ص :2

ص :3

ص :4

ص :5

ص :6

[ إذا استقبلت القبلة فانس من الدنیا و ما فیها و الخلق و ما هم فیه و فرغ قلبک عن کل شاغل شغلک عن الله تعالی و عاین بسرک عظمة الله عز و جل و اذکر وقوفک بین یدیه قال الله تعالی: [ هُنٰالِکَ تَبْلُوا کُلُّ نَفْسٍ مٰا أَسْلَفَتْ وَ رُدُّوا إِلَی اللّٰهِ مَوْلاٰهُمُ الْحَقِّ ] (1)وَ قِفْ عَلیٰ قَدَمِ الْخَوْفِ وَ الرَّجٰا فَاِذٰا کَبَّرْت فَاسْتَصْغِرْ مٰا بَیْنَ السَّمٰاوٰاتِ الْعُلیٰ وَ الثَّریٰ دُونَ کِبْرِیٰائِهِ ]

امام صادق علیه السلام می فرماید:

چون برای ادای نماز به سوی قبله ایستادی،پس باید فراموش کنی دنیا را و هر چه در دنیا است و باز فراموش کنی خلق عالم را و آنچه خلقِ عالم گرفتار او هستند و دل از آنچه که تو را از حضرت او باز می دارد،پاک کن و با حقیقت باطنت که ایمان و عشق و چشم بصیرت است،عظمت حضرت او را معاینۀ خود قرار ده و به یاد روزی که در برابر او باید برای حساب بایستی باش؛آن روزی که دربارۀ آن فرموده:

در روز قیامت روبرو می شود هر نفسی به آنچه از پیش فرستاده و برگردانده می شوند به سوی خدای خود که مولای حق آنان است.

قیام و ایستادنت به هنگام نماز در برابر حضرت حق،بر قدم خوف و رجا باشد و چون تکبیر نماز گفتی آنچه مخلوق بین آسمان ها و زمین است،ذلیل و زبون

ص:8

و ناچیز بدان و تنها عظمت و بزرگی را شایستۀ جناب او دانسته و مخصوص آن حضرت حساب کن.

در این جملات معنوی و ملکوتی چند مسئلۀ مهم مورد توجه قرار گرفته است:

1-قبله.

2-حال قلب.

3-قدم خوف و رجا.

4-حقیقت تکبیرة الاحرام.

پیش از توضیح و شرح این مطالب،لازم است به عظمت نماز که این چهار حقیقت و دیگر حقایق آینده از اجزای آن است اشاره شود،تا اهمیت و ارزش نماز و نمازگزار روشن شود،سپس به شرح اجزای آن می پردازیم.

نماز، برتر از همۀ عبادات،منعکس کنندۀ تمام واقعیت ها،منبع برکات و کلید گشایندۀ مشکلات و شستشو دهندۀ خطرات از قلب و نور و روح عارفان و خالصان است.

نماز، زنده کنندۀ جان،صفابخش حیات جاودان،روشنی راه رهروان،تکیه گاه سالکان،راز و نیاز عارفان،سرمایه مستمندان،دوای درد بی درمان،شعلۀ دل بیداران،نوای قلب بی دلان،دلیل گمراهان،امید امیدواران،مایۀ شادی سحرخیزان،سوز جان سوختگان،حرارت روح افسردگان،مایۀ بقای جان دستگیر انسان به موقع خطر و منجی بشر از تمام بدبختی هاست.

نماز، عمود دین،عصمت یقین،در رأس احکام دین،آیت مبین،نور جبین، زداینده اندوه غمین،برطرف کنندۀ شرم شرمگین،دلگرمی دل مسکین و شادی جان اندوهگین است.

نماز، مایۀ قرب الهی است که بدون آن،جلب فیض خاص از پیشگاه با عزت ربوبی برای هیچ کس امکان ندارد.

نماز، حقیقتی است که کیمیای حیات بدون آن بی سود است،بی خبران از نماز بی خردانند و محرومان از این مقام اسیر دست شیطانند،ثروتمندان بی نماز، تهیدستند و فقیران با نماز،ثروتمندان بزم وجودند.

نماز، روزنه ای به سوی بهشت و انسان فاقد آن هیزم جهنم است،میدان زندگی بدون نماز هم چون منطقه ای بدون خورشید و خانه ای که خالی از این حقیقت باشد،از رحمت خاص حضرت دوست جدا است،دل بی نماز جایگاه کبر و غرور و جان بی نماز تراکمی از ظلمت ها و پستی هاست.

نماز، حقیقت بندگی،اصل پایندگی،نبود آن مایۀ شرمندگی و سستی در آن علت سرافکندگی و نور آن حرارت بخش زندگی و فرار از آن ریشه شر و افسردگی

ص:10

و اجرای آن عین آزادگی و اتصال به آن رها شدن از بردگی و وجود آن در میدان حیات عین سازندگی و نمازگزار واقعی دور از هر آلودگی است.

نماز، راهبر به سوی خوبی ها،ظاهر کنندۀ درستی ها،نجات دهنده از پستی ها،علاج کنندۀ نادرستی ها،شفای مستی ها و درمان همه دردها است.

نماز، راهبر است که انجام آن وسیلۀ قرب به داور و نسبت به عبادات دیگر هم چون جوهر و در دنیا و آخرت ناصر و یاور و بر تمام خوبی ها مصدر و واجب بر جمله افراد بشر است.

نماز، برای زندگی بهترین حاصل و فاقد آن موجودی ناقابل و کشتی نشینان حیات را ساحل و برای رهروان راه بهترین منزل و دل عشّاق حقیقی به آن مایل و روح پرواز را محمل و شمع روشنی بخش هر محفل و ثروت و غنای سایل و بین انسان و عذاب فردا حایل است.

نماز، در فرهنگ الهی ریشه و بنیان و برای صورت حیات به منزلۀ جان و بهترین دستور و حکم قرآن و امر واجب حضرت سبحان و اجرایش بر همه کس سهل و آسان و نور صفابخش دل با ایمان و میوه باغ عرفان و از جانب حق به بندگان عالی ترین احسان و صحیفه حق را بهترین عنوان و دردها را علاج و درمان و راه انسان به سوی رضوان اللّه اکبر است.

نماز، عین هدایت،مغز ولایت،بهترین عنایت،برترین کفایت،محکم ترین وصایت،عالی ترین روایت،ریشۀ درایت،قابل رعایت،از عذاب الهی هر کس را کفایت،قرآن مجید را شدیدترین آیت،رسانندۀ انسان به حقیقت بی نهایت و برپا دارندۀ آن دارای قابلیت است.

مو شکافی و تحلیل از حقیقت نماز،نیاز به نگاشتن کتاب ها دارد،انسان گویی با برخورد به نیت،تکبیرةالاحرام،حمد،سوره،رکوع،سجود،تشهد و سلام،به

ص:11

دریایی بیکران و بحری بی ساحل برخورد کرده است.

تنها برای سورۀ مبارکۀ حمدش کتاب ها نوشته شده که هنوز به کنه با عظمت آن نرسیده اند ! !

شرح و توضیح حقایق نماز و این سیر پرارزش معنوی فقط درخور پیامبر عزیز صلی الله علیه و آله و امامان با کرامت علیهم السلام است و دست ما تهیدستان از میوۀ این حقیقت کوتاه است.

این فقیر ناچیز،علاقه داشت که نماز را با همه گستردگی اش به رشتۀ تحریر درآورد،اما کم مایگی و عجز قلم مانع از نوشتن است.

نماز را یک انسان منور به نور الهی و یک متصل به ملکوت عالی و یک آراسته به تحلیه،تخلیه و تجلیه و یک شربت عشق او چشیده و یک نمازگزار واقعی باید تجزیه و تحلیل کند،تهی دست بی نوا را کجا رسد که چهرۀ اصلی و ملکوتی این عبادت را نشان دهد؛باید گفت که این نوشتار،فقط راهنمایی به ظاهر نماز و دورنمایی از چشمۀ پرفیض خداست.

امید است همان گونه که سالار شهیدان،حضرت حسین بن علی علیهما السلام در ظهر عاشورا،لحظه ای که ابو ثمامه صیداوی از حضرت خواست نماز ظهر را در آن باران اسلحه به جماعت اقامه کند و آن جناب به او فرمود:خداوند تو را جزء نمازگزاران محسوب بدارد،همۀ ما و فرزندان ما را موفق به نماز واقعی و در قیامت کبری در صف نمازگزاران قرار دهد.

[ فَتَلَقَّیٰ آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِمَاتٍ ] (1).

پس آدم کلماتی را [ مانند کلمۀ استغفار و توسّل به اهل بیت علیهم السلام که مایۀ توبه و بازگشت بود ] از سوی پروردگارش دریافت کرد.

روایتی را از قول پدرش ابراهیم قمی،از ابن ابی عمیر،از ابان بن عثمان از امام صادق علیه السلام نقل می کند (2)که مورد اعتماد کتب رجالی شیعه از قبیل:«معجم الرجال»،«قاموس الرجال»،«رجال الکشی»،«جامع الرواة»قرار گرفته که این اعتماد نمایش گر این معنی است که مسئلۀ نماز از جانب حضرت ذو الجلال به عنوان عبادتی بزرگ و طاعتی عظیم در عصر حضرت آدم ابو البشر مطرح شده و پروردگار عزیز آیین و مکتب مربوط به آدم را همراه با نماز قرار داده است ! !

ترجمۀ فارسی روایت،تا آنجا که لازم می باشد از نظر خوانندگان عزیز می گذرد.

آدم پس از این که بر اثر نزدیک شدن به درخت منهیه،از بهشت رانده می شود و به زمین هبوط می کند،به مدت چهل شبانه روز در کوه صفا واقع در مکه نزدیک به محل بیت اقامت می نماید.

در آن مدت به خاطر دوری از بهشت،در حالی که سر به سجده داشت سرشک از دیده می سفت و به خاطر دوری از جنت و به خصوص دچار شدن به مقام فراق از محبوب به شدت می گریست ! !

او شب و روز سر به زانوی غم داشت و آتش دل در سرشک دیده آشکار می ساخت و گاهی جبین بر خاک درگاه حضرت معبود ساییده به عنوان اظهار فقر و عجز در پیشگاه آن غیاث مستغیثین عرضه می داشت:

ص:13

ای خدا ای رهنمای گمرهان***ای تو دانا هم به پیدا و نهان

ای تو پیدا جز تو ناپیدا همه*** وی تو بینا جز تو نابینا همه

یا غیاث المستغیثین الغیاث*** ای نشاط جان غمگین الغیاث

الغیاث ای بیکران دریای لطف*** الغیاث ای موج توفانخیز لطف

دور گشتم گم شد آواز جرس*** ای امیر کاروان فریادرس

در میان رهزنان ماندم اسیر*** گه به بالا می کشندم گه به زیر

آن چنان از عمق دل ناله کرد و خاک زیر صورت،از اشک دیده تر نمود که امین وحی بر او نازل شد و سبب نالۀ جانسوز او را از او پرسید ؟ در پاسخ فرشته حق گفت:

چرا نگریم ؟ برای چه ننالم ؟ که من باید تا جان در بدن دارم در آتش اشک بسوزم و از حسرت جان بکاهم،مگر نه این است که مولای عزیز من و یار دلنواز من حضرت حق به خاطر عصیان من،مرا از جوار قرب بیرون کرده و از بهشت عنبر سرشت خود که جایگاه عزیزان اوست رانده و از پیشگاه رحمت بی نهایتش محروم نموده و جایم را بر فراز خاک تیره در این بیابان پر از سنگ و خار قرار داده و از من ضعیف ناتوان و فقیر دل شکسته روی برگردانده.بر من است که تا می توانم بنالم و تا قدرت دارم اشک بریزم و در آتش حسرت و اندوه و پشیمانی بسوزم ! !

فرشتۀ وحی به او گفت:

به پیشگاه لطف حق برگرد و وجود خویش را به زینت توبه بیارای که توبه جبران کنندۀ گناه گذشته است و علت جذب عنایت حق به سوی تائب،رو به پیشگاه او کن و با زبان حال و قلبی سوزان به حضرت او عرضه بدار:

ای به ازل بوده و نابوده ما***وی به ابد زنده و فرسوده ما

حلقه زن خانه به دوش توایم ***چون در تو حلقه به گوش توایم

بیطمعیم از همه سازنده ای*** جز تو نداریم نوازنده ای

ص:14

از پی توست این همه امید و بیم*** هم تو ببخشای و ببخش ای کریم (1)

خداوند مهربان چون ارادۀ آدم را بر جبران گذشته راسخ دید و میل او را به بازگشت و توبه،میل حقیقی یافت،قبه ای از نور که جایگاه بیت را مشخص می کرد و تابش نورش حدود جغرافیایی حرم را معلوم می نمود،فرو فرستاد و به امین وحی فرمان داد که محل بیت را نشانه گذاری کند.

چون به وسیلۀ آن نور الهی،محل بیت و حدود و حرم معلوم شد،فرشتۀ وحی از آدم خواست آماده شود تا مراسمی را به جای آورده و در ضمن آن مراسم دست نیاز به سوی بی نیاز برای توبه بردارد.

آدم روز اول ذوالقعده هبوط داشت و پس از طی مقدماتی روز ترویه برنامۀ لازم را شروع کرد.

پدر آدمیان به فرمان فرشتۀ وحی،غسل کرد و احرام بست،پس از آن در روز هشتم ذوالحجه به سرزمین منی رفت و دستور گرفت که شب را در منی بماند.

صبح روز نهم به عرفات آمد در حالی که زبان پاکش مترنّم به تلبیه بود و آفتاب عرفات از ظهر می گذشت؛امین وحی به او گفت که از ادامۀ تلبیه خودداری کن و دو مرتبه خود را به غسل،زینت ده و مشغول نماز عصر شو.پس از نماز خواندن، فرشتۀ حق به وی گفت:در این سرزمین بپاخیز:چون برخاست،کلمات توبه را به دستور حق به وی تعلیم کرد،آن گاه آدم به شرف با عظمت توبه،پس از ادای فریضۀ عصر مشرف شد و عظمت از دست داده را بازیافت (2).

از این روایت پر ارزش که علاوه بر«تفسیر علی بن ابراهیم»،کتاب های دیگر هم

ص:15

نقل کرده اند،استفاده می شود که فرهنگ آدم و آیین این پیامبر بزرگ،دارای نماز بوده،ولی چگونگی و کیفیت و شرایط و عدد رکعات و اوقات آن چسان بوده،از ما پوشیده است و دانستن آن هم برای ما چندان لزومی ندارد،مهم آن است که معارف اسلامی به طور قاطع می گویند:آدم برای به جای آوردن نماز دارای مسؤولیت بوده است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

به هنگامی که آدم ابو البشر از دنیا رفت،فرزندانش از جانب حق دستور گرفتند که قبل از دفن آدم بر او نماز بگزارند.

فرزندش هبة اللّه به امین وحی گفت:ای فرستاده حق ! پیش قدم شو تا بر جنازۀ این مرد نماز گزارده شود،فرشته پاسخ داد:خداوند،ما را به سجده بر پدرت امر کرد و هم اکنون در شأن ما نیست که بر نیکوترین فرزند وی مقدم شویم،شما بر ما پیشی گیر و پنج تکبیر بر جنازه بخوان؛پس از عمل هبة اللّه،نماز خواندن بر جنازۀ تمام انسان ها در همۀ ادیان الهی واجب شد (1).

در هر صورت مسئلۀ نماز-حتی بر جنازه انسان-جزء واجبات دینی و فرایض الهی بوده و این برنامه از مهم ترین برنامه های حضرت حق در میان عبادات و برنامه هاست.

نماز بگزار و حل مشکلات دینی و دنیوی خود را از خدای مهربان بطلب.

مسجد سهله خانۀ ادریس است،پیامبری که در آنجا به پیشۀ خیاطی مشغول بود و نمازش را در آن جایگاه اقامه می کرد.

آری،کسی که در آنجا دست نیاز به سوی بی نیاز بردارد،بی جواب نمی ماند و در قیامت در جنب حضرت ادریس از مقام بلندی برخوردار خواهد بود و به خاطر عبادت و نیازمندی در آن محل مقدس از رنج دنیا و شر دشمنان،در پناه حق قرار خواهد گرفت (1).

ادریس از قدیمی ترین پیامبران خداست و مفسر بزرگ قرآن مرحوم طبرسی او را جدّ پدری نوح می داند (2).

این یار پنج روزه غم آرد نشاط او*** دل با کسی سپار که او را زوال نیست (1)

ابراهیم بازگشت و فراق فرزند-که تنها چراغ زندگی او بود-قلبش را سخت می فشرد،اما ایمان به خداوند او را از آن منطقه با کمال اطمینان دور می ساخت و در حالی که مرکب به جلو می راند،دست به سوی حق برداشت و فرمود:

[ رَبَّنٰا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوٰادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنٰا لِیُقِیمُوا الصَّلاٰةَ ] (2):

پروردگارا ! من برخی از فرزندانم را در درّه ای بی کشت و زرع نزد خانۀ محترمت سکونت دادم؛پروردگارا ! برای این که نماز را بر پا دارند.

و نیز حضرت ابراهیم به حضرت حق عرضه داشت:

[ رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاٰةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی رَبَّنٰا وَ تَقَبَّلْ دُعٰاءِ ] (3).

پروردگارا ! مرا بر پادارندۀ نماز قرار ده،و نیز از فرزندانم [ برپادارندگان نماز قرار ده ].و پروردگارا ! دعایم را بپذیر.

وَ کٰانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاٰةِ وَ الزَّکٰاةِ وَ کٰانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا ] (1):

و در این کتاب،[ سرگذشتِ ] اسماعیل را یاد کن،که او وفا کننده به وعده و فرستاده ای پیامبر بود.*و همواره خانواده اش را به نماز و زکات فرمان می داد،و نزد پروردگارش پسندیده بود.

الهی استثنا نشده بودند.

نماز،حقیقت جامعی است که دین الهی بدون آن ناقص و بندگی بندگان، منهای این اصل عالی ناتمام است.

قسمت عمده ای از رشد و کمال انسان در پرتو نماز تأمین می شود و انسان بی نماز،در حقیقت از اصل عالم دور و از رحمت حضرت دوست مهجور است.

نماز،راه مستقیم انسان به سوی او و علامت عشق عبد به مولا و مرکب تندرو روح به سوی عالم ملکوت و حقیقتی است که تمام موجودات هستی به وسیلۀ آن به جانب حضرت حق در حرکت اند.

و ترازو را عادلانه [ و منصفانه ] کامل و تمام بدهید،و اجناس مردم را [ هنگام خریدن ] کم شمارتر و کم ارزش تر [ از آنچه که هست ] به حساب نیاورید و در زمین تبهکارانه فتنه و آشوب برپا نکنید.*آنچه خدا [ در کسب و کارتان از سود و بهره پس از پرداخت حق مردم ] باقی می گذارد،برای شما بهتر است اگر مؤمن باشید،و من بر شما نگهبان نیستم.*گفتند:ای شعیب ! آیا نمازت به تو فرمان می دهد که آنچه را پدرانمان می پرستیدند رها کنیم ؟ یا از این که در اموالمان به هر کیفیتی که می خواهیم تصرف کنیم دست برداریم ؟ به راستی که تو [ انسانی ] بردبار و راه یافته ای [ پس چرا می خواهی در برابر آزادی ما نسبت به بت پرستی و هزینه کردن اموالمان به هر کیفیتی که بخواهیم بایستی؟ ! ] !

آری،نماز شعیب،نماز بازدارنده از فحشا و منکرات بود و نمازگزاری چون شعیب نمی توانست در برابر کفر و شؤون آن بی تفاوت باشد؛به همین خاطر نمازگزار واقعی بری از انواع منکرات و جهادگری استوار در برابر آلودگی هاست و بر مبنای همین حساب،مردم مدین امر به معروف و نهی از منکر شعیب را به نماز او نسبت می دادند.

فَاعْبُدْنِی وَ أَقِمِ الصَّلاٰةَ لِذِکْرِی ] (1).

پس چون به آن آتش رسید،ندا داده شد:ای موسی !*به یقین این منم پروردگار تو،پس کفش خود را از پایت بیفکن؛زیرا تو در وادی مقدس طوی هستی.*و من تو را [ به پیامبری ] برگزیدم،پس به آنچه وحی می شود،گوش فرا دار.*همانا ! من خدایم که جز من معبودی نیست،پس مرا بپرست و نماز را برای یاد من برپا دار.

امام باقر علیه السلام می فرماید:

خداوند به موسی فرمود:می دانی چرا از میان بندگانم تو را برای شنیدن کلامم به نحو مستقیم انتخاب کردم ؟ عرضه داشت:نه.خطاب رسید:به خاطر این که در عبادت و بندگی همانندت را نیافتم که نسبت به من در نفس خود به این اندازه با تواضع باشد.ای موسی ! تو بنده ای هستی که در پیشگاه من به وقت نماز صورت بر خاک می گذاشتی (2).

به قول فروغی:

گر ز غلامیش نشانت دهند***سلطنت کون و مکانت دهند

بنده او شو که به یک التفات*** خواجگی هر دو جهانت دهند

سر به خط ساقی گلچهره نه*** تا زقضا خط امانت دهند

باده مستانه بنوش آشکار***تا خبر از راه نهانت دهند

تا نرسد جان تو بر لب کجا*** نوشی از آن کنج دهانت دهند

ص:23

شرف شده و محبوب حضرت احدیت است.

نوزاد [ از میان گهواره ] گفت:بی تردید من بنده خدایم،به من کتاب عطا کرده و مرا پیامبر قرار داده است.*و هر جا که باشم بسیار بابرکت و سودمندم قرار داده،و مرا تا زنده ام به نماز و زکات سفارش کرده است.*و مرا نسبت به مادرم نیکوکار [ و خوش رفتار ] گردانیده و گردنکش و تیره بختم قرار نداده است.*و سلام بر من روزی که زاده شدم،و روزی که می میرم،و روزی که زنده برانگیخته می شوم.

عنایت و رضای حق قرار نخواهد گرفت.

نماز، جهانی از اسرار الهی است که می توان با قدرت تقوا و خلوص به آن اسرار رسید.

نماز، دنیای با عظمتی است که دیدگاه آن تا اعماق جنات الهی و رضوان اکبر است.

نماز، شرف و فضیلت انسان و مایۀ حرکت او به سوی حضرت جانان است.

نماز، درهای رحمت و برکت الهی را به روی عباد باز می کند.نماز،یکی از مهم ترین علل نجات عبد در قیامت است.

خدا را از طریق قرآن مجید بشناسید،اسما و صفات حضرت او را درک کنید و در نعمت های مادی و معنوی که به شما عنایت فرموده اندیشه کنید و از این راه به کسب عشق و محبت به حضرت حق برآیید؛چون آتش عشق از باطن قلب شما زبانه کشید،این عشق را در نماز-که به فرمودۀ حضرت رضا علیه السلام ادای شکر منعم است (1)-آشکار خواهید دید و در این صورت نماز شما در پیشگاه معبود نمازی عالمانه و عارفانه و عاشقانه خواهد شد و این نماز پرارزش ترین عمل در بارگاه حضرت اوست.

به قول عارف بسطام،مرحوم فروغی:

خوش آن که نگاهش به سراپای تو باشد***آیینه صفت محو تماشای تو باشد

صاحب نظر آنست که در صورت و معنی*** چشم از همه بر بندد و بینای تو باشد

ص:27

این سحر که چشم همه را بسته به یک بار***سحریست که در نرگس شهلای تو باشد

آن نافه که بویش همه را خون به جگر کرد*** در چین سر زلف چلیپای تو باشد

چون طره بی تاب تو آرام نگیرد*** هر دل که سراسیمه سیمای تو باشد

«قیام بدن،حالتی است که اعضا هر یک در وضع طبیعی خود قرار می گیرند و هر کدام وظیفه ای که در به پا داشتن بدن دارند،انجام می دهند و اندام چنان که هست می نماید:

مراکز ادراک و سر،بالای بدن و بدن تکیه بر فقرات پشت و همه بر ستون های پا ایستاده اند و اعصاب ادراک و تحریک به آسانی فرمان می گیرند و خبر می دهند؛ چشم و گوش و دست و پا به آسانی به هر سو متوجه می گردد،اراده بر اعصاب و اعصاب بر عضلات و عضلات بر بندها و ستون های بدن غلبه و فرماندهی کامل دارد.

قیام بدن مرتبط به قیام فکر و تصویر است،تا مطلوبی درست تصویر نشود، برای انجام و رسیدن به آن شخص اراده نمی نماید و بدن بر خلاف میل طبیعی راست و مستقیم نمی گردد.

آمادگی برای نماز آن گاه است که امر و ارادۀ پروردگار همت را برانگیزد و ذهن را - که توجه به حواس و شهوات خمیده یا خفته اش داشته-به پا دارد؛در این وقت قوای نفسانی به وضع طبیعی قرار می گیرد و مانند اعضای بدن قیام می نماید.

در سازمان درونی جسم انسان،مرکز تفکر و ادراک بالا و محل بروز عواطف که قلب است پایین،معده و امعا که دیگ شهوت غذا است پایین تر و دستگاه تناسلی که انگیزندۀ شهوت جنسی است در زیر قرار گرفته است.

در سازمان درونی نفس که از این قوا ترکیب یافته باید چنین باشد.

تکمیل این قیام در صورت اجتماع آن گاه است که افراد از هواهای اختلاف انگیز و نظام طبقاتی«شیطانی»به سوی یگانگی برگردند و در یک صف قرار گیرند و به امام عادل عالم-که تقدم طبیعی دارد-اقتدا نمایند.

چون تحقق و کمال صلاة به اقامه است،قرآن در هر جا که نماز کامل را دستور داده،یا توصیف نموده است،آن را مقارن الفاظ«اقام،اقم،یقیمون و مقیم»آورده و برای نمازگزارانی که از حقیقت نماز غافلند«ویل»را وعده داده و«مصلین»را تنها آورده: [ فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ ] (1).

در سورۀ معارج که مصلین را از دیگر مردم بی ثبات مستثنی کرده،دوام صلاة را متمم آن آورده:

[ إِنَّ الْإِنْسٰانَ خُلِقَ هَلُوعاً* إِذٰا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً* وَ إِذٰا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً * إِلاَّ الْمُصَلِّینَ* اَلَّذِینَ هُمْ عَلیٰ صَلاٰتِهِمْ دٰائِمُونَ ] (2):

چون آسیبی به او رسد،بی تاب است،*و هنگامی که خیر و خوشی [ و مال و رفاهی ] به او رسد،بسیار بخیل و بازدارنده است،*مگر نمازگزاران،* آنان که همواره بر نمازشان مداوم و پایدارند.

در سورۀ بقره (3)فعل مضارع«یقیمون»کوشش پیوسته را می رساند تا هر چه بیش تر نماز را بپا دارند؛چون اقامۀ نماز،اقامه و مستقیم شدن انسان است،باید متدرجاً و پیوسته باشد تا در تمام عمر یک نماز کامل و مستقیم که شایستۀ مقام انسان است انجام شود؛چون این وظیفۀ نهایی درست و کامل انجام یافت و حقیقت انسانیت مستقیم گردید،مأموریتش در این جهان تمام شده،رخت

ص:30

برمی بندد،«گویا برای همین به این عالم آمده که یک عمل کامل و شایسته انجام دهد».

آری،نماز را با شرایطی که دارد به جای آرید تا مستقیم شوید؛به نماز متوسل گردید تا شما را به اوج شخصیت رسانده و فحشا و منکرات را از آیینۀ حیات شما پاک کند.

نماز بخوانید تا از شیطان رها شده و از شیطنت نجات یابید و در نور آن،حقیقت و حقایق را ببینید.

نماز بخوانید تا دل از تعلّقات مادی برهد و جان به برق عشق جانان منور گردد و پیوند شما از آنچه غیر خداست،جدا شود.

نماز بخوانید،تا از مادی گری برهید و به دنیای با عظمت معنی راه پیدا کنید.

[ لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لٰکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلاٰئِکَةِ وَ الْکِتٰابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ آتَی الْمٰالَ عَلیٰ حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبیٰ وَ الْیَتٰامیٰ وَ الْمَسٰاکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السّٰائِلِینَ وَ فِی الرِّقٰابِ وَ أَقٰامَ الصَّلاٰةَ وَ آتَی الزَّکٰاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذٰا عٰاهَدُوا وَ الصّٰابِرِینَ فِی الْبَأْسٰاءِ وَ الضَّرّٰاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولٰئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ] (1).

نیکی این نیست که روی خود را به سوی مشرق و مغرب کنید،بلکه نیکی [ واقعی و کامل،که شایسته است در همۀ امور شما ملاک و میزان قرار گیرد، منش و رفتار و حرکات ] کسانی است که به خدا و روز قیامت و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورده اند،و مال و ثروتشان را با آنکه دوست

ص:31

دارند به خویشان و یتیمان و درماندگان و در راه ماندگان و سائلان و [ در راه آزادی ] بردگان می دهند،و نماز را [ با همۀ شرایطش ] بر پای می دارند، و زکات می پردازند،و چون پیمان بندند وفاداران به پیمان خویشند،و در تنگدستی و تهیدستی و رنج و بیماری و هنگام جنگ شکیبایند؛اینانند که [ در دین داری و پیروی از حق ] راست گفتند،و اینانند که پرهیزکارند.

آری،با ادعای تنهای از ایمان و عمل،هیچ کس اهل خیر و سعادت نمی شود، آنچه موجب فلاح و رستگاری است،باطن پاک و عمل خالص است.

مشکلات امروز انسان و فردای او جز در پرتو اعتقاد صحیح و عمل شایسته قابل حل نیست.

تمام ارزش آدمی به ایمان و عمل اوست؛انسان جدای از ایمان و عمل، قطعه ای از گوشت و استخوان متحرک است که جز رحمت و مزاحمت برای دیگران حاصلی ندارد.

به عقیدۀ بیداران و آگاهان و آنان که عمر عزیز خویش را صرف قرآن مجید کرده اند،این آیۀ کامل ترین نسخه از میان دستورهای قرآن برای حرکت انسان به سوی خیر و سعادت و رشد و کمال است.

کسانی که علماً و عملاً از قرآن و دستورهای حضرت حق دورند،بالاجبار به تمام شهوات و غرایز و امیال میدان داده و صحنه حیات را تبدیل به چراگاه شکم و تمتع شهوت کرده اند،اینان برعکس تمام حقایق در حرکتند و از تمام جوانب وجودشان فساد و شر می بارد ! !

اینان عقل و فطرت و وجدان و انصاف را در آتش شهوات سوزانده و از خویشتن،جز مشتی استخوان و گوشت و رگ و پی متحرک باقی نگذاشته اند؛ حرکت آنان حرکتی بی ارزش و خوی و خلق آنان از خوی و خلق حیوانات پست تر و رذل تر است.

ولی مردمی که علماً و عملاً با نسخه های درمان بخش الهی سر و کار دارند، مردمی وزین،آبرومند،با تربیت،با شخصیت و مؤدّب هستند.

ایشان در تمام شؤون حیات بر بال ملائکه در حرکتند و خواسته های آنان در تمام جوانب هماهنگ با خواسته های خداست.

خداوند مهربان در ملکوت هستی و نزد ملائکه به وجود چنین بندگانی مباهات می کند.

اینان مجمع فضایل و منبع برکات و میدان خیرات و سرچشمۀ نیکی ها و نیکوکاری ها هستند.

اینان حلّال مشکلات مردم و تأمین کنندۀ نیاز نیازمندان و چراغ پر فروغ خانۀ یتیمان و دستگیر مستمندان و آبروی صاحبان آبرویند.

اینان از برکت ایمان به خدا و روز جزا و ملائکه و کتب الهی و انبیا و انفاق مال در

ص:33

راه خدا به محتاجان و برپا داشتن نماز و ادای زکات و آراسته بودن به اخلاق حسنه،دارای ارزشی هستند که جز خدا احدی بر آن ارزش آگاهی ندارد.

فردای قیامت و حتی در عالم برزخ بهشت برین از اینان و جهنم آتشین از آنان است.

پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله در روایت مهمی دربارۀ این دو طایفه می فرماید:

اذٰا وُضِعَ الْعَبْدُ فی قَبْرِهِ وَ انْصَرَفَ اصْحٰابُهُ حَتّٰی لَیَسْمَعَ خَفْق نِعٰالِهِمْ اتٰاهُ مَلَکٰانِ یُحٰاسِبٰانِهِ،فَاِنْ کٰانَ مُؤمِنا ارَیٰاهُ مَکٰانَهُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ انْ کٰان کٰافِراً ضَرَبٰاهُ بِمِطْرَقَةٍ مِنْ حَدیدٍ بَیْنَ اذُنَیْهِ فَیَصیحُ صَیْحَةً یَسْمَعُهٰا مَنْ یَلیهِ الّا الثَّقَلَیْنِ (1):

زمانی که عبد را در قبرش بگذارند و کسانش او را رها کرده و برگردند،میت صدای کفش آنان را در بازگشتشان می شنود؛در این وقت دو ملک حق برای رسیدگی به حساب او سر می رسند،اگر او بندۀ مؤمن خدا باشد،مکانش را در بهشت به او نشان می دهند و اگر بنده ای باشد که نسبت به نعمت های الهی ناسپاسی کرده و راه کفر پیش گرفته با پتکی از آهن جهنم بین دو گوشش می زنند که هر چه جز جن و انس است،صدای وحشت آور و دهشت زای آن را می شنوند ! !

با توجه به مسائل عالی الهی واجب است انسان خود را بشناسد و به موقعیت و موقف و وظیفۀ هر یک از قوای درون و برون آشنا شده و هر یک را بر اساس خواسته های الهی بکار گیرد تا درخت وجودش هم چون شجرۀ طیبه برای ابد، مثمر ثمر گردد.

ص:34

و اگر این کلمۀ موجودات را به انسان تشبیه می کنی،دل این انسان موجودات هم،آدمی دانا است،پس آدمی دانا دل موجودات باشد.

بعضی گفته اند که انسان کامل هم کتاب اللّه هم کلام اللّه است؛زیرا که انسان کامل مجموع هر دو عالم است و بعضی گفته اند که انسان کامل کتاب اللّه است و سخن انسان کامل،کلام اللّه است.

شما خود انصاف دهید که برای رسیدن به نقطۀ با عظمت کمال،آیا راهی به جز پاکی از آلودگی ها و آراسته شدن به حسنات وجود دارد ؟

به قول پیر روشن ضمیر،مرحوم الهی قمشه ای:

ز دو بینی چو بگذشتی به چشم دل خدا بینی***در آن وجه اللّه باقی فنا عین بقا بینی

برون آی از حجاب تن قدم در کشور جان زن*** که هر جا بنگری سری زاسرار خدا بینی

ز اوهام طبیعت دور شو تا دل صفا یابد*** صفای دل طلب تا حسن یار دلربا بینی

[ إِنَّمٰا وَلِیُّکُمُ اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاٰةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکٰاةَ وَ هُمْ رٰاکِعُونَ ] (1).

سرپرست و دوست شما فقط خدا و رسول اوست و مؤمنانی [ مانند علی بن ابی طالب اند ] که همواره نماز را برپا می دارند و در حالی که در رکوعند [ به تهیدستان ] زکات می دهند.

به نظر مفسرین عامه و خاصه،این آیه در شأن امیر مؤمنان،قلب عارفان،

ص:36

حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است،خداوند بزرگ به پا داشتن نماز را از ویژگی های آن حضرت شمرده و آن را به عنوان علامت و نشانۀ آن محور ایمان قرار داده است (1)؛در متن آیۀ شریفه می خوانیم:

همانا همه کارۀ شما تنها خدا و رسول و آن گرویدگانی هستند که نماز را بپا داشته و در حال رکوع ادای زکات می کنند !

و نماز را بر پا داشته اند [ دارای پاداشند ] یقیناً ما پاداش اصلاح گران را ضایع نمی کنیم.

در این آیه دو موضوع ریشه دار و یک نتیجه مورد بحث است:تمسّک به کتاب و اقامۀ نماز.

و امّا نتیجۀ مصلح شدن انسان به خاطر اتصال به آن دو موضوع،تمسّک به کتاب خدا که نقشۀ جامع الهی برای هدایت انسان به سوی هر خیر و کمالی است.قرآنی که درمان دردها،علاج امراض،حلال مشکلات،رافع نیازها و راهبر انسان به سوی خداست.

و این الصاق و اتصال،حاصل نمی شود مگر با رعایت سه برنامه:

1-قرائت قرآن

2-فهم قرآن

3-عمل به قرآن

چون کسی به قرائت و خواندن قرآن مجید برخیزد و برای فهم این کتاب مجاهده کند و در عمل به آیات آن بکوشد و بر این راه ثابت قدم باشد،مصداق واقعی متمسّک به کتاب است.

در شرح حدیث چهاردهم کتاب«مصباح الشریعة»-به خواست حضرت الهی - توضیح بسیار مفصل و قابل توجهی در این باب خواهد آمد.

آری،از خصوصیات مهم مؤمن،تمسّک به کتاب و اقامۀ نماز است،چون عبد در مسیر قرآن و نماز قرار گرفت،مصلح خواهد شد،به این معنی که در مرتبۀ اول در اصلاح خویش و سپس اصلاح زن و فرزند،آن گاه اصلاح جامعه برخواهد آمد

ص:38

و اجر چنین مصلحی-که اصلاح گری او از قرآن و نماز سرچشمه گرفته-ضایع نخواهد شد.

این چنین انسان،در پیشگاه خداوند مهربان از اعتبار و قیمت خاصی برخوردار است و انسانی است که به توفیق حضرت دوست،خیر دنیا و آخرتش تأمین است.

تمسّک به کتاب،نتیجۀ عشق به قرآن و عشق به قرآن نتیجۀ معرفت انسان به کتاب خداست.

معرفت،مولد همت و عشق است و عشق و همت،مولد حرکت و عمل است؛ پیروز و بهروز،انسانی است که در این عشق استوار و ثابت قدم است.

هر دل که در او بلای عشق است***آن جایگه خدای عشق است

هر ناله که بر دلی نشیند از نای*** روان فزای عشق است

خوشتر زصفای صبحگاهی*** شامی که در او صفای عشق است

تا هست جهان و ملک هستی*** در گوش فلک صدای عشق است

باقی است همیشه عشق و عاشق*** زیرا که بقا بقای عشق است

تا بوده و هست ملک هستی*** در زیر پر همای عشق است

[ إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ وَ أَقٰامُوا الصَّلاٰةَ وَ آتَوُا الزَّکٰاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لاٰ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاٰ هُمْ یَحْزَنُونَ ] (1).

مسلماً کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند،و نماز را به پا داشتند،و زکات پرداختند،برای آنان نزد پروردگارشان پاداشی شایسته و مناسب است،و نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین می شوند.

[ فَإِنْ تٰابُوا وَ أَقٰامُوا الصَّلاٰةَ وَ آتَوُا الزَّکٰاةَ فَإِخْوٰانُکُمْ فِی الدِّینِ وَ نُفَصِّلُ

ص:39

اَلْآیٰاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ ] (1).

پس اگر [ از پیمان شکنی،قطع رحم،کفر و شرک ] توبه کنند و نماز را بر پا دارند و زکات بپردازند،برادران دینی شمایند و ما آیات خود را برای گروهی که [ واقعیات را ] می دانند،به صورت های گوناگون بیان می کنیم.

[ إِنَّمٰا یَعْمُرُ مَسٰاجِدَ اللّٰهِ مَنْ آمَنَ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقٰامَ الصَّلاٰةَ وَ آتَی الزَّکٰاةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّٰهَ فَعَسیٰ أُولٰئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ ] (2).

آباد کردن مساجد خدا فقط در صلاحیت کسانی است که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و نماز را بر پا داشته و زکات پرداخته و جز از خدا نترسیده اند؛ پس امید است که اینان از راه یافتگان باشند.

آیاتی که ذکر شد، نمونه هایی از آیات کتاب خداست که نماز را به عنوان یکی از خصوصیات بارز مردم مؤمن معرفی کرده است؛قسمت دیگری از آیات کتاب خدا که همین هدف را دنبال کرده،برابر با نام سوره ها و شمارۀ آیات بدین قرار است:

انعام،92؛توبه،71؛رعد،42؛ابراهیم،31؛حج،35-41؛مؤمنون،2؛ نور،37؛نمل،3؛لقمان،4؛فاطر،18-19؛شوری،38؛بینه،5؛معارج، 23؛روی هم رفته در حدود بیست و پنج آیه در سوره های مختلف قرآن،نماز را از نشانه های مردم با ایمان و انسان های شایسته قرار داده و بر مبنای این آیات،اگر مرد و زنی از حوزه با عظمت نماز بی بهره باشند،باید گفت که از مدار ایمان واقعی خارج و از مراتب عالی الهی و انسانی دورند و اینان همان مردمی هستند که خداوند در قرآن مجید به خاطر عدم ایمان و ضعف عمل از آنان تحت عناوین انعام،شر دواب،فاسق و اصحاب نار یاد کرده است ! !

ص:40

اگر خواهی که این در بازیابی***به عجز اقرار کن تا بازیابی

خداوندا امیدم را روا کن ***دلم را از کرم حاجت روا کن

منور دار جانم را به نوری ***دلم را زنده گردان از حضوری

مرا از من نجاتی ده به توفیق ***ز نور خود براتی ده به تحقیق

دلم را محرم اسرار گردان*** ز خواب غفلتم بیدار گردان (1)

علی بن جعفر از برادر بزرگوارش حضرت موسی بن جعفر علیه السلام پرسید:چه زمانی نماز و روزه به پسر بچه واجب می شود ؟ حضرت فرمود:چون به مرز تکلیف برسد و نماز و روزه را بشناسد.

عَنْ ابی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام،عَنْ ابیهِ قٰالَ:اِنّٰا نَاْمُرُ صِبْیٰانَنٰا بِالصَّلٰاةِ اذٰا کٰانُوا بَنی خَمْسَ سِنینَ،فَمُرُوا صِبْیٰانَکُمْ بِالصَّلٰاةِ اذٰا کٰانُوا بَنی سَبْعَ سِنینَ (1):

امام صادق علیه السلام از پدرش حضرت باقر علیه السلام نقل می کند که آن حضرت فرمود:

ما فرزندان خود را در پنج سالگی امر به نماز می کنیم،پس شما در سنین هفت سالگی،آنان را نسبت به نماز تمرین بدهید.

به روایت زیر دقت کنید که روایت بسیار مهمی است:

عَنِ الْحَسَنِ بْنِ قٰارُونَ انَّهُ قٰالَ:سَاَلْتُ الرِّضٰا علیه السلام اوْ سُئِلَ وَ انَا اسْمَعُ عَنِ الرَّجُلِ یَجْبُرُ وَلَدَهُ وَ هُوَ لٰا یُصَلّیِ الْیَوْمَ وَ الْیَوْمَیْنِ فَقٰالَ:وَ کَمْ أَتَی عَلَی الْغُلٰامِ ؟ فَقُلْتُ ثَمٰانِیَ سِنینَ فَقٰالَ:سُبْحٰانَ اللّهِ یَتْرُکُ الصَّلٰاةَ قٰالَ:قُلْتُ یُصیبُهُ الْوَجَعُ قٰالَ:

یُصَلّی عَلیٰ نَحْوِ مٰا یَقْدِرُ (2):

حسن بن قارون می گوید:من از حضرت رضا علیه السلام پرسیدم،یا یک نفر پرسید و من گوش می دادم که مردی فرزندش را به نماز وامی دارد ولی یک یا دو روز نماز نمی خواند،حضرت فرمود:بر آن پسر بچه چند سال گذشته ؟ گفتم:

هشت سال.حضرت تعجب کرد و فرمود:هشت سال و ترک نماز ؟ عرضه

ص:43

داشتم:برای او سخت و رنج آور است.فرمود:به اندازه تاب و توانش نماز بخواند.

عَنْ عَلِیٍّ فی حَدیثِ الْاَرْبَعَ مِاَةَ قٰالَ:عَلِّمُوا صِبْیٰانَکُمُ الصَّلٰاةَ وَ خُذُوهُمْ بِهٰا اذٰا بَلَغُوا ثَمٰانِیَ سِنینَ (1):

در حدیث چهار صدگانه از علی علیه السلام آمده:نماز را به فرزندان خود تعلیم دهید و چون به هشت سالگی برسند،آنان را وادار به خواندن این فریضه الهی نمایید.

این آسمان که قسمتی از آن با چشم عادی قابل رؤیت است،بشر را از درک ستارگان،سحابی ها و کهکشان هایش با این همه پیشرفت دانش و وسایل علمی به تمام معنی عاجز و ناتوان کرده است ! !

شاید تاکنون صدها هزار کتاب دربارۀ مسائل آسمان دنیا نوشته شده باشد و هزاران نوع وسایل علمی جهت تماشای مناظر دلفریب این صفحۀ پهناور اختراع شده باشد،ولی انسان با همۀ کوشش و جهاد علمی اش،خود را از درک طول و عرض و حجم همین آسمان اول ناتوان و ضعیف معرفی کرده است.

اگر به اظهارات دانشمندان شرق و غرب دربارۀ عجز علم از درک واقعیت ها مراجعه کنید،دچار شگفتی و تعجب می شوید و در ضمن به انصاف اهل انصاف و تواضع متواضعین پی می برید.

در اینجا لازم است به گوشه ای از اظهارات دانشمندان علم نجوم دربارۀ وضع گوشه ای بسیار کوچک و محدود نسبت به آسمان اول توجه کنید.

متجاوز از دو هزار و چهار صد سال قبل،دموکریت فیلسوف بزرگ یونانی اظهار داشت که:

شاید کهکشان از اجتماع میلیون ها سیاره تشکیل شده باشد.

گفتۀ او پس از دو هزار سال به وسیلۀ گالیله با کشف و اختراع دوربین نجومی تأیید شد.

او وقتی در ژنو،دوربین خود را ساخت به این مسئله رسید که کهکشان عبارت از توده ای از ستارگان است.

و امروز دانشمندان بزرگ این علم می گویند:

کهکشان،توده ای از ستارگان است که تعداد آن حدوداً نزدیک به دو میلیارد ستاره است ! !

ص:45

فاصله هر ستاره تا ستاره دیگر چهار سال نوری است و عرض این کهکشان نزدیک به دویست هزار سال نوری تخمین زده شده و دارای سی هزار منظومه شمسی است که منظومه ما یکی از آن هاست.

این کهکشان دارای یک حرکت دورانی است که در مدت سیصد میلیون سال انجام می گیرد و این همه وضع کلی یک کهکشان است.

تاکنون در همین گوشه از عالم توانسته اند نزدیک به صد میلیون کهکشان پیدا کنند که فاصلۀ هر یک با دیگری دو میلیون سال نوری است ! !

نزدیک ترین کهکشان به کرۀ زمین المرءة المسلسله است که فاصله آن تا زمین هشتصد هزار سال نوری است و با چشم غیر مسلح به شکل ستاره کم نوری دیده می شود.

بعضی از کهکشان ها تا زمین هزار میلیون و بعضی نهصد و برخی هشتصد و بعضی هفتصد و تعدادی ششصد میلیون سال نوری فاصله دارند.

اسحاق نیوتن که خود یکی از بزرگ ترین متخصصان علم هیئت و ریاضی است، می گوید:

جهان آفرینش چون اقیانوسی است که ما در طی اکتشافاتی که داشته ایم، همانند طفلی هستیم که در کنار آن سنگی به این طرف و آن طرف انداخته ایم ! !

انیشتن می گوید:

اکنون که پیر شده ام،خیال می کنم هر چه را آموخته ام،ولی می دانم که کیفیت ذرۀ بی مقدار را نمی دانم،ولی در جوانی تصور می کردم همه چیز می دانم.

و نیز می گوید:

بشر در علم اگر چه خیلی پیش رفته،ولی در دوران کودکی علم و ابتدای دالان خانۀ بزرگ است.

ص:46

لدژ از فلاسفۀ بزرگ است،می گوید:

آنچه را می دانم در مقابل دانستنی ها خیلی ناچیز است،من این را با تمام اعتقاد می گویم،گرچه بعضی اعتقاد ندارند.

ابن سینا می گوید:

طول و عرض و حجم اشیا را می توان حساب کرد،ولی به حقیقت اشیا نمی توان پی برد.

در هر صورت زمین و تمام موجوداتش،آسمان های هفت گانه و تمام عناصر و اشیائش،عالم ملکوت و ملائکه و جن با تمام شؤونش ذره ای بسیار اندک و کوچک و ناچیز،در برابر عظمت بی نهایت در بی نهایت خالق هستی است و در حقیقت این کجا و آن کجا ؟

واقعی عالم با چشمی غیر از همه چشم ها به نماز می نگریستند.

آنان با نماز رفتاری عاشقانه و ربطی عارفانه و پیوندی آگاهانه داشتند؛نماز چشم و چراغ آنان و روشنی قلب و دل آن سرباختگان کوی محبوب بود؛آنان بدون نماز زندگی نمی کردند و بی نماز زنده نبودند و منهای نماز حرکت نداشتند.

جهان را بی نماز نمی خواستند و برای ره بردن به عالم ملکوت راهی جز نماز نمی دانستند و محصول و میوۀ هستی را در نماز می دیدند.

در برابر نماز از خود بی خود می شدند و به هنگام ورود به نماز سر و جان نمی شناختند و تنها مستی و وجد و شور و سماع آنان از نماز بود.

آنان با نماز جان و دل می آراستند و نفس خود با نماز از رذایل پاک می کردند و وقت نماز از خود بی خود می شدند و در مقدمۀ نماز به مستی کامل فرو می رفته و با زبان حال به محضر حضرت جانان عرضه می داشتند:

ما را سفری فتاد بی ما***آنجا دل ما گشاد بی ما

آن مه که ز ما نهان همی شد***رخ بر رخ ما نهاد بی ما

ماییم همیشه مست بی می*** ماییم همیشه شاد بی ما

درها همه بسته بود بر ما ***بگشود چو راه داد بی ما

«1» ماییم ز نیک و بد رهیده ***از طاعت و از فساد بی

بیایید آن طور که قرآن مجید فرموده به نماز بنگریم،یعنی نماز را در رأس تمام احکام حضرت دوست ببینیم.

دوست به ما اجازه داده تا به وسیلۀ نماز به محضر مبارک او و پیشگاه قدس و کوی پاکش مهمان شویم و گرنه ما که بی نهایت در بی نهایت کوچکیم کجا و پیشگاه آن جناب که بی نهایت در بی نهایت عظیم است کجا ؟ !

این که حضرت ذو الجلال از ما انسان ها نماز خواسته،دلیل بر کمال عشق

ص:48

و محبت او نسبت به ماست.

اگر عشق خالق به مخلوق نبود،مسئله ای به نام نماز مطرح نمی شد؛نماز، فریادی عاشقانه و راهی عارفانه به سوی جناب اوست؛اگر نماز را آن چنان که هست و به آن نحوی که دستور داده اند به جای آری،آنچه حجاب بین قلب و روح تو و حضرت محبوب است برداشته شود و به مشاهده عظمت او نایل گردی.

به خدا قسم از همسایگان و یارانتان می شناسید کسی را که اگر برای بعضی از شما نماز بخواند از او قبول نخواهید کرد،چون نماز را سبک انگاشته،خداوند جز عمل نیکو قبول نمی کند،چگونه کسی که یک عمل الهی را سبک گرفته از او قبول کنند (1)؟

حضرت موسی بن جعفر علیه السلام فرمود:

لَمّٰا حَضَرَتْ ابی الْوَفٰاةُ قٰالَ لی:یٰا بُنَیَّ انَّهُ لٰا یَنٰالُ شَفٰاعَتَنٰا مَنِ اسْتَخَفَّ بِالصَّلٰاةِ (2):

پدرم حضرت صادق علیه السلام به وقت مرگ فرمود:پسرم،کسی که نماز را سبک بشمارد،به حقیقت که به شفاعت ما نمی رسد.

قٰالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:لِکُلِّ شَیءٍ وَجْهٌ وَ وَجْهُ دینِکُمُ الصَّلٰاةُ فَلٰا یَشینَنَّ احَدُکُمْ وَجْهَ دینِهِ وَ لِکُلِّ شَیءٍ انْفٌ وَ انْفُ الصَّلٰاةِ التَّکْبیرُ (3):

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:برای هر چیزی صورتی است (که نمایانگر هویت و زیبایی و حیثیت آن چیز است) و صورت دین شما نماز است،کسی از شما صورت دین را خوار و سبک نشمارد،برای هر چیزی مقدمه ای است و مقدمه نماز تکبیر است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

ص:50

برای نماز از میان ملائکه موکلی است که کاری غیر آن ندارد،چون مکلف از نماز فراغت پیدا کند،آن را به طرف خدا می برد،اگر قابل قبول باشد قبول می شود و اگر از طرف حق قبول نشود،خطاب می رسد:این نماز را به بنده ام بازگردان.

ملک نماز را باز گردانده و به صورت صاحبش می زند و می گوید:وای بر تو که همیشه عملی داری که باعث سرشکستگی من است (1).

و نیز از ابو بصیر نقل شده:

بر ام حمیده وارد شدم،تا او را در عزای امام صادق علیه السلام تسلیت بگویم.او گریه کرد و من نیز گریستم.سپس گفت:ای ابو محمد ! اگر حضرت صادق علیه السلام را به وقت مرگ می دیدی تعجب می کردی ! دو چشمش را باز کرد و فرمود:همۀ کسانی که با من آشنایی دارند دور من جمع کنید،کسی نماند مگر این که به محضر آن جناب آمد،آن گاه به همه نظر کرد و فرمود:شفاعت ما شامل کسانی که نماز را سبک بشمارند،نمی شود (2)!

عَنْ ابی جَعْفَرٍ علیه السلام قٰالَ:اَلصَّلٰاةُ عَمُودُ الدّینِ مَثَلُهٰا کَمَثَلِ عَمُودِ الْفُسْطٰاطِ اذٰا ثَبَتَ الْعَمُودُ ثَبَتَ الْاَوْتٰادُ وَ الْاَطْنٰابُ وَ اذٰا مٰالَ الْعَمُودُ وَ انْکَسَرَ لَمْ یَثْبُتْ وَتِدٌ وَ لا طُنُبٌ (3):

امام باقر علیه السلام فرمود:نماز ستون دین است و برنامه آن برای دین همانند ستون خیمه است،وقتی ستون ثابت و پا برجا باشد،میخ ها و طناب ها پابرجاست، ولی وقتی ستون از ثبوت بیفتد و بشکند،میخ و طنابی پا برجا نمی ماند.

ص:51

دریغ و افسوس بر اهمال کاری و تقصیری که دربارۀ خدا کردم.

به قول فیض کاشانی آن سرمست بادۀ عشق الهی:

گنج ابدی پیروی حق و عبادت***مفتاح در خیر نمازی به جماعت

معنای نماز است حضور دل احباب***زنهار به صورت مکن ای دوست قناعت

راضی مشو از بندگیش تا ننمایی*** آداب و شرایط همه را نیک رعایت

هر چند که وسواس کنی سود ندارد*** خود را ندهی تا به دل و جان به عبادت

خواهی به عبادت خللی راه نیابد*** میکن دولت از وسوسه دیو حمایت

خواهی که زدستت ن رود وقت فضیلت*** مگذار که تا کار کشد وقت طهارت

پس ای عزیز ! دامن همت به کمر زن و دست طلب بگشای و با هر تعب و زحمتی،حالات خود را اصلاح کن و شرایط روحیۀ نماز اهل معرفت را تحصیل کن و از این معجون الهی که با کشف تام محمدی صلی الله علیه و آله برای درمان تمام دردها و نقص های نفوس فراهم آمده استفاده کن و خود را تا مجال است از این منزلگاه ظلمت و حسرت و ندامت و چاه عمیق دوری از ساحت مقدس ربوبیت جلّ و علا کوچ ده و مستخلص کن و به معراج وصال و قرب کمال،خود را برسان که اگر این وسیله از دست رفت وسایل دیگر منقطع است.

ص:53

انْ قُبِلَتْ قُبِلَ مٰا سِوٰاهٰا وَ انْ رُدَّتْ رُدَّ مٰا سِوٰاهٰا (1).

اگر نماز قبول شود بقیۀ اعمال دیگر عبد قبول می شود و اگر نماز مردود نشود بقیه اعمال دیگر نیز مردود می شود.

عارف روشن ضمیر مرحوم حاج میرزا عبد الحسین تهرانی-که از اعاظم تلامذۀ مرحوم حجة الاسلام شفتی اصفهانی است-می گوید (2):

نماز،مستجمع صفات سایر عبادات است،چون صیام که امساک از مفطرات است و چون حج که احرام بستن از میقات است و چون زکات که بذل نفیس نفقات است و چون جهاد که محاربۀ با جنود شیاطین و مخالفین است و محراب عبادت نیز معدن وسوسۀ شیطان است.

پس نماز،کل و سایر اعمال بستۀ به او به منزلۀ اجزا و او اعلی و سایر نسبت به او ادنی و مشخص است که،چون کل منتفی شود جزء نیز منتفی گردد و چون متاع اعلی مردود شود ادنی به طریق اولی نابود شود.

و این در مثل چنان است که پادشاهی از رعیت تحفه خواهد و در حفظ او مبالغه نماید و رعیت نیز از راه دور متاعی بردارد و تا به درگاه سلطان هدیه آورد و دشمنان بسیار و دزدان خونخوار بسیار نیز در راه برخورند و با همه،کشش و کوشش نماید و متاع را از چنگ دزدان رباید و صحیح و سالم تسلیم بارگاه سلطان و پادشاه کند.

و لکن در این تحفه ها یکی از همه مرغوب تر و نزد سلطان از همه مطلوب تر و ایجاب آن از سایرین بیش تر و تأکید سلطان دربارۀ او فزون تر باشد،معلوم است که اگر تحفه به صفتی که سلطان امر فرموده موصوف باشد و به اسم صحت معروف

ص:54

باشد،مقبول طبع شاه شود و سایرین را نیز به تبع آن قبول فرماید و اما اگر آن متاع اعلی که نفیس تر و طبع سلطان به آن حریص تر است،به دزدان داده،یا آنکه به صفتی که سلطان خواسته موصوف نباشد،سلطان همه را رد نماید و سایر تحفه ها اگر چه خوب است بد نماید.

نقطۀ خال تو تا دید به پرگار وجود*** یکسر از دایرۀ عقل برون شد دل من (1)

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:شیطان،همیشه از مؤمن بیمناک است،تا زمانی که بر نماز پنج وقت محافظت دارد،اما وقتی نماز پنج وقت را ضایع کرد،بر او جرأت پیدا می کند و وی را در گناهان بزرگ می اندازد !

قٰالَ الصّٰادِقُ علیه السلام:فی حَدیثٍ انَّ مَلَکَ الْمَوتِ یَدْفَعُ الشَّیْطٰانَ عَنِ الْمُحٰافِظِ عَلَی الصَّلٰاةِ و یُلَقِّنَهُ شَهٰادَةَ انْ لٰا الٰهَ الّا اللّهُ وَ انَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ فی تِلکَ الْحٰالَةِ الْعَظیمَةِ (1).

امام صادق علیه السلام فرمود:در حدیثی است که ملک الموت به وقت جان گرفتن، شیطان را از ایجاد خطر نسبت به محافظت کنندۀ بر نماز باز می دارد و شهادت به وحدانیت حق و رسالت پیامبر را به او تلقین می کند،آن هم در چنان حالت بزرگ و فوق العاده ای.

قٰالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:اِذٰا کٰانَ یَوْمُ الْقِیٰامَةِ یُدْعیٰ بِالْعَبْدِ فَاَوَّلُ شَیءٍ یُسأَلُ عَنْهُ الصَّلاٰةُ فَاِذٰا جٰاءَ بِهٰا تٰامَّةً وَ الّا زُجَّ فِی النّٰارِ (2):

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:به وقت قیامت بنده را به دادگاه الهی طلب می کنند و اول چیزی که از او می پرسند دربارۀ نماز است،اگر نماز تمام و جامع و کاملی ارائه داد اهل نجات است،و گرنه با خشم او را به دوزخ می اندازند.

قٰالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:لٰا تُضَیِّعُوا صَلٰاتَکُمْ فَاِنَّ مَنْ ضَیَّعَ صَلٰاتَهُ حُشِرَ مَعَ قٰارُونَ وَ هٰامٰانَ وَ کٰانَ حَقّا عَلَی اللّهِ انْ یُدْخِلَهُ النّٰارَ مَعَ الْمُنٰافِقینَ فَالْوَیْلُ لِمَنْ لَمْ یُحٰافِظْ عَلیٰ صَلٰاتِهِ وَ ادٰاءِ سُنَّتِهِ (سُنَّةَ نَبِیِّهِ) (3):

ص:57

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:نماز خود را ضایع مکنید،که هر کس نمازش را ضایع کند،با قارون و هامان محشور می شود و سزاوار است که خداوند،او را با منافقین به آتش جهنم ببرد؛وای بر کسی که بر حفظ نمازش اقدام نکند و به ادای سنت حق یا (سنّت پیامبر) برنخیزد.

امیر المؤمنین علیه السلام در کلامی که اصحابش را وصیت می کرد،فرمود:

نسبت به مسئلۀ نماز متعهد باشید و بر آن محافظت کنید و آن را زیاد بجای آرید و به وسیلۀ آن به حضرت حق تقرب جویید؛زیرا نماز بر مردم مؤمن واجب شده؛ شما جواب گرفتاران به عذاب الهی را نشنیده اید وقتی از آنان می پرسند که علت جهنم آمدن شما چه بود ؟ می گویند:از نمازگزاران نبودیم ! !

نماز،گناهان نمازگزار را هم چون برگ درخت می ریزد و او را از اسارت هوا و عذاب نجات می دهد.

نبی اسلام صلی الله علیه و آله،نماز را تشبیه به حمام در خانۀ مرد فرموده که شبانه روز پنج بار خود را در آن شستشو دهد که با چنین برنامه ای هیچ گونه چرکی در بدن نمی ماند (1).

مؤمنان حقیقی،حق با عظمت نماز را شناخته اند که زینت متاع دنیا و مال و اولاد آنان را از نماز بازشان نمی دارد؛خدای بزرگ فرموده:

[ رِجٰالٌ لاٰ تُلْهِیهِمْ تِجٰارَةٌ وَ لاٰ بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللّٰهِ وَ إِقٰامِ الصَّلاٰةِ وَ إِیتٰاءِ الزَّکٰاةِ ] (2).

مردانی که تجارت و داد و ستد آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و پرداخت زکات باز نمی دارد.

ص:58

نبی بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله بعد از این که به خاطر نماز به بهشت بشارت داده شد،خود را برای نماز در زحمت و رنج می انداخت،چون در قرآن مجید آمده بود:

[ وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاٰةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْهٰا ] (1).

و خانواده ات را به نماز فرمان بده و خود نیز بر آن شکیبایی ورز.

آن حضرت اهل خود را امر به نماز می فرمود و خودش در میدان نماز استقامت و صبر می ورزید (2).

امام باقر علیه السلام می فرماید:

پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله در مسجد نشسته بودند که مردی وارد شد و به نماز ایستاد،ولی رکوع و سجودش را آن چنان به سرعت خواند که در حقیقت رکوع و سجود نبود.پیامبر فرمود:همانند کلاغی که نوک بزند نماز را بجای آورد،اگر با این نماز از دنیا برود بر غیر دین من از دنیا رفته ! (3)امام صادق علیه السلام می فرماید:

وقتی نمازگزار به نماز می ایستد از پهنه های آسمان بر زمین،رحمت بر او نازل می شود و به محاصرۀ ملائکه الهی درآمده و ملکی فریاد می زند:

اگر این نمازگزار آگاه شود که در نماز چیست،هرگز آن را به هم نمی پیچد (4).

هارون بن خارجه می گوید:

ص:59

مردی از یاران خود را نزد حضرت امام صادق علیه السلام تعریف کردم و به خوبی ثنای او را گفتم.حضرت به من فرمود:نماز او چگونه است (1)؟

امام باقر علیه السلام می فرماید:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

زمانی که بندۀ مؤمن به نماز برمی خیزد،خداوند به او نظر می کند.یا فرمود:

خداوند تا پایان نماز به او روی می آورد و از بالای سر او تا افق آسمان سایۀ رحمت قرار می دهد و از حول و حوش او تا بالای آسمان پر از ملائکه می شود و ملکی موکل او می گردد که بالای سرش بایستد و به او بگوید:ای نمازگزار ! اگر می دانستی چه وجودی تو را می نگرد و با که مناجات می کنی رو برنگردانده و هرگز از جایت حرکت نمی کردی (2)!

امام صادق علیه السلام فرمود:

هرگاه نماز واجب بجای آوردی آن را به وقت خودش بجای آر و تصور کن این آخرین نماز توست،نمازی که دیگر آن را به دست نخواهی آورد؛چشم به جایگاه سجودت داشته باش،اگر بدانی در راست و چپ تو چه خبر است هر آینه نمازت را نیکو بجای آوری،بدان در برابر وجود بزرگی ایستاده ای که تو را می بیند ولی تو او را نمی بینی (3).

امام صادق علیه السلام می فرماید:

وقتی عبد وارد نماز می شود و نمازش را سبک بجای می آورد و ادب و وقار و طمأنینه را آن طوری که باید مراعات نمی کند،خداوند به ملائکه می فرماید:

ص:60

بنده ام را نمی بینید،مثل این که نیازهایش به دست غیر من است،آیا او نمی داند که هر چه نیاز دارد در ارتباط با من است (1)؟

قٰالَ عَلِیٌّ علیه السلام:اِنَّ اسْرَقَ النّٰاسِ مَنْ سَرَقَ مِنْ صَلٰاتِهِ (2):

علی علیه السلام فرمود:دزدترین مردم کسی است که از نمازش بدزدد ! !

اتصال به غسل و وضو و تیممی که آب و خاکش از راه حرام است،به بارگاه عزت آن عزیز راه یابد.

آنجا مقام پاکان و نیکان است،آنجا منزل بینایان و دانایان است،آنجا راه عارفان و عاشقان است.

عارف و عاشق،محال است در مسئلۀ لباس و مکان و طهارت از دستور معشوق و محبوب سرپیچی کند.

مگر مؤمن قدرت دارد به مال کسی چشم بدوزد،تا چه رسد که آن مال را غاصبانه تصرف کند.

مگر برای مؤمن امکان دارد با آب غصبی یا خاک حرام غسل یا وضو یا تیمم بسازد،آن وضو و غسل و تیمم مگر طهارت است ؟

چون عبد از محصول زحمت و کوشش خود لباس و طهارت و مکان را به دست آورد و در این زمینه سیر و سلوکش را به پایان برد،وارد مرحلۀ بعد و منزل دیگر می شود و آن منزل عبارت است از،بیرون آوردن لباس گناه از وجود و به تن کردن لباس تقوا و پاک کردن غبار و خاک شیطنت از صفحۀ نفس و تیمم بر خاک کوی محبوب و بیرون ریختن لجن هوا و رذایل از قلب و شستشوی وجود با آب عشق یار و رها کردن زمین دو رویی و مکر و حیله و قرار گرفتن در مقام تسلیم،آن مقامی که جز پاکی و طهارت ظاهر و باطن نماند و جز ترک سر و در باختن جان برای رسیدن به وصال جانان هوسی نباشد.

نقد جان را در بهای زلف جانان می دهم***عاشقم وز بهر سودایی چنین جان می دهم

ای که از حال من آشفته می پرسی مپرس*** کز پریشانی خبرهای پریشان می دهم

ص:62

دور از او هجران اگر قصد هلاک من کند ***عمر خود می بخشم و جان را به هجران می دهم (1)

عزّ و شرف و فضیلت و معرفت را همه در تذکر و مناجات با حق دانند،اینان اگر توجه به عالم کنند و نظر به کونین اندازند نظر آن ها عارفانه باشد و در عالم،حق جو و حق طلبند و تمام موجودات را جلوۀ حق و جمال جمیل دانند.

اینان اوقات صلاة را به جان و دل مواظبت کنند و خود را برای میقات گاه حق حاضر و مهیا کنند و دل آن ها حاضر است و از محضر حاضر را طلبند و احترام محضر را برای حاضر کنند و عبودیت را مودت و معاشرت با کامل مطلق دانند و اشتیاق آن ها برای عبادت از این باب است.

آنان که مؤمن به غیب و عالم آخرت و شیفته کرامات حضرت حق جلاله اند و نعمت های ابدی بهشتی و لذت ها و بهجت های دائمی سرمدی را با حظوظ دائره دنیویه و لذائذ ناقصه موقته مشوبه،مبادله نکنند نیز در وقت عبادات-که بذر نعم اخرویه است-قلوب خود را حاضر نمایند و از روی دل چسبی و اشتیاق قیام به امر کنند و از اوقات صلاة که وقت حصول نتایج و کسب ذخایر است انتظار کشند و چیزی را به نعم جاویدان اختیار نکنند،اینان نیز چون قلب آن ها از عالم غیب با خبر است،ایمان قلبی به نعم همیشگی و لذات دائمۀ عالم آخرت آورند،اوقات خود را غنیمت شمارند و تضییع اوقات خود نکنند،«اولئک اصحاب الجنة و ارباب النعمة هم فیها خالدون».

این طوایف که ذکر شد و بعض دیگر که ذکر نشد،خود عبادات نیز برای آن ها لذاتی است به حسب مراتب آن ها و معارف آنان و کلفت تکلیف برای آن ها به هیچ وجه نیست.

نشاط اصفهانی در این زمینه چنین سروده:

محفل عشقش چو می آراستند*** اول از بیگانگان پیراستند

ص:64

ساقی آنگه باده در گردش فکند*** باده ها در سینه ها آتش فکند

مست افتادست از خود بی خبر***نی شناسد سر زپا نی پا زسر

شخص انسان کز همه کامل تر است*** ذات او را لطف حق شامل تر است

ولی ما بیچارگان گرفتار آمال و امانی و بستۀ زنجیرهای هوا و هوس و فرو رفتگان در سجن مسجور ظلمانی طبیعت که نه بویی از محبت و عشق به شامۀ روحمان رسیده و نه لذتی از عرفان و فضیلت را از ذائقۀ قلبمان چشیده،نه اصحاب عرفان و عیانیم و نه ارباب ایمان و اطمینان.

عبادات الهیه را تکلیف و کلفت دانیم و مناجات با قاضی الحاجات را سربار و تکلف شماریم،جز دنیا که معلف حیوانات است،رکون به چیزی نداریم و جز به دار طبیعت که معتکف ظالمان است تعلقی نداریم،چشم بصیرت قلبمان از جمال جمیل کور و ذائقۀ روح از ذوق عرفان مهجور است ! !

عمر خود را در چه پایان برده ای***قوت و قوت در چه فانی کردهای

گوهر دیده کجا فرسوده ای*** پنج حس را در کجا پالوده ای

گوش و چشم و هوش و گوهرهای عرش ***خرج کردی چه خریدی تو ز فرش(1)

بلی سر حلقۀ اهل معرفت و خلاصۀ اصحاب محبت و حقیقت می فرماید:

ابیتُ عِنْدَ رَبّی یُطْعِمُنی وَ یَسْقینی (2).

نزد پروردگارم بیتوته کردم که طعام و نوشیدنی مرا تأمین می کرد.

ص:65

خدایا! این چه بیتوته است که در دار الخلوت انس،محمد را با تو بوده و این چه طعام و شراب است که با دست خود این موجود شریف را چشاندی و از همۀ عوالم وارهاندی؟!

آن سرور را رسد که فرماید:

لی مَعَ اللّهِ وقْتٌ لٰا یَسَعُهُ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ (1).

برای من با خداوند وقت و حالتی است که در توان هیچ فرشتۀ مقربی و هیچ پیامبر مرسلی نمی باشد.

آیا این وقت از اوقات عالم دنیا و آخرت است ؟ یا وقت خلوتگاه قاب قوسین و طرح الکونین است ؟

موسی کلیم چهل روز،صوم موسوی گرفت و به میقات حق نایل شد و خدا فرمود:

[ فَتَمَّ مِیقٰاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً ] (2).

پس میعادگاه پروردگارش به چهل شب پایان گرفت.

با این وصف به میقات محمدی نرسد و با دقت احمدی تناسب پیدا نکند،به موسی در میعادگاه خطاب رسید:

[ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ ] (3).

پس کفش خود را از پایت بیفکن.

و آن را به محبت اهل،تفسیر کردند و به رسول ختمی،امر به حب علی شد،

ص:66

در قلب از این سر جذوه ای است که دم از او نزنم،تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل ! !

در دل بی خبران جز غم عالم غم نیست***در غم عشق تو ما را خبر از عالم نیست

خاک آدم که سرشتند غرض عشق تو بود*** هر که خاک ره عشق تو نشد آدم نیست

از جنون من و حسن تو سخن بسیار است*** قصه ما و تو از لیلی و مجنون کم نیست

گر طبیبان زپی داغ تو مرهم سازند*** کی گذاریم که آن داغ کم از مرهم نیست

من که امروز هلاک دم جان بخش توام***دم عیسی چه کنم چون دم او این دم نیست(1)

اشتغالات قلبیۀ خود را در آن اوقات کم کن،بلکه قطع کن و این حاصل شود به این که اوقات خود را موظف و معین کنی و برای نماز که متکفل حیات ابدی توست وقتی خاص تعیین کنی که در آن وقت کارهای دیگر نداشته باشی و قلب را تعلّقاتی نباشد و نماز را با امور دیگر مزاحم قرار مده،تا بتوانی قلب را راحت و حاضر کنی.

در احادیث در احوال معصومین تدبر کن و در حالات آن بزرگواران تأمل نما؛ شاید تنبّهی حاصل آید و ما نیز بتوانیم به قلب مهجور خود بفهمانیم که اوقات صلاة اوقات حضور در بارگاه قدس حضرت ذو الجلال است،اوقاتی است که حق تعالی که مالک الملوک و عظیم مطلق است بندۀ ضعیف ناچیز را به مناجات خود دعوت فرموده و به دار الکرامة خود اذن دخول داده تا فوز به سعادت های ابدی و سرور بهجت های دائمی پیدا کند.

از دخول وقت نماز به مقدار معرفت خود بهجت و سرور داشته باشیم و اگر قلب،استشعار عظمت و خطر مقام کند به مقدار فهم عظمت،خوف و خشیت حاصل می شود و چون قلوب اولیا مختلف و حالات آن ها متفاوت است،به حسب تجلیات لطفیه و قهریه و استشعار عظمت و رحمت و جمال،آن ها را به سرور و بهجت وادار کند«و ارحنا یا بلال»گویند و گاهی تجلیات به عظمت و قهر و سلطنت آن ها را از خود بی خود کند و رعشه و رعده برای آن ها دست دهد ! !

هر که را جامه ز عشقی چاک شد***او زحرص و عیب کلی پاک شد

جمله معشوق است و عاشق پرده ای*** زنده معشوق است و عاشق مرده ای

جسم خاک از عشق بر افلاک شد*** کوه در رقص آمد و چالاک شد

عشق آن زنده گزین کاو باقی است*** وز شراب جان فزایت ساقی است

ص:68

عشق آن بگزین که جمله انبیا*** یافتند از عشق او کار و کیا (1)

ندانی و لایق عبادات و عبودیت نشماری و اذن در عبادت و عبودیت را فقط از شمول رحمت و عمیم لطف حضرت احدیت جلّت قدرته بدانی که اگر ذلت خود را نصب عین خود کردی و به جان و دل تواضع برای ذات مقدس حق نمودی و خود و عبودیت خود را ناچیز و بی ارزش دانستی،حق تعالی با تو تلطف فرماید و تو را مرتفع کند و به کرامات خود مخلّع فرماید ! !

این همه سود و منفعت،این همه عشق و محبت،این همه لطف و کرامت،این همه رأفت و رحمت گوشه ای از آثار و نتایج نماز است.

پرسیدم،برترین چیزی که وسیلۀ قرب عباد به حق است و محبوب ترین عمل نزد خداوند چیست ؟ فرمود:پس از معرفت به حق چیزی را محبوب تر از نماز نمی شناسم،ندیدی بندۀ شایستۀ حق حضرت عیسی بن مریم علیه السلام گفت:

خداوند مرا به نماز و زکات تا زنده ام سفارش فرموده است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

محبوب ترین اعمال نزد حضرت حق نماز است و آن آخرین وصیت انبیای خداست.

چه نیکوست مرد غسل کند یا وضوی کامل بگیرد،سپس آهنگ جای کند که کسی او را نبیند؛پس پروردگار مهربان او را در حال رکوع و سجود بنگرد؛عبد زمانی که سجده کند و سجودش طول بکشد،ابلیس فریاد برمی دارد:وای بر من ! انسان ها اطاعت کردند،ولی من معصیت و آنان سجده کردند،ولی من از این عمل با عظمت سرباز زدم ! (1)!

عَنْ ابی بَصیرٍ قٰالَ:قٰالَ ابُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام:صَلٰاةٌ فَریضَةٌ خَیْرٌ مِنْ عِشْرینَ حِجَّةٌ وَ حِجَّةٌ خَیْرٌ مِنْ بَیْتٍ مَمْلُوٌّ ذَهَباً یَتَصَدَّقُ مِنْهُ حَتّیٰ یُفْنیٰ (2):

ابو بصیر از حضرت صادق علیه السلام نقل می کند:یک نماز واجب از بیست حج بالاتر است و یک حج بهتر است از خانه ای که پر از طلا باشد و همۀ آن در صدقه مصرف شود.

ص:71

امام صادق علیه السلام می فرماید:

پیرمردی را در قیامت حاضر می کنند،سپس پروندۀ او را به دستش می دهند، پرونده به صورتی است که مردم آن را می بینند و در آن جز بدی های او را نمی نگرند؛این برنامه به طول می انجامد تا پیرمرد به حضرت حق می گوید:امر می کنی که مرا به آتش ببرند ؟ خطاب می رسد:ای پیرمرد ! من حیا می کنم که تو را عذاب کنم در حالی که در دنیا برای من نماز خواندی،ای ملائکۀ من ! بندۀ مرا به بهشت ببرید (1).

این عبد مسکین و شرمندۀ مستکین و افتادۀ ناتوان در مقام مناجات با حضرت قاضی الحاجات چنین عرضه داشته ام:

ای کرمت یاور افسردگان***زنده به یادت دل دل مردگان

تیره شبم نور تو روشن کند*** خاک مرا عشق تو گلشن کند

ای تو شفای دل مجروح من*** پاکی جان منی و روح من

هست دو دستم به گدایی دراز*** سوی تو ای با کرم بی نیاز

چشم امیدم به کرامات توست*** روی دلم سوی عنایات توست

روشنی ظلمت دل نور توست*** دل که ز الطاف تو مخمور توست

هست به درگاه تو فریاد من*** لطف تو گیرد ز عدو داد من

صافتر از آینه کن جان من*** جان من و مذهب و ایمان من

باز کن از عشق دری بر دلم*** تا که شود مهر رخت حاصلم

روز و شبم مونس و همدم تو باش*** راه نجات از الم و غم تو باش

خاک درت بستر جان من است ***مرحمت و لطف تو خوان من است

ص:72

یاد تو ای دوست شفای من است***عشق تو آوای بقای من است

می نرود یاد تو از خاطرم*** چون که تویی در دو جهان ناصرم

بنده تو یکسره مسکین توست*** بسته مهر تو و آیین توست

عَنِ النَّبیِّ صلی الله علیه و آله:اِنَّ احَبَّ الْاَعْمٰالِ الیَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الصَّلٰاةُ وَ البِرُّ وَ الجِهٰادُ (1):

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:محبوب ترین کارها نزد حضرت اللّه،نماز و نیکی و جهاد است.

عَنْ یُونُسِ بْنِ یَعْقُوبَ قٰالَ سَمِعْتُ ابٰا عَبْدَ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ:حَجَّةٌ افْضَلُ مِنَ الدُّنْیٰا وَ مٰا فیهٰا وَ صَلٰاةٌ فَریضَةٌ افْضَلُ مِنْ الْفِ حَجَّةٍ (2):

یونس بن یعقوب می گوید:شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود:یک حج از دنیا و آنچه در آن است برتر است و یک نماز واجب از هزار حج بالاتر است.

لباس غصبی،مکان غصبی،آب و خاک غیر مباح و لقمۀ حرام را ترک کرده و از جهت دیگر ملزم است قسمت اعظمی از محرمات باطنی،از قبیل کبر و حسد و ریا و نفاق و خدعه و شر و عجب و حقد و کینه را ترک نماید.

و از طرفی با اتصال به آداب قلبیه و روحیۀ نماز،به کسب حسنات و فضایل از قبیل مراقبه،محاسبه،توجه،ذکر،خلوص،پاکی،صافی نایل می گردد و این بهره ها که از برکت نماز نصیب او می شود بهره های الهی است؛پس با ترک محرمات،واجد تقوا و با اقامۀ نماز،دارنده نیکی ها می گردد و تقوا باعث این است که،گرامی ترین بنده شود و نیکی ها باعث این است که،به مقام«لی مع اللهی» برسد و چه ارزشی در عالم وجود بالاتر از مقام تقوا و مقام«لی مع اللهی»است ؟

[ إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّٰهِ أَتْقٰاکُمْ ] (1).

بی تردید گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزکارترین شماست.

[ إِنَّ اللّٰهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ ] (2).

بی تردید خدا با کسانی می باشد که پرهیزکاری پیشه کردند و کسانی که [ از هر جهت ] نیکوکارند.

آری،به فرمودۀ قرآن مجید،نماز بازدارندۀ انسان از فحشا و منکرات (3)و به فرمودۀ معصوم علیه السلام نماز معراج مؤمن است (4).

ص:74

ای کرده دوا بخشی لطف تو به هر دردی*** من درد تو می خواهم دور از همه درمان ها (1)

این دو روایت دلالت دارند که ارزش نمازگزار واقعی در حدی است که به احترام او عذاب دنیا بر یک ملت بخشیده می شود.

خاصی است،در حدی که خداوند مهربان به خاطر او برکاتش را بر مردم نازل و عذابش را از آنان دفع می کند.

چه نیکوست که همۀ ما،آهنگ زندگی خود را در همۀ شؤون،هماهنگ با انبیا و ائمه و اولیا و اهل کرامت قرار دهیم.

چه نیکوست که ما قدر خود را شناخته و از استعدادهای عالی درون خود آگاه شویم و با ایمان و عمل صالح به رشد و کمال عقل و قلب و نفس اقدام کرده و خویش را از این ظلمتکده جهل و غفلت و بی خبری نجات داده به میدان نور و مقام قرب و نقطۀ با عظمت وصال برسانیم.

در این روایت آمده:

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وارد مسجد شد،گروهی از اصحاب آنجا بودند،فرمودند:

می دانید که خدای شما چه می گوید ؟ عرضه داشتند:خدا و پیغمبر بهتر می دانند.فرمود:پروردگار شما می فرماید:

این است نمازهای پنجگانه،هر کس آن ها را به وقتش به جای آورد و بر آن محافظت کند،مرا در قیامت ملاقات می کند،در حالی که از او عهدی بر من است که به سبب آن عهد،او را داخل در بهشت می کنم و هر کس به وقتش آن نمازها را به جای نیاورد و بر آن محافظت نکند،بر من است که اگر بخواهم او را عذاب کنم یا بیامرزم (1).

در روایت مهمی که در«الأمالی»شیخ صدوق آمده چنین می خوانیم:

برای خداوند،ملکی است به نام«سخائیل»که برای نمازگزاران از پیشگاه حضرت حق برات آزادی می گیرد.

چون مردم مؤمن وارد صبح شوند و وضو بگیرند و نماز صبح را به جای آورند، از خداوند مهربان برای آنان براتی می گیرد که بر آن نوشته:

من خدای ابدی و باقی هستم.بندگان و کنیزان من ! شما را در حفاظت خود قرار می دهم،قسم به عزت و جلالم شما را منکوب نمی کنم،گناهان شما را تا ظهر بخشیدم.

وقتی نماز ظهر را می خوانند براتی برای آنان می گیرد که بر آن نوشته شده:

من خدای قادرم.بندگان و کنیزان من ! سیئات شما را به حسنات تبدیل کردم و گناهانتان را آمرزیدم و با رضا و خشنودی خود شما را به خانۀ جلالم وارد کردم.

ص:79

چون عصر شود و برای وضو و نماز عصر برخیزند و نماز را بجای آرند برای آنان براتی می گیرد که روی آن نوشته شده:

من خداوند بزرگم،نامم و حکومتم بزرگ است،بندگانم و کنیزانم ! بدن های شما را بر آتش جهنم حرام کردم و شما را در جایگاه نیکان جای دادم و به رحمتم شر اشرار را از شما دفع کردم.

چون مغرب شود و برای وضو و نماز برخیزند و نماز را به جای آرند برای آنان براتی می گیرد که بر آن نوشته:

من خدای جبار بزرگ متعالم.بندگان و کنیزانم ! ملائکۀ من با خشنودی از نزد شما به نزد من آمدند،بر من است که شما را خشنود کنم و در قیامت شما را به آرزوهایتان برسانم.

چون وقت عشا رسد و برخیزند و وضو گرفته و نماز را به جای آرند براتی برای آنان می گیرد که بر آن نوشته:

من خدا هستم و خدایی جز من نیست و پروردگاری غیر من نمی باشد.بندگان و کنیزانم ! در خانه های خود طهارت کردید و به مساجد آمدید و در یاد من غرق شدید و حقم را شناختید و واجب مرا ادا کردید.ای سیخائیل ! تو را و سایر ملائکه را به شهادت می گیرم که از بندگان و کنیزانم راضی و خشنود شدم (1)!

خوشا به حال آن انسان هایی که به حضرت حق معرفت پیدا کرده و پس از عرفان به وسیلۀ عمل به پیشگاه آن جناب شتافته اند.

آنان که در راه عبادت حضرت معبود سر از پا نمی شناسند و لذتی همانند لذت عبادت نمی چشند.

ص:80

آنان که به وقت رسیدن نماز،از همه چیز دست می کشند و با کمال اشتیاق به سوی پیشگاه آن حضرت روانه می شوند و با تمام هستی خود به مملکت نماز وارد می شوند و در محضر حضرت حق به وسیلۀ نماز با زبان حال عرضه می دارند:

ساقیا بده جامی زان شراب روحانی***تا دمی برآسایم زین حجاب جسمانی

بهر امتحان ای دوست گر طلب کنی جان را*** آن چنان بر افشانم کز طلب خجل مانی

بی وفا نگار من می کند به کار من*** خنده های زیر لب عشوه های پنهانی

دین و دل به یک دیدن باختیم و خرسندیم*** در قمار عشق ای دل کی بود پشیمانی

ما زدوست غیر از دوست مطلبی نمی خواهیم ***حور و جنت ای زاهد بر تو باد ارزانی

رسم و عادت رندی است از رسوم بگذشتن*** آستین این ژنده میکند گریبانی

زاهدی به میخانه سرخ رو زمی دیدم*** گفتمش مبارک باد بر تو این مسلمانی

زلف و کاکل او را چون به یاد می آرم***می نهم پریشانی بر سر پریشانی

خانه دل ما را از کرم عمارت کن*** پیش از آن که این خانه رو نهد به ویرانی

ص:81

ما سیه گلیمان را جز بلا نمی آید*** بر دل بهایی نه هر بلا که بتوانی (1)

[ ثُمَّ اسْتَویٰ إِلَی السَّمٰاءِ وَ هِیَ دُخٰانٌ فَقٰالَ لَهٰا وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیٰا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قٰالَتٰا أَتَیْنٰا طٰائِعِینَ* فَقَضٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ فِی یَوْمَیْنِ وَ أَوْحیٰ فِی کُلِّ سَمٰاءٍ أَمْرَهٰا ] (1).

آن گاه آهنگ آفرینش آسمان کرد،در حالی که به صورت دود بود،پس به آن و به زمین گفت:خواه یا ناخواه بیایید.آن دو گفتند:فرمانبردار آمدیم.*پس آن ها را در دو روز به صورت هفت آسمان به انجام رسانید و [ محکم و استوار ساخت ]،و در هر آسمانی کار آن را وحی کرد.

مسئلۀ تجلی نظام در سایه امر الهی نه تنها در زندگی انسان و آسمان و زمین معلوم است،بلکه در اصناف موجودات هستی اعم از غیب و شهود،این برنامه هم چون آفتاب روشن است.

آیا جز حضرت او کسی سزاوار امر کردن به موجودات است و آیا موجودات جهان هستی حق دارند از امر کسی جز او پیروی کنند ؟ !

انبیای گرامی و ائمۀ طاهرین و اولیای کامل الهی،در خط سیر نبوت و امامت و ولایت جز تبلیغ امر و نهی حضرت او برنامه ای نداشتند؛آن بزرگواران،مأمور رساندن امر حق به خلق بوده و تکلیف داشتند زمینۀ برپا شدن امر او را در تمام شؤون زندگی بشر اعم از عبادت،سیاست،اقتصاد،اخلاق،اجتماع و خانواده فراهم آورند.

در زمینۀ اوامر حضرت حق نسبت به انسان،آن هم در میان احکام شرعیه هیچ امری شدت و اهمیت و عظمتش هم چون امر به نماز نیست.

نماز،امر خداست؛نماز،خواستۀ پروردگار عالم،عادل و حکیم است؛نماز، بر اساس مصلحت خواهی او نسبت به انسان امر شده است.

پیروی از این امر ضامن سعادت و باعث خیر دنیا و آخرت و عامل رشد و کمال آدم است و بر هر مرد و زن و عالی و دانی اطاعت از این امر واجب و لازم و سرپیچی از آن مایۀ خواری و ذلت در دنیا و آتش و عذاب در عالم آخرت است.

نماز،برنامه ای است الهی که برای انسان سود مادی و معنوی دارد و برای حل بسیاری از مشکلات زندگی به منزلۀ بهترین کلید است؛پیروی از این امر پر اهمیت،پاک کنندۀ صفحۀ حیات از انواع رذایل و پلیدی ها و آلودگی هاست.

[ وَ أَقِیمُوا الصَّلاٰةَ وَ آتُوا الزَّکٰاةَ وَ ارْکَعُوا مَعَ الرّٰاکِعِینَ ] (1):

و نماز را بر پا دارید،و زکات بپردازید،و همراه رکوع کنندگان رکوع کنید [ که نماز خواندن با جماعت محبوب خداست ].

[ وَ إِذْ أَخَذْنٰا مِیثٰاقَ بَنِی إِسْرٰائِیلَ لاٰ تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّٰهَ وَ بِالْوٰالِدَیْنِ إِحْسٰاناً وَ ذِی الْقُرْبیٰ وَ الْیَتٰامیٰ وَ الْمَسٰاکِینِ وَ قُولُوا لِلنّٰاسِ حُسْناً وَ أَقِیمُوا الصَّلاٰةَ وَ آتُوا الزَّکٰاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلاّٰ قَلِیلاً مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ ] (2):

و [ یاد کنید ] زمانی که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و مستمندان نیکی کنید،و با مردم با خوش زبانی سخن گویید،و نماز را بر پا دارید،و زکات بپردازید،سپس همۀ شما جز اندکی [ از پیمان خدا ] روی گردانیدید و شما [ به طور عادت ] روی گردان هستید.

[ حٰافِظُوا عَلَی الصَّلَوٰاتِ وَ الصَّلاٰةِ الْوُسْطیٰ وَ قُومُوا لِلّٰهِ قٰانِتِینَ ] (3):

بر تمام نمازها و به خصوص نماز میانه [ که بر اساس پاره ای از روایات،نماز ظهر است ] محافظت و مراقبت کنید،و [ در حال طاعت و عبادت ] فروتنانه برای خدا بپا خیزید.

[ فَأَقِیمُوا الصَّلاٰةَ إِنَّ الصَّلاٰةَ کٰانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتٰاباً مَوْقُوتاً ] (4):

نماز را [ به صورت معمولش ] اقامه کنید.مسلماً نماز همواره در اوقاتی

ص:85

مشخص و معین وظیفه ای مقرّر و لازم بر مؤمنان است.

[ وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاٰةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْهٰا لاٰ نَسْئَلُکَ رِزْقاً نَحْنُ نَرْزُقُکَ وَ الْعٰاقِبَةُ لِلتَّقْویٰ ] (1).

و خانواده ات را به نماز فرمان بده و خود نیز بر آن شکیبایی ورز؛از تو رزقی نمی طلبیم،ما به تو روزی می دهیم و عاقبت نیک برای پرهیزکاری است.

[ فَأَقِیمُوا الصَّلاٰةَ وَ آتُوا الزَّکٰاةَ وَ اعْتَصِمُوا بِاللّٰهِ هُوَ مَوْلاٰکُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلیٰ وَ نِعْمَ النَّصِیرُ ] (2).

پس نماز را برپا دارید و زکات را بپردازید و به خدا تمسّک جویید.او سرپرست و یاور شماست؛چه خوب سرپرست و یاوری و چه نیکو یاری دهنده ای است.

در سوره های نور آیه 56 و عنکبوت آیۀ 45 و روم آیۀ 31 و احزاب آیۀ 33 و جمعه آیۀ 9 نسبت به نماز امر مؤکّد شده و به طور جدی و قاطع از همۀ مرد و زن خواسته شده که نماز را بپا دارند و مواظب باشند از این حکم حکیمانه حضرت حق غفلت نورزند.

کدام طایفه از میان همه عمل کنندگان مورد پذیرش خداست و نماز کدام دسته از نمازگزاران به مرحله قبولی حضرت حق می رسد ؟

در این زمینه باید گفت:

بر اساس آیات کتاب خدا و روایات و اخبار،نمازی که مقرون به سه شرط است بدون شک مورد قبول خداست:

1-ایمان.

2-تقوا.

3-جمع بودن شرایط ظاهری و باطنی نماز در حد وسع مکلف،از قبیل طهارت صحیح،نیت خالص،وقت،مکان مباح،صحت قرائت،ترتیب، موالات،طمأنینه،قبله و سایر شرایط.

نماز کسی که اعتقاد صحیحی به حق و قیامت و نبوت و کتاب و ملائکه ندارد قابل قبول نیست.

نماز کسی که از گناه و پلیدی و ظلم و ستم و پایمال کردن حقوق ابا ندارد قبول نیست:

[ إِنَّمٰا یَتَقَبَّلُ اللّٰهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ ] (1).

خدا فقط از پرهیزکاران می پذیرد.

عزیزان ! توجه داشته باشید که به هنگام نماز،به پیشگاه چه آقایی قرار می گیرید و در برابر کدام مولا می ایستید و آقا و مولای شما چه می خواهد ! آیا نمازی که شما می خواهید،یا دلخواه شماست باید تقدیم محضر او کنید،یا نمازی که او می خواهد و به آن امر کرده باید بجا آورید ؟ !

ص:87

آن نمازی که او به آن امر فرموده،به جا آوردنش باید انسان را از همه فحشا و منکرات باز دارد و آدمی را تا پیشگاه قرب حضرتش رهنمون گردد و برای دین و ایمان انسان به منزلۀ عمود خیمه باشد و باطن آدمی را به معراج برده و به نقطۀ وصل برساند.

در روایتی از رسول اسلام آمده:

خداوند به نمازی که قلب نمازگزار با بدنش هماهنگ نباشد،نمی نگرد (1).

و در جای دیگر فرموده:

خشوع زینت نماز است (2).

وقت ادای امانتی رسیده که خداوند آن را بر آسمان ها و زمین و جبال ارائه کرد و آن ها از قبول آن امتناع کردند ! !

حضرت زهرا علیها السلام به وقت نماز،از هیبت و عظمت حضرت ذو الجلال،نفس نفس می زد.

امام مجتبی علیه السلام هرگاه از وضو فارغ می شد،رنگ به صورتش نبود.می پرسیدند:

این چه حال است ؟ می فرمود:

هر کس بر صاحب عرش وارد شود و به خدمت او رسد،سزاوار است این چنین شود.

دربارۀ حضرت سجاد علیه السلام آمده:

هرگاه وضو می گرفت،رنگ از چهرۀ مبارکش می پرید.به آن جناب می گفتند:

چرا در وقت وضو این چنین می شوی ؟ می فرمود:می دانید در مقابل چه کسی می خواهم قرار بگیرم ؟

روزی در حال نماز ردا از دوش مبارکش افتاد و آن جناب اعتنا نکرده تا از نماز بیرون شد.عرضه داشتند:چرا جلوی افتادن ردا را نگرفتی ؟ فرمود:می دانید در مقابل چه کسی ایستاده بودم ؟ ! بدان که نماز عبد جز به همان مقدار که دارای توجه بوده قابل قبول نیست.راوی می گوید:به حضرت عرض کردم:فدایت شوم پس همۀ ما در هلاکت هستیم ؟ فرمود:نه،خداوند از باب رحمت و لطفش این نمازهای ناقص را با نوافل و نمازهای مستحبی کامل می سازد.

از حضرت صادق علیه السلام نقل شده:

هرگاه علی بن الحسین علیه السلام به نماز می ایستاد،رنگ از چهره اش می رفت و هرگاه سر به سجده می گذاشت تا عرق از سر و رویش جاری نمی شد،سر از سجده برنمی داشت.

ص:89

و نیز در روایت آمده که امام فرمود:

پدرم علی بن الحسین علیهما السلام هرگاه برای نماز برمی خاست،چنان بود که گویا شاخۀ درختی است که جز آنچه که باد حرکت می دهد،حرکتی از خود ندارد.

از ما دعوت نمی کنند که وضو و نماز ما به تمام معنی مانند نماز آن بزرگواران باشد،بلکه از ما می خواهند که در وسع خود پس از ایمان و تقوا،حد اقل به شرایط صحت نماز و مقدمات و مقارنات آن پای بند بوده و نمازی در خور لیاقت مولای خود به جای آریم،تا پس از اتمام آن به مهر قبولی آن جناب برسد.

دربارۀ طائفه ای که نمازشان مورد قبول خداوند مهربان است،حدیثی قدسی در کتاب«المحاسن»نقل شده است که لازم است به متن عالی آن اشاره شود:

انَّمٰا اقْبَلُ الصَّلاٰةَ لِمَنْ تَوٰاضَعَ لِعَظَمتَی وَ یَکُفُّ نَفْسَهُ عَنِ الشَّهَوٰاتِ مِنْ اجْلی وَ یَقْطَعُ نَهٰارَهُ بِذِکْری وَ الْزَمَ قَلْبَهُ خَوْفی وَ کَفَّ نَفْسَهُ عَنِ الشَّهَوٰاتِ مِنْ اجْلی وَ لا یَتَعٰاظَمُ عَلیٰ خَلقی وَ یُطْعِمُ الْجٰائِعَ وَ یَکْسُو الْعٰاری وَ یَرْحَمُ الْمُصٰابَ وَ یُؤوی الْغَریبَ فَذٰلِکَ یُشْرِقُ نَورُهُ مِثْلَ الشَّمْسِ اجْعَلُ لَهُ فی الظُّلُمٰاتِ نُوراً وَ فی الْجَهٰالَةِ عِلْماً اکْلَأُهُ بِعِزَّتی وَ اسْتَحفِظُهُ مَلٰائِکَتی یَدْعُونی فَاُلَبیّهِ یَسْاَلُنی فَاُعْطِیَهُ فَمَثَلُ ذٰلِکَ عِنْدی مَثَلُ الْفِرْدَوْسِ لٰا یَسْمُو لَمَرُهٰا وَ لا یَتَغَیَّرُ وَرَقُهٰا (1):

نماز را از کسی قبول می کنم که برای بزرگی من تواضع کند و به خاطر من از شهوات شیطانی خویشتن دار باشد و روزش را به یاد من تمام کند و دلش ملازم خوف از من باشد و نفسش را از شهوات،برای خاطر من حفظ نماید و بر خلق من بزرگی نکرده و گرسنه را سیر کند و برهنه را بپوشاند و به مصیبت زده

ص:90

ترحم آرد و غریب را پناه دهد؛نور چنین آدمی همانند نور خورشید می درخشد،من برای او در تاریکی ها نور قرار می دهم و جهلش را مبدل به علم کرده و به عزتم پناهش می دهم و به وسیلۀ ملائکه از حوادث نگاهش می دارم؛ دعا می کند دعایش را اجابت می نمایم،از من طلب حاجت می کند،حاجتش را می دهم،او نزد من مانند فردوس است که میوه اش از دسترس خارج نمی شود و برگش تغییر پیدا نمی کند.

بدون شک منافقان و فاسقان و آنان که شرایط صحت و قبولی نماز را رعایت نمی کنند از مصادیق بارز آیات سورۀ ماعون هستند.

نماز را هر کسی فراخور قدرت و استعدادش،باید با صورت و سیرت کامل به محضر حضرت حق ببرد ورنه از طرف معبود عالم مردود است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

وقتی بنده نماز را به وقت خودش به جای آورد و بر شرایط و حقیقت آن محافظت نماید،به صورت نوری پاکیزه به مقام قرب حرکت می کند و به صاحبش می گوید:مرا حفظ کردی،خداوند تو را حفظ کند.

و اگر نماز را به وقتش نخواند و بر آن و شرایطش محافظت ننماید،به صورت سیاه و تاریکی به او برمی گردد و می گوید:مرا ضایع کردی،خداوند ضایعت کند (1).

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند:

دو نفر از افراد امت من برای نماز به پا می خیزند و رکوع و سجود نماز هر دو یکی است،ولی بین دو نماز آنان فاصله هم چون بین آسمان و زمین است،آن گاه اشاره به مسئلۀ خشوع شد (2).

در قسمتی از یک روایت قدسی آمده:

وَ رُبَّمٰا صَلَّی الْعَبْدُ فَاَضْرِبُ بِهٰا وَجْهَهُ وَ احْجُبُ عَنّی صَوْتَهُ أَ تَدْری مَنْ ذٰلِکَ ؟

یٰا دٰاوُدَ ذٰاکَ الَّذی یَکْثُرُ الْاِلْتِفٰاتَ الیٰ حَرَمِ الْمُؤمِنینَ بِعَیْنِ الْفِسقِ وَ ذٰاکَ الَّذی

ص:92

یُحَدِّثُ نَفْسَهُ انْ لَوْ وُلّیَ امْراً لَضَرَبَ فیهِ الرِّقٰابَ ظُلْماً (1):

چه بسا عبدی که نماز می خواند و من آن نماز را به صورتش می زنم و بین خود و صدایش حجاب قرار می دهم،می دانی چنین عبدی کیست ؟

ای داود ! آن نمازگزار کسی است که به ناموس مردم مؤمن زیاد با دیدۀ گناه نظر می کند و به خودش می گوید:اگر صاحب قدرتی شدم گردن مردم را می زنم آن هم به ستم ! !

یٰا مُوسیٰ لٰا اقْبَلُ الصَّلٰاة الّا مِمَّنْ تَوٰاضَعَ لِعَظَمَتی وَ الْزَمَ قَلْبَهُ خَوْفی وَ قَطَعَ نَهٰارَهُ بِذِکْری وَ لَمْ یَبُتْ مُصِرّاً عَلَی الْخَطیئَةِ وَ عَرِفَ حَقَّ اوْلیٰائی وَ احِبّٰائی (2):

ای موسی ! نماز قبول نمی کنم مگر از کسی که برای عظمت من فروتنی کند و دلش ملازم با خوف من باشد و روزش به یاد من تمام شود و شب را در حال اصرار بر گناه صبح نکند و عارف به حق اولیا و عاشقان من باشد.

می توان گفت که نماز مردمی که حقوق خدا و انبیا و امامان و اولیا را پایمال می کنند،قبول است ؟

می توان گفت که نماز اهل فسق و فجور و غرق شدگان در دریای معصیت و گناه نماز است ؟

تا پیوند ایمانی و اتصال اسلامی انسان به پروردگار عزیز عالم و شؤون حضرت حق محکم نباشد،تا انسان در تمام شؤون حیات تقوا و خویشتن داری از گناه را مراعات ننماید،تا آدمی عملا به شرایط صحت و قبولی نماز توجه نکند،نماز او قابل قبول حضرت حق نخواهد بود ! !

ص:93

و پاره ای از قلوب،خوفی و از مظاهر جلالند،آن ها همیشه ادراک عظمت و کبریا و جلال کنند و خشوع آن ها خوفی باشد و تجلیات اسمای قهریه و جلالیه بر قلوب آن ها شود،چنانچه حضرت یحیی علیه السلام چنین بوده؛پس خشوع گاهی ممزوج با حب است و گاهی ممزوج با خوف و وحشت است گرچه در هر حبی وحشتی و در هر خوفی حبی است.

[ خَلَقْتَنِی مِنْ نٰارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ ] (1).

مرا از آتش پدید آورده ای و او را از گِل آفریدی.

[ أَنْظِرْنِی إِلیٰ یَوْمِ یُبْعَثُونَ ] (2).

گفت:مرا تا روزی که [ مردگان ] برانگیخته شوند،مهلت ده.

گوید:پس طبق این آیه معاد را معتقد است،علم به کتب و رسل و ملائکه دارد با این وصف خداوند او را کافر خطاب کرده و از زمرۀ مؤمنان خارج نموده است ! !

پس اهل علم و ایمان از هم ممتازند،هر اهل علم اهل ایمان نیست؛پس باید پس از سلوک علمی،خود را در سلک مؤمنان داخل کرده و عظمت و جلال و بها و جمال حق-جلت عظمته-را به قلب رساند،تا قلب خاشع شود،ورنه مجرد علم خشوع نمی آورد،چنانچه در خود می بینید که با اعتقاد به مبدأ و معاد و اعتقاد به عظمت و جلال حق،قلب شما خاشع نیست !

بالجمله سالک طریق آخرت مخصوصاً با قدم معراج صلاتی،لازم است قلب خود را با نور علم و ایمان خاشع کند و این رقیقۀ الهی و بارقۀ رحمانیه را در قلب هر اندازه ممکن است متمکن نماید،بلکه بتواند در تمام نمازهایش و در سراسر هر نماز این حالت را حفظ نماید.

حالت تمکّن و استقرار در اول امر گرچه برای امثال ما قدری دشوار و مشکل است،ولی با مقداری ممارست و ارتیاض قلب امری ممکن است.

عزیزم ! تحصیل کمال و زاد آخرت،طلب و جدیت می خواهد و هر چه مطلوب بزرگ تر باشد،جدّیت در راه آن سزاوارتر است،البته معراج قرب الهی و تقرب

ص:97

جوار رب العزة با این حال سستی و فطور و سهل انگاری دست ندهد،مردانه باید قیام کرد تا به مطلوب رسید.

این فقیر دل غمین با حالت عجز و انکسار در پیشگاه رب العزة به مناجات برآمده و از حضرتش چنین مسئلت کرده ام:

ای محرم قلب راز داران***امید دل نیاز داران

ای گرمی روح پاک بازان*** مشتاق رخ تو عشق بازان

ای یار و رفیق مستمندان*** محبوب قلوب دردمندان

بر گم شدگان تو ره گشایی*** بر این دل تار من ضیایی

خالی زعمل ببین دو دستم*** از قید گنه دلم نرستم

یا رب چه کند ضعیف خسته*** این عبد ذلیل دل شکسته

برگو به کجا برد غم دل*** رحم ار نکنی بر او چه حاصل

افتاده بار ذلتم من*** غرق گنه مذلتم من

کس نیست چو من دچار عصیان*** محتاج و گدا به لطف و غفران

بنواز که بنده ای فقیرم ***بر دامن لطف مستجیرم

غرق است به ننگ و عار نامم*** تلخ است زدوری تو کامم

ای غوث و غیاث ره نشینان*** ای نور و صفای دل غمینان

از من تو ببخش هر گناهی*** ای رب غفور یا الهی

مسکین تو و فقیر کویم*** از جرم و گناه زشت رویم

از زمانی که نطفۀ انسان بسته می شود،تا روزی که نوبت زندگیش در این جهان به پایان می رسد،بر اساس تمام نیازهایش،بر سفرۀ کرم و احسان حضرت او نعمت می بیند.

وجود مقدس حضرت حق بر اساس اسم رحمان،تمام موجودات کارگاه هستی را مشمول نعم مادی و انسان را علاوه بر نعم مادی،بر اساس رحیمیتش مشمول نعم معنوی قرار داده است.

در جایی از قرآن مجید می فرماید:

[ وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظٰاهِرَةً وَ بٰاطِنَةً ] (1).

و نعمت های آشکار و نهانش را بر شما فراوان و کامل ارزانی داشته.

و در جای دیگر می فرماید:

[ وَ آتٰاکُمْ مِنْ کُلِّ مٰا سَأَلْتُمُوهُ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّٰهِ لاٰ تُحْصُوهٰا ] (2).

و از هر چیزی که [ به سبب نیازتان به آن ] از او خواستید،به شما عطا کرد.

و اگر نعمت های خدا را شماره کنید،هرگز نمی توانید آن ها را به شماره آورید.

آن گاه قرآن مردم را نسبت به مصرف کردن نعمت ها بر دو دسته تقسیم می کند:

آنان که هماهنگ با قوانین عالی الهی نعمت ها را به مصرف گذاشته و در نتیجه تمام نعمت های حق را تبدیل به عقاید صحیحه،اخلاق حسنه و اعمال صالحه کردند و از این راه به خیر دنیا و آخرت نایل شدند و به عبارت دیگر بر اساس برنامه های الهی،نعمت های حق را شکرگزاری کردند؛به این معنا که هر نعمتی را در همان موردی به مصرف گذاشتند که دستور حضرت رب الارباب بود.

ص:99

و آنان که نعمت های مادی و معنوی حق را بر اساس هواها و هوس ها و در راه محافظت با قوانین الهی خرج کردند و در نتیجه نعمت حق را تبدیل به عقاید باطله، اخلاق رذیله و بدترین عمل کردند و به عبارت دیگر به کفران نعمت برخاستند و خود و عده ای را به هلاکت دچار کرده و از زندگی جز ننگ و عار و شقاوت و بدبختی چیزی نصیب آنان نشد.

قرآن مجید در این زمینه می فرماید:

[ أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دٰارَ الْبَوٰارِ ] (1).

آیا کسانی را که [ شکر ] نعمت خدا را به کفران و ناسپاسی تبدیل کردند و قوم خود را به سرای نابودی و هلاکت درآوردند،ندیدی ؟ !

بر اساس این آیات،بی نماز آن انسانی است که در انواع نعمت های مادی و معنوی غرق است و قدرت شمردن عطای حق را نسبت به خویش ندارد،ولی چهره کثیف و پلیدی است که نعمت های الهی را به جای این که به دایرۀ شکر بکشد،به مرحلۀ کفر آورده است.

در معارف ما در ضمن بیان علل احکام در کتاب«علل الشرایع»آمده که حضرت رضا علیه السلام فرمودند:

علت و فلسفۀ نماز،ادای شکر حق تعالی نسبت به این همه نعمت های اوست (2).

ص:100

روزی پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله همراه جمعی از اصحاب از راهی می گذشتند، ناگهان سگی شروع به پارس کرد.حبیب خدا ایستاد تا سر و صدای آن حیوان تمام شد،آن گاه روی مبارک به جانب یاران کرد و فرمود:دانستید این سگ چه گفت ؟ عرضه داشتند:نه.فرمود:این حیوان گفت:یا رسول اللّه ! من همیشه خدای مهربان را شکر می کنم که بهره ام از هستی،سگ شدن بود،اگر انسان بی نماز بودم چه می کردم ؟ (1)!

در کتاب«اللآلی»در باب نماز آمده:

یک کشتی با جمعی سرنشین در زمان انبیای بنی اسرائیل بر دریای نیل در حرکت بود،ناگهان ماهیان دریا احساس حرارت و فشار کردند،به درگاه حضرت حق نالیدند و عرضه داشتند:الهی ! مگر قیامت رسیده ؟ خطاب رسید:نه،در میان مسافران این کشتی که به روی آب در حرکت است یک بی نماز نشسته،دندان او درد گرفت و سپس از دهانش جدا شد و او آن دندان را در آب انداخت،نحسی و نجسی دندان یک بی نماز باعث شد که بر شما هم فشار وارد شود ! (2)!

در حدیثی از حضرت باقر علیه السلام آمده:

انَّ تٰارِکَ الْفَریضَةِ کٰافِرٌ (3):

به حق که ترک کنندۀ نماز واجب کافر است.

شخصی از حضرت صادق علیه السلام پرسید:

چرا زناکار را با آن گناه بزرگ کافر نمی گویند،ولی تارک الصلاة را کافر می گویند ؟

ص:102

دلیل بر این مسئله چیست ؟

حضرت فرمود:

زناکار و هر کس مشابه با اوست،عملش را به خاطر شهوت و فشار و غلبۀ هوا انجام می دهد،ولی کسی که ترک نماز می کند به خاطر سبک گرفتن این امر عظیم الهی آن را ترک می کند؛زناکار در بستر یک زن به خاطر لذت شرکت می کند،ولی بی نماز ترک نمازش برای لذت بردن نیست،چون ترک عمل لذت ندارد،بلکه به خاطر استخفاف به نماز است،وقتی لذت نبود،پس سبک انگاشتن است و وقتی سبک گرفتن عمل باعث ترک شد،این حالت سبک گرفتن کفر است (1).

عَنْ ابی عَبْدِ اللّهِ قٰالَ:اِنَّ تٰارِکَ الصَّلٰاةِ کٰافِرٌ (2):

امام صادق علیه السلام فرمود:به تحقیق که ترک کنندۀ نماز کافر است.

شخصی به نبی اسلام صلی الله علیه و آله عرضه داشت:مرا سفارشی بفرمایید.حضرت فرمود:عمداً نماز را رها مکن،کسی که عمداً ترک نماز کند،ملت اسلام از او بیزار است (3).

خدای بزرگ برای هدایت بندگان،صد و بیست و چهار هزار پیغمبر و صد و چهارده کتاب آسمانی و دوازده امام و هزاران عالم ربانی و حکیم صمدانی و عارف عاشق قرار داده و نماز را در رأس تمام برنامه های آنان معرفی فرموده،چه

ص:103

پست و زبون و پلید و زشت و شقی و آلوده است،آن انسانی که در محاصرۀ این همه عوامل هدایت باشد و ببیند که نماز در رأس احکام راهنمایان الهی است،ولی او به همۀ بانیان هدایت پشت کرده و دستورهای آنان به خصوص مسئلۀ نماز را چنان سبک انگارد که از ادای آن رو برگرداند.

مگر تمام دنیا چقدر ارزش دارد که آن را با عافیت طلبی و خوشگذرانی با آخرت دائم و عیش جاودان معامله کرد ؟

به خدا قسم،اگر همۀ افلاک و تمام عالم و همۀ روی زمین را به تو ببخشند و تو آن چنان غرق در آن شوی که در تمام مدت عمر دو رکعت نماز واجب از دستت برود،ارزش ندارد.

بلای بی نماز در برزخ و عالم آخرت بلای بزرگی است و عذاب تارک نماز در برزخ و در قیامت عذاب عظیمی است.

آری،همۀ دنیا در مقابل ترک یک سجدۀ مستحب ارزش ندارد،چه رسد که واجبی از واجبات حضرت معبود را از باب تکبر و غرور یا سهل انگاری ترک کنی.

هلالی شیرازی در این زمینه-که تمام افلاک،خود سرگشتۀ دیگری هستند و انسان بالاتر از این است که سرگشتۀ مشتی جماد شود،بلکه بر انسان است که در راه حضرت حق حرکت کند-بیانی به مضمون زیر دارد:

خطابی دوش کردم با دل ریش***که ای مشغول فکر باطل خویش

نشاید جهل خود اثبات کردن*** فلک را قبله حاجات کردن

زنان مر چرخ را سازند گردان*** چرا سرگشته چرخند مردان

گر او کس را به مقصودی رساندی*** درین سرگشتگی چندین نماندی

فلک جام است و ساقی خالق دهر*** وزو در کام ما گه نوش و گه زهر

تو را گر تلخ و گر شیرین شود کام*** هم از ساقی شناس او را نه از جام

ص:104

به دستت گر،می امید دادند***مگو کز ساغر خورشید دادند

جوی کز مزرع بیچون رسیدست*** مگو کز خرمن گردون رسیدست

نه جوزا جو دهد نه کهکشان کاه*** نه کس را خوشه بخشد خرمن ماه

فلک را اختیاری هست شک نیست ***ولی این کارها کار فلک نیست

فلک گویی است دائم در تک و پوی*** فضای لامکان چوگان آن گوی

به خود این گوی در میدان نگردد*** که هرگز گوی بی چوگان نگردد

بود چوگان او در دست تقدیر*** درین گشتن ندارد هیچ تقصیر

ولی زین نکته واقف نیست هر کس ***همین اهل هدایت داند و بس

خداوندا دلیل راه ما شو*** به اقلیم هدایت رهنما شو

هدایت را رفیق راه ما کن*** محمد را شفاعت خواه ما کن

ای اهل ایمان ! جز این نیست که همۀ مایعات مست کننده و قمار و بت هایی که [ برای پرستش ] نصب شده و پاره چوب هایی که به آن تفأل زده می شود، پلید و از کارهای شیطان است؛پس از آن ها دوری کنید تا رستگار شوید.* مسلماً شیطان می خواهد با شراب و قمار،میان شما دشمنی و کینۀ [ سخت ] اندازد،و از یاد خدا و نماز بازتان دارد؛آیا شما [ از این امور با همۀ زیان ها و خطراتی که دارد ] خودداری خواهید کرد ؟

[ قُلْ أَنْفِقُوا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً لَنْ یُتَقَبَّلَ مِنْکُمْ إِنَّکُمْ کُنْتُمْ قَوْماً فٰاسِقِینَ* وَ مٰا مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقٰاتُهُمْ إِلاّٰ أَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللّٰهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ لاٰ یَأْتُونَ الصَّلاٰةَ إِلاّٰ وَ هُمْ کُسٰالیٰ وَ لاٰ یُنْفِقُونَ إِلاّٰ وَ هُمْ کٰارِهُونَ ] (1).

بگو:[ ای منافقان ! ] چه از روی میل و رغبت یا بی میلی و اکراه انفاق کنید، هرگز از شما پذیرفته نشود؛زیرا شما گروهی فاسق هستید.*هیچ چیز آنان را از پذیرفته شدن انفاقشان بازنداشت،مگر آنکه آنان به خدا و پیامبرش کافر شدند،و نماز را جز با کسالت و سستی به جا نمی آورند،و جز با بی میلی و ناخشنودی انفاق نمی کنند.

موانع نماز را می توان در چهار قسمت خلاصه کرد:

1-شراب

2-قمار

3-بت پرستی

4-تظاهر و خودنمایی

ص:106

استدلال است از آیات هر دو،یعنی از حکمت هایی که در هر ذره از ذرات هر یکی از این دو کون یافته شود،بر عظمت و کمال مبدع هر دو تا مشاهدۀ نور ابداع او در هر ذره کرده شود (1):

[ سَنُرِیهِمْ آیٰاتِنٰا فِی الْآفٰاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتّٰی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ ] (2).

به زودی نشانه های خود را در کرانه ها و اطراف جهان و در نفوس خودشان به آنان نشان خواهیم داد تا برای آنان روشن شود که بی تردید او حق است.

بدان که هر که را سخن نه از سر حکمت است آن عین آفت است و هر که را خاموشی نه از سر فکرت است آن همه شهوت و غفلت است و هر نظر که نه از سر عبرت است آن همه سهو و زلت است.

قٰالَ الصادق علیه السلام:تَفَکُّرُ سٰاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبٰادَةِ سَنَةٍ (3).

بعثت انبیا و امامت امامان علیهم السلام بنا به فرمودۀ علی علیه السلام در خطبۀ اول«نهج البلاغة»برای حرکت فکری انسان بوده است.

اگر بخواهید آثار و نتایج و محصولات و ثمرات اندیشه و فکر را در طول تاریخ به حساب بیاورید،در هیچ کتاب و کتابخانه ای گنجایش نخواهد داشت.

تمام کتب علمی و تمدن با عظمت انسانی بر این صفحۀ خاک و در این میدان تابناک نتیجۀ اندیشه انسان در امور مادی و معنوی است.

شما خود فکر کنید که شراب این مادۀ فساد،چه تیشه ای به ریشۀ انسانیت-که عبارت از قوۀ اندیشه اوست می زند-و چگونه آدمی را از راه راست الهی و صراط

ص:108

مستقیم ربانی به کجی و ضلالت می برد ؟ ! حرکت در راه راست چه سودها و سیر در راه ضلالت چه ضررها و خسارت ها برای انسان دارد ؟ !

بیا ای صبح دولت را طلبکار***چو صبح اهل دولت صدق پیش آر

به راه راست رو تا می توان رفت*** که می باید بجای راستان رفت

مرو کج این حدیث راست بشنو ***که بر یک جانب افتادست کجرو

کجی را ره نباشد در میانه*** که تیر راست آید بر نشانه

الف بر آسمان نون بر زمین است*** زکج تا راست فرق آری همین است

به است از زلف کج آن قامت راست*** بلی هر کس به قدر راست برپاست

پیامبر بزرگ صلی الله علیه و آله در مسئلۀ شراب ده طایفه را لعنت کردند:

غرس کنندۀ مُو،نگهبان آن،فشار دهندۀ انگور جهت شراب،خورنده،ساقی، حمل کننده،تحویل گیرنده،خریدار،فروشنده و دریافت کنندۀ پول (1).

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:

از اولین برنامه هایی که خداوند منع فرمود،عبارت است از بت پرستی، شرابخواری (2).

و نیز آن حضرت فرموده:

شراب خواری مبدأ تمام گناهان است (3).

امام صادق علیه السلام می فرماید:

شراب منبع تمام آلودگی هاست و شراب خوار،تکذیب کنندۀ قرآن است؛زیرا اگر قرآن را باور داشت،حرامش را حرام می دانست (4)! !

امام باقر علیه السلام می فرماید:

خداوند به چیزی همانند شرابخواری معصیت نشده،برای شراب خوار مست، زنای با مادر و دختر و خواهر امری است عادی؛زیرا به هنگام مستی،آنان را تشخیص نمی دهد که چه کسی هستند و نیز برای مشروبخوار ترک نماز برنامه ای

ص:110

است سهل و آسان (1).

یا آن که بنوشی دو سه جامی تو از این می***تا آن که بپوشم زهلاک تو نظر را

لرزید از این بیم جوان بر خود و جا داشت*** کز ترس فتد لرزه به تن ضیغم نر را

گفتا پدر و مادر من هر دو عزیزند*** هرگز نکنم ترک ادب این دو نفر را

لکن چو به می دفع شر از خویش توان کرد*** نوشم دو سه جامی و کنم دفع خطر را

نوشید دو جامی و چو شد خیره زمستی*** هم مادر خود را زد و هم کشت پدر را

ای کاش شود خشک بن تاک و خداوند*** زین مایه شر حفظ کند نوع بشر را

بازندۀ مال به خاطر مالی که با حسرت و اندوه نسبت به باختنش مواجه شده دست به خودکشی بزند.قمارباز موجودی به تمام معنی بی رحم است؛زیرا مالی که باید نفقۀ زن و فرزند شود و در راه خدای مهربان به انفاق و صدقه و خیرات و مبرات خرج گردد،مفت به یک مفت خواری مانند خودش می بازد و زن و فرزند را از نفقه و خویش را از رحمت حضرت حق محروم می کند.

بعید نیست که قمارباز به خاطر باختن مال و به دست آوردن مایۀ جدید،دست به دزدی،خدعه،مکر و حیله و آدم کشی بزند.

ساختن و نگاه داشتن و خرید و فروش جمیع ادوات قمار از نظر مکتب عالی اسلام حرام است.

روایات حرمت قمار،همانند حرمت شراب در کتاب«وسائل الشیعة»قرار دارد،شما می توانید به این منبع ارزنده الهی مراجعه کنید.

ساعت در معرض غضب حقّند،اگر عذاب خدا نازل شود،شما را هم خواهد گرفت (1).

قمار بازان چون به قمار بنشینند،همۀ حواس آنان متوجه بردن مال و ثروت طرف مقابل است و این برنامه اکثراً از سر شب تا صبح یا از صبح تا شب به طول می انجامد و پس از پایان کار قمار،قماربازان با خستگی مفرط و اعصاب کوبیده و فکر از کار افتاده مواجهند و مجبورند برای جبران این همه رنج و خستگی به خواب روند و مدت ها در بستر غفلت و خواب مرگ به مانند و نماز آنان ضایع گردد.

و چه بدبخت انسانی با اتصال به این عمل شیطانی دچار رجس روحی و پلیدی نفس شود و از طرف دیگر به خاطر ضایع شدن نمازش از برکات و عنایات الهی محروم گردد.

می کرد و به هر چه آنان امر می کردند؛اینان بدون چون و چرا از امر آن پلیدان و ستمگران پیروی می کردند.

این گونه بت های جاندار،همیشه به وسیلۀ پیروانشان به راه کثیف و تحمیل ارادۀ خود بر مردم ادامه می دادند و اگر در میان ملت ها این گونه پیروان و مطیعان و به فرمودۀ قرآن بت پرستان را نداشتند،هرگز حکومت و سلطۀ آنان پایه نداشت و ادامۀ زندگی ننگین و شیطانی برایشان میسر نبود.

بت،جاندار یا بی جانش به خودی خود قدرت ندارد؛فرعون یک نفر بود، نمرود یک شخص بود،معاویه و یزید،ابو سفیان و ابو لهب هر کدام یک نفر بودند، آنچه باعث حکومت و سلطه و جنایت و خیانت آنان شد،بت پرستی بت پرستان بود.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند:

لِکُلِ شَیء آفَةٌ و آفَةُ هَذا الدِین بَنُو امیَّة (1).

برای هر چیزی آفتی است و آفت دین اسلام بنی امیه می باشند.

با توجه به این واقعیت ببینید که بت پرست چه گناه عظیمی را مرتکب می شود و حمّال چه گناهان عجیب و غریبی در عالم می شود.امروز شرق و غرب به مثابۀ همان فرعون و نمرود و ابو سفیان و معاویه و یزید هستند یعنی بت جاندار.

ما برای قدرت های ظالم جهان معنایی جز این نمی توانیم داشته باشیم؛قرآن مجید اینان را ائمۀ کفر می داند و امام کفر طاغوت و طاغوت صنم یا بت است و پیرو طاغوت و امام کفر،بت پرست و کثیف ترین موجود روی زمین است ! !

بت بی جان همانند خورشید،ماه،ستاره،درخت،پول،ریاست و از همه بدتر

ص:115

هوای نفس و غرائز و شهوات است.

آری،انسان وقتی دچار بت بیرونی یا درونی شود از حرکت فکری و روحی باز مانده و در تمام عبادات که باعث سعادت دنیا و آخرت آدمی است به روی انسان بسته می شود.

این که به هنگام گرفتار آمدن به پرستش بت های جاندار و بی جان،یا درونی و بیرونی،آدمی از همۀ فضایل مخصوصاً عبادت حق و به خصوص نماز باز می ماند،جای تردید نیست.

خوش ترین حال انسان،حال آزادی و حریت از بت های درونی و بیرونی است و این حال به دست نمی آید،مگر با دنبال کردن خط با عظمت معرفت.

معرفت به این که در دار وجود،اصالت از خداست و بقیۀ موجودات چه غیبی و چه شهودی نمودی بیش نیستند و هیچ کدام اصالت ندارند،چه رسد به این که دست وجود خویش را به پرستش سنگ و چوب یا یک ظالم ستمگر یا حیوانی همانند گاو و گوساله آلوده و نجس کند ! !

معرفت به این که در دار حقیقت فقط و فقط حق مطلب خداست و کل موجودات سایه و تجلی اسما و صفات او هستند و حیثیتی مستقل ندارند.

معرفت به این که او اگر بخواهد وجود موجود اثر می بخشد و اگر نخواهد از هیچ موجودی،اثری ظاهر نمی شود.

اگر تیغ عالم بجنبد ز جای***نبرد رگی گر نخواهد خدای

برد کشتی آنجا که خواهد خدای*** اگر جامه بر تن درد ناخدای

معرفت به این که وجود مقدس حضرت او،موجودات و به خصوص جنس انسان را در این صفحۀ پهناور هستی،سرخود و عبث رها نکرده،بلکه حکمت بالغۀ او اقتضا کرده که هر موجودی برای ظهور آثار وجودیش در چهارچوب شرایط و مقررات خداوندی باشد.

و این چهارچوب و شرایط در کنار حیات انسان عبارت از کتاب و نبوت و امامت و فقاهت است.

معرفت به این که این دنیای چند روزه بی اعتبار و کم ارزش پایان حیات نیست، بلکه این زندگی محدود اگر مطابق با روش انبیا و قواعد قرآن و سنت امامان علیهم السلام و فقه فقیهان پایه گذاری شود،مقدمه ای برای پدید آمدن سعادتی ابدی در جهان بعد است که جهانی جاویدانی و همیشگی است.

ص:117

معرفت به این که عشق و محبت در قلب انسان باید وقف حریم مقدس او باشد و بقیۀ محبت ها سایه ای از این محبت باشد.

معرفت به این که مقصود و محبوب و معبود و معشوق یکی است و باید دل و جان و قلب و روح و نفس و عقل در گرو عشق و محبت او باشد و تمام حرکات و اعمال انسان پرتو آن محبت و شعلۀ فروزان آن عشق باشد که بدون این عشق، پیدا کردن معنای حیات محال و آدم شدن و به انسانیت رسیدن و مقصد اصلی را پیدا کردن امری غیر ممکن است.

جهان یک قطره از دریای عشق است***فلک یک سبزه از صحرای عشق است

مقام عشق بس عالی فتادست*** اساسش از خلل خالی فتادست

زکار عشق بهتر پیشه ای نیست***به از سودای عشق اندیشه ای نیست

اسیر عشق آزادی نخواهد*** گر از غم جان دهد شادی نخواهد

زیان و سود عالم سر به سر هیچ*** همین عشق است در عالم دگر هیچ

خطاب عاشقان دور از عتاب است*** نوای عارفان عین صواب است(1)

مخصوص ریا است،توضیح بیش تری داده خواهد شد.

نمازشان مداوم و پایدارند،*و آنان که در اموالشان حقّی معلوم است*برای درخواست کننده [ تهیدست ] و محروم [ از معیشت و ثروت،]*و آنان که همواره روز پاداش را باور دارند،*و آنان که از عذاب پروردگارشان بیمناکند،*زیرا که از عذاب پروردگارشان ایمنی نیست،*و آنان که دامنشان را [ از آلوده شدن به شهوات حرام ] حفظ می کنند،*مگر در کام جویی از همسران و کنیزانشان که آنان در این زمینه مورد سرزنش نیستند.

*پس کسانی که در بهره گیری جنسی راهی غیر از این جویند،تجاوزکار از حدود حق اند،*و آنان که امانت ها و پیمان های خود را رعایت می کنند،* و آنان که بر ادای گواهی های خود پای بند و متعهداند،*و آنان که همواره بر [ اوقات و شرایط ظاهری و معنوی ] نمازهایشان محافظت دارند.*اینان در بهشت ها مکرّم و محترم اند.

جزوعیت است که ناله و غوغا سر می دهد و فریادش بلند می گردد.

فقط نمازگزاران هستند که از این قاعدۀ کلیه و خلقت اولیۀ انسان استثنا شده اند.

کدام نمازگزاران ؟ آنان که چنین و چنانند،در نماز و زکات اهتمام دارند و از عذاب خدا در هراسند و به روز قیامت و باز پسین تصدیق دارند و خود را از زنا و اعمال شنیع حفظ می کنند و امانت دار بوده و عهد خود را مراعات می نمایند و بر گواهی و شهادت استوار و قائم هستند.

در این آیات تمام اعمال حسنه را یکایک شمرده و چیزی را فروگذار نکرده است.

در آیات بعد بلافاصله می فرماید:

[ فَمٰا لِ الَّذِینَ کَفَرُوا قِبَلَکَ مُهْطِعِینَ* عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمٰالِ عِزِینَ* أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ* کَلاّٰ ] (1).

کافران را چه شده که به تو چشم دوخته به سویت شتابانند ؟*از راست و چپ،گروه گروه،*آیا هر یک از آنان طمع دارد که او را در بهشت پرنعمت درآورند ؟ !*این چنین نیست.

در این آیات،مصلین از قاعدۀ خلقت اولیۀ انسان که هلوعیت است و لازمۀ آن منوعیت و جزوعیت است استثنا شده اند؛بنابراین در ذات انسان عنوان صلاة که دارای چنین آثاری است به نحو سرشت و فطرت نهاده شده و باید به مقام بروز و ظهور رسد و حس خفته الهیه بیدار گردد.

و بنابراین مراد از خلقت انسان به حالت هلوعیت،خلقت یکی از حالات و مقامات انسان است نه حاق سرشت اصلی انسان و آیه بیان آفرینش حالات

ص:121

عادی و عمومی انسان را می نماید نه اصل نفس ناطقه و روح قدسی را.

به نظر علامۀ بزرگوار،عنوان صلاة به نحو سرشت در وجود تمام انسان ها نهاده شده و این انسان است که باید این قوۀ الهیه را به فعلیت برساند،تا به آثاری که از تبع صلاة است برسد و اگر انسان این راه را طی نکند،با دست خودش تیشه به ریشۀ خودش زده و خویش را از سعادت دنیا و آخرت محروم کرده است (1).

می کند و او را با حسنات الهیه همراه کرده و از این طریق چه بهره هایی در دنیا و آخرت نصیب انسان می نماید.

و ایمانی که بیش تر محصول وراثت و تقلید است نه اثر برهان و درک درست.

این عوامل نفسانی در برابر چنین ایمان و عقیده ای سنگرهای محکم وصف مجهزی دارند و تا آنجا میدان را به حکم و حکومت ایمان می دهند و دستورهای آن را می پذیرند که سنگرهای هواها و شهوات به جای خود باشد.

در آیات قبل از این آیه،تذکر نعمت،وفای به عهد خداوند،تنها ترس از او، حق را چنان که هست آشکار کردن،اقامۀ نماز،ایتای زکات،رکوع با راکعین،عمل به آنچه خود می داند و به دیگران می گوید،از خود غافل نشدن،همه نمونه های حکومت کامل ایمان بر نفوس است.

آمال و هواهای نفسانی متضاد همی خواهد تا مراکز نفسانی این امور را بیش تر به دست گیرد،تا هواها نعمت ها را از یاد ببرد و آرزوها عهدها را سست و بی پایه گرداند و سنگر اراده را شکست دهد و دل را پر از ترس و هراس برای دنیا کند.

شرط و علت پیروزی در میدان های جنگ بیرونی پیروزی در این جنگ داخلی نفسانی است،سلاح و سپاه وسیلۀ محدودی است که ضامن فتح نهایی نیست.

برای این که ایمان فطری،یا میراثی و تقلیدی بر این عوامل نفسانی حاکم و نافذ گردد،باید به صبر و صلاة امداد گردد.

پس این صبر نه به معنای تسلیم شدن و ناله سر ندادن است،چنان که عامۀ مردم می پندارند،نه چشم پوشی و نادیده گرفتن پیش آمدها است،صبر قدرت ارادۀ ایمانی و تسلط است بر هیجان ها و انفعال های نفسانی که منشأ آن آمال و آرزوها و تأثرات بیرون از نفس می باشد.

هر چه هدف و چشم انداز ذهن بالاتر باشد قدرت و مقاومت در برابر عوامل نفسانی بیش تر می گردد،چنان که هر اندازه مقصد رهروان دورتر باشد دشواری های راه آسان تر می گردد.

ص:124

صلاة،گشودن چشم عقل،تجدید عهد و استمداد از مبدأ است،این صلاتی که قدرت صبر بیفزاید و عوامل نفسانی و هیجان ها را محکوم سازد بسی دشوار و سنگین است.

این سنگینی بر کسانی است که چشم انداز ذهنشان بسی محدود و دنیا و نمایش های آن،آنان را چنان گرفته که مغرور و خودباخته اند و استعداد باطنی شان از حرکت افتاده،آن ها که چنین نیستند و دارای خشوعند صبر و صلاة بر آن ها آسان و سبک است.

در کتاب شریف«الکافی»از امام صادق علیه السلام آمده:

هنگامی که موضوع وحشتناکی علی علیه السلام را به وحشت می انداخت،مشغول نماز می شد؛سپس این آیه را تلاوت می کرد:

[ وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاٰةِ ] (1) (2).

از صبر و نماز یاری بخواهید.

دانشمند بزرگ شیخ الرئیس ابو علی سینا می گوید:

هر زمان برایم مشکل علمی پیش می آمد و از حل آن عاجز می ماندم به مسجد شهر رفته و دو رکعت نماز به جای می آوردم،سپس از خداوند می خواستم مرا به وسیلۀ نور آن نماز یاری دهد تا گره از مشکلم باز کنم،پس از ادای آن دو رکعت،راه حل مشکل برایم آسان می گشت و به آنچه می خواستم می رسیدم.

ص:125

بر سنگ مزار او در مسجد بالای سر حرم حضرت معصومه علیها السلام این واقعه را ثبت کرده اند،تا همه بدانند که نماز این دستور مهم الهی قدرت حل بسیاری از مشکلات را دارد،چه اگر نداشت خدای متعال امر نمی فرمود:

[ وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاٰةِ ] (1).

از صبر و نماز یاری بخواهید.

قافله عبور کرد و جوان ساعت ها در سنگر اندوه و حسرت می سوخت و توان کار کردن نداشت و لنگ لنگان به طرف شهر حرکت کرد.

آمد اندر شهر با صد درد و سوز***روز آوردی به شب، شب را به روز

یک دو روزی با غم و اندوه ساخت*** روزها می سوخت شبها می گداخت

عقلش از سر برگ رفتن ساز کرد*** صحتش از تن سفر آغاز کرد

پایش از رفتار و دست از کار ماند*** جای سبحه بر کفش زنار ماند

به حال اضطراب افتاد،دل خسته و افسرده شد،راه به جایی نداشت،میل داشت بدون هیچ شرطی،وسیلۀ ازدواج با دختر شاه برایش فراهم شود.دانشوری آگاه او را دید،از احوال درونش باخبر شد،تا می توانست او را نصیحت کرد،پند دانشور بی فایده بود،نصیحت آن آگاه اثر نداشت آنچه او را آرام می کرد فقط رسیدن به وصال محبوب بود.

دانشور به او گفت:باید چه کرد ؟ تو که از حسب و نسب،جاه و مال،شهرت و اعتبار و به خصوص جمال و زیبایی بهره ای نداری،این خواستۀ تو از جمله برنامه هایی است که تحققش محال است،اکنون که راه به بن بست رسیده،برای پیدا شدن فرج و چاره شدن دردت،راهی جز رفتنت به مسجد و قرار گرفتن در محراب عبادت نمی بینم،مقیم عبادت گاه شو،شاید از این طریق به کسب اعتبار و شهرت نایل شوی و فرجی در کارت حاصل شود.

من نمی بینم غمت را چاره ای***جز نماز و خلوت و سی پاره ای

رشته تسبیح در گردن فکن*** دست اندر دامن سجاده زن

خرقه صد وصله و تحت الحنک*** بوریای کهنه و نان و نمک

تا مگر بفریبی از این عامه ای***گرم سازی بهر خود هنگامه ای

خارکن فقیر پند دانشور را به کار بست،کوه و دشت و کار و کسب خویش را رها

ص:128

کرد و به مسجدی که نزدیک شهر بود و از صورت آن جز ویرانه ای باقی نمانده بود آمد و بساط عبادت خود را جهت جلب انظار در آنجا پهن کرد.

روزها در روزه شب ها در نماز***در دعا گه آشکار و گه به راز

خرقه اش پشمینه و نانش جوین*** از سجودش داغ ها بس بر جبین

جز رکوع و جز سجودش کار نه*** جز ضرورت با کسش پیکار نه

کثرت عبادت و به خصوص نمازهای پی در پی به تدریج او را در میان مردم مشهور کرد،آهسته آهسته ذکر خیرش دهان به دهان گشت و همه جا سخن از او به میان آمد.

ذکر خیرش آیۀ هر محفلی***طالب او هر کجا اهل دلی

شد دعایش دردمندان را دوا*** منزلش بیچارگان را مرتجا

کلبه اش شد قبله حاجات خلق*** او همی خندید بر خود زیر دلق

تا شد آگه پادشه از کار او ***شد زهر سو طالب دیدار او

آری،سخن از عبادت و پاکی و رکوع و سجود او در میان مردم آن چنان شهرت گرفت که آوازه اش به گوش شاه رسید و شاه با کمال اشتیاق قصد دیدار با او کرد ! !

شاه روزی از شکار بازمی گشت،مسیرش به کلبۀ عابد افتاد،برای دیدن او عزم خود را جزم کرد و بالاخره همراه با ندیمان،با کبکبۀ شاهی قدم در مسجد خرابه گذاشت.

آمد و دید آن جوان را در نماز***عالمی برگرد او با صد نیاز

محو طاعت گشته چون عشاق مست*** ملتفت نی تا که رفت و گه نشست

بر سرش مو افسر و خاکش سریر*** نی خبر از شاه او را نی وزیر

جلوه کرد اندر بر شه حال او ***مرغ جانش شد اسیر چال او

گاه و بیگاهش زیارت می نمود***وز زیارت بر خلوصش می فزود

ص:129

پس سر صحبت بر او باز کرد***گفتگو از هر طرف آغاز کرد

عاقبت گفتش که ای زیبا جوان*** ای تو را در قاف طاعت آشیان

هر چه آداب سنن شد از تو راست*** غیر یک سنت که تا اکنون بجاست

مصطفی گفت النکاح سنتی*** من رغب عن سنتی لا امتی

پادشاه در ضمن زیارت خارکن فقیر و دیدن وضع عبادتی او،به ارادتش افزوده شد.شاه تصور می کرد به خدمت یکی از اولیای بزرگ الهی رسیده،تنها کسی که خبر داشت این همه عبادت و آه و ناله قلابی و تو خالی است،خود خارکن بود.

در هر صورت سر سخن را با آن جوان عابد باز کرد و کلام را به مسئلۀ ازدواج کشید،سپس با یک دنیا اشتیاق داستان دختر خود را مطرح کرد که ای عابد شب زنده دار ! تو تمام سنت های اسلامی را رعایت کرده ای مگر یک سنت مهم و آن هم ازدواج است،می دانی که رسول اسلام صلی الله علیه و آله بر مسئلۀ ازدواج چه تأکیدی داشت، من از تو می خواهم به اجرای این سنت هم برخیزی و فراهم آوردن وسیلۀ آن هم با من،علاوه بر این من میل دارم که تو را به دامادی خود بپذیرم؛زیرا در پردۀ خود دختری دارم آراسته به کمالات و از لطف الهی از زیبایی خیره کننده ای هم برخوردار است،من از تو می خواهم به قبول پیشنهاد من تن در دهی،تا من آن پری روی را با تمام مخارج لازم در اختیار تو قرار دهم ! !

چون جوان خارکن این را شنید***هوشش از سر رفت و دل در پر تپید

آنچه دیدم آندم جوان خارکن ***من چه گویم چون تو می دانی و من

آری آن داند که بعد از انتظار ***مژده ای او را رسد از وصل یار

جوان پس از شنیدن سخنان شاه در حیرت فرو رفت؛در جواب شاه سکوت کرد؛شاه به تصور این که حجب و حیا و زهد و عفت مانع از جواب اوست چیزی نگفت،از جوان خارکن خداحافظی کرد و به کاخ خود رفت.

ص:130

او تمام شب در این فکر بود که چگونه با این مرد الهی وصلت کند و چگونه این مرد را به ازدواج با دخترش حاضر نماید ؟ !

صبح شد،شاه یکی از دانشوران تیزبین و با بصیرت را خواست و داستان عابد را با او در میان گذاشت و گفت:به خاطر خدا و برای این که از قدم او زندگی من غرق برکت شود،نزد او رو و وی را به این ازدواج و وصلت راضی کن.

عالم آمد و پس از گفتگوی بسیار و اقامۀ دلیل و برهان و خواندن آیه و خبر، جوان را راضی به ازدواج کرد.

سپس نزد شاه آمد و قبولی عابد را به سلطان خبر داد،سلطان از این مسئله آن چنان خوشحال شد که در پوست نمی گنجید.

با بشارت باز گردید آن رسول***کرد آگه پادشه را از قبول

پس به امر شاه بزم آراستند*** هم خطیب و شیخ و قاضی خواستند

در زمانی از نحوست ها بری*** عقد زهره بسته شد با مشتری

پس به خلوتگاه خاص از بهر سور***زیب و زیور یافت کاخی از بلور

تخت زرین اندر آن بگذاشتند پردهه ای زرنگار افراشتند

شهر را بهر قدوم آن جوان***داده زینت جمله بازار و دکان

شمع و مشعل هر قدم افروختند*** عود و صندل را به هر ره سوختند

مأموران شاه به مسجد آمدند و با خواهش و تمنا لباس شاهی به او پوشاندند و او را در محاصره مأموران با کبکبه و دبدبۀ شاهی به قصر آوردند،در آنجا غلامان و کنیزان دست به سینه برای استقبال او صف کشیده بودند و امیران و دبیران و سپاهیان جهت احترام به داماد شاه گوش تا گوش ایستاده بودند !

وقتی قدم در بارگاه شاه گذاشت و چشمش به آن همه جلال و شکوه و سطوت و عظمت افتاد غرق در حیرت شد و ناگهان برق اندیشه درون جان تاریکش را

ص:131

روشن کرد و به این مسئله توجه نمود که من همان جوان فقیر و بدبختم،من همان خارکن مسکین و دردمندم،من همانم که مردم عادی حاضر نبودند سلامم را جواب بدهند،من همان گدای دل سوخته ام که از تهیۀ قرص نانی جوین و پارچه ای کهنه عاجز بودم،من همان پریشان عاجز و بینوای مستمندم ! ! چون قدم در بارگاه شه نهاد***آمدش از روزگار خویش یاد

روزگار ذلت و پستی خویش***بینوایی و تهیدستی خویش

روزهای گرم و آن هیزم کشی*** شام های سرد و آن بی آتشی

پادشاهی از پس هیزم کشی ***از پس آن ناخوشی ها این خوشی

زین تفکّر روزنی بر دل گشاد ***نوری از آن روزنش بر دل فتاد

فکرت آمد قفل دلها را کلید*** در گشاید چون کلید آمد پدید

فکرت آمد همچو باران بهار***ساحت دلها بود چون کشتزار

زین سبب گفت آن رسول سرفراز*** فکر یک ساعت بِهْ از سالی نماز

بلکه باشد بهتر از هفتاد سال*** این سخن مهمل ندانی ای همال

آری،جوان بر اساس آیات الهی به فکر فرو رفت.اندیشه در امور درون انسان ایجاد قدرتی می کند که آدمی با آن قدرت می تواند از صفحۀ خاک به عالم پاک پرواز کند.اندیشه در امور،انسان را از ذلّت به عزّت،از پستی به بلندی،از مذلّت به رفعت،از جهنّم به بهشت می برد.

اندیشه در امور،عالی ترین حال الهی است که به انسان دست می دهد و بهترین کمک برای انسان جهت رهایی از هلاکت و حرکت به سوی سعادت است.

آری،فکر کرد که من همان خارکنم که بر اثر عبادت و طاعت ریایی به این مقام رسیدم،آه بر من،حسرت و اندوه بر من،اگر به عبادت حقیقی و طاعت خالص اقدام می کردم چه می شدم ؟ ! !

ص:132

پس دل بیهوش او آمد به هوش***گفت در گوش دلش آنگه سروش

کانچه می بینی زعزّ و مال و جاه*** وصل معشوق و نیاز پادشاه

قیمت کالای روی اندود توست*** اجرت سعی غرض آلود توست

هیچ کاری نزد ما بی اجر نیست*** هیچ صبحی نه که او را فجر نیست

گرچه کالای تو بس نابود بود*** لیک نزد ما کجا مردود بود

خویشتن را وانمودی آن ما*** آن ما کی رفته بی احسان ما

گر نه از ما بودی اما ای فتی ***پیش مردم خویش را خواندی زما

هین بگیر این مزد صورت کاریت*** این ثواب و اجر ظاهر داریت

در غوغای دربار،چشم دیگر خارکن باز شد،جمال دوست در آیینه دلش تجلی کرد،با قدم اراده و عزم استوار،پای از دربار بیرون گذاشت و از کنار آغوش آن پری وش کناره گرفت و برای آراستن وجودش به علم و عمل واقعی به سوی زیبای مطلق به حرکت آمد.

وقتی نماز میان تهی و الفاظ بی معنا و نیت آمیخته با شائبۀ ریا،این گونه برای حل مشکل مدد کند،نماز واقعی و عبادات خالصانه و طاعت بی ریا چه خواهد کرد ؟

پیرزن حاضر نشد که محل مسکونی خود را بفروشد درحالی که منزل او وسط مسجد می افتاد،گوهرشاد خانم از خرید آن منصرف شد؛زیرا نمی خواست در ساخته شدن مسجد به احدی کم ترین ظلمی شود.

پس از ساخته شدن مسجد،آن پیرزن هم خانۀ خود را به عنوان محل عبادت وقف کرد و سالیان دراز در وسط مسجد گوهرشاد به نام مسجد پیرزن تجلی داشت.

از طرفی دستور داد،در آوردن مصالح ساختمانی،کسی حق ندارد حیوان بارکشی را تند براند،یا با تازیانه و چوب بزند،هم چنین دستور داد در مسیر آوردن مصالح ساختمانی جهت حیوانات باربر،آب و علوفه بگذارند و به معماران و استادکاران دستور داد با کارگران و زیردستان در کمال محبت رفتار کنند و به زیردستان خود در برنامۀ کار تحکّم نکنند و سعی کنند کارگران را آزاد بگذارند.

آری،برای ساختن خانۀ خدا،باید تمام جهات حقوق خدایی و مردمی را رعایت کرد؛به همین خاطر است که این مسجد یکی از پر برکت ترین مساجد روی زمین است و ساعتی در شبانه روز نیست مگر این که خداوند مهربان،در آن مسجد به وسیلۀ مردم و اولیای خدا به وسیلۀ نماز و قرآن و دعا و تعلیم و تعلم عبادت نشود.

در هر صورت،ساختن مسجد شروع شد،گوهرشاد خانم هر چند روز یک بار جهت سرکشی ساختمان به محوطۀ کار می آمد و دستورهای لازم را به معماران و استادکاران می داد.

روزی برای سرکشی ساختمان آمد،باد مختصری وزیدن گرفت،گوشۀ چادر خانم به وسیلۀ باد کنار رفت.یکی از عمله ها چهرۀ او را دید،دلباخته آن زن شد.

جرأت اظهار نظر برای او نبود؛زیرا بیم آن داشت که او را اعدام کنند،عمله و اظهار عشق به ملکۀ مملکت ! !

ص:134

دو سه روزی نگذشت که عملۀ بیچاره مریض شد،پرستارش تنها مادر دردمندش بود.

طبیب از علاج او عاجز شد،مادر مهربان کنار بستر تنها فرزندش گریه می کرد، فرزند چاره ای ندید جز این که دردش را به مادر اظهار کند.مادر ساده دل و ساده لوح،برای رفع این مشکل به گوهر شاد خانم مراجعه کرد و درد فرزندش را با او در میان گذاشت و علاج را از آن زن بزرگوار خواست و به او گفت:اگر اقدام نکنی تنها پسرم از دستم می رود و در قیامت دامن تو را جهت خونخواهی فرزندم خواهم گرفت.

گوهر شاد خانم،از این داستان بسیار ناراحت شد و به آن مادر دل سوخته گفت:

چرا این مشکل را زودتر با من در میان نگذاشتی تا بنده ای از بندگان خدا را از گرفتاری نجات دهیم ؟ آن گاه گفت:ای مادر ! به خانه برو و سلام مرا به فرزندت برسان و بگو:من حاضرم با تو ازدواج کنم،ولی شرطی را باید من رعایت کنم و شرطی را تو باید رعایت کنی،اما شرطی که من باید رعایت کنم جدایی از شاهرخ میرزاست،اما شرطی که تو باید رعایت کنی پرداختن مهریه به من است،قبل از این که در خط این ازدواج قرار بگیری و آن مهریه این است که چهل شبانه روز در محراب زیر گنبد مسجد نماز بخوانی و ثوابش را به عنوان مهریه من قرار دهی.

مادر،به خانه برگشت و تمام مسائل را با پسر خود در میان گذاشت،پسر از شدت تعجب خیره شد و از این خبر آن چنان شادمان شد که به زودی از بستر رنج برخاست و با کمال اشتیاق پرداخت این مهریه را به عهده گرفت و پیش خود گفت:

چهل روز که چیزی نیست،اگر چند سال به من پیشنهاد می شد حاضر به اجرای آن بودم.

در هر صورت به محراب عبادت رفت،چهل شبانه روز نماز خواند،برای

ص:135

رسیدن به وصال گوهرشاد خانم،ولی به تدریج به توفیق حضرت الهی به راه دیگر افتاد.

پس از چهل شبانه روز،نمایندۀ گوهرشاد خانم،به محراب عبادت آمد،تا از حال او خبردار شود،چون با او سخن گفت،ملاحظه کرد که اهمیتی به مسئله نمی دهد.گفت:من نمایندۀ گوهرشاد هستم،جهت خبر گرفتن از حال تو و گزارش به خانم آمده ام.گفت:به خانم بگو:من نمی توانم برای رسیدن به وصال تو،دست از محبوب واقعی عالم بردارم برو به او بگو:

اگر لذت ترک لذت بدانی***دگر لذت نفس لذت نخوانی (1)

راستی عجیب است،راهنمایی آن زن بزرگوار را ببینید که برای علاج هوای نفس چه نسخه ای می دهد و اثر نماز را ببینید،با این که در اول کار از معنی دور است،ولی در عاقبت کار چه نتیجۀ خوشی می دهد.

عراقی شوریده حال گوید:

در حسن رخ خوبان پیدا همه او دیدم***در چشم نکورویان زیبا همه او دیدم

در دیده هر عاشق او بود همه لایق*** وندر نظر وامق عذرا همه او دیدم

دیدم همه پیش و پس جز دوست ندیدم کس*** او بود همه او بس تنها همه او دیدم

آرام دل غمگین جز دوست کسی مگزین*** فی الجمله همه او بین زیرا همه او دیدم

دیدم گل بستان ها صحرا و بیابان ها*** او بود گلستان ها صحرا همه او دیدم

ص:136

نمازگزار به خاطر آب وضو یا غسل یا خاک تیمم و به خاطر لباس و مکان،ناچار است از محرمات و لگدکوب کردن حق مردم چشم بپوشد و در حقیقت خود را از فحشا و منکرات ظاهری و باطنی حفظ کند،اما بی نماز خود را ملزم به این امور نمی داند.

نمازگزار علم دارد که خداوند مهربان نماز احدی را با آب حرام،لباس حرام، مکان حرام،روح بی تقوا قبول نمی کند،از این جهت بر خود لازم می بیند که پاکی ظاهر و باطن را حفظ کرده و در صراط مستقیم الهی ثابت و پایدار بماند.

البته،این نکته در تمام عبادات و واقعیت های اسلامی ملاحظه شده،به این معنی که اسلام،قسمت مهمی از عبادات را جهت حفظ حقوق مردم و رام شدن نفس سرکش و طبیعی ماندن امیال و غرائز و حالات و شهوات قرار داده است.

البته یک دین جامع و کامل باید چنین باشد،خودخواهی منشأ تمام مفاسد است،باید در مرحلۀ اول ریشۀ عموم بیماری های روحی را چاره کرد،هم چنان که اساس همۀ ترقیات معنوی و روحی و اصلاحات فردی و اجتماعی،خداشناسی و خداپرستی است و خودخواه و خودپرست،نمی تواند خداجوی و خداپرست باشد؛پس امید صلاح و اصلاح تا زمانی که در چاه خودپرستی است نباید از او داشت !

نمازگزار در نمازش خدا را به دو صفت رحمان و رحیم می ستاید،اگر از نمازش غافل نباشد قهراً در مقام کسب این صفت الهی و تخلق به اخلاق خدایی خواهد کوشید و مهربان ترین مردم خواهد شد و از سنگ دلی و بی رحمی و بی مهری پاک خواهد ماند.

نمازگزار واقعی می داند که خداوند در سورۀ مؤمنون خطاب به پیامبران فرموده که:

اول از مال حلال و پاک بخورید،سپس به عبادت قیام کنید (1).

نمازگزار می داند که پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله فرموده:

خداوند را بر فضای بیت المقدس فرشته ای است که هر شب ندا می کند:هر کس از مال حرام بخورد،واجب و مستحبی از او قبول نمی شود (2).

و می داند که پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده:

کسی که لباسی را به ده درهم خریده و در پول آن لباس درهمی از حرام باشد، خداوند در آن لباس نماز را نخواهد پذیرفت (3).

نمازگزار می داند که امام صادق علیه السلام فرمود:

کسی که دوست دارد بداند نمازش قبول شده یا نه ؟ ببیند آیا نمازش او را از فحشا و منکرات باز می دارد یا نه،به اندازه ای که نمازش توان نگهداری نمازگزار را از آلودگی ها داشته باشد،مورد قبول است (4).

ملت نمازگزار،ملتی پاک و کشور با نماز،کشوری است نمونه،در آن مملکتی

ص:139

که همه اهل نمازند از دزدی و غارت و چپاول خبری نیست،در آن مرز و بوم که مردمش در رابطۀ با نمازند از دادگستری های عریض و طویل و عرض حال های بی محتوا و پرونده های جنایی و جزایی اثری نیست،در آن آب و خاک که نماز سایه افکن است،از نزاع و جنگ و جدل و طلاق های فراوان و شکایات مردم و فحشا و منکرات سراغی نگیرید.

کشور با نماز چرا برای حفظ مال و ناموس مردم احتیاج به ادارات و مأموران با آن همه خرج گزاف داشته باشد ؟ اگر همۀ ملت به حقیقت اهل نماز باشند زندان و زندانی برای چه ؟ در میان ملت با نماز،کسی از کسی آزار نمی بیند،بدهکار مال مردم را می دهد و طلبکار از دست بدهکار آسایش و امنیت دارد.

عاشق نماز در حقیقت عاشق خداست و عاشق خدا،امر مولا را به کیفیتی که مولا از او خواسته اجرا می کند.

راستی نماز،عالی ترین محرک انسان به سوی حقایق و واقعیت ها است و سودی که در دنیا و آخرت از نماز به آدمی می رسد از برنامۀ دیگر متوجه انسان نیست.

تاریخ حیات نمازگزاران،تاریخ پر نور،پر حقیقت،پر منفعت و پر سودی است و آنان که حقیقت توحید را یافته بودند و حفظ آن را در گرو عمل صالح می دانستند، عاشقانه با نماز برخورد داشتند و در احوالات آن بزرگواران آمده که ای کاش همۀ عالم یک شب بود و آن شب را به نماز سپری می کردند ! !

آن جناب در هر شبانه روز،هزار رکعت نماز می خواند و چون وقت نماز می رسید،بدنش را لرزه می گرفت و رنگش زرد می شد و چون به قرائت [ مٰالِکِ یَوْمِ الدِّینِ ] (1)می رسید آن قدر آن را تکرار می کرد که نزدیک بود قالب تهی کند (2).شب ها را پس از مختصری خواب،در حدی که بدن مبارکش در تعب نیفتد به عبادت می گذراند و روزها را غرق نور عبادت بود.

تمام ماه رمضانش از پس آن همه نماز به دعا و تسبیح و استغفار می گذشت و برای خود کیسه ای چرمی داشت که تربت پاک حضرت سیدالشهدا علیه السلام را در آن ریخته بود و به گاه سجده بر آن تربت پر قیمت سجده می کرد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

پدرم حضرت باقر علیه السلام فرمود:روزی بر پدر بزرگوارم حضرت زین العابدین علیه السلام وارد شدم،دیدم که عبادت بسیار به آن وجود نازنین تأثیر کرده،رنگ مبارکش از بیداری زرد شده و دیده اش از بسیاری گریه مجروح گشته و پیشانی نورانی اش از کثرت سجود پینه بسته و قدم شریفش از زیادی قیام ورم نموده،چون او را بر این احوال مشاهده کردم خود را از گریه نتوانستم حفظ کنم،به شدت گریستم،آن جناب غرق در اندیشه بود،بعد از زمانی به جانب من نظر افکند و فرمود:بعضی از نوشته ها را که عبادت امیر المؤمنین علیه السلام در آن نوشته شده به من بده؛چون به حضورش آوردم قسمتی از آن را خواندند،سپس بر زمین نهادند و فرمودند:چه کسی یارای آن را دارد که مانند امیر المؤمنین علیه السلام عبادت کند ! (3)!

ص:141

نوشته اند که:

وقتی در حال سجده بود،در حالی که حالت سجدۀ او را احدی نداشت،در آن حال غرق در دریای عشق و محبت و محو جمال محبوب عالم بود،ناگهان آتشی در خانه گرفت،اهل خانه فریاد زدند:یا ابن رسول اللّه ! النار النار ! حضرت متوجه نشدند تا آتش خاموش شد؛پس از زمانی سر برداشتند در حالی که داستان را به آن جناب عرض کردند و پرسیدند،چه چیز شما را از توجه به این آتش بازداشت ؟ فرمود:آتش کبرای قیامت مرا از آتش اندک دنیا غافل گذاشت (1).

ابوحمزۀ ثمالی می گوید:

دیدم حضرت زین العابدین علیه السلام وارد مسجد کوفه شد و در کنار ستون هفتم کفش مبارک از پای بیرون کرد و آمادۀ نماز شد؛دست های مبارک خود را تا محاذی گوش بالا برد و تکبیری گفت که موهای بدن من از ترس شنیدن و عظمت آن تکبیر بر بدنم راست شد ! ! و چون شروع به نماز کرد لهجه ای پاکیزه تر و دلرباتر از او ندیدم (2).

طاووس یمانی می گوید:

شبی وارد حجر اسماعیل شدم و دیدم حضرت زین العابدین علیه السلام در سجده است و این کلام را تکرار می کند:

الٰهی عُبَیْدُکَ بِفنٰائِکَ،مِسْکینُکَ بِفِنٰائِکَ،فَقیرُکَ بِفِنٰائِکَ (3).

خداوندا ! بندۀ حقیر و مسکین و فقیر تو فانی در پیشگاه توست.

طاووس می گوید:آن جملات را حفظ کردم و پس از آن هر گونه بلا و المی مرا

ص:142

گرفت،در سجدۀ نمازم آن جملات نورانی را گفتم برایم خلاصی و فرج پیش آمد ! (1)!

می جوشد به سرعت آمادۀ طهارت و نماز شدم،چون پشت سرش ایستادم گویا محرابی برای من ممثل شد و می دیدم هرگاه به آیه ای می گذشت که در آن وعد یا وعید بود،با ناله و آه آن را تکرار می کرد؛چون تاریکی شب به نهایت رسید،از جای برخاست و گفت:

یٰا مَنْ قَصَدَهُ الضّٰالُّونَ فَاَصٰابُوهُ مُرْشِداً وَ امَّهُ الْخٰائِفُونَ فَوَجَدُوهُ مَعْقِلاً وَ لَجَأَ الَیْهِ الْعٰابِدُونَ فَوَجَدُوهُ مَوْئِلاً مَتیٰ رٰاحَةُ مَنْ نَصَبَ لِغَیْرِکَ بَدَنُهُ وَ مَتیٰ فَرَحَ مَنْ قَصَدَ سِوٰاکَ بِهِمَّتِهِ الٰهی قَدْ تَقَشَّعَ الظُّلٰامُ وَ لَمْ اقْضِ مِنْ خِدْمَتِکَ وَطَراً وَ لا مِنْ حِیٰاضِ مُنٰاجٰاتِکَ صَدَراً صَلِّ عَلیٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بی اوْلَی الْاَمْرَیْنِ بِکَ یٰا ارْحَمَ الرّٰاحِمینَ.

ای کسی که گمراهان او را برای هدایت قصد می کنند و ترسوها به او اقتدا کرده و او را پناهگاه می یابند و عابدان به او پناه برده و او را ملجأ انتخاب می کنند.کجا راحتی دارد کسی که خود را برای دیگری صرف کند و کجا خوشی دارد کسی که غیر تو را نیت کند.خداوندا! تاریکی همه جا را فرا گرفته و من نه در قبال تو خدمتی کردم و نه از چشمۀ مناجات تو بهره ای بردم،درود بفرست بر محمد و آل محمد و انجام بده برای من سزاوارترین این دو امر را،قسم به تو ای مهربان ترین مهربانان.

حماد بن حبیب می گوید:این وقت ترسیدم که مبادا شخص او از من ناپدید شود و اثر امرش بر من پوشیده ماند،پس دامنش را گرفتم و عرضه داشتم تو را به آن کسی که در عبادت رنج و تعب و ملال و خستگی را از تو گرفته و لذت رهبت را در کامت نهاده بر من رحمت آر و مرا در گلستان مرحمت و عنایتت جای ده که من مردی ضال و گم گشته ام و آرزو دارم که هماهنگ تو شوم و گفتار تو را پیروی کنم،

ص:144

فرمود:اگر تکیه ات بر خدا از روی صدق و راستی باشد گم نخواهی شد،در هر صورت بر اثر من باش،پس به کنار آن درخت شد و دست مرا گرفت،چنین به نظرم آمد که زمین زیر قدمم در حرکت است؛همین که صبح طلوع کرد به من فرمود:

بشارت باد بر تو که این مکان مکۀ معظمه است.پس من صدای ضجه و نالۀ حجاج را شنیدم،عرض کردم:تو را سوگند می دهم به آن که نسبت به او امیدواری و در قیامت به حضرت او چشم داری کیستی ؟ فرمود:اکنون که مرا قسم دادی من علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب هستم ! (1)!

تصور شما این نباشد که عشق به نماز و مناجات و این حرکت الهی و عارفانه مخصوص به انبیا و ائمۀ طاهرین علیهم السلام بوده،بلکه شاگردان این مکتب از عاشقان این راه و تربیت شدگان این بزم،نیز در حد قدرت و وسع و توان فکری و روحی خود سالک این مسلک بوده و راه رو این طریق و دلباختۀ این وضعیت و سرباختۀ این حالت گردیدند.

دیدار معشوقت بشتابی و بیش از نیم روز در مدینه نمانی و اگر حضرت را در مدینه نیافتی بیش از این اجازت ماندن نمی دهم.

اویس به مدینه آمد و یار خود را ندید و چون روز به نیمه رسید،برگشت.وقتی نبی اسلام صلی الله علیه و آله از سفر آمد فرمود:

این نور چیست که در اینجا می نگرم ؟

عرضه داشتند:شترچرانی به نام اویس بدین سرا آمد و مشتاق زیارت جنابت بود،چون تو را نیافت مراجعت کرد.

حضرت فرمود:این نور را در این خانه به هدیه گذاشت و برفت.

سلمان عرضه داشت:او کیست که دارای چنین منزلت است ؟

فرمود:مردی است در یمن به نام اویس قرن که چون قیامت شود یک تنه برانگیخته شود و به شمار موی مواشی و گوسپندان قبیلۀ ربیعه و مضر از مردمان شفاعت کند،هر کس از شما او را دیدار کرد سلام مرا به او برساند و از وی دعای خیر خواستار شود و بُردی به امیر المؤمنین علیه السلام عنایت کردند و فرمودند:بعد از من اویس به مدینه آید،این جامه را بر او بپوشان.

در زمان حکومت عمر به مدینه آمد،جناب ولایت مآب او را به خلعت پیامبر بپوشاند.

عمر او را ستود و نزد وی اظهار زهد کرد و گفت،کیست که این خلافت را از من به یک قرص نان جو بخرد ؟ اویس گفت:آن کس را که عقل نباشد و اگر تو راست می گویی چرا می فروشی ؟ بگذار و برو تا حق هر کس هست برگیرد،عمر گفت:مرا دعایی کن.اویس گفت:از پس هر نماز مؤمنان و مؤمنات را دعا می کنم،اگر با ایمان باشی دعایم شامل حالت می شود وگرنه دعایم ضایع نکنم.عمر گفت:مرا وصیتی کن.گفت:ای عمر ! خدای را شناسی و او تو را آگاه است.گفت:آری.

ص:146

گفت:اگر غیر او را نشناسی و به جز او،دیگری تو را نداند بهتر است.عمر گفت:

زیادت کن.گفت:قیامت نزدیک است و من به ساختن زاد آن روز مشغولم.این بگفت و برفت.

چون از مدینه بازگشت اهل یمن از حال او آگاه شدند و عظمت و شخصیت الهی او را یافتند و نسبت به او از در احترام برآمدند و او از آنجا که طالب این شؤونات نبود از یمن گریخت و به کوفه آمد و هویت خویش را از خلق پنهان داشته، مشغول بندگی حق در همۀ شؤون و استفاده کردن از فیض وجود مولای عارفان شد.

فریفتۀ دنیا مشو و خویشتن را دریاب و ساختۀ مرگ باش و اعداد زاد و راحله کن که سفری بس دراز در پیش داری.گفتم:ای اویس ! ارادۀ کجا داری ؟ گفت:در طلب من خویش را به زحمت میفکن و نشان مکان من مجوی.گفتم:معیشت تو چگونه باشد ؟ گفت:اُف باد بر این دل ها که شک بر آن ها غالب است و پند نپذیرد.

دیگر بار از او تمنای وصیت کردم.گفت:تا توانی در تحصیل معرفت سعی کن و برای یافتن حقیقت کوشش نمای که لحظه ای از پروردگار غافل نباشی که اگر خدای را به عبادت آسمانیان و زمینیان پرستش کنی تا به او یقین نداشته باشی از تو پذیرفته نخواهد شد.گفتم:چگونه باورش کنم ؟ گفت:ایمن باشی بدانچه تو را موجود است و در پرستش او به چیز دیگر مشغول نباشی.

این بگفت و روانه شد و من از قفای او همی نگریستم و همی گریستم تا از نظر من غایب گشت و دیگر کسی او را دیدار نکرد تا زمانی که علی علیه السلام آهنگ جنگ با معاویۀ ستم پیشه کرد،آن وقت در لشکرگاه حاضر شد و به ملازمت مولای عارفان درآمد.علی علیه السلام به قدوم او شاد خاطر گشت.در رکاب امیر المؤمنین علیه السلام به جهاد و پیکار در راه خدا برخاست تا به فیض عظیم شهادت در راه دوست نایل آمد.

این مرد بزرگ الهی و تربیت شدۀ مکتب رسول اسلام صلی الله علیه و آله و فیض گرفته از امیر مؤمنان در معرفت و شناسایی حضرت رب العزه به جایی رسیده بود که بعضی از شب ها را به رکوع بسر برد و برخی از شب ها را به سجود به پایان رساند.به او گفتند:این چه زحمت است که بر خود می داری ؟ گفت:این راحت من است.ای کاش از ازل تا ابد یک شب بودی و من به یک رکوع یا به یک سجود به پایان می بردمی و این به این خاطر می کنم که شاید مثل آسمانیان خدا را پرستش کرده باشم.

به قول الهی قمشه ای آن بلبل گلستان عشق:

ص:148

به ره دوست عاشقانه رویم***توبه از هر چه غیر یار کنیم

ناله چون بلبلان در این گلزار*** از سر شوق، زار زار کنیم

شاید از توتیای خاک درش*** روشن این چشم اشکبار کنیم

با تو ای پادشاه ملک وجود*** شکوه از جور روزگار کنیم

دست ما گیر گر سر مهرت*** پای بر عهدت استوار کنیم

خواری ما ببین و یاری کن*** تا کی افغان به شام تار کنیم

چند در راه لطف و احسانت*** هر طرف چشم انتظار کنیم

آری،این مردان خودساخته،فیض تربیت و شریعت معرفت و راه وصل و درد عشق و تصفیۀ نفس و تزکیۀ جان،همه و همه را از برکت نماز به دست آوردند.

کسی در این عالم شهود و در عالم غیب جز خدا وجود ندارد که بتواند سود نماز را بیابد و منفعت این کار بزرگ الهی را درک کند.

حضرت امام خمینی رحمه الله دربارۀ سود نماز می فرماید:

یکی از اسرار و نتائج عبادات و ریاضات آن است که ارادۀ نفس در ملک بدن نافذ گردد و مملکت وجود انسان،یکسره در تحت کبریا نفس منقهر و مضمحل شود و قوای منبثه و جنود منتشره در ملک بدن از عصیان و سرکشی و انانیت و خودسری باز مانند و تسلیم ملکوت باطن قلب شوند،بلکه کم کم تمام قوا فانی در ملکوت شوند و امر ملکوت در ملک جاری و نافذ شود و ارادۀ نفس قوت گیرد و زمام مملکت را از دست شیطان و نفس اماره بگیرد و جنود نفس از ایمان به تسلیم و از تسلیم به رضا و از رضا به فنا سوق داده شوند؛در این حالت است که عبد شمه ای از اسرار عبادت را به وسیلۀ نفس دریابد و از تجلیات فعلیه شمه ای حاصل گردد.

ص:149

متکلّم به وسیلۀ نماز به هیچ عنوان نباید از حضرت مستمع غافل باشد که غفلتش مایۀ تاریکی و راحتش علّت رنج خواهد شد.

نماز،نزدیک کنندۀ عبد به آثار ظاهری و باطنی حضرت دوست و بازدارندۀ انسان از همۀ فحشا و منکرات است و این میسر نیست مگر این که مکلّف به اندازۀ وسع و قدرتش علماً و عملاً در رابطه با آداب ظاهریه و باطنیه نماز باشد.

اگر قلب با کمک فکر در نماز حاضر نباشد و دل که روی حقیقی انسان است به سوی قبلۀ محبوب نباشد،آن نماز را می توان نماز گفت ؟ در صورتی که قلب در نماز با محبوب عالم سخن نگوید و از عشق او نجوشد و در اتصال با ملکوت عالم نباشد،آن نماز،جسمی است بی روح و چراغی است بی نور و الفاظی است بی معنا.

تکرار [ لاٰ تَکُنْ مِنَ الْغٰافِلِینَ ] (1)در آیات قرآن مجید،متوجه این معنای با عظمت است که در هیچ عبادتی غافل از اسرارش مباش و در هیچ طاعتی نسبت به محبوب حقیقی عالم بی توجه مباش.

غفلت در حال عبادت گناهی بزرگ است و علامت غیبت مکلّف از حضور دوست.

نماز از احکام دین خداست و کسی که خشنودی حضرت حق را می طلبد،باید در نماز جستجو کند؛نماز راهی است که همۀ انبیا ره سپر آن بودند و عشق ملائکۀ الهی متوجه نمازگزار است.

نماز،هدایت و ایمان است و چراغ معرفت فرا راه انسان؛نماز،باعث برکت در رزق و راحت بدن و علت ناراحتی و رنج شیطان رجیم و اسلحه ای علیه کفر کافران است.

نماز،اجابت دعا،قبولی اعمال و زاد و توشۀ مؤمن در دنیا و آخرت اوست؛ نماز،شفیع بین نمازگزار و ملک الموت و انیس و رفیق در قبر و فرش زیر پهلو و جواب منکر و نکیر و تاج سر مکلّف به روز قیامت است.

نماز،نور چهره در محشر و لباس بدن و حجاب بین انسان و آتش جهنم و حجت

ص:153

و برهان بین انسان و خداست.

نماز،باعث نجات از عذاب و جواز عبور از صراط و کلید بهشت و مهریۀ حورالعین و بهای بهشت است.

با نماز،آدمی به درجات بلند ملکوتی می رسد،چرا که نماز عین تسبیح و تهلیل و تحمید و تمجید و تکبیر و تقدیس و گفتار حق و دعوت الهیه است (1).

حیف نیست انسان در چنین دنیای با عظمتی با این همه سود و منفعت قرار بگیرد و از آن و مستمعش-که خدای مهربان و پروردگار عزیز است-غافل باشد.

حیف نیست بدن آدمی که ظاهری بی ارزش است،در نماز شرکت داشته باشد ولی قلبش که حقیقت وجود اوست از این دنیای پرفیض الهی و از این سرای پرشور ملکوتی و از این میدان عشق و عرفان بیرون باشد !

4-به دست آوردن آداب.

5-پیدا کردن دوست بزرگوار (1).

آنان که از سفر دوری می جویند،درِ بسیاری از منافع را به روی خود می بندند و اینان افرادی بدبخت و تهیدستند.

اما منافع سفر معنوی با سفر مادی قابل قیاس نیست که سفر معنوی حرکت از عقل و قلب و روح به وسیلۀ حرارت ایمان و عشق به سوی حضرت رب الارباب است که با رسیدن به مقام وصل،رسیدن به همه چیز است؛چرا که حضرت دوست مستجمع جمیع صفات کمالیه است و هر کس در سیر سفر معنوی به حضرت او برسد به همه چیز رسیده و در میان طرق سفر هیچ طریقی نزدیک تر و پرسودتر و رساننده تر به مقام وصل و مرتبۀ قرب از نماز نیست.

مرحوم شیخ عبد الحسین تهرانی در«اسرار الصلاة»چه نیکو فرموده:

در نزد ارباب خرد مقرر است که ترقی و کمال هر شیء به سفر است،چنانچه شیخ الرئیس فرموده که کمال محدثات در غربت است،از جهت این که جمیع محدثات در بلدۀ اصلیه و مسکن اولی که عالم عدم است معدوم بودند و معلوم است که انسان مادامی که در آن عالم است در حضیض نقصان و مرکز حرمان است؛ پس چون از مقر عدم به سوی غربت عالم وجود مسافرت نمود از برای او انواع کمالات و اقسام کرامات حاصل شد و این دلیل آن است که کمال حاصل نشود مگر به غربت و هم چنین بعد از دخول در وجود،همه تراب محض بودند چنانچه حضرت خداوندی فرموده:

ص:155

[ إِنَّ مَثَلَ عِیسیٰ عِنْدَ اللّٰهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرٰابٍ ] (1).

قطعاً داستان عیسی نزد خدا [ از نظر چگونگی آفرینش ] مانند داستان آدم است،که [ پیکر ] او را از خاک آفرید.

پس مادامی که بر صفت ترابیه باقی است در مسکن اصل و معدن اول است که به نظر همان خاک است به دارای صفات عالی،پس چون مفارقت نمود از آن مسکن و ممتزج شد به مادۀ بدن و مختلط شد به طبایع غریبه که آن ها نسبت به او بیگانه اند،مستعد شد از برای قبول سلطان روح و منفتح شد بر او ابواب فتوح چنانچه خدای تعالی فرموده:

[ ثُمَّ أَنْشَأْنٰاهُ خَلْقاً آخَرَ ] (2).

سپس او را با آفرینشی دیگر پدید آوردیم.

و هم چنین مستقر صلب است چنانچه خدای تعالی فرموده:

[فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ ] (3).

برخی [ از شما ] استقرار یافته [ در زمین ] و برخی به ودیعت نهاده [ در اصلاب و رحم هایند ].

مادامی که آن قطره باقی است در صلب مستقر است و منحقر و قذر،پس چون مسافرت نمود به سوی رحم منتقل می شود به سوی انواع کرم و متصل گردد به انواع نعم،پس ثابت شد که جمیع خیرات حاصل می شود به سفر.

شما می دانید که ظهور و قوت دین مبین سید المرسلین صلی الله علیه و آله نیز به سبب

ص:156

مسافرت شد نه توقف و مجاورت.پس ثابت می شود که مرگ هم برای مؤمن مسافرت و پیروزی است.

پس عنایت الهیه اقتضا کرد که عالم عدم منقضی شد و حقایق اشیا را از صحرای عدم،رخت سفر به عالم وجود بستند و در عالم عقل در منازل قدس نشستند و از عالم عقل به عالم ارواح و از آنجا به عالم اشباح و از عالم اشباح به عالم عناصر و از آنجا به عالم جمادی و از آنجا به عالم نباتی و از آنجا به عالم حیوانی و از آنجا به عالم انسانی و از آنجا به عالم برزخ و مثال انتقال دهند و از مثال به حشر آورند و از آنجا به سرای جاودانی منزل دهند.

[ کَمٰا بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ ] (1).

همان گونه که شما را آفرید،[ پس از مرگ به او ] بازمی گردید.

چون مشخص شد که انسان،مسافر عالم امکان است،باید بداند که بر اساس معارف الهیه،در این سفر او را ده منزل است که او را در این منازل به منزل دنیا پا در گل است و چون منازل عشره را طی نماید به سر منزل جاوید رسد و از نقطۀ مبدأ قوس نزول به منتهی الیه قوس صعود آید و در آن مرکز مستقر گردد و اجزای صلاتیه منطبق بر این منازل و عوالم است که حضرت شارع حکیم آن را چنان مرتب فرموده که هرگاه کسی که دو رکعت نماز به جای آورد چنان باشد که همۀ منازل مبدأ و معاد را طی نماید و در حقیقت این چنین هم هست.

پس قیام،اشاره به عالم عقل است و قرائت،اشاره به عالم ارواح و رکوع،اشاره به عالم ذر و سجده،اشاره به عالم خاک و سر برداشتن،اشاره به عالم دنیای دنی است که دار غرور و معاصی است و هر یک از اجزای دیگر نماز اشاره به عالمی

ص:157

است و شما خود انصاف دهید که اگر در نماز،حضور قلب نباشد،سفر از عالم سفلی به عالم علوی و عبور از منازل به سر منزل مقصود امکان دارد ؟

سعی کنید از ابتدای نماز تا آخر،از پریشانی فکر بپرهیزید و قوۀ اندیشه را در حقیقت نماز و توجه به عالم غیب متمرکز نمایید تا با تمرکز فکر،قلب بر عرش حضور در مقابل نور بنشیند و تا قدرت دارد از فیوضات آن جناب بهره بگیرد.

وای بر ما که نماز را سبک انگاشتیم و به این دریای پر فیض الهی به دیدۀ عادی نظر کردیم و از حقیقت و حقایق آن غافل ماندیم و به جای سفر با قدرت نماز به سوی معبود در جا زدیم؛هم اکنون بیایید دست دعا و تضرع و انابه و زاری به پیشگاه مقدس او برداشته و از نمازهایی که خواندیم به دربار حضرتش توبه آورده و عرضه بداریم:

ای دوای درون خسته دلان***مرهم سینه شکسته دلان

مرهمی لطف کن که خسته دلم*** مرحمت کن که بس شکسته دلم

گرچه من سر به سر گنه کردم ***نامه خویش را سیه کردم

تو در این نامه سیاه مبین ***کرم خویش بین گناه مبین

من خود از کرده های خود خجلم*** تو مکن روز حشر منفعلم

با وجود گناه کاری ها ***از تو دارم امیدواری ها

است و نمازگزار اگر به آن واقعیت ها متصل شود چه بهره ها نصیب قلب و جان او می گردد،آن چنان که با تمام هستی خود با زبان حال به پیشگاه مقدس آن جناب عرضه می دارد:

خواهم که به زیر قدمت زار بمیرم***هر چند کنی زنده دگر بار بمیرم

دانم که چرا خون مرا زود نریزی ***خواهی که به جان کندن بسیار بمیرم

من طاقت نادیدن روی تو ندارم*** مپسند که در حسرت دیدار بمیرم

خورشید حیاتم به لب بام رسیدست*** آن بِهْ که در آن سایه دیوار بمیرم

گفتی که ز رشک تو هلاکند رقیبان*** من نیز برآنم که از این عار بمیرم

چون یار به سر وقت من افتاد هلالی*** وقت است اگر در قدم یار بمیرم(1)

قلب و جان راه نمی دهند،درون پاک خود را جای تجلی حضرت او می دانند و جز او را در دنیای قلب و جان نمی نگرند ! !

نمازگزار توجه دارد که اسمع السامعین مستمع اوست و در برابر ارحم الراحمین و اکرم الاکرمین و احسن الخالقین و اشد المعاقبین است.

چگونه ممکن است مستمع عزیز خود را عادی ببیند،مگر در نماز خود نمی خواند:

[ الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ ] (1).

همۀ ستایش ها،ویژۀ خداست که مالک و مربّی جهانیان است.

مگر در حمد نمی گوید:

[ مٰالِکِ یَوْمِ الدِّینِ ] (2).

صاحب و دارای روز پاداش است.

نمازگزار با معرفت به وجود مقدس حضرت او،از طریق آیات و روایات در حد استعدادش به درک عظمت او نایل آمده و از این طریق همیشه و به خصوص وقت نماز در برابر بزرگی او قرار می گیرد و خود را در پیشگاه حضرتش حقیرترین موجود حس می کند و با زبان حال به محضر آن عزیز عرضه می دارد:

سر نهادیم به سودای کسی کین سر از اوست***نه همین سر که تن و جان و جهان یکسر از

اوست

گر گل افشاند و گر سنگ زند چه توان کرد*** مجلس و ساقی و مینای و می و ساغر از اوست

ص:160

گر به توفان شکند یا که به ساحل فکند***ناخدایی است که هم کشتی و هم صرصر از

اوست

من به دل دارم و شاهد به رخ و شمع به سر*** آنچه پروانه دل سوخته را در بر از اوست(1)

عزیزم ! ذره ذرۀ وجود،خبر از لطف و عنایت او می دهد و از هر گوشۀ هستی نسیم لطف او می وزد،چگونه باشد که تو با زحمت و رنج مقدماتی به عنوان طهارت به امر او فراهم آوری آن گاه با همۀ وجود به امر حضرت او به دنیای با عظمت نماز وارد شوی و با اذن او به بساط مهمانی او قدم گذاری و او به تو و عمل تو توجهی نکند ؟ ! !

مگر چنین چیزی آن هم از منبع قدرت و رحمت و لطف و مرحمت و محبت و عشق و مهر ممکن است ؟ !

این عبد ذلیل به درگاه آن رب جلیل از باب امید و رجا عرضه داشته ام:

ای سند عزت پویندگان***روشنی دیده جویندگان

ای تو صفابخش شب مستمند*** گرمی قلب و دل هر دردمند

ای به گدایان درت دستگیر*** باز در رحمت تو بر فقیر

از در لطف تو کجا رو کنم*** جز گل مهرت چه گلی بو کنم

سفره احسان تو خوان همه*** تیر غمت مایه جان همه

هر که زدرگاه تو گردید دور*** دیده جانش زگنه گشت کور

ماندهام از راه تو جایم بده*** آبرو و نور و صفایم بده

زنگ غم از قلب و دلم پاک کن*** بنده خود بسته فتراک کن

شام گنه از کرمت روز کن*** هستیم از عشق تو پرسوز کن

از در لطفت تو مران این گدا*** دور مکن بندهات از این سرا

مونس من در دو جهان یاد توست*** این دل افسرده من شاد توست

گر تو برانی نروم ای حبیب*** درد مرا جز تو نباشد طبیب

درگذر از جرم من ای یار من*** ای ز وفا دلبر و دلدار من

جز تو به مسکین نبود کس پناه*** غیر تو او را نبود دادخواه

ص:163

عدم و فنا نبینی،حتی ضمائری که در جملات نماز در ارتباط با توست به هیچ وجه در نظر نیاوری و حقیقت زهد را که اعلا مرتبۀ آن است به وقت نماز در تمام هستی و هویتت تجلی دهی.

در«تفسیر میبدی»آمده (1):

از عارفی پرسیدند که زهد چیست ؟ گفت:تنعم دنیا بگذاشتن زهد نفس است و نعیم آخرت رها کردن زهد دل و ترک خویشتن گفتن زهد جان.

عارفان فرموده اند:

سعادت عبد در سه چیز است:

1-اشتغال زبان به ذکر حق.

2-استغراق دل به مهر حق.

3-پر بودن سرّ از نظر حق.

ذکر صورت یعنی ذکر به زبان باید در باطن تجلی کند،دل با کسب معرفت از مهر حق پر شود،نظر خدا با طهارت باطن جلب شود و این همه را باید قبل از نماز و با نماز تحصیل کرد.

این خسته حال و شکسته بال از حیا و شرمساری به محضر آن جناب گفته ام:

ای نور امید قلب سالک***بنمای رهایم از مهالک

از چاه طبیعتم برون آر ***بار گنهم زدوش بردار

از رحمت خود دلم صفا ده ***دردم به عنایتت شفا ده

از لطف و کرم بشوی جانم*** در روز جزا بده امانم

من جز غم عشق تو نجویم ***من لوح دلم به اشک شویم

ص:165

جز ذکر تو بر زبان نگویم***من لطف تو را به اشک شویم

رحمی که تو را فقیر گویم*** لطفی که به جز رهت نپویم

من بی دل و بی نوا و خسته*** پشتم زغم گنه شکسته

تنها و غریب و خوار و زارم***از بهر تو من عمل ندارم

بنمای زغفلتم تو بیدار*** از شر و گنه مرا نگهدار

من قدرت و طاقتی ندارم*** بر غیر تو حاجتی ندارم

توفیق رفیق راه من کن*** لطفی به من و به آه من کن

بگشای گره زمشکل من*** بزدای سیاهی از دل من

مسکین به ثنای توست الکن*** ای نور دلم خدای ذوالمن

دراویش و صوفیه نیست،بلکه سه واقعیتی است که قرآن مجید و روایات معصومین علیهم السلام ناظر بر آن است.

شرع در لغت:به معنای سنت و قانون و بازکردن راه حرکت صحیح به وسیلۀ ارائۀ مقررات است.

طریقت در لغت:به معنای روش و کیفیت و حالت است که مفهوم واقعی آن بر اساس حقیقت لغوی حرکت و عمل بر طبق قانونی خاص یا مقررات معلومی است.

حقیقت در لغت:به معنای حق یعنی ثابت کردن یا ثابت بودن و راستی و درستی و پی بردن به کنه یک واقعیت است.

حدیث مشهوری از قول پیامبر عظیم اسلام صلی الله علیه و آله در کتب نقل شده که:

ألشَّریعَةُ اقْوٰالی وَ الطَّریقَةُ افْعٰالی وَ الْحَقیقَةُ احْوٰالی (1).

شریعت،گفتار و سنت و مقررات الهی من است و طریقت،مجموع اعمال و حرکات و اخلاقیات من و حقیقت،حال و احوال ثابت و درست و استوار و صادقانۀ من است.

عرفای بزرگ الهی در ترجمۀ این سه موضوع فرموده اند:

شریعت،راه خداست که آن راه عبارت است از مجموعۀ اصول و فروع و حلال و حرام و برنامه های حسن و احسن.

طریقت،عبارت است از عمل به آن قوانین در کمال احتیاط و اخذ به احسن و اقوم آن.

حقیقت،عبارت از پا برجا کردن واقعیت های الهی در روح و قلب و در مرحلۀ عمل است با معرفت و تکرار برنامه ها و ریاضت های شرعیۀ الهیه تا سر حد کشف

ص:167

و عیان یا سرحد حالتی استوار و دریافت برنامه ها به صورت یقین (1).

یُنْفِقُونَ* أُولٰئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ دَرَجٰاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ ] (1).

مؤمنان،فقط کسانی هستند که چون یاد خدا شود،دل هایشان ترسان می شود، و هنگامی که آیات او بر آنان خوانده شود بر ایمانشان می افزاید،و بر پروردگارشان توکل می کنند.*هم آنان که نماز را برپا می دارند و ازآنچه به آنان روزی داده ایم،انفاق می کنند.*مؤمنان واقعی و حقیقی فقط آنانند،برای ایشان نزد پروردگارشان درجاتی بالا و آمرزش و رزق نیکو و فراوانی است.

تحقیق در تمام این امور بحث بسیار گسترده ای است و لزوم چندانی هم ندارد.

آنچه مهم است بیان ترکیب کلی نماز به مذاق این طایفه است،اما افعال واجبۀ نماز در رکعت اول سیزده فعل است.

1 و 2-قیام در صورت قدرت و قائم مقام آن در صورت عدم قدرت.

3-نیت.

4-تکبیرة الاحرام.

5-قرائت.

6 و 7-رکوع و ذکر آن.

8 و 9-سجود و ذکر آن.

10-سر برداشتن از سجود.

11 و 12-سجود دوم و ذکر آن.

13-سر برداشتن از سجود دوّم.

و اما کیفیات واجبه هیجده مرحله است:

1-مقارنت نیت با تکبیرة الاحرام.

2-استدامۀ نیت تا پایان برنامه.

3-تلفظ صحیح اللّه اکبر.

4-قرائت حمد به نحو صحیح.

5-قرائت سوره.

6-جهر در موضع جهر.

7-اخفات در جای اخفات.

8-طمأنینه در رکوع.

9-طمأنینه در ایستادن بعد از رکوع.

ص:170

10 تا 16-سجده بر هفت موضع.

17-طمأنینه در سجود.

18-طمأنینه در حالت برخاستن از سجود.

جمیع افعال و کیفیات بر اساس این امور سی و یک مرحله است.بر این امور باید جلوس در تشهد و طمأنینه در آن و شهادتین و صلوات بر محمد و آل او و رکعت سوم و چهارم و سلام آخر نماز را اضافه کرد؛این چنین نماز که در مقررات عالی شرع و در کتب فقهی به طور مفصل بیان شده،ظاهری از اصل نماز و پوستی از مغز نماز است که گروه کثیری آن را به عنوان نماز شرعی به جای می آورند و همان طور که در سطور گذشته بیان شد در این گونه نماز جهتی جز ادای دین یا اسقاط تکلیف یا عمل به شرائط صحت چیز دیگری دیده نمی شود،البته برای چنین نمازی در صورتی که ایمان انسان صحیح باشد و به سایر واجبات هم عمل شده باشد و از محرمات هم پرهیز شده باشد،در روز قیامت بدون شک اجر و مزد هست و نمازگزار این چنین نماز به مقدار کیفیت نمازش از بهشت بهره خواهد داشت.

ولی چنین مکلفی باید بداند که بیش از این برای او میدان پرواز هست و قدرت و استطاعت دارد،راهی ما فوق این راه را برود،مگر این که از نظر فکری و روحی و قلبی فردی مستضعف باشد که در این صورت تکلیفی جز آنچه در قدرت و وسع اوست ندارد.

از نبی بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله نقل شده:

الصَّلَاةُ قُرْبٰانُ کُلِّ تقیٍ (1).

نماز مایۀ تقرب هر انسان پرهیزکاری است.

و می دانید که مراد از این قرب،قرب معنوی است و قرب معنوی وقتی حاصل می شود که انسان فرائض را با کمال اشتیاق به جای آورد و محرمات را به خاطر خشنودی حق ترک کند و با تقوا و پرهیزکاری ملازم باشد.

در آثار اسلامی آمده است که:

«إنَّ الصَّلٰاةَ خِدْمَةٌ وَ قُرْبَةٌ وَ وُصْلَةٌ».

خدمت: همان نماز خواندن بر وفق قواعد و سنن شرعی است و به عبارت دیگر به پا کردن پیکرۀ نماز،بدون روح و حقیقت آن است.

قربت: نماز به جا آوردن برای به دست آوردن قرب معنوی حضرت دوست است.

وصلت: به جای آوردن نماز برای فنا شدن در حقیقت حق و بیرون رفتن از هستی خویش و ترک انانیت و مندک شدن در حضرت اوست.گفته اند:شریعت عبادت است،طریقت حاضر شدن در محضر حضرت او و حقیقت مقام شهود است.

تقرب به حق موقوف بر سجدۀ حقیقی است و آن به جا آوردن نمازی است که از آن تعبیر به فنا شده،فنای در اوصاف که مخصوص اهل طریقت است و فنای در ذرات که مخصوص به اهل حقیقت است و به همین معنی قرآن مجید اشاره فرموده است:

ص:172

[وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ ] (1).

و سجده کن و به خدا تقرب جوی.

خداوند بزرگ،نماز را برای رشد و کمال بندگانش به صورتی و سیرتی زیبا تصویر فرموده است.

متعفنی را به عنوان هدیه خدمت سلطان ببرد مستحق اعدام نیست ؟

فقد رکوع و سجود واقعی جاری مجرای فقد اعضا و فقد ارکان جاری مجرای فقد دو چشم و دو گوش و بینی است.

عدم حضور قلب و غفلت از معانی بلند آسمانی نماز مانند فقد مشاعر و احساسات عالی است،اگر کسی غلامی را با فقد این همه اوصاف برای تقدیم به حضور سلطان ببرد چه خواهد شد،نماز را هم با فقد اوصاف واقعی به همین صورت حساب کن،ما مکلف به نماز زنده،متحرک،دارای شرایط و اوصاف هستیم نه مکلف به جنازۀ نماز ! !

نماز ناقص،صلاحیت مقام قرب الهی را ندارد ! و چه بسا که چنین نمازی به صاحب بدبختش برگشت داده شود و باعث زجر و مشقت و رنج و ناراحتی او گردد.

نماز در حقیقت تعظیم و تکریم به حضرت حق تعالی است و سستی کردن در آداب و شرایط ظاهریه و باطنیۀ آن منافات با احترام و تعظیم نسبت به حضرت او دارد،چه رسد به این که قبول شود و برای ادا کننده اش تحصیل قرب و کرامت نماید.

بر تمام مکلّفین به نماز واجب است که روح نماز را که اخلاص و حضور قلب است تا جایی که ممکن است حفظ نمایند،رکوع و سجودشان با قلب خاشع باشد،تکبیرةالاحرام را نگویند مگر این که به حقیقت،خداوند اعلا در قلبشان از هر چیزی بزرگ تر باشد؛خود را همراه با ارکان مختلف نماز با حفظ حقایق لازم حرکت دهند و بدانند که عاجزی به تمام معنی و فقیری از هر جهت فقیر در برابر توانایی مطلق و وجودی مستغنی از همه چیز ایستاده و می خواهند تا جایی که برایشان ممکن است،هدیه ای مورد پسند مولا به حضور حضرتش تقدیم کنند.

ص:174

در هر صورت،اهل طریقت پس از قیام به نماز بر وفق تمام قواعد شرع و به جای آوردن افعال و کیفیات و تروک به نحو کامل،دارای توجهی دیگر ماورای توجه اهل شریعت هستند و آن توجه قلبی به قبلۀ حقیقی و کعبۀ معنوی است که عبارت از قلب حقیقی است،آن قلبی که در آثار الهیه از آن تعبیر به بیت اللّه الحرام شده،آن بیتی که حضرت حق دربارۀ آن فرموده:

لٰا یَسَعُنی ارْضی وَ لا سَمٰائی وَ لٰکِنْ یَسَعُنی قَلْبُ عَبْدِیَ الْمُؤمِن (1).

زمین و آسمانم،گنجایش تجلی حقیقی مرا ندارد،اما دل بندۀ مؤمنم دارای چنین گنجایش و وسعتی است.

تأیید این حقیقت روایتی است که از امام رضا علیه السلام سؤال می کنند:

مٰا آدابُ الصَّلاةِ،قٰالَ:حُضُورُ الْقَلْبِ (2).

ادب نماز در حضور قلب است.

و خداوند بزرگ فرموده:

[ أَلاٰ لِلّٰهِ الدِّینُ الْخٰالِصُ ] (3).

آگاه باشید ! که دین خالص ویژۀ خداست.

و به فرمودۀ حضرت حق در یک حقیقت جامع:

[ قُلْ إِنَّ صَلاٰتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیٰایَ وَ مَمٰاتِی لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ ] (4).

ص:175

بگو:مسلماً نماز و عبادتم و زندگی کردن و مرگم برای خدا پروردگار جهانیان است.

آن گاه رکوع می کند،یعنی در برابر حضرت دوست به تواضع بر می خیزد و با حالت رکوع به مذلت و فقر و شکستگی وجودش که مقتضای ذات اوست برمی گردد،چرا که رکوع برگشت به عدمیت خویش و مرحلۀ امکانی ذات است.

رکوع حرکتی افقی یعنی حرکتی حیوانی در برابر حرکت مستقیمی که حرکت انسانی است،می باشد.

رکوع در حقیقت رجوع به اصل است،آن اصلی که حق در قرآن فرموده:

[ وَ قَدْ خَلَقْتُکَ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ تَکُ شَیْئاً ] (1).

تو را از قبل خلق کردم درحالی که چیزی نبودی.

آری،رکوع رجوع به اصل عدمیت و لا شیء و دنیای حیوانی است،تا با رکوع به این حقایق پی نبری رکوعت رکوع نیست؛چون با رکوع به این واقعیت ها پی ببری بسیاری از رذایل به وسیلۀ رکوع از صفحۀ جانت پاک گشته و به قسمتی از حسنات آراسته می گردی.

و مکلف در سجود به بیش از آنچه در رکوع رسید،می رسد؛زیرا سجود حرکت نکسی است یعنی سربه زیری حقیقی و رسیدن به ذات نقطۀ اصلی که لا شیئیت محض و عدم و فنای حقیقی است.

با مشاهدۀ مقام عدمیت و لا شیئیت،ترک محرمات و لذات شیطانی و شهوات حیوانی آسان می گردد.

سپس سر از سجده برداشته و در مقام فنای ظاهری و باطنی با تمام وجود به وحدانیت حضرت او و رسالت فرستادۀ عزیزش شهادت داده و پس از آن خود را در پیشگاه او و عباد صالحش حاضر یافته به مسئلۀ سلام اقدام می کند.

ص:177

هم اوست عاشق و معشوق و طالب و مطلوب*** به راه خویش نشسته در انتظار خود است (1)

در روایت از جناب رسول صلی الله علیه و آله وارد شده:

حَبَّبَ إلَیَّ مِنْ دُنْیاکُمْ ثَلاثٌ:الطّیبُ وَ النّساءُ وَ جُعِلَ قُرَّةُ عَیْنی فِی الصَّلوٰة (2).

از دنیای شما سه چیز محبوب من است،اول قیام به شریعت علماً و عملاً که نتیجۀ آن پاکی اخلاق و حسن عمل است؛دوم قیام به طریقت ذوقاً و وجداناً که معنای آن یا محبت به نفس است برای تجلی دادن معانی و حقایق یا محبت به زن معمولی است برای بقای نسل جهت عبادت رب؛سوم قیام به نماز حقیقی است که مشاهدۀ محبوب و نور چشم است.

شنیده ای که وقتی معنی احسان را از حضرتش سؤال کردند،فرمود:

الإحْسانُ أنْ تَعْبُدَ اللّهَ کَأنَّکَ تَراهُ وَ إنْ لَمْ تَکُن فَإنَّهُ یَراکَ (3).

احسان و نیکوکاری این است که چنان عبادت کنی خداوند را که گویا تو او را می بینی،که چنین نیست بلکه او تو را در همه حال می بیند.

نماز را بین خود و عبدم تقسیم کرده ام:نصف از من و نصف از بندۀ من است، بنده ام آنچه را از من می خواهد بخواهد.

عبد وقتی می گوید: [ بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ ] .

حق می فرماید:عبدم از من یاد آورد.

چون بگوید: [ الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ ] .

حضرت حق می فرماید:عبدم مرا ستایش کرد.

چون بگوید: [ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ ] .

حضرت حق بگوید:بنده ام مرا ثنا گفت.

چون عبد بگوید: [ مٰالِکِ یَوْمِ الدِّینِ ] .

حق بفرماید:بنده ام از من تمجید کرد.

چون بگوید: [ إِیّٰاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّٰاکَ نَسْتَعِینُ ] .

حضرت حق بگوید:اینست بین من و بندۀ من،بخواهد هرچه از من می خواهد.

وقتی عبد بگوید: [ اهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِیمَ* صِرٰاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ*وَ لاَ الضّٰالِّینَ ] (1).

حق می فرماید:آنچه خواستی برای تو باشد و هر چه غیر از این می خواهی از من بخواه (2).

از این روایت وجوب قرائت حمد به طور صریح استفاده می شود و روشن است که اگر کسی حمد را نخواند،نماز نخوانده است.

و از آنجا که نماز،مناجات عبد با حضرت حق است و مناجات در حقیقت ذکر

ص:180

است و هر کس ذکر حق کند،جلیس حق شده و هر کس به مقام مجالست با دوست برسد با دیدۀ پرقدرت قلب جلیس را می بیند،پس نماز او در حقیقت مقام شهود و حضور و مشاهده است.

معشوق هر دو عالم آن شاهد دل آراست***بگسل علاقه عشق از عالم مجازی

سلطان به عدل و احسان دریافت قرب سبحان***شایسته بهشت است هر بی نوا نوازی

ای شاه ماه رویان دل را نوید وصلی*** ای شاهد نکویان جان را جفا و نازی

گفتی الهی از یار روزی رسی به دیدار*** ای ماه لن ترانی جان می دهم به نازی

تکبیرة الاحرام در نماز آنان به معنای بستن تمام درها به روی خود الا درِ اوست و حرمت هر فعلی الا آنچه موجب خشنودی اوست.

[ وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً وَ مٰا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ ] (1).

من به دور از انحراف و با قلبی حق گرا همۀ وجودم را به سوی کسی که آسمان ها و زمین را آفرید،متوجه کردم و از مشرکان نیستم.

حمد در نماز آنان تجلی حضرت او و ملکوت سماوات و ارض در صفحۀ قلب و جان آنان است،چنانچه قرآن مجید فرموده:

[ وَ کَذٰلِکَ نُرِی إِبْرٰاهِیمَ مَلَکُوتَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ ] (2).

و این گونه فرمانروایی و مالکیّت و ربوبیّت خود را بر آسمان ها و زمین به

ص:182

ابراهیم نشان می دهیم تا از یقین کنندگان شود.

رکوع اینان تجلی حقیقت تواضع است،تواضعی که همراه آن ملک و ملکوت به خضوع برخیزند،چرا که انسان کامل خلیفۀ حضرت حق در ملک و ملکوت است و وقتی خلیفه و نایب مناب به رکوع رود،به دنبال او باید تمام اشیا به رکوع روند.

آری،انسان خالص بر ملک و ملکوت دارای اشراف است و تمام اشیا با حقیقت او در هماهنگی و هم سویی است.

رسیدیم،استاد در جنب اطاق درس مشغول نماز بود؛ناگهان متوجه شدیم،آنچه در حول و حوش ماست،با استاد بزرگوار ما در نماز هم آهنگ شده و آهنگ نماز از تمام اشیای اطاق و در و دیوار،به دنبال نماز استاد به گوش ما می رسد.

از جان گذشته ایم و به جانان رسیده ایم***از درد رستهایم و به درمان رسیده ایم

ما را به سر توقع سامان خویش نیست ***کز سر گذشتهایم و به سامان رسیده ایم

تا تیغ خصم را سپر آرم زجام دوست*** ساقی بیار می که به میدان رسیده ایم

نیروی عشق بین که در این دشت بی کران*** گامی نرفته ایم و به پایان رسیده ایم

بر لمعه سراب روانند همرهان ***زین ره که ما به چشمه حیوان رسیده ایم

این مرد بزرگ از حالات معنوی و روحی استاد عالی قدرش مرحوم آخوند کاشی مسائلی بس مهم نقل می کرد.

یکی از طلبه های مدرسۀ صدر (محل سکونت آخوند کاشی) که دارای حالات معنوی و عرفانی بود می گوید:شبی برای عبادت و مناجات با قاضی الحاجات از خواب برخواستم،وقتی وضو گرفتم و آماده برنامۀ شدم،ناگهان دیدم تمام در و دیوار مدرسه و سنگ ریزه ها و برگ درختان در پاسخ نالۀ انسانی دل سوخته که به نوای«سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلائِکَةِ وَ الرُّوحِ»مترنم است،در ترنمند.

خداوندا ! اصل ناله و صدا از کیست و این چه صدایی است که تمام موجودات مدرسه با او هم آهنگند ؟

مشغول تحقیق شدم نزدیک حجرۀ آخوند رسیدم،دیدم محاسن سپید را روی خاک گذاشته، درحالی که چون سیلاب از دو دیده اشک می بارد،این ذکر شریف را می گوید:«سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلائِکَةِ وَ الرُّوحِ»و در و دیوار مدرسه و درختان و نباتات به دنبال او این ذکر را می گویند؛از هیبت ذاکر و ذکر و مذکور،نعره ای زدم و غش کردم،چون به هوش آمدم به حجرۀ خود برگشتم؛وسط روز خدمت استاد رسیدم،با حالتی پر از اعجاب و بهت و حیرت به حضرت استاد عرضه داشتم که داستان دیشب چه بود که مرا سخت به تعجب انداخت ؟ آخوند کاشی در کمال سادگی به من گفت:تعجب از توست که به چه علت گوش تو باز شد،تا چنین برنامه ای را شنیدی ! هان تو چه کرده بودی که در برابر این برنامه توفیق شنیدن یافتی ؟ !

در عشق تو گم شدم به یک بار***سر گشته همی دوم فلک وار

گر نقطه دل به جای بودی*** سرگشته نبودمی چو پرگار

می نتوان بود بیش از این نیز*** در صحبت نفس و جان گرفتار

ص:185

تا چند خورم ز نفس و جان خون***تاکی باشم به زاری زار

درمانده این وجود خویشم*** پاکم به عدم رسان به یک بار

چون با عدمم نمی رسانی*** از روی وجود پرده بردار

تا کشف شود در آن وجودم*** اسرار دو کون و علم اسرار

من نعره زنان چو مرغ در دام*** بیرون جهم از مضیق پندار

هرگاه که این میسرم شد*** پر مشک شود جهان زعطار(1)

در برابر پیشگاه حضرت او فنای محضند،دلش از همه چیز رسته و تنها پیوسته به عشق و محبت او می شود و تعبیر دیگر،تمام کشش ها و جذبه ها در برابر او باطل و تنها جذبۀ حضرت او می ماند و بس؛در این صورت است که انسان،تبدیل به یک موجود الهی شده و در هستی و هویت و موجودیت او جز خدا چیزی نمی ماند.

رفت دلم هم چو گوی در خم چوگان دوست***وه که زمن برگرفت رفت به قربان دوست

نی متصور مراست خوبتر از صورتش*** ماه بر آرد اگر سر زگریبان دوست

بر سر سودای دوست گر برود سر ز دست*** پای نخواهم کشید از سر میدان دوست

گر همه عالم شوند دشمن آن نور محض***دوست رها کی کند دست ز دامان دوست

آن گاه به چنین توحیدی با قلب و روح سلام می دهند و سلام به احدیت وجودیۀ صرفه که تمام اعتبارات در پیشگاه حضرت او منفی و عدم محضند،برابر با قول خودش و قول اکمل عبادتش:

[ شَهِدَ اللّٰهُ أَنَّهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ وَ الْمَلاٰئِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قٰائِماً بِالْقِسْطِ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ] (1).

خدا در حالی که برپا دارندۀ عدل است [با منطق وحی،با نظام مُتقن آفرینش و با زبان همۀ موجودات ] گواهی می دهد که هیچ معبودی جز او نیست

ص:187

و فرشتگان و صاحبان دانش نیز گواهی می دهند که هیچ معبودی جز او نیست؛ معبودی که توانای شکست ناپذیر و حکیم است.

آن گاه به چنین توحیدی با قلب و روح سلام می دهند و سلام به رسول و عباد صالح که ائمۀ طاهرین علیهم السلام و به فرمودۀ قرآن مجید اولوالامرند،همان سلام و تسلیم به حضرت حق است و آیات کتاب بر این حقیقت ناطق است (1).

ای عزیزان ! بیایید از خداوند مهربان بخواهیم که توفیق به پا داشتن نماز را همراه با شرایط شریعت و حقایق طریقت و واقعیت های حقیقت به ما عنایت کند و در این زمینه به ما ترحم آورد که بدون عنایت و رحمت او،دست ما از هر گونه عمل با ارزشی خالی خواهد ماند و در بازار برزخ و قیامت دچار افتضاح و رسوایی خواهیم شد ! !

ص:188

[ قال الصادق علیه السلام:اذا استقبلت القبلة فانس الدنیا و ما فیها و الخلق و ما هم فیه ]

افتاد که مقداری صابون ساخته و برای خشک شدن بر بام خانه ریخته اگر این باران ببارد،وضع صابون چه خواهد شد ؟ در این حال بود که ناگهان صدای حضرت حجت حق برخاست که صابونی را برگردانید که با این حال،لایق دیدار ما نیست ! !

اینجا که پیشگاه عبدی از عباد صالح خدا بود،زائر را به خاطر داشتن دو حال نپذیرفتند،آه و حسرت اگر انسان برای نماز در محضر حق حاضر شود و رو به قبله آرد ولی دلش از قبلۀ حقیقی غافل و به هزار جا غیر از پیشگاه حضرت محبوب مایل باشد.

آری،چون به طرف قبله ایستادی،توجه داشته باش که در دریای بی نهایت در بی نهایت کرم،لطف،عنایت،محبت،وفا و غفران غرق هستی و معنا ندارد با رسیدن به غنای محض و رحمت صرف،باز قلبت رو به دنیا و اهل دنیا داشته باشد !

برخیز تا نهیم سر خود را به پای دوست***جان را فدا کنیم که صد جان فدای دوست

در دوستی ملاحظه مرگ و زیست نیست*** دشمن را به از کسی که نمیرد برای دوست

حاشا که غیر دوست کند جا به چشم من*** دیدن نمی توان دگری را به جای دوست

از دوست هر جفا که رسد جای منت است*** زیرا که نیست هیچ وفا چون جفای دوست

با دوست آشنا شده بیگانه ام ز خلق*** تا آشنای من نشود آشنای دوست

ص:191

دست دعا گشاد هلالی به درگهت*** یعنی به دست نیست مرا جز دعای دوست (1)

امام خمینی رحمه الله دربارۀ قبله از یکی از آگاهان معاصرش در«آداب الصلاة»نقل می کند:

نکتۀ باریکی در واژۀ قبله هست که باید از آن غافل نبود.

آیا قبله اسم خانه است یا عمل مواجهه کردن و روبرو ایستادن مکلف قبله است ؟ در حقیقت عمل ما قبله است نه این که نام خانه قبله باشد،قبله در اصل لغت عرب اسم عمل ماست نه اسم خانه،ولی چون این عمل روبه روی با آن خانه انجام می گیرد و باید بگیرد،کم کم اسم خود خانه شده است،بنابراین کلمۀ قبله کلمه ای است که در اصل لغت اسم خانه نیست،قبله بر وزن«جلسه و وجهه»طرز ایستادن و روبرو شدن با چیزی است که با حضور ذهن انجام گیرد.

مواجهه ای است که انسان به حال خبردار می ایستد که گویی رژه و سان می دهد، نهایت باید این رژه و سان نسبت به خانۀ خدا با همۀ اعضا و کل اندام بدن بوده آن هم به حال خبردار و با نظم و احترام و باید با حضور ذهن کلی باشد.

این عمل را قبله می گویند،پس قبله به معنای اقبال کردن به چیزی است،اما طوری که اقبال به آن و رو به او آوردن با گسستن از غیر باشد که رنگ پیوستن به آن و گسستن از غیر آن در عمل آشکار باشد.

عرب برای هیئت«جِلسه»-به کسر جیم-معنایی فوق نشستن محض در نظر می گیرد،ولی برای«جَلسه»-به فتح جیم-نشستن به هر وضع که باشد،اراده می کند.

«جِلسه»-به کسر جیم-طرز نشستن مخصوص و جلوس خاصی است،از قبیل نشستن صیاد در انتظار صید،یا شکارچی در هنگام تیر انداختن که اندام،وضع

ص:192

خاصی به خود می گیرد.

حضور ذهن و هشیاری هم در قبله برای آن طرز ایستادن علاوه شده،تا مگر گویی برای ملتفت شدن به خبری یا پیامی یا سخنی یا رمزی است که باید هشیاری و حضور ذهن داشت و آیا چه رازی است که قبله روزانه پنج نوبت،آن را به گوش مردم می رساند و به گوش هزاران هزار جمعیت بشر می کشد و باید به آن متوجه بود ؟ !

این تکلیف که انسان ها هر کدام هر جا هستند باید روبرو با آن جایگاه بشوند و می شوند برای سرّ بزرگی است؛گویی برای این است که به گوش هوش خود سخنانی را یا فرمانی را دریابند و سخنان خود را در برابر آن و با آن بگویند،یا خود را از صمیم دل به او بدهند،آنجا مقبول آن هاست یا مقبول آن ها در آنجا است،آن جایگاه محبوب آن هاست،یا محبوب آن ها در آن جایگاه است و دل از محبوب مقبول نباید برداشت.

عمل حج برای جمعیت محدودی است آن هم یک بار در عمر،ولی این عمل، یعنی صف کشیدن در برابر محبوب با هشیاری کامل به وسیلۀ جمعیت غیر محدودی از همۀ نقاط دنیا در بر و بحر هر روز انجام می گیرد و باید برای همۀ بشر انجام بگیرد و همه ساله و همه ماهه و همه روزه انجام بگیرد.

هر کس از شهر و دیار خود بیرون می رود باید تا هر جا رفته،همین که موسم این سال رسید،همانجا بایستد و روی خود را رو به آن بقعه برگرداند و احترام کند و عمل سان مقدس را انجام بدهد و سپس دنبال کار خود برود.

راستی برای چه فرمانِ،ایست می دهند و قافله را نگاه می دارند ؟ آن بقعۀ اسرارآمیز چه سرّی در دل دارد که باید حتی در حال احتضار هم رو به آنجا دراز بکشند و بمیرند،یعنی به هوای آنجا بمیرند،مگر حتی مرده ها هم در قبر باید اعتراف کنند که ما در حیات رو به اینجا بودیم و رو بدین جا اکنون آرمیدیم ؟

ذبح گوسپند و گاو و شتر و هر حیوان اگر چه مرغی باشد،باید روبه روی آنجا

ص:193

انجام گیرد تا ذبح قانونی شده باشد وگرنه مردار و نجس است و گوشت آن حرام ! !

در هر مفصلی که به منزلۀ گردنه ای است باید بشر برگردد و مراسم استقبال با آن را انجام دهد تا تجدید عهدی بنماید،تا در پایان در حال احتضار هم رو بدان سو دراز بکشد و از حرکت مطلقاً بایستد.

سپس باید روبروی این خانه بدن بیجان او را بشویند و روبروی آن،مراسم دعای ختم حیات را بر او انجام دهند و او را معرفی به این مقام نمایند و در آرامگاه ابدش با وضع مواجهه او را استراحت بدهند.

خداوند التفات می کند و از مطالعۀ انوار کبریا و عظمت غافل می شود و هر کس که این چنین باشد،بیم آن می رود که این غفلت ادامه یابد و صورت ملکوتی دل او هم چون صورت خر گردد که نسبت به امور عالم بالا تعقلی ندارد و علوم و معارف و قرب خدای تعالی را به چیزی نشمارد.

و بدان،همان طور که روگرداندن به سوی خانۀ خدا امکان پذیر نیست مگر به آن که از غیر آن سو روگردان باشد،روی دل را نیز به سوی خدا کردن امکان ندارد، مگر به آنکه با تضرع و زاری از هر چه جز اوست روگردان شوی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

هرگاه بنده ای به نماز ایستد و خواستۀ او و روی دل او به سوی خدا باشد،از نماز فارغ نمی شود،مگر مانند روزی که از مادر زاییده شده (1).

به قول مرحوم الهی قمشه ای آن شیدای مست بادۀ وصال:

گر بشکند سیمرغ جانم دام تن را***بخشم بدین زاغ و زغن باغ و چمن را

تا چند چون جغدان در این ویران نشینم*** منزل کنم زندان تنگ ما و من را

چون باز پر بشکسته در دام علایق*** برد از دل ما چرخ دون یاد وطن را

یاری کند گر گریه و آه شبانه*** ویران کنم بنیان این چرخ کهن را

مرغان آزاد از هوای آب و دانه*** منزل گرفتند ای فغان دام فتن را

ص:195

[ وَ فَرِّغْ قَلْبَکَ عَنْ کُلِّ شٰاغِلٍ یَشْغُلُکَ عَنِ اللّهِ تَعٰالیٰ) 1وَ عٰایِنْ بِسِرِّکَ عَظَمَةَ اللّهِ (عَزَّ وَ جَلَّ) وَ اذْکُرْ وُقُوفَکَ بَیْنَ یَدَیْهِ قٰالَ اللّهُ تَعٰالیٰ: [ هُنٰالِکَ تَبْلُوا کُلُّ نَفْسٍ مٰا أَسْلَفَتْ وَ رُدُّوا إِلَی اللّٰهِ مَوْلاٰهُمُ الْحَقِّ ] (1)]

قلبی پاک و خاشع و سالم خواهد بود،ورنه دچار بیماری دل و کفر و نفاق خواهد گشت.

نمازگزار قبل از اتصال به نماز باید به مسئلۀ قلب و حالات آن با توجه خاصی بنگرد و سعی و کوشش او بر این باشد که این خانه را از ظلمت و تاریکی و از ضعف ایمان و عشق و از صفات ناپاک شیطانی برهاند و به گونه ای این عضو مهم را وارد نماز کند که بتواند تجلی گاه انوار و آیینۀ انعکاس صفات حضرت دوست گردد.

نمازگزار باید بر اساس معرفت و توجه به قرآن مجید و آثار اسلامی تمام محبت هایی که کانونش قلب است و تمام نفرت هایی که مرکزش دل است،در سیطرۀ امر و نهی حضرت الهی درآورد و در یک کلمه دل را از مشغولیت نسبت به غیر حق آزاد کند و آن را از جانب افراط و تفریط در هر حالتی حفظ نماید.

قلب،اگر در نماز حاضر نباشد،فکر و ذهن و روح و نفس و اراده و نیت هم در نماز حاضر نیستند و با چنین وضعی باید گفت که نمازگزار بازیگری است که در کمال بی حیایی در برابر حضرت حق قرار گرفته است.

تقوای قلب در نماز از اموری است که باید هم چون رکنی از ارکان که بدون آن نماز باطل است،به آن نگریست و تقوای قلب آن است که قلب نمازگزار،باید از تمام رذایل و در رأس آن ها ریا و تظاهر خالی و به حسنات که در رأس آن ها اخلاص است،آراسته باشد.

با چنین قلب پاک و مطهری،نماز ارزش واقعی خود را به دست آورده و صاحبش را به مقام قرب و خالی شدن از هوی و هوس و رها شدن از اسارت نفس و شیطان می رساند؛در چنین نقطه ای است که حق به عبد مباهات کرده و عبد در تمام شؤون حیات به حضرت او متوجه است.

ص:197

سلطان ملک فقرم و عشق است لشگرم***ترک دو کون تاجم و کونین لشگرم

هم غرق بحر نیستیم ساخت عشق وهم*** در حفظ فلک هستی و کونین لنگرم

حق را ولی مطلق و دین را صراط حق*** گر غیر حق بدانمش الحق که کافرم

فردا که پرده دور شود از جمال قرب*** یا رب مدار دور زآل پیمبرم

هر چه آن سزای آل علی نیست در جهان*** گر گنج عالم است مبادا میسرم

جز با هوای دوست اگر سر برم نشاط*** از خاک سر برآورم ای خاک بر سرم(1)

حساب از طرفی باید امید حتمی به نتیجه و محصول عمل داشت و از طرفی باید از سوء عاقبت و نقص عمل،سخت در وحشت و ترس بود.

برای یافتن قدم خوف و رجا مراجعه به کتاب الهی و ادعیۀ وارده و آثار اسلامی به خصوص روایات این باب در کتاب شریف«الکافی»و«بحار الأنوار»و«الشافی» و«الوافی»لازم است.

را از هر بیننده ای پست تر فرض کرده ای (1)!

امام سجاد علیه السلام عرضه می دارد:

منزهی تو،عجب است از آن که تو را می شناسد،چگونه از تو باک ندارد (2)!

در روایت آمده:

قطرۀ اشکی که از خوف خدا ریخته شود،دریاهایی از آتش را خاموش می کند (3).

و نیز در آثار اسلامی آمده:

هیچ مؤمنی نیست که از ترس خدا قطرۀ اشکی بر چهره اش بریزد،مگر این که خداوند آتش جهنم را بر او حرام کند (4).

در روایت آمده:

هرگاه قلب مؤمن از خوف خدا بلرزد،گناهانش هم چون برگ درخت که از شاخه برگیرند،بریزد (5).

از امام باقر علیه السلام روایت شده:

امیر المؤمنین علی علیه السلام آن گاه که در عراق بود،روزی پس از نماز صبح،به وعظ و نصیحت پرداخت و از خوف خدا گریست و دیگران هم از گریۀ حضرت به گریه نشستند،آن گاه فرمود:

ص:200

به خدا قسم که از زمان دوستم رسول خدا صلی الله علیه و آله اقوامی را به یاد دارم که صبح می نمودند و شب می کردند،در حالی که چهره ها گرفته و احوالشان پریشان و شکم ها از گرسنگی به پشت چسبیده و پیشانی آنان از اثر سجده چون زانوی شتر بود ! ! شب را در حال سجده و قیام برای پروردگارشان به روز می آوردند،گاهی می ایستادند و گاهی پیشانی به خاک می نهادند و با خدای خود سرگرم گفتگو و مناجات بودند و آزادی خویش را از آتش جهنم از حضرت او می خواستند،به خدا سوگند با همۀ این احوال آنان را می دیدم که بیمناک و هراسانند ! !

و در بعضی از روایات به دنبالۀ این گفتار آمده که:

آنان چنان بودند که گویا صدای افروخته شدن آتش در گوش آن ها است،هرگاه نزد آنان نام خدا برده می شد،چون درخت خم می شدند و چنان بودند که گویا شب را در غفلت به روز آورده اند.

راوی می گوید:پس از این سخنان،دیگر آن حضرت را خندان ندیدند،تا به جوار رحمت حضرت حق منتقل شد (1).

در حدیث موسی آمده:

اما کسانی که از خدا می ترسند،در مقام اعلی و برتری هستند که دیگران را مشارکتی در آن نیست (2).

وی را در خانه محبوس کرد.رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد او آمد و بر او وارد شد در حالی که او می گریست.پیامبر او را در آغوش گرفت و او در آغوش پیامبر جان به جان آفرین تسلیم کرد.

از حالات یکی از خائفان نقل شده:

چهل سال سر به جانب آسمان برنداشت،تا روزی روی به آن جانب کرد،چنان منقلب شد که از پای افتاد و جراحتی بر شکمش رسید،شب ها دست به بدن خود می کشید از ترس این که مبادا مسخ شده باشد و اگر مردم به بلایی دچار می شدند و بادی یا رعد و برقی به آنان می رسید؛می گفت:این به خاطر من است،اگر می مُردم،این مردم از این همه مصیبت خلاص می شدند.

در احوالات اویس آمده:

در مجلس وعظ حاضر می شد و از سخنان گوینده می گریست،چون نام آتش می شنید فریادی می زد و برمی خاست و شروع به دویدن می کرد و مردم از پی او روان می شدند و فریاد می زدند:دیوانه،دیوانه.

روایت مهمی از رسول خدا صلی الله علیه و آله به این مضمون رسیده:

آن گاه که خداوند عزیز،خلق اولین و آخرین را در وعده گاه روز معلوم جمع کند،ناگهان صدایی برخیزد که دورترین مردم،هم چون نزدیک ترین آنان بشنود و آن صدا این است:

ای مردم ! من زمانی که شما را آفریدم ساکت بودم،پس امروز شما ساکت شوید و به من گوش فرا دهید؛این است و جز این نیست که،اینک اعمال شماست که به شما باز می گردد؛ایها الناس ! من نسبی قرار دادم و شما هم برای خود نسبی قرار دادید،پس نسب مرا پست داشتید و نسبت خود را بالا بردید؛من گفتم:

گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزکارترین شما است و شما از پذیرفتن این حقیقت

ص:202

سرباز زدید و گفتید:فلان،پسر فلان و فلانی از فلانی ثروتمندتر است !

پس امروز من هم نسب شما را پست گردانم و نسب خود را بالا برم،کجایند پروا پیشگان ؟ پس برای آن ها پرچمی برافراشته شود و آنان به دنبال آن به سوی منازل خود براه افتند و بدون حساب داخل بهشت شوند (1).

آری،پروا پیشگان که متقیان هستند،خوف و رجا و دوری از حرام و اجرای واجبات از لوازم تقوای آنان است و حق است که بی حساب وارد بهشت شوند، بهشت جزای عشق آنان به حضرت حق و خوف ایشان از مقام خداست و برای عاشق جایی جز بهشت و حالی جز حال رضایت حضرت یار نیست.

به قول عاشق وارسته،الهی قمشه ای:

من نه آن دیوانۀ عشقم که زنجیرم کنند***یا به جز در دام زلف یار تسخیرم کنند

من نه آن مرغم که صیادان عالم بافسون*** دانه افشانند و در دامی به تزویرم کنند

من نه آن رندم که این رندان پر شید و ریا*** خوش خوشم سر در کمند آرند و نخجیرم کنند

من نه آن بالانشین عرشیم تا آسمان*** یا نظام اختران با گردشی زیرم کنند

در جهان با هر چه پیش آید خوشم کز لطف یار***روزی آخر دولت دیدار تقدیرم کنند

ص:203

طایر عشقم من آن عنقای قدس لا مکان*** برترم از هر چه در اندیشه تصویرم کنند

حضرت سجاد علیه السلام به درگاه حضرت حق عرضه می دارد:

بارالها ! اگر در پیشگاه تو آن اندازه بگریم که صدایم قطع شود و آن قدر در مقابلت به پای ایستم تا این که از پای در آیم و آن اندازه برایت رکوع نمایم که استخوان پشتم در آید و به مقداری برایت سجده کنم که چشمانم از حدقه درآید و تمام عمرم را جز خاک چیزی نخورم و جز آب خاکستر چیزی نیاشامم و در طول این مدت آن قدر به یاد تو باشم و نام تو را ببرم که زبانم از گفتن باز ایستد و با همۀ این ها به خاطر حیا و شرمساری از تو،نگاه به جانب آسمان نکنم،مستوجب محو و بخشایش گناهی از گناهانم نمی شوم ! !

روایت شده که:

در غزوۀ بنی المصطلق بود که شبانگاهی آیۀ اول سورۀ حج بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد،در حالی که مسلمانان در حال حرکت بودند:

[ یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السّٰاعَةِ شَیْءٌ عَظِیمٌ* یَوْمَ تَرَوْنَهٰا تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمّٰا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ کُلُّ ذٰاتِ حَمْلٍ حَمْلَهٰا وَ تَرَی النّٰاسَ سُکٰاریٰ وَ مٰا هُمْ بِسُکٰاریٰ وَ لٰکِنَّ عَذٰابَ اللّٰهِ شَدِیدٌ ] (1).

ای مردم ! از پروردگارتان پروا کنید،بی تردید زلزلۀ قیامت،واقعه ای بزرگ است.*روزی که آن را ببینید [ مشاهده خواهید کرد که ] هر مادر شیر دهنده ای از کودکی که شیرش می دهد،بی خبر می شود،و هر مادۀ بارداری بار خود را سقط می کند،و مردم را مست می بینی در حالی که مست نیستند،بلکه عذاب خدا بسیار سخت است.

ص:204

پیامبر ندا داد و مردم را امر به ایستادن کرد،تا این که گرد شمع وجود مقدسش جمع شدند،آیه را بر آنان قرائت کرد؛راوی می گوید:من هیچ وقت به اندازۀ آن شب گریه کننده ندیدم،چون صبح شد زین از چهارپایان نمی گرفتند و خیمه برپا نمی نمودند،مسلمانان را می دیدی که یا گریه می کنند یا محزون و غمگین به فکر فرو رفته اند (1)!

مرحوم حاج میرزا جواد آقای ملکی،آن عارف وارسته پس از نقل احادیثی،در باب خوف می گوید:

این خوف و ترس انبیا و اولیا و مؤمنان است،پس بنگر که حال تو چگونه است و از چه دیوانی نامت خارج می شود ؟ آیا نامت در دفتر مقربان و مؤمنان ثبت شده ؟ چرا که حالت خوف و رجا،بهشت و دوزخ را برای تو بزرگ می دارد،یا در دیوان اشقیا ! راستی برحذر باش از این که هم چون ملحدین باشی که وجود و عدم جهنم برای آن نابکاران و ناکسان یکسان است !

و مبادا به ظواهر عقاید حقه،از ایمان به خدا و روز آخرت،بدون این که خوف و رجا برایت حاصل شود مغرور گردی؛زیرا آن موجودی که اثری بر آن مترتب نباشد هم چون معدوم است.

پس نفس خود را اگر ادعای خوف نمود در بوتۀ آزمایش در آور،چرا که برای خوف آثاری است،اما اثرش در بدن،رنگ چهره و گریۀ بسیار و در جوارح به خودداری از معاصی و مقید بودن به طاعات و تلافی گذشته و آمادگی برای عبادت حقیقی در آینده است.

و اثر خوف در قلب به خشوع و استکانت و دوری از کبر و غرور و کینه و حسد است.

ص:205

خلاصه مسئلۀ خوف،آن چنان باید در دل تجلی داشته باشد که محلی برای سایر هموم باقی نماند و یا لااقل آن قدر خوف باشد که در ردیف سایر هموم بر دل حکومت کند؛زیرا خوف،آن گاه که بر دل غلبه نمود و قلب را فرا گرفت جایی برای غیر او باقی نمی گذارد و کم ترین اثر درجۀ خوف خودداری از گناهان است و این مرتبه را ورع گویند و مرتبۀ متوسط آن ترک مشتبهات است و این مرتبه را مرتبۀ متقیان خوانند و بالاتر از این،ترک اموری است که انجام آن مانعی ندارد؛چون عبادت انسان ضمیمۀ این مرتبه شود،انسان آنچه را در آن مسکن نگزیند بنا نکند و به آنچه نیاز ندارد جمع ننماید و به دنیا جز به ضرورت آن التفاتی نکند و یک نفس از عمر خود را صرف غیر محبوب ننماید،چنین انسانی سزاوار لقب با عظمت صدیق است.

آری،وقتی انسان از طریق قرآن و آثار الهی به عقاب اهل گناه و جریمۀ اهل جرم واقف شد،دارای قدم خوف می گردد و از پی این خوف به ترک گناه و عمل به خواستۀ حق برمی خیزد،تا از عذاب در امان باشد.

اما قدم امید که باید هماهنگ قدم خوف در وجود انسان تجلی کند،از طریق معرفت نسبت به کتاب حق و آثار اهل بیت قابل تحصیل است.

البته امید خالی و رجا منهای عمل،امیدی احمقانه و رجایی باطل است، امیدی که قرآن از انسان می خواهد در جنب عمل و کوشش و ریاضت می خواهد.

غزالی در بخشی از«احیاء»خود می گوید:

نزد ارباب دل و صاحبان بصیرت روشن است که دنیا مزرعۀ آخرت است و قلب به منزلۀ زمین و ایمان به مانند بذر و طاعات به منزلۀ آماده ساختن زمین و کندن جوی ها و رساندن آب به مزرعه است.

قلبی که به غیر حق آلوده شده و در مادیت صرف و امور دنیایی محض غرق

ص:206

گشته چون زمین سنگلاخی است که بذر در آن نمی روید و روز قیامت که روز درو کردن است،آن کس که به پاشیدن بذر ایمان در زمین مستعد قلب و طاعات الهیه اقدام نکرده چیزی درو نمی کند؛زیرا چیزی ندارد.

با خباثت قلب و سوء خلق،ایمان برای صاحبش سودی ندارد،هم چنان که بذر در زمین سنگلاخ به نتیجه و محصول نمی نشیند.

[ مَنْ کٰانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ وَ مَنْ کٰانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیٰا نُؤْتِهِ مِنْهٰا ] (1).

کسی که زراعت آخرت را بخواهد،بر زراعتش می افزاییم و کسی که زراعت دنیا را بخواهد،اندکی از آن را به او می دهیم.

[ إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هٰاجَرُوا وَ جٰاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ أُولٰئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللّٰهِ ] (2).

یقیناً کسانی که ایمان آورده،و آنان که هجرت کرده و در راه خدا به جهاد برخاستند،به رحمت خدا امید دارند.

چون در این آیۀ شریفه رجا و امیدواری به چنین افرادی منحصر شده و آیات سورۀ شمس دلالت بر این حقیقت دارد که بدون داشتن نفسی تزکیه شده بهره ای برای کسی نخواهد بود و رسول اسلام صلی الله علیه و آله فرموده اند:احمق کسی است که از هوای نفسش پیروی کند و از خداوند آرزوی بهشت داشته باشد (3).

امام صادق علیه السلام می فرماید:

ص:207

از شیعیان ما نیست،کسی که به زبان شیعه باشد و در عمل مخالفت ما کند، بلکه شیعۀ ما کسی است که با زبان و قلب و عمل با ما موافق باشد (1).

بنابراین آیات و روایات باید توجه داشت که:به هنگام عمل پاک و اخلاق حسنه باید امید به عنایت و رحمت دوست داشت و باید به وقت توبه و ترک گناه آرزوی بخشش معاصی گذشته کرد و رنه امید بدون عمل و رجا بدون اخلاق و آرزوی غفران بدون توبه باطل و مردود است.

در هر صورت اگر دارای عمل هستید،به فضل و عنایت حضرت او توجه کنید و به آن جناب امید ببندید و اگر دارای گناه هستید در صورت توبه از آن حضرت توقع غفران داشته باشید و به رحمت و کرم او امیدوار باشید و برای معرفت بیشتر نسبت به خوف و رجا به آیات و روایات و داستان امیدواران و خائفان مراجعه کنید.با خواست الهی در باب توبه و حسن ظن«مصباح الشریعة»مفصل این مسائل خواهد آمد.

ص:208

[ فإذا کبرت فاستصغر ما بین السماوات العلی و الثری دون کبریائه فان الله تعالی إذا اطلع علی قلب العبد و هو یکبر و فی قلبه عارض عن حقیقة تکبیره فقال:یا کاذب أ تخدعنی و عزتی و جلالی لا حرمنک حلاوة ذکری و لا حجبنک عن قربی و المسارة بمناجاتی ]

امام صادق علیه السلام در این جملات زیبا و نورانی به هدایت بندگان برخاسته و آنان را در راهی قرار می دهد که از عمل خود بهره ببرند و به حقایق وقایع دست یابند لذا نمازگزاران را به سوی تکبیرةالاحرام واقعی و دور ماندن از تکبیر قلابی و بی فایده دعوت کرده،می فرماید:

به وقت تکبیرةالاحرام ما بین آسمان ها و زمین آنچه موجود وجود دارد و خود آسمان ها و زمین را،بسیار کوچک بدان و جز به عظمت و بزرگی حضرت دوست که جز عظمت او عظمتی اصلاً وجود ندارد توجه نداشته باش.

به حقیقت بدان که خداوند بزرگ که احاطه به تمام موجودات و وضع ظاهر و باطن آنان دارد،چون به وقت تکبیر به ذات قلبت بنگرد و ببیند روی دلت از مفهوم و حقیقت تکبیر به جای دیگر است و گرفتار عارضۀ غفلت و نسیان و سهو از واقعیت هستی فریاد می زند:

ای دروغگو ! با من مکر و حیله می کنی ؟ به عزت و جلالم تو را از سه واقعیت عالی،به خاطر زنده نبودن تکبیرت محروم می کنم:

1-شیرینی یادم را بر تو حرام می کنم؛

2-از رسیدنت به مقام قرب جلوگیری می نمایم.

3-از این که به مناجات با من مسرور شوی تو را منع می کنم !

ای عباد خدا ! ای بندگان حضرت حق ! ای دوستداران واقعیت ! ای نمازگزاران ! ای مسافران کوی محبوب ! ای سالکان راه ! شما را به خدا قسم عذابی برای عاشق از این سه عذاب بالاتر می شود ؟ ! !

الهی قمشه ای آن پروانۀ شمع جمال به پیشگاه مقدسش عرضه داشته:

ای دلبر با شکوه پرناز*** از دیدۀ خود مرا مینداز

ما بر کرم توایم مغرور*** وز لطف تو غرق نعمت و ناز

ص:210

با نام تو می کنم همه شب***بر کاخ فلک زشوق پرواز

بر خاک در تو سر نهادیم***گشتیم به عالمی سرافراز

یک در به جفا رقیب اگر بست*** صد در به رخ از حبیب شد باز

جز حق همه باطلند و فانی*** بر خوان زکتاب عشق این راز

در بازی طاق و جفت گیتی*** خواهی ببری تو عشق می باز

گر بست الهیا در وصل*** از درگه یار کی شوم باز

در احادیث قدسیه آمده که خداوند به موسی بن عمران فرمود:

به فلان کس بگو:تو را دچار چنان بلایی کرده ام که ما فوق آن نیست.عرضه داشت:خداوندا ! من او را بر بلایی ندیدم،خطاب رسید:لذت مناجاتم را از او گرفته ام ! (1)!

آه و دریغ اگر حضرت مولا ما را از پیشگاه قدسش براند،وای اگر جناب او ما را از نظر بیندازد،وا اسفا اگر حضرت یار به هنگام تکبیر،قلب ما را در شغل دیگر ببیند !

خلاصۀ سخن حضرت صادق علیه السلام و توضیحی که اهل حال به این سخن داده اند،این است که به وقت تکبیر باید همۀ عالم و خود را فراموش کرده و موجودیت و هویت و شؤون خویش را در عظمت و جبروت حضرت او فنا نموده و حتی برای یک لحظه هم در پیشگاه او خود و همۀ عالم و عالمیان را ننگری که این نگریستن عین گناه و محض توهین به حضرت یار است.

و این حال نه تنها در نماز باید رعایت شود که رعایت و تمرین آن در نماز به خاطر این است که در همه حال و در همه وقت و در هر شأنی رعایت گردد که این مقام،بالاترین مقام و نقطۀ عروج واصلان متقیان است.

ص:211

در این مقام سخنی جز سخن خدا نیست و کاری جز محض خدا صورت نمی گیرد و هر لحظه عمر انسان پرارزش تر از تمام این جهان است و مقام حقیقی وحدت همین مقام است.

و معنی فنا را حدی با کثرت است.

[ کُلُّ مَنْ عَلَیْهٰا فٰانٍ* وَ یَبْقیٰ وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلاٰلِ وَ الْإِکْرٰامِ ] (1).

همۀ آنان که روی این زمین هستند،فانی می شوند.*و تنها ذات باشکوه و ارجمند پروردگارت باقی می ماند.

فنا به این معنی هم نباشد،هر چه در نطق آید و هر چه در وهم آید و هر چه عقل به آن رسد جمله منتفی باشد.

[إِلَیْهِ یُرْجَعُ الْأَمْرُ کُلُّهُ ] (2).

همۀ کارها به او باز گردانده می شود.

بدان که فنا،فنای بنده باشد در حضور الهی که چون بنده از خود فانی شود،به حق باقی شود.

و فنا آن است که نفس خود را در بوتۀ فنا بگذاری و از هر چه ما دون اوست فانی شوی و سرت به حضرت حق باشد،چنانچه به هر طرف که نگری او را بینی.

به قول فیض کاشانی:

در چهرۀ مه رویان انوار تو می بینم***در لعل گهر باران گفتار تو می بینم

در مسجد و میخانه جویای تو می باشم ***در کعبه و بتخانه انوار تو می بینم

بتخانه روم گر من تا جلوه بت بینم*** چون نیک نظر کردم دیدار تو می بینم

هر کو زتو پیدا شد هم در تو شود پنهان***پیدا و نهان گشتن هم کار تو می بینم

از کوی تو می آیم هم سوی تو می آیم***در سیر و سلوک خود انوار تو می بینم

و چون بنده از صفات خود فانی گشت و به کلیت حق را گشت،محال باشد که

ص:213

حق او را معیوب گرداند به مخالفات و عصمت آن باشد که بنده را از بنده بستاند تا در او قدرت خلاف کردن نماند.

و چون بنده فانی گشت از آنچه او راست باقی گردد به آنچه حق راست،چون این بقا از پس فنا پدید آید درست گردد که آن فنا حق بوده و بنده در آن فنا محمود بوده و آن فنا از غلبات حق بوده است و چون صفت فنا پدید آید از صفات خویش و فنا پدید نیاید به صفات حق،آن هواجس نفس باشد یا وساوس شیطان.

و برترین مقام آن باشد که بنده را نه بلا و نه نعمت از حق مشغول نگرداند و به هیچ وقت خدا را فراموش نکند و چون یاد او کند در وقت یاد کردن او،همۀ هستی را مقدار نماند،خلاف کردن را راه کجا ماند.

کسی کو غایب از تو یک زمان است***در آن دم کافه است اما نهان است

اگر خود غایبی پیوسته باشد*** در اسلام بر وی بسته باشد

حضوری بخش ای پروردگارم ***که من غایب شدن طاقت ندارم(1)

و باید که در عبادات مراد خویش نطلبی تا از حظ خویش فانی باشی،لکن بزرگداشت امر حق نگری تا به حق باقی باشی.

و در معاملات به آمد خویش نجویی،تا از حظ خویش فانی باشی،لکن به آمد خلق نگری تا به حظ غیر باقی باشی و باید که در سر بنده چندان بزرگداشت حق پدید آید که او را فراغت شغل غیر حق نماند.

و چون بنده فانی گردد از حظوظ خویش و فانی گردد از دیدن ذهاب حظوظ و فانی گردد از دیدن و نادیدن ذهاب حظوظ،باقی گردد به دیدن آنچه از حق است و آنچه حق راست،داند که من او را ام و همه کون او راست و مالک در ملک خویش هر چه خواهد کند،چون این بدید همه خصومت و منازعت از میانه برخیزد.

و بداند هر چه از حق آید همه حق است و جز موافقت،روی ندارد و خلاف از

ص:214

میانه برخیزد،همه تسلیم ماند بی خصومت و همه موافقت ماند بی خلاف.بقای او به حق به این معنی باشد که حق را باشد،چنان که حق خواهد و چون بنده را نه مراد ماند نه اختیار،هر چه در او پدید آید مراد و اختیار حق باشد.

باید که از نظارۀ خویش و نظارۀ افعال خویش فانی گردی و صفت تو که موجودست هم چنان گردد که آن وقت که معدوم بود،از صفات بشریت کلی فانی باید شد تا به حق باقی گردی.

و فانی گشتن از صفات بشریت این باشد که معانی مذموم از تو برود.

و باقی گشتن به صفات الهی این باشد که صفات محمود در تو قائم شود و به توفیق و عنایت الهی این معنی میسر شود.

و بدان که:تا سر بنده به حق مشغول است غیر حق به آن سر راه نیابد و چون سر خویش به غیر حق مشغول کرد،سر او آلوده گشت و آلوده حق را نشاید.

طرف او نگاهدار و با توجه جامع و کامل و با قلبی مملو از عشق و نشاط و با دلی پر از اخلاص و صفا و با حالی متصل به ملکوت و با چشمی گریان و دلی بریان و خضوع و خشوع و در کمال وقار و ادب و طمأنینه بگو:«اللّٰه أکبر».

آری،در حال گفتن تکبیر از تمام گذشته ات نادم و شرمسار و نسبت به آینده ات غرق امید باش و با اعتراف قلبی به گناه و پاک کردن آیینۀ قلب از وساوس شیطانی وارد حرم قدس و پیشگاه با عظمت حضرت او شو که تکبیرةالاحرام مقدمۀ ورود و علت رسیدن به درگاه و کلید بازکنندۀ در رحمت دوست است.

«اللّه اکبر»،یعنی این که از علایق رَستم و دل به درگاه تو بستم و از بند تمام معاصی جستم و قلب شیطان پلید برای همیشه خستم؛در حقیقت نیت مُکبّر باید این باشد که اکنون می خواهم این حیثیت ناقابل و هویت ناچیز خود را نثار راه دوست کنم و آنچه خاطرخواه آن جناب است آن نمایم و توسن بندگی را در میدان خضوع و خشوع بتازانم و در ساحت کبریایی و عشق او جان بازم که:

ألصَّلوةُ قُرْبٰانُ کُلٍّ تَقیٍّ (1).

نماز مایۀ تقرب هر انسان پرهیزکاری است.

معنی تکبیر این است ای امام ***که خدا پیش تو ما قربان شویم

و به خاطر همین است که قبل از تکبیرةالاحرام،دعای قربانی خوانند و آن این آیه شریفه است:

[ وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً وَ مٰا أَنَا مِنَ

ص:216

اَلْمُشْرِکِینَ ] (1).

من به دور از انحراف و با قلبی حق گرا همۀ وجودم را به سوی کسی که آسمان ها و زمین را آفرید،متوجه کردم و از مشرکان نیستم.

یعنی چون با معرفت و شوق در عالم ملکوت در آید و مشاهدۀ عظمت و جبروت حی لا یموت نماید و همهمۀ ملائکه گوش کند،خود را نیست و هستی خود را فراموش کند که خود را دیگر موجود نداند،بلکه معدوم و نابود خواند که:

[کُلُّ شَیْءٍ هٰالِکٌ إِلاّٰ وَجْهَهُ ] (2).

هر چیزی مگر ذات او هلاک شدنی است.

آری،به هنگام تکبیر اگر قدم معرفت و شوق و بال حال و ذوق نباشد،این همه حقیقت از آیۀ قربانی و تکبیر نصیب انسان نشود.

شوق،شهباز محبت را پر است***در حریم انس جان را رهبر است

شوق داروخانه اهل بلاست ***کلبه او نور مشتاق خداست

از می شوق آن که پر شد جام او*** در جهان با حق بود آرام او

خداوند بزرگتر از هر چیزی است.

و این معنی مقتضی آن است که:انسان چون مشاهدۀ عظمت و کبریایی الهی نماید،خود را بسیار صغیر و حقیر شمارد و هستی خود را هیچ نداند و خویش را کان لم یکن انگارد.

و دیگر این که:

اللّهُ اکْبَرُ مِنْ انْ یُوصَفَ (1).

خداوند بزرگتر از آن است که وصف شود.

و این تفسیر بلندتر از تفسیر اول است،چه آن که در تفسیر اول رایحه یک نوع تحدید است که از ساحت حضرت کبریایی بعید است،به خلاف تفسیر دوم که غایت تنزیه و تمجید است و کمال معرفت توحید.

ای لال ز وصف تو زبان ها ***کوته ز ثنای تو بیان ها

با آنکه تو در میان جانی***جویای توایم در کرانها

هر گوشه فکنده تیر فکرت ره ***کرده به هر گمان کمان ها

گاهی به بتی شویم مفتون*** جوییم جمالت از نشان ها

گاهی از چشم و گاه ابرو*** گاهی از لب گهی دهان ها

گاهی از لطف و گاه از قهر*** گاهی پیدا گهی نهان ها

گه سیر کنیم در خط و خال*** جوییم تو را در آن میان ها(2)

در تصحیح معنای اول می توان گفت از این که قاطبۀ عالم اکوان به محض ارادۀ خالق موجود شده و وجود رشحه ای از فیض حق و فیاض مطلق است و هیچ نسبت

ص:218

ما بین طرفین نیست مگر نسبت خالقیه که منتهای مرتبۀ اعلا درجۀ جلال و اعلا درجۀ کمال است و مخلوقیه که غایت مرتبۀ دنائت و منتها درجۀ ذلّت است،پس با وجود این،در مقام تعظیم سزاوار است که گویند حق تعالی بزرگ تر از مخلوقات خود است،اگر چه این معنی به حسب وضع لغوی انسب است و التفات به هر یک از دو معنی مقتضی این است که بنده،مشاهدۀ جبروت پروردگار کند و جان خود را در راه بندگی نثار نماید.

چنانچه حضرت صادق علیه السلام در متن روایت فرموده:

هرگاه تکبیر گفتی خود را در جنب عظمت او حقیر و خرد شمار و در برابر کبریایی او هر چه در آسمان و زمین است،کوچک انگار که حق چون بر دل تکبیرگوی نظر کند و ببیند که عبد چیز دیگری در جنب حق بزرگ می بیند به او فرماید:

ای دروغگو ! آیا تو مرا فریب می دهی ؟ قسم به عزت و جلالم که تو را از شیرینی ذکرم محروم و از بساط قربم ممنوع و از شادی در مناجاتم مردود می کنم.

وای بر ما که اکثر ما روی ظاهر در نماز و دل در لهو و لعب داریم و این گونه عبادت بدون شک اطاعت از شیطان است،نه عبادت خالق عالمیان.

حواس درک نمی گردد (1).

عارف معارف الهیه مرحوم حاج میرزا عبد الحسین تهرانی،در توضیح این روایت گفتاری دقیق و لطایفی رقیق دارد؛آن جناب می گوید:

مخفی نماند که این بیان دقیق انیق که صادر شده از مورد تحقیق،یعنی آفتاب عالمتاب حضرت ولایت مآب حضرت امیر علیه السلام در سرّ رفع یدین در حال تکبیرة الاحرام اشاره است به پنج مطلب از مطالب غامضۀ توحید که خواهد آمد.

دست برداشتن تا محاذی گوش،یعنی بندۀ حقیر فقیر سراپا تقصیر در حال تکبیر باید به دو زبان سخن گوید:یکی به زبان حال و دیگری به لسان مقال که هر یک با دیگری موافق باشد،تا صدق دعوی عبد در توحید صادق آید.

پس تکبیر گفتن،مقال است و دست بلند کردن،زبان حال و هر یک از این دو عبارت اخرای یکدیگرند.

چون عبد تکبیر گوید،پروردگار خود را به عظمت و کبریایی یاد نماید و ذات علیا را به الوهیت که صفت خاصه است بستاید و اعتراف نماید که او را کس نتواند توصیف نماید و بر دامن کبریایی او که از هر چیز بلندتر است،گرد توصیف و غبار تشبیه ننشیند،چه جای این که قلوب و ابصار او را مشاهده نماید.

و مقارن این تعبیر-که مدلول علیه تکبیر است-همین مضمون را نیز به لسان حال ادا سازد،فکَأَنَّه بر طبق مدعای خود ببیند و برهان اقامه نماید،پس دست راست بلند کند.

و اشاره به واحدیت و بساطت ذات غیب الغیوبی،نه اسمی است نه رسمی و نه نسبتی است و نه حدی و نه اضافه و نه تشبیهی،چه آنکه او اجلّ از این است که او

ص:220

را بتوان وصف نمود که:

کَمٰالُ التَّوْحیدِ نَفْیُ الصِّفٰاتِ عَنْهُ (1).

حد اعلای توحید نفی صفات (زائد بر ذات) از اوست.

و این مرتبۀ معرفت مقربان است که هر چه مشاهدۀ جبروت الهیه بیشتر نمایند، عجز و حیرت بیشتر می افزایند،چنانچه مضمون:«أللّهُمَّ زِدْنی فیکَ تَحَیُّراً».

بر این معنا ناطق و شاهدی صادق است،پس از برای ذات هیچ صفتی را نفی و اثبات نتوانند و علاوه چون معرفت کنه ذات ذو الجلال ممتنع و محال است و از طرفی بندگان مکلف به تحصیل معرف اللّه اند،پس معرفت به وجه باید به هم رسانند و معرفت به وجه از معرفت افعال و صفات و اسما و تفسیر آیات حاصل شود،این است که به لسان حال،پنج صفت از صفات جمالیه و جلالیۀ حضرت ذو الجلال را بیان می نماید.

1-واحدیت که اشاره به وحدت ذات است که در آن مرتبۀ شائبه هیچ نحو تعدد و تکثر و ترکیب متصور نیست؛پس به رفع ید یمنی اشاره به این مطلب می کند، چون واحد اسم فاعل است و به معنای ثبوت می باشد:«ذاتٌ ثَبَتَ لَهُ الْوَحْدَة».

و بر این اساس واحد اشاره به وحدت ذات مقدس حضرت ربوبیت است.

سحرگاهی شدم سوی خرابات***که رندان را کنم دعوت به طامات

عصا اندر کف وسجاده بردوش*** که هستم زاهدی صاحب کرامات

خراباتی مرا گفتا که ای شیخ*** بگو تا خود چه کار است از مهمات

بدو گفتم که کارم توبه توست*** اگر توبه کنی یابی مکافات

مرا گفتا برو ای زاهد خشک*** که تر گردی زدردی خرابات

ص:221

اگر یک قطره دردی بر تو ریزند***زمسجد باز مانی وز مناجات

برو مفروش زهد و خودنمایی ***که نه زرقت خرند اینجا نه طاعات

کسی را کی فتد بر روی این رنگ*** که در کعبه کند بت را مراعات(1)

2-احدیت است و این نام یعنی احد،چون افعال صفتی است،پس مراد از آن وحدت در صفات است و به برداشتن دست چپ اشاره به این مطالب می نماید که پروردگار من چنانچه در مرتبۀ ذات شریک و شبیه ندارد؛هم چنین در مرتبۀ فعل و صفات نیز شریک ندارد،بلکه صفاتی که از برای ذات اثبات می نماید همۀ آن ها از خصایص ذاتند و در آن هیچ اشتراکی ندارد.

و اطلاق بعضی صفات چون،حی و سمیع و بصیر بر ممکنات از باب اطلاق لفظ مشترک است که لفظ متحد و معنی متعدد است،چه حیات ممکن متعلق روح حیوانی است به قالب عنصری و سمع و بصر و سایر قوای ممکنات هر یک به آلت خاصه ای است که بدون آن ها نتواند تحقق پذیرد و ذات اقدس علیا،اجل از این است که تعلقی به ماده و آلتی داشته باشد و سمع و بصر باری جل مجده از این باب نیست بلکه:

بِالَّذی یَسْمَعُ بِهِ یَریٰ وَ بِهِ یَتَکَلَّمُ فَیَأمُرُ وَ یَنْهیٰ.

به آن واقعیتی که می شنود،به همان می بیند و به همان سخن گفته امر و نهی می نماید.

خلاصه ذات مقدسش قائم مقام همۀ صفات خاصۀ اوست و هیچ چیز نه به حسب ذات و نه به حسب صفات به او شباهت ندارد.

واحد یکتایی است به حسب ذات و واحد یگانگی به حسب صفات و این دو صفت از صفات جمالیه اند،چنانچه سه صفت دیگر از صفات جلالیه اند و مراد از

ص:222

صفات جمالیه صفات ثبوتیه و مراد از صفات جلالیه صفات سلبیه است که از ساحت قدس حضرت او دور است.

3-نفی مثل است و آن از صفات جلالیه است و برداشتن دو دست با هم اشاره به این مطلب است که دو دست با هم در تباین هستند.

پس بلند کردن آن ها اشاره به نفی مثل از جناب احدیت است،چون این صفت در مخلوق موجود باشد،دلالت کند که این صفت در خالق نباشد؛زیرا مبرهن است که خالق از جنس مخلوق نباشد.

به همین خاطر است که آن حضرت بر منبر مسجد کوفه فرمودند:

بِتَشْعیرِهِ الْمَشٰاعِرَ عُرِفَ أنْ لٰا مَشْعَرَ لَهُ وَ بِتَجْهیرِهِ الجَوٰاهِرَ عُرِفَ أنْ لٰا جَوْهَرَ لَهُ وَ بِمُضٰادَّتِهِ بَیْنَ الْأشْیٰاءِ عُرِفَ أنْ لٰا ضِدَّ لَهُ وَ بِمُقٰارِنَتِهِ بَیْنَ الأَشیاءِ عُرِفَ أنْ لٰا قَرینَ لَهُ (1).

با به وجود آوردن حواس معلوم است که منزّه از حواس است و از آفریدن اشیای متضاد پیداست که ضدّی ندارد و با ایجاد مقارنت بین اشیا واضح است که او را قرینی نیست.

که اثبات این صفات در ممکنات،دلیل انتفای آن در علت موجودات است، چه نقصان خلایق دلیل کمال خالق و کثرت آن ها شاهد وحدانیت اوست.

پس هر دو دست برمی دارد و اشاره می کند به این که پروردگار من اکبر و اجلّ از این است که او را در مخلوق مثلی و شبهی بوده باشد.

بعضی گویند:دست برداشتن در تکبیر اشاره است به این که در دریای معصیت

ص:223

غرق شدم،برای نجات من دستم را بگیر.

و این وجه اگر چه خالی از مناسبت نیست،ولیک خلاف مدلول روایت است و اگر در روایت دیگر این مضمون آمده باشد،مضایقه نیست که:

إنَّ لِلصَّلٰاةِ أرْبَعَةَ آلٰافَ بٰابٍ (1).

بدرستی که برای نماز چهار هزار در است.

برای ما افراد عادی این مضمون بسیار عالی است،راستی همۀ ما غرق در گناه و معصیت هستیم و برای نجات خویش چاره ای جز دستگیری حضرت دوست نداریم.

4-نفی جسمیت است و آن نیز از صفات جلالیه است و به بلند کردن دست راست اشاره می کند،به این که پروردگار من بلندمرتبه تر از این است که قوۀ لامسه او را ادراک نماید و چون حواس ظاهره پنج است:

اول: قوۀ لامسه که مدرک برودت و رطوبت و حرارت و یبوست و لینت و خشونت اجسام است.

دوّم: قوۀ باصره که مدرک الوان اجسام است.

سوّم: قوۀ سامعه که مدرک اصوات اجسام است.

چهارم: قوۀ ذائقه که مدرک مزه اجسام است.

پنجم: قوۀ شامه که مدرک روایح اجسام است.

پس به هر انگشتی اشاره به نفی ادراک یکی از این حواس ظاهره می کند و به لسان حال بیان می نماید که پروردگار من از قبیل هیچ قسم از اقسام اجسام و لوازم

ص:224

آن نیست که بتوان او را به چیزی از این قوا ادراک نمود.

آن ها که در هوای تو جان ها بداده اند***از بی نشانی تو نشان ها بداده اند

من در میانه هیچ کسم وز زبان من*** این شرح ها که می رود آنها بداده اند

آن عاشقان که راست چو پروانه ضعیف*** از شوق شمع روی تو جان ها بداده اند

با من بگفته اند که فانی شو از وجود*** کاندر فنای نفس روان ها بداده اند

عطار را که عین عیان شد کمال عشق*** اندر حضور عقل عیان ها بداده اند(1)

5-نفی ادراک حواس است،چنانچه مراد از:

لا یُدْرَکُ بِالْحَوٰاسِّ (2).

با حواس درک نمی شود.

در حدیث همین معنی است،چون حواس باطنیه نیز پنج است:

1-قوۀ متصرفه

2-حس مشترک

3-وهم

4-خیال

5-حافظه

و هر یک از این ها آلات و ادوات و ادراکات نفسند،چون انگشتان که آلات افاعیل وجود اشیائند.

چون دست چپ خود بردارد،اشاره به این است که نفس و قوای نفسانیه ادراک ذات و صفات جلالیه نکنند.

چون تکبیر گفت و اعتراف نمود که اللّه جل جلاله اجل از این است که او را

ص:225

بتوان وصف نمود،مقارن آن نیز رفع دو دست کند،در حقیقت به لسان حال اقامۀ بینه نماید و بر طبق مدعای خود شاهد و برهان آورد که نفوس و حواس از درک او عاجزند،چون از درک عاجزند،پس تشبیه او به چیزی نتوانند کنند که تشبیه و توصیف فرع ادراک است.

و این همه برای این است که خدای خود را با معرفت عبادت کرده و روی از غیر او برتابی که بهترین مقام برای عبد مقام عبودیت و شیرین ترین حال برای انسان حال عبادت است.

عبادت،در رحمت و نقطۀ جلب رأفت و معیار حق و باطل و نردبان ترقی و زمینۀ شکوفایی قوای درون و جای بروز استعدادهای روح و نفس و مایۀ خیر دنیا و آخرت و سعادت دارین و روشن کنندۀ شمع عشق محبوب در خانۀ دل است.

ص:226

[ و اعلم أنه غیر محتاج إلی خدمتک و هو غنی عن عبادتک و دعائک و إنما دعاک بفضله لیرحمک و یبعدک عن عقوبته و ینشر علیک من برکات حنانیته و یهدیک إلی سبیل رضاه و یفتح لک باب مغفرته ]

[ فلو خلق الله عز و جل ضعف ما خلق من العوالم اضعافا مضاعفة علی سرمد الابد لکان عنده سواء کفروا به باجمعهم به او و حدوه ]

اگر بر سبیل فرض،خداوند بزرگ در اطوار زمان تا انقراض عالم چند برابر آنچه آفریده،عالم ها بیافریند و همه مشرک و کافر باشند،به وجود مقدس او نقصان راه نیابد و برای ذات و صفات او فرقی نکند و اگر همه مسلم و مؤمن باشند و در کمال اطاعت و انقیاد زندگی کنند به هیچ وجه نفعی و کمالی برای حضرت او حاصل نگردد،چرا که هر چه کمال اوست و به جنابش لایق است برای او حاصل است و قوه و تحصیل و انتظار نقص است و هیچ کدام لایق او نیست که او از صفات نقیصه منزه و پاک است.

ص:229

[ فلیس له من عبادة الخلق إلا إظهار الکرم و القدرة ]

در عبادت بندگان،از برای حضرت او چیزی نیست مگر اظهار کرم و توانایی،تا تمام خلایق بدانند که پروردگار آنان به چه مرتبه بزرگوار و صاحب قدرت است که به عبادت ضعیف معدودی درجات عالیه غیر معدود کرامت کند و بدانند که قدرت حضرت دوست آخر ندارد و ثوابش را برای عبادت بندگان پایانی نیست !

در حدیث آمده:

هر کس هزار آیه از قرآن تلاوت کند،ملائکه برای او در نامۀ حسناتش یک قنطار نیکویی ثبت می کنند و قنطار الهی چنانچه در احادیث آمده پانزده هزار مثقال است و هر مثقال بیست و چهار قیراط و هر قیراطی کوچک ترش نزد خداوند مساوی با کوه احد و بزرگ ترش به آن اندازه که میان زمین و آسمان را پر کند (1).

پس اگر همۀ مکلفان از ذکور و اناث و حر و عبد یا اکثر این عمل را به جای آورند و مکرر به تلاوت برخیزند باید ملاحظه کرد چقدر می شود و از این قبیل ثواب بلکه زاید بر این به ازای عمل ها در احادیث زیاد آمده است.

ص:230

[ فاجعل الحیاء رداء و العجز إزارا و ادخل تحت سریر سلطان الله تغنم فوائد ربوبیته مستعینا به و مستغیثا الیه ]

امام صادق علیه السلام در پایان این حدیث شریف-که در رابطۀ با ورود به نماز است - می فرماید:

حیای از او را ردا و نشان دادن عجز و فقر و تهیدستی را لباس خود قرار داده، هیچ وقت از حیا و شرم و از اظهار عجز و تقصیر که شعار عرفا و عاشقان و دوستان حضرت مولاست فارغ مباش که اگر در اتیان اوامر قصوری راه یابد عملت و عبادتت انجام نگیرد،فی الجمله در پیشگاه او که پیشگاه مغفرت و گذشت است عذر داشته باشی خود را در تحت حمایت و سلطنت حضرت دوست در آر و به الطاف و عنایات صمدی و سرمدی دست نیاز بزن و خود را در حفظ و حمایت او قرار ده تا از شرور و مکاید دیو لعینِ هوای نفس و شیطان رجیم در امان بمانی و از فوائد الهی غنیمت ها به دست آری.ای ضعیف ناتوان ! از حضرت او در همۀ امور مدد بخواه و به جناب او استغاثه کن که او فریادرس بیچارگان و چاره ساز دردمندان است.

ص:231

ص:232

ص:234

قٰال الصّٰادِقُ علیه السلام:

مَنْ قَرَءَ الْقُرانَ وَ لَمْ یَخْضَعْ للّهِ وَ لَمْ یَرِقَّ قَلْبُهُ وَ لَمْ یُنْشِئْ حُزْناً وَ وَجَلاً فی سِرِّهِ فَقَدِ اسْتَهٰانَ بِعِظَمِ شَأْنِ اللّهِ وَ خَسِرَ خُسْرٰاناً مُبیناً.

فَقٰارِی الْقُرْآنِ یَحْتٰاجُ إلیٰ ثَلٰاثَةِ اشْیٰاءٍ قَلْبٍ خَاشِعٍ وَ بَدَنٍ فٰارِغٍ وَ مَوْضِعٍ خٰالٍ فَإذٰا خَشَعَ لِلّهِ قَلْبُهُ فَرَّ مِنْهُ الشَّیْطٰانُ الرَّجیمُ قٰالَ اللّهُ تَعٰالیٰ فَإذٰا قَرَاْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّیْطٰانِ الرَّجیمِ.

وَ إذٰا تَفَرَّغَ نَفْسُهُ مِنَ الْأسْبٰابِ تَجَرَّدَ قَلْبُهُ لِلْقَرٰاءَةِ فَلٰا یَعْتَرِضُهُ عٰارِضٌ فَیَحْرِمَهُ بَرَکَةَ نُورِ الْقُرْانِ وَ فَوٰائِدَهُ.

وَ إذٰا اتَّخَذَ مَجْلِساً خٰالِیاً وَ اعْتَزَلَ الْخَلْقَ بَعْدَ أنْ أتیٰ بِالخَصْلَتَیْنِ الأوَّلَتَیْنِ (خُضُوعِ الْقَلْبِ وَ فَراغِ الْبَدَنِ) (1)إسْتَأنَسَ رُوحُهُ وَ سِرُّهُ بِاللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَجَدَ حَلٰاوَةَ مُخٰاطَبٰاتِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِبٰادَهُ الصّٰالِحینَ وَ عَلِمَ لُطْفَهُ بِهِمْ وَ مَقٰامَ اخْتِصٰاصِهِ لَهُمْ بِفُنُونِ کَرٰامٰاتِهِ وَ بَدٰائِعَ إشٰارٰاتِهِ.

فَإذٰا شَرِبَ کَأساً مِنْ هٰذَا الْمَشْرَبِ حینَئِذٍ لٰا یَخْتٰارُ عَلیٰ ذٰلِکَ الْحٰالِ حٰالاً وَ لا عَلیٰ ذٰلِکَ الْوَقْتِ وَقْتاً بَلْ یُؤثِرُهُ عَلیٰ کُلِّ طٰاعَةٍ وَ عِبٰادَةٍ لِأنَّ فیهِ الْمُنٰاجٰاةَ مَعَ الرَّبِّ بِلٰا وٰاسِطَةٍ.

فَانْظُرْ کَیْفَ تَقْرَءُ کِتٰابَ رَبِّکَ وَ مَنْشُورَ وِلٰایَتِکَ وَ کَیْفَ تُجیبُ أوٰامِرَهُ

ص:235

وَ نَوٰاهیِهِ،وَ کَیْفَ تَمْتَثِلُ حُدُودَهُ فَإنَّهُ کِتٰابٌ عَزیزٌ لٰا یَأتیهِ الْبٰاطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزیلٌ مِنْ حَکیمٍ حَمیدٍ.

فَرَتِّلْهُ تَرْتیلاً وَ قِفْ عِنْدَ وَعْدِهِ وَ وَعیدِهِ وَ تَفَکَّرْ فی أمْثٰالِهِ وَ مَوٰاعِظِهِ،وَ احْذَرْ مِنْ اقٰامَتِکَ حُرُوفَهُ فی إضٰاعَةِ حُدُودِهِ.

ص:236

[ من قرء القرآن و لم یخضع لله و لم یرق قلبه و لم ینشئ حزنا و وجلا فی سره فقد استهان بعظم شأن الله و خسر خسرانا مبینا ]

راوی پرمایه و عارف کتاب با عظمت«مصباح الشریعة»پس از باب سیزدهم - که در آداب افتتاح و شروع نماز است-به تناسب مسئلۀ پراهمیت قرائت حمد در نماز-که از سوره های با عظمت قرآن بلکه فاتحه و ام الکتاب است-این روایت پر مغز و حدیث پر معنا و ملکوتی را به عنوان آداب قرائت قرآن،از امام به حق ناطق حضرت جعفر بن محمد الصادق علیه السلام نقل می کند.

به خواست حضرت حق و با توفیق جناب او و با یاری و مدد حضرتش در این روایت مهم عرفانی سیر کرده و به تماشای مفاهیم گستردۀ این کلمات نورانی با چشم لطف حضرت دوست برخاسته،باشد که به عظمت قرآن و دورنمایی از این دریای بی کران نایل گشته،سپس به قدر طاقت به ترجمۀ سورۀ مبارکۀ حمد،جهت درک آنچه در شبانه روز به نحو واجب می گوییم و می خوانیم،اقدام خواهد شد.

در جملات نورانی اول روایت به چند موضوع مهم اشارت رفته که شرح آن را، ضمن فصولی در معرفی قرآن کریم می خوانید.

1-قرائت قرآن.

2-خضوع عبد در برابر حق.

3-رقّت قلب.

ص:237

4-لزوم مسئلۀ حزن و ترس در هنگام قرائت.

5-حرمت سبک انگاشتن عظمت حق.

6-خسارت سنگین در عدم توجه به حقیقت قرآن.

قرآن، شفای دردها،صفای باطن،عشق عاشق،عرش معنوی و کرسی علم الهی است.

قرآن، میزان شناخت حق از باطل،بیانگر حقایق،پند و عبرت برای اهل دل و معلم جاهل است.

قرآن، نوید وصل،وعده دهنده به بهشت،مبشّر نیکان و منذر بدان و تیره بختان،ترسانندۀ بدکاران و تکیه گاه نیکوکاران است.

قرآن، راه حق،صراط مستقیم،دشمن فاسق،خسارت فاجر،غنیمت اهل حال،مایۀ دلدادگان و سرمایۀ نیک بختان است.

قرآن، بزرگ ترین نعمت خداوندی و شیرین ترین میوۀ درخت هستی و یاری دهندۀ مردان خدا و نجات دهندۀ انسان از تمام بدبختی هاست.

قرآن، آیینۀ صفات و اسما حق،راه خدا به سوی بهشت،مانع انسان از افتادن در عذاب،سرچشمۀ آب حیات و ثمرۀ عشق حق به عبد است.

قرآن، کتاب حدود و دیات و قصاص،منبع اوامر و نواهی،صفحۀ امثال و حکم،بازگو کنندۀ سرگذشت نیکان و بیانگر حالات ستمگران برای عبرت گرفتن آیندگان و حاضران است.

قرآن، وجه خدا،تمثل انبیا و امامان علیهم السلام و برنامۀ زندگی و مایۀ پایندگی و روح ملکوت و جان جبروت و روشنی بخش عالم ناسوت است.

قرآن، نجات دهندۀ انسان از ضلالت و گمراهی و شرک و فسق و عصیان و طغیان و فجور و شرور و رهبر آدمیان به سوی حضرت حق و زمینه ساز ورود انسان به بهشت الهی است.

قرآن، سخن حق با انسان،از بین برندۀ تاریکی و ظلمت جان،علاج وسوسۀ دل و سرور جان و مبین واقعیت ها و گشایندۀ گره مشکلات و نصرت دهندۀ انسان

ص:239

در برابر تمام آلام و حوادث است.

قرآن، برطرف کنندۀ ملالت،پدید آرندۀ جلالت،بخشندۀ کمال و سازندۀ رشد و محکم ترین دستگیرۀ نجات برای تمام افراد بشر است.

قرآن، علم حق،بازگوکنندۀ مسائل روحی معراج،عقلی شکوفاکنندۀ فکر، صفا دهندۀ جان،آوای دوست،ندای ملکوت و پوشانندۀ لباس خلافت به انسان است.

قرآن، مایۀ حیات،سرمایۀ نجات،رهگشای رهروان راه الهی،مدرس تقوا، معلم وفا و ناظم امور حیات انسان هاست.

قرآن که بهین گوهر از قلزم توحید است***روشن کند از نورش یکتایی یکتا را

این درّ یتیم آمد چون در صف صرافان***بشکست بهای آن مقدار گهرها را

انجیل و اوستا چون ذرات نظام شمس ***خورشید بود قرآن نبود خبر اعما را

زین خوان حقیقت ما چون نقد خرد چیدیم*** کی گوش دهیم از دل افسانه آبا را

صد شکر که ایزدمان بنواخت به فضل خویش*** تا رهبر ما فرمود احمد شه بطحا را

بر عالمیان نازیم از پیروی قرآن ***کز ساحت دین بردیم ما سبقت اعلا را

ص:240

قرآن برای استخلاص مسجونین در این زندان تاریک دنیا و رهایی مغلولین در زنجیرهای آمال و امانی و رساندن آن ها از حضیض نقص و ضعف و حیوانیت به اوج کمال و قوت و انسانیت و از مجاورت شیطان به موافقت ملکوتیین بلکه وصول به مقام قرب و حصول به مرتبۀ لقاء اللّه که اعظم مقاصد و مطالب اهل اللّه است آمده است.

از این جهت این کتاب،کتاب دعوی به حق و سعادت است و بیان کیفیت وصول بدین مقام می باشد.

مندرجات آن اجمالاً آن چیزی است که در این سیر و سلوک الهی مدخلیت دارد و یا اعانت می کند سالک و مسافر الی اللّه را و به طور کلی یکی از مقاصد مهمۀ آن دعوت به معرفة اللّه و بیان معارف الهیه است،از شؤون ذاتیه و اسمائیه و صفاتیه و افعالیه و از همه بیشتر در این مقصود،توحید ذات و اسما و افعال است که بعضی از آن به صراحت و بعضی به اشارت مستقصی مذکور است.

و باید دانست که در این کتاب جامع الهی به طوری این معارف از معرفت ذات تا معرفت افعال مذکور است که هر طبقه به قدر استعداد خود از آن ادراک می کند ! !

چنانچه آیات شریفۀ توحید و خصوصاً توحید افعال را علمای ظاهر و محدثان و فقها رضوان اللّه علیهم طوری بیان و تفسیر می کنند که به کلی مخالف و مباین است با آنچه اهل معرفت و علمای باطن تفسیر می نمایند و نویسنده هر دو را در محل خود درست می داند؛زیرا که قرآن شفای دردهای درونی است و هر مریض را به طوری علاج می کند.

چنانچه آیۀ کریمۀ:

ص:242

[ هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظّٰاهِرُ وَ الْبٰاطِنُ ] (1).

اوست اول و آخر و ظاهر و باطن.

و آیۀ کریمۀ:

[ اللّٰهُ نُورُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ] (2).

خدا نور آسمان ها و زمین است.

و آیۀ کریمۀ:

[ هُوَ الَّذِی فِی السَّمٰاءِ إِلٰهٌ وَ فِی الْأَرْضِ إِلٰهٌ ] (3).

و اوست که در آسمان ها معبود [ واقعی ] است و در زمین هم معبود [ واقعی ] است.

و آیۀ کریمۀ:

[هُوَ مَعَکُمْ ] (4).

او با شماست.

و آیۀ کریمۀ:

[فَأَیْنَمٰا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّٰهِ ] (5).

پس به هر کجا رو کنید آنجا روی خداست.

ص:243

الی غیر ذلک در توحید ذات و آیات کریمۀ آخر سورۀ حشر و غیر آن ها در توحید صفات و کریمۀ:

[ وَ مٰا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لٰکِنَّ اللّٰهَ رَمیٰ ] (1).

[ ای پیامبر ! ] هنگامی که به سوی دشمنان تیر پرتاب کردی،تو پرتاب نکردی،بلکه خدا پرتاب کرد [ تا آنان را هلاک کند ].

و آیۀ کریمۀ:

[ الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ ] (2).

همۀ ستایش ها،ویژۀ خدا،مالک و مربّی جهانیان است.

و آیۀ کریمۀ:

[ یُسَبِّحُ لَهُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ] (3).

آنچه در آسمان ها و زمین است همواره برای او تسبیح می گویند.

در توحید افعال که بعضی به وجه دقیق و بعضی به وجه ادق عرفانی دلالت دارد برای هر یک از طبقات علما ظاهر و باطن و برای هر یک شفای امراض است.

و در عین حال که بعضی آیات شریفه مثل آیات سورۀ توحید و آیات اول سورۀ حدید به حسب حدیث شریف«الکافی»برای متعمقان از آخر الزمان وارد شده، اهل ظاهر را نیز از آن بهرۀ کافی است و این از معجزات این کتاب شریف و از جامعیت آن است.

و دیگر از مقاصد و مطالب آن دعوت به تهذیب نفوس و تطهیر بواطن از ارجاس

ص:244

طبیعت و تحصیل سعادت است.

و بالجمله،کیفیت سیر و سلوک الی اللّه و این مطلب شریف به دو شعبۀ مهم منقسم است:یکی تقوا به جمیع مراتب آنکه مندرج است در آن تقوای از غیر حق و اعراض مطلق از ما سوی اللّه.

و دیگر ایمان به تمام مراتب و شؤون که در آن مندرج است،اقبال به حق و رجوع و انابه به آن ذات مقدس و این از مقاصد مهمۀ این کتاب شریف است که اکثر مطالب آن بلاواسطه یا مع الواسطه به این مقصد شریف رجوع کند.

و دیگر از مطالب این صحیفۀ الهیه قصص انبیا و اولیا و حکما است و کیفیت تربیت حضرت حق نسبت به آنان و تربیت آنان خلق خدا را که در این قصص فوائد بی شمار و تعلیمات بسیار است و در آن ها به قدری معارف الهیه و تعلیمات و تربیت های ربوبیه مذکور و مرموز است که عقل را متحیر کند.

در همین قصۀ خلق آدم علیه السلام و امر به سجود ملائکه و تعلیمات اسما و قضایای ابلیس که در کتاب خدا مکرر ذکر شده به قدری تعلیم و تربیت و معارف و معالم است-برای کسی که:

[لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ ] (1).

برای کسی که نیروی تعقّل دارد،یا با تأمل و دقت [ به سرگذشت ها ] گوش فرا می دهد در حالی که حاضر به شنیدن و فراگیری شنیده های خود باشد.

- که انسان را حیران کند.

و این که قصص قرآنی مثل قصۀ آدم و موسی و ابراهیم و دیگر انبیا مکرر ذکر شده برای همین نکته است که این کتاب،کتاب قصه و تاریخ نیست،بلکه کتاب

ص:245

سیر و سلوک الی اللّه و کتاب توحید و معارف و مواعظ و حکم است و در این امور، تکرار مطلوب است تا در نفوس قاسیه تأثیری کند و قلوب از آن موعظت گیرد.

بالجمله،ذکر قصص انبیا و کیفیت سیر و سلوک آن ها و چگونگی تربیت آنان از بندگان خدا و حکم و مواعظ و مجادلات حسنۀ آن ها،از بزرگ ترین ابواب معارف و حکم و بالاترین درهای سعادت و تعالیم است که حق تعالی جلّ مجده به روی بندگان خود مفتوح فرموده است.

و چنانچه ارباب معرفت و اصحاب سلوک و ریاضت را از آن ها حظی وافر و بهره ای کافی است،کسانی دیگر را نیز نصیبی وافی و قسمتی بی پایان است.

چنانچه از کریمۀ شریفۀ:

[ فَلَمّٰا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأیٰ کَوْکَباً ] (1).

پس چون [ تاریکی ] شب او را پوشانید،ستاره ای دید.

مثلاً اهل معرفت کیفیت سلوک و سیر معنوی حضرت ابراهیم علیه السلام را ادراک می کنند و راه سلوک الی اللّه و سیر الی جنابه را تعلیم می نمایند و حقیقت سیر انفس و سلوک معنوی را از منتهای ظلمت طبیعت که به [ جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ ] در آن مسلک تعبیر شده تا القای مطلق انیت و انانیت و ترک خودی و خودپرستی و وصول به مقام قدس و دخول در محفل انس-که در این مسلک اشارت به آن است:

[ وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمٰاوٰاتِ ] (2).

من به دور از انحراف و با قلبی حق گرا همۀ وجودم را به سوی کسی که آسمان ها و زمین را آفرید،متوجه کردم.

ص:246

- از آن دریابند.

و دیگر از مطالب این صحیفۀ نورانی،بیان احوال کفار و جاحدین و مخالفان با حق و حقیقت و معاندین با انبیا و اولیا و بیان کیفیت عواقب امور آن ها و چگونگی بوار و هلاک آن ها،چون قضایای فرعون و قارون و نمرود و شداد و اصحاب فیل و دیگر از کفره و فجره است که در هر یک از آن ها موعظت ها و حکم و بلکه معارفی است برای اهلش.

و دیگر از مطالب این کتاب با عظمت،قضایای غزوات رسول خدا صلی الله علیه و آله و کیفیت مجاهدت های اصحاب رسول خداست،برای بیدار کردن مسلمانان از خواب غفلت و برانگیختن آن ها است برای مجاهدت فی سبیل اللّه و تنفیذ کلمۀ حق و اماتۀ باطل.

یکی دیگر از مطالب قرآن شریف،بیان قوانین ظاهر شریعت و آداب و سنن الهیه است که در این کتاب نورانی کلیات و مهمات آن ذکر شده و عمده در این قسمت دعوت به اصول مطالب و ضوابط آن است،مثل باب صلاة و زکوة و خمس و حج و صوم و جهاد و نکاح و ارث و قصاص و حدود و تجارت و امثال آن و چون این قسم که علم ظاهر شریعت است عام المنفعه و برای جمیع طبقات از حیث تعمیر دنیا و آخرت مجعول است و تمام طبقات مردم از آن به مقدار ظرفیت خود استفادت کنند از این جهت در کتاب دعوت به آن بسیار است و در احادیث و اخبار نیز خصوصیات و تفاصیل آن ها به حد وافر است و تصانیف علمای شریعت در این قسمت بیشتر و بالاتر از سایر قسمت ها است.

و یکی دیگر از مطالب قرآن شریف،احوال و معاد و براهین بر اثبات آن و کیفیت عذاب و عقاب و جزا و ثواب آن و تفاصیل جنت و نار و تعذیب و تنعیم است.

در این قسمت حالات اهل سعادت و درجات آن ها از اهل معرفت و مقربان و از

ص:247

اهل ریاضت و سالکین و از اهل عبادت و ناسکین و همین طور حالات و درجات اهل شقاوت از کفار و محجوبین و منافقین و اهل معصیت و فاسقین مذکور است.

ولی آنچه به حال عموم بیشتر فایده داشته باشد،بیشتر مذکور و با صراحت لهجه است و آنچه برای یک طبقۀ خاصه مفید است،به طریق رمز و اشاره مذکور است مثل:

[رِضْوٰانٌ مِنَ اللّٰهِ أَکْبَرُ ] (1).

خشنودی و رضایتی از سوی خدا [ که از همۀ آن نعمت ها ] بزرگ تر است.

و آیات لقاء اللّه برای آن دسته و مثل:

[ کَلاّٰ إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ ] (2).

این چنین نیست که آنان می پندارند،بلکه اینان در آن روز از پروردگارشان محجوب اند.

برای دستۀ دیگر و در این قسم یعنی در قسم تفصیل معاد و رجوع الی اللّه معارفی بی شمار و اسراری بس دشوار مذکور است که اطلاع بر کیفیت آن ها جز به سلوک برهانی یا نور عرفانی نتوان پیدا کرد.

قرآن با روشن ترین و واضح ترین طرزی وجود خدای یگانه را در سوره های 2-3 - 4-5-6-17-18-34-39-40-42-59-112 تعلیم می دهد.

خداوند آفرینندۀ همۀ اشیا است،سوره های 16-17 نیکو و رحیم است، سوره های 3-6-10-40 و حتی کسانی را که نسبت به او سپاس گزار نیستند حفظ و حمایت می کند،سوره های 3-9-64 و از کسانی که به او تعرض می کنند در

ص:248

صورتی که توبه کنند عفو می کند سوره های 25-110 حاکم و قاضی روز قیامت است،سوره های 2-14-16-17-18-22 و به هر کس مطابق عملش پاداش می دهد،سوره های 2-3-4-10-28 یعنی به خوبان و به آنان که در راه او جهاد می کنند و می میرند سعادت ابد عنایت می شود و شرح این سعادت و نعمت ها به صورتی داده شده که هر کسی از روی اراده و تحقیق تصدیق می کند،سوره های 4 - 7-13-15-18-32-35 و مضامینی که دربارۀ بدکاران و اشرار و مجازاتی که در جهنم مخوف و مهیب به آن ها داده خواهد شد در سوره های 27-38-45-52 - 55-56-76-88 آمده است.

قرآن مجید هر نوع فسق و فجور و افراط در آن،سوره های 4 و 17 و رباخواری سورۀ 2 و حرص و غرور سوره های 4 و 17 و 18،افترا و تهمت سورۀ 104 و طمع ورزی سوره های 4-33،نفاق سورۀ 4 و 63،شهوت در جمع آوری اشیا از بین رفتنی سوره های 100 و 102 را تقبیح و در مقابل انفاق سوره های 2-3-30 - 50-70-90،محبت به نوع سوره های 4-17-29-46،سپاس گزاری از خدا اکثر سوره ها،وفای به عهد سوره های 5-16،صفا و خلوص سوره های 5-6،محبت به ایتام و دستگیری از آنان در موارد متعدد،تقوا و عفت در همۀ امور سوره های 24 و 25،آزادی بردگان سوره های 13-90،صبر در صد و سه مورد،تسلیم و رضا در موارد متعدد،عفو از دیگران سوره های 3-16-24-43 و کلیۀ کارهای نیک را اکیداً به مرد و زن دستور می دهد (1).

ص:249

آنچه را در دو بیت فوق مطرح می کند،می توان به عنوان یک اصل کلی در تمام شؤون بشری تلقی نمود.

به توضیح این که انسان در هر موقعیتی هم که قرار بگیرد،پیرامون او را پدیده ها و قوانین و وسایل فراوانی احاطه کرده است.

آن پدیده ها و قوانین و وسایل به خودی خود،در راه تعیین سرنوشتی که انسان با دست خود باید بسازد،آمادگی فعالیت خود را اعلام کرده اند،بدون این که این اعلام موجب اجبار انسانی بوده باشد.

مثلاً نور یکی از آن پدیده ها و وسایل است که تمام جایگاه های حیات ما را روشن ساخته است،در عین حال ما را به هیچ یک از هدف های حیاتی که باید آن را به دست بیاوریم،مجبور نمی سازد.

پدیدۀ نور تاکنون هیچ قماربازی را مجبور نساخته است که در روشناییش بنشیند و قماربازی کند،چنان که هیچ پارسایی را مجبور نساخته است که در روشناییش بنشیند و به عبادت خداوندی پردازد.

آب،این ماده حیاتی کرۀ خاکی به وجود و جریان خود ادامه می دهد،بدون این که کسی را مجبور کند،شخص دیگری را در استخر آب بیندازد و او را غرق کند،یا جهاز هاضمه و دستگاه مربوط بدن را به آشامیدن خود مجبور بسازد و نه تنها او را از مرگ نجات بدهد،بلکه سلول ها و اعصاب مغزی را آمادۀ اندیشه و رؤیا و تخیل و تداعی معانی و خودآگاهی می نماید.

آری،مادۀ آب هیچ گونه مأمور اجرایی بالای سر استعمال کنندگان آب نگماشته است.

این انسان است که حیات خود را می خواهد و آن آب را با انواع گوناگون مورد بهره برداری قرار می دهد.

ص:251

این مسئله مورد تردید نیست،جای تأسف این است که این انسان روی چه عواملی به جای داشتن سودای سر به بالا،همواره میل به سر به پایین می کند.

افسوس بر آن انسان هایی که با بودن نبوت و امامت و به خصوص حبل اللّه متینی چون قرآن،در این قفس خاکی خود را حبس کرده و چون درب این قفس باز شود جایی جز جهنم برای آنان نخواهد بود. نه پای آنکه از کرۀ خاک بگذرم***نه دست آنکه پرده افلاک بردرم

بیآب و دانه در قفسی تنگ مانده ام*** پرها زنم چو زین قفس تنگ برپرم

روزی که خاک گور شوم رحمتی بکن*** سختم مگیر زان که من آن صید لاغرم

روزی که سر زخاک برآرم به بوی غیب*** رسوا مکن میانه غوغای محشرم

گر رد کنی مرا و اگر در پذیریم*** خاک سگان کوی توام بلکه کمترم

تا هست عمر، چون سگ اصحاب کهف تو*** سر بر دو دست بر در کویت مجاورم

عطار بر در تو چو خاکی است منتظر*** یا رب درت مبند که من خاک آن درم

بخواهید،آن را فرا گرفته و برای رفع عیوب درون و برون خود عمل کرده و از خویشتن به وسیلۀ قرآن مجید انسان نمونه ای بسازید.

قرآن را برای تخدیر خود از ملامت ها و خستگی ها و شفیعی جهت پول یافتن و شفای امراض بدنی و برکت خانه و مغازه قرار ندهید که دین برای جبران ملالت جسمی و علاج ترس از حوادث مادی نیامده است،جلال الدین مولوی در ضمن آثارش به اینان که برداشت غلط از قرآن دارند حمله ور شده و می گوید:

خویشتن مشغول کردن از ملال***باشدش قصد از کلام ذوالجلال

کاتش وسواس را و غصه را ***زان سخن بنشاند و سازد دوا

علامۀ جعفری در شرح این ابیات می گوید (1):

یکی از پرده های ضخیمی که به روی دین و منابع و شؤون آن افتاده و مردم را از این حقیقت حیات بخش محروم ساخته است همین نکته است که جلال الدین متذکر می شود.

می گویند:قرآن و به طور کلی دین ساختۀ آلام و ناگواری هایی است که دامنگیر افراد انسانی است.

خشونت و تلخی رویدادهای زندگانی دائماً انسان ها را در اندوه و وسوسه و اضطراب و ترس غوطه ور می سازد،وقتی که بشر در مقابل این خشونت و تلخی ها به ناتوانی خود پی می برد،به وسایل گوناگونی پناه می برد،مانند عوامل تخدیر مادی از افیون گرفته تا موسیقی و از آراستن و پیراستن موضوعات به عنوان زیبا دوستی گرفته تا هنرهای گوناگون و بالاخره عامل دین را برای خود وسیله ای قرار می دهد و از واقعیت ها فرار می کند.

ص:253

این داوری«ظالمانه و خائنانه»به هیچ وجه با واقعیت تطبیق نمی کند؛زیرا نخست این مسئله را باید در نظر بگیریم که فرق زیادی وجود دارد میان علت اصلی یک جریان و فایده ای که می توان از آن بهره برداری نمود.

شما در باغچۀ خانۀ خود گل زیبای گران قیمتی را می کارید و گربه ای که گرمای تابستان ناراحتش کرده از بالای دیوار سایۀ آن گل زیبا را می بیند و پایین می آید و در سایۀ شاخه و برگ گل پهن می شود و ساعتی آسایش می کند،آیا صحیح است که بگوییم:

هدف شما و علت اصلی آن که شما پولی خرج کرده و روزها و شاید ماه ها زحمت کشیده گل زیبایی را پرورده اید،همان آسایش گربه در سایۀ آن است ؟ !

لباس هایی را که پوشیده اید برای حفظ بدن از ناملایمات جوّی است،فرض کنیم که سیل خروشانی در معرض ورود به خانۀ شماست و شما چیزی ندارید یا آنچه دارید برای جلوگیری سیل از ورود به خانه کفایت نمی کند،مجبور می شوید که لباس های خود و خانواده تان را در جلوگیری از سیل مورد بهره برداری قرار بدهید.

این دو مثال اگر چه صد در صد با مسئلۀ ما تطبیق نمی شود،ولی برای توضیح علت اصلی یک شیء و فایدۀ عارضی آن مناسب به نظر می رسد،این حماقت که قرآن و سایر شعائر دینی و به جای آوردن دستورهایش علت اصلی دین تلقی شود سابقۀ دیرینه ای دارد و در خود قرآن در چند آیه مورد توبیخ قرار گرفته است،مانند آن آیه که می گوید:

وقتی که ضرری به انسان متوجه شود،به خدا می گراید و دست به دعا بلند می کند (1).

ص:254

لذا جلال الدین مولوی در ابیات مورد تحلیل می گوید:

اگر تو قرآن را برای رفع ملالت خاطر می خوانی چه تفاوتی با کلیله و شاهنامه خواندن دارد ؟

قرآن را برای خدا فرا گیرید و برای خدا عمل کنید،تا به نقطه ای که برای شما معلوم کرده اند و آن مقام خلافت از حق است برسید،قرآن را برای کسب سعادت دنیا و آخرت بخوانید و عمل کنید،قرآن را برای رفع دردهای عقلی و روحی تلاوت کنید،قرآن را برای خدا بخواهید و برای خدا فرا گیرید و برای خدا به اجرا بگذارید.

با قرآن آشنا شوید و به قرآن آگاه شوید و به آیات خدا آراسته گردید تا به مقام والای ملکوتی و الهی برسید؛تا هستید خود را به قرآن عرضه کنید.

قرآن:کتاب هدایت،کتاب شفا،کتاب زمینه ساز رشد و کمال و مبین تمام مسائل مثبت و منفی است.

غرض از نزول قرآن آراسته شدن انسان به مقام شامخ انسانیت و رسیدن او به مقام لقا و وصال است.

قرآن برای بیداری قلب و توجه دادن انسان به واقعیت ها و متصل نمودن آدمی به ملکوت سماوات و ارض آمده است.

امام خمینی رحمه الله در این زمینه می گوید:

یکی از آداب مهمۀ قرائت قرآن که انسان را به نتایج بسیار و استفادات بی شمار نایل کند،تطبیق است و آن چنان است که در هر آیه از آیات شریفه که تفکر می کند، مفاد آن را با حال خود منطبق کند و نقصان خود را به واسطۀ آن مرتفع نماید و امراض خود را به آن شفا دهد.

مثلاً در قصۀ شریفۀ حضرت آدم ببیند سبب مطرود شدن شیطان از بارگاه قدس با آن همه سجده ها و عبادت های طولانی چه بوده،خود را از آن تطهیر کند؛زیرا مقام قرب الهی جای پاکان است،با اوصاف و اخلاق شیطانی قدم در آن بارگاه نتوان گذاشت.

از آیات شریفه استفاده می شود که مبدأ سجده ننمودن ابلیس خودبینی و عجب بوده که کوس:

[أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نٰارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ ] (1).

من از او بهترم،مرا از آتش پدید آورده ای و او را از گِل آفریدی.

زد و این خودبینی اسباب خودخواهی و خودفروشی-که استکبار است-شد و نتیجۀ استکبار خودرأیی و استقلال و سرپیچی از فرمان دوست گشت و به این خاطر او را مطرود درگاه نمودند.

آه بر عده ای از ما که از اول عمر،شیطان را ملعون و مطرود خواندیم و خود به اوصاف خبیثۀ او متصف هستیم و در فکر آن نشدیم که آنچه سبب مطرودیت درگاه قدس است در هر حال از خود دور کنیم،شیطان خصوصیتی ندارد،آنچه او را از درگاه قرب دور کرد،اگر در ما باشد ما را هم نگذارد به آن پیشگاه پاک راه یابیم،

ص:256

بترسیم از این که لعن هایی که به ابلیس می کنیم،خود در آن شریک باشیم !

و نیز تفکر کنیم در همین قصۀ شریفه و سبب مزیت آدم و برتری او از ملائکة اللّه،ببینیم چه بوده که خود نیز به قدر طاقت به آن آراسته گردیم؛می بینیم تعلیم اسما سبب برتری او گشت و مرتبۀ عالیۀ تعلیم اسما تحقق به مقام اسماء اللّه است چنانچه مرتبۀ عالیه از احصای اسما که در روایت شریفه است:

إنَّ لِلّهِ تِسْعة وَ تِسْعینَ أسْمٰاءٌ مَنْ أحْصٰاهٰا دَخَلَ الْجَنَّةَ (1).

تحقّق به حقیقت آن ها است که انسان را به جنت اسمایی نایل می کند،انسان با ارتیاضات قلبیه می تواند مظهر اسماء اللّه و آیات کبرای الهیه شود و وجود او وجود ربانی و متصرف در مملکت او دست جمال و جلال الهی باشد و در حدیث،قریب به این معنی است که:

همانا روح مؤمن اتصالش به خدای تعالی شدیدتر است از اتصال شعاع خورشید به خورشید (2).

در هر صورت کسی که بخواهد از قرآن شریف حظ وافر و بهرۀ کافی بردارد باید هر یک از آیات شریفه را با حال خود تطبیق کند،تا استفادۀ کامله کند،مثلاً در آیۀ شریفۀ سوره انفال آمده:

[ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذٰا ذُکِرَ اللّٰهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذٰا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیٰاتُهُ زٰادَتْهُمْ إِیمٰاناً وَ عَلیٰ رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ ] (3).

مؤمنان،فقط کسانی هستند که چون یاد خدا شود،دل هایشان ترسان می شود،

ص:257

و هنگامی که آیات او بر آنان خوانده شود بر ایمانشان می افزاید،و بر پروردگارشان توکل می کنند.

شخص سالک باید این اوصاف ثلاثه را ببیند با او منطبق است یا نه ؟ آیا وقتی یاد خدا به میان می آید،قلبش فرو می ریزد و ترسناک می شود ؟ و وقتی آیات شریفۀ الهیه بر او خوانده می شود،نور ایمان در قلبش افزایش پیدا می کند و اعتمادش بر خداست ؟

یا در هر یک از مراتب راجل و از هر یک از این خواص محروم است ؟ اگر بخواهد بفهمد که از حق ترسناک است و قلبش از ترس او فرو می ریزد به اعمال خود نظر کند؛انسان ترسناک در محضر کبریایی جسارت به مقام مقدسش نکند و در حضور حضرت حق هتک حرمات الهیه ننماید،اگر با آیات الهیه ایمان قوی شود نور ایمان به مملکت ظاهرش نیز سرایت کند.

ممکن نیست قلب که نورانی باشد و زبان و کلام و چشم و نظر و گوش و استماع نورانی نباشد؛بشر نورانی آن است که تمام قوای ملکیه و ملکوتیه اش نوربخش باشد و علاوه بر آنکه خود او را هدایت به سعادت و طریق مستقیم کند به دیگران نیز نورافشانی نموده،آن ها را به راه راست هدایت کند.

چنانچه اگر کسی به خدای تعالی توکل و اعتماد داشته باشد،قطع طمع از دست دیگران کند و بار احتیاج خود را به درگاه غنی مطلق افکند و دیگران را که چون خود او فقیرند،مشکل گشا نداند؛پس وظیفۀ سالک الی اللّه آن است که خود را به قرآن شریف عرضه بدارد.

چنانچه میزان در تشخیص صحت و عدم صحت و اعتبار و لا اعتبار حدیث و روایت آن است که آن را به کتاب خدا عرضه دارند و آنچه مخالف آن است باطل

ص:258

و زخرف شمارند؛میزان در استقامت و اعوجاج و شقاوت و سعادت آن است که در میزان کتاب اللّه درست و مستقیم درآید.

و چنانچه خُلق رسول خدا صلی الله علیه و آله قرآن بود،امت هم باید خلق خود را با قرآن موافق کند تا با خلق ولی کامل نیز مطابق گردد و اخلاقی که مخالف با کتاب خداست زخرف و باطل است و هم چنین جمیع معارف و احوال قلوب و اعمال باطن و ظاهر خود را باید با کتاب خدا تطبیق کند تا به حقیقت قرآن متخلّق گردد و قرآن مجید صورت باطنی او شود.

کسی کو هر چه دید از چشم جان دید***هزاران عرش در مویی عیان دید

عدد از عقل خواست اما دل پاک*** عدد گردید در گفت و زیان دید

چو این آن است و آن اینست جاوید*** چرا پس عقل احول این و آن دید

چو دریا عقل دایم قطره بیند*** به چشم او نشاید جاودان دید

کسی کو بر احد حکم عدد کرد ***مجال بی نشانی را نشان دید

به جان بین هر چه می بینی که توحید*** کسی کو محو شد از جسم و جان دید

دو عالم چیست از یک سایه توست*** که آنجا ذره را خط امان دید

دلی کان گنج پی برد از طلسمش*** فنا شد تا دو عالم طیلسان دید

زخود گم گردی ای عطار اینجا ***که تا خود را توانی کامران دید

یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ وَ آخَرُونَ یُقٰاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ فَاقْرَؤُا مٰا تَیَسَّرَ مِنْهُ وَ أَقِیمُوا الصَّلاٰةَ وَ آتُوا الزَّکٰاةَ وَ أَقْرِضُوا اللّٰهَ قَرْضاً حَسَناً وَ مٰا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّٰهِ هُوَ خَیْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً وَ اسْتَغْفِرُوا اللّٰهَ إِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ ] (1).

بنابراین آنچه را از قرآن برای شما میسر است بخوانید.او می داند که به زودی برخی از شما بیمار می شوند،و گروهی برای به دست آوردن رزق و روزی خدا در زمین سفر می کنند،و بعضی در راه خدا می جنگند؛پس آنچه را از آن میسر است بخوانید و نماز را برپا دارید و زکات بپردازید و وام نیکو به خدا بدهید و آنچه را از عمل خیر برای خود پیش می فرستید،آن را نزد خدا به بهترین صورت و بزرگ ترین پاداش خواهید یافت و از خدا آمرزش بخواهید که خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.

در این آیۀ کریمه دو مرتبه امر به قرائت شده و عمل به این امر مهم الهی مستلزم یادگیری ظاهر قرآن مجید است؛روی این حساب برای کسانی که بتوانند قرآن را تعلیم بگیرند،لازم است به این مسئله توجه کنند و سپس خویش را به قرائت کتاب الهی عادت دهند.

وَ تِلْکَ الْأَمْثٰالُ نَضْرِبُهٰا لِلنّٰاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ ] (1).

اگر این قرآن را بر کوهی نازل می کردیم،قطعاً آن را از ترس خدا فروتن و از هم پاشیده می دیدی.و این مثل ها را برای مردم می زنیم تا بیندیشند.

آری،کوه با اتصال به قرآن از ترس خدا خاشع و متلاشی می شد،وای بحال انسان اگر با این عقل و فطرت و وجدان در ارتباط با قرآن قرار نگیرد و در مقام فهم قرآن و اندیشه و تفکر در آن برنیاید.

قرآن کریم به کسانی که همت خود را در فهم آیات کتاب صرف نمی کنند سخت حمله کرده و می فرماید:

[ أَ فَلاٰ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلیٰ قُلُوبٍ أَقْفٰالُهٰا ] (2).

آیا در قرآن نمی اندیشند [ تا حقایق را بفهمند ] یا بر دل هایشان قفل هایی قرار دارد ؟.

شایسته انجام می دهند،مژده می دهد که برای آنان پاداشی بزرگ است.

البته عمل صالح آن عملی است که بر اساس آیات کتاب خدا و با نیت خالص از انسان صادر شده باشد.

اگر انسان به قرائت و فهم و عمل به قرآن بپردازد و این روش را تا هنگام خروج از دنیا ادامه دهد فلاح و رستگاری او حتمی است.

[ وَ الْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوٰازِینُهُ فَأُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ] (1).

میزان [ سنجش اعمال ] در آن روز حق است؛پس کسانی که اعمال وزن شدۀ آنان سنگین و با ارزش باشد،رستگارند.

برای خدا در قیامت میزان هایی است:انبیا،ائمه،صلحا و در رأس همۀ آن ها قرآن مجید است.

آری،در قیامت همه را با قرآن می سنجند،اگر اعمال و اخلاق آنان با کتاب خدا یکی باشد،سنگین عمل و اهل نجات و اگر مطابق نباشد،سبک عمل و اهل عذابند.

[ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوٰازِینُهُ فَأُولٰئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِمٰا کٰانُوا بِآیٰاتِنٰا یَظْلِمُونَ ] (2).

و کسانی که اعمال وزن شدۀ آنان سبک و بی ارزش باشد،به سبب این که همواره به آیات ما ستم می ورزیدند،به خود زیان زده [ و سرمایۀ وجودشان را تباه کرده ]اند.

ص:263

و مثلاً کسی که به زهد و ریاضت پرداخته،لذائذ مادی را بر خود تحریم می کند، سعادت را در شیوه ای که پیش گرفته می داند.

پس فعالیت زندگی انسان پیوسته برای دست یافتن به سعادت و پیروزی در آن راه می باشد،خواه در تشخیص سعادت واقعی خود مصیب باشد یا مخطی.

فعالیت های اجتماعی یک جامعه نیز حال فعالیت های فردی را دارد و پیوسته یک نوع مقررات و آداب و رسومی که مورد تسلیم اکثریت افراد می باشد باید در آن ها حکومت کند،وگرنه اجزای جامعه به واسطۀ هرج و مرج در کم ترین وقت و کوتاه ترین فرصتی متلاشی خواهد شد.

نهایت اگر جامعه،جامعۀ مذهبی باشد حکومت از آن احکام مذهب خواهد بود و اگر جامعۀ غیر مذهبی متمدن باشد،فعالیت ها از قانون پیروی خواهد کرد و اگر جامعۀ غیر مذهبی و متوحش باشد آداب و رسومی را که حکومت فردی و مستبد وضع و تحمیل نموده،یا مراسمی را که در اثر برخورد و کسر و انکسار عقاید گوناگون در جامعه پیدا شده اجرا خواهد کرد.

پس در هر حال انسان در فعالیت های فردی و اجتماعی خود از داشتن هدفی گزیر ندارد و از تعقیب هدف خود از راهی که مناسب آن است و به کار بستن مقرراتی که برنامۀ کار است هرگز مستغنی نیست.

قرآن مجید نیز این نظر را تأیید نموده می فرماید:

[ وَ لِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیهٰا فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرٰاتِ ] (1).

برای هر گروهی قبله ای است که خدا گردانندۀ روی آن گروه به آن قبله است؛ پس [ دربارۀ قبله،نزاع و کشمکش نکنید و به جای بحث و گفتگو ] به جانب نیکی ها و کارهای خیر پیشی جویید.

اساساً در قرآن،دین به راه و رسم زندگی اطلاق می شود و مؤمن و کافر و حتی کسانی که اصلاً صانع را منکرند بدون دین نیستند؛زیرا زندگی انسان بدون داشتن راه و رسمی خواه از ناحیۀ نبوت و وحی باشد،یا از راه وضع و قرارداد بشری،

ص:266

اصلاً صورت نمی گیرد،خدای متعال در وصف ستمگران که با دین خدایی دشمنی دارند از هر طبقه و صنف بوده باشند می فرماید:

[ الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ وَ یَبْغُونَهٰا عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ کٰافِرُونَ ] (1).

هم آنان که مردم را همواره از راه خدا بازمی دارند و می خواهند آن را [ با وسوسه و اغواگری ] کج نشان دهند،و ایشان به روز قیامت کافرند.

وجه دلالت آیه این است که«سبیل اللّه»در عرف قرآن دین است و آیۀ شریفه دلالت دارد بر این که ستمکاران حتی آنان که به خدا معتقد نیستند دین خدا«دین فطری»را با صفت تحریف اجرا می کنند بنابراین برنامۀ زندگی که آنان اجرا می کنند دین ایشان است.

سرسبز خود از شکم دانه سر در می آورد،متوجه پیدایش یک بوتۀ گندم دارای سنبل های متعدد می باشد و با قوایی که مجهز است اجزای عنصری را از زمین و هوا با نسبت ویژه ای گرفته،ضمیمۀ وجود خود ساخته روز به روز بزرگ تر و برومندتر می شود و از حالی به حالی و از شکلی به شکلی منتقل می شود تا به شکل بوتۀ کامل دارای سنبل های متعدد در می آید و در همانجا به سیر خود خاتمه می دهد.

یک درخت گردو را نیز اگر مورد بررسی قرار دهیم،خواهیم دید که آن نیز از نخستین روز پیدایش متوجه هدفی مخصوص به خود می باشد که یک درخت گردوی برومند و نیرومند می باشد و برای رسیدن به آن راه مناسبی را با موجودی تجهیزات خود می پیماید و ملازم روش زندگی خودش بوده هرگز روزی در تعقیب هدف خود مثلاً راه بوتۀ گندم را نمی رود،چنان که بوتۀ گندم نیز در تعقیب هدف خود روزی روش درخت گردو را اختیار نمی کند.

برای انسان تضمین می کند به انسان گوشزد می نماید.

خدای متعال در تأیید بحث گذشته می فرماید:

[ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطیٰ کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدیٰ ] (1).

گفت:پروردگار ما کسی است که به هر موجودی،آفرینش [ ویژۀ ] او را [ آن گونه که سزاوارش بود ] به وی عطا کرده،سپس هدایت نمود.

و باز می فرماید:

[ الَّذِی خَلَقَ فَسَوّٰی* وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدیٰ ] (2).

آنکه آفرید،پس درست و نیکو گردانید.*و آنکه اندازه قرار داد و هدایت کرد.

و باز می فرماید:

[ وَ نَفْسٍ وَ مٰا سَوّٰاهٰا* فَأَلْهَمَهٰا فُجُورَهٰا وَ تَقْوٰاهٰا* قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکّٰاهٰا* وَ قَدْ خٰابَ مَنْ دَسّٰاهٰا ] (3).

و به نفس و آنکه آن را درست و نیکو نمود،*پس بزه کاری و پرهیزکاری اش را به او الهام کرد.*بی تردید کسی که نفس را [ از آلودگی پاک کرد و ] رشد داد،رستگار شد.*و کسی که آن را [ به آلودگی ها و امور بازدارنده از رشد ] بیالود [ از رحمت حق ] نومید شد.

و باز می فرماید:

ص:269

[ فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللّٰهِ الَّتِی فَطَرَ النّٰاسَ عَلَیْهٰا لاٰ تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللّٰهِ ذٰلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ ] (1).

پس [ با توجه به بی پایه بودن شرک ] حق گرایانه و بدون انحراف با همۀ وجودت به سوی این دین [ توحیدی ] روی آور،[ پای بند و استوار بر ] سرشت خدا که مردم را بر آن سرشته است باش برای آفرینش خدا هیچ گونه تغییر و تبدیلی نیست؛این است دین درست و استوار.

و باز می فرماید:

[ إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللّٰهِ الْإِسْلاٰمُ ] (2).

مسلماً دینِ [ واقعی که همۀ پیامبرانْ مُبلّغ آن بودند ] نزد خدا،اسلام است.

دین و روش زندگی پیش خدا تسلیم شدن است-در برابر ارادۀ وی-یعنی در برابر آفرینش وی که انسان را به مقررات خاصی دعوت می کند.

و می فرماید:

[ وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلاٰمِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ ] (3).

و هرکه جز اسلام،دینی طلب کند،هرگز از او پذیرفته نمی شود.

محصل آیات فوق و آیات دیگری که به همین مضمون است،این است که خدای متعال هر یک از آفریده های خود از آن جمله انسان را به سوی سعادت و هدف آفرینش ویژۀ خودش از راه آفرینش خودش راهنمایی می فرماید و راه واقعی برای انسان در مسیر زندگی همان است که آفرینش ویژۀ وی به سوی آن

ص:270

دعوت می کند و مقرراتی را در زندگی فردی و اجتماعی خود باید به کار بندد که طبیعت یک انسان فطری به سوی آن ها هدایت می کند،نه انسان هایی که به هوی و هوس آلوده و در برابر عواطف و احساسات اسیر دست بسته می باشند.

مقتضای دین فطری (طبیعی) این است که تجهیزات وجودی انسان مُلغیٰ نشود و حق هر یک از آن ها ادا گردد و جهازات مختلف و متضاد مانند قوای گوناگون عاطفی و احساسی که در هیکل وی به ودیعه گذارده شده تعدیل شده به هر کدام از آن ها تا اندازه ای که مزاحم حال دیگران نشود رخصت عمل داده شود.

و بالاخره در فرد انسان عقل حکومت کند،نه خواست نفس و نه غلبۀ عاطفه و احساس،اگر چه مخالف عقل سلیم باشد و در جامعه نیز حق و صلاح واقعی جامعه حکومت نماید نه هوا و هوس یک فرد توانای مستبد و نه خواستۀ اکثریت افراد اگر چه مغایر حق و خلاف مصلحت واقعی جماعت باشد.

از بحث بالا نتیجه گیری می شود که زمان حکم در تشریع به دست خداست و جز او را نشاید که تشریع قانون و وضع مقررات و تعیین وظیفه نماید؛زیرا چنان که روشن شد،تنها مقررات و قوانینی در صراط زندگی به درد انسان می خورد که از راه آفرینش برای او تعیین شده باشد،یعنی علل و عوامل بیرونی و درونی انسان را به انجام دادن آن دعوت نمایند و آن را اقتضا کنند،یعنی خدا آن را خواسته باشد؛ زیرا مراد از این که خدا چیزی را می خواهد این است که علل و شرایط انجام یافتن آن را به وجود آورده است،نهایت این که گاهی علل و شرایط طوری است که پیدایش جبری چیزی را ایجاب می کند،مانند حوادث طبیعی روزانه و در این صورت اراده را ارادۀ تکوینی می گویند و گاهی طوری است که اقتضا می کند انسان عمل را از راه اختیار و آزادانه انجام دهد مانند خوردن و نوشیدن و در این صورت اراده را ارادۀ تشریعی می گویند،خدای متعال در چندین جا از کلام خود می فرماید:

ص:271

[ إِنِ الْحُکْمُ إِلاّٰ لِلّٰهِ ] (1).

فرمان و حکم فقط به دست خداست.

سه گانه را که یک انسان واقع بین با ایمان باید واجد آن ها و متصف به آن ها باشد بیان نمود و پس از آن قوانین عملی که در حقیقت حافظ سعادت حقیقی و زاینده و پرورش دهندۀ اخلاق پسندیده و بالاتر از آن عامل رشد و ترقی اعتقادات حقۀ اصول اولیه می باشند تأسیس و بیان داشت.

زیرا هرگز قابل قبول نیست کسی که در مسائل جنسی یا در دزدی و خیانت و اختلاس مال و برداشتن کلاه مردم هیچ گونه بند و باری ندارد،صفت عفت نفس داشته باشد،یا کسی که شیفتۀ جمع آوری مال است و مطالبات مردم و حقوق واجبۀ مالی را نمی دهد با صفت سخاوت متصف شود،یا کسی که به عبادت خدا نمی پردازد و هفته و ماه به یاد خدا نمی افتد واجد ایمان به خدا و روز رستاخیز و دارای سمت بندگی باشد.

پس اخلاق پسندیده همیشه با یک رشته اعمال و افعال مناسب زنده می ماند، چنان که اخلاق پسندیده نسبت به اعتقادات اصلی همین حال را دارند،مثلاً کسی که کبر و غرور و خودبینی و خودپسندی دارد،اعتقاد به خدا و خضوع در برابر مقام ربوبی را نباید از وی توقع داشت و کسی که یک عمر معنی انصاف و مروت و رحم و عطوفت را نفهمیده است،ایمانی به روز رستاخیز و قیامت نخواهد داشت.

خدای متعال در خصوص ارتباط اعتقادات حقه با عمل می فرماید:

[إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصّٰالِحُ یَرْفَعُهُ ] (1).

حقایق پاک [ چون عقاید و اندیشه های صحیح ] به سوی او بالا می رود و عمل شایستۀ آن را بالا می برد.

اعتقاد پاک به سوی خدا صعود می کند و عمل صالح بلندش می کند یعنی در

ص:273

صعود اعتقاد کمک می کند.

و در خصوص ارتباط اعتقاد به عمل می فرماید:

[ ثُمَّ کٰانَ عٰاقِبَةَ الَّذِینَ أَسٰاؤُا السُّوایٰ أَنْ کَذَّبُوا بِآیٰاتِ اللّٰهِ وَ کٰانُوا بِهٰا یَسْتَهْزِؤُنَ ] (1).

آن گاه بدترین سرانجام،سرانجام کسانی بود که مرتکب زشتی شدند به سبب این که آیات خدا را تکذیب کردند و همواره آن ها را به مسخره می گرفتند.

قرآن مفهوم دارد؛جدای از قرآن و پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام که مبین قرآنند هیچ برنامۀ مثبتی در زندگی مفهوم نداشته و محال است انسان بدون چنگ زدن به این ریسمان الهی به سعادت واقعی برسد و مزۀ شیرین بندگی حضرت حق را درک کند.

ای خدای بزرگ ! ای آنکه جز سعادت و کمال انسان چیزی برای انسان نمی خواهی در مرحلۀ اول عرفان نسبت به قرآن و در مرحلۀ بعد توفیق عمل به تمام مبانی قرآن به تمام بندگان عنایت کن که محصول این عنایت عشق پرقیمت عبد به تو و علاقۀ او به لقای تو خواهد بود.

من نمی گویم که عاقل باش یا دیوانه باش***گر به جانان آشنایی از جهان بیگانه باش

گر سر مقصود داری مو به مو جوینده شو*** ور وصال گنج خواهی سر به سر ویرانه باش

گر زتیر غمزه خونت ریخت ساقی دم مزن*** ور به جای باده زهرت داد در شکرانه باش

چون قدح از دست مستان می خوری مستانه خور*** چون قدم در خیل مردان می زنی مردانه باش

یا مسلمان باش یا کافر دو رنگی تا به کی*** یا مقیم کعبه شو یا ساکن بتخانه باش(1)

وَ کِتٰابُ اللّهِ بَیْنَ أظْهُرِکُمْ نٰاطِقٌ لٰا یَعْیَی لِسٰانُهُ وَ بَیْتٌ لٰا تُهْدَمُ أرْکٰانُهُ وَ عِزٌّ لٰا تُهْزَمُ أعْوٰانُهُ... (1).

کتاب خدا که در میان شماست،گوینده ای است که زبانش از گفتن حقایق خسته نمی شود و خانه ای است که ارکانش تا ابد از تند باد حوادث در امان است و عزیزی است که پیروان و یارانش هرگز شکست نمی خورند.

قرآن،کتابی است که به وسیلۀ آن حق و حقیقت را می بینید و می گویید و می شنوید،قسمتی از آن گویای قسمت دیگر است و بعضی از آن گواه بعض دیگر،این کتاب در معارف و احکام حضرت حق اختلاف ندارد و مطیع خود را از خدا جدا نکرده،بلکه او را به صراط مستقیم هدایت می نماید.

تَعَلَّمُوا الْقُرآنَ فَإنَّهُ أحْسَنُ الْحَدیثِ وَ تَفَقَّهُوا فیهِ فَإنَّهُ رَبیعُ الْقُلُوبِ وَ اسْتَشْفُوا بِنُورِهِ فَإنَّهُ شِفٰاءُ الصُّدُورِ وَ أحْسِنُوا تِلٰاوَتَهُ فَإنَّهُ انْفَعُ الْقَصَصِ (2).

قرآن را فرا بگیرید که به حق نیکوترین گفتار است،آن را بفهمید که بهار دل هاست،از نورش شفا بخواهید،که علاج درد سینه هاست،آن را قرائت کرده و عمل کنید که پرسودترین داستان هاست.

إنَّ اللّهَ سُبْحٰانَهُ أنْزَلَ کِتٰاباً هٰادِیاً بَیَّنَ فیهِ الْخَیْرَ وَ الشَّرَّ فَخُذُوا نَهْجَ الْحَقِّ تَهْتَدُوا وَ أصْدِفُوا عَنْ سَمْتِ الشَّرِّ تَقْصِدُوا (3).

همانا خداوند پاک کتاب هدایت کننده فرستاد،که تمام خوبی ها و شرور را برای رشد شما در آن بیان کرد،بیایید راه خیر را پیش بگیرید تا هدایت شوید

ص:276

و از جانب شر بپرهیزید تا به یک زندگی عادلانه برسید.

خداوند،پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله را فرستاد،در حالی که قرآن مجید را تصدیق کنندۀ رسالت او قرار داد و نوری که از پی آن تمام مردم حرکت کنند تا به ساحل نجات برسند.

از قرآن آنچه می خواهید بپرسید،البته جوابش بر عهدۀ من است،من به شما بگویم که چهار منفعت بسیار عظیم در اتصال به این کتاب نصیب شما می شود:

1-آگاهی به آینده.

2-علم به حقایق گذشته.

3-علاج دردها.

4-ایجاد نظم در شؤون حیات (1).

قرآن مجید نصیحت کننده و هدایت کننده ای است که گمراهی به دنبال ندارد و گوینده ای است که هرگز دروغ نمی گوید.

همنشینی با قرآن دارای دو منفعت است:

1-اضافه شدن بر هدایت.

2-کم شدن از کوری گمراهی.

با قرآن محال است دچار سختی و پریشانی شوید و بدون قرآن محال است به بی نیازی برسید،از این کتاب برای علاج دردها کمک بگیرید و رنج ها را با آن برطرف نمایید،در قرآن مجید راه علاج بزرگ ترین دردها که درد کفر و نفاق و کوری و ضلالت است بیان شده.

بر محور قرآن از خدا آنچه می خواهید بخواهید و با عشق به کتاب الهی به

ص:277

حضرت او توجه کنید (1).

عَنْ أبی عَبْدِ اللّه علیه السلام قٰالَ:قٰالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:ألْقُرْآنُ هُدیً مِنَ الضَّلٰالَةِ وَ تِبْیٰانٌ مِنَ الْعَمیٰ وَ اسْتِقٰالَةٌ مِنَ الْعَثْرَةِ وَ نُورٌ مِنَ الظُّلْمَةِ وَ ضِیٰاءٌ مِنَ الْأحْزٰانِ وَ عِصْمَةٌ مِنَ الْهَلَکَةِ وَ رُشْدٌ مِنَ الْغوٰایَةِ وَ بَیٰانٌ مِنَ الْفِتَنِ وَ بَلٰاغٌ مِنَ الْدُّنْیٰا إلیَ الْآخِرَةِ وَ فیهِ کَمٰالُ دینِکُمْ فَهٰذِهِ صِفَةُ رَسُولِ اللّهِ لِلْقُرآنِ وَ مٰا عَدَلَ أحَدٌ عَنِ الْقُرْآنِ إلّا إلیَ النّٰارِ (2).

امام صادق علیه السلام می گوید که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:قرآن،هدایت از ضلالت و روشنایی از کور دلی و حافظ از لغزش و نور از ظلمت و روشنایی و برطرف کننده از ناراحتی ها و نگاه دارنده از هلاکت و رشد از غوایت و بیانگر فتنه ها و رساننده از دنیا به آخرت و کمال دین شماست،این است آنچه دربارۀ قرآن از رسول الهی رسیده،کسی از قرآن منحرف نشد مگر این که خود را به آتش الهی رساند !

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

همانا قرآن نور آشکار است و ریسمان محکم خدا و دستگیرۀ نجات و درجۀ برتر و ما فوق تمام شفادهندگان و فضیلت بسیار بزرگ و سعادت عظمی.

آن کس که از آن نور بخواهد،خداوند به نور آن منورش کند و هر کس امورش را به آن ببندد،از مهالک حفظ می گردد و هر کس متمسک به آن شود خدایش نجات بخشد و هر کس ملازم احکامش باشد به درجۀ بلند می رسد و هر کس دردش را به آن عرضه کند علاج می شود و هر کس آن را بر ما سوا مقدم کند به هدایت الهی رسد

ص:278

و هر کس از غیر آن هدایت بخواهد گمراه گردد و هر کس آن را شعار و دثار خود کند به سعادت الهی رسد و هر کس آن را پیشوای زندگی و تکیه گاه خود قرار دهد، خداوندش در بهشت پناه دهد و حیاتی سالم نصیب او گرداند،به همین خاطر به قرآن گفت:«هدی».

و از طرفی قرآن برای مردم مؤمن بشارت است،بشارت برای آخرت،به این معنی که قرآن در قیامت مرد لاغر رنگ پریده ای را می آورد و به خداوند عرضه می دارد:این است آن کسی که روزش را روزه داشت و شبش را به بیداری گذراند و طمعش در رحمت تو قوی گشت و امیدش به مغفرتت گشاده شد،با او با گمان من و گمان خودش معامله کن.خداوند خطاب می کند:ملک به راستش قرار بگیرد و بهشت در چپش و او را به حورالعین برسانید و پدر و مادرش را لباسی از حلۀ بهشت بپوشانید که دنیا و ما فیها در برابرش چیزی نباشد.

خلایق به آن پدر و مادر نظر می کنند و از آنان احترام می گیرند و آنان به وضع خود می نگرند و از آن کرامت تعجب کرده می گویند:خداوندا ! این همه عنایت نسبت به ما برای چیست ؟ ما را عملی در خور این محبت و کرامت نیست ؟

خداوند می فرماید:با این همه تاج کرامت از آن شماست که بیننده ای نظیرش را ندیده و شنونده ای مانندش را نشنیده و نسبت به چنین خیری کسی فکر نکرده و این همه برای این است که شما دو نفر وسیلۀ تعلیم قرآن به فرزندتان بودید و شما او را به اسلام رساندید و با زحمت شما او عاشق محمد و علی شد و فقه آن دو را دریافت،ولایت این دو نفر واسطۀ قبول عمل است و دشمنی با دشمنان آنان سبب نجات.

اگر کسی از زمین تا عرش طلا پر کند و در راه خدا صدقه دهد ولی ولایت محمد و علی را نداشته باشد،هیچ عملی از او قبول نمی کنم.

ص:279

این است خبری که قرآن به آن بشارت می دهد و در قرآن نسبت به این حقیقت فرموده: [ بُشْریٰ لِلْمُؤْمِنِینَ ] (1)که مؤمن،شیعۀ محمد و علی و یازده امام علیهم السلام است (2).

بارگاه مقدس و والا را دارند ؟

منافق و مغرور،متکبر و خائن،سهل انگار و سست بنیان،به چه صورت در این پیشگاه مقدس راه یابند ؟

اینجا جایگاه مقربان،اصحاب یمین،سابقون،صالحون،مؤمنون،متوکلون، صابرون و مجاهدان فی سبیل اللّه است.

اینجا جایگاه آن انسان های والایی است که عمری با طاغوت درون و برون جنگیده و بر هر دو غلبه کرده اند.

اینجا جایگاه آن عاشقانی است که دست از ما سوا بریده و جز عشق حضرت او محوری قبول نکرده و غیر او را در زندگی حاکم نمی دانند.اینجا جایگاه فرزانه مردمی است که دل از غیر او پاک کرده و خویش را برای لقا و وصول آماده ساخته و حقوق حق و خلق را در حد شؤون مراعات نموده و سراسر وجود هستی و موجودیت آنان فریاد«یا اللّه و یا رب»می زند.

اینجا جایگاه والهان و عاشقان و مستان می عشق جناب اوست که از خود و از هستی بی خبر و تنها از حضرت جانان خبر دارند و با تمام وجود واله و سرگردان و غرق در حیرت و شورند.

اینجا جایگاه برافروختگان و دل سوختگان و یاران یار و ناصران حق و فقیران کوی و دردمندان جمال محبوب و مستمندان خاک حضرت جانان است؛جای آن مردان والا و زنان ارزنده ای است که چهرۀ آنان چراغ حیات و شمع وجودشان،نور راه و دل پاکشان آیینۀ انعکاس صفات است و با تمام هستی در برابر آن جناب غرق در فکرت و حیرتند.

جانا شعاع رویت در جسم و جان نگنجد*** و آوازۀ جمالت اندر جهان نگنجد

ص:281

وصلت چگونه جویم کاندر طلب نیابد***وصفت چگونه گویم کاندر زبان نگنجد

هرگز نشان ندادند در کوی تو کسی را ***زیرا که راه کویت اندر نشان نگنجد

آنجا که عاشقانت یک دم حضور یابند*** دل در حساب ناید جان در میان نگنجد

آهی که عاشقانت از حلق جان برآرند*** هم در زمان نیاید هم در مکان نگنجد

اندر ضمیر دلها گنجی نهان نهادی***از دل اگر براید در آسمان نگنجد

عطار وصف عشقت چون در عبارت آرد*** زیرا که وصف عشقت اندر بیان نگنجد(1)

اینجا جایگاه عارفان و آگاهان و بیدارانی است که دل از هر رنگ پاک نموده و جان از هر کدورت صفا داده و نفس از هر رذیلتی پیراسته اند.

اینجا جایگاه علی علیه السلام و امثال اوست که بنابر نقل شیخ سلیمان بلخی در«ینابیع المودة»به ابن عباس فرمود:

اگر سورۀ حمد را برای شما تفسیر کنم و شما تفسیر مرا بنویسید،برای حمل آن نوشته ها هفتاد شتر لازم افتد (2).

ص:282

قرآن حبلی است که طالب را می کِشد تا به مطلوب رساند،قرآن را بدین عالم فرستادند در کسوت حروف،در هر حرفی هزار هزار غمزۀ جان ربا تعبیه کردند، آنگه این ندا در دادند:

[ وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْریٰ تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ ] (1).

و پند ده؛زیرا پند به مؤمنان سود می دهد.

گفت:تو دام رسالت و دعوت بنه،آن کس که صید ما باشد دام ما خود داند و در بیگانگان مرا خود هیچ طمعی نیست.

[ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَوٰاءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لاٰ یُؤْمِنُونَ ] (2).

بی تردید برای کسانی که [ به خدا و آیاتش ] کافرند مساوی است چه [ از عذاب ] بیمشان دهی یا بیمشان ندهی،ایمان نمی آورند.

هر چه هست و بود و خواهد بود،جمله در قرآن است که:

[ لاٰ رَطْبٍ وَ لاٰ یٰابِسٍ إِلاّٰ فِی کِتٰابٍ مُبِینٍ ] (3).

هیچ تر و خشکی نیست مگر آنکه در کتابی روشن [ ثبت ] است.

اما تو قرآن کجا بینی ؟ هیهات هیهات ! قرآن در چندین هزار حجاب است،تو محرم نیستی و اگر در درون پرده تو را راه بودی این معنی که می رود بر تو جلوه کردی دریغا:

[ إِنّٰا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّٰا لَهُ لَحٰافِظُونَ ] (4).

ص:284

همانا ما قرآن را نازل کردیم،و یقیناً ما نگهبان آن [ از تحریف و زوال ] هستیم.

قرآن خطاب لم یزل است با دوستان خود و بیگانگان را در آن هیچ نصیبی نیست جز حروفی و کلماتی که به ظاهر شنوند؛زیرا که سمع باطن ندارند:

[ إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ ] (1).

بی تردید آنان از شنیدن [ وحی الهی و اخبار ملکوتی ] محروم و برکنارند.

و جای دیگر گفت:

[ وَ لَوْ عَلِمَ اللّٰهُ فِیهِمْ خَیْراً لَأَسْمَعَهُمْ ] (2).

اگر خدا [ نسبت به پذیرفتن هدایت،شایستگی و ] خیری در آنان می دید، یقیناً ایشان را شنوا [ ی حقایق و معارف ] می کرد.

اگر می دانستی که ایشان را سمع باید دادن،خود داده شدی اما هرگز به خاطر عناد و کبر و مادیگری صرف از بیگانگی خلاص نیابند.

دریغا بر راه سالک مقامی باشد که چون بدان مقام رسد،بداند که همۀ قرآن در نقطۀ باءبسم اللّه است و یا در کسرۀ باء میم بسم اللّه است و همه موجودات در نقطۀ باءبسم اللّه بیند،مثالش را گوش دار.

اگر گویی:

[ لِلّٰهِ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ ] (3).

ص:285

آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است،فقط در سیطرۀ مالکیّت و فرمانروایی خداست.

آنچه در آسمان و زمین است هر دو بگفته باشی،اما اگر هر چه در آسمان و زمین است،یکان یکان،مفرد نامش برشماری،روزگاری بی نهایت به کار باید،باش تا دولت دست دهد.

خود را بینی در دایرۀ:

[إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُحِیطٌ ] (1).

یقیناً او به همه چیز [ با قدرت و دانش بی نهایتش ] احاطه دارد.

او محیط بنده باشد و بنده محاط او تا وجود خودبینی در نقطه ای که در زیر باء بسم اللّه است و جلالت باءبسم اللّه را بینی که خود را بر محرمان چگونه جلوه می دهد از نقطۀ باء اما این هنوز نامحرمی باشد،اگر جمال سین با میم بینی آن گاه بدانی که محرمیت چه باشد ؟

جوانمردا ! قرآن را در چندین هزار حجاب به خلق فرستادند،اگر جلالت نقطۀ بای بسم اللّه بر عرش آمدی یا بر آسمان ها و زمین ها،در حال پست و گداخته شدندی:

[ لَوْ أَنْزَلْنٰا هٰذَا الْقُرْآنَ عَلیٰ جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خٰاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللّٰهِ ] (1).

اگر این قرآن را بر کوهی نازل می کردیم،قطعاً آن را از ترس خدا فروتن و از هم پاشیده می دیدی.و این مثل ها را برای مردم می زنیم تا بیندیشند.

همین معنا باشد.

نوش باد آن کس را که بیان این همه کرد و گفت:

کُلُّ حَرْفٍ مِنَ القُران فی اللَّوْحِ أعْظَمُ مِنْ جَبَلِ قٰافٍ.

هر حرفی از قرآن در لوح محفوظ عظیم تر از کوه قاف است.

این لوح خود دانی که چه باشد،لوح محفوظ دل بود،این قاف دانی که چیست ؟ و القرآن المجید باشد.

[ بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ ] (1).

[ چنین نیست که دربارۀ قرآن می پندارند ] بلکه آن،قرآنی باعظمت و بلند مرتبه است.

در پردۀ دیگر «مبین» خوانند که:

[وَ کِتٰابٌ مُبِینٌ ] (2).

نور و کتابی روشنگر آمده است.

در پردۀ دیگر «عظیم» خوانند:

[ وَ لَقَدْ آتَیْنٰاکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثٰانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ ] (3).

و به راستی که هفت آیه از مثانی [ یعنی سورۀ حمد ] و قرآن بزرگ را به تو عطا کردیم.

در پردۀ دیگر «عزیز» خوانند که:

[ وَ إِنَّهُ لَکِتٰابٌ عَزِیزٌ ] (4).

بی تردید قرآن کتابی است شکست ناپذیر.

در عالمی دیگر «کریم» خوانند که:

[ إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ ] (5).

یقیناً این قرآن،قرآنی است ارجمند و باارزش.

ص:288

در جهانی دیگر «حکیم» خوانند که:

[ آیٰاتُ الْکِتٰابِ الْحَکِیمِ ] (1).

این آیات [ با عظمت ] کتاب محکم و استوار است.

قرآن را چند هزار نام است،به سمع ظاهر نتوانی شنید،اگر سمع درونی داری در عالم [ حٰم*عسق ] (2)این نام ها پوشیده با تو در صحرا نهند.

دریغا مگر مصطفی صلی الله علیه و آله از اینجا گفت:

اقْرَءوا الْقُرْآنَ وَ الْتَمِسُوا غَرٰائِبَهُ.

بخوانید قرآن را و غرائب آن را تقاضا کنید.

غرایب قرآن جستن کار هر کسی نباشد،ای دوست ! باش تا به کتابخانۀ:

أوَّلُ مٰا خَلَقَ اللّهُ نُوری.

اولین مخلوق خداوند نور من است.

رسی،آن گاه استاد:

أدَّبَنی رَبّی فَأحْسَنَ تَأْدیبی (3).

پروردگارم مرا به ادب آراست و نیکو آراست.

قرآن را بلا واسطه بر لوح دل تو نویسد که:

[ اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ* اَلَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ* عَلَّمَ الْإِنْسٰانَ مٰا لَمْ یَعْلَمْ ] (4).

ص:289

بخوان در حالی که پروردگارت کریم ترین [ کریمان ] است.*همان که به وسیلۀ قلم آموخت،*[ و ] به انسان آنچه را نمی دانست تعلیم داد.

در این کتابخانه بدانی که [ ن وَ الْقَلَمِ ] (1)چیست ؟

آه ای قرآن ! ای کتاب عزیز حق ! ای قانون اساسی حیات ! ای چهرۀ زیبای علم دوست ! ای فرمان مولا ! ای صحیفۀ نور ! ای دفتر عشق ! ای چراغ راه ! ای مهرجان افروز !

من خراب نگه نرگس شهلای توام***بیخود از باده جام و می و مینای توام

تو به تحریک فلک فتنه دوران منی*** من به تصدیق نظر محو تماشای توام

می توان یافتن از بی سر و سامانی من ***که سراسیمه گیسوی سمن سای توام

اهل معنی همه از حالت من حیرانند*** بس که حیرت زده صورت زیبای توام

تلخ و شیرین جهان در نظرم یکسان است*** بس که شوریده دل از لعل شکر خای توام

زیر شمشیر تو امروز فروغی می گفت*** فارغ ازکشمکش شورش فرادی توام(2)

ص:290

عظیم و ابدی از دست شما،بدون این که نفعی از آن ببرید برود،روز برزخ و ساعت قیامت دچار حسرت سنگینی خواهید شد که راه خلاصی از آن برای شما نخواهد بود.

امام صادق علیه السلام در منفعت اتصال به قرآن می فرماید:

در قیامت سه نوع کتاب است:

1-کتاب نعمت

2-کتاب حسنات

3-کتاب سیئات

اگر دیوان نعمت را با حسنات مقابل کنند،تمام حسنات انسان در برابر دریای نعمت هایی که به او عنایت شده غرق می شود و گویی چیزی از آن باقی نمی ماند.

تنها چیزی که از انسان بازمانده دیوان سیئات است،در این وقت مؤمن را جهت حسابرسی می خواهند،پس قرآن مجید در نیکوترین صورت جلوی اوست، عرضه می دارد:ای پروردگار ! من قرآنم و این بندۀ مومن توست که خودش را برای تلاوت من به رنج انداخت و شبش را با قرائت من طولانی کرد و به وقت عبادت از دو چشمش اشک بارید،از او راضی باش آن طور که مرا راضی کرد.از طرف عزیز جبار خطاب می رسد:بنده ام ! دو دست نیاز باز کن،پس وجود او را از رضوان خود پر کرده و رحمتش را نصیب گردانده سپس می فرماید:این است بهشت که از آن توست بخوان و برو،پس به هر آیه ای درجه ای را طی می کند (1).

ص:292

10-تبری، و مقصود از آن تحقق به حقیقت لا حول و لا قوة الا باللّه است و این که هر گاه آیات مربوط به شایستگان از عباد خدا را خواند خود را جزو آنان نداند و چون دربارۀ مجرمان و گنهکاران آیه خواند،به حقیقت خویش را از گروه آنان شمرده و در پیشگاه او سر عجز و تقصیر و فقر و مسکنت فرود آورد (1)و به درگاه حضرت او عرضه بدارد:

الهی دلی ده که جای تو باشد***لسانی که در آن ثنای تو باشد

الهی بده همتی آن چنانم*** که سعیم وصول لقای تو باشد

الهی چنانم کن از عشق خود مست*** که خواب و خورم از برای تو باشد

الهی عطا کن به فکرم تو نوری ***که محصول فکرم دعای تو باشد

الهی عطا کن مرا گوش و قلبی*** که آن گوش پر از صدای تو باشد

الهی عطا کن بر این بنده چشمی*** که بیناییش از ضیای تو باشد

الهی چنانم کن از فضل و رحمت*** که دایم سرم را هوای تو باشد

تا اینجا تفسیر و توضیح شش مسئله ای که در جملۀ اول روایت آداب قرائت قرآن بود یعنی:

1-قرائت

2-خضوع

3-رقت قلب

4-حزن و ترس در هنگام قرائت

5-حرمت سبک انگاشتن حق

6-خسارت سنگین در عدم توجه به قرآن

ص:294

به اتمام می رسد برای یادآوری برنامه ها لازم است به ترجمه جملۀ اول اشاره رود.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

کسی که قرآن بخواند ولی وجودش در برابر خدا تواضع نکند و قلبش با اتصال به کتاب خدا رقّت نیابد و حزن و ترسی از آیات حق در درونش ظاهر نگردد، عظمت حضرت حق را سبک شمرده و دچار خسران آشکار شده است.

ص:295

[ فقاری القرآن یحتاج إلی ثلاثة اشیاء قلب و بدن فارغ و موضع خال فإذا خشع لله قلبه فر منه الشیطان الرجیم قال الله تعالی فإذا قرات القرآن فاستعذ بالله من الشیطان الرجیم ]

و همانجا بود که نور اسلام به تمام کرۀ زمین تابید و تمام امور مسلمانان از سیاست و قضا و اقتصاد و امور خانوادگی و اجتماعی،سرچشمه گرفت و فیوضات الهی از آن مکان شریف بود که بر روح و جان و نفوس مستعد تابید و از تابش آن کسانی به وجود آمدند که فخر کائنات شدند.

بودن این کوکب و این شهاب ثاقب شیطان از دسترسی به قاری قرآن و خوانندۀ فاتحة الکتاب که اصل نماز است محروم است و چنانچه بخواهد به نمازگزار، جهت بر هم زدن نماز او و خبرگیری از حقیقت نماز و به هم زدن آن حقیقت، نزدیک شود،خشوع قلب هم چون شهاب ثاقب او را از نمازگزار و دسترسی به حقیقت نماز رجم می نماید؛به همین خاطر خداوند متعال در قرآن مجید فرموده:

زمانی که مشغول قرآن خواندن شدی از شیطان رانده شده به حضرت حق پناه ببر.

با توجه به حقایقی که در این چند سطر خواندید،معلوم می شود که استعاذه به زبان تنها نیست و پناهگاه و حصن حصین الهی فقط به گفتن«اعوذ باللّه من الشیطان الرجیم»نیست بلکه این پناه باید پناه عملی باشد،به این معنی که در وجود انسان، باید خلوص،تواضع،خشوع،معرفت،عشق،توجه،انکسار،فقر و ذلت تجلی کند که این تجلی همان پناهگاه است و چون در این سنگر قرار گرفت،بدون شک دست شیطان از دسترسی به او مخصوصاً به وقت نماز کوتاه می گردد.وقتی با زبان می گویی پناه می برم به خداوند از شیطان رجیم،اگر بخواهی گفتارت مساوق با حقیقت باشد،باید عملاً برای قرار گرفتن در پناهگاه حرکت کرده و خویش را در حالاتی که از دسترس شیطان بیرون است قرار دهی که هر چه به خدای متعال نزدیک شوی،به همان نسبت شیطان از تو دور شده و فاصله می گیرد.

اما اگر آراسته به آن واقعیت ها نباشی،پس از تکبیرة الاحرام هزاران بار هم بگویی:«اعوذ باللّه من الشیطان الرجیم»،اثری نداشته و نماز و قرائتت از دستبرد او در امان نخواهد ماند.

آری،خداوند مهربان از باب لطف و عنایتی که به انسان دارد وسایل هدایت و کمال را در هر جهت برای انسان فراهم آورده و او را برای دور کردن خطرات،به خصوص از شؤون معنویش به انواع وسایل مجهز نموده است،این انسان است که

ص:299

با شوق و جدیت باید خود را به نور هدایت برافروزد و به طور دائم برای راندن خطر دست به اسلحه باشد و با توفیق و عنایت حضرت حق،زمین وجود خود را برای پدید آمدن محصولات الهی و فیوضات ربانی مستعد و آماده نگاه دارد و از این که به دست شیاطین این زمین پربرکت تبدیل به شوره زار گردد،سخت مراقبت نماید که زمین شوره سنبل بر نیارد.

عارف خبیر،مرحوم ملا احمد نراقی چه نیکو فرموده:

لیک می باید زمین از شوره پاک***هم نظر باید زمهر تابناک

تخم گر در شوره زاران کاشتی*** باللّه ار یک حبه زان برداشتی

ور بریزی تخم را در سایه ای*** نی از آن سودی بری نی مایهای

معجز احمد که مه را می شکافت*** در دل بوجهل جاهل ره نیافت

جمله قرآن را به آواز بلند*** خواند بر او و زخاک آن را نکند

جلوه اش افکند لیکن بی سخن*** شور در جان اویس اندر قرن

جذبه اش سلمان به سوی خویش خواند*** جانب یثرب ز اصطخرش دواند

از او بخواهید که برای نجات دل شما از دسترس شیطان و دخالت طالوت و تصرف ابلیس به شما توفیق داده و در این مهم شما را یاری و مدد کند.

به قول فیض کاشانی آن شوریدۀ شیدا:

یا رب این مهجور را در بزم وصلت بارده***از می روحانیانش ساغر سرشار ده

دل به جان آمد مرا زین عالم پر شور و شر*** راه بنما سوی قدسم عیش بیآزار ده

سخت می ترسم که عالم گردد از عشقم خراب*** یا رب این سیلاب خون را ره به دریا بار ده

در فراغت مُردم ای جان جهان رحمی بکن*** یا دلم خوش کن به وعدی یا به وصلم بار ده

دل همی خواهد که قربانت شود در عید وصل*** جان لاغر را بپرور شیوه این کار ده

یا رب آن ساعت که از دهشت زبان ماند زکار*** فیض را الهام حق کن طاقت گفتار ده

بدان که،دل آدمی را یک روی وی در عالم روحانیت است و یک روی در عالم جسمانیت،تا هر مدد و فیض که از روح می ستاند در آن عالم قسمت کند،چه از دل به هر عضوی عرقی پیوسته است،تا مدد فیض روح به جملۀ اعضا برسد و حس و حرکت یابد و اگر فیض روح به یک عضو نرسد،به سبب سده ای که در آن عرق که مجاری فیض است پدید آید،آن عضو از حرکت فرو ماند و مفلوج شود و اگر این سده در دل پدید آید و فیض روح یک طرفة العین از دل منقطع شود قالب از کار فرو ماند و حیات منقطع گردد.

ص:301

و دل موصوف می شود به صفات روح،یعنی حیات و علم و بصر و سمع و دگر صفات و استعداد آن دارد که اگر تصفیه یابد بر قانون طریقت،محل استوای صفت روحانیت شود و چون پرورش و تصفیه و توجه به کمال رسد،محل ظهور تجلی جمله صفات الوهیت گردد،با آنکه جملۀ کائنات در مقام پرتو تجلی،نوری از انوار و صفتی از صفات حق نتوانند بود.

اما آن که دل چیست و تربیت و تصفیۀ او به چیست و کمال او در چیست ؟

منتفع می گردد،دل را عقل بدان نهج است،تا به جملگی دل به واسطۀ عقل از کل معقولات نفع می برد.

پس هر که را این حواس دل به سلامت نیست،فساد دل او را در آن است و هر که را در حواس دل خلل هست دوزخ و درکات وی از برای اوست که:

[ وَ لَقَدْ ذَرَأْنٰا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاٰ یَفْقَهُونَ بِهٰا وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لاٰ یُبْصِرُونَ بِهٰا وَ لَهُمْ آذٰانٌ لاٰ یَسْمَعُونَ بِهٰا أُولٰئِکَ کَالْأَنْعٰامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولٰئِکَ هُمُ الْغٰافِلُونَ ] (1).

و مسلماً بسیاری از جنّیان و آدمیان را برای دوزخ آفریده ایم [ زیرا ] آنان را دل هایی است که به وسیلۀ آن [ معارف الهی را ] در نمی یابند،و چشمانی است که توسط آن [حقایق و نشانه های حق را ] نمی بینند،و گوش هایی است که به وسیلۀ آن [ سخن خدا و پیامبران را ] نمی شنوند،آنان مانند چهارپایانند بلکه گمراه ترند؛اینانند که بی خبر و غافل [ از معارف و آیات خدای ] اند.

[ أَ فَمَنْ شَرَحَ اللّٰهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلاٰمِ فَهُوَ عَلیٰ نُورٍ مِنْ رَبِّهِ ] (1).

آیا کسی که خدا سینه اش را برای [ پذیرفتن ] اسلام گشاده است،و بهره مند از نوری از سوی پروردگار خویش است.

و هر وقت که از نور اسلام محروم ماند معدن ظلم و کفر است که:

[ وَ لٰکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللّٰهِ وَ لَهُمْ عَذٰابٌ عَظِیمٌ ] (2).

ولی آنان که سینه برای پذیرفتن کفر گشاده اند،خشمی سخت از سوی خدا بر آنان است و آنان را عذابی بزرگ خواهد بود.

و محل وساوس شیطان و تسویلات نفس،صدر است که:

[ یُوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النّٰاسِ ] (3).

از زیان وسوسه گر کمین گرفته و پنهان.

و صدر پیوست دل است و اندرون دل این ها راه نیست؛زیرا که دل خزینۀ حق است و آسمان صفت است،این ها را به آنجا راه نیست کما قال:

[ وَ حَفِظْنٰاهٰا مِنْ کُلِّ شَیْطٰانٍ رَجِیمٍ ] (4).

و آن را از هر شیطان رانده شده ای حفظ کردیم.

طور دوم: از دل را قلب خوانند و آن معدن ایمان است که:

ص:304

[کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمٰانَ ] (1).

اینانند که خدا ایمان را در دل هایشان ثابت و پایدار کرده.

و محل نور عقل است به مفاد:

[لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهٰا ] (2).

برای آنان دل هایی [ بیدار و بینا ] پیدا شود که با آن بیندیشند.

طور سوم: شغاف است و آن معدن عشق و محبت و شفقت است بر خلق:

[قَدْ شَغَفَهٰا حُبًّا ] (3).

که عشق آن نوجوان در درون قلبش نفوذ کرده.

و محبت خلق از شغاف نگذرد.

طور چهارم: فؤاد است و آن معدن مشاهده و محل رؤیت است که:

[ مٰا کَذَبَ الْفُؤٰادُ مٰا رَأیٰ ] (4).

آنچه را دل [ پیامبر ] دید [ به پیامبر ] دروغ نگفت.

طور پنجم: را حبة القلب گویند که معدن محبت حضرت عزت است و خاص آن محبت راست که محبت مخلوق را در آن گنجایش نیست. هوای دیگری در ما نگنجد در این سر بیش از این سودا نگنجد

طور ششم: را سویدا گویند و آن معدن مکاشفات غیبی و علوم لدنی است، و منبع حکمت و گنجینۀ اسرار الهی و محل علم اسما:

ص:305

[ وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمٰاءَ کُلَّهٰا ] (1).

و خدا همۀ نام ها [ یِ موجودات ] را به آدم آموخت.

و در وی انواع علوم کشف شود که ملائکه از آن محرومند.

اگر کرده غمت غارت هوش دل ما***درد تو شده خانه فروش دل ما

سری که مقدسان از آن محرومند ***عشق تو فرو کوفت بگوش دل ما

طور هفتم: را مهجة القلب گویند،در آن معدن انوار تجلی های صفات الوهیت است و سرّ:

[ وَ لَقَدْ کَرَّمْنٰا بَنِی آدَمَ ] (2).

به یقین فرزندان آدم را کرامت دادیم.

این است و این جنس کرامت با هیچ نوعی از انواع موجودات نکردند.

پس تمامی صحت و سلامت و صفای دل در آن است که به کلی از آفت بیماری:

[ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ] (3).

در دلِ آنان بیماریِ [ سختی از نفاق ] است.

خلوص یابد و همگی آن اطوار سر بر خط عبودیت نهند و هر طور به خاصیت آن معنی که در آن مودع است مخصوص گردد،بر وفق فرمان و طریق متابعت و چنان که قالب را هفت عضو است و بر هفت عضو سجده فرموده اند که:

امِرْتُ أنْ أسْجُدَ عَلیٰ سَبْعَةِ أعْضٰاءٍ.

مأمورم که بر هفت عضو سجده کنم.

ص:306

دل را نیز سجده بر هفت طور واجب است و سجدۀ اول آن است که روی از همۀ مخلوقات بگرداند و از تمتعات دنیوی و اخروی اعراض کند و به همگی وجوه متوجه حضرت شود و از حق جز حق هیچ نطلبد (1).

ما ز دوست غیر از دوست مقصدی نمی خواهیم*** حور و جنت ای زاهد بر تو باد ارزانی

بگذارشان تا بخورند و [ با لذایذ مادی و زودگذر ] کامرانی کنند،و آرزوها، سرگرمشان نماید؛سپس [حقّانیّت اسلام و فرجام شوم خود را] خواهند فهمید.

اینان را به خورد و خواب طبیعی و لذات حیوانی واگذار تا آمال و اوهام دنیایی آنان را غافل کند پس زود است که نتیجۀ کامرایی بیهوده و بی ثمر خویش را بیابند.

چهارم: از ممر عجب و خودبینی در می آید و آن راه را به خوف از عاقبت مسدود باید ساخت و تقویت از آیات:

[ یَوْمَ یَأْتِ لاٰ تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلاّٰ بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَ سَعِیدٌ* فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النّٰارِ لَهُمْ فِیهٰا زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ* خٰالِدِینَ فِیهٰا مٰا دٰامَتِ السَّمٰاوٰاتُ وَ الْأَرْضُ إِلاّٰ مٰا شٰاءَ رَبُّکَ إِنَّ رَبَّکَ فَعّٰالٌ لِمٰا یُرِیدُ* وَ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خٰالِدِینَ فِیهٰا مٰا دٰامَتِ السَّمٰاوٰاتُ وَ الْأَرْضُ إِلاّٰ مٰا شٰاءَ رَبُّکَ عَطٰاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ ] (1).

روزی که چون فرا رسد،هیچ کس جز به اجازه او سخن نمی گوید؛پس برخی تیره بخت و برخی نیک بخت اند.*اما تیره بختان [ که خود سبب تیره بختی خود بوده اند ] در آتش اند،برای آنان در آنجا ناله های حسرت بار و عربده و فریاد است.*در آن تا آسمان ها و زمین پابرجاست جاودانه اند،مگر آنچه را که مشیّت پروردگارت اقتضا کرده است؛بی تردید پروردگارت هر چه را اراده می کند،انجام می دهد.*اما نیک بختان [ که به توفیق و رحمت خدا سعادت یافته اند ] تا آسمان ها و زمین پابرجاست،در بهشت جاودانه اند مگر آنچه را مشیّت پروردگارت اقتضا کرده،[ بهشت ] عطایی قطع ناشدنی و بی پایان است.

ص:309

پنجم: دخل و تصرف وی از ممر استخفاف برادران مؤمن است،آن را به رعایت حرمت و مبادرت ایشان قلع باید نمود.

ششم: عبور او از راه حسد است،آن را به رضا دادن به قسمت الهی و عدل در حکم او باید مقابله نمود و استدلال به آیات شریفۀ سی و دوم تا سی و نهم سورۀ مبارکۀ زخرف باید نمود آنجا که می فرماید:

آیا آنان که راضی از اوضاع عادلانۀ جهان نیستند،باید رحمت و عنایت خدای را تقسیم کنند ! در صورتی که ما خود معاش حیات و روزی آنان را در دنیا تقسیم کرده ایم و بعضی را بر بعض دیگر به انواع عنایات برتری داده تا با کمک گیری از یک دیگر چرخ زندگی بگردد و رحمت الهی از آنچه جمع می کنند بهتر است.

مردم یک نوع و یک رشته و امتند،چند روزی در این دنیا هستند و به اندازۀ معیشت در اختیار آن هاست،اگر نه این بود که مردم یک امتند،ما آنان که به حق کافر می شدند،«از پستی دنیا و بی قدری آن به مال فراوان»سقف خانه هایشان را از نقرۀ خام قرار می دادیم و چندین طبقه که با نردبان بر سقف بام روند.

و نیز بر منازلشان درهای بسیار (کنایه از وسعت خانه) و تخت ها که بر آن تکیه زنند و عماراتشان را به زر و زیور می آراستیم ولی این ها همه متاع پست و فانی دنیاست،اگر دارای ارزش بود بر آنان آن می کردیم که گفتیم:

هر کس از یاد خدا رخ برتابد شیطان را برانگیزیم که یار و همنشین او باشد.

آری،تمام متاع دنیا در نزد خدا بی ارزش است،اگر همه آن هم بر فرض نزد یک نفر باشد،ارزش حسد ورزیدن و این که شیطان همنشین دل انسان گردد،ندارد.

شیاطین،مردم را از راه خدا بازدارند و به گمراهی افکنند و آنان پندارند که به راه درست می روند.

تا زمانی که از دنیا به سوی ما باز آیند،آن گاه با حسرت گوید:ای کاش میان من

ص:310

و آن شیطان فاصله ای به دوری مشرق و مغرب بود که او برای من همنشین و یار بسیار بدی بود.

آن روز حسرت و پشیمانی برای شما سودی ندارد؛زیرا در دنیا از حدود الهی تجاوز کردید و امروز با شیاطین در عذاب دوزخ شریک هستید.

هفتم: از راه ریا و سمعه و طلب خودنمایی در می آید و آن طریق را به اخلاص در اعمال باید گرفت و اعتماد بر کریمۀ:

[ وَ لاٰ یُشْرِکْ بِعِبٰادَةِ رَبِّهِ أَحَداً ] (1).

و هیچ کس را در پرستش پروردگارش شریک نکند.

هشتم: از راه بخل در می آید،دل را به فنای:مٰا فی ایْدِی النّٰاسِ یَنْفَدُ (2).

قرار باید داد و به بقای:

[ مٰا عِنْدَ اللّٰهِ بٰاقٍ ] (3).

آنچه [ از پاداش و ثواب ] نزد خداست،باقی می ماند.

اقرار باید کرد.

نهم: کبر و آن را بقوت بازوی تواضع مسدود باید ساخت و به حکم:

[ إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّٰهِ أَتْقٰاکُمْ ] (4).

بی تردید گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزکارترین شماست.یقیناً خدا دانا و آگاه است.

ص:311