ص :2

ص :3

ص :4

ص :5

ص :6

[ لٰا یَرْکَعُ عَبْدٌ لِلّهِ رُکُوعاً عَلَی الْحَقیقَةِ إلّا زَیَّنَهَا بِنُورِ بَهٰائِهِ وَ أظَلَّهُ فی ظِلٰالِ کِبْرِیٰائِهِ وَ کَسٰاهُ کِسْوَةَ أصْفِیٰائِهِ ]

حضرت حق قرار خواهد گرفت.

رکوع،معالج کبر،شکنندۀ کمر شیطان،راهی به سوی ملکوت و نوری برای جان و آرامشی برای اضطراب خاطر است:

[ أَلاٰ بِذِکْرِ اللّٰهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ ] (1).

آگاه باشید ! دل ها فقط به یاد خدا آرام می گیرد.

امام صادق علیه السلام در جملۀ اول روایت می فرماید:

عبد برای حضرت اللّه به حقیقت رکوع نمی کند.مگر این که خداوند عالم او را به نور بهای خود،نوری و زیب و زینتی عنایت کند که ملائکه با همۀ لطافت و نورانیت از نور او در شگفت آیند و او را در سایه اش جای دهد و کسوت اصفیا بر او پوشاند.

رکوع در حقیقت آن است که راکع به وقت رکوع،حق عظمت خدا را و حقارت تمام موجودات را نسبت به او نگه دارد.

در رکوع حقیقی نه تنها بدن و اعضا وابسته به آن در رکوع است،بلکه عقل و قلب و نفس هم در رکوع است که رکوع عقل خالی بودن آن از اوهام و شوائب فرهنگ های شیطانی و خیالات و تصورات باطل و تصمیمات غلط نسبت به بندگان خداست و رکوع قلب خالی بودن آن از محبت ها و نفرت های غلط و آراسته بودنش به محبت الهی و شؤون آن جناب است و رکوع نفس خالی بودن آن از سیئات اخلاقی و آراسته بودنش به حسنات الهیه است.

اگر بدن در رکوع ولی قلب و عقل و نفس بیرون از این مدار باشند،در حقیقت انسان در مرز تکبر نسبت به حقایق جهان هستی می باشد !

ص:9

بود ] به آنان پاداش داد.

از طریق ذکر است که روحانیت و بعد معنوی فرد بر بعد مادی او غلبه می کند و درمی یابد که شک و دودلی نسبت به حقایق،خاطره ای شیطانی است و اضطراب و پریشانی درون از وسوسه های شیطان ریشه می گیرد و همۀ حالات نابسامان روحی او-برای این که انسان در جو و فضایی از بیم و هراس بسر می برده - از تهدید و تخویف شیطان مایه می گیرد.

آن گاه که انسان در عبودیت خویش دارای اخلاص باشد و در جهت اطاعت از پروردگار خویش بکوشد و در سرّ وجود خویش نیاز به مولا و خدای خویش را به حقیقت احساس کند،خداوند متعال از او سرپرستی کرده و همّ و غمّ او را زایل می سازد،در چنین وضعی فردی که به یاد خداست در معیّت او بسر می برد و آن کس که توفیق معیّت با حق پیدا کند به همه چیز رسیده است.

به قول عارف شوریده حال،شیخ فخر الدین عراقی:

منم ز عشق سر از عرش برتر آورده***بزیر پای سر نه فلک درآورده

به بحر نیستی از بیخودی فرو رفته*** سر خودی ز در بیخودی درآورده

نهاده پای طرب به سر سر بساط نیاز***گرفته دست تمنا و بسر سر آورده

همای همت من باز کرده بال طرب ***دو کون و هر چه درو زیر یک پر آورده

اساس قصر جلالم عنایت ازلی*** بسی زکنگره عرش برتر آورده

برای صدر نشینان درگهم رضوان*** زشاخ طوبی صد چتر بر سر آورده

آن گاه که ابتلا و گرفتاری ها بر یک انسان ذاکر یورش می آورد و زندگانی با رنج ها و آلامش بر او سنگینی می کند از رهگذر ذکر به رفاه و اطمینان دست می یابد و از قناعت و رضایت خاطر برخوردار می شود و می فهمد که گله و شکوه به غیر خدا

ص:11

بردن،خواری و فرومایگی است و احساس می کند که با خدا و همراه او است و همواره بدو نیازمند است،از این پس یأس و نومیدی،او را در اختیار خود نمی گیرد و هیچ غمی او را ناراحت و عبوس نمی سازد؛زیرا او خود را در معیّت صاحب امر و یار و یاور و رهایی بخش خویش احساس می کند و خویشتن را بدو واگذار کرده و مهمان او تلقی می کند.

بنابراین با احساس حضور در پیشگاه خداوند مهربان،هیچ گونه ناله و شکایت و اضطراب و ترس و بیم،جایی در وجود او برای خود نمی یابد.

وقتی راه های زندگانی انسان دچار تنگنا می شود و ابواب حیات فراسوی او به بن بست می رسد و پاهای انسان در طریق تلاش و کنکاش و کاوش از روزی و هزینه زندگانی از کار می افتد و به ستوه می آید،خداوند متعال در ظل ذکر او گنجینه های جود و بخشش خود را در برابر وی می گشاید و به خاطر رفتار نیک وی که از برکت نورانیت ذکر بدست آمده،بدو پاداش می رساند و با نعمت و احسان خویش به او تفضل می نماید،در نتیجه می فهمد که هدف های غیر خدایی او قبلاً ناچیز و بی ارزش بوده؛زیرا در طی ذکر و یاد خدا حلاوت صبر را می چشد و جمال و زیبایی و خوش آیند بودن توکل خویش را می بیند و قلبش با محبت روشن می گردد و نفس او از رضا و امن سرشار می شود.

اگر انسان دنیا را با تمام رنج و زحماتش بر دوش خود بیفکند و در نتیجه ببیند که سلامت و مقام و منزلت خویش را از دست داده،سپس به یاد خدا افتد،می فهمد که هیچ مقام و منزلتی جز مقام الهی در میان نیست و درک می کند که در معیّت خداوند متعال برای جاه و مقام انسان پایگاهی وجود ندارد.

از طریق ذکر همۀ ترس و بیم ها از میان برمی خیزد و همۀ ناراحتی ها از آدمی دور می شود،آن گاه که فرد به یاد خدا می افتد قلبش با طمأنینه معمور و آباد گشته

ص:12

و مالامال از رضا می شود،قلبی که آکنده از ترس و یأس بوده است.

لطف و توجه پروردگار،قلب ذاکر را زیر سایۀ خود قرار می دهد و انسان به این یقین و قاطعیت می رسد که رهیدن از ناراحتی های درونی سهل و هموار است و می توان وسوسه ها را در هم کوبید و تخیلات باطل را از خود بدور ساخت.

چنین فرد ذاکری با خداست و از هیچ امری بیمناک نبوده و به هیچ عارضۀ روانی دچار نمی گردد.این حالت به خاطر ثباتی که خداوند متعال در دل او ایجاد می کند بهم می رسد.

[ وَ الذّٰاکِرِینَ اللّٰهَ کَثِیراً وَ الذّٰاکِرٰاتِ أَعَدَّ اللّٰهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً ] (1).

و مردان و زنانی که بسیار یاد خدا می کنند،خداوند آمرزش و پاداشی بزرگ برای ایشان آماده کرده است.

اِرْکَعُوا لاٰ یَرْکَعُونَ ] (1).

[ شما ای کافران و مشرکان ! در این دنیا ] بخورید و اندک زمانی برخوردار شوید که شما گنهکارید [ و بی تردید به کیفر اعمالتان گرفتار خواهید شد.]* وای در آن روز بر تکذیب کنندگان !*و هنگامی که به آنان گویند:[ در برابر خدا ] رکوع کنید،رکوع نمی کنند.

در برابر این گونه نابخردان و مردم نمک به حرام،از رکوع کنندگان آن قدر با عظمت یاد فرموده که از تمام مکلفین می خواهد که با تمام وجود به صف رکوع کنندگان بپیوندند:

[ وَ أَقِیمُوا الصَّلاٰةَ وَ آتُوا الزَّکٰاةَ وَ ارْکَعُوا مَعَ الرّٰاکِعِینَ ] (2).

و نماز را بر پا دارید و زکات بپردازید و همراه رکوع کنندگان رکوع کنید [ که نماز خواندن با جماعت محبوب خداست ].

راکعانی که قرآن مجید می فرماید،عاشقانی هستند که از برکت معرفت به مقام فنای صفات و افعال خود در افعال و صفات حضرت احدیت رسیده اند و ما فوق ارزش ها رفته اند و واسطۀ رسیدن فیض از بارگاه فیاض به عباد و بندگانند.

راکع،با در آمدن به حالت رکوع از تمام صفات و افعال فانی شده و چون فنای فعل و صفت برایش آمد باقی باللّه می شود که از این بقا در ابتدای روایت تعبیر به قرار گرفتن راکع در ظل کبریایی شده است.

ص:14

به خاطر همین آیه است که عبد در رکوع،رب را به خود اضافه کرده،می گوید:

«سُبْحٰانَ رَبِّیَ الْعَظیمِ وَ بِحَمْدِهِ»که با گفتن این جمله در حالت رکوع،اظهار مقام فنا و بقای باللّه کند.

با پرتو جمالت برهان چه کار دارد***با عشق زلف و خالت ایمان چه کار دارد

در بارگاه دردت درمان چه راه یابد*** با جلوهگاه وصلت هجران چه کار دارد

آری عجب نباشد گر در دلم نیایی*** درکلبه گدایان سلطان چه کار دارد

من نیز اگر نگنجم در حضرتت عجب نیست*** آنجا که آن کمال است نقصان چه کار دارد

در تنگنای وحدت کثرت چگونه گنجد*** در عالم حقیقت بطلان چه کار دارد

آری ولی چو عاشق پوشید رنگ معشوق*** آندم میان ایشان دربان چه کار دارد

جایی که در میانه معشوق هم نگنجد*** مالک چه زحمت آرد رضوان چه کار دارد

ص:16

در [ وحی بودن و حقّانیّت ] این کتابِ [ با عظمت ] هیچ شکی نیست؛ سراسرش برای پرهیزکارانْ هدایت است.

و بالجمله در سه مقام که قیام و رکوع و سجود است این دو مقام به تدریج حاصل شود،پس در حال قیام ترک خودبینی است به حسب مقام فاعلیت و رؤیت فاعلیت حق و قیومیت حق مطلق است و در رکوع ترک خودبینی،به حسب مقام صفات و اسما و رؤیت اسما و صفات حق است و در سجود ترک خودبینی است مطلقاً،خداخواهی و خداطلبی است مطلقاً و جمیع منازل سالکین از شؤون آن مقام ثلاثه است،چنانچه بر اهل بصیرت و اصحاب عرفان و سلوک واضح است.

و چون سالک در این مقامات توجه به این نمود که سر این اعمال توحیدات ثلاثه است،هر یک از مقامات که دقیق تر و لطیف تر است،سالک را مراقبت بیشتر ضرورت است و البته خطر مقام بالاتر و لغزشش بیشتر است ! پس در مقام رکوع چون سالک را دعوی آن است که در دار وجود،علم و قدرت و حیات و اراده ای جز از حق نیست و این دعوی بسیار بزرگ و مقام بسیار دقیقی است و از امثال ما این دعوی نشاید،به باطن ذات باید به درگاه مقدس حق روی تضرع و مسکنت و ذلت آوریم و عذر قصور و تقصیر خواهیم و نقصان خود را به عین عیان و شهود وجدان دریابیم،شاید که از مقام مقدس او توجهی و عنایتی شود و حال اضطرار اسباب دستگیری او از ما بندگان شود:

[ أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذٰا دَعٰاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ ] (1).

[ آیا آن شریکان انتخابی شما بهترند ] یا آن که وقتی درمانده ای او را بخواند اجابت می کند و آسیب و گرفتاریش را دفع می نماید.

ص:18

قرآن مجید مردم را به چهار برنامۀ سازنده دعوت می کند و محصول آن برنامه ها را فلاح و رستگاری و پیروزی در دنیا و آخرت اعلام می نماید که از جمله آن برنامه ها رکوع است:

[ یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْکَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّکُمْ وَ افْعَلُوا الْخَیْرَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ] (1).

ای اهل ایمان ! رکوع به جا آورید و سجده نمایید و پروردگارتان را عبادت کنید و کار نیک انجام دهید تا رستگار شوید.

قرآن مجید در بسیاری از آیات،پیروزی و رستگاری را معلول اجرای قوانین الهی در جوانب مختلف حیات می داند و برای فلاح و فوز راهی جز این ارائه نمی کند و سالکان غیر این مسیر را شقی و گمراه و اهل ضلالت و بدبختی و هیزم جهنم می داند.

آنان که سعادت را در ریاست و ثروت و شهرت و علم بدون معنویت می دانند، کور دل می خواند و چشم بصیرت آنان را بسته می داند و این ارزیابان محدود نگر را غافل به حساب می آورد.

[ یَعْلَمُونَ ظٰاهِراً مِنَ الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غٰافِلُونَ ] (2).

[ تنها ] ظاهری [ محسوس ] از زندگی دنیا را می شناسند و آنان از آخرت [ که سرای ابدی و دارای نعمت های جاودانی و حیات سرمدی است ] بی خبرند.

به امور ظاهر زندگی دنیا آگاهند و از باطن جهان و عالم آخرت و ثواب و عقاب و حساب و کتاب و ارزش های معنوی به کلی بی خبرند.

ص:19

اسلام انسان را در میان موجودات عالم فردی مسؤول می شناسند و مسؤول بودن او را معلول عقل او می داند.

بعثت انبیا و امامت امامان علیهم السلام را جهت آگاهی دادن به انسان نسبت به مسؤولیت هایش می شناسد و آن بزرگواران را برای او طبیبان معالج می داند.

بر انسان است که به دامن این طبیبان دست توسل بزند و از آن بزرگواران راه حقیقت را فرا گیرد و مسؤولیت های مهمی که دارد به وسیلۀ آنان بشناسد.

بالاترین مسؤولیت انسان نسبت به خداست و ادای این مسؤولیت با قرار گرفتن انسان در مدار بندگی امکان دارد و قواعد و شرط بندگی را در درجۀ اول کتب آسمانی و به خصوص قرآن مجید بیان کرده اند و انبیا و امامان علیهم السلام به توضیح و تبیین آن قواعد اقدام کرده و بشر را به حقایق لازم آشنا کرده اند،آیه هفتاد و هفت سوره مبارکۀ حج از مهم ترین دستورالعمل های حق برای ادای بندگی است و روایات باب نماز که نزدیک به چهار هزار روایت است و ابواب دیگر که در کتب روایی ما آمده توضیح و تبیین آن آیه است.

سال ها در معبد بزرگ شهر قدس در سایۀ تربیت زکریای پیامبر مدارج عالی روحی و تربیتی و بندگی را طی کرد.

قلب الهی او و روح پاک و نورانی وی و شدت اخلاص و عمل صالح وی،او را در گروه مقربان و مشمول عنایات خاصۀ حضرت حق فرمود.

عیسی مسیح بر اثر شدت پاکیش به او مرحمت شد و لیاقت شنیدن وحی الهی را از زبان ملائکه پیدا کرد،چنانچه ملائکه به او گفتند:

ای مریم فرمانبردار خدا باش و سجده برای حضرت حق بجای آر و با اهل رکوع و عبادت به رکوع و بندگی برای پروردگارت برخیز.

مریم از پی این فرمان در عبادت و اطاعت و رکوع و سجود و عبادت شدت بیشتری به خود گرفت و راه حضرت دوست را آن چنان عاشقانه طی کرد که مشرف به خطاب های دیگری در زمینه پیدا کردن ارزش بیشتر و عظمت بالاتر از جانب حضرت حق شد.

آری،ارزش های واقعی پیش خداست و هر کس بخواهد،باید از طریق عبادت و فرمانبرداری از حضرت دوست،به کسب آن ارزش ها برخیزد.

درخواست آمرزش کرد و بی درنگ به حالت خضوع به رو در افتاد و به خدا بازگشت*و ما او را در این [ داوری ] آمرزیدیم،بی تردید او نزد ما تقرب و منزلتی بلند و سرانجامی نیکو دارد.

بِالْمَعْرُوفِ وَ النّٰاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْحٰافِظُونَ لِحُدُودِ اللّٰهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ ] (1).

[ آن مؤمنان،همان ] توبه کنندگان،عبادت کنندگان،سپاس گزاران، روزه داران،رکوع کنندگان،سجده کنندگان،فرمان دهندگان به معروف و بازدارندگان از منکر و پاسداران حدود و مقرّرات خدایند و مؤمنان را [ به رحمت و رضوان خدا ] مژده ده.

وَ عَهِدْنٰا إِلیٰ إِبْرٰاهِیمَ وَ إِسْمٰاعِیلَ أَنْ طَهِّرٰا بَیْتِیَ لِلطّٰائِفِینَ وَ الْعٰاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ ] (1).

و [ یاد کنید ] هنگامی که ما این خانه [ کعبه ] را برای همۀ مردم محل گردهمایی و جای امن و امان قرار دادیم و [ فرمان دادیم:] از مقام ابراهیم جایگاهی برای نماز انتخاب کنید و به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم که خانه ام را برای طواف کنندگان و اعتکاف کنندگان و رکوع کنندگان و سجده گزاران [ از هر آلودگی ظاهری و باطنی ] پاکیزه کنید.

و همین معنی را در آیه بیست و ششم سوره حج بیان می دارد که رکوع دلالت بر تواضع روحی انسان نسبت به حق دارد و مردم را به این حقیقت عالی و منافع آن تشویق می نماید.

باید گفت خوشبختی حقیقی و سعادت ابدی از آن مردمی است که خود را در سنگر عبادت الهی به معنای وسیعش قرار داده و بدبختی و شقاوت ابدی در خور کسانی است که از حق روی گردانده و به آلودگی تکبر از عبادت خو گرفته اند.

بیایید به دو خصلت الهی،جهت تأمین سعادت دنیا و آخرت خویش آراسته شویم:

اول: در مسئلۀ عبادت به خصوص رکوع و سجود و در دینداری به ما فوق خود نظر کرده و به او اقتدا کنیم و این ما فوق را جز پیامبر و امامان علیهم السلام کسی ندانیم، کوشش خود را در زمینۀ عبادت در این قرار دهیم که در صف آن بزرگواران قرار بگیریم و در دنیا و آخرت در طول آنان باشیم.

دوم: در دنیا و مادیت خود به ما دون خود نظر کنیم،تا به آنچه که از حلال به

ص:24

دست آریم قناعت ورزیم و از حرص و طمع و آز و دور افتادن از میدان پر منفعت عبادت در امان بمانیم که اگر در این زمینه به ما فوق خود بنگریم،دچار طول امل و آرزوهای دور و دراز و حرص و طمع خواهیم شد و از عبادت به معنای واقعی محروم خواهیم گشت،چون به این دو خصلت آراسته شویم بنا به فرمودۀ پیامبر صلی الله علیه و آله از طایفه شاکران و صابران خواهیم شد.

قٰالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله:خِصْلَتَٰانِ مَنْ کٰانَتٰا فیهِ کَتَبَهُ اللّهُ شٰاکِراً صٰابِراً،مَنْ نَظَرَ فی دینِهِ إلیٰ مَنْ هُوَ فَوْقَهُ فَاقْتَدیٰ بِهِ،وَ نَظَرَ فی دُنْیٰاهُ إلیٰ مَنْ هُوَ دُونَهُ فَحَمِدَ اللّهَ عَلیٰ مٰا فَضَّلَهُ اللّهُ عَلَیْهِ کَتَبَهُ اللّهُ شٰاکِراً صٰابِراً.

وَ مَنْ نَظَرَ فی دینِهِ إلیٰ مَنْ هُوَ دُونَهُ وَ نَظَرَ فی دُنْیٰاهُ إلیٰ مَنْ هُوَ فَوْقَهُ فَأسَفَ عَلیٰ مٰا فٰاتَهُ مِنْهُ لَمْ یَکْتُبْهُ اللّهُ شٰاکِراً وَ لا صٰابِراً (1).

نبیّ اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:دو خصلت است،در هر کس باشد خداوند او را جزء شاکران و صابران حساب خواهد کرد.

کسی که در دینش به مافوقش نظر کند و به او اقتدا نماید و در دنیایش به مادونش نظر کند و خداوند را بر فضلش بر او سپاس گوید.

و کسی که در دینش به مادونش نظر کند و در دنیایش به مافوقش نظر کند و بر آنچه مانند مافوقش بدست نیاورده تأسف بخورد،از شاکران و صابران به حساب نیاید.

بیایید به این معنی توجه کنیم که ما مهمان خداییم و زمین و تمام نعمت ها سفرۀ حضرت اوست و ما وظیفه داریم از این خوان نعمت برای رشد و کمال خود بهره بگیریم.

ص:25

ایها الناس جهان جای تن آسایی نیست***مرد دانا به جهان داشتن ارزانی نیست

خفتگان را خبر از زمزمه مرغ سحر ***حیوان را خبر از عالم انسانی نیست

داروی تربیت از پیر طریقت بستان ***کآدمی را بتر از علت نادانی نیست

روی اگر چند پریچهره و زیبا باشد*** نتوان دید در آیینه که نورانی نیست

شب مردان خدا روز جهان افروز است*** روشنان را به حقیقت شب ظلمانی نیست

حذر از پیروی نفس که در راه خدا*** مردم افکنتر از این غول بیابانی نیست

یا رب از نیست به هست آمده لطف توایم ***و آنچه هست از نظر لطف تو پنهانی نیست

گر برانی و گرم بنده مخلص خوانی ***روی نومیدیم از حضرت سلطانی نیست

ناامید از در لطف تو کجا شاید رفت*** تو ببخشای که درگاه تو را ثانی نیست

ص:26

سجده از قیمت والایی در پیشگاه خداوند مهربان برخوردار است:

قٰالَ اللّه لِعیسی علیه السلام:یٰا عیسیٰ هَبْ لی مِنْ عَیْنَیْکَ الدُّمُوعَ وَ مِنْ قَلْبِکَ الْخَشْیَةَ وَ قُمْ عَلیٰ قُبُورِ الْأمْوٰاتِ فَنٰادِهِمْ بِالصَّوتِ الرَّفیعِ فَلَعَلَّکَ تَاْخُذُ مَوْعِظَتَکَ مِنْهُمْ وَ قُلْ إنّی لٰاحِقٌ فی اللّاحِقینَ (1).

خداوند به عیسی علیه السلام فرمود:برای من از دو دیده اشک بریز و قلب خود را برای من از خشیت پر کن،بر کنار قبور مردگان بایست و آنان را با فریاد رسا صدا بزن،باشد که موعظۀ مؤثری از آنان برداری و بگو:من هم به آنان ملحق خواهم شد.

عَنْ أمیرِ الْمُؤمِنینَ علیه السلام لَمّٰا کَلَّمَ اللّهُ مُوسیٰ علیه السلام قٰالَ:إلٰهی مٰا جَزاءُ مَنْ دَمَعَتْ عَیْنٰاهُ مِنْ خَشْیَتِکَ ؟ قٰالَ:یٰا مُوسیٰ أقی وَجْهَهُ مِنْ حَرِّ النّٰارِ وَ آمَنُهُ یَوْمَ الْفَزَعِ الْأکْبَر (2).

امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:زمانی که موسی با پروردگار سخن گفت عرضه داشت:پروردگارا ! جزای کسی که از دو چشم برای خشیت از تو اشک بریزد چیست ؟ خطاب رسید،چهره اش را از آتش جهنم نگاه دارم و از فزع روز بزرگ امانش دهم.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

چیزی نیست مگر آن که دارای کیل یا وزنی است،مگر اشک های چشم،به حق یک قطرۀ آن دریایی از آتش را خاموش می کند و چون سرازیر بر صورت گردد،آن صورت دچار پستی و ذلّت نمی شود و وقتی زیاد شد به آتش جهنم حرام می گردد

ص:28

و اگر در امتی گریه کنی باشد،آن امت مورد رحمت قرار خواهند گرفت (1).

چون عبد این چنین به رکوع رود،منور بنور بهای حق می شود و خداوند او را به کسوت اصفیا می پوشاند،کسوت اصفیا در این روایت عبارت از روحیات و اخلاقیات آن برگزیدگان خداست و ما برای شناخت اصفیا راهی جز مراجعه به قرآن و روایات نداریم.

قیامت،ذکر خدا،یاد مرگ.

با این صفات چگونه در مدار اصطفا و انتخاب قرار نگیرند و چرا محبوب حق و همۀ عالم نباشند ؟

خداوند بزرگ در قرآن مجید به برگزیدگان از عبادش که از شر دنیا و آخرت،به خاطر صفات پاکشان در امان اند،از قول رسول گرامیش سلام داده آنجا که می فرماید:

[ قُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ وَ سَلاٰمٌ عَلیٰ عِبٰادِهِ الَّذِینَ اصْطَفیٰ آللّٰهُ خَیْرٌ أَمّٰا یُشْرِکُونَ ] (1).

بگو:همۀ ستایش ها ویژۀ خداست و درود بر آن بندگانش که آنان را برگزیده است.آیا خدا بهتر است یا آنچه شریک او قرار می دهند ؟

آری،سلامت همه جوانب وجود برگزیدگان الهی اقتضا کرده که خداوند بزرگ از قول پیامبرش به آن عزیزان سلام برساند،راستی انسان تا کجا قدرت پرواز و همسانی و هماهنگی با عالم ملکوت را دارد و تا چه اندازه می تواند از ارزش های والای الهی بهره مند گردد،تا جایی که بر اثر شدت اتصال به آن جناب اسم و رسمی و نام و نشانی جز عین عبودیت از انسان باقی نماند !

چنان به روی تو آشفته ام به بوی تو مست***که نیستم خبر از هر چه در دو عالم هست

دگر به روی کسم دیده برنمی باشد*** خلیل من همه بت های آرزو بشکست

ص:30

مجال خواب نمی باشدم ز دست خیال***در سرای نشاید بر آشنایان بست

در قفس طلبد هر کجا گرفتاری است*** من از کمند تو تا زنده ام نخواهم رست

غلام همت آنم که پای بند یکی است*** بجانبی متعلق شد از هزار برست

مطیع رأی توأم گر دلم بخواهی سوخت*** اسیر حکم توام گر تنم بخواهی خست(1)

بر همۀ مردم برگزیدم؛پس آنچه را [ از پیام هایم ] به تو دادم،دریافت کن، [ و به کار بند ] و از سپاس گزاران باش.

[ قٰالَ إِنَّ اللّٰهَ اصْطَفٰاهُ عَلَیْکُمْ وَ زٰادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللّٰهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشٰاءُ وَ اللّٰهُ وٰاسِعٌ عَلِیمٌ ] (1).

[ پیامبرشان ] گفت:خدا او را بر شما برگزیده و وی را در دانش و نیروی جسمی فزونی داده و خدا زمامداریش را به هر کس که بخواهد عطا می کند و خدا بسیار عطا کننده و داناست.

[ إِذْ قٰالَتِ الْمَلاٰئِکَةُ یٰا مَرْیَمُ إِنَّ اللّٰهَ اصْطَفٰاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفٰاکِ عَلیٰ نِسٰاءِ الْعٰالَمِینَ ] (2).

و [ یاد کنید ] هنگامی که فرشتگان گفتند:ای مریم ! قطعاً خدا تو را برگزیده و [ از همه آلودگی های ظاهری و باطنی ] پاک ساخته و بر زنان جهانیان برتری داده است.

آری،به فرمودۀ حضرت صادق علیه السلام هر کس رکوع به حقیقت کند،یعنی تمام هستی و وجودش،جسم و جان و عقل و نفس و همۀ قوایش در رکوع و اطاعت و تسلیم نسبت به حضرت حق قرار بگیرد منور بنور بهای حق و پوشیده به کسوت برگزیدگان شود.یعنی به مزد رکوع و اطاعت و تسلیمش از آثار الهیه که عبارت از ایمان و عمل صالح و اخلاق حسنه و سایر حقایق دینیه و کمالیه باشد بهره مند خواهد شد و به دریایی از معارف و واقعیت ها خواهد رسید و دل و جان و قلب و عقلش مرکز تجلی انوار جانان خواهد گردید.

ص:33

به قول الهی آن عاشق وارسته:

عاشقیم و رندیم و می پرستیم***سر خوشیم و مست از می الستیم

غیر عشق یاری به کعبه دل*** هر چه بود بت بود و بت شکستیم

جز کمند گیسوی آن پری رخ*** شکر ایزد از هر کمند جستیم

دل زهر چه جز عشق حق بریدیم*** دیده از رخ غیر یار بستیم

غیر عشق بازی زهر گناهی ***توبه کرده وز هر جریمه رستیم

در رخ نکویان وفا ندیدیم*** وز همه بجز یار خود گسستیم

سالکان راه حجاز وصلیم*** سوی کعبه احرام عشق بستیم

کس چه داند از نیک و بد الهی*** چیستیم ازوییم هر چه هستیم

ص:34

[ وَ الْرُّکُوعُ أوَّلٌ وَ السُّجُودُ ثٰانٍ فَمَنْ أتیٰ بِالْأوّلِ صَلُحَ لِلثّٰانی ]

سوره نشد به رکوع وارد نگشته و آن که رکوع به حقیقت نکرده گرچه به سجده رود به سجده نرفته است.

همۀ مراحل و منازل و مسائل از همین قبیل است،مثلاً کسی که دنیا را مقدمۀ آخرت یا مرزعۀ عالم قیامت قرار نداده به آثار و نتایج و محصول عالی قیامت که رضایت حق و ملاقات با عباد شایستۀ خدا و بهشت الهی و جنت و کوثر و رضوان است نمی رسد.

منغمر در دنیا و آن که دنیا برایش قبله و هدف بوده،به وقت مرگ حالتی جز حالت مادیت ندارد و در برزخ چشمی جز چشم دنیابین برای او نیست و به خاطر نداشتن وسایل مادی در عالم برزخ،در غربت و تنهایی و تاریکی به سر می برد و در قیامت به خاطر نداشتن وسایل زندگی مطابق آنجا،جز حسرت و اندوه و پریشانی و اضطراب و شقاوت و عذاب جهنم حاصلی نخواهد داشت:

[ وَ نَضَعُ الْمَوٰازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیٰامَةِ فَلاٰ تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً وَ إِنْ کٰانَ مِثْقٰالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنٰا بِهٰا وَ کَفیٰ بِنٰا حٰاسِبِینَ ] (1).

و ترازوهای عدالت را در روز قیامت می نهیم و به هیچ کس هیچ ستمی نمی شود و اگر [ عمل خوب یا بد ] هم وزن دانه خردلی باشد آن را [ برای وزن کردن ] می آوریم و کافی است که ما حسابگر باشیم.

و می فرماید:

[ وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحٰافِظِینَ* کِرٰاماً کٰاتِبِینَ* یَعْلَمُونَ مٰا تَفْعَلُونَ ] (2).

و بی تردید بر شما نگهبانانی گماشته اند*بزرگوارانی نویسنده*که آنچه را [ از خیر و شر ] انجام می دهید،می دانند [ و ضبط می کنند.].

و می فرماید:

[ وَ وُضِعَ الْکِتٰابُ وَ جِیءَ بِالنَّبِیِّینَ وَ الشُّهَدٰاءِ وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لاٰ یُظْلَمُونَ ] (3).

و کتاب [ اعمال ] را می نهند و پیامبران و گواهان را بیاورند و میانشان به حقّ و راستی داوری شود،و آنان مورد ستم قرار نمی گیرند.

چنانچه در خرمن گاه دانه و کاه از هم جدا می شود،در آخرت نیز اعمال حسنه و گناهان از هم جدا خواهد شد،در این زمینه خدای متعال می فرماید:

[ لِیَمِیزَ اللّٰهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَ یَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلیٰ بَعْضٍ فَیَرْکُمَهُ

ص:37

جَمِیعاً فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ أُولٰئِکَ هُمُ الْخٰاسِرُونَ ] (1).

تا خدا ناپاکان را از پاکان جدا کند،و ناپاکان را روی یکدیگر گذارد،پس همه را متراکم و انباشته سازد و یکجا در جهنم قرار دهد؛[ به راستی ] آنانند که زیانکار واقعی اند.

دربارۀ کار و کوشش کافران بدبخت که همّ و غمّی جز دنیا ندارند و ابداً به آخرت توجه نداشته و برای آنجا کاری نکردند می فرماید:

[ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمٰالُهُمْ کَرَمٰادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عٰاصِفٍ لاٰ یَقْدِرُونَ مِمّٰا کَسَبُوا عَلیٰ شَیْءٍ ذٰلِکَ هُوَ الضَّلاٰلُ الْبَعِیدُ ] (2).

وصف حال کسانی که به پروردگارشان کافر شدند [ این گونه است ] اعمالشان مانند خاکستری است که در یک روز توفانی،تند بادی بر آن بوزد [ و آن را به صورتی که هرگز نتوان جمع کرد،پراکنده کند ] آنان نمی توانند از اعمال خیری که انجام داده اند،چیزی [ برای ارائه به بازار قیامت جهت کسب ثواب و پاداش ] به دست آورند؛این است آن گمراهی دور.

و نیز می فرماید:

[ وَ قَدِمْنٰا إِلیٰ مٰا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنٰاهُ هَبٰاءً مَنْثُوراً ] (3).

و ما به [ بررسی و حسابرسی ] هر عملی که [ به عنوان عمل خیر ] انجام داده اند،می پردازیم،پس همۀ آن ها را غباری پراکنده می سازیم.

کسی که برای عالم آخرت عمل کند در کیل و وزن او برکت داده خواهد شد

ص:38

و عمل او توشۀ آخرتش می شود چنانچه خداوند متعال می فرماید:

[ وَ مَنْ أَرٰادَ الْآخِرَةَ وَ سَعیٰ لَهٰا سَعْیَهٰا وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولٰئِکَ کٰانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُوراً ] (1).

و کسانی که آخرت را در حالی که مؤمن هستند بخواهند و با تلاشی کامل [ و خالصانه ] برای [ به دست آوردن ] آن تلاش کنند،پس تلاششان به نیکی مقبول افتد [ و به آن پاداششان دهند.]

ولی کسی که فقط برای دنیا عمل کند،سعی او ضایع و عملش باطل خواهد بود،چنانچه خدای تعالی می فرماید:

[ مَنْ کٰانَ یُرِیدُ الْحَیٰاةَ الدُّنْیٰا وَ زِینَتَهٰا نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمٰالَهُمْ فِیهٰا وَ هُمْ فِیهٰا لاٰ یُبْخَسُونَ* أُولٰئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ إِلاَّ النّٰارُ وَ حَبِطَ مٰا صَنَعُوا فِیهٰا وَ بٰاطِلٌ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ ] (2).

کسانی که زندگی دنیا و زیور و زینتش را بخواهند،ثمرۀ تلاششان را به طور کامل در [ همین ] دنیا به آنان می دهیم و در اینجا چیزی از آنان کاسته نخواهد شد.*اینان کسانی هستند که در آخرت،سهمی جز آتش برای آنان نیست و آنچه [ در دنیا از کار خیر ] کرده اند،در آخرت تباه و بی اثر می شود و آنچه همواره [ ریاکارانه ] انجام می دادند،باطل است.

مثال کارهای انسان برای دنیای صرف و مادیگری محض مانند درخت «خلاف»یا«خرزهره»و«هندوانه ابوجهل»است که در فصل بهار سبز و خرم دیده می شوند ولی هنگام چیدن آن سودی عاید نمی کند و به وقت خرمن بهره

ص:39

برداری ندارد.

کارهایی که در دنیا انجام می گیرد برای خدا و به عنوان مقدمه آخرت مانند درخت خرما و انگور است که در فصل زمستان منظره ای ندارد ولی موقع چیدن زاد و توشه فراوان می دهد و ذخیره کافی از آن پس انداز خواهد ماند.

خداوند مهربان در قرآن مجید به این دو حقیقت اشاره فرموده است:

[ أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُهٰا ثٰابِتٌ وَ فَرْعُهٰا فِی السَّمٰاءِ* تُؤْتِی أُکُلَهٰا کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّهٰا وَ یَضْرِبُ اللّٰهُ الْأَمْثٰالَ لِلنّٰاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ* وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ مٰا لَهٰا مِنْ قَرٰارٍ ] (1).

آیا ندانستی که خدا چگونه مثلی زده است ؟ کلمه پاک [ که اعتقاد واقعی به توحید است ] مانند درخت پاک است،ریشه اش استوار و پابرجا و شاخه اش در آسمان است.*میوه اش را به اجازۀ پروردگارش در هر زمانی می دهد و خدا مَثَل ها را برای مردم می زند تا متذکّر حقایق شوند.*و مَثَل کلمۀ ناپاک [ که عقاید باطل و بی پایه است ] مانند درخت ناپاک است که از زمین ریشه کن شده و هیچ قرار و ثباتی ندارد.

چون ظاهر دنیا و آرایش و زینت آن در صورتی که مقدمه آخرت قرار نگیرند، زیبا و با رونق ولی باطنش خبیث و تلخ و ضرر زننده است،خداوند متعال از مغرور شدن به آن نهی فرموده است.

[ وَ لاٰ تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلیٰ مٰا مَتَّعْنٰا بِهِ أَزْوٰاجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ

ص:40

وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقیٰ ] (1).

دیدگانت را به آنچه برخی از اصناف آنان را بهره مند کردیم مدوز،[ آنچه به آنان داده ایم ] شکوفۀ [ بی میوه و زیور و زینت ] دنیاست تا آنان را در آن بیازماییم و رزق پروردگارت بهتر و پایدارتر است.

در هر صورت،نمازگزار وقتی وارد سجده می شود که از منزل رکوع گذشته باشد و گذشتن از منزل رکوع وقتی میسّر است که به فرمودۀ حضرت صادق علیه السلام نمازگزار رکوع به حقیقت کرده باشد.

رکوع مقام خضوع و محل خشوع قلب است،در این مقام نسبت به محبوب نهایت تواضع مطلوب است و بنده در آن حال مستغرق بحر حیا از حضرت علام الغیوب است که چون در قیام به مقام خطاب به ایاک نعبد بود و مشاهدۀ عظمت حضرت معبود جلت عظمته نمود،آن گاه مرحله عجز و نقص و ذلت و قصور و خست و دنائت و معصیت و فتور موفور خود پیمود،لاجرم بی اختیار با روی شرمساری سر خجلت به زیر آورد و اعتراف به تقصیر کند و متذکر روایتی شود که در حال بقره وارد شده که چون بنی اسرائیل گوساله پرستیدند و عجل را به الوهیت برگزیدند،دیگر بقره از شرم نیاسود و سر از خجلت بالا ننمود و پیوسته سر شرمساری به زیر دارد و چشم به عالم علوی برنیارد.

پس این آدم که به اکل شجرۀ منهیه مبغوض نظر پادشاه هستی و راندۀ درگاه اله و سراپا تقصیر و اسیر گناه است و خود بر خود گواه است که گوسالۀ نفس اماره پرستیده و در مراتع غفلت و معالف (2)خسارت چریده و خنزیر شهرت و کلب

ص:41

عقور غضب بر ملک عقل برگزیده و پیوسته در مأمن بی شرمی آرمیده و از مضمار شیران مصاف عبودیت گوساله وار رمیده ! ! با این حساب چرا سر شرمساری به حالت رکوع به زیر نیندازد و در خجالت از آقای خود قرار نگیرد و با تمام وجود در برابر آن بی نیاز محسن فریاد نزند:«سُبْحٰانَ رَبِّیَ الْعَظیمِ وَ بِحَمْدِهِ».

من چه در پای تو ریزم که سزای تو بود***سر نه چیزیست که شایسته پای تو بود

خرم آن روی که در روی تو باشد همه عمر*** وین نباشد مگر آن وقت که رای تو بود

ذرهای در همه اجزای من مسکین نیست*** که نه آن ذره معلق به هوای تو بود

تا تو را جای شد ای سرو روان در دل من*** هیچ کس می نپسندمکه به جای تو بود

خوش بود ناله دل سوختگان از سر درد*** خاصه دردی که به امید دوای تو بود

ملک دنیا همه با همت سعدی هیچ است*** پادشاهیش همین بس که گدای تو بود(1)

ص:42

[ فَارْکَعْ رُکُوعَ خٰاشِعٍ لِلّهِ بِقَلْبِهِ مُتَذَلِّلٍ وَجِلٍ تَحْتَ سُلْطٰانِهِ حٰافِظٍ لَهُ بِجَوارِحِهِ حَِفْظَ خٰائِفٍ حَزینٍ عَلیٰ مٰا فٰاتَهُ مِنْ فائِدَةِ الرّٰاکِعینَ ]

خدمت حق تعالی،حق خدمت را بجای نیاورده،پس با این هیئت پناهنده به خدا می شود و به از دست دادن فوایدی که خداوند به فضل خود بر رکوع کنندگان عنایت فرماید اظهار تحسر کند.

دوم آن که: مستحب است در رکوع پشت خود را مستوی نگه دارد و این استوا، اشاره به آن است که هر چند در قیام به خدمت تقصیر نموده،ولی با خضوع و ذلت و بدون اعوجاج و انحراف به خدای تعالی اظهار نیاز کرده،به پیشگاه حضرت او آمده.

و نیز مستحب است علاوه بر استوای ظَهر،تجنیح نیز بنماید،یعنی آرنج ها را هم چون بال مرغ باز کند و به نشانی نفی هر قدرت و نفی اتکال و اتکا به هر نیرویی، بازوها را که در جسم مظهر قدرت است از جسم خود جدا نگاه دارد.

سوم: انحنای رکوعی رمز انحطاط از مرتبه ای است که بود و آن مرتبه را در حال قیام برای خود انگاشته بود و در صف قیومیت با قیوم حقیقی و لو در اسم مشارکت کرده بود،با اظهار خضوع و ذلت و خلوص اعتقاد،بر این که این قیام تنها برای خدمت باری تعالی است و در عین حال به جز با حول و قوۀ الهی امکان پذیر نیست.

چهارم آن که: انحنای رکوعی رمز آن است که عابد متأله،به صمیم قلب از وسوسه های شیطانی فرار کند؛زیرا ممکن است در حال قیام نوعی از استقلال و مشارکت و مدخلیت در امور برای خود در دلش خطور کند که همگی از وساوس نفس و شیطان پلید است و چون از این وسوسه ها فرار کرده و با خضوع و ذلت به درگاه خداوند پناه برد،خدای عز و جل او را در تحت صفات خود قرار می دهد و به مقدار ذلتش مقام او را بالا می برد که:

ص:44

مَنْ تَوٰاضَعَ لِلّهِ رَفَعَهُ اللّهُ (1).

کسی که برای خدا فروتنی کند خداوند مقامش را بالا می برد.

از امام علی علیه السلام سؤال شد،گردن کشیدن در رکوع چه معنی دارد ؟ فرمود:

تأویلش آن است که نمازگزار به زبان حال می گوید:

خدایا ! من به تو ایمان آورده ام هر چند در این راه گردنم با شمشیر زده شود (2).

انسان با توجه به این حقایق می فهمد که با این همه حقارت و ذلت و کوچکی اش،چگونه مورد لطف و احسان حضرت حق شده و چگونه عنایت حضرت او دستش را گرفته و چگونه محبت او اجازه داده که عبد برای اظهار تواضع و ذلت به پیشگاهش برای عبادت قیام کند ؟ !

سحر هاتفی آمد از کوی دوست***مرا گفت کای عاشق روی دوست

تویی مرغ لاهوت عرش آشیان*** تویی بلبل باغ مینوی دوست

نشین بر سر سرو باغ بهشت***به یاد قد سرو دلجوی دوست

تویی یوسف مصر از این چه برآی*** بزن چنگ در تار گیسوی دوست

دو چشم از تماشای عالم بپوش*** گشا دیده بر روی نیکوی دوست

چو من گر خطاکار و زشتی مترس*** که لطف است و عفو و کرم خوی دوست

الهی مشو غافل از کار خویش*** که جان سازی آیینه روی دوست(3)

ص:45

[ یُحْکیٰ أنَّ الرَّبیعَ بْنِ خُثَیمٍ کٰانَ یَسْهَرُ بِاللَّیلِ الْفَجْرِ فی رُکُوعٍ وٰاحِدٍ فَإذٰا أصْبَحَ یَزْفِرُ وَ قٰالَ:آه سَبَقَ الْمُخْلِصُونَ وَ قُطِعَ بِنٰا ]

نقل شده که ربیع بن خثیم که یکی از عباد و زهاد ثمانیه است،شب را به یک رکوع به روز می آورد و با وجود این فریاد می زد و ناله می کرد و می گفت:دریغ که مخلصان کار خود را پیش بردند و من هنوز در اول جاده مانده ام.

حسین علیه السلام را شنید سه مرتبه از دل پاک آه دردناک کشید و بی خود افتاد و کسی دیگر تا آخر عمر او را سخنگو و خنده روی ندید و الحق جای آن بوده (1).

و این همه در وقتی بوده که در ارض طوس زندگی می کرده و مردم را به مسائل الهیه آشنا می کرده است.

راوی بزرگوار،مرحوم حاج شیخ عباس قمی در«سفینة البحار» (2)ربیع را مردی موثق و شیعه و قابل اطمینان می داند.

مرحوم آیت اللّه حاج سید هبة الدین شهرستانی صاحب کتاب«الهیئة و الاسلام»،استدلالاتی ذکر می کند که صحت ایمان و عمل و تشیع و وثاقت ربیع را ثابت می نماید و سخن مخالفین از علما را رد می نماید.

علت این که بعضی از علما روی توجه از وی برگردانند جمله ای است که نصر بن مزاحم در کتاب«صفین»نقل می کند که:

ربیع نسبت به حقانیت جنگ امیر المؤمنین در واقعۀ صفین شک داشت و از حضرت درخواست کرد که او را به جنگ با کفار در مرزها بفرستد ! !

در هر صورت جنبۀ مثبت قضیه و به خصوص توجه بسیاری از علمای بزرگ شیعه از بار منفی قضیه سنگین تر است و می توان به وثاقت و ایمان و درستی ربیع مطمئن شد.

اما این که نام او در ضمن چند روایت امام صادق علیه السلام در کتاب«مصباح الشریعة» آمده،دو احتمال می توان داد:

یکی آن که بر اساس موثق بودن ربیع حضرت نام او و گوشه ای از اعمالش را ذکر کرده اند،تا پند و درسی برای دیگران باشد که این نکته نسبت به اصحاب ائمه زیاد

ص:47

است که ائمه علیهم السلام برای هدایت مردم،از ایمان و اعمال اصحاب خود یاد می کردند.

و احتمال دیگر آن که مؤلف بزرگوار«مصباح الشریعة»به عنوان روشن تر شدن مطلب روایت،از او-به عنوان جملۀ معترضه-نام برده که این احتمال به عقیدۀ من از احتمال اول مناسب تر است و العلم عند الله.

ص:48

[ وَ اسْتَوْفِ رُکُوعَکَ بِاسْتِواءِ ظَهْرِکَ وَ انْحَطَّ عَنْ هِمَّتِکَ فی الْقِیٰامِ بِخِدْمَتِهِ إلّا بِعَوْنِهِ،وَ فَرِّ بِالْقَلْبِ مِنْ وَسٰاوِسِ الشَّیْطانِ وَ خَدائِعِهِ وَ مَکایِدِهِ فَإنَّ اللّهَ تَعٰالیٰ یَرْفَعُ عِبادَهُ بِقَدْرِ تَواضُعِهِمْ لَهُ وَ یَهْدیهِمْ إلیٰ اصُولِ التَّواضُعِ وَ الْخُضُوعِ وَ الْخُشُوعِ بِقَدْرِ إطِّلاٰعَ عَظَمَتِهِ عَلیٰ سَرائِرِهِمْ ]

در پایان این روایت،حضرت صادق علیه السلام می فرماید:

پشت خود را به وقت رکوع به حالت استوا و مساوی بودن سطح پشت با یکدیگر قرار بده،چنانچه اگر قطره آبی بر آن گذارند به هیچ طرف میل نکند و به خاطر گذران که این رکوع را به مدد و یاری حضرت او انجام می دهی نه به قوت و قدرت خود.

و با یاری گرفتن از حضرت حق،وسوسه و فریب و خدعه شیطان را از دل پاک کن چرا که مراتب بندگان نزد حق تعالی به قدر تواضع و فروتنی آنان است،هر که را عجز و انکسار بیشتر قدرش نزد محبوب افزون تر است و تواضع و خشوع دل محصول پاکی آن از وساوس ابلیسی است،چون عبد این واقعیت ها را لحاظ کند به اندازه معرفتش به عظمت حضرت حق به اصول تواضع و خضوع و خشوع راهنمایی می شود و عظمت حق هم در حد امکان مکلف تجلی نمی کند،مگر این که عبد به عجایب و اسرار و غرائب مصنوعات حضرت او پی ببرد.

ص:49

ص:50

ص:52

قالَ الصّادِقُ علیه السلام:

مٰا خَسِرَ وَ اللّهِ مَن أتیٰ بِحَقیقَةِ السُّجُودِ وَ لَوْ کٰانَ فی الْعُمْرِ مَرَّةً وٰاحِدَةً.

وَ مٰا أفْلَحَ مَنْ خَلٰا بِرَبِّهِ فی مِثْلِ ذٰلِکَ الْحٰالِ شَبیهاً بِمُخٰادِعٍ لِنَفْسِهِ غٰافِلٍ لٰاهٍ عَمّٰا أعَدَّ اللّهُ لِلسّٰاجِدینَ مِنَ الْبِشْرِ الْعٰاجِلِ وَ رٰاحَةِ الْاٰجِلِ.

وَ لا بَعُدَ عَنِ اللّهِ أبَداً مَنْ أحْسَنَ تَقَرُّبَهُ فی السُّجُودِ وَ لا قَرُبَ إلَیْهِ أبَداً مَنْ أسٰاءَ أدَبَهُ وَ ضَیَّعَ حُرْمَتَهُ وَ یَتَعَلَّقَ قَلْبُهُ بِسِوٰاه.

فَاسْجُدْ سُجُودَ مُتَوٰاضِعٍ لِلّهِ ذَلیلٍ عَلِمَ أنَّهُ خُلِقَ مِنْ تُرابٍ یَطَأُهُ الْخَلْقُ وَ أنَّهُ اتَّخَذَکَ مِنْ نُطْفَةٍ یَسْتَقْذِرُهٰا کُلَّ أحَدٍ وَ کُوِّنَ وَ لَمْ یَکُنْ.

وَ قَدْ جَعَلَ اللّهُ مَعْنَی السُّجُودِ سَبَبَ التَّقَرُّبِ إلَیْهِ بِالْقَلْبِ وَ السِّرِّ وَ الرُّوحِ فَمَنْ قَرُبَ مِنْهُ بَعُدَ مِنْ غَیْرِهِ.

أ لٰا تَریٰ فی الظّٰاهِرِ أنَّهُ لٰا یَسْتَوی حٰالُ السُّجُودِ إلّا بِالتَّوَاری عَنْ جَمیعِ الْأشْیٰاءِ وَ الْاحتِجٰابِ عَنْ کُلِّ مٰا تَرٰاهُ الْعُیُونُ کَذٰلِکَ أرٰادَ اللّهُ الْأمْرَ الْبٰاطِنِ.

فَمَنْ کٰانَ ظَنُّهُ مُتَعَلِّقاً فی صَلٰاتِهِ بِشَیْءٍ دُونَ اللّهِ فَهُوَ قَریبٌ مِنَ ذٰلِکَ الشَّیْءِ بَعیدٌ عَنْ حَقیقَةِ مٰا أرٰادَ اللّهُ مِنْ صَلٰاتِهِ قٰالَ اللّهُ تَعٰالیٰ:مٰا جَعَلَ اللّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فی جَوْفِهِ.

قٰالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:قٰالَ اللّهُ تَعٰالیٰ:لٰا أطَّلِعُ عَلیٰ قَلْبِ عَبْدٍ فَاَعْلَمَ فیهِ حُبَّ الإخْلاصِ لِطٰاعَتی لِوَجْهی وَ ابْتِغٰاءِ مَرْضٰاتی إلّا تَوَلَّیْتُ تَقْویمَهُ وَ سِیٰاسَتَهُ.

وَ مَنِ اشْتَغَلَ فی صَلٰاتِهِ بِغَیْری فَهُوَ مِنَ الْمُسْتَهْزِئینَ بِنَفْسِهِ مَکْتُوبٌ إسْمُهُ فی دیوٰانِ الْخٰاسِرینَ.

ص:53

[ مٰا خَسِرَ وَ اللّهِ مَن أتیٰ بِحَقیقَةِ السُّجُودِ وَ لَوْ کٰانَ فی الْعُمْرِ مَرَّةً وٰاحِدَةً ]

و نه برای خود،هیچ گونه استقلالی قائل نیستم و جز تو را نمی بینم و جز تو را نمی خواهم و جز تو را نمی گویم.

در این ره گر به ترک خود بگویی***یقین گردد تو را کو تو، تو اویی

سر مویی زتو تا با تو باقیست ***درین ره در نگنجی گرچه مویی

کم خود گیر تا جمله تو باشی*** روان شو سوی دریا زانکه جویی

چو با دریا گرفتی آشنایی*** مجرد شو زسر بر کش دو تویی

درین دریا گلیمت شسته گردد*** اگر یکبار دست از خود بشویی

ز بهر آبرو یک رویه کن کار ***که آنجا آبرو ریزد دو رویی(1)

در مسئلۀ سجود،لازم است جوانب مسئله را در درجۀ اول از قرآن مجید، سپس از دیدگاه روایات مورد بررسی قرار داد،تا در خور فهم و ظرفیت ما ضعیفان، ارزش و منفعت مسئله روشن گردد،قبل از بررسی برنامه از طریق معارف الهی لازم است به معنای معنوی و جامع سجود که شکل بدنی آن جزئی از معارف است اشاره رود.

اما جمادات عالم در هر کجای خلقت و آفرینش که وجود دارند،از آنجا که بی اراده محضند در انقیاد و خضوع کامل نسبت به مولای خود و مقررات عالی او قرار دارند.

آنان بنابر اراده حضرت حق تا هستند در سجود و انقیاد و تسبیح نسبت به معبودند و با زبان حال و کیفیت زیست و شکل حیات و موضع و موقف و منافع وجودی خویش در خانۀ خلقت،اظهار ذلت و افتقار دارند و اما حیوانات که به خاطر حیات حسی به درجه ای یا درجاتی از جمادات برتر و بالاترند،همانند جمادات،ولی با معنا و مفهوم وسیعتری در برابر حضرت حق،با تمام وجود خود در حال سجود یعنی ذلت و افتقار و عجز و پیروی از دستورهای حضرت او هستند.

اما صاحبان عقل و اراده،چون انسان از جهت مبانی آفرینش خویش و اصول خلقت و اموری که در حیات از کف اراده آنان بیرون است،یعنی امور تکوینیه مثل ولادت،مرگ،ضربان قلب،گردش خون و سایر واقعیت های وجودی در سجده محضند.

و اما از جهت ارادی و جنبۀ تکلیفی بر دو دسته اند:

دسته ای از آنان ملائکه هستند که تمام آنان معصوم از خطا و با سراپای وجود خود و همۀ شؤون و جوانب حیاتشان در سجده محضند،یعنی در برابر مولای خود،در کمال خضوع و تذلل و ذلت و افتقارند و هرگز از فرمان های حضرت او سرپیچی و عصیان ندارند.

و اما دستۀ دیگر مردمند که آنان نیز بر دو طایفه هستند،گروهی از آنان مطیع حضرت حق و پیرو فرامین و دستورهای حلال و حرام آن جناب اند،اینان را بندگان مؤمن و صادق،محسن،مطیع و به فرمودۀ قرآن ساجدان می گویند.

و گروه دیگر مردمی هستند که از خضوع و تذلل و انقیاد نسبت به حضرت حق

ص:56

در سرپیچی هستند و با کمال بدبختی پیرو هوای نفس و شهوات حیوانی اند که در مسائل آینده به طور مشروح از دیدگاه قرآن نسبت به هر دو طایفه مباحثی خواهد آمد.

بنابراین سجود یعنی نهایت خضوع و تواضع و فروتنی و فرمانبرداری از تمام دستورهای حق که به وسیلۀ کتب آسمانی و انبیای الهی و امامان معصوم علیهم السلام و فقهای بزرگ اعلام شده و سجده در نماز جزئی کوچک از این معنا و مفهوم وسیع است.

در مباحث آینده،سجده به همین معنا و مفهوم گسترده مورد توجه است،امید است خداوند مهربان،با لطف و عنایت و رأفت و محبتش به همۀ ما توفیق رسیدن به چنین سجودی را عنایت فرماید،تا ما هماهنگ با تمام اجزای آفرینش به سوی او حرکت خویش را ادامه دهیم.

آری،عزت و نظم و منفعت دهی و تداوم حیات موجودات غیر انسانی عالم، گرچه خالی از اراده اند در پرتو سجده آنان به حضرت دوست است.

و چه زشت و قبیح و بدکردار و بدسیرت و شقی و پست و دنی و بدبخت اند آن دسته ای که در پایان آیۀ شریفه می فرماید:به خاطر عدم سجده و اطاعتشان عذاب بر آنان حتمی گشته.

بیایید از باب شکر در برابر احسان ها و نعمت های او سر ذلت و انقیاد در برابر حضرتش به خاک عبادت و مذلت بگذاریم.

و باز در قرآن مجید دربارۀ سجود موجودات می فرماید:

[ أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلیٰ مٰا خَلَقَ اللّٰهُ مِنْ شَیْءٍ یَتَفَیَّؤُا ظِلاٰلُهُ عَنِ الْیَمِینِ وَ الشَّمٰائِلِ سُجَّداً لِلّٰهِ وَ هُمْ دٰاخِرُونَ* وَ لِلّٰهِ یَسْجُدُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ مِنْ دٰابَّةٍ وَ الْمَلاٰئِکَةُ وَ هُمْ لاٰ یَسْتَکْبِرُونَ* یَخٰافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ یَفْعَلُونَ مٰا یُؤْمَرُونَ ] (1).

آیا به سوی آنچه خدا آفریده ننگریستند که سایه های آنان در حالی که فروتنانه برای خدا سجده می کنند،از راست و چپ برمی گردد ؟*و آنچه در آسمان ها و زمین از جنبندگان و فرشتگان وجود دارد،فقط برای خدا سجده می کنند و تکبّر و سرکشی نمی ورزند.*از پروردگارشان که بر فراز آنان است، می ترسند و آنچه را به آن مأمور می شوند،انجام می دهند.

و نیز در قرآن مجید می فرماید:

[ وَ لِلّٰهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ ظِلاٰلُهُمْ بِالْغُدُوِّ

ص:59

وَ الْآصٰالِ ] (1).

کسانی که در آسمان ها و زمین هستند،از روی میل و رغبت یا بی میلی و کراهت و نیز سایه هایشان بامداد و شام گاه برای خدا سجده می کنند.

[ وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدٰانِ ] (2).

و گیاه و درخت همواره [ برای او ] سجده می کنند.

[ همۀ اهل کتاب ] یکسان نیستند،از اهل کتاب گروهی درستکار [ و رعایت کنندۀ حقّ خدا و مردم ] هستند،آیات خدا را در ساعاتی از شب می خوانند و [ به پیشگاه حق از روی تواضع و فروتنی ] سجده می کنند.*[ در سایۀ قرآن و نبوّت پیامبر ] به خدا و روز قیامت ایمان می آورند و به کار شایسته و پسندیده فرمان می دهند و از کار ناپسند و زشت بازمی دارند و در کارهای خیر می شتابند و اینان از شایستگانند.

از این دو آیه استفاده می شود که گروهی از اهل کتاب مانند دوستان و هم کیشان خود پافشاری بر باطل نکرده،بلکه تسلیم پیامبر صلی الله علیه و آله و قرآن شدند و به راه راست و صراط الهی آمدند.

در قرآن مجید دربارۀ بندگان واقعی خود می فرماید:

[ سِیمٰاهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ] (1).

نشانه آنان در چهره شان از اثر سجود پیداست.

و نیز در قرآن مجید دربارۀ عباد مورد رضایت خود می فرماید:

[ أَمَّنْ هُوَ قٰانِتٌ آنٰاءَ اللَّیْلِ سٰاجِداً وَ قٰائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ ] (2).

[ آیا چنین انسان کفران کننده ای بهتر است ] یا کسی که در ساعات شب به سجده و قیام و عبادتی خالصانه مشغول است،از آخرت می ترسد و به رحمت پروردگارش امید دارد ؟

و نیز در نشانه های عباد واقعی می فرماید:

ص:61

[ وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیٰاماً ] (1).

و آنان که شب را برای پروردگارشان با سجده و قیام به صبح می رسانند.

و باز در قرآن مجید می فرماید:

[ إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذٰا یُتْلیٰ عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقٰانِ سُجَّداً ] (2).

همانا کسانی که پیش از [ نزول ] آن معرفت و دانش یافته اند،زمانی که بر آنان می خوانند،سجده کنان به رو در می افتند.

و در آیه ای دیگر می فرماید:

[ إِذٰا تُتْلیٰ عَلَیْهِمْ آیٰاتُ الرَّحْمٰنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُکِیًّا ] (3).

هنگامی که آیات [ خدایِ ] رحمان بر آنان خوانده می شد،سجده کنان و گریان به رو می افتادند.

آری،لذتی که اینان از معرفت به حق و عظمت او و از معرفت به خود و کوچکی خویش می یابند و از پی مستی این لذت،کمال تواضع و خضوع و نهایت تذلل و سجده در پیشگاه او برند،برای غیر اینان قابل وصف و درک نیست.

[ إِنَّمٰا یُؤْمِنُ بِآیٰاتِنَا الَّذِینَ إِذٰا ذُکِّرُوا بِهٰا خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لاٰ یَسْتَکْبِرُونَ* تَتَجٰافیٰ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضٰاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ یُنْفِقُونَ ] (1).

فقط کسانی به آیات ما ایمان می آورند که وقتی به وسیلۀ آن آیات به آنان تذکر داده شود،سجده کنان به رو در می افتند و همراه با سپاس،پروردگارشان را از هر عیب و نقصی تنزیه می کنند در حالی که [ از سجده و سپاس و تنزیه ] تکبّر و سرکشی نمی ورزند؛*[ ملازم بستر استراحت و خواب نیستند،بلکه ] پهلوهایشان از خوابگاه هایشان دور می شود در حالی که همواره پروردگارشان را به علت بیم [ از عذاب ] و امید [ به رحمت و پاداش ] می خوانند و از آنچه آنان را روزی داده ایم،انفاق می کنند.

فیلسوف بزرگ اسلامی مرحوم صدر المتألهین شیرازی در توضیح این دو آیه می فرماید:

در این دو آیه سه خصوصیت علمی قلبی و سه خصوصیت عملی جسمی برای مؤمن ذکر شده،تا در پرتو این شش برنامه روشن شود که کلمۀ شهادت بدون معرفت برهانی یا کشفی موجب آزادی از شقاوت ذاتی علمی نیست و به عبارت دیگر علم تنها که محصول یاد گرفتن یک سلسله الفاظ است بدون تعمق برهانی یا کشفی در مفهوم و حقیقت آن علت نجات نیست و مجرد اعمال بدنی بدون تهذیب و تزکیه باطن موجب نجات از عذاب الیم نیست.

اما سه صفت علمی قلبی که صاحبش به حقیقت آن رسیده عبارت است از:

1-ذکر خدا.

ص:63

2-تسبیح و حمد به حقیقت.

3-آزادی از تکبر و در برابر حق.

اما سه صفت و سه خصوصیت عملی جسمی عبارت است از:

1-بیرون آمدن از رختخواب به وقت نیمه شب جهت عبادت.

2-دعا در دل تاریک شب.

3-انفاق از آنچه روزی شده در راه خدا.

اما شرح هر یک از این سه خصوصیت علمی قلبی و عملی جسمی.

1-ذکر حقیقی باعث سجده واقعی است،به این صورت که عبد با درک معارف الهیه و فایده گرفتن از حقایق ایمانیه و موعظه شدن به تقوا و زهد حقیقی،دارای حالت تذکر دائم می گردد و به طور مرتب نور مواعظ و امثال در دلش تجلی می کند و در حقیقت عقل و روح او با معارف وحدت پیدا می کند،در این حال از مواعظ و نصایح و قرآن و تقوا فایده ها گرفته و به این نتیجه می رسد که ظاهر دنیا بی ارزش و راه فقط راه خدا و صراط مستقیم است و در این نقطه ای است که بر اثر برخورد قلب صافش به معارف و فطرت پاکش به حقایق،با تمام هستی در برابر حضرت دوست به سجده افتاده و سر تواضع و انقیاد و ذلت بر خاک پیشگاه ربوبی می ساید و از نقشه حیوانیت،با کمک این سجود به مقام انسانیت سفر می کند.

و این نتیجۀ دل دادن به معارف الهیه و حقایق ربانیه است و برای لقلقۀ زبان و علم بدون برهان و مکاشفه این همه اثر نیست،این مراتب از آثار و خواص علم عارفان باللّه و آیات خداست و این علم اساس دین و ریشه بقیۀ حسنات و نیکی هاست.

2-پس از تجلی این علم و آراسته شدن عبد به معرفت برهانی یا کشفی،در مقام تسبیح و تقدیس و تحمید حضرت حق برخواهد آمد،چرا که از طریق این

ص:64

معرفت به این حقیقت می رسد که وجود اقدس حق منزه از هر عیب و نقص و دارای کمال بی نهایت در بی نهایت است،پس فقط ذات او استحقاق تسبیح و تحمید دارد.

این تسبیح و حمد در حقیقت عبارت از تنها نمودن ذات از اوصاف مادی و اتصاف به صفات ملائکة اللّه و تشبه و تخلق به اخلاق اللّه است و به حقیقت این است تسبیح و حمد مؤمنان،چنانچه بزرگان از علم و عرفان اشاره فرموده اند.

آری،کثرت تمرین تسبیح و حمد بر اساس معرفت و رسوخ در اتصاف به صفت کمال،آدمی را حقیقت آن تسبیح و جنس آن صفت می کند.

آیا ندیدی کثرت آتش گیری آهن در مجاورت آتش او را به صورت یک پارچه شعله و آتش در می آورد،پس تعجب ندارد که مؤمن بر اثر معرفت و تسبیح و تحمید حق موجودی خالص از عوارض ظاهر دنیا شود و همانند ملائکۀ مقرب که شأنی جز تسبیح و تقدیس ندارند مسبح و حامد گردد !

آری،مؤمن از برکت تداوم معرفت و ذکر و تسبیح و حمد حق،تبدیل به یک موجود خالص الهی می شود که از وجود مقدس او جز انقیاد و تسلیم و سجده واقعی در پیشگاه با عظمت حضرت حق بروز نکند.

و این اخلاق عرفا و حکماست که حقایق را از زواید و مشخصات خالص کنند و به تنقیح مقاصد از فضول و زواید اقدام نمایند و بین ذاتی و عرضی را در هر باب جداسازی کنند.

چگونه با ذکر و معرفت و تسبیح و حمد این عمل را نسبت به خود روا ندارند و خویشتن را از عوارض غیر الهی و از فضول دنیا و زواید مادی خالص ننمایند ؟ اینان بر اثر کثرت برنامه تجرید و توحید به مرتبه تجرد از خلائق می رسند،تا جایی که حقیقت را با نور بصیرت می بینند و آنجاست که با تمام هستی مسبح و منزه

ص:65

و حمدگو می کردند.

الهی واقعی و متصفان به حقایق و معارف زبانیه اینانند،به قول عارف زنده دل، الهی قمشه ای:

گر پسندی غیر او یاری الهی نیستی***ور کشی جز عشق او باری الهی نیستی

غیر آن زیبای مطلق غیر آن معشوق کل*** گر ببازی دل به دیاری الهی نیستی

چون نشینی طرف گلزاری به یاد گلرخی*** خاطرت گر رنجد از خاری الهی نیستی

گر به گنجی دهی آن اشکی که از شوقش شبی*** ریزی از چشم گهرباری الهی نیستی

سینهای بیکینه گر داری تو از اهل دلی ور دلی*** از خود بیازاری الهی نیستی

چون خلیل عشقی اندر آتش نمرودیان*** آتشت گر نیست گلزاری الهی نیستی

زآتش نمرود کسی ترسد خلیل پاک جان*** نوری ار بگریزی از ناری الهی نیستی

3-محصول معرفت برهانی و کشفی اینان و تسبیح و حمدشان خلاصی از تکبر در برابر حق و شؤون حق است.

اینان در برابر خلق هم به صفات نفس و ظهور انانیت تکبر نمی کنند،چرا که وقتی انسان در مقام فنای ذات و صفت نسبت به مولا باشد و غرق در شهود حضرت رب و صفات او،چگونه تکبر کند،در برابر چشم دل اینان وجود،منحصر

ص:66

به حق و صفات و افعال اوست،پس بر که تکبر کنند،در حقیقت با این معرفت و تسبیح و حمد بر مقام نیستی رسیده اند و آن کسی که به نیستی رسیده و هر چه غیر حق را نیست می داند،در برابر که تکبر نماید ؟ !

این بزرگواران در اخلاق خود آن قدر متواضع اند که در میان هر جمعیت یا در هر شهری که زندگی می کنند،خود را از همه بدتر و از مقام انسانیت دورتر می دانند.

4-تجافی از مضاجع در ظاهر،خالی گذاشتن رختخواب از بدن و رها کردن خواب برای نماز شب است،چرا که مردم مؤمن و اهل معرفت دارای تهجد شبانه و قائم به صلاة در تاریکی شبند.

و در باطن آزاد کردن ارواح است،به حسب قوای عملیه از تاریکی های مادیت و شواغل جسمی پست و قیام از رختخواب بدن و خروج از عالم اجسام به قطع تعلقات غیر الهی و محو آثار غیر ربانی است،یا خروج از عالم امکان به محو صفات امکانی و منور شدن به نور الهی و فیض ربوبی است.

معاذ بن جبل می گوید:

در غزوۀ تبوک خدمت رسول اللّه صلی الله علیه و آله بودیم،گرمای سختی بود،در حدی که مردم از هم جدا شده بودند،من از همه به پیامبر نزدیک تر بودم،نزدیک تر شدم و گفتم:یا رسول اللّه ! عملی به من بیاموز که داخل بهشت شوم و از آتش دوزخ دور گردم،فرمود:مسئله بزرگی پرسیدی،ولی آسان است در صورتی که خداوند بر بنده اش آسان کند،آن گاه فرمود:خدا را عبادت کن و به او شرک نورز،نماز واجب را ادا کن و زکات مفروضه را بپرداز و روزه ماه رمضان را بگیر.

آن گاه فرمود:تو را به درهای بهشت آگاهی دهم ؟ عرضه داشتم:آری،فرمود:

روزه سپر است،صدقه کفارۀ عطا است و برخاستن مرد در دل تاریک شب جهت

ص:67

کسب رضایت حق،سپس آیۀ شریفۀ [ تَتَجٰافیٰ جُنُوبُهُمْ ] (1)را قرائت کرد (2).

5-و اما دعای آنان توجه قلب ایشان است به توحید حقیقی یعنی لیس فی الدار غیره دیّار و نظر به مقام عندیّت است و عبادت و دعای آنان به مقتضای خوف از سخط ربّ و بُعد از جناب دوست و طمع به عنایت و لطف و محبت و اجر و ثواب اوست.

6-و اما انفاق آنان مربوط به تمام نعمت هایی است که حضرت رب العزه در اختیار آنان گذاشته از مال،علم،آبرو،قدرت،شخصیت.

لَأَحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَهُ إِلاّٰ قَلِیلاً* قٰالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزٰاؤُکُمْ جَزٰاءً مَوْفُوراً* وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شٰارِکْهُمْ فِی الْأَمْوٰالِ وَ الْأَوْلاٰدِ وَ عِدْهُمْ وَ مٰا یَعِدُهُمُ الشَّیْطٰانُ إِلاّٰ غُرُوراً* إِنَّ عِبٰادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطٰانٌ وَ کَفیٰ بِرَبِّکَ وَکِیلاً ] (1).

و [ یاد کن ] هنگامی را که به فرشتگان گفتیم:برای آدم سجده کنید.پس همه سجده کردند مگر ابلیس که گفت:آیا برای کسی که او را از گِل آفریدی،سجده کنم؟!*[ سپس ] گفت:مرا خبر ده این کسی که او را بر من برتری دادی [ سببش چه بود ؟ ] اگر تا قیامت مهلتم بخشی،بی تردید فرزندانش را جز اندکی لجام می زنم [ و به دنبال خود به عرصه هلاکت و نابودی می کشم.]* خدا فرمود:برو که از آنان هر کس تو را پیروی کند،قطعاً دوزخ کیفرتان خواهد بود،کیفری سخت و کامل.*از آنان هر که را توانستی با آوازت [ به سوی باطل ] برانگیز و [ برای راندنشان به سوی طغیان و گناه ] با سواره ها و پیاده هایت بر آنان بانگ زن و با آنان [ از راه سوق دادنشان به حرام ] در اموال و [ از طریق وسوسه کردنشان به زنا ] در اولاد شریک شو و به آنان وعدۀ [ دروغ ] بده [ که از قیامت،حسابرسی،بهشت و دوزخ خبری نیست ] و شیطان آنان را جز از روی باطل و دروغ وعده نمی دهد.*[ ولی آگاه باش که ] یقیناً تو را بر بندگانم هیچ تسلّطی نیست و کافی است که پروردگارت نگهبان و کارساز [ آنان ] باشد.

نتیجۀ این آیات به شرح زیر است:

1-سر تافتن ابلیس از سجده بر آدم که امر حضرت حق بود.

2-عجب و خودبینی شیطان نسبت به آدم که حق او نبود.

ص:69

3-اسائۀ ادب و جرأت و جسارت نسبت به حق دربارۀ بنی آدم و مجادله با پروردگار.

4-بیرون شدن او از پیشگاه رحمت به خاطر اعراض از سجود.

5-حتمیت به جهنم رفتن او و تمام پیروانش.

6-سرسختی او برای فریب انسان با تمام قوایش از طریق مال و اولاد و وعده های دروغ و فریبنده و غرورآور.

7-عدم توانایی او در حکومت بر بنی آدم و این که همۀ قدرت او فقط در وعده و نیرنگ و آرایش مال و اولاد است و این که خداوند بزرگ با قدرت نبوت،امامت، قرآن،عقل،فطرت،وجدان،توبه،انسان را مجهز فرموده و در قیامت نسبت به فریب خوردن از شیطان عذر موجهی در پیشگاه مقدس حضرت رب الارباب ندارند ! !

جَهَنَّمَ مِنْکُمْ أَجْمَعِینَ ] (1).

و شما را آفریدیم،سپس شما را صورت گری کردیم،آن گاه به فرشتگان گفتیم:

بر آدم سجده کنید؛بی درنگ همه سجده کردند،جز ابلیس که از سجده کنندگان نبود.*خدا فرمود:هنگامی که تو را امر کردم،چه چیز تو را مانع شد که سجده نکردی ؟ گفت:من از او بهترم،مرا از آتش پدید آورده ای و او را از گِل آفریدی.*خدا فرمود:از این جایگاه و منزلتت [ که عرصۀ فروتنی و فرمانبرداری است ] فرود آی؛زیرا تو را نرسد که در این جایگاه بلند،بزرگ منشی کنی پس بیرون شو که قطعاً از خوارشدگانی.*گفت:مرا تا روزی که [ مردگان ] برانگیخته شوند،مهلت ده.*خدا فرمود:البته تو از مهلت یافتگانی.*گفت:به سبب این که مرا به بیراهه و گمراهی انداختی،یقیناً بر سر راه راست تو [ که رهروانش را به سعادت ابدی می رساند ] در کمین آنان خواهم نشست.*سپس از پیش رو و پشت سر و از طرف راست و از جانب چپشان بر آنان می تازم و [ تا جایی آنان را دچار وسوسه و اغواگری می کنم که ] بیشترشان را سپاس گزار نخواهی یافت.*خدا فرمود:از این جایگاه و منزلتت نکوهیده و مطرود بیرون شو که قطعاً هر که از آنان از تو پیروی کند، بی تردید جهنم را از همۀ شما لبریز خواهم کرد.

نتایجی که از این آیات به دست می آید:

1-آفرینش انسان از نظر قوای ظاهری و باطنی کامل است،بنابراین با این قدرت کامل محکوم ضد خدا نیست،مگر خودش بخواهد محکوم باشد.

2-به خاطر کمالش به ملائکه امر به سجده و خضوع شد،ملائکه همه فرمان

ص:71

حق را اطاعت کردند،ولی ابلیس از حکم خدا به خاطر کبر و عجب خودداری کرد.

3-عجب و کبر ابلیس علت محرومیت او از دربار رحمت حضرت رب الارباب شد.

4-به خاطر مزد عبادات گذشته اش تا قیامت از خدا مهلت گرفت،تا از طول این زمان جهت گمراهی فرزندان آدم استفاده کند.

5-مذهب فاسد و خطرناک جبر را پایه گذاری کرد،به این صورت که فرود آمدنش را از عزت و شخصیت به حضرت حق نسبت داد، درحالی که خداوند بزرگ جز عزت موجودات چیزی نخواسته و از گمراهی و بدبختی آنان متنفر است.

6-تهدید کرد که تمام قوای بنی آدم،اعم از عقل،فطرت،وجدان،علم، شهوت،مشاعر،غرایز و احساسات آنان را به راه باطل می کشم و این گونه آیات هشداری از جانب حضرت دوست به انسان است که با کمال دقت و با تکیه بر قواعد الهی و ایمان به خدا و روز جزا،از خویشتن در برابر این دشمن خطرناک محافظت کند.

7-ابلیس درحالی که در معرض مذمّت و شماتت و خواری و سرافکندگی قرار گرفت از پیشگاه رحمت رانده شد.

8-به او وعده حتمی داده شد که خود و پیروانش به خاطر سرپیچی از فرمان خدا اهل جهنم خواهند بود.

[ إِذْ قٰالَ رَبُّکَ لِلْمَلاٰئِکَةِ إِنِّی خٰالِقٌ بَشَراً مِنْ طِینٍ* فَإِذٰا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ سٰاجِدِینَ* فَسَجَدَ الْمَلاٰئِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ* إِلاّٰ إِبْلِیسَ اسْتَکْبَرَ وَ کٰانَ مِنَ الْکٰافِرِینَ* قٰالَ یٰا إِبْلِیسُ مٰا مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِمٰا خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعٰالِینَ* قٰالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نٰارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ* قٰالَ فَاخْرُجْ مِنْهٰا فَإِنَّکَ رَجِیمٌ* وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتِی إِلیٰ یَوْمِ الدِّینِ* قٰالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلیٰ یَوْمِ یُبْعَثُونَ* قٰالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ* إِلیٰ یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ* قٰالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ* إِلاّٰ عِبٰادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ* قٰالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ* لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکَ وَ مِمَّنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعِینَ ] (1).

[ یاد کن ] هنگامی را که پروردگارت به فرشتگان گفت:همانا من بشری از گل خواهم آفرید.*پس زمانی که اندامش را درست و نیکو نمودم و از روح خود در او دمیدم،برای او سجده کنید.*پس فرشتگان همه با هم سجده کردند؛* مگر ابلیس که تکبّر ورزید و از کافران شد.*[ خدا ] فرمود:ای ابلیس ! تو را چه چیزی از سجده کردن بر آنچه که با دستان قدرت خود آفریدم،بازداشت ؟ آیا تکبّر کردی یا از بلند مرتبه گانی ؟*گفت:من از او بهترم،مرا از آتش آفریدی و او را از گل ساختی.*خدا ] گفت:از آن [ جایگاه ] بیرون رو که بی تردید تو رانده شده ای؛*و حتماً لعنت من تا روز قیامت بر تو باد.*گفت:

پروردگارا ! مرا تا روزی که مردم برانگیخته می شوند،مهلت ده.*خدا ] گفت:تو از مهلت یافتگانی،*تا زمانی معین و معلوم.*گفت:به عزتت سوگند همۀ آنان را گمراه می کنم،*مگر بندگان خالص شده ات را*[ خدا ]

ص:73

گفت:سوگند به حق و فقط حق را می گویم*که بی تردید دوزخ را از تو و آنان که از تو پیروی کنند،از همگی پر خواهم کرد.

آیات بالا ما را به این مسائل آگاه می کند:

1-عظمت و شخصیت آدم به خاطر نفخه الهی در اوست،که از آن تعبیر به روح الهی شده و همان روح است که علت قرار گرفتن عقل و فطرت و قوای انسانی در انسان شد و آدمی به مقام علم الاسمایی و خلافة اللهی مشرف گشت.

2-این عظمت و شخصیت اقتضا کرد که ملائکه به امر حضرت رب العزه در برابر او سر تواضع و سجده فرود آرند.

3-این عظمت و کرامت،سبب حسد ابلیس به آدم و ظهور غرور و سر پیچی از فرمان حضرت حق شد.

4-عدم سجده او باعث رجم و طرد او از پیشگاه عزت ربوبی گردید.

5-عدم سجده او باعث گرفتار شدنش به لعنت و سخط حق گشت.

6-تکبرش باعث ادامه نافرمانیش شد تا جائی که قسم خورد و تهدید کرد تا روز قیامت،دست از گمراه کردن انسان برندارد !

7-با تمام شدت به او خطاب شد که جهنم را از تو و پیروانت پر خواهم کرد.

ادامه داد و با پی گرفتن گمراهی انسان دقیقه به دقیقه بر بار سنگین گناه و معصیت و طغیانش می افزاید.

راستی چه درس ها و عبرت ها و پندها و موعظه ها که در این آیات برای تمام انسان ها جلوه گر است !

خدا کند ما را دیده بصیرت و گوش شنوا باشد،تا با دیدن این آیات در قرآن مجید با دیده عقل و قلب و شنیدن امثال و عبرت های قرآنی بخود آئیم و از صفات و اخلاق این دشمن آشتی ناپذیر،خود و اهل و عیال و اطرافیان خویش را پاک نگاه داریم.

خدا کند،فرامین حضرت حق را در قرآن با جان و دل قبول کرده و بر این دیو رجیم و موجود پلید و لعین تا لحظۀ خروج از دنیا کفر ورزیم و در راه ایمان و عشق به خدا سیر خود را ادامه دهیم و از غفلت و سهو و جهل و نادانی پرهیز کرده و دل، را به نور حق منور داشته و عقل و جان و نفس و دل،از دسترس شیطان دور نگاه داریم که اگر مراقب و محاسب و مواظب و بیدار نباشیم،تمام هستی ما به وسیلۀ این دشمن غارتگر به غارت خواهد رفت.

تا کی ای مست خواب غفلت و جهل***گوش سوی مقلد نا اهل

تا به مقصد در این طریق تو را*** کی رساند دلیل نابینا

لحظه ای درگذر از این پس و پیش*** لمحه ای در نگر به عالم خویش

چند مانی تو این چنین خفته ***همره از راه منزلی رفته

به طلب در جهان چه می پویی ***چو تو گم گشته ای چه می جویی

دیده بگشای ای که در خوابی*** خویشتن را طلب مگر یابی(1)

ص:75

لِبٰاسَهُمٰا لِیُرِیَهُمٰا سَوْآتِهِمٰا إِنَّهُ یَرٰاکُمْ هُوَ وَ قَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لاٰ تَرَوْنَهُمْ إِنّٰا جَعَلْنَا الشَّیٰاطِینَ أَوْلِیٰاءَ لِلَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ ] (1).

ای فرزندان آدم ! شیطان،شما را نفریبد چنان که پدر و مادرتان را [ با فریبکاریش ] از بهشت بیرون کرد،لباسشان را از اندامشان بر می کشید تا شرمگاهشان را به آنان بنمایاند،او و دار و دسته اش شما را از آنجا که شما آنان را نمی بینید می بینند،ما شیاطین را سرپرست و یاران کسانی قرار دادیم که ایمان نمی آورند.

لغت شیطان اسم جنس است و ابلیس و جنود و هر مانعی در راه خدا،از مصادیق آن است.

شما هر موجود ذی شر و هر جن و انسی که با وسوسه یا با خناسی خود،یا با آرایش ظاهر دنیا بخواهد شما را از حضرت حق جدا کند شیطان و دشمن حقیقی خود بدانید.

وسائلی شد از جمله:

1-حمام های عمومی «کنایه از این که گاهی افراد آنجا را برای معصیت انتخاب می کنند».

2-محل کسب و کار «جهت پر کردن جیب مردم از حرام».

3-طعامی که بر آن نام خدا برده نشده.

4-کلیه مسکرات.

5-موسیقی.

6- اشعار بیهوده و باطل از قبیل تصنیف های مجالس لهو.

7-کتب ضلال.

8-دروغ گویی.

9-سحر و شعبده و جادو و ساحران.

10-خطرناک ترین دام او زنان طناز و عشوه گرند که هر قدرتمندی را که در برابر شهوت ضعیف است به زانو درآورد (1).

قرآن مجید دربارۀ اقوامی که هلاک شدند می فرماید:

[ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطٰانُ أَعْمٰالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَ کٰانُوا مُسْتَبْصِرِینَ ] (2).

و شیطان عمل های [زشت] آنان را برایشان آراست،در نتیجه آنان را از راه [خدا] باز داشت در حالی که [ برای تشخیص حق از باطل ] بصیرت داشتند.

بیایید به هشدارهای حضرت حق که محب و عاشق و دوستدار واقعی ماست

ص:78

توجه کنیم،بیایید سخن خدای خود را باور کنیم،بیایید به دلسوزی های حضرت او ارج نهیم،فریب دشمنان خدا را نخورده و از صراط مستقیم حضرت اللّه منحرف نشویم،مدت عمر کوتاه و مرگ هم چون سایه به دنبال ماست،سعی کنیم در تمام لحظات بیدار باشیم،تا بیدار بمیریم،اگر در غفلت بسر بریم،ممکن است به طور ناگهانی و بی خبر مرگ ما فرا رسد و دست ما از همه برنامه های حق کوتاه باشد !

وقت کوچ است الرحیل ای دل از این جای خراب***تا زحضرت سوی جانت ارجعی آید خطاب

بال و پر ده مرغ جان را تا میان این قفس*** بر دلت پیدا شود در یک نفس صد فتح باب

عقل را و نقل را هم چون ترازو راست دار*** جهد کن تا در میان نه سیخ سوزد نه کباب

چون زعقل و نقل ذوق عشق حاصل شد تو را ***از دل پر عشق خود آتش زن اندر نان و آب

گر چه عالم می نماید دیگران را آب خضر ***تو چنان گردی که گردد پیش تو هم چون سراب

گر چنان گردی جدا از خود که باید شد جدا*** ذرهای گردد به پیش نور جانت آفتاب

گر صواب کار خواهی اندرین وادی صعب ***از خطای نفس خود تا چند بینی اضطراب

ص:79

آخر ای شهوت پرست بی خبر گر عاقلی*** یک دمی لذت کجا ارزد به صد ساله عذاب (1)

*و خدا به آنچه [ از انکار،کفر،نفاق،حسد و...] در دل خود جمع می کنند،داناتر است.*پس آنان را به عذابی دردناک بشارت ده.

آری،اگر انسان در دنیا تا وقت مرگ به طاعت و عبادت و به رکوع و سجود بپردازد ملکه او گشته و با همان حال در قیامت محشور شود و اگر به کبر و نافرمانی مشغول باشد تا بمیرد و کبر و تکبر از حق،ملکۀ او گردد با همان حال وارد محشر شده و به عذاب الیم دچار می شود !

عمله های فرعون و نمرود و شداد و نرون و هیتلر و آتیلاها،در هر لباسی و عمله های طاغوت های زمان در انواع لباس ها،وزارت،وکالت،مقامات نظامی، اقتصادی و...از همین قبیل هستند،اینان با روح انقیادی که از شیاطین بزرگ به صورت دولت های ظالم و طاغوتی جلوه گرند،تمام منافع وجودی خود،اعم از منافع فطری،عقلی،عاطفی،انسانی،علم و قدرت را در اختیار دستگاه بهره کشی ستمگران گذاشته و آنان با قدرت ایشان در سطح کره زمین به هر جنایت و خیانتی مشغول و روز و شب با ظلم بی حد و ستم بی پایان خود،بلایی نیست که بر سر ملت های مظلوم و اموال و نوامیس آنان در نیاورند !

امروز نزدیک به پانصد سال است از عمر استثمار غرب می گذرد و نزدیک به هزاران سال است از عمر استعمار بعضی قدرت های شرقی و دولت های ستمگر نسبت به ملت هایشان می گذرد،در طول این مدت ستمگران و زورگویان خائن و جنایت پیشگان حرفه ای به وسیلۀ قدرت همین سجده کنندگان بر خویش و منقادان و مطیعان و متملقان و چاپلوسان،بر سر این انسان های مظلوم چه بلاها آورده اند.

این که قرآن و آیین پاک الهی در هر زمان،پافشاری بر سجده به خدا و عدم سجده بر دیگران و بر غیر خدا اعم از جماد و نبات و حیوان و انسان دارد،به خاطر این است که انسان تبدیل به حیوان بارکشی برای اهل ستم نگردد و به وسیلۀ قدرت او بر دیگران و بر مظلومان ظلم نرود.

اینان که وجودشان جز بهره دهی برای زورگویان چیزی ندارد،بفرمودۀ قرآن در شب و روز برزخ دچار آتش غضب حق و در قیامت گرفتار عذاب شدیدند:

[ النّٰارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهٰا غُدُوًّا وَ عَشِیًّا وَ یَوْمَ تَقُومُ السّٰاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ

ص:82

أَشَدَّ الْعَذٰابِ* وَ إِذْ یَتَحٰاجُّونَ فِی النّٰارِ فَیَقُولُ الضُّعَفٰاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنّٰا کُنّٰا لَکُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنّٰا نَصِیباً مِنَ النّٰارِ* قٰالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنّٰا کُلٌّ فِیهٰا إِنَّ اللّٰهَ قَدْ حَکَمَ بَیْنَ الْعِبٰادِ ] (1).

[ عذابشان ] آتش است که صبح و شام بر آن عرضه می شوند و روزی که قیامت برپا شود [ ندا رسد:] فرعونیان را در سخت ترین عذاب در آورید.*و [ یاد کن ] هنگامی را که در آتش با یکدیگر نزاع و کشمکش می کنند،پس ضعیفان به مستکبران می گویند:ما [ در دنیا ] پیرو شما بودیم،آیا می توانید بخشی از این آتش را از ما دفع کنید ؟*مستکبران می گویند:هم اکنون همۀ ما در آتش هستیم،بی تردید خدا [ به عدالت و انصاف ] میان بندگان داوری کرده است.

خداوند مهربان به مصلحت بندگان و برای نجات ایشان از عذاب فردا و برای رهایی از بردگی نسبت به غیر که جز بهره دهی به نفع ظلم سودی ندارد،در قرآن مجید انسان را از پرستش غیر خود و سجده بر هر شیئی و هر کسی نهی اکید فرموده که سجده بر غیر جز نکبت و خزی در دنیا و عذاب شدید در آخرت سودی ندارد !

[ وَ مِنْ آیٰاتِهِ اللَّیْلُ وَ النَّهٰارُ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ لاٰ تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَ لاٰ لِلْقَمَرِ وَ اسْجُدُوا لِلّٰهِ الَّذِی خَلَقَهُنَّ إِنْ کُنْتُمْ إِیّٰاهُ تَعْبُدُونَ ] (2).

از نشانه های [ ربوبیت و قدرت ] او شب و روز و خورشید و ماه است؛نه برای خورشید سجده کنید و نه برای ماه،برای خدایی که آنان را آفرید،سجده کنید، اگر می خواهید فقط او را بپرستید.

و در جای دیگر دربارۀ عبادت غلط و بی ثمر آنان که تواضع به غیر و اطاعت از

ص:83

بیگانه است،می گوید:

[ وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مٰا لاٰ یَنْفَعُهُمْ وَ لاٰ یَضُرُّهُمْ وَ کٰانَ الْکٰافِرُ عَلیٰ رَبِّهِ ظَهِیراً ] (1).

و به جای خدا چیزهایی می پرستند که نه سودشان می دهد و نه زیانشان می رساند و کافر همواره بر ضد پروردگارش پشتیبان و یار [ شیطان ] است.

و نیز می فرماید:

[ وَ إِذٰا قِیلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمٰنِ قٰالُوا وَ مَا الرَّحْمٰنُ أَ نَسْجُدُ لِمٰا تَأْمُرُنٰا وَ زٰادَهُمْ نُفُوراً ] (2).

و هنگامی که به آنان گویند:برای رحمان سجده کنید،می گویند:رحمان چیست ؟ ! آیا برای چیزی که تو فرمان می دهی،سجده کنیم ؟ و [ دعوت تو ] بر رمیدگی و نفرتشان می افزاید.

اَلْخَبْءَ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ یَعْلَمُ مٰا تُخْفُونَ وَ مٰا تُعْلِنُونَ ] (1).

او و قومش را یافتم که به جای خدا برای خورشید سجده می کنند و شیطان، اعمال [ زشتشان ] را برای آنان آراسته و در نتیجه آنان را از راه [ حق ] بازداشته است به این سبب هدایت نمی یابند،*[ و شیطان آنان را این گونه فریب داده ] تا برای خدا سجده نکنند،همان که نهان در آسمان ها و زمین را بیرون می آورد و آنچه را پنهان می دارید و آنچه را آشکار می کنید،می داند.

ضرر و ضربه های پرستش غیر خدا،هر چه که باشد برای حسابگران عالم قابل ارزیابی نیست.

خداوند مهربان به ما توفیق نجات از شرک خفی و جلی عنایت کند و ما را به راهی که رضا و خشنودی و عشق او در آن است هدایت کرده و سپس ثابت قدم بدارد.

در روایات اسلامی آمده:

منفورترین معبودی که در زمین عبادت شده،هوای نفس است و همین هوای نفس است که منشأ گرفتار کردن انسان به عبادت انواع بت هاست و شدیدترین مبدأ برای وقوع سجده بر غیر خدا می باشد (2).

خوشا به حال آنان که در حد ظرفیت و استعداد خود،حقایق را شناختند و از عبادت و پرستش غیر رسته،دل به عبادت حضرت حق بستند.

از رهن شیطان درآمده و به بندگی حق پیوستند،از خزی دنیا و عذاب آخرت رستند و جان و دل از بندهای شیطانی گسستند و برای همیشه به تواضع و سجده بر

ص:85

در دوست نشستند و دست از غیر حضرت او با همه وجود شستند.

عشقی جز عشق او نخواستند و پیشانی جز به خاک بندگی او نگذاشتند،تمام درهای رحمت حق را به روی خود باز کرده و هر در شری را به روی خویش بستند و با تمام هستی خود به پیشگاه حضرت او عرضه داشتند:

زنده عشق تو آب زندگانی کی خورد***عاشق رویت غم جان و جوانی کی خورد

جان چو باقی شد زخورشید جمالت تا ابد*** ذره ای اندوه این زندان فانی کی خورد

گر فصیح عالمی باشد به پیش عشق تو*** گرنه لال آید زلال جاودانی کی خورد

دل که عشقت یافت بیرون آمد از بام دوکون*** هر که سلطان شد قفای پاسبانی کی خورد

گر کسی گوید شرابی خورده ام از دست دوست*** پادشا با هر گدایی دوستگانی کی خورد

جان ما خوش نوش داری غم عشق تو خورد*** با یقین عشق زهر بدگمانی کی خورد

چون دل عطار در عشقت غم صد جان نخورد*** پس غم این تنگنای استخوانی کی خورد

ص:86

مالک قوای وجودی خود شده و تمام غرایز و مشاعر و احساسات و هواها را تحت سلطنت سلطان دو عالم حضرت رب العزه درآوردند و به مقام با عظمت فنا و بقای باللّه رسیدند.

سجود آنان سجودی دائم و سجودی همه جانبه و در همۀ شؤون در برابر حضرت دوست بود.

آنان جز روح انقیاد،تسلیم،عبادت،اطاعت،بندگی،خضوع،خشوع، تواضع،وفا،صفا،درستی،صدق،نسبت به حضرت مولا چیزی از خود باقی نگذاشتند.

روی جانان به چشم جان دیدن***خوش بود خاصه رایگان دیدن

خوش بود در صفای رخسارش*** آشکارا همه نهان دیدن

جز در آیینه رخش نتوان ***عکس رخسار او عیان دیدن

بوی او را بدو توان دریافت ***روی او را بدو توان دیدن

دیدن روی دوست خوش باشد*** خاصه رخساره ای چنان دیدن

خود گرفتم که در صفای رخش***نتوانی همه نهان دیدن

می توان آنچه هست بود و نبود*** در رخ او یکان یکان دیدن

در خم زلف او چه خوش باشد*** دل گم گشته ناگهان دیدن

اندر آیینه جهان باری ***می توانی به چشم جان دیدن

که همه اوست هر چه هست یقین*** جان و جانان و دلبر و دل و دین(1)

ص:88

و نیکوترین نام ها [ به لحاظ معانی ] ویژۀ خداست.

سپس از این مقام ترقی نموده و در سجده که مقام فنا است مشاهده می کند که ذوات اشیا همه فانی و هالک اند و حقیقت ذاتشان بجز فقر و تدلی و نفس ربط چیز دیگری نیست و حقیقت این است که:

[ کُلُّ شَیْءٍ هٰالِکٌ إِلاّٰ وَجْهَهُ ] (1).

هر چیزی مگر ذات او هلاک شدنی است.

عرضه کردم دو جهان بر دل کار افتاده ***بجز از عشق تو باقی همه فانی دانست (2)

و اگر در تسبیح و تنزیه حق تعالی،در این حال اسم مبارک رب را که از امهات اسما است به یای متکلم اضافه می کند،از راه مراعات ادب حضور و محضر است و تأدیبی است که رب العالمین فرموده،چنانچه نبیّ اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

أدَّبَنی رَبّی وَ أحْسَنَ تَاْدیبی (3).

پروردگارم مرا به ادب آراست و نیکو آراست.

و عابد متأله و متأدب به ادب الهی را نرسد که تجری نموده و بر خلاف دستور:

[ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی ] (4).

نام پروردگار برتر و بلند مرتبه ات را [ از هرچه رنگ شرک خفی و جلی دارد ] منزّه و پاک بدار.

ص:90

پرده دری کند.

و نیز گرچه سجده مقام فنای ذوات است،لکن این اضافۀ رب به یاء،اشاره به آن است که خدای سبحان همان گونه که خالق همه اشیا است،بر همۀ موجودات نیز وکیل است و نایب مناب همه اشیا است.

[ اللّٰهُ خٰالِقُ کُلِّ شَیْءٍ وَ هُوَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ وَکِیلٌ ] (1).

خدا آفرینندۀ هر چیزی است و او بر هر چیزی نگهبان و کارساز است.

و اما ذکر صفت اعلی برای رب از آن جهت که چون به تجلی ذاتی فنای کلی دست دهد و حقیقت:

[ کُلُّ مَنْ عَلَیْهٰا فٰانٍ ] (2).

همۀ آنان که روی این زمین هستند،فانی می شوند.

جلوه کند،علو ذاتی حضرت حق بر همۀ اشیا مشهود گردد و حقیقت:

[ وَ یَبْقیٰ وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلاٰلِ وَ الْإِکْرٰامِ ] (3).

و تنها ذات باشکوه و ارجمند پروردگارت باقی می ماند.

را درک کند و می بیند که علو واقعی و استعلای حقیقی به نحوی که همۀ ذوات را فانی و مستهلک نموده است مخصوص ذات علیّ اعلی است.

«فَلَهُ الْعُلُوُّ الْأعْلیٰ فَوْقَ کُلِّ عٰالٍ» (4).

و اما تقارن تسبیح به حمد از آن روست که در رکوع گفته شد که چون مرجع

ص:91

تسبیح حق تعالی به سعۀ وجودی او من جمیع الجهات است،لذا تسبیحش عین حمد و ثنا است.

و نیز برای آن که ساجد-که همۀ ذوات وجودات را بجز وجود حق تعالی نفی کرد-مستشعر آن شود که هر چه می بیند حق سبحان قائم مقام اوست و او است ظاهر به نفس.

أَ یَکُونُ لِغَیْرِکَ مِنَ الظُّهُورِ مٰا لَیْسَ لَکَ حَتّیٰ یَکُونَ هُوَ الْمُظْهِرَ لَکَ مَتیٰ غِبْتَ حَتّیٰ تَحْتٰاجَ إلیٰ دَلیلٍ یَدُلُّ عَلَیْکَ (1).

آیا برای غیر تو ظهوری هست که برای تو نباشد،تا ظهور آن غیر سبب ظهور تو باشد ؟ ! کِی پنهان بوده ای تا نیازمند به دلیلی باشی که بر تو دلالت کند.

[ هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظّٰاهِرُ وَ الْبٰاطِنُ ] (2).

اوست اول و آخر و ظاهر و باطن.

پس خدای را به این موهبت عظمی ثنا گوید:

هر دمش با من دل سوخته لطفی دگر است*** این گدا بین که چه شایسته انعام افتاد (3)

سوی و به معراج یونسی«که به فرو رفتن در بطن ماهی حاصل شده»متحقق شدن به توجه اصل خویش بی رؤیت حجاب.

و سر بر تراب نهادن اشارت به رؤیت جمال جمیل است در باطن قلب خاک و اصل عالم طبیعت.

و آداب قلبیه آن یافتن حقیقت خویش و اصل ریشۀ وجود خود است و نهادن ام الدماغ که مرکز سلطان نفس است و عرش الروح است به ادنی عتبه مقام قدس و دیدن عالم خاک است،عتبه مالک الملوک.

پس سرّ وضع سجودی،چشم از خود شستن است و ادب وضع رأس بر تراب اعلی،مقامات خود را از چشم افکندن و از تراب پست تر دیدن است و اگر در قلب از این دعاوی که به حسب اوضاع صلاتی اشارت به آن هاست علتی باشد،پیش ارباب معرفت نفاق است و چون خطر این مقام بالاترین خطرات است سالک الی اللّه را لازم است به جبلت ذاتی و فطرت متمسک به ذیل عنایت حق جل و علا گردد و با ذلت و مسکنت عفو تقصیرات را طلب کند که این مقامی مخطور است که از عهدۀ امثال ما خارج است.

و بالجمله،سجده نزد اهل معرفت و اصحاب قلوب،چشم فروبستن از غیر و رخت بر بستن از جمیع کثرات اسما و صفات و فنای در حضرت ذات است و در این مقام نه از سمات عبودیت و نه از سلطان ربوبیت در قلب اولیا اثری است و حق تعالی خود در وجود عبد قائم به امر است:

«فَهُوَ سَمْعُهُ وَ بَصَرُهُ بَلْ لٰا سَمْعَ وَ لا بَصَرَ وَ لا سِمٰاعَ وَ لا بَصیرَةَ وَ إلیٰ ذٰلِکَ الْمَقٰامِ تَنْقَطِعُ الْإشٰارَةُ» (1).

ص:93

و بدان که در سجود چون سایر اوضاع صلاتی هیئتی و حالی و ذکری و سری است و این امور برای افراد کامل طوری است و برای متوسطین،هیئت آن ارائه خاکساری و ترک استکبار و خودبینی است و ارغام انف که از مستحبات مؤکده، بلکه ترک آن خلاف احتیاط است،اظهار کمال تخضع و تذلل و فروتنی است و نیز توجه به اصل خویش و یادآوری از نشئه خود است.

و رؤسای اعضای ظاهره که محال ادراک و ظهور تحریک و قدرت است که عبارت از همین صفت یا هشت عضو است،بر زمین است و خارج شدن از خطیئۀ آدمیه و چون تذکر این معانی در قلب قوی شد،کم کم قلب از آن منفعل شده، حالی دست دهد که آن حالت فرار از خود و ترک خودبینی است و نتیجۀ این حالت حصول حالت انس است و دنبالۀ آن خلوت تام حاصل شود و محبت کلی بیاید.

زنده کدام است بر هوشیار***آن که بمیرد به سر کوی یار

عاشق دیوانه سر مست*** پند خردمند نیاید به کار

سر که بکشتن بنهی پیش دوست*** به که به گشتن بنهی در دیار

ای که دلم بردی و جان سوختی*** در سر سودای تو شد روزگار

شربت زهر ار تو دهی تلخ نیست***کوه احد گر تو نهی نیست بار

بندی مهر تو نیابد خلاص*** غرقه عشق تو نبیند کنار

درد نهانی دل تنگم بسوخت ***لاجرمم عشق بود آشکار

در دلم آرام تصور مکن*** وز مژده ام خواب توقع مدار

دل چه محل دارد و دینار چیست*** مدعیم گر نکنم جان نثار

سعدی اگر زخم خوری غم مدار*** فخر بود داغ خداوندگار

ص:94

لذا بندگان واله حق و بلکه اولیای کمل را مواظبت تام بر طول سجود بود، هم چون ولی کامل حق امام علی بن الحسین علیهما السلام که به سید ساجدین لقب یافت که راوی می گوید ! دیدم حضرت پیشانی مبارک بر سنگ سختی نهاد و با گریه و زاری هزار مرتبه به دربار حضرت رب العزه عرضه داشت:

لٰا إلٰهَ إلّا اللّهُ حَقّاً حَقّا،لٰا إلٰهَ إلّا اللّهُ تَعَبُّداً وَ رِقّا لٰا إلٰه إلّا اللّهُ ایمٰاناً وَ صِدْقاً (1).

خدایی جز خدای یگانه نیست و به این حقیقت ایمان دارم،خدایی جز خدای یگانه نیست در حالی که خود را عبد و بندۀ او می دانم،خدایی جز خدای یگانه نیست در حالی که به آن ایمان و اعتقاد دارم.

و در«الکافی»از حفص بن غیاث نقل می کند که حضرت صادق علیه السلام را دیدم که در بستان های کوفه قدم می زد،تا به درخت خرمایی رسید،در نزد آن نخل وضو ساخت و سپس در رکوع رفت،آن گاه سر به سجده گذاشت پس شمردم پانصد بار در سجده اش تسبیح گفت،سپس بر نخل تکیه کرد و مشغول دعا شد (2).

و دربارۀ حضرت موسی بن جعفر علیه السلام رسیده:

حَلیفُ السَّجْدَةِ الطَّویلَةِ (3).

آن جناب هم پیمان سجده طولانی بود.

از اولیای کامل حق و ائمۀ دین علیهم السلام که بگذریم،اصحاب ائمه و عباد اللّه صالحین را مشاهده می کنیم که به پیروی از انبیا و اولیا مراقب این عمل الهی

ص:96

بودند،مانند محمد بن ابی عمیر ثقۀ جلیل القدر که از فضل بن شاذان روایت شده که گوید:به عراق رسیدم و دیدم کسی رفیق خود را سرزنش می کند و می گوید:تو مرد عایله داری هستی و برای معیشت آنان به کسب و کار نیاز داری و من بیم آن دارم که بر اثر طول سجده هایت نور چشمت از دست برود.

چون این گونه فراوان سخن گفت،فریاد زد:مرا فراوان سرزنش کردی،وای بر تو ! اگر چشم کسی در اثر سجده از دست می رفت.هر آینه چشم ابن ابی عمیر از دستش رفته بود،چه گمان داری به مردی که پس از نماز صبح به سجده شکر می رفت،پس برنمی داشت مگر به هنگام ظهر.

فضل گوید:نزد محمد بن ابی عمیر رفتم دیدم به سجده است،پس سجده را طولانی کرد،چون سرش را برداشت و فضل طولانی شدن سجده را تذکر داد، گفت:اگر جمیل دراج را می دیدی چه می کردی ؟

می گوید:به نزد جمیل دراج رفتم،او را در سجده یافتم،سجده اش را طولانی نمود،چون جمیل سر از سجده برداشت،گفتم:محمد بن ابی عمیر مرا گفته که سجده را طولانی می کنی،جمیل در جواب گفت:اگر معروف بن خرَّبوذ را می دیدی چه (1)؟

عارف واصل مرحوم حاج میرزا جواد،ملکی می گوید:

مرا شیخی بود بزرگوار،عامل و عارف کامل که من مانند او را در مراتبی که گفته شد،ندیده ام،از او پرسیدم که در اصلاح و جلب معارف چه عملی را به تجربه رسانده است ؟

او گفت:من عملی را در این که گفتی مؤثرتر ندیدم از این که در هر شبانه روزی

ص:97

یک بار بر سجده طولانی مداومت شود و در آن سجده بگوید:

[ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ أَنْتَ سُبْحٰانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظّٰالِمِینَ ] (1).

معبودی جز تو نیست تو از هر عیب و نقصی منزّهی،همانا من از ستمکارانم.

و به هنگام گفتن ذکر،خود را در زندان طبیعت زندانی و به زنجیرهای اخلاق رذیله بسته بیند،آن گاه اقرار کند که بارالها ! این کار را تو بر من نکردی و تو بر من ستم روا نداشتی،بلکه این من بودم که بر خود ستم کردم و خود را به اینجا انداختم.

آری،این است راه و رسم عاشقان واله و مجذوبان کامل و عارفان واصل و زنده دلان متصل و شوریدگان از مادیت منفصل !

تا بهشت رخت ای دوست تماشا کردیم***پشت بر باغ گل و سبزه و صحرا کردیم

نوگل حسن تو دیدیم چو در باغ ازل*** تا ابد خون به دل بلبل شیدا کردیم

دل زاغیار گسستیم و به گیسوی نگار ***باز بستیم چه خوش با دل شیدا کردیم

برق عشق آمد و بر خرمن جان آتش زد*** وه چه خوش حاصل این مزرعه پیدا کردیم

خواست تا مشتری چرخ فریبد دل ما*** بارک اللّه که به کالای تو سودا کردیم

ص:98

طوبی و سدره و سرو چمن دنیا را*** به ره قامت آن نوگل رعنا کردیم (1)

در روایت صحیح رسیده:

چون عبد نماز بجای آورد،سپس به شکرانه سر بر زمین نهد،خدای تبارک و تعالی حجاب میان بنده و فرشتگان را برمی دارد،سپس می فرماید:

ای فرشتگان من ! بندۀ مرا بنگرید که وظیفه ای را که بر او قرار داده بودم ادا کرده و عهدی که با او بسته بودم تمام نموده،سپس به شکرانۀ این نعمت که به او عنایت کرده ام به سجده افتاده است.فرشتگان من به نظر شما او را چه پاداشی نزد من است ؟

فرشتگان می گویند:پروردگار ما ! پاداش او رحمت توست.سپس خداوند بزرگ می فرماید:پس از آن چه ؟

عرضه می دارند:کفایت مهماتش.می فرماید:پس از آن چه ؟

امام می فرماید:چیزی از خیر نمی ماند،مگر آن که فرشتگان می گویند و خداوند می فرماید:پس از آن چه ؟

پس فرشتگان عرضه می دارند:پروردگارا ! ما دیگر چیزی نمی دانیم،خداوند می فرماید:به پاداش او،همان گونه که او مرا سپاس گفت،من نیز او را سپاس گویم و رو به او کنم و وجه خود را به او بنمایانم (1)!

پس از این مقدمات یک بار دیگر به جملۀ اول روایت«مصباح الشریعة»بنگرید که حضرت صادق علیه السلام فرمود:

و اللّه قسم آن که سجده حقیقی گرچه در تمام عمر یک بار آورد زیان نکرد !

ص:100

[ و ما أفلح من خلا بربه فی مثل ذلک الحال شبیها بمخادع لنفسه غافل لا ه عما أعد الله للساجدین من البشر العاجل و راحة الاجل ]

و لذت های شیطانی یا همه سختی هایش دست کشیده،باید مشرف به شرف بشارت های حق و ملائکه و اولیا گردد و سجده کنندگان حقیقی از اتم مصادیق این گونه آیات و روایاتند و اینان پس از انتقال به عالم بعد به روح و ریحان و راحت الهی برسند و از نعیم ابد حضرت دوست،به مزد بندگیشان بهره مند شوند.

بسیار نابجاست که عبد،از چنین بشارت های قرآنی و روایی نسبت به مؤمن بوقت احتضار و راحت قیامت بوقت ورود به محشر غافل و لاهی بماند و بر اثر این غفلت،از سجده حقیقی باز مانده و سجده اش بازی و خدعه و فریب نفس و خلاصه ارضای هوس باشد !

خدا و گفتار فرشتگان ] در کلمات خدا [ که وعده ها و بشارت های اوست ] هیچ دگرگونی نیست؛این است کامیابی بزرگ.

[ إِنَّ الَّذِینَ قٰالُوا رَبُّنَا اللّٰهُ ثُمَّ اسْتَقٰامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلاٰئِکَةُ أَلاّٰ تَخٰافُوا وَ لاٰ تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ* نَحْنُ أَوْلِیٰاؤُکُمْ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ لَکُمْ فِیهٰا مٰا تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِیهٰا مٰا تَدَّعُونَ* نُزُلاً مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ ] (1).

بی تردید کسانی که گفتند:پروردگار ما خداست؛سپس [ در میدان عمل بر این حقیقت ] استقامت ورزیدند،فرشتگان بر آنان نازل می شوند [ و می گویند:] مترسید و اندوهگین نباشید و شما را به بهشتی که وعده می دادند،بشارت باد.

*ما در زندگی دنیا و آخرت،یاران و دوستان شما هستیم،آنچه دلتان بخواهد،در بهشت برای شما فراهم است و در آن هر چه را بخواهید،برای شما موجود است.*رزق آماده ای از سوی آمرزندۀ مهربان است.

خوش بو و نظیف بپوشد (1).

و در روایت دیگر از امام محمد باقر علیه السلام دربارۀ مرگ سؤال کردند،فرمود:

مانند خوابی است که هر شب شما را می گیرد،مگر آن که مدت آن طولانی تر است (2).

امام صادق علیه السلام فرمود:

مرگ برای مؤمن مانند بوی خوشی است که استشمام کند و عطسه ای بزند، بدین نحو روح از بدنش مفارقت کند و از الم و درد دنیا راحت شود (3)!

در روایت آمده است که:

حضرت امام علی النقی علیه السلام به عیادت یکی از شیعیان خود آمد و حال او را مشرف به موت دید،ولی در چهره اش حزن و افسردگی بود،حضرت فرمودند:

از مرگ می ترسی و از ملاقات با موت افسرده خاطری ؟ مگر نمی دانی مرگ برای مؤمن مثل آن است که با بدن چرکین وارد حمام شود و پس از تمیز کردن بدن لباسی نظیف بپوشد،آیا کسی از تمیز شدن و لباس نظیف پوشیدن ناراحت است ؟ بدان که مرگ برای تو چنین است،آن شخص صورتش برافروخته شد و ترسش مرتفع گشت و چشم برهم گذاشت،چون او را حرکت دادند از دنیا رفته بود (4).

در روایت آمده:

ص:104

حضرت ابراهیم به ملک الموت فرمود:دوست دارم تو را به آن صورتی که نزد مؤمن می آیی ببینم،عرضه داشت:صورت برگردان.سپس گفت:مرا ببین.چون ابراهیم وی را دید،صورتی زیبا به مانند یک جوان مشاهده کرد که در بهترین لباس ها آراسته شده،ابراهیم علیه السلام فرمود:اگر برای مؤمن لذتی نباشد مگر جمال تو، سزاوار است که تقاضای مرگ کند تا جمال تو را مشاهده کند (1).

مؤمن ممکن است از مرگ کراهت داشته باشد،برای رفع کراهت او در حدیث مهمی مسائلی ذکر شده به این صورت:

به ملک الموت می فرمایند:مانند بنده ای که جلوی آقای خود حاضر شود،به بالین بندۀ من حاضر شو و از طرف من به او سلام برسان و به او بگو:خداوند منتظر لقای روح توست،اگر بندۀ من به مرگ راضی شد و اجازۀ قبض روح داد او را به عالم بعد منتقل کن،ورنه برای عبورش از عالم مادی به عالم آخرت و جلب رضایت او وسیلۀ دیگر فراهم کنم.

چون ملک الموت به بالین مؤمن محتضر آید و سلام حق را برساند و از او اجازۀ قبض روح خواهد،مؤمن می گوید:میل دارم در دنیا بمانم و به عبادت حق مشغول باشم.ملک الموت عرض مؤمن را به حق عرضه می دارد،خداوند می فرماید:از جای او در بهشت دستۀ گلی چیده و برای بو کردن به او عطا کن،سپس پرده را کنار بزن تا جای خویش را در بهشت ببیند،اگر به مشاهده کردن مقام خود و بوییدن بوی گل از گلستان بهشتی راضی به موت شد او را قبض روح کن ورنه وسیلۀ دیگری برای رضایتش فراهم کنم.

مؤمن چون آن اوضاع را ببیند راضی به موت شود،ولی بعضی از مؤمنان که از

ص:105

مقامات روحی بلندتری برخوردارند با دیدن بهشت و بوییدن آن دسته گل راضی به موت نمی شوند و علاقه دارند جهت تهیۀ توشۀ بیشتر برای آخرت خود در دنیا به مانند.

چون ملک الموت عدم رضایت آنان را به موت اعلام می کند خداوند می فرماید:به بالینش حاضر شو که این بار برای حرکت به آخرت آمده است ! چون ملک الموت برای مرتبۀ سوم به بالین مؤمن می آید،می بیند پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله از طرف راست و علی علیه السلام از طرف چپ و حسن و حسین علیهما السلام از دو طرف پای محتضر و حضرت زهرا علیها السلام و سایر ائمه علیهم السلام گرداگرد او صف کشیده و روح پاک افرادی چون سلمان و ابو ذر آنجا حاضر است،ملک الموت می گوید:خوشا بحال تو ای مؤمن که پیامبر و اوصیای او همه به دیدنت آمده اند،اگر اجازه دهی تو را قبض روح کنم که با آن ها در بهشت برین قدم گذاری،محتضر می گوید:زود مرا قبض روح کن؛زیرا با آمدن موالیانم موت بر من گوارا است،پس ملک الموت در کمال محبت و آسانی وی را قبض روح می کند (1)!

ای حارث ! خداوند مهربان طبق رطبی برای ما فرستاد،خضر هر چه از خرماها می خورد هسته های آن را به دور می افکند،ولی من هسته های آن را در کف خود جمع نمودم.حارث عرض کرد:به من عنایت کنید.حضرت هسته ها را به من داد و من آن ها را کاشتم پس از اندک مدتی تبدیل به نخل بارآور شد که هرگز مانند آن را کسی ندیده بود.

سپس به حضرت علی علیه السلام عرض کردم:دوست دارم به من لطف و محبت کرده در منزل من صرف غذایی بنمایید،حضرت فرمود:می آیم به شرط آن که خود را به زحمت نیندازی،به طوری که خواسته باشی از خارج چیزی تهیه کنی !

حارث می گوید:قبول کردم.حضرت با یک دنیا صفا و صمیمیت به خانۀ من آمد،مقداری نان خشکیده جلوی حضرت گذاشتم،حضرت مشغول خوردن شد، سپس مقداری پول از آستین خود بیرون آوردم،عرض کردم:اگر اجازه بدهید با این وجه چیزی تهیه کنم.فرمود:عیبی ندارد این وجه از چیزهایی است که در خانه توست.گفتم:از خارج خودت را به زحمت نیندازی ! آن گاه عرض کردم:ای مولای من ! از آنچه از مردم دربارۀ شما می شنوم خیلی ناراحت هستم.فرمودند:

چه می شنوی ؟ عرضه داشتم:مردم نسبت به شما سه دسته اند:

1-دسته ای غلو کنند و نسبت به شما قائل به الوهیت اند !

2-دسته ای شما را به امامت و خلافت قبول ندارند !

3-و یک دسته از مردم مانند من،شما را جانشین پیامبر و حجت خدا می دانند.

حضرت فرمود:ای حارث ! بهترین این سه دسته آنانی می باشند که قدم در حد وسط گذارده و از افراط و تفریط در پرهیزند،مرا از حد بندگی خدا بالا نمی آورند و از مقام خلافت الهی و امامت پایین نمی برند مانند تو و امثال تو.

ص:107

بعد فرمود:ای حارث ! تو را بشارت باد که در نزد مرگ و نزد صراط و نزد کوثر و نزد مقاسمه مرا خواهی دید.

عرض کردم مقاسمه کدام است ؟ فرمود:نزد جهنم؛زیرا من مردم را به دو قسمت تقسیم می کنم،به آتش می گویم بگیر این را که دشمن من است و رها کن آن را که دوست و ولی من است.

ای حارث ! چنانچه من دست تو را گرفته ام روزی پیامبر صلی الله علیه و آله دست مرا گرفته بود و به من فرمود:

چون روز قیامت شود من دست می اندازم و قائمه عرش حق را می گیرم و تو دست می اندازی و دامن مرا می گیری و اولاد تو دست می اندازند و دامن تو را می گیرند و شیعیان دست می اندازند و دامن اولاد تو را می گیرند،پس خداوند به پیامبر خود را با آن هایی که به او متمسک اند امر می نمانید داخل بهشت شوند.

چون حارث این حدیث را از امام علی علیه السلام شنید،از خدمت او مرخص شد در حالی که از شدت خشنودی دامن قبای او به زمین کشیده می شد و می گفت:دیگر مرا باکی نیست که چه وقت مرگ به سراغم بیاید (1)!

در«الکافی»آمده که:حضرت صادق علیه السلام فرمودند:

مؤمن در وقت مرگ چشمش اشک آلود می شود،آن وقتی است که چشم او به پیامبر صلی الله علیه و آله می افتد،آیا شما ندیده اید هرگاه کسی چشمش به محبوبی که سال ها او را ندیده بیفتد بی اختیار گریه می کند (2).

در«کشف الغمة»از حضرت باقر علیه السلام روایت شده که فرمود:

ص:108

حرام است روحی از جسدی مفارقت کند تا آن که پنج تن آل عبا،محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را نبیند (1)،اگر محتضر از دوستان آن ها باشد به ملک الموت می گویند با او مدارا کن که از موالیان ماست و اگر از دشمنان باشد می گویند به او در قبض روح سخت گیری کن !

آنچه بشارت از آیات قرآن و روایات معتبره در این صفحات آمد،نتیجۀ اعمال خود انسان،به خصوص عبادت های او و سجده های پاک و خالصانه و باحقیقت اوست.

امام صادق علیه السلام در متن روایت«مصباح الشریعة»اعلام می دارند که:

بی خبر از این بشارت ها و غافل و لاهی از این حقایق که طبعاً سجده اش در خلوت با رب شبیه مخادع با نفس است،چهرۀ رستگاری و فوز و فلاح را از دست داده و روی سعادت و نجات را نخواهد دید !

و چه تلخ است ساعتی که انسان دیده باز کند و ببیند به خاطر بی خبری و غفلتش از آوردن سجدۀ حقیقی عاجز بوده و اکنون چه منافع مهم آسمانی و ملکوتی و معنوی را از دست داده و از چه درجات بلندی محروم شده است ! که اگر به این بشارت های عاجل و راحت آجل آگاهی داشت،سجده واقعی می آورد و از آن درجات بلند الهی بهره مند می گشت.

اکنون که مهلت حیات در اختیار ماست،بیایید به توفیق خداوند این مهلت را غنیمت دانسته،در پی معرفت نسبت به حقایق پس از مرگ و به خصوص بشارت هایی که قرآن و روایات به مؤمن محتضر داده برخیزیم شاید این آگاهی در عوض شدن حال و عمل ما اثر کرده و عبادتی و سجودی در خور حضرت او به

ص:109

پیشگاه مقدسش هدیه کنیم.

برخیز تا به عهد امانت وفا کنیم***تقصیرهای رفته بخدمت قضا کنیم

بی مغز بود سر که نهادیم پیش خلق***دیگر فروتنی به در کبریا کنیم

دارالشفای توبه نبسته است در هنوز*** تا درد معصیت به تدارک دوا کنیم

روی از خدا به هر چه کنی شرک حاصل است*** توحید محض اگر همه رو در خدا کنیم

پیراهن خلاف بدست مراجعت*** یکتا کنیم و پشت عبادت دو تا کنیم(1)

ص:110

[ وَ لا بَعُدَ عَنِ اللّهِ أبَداً مَنْ أحْسَنَ تَقَرُّبَهُ فی السُّجُودِ وَ لا قَرُبَ إلَیْهِ أبَداً مَنْ أسٰاءَ أدَبَهُ وَ ضَیَّعَ حُرْمَتَهُ وَ یَتَعَلَّقَ قَلْبُهُ بِسِوٰاه ]

[ فَاسْجُدْ سُجُودَ مُتَوٰاضِعٍ لِلّهِ ذَلیلٍ عَلِمَ أنَّهُ خُلِقَ مِنْ تُرابٍ یَطَأَهُ الْخَلْقُ وَ أنَّهُ اتَّخَذَکَ مِنْ نُطْفَةٍ یَسْتَقْذِرُهٰا کُلَّ أحَدٍ وَ کُوِّنَ وَ لَمْ یَکُنْ ]

در آسمان ملکی است به نام حزقائیل دارای هیجده هزار بال پر قدرت،ما بین هر بال او تا بال دیگر پانصد سال راه ملکوتی است.

روزی به خاطرش گذشت آیا در فوق عرش چیزی هست،خداوند قادر بال های او را دو چندان کرد و به او امر به پرواز فرمود،آن ملک راه پریدن گرفت بیست هزار سال به سال های ملکوتی پرید بجایی نرسید،باز بال ها و قدرت او مضاعف شد و به امر حق به پریدن ادامه داد،سی هزار سال ملکوتی دیگر پرید ولی به سر یک ستون از ستون های بی شمار عرش نرسید،خداوند عالم به او وحی کرد اگر تا قیامت دنبال پریدن خود را ادامه دهی به آخر یک قائمه عرش نخواهی رسید، ناگهان ملک فریاد زد:

سُبْحٰانَ رَبِّیَ الْأعْلیٰ وَ بِحَمْدِهِ (1).

آری،در برابر چنین خدای با عظمتی که صاحب عرش و فرش و لوح و قلم و کرسی و هفت آسمان و میلیاردها میلیارد ملائکه و جن و انس و بحر و بر و موجودات ذره بینی و غیر ذره بینی است سجده تواضع و ذلت کن،سجده کسی که در نهایت خضوع و خشوع است و توجه به این نکته دارد که از خاک آفریده شده همان خاکی که قبل از جسم شدن برای او فرش زیر پای انواع حیوانات و مخلوقات بود.

در سجده به مواد خلقت خود توجه کن و بیدار باش همان طور که از خاک آفریده شدی به خاک بازگشته و در قیامت از خاک بدر خواهی شد،تا کبر و نخوتت بخاک رود و باد عجب و خودبینی از دماغت بیرون شود !

ص:113

و در وقت سجده بیاد آر که نطفه ای بیش نبودی،آن نطفه و آب گندیده ای که همه آن را آلوده و پلید و نجس و ناپاک می دانستند و آن هم روزی نبود به اشاره اراده او به وجود آمد !

این قسمت از روایت شاید اشاره به کلام حضرت علی علیه السلام باشد که می فرماید:

مَا لاِبنِ آدَمَ وَ الْعُجْب وَ اوَّلُهُ نُطْفةٌ مَذِرَةٌ وَ آخِرُهُ جیفةٌ قَذِرَةٌ وَ هُوَ بَیْنَ ذٰلِکَ یَحْمِلُ العَذَرَةٌ (1).

پسر آدم،چرا تکبّر دارد و حال آن که اولش نطفه نجس و آخرش مردار نجس و بین این دو حالت حمل کننده نجاست است.

کسی که اطوار خلقت ظاهر او چنین باشد،انانیت و منیت و خودبینی و عجب و تکبر او از کمال سفاهت و حماقت و بی باکیست !

خرما نتوان خورد از این خار که کشتیم***دیبا نتوان بافت از این پشم که رشتیم

بر لوح معاصی خط عذری نکشیدیم***پهلوی کبائر حسناتی ننوشتیم

ما کشته نفسیم بس آوخ که برآید*** از ما بقیامت که چرا نفس نکشتیم

افسوس بر این عمر گرانمایه که بگذشت*** ما از سر تقصیر و خطا در نگذشتیم

دنیا که در او مرد خدا گل نسرشته است*** نامرد که ماییم چرا دل بسرشتیم

ص:114

ایشان چو ملخ در پس زانوی عبادت***مأمور میان بسته روان بر در و دشتیم

پیری و جوانی چو شب و روز برآمد ***ما شب شد و روز آمد و بیدار نگشتیم(1)

ص:115

[ وَ قَدْ جَعَلَ اللّهُ مَعْنَی السُّجُودِ سَبَبَ التَّقَرُّبِ إلَیْهِ بِالْقَلْبِ وَ السِّرِّ وَ الرُّوحِ فَمَنْ قَرُبَ مِنْهُ بَعُدَ مِنْ غَیْرِهِ أ لٰا تَریٰ فی الظّٰاهِرِ أنَّهُ لٰا یَسْتَوی حٰالُ السُّجُودِ إلّا بِالتَّوَاری عَنْ جَمیعِ الْأشْیٰاءِ وَ الْاحتِجٰابِ عَنْ کُلِّ مٰا تَرٰاهُ الْعُیُونُ کَذٰلِکَ أرٰادَ اللّهُ الْأمْرَ الْبٰاطِنِ ]

خداوند مهربان حقیقت و معنویت سجود را سبب تقرب عبد به درگاه رحمتش قرار داده که قلب صافی و سرپاک و روح متصف به صفات حسنه وسیله رساندن انسان به این تقرب اند،با این وضع هر کس به او نزدیک گردد،از غیرش دور می شود.

نمی بینی در ظاهر امر وقتی سجود تحقق پیدا می کند که از تماشای جمیع اشیا متواری شوی و بین تو و آنچه دیده ات می بیند حجاب برقرار گردد،ممنوع شدن از تماشای مظاهر و قرار گرفتن حجاب بین انسان و اشیا اقتضای کیفیت و وضع سجود است،چون وقتی پیشانی و شش عضو دیگر به زمین رسید انسان از تمام اشیا محجوب و دارای حالت تواری می شود،همان طور که شکل سجود اقتضا دارد از تماشای همه چیز محروم گردی،مراد خداوند از حقیقت سجود این است که دیده باطن از غیر او پوشیده شود و حضرت او در تمام شؤون زندگی تو هدف و محور گردد !

ص:116

[ فَمَنْ کٰانَ ظَنُّهُ مُتَعَلِّقاً فی صَلٰاتِهِ بِشَیْءٍ دُونَ اللّهِ فَهُوَ قَریبٌ مِنْ ذٰلِکَ الشَّیْءِ بَعیدٌ عَنْ حَقیقَةِ مٰا أرٰادَ اللّهُ مِنْ صَلٰاتِهِ قٰالَ اللّهُ تَعٰالیٰ: [ مٰا جَعَلَ اللّٰهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ ] (1)]

پس هر کس در وقت نماز و سجود به حضرت دوست دلش متعلق به غیر معبود باشد و دنیا و شغل دنیا وی را مشغول کند،گویا نمازی که وسیلۀ قرب و نردبان رسیدن به حضرت رب العزه است،معراج تقرب به غیر و وسیلۀ نزدیک شدن به دیگری قرار داده،گویی قصد دارد به غیر حق نزدیک شود این چنین سجده کننده از مراد الهی دور افتاده و این چنین سجده محصول نادانی و سفاهت و عین شقاوت نفس و نافرمانی انسان از مراد و مقصود خداست.

خداوند در قرآن مجید فرموده:

برای هیچ کس در باطنش دو دل قرار نداده ام تا با دلی متوجه من و با دل دیگر متوجه غیر گردد پس هر کس متوجه خداست بیگانه از غیر و آشنای غیر بیگانه از خداست.

و این آیه به این معنی نیست که انسان حق ندارد چیزی جز خدا را دوست داشته باشد،بلکه متوجه این معناست که تمام دوستی ها باید تابع دوستی و عشق به حضرت حق باشد.

ص:117

[ قٰالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:قٰالَ اللّهُ تَعٰالیٰ:لٰا أطَّلِعُ عَلیٰ قَلْبِ عَبْدٍ فَاعْلَمَ فیهِ حُبَّ الإخْلاصِ لِطٰاعَتی لِوَجْهی وَ ابْتِغٰاءِ مَرْضٰاتی إلّا تَوَلَّیْتُ تَقْویمَهُ وَ سِیٰاسَتَهُ وَ مَنِ اشْتَغَلَ فی صَلٰاتِهِ بِغَیْری فَهُوَ مِنَ الْمُسْتَهْزِئینَ بِنَفْسِهِ مَکْتُوبٌ إسْمُهُ فی دیوٰانِ الْخٰاسِرینَ ]

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله از حضرت احدیت نقل می کند که فرمود:

هرگاه من مطلع شوم بر دل مؤمن و بدانم که او بندگی مرا دوست می دارد و در اطاعت من ثابت و راسخ است،من مباشر تقویم و سیاست او می شوم یعنی او را در نظر خلائق عزیز و محترم می دارم و هیبت و سیاست او را در نظر خلائق عزیز و محترم می دارم و هیبت و سیاست او را در دل مردم می اندازم،یا آن که متکفل احوال او شده و جمیع ما یحتاج او را از قلیل و کثیر و جلیل و حقیر،در دنیا و آخرت برایش مقرر می نمایم.

و هر کس در نماز مشغول به غیر من باشد و از یاد من در غفلت بسر برد گویا به من استهزا کرده ولی بداند که خودش را مسخره کرده و باعث شده از رحمت من دور بماند و نیز باید بداند که من چنین غافل و بی خبری از حقایق نماز را در دیوان زیانکاران می نویسم و در قیامت با اهل خسران محشور می کنم.

ص:118

ص:120

قالَ الصّادِقُ علیه السلام:

التَّشَهُّدُ ثَنٰاءٌ عَلَی اللّهِ فَکُنْ عَبْداً لَهُ فی السِّرِّ خٰاضِعاً لَهُ فی الْفِعْلِ کَمٰا أنَّکَ لَهُ عَبْدٌ بِالْقَوْلِ وَ الدَّعْویٰ.

وَ صِلْ صِدْقَ لِسٰانِکَ بِصَفٰاءِ صِدْقِ سِرِّکَ،فَإنَّهُ خَلَقَکَ عَبْداً وَ أَمَرَکَ أنْ تَعْبُدَهُ بِقَلْبِکَ وَ لِسٰانِکَ وَ أنْ تُحَقِّقَ عُبُودِیَّتَکَ لَهُ وَ رُبُوبِیَّتَهُ لَکَ.

وَ تَعْلَمَ أنَّ نَوٰاصِی الْخَلْقِ بِیَدِهِ،فَلَیْسَ لَهُمْ نَفَسٌ وَ لا لَحْظَةٌ إلّا بِقُدْرَتِهِ وَ مَشِیَّتِهِ وَ هُمْ عٰاجِزونَ عَنْ إتْیٰانِ أقَلِّ شَیْءٍ فی مَمْلَکَتِهِ إلّا بِإذْنِهِ وَ مَشِیَّتِهِ وَ إرٰادَتِهِ.

قٰالَ اللّهُ تَعٰالیٰ... [ وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ مٰا یَشٰاءُ وَ یَخْتٰارُ مٰا کٰانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ سُبْحٰانَ اللّٰهِ وَ تَعٰالیٰ عَمّٰا یُشْرِکُونَ ] (1).

فَکُنْ لِلّهِ عَبْداً شَکُوراً بِالْقَولِ وَ الدَّعْویٰ وَ صِلْ صِدْقَ لِسٰانِکَ بِصَفٰاءِ سِرِّکَ.

فَإنَّهُ خَلَقَکَ فَعَزَّ وَ جَلَّ أنْ تَکُونَ إرٰادَةٌ وَ مَشِیَّةٌ لإحَدٍ إلّا بِسَابِقِ إرٰادَتِهِ وَ مَشِیَّتِهِ،فَاسْتَعْمِلِ الْعُبُودِیَّةَ فی الرِّضٰا بِحِکْمَتِهِ وَ الْعِبٰادَةِ فی أدٰاءِ أوٰامِرِهِ وَ قَدْ أمَرَکَ بِالصَّلٰاةِ عَلیٰ نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَأوْصِلْ صَلٰاتَهُ بِصَلٰاتِهِ وَ طٰاعَتَهُ بِطٰاعَتِهِ وَ شَهٰادَتَهُ بِشَهٰادَتِهِ.

ص:121

وَ انْظُرْ أنْ لٰا یَفُوتَکَ بَرَکٰاتُ مَعْرِفَةِ حُرْمَتِهِ فَتُحْرَمُ عَنْ فٰائِدَةِ صَلٰاتِهِ وَ أمْرِهِ بِالْإسْتِغْفٰارِ لَکَ وَ الشَّفٰاعَةِ فیکَ،إنْ أتَیْتَ بِالْوٰاجِبِ فی الْأمْرِ وَ النَّهْیِ وَ السُّنَنِ وَ الآدٰابِ وَ تَعَلَّمْ جَلیلَ مَرْتَبَتِهِ عِنْدَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

ص:122

[ التَّشَهُّدُ ثَنٰاءٌ عَلَی اللّه فَکُنْ عَبْداً لَهُ فی السِّرِّ خٰاضِعاً لَهُ فی الْفِعْلِ کَمٰا أنَّکَ لَهُ عَبْدٌ بِالْقَوْلِ وَ الدَّعْویٰ ]

امام صادق علیه السلام در این روایت می فرمایند:چون نسبت به حضرت حق دارای عرفان قلبی شدی حتمیت این مسئله و ضرورت این موضوع بر تو روشن می گردد که باید نسبت به تمام نعمت های الهی به ادای شکر عملی قیام کنی و حضرت معبود را عملاً سپاس و ثناگویی و نیز در این روایت تعلیم و ادای شکر واقعی، توسل به پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله و وصله و اتصال اعتقادی و اخلاقی و عملی به آن جناب است و بدون شناخت او و نگاهداشت حرمت او،امکان شناخت حق و نگاه داشت حرمت حق و جلب رضایت و خشنودی حق وجود ندارد.

و هم چنین می خواهند بگویند،پیامبر از جانب حضرت حق نسبت به امت مأمور به دو امر مهم اند:

1-استغفار جهت امت.

2-شفاعت از امت.

و تو اگر به حضرت او معرفت پیدا نکنی و مجذوب حوزه با عظمت نبوت او نگردی و هماهنگ با او در حرکت نباشی،به جلب رضایت او موفق نگردی،از این دو فایده عظیم چگونه بهره مند خواهی شد ؟ !

این است عظمت حقایق تشهّد و تشهّد خوان.

و این است بزرگی و جلالت و قدر و شأن رسول اللّه صلی الله علیه و آله و جلالت قدر آن کسی که موفق به شناخت حضرت شده و خویش را در حدود امکان با شؤون اعتقادی و اخلاقی و عملی آن جناب هماهنگ کرده است.

واقعیت و حقیقت تشهّد همان طور که حضرت صادق علیه السلام در ابتدای روایت بیان فرموده اند:

ثنا و حمد و سپاس حضرت حق است.البته گوینده این ثنا و اقرار کننده به این حقیقت وقتی در ادعای خود راستگو و صادق است که عملش با قولش موافق

ص:124

باشد و در باطن خود نسبت به تمام برنامه های حق،قلب خاضع و دل راضی داشته باشد.

باید با معرفت کامل و عرفان واضح و قلبی نورانی و دلی خاضع و عقلی سالم، وارد این فضای نامتناهی ملکوتی شد.

با لقلقه زبان و دل خالی از عرفان و قلب ظلمانی و روح آلوده و نفس ظالم و هوای خائن و اعضا و جوارح عاصی،راه به این مقصد اعلی و هدف والا غیر ممکن است.

کسی که می خواهد تشهّد بخواند و در ضمن تشهّد مورد تصدیق آن شاهد عالم آرا قرار بگیرد،باید تمام هویت و هستی و وجودش قائم به تشهّد شود.

یعنی معبودی و مولایی و معشوقی جز حضرت او نداند و تمام آلهۀ باطل و معبودهای قلابی را با همه جذبه و کشش ظاهری که دارند با تمام وجود با قدرت شهادتش که برخاسته از تمام هویت اوست دفع کند و فضای با عظمت حیات را جهت حکومت تشریفی و فرمان فرمایی قانونی حضرت او از بیگانه خالی نماید.

با آلودگی به پلیدی ریا که خود خطی از شرک است،با آلودگی وابستگی به طاغوت که عین شرک است،با پلیدی اتصال به بت هوا که سخت ترین رشته شرک است،با توسل به بت های بی جان و جاندار که حقیقت شرک است،اگر در نماز با تمام قدرت فریاد برآید:«أشْهَدُ أنْ لٰا إلٰهَ إلّا اللّهُ وَحْدَهُ لٰا شَریکَ لَهُ».از جانب معبود حقیقی و مقصود واقعی فریاد برخواهد آمد:ای دروغگو ! حیا نمی کنی که در عین شرک و اتصال به بت هوا و تمسک به بت های جاندار و بی جان برای این چند روزه بی قیمت زندگی مادی،خود را در سلک موحدان قلمداد کرده و با این که خطی از توحید و اثری از موحد بودن در تو نیست شهادت به وحدانیت و بی شریکی خدا می دهی ! !

ص:125

تو که دارای این همه معبود باطلی،تو که در جنب حضرت او این همه شریک بی جان و با جان گذاشته ای،چگونه می گویی:«أشْهَدُ أنْ لٰا إلٰهَ إلّا اللّهُ وَحْدَهُ لٰا شَریکَ لَهُ».

اگر کسی به حقیقت بخواهد بگوید:«أشْهَدُ أنْ لٰا إلٰهَ إلّا اللّهُ وَحْدَهُ لٰا شَریکَ لَهُ».

باید تمام معبودهای باطل را عملاً نفی کند و از این جهت به فضای با عظمت آزادی و استقلال کامل برسد،به فضای باز و آزادی که عقل از شوائب و اسارت نسبت به جادوگری مکتب های ضد خدا و روح از حالات شیطانی و نفس از رذایل اخلاقی و قلب از نفاق و ریا و عمل از گناه و معصیت به تمام معنی آزاد گردند و این همه با تمام وجود تسلیم خدای واحد بی شریک شده و در مدار بندگی حضرت او به گردش آیند.

شما روایات وارده در اصول معتبره را به دنبال آیات قرآن مجید دقت کنید که اولیای دین تمام اعمال عبادی بنی امیه و کارگزارانشان و بنی عباس و عمالشان و هر طاغوتی با دستیارانشان را با کمال شدت باطل اعلام کرده اند و عاقبت آنان را عاقبتی شوم و پایان کارشان را جهنم می دانند،چرا که در تشهّد نماز شهادت به حق و وحدانیت و بی شریکی او می دادند ولی در جنب عبادت و اطاعت و مالکیت حضرت حق،بنی امیه و بنی عباس و طاغوت های گوناگون عبادت و اطاعت می کرده و برای آنان حق مالکیت بر نفوس و اعراض قائل بودند.

در حالی که حق عبادت و اطاعت و مالکیت انحصاری است و آن هم مخصوص به ذات اقدس احدیت و خداوند بدون ضد و ند و بی شریک است.

رعایت این حقوق به طور قطع با اقرار تنهای زبان میسر نیست،تحقق این حقوق

ص:126

که به فرمودۀ حضرت سجاد علیه السلام اکبر حقوق است به عبادت میسر است (1)آن هم عبادت همراه با شرایط که شرایطش عبارت است از عبادت به دستور خدا و برای خدا و صحیح بجا آوردن مسائل فقهی آن و این عبادت دارای مفهوم وسیعی به وسعت حیات و زندگی است و آن عبارت از رعایت عملی تمام حقوق اللّه و حقوقی است که به دستور حضرت حق نسبت به مردم باید ادا شود.

چون انسان به چنین عبادت وسیعی در حد تکلیف و قدرتش موفق شد،موحد است و در تشهّد خود در شهادت به این که خدایی جز خدای عالم نیست و وحدت مخصوص اوست و برایش شریکی نمی باشد راستگوست و به فرمودۀ حضرت صادق علیه السلام در سرّ باطن عبادت کرده و در فعل ظاهر خضوع به خرج داده و عملش با قول و ادعایش مساوی شده و تشهّدش تشهّد حقیقی است و باز به فرمودۀ حضرت صادق علیه السلام آن تشهّد،ثنای خدا و سپاس و حمد آن حضرت است.

ثنای واقعی و سپاس و حمد و اقرار حقیقی از کسی صادر می گردد که اولاً از طریق قرآن و معارف و آثار عالم با عظمت خلقت،حضرت حق و اسمای حسنی و صفات علیایش را شناخته باشد،ثانیاً از پس آن شناخت به ادای واجبات و ترک محرمات قیام نموده،ثالثاً به ارادۀ خدای مهربان در تمام اندازه گیری ها و تقدیرات و قضاها در حق خودش و دیگران و تمام موجودات خشنود و راضی باشد و امتحانات و ابتلائات را هر چند به وزن کوه ها بر انسان فشار وارد کند،عنایت او دانسته و علت رشد و کمال خود و رسیدن به مقام قرب حضرت جانان بداند و در این اعتقاد و معرفت و در این مجاهدت و کوشش سر از پا نشناخته و عاشقانه سر

ص:127

تواضع به کوی محبوب گذاشته و به حمد و ثنا و اقرار به وحدانیت و عدل و حکمت حضرت رب العزه مشغول باشد و کلمات نماز به خصوص ذکر رکوع و سجود و تشهّد را با کمال معرفت و نشاط و از کانون گرم قلبی مملو از عشق و محبت و رضایت به حضرت محبوب خم به ابرو نیاورده و ترش نکند و آنچه ظاهرش تلخ و باطنش رشد و کمال است،هم چون شیر به شکر آمیخته و عسل انگبین،از دست با محبت محبوب نوش جان کند.

یا رب آن لعل شکرین چه خوش است***یا رب آن روی نازنین چه خوش است

با لبش ذوق هم نفس چه نکوست*** با رخش حسن هم قرین چه خوش است

از خط عنبرین او خواندن*** سخن لعل شکرین چه خوش است

ور زمن باورت نمی افتد*** بوسه زن بر لبش ببین چه خوش است

مهرِ جانان به چشم جان بنگر*** در میانِ گمان یقین چه خوش است

من زخود گشته غایب او حاضر*** عشق با یار هم چنین چه خوش است

آن که اندر جهان نمی گنجد ***در میانِ دل حزین چه خوش است

تا فشاند بر آستان درش*** عاشقی جان در آستین چه خوش است

در جهان غیر او نمی بینم ***دلم امروز هم برین چه خوش است

که همه اوست هر چه هست یقین*** جان و جانان و دلبر و دل و دین(1)

بدون قلب سلیم و دل پاک و جان آراسته و نفس پیراسته ممکن است ؟

ای رفیقان ! ای همسفران ! ای عزیزان ! ای دردمندان ! ای مستمندان ! ای فقیران ! ای بیچارگان ! ای آوارگان ! بیایید به دور هم حلقه زده و مدتی با چشم سر و دل،بر حقارت و ذلت و مسکنت و آن همه بار گناه درونی و برونی خود اشک بریزیم و دامن آلوده جان و قلب و نفس و عقل و فطرت را با این حزن درون و اشک برون پاک کنیم و با درخواست توفیق از او قدم از میدان گناه بیرون نهیم و از این منجلاب خطرناک محدودیت و مادیت و عصیان خود را نجات داده،به کوی او روی آوریم و پس از بهره گیری از دریای معارف الهی به تشهّد بنشینیم،باشد که تشهّد ما با دعا و گفتار ما یکی شود و تا اندازه ای از این راه رضای محبوب و خشنودی معشوق را جلب کنیم.

ای امید دل ناامیدان ! ای داروی دردمندان ! ای جلیس ذاکران ! ای مونس خسته دلان ! ما را از غرقاب گناه و ظلمت عصیان نجات داده،و جان و دل ما را به نور عشقت روشن کن و سر ما را بر خاک آستانت فرود آر و خود با آن عنایت و کرم و لطف و محبت،تشهّد را از عمق وجود ما،با زبان ما بگو که ما را برای تحقق تشهّد حقیقی و ثنای واقعی تو غیر از این راهی نیست.

تشهّد انسان با معرفت و هماهنگ با خواسته های حق و راضی به قضا و قدر الهی قیمت دارد و آن تشهّد چه در نماز چه با زبان حال و چه در هر موقعیت دیگر ثنا و سپاس الهی است.

شب عاشورا را در نظر بیاورید،گرگان درندۀ صحرای ضلالت و سگان وادی ظلمت و وحشیان بیابان پستی و دنائت،گروه گروه برای کشتن بهترین فرزند آدم وارد کربلا می شوند،در خیام عاشقان الهی و تربیت یافتگان مکتب ربوبی قحط آب است،صدایی جز صدای اسلحه ها و عربده های دشمن و مناجات و گریه های

ص:129

دوستان حق و ناله زن و فرزند پیامبر شنیده نمی شود،بر حسین عزیز این عارف عاشق و محب صادق و سرحلقۀ شهیدان و یارانش مسلم است که از طلوع آفتاب فردا تا بعد از ظهر قطعه قطعه خواهند شد و بدن عریان آنان در تَفْ آفتاب خواهد ماند و زن و بچۀ آنان که عیال و ناموس خدای جهان آفرین اند به اسارات برده خواهند شد،در وسط چنین دریای پر موج و بیابان پر حادثه ای،در کمال انبساط و نشاط و عشق و محبت و رضایت و خشنودی از مولا و محبوب خود و یاران و زن و فرزندش تا صبح به نماز ایستادند و حتی نماز شب خود را پس از این که شب از نیمه گذشت به بهترین وجه ادا کردند و این پاکان و هماهنگان با حق و عاشقان جان برکف،در تشهّد تمام رکعات به عالی ترین وجه ممکن به این معنی شهادت دادند که معبودی به حقیقت جز وجود مقدس خدای عالم آفرین وجود ندارد و وحدانیت و بی شریکی مخصوص ذات اقدس اوست و به فرمودۀ حضرت صادق علیه السلام:در این ورطۀ هولناک با تمام وجود و از سر عشق و محبت و سوز و ساز ثنای خدا گفتند و معرفت والا و عمل خالص و اقرار به وحدانیت حق را نثار پیشگاه معشوق کرده و با نماز اول شب تا سحرشان رضایت و خشنودی خود را نسبت به آن همه ابتلا و مصیبت که عامل رشد و کمال آنان و بیداری جهانیان تا قیامت بود اعلام نمودند.

آیا ما در تمام مدت عمر خود با این هزاران رکعت نماز واجب و مستحبی که خوانده ایم،یک بار اتفاق افتاد که بدین گونه تشهّد گفته و ثنای حق را بنحو حقیقت از خود بروز داده و سپاس آن جناب را تحقق واقعی بخشیده باشیم.

امام حسین علیه السلام در شب عاشورا،آن شب پر از حادثه و آبستن به تمام حوادث، در دریایی از اسلحه های دشمن و کینه های گرگان آدم خوار،با کمال رضایت و خشنودی از حق و با روحی پاک و قلبی مملو از عشق و زبانی پر از نور و وجودی پر از صدق،در برابر اصحاب گرامیش،آن اصحابی که در اولین و آخرین نمونه

ص:130

نداشتند،موجودیت خود و یارانش را در پیشگاه خداوند عزیز این گونه نشان داد.

اثْنی عَلَی اللّهِ أحْسَنَ الثَّنٰاءِ وَ أحْمَدُهُ عَلَی السَّرّٰاءِ و الضَّرّٰاءِ أحْمَدُکَ اللّٰهُمَّ عَلیٰ أنْ أکْرَمْتَنٰا بِالنُّبُوَّةِ وَ عَلَّمْتَنَا الْقُرْانَ وَ فَقَّهْتَنٰا فی الدینِ وَ جَعَلتَ لَنٰا أسْمٰاعاً وَ أبْصٰاراً وَ أفئِدَةً فَاجْعَلْنٰا مِنَ الشّٰاکِرینَ (1).

خدا را ثنا و سپاس می گویم به نیکوترین و کامل ترین سپاس بر تمام خوشی ها و هر چه رنج و مصیبت و مشکل در راه رسیدن به لقای اوست،با تمام وجودم حضرت حق را شکر می گزارم.

بار الها ! حمد و ثنا مخصوص به وجود مقدس توست که ما را به نور نبوت و آشنایی با پیامبر و عمل به دستور او و آگاهی به قرآن و فهم دین گرامی داشتی و برای ما گوش ها و چشم ها و قلب ها برای درک حقایق قراردادی و توفیق عنایت کردی که تا امشب که شب پایان زندگی محدود دنیایی ماست از تمام این وسایل در راه بندگی تو بهره مند شویم،پس ای محبوب و معشوق من ! همۀ ما را از گروه بندگان شاکرت به حساب آور.

راستی مست معرفت و شیدای عمل برای محبوب و عاشق وارسته و عارف جان باخته و عالم عامل و آگاه بصیر و دانای خبیر و پروانۀ شمع وجود حق،با جان و مال و زن و فرزند و زبان و بیان و فکر در راه معشوق و برای محبوب چه می کند ؟

آیا چنین انسانی جز محبوب می بیند و غیر معشوق می شناسد و چیزی غیر او می طلبد و غیر او می گوید و جز راه او می پوید،به حقیقت معشوق قسم است نه، عاشق با همۀ وجود،همه وجود معشوق را می بیند و می خواهد و بس و جز او از

ص:131

کسی دم نمی زند و هر چه را در دنیا می بیند تجلی او می بیند و هر چه را می خواهد برای او،به عشق او و در راه او می خواهد و مرام مقدس و عقیده پاک او،همان است که سر حلقه عارفان،امام عاشقان،پیشوای واصلان،امیر مؤمنان،مظهر العجائب و مظهر الغرائب،غالب کل غالب حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام بیان داشت،بیانی به وسعت همۀ عالم و به وسعت همۀ وجود و هویت و موجودیت بی نهایتش.

مٰأ رَأیْتُ شَیْئاً إلّا وَ رَأیْتُ اللّهَ قَبْلَهُ وَ مَعَهُ وَ بَعْدَهُ (1).

چیزی را در عالم ندیدم مگر این که خدا را قبل از او و با او و بعد از او دیدم !

بیایید در این زمینه اشعار عارف شیدا،فخر الدین عراقی را با هم زمزمه کنیم و با دلی پر از سوز و چشمی پر از اشک و جانی پر از آه به درگاهش بنالیم و از حضرتش که عطابخش به تمام موجودات است و هیچ بخلی در ذاتش وجود ندارد بخواهیم که ما را از این محدودیت و ظلمت طبیعت رها کرده به مسلک آن عاشقان عارف ملحق کند.

عشق از سر کوی خود سفر کرد***بر مرتبهها همه گذر کرد

صحرای وجود گشت در حال*** هر کتم عدم که پی سپر کرد

میجست نشان صورت خود*** چون در دل تنگ ما نظر کرد

وا یافت امانت خود آنجا*** آنگه چو نظر به بام و در کرد

خود آن سر کوی بود که اول*** زآنجا به همه جهان سفر کرد

جان را به امانت خود آنجا*** وا داشت لباس خود بدر کرد

در جان پوشید و باز خود را*** آن بار لباس مختصر کرد

ص:132

و آن گاه چو آفتاب تابان***سر از سر هر سرای در کرد

اول که بخود نمود خود را*** انسان شد و نام خود بشر کرد

فی الجمله به چشم بند اغیار*** ظاهر شد و نام خود دگر کرد

تغییر صور کجا تواند*** در نعت کمال او اثر کرد

تقلیب و ظهور او در احوال*** اظهار کمال بیشتر کرد

ای دیده تو نیز دیده بگشای*** ما را چو زخویشتن خبر کرد

می بین رخ جان فزای ساقی*** در جام جهان نمای باقی(1)

8-آثار رحمت و آیات عظمت او جل جلاله.

که این امور هشت گانه در رأس فرائض و هدف اصلی بعثت انبیا و نزول کتب و تنها مایۀ سعادت دنیا و آخرت انسان است که توضیح هر یک از این هشت بخش با کمک آیات قرآن و معارف اصیل اسلامی و حالات و اخلاق عرفای کامل و لو به طور اختصار از هشت جلد کتاب هم تجاوز می کند و بهتر این است که عزیزان خواننده و عاشقان معارف با قلبی پاک و روحی آراسته و سینه ای مالامال از نور، این هشت فصل را در کتاب تکوین و تشریع دنبال کرده و از این طریق به کسب معرفت نسبت به توحید برخاسته و خیر دنیا و آخرت خویش را تأمین نمایند و چون این معرفت برای شخص حاصل شود و به دنبال آن اقدام به حکمت عملی نماید،به طور حقیقی امکان دارد در نماز خود بگوید:«أشْهَدُ أنْ لٰا إلٰهَ إلّا اللّهُ وَحْدَهُ لٰا شَریکَ لَهُ».

بدون این معرفت و بدون عمل بر اساس آن معرفت البته در حد وسع و بقدر تکلیف،امکان ثنای حقیقی و سپاس واقعی وجود ندارد،راستی انسان ثنای حقیقتی که در نزدش مجهول است را چگونه بگوید ؟ و سپاس وجودی را که برایش ناشناخته است چگونه بجای آورد ؟ و چیزی که نمی شناسد و از او خبری ندارد چگونه اقرار کند ؟

آری،بر اثر عدم معرفت و جهل به حقیقت که ناشی از تعطیل فکر و عدم توسل به انبیا و امامان علیهم السلام است،مسئلۀ کفر،شرک و به فرمودۀ قرآن مجادله در حق پیش می آید و انسان غرق در تاریکی و ظلمت شده به دار البوار رهسپار گشته و اطرافیان خود را هم به هلاکت و نابودی و خزی دنیا و عذاب آخرت می کشد !

قرآن مجید می فرماید:

ص:134

[ أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللّٰهَ سَخَّرَ لَکُمْ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظٰاهِرَةً وَ بٰاطِنَةً وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ یُجٰادِلُ فِی اللّٰهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لاٰ هُدیً وَ لاٰ کِتٰابٍ مُنِیرٍ* وَ إِذٰا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ قٰالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مٰا وَجَدْنٰا عَلَیْهِ آبٰاءَنٰا أَ وَ لَوْ کٰانَ الشَّیْطٰانُ یَدْعُوهُمْ إِلیٰ عَذٰابِ السَّعِیرِ ] (1).

آیا ندانسته اید که خدا آنچه را در آسمان ها و آنچه را در زمین است،مسخّر و رام شما کرده و نعمت های آشکار و نهانش را بر شما فراوان و کامل ارزانی داشته و برخی از مردم اند که همواره بدون هیچ دانشی [ بلکه از روی جهل و نادانی ] و بدون هیچ هدایتی و هیچ کتاب روشنی دربارۀ خدا مجادله و ستیز می کنند.*و چون به آنان گویند:از آنچه خدا نازل کرده است،پیروی کنید، می گویند:[ پیروی نمی کنیم ] بلکه ما از آنچه پدرانمان را بر آن یافته ایم، پیروی می کنیم.آیا [ کورکورانه از گذشتگان پیروی می کنند ] و هرچند که شیطان آنان را با این پیروی به عذاب فروزان دعوت کند ؟ !

از آیۀ اول استفاده می شود که معرفت به خدا،با تکیه بر علم فکری و عقلی و نظری و توسل به انبیا و امامان علیهم السلام و رجوع محققانه به کتاب خدا حاصل می شود و چون این معرفت حاصل شد،ثنای انسان نسبت به او چه در تشهّد چه در غیر تشهّد ثنای حقیقی و سپاس واقعی و شکر صادقانه است.

اما توجه به آثار خلقت آسمان ها و زمین و موجودات مسخر انسان،معرفت به وجود حق و اسما و صفات الهی می آورد که بدون سیر در این سه مرحله تحصیل معرفت واقعی میسر نیست.

در زمینۀ توجه به آثار و آیات خلقت مطالعۀ هزاران کتاب لازم است که نظر شما

ص:135

را به یکی از قصاید توحیدیه سعدی در این زمینه جلب می کنم.

فضل خدای را که تواند شمار کرد***یا کیست آن که شکر یکی از هزار کرد

آن صانع لطیف که بر فرش کائنات*** چندین هزار صورت الوان نگار کرد

ترکیب آسمان و طلوع ستارگان***از بهر عبرت نظر هوشیار کرد

بحر آفرید و بر و درختان و آدمی***خورشید و ماه و انجم و لیل و نهار کرد

الوان نعمتی که نشاید سپاس گفت*** اسباب راحتی که ندانی شمار کرد

اجزای خاک مرده به تشریف آفتاب ***بستان میوه و چمن و لاله زار کرد

ابر آب داد بیخ درختان تشنه را ***شاخ برهنه پیرهنش نوبهار کرد

چندین هزار منظر زیبا بیافرید*** تا کیست کو نظر زسر اعتبار کرد(1)

ص:136

[ وَ صِلْ صِدْقَ لِسٰانِکَ بِصَفٰاءِ صِدْقِ سِرِّکَ،فَإنَّهُ خَلَقَکَ عَبْداً وَ أمَرَکَ أنْ تَعْبُدَهُ بِقَلْبِکَ وَ لِسٰانِکَ وَ أنْ تُحَقِّقَ عُبُودِیَّتَکَ لَهُ وَ رُبُوبِیَّتَهُ لَکَ ]

[ وَ تَعْلَمَ أنَّ نَوٰاصِی الْخَلْقِ بِیَدِهِ،فَلَیْسَ لَهُمْ نَفَسٌ وَ لا لَحْظَةٌ إلّا بِقُدْرَتِهِ وَ مَشِیَّتِهِ وَ هُمْ عٰاجِزونَ عَنْ إتْیٰانِ أقَلِّ شَیءٍ فی مَمْلَکَتِهِ إلّا بِإذْنِهِ وَ مَشِیَّتِهِ وَ إرٰادَتِهِ قٰالَ اللّهُ تَعٰالیٰ: [ وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ مٰا یَشٰاءُ وَ یَخْتٰارُ مٰا کٰانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ سُبْحٰانَ اللّٰهِ وَ تَعٰالیٰ عَمّٰا یُشْرِکُونَ ] (1)]

به عنوان سرپرستی انتخاب شوند هیچ اختیاری نیست و ذات پاک او منزه و برتر از آن است که به او شرک آورند.

که تمام واقعیت های این جملات نورانی فقط و فقط در کلمۀ اللّه جمع است که این کلمه مبارکه یعنی:ذاتی که مستجمع جمیع صفات کمال و اسمای حسنی و نعوت علیا است.

البته در مسئلۀ قدرت مطلقه و مشیت و اراده حضرت حق تعالی مباحث بسیار ارزنده ای در معارف اصیل اسلامی هست و کتب مهم کلامی و به خصوص فلسفی در مباحث وجود به معنی الخاص و توحید باری،در این زمینه های با عظمت مقالات مهم و مباحث شیرین و مجادلات عالی با مخالفان دارند که اولاً از حوصلۀ این کتاب که کتاب تربیتی است خارج می باشد و ثانیاً این فقیر عاجز و دردمند بی علم از فهم دقایق این مسائل ناتوان است.

به کتب کلامی و کتب صدر المتألهین شیرازی صاحب«الاسفار»و بعضی از حواشی جلد اول«کفایة الاصول»و رسالات مرحوم حاج ملا هادی سبزواری و از همه بهتر به آیات قرآن و باب توحید کتب اخبار و«نهج البلاغة»امام علی علیه السلام مراجعه کنید و در تفاسیر قرآن به تفسیر پر قیمت«المیزان»مراجعه نمایید و برای توضیح مشکلات این تفسیر در این گونه مباحث به کتب علمی شهید مطهری رجوع کرده و به خصوص پاورقی های«روش رئالیسم»،جلد پنجم آن را مطالعه کنید و برای درک مشکلات روایات در زمینه این مباحث به کتاب«بحار الأنوار»بخش بیان ها و توضیحات حدیث شناس بی نظیر،علامۀ مجلسی رحمه الله مراجعه نمایید.

ص:139

[ فَکُنْ لِلّهِ عَبْداً شَکُوراً بِالْقَولِ وَ الدَّعْویٰ وَ صِلْ صِدْقَ لِسٰانِکَ بِصَفٰاءِ سِرِّکَ فَإنَّهُ خَلَقَکَ فَعَزَّ وَ جَلَّ أنْ تَکُونَ إرٰادَةٌ وَ مَشِیَّةٌ لإحَدٍ إلّا بِسَابِقِ إرٰادَتِهِ وَ مَشِیَّتِهِ،فَاسْتَعْمِلِ الْعُبُودِیَّةَ فی الرِّضٰا بِحِکْمَتِهِ وَ الْعِبٰادَةِ فی أدٰاءِ أوٰامِرِهِ ]

برای حضرت حق بنده بسیار شاکری باش و شکرت فقط با زبان و ادعا نباشد، بلکه باید قول و گفتارت با پاکی نیت و حالات عالی درون هماهنگ شود.

پس چون خداوند مهربان تو را آفریده و تو مملوک و عبد اویی،چنان کن که خواستۀ تو ورای خواستۀ حضرت او نباشد،بلکه خواسته و ارادۀ او را برخواسته و اراده خود مقدم بدان و اصولاً برای تو خواسته و اراده ای جز خواسته او نباشد، اراده او نسبت به تو این است که برای همیشه در ذکر و شکر و عبودیت او باشی و لحظه ای از حضرت او غافل نمانی،خدای نخواسته اگر به زبان دعوی بندگی کنی،ولی در عمل آنچه لازمه بندگی است به جا نیاوری پس کاذب و منافق خواهی بود و کذب و نفاق با مولای حقیقی موجب خسران دارین است.

و چون با مطالعه معارف و آثار و نظر در آیات خلقت و برنامه های آفرینش و طبیعت دانستی که هیچ کس قدرت بر هیچ چیز ندارد و همه چیز منوط به حکمت و مصلحت اوست و وابسته به قدرت و مشیت پروردگاری است،پس بندگی واقعی تو و عبودیت درونی تو باید در رضایت و خشنودی تو به مقدرات و قضا و قدر و مصلحت خواهی او نسبت به تو باشد و در اتیان اوامر او آنچه شرط بندگی است به جای آری.

ص:140

[ وَ قَدْ أمَرَکَ بِالصَّلٰاةِ عَلیٰ نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَأوْصِلْ صَلٰاتَهُ بِصَلٰاتِهِ وَ طٰاعَتَهُ بِطٰاعَتِهِ وَ شَهٰادَتَهُ بِشَهٰادَتِهِ ]

از اوامر مهم پروردگار امر به صلوات بر پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله است که در قرآن مجید این امر را صراحتاً اعلام فرموده:

[ یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً ] (1).

ای اهل ایمان ! بر او درود فرستید و آن گونه که شایسته است،تسلیم او باشید.

[ وَ مٰا یَنْطِقُ عَنِ الْهَویٰ* إِنْ هُوَ إِلاّٰ وَحْیٌ یُوحیٰ ] (2).

و از روی هوا و هوس سخن نمی گوید.*گفتار او چیزی جز وحی که به او نازل می شود،نیست.

در قرآن بیان کند،خلاصه با توجه به تمام این مراتب باید دقت داشت که صلوات در تشهّد را به همان صورتی ادا کرد که پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله مطابق با اصح روایات شیعه و سنی توضیح داده اند.

اصح روایات فریقین می گوید:

وقتی امر به صلوات بر نبیّ اکرم صلی الله علیه و آله نازل شد حضرت چگونگی صلوات را بدین گونه بیان کردند:

أللّٰهُمَّ صَلِّ عَلیٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ.

و وقتی شنیدند بعضی گفته بودند:«و علی آل محمد»،از این مسئله نهی کرده و فرمودند:با حرف«علی»بین من و آل من جدایی نیندازید که بین بین من و آل من جدایی نیست (1).

برابر با امر قرآن که فرموده:

[ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً ] (2).

اگر کسی بخواهد مسئله تسلیم را که امر خداست نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله تحقق دهد باید در تشهّد نماز همان گونه که حقیقت وحی خدا و کلام پیامبر خداست صلوات بفرستد.

أللّٰهُمَّ صَلِّ عَلیٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ (3).

و اگر کسی در تشهّد صلوات را منحصر به پیامبر صلی الله علیه و آله کند بدون شک نماز او باطل

ص:142

است،چون از تشهّد واجب مقداری نخوانده و هر کس از واجبات نماز چیزی کسر کند نمازش باطل است.

عموم برادران اهل سنت هم باید بدانند که انحصار صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله در تشهّد نماز خلاف فتوا و حکم بزرگ ترین فقهای اهل سنت است و بزرگان از علما و مفسران اهل سنت در فتاوی خود گفته اند:صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله بدون صلوات بر آلش مبطل نماز است.

در کتاب ارزشمند«الغدیر»علامۀ امینی-که از معجزات مؤلفات اسلامی است - روایاتی از کتب مهم اهل سنت نقل شده که در آن روایات تصریح شده که صلوات واقعی بدین گونه است (1):

أللّٰهُمَّ صَلِّ عَلیٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ.

و فخر رازی در تفسیرش جلد هفتم صفحۀ 391 تصریح کرده که:

پیامبر صلی الله علیه و آله صلوات بر خود و آلش را در خاتمه تشهّد قرار داده.

نیشابوری در تفسیرش در ذیل آیه: [ قُلْ لاٰ أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبیٰ ] (1)آورده:

تمام کردن تشهّد به صلوات بر آل پیامبر علیهم السلام بعد از صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله در تمام نمازها شرف آل رسول علیهم السلام است.

محب الدین طبری در«ذخایر»صفحۀ 19 همین معنی را از جابر نقل می کند و می گوید جابر فرموده:

صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله بدون آل قبول نیست.

ناقلان دیگر عبارتند از:

قاضی عیاض در کتاب«شفا»و«شرح شفا»ی قاضی خفاجی جلد 3 صفحۀ 500-505 و تقی الدین اسبکی در«شفاء السقام»صفحۀ 181-187 و حافظ هیثمی در«مجمع الزوائد»جلد 10 صفحۀ 163 و طبرانی در«اوسط»و بیهقی و ابن عساکر همین معنا را از امام علی علیه السلام نقل کرده اند و نیز شبلنجی در «نور الابصار»صفحۀ 112 و صاحب کتاب«الاسعاف»در حاشیه«نور الابصار» صفحۀ 107 نقل کرده اند که:

صلوات بدون آل مردود و باطل و در پیشگاه حق غیر قابل قبول است.

در«شب های پیشاور»آمده:

بخاری در جلد سوم صحیح و مسلم در جلد اول و شیخ سلیمان بلخی در «ینابیع المودة»و ابن حجر متعصب در«صواعق»از کعب بن عجزه نقل می کنند:

ص:144

چون آیه إِنَّ اللّٰهَ وَ مَلاٰئِکَتَهُ ] نازل شد عرض کردیم:یا رسول اللّه ! طریقۀ سلام بر تو را دانستیم،چگونه صلوات بفرستیم حضرت فرمودند به این طریق:

أللّٰهُمَّ صَلِّ عَلیٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ.

و سید ابی بکر شهاب از صفحۀ 29 تا 35 ضمن باب دوم کتاب«رشفة الصادی» بیاناتی در وجوب صلوات بر محمد و آل محمد دارد و دلایلی از نسایی و دار قطنی و ابن حجر و بیهقی از ابو بکر طرطوسی از ابو اسحاق مروزی،از سمهودی و نووی در«تنقیح»و شیخ سراج الدین قصیمی آورده که:

صلوات بر آل محمد بعد از نام مبارک محمد در تشهّد نماز واجب است (1).

این بود نظریه جمعی از فقها و مفسران و محدثان اهل سنت که با روایات و دلایل و فتاوی،وجوب صلوات را به این نحو:

أللّٰهُمَّ صَلِّ عَلیٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ.

اثبات کرده اند و مسئله را به عنوان بیان امر مجمل قرآن از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده اند و تسلیم بودن به آن حضرت اقتضای واجب دارد که صلوات را به همان صورتی که دستور داده شده در تشهّد بیاورند.

شیعه از همان زمان پیامبر صلی الله علیه و آله به پیروی از پیامبر و اولین فرد شیعه که وجود مبارک امیر المؤمنین علیه السلام بود،در تشهّد نماز به همین نحو صلوات فرستاده و تا قیامت این برنامه و سایر برنامه های خدا و پیامبر و ائمه علیهم السلام را ادامه خواهد داد.

ص:145

[ و انظر أن لا یفوتک برکات معرفة حرمته فتحرم عن فائدة صلاته و أمره بالإستغفار لک و الشفاعة فیک،إن أتیت بالواجب فی الأمر و النهی و السنن و الاداب و تعلم جلیل مرتبته عند الله عز و جل ]

امام صادق علیه السلام در این جملات پایانی روایت چند مسئله مهم را بیان می فرماید:

1-استغفار پیامبر صلی الله علیه و آله برای امت.

2-مقام شفاعت پیامبر صلی الله علیه و آله.

3-وجوب معرفت نسبت به مقام پیامبر صلی الله علیه و آله.

که این هر سه در ترجمه فارسی جملات متن چنین است:

اگر واجبات پیامبر صلی الله علیه و آله و امر و نهی و سنن و آداب او را به جا آوری از برکات وجود آن وجود نازنین محروم نشوی،برکات مهمی که دو قسمت آن منفعت بردن از استغفار پیامبر صلی الله علیه و آله و شفاعت اوست و بر تو لازم است مرتبۀ عظیم و بزرگ او را نزد خداوند معرفت پیدا کنی.

واقعی در این زمینه برای شخص گناهکار یا مؤمن مستحق غفران،برای رسیدن به مغفرت الهی،امری است که خداوند بزرگ آن را پذیرفته است و استغفار دیگری برای انسان علتی از علل آمرزش است.

در قرآن مجید آمده که ملائکة اللّه برای اهل ایمان و شب بیداران و اهل توبه استغفار می کنند و خداوند استغفار آنان را موجب آمرزش و غفران اهل ایمان و تائبان قرار می دهد:

[ الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنٰا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تٰابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ وَ قِهِمْ عَذٰابَ الْجَحِیمِ ] (1).

فرشتگانی که عرش را حمل می کنند و آنان که پیرامون آن هستند،همراه سپاس و ستایش،پروردگارشان را تسبیح می گویند و به او ایمان دارند و برای اهل ایمان آمرزش می طلبند،[ و می گویند:] پروردگارا ! از روی رحمت و دانش همه چیز را فرا گرفته ای،پس آنان را که توبه کرده اند و راه تو را پیروی نموده اند بیامرز و آنان را از عذاب دوزخ نگه دار.

در آیۀ شریفه دقت کنید که استغفار ملائکه برای همه کس منفعت ندارد، منفعت استغفار برای اهل ایمان،اهل توبه و روندگان راه رضایت است.

ما باید با حفظ شرایط دلگرم به دعا و استغفار دیگران باشیم،نه این که به طور مداوم غرق معصیت بوده و امید به دعا یا استغفار دیگران داشته باشیم.

در سورۀ یوسف آمده که برادران پس از بازگشت به حق و توبه از گناه از پدر بزرگوار خود درخواست توبه کردند.

ص:148

[ قٰالُوا یٰا أَبٰانَا اسْتَغْفِرْ لَنٰا ذُنُوبَنٰا إِنّٰا کُنّٰا خٰاطِئِینَ* قٰالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ ] (1).

گفتند:ای پدر ! آمرزش گناهانمان را بخواه،بی تردید ما خطاکار بوده ایم.* گفت:برای شما از پروردگارم درخواست آمرزش خواهم کرد؛زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.

و به نبیّ بزرگوار صلی الله علیه و آله در قرآن مجید دستور می دهد برای امت«واجدان شرایط» طلب مغفرت کن.

[ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ ] (2).

بنابراین از آنان گذشت کن و برای آنان آمرزش بخواه.

و به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:

اگر گنهکاران به نزد تو آمدند و روی توبه آوردند و از تو خواستند برای آنان استغفار کنی هر آینه من تواب و رحیم هستم و طلب غفران تو را برای آنان قبول کرده از گناهشان گذشت می کنم و آنان را مورد عفو و آمرزش قرار می دهم.

[ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جٰاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّٰهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّٰهَ تَوّٰاباً رَحِیماً ] (3).

و اگر آنان هنگامی که [ با ارتکاب گناه ] به خود ستم کردند،نزد تو می آمدند و از خدا آمرزش می خواستند و پیامبر هم برای آنان طلب آمرزش می کرد، یقیناً خدا را بسیار توبه پذیر و مهربان می یافتند.

ص:149

بنابراین یک منفعت پیامبر صلی الله علیه و آله برای امت،استغفار او جهت گناهکاران تائب است،که در سرعت جذب عنایت و مغفرت خدا به سوی گناهکار بسیار مؤثر است.

این نکته را هم فراموش نکنید که استغفار پیامبر صلی الله علیه و آله برای منافق و مشرک و کافر درصورتی که در نفاق و شرک و کفر به مانند سودی ندارد.

[ سَوٰاءٌ عَلَیْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ یَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُمْ إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الْفٰاسِقِینَ ] (1).

برای آنان یکسان است چه برای آنان آمرزش بخواهی چه نخواهی،خدا هرگز آنان را نمی آمرزد.مسلماً خدا مردم فاسق را هدایت نمی کند.

به فرمودۀ حضرت صادق علیه السلام در جملات پایانی روایت،اگر کسی پیامبر صلی الله علیه و آله را بشناسد و امر و نهی و سنن و آداب رسول اکرم صلی الله علیه و آله را پیروی کند از استغفار پیامبر صلی الله علیه و آله بهره مند خواهد شد،بی خبرانی که درخواست این گونه حاجات را از آبرومندان درگاه خدا،منافات با توحید می دانند،گرفتار حماقت و بی خردی و جهل به معارف الهی هستند و قرآن و اسلام را نفهمیده و جیره خوار و نوکر استعمارند (2).

و در عالم طبیعت به عنوان یک اصل مهم تکوینی مطرح است و انکار هر یک از دو اصل تشریعی و تکوینی،ناشی از جهل و بی اطلاعی نسبت به حقایق الهی و مسائل عالی طبیعی و تکوینی است.

در عالم طبیعت چه در نظام سماوی چه در عالم جمادی،چه در جهان نبات و حیوان،موجودات مکمل یکدیگرند و کمبود و نقص موجودی،با مایه گذاشتن موجود دیگر در صورتی که موجود اول استعداد و لیاقت و پذیرش خود را از دست نداده باشد،قابل برطرف شدن است و این معنای شفاعت در عالم تکوین است.

درخت در صورتی که ریشۀ فعال و زنده ای داشته باشد وقتی جفت زمین شود و همبستگی با خاک پیدا کند با شفاعت زمین،نیاز خود را نسبت به آب و املاح تأمین می کند،اما اگر ریشه اش خشک و فعالیت تنه و ساق و برگ و پیوندها و آوندها متوقف شده باشد،شفاعت زمین برای او سودی ندارد.

طفل با شفاعت سینۀ مادر،مواد لازم را جذب و از شیر که همراه با مواد مورد نیاز بدن اوست استفاده می کند،ولی اگر طفل آن قدر مریض و بی حال و در شرف مرگ باشد،شفاعت سینه مادر نفعی به حال او ندارد.

ما با شفاعت هوا به وسیلۀ دستگاه تنفس،از هوای آزاد استفاده کرده و ادامه حیات می دهیم،اما اگر دستگاه تنفس ما از کار بیفتد از شفاعت هوا چه سودی عاید ما می گردد.

در عالم تشریع هم شفاعت از همین قبیل است.ما اگر از توحید باخبریم،از حلال و حرام خدا مطلعیم و اگر از ایمان به قیامت و ملائکه و کتب آسمانی بهره وریم و اگر در مسیر رشد و کمالیم،همه و همه از برکت پیامبر و امامان علیهم السلام است و شفاعت آنان در دنیا نسبت به ما در پیشگاه حضرت حق معنایی جز این ندارد،به عبارت دیگر اگر ما تنهای از نبوت و امامت بودیم،از حقایق بی خبر

ص:151

می ماندیم و راه رشد و کمال و ایمان و اسلام و عمل صالح و اخلاق حسنه به روی ما بسته بود،ولی اکنون که در کنار نبوت و امامت قرار دادیم از آن همه حسنات برخورداریم و این معنای شفاعت پیامبر و امامان علیهم السلام نسبت به مرحلۀ زندگی دنیایی ماست.

در آخرت نیز قضیۀ شفاعت از همین قرار است،به این معنی وقتی ما مؤمن وارد آخرت شویم و تا حدی دارای عمل صالح باشیم و وضع ما نشان بدهد که در دنیا از گناهان خود پشیمان بودیم،شفاعت پیامبر و ائمه علیهم السلام به اذن خدا نصیب ما گشته، ما را از معطلی و یا هلاکت نجات می دهد.

وقتی انسان با مقام توبه وارد محشر شود و حقیقت ایمان در او تجلی داشته باشد و در حد خودش به واجبات عمل کرده باشد و خلاصه قدرت پذیرش واقعیت ها و استعداد قبول حقایق در او زنده باشد،چرا شفاعت شفیعان نصیب او نگردد.

در آیات استغفار که در فصل قبل گذشت،خواندید که خداوند در سورۀ نساء آیۀ 64 فرمود:

وقتی گنهکاران پشیمان به خدا رو کنند و به جانب رسول من آمده از او بخواهند برایشان مغفرت کند خدا را تواب و رحیم خواهند یافت،مگر در آیات سورۀ یوسف نخواندید برادران بیدار شده و پشیمان به نزد یعقوب آمده از او خواستند برایشان از خدا طلب مغفرت کند،شفاعت در قیامت یا در دنیا معنایی جز این ندارد.

شفاعت اسلامی از قبیل پارتی بازی های دنیا در نزد ستمگران و زورگویان نیست که نتیجه اش تقویت ظالم و گنهکار و ستمکار باشد و مجرم را بر ادامه جرم تشویق و ترغیب نماید،بلکه شفاعت در اسلام معالج و سازنده و دستگیر و قطع کننده

ص:152

جرم و گناه است و اگر داستان شفاعت آبروداران در پیشگاه حق چه در دنیا چه در آخرت نبود برای گناهکار جز روح یأس و ناامیدی از رحمت خدا چیزی باقی نمی ماند،در این صورت بود که گناه و گناهکار به خاطر یأس از رحمت و آمرزش به گناهش ادامه می داد و فساد و آلودگی در اجتماع غوغا کرده و تمام درهای سلامت را می بست و تمام گناهکاران و مجرمان با تکیه بر این جمله که آب از سر ما گذشت چه یک نی چه صد نی،زمین را و زندگی را تا گلو غرق در گناه و فساد و افساد می کردند.

پس شفاعت در حقیقت داروی علاج و راه نجات و زمینه امید و شفای درد و باب رحمت واسعۀ حق است.

منکران شفاعت،به خیال خود برای علاج توحید از شرک به انکار برخاستند و شفاعت خواستن از اولیا را بدعت دانسته و این اصل را مردود خواندند،در حالی که اگر در معنا و مفهوم و مصداق شفاعت اندیشه می کردند،منکر این اصل اسلامی نمی شدند.

امام علی علیه السلام در حکم«نهج البلاغة»از مسئلۀ با عظمت توبه به عنوان پرقدرت ترین شفیع یاد می کند.آنجا که می فرماید:

لٰا شَفیعَ أنْجَحُ مِنَ التَّوْبَةِ (1).

هیچ شفیعی برای گنهکار پیروزکننده تر و رستگار کننده تر از توبه نیست.

راستی اگر شفاعت توبه نبود،گنهکار برای گناه خود چه می کرد و گنهکار تائب و عاشق اصلاح و علاقه مند به ترک گناه اگر مورد قبول پیامبر یا امامان علیهم السلام نبود چه می کرد.

ص:153

در هر صورت برای شفاعت شونده شرایطی است که اگر همراه با آن شرایط باشد به طور قطع شفاعت شفیع با اذن خدا چه در دنیا و چه در آخرت نصیب او خواهد گشت و بدون تردید با شفاعت توبه و عمل صالح و ایمان و شفاعت پیامبر و امام معصوم از هلاکت نجات یافته و اهل بهشت خواهد شد.

عمدۀ مسئله در باب شفاعت،شرایط شفاعت شونده است که باید همۀ علاقه مندان به شفاعت به آن شرایط توجه داشته باشند.

در«تفسیر نمونه»آمده است:

آیات شفاعت به خوبی نشان می دهد که مسألۀ شفاعت از نظر منطق اسلام یک موضوع بی قید و شرط نیست بلکه قیود و شرایطی از نظر جرمی که دربارۀ آن شفاعت می شود از یک سو،شخص شفاعت شونده از سوی دیگر و شخص شفاعت کننده از سوی سوم دارد که چهرۀ اصلی شفاعت و فلسفۀ آن را روشن می سازد.

مثلاً گناهانی همانند ظلم و ستم به طور کلی از دایرۀ شفاعت بیرون شمرده شده و قرآن می گوید:ظالمان«با همان حیثیت اگر وارد قیامت شوند»شفیع مطاعی ندارند.

و اگر ظلم را به معنی وسیع کلمه آن چنان که در بعضی از احادیث بعداً خواهد آمد تفسیر کنیم شفاعت منحصر به مجرمانی خواهد بود که از کار خود نادمند و پشیمان و در مسیر جبران و اصلاحند و در این صورت شفاعت پشتوانه ای خواهد بود برای توبه و ندامت از گناه و این که بعضی تصور می کنند با وجود ندامت و توبه نیازی به شفاعت نیست اشتباه است.

ص:154

طبق آیۀ 28 سورۀ انبیا (1)،تنها کسانی مشمول بخشودگی از طریق شفاعت می شوند که به مقام«ارتضاء»رسیده اند و طبق آیۀ 87 سورۀ مریم دارای«عهد الهی»هستند.

این دو عنوان همان گونه که از مفهوم لغوی آن ها و از روایاتی که در تفسیر این آیات وارد شده استفاده می شود،به معنی ایمان به خدا و حساب و میزان و پاداش و کیفر و اعتراف به حسنات و سیئات و گواهی به درستی تمام مقرراتی است که از سوی خدا نازل شده،ایمانی که در فکر و سپس در زندگی آدمی انعکاس یابد و نشانه اش این است که شفاعت شونده خود را از صفت ظالمان طغیانگر که هیچ اصل مقدسی را به رسمیت نمی شناسد بیرون آورد و به تجدیدنظر در برنامه های خود وادارد،چنانچه در آیات مربوط به استغفار گذشت که ستمکاران بر نفس و ظالمان بر دیگران از ستم و ظلم خود پشیمان شده و راه اصلاح پیش گرفتند و از حضرت یعقوب و پیامبر صلی الله علیه و آله درخواست شفاعت برای قبول توبه در پیشگاه خدا کردند.

روایات باب شفاعت هم بیش از این نمی گویند،در تفسیر برهان از حضرت موسی بن جعفر از امام علی علیهم السلام نقل شده که می فرماید:

از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم:

شَفٰاعَتی لإهْلِ الْکَبٰائِرِ مِنْ امَّتی (2).

ص:155

شفاعت من برای مرتکبان گناهان کبیره است.

راوی حدیث که ابن ابی عمیر است می گوید:

از امام کاظم علیه السلام پرسیدم چگونه برای مرتکبان گناهان کبیره شفاعت ممکن است در حالی که خداوند می فرماید:

[ وَ لاٰ یَشْفَعُونَ إِلاّٰ لِمَنِ ارْتَضیٰ ] (1).

و جز برای کسی که خدا بپسندد شفاعت نمی کنند.

امام علیه السلام در پاسخ فرمود:

هر فرد با ایمانی که مرتکب گناهی می شود طبعاً پشیمان خواهد شد و پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده:

پشیمانی از گناه توبه است و کسی که پشیمان نگردد مؤمن واقعی نیست و شفاعت برای او نخواهد بود و عمل او ظلم است و خداوند می فرماید:ظالمان دوست و شفاعت کننده ای ندارند.

مضمون اول حدیث این است که شفاعت شامل مرتکبان کبائر می شود،ولی ذیل حدیث روشن می کند که شرط اصلی پذیرش شفاعت واجد بودن ایمانی است که مجرم را به مرحلۀ ندامت و خودسازی و جبران برساند و از ظلم و طغیان و قانون شکنی برهاند (2).

در کتاب«الکافی»از امام صادق علیه السلام در نامه ای به اصحابش چنین نقل شده:

هر کس دوست دارد مشمول شفاعت گردد،باید خشنودی خدا را جلب کند.

خلاصه شفاعت مکتب سازندگی،امیدآور،معالج و اصلاحی است نه یک

ص:156

مسئله قراردادی و پارتی بازی.

لحن این روایت نشان می دهد که برای اصلاح اشتباهاتی که در زمینۀ شفاعت برای بعضی از یاران امام خصوصاً و جمعی از مسلمانان عموماً رخ داده است صادر شده و با صراحت شفاعت تشویق کننده به گناه در آن نفی شده است.

در ادامه حضرت صادق علیه السلام می فرماید:

اگر واجبات پیامبر صلی الله علیه و آله را ادا کنی و امر و نهیش را اطاعت نمایی و به آداب و سنن او مؤدب گردی و حرمت آن حضرت را شناخته و مرتبه اش را نزد خداوند درک کنی از فوائد صلوات بر او که شمول استغفار و شفاعتش نسبت به توست محروم نخواهی ماند.

الهی آن عارف روشن دل در مدح پیامبر صلی الله علیه و آله و عظمت مرتبت او می گوید:

باز آی و فروغ حسن بی حد بین***آن شاهد مطلق مجرد بین

از هر چه به غیر یار دل بگسل***وانگه رخ آن بهشت سرمد بین

بگشای به باغ ارجعی شهپر*** یک شعشعه از جمال احمد بین

از آدم و نوح تا به روح اللّه*** دردی کش باده محمد بین

در زیر لوای حمد محمودش ***صد موسی و عیسی مجرد بین

ختم رسل و طلیعه ایجاد ***می طلعت آن نبیّ امجد بین

هر دل که زهر دو عالم آزاد است*** در طره دلبرش مقید بین

عالم همه در لوای توحیدش*** فرزند عنایتش اب وجد بین

آن سرور عالم تجرد را*** مخدوم فرشتگان بی حد بین

اوتیت جوامع الکلم قدر است*** پاکان جهان الیه یصعد بین

ص:157

ص:158

ص:160

قالَ الصّادِقُ علیه السلام:

مَعْنَی السَّلاٰمِ فی دُبُرِ کُلِّ صَلٰاةٍ مَعْنَی الْأمٰانِ،أیْ مَنْ أدّیٰ أمْرَ اللّهِ وَ سُنَّةَ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله خٰاضِعاً لَهُ خٰاشِعاً مِنْهُ فَلَهُ الْأمٰانُ مِنْ بَلٰاء الدُّنْیٰا وَ بَرٰاءَةٌ مِنْ عَذٰابِ الْآخِرَةِ.

وَ السَّلٰامُ إسْمٌ مِنْ أسْمٰاءِ اللّهِ تَعٰالیٰ أوْدَعَهُ خَلْقَهُ لِیَسْتَعْمِلُوا مَعْنٰاهُ فی الْمُعٰامِلٰاتِ وَ الْأمٰانٰاتِ وَ الْإنْصٰافٰاتِ وَ تَصدیقِ مُصٰاحَبَتِهِمْ وَ صِحَّةِ مُعٰاشَرَتِهِمْ.

وَ إنْ أرَدْتَ أنْ تَضَعَ السَّلٰامَ مَوْضِعَهُ وَ تُؤَدّی مَعْنٰاهُ فَاتَّقِ اللّهَ وَ لْیَسْلَمْ مِنْکَ دینُکَ وَ قَلْبُکَ وَ عَقْلُکَ أنْ لٰا تُدَنِّسَهٰا بِظُلْمَةِ الْمَعٰاصی وَ لْتَسْلَمْ حَفَظَتُکَ أنْ لٰا تُبْرِمَهُمْ وَ تَمُلَّهُمْ وَ تُوحِشَهُمْ مِنْکَ بِسُوءِ مُعٰامَلَتِکَ مَعَهُمْ ثُمَّ صَدیقُکَ ثُمَّ عَدُوُّکَ فَإذٰا لَمْ یَسْلَمْ مَنْ هُوَ الْأقْرَبُ فَالْأبْعَدُ اولیٰ.

وَ مَنْ لٰا یَضَعُ السَّلٰامَ مَوٰاضِعَهُ هٰذِهِ فَلٰا سَلٰامَ وَ لا تَسْلیمَ وَ کٰانَ کٰاذِباً فی سَلٰامِهِ وَ إنْ أفشٰاهُ فی الْخَلْقِ.

وَ اعْلَمْ أنَّ الْخَلْقَ بَیْنَ فِتَنٍ وَ مِعَنٍ وَ مِحَنٍ فی الدُّنْیٰا إمّٰا مُبْتَلیٰ بِالنِّعَمِ لِیَظْهَرَ شُکْرُهُ وَ إمّٰا مُبْتَلیٰ بِالشِّدَّةِ لِیَظْهَرَ صَبْرُهُ وَ الْکَرٰامَةُ فی طٰاعَتِهِ وَ الْهَوٰانُ فی مَعْصِیَتِهِ،وَ لا سَبیلَ إلیٰ رِضْوٰانِهِ بِفَضْلِهِ وَ لا سَبیلَ إلیٰ طٰاعَتِهِ إلّا بِتَوفیقِهِ وَ لا شَفیعَ إلَیهِ إلّا بِإذْنِهِ وَ رَحْمَتِهِ.

ص:161

[ مَعْنَی السَّلاٰمِ فی دُبُرِ کُلِّ صَلٰاةٍ مَعْنَی الْأمٰانِ،أیْ مَنْ أدّیٰ أمْرَ اللّهِ وَ سُنَّةَ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله خٰاضِعاً لَهُ خٰاشِعاً مِنْهُ فَلَهُ الْأمٰانُ مِنْ بَلٰاء الدُّنْیٰا وَ بَرٰاءَةٌ مِنْ عَذٰابِ الْآخِرَةِ ]

به فرمودۀ حضرت صادق علیه السلام در متن روایت:معنای سلام در دنباله هر نماز عبارت از امان است.

یعنی هر کس تمام اوامر حق و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله را از سر خضوع و خشوع ادا کرده،تحصیل امنیت کرده و در این وادی از بلای دنیا و عذاب آخرت مأمون خواهد بود.

در قرآن مجید آمده:

[ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمٰانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولٰئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ ] (1).

کسانی که ایمان آوردند و ایمانشان را به ستمی [ چون شرک ] نیامیختند، ایمنی [ از عذاب ] برای آنان است و آنان راه یافتگانند.

[ إِنَّ الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی آیٰاتِنٰا لاٰ یَخْفَوْنَ عَلَیْنٰا أَ فَمَنْ یُلْقیٰ فِی النّٰارِ خَیْرٌ أَمْ مَنْ یَأْتِی آمِناً یَوْمَ الْقِیٰامَةِ اعْمَلُوا مٰا شِئْتُمْ إِنَّهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ ] (2).

مسلماً کسانی که معانی و مفاهیم آیات ما را از جایگاه واقعی اش تغییر می دهند [ و به تفسیر و تأویلی نادرست متوسل می شوند ] بر ما پوشیده نیستند.آیا کسی را که در آتش می افکنند،بهتر است یا کسی که روز قیامت در حال ایمنی می آید ؟ هر چه می خواهید انجام دهید،بی تردید او به آنچه انجام می دهید،بیناست.

باری امروز که در دنیا هستید به اختیار خود هر چه می خواهید انجام دهید که خداوند به تمام اعمال شما آگاه است.

[ لاٰ یَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَکْبَرُ وَ تَتَلَقّٰاهُمُ الْمَلاٰئِکَةُ هٰذٰا یَوْمُکُمُ الَّذِی کُنْتُمْ

ص:163

تُوعَدُونَ ] (1).

[ در آن روز ] آن بزرگ ترین ترس و واهمه آنان را اندوهگین نمی کند و فرشتگان [ با درود و سلام ] به استقبالشان آیند [ و گویند:] این است روز شما که شما را به آن وعده می دادند.

[ مَنْ جٰاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْهٰا وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ ] (2).

آنان که کارهای خیر و نیک [ به آخرت ] بیاورند،پاداشی بهتر از آن دارند و آنان در آن روز از هول و هراسی بزرگ ایمن اند.

در هر صورت سلام نماز هم مانند رکوع و سجود و تشهّدش باید دارای حقیقت و صدق باشد،به سلام و امنیت حقیقی کسی می رسد که دارای ایمان و به طور حتم عمل صالح و اخلاق حسنه باشد،در غیر این صورت سلام،لفظ خشکی خواهد بود که نمازگزار با زبانش ادا می کند و قلب و روح و اعضا و جوارحش در آن شرکت ندارند و بر این سلام جوابی واجب نیست.

بیایید در مسیری قرار بگیریم که اولاً تحصیل قرب حضور کنیم و ثانیاً سلام ما از طرف ملائکه و انبیا و عباد صالح بی جواب نماند.

ص:164

[ وَ السَّلٰامُ إسْمٌ مِنْ أسْمٰاءِ اللّهِ تَعٰالیٰ أوْدَعَهُ خَلْقَهُ لِیَسْتَعْمِلُوا مَعْنٰاهُ فی الْمُعٰامِلٰاتِ وَ الْأمٰانٰاتِ وَ الْإنْصٰافٰاتِ وَ تَصدیقِ مُصٰاحَبَتِهِمْ وَ صِحَّةِ مُعٰاشَرَتِهِمْ ]

و بر او سلام باد روزی که زاده شد،و روزی که می میرد،و روزی که زنده برانگیخته می شود.

و دربارۀ عیسی فرموده:

[ وَ السَّلاٰمُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا ] (1).

و سلام بر من روزی که زاده شدم و روزی که می میرم و روزی که زنده برانگیخته می شوم.

تمام انبیا و امامان علیهم السلام و اولیا و پاکان به خاطر اتصال به این امانت از سلامت کامل برخوردار بودند و برابر با آیات کتاب حق هر کس در این دنیا از این سلامت برخوردار باشد،بدون تردید در عالم قیامت هم از سلامت معنوی برخوردار خواهد بود و به خاطر این سلامت مشمول رضای حق و برای ابد اهل بهشت سرمدی می باشد.

دربارۀ اسلام و منافع دنیایی و آخرتی آن مسائلی در ضمن توضیح احادیث «مصباح الشریعة»خواهد آمد.

ص:166

[ وَ إنْ أرَدْتَ أنْ تَضَعَ السَّلٰامَ مَوْضِعَهُ وَ تُؤَدّی مَعْنٰاهُ فَاتَّقِ اللّهَ وَ لْیَسْلَمْ مِنْکَ دینُکَ وَ قَلْبُکَ وَ عَقْلُکَ أنْ لٰا تُدَنِّسَهٰا بِظُلْمَةِ الْمَعٰاصی وَ لْتَسْلَمْ حَفَظَتُکَ أنْ لٰا تُبْرِمَهُمْ وَ تَمُلَّهُمْ وَ تُوحِشَهُمْ مِنْکَ بِسُوءِ مُعٰامَلَتِکَ مَعَهُمْ ثُمَّ صَدیقُکَ ثُمَّ عَدُوُّکَ فَإذٰا لَمْ یَسْلَمْ مَنْ هُوَ الْأقْرَبُ فَالْاَبْعَدُ اولیٰ ]

[ وَ مَنْ لٰا یَضَعُ السَّلٰامَ مَوٰاضِعَهُ هٰذِهِ فَلٰا سَلٰامَ وَ لا تَسْلیمَ وَ کٰانَ کٰاذِباً فی سَلٰامِهِ وَ إنْ أفشٰاهُ فی الْخَلْقِ ]

و آن کس که در زمینه های یاد شده سلامت را رعایت نکند،یعنی راعی تقوا نباشد و دین و قلب و عقل را از معاصی حفظ نکند و کاتبان عمل را از خود با خوبی هایش خشنود نسازد و با دوست و دشمن به عدالت رفتار ننماید،سلامی نداشته و تسلیم حق نبوده و در سلام های خود چه در نماز،چه در غیر نماز دروغگوست اگر چه با صدای بلند و با روی خوش در بین مردم سلام کند.

ص:168

[ وَ اعْلَمْ أنَّ الْخَلْقَ بَیْنَ فِتَنٍ وَ مِعَنٍ وَ مِحَنٍ فی الدُّنْیٰا إمّٰا مُبْتَلیٰ بِالنِّعَمِ لِیَظْهَرَ شُکْرُهُ وَ إمّٰا مُبْتَلیٰ بِالشِّدَّةِ لِیَظْهَرَ صَبْرُهُ وَ الْکَرٰامَةُ فی طٰاعَتِهِ وَ الْهَوٰانُ فی مَعْصِیَتِهِ ]

و رشد و کمال خود را نشان دهند.

اما اگر این دانه ها در سرزمین مستعد قرار نگیرد و این حبه ها کاشته نشود،پس از مدتی می پوسد و جز آن که آن ها را به عنوان دانه ها و حبه های فاسد کنار بریزند چاره ای نیست.

نیروها و استعدادهای عالی انسانی حتماً و بدون شک در برخوردهای انسان به حوادث و آلام و مصائب و شدت ها و مجاهدت ها و کوشش ها و زحمت ها و نعمت ها و نقمت ها،شکوفا می گردد و پس از این شکوفایی به نتایج بسیار مثبت دنیایی و آخرتی می رسد.

و چون راهی برای شکوفایی قوای روحی و عقلی و دفاعی و نفسی بشر جز با حوادث و رنج ها و به فرمودۀ قرآن ابتلا نیست،خداوند مهربان در قرآن مجید ابتلا و امتحان را جهت انسان ضروری و حیاتی اعلام فرموده و احدی را از این فضای پرقیمت و پرسود استثنا ننموده است.

[ أَ حَسِبَ النّٰاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّٰا وَ هُمْ لاٰ یُفْتَنُونَ* وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللّٰهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکٰاذِبِینَ ] (1).

آیا مردم گمان کرده اند،همین که بگویند:ایمان آوردیم،رها می شوند و آنان [ به وسیلۀ جان،مال،اولاد و حوادث ] مورد آزمایش قرار نمی گیرند ؟*در حالی که یقیناً کسانی را که پیش از آنان بودند،آزمایش کرده ایم [ پس اینان هم بی تردید آزمایش می شوند ] و بی تردید خدا کسانی را که [ در ادعای ایمان ] راست گفته اند می شناسد و قطعاً دروغگویان را نیز می شناسد.

ص:170

یَذَّکَّرُونَ ] (1).

آیا نمی بینند که در هر سال یک بار یا دو بار [ به وسیلۀ جهاد یا پیش آمدهای دیگر] آزمایش می شوند،ولی نه توبه می کنند و نه پند می گیرند.

در برخورد صحیح به ابتلائات الهی و آزمایش های ربانی،انسان دارای قدرت روحی و بینش عقلی و صفای نفس و سلامت قلب و نفس مطمئنه و مالکیت بر هوا و نیز راهبر و راهنمای دیگران می گردد.

[ وَ إِذِ ابْتَلیٰ إِبْرٰاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمٰاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قٰالَ إِنِّی جٰاعِلُکَ لِلنّٰاسِ إِمٰاماً ] (2).

و [ یاد کنید ] هنگامی که ابراهیم را پروردگارش به اموری [ دشوار و سخت ] آزمایش کرد،پس او همه را به طور کامل به انجام رسانید،پروردگارش [ به خاطر شایستگی و لیاقت او ] فرمود:من تو را برای همۀ مردم پیشوا و امام قرار دادم.

را می توان از قرآن و تعلیمات اسلامی فرا گرفت و در برخورد صحیح است که جزء نیکان قرار گرفته و در صف صابران و شاکران رفته و مفتخر به بشارت های عالی الهی خواهیم شد.

[ وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوٰالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَرٰاتِ وَ بَشِّرِ الصّٰابِرِینَ* اَلَّذِینَ إِذٰا أَصٰابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قٰالُوا إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیْهِ رٰاجِعُونَ* أُولٰئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوٰاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ ] (1).

و بی تردید شما را به چیزی اندک از ترس و گرسنگی و کاهش بخشی از اموال و کسان و محصولات [ نباتی یا ثمرات باغ زندگی از زن و فرزند ] آزمایش می کنیم و صبرکنندگان را بشارت ده.*همان کسانی که چون بلا و آسیبی به آنان رسد گویند:ما مملوک خداییم و یقیناً به سوی او بازمی گردیم.*آنانند که درودها و رحمتی از سوی پروردگارشان بر آنان است و آنانند که هدایت یافته اند.

آری،سلامت انسان به فرمودۀ حضرت صادق علیه السلام در برخورد به نعمت و شدت به عنوان ابتلا و کرامت آدمی در طاعت از خداست و به تعبیر دیگر در برخورد صحیح به موارد ابتلا و خواری و بدبختی و شقاوت انسان در برخورد به ابتلائات، در معصیت خدا و تخلف از مقررات الهی است.

امتحان پیروز و سربلند شد برای ورود به عالم آخرت با سرمایه ای سنگین و حالاتی ملکوتی و الهی آماده می گردد و به وقت ورود مورد استقبال ارواح طیبه صالحان قرار گرفته و برزخ او شعبه ای از بهشت خدا خواهد بود.

چون قیامت گردد برای شرکت در عالی ترین مسابقه که هدفش جنات الهی است وارد می شود و در آنجا مورد استقبال ملائکۀ رحمت و خشنودی خدای مهربان قرار می گیرد و در وقت ورود به بهشت مخاطب به این خطاب عاشقانه می گردد:

[ وَ قٰالَ لَهُمْ خَزَنَتُهٰا سَلاٰمٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهٰا خٰالِدِینَ ] (1).

نگهبانانش به آنان گویند:سلام بر شما،پاکیزه و نیکو شدید،پس وارد آن شوید که [ در آن ] جاودانه اید.

آری،بهشت و نعمت جاوید آن و تهنیت خزنۀ بهشت،مزد آن صبر و حوصله و برخورد صحیحی است که به ابتلائات و آزمایش های الهی داشتند.

[ وَ الْمَلاٰئِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بٰابٍ* سَلاٰمٌ عَلَیْکُمْ بِمٰا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدّٰارِ ] (2).

و فرشتگان از هر دری بر آنان درآیند.*[ و به آنان گویند:] سلام بر شما به پاس استقامت و صبرتان [ در برابر عبادت،معصیت و مصیبت ] پس نیکوست فرجام این سرای.

مسئله حتمیت امتحان و ابتلا باید به طور دائم به وسیلۀ پدران و مادران متعهد و معلمان دلسوز و به خصوص خطیبان و واعظان و ناصحان و پنددهندگان به

ص:174

فرزندان و جوانان و مردم گوشزد شود و به تمام عباد خدا برای برخورد صحیح با آزمایش های الهی و ابتلائات ربانی آمادگی داده شود.

رها گذاردن فرزندان و شاگردان کلاس و مردم از تعلیم این حقیقت دور از انصاف و مخالف با قواعد الهی است.

آنان که در این زمینه آمادگی لازم را ندارند،در برخورد به کم ترین حادثه، محکوم حادثه می گردند و نیروهای الهی آنان در مدار برنامه های ابلیسی و شیطانی قرار می گیرد،امتحان گذرگاه لطیف و در عین حال گذرگاه و عقبۀ بسیار پرخطری است.

تا درین زندان فانی زندگانی باشدت***کنج عزلت گیر تا گنج معانی باشدت

این جهان را ترک کن تا چون گذشتی زین جهان*** این جهانت گر نباشد آن جهانی باشدت

کام و ناکام این زمان در کام خود درهم شکن*** تا بکام خویش فردا کامرانی باشدت

روزکی چندی چو مردان صبر کن در رنج و غم ***تا که بعد از رنج گنج شایگانی باشدت

روی خود را زعفرانی کن به بیداری شب*** تا به روز حشر روی ارغوانی باشدت

گر بمیری در میان زندگی عطاروار*** چون درآید مرگ عین زندگانی باشدت

[ وَ لا سَبیلَ إلیٰ رِضْوٰانِهِ بِفَضْلِهِ وَ لا سَبیلَ إلیٰ طٰاعَتِهِ إلّا بِتَوفیقِهِ وَ لا شَفیعَ إلَیهِ إلّا بِإذْنِهِ وَ رَحْمَتِهِ ]

ص:176

ص:178

قالَ الصّادِقُ علیه السلام:

إحْفَظْ آدَابَ الدُّعَاءِ وَ انظُرْ مَنْ تَدْعو وَ کَیفَ تَدعُو وَ لِمَا ذا تَدْعو وَ حَقِّقْ عَظَمَةَ اللّهِ وَ کِبْرِیٰائَهُ وَ عٰایِنْ بِقَلْبِکَ عِلْمَهُ بِمٰا فی ضَمیرِکَ وَ اطِّلاٰعِهِ عَلیٰ سِرِّکَ وَ مٰا تَکُنُّ فیهِ مِنَ الْحَقِّ وَ الْبٰاطِلِ یٰا اجْوَدَ مَنْ اعْطیٰ،وَ یٰا خَیْرَ مَنْ سُئِلَ،وَ یٰا ارْحَمَ مَن اسْتُرْحِم،و یٰا وٰاحِدُ یا احَدُ یا صَمَدُ یا مَنْ لم یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحْدٌ،یٰا مَنْ لَمْ یتَّخِذْ صٰاحِبَةً و لا وَلَداً،یا مَنْ یَفْعَلُ ما یَشاءُ وَ یَحْکُمُ مٰا یُرِیْدُ و یَقْضی مٰا احَبَّ یٰا مَنْ یَحُولُ بَیْنَ المَرْءِ وَ قَلْبِهِ،یٰا مَنْ هُوَ بِالْمَنْظَرِ الأعلیٰ،یا مَنْ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شیءٌ یا سَمیعُ یا بصیرُ.

وَ اعْرِفْ طُرُقَ نَجٰاتِکَ وَ هَلٰاکِکَ کَیْلا تَدْعُو اللّهَ بِشَیْءٍ عَسیٰ فیهِ هَلٰاکُکَ وَ أنْتَ تَظُنَّ أنَّ فیهِ نَجٰاتَکَ قٰالَ اللّهُ تَعٰالیٰ:

[ وَ یَدْعُ الْإِنْسٰانُ بِالشَّرِّ دُعٰاءَهُ بِالْخَیْرِ وَ کٰانَ الْإِنْسٰانُ عَجُولاً ] (1).

وَ تَفَکَّرْ مٰا ذٰا تَسْئَلُ وَ لِمٰا ذٰا تَسْئَلُ.

وَ الدُّعٰاءُ إسْتِجٰابَةٌ لِلْکُلِّ مِنْکَ لِلْحَقِّ وَ تَذْویبُ الْمُهْجَةِ فی مُشٰاهَدَةِ الرَّبِّ وَ تَرْکُ الْإخْتِیٰارِ جَمیعاً وَ تَسْلیمُ الْأمُورِ کُلِّهٰا ظٰاهِرِهٰا وَ بٰاطِنِهٰا إلیَ اللّهِ.

فَإنْ لَمْ تَاْتِ بِشَرائِطِ الدُّعٰاءِ فَلٰا تَنْتَظِرِ الْإجٰابَةُ فَإنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ وَ أخْفیٰ فَلَعَلَّکَ تَدْعُوهْ بِشَیْءٍ قَدْ عَلِمَ مِنْ نِیَّتِکَ خِلٰافَ ذٰلِکَ،و قٰالَ بَعْضُ الصَّحٰابَةِ

ص:179

لِبَعْضِهمْ:اَنْتُم تَنْتَظِرونَ الْمَطَرَ بالدَّعاءِ،وَ انَا انْتَظِرُ الْحَجَرَ.

وَ اعْلَمْ أنَّهُ لَوْ لَمْ یَکُنْ أمَرَنَا اللّهُ بِالدُّعاءِ لَکُنّٰا إذٰا أخْلَصْنَا الدُّعٰاءَ تَفَضَّلَ عَلَیْنٰا بِالْإجٰابَةِ فَکَیْفَ وَ قَدْ ضَمِنَ لِمَنْ أتیٰ بِشَرٰائِطِ الدُّعٰاءِ.

سُئِلَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ إسْمِ اللّهِ الْأعْظَمِ قٰالَ:کُلُّ اسْمٍ مِنْ أسْمٰاءِ اللّهِ، فَفَرِّغْ قَلْبَکَ عَنْ کُلِّ مٰا سِوٰاهُ وَ ادْعُهُ بِأَیِّ اسْمٍ شِئْتَ فَلَیْسَ فی الْحَقیقَةِ لِلّهِ اسْمٌ دُونَ اسْمٍ بَلْ هُوَ الْوٰاحِدُ الْقَهّٰارُ.

وَ قٰالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله:إنَّ اللّهَ لٰا یَسْتَجیبُ الدُّعٰاءَ عَنْ قَلْبٍ لٰاهٍ.

قٰالَ الصّٰادِقُ علیه السلام:

إذٰا أرٰادَ أحَدَکُمْ أنْ لٰا یَسْئَلَ رَبَّهُ إلّا أعْطٰاهُ فَلْیَیْأسْ مِنَ النّٰاسِ کُلِّهِمْ وَ لا یَکُنْ رَجٰاؤُهُ إلّا مِنْ عِنْدِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإذٰا عَلِمَ اللّهُ تَعٰالیٰ ذٰلِکَ مِنْ قَلْبِهِ لَمْ یَسْئَلْهُ شَیْئاً إلّا أعْطٰاهُ.

قٰالَ النَّبیُّ صلی الله علیه و آله:قٰالَ اللّهُ تَعٰالیٰ مَنْ شَغَلَهُ ذِکْری عَنْ مَسْئَلَتی أعْطَیْتُهُ أفْضَلَ مٰا اعْطِیَ لِلسّٰائِلینَ.

وَ قٰالَ الصّٰادِقُ علیه السلام:لَقَدْ دَعَوْتُ اللّهَ مَرَّةً فَاسْتَجٰابَ لی وَ نَسیتُ الْحٰاجَةَ لإنَّ إسْتِجٰابَتَهُ بِإقْبٰالِهِ عَلیٰ عَبْدِهِ عِنْدَ دَعْوَتِهِ أعْظَمُ وَ أجَلُّ مِمّٰا یُریدُ مِنْهُ الْعَبْدُ وَ لَوْ کٰانَتِ الْجَنَّةُ وَ نَعیمُهَا الْأبَد.

وَ لٰکِنْ لٰا یَعْقِلُ ذٰلِکَ إلّا الْعَالِمُونَ الْمُحِبُّونَ الْعٰارِفُونَ الْعٰابِدُونَ بَعْدَ صِفْوَةِ اللّهِ وَ خَوٰاصِّهِ.

ص:180

[ إحْفَظْ آدٰابَ الدُّعٰاءِ وَ انْظُرْ مَنْ تَدْعُو وَ کَیْفَ تَدْعُو وَ لِمٰا ذٰا تَدْعُو ؟ ]

اگر دعا نبود و اگر طلب و درخواست نبود،ادامه حیات برای هیچ موجودی امکان پذیر نبود.

او از همۀ عالم آگاهی و وقوفش به مسئلۀ فقر ذاتی و نیاز طبیعی و حتمی موجود بیشتر بود و توجه به این نیاز همه جانبه را نسبت به حضرت بی نیاز و فقر ذاتی را نسبت به غنی حمید فخر خود می دانست و بالاترین مقام را برای خویش سلطنت فقر به حساب می آورد و در برابر حضرت دوست با تمام وجودش عرضه می داشت:

ألْفَقْرُ فَخْری (1).

فقر،سرافرازی و افتخار من است.

در زمینه این نوع دعا و این شکل درخواست و طلب،ذات موجودات یکسان است و کل عالم هستی بی وقفه در زمینۀ فقر ذاتی و امکانیش،حتی تمام کفار و بت پرستان و همۀ فاجران و فاسقان و ملحدان در حال دعایند و اگر این خط و ربط در وجود آنان نسبت به حضرت او نبود،امکان ادامه زندگی برای کم ترین لحظه برای هیچ کدامشان وجود نداشت.

از این طلب ذاتی و درخواست طبیعی که سراسر هستی موجودات و شؤون آنان را فرا گرفته و هیچیک را برای ادامه زندگی چاره ای جز آن نیست تعبیر به دعای تکوینی می شود،که در این دعا زبان و صدا و اشک و ناله و زاری مدخلیت ندارد و نسبت به این دعا هم دستوری نیست که چرا این قسم از دعا ذاتی موجودات و بافت وجودی و طبیعی آنان است.

اما قسمتی دیگر در زمینه دعا وجود دارد که به آن دستور داده شده و از جن و انس و ملائکه،خواسته اند که این حقیقت را بالاراده به دستور حضرت رب العزه تحقق دهند.

ص:183

درست است که خداوند عزیز به تمام خواسته های عبادش آگاه و عالم و آشناست،اما همین خدای مهربان و آشنای به نیازهای ارادی عباد از آنان خواسته،خواسته های خود را با سوز دل و با حرکت زبان و اعلام نیازمندی های دنیا و آخرت،همراه با اشک چشم و سودن پیشانی به خاک درگاه من ابراز کنید که من عاشق این حال و علاقه مند به این زاری و درخواست و اشک چشم شمایم.

این معنا را باید همۀ نیازمندان که همۀ انسان ها هستند و به خصوص گناهکاران از عباد که در به در دنبال آشتی با دوست هستند رعایت کنند و باید بدانند، همان طور که گفته شد اگر دعا و درخواست و طلب و گدایی و نیازمندی در ذات موجودات نبود،به کم ترین فیض و عنایت از جانب دوست نمی رسیدند، همان طور اگر برای آمرزش گناه و قبولی توبه و رسیدن به آنچه خیر انسان است و دست یافتن به سعادت دنیا و آخرت،دعایی در کار نباشد،هیچ فیض و عنایت و کرامت و لطف و رحمت و رأفت و بسط رزق و آمرزش گناه و خیر دنیا و آخرت نصیب انسان نمی گردد.

این نوع دعا که در قرآن و روایات و به وسیلۀ همۀ انبیا و امامان علیهم السلام دستور داده شده دعای تشریعی است.

از این دعا تکبر نکنید و از جبهه بر خاک درِ دوست گذاشتن روی مگردانید و بر این مسئله که خدا همه چیز ما را آگاه است نیاز به گفتن و اعلام کردن و درخواست نمودن نیست تکیه نکنید و العیاذ باللّه در پیشگاه حضرت رب العزه که تمام خیر در ید اوست حالت استغنا و بی نیازی نگیرید که این حال تحقق حقیقی پیدا نمی کند و جز گناه و جرم در برابر حضرت او چیزی نیست و خداوند بزرگ از این حال شیطانی و خط ابلیسی در قرآن مجید تعبیر به طغیان و استکبار فرموده است.

گنهکار با سکوت خود و خشکی حال و اشک چشمش به جایی نمی رسد و به

ص:184

فیضی از طرف حضرت اللّه مشرف نمی گردد.

خواستار سعادت دارین،با سکوت از خواسته و عدم تحرک در به دست آوردن سرمایه دنیایی و آخرتی،چیزی نصیبش نمی شود.

اینجاست که باید گفت:دعا بهترین عمل و قوی ترین حرکت و برترین حالتی است که به توفیق حضرت ربوبی انسان را یاری کرده و از مهالک وی را می رهاند.

دعا این رابطۀ معنوی و فطری که به طور اکثر در مواقع دردمندی و حوادث و مصائب و خلأها و پیش آمدها در حال و زبان و قیافه و اشک سوزان انسان تجلی می کند،معشوق انبیا و امامان علیهم السلام و محبوب اولیا و عارفان بوده،این جزوه اگر بخواهد همین حقیقت را از زندگی پاکان عالم فقط از طریق قرآن و روایات بررسی کند،از چند جلد کتاب افزون خواهد شد،البته امتیاز پاکان و عاشقان و عارفان در این مسئله نسبت به سایر انسان ها در این بود که آنان همه وقت چه در هنگام داشتن بهترین آرامش،چه وقت حوادث در پیشگاه حضرت رب الارباب در حال دعا بودند که به دعا و اظهار نیازمندی و فقر در بارگاه قدس او عشق می ورزیدند،ولی بقیه انسان ها معمولاً برای رفع حوادث و مشکلات یاد خدا می کنند و این معنی را خداوند مهربان در قرآن مجید از انبیا و سایر انسان ها خبر می دهد.

1-از آدم در سورۀ اعراف آیۀ 33.

2-از نوح در سورۀ نوح آیۀ 28.

3-از ابراهیم در سورۀ ابراهیم آیۀ 40.

4-از سلیمان در سورۀ نمل آیۀ 19.

5-از یونس در سورۀ انبیا آیۀ 87-88.

6-از یوسف در سورۀ یوسف آیۀ 33.

7-از موسی در سورۀ قصص آیۀ 21-22.

8-از زکریا در سورۀ آل عمران آیۀ 38.

9-از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در سورۀ طه آیۀ 113.

و برای درک دعا و نیایش امامان بزرگوار شیعه که دعاهای آنان بهترین مکتب تزکیه و تصفیه و عالی ترین داروی علاج دردها می باشد به کتب زیر مراجعه کنید:

«بلد الامین»کفعمی،«عدة الداعی»ابن فهد،«مصباح الزائر»،«زاد المعاد»علامۀ مجلسی رحمه الله،کتاب دعا«الکافی»،کتاب دعا«بحار الأنوار»،«صحیفه سجادیه»، بخشی از«نهج البلاغة»و از همه رایج تر«مفاتیح الجنان»محدث قمی رضوان اللّه علیه.

شما وقتی به دعاهای نقل شده از انبیا در قرآن و دعاهای وارده از معصومین علیهم السلام به خصوص دعای کمیل،عرفه،ابو حمزه ثمالی،مناجات شعبانیه،دعای مکارم الاخلاق،دعای بعد از زیارت حضرت رضا علیه السلام مراجعه می کنید به این نکته واقف می شوید که دعا بهترین عامل حرکت انسان به سوی ارزش ها،درستی ها، آراستگی ها،پیراستگی ها،تزکیه،تصفیه،تجلیه،تخلیه و تحلیه و آمرزش گناه و علاج دردهای شیطانی و ابلیسی است.

ص:186

انسان در این حالت خود را به طرزی به خدا تسلیم می نماید،مثل این که تخته ای سنگ مرمر در مقابل سنگ تراش،بی اختیار است و در همان حال از خدای خود رحمت و ترحم را طلب می نماید.

امروز در آمریکا بزرگ ترین احتیاج ما به دعا است،ارتش عظیم،مردمان گوشه نشین،پیرمردانی که فکر می کنند زندگیشان به سر رسیده،بیماران بستری که در پی فرصتی هستند تا زندگیشان ارزش و مفهومی پیدا کند،این ها همه بزرگ ترین منابع دست نخورده بشریت هستند،اگر شما آدمی منزوی هستید،آیا در بزرگ ترین جهاد روحانی که تاکنون در دنیا آغاز شده با ما تشریک مساعی نمی کنید ؟

در خلوت خانۀ سفینه فضایی توسط سرنشینان آپولوی 8 دعایی صورت گرفت که گواه زنده ای بر نیازمندی بشر به نیایش با اوست،آنان گفتند:

ای خدای بزرگ ! به ما بینش عطا کن تا بتوانیم اسم تو را در جهان ببینیم و علاقه به تو را با وجود خطاهای بشری درک کنیم،ای خدای بزرگ ! به ما ایمانی عطا کن تا با وجود نادانی و ضعف خود به نیکی متکی باشیم.

به ما دانشی عطا کن،تا بتوانیم وجودت را درک کنیم و شکرگزارت باشیم و به ما نشان ده که برای گسترش صلح جهانی چه وظایفی را باید انجام دهیم.

در هر صورت دعا امری است ضروری و فطری و مسئله ای است که خداوند به آن دستور داده و جزء حتمی اخلاق انبیای الهی قلمداد شده و با این که خدای بزرگ به تمام خواسته های محتاجان آگاه است ولی انسان با دعا شایستگی گرفتن عطای حق را پیدا می کند.

دعا خواستن است و خواستن اگر حقیقت داشته باشد،انسان با کمال شوق دنبال تحقق دادن آن حرکت می کند،دعا به این نیست که کسی فقط بگوید،بلکه دعا مجموعه ای از خواستن و دنبال کردن و تحقق دادن و حفظ کردن است.

این مسئله از بعضی دعاکنندگان گلایه کرده می فرماید،به وقت گرفتاری با کمال زاری دعا می کنید و استجابت آن را به سختی از خدا می طلبید و با پروردگار عهد و پیمان می بندید در صورت نجات شکرگزار حق شوید،ولی پس از رفع گرفتاری به شرک که ظلم عظیم است باز می گردید.

[ قُلْ مَنْ یُنَجِّیکُمْ مِنْ ظُلُمٰاتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَةً لَئِنْ أَنْجٰانٰا مِنْ هٰذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشّٰاکِرِینَ* قُلِ اللّٰهُ یُنَجِّیکُمْ مِنْهٰا وَ مِنْ کُلِّ کَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِکُونَ ] (1).

بگو:چه کسی شما را از تاریکی هایِ خشکی و دریا نجات می دهد ؟ در حالی که او را [ برای نجات خود ] از روی فروتنی و زاری و مخفیانه به کمک می طلبید؛[ و می گویید ] که اگر ما را از این [ تنگناها و مهلکه ها ] نجات دهد،بی تردید از سپاس گزاران خواهیم بود.*بگو:خدا شما را از آن [ سختی ها ] و از هر اندوهی نجات می دهد،باز شما به او شرک می ورزید [ و به ناسپاسی می گرایید.]

آنان همواره در کارهای خیر می شتافتند و ما را از روی امید و بیم می خواندند و پیوسته در برابر ما فروتن بودند.

به آیین شرک روی می آورند.

[ وَ إِذٰا غَشِیَهُمْ مَوْجٌ کَالظُّلَلِ دَعَوُا اللّٰهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمّٰا نَجّٰاهُمْ إِلَی الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مٰا یَجْحَدُ بِآیٰاتِنٰا إِلاّٰ کُلُّ خَتّٰارٍ کَفُورٍ ] (1).

و چون آنان را [ در دریا ] موجی [ به دنبال موجی ] مانند ابرهای سایه انداز فرو پوشد،خدا را در حالی که ایمان و عبادت را برای او [ از هرگونه شرکی ] خالص می کنند،می خوانند و زمانی که آنان را به خشکی می رساند برخی از آنان به راه میانه و معتدل [ که راه توحید است ] می روند [ و برخی پیمان می شکنند ] و آیات ما را جز هر پیمان شکن خائن و کفر پیشه ای انکار نمی کند.

[ وَ إِذٰا مَسَّ الْإِنْسٰانَ الضُّرُّ دَعٰانٰا لِجَنْبِهِ أَوْ قٰاعِداً أَوْ قٰائِماً فَلَمّٰا کَشَفْنٰا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنٰا إِلیٰ ضُرٍّ مَسَّهُ کَذٰلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ ] (2).

و چون انسان را گزند و آسیبی رسد،ما را [ در همۀ حالات ] به پهلو خوابیده یا نشسته یا ایستاده [ به یاری ] می خواند،پس زمانی که گزند و آسیبش را برطرف کنیم،آن چنان به راه ناسپاسی و گناه می رود که گویی هرگز ما را برای برطرف کردن گزند و آسیبی که به او رسیده [ به یاری ] نخوانده است ! ! این گونه برای اسراف کاران اعمالی که همواره انجام می دادند،آراسته شده [ تا جایی که زشتی اعمالشان را نمی فهمند.]

ص:194

همانا نزد خداوند عز و جل منزلت و مقامی است که به آن نتوان رسید مگر به دعا و گدایی،اگر بنده ای دهان خود را ببندد و دعا نکند چیزی نصیبش نمی شود، پس دعا کن تا به تو عنایت شود،ای میسر هیچ دری نیست که کوبیده شود مگر این که امید آن هست که به روی کوبنده باز شود.

علامۀ مجلسی رحمه الله در کتاب«مرآة العقول»که از شاهکارهای ارزنده مکتب عالی تشیع است،در توضیح این حدیث می فرماید:

این که حضرت فرموده:مگو کار از کار گذشته،این نهی حضرت نسبت به این گفتار دو وجه دارد:

یکی:این گفتار باطل است؛زیرا ریشه در کلام یهود و بعضی از حکمای جدای از نبوت دارد،بلکه باید انسان ایمان به بداء داشته باشد و به این که خداوند سبحان هر روز در کاری است و هر چه را خواهد محو و هر چه را بخواهد ثبت می کند و قضا و قدر مانع دعا نیستند،چون تغییر در لوح محو و اثبات ممکن است،گذشته از این که خود دعا نیز از اسباب قدر و قضا است و امر به دعا نیز از همان هاست.

دیگر این که درست است که علم خداوند به هر چه تعلق گرفته همان شود،ولی این مانع از دعا نیست و این که امام علیه السلام او را از این گفتار نهی فرموده،نهی از این است که این کلام در جای خود صحیح است،ولی نباید این کلام صحیح را به باب دعا کشید و آن را مانع از دعا قرار داد که نتیجه اش سبب بی اعتقادی به دعا گردد (1)و خلاصه حاصل جواب حضرت به دو مرحله باز می گردد:

اول این که: دعا به خودی خود مطلوب است،چون عبادت بزرگی است و انسان را نزد خداوند به مقام بلندی می رساند که جز به وسیلۀ زاری و دعا،

ص:196

رسیدن به آن درجۀ بلند ممکن نیست.

دوم این که: مقدرات گاهی کم و زیاد می شود و چه بسا که به خاطر شرطی از میان برود.

مثلاً در تقدیر الهی گذشته که عمر فلان کس سی سال باشد،به شرط این که صله رحم نکند و اگر کرد شصت سال مقدر شمرده و روزیش در فلان روز به یک درهم مقدر شده اگر دعا نکند،ولی اگر دعا و درخواست کند،دو درهم مقدر شده و هم چنین سایر چیزها و حاصل این که برای وجود تمام کائنات و عدم آن ها شرایط و اسبابی است و خداوند سبحان نخواسته کارها بدون اسباب و شرایط انجام گیرد و از جمله اسباب برای برخی از چیزها دعا است که اگر دعا نکند آن چیز به او داده نمی شود.

و اما علم خداوند،پس آن تابع معلوم است و علت پیدایش چیزی نیست و قضا و قدر حتمی و لازم نیستند و گرنه ثواب و عقاب و امر و نهی باطل گردند.

عَنْ أبی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام قٰالَ:مَنْ لَمْ یَسْئَلِ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ إفْتَقَرَ (1).

امام صادق علیه السلام فرمود:هر که از فضل خداوند درخواست نکند،بیچاره و فقیر گردد.

سیف تمار گوید:از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود:

بر شما باد به ملازمت دعا؛زیرا به هیچ چیز مانند آن به خداوند نزدیک نشوید و هیچ حاجت کوچکی را به خاطر کوچکی اش رها نکنید،از این که برای آن به درگاه حق دعا کنید؛زیرا آن کس که حاجات کوچک به دست اوست،همان کس است که حاجات بزرگ به دست اوست.

ص:197

عَنْ أبی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام قٰالَ:قٰالَ أمْیرُ المؤمِنینَ علیه السلام:أحَبُّ الْأعْمٰالِ إلیَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فی الْأرْضِ ألدُّعٰاءُ وَ أفْضَلُ الْعِبٰادَةِ ألْعِفٰافُ قٰالَ:وَ کٰانَ أمیرُ الْمُؤمِنینَ رَجُلاً دَعّٰاءً (1).

امام صادق علیه السلام فرمود:امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:محبوب ترین اعمال در روی زمین نزد خداوند دعا است و بهترین عبادت پرهیزکاری و پارسایی است و امیر المؤمنین مردی بود که دعایش بسیار بود.

و گنجینه های رستگاری است و بهترین دعا آن دعایی است که از سینۀ پاک و دلی پرهیزکار برآید و وسیلۀ نجات در مناجات است و خلاصی به اخلاص به دست آید و چون فزع و بی تابی سخت شود،مفزع و پناهگاه خداست.

عَنْ أبی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام قٰالَ:ألدُّعٰاءُ أنْفَذُ مِنَ السِّنٰانِ الْحَدیدِ (1).

امام صادق علیه السلام فرمود:دعا از نیزۀ تیز نافذتر است.

پشت در روی جهان خواهیم کرد***قبله روی دلستان خواهیم کرد

سود ما رسوایی عشقش بس است*** گرچه دین و دل زیان خواهیم کرد

خاصه عشقش را که سلطان دل است*** موکبی از خون روان خواهیم کرد

دل اگر خون شد زعشقش باک نیست*** کاینچنین کاری بجان خواهیم کرد

گر در اول روز خون کردیم دل*** روز آخر جان فشان خواهیم کرد

ذره ذره در ره سودای عشق*** پایه های نردبان خواهیم کرد

کس جواب ما نخواهد داد باز*** گرچه بسیاری فغان خواهیم کرد

حماد بن عثمان می گوید:شنیدم فرمود:همانا دعا برگرداننده قضا است و رشتۀ قضا را از هم واتاباند و بزند،چنانچه رشتۀ نخ از هم باز شود،گرچه به سختی تابیده شده باشد.

عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزیدَ قٰالَ:سَمِعْتُ أبَا الْحَسَنَ علیه السلام یَقُولُ:إنَّ الدُّعٰاءَ یَرُدُّ مٰا قَدْ قُدِّرَ وَ مٰا لَمْ یُقَدَّرْ،قُلْتُ وَ مٰا قَدْ قُدِّرَ عَرَفْتُهُ فَمٰا لَمْ یُقَدَّرْ قٰالَ:حَتّیٰ لٰا یَکُونَ (1).

عمر بن یزید می گوید:از امام کاظم علیه السلام شنیدم می فرمود:همانا دعا برمی گرداند آنچه را مقدر شده و آنچه را مقدر نشده،عرض کردم:مقدر شده را دانستم مقدر نشده کدام است ؟ فرمود:تا این که تقدیری دربارۀ آن نشود.

عَنْ أبی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام قٰالَ:إنَّ الدُّعٰاءَ یَرُدُّ الْقَضٰاءَ وَ قَدْ نَزَلَ مِنَ السَّمٰاءِ وَ قَدْ ابْرِمَ إبْرٰاماً (2).

امام صادق علیه السلام فرمود:دعا قضائی که از آسمان نازل شده برمی گرداند،اگر چه آن قضا به سختی مبرم و محکم شده باشد.

کٰانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ:ألدُّعٰاءُ یَدْفَعُ الْبَلاٰءَ النّٰازِلَ وَ مٰا لَمْ یَنْزِلْ (3).

حضرت رضا علیه السلام می فرماید:حضرت علی بن الحسین علیهما السلام فرمود:دعا بلایی را که نازل شده و نازل نشده دفع می کند.

مصداق این روایت در قرآن مجید،قوم یونس اند که بلای الهی تا بالای سر آنان

ص:200

آمد ولی به راهنمایی آن عالم ربانی به بیابان رفته و سر بر خاک مذلّت نهادند و از پیشگاه خداوند در خواست رد بلا کردند و درخواست آنان اجابت شد.

و طبیب از علاجم عاجز شد،پدرم مرا در آغوش گرفت و نزد سیدی بیدار و صاحب نفسی با حال برد و داستان رنج مرا برای او بازگفت،آن مرد سری به جانب آسمان برداشت،آن گاه روی به من کرد و گفت:ای تب سوزنده ! او را رها کن.لحظه ای نگذشت که تب مرا رها کرد و تا این زمان که هفتاد سال از عمرم گذشته تب به سراغم نیامده.

اما دو داستانی که واسطۀ دومش هستم:

فرزند مرحوم محدث قمی صاحب کتب ارزنده ای چون«سفینة البحار»، «مفاتیح الجنان»و«الکنی و الالقاب»و...برایم نقل کرد،پدرم دچار چشم درد شدیدی شد،اطبای عراق از علاجش عاجز شدند،روزی از مادرم خواست کتاب «الکافی»را به او بدهد،کتاب را از دست همسرش گرفت و گفت:این کتاب مایه از اهل بیت رسول اللّه علیهم السلام دارد و امکان ندارد خداوند به وسیلۀ مالیدن این کتاب به چشم مرا از درد دیده خلاص نکند،چشم به حق دوخت و با دلی سوخته کتاب «الکافی»را بر چشم مالید،دیدۀ او از درد و الم رهایی یافت.

دیگر این که:پدرم دچار مرض سختی شد،دارو نسبت به او از اثر افتاده بود، پس از رنج بسیار به مادرم گفت:این انگشتان من سال هاست که آثار اهل بیت علیهم السلام را می نویسد،اگر اثری الهی در این انگشتان نباشد باید آن را قطع کرد،ظرفی پاک بیاورد و مقداری آب در کنار آن بگذارد،آب و ظرف را به حضور آن مرد الهی آورد، انگشتانش را در آن ظرف گرفت و آب بر روی آن ریخت و آن آب را درحالی که به سبب آن از خداوند طلب شفا کرده بود خورد و از بیماری برخاست.

آری،تو دل بر او بند و از مقام دعا دست بر مدار که در صورت رابطه با حضرت او به وقت دچار شدن به درد،در صورتی که کلیدهای ظاهری از باز کردن قفل درد عاجز باشند،با کلید دعا دردت را شفا دهد.

دلبرا پیش وجودت همه خوبان عدمند***سروران در ره سودای تو خاک قدمند

شهری اندر طلبت سوخته آتش عشق*** خلقی اندر هوست غرقه دریای غمند

خون صاحبنظران ریختی ای کعبه حسن*** قتل اینان که روا داشت که صید حرمند

گاه گاهی بگذر بر صف دل سوختگان*** تا ثنایت بگویند و دعایی بدهند

هر خم زلف پریشان تو زندان دلی است*** تا نگویی که اسیران کمند تو کمند

جور دشمن چه کند گر نکشد طالب دوست***گنج و مار و گل و خار و غم و شادی بهمند

سعدیا عاشق صادق زبلا نگریزد*** سست عهدان ارادت زملامت برمند(1)

ص:202

عَنْ أبی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام قٰالَ:مٰا أبْرَزَ عَبْدٌ یَدَهُ إلیَ اللّهِ الْعَزیزِ الْجَبّٰارِ إلّا اسْتَحْیَی اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أنْ یَرُدَّهٰا صِفْراً حَتّیٰ یَجْعَلَ فیهٰا مِنْ فَضْلِ رَحْمَتِهِ مٰا یَشٰاءُ فَإذٰا دَعٰا أحَدُکُمْ فَلٰا یَرُدُّ یَدَهُ حَتّیٰ یَمْسَحَ عَلیٰ وَجْهِهِ وَ رَأسِهِ (1).

حضرت صادق علیه السلام فرمود:هیچ بنده ای دست به درگاه خدای عزیز و جبار نگشاید،جز این که خدای عز و جل شرم کند که آن را تهی برگرداند،تا این که از فضل و رحمت خود آن دست را پر کند،پس هرگاه یکی از شما دعا کرد، دستش را برنگرداند تا آن را به سر و روی خود بکشد.

دوم: این که مقصود از اجابت،توجه و استماع دعا است،یعنی فوراً شنیده شود و مورد توجه قرار گیرد،ولی در دادن آنچه را که خواهد تأخیر کند،تا عبد باز او را بخواند و آواز عبد را خدا بشنود که خدا صدای بنده را دوست دارد.

سوم: این که اجابت مشروط به مصلحت و خیر بودن برای دعا کننده است؛ زیرا خدای حکیم به دلخواه بندگان،از آنچه خیر و صلاح آن ها است دست برندارد.

چهارم: لازم نیست اجابت دعا فوری باشد و ممکن است دعا مستجاب شده باشد،ولی ظهور آثار آن روی پاره ای از مصالح به مدت زیادی تأخیر افتد،چنانچه در تفسیر گفتار خدای تعالی در سورۀ یونس آیه 89 در حدیث آمده که میان این خطاب و میان غرق فرعون و نابودی او و همراهانش که موسی و هارون برای آن دعا کرده بودند چهل سال طول کشید (1).

عَنْ سُلَیْمٰانِ بْنِ عَمْروٍ قٰالَ:سَمِعْتُ أبٰا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ:إنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لٰا یَسْتَجیبُ دُعٰاءً بِظَهْرِ قَلْبٍ سٰاهٍ فَإذٰا دَعَوْتَ فَأقْبِلْ بِقَلْبِکَ ثُمَّ اسْتَیْقِنْ بِالْإجٰابَةِ (2).

سلیمان بن عمرو می گوید:شنیدم حضرت صادق علیه السلام فرمود:خداوند دعایی که از روی دل غافل باشد مستجاب نمی کند،پس هرگاه برای دعا به پیشگاه مقدس او روی آوردی به دل توجه کن و یقین داشته باش که قلبی که در دعا مشغول مولاست دعایش مستجاب می شود.

ص:205

و نیز دعا کننده لازم است دارای رقت قلب باشد،قلب با قساوت دعایش مستجاب نیست.

عَنْ أبی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام قٰالَ:إنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لٰا یَسْتَجیبُ دُعٰاءً بِظَهْرِ قَلْبٍ قٰاسٍ (1).

امام صادق علیه السلام فرمود:خداوند دعایی که از روی دل سخت و با قساوت باشد مستجاب نمی کند.

می خواهد که از او بخواهند و آنچه نزد اوست از او خواهش کنند.

عَنْ أبی جَعْفَرٍ علیه السلام قٰالَ:لٰا وَ اللّهِ یُلِحُّ عَبْدٌ عَلیَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إلّا اسْتَجَابَ اللّهُ لَهُ (1).

امام باقر علیه السلام فرمود:بخدا سوگند هیچ بنده ای به درگاه خدای عز و جل اصرار نورزد جز این که خداوند دعایش را مستجاب فرماید.

در چهار مرحله دعا به اجابت می رسد:در نماز وتر و پس از سپیده دم و بعد از ظهر و بعد از مغرب (1).

حضرت صادق علیه السلام از امیر المؤمنین علیه السلام نقل می کند:

در چهار مورد دعا را غنیمت بدانید،به وقت قرائت قرآن و هنگام اذان و وقت باران و وقت برخورد صف حق علیه کفر در میدان جهاد (2).

عَنْ أبی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام قٰالَ:إذٰا رَقَّ أحَدُکُمْ فَلْیَدْعُ،فَإنَّ الْقَلْبَ لٰا یَرِقُّ حَتّیٰ یَخْلُصَ (3).

امام صادق علیه السلام فرمود:هرگاه دل یکی از شما نرم شد،در آن حال دعا کند، چون دل تا پاک نشود رقت نکند.

علامۀ مجلسی رحمه الله در شرح این حدیث می گوید:

رقت ضد قساوت است و نشانه و علامت رقت قلب،گریه است و حاصل این که رقت نشانه پاکی دل از دغلی و حسد و افکار باطله و خیالاتی است که انسان را از توجه به خدای تعالی سرگرم کند و خلوص و پاکی دل نشانه و سبب اجابت دعا است (4).

امام صادق علیه السلام فرمود:

هرگاه بدنت لرزید و اشکت ریخت،پس خود را باش که به تو توجهی شده (5).

ص:209

و در بابی از ابواب دعا آمده است:در دعا چند برنامه لازم است:

1-رغبت 2-رهبت 3-تضرع 4-تبتّل 5-ابتهال 6-استعاذه 7-مسئلت.

رغبت به معنای میل و شوق و رهبت به معنای ترس و بیم و تضرع به معنای فروتنی و تبتّل به معنای بریدگی و انقطاع از غیر حق و ابتهال به معنای زاری کردن و استعاذه به معنای پناه جستن و مسئلت به معنای دعا و درخواست است،چون این حالات به وقت دعا در عبد تجلی کرد به اجابت دعایش امید داشته باشد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

چیزی نیست مگر این که برای آن پیمانه و وزنی است مگر گریه که یک قطره اش دریاهایی از آتش را خاموش سازد و چون اشک در دیده حلقه بزند،چهره صاحبش خواری و ذلت نبیند و چون بر رخسار بریزد،بر آتش دوزخ حرام گردد و اگر هر آینه در امتی یک نفر گریان باشد همه آنان مورد ترحم قرار می گیرند (1).

عَنْ أبی جَعْفَرٍ قٰالَ:مٰا مِنْ قَطْرَةٍ أحَبُّ إلیَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ قَطْرَةِ دُمُوعٍ فی سَوٰادِ اللَّیْلِ مَخٰافَةً مِنَ اللّهِ لٰا یُرٰادُ بِهٰا غَیْرُهُ (2).

امام باقر علیه السلام فرمود:قطره ای نزد خداوند محبوب تر از آن قطره اشکی که در تاریکی شب از ترس خدا بریزد و جز خدا چیز دیگری منظور نداشته باشد نیست.

حضرت صادق علیه السلام فرمود:

خدای عز و جل به موسی علیه السلام وحی فرمود:که همانا بندگان من به چیزی محبوب تر از سه خصلت به من تقرب نجستند،عرضه داشت:خداوندا ! کدام است ؟

فرمود:زهد در دنیا،ورع و پارسایی در برابر معاصی و گریه از خوف من،عرضه داشت:خداوندا ! پاداش دارنده این سه خصلت چیست ؟

خداوند فرمود:ای موسی ! اما آنان که در دنیا زهد ورزیدند در بهشت باشند و اما آنان که از ترس من گریه کنند در بلندترین منازلند و احدی با آنان در آن منازل

ص:211

شریک نباشد و اما آن ها که از نافرمانی های من بپرهیزند،پس من به وقتی که در قیامت همه مردم را تفتیش و بازرسی کنم،از آنان بازرسی و تفتیش نکنم (1).

علامۀ مجلسی رحمه الله در شرح این حدیث می گوید:

رفیع اعلا آن مکان بلندی است که در بهشت بلندترین منزل هاست و آن مسکن انبیا و اولیاست و مقصود از عدم بازرسی یعنی بی حساب وارد بهشت شدن (2).

آنان که در دعا و غیر دعا مثل ذکر مصائب اهل بیت علاقه مند به گریه هستند، ولی گریه برای آنان دشوار است به راهنمایی زیر توجه کنند:

اسحاق بن عمار می گوید:

به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم:من دعا می کنم و میل دارم گریه کنم،ولی گریه ام نمی آید و چه بسا به یاد برخی از مردگان خانواده ام می افتم پس رقت می کنم و اشک می ریزم،آیا این کار درست است ؟ فرمود:آری،آن ها را به یاد آر و چون رقت کردی گریه کن و پروردگار تبارک و تعالی را بخوان و به درگاه حضرتش دعا کن (3).

علی بن ابی حمزه می گوید:حضرت صادق علیه السلام به ابی بصیر فرمود:

اگر از وقوع چیزی ترس داشته باشی،یا حاجتی خواستی،به نام خدا دعا آغاز کن و او را چنانچه شایسته اوست تمجید و ستایش کن و بر پیامبر صلی الله علیه و آله صلوات فرست و حاجت خود را بخواه و خود را به گریه وادار کن اگر چه بسا اندازه سر

ص:212

مگسی باشد،همانا پدرم همیشه می فرمود:نزدیک ترین حالی که عبد به پروردگار عز و جل دارد آن زمانی است که در سجده باشد در حالی که اشک می ریزد (1).

وَ قَلْبِهِ،یٰا مَنْ هُوَ بِالْمَنْظَرِ الْأعْلیٰ،یٰا مَنْ هُوَ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ (1).

ای کسی که از رگ گردن به من نزدیک تری،ای کسی که هر چه را بخواهی انجام دهی،ای کسی که میان مرد و دلش حائل شوی و ای کسی که در برترین نظر اندازهایی و ای آن که به مانندش چیزی نیست.

علامۀ مجلسی رحمه الله در شرح:یٰا مَنْ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ چند وجه فرموده:

اول: این که کنایه از نزدیکی خداوند به بندگانش می باشد؛زیرا کسی که حائل بین دو چیز شد،بدان چیز نزدیک تر از دیگر است.

دوم: اشاره به این است که او بر مکنوناتی از دل ها آگاه است که شاید صاحبان آن ها از آن بی خبر باشند و در روایتی هست که فرمود:معنای این جمله اینست که دل ها نتوانند چیزی را از خداوند مخفی و پنهان دارند.

سوم: یعنی به وسیلۀ مرگ بین انسان و دلش جدایی اندازند و این جملۀ دعا برای وادار کردن مردم است به این که به پاک کردن دل هاشان مبادرت ورزند،پیش از آن که خداوند به سبب مرگ بین آن ها و دل هاشان جدایی اندازد.

چهارم: کنایه از این است که مالک دل ها خداست،هر تصمیمی که بندگان گرفته باشند،به هم زند و مقاصد آن را تغییر دهد و دل را به حالات مختلف بگرداند،از ذکر به فراموشی و از فراموشی به ذکر،از ترس به آسودگی و از آسودگی به ترس (2)و در حدیث است که دل مؤمن میان دو انگشت اوست،به هر سو که بخواهد بگرداند (3)و در دعاست:

ص:214

یٰا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ.

ای دگرگون کنندۀ قلبها.

پنجم: آنچه از دو حدیث از تفسیر عیاشی آمده،معنایش این است که حایل شود میان انسان و میان این که باطل را از حق تمیز دهد.

«البته این حالت در وقتی است که گناه و بی حیایی عبد به حد نهایی رسیده و خود باعث محرومیت از رحمت و عنایت حق شده باشد».

ششم: یعنی او را از آنچه در دلش نهفته است غافل کنی.

و در جملۀ:

یٰا مَنْ هُوَ بِالْمَنْظَرِ الْأعْلیٰ.

ای کسی که در برترین نظراندازها هستی.

فرموده:در قاموس گفته:«منظر»چیزی است که بدان نگاه کنی و شاید حضرت علیه السلام مکانت و درجۀ رفیعه معنویه را به مکان های بلند ظاهری تشبیه فرموده،پس این یا کنایه از اطلاع او بر تمامی مخلوقات است؛زیرا کسی که در جای بلندی بود،مشرف بر پایین آن است و اطلاع بر جوانب امر دارد و یا کنایه از تسلط و اقتدار او بر ممکنات است و یا کنایه از نرسیدن خردها و اندیشه ها به ساحت معرفت اوست و محتمل است،«منظر»از نظر به معنای فکر باشد،یعنی او بالاتر و برتر از این است که اندیشه و افکار این مخلوقات بسیار ضعیف به حضرت او برسد (1).

عَنْ أبی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام قٰالَ:إنَّمٰا هِیَ الْمِدْحَةُ،ثُمَّ الثَّنٰاءُ ثُمَّ الْإقْرٰارُ بِالذَّنْبِ ثُمَّ الْمَسْئَلَةُ

ص:215

إنَّهُ وَ اللّهُ مٰا خَرَجَ عَبْدٌ مِنْ ذَنْبٍ إلّا بِالْإقْرَارِ (1).

حضرت صادق علیه السلام فرمود:جز این نیست که آداب دعا همان مدح و ستایش و اقرار به گناه است،آن گاه درخواست از خدا،به خدا قسم هیچ بنده ای از گناه بیرون نشده جز به اقرار به آن.

امام صادق علیه السلام از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کند:هرگاه یکی از شما دعا کرد، همه را دعا کند؛زیرا به اجابت نزدیک تر است.

کند و به او داده شود حرصش زیاد گردد و جز آن را نیز بخواهد و در نتیجه نعمت خداوند در چشم او کوچک و خوار گردد و از هیچ چیز سیر نشود و چون نعمت فراوان شود مسلمان از این راه به خطر افتد و این خطر به خاطر آن حقوقی است که بر او واجب شود و به خاطر آن چیزی است که بیم رود بواسطۀ این حقوق در فتنه و آزمایش افتد و در ادای آن ها کوتاهی نماید.

بگو بدانم:اگر من به تو چیزی گفتم به آن اعتماد داری ؟ عرض کردم:فدایت گردم،اگر به گفتۀ شما اعتماد نکنم پس به گفتار چه کسی اعتماد کنم ؟ با این که شما حجت خداوند بر خلق او هستی.

فرمود:پس تو به خدا و وعده ها و گفتارهای او اعتمادت بیشتر باشد؛زیرا خداوند به تو وعدۀ اجابت داده است،یا این که اجابت دعای تو به موعدی واگذار شده.

آیا خداوند نفرموده:

هرگاه بندگانم مرا از تو بپرسند،پس همانا من نزدیکم و اجابت کنم دعای آن که مرا بخواند (1).

و هم چنین فرمود:

از رحمت خدا نومید مباشید (2).

و در سورۀ بقره فرموده:

ص:218

خداوند به فضل و آمرزش نویدتان دهد (1).

پس تو به خدای عز و جل اعتمادت از دیگران بیشتر باشد و در دل خود جز خوبی راه ندهید که آمرزیده اید (2).

فراوانی است،برای آن که به چشم یقین و حقیقت در آن بنگرد (1).

عَنْ أبی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام قٰالَ:إنَّ المُؤْمِنَ لَیَدْعُوَ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فی حٰاجَتِهِ فَیَقُولُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أخِّرُوا إجٰابَتَهُ شَوْقاً إلیٰ صَوْتِهِ وَ دُعٰائِهِ فَإذٰا کٰانَ یَوْمُ الْقِیٰامَةِ قٰالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ:عَبْدی دَعَوْتَنی فَأَخَّرْتُ إجٰابَتَکَ وَ ثَوٰابُکَ کَذٰا وَ کَذٰا وَ دَعَوْتَنی فی کَذٰا وَ کَذٰا فَأَخَّرْتُ إجٰابَتَکَ وَ ثَوٰابُکَ کَذٰا و کَذٰا قٰالَ:فَیَتَمَنَّی الْمُؤْمِنُ أنَّهُ لَمْ یَسْتَجِبْ دَعْوَةٌ فِی الدُّنْیٰا مِمّٰا یَریٰ مِنْ حُسْنِ الثَّوٰابِ (2).

حضرت صادق علیه السلام می فرماید:همانا مؤمن خداوند را در حاجتش بخواند و خدای عز و جل فرماید:اجابت او را به تأخیر اندازید که به صدا و دعای او شوق دارم،چون روز قیامت شود خدای عز و جل فرماید:ای بندۀ من ! مرا خواندی و من اجابت دعایت را به تأخیر انداختم،اکنون به جای آن تأخیر، ثواب تو چنین و چنان است و باز دربارۀ فلان چیز و فلان چیز مرا خواندی ولی من اجابت دعایت را عقب انداختم،اکنون پاداش تو چنین و چنان است، سپس حضرت صادق علیه السلام فرمود:مؤمن آرزو می کند ای کاش هیچ دعایی از او در دنیا مستجاب نمی شد،به خاطر آن ثوابی که در آخرت می بیند.

امام صادق علیه السلام فرمود:هر دعایی که خداوند عز و جل به آن خوانده شود از رفتن به آسمان محجوبست تا صلوات بر محمد و آل محمد فرستاده شود.

امام صادق علیه السلام فرمود:

هرگاه کسی به درگاه خدای عز و جل حاجتی دارد،باید با صلوات بر محمد و آلش شروع کند،سپس حاجت خود را بخواهد و در آخر هم به صلوات بر محمد و آل محمد پایان دهد؛زیرا خدای عز و جل کریم تر از آن است که دو طرف دعا را بپذیرد و وسط دعا را واگذارد؛زیرا صلوات بر محمد و آل محمد محجوب نیست (1).

نکنید«مبادا به شما نفرین کند».

و نیز حضرت می فرماید:

پدرم فرمود:پنج دعا است که از پیشگاه حضرت حق برنگردد؛دعای رهبر و پیشوای عادل،دعای ستمدیده که خدا در حقش فرموده،هر آینه انتقامت را می گیرم اگر چه پس از زمانی باشد،دعای فرزند صالح برای پدر و مادر،دعای پدر صالح برای فرزند،دعای مؤمن برای برادر مؤمن در پشت سر او که خدا فرماید:

برای تو باد مانند آن (1).

سورۀ فرقان (1)استشهاد کرد (2).

4-مردی که مالی را بدون شاهد و گواه به دیگری وام دهد،سپس به انکار مدیون برخورد کند و برای دریافت طلب از مدیون منکر به درگاه خدا رد کند و از او استمداد جوید که به او گفته شود:آیا به تو دستور ندادم به هنگام دادن وام شاهد بگیر (3)؟

این بود مسائلی در آداب دعا که بر دعا کنندگان رعایتش لازم است و اگر انسانی در رعایت این مسائل کوتاهی کند،به راستی نباید توقع استجابت دعایش را از حضرت حق داشته باشد.

امام صادق علیه السلام در جملۀ اول روایت باب دعا می فرماید:

شرایط و آداب دعا را توجه کن و دقت داشته باش که از پیشگاه که می خواهی و چگونه می خواهی و برای چه می خواهی ؟

دعا کننده در درجۀ اول باید نسبت به حضرت او دارای معرفت باشد و ثانیاً به کیفیت دعا آگاهی داشته و بداند برای چه دعا می کند،آیا برای چیزی که به مصلحت دنیا و آخرت اوست،یا چیزی که خیری برایش ندارد.

ص:223

[ وَ حَقِّقْ عَظَمَةَ اللّهِ وَ کِبْرِیٰائَهُ وَ عٰایِنْ بِقَلْبِکَ عِلْمَهُ بِمٰا فی ضَمیرِکَ وَ اطِّلاٰعِهِ عَلیٰ سِرِّکَ وَ مٰا تَکُنُّ فیهِ مِنَ الْحَقِّ وَ الْبٰاطِلِ ]

1-در آن زمان که ذِعْلِبْ یمانی از حضرت می پرسد ؟

هَلْ رَأَیْتَ رَبَّکَ.

آیا پروردگارت را دیده ای ؟

و حضرت پاسخ داد:آیا عبادت کنم چیزی را که نمی بینم ؟ ذعلب پرسید:

چگونه خدا را می بینی ؟ فرمود:خدا را چشم ها با مشاهده عینی نمی بینند،ولی دل ها با حقایق ایمان او را درمی یابند (1).

آری،وقتی انسان در وادی معرفت قدم گذاشت و آن معرفت را با تمام اعضا و جوارح به عمل کشید و راه تقوا پیشه کرد و تمام محرمات الهیه را ترک نمود، عظمت و کبریایی او در دلش محقق می شود و حضرتش را با تمام اسما و صفات،با دیدۀ دل معاینه می بیند.

2-امام علی علیه السلام می فرماید:

خداوندا،تویی مأنوس ترین مأنوس ها با اولیائت و تویی حاضرترین حاضران برای کفایت به امور توکل کنندگان بر تو،تویی که نهانی درون آنان را می بینی و به حال آنان در درونشان آگاهی،اندازه بینایی های آنان را می دانی،اسرار پوشیدۀ آنان برای تو آشکار و دل هاشان شیفته و بی قرار توست،اگر تنهایی در این دنیا به وحشتشان اندازد،بیاد تو انس می گیرند و اگر مصائب روزگار بر سر آنان فرو ریزد پناه به سوی تو می برند؛زیرا آنان می دانند که زمام همۀ امور به دست توست و مبانی آن ها مستند به قضای توست (2).

شارح بزرگوار«نهج البلاغة»،علامۀ جعفری در توضیح این کلمات مسائلی

ص:225

دارند که از کل آن مسائل به نقل توضیح جملۀ اول که شاهد بحث است اکتفا می شود:

هر اندازه که بر رشد شخصیت آدمی بیفزاید،انس وی با خدا بیشتر و سازنده تر می گردد؛زیرا این یک قاعده کلی است که:

عقل گردی عقل را دانی کمال ***عشق گردی عشق را یابی جمال (1)

انس با عقل و عظمت و شکوه آن،بدون به فعلیت درآوردن تعقل امکان پذیر نیست،درک زیبایی و لذت عشق،بدون ورود به جاذبه معشوق محال است.

هیچ رابطه ای برای انس با خداوند متعال جز برخورداری از اوصاف عالیه انسانی که نمونه هایی از اوصاف خداوندی می باشد،وجود ندارد،در حقیقت وقتی می گوییم:انسان باید با خدا انس بگیرد یعنی انسان باید عادل باشد،صادق و راستگو و راست کردار باشد،بردبار و حق بین و ناظر بر اعمال خویشتن و ایفاکننده به تعهدها باشد،علم و جهان بینی را جزء حیات معقول برای تلاش تا آخرین لحظات زندگی بداند.

با توجه کافی به این مبنای رابطۀ انس است که پوچ بودن پندار بعضی از متفکران غربی که می گویند:تکیه بر خدا دلیل ناتوانی است،به خوبی آشکار می گردد، اینان نه خدا را به طور صحیح دریافته اند و نه عظمت انسانی را می شناسند،اینان نمی فهمند یا نمی خواهند بفهمند که خدا مانند آن کانون نور و جاذبه است که اشعه های آن،نیروها و ابعاد والای انسانی را روشن می سازد و با به فعلیت رسیدن آن ها در منطقه جاذبیت الهی پیش می رود و با او انس و الفت می گیرد.

پس انس با خدا یعنی به فعلیت رسیدن امتیازات عالی انسانی مانند،علم و قدرت و عدل و صدق و احساس تعهد که همۀ آن ها عامل جذب شدن به کمال می باشند.

ص:226

آنان که در این دنیا در جستجوی انس و الفت با خدا نیستند،همان کسانی هستند که اگر از آنان بپرسید آیا شما به حیات معقول که زندگی شما و هدف آن را از روی منطق واقعی می تواند تفسیر کند،انس و الفت دارید ؟

پاسخی برای شما جز این نخواهند داد که کجاست آن تیمارستانی که بدون معالجۀ کامل تو را رها کرده است که امروز بیایی و سؤالی از ما بکنی که زندگی انتخاب شدۀ ما را مشکوک جلوه بدهی !

اینان هرگز نمی توانند به فکر امکان انس با موجود برتر از جماد و نبات و حیوان و انسان هایی مانند خودشان بیفتند؛زیرا هرگز دربارۀ خودشان نیندیشیده اند تا بفهمند که آشنای قابل انس و الفت آن،خود کیست و بیگانه از آن خود کدام است ؟

این یک قاعدۀ کلی است که هر اندازه شخصیت«خود»رشد پیدا می کند،قوۀ دافعۀ پستی ها و رذالت ها و مردم پست و رذل او را از خود دفع نموده و بیگانگی خود را برای شخصیت رشد یافته بیشتر اثبات می کنند،چنان که جاذبۀ عظمت ها و کمالات و انسان های با عظمت و کمال،او را بیشتر به خود جذب می نمایند.

یک قاعدۀ کلی دیگر این است که انسان موجودی است که نمی تواند،از پستی ها و رذالت ها بریده و عمری را از عظمت ها و کمالات انسانی مهجور و دور زندگی کند؛زیرا اگر این بریدن از پستی ها روی آگاهی و نفرت از آن ها بوده باشد، خود کاشف از آن است که جاذبیت عظمت ها و کمالات او را به سوی خود تحریک می کند و می کشاند.

حافظ که می گوید:

سینه مالامال درد است ای دریغا مرهمی*** جان ز تنهایی به لب آمد خدایا همدمی

بریدگی او را از پستی ها و رذالت ها و مردم پست و رذل به خوبی نشان می دهد،

ص:227

لذا در صدد قرار گرفتن در جاذبۀ عظمت ها و کمالات و انسان های رشد یافته برآمده و می گوید:

آدمی در عالم خاکی نمی آید به دست*** عالمی دیگر بباید ساخت و ز نو آدمی

انسان چون با طی مراحل معرفت و عبودیت به مقام انس برسد،عظمت و کبریایی در سراسر وجودش محقق می گردد و اوصاف و صفات و اسما حضرت او را در خود و همۀ عالم به معاینه می نگرد،آن وقت است که دعا می کند اما دعای همراه با آداب و شرایط و دعای بر وفق مصلحت دنیا و آخرت و دعای بر اساس آگاهی و معرفت که این گونه دعا دستور داده شده به فرمودۀ حضرت صادق علیه السلام:

[ وَ اعْرِفْ طُرُقَ نَجٰاتِکَ وَ هَلٰاکِکَ کَیْلا تَدْعُو اللّهَ بِشَیْءٍ عَسیٰ فیهِ هَلٰاکُکَ وَ أنْتَ تَظُنَّ أنَّ فیهِ نَجٰاتَکَ قٰالَ اللّهُ عَزّ وَ جَلَّ [ وَ یَدْعُ الْإِنْسٰانُ بِالشَّرِّ دُعٰاءَهُ بِالْخَیْرِ وَ کٰانَ الْإِنْسٰانُ عَجُولاً ] (1)وَ تَفَکَّرْ مٰا ذٰا تَسْئَلُ وَ لِمٰا ذٰا تَسْئَلُ ]

راه های نجات و هلاک خود را قبل از دعا،با سیر در وادی معرفت بشناس تا خدا را به چیزی که هلاک تو در آن است و تو گمان می کنی راه نجات توست نخوانی و به دعایی بر علیه خودت برنخیزی.

خداوند می فرماید:انسان با شوق و رغبتی که خیر خود را می جوید،چه بسا به نادانی با همان شوق و رغبت شر و زیان خود را دعا کند و انسان بسیار بی طاقت و شتابکار است.

بنابراین در آنچه از حضرت او می خواهی فکر کن که مشروع است و فکر کن از جهت مشروع طلب می کنی،مثلاً اگر مال یا قدرت یا علم خواستی،تأمل کن که این ها را از جهت توسعه زندگی و ادای حق می خواهی یا از برای شهوت و شهرت و زورگویی و دنیاطلبی ؟

ص:228

[ وَ الدُّعٰاءُ إسْتِجٰابَةٌ لِلْکُلِّ مِنْکَ لِلْحَقِّ وَ تَذْویبُ الْمُهْجَةِ فی مُشٰاهَدَةِ الرَّبِّ وَ تَرْکُ الْإخْتِیٰارِ جَمیعاً وَ تَسْلیمُ الْأمُورِ کُلِّهٰا ظٰاهِرِهٰا وَ بٰاطِنِهٰا إلیَ اللّهِ ]

و به وجود آمدن میلیاردها میلیارد حقایق و واقعیت های با یک نظم بهت انگیز و ظهور انسان در روی زمین با آن همه ابعاد و استعدادها و تکاپوها و جریان لذایذ و آلام و ستم و جورهای رقت انگیز و دانش و بینش و خوشی ها و عدالت ها و آرمان ها و هدف گیری های والا فقط و فقط برای این بوده است که عده ای معدود الفاظ و حرکات و سکنات ناچیزی را انجام بدهند که یک صدم انگیزه های آنان الهی و واقعی نمی باشد.

عبادت که در آیۀ:

[ وَ مٰا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّٰ لِیَعْبُدُونِ ] (1).

و جن و انس را جز برای این که مرا بپرستند نیافریدیم.

به طور صریح هدف آفرینش جن و انس معرفی شده است،آگاهی و گرایش به کمال مطلق است که صفت خداوندی است،این آگاهی و گرایش می تواند همۀ روابط انسان را با هم نوعان خود و با جهان و همۀ گفتار و کردار و فعالیت های مغزی و روانی آدمی را،معنای عبادت ببخشد،این بیت زیر را دقت فرمائید:

چیست دین برخاستن از روی خاک*** تا ز خود آگاه گردد جان پاک (2)

آغاز عبادت آگاهی از جان پاک است که شعاعی از اشعۀ خداوندی است و پایان آن رسانیدن این جان به جاذبه ربوبی.

دوام این آگاهی اساسی ترین عامل کمال آدمی است،خواه در محراب عبادت باشد،خواه در میدان جنگ با تبهکاران ضد انسان،چه در تفریح و خوشی های معقول باشد و چه در ناگواری ها و تلاش برای نجات زندگی،خواه در خنده ها، خواه در گریه ها.

ص:230

آگاهی از جان پاک،مغز عبادت است،این آگاهی چه به طور آگاهانه و چه به طور ناآگاه و ارتکازی در روان،همۀ لحظات عمر آدمی را که در جریان قانون معقول حیات سپری می شود عبادت می نماید.

بنابراین از ناچیزترین حرکت علمی تا فوق دانشگاه ها عبادت و جاهایی که تکاپوی علمی در آن ها صورت می گیرد خود معبدی است.

از ناچیزترین کاری که برای آسایش مادی و معنوی انسانی صورت می گیرد،تا منظم ترین کارهای عضلانی و فکری عبادت و کارگاهی که کار در آن به وجود می آید خود معبدی است.

هم چنین جایگاه هایی که برای رابطۀ مستقیم با خدا ساخته شده است و مساجد نامیده می شوند،همۀ این ها معابدی هستند که کرۀ خاکی ما را به صورت معبد کل یعنی رصدگاهی که برای نظارت و انجذاب به بی نهایت نصب شده اند درآورده اند.

یک دانش آموز ابتدایی همان مقدار که بفهمد برای آگاهی از واقعیت در کلاس درس حاضر شده،مانند آن محقق بزرگ است که مشغول خواندن کتاب هستی برای شناخت راه حیات معقول است که دو رکوع انجام می دهد،رکوع یکم-خم شدن در حال نماز است،رکوع دوم-خم شدن به روی کتاب است.چه شبیه است خیره شدن یک دانش پژوه به دهان استاد که چه خبری از واقعیت برای او می دهد، با خیره شدن یک نمازگزار راستین در نمازگاهش به عالم ملکوت.

بنابراین معنای عبادت خیلی والاتر از آن است که عامیان گمان می برند و خیلی با معناتر از آن است که متفکران سطح نگر و بی خبر از آب حیات جان آدمی می پندارند (1).

ص:231

هر که در راه حقیقت از حقیقت بی نشان شد***مقتدای عالم آمد پیشوای انس و جان شد

هر که مویی آگه است از خویشتن یا از حقیقت*** او زخود بر سر نیامد در پی او کی توان شد

او خبر دارد از او کو در حقیقت بی خبر گشت*** وان اثر داردکه او در بی نشانی بی نشان شد

تا تو در اثبات و محوی مبتلایی فرخ آن کس***کو از این هر دو کناری جست و ناگه از میان شد

گم شدن از محو پیدا گشتن از اثبات تا کی*** مرد آن را دان که چون مردان ورای این و آن شد

هر که از اثبات آزاد آمد و از محو فارغ*** هر چه بودش آرزو تا چشم برهم زد عیان شد(1)

ص:232

[ فَإنْ لَمْ تَاْتِ بِشَرائِطِ الدُّعٰاءِ فَلٰا تَنْتَظِرِ الْإجٰابَةُ فَإنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ وَ أخْفیٰ فَلَعَلَّکَ تَدْعُوهْ بِشَیْءٍ قَدْ عَلِمَ مِنْ نِیَّتِکَ خِلٰافَ ذٰلِکَ ]

شب جمعه از اول شب تا طلوع فجر ندا می کند به بندگان خود از فوق عرش که آیا نیست بندۀ مؤمنی که بخواند مرا در این وقت و حاجتی از من خواهد،خواه حاجت دنیا و خواه حاجت آخرت که تا من حاجت او را برآرم و مطلب او را روا کنم و آیا نیست بندۀ مؤمنی که در این وقت از گناهان خود توبه کند و به من بازگشت نماید،تا من بیامرزم او را و توبۀ او را قبول کنم،آیا نیست بندۀ مؤمنی که معاش او تنگ باشد و از من بخواهد وسعت معاش را،تا من اجابت کنم او را و آیا نیست صاحب دردی که از من سؤال کند صحت خود را،تا من او را صحت بخشم و عافیت کرامت فرمایم و یا محبوس باشد تا او را خلاصی دهم،یا ظلم کسی به او رسیده باشد،تا او را از ظلم ظالم نجات دهم.

و از جمله اوقات دعا اول وقت زوال جمعه است و آخر روز جمعه در هنگام غروب که نصف قرص غایب و نصف ظاهر باشد.

حدیث است که جناب عزت به عوض شهادت آن حضرت چهار خصلت به او کرامت فرمود:

1-استشفا از آن تربت مبارکه.

2-اجابت دعا در زیر قبۀ او.

3-بودن ائمه علیهم السلام از ذریه او.

4-حساب نشدن مدت زیارت از عمر زوار.

وقتی شرایط انسانی و زمانی و مکانی در دعا جمع باشد،اجابت دعا حتمی است و دعاگو می تواند همراه با شرایط لازم،خود را به میدان اجابت برساند.

مردم در زمان کم آبی و قلت باران به شیخ عارفی تکلیف نماز استسقا کردند، شیخ فرمود که:شما منتظر بارانید و متوقع رحمتید و من نظر به افعال و اعمال خود مستحق سنگ بارانم،مقارن این حال ابر پیدا شد و باریدن گرفت !

ص:235

[ وَ اعْلَمْ أنَّهُ لَوْ لَمْ یَکُنْ أمَرَنَا اللّهُ بِالدُّعاءِ لَکُنّٰا إذٰا أخْلَصْنَا الدُّعٰاءَ تَفَضَّلَ عَلَیْنٰا بِالْإجٰابَةِ فَکَیْفَ وَ قَدْ ضَمِنٌ ذٰلِکَ لِمَنْ أتیٰ بِشَرٰایِطِ الدُّعٰاءِ ]

اگر حضرت او امر نفرموده بود و ما را تشویق و ترغیب به دعا ننموده بود و ما از روی خلوص نیت دعا می کردیم،به مقتضای کرم و لطف اجابت می شد،چه رسد به این که دستورش را به دعا عمل کنیم و تمام شرایط دعا را در دعا جمع کنیم که این گونه دعا بدون شک و تردید ضمانت اجابت در ذاتش متجلی است.

ص:236

[ سُئِلَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ إسْمِ اللّهِ الْأعْظَمِ قٰالَ:کُلُّ اسْمٍ مِنْ أسْمٰاءِ اللّهِ،فَفَرِّغْ قَلْبَکَ عَنْ کُلِّ مٰا سِوٰاهُ وَ ادْعُهُ بِأَیِّ اسْمٍ شِئْتَ فَلَیْسَ فی الْحَقیقَةِ لِلّهِ اسْمٌ دُونَ اسْمٍ بَلْ هُوَ الْوٰاحِدُ الْقَهّٰارُ ]

از رسول اکرم صلی الله علیه و آله پرسیدند:اسم اعظم کدام است ؟ فرمود:نام های حضرت او همه عظیم و بزرگ است،تو خاطرت را از ما سوی اللّه خالی کن،سپس به هر اسمی که خواستی او را بخوان که برای او نامی عظیم تر از نام دیگر نیست،تفاوت در نام ها به اعتبار زیادتی و کمی توجه توست و تأثیر و عدم تأثیر دعا بستگی به توجه و عدم توجه تو دارد،او واحد قهار است.

ص:237

[ وَ قٰالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله:إنَّ اللّهَ لٰا یَسْتَجیبُ الدُّعٰاءَ عَنْ قَلْبٍ لٰاهٍ قٰالَ الصّٰادِقُ علیه السلام:إذٰا أرٰادَ أحَدَکُمْ أنْ لٰا یَسْئَلَ رَبَّهُ إلّا أعْطٰاهُ فَلْیَیْأسْ مِنَ النّٰاسِ کُلِّهِمْ وَ لا یَکُنْ رَجٰاؤُهُ إلّا مِنْ عِنْدِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإذٰا عَلِمَ اللّهُ تَعٰالیٰ ذٰلِکَ مِنْ قَلْبِهِ لَمْ یَسْئَلْهُ شَیْئاً إلّا أعْطٰاهُ ]

و حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

خداوند دعایی را که از دل غافل نشأت گرفته مستجاب نمی کند.

حضرت صادق علیه السلام فرمود:

هرگاه یکی از شما بخواهد که از پروردگار خود چیزی نخواهد مگر آن که پروردگارش به او مرحمت کند،پس باید از همۀ مردم قطع امید کند و تنها امیدش به خدا باشد و بس.

پس هنگامی که خدای تعالی این حال دل کندن از خلق و دل بستن عبد را به خود دید تمام دعا و مسئلتش را اجابت می نماید.

ص:238

[ فَإذٰا أتَیْتَ بِمٰا ذَکَرْتَ لَکَ مِنْ شَرٰایِطِ الدُّعٰاءِ أخْلَصْتَ سِرُّکَ لِوَجْهِهِ فَأبْشِرْ بِإحْدیٰ ثَلٰاثٍ.إمّٰا أنْ یُعَجِّلَ لَکَ مٰا سَئَلْتَ وَ إمّٰا أنْ یُدَّخِرَ لَکَ مٰا هُوَ أعْظَمُ مِنْهُ وَ إمّٰا أنْ یَصْرِفَ عَنْکَ مِنَ الْبَلٰاءِ مٰا لَوْ أرْسَلَهُ عَلَیْکَ لَهَلَکْتَ ]

هرگاه شرایط دعا را آوردی و دل از رنگ کدورت و خطا پاک کردی و از غیر قطع امید نمودی و به جانب حضرت جانان متوجه شدی،یکی از سه برنامه نصیب تو خواهد شد:

یا بدون تأخیر به مطلوب می رسی،یا به جای مطلوبت،ثواب عظیم برای قیامتت ذخیره می گردد،یا به سبب دعایت،بلایی که سبب هلاکتت بود از تو دفع می شود.

ص:239

[ قٰالَ النَّبیُّ صلی الله علیه و آله:قٰالَ اللّهُ تَعٰالیٰ مَنْ شَغَلَهُ ذِکْری عَنْ مَسْئَلَتی أعْطَیْتُهُ أفْضَلَ مٰا اعْطِیَ لِلسّٰائِلینَ ]

رسول اکرم صلی الله علیه و آله از جناب احدیت نقل می کند که فرموده:

هر که به خاطر استغراق در ذکر من و یاد من به وقت دعا،از طلب خواسته اش باز بماند،من به فضل و کرم خود مایحتاجش را بهتر و برتر از آنچه به درخواست کنندگان می دهم عنایت می کنم.

[ وَ قٰالَ الصّٰادِقُ علیه السلام:لَقَدْ دَعَوْتُ اللّهَ مَرَّةً فَاسْتَجٰابَ لی وَ نَسیتُ الْحٰاجَةَ لإنَّ إسْتِجٰابَتَهُ بِإقْبٰالِهِ عَلیٰ عَبْدِهِ عِنْدَ دَعْوَتِهِ أعْظَمُ وَ أجَلُّ مِمّٰا یُریدُ مِنْهُ الْعَبْدُ وَ لَوْ کٰانَتِ الْجَنَّةُ وَ نَعیمُهَا الْأبَد ]

امام صادق علیه السلام فرمود:

یک بار مولایم را برای مطالبی خواند،پیش از آن که در دعایم عرض حاجت کنم از وجود مقدس او جواب شنیدم،از لذت این جواب،به حاجتم به اتمام وجودم بی توجه گردیدم،چرا که اقبال مولا به عبد،به وقت دعای عبد بزرگ تر و برتر از آن چیزی است که عبد می خواهد،گر چه بهشت و نعیم ابد آن باشد.کلمه «نسیت»در روایت به معنای بی توجهی و خالی کردن ذهن از مطلوب است نه به معنای فراموشی !

ص:240

[ وَ لٰکِنْ لٰا یَعْقِلُ ذٰلِکَ إلّا الْعَالِمُونَ الْمُحِبُّونَ الْعٰارِفُونَ الْعٰابِدُونَ بَعْدَ صِفْوَةِ اللّهِ وَ خَوٰاصِّهِ ]

حضرت می فرماید:این مرتبه هر چند در نهایت علو شأن و رفعت مکان است، یعنی لذت جواب شنیدن،ولی درکش برای همه کسی میسر نیست،درک این حقیقت برای روحی است که تمام صفات رذیله آزاد و به تمام محسنات آراسته باشد،مانند نفوس انبیا و ائمه علیهم السلام و نفوس عالمان عارف و عاشقان عابد که غرض ایشان از عبادت تقرب به جناب اوست و اینان بندگان برگزیده و خواص حقند.

ص:241

ص:242

ص:244

قالَ الصّادِقُ علیه السلام:

قٰالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:ألصَّوْمُ جُنَّةٌ أیْ سَتْرَةٌ مِنْ آفٰاتِ الدُّنْیٰا وَ حِجٰابٌ مِنْ عَذٰابِ الْاٰخِرَةِ.

فَإذٰا صُمْتَ فَانْوِ بِصَوْمِکَ کَفَّ النَّفْسِ عَنِ الشَّهَوٰاتِ وَ قَطْعَ الْهِمَّةِ عَنْ خُطُوٰاتِ الشَّیْطٰانِ.

وَ أنْزِلْ نَفْسَکَ مَنْزِلَةَ الْمَرْضیٰ لٰا تَشْتَهی طعاماً وَ لا شَرٰاباً مُتَوَقِّعاً فی کُلِّ لَحْظَةٍ شِفٰاءَکَ مِنْ مَرَضِ الذُّنُوبِ:

وَ طَهِّرْ بٰاطِنَکَ مِنْ کُلِّ کَدَرٍ وَ غَفْلَةٍ و ظُلْمة یَقْطَعُکَ عَنْ مَعْنَی الْإخْلٰاصِ لِوَجْهِ اللّهِ تَعٰالیٰ.

قیلَ لِبَعْضِهِمْ إنَّکَ ضَعیفٌ وَ انَّ الصِّیٰامَ یُضْعِفُکَ قٰالَ:إنّی اعِدُّهُ بِشَرِّ یَوْمٍ طَویلٍ وَ الْصَبْرُ عَلیٰ طٰاعَةِ اللّهِ تَعٰالیٰ أهْوَنُ مِنَ الْصَّبْرِ عَلیٰ عَذٰابِهِ (1):

قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:قٰالَ اللّهُ تَعٰالیٰ:ألصَّوْمُ لی وَ أنَا أجْزی بِهِ،فَالصَّوْمُ یُمیتُ هَوَی النَّفْسِ وَ شَهْوَةَ الطَّبْعِ و فیهِ حیٰاةُ الْقَلْبِ وَ طَهٰارَةُ الْجَوٰارِحِ وَ عِمٰارَةُ الظّٰاهِرِ وَ الْبٰاطِنِ.

و الشُّکْرُ عَلَی النِّعَمِ وَ الْإحسٰانُ إلیَ الْفُقَراءِ وَ زِیٰادَةُ التَّضَرُّعِ وَ الْخُشُوعِ وَ الْبُکٰاءِ.

ص:245

وَ حَبْلُ الْإلْتِجٰاءِ إلَی اللّهِ وَ سَبَبُ إنْکِسٰارِ الشَّهْوَةِ وَ تَخْفیفُ الْحِسٰابِ وَ تَضْعیفُ الْحَسَنٰاتِ.

وَ فیهِ مِنَ الْفَوٰائِدِ مٰا لٰا یُحْصی وَ کَفیٰ مٰا ذَکَرْنٰا مِنْهُ لِمَنْ عَقَلَ وَ وُفِّقَ لِاسْتِعْالِهِ.

قیلَ لِبَعْضِهِمْ إنَّکَ ضَعیفٌ وَ انَّ الصِّیٰامَ یُضْعِفُکَ قٰالَ:إنّی اعِدُّهُ بِشَرِّ یَوْمٍ طَویلٍ وَ الْصَبْرُ عَلیٰ طٰاعَةِ اللّهِ تَعٰالیٰ أهْوَنُ مِنَ الْصَّبْرِ عَلیٰ عَذٰابِهِ (1):

ص:246

[ قٰالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:ألصَّوْمُ جُنَّةٌ أیْ سَتْرَةٌ مِنْ آفٰاتِ الدُّنْیٰا وَ حِجٰابٌ مِنْ عَذٰابِ الْاٰخِرَةِ ]

را روزه می گرفتند؛زیرا طاقت این معنی را نداشتند که یکباره از ماه رمضان قطع رابطه کنند.

گرسنگی و تشنگی نبرده.

کسی که از خصوصیات و امتیازات معنوی رمضان بهره مند شود،جداً برای خود سپری جهت حفظ از آفات دنیا و عذاب آخرت ساخته است.

ماه رمضان ماه عظیمی است که خداوند مهربان آن ماه و عمل در آن را به خود نسبت داده،پس متصل به معنویت و حقیقت این ماه،متصل به حضرت اوست.

هیچ عملی از اعمال به اندازۀ ماه رمضان رنگ خالص خدایی ندارد،چرا که اولاً یک عمل درونی و پنهانی است و انسان مجبور نیست کسی را از این عمل درونی خبر کند و کسی هم قدرت تشخیص این را ندارد که بفهمد انسان در این عمل هست یا نه،ثانیاً روزه در تمام جهاتش بر محور ترک است،ترک خوردن،آشامیدن، فضول در کلام،ترک شهوت و...یعنی دارای صفات سلبی است و از این جهت روزه دار،مزین به رنگ و صبغه الهی است.

برای تمام ملل و امم و آیینی از آیین انبیای الهی می داند !

[کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیٰامُ کَمٰا کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ] (1).

روزه بر شما مقرّر و لازم شده،همان گونه که بر پیشینیان شما مقرّر و لازم شد،تا پرهیزکار شوید.

انسان اگر چه شاخۀ وجودش به این درخت پیوند بخورد،از رحمت حق بهره مند شده و به اجرای حق موفق گشته و لایق ورود به بهشت الهی شده است.

گرچه تمام موجودات عالم مهمان حقند،ولی ماه رمضان ماه مهمانی خصوصی است و این خیمه مهمانی را برای خاصان و نیکان و مؤمنان سرپا می کنند،باید سعی کرد که در این مهمانی راه پیدا کرد و از منافع ابدی آن بهره مند شد.

شب قدر از هزار ماه برتر و بالاتر است و این شب که شب نزول قرآن و ظرف با عظمت وحی است در ماه رمضان قرار داده شده،پس ماه رمضان ظرف قرآن، ظرف هدایت و جای تربیت و فصل پرورش و دروازۀ ورود به فضای رحمت بی منتهای حضرت اوست.

برای اهل دل و اهل نظر و اهل عشق،به سوی دلبر و به سوی معشوق،راهی جانانه تر و عاشقانه تر از راه رمضان نیست،هر کس این راه را برابر با شرایطی که برای رونده در آن قرار داده شده سیر کند به لقای معشوق می رسد و جان از تمام آلودگی ها پاک می نماید.

ره عشاق راهی بی کنار است***از این ره دور اگر جانت به کار است

وگر سیری زجان در باز جان را*** یکی جان را عوض آنجا هزار است

وگر در یک قدم صد جان دهندت ***نثارش کن که جانها بی شمار است

ص:250

به هر وقتی که جانی بر فشانی***هزاران جان تو بر تو نثار است

کسی کز جان بود زنده در این راه*** زجرم خود همیشه شرمسار است

درآمد دوش در دل عشق جانان*** خطابم کرد که امشب روز بار است

کنون بی خود بیا تا بار یابی ***که شاخ وصل بی باران به بار است

چو شد فانی دلت اندر ره عشق*** قرار عشق جانان بی قرار است

وجوب روزه برای ایجاد مساوات بین غنی و فقیر است،به این معنا که غنی تا شدت نبیند،در گذرگاه رحمت نسبت به فقیر قرار نمی گیرد،این غنی است که هر چه بخواهد برایش فراهم است،باید مزه سختی را بچشد تا به عنایت خدا بین او و فقیر فاصله کم شود،رنج گرسنگی و تشنگی را به او می چشاند تا بر ضعیف رقت آرد و بر گرسنه ترحم کند (1).

در روایات مهمی آمده که:

روزه دار در ماه رمضان،باید تمام حیثیت و وجود و شؤون و اعضا و جوارحش روزه باشد-به این معنی که شکمش از آب و غذا و تمام موجودیتش از گناه و معصیت-ورنه روزه اش دارای اعتبار و ارزش نخواهد بود.

قٰالَ أبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام:إذٰا صُمْتَ فَلْیَصُمْ سَمْعُکَ وَ بَصَرُکَ وَ شَعْرُکَ وَ جِلْدُکَ وَ عَدَّدَ أشْیٰاءَ غَیْرَ هٰذٰا قٰالَ وَ لا یَکُونُ یَوْمُ صَوْمِکَ کَیَوْمِ فِطْرِکَ (2).

امام صادق علیه السلام فرمود:هرگاه روزه گرفتی باید گوش و چشم و مو و پوستت روزه باشد،اعضا و جوارح دیگر را نیز شمرد و فرمود روز روزه داشتنت مانند روز عادی و خوردنت نباشد.

عَنْ أبی جَعْفَرٍ علیه السلام قٰالَ:قٰالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله لِجٰابِرِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ:یٰا جٰابِرُ هٰذٰا شَهْرُ رَمَضٰانَ مَنْ صٰامَ نَهٰارَهُ وَ قٰامَ وَرْداً مِنْ لَیلِهِ وَ عَفَّ بَطْنُهُ وَ فَرْجُهُ وَ کَفَّ لِسٰانُهُ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَخُرُوجِهِ مِنَ الشَّهْرِ فَقٰالَ جٰابِرُ یٰا رَسُولَ اللّهِ مٰا أحْسَنَ هٰذٰا الْحَدیثِ فَقٰالَ رَسُولُ اللّهِ صَلَّی اللّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ:یٰا جٰابِرُ مٰا أشَدَّ هٰذِهِ الشُّرُوطُ.

ص:252

امام باقر علیه السلام فرمود:پیامبر صلی الله علیه و آله به جابر بن عبد اللّه گفتند:ای جابر ! این است ماه رمضان،هر کس روزش را روزه بگیرد و شبش را به عبادت برخیزد و شکم و شهوتش دارای عفت باشد و زبانش را از تمام گناهان زبان حفظ کند،مانند بیرون آمدن از ماه از گناهانش بیرون می رود،جابر عرضه داشت:چه حدیث خوبی است،پیامبر فرمود:چه شرایط شدید و سنگینی است (1).

امام صادق علیه السلام فرمود:

روزه فقط خودداری از خوردن و آشامیدن تنها نیست،سپس فرمود،مریم گفت:

[إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمٰنِ صَوْماً ] (2).

من برای [ خدای] رحمان روزۀ [ سکوت ] نذر کرده ام.

زمانی که روزه گرفتید زبان را حفظ کنید و چشم از نامحرمان بپوشید و از نزاع و حسد نسبت به یکدیگر بپرهیزید.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله شنیدند زن روزه داری خدمتکار خود را ناسزا گفت.حضرت طعام خواستند و به آن زن فرمودند:بخور،گفت:من روزه ام،فرمود:چگونه روزه ای در حالی که به خدمتکارت ناسزا گفتی ؟! روزه فقط خودداری از طعام و آشامیدنی نیست.سپس حضرت صادق علیه السلام فرمود:وقتی روزه گرفتی گوش و چشمت نیز از حرام روزه بگیرد،جدال را رها کن و خادم خود را آزار مده،وقار

ص:253

روزه با تو باشد و سعی کن روزه ات مانند ایام غیر روزه نباشد (1).

امام صادق علیه السلام فرمود:

روزه،فقط روزه از خوردن و آشامیدن نیست،برای روزه شرط هست که باید آن را حفظ کنی تا روزه ات روزۀ تمام و کاملی شود و آن شرط سکوت وجود توست، نشنیدی مریم بنت عمران گفت:نذر کردم روزه باشم و با انسانی امروز سخن نگویم.یعنی در حال سکوتم،پس چون روزه گرفتید،زبان از دروغ حفظ کنید و چشم از نامحرمان ببندید،با هم دعوا نکنید،به هم حسد نبرید،از هم غیبت نکنید،با یکدیگر دشمنی ننمائید،به هم دروغ نگوئید،مباشرت خلاف نداشته باشید،با هم مخالفت نکنید،از غضب و ناسزا و شماتت و مسخره کردن و جدال و دشمنی و ظلم و سبک سری و زجر دادن به یکدیگر بپرهیزید.

از یاد خدا و نماز غفلت نکنید،صمت و سکوت از هر گناه مربوط به زبان را رعایت نمایید،بردباری و استقامت و صدق را مراعات کنید و دوری از شر و اجتناب از قول زور و کذب و افترا و خصومت و ظن سوء و غیبت و سخن چینی را نصب العین خود قرار دهید.

خود را مشرف به آخرت ببینید و منتظر آن ایام باشید،چشم داشت به وعده خدا داشته و در راه رسیدن به لقای او قرار گیرید،آرامش و وقار و خشوع و خضوع به خرج دهید و ذلت عبد خائف از مولا را در خود تحقق دهید،در مقام خوف و رجا و رغبت و رهبت باشید،به نحوی که دل های خود را از عیوب پاک کرده و درون را از حقه بازی پیراسته و جسم را از آلودگی ها شسته باشید،تا از ما سوی

ص:254

اللّه آزاد شده و با این روزه که دارای چنین سکوتی از همه گناهان است به ولایت خدا پیوسته باشید،گناهانی که خداوند شما را در ظاهر و باطن از آن نهی کرده است.

حق خشیت او را در نهان و آشکار به جای آر و در ایام روزه وجودت را به حق ببخش،به نحوی که قلب را برای او فارغ کنی و دل را برای اجرای امر او منصوب نمایی،چون چنین کردی به حقیقت روزه دار شدی و امر مولایت را اطاعت کردی و هر چه از این برنامه کم بگذاری به مقدار آن از ارزش روزه ات کم می شود،تا این که حضرت صادق علیه السلام فرمود:روزه فقط خودداری از خوردن و آشامیدن نیست، خداوند روزه را حجاب بین عبد و تمام گناهان فعلی و قولی قرار داد،آن کس که این شرایط را عمل کند روزه را افطار کرده که روزه داران چقدر اندک اند و گرسنگان چه زیادند (1).

امام باقر علیه السلام فرمود:

خداوند تعالی را ملائکه ای است که موکل بر روزه داران اند،از روز اول ماه تا آخر آن برای روزه داران طلب مغفرت کنند و هر شب به وقت افطار فریاد می زنند،ای بندگان خدا ! شما را بشارت باد که گرسنگی کمی کشیدید و به دنبال آن سیری شما زیاد است،مبارک شدید و مبارک شد در شما،چون شب آخر شود فریاد کنند،ای عباد خدا ! بر شما بشارت باد که خداوند شما را آمرزید و توبه شما را قبول کرد، بنگرید که پس از این ماه زندگی را چگونه از سر می گیرید (2).

عَنْ یُونُسِ بْنِ حَمْدٰانِ الرّازی قٰالَ:سَمِعْتُ أبٰا عَبْدِ اللّه علیه السلام یَقُولُ:مَنْ أفْطَرَ

ص:255

یَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمضٰانَ خَرَجَ رُوحُ الْإیمٰانِ مِنْهُ (1).

یونس بن حمدان رازی از حضرت صادق روایت می کند که:هر کس یک روز ماه رمضان روزه بخورد روح ایمان از وجود او جدا می شود.

قٰالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:شَهْرُ رَمَضانَ شَهْرٌ فَرَضَ اللّهُ عَلَیکُمْ صِیٰامَهُ فَمَنْ صٰامَهُ ایمٰاناً وَ احْتِسٰاباً خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَومٍ وَلَدَتْهُ امُّهُ (2).

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:این است ماه رمضان،ماهی که روزه آن بر شما واجب است،هر کس از روی ایمان و حساب روزه بگیرد،همانند روز ولادت از مادر از گناهان خارج می گردد.

و نیز آن حضرت فرمود:

ماه رمضان آمد،ماه مبارک،ماهی که روزه آن بر شما واجب است،درهای بهشت به روی شما باز است و شیطان ها در این ماه در زنجیرند،شبی که از هزار ماه بهتر است در این ماه است،هر کس به این ماه ارج بگذارد به ارج گذاشته می شود (3).

قٰالَ أمیرُ المؤمِنینَ علیه السلام:عَلَیکُمْ فی شَهْرِ رَمَضٰانَ بِکَثْرَةِ الْإسْتِغْفٰارِ وَ الدُّعٰاءِ فَأمَّا الدُّعٰاءُ فَیَدْفَعُ الْبَلٰاءَ عَنْکُمْ وَ أمَّا الْإسْتِغْفٰارُ فَتُحْمیٰ بِهِ ذُنُوبُکُمْ (4).

ص:256

امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:بر شما باد در ماه رمضان به استغفار و دعای زیاد،اما دعای شما دافع بلا از شماست،اما استغفار شما از بین برنده گناهان است.

نظر می کند و دعای آنان را پاسخ داده و ندای ایشان را جواب می دهد و عطایش را از سائل در این وقت دریغ نمی نماید و دعوت دعاکننده را اجابت می کند.

ای مردم ! شما در گرو اعمال بد خود هستید،با توبه واقعی خود را آزاد کنید،با طولانی کردن سجده،پشت سنگین خود را از بار گناه سبک نمایید و بدانید که خداوند مهربان قسم یاد کرده مصلین و ساجدین را عذاب نکند و روز بیرون آمدن مردم از قبر،نمازگزار و ساجد را به آتش نترساند.

ای مردم ! اگر یکی از شما مؤمنی را در این ماه افطار دهد،ثوابش مانند بنده آزاد کردن در راه خداست و گناهان گذشته اش به خاطر این عمل بخشیده می شود.

عرضه داشتند:همۀ ما قدرت بر افطار دادن نداریم.حضرت فرمود:خود را از عذاب فردا برهانید گرچه به نصف خرما یا شربتی از آب باشد.

ای مردم ! هر کس در این ماه خود را به حسنات اخلاقی بیاراید،روز لغزش قدم ها به راحتی از صراط می گذرد و هر کس کار خدمتکارش را در این ماه سبک کند،حسابش را در قیامت سبک کنند و هر کس شر خود را از مردم حفظ کند،روز جزا از غضب حق محفوظ خواهد ماند.

هر کس در ماه رمضان یتیمی را اکرام کند،در روز لقا از جانب حق اکرام می شود و هر کس صلۀ رحم به جای آرد،در قیامت به رحمت حق متصل گردد و هر کس قطع رحم کند،از رحمت حق در قیامت قطع گردد.

نماز مستحب در این ماه برائت از عذاب فرداست و ادای واجب ثوابش هفتاد برابر بیش از معادل آن در ماه دیگر است.

صلوات بر من در این ماه سنگینی شماست،روزی که میزان ها سبک است و هر کس در این ماه آیه ای از قرآن تلاوت کند،مانند ختم یک قرآن در غیر این ماه است.

ای مردم ! درهای بهشت در این ماه باز است،از خدا بخواهید بر شما نبندد

ص:258

و درهای جهنم به روی شما بسته است،از او بخواهید بر شما باز نکند،شیاطین در این ماه گرفتارند،از حق بخواهید بر شما سلطه پیدا نکنند.

امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:من از جا برخاستم و عرضه داشتم:یا رسول اللّه ! بهترین عمل در این ماه چیست ؟ فرمود:یا ابا الحسن ! بهترین عمل در این ماه اجتناب از محارم الهی است (1).

خطری به سلامت بدار،روزیم را در این ماه گشایشی ده و مرا در امورم کفایت فرما.

دعایم را مستجاب کن و به آرزویم که رسیدن به لقای توست برسان.

پروردگارا ! در این ماه چرت و کسالت و دلگیری و دلتنگی و سستی و سخت دلی و غفلت و غرور را از من بردار که تمام این امور مانع از رشد و تکامل و سد راه بندگی و اطاعت است.

خداوندا ! مرا در این ماه از رنج ها،مرض ها،غصه ها،حزن ها پیش آمدها، دردها،خطاها،گناهان حفظ کن و مرا از بدی و فحشا و خستگی و بلا و تعب و عنا نگهدار که تو شنونده دعایی.

خدایا ! در این ماه مرا از شیطان رانده شده و عیب جویی و هرزه زبانی او و سحر و دم خطرناکش و وسواس و کید و مکرش و حیله و آرزویش و خدعه و غرور و فتنه اش و گروه و قوم و دام و اعوانش و اتباع و اخوانش و احزاب و اشیاعش و اعوان و یارانش و شرکا و همۀ کیدشان محافظت کن.

خداوندا ! به روزه تمام ماه رمضان مرا موفق بدار،به آرزویم که قیام در آن و اتمام برنامه های مورد رضایت تو در آن است همراه با صبر و ایمان و یقین حساب برسان.

با اجر عظیم و چند برابر شدن ثواب برنامه ها اعمالم را قبول کن،در این ماه جدیت و کوشش و قوت و نشاط و انابه و توبه و امید و ترس و جزع و رقت و راستی در زبان و ترس از خود و تکیه و امید بر رحمتت و اطمینان به وجودت و ورع از محرماتت همراه با قول صالح و سعی مقبول و عمل مرفوع و دعای مستجاب به من عطا فرما.

ص:260

بین من و بین این همه امور مثبت الهیه با حادثه و مرض و غم و غصه جدایی مینداز به رحمتت ای بهترین رحم کنندگان (1).

دعاهایی از این قبیل که تمام آن تعلیم و تربیت و راهنمایی به سوی سعادت و آخرت است زیاد است که نقل آن ها کتابی مفصل و شرح و توضیح آن ها مجلدات بسیار می خواهد،به«زاد المعاد»مجلسی رحمه الله،«بلد الامین»،بخش ادعیۀ«بحار الأنوار»و«مفاتیح الجنان»محدث قمی مراجعه کنید،بخوانید و بفهمید و عمل کنید که خواندن تنها هیچ دردی را دوا نمی کند،خواندن را مقدمه فهم و فهم را مقدمه عمل و عمل را مقدمه رسیدن به رضایت و لقای حق قرار دهید که اگر در ماه رمضان و بقیه ایام در برخورد به قرآن و دعاها غیر از این راهی بپمایید و اللّه به جایی نمی رسید و این همه را از حضرت یار درخواست کنید که اگر با تمام وجود رسیدن به فیوضات الهیه را بخواهید،از عطای آن نسبت به شما دریغ نخواهد کرد.

یارم اگر یاری کند از دام نفس دون پرم***زین آهنین دام و قفس بی یاری او چون پرم

با آن که پر بشکسته ام در دام تن بنشسته ام*** با یاری آن ماهرو چون ماه بر گردون پرم

حاشا که یار دلنواز از جان من غافل شود*** داند که نتوانم من از دام قدر بیرون پرم

من در ازل حیران او در حسن بی پایان او*** او تا ابد معشوق من بر کاخ وصلش چون پرم

ص:261

چشم امیدم تا ابد بر لطف بی پایان او***با یاد آن حسن ازل و آن شاهد بی چون پرم

شهباز عشقم ای مهان عنقای قدسی آشیان***حیف است الهی چون شهان در عالم مادون پرم(1)

برای روزه دار دو خوشحالی هست:یکی وقت افطار و دیگر وقت لقای با حق (1).

و آن جناب فرمود:

برای هر چیزی دری است و در عبادت روزه است (2).

قٰالَ أبُو جَعْفَرٍ علیه السلام:بُنِیَ الْإسْلٰامُ عَلیٰ خَمْسَةِ أشْیٰاءِ:عَلَی الصَّلٰاةِ وَ الزَّکٰاةِ وَ الْحَجِّ وَ الصَّوْمِ وَ الْوَلٰایَةِ (3).

امام باقر علیه السلام فرمود:بنای اسلام بر پنج چیز است:نماز،زکات،حج، روزه،رهبری امام معصوم.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

روزه دار در حال عبادت است گرچه خواب باشد تا وقتی که در حال غیبت کردن مسلمان نباشد (4).

نبیّ اکرم صلی الله علیه و آله به اصحاب فرمودند:

شما را به چیزی خبر دهم که اگر عمل کردید شیطان از شما دور شود به مانند دوری مشرق از مغرب ؟ عرضه داشتند:آری،فرمودند:روزه رویش را سیاه می کند،صدقه پشتش را می شکند،حب فی اللّه و کمک به عمل صالح او را مستأصل و بیچاره می کند،استغفار رگ قلبش را می گیرد و برای هر چیزی زکات است زکات بدن ها روزه است (5).

ص:263

یک بار دیگر با این همه مقدمه به جملۀ اول روایت«مصباح الشریعة»توجه کنید تا مفهومش آن چنان که هست برای شما روشن گردد،امام صادق علیه السلام در جملۀ اول می فرمایند،رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

روزه سپر است،یعنی حایل بین شما و آفات دنیا و حجاب بین شما و عذاب آخرت است،آری،روزه با شرایطی که در روایات و دعاهای گذشته بیان شد اگر تحقق پیدا کند ستر از آفات دنیا و حجاب از عذاب آخرت است.

ص:264

[ فَإذٰا صُمْتَ فَانْوِ بِصَوْمِکَ کَفَّ النَّفْسِ عَنِ الشَّهَوٰاتِ وَ قَطْعَ الْهِمَّةِ عَنْ خُطُوٰاتِ الشَّیْطٰانِ ]

و کشش ها و جذبه های غیر خدایی است،در این کلاس ریاضت و تمرین و جهد و کوشش سنگین لازم است،تا در پایان به قلۀ مرتفع تقوا برسی و از عنایت و لطف او که شامل حال پرهیزکاران است بهره مند گردی.

ماه مبارک رمضان،ماه تهذیب نفس و تزکیه جان و رشد عقل و ترغیب امیال و خواسته ها به سوی خواسته های خداست.

ماه رمضان،ماه علم،ماه تعلم،ماه تعلیم،ماه تلاوت کتاب،ماه فهم حقایق، ماه آراسته شدن به حسنات و پیراسته شدن از سیئات و ماه مؤدب کردن نفس به آداب الهی است.

شما اگر ماه رمضان تجاوزات نفس و سرکشی های غرائز و طغیان آمال و آرزوها را تعدیل نکنید و شعله های شیطانی هوا را خاموش ننمایید و به آداب الهیه آراسته نشوید،پس از ماه رمضان با آن همه عظمت و جلالش چه بهره ای برده اید ؟

مایه سعادت و سلامت و نجات انسان به فرمودۀ تمام انبیا و امامان علیهم السلام و کتب آسمانی و عقلا و صلحا و اولیای ادب است،ادب عبارت از مجموعه خواسته های حضرت حق در همۀ زمینه ها از انسان است و ماه رمضان بهترین کلاس برای آموزش آداب و بهترین زمان برای آراسته شدن به مبانی الهی است.

پیش ارباب خرد مایه ایمان ادب است***لاجرم پیشه مردان سخندان ادب است

بی ادب را به سماوات بقا منزل نیست*** در سماوات بقا منزل مردان ادب است

دامن عقل و ادب گیر که در راه یقین*** بر سر گنج وجود تو نگهبان ادب است

ص:266

آدمیزاده اگر بی ادب است آدم نیست*** فرق در جنس بنی آدم و حیوان ادب است

اولیای الهی،عارفان عاشق،وارستگان با فضیلت،از هر فرصتی برای تهذیب نفس و تزکیه دل و مؤدب شدن خویش به آداب الهی استفاده می کردند.

در این راه تلخی ها می چشیدند،ریاضت های شرعیه می کشیدند،تمرین ها می کردند و آنچه را ملاک کار و عمل قرار می دادند فقط و فقط رضایت حضرت حق بود.

کریم النفس و شخصیتی گمنام است که سی سال محضر فیلسوف بزرگ مرحوم حاج آقا رحیم ارباب را درک کرده است.گرچه خودم دو بار آن مرد بزرگ را دیده بودم ولی از حالات و روحیات و اخلاقیاتش آن چنان که باید آگاه نبودم.

به زیارت آن مرد شتافتم،تا با یک تیر دو نشان زده باشم.هم از معنویت او بهره ببرم،هم از اوصاف و کمالات استادش بشنوم.

مجالسی با او نشستم،گفتگوها بین این شرمنده و او رفت،می گفت:معمولاً یک هنرمند به خصوص یک عالم مشهور علاقه مند است بیش از پیش شناخته شود و چهره کند،طبع علم طبع خودنمایی،غرور،خودشناساندن و شهرت است، یک عالم می خواهد تمام مردم از علمش،از تألیفاتش،از حسن عملش و به خصوص از قدرت درس دادنش مطلع شوند،تا از این اطلاع لذت ببرد و نیز سبیلی از چربی مادیت چرب کند،دنبال جایی می گردد که درسش و حضور شاگردانش در برابر دیدگان مردم چشمگیر باشد،تا در بین مردم مشهور گردد،ولی استادم حضرت حاج آقا رحیم ارباب به مدت پنجاه سال در مسجدی برای بهترین فضلا و طالبان علم درس می گفتند،اما وقت درس اکیداً دستور می دادند پرده کنار درب مسجد را بیفکنند و آن چنان با صدای آرام درس می گفت که فقط صدایش را طلاب بشنوند،تا کسی نفهمد و نبیند که چه کسی در این مسجد درس می دهد،این اخلاق مردی بود که در زمان خودش در علوم اسلامی به خصوص فقه و تفسیر و فلسفه و در عمل و اخلاص و در خدمت به جهان علم و تربیت و در مایه های الهی و عرفانی کم نظیر بود !

آری،این است حقیقت عینی کف نفس از شهوات و حفظ خویش از افتادن در خطوات شیطان و این از برکت ایمان،یقین،اخلاص،عبادت و به خصوص روزه حقیقی در ماه مبارک رمضان است.

ص:268

راستی چه لذت دارد،کاری که فقط و فقط خدا برای انجام بگیرد،چه سودمند است عملی که محض تقرب به او از انسان سر بزند،چه پرقیمت است نفسی که از هوا و شهوات تزکیه شده و به مقامات معنوی آراسته گشته و به آداب انبیا و امامان علیهم السلام و اولیا مؤدب شده است،صاحب این نفس،صاحب حقیقت و معنویت و فضیلت است و راه پیدا کردنش به مقام قرب و انس بسیار آسان است.

این را بدانید که از هر عبادتی باید در جهت آراسته شدن و پیراسته شدن استفاده کرد و گرنه آن عبادت،عبادت نیست.

روزه ماه رمضان برای رسیدن به تقوا و روح پرهیزکاری و قدرت خویشتن داری از هر گناهی است،اگر در شب و روز ماه رمضان مانند بقیه ایام آلوده باشید،اگر پس از پایان ماه رمضان به اعمال و کردار و اخلاق ناپسند قبل از ماه رمضان برگردید،چه اتصالی به ماه رمضان پیدا کرده اید و چه نفعی از ماه رمضان عاید شما شده و با چه برکت و رحمت و مغفرت و انابه و توبه ای برخورد داشته اید ؟

اندکی در وضع زندگی اولیا بیندیشید و کمی در هدف پاک و مقدس عبادات تفکر کنید،تا از این محدودیت ها و غرائز سرکش و شهوات بنیان کن و خطوات شیطان رهیده به فضای معنوی ملکوت برسید و در آن فضای غیر قابل توصیف با دو بال ایمان و عمل و پاکی و شایستگی برای رسیدن به مقام قرب و لقای دوست به پرواز آیید.

به این صورت که امام صادق علیه السلام فرموده اند:

نیت روزه کن و وارد میدان صوم شو،به حقیقت وارد شو و نیت کن و معنویات و برکات این ماه را به توفیق حق با ادای واجبات و ترک محرمات به خود منتقل کن که این چنین روزه شکننده قدرت دشمن خدا یعنی شیطان است،چرا که مهم ترین وسیله شیطان برای ربودن عباد از مدار بندگی حضرت جانان شهوات است

ص:269

و شهوات در وجود انسان با خوردن و آشامیدن قدرت می گیرند،به همین خاطر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

إنَّ الشَّیْطٰانَ لَیَجْری مِنْ إبْنِ آدَمَ مَجْرَی الدَّمِ فَضَیِّقُوا مَجٰاریِهِ بِالْجُوعِ (1).

جریان حرکت و سلطه شیطان نسبت به وضع انسان همانند جریان خون است،راه حرکت او را با گرسنگی ببندید.

چون روزه واقعی ماه رمضان قلع و قمع کنندۀ قدرت او و سدّ ورود او از طرق مختلف به حیات انسان و تنگ کننده مجاری آن دشمن خطرناک است به حضرت حق نسبت داده شده.

ألصَّوْمُ لی (2).

روزه برای من است.

شما روزه حقیقی بگیرید،تا به راندن و رجم شیطان قدرت پیدا کنید،شما خدا را با اجرای اوامرش به نحو حقیقت یاری دهید تا وجود مقدس او شما را یاری دهد.

[إِنْ تَنْصُرُوا اللّٰهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدٰامَکُمْ ] (3).

اگر خدا را یاری کنید،خدا هم شما را یاری می کند.

[ وَ الَّذِینَ جٰاهَدُوا فِینٰا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنٰا ] (4).

و کسانی که برای [به دست آوردن خشنودی] ما [ با جان و مال ] کوشیدند،

ص:270

بی تردید آنان را به راه های خود [ راه رشد،سعادت،کمال،کرامت،بهشت و مقام قرب ] راهنمایی می کنیم.

[ إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یُغَیِّرُ مٰا بِقَوْمٍ حَتّٰی یُغَیِّرُوا مٰا بِأَنْفُسِهِمْ ] (1).

یقیناً خدا سرنوشت هیچ ملتی را [ به سوی بلا،نکبت،شکست و شقاوت ] تغییر نمی دهد تا آن که آنان آنچه را [ از صفات خوب و رفتار شایسته و پسندیده ] در وجودشان قرار دارد به زشتی ها و گناه تغییر دهند.

و چه تغییری بالاتر از تغییر وضع شهوات و از باطل خارج شدن به راه حق و حقیقت است.

شهوات چراگاه لذیذ شیاطین است و تا زمانی که در این مرتع آب و علف زیاد ببینند رها کننده نیستند !

و تا این ناکسان خطرناک در این مرغزار در تردد و رفت و آمدند،جلال و جمال او برای عبد کشف نمی شود و عبد به مقام شهود نمی رسد و عبد در کمال بیچارگی و بدبختی محجوب از زیارت و لقای اوست،به فرمودۀ پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله:

لَوْ لٰا الشَّیٰاطینَ یَحُومُونَ (2)عَلیٰ قُلُوبِ بَنی آدَمَ لَنَظَرُوا إلیٰ مَلَکُوتِ السَّمٰاءِ (3).

اگر شیاطین دور قلبهای بنی آدم حلقه نمی زدند هر آینه بنی آدم پی عظمت ملکوت و سموات می برد.

به همین خاطر در روایاتی که گذشت از روزه به عنوان باب عبادت و سپر از آفات دنیا و عذاب آخرت یاد شده است:

ص:271

افطار خطای قلب است و این خطا ناشی از عدم اطمینان به جناب مولاست،البته این گونه روزه مخصوص به انبیا و صدیقان و مقربان و رتبه و مقام با عظمت آن هاست.

[قُلِ اللّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ ] (1).

بگو:خدا،سپس آنان را رها کن.

روزه حقیقی،کشنده هوای نفس و از بین برنده شهوت غلط طبع است،روزه صفای دل،طهارت جوارح،عمارت ظاهر و باطن و شکر نعم حق و وسیله احسان به فقرا و آورنده تضرع و خشوع و بکا و ریسمان التجای به حق و سبب شکستن اراده غیر خدایی و تخفیف دهنده حساب و چند برابر کردن حسنات است.

ما را یارای روزه خاص الخاص نیست که این روزه در شأن و در قدرت انبیاست، آنان هستند که در مقام فنای فی اللّه و بقای باللّه بسر می برند و در هیچ شأنی جز حضرت او نیستند و غیر او نمی بینند و نمی دانند و نمی خواهند،موجودیت و حیثیت و حقیقت آن بزرگواران مترنم به این معناست:

آتش عشق تو در جان خوشترست***دل زعشقت آتش افشان خوشترست

هر که خورد از جام عشقت قطره ای*** تا قیامت مست و حیران خوشترست

تا تو پیدا آمدی پنهان شدم ***زانکه با معشوق پنهان خوشترست

درد عشق تو که جان می سوزدم*** گر همه زهر است از جان خوشترست

درد بر من ریز و درمانم مکن ***زان که درد تو زدرمان خوشترست

می نسازی تا نمی سوزی مرا*** سوختن در عشق تو زان خوشترست(2)

ص:273

در خبر است که:

دو زن روزه دار در عهد رسول خدا صلی الله علیه و آله،بر اثر گرسنگی و تشنگی موجب تلف اجازه افطار خواستند حضرت قدحی نزد آنان فرستاد و دستور استفراغ داد،یکی از آنان خون و گوشت تازه استفراغ کرد در حدی که نصف قدح را گرفت و آن دیگر هم همان طور در حدی که قدح پر شد،مردم تعجب کردند حضرت فرمودند:اینان از آنچه خدا حلال کرده بود«خوردن،آشامیدن،سر زیر آب بردن و...»روزه بودند و به آنچه حضرت حق حرام فرموده بود افطار کردند،یکی از آن که پیش دیگری نشست و از مردم غیبت کرد،یعنی از گوشت مردم خورد.

صدوق به اسنادش از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نقل می کند:

مَنِ اغْتٰابَ مُسْلِما بَطَلَ صَوْمُهُ وَ نَقَضَ وُضُوءُهُ فَإنْ مٰاتَ وَ هُوَ کَذٰلِکَ مٰاتَ وَ هُوَ مُسْتَحِلٌّ لِمٰا حَرَّمَ اللّهُ (1).

هر کس از مسلمانی غیبت کند روزه اش باطل و وضویش شکسته شده و اگر به این حال بمیرد حلال شمارنده حرام خدا مرده.

سوم: حفظ گوش از شنیدن برنامه های حرام است و شنیدن برنامه حرام که عبارت از شنیدن دروغ در حق مسلمان،تهمت و افترا در حق مؤمن و غیبت مردم است و هم چنین شنیدن موسیقی و آواز زنان،به اندازه ای از نظر دیانت مقدسه گناهش سنگین است که هم ترازوی با خوردن حرام شمرده شده:

[ سَمّٰاعُونَ لِلْکَذِبِ أَکّٰالُونَ لِلسُّحْتِ ] (2).

آنان فوق العاده شِنوای دروغ اند [ با آن که می دانند دروغ است و ] بسیار خورندۀ مال حرام.

ص:275

نبیّ اسلام صلی الله علیه و آله فرموده:

ألْمُغْتٰابُ وَ الْمُسْتَمِعُ شَریکٰانِ فی الْإثْمِ (1).

غیبت کننده و شنونده در گناه شریک هستند.

چهارم: حفظ بقیه جوارح از دست و پا از مکاره و شکم از شبهات است که معنا ندارد انسان از حلال روزه بگیرد،با حرام افطار کند.

کسی که از حلال روزه بگیرد و با حرام افطار کند،مانند شخصی است که خانه ای بسازد ولی شهری را خراب کند.

غذای حلال اگر زیاد خورده شود مضر است،روزه برای تقلیل أکل حلال است،وای بر کسی که آلوده به حرام است.

اگر کسی به وسیلۀ روزه حلال را کم کند،ولی از طرفی دچار به حرام شود،یعنی شکم را از خوردن حفظ کند،ولی اعضا و جوارحش در گناه آزاد باشند،مثل کسی است که از خوردن دوای زیاد به خاطر ضررش پناه بخوردن سم ببرد،آیا این عمل نتیجه جهل و بی خردی نیست ؟

حرام،سمی است که هلاک دین در آن است و حلال دارویی است که کم آن سودمند و بسیارش مضر است و منظور از روزه تقلیل در خوردن حلال است و آنچه روزه ای است که حلال در آن کم خورده شود و حرام در آن بسیار انجام بگیرد !

پنجم: در وقت افطار قناعت به کم خوردن از حلال کند،مواظب باشد شکم را از غذا پر نکند که ظرفی در پیشگاه حضرت او مبغوض تر از شکم پر آن هم از حلال نیست،حرام خوردن که کار روزه دار و مردم مؤمن نمی باشد،تا نسبت به آن قضاوت شود.

ص:276

کسی که هر چه بخواهد به وقت افطار بخورد،چگونه می تواند با روزه اش دشمن خدا را مقهور و قدرت شهوت را بشکند ؟

مقصود از روزه،خالی شدن شکم از طعام و تعدیل شهوت است،اگر بنا باشد سفره ماه رمضان رنگین شود،تمام همت انسان قبل از رمضان و در رمضان معطوف جمع کردن غذاهای رنگارنگ می شود،آن وقت خوراک انسان در سحر و افطار ماه رمضان بیشتر از اوقات دیگر می گردد،در این صورت آدمی به اهداف پاک روزه نخواهد رسید !

شما در ماه رمضان باید سعی کنید با کم خوردن قدرت و سلطه شیطان را نسبت به خود ضعیف کنید و نیروی شهوت را مهار نمایید و از طغیان هوا و هوس و غرائز سرکش بکاهید.

ششم: دلش پس از افطار مردد بین بیم و امید باشد؛زیرا نمی داند روزه اش قبول شده تا از مقربان باشد،یا مردود شده و از مغضوبان است و در آخر هر عبادتی باید مؤمن در چنین حالی باشد.

روایت شده وجود مقدس حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام روز عید فطر به گروهی گذشت که در حال خنده بودند فرمود:

خداوند عز و جل ماه رمضان را میدان تمرین برای عبادش قرار داد،تا در مسابقه طاعت شرکت کنند،گروهی مسابقه را بردند و رستگار شدند و دسته ای تخلف کردند و هلاک شدند.عجب است کل عجب،از خنده کنندۀ بازیگری که در چنین روزی که برندگان فائز شدند و بازندگان هلاک گشتند،این چنین بی خبر است،به خدا قسم اگر پرده برگیرند،نیکوکار به نیکی اش ادامه می دهد و بدکار از بدی هایش

ص:277

دست می شوید (1).

بیداران راه خدا می فرمایند:

مقصود از صحت روزه قبولی آن و مقصود از قبولی وصول به مقصود و مقصود از وصول به مقصود تخلق به صفتی از اوصاف حضرت حق که صمدیت است می باشد.

و نیز می فرمایند:

مقصود از روزه اقتدا به ملائکه الهی است و این اقتدا با کفّ از شهوات حاصل می شود،چرا که ملائکه منزّه از شهواتند و انسان که رتبه اش به خاطر نور عقل ما فوق بهائم و به خاطر داشتن شهوت ما دون ملائکه است،می تواند از طریق شکستن شهوت به وسیلۀ روزه و مجاهدت و کوشش برای تسلط به شهوت شبیه ملائکه گردد.

کسی که منغمر در شهوات است در اسفل سافلین به سر می برد و غبار حیوانیت بر چهرۀ انسانی او نشسته،ولی کسی که مالک نفس و مسلط بر شهوات است،تا اعلی علیین ارتفاع معنوی گرفته و به افق ملائکه رسیده و از آنجا که ملائکه بندگان مقرب اند مقرب به ملائکه هم مقرب خداست.

نبیّ اسلام صلی الله علیه و آله در عظمت روزه می فرماید:

إنَّمَا الصَّوْمُ أمٰانَةٌ فَلْیَحْفَظْ أحَدُکُمْ أمٰانَتَهُ (2).

روزه امانت است،باید هر یک از شما به حفظ امانت اقدام کند.

ص:278

و هر زمان این آیه را می خواند:

[ إِنَّ اللّٰهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمٰانٰاتِ إِلیٰ أَهْلِهٰا ] (1).

خدا قاطعانه به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبانش بازگردانید.

دست بر گوش و چشم می گذاشت و می فرمود:

گوش امانت است،چشم امانت است (2).

با روزه ای که اعضا و جوارح هم از گناه روزه اند می توان امانات را به صاحب اصلی اش که حضرت حق است،بازگرداند،در صورت گرفتار بودن به گناه در امانت خیانت می شود و خیانت گر جزایش آتش است !

بیایید با تضرع و خضوع و خشوع به درگاه حضرت او به انابه برخیزیم و از حضرتش با کمال صدق و صفا بخواهیم که:تمام گناهان ما را که در گذشته از ما صادر شده و نقائص عبادات ما را ببخشد و در بقیه عمر توفیق عمل خالص در تمام زمینه های عبادی به ما عنایت کند.

به قول الهی آن عارف دل سوخته:

خداوندا چو دادی گوهر جان عطا کن تاج علم و گنج ایمان

بجانم پرتو صدق و صفا بخش***مقام صبر و تسلیم و رضا بخش

مرا بخش آنچه زیب جسم و جانست*** سعادت آنچه در هر دو جهان است

من از غیر تو بیزارم الها ***بدرگاه تو زارم پادشاها

شد از کف رایگان عمر عزیزم*** سزد خون دل از چشمان بریزم

دریغا عمر ضایع کردم ای داد*** شدم دور از امید وصل فریاد

دریغا حسرتا نقد جوانی ***همه رفت از کف من رایگانی

ص:279

[ وَ أنْزِلْ نَفْسَکَ مَنْزِلَةَ الْمَرْضیٰ لٰا تَشْتَهی طعاماً وَ لا شَرٰاباً مُتَوَقِّعاً فی کُلِّ لَحْظَةٍ شِفٰاءَکَ مِنْ مَرَضِ الذُّنُوبِ ]

می کند و تدبیر می نماید،نه در آنچه که مریض آن را میل دارد و می پسندد.

آری،هر کس با دقت به خویش مراجعه کند می بیند که عقلش دچار جهل، قلبش دچار بسیاری از امراض مانند وسوسه،غرور،حسد،کبر،ریا،حب جاه و شهوت و دیده و گوش و دست و پا و شکم و شهوت هر یک دارای امراضی هستند و طبیب این امراض و معالج این دردها قطعاً خود انسان نیست،این خدای مهربان است که با توجه و عنایت و به وسیلۀ انبیا و امامان علیهم السلام و کتب آسمانی معالج انسان می باشد و این انسان است که برای درمان دردها باید به نسخه های شفابخش الهی عمل کند که از جمله آن نسخه ها روزه همراه با شرایط است.

به خود مغرور نباشید و دربارۀ خود تصور سلامت نداشته باشید،تا هستید خود را مریض و خدای مهربان را طبیب خود بدانید که در همه کرۀ زمین،سالم اندک و مریض بسیار زیاد است،به داستان واقعی زیر که نمایشگر این واقعیت است توجه کنید:

این است نظر یک پیامبر اولوالعزم دربارۀ اهل سلامت و دربارۀ بیماران که سالم ها بسیار اندکند و بیماران بسیار زیاد.

اگر بیماران به مصلحت طبیب واقعی خود،حضرت احدیت توجه کنند، سلامت آنان تضمین می شود.

هر که درین درد گرفتار نیست***یک نفسش در دو جهان بار نیست

هر که دلش دیده بینا نیافت*** دیده او محرم دیدار نیست

هر که از این واقعه بویی نبرد*** جز به صفت صورت دیوار نیست

خوار شود در ره او هم چو خاک*** آن که در این واقعه خونخوار نیست

گرچه حجاب تو برون از حدست ***هیچ حجابیت چو پندار نیست

پرده پندار بسوز و بدانک*** در دو جهانت به از این کار نیست(1)

ص:282

[ وَ طَهِّرْ بٰاطِنَکَ مِنْ کُلِّ کَدَرٍ وَ غَفْلَةٍ و ظُلْمة یَقْطَعُکَ عَنْ مَعْنَی الْإخْلٰاصِ لِوَجْهِ اللّهِ تَعٰالیٰ.قیلَ لِبَعْضِهِمْ إنَّکَ ضَعیفٌ وَ انَّ الصِّیٰامَ یُضْعِفُکَ قٰالَ:إنّی اعِدُّهُ بِشَرِّ یَوْمٍ طَویلٍ وَ الْصَبْرُ عَلیٰ طٰاعَةِ اللّهِ تَعٰالیٰ أهْوَنُ مِنَ الْصَّبْرِ عَلیٰ عَذٰابِهِ ]

طهارت باطن در روزه

در ماه رمضان که فرصت بسیار نیکویی است،با رعایت شرایط روزه و دقت در وضع خود،قلب و جانت را از هر کدورت و غفلت و ظلمتی که تو را از حقیقت اخلاص جدا می کند پاک و طاهر کن.

به بعضی گفتند:ناتوانی و روزه تو را ناتوان می کند،پاسخ داد من روزه و نتیجه معنوی آن را برای جلوگیری و دفع شر و سختی روز قیامت ذخیره می کنم و شکیبایی و صبر بر طاعت و عبادت خدا برای من خیلی آسانتر از قرار گرفتن در عذاب اوست.

ص:283

[ قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:قٰالَ اللّهُ تَعٰالیٰ:ألصَّوْمُ لی وَ أنَا أجْزی بِهِ،فَالصَّوْمُ یُمیتُ هَوَی النَّفْسِ وَ شَهْوَةَ الطَّبْعِ و فیهِ حیٰاةُ الْقَلْبِ وَ طَهٰارَةُ الْجَوٰارِحِ وَ عِمٰارَةُ الظّٰاهِرِ وَ الْبٰاطِنِ و الشُّکْرُ عَلَی النِّعَمِ وَ الْإحسٰانُ إلیَ الْفُقَراءِ وَ زِیٰادَةُ التَّضَرُّعِ وَ الْخُشُوعِ وَ الْبُکٰاءِ وَ حَبْلُ الْإلْتِجٰاءِ إلَی اللّهِ وَ سَبَبُ إنْکِسٰارِ الشَّهْوَةِ وَ تَخْفِیفُ الْحِسٰابِ وَ تَضْعیفُ الْحَسَنٰاتِ وَ فیهِ مِنَ الْفَوٰائِدِ مٰا لٰا یُحْصیٰ وَ کَفیٰ مٰا ذَکَرْنٰا مِنْهُ لِمَنْ عَقَلَ وَ وُفِّقَ لِاسْتِعْالِهِ:]

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

خداوند تعالی می فرماید:روزه برای من است و جزایش بر عهدۀ من.

روزه،خواهش های غلط نفس و هوا و هوس هایش را برطرف می کند،چرا که مبدأ و منشأ همۀ فتنه ها و شرور شکم است،چون شکم پر شد و به پری عادت کرد و بر انسان حاکم شد،کیسه شهوت هم پر می شود و به پری عادت می کند،آن هنگام ببینید شکم و شهوت پر،چه توقعاتی از انسان دارند و چه خواسته هایی طلب می کنند و اگر انسان بخواهد مقاومت کند که نمی تواند،چه بلاهایی به سر انسان می آورند.

روزه،حیات دل هاست و پاکی جوارح،چون عمل به شرایط روزه نتیجه اش زنده شدن دل به نور معرفت و قرار گرفتن اعضا و جوارح در مدار پاکی عمل است،

ص:284

آبادی ظاهر و باطن انسان مرهون روزۀ حقیقی است.

از فوائد دیگر روزه این است که با چشیده شدن طعم گرسنگی و تشنگی قدر و قیمت نعمت معلوم می گردد و انسان به داشتن آن،منعم را شکر می گزارد و هم چنین با چشیدن رنج گرسنگی و تشنگی،به رنج فقرا و مساکین آگاه می شود و در صدد جبران رنج آنان و علاج درد آنان به احسان و انفاق و صدقه به آنان برمی آید.

و از طرفی چون روزه باعث قلت کدورت و تخفیف تیرگی دل و موجب صافی جان و تزکیه نفس است،عامل پدید آمدن تضرع و خشوع و گریه است و روی این حساب ایجادکننده حالت التجا نسبت به حق و سبب درهم شکسته شدن قدرت شهوت است.

روزۀ روزه دار باعث تخفیف حساب قیامت و تضعیف حسنات عبد است،در روزۀ ماه رمضان آن قدر فائده و منفعت هست که حسابگران از حساب آن عاجز و شماره کنندگان از شمارش آن ناتوانند،این مقدار که بیان شد،برای هر کس که صاحب عقل و هوش و درایت و آراسته به توفیق عمل است،کافی می باشد.

ص:285

ص:286

ص:288

قالَ الصّادِقُ علیه السلام:علی کُلِّ جُزْءٍ مِنْ اجْزٰائِکَ زَکٰاةٌ وٰاجِبَةٌ للّهِ تعالی،بل عَلیٰ کُلِّ شَعْرَةٍ مِنْ شَعْرِکَ،بَلْ عَلیٰ کُلِّ لَحْظَةٍ مِنْ الْحاظِکَ فَزَکٰاةُ الْعَیْنِ النَّظَرُ بِالْعِبَرِ وَ الْغَضُّ عَنِ الشَّهَوٰاتِ وَ مٰا یُضٰاهیهٰا وَ زَکٰاةُ الْاُذُنِ اسْتِمٰاعُ الْعِلْمِ وَ الْحِکْمَةِ وَ الْقُرآنِ وَ فَوائِدِ الدّین مِنَ الْمَوْعِظَةِ وَ النصَّیحَةِ وَ مٰا فیهِ نَجٰاتُکَ بِالْاِعرٰاضِ عَمّٰا هُوَ ضِدُّهُ مِنَ الْکِذْبِ وَ الْغیبَة وَ أشْبٰاهُهٰا.

وَ زَکٰاةُ اللِّسٰانِ النُّصْحُ لِلْمُسْلِمینَ وَ التَّیَقُّظُ لِلْغٰافِلینَ وَ کَثْرَةُ التَّسْبیحِ وَ غَیْرُهُ وَ زَکٰاةُ الْیَدِ الْبَذْلُ وَ الْعَطٰاءُ وَ السَّخٰاءُ بِمٰا أنْعَمَ اللّهُ عَلَیْکَ بِهِ،وَ تَحْریکُهٰا بِکِتٰابَةِ الْعِلْمِ وَ مَنٰافِعَ یَنْتَفِعُ بِهَا الْمُسْلِمُونَ فی طٰاعَةِ اللّهِ،وَ الْقَبْضُ عَنِ الشُّرُورِ.

وَ زَکٰاةُ الرِّجْلِ السَّعْیُ فی حُقُوقِ اللّهِ تَعٰالیٰ مِنْ زِیٰارَةِ الصّٰالِحینَ وَ مَجٰالِسِ الذِّکْرِ وَ إصْلٰاحِ النّٰاسِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ وَ الْجِهٰادِ وَ مٰا فیهِ صَلٰاحُ قَلْبِکَ وَ صَلٰاحُ دینِکَ.

هٰذٰا مِمّا یَحْتَمِلُ الْقُلُوبُ فَهْمُهُ وَ النُّفُوسُ اسْتِعْمٰالُهُ وَ مٰا لٰا یُشْرِفُ عَلَیْهِ إلّا عِبٰادُهُ الْمُقَرَّبُونَ الْمُخْلِصُونَ أکْثَرُ مِنْ أنْ یُحْصیٰ وَ هُمْ أرْبٰابُهُ وَ هُوَ شِعٰارُهُمْ دُونَ غَیْرِهِمْ.

ص:289

[ عَلیٰ کُلِّ جُزْءٍ مِنْ أجْزٰائِکَ زَکٰاةٌ وٰاجِبَةٌ لِلّهِ تَعٰالیٰ،بَلْ عَلیٰ کُلِّ شَعْرَةٍ مِنْ شَعْرِکَ بَلْ عَلیٰ کُلِّ لَحْظَةٍ مِنْ أَلْحٰاظِکَ ]

هر متدینی به دین اسلام عمل شود،چه منافعی در دنیا و آخرت عاید انسان و جامعه اسلامی می شود ! !

خوشبختی دنیا و آخرت انسان در این است که همرنگ حق باشد،این همرنگی در سایه اطاعت از دستورهای حضرت رب العزه به دست می آید.

زکات برای قلب و روح ثمر بخش و برای دنیا و آخرت انسان چراغی روشن و برای جامعه پرکننده خلأهاست.

زکات شامل تمام نعمت های مادی و معنوی است و بخل ورزی نسبت به آن عامل عذاب انسان در قیامت است.

و چنگ به ریسمان محکم عبادت و اطاعت زن و باعث زحمت و رنج خود و افتضاح و رسواییت در دنیا و آخرت مباش.

مرزبندی های الهی گذشته،از طرفی برای جمع مال دنیا شدیداً دچار حرص و از طرف دیگر برای حفظ مال دنیا شدیداً دچار بخل است.

تسلط این دو مرض،انسان را از مقام قرب و انس و رشد و کمال باز داشته و لایق هم آغوش شدن با شیطان و افتادن در عذاب جهنم خواهد کرد.

[ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ وَ یَأْمُرُونَ النّٰاسَ بِالْبُخْلِ وَ یَکْتُمُونَ مٰا آتٰاهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ أَعْتَدْنٰا لِلْکٰافِرِینَ عَذٰاباً مُهِیناً ] (1).

کسانی که[از انفاق اموالشان در راه خدا بخل می ورزند و مردم را به بخل فرمان می دهند و آنچه را خدا از فضل خود به آنان داده پنهان می کنند،[ کافرند ] و ما برای کافران عذابی خوارکننده آماده کرده ایم.

[ وَ لاٰ یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِمٰا آتٰاهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ مٰا بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ وَ لِلّٰهِ مِیرٰاثُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ ] (2).

و کسانی که خدا به آنچه از فضلش به آنان داده بخل می ورزند،گمان نکنند که آن بخل به سود آنان است،بلکه آن بخل به زیانشان خواهد بود.به زودی آنچه به آن بخل ورزیدند در روز قیامت طوق گردنشان می شود و میراث آسمان ها و زمین فقط در سیطرۀ مالکیّت خداست و خدا به آنچه انجام می دهید،آگاه است.

ص:293

وَ قالَ:الْمُوبِقاتُ ثَلاثٌ:شَحٌّ مُطاعٌ،وَ هَوًی مُتَّبَعٌ وَ إعْجابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ (1).

و نیز آن جناب فرمود:هلاک کننده ها سه چیز است،بخل پیروی شده،هوای متابعت شده و خود دیدن و خود بینی و شگفتی انسان از خودش که به به من کیستم و چه بزرگ و با واقعیتم ! !

وَ قٰالَ إنّ اللّهَ یَبْغُضُ الشَّیْخَ الزّانی،وَ الْبَخیلَ الْمَنّٰانِ وَ الْمُعیلَ الْمُخْتٰالِ (2).

و نیز آن حضرت فرموده خداوند دشمن سه کس است،پیرمرد زناکار،بخیل منت گذار،زن و بچه دار فریبکار.

و نیز آن حضرت فرمود:

از بخل بپرهیزید که پیشینیان شما را هلاک کرد،آن ها را به دروغ و ظلم و قطع رحم واداشت و آنان هم دچار این سه بلای خطرناک شدند.

وَ قٰالَ الصادق علیه السلام:ألْبُخْلُ شَجَرَةٌ فِی النّٰارِ تَقُوْدُ بِأَغْصانِها کُلَّ بَخیلٍ الی النّٰار (3).

امام صادق علیه السلام فرمود:بخل درختی است در آتش که با شاخه هایش هر بخیلی را به سوی آتش می کشد.

و نیز آن حضرت فرمود:

بخل آفریده شده از دشمنی است و سر بخل استوار و پا بر جا در ریشه درخت زقوم است که از درخت های روئیده شده در جهنم می باشد،قسمتی از شاخه های این درخت سرکشیده در دنیاست هر کس متصل به شاخه ای از آن شود،آن شاخه او را به آتش می کشد.

ص:295

از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله شخصی در جبهه جهاد شهید شد،زنی بر او نگریست و فریاد زد:وا شهیداه ! پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:از کجا می دانی شهید است، شاید سخن بی معنی گفته باشد یا از آنچه که از او کم نمی شد بخل ورزیده باشد !

قٰالَ صلی الله علیه و آله:إنّ اللّهَ یَبْغُضُ الْبَخیلَ فی حَیٰاتِهِ،السَّخِیَّ عِنْدَ وٰفٰاتِهِ (1).

پیامبر فرمود:خداوند زنده بودن بخیل را و مرگ سخی را دوست ندارد.

عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله قٰالَ:لٰا یَجْتَمِعُ ألشُّحُّ وَ الْایمٰانُ فِی قَلْبِ عَبدٍ أبداً (2).

و نیز آن حضرت فرمود:بخل و ایمان هرگز در دل بنده جمع نمی شوند.

وَ قٰالَ:خِصْلَتٰانِ لٰا تَجْتَمِعٰانِ فِی مُؤْمِنٍ:ألْبُخْلُ وَ سُوءُ الْخُلْقِ (3).

و نیز فرمود:دو خصلت در مؤمن قرار نمی گیرد،بخل و بد خلقی.

پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله در دعاهایشان به پیشگاه پروردگار عرضه می داشتند:

أللّٰهُمَّ إنّی أعُوذُ بِکَ مِنَ الْبُخْلِ (4).

خداوندا ! به تو پناه می برم از بخل.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:گناهت چیست ؟ عرض کرد:بالاتر از این است که برای شما بگویم !

فرمود:وای بر تو گناه تو بزرگ تر است یا زمین ها ؟ گفت:گناه من،فرمود:وای بر تو گناه تو بزرگ تر است یا کوه ها ؟ گفت:گناه من !

فرمود:گناه تو بزرگ تر است یا دریاها ؟ گفت:گناه من !

فرمود:گناه تو بزرگ تر است یا آسمان ها ؟ گفت:گناه من !

فرمود:گناه تو بزرگ تر است یا عرش ؟ گفت:گناه من !

فرمود:گناه تو بزرگ تر است یا خدا ؟ گفت:خدا بزرگ تر و برتر و جلیل تر است.

فرمود:وای بر تو گناهت چیست ؟ گفت:مردی ثروتمندم،هرگاه نیازمندی به من مراجعه کند گویی شعله ای از آتش به استقبالم می آید !

حضرت فرمود:مرا واگذار،به آتشت مرا دچار مکن،به خدایی که مرا به هدایت و کرامت مبعوث کرد،اگر قائم بین رکن و مقام باشی و سپس هزار هزار سال نماز بخوانی و آن قدر گریه کنی که از گریه ات چشمه ها راه افتند و درختان سیراب شوند آن گاه بمیری و در لئامت و پستی این چنین باشی،خداوند با رویت به آتش درافکند،وای بر تو قول حق را نشنیدی که فرمود (1):

[وَ مَنْ یَبْخَلْ فَإِنَّمٰا یَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ ] (2).

و هر که بخل پیشه کند،فقط نسبت به [ سعادت و خوشبختی] خود بخیل است

و در قرآن فرموده:

ص:297

[وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ] (1).

و کسانی را که از بخل و حرصشان بازداشته اند،اینان همان رستگارانند.

تزاید می نهد و برای به دست آوردن تکامل و راحتی رقابت ها صورت می گیرد.

شرط این تزاید و تکامل این است که مردمان از بخل و امساک بپرهیزند،چه بخلی که در سرشت آدمیان نهفته،از این تفاوتی که در میان استعداد و یافته های آنان است،یک نوع بیماری حادی به وجود می آورد که ثروتمندان در اشتغال به ثروت و اندوخته های خود غافل از حال مستمندان می شوند.

اسلام در اولین مراحل دعوت خود،برای آن که دل ها بهتر آمادگی درک قوانینش را پیدا کنند،زیان تضییع حقوق مستمندان را سنجید،چنان که زیان الغای مالکیت فردی را نیز محاسبه نمود.

آن گاه مالکیت فردی را تثبیت نموده و در حالی که این ناموس جهان را به مجرای طبیعی خود باقی گذاشت راه هایی هم برای پیش گیری از مفاسد بحران اقتصادی پیشنهاد کرد.

راه هایی که به زورگویی ارباب زر و سیم بر طبقه فقیر خاتمه می داد،اسلام با این روش هم قوانین جاری را محفوظ نگاه داشت و هم اصول اجتماعات و حقوق فردی را رعایت کرد و هم از فتنه بحران کمونیستی ممانعت بعمل آورد.

پس اسلام حد میانه ای بین افراط و تفریط در این باب اتخاذ نموده همان سان که رفتارش در تمام قوانین این چنین است.

قرآن اعلام داشت که مال در دست ثروتمند،چیزی جز امانت خدا نیست که او را به حفظ و اداره و توزیع در راه های خوب و مفید موظف گردانیده.

قرآن وحدت ملی را به مردم گوشزد کرد که شامل همکاری و هم پایندگی بوده و این که اگر مال بدست برخی افتد،باز باید طوری باشد که به تمام اجتماع نیرو و ایستادگی ببخشاید.

قرآن با بخل و امساک که مانع دلسوزی و کمک بر ضعیفان و مستمندان است مبارزه کرد و بخل را از مهم ترین آفاتی دانست که اجتماع انسانی را متضرّر و زندگی ملت ها و برنامه های عمرانی آنان را درهم می پاشد ! !

بخل مانع اظهار همدردی و تعاون است و نهال کینه کشت می کند و از آن در نفوس توده مردم،انقلابی پدید می آید که همه جا را به ویرانی می کشد.

قرآن مجید ثروتمندان را به خاطر تقصیر در ادای حق فقیر تهدید می کند و این که

ص:300

چرا نیازمندی های او را به نفع منافع شخصی خود تصاحب می کنند،در جایی می گوید:

نفرین فقرا بر صاحبان ثروت !

در قرآن مجید آمده:

از ربا دست بکشید،اگر دست برندارید به جنگ با خدا و رسول برخاسته اید (1).

این جنگی که خدا در آیه شریفه بیان داشته و نفرینی که از جانب فقرا بر جان اغنیا می نشیند و تفسیر ورطه های بدی،همه و همه را واگذار می کنیم به آنچه که اکنون در میان ملل متمدن از جنگ طبقاتی برپاست و این همه حوادث و دشواری هایی که خود از هر ناطق زیردستی گویاترند.

قرآن،عواطف و وجدان انسانی را دراین باره برانگیخته و پاداش و زندگی خوشی هم در برابر آن وعده داده است.

برای بدست آمدن این موضوع که مستمند و بیچاره چه اندازه در اسلام مورد عنایت قرار گرفته،کافی است که بدانید نامشان تقریباً در تمام سوره های قرآن ذکر گردیده و بر دستگیریشان تشویق و امر مؤکد شده است.

ثروتمندان،اگر به وظائف اسلامی خود عمل کنند،بسیاری از مشکلات اجتماعی حل می شود و خود آنان در دنیا و آخرت از کارشان بهرۀ کافی خواهند برد،اما اگر به وظیفۀ الهی و انسانی خود عمل نکنند،ضعیفان در رنج و مصیبت مانده و خود آنان از قهر الهی در دنیا و آخرت در امان نخواهند ماند.

ص:301

آشکار برای اجتماع خیر می انگارد.

اسلام دربارۀ یتیمان و بیچارگان سفارش می کند و این سفارش را در سیاق امر به یکتاپرستی و احسان به پدر و مادر آورده،این معنا را در آیات 23-26 سوره اسراء ببینید.

قرآن مجید مردم را به اموری که باعث اهمال در ادای حق مستمندان است توجه داده و نام خسیسان را همراه با عذاب سختی که برای دل های خالی از عاطفه و شفقت آماده گردیده،یاد می کند !

و از طرفی چون بیهوده خرج کردن مال،بر باد رفتن آن و حرمان مستمندان است،شدیداً نکوهش کرده و سرانجام شوم ولخرجان را خاطر نشان ساخته است.

[ إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کٰانُوا إِخْوٰانَ الشَّیٰاطِینِ وَ کٰانَ الشَّیْطٰانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً ] (1).

بی تردید اسراف کنندگان و ولخرجان،برادران شیاطین اند و شیطان همواره نسبت به پروردگارش بسیار ناسپاس است.

قرآن مجید،سیر کردن شکم های گرسنه مردم بیچاره و ناتوان را به گردنۀ دشواری تشبیه کرده که هرگاه آدمی توفیق عبور از آن را یافت،به چنان نیکبختی واقعی رسیده که هرگز رنج و کدورتی به آن در نمی آمیزد (2).

این موضوع خود باید دلخوشی مستمندان گردد که خدا در هیچ جای قرآن امری را به عنوان گردنه که معنایش گذرگاه تنگ و صعب است یاد ننموده،مگر آنجا که سخن از رابطۀ فقیر و غنی به میان آمده است.

بیایید قرآن بخوانید و در آیات آن تدبر کنید تا به مهرورزی نسبت به مستمندان

ص:303

و ناتوانان و بیچارگان آگاه شوید.

تدبر در آیات قرآن،آفریننده معرفت و سازنده عشق حقیقی در قلب و جان است،چون معرفت و عشق آمد،به ناچار میوه شیرینش که عمل و حرکت است به دنبال می آید و انسان با تمام وجود،در گردونه حق در همۀ شؤون به گردش خواهد آمد.

ببینید قرآن مجید در سورۀ مبارکۀ ماعون،چگونه کسی را که به اطعام بی نوایان همت نمی گمارد در زمرۀ مخالفان دین به شمار آورده است،کسانی که هیچ گونه نماز و عبادتی به حالشان نفعی نمی بخشد.

آیا کسی که روز جزا را انکار می کند دیده ای ؟ همانست که یتیم را از خود می راند و به غذا دادن مستمند ترغیب نمی کند،وای بر آن نمازگزاران که از نماز خویش غافلند،آنان که ریا می کنند و از دادن زکات منع می نمایند.

در اینجا به کلام خدا دربارۀ افرادی که به انباشتن گنج های طلا و نقره«و امروز اسکناس»پرداخته و آن را در راه خدا انفاق نمی کنند دقت کنید:

[وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لاٰ یُنْفِقُونَهٰا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذٰابٍ أَلِیمٍ* یَوْمَ یُحْمیٰ عَلَیْهٰا فِی نٰارِ جَهَنَّمَ فَتُکْویٰ بِهٰا جِبٰاهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هٰذٰا مٰا کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا مٰا کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ ] (1).

و کسانی را که طلا و نقره می اندوزند و آن را در راه خدا هزینه نمی کنند،به عذاب دردناکی مژده ده.*روزی که آن اندوخته ها را در آتش دوزخ به شدّت گرما دهند و پیشانی و پهلو و پشتشان را به آن داغ کنند [ و به آنان نهیب زنند ] این است ثروتی که برای خود اندوختید،پس کیفر زراندوزی خود را بچشید.

ص:304

و در سورۀ مبارکه فجر می فرماید:

[ کَلاّٰ بَلْ لاٰ تُکْرِمُونَ الْیَتِیمَ* وَ لاٰ تَحَاضُّونَ عَلیٰ طَعٰامِ الْمِسْکِینِ* وَ تَأْکُلُونَ التُّرٰاثَ أَکْلاً لَمًّا* وَ تُحِبُّونَ الْمٰالَ حُبًّا جَمًّا* کَلاّٰ إِذٰا دُکَّتِ الْأَرْضُ دَکًّا دَکًّا* وَ جٰاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا* وَ جِیءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ یَوْمَئِذٍ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسٰانُ وَ أَنّٰی لَهُ الذِّکْریٰ* یَقُولُ یٰا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیٰاتِی* فَیَوْمَئِذٍ لاٰ یُعَذِّبُ عَذٰابَهُ أَحَدٌ ] (1).

شما یتیم را نوازش نمی کنید و به اطعام بیچارگان کسی را ترغیب نمی نمایید و مال موروث را تماماً می خورید و سخت فریفته دنیا هستید،هرگز چنین نیست که دنیا طلبان می انگارند،چون روزی که زمین در هم متلاشی شود و امر خدا و صفوف فرشتگان به محشر درآیند و در آن روز جهنم را بیاورند آدمی متذکر کارهای خود خواهد شد ولی چه سود،او می گوید:ای کاش برای زندگی ابدی خود کار خیری انجام می دادم و در آن روز هیچ کس را مانند او عذاب نمی کنند.

و در سورۀ مدّثر می فرماید:

[ فِی جَنّٰاتٍ یَتَسٰاءَلُونَ* عَنِ الْمُجْرِمِینَ* مٰا سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ* قٰالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ* وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ ] (2).

که در بهشت ها از یکدیگر می پرسند*از روز و حال گنهکاران،*[ به آنان رو کرده ] می گویند:چه چیز شما را به دوزخ وارد کرد؟*می گویند:ما از نمازگزاران نبودیم*و به تهیدستان و نیازمندان طعام نمی دادیم.

ص:305

اسلام،عواطفی را در نهاد ثروتمندان تحریک می کند که بی اختیار بخش عمده ای از اندوخته های مهر و عطوفت خویشتن را بر سر و روی مستمندان نثار می کنند.این به خاطر آن است که کوشش طبقه ثروتمند در راه آراستن وضع نابسامان فقرا از ضروریات هر اجتماعی است،تا سرانجام منجر به آراستگی وضع عمومی آن جامعه گردد.

اسلام،برای اجرای این منظور با ترغیب و تهدید،مردم را وادار به عمل می کند هر جا که کار بدست مسلمانان افتد و دل ها پذیرای قانون حق شود،مستمندان واقعی دارای حقوق جاری می گردند.

حقوق جاری گاهی به صورت کفاره،گاهی به صورت صدقه،گاهی به صورت فطریه،گاهی به صورت انفاق و گاهی هم به عنوان زکات آمده که از واجبات مهم دینی است.

آیا ثروتمندان دوست ندارند زکات اموالی که بدست می آورند بپردازند ؟

به این سؤال پاسخ دهید،ببینیم آیا اینان مایلند که این حق را که بر عهده شان از واجبات حتمی به شمار آمده ادا کنند و به راه سامان بخشیدن به وضع تنگ دستان بذل مال نمایند،تا در نتیجه قلوبشان از کینه تهی گردد،آخر سود این کردار پسندیده آن است که فقیر به جای ابراز دشمنی با او دوستش گردد و از دل و جان برایش کار کند.آیا این باعث آرامش و صلح همگانی در جامعه نیست ؟

گر از این چاه طبیعت که جهان من و توست***به در آییم جهان جمله از آن من و توست

نه خوانی است میان تو و من ***مهر و مه قرصه نانی که بخوان من و توست

ص:306

آسیای فلکی روز و شبش نوبت ماست***که تنور مه و مهر از پی نان من و توست

نیست جز سرو و گل و لاله در این باغ و چمن***کز بهار تو و من یا که خزان من و توست

این چه نام ازلی و ین چه نشان ابدی*** کز ازل تا به ابد نام و نشان من و توست

عقل نامحرم عشق است نیاری به میان*** با وی از عهد ازل آنچه میان من و توست

شهریارا چه کنی هجر بیان باز بیان***که عیانست و چه حاجت به بیان من و توست(1)

آیا اغنیا هوای آن را ندارند که با پرداخت زکات،کارخانه و بیمارستان هایی را بنیان گذار شوند و از این راه گامی که احیاناً در حدود امکانات بودجه دولت اسلامی نیست خیرخواهانه بردارند و مردم را از عفریت بیماری و بیکاری نجات بخشند، عفریتی که در پیکر یک مشت ولگرد و بیکاره خزیده و آنان را متمرد و جانی پروریده و حتی جمعی از دانش آموزان را به ترک تحصیل و عدم موفقیت در درس و فرهنگ سوق داده است.

آیا اینان نمی خواهند با پرداخت زکات،کار این همه درمانده را اصلاح کنند و در میان ملت خویش جمع کثیری را شرافتمند و فعال پرورش دهند.

آیا ممکن است اینان دست در دست کارکنان امور مالی نهاده با هم سازمانی برای به مصرف رسانیدن زکات تشکیل دهند تا تمام کشور از شر فقر و بیکاری

ص:307

رهیده و هم اجتماع به زندگی خود دلگرم و امیدوار گردد ؟

این است موقعیت زکات از نظر شؤون اجتماعی که چون آسۀ آسیاب آن را به گرد خود می چرخاند،این است موقعیت اسلام که توسط تشریع زکات برای خود احراز کرده و با آن از فشار گام های اغنیا که بر گردۀ فقرا می سایند می کاهد و در نتیجه این طبقه در برابر ثروتمندان روح سازش و جنبۀ مسالمت آمیز پیدا می کنند.

اسلام با تشریع زکات،دریچه افکار شوم و بحران های ضد امنیتی را بر بسته و کشور را از خطر تزلزل و ترور رهایی می بخشد.

به هوش باشید که بر ما راه چاره جویی برای آنچه که از پیشامدش واهمه داریم بسته است،مگر آن که معمای هراس انگیز رابطۀ فقیر و ثروتمند را حل کنیم،این معما هنگامی گشوده می شود که ثروتمندان وظایف الهی را در باب زکات مراعات کنند و بدانند اگر فوائد زکات را که خیر و صلاح جامعه و باعث امنیت و رفاه همگانست به نظر آورند،اعتراف خواهند کرد که زکات گرچه پرداخت مال است ولی در عوض،منابع سرشاری از رفاه و آسایش و صلاح و معنویت را عایدشان خواهد کرد (1).

قرآن مجید در سوره های بقره،نساء،مائده،اعراف،توبه،کهف،مریم، انبیاء،حج،مؤمنون،نور،نحل،روم،لقمان،احزاب،فصلت،مجادله،مزمل، بینه،به تفصیل دربارۀ وجوب زکات،منافع دنیوی و اخروی زکات،حرمت منع زکات آیاتی نازل کرده که بحث در هر یک از آیات مقاله مفصلی می شود و آن هم از عهده این اوراق خارج است.

یک بار دیگر به جمله اول روایت امام صادق علیه السلام دقت کنید:

ص:308

به هر جزئی از اجزای وجودت،به هر چه که در اختیار توست،بر هر نعمتی که به آن آراسته ای زکاتی واجب است،بلکه بر هر مویی از موهایت و بلکه بر هر لحظه ای از لحظات زندگیت زکاتی واجب است.

با توجه به این جملات نورانی،بر شماست که زکات تمام نعمت های الهی اعم از نعمت های مادی یا معنوی را بپردازید و از بخل نسبت به این حقیقت بپرهیزید.

و سخی ترین مردم ادا کننده زکات مال است.

آن کس که از پرداخت حقوق مالی اش به مؤمنان بخل نورزد،سخی ترین انسان هاست (1).

قٰالَ رَسُولُ اللّه صلی الله علیه و آله:دٰاوُوا مَرْضٰاکُمْ بِالصَّدَقَةِ وَ حَصِّنُوا أمْوالَکُمْ بِالزَّکٰاةِ (2).

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:بیماران خود را با صدقه علاج کنید و اموال خود را با زکات از خطرات حفظ نمایید.

قٰالَ عَلِیٌّ علیه السلام:سُوسُوا ایمٰانَکُمْ بِالصَّدَقَةِ وَ حَصِّنُوا أمْوالَکُمْ بِالدُّعٰاءِ و ادْفَعُوا أمْوٰاجَ الْبَلٰاء بِالدُّعٰاءِ (3).

امام علی علیه السلام فرمود:ایمان خود را به صدقه جلوه دهید و اموال خویش را با زکات حفظ کنید و امواج پر خروش بلا را با دعا دفع نمایید.

عَنْ أبی جَعْفَرٍ علیه السلام:إنَّ اللّهَ تَبٰارَکَ وَ تَعٰالیٰ قَرَنَ الزَّکٰاةَ بِالصَّلٰاةِ فَقٰالَ:أقیمُوا الصَّلٰاةَ وَ آتُوا لزَّکاةَ فَمَن أَقٰامَ الصَّلاٰةَ وَ لَمْ یُؤْتَ الزَّکٰاةَ فکَأنَّهُ لَمْ یُقِمِ الصَّلاةَ (4).

امام باقر علیه السلام فرمود:خداوند زکات را به نماز مقرون کرده در قرآن می فرماید:

نماز بپا دارید و زکات بپردازید،کسی که نماز بپا دارد ولی ادای زکات نکند نماز نخوانده.

عَنْ أبی بَصیرٍ قٰالَ:سَمِعْتُ أبٰا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ:مَنْ مَنَعَ الزَّکٰاةَ سَألَ الرَّجْعَةَ

ص:310

عِنْدَ الْمَوْتِ وَ هُوَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ:رَبِّ ارْجِعُونی لَعَلّی أعْمَلُ صٰالِحاً فیمٰا تَرَکْتُ (1).

ابی بصیر می گوید:شنیدم حضرت صادق علیه السلام فرمود:کسی که منع زکات کند، وقت مرگ تمنای بازگشت به دنیا می کند و این است قول خدای عز و جل:

پروردگارا ! مرا باز گردان تا عمل صالحی که ترک کردم به جای آرم ! !

عَنْ أبی الْحَسَنِ الرِّضٰا علیه السلام قٰالَ:إذٰ کَذَبَتِ الْوُلٰاةُ حُبِسَ الْمَطَرُ وَ إذٰا جٰارَ السُّلْطٰانُ هٰانَتِ الدَّوْلَةُ وَ إذٰا حُبِسَتِ الزَّکٰاةُ مٰاتَتِ الْمَواشِی (2).

حضرت رضا علیه السلام فرمود:چون والیان امر دروغ گویند،باران نبارد و وقتی حاکم کشور ستم کند،دولت و حکومت او سست گردد و وقتی مردم منع زکاة کنند چهارپایان بمیرند ! !

عَنْ أبی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام قٰالَ:مَنْ مَنَعَ قیراطاً مِنَ الزَّکٰاةِ فَلْیَمُتْ إنْ شٰاءَ یَهُودِیّاً أوْ نَصْرانِیّاً (3).

امام صادق علیه السلام فرموده:هر کس قیراطی از زکات خود را منع کند باید بمیرد یا یهودی یا نصرانی !

آری،مسئلۀ زکات به قدری پر اهمیت است که حضرت صادق علیه السلام می فرماید:

به هر مویی از موهایت و هر لحظه ای از لحظاتت زکاتی واجب است !

ص:311

چوبه تیر به من قرض بده،تا در قیامت در محضر پیامبر صلی الله علیه و آله تحویلت دهم، پرسیدم کیستی گفت:اهل مدینه ام،گفتم:چرا به جبهه آمدی ؟ گفت:عشق خدا مرا به جبهه کشید،سه تیر به او دادم با هر یک سربازی از دشمن را کشت،تیری از جانب کفر بر پیشانیش نشست،به سرعت بالای سر او آمدم،بسته ای را به من داد، گفت:مدینه به مادرم برسان،همان زنی که قسمتی از موی سرش را جهت کمک به جبهه به تو داد،نشانی منزلش را گفت و در لحظات آخر اصرار کرد به محض رسیدن به مدینه سلام مرا به رسول اکرم صلی الله علیه و آله برسان،چون به مدینه برگشتم،در خانه او را دق الباب کردم،دختر کوچکی از خانه در آمد به او گفتم:مادر را بگو ابو قدامه ام،زنی موقر بیرون آمد،به محض دیدن به من گفت:برای تبریک یا تسلیت آمده ای،گفتم:کدام یک را به محضر شما تقدیم کنم،گفت:اگر فرزندم زنده برگشته تسلیت بگو و اگر شربت شیرین شهادت را از دست ساقی عالم نوشیده تبریک بگو ! !

با عرض تبریک خبر شهادت عزیزش را اعلام کردم،مرا به داخل خانه دعوت کرد،اطاقی را نشان داد که از وسایل خالی بود،زنجیری کنار اطاق افتاده بود،در حالی اشک می ریخت گفت:این اطاق فرزند من است،پدر او در جبهه شهید شد، پس از شهادت پدر هر شب به این اطاق آمده،زنجیر به گردن می انداخت و پس از فصلی عبادت و گریه از خدای خودش طلب شهادت در عرصۀ پیکار می کرد و اکنون به آرزویش رسید !

ای خدای مهربان،به این گدایان دل شکسته و محتاجان پر بسته عنایتی کن که اولاً حقیقت احکام و فرامین تو را بفهمند و ثانیاً با کمال شوق به اجرای دستورهای سعادت بخشت اقدام کنند که اگر عنایت و توفیق تو نباشد از ما کم ترین کاری برای خیر دنیا و آخرت ساخته نیست.

ص:313

[ فَزَکٰاةُ الْعَیْنِ النَّظَرُ بِالْعِبَرِ وَ الْغَضُّ عَنِ الشَّهَوٰاتِ وَ مٰا یُضٰاهیهٰا ]

[ وَ زَکٰاةُ الْاُذُنِ اسْتِمٰاعُ الْعِلْمِ وَ الْحِکْمَةِ وَ الْقُرآنِ وَ فَوائِدِ الدّین مِنَ الْمَوْعِظَةِ وَ النَّصیحَةِ وَ مٰا فیهِ نَجٰاتُکَ بِالْاِعرٰاضِ عَمّٰا هُوَ ضِدُّهُ مِنَ الْکِذْبِ وَ الْغیبَة وَ أشْبٰاهُهٰا ]

فراگیری علم به خصوص علم طب،هیئت،صنعت،کشاورزی،دامداری و تجارت نموده است و زمان دانش را از گهواره تا گور دانسته و پیمودن مسافت های سخت را برای فراگرفتن علم گرچه در چین باشد عبادت دانسته !

استماع علم نافع و بهره گیری از آن در راه خدمت به خلق خدا بنا به فرمودۀ امام علی علیه السلام از علائم اهل تقوی است.

وَقَفُوا أسْمٰاعَهُمْ عَلَی الْعِلْمِ النّٰافِعِ لَهُمْ (1).

[ متقیان کسانی هستند ] که گوشهای خود را وقف دانش با منفعت نموده اند.

خود آورده اند:اروپا از قرن هیجدم به بعد بر سر سفرۀ گستردۀ دانش که به همت مسلمانان پهن شده بود نشست و باید تمام دانشمندان اروپا خود را مدیون حرکت علمی مسلمانان بدانند.

پایه های بسیاری از علوم معنوی و مادی را مسلمانان از برکت بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله و نزول قرآن مجید ریختند.

اگر پس از پیامبر صلی الله علیه و آله انحرافی در دستگاه رهبری راه نیافته بود و اگر مسلمانان نسبت به پیشرفت های خود ادامه حرکت می دادند و اگر بر اثر نعمت فراوان و ثروت و مکنت زیاد،غرق در شهوات نمی شدند و اگر آزاد از فرمانروایان پست و دنیاپرست و آلت دست استعمار نبودند،بدون شک وضع جهان امروز و خود مسلمانان غیر از این بود که هست.

متأسفانه مسلمانان پس از دو قرن فعالیت و حرکت های علمی شگفت انگیز،بر اثر فتوحات بسیار زیاد که همراه با ثروت فراوان ولی عدم معنویت و تربیت بود، دچار شهوات شده و به اسارت هوا و هوس در آمدند و به تدریج حرکت علمی و فکری و تربیتی و معنوی خود را از دست داده و تمام نیروی خود را صرف جنگ های بی محتوا و فتوحات بی ثمر و کشمکش های داخلی و طایفه ای و مذهبی کردند و از طرف دیگر مسحور عیش و نوش ظاهر گشتند و در نتیجه به خواب سنگین غفلت و شهوت فرو رفتند و از آنچه که باید در راه خیر دنیا و آخرت به دست آورند،محروم شده و دستاوردها را هم به تاراج اجانبی چون مغولان، تیموریان و استعمارگران اروپا و امریکا دادند.

برای این که بدانید مسلمانان چه حرکت عظیمی در انواع علوم ایجاد کردند،به کتاب های الفهرست،الذریعه،اعیان الشیعه و تاریخ تمدن اسلام و نام

ص:317

کتابخانه های گذشتۀ مسلمانان و تعداد کتب آن ها،مراجعه کنید (1).

جلد کتاب موجود بود،یاقوت در پایان مقاله اش می گوید:من معلومات خود را آن کتاب ها استفاده کردم.

در ماوراء النهر نیز کتابخانه هایی بوده است،از آن جمله کتابخانه بخارا که از قرار مشهور ابن سینا علم خود را از آنجا اقتباس نمود و مؤسس آن نوح بن منصور بود، شیخ الرئیس می گوید:کتاب هایی در آن کتابخانه دیدم که مردم نامش را هم نشنیده اند و مانند آن را من ندیده بودم !

خواجه طوسی در مراغه کتابخانه ای دایر کرد که چهار صد هزار جلد کتاب در آن بوده است.

تا آنجا که ما تحقیق کرده ایم کتابخانه های عمومی اسلامی این ها بوده و البته مسجدها و بیمارستان ها و مدرسه ها کتابخانه هایی داشتند که بعضی از آنان از حیث شماره کتاب مهم تر از کتابخانه های عمومی بوده است و از خود مدیران و کتاب دارهایی داشته است و فهرست و صورت هایی برای کتاب های آن تهیه کرده بودند.

به علاوه بزرگان و دانشمندان نیز کتابخانه های مهم خصوصی داشته اند از آن جمله کتابخانه مشهور صاحب بن عباد که چهار صد شتر آن را حمل می کرد.

افرایم طبیب مصری پس از مردن خود بیست هزار جلد کتاب از خود باقی گذاشت و موفق بن مطران ده هزار جلد کتاب از خود بر جای گذاشت،بعلاوه سه کاتب برای او کتاب استنساخ می کردند،در کتابخانه امین الدوله بیست هزار جلد کتاب بوده است و همین طور در کتابخانه فتح بن خاقان و ابن قفطی و غیره کتاب های بسیار بوده است.

در اینجا برای قدردانی از مسلمانان صدر اول و زمان کمی بعد از آنان لازم است به نام بعضی از کتابخانه ها و تعداد کتب آن ها اشاره شود.

ص:319

بیت الحکمة بغداد 000،4000

سلطنتی قاهره 000،1000

طرابلس شام 000،3000

الحکمة قرطبه 000،400

مراغه 000،400

دار الحکمة قاهره 000،100

شاپور بغداد 000،10

گوستاولوبون فصل مهمی از کتابش را اختصاص به زحمات طاقت فرسای مسلمانان به تشویق پیامبر صلی الله علیه و آله و قرآن و اولیای اسلام نسبت به علم داده و می گوید:

مسلمانان در علومی چون:زبان،فلسفه،ادب،تاریخ،رجال،ریاضی، هیئت،جغرافیا،فیزیک،شیمی،ساختن کاغذ،انواع اسلحه،علم طب، صنعت،نقاشی،فنون متعلقه به فلزات و احجار کریمه،عملیات متعلقه به چوب و عاج،فن خاتم کاری،شیشه آلات،صنعت ساختن اشیا و ظروف،قماش و پارچه و علوم منشعب از قرآن به پیشرفت های شگرفی نائل شدند،در حدی که در تمام علوم اروپائیان محتاج به آنان شدند و از سفره پر برکت آنان بهره ها برده و علت پیشرفت تمدن کنونی شدند ! !

در هر صورت به فرمودۀ حضرت صادق علیه السلام یک مرحله از زکات گوش،استماع علم است،علمی که باعث بیداری،اکتشاف،کمک به خلق و تنظیم معیشت و به فرمودۀ پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله آبادکننده دنیاست.

بسیار بلند و محکمی که برای تربیت و رشد و تکامل و رفعت مقام انسان در درجۀ اول،توسط وحی به انسان ارائه شده و در درجۀ دوم توسط تصفیه و تزکیه جان و قلب به صورت الهام از درون انسان جوشش پیدا می کند که:

مَنْ أخْلَصَ لِلّهِ أرْبَعینَ صَبٰاحاً ظَهَرتَ یَنابیعُ الحِکْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلیٰ لِسٰانِهِ (1).

آن کس که چهل روز برای خدا از هر جهت خالص گردد،چشمه های حکمت از قلبش بر زبانش جاری گردد.

حکمت به فرمودۀ قرآن مجید خیر کثیر است و دارندۀ این خبر سعادتمند دنیا و آخرت است.

آموختن حکمت از حکیمان که به ترتیب انبیا و امامان علیهم السلام و اولیا و عرفای حقیقی و حکیمان که سرحلقه آنان لقمان است،برای تحصیل کمالات و یافتن دنیا و آخرتی آباد لازم است و هر کس در این زمینه از خرج کردن گوش خویش بخل ورزد،نسبت به خود ظلم و خیانت کرده و گناه عظیم مرتکب شده و در سعادت دو سرا را به روی خویش بسته و خود و هر کس را که در حوزۀ تصرف اوست از فیوضات عالی الهی محروم نموده است.

در اینجا لازم است به بخش هایی از حکمت های قرآنی و روایی و حکمت هایی که با کمک قرآن و روایات و اتصال به انبیا و ائمه علیهم السلام و تصفیه دل و جان برای اهل حکمت ظاهر گشته اشاره رود،شاید با خواندن این سطور و دقت در این واقعیت ها به فیوضات ربانیه نائل شده،از غیب درهایی به روی دل ما گشوده شود.

ص:321

فرزند عزیزم ! نماز را به پای دار و امر به معروف و نهی از منکر کن و در این زمینه از مردم نادان هر آزاری بینی صبر پیشه کن و استقامت نما که این حوصله و استقامت و صبر و پایداری در راه تربیت مردم و هدایت آنان نشانه ای از عزم ثابت مردم بلند همت در امور لازم عالم است.هرگز با تکبر و ناز از مردم رخ متاب و در زمین با غرور و تبختر قدم بر مدار که خداوند مردم متکبر خودستا را دوست ندارد.

در کلیه شؤون حیات میانه روی اختیار کن و سخن آرام بگو نه با فریاد بلند که منکر و زشت ترین صداها صدای الاغ است«شاید مراد از صدای الاغ در این حکمت هیاهو و جنجال و یاوه گویی های مردم نادان و مغالطه کار باشد».

عَنْ وَجَلٍ وَ نظَرَ فی کَرَّةِ الْمَوْئِلِ وَ عٰاقِبَةِ الْمَصْدَرِ وَ مَغَبَّةِ الْمَرْجَعِ (1).

و نیز فرمود:از خدا بترسید ترسیدن کسی که دامن به کمر زده و خود را مجرد و تنها ساخته و کوشش و تلاش نموده و خویش را چست و چالاک کرده است و در مهلت عمرش به نیکوکاری شتاب کرده و از ترس از دست دادن فرصت پیش دستی به انجام برنامه های لازم نموده،در رو آوردن به قرارگاهش اندیشه کرده و در پایان آمد و رفتش فکر نموده است.

امام علی علیه السلام می فرماید:

بِکَثْرَةِ الصَّمْتِ تَکُونُ الْهَیْبَةُ وَ بِالنَّصَفَةِ یَکْثُرُ الْمُوٰاصِلُونَ وَ بِالْاِفْضٰالِ تَعْظُمُ الْأقْدٰارُ وَ بِالتَّواضُعِ تَتِمُّ النِّعْمَةُ وَ بِاحْتِمٰالِ الْمؤنِ یَجِبُ السُّودَدُ وَ بِالسِّیرَةِ الْعٰادِلَةِ یُقْهَرُ الْمُنٰادی وَ بِالْحِلْمِ عَنِ السَّفیهِ تَکْثُرُ الْأنْصٰارُ عَلَیهِ (2).

به خاموشی و سکوت از هر حرف لغو و بیهوده و باطلی هیبت و بزرگی پدید آید که خاموشی از لغو نشانۀ عقل و خردمندی است.

و با انصاف و برابری،پیوستگان و دوستان بسیار گردند و با نیکی کردن منزلت ها بزرگ شود و با فروتنی و تواضع نعمت حق بر انسان تمام شود و با تحمل رنج ها و سختی ها،بزرگی لازم و واجب گردد و با رفتار خوب و پسندیده دشمن شکست می خورد و با حلم و بردباری در برابر سفیه و نادان، یاوران انسان بسیار می شوند.

حضرت علی علیه السلام بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شد عرضه داشت:

ص:324

پدر و مادرم فدایت،بر مجلسی که مربوط به قریش بود گذر کردم چنین بودند، سپس بر مجلسی که مربوط به اوس و خزرج بود گذر کردم چنین بودند،همۀ آنان هم مؤمن هستند،ای رسول خدا ! مرا به اوصاف مؤمن آگاهی ده.

پیامبر سر برداشت و فرمود:

بیست خصلت در مؤمن است،اگر در او نباشد ایمانش کامل نیست:

1-یا علی از اخلاق مؤمنان آن است در نماز حضور پیدا کنند.

2-در ادای زکات سرعت بخرج دهند.

3-مساکین را اطعام نمایند.

4-مهرورزی و عاطفه نسبت به یتیم داشته باشند.

5-پاکیزگی در لباس را رعایت کنند.

6-کمر برای کار خیر و انجام دستورهای حق محکم بندند.

7-به هنگام سخن دروغ نگویند.

8-خلف وعده ننمایند.

9-خائن در امانت نباشند.

10-در کلام راستی و درستی را مراعات کنند.

11-راهبان و عابدان شب اند.

12-شیران پیکار در روزند.

13-روزه دار روزند.

14-قائم به عبادت در شبند.

15-آزاردهنده به همسایه نیستند.

16-همسایه از آنان راحت است و در جنب آنان خوش است و خلاصه بی تفاوت نسبت به امور همسایه نیستند.

17-راه رفتن آنان در زمین متواضعانه و آسان است.

ص:325

18-به خانه بیچارگان جهت رسیدگی قدم می گذارند.

19-به تشییع جنازه حاضر می شوند.

20-اهل تقوا هستند،خدا ما و شما را در زمرۀ پرهیزکاران قرار دهد (1).

عَنِ السَّجّٰادِ علیه السلام:لِلْعَبْدِ أرْبَعُ أعْیُنٍ:عَیْنٰانِ یَبْصُرُ بِهِمٰا أمْرَ دینِهِ وَ دُنْیٰاهُ وَ عَیْنٰانِ یَبْصُرُ بِهِمٰا أمْرَ آخِرَتِهِ فَإذٰا أرٰادَ اللّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً فَتَحَ لَهُ العَیْنَینِ اللَّتَینِ فِی قَلْبِهِ فَأبْصَرَ بِهِما الْغَیْبَ وَ امْرَ آخِرَتِهِ (2).

حضرت سجاد امام زین العابدین علیه السلام فرمود:برای عبد چهار چشم است،دو چشم که به وسیلۀ آن دو دین و دنیایش را می نگرد و دو چشم که به وسیلۀ آن دو آخرتش را نظر می کند،پس وقتی خداوند خیری را برای بنده اش بخواهد، دو چشم دلش را باز می کند تا با آن دو غیب و امر آخرتش را ببیند.

مِنْ کَلِمٰاتِ مَوْلٰینا السَّجّٰادُ علیه السلام قٰالَ:ثَلٰاثٌ مَنْ کُنَّ فیهِ مِنَ الْمُؤمِنینَ کٰانَ فِی کَنَفِ اللّهِ وَ أظَلَّهُ اللّهُ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ فی ظِلِّ عَرشِهِ وَ آمَنَهُ مِنْ فَزَعِ الیَوْمِ الْأکْبَرِ:مَنْ أعْطَی النّٰاسَ مِنْ نَفْسِهِ مٰا هُوَ سٰائِلُهُمْ لِنَفْسِهِ،وَ رَجُلٌ لَمْ یُقَدِّمْ یَداً وَ لا رِجْلاً حَتّیٰ یَعْلَمَ أنَّهُ فی طٰاعَةِ اللّهِ قَدَّمَها أو فی مَعْصیَتِهِ وَ رَجُلٌ لَمْ یَعِبْ أخٰاهُ بِعَیْبٍ حَتّیٰ یَتْرُکَ ذٰلِکَ الْعَیْبَ مِنْ نَفْسِهِ (3).

از فرمایش های مولای ما حضرت سجاد علیه السلام:سه چیز است در هر مؤمنی باشد در پناه خداست و در قیامت حضرت حق سایه بر سرش افکند و از فزع روز بزرگ امانش دهد:

ص:326

کسی که به مردم عطا کند آنچه را خود از مردم برای رفع حوائج و نیازمندی هایش می خواهد و مردی که دست و پا حرکت ندهد مگر این که بداند در طاعت یا معصیت خداست و مردی که برادرش را عیب نگوید تا آن عیب را از خودش دور کند.

خلاصۀ این حکمت ها این بود که انسان ظرف کرامت،درستی،فضیلت،علم، هدایت و حقایق و فیوضات الهیه است و باید خود را با تصفیه از گناه و آلودگی تجلی گاه این واقعیات کند و این چند روزه محدود عمر را به فساد و تباهی و آلودگی و عیش و نوش و غفلت و جهل از دست ندهد.

عارف بزرگوار،خواجوی کرمانی می گوید:

مباش غره بدین پنج روز نقد حیات ***که عمر بر سر پایست و چرخ بر سر کار

زبان سوسن آزاد از آن دراز آمد***که همچو بلبل بیدل نمی کند گفتار

مجاوران زوایای عالم ملکوت ***ندا دهند تو را بالعشی والابکار

که تا برون نروی زین مضیق جسمانی*** چگونه بار دهندت به صدر صفه یار

گرت به مهره فریبد زمانه چون افعی*** بدین فسون مشو ایمن زمهره بازی مار

ترا چو سرو به آزادگی برآید نام ***چو نرگس ار ننهی دیده بر زر و دینار

ص:327

مکن به چشم حقارت نظر به مردم زانک*** ز خوار کردن مردم شوند مردم خوار

برای یافتن حکمت های روایی به کتاب های«الشافی»،«محجة البیضاء»،جلد دوم«اصول کافی»،باب عشرت«بحار الأنوار»،جلد یازدهم«وسائل الشیعة»، «مکارم الاخلاق»طبرسی،«حکمت الهی»قمشه ای،مکارم و راغب اصفهانی مراجعه کنید.

خداوندا ! ما را برای فهم حکمت و آراسته شدن به حکمت عملی توفیق رفیق راه کن که اگر فیض و عنایتت در این راه دستگیر بندگان نباشد،ذره ای از حکمت را نخواهند چشید و در آن صورت بدبخت دنیا و آخرت خواهند شد.

نهاده ام در راه من صدقه بده گوش نکردی،درهای روزی را به رویت باز کردم و از مال خودم از تو قرض خواستم«در جهت رفع حوائج مؤمنان»کراهت نشان دادی،بلا را از تو دفع کردم،تو مقیم خانۀ گناه شدی،ای فرزند آدم ! روزی که بخواهی در دادگاه عدالت جوابم را بدهی چه می گویی ؟ !

آن و پیروان اویند.

جام جهان نمایش نیز خوانند،چرا که اسرار هستی در او پیدا و عالم کون و فساد بر رأی صائبش هدیه است.

و اکسیر اعظمش گویند،چرا که اکسیروار وجودش کمیاب و نحاس قلب اهل حواس از مساسش زرناب است.

گوگرد احمرش نیز خوانند که وجدان وجودش مشکل و طالبان کیمیای معرفت را از عدم تحصیلش خون در دل است.

هادیش لقب کرده اند که گم گشتگان در بی خبری و غفلت را به شهرستان دانایی و آگاهی هدایت می کند.

مهدیش نام نهاده اند که دجّال جهل و شهوت را گردن می زند (1)،این است موقعیت و مقام انسان که حکما و عرفا در مقام بیانش برآمده اند و چه پر ارزش گوشی که این مقامات را بشنود و صاحبش برای آراسته شدن به این حقایق با تمام وجود بکوشد و در این راه از سر و جان بگذرد.

جامع علوم عقلیه و نقلیه امیر حسین بن عالم بن الحسن الحسینی الهروی در بیان مقام با عظمت انسان فرموده:

ای قطره تو غافلی ز دریا***در جوی تو می رود هویدا

آیینه هر دو عالمی تو*** بندیش که با که همدمی تو

ای صورت خوب و زشت با تو***هم دوزخ و هم بهشت با تو

در برج تو ماه و آفتاب است ***لیکن پس پرده سحاب است

فانی شو اگر بقات باید ***بگذر ز خود ارخدات باید

ص:331

گر مردن تو ز تو تمام است***حشر تو هم اندرین مقام است

مردان که ره خدا سپردند*** در عالم زندگی بمردند

مردان همه اصل پاک دارند*** نسبت نه به آب و خاک دارند

چون آب روند بی علایق*** آمیخته با همه خلایق

این ره نه به خرقه و گلیم است*** اول قدمش دل سلیم است

با دشمنان و منکرات و تمام امور،اگر محض خاطر او و جلب خشنودی و رضایت حضرتش باشد،مقام فنا است.

این مقام،اگر منحصر به دنیای ذهن و خیال و دنیای نظر و ادعا باشد به حقیقت بدان که مرز شرک است و عین بازیگری.

تا از غم هر چه هست بی غم نشوی***تا خاک ره مردم عالم نشوی

تا قطع نظر از خودی خود نکنی*** این نکته یقین بدان که آدم نشوی

حیات انبیا و امامان علیهم السلام که فقط و فقط محض حضرت حق بود و کاری جز برابر با خواسته او انجام نمی دادند،نشان دهندۀ مقام فنای آنان بود و همین فنا علت بقای آنان تا عمق ابدیت گشت.

محقق را چو از وحدت شهود است***نخستین نظره بر نور وجود است

دلی کز معرفت نور و صفا دید*** به هر چیزی که دید اول خدا دید

زهی نادان که او خورشید تابان*** به نور شمع جاوید در بیابان

جهان جمله فروغ نور حق دان*** حق اندر وی زپیداییست پنهان

بود در ذات حق اندیشه باطل*** محال محض دان تحصیل حاصل

عدم آیینه هستی است مطلق*** کزو پیداست عکس تابش حق

شد این کثرت از آن وحدت پدیدار*** یکی را چون شمردی گشت بسیار

«1» چو ممکن گرد امکان برفشاند*** به جز واجب دیگر چیزی نماند(1)

ملکا و پادشاهی روشی کرامتم کن***که بدان روش بگردم زبدی و بدگمانی

دل و دین شکسته آنگه هوسم زنام جویی*** سر و پا برهنه آنگه سخنم ز مرزبانی

ادبم مکن که خردم خللم مبین که خاکم***ببر از نهاد طبعم دو دلی و ده زبانی

حرم تو آمد این دل زحسد نگاهدارش*** که فرشته با شیاطین نکند هم آشیانی

زگناه و عذر بگذر بنواز و رحمتی کن*** به خجالتی که بینی به ضرورتی که دانی

به طفیل طاعت تو تن خویش زنده دارم*** چو نباشد این سعادت نه من و نه زندگانی

همه ممکن الوجودی رقم هلاک دارد*** تو که واجب الوجودی ابدالابد بمانی

و علمای ربانی بپیماید و به آنجا برسد که مظهر اسما و صفات گردد.

خورشید آسمان ظهورم عجب مدار***ذرات کاینات اگر گشت مظهرم

ارواح قدس چیست نمودار معنیم*** اشباح انس چیست نمودار پیکرم

بحر محیط رشحه ای از فیض فایضم*** نور بسیط لمعه ای از نور ازهرم

از عرش تا به فرش همه ذره ای بود*** در نور آفتاب ضمیر منورم

روشن شود زروشنی ذات من جهان*** گر پرده صفات خود از هم فرو درم

آبی که زنده گشت ازو خضر جاودان ***آن آب چیست قطرهای از حوض کوثرم

و آن دم کزو مسیح همی مرده زنده کرد*** یک نفخه بود از نفس روح پرورم(1)

معبود من رفت و آمد تدبیرت و تیزنوردی تقدیراتت،بندگان عارفت را از اطمینان به بخشش و ناامیدی از تو در وقت بلا باز داشته.

الهی ! از من همان که می سزد به فرومایگیم و از تو همان می سزد به کرمت،اله من تو خود را به مهربانی و لطف به من وصف کرده ای پیش از پیدایش ناتوانی من، پس آیا دریغ داری آن دو را از من پس از پیدایش ناتوانیم ؟

معبود من ! چنانچه از من زیبایی هایی نمایان شود،بدون شک از فضل توست و نسبت به آن بر من منت داری و چنانچه زشتی هایی نمایان گردد،با من به عدلت معامله کن که تو را بر من حجت و دلیل تمام است.

معبود من ! چگونه مرا وامی گذاری و حال آن که عهده دار من شده ای و چگونه مظلوم شوم و حال آن که تو یار منی و چگونه وسیله گیری کنم به سویت با آنچه محال است که آن به تو برسد،یا چگونه از حالم به حضرت تو شکایت کنم و حال این که بر تو پوشیده نیست،یا چگونه با گفتارم از حالم ترجمه کنم و حال آن که از توست آشکارا به تو،یا چگونه آرزوهایم را نومید کنی و حال آن که حاجت خواهانه بر تو وارد شده،یا چگونه احوال مرا نیک گردانی و حال آن که آن ها با تو قائم و سرپاست ؟

معبود من ! چه اندازه به من لطف داری با وجودی که جهلم بزرگ است و با وجود زشتی کردارم چقدر به من رحم کنی.

معشوق من ! چقدر تو به من نزدیکی و چقدر از تو دورم،آه چقدر به من مهربانی،با این همه آن که مرا از تو بازداشته چیست ؟ !

اله من ! از رفت و آمد آثار و جابجایی تغییرات احوال دانستم که خواستۀ تو از

ص:337

من این است که خود را در همه چیز به من بشناسانی (1)تا نسبت به تو در چیزی بی معرفت نباشم.

مولای من ! هر زمان فرومایگیم لالم کرد،کرمت مرا به سخن آورد و هرگاه صفاتم آزمندم کرد،منت هایت امیدوارم نمود.

معبود من ! کسی که زیبایی هایش زشتی است چگونه زشتی هایش زشت نباشد و کسی که حقایقش ادعا است چگونه ادعاهایش ادعا نباشد (2).

پروردگارا ! قانون نافذ و مشیت چیره ات برای صاحب سخنی سخن نگذاشته و برای صاحب حالی حال باقی نگذارده.

معبودا ! چه بسیار طاعتی که بنا کردم و حالتی که سخت و استوار نمودم که همۀ آن ها اعتمادم را در کنار عدالتت ویران کرد،بلکه فزون بخشی ات عذر مرا پذیرفت.

محبوب من،تو به حقیقت می دانی که گرچه طاعتم به صورت کار قطعی ادامه نداشته ولی به صورت محبت و تصمیم تداوم داشت.

مولای من ! در برابر قاهریت تو چگونه تصمیم بگیرم و چگونه تصمیم نگیرم در حالی که تو امر کننده ای.

الها ! دو دلیم در آثار موجب دوری دیدار است.

معبود من ! با خدمتی که مرا به تو بپیونددم،من را با خود قرار ده.

بر تو چگونه استدلال شود با موجودی که در وجودش با تمام هویت نیازمند به

ص:338

توست.

آیا حقیقتی غیر از تو آن روشنایی را دارد که بتواند تو را به من آشکار کند،آیا تو پنهان بوده ای تا به دلیلی که به سوی تو رهنمونم گردد محتاج باشم،از من چه وقت دور بوده ای که نمودهای جهان مرا به تو رساند.

کور است آن دیده ای که نظارت تو را بر خود و آثار هستی درک نمی کند،کالای آن بنده دچار خسارت شده،اگر از محبت خود چیزی نصیبش نکرده ای.

معشوق من ! به من دستور داده ای که در پدیده های جهان هستی دقت و بررسی نمایم،اکنون مرا با انوار بینایی به سوی خود فرا خوان،تا از آن ها روگردان شده به سوی تو متوجه شوم،چنان که اولین بار از آن موجودات به وجود تو پی برده بودم، دیگر نیازی به نگریستن به سوی آن ها نداشته باشم و همّتم از اعتماد به آن موجودات ناچیز بالاتر بوده باشد.

جمعی ز کتاب و سخنت می جویند***جمعی ز گل و نسترنت می جویند

آسوده جماعتی که دل از همه چیز*** بر تافته از خویشتنت می جویند

خداوندا ! این است ناچیزی و عدم استقلال من در مقابل تو (1)،موجودیت و کیفیت آن به هیچ وجه بر تو مخفی نیست.

وصول به بارگاه بی نهایتت را از تو می خواهم،برای دریافت وجودت به تو استدلال می کنم،با انوار فروزانت هدایتم کن و با صدق بندگی در کوی جلال و جمالت مقیمم فرما.

توفیقت را شامل حالم کن تا با صدق نیت به بندگی تو قیام کنم و زندگانی خود را در این دنیای رو به فنا بیهوده استهلاک ننمایم.

معبودا ! از علم مخزونت تعلیمم ده و با پرده پوشاننده ات محفوظم دار،وجودم

ص:339

را ای محبوب من با حقایق اهل تقرب مزین فرما و روش اهل گرایش به سویت را به من بیاموز.

با تدبیرت ای معبود من ! از تدبیرهای ناقصم بی نیازم کن و از اختیار خود بهره مندم ساز و مرا به نقاط اضطرارم آگاه فرما.

معبودا ! مرا از ذلت نفس بر کنار و از اضطراب شک و کثافت شرک پاکیزه کن.

الهی ! از تو یاری می جویم یاورم باش،اعتماد و توکلم بر توست مرا به خود وامگذار،گدای توام مأیوسم مکن،رغبتم به فضل و احسان توست محروم و ناامیدم منما،من به تو منسوبم مرا از خود دور مکن و به درگاهت ایستاده ام طردم مفرما.

خداوندا ! رضای تو پاکیزه تر از آن است که علتی از خود برای آن وجود داشته باشد،کجا رسد که علت رضای تو از من بوده باشد،تو بی نیازتر از آن هستی که سودی از خود تو به تو برسد،کجا مانده که سودی از طرف من عاید تو شود ؟

پروردگارا ! قضا و قدر به آرزوها وادارم می کند،هوا و هوس با طناب های محکم شهوات اسیرم نموده،یاورم باش تا یاریم کنی و بینائیم بخشی،با فضل و احسانت مستغنیم فرما تا از هر گونه خواهش و سؤال از دیگران بی نیاز گردم.

معبودا ! تویی که انوار ربوبی خود را در دل های اولیای خود فروزان نمودی تا این که تو را شناختند و تویی که از دل های آنان اغیار را محو ساختی تا به غیر تو محبت نورزیدند و به غیر تو پناه نبردند.

آن هنگام که از آنان از بی پایگی جهان و جهانیان (1)به وحشت افتند تو مونس و یاور آن هایی.

ص:340

هنگامی که برای آنان نشانه های با عظمت تو آشکار گشت آنان را رهبری کردی.

آن کس که تو را از دست داد چه به دست آورد و کسی که تو را پیدا کرد چه از دست داده ؟

آن کس که غیر تو را عوض از تو گرفت مأیوس شد و کسی که غیر از تو را از موجودات متغیر جستجو نمود خسارت برد.

به غیر تو چگونه می توان امیدوار شد،در صورتی که صفت احسان تو تبدیل پذیر نیست.

ای وجود مقدسی که به محبوبانت شیرینی همدمیت را چشاندی،پس آنان از نتیجۀ این مرحمت پیشاپیشت به تملق ایستادند،ای آن که بر عاشقانت جامه های هیبت پوشاندی تا در برابرت به جستجوی آمرزش قیام کردند.

تویی یادکننده پیش از یادکنندگان،تویی آغازکننده به احسان پیش از روی آوردن بندگان،تویی جود کننده به عطا پیش از خواستن خواستاران،تویی بسیار بخشنده و سپس نسبت به آنچه به ما بخشیده ای،از وام طلبانی.

الها ! مرا با رحمتت بخواه تا به تو برسم و مرا با منتت جذب کن تا به تو روی آرم،الهی جدا امیدم از تو بریده نشود،گرچه نافرمانی کنم،چنان که ترسم از من جدا نشود گرچه اطاعت کنم.

جهانیان مرا به تو ناچار کرده اند،دانشم مرا به کرمت انداخته،تویی آرزوی من چگونه از تو نومید شوم ؟ و تویی تکیه گاه من چگونه سبک شمرده شوم،چگونه دعوی عزت کنم و حال این که در ذلت مرکزم داده ای و از طرفی چگونه دعوی عزت نکنم و حال آن که مرا به خود نسبت داده ای.

معبودا ! چگونه نیازمند نباشم و حال آن که مرا در میان تهیدستان نشاندی و از طرفی چگونه نیازمند باشم و حال آن که مرا با جودت بی نیاز گرداندی ؟

ص:341

تویی که غیر تو معبودی نیست،به هر موجودی خود را شناساندی،در نتیجه موجودی نسبت به تو بی معرفت نماند،تویی آن که خود را در همه چیز به من شناساندی،در نتیجه در همه چیز نمایان دیدمت.

با توجه بسیار عمیق به این جملات نورانی و با نظر کردن به محتویات این مسائل با دیدی الهی و عارفانه روشن می شود که وجود مقدس امام حسین علیه السلام در مقام فنای آثار و افعال و صفات و ذات بودند و اگر این نبود،این چنین کلمات که محصول نور جان و روشنایی قلب است از او آشکار نمی شد.

و هر مکلفی موظف است به دنبال انبیا و امامان،به اندازۀ قدرت تکلیفی خود در مقام به دست آوردن این چهار مقام برآید.

پس من شکر تمام بسیار می گویم حضرت معشوق را که حال آن است که هیچ دشمنی از پیش با من نکرده است،به داشتن من مدتی در مقام حجابیت و حضرت معشوق نیز عطا می دهد مرا نیکویی،از جهت راستی و درستی و ثبات من در محبت.

من شکر می گویم حضرت معشوق را بر این مددی که نفس مرا اکنون می دهد، به سرایت حکم وحدت و عدالت در او،تا مرا نصیحت می کند به حضرت او و بر تهاونم تقریع و ملامت می کند.

و چون حال آن است که معشوق پیش از این مدتی مرا در حجاب و قید مراتب داشت،تا نفس من به صورت کثرت و نقایص پیدا شد و آن در نظر وحدت به حکم غلبۀ او بر احکام کثرت نسبی،عین ابعاد و اضلال بود و از این جهت ناملایم می نمود و به صورت دشمنی پیدا می بود،چون به این حضرت جمع وجودی و وحدت حقیقی و کثرت نسبی او متحقق شدم و از اینجا نظر کردم،آن جمله صور کثرت که آن گاه در مراتب به صفت نقص ظاهر بودند،اکنون همه را اینجا به صورت کمال ظاهر دیدم،چه آن جمله صور کثرت و انحرافات در این شهود مقام جمعی در بایست بودند از جهت کمال احاطت و پیدایی،لاجرم اکنونم معلوم شد که آن اقامت معشوق نفس مرا در حال حجاب و قید مراتب دشمنی نبوده است از او در حق من،بلکه آن را عین دوستی یافتم،چه مدد و مکمل من بودند.

پس بر آن اقامتش شکر بسیار می گویم و چون این کمالات مذکور همه به حضرت معشوق و کمال پیدایی او عاید بودند و حصول و ظهور این نظر کمال نیز سبب اتحاد مذکور بود و اتحاد ثمرۀ صدق و ثبات من بود در محبت و صبر بر مقامات شداید او و علامت صدق من در محبت این شکر بسیار است که می گویم بر آن نعمت،اقامت مرا در مراتب و رؤیت آن نعمت،لاجرم حضرت معشوق نیز به حکم وعدۀ:

ص:343

[لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ ] (1).

اگر سپاس گزاری کنید،قطعاً [ نعمتِ ] خود را بر شما می افزایم.

مرا به مزید بِرّ و انعام از جهت آن مخصوص گردانید و این اذن رجوع باز به مقام تفرقه که مستلزم کمالات بسیار است،به جهت ارشاد طالبان و تحقق به مقام تمکین و الهام بخشیدن،تا به شرائط و آداب ارشاد تمام قیام نمایم،از جمله آن انعام وبر است.

و از آداب ارشاد یکی آن است که:اینک من به آن قیام می نمایم و اول درس مسترشد آن ذکر مجاهدت و تحقق به مقامات و ثمرات آن بر وجهی کلی اجمالی تقدیم کنم،تا هم سبب تسهل تجرع مرارات ناکامی های سالک شود،در سلوک راه فنا و تحقق به آن و هم موجب مزید انبعاث و قوت داعیه او گردد در آن،چه سیر و سلوک عبارت از راه فنا رفتن است.

زیرا که آدمی در مبدأ ظهور در این نشئات عنصری به نعت فعال لما یریدی و مباشرت تصرفات و ظهور به صفات کثرت منحرف،قولاً و فعلاً منعوت می باشد و به این سبب از عالم وحدت و عدالت دور می افتد.

پس اولاً: شریعت که معین و مبین حکم وحدت و عدالت است فی جمیع الحرکات قولاً و فعلاً و میزان آن به فنای بعضی از آن اوصاف متکثر منحرف بر وی حکم می کند و به وحدت و عدالتش دلالت می فرماید.

و ثانیاً: طریقت به حکم ارادت،به قیود زیادت مقیدش می گرداند،تا بعضی از آنچه شریعت به حل و اباحت آن با او مسامحت می کرد،طریقت در آن مسامحت بر وی در بندد و به ترک و فنای افعال مباح و حلال نیز بر وی حکم کند،چنان که

ص:344

صدیق اکبر ولی اللّه الاعظم،امیر المؤمنین علیه السلام فرمود که:

إنّی لَاَدَعُ سَبعین بٰاباً مِنَ الْحَلٰالِ مَخٰافَةً أنْ أقَعَ فِی الْحَرٰامِ (1).

هفتاد باب از حلال را رها می کنم،از ترس آن که در حرام افتم ! !

و این طریق فنا را منازل و مقامات بسیار است جامع ایشان دو مقام کلی است که مشتمل بر باقی آید.

یکی: تسویه و آن رجوع است از کثرت اقوال و افعال و تصرفات متکثر و ظهور به صفات منحرف،به وحدت و عدالت به حکم تعیین شریعت و طریقت و عزم تحقق به حقایق اسلام و ایمان.

و دوّم: مقام زهد است و آن ترک و عدم تطلع و التفات است به هر چه رقم خلقیت و غیریت بر آن کشیده است.اوّلاً از جواهر و اعراض دنیوی و هر خطی که بدان متعلق است-و ثانیاً از نعیم و حظوظ و لذات اخروی.جواهرها و اعراض ها، با توجه و التجا در هر چه از این ها عند الضروره بدو محتاج شود به موجد و خالق اشیا.

و آخرین مقام زهد،مقام فقر است که خالی بودن است قلباً و قالباً و نظراً و همت از هر چه جز حق باشد و باقی مقامات دیگر چون تسلیم و محاسبه و مراقبه و تفویض و توکل و مثل ها در این دو مقام کلی مذکور مندرجند.

چه نیکوست چشم از هر چیزی برداریم و محبت از هر شیئی قطع کنیم،همه چیز را با خدا ببینیم و هر چیزی را برای او بخواهیم،به وادی معرفت قدم نهیم و در مقام تحصیل عشق او برآییم که جز این طریق سعادت دارین قابل کسب نیست.

عمر را بیهوده صرف نکنیم و نقد ایام مفت از دست ننهیم،بازیگری نکنیم

ص:345

و سرگرم تحصیل آنچه منفعت ندارد نشویم،از عبادت و طاعت و خلوص و استقامت دور نیفتیم و راهی جز راه خدا نرویم که بیراهه رفتن جز ضرر و خسارت محصولی ندارد.

حکیم نکته سنج،نظامی گنجوی از باب نصیحت گوید:

این چه زبان این چه زبان دانی است***گفته و ناگفته پشیمانی است

نقد غریبی و جهان شهرتست***نقد جهان یک به یک از بهر توست

با همه چون خاک زمین پست باش***وز همه چون باد تهی دست باش

یک درم است آنچه بدان بنده ای *** یک نفس است آنچه بدان زنده ای

حکم چو بر عاقبت اندیشی است ***محتشمی بنده درویشی است

حجله همان است که عذراش بست*** بزم همان است که وامق نشست

حجله و بزم اینک تنها شده*** وامقش افتاده و عذرا شده

صحبت گیتی که تمنا کند*** با که وفا کرده که با ما کند

مادی محدود،تاریک صورت می گرفت و هر چه سالک از تعلق و وابستگی و محبت حیات دنیا منقطع گردید،زمینه برای حیات آخرت و روحانی و نورانی فراهم می شود.

در اینجا سالک از مضیقه و محدودیت عالم مادی تخلص پیدا کرده و وارد می شود به جهان وسیع روشن روحانی.

اینجا منزل منور و آزاد و دور از ابتلائات و قیود جهان مادی بوده و مسافر آن با کمال انبساط روحی و آزادی در عمل و روشنایی محیط و امن خاطر و دور از اضطراب و وحشت و ناملائمات و ابتلائات عالم ماده زندگی کرده و مهیای آموزش و شناسایی معارف الهی و حقایق غیبی و جذبات روحانی خواهد شد.

پس به مقتضای خصوصیات و صفاتی که برای عالم روحانی هست صفاتی در قلب انسان پدید و آشکار می شود.

در اینجا مقام فتح و ظفر به جنود کفر و ابلیس ظاهر شده و آغاز مرتبۀ عین الیقین در ایمان خواهد بود.

[ تِلْکَ الدّٰارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهٰا لِلَّذِینَ لاٰ یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لاٰ فَسٰاداً وَ الْعٰاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ ] (1).

آن سرای [ پرارزش ] آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که در زمین هیچ برتری و تسلّط و هیچ فسادی را نمی خواهند و سرانجام [ نیک ] برای پرهیزکاران است.

[ إِنَّمٰا هٰذِهِ الْحَیٰاةُ الدُّنْیٰا مَتٰاعٌ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ هِیَ دٰارُ الْقَرٰارِ ] (2).

ص:347

ای قوم من ! این زندگی دنیا فقط کالایی بی ارزش و زودگذر است و بی تردید آخرت سرای همیشگی و پایدار است.

[وَ جَعَلْنٰا فِی قُلُوبِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً ] (1).

و در قلب کسانی که از او پیروی می کردند رأفت و رحمت قرار دادیم.

[وَ اللّٰهُ یَدْعُوا إِلَی الْجَنَّةِ وَ الْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ ] (2).

و خدا به توفیق خود به سوی بهشت و آمرزش دعوت می کند.

[ وَ اللّٰهُ یَدْعُوا إِلیٰ دٰارِ السَّلاٰمِ ] (3).

و خدا [ مردم را ] به سرای سلامت و امنیت [ که بهشتِ عنبر سرشت است ] دعوت می کند.

آری،در عالم آخرت اثری از خودبینی و بزرگ منشی و تکبر نیست،در آنجا سوء نیت و قصد فساد و خرابکاری نباشد،آنجا جای برقرار شدن و پاینده بودن و مقام گرفتن است.

در آنجا قلوب و دل ها با همدیگر با کمال مهربانی و عطوفت و محبت خالص رفتار کرده و اثری از کدورت و اختلاف و نفاق نباشد.در آنجا خطاها و لغزش های گذشته آمرزیده شده و از عصیان و تمرد و خلاف اثری نیست،آنجا محیط سلامتی و صفا بوده و هرگز کدورت و گرفتگی و ناراحتی دیده نخواهد شد.

پس به اقتضای این چنین محیط روحانی،قهراً صفات و حالات هر انسانی نیز لازم است با وضع آن محیط سازش داشته باشد.

ص:348

مالکیت مطلق و حکومت و بزرگواری تمام ذاتی پروردگار متعال در عالم آخرت ظاهر و هویدا می شود و قهراً کسی در مقام خودبینی و خودنمایی و خودستایی و مباهات کردن و افتخار نمودن و خود را بالا گرفتن بر نیامده و بالطبع صفات فروتنی و خضوع و خشوع و تعظیم و تجلیل پروردگار متعال و حقیقت خوف و خشیت در وجود او ظاهر می شود.

[ الْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ لِلّٰهِ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ ] (1).

آن روز،حاکمیّت و فرمانروایی ویژۀ خداست.

[ یَوْمَئِذٍ یَتَّبِعُونَ الدّٰاعِیَ لاٰ عِوَجَ لَهُ وَ خَشَعَتِ الْأَصْوٰاتُ لِلرَّحْمٰنِ فَلاٰ تَسْمَعُ إِلاّٰ هَمْساً ] (2).

در آن روز همۀ انسان ها دعوت کننده را که هیچ انحرافی ندارد [ برای ورود به محشر ] پیروی می کنند و صداها در برابر [ خدای ] رحمان فرو می نشیند و جز صدایی آهسته [ چیزی ] نمی شنوی.

در آنجا سرائر و بواطن آشکار است و نفوذ حق و حکم و برنامۀ الهی چنان در ظاهر و باطن جاری می شود که موردی برای نیت سوء و نفاق و قصد فساد باقی نمانده و صفات صفا و حیا و عزم راسخ و حسن نیت و وفا و صدق و تقوا و حلم تجلی می کند.

[ یَوْمَ تُبْلَی السَّرٰائِرُ* فَمٰا لَهُ مِنْ قُوَّةٍ وَ لاٰ نٰاصِرٍ ] (3).

روزی که رازها فاش می شود.*پس انسان را [ در آن روز در برابر عذاب ] نه

ص:349

نیرویی است و نه یاوری.

[فَاللّٰهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ ] (1).

خدا روز قیامت میان شما داوری می کند.

در آن روز حیات حقیقی و پاینده ظاهر شده و حقیقت و احکام حق بدون کوچک ترین پرده و پوشش اجرا می گردد،پس اضطراب و وحشت و تزلزل و تردید و شک و آرزوهای بیهوده و هوس های باطل و عجله و بی طاقتی از میان برداشته شده و صفات اطمینان و صبر و یقین و سرور و حیات و تفکر و ادب جاری می شود.

[ وَ الْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوٰازِینُهُ فَأُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ] (2).

میزان [ سنجش اعمال ] در آن روز حق است؛پس کسانی که اعمال وزن شدۀ آنان سنگین و با ارزش باشد،رستگارند.

[ وَ إِنَّ الدّٰارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوٰانُ لَوْ کٰانُوا یَعْلَمُونَ ] (3).

و این زندگی دنیا جز سرگرمی و بازی نیست و بی تردید سرای آخرت،همان زندگی [ واقعی و ابدی ] است؛اگر اینان معرفت و دانش داشتند [ دنیا را به قیمت از دست دادن آخرت برنمی گزیدند.].

در آن روز نفوس مطمئن که در مقام حق و روحانیت پا برجا و برقرار شده اند، مستعد لقای پروردگار بوده و در جهان روحانی با کمال توجه و علاقه و خلوص نیت ادامه زندگی می دهند و به اقتضای این حالت صفات توکل و تفویض و تسلیم و رضا

ص:350

و اخلاص و انبساط و فنا و شهود و ارتباط پیدا خواهد شد.

[ یٰا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ* اِرْجِعِی إِلیٰ رَبِّکِ رٰاضِیَةً مَرْضِیَّةً ] (1).

ای جان آرام گرفته و اطمینان یافته !*به سوی پروردگارت در حالی که از او خشنودی و او هم از تو خشنود است،باز گرد.

حکیم شفایی اصفهانی در فضایل انسان کامل و این که هر انسانی لایق عالم ملکوت و بزم روحانی است می گوید:

ای تو آیینۀ تجلی ذات***نسخه جامع جمیع صفات

در نمود تو ذات مستور است*** ذات مخفی صفات مذکور است

هم تو مخصوص لطف کرمنا*** هم تو منصوص علّم الاسما

خلقت ایزد به صورت خود کرد*** دستساز محبت خود کرد

دادت از جامه خانه تکریم*** خلقت خاص احسن التقویم

جز تو کس قابل امانت نیست*** وان امانت بجز خلافت نیست

زان تو را کار مشکل افتادست*** که صفاتت مقابل افتادست

این ظلومی چو از تو یافت حصول*** لقبت کرد کردگار جهول

تا ابد زین خطر ملومی تو ***هم جهولی و هم ظلومی تو

بتو از ملک ماه تا ماهی*** نامزد شد خلیفة اللهی

مرحبا ای خلیفة الرحمن*** حبذا ای ودیعة السبحان