7، ابواب احكام شهر رمضان، باب 18، روايت 20.

(2)- وسايل الشيعه، جلد 7، ابواب احكام شهر رمضان، باب 18، روايت 21.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 8

ماه بركت است؛ چرا كه انواع نعمت ها و مواهب معنوى الهى، همچون باران رحمت بر انسانها نازل مى گردد، كه از همه مهمتر نزول قرآن مجيد- اين مائده بزرگ آسمانى- در اين ماه است، خوشا به حال آنان كه آن را با انديشه و تدبّر مى خوانند و از زلال معارفش سيراب مى شوند، از درياى بيكران تعاليم آن گوهرها بر مى گيرند و از بوستان اندرزها و حكمتهايش گلها مى چينند.

بعضى از كشورهاى اسلامى؛ به ويژه ايران اسلامى، در ماه مبارك رمضان با عطر روح افزاى تبليغ معارف الهى خوشبو مى شود. مردم با بار يافتن به ميهمانى پروردگار عالم، تشنه معرفت الهى و پذيراى مبلّغان عاشق و عارف مى شوند و در هر كوچه و خيابان جلسات آموزش، تلاوت و تفسير قرآن، بيان معارف الهى، احكام اسلامى و توسّل به اهل بيت عليهم السلام برگزار مى گردد.

از جمله اين جلسات پرفيض و بركت، جلسه تفسير قرآن مرجع عاليقدر جهان تشيع، مفسّر قرآن و ذاكر اهل بيت عليهم السلام حضرت آيت اللّه العظمى مكارم شيرازى- مدّظلّه- است كه معظّم له با بيان شيوا و نافذ خويش، جرعه هايى از چشمه زلال و صاف معارف قرآن مجيد را به شيفتگان و تشنگان اين كتاب هدايت مى نوشاند.

موضوع تفسير آيت اللّه العظمى مكارم شيرازى، در ماه مبارك رمضان سال 1418 و 1419 ه ق «مثل هاى قرآنى» بود كه در عين سادگى، از جمله مهم ترين و پيچيده ترين مفاهيم قرآنى محسوب مى شود.

با توجّه به تازگى موضوع و روانى بيان اين مفسّر عاليقدر و غناى مطالب تفسير،

بر آن شدم تا به تنظيم مطالب معظّم له در اين جلسات و تدوين آن بپردازم و با كسب اجازه از محضر آن بزرگوار به نشر آن بپردازم.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 9

مجموعه حاضر كه صورت تنظيم شده و مدوّن فرموده هاى معظّم له است، به شيفتگان معارف الهى و قرآنى تقديم مى گردد.

يادآورى چند نكته را لازم مى دانم:

1- شايد بعضى از خوانندگان عزيز تصوّر كنند كه آيات «امثال القرآن» در تفسير نمونه به اندازه كافى تفسير شده است؛ امّا با مطالعه اين كتاب روشن مى شود كه استاد معظّم در اين مباحث به حقايق تازه و نكات بديعى دست يافته كه اين بحث قرآنى را بسيار آموزنده تر و پربارتر ساخته است و هرگز تفسير نمونه، با تمام مزايايش، ما را از اين مباحث بى نياز نمى كند.

2- استاد بزرگوار، آيت اللّه العظمى مكارم شيرازى- زيد عزّه-، نقل مى كردند:

وقتى كه به تأليف «تفسير نمونه» اقدام كرده بودند، بعضى اعتراض مى كردند كه با وجود تفسير «مجمع البيان» ضرورتى به تفسير جديد نيست؛ ولى گذشت زمان و ارائه كتابهاى جديد تفسير قرآن؛ مانند تفسير شريف «الميزان» و «نمونه»، نشان داده است كه مردم بيش از پيش به برداشتهاى تازه اى از كتاب وحى الهى محتاجند.

به مصداق اين فرموده پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله كه: «لا تَشْبَعُ مِنْهُ الْعُلَماءُ وَ لا يُخْلَقُ عَنْ كَثْرَةِ رَدٍّ وَ لا تُنْقَضى عَجائِبُهُ؛ علماء و دانشمندان هرگز از قرآن سير نمى شوند و قرآن هرگز بر اثر تكرار كهنه نمى گردد و مطالب تازه و نو آن تمام نمى شود». «1» در هر عصر و زمانى مفسّران فرهيخته، موظّفند با بهره گيرى از علوم و اكتشافات جديد، بهره هاى تازه اى از قرآن

بگيرند، چنانكه گفته اند: «كم ترك الّاول للآخر».

______________________________

(1)- مجمع البيان، جلد اوّل، صفحه شانزدهم، الفنّ السّادس.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 10

3- با قبول كاستيهايى در امر تنظيم مطالب، دست يارى به سوى شما خوانندگان فاضل دراز مى كنم و انتقادها و پيشنهادهاى ارزنده شما را با آغوش باز مى پذيرم.

خداوندا! ما را با قرآن زنده بدار،

با قرآن بميران،

و با قرآن محشور بفرما،

آمين يا ربّ العالمين.

رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا انَّكَ انْتَ السَّميعُ الْعَليمُ

حوزه علميه قم

ابوالقاسم عليان نژادى

18/ 12/ 1376، مطابق با يازدهم ذيقعده،

روز ولادت حضرت على بن موسى الرّضا عليهما السلام.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 11

و توجّه بدين موضوع، مى تواند مشكل واجب شدن روزه بر دختران به سنّ بلوغ رسيده، را حل كند؛ زيرا كه رسيدن به سنّ بلوغ، نه سالگى تمام، يكى از شرايط تكليف است و قدرت و توانايى جسمى، شرط ديگر آن است. بنابراين، روزه بر دختران بالغ كه ضعيف و ناتوانند، واجب نيست.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 12

به دنبال آيه فوق، آيه 185 سوره بقره، ماه رمضان را ماه روزه اعلام مى كند و در بيان اهميّت اين ماه، رمضان را ماه نزول قرآن معرّفى مى كند و مى فرمايد:

«شهرُ رَمَضانَ الَّذى انزِلَ فيهِ القُرآنْ هُدىً لِلنّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الهُدى و الفُرْقان ...» ماه رمضان، ماهى است كه قرآن در آن براى هدايت بشر و براى راهنمايى و امتياز حق از باطل نازل شده است. از اين آيه شريفه چنين استفاده مى شود كه مهمترين ويژگى ماه رمضان، نزول قرآن است كه در شب قدر بر قلب نازنين پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده است.

هم بيّنات و هم فرقان «... هُدىً لِلنّاسِ و بيّناتٍ مِنَ الهُدى وَ الفُرقانِ ...» چنين قرآنى در ماه رمضان فرود آمد و روزه نيز در اين ماه واجب گشت. به همين جهت، بايد به اين دو هديه الهى توجّه خاص شود.

موضوع: امثال قرآن

تلاوت قرآن فضيلتى بزرگ است؛ به ويژه در ماه مبارك رمضان كه به راستى فضيلت آن بيرون از حدّ و شمار است. اين فضيلت زمانى حاصل مى شود كه

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 13

تلاوت قرآن همراه با تفكّر و انديشه باشد. تفكّرى كه پاك كننده روح و زمينه ساز عمل باشد.

بدين منظور، بر آن شديم در ايّام ماه مبارك رمضان امسال «1»، درس تفسير قرآن داشته باشيم. موضوع تفسير را «امثال قرآن» انتخاب كرديم تا هم زمينه اى جديد در تفسير قرآن طرح شود و هم قابل استفاده براى همگان باشد.

است تا عموم مردم آنها را به تناسب ادراك خود دريابند. بنابراين، فلسفه مثلهاى قرآن، تنزّل مسايل بلند و عميق و بيان آنها در افق فكر مردم است.

______________________________

(1)- ماه مبارك رمضان، سال 1418 ه ق.

(2)- اين كه در بعضى از كتابهاى «امثال قرآن»، مثالهاى قرآن را تا يك صد و سى مثل شمرده اند، ظاهراً صحيح نمى باشد، زيرا در آنها، ضرب المثلهاى قرآن نيز مَثَل محسوب شده اند؛ مثلًا آيه شريفه 164 انعام «... و لا تزرو وازرة وزر اخرى ...» و آيه 39 سوره نجم «... ليس للانسان الّا ما سعى» كه «مثَل» به حساب آورده شده است، «ضرب المثل» هستند؛ زيرا كه در آنها، تشبيهى بيان نشده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 14

اصحاب عرض كردند: در اين بيابان هيزمى وجود ندارد! حضرت فرمودند: جستجو كنيد؛ هر مقدار يافتيد و لو اندك كافى است. اصحاب پراكنده شدند و هر يك پس از لحظاتى هيزم مختصرى جمع كردند. حضرت دستور داد هيزم ها را يك جا بريزند، وقتى هيزم هاى كم، يك جا جمع شد؛ چشمگير و قابل ملاحظه شد. سپس حضرت آنها را آتش زد؛ هيزم ها آتش گرفت؛ آتش شعله كشيد؛ شعله ها حرارت آفريدند و حرارت سوزان، اصحاب را از دور آتش به عقب راند. حضرت در اين جا فرمودند: «هكَذا تُجْتَمَعُ الذُّنُوبُ! ثُمّ قالَ: ايّاكُمْ وَ الَمحَقَّراتِ مِن الذُّنُوبِ» گناهان نيز اين گونه- همانند اين هيزمها- جمع مى شوند! بنابراين، از گناهان صغيره نيز بپرهيزيد. «2»

______________________________

(1)- البتّه مثلهاى لفظى و به زبان گفتار نيز از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و ائمّه اطهار عليهم السلام نقل شده است كه علاقه مندان مى توانند دراين باره به ميزان الحكمة، روايت 18106 تا 18236 مراجعه كنند.

(2)- ميزان الحكمة، باب 1372، حديث 6593.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 15

آرى گناه صغيره هم مانند اين هيزمها، كم كم جمع مى شوند و ناگهان تبديل به كوهى از آتش مى شوند. خطر گناه صغيره همين بى توجّهى به آن است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله با اين مثل عملى، خطر آن را گوشزد كرد.

2- ترسيم آتش سوزان جهنّم

حضرت على عليه السلام در زمانى كه خليفه بر حق مسلمانان است و اختيار بيت المال با اوست، برادرش عقيل كه مردى عيال وار و محتاج است و دريافتى سرانه او از بيت المال، مخارج زندگيش را تأمين نمى كند، به خدمت برادر مى رسد و سهم بيشترى را از بيت

المال تقاضا مى كند. حضرت على عليه السلام براى نشان دادن زشتى درخواست و عذاب گناه بى عدالتى به برادر خود، آهن سرخ شده اى را به طرف دست برادر مى برد- بر خلاف گمان بعضى از مردم، به دست او نمى زند- فرياد «عقيل» بلند مى شود كه اين چه رفتارى است كه با برادر نابيناى خود مى كنى؟! حضرت على عليه السلام در جواب فرمودند: برادرم! تو نمى توانى اين آتش اندك دنيا را تحمّل كنى! چگونه مرا به آتش جهنّم كه قابل مقايسه با آتش دنيا نيست دعوت مى كنى؟ «1» تو طاقت حرارت آتش دنيا ندارى! چگونه مرا به ناخشنودى خدا براى خشنودى بنده او وا مى دارى كه سرانجامى جز دوزخ سوزان ندارد؟ تو طاقت عذاب گرماى ناچيز ندارى! چگونه مرا به نافرمانى از خدا و دورى از راه حق و عدالت فرا مى خوانى كه پيامدش عذاب الهى است؟

اين مَثَلها درك و فهم بسيارى از مفاهيم را آسان مى سازد. اگر به جاى اين مَثَل عملى، موعظه و نصيحت مى شد، اين اندازه موثّر نبود. اين مثل نه تنها براى «عقيل» و در آن عصر و زمان، بلكه در همه عصرها و زمانها قابل فهم همگان

______________________________

(1)- نهج البلاغه، خطبه 224.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 16

است. بخاطر اين آثار است كه قرآن از مثلها بهره گرفته است.

مَثَلها مى زند، شايد متذكّر شوند.

بنابراين آيه، هدف از «مَثَل» تذكّر و يادآورى است.

2- در آيه 21 سوره حشر بعد از تشبيه قلب انسانهاى سياه دل، به كوهها و اين كه اثر قرآن بر كوهها بيشتر از تأثير آن بر قلب بعضى از انسانها است؛ مى فرمايد:

«وَ تِلْكَ الْامْثالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ» ما اين مَثَلها را براى مردم بيان مى كنيم، شايد تفكّر و انديشه كنند. بر اساس اين آيه شريفه، هدف از «مثل» تفكّر و انديشيدن است.

3- در آيه 43- 40 سوره عنكبوت، پس از اين كه كسانى را كه غير خدا را ولىّ خود قرار داده اند، به عنكبوتى تشبيه مى كند كه به تارهاى خود اعتماد و اتّكا دارد؛ مى فرمايد: «وَ تِلْكَ الْامْثالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَ ما يَعقِلُهَا الّا الْعالِمُونَ» ما اين مثلها را براى مردم مى زنيم و لكن اين مَثَلها را جز عالمان و انديشمندان درك نمى كنند. طبق اين آيه شريفه، هدف از «مَثَل» تفكّر عالمانه است.

از آيات ياد شده نتيجه گرفته مى شود كه سه مرحله را در تأثيرگذارى مثلها بر انسان مى توان شناخت:

اوّل: مرحله تذكّر و يادآورى است كه حقيقت پيام الهى در خاطر مرور مى شود؛

دوّم: مرحله انديشه و تفكّر است كه به موضوع مثل و حكمت آن انديشه مى شود؛

و سوّم: مرحله ادراك است كه با تفكّر، حقايق شناخته و درك شود. «1»

______________________________

(1)- دو احتمال ديگر را نيز مى توان در نظر گرفت: اوّل تقسيم مثلها به نتيجه: مثلهايى كه موجب تذكّر مى شود، مثلهايى كه باعث تفكّر مى شود و مثلهايى كه موجب ادراك مى شود. دوّم: تقسيم مَثَلها به مخاطب: مخاطبين سه دست اند و هر كدام از اقسام مثل به گروهى از مردم مربوط مى شوند.

مثالهاى زيباى

قرآن، ج 1، ص: 17

ويژگى هاى منافق بهانه جويى اوست. منافق در هر مسأله اى بهانه جويى و اشكال تراشى مى كند. او به جهت گيرى مخاطب خود كارى ندارد؛ زيرا همواره از موضع مخالف مى نگرد و عمل مى كند. به عنوان مثال: فرض كنيد شخصى يا گروهى در يك شهر، يك مركز اسلامى شامل مسجد، كتابخانه، مصلّى، بيمارستان، خانه سالمندان و ... بنا كنند، منافق در مقابل اين كار بهانه جويى مى كند، مى گويد: با وجود مردمان گرسنه در اين شهر آيا ساخت چنين بناى بزرگ و پرهزينه اى، كارى درست و پسنديده است؟ آيا بهتر نبود كه مخارج ساخت اين مركز، در راه سير كردن گرسنگان صرف مى شد؟ آيا بهتر نبود اين هزينه براى ازدواج جوانان نيازمند به كار مى رفت؟ آيا بهتر نبود كه با اين پول هنگفت، بيماران تنگدست درمان مى شدند؟ آيا بهتر نبود اين سرمايه فراوان در راه تعليم و تربيت جوانان دانش آموز و دانشجو مصرف مى شد؟!

حال اگر همان شخص يا جمعيّت خيريّه، از ابتدا آن سرمايه عظيم را در امور خيريّه؛ مانند اطعام گرسنگان، كمك به جوانان، درمان بيماران و ... صرف مى كردند، باز همان منافق به نوعى ديگر بهانه جويى مى كرد و مثلًا مى گفت: اين چه اسلام و مسلمانى است كه در اين شهر حتّى يك مسجد وجود ندارد و شما سرمايه هاى عظيمى را به آن كارهاى بى حاصل اختصاص مى دهيد! شما با اين كارها اسلام را از بين برديد! از يهود و نصارى ياد بگيريد كه چه عبادتگاههاى زيبايى مى سازند، كه انسان را ناخودآگاه به سوى خود جذب مى كند! از هندوها ياد بگيريد كه براى بتهاى بى جان خود چه معابد عظيمى بنا مى كنند و ....

خلاصه اين كه؛ كار منافق مخالف خوانى، پاشيدن تخم

نفاق و اختلاف و ناراحت كردن ديگران است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 19

با توجّه به اين مقدّمه، به تفسير و شرح آيه شريفه مذكور مى پردازيم:

وقتى كه بعضى از مثلهاى قرآن نازل شد، منافقان شروع به بهانه گيرى كردند كه «اين چه مثلهايى است كه در قرآن آمده است؟!» شأن خداوند بزرگ، بالاتر از اين است كه به موجودى ضعيف مثل عنكبوت و مگس «1» و يا به موجودى بى جان چون آتش و رعد و برق مثال بزند! «2» و منظورشان از اين گفته ها اين بود كه «اينها، آيات قرآنى، از سوى خدا نازل نشده است و وحى نيست!»

البتّه اگر اين آيات و مثلها نازل نمى شد و يا با كلامى دير فهم و كلماتى دشوار و عباراتى پيچيده بيان مى شد، منافقان قطعاً به گونه اى ديگر بهانه جويى و اشكال تراشى مى كردند كه: «اين چگونه مى تواند كلام خدا باشد در حالى كه ما چيزى از آن نمى فهميم؟ و يا چرا خداوند اين مفاهيم عالى و مطالب پيچيده را با بيانى ساده مطرح نكرده است تا براى همه قابل فهم و درك باشد؟!» همان گونه كه منافقان زمان حضرت شعيب اين مطلب را گفتند؛ خداوند در آيه شريفه 91 سوره هود مى فرمايد: «قالُوا يا شُيَعْبُ ما نَفْقَهُ كَثيراً مِمّا تَقُولُ وَ انّا لَنَرَاك فينا ضَعيفاً وَ لَوْلا رَهْطُكَ لَرَجَمْناكَ وَ ما انْتَ عَلَيْنا بِعَزيز».

گفتند: اى شيعب! بسيارى از آنچه را مى گويى، ما نمى فهميم و ما تو را در ميان خود، ضعيف مى يابيم. و اگر به خاطر قبيله كوچكت نبود، تو را سنگسار مى كرديم و تو در برابر ما قدرتى ندارى!

______________________________

(1)- خداوند متعال در آيه 73 سوره حج براى بيان عجز

و ناتوانى بت ها به مگس مثال زده است: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُبَاباً وَلَوْ اجْتَمَعُوا لَهُ وَإِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَيْئاً لَّا يَسْتَنقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ» اى مردم! مثلى زده شده است، بدان گوش فرا دهيد: كسانى كه آنها را به جاى اللّه به خدايى مى خوانيد اگر همه جمع شوند، مگسى را نمى توانند، بيافرينند و هر گاه مگسى چيزى از آنها بربايد، نمى توانند آن چيز را بازستانند! طالب و مطلوب هر دو ناتوانند (هم اين عابدان و هم آن معبودان)!

(2)- شرح اين مثلها در مثل اوّل و دوّم خواهد آمد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 20

با استفاده از آيه شريفه روشن مى شود كه منطق اينها بهانه جويى است؛ از طرفى مى گويند: «سخنان تو را نمى فهميم» و از طرف ديگر اظهار مى كنند «تو را به خاطر قبيله ات رها كرده ايم و گرنه مى كشتيم» حضرت شعيب در جواب آنها فرمود: «آيا خداوند عزيزتر است يا قبيله كوچك من؟!» «1»

چون منافقان لجوج از مثل زدن به موجودات بى جان يا ضعيف بهانه گيرى مى كردند، آيه 26 سوره بقره نازل شد و به اين دو رويان اشكال تراش جواب داد كه: «هيچ مانعى ندارد كه خداوند بزرگ به پشه، بلكه كوچكتر از پشه مثال بزند ...» چون فصاحت و بلاغت سخن ايجاب مى كند، گاهى به موجودات بزرگ و گاهى به موجودات بزرگ و گاهى به موجودات كوچك مثال زده شود؛ هر گاه منظور از مثل بيان عظمت چيزى باشد معمولًا به موجودات بزرگ مثال زده مى شود و اگر هدف، نمايش و بيان سستى و ناتوانى چيزى باشد به حيوانات و موجودات ضعيف.

بنابراين، همواره

مثال به موجودات و اشياى بزرگ نشانه و دليل فصاحت و بلاغت مثل و كلام نيست. در نتيجه هيچ ايرادى وجود ندارد كه خداوند به هر چيزى كه مناسب با موضوع كلام باشد مثال بزند.

مؤمنان و صالحان كه محتوا و حقيقت اين مثالها را مى فهمند، مى دانند كه از جانب خداست و منكر آن نمى شوند؛ ولى منافقان و كافران كه لجوج و متعصّب و بهانه گير هستند، اشكال تراشى مى كنند و مى گويند: «چرا خداوند چنين مثلهايى زده است كه باعث گمراهى عدّه اى و سبب هدايت عدّه ديگر شود؟!»

اعتراف به جذبه فوق العاده قرآن است! افراد بسيارى بودند كه با شنيدن چند آيه قرآن ايمان آوردند و دلباخته آن شدند.

نجاشى از او خواست مقدارى از قرآن نازل شده بر پيامبر صلى الله عليه و آله را براى او بخواند. جعفر با در نظر گرفتن موقعيّت زمان و مكان و اين كه حاضران مسيحى بودند، آياتى از قرآن مجيد را در موضوع ولادت حضرت مسيح- على نبيّنا و آله و عليه السّلام- تلاوت كرد. مجلس كه از آغاز بر ضدّ مسلمانان آماده شده بود، منقلب شد و اشك در چشمان نجاشى و روحانيان مسيحى حلقه زد. فصاحت و بلاغت اين آيات و جاذبه كلام خدا، چنان در نجاشى تأثير گذاشت كه به نمايندگان قريش جواب منفى داد و هداياى آنها را بازگرداند و به جعفر و ساير مسلمانان اجازه داد كه تا هر زمان كه بخواهند در حبشه بمانند. «1»

كار را انجام داد و به طواف مشغول شد. در اين هنگام چهره زيباى پيامبر صلى الله عليه و آله توجّه او را جلب كرد؛ ولى سخنان آن حضرت را نمى شنيد. با خود انديشيد كه: عجب آدم نادانى هستم! بهتر است حرفهاى او را بشنوم؛ اگر خوب بود بپذيرم و گرنه قبول نكنم. پنبه ها را از گوش درآورد و آياتى از قرآن به گوشش رسيد. «1» جذبه قرآن قلبش را تكان داد و در اعماق روحش روشنايى و درخشش عجيبى ايجاد كرد. آن گاه جلو آمد و در مقابل پيامبر زانو زد و از حضرت تلاوت چند آيه ديگر تقاضا كرد. اسعد با شنيدن اين آيات، شيفته گشت و سرانجام مسلمان شد و خود، موضوع اختلاف و ستيز قبايل خود را براى حضرت رسول صلى الله عليه و آله بيان كرد و از پيامبر صلى الله عليه و آله دعوت كرد كه جهت رفع اين اختلاف به مدينه بيايند. «2»

اين است كه پشه على رغم جسم كوچكش تمام اعضا و جوارح حيوان بزرگى چون فيل را داراست و علاوه بر آن، دو عضو ديگر دارد كه فيل فاقد آن است». «1»

در حقيقت خداوند با اين مثل مى خواهد ظرافت آفرينش را بيان كند كه تفكّر در مورد اين حيوان به ظاهر ضعيف- كه خدا آن را شبيه بزرگترين حيوانات خشكى آفريده است- انسان را متوجّه عظمت خدا مى سازد.

توضيح اين كه: در جثّه حقير يك پشه ضعيف و ناچيز، دقيقاً اندامهاى يك فيل عظيم الجثّه ديده مى شود. اندامهاى تغذيه، خرطومى ظريف با سوراخ باريك، اندامهاى حركتى، اندامهاى توليد مثل و ... علاوه بر آن، پشه دو شاخك شبيه آنتنهاى امروزى براى برقرارى تماس با اطراف دارد و نيز بالهاى ظريف كه فيل فاقد آنهاست.

ارزش آنها را نمى دانيم. در حالى كه اگر دقّت كنيم نه تنها اين اعضا، بلكه همه چيز اين عالم عجيب است و همه، اسرار توحيد و دلايل عظمت خدا را بيان مى كنند.

صفحه 68.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 26

سلب مى كند، بنابراين؛ گمراهى به معناى سلب توفيق است. «1»

علّت اختلاف مفسّران در تفسير «هدايت و ضلالت» در قرآن مجيد ظاهراً بدين جهت است كه معناى اين دو كلمه براى آنها پيچيده و دشوار است. بنابراين؛ با توضيحى درباره اين دو واژه، بايد مشكل حلّ شود.

نمونه، جلد 1، صفحه 152.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 27

خداوند مى فرمايد: «ذلِكَ الْكِتابُ لارَيْبَ فيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ» همان كتاب با عظمتى است كه شك در آن راه ندارد و مايه هدايت پرهيزكاران است.

يعنى هدايت شامل كسانى مى شود كه پرده هاى تعصّب و لجاجت را كنار زده باشند و نسبت به حرف حقّ، گوشى شنوا داشته باشند.

و در آيه مورد بحث، آيه 26 سوره بقره، خداوند فرمودند: «ما يُضِلُّ بِهِ الَّا الْفاسِقِينَ» تنها فاسقان گمراه مى شوند.

يعنى اينها اوّل فاسق بودند و زمين دلشان شوره زار؛ سپس خداوند، به خاطر همين فسقشان آنها را گمراه كرد و از باران رحمت و ايمان، خار و كفر روييده شد.

و در آيه 10 سوره روم نيز خداوند مى فرمايد: «ثُمَ كانَ عاقِبَةَ الَّذِينَ اساؤُا السُّوأَى انْ كَذَّبُوا بآياتِ اللَّهِ ...» نتيجه و عاقبت آن كسانى كه مرتكب كار بد شدند، تكذيب آيات الهى و ضلالت شد.

يعنى اين تكذيب آيات الهى و ضلالت، حاصل اعمال خود آن ظالمين است «1» بنابراين؛ هدايت و ضلالت، نتيجه اعمال خود ماست و خداوند متعال- كه حكيم على الاطلاق است- مقدّراتى از روى حكمت براى بندگان وضع مى كند. اگر بنده به اميد كسب الطاف الهى به سوى خدا گام بردارد، از سرچشمه هدايتش، رستگار مى شود و اگر به بيراهه دلبستگى غير الهى رود، به مصداق آيه شريفه «انَّ اللّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ وَ يَهْدِى الَيْهِ مَن انابَ» گمراه مى شود. و از ذيل آيه استفاده مى شود كه هدايت بى حساب نيست، بلكه هر كس به سوى خدا آيد و توبه كند هدايت شاملش مى شود؛ ولى اگر دشمنى كرد، گمراه مى شود.

خلاصه اين كه: جبرى در كار نيست و هدايت و ضلالت

نتيجه عمل خود انسان است و ضلالت سمّ كشنده است؛ اگر كسى با احتيار خود استفاده كرد، حقّ

______________________________

(1)- آيه 34 سوره غافر نيز علّت ضلالت را «اسراف» و آيه 74 همين سوره آن را «كفر» معرّفى مى كند.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 28

اعتراض ندارد. اين آيات «هدايت و ضلالت چندان پيچيده نيست و به وسيله خود آيات قرآن تفسير مى گردد. در نتيجه وظيفه يك مسلمان اين است كه آنچه در توان دارد عمل كند و زمين دل را آماده باران رحمت الهى كند و از خداوند، خواستار توفيق و بخشش كاستيها شود.

***

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 29

تاريكى بيابان تنها مى ماند.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 30

از مزاياى اسلام بهره مند مى گردند، ذبيحه آنان حلال محسوب مى شود، آبروى آنها محفوظ مى ماند، اموال آنها محترم شمرده مى شود، از حقّ ازدواج با مسلمانان

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 31

برخوردار مى شوند و .... اينها، بهره هاى اندكى است كه از روشنى آن آتش در اين زندگى كوتاه مادّى خود به دست آورده اند. با مرگ، اين آتش خاموش مى شود و روشنى آن از بين مى رود (ذَهَبَ اللّهُ بِنُورِهِمْ) و خداوند آنان را در تاريكى هاى قبر و برزخ رها مى كند. آن جاست كه درمى يابند آن اسلام ظاهرى و ايمان ريايى هيچ سودى برايشان ندارد.

نتيجه آن كه، اين آيه شريفه و مَثَل رسا و روشن، تشبيهى است كه در آن، «مُشَبّه» منافقانند و «مُشَبهٌ به» مسافر سرگردان در بيابان و «وجه شَبه» حيرانى و سرگردانى و بى اثر بودن سعى و تلاش هاى ظاهرى آنان است.

تفسير دوّم:

در پى تفسير اوّل، بايد خاطر نشان كرد كه روشنى ظاهرى آن آتش و تاريكى و تنهايى بعدى اش تنها مربوط به جهان معنوى و قيامت نيست، بلكه پيامدهايى در اين دنيا نيز دارد.

منافق براى هميشه نمى تواند نفاقش را پنهان كند، در نهايت رسوا مى شود؛ زيرا زمانى كه منافعش را در خطر نابودى مى بيند، باطن پليد و درون ناپاكش را آشكار مى سازد. مگر منافقان صدر اسلام نبودند كه در جنگها و حوادث مختلف باطن خود را آشكار كردند؟!

مگر به چشم خود در انقلاب اسلامى ايران مشاهده نكرديم كه در طول انقلاب و نهضت اسلامى چه تعداد از منافقان با گذشت زمان و به مناسبت هاى گوناگون چهره زشت و درون پليدشان را نشان دادند و از پس نقاب نفاق بيرون آمدند و در همين دنيا رسوا

شدند- اعاذَنَا اللّهُ مِنْ شُرُور انْفُسِنا- بنابراين، طبق اين تفسير «ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ نه تنها در جهان آخرت و قيامت، كه در همين دنيا تحقّق پيدا مى كند.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 32

كه با چرب زبانى كلامى، نيّتى پليد و خلاف حقّ و حقيقت دارد؛ هر چند نماز بخواند و دعاى ندبه و توسّل و ... بر زبان جارى سازد.

سوّم- خُلف وعده. كسى كه به وعده و گفته خود عمل نمى كند، منافق است؛ زيرا عمل به وعده و پايبندى به گفته از نظر اخلاقى پسنديده و ضرورى است و حتّى از نظر فقهى نيز گاهى واجب است. «1» كوتاه سخن آن كه هر گونه دوگانگى ظاهر و باطن در شخص، نفاق شمرده مى شود.

حق منحرف مى شوند؟

اين بيان تند قرآنى منحصر به فرد است. «خدا منافقان را بكشد ...» در قرآن

______________________________

(1)- در قرآن، شيطان، كافران، مجرمان و منافقان از جمله دشمنان انسان شمرده شده اند. براى توضيح بيشتر ر. ك. المعجم المفهرس قرآن مجيد، كلمه «عدو».

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 35

درباره هيچ دشمنى چنين تعبير قاطع، تند و شديد به كار برده نشده است. «1»

ج- خداوند در آيه 145 سوره نساء مى فرمايد: «انَّ المنافِقينَ فى الدَّرْكِ الاسْفَلِ مِنَ النّار وَ لَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصيراً» منافقان در پايين ترين مكان دوزخ قرار دارند و هرگز ياورى براى آنها نخواهى يافت. [بنابراين، از طرح دوستى با دشمنان خدا، كه نشانه نفاق است، بپرهيزيد].

عرب، براى پلّه هاى رو به بالا لفظ «دَرْج» يا «دَرَجه» به كار مى برد و براى پلّه هاى رو به پايين لفظ «دَرْك» يا «دَرَك». اين دو لفظ اخير در قرآن تنها يك بار به كار رفته است. «2»

«دَرْك اسفل» قعر و پايين ترين مكان در جهنّم است و بديهى است كه شدّت عذاب در اعماق جهنّم بيشتر مى باشد. بنابراين، از اين آيه نتيجه گرفته مى شود كه خداوند رحمان، شديدترين عذاب را براى منافقان قائل مى شود و پرعذاب ترين مكانهاى جهنّم را به آنان اختصاص مى دهد. اينها، نشان دهنده حسّاسيّت موضوع نفاق و خطرآفرينى منافقان در همه دوران تاريخ، تا زمان حاضر است.

اين تعبير در آيه 30 سوره توبه درباره يهوديان نيز به كار برده شده است؛ ولى قابل توجّه است كه يهودان نيز به نوعى از نفاق دچار بوده اند.

(2)- «دَرْك» در همين آيه (145 سوره نساء) و «دَرَك» در سوره طه آيه 77 در ضمن بيان عبور حضرت موسى عليه السلام و اسرائيليان از رود نيل و براى پلّه هاى مسيرى كه به كف رودخانه منتهى مى شده، استعمال شده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 36

فَيَمنَعُهُ اللّهُ بِايمانِهِ وَ امَّا المُشْرِكُ فَيَقْمَعُهُ اللّهُ بِشركِهِ، وَ لكِنّى اخافُ عَلَيْكُمْ كُلَّ مُنافِقٍ عالِمِ اللّسانِ، يَقُولُ ما تَعرِفُونَ وَ يَفْعَلُ ما تُنْكِرونَ» حضرت رسول صلى الله عليه و آله مى فرمايند:

من از خطر آدم باايمان و انسان مشرك بر امّتم نمى ترسم؛ چون خداوند از خطر انسان مؤمن به وسيله ايمانش جلوگيرى مى كند و مشرك را خداوند به خاطر شركش نابود مى سازد؛ ولى تنها كسانى كه از شرّ آنها بر شما مى ترسم، منافقان هستند. منافقانى كه چرب زبانند و در باطن در پى هدف ديگرى هستند.

سخنانشان جذّاب است؛ امّا در عمل مبتلا به كارهاى زشتند. «1»

برابر اين روايت، پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله از شرّ و خطر منافقان براى جامعه اسلامى نگران و بيمناك بوده اند و اين نگرانى تنها منحصر به دوران اوّليّه ظهور و گسترش اسلام و سرزمين عربستان نيست، بلكه ناظر است به همه دورانها و همه كشورهاى اسلامى و حتّى امروزه و در جمهورى اسلامى ايران.

آتش خود افروخته مى سازد و در نتيجه پراكندگى، زيان و فشارهاى ناخواسته را بر مردمان تحميل مى كند در حالى كه مؤمن، از نور خالص و چراغ روشن و پرفروغ ايمان، بهره مى گيرد. دوّم آن كه منافقان گرچه تظاهر به نور ايمان دارند، امّا باطنشان «نار» است، و اگر نورى هم باشد ضعيف است و كوتاه مدّت. «2»

خدا، ظلمت هوا و هوس، ظلمت وسوسه هاى شيطانى و ... خلاصه ظلمتهاى متعدّدى وجود دارد؛ بدين خاطر است كه ظلمت در سراسر قرآن مجيد به صورت جمع استعمال شده است.

مطرح مى شود كه منافقان كه چشم و گوش و زبان دارند پس چرا در قرآن از آنان به كر و لال و كور تعبير شده است؟ در پاسخ بايد گفت: قرآن منطق خاصّى دارد، در فرهنگ قرآن هر چيزى در دايره آثارش ديده مى شود و وجود و عدم آن از نظر قرآن به وجود و عدم آثار آن بسته است.

بنابراين، آنها كه چشم دارند و از اين نعمت الهى براى ديدن آيات پروردگار و مشاهده صحنه هاى عبرت آموز بهره نمى برند و در واقع چشم آنها چنين اثر وجودى ندارد، از نظر قرآن كورند و آنها كه گوش دارند؛ ولى پيام خدا و صداى مظلومان را نمى شنوند در منطق قرآن كر هستند و نيز كسانى كه زبان دارند؛ ولى آن را به ذكر خدا و امر به معروف و نهى از منكر و ارشاد جاهل و ... به كار نمى گيرند در فرهنگ قرآن لال محسوب مى شوند. حتّى در ابعاد وسيع تر قرآن مجيد بر مبناى همين فرهنگ، عدّه اى از انسانهاى مرده را زنده مى نامد و بسيارى

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 39

از مردم زنده را مرده؛ مثلًا در مورد شهداى در راه حق- كه به ظاهر مرده هستند- مى فرمايد: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذينَ قُتِلُوا فِى سَبيلِ اللّهِ امْواتاً بَلْ احْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُون اى پيامبر! هرگز گمان مبر كسانى كه در راه خدا كشته شدند، مردگانند! بلكه آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزى داده مى شوند. «1» شهدا از نظر قرآن زنده هستند؛ چون اثر يك انسان زنده را دارند باعث تقويت دين و اسلام مى شوند و ياد و خاطره آنها يادآور معروف ها و خوبى هاست.

و در جاى ديگر مى فرمايد:

«انْ هُوَ الَّا ذِكْرٌ وَ قُرآنٌ مُبينٌ لِيُنْذِرَ مَنْ كانَ حَيّاً وَيَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَى الْكَافِرينَ اين (كتاب آسمانى) تنها ذكر و قرآن مبين است! تا افرادى را كه زنده اند، بيم دهد (و بر كافران اتمام حجّت شود) و فرمان عذاب بر آنان مسلّم گردد. «2» انسانهاى زنده از نظر قرآن و طبق اين آيه شريفه دو دسته اند:

اوّل- مؤمنان، انسانهايى كه حيات قرآنى دارند و دوّم- افراد بى ايمان و انسانهاى مرده اى كه در بين زندگان راه مى روند؛ يعنى كسانى كه گوش شنوا ندارند از نظر قرآن مرده اند. «3» نتيجه اين كه: شخص منافق اگر چه در ظاهر داراى زبان و گوش و چشم است؛ ولى چون اثر وجودى اين اعضا در او وجود ندارد از نظر قرآن چنين انسانى كر و لال محسوب مى شود. به همين جهت «هُمْ لا يَرجِعُون؛ از راه خطا بازنمى گردند» چون ابزار شناخت ندارد شما اگر يك انسان كر و كور و لال را در حال سقوط ببينيد، به هيچ وجهى نمى توانيد او را نجات دهيد؛ زيرا نه زبان دارد كه درخواست كمك كند، نه گوش دارد كه صداى هشدار شما را بشنود و نه چشم دارد كه علامت هاى هشدار دهنده را ببيند.

______________________________

(1)- سوره آل عمران، آيه 169.

(2)- سوره يس، آيات 69 و 70.

(3)- براى توضيح بيشتر مى توانيد ر. ك. تفسير نمونه، جلد اوّل، صفحه 441 به بعد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 40

نبوّت پيامبر صلى الله عليه و آله علناً دشمنى مى كردند؛ امّا وقتى پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله پيروز شد و بر آنها مسلّط شد، آنها توانايى مبارزه با اسلام به صورت مستقيم را در خود نديدند و به ظاهر مسلمان شدند؛ ولى در باطن كافر ماندند و بر ضدّ اسلام توطئه كردند، ابوسفيانها، معاويه ها و ... تا آخر عمر منافق بودند. «1»

بدين جهت، عدّه اى معتقدند كه نفاق از مدينه شروع شده است؛ زيرا پيش از آن در مكّه نفاق و منافقى وجود نداشت؛ چون كسى از اسلام- كه هنوز در ابتداى كار خود بود و قدرتى نداشت- نمى ترسيد تا تظاهر به اسلام كند و در باطن كافر بماند! ولى ما معتقديم از مكّه شروع شد و در آن جا منافقانى بودند، اگر چه انگيزه آنها از نفاق ترس نبود؛ ولى بخاطر پيش بينى هايى كه براى آينده اسلام داشتند و احتمال پيروزى پيامبر صلى الله عليه و آله را مى دادند به ظاهر اسلام را پذيرفتند كه اگر اسلام پيروز شد، آنها هم به نوايى برسند و به اصطلاح «از اين نمد، براى خود كلاهى درست كنند.»

اين شيوه از نفاق را در اين زمانه و در همه انقلاب ها از جمله انقلاب اسلامى ايران مى توان يافت كه عدّه اى از منافقان همان دشمنان شكست خورده اى بودند

______________________________

(1)- پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بر اين مسأله واقف بود؛ ولى به جهت پيامدهاى ناخوشايند آن از برخورد با منافقان خوددارى مى كرد. حضرتش در روايتى مى فرمايند: «لو لا انى اكره ان يقال: ان محمّداً استعان بقوم حتّى اذا طفر بعدوة قتلهم، لضربت اعناق قوم كثير» اگر نبود كه مردم

مى گفتند: پيامبر به كمك مردم پيروز شد و بعد از پيروزى آنها را كشت، گردن بسيارى از منافقان را مى زدم. وسائل الشّيعه، جلد 18، ابواب حدّ المرتد، باب 5، حديث 3.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 41

كه قدرت دشمنى علنى و مستقيم را در خود نمى ديدند.

دوّم- احساس حقارت درونى: آدم هاى حقير و بى شخصيّت كه ترسو هستند و شجاعت ندارند، براى پنهان كردن ضعف و زبونى خود هميشه منافقانه عمل مى كنند و چون جرأت اعتراض به ديگران را ندارند با همه هماهنگ و همرنگ مى شوند شاعر از زبان اين نوع منافقان مى گويد:

چنان با نيك و بد خو كن كه بعد از مردنت روزى مسلمانت به زمزم شويد و هندو به آتش

يعنى منافق در مقابل مسلمانان اظهار اسلام مى كند، در مقابل آتش پرستان اظهار تمايل به عقيده آنان و در مقابل بى دين ها اظهار بى دينى؛ زيرا كه چنين شخص حقير و زبونى، به واسطه حقارت درونى خود، جرأت ابراز عقيده واقعى خود را ندارد. «1»

سوّم- دنياپرستى شديد: نفاق هاى بين المللى و جهانى كنونى از اين امر سرچشمه مى گيرد. علّت اين كه بعضى از كشورهاى استكبارى در جايى مدّعى حقوق بشر مى شوند و در جاى ديگر- كه بشريّت قربانى مى شود- ساكت مى مانند همين دنياپرستى آنان است. زمانى كه منافعشان به خطر مى افتد، يكى از حربه هاى آنان حقوق بشر است كه عليه دشمنانشان به كار مى گيرند؛ امّا در مقابل اگر دوستان آنها بديهى ترين و ابتدايى ترين حقوق بشر را نقض كنند، آنها را نديده و نشنيده مى گيرند. قرآن مجيد در سوره توبه، در آيات 75، 76 و 77 نمونه تكان دهنده و بارزى از اين دسته از منافقان را بيان كرده

است.

خداوند متعال مى فرمايد: «وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللّهَ لَئِنْ آتَيْنا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ

______________________________

(1)- در حديثى از حضرت على عليه السلام به اين ريشه نفاق اشاره شده است حضرت مى فرمايد: «نَفاقُ الْمَرءِ مِن ذِلِّ يَجِدُهُ فِى نَفْسِهِ» يكى از ريشه هاى نفاق بى شخصيّتى درونى و ذلّت و خوارى است كه منافق در خود احساس مى كند. ميزان الحكمه، باب 3929، حديث 20258.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 42

لَنَكُونَنَّ مِنَ الصّالِحينَ فَلَمّا آتاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَ تَوَلَّوا وَهُمْ مُعْرِضُونَ فَاعْقَبَهُمْ نِفاقَاً فِى قُلُوبِهِمْ الى يَوْمِ يِلْقَونَهُ بِما اخْلَفُوا اللّهَ ما وَعَدُوهُ وَ بِما كانُوا يَكْذِبُونَ بعضى از آنان (منافقان) با خدا پيمان بسته بودند كه: «اگر خداوند ما را از فضل خود روزى دهد قطعاً صدقه خواهيم داد و از صالحان (و شاكران) خواهيم بود.» امّا هنگامى كه خدا از فضل خود به آنها بخشيد، بخل ورزيدند و سرپيچى كردند و روى برتافتند! اين عمل (روح) نفاق را تا روزى كه خدا را ملاقات كنند در دلهايشان برقرار ساخت. اين به خاطر آن است كه از پيمان الهى تخلّف جستند و دروغ مى گفتند.

اين آيات در مورد شخصى به نام «ثعلبة بن حاطب» نازل شد او ابتدا شخص مسلمانى بود و همواره در نماز جماعت رسول خدا صلى الله عليه و آله شركت مى كرد؛ ولى از آن جايى كه فقير بود مرتّب اصرار داشت كه پيامبر برايش دعا كند تا خداوند مال فراوانى به او بدهد پيغمبر فرمود: «قَليلٌ تُؤدّى شُكرَهُ خيرٌ مِنْ كثيرٍ لاتُطيقُه مقدار كمى كه حقّش را بتوانى ادا كنى بهتر از مقدار زيادى است كه توانايى اداى حقّش را نداشته باشى. «1»

منظور پيامبر

صلى الله عليه و آله اين بود كه مصلحت او همين زندگى ساده است ولى ثعلبه دست بردار نبود و هر روز تقاضاى خود را تكرار مى كرد. «2» و سرانجام به پيامبر صلى الله عليه و آله عرض كرد: «به خدايى كه تو را به حق فرستاده است سوگند ياد مى كنم،

______________________________

(1)- تفسير نمونه، جلد 8، صفحه 48.

(2)- يكى از نتايج اين داستان عدم پافشارى در دعاها و درخواست ها از خداست؛ چه بارها تجربه شده است كه در صورت اجابت دعا از طرف خداوند چه ضرر و زيانى متوجّه شخص شده است. قرآن مجيد در سوره بقره آيه 216 چه زيبا مى فرمايد: «عَسى انْ تُحِبّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ» حتّى در خواسته هاى معقول و خداپسندانه نيز اين امر صادق است؛ مثلًا شخصى كه اصرار مى ورزد توفيق نماز شب بيابد؛ ولى موفّق نمى شود، شايد به نفعش نباشد؛ چه ممكن است با اين نماز شب دچار عُجب و ريا شود.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 43

اگر خداوند ثروتى به من عنايت كند، تمام حقوق آن را مى پردازم». پيامبر برايش دعا كرد چيزى نگذشت كه پسر عموى ثروتمندش از دنيا رفت و ثروت سرشارى به او رسيد و با آن گوسفندانى خريد و كم كم نماز جماعت همه وقت او تبديل به يك وقت شد و گوسفندانش به قدرى زياد شد كه ديگر نگهدارى آنها در مدينه ممكن نبود، به خارج از مدينه رفت و ديگر به كلّى از نماز جماعت محروم شد و آن قدر به ماديّات دنيايى مشغول شد كه به وعده اش در مورد دادن صدقه عمل نكرد! نه تنها صدقه مستحب را نپرداخت، بلكه از پرداختن صدقه واجب

(زكاة مال) هم خوددارى كرد و در اين راه تا بدان حدّ اصرار ورزيد كه اين حكم الهى را به استهزا و تمسخر گرفت و آن را به جزيه اى كه يهود مى پردازند مقايسه كرد. «1» قرآن مجيد علّت بيچارگى «ثعلبه» و نفاق او را بخل و دنياپرستى و پيمان شكنى مى داند و شگفتا كه طبق اين آيه، شريفه، نفاق كسانى مانند ثعلبه تا روز رستاخيز ادامه دارد و از قلب آنها خارج نمى شود- اللهّم اجْعَلْ عَواقِبَ امُورِنا خَيْراً-

اگر ما مى خواهيم مبتلا به اين بيمارى خطرناك نشويم، بايد مواظب اين سرچشمه هاى نفاق باشيم و از آن دورى كنيم، مخصوصاً در اين ايّام و ليالى پربركت ماه مبارك رمضان بهره بيشترى بگيريم به هنگام سحر، نماز شب- و لو مختصر و بدون انجام همه مستحبّات- بجا آوريم و سر بر سجده بگذاريم و از نفاق و تمام رذايل اخلاقى و گناهان به خداوند پناه ببريم.

______________________________

(1)- خيلى از كسانى كه خمس و زكاة به آنها تعلّق مى گيرد، براى توجيه عمل ناپسند خود؛ يعنى پرداخت نكردن اين وجوه هاى شرعى، چنين سخنانى بر زبان جارى مى كنند؛ مثلًا مى گويند: چه معنا دارد كه ما زحمت بكشيم و ديگران بخورند؟!

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 45

همراه با رعد و برق و صاعقه [بر سر رهگذران ببارد آنها از ترس مرگ، انگشتانشان را در گوشهاى خود مى گذارند تا صداى صاعقه را نشنوند و خداوند به كافران احاطه دارد [و آنان در قبضه قدرت او هستند]. روشنايى [خيره كننده برق نزديك است چشمانشان را بربايد، هر زمان كه [برق جستن مى كند و صفحه بيابان را] براى آنها روشن مى كند [چند گامى در پرتو آن راه مى روند و چون خاموش مى شود، توقف مى كنند و اگر خدا بخواهد گوش و چشم آنها را از بين مى برد؛ چرا كه خداوند به همه چيز تواناست.

حقّ و باطل نيز مانند همين باران و كف است و باطل كف روى آب و حق آب زير كف است.

و گاه به نباتات و گياهان مثال مى زند، مانند آنچه در آيه 24 سوره ابراهيم آمده است: «الَمْ تَرَكَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ اصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِى السَّمآءِ» آيا نديده اى كه خدا چگونه مثل زد؟ سخن پاك چون درختى پاك است كه ريشه اش در زمين استوار و شاخه هايش در آسمان است.

در اين آيه شريفه براى كلام پاك- كه بارزترين مصداق آن لااله الا اللّه است- به يك درخت مثال زده و براى آن كلمه «طيّبه» به كار برده است؛ زيرا كه سخن پاك همچون درخت، پاكيزه و سرسبز و هميشه خرّم است.

بعضى اوقات خداوند حكيم به حيوانات مثال مى زند. نمونه آن آيه شريفه 26 سوره بقره است: «انَّ اللّهَ لا يَسْتَحْيِى انْ يَضْرِبَ مَثَلًا مَّا بَعُوضَةً فَما فَوْقَها ...»، خداوند ابايى ندارد كه به پشه و (موجودات) كمتر از آن مَثَل بزند ... در اين آيه خداوند به يك حيوان كوچك، يعنى پشه مثال زده است. همان طور كه در سوره عنكبوت آيه 41 به يك عنكبوت.

و گاه به يك انسان مثال مى زند كه يك نمونه آن آيه شريفه 171 سوره بقره

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 47

مى باشد. «وَ مَثَلُ الَّذينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذِى يَنْعِقُ بِما لا يَسْمَعُ الّا دُعاءً وَ نِداءً صُمٌ بُكْمٌ عُمْىٌ فَهُمْ لا يَعْقِلُونَ مثل (تو اى پيامبر در دعوت) كافران مثل كسى است كه (گوسفندان و حيوانات را براى نجات از چنگال خطر) صدا مى زند؛ ولى آنها چيزى جز سر و صدا نمى شنوند (و حقيقت آن صدا و

مفهوم گفتار او را درك نمى كنند) اين كافران (در واقع) كر و لال و نابينا هستند از اين رو چيزى نمى فهمند.

در اين آيه، خداوند هم به انسان مثال زده است؛ آن جا كه پيامبر صلى الله عليه و آله را به طور ضمنى به يك چوپان تشبيه مى كند. و هم به حيوان؛ آن جا كه كفّار را گوسفندان و يا حيوانات آن چوپان محسوب مى كند.

اصلى ترين دليل تنوّع مثل ها در قرآن، درك ساده و فهم عميق مطالب قرآنى است، به ويژه كه مخاطبان اوّليّه قرآن اعراب بى سواد دوران جاهليّت بودند و مسلمانان صدر اسلام كه جز تعداد اندكى بى بهره از سواد خواندن و نوشتن بودند، تنها به اين شيوه قرآنى امكان درك و فهم مفاهيم قرآنى داشتند و تنها به كمك مثل هاى متنوّع تر قرآن قادر به تفهيم عالى ترين مفاهيم قرآنى شدند. همه گويندگان، به ويژه علما، دانشمندان، فقها، سخنرانان، اهل منبر و ... بايد با استفاده از اين قاعده فراگير قرآنى، پيام و سخن خود را ساده و جذّاب بيان كنند تا در اعماق وجود مخاطب نفوذ كند و تأثير گذارد. قرآن كه زيباترين تجليّات زيبايى هاى حق است خود مظهر زيبايى كلامى نيز هست؛ از اين رو بايد به تبعيّت از قرآن ساده گويى زيبا و مؤثر، يك ارزش و معيار زيبايى در سخن دانسته شود.

آنان كه سخنان و نوشته هايشان معلّق و گنگ و ديرفهم است و ساده گويى را نشانه كم دانشى گوينده مى دانند، بر خلاف اين سنّت الهى و شيوه قرآنى عمل

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 48

مى كنند. «1» اميدواريم كه در نسل جوان حوزه علميّه و دانشجويان دانشگاهها، ساده گويى يك هنر و ارزش و پيچيده گويى

يك ضدّ ارزش معرّفى و شناخته شود.

به زبان مردمش نفرستاديم تا بتواند پيام خدا را برايشان بيان كند ... و نيز پيامبر گرامى اسلام به كرّات فرموده اند: «امِرْنا انْ نُكَلِّمَ النّاسَ عَلى قَدْرِ عُقُولِهِمْ» ما (پيامبران) موظّفيم به ميزان فهم مردم حرف بزنيم (بحار الانوار، جلد 1، صفحه 85).

(2)- آيات 19 و 20 سوره بقره.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 49

خداوند. اگر «محيط» در مفهوم اوّل مراد باشد، پيام آيه چنين است كه خداوند بر همه كفّار احاطه علمى دارد و اگر مفهوم دوّم مورد نظر باشد، آيه چنين معنا مى دهد كه خداوند قادر به هر كارى است و كسى نمى تواند از گستره قدرتش دور و خارج شود.

«وَ يَكادُ البَرْقُ يَخْطَفُ ابْصارَهُمْ نزديك باشد كه (تابش) برق چشمانشان را نابينا سازد. زيرا اگر در محيطى تاريك باشد و به تاريكى عادت كند هر گاه تابش تند نورى قوى بر آن بتابد در خطر كورى قرار مى گيرد.

«كُلَّما اضاءَلَهُمْ مَشَوْا فيه هر گاه كه (برق) بردمد (و آنان روشنى ببينند) چند گامى برمى دارند. اين مسافر راه گم كرده وقتى روشنى برق را مى بيند خوشحال مى شود و شروع به حركت مى كند و به جلو مى رود تا شايد راه خويش را بيابد؛ ولى اين نور موقّتى و ناپايدار است و زود از بين مى رود.

«وَ اذا اظْلَمَ عَلَيْهِمْ قامُوا» و چون (آن روشنى برق) خاموش شود (حيرت زده) از رفتن باز ايستند و مسافر به ناچار متوقّف مى شود و دوباره حيران و نااميد سر جاى خود ميخكوب مى شود.

«وَلَوْ شاءَ اللّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ ابْصارِهِمْ اگر خدا مى خواست گوشهايشان را (به بانگ رعد) كر و چشمانشان را (به تابش برق) كور مى ساخت.

منافق نيز همچون اين مسافر گمشده است. با

اظهار ايمان از پرتو روشنى «ايمان» بهره مند مى شود؛ امّا چون ايمانش ظاهرى است بهره او نيز اندك است بدين سبب دير يا زود رسوا مى شود و ديگر بار در تاريكى و ظلمت ايمان ريايى خود و كفر و نفاق خويش فرو مى رود.

***

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 50

مثالهاى زيباى قرآن ج 1 106

حقيقى ايجاد رعد و برق است؟ در پاسخ بايد گفت: توجيه علمى پيدايش رعد و برق با تفسير دينى آن هيچ تضاد و منافاتى ندارد؛ زيرا يكى از معانى ملك و فرشته قوايى است كه خداوند در طبيعت آفريده است مثل نيروى جاذبه و ابر به عنوان مثال در روايات آمده است كه «هر قطره كه از آسمان به طرف زمين فرو مى ريزد

______________________________

(1)- من لا يحضره الفقيه، جلد اوّل، صفحه 334، حديث 9 و 10.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 51

يك ملك آن را گرفته، بر زمين مى گذارد.» «1» با اين تفسير كه مراد از ملك «نيروى جاذبه زمين» است اين روايت توجيه علمى و امروزى مى يابد؛ از اين رو روايات مربوط به رعد و برق نيز با ديدگاههاى علمى، قابل انطباق است و در حقيقت اختلاف و تضادّى ميان آنها ديده نمى شود.

به دروغ، بخل و پيمان شكنى وا مى دارد. بنابراين، دسته اوّل منافقان را «مسلمانان ضعيف الايمان» بايد ناميد؛ مانند ثلعبة بن حاطب كه در صفحات پيشين از او نام برده شد. دسته دوّم، آنهايى هستند كه هرگز «مؤمن» نبوده اند و از آغاز تظاهر به «اسلام و مسلمانى» كرده اند. اينان كافرانى هستند كه از بيم قدرت اسلام يا طمع بهره مندى از منافع مسلمانى، به ظاهر مسلمان شده اند. بنابراين، دوسته دوّم منافقان را «كافران مسلمان نما» بايد ناميد.

______________________________

(1)- من لا يحضره الفقيه، جلد اوّل، صفحه 333، حديث 5.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 52

مانند ابوسفيان ها، معاويه ها و مروان ها و ...، آشكارا پيداست كه دسته دوّم دشمنان قسم خورده اسلام هستند و وجودشان به مراتب خطرناك تر از دسته اوّل است. از اين رو، به نظر مى رسد كه مَثَل اوّل ناظر به دسته اوّل و مثل دوّم ناظر به دسته دوّم منافقان است كه حال و وضعشان همانند خطر وجودى آنان سخت تر و خطرناك تر است.

در پى داشت. محور اعتراضات اين بود كه چرا يك حيوان را براى يك آزمايش علمى به كشتن داده اند. اين چهره ظاهرى جهان است؛ امّا امروزه جهان شاهد جنايات بى سابقه و كشتارهاى دسته جمعى مسلمانان مظلوم در كشور اسلامى الجزاير است؛ ولى صداى اعتراضى از حلقوم هيچ يك از آن رسانه ها و جمعيّت ها و جهانيان بلند نمى شود. چه دستهايى در كار اين جنايات است؟ چه نيروهايى چنين بى رحمانه آدم كشى مى كنند كه حتّى نيروهاى نظامى و انتظامى الجزاير قدرت جلوگيرى از آنها را ندارند؟ اين چهره پنهانى و حقيقى جهان است؛ از اين رو آيا نبايد گفت: جهان امروز جهان نفاق است و منافق؟! آن

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 53

هم نفاق وقيحانه! كه براى مرگ يك سگ چنان هياهو و جنجالى راه مى اندازند و براى چنين كشتارهايى سكوت در پيش مى گيرند! اسلام و وجدان بشريّت از اين نفاق جهانى متنفّر است و مطمئناً اين منافق ها نيز رسوا خواهند شد. پروردگارا! شرّ نفاق جهانى را از سر تمام مستضعفان، مخصوصاً مسلمانان كوتاه بفرما!

كلمه نفاق يا مشتقّاتش از منافقان ياد شده است؛ مانند 13 آيه از آيات اوّليّه سوره بقره «1» كه موضوع آن منافقان است؛ ولى كلمه نفاق در آنها بكار برده نشده است، بلكه كلمات و واژه هاى مترادف ديگرى استفاده شده است.

تمام اين آيات سى و هفتگانه جزء سوره هاى مدنى؛ يعنى در مدينه نازل شده است. «2» از اين مطلب مى توان نتيجه گرفت كه عقيده قائلين به «شروع نفاق از مدينه» با ظاهر اين آيات سازگار است؛ امّا بهتر است كمى به عقب برگرديم و تاريخچه زندگى پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نبوّت و چگونگى تبليغ اسلام از سوى آن حضرت و اشكال و مراحل مبارزات دشمنان اسلام را مورد مطالعه قرار دهيم.

______________________________

(1)- از آيه 8 تا 20.

(2)- آيات سى و هفتگانه در سوره هاى آل عمران، نساء، انفاق، توبه، عنكبوت، احزاب، فتح، حديد، منافقون و تحريم آمده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 54

مبارزه شان را با اين اتّهام به پيامبرشان شروع مى كردند. در اين مورد به سوره ذاريات: آيه 39 و 52، سوره صافات: آيه 36، سوره شعراء: آيه 27 و سوره نوح: آيه 9 مراجعه فرماييد.

(2)- نسل جوان در قدرت يافتن و پيشرفت و گسترش اسلام نفش مهمّى داشت. امروزه نيز چنين است؛ يعنى تا وقتى كه جوانان كشور در پناه اسلام باشند خطرى متوجّه اسلام نيست! بنابراين نسل جوان كشور به توجّه مخصوص نياز دارند.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 55

مبارزه آنها بى تأثير بوده است. بدين سبب كافران مكّه اتّهام تازه اى به پيامبر صلى الله عليه و آله نسبت دادند.

و جوان، به پيامبر صلى الله عليه و آله روى آوردند و به دين اسلام گرويدند و بناچار اين بار نيز روش مبارزه را تغيير دادند.

مكّه بتدريج برقرارى ارتباط با مسلمانان و داد و ستد با آنان از سر گرفته شد و پس از سه سال، محاصره مسلمانان در شعب ابى طالب شكسته شد و اين شيوه عملى مبارزه با اسلام و مسلمانان نيز بى اثر و بى حاصل درآمد.

از توطئه با خبر شد و حضرت على عليه السلام را در بستر خود خواباند و خود معجزه آسا از آن جا بيرون آمد و راه يثرب (مدينه) را در پيش گرفت؛ ولى براى فريب دشمن در خلاف جهت حركت كرد. كفّار قريش پس از آگاهى از رهايى و نجات پيامبر صلى الله عليه و آله به تعقيب آن حضرت پرداختند؛ ولى به حول و قوّه الهى باز هم ناكام ماندند و سرانجام پيامبر سالم به مدينه رسيد و در آن جا «حكومت اسلامى» را بنا نهاد و اسلام و مسلمانان، قدرتمندتر از پيش شدند.

خاطر خشنودى خدا مى فروشند و خداوند نسبت به بندگان مهربان است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 58

كند؛ زيرا اسلام منافع و آقايى كفّار قريش را تهديد مى كرد بدين منظور ابتدا مردان اهل مكّه و سپس جنگاوران قبايل ديگر را آماده كردند و جنگهايى را عليه مسلمانان ترتيب دادند كه ابتداى آن «جنگ بدر» و اوج آن «جنگ احزاب» بود. «1» در جنگ احزاب كفّار و مشركان از تمام امكانات و قواى خود استفاده كردند و همان گونه كه از نام اين جنگ پيداست همه قبايل و طوايف عرب را به جنگ اسلام، يكپارچه و تجهيز كردند تا پيامبر صلى الله عليه و آله و مردان مسلمان را بكشند و اموال آنها را به غارت ببرند و خانه هاى آنها را خراب كنند و زنان و دختران آنها را به اسارت بگيرند و در نتيجه دين اسلام را نابود سازند. آيات 9 و 10 سوره احزاب به اين مرحله از مبارزه اشاره دارد: «يا ايُّهَا الّذينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَيْكُمْ اذْجاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَارْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً وَ جُنُوداً لَّمْ تَرَوها وَ كانَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصيراً اذْجاءُوكُم مِّنْ فَوْقِكُمْ وَ مِنْ اسْفَلَ مِنْكُمْ وَ اذْ زاغَتِ الابْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَوَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا»؛ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از نعمتى كه خدا به شما داده است ياد كنيد، بدان هنگام كه لشكرها بر شما تاخت آوردند و ما باد را و لشكرهايى را كه نمى ديديد بر سرشان فرستاديم و خدا بدانچه مى كرديد بينا بود.

آن گاه كه سمت بالا و پايين بر شما تاختند چشمها خيره شد جان ها به گلو رسيد و به وعده خدا گمان هاى گوناگون كرديد.

اين

آيات از جهت آگاهى ما از دشواريها و سختى هاى مسلمانان صدر اسلام قابل تأمّل و توجّه است طبق اين آيات شريفه، لشكر دشمن از همه طرف مدينه را محاصره كرده بود. تعداد تجهيزات دشمن تا بدان حد بود كه مسلمانان شگفت زده شدند و به بيان قرآنى چشمانشان از شدّت تعجّب خيره شده و جانهايشان به لب رسيده بود. ازدحام سپاه دشمن و فراوانى سلاح هاى آنان در

______________________________

(1)- بعد از جنگ احزاب جنگهاى ديگرى هم واقع شد ولى به اهميّت اين جنگ نبود.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 59

برابر تعداد اندك و تجهيزات و سلاح هاى ناچيز مسلمانان، آن چنان در سپاه اسلام بيم و هراس افكنده بود كه بعضى از مسلمانان ضعيف الايمان دچار شك و ترديد شده بودند كه نكند اسلام بنيان و اساس الهى نداشته باشد و آنان فريفته شده باشند! نكند وعده هاى پيامبر صلى الله عليه و آله واهى و پوچ بوده باشد! نكند دشمن چيره شود و آنان را نابود سازد! ... شايد ايمان همه مسلمانان جز پيامبر صلى الله عليه و آله و على عليه السلام و گروه اندكى از مسلمانان متزلزل شده بود؛ زيرا افراد سست ايمان در حوادث شديد، دچار سردرگمى و ترديد مى شوند و در برابر، انسان هاى مؤمن در اين حوادث آبديده تر و مصمّم تر مى شوند. در حقيقت جنگ احزاب عرصه آزمون ايمان مسلمانان شد و مؤمنان حقيقى را از مسلمانان ضعيف و سست جدا كرد.

سرانجام على رغم همه اين مشكلات اين جنگ به جز يك مورد برخورد بدون درگيرى و خونريزى به سود مسلمانان پايان پذيرفت؛ زيرا به فرمان خداوند سپاه دشمن گرفتار طوفان شديدى شد، چادرهاى آنان از جا كنده

شد و حتّى ديگهاى غذايشان واژگون شده بود.

ترس و بى اعتمادى عجيبى بر سپاه كفر چيره شد علاوه بر اين لشكريان نامرئى خداوند هم به جنگ با كفّار پرداختند مجموعه اين هراس و اضطراب و نااميدى ها، ابو سفيان و ديگر سران سپاه كفر را مجبور به بازگشت كرد و اين سپاه عظيم بسان يك لشكر شكست خورده بازگشتند و بار ديگر وعده خدا تحقّق يافت و اسلام و مسلمانان از خطر حتمى رهايى يافتند. اين پيروزى بزرگ مسلمانان، آن چنان بر عظمت و اقتدار اسلام افزود كه كفّار مكّه و حتّى سرزمينهاى اطراف، انديشه جنگ با مسلمانان و تجاوز به حريم اسلام را به خود راه ندادند. بدين سبب بود كه چندى بعد مكّه و مكّيان بى هيچ مقاومتى تسليم پيامبر صلى الله عليه و آله و سپاه اسلام شدند و اسلام قدرت بى منازع سرزمين عربستان گشت.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 60

فرصتى ماند تا ضربه اى جانكاه بر پيكر اسلام و مسلمانان وارد سازد. آيه شريفه اوّل سوره منافقون ناظر بر اين مرحله از مبارزه است: «اذا جَاءَكَ المُنافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُانَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ انَّكَ لَرَسولُهُ وَ اللَّهُ يَشْهَدُ انَّ الْمُنافِقِينَ لَكاذِبُونَ ؛ هنگامى كه منافقين نزد تو مى آيند مى گويند: ما شهادت مى دهيم كه تو پيامبر خدايى. خداوند مى داند كه تو پيامبر او هستى؛ ولى خداوند شهادت مى دهد كه منافقان دروغگو هستند (و به گفته خود ايمان ندارند).

اى پيامبر همان خدايى كه شهادت به نبوّتت مى دهد شهادت به دروغگويى منافقين مى دهد. روند نفاق در اسلام اين چنين شكل گرفت و به صورت جريانى سيّال درآمد. «1» از ظاهر اين آيه و ديگر آيات قرآن نتيجه گرفته مى شود كه نفاق در اسلام از مدينه آغاز شد؛ ولى اين امر بدان معنا نيست كه در مكّه منافق يا منافقانى نبوده اند. چه بسا افرادى با داشتن حسّ آينده نگرى و شمّ سياسى قوى خود،

______________________________

(1)- مراحل ششگانه مبارزه با اسلام را بار ديگر در روند انقلاب اسلامى ايران نيز به چشم ديديم. استهزا و توهين به حضرت امام خمينى- قدّس سرّه- تبعيد آن حضرت، محاصره اقتصادى، جنگهاى مسلحانه داخلى و خارجى و سرانجام نفاق كه نمونه بارز آن سازمان رسواى منافقين خلق است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 61

پيروزى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را قطعى دانسته و بدون داشتن ايمانى واقعى و قوى، به اميد بهره مندى از مزاياى اسلام پيروز، به ظاهر مسلمان شده باشند.

مسافر تنهاى عقب مانده از قافله را در بيابان تاريك و بى آب و علف و بارانى و پر رعد و برق و صاعقه، تهديد مى كند براى منافق هم متصوّر است؛ امّا مسلمان مؤمن آرامش دارد؛ زيرا «آرامش در سايه ايمان خالص به خداست».

خداوند متعال چه زيبا مى فرمايد: «الَّذينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا ايمانَهُمْ بِظُلْمٍ اولئِكَ لَهُمُ الْامْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ؛ «1» (آرى) آنهايى كه ايمان آوردند و ايمان خود را با شرك و ستم نيالودند، ايمنى تنها از آن آنهاست و آنها هدايت يافتگانند!»

ظلم در اين آيه به دو معنا تفسير شده است: نخست اين كه ظلم به معناى شرك است و «ايمانهم بظلمٍ» يعنى ايمان خالصى كه به شرك آلوده نشده است. ديگر اين كه ظلم به معناى ستم است و آن بخش از آيه چنين معنا مى شود: ايمانى كه همراه ظلم و ستم نباشد باعث ايمنى مؤمنان است.

در آيات ديگر مى خوانيم: «الا انَّ اوْلِياءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ الَّذينَ آمَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْرى فِى الْحَيَوةِ الدُّنيا وَ فِى الْآخِرَةِ لا تَبْدِيلَ لِكَلِماتِ اللّهِ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ» «2» آگاه باشيد (دوستان) اولياى خدا نه ترسى دارند و نه غمگين مى شوند. همانهايى كه ايمان آوردند و (مخالفت فرمان خدا) پرهيز مى كردند در زندگى دنيا و آخرت شاد (و مسرور) ند. وعده هاى الهى

______________________________

(1)- سوره انعام، آيه 82.

(2)- سوره يونس، آيات 64- 62.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 62

تخلّف ناپذير است! اين است آن رستگارى بزرگ!

ناامنى، پريشانى و ترس در اين دنيا و آتش و عذاب جهنّم در آخرت نصيب منافقان مى شود و آرامش و اطمينان خاطر، سعادت و رستگارى از آن مؤمنان

است. اين امر با دانش امروزى نيز به اثبات رسيده است. اخيراً در سمينارى تحت عنوان «تأثير دين در روح انسان» دانشمندان شركت كننده در آن بدين نتيجه رسيدند كه افراد مؤمن كمتر به بيماريهاى روحى و روانى دچار هستند و اين گونه بيماريها بيشتر در افراد بى ايمان بروز مى كند و ديده مى شود؛ زيرا كسى كه به خدا ايمان ندارد تنهاست؛ كمترين دگرگونى در زندگانيش او را مى لرزاند.

امّا مسلمان مؤمن تنها نيست، بلكه با توكّل بر خدا در مقابل حوادث، ثبات و شكيبايى نشان مى دهد. اگر يكى از عزيزانش را از دست بدهد آيه شريفه «انَّا لِلّهِ وَ انَّا الَيْهِ راجِعُونَ» «1» را قرائت مى كند و با اين باور عملى هم تحمّل مصيبت بر او آسان مى شود و هم الطاف و رحمت خداوند را شامل حال خود مى كند. «2» و اگر سرمايه اش را از كف دهد و در داد و ستد زندگى زيان كند خود را نمى بازد، همان گونه كه اگر سود فراوانى عايدش گردد دچار غرور نمى شود، بلكه در هر حال نغمه زيباى اين كلام الهى را زمزمه مى كند: «لِكَيْلا تَأسَوْا عَلى مَافَاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ» «3» براى آنچه از دست داده ايد، تأسّف نخوريد و به آنچه به دست آورده ايد دلبسته و شادمان نباشيد و خداوند هيچ متكّبر و خودستايى را دوست ندارد.

اگر حوادث ديگرى برايش رخ دهد آنها را آزمون الهى و مايه كمال فردى و ثواب آخرت خويش مى داند و نه تنها به زمين و زمان ناسزا نمى گويد! بلكه خدا را شكر مى كند و ايمان و اتّكايش به خداوند محكمتر مى شود. اگر

در زندگى

______________________________

(1)- سوره بقره، آيه 156.

(2)- سوره بقره، آيه 157.

(3)- سوره حديد، آيه 23.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 63

بزرگان تأمّل كنيم و سيره آنان را مطالعه كنيم، مفهوم اين آيات و توضيحات را به صورتى عملى شاهد خواهيم بود.

«3»

______________________________

(1)- يكى از نويسندگان در مورد حجّاج مى گويد: «اگر در معرّفى جنايتكاران هر مذهب و ملّت مسابقه اى برگزار شود و ما حجّاج را به عنوان جنايتكارترين فرمانرواى مسلمانان معرّفى كنيم؛ قطعاً برنده خواهيم شد!» و انصافاً اين كلام دور از واقعيت نيست؛ چون يكى از تفريحات حجّاج بريدن سر مخالفان خود و تماشاى فوران كردن خون از رگهاى مقتول بود و مى گفت: «من از اين صحنه لذّت مى برم!».

(2)- سوره انعام، آيه 79.

(3)- سوره بقره، آيه 115.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 64

حجّاج خشمگينانه و شكست خورده دستور مى دهد سرش را بر روى زمين از تنش جدا كنند و سعيد كه مرگ را به بازى گرفته بود، با آرامش خاطرى بى نظير اين كلام خدا را زمزمه مى كند كه: «مِنْهَا خَلَقْناكُمْ وَ فِيهَا نُعيدُكُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُكُمْ تارَةً اخْرَى ؛ ما شما را از زمين آفريديم و در آن باز مى گردانيم و بار ديگر (در قيامت) شما را از آن بيرون مى آوريم. «1»

حجّاج بى اختيار فرياد مى زند: «گردنش را بزنيد و ما را از شرّ او راحت كنيد».

سعيد در آخرين لحظه عمرش با خدايش سخن مى گويد و از او مى خواهد: «اللّهُمَ لَا تُسَلِّطْهُ عَلَى احَدٍ بَعْدى ؛ پروردگارا! پس از من حجّاج را بر هيچ كس مسلّط مفرما. و لحظه اى بعد به ديدار پروردگارش نايل آمد. نفرين سعيد مستجاب شد و گريبان حجّاج را گرفت تا جايى كه بدنش سرد مى شد و همواره مى لرزيد آن قدر احساس سرما مى كرد كه دستهايش را داخل آتش قرار مى داد؛ ولى باز هم مى لرزيد! يكى از بزرگان به ديدنش آمد، حجّاج گفت: «برايم دعايى بكن» آن شخص گفت: «مگر نگفتم اين قدر جنايت مكن! اين

نتيجه آن جنايات توست».

حجّاج گفت: «نمى گويم دعا كن تندرست و سالم شوم، بلكه دعا كن بميرم تا از اين وضع نجات يابم». «2» براستى چنين است كه امنيّت و آسايش و آرامش در اين دنيا از آن مؤمنان است نه منافقان؛ چه دين خدا تنها براى امور مربوط به آخرت نيست، بلكه ناظر به زندگى اين دنيا نيز هست.

______________________________

(1)- سوره طه، آيه 55.

(2)- سفينة البحار، ماده سَعَدَ.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 65

نفاق مى ورزيدند. از يك طرف با مسلمانان پيمان مى بستند و از طرف ديگر با زير پا نهادن آن عهد و پيمان از پشت بر پيكر اسلام خنجر مى زدند، عداوت و دشمنى اين قوم لجوج با مسلمانان هرگز تمام نشد و همچنان ادامه

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 66

يافت و در عصر و زمان ما به اوج خود رسيد و مى توان گفت بيشترين ضربه را «بنى اسرائيل» يا بخش خاصّى از آن به نام «صهيونيزم» بر پيكره امّت اسلامى وارد كرده است. اينان در كشورهاى اسلامى منشأ فسادها، قتل ها، درگيرى ها، اختلافات، فحشا و بى اعتنايى به احكام اسلامى مخصوصاً رباخوارى و ... بوده و هستند، تا بدان حدّ كه اگر مظالم آنان يك جا جمع آورى شود، يك كتاب و شايد چند كتاب قطور نوشته شود، بنى اسرائيل آن قدر بى عاطفه و سنگدل بودند كه حتّى به پيامبران خودشان هم رحم نمى كردند. حضرت موسى عليه السلام از اين قوم لجوج و دل پر خونى داشت. وقتى اينها نسبت به پيامبرشان تا اين اندازه بى رحم باشند، روشن است كه نسبت به ديگران چگونه خواهند بود.

جوانى عموى ثروتمند خود را به قتل رساند. اين برادرزاده جوان و تنها وارث كه از دير مردن «عمو» ناراحت بود او را كشت تا صاحب و وارث اموال و ثروت فراوان او گردد. بعضى نيز انگيزه قتل را علاقه شديد آن جوان به دختر عموى خود مى دانند؛ زيرا كه عمو على رغم دلبستگى برادرزاده، دخترش را به ازدواج ديگرى درآورده بود. وقتى خبر قتل اين شخص در بين بنى اسرائيل پخش شد، غوغايى برپا شد و هر كس به

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 67

دنبال قاتل مى گشت از جمله برادرزاده مقتول؛ يعنى قاتل حقيقى مصرّانه خواستار شناسايى قاتل بود. فتنه عظيمى برپا شد، نزديك بود كه قبايل در مقابل همديگر صف آرايى كنند و اين حادثه به يك جنگ كامل تبديل شود. براى حلّ مشكل به خدمت حضرت موسى صلى الله عليه و آله رفتند و از او خواستند كه از خدا بخواهد تا قاتل شناخته شود. حضرتش دست به دعا شد و خداوند خواسته اش را اجابت كرد و فرمود: گاوى ذبح كنيد و خونش را به بدن مقتول بزنيد تا وى زنده شود و خود، قاتل را معرّفى كند؛ بنابراين قرار شد از طريق معجزه اين فتنه پايان پذيرد.

كلام خداوند دراين باره اطلاق دارد و در مقام بيان است و بى قيد و شرط؛ امّا اين قوم لجوج شروع به بهانه جويى كردند و گفتند: اين گاو بايد در چه سنّ و سالى باشد؟ حضرت موسى گفت: بايد وحى نازل شود. منتظر وحى شد. خداوند فرمود: نه پير باشد و نه جوان. بنى اسرائيل رفتند و برگشتند و گفتند: اين گاو چه رنگى بايد داشته باشد؟

حضرت موسى باز در انتظار وحى نشست. وحى آمد كه:

گاوى باشد زرد يك دست كه رنگ آن بينندگان را مسرور سازد. باز بهانه گرفتند كه: چه نوع گاوى باشد؟ باز وحى آمد كه: نه گاو شخم زن باشد و نه گاو آب يارى؛ ولى گاوى كه از هر عيبى پاك و مبرّا باشد. بالاخره بعد از زحمت هاى فراوان و خرج زياد گاو مورد نظر را يافتند و او را ذبح كردند و به اعجاز الهى مقتول زنده شد و قاتل را معرّفى كرد.

به عهده دارد؛ ولى مراد قرآن از قلب، اين قلب صنوبرى شكل نيست.

براى روشن شدن اهمّيّت قلب در بدن، اختصاراً به وظايف آن اشاره مى شود كه عبارتند از:

اوّل- تغذيه تمام سلولهاى بدن، موادّ غذايى در معده يا شيره معده آميخته و آماده مى شود و در روده ها جذب و سپس وارد گردش خون مى شود. خون، موادّ غذايى مورد نياز بدن را به تمام ذرّات و سلول هاى بدن مى رساند. بدين وسيله، غذاى تمام بدن تأمين مى شود.

دوّم- آبيارى بدن، قسمت عمده بدن انسان آب است. اگر بخشى از بدن انسان كم آب شود، پژمرده مى شود و مى خشكد و كم كم باعث مرگ انسان مى شود.

سوّم- رساندن حرارت يكسان به بدن، بدن انسان گرم است، هيچ گاه فكر كرده ايد كه بدن انسان اين حرارت را از كجا تأمين مى كند؟ اكسيژن از هوا وارد دستگاه تنفّسى انسان مى شود و از آن جا جذب بدن و گردش خون انسان مى شود و با سوخت و سوزى كه در سلول هاى بدن انجام مى شود، تبديل به حرارت

______________________________

(1)- بيش از 130 بار از قلب و مشتقّاتش در قرآن استفاده شده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 69

مى گردد و اين حرارت به وسيله خون و قلب به همه سلول هاى بدن انسان مى رسد.

چهارم- جمع آورى موادّ زايد و سمّى، موادّ زايد و اكثراً سمّى حاصل از سوخت و سوز بدن به وسيله خون به گردش درمى آيد. مقدارى از آن به وسيله دستگاه تنفّسى دفع مى شود و مقدارى نيز به داخل كليه ها مى آيد و توسّط ادرار دفع مى گردد.

انصافاً اين قلب با اين ظرافت و با اين كار زياد و خستگى ناپذير، آيتى بزرگ از خداوند است. اگر اين قلب از آهن هم

باشد در حدود 70 سال عمر انسان ساييده مى شود و از بين مى رود؛ امّا قدرت بى انتهاى خالق، اندامى آفريده كه گاهى حتّى بيش از يك صد سال كار مى كند و عجيب تر اين كه قلب از جمله اندام هاى بدن است كه در خواب و بيدارى مشغول كار است اگر چه فعاليّتش در خواب كمتر است.

اين جاست كه انسان در مقابل اين فرموده خداوند «وَ فِى الْارْضِ آياتٌ لِلْمُوقِنينَ وَ فِى انْفُسِكُمْ افَلَا تُبْصِرُونَ و در زمين نشانه هايى (دال بر وجود خدا) براى جويندگان يقين پيداست و در وجود خود شما (نيز آياتى است) آيا نمى بينيد؟! «1» با تمام وجود سر تعظيم فرود مى آورد.

اگر به جز «قلب» دليل ديگرى بر عظمت خداوند وجود نمى داشت توجّه به قلب براى درك قدرت و حكمت لايزالش كافى مى بود. براى پى بردن بيشتر به عظمت اين خلقت و دانستن ارزش اين هديه خدايى، به مطلب زير توجّه كنيد:

دارند كه با آن نمى فهمند، منظور از قلب در اين آيه و ديگر آياتى كه كلمه قلب در آن به كار رفته است، عاطفه و عقل انسان است؛ چون درك و فهم مربوط به عقل انسان است.

همان گونه كه محبّت، شعور و دانش مربوط به عاطفه و عقل است؛ به عنوان نمونه، خداوند متعال در آيه 10 سوره بقره مى فرمايد: «فِى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللّهُ مَرَضاً» در دلهاى آنان (منافقان) نوعى بيمارى است؛ خداوند بر بيمارى آنان افزوده است.

آيا قلب صنوبرى شكل منافق بر اثر بيمارى نفاق از كار مى افتد و باز مى ايستد؟ و يا بر اثر نفاق و فتنه گرى دريچه قلبشان گشاد مى شود؟ بديهى است، منظور از قلب و بيمارى آن، اندامى به نام «قلب» و بيمارى هاى شناخته شده عضوى آن نيست، بلكه مراد همان عقل و عاطفه است كه در اثر اعمال نفاق آميز، ضعيف و بيمار مى شود تا بدان حد كه در حرم امام رضا عليه السلام هم آدم كشى مى كند و در حقيقت مى ميرد. در روايتى مى خوانيم كه: «امر به معروف سه مرحله دارد مرحله اوّل: قلبى، مرحله دوّم: زبانى و گفتارى و مرحله سوّم: عملى و اجرايى» اگر مرحله سوّم امكان نداشت مرحله دوّم و اوّل و اگر مرحله دوّم و سوّم مقدور نبود، مرحله اوّل ضرورى مى نمايد. بدين معنا كه شخص بايد در دل از ظلم و فساد و ظالمان و مفسدان بيزار و نسبت به مصلحان و مؤمنان قلباً علاقه مند باشد؛

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 71

ولى اگر كسى امر به معروف را در هر سه مرحله ترك كند «فَمَنْ لَمْ يَعْرِفُ بِقَلْبِهِ مَعْرُوفاً وَ لَمْ يُنْكِر مُنْكِراً قُلِبَ فَجُعِلَ اعْلاهُ

اسْفَلُهُ قلب او وارونه مى شود؛ يعنى پايين قلب به طرف بالا و بالاى آن به طرف پايين قرار مى گيرد. «1» آيا منظور از اين قلب همين صنوبرى است؟ اين اندام درون قفسه سينه جابه جا نمى شود و واژگون نمى گردد؛ پس منظور از قلب در اين روايت نيز عاطفه و ادراك است.

از مجموع آنچه گفته شد، نتيجه مى گيريم كه قلب در استعمالات قرآن و روايات به دو معناست:

1- عقل و خرد انسانى. 2- عواطف آدمى؛ يعنى آن دو پديده روحانى كه مركز ادراك و احساسات است. بنابراين، وقتى گفته مى شود «قلب دارند و نمى فهمند» مراد اين است كه عقل دارند؛ ولى نيروى ادراك و شعورشان از كار افتاده است و زمانى كه گفته مى شود «قلبشان سخت شد»؛ يعنى عاطفه آنها مرده است.

امّا «قلب»، در آيه شريفه 46 سوره حج «فَانَّها لا تَعْمَى الْابْصارُ وَ لكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِى فِى الصُّدُورِ؛ چرا كه چشمهاى ظاهر نابينا نمى شوند، بلكه قلب هايى كه در سينه جاى دارند كور مى شود به قرينه «فى الصدور» به معناى «قلب هايى كه در سينه ها جاى دارند» آمده است به نظر مى رسد كه مراد از آن همان قلب صنوبرى شكل بدن باشد، آيا به راستى چنين است؟

عقل گرچه درون سينه انسان نيست؛ ولى با «مغز» ارتباط دارد. به همين دليل كسانى كه مغز آنها از كار مى افتد، ممكن است براى مدّتى قلبشان كار بكند.

بنابراين، «صدور» در اين آيه شريفه به معناى سينه ها نيست، بلكه در اين جا به معناى «جان» است و در نتيجه، قلب به معناى عقل و ادراك است، بنابراين مفهوم آيه شريفه چنين است: «عقلهايى كه در جانهاست».

______________________________

(1)- بحار الانوار، جلد 97، صفحه

89 (چاپ بيروت).

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 72

احتمال ديگر اين كه: قلب صنوبرى شكل اگر چه مركز عقل و عواطف نيست؛ ولى بى ارتباط با اين دو نيز نيست. چون ارتباطى مستقيم بين قلب و روح يا عقل و عاطفه انسان وجود دارد؛ زيرا هر پديده اى براى روح انسان حادث مى شود، هنگامى كه مى خواهد به انسان منتقل شود، اوّل بر قلب اثر مى كند؛ مثلًا اگر شخصى شادى و شعفى آنى و فراوان بيابد، ضربان قلبش تندتر و در حقيقت قلبش روشن تر مى شود و بر عكس اگر ناراحتى شديدى پيدا كند، در قلبش احساس خستگى مى كند و يا اگر نسبت به كسى محبّت داشته باشد به هنگام حوادث، سنگينى و دردى در قلبش حس مى كند. رابطه مسائل داشته باشد به هنگام حوادث، سنگينى و دردى در قلبش حس مى كند. رابطه مسائل روحى و قلب، رابطه آب و چشمه و سطح زمين است؛ همان گونه كه آب از لايه هاى زير زمين حركت مى كند و در يك نقطه از زمين مى جوشد و بيرون مى ريزد، پديده هاى روحى نيز از قلب بروز مى كنند.

از تمامى تفسيرهاى ياد شده درباره «قلب» مى توان به معناى كلام الهى در «ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ چنين پى برد كه روح و عاطفه و عقل و ادراك بنى اسرائيل، همانند سنگ سخت شده است.

كه گفته شده بود نفاق درجات و مراتبى دارد «فَهِىَ كَالْحِجارَة» مربوط است به گروهى از بنى اسرائيل كه به تعبير قرآنى «سنگدل» بودند و «او اشدُّ قَسوَة» ناظر است به گروهى ديگر از بنى اسرائيل كه «سنگدل تر» بودند.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 73

اين كه چگونه دلى مى تواند سخت تر از سنگ باشد قرآن مجيد در همين آيه توضيح مى دهد و در آن سه بركت از بركات سنگ را برمى شمارد:

اوّل- بعضى از سنگها در دل كوهها شكافته مى شوند و چشمه ها از آن مى جوشد و نهرهاى آب از آنها جارى مى شود و از اين آبها، كشتزارها و گياهان و جانوران سيراب مى شوند و بدان زنده مى شوند و جان مى گيرند. آرى سنگ بركتى چنين مهم دارد؛ ولى قلب بنى اسرائيل نه منبع جوشان فضيلت است و نه چشمه سار زلال علم و حكمت و نه كانون عاطفه و نه جاى مهر و محبّت! براستى كه قلب اينان سخت تر از سنگ است!

دوّم- بعضى از سنگها نيز ترك ها و شكاف هاى كوچكى پيدا مى كنند و همچون حوضچه اى اندك آبى را در خود نگه مى دارند، كه گر چه با آن نمى توان كشتزارها و درختان و جانوران را سيراب كرد، ولى ممكن است رهگذر تشنه اى را از كام مرگ برهاند؛ امّا قلب بنى اسرائيل سنگدل اين مقدار ناچيز هم اثرى از مهر و محبّت در خود ندارد.

سوّم- بعضى از اين سنگها از خوف و ترس خداوند از بالاى كوه فرو مى ريزند و در برابر عظمت آفريدگار يكتا و توانا فروتنى مى كنند و خضوع نشان مى دهند؛ همان طور كه آيه شريفه 21 سوره حشر نيز بر اين مطلب دلالت دارد، خداوند در اين آيه

مى فرمايد: «لَوْ انْزَلْنا هَذَا الْقُرآنَ عَلى جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِّنْ خَشْيَةِ اللّهِ وَ تِلْكَ الْامْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُون اگر اين قرآن را بر كوهى نازل مى كرديم مى ديدى كه در برابر عظمت خدا خاشع مى شد و از خوف خدا مى شكافت، اين مثالهايى است كه براى مردم مى زنيم، شايد در آن بينديشند!

سران خودخواهشان است،

______________________________

(1)- آيات ديگرى نيز بر اين موضوع دلالت دارد از جمله آيه 41 سوره نور، آيه 24 سوره حشر، آيه 1 سوره جمعه، تغاين، حديد، حشر و صف.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 75

رنج مى بريم. اين ناراحتى ها و رنج ها مربوط به نيروى عاطفه است؛ مادام كه عواطف انسانى زنده باشد، جوامع بشرى زنده هست و در حقيقت مرگ عاطفه ها، مرگ جوامع بشرى است. واى بر انسان آن روز كه عواطفش بر اثر دنياپرستى بميرد كه در اين صورت، انسان خطرناك تر از هر حيوان درنده وحشى مى شود! اين بمب هاى شيميايى را چه كسانى ساختند؟ دانشمندان دنياپرست بى عاطفه! كسانى كه عواطف انسانى را به دلارها فروختند و كشته شدن هزاران انسان را در حلبچه نديدند! چه كسانى شهرهاى هيروشيما و ناكازاكى ژاپن و يك صد هزار سكنه آنها را با بمب هاى اتمى و در مدّت چند لحظه نابود كردند؟ «1»

انسانهاى دانشمندى كه عواطفشان مرده و از انسانيّت بويى نبرده بودند و چون درندگان لذّتشان نابودى ديگران بود! چه كسانى نزديك به بيست ميليون مين ضدّ نفر در سراسر كره زمين كاشته اند؟ حيوان صفتانى كه تنها نام انسان بر خو نهاده اند و از عواطف انسانى بى بهره اند! به واسطه غير اخلاقى و انسانى بودن اين نوع از مين ها جهانيان تصميم گرفتند، ساخت و استفاده آنها را ممنوع كنند؛ ولى كشور پر عواطف و طرفدار جدّى حقوق بشر! يعنى آمريكا با اين تصميم جهانى مخالفت ورزيد! ديگر بار كه خواستند سلاح هاى كشتار جمعى را نابود و توليد آن را ممنوع نمايند باز اين انسان هاى به ظاهر مهربان و نوع دوستان دلسوز بودند كه مخالفت كردند! زيرا كه رهبران

آمريكا تحت فشار اسرائيليان منافق اگر چه تشكيلاتى به نام حقوق بشر را سازماندهى كردند، امّا از آن تنها به عنوان سلاحى براى سركوبى مخالفان خود بهره بردارى مى كنند. گويى رعايت حقوق بشر درباره همدستان و دوستان خود معنايى ندارد!

______________________________

(1)- خلبانى كه اين شهرها را بمباران كرده بود، مى گويد: «ديدم در عرض يك ساعت تمام شهر مانند خيمه اى آتش گرفت و شعله هاى آتش تا ارتفاع يك صد مترى زبانه مى كشيد!»

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 76

حتّى به سراغشان هم نمى روند.

ميزان طلاق در اين كشورها بسيار زياد است تا حدّى كه در بعضى از كشورها

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 77

نيمى از ازدواج ها و گاه بيش از آن به طلاق منجر مى شود! ولى در كشور ما يك بيستم از ازدواج ها به طلاق ختم مى شود؛ اگرچه ما همين ميزان اندك را هم زياد مى دانيم. در محيط بى عاطفه ها كمك كردن به هم نوعان محتاج و فقير معنايى ندارد. از «جشن عاطفه ها» و «بياييد شاديهايمان را تقسيم كنيم.» خبرى نيست و حتّى اگر شخص از تشنگى و گرسنگى بميرد، كسى به ياريش نمى شتابد.

در خبرها آمده بود كه: در يكى از كشورهاى غرب در جادّه اى پر رفت و آمد بنزين اتومبيلى تمام شد. راننده به قصد يارى از اتومبيل هاى ديگر ظرف به دست، كنار جادّه و در زير بارش برف مى ايستد؛ ولى راننده هيچ اتومبيلى به او كمك نمى كند و به درخواست ياريش توجّه نمى كند و او يازده ساعت تمام در آن سرماى سخت ايستاد تا جان به جان آفرين تسليم كرد! در حقيقت نابودى عواطف انسانى در چنان جوامعى به مرگ و نيستى چنين انسان هايى مى انجامد.

بدين شواهد است كه اعتقاد داريم كه غربيها توان فهم و ادراك مفاهيم بلند اسلامى همچون شهادت، جهاد، ايثار، نوع دوستى، كمك به ديگران و ... را ندارند.

حتّى حقوق بشرشان نيز نشانگر عاطفه آنان نمى باشد، بلكه ابزارى براى سركوب دشمنانشان است؛ مثلًا اگر يك اسرائيلى به دست يك فلسطينى شهادت طلب كشته شود فرياد دفاع از «حقوق بشر» اين موجودات بى عاطفه، گوش جهانيان را كر مى كند؛ امّا اگر در الجزاير هر روز زن و مرد و كوچك و بزرگ و پير

و جوان به بدترين وضع كشته شوند و بدنشان قطعه قطعه گردد، مناديان منافق و رياكار «حقوق بشر» دم فرو مى بندند. گويى هيچ واقعه اى در جهان رخ نداده است!

مى آيد در هر كوى و برزن چادرى برپا مى شود و هر كس به اندازه توان خود كمكهاى نقدى و جنسى تقديم مى كند. چه زيباست اين جلوه هاى عواطف انسانى!

آنان گذشت و قلب هايشان قساوت پيدا كرد؛ بسيارى از آنها گناهكارند!

اين آيه شريفه ابتدا با نهيب سخن حق، انسان غافل را از خواب غفلت بيدار مى كند.

اى انسان، تا كى از دست رفتن عزيزانت را مى بينى و مرگ را باور نمى كنى؟

تا كى شاهد ناپايدارى مادّيّات و بى وفايى دنيا هستى و همچنان بدان دل مى بندى؟

سپس مؤمنان را بر حذر مى دارد از اين كه مثل بنى اسرائيل شوند؛ زيرا كه آنان بر اثر عمر طولانى خود و تصوّر بى مرگى و نيز تأخير بعثت پيامبر بعدى بتدريج تعاليم پيامبرشان را از ياد بردند و به خاطر نبود عذاب الهى، از خدا نيز غافل

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 80

شدند و قساوت قلب پيدا كردند و گنهكار شدند!

از اين آيه شريفه دوّمين عامل قساوت قلب شناخته مى شود «دور ماندن از تعاليم انبيا و اوليا و اديان الهى». از اين عوامل و بيان قرآن مى توان نتيجه گرفت كه:

برخى عذاب هاى الهى در زندگى دنيايى خود، نوعى الطاف خداوند است؛ زيرا كه ممكن است سبب ساز توبه و دورى از گناه و بازگشت به سوى خداوند و در حقيقت بازدارنده از ابتلا به قساوت قلبى شود. «1»

خواهران و برادران گرامى! جوانان و نوجوانان را با جلسات دينى آشنا كنيد و آنان را به مجالس مذهبى ببريد تا مبادا بر اثر دورى و جدايى از تعاليم دينى و فرهنگ و معارف اسلامى، قساوت قلب پيدا كنند و عواطف انسانى در آنان از بين برود.

السلام مى فرمايد: «ما جَفَّتِ الدُّمُوعُ الّا لِقَسْوَةِ الُقلُوبِ و مَا قَسَتِ الْقُلُوبُ الّا بِكَثْرَةِ الذُّنُوبْ» چشمها خشك نمى شود و [اشك آن قطع نمى گردد] مگر به واسطه قساوت قلب، و قساوت قلب حاصل نمى شود مگر به واسطه زيادى گناه. «2»

______________________________

(1)- صراحت كلام خداوند در آيات 42 و 43 سوره مباركه انعام مؤيّد اين نتيجه گيرى است: «ما بر امّتهايى كه پيش از تو بودند پيامبرانى فرستاديم [و چون با آنان به مخالفت و ستيز برخاستند] آنان را به سختى ها و آفتها دچار كرديم تا شايد [به درگاه خداوند] گريه و زارى كنند [و لايق عفو و رحمت شوند] پس چرا هنگامى كه عذاب ما به آنان رسيد زارى نكردند؟ زيرا كه دلهايشان را قساوت فرا گرفته بود و شيطان كردار زشت آنان را در نظرشان آراسته بود».

(2)- علل الشّرايع، صفحه 81 و ميزان الحكمة، باب 3402، حديث 16699.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 81

اگر انسانى از مصائب زندگى متأثّر نمى شود و گريه و زارى نمى كند يا شوق عبادت و مناجات ندارد و يا عواطف و ترحّم و نوع دوستى در او پيدا نمى شود و تنها به خود مى انديشد و در پى تأمين خود است و نگران زيان و آسيب ديگران نيست، همه و همه در اثر فراوانى گناهان اوست.

در يكى از تشرفّها به خانه خدا زمانى در مسجد الحرام نشسته بودم، جوانى نزد من آمد و گفت: «اوّلين بار است كه به سفر حج آمده ام و به اين مكان مقدّس مشرّف شده ام؛ ولى هيچ احساس معنويّت در من زنده نشد، شوق راز و نياز با خدا و گريه و زارى به درگاه او را ندارم» علّت را از من

طلبيد. در پاسخ گفتم:

جوان! حتماً گناهان زيادى مرتكب شده اى! اوّل به درگاه خداوند از گناهانت توبه كن؛ سپس به زيارت و عبادت و مناجات بپرداز.

دوّم- يكى ديگر از عوامل قساوت قلب، آرزوهاى طولانى است

در روايتى آمده است: «خداوند به حضرت موسى عليه السلام فرمود: «لا تُطَوِّلْ فِى الدُّنْيا امَلُكْ فَيَقْسُوا قَلْبُكْ وَ القاسُ الْقَلْبِ مِنّى بَعيدٌ» اى موسى! در دنيا آرزوهاى طولانى نداشته باشد كه باعث سنگدلى مى شود و انسان سنگدل از من دور است. «1»

سوّم- دنياپرستى و غرق شدن در خواسته هاى مادّى، در انسان مجالى براى رشد و بروز عواطف انسانى و نزديكى به خدا نمى گذارد؛ زيرا كه اصلى ترين هدف انسان پرعاطفه، وصال حق است. بنابراين، سوّمين عامل قساوت قلب را دنياپرستى و دور شدن از خدا مى شناسد.

حضرت رسول صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «لا تَكْثِرُو الكلامَ بِغَيْرِ ذِكرِ اللّهِ فِانَّ كَثرَة الكَلامِ بِغَيْرِ ذِكْرِ اللّهِ تَقْسُو الْقَلْبَ» زياد حرف زدن در صورتى كه غير از ذكر و ياد خدا

______________________________

(1)- ميزان الحكمة، باب 3402، حديث 16700.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 82

باشد، قساوت قلب مى آورد. «1»

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به روشنى، زياده گويى را از عوامل قساوت قلب دانسته است.

شايعه پراكنى، دروغ گويى، اتّهام ناروا، شوخى بيش از اندازه و دخالت در امورى كه مربوط به شخص نيست، از مظاهر پر گويى و نشانه قساوت قلب انسان پر سخن است.

چهارم- در روايت ديگرى از حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده است:

«ثَلاثٌ يُقِسْنَ الْقَلْبَ، اسْتِماعُ اللَّهْوِ وَ طَلَبُ الصّيدِ وَ اتْيانُ بابِ السُّلطانِ» «2» سه چيز باعث قساوت قلب مى شود: شنيدن موسيقى، شكارهاى تفريحى و رفتن به خانه فرمانرواى

ستمگر.

گوش دادن به موسيقى حرام است و باعث سنگدلى مى شود و در اين مورد بايد هوشيار بود و با استدلال هايى چون: موسيقى از بين برنده كسالت و خستگى روحى است، يا موسيقى تنها به منظور هوسرانى نيست، يا موسيقى سنّتى و محلّى رواست، نبايد به دام شيطان گرفتار شد. شكار اگر به قصد فراهم كردن معيشت و تهيّه روزى باشد اشكالى ندارد، ولى شكارى كه به قصد تفريح و سرگرمى باشد، در دين اسلام حرام است و حتّى نماز كامل و روزه بر شكارچى در چنين سفرهايى واجب است. بيشتر پادشاهان و فرمانروايان شكارگاه هاى اختصاصى داشتند و در آن به قصد سرگرمى و تفريح شكار مى كردند.

چگونه مى تواند گرفتن جان يك مخلوق جاندار، سبب تفريح گردد؟

فرمانروايان آدمهاى قسى القلب و ظالمى بودند و براى حفظ قدرت و موقعيّت خود بدترين جنايتها را مرتكب مى شدند و گاه نزديكان، پدر و برادر خود را براى حفظ مقام خود مى كشتند؛ مثلًا «مأمون» برادرش «امين» را فداى تخت و سلطنت

______________________________

(1)- ميزان الحكمة، باب 3402، حديث 16702.

(2)- ميزان الحكمة، باب 3402، حديث 16703.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 83

كرد و يا در اين اواخر يكى از سران كنونى يك كشور عربى پدرش را كشت تا موقعيّت حكومتى اش مستحكم شود. اشخاصى كه با اين گونه آدمها ارتباط نزديك و مداوم پيدا مى كنند، قلبشان سخت مى شود و چون زرق و برق زندگى آنان را مى بينند از خدا دور مى شوند. از خدا مى خواهيم كه قلبى پر عاطفه به ما عنايت كند. قلبى كه چشمه جوشان عشق «او» باشد و با ذكر نامش، حلقه هاى اشك در چشمانمان ظاهر شود.

پنجم- حضرت على عليه السلام مى فرمايد: «كَثْرَةُ الْمالِ

مُفْسِدَةِ لِلدّينِ وَ مَقاساةٌ لِلْقَلْبِ» ثروت و مال زياد هم دين انسان را فاسد مى كند و هم موجب قساوت و سنگدلى مى شود. «1»

شكّى نيست كه مال و ثروت ابزار خوبى براى دستيابى به نيكيها و خوبى هاست و شايد به همين دليل در قرآن مجيد در آيه 180 سوره بقره آمده است: «... انْ تَرَكَ خَيْراً الوَصيَّةُ» مفسّرين «خير» را در اين آيه به مال و ثروت تفسير كرده اند؛ ولى كسانى كه از اموال زيادشان استفاده خوبى و خير بكنند كم هستند و نادر. «2»

بيشتر مال داران و ثروتمندان مال و ثروتشان را در راه خير مصرف نمى كنند و در نتيجه اين فراوانى اموال سبب دورى آنها از خداوند و باعث قساوت قلب آنها مى شود.

ششم- امام صادق عليه السلام در روايتى مى فرمايند: «انْهاكُمْ انْ تُطْرِحُوا التّرابَ عَلى ذَوِى الارْحامِ فَانَّ ذلكَ يُورِثُ القِسْوَة وَ مَنْ قَسى قَلْبُهُ بَعُدَ مِنْ رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ» شما را نهى مى كنم از اين كه خاك بر روى مرده هاى نزديك خود بريزيد؛ چون اين كار

______________________________

(1)- ميزان الحكمة، باب 3402، حديث 16707.

(2)- همانند حضرت خديجه عليها السلام كه همه ثروت خود را براى تبليغ اسلام در اختيار پيامبر صلى الله عليه و آله قرار داد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 84

باعث سنگدلى مى شود و كسى كه سنگدل شود از خدا دور مى گردد. «1»

اسلام براى تمامى امور مربوط به انسان برنامه تعيين كرده است حتّى در مسائل ظاهراً كم اهمّيّت؛ مثلًا در مورد استقبال و بدرقه ميهمان مى گويد: هنگام استقبال به ميهمان كمك كن تا اسباب و اثاثيه اش را به خانه بياورد؛ ولى هنگام بدرقه در حمل لوازمش او را كمك نكن؛ چون معناى اين كار اين است

كه صاحب خانه علاقه مند به رفتن ميهمان است و اين باعث قساوت قلب مى شود.

در اين حديث نيز يكى ديگر از اين قوانين ظريف و دقيق اسلامى بيان شده است. از آنجايى كه اقوام و بستگان عواطفشان به يكديگر زيادتر است به همين جهت دستور داده شده است كه به هنگام دفن ميّت مسلمان، نزديكان و اقوامش بر روى او خاك نريزند؛ چون اين كار به همان اندازه از عواطف آنان مى كاهد و باعث قساوت قلب مى شود و انسان سنگدل از خداوند دور است.

هفتم- حضرت على عليه السلام مى فرمايد: «النَّظَرُ الى الْبَخيلِ يُقسِى الْقَلْب» نگاه كردن به چهره انسان بخيل باعث قساوت قلب و سنگدلى مى شود. «2»

انسان وقتى شخص بخيل را مى بيند به ياد بخل او مى افتد و بخل يادآور قساوت است و يادآورى قساوت كم كم در انسان اثر مى كند.

______________________________

(1)- ميزان الحكمة، باب 3402، حديث 16709.

(2)- ميزان الحكمة، باب 3402، حديث 16707.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 85

خود مى ساختند؛ آن هم خدايانى كه اگر از خرما ساخته مى شد، گاه به هنگام گرسنگى آن را مى خوردند.

خداوند دراين باره از زبان كافران مى فرمايد: «اجَعَلَ الْالِهَةَ الهاً واحِداً انَّ هَذا لَشَىْ ءٌ عُجابٌ» آيا او (محمّد) به جاى اين همه خدايان [ما] خداى يكتا قرار داده؟! اين براستى چيز شگفتى است! «1»

در بعضى از تواريخ آمده است كه: حضرت ابو طالب بيمار شده بود، در آن هنگام برادرزاده اش محمّد صلى الله عليه و آله بيرون از خانه مشغول تبليغ و عرضه آيين مقدّس اسلام بود. سران قريش كه منتظر فرصتى بودند تا درباره محمّد صلى الله عليه و آله با سرپرست و پشتيبانش، ابو طالب گفتگو كنند، به بهانه عيادت به خانه وى رفتند و گفتند: اى ابو طالب تو بزرگ قبيله اى! كسى را دنبال محمّد بفرست تا به اين جا بيايد و در مورد مطالبى كه اين روزها به مردم مى گويد صحبت كنيم و با هم معامله و مصالحه كنيم تا نه او متعرّض خدايان ما شود و نه ما مزاحم او شويم. در نتيجه اختلاف و تفرقه در بين مردم تشديد نشود.

حضرت محمّد صلى الله عليه و آله به نزد عمو آمد. ابو طالب خطاب به ايشان عرض كرد:

اينان، بزرگان قريش هستند و براى بيان چنين موضوعى و به قصد دستيابى به سازش به اين جا آمده اند. شما چه مى فرماييد؟ حضرت در جواب عمو و خطاب به سران قريش سخنى پربار و زيبا فرمودند؛ سخنى كه سران قريش قطعاً عمق و عظمت آن را درك نكردند. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «كَلِمَة واحِدَة يُعْطُونيها يَمْلِكُونَ

______________________________

(1)- سوره ص: آيه 5.

مثالهاى زيباى قرآن،

ج 1، ص: 87

بِهِ الْعَرَبُ وَ يُدينُ لَهُمْ بِهِ الْعَجَمُ» اگر تنها در يك كلمه با من موافقت كنند هم مالك عرب مى شوند و هم عجم تابع آنها خواهد شد.

يعنى بر تمام جهان فرمان خواهند داد و همه جهانيان مطيع و تابع آنان مى شوند.

ابوجهل با تعجّب گفت: «نَعَمْ وَ ابيكَ عَشَرَ كَلِماتٍ» يك جمله كه سهل است ما ده جمله مى گوييم. حضرت فرمود: شما همين يك جمله را بگوييد كافى است:

«تَقُولُونَ لا اله الّا اللّهُ وَ تَخْلَعُونَ الانْدادَ مِنْ دُونِهِ» بگوييد خدايى جز خداى يكتا نيست و عبادت بتها را از گردن خود برداريد.

يعنى زير پرچم توحيد و يكتاپرستى جمع شويد تا عزّت و عظمت پيدا كنيد.

سران قريش با نگاهى ناباورانه و پرتعجّب گفتند: «اجَعَلَ الالِهَة الهاً واحِداً انَّ هذا لَشَى ء عُجابٌ.» «1»

اى بى خردان! آگاهانه از آن جاهلان گمراه پيروى مى كنيد. سپس مَثَل مورد نظر را بيان مى فرمايد: اى پيامبر! مَثَل تو در خواندن آيات قرآن براى اين جمعيّت بت پرست مشرك كه از پدران و نياكان خود كوركورانه تقليد مى كنند، مثل چوپانى است كه حيواناتش را صدا مى زند و آنها را به رفتن يا بازگشتن فرامى خواند؛ امّا حيوانات چيزى از سخنان چوپان را نمى فهمند و فقط آهنگ صداى صاحبش را مى شنوند و متأثّر مى شوند؛ يعنى اگر صداى قوى و پرطنين باشد، حركت مى كنند و اگر آرام باشد از حركت بازمى ايستند. كفّار و مشركان نيز چنين هستند. به اين معنا كه از سخنان پر مغز و بيانات شيوايت چيزى جز آهنگ صدايت را درك نمى كنند! اينان معنا و مفهوم آيات الهى را نمى فهمند و از گذشتگان خود تقليد مى كنند.

قطره هاى باران است و دل مشركان به سختى سنگ خارا و بى اثر از زندگى بخشى باران و يا دميدن در توده اى زغال، باعث هيچ اثرى و تغييرى در آن نمى شود. امّا همين كه پاره اى آتش

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 89

در ميان توده افتد، كمترين دمى، آن توده سرد و سياه زغال را به انبوهى از آتش گداخته و پرنور تبديل مى كند. با وجود فاعليّت فاعل در ابتدا قابل، قابليّت نداشت؛ ولى به محض اين كه قابليّت يافت، دگرگون گرديد. بنابراين با وجود نفوذ و تأثير آيات قرآنى، بعضى از مشركان شايستگى تأثيرپذيرى نداشتند و بدين خاطر قرآن در دل و جانشان راه نيافت و مشرك ماندند.

دوّم- بهره ورى انسانها از قرآن و معارف الهى آن، به ميزان شايستگى و توان آنان است. قرآن بوستانى است كه هر كس مى تواند تنها به قدر ذوق و توانش از گلهاى آن بهره مند شود و يا چشمه اى جوشان و زلال است كه تشنگان را سيراب مى كند و آب زندگى ساز خود را به همه مى بخشد. تنها با اين تفاوت كه قابليّت بهره مندى هر يك چه ميزان باشد و هر كس چه ظرفى با خود همراه داشته باشد.

اين كافران و بت پرستان نه ظرفى با خود دارند و نه امكانى براى نوشيدن جرعه اى از اين منبع فيض و رحمت الهى! زيرا كه تقليد كوركورانه آنان از كيش پرستش بتان پدرانشان، مانع آنان از چشيدن قطره اى از آن زلال معرفت الهى شده است. و به بيان ديگر اين پيروى از آيين نياكان، همچون پرده اى ضخيم بر روى گوش و زبان و چشمانشان كشيده شده است و آنان به تعبير قرآن مجيد «كر

و لال و نابينا» شدند؛ يعنى ابزار شناخت را از دست دادند. در نتيجه هيچ نمى فهمند.

آيه شريفه مورد بحث را به گونه ديگرى نيز تفسير كرده اند: اى مشركان! شما در برابر بت هاى خود زانو مى زنيد و با آنها به راز و نياز مشغول مى شويد و آنها را عبادت مى كنيد، در حالى كه اين بتان بى جان، همچون حيواناتى هستند كه سخنان شما را نمى شنوند و اعمالتان را نمى بينند و به وقت نياز سخنى را بر زبان نمى آورند؛ زيرا اينها كر و كور و لال هستند و چيزى نمى فهمند؛ يعنى اى انسان! تو خود آگاهانه شخصيّت خود را از بين مى برى. چرا در برابر اين بتهايى كه خود ساخته اى و به هنگام حاجت آنها را مى خورى زانو مى زنى و آن را مى پرستى؟

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 90

از آن جا كه ضمير «هُم» در «فَهُم» و ضمير «لا يعقلون» به افراد عاقل اشاره مى كند، به نظر مى رسد كه تفسير اوّل منطقى تر و بهتر باشد. در هر حال، اصلى ترين پيام آيه، ردّ تقليد كوركورانه از ديگران، پدران و پيشينيان است.

از آيات قرآن كه ظاهراً در مفاهيم، متضادّ يكديگرند، وظيفه «مسلمان مؤمن» چيست؟ آيا تقليد امرى پسنديده و رواست يا ممنوع و حرام؟ و آيا مؤمن مى تواند از آگاهان دين تقليد كند؟

مردم بر خلاف رأى و نظر تخصّصى خودشان هم باشد از آن تبعيّت مى كنند.

4- تقليد جاهل از عالم: يعنى كسى كه درباره موضوعى آگاهى ندارد، بايد از متخصّص آن فن پرسش و تبعيّت كند؛ مثلًا بيمار بايد به پزشك مراجعه كند؛ كسى كه مى خواهد ساختمان بسازد، بايد به مهندس ساختمان مراجعه كند و از تخصّص و تجربه او استفاده كند؛ كشاورزى كه مى خواهد چاه آب حفر كند به مهندس زمين شناسى مراجعه مى كند و ... و مردم بايد در مسايل شرعى و احكام فقهى به مراجع عظام تقليد مراجعه كنند. خلاصه اين كه تقليد جاهل از عالم به معناى رجوع به متخصّص و كارشناس و خبره است و اين مطلب در همه شئون زندگى جريان دارد و امرى معقول است.

بنابراين، سه نوع اوّل تقليد ممنوع است و آياتى كه تقليد را مذمّت مى كند ناظر بر اين سه نوع تقليد است. و قسم چهارم تقليد جايز، بلكه ممدوح است و

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 92

آيات گروه دوّم، اين نوع تقليد را تشويق مى كند؛ «1» ولى بايد توجّه داشت كه تنها اهل تخصّص و خبره هر كارى حقّ اظهار نظر درباره مسايل را دارند؛ نه كسانى كه بهره اى از آن علم ندارند. متأسّفانه، در اين ايّام ملاحظه مى كنيم كه افرادى كه هيچ تخصّصى در مسايل شرعى ندارند در هر موضوعى اظهار نظر مى كنند. در مورد حجاب، قصاص، عاقله، ارث، قضاوت زنان، اجتهاد بانوان، ديات و ... در حالى كه اطّلاعى از اين امور ندارند. آيا اين افراد هنگامى كه ناراحتى جسمى پيدا مى كنند، براى خود دارو هم تجويز مى كنند؟ و يا به هنگام ابتلا به يك مرض حادّ

و خطرناك خود چاقوى جرّاحى به دست مى گيرند و به عمل جرّاحى مشغول مى شوند؟ قطعاً خير. پس اين افراد چگونه به خود جرأت مى دهند كه در مسايل شرعى بدون اطّلاع لازم اظهار نظر كنند.

***______________________________

(1)- براى اطّلاع بيشتر از اين مبحث مى توانيد به پيام قرآن، جلد 1، صفحه 342 به بعد مراجعه كنيد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 93

و در برابر كسانى بوده و هستند كه به حدّ اقل معيشت، نان شب، محتاجند. اين مشكل در عصر ما شديدتر هم شده است.

به عنوان مثال، آمارها حكايت از آن دارند كه: «80 خ ثروت جهان تنها در اختيار 20 خ مردم كره زمين است» يعنى اگر جمعيّت جهان، پنج ميليارد نفر باشد، يك ميليارد نفر از مردم جهان، مالك 80 خ ثروت هاى دنيا هستند به عبارت ديگر كشورهاى صنعتى، پيشرفته و استكبارى، اگر جمعيّتشان يك ميليارد نفر در نظر گرفته شود، صاحب چهارپنجم ثروت عالم هستند و چهار ميليارد از جمعيّت كره خاكى، فقط يك پنجم ثروت هاى جهان را در اختيار دارند.

شگفتا كه اين نسبت، روز به روز به نفع ثروتمندان تغيير مى كند و در حقيقت شكاف ميان فقير و ثروتمند، هر روز بيشتر و عميق تر مى شود.

حمل كليدهاى آن براى يك گروه زورمند مشكل بود. اين داستان از داستان هاى زيبا و عبرت آميز قرآن مجيد است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 95

انبيا را محصول كار خود اعلام كردند و ...؛ ولى پس از هفتاد سال به شكست خود اعتراف كردند و در نتيجه، نظامشان از هم پاشيده شد و مردم تحت سلطه آنان نفس راحتى كشيدند.

دوّم- كشورهاى سرمايه دارى و بلوك غرب، برنامه هاى ديگرى طرح ريزى كردند و براى رفع فقر، مؤسّسات و سازمانهاى مختلفى تشكيل دادند: هلال احمر، صندوق بين المللى پول، بانك جهانى، صندوق تعاون سازمان ملل و برنامه هاى كمك هاى اقتصادى و غذايى به گرسنگان طراحى كردند و بودجه هايى براى كمك به كشورهاى عقب مانده در نظر گرفتند، ولى اين سازمان ها و برنامه ها هم دو ضعف ماهيّتى مهم دارند:

نخست آن كه اين كارها و اقدامات كم و اندك است و هيچ تناسبى با جمعيّت فقير جهان ندارد و به همين دليل، تغيير چندانى در چهره فقر جهانى پديد نياورده است.

و ديگر اين كه، اين كمك ها، معمولًا آميخته با اغراض سياسى است. اگر مصالح سياسى حاميان اين مؤسّسات اقتضا كند، كمك مى كنند، در غير اين صورت از ارسال كمك خوددارى مى نمايند؛ و حتّى گاه علناً بعضى از اين كشورها كمك كننده به اين مطلب اعتراف مى كنند. «1»

بنابراين، اين راه حل هم گرهى از مشكلات جامعه فقير جهان را نگشوده است.

در آن جا دخالت نظامى كنيم».

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 96

اسلام» است كه عمل بدان ها، سبب پر شدن شكاف فقر و كم شدن فاصله هاى طبقاتى مردم مى شود.

همان گونه كه در صدر اسلام و در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله با عمل به فرمان هاى الهى و دستورات دينى، چنان شد و براى اوّلين بار در تاريخ بشر، جامعه اى بى طبقه يا دست كم با فاصله طبقاتى بسيار اندك، عملًا پديدار شد.

امروزه هم، اگر بتوانيم در جامعه خود و حتّى همه جوامع بشرى، اين دستورالعمل ها را به كار بنديم، توزيع ناعادلانه ثروت و فاصله فقير و غنى و به طور كلّى نابرابرى در جوامع بشرى از ميان خواهد رفت.

قرآن مجيد براى تشويق مردم به انفاق تعبيرهاى زيبا و جذّابى به كار برده شده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 97

1- خداوند در آيه 96 سوره نحل مى فرمايد: «ما عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَ ما عِنْدَاللّهِ باقٍ» آنچه نزد شماست فانى مى شود، امّا آنچه نزد خداست باقى است.

چه تعبير زيبايى! چه عبارت كوتاه و پرمعنايى! يعنى اگر كسى ميليون ها تومان پول خرج كند، تماماً از بين مى رود؛ ولى اگر يك تومان براى رضاى خداوند و در راه خدا هزينه شود، نزد خداوند در خزانه غيب او باقى مى ماند؛ يعنى بر خلاف آنچه بيشتر مردم تصوّر مى كنند، انفاق نابود نمى شود.

2- در آيه 89 سوره نمل آمده است: «مَنْ جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها ...» هر كس كار نيك و خوبى انجام دهد، بهتر از آن را پاداش مى گيرد. «1»

برابر صراحت اين آيه شريفه، نه تنها انفاق و صدقه از بين نمى رود و نزد خداوند باقى مى ماند، بلكه خداوند در عوض، چيزى بهتر به انفاق كننده مى دهد.

3- آيه 160 سوره انعام ارزش انفاق را فراتر برده است و خداوند در آن آيه مى فرمايد: «مَنْ جاءَ بالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ امْثالِها ...» هر كسى كار خوبى انجام دهد، خداوند ده برابر به او پاداش مى دهد.

اين آيه كه به طور كلّى درباره «حسنات» است، «انفاق» يكى از حسنات بزرگ را هم در برمى گيرد كه برابر صراحت آن، ده برابر ثواب و پاداش دارد.

و سرانجام در آيه مورد بحث (آيه 261 سوره بقره) ارزش فوق العاده اى براى صدقه و انفاق بيان مى شود در اين آيه آمده است: «مَثَل كسانى كه انفاق مى كنند و قسمتى از اموالشان را در راه خدا به فقرا و

مساكين مى دهند، همچون يك دانه است كه هر گاه در زمينى حاصلخيز و مستعد كاشته شود، رشد و نموّ مى كند، به هفت خوشه تبديل مى شود و در هر خوشه يك صد دانه جاى مى گيرد» يعنى انفاق تا هفتصد برابر اجر و پاداش دارد و حتّى بيش از اين؛ زيرا كه خداوند براى هر

______________________________

(1)- اين آيه شريفه در سوره قصص، آيه 84 نيز آمده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 98

كس كه بخواهد آن را مضاعف، دو برابر يا بيشتر مى كند.

سپس آيه شريفه مى فرمايد: «شما نگران آن نباشيد كه اين ثواب ها از كجا مى آيد. چون خزانه غيب الهى، وسيع و گسترده است و علاوه بر اين خداوند نسبت به همه چيز و همه كس آگاه است».

و آن حضرت از متابعت هوا و هوس نهى شده است- «سبيل اللّه» به معناى قضاوت عادلانه و حق را به حق دار رساندن، مى باشد.

______________________________

(1)- اين تعبير بيش از 45 بار در قرآن مجيد به كار رفته است.

(2)- اين تعبير بيش از 25 بار در قرآن مجيد به كار رفته است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 99

بنابراين، با نتيجه گيرى از اين مطلب، اين ادّعا كه بعضى گفته اند، منظور از «سبيل اللّه» در آيه انفاق، تنها براى جهاد است، سخنى درست نيست؛ زيرا منظور مطلق «راه خدا» است و در برگيرنده همه نوع انفاق فى سبيل اللّه مى شود؛ مانند جهاد نظامى، جهاد فرهنگى يا جهاد سازندگى، تأسيس كتابخانه، كمك به نيازمندان، ساخت و راه اندازى بيمارستان و درمانگاه، تأسيس صندوق قرض الحسنه و ....

البتّه رعايت اولويّتها و ضرورتها، بسيار مهّم و بجاست و دست زدن به ابتكار و نوآورى باعث جلب و جذب گسترده مردم به اين گونه كارها مى شود كه در اين جا دو نمونه آن را برمى شمريم:

اوّل: صندوق كمك به خانواده زندانيان

شخصى به هر دليل كه زندانى شود، عمدتاً نان آور خانواده اى بوده است. در مدّت زندانى- به ويژه اگر طولانى باشد- خانواده وى دچار مشكل و عذاب مى شوند.

از يك سو، فقر مالى آنان را تهديد مى كند و از سوى ديگر، مشكلات اخلاقى و اجتماعى در كمين آنان مى نشيند. حال اگر به زندگى و معيشت آنان رسيدگى نشود، از يك زندانى، چندين مجرم و زندانى بالقوّه ديگرى پديد مى آيد و متأسّفانه در جامعه، كمتر به اين موضوع انديشيده مى شود و كمتر افرادى بدانها توجّه مى كنند.

در چنين شرايطى، اگر مانند بعضى از شهرستانها، صندوقى براى اين خانواده ها تأسيس

شود، تا هم مشكلات خانواده هاى زندانيان را بررسى و حل كند و هم به مشكل خود زندانيان رسيدگى كند، بسيارى از معضلات و كج رويهاى اجتماعى پيش از شكل گيرى، از بين مى رود؛ مثلًا اگر شخصى به

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 100

خاطر بدهى مالى زندانى باشد، پولى به عنوان «قرض الحسنه» به او پرداخت شود تا با پرداخت بدهى از زندان آزاد شود و بعدها با كار شرافتمندانه قرضش را بپردازد، جلوى مشكلات مالى، اخلاقى و اجتماعى فراوانى گرفته مى شود.

دوّم: جمعيّت كمك به بيماران كليوى

افراد بسيارى از بيمارى كليه رنج مى برند و تعدادى از آنان، هر چند روز يك بار دياليز مى شوند، در هر نوبت دياليز علاوه بر تحمّل دردى جانكاه هزينه زيادى نيز بر بيمار تحميل مى شود. بيشتر اين بيماران دياليزى با پيوند كليه شفا مى يابند؛ ولى اكثر آنان قادر به پرداخت هزينه هاى سنگين عمل پيوند نيستند. در چنين وضعى اگر جمعيّتى تشكيل شود، مى تواند با كمك به چنين بيماران نيازمند به پيوند كليه، هم خود آنان را از درد كشنده نجات دهد و هم خانواده شان را از اضطراب و نگرانى رهايى بخشد.

و نيز مى توان در ديگر امور، جمعيّت ها و مؤسّساتى «خيريّه و عامّ المنفعه» تأسيس كرد و بخشى از بار مالى و اجتماعى مشكلات مردم را بر دوش گرفت و آنها را حل كرد.

ندارد.

______________________________

(1)- الميزان، جلد 4، صفحه 331.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 101

گرچه نداشتن وجود خارجى، به مفهوم مثال آسيبى نمى رساند، همان گونه كه موضوع بعضى از مثَل هاى فارسى وجود خارجى ندارد؛ مانند اين كه شخص را به «غول بى شاخ و دم» تشبيه مى كنند، قطعاً چنين حيوانى وجود ندارد؛ ولى چون مَثَل دانه در قرآن آمده و خداوند دانا و حكيم آن را بيان كرده است، حتماً وجود خارجى دارد.

به همين منظور بعضى گفته اند: مراد از حبّه در اين آيه شريفه «دانه ارزن» است؛ چون يك دانه ارزن، هفتصد دانه مى دهد، نه گندم. ولى از آن جا كه در چند سال گذشته يك كشاورز بوشهرى از يك دانه گندم 4000 دانه به دست آورده بود، «اگر در آيه شريفه، حبّه به گندم نيز تفسير شود، مى توان براى آن وجود خارجى پيدا كرد.» «1»

يك

______________________________

(1)- تفسير نمونه، جلد 2، صفحه 235.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 102

مرتبه نيستند. مسلمانى كه از دو قرص نان خود، يك قرصش را انفاق مى كند، با مسلمانى كه ده قرص نان دارد و يك قرص انفاق مى كند، يكسان پاداش نمى گيرند. انسانى كه به يك خانواده نيازمند بدون اظهار نياز، كمك مى كند با شخصى كه به محتاج طلب كرده، كمك مى كند، به يك ميزان اجر نمى برند.

خلاصه اين كه، زمان، مكان، ويژگى ها و موضوع انفاق، كمك كننده و كمك شونده، كيفيّت كمك، همه و همه در نتيجه كار تأثير مى گذارند و شخصى كه همه اين شرايط را به خوبى دارا باشد، به درجه اى مى رسد كه ديگر اجر او بى حساب است «يُرْزَقُونَ فيها بِغَيْرِ حِسابٍ». «1»

دوّم و سوّم نيز، يتيمى و اسيرى درخواست كمك كردند و آن عزيزان نان هاى افطارى خود را به آنان بخشيدند. روز چهارم در

______________________________

(1)- سوره مؤمن، آيه 40.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 103

حالى كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله بر ناتوانى اين خانواده نگران بود، سوره دهر در شأن انفاق آنان نازل شد». «1» و در آن توصيف و تمجيدهاى فراوان از انفاق آنان و وعده نعمت هاى بهشتى براى آنان بيان شده است.

از اين رو، خاندان عصمت و طهارت كه در اين سه روز، تنها پانزده قرص نان به نيازمندان دادند، اين همه فضيلت به دست آوردند.

آيات 9 و 10 سوره دهر دراين باره مى فرمايد: «انَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللّهِ لا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُوراً انّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا يَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِيراً» ما شما را [تنها] به خاطر خدا اطعام مى كنيم و هيچ پاداش و سپاسى از شما نمى خواهيم. ما از پروردگارمان مى ترسيم در آن روزى كه عبوس و سخت و هولناك است. آرى، اخلاص و نيّت پاك است كه چنين ثمرات ارزشمندى در پى دارد.

نمونه اى كه بيان شد و ديگر نمونه هاى مشابه كه در طول تاريخ از معصومان عليهم السلام و اوليا و بزرگان دين نقل شده است، الگوهايى است براى ما مسلمانان كه با الهام گرفتن از آنها به سوى جامعه اسلامى مطلوب و بدون نابرابرى اقتصادى روى آوريم.

از روايات و احاديث مى توان چنين نتيجه گرفت كه: يكى از ويژگى هاى جامعه اسلامى مطلوب، نبود فقير و نيازمند در آن است. جامعه اى كه فقر از آن برچيده و ريشه آن خشكانده شده باشد.

يعنى اگر روزى به حدّى از توانايى اقتصادى و توزيع عادلانه

ثروت برسيم كه در سراسر كشورهاى اسلامى، فقر و فقير وجود نداشته باشد، در آن صورت، از نظر اقتصادى جامعه اسلامى مطلوبى خواهيم داشت.

اين عقيده و خواسته، يك ادّعا و شعار يا سخن احساس برانگيز و يا شعر

______________________________

(1)- التبيان، جلد 9، صفحه 211.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 104

نيست، بلكه مضمون روايتى است از ششمين پيشواى شيعيان جهان، حضرت امام صادق عليه السلام؛ به اين روايت توجّه كنيد:

محمّد بن مسلم، يكى از اصحاب عاليقدر امام ششم، از آن حضرت نقل مى كند كه فرمودند: «انَّ اللّهَ عَزَّوَ جَلَّ فَرَضَ لِلْفُقَراءِ فى مالِ الاغْنياء ما يَسعُهُمْ وَ لَوْ عَلِمَ انَّ ذلِكَ لا يَسْعُهُمْ لَزادَهُمْ، انَّهُمْ لَمْ يُؤتَوا مِنْ قِبَلِ فَريضَةِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ، وَلكِنْ اوتُوا مِنْ مَنْعِ مَنْ مَنَعَهُمْ حَقَّهُمْ لا مِمّا فَرَضَ اللّهُ لَهُمْ، وَ لَوْ انَّ النّاس ادّوا حُقُوقَهُمْ لَكانُوا عايِشينَ بِخَيْرِ» خداوند- عزيز و جليل- در مال ثروتمندان براى فقرا و نيازمندان مقدار حقّى قرار داده است كه براى آنان كفايت مى كند (يعنى اگر ثروتمندان حقوق واجب الهى خود را بپردازند، نيازمندان بى نياز مى شوند) و اگر آنچه را بر ثروتمندان واجب كرده است، براى رفع نياز فقرا كافى نبود، خداوند آن را بيشتر مى كرد. (يعنى اگر خمس و زكات از همه آنانى كه برايشان واجب شده است گرفته شود و در مصارفش صرف شود، فقيرى باقى نخواهد ماند). فقر فقرا از ناحيه نقصى در قانون الهى نيست، بلكه از ناحيه خوددارى ثروتمندان از پرداخت حقوق واجب شده بر آنان است و اگر ثروتمندان حقوق واجب شده خود را بپردازند، [نه تنها فقر از جامعه رخت بر مى بندد، بلكه تمام مردم در آرامش زندگى خواهند كرد.

«1»

اگر در جامعه فقر وجود داشته باشد، تنها فقير متضرّر نمى گردد، بلكه كلّ جامعه آسيب مى بيند؛ چه، فقر ريشه بسيارى از گناهان از جمله: دزدى، كارهاى خلاف عفّت و ... مى باشد.

در روايتى ديگر از امام صادق عليه السلام آمده است: «وَ لَوْ انّ النّاسَ ادّوُا زَكاةَ

______________________________

(1)- وسائل الشّيعه، جلد 6، ابواب ما تجب فيه الزكاة، باب 1، حديث 2 و نيز «من لا يحضره الفقيه»، جلد 2، ابواب الزكاة، باب 1 (علة وجوب الزكاة)، حديث 4 و نيز «كافى»، جلد 3، «كتاب الزكاة» باب فرض الزكاة، حديث اوّل.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 105

امْوالِهِمْ، ما بَقِى مُسْلِمٌ فَقيراً مُحْتاجاً و لَاسْتَغْنِى بِما فَرَضَ اللّهَ وَ انّ النّاسَ ما افْتَقَرُوا وَ لا احْتاجُوا وَ لا جاعُوا وَ لا عَرَوا الّا بِذُنُوبِ الاغْنيا»؛ «1» اگر مردم زكات اموالشان را پرداخت مى كردند، حتّى يك مسلمان فقير و محتاج پيدا نمى شد و فقرا با همان حقوق واجب شده [بر اغنيا] بى نياز مى شدند. مردم به واسطه گناه ثروتمندان (ندادن حقوق واجب مالى) محتاج، فقير، گرسنه و برهنه هستند.

برابر اين روايت، حقوق واجب مالى از قبيل خمس و زكات، نياز نيازمندان را تأمين مى كند و در صورت عمل به اين قوانين ريشه فقر در جامعه خشكيده مى شود.

در اين جا پرسشى مطرح مى شود كه: ديگر چه نياز به انفاق و صدقات مستحبّى است و كمك هاى تبرّعى و داوطلبانه كه موضوع بحث ما در اين آيه شريفه (آيه 261 سوره بقره) است در اين ميان چه نقشى دارد؟

با دو استدلال مى توان به اين پرسش پاسخ داد:

اوّل- اين كه ممكن است عدّه اى از ثروتمندان از وظيفه شرعى خود تخلّف كنند و زكات مال خود را

نپردازند- همان گونه كه اكنون بسيارى از ثروتمندان توفيق انجام آن را از دست مى دهند- در اين صورت صدقات مستحبّى و كمك هاى داوطلبانه و تبرّعى، اين كمبود را پر مى كند.

بنابراين، در واقع مؤمنان نيكوكار، وظيفه و تكليف ثروتمندان نافرما را بر عهده مى گيرند و علاوه بر انجام وظيفه دينى و پرداخت حقوق واجب مالى، انفاق هاى مستحبّى هم انجام مى دهند.

دوّم- زكات و ديگر پرداخت هاى دينى كه بر ثروتمندان واجب است، در صورت پرداخت، ما يحتاج ضرورى و لوازم اوّليّه زندگى فقرا را تأمين مى كند و

______________________________

(1)- وسائل الشّيعه، جلد 6، ابواب ما تجب فيه الزكاة باب اوّل، روايت ششم.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 106

حدّ اقل واجب معيشت نيازمندان را برآورده مى سازد. ولى نقش انفاق، توسعه زندگى مساكين و نيازمندان و رسانيدن آنان به سطحى از زندگى نسبتاً مرفه و آبرومند است.

نتيجه اين كه: با در نظر گرفتن ميزان و نوع فقر در جامعه خود، مى توان دريافت كه چه مقدار به جامعه مطلوب اسلامى نزديك شده ايم.

فرضى محذوب، ندارد و برابر ظاهر آيه، مشبّه شخص انفاق كننده است كه شخصيّت، كمال، ويژگى هاى معنوى و ارزش هاى انسانى او تا هفت صد برابر رشد و نموّ مى كند.

مصداق اين اعتقاد، آيات و رواياتى است كه دلالت مى كند بر اين كه انسان همچون گياه رشد و نموّ مى كند.

اوّل- خداوند متعال در آيات 17 و 18 سوره نوح مى فرمايد: «وَ اللّهُ انْبَتَكُمْ مِنْ الْارْضِ نَباتاً ثُمَّ يُعيدُكُم فِيها وَ يُخْرِجُكُمْ اخْراجاً» [حضرت نوح عليه السلام خطاب به قومش مى گويد:] خداوند شما را همچون گياهى از زمين رويانيد سپس شما را به

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 107

مثالهاى زيباى قرآن ج 1 153

همان زمين باز مى گرداند، و بار ديگر شما را خارج مى سازد.

در اين آيه شريفه وجود انسان به يك گياه تشبيه شده است كه پرورش مى يابد، سپس خشك مى شود و دوباره زنده مى شود و مى رويد و سپس خشك مى گردد و بار ديگر زنده مى شود و ....

دوّم- خداوند كريم در آيه 37 سوره آل عمران مى فرمايد: «فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ انْبَتَها نَباتاً حَسَناً وَ كَفَّلَها زَكَرِيّا ...» همسر عمران، مادر حضرت مريم، باردار شد، نذر كرد كه اين فرزندش را در خدمت بيت المقدّس قرار دهد؛ امّا وقتى وضع حمل كرد، بر خلاف انتظارش، مولود را دختر ديد. مريم تحت نظر زكريّاى پيامبر عليه السلام پرورش يافت و خداوند او را چون يك گياه زير نظر پيامبرش رشد و نمو داد. در اين آيه نيز سخن از تشبيه انسان به گياه است.

سوّم- در حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده است كه: «ايّاكُمْ وَ خَضْراءُ الدِّمَنْ، قيلَ وَ ما خَضْراءُ الدِّمَنْ؛ قالَ:

الْمَرْئَة الْحَسْناءُ فى مَنْبَتِ السُّوءِ» «1» پرهيز كنيد از گلهاى دمن. از آن حضرت پرسيده شد كه منظور از «خضراء الدمن» «2» چيست؟

حضرت فرمود: منظور از گلهاى مزبله، زنان زيبايى هستند كه در خانواده هاى آلوده اى پرورش يافته اند. در اين فرموده رسول خدا صلى الله عليه و آله نيز انسان به گياه تشبيه شده است.

از سوى ديگر، اين روايت براى جوانانى كه در انديشه تشكيل خانواده هستند، پيامى روشن و توصيه اى مهم در بردارد. پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله سفارش مى كند، در انتخاب همسر تنها به زيبايى ظاهرى نينديشيم، بلكه به خانواده و محيط پرورشى اش نيز توجّه كنيم؛ زيرا زيبايى ظاهرى براى مدّتى كوتاه، ارضا كننده و يك «ارزش» است. پس از دوران كوتاه اوّليّه ازدواج، معيارهاى اصلى زندگى

______________________________

(1)- وسائل الشّيعه، جلد 14، ابواب مقدّمات النكاح، باب 7، حديث 7.

(2)- دِمَن جمع دمنَه به معناى مزبله و زباله دان است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 108

خانوادگى؛ يعنى تربيت، فرهنگ، انديشه و ارزشهاى كسب شده در خانه و خانواده است كه مطرح مى شود و خود را مى نماياند و اگر خداى ناكرده، همسر زيبا، سيرت و خوى و منش زيبا نداشته باشد محيط مقدّس خانه به جهنّمى طاقت فرسا مبدّل مى شود.

همان گونه كه در موارد ياد شده بالا، آيات قرآنى و حديث نبوى، ديده مى شود، انسان به گياه تشبيه شده است. بنابراين، مى توان استدلال كرد كه در آيه انفاق هم انسان، يعنى شخص انفاق كننده، به دانه پربركت گياهى تشبيه شده است. در نتيجه مفهوم و پيام آيه مزبور چنين است كه: اى انسان! تو همانند گياهى و انفاق بسان آبى است كه گياه بدان زنده

مى ماند و رشد مى كند. به بيان ديگر انفاق در وجود تو صفات عالى انسانى، بخشش، سخاوت، مروّت، انصاف، شجاعت و ... را زنده مى سازد.

اين صفات در آغاز، «فعل» يعنى عمل تنهاست. پس از چندى بار تكرار «عادت» مى شود؛ سپس در صورت تداوم جزء «حالات» انسان مى شود و سرانجام به صورت «ملكه» «1» جزيى از وجود او مى گردد.

بنابراين، انفاق پيش از آن كه نفع مادّى براى نيازمند داشته باشد، سود معنوى براى انفاق كننده دارد و هر چه اين انفاق خالصانه تر، پاكتر و مناسب تر باشد، به همان نسبت رشد آثار آن بيشتر مى شود. شايد هر يك از ما تجربه كرده باشيم هنگامى كه به شخص نيازمندى كه على رغم احتياج شديد، هرگز دست نياز سوى ديگرى دراز نمى كند، پنهانى و با حفظ حرمت و آبرو وى را كمك مى كنيم،

______________________________

(1)- ملكه به معناى «صفت راسخ در نفس» است. توضيح آن كه هرگاه به سبب فعلى از افعال، هيأتى در نفس پيدا شود، اين هيأت را كيفيّت نفسانى نامند و اگر اين كيفيّت «سريع الزّوال» باشد، آن را «حال» گويند؛ امّا هر گاه بر اثر تكرار و ممارست، در نفس رسوخ يابد و «بطى ء الزّوال» شود، ملكه و عادت و خلق مى گردد. (از تعريفات جرحانى به نقل از لغت نامه دهخدا).

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 109

لذّتى معنوى در خود حس مى كنيم و به نوعى آرامش درونى و حالتى روحانى و كيفيّتى معنوى دست مى يابيم.

اينها همان رشد و تعالى اى است كه «آيه شريفه مَثَل» بدان دلالت دارد. خداوند قادر و رحمان مى توانست به همه فقرا آن اندازه مال و ثروت بدهد كه هيچ نيازمندى در جهان وجود نداشته باشد؛

ولى آفريدگار حكيم به من و تو مسلمان دستور داد با انفاق فاصله ميان خود و نيازمند را كم كنيم و فقر مالى را از بين ببريم، تا آثار و بركات انفاق در وجودمان ظاهر شود و به سطوح بالاترى از معنويّت دست يابيم.

بنابراين، در انفاق منّتى بر خداوند و انفاق شونده نيست، بلكه اين خداست كه بر ما منّت دارد كه اين توفيق بزرگ را نصيبمان كرده است: «اللّهمَّ وَفِّقْنَا لِما تُحِبُّ وَ تَرْضى».

از مجموعه مطالب ياد شده بالا مى توان، آيه شريفه 261 سوره بقره را به صراحت ظاهر آن و بدون استفاده از جمله فرضى محذوف، تقدير، تفسير كرد.

اگرچه بر تفسير خود پاى نمى فشاريم و حتّى مى توان گفت كه هر دو تفسير توأمّاً قابل توجّه و پذيرفتنى است؛ يعنى مى توان از آيه چنين استنباط كرد كه هم مال شخص انفاق كننده رشد مى كند و هم خود شخص و شخصيّت و خصايص انسانى او. «1»

كس صدقه و انفاق و كمكى از مال حلال بنمايد- البتّه خداوند جز مال حلال و پاكيزه را نمى پذيرد- خداوند رحمان با دست راستش آن را مى گيرد، اگرچه يك دانه خرما باشد؛ سپس آن مال انفاق شده در دست خداوند رشد و نموّ مى كند و به قدرى بزرگ مى شود كه از يك كوه بيشتر مى شود. «1»

در اين روايت چند نكته مهم و قابل توجّه ديده مى شود:

اوّل- در روايت گفته شده است كه خداوند با دست راست مال انفاق شده را مى گيرد. اين گفته پرسشى را در ذهن مطرح مى سازد كه مگر خداوند جسم است كه عضو و اندام داشته باشد؟

بديهى است كه خداوند وجود مادّى و جسم نيست و اين تعبير «دست راست خداوند» كنايه از قدرت كامل خداوند است. زيرا در بدن انسان، دست راست قوى تر و صميمى تر است. بنابراين، مفهوم عبارت اين است كه: خداوند با قدرت كامل توأمم با احترام، مال انفاق شده را مى گيرد.

دوّم- آنچه در اسلام اهمّيّت دارد، كيفيّت و انگيزه عمل است نه كميّت و ظاهر آن. بنابراين اگر تنها يك دانه خرماى حلال بدون منّت و آزار به نيازمندى داده شود، در پيشگاه خداوند ارزشمندتر از انبوهى خرماى غير حلال و يا همراه با منّت و آزار است.

سوّم- برابر اين روايت مال انفاق شده، رشد و نموّ مى كند و هفت صد برابر يا بيشتر مى شود. بنابراين حديث، مال انفاق شده، نزد خدا مى ماند و رشد مى كند و در قيامت به صاحبش، شخص انفاق كننده، بازگردانده مى شود و سبب نجات و رستگارى وى مى گردد.

______________________________

(1)- صحيح مسلم، جلد 2، صفحه 702. مضمون اين روايت در منابع اهل بيت عليهم السلام

نيز آمده است، ر. ك. وسائل الشّيعه، جلد 6، ابواب الصدقه، باب 7، حديث 5 تا 8.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 111

ياد شده، دست بنده نيازمند دست خداست و خانه او، خانه خدا؛ و در حقيقت هر چه در دست فقير گذاشته مى شود، در دست خدا جاى مى گيرد و شايد بدين استدلال باشد كه در بعضى از روايات گفته شده است كه وقتى مالى به فقير مى دهى، دستت را پايين تر از دست او بگذار تا نيازمند، آن را از دست تو بردارد؛ زيرا به واقع نه دست نيازمند كه دست خدا و قدرت كامل اوست كه آن مال را از تو

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 112

تحويل مى گيرد. زنهار! كه بى حرمتى كنى و يا فقيرى را تحقير نمايى.

آيه شريفه فوق در آيه 11 سوره حديد نيز تكرار و جمله اى هم بر آن افزوده شده است. «مَنْ ذَا الَّذى يَقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ اجْرٌ كَريمٌ ...»

يعنى [اوّلًا] چند برابر به او برمى گرداند و [در مرحله بعد] اجر كريم و پاداش پرارزش در انتظار اوست.

دوّم- در آيه 92 سوره آل عمران مى خوانيم: «لَنْ تَنالُوا البِّرَ حَتّى تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَى ءٍ فَانَّ اللّهَ بِهِ عَليمٌ» هرگز به [حقيقت نيكوكارى نمى رسيد مگر اين كه از آنچه دوست داريد، [در راه خدا] انفاق كنيد، و آنچه انفاق مى كنيد، خداوند از آن آگاه است.

و نيز در آيه شريفه 267 سوره بقره آمده است: «يا ايُّهَا الَّذينَ آمَنُوا انْفِقُوا مِنْ طَيِّباتِ ما كَسَبْتُمْ وَ مِمّا اخْرَجْنا لَكُمْ مِنَ الارْضِ ...» اى ايمان آورندگان از دستاوردهاى نيكوى خويش و از آنچه برايتان از زمين رويانديم انفاق كنيد.

غذاى مانده، لباس مندرس و پاره، ميوه گنديده، لوازم زايد و مانند اينها را انفاق نكنيد كه بى ارزش اند، بلكه از چيزهاى

خوب و ارزشمند خود انفاق كنيد. و حتّى در آيه مورد بحث به فراتر از اين دستور مى دهد كه نه تنها از دستاوردهاى خوب و ارزشمند خود انفاق كنيد، بلكه چيزى را در راه خداوند به نيازمندان بدهيد كه خود دوست مى داريد. همان غذايى كه خود مى خوريد در انفاقتان به نيازمندان بخورانيد. همان جامه اى كه بر تن فرزندان خود مى كنيد، بر فرزندانشان بپوشانيد و همان آسايشى كه براى خود و خانواده خود مى خواهيد، براى آنان بخواهيد و فراهم آوريد.

در نظام ارزشى اسلام، آنچه كه اهمّيّت دارد، كيفيّت و چگونگى عمل است نه كميّت و مقدار آن. گاهى يك دانه خرماى انفاق شده از هزاران دانه خرماى ديگر باارزش تر است؛ چرا كه شايد از مال حلال نبوده باشد و يا انفاق به قصد ريا

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 113

انجام شده باشد در اين مورد حكايتى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل مى كنيم كه بيانگر ظرايف و دقايق انفاق است:

پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مسلمانان را براى يكى از جنگهاى صدر اسلام آماده و آذوقه تهيّه مى كردند. هر كس به ميزان توانايى خود كمك مى كرد. حتّى يكى از مسلمانان چهار هزار «مَن» خرما تقديم پيامبر كرد. ابو عقيل انصارى كه يكى از مسلمانان فقير مدينه بود، علاقه مند به مشاركت در اين بسيج مالى و شركت در اين هميارى عمومى بود؛ ولى تمامى درآمد روزانه او تنها به ميزان حدّ اقل معاش خانواده او بود. بناچار تصميم گرفت، شب ها نيز كار كند و درآمد آن را به عنوان كمك به پيامبر صلى الله عليه و آله تقديم كند.

وى همچون كار روزانه اش، از

بيرون شهر مدينه آب آشاميدنى آورد و به مردم فروخت. حاصل و درآمد اين كار شبانه و تلاش خستگى ناپذير او تنها به اندازه تهيّه يك «مَن» خرماى نامرغوب شد كه آن را خالصانه به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله تقديم كرد. يا رسول اللّه! اين هم كمك من براى سربازان اسلام.»

جمعيّت منافق حاضر در آن جا، شروع به تمسخر اين مسلمان مخلص كردند.

«عجب خرمايى! اگر سربازها آن را بخورند، حتماً پيروز مى شوند. ابو عقيل! اين همه خرما را چطور آوردى؟»

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله از اين سخنان و رفتار منافقان ناراحت شد و خطاب به ابو عقيل انصارى فرمود: «ابو عقيل جلو بيا و خرماهايت را روى اين تل خرما بريز تا باعث بركت آنها شود».

در اين هنگان آيه 79 سوره توبه در شأن ابو عقيل و در مذمّت منافقان نازل شد:

«الّذينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِعينَ مِنَ المؤُمِنينَ فِى الصَّدَقاتِ وَ الَّذينَ لايَجِدُوَنَ الّا جُهْدَهُمْ فَيَسخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللّهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ اليمٌ» آنهايى كه از مؤمنان مطيع در صدقاتشان عيب جويى مى كنند و كسانى را كه [براى انفاق در راه خدا]

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 114

جز به مقدار [ناچيز] توانايى خود دسترسى ندارند، مسخره مى كنند، خدا آنان را مسخره مى كند [كيفر استهزا را به آنان مى دهد] و براى آنان عذاب دردناكى است! «1»

***______________________________

(1)- تفسير نمونه، جلد، 8، صفحه 55.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 115

عَلى شَىْ ءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَ اللّهُ لايَهْدِى الْقَومَ الْكافِرينَ» اى كسانى كه ايمان آورده ايد! بخششهاى خود را با منّت و آزار باطل مسازيد. همانند كسى كه مال خود را براى نشان دادن به مردم، انفاق مى كند و به خدا و روز رستاخيز ايمان نمى آورد. [كار او] همچون قطعه سنگى است كه بر آن [قشر نازكى از] خاك باشد [بذرهايى در آن افشانده شود] و رگبار باران بدان رسد [و همه خاكها و بذرها را بشويد] و آن را صاف [و خالى از خاك و بذر] رها كند. آنان از كارى كه انجام داده اند، چيزى به دست نمى آورند و خداوند جمعيّت كافران را هدايت نمى كند.

مَثَل هاى پنجم و ششم، كه هر دو درباره «انفاق» است، مثل هايى تكرارى نيستند؛ زيرا در مثل پنجم، فضيلت و ارزشمندى انفاق مطرح شده بود و سخن از تشويق به انفاق در آن بوده است؛ ولى در اين مثل، بحث درباره انفاق منفى است و اين كه افراد باايمان نبايد انفاق هاى خود را در راه خدا، بر اثر منّت گذاردن و آزار رساندن به ديگران باطل سازند.

***

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 116

مى كند: نخست، منّت گذاردن و ديگر، آزار و اذيّت رساندن؛ زيرا گاه ديده مى شود كه كسى به ديگرى كمك مى كند؛ ولى تا آخر عمر او را اذيّت مى كند؛ مثلًا مى گويد: «اگر من نبودم بيچاره مى شدى و آبرويت مى رفت» يا «آبرو و سرمايه ات مرهون من است» و يا «اين پول را بگير، ولى ديگر تو را اين جا نبينم».

نه تنها آزار و منّت بر فقير، صدقه را باطل مى كند و كارى پسنديده محسوب نمى شود، حتّى قطع سخن نيازمند در شرح حال و بيان مشكلات خويش، امرى نكوهيده و ناپسنديده است.

در روايتى آمده است: «اگر فقيرى شرح حال و مشكلات و ناراحتى هايش را برايت مى گويد، اگر نمى توانى كمكش كنى، دست كم به سخنش گوش كن و كلام او را قطع نكن». «1» زيرا اگر چنين كنى و سپس به او كمك نمايى، كمكت بى فايده و از نظر اسلام بى ارزش است.

بجاست درباره «منّت» توضيح بيشترى داده شود: اصل اين كلمه «مَنْ» به معناى وزن خاص است و شايد كاربرد منّت بدين خاطر باشد كه «من» در معناى وزن، سنگينى ايجاد مى كند و بارى را بر ترازو تحميل مى كند. شخص منّت گذار

______________________________

(1)- وسائل الشّيعه، جلد 6، ابواب الصدقه، باب 22، حديث 3.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 117

نيز نوعى سنگينى بر ديگرى وارد و تحميل مى كند و در حقيقت شخص منّت پذير با اين عمل او احساس سنگينى مى كند.

از سوى ديگر، هرگاه شخصى نعمتى را به ديگرى ببخشد به آن «منّت» گويند كه خود به دو دسته تقسيم مى شود:

اوّل- منّتِ عملى كه شخص عملًا نعمتى را به ديگرى ببخشد. اين نوع منّت پسنديده و ستايش شده است.

دوّم- منّت ادّعايى و زبانى

كه شخص تنها سخن از دادن نعمت به ديگرى مى كند و عملًا دادن نعمت در ميان نيست. در قرآن مجيد اين كلمه و مشتقّاتش بيش از بيست بار به كار برده شده است.

از جمله، در آيه 17 سوره حجرات مى خوانيم: «يَمُنُّونَ عَلَيْكَ انْ اسْلَمُوا قُلْ لاتَمُنُّوا عَلَىَّ اسْلامَكُمْ بَلِ اللّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ انْ هَداكُمْ لِلْايمانِ ...» [اين عرب ها] بر تو منّت مى گذارند كه مسلمان شده اند. بگو به خاطر اسلام آوردنتان بر من منّت نگذاريد [شما منّتى بر اسلام نداريد] بلكه خداوند بر شما منّت دارد كه شما را هدايت كرده است.

در اين جا منّت اوّل، منّت ادعايى و زبانى است؛ زيرا عربها نعمتى بر پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نرسانده بودند؛ زيرا مثلًا اگر بيمارى نزد پزشكى برود و پزشك نسخه اى براى درمان به او بدهد و او با عمل بدان، تندرست شود، آيا بيمار منّتى بر پزشك دارد؟

منّت دوّم در آيه شريفه بالا كه از سوى خداوند است، منّت عملى است؛ زيرا خداوند نعمت اسلام آوردن را به آنان داده است.

بنابراين، منّت از ناحيه خداوند، به معناى بخشش و منّت عملى است؛ ولى منّت از سوى انسانها، مى تواند به هر دو معناى ياد شده باشد. و امّا منّت مورد نظر در آيه شريفه بالا، منّت ادعايى و زبانى است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 118

در ادامه آيه شريفه، خداوند مى فرمايد: مَثَل چنين كسانى كه اين گونه انفاق مى كنند و منّت مى گذارند، مَثَل آدم كافر يا رياكار است؛ زيرا چنين شخصى نه به خدا ايمان دارد، نه به روز رستاخيز. بنابراين، چنين انفاقى هم به درگاه خداوند، پذيرفتنى نيست؛ چه شرط قبولى انفاق، ايمان است

و اخلاص و چنين شخصى كه ايمان ندارد، مخلص نيز نمى باشد. سپس مى فرمايد: مَثَل هر دوى آنان يعنى رياكار و انفاق كننده ادعايى و زبانى، مثَل قطعه سنگى صاف است كه لايه اى خاك بر سطح آن نشسته است و بر اين خاك ظاهراً بارور، بذرى افشانده اند:

«فَاصابَهُ وابل» ناگاه دانه هاى درشت باران مى بارد و در يك آن، تمام اين خاكها و بذرها را مى شويد و از بين مى برد و سنگ بى هيچ پوششى، خود را نمايان مى سازد. «لايَقْدِرُونَ عَلى شَى ءٍ» تلاش هايى كه در اين بذرافشانى صرف شده بود، همه بى حاصل مى شود؛ زيرا اين كار تنها بر پايه توجّه به ظاهر بوده است و نه عملى متّكى بر شناخت باطن و عمق.

همان گونه كه باران نعمت زا و حيات بخش كه كشتزارها را بارور مى سازد، در اين مَثَل كشت و كاشته را نابود ساخته است، آيات الهى نيز مؤمنان و صالحان را از بركت نعمات الهى خود، بهره مند و هدايت مى كند، ولى كافران و منافقان را رسوا و گمراه.

كشاورزى كه دانه اخلاص مى كارد و شخصى كه دانه ريا كشت مى كند، هر دو زحمت كشيده اند؛ لكن دستاوردهاى متفاوتى نصيبشان مى شود. آن يكى هفت صد برابر و شايد بيشتر و اين ديگرى، هيچ و حتّى همه داشته هايش را نيز از دست مى دهد.

ظريف و مهم نهفته است و آن، «جهانى بودن دين اسلام» است؛ يعنى اين اسلام محدود به يك سرزمين و مختص به يك قوم و قبيله و نژاد نمى باشد.

2- ريا و تظاهر، عملى بى بنيان و ناپايدار است و رياكار و متظاهر، محكوم به رسوايى است؛ زيرا هر رويداد و پديده اى ممكن است، پرده هاى رياى آنان را بدرد و حقيقت پرفريب آنان را آشكار سازد. همان گونه كه در اين آيه شريفه، قطره هاى باران، لايه خاك روى سنگ را مى شويد و حقيقت سختى سنگ را نمايان مى سازد.

3- كسانى كه انفاقهايشان توأم با آزار و اذيّت كمك شوندگان است، وجودى همچون سنگ اند و قلب هايشان به سختى سنگ. نكته قابل توجّه آن است كه اين سختى قلب و سرشت اين گونه اشخاص را باران لطيف، آشكار و نمايان مى سازد. باران كه دانه را سيراب و بارور مى كند، در اين مثَل آن را از بين مى برد و در اين مثال نمى توان بر باران و بذر خرده گرفت. باران آيات الهى نيز در قلب شخص رياكار، باعث شسته شدن لايه ريا و سبب نمايش سختى قلب و رسوايى صاحب خود مى شود.

4- رياكاران و انفاق كنندگانى كه منّت مى نهند، بهره و ثمره اى از كار خود به دست نمى آورند. همان گونه كه يك كشاورز كه بر زمين سخت و سنگى بذرافشانى مى كند، هم بذرش را از دست مى دهد و هم تلاش بى حاصل مى كند، انفاق هاى رياكارانه و پرمنّت نيز، نه تنها ثوابى عايد انفاق كننده نمى كند، بلكه مال انفاق شده را نيز از بين مى برد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 120

5- در بيشتر تفكّرات فلسفى و به باور عموم انسان ها «پول» چيزى ارزشمند و

پولدارى يك ارزش است. دين مبين اسلام با در نظر داشتن اهمّيّت و نقش پول در زندگى مادّى انسان ها، معتقد است كه مفاهيمى همچون ايمان، ايثار، شهادت و ...

ارزشى، ارزشمندتر از «پول» هستند. از جمله اين ارزش ها، احترام به انسانيّت و حرمت آبرو و حيثيّت «مؤمن» را مى توان برشمرد.

بنابراين، كسى كه به گمان خود براى كمك به يك نيازمند به شيوه آشكار مبلغى پول مى پردازد و با اين عمل خود، آبرو و حيثيّت انسانى وى را از بين مى برد، آيا مى تواند عمل خود را «كمك»، «صدقه» و يا «انفاق» بنامد؟ و در برابر از خداوند طلب پاداش كند؟

متأسّفانه نظام ارزشى مكتب هاى مادّى دنيا، پول و مظهر امروزى آن «دلار» است كه توجيه كننده اقدامات و موجّه سازنده بسيارى از جنايات فجيع انسانىِ صاحبان آن مى باشد.

از جمله اين جنايات ننگين مى توان از خريد و فروش انسانها، به ويژه دختران و پسران خردسال نام برد. دلّالان بين المللى، دختران و پسران خردسال كشورهاى جهان سوّم، بخصوص كشورهاى شرقى را به ارزان ترين قيمت مى خرند و آنان را به غرب متمدّن مى برند و به قيمت هاى گزاف به غربيان طرفدار حقوق بشر مى فروشند. اين خردسالان معامله شده، مورد سوء استفاده هاى متعدّد از جمله پيوند اعضاى بدن و آزار جنسى قرار مى گيرند.

يكى ديگر از اقدامات توجيه شده با دلار، آن است كه غربيان، حتّى «دموكراسى» را كه بنيان ادعايشان در حقوق بشر بر آن استوار است، با «دلار» معامله مى كنند. مثلًا آراى مردم ستمديده الجزاير را در انتخابات آن كشور ناديده مى گيرند و كشتارهاى بى رحمانه به راه مى اندازند. گويا مدّعيان رئوف و نازك دل حقوق بشر در الجزاير، كر و كورند.

نه خبر جنايات را مى شنوند و نه تصاوير آنها

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 121

را در رسانه هاى خبرى خود مى بينند. اينها در واقع از آثار ارزشمند دلار است؛ زيرا اين حوادث و رويدادها تأمين كننده منافع آنان است و حتّى خود با واسطه يا بى واسطه، عاملان آنها هستند!

اين امر تنها به الجزاير منحصر نيست. در سراسر جهان، هر روند و رويدادى كه در مسير تأمين منافع آنان باشد و جريان به دست آوردن و افزايش دلارهايشان را به خطر نيندازد، بدترين نوع حكومت در يك كشور، حتّى حكومت بدوى قبيله اى و استبدادى هم، «خوب» شناخته مى شود و نقش نداشتن مردم آن سرزمين در حكومت خود، «بد» تلقّى نمى گردد. ولى اگر در كشورى و حكومتى، منافع و دلارهاى آنان مورد تهديد قرار گيرد، بهترين نوع نظام حكومتى و مردمى ترين اداره سياسى آن كشور، بد و مخالف ارزش هاى والاى انسانى معرّفى و شناسانده مى شود!

امّا همان گونه كه ياد شد، نظام ارزشى اسلام مبتنى است بر ارزش هايى چون ايمان، كمال انسانى، حرمت مقام والاى انسان و حفاظت از آبرو، شرف و حيثيّت وى.

بر آنان غلبه كرده بود، چادرى را در

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 122

بيابان ديدند. به قصد يافتن آب و خوراك، بدان سو شتافتند. پيرزنى را درون چادر ديدند و از او آب طلبيدند. پيرزن گفت: آبى ندارم، ولى مى توانيد از شير آن گوسفند براى رفع عطش خود استفاده كنيد. آن بزرگواران چنين كردند و پس از لختى استراحت گفتند: آيا خوردنى هم دارى كه به ما بدهى؟ پيرزن گفت: جز آن گوسفند چيزى ندارم. آن را سر ببريد و از گوشتش بخوريد. بازماندگان عزير از قافله نپذيرفتند كه تنها دارايى پيرزن، گوسفندش، را بكشند. پيرزن اصرار ورزيد و آنان را سوگند داد. بناچار گوسفند را سر بريدند و به قدر رفع گرسنگى از گوشتش خوردند.

پس از قدردانى از مهمان نوازى و ايثار پيرزن، بدو گفتند: ما اهل مدينه و از خاندان بنى هاشميم. هرگاه به مدينه آمدى نزد ما بيا تا اندكى از مهمان نوازى تو را جبران كنيم؛ سپس خداحافظى كردند و به راهشان ادامه دادند.

پس از چندى، شوهر آن پيرزن از صحرا برگشت و علّت نبود گوسفند را از همسرش پرسيد. وى تمامى واقعه را برايش گفت: شوهر با ناراحتى پيرزن را سرزنش كرد كه چرا تنها سرمايه ما را تنها در برابر يك نشانى مبهم از دست دادى؟

پس از مدّتى به سبب خشكسالى، پيرزن و شوهرش ناچار به مهاجرت به مدينه شدند و چون سرمايه اى نداشتند به گدايى مشغول شدند. روزى امام حسن عليه السلام آن پيرزن را ديد و شناخت و فرمود: آيا تو همان پيرزنى نيستى كه در صحرا به ما كمك كردى و از ما پذيرايى نمودى؟ عرض كرد: بلى يا

بن رسول اللّه! امام حسن عليه السلام دستور داد، هزار رأس گوسفند و هزار مثقال طلا به او بدهند. «1» و

______________________________

(1)- با توجّه به حكومت معاويه و طرفدارى ظاهرى مردم از او، به نظر مى رسد كه دلهاى بيشتر مردم با خاندان رسول اللّه صلى الله عليه و آله بود و شايد هدايايى نيز خدمت آن بزرگواران تقديم مى شد كه اين انفاق از محل آنها بوده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 123

پس از عذرخواهى از او كه اين تنها جبران اندكى از محبّت ها و ايثار اوست، او را به خانه امام حسين عليه السلام راهنمايى كرد.

امام حسين عليه السلام از پيرزن پرسيد: برادرم چقدر كمك كرد؟ پيرزن مقدارش را عرض كرد. آن حضرت نيز همان مقدار به پيرزن بخشيد و دستور داد او را نزد عبد اللّه بن جعفر بردند و او دو هزار رأس گوسفند و دو هزار مثقال طلا به وى داد. «1»

يهودى در ظاهر عرض سلام، براى شما آرزوى مرگ كرد. حضرت فرمودند: و من هم با پاسخ «عليك» نفرينش را به خودش برگرداندم؛ يعنى «مرگ بر تو باد» سپس فرمودند: اين يهودى با نيش مارى سياه در صحرا كشته مى شود، امّا طولى نكشيد كه يهودى با كوله بارى از هيزم از صحرا

______________________________

(1)- بحار الانوار، جلد 43، طبع بيروت، صفحه 348.

(2)- اين نوع سلام كردن كه متأسّفانه ناخواسته و از روى جهالت در بين بعضى از مسلمانان نيز رواج دارد، نوعى نفرين و طلب مرگ براى مخاطب است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 124

برگشت. اصحاب با حيرت و نگاه هاى ترديدآميز مبنى بر عدم تحقّق فرموده پيامبر صلى الله عليه و آله به ايشان نگريستند. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به يهودى گفت كه پشته هيزمش را بر زمين بگذارد و هيزم ها را پخش كند. به محض باز شدن بسته هيزم، ناگاه مار سياهى در ميان هيزم ها ديده شد كه تكّه چوبى را به دندان گرفته بود.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند: مرد يهودى! چه عملى در صحرا انجام دادى؟ عرض كرد: كار خاصّى نكردم. پس از جمع آورى هيزم ها و به دوش كشيدن آنها، يك تكّه از دو تكّه نان همراه خود را خوردم و چون به فقيرى برخوردم، تكّه ديگر را به او دادم. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: اين مار مأمور گرفتن جان اين مرد يهودى بود؛ ولى خداوند با اين انفاق او، مرگ با نيش مار را از او دور كرد. سپس اين حديث زيبا را بيان فرمودند: «انَّ الصَّدَقَةَ تَدْفَعُ ميتَةَ السُّوءِ عَنِ الانْسان» صدقه و انفاق، مرگ هاى سياه

و بد «1» را از انسان دفع مى كند. «2»

***______________________________

(1)- منظور مرگ هاى دلخراش و بد منظر است؛ مانند سوختن در آتش، تكّه تكّه شدن در تصادفات و مانند آن.

(2)- وسائل الشّيعه، جلد 6، ابواب الصدقه، باب 9، حديث 3. روايات ديگرى نيز به همين مضمون در اين باب آمده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 125

به بهشت و نه از ترس جهنّم.

شايد جمله «ابتغاء مرضات اللّه» اشاره اى به حديث معروف حضرت على عليه السلام باشد كه فرمود: «ما عَبَدْتُكَ خَوْفَاً مِنْ نارِكْ» [خداوندا!] از ترس آتش دوزخ تو را عبادت و پرستش نمى كنم. گرچه آتش جهنّم بسيار سوزان و تصوّر آن ترسناك است و فراتر از توان تحمّل انسان.

«وَ لا طَمَعاً فى جَنَّتِكَ» و به طمع رسيدن و دست يافتن به بهشت نيز تو را نمى پرستم. هر چند نعمتهاى بهشتى بسيار ارزشمند و والا و فراتر از قدرت تصوّر و تخيّل انسانى است. «1»

«لكِنْ وَجَدْتُكَ اهْلًا لِلْعِبادَةِ فَعَبَدْتُكَ» بلكه چون تو را سزاوار و شايسته پرستش يافتم، عبادت مى كنم. «2»

عبادت نوع اوّل را «عبادت بردگان» مى نامند؛ زيرا برده از ترس تازيانه ارباب خود، از او اطاعت مى كند.

پرستش نوع دوّم را «عبادت تجّار» مى خوانند؛ زيرا تاجر تنها در انديشه سود و آسايش خويش است. و آخرين شكل عبادت و پرستش را «عبادت احرار و آزادگان» مى گويند؛ زيرا نه به قصد رفع زيان است و نه به منظور كسب سود، بلكه تنها براى خداست. «3»

______________________________

(1)- براى توضيح بيشتر درباره نعمت هاى جسمانى و روحانى بهشت ر. ك. «تفسير پيام قرآن» جلد 6، صفحه 227 به بعد.

(2)- بحار الانوار، چاپ بيروت، جلد 67، صفحه 186.

(3)- نهج البلاغه، كلمات قصار، كلمه 237.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 127

شايد آيه شريفه فوق ناظر به اين نوع عبادت باشد؛ يعنى انگيزه انفاق در اين مثل تنها خشنودى خداوند رحمان است.

دوّم- نيّت و انگيزه ديگر انفاق كنندگان در اين آيه شريفه، رشد كمالات نفسانى و ملكات روحانى است. «تَثْبيتاً مِنْ انْفُسِهِمْ» يعنى اينان به منظور تثبيت كمالاتى چون ايثار،

فداكارى، جود، سخاء، و نوع دوستى و ... انفاق مى كنند.

در مفردات راغب، «تثبيت» به معناى تقويت آمده است؛ مثلًا معناى «اللّهُمَ ثَبِّتْ اقْدامَنا» اين نيست كه پاهايم در يك جا ثابت باشد، بلكه به معناى تقويت يا قوّت و استحكام گامهاست. «1»

زيبايى و شكوه يك باغ مرتفع به مراتب بيش از ديگر باغهاست.

بنابراين، چنين انفاق كنندگان اوّل اين كه: بهتر و بيشتر از پرتو انوار هدايت الهى بر دل و جانشان برخوردار مى شوند.

دوّم اين كه: بهتر و گسترده تر از نسيم دل انگيز بخشايش و توفيقات خداوندى بهره مى گيرند.

سوّم اين كه: كمتر مورد آسيب بلايا و مرگ هاى بد واقع مى گردند.

و چهارم اين كه، با معنويّتى پرشكوه در نظر ديگران، محبوب آنان مى شوند.

تنها مشكل و ايراد چنين باغى آن است كه آب جويباران در آن جارى نمى شود و آن را آبيارى نمى كند. بدين منظور خداوند، بارانى تند را مأمور سيراب كردن آن مى كند.

2- اشاره آيه شريفه به نوع باران، شايد ناظر به درجات انفاق باشد. باران تند و زياد، گياهان باغ را بطور كامل آبيارى و سيراب مى كند و در نتيجه ميوه باغ فراوان و نيكوست و باران آرام و اندك كه آب كمترى به ريشه گياهان مى رساند و در نتيجه ميوه باغ كم و نامرغوب است.

در انفاق به منظور خشنودى خدا، با وجود نيّت الهى انفاق كنندگان، فرق است ميان آن كه خود به مال انفاق شده محتاج است؛ ولى به رضايت، آن را انفاق مى كند با كسى كه مال انفاق شده او خارج از محدوده نياز وى مى باشد. و همچنين فرق است ميان انفاقى كه در حقّ نيازمند راستين بشود با انفاقى كه به نيازمند غير حقيقى يا مشكوك پرداخت شود.

ذيل آيه شريفه «وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصيرٌ» هم شاهد ارزنده اى است بر اين مطلب كه خداوند مى داند كه چه كسى على رغم احتياجش انفاق كرده و چه كسى انفاقش چنين نبوده است، و يا چه كسى به

فقير حقيقى كمك كرده است و چه كسى به محتاج مشكوك؟

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 129

3- موضوع و محتوى انفاق در آيات شريفه 262، 263 و 265 سوره بقره، موضوع انفاق مال و ثروت است. خداوند در اين آيات مى فرمايد: از اموال و ثروتتان مانند لباس، خانه، خوراك، دارو، كتاب و لوازم التّحرير، ابزار كار و مانند اينها به ديگران كمك كنيد؛ ولى از آيه سوم سوره بقره مى توان استدلال كرد كه موضوع انفاق گسترده تر و در برگيرنده تمامى نعمت ها و روزيهايى است كه خداوند به انسان بخشيده است. در اين آيه كه در مقام بيان اوصاف متّقين است، خداوند در اطلاق يكى از صفت هاى افراد باتقوا مى فرمايد: «وَ مِما رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ» [متّقين از [تمام آنچه كه ما به آنان روزى داده ايم، انفاق مى كنند. «1»

بنابراين، موضوع انفاق طبق اين آيه شريفه، عام است و تمامى روزيهاى خداوند را در بر مى گيرد.

مانند: الف- علم و دانش، علما و دانشمندان بايد از دانش خود به ديگران انفاق كنند و به آنان بياموزند، و گرنه همچون محتكران كالا، در دادگاه عدل الهى، مورد بازخواست واقع مى شوند.

در روايتى وارد شده است كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «زَكاةُ الْعِلْمِ نَشْرُهُ» زكات دانش انتشار و پراكنده ساختن آن است. «2»

ب- نفوذ كلام، يكى ديگر از روزق ها و روزيهاى الهى است كه شايسته است از آن انفاق شود. وقتى شاهد اختلاف بين زن و شوهر، همسايه، يا دو شريك

______________________________

(1)- چنين تعبيرى در سوره رعد، آيه 22؛ سوره نساء، آيه 39؛ سوره فاطر، آيه 29 و آيات متعدّد ديگرى نيز آمده است.

(2)- ميزان الحكمه، باب 1587، حديث 7603. در همين باب

روايات ديگرى وارد شده است كه براى هر چيزى زكاتى معيّن كرده است، در روايتى آمده است «خداوند براى هر جزيى از اجزاى موجودات زكات واجب كرده است حتّى براى هر موى بدن و هر لحظه زندگى. و همچنين تعابير هولناكى درباره «مانع الزكاة» آمده است كه در بعضى از آنها، «مانع الزكاة» به سارق و در بعضى ديگر هم به كافر تعبير شده است. در روايات ديگر عذاب هاى وحشتناكى براى اين افراد بيان شده است. براى آگاهى بيشتر ر. ك. ميزان الحكمه، باب هاى 1580 تا 1582.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 130

مغازه، يا برادرها و خواهرها و يا اهل روستا و ... هستى، از نفوذ كلامت استفاده كن و اختلاف آنان را از بين ببر و ميانشان آشتى و دوستى پديدآور.

ج- اعتبار و حيثيت در جامعه، يكى ديگر از نعمت ها و روزيهاى خداوند است كه بايد موضوع انفاق قرار گيرد. اگر مظلومى در چنگال ظالمى گرفتار است و مى توانى با استفاده از حيثيّت و اعتبار اجتماعى خود و شفاعت نزد آن ظالم، مظلوم را نجات دهى او را از چنگال ظالم برهانى، نبايد از اين انفاق خوددارى كنى، بلكه بايد با اشتياق بدان عمل كنى.

د- فرزندان، از بزرگ ترين نعمت ها و روزيهاى خداوند هستند كه هرگاه ضرورتى پديد آيد بايد آنان را در راه خدا و براى خشنودى وى انفاق كرد. همان گونه كه مردم بزرگوار و سرفراز ايران اسلامى در طول انقلاب شكوهمند اسلامى و نيز در سالهاى جنگ تحميلى عراق، از هيچ گونه انفاقى در اين زمينه كوتاهى نكردند.

ه- انديشه و تفكّر، از جمله ارزشمندترين روزيهاى الهى است كه بايد در مقام مشورت، انفاق شود

و به ديگران كمك و يارى كرد و براى آن مشاورى محرم و دلسوز بود.

بيشترى را ضرورى مى نماياند.

سازمان هاى كمك به زندانيان و يا بيماران خاص، يكى ديگر از راه هاى كمكهاى سازمان يافته در چارچوب انفاق است كه پيشتر بدانها اشاره شده بود.

توجّه و ابتكار و نوآورى «1» و افزايش بهره ورى مؤسّسات و جمعيّت هاى خيريّه موجود، سبب مى شود از كمترين امكانات، بيشترين كمك ها در اختيار نيازمندان قرار گيرد.

______________________________

(1)- از جمله اين ابتكارات، تشكيل و سازماندهى گروه هايى است كه در مناطق محروم و به ويژه مرزى به اقدامات دينى، فرهنگى از جمله ساخت مدرسه، مسجد، درمانگاه و ... مشغول شوند. اين گروه ها مى توانند خنثى كننده تهاجمات فرهنگى دشمنان اسلام به ويژه «وهّابّيت» باشند.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 132

پيشتر در حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله گفته شد كه صدقه از مرگ بد جلوگيرى مى كند. در روايتى ديگر آن حضرت مى فرمايد: «انَّ اللّهَ لا الهَ الّا هُوَ لَيَدْفَعُ بِالصَّدَقَةِ الدّاءِ وَ الدُّبَيْلَةِ وَ الْحَرْقِ وَ الْغَرْقِ وَ الهَدْمِ وَ الجُنُونِ؛ وَعَدَّ سَبْعينَ باباً مِنَ السُّوءِ» خداوند به وسيله صدقه و انفاق، دردهاى بيرونى و درونى، آتش سوزى، غرق شدن، ماندن زير آوار و ديوانگى را از انسان دفع مى كند. سپس راوى مى گويد: پيامبر صلى الله عليه و آله هفتاد نوع درد و بلا را برشمرد كه به وسيله صدقه دفع مى شود. «1»

قطعاً فرموده پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله گزافه و مبالغه نيست. به واقع همه اينها از آثار صدقه و انفاق است و اگر اين سنّت اسلامى احيا شود، بسيارى از مشكلات اجتماعى حل مى شود.

4- در آيه شريفه مثل هفتم، در موضوع مَثَل، چهار ويژگى ديده مى شود: اوّل- زمين بلند. دوّم- درختان باغ. سوّم- بارش باران هاى تند و

ملايم و چهارم- ميوه هاى فراوان كه هر يك از آنها يك طرف تشبيهى است كه طرف ديگرش اندام ها و صفات انسانى يا نعمت هاى الهى است.

از يكى از تفسيرهاى اين آيه شريفه، مى توان دو طرف چهار تشبيه بالا؛ يعنى مشبّه و مشبّهٌ به هر يك از تشبيه ها را چنين تعبير كرد: روح و قلب انسان به زمين بلند آن باغ تپّه اى و اعمال صالح و شايسته اى كه اين انسان انجام مى دهد، همچون انفاق و بخشش در راه خدا به درختان پربار و نهال هاى ظريف كاشته شده در آن تشبيه شده است و نيز رحمت ها و نعمت هاى خداوند و هدايت هاى تكوينى و تشريعى «2» پروردگار به بارانى كه بر سرزمين دل مى بارد و نهال ها و

______________________________

(1)- وسائل الشّيعه، جلد 6، ابواب الصدقه، باب 9، حديث 1.

(2)- منظور از هدايت تشريعى به زبان ساده، آيات قرآن مجيد و وحى الهى و سخنان و سنّت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى باشد و مراد از هدايت تكوينى، امدادهاى ناپيداى الهى است كه به طور ناخودآگاه قلب و روح انسان با ايمان را هدايت مى كند.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 133

درختان، همان اعمال صالح و ملكات فاضله انسان را آبيارى مى كند و رشد و نمو مى دهد و سرانجام فضيلت هاى نفسانى و صفات برجسته روحى و اخلاقى، همچون فداكارى، ايثار، جود، سخاوت، بخشش، فروتنى، خضوع و نوع دوستى به ميوه هاى فراوان آن باغِ پربركت تشبيه شده است.

هدف از اين تشبيه ها و اين مثل، مانند ديگر مثل هاى قرآن مجيد، تكامل وجودى انسان و رسيدن به قرب الَى اللّه و به تعبير تازه تر، بنده خالص خدا شدن است كه در حقيقت هدف نهايى آفرينش انسان

و ديگر موجودات با شعور نيز مى باشد. «1» كه عبارت است از رساندن انسان به مقامى كه شايسته خطاب اين آيات لطيف و آرامش بخش شود: «يا ايَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ! ارْجِعى الى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضيَّةً فَادْخُلى فى عِبادى وَ ادْخُلى جَنَّتى» تو اى روح آرام يافته! به سوى پروردگارت بازگرد، در حالى كه هم تو [به نعمت هاى ابدى او] خشنودى و هم او از [اعمال نيك تو خشنود است. پس در سلك بندگانم درآى و در بهشتم وارد شو.» «2»

عبرت آموز است.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در روايتى مى فرمايند: [شرك و [ريا] در امّت من از حركت آرام مورچه اى سياه در شبى تاريك و ظلمانى، بر روى سنگى سياه و سخت، مخفى تر است». «1»

حركت يك مورچه سياه رنگ در شبى تاريك بر روى سنگى ناهموار و تيره رنگ، قابل ديدن نيست؛ ولى ناخالصى هاى اعمال انسان برابر اين حديث از حركت اين مورچه هم پنهانى تر و ناديدنى تر است.

انسان پس از سالها عبادت به ناگاه درمى يابد كه چه ناخالصى هايى در او وجود داشته است. چنين شخصى، انسانى سعادتمند خواهد بود اگر توبه كند و در صدد جبران برآيد. واى بر انسانى كه با دريافتن ناپاكى هاى درونش، فرصتى براى جبران نداشته باشد كه خداوند مى فرمايد: «... كَلّا انَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها ...؛ ...

چنين نيست! اين سخنى است كه به او به زبان مى گويد». «2»

با خاطره اى از مرجع بزرگ جهان اسلام، حضرت آيه اللّه العظمى بروجردى- رضوان اللّه تعالى عليه- بحث ريا يا شرك در اعمال را به پايان مى بريم.

زمانى آن حضرت به منظور استراحت به روستاى «وشنوه قم» رفته بودند. در

______________________________

(1)- ميزان الحكمه، باب 1994، حديث 9316.

(2)- سوره مؤمنون، آيه 100.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 135

يكى از روزها، در كنار جويبارى، فرشى پهن كرده بودند، آقا و همراهان مشغول استراحت بودند. اصحاب آن مرجع عاليقدر مشاهده كردند كه معظّم له در تفكّر و انديشه عميقى فرو رفته است. از ايشان علّت را جويا شدند، فرمودند: «در فكرم كه آيا عملى خالص كه موجب خشنودى و رضاى خداوند باشد و خالى از هر گونه ناخالصى ها بوده باشد، انجام داده ام يا نه؟»

گفتند: حضرت آيت اللّه! شما به حمد

اللّه خدمات فراوانى به حوزه هاى علميّه و مردم مسلمان نموده ايد، «1» چه جاى نگرانى؟ آقا سرى تكان دادند و اين حديث را خواندند: «اخْلِصِ الْعَمَلَ فَانَّ النّاقِدَ بَصيرٌ». «2»

«ناقد» كسى است كه سكّه هاى تقلّبى را از اصلى و خالص جدا مى كند. گاهى كه ميزان ناخالصى ها زياد باشد، همه مردم تقلّبى بودن آن را تشخيص مى دهند؛ ولى گاه كه ناخالصى بسيار ناچيز و اندك باشد، تنها «ناقد» قادر به تشخيص آن مى شود. برابر اين روايت، خداوندى كه «ناقد» نيّات انسانهاست و اعمال خالص و ناخالص او را به خوبى تشخيص مى دهد، بصير و بينا و آگاه است و كمترين ناخالصى هاى او را به خوبى تشخيص مى دهد. بنابراين، بايد سعى كرد كمترين ناخالصى در اعمال، گفتار و انديشه هايمان وجود نداشته باشد، تا به درگاه خداوند متعال پذيرفته شود.

بايد آنچه را كه دوست دارد و خود مى خواهد، انفاق كند. «لَنْ تَنالُوا البِرَّحَتّى تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ ...» «1» هرگز به مقام نيكان و خاصّان نخواهيد رسيد، مگر آن كه از آنچه كه دوست مى داريد، انفاق كنيد.

درباره حضرت زهرا عليها السلام گفته اند كه: به هنگام عروسى آن حضرت، وقتى ايشان را به خانه شوهر مى بردند، نيازمندى از آن حضرت درخواست كمك كرد، ايشان با آن كه لباس كهنه و عادى اضافه همراه خود داشت و مى توانست آن را انفاق كند، لباس عروسى خود را به نيازمند داد و خود لباس كهنه پوشيد. «2»

در تمام تاريخ بشريّت، چنين انفاق خالصانه اى را نمى توان يافت كه دختر جوان تازه عروسى، لباس عروسى اش را به نيازمندى بدهد. اين براستى مصداق روشن آيه شريفه بالاست.

در زندگانى ديگر معصومان عليهم السلام نيز چنين انفاق هايى را مى توان يافت.

حضرت على عليه السلام انگشتر قيمتى خود را به هنگام نماز و در حال ركوع به فقير نيازمندى مى دهد و آيه اى در شأن او نازل مى شود. «3»

در حالات آن حضرت نوشته اند: «هنگامى كه لباس مى خريد، دو لباس تهيّه مى كرد و هر دو را نزد قنبر، غلامش مى گذاشت و مى فرمود هر كدام را كه بهتر

______________________________

(1)- سوره آل عمران، آيه 92.

(2)- احقاق الحق، جلد 10، صفحه 401 (به نقل از كتاب «مظهر ولايت»، صفحه 269).

(3)- اين داستان بطور مفصّل، در ذيل آيه 55 سوره مائده، در تفسير نمونه، جلد ششم، صفحه 422 آمده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 137

است بردار، و ديگرى را براى خود برمى داشت». «1»

امام صادق عليه السلام در روايتى مى فرمايد: «ما مِنْ شَى ءٍ الّا وُكِّلَ بِهِ مَلَكٌ الّا الصَّدَقَةَ فَانَّها تَقَعُ فى يَدِاللّهِ تَعالى»

تمام اعمال شايسته انسان موكّلى دارد (روزه، نماز، جهاد، حج و ... به وسيله فرشتگان به آسمان ها برده مى شود و به مقام قرب الهى مى رسد) تنها صدقه و انفاق است كه بدون واسطه و مستقيماً در دست خداوند قرار مى گيرد.» «2» آيا سزاوار است عملى تا اين پايه ارزشمند، يعنى انفاق، كه بدون واسطه به دست خدا مى رسد، از اموالى باشد كه خود دوست نداريم.

2- پرداخت انفاق همراه با نهايت ادب

در پرداخت انفاق و بخشش رعايت ادب و احترام لازم است و بايد در حفظ آبرو و شخصيّت نيازمند كوشيد. قرآن مجيد دراين باره مى فرمايد: «قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُها اذًى ...» «3» گفتار نيكو [در برابر نيازمندان و عفو [و گذشت از خشونت هاى آنان از بخششى كه آزارى به دنبال داشته باشد، بهتر است. اگر نيازمندى به شما مراجعه كند و شما بگوييد «معذرت مى خواهم يا شرمنده ام، نمى توانم كمك كنم» و با احترام او را رد كنيد، بهتر است از اين كه پولى به او بدهيد و بى حرمتى كنيد؛ مثلًا بگوييد «ديگر اين جا پيدايت نشود؟» يا «اين پول را بگير تا از شرّت راحت شوم».

رعايت اين مفهوم در حالات معصومان عليهم السلام به خوبى ديده مى شود. در حالت امام سجّاد عليه السلام نوشته اند: «اذا اعْطَى السّائِلَ قَبَّلَ يَدَهُ، فَقيلَ لَهُ لِمَ تَفْعَلْ ذلِكَ ...» وقتى حضرت به نيازمندى كمك مى كرد، دست او را مى بوسيد.

يكى از اصحاب عرض كرد: چرا اين كار را مى كنيد؟ حضرت فرمودند: چون

______________________________

(1)- بحار الانوار، چاپ بيروت، جلد 40، صفحه 324.

(2)- وسائل الشّيعه، جلد 6، صفحه 303.

(3)- سوره بقره، آيه 263.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 138

اين صدقه

قبل از آن كه در دست اين انسان نيازمند جاى گيرد، در دست خداى جاى مى گيرد. «1»

چقدر تفاوت است بين اين انفاق خالصانه و همراه با بهترين احترام و ادب، با انفاق هاى رياكارانه و تحقيرآميز.

3- تعجيل در پرداختن صدقه

به هنگام پرداخت صدقه و تقرّب به درگاه پروردگار عالم، نبايد خيلى تأمّل كرد و وسواس به خرج داد. چون در اين زمان، شيطان به شدّت در تلاش است تا شايد انسان را از كارش منصرف كند. خداوند متعال دراين باره در آيه 268 سوره بقره مى فرمايد: «الشَّيْطانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَ يَأمُرُكُمْ بِالْفَحْشاءِ وَ اللّهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةًمِنْهُ وَ فَضْلًا وَ اللّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ» شيطان، شما را [به هنگام پرداخت انفاق وعده فقر و تهيدستى مى دهد [و از بينوايى مى ترساند] و به كارهاى زشت وا مى دارد، در حالى كه خداوند وعده آمرزش و فزونى به شما مى دهد و خداوند قدرتش وسيع و [به همه چيز] داناست.

شيطان به راههاى گوناگون وسوسه مى كند؛ مثلًا مى گويد: «آينده نگر باش، به فرزندانت بينديش. زمان پيرى خود را در نظر داشته باش و سرمايه و دارايى ات را براى آن زمان حفظ كن» و مطالبى از اين قبيل، تا انسان را از انفاق منصرف كند. در مقابل، خداوند هم وعده مغفرت و آمرزش مى دهد و هم وعده بازگشت بيشتر اين مال انفاق شده.

اين كه در ميان مردم معروف است كه هنگام پرداخت انفاق، شيطان به دست انسان آويزان مى شود و نمى گذارد انفاق انجام شود، اشاره به همين آيه شريفه است.

______________________________

(1)- وسائل الشّيعه، جلد 6، صفحه 303.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 139

قابل توجّه است كه در سراسر قرآن، كلمه «فقر» تنها در همين آيه به كار

برده شده است «1» و در آن هم به شيطان نسبت داده شده است.

مگر زمانى كه جنينى بيش نبودى و در ظلمات سه گانه شكم مادر به سر مى بردى، جز خدا چه كسى به تو روزى مى داد؟ همان خدا به تو در زمان پيرى و ناتوانى و به فرزندان تو روزى خواهد داد.

يكى از بزرگان در اين مورد به زيبايى مى فرمايد: «براى آينده فرزندانم كارى نمى كنم؛ چون اگر آنان ولىّ و دوست خدا باشند، خداوند دوست خود را به خودش وانمى گذارد و رهايش نمى كند و اگر دشمن خدا باشند، من چرا به دشمن خدا كمك كنم؟»

4- صدقه آشكار يا پنهان

از آيات و روايات مى توان نتيجه گرفت كه صدقه، عملى پنهانى است و بهتر است كه مخفيانه انجام شود. ولى گاه به عنوان ثانوى، انفاق آشكار بهتر است. «2»

اين مطلب به خوبى در آيه شريفه 271 سوره بقره، بيان شده است: «انْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِىَ وَ انْ تُخْفُوها وَ تُؤتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُو خَيْرٌ لَّكُمْ وَ يُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئاتِكُمْ وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبيرٌ» اگر آشكارا صدقه دهيد، كارى نيكوست و اگر در نهان به بينوايان انفاق كنيد، نيكوتر است و گناهان شما را مى زدايد و خداوند به آنچه انجام مى دهيد، آگاه است.»

______________________________

(1)- ديگر مشتقات كلمه «فقر» چهارده بار در قرآن به كار رفته است.

(2)- در موارد زير انفاق آشكار رواست: براى تشويق ديگران به دادن صدقه و پرداخت انفاق، يا براى زنده نگهداشتن سنن اسلامى در حالتى كه اگر همه مسلمانان انفاق پنهانى كنند، ممكن است متّهم به ترك انفاق و صدقه شوند و يا براى تعظيم شعائر دينى و ....

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1،

ص: 140

5- اولويّت با نيازمندانى است كه اظهار نياز نمى كنند

قرآن مجيد فقرا و نيازمندانى را كه درخواست كمك نمى كنند، نيازمند حقيقى مى شناسد و آنان را در دريافت صدقات شايسته تر و اولى تر مى داند. خداوند متعال در آيه 273 سوره بقره چنين مى فرمايد: «لِلْفُقَراءِ الَّذينَ احْصِرُوا فى سَبيلِ اللّهِ لا يَسْتَطِيعُونَ ضَرْباً فِى الْارْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ اغْنِياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِيماهُمْ لا يَسْئَلُونَ النّاسَ الْحافاً وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَانَّ اللّهَ بِهِ عَلِيمٌ». [انفاق و صدقات شما] از آن نيازمندانى است كه در راه خدا، در تنگنا قرار گرفته اند و [به خاطر اطاعت از حق همچون شركت در جهاد و آوارگى از موطن و سرزمين خويش نمى توانند كارى در پيش بگيرند [و روزى به دست آورند] و از شدّت خويشتندارى، هر كه از حال آنان با خبر نباشد، مى پندارد كه توانگرند؛ امّا آنان را از چهره هايشان مى شناسى كه هرگز به اصرار چيزى از مردم نمى خواهند و هر چيز خوبى در راه خدا انفاق كنيد، خداوند از آن آگاه است.

فقرايى با اين عزّت نفس و آبرومندى، در دريافت صدقه و انفاق، سزاوارترند.

به ويژه در اين ماه مبارك كه كارهاى عادى مؤمن در آن عبادت محسوب مى شود، چنين طاعتى تا چه حد ارزشمند و والاست. بخصوص كه يكى از فلسفه هاى روزه احساس نياز نيازمندان و رسيدگى به حال و وضع فقراست. «1»

______________________________

(1)- وسائل الشّيعه، جلد 6، ابواب وجوب الصوم، باب 1، حديث 1، 3، 4 و 5.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 141

تَحْتِهَا الْانْهارُ لَهُ فيها مِنْ كُلِّ الَّثمَراتِ وَ اصَابَهُ الْكِبَرُ وَ لَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفآءُ فَاصابَها اعْصارٌ فيهِ نارٌ فَاحْتَرَقَتْ كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ» آيا كسى از شما دوست دارد كه باغى از درختان خرما و انگور داشته باشد كه از زير درختان آن، نهرها بگذرد و براى او در آن باغ، از هر گونه ميوه اى وجود داشته باشد، در حالى كه به سنّ پيرى رسيده و فرزندانى [كوچك و ضعيف دارد؛ [در اين هنگام،] گردبادى [كوبنده كه در آن آتش [سوزانى است، به آن برخورد كند و شعله ور گردد و بسوزد؟ [همين طور است حال كسانى كه انفاق هاى خود را با ريا و منّت و آزار، باطل مى كنند]. اين چنين، خداوند آيات خود را براى شما آشكار مى سازد؛ شايد بينديشيد [و با انديشه، راه حق را بيابيد].

دورنماى بحث

چگونه راضى مى شويد به سرنوشت انسانى مبتلا گرديد كه با تلاش فراوان باغ سرسبز و پر از ميوه اى را فراهم آورده و در سنّ پيرى فرزندان كوچك و ضعيفى را گرد خود جمع نموده است؛ آن گاه بادى از آتش همه هستى او را نابود

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 142

سازد؟! چگونه راضى مى شويد بعد از يك عمر زندگى با عزّت، ناگهان ذليل شويد و به خاك سياه بنشينيد؟!

شرح و تفسير «آيه مثل»

مى آورند و عمرى را در اين مسير مى گذارند؛ ولى با تندباد ريا چنان آنها را مى سوزانند و خاكسترش را بر باد مى دهند كه هيچ اثرى از آنها باقى نمى ماند. «1»

عدّه اى ديگر برآنند كه: آيه مثل اختصاص به «ريا» ندارد، بلكه همه گناهان را فرا مى گيرد. اين آيه، به مسلمانان هشدار مى دهد كه از اعمال خود مواظبت كنند و عبادات و خدمات شايسته اى را كه بجا مى آورند، حفظ كنند، كه مبادا آتش گناه همه آنها را نابود سازد!

بر اساس اين آيه شريفه، اگر از اعمال و عبادات خود مواظبت نكنند، به سرنوشت آن پيرمردى مبتلا مى گردند كه هم خود متضرّر گرديده و هم آيندگان و فرزندان خردسالش را به زحمت و رنج افكنده است. «2»

يعنى اى انسان! همواره به عاقبت امر خويش بينديش و بطور شايسته اعمال و عباداتى را كه انجام داده اى حفظ كن، كه هميشه حفظ عمل مشكل تر از اصل عمل است.

______________________________

(1)- تفسير نمونه، جلد 2، صفحه 245.

(2)- تفسير مجمع البيان، جلد 2، صفحه 379.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 143

پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله در روايتى چنين فرموده است: «مَنْ قالَ لا الهَ الّا اللّهُ، غَرَسَ اللّهُ لَهُ بِها شَجَرَةً فِى الْجَنَّةِ» هر كس يك «لااله الّا اللّه» بگويد، خداوند در بهشت درختى براى او مى كارد.

يعنى هر بار گفتن اين «كلمه طيّبه» مساوى است با يك درخت در بهشت و هر كس بيشتر اين كلمه را بر زبان جارى سازد درختان بيشترى نصيب او خواهد شد.

آنچه از اين روايت استفاده مى گردد، اين است كه بهشت و جهنّم از اعمال ما ساخته مى شود؛ نه اين كه از پيش ساخته شده باشد! بعد

از فرمايش پيامبر صلى الله عليه و آله، انسان بى خبرى كه در محضر آن حضرت نشسته بود، عرض كرد: «يا رسول اللّه! در اين صورت من درختان بسيار زيادى در بهشت خواهم داشت؛ چون اين ذكر را زياد بر زبان جارى مى سازم!

حضرت فرمودند: آرى به شرط اين كه آتشى نفرستى تا آنها را بسوزاند و خاكستر كند.» «1» يعنى بدين شرط كه گناه نكنى و باعث نابودى و حبط عمل خويش نگردى.

بر تأييد اين مطلب پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در حديث ديگرى فرمودند: «الْعُلَماءُ كُلُّهُمْ هَلْكى الّا العامِلُونَ وَ الْعامِلُونَ كُلُّهُمْ هَلْكى الّا الْمُخْلِصُونَ وَ الْمُخْلِصُونَ عَلى خَطَرٍ» علما و دانشمندان همه در معرض هلاكتند، مگر كسانى كه به علم خود عمل كرده اند؛ اين دسته نيز در معرض هلاكت هستند، مگر آنها كه عملشان از روى اخلاص بوده است و مخلصان در معرض خطر بزرگى قرار دارند. «2»

در اين حديث نيز هشدار ديگرى است كه مبادا گناهان آينده، اعمال مخلصانه گذشته را نابود سازد!

«ايَوَدُّاحَدُكُمْ انْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخيلٍ وَ اعْنابٍ» اين كه خداوند در بين همه

______________________________

(1)- بحار الانوار، چاپ بيروت، جلد 90، صفحه 168.

(2)- ميزان الحكمه، باب 1032، حديث 4768.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 144

ميوه ها و موادّ غذايى تنها از خرما و انگور نام مى برد، نشانگر اين است كه اين دو ميوه از مهمترين غذاهاى بشر است و مهمتر از اين دو، يا وجود ندارد و يا اندك است.

«تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الْانْهارُ لَهُ فيها مِنْ كُلِّ الَّثمَراتِ» گاهى باغ از قنات يا بركه اى آبيارى مى گردد، كه در اين صورت آبيارى آن زحمت دارد؛ شب زنده دارى مى خواهد؛ كار و فعّاليّت مى طلبد و

چه بسا نياز به خريدن داشته باشد و گاهى باغ در مسير آب قرار دارد و آبيارى آن تلاش زيادى را نمى خواهد. باغى كه در آيه مثل ذكر شده به اين صورت آبيارى مى گردد، و زحمتى را براى باغبان ندارد؛ و علاوه بر آن در اين باغ ميوه ها يافت مى شود و ميوه هاى آن به خرما و انگور بسنده نمى گردد.

«وَ اصابَهُ الْكِبَرُ وَ لَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفاءُ» باغبان چنين باغ سرسبز و پرميوه، پير و ناتوان شده است؛ علاوه بر آن سرپرستى تعدادى از فرزندان خردسالش را عهده دار است كه نه تنها اين فرزندان توان كمك به پدر را ندارند، بلكه زحمت نگهدارى اين فرزندان نيز بر دوش اوست. با اين حال، نگهدارى اين باغ سرسبز فعّاليّت زيادى را نمى طلبد و اكنون اين باغبان پير پس از عمرى رنج و زحمت، مى تواند به همراه فرزندانش با استفاده از اين باغ زندگى خوشى را بگذراند.

«فَاصابَها اعْصارٌ فيهِ نارٌ فَاحْتَرَقَتْ» در اين هنگام كه باغبان سالخورده شديداً به اين باغ نياز دارد، ناگهان گردباد كوبنده اى از آتش مى وزد و اين باغ را به آتش مى كشد و آن را تبديل به تلّى از خاكستر مى كند و سپس خاكستر آن را نيز به همراه مى برد و هيچ اثرى از باغ باقى نمى گذارد.

«اعصار» در آيه مذكور به معناى گردباد است. گردباد بر اثر برخورد دو باد كه در دو جهت مخالف مى وزند، به وجود مى آيد، گردباد داراى قدرت عجيبى است. وقتى كه اين دو باد به هم مى پيچند و به حركت درمى آيند، هر چه بر سر راه

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 145

خود بيابند با خود مى برند. حتّى گاهى به قدرى شديد

است كه مى تواند انسان را از روى زمين بلند كند. بلكه گاهى گردباد با استخر آبى برخورد مى كند و تمام آب استخر و ماهى هاى آن را به جاى ديگرى منتقل مى كند؛ به گونه اى كه بعضى تصوّر مى كنند اين ماهى ها از آسمان آمده است.

سؤال: آتش كه همراه اين گردباد است و باغ را به آتش مى كشاند، چگونه به وجود مى آيد؟

در پاسخ به اين سؤال اقوال متعدّدى ذكر شده است:

الف- عدّه اى بر اين عقيده هستند كه گردباد از خود آتشى ندارد و آتش آن از صاعقه است. بنابراين، نخست صاعقه باغ را به آتش مى كشد و تبديل به خاكستر مى كند؛ سپس گردباد، خاكستر آن را پراكنده مى سازد.

ب- عدّه ديگر برآنند كه گردباد از شعله آتشى عبور مى كند و شعله اى همراه خود برمى دارد؛ سپس در هنگام برخورد با باغ، آن را به آتش كشانده، باغ را نابود مى سازد.

ج- بعضى نيز مى گويند، اين گردباد، باد طبيعى نيست، بلكه همانند «باد سموم» «1» است كه مانند آتش داراى حرارت سوزانى است؛ به گونه اى كه هر چه بر سر راه او باشد به آتش كشانده، آن را نابود مى سازد.

«كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ» خداوند در پايان آيه، هدف از بيان مثل را تفكّر و تعقّل مى شناسد. براساس اين آيه شريفه، بايد انسان همواره خود را به خداى خويش بسپارد و معتقد باشد كه عبادات و طاعات او شايسته مقام پروردگار نيست و هر چه از خداوند بدو رسيده است، سراسر لطف و

______________________________

(1)- اين نوع بادها، بيشتر در سرزمين عربستان مى وزد و آن قدر خطرناك است كه به هنگام وزش، كسانى كه در مسير آن قرار دارند، سر و صورت

خود را مى پوشانند و روى زمين مى خوابند تا باد عبور كند؛ سپس به راه خود ادامه مى دهند.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 146

احسان است؛ نه اين كه به خاطر انجام عمل، مستحقّ احسان بوده است. ولى متأسّفانه، اين انسان ضعيف گاهى تفكّر نمى كند و به چند ركعت نماز و به چند روز، روزه خود مغرور شده، خود را بهشتى مى داند، بلكه بهشت را بر خود واجب مى شمارد. همين انسان ناگهان چشم باز مى كند؛ مى بيند بى ايمان از دنيا رفته است!

«اللّهُمُّ اجْعَلْنا مِنَ الْمَرْحومينَ وَ لاتَجْعَلْنا مِنَ الَمحْرومين» پروردگارا! ما را مشمول رحمت خود قرار بده و از لطف و احسانت محروم مفرما».

مشغول بود؛ ولى عاقبت به خير نگشت و بر اثر لجاجت و تكبّر، تمام عبادات خود را نابود ساخت و به چنين سرنوشت شومى گرفتار شد».

______________________________

(1)- نهج البلاغه، خطبه 192.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 147

بنابراين، انسان هرگز نبايد به عبادات و طاعات خود مغرور گردد، بلكه همواره بايد به عفو و رحمت پروردگار چشم بدوزد.

«اللّهُمَّ اجْعَلْ عاقِبَة امْرِنا خَيراً» پروردگارا! عاقبت كار ما را به خير ختم گردان.

المنير، صفحه 398، اعمال شب بيست و سوّم ماه مبارك رمضان، علاوه بر دعاى مذكور، جمله «ان تجعل اسمى فى هذه الليلة فى السعداء» در تمام دعاهاى شب هاى دهه آخر ماه مبارك رمضان تكرار شده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 148

ارزشمند را با انجام يك گناه از بين نبريم و اگر مرتكب گناهى شديم، با كمك از خدا با اشك و

______________________________

(1)- آيات ديگرى از قرآن مجيد نيز بر احباط و تكفير دلالت دارد، براى توضيح بيشتر و تفسير نمونه، جلد 2، صفحات 69، 70، 72؛ جلد 6، صفحه 448؛ جلد 9، صفحه 267؛ جلد 10، صفحه 196 و 312؛ جلد 17، صفحه 81 و 237؛ جلد 19، صفحه 340 و 527؛ جلد 21، صفحات 392 و 427، 484 و جلد 27، صفحه 230 ر. ك.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 149

آه و ناله، دريايى از آب تهيّه كنيم تا با آن آتش گناه را خاموش گردانيم. وقتى امام معصومى همانند امير المؤمنين عليه السلام در مقابل حضرت حق به سجده مى افتد و خاضعانه مى گويد: «آه مِنْ قِلَّةِ الزّاد وَ طُولِ الطَّريقِ وَ بُعْدِ السَّفَرِ ...» «1» خدايا! از كمى زاد و توشه و طولانى بودن راه و دورى سفر به تو پناه مى برم، ديگر وظيفه من و شما خواننده محترم روشن است!

***______________________________

(1)- نهج البلاغه، كلمات قصار، كلمه 77.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 151

گاهى به زمين مى خورد، گاهى به پا خيزد]. اين بدان جهت است كه گفتند: «داد و ستد هم مانند رباست [و تفاوتى ميان آن دو نيست.]» در حالى كه خدا بيع را حلال كرده است و ربا را حرام و اگر كسى اندرز الهى به او رسد، و [از رباخوارى خوددارى كند، سودهايى كه در سابق (قبل از نزول حكم تحريم) به دست آورده، مال اوست؛ و كار او به خدا واگذار مى شود؛ [و خداوند گذشته او را خواهد بخشيد.] امّا كسانى كه بازگردند [و بار ديگر مرتكب اين گناه شوند]، اهل آتشند؛ و هميشه در آن مى مانند.

دورنماى بحث

بر اساس اين آيه مَثَل، رباخواران در روز قيامت، وقتى وارد محشر مى شوند،

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 152

مانند آدم هاى مست و ديوانه و انسانهاى مبتلا به صرع هستند كه قادر بر حفظ تعادل خود نيستند؛ از اين رو به محض برداشتن چند قدم بر زمين مى خورند و دوباره برمى خيزند. اين منظره وحشتناك سبب جلب توجّه اهل محشر مى شود و همگان متوجّه مى شوند كه اينان رباخوارانند.

صدقه با عوض اجر و پاداشش هجده برابر است. «1» دليل اين امر روشن است؛ زيرا وام گيرندگان افراد آبرومند و محتاج هستند.

بنابراين، در «وام» دو كار نيك صورت مى گيرد: 1- رفع حاجت نيازمند، 2- حفظ آبرو و حيثيّت او.

______________________________

(1)- اين روايت از حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله در كتاب مستدرك الوسايل، جلد 2، چاپ قديم، ابواب الدين و القرض، باب 6، حديث 3، نقل شده است، طبق آن روايت حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمودند: «بر روى در بهشت اين جمله را ديدم «صدقه ده پاداش و قرض الحسنه هجده ثواب دارد» از جبرئيل سؤال كردم علّت اين امر چيست در حالى كه صدقه دهنده پول خود را پس نمى گيرد؛ ولى قرض دهنده پس مى گيرد؟ جبرييل عرض كرد: آرى همين طور است؛ لكن تمام صدقات به مستحقّان حقيقى نمى رسد؛ ولى آن كس كه قرض مى گيرد، واقعاً مستحق است و محتاج، از اين رو ثواب قرض الحسنه از صدقه بيشتر است».

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 153

بر اساس آيه شريفه «مَنْ جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ امْثالِها» «1» هر يك از اين دو، ده حسنه دارد، كه مجموعاً بيست حسنه مى شود؛ ولى از آنجايى كه وام پس از مدّتى بازگردانده مى شود، دو حسنه از آن كم مى گردد كه در اين صورت قرض الحسنه هجده پاداش دارد.

جهت است كه علاوه بر رباخوارى و ارتكاب كار حرام، در صدد توجيه كار زشت خود برمى آيند و به خداوند اعتراض مى كنند كه «ربا همانند بيع است و هيچ تفاوتى بين اين دو نيست؛ پس همان گونه كه بيع حلال است ربا نيز بايد حلال باشد!»

«احَلَ اللّهُ البيعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا» خداوند متعال معامله را حلال و رباخوارى را حرام شمرده است؛ زيرا در «بيع و معامله» مصلحتى وجود دارد ولى در «ربا» نه تنها مصلحتى نيست، بلكه مفاسدى نيز وجود دارد. در معامله گاهى سود وجود دارد؛ گاهى زيان، ولى در ربا اين گونه نيست. رباخوار همواره سود مى برد و هيچگاه ضرر نمى بيند. در ربا خسارت هميشه از آن وام گيرنده است. از همين رو كه رباخوار ضررى را متحمّل نمى شود، اموال او را «گنج بى رنج» خوانده اند.

علاوه بر آن، رباخوار عامل ايجاد فاصله طبقاتى در جامعه است؛ چون اگر

______________________________

(1)- سوره انعام، آيه 160.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 154

مثالهاى زيباى قرآن ج 1 199

رباخوارى در جامعه گسترده گردد، با گذشت زمان، ثروت در نزد آنان اندوخته مى شود و ديگران به خاك سياه مى نشينند.

«فَمَنْ جائَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى فَلَهُ ما سَلَفَ وَ امْرُهُ الَى اللّه» در بيان اين حكم، نخست خداوند عدّه اى را مشمول رحمت خود قرار مى دهد و كسانى را كه قبل از حكم حرمت ربا به اين عمل زشت آلوده بودند، مورد عفو و بخشش خود قرار داده، مى فرمايد: «كسانى كه موعظه الهى را درباره حرمت ربا شنيده اند و از رباخوارى خوددارى كنند، برگذشته خود خوفى نداشته باشند زيرا خداوند گناه گذشته آنان را مى بخشد.

بنابراين، كسانى كه در هنگام نزول آيه و

بيان حكم با مردم قراردادهاى ربوى داشتند، تنها مالك سرمايه خود هستند و حقّ دريافت ربا را ندارند.

«وَ مَنْ عادَ فَاولئِكَ اصْحابُ النّارِهُمْ فيها خالِدُونَ» خداوند در اين قسمت از آيه، رباخواران را مورد تهديد قرار داده، مى فرمايد: اگر رباخواران بعد از نزول آيه باز به كار زشت خود ادامه دهند و دست از اين گناه بزرگ- كه در روايات فراوانى اين عمل همچون عمل منافى عفّت با محارم شمرده شده است «1»- برندارند، جهنّم در انتظار آنهاست و هميشه در جهنّم خواهند ماند.

سؤال: خلود و جاودانگى در جهنّم مخصوص كفّار است؛ در حالى كه برخى از رباخواران مسلمان هستند، پس خلود در مورد آنها به چه معناست؟

پاسخ، يكى از تفسيرهايى كه در اين زمينه گفته شده، اين است كه رباخواران به سبب عمل زشتشان بى ايمان از دنيا مى روند و روشن است كه شخص بى ايمان جاودانه در جهنّم خواهد ماند. «2»

______________________________

(1)- در روايات متعدّدى رباخوارى به زنا تشبيه شده است، براى آگاهى بيشتر به كتاب وسائل الشّيعه، جلد 12، روايات 1، 5، 6، 18، 19، 21، 22 باب يكم از ابواب الرّبا ر. ك.

(2)- احتمال ديگر آن است كه منظور از خلود، زمان طولانى است نه جاودانگى در جهنّم.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 155

الدُّنيا حَتّى يَتَخَبَّطَهُ الشَّيْطانُ» رباخوار در همين دنيا به سرنوشت ديوانه گرفتار خواهد شد! «1»

در روايت ديگرى از حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده است كه آن حضرت در شبى كه به معراج «2» رفتند، عدّه اى را ديدند كه با شكمهاى بزرگ به زحمت بر مى خيزند و چند قدمى را بطور غير متعادل راه مى روند و به زمين مى خورند؛ دوباره برمى خيزند و همچنان مى افتند و اين حالت مدام تكرار مى شود. آن گاه حضرت از جبرئيل پرسيدند: اينها چه كسانى هستند؟ جبرئيل امين عرض كرد: يا رسول اللّه! اينها رباخوارانند. «3»

نسبت جنون به شيطان

چرا در آيه مَثَل جنون به شيطان نسبت داده شده است؟

آنچه از ظاهر آيه استفاده مى گردد اين است كه سبب جنون و ديوانگى، شيطان

______________________________

(1)- نور الثقلين، جلد 1، صفحه 291.

(2)- مسأله «معراج» يكى از عقايد مسلّم مسلمانان است و حضرت رسول صلى الله عليه و آله نه يك بار، بلكه بارها به معراج رفتند. براى توضيح بيشتر به تفسير نمونه، جلد 12، صفحات 7، 8، 11، 14، 15، 16، 17، 18؛ و جلد 22، صفحه 501 تا 570، ر. ك. ذكر اين مطلب لازم است كه بهشت و جهنّمى را كه حضرت در اين سفر مشاهده كردند، بهشت و جهنّم برزخى است.

(3)- وسائل الشّيعه، جلد 12، ابواب الرّبا، باب اوّل، حديث 16.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 156

است. در صورتى كه از نظر علمى ثابت شده است كه جنون عامل ديگرى دارد. از اين رو مفسّران در تفسير اين آيه نظرات مختلفى دارند كه به بعضى از آنها اشاره مى شود:

الف- خداوند در اين آيه، طبق عقيده و فرهنگ

مخاطبان زمان پيامبر صلى الله عليه و آله سخن گفته است؛ زيرا عرب ها در آن زمان بر اين عقيده بودند كه جنون از شيطان گرفته مى شود و به عبارت ديگر، شيطان در فرد مجنون نفوذ مى كند، به همين جهت قرآن آن را كنايه از جنون دانسته است.

ب- مراد معناى حقيقى جمله است نه كنايى آن. نسبت جنون به شيطان از اين جهت است كه خداوند مجازات اين انسان هاى گنهكار را، سلطه شيطان بر آنها قرار داده است؛ و تسلّط شيطان سبب نگرانى و جنون آنها مى گردد.

قُلْتُ: لا، قال عليه السلام: لِئلّا يَمْتَنِعَ النّاسُ مِنَ اصْطِناعِ الْمَعْرُوفِ» خداوند متعال در آيات متعدّدى مسأله ربا را مطرح فرموده است. امام عليه السلام از سماعه پرسيدند: آيا علّت آن را مى دانى؟ سماعه عرض كرد:

خير. امام عليه السلام فرمودند: علّت آن، اين است كه مردم از كارهاى شايسته [و قرض الحسنه «1» باز نمانند. «2»

يعنى، وقتى رباخوارى رواج يابد، سنّت نيكوى وام و قرض الحسنه از بين مى رود؛ و عواطف انسانى مى ميرد؛ و سودپرستى و افزون طلبى جايگزين آن مى گردد. از اين رو، رباخوارى در دين مقدّس اسلام ممنوع گشته است. «3»

ظاهر با آن مبارزه مى كنند و گاهى براى ريشه كن كردن آن كنفرانس ها و همايش هاى متعدّدى برگزار مى كنند، در اين تجارت پر سود سهم بسزايى دارند. براى طرفداران اين مكتب، فساد نسل جوان، تزلزل پايه هاى اخلاقى و فروپاشى خانواده ها اهميّت ندارد؛ آنچه براى آنها مطرح هست، خود دوستى با حفظ منافع شخصى است. تجارت انسان و خريد و فروش كودكان، اگرچه با هيچ يك از اصول انسانى و حقوق بشر سازگار نيست؛ ولى براى طرفداران دروغين حقوق بشر، جايز شمرده شده است و بصورت غير علنى بر آن اعتراف دارند! سلاح هاى كشتار جمعى، بمب هاى شيميايى، موشك هاى دوربرد زمين به هوا، بمب هاى خوشه اى و ميكروبى و امثال اينها را چه كسانى در اختيار دولت عراق قرار داد، تا به وسيله آن جنايت هاى شرم آورى بر ايران اسلامى بيافرينند؟ چرا در اين هنگام طرفداران حقوق بشر ساكت بودند و اعتراضى نداشتند؟! ولى به محض حمله عراق به كويت فرياد اعتراض آميز طرفداران حقوق بشر بلند مى شود و حكم به خلع سلاح عراق مى دهند.

سرّ اين رخدادها روشن است؛ زيرا زمانى منافع استكبار، اقتضا مى كند كه دولت عراق تا دندان مسلّح باشد و زمان ديگر، منافع آنان با خلع سلاح عراق تأمين مى گردد. از اين رو، ملاك در نظر آنها منافع مادّى است و اصول انسانى تحت الشّعاع آن قرار دارد.

ولى اصل حاكم بر اقتصاد اسلامى اخلاق است؛ و تحصيل منافع بايد در سايه

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 159

حفظ ارزش هاى اخلاقى باشد؛ بر همين اساس اسلام معامله اى را كه منشأ فساد باشد، حرام شمرده است؛ مثلًا اگر تأسيس مراكز فحشا در اسلام ممنوع است؛ يا اگر شراب فروشى و داير

كردن قمار خانه ها در اسلام حرام اعلام شده؛ و يا اگر تأسيس بانك هاى رباخوار در اسلام جايز نيست، همه و همه بدين جهت است كه اين گونه كارها منشأ مفاسد زيادى است و با اخلاق اسلامى سازگار نيست.

ارزش هاى اخلاقى كه بر اقتصاد اسلامى حاكم است، اصل هاى فراوانى دارد كه به بعضى از آنها اشاره مى گردد:

الف- يكى از اصول حاكم بر اقتصاد اسلامى، پيام آيه شريفه (لاتَظْلِمُونَ وَ لاتُظْلَمُونَ) است، يعنى فعّاليّت هاى اقتصادى بايد به گونه اى تنظيم شود كه هيچ يك از فروشنده و خريدار مورد ستم قرار نگيرند. «1»

ب- جلب منفعت و دفع ضرر عمومى: براساس اين اصل، منفعت شخصى فداى منفعت جمعى مى گردد. از اين رو، پرداختن به شغل هاى مورد نياز جامعه، واجب است؛ مثلًا اگر جامعه به تعدادى معلّم نيازمند باشد، بر كسانى كه قدرت اين كار را دارند، واجب است كه به امر تعليم و تربيت بپردازند.

از طرف ديگر، مشاغلى كه براى جامعه ضرر دارد- اگرچه منفعت شخصى داشته باشد- حرام شمرده شده است؛ مثلًا شراب فروشى و هر نوع فعّاليّتى كه مناسب با آن باشد، ممنوع شده است. به همين جهت، بر اساس روايات متعدّدى، كاشت درخت انگور به نيّت شراب سازى، باغدارى چنين باغى، چيدن چنين انگورى، حمل و نقل آن و ... حرام است. «2»

ذكر اين مطلب لازم است كه اصول اخلاقى نه تنها در واجبات و محرّمات، بلكه در مستحبّات و مكروهات نيز حاكم است. از اين رو، در فقه اسلامى «تلقّى

______________________________

(1)- سوره بقره، آيه 279.

(2)- وسائل الشّيعه، جلد 12، ابواب ما يكتسب به، باب 55، حديث 3 و 4 و 5.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 160

رُكبان» كراهت دارد.

منظور از «تلقّى ركبان» اين است كه عدّه اى در خارج از شهر و روستا در كمين كاروان هاى تجارى قرار گيرند تا اگر كسى جنسى را وارد كرد، قبل از آن كه صاحب جنس از قيمت شهر مطّلع گردد. اجناس او را بخرند. اين عمل را بعضى از فقها حرام و بعضى ديگر مكروه دانسته اند. «1» و نيز شغل كفن فروشى در اسلام مكروه شمرده شده است؛ زيرا چنين كسى منتظر مرگ ديگران است و اين امر سبب قساوت قلب او مى گردد.

ج- هدايت سرمايه به سمت آخرت: اين اصل از آيه 77 سوره قصص استفاده شده است كه فرموده است: «وَابتَغِ فِيما آتاكَ اللّهُ الدّارَ الْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصيبَكَ مِنَ الدُّنْيا وَ احْسِن كَمآ احْسَنَ اللّهُ الَيْكَ وَ لاتَبْغِ الْفَسادَ فِى الْارْضِ انَّ اللّهَ لا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ» و در آنچه خدا به تو داده است، سراى آخرت را بطلب؛ و بهره ات را از دنيا فراموش مكن؛ و همان گونه كه خدا به تو نيكى كرده، نيكى كن؛ و هرگز در زمين در جستجوى فساد مباش، كه خدا مفسدان را دوست ندارد.

بر اساس اين آيه، در صورتى سرمايه ارزشمند است كه در مسير آخرت هدايت شود و به تعبير ديگر، هم نياز دنيا را برآورده سازد و هم توشه اى براى آخرت باشد. در نتيجه حاكم بر اقتصاد اسلامى، ارزش هاى اخلاقى است؛ در حالى كه اقتصاد مادّى فاقد اين ارزشهاست و طرفداران اين مكتب همه چيز را فداى منافع خود مى پندارند.

مطلب لازم است كه اين عهدنامه از طولانى ترين و جامع ترين فرمان هاى حضرت على عليه السلام است. بى شك اين فرمان براى تمام رؤساى حكومت ها مفيد است؛ زيرا آن قدر سخنان آن حضرت با طراوت و با حكمت است كه در هر عصر و زمانى اين سخنان نوآور است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 161

افسران، قضات، علما، تجّار، كشاورزان، وزرا، مسئولان كشورى و ... مورد سفارش قرار مى دهند؛ ولى وقتى به قشر محروم جامعه مى رسند، تعبير زيبايى دارند كه آن تعبير در مورد هيچ يك از گروه هاى فوق ديده نمى شود. آن حضرت مى فرمايند: «ثُمَّ اللّهَ اللّهَ فى الطَّبَقَةِ السُّفْلَى مِنَ الَّذينَ لَا حِيلَةَ لَهُمْ ...» اى مالك! خدا را خدا را درباره طبقه محروم جامعه فراموش نكن! كسانى كه گريزى براى آنها نيست؛ و نيازمند و از كار افتاده اند. مبادا اينها را به دست فراموشى بسپارى! در ميان اين گروه، عدّه اى اظهار فقر و نياز مى كنند، ولى عدّه ديگر راضى به اظهار فقر نيستند كه بايد بدون تقاضا به آنها بخشش كنى، بخشى از بيت المال را مخصوص اين افراد قرار بده. به كسانى كه در دست رسند، خود نظارت كن؛ و كسانى كه دور هستند، نمايندگان مطمئنّى را برگزين تا به امور آنان رسيدگى كنند.

با آنها به گرمى برخورد كن تا احساس شخصيّت كنند. تمام احتياجات آنها را برآورده ساز حتّى امور جزيى آنها از نظر تو مخفى نماند و گرنه مورد بازخواست خداوند قرار خواهى گرفت. در ايّام هفته ساعت يا روزى را معيّن كن تا مردم آزادانه با تو ملاقات كنند و مشكلاتشان را در ميان بگذارند؛ چه اين كه گاهى واسطه ها اخبار و

رخدادها را ناقص به تو مى رسانند و ...»

آفرين بر اين سخنان زيبا، كه چون خورشيد بعد از هزار و اندى سال مى درخشد و روز به روز بر زيبايى و درخشش آن اضافه مى گردد؛ و هزاران آفرين بر گوينده اين سخنان جاويد، كه شايسته است زمامداران عالم آن را با آب طلا بنگارند و سرلوحه كار خود قرار دهند.

عجبا! اين اسوه اخلاق، يك زمامدار و حاكم است كه اين گونه درباره مردم مستضعف و محروم سفارش مى كند! دولت مردان دنياى غرب نيز نوع ديگرى از

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 162

زمامدارانند كه براى جلب منافع خود به مرگ هزاران نفر از اين انسان هاى محروم راضى هستند. تفاوت ره از كجاست تا به كجا؟!

سؤال: گاهى حفظ ارزش هاى اخلاقى، سبب كاهش رشد اقتصادى مى گردد.

بنابراين، جمع بين ارزش هاى اخلاقى و رشد اقتصادى چگونه ممكن است؟

پاسخ: نظام ما يك نظام ارزشى است و آنچه براى ما مهم شمرده شده، حفظ ارزشهاست؛ علاوه بر اين مراعات اصول اخلاقى و آميختگى اخلاق با اقتصاد سبب عقب ماندگى نمى شود، بلكه اين اقتصاد غير ارزشى است كه در همين دنيا زيان هايى مى آفريند كه قابل جبران نيست.

مگر عامل عمده جنگ جهانى دوّم، همين اقتصاد غير ارزشى نبود! جنگى كه تعدادى از كشورها را كاملًا ويران و تعداد ديگر را نيمه خراب كرد. فاجعه دردناكى كه 30 ميليون قربانى بر جاى گذاشت؛ جنگى كه 30 ميليون معلول به يادگار گذاشت. آيا اقتصاد عقب مانده- البتّه به تعبير طرفداران مكتب مادّى- بهتر است يا چنين اقتصاد پيشرفته اى؟!

بايد دانست كه عمران و آبادى جهان نيز در سايه اقتصاد ارزشى تحقّق مى يابد.

حضرت به «عثمان بن حنيف» فرماندار بصره است. «1» اشعث بن قيس منافق- كه عامل بسيارى از مفاسد و اختلافات در دوران خلافت حضرت على عليه السلام بود- با كسى به نزاع برخاست.

پرونده اين نزاع به دست مبارك امير المؤمنين عليه السلام رسيد. قرار بر اين شد كه روز

______________________________

(1)- چهل و پنجمين نامه نهج البلاغه، كه حاوى بسيارى از مسايل اقتصادى است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 163

بعد حضرت درباره اين دو، قضاوت كند. شب هنگام درِ خانه آن حضرت به صدا درآمد. حضرت در را باز كردند؛ ديدند اشعث با ظرفى پر از حلوا جلوى در ايستاده است. وقتى حضرت امير عليه السلام او و كاسه حلوايش را مشاهده كردند، نگاه تندى به او افكندند و فرمودند: «آيا اين كاسه حلوا رشوه است؟ يا صدقه؟ يا زكات؟ على، نه اهل رشوه است تا به سبب رشوه بر خلاف حق قضاوت كند و نه اهل صدقه و زكات، كه اينها بر بنى هاشم حرام است.

اشعث كه از اين برخورد قاطع و تند امير زمامداران، دست و پاى خود را گم كرده بود، گفت: نه، هيچ كدام نيست، بلكه هديه است! هر مسلمانى حق دارد به مسلمان ديگر هديه دهد. [اين كار در واقع كلاه شرعى بود كه متأسّفانه در عصر ما نيز صورت مى گيرد و رشوه در لباس هاى ديگر، تحت عناوينى از قبيل: هديه، انعام، شيرينى، حق و حساب و مانند اينها تحقّق مى پذيرد.]

حضرت كه چهره هزار رنگ اشعث را مى شناخت، به نيّت واقعى او واقف گشته، فرمودند: اشعث! آيا ديوانه شده اى؟ يا عقلت را از دست داده اى؟! يا هذيان مى گويى؟! تو نيمه شب با اين

كاسه حلوا مى خواهى على را بفريبى و او را به ظلم دعوت كنى تا فردا به نفع تو حكم دهد! اشعث تو مرا با خود مقايسه كرده اى! بگذار تا خود را بشناسانم: اشعث اين حلوا كه سهل است چون اين حلوايى كه من ديدم، گويا با آب دهان مار مخلوط گشته [اگر چه ظاهرى زيبا دارد؛ ولى باطنش بسيار كثيف است.] به خدا قسم اگر آسمان هاى هفت گانه را به على دهند تا بر مورچه اى ظلم كند، چنين نخواهد كرد.

حال، آيا دنيايى با چنين زمامدارى امن و امان است يا جهانى كه حاكمانش هستى كشور خويش را در مقابل يك زن آلوده مصالحه مى كنند؟! اين كجا و آن كجا! بنابراين، بر عهده هر مسلمانى است كه ارزشهاى انسانى را فرا گيرد و چرخ اقتصاد را توأم با ارزشهاى انسانى به حركت درآورد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 164

روز بيشتر مى گردد و اگر به همين صورت ادامه يابد، بسيارى از اين كشورهاى استثمار شده، به خاك سياه خواهند نشست. به عنوان مثال، يكى از علّت هاى متزلزل و نابسامان وضع اقتصاد كشورهاى جنوب شرق آسيا، همين مسأله رباخوارى است.

رباخواران جهان بعد از جنگ تحميلى- كه ملّت شجاع ايران از اين امتحان بزرگ الهى نيز سرافراز بيرون آمد- اين دام را براى ما نيز گستردند. درِ كيسه بذل و بخشش خود را به روى ما گشودند و مقدارى ما را آلوده اين وام ها كردند؛ ولى بحمداللّه مسئولان كشور خيلى زود متوجّه اين زهر خطرناك شدند و دريافت چنين وام هايى را متوقّف ساختند؛ و اقساط آنها را تدريجاً پرداختند و كشور را از اين دام نجات دادند.

علاوه بر اين نوع رباخوارى كه ذكر شد، نوع ديگرى از رباخوارى در عصر ما وجود دارد كه از نوع پيشين زشت تر و قبيح تر خواهد بود و آن رباخوارى با

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 165

سرمايه خود مردم است. اگر در گذشته شخص رباخوار با سرمايه خود مرتكب اين عمل زشت مى شد؛ ولى اكنون بانكهاى ربا كه سرمايه شان از آن مردم است، به امر رباخوارى اشتغال دارند كه قطعاً اين عمل، مفاسد بيشتر با عذاب هاى شديدترى در پى خواهد داشت.

و غرب زده هستند. البتّه جا دارد كه كشورهاى ثروتمند، چنين تبليغاتى را از طريق ايادى خود داشته باشند؛ زيرا اين تفكّر مطابق با منافع آنهاست و آنها مطالب را مطابق منافع خود به ديگران القا مى كنند. در حالى كه اين تفكّر نادرست است.

بانكهاى اسلامى اگر بر اساس آيين نامه هاى مصوّب عمل كنند و مردم هم از متن قرار داد مطّلع گردند و بر آن وفادار بمانند، مشكل ربا پيش نخواهد آمد. هم سپرده گذاران بهره مند خواهند شد؛ و هم بانكها استفاده سرشارى خواهند برد؛ و هم چرخ اقتصاد كشور به حركت در خواهد آمد.

يكى از عقود اسلامى- كه در آيين نامه بانكدارى نيز وارد شده- عقد «مضاربه» است، كه تنها به تجارت اختصاص ندارد. «1» بلكه سرمايه گذارى در امر توليد، صنعت، دامدارى، كشاورزى، خدماتى و ... را نيز شامل مى شود.

______________________________

(1)- علما در اين مسأله اختلاف نظر دارند. بعضى معتقدند: مضاربه تنها در تجارت صورت مى پذيرد و برخى بر اين باورند كه امور ديگر را نيز در بر مى گيرد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 166

در عقد مضاربه، مشترى سرمايه خود را در اختيار بانك قرار مى دهد و بانك با قرارداد مضاربه سود هر يك را مشخّص مى كند. البتّه تعيين سود بايد درصدى از منفعت كار باشد؛ نه درصدى از اصل سرمايه. مشترى مى تواند به بانك وكالت دهد تا سهم او را از سود به مبلغ معيّنى مصالحه كند و هر ماه آن را دريافت نمايد؛ لكن در پايان قرار داد، سود پرداخت شده محاسبه گردد. آن گاه به بانك وكالت مطلق مى دهد تا در هر يك از امور مذكور كه مايل بود سرمايه گذارى صورت گيرد؛ و بانك هم بايد به

آن عمل نمايد.

در اين صورت بدون آن كه مشكل ربا ايجاد شود، هم صاحب پول بهره مند مى گردد و هم بانك نصيب خود را از سرمايه گذارى به دست مى آورد و هم براى اين كه چرخ اقتصاد جامعه راكد نماند، تجارت سالمى صورت مى پذيرد.

بايد توجّه داشت در اين گونه موارد عقود شرعى بايد تحقّق پذيرد و گرنه به مجرّد روى كاغذ آوردن، اين عقود شرعى، چيزى را عوض نمى كند و مشكل ربا به قوّت خود باقى مى ماند. بنابراين، قطعاً حذف ربا از بانكها امكان پذير است.

چنان كه در صدر اسلام و در عصر ظهور پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در مكّه و مدينه رباخوارى رواج داشت و جزء اقتصاد آن زمان محسوب مى شد؛ ولى با ظهور اسلام و حكم حرمت ربا، اين پديده شوم به دست فراموشى سپرده شد و در اقتصاد آنها هيچ وقفه اى ايجاد نشد.

قوى هستند؛ لكن سرمايه در دست ندارند؛ مانند بسيارى از جوانان فارغ التحصيل دانشگاهها كه هم مديريّت دارند و هم توان و نشاط كار؛ ولى فاقد سرمايه اند.

در اينجا بانكها مى توانند براى آن دو قشر جامعه كمك مؤثّرى داشته باشند.

به اين صورت كه بانكها سرمايه اى را در اختيار افراد توانمند بى سرمايه قرار دهند تا آنها بر اساس قرارداد، در امر تجارى سرمايه گذارى كنند و از سود به دست آمده درصدى به خود و درصدى به بانك تعلّق دهند؛ سپس طى اقساطى، اصل سرمايه را به بانكها بازگردانند.

از سوى ديگر، بانكها مى توانند سرمايه افراد ناتوان و فاقد مديريّت را در اختيار خود بگيرند و با مشاركت در امر سرمايه گذارى مفيد، سهمى از سود به دست آمده را به صاحبان سرمايه اختصاص دهند.

بدين ترتيب، اگر اين دو نوع مشاركت سرمايه و كار بر اساس عقد شرعى صورت پذيرد، هيچ اشكالى در شرعيّت آن ايجاد نخواهد شد.

براى تحقّق اين امر، مطالب ذيل توصيه مى گردد:

1- به كارمندان بانكها آموزش داده شود تا احكام بانكدارى اسلامى و عقود شرعى مربوط به آن را فراگيرند و در اجراى قوانين ملزم باشند.

2- افراد عالم و مطّلع به احكام شرعى بانكدارى، مسايل بانكدارى اسلامى را با بيانى ساده براى مردم تبيين و روشن سازند، مخصوصاً خطرات ربا و حكم

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 168

شديد و برخورد بسيار تند اسلام را درباره رباخواران كنند.

3- شايسته است كه بانكها بين سود سپرده ها و وامها توازن برقرار كنند و اين گونه نباشد كه سود وام، بيشتر از سود سپرده هاى مردمى باشد، و نيز در احياى هر چه بيشتر قرض الحسنه، گام هاى مؤثّرى بردارند.

بحث، به سه آيه درباره احكام و جزييات ربا اشاره مى گردد:

الف- خداوند در آيه 278 سوره بقره فرموده است: «يا ايُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ ذَرُوْا ما بَقِىَ مِنَ الرِّبا انْ كُنْتُمْ مُؤمِنِينَ» اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از [مخالفت فرمان خدا بپرهيزيد، و آنچه از [مطالبات ربا باقى مانده است، رها كنيد؛ اگر ايمان داريد.

آغاز اين آيه، خطاب به مؤمنان است و پايانش نيز مشروط به ايمان شده است.

معناى اين حُسن مطلع و حُسن ختام، اين است كه رباخوارى با روح ايمان ناسازگار است و فرد رباخوار مؤمن نيست.

شأن نزول آيه فوق

بعضى از ثروتمندان مسلمان، از وام هاى ربوى كه قبلًا پرداخته بودند، مطالبات ربوى داشتند. از جمله اين افراد، عبّاس بن عبد المطلب و خالد بن وليد بودند. وقتى آيه تحريم ربا بر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نازل شد، اينها گفتند: پول ما در دست مردم است و ما قبل از تحريم ربا به آنها وام پرداختيم. اكنون تكليف ما چيست؟ بر اين اساس، آيه شريفه نازل شد و فرمود: تنها حق داريد اصل سرمايه را بازگردانيد؛ ولى چنانچه ايمان داريد، بايد سود ربوى آن را رها سازيد. آن

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 169

هنگام كه حكم تحريم ربا بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شد، حضرت فرمودند: «تمام رباهايى كه از زمان جاهليّت باقى مانده بود، باطل كردم و اوّلين ربايى كه باطل نمودم، رباى عمويم، عبّاس بن عبد المطلب بود». «1» از فرمايش پيامبر صلى الله عليه و آله استفاده مى گردد كه در اسلام، تقدّم رابطه بر ضابطه بى معناست.

ب- در آيه بعد خداوند مى فرمايد:

«فَانْ لَّمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وِ انْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ امْوالِكُمْ لاتَظْلِمُونَ وَ لاتُظْلَمُونَ» اگر چنين نكنيد (به رباخوارى ادامه دهيد)، بدانيد كه خدا و رسولش با شما پيكار خواهند كرد. و اگر توبه كنيد، سرمايه هاى شما [اصل سرمايه، بدون سود] از آن شماست [با اين كار،] نه ستم مى كنيد و نه بر شما ستم وارد مى شود. «2»

بايد توجّه داشت كه در صدر آيه، اعلام جنگ از ناحيه خدا و رسولش است؛ نه از ناحيه رباخواران! زيرا «فَأذَنُوا» به معناى «فَاعْلَمُوا» يا «فَايْقَنُوا» است؛ يعنى بدانيد يا يقين كنيد كه خدا و رسولش با شما مى جنگند. ولى اگر جمله فوق «فَآذِنُوا» خوانده شود- چنان كه بعضى تصوّر كرده اند و اين قرائت غير معروف است- اعلام جنگ از ناحيه رباخواران است. «3»

ج- آيه 280 سوره بقره نيز مى فرمايد: «وَ انْ كانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ الى مَيْسَرَةٍوَأَنْ تَصَدَّقُوا خيرٌلَكُمْ انْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ».

اگر بدهكار توان بازپرداخت اصل سرمايه و بدهى شما را نداشت، او را تا هنگام توانايى مهلت دهيد و چنانچه اصلًا قدرت پرداخت را نداشت، آن را به عنوان صدقه و انفاق در راه خدا به حساب آوريد. در صورتى كه بدانيد منافع اين كار براى شما بهتر است.

______________________________

(1)- مجمع البيان، جلد 2، صفحه 392.

(2)- سوره بقره، آيه 279.

(3)- از تعبير آيه معلوم مى شود كه رباخواران با ارشاد و تذكّر از رباخوارى اجتناب نمى كنند. از اين رو، حكومت اسلامى مى تواند آنها را وادار به اجتناب از رباخوارى كند.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 170

از مجموع اين آيات استفاده مى گردد كه ربا در نزد خداوند، گناهى بزرگ و خطرناك شمرده شده است و تعبيراتى كه

در اين زمينه ذكر شده، درباره هيچ گناهى وارد نگشته است.

***

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 171

و مادر آفريد، قادرست كه عيسى بن مريم را بدون پدر بيافريند!

اين گونه كارها در نزد خداوند دشوار نيست. خداوند همين كه اراده كند، ايجاد مى شود. «ثُمَ قالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ» «1» فرمان همان و ايجاد شدن همان.

آفرينش مخلوقات در نزد خداوند چنان است كه بين كوچكى و بزرگى؛ راحتى و سختى، هيچ تفاوتى وجود ندارد. اگر خداوند بخواهد جهانى مانند جهان كنونى با اين همه كهكشان ها و ستارگان- كه آمار آن عجيب و وسعت آن حيرت آور است- بيافريند، به محض فرمان، ايجاد صورت مى گيرد.

اگر انسان در هنگام نماز به چنين خداوندى فكر كند و بينديشد كه در مقابل چه خداى قادرى ايستاده است؛ و احساس كند كه «هيچ» با «همه چيز» صحبت مى كند، مسلّماً حال ديگرى در نماز پيدا خواهد كرد.

خلقت مورچه را مورد بررسى قرار داده، نكات لطيف و ظريفى را درباره آن بيان مى فرمايد.

يكى از حجاب هايى كه سبب مى شود، شگفتى هاى آفرينش مورد توجّه انسان قرار نگيرد، حجاب عادت است؛ زيرا عادت باعث مى شود كه عظمت چيزى از ياد برود؛ مثلًا همين مورچه كه معمولًا مورد ديد همگان است، براى انسان عادى شده است و اين عادت سبب شده است كه به شگفتى آن توجّه نشود. چه اين كه اگر مورچه با يكى از پيشرفته ترين صنايع بشر مقايسه گردد، آن وقت عظمت قدرت خداوند آشكار مى شود.

يكى از صنايع پيشرفته بشر هواپيماست كه اين هواپيما مسافران و بارهاى زيادى را حمل و نقل مى كند و داراى قسمت و اجزاى متفاوتى است كه همانند يك شهر كوچك مى ماند. اگر اين هواپيما- كه نهايت قدرت نمايى بشر است- با مورچه- كه يكى از صنايع كوچك قدرت بى پايان خداوند است- مقايسه گردد، خواهيم دانست كه مورچه از هواپيما عظيم تر و شگفت آورتر است؛ زيرا اين موجود كوچك با اين جثّه ريز خود، همه چيز را داراست. اجزا و دستگاههايى از قبيل: چشم، گوش، پا، نيروى جاذبه، نيروى دافعه، نيروى جذب و هضم غذا، دستگاه تخليه فضولات، دستگاه توليد مثل، قدرت خانه سازى و انبارسازى، تهيّه مواد غذايى و نگهدارى آن بطورى كه فاسد نشود و ... واقعاً اين موجود كوچك، يكى از شگفتى هاى آفرينش است كه چگونه اين همه اجزا و دستگاهها در بدن كوچك او جا گرفته است!

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 174

علاوه بر آن كه هواپيما قدرت تهيّه مواد خوراكى، توليد مثل و ... را ندارد، و فاقد بسيارى از دستگاههايى است كه در درون مورچه است، خود به

تنهايى قادر بر انجام كار نيست، بلكه عدّه اى تكنسين آن را به حركت درمى آورند.

آرى! اگر انسان در قدرت عظيم و پايان ناپذير خداوند انديشه كند، هدايت مى شود و از آفرينش يك انسان فاقد پدر، تعجّب نمى كند. بايد بر چنين خداى قادرى، با تمام وجود سجده كرد و بر چنان انسان كامل (على عليه السلام) كه اين قدرت وصف ناپذير را زيبا توصيف نموده است، درود و سلام فرستاد.

بعد از آن كه مسير آزمايش را طى كرد، تبديل به يك قانون عملى مى شود؛ مثلًا به وسيله آزمايش ثابت شده است كه سرعت نور در هر ثانيه 300 هزار كيلومتر است. امّا آن دسته از مسايلى كه در علوم تجربى نمى گنجد و قابل آزمايش نيست و براى اثبات آن از روى عقل به قرائن و شواهد موجود تمسّك مى جويند، «فرضيّه» ناميده مى شود.

از اين رو، «تبدّل انواع» فرضيّه است، نه قانون. يكى از ويژگى هاى فرضيّه، احتمال عوض شدن و باطل شدن آن است. به عنوان نمونه، دانشمندان فرضيّه اى را مطرح كردند كه انسان هاى چهل هزار سال قبل، غير از انسان هاى امروز بودند؛ ولى باستان شناسان جمجمه هايى از دو ميليون سال پيش يافتند كه كاملًا شبيه به انسان امروزى است. بدين ترتيب فرضيّه قبل، باطل مى گردد.

اگر در عالم «بكرزايى» ممكن باشد، توّلد حضرت مسيح عليه السلام بدون پدر نه تنها جاى تعجّب نيست، بلكه شگفت آورتر از آن رخ داده است.

***

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 177

است كه گاهى جنگلهاى بزرگى را به آتش مى كشاند. همان گونه كه در بعضى از خبرها شنيده مى شود كه عامل اين نوع آتش سوزى ها گاهى صاعقه و رعد و برق آسمانى است؛ گاهى طوفانهاى شديدى است كه بر اثر آن درختان خشكى- كه انرژى در آن ذخيره شده است- به هم برخورده، توليد جرقه اى مى نمايند و اين جرقه به يك محلّ مستعد براى آتش سوزى برخورد مى كند و آتش سوزى رخ مى دهد. بنابراين، مثَل انفاق كفّار، مانند زراعتى است كه باد شديدى به آن برخورد مى كند و آن را سياه و نابود مى سازد.

«وَ ما ظَلَمَهُمُ اللّهُ وَلكِنْ انْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ» اين كفّار خود به خويشتن ستم كرده اند؛ چه اين كه در انفاق هاى خود انگيزه ها و نيّات ظالمانه اى داشته اند و خداوند هيچ گونه ظلمى به آنها روا نداشته است.

همان گونه كه اگر كشاورزى در محلّى كشت كند و مى داند زراعتش در مسير بادهاى سرد خشك است و در اين هنگام اگر بادى بوزد و تمام زراعتش را نابود كند، بديهى است كه اين كشاورز، خود بر خويشتن ستم كرده است.

______________________________

(1)- «صُرّ» نيز از همين ماده است و به معناى فرياد و ضجّه مى باشد. كلمه «صُرَّه» نيز كه از اين ماده است به معناى كيسه اى است كه در آن را محكم مى بندند. بنابراين، در تمام مشتقّات اين ماده مفهوم شدّت نهفته است، باد شديد، فرياد شديد و كيسه اى كه به شدّت در آن بسته شده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 179

انفاق هايى است كه در غير راه خداوند مصرف شود؛ مانند انفاق هايى كه ابو سفيان كافر و منافق- كه تا آخر عمر هم قلباً مسلمان نشد- در راه عظمت بت ها و نابودى اسلام انجام داد.

قرآن مجيد مى فرمايد چنين انفاق هايى مانند آن زراعتى است و انگيزه انفاق كنندگان نيز- كه شرك و بت پرستى بوده است- بسان آن باد سوزان است.

ب- منظور از آن، انفاق مسلمانان رياكار است كه ظاهراً مسجد، حسينيّه، بيمارستان، درمانگاه، پل، جادّه، و مانند اينها را مى سازند؛ ولى در واقع انگيزه آنها براى غير خداست. مثل اين كه هدفشان خودنمايى يا جلب رضايت مردم، براى استفاده بيشتر در آينده باشد. انفاق چنين مسلمانانى نيز مانند آن زمين حاصلخيز؛ و نيّت غير خالص آنها همانند آن با سوزان است.

ج- منظور از آن، انفاق هايى است كه توأم با منّت، ايذا و آزار باشد كه در ظاهر انفاق است؛ ولى در واقع آبروى نيازمندى را ريختن و حيثيّت او را بر باد دادن است. كه در اين صورت، انفاق مانند آن زمين زراعتى است؛ و ايذا و اذيّت و منّت نيز آن باد سرد خشك سوزان است كه نه تنها انفاق را باطل مى كند، بلكه ضرر دنيوى نيز مى رساند؛ زيرا هم مال او از كف رفته است و هم گناهى مرتكب شده كه مجازات دارد. «1»

______________________________

(1)- اگر چه هر سه احتمال با مضمون آيه شريفه سازگار است ولى با توجّه به آيه قبل به نظر مى رسد كه احتمال اوّل صحيح تر باشد؛ چون آيه قبل (آيه 116 سوره آل عمران) كه درباره كفّار صراحت دارد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 180

2- از آيه شريفه و بعضى ديگر از آيات

قرآن مجيد استفاده مى شود كه خداوند منتقم در بسيارى از موارد كه مردم نسبت به نعمتهاى او ناسپاسند و سر از طغيان و نافرمانى درمى آورند، همان نعمتها را وسيله عذاب آنها قرار مى دهد و نعمت را به نقمت تبديل مى كند (مرگ در دل زندگى).

به عنوان نمونه خداوند قوم نوح را به وسيله باران و طوفان نابوده ساخت، در حالى كه اين باران همان دانه هاى حيات بخش و زندگى آفرين و بزرگترين نعمت براى اين قوم بود!

بارانى كه اگر نباشد و نبارد همه چيز از بين مى رود، وسيله و ابزار عذاب قوم نوح شد؛ آرى نعمت، مصيبت شد!

در سوره سبأ، داستان قوم سبأ نيز نشانگر اين واقعيّت عبرت انگيز است. كشور اين قوم در مسير باران بود، براى دفع ضرر و استفاده از سيلاب، سدّ خاكى بزرگى برپا كردند و از اين سد، كانال هاى متعدّدى را به سرزمين هاى مختلف كشيدند، بطورى كه اين آبيارى باعث شد كشور سبأ يكپارچه سرسبز و خرّم و تبديل به يك باغستان بزرگ گردد، در دو سوى رودخانه اين كشور به مسافت زيادى درختكارى شده بود، خداوند در مقابل اين همه نعمت يك چيز از آنها خواست؛ و آن شكر نعمتهاى الهى بود «1»؛ ولى از آنجايى كه انسان وقتى غرق نعمت مى شود، خدا را فراموش مى كند و مست باده غرور خود مى گردد؛ قوم سبأ نيز طغيان و ناسپاسى را وجهه همّت خود قرار داده، آنچه لازمه آدم هاى كم ظرفيّت است- كه وقتى به نوايى مى رسند همه چيز را فراموش مى كنند- انجام دادند.

قرآن طغيان آنها و سپس عذاب الهى بر آنان را اين گونه بيان مى فرمايد: «امّا آنها

______________________________

(1)- در آيه 15 سوره سبأ،

بعد از اين كه جريان شهر سبأ را نقل مى كند، مى فرمايد: «كُلُوا مِن رِزقِ رَبِّكُم وَ اشكُرُوا لَهُ بَلْدَة طَيِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفورٌ» از روزى پروردگارتان بخوريد و شكر او را بجا آوريد؛ شهرى است پاك و پاكيزه و پروردگارى آمرزنده (و مهربان).

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 181

[از خدا] روى گردان شدند، و ما سيل ويرانگر را بر آنان فرستاديم، و دو باغ [پربركت شان را به دو باغ [بى ارزش با ميوه هاى تلخ و درختان شوره گز و اندكى درخت سدر مبدّل ساختيم». «1»

آرى كفران نعمت باعث شد كه خداوند همان سدّ آبى خاكى را- كه نعمت بزرگى براى آنها بود- وسيله عذاب آنها قرار دهد. مقدّمات عذاب، اين گونه فراهم مى گردد كه چند موش از طرف خدا مأمور شدند تا سد را سوراخ كنند. آب از سوراخ هاى ايجاد شده، خارج شد و با گذشت زمان دهانه سوراخ ها بزرگتر گرديد به گونه اى كه سبب شكسته شدن سد شد؛ سپس جريان آب، سبب تخريب تمام قصرها، كاخ ها و باغ ها شد و گوسفندان و چهارپايان را نابود ساخت و سرزمين سرسبز بهشتى را به ويرانه اى تبديل نمود.

در نتيجه آن سدّ آبى كه مايه نعمت آنها بود به خاطر اعراض از خدا وسيله عذاب آنان گرديد تا عبرتى باشد كه انسان در مقابل قدرت بى انتهاى خداوند طغيان نكند.

نمونه ديگر، عذاب خدا بر «قوم شعيب» «2» است كه قرآن آن را صيحه آسمانى و صاعقه مى شناساند صاعقه از دو جهت باعث عذاب مى گردد: نخست اين كه، هر چه بر سر راه او قرار گيرد به آتش كشيده مى شود؛ و ديگر اين كه امواج صوتى آن سبب ناشنوايى مى شود

و به عبارت ديگر، موج انفجار ايجاد مى كند.

بايد دانست كه همين صاعقه، قبلًا براى آنها نعمت بود؛ چه اين كه به وسيله همين صاعقه، ابرهاى باران زا شروع به باريدن مى كنند و اين نعمت بزرگ الهى (آب) باعث حيات و زندگى همه جانداران مى گردد!

بر اساس آنچه در قرآن مجيد ذكر شده است «3»، «قوم هود» نيز وقتى گستاخى

______________________________

(1)- سوره سبأ، آيه 16.

(2)- سوره هود، آيه 94.

(3)- سوره هود، آيه 16.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 182

و جسارت را از حد گذراندند، عذاب استيصال (عذاب بنيان كن) نازل شد و همان زمينى كه بستر بشر و محلّ استراحت انسان و گهواره آدمى محسوب مى شد، وسيله عذاب آنها گشت.

با لرزش زمين تمام شهرهاى آنها زير و رو شد؛ بارانى از سنگهاى آسمانى بر سر آنها باريد، به گونه اى كه حتّى از آثار آنها هم، اثرى بر جاى نماند.

همان گونه كه اشاره شد در آيه مثل نيز باد- كه يكى از نعمتهاى بزرگ الهى براى كشاورزى است؛ چه اين كه اگر نوزد، عمل لقاح صورت نمى گيرد و اكسيژن و كربن هوا جابه جا نمى گردد؛ و در نتيجه بسيارى از درختان بار نمى دهند- وسيله عذاب آنها شد و تمام زراعت آنها را خشك و نابود ساخت.

3- از دير زمان يكى از بحث هاى مهم در عدل الهى، طرح اين مسأله بوده است كه اگر خداوند عادل است؛ پس فلسفه و حكمت حوادث دردناكى از قبيل:

بيمارى ها، سيلاب ها، طوفان ها، زلزله ها، باران هاى تند، بادهاى وحشتناك و ...

چيست؟

آيا اين امور- كه باعث ناراحتى و از بين رفتن انسان ها مى شود- با عدالت خداوند سازگار است؟

تاريخ طرح اين شبه مشخص نيست و شايد قبل از ميلاد حضرت مسيح

عليه السلام هم مطرح بوده است. در اين زمينه بحث هاى فراوان و كتابهاى زيادى نگاشته شده است و ما نيز در كتاب «پنجاه درس اصول عقايد» پاسخ به آن را، وجهه همّت خود قرار داده ايم.

قرآن مجيد در اين آيه و آيات ديگر، در صدد بيان فلسفه اين حوادث برآمده است كه به چند نمونه از آن اشاره مى گردد:

1- بعضى از آيات قرآن مجيد، هدف از اين حوادث و بلاها را تنبّه و بيدارى

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 183

انسانهاى غافل مى شناساند. از اين رو، خداوند در آيه 41 سوره روم مى فرمايد:

«ظَهَرَ الْفَسادُ فِى الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ ايْدِى النّاسِ لِيُذيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِى عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ» فساد، در خشكى و دريا به سبب كارهايى كه مردم انجام داده اند، آشكار شده است؛ خدا مى خواهد نتيجه بعضى از اعمالشان را به آنان بچشاند، شايد [به سوى حق بازگردند.

بر اساس اين آيه، حوادث دردناك براى انسان غافل، لطف الهى محسوب مى شود؛ چه اين كه شايد اين گونه حوادث انسان گنهكار و غافل را بيدار كرده، به سوى حضرت حق بازگرداند. مثلًا از اين جهت كه دنياى امروز مبتلا به فحشا و فساد است، خداوند هم آنها را به مرض خطرناك «ايدز» مبتلا مى كند تا شايد اين بشر ناسپاس و فراموش كار با عذاب و حوادث تلخ از خواب غفلت بيدار گردد. و يا از اين رو كه دنياى امروز مبتلا به گناه بزرگ رباخوارى شده است؛ رباخوارايى كه بعضى كشورهاى جهان سوّم را در آستانه سقوط قرار داده است، خداوند هم آنها را به فاصله طبقاتى، جنگ ها و انقلاب هايى مبتلا مى كند كه باعث از بين رفتن تمدّن هاى بشريّت

مى شود، تا شايد اين انسان بيدار شود.

پس اين بلاها كه موجب بيدارى انسان مى شود، در واقع از واهب الهى است.

براى روشن تر شدن اين فلسفه به مثال زير توجّه كنيد:

گاهى در خيابان هاى مسطّح و صاف و طولانى موانع و دست اندازهايى مشاهده مى شود كه از ظاهر حال، مسئولان عمداً آنها را ايجاد كرده اند. وقتى از علّت اين امر سؤال شود، مى گويند: در چنين خيابان هايى ممكن است راننده به خواب رود؛ براى بيدارى راننده و جلوگيرى از خطر تصادف، لازم است چنين دست اندازهايى ايجاد شود تا سبب بيدارى و هوشيارى راننده گردد.

دست اندازهاى جادّه زندگى بشر- كه در خواب غفلت فرو مى رود- نيز همين فلسفه را دارد چه اين كه اگر خواب رود و دست اندازى نباشد، در پرتگاه سقوط مى كند؛ ولى با وجود دست انداز گرچه متحمّل ناراحتى مى شود؛ ولى موجب

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 184

بيدارى و نجات او از سقوط مى گردد.

2- فلسفه دوّمى كه از آيات استفاده مى شود اين است كه بعضى از بلاها و حوادث نتيجه عمل خود انسان است و به تعبير آيه مثل، انسان خود به خويشتن ستم مى كند؛ وگرنه خداوند ستمى را بر انسان روا نمى دارد.

مثلًا پدران و مادرانى كه در صدد تربيت فرزندانشان برنمى آيند؛ آنها را با مسايل دينى آشنا نمى سازند؛ فرزندان را به اماكن مذهبى- مانند مساجد و حسينيّه ها- عادت مى دهند شايد فرزندى معتاد تحويل جامعه دهند كه باعث نابودى خود و خانواده اش گردد! چه كسى جرقه اوّليّه اين آتش را روشن ساخته است؟! چه كسى مواد سوخت اين آتش سوزى را فراهم نموده است!؟ هيچ كس، جز پدر و مادر!

من آمد؛ به كارش رسيدگى شد، برگشت.

پس از چندى دوباره همراه دوستش با كوله بارى از غم و اندوه بازگشت!

به شدّت گريه مى كرد، گويا تمام جهان در نظرش تيره و تار شده بود، علّت ناراحتى را جويا شدم، گفت: آقا! بچّه هايم پس از عمرى زحمت و خدمت به آنها، ثروتم را تصاحب كردند و همه داراييم را به يغما برده، مرا از خانه ام بيرون كردند! اكنون هر روز در خانه يكى از بستگان به سر مى برم. سپس به دوستش اشاره كرد و گفت: او راه درست را انتخاب كرد؛ چون از اوّل فرزندانش را خوب تربيت كرد؛ در تعليم احكام اسلامى به آنها كوشيد؛ آنها را به مسجد و حسينيّه برد. اكنون هم داراى فرزندانى مؤمن و ديندار هست كه فرزندان عصاى دست پدرند و در احترام به پدر و مادر، بسيار كوشا هستند؛ ولى من بر اثر اصرار

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 185

همسرم قبل از اين كه دين و ايمان آنها را محكم كنم، آنها را به خارج فرستادم تا علم و دانش آنها بيشتر و معرفت آنها كامل تر گردد؛ ولى اكنون برگشته اند و عاطفه و رحم را به دست فراموشى سپرده اند و تنها به پول و منافع مادّى مى انديشند. (وَ ما ظَلَمَهُمُ اللّهُ وَ لَكِنْ انْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ) «1» لطف و رحمت خداوند نسبت به بندگانش، بسان باران است كه بر همه زمين ها جارى مى شود، ولى در يك زمين گل و گياه مى رويد و در زمين ديگر، خار و خاشاك. اشكالى بر باران نيست، بلكه اشكال از خود زمين است. انوار هدايت الهى نيز هيچ كاستى و نقصى ندارد، بلكه اشكال و نقص از قلوب

ما انسانهاست.

تخم گل كاشتى آخر گل شدبر سرش نغمه سرا بلبل شد

تخم خار مى كارد خار مى آيدخار بر خاركى بار مى آرد

در زمين دل خود كشتى خارخار بار آمد و دادت آزار

بنابراين، يكى ديگر از فلسفه هاى بلاها، عكس العمل افعال و كارهاى خود انسان است. البتّه فلسفه هاى ديگر نيز وجود دارد كه به همين دو مورد بسنده مى گردد.

***______________________________

(1)- آيات زيادى به اين مضمون در قرآن مجيد ذكر شده است از جمله آيات 57 سوره بقره؛ 117 سوره آل عمران؛ 9، 16، 162 و 177 سوره اعراف؛ 70 سوره توبه و 44 سوره يونس نيز به همين مضمون است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 187

قرار داد و جسارت را به حدّى رساند كه مردم بت پرست نيز از مشاهده آن متأثّر شدند. حمزه- كه مردى بسيار شجاع و قدرتمند بود- آن روز به شكار رفته بود. وقتى از شكار برگشت خبر اذيّت ها و اهانتهاى ابوجهل را به او رساندند. حمزه كه از پيش ماجراجويى هاى ابوجهل را مى دانست، خشمگين شده، به سراغ ابوجهل آمد و به او پرخاش كرده، مشت محكمى بر بينى او وارد كرد؛ به گونه اى كه خون از بينى اش جارى شد، ابوجهل با اين كه نيرومند و داراى قوم و قبيله زيادى بود؛ ولى از هيبت و شجاعت حمزه ترسيد و عكس العملى از خود نشان نداد. در اين هنگام بود كه حمزه به اسلام گرويد و بر آستان خدا و رسولش، سر تسليم فرود آورد.

بر همين اساس آيه شريفه فوق نازل شد كه: «آيا كسى (حمزه) كه مرده بود و با پيوستن به اسلام او را زنده كرديم و قلب او نورى افروختيم كه مسيرش را در بين مردم انتخاب كرد، همانند كسى است (ابوجهل) كه در ظلمات و تاريكى ها گرفتار است و آن قدر متعصّب و لجوج است كه از اين ظلمات خارج نمى گردد، افراد بى ايمان بر اين عقيده اند كه عملشان شايسته است؛ در حالى كه روز به روز در لجن زار شقاوت، كفر و بدبختى فرو مى روند». «1»

2- شأن نزول ديگر اين است كه: آيه شريفه درباره عمّار ياسر و ابوجهل نازل

______________________________

(1)- تفسير نمونه، جلد 5، صفحه 424.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 189

شده است. عمّار ياسر، از جوانان شجاع، از جان گذشته و پيشگام در اسلام بود.

او از ياران پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله

بود و بعد از رحلت آن حضرت از اصحاب امير المؤمنين عليه السلام به شمار مى رفت. و عاقبت در جنگ صفين شهيد گشت. «1» هنگامى كه عمّار مسلمان شد، عدّه اى از دشمنان- مخصوصاً- ابوجهل- او را مذمّت كرده، مورد شكنجه قرار دادند. از اين رو، آيه شريفه درباره ايمان عمّار و كفر ابوجهل نازل شد؛ با اين تعبير كه عمّار قبل از اسلام مرده بود؛ ولى با روى آوردن به اسلام زنده شد و قلب او نورانى گشت. امّا ابوجهل بر اثر اصرار و لجاجت بر كفرش، در وادى ظلمت ماند و هيچ اميدى به رستگارى او نيست؛ زيرا او كارهاى زشت خود را شايسته مى پندارد. «2»

نسبت به معاويه بدبين شدند؛ ولى با يك تفسير غلط خود را نجات داده، گفت: ما عمّار را نكشتيم، بلكه عمّار را كسى به قتل رساند كه او را به اين جنگ روانه كرده است!

(2)- تفسير نمونه، جلد 5، صفحه 425.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 190

قرآن مجيد در 1400 سال پيش انسان را عاجز دانسته، مى فرمايد: «اگر همه افراد دست به دست هم دهند، از خلق يك مگس ناتوانند.» «1» و اكنون در اين عصر نوآورى، انسان حتّى از ادّعاى چنين خلقتى عاجز است تا چه رسد به خلق آن.

اصل مسلّمى در علم تجربى وجود دارد كه موجود زنده از مرده به وجود نمى آيد. و اين كه مردم خيال مى كنند اگر مثلًا دو آجر مرطوب روى هم قرار گيرد، از بين آنها عقرب به وجود مى آيد، گمان باطلى است. حتماً بايد تخم عقرب وجود داشته باشد تا اين كار عملى گردد. و نيز تصوّر اين كه از سيب كرم توليد مى شود، غلط است. حتماً بايد تخم كرم در درون سيب وجود داشته باشد تا كرم به وجود آيد و نيز نه از حيوان، گياه توليد شود و نه از گياه حيوان.

سؤال: روزى كه كره زمين از خورشيد جدا شد و كم كم سرد گشت موجودات زنده از كجا و چگونه به وجود آمدند؟ آيا اين چنين نبوده است كه موجود جاندار از بى جان به وجود آمده باشد؟

جواب: بله، در آن زمان شرايط پيچيده اى وجود داشته است كه موجودات جاندار از موجودات بى جان به وجود آمدند؛ ولى اكنون نه آن شرايط وجود دارد؛ و نه بشر توان دستيابى به آن را دارد.

بنابراين، حيات و زندگى، عجيب ترين

پديده عالم هستى است؛ و از آن عجيب تر خالق اين زندگى و حيات است كه ميليون ها دانشمند- با همه مطالعات و تحقيقاتى كه داشته اند- نتوانستند از راز اين مخلوقِ خالقِ توانا مطّلع گردند! از اين رو، مسأله حيات يكى از مهم ترين دلايل خداشناسى به شمار رفته است.

______________________________

(1)- سوره حج، آيه 73.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 191

و ستيز در بين شما شعله ور بود و آن قدر در اين موضوع مصرّ بوديد كه كينه ها را براى فرزندانتان به ارث مى گذاشتيد و هرگاه موفّق به انتقام نمى شديد و مرگ به سراغ شما مى آمد، به فرزندانتان وصيّت مى كرديد كه حتماً انتقام شما را بگيرند!

3 و 4- فقير و بدبخت بوديد. در ميان سنگهاى خشن و مارهاى خطرناكى- كه فاقد شنوايى بودند- زندگى مى كرديد. بيابان بستر شما بود و آسمان روپوشتان.

5- آب آشاميدنى شما آلوده و كثيف بود و هرگز زلال ننوشيديد؛

6- غذاهايتان ناگوار بود و از آن لذّتى نمى برديد؛

7- خون همديگر را مى ريختيد و ناامنى در بين شما حاكم بود؛

8- پيوند خويشاوندى را قطع نموديد و حتّى به فرزندان خود رحم نكرده، آنها را زنده به گور مى كرديد؛

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 193

9- بت ها در ميان شما برپا و مورد احترام بود؛

10- گناه وجودتان را فرا گرفته بود و سر تا پا غرق در گناه بوديد».

از فرمايش امير المؤمنين عليه السلام استفاده مى گردد كه فقر بر آنها حاكم بود؛ فقر دينى، فرهنگى، سياسى، اقتصادى، امنيّتى و ... خداوند مهربان در ميان چنين مردمى- كه از هر جهت مرده بودند- پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را برانگيخت و علم و دانش را براى آنها به ارمغان آورد.

بدين وسيله عربهاى عصر جاهليّت و مسلمانان بعد از ظهور اسلام، با علم و دانش آشنا شدند و طولى نكشيد كه آنها پيشواى جهان دانش شدند. از اين رو، زمينه ساز جنبش و حركت اروپا، آثار دانشمندان اسلامى بود كه حدود چهار الى پنج قرن پيش سبب روى آوردن آنها به علم و دانش شد. اگرچه متأسّفانه، مسلمانانى كه

وارثان علم و امير دانش جهان بودند، از فراگيرى علوم تجربى و صنعت بازماندند و امروز دست نياز به كشورهاى اروپايى دراز كردند و آنها نيز با اعزام كارشناسان خود، حامل فساد و فحشاء شدند.

اكنون بر فرهيختگان علم و دانش لازم است تا تاريخ و آثار دانشمندان اسلامى، اعترافات دانشمندان غربى به پيشرفتهاى مسلمانان در علم، اختراعات و ابتكارات علمى مسلمانان قبل از نهضت اروپا و ... را مورد توجّه قرار داده، با تدريس اين گونه مطالب در دانشگاهها و مراكز علمى، نسل جوان را براى فعّاليّت هر چه بيشتر، با نسل پيشين پيوند دهند.

نور، باران رحمت الهى مى بارد.

اسلام و ايمان نيز همچون نور، روشنايى دارد؛ چه اين كه حضرت حمزه و عمّار پيش از اسلام، همانند ساير عرب هاى جاهليّت مرده بودند؛ سپس با گرايش به خداوند به وسيله اسلام و نور ايمان زنده شدند و با همين نور حقيقت ساز، راه خود را انتخاب كردند. قطعاً، دارنده چنين نورى، همانند كسى نيست كه غرق در ظلمات است!

كند، سينه اش را تنگ و تاريك و ظلمانى قرار مى دهد؛ به گونه اى كه طاقتش سلب مى شود و با كوچكترين مشكلى تعادل فكرى خويش را از دست مى دهد.

«كَانَّما يَصَّعَّدُ فِى السَّماءِ ...» آن قدر سينه اش را تنگ و تاريك مى گرداند كه گويا مى خواهد به آسمان پرواز كند؛ يعنى همان گونه كه پرواز به آسمان براى انسان بدون وسيله محال است، تحمّل اين تاريكى و تنگى نيز براى اين عدّه مشكل و محال است و خداوند اين گونه پليدى و كفر را، در دل افراد بى ايمان قرار مى دهد.

اصل توحيد است؛ چه اين كه خدايى كه عادل نباشد و مردم مجبور را بى جهت كيفر و پاداش دهد، شايسته خدايى نيست و نمى تواند اين جهان پهناور را- كه بر اساس نظم و حكمت اداره مى شود- تدبير كند.

از اين رو، ارسال رُسُل و بعثت پيامبران نيز بى معنا خواهد بود. چه اين كه انبيا توان هدايت كفّار را ندارند؛ زيرا آنها بى اختيار كفر مى ورزند، و نيز انبيا بر ايمان مؤمنان بى تأثيرند؛ زيرا با جبرى كه وجود دارد- احتمال انحراف در آنها نمى رود، به عبارتى اوّلى محال است و دوّمى تحصيل حاصل؛ و هر دو از نظر فلسفى غير ممكن.

امامت نيز- كه تداوم بخش نبوّت است- به دليل فوق، باطل مى شود. آخرين اصلى كه با اعتقاد به جبر باطل مى گردد، اصل معاد است؛ چه اين كه معاد مبتنى بر اختيار است. بنابراين، اگر همه انسانها مجبور و بى اختيار باشند، كيفر و پاداش؛ بهشت و جهنّم؛ قيامت و رستاخيز؛ همه و همه بى معنا مى شود.

در نتيجه با اعتقاد به جبر نه مى توان مسلمان بود؛ و نه اصل اسلام را پذيرفت. «1» از اين رو شيعه بايد با تمام وجود خداوند را شاكر باشد كه به بركت وجود ائمّه و در پرتو نور ولايت معصومان عليهم السلام نه در وادى تاريك «جبر» گرفتار شده است؛ و نه به بيابان ظلمانى «تفوض» قدم گذاشته، بلكه در بين اين دو مكتب انحرافى، راه مستقيم و روشنى را انتخاب كرده است.

______________________________

(1)- اعتقاد به جبر علل و عوامل مختلفى دارد، براى مطالعه بيشتر به كتاب «پنجاه درس اصول عقايد»، صفحه 118 به بعد ر. ك.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 200

مثالهاى زيباى قرآن ج 1 250

با توجّه به اين مقدّمه، آيا آيه مذكور دليل بر «جبر» نيست؟

آنچه آيه شريفه بر آن دلالت دارد، اين است كه: گام اوّل هدايت و ضلالت را خود انسان برمى دارد آنگاه، در صورتى كه اوّلين گام را به سمت هدايت برداشت، مشمول هدايت الهى مى گردد؛ و در صورت ديگر، كه اوّلين گام را به سمت ضلالت برداشت، مشمول ضلالت الهى مى شود؛ مثلًا سلمان فارسى از ايران حركت مى كند و براى رسيدن به سرچشمه نور، سختى ها و مشكلات فراوانى را تحمّل مى كند؛ حتّى به بردگى گرفته مى شود. تا اين كه به سرچشمه نور مى رسد و مسلمان مى گردد. او چون گامهاى اوّليّه را با اختيار خود برداشته بود مشمول هدايت الهى قرار گرفت و خداوند به او شرح صدر و سينه اى گشاده عنايت كرد.

امّا ابوجهل و ابو لهب- با اين كه از اوّل در كنار چشمه هدايت بوده اند- ولى گامهاى اوّليّه لجاجت و عناد و دشمنى را به اختيار خود و به تبعيّت از شيطان برداشتند و چشم و گوش خود را در مقابل نداى حق بستند. بر اين اساس، خداوند نيز آنها را گمراه كرد و قلب آنها را تنگ و تاريك نمود؛ پس هدايت و ضلالت الهى، نتيجه و مجازات گامهاى اوّليّه خود آنهاست. بنابراين، آيه شريفه فوق و ديگر آيات، هيچ منافاتى با اختيار انسان ندارد. «1»

قرآن مجيد است. «2»

______________________________

(1)- براى توضيح بيشتر به كتاب «پنجاه درس اصول عقايد»، صفحه 137 به بعد ر. ك.

(2)- اعجاز قرآن شاخه هاى مختلفى دارد كه يكى از آن، اعجاز علمى است؛ براى توضيح بيشتر به تفسير پيام قرآن، جلد 8، صفحه 113 به بعد ر. ك.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 201

دانشمندان كشف كرده اند كه اطراف كره زمين را هوا (اكسيژن) فرا گرفته است، و اين هوا از هر طرف تا ارتفاع 30 كيلومترى ادامه دارد؛ ولى آنچه از اين اكسيژن ها استفاده مى شود، تنها فضاى چند كيلومترى پايين آن است؛ چه اين كه هر چه اكسيژن به طرف بالا برود، استفاده از آن مشكل تر و سبب تنگى نفس مى شود.

به همين جهت، كوهنوردانى كه به ارتفاعات بلند صعود مى كنند، گاهى از اوقات دچار هواگرفتگى مى شوند؛ يعنى به همان هوايى مى رسند كه استفاده از آن مشكل است و باعث تنگى نفس آنها مى گردد و چه بسا، سبب بيهوشى و مرگ آنها مى شود!

و نيز به همين جهت، هواپيماهايى كه در ارتفاع بالا پرواز مى كنند، بايد به قدرى مجهّز باشند كه هواى داخل هواپيما را تنظيم كنند؛ در غير اين صورت، مسافران نمى توانند از هواى آن ارتفاع استفاده كنند و اگر دستگاه تنظيم هوا دچار مشكل گردد، مسافران بايد از ماسكهاى مخصوص كه براى چنين لحظاتى تهيّه شده است، استفاده كنند وگرنه هواپيما مجبور است براى حفظ جان مسافران در ارتفاع پايين به پرواز خود ادامه دهد.

در آن هنگامى كه آيه فوق نازل شد، انسان از اين مسأله علمى مهم بى اطّلاع بود؛ ولى قرآن مجيد در آن زمان (1400 سال پيش) پرده از اين راز علمى برداشت و قابل

استفاده نبودن هواى آسمانها را بيان كرد و انسانهاى گمراه را به كسانى تشبيه كرد كه در چنين هوايى تنفّس مى كنند و دچار تنگى نفس مى شوند.

فرمود: به عيادت شوهرت آمده ام! زن بى اختيار در را باز كرد.

حضرت داخل شد و كنار بستر يهودى قرار گرفت. پيامبر صلى الله عليه و آله با احوالپرسى به

______________________________

(1)- سوره طه، آيه 25.

(2)- سوره شرح، آيه 1 و ديگر آياتى از قبيل: سوره نحل آيه 106 و سوره زمر، آيه 22.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 203

گونه اى برخورد كرد كه گويا اين يهودى هيچگونه اذيّت و آزارى نسبت به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روا نداشته است!

وقتى يهودى اين شرح صدر و گذشت و اغماض پيامبر صلى الله عليه و آله را ديد، عرض كرد:

يا رسول اللّه! آيا اين برخورد جزء برنامه دين توست، يا از اخلاق شخصى شماست؟ حضرت فرمودند: جزء برنامه دين اسلام است.

من بد كنم و تو بد مكافات كنى پس فرق ميان من و تو چيست بگو

از اين نمونه، در زندگى پيامبران، امامان و عالمان دينى فراوان است.

مثلًا شخصى در شيراز، نامه اى به يكى از علماى آن شهر مى نويسد و بى اندازه آن عالم را مورد فحّاشى و هتّاكى قرار مى دهد. آن عالم روز بعد نويسنده آن نامه را ديده، به او مى گويد: نامه اى به من نوشته بودى آن را انداختم. «1»

ظاهراً مشكل مالى داشتى؛ اين پول را بگير انشاء اللّه مشكلت با آن حل شود! نويسنده نامه خوشحال شده، با خود مى گويد: «خوب شد آقا نامه ما را مطالعه نكرده است!»

بنابراين، يك انسان مسلمان بايد با تأسّى به پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله داراى شرح صدر، سينه گشاده و دريا دل باشد. با همّت بلند ناملايمات را تحمّل كرده، با كوچكترين مشكل ناسپاسى نكند و انتقام جويى

و كينه جويى را پيشه خود قرار ندهد.

پروردگارا! به بركت اين ماه (رمضان)، شرح صدر و تحمّل ناملايمان را به همه ما ارزانى فرما.

______________________________

(1)- آن عالم نامه را خوانده بود و به پشت كتابها انداخته بود به همين جهت توريه كرد و گفت: نامه ات را انداختم. او منظورش اين بود كه نامه را به پشت كتابها انداختم؛ ولى نويسنده نامه تصوّر كرد كه آن عالم نامه را نخوانده، گم كرده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 205

و يك سوم آن نيز

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 206

آيات مربوط به مبدأ مى باشد. و اين مطلب نشانه اهميّت مبدأ و معاد و روز رستاخيز است. مسايلى كه آيات بدان پرداخته اند، از قبيل: دادگاه عدل الهى؛ بهشت و جهّنم؛ نامه اعمال؛ تجسّم اعمال؛ معاد جسمانى؛ و ميوه هاى بهشتى و ...

است. رمز اين همه با اهميّت شمردن معاد روشن است؛ زيرا انسان در صورتى در مسير سعادت حركت مى كند و به آن نائل مى شود كه به دو اصل مهم معتقد باشد:

نخست، اصل مبدأ و يكتاپرستى و ديگر، اعتقاد به معاد و بازگشت انسان به خدا.

اعتقاد به خدا، به انسان مى آموزد كه خداوند در همه جا و در همه حال مراقب انسان است (هُوَ مَعَكُمْ ايْنَما كُنْتُمْ) «1» اعتقاد به معاد، مى آموزد كه خداوند به تمام اسرار درونى انسان آگاه است و اعمال از نظر خدا پوشيده نيست (انَّ اللَّهَ عَليمٌ بِذاتِ الصُّدُور) «2»، (يَعْلَمُ خائِنَةَ الاعْيُنِ وَ ما تُخْفِى الصُّدُورُ) «3» بنابر آيات قرآن، روز رستاخيز پرونده اعمال هر انسانى در دادگاه عدل الهى مورد بررسى قرار مى گيرد؛ دادگاهى كه نه مى توان قاضى آن را فريب داد و نه شهود آن قابل انكار است. بر اساس آيه شريفه «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرّاً يَرَهُ» «4» و نيز آيه شريفه «لا يُغادِرُ صَغيرَةً وَ لا كَبِيرَةً الّا احْصيها» «5» كوچكترين و بزرگترين عمل هر انسانى مورد قضاوت حضرت حق قرار مى گيرد و انسان در برابر آن مسئول است.

توجّه به دو اصل مذكور سبب مى شود كه انسان در همه حال خدا را بر اعمال خود ناظر بداند و معصيت نكند و

چنانچه از ياد خدا غافل شد شيطان بر او مسلّط مى شود؛ همان گونه كه آيه شريفه مى فرمايد: «وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ

______________________________

(1)- سوره حديد، آيه 4 و آيه 7 سوره مجادله نيز به همين مضمون دلالت دارد.

(2)- اين جمله در آيات زيادى از قرآن مجيد از جمله آيه 119 آل عمران آمده است.

(3)- سوره غافر، آيه 19.

(4)- سوره زلزل، آيه 7 و 8.

(5)- سوره كهف، آيه 49.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 207

نُقَيِّضْ لَهُ شيطاناً فَهُوَ لَهُ قَرينٌ» هر كس از ياد خدا روى گردان شود، شيطان را به سراغ او مى فرستيم؛ پس همواره قرين و همراه او خواهد بود! «1»

و 8 مى فرمايد: «وَقالَ الَّذينَ كَفَرُوا هَلْ نَدُلُّكُمْ عَلى رَجُلٍ يُنَبِّئُكُمْ اذا مُزِّقْتُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ انَّكُم لَفى خَلْقٍ جَديدٍ، افْتَرى عَلَى اللّهِ كَذِباً امْ بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذينَ لايُؤمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فَى الْعَذابِ وَ الضَّلالِ الْبَعيدِ» كافران گفتند: «آيا مردى را به شما نشان دهيم كه به شما خبر مى دهد هنگامى كه [مرديد] سخت از هم متلاشى شديد، [بار ديگر] آفرينش تازه اى خواهيد يافت؟! آيا او بر خدا دروغ بسته يا به نوعى جنون گرفتار است؟! [چنين نيست بلكه كسانى كه به

______________________________

(1)- سوره زخرف، آيه 36.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 208

آخرت ايمان نمى آورند، در عذاب و گمراهى دورى هستند [و نشانه گمراهى آنها همين انكار شديد است . «1»

قرآن مجيد براى اثبات معاد جسمانى و روحانى به مثل تمسّك جسته است؛ همان گونه كه سيره قرآن در مورد تفهيم، استفاده از مثل است، براى اين مطلب نيز سه مثل ذكر شده است:

1- مثال به زندگى گياهان و تشبيه جهان پس از مرگ، به زنده شدن گياهان.

2- مثال به دوران جنين كه خلقت انسان از نطفه كوچكى شروع مى شود و هر روز براى جنين، يك معاد و زندگى جديدى به شمار مى رود.

3- مثال به خواب اصحاب كهف، كه خواب آنها همانند مرگ بود و خداوند پس از سالهاى طولانى آنها را زنده گردانيد.

وگرنه چطور ممكن است كسى سيصد و اندى سال بخوابد در حالى كه نه آبى بنوشد و نه غذايى بخورد و سپس سالم از خواب برخيزد؟

بنابر آيه قرآن، اصحاب كهف در حدود يك ميليون روز خواب بودند. اين افراد بى آن كه آبى بنوشند و غذايى بخورند بعد از اين مدّت طولانى، سالم از

خواب برخاستند؛ در حالى كه يك انسان بطور عادى، دو تا سه روز بيشتر بدون آب و غذا دوام نمى آورد.

يكى از شگفتيهاى خلقت، قلب انسان است؛ تعداد ضربان قلب هر انسان در هر روز در حدود 100 هزار بار است. حال اگر عمر معمولى يك انسان را هفتاد سال بدانيم، بيش از 250 ميليون بار اين قلب ضربان دارد. (عجباً لحكمة اللّه!)

اگر تنها قلب انسان براى خداشناسى وجود داشت، كافى بود كه انسان سر تسليم در مقابل خالق خود فرو آورد و در نتيجه، اگر بدن اصحاب كهف با همان

______________________________

(1)- براى آگاهى بيشتر از مسايل مربوط به معاد جسمانى، به تفسير پيام قرآن، جلد 5، صفحه 307 مراجعه كنيد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 209

موادّ غذايى قبل از خوابيدن بخواهد يك ميليون روز زنده بماند و قلب به كار خود ادامه دهد، بايد ضربان قلب در هر روز، بيش از يك بار نباشد! بنابراين، اصحاب كهف انسانهاى شبيه مرده اى بودند كه خداوند بعد از سيصد و اندى سال آنها را بيدار كرد. خداوندى كه قادر است اصحاب كهف را بعد از يك خواب يك ميليون روزه بيدار كند، چگونه قادر نخواهد بود كه مردگان را زنده كند!

به همين جهت، خداوند در ذيل آيه مربوط به اصحاب كهف، مى فرمايد:

«لِيَعْلَمُوا انَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ» خداوند اينها را زنده كرد تا بدانيد وعده خدا (نسبت به قيامت) حق است.

به وسيله بادها آسمانها را آماده بارش كند.

«حَتّى اذا اقَلَّت سَحاباً ثِقالًا ...» بادها تا آنجا ادامه مى يابد كه ابرهاى سنگين وزن را جمع مى كند. «1»

خداوند ابرهاى باران زا را به وسيله آن بادها به سوى شهرهاى مرده به حركت درمى آورد و سپس از اين ابرهاى سنگين وزن، باران بر شهرهاى مرده مى بارد و بدين وسيله زمين مرده زنده مى گردد.

«فَاخْرَجْنا بِهِ مِنْ كُلِّ الَّثمَراتِ ...» خداوند با بارش باران بر سرزمين هاى مرده، انواع ميوه ها را مى روياند.

______________________________

(1)- قرآن مجيد، در 1400 سال پيش، اين راز علمى را بيان كرد كه ابرها بر دو گونه هستند: باران زا و معمولى؛ و ابرهاى باران زا سنگين تر از معمولى هستند.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 210

«كَذلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ» خداوند مردگان را در روز قيامت همانند سرزمينهاى مرده، زنده مى گرداند. در پايان آيه، خداوند فلسفه مثل را، تذكّر و بيدارى انسانها مى شناسد و مى فرمايد: «ما اين مثلها را مى زنيم، شايد باعث تذكّر، تفكّر و بيدارى شما شود».

تعجّب نكند؛ چه اين كه از همين در روز قيامت، انواع و اقسام انسانهاى نيك، از قبيل: پيامبران، صالحان، امامان و شهدا و انسانهاى پست از قبيل فرعونها، نمرودها، معاويه ها، صدام ها و ... مبعوث مى گردد. انسان هر ساله صحنه معاد را در روى زمين مى بيند و به تعداد سالهاى عمرش تكرار صحنه معاد را شاهد است، شگفت آن كه در روز قيامت وقتى انسانها مى خواهند از قبرها برانگيخته شوند، بارانى بر زمين مى بارد؛ سپس انسانها زنده مى شوند! «1»

قانون كلّى كه از آيه شريفه استفاده مى گردد اين است كه اصول كلّى حيات و مرگ در تمام جانداران يكسان است. بنابراين، همان گونه كه در عالم گياهان و

______________________________

(1)- بحار الانوار، چاپ بيروت، جلد 6، صفحه 329، حديث 13، و جلد 7، صفحه 39.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 211

نباتات زندگى پس از مرگ وجود دارد، درباره انسان نيز چنين است.

سؤال: در جهان نباتات و گياهان زندگى دوباره امكان پذير است؛ زيرا گياهان به وسيله بذرها و دانه ها دوباره رشد و نمو مى كنند. به خلاف انسان كه كاملًا از بين مى رود و تبديل به خاك مى شود. پس چگونه ممكن است انسان از خاك مرده دوباره به وجود آيد و زنده شود؟

جواب: اين گونه نيست كه هميشه گياهان با بذر و دانه زنده شوند، بلكه گاهى از اوقات حيات و مرگ گياهان مانند مرگ و زندگى انسان است؛ مثلًا در پاييز وقتى برگ درختان زرد مى شود و مى ريزد، همين برگها در پاى درختان كم كم تبديل به خاك مى شوند و سپس در بهار جذب ريشه درخت مى گردند و قسمتى از آنها دوباره تبديل به برگ درخت مى شود؛ يعنى برگ درختى كه كاملًا

نابود و تبديل به خاك شده بود دوباره حيات مجدّد مى گيرد. انسان نيز چنين است؛ مى ميرد و تبديل به خاك مى شود و دوباره مبعوث مى گردد.

بنابراين، انسان هر سال- بطور مكرّر- معاد را با چشم خود مى بيند، ولى غافل است از اين كه همان خدايى كه گياهان را پس از مرگ دوباره زنده مى كند، قادر است انسان را نيز پس از مرگ زنده گرداند.

يا تحمّل مى كند؟!

مسلّماً جواب تمام اين سؤالات منفى است؛ چه اين كه چنين انسانى معتقد به قيامت است و با اعتقاد به معاد و قيامت، كوچكترين گناه را بزرگ شمرده، آن را مرتكب نمى شود.

آن گاه حضرت در ادامه اين خطبه، دو داستان عبرت آموز از برادرش عقيل، و اشعث بن قيس منافق، نقل مى كند كه آثار اعتقاد به معاد در اين دو داستان به خوبى نمايان است. «2»

***______________________________

(1)- خار سعدان بسيار عجيب است؛ مانند خنجر محكم و تيز است و به هر جاى بدن برخورد كند، مجروح مى سازد.

(2)- در مباحث گذشته به اين دو داستان اشاره شد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 213

جمع شدن ابرهاى سنگين، نزول باران، دوباره زنده شدن زمين هاى مرده، فراهم آمدن انواع ميوه ها، گلها و درختان، دليل محكمى بر توحيد و خداشناسى بود؛ دليل محكمى كه اگر هيچ دليلى جز اين نبود، براى اثبات وجود خداوند كفايت مى كرد. بى شك با آمدن فصل زمستان آثار مرگ سراسر باغ را فرا مى گيرد؛ باغى با درختان افسرده و بى روح؛ ولى پس از مدّتى به هنگام بهار حيات جديدى در باغ ديده مى شود؛ با انواع درختان سرسبز، گلهاى مختلف، بوته هاى گوناگون، گياهان متفاوت، ميوه هاى ترش و شيرين با رنگهاى متنوّع و ... كه روح انسان را طراوت مى بخشد.

اين طبيعت شگفت، دليل محكمى بر اثبات وجود خداوند قادر مطلق است، كه اگر انسان تنها به برگ سبزى از نشاط طبيعت بينديشد، براى شناخت حضرت حق كافى است.

برگى كه بر اساس گفته دانشمندان، اگر از عرض برش زده شود، داراى هفت طبقه است، كه هر طبقه آن داراى ساختمان مخصوص و وظيفه ويژه اى است. با كمى دقّت خطوط ريزى بر روى اين برگ ظريف مشاهده مى شود كه بسان شبكه لوله كشى يك شهرك مى باشد كه وظيفه آب رسانى و تغذيه قسمتهاى مختلف برگ را به عهده دارد. چه قدرتى اين طبقات هفتگانه را با ظرافت زيبا آفريده است؟! چه خالق حكيمى اين شبكه عظيم و دقيق لوله كشى را در درون اين برگ طرّاحى كرده است؟! از اين رو، نه تنها «برگ درختان سبز در نظر هوشيار هر ورقش دفترى است معرفت كردگار»، بلكه اگر به دقّت تمام، ساختمان و وظيفه و فوايد آن بررسى شود، بى نهايت كتاب از معرفت كردگار صورت مى گيرد. بنابراين، صدر آيه دلالت بر توحيد

و ذيل آيه (كَذلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتى) به مسأله معاد رهنمون است.

***

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 215

بسيار ساده براى مردم بيان مى كنيم تا با استفاده از آن، مردمى سپاسگزار باشند. بنابراين، نه بر باران رحمت الهى اشكال وارد است و نه بر وحى آسمانى؛ چه اين كه اين دو رحمت الهى به گونه مساوى، زمين ها و دلها را فرا مى گيرند، بلكه اگر اشكالى وجود دارد از خود زمين و دل است؛ زيرا بعضى از

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 216

زمينها استعداد پرورش گياه را ندارند و محصول آنها خار است. به همين گونه، قلب بعضى از انسانها استعداد هدايت شدن را ندارند و خود را بى نياز از وحى مى پندارند.

و آله بر قلب شوره زار ابوجهل و ابو لهب تأثير نگذاشت و سبب رويش بخل و كينه در وجود آنها شد.

ظرفيّت ها دارد. باران نازل مى شود، زمين شيرين و مستعد، گل مى روياند؛ ولى در زمين شوره زار نه تنها گل نمى رويد، بلكه خارهاى آن بيشتر مى گردد. در حالى كه طبيعت باران براى هر دو زمين يكسان است.

«فَزادَتْهُمْ رِجْساً الى رِجْسِهِمْ» هر آيه اى نازل مى شد با آن به مخالفت برمى خاستند و به پليدى و دشمنى آنان افزوده مى شد. بنابراين، تعجّبى ندارد اگر بگوييم آيات قرآن براى انسانهاى گمراه، سبب گمراهى بيشتر مى شود!

به سه دسته اند: [مواظب باش ببين كه از كدام گروه به شمار مى آيى!]

1- گروه اوّل، علما و دانشمندان الهى هستند كه مربّى مردمند [دانشمندانى كه هم خود راه حقيقت را طى مى كنند و هم ديگران را رهنمون هستند].

2- كسانى كه خود، فاقد دانشند، ولى در سايه نور دانش دانشمندان حركت مى كنند و در پى تحصيل علم هستند.

3- انسان هاى احمقى كه نه خود راه را مى دانند و نه از رهروان، راه را مى پرسند. آدمهاى احمق بى سر و پايى كه نه خود عالمند و نه بر علم عالم تكيه مى زنند!

حضرت عليه السلام با بيان چهار ويژگى، ماهيّت گروه سوّم را روشن مى سازد:

الف- اتْباعُ كُلِّ ناعِقٍ: به دنبال هر صدايى حركت مى كنند و پاى هر پرچمى سينه مى زنند و هدف خاصّى ندارند.

ب- يَميلُونَ مَعَ كُلِّ ريحٍ: آنان نان را به نرخ روز مى خورند، و مانند آفتاب گردان به هر طرفى كه باد بوزد، همانند كسانى كه در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله در زير پرچم آن حضرت جنگيدند و در دوران امامت حضرت على عليه السلام به سراغ معاويه رفته، براى او شمشير زدند! و اگر عمرشان كفاف مى كرد، حتماً در سايه پرچم يزيد به سر مى بردند؛ چه اين كه در آن روز، باد بدان سو مى وزيد!

ج- لَمْ يَسْتَضيئُوا بِنُورِ العِلْمِ: آنان از نور علم بهره اى نبرده اند تا با آن راه را بيابند.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 220

د- وَلَمْ يَلْجَؤُوا الى رُكْنٍ وَثِيقٍ: آنها نه تنها فاقد علم و دانشند، بلكه به ستون محكم علم دانشمندان هم تكيه نزده اند. «1»

گروه سوّم- كه انسانهاى كم ظرفيّت و خطرناكى هستند- بنابر آيه شريفه، مصداق «وَ الَّذى خَبُثَ»

شناخته شده اند؛ ولى گروه اوّل و دوّم مصداق «بلد طيّب».

الذَّهَبِ وَ الفِضَّةِ» «2» مردم بسان معدن و شى ء گرانسنگ هستند؛ عدّه اى همانند طلا، باارزش تر و عدّه ديگر، همانند نقره ارزشمند هستند (يكى باارزش و ديگرى باارزش تر).

در نتيجه هيچ انسانى، شقى، پست و خبيث آفريده نشده است و قابليّت قابل اكتسابى است نه جبرى. باران به هنگام نزول بسيار شفاف و زلال است؛ ولى هنگام برخورد به زمين هاى آلوده و كثيف، آلودگى كسب مى كند. امّا هنگام برخورد با زمين هاى پاك، به همان صورت اصلى و فطريش باقى مى ماند.

لذا محيطهاى آلوده، كتابهاى منحرف، مفاهيم هاى فاسد، دوستان ناباب و خانواده ناسالم همچون زمين آلوده، قلب پاك سرشت انسان را تيره و تار مى كند.

جوانان عزيز! اميدهاى آينده اسلام و انقلاب و كشور!

خداوند شما را همچون قطره هاى زلال و شفّاف باران، پاك آفريده است.

سعى كنيد اين پاكى را حفظ كنيد و از معاشرت با دوستان بد بپرهيزيد كه گاهى رفيق بد سبب تغيير سرنوشت انسان مى گردد.

از ديد اسلام، نه تنها انجام گناه، معصيت دارد، بلكه حضور در مجلس گناه نيز گناه محسوب مى شود؛ يعنى اگر انسان در مجلس گناه حاضر شود؛ اگرچه خود مرتكب گناه نشود، ولى چنانچه ناظر بر گناه باشد، گنهكار است؛ چون محيط آلوده باعث آلودگى مى شود و كم كم زشتى گناه از نظر انسان ناپديد مى شود و آهسته آهسته انسان را به سوى گناه سوق مى دهد؛ همان گونه كه انسانهاى معتاد به

______________________________

(1)- ميزان الحكمه، باب 2005، حديث 9365.

(2)- بحار الانوار، طبع بيروت، جلد 58، صفحه 65.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 222

موادّ مخدّر نيز بدين ترتيب به دام اعتياد گرفتار مى شوند. بنابراين، بايد در حفظ پاكى كوشا باشيم و سرزمين دل خويش را هر چه بيشتر

مهيّا كنيم تا نهايت استفاده را از باران رحمت الهى ببريم.

***

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 223

مى كند تا ديگران از او پند و عبرت گيرند.

«ضرار» را بنا نهاد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 225

در بين اين سه قول، قول اوّل صحيح تر و دو احتمال ديگر بعيد به نظر مى رسد؛ چه اين كه در صدر آيه، جمله «وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأ الَّذى ...» قرينه است بر اين كه اين جريان مربوط به اقوام پيشين است. «1»

اين آيه مثلى است براى همه اهل قبله. براى توضيح بيشتر به تفسير نمونه، جلد 7، صفحه 16 ر. ك.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 226

گوى سبقت را گرفت! بسا آن شخصى كه كار بسيار زشتى را به سبكى تازه انجام مى داد و مرتّب بر شيطان لعن مى فرستاد. شيطان بر او ظاهر شد و گفت: لعنت بر خودت باد! من با تمام شيطنتم اين كار را نمى دانستم و از تو آموختم!

بنابراين، معناى آيه با توجّه به توضيحات فوق اين چنين مى شود كه: بلعم باعورا از آيات الهى تهى و خالى شد؛ يعنى على رغم اين بود كه در ابتدا، آيات و علوم الهى چنان بر او احاطه داشت كه چون پوستى در تن او شده بود؛ امّا ناگهان از آنها منسلخ و تهى شده، در پى شيطان رفت يا شيطان در پى او، در نتيجه، عاقبت او به شر ختم شد و در صف گمراهان و شقاوتمندان قرار گرفت.

«وَلَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لكِنَّهُ اخْلَدَ الَى الْارْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ» يعنى اگر مى خواستيم كه او به اجبار در راه حق بماند، اين كار را انجام مى داديم؛ ولى اين چنين نكرديم تا ببينيم او، خود با اختيارش چه مى كند؛ زيرا دين اسلام، دين اختيار است نه اجبار «انّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ امّا شاكِراً وَ امّا كَفُوراً» ما راه را به او نشان داديم؛ خواه شاكر باشد، خواه ناسپاس! «1» خداوند عالم مى توانست نماز، روزه، حج، زكات و ساير واجبات الهى را غريزى انسان قرار دهد؛ يعنى همان گونه كه انسان آب و غذا مى خورد، اين گونه عبادات را غريزتاً بجا آورد؛ ولى اين چنين نكرد، بلكه انسان را

آزاد و مختار آفريد تا بشر هدايت، تكامل، پيشرفت، آزمايش، ثواب، عقاب و ... داشته باشد و اينها بى معنا نباشد.

در نتيجه، آيه مى فرمايد: ما بلعم باعورا را به خود واگذارديم؛ ولى اين عالم منحرف بنى اسراييلى- كه روزى مُبلّغ نيرومند حضرت موسى عليه السلام بود- بر اثر دنياپرستى، وعده هاى فرعون و حسادتى كه نسبت به مقام موسى عليه السلام داشت، به جاى آن كه پيروى از موسى و خداى خويش كند، تابع هوى و هوس خويش

______________________________

(1)- سوره انسان، آيه 3.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 227

گرديده، از درگاه خداوند رانده شد. پس بنابر آيه فوق، عامل سقوط بلعم باعورا دو چيز است: 1- دنيا پرستى و تمايل به فرعون؛ 2- هواپرستى و پيروى از شيطان.

«فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ انْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ اوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ» مثل بلعم باعورا، مثل سگ هار است. سگهاى معمولى در خدمت انسان هستند و منافع معقول و قابل توجهّى دارند؛ به همين جهت، از نظر فقه اسلامى خريد و فروش چنين سگهايى مجاز شمرده شده است؛ ولى سگهاى هار (سگ هاى مبتلا به بيمارى هارى)- كه بعضى از انسان ها نيز بدان مبتلا هستند- از نظر فقه اسلامى بى ارزش شناخته شده است؛ زيرا قبل از اين بيمارى، كار او مراقبت بود و اكنون مزاحمت. از ويژگى هاى سگهاى هار اين است كه: معمولًا دهانشان باز است و زبانشان هميشه در حركت است؛ اين حالت به سبب حرارت زياد است كه بر اثر بيمارى در درون بدن آنها به وجود مى آيد و حركت زبان به حكم بادبزنى است كه مقدارى او را خنك مى كند.

سگ هار هميشه تشنه است و هيچ گاه سيراب نمى شود و در

هر صورت- چه به او كمك كنند، چه رهايش سازند- به فرد مقابل حمله مى كند.

قرآن مجيد در اين مثال زيبا، عالم منحرف را به سگ هار تشبيه كرده است؛ يعنى انسان اين چنينى نه تنها فاقد ارزش است، بلكه بسيار خطرناك است و هوا و هوس و دنياپرستى چشم او را كور كرده است؛ به گونه اى كه نه دوست را مى شناسد و نه دشمن را.

«ذلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا فَاقْصُصِ القَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ» «1» اين مثال جمعيّتى است كه آيات الهى ما را تكذيب كردند؛ اى پيامبر! اين داستانها را براى عموم مردم- مخصوصاً يهود و نصارا- بخوان تا عبرت بگيرند و انديشه كنند، كه اگر آنها هم آيات الهى را تكذيب كنند، سرنوشتى چون داستان بعلم باعورا خواهند داشت.

______________________________

(1)- اين قسمت از آيه نيز بر امّت هاى پيشين دلالت دارد؛ نه بر عصر زمان پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله؛ بنابراين، جمله مذكور دلالت مى كند كه منظور از دانشمند در آيه فوق «بلعم باعورا» است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 228

اشاره مى شود:

الف- چنين عالمى در خدمت ظالمان قرار مى گيرد (وعّاظ السلاطين) كه همواره در طول تاريخ در خدمت پادشاهان و حكمرانان ظالم بوده اند. روشن است كه خطر اين نوع دانشمندان از زمامداران ظالم كمتر نيست.

پادشاهى در زمانهاى گذشته تصميم گرفت تا برنامه خاصّى را اجرا كند. عالم و دانشمند دربارى را طلبيده، برنامه خود را به او ارائه كرد تا نظر «شرع» را درباره آن جويا شود. عالم منحرف خود فروخته، گفت: «نظر شرع وسيع است؛ تا اراده سلطان بر چه تعلّق گيرد»! يعنى هر چه اراده سلطان به آن تعلّق گيرد، به همان، صورت شرعى مى بخشيم!

آرى، اين گونه دانشمندان هستند كه ظلم ظالمان را توجيه مى كنند! اين افراد هستند كه پايه هاى ظلم را استحكام مى بخشند و مردم را از هر گونه تشيّج عليه ظلم، منصرف مى سازند؛ حتّى دانشمندان اين چنين بودند كه در دوران حكومت «بنى اميّه» و «بنى عباس» از قول پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمّه عليهم السلام به جعل حديث مى پرداختند و گاهى در مدح بعضى از سلاطين ظالم روايت جعل مى كردند!

ب- چنين علما و دانشمندان منحرفى، پايه هاى اعتقادى مردم را متزلزل

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 229

مى كنند! وقتى مردم عامى، عالم بى عملى را مشاهده كنند و دريابند كه او به گفته هاى خويش جامه عمل نمى پوشاند، اعتقاد آنها نسبت به دين سست مى گردد؛ و چه بسا درباره بهشت و جهنّم و حساب و كتاب قيامت نيز ترديد كنند و با خود بگويند: «اگر از قيامت خبرى هست، گويندگان دين به عمل سزاوارترند». بنابراين، اگر حاكمان ظالم، تنها دنياى مردم را تيره و تار مى كنند، دانشمندان منحرف آخرت مردم

را تباه مى سازند.

ج- عالم منحرف مردم را به گناه مى كشاند!

كشورهاى مخالف اسلام، جهت مبارزه با دين مبين اسلام، در صد سال پيش، فرقه ضالّه اى را تأسيس كردند كه براى شدّت بخشيدن به آن، عالم منحرفى را در دامن خود پروراندند. او كتابى در تأييد اين فرقه، با سوء استفاده از آيات و روايات نوشت. اين عالم منحرف با كتابش، آن قدر گمراه كننده بود كه هيچ يك از پايه گذاران فرقه ضالّه، به اندازه اين دانشمند منحرف سبب گمراهى مردم نشدند.

از اين رو، فرهيختگان معارف الهى بايد بدانند كه سبب انحراف اين نوع دانشمندان عدم اخلاص آنهاست. آنها از ابتداى تحصيل، رضا و خشنودى حضرت حق را در نظر نداشتند و هميشه ديناپرستى و پيروى از هوى و هوس را وجهه همّت خود قرار داده اند و به همين جهت، آخرت خود را تباه ساختند.

لذا انسان به هر مقامى دست يافت، نبايد خود را وسوسه هاى شيطان در امان بداند؛ چه اين كه احساس چنين چيزى، آغاز انحراف و سقوط آن شخص محسوب مى شود، بلكه انسان همواره بايد بين خوف و رجا باشد؛ خوف و ترس از وسوسه هاى شيطان و هوى نفس، و رجا و اميدوارى به رحمت و لطف خداوند بخشنده مهربان.

نه تنها مذّمت نكرده، بلكه به آنها دستور مى دهد تا از دانشمندان خود تقليد كنند؟ امام صادق عليه السلام در جواب فرمودند:

همان گونه كه علما و دانشمندان ما با دانشمندان يهودى از جهتى فرق دارند، امّت ما نيز با امّت يهود تفاوت دارند! تفاوت آنها در اين است كه مردم يهود، انحراف و فساد دانشمندان خود را مشاهده كردند؛ ولى با اين حال، در پى آنها رفتند و از آنها تبعيّت كردند! آنها ديدند كه علمايشان صريحاً دروغ مى گويند؛ رشوه خوارى مى كنند، مال حرام مى خورند و ... ولى با مشاهده چنين وضعى، از آنها پيروى كردند. از اين رو، خداوند مردم يهود را در تقليد از علماى خود مذمّت كرده است و اگر مردم ما نيز از دانشمندان منحرف تقليد كنند، يقيناً مورد مذمّت خداوند قرار خواهند گرفت. امّا چنانچه علما و دانشمندان ما داراى چهار صفت ذيل باشند، بر مردم واجب است كه از آنها پيروى كنند:

1- «صائناً لنفسه»؛ خود را در مقابل زرق و برق دنيا حفظ كنند و خويشتن دار باشند.

2- «حافظاً لدينه»؛ حافظ دين خود باشند و دينشان را به دنياى خود يا ديگران نفروشند.

3- «مُخالفاً لهواه»؛ با نفس امّاره خود مبارزه كنند و تسليم خواهشهاى نفسانى نشوند.

4- «مطيعاً لامر مَولاه»؛ تنها رضا و خشنودى خداوند را در نظر داشته باشند و كاملًا تسليم او باشند.

بنابراين، دانشمندانى كه داراى اين صفات و در پى هوى و هوس خود باشند و

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 231

دنيا را بر دين خويش مقدّم بدارند، ما از آنها بيزار هستيم و ضرر اين گونه دانشمندان از لشكر يزيد بر سپاه امام حسين عليه السلام بيشتر است».

«1»

سؤال: چرا دانشمندان منحرف از سپاهيان يزيد بدترند؟

پاسخ: زيرا لشگريان يزيد، به گونه آشكار و صريح و بى پرده دشمنى مى كردند؛ ولى اين عالمان فاسد، همچون گرگانى هستند كه در لباس چوپانى جلوه كرده اند و مرموزانه به نام دين بر دين آسيب مى رسانند. روشن است كه خطر اين دانشمندان به مراتب از دشمنى آشكار افزون تر است.

آنچه مايه مباهات شيعه است، اين است كه شيعه در طول عصرها و نسلها پيرو علما و مراجعى بوده است كه شرايط رهبرى و زعامت را بر وفق مراد ائمّه عليهم السلام مراعات كرده اند و مدام مورد لطف و عنايت آن بزرگوار قرار داشته اند.

بى شك تقليد از اين گونه عالمان زاهد و آگاه نه تنها مذموم نيست، بلكه بنابر آيات قرآن و روايات ائمّه معصومين عليهم السلام واجب شمرده شده است.

***______________________________

(1)- فرائد الاصول، چاپ يك جلدى قديمى، صفحه 85. اين روايت اگرچه از نظر سند محلّ گفتگو است؛ لكن همان طور كه شيخ انصارى- رضوان اللّه تعالى عليه- در ذيل روايت ذكر كرده است، متن آن به قدرى محكم و قوى و زيباست كه شاهد صحّت حديث است؛ همانند متن و مضمون نهج البلاغه و صحيفه سجّاديه كه بر صحّت صدق روايات مندرج در آن گواهى مى دهد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 233

وَ اللّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرينَ افَمَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى تَقْوى مِنَ اللَّهِ و رِضْوانٍ خَيْرٌ امْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِه فى نارِ جَهَنَّمَ وَاللَّهُ لا يَهْدى الْقَوْمَ الظاَّلِمينَ».

[گروهى ديگر از آنها] كسانى هستند كه مسجدى ساختند براى زيان رساندن [به مسلمانان و [تقويت كفر، و تفرقه افكنى ميان مؤمنان و كمين گاه براى كسى كه از پيش با خدا و پيامبرش مبارزه كرده بود؛ آنها سوگند ياد مى كنند كه:

«جز نيكى [و خدمت ، نظرى نداشته ايم!» اما خداوند گواهى مى دهد كه آنها دروغگو هستند!

هرگز در آن [مسجد به عبادت نايست! آن مسجدى كه از روز نخست بر پايه تقوا بنا شده، شايسته تر است كه در آن [به عبادت بايستى؛ در آن، مردانى هستند كه دوست مى دارند پاكيزه باشند؛ و خداوند پاكيزگان را دوست دارد!

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 234

آيا كسى كه شالوده آن را بر تقواى الهى و خشنودى او بنا كرده بهتر است، يا كسى كه اساس آن را بر كنار پرتگاه سستى بنا نموده كه ناگهان در آتش دوزخ فرو مى ريزد؟! و خداوند گروه ستمگران را هدايت نمى كند.

دورنماى بحث

آيات سه گانه فوق- كه به عنوان هفدهمين مَثَل از امثال قرآن تلقّى شده- درباره مسجد «ضرار» است كه دشمنان اسلام براى مبارزه با اين دين خوش آيند نو پا، در صدد بر آمدند تا از آن به عنوان سنگر محكمى استفاده كنند و با سلاح دين و مذهب با اسلام بستيزند.

شأن نزول

اكثر 0 مفسّران قرآن در ذيل آيات مذكور، به شأن نزول اين آيات اشاره داشته «1»، داستان آن را اين چنين نگاشته اند:

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله

در هنگام عزيمت به جنگ تبوك، در ميان راه به قبيله بنى سالم- كه در آن زمان خارج از مدينه زندگى مى كردند- برخوردند. عدّه اى از آنان- كه مردمى ظاهر الصّلاح بودند- از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله اجازه خواستند تا مسجدى را در نزديكى مسجد قبا بنا كنند. و دليل خود را اين گونه بيان داشتند كه چون در قبيله ما افراد ضعيف و ناتوانى از پيرمردان، پيرزنان و كودكان وجود دارند كه نمى توانند در همه وقت براى اقامه نماز به مسجد قبا حاضر شوند، علاوه بر اين كه گرماى تابستان، سرماى زمستان، باد و باران نيز مانع از حضور آنان در مسجد مى شود، ساختن چنين مسجدى در نزديكى مسجد قبا ضرورى به شمار مى رود.

______________________________

(1)- به تفسير الميزان، جلد نهم، صفحه 391 و تفسير مجمع البيان، جلد 5، صفحه 72، مراجعه كنيد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 235

به عبارتى، آنان دو هدف به ظاهر زيبا را بيان كردند: نخست ساختن مسجد و محلّ عبادت و ديگر، حمايت از ضعيفان.

از اين رو، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله اجازه ساختن آن مسجد را صادر كردند و سپس به سمت جنگ تبوك حركت نمودند.

بانيان مسجد از غيبت پيامبر صلى الله عليه و آله سوء استفاده كرده، با سرعت هر چه بيشتر مسجد را ساختند. هنگامى كه آن حضرت از جنگ برگشت، خدمت حضرتش رسيدند و از او خواستند تا مسجد را افتتاح كند!

در اين هنگام «آيات سه گانه مَثَل» به وسيله جبرئيل بر آن حضرت نازل شد.

مِنْ قَبْلُ: آرى؛ جبرئيل نازل شد و پيامبر صلى الله عليه و آله را از اقامه نماز در مسجد ضرار بازداشت؛ زيرا آن، به ظاهر مسجد بود و در واقع براى آنان بتخانه و مركز توطئه به شمار مى رفت. اين قسمت از آيه شريفه، چهار هدف را براى اين منظور بيان مى دارد:

1- «ضِراراً»؛ بنابر آيه شريفه، اوّلين هدف بانيان اين مسجد، شكستن ابهت مسلمانان و ضرر زدن به آنها بود؛ زيرا اين مسجد به عنوان سنگرى براى دشمنان در نظر گرفته شده بود تا از اين طريق، بر پيكر مسلمانان ضربه وارد كنند.

2- «كُفْراً»؛ هدف ديگر آنان، تقويت مبانى كفر و شرك بود. آنان بدين جهت در بناى مسجد همّت گماردند تا با پايگاه قرار دادن مسجد، فعّاليّت هاى خود را در تضعيف اسلام و مسلمانان، و تقويت كفر و شرك شدّت ببخشند.

3- «تَفْريقاً بَيْنَ الْمُؤمِنينَ»؛ سومين هدف- كه از خطرناك ترين اهداف آنها بود- ايجاد شكاف و تفرقه بين مسلمانان و اهل ايمان بود. روشن است وقتى بين دو

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 236

گروه از مسلمانان تفرقه اى ايجاد شود، در برابر هم صف آرايى مى كنند و نيرويى را كه بايد در نابودى دشمن مشترك به كار گيرند، صرف نابودى همديگر مى كنند و به جاى آن كه دشمن آسيب زده شود، هر دو گروه از اين اختلاف آسيب مى بينند؛ همان گونه كه اين اصل در تمام اختلافات حاكم است و ثمره شوم اختلاف، دامنگير هر دو گروه مى شود!

4- «ارْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ»؛ چهارمين هدف، آماده كردن پايگاهى مستحكم در قلب كشور اسلامى، براى يكى از دشمنان اسلام بود كه دشمنى او با

خدا و رسول خدا صلى الله عليه و آله سابقه اى ديرينه داشت.

و منافقان از پيامبر صلى الله عليه و آله دعوت كرده اند كه با اقامه نماز در آن مسجد، رسماً آن را افتتاح نمايد.

امّا جبرئيل امين، پيام خداوند را در ضمن آيه زير به آن حضرت اين گونه ابلاغ كرد:

«لا تَقُمْ فيهِ ابَداً» پيامبر ما! هرگز در اين مسجد- كه به ظاهر مسجد و محل عبادت و در واقع مركزى براى توطئه است- نماز مگذار!

«لَمَسْجِدٌ اسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ اوَّلِ يَوْمٍ احَقُّ انْ تَقُومَ فيهِ»: مسجد ضرار جاى عبادت و پرستش خداوند يكتا نيست؛ بلكه بنابر آيه شريفه مسجدى شايستگى اين عبادت بزرگ الهى را دارد كه داراى دو ويژگى باشد:

1- نخست اين كه بنيان آن بر اساس تقوا و ايمان به خدا نهاده شده باشد. اين فراز از آيه شريفه به ما مى آموزد كه اساس و بنيان تمام چيزها از قبيل مسجد، حسينيّه، مدارس دينى، سياست، آزادى، اقتصاد، مديريّت، كشوردارى و ... بايد بر اساس تقوا نهاده شود؛ زيرا تقوا، روح و محتوى اعمال تلقّى شده است.

2- خصوصيّت ديگر اين كه بايد افرادى كه در آن مساجد حاضر مى شوند، انسانهاى پاك و طاهرى باشند؛ زيرا نمازگزاران هر مسجد معرِّف آن مسجد به شمار مى آيند.

اين دو ويژگى در مسجد «قبا» ديده مى شد؛ چه اين كه هم اساس آن بر تقوا بود و هم نمازگزاران آن انسانهاى پاك و با فضيلت بودند، بر خلاف مسجد ضرار كه نه اساس آن بر تقوا بود و نه بنيان گذاران و نمازگذاران آن انسانهاى پاك و بافضيلتى به شمار مى رفتند.

______________________________

(1)- تفسير نمونه، جلد 8، صفحه 135.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 238

الله عليه و آله در آن مسجد نماز نخواند و آن را افتتاح نكرد، بلكه دستور به آتش كشيدن آن را صادر كرد؛ و پس از آن كه مسلمانان آن را به آتش كشيدند، پيامبر صلى الله عليه و آله دستور فرمودند تا ديوارهاى آن را خراب كنند و زمين آن را براى انبوه سازى زباله مهيّا سازند.

«افَمَنْ اسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى تَقْوى مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٍ خَيْرٌ امْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى شَفا جُرُفٍ هارٍ»؛ يا رسول اللَّه! آيا مسجد قبايى كه بنيان و شالوده آن بر تقواى الهى و خشنودى و رضايت حضرت حق، نهاده شده بهتر است، يا مسجد ضرارى كه شالوده آن بر «شَفا جُرُفٍ هارٍ» بنا شده و در نتيجه در آتش جهنّم سقوط خواهد كرد؟

شَفا: به معنى لبه هر چيزى است و عرب لب هاى انسان را بدين جهت «شَفَه» مى گويد كه در لبه دهان قرار گرفته است.

جُرُفْ: كناره هر چيزى را جُرُف مى گويند و از اين رو، كناره رودخانه را- كه به آب منتهى مى شود- جرف ناميده اند.

هارٍ: به چيزى كه در حال سقوط است، هار گويند. آب رودخانه كناره هاى رودخانه را از درون خالى مى كند. اين لبه از بيرون سالم و بى خطر جلوه مى كند، به گونه اى كه اگر انسانى ناآگاهانه پايش را بر روى اين لبه قرار دهد ناگهان لبه رودخانه كه از درون تهى گرديده است فرو مى ريزد و آن انسان بى خبر را به داخل رودخانه و قعر آبها كشانده، او را غرق مى كند.

خداوند متعال در اين آيه شريفه، بناى مسجد ضرار را به ساختن چيزى بر روى لبه چنين رودخانه اى تشبيه كرده است؛ آن هم نه در جايى

كه مُشرِف به رودخانه باشد كه اگر آشناى به شنا باشد نجات يابد، بلكه در جايى كه مشرف بر جهنّم است. و روشن است كه در چنين جايى سقوط همان است و نابودى همان،

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 239

و احتمال نجات كاملًا منتفى است.

آيا آدم عاقل راضى است در چنين مسجدِ سست بنيانى با اين همه خطر حاضر شود؟!

آرى؛ مسجدى كه بر اساس تقوى و رضايت الهى ساخته شده است آن قدر مستحكم، قابل اطمينان و مايه نجات است؛ امّا مسجدى كه براى تفرقه، كفر، شرك و پايگاه دشمن بنا نهاده شود چنان سست، خطرناك و مايه هلاكت است كه بنابر آيه قرآن موجب سقوط انسان در آتش جهنّم مى شود!

آيا تعبيرى جالب تر و مثالى رساتر از اين براى سرچشمه هاى شرك و نفاق مى توان يافت؟!

«ارمغان استعمار» و «پاى سخنان پدر» مراجعه كنيد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 240

كسانى از آن بهره مى برند و چه كسانى متحمّل ضرر مى شوند. مبادا فريب كسانى را بخورند كه به نام استعمار و آبادانى وارد كشور آنها مى شوند و با اسلحه آبادانى به خرابى كشور آنها مى پردازند؛ يا به نام ترويج آزادى، آنها را به اسارت مى كشند. و يا به نام ترويج دين آنها را بى دين كنند!

آرى؛ بر اساس فرمايش پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله كه فرمودند: «كَيِّسٌ فَطِنٌ حَذِرٌ» «1»، انسان مؤمن بايد باهوش، زيرك و نسبت به امور مختلف مواظب و دقيق باشد.

______________________________

(1)- ميزان الحكمه، باب 291، حديث 1449.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 241

شرح مى دهيم.

دورنماى بحث

در اين مثلِ زيبا سخن از ناپايدارى و زندگى زودگذر دنياست؛ تا مبادا انسان فريب ظاهر زيبا و جذّاب دنيا را خورده، بر آن دل ببندد كه چه بسا در آن هنگامى

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 242

كه انسان به خيال خود همه چيز را مهيّاى بهره ورى مى داند، يكباره از دست بدهد و در پايان آيه خداوند انسان را به تفكّر و انديشه درباره دنيا دعوت مى كند تا شايد از اين راه نجات يابد.

پست و بى ارزش است يا اصلًا زندگى نيست.

______________________________

(1)- سوره عنكبوت، آيه 64.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 243

كَماءٍ انْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِه نَباتُ الْأَرْضِ: مَثَل اين زندگانى ناپايدار و زودگذر دنيا، مَثَل آبى است كه از آسمان نازل مى شود؛ قطرات شفّاف و حياتبخش باران بر زمين مى بارد، ولى بر اثر همين آب بى رنگ و زمين واحد، گياهان، درختان و محصولات متفاوت و مختلف از زمين مى رويد.

منظور از «اختلاط» در آيه شريفه، تنوّع رويش هاست.

رويش گياهان و نباتات بر سه دسته تقسيم مى شوند:

1- قسمتى از آنها- اعمّ از ميوه ها، دانه هاى روغنى و سبزيجات- موادّ غذايى انسان را تشكيل مى دهند (مِمَّا يَأْكُلُ النَّاسُ).

2- قسم دوم روييدنى هايى كه موادّ غذايى حيوانات به شمار مى روند (مِمَّا يَأْكُلُ .... الْأَنْعامُ) اين نوع رويش، گاهى بين حيوانات و انسان مشترك هستند؛ به گونه اى كه مثلًا، انسان از ميوه آن استفاده مى كند و حيوانات از برگ و شاخه و ريشه آن؛ گاهى- همانند علوفه- تنها براى حيوانات استفاده مى شود.

3- قسم سوم، گياهان و درختانى كه زيبايى و زينت طبيعت به شمار مى روند همانند گلها، سبزه ها، درختان با طراوت (حَتَّى اذا اخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها وَ ازَّيَّنَتْ). وَ ظَنَّ اهْلُها انَّهُمْ قادِرُونَ عَلَيْها: هنگامى كه باران كاملًا مى بارد و ميوه ها و گياهان ثمره مى دهد و انسان خود را در آستانه بهره بردارى از آن مى پندارد، ناگهان حادثه اى رخ مى دهد كه تمام محاسبات بر هم مى ريزد كه اين حالت براى دل شدگان دنيا، بسى رنج آور است!

اتيها امْرُنا لَيْلًا اوْ نَهاراً: آرى؛ به هنگامى كه دنيا به انسان رو آورده است و چهره زيبا و پر فريب خود را نشان مى دهد و انسان تصوّر مى كند كه همه چيز بر

وفق مراد است، ناگهان فرمان عذاب الهى، شب هنگام يا در روز، صادر مى شود و همه آرزوها و دست رنج هاى انسان را نابود مى سازد؛ به گونه اى كه گويا اصلًا

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 244

چنين چيزى در دنيا وجود نداشته است.

كلمه «امرنا» در اين قسمت از آيه شريفه بسيار قابل دقّت و تأمّل است؛ چه اينكه موارد و مصاديق فروانى دارد و هر نوع فرمان عذابى را از ناحيه حضرت حق شامل مى شود.

در اينجا به چند نمونه آن اشاره مى شود:

1- گاه ممكن است اين مأموريّت، به عدّه اى از حيوانات كوچك و به ظاهر ناتوان- مانند ملخ- داده شود؛ به اين گونه كه عدّه اى از اين ملخ ها به صورت توده اى از ابر بر مزرعه اى فرود آيند و آن زراعت را به طور كامل نابود سازند و گاه حتّى كاه و خار و خاشاكى هم از آن باقى نگذارند؛ همان گونه كه اين مسئله در بعضى از كشورها اتّفاق افتاده است.

2- ممكن است اين مأموريّت بر عهده «باد سموم» نهاده شود و او مأمور عذاب الهى و وسيله اجراى امر و فرمان پروردگار شود؛ باد سموم به گونه اى است كه وقتى حركت مى كند، بر هر چيزى بوزد آن را مسموم كرده، مى خشكاند. مثلًا، اين باد اگر بر مزرعه اى سرسبز و خرّم بوزد ابتدا آن را به زراعتى سوخته تبديل مى كند و سپس خاكستر آن را با خود به همراه مى برد.

3- گاهى موجودى خطرناك تر از باد سموم، اجراى دستور خداوند را بر عهده مى گيرد؛ موجودى همچون «صاعقه» كه به هر چيزى از كوه، درختان، گوسفندان، و انسان ها برخورد كند، آن را نيست و نابود مى سازد. «1» و همچنين موجودات ديگرى

كه در بحث هاى آينده بدان اشاره خواهد شد.

نكته قابل توجّهى كه در عبارت «ليلًا او نهاراً» نهفته است، اين است كه انسان در هر حال در مقابل فرمان و عذاب الهى چاره اى جز تسليم بر آستان حضرت

______________________________

(1)- تفسير علمى «صاعقه» و تفاوت آن با «رعد و برق» در بحثهاى پيشين گذشت.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 245

حق را ندارد و اين گونه نيست كه انسان تصوّر كند كه چون عذاب شبانه بر او نازل شده، قدرت دفاع را از دست داده است، بلكه اگر در روز هم نازل شود، هيچ انسانى قدرت دفاع از خود را ندارد؛ بدين جهت، مى فرمايد: اين عذاب ممكن است در روز نازل شود و امكان دارد كه شب هنگام دامنگير شما شود.

فَجَعَلْناها حَصيداً كَانْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ: هنگامى كه فرمان عذاب الهى صادر شود، بى درنگ تمام اموال انسان نابود مى شود و از يك مزرعه سرسبز و با طراوت چيزى جز يك تلّ خاكستر باقى نمى ماند به گونه اى كه گويا اصلًا چيزى وجود نداشته است و انسان نمى تواند باور كند كه اين تلّ خاكستر، ثانيه اى قبل همان زراعت سرسبز باطراوت بوده است.

كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ: اين گونه آيات قرآن- مخصوصاً مَثَل مزبور- را براى انديشمندان و فرهيختگان شرح مى دهيم؛ يعنى تنها در سايه تفكّر و تأمّل مى توان به هدف اين مثلها و عمق اين آيات الهى دست يافت؛ تفكّرى كه بالاتر از آن عبادتى وجود ندارد. «1»

باطنى بى محتوا دارد؛ همانند زندگى بعضى از انسانها كه از فاصله دور بسيار جالب و جاذب مى نماياند به گونه اى كه حسرت آور است، ولى وقتى انسان به آن نزديك

______________________________

(1)- ر. ك. به ميزان الحكمه، باب 3253، حديث 15920 (لا عبادة كالتفكر فى صنعة الله عز و جل).

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 246

مى شود، خداى را هزاران بار سپاس مى گويد كه چنان زندگانى ندارد.

«برق را در خرمن مردم تماشا كرده است آنكه پندارد كه حال مردم دنيا خوش است»

3- زندگى دنيا غافل كننده است.

بر همين اساس پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله در روايتى كوتاه به اين سه ويژگى اشاره داشته، مى فرمايد: «الدُّنْيا تَغُرُّ وَ تَضُرُّ وَ تَمُرُّ»؛ يعنى دنيا فريبنده، ضررآفرين و گذرا و بى ثبات است. «1»

حال، فلسفه مثل از اينجا روشن مى شود كه بدون مثال درك ماهيّت و ويژگى دنيا ناممكن به نظر مى رسد. ذكر مثل سبب مى شود تا انسان بهتر به حقيقت و ماهيّت دنيا دست يابد. بدين جهت است كه خداوند براى شناساندن دنيا تمسّك به مثل جسته است.

تفسير و تطبيق مثال مذكور

در آيه مثل، انسان و زندگى دنيوى او به باران تشبيه شده است؛ يعنى انسان نيز همچون باران استعداد فراوانى دارد. وقتى اين استعدادها فعّال شود، همانند بارانِ باطراوت شروع به بارش مى كند و ثمره آن ابتكارات مختلف و خلّاقيت هاى متنوّعى است كه از انسان سر مى زند. تمام نيرو و توان خود را در جهت زندگى بهتر به خدمت مى گيرد؛ در زمينه هاى مختلف فعّاليّت مى كند و در راه رسيدن به هدف، بسيارى از نيروهاى خود را از كف مى دهد تا اينكه به زندگى دنيوىِ خود سامان ببخشد؛ ولى ناگهان با

ايجاد حادثه اى تمام آمال و آرزوهايش نقش بر آب مى شود؛ به گونه اى كه گويا از اوّل عمر تا كنون هيچ فعّاليّتى نداشته و هيچ توشه اى برنگرفته است!

______________________________

(1)- بحار الانوار، چاپ بيروت، جلد 7، صفحه 119. اين روايت در نهج البلاغه، كلمات قصار، كلمه 385 از حضرت على عليه السلام نيز نقل شده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 247

اين حوادث كه همان «امر» و فرمان الهى است، گاهى از درون جسم انسان برمى خيزد كه در اين هنگام اين انسان مغرور با كوچك ترين حادثه اى، تسليم مى شود؛ مثلًا اگر قسمتى از خون در يكى از رگهاى بدن انسان لخته شود و اين حالت ادامه يابد تا اينكه به رگهاى ورودى قلب سرايت كرده، رگ را مسدود سازد، ناگهان ايست قلبى ايجاد مى شود و سبب سكته قلبى مى گردد، همچنين اگر اين لخته به سمت مغز حركت كند و در رگهاى منتهى به مغز متوقّف شود، باعث ايست مغز مى شود و يكباره، يا نيمى از بدن انسان فلج مى شود، يا از دنيا مى رود.

از اين آسان تر گاهى خداوند اين مأموريّت را به يك سلول از ميليونها سلولى كه در بدن انسان وجود دارد وا مى گذارد. اين سلول خارج از برنامه به توليد مثل و تكثير مى پردازد؛ به گونه اى كه يك سلول به دو عدد تبديل مى شود و دو سلول به چهار عدد و چهار سلول به هشت و هشت سلول به شانزده و ... ناگهان تبديل به يك غدّه سرطانى شده، به سرعت در بدن ريشه مى دواند و سرانجام پس از چندى، انسان را از پاى در مى آورد «فَجَعَلْناهُ حَصيداً كَانْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ» به گونه اى كه گويا سالها مرده است!

آرى؛ به همين سادگى انسان مى ميرد و تمام آرزوها و زحمت هاى خود را بر باد رفته مى بيند.

و ممكن است فرمان عذاب الهى بر عهده يك حادثه برونى از قبيل زلزله، رانش زمين، طوفان، صاعقه، شهاب هاى آسمانى و ... نهاده شود.

اين مثل و مانند آن، و اين حوادث مختلف كه بارها آنها را مشاهده كرده ايم، هر كدام زنگ خطر و بيدارباشى است براى ما كه فريب ناپايدارى دنيا را نخوريم و براى نيل به آرزوها مرتكب هر جنايتى نشويم و به دنيا دل نبنديم.

شايسته است كه در اين آيه شريفه و امثال آن با دقّت زياد تفكّر و تعمّق نمائيم و همواره آن را بسان چراغى فروزان فراسوى خويش قرار دهيم.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 248

و اگر نبارد يا كمتر از نياز ببارد، سوغاتى جز خشكسالى و قحطى نخواهد داشت.

اين نيز درسى است براى همه انسانها كه در زندگى خود برنامه و نظم داشته باشند و اعتدال را در همه چيز رعايت نموده، از إفراط و تفريط بپرهيزند.

حتّى در دشمنى ها نيز زياده روى نكنند. به همين جهت، اسلام در مورد آداب جنگ، دستورات زيبا و جالبى دارد تا مسلمانان درباره دشمنانشان هم زياده روى نكنند. بنابراين، در تمام شئون زندگى، شخص مسلمان بايد اهل نظم و برنامه باشد.

3- گاهى «نعمت» تبديل به «نقمت» مى شود؛ يعنى ممكن است آنچه

______________________________

(1)- سوره رعد، آيه 4

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 249

مايه حيات و زندگى انسان است، سبب سيه روزى انسان شود و خداوند همان را مأمور مرگ انسان قرار داد. آبِ مايه حيات، ممكن است تبديل به سيل ويرانگر شود!

4- آب اگر جريان داشته باشد، خوشبو، سالم، گوارا و مايه حيات است؛ امّا اگر راكد بماند، متعفّن، آلوده، و غير قابل استفاده مى گردد و در اين صورت نه تنها عامل حيات نيست، بلكه منشأ آلودگى هايى نيز خواهد بود. ثروتها و سرمايه ها نيز همين حكم را دارد؛ تا هنگامى كه در گردش است و باعث شكوفايى اقتصاد كشور است يك ارزش به شمار مى رود؛ ولى هنگامى كه احتكار شود و در جايى راكد بماند، سبب ركود و بيمارى دستگاه اقتصادى كشور مى گردد.

5- دورنماى برخى از گياهان، بسان گياهان و گلهاى زينتى مى مانند؛ ليكن از نزديك سمّى و كشنده هستند.

«برق را در خرمن مردم تماشا كرده است آنكه پندارد كه حال مردم دنيا خوش است»

از اين رو، نبايد فريب ظاهر زيباى آن را خورد، بلكه بايد با تفكّر

و تعمّق به ماهيّت آن پى برد؛ آنگاه آن را انتخاب كرد.

بدين جهت، در پايان آيه نسبت به تفكّر و انديشه توصيه شده و براى متفكّران و انديشمندان ارج نهاده شده است.

در روايتى رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله فرموده است: «اعْطُوا اعْيُنَكُمْ حَظَّها مِنَ الْعِبادَةِ؛ از عبادت چشم هايتان، بهره اى را به آنها بدهيد. اصحاب عرض كردند: يا رسول الله! عبادت چشمها چيست؟ حضرت فرمود: نگاه به قرآن و تفكّر و انديشه در آن». «1»

در آيات قرآن تفكّر و انديشه كنيد؛ به سرنوشت نمرودها، فرعونها، ابولهب ها؛

______________________________

(1)- محجّة البيضاء، جلد 2، صفحه 231؛ و تفسير البرهان، جلد اوّل، صفحه 331، حديث 11.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 250

و از طرف ديگر سليمانها، موسى ها، داودها و ... بيانديشيد. در عجايب آيات قرآن توقّف و تدبّر كنيد و تنها به قرائت و تلاوت قرآن بسنده نكنيد اگرچه تلاوت و قرائت كلام وحى- مخصوصاً در ماه مبارك رمضان- اجر و ثوابى بس عظيم دارد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 251

از آنكه آيه مثل مورد بررسى قرار گيرد، لازم است نگاهى اجمالى به آيات قبل- كه بيانگر حال انسانهاى مؤمن و بى ايمان است- داشته باشيم. تا با بينش بيشترى به تفسير آيه مثل بپردازيم.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 252

مثالهاى زيباى قرآن ج 1 299

هستند، در روز رستاخيز زيانكارترين مردم به شمار مى روند.

عمل صالح، در نزديك به هفتاد آيه از قرآن در كنار هم آمده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 254

خداوند نيز اطلاق مى شود؛ يعنى همان گونه كه زمين صاف تسليم است، انسان مؤمن نيز تسليم خداوند است.

ج- اين واژه بر انسانهاى داراى اطمينان به خداوند نيز اطلاق شده است؛ يعنى همان طور كه انسان به هنگام حركت بر زمين صاف با اطمينان گام برمى دارد- بر خلاف هنگام حركت بر كوه و درّه و تپّه كه با دلهره و ترديد گام برمى دارد- انسان مؤمن نيز به خداى خويش اطمينان دارد و در راه عبوديّت و بندگى او با اطمينان حركت مى كند.

بنابراين، مؤمنان داراى اين صفات (ايمان، عمل صالح و اخبات)، جزو بهشتيان به شمار مى روند و جاودانه در بهشت خواهند ماند و از نعمت هاى آن بهره مند خواهند گشت.

مورد بررسى قرار گيرد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 255

خود را با نور ضعيف تطبيق مى دهد و مردمك آن باندازه كافى گشاد مى گردد. خداوند قادر، براى چشم عضلاتى قرار داده است كه در

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 256

شش جهت حركت مى كند؛ كره چشم علاوه بر جهات چهارگانه (چپ، راست، بالا و پائين)، به سمت جلو و عقب نيز حركت مى كند.

از ديگر عجايب چشم، مايعى است كه از چشم تراوش مى كند كه آن را اشك ناميده اند. اشك، هم مادّه غذايى چشم است و هم ابزار شستشوى اين ساختمان دقيق و ظريف، و هم وسيله اى ضد عفونى كننده براى چشم.

از ديگر ويژگى هاى چشم، اين است كه خود به ترميم اشكالات و نقصهاى وارده، مى پردازد.

آيا هيچ يك از مصنوعات انسان چنين ويژگى دارد؟ انصافاً، اگر در عالم هستى هيچ علامت و نشانه اى براى اثبات وجود خداوند جز ساختمان عجيب و حيرت آور چشم وجود نداشت، همين كفايت مى كرد. «1» چگونه مى توان باور كرد كه طبيعت بى شعور و فاقد درك، چنين دستگاه باعظمتى را خلق كرده باشد؟

و در شرح عجايب آن كتابها

______________________________

(1)- شرح بيشتر را در تفسير نمونه، جلد 27، صفحه 18 به بعد، مطالعه فرمائيد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 257

نوشته شده است و هر كدام متخصّصى مخصوص به خود دارند، بلكه خود چشم رشته هاى تخصّصى مختلفى دارد.

چشم و گوش دو ابزار مهمّ شناخت

مهم ترين ابزار شناخت انسان چشم و گوش اوست، آدمى در ابتداى تولّد فاقد هر گونه علم و دانش است (وَ اللَّهُ اخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ امَّهاتِكُم لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً). «1» تمام علوم و دانش هاى انسان پس از رشدِ لازم از طريق چشم و گوش به او مى رسد؛ حتّى علوم عقلى.

علوم تجربى از طريق چشم منتقل مى شود؛ انسان در آزمايشگاه مسايل مختلف را تجربه كرده، مى بيند و بدان واقف و آگاه مى شود امّا علوم نقلى كه ديگران آن را منتقل مى سازند- مخصوصاً دانش هايى كه از طريق وحى به انسان منتقل مى شود- از طريق گوش نصيب آدمى مى گردد. البتّه علوم عقلى نيز بر پايه علوم حسّى است؛ يعنى اگر چيزى ديده يا شنيده نشود، عقل نمى تواند مسايل آن را درك كند؛ زيرا بنيان علوم عقلى، بر اساس «تجريد» و «تعميمِ» محسوسات است. بدين جهت، اگر انسانى فاقد حسّ بينايى و شنوايى باشد- كه طبعاً لال نيز خواهد بود- هرچند مغزى همچون مغز بو على سينا هم داشته باشد، به اندازه بچّه پنج ساله اى نخواهد فهميد؛ زيرا چنين انسانى، دو پايه اساسى علوم عقلى؛ يعنى بينايى و شنوايى را از دست داده است.

و منابع شناخت از آنها سلب شده است. به همين جهت از نور ايمان چيزى را درك نمى كنند. امّا مؤمنان در پرتو نور ايمان، كاملًا بينا و شنوا هستند و از تمام علوم و دانش ها و ابزار شناخت بهره مند مى گردند.

چرا كفّار كر و كور هستند؟

با توصيف هايى كه در آيات پيشين براى آنها گفته شد، كافران بدين جهت كر و كور هستند كه كفر، پرده و حجابى در مقابل چشم آنها قرار داده كه بينايى و شنوايى آنها را سلب كرده است (خَتَمَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ عَلى سَمْعِهِمْ وَ عَلى ابْصارِهِمْ غِشاوَةٌ) «1».

لجاجت در مقابل پروردگار، تسليم نبودن در مقابل ذات حق و ديگر صفات رذيله، سبب شده است تا كافران نتوانند حقايق را درك كنند.

امام عارفان، حضرت سجاد عليه السلام، در دعاى عارفانه و عاشقانه ابوحمزه ثمالى مى فرمايد: «انَّكَ لا تَجُبُ عَنْ خَلْقِكَ الَّا انْ تَحْجُبُهُ الْاعْمالُ دُونَكَ»؛ خدايا! تو از بندگان، محجوب و پنهان نيستى، مگر اينكه اعمال مردم، خود، حجاب مى شود وگرنه تو از هر ظاهرى آشكارترى.

در بعضى از نسخه هاى دعا، به جاى كلمه «اعمال»، «آمال» ذكر شده است.

كه بنابرآن، آرزوهاى طولانى حجاب مى گردد و انسان را از حقايق و معارف الهى باز مى دارد.

اما وقتى ايمان در درون انسان جلوه كرد، حجاب هاى تعصّب، جهل، خودخواهى و كبر نابود شده، همه چيز براى انسان روشن مى شود؛ بلكه خداوند، خود، او را از تاريكى ها به نور ايمان هدايت مى كند. از اين رو، مى فرمايد: «اللَّهُ

______________________________

(1)- سوره بقره: آيه 7.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 259

وَلِىُّ الَّذينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ الَى النُّورِ وَ الَّذينَ كَفَرُوا اوْلِيائُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ الَى الظُّلُماتِ اولئِكَ اصْحابُ النَّارِ

فيها خالِدُونَ»؛ خداوند، ولىّ و سرپرست كسانى است كه ايمان آورده اند؛ آنها را از ظلمت ها به سوى نور بيرون مى برد. [امّا] كسانى كه كافر شدند، اولياى آنها طاغوت ها هستند؛ كه آنها را از نور، به سوى ظلمت ها بيرون مى برند؛ آنها اهل آتشند و هميشه در آن خواهند ماند. «1»

همه مسلمانان، ايمان كامل عنايت فرمايد.

***______________________________

(1)- بحار الانوار، جلد 67، صفحه 106.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 261

قرآن است نه در تشبيهات آن.

تشبيه آن است كه چيزى را به چيز ديگرى ماننده سازند؛ مثل اينكه مى گويند:

حسن مانند شير است. اين يك تشبيه است نه مَثَل؛ ولى مثال يك داستان، يك سرگذشت، يك مجموعه و برنامه است كه در قرآن براى بيان مطالب عقلانى دور از دسترس مردم، بيان شده است؛ مانند اينكه قرآن براى بيان حقّ و باطل- كه يك مسئله غير حسّى است- به باران و سيلاب و كف روى سيلاب مثال مى زند و حق را به باران و باطل را به كف روى سيلاب تشبيه مى نمايد كه اگرچه كف بالانشين و پر سر و صدا است؛ ولى فروغى ندارد و زود نابود مى گردد. بنابراين، با توضيح بالا يك معيار كلّى براى جدا كردن مثال ها از تشبيهات به دست مى آيد.

سبك تقسيم مى شوند؛ ابرهاى سنگين، در فضايى نزديك تر به زمين جا گرفته اند؛ ولى ابرهاى سبك، در فضايى دورتر از زمين مستقر هستند. ابرهاى سنگين باران زا هستند و از اين رو كه داراى آب فراوانى هستند نمى توانند در مرتبه بالايى از آسمان قرار گيرند.

مهمّى ايفا مى كند.

دانشمندان براى «رعد و برق» آثار زيادى ذكر كرده اند كه به مهمترين آنها اشاره مى گردد:

1- نخستين اثرى كه رعد و برق دارد و اين فايده، تمام موجودات جهان- اعم از انسان ها، حيوانات، گياهان، نباتات و جوامد- را در بر مى گيرد، نزول باران و آب هاى آسمانى است.

2- فايده ديگر آن، «آفت كشى» گياهان است؛ يعنى «رعد و برق»، آفت گياهان را از بين مى برد. بدين گونه كه حرارت شديدى كه بر اثر رعد و برق ايجاد مى شود،

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 265

سبب مى گردد تا اكسيژنِ اضافه توليد گردد و تبديل به نوعى آب شود كه آن را «آب اكسيژنه» مى نامند، كه از دو اكسيژن و دو هيدروژن تشكيل مى گردد. «آب اكسيژنه» يكى از مواد ضد عفونى كننده است كه معمولًا در داروخانه ها يافت مى شود.

اين مادّه ضدّ عفونى وقتى همراه باران بر سطح زمين نازل مى شود، آفت گياهان را از بين مى برد. به همين جهت، اگر رعد و برق كم شود، آفت گياهان زياد مى گردد.

3- سومين خاصيّت مهم «رعد و برق»، توليد مقدار زيادى كود براى گياهان است. رعد و برق هاى آسمانى هر ساله ده ها ميليون تن كود توليد مى كنند و بر سراسر كره زمين مى پاشند؛ كودى قوى، مفيد، مؤثّر و فراگير براى تمامى گياهان.

اين كودها بدين گونه ايجاد مى شوند كه دانه هاى باران به وسيله حرارت زياد ناشى از برق با كربن تركيب مى شوند و اكسيد كربن را توليد مى كنند و هنگامى كه به همراه باران بر روى خاك مى ريزند، با خاك تركيب شده، يك نوع كود گياهى قوى، مؤثّر و مفيد به وجود مى آورند.

آرى؛ اين رعد و برق آسمانى چنين آثار مهمّى دارد و از

آيات بزرگ الهى به شمار مى آيد. جالب اينكه قرآن مجيد زمانى پرده از اين رازهاى مهمّ علمى برداشت كه عقل انسان تصوّر آن را هم نمى كرد!

بنابر آيه شريفه، رعد حمد و تسبيح خدا مى گويد؛ تسبيح به معناى تنزيه خداوند از هر گونه عيب و نقصى است، آيا آفت زدايى گياهان كره زمين به وسيله رعد و برق، تنزيه خداوند از هرگونه عيب و نقصى نيست؟ آيا آفت زدايى، نوعى تسبيح نيست؟

حمد، ستايش بر صفات جلال و جمال خداوندى است؛ آيا تغذيه گياهان نوعى حمد و ستايش در عالم ممكنات و مخلوقات محسوب نمى شود؟

بى شك، آيات 12 و 13 سوره رعد به اين مهم اشاره دارد و آنها را نشانه اى از

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 266

عظمت خدا مى داند. خلاصه اينكه آيه 12 و 13 به چندين آيت از آيات مهمّ الهى يعنى رعد و برق و باران و صاعقه، اشاره دارد.

گمراهى نيست».

دعاهاى كافران بى راهه است؛ زيرا آنان درِ خانه كس يا چيزى مى روند كه حتّى قادر نيستند از خود دفاع كنند و يا براى خود منفعتى كسب كنند، تا چه رسد به ديگران.

وَ الَّذينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا يَسْتَجيبُونَ لَهُمْ بِشَىْ ءٍ الَّا كَباسِطِ كَفِّيْهِ الَى الْماءِ لِيَبْلُغَ فاهُ وَ ما هُوَ بِبالِغِهِ: شاهد سخن در مثل بيستم، اين قسمت از آيه است.

كسانى كه غير خدا را مى خوانند و براى حلّ مشكلات خود به سراغ بت ها مى روند و دست به دامن مخلوقاتِ محتاج مى زنند، مشكلات آنها حل نمى شود.

مَثَل چنين انسان هايى، مَثَل كسى است كه دستهايش را بسوى آب دراز كرده است

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 267

تا آن را بنوشد؛ ليكن موفق به اين كار نمى شود و تشنه برمى گردد.

مفسران در تفسير «كَباسِطِ كَفَّيْهِ الَى الْماءِ ...»، گفتار مختلفى ذكر كرده اند كه به آنها اشاره مى شود:

1- منظورِ آيه، شخصى است كه براى رفع تشنگى بر سر چاه آبى برود، چاهى كه نه طناب دارد، نه چرخ آب كشى دارد و نه دلو! عمق اين چاه نيز زياد است. اين انسانِ تشنه براى خوردن آب، دو دست خود را از فاصله زياد بسوى آب دراز مى كند، دستانى كه به يك مترى چاه هم نمى رسد؛ بى شك، چنين كسى موفّق نمى شود خود را سيراب كند و ناكام برمى گردد.

2- مرادِ آيه شخصى است كه در كنار چاه ايستاده است و بدون اينكه حتى دستانش را بسوى آب دراز كند، تنها به آب اشاره مى كند كه بسوى او آيد تا از آن بنوشد، و روشن است كه آب به اشاره او بالا نمى آيد و احتياج به ابزار و وسيله دارد.

آرى؛ دعاى كافران كه

به درِ خانه بت ها مى روند و در ضلالت و گمراهى هستند، مانند چنين انسانى است.

3- «باسط»، يعنى اينكه كف دستان باز باشد نه منحنى. اين امر به گونه اى مى ماند كه شخصى كنار چشمه آبى برود تا آب بنوشد اين شخص دستش به آب مى رسد؛ ليكن دو دست خود را صاف نگه داشته و آنها را غرفه و كاسه نكرده است؛ به همين جهت، به محض اينكه دو دست خود از آب خارج كرده، به طرف دهانش مى برد، تمام آب مى ريزد و آبى به دهانش نمى رسد، و تشنه از كنار چشمه زلال آب برمى خيزد!

در ميان سه تفسير فوق، به عقيده ما تفسير اوّل از همه مناسب تر است؛ هرچند مى توان گفت هر سه تفسير صحيح است و هر سه، بيان يك مقصود را دارند؛ زيرا

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 268

به اعتقاد ما، «استعمال لفظ در اكثر از معناى واحد جايز است». «1»

بنابراين، براى حلّ مشكلات خود نبايد به در خانه غير خدا رفت. بايد به درگاه با عظمت خداوند برويم؛ چه اينكه او خالق، رازق، محيى و مميت است. او مشگل گشا است و همه چيز به دست اوست. از غير او كارى ساخته نيست؛ زيرا همه نيازمنديم و او غنى؛ همه محتاج هستيم و او بى نياز؛ همه عاجز هستيم و او قوى؛ همه ضعيف هستيم و او قادرِ مطلق است از اين رو، نه تنها به در خانه بتان نبايد رفت، بلكه به در خانه هيچ يك از مخلوقات خدا نبايد روى آورد.

پرهيز كرد؟

در جواب پرسش فوق، بايد گفت كه روى آوردن به درگاه اين بزرگواران و برگزيدگان خداوند بدان معنا نيست كه ما از خود آنها حل مشكل را مستقلًّا طلب كنيم؛ بلكه دست توسّل به سوى آنان مى گشاييم تا ما را نزد خداوند مورد شفاعت قرار داده، براى حل مشكل ما از خداوند قادر مطلق چاره جويى كنند؛ زيرا ما معتقديم كه اين بزرگواران اگر كارى مى كنند به اذن خداوند است. امّا وهابى ها كه بخاطر اين دعاها و توسّلات، نسبت شرك و كفر به ما مى دهند، سخت در اشتباهند و معناى حقيقى و واقعى شرك و كفر را نفهميده اند؛ همان گونه كه

______________________________

(1)- اين مسئله يك بحث «اصولى» است و در اصول فقه مطرح شده است؛ براى توضيح بيشتر، به كتاب انوار الاصول، جلد اوّل، صفحه 145 به بعد مراجعه كنيد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 269

ماهيّت توسّل شيعه را ندانسته اند!

در سفر عمره مفرده كه به مدينه منوّره و مكّه مكرمه مشرف شدم، روز جمعه بيست و دوم شعبان سال (1419 ه ق) در مسجد الحرام به سخنان خطيب جمعه گوش مى دادم. عجيب اينكه خطيب مذكور، تمام خطبه نماز جمعه را از روى كاغذى كه قبلًا براى او تهيّه كرده بودند مى خواند. گويا او حق نداشت حتّى يك كلمه را از خود بگويد. با خود گفتم: چقدر تفاوت است بين اين خطبه ها، و خطبه هاى نمازهاى جمعه ايران اسلامى كه خطيب آن آزاد است هرگونه تحليلى داشته باشد، به هر حال، خطيب نماز جمعه مشغول قرائت خطبه گرديد. در بين خطبه به كسانى كه در كنار قبور مشرّفه دعا مى كنند و به آنها توسّل مى جويند حمله كرد و

آنها را به شرك و كفر متّهم ساخت.

البتّه ما در برابر اين هتّاكى بى كار ننشستيم، براى سران عربستان نامه اى نوشتيم و به اين كار اعتراض نموديم.

به هر حال معتقدان به دعا و توسّل، بزرگان و اوليا را شريك خدا نمى دانند، بلكه آنها را به درگاه خداوند شفيع قرار مى دهند و به عبارت ديگر، ما همان اعتقادى را داريم كه در آيه 110 سوره مائده، درباره حضرت مسيح- على نبيّنا و آله و عليه السلام- آمده است: «وَ اذْ تَخْلُقُ مِنَ الطّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِاذْنى فَتَنْفُخُ فيها فَتَكُونَ طَيْراً بِاذْنى وَ تُبْرِئُ الْاكْمَهَ وَ الْابْرَصَ بِاذْنى وَ اذْ تُخْرِجُ الْمَوْتى بِاذْنى ...»؛ هنگامى كه به فرمان من، از گل چيزى به صورت پرنده مى ساختى، و در آن مى دميدى، و به فرمان من پرنده اى مى شد؛ و به فرمان من كور مادرزاد و مبتلا به بيمارى پيسى را شفا مى دادى؛ و نيز مردگان را به فرمان من زنده مى كردى ....

در اين آيه شريفه زنده كردن مردگان، شفاى بيماران، آفرينش پرندگان، همه به حضرت مسيح نسبت داده شده است؛ ليكن همه آنها با اذن و دستور خداوند متعال بوده است. «1»

______________________________

(1)- اين مطلب در آيه 49 سوره آل عمران از زبان خود حضرت عيسى عليه السلام نيز نقل شده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 270

شيعه نيز جز اين نمى گويد. او معتقد است كه بزرگان و اولياى دين، مى توانند به اذن و دستور خداوند كارهايى را كه ديگران از انجام آن عاجزند، انجام دهند و يا شفيع و واسطه بين بندگان و خدا بشوند تا حضرت حق مشكلات بندگان را حل كند؛ بنابراين دعا و توسّل شيعه، نه شرك است

و نه كفر.

با توضيحاتى كه گفته شد، اگر كسى عقيده شيعه را در دعا و توسّل شرك بداند، بايد- نعوذ بالله- حضرت مسيح را نيز مشرك بپندارد!

ضمناً، از اين بحث برمى آيد كه معجزات پيامبران نيز به اين شكل نبوده است كه فقط آنها دعا كنند و خداوند انجام دهد، بلكه امكان داشته است پيامبران با اذن خداوند، خود، آن معجزه را انجام دهند؛ يعنى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به عنوان مثال با اذن خداوند شقّ القمر را خود انجام دهد. «1» و اين هيچ استبعادى ندارد.

بت پرستان در برخى از مناطق دنيا درختان را مى پرستيدند، مخصوصاً درخت صنوبر را كه از ديرزمان مسجود برخى از انسان هاى بت پرست گمراه بوده است.

از اين رو، بعضى از مفسّران «اصحاب الايكه» را همين «صنوبرپرستان» دانسته اند؛ همان كسانى كه منشأ رسم خرافى سيزده به در بوده اند و آن را اختراع كرده اند.

زمانى نيز حيوانات خدايان برخى انسان ها شدند كه متأسّفانه اين نوع بت پرستى هنوز در بسيارى از مناطق هندوستان رواج دارد.

عدّه اى نيز به برخى انسان ها روى آوردند و آنها را مى پرستيدند؛ مثلًا در زمان فرعون گروهى از مردم او را مى پرستيدند كه قرآن مجيد از زبان خود فرعون، چنين مى گويد: «وَ قالَ فِرْعُونُ يا ايُّهَا الْمَلأُ ما عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ الهٍ غَيْرى ؛ فرعون گفت: «اى جمعيّت اشراف! من خدايى جز خودم براى شما سراغ ندارم». «2» گاهى نيز فرشتگان مورد پرستش قرار مى گرفتند.

يكى از مورّخان معروف گفته است: «هر چيزى در عالم روزى بت بوده و مورد پرستش قرار گرفته است؛ چيزى را سراغ نداريم كه مورد پرستش قرار نگرفته باشد». به هر حال، تمام بت پرستى ها در يك عنوان جمع شده است و آن توجه به ما سوى اللَّه و غفلت از خداوند عالم است؛ همان گونه كه در كلام بعضى از بزرگان آمده است: «كُلَّما شَغَلَكَ عَن اللَّه فَهُوَ صَنَمُكَ»؛ هر چيزى كه تو را از

______________________________

(1)- به هنگام ولادت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله معجزات مختلفى روى داد؛ كه خاموش شدن آتشكده فارس و خشكيدن درياچه ساوه دو نمونه آن است. توضيح بيشتر را در منتهى الآمال، جلد اوّل، صفحه 44 مطالعه فرمائيد.

(2)- سوره قصص آيه 38.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 272

خداوند

غافل نمايد و به خود مشغول كند، همان بت توست.

از اين رو، زن و فرزند، مال و ثروت، پست و مقام، رفيق و دوست و هر چيزى كه انسان را از خداوند غافل كند بت محسوب مى گردد. قرآن مجيد، بر تمام ما سوى الله خطّ بطلان كشيده است و جز ذات حضرت حق هيچ موجودى را شايسته عبادت و پرستش نمى داند؛ چه اينكه مخلوقات همه فقير و محتاجند و لحظه به لحظه مشمول فيض الهى قرار مى گيرند، نه اينكه آنها فقط در ابتداى آفرينش، به خدا نيازمند بودند و پس از آفرينش در ادامه حيات، ديگر نيازى به خدا نداشته باشند.

مَثَل نياز انسان به خداوند، مَثَل نياز لامپ روشن به نيروگاه مولّد برق است؛ همان گونه كه لامپ در نورافشانى خود پيوسته محتاج و وابسته به نيروگاه است، انسان نيز هميشه به فيض الهى نيازمند است. به عبارتى، لحظه به لحظه خلقت تازه اى صورت مى گيرد (كُلُّ يَوْمٍ هُوَ فى شَأْنٍ) «1»، مخصوصاً اگر اين مطلب طبق «حركت جوهرى» محاسبه شود، بسيار واضح تر است. «2»

جلد 23، صفحه 138 به بعد مراجعه كنيد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 273

به تعبير ديگر، اگر شى ء مورد درخواست به مصلحت ما باشد، خداوند بدون دعا نيز عنايت مى كند و اگر به مصحلت ما نباشد، خداوند حكيم با اصرار هم مستجاب نخواهد كرد. پس فلسفه دعا كردن چيست؟ و دعا چه نقشى دارد؟

2- شرايط اجابت دعا چيست؟ چه كنيم تا دعاهايمان در درگاه ذات حق به هدف اجابت برسد؟

3- موانع استجابت دعاها چيست؟ چرا برخى از دعاها- على رغم اصرار فراوان- به هدف اجابت مقرون نمى گردد؟

4- برترين دعا، چه دعايى است؟

كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزاماً»؛ بگو: «اگر دعاى شما نباشد، پروردگارم براى شما ارجى قائل نيست؛ شما [آيات خدا و پيامبران را] تكذيب كرديد، و [اين عمل دامان شما را خواهد گرفت و از شما جدا نخواهد شد».

اين تعبير- كه خداوند بخاطر دعاهايتان به شما اعتنا مى كند و براى شما ارزش قايل است- در ساير عبادت ها؛ مانند حج، روزه، جهاد و ... به كار نرفته است. و تنها درباره دعا ذكر شده است؛ يعنى على رغم گناهان فراوانى كه انجام مى دهيد و فسادهايى كه مرتكب مى شويد، تنها چيزى كه سبب ارج نهادن خداوند به شما مى شود، دعاهاى شماست؛ قدر و ارزش آن را بدانيد.

3- خداوند متعال در آيه 186 سوره بقره، پس از بيان آياتى درباره فضيلت و احكام ماه مبارك رمضان، مى فرمايد: «وَ اذا سَأَلَكَ عِبادى عَنّى فَانّى قَريبٌ اجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ اذا دَعانِ فَلْيَسْتَجيبُوا لى وَلْيُؤْمِنُوا بى لَعَلَّهُمْ يُرْشِدُونَ»؛ و هنگامى كه بندگان من، از تو درباره من سؤال كنند، [بگو:] من نزديكم؛ دعاى دعاكننده را، به هنگامى كه مرا مى خواند، پاسخ مى گويم! پس بايد دعوت مرا بپذيرند، و به من ايمان بياورند، تا راه يابند و به مقصد برسند.

بنابر آيه شريفه: «نَحْنُ اقْرَبُ الَيْكُمْ مِنْ حَبْلِ الْوَريد»، خداوند، نزديك ترين كس به انسان است و حتّى از رگ گردن يا رگ قلب نيز به انسان نزديك تر است. «2»

______________________________

(1)- ميزان الحكمة، باب 1189، حديث 5519.

(2)- سوره ق: آيه 16.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 275

بى شك تعبيرى ظريف و زيباتر از اين براى قرب و نزديكى بين خالق و مخلوق، عابد و معبود و بنده و مولا وجود ندارد.

بنابراين، با تفكّر در آيات سه گانه درمى يابيم كه دعا از

نظر اسلام چقدر مهم شمرده شده است؛ به گونه اى كه هم عبادت است؛ و هم باعث اعتناى خدا به انسان؛ و هم وسيله تقرب بنده به مولاست.

قرآن، ج 1، ص: 276

نَجاحُ كُلِّ حاجَةٍ وَ لا يَنالُ ما عِنْدَ اللَّهِ الَّا بِالدُّعا وَ لَيْسَ بابٌ يُكْثَرُ قَرْعُهُ الَّا يُوشَكَ انْ يُفْتَحَ لِصاحِبِهِ»؛ زياد دعا كنيد و در خواندن خدا اصرار كنيد؛ زيرا كليد تمام رحمت ها و عامل پيروزى در هر حاجتى دعاست؛ نعمت ها و بركاتى كه نزد خداوند است، بدون دعا به كسى نمى رسد، و هيچ درى وجود ندارد مگر اينكه با اصرار و سماجت و پافشارى گشوده مى شود. «1»

بنابراين چنانچه دعا مستجاب نگردد، نبايد سبب نااميدى انسان شود؛ زيرا چه بسا خداوند مى خواهد با دعا انسان را تربيت كرده، قلب و دل او را شستشو بدهد.

5- امام صادق عليه السلام در روايت ديگرى دعا را چنين توصيف مى فرمايد: «افْضَلُ الْعِبادَةِ الدُّعا»؛ هيچ عبادتى بالاتر از دعا نيست. «2»

6- حضرت على بن موسى الرضا- عليهما السلام- مى فرمايد: «عَلَيْكُمْ بِسِلاحِ الْانْبياءِ، قيلَ ما سِلاحُ الْانْبياءِ؟ قالَ: الدُّعاء»؛ شيعيان و پيروان اسلام! همواره به اسلحه پيامبران- كه در كارها و برنامه هاى سخت تبليغى بدان مسلّح بودند- مسلّح شويد. شخصى از آن حضرت پرسيد: اسلحه پيامبران چيست؟

حضرت فرمود: دعا. «3»

از مجموعه آيات قرآن و روايات معصومان عليهم السلام روشن مى گردد كه دعا در اسلام جايگاهى بس عظيم دارد و از اهميّت بسيار زيادى برخوردار است.

مايه ارج انسان در پيشگاه خدا و ... به شمار مى رود؟

اگر اين تحفه و هديه الهى را مورد دقّت و بررسى قرار دهيم و آن را موشكافى كنيم، درمى يابيم كه حقيقتاً، تمام اين فضايل براى دعا سزاوار و شايسته است.

دعا آثار مهمّى در وجود انسان به ارمغان مى آورد كه مهم ترين اثر آن اين است كه انسان را تربيت مى كند؛ و عامل خودسازى و تربيت انسان است.

تعليم و تربيتى كه بعثت انبيا بر آن نهاده شده و از مهم ترين اهداف بعثت به شمار رفته است. «1» بى شك تعليم مقدمه تربيت است. از اين رو، هدف نهايى، تربيت شناخته شده است.

اينكه اين انسان دست نياز به سوى كسى دراز نموده كه مشكل ترين كارها در نزد او آسان ترين است. خدايى كه اصلًا مشكل و آسان براى او معنا ندارد؛ زيرا مشكل يعنى چيزى كه بالاتر از مقدار قدرت و آسان، يعنى چيزى كه كمتر از آن است. آيا چيزى را مى يابيد كه فوق قدرت خداوند باشد؟! بنابراين، براى خداوند مشكل و آسان تفاوتى ندارد او هرچه را اراده كند، در يك لحظه مى آفريند اگرچه ميليون ها خورشيد همانند خورشيد خاكيان باشد! وقتى انسان به درگاه چنين قادر و عالمى روى مى آورد و با او درد دل مى كند و در مقابلش به سجده مى افتد و برايش اشك مى ريزد و مشكلاتش را به او عرضه مى دارد، بى شك خداوند نور اميد را در دل او تجلّى مى دهد.

2- دومين اثر دعا ايجاد نور تقوا در وجود انسان است.

تقوا؛ سبب تقرّب انسان به درگاه الهى است. «1»

تقوا؛ زاد و توشه اى است كه سبب نجات انسان در جهان آخرت مى گردد. «2»

تقوا؛ برات و گذرنامه بهشت است. «3»

آن گاه دعا، نور چنين گوهر ارزشمندى را در دل انسان زنده مى كند. وقتى انسان دست به دعا برداشته، به درگاه خداوند توسّل مى جويد و خدا را با أسماى حسنى و صفات جلال و جمالش مى خواند، آن صفات بازتابى در وجود انسان خواهد داشت و طبعاً انسان را به سمت خداوند سوق مى دهد؛ به گونه اى كه انسان احساس مى كند كه اگر بخواهد دعايش مقرون به اجابت شود، بايد توبه كند. دعا انسان را به توبه فرامى خواند و توبه او را به تجديد نظر در زندگى، و در

______________________________

(1)- سوره حجرات: آيه 13.

(2)- سوره بقره: آيه 197.

(3)- سوره مريم: آيه

63.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 279

نتيجه سير اين حركت نور تقوا را در زندگى انسان زنده مى گرداند.

در حديث جالبى آمده است: «آن دسته از افرادى كه پيوسته- چه در حال گرفتارى و چه در حال آسايش و آرامش- با خداوند راز و نياز دارند، در هنگام مكشلات و گرفتارى ها وقتى خداوند را مى خوانند فرشتگان مى گويند: «اين صدا آشنا است مشكل او را حل كنيم»؛ ولى وقتى صداى انسان هايى را مى شنوند كه تنها به هنگام گرفتارى ها و سختى ها و ناراحتى ها دعا مى كنند، آن صدا براى فرشتگان ناآشناست». «1»

حضرت على عليه السلام در خطبه ارزشمندِ همّام، در شرح حال متّقين مى فرمايد:

«نُزِّلَتْ انْفُسُهُمْ مِنْهُمْ فِى الْبَلاءِ كَالَّتى نُزِّلَتْ فِى الرَّخاءِ»؛ پرهيزكاران كسانى هستند كه در حال رخا و آسايش و آرامش همان گونه هستند كه در حال بلا و سختى و گرفتارى هستند. «2»

خداپرستى و راز و نياز فرعونى كه در حال غرق شدن «يا الله» مى گويد، هيچ فايده اى ندارد. به همين جهت، در آن هنگام جبرئيل در پاسخ فرعون مشتى از لجنِ تهِ رودخانه را به دهانش مى كوبد. «3»

3- سومين اثر تربيتى دعا، تقويت نور معرفت است. وقتى انسان به درگاه خداوند روى مى آورد، در اين فكر فرو مى رود كه او بر همه چيز توانا و قادر است و اسرار درون و برون ما را مى داند. اين مطلب سبب مى شود كه سطح معرفت انسان بالا برود؛ مخصوصاً اگر دعاهايى همچون: صحيفه سجّاديه، مناجات شعبانيّه، صباح، كميل و ندبه خوانده شود كه اينها بالاترين درس هاى عرفان اسلامى است و با وجود اين منابع معتبر شايسته نيست طالب عرفان در پى كتاب هاى مشكوك برود.

______________________________

(1)- ميزان الحكمه، باب 1194، حديث

5563.

(2)- نهج البلاغه، خطبه 193.

(3)- تفسير مجمع البيان، جلد 5، صفحه 131، ذيل آيه شريفه 92 سوره يونس.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 280

بنابراين، دعا نور اميد، نور تقوا و نور معرفت را در دل انسان زنده مى كند.

پرسش: در دعاى ماه رجب- كه خواندن آن پس از هر نمازى مستحب است-، مى خوانيم: «يا مَنْ يُعْطى مَنْ سَئَلَهُ، يا مَنْ يُعْطى مَنْ لَمْ يَسْئَلْهُ وَ مَنْ لَمْ يَعْرِفْهُ»؛ اى خدايى كه به دعاكنندگان و به كسانى كه دعا نمى كنند، به عارفان و به كسانى كه تو را نمى شناسند، عطا مى كنى و نعمت مى دهى.

بر اساس اين قسمت از دعاى ماه رجب، خداوند به همه انسان ها- چه كسانى كه خداشناس باشند و چه نباشند، چه كسانى كه دعا كنند و چه نكنند- نعمت عطا مى كند. بنابراين، چه نيازى به دعا و توسّل است؟.

پاسخ: فيض بركات خداوند اقسام و انواعى دارد: بخشى از آن را خداوند به همه انسان ها عطا مى كند، همانند باران كه در هنگام نزول كافر و مؤمن، عارف و غير عارف و ... همه از آن بهره مند مى شوند.

بخش ديگر آن، بركاتى است كه تنها به اهل معرفت عطا مى شود و غير مؤمن مشمول آن نمى گردد. و بخش سوم، نعمت هايى است كه تنها دعاكنندگان از آن بهره مى برند.

در روايتى آمده است: «در نزد خداوند كراماتى است كه جز به دعا به كسى نمى دهند». «1»

بنابراين، تنها بخش اوّل است كه شامل همه مى شود؛ ولى بخش دوم و سوم، ايمان و دعا در آن مؤثر است.

نمى يابد؟ آيا اشكال- نعوذ بالله- از جانب خداوند است يا از جانب دعاكنندگان؟

اين شبهات در عصر ائمّه عليهم السلام نيز براى اصحاب و مسلمانان مطرح بوده است.

آنها نيز اين گونه شبهات را در روايات متعدّدى در محضر آن بزرگواران مطرح مى كردند و ائمّه عليهم السلام نيز به آنها پاسخ مى گفتند.

از مجموعه اين روايات و روايات ديگرى كه در اين زمينه، بدون طرح سؤال، وارد شده است، به دست مى آيد كه وعده الهى در مورد مستجاب شدن دعاها بى قيد و شرط نبوده است، بلكه دعا داراى شرايطى است كه دعاكنندگان بايد شرايط دعا را تحصيل، و موانع آن را از سر راه خود بردارند.

بنابراين، اگر دعاكننده بدون برطرف كردن موانع و به دست آوردن شرايط، دعايى كرد و به هدف اجابت نرسيد، نبايد جز خود، كسى ديگر را ملامت كند.

دعاكننده اى كه واجد شرايط نيست به بيمارى مى ماند كه نزد پزشكى مى رود و بيمارى خويش را براى او شرح مى دهد، سپس پزشك نسخه اى برايش مى نويسد و به او مى گويد: «اگر به اين نسخه عمل نمايى سلامت خود را باز مى يابى». بيمار پس از چندى به پزشك مراجعه مى كند و با عصبانيّت و ناراحتى به او اعتراض مى كند كه: «اين نسخه شما سر سوزنى در مداواى بيمارى من تأثير نداشت! اين چه نسخه اى است و شما چه پزشكى هستيد»؟! پزشك مى پرسد: «آمپول هايى كه تجويز كردم، يك روز در ميان تزريق نمودى»؟ بيمار مى گويد: «آرى؛ ليكن با فاصله دو روز در ميان تزريق نمودم»!

پزشك مى گويد: «آيا از كپسول هاى «آنتى بيوتيك» كه قرار بود هر 8 ساعت يك بار بخورى، استفاده كردى»؟ مريض جواب مى دهد كه: «فقط روزى يك كپسول خوردم»!

پزشك مى پرسد: «آيا چهار روز استراحت كه برايت نوشته بودم، انجام دادى»؟ مريض: «نه آقا! با اين وضع گرانى مگر مى شود استراحت كرد، از همان روز اول مشغول كار شدم».

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 282

پس از اين سؤال و جواب ها، پزشك سرى تكان مى دهد و به مريض مى گويد:

«نسخه من اشكالى نداشته است، بلكه شما مريض محترم طبق شرايط به آن نسخه عمل ننمودى؛ در نتيجه سلامت خود را نيافتى و جز خود، هيچ كس ديگر را نبايد سرزنش كنى».

همچنين اگر متخصّص اصلاح بذر به يك كشاورز، بذرى بدهد و به او بگويد:

«اگر با شرايط خاصّى بذرافشانى كنى، محصول قابل توجّهى به دست خواهى آورد» و كشاورز بذرها را بپاشد و حتّى يك دانه هم سبز نشود، بى شك شرايطى كه متخصّص بذر گفته بود، او عمل نكرده است؛ مثل اينكه به موقع آبيارى، دفع آفات، كودپاشى و ... را انجام نداده باشد. در اينجا نيز جز كشاورز كس ديگرى مقصّر نيست.

عزيزان! روزه داران محترم! خواهران و برادران گرامى! دعاهاى ما نيز مانند بذرى است كه تنها افشاندن آن در زمين كافى نيست، بلكه به آبيارى، مراقبت و محافظت و برطرف كردن آفات و موانع نيز نيازمند است. بر اساس آنچه در روايات آمده بايد شرايط دعاها را فراهم كرد و موانع آن را برطرف ساخت؛ ولى متأسّفانه، انتظار داريم بدون رعايت شرايط و برطرف كردن موانع، دعاهاى ما اجابت شود كه اين انتظار امرى است غير معقول.

در اين نوشتار به برخى از شرايط و موانع استجابت دعا اشاره مى شود:

1- عدم معرفت خدا مهم ترين مانع اجابت دعا

يكى از مهم ترين موانع اجابت دعا، عدم معرفت خداوند است، به عبارت

ديگر، يكى از شرايط اساسى استجابت دعاها، شناخت خداوندى است كه خوانده ماست و از او مى خواهيم كه دعاى ما را اجابت كند. مگر مى شود انسان از كسى چيزى بخواهد كه او را نشناسد؟!

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 283

در روايتى از امام صادق عليه السلام آمده است كه: عدّه اى از نزديكان و اقوام آن حضرت علّت مستجاب نشدن دعاها را از حضرتش پرسيدند. حضرت در جواب فرمودند: «لِانَّكُمْ تَدْعُونَ مَنْ لا تَعْرِفُونَهُ؛ علّت اينكه دعاها به اجابت نمى رسد، اين است كه شما كسى را مى خوانيد كه نسبت به او معرفت نداريد». «1»

بنابراين، همان طور كه قبلًا گذشت، دعا نور معرفت را به ارمغان مى آورد و معرفت پايه اساسى دعاست؛ يعنى اين دو تأثير متقابل در يكديگر مى گذارند.

همان گونه كه خداوند در قرآن مجيد درباره نماز مى فرمايد: «انَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشآءِ وَ الْمُنْكَرِ؛ نماز انسان را از زشتيها و گناه باز مى دارد» «2»؛ يعنى جامعه نمازخوان، آلوده به معصيت و گناه نمى شود؛ خانواده معتقد به نماز، از آلودگى ها بدور است، فرد نمازخوان گناه مرتكب نمى شود. و خلاصه، نماز بيمه از گناهان است.

با ملاحظه آيه شريفه، چرا بعضى از نمازگزاران مرتكب گناه مى شوند؟. آيا اشكال- نعوذ بالله- از آيه شريفه است؟ خير! اشكال از نمازگزار است، اگر نمازگزار نداند براى چه نماز مى خواند و در مقابل چه كسى سر به سجده مى نهد، نماز او نمى تواند او را از انجام گناه باز دارد؛ زيرا بازداشت از گناه، نياز به معرفت الهى دارد. شناخت خداوند گوهر گرانبهايى است كه شرط بسيارى از عبادت ها است، بلكه شرط زيارات نيز مى باشد؛ چه اينكه آثار و ثواب زيارت ها براى كسى در نظر

گرفته شده است كه زيارت بامعرفت انجام دهد. «3»

بنابراين، شرط اوّل اجابت دعا، شناخت صفات جلال و جمال و فعل و اسماء الله الحسنى است كه هر كس بايد به اندازه توان خود اين شناخت را به دست آورد.

______________________________

(1)- بحار الانوار، جلد 90، صفحه 368.

(2)- سوره عنكبوت، آيه 45.

(3)- نمونه اى از اين روايات، در كتاب وسايل الشيعه، ج 10، ابواب المزار، باب 82 آمده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 284

2- نيّت صادق و قلب مخلف

دومين شرط اجابت دعا، نيّت صادق و پاك؛ و قلب با اخلاص و بدون ريا است.

به اين مناسبت امام صادق عليه السلام در حديثى فرموده است: «انَّ الْعَبْدَ اذا دَعا اللَّهَ تَبارَكَ وَ تَعالى بِنِيَّنَةٍ صادِقَةٍ وَ قَلْبٍ مُخْلِصٍ اسْتُجيبَ لَهُ بَعْدَ وَفائِهِ بِعَهْدِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ»؛ هنگامى كه بنده خدا، با نيّت صادق و پاك و قلبى پر از اخلاص و صفا به درگاه خداوند روى آورد بعد از آن كه به عهد و پيمانى كه با خداوند منّان داشته، عمل نمايد، خداوند دعاى او را مستجاب مى گرداند. «1»

عمل به عهد و پيمان خداوند- كه همان صفاى دل و اخلاص نيّت است- شرط قبولى دعاست.

بايد توجّه داشت كه چگونه دعا انسان را تربيت مى كند. براى قضاى حاجت و حل مشكل به در خانه خدا مى رويم، ولى مى دانيم بدون اخلاص نيّت و صفاى قلب اين امر امكان پذير نيست به همين جهت بايد در پى خودسازى و تربيت خود باشيم.

3- غذاى حلال شرط مهم و سخت اجابت دعا

دراين باره پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله در روايت بسيار زيبا و هشدارباشى مى فرمايد: «اطِبْ كَسْبَكَ تُسْتَجابُ دَعْوَتُكَ؛ فَانَّ الرَّجُلَ يَرْفَعُ الى فيهِ

حَراماً فَما تُسْتَجابُ لَهُ دَعْوَةٌ ارْبَعينَ يَوْماً»؛ كسب و درآمدت را پاك كن تا دعاهايت مستجاب شود؛ زيرا يك لقمه حرام باعث مى شود كه دعا تا چهل روز مستجاب نشود. «2»

برخى از مردم كسب و كارشان آلوده به حرام، كم فروشى، ربا، ظلم به ديگران،

______________________________

(1)- مكارم الاخلاق، جلد دوم، صفحه 874.

(2)- مكارم الاخلاق، ج 2، صفحه 20.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 285

و عدم رسيدگى به وجوهات شرعى است. با اين وضعيّت دعا مى كنند و توقّع دارند دعاهايشان مستجاب شود.

از كلام گهربار پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نيز برمى آيد كه دعا عامل مهم تربيت به شمار مى رود و انسان را وادار به رعايت حرام و حلال مى كند.

انصافاً، رعايت حرام و حلال در زندگى نقش بسزايى دارد. اگر اين مهم رعايت شود اين همه دعوا و پرونده در دادگسترى ها نخواهد بود. اگر مردم حرام و حلال را مراعات كنند، اين همه فقير و نيازمند در جامعه نخواهيم داشت. ولى افسوس كه برخى به بهانه هاى واهى از اين مهم غفلت مى كنند و مى گويند:

«كجاست حلال و حرام؛ حلالى يافت نمى شود تا آن را بيابيم!»

يكى از همين انسان هاى توجيه گر مى گفت: «اگر چيز حلالى مى خواهى، آن فقط آب باران است آن هم در وسط رودخانه هنگامى كه باران باريدن گرفت دهانت را باز كنى تا قطرات باران مستقيم وارد دهانت شود؛ چون هم باران حلال است و هم كف رودخانه كه ايستاده اى ملك غصبى نيست!».

در واقع اين گونه انسان ها با اين بهانه ها، سر خود را كلاه مى گذارند (يُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذينَ آمَنُوا وَ ما يَخْدَعُونَ الَّا انْفُسَهُم وَ ما يَشْعُرُونَ) «1» به عبارت ديگر، آنها نوعى مغالطه كرده اند؛ زيرا

سخن در حلال و حرام ظاهرى است و آنها از حلال و حرام واقعى سخن مى گويند، در حالى كه ما مأموريم به ظاهر عمل كنيم.

مگر ائمّه ما از همين بازار مسلمانان نوشيدنى ها و خوردنى هاى خويش را تهيّه نمى كردند؟! در عين اين كه ظاهر احكام شرع را پايبند بودند و عمل مى كردند؛ ولى از مسائلى كه احتياط در آن سزاوار بود، پرهيز مى كردند؛ مثلًا از نان و گوشت بازار، بدون پرداخت زكات استفاده نمى كردند. شايسته است ما نيز

______________________________

(1)- سوره بقره، آيه 9.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 286

مقدار نان و گوشتى را كه در يك سال استفاده مى كنيم، محاسبه كرده زكات آن را به فقرا بپردازيم؛ چه اينكه بسيارى از كشاورزنان و دامداران- متأسّفانه- زكات اموال خود را نمى پردازند و ما نيز در استفاده از اجناس آنها مبتلاييم. اگرچه به سبب ندانستن، معذوريم؛ ليكن اثر وضعى خود را خواهد گذاشت. پس محاسبه زكات آن امرى نيكو شمرده شده است و سبب پاكى قلب و نورانيّت دل مى شود.

نتيجه اين كه، تغذيه حلال نه تنها در دعا مؤثّر است، بلكه در تمام عبادت هاى انسان نيز تأثير دارد؛ در نماز، روزه، حج، زيارت هاى واجب و مستحب و مانند آن نيز قطعاً اثر مى گذارد و از طرفى، غذاى حرام نه تنها مانع استجابت دعا مى شود، بلكه نشاط و روحانيّت عبادت و زيارت را نيز سلب مى كند و انسان ديگر از قرائت قران و اقامه نماز و مانند آن، لذّت نمى برد.

4- حضور قلب

چهارمين شرط اجابت دعا، حضور قلب است، روشن است كه اين شرط بسيار با ارزش است؛ چه اين كه در روايتى آمده است: «سُئِلَ النَّبِىُ صلى الله عليه و

آله عَنِ اسْمِ اللَّهِ الْأَعْظَمِ فَقالَ: كُلُ اسْمٍ مِنْ اسْماءِ اللَّهِ اعْظَمْ فَفَرِّغْ قَلْبَكَ مِنْ كُلِّ ما سِواهُ وَ ادْعُهُ بِاىِّ اسْمٍ شِئْتَ»؛ از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در مورد اسم اعظم سؤال شد. حضرت فرمودند: «تمام اسم هاى خداوند اعظم است، قلبت را از ما سوى الله خالى كن، سپس به هر نامى از اسماء الله كه مى خواهى خدا را بخوان، همان اسم اعظم است». «1»

از اين روايت استفاده مى شود كه اسم اعظم- آن گونه كه بعضى ها تصوّر مى كنند- يك لفظ نيست كه انسان آن را بر زبان جارى سازد و مشكلاتش حل

______________________________

(1)- بحار الانوار، ج 90، صفحه 322.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 287

شود، بلكه اسم اعظم حالت و صفت خاصّى است كه بايد در درون انسان ايجاد شود و آن، پاك كردن خانه دل است. «1»

وقتى قلبى كانون بت هاست؛ بت مال، بت مقام، بت شهرت، بت زن و فرزند و مانند آن؛ و از درون اين بت خانه دعا صورت گيرد، روشن است كه اين دعا مستجاب نمى شود. نخست بايد همچون ابراهيم و على بت شكن برخيزيم و تمام اين بت ها را از خانه دل بيرون كنيم. آن گاه با هر يك از نام هاى خدا كه او را بخوانيم، دعايمان مستجاب خواهد شد.

با توجه به شرايط چهارگانه دعا، آيا ما اين شرايط را فراهم كرده ايم؟ آيا غذاى پاك، قلب خالى از اغيار، صفا و اخلاص نيّت و معرفت و شناخت خداوند را تحصيل كرده ايم؟

اگر فاقد اين شرايط هستيم، بايد در راه تحصيل آن بكوشيم. مخصوصاً، در ماه مبارك رمضان- كه ماه رحمت و لطف الهى است و روح انسان آمادگى بيشترى دارد- فرصت

بسيار مناسبى براى دعا و تحصيل شرايط وجود دارد.

هرگز مستجاب نخواهد شد. چرا ائمه عليهم السلام دستور داده اند كه چنين دعاهايى را بخوانيم؟ مثلًا در دعاهاى ماه رمضان- كه به عنوان تعقيب نماز خوانده مى شود- آمده است: «اللَّهُمَّ اقْضِ دَيْنَ كُلِّ مَدْينٍ؛ پروردگارا! بدهى تمام بدهكاران و وام تمام وام گيرندگان را عطا بفرما» در حالى كه اين خواسته تحقق نمى يابد مخصوصاً، در عصر و زمانى كه ما زندگى مى كنيم؛ زيرا زندگى دنياى

______________________________

(1)- شرح اين داستان در بحث هاى گذشته به طور مفصّل مطرح شد.

(2)- در اين مورد روايات فراوانى وارد شده است كه دعا بدون اثر نيست، به ميزان الحكمه، باب 1209 مراجعه كنيد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 289

فعلى به گونه اى است كه همه مردم براى خود وام و بدهكارى فراهم مى كنند و اساساً، دنياى بدون بدهكارى و وام خيالى بيش نيست. بنابراين، هدف از اين گونه دعاها چيست؟

پاسخ: وام و بدهكارى بر دو قسم است؛ نخست وام ها و بدهكارى هايى كه زمينه پرداخت آن فراهم است؛ مثل وام هايى كه تجّار و كسبه مى گيرند و معاملاتى انجام مى دهند و تا زمان قسط آن نيز مال مورد نظر را مى فروشند و بدهكارى را مى پردازند، يا وام هايى كه افراد حقوق بگير دريافت مى كنند و از محل حقوق خود آن را مى پردازند.

قسم دوم وام هايى است كه زمينه پرداخت ندارد و در عين حال، انسان مجبور به گرفتن آن است و در پرداخت آن عاجز و ناتوان مى شود. ظاهراً منظور از دعاى فوق وام هاى قسم دوم است نه اوّل.

در وام هاى قسم دوم، نه تنها دعا براى اجابت آن پسنديده و اجابت آن امكان پذير است، بلكه بنابر دستورات اسلام، بايد براى تحقّق آن گام هاى عملى نيز برداشته شود؛ چه

اينكه در يك جامعه اسلامى كامل- كه همان جامعه امام زمانى است- حتّى يك گرسنه هم نبايد وجود داشته باشد. «اللَّهُمَّ اشْبِعْ كُلَّ جايِعْ». يك برهنه نبايد باشد، «اللَّهُمَّ اكْسُ كُلَّ عُرْيانٍ». يك فقير و نيازمند نبايد باشد؛ «اللَّهُمَّ اغْنِ كُلَّ فقيرٍ». و نهايتاً يك بدهكار نيز نبايد باشد.

شاهد اين مطلب روايت مفصّلى است به اين مضمون كه از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه «خداوند دقيقاً نيازِ نيازمندان را محاسبه كرده و به مقدار نياز آنها در اموال ثروتمندان زكات قرار داده است. اگر نياز فقرا بيشتر بود، خداوند مقدار زكات را بيشتر مى كرد. «1»

______________________________

(1)- وسايل الشيعه، جلد 6، ابواب الزكاة، باب 1، حديث 2 و 3 و 6 و 9؛ شرح برخى از روايات مذكور، در بحثهاى گذشته از نظر شما گذشت.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 290

يعنى اگر همه مردم به قوانين الهى عمل كنند و وجوهات شرعى خود را بپردازند، گرسنه اى يافت نخواهد شد. و اگر اكنون گرسنگان و برهنگان و فقرايى در سطح جامعه ديده مى شوند، به خاطر نافرمانى و سرپيچى ثروتمندان از دستورات الهى و نپرداختن وجوه شرعيّه است بنابراين، در جامعه امام زمانى، نه گرسنه اى يافت مى شود؛ نه برهنه اى وجود دارد؛ نه فقير و نيازمندى خواهد بود، و نه بدهكارِ وامانده اى مى يابيد و دعا در رفع اين گرفتارى ها دور از اجابت نيست.

سؤال دوم: يكى از اعمال شبهاى پرفضيلت و با ارزش «قدر» مراسم قرآن بر سر نهادن است مگر نه اينكه قرآن بسان نسخه طبيب پيام آور شفاى مرض هاست؛ همان گونه كه در آيه 82 سوره اسراء نيز مى خوانيم: «و نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ

لِلْمُؤْمِنينَ»؛ و از قرآن، آنچه شفا و رحمت است براى مؤمنان، نازل مى كنيم.

بنابراين قرآن همچون نسخه طبيب، در صورتى شفابخش است كه به آن عمل شود، پس چرا به ما دستور داده اند تا در شب هاى قدر به هنگام دعا كردن قران را بر سر بگذاريم؟

پاسخ: قرآن دو جنبه دارد و نسخه طبيب يك جنبه. از آن جا كه قرآن مجيد كلام خداوند است، از طرفى، الفاظ آن نيز ذاتاً مقدّس است. به همين جهت، مسلمانان معتقدند كه بدون وضو نبايد الفاظ قرآن را لمس كرد؛ و از طرف ديگر، محتوا و مضمون آن نيز مقدّس مى باشد. از اين رو، قرآن را «ثقل اكبر» و اهل بيت عليهم السلام را «ثقل اصغر» معرّفى كرده اند. بنابراين، مقايسه قرآن مجيد با نسخه طبيب نادرست است. البته خود اين عمل (قرآن بر سر نهادن) پيام هايى دارد: از جهت ظاهر، بايد بياموزيم كه نبايد قرآن را زير دست و پا قرار دهيم و از جهت باطن و محتوا، به ما مى آموزد كه بايد اين كتاب آسمانى را سرلوحه اعمال خود قرار دهيم و به قوانين و دستورات آن پيوسته عمل نماييم و احكام آن را به فراموشى نسپاريم.

***

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 291

اللَّهُ الْأَمْثالَ»؛ خداوند از آسمان آبى فرستاد؛ و از هر درّه و رودخانه اى به اندازه آنها سيلابى جارى شد؛ پس سيل بر روى خود كفى حمل كرد؛ و نيز از آنچه [در كوره ها] براى به دست آوردن زينت آلات يا وسايل زندگى، آتش روى آن روشن مى كنند كف هايى مانند آن به وجود مى آيد. خداوند، حقّ و باطل را چنين مثل مى زند! اما كف ها به بيرون پرتاب مى شوند؛ ولى آنچه به مردم سود مى رساند [آب يا فلز خالص در زمين مى ماند؛ خداوند اين چنين مثال مى زند.

دورنماى بحث

در اين مَثَل زيبا، سخن از حق و باطل است؛ آيه شريفه به بيان وسعت و مجال حقّ و باطل، نشانه ها و آثار اين دو، تعريف حقّ و باطل و سرانجام اين مبارزه طولانى و مستمر- كه به درازاى تاريخ انسان است- اشاره دارد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 292

به حركت خود ادامه مى دهد.

وَ مِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِى النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْيَةٍ اوْ مَتاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ كف هاى رونشين و متكبّر و توخالى مخصوص آب نيست، بلكه بر روى فلزّات نيز به هنگام ذوب شدن كفى مى نشيند؛ سنگ آهن، سنگ مس و مانند آن، وقتى كه ذوب مى شود فلز آن ته نشين مى شود و كف هايى بر روى آن قرار مى گيرد.

نكته جالبى كه در اين قسمت از آيه به چشم مى خورد (مِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ)، اين است كه به تعبير آيه، آتش را بر روى فلزّات قرار مى دهند تا آب شود، در حالى كه معمولًا در كارخانه ها آتش را زير فلزّات و كوره هاى آن قرار مى دهند. امّا اخيراً، كارخانه هاى پيشرفته، هم از زير آنها حرارت وارد مى كنند، و هم بر روى آنها آتش قرار مى دهند؛ يعنى از همه اطراف حرارت وارد مى كنند. و اين مطلب جالبى است كه قرآن قرنها پيش، بدان اشاره كرده است.

كَذلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الحَقَّ وَ الْباطِلَ خداوند متعال براى روشن شدن حق و باطل- كه سابقه اى به درازاى تاريخ بشريّت دارد- اين چنين مثال مى زند؛ يعنى

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 293

حق را به آب و باطل را به كف آن تشبيه مى كند.

فَامَّا الزَّبْدُ فَيَذْهَبُ جُفآءً: آرى؛ مثال حقّ و باطل، مثال آب و كف هاى روى آب است. كف هاى روى سيلاب اگرچه تفوّق طلب و پر سر و صدا هستند؛ ليكن به زودى از بين مى روند. سيلاب خروشان از دامنه كوه حركت مى كند بر اثر جوش و خروش و برخورد با سنگ ها، كف هايى بر روى آن نمايان مى گردد؛ اما وقتى كه آب به جلگه ها و زمين هاى هموار رسيد و جوش و خروش آب فرو نشست

ناخالصى ها كم كم ته نشيسن مى شود؛ كف ها از بين مى رود؛ و آب خالص باقى مى ماند. آرى عمرِ باطل، كوتاه و سرانجامش نابودى است.

وَ امَّا ما يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِى الْأَرْضِ آب و فلزّات خالص كه براى مردم سودمند است، باقى مى ماند. به هر حال، آب يا روى زمين باقى مى ماند و از آن در نوشيدن و آبيارى و امثال آن استفاده مى كنند و يا به صورت آب هاى زيرزمينى ذخيره مى شود كه در آينده با حفر چاه ها و يا خود به صورت چشمه هاى خودجوش مورد استفاده قرار مى گيرند.

كَذلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ خداوند بدين گونه مثل ها را بيان مى كند تا مردم با اين مثل ها امور عقلى را بهتر بفهمند و درك كنند.

تماشا پرداخته بودند. با تابيدن آفتاب جيوه هاى داخل طناب ها و عصاها بخار شد و سبب به حركت در آمدن طناب ها و عصاها شد. مردم خيال كردند كه اين طناب ها مار و آن عصاها اژدها است، درحالى كه يك حقّه بازى و خيال و پندار بود و واقعيّت نداشت؛ همان طور كه كف روى آب واقعيّت ندارد.

______________________________

(1)- سوره طه، آيه 66.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 295

توخالى است.

شده است كه اين ظلم از بين خواهد رفت.

معناى موجودى است كه دور از رحمت خدا است. ب: ممكن است از مادّه «شاط» به معناى «احترق» و «هلك» گرفته شده باشد بنابراين معنا، شيطان موجودى است كه هم خود و هم پيروانش مى سوزند و هلاك مى شوند.

(2)- سوره اسراء: آيه 81.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 298

باطل يك موجود عدمى است؛ يك پندار و خيال است؛ ليكن لباس حق را مى پوشد همانند كف هاى روى آب ظاهر پرفريب و باطن توخالى دارد.

جالب اينكه باطل هم اگر كارى در راه بطلان خويش انجام دهد، از بركت حق است. افراد متقلّب- كه كارشان تقلّب است- تا خود را در لباس و شكل انسان هاى معتبر جلوه ندهند، موفّق به انجام كار باطل خود نمى شوند، همچنين انسان هاى دروغگو، اگر قيافه حق به جانب نگيرند و خود را راستگو معرّفى نكنند، كسى حرف آنها را نمى پذيرد. شخص منافق تا لباس انسان صالح را نپوشد، دشمن تا در لباس دوست درنيايد، كف تا بر روى آب قرار نگيرد و خلاصه همه باطل ها تا در كنار حق قرار نگيرند، جولانى نخواهند داشت.

بنابراين، باطل يك امر عدمى است و وجودش وابسته به حق؛ ولى حق يك امر وجودى است و منبع بركات و منافع و آثار فراوانى براى انسان است.

26 بار استعمال گرديده است. اين نسبت نشانگر اين است كه قرآن مجيد خود يكى از مصاديق مهم حق است.

تا آن را بر همه اديان پيروز كند. «1»

به طور خلاصه، هر وجودى كه منبع خير و سعادت بشر باشد، حق شناخته شده است. بنابراين، خداوند حق مطلق است؛ چه اينكه منبع تمام سعادتها و بركات است. همچنين آسمان و زمين، قرآن مجيد، دين اسلام و توحيد و يكتاپرستى از اين جهت كه منشأ هدايت و بركت هستند، حق معرفى شده اند.

اما آنچه منبع نفاق، شقاوت و بدبختى است، باطل شناخته شده است؛ مثل شيطان، بت و بت پرستى، ريا و تظاهر، نفاق و دورويى و مانند آن.

______________________________

(1)- اين آيه در سوره صف، آيه 9 نيز تكرار شده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 300

مثالهاى زيباى قرآن ج 1 349

وسيله نجات هر انسانى است كه طالب عمل باشد و حجّت و برهانى است براى گوينده. «3»

اگر مى خواهى سخن تو را بپذيرند، اگر مى خواهى پيروز شوى، حق را بگو و آن را پيشه خود كن. و اگر مى خواهيد مركب آرام و راهوارى داشته باشيد تا شما را به سر منزل مقصود برساند، حق را پيشه خود كنيد كه حضرت على عليه السلام در اين

______________________________

(1)- غرر الحكم، جلد 5، صفحه 25، حديث 7317 و 7318 و مجمع البحرين، جلد 5، صفحه 345.

(2)- ميزان الحكمه، باب 885، حديث 4082.

(3)- ميزان الحكمه، باب 885، حديث 4084.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 301

باره مى فرمايند: «الا وَ انَّ الْحَقَّ مَطايا ذُلَلْ، رَكِبَها اهْلُها، وَ اعْطُوا ازِمَتَّها، فَصارَتْ بِهِمْ الهُوينا حَتَّى أتَتْ ضِلًّا ظَليلًا» حق مركب آرام و راهوارى است، اهل حق سوار بر اين مركب رام مى شوند و زمام اين مركب به دست آنان داده مى شود. به هر سو كه بخواهند مى رود و راحت و آسوده اين مركب شما را به پيش مى برد، تا اينكه در سايه اى آرام بخش- كه مى تواند سايه رحمت الهى يا سايه درختان بهشتى يا سايه عرش و قرب خدا باشد- شما را به منزل مقصود مى رساند. «1»

ليكن چه بسا يك لحظه شهوت پرستى، نگرانى و حزن طولانى در پى داشته باشد. «2»

آرى؛ حق سنگين و تلخ است؛ زيرا گاهى به ضرر و زيان انسان تمام مى شود و بسيارى از اوقات حق بر خلاف خواسته هاى درونى و شهوات انسان است و گاهى نيز انجام حق سرزنش ديگران و ناملايمات و مشكلاتى را به همراه دارد كه بر انسان گران و سنگين تمام مى شود. اما باطل، سبك و شيرين است؛ ولى همچون سمّ، مهلك و كشنده است؛ به همين جهت، چه بسا سبب يك عمر پشيمانى و ندامت و ناراحتى بشود؛ مثلًا كسى كه از روى خواسته نفس براى

______________________________

(1)- ميزان الحكمة، باب 885 حديث 4089، (ج 1، ص 655).

(2)- ميزان الحكمه، باب 888، حديث 4100. روايات ديگرى نيز به همين مضمون، در همين باب آمده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 302

مدّت كوتاه گناهى را انجام مى دهد كه مجازات آن زندان ابد است پس از دست گيرى و بازداشت، كفّاره يك ساعت گناه را بايد يك عمر بپردازد.

عرضه مى دارند و بدين وسيله بازار شيطان داغ مى شود و شيطان بر اولياء و دوستان خويش غالب مى گردد.

بنابراين، نبايد فريب ظواهر را خورد. اگر كتابى مى خريم، فريب جلد زيبا، عنوان جذّاب و تيترهاى آرمانى آن را نخوريم؛ زيرا ممكن است اهل باطل براى تغذيه يك صفحه مطالب مسموم، يك كتاب حق نما بنويسند. اين مطلب در مورد فيلم ها، نمايشنامه ها، روزنامه ها، مجلّه ها، دوستان، اساتيد، معلّم ها، همسايگان، احزاب و مانند آن نيز صادق است.

آگاهان و هوشياران كسانى هستند كه در لابلاى حق، باطل را مى بينند و با «فرقانى» كه خداوند بر اثر تقواپيشگى به آنها عطا كرده است، حق را از باطل تميز مى دهند.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 303

استفاده مى كردند. هر كس علاقمند به على بود، در زمره مسلمانان واقعى محسوب مى شد و كسانى كه نسبت به آن حضرت كينه و عداوت داشتند، منافق به شمار مى رفتند. «2»

شيعه افتخارِ داشتنِ چنين رهبر بزرگ و حق طلبى را دارد كه در راه حق و إحقاق حقوق آن هيچ چيز مانع او نمى شد. حتى اگر صحابه يا نزديكان آن حضرت ناخواسته از جادّه حق منحرف مى شدند، امير حق آن را تحمل نمى كرد و دستور به جبران آن مى داد.

از جمله اين موارد، داستان قنبر، غلام وفادار و بازوى اجرايى حكومت على عليه السلام است. او از جانب على عليه السلام مأمور اجراى حدّى از حدود الهى شد. وى در

______________________________

(1)- بحار الانوار، ج 38، صفحه 28؛ قابل توجّه اينكه مضمون اين روايت عنوان باب مفصّلى است كه شامل روايات زيادى است و روايت مذكور يك نمونه آن است.

(2)- حديثى بدين مضمون در كتاب ميزان الحكمه، باب 3932، شماره 20292 ذكر شده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 304

هنگام اجراى حد، اشتباهاً سه ضربه تازيانه بيشتر بر مجرم جارى ساخت.

حضرت على عليه السلام كه محور حق است و جز حق به چيز ديگرى نمى انديشد، دستور داد كه قنبر بخوابد و مجرم سه شلاق- اضافى را كه با ناحق خورده است- بر قنبر قصاص كند. «1»

يا در داستان حضرت عقيل مى خوانيم كه على عليه السلام راضى نشد چيز اضافه اى به او بدهد، بلكه آهن گداخته اى را نزيك دست او قرار داد به گونه اى كه از حرارت آن، فرياد عقيل بلند شد. «2»

______________________________

(1)- وسايل الشيعه، جلد 18، ابواب مقدمات الحدود، باب 3، حديث 3.

(2)- شرح اين داستان قبلًا گذشت.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1،

ص: 305

شدم وز «نما» مردم ز «حيوان» سر زدم

مُردم از حيوانى و «آدم» شدم از چه ترسم كِى ز مردن كم شدم

اين چهار مرحله عجايب فراوانى دارد كه مرحله جنين از عجيب ترين آن ها است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 307

است مقدار آب موجود در اين كيسه، تقريباً هم وزن خود بچّه است.

بنابراين، جنين تكيه بر بدن مادر ندارد و مادر هم در حالات مختلف فشارِ مستقيم، بر او وارد نمى كند. اگر اين كيسه آب نبود چه مى شد؟!

چگونه ممكن بود جنين به پرورش و حيات خود ادامه دهد، بچّه با آن لطافت و نرمى در حالات مختلف مادر؛ نشستن، خوابيدن، و ضرباتى كه بر او وارد مى شود، چگونه حفظ شود؟!

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 308

از اين رو، خداوند عالم قادر، محيطى براى جنين تهيّه كرده است كه از هيچ سو فشارى بر او وارد نشود؛ يعنى يك حالت بى وزنى دارد و بشر براى اوّلين بار در اينجا بى وزنى را تجربه مى كند، به همين دليل، وقتى متولّد مى شود داد و فرياد مى كند؛ زيرا احساس وزن مى كند و اين برايش دردآور است.

كيسه آب براى «جنين» مطمئن ترين مكان است. اين كيسه آب هم ضربه گير است؛ يعنى جلوى فشارها و ضربه هاى متفاوت را مى گيرد و هم حرارت را تعديل مى كند؛ يعنى اگر مادر در گرما يا در سرماى شديد به سر ببرد، حرارت سريع به بچّه منتقل نمى شود، بلكه بايد از ناحيه آن آب منتقل شود از اين رو، آب مذكور حرارت را تعديل نموده، به بچّه منتقل مى كند.

بر همين اساس، خداوند در آيه ششم سوره زمر مى فرمايد: «خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها وَ انْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْانْعامِ ثَمانِيَةَ ازْواجٍ يَخْلُقُكُمْ فى بُطُونِ امَّهاتِكُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فى ظُلُماتٍ ثَلاثٍ ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لا الهَ الَّا هُوَ فَانَّى تُعْرَفُونَ»؛ او شما را از يك نَفْس آفريد، و همسرش را از

[باقى مانده گلِ او خلق كرد؛ و براى شما هشت زوج از چهارپايان ايجاد كرد. او شما را در شكم مادرانتان آفرينشى بعد از آفرينش ديگر، در ميان تاريكى هاى سه گانه، مى بخشد.

اين است خداوند، پروردگار شما كه حكومت [عالَم هستى از آنِ اوست؛ هيچ معبودى جز او نيست؛ پس چگونه از راه حق منحرف مى شويد؟! «1»

خداوند با عالم برزخ تماس گرفته اند. از برزخيان پرسيدند چه خبر؟

برزخيان گفتند: با الفاظى كه شما مى فهميد، نمى توانيم مفاهيم اينجا را بيان كنيم.

مَثَل مفاهيم برزخ و الفاظ دنيا، مَثَل غربال و آب است. آيا آب در غربال متوقّف مى شود و باقى مى ماند؟!

برزخيان نيز نسبت به مفاهيم قيامت اين گونه اند و نمى توانند آن مفاهيم را درك كنند.

نه نعمت هاى بهشت براى آنان قابل درك و توصيف است؛ و نه انواع عذاب هاى جهنّم.

بر همين اساس، آيه شريفه 17 سوره سجده مى فرمايد: «فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما اخْفِىْ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ اعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ»؛ هيچ كس نمى داند چه پاداش هاى مهمّى- كه مايه روشنى چشمهاست- براى آنها نهفته شده، اين پاداش كارهايى است كه انجام مى دادند.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 310

اگر كلمه «نَفْسٌ» را مطلق بدانيم، شامل پيامبران و امامان- صلوات الله عليهم اجمعين- نيز مى شود؛ يعنى حتّى آن بزرگواران هم نمى دانند چه نعمت هايى در بهشت براى بهشتيان در نظر گرفته شده است.

در حديث قدسى آمده است كه خداوند فرمود: «اعْدَدْتُ لِعِبادِىَ الصَّالِحينَ مالا عَيْنٌ رَأَتْ وَ لا اذُنٌ سَمِعَتْ؛ وَ لا خَطَرَ عَلى قَلْبِ بَشَرٍ»؛ براى بندگان صالح و شايسته ام در بهشت نعمت هايى آماده كرده ام كه نه چشمى آن را ديده؛ و نه گوشى آن را شنيده؛ و حتّى بر قلب انسانى خطور نكرده است. «1»

يعنى اصلًا، اين نعمت ها را نه در خواب، نه در بيدارى، نه در عالم خيال و نه در عالم تصوّر، كسى نديده است؛ زيرا نعمت هاى آن عالمِ قيامت براى ما قابل درك و فهم نيست بنابراين، از يك سو مفاهيم بلند عالم قيامت براى انسان هاى دنيوى قابل فهم و درك نيست و از

سوى ديگر، بايد نعمت هاى اخروى و عذاب هاى جهنّم براى مردم به شكلى بيان شود كه آنها را به سوى كارهاى خير تشويق و از كارهاى زشت باز دارد.

از اين رو، انجام اين عمل با الفاظ دنيوى به درستى و به صورت كامل امكان پذير نيست. بناچار بايد با الفاظ همين دنيا، شبهى از مفاهيم اخروى براى ما ترسيم شود؛ پس آنچه از عذاب هاى جهنّم و نعمت هاى بهشت براى ما گفته شده است، شبهى از مفاهيم آن دنياست.

مثلًا مى گويد بهشت داراى درختانى است؛ ولى وقتى به آثار و فوايد آن توجّه مى كنيم قابل قياس به درختان دنيا نيست و نيز در تفسير آيه شريفه 54 سوره الرحمن «وَجَنَى الْجَنَّتَيْنِ دانٍ؛ و ميوه هاى رسيده آن دو باغ بهشتى در دسترس است» مى گويند: ميوه هاى بهشتى نزديك بهشتيان است؛ يعنى مطابق ميل

______________________________

(1)- ميزان الحكمه، باب 546، حديث 2529.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 311

بهشتيان درخت ميوه حركت مى كند و ميوه در دسترس بهشتيان قرار مى گيرد. و يا در تفسير آيه شريفه 48 سوره مذكور «ذَواتا افْنانٍ؛ آن دو باغ بهشتى داراى انواع نعمت ها و درختان پر طراوت است»، مى گويند: يك شاخه درخت بهشتى انواع ميوه ها را داراست، آن هم معلوم نيست مثل ميوه هاى دنيا باشد.

يا هنگامى كه بهشتيان مى خواهند نغمه هاى عرفانى را بشنوند، شاخه هاى درختان شروع به نواختن آهنگ مى كنند.

بنابراين، ما يك شبهى از درختان بهشتى را مى فهميم اما چگونگى درك و حسّ و شعور و حركت و نغمه خوانى و انواع مختلف ميوه هاى آن را درك نمى كنيم.

بيان و مثال به ترسيم جايگاه پرهيزكاران همّت گماشته است. از اين رو، خبر آيه محذوف است. يعنى آيه بدين شكل بوده است:

«مثل الجنة التى وعد المتقون كجنة تجرى ....»؛ باغهايى در بهشت است، نه مثل باغهاى دنياى ما؛ زيرا اوّلًا، آب آن باغ ها خودجوش است و در پاى هر درختى چشمه اى است و نيازى نيست كه از خارج تأمين گردد و دوم اينكه ميوه هاى آن چهار فصل و هميشگى است. سوم اينكه، سايه درختانش هميشگى و جاودانه است؛ يعنى برگ هاى آن هرگز نمى ريزد.

شهرت جناح گرايى و ... است و بر همه اين امور تسلّط دارد.

اين دو روايت تعريف زيبا، جامع و قابل فهمى از تقوا را به ما ارائه مى دهد و بايد سعى كنيم با رعايت و تحقق بخشيدن به اين دو روايت شريف- مخصوصاً در ماه مبارك رمضان كه ماه تقوا و خودسازى است- برات بهشت و بهترين زاد و توشه سفر آخرت را كسب كنيم و خود را به تقواى الهى زينت ببخشيم.

***______________________________

(1)- ميزان الحكمه، باب 4173، حديث 22179.

(2)- بحار الانوار، جلد 2، صفحه 29 و 180 و جلد 7، صفحه 285.

(3)- ميزان الحكمة، باب 4173، حديث 22174.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 313

ظالمان تعمير و توسعه داده شده است؛ به عنوان مثال قسمت زيادى از مسجد الحرام و مسجد النبى صلى الله عليه و آله به وسيله حكّام ظالم آل سعود توسعه داده شده است. همچنين بعضى از بيمارستان هاى مهم، دانشگاه هاى عظيم، درمانگاه ها، مدارس علميّه و مانند آن به دستور اين گونه افراد بنا شده است. آيا اين همه كارهاى خير، همه بى اثر است و هيچ اثر و فايده اى براى صاحبان آنها ندارد؟ و انجام دهندگان آن مشمول الطاف الهى نخواهند بود؟

آيه شريفه مَثَل- كه شرح و تفسير آن خواهد آمد- در صدد پاسخ گويى به اين سؤال مقدّر است كه ممكن است در ذهن خواننده اين آيات الهى خطور كند.

داده است- كه تنها يكى از آنها براى يك عمر شكرگزارى كافى است- هر روز استفاده مى كنى و خلاصه در تمام عمر تحت تربيت و نظر او هستى، ولى باز كفر مى ورزى و از او روى گردان مى شوى! در حالى كه انسان بايد هميشه از ولى نعمت و مربّى و كسى كه به او نعمت مى بخشايد سپاس گزار باشد.

اعْمالُهُمْ كَرَمادٍ: آيه شريفه، اعمال نيك كفّار را به خاكستر تشبيه مى كند و در آيه از اعمال زشت آنها بحثى به ميان نيامده است؛ زيرا اعمال زشت آنها آن قدر بى ارزش است كه جاى گفتگو و بحث ندارد و آيه تنها به بررسى اعمال نيك آنها برآمده است.

آتش داخل منقل كه در زير كرسى قرار مى دادند خاكستر مى ريختند تا حرارت آن ديرتر از بين برود.

اشْتَدَّتْ بِهِ الرّيحُ فى يَوْمٍ عاصِفٍ لا يَقْدِرُونَ مِمَّا كَسَبُوا عَلى شَىْ ءٍ: اعمال كافران و انسان هاى بى ايمان، به خاكسترى مى ماند كه در روزهاى طوفانى، تندباد شديدى آن را به آسمان مى برد و پراكنده مى سازد به گونه اى كه هيچ كس قدرت به دست آوردن هيچ چيز از آن را ندارد.

ذرّات خاكستر بسيار ريز و كوچك است. وقتى پراكنده شود همرنگ محيط مى گردد؛ به گونه اى كه نه تنها صاحب آن، بلكه اگر همه اهالى يك شهر جمع شوند قدرت نخواهند داشت حتّى يك مثقال آن را جمع آورى كنند تا چه رسد به اينكه روز، روز طوفانى باشد و تندباد شديد و قوى نيز در جريان باشد كه در اين صورت حقيقتاً هيچ قدرتى توانايى بر كسب هيچ مقدار آن را نخواهد داشت!

تندباد بى ايمانى و كفر نيز اعمال خير و نيك كافران را چنين مورد هدف قرار داده، آن را نابود مى سازد؛ به طورى كه هيچ چيزى از آن نصيب كافر نمى شود و كافر از آن بهره اى نمى برد.

ذلِكَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعيدُ: اين انحراف كفّار بى ايمان، يك گمراهى دور است كه صاحبان آن به راحتى و به سهولت به راه حق باز نمى گردند و هدايت آنها به راه راست كارى بس مشكل است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 317

و مانند آنها، بدون ايمان به خدا و رسولش هيچ ارزشى ندارد.

درباره «ولايت» نيز چنين بحثى مطرح شده است. برخى آن را فقط شرط قبولى طاعات و عبادات شمرده اند. بدين جهت، اعمال عبادى منكران ولايت از نظر فقه شيعه صحيح محسوب مى گردد (يعنى تكليف از عهده آنها ساقط است)، اگرچه مقبول درگاه الهى نيست و اجر و پاداشى به او تعلّق نمى گيرد؛ ولى عدّه اى توسعه نظر داده، آن را همچون ايمان، شرط صحّت تكاليف دانسته اند.

دراين باره روايات زيادى در كتاب هاى روايى شيعه به چشم مى خورد كه به يك نمونه از آن بسنده مى شود.

امام باقر عليه السلام مى فرمايد: «لَوْ انَّ رَجُلًا قامَ لَيْلُهُ وَ صامَ نَهارُهُ وَ تَصَدَّقَ بِجَميعِ مالِهِ وَ حَجَّ جَميعَ دَهْرِهِ وَ لَمْ يَعْرِفْ وِلايَةَ وَلِىِّ اللَّهِ فَيُواليهِ وَ يَكُونَ جَميعُ اعْمالِهِ بِدِلالَتِهِ الَيْهِ ما كانَ لَهُ عَلَى اللَّهِ حَقٌّ فى ثَوابِهِ ابَداً؛ اگر مسلمانى تمام شب ها شب زنده دارى كند و تمام روزها (غير از عيد فطر و قربان كه روزه آن حرام است) روزه دارى نمايد و تنها به پرداخت وجوه شرعيّه واجب اكتفا نكند، بلكه تمام اموال و سرمايه اش را در راه خدا صدقه بدهد و در تمام طول عمرش هر ساله به حج برود، ولى اهل ولايت نباشد و «ولىُّ الله» را نشناسد تا ولايتش را به گردن نهد و اعمالش را طبق دستور او انجام دهد، چنين مسلمانى هرگز انتظار ثواب و پاداش الهى را نداشته باشد. «1»

______________________________

(1)- وسايل الشيعه، جلد اوّل، صفحه 91.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 318

آيه مورد بحث نيز همين مطلب را در مورد اصل ايمان به خداوند مطرح كرده، مى فرمايد: كسانى كه ايمان به خداوند ندارند، هيچ پاداشى

نخواهند داشت هرچند بهترين اعمال را انجام دهند. قرآن مجيد در آيات متعدّدى اين مطلب را مورد بررسى قرار داده است كه به برخى از آن اشاره مى شود:

الف- در آيه 264 سوره بقره- كه شرح آن در بحث هاى قبل گذشت- آمده است:

«اعمال كسانى كه به خداوند و روز رستاخيز ايمان ندارند همچون قطعه سنگى است كه بر آن قشر نازكى از خاك باشد؛ و بذرهايى در آن افشانده شود؛ و رگبار باران بر آن برسد؛ و همه خاكها و بذرها را بشويد؛ و آن را صاف و خالى از خاك و بذر رها كند. آنها از كارى كه انجام داده اند، چيزى به دست نمى آورند و خداوند جمعيّت كافران را هدايت نمى كند».

ب- در آيه 39 سوره نور آمده است: «كسانى كه كافر شدند، اعمالشان همچون سرابى است در يك كوير كه انسان تشنه از دور آن را آب مى پندارد؛ اما هنگامى كه به سراغ آن مى آيد، چيزى نمى يابد، و خدا را نزد آن مى يابد كه حساب او را به طور كامل مى دهد».

ج- خداوند در آيه 23 سوره فرقان مى فرمايد: «وَ قَدِمْنا الى ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً»؛ و ما به سراغ اعمالى كه كافران بى ايمان انجام داده اند مى رويم، و همه را همچون ذرّات غبار پراكنده در هوا قرار مى دهيم.

بنابر آيه مَثَل و ديگر آيات قرآن مجيد، اعمال خوب انسان در صورتى كه ناشى از ايمان و اعتقاد درونى او به خداوند متعال نباشد اثرى ندارد و سودى به او نمى بخشد.

ه- در آيه 54 سوره توبه آمده است: «وَ ما مَنَعَهُمْ انْ تُقْبَلَ نَفَفاتُهُمْ الَّا انَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ لا يَأْتُونَ الصَّلوةَ

الَّا وَ هُمْ كُسالى وَ لا يُنْفِقُونَ الَّا وَ هُمْ كارِهُونَ»؛

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 319

هيچ چيز مانع قبول انفاقهاى آنها نشد، جز اينكه آنها به خدا و پيامبرش كافر شدند، و نماز بجا نمى آورند جز با كسالت، و انفاق نمى كنند مگر با كراهت.

اين آيه نيز ايمان را شرط قبولى اعمال مى داند. بنابراين، آيات مذكور و ديگر آيات و روايات فراوانى- كه از معصومان عليهم السلام به ما رسيده است- ايمان را شرط صحّت و كمال اعمال مى دانند همچنين بنابر آيات و روايات، ولايت نيز شرط كمال، بلكه شرط صحّت اعمال شمرده شده است.

و مقارناتى است كه اگر طبق نظر امامان معصوم عليهم السلام انجام نشود عمل نيك منظور نخواهد شد.

مَثَل انسانهاى بى ايمان كه كارهاى نيك انجام مى دهند، مَثَل انسانهاى بيمارى

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 320

است كه بدون مراجعه به طبيب، خود به معالجه خويشتن اقدام مى كنند كه در برخى موارد چنين طبابت هايى موجب ضررهاى فراوان و حتى مرگ مى گردد.

رسول خدا صلى الله عليه و آله و ائمه معصوم عليهم السلام پزشكان معنوى هستند كه انسان ها براى مداواى دردهاى خويش بايد طبق دستور آن بزرگواران به معالجه خويشتن بپردازند.

از اين رو، حضرت على عليه السلام در كلام زيبا و جامع خود به كميل بن زياد مردم را بر سه دسته تقسيم مى كند:

1- علماء و دانشمندان ربّانى كه خود راه هدايت را يافته اند و در جادّه مستقيم الهى حركت مى كنند.

2- شاگردان آن علماء كه هرچند خود استاد نيستند، ولى در پيمودن طريق حق از اساتيد و علماء پيروى مى كنند و به راه نجات دست مى يابند.

اين دو گروه شبيه خورشيد و ماه هستند كه يكى از خود نور دارد و ذات او منبع نور و روشنايى است و ديگرى اگرچه نورى از خود ندارد، ولى از ديگرى- كه منبع نور است- كسب نور مى كند و در شبهاى تاريك و ظلمانى چراغ هدايت ديگران مى شود.

3- گروه سوم، كسانى هستند كه نه خود استادند و نه زانوى شاگردى در مقابل استاد زده اند؛ نه خود منبع نور و روشنايى هستند و نه از نور كسانى كه منبع نور هستند استفاده مى كنند، بلكه آدم هاى بى هدف، بى برنامه و بى تكيه گاهى هستند كه نادانسته و جاهلانه سير مى كنند؛ مانند پشه هايى كه در مقابل كوچكترين نسيمى

به اين سو و آن سو مى روند.

افرادى كه از خط معصومان عليهم السلام جدا مى شوند و بدون پذيرش ولايت اعمالى را انجام مى دهند، از گروه سوم به شمار مى روند. زندگى آنها سراسر اضطراب و پر پيچ و خم است. و همچون بيد با هر بادى مى لرزند.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 321

بنابراين، يكى از فلسفه هاى اشتراط ايمان و ولايت اين است كه اعمال انسانها از مسير صحيح هدايت گردد و همانند مريضى باشد كه زير نظر طبيب آگاه معالجه مى شود.

نماز انتخاب مى كنند».

از اين رو، حضرت على عليه السلام در عهدنامه مالك اشتر، خطاب به مالك مى فرمايد: «بهترين وقت را براى نماز انتخاب كن»؛ «1» زيرا اگر پيوند خود را با

______________________________

(1)- نهج البلاغه، نامه 53.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 322

خالقت مستحكم كردى، خداوند پيوند تو را با مخلوقات و انسان هاى ديگر محكم خواهد نمود.

بر اساس آيه شريفه، انسان هاى منافق و بى ايمان كمك هاى مادّى و انفاق هايشان نيز بدون نيّت خالص است، بلكه از روى بى ميلى و با كراهت اعمال را انجام مى دهند.

آنها اگر بهترين اموالشان را نيز انفاق كنند؛ چون فاقد ايمان و ولايت هستند و كارشان از صميم دل نيست، ارزش ندارد؛ مثلًا اگر شخص مؤمن مدرسه اى بسازد و شخص بى ايمانى نيز مدرسه اى بنا كند، مؤمن چون هدفش رفع نياز مردم محروم است مناطق محروم و دورافتاده را انتخاب مى كند و در صرف مخارج جهت استحكام آن مدرسه كوتاهى نمى كند؛ ولى شخص منافق و بى ايمان، نه به فكر استحكام و تقويت بنا است و نه مناطق محروم و نيازمند را در نظر مى گيرد، بلكه چون هدفش خودنمايى و تظاهر است، مكانى را انتخاب مى كند كه در ديدگان مردم قرار گيرد اگرچه آن منطقه نيازى به مدرسه نداشته باشد. و به استحكام بناى آن نيز نمى انديشد؛ زيرا يك ساختمان به ظاهر خوب نيز هدف او را تأمين مى كند.

كارها و اعمال انسان هاى بى ايمان غالباً از روى هوى و هوس، كسب شهرت، كسب وجاهت و درآمد است و آنها را با نيّت پاك كارى نيست علاوه بر اين ما معتقديم كه انسان هاى فاقد ايمان نمى توانند داراى ارزشهاى اخلاقى باشند.

راه شرط است و بدون آن هيچ عملى ارزشمند نخواهد بود، در ادامه راه نيز لازم و ضرورى شمرده شده است بدين

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 323

جهت گفته مى شود كه: «شرط قبولى اعمال موافات بر ايمان است» «1»؛ يعنى اين كه انسان اين ايمان را حفظ و با ايمان از جهان مادّى سفر كند.

بنابراين، اگر شخصى تمام كارهاى نيك را انجام بدهد و تمام اعمال او شايسته باشد؛ ولى در دقايق و لحظات حسّاس پايانى بى ايمان از جهان رخت بربندد، تمام اعمالش از بين مى رود و در آخرت هيچ سودى براى او نخواهد داشت!.

اين مسئله يكى از مصاديق «احباط» است كه در قرآن مجيد به صورت گسترده مطرح شده است. شانزده آيه از آيات قرآن مجيد درباره «حبط اعمال» سخن مى گويد كه به دو مورد از آن اشاره مى شود:

1- در آيه 88 سوره انعام آمده است: «وَ لَوْ اشْرَكُوا لَحَبِطَ لَهُمْ ما كانُوا يَعْمَلُونَ»؛ اگر آنها مشرك شوند، اعمال نيكى كه انجام داده اند، نابود مى گردد و نتيجه اى از آن نمى گيرند.

آيه شريفه فوق شرك به خداوند را يكى از عوامل نابودى و حبط اعمال نيك شمرده است.

2- در آيه 65 سوره زمر آمده است: «وَ لَقَدْ اوحِىَ الَيْكَ وَ الَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ اشْرَكْتَ لَيَحْبِطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرينَ»؛ به تو و همه پيامبران پيشين وحى شده كه اگر مشرك شوى، تمام اعمالت تباه مى شود و از زيانكاران خواهى بود.

اين آيه اگرچه خطاب به پيامبر است، ولى روشن است كه او- كه خود كانون

______________________________

(1)- بحار الانوار، جلد 92، صفحه 642.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 324

توحيد و يكتا پرستى است- هرگز مشرك

نخواهد شد. بنابراين، آيه هشدارى است براى ديگران.

منافاتى با عدالت الهى ندارد. بايد دانست كه علّت و عامل اصلى حبط كارهاى خود انسان است؛

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 325

همان گونه كه عامل اصلى آتش گرفتن باغ، خود باغبان و عامل از بين رفتن سلامت معتاد خود او، و عامل شكستن سد نيز نگهبان سد است. پس، مسلمانان و مؤمنان نبايد تنها به فكر انجام كارهاى نيك باشند، بلكه بايد در حفظ و نگهدارى آن نيز تلاش و كوشش كنند كه نگهدارى اعمال، به مراتب سخت تر از انجام آن است گاهى از اوقات، انسان با مسايل بسيار ساده اى آتش به باغ زندگى خود مى زند به عنوان نمونه طبق آيات قرآن، منّت و آزار از عواملى است كه مايه حبط انفاق و صدقه مى گردد «1».

اگر شخصى بچه يتيم و بى سرپرستى را از سن طفوليّت تحت سرپرستى قرار دهد و او را با مخارج خود بزرگ كند؛ به مدرسه و دبيرستان و دانشگاه بفرستد و سپس برايش خانه اى تهيّه نموده، دخترى را به همسرى او درآورد و عمرى به او خدمت كند؛ امّا در يك مجلس عمومى در حضور عده زيادى شخص يتيم را مورد خطاب قرار داده، با غرور و منّت گذارى بگويد: «تو يك بچّه يتيم و بى سرپرستى بيش نبودى؛ من به تو آبرو دادم! من تو را به مدرسه و دانشگاه فرستادم! من به تو شخصيّت دادم و ...» با استفاده از آيات قرآن در مى يابيم كه اين شخص، با اين عمل ناشايست خود تمام انفاق ها و كمك هاى ساليان طولانى را باطل مى سازد.

همچنين بر اساس برخى از آيات قرآن، مسلمانان حق نداشتند در مقابل پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله بى ادبى نموده،

صداهايشان را بلندتر از صداى آن حضرت كنند وگرنه اعمالشان حبط و نابود مى گرديد «يا ايُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا اصْواتَكُم فَوْقَ صَوْتِ النَّبِىِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهْ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ انْ تَحْبَطَ اعْمالُكُمْ وَ انْتُمْ لا تَشْعُرُونَ» «2».

______________________________

(1)- سوره بقره، آيه 264.

(2)- سوره حجرات، آيه 2.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 326

و نيز در برخى از احاديث، بيمارى روحى حسد يكى از عوامل حبط معرّفى گرديده است. از اين رو، در روايتى از پيامبر صلى الله عليه و آله آمده است: «ايَّاكُمْ وَ الْحَسَدِ فَانَّهُ يَاْكُلُ الْحَسَناتِ كَما تَأْكُلُ النَّارُ الْحَطَبَ»؛ از حسدورزى بپرهيزيد؛ زيرا همان گونه كه آتش چوبها را مى سوزاند و نابود مى كند حسد نيز اعمال نيك انسان را نابود مى كند». «1»

در نتيجه ايمان و ولايت- چه در ابتدا و چه در ادامه مسير- شرط صحّت اعمال، و بى ايمانى از عوامل حبط و نابودى اعمال به شمار مى رود.

______________________________

(1)- ميزان الحكمه، باب: 850، حديث 3941؛ حديث 3938 اين باب نيز به همين مضمون است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 327

آسمان است؟! هر زمان ميوه خود را به اذن پروردگارش مى دهد. و خداوند براى مردم مثلها مى زند، شايد متذكّر شوند [و پند گيرند]. [همچنين كلمه «خبيثه» [و سخن آلوده را به درخت ناپاكى تشبيه كرده است كه از روى زمين بركنده شده، قرار و ثباتى ندارد.

دورنماى بحث

آيات شريفه فوق، از جمله زيباترين آيات و شيواترين مثل هاى قرآن است. در اين سه آيه تمثيلى جالب و رسا براى كلمه طيّبه از يك سو و گفتار و سخن آلوده از سوى ديگر بيان شده است و سپس خداوند فوايد و آثار هر يك را برشمرده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 328

فريادرس من، من نسبت به شرك شما درباره خود- كه از قبل داشتيد و اطاعت مرا هم رديف اطاعت خدا قرار داديد- بيزار و كافرم!» مسلّماً ستمكاران عذابى دردناك دارند!

بايد توجّه داشت كه در آيه شريفه فوق دو كلام نقل شده است: يكى كلام و گفتار و وعده خداوند كه بدان عمل شده است و اين نمونه اى از كلمه طيبه است و ديگرى وعده باطل شيطان كه از آن تخلّف شده و آن كلمه خبيثه است.

بنابر آيه شريفه و به مقتضاى عدالت الهى، پيروان شيطان در پذيرش دعوت او مجبور نيستند، بلكه مختارند و با ميل و اراده خود در پى شيطان حركت مى كنند.

به همين جهت، شيطان خود آنها را سزاوار سرزنش مى داند؛ زيرا انسان ها با علم به پليدى شيطان پيرو او مى شوند.

مگر انسان سابقه شيطان را در برخورد با پدر خويش، آدم، نمى دانست كه

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 329

باعث خروج آدم و نسل او از بهشت شده بود؟ «1» مگر انسان نشنيده بود كه اين شيطان قسم ياد كرده است كه تمام سعى خود را در انحراف انسان انجام دهد؟ «2» پس چرا آدمى با شناخت كافى از شيطان همچنان فريب وعده هاى باطل و دروغين او را خورده، كلام خدا را رها مى سازد؟!

آن قابل استفاده و خوش منظر و خوش بو است. شاخه ها، برگ ها، ساقه ها، ريشه ها، ميوه ها، و حتّى شيره آن؛ ولى برخى از درختان ميوه اى تلخ، ريشه اى گنديده، منظره اى زشت و ناخوشايند، برگهايى بى رمق، شاخه هايى ناموزون و شيره اى تلخ دارند.

درختى كه آيه شريفه به آن مثال زده است از جمله درختان پاك و پاكيزه است.

2- «اصْلُها ثابِتٌ»؛ ويژگى ديگر اين درخت اين است كه ريشه آن در زمين مستحكم است. يكى از قدرت نمايى هاى پروردگار اين است كه تناسبى بين شاخه ها و ريشه هاى هر درختى برقرار كرده است. درخت هر مقدار داراى شاخه هاى بلندتر و سنگين تر باشد، ريشه هاى آن فراوان تر و در اعماق زمين بيشتر نفوذ مى كند؛ به گونه اى كه اين ريشه بسان طناب هاى مختلف آن درخت را در مقابل طوفان حفظ مى كند.

______________________________

(1)- ر. ك. به آيه 36 سوره بقره.

(2)- آيه 16 و 17 سوره اعراف به اين مسئله اشاره دارد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 330

3- «وَ فَرْعُها فِى السَّماءِ»؛ سومين ويژگى اين درخت رشد صعودى آن است؛ يعنى شاخه هاى اين درخت به طرف آسمان رشد مى كند.

بى شك مأموريّت و نقش ريشه هاى فرو رفته در زمين استحكام درخت و تغذيه رسانى به تنه و شاخ و برگ آن است؛ امّا آنچه جاى پرسش دارد اين است كه شاخه هاى سر به فلك كشيده آن چه نقشى دارد؟

وجود شاخه هاى رو به بالا و سر به آسمان كشيده، آثار و فوايد مختلفى دارد كه به برخى از آن اشاره مى شود:

الف: شاخه هاى سر به فلك كشيده از هوا بهتر استفاده مى كنند و جريان تنفّس را شايسته تر انجام مى دهند؛ چه اينكه برگ درختان نيز تنفّس مى كنند و عجيب اينكه بازدهى تنفّس

درختان درست بر عكس بازدهى تنفّس انسان است؛ يعنى درختان در جريان تنفّس خود، كربُن هوا را مى گيرند و اكسيژن موجود در درخت را پس مى دهند؛ بر عكس دستگاه تنفّسى انسان كه اكسيژن موجود در هوا را مى گيرد و كربن موجود در بدن انسان را به هوا انتقال مى دهد.

فلسفه اين جريان معكوس آن است كه اگر جريان تنفّس انسان به عكس تنفّس درختان عمل نكند، در مدّت زمانى كوتاه در سراسر كره زمين زندگى براى نوع بشر غير ممكن مى شود؛ زيرا اكسيژن هاى موجود در هوا به تدريج مصرف مى شود و در هوا جز كربن چيزى براى تنفّس نمى ماند و اين امر سبب نابودى انسان مى گردد.

به همين جهت در شهرها، مخصوصاً شهرهاى بزرگ كه به دود ماشين ها و كارخانه ها آلوده هستند، توصيه مى شود كه درختان و فضاهاى سبز بيشترى ايجاد شود تا در رفع آلودگى هوا و تأمين اكسيژن لازم مؤثّر باشد.

يكى از فوايد بادها جابه جايى هواهاى آلوده و فاقد اكسيژن با هواى سالم است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 331

خداوند به وسيله بادهاى رحمت، هواهاى آلوده شهرها را خارج مى كند و به جاى آن هواى سالم و تميز مى آورد و اين امر خود در بهبود هوا تأثير بسزايى دارد.

ب: شاخه هاى سر به فلك كشيده از نور خورشيد بهتر استفاده مى كند. نور آفتاب سبب مى شود كه عمليّات تنفّس درختان و كربن گيرى و آزاد كردن اكسيژن بهتر انجام گردد؛ به همين جهت فضاى باغ در روزها فرح بخش و در شبها هوا سنگين و براى مدّت زياد غير قابل تحمّل است.

ج: شاخه هاى رو به بالا از گرد و غبار و آلودگى هاى زمين- كه با عدم رعايت برخى از

اصول بهداشتى توسّط انسان ها ايجاد مى شود- در امان هستند و اين آلودگى ها كمتر به چنين درختانى سرايت مى كند.

على رغم ويژگى ها و ميوه چهار فصل آن- به فرمان خداوند بر اساس طبيعت و نظام آفرينش سير مى كند بنابراين، همگى تسليم فرمان خداوند هستند، نه تنها چنين درختانى، بلكه تمام موجودات جهان آفرينش تسليم اويند «وَ لَهُ اسْلَمَ ما فِى السَّماواتِ وَ ما فِى الْأْرضِ» «1».

«وَ مَثَلُ كَلِمَةٍ خَبيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبيثَةٍ»: و امّا مَثَل كلمه «خبيثه» و گفتار بد و آلوده و زشت، همانند درخت خبيث و بدبو و بدطعم و بدمنظره است.

اين درخت خبيث داراى دو ويژگى است:

1- «اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ»؛ نخستين ويژگى اين درختِ خبيثِ آلوده كثيف اين است كه از ريشه درآمده است و بر خلاف درخت طيّبه كه ريشه هاى آن همچون طناب هاى محكم و متعدّدى آن را در برابر طوفانها و بادهاى سهمگين محافظت مى كرد، اين درخت ريشه هايش قطع گرديده و از لابلاى زمين خارج گرديده است.

2- «ما لَها مِنْ قَرارٍ»؛ چنين درختى كه ريشه هايش از زمين درآمده است، هيچ قرار و ثباتى ندارد و با كوچكترين حادثه و با كمترين وزش بادى جابه جا مى شود.

______________________________

(1)- سوره آل عمران، آيه 83.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 333

چنين درختى، كه نه ميوه اى دارد، و نه عطر و بوى خوشى، و نه سايه مناسبى ايجاد مى كند تنها و تنها بدرد سوختن مى خورد.

بسوزند چوب درختان بى برسزا خود همين است مر بى برى را

به آسمان كشيده است، و در واقع درخت سعادت انسان محسوب مى گردد. اين درخت كه همان حقيقت توحيد است قلب انسان را زنده مى كند و همه بت ها را مى شكند. در مقابل بت پول، رشوه، ربا، دزدى و تجاوز سجده نمى كند؛ براى حفظ مقام هزاران دروغ نمى گويد، و براى حفظ مال دنيا دست به جنايت نمى زند؛ زيرا اين گونه اعمال شرك و بت پرستى است و بدين جهت است كه انسان رياكار را در آخرت به اسم منافق و فاجر مى خوانند. «2»

وقتى توحيد در دل انسان زنده شد، هواپرستى- كه عامل اصلى تمام انحرافات است- نابود مى شود.

از اين رو، در روايت زيبايى آمده است: «ابْغَضُ الهٍ عُبِدَ عَلى وَجْهِ الْأرْضِ الْهَوى»؛ بدترين بت ها كه در روى زمين هميشه مورد پرستش قرار مى گرفته است، بت هوى و هوس است. «3»

«مادرِ بت ها بت نفس شماست زانكه آن بت مار و اين بت اژدهاست»

اگر شجره طيّبه توحيد در قلب انسان كاشته شد اين بت ها كنار مى رود.

2- برخى از مفسّران بر اين اعتقادند كه مراد از كلمه طيّبه «شخص مؤمن» است. در قرآن مجيد، بر موجودات «كلمة الله» اطلاق شده است؛ مؤمن هم كلام الهى است. خورشيد، ماه، ستارگان، زمين و آسمان همه كلمة الله هستند؛ يعنى اينها در كتاب آفرينش و تكوين جزء كلمات الله به شمار مى آيند؛ همان گونه كه در مورد حضرت مسيح عليه السلام كلمة الله استعمال شده است. «1»

درخت وجود مؤمن- مانند شجره طيّبه- داراى ميووه هاى مختلفِ تمام فصل از قبيل سخاوت، شجاعت، جود، مهر، محبّت، احسان، ايمان، و مانند آن است. «2»

3- برخى نيز «كلمه طيّبه» را به امامان معصوم عليهم السلام تفسير كرده اند. اين

بزرگواران شجره طيّبه اى هستند كه شاخسار وجودى آنها سرشار از ميوه هاست كه هر كس به تاريخ زندگى شان، به مزار و حرمشان و به كلمات و سخنانشان، نزديك شود و دست نياز بسوى آنها دراز كند، بى بهره نخواهد ماند. «3»

4- «علماء» تفسير ديگرى براى كلمه طيبه هستند؛ زيرا مردم از ميوه هاى وجود آنها بهره مى برند.

5- «فكر پاك» پنجمين تفسيرى است كه براى كلمه طيّبه بيان شده است. افكار پاك، شجره طيّبه اى هستند كه در طول تاريخ ثابت و برقرار مى مانند.

6- ششمين تفسيرى كه براى كلمه طيّبه گفته اند، «سخن خوب» است. گاهى يك سخن خوب ماندگار مى شود و افراد زيادى در جامعه از آن استفاده مى كنند. «4»

______________________________

(1)- سوره آل عمران: آيه 39.

(2)- التبيان، جلد 6، صفحه 292.

(3)- تفسير نمونه، جلد 10، صفحه 340.

(4)- تفاسير ديگرى نيز براى «كلمه طيّبه» ذكر شده است. به تفسير الميزان، جلد 23 (فارسى)، صفحه 78 و 79 و تفسير نمونه، جلد 10، صفحه 331 مراجعه فرمائيد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 335

از اين رو، از پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله در كتاب ارشاد ديلمى روايت معروفى نقل شده است كه آن حضرت فرمودند: «ما اهْدَىَ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ عَلى اخيهِ الْمُسْلِمِ هَدِيَّةً افْضَلَ مِنْ كَلِمَةِ حِكْمَةٍ يَزيدُهُ اللَّهُ بِها هُدىً وَ يَرُدُّهُ عَنْ رِدىً؛ هيچ مسلمانى براى مسلمان ديگر هديه اى بهتر از كلمه حكمت آميزى كه نور هدايت را در قلب او زياد و ظلمت و تاريكى را كم كند، هديه نكرده است». «1»

در داستان حضرت خضر و موسى عليهما السلام آمده است كه وقتى آنها به شهر إنطاكيّه رسيدند. و با بى مهرى شديد مردم مواجه شدند، به ناچار به سوى خارج

شهر حركت كردند. در خارج از شهر به ديوار خرابه اى برخوردند. حضرت خضر عليه السلام به حضرت موسى عليه السلام گفت: «اين ديوار خراب را بايد بسازيم». سخن خضر براى موسى ناخوشايند آمد. حضرت خضر فرمود: «اين ديوار از آنِ دو بچّه يتيم است و گنجى در اينجا پنهان گشته، پدر آنها انسان خوبى بوده است، اميد مى رود بچّه هايش از آن استفاده كنند».

در روايات آمده است كه آن گنج پول و طلا نبوده است، بلكه كلمات حكمت آميزى بوده كه پدر براى فرزندان خود به يادگار گذاشته بود. «2» همان گونه كه سخنان گهربار امير المؤمنين عليه السلام ارزشمندتر از هر گنجى است كه براى همه عصرها و نسل ها به يادگار مانده است.

و نافرمانى خداوند خارج شو و در سايه اطاعت و فرمان بردارى خداوند قرار گير». «1»

آرى؛ بندگى كن تا كه سلطانت كنند، سلطنت در بندگى خداست، عزّت و آبرو و قدرت در بندگى پروردگار عالم است. «فَانَّ الْعِزَّةِ لِلَّهِ جَميعاً» «2»

خوى حيوانى سزاوار تو نيست ترك اين خو كن كه انسانت كنند

چون على در عالم مردانگى فرد شو تا شاه مردانت كنند

همچو سلمان در مسلمانى بكوش اى مسلمان تا كه سلمانت كنند

***______________________________

(1)- مسند الامام المجتبى عليه السلام، صفحه 556.

(2)- سوره نساء، آيه 139.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 337

صفات زشت و بد و ناپسندى دارند و حقيقت هم همين است؛ زيرا كسانى كه ظلم مى كنند، رشوه مى گيرند، دروغ مى گويند، مرتكب قتل نفس مى شوند و ... بى شك به روز قيامت اعتقادى ندارند وگرنه مرتكب چنين گناهانى نمى شوند.

قرآن مجيد در آيه 4 سوره مطفّفين، درباره كم فروشان مى فرمايد: «الا يَظُنُّ اولئِكَ انَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِيَوْمٍ عَظيمٍ»؛ آيا آنها (كم فروشان) گمان نمى كنند كه در روزى بزرگ برانگيخته مى شوند؟!

بنابر آيه، علّت كم فروشى كم فروشان بى اعتقادى آنها به روز قيامت است وگرنه كم فروشى نمى كنند!.

آرى؛ كسانى كه اعتقاد و ايمان به روز آخرت ندارند، صفات بد و زشتى دارند.

از اين رو، انسان بايد تحت كنترل و برنامه اى باشد وگرنه بسيارند كسانى كه دست به هر جنايتى مى زنند و براى به دست آوردن كمترين سودى، بزرگترين جنايت را مرتكب مى شوند.

وَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلى: و براى خداوند صفات والا و عالى است؛ چون او هم قدرتمند و شكست ناپذير است و هم حكيم و با برنامه.

انسان هاى به ظاهر قدرتمند، معمولًا انسان هاى حكيمى نيستند و از قدرت خود استفاده ناشايست مى كنند.

قدرت، آفت هاى فراوانى دارد كه از جمله آنها، بى توجّهى به حساب و كتاب و كارهاى حكيمانه است؛ ولى خداوند قدرتمند- كه بالاترين قدرت را داراست- حكيمى مطلق است.

در نتيجه بر اساس اين تفسير، آيه شريفه از امثال القرآن به شمار نمى رود.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 339

تفسير دوم

طبق تفسير دوم كلمه «مَثَل» در آيه شريفه همان معناى لغوى خود را داراست.

كسانى كه به روز قيامت ايمان ندارند و معاد را- چه در عقيده و چه در عمل- نپذيرفته اند مثل هاى بدى دارند؛ مانند همان مثال هايى كه در قرآن مجيد براى 99 آنها ذكر شده است.

مثالى كه در

آيه 17 سوره بقره درباره منافقان بيان شده است از اين جمله است؛ در اين مثال خداوند مى فرمايد: «مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِى اسْتَوْقَدَ ناراً فَلَمَّا اضاءَتْ ما حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَكَهُمْ فى ظُلُماتٍ لا يُبْصِرُونَ»؛ مثل آنان [منافقان همانند كسى است كه آتش افروخته اند [تا در بيابان تاريك، راه خود را بيابند]؛ ولى هنگامى كه آتش اطراف او را روشن ساخت، خداوند [طوفانى مى فرستد] و آن را خاموش مى كند؛ و در تاريكى هاى وحشتناكى كه چشم كار نمى كند، آنها را رها مى سازد. «1»

و نيز همانند مثلى كه در آيه 176 سوره اعراف آمده است كه در آن آيه، خداوند انسانهاى مشرك را به سگ هارى تشبيه كرده است كه نه به دوستان خود احترام مى گذارد و نه به دشمنانش «2».

وَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الْاعْلى وَ هُوَ الْعَزيزُ الْحَكيمُ: ولى خداوند مثال هاى اعلى و والايى دارد اگرچه هر مثالى براى خداوند در نظر گرفته شود ناقص است؛ زيرا مثال هاى ما از موجودات عالم امكان است و آنها همه محدود و ناقص هستند و روشن است كه نمى توان ذات نامحدود كاملى را با موجودات محدود و ناقص به تصوير كشيد و شايد آيه شريفه «فَلا تَضْرِبُوا لِلَّهِ الْامْثالَ» «3» به همين مسئله اشاره دارد.

على رغم مطلب فوق، اگر بخواهيم مثالى براى خداوند بيان كنيم، آيه شريفه

______________________________

(1)- شرح و تفسير اين مثل در اوايل كتاب به صورت مشروح گذشت.

(2) شرح و تفسير اين مثل در اوايل كتاب به صورت مشروح گذشت.

(3)- سوره نحل، آيه 74.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 340

35 سوره نور براى اين امر شايسته تر است؛ چه اينكه در آن آيه خداوند به نور تشبيه شده است؛

زيرا در عالم آفرينش هيچ موجودى مفيدتر، بابركت تر، لطيف تر و سريع تر از نور نيست. از اين رو، براى خداوند مثل هاى زيبا و والا و اعلى است.

پرسش: برخى اين سؤال در ذهنشان خطور مى كند كه همه چيز را خداوند آفريده است، پس چه كسى خداوند را آفريده است؟

پاسخ: آرى؛ همه چيز را خداوند آفريده است، ولى هيچ كس خدا را نيافريده است؛ زيرا خداوند موجودى ازلى و ابدى است؛ يعنى هميشه بوده و خواهد بود.

اصلًا، آفريده نشده تا در پى آفريننده او باشيم. به منظور روشن شدن مطلب به مثال زير- كه امور معقول را در لباس محسوسات مى آورد- توجّه كنيد:

دانشمندان مى گويند مبدأ تمام انرژى ها خورشيد است؛ چه اينكه درخت هايى كه منبع نور و گرما هستند، انرژى خود را از خورشيد مى گيرند.

ذعال سنگها- كه باقيمانده جنگلهاى دوران گذشته هستند- نيز معلول انرژى خورشيد هستند. حتّى نفت- كه اكنون از منابع مهم انرژى جهان است- منبع اصلى انرژى آن، خورشيد است؛ زيرا مى گويند: نفت باقيمانده حيوان هاى گذشته است كه در دل خاكها دفن شده اند و روشن است كه حيوانات از گياهان تغديه مى شوند و گياهان هم از نور آفتاب استفاده مى كنند.

توربينهاى بزرگ نيز كه بر آبشارها نصب مى شوند و توليد انرژى برق مى كنند، انرژى خود را از خورشيد مى گيرند بدين گونه كه خورشيد به درياها مى تابد، آبها بخار مى شود، بخارها تبديل به ابر مى گردد، ابرها بارانهاى بابركت را نازل مى كنند، بارانها سيلابهايى به وجود مى آورند و سيلابها بر توربينها جارى مى شوند و در نتيجه توليد برق مى نمايند.

اما نيرو و انرژى آفتاب از خود اوست؛ يعنى از خارج انرژى به خورشيد

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 341

نمى رسد، بلكه انرژى

از ذات خود خورشيد مى جوشد.

حال، با اينكه خورشيد يك مخلوق خدا است، اما منبع انرژى است و لازم نيست از جاى ديگرى انرژى او تأمين شود (با اين مثال) روشن مى شود كه خداوند متعال نيز ازلى و ابدى است و نيازى نيست كه آفريننده اى داشته باشد و يا قدرت او از جايى تأمين شود.

در نتيجه بنابر تفسير دوم آيه شريفه جزء «امثال القرآن» محسوب مى گردد.

مردان، زنان و دختران قبيله شكست خورده را به اسارت گرفتند. در مدّتى كه دختران در بند اسارت بودند، كم كم با جوانان قبيله فاتح ازدواج و عروسى كردند. مدّتى گذشت و جنگ به صلح انجاميد. كار مبادله اسرا آغاز شد؛ اما دخترانى كه ازدواج كرده بودند، حاضر نشدند به قبيله خود بازگردند. اين مسئله سبب شد تا خانواده هايى كه دخترانشان به دامان آنها بازنگشتند و نزد شوهرانشان ماندند، مورد سرزنش ديگران قرار گيرند. يك نفر از اين خانواده ها از فرط عصبانيّت به بتها قسم خورد كه از اين پس اگر خداوند دخترى به او بدهد، او را بكشد و زنده در گور بنهد تا شاهد چنين رسوايى نگردد! «1»

كم كم اين بيمارى به ديگران نيز سرايت كرد و اين گناه بزرگ تحت يك عنوان مقدّس رايج گرديد؛ عنوان مقدّسى چون: «دفاع از ناموس»، يا «حفظ غيرت و حميّت»، و مانند آن. همان گونه كه امروزه نيز مرسوم است كه جنايات بزرگ را با عنوان هاى مقدّس و مورد احترام انجام مى دهند؛ از جمله آنها اينكه غربى ها با تمسّك به شعار «حقوق بشر»، حقوق ديگران را پايمال مى كنند و يا تحت لواى «آزادى» انسان ها را به اسارت مى كشند و يا به نام «تمدّن» جناياتى مرتكب

______________________________

(1)- تفسير نمونه، جلد 11، صفحه 270.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 343

مى شوند كه انسانهاى ما قبل تاريخ هم نمى كردند!

خلاصه، به هر علّتى عرب عصر جاهليّت به اين گناه بزرگ آلوده بود؛ ولى با آمدن اسلام حيات بخش پرونده اين جنايت بزرگ بسته شد و اين دين نوپا به انسانيّت ارج نهاد و خدمت بزرگى به زنان كرد.

از سوى ديگر، همين عرب ها- كه دختران را موجوداتى

شوم مى دانستند و آنها را زنده به گور مى كردند- معتقد بودند كه ملائكه و فرشتگان دختران خدا هستند و آنها را ميپرستيدند تا رضايت الهى را جلب نمايند.

از اين رو، در آيه 57 سوره نحل چنين آمده است: «وَ يَجْعَلُونَ لِلَّهِ الْبَناتِ سُبْحانَهُ وَ لَهُمْ ما يَشْتَهُونَ»؛ آنها [در پندار خود] براى خداوند دختران قرار مى دهند؛- منزّه است خداوند [از اينكه فرزندى داشته باشد]- ولى براى خودشان، آنچه را ميل دارند قائل مى شوند.

در اين آيه خداوند با منطق خودشان با آنها سخن گفته است: كه اگر دختران خوب هستند و آنها را فرزندان خدا مى پنداريد؛ پس چرا وقتى خداوند دخترى به شما عنايت مى كند او را زنده به گور مى كنيد؛ و اگر دختران بد هستند و بدين جهت آنها را مى كشيد، پس چرا اين موجودات بد را دختران خدا مى دانيد!

البتّه اين فكر جاهلى- كه ملائكه زن هستند- اكنون هم كم و بيش در ذهن برخى از مردم وجود دارد. به همين جهت، به هنگام ترسيم ملائكه آنها را به شكل دختران مى كشند!

عليه و آله خبر آورد كه خداوند به آن حضرت فرزند دخترى عنايت كرده است. حضرت محمد صلى الله عليه و آله از اين خبر بسيار خوشحال گشت؛ ولى اصحاب تازه مسلمان- كه هنوز رسوبات افكار جاهلى در اذهان آنها بود- از اين خبر ناراحت گشته و چهره در هم كشيدند. پيام آور وحى صلى الله عليه و آله از اين برخورد اصحاب ناراحت شد و خطاب به آنها فرمود: «ما بِكُمْ! رَيْحانَةٌ اشُمُّها وَ رِزْقُها عَلَى اللَّهِ»؛ شما را چه شده است كه اين گونه چهره در هم كشيده ايد؟! دختر دسته گلى است كه خداوند عنايت كرده است. من آن را مى بويم [اگر كسى دسته گلى به شما بدهد، ناراحت و افسرده مى شويد؟] رزق و روزى او هم بر خداوند است [و از اين جهت هم جاى نگرانى نيست . «1»

چه بسا پسرانى كه باعث سيه روزى پدران خود شدند و چه بسا دخترانى كه باعث سرافرازى پدرانشان گرديدند. حضرت فاطمه زهرا عليها السلام تنها دختر حضرت رسول صلى الله عليه و آله باعث فخر و مباهات پدر بود و نسل آن حضرت از اوست.

2- در ذيل آيه شريفه: «وَ امَّا الْغُلامُ فَكانَ ابَواهُ مُؤْمِنَيْنِ فَخَشينا انْ يُرْهِقَهُما طُغْياناً وَ كُفْراً فَارَدْنا انْ يُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَيْراً مِنْهُ زَكوةً وَ اقْرَبُ رُحْماً؛ و امّا آن نوجوان، پدر و مادرش با ايمان بودند؛ و بيم داشتيم كه آنان را به طغيان و كفر وادارد. از اين رو خواستيم كه پروردگارشان به جاى او، فرزندى پاكتر و با محبّت تر به آن دو بدهد» «2» آمده است كه خداوند به آن پدر و مادر به جاى اين

______________________________

(1)- وسايل الشيعه، جلد

15، صفحه 102.

(2)- سوره كهف، آيه 80 و 81.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 345

پسر ناصالح- كه نزديك بود والدين خود را از راه حق منحرف كند- دخترى عنايت كرد. دسته گلى كه نه تنها باعث گمراهى والدين خود نگرديد بلكه باعث فخر و مباهات آنان گشت؛ زيرا از نسل آن دختر مبارك 70 پيامبر به وجود آمد «1».

آيا اين دختر شوم و آن پسر خوب است؟

بنابراين، طبق آيه مَثَل، كافران به خدا و روز قيامت مثالهاى بدى دارند و سخنان زشتى مى گويند و معتقدند كه خداوند فرزند دختر دارد، در حالى كه چنين نيست، او نه فرزندى دارد و نه خود زاده شده است «لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَد».

انسانها به دو جهت نيازمند فرزند هستند:

نخست اينكه، عمر انسان محدود است و براى بقاء نسل نيازمند فرزندانى است كه نسل او را ادامه دهند.

ديگر اينكه، انسان همواره قوى و نيرومند نيست، بلكه زمان پيرى و ضعف فرا مى رسد و او نيازمند فرزندانى است كه به هنگام ضعف و ناتوانى ياور او باشند.

ولى خداوندى كه ازلى و ابدى است و مرگ براى ذات او بى معناست و همواره قوى و قادر مطلق است، هيچ نيازى به فرزند- چه پسر و چه دختر- ندارد.

علاوه بر همه اينها فرزند داشتن لازمه جسمانيّت است و بديهى است كه ذات حق، جسم نيست «تَعالَى اللَّهُ عَنْ ذلِكَ عُلُوّاً كَبيراً».

***______________________________

(1)- نور الثقلين، جلد 3، صفحه 286 و 287 (به نقل از تفسير نمونه، جلد 12، صفحه 504).

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 347

وَ مَنْ رَزَقْناهُ مِنَّا رِزْقاً حَسَناً فَهُوَ يُنْفِقُ مِنْهُ سِرّاً وَ جَهْراً هَلْ يَسْتَووُنَ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ اكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ»؛ خداوند مثالى زده است: برده مملوكى را كه قادر بر هيچ چيز نيست؛ و انسان [با ايمانى را كه از جانب خود، رزقى نيكو به او بخشيده ايم، و او پنهان و آشكار از آنچه خدا به او داده، انفاق مى كند؛ آيا اين دو نفر يكسانند؟! ستايش مخصوص خداست ولى اكثر آنها نمى دانند.

دورنماى بحث

آيه مَثَل به گفتگو از بت پرستان و مؤمنان پرداخته است. خداوند بت پرستان را به بردگانى تشبيه كرده است كه هيچ مال و سرمايه اى ندارند و در تصميم گيرى خود آزاد نيستند؛ ولى مؤمنان علاوه بر آنكه داراى سرمايه اى از ناحيه خداوند هستند، ديگران را نيز در سرمايه خود سهيم مى دانند.

عقل انسان اين پرستش را نمى پذيرد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 349

البتّه بت پرستان، بتان خويش را خالق موجودات نمى دانستند، بلكه بنا بر نصّ قرآن اگر در مورد خالق آسمانها و زمين از آنها سؤال مى شد، در پاسخ خداوند را به عنوان خالق معرّفى مى كردند «1» نه بتان ناتوان خود را. بنابراين آنها در توحيد خالقيّت مشرك نبودند؛ همان گونه كه خداوند را نيز تنها رازق مى دانستند. «2»

ليكن آنها معتقد بودند كه بتها مستقلًّا يا به عنوان شفيع در درگاه الهى براى حلّ مشكلات اقدام مى كنند. به همين منظور آيه 6 سوره زمر چنين مى فرمايد: «الا لِلَّهِ الدّينُ الْخالِصُ وَ الَّذينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ اوْلِيآءَ ما نَعْبُدُهُمْ الَّا لِيُقَرِّبُونا الَى اللَّهِ زُلْفى»؛ آگاه باشيد كه دين خالص از آنِ خداست، و آنها كه غير خدا را اولياى خود قرار دادند، [دليلشان اين بود كه:] اينها را نمى پرستيم مگر به خاطر اينكه ما را به خداوند نزديك كنند.

بى شك سخن بت پرستان باطل است و عدم صحت آن بسيار روشن است.

بتهايى كه توان حل مشكل خويش را ندارند، چگونه مى توانند مشكلات ديگران را برطرف كنند؟

بنابر نصّ قرآن كريم، حضرت ابراهيم بت شكن پس از داستان شيرين و آموزنده شكستن بتها، به بت پرستان فرمود: «افَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا يَنْفَعُكُمْ شَيْئاً وَ لا يَضُرُّكُمْ افٍّ لَكُمْ وَ لِما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ افَلا تَعْقِلُونَ»؛ آيا جز خدا چيزى را مى پرستيد كه نه كمترين سودى براى شما دارد، و نه زيانى به شما مى رساند؟! اف بر شما و بر آنچه جز خدا مى پرستيد! آيا انديشه نمى كنيد [و عقل نداريد]؟! «3»

______________________________

(1)- اين مطلب در آيات متعدّدى از قرآن مجيد آمده است؛ آيه

61، سوره عنكبوت، آيه 25، سوره لقمان؛ آيه 38، سوره زمر؛ آيه 9 و 87، سوره زخرف از جمله اين آيات است.

(2)- از جمله آيه 24 سوره سبأ دلالت بر اين امر دارد.

(3)- سوره انبياء، آيه 66 و 67.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 350

مثالهاى زيباى قرآن ج 2 15

پس انسان عاقل در مقابل چنين بت هايى سر تسليم فرو نمى آورد و آنها را عبادت نمى كند.

در پى اين آيه كه خداوند انسان را از پرستش بتان نهى كرده، آيه مَثَل مطرح شده است.

شرح و تفسير آيه مثل

آيه شريفه مَثَل در صدد است تا بين يك مؤمنِ خداپرست و يك مشركِ بت پرست تميز دهد. بت پرستان به برده ها و غلامان و كنيزانى تشبيه شده اند كه از خود هيچ اختيارى نداشته و همواره در اختيار مولاى خود هستند؛ نه مالك مال و سرمايه اى هستند و نه قدرت تصميم گيرى دارند، بلكه حتّى بعضى از مالكان به خود اجازه مى دادند كه به هنگام غضب و ناراحتى برده هاى خود را بكشند.

آنها معتقد بودند كه مى توانند هرگونه تصرّفى در اموال خويش بنمايند. انسانِ بت پرستِ مشرك همانند چنين برده مملوك، فاقد اختيار و اراده است.

امّا انسانِ مؤمنِ خداپرست، بسان انسان آزادى است كه خداوند به او روزى داده است؛ روزى نيك و خوش، و نه تنها خود از آن بهره مى گيرد، بلكه در آشكار و پنهان از آن انفاق مى كند و ديگران را نيز از آن بهره مند مى سازد.

آيا اين دو مساوى هستند؟ بى شك مساوى نيستند. آنچه كه بت پرستان را به اين كار كشانده است، جهل و نادانى آنهاست.

351

چرا اسلام به هنگام ظهورش همه بردگان را آزاد نكرد و برده دارى را لغو ننمود؟

چرا در فقه اسلامى احكام مخصوصى درباره بردگان به چشم مى خورد؟

چرا بردگان و انسان هاى آزاد از حقوق انسانى برخوردار نيستند؟

در آخرين سؤال آيا برده دارى با روح اسلام- كه دين فطرى است- سازگار است؟

پاسخ: نگارنده جواب سؤالات فوق را در كتاب مستقلّى به نام «اسلام و آزادى بردگان» و همچنين در «تفسير نمونه» «1» به طور مشروح بيان كرده است؛ ليكن به مجال بحث اجمالًا به آن مى پردازيم.

آزادى بردگان يكى از اهداف مهم دين نجاتبخش اسلام بود و اين كار به تدريج و با گذشت زمان محقّق شد؛ ولى بايد توجّه داشت كه اگر مسئله ناهنجارى در يك جامعه ريشه بدواند و مدّتها بدان عمل شود، نمى توان در مدّت كوتاه آن را ريشه كن نمود، بلكه براى از بين بردن آن بايد تدريجاً اقداماتى نمود، در غير اين صورت مشكلات عظيمى را به بار خواهد آورد.

اگر پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله، در ابتداى ظهور اسلام، برده دارى را به يكباره لغو مى كرد و مسلمانان برده هاى فاقد ثروت و سرمايه را آزاد كرده، از خانه هاى خود مى راندند، مشكلات مختلفى پديد مى آمد؛ به گونه اى كه بسيارى از آنان از گرسنگى مى مردند و يا برخى از آنها مرتكب گناهان مهم اجتماعى همچون سرقت، زنا، لواط و مانند آن مى شدند و خلاصه شيرازه جامعه را بر هم مى زدند؛ بنابراين آزادى يك باره بردگان، كار صحيحى نبوده است.

بدين جهت، اسلام برنامه آزادى تدريجى آنها را پايه گذارى كرده تا بردگان به

______________________________

(1)- اين بحث در مجلدهاى مختلف تفسير نمونه مطرح شده است؛ ولى عمده آن در جلد 21،

صفحه 412 به بعد آمده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 352

تدريج آزاد گرديده، جذب جامعه اسلامى شوند.

از اين رو، اسلام ابتدا سرچشمه هاى بردگى را در آينده بست تا از آن به بعد برده هاى جديدى گرفته نشوند. تنها يك راه برده گيرى باقى ماند كه آن هم اسراى جنگى بودند. در اين مورد نيز اسلام آن را قابل تبديل با چيزهاى ديگرى دانست؛ يعنى به مسلمانان اجازه داده شد كه اسيران جنگى را- مجّانى يا غير مجّانى- آزاد كنند. از سوى ديگر، بر آزادى بردگان تأكيد و سفارش كرد و براى آن ثواب و اجرهاى فراوانى بيان كرد. «1» بدين صورت بود كه مسلمانان به آزادى بردگان تشويق شدند.

به همين منظور، در برخى از روايات آمده است كه حضرت على عليه السلام از راه درآمدهايى كه از دست رنج خويش به دست مى آورد، يك هزار برده را آزاد كرد «اعْتَقَ الْفَ عَبْدٍ مِنْ كَدِّ يَدِه» «2».

در روايت ديگرى آمده است كه: يكى از كنيزان امام حسن عليه السلام شاخه گلى به آن حضرت داد حضرت آن گل را بوئيد و فرمود: «انْتِ حُرَّةٌ لِوَجْهِ اللَّه؛ تو را در راه خدا آزاد كردم». شخصى گفت: آقا! به خاطر يك گل برده اى را آزاد كرديد! حضرت فرمود: «ادَّبَنَا اللَّهُ تَعالى خداوند ما را چنين تعليم داده است». «3»

همچنين اسلام براى آزادى مطلق بردگان، كفّاره بسيارى از گناهان را آزادى آنها اعلام كرده است.

مثل اينكه اگر شخصى عمداً روزه خود را باطل كند، علاوه بر قضا بايد كفّاره اى نيز بپردازد. يكى از چيزهايى كه به عنوان كفّاره مطرح شده است، آزادى يك برده در راه خداوند است و يا در مورد

تخلّف از قسم، عهد و نذر نيز آزادى برده يكى از كفّارات معيّن شده است.

______________________________

(1)- به كتاب وسايل الشيعه، جلد 16، ابواب العتق، باب اوّل مراجعه كنيد.

(2)- بحار الانوار، جلد 41، صفحه 43.

(3)- مسند الامام المجتبى عليه السلام صفحه 702.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 353

بدين ترتيب با برنامه دقيق اسلام، آزادى تدريجى بردگان تحقّق يافت؛ يعنى صدها سال قبل اين اينكه دنيا اعلاميه آزادى بردگان را صادر كند، اسلام برنامه آزادى تدريجى آنها را طرّاحى و عملى ساخت.

در توجيه جنايات خود صريحاً مى گويند: اين جنايات مقتضى منافع ماست؛ اگر جنگ و خونريزى و كشت و كشتار و اختلاف

______________________________

(1)- بحار الانوار، جلد 70، صفحه 137.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 354

و تفرقه نباشد، كارخانه هاى اسلحه سازى ما تعطيل مى شود. آيا اين بت پرستى نيست؟

آيا اينان اسير و برده پول و ثروت نيستند؟!

اشخاصى هستند كه اگر تجمّلات زندگى آنها مهيّا نباشد، عزا مى گيرند! اينها اسير واقعى هستند.

آيه 33.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 355

است از آنچه اينان مرا به سوى آن مى خوانند».

خدايا! اين زنان آلوده مرا به اسارت هوى و هوس دعوت مى كنند؛ ولى من دوست دارم كه آزاد باشم اگرچه اين آزادى از شهوات در پشت ميله هاى زندان به دست آيد. پشت ميله هاى زندان نزد من خوشايندتر است از اسارت نفس سركش! ولى اى خداى بزرگ از اين امتحان سخت به تنهايى برنمى آيم و محتاج كمك و عنايت تو هستم؛ كمكم كن! اگر دستم را نگيرى در دام آنان گرفتار خواهم شد.

خداوند به يوسف آزاده كمك كرد و آزادى را در پشت ميله هاى زندان به او عنايت كرد اين آزادمرد، به زندان رفت؛ ولى زندانى توأم با سربلندى و افتخار، زندانى كه مقدّمه حكومت و سلطنت و اثبات پاكدامنى آن حضرت گرديد.

اگر حضرت يوسف عليه السلام به زندان نمى رفت، تعبير خواب پيش نمى آمد؛ اگر تعبير خواب پيش نمى آمد، از اتّهامات مبرّى نمى گشت و مقرّب درگاه سلطان نمى شد و عاقبت به حكومت دست نمى يافت.

پروردگارا! ما همه به نوعى اسير هوى و هوس و شهوات هستيم؛ ولى دوست داريم از اين بردگى نجات يابيم. تو خود به ما كمك كن تا رهايى يابيم!

ساليانى سكوت و خانه نشينى به حكومت ظاهرى رسيده است. اكنون زمامدار پرقدرت مسلمانان است. برادرش عقيل- كه فردى عائله مند و فقير است- از مدينه به سوى مركز حكومت، كوفه، حركت مى كند تا سهم بيشترى از بيت المال نصيبش گردد حضرت سفره غذا را بر روى پشت بام مى اندازد؛ اما اين سفره مانند ساير سفره هاست و هيچ شباهتى با سفره هاى رنگين پادشاهان و اميران ندارد. بدين جهت، عقيل غذائى نمى خورد و به برادر خود مى گويد: «اين غذاها با معده من سازگار نيست»! مشكل مرا حل كن تا به مدينه برگردم.

حضرت على عليه السلام فرمود: «برادر بازار كوفه از اينجا پيداست. درون مغازه ها اشياى قيمتى و ارزشمند فراوانى است. بيا هر دو به بازار برويم و مغازه اى را سرقت كنيم و شما هر چقدر مى خواهى بردار!

عقيل گفت: «برادرجان مگر ما دزد و سارق هستيم كه دست به چنين كارى بزنيم»؟!

على عليه السلام فرمود: «مگر پرداختن وجه اضافى از بيت المال به تو دزدى نيست»؟!

على آزاده به برادرش پيشنهاد ديگرى مى دهد و مى فرمايد: «شنيدم قافله اى به سوى كوفه مى آيد. هر دو با شمشيرهاى برهنه در كمين كاروان مى مانيم و ناگهان بر آنان يورش مى بريم؛ تو آنچه نياز دارى از كاروان بردار»!

عقيل گفت: «برادرجان مگر ما راهزن هستيم كه دست به چنين كارى بزنيم»!

على عليه السلام فرمود: «پرداخت از بيت المال نيز نوعى دزدى و سرقت است، پس چرا مرا به آن مى خوانى»؟! «1»

سپس على عليه السلام آهن گداخته اى را نزديك دست برادر برد- كه شرح آن در

______________________________

(1)- بحار الانوار؛ جلد 9 (چاپ تبريز)، صفحه 613، (به نقل از داستان راستان، جلد اوّل، صفحه 130، داستان 38).

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 357

مباحث گذشته

بيان شد- عقيل كه ديد اين فرمانرواى آزاده راضى نيست لحظه اى از خطّ عدالت خارج شود. برخاست و رفت.

در طول تاريخ عالم بشريت كجا سراغ داريد كه برادرى قدرتمند و اختياردار خزانه كشور، براى حفظ عدالت اين گونه با برادرش رفتار كند!

خدايا به مسئولين ما توفيق ده كه همانند امير آزادگان، آزاده باشند و همواره «ضوابط» را بر «روابط» مقدّم بدارند.

***

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 359

گفتن را از دست داده است؛ ولى به كسانى كه از بدوِ تولّد از اين نعمت بزرگ الهى محروم بوده اند، «ابكم» مى گويند.

برخى از اهل لغت نيز علاوه بر مطلب مذكور گفته اند: «ابكم به انسان گنگ مادرزادى گفته مى شود كه گنگى او سرچشمه اش ضعف قواى عقلانى و عقب ماندگى ذهنى او باشد». بنابراين، «ابكم» كسى است كه مغز ناتوانى دارد و بر اثر آن گنگ و لال به دنيا آمده است، كه قرآن شخص مشرك را گنگ مادرزاد مى شناساند.

2- «لا يَقْدِرُ عَلى شَىْ ءٍ»؛ دومين ويژگى اين انسان، اين است كه توانايى بر هيچ چيز ندارد؛ هم از نظر جسمى و هم از نظر روحى ضعيف و ناتوان است.

3- «وَ هُوَ كَلٌّ عَلى مَوْليهُ»؛ ويژگى ديگر چنين انسانى، عدم استقلال و سربار بودن اوست؛ يعنى اين برده سربار مولايش است. معمولًا، برده داران بردگان خود را براى حل مشكلات خود نگهدارى مى كنند؛ ولى برده مورد مثال نه تنها كار توليدى و خدماتى انجام نمى دهد، بلكه تنها مصرف كننده و سربار مولاى خويش است.

4- از عبارت بالا درمى يابيم كه چنين شخصى برده است و انسان آزاد نيست.

به عبارتى، او تعلّق به ديگرى دارد و از خود هيچ گونه اختيارى ندارد.

5- «ايْنَما يُوَجِّهْهُ لَايأتِ بِخَيْرٍ»؛ آخرين ويژگى او، اين است كه در پى هر كارى برود شكست خورده و ناكام برمى گردد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 361

بنابراين، شخص مشرك به فردى مى ماند كه:

1- برده است و فاقد اختيار؛

2- گنگ و لال است آن هم گنگ مادرزاد؛

3- قدرت بر انجام هيچ كارى ندارد؛

4- سربار مولاى خويش است؛

5- در همه كارهاى خود شكست خورده و ناكام است.

هَلْ يَسْتَوى هُوَ وَ مَنْ ...: آيا چنان انسانى با ويژگى هاى

پنجگانه اى كه ذكر شد، با انسانى كه شرح صفات او خواهد آمد، مساوى است؟

انسان ديگر (مؤمن) كه به توصيف آن خواهيم پرداخت داراى دو ويژگى ممتاز و بارز است:

1- «يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ»؛ نخستين ويژگى انسان دوم اين است كه همواره به عدالت و قِسط امر مى كند؛ اين انسان نه تنها خود عادل است و به عدالت عمل مى كند، بلكه ديگران و جامعه را نيز به عدالت فرامى خواند؛ يعنى شخصيّتى است داراى مديريّت و فرماندهى. بدين جهت، مردم را با امر و نهى به عدالت دعوت مى كند.

2- «وَ هُوَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ»؛ اين انسان علاوه بر آن كه عادل است و ديگران را نيز بدين كيش مى خواند، بر جادّه مستقيم و صاف قدم مى گذارد.

عدّه اى خواهان تحقّق عدالت در جامعه هستند؛ امّا چون از راه صحيح و راست وارد نمى شوند، تئورى عدالت خواهانه آنها سر از ظلم و بيداد درمى آورد.

شايد بتوان در ميان كمونيست ها چنين افرادى را يافت كه واقعاً خواهان اجراى عدالت باشند؛ ليكن چون راه كج و ناصحيحى را براى تحقّق اين امر انتخاب كرده اند، پس از هفتاد سال تبليغِ كمونيست، سر از ظلم ها و جنايات زياد و بى سابقه اى درآوردند.

بنابراين، مثل مؤمن، مَثَل انسان عادل و عدالت خواه است كه بر راه راست مى

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 362

رود و مثل كافر و مشرك، مثل برده گنگِ فاقد اختيار و ... است.

آيا مؤمن و مشرك مساوى هستند؟ بى شك احدى عدم مساوات اين دو را انكار نكرده است.

شرك، اين بلاى خانمان سوز، شاخه هاى فراوان و اقسام مختلفى دارد.

از اين رو، قرآن مجيد مى فرمايد: «وَ ما يُؤْمِنُ اكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ الَّا وَ هُمْ مُشْرِكُونَ؛ و بيشتر آنها كه مدّعى ايمان به خدا هستند، مشركند» «1».

آرى؛ اكثر كسانى كه از ايمان سخن مى گويند، رگه هايى از شرك در اعتقادات آنها يافت مى شود.

كسى كه ثروتى مى اندوزد و سرمايه بزرگى براى خود تهيّه مى كند، هنگامى كه به او گفته مى شود: تمام اين ثروت از آن تو نيست؛ زيرا تو امانتدار اين مال هستى، پس بنا بر نصّ قرآن نصيب مستمندان را بپرداز. «وَ انْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلِفينَ

______________________________

(1)- سوره يوسف، آيه 106. در ذيل اين آيه شريفه روايت زيبايى از امام باقر- عليه السلام- وارد شده است. آن حضرت در اين روايت مى فرمايند: «شركى كه در اين آيه به آن اشاره شده است، مثل اين است كه شخصى بگويد: «اگر فلان كس نبود، من نابود مى شدم» يا بگويد: «اگر فلانى به دادم نمى رسيد، فلان مصيبت و گرفتارى دامن گيرم مى شد» يا بگويد: «اگر فلان كس نبود، خانواده ام را از دست مى دادم»؛ چون چنين اشخاصى براى خداوند در روزى دادن و دفاع و نگهدارى بندگان در ملك و حكومت او شريك قرار داده است. به ميزان الحكمه، باب 1992، حديث 9308 رجوع كنيد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 363

فيهِ؛ از آنچه شما را جانشين و نماينده (خود) در آن قرار داده انفاق كنيد» «1».

او در جواب مى گويد: بچه هاى كوچك دارم، دخترانى دارم كه در شُرف ازدواجند، بايد براى آنها جهيزيّه تهيه كنم؛ پسران دانشگاهى دارم، مخارج آنها سنگين است و ... اين فرد مسلمان در واقع مشرك است؛ زيرا او رازقيّت

خداوند را به طور كامل قبول ندارد و توحيد رازقيّت او ناقص است وگرنه همان خدايى كه اين بچّه ها را در رحم مادر حفظ كرد و نيازهاى آنها را برآورده نمود، قدرت دارد در اين دنيا نيز آنها را كمك كند.

يا افراد رياكارى كه دست به تظاهر مى زنند و براى كسب آبرو و اعتبار و عزّت اعمال عبادى خود را براى مردم انجام مى دهند، در حقيقت به نوعى از شرك گرفتار هستند وگرنه طبق صريح آيه قرآن عزّت و ذلّت به دست خداست «2» نه مردمى كه خود سراسر محتاج و نيازمند هستند.

انسان مشرك، پيوسته درمانده، ناتوان، ضعيف، شكست خورده و تنهاست؛ امّا مؤمنِ موحّد و خداپرستى كه عدالت خواه است و در راه مستقيم حركت مى كند همواره خداوند با اوست.

از اين رو، خداوند در سوره غافر آيه 51 مى فرمايد: «انَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذينَ آمَنُوا فِى الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يَوْمَ يَقُومُ الْاشْهادْ»؛ ما به يقين پيامبران خود و كسانى را كه ايمان آورده اند، در زندگى دنيا و [در آخرت ، روزى كه گواهان به پا مى خيزند يارى مى دهيم.

همچنين در آيه 30 سوره مباركه فصّلت نيز مى فرمايد: «انَّ الَّذينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلآئِكَةُ الَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ ابْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِى كُنْتُمْ تُوعَدُونَ»؛ به يقين كسانى كه گفتند: «پروردگار ما خداوند يگانه است»،

______________________________

(1)- سوره حديد، آيه 7.

(2)- سوره آل عمران، آيه 26.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 364

سپس استقامت كردند، فرشتگان بر آنان نازل مى شوند كه: «نترسيد و غمگين مباشيد، و بشارت باد بر شما به آن بهشتى كه به شما وعده داده شده است!

بر اساس اين آيه شريفه خداوند به وسيله

فرشتگان به مؤمنان كمك مى رساند.

بنابراين، در دنياى امروز نيز شرك و بت پرستى- كه منشأ مفاسد فراوانى است- وجود دارد و داراى شاخه هاى فراوانى است كه مؤمنان بايد خود را از آن مبرّا كنند.

از جمله آياتى، كه مفسّران آن را درباره على عليه السلام بيان كرده اند، آيه مثل است؛ بنابر روايتى كه از طرق اهلبيت عليهم السلام نقل شده است منظور از «مَنْ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ» حضرت على بن ابي طالب و امامان معصوم عليهم السلام هستند «1».

البتّه اين بدان معنا نيست كه ديگران مشمول آيه نيستند، بلكه مفهوم آن اين است كه حضرت امير و ديگر ائمه عليهم السلام بارزترين مصاديق آن هستند. «2» آرى؛ عدالت على عليه السلام آن چنان عالم گير شد كه نه تنها على عليه السلام در قلب و دل مسلمانان بلكه بر قلب همه انسان هاى آزاده حكومت كرد.

از اين رو، يكى از نويسندگان مسيحى به نام «ميخائيل نعيمه» مى گويد: «على تنها متعلّق به مسلمانان نيست؛ بلكه ما مسيحيان نيز على را دوست داريم».

اگر على تنها متعلّق به مسلمانان بود، چرا نويسنده معروف مسيحى «جرج جرداق» كتاب عاشقانه «صوت العدالة الانسانيّة؛ بانك عدالت جهان بشريّت» را درباره حضرت على نوشت؟ او همچون عاشقى با على رفتار مى كند؛ عاشق فكر على؛ عاشق عدالت على؛ عاشق قلم على؛ عاشق رفتار و كردار على؛ عاشق تقواى على و گويا همين شخص است كه درباره حضرت امير عليه السلام مى گويد: «اى

______________________________

(1)- تفسير نمونه، جلد 11، صفحه 332.

(2)- بدين جهت در تفسير مجمع البيان، جلد 6، صفحه 375 نقل شده است كه مراد، حمزه و عثمان بن مظعون مى باشند.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1،

ص: 365

دنيا! چه مى شد كه تمام قدرت و توانت را جمع مى كردى تا در هر قرنى، مردى همچون على را به جامعه بشريّت به ارمغان مى آوردى؛ ولى افسوس كه توانايى اين كار را ندارى».

درباره عدالت آن حضرت مطالب فراوانى وجود دارد كه برخى از آنها بخاطر مشهور بودنش مورد توجه دقيق قرار نمى گيرد.

در نهج البلاغه آن حضرت، بسيارى از خطبه ها و نامه هاى آن حكايت از عدالت على عليه السلام دارند. از جمله آنها، داستان معروف و مشهور عقيل است كه در اين مباحث اشاره شده و گفته شده است كه در طول تاريخ بشريّت سابقه ندارد چنين حاكم متقدرى با برادر خويش اين گونه به عدالت رفتار كند.

در همين خطبه، داستان اشعث بن قيس منافق آمده است؛ فردى كه منشأ بسيارى از اختلافات، تحريكات، خرابكارى ها و توطئه ها در عصر حكومت على عليه السلام است. اين انسانِ منافقِ مطرود، در مورد قطعه زمينى با مسلمانى به مخاصمه نشست؛ پرونده آنان به دست اسوه عدالت، على عليه السلام، قرار گرفت.

على عليه السلام مى گويد: شب هنگام صداى در منزل را شنيدم. در را باز كردم. اشعث بن قيس منافق را در حالى ديدم كه ظرفى از حلوا- كه روى آن را با پارچه اى پوشيده بود- در دست داشت. نگاهى به قيافه او كردم و گفتم: «اين چيست؟ آيا رشوه است؟ يا صدقه است؟ و يا زكات؟ هر سه بر ما حرام است؛ اما رشوه كه بر همه قضات حرام است و اما زكات و صدقه كه بر فرزندان پيامبر و خاندان او حرام است». «1»

اشعثِ منافقِ هزار رنگ، چهره حق به جانبى گرفت و باطل خود را- همان گونه

كه شيوه همه اهل باطل است- در لباس حق پوشانيد و گفت:

______________________________

(1)- لازم به تذكّر است كه صدقات واجب (يعنى زكات مال و فطره) بر سادات گرامى حرام است، امّا مصرف صدقات مستحبّى براى آن بزرگواران ممنوع و حرام نيست.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 366

«هيچكدام يا على! بلكه هديه است كه هر مسلمانى حق دارد براى مسلمانى ديگر ببرد و ردّ آن صحيح نيست» «1».

حضرت امير نگاه پرمعنا و پر اسرارى به او كرد و از پشت چهره حق به جانب، ماهيّت و قيافه حقيقى او را ديد و فرمود: «عزاداران بر مرگ تو اشك بريزند! تو آمدى در اين دل شب، مرا به وسيله دين و در لباس دين فريب دهى! لباس حق بر بدن باطل پوشانده اى تا حق را بر من مشتبه نمايى! اشعث تو مرا مى شناسى؟ بگذار خودم را معرفى كنم!

«وَ اللَّهِ لَوْ اعْطَيْتُ الْاقاليمَ السَّبْعِ بِما تَحْتَ افْلاكِها عَلى انْ اعْصَى اللَّهَ فى نَمْلَةٍ اسْلُبْها جَذَبَ شَعيرَةٍ ما فَعَلْتُهُ». به خدا قسم اگر تمام آسمان و زمين (تمام جهان هستى) را به من بدهند (يعنى بزرگترين رشوه كه تا كنون به هيچ كس داده نشده است) تا بر مورچه اى ظلم كنم و پوست جويى را به ظلم از دهانش بگيرم، به خدا قسم چنين كارى را نخواهم كرد؛ زيرا من مى دانم همه اينها نابود مى شود و على را با اين نعمت هاى فانى و ناپايدار چه كار! اشعث مى خواهى بدانى دنيا در نظر على چقدر ارزش دارد؟! به خدا قسم اين دنيا در نظر على مانند برگ نيم جويده اى در دهان ملخ است»! «2».

آرى؛ تمام دنيا كه اين همه جنايات براى رسيدن به

جزئى از مال و منال آن صورت مى گيرد، در نظر على از برگ جويده شده اى بى ارزش تر است!

«تو به تاريكى على را ديده اى زين سبب غيرى بر او بگزيده اى»

ما شيعيان و پيروان على بايد به خود بنگريم كه از عدالت على چه مقدار درس گرفته ايم. آيا قدمى در اين راه برداشته ايم يا تنها به زبان شيعه او هستيم؟ بى شك

______________________________

(1)- اين سخن اشاره به روايات فراوانى است كه مى گويد: هديه را هرچند بى ارزش و از ناحيه شخص بى بضاعتى باشد بپذيريد، براى آگاهى بيشتر به ميزان الحكمه، باب 4009 رجوع كنيد.

(2)- نهج البلاغه، خطبه 224.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 367

اگر در پى سعادت و رستگارى هستيم، بايد آن را از گذر عدالت على عليه السلام جستجو كنيم و پيوسته مهر او را در دل داشته باشيم كه شاعر چه زيبا سروده است:

گر منزل افلاك شود منزل تواز كوثر اگر سرشته باشد گل تو

چون مهر على نباشد اندر دل تومسكين تو و سعى هاى بى حاصل تو

***

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 369

را با اين وسيله آزمايش مى كند؛ و به يقين روز قيامت، آنچه را در آن اختلاف داشتيد، براى شما روشن مى سازد!

دورنماى بحث

در آغاز اسلام كه مسلمانان در اقليّت و دشمنان و مشركان در اكثريّت بودند، برخى از جوانان شيفته پيامبر شده، به آن حضرت ايمان مى آوردند؛ ولى آنها تحت فشار خانواده، دوستان، آشنايان و جامعه مشرك قرار مى گرفتند «1»، در اين

______________________________

(1)- ما كه اكنون از نعمت بزرگ و بى بديل اسلام برخورداريم، بايد قدردان پدران و مادران خود باشيم كه در آغاز اسلام را پذيرفتند و ما در جامعه و خانواده اى مسلمان متولّد شديم و اسلام را پذيرفتيم.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 370

مرحله برخى همانند ابوذرها، بلال ها و عمّارها مستحكم و پايدار بودند و حتّى در راه عقيده خود جان مى باختند. ولى برخى از تازه مسلمانان سست بودند و طاقت تحقيرها، سرزنش ها و اعتراضات اطرافيان را- كه اكثريّت جامعه را تشكيل مى دادند نداشتند و پس از پشت سر گذاشتن مراحل سخت اسلام و ايمان مرتد گشته، دوباره به صف مشركان مى پيوستند. آيه فوق درباره اين دسته از تازه مسلمانان سست ايمان نازل شده است.

سفيه و أبله چه بوده است، اختلاف است. برخى او را «رايطه» ناميده اند. بعضى معتقدند كه نامش «ربطه» بوده است و عدّه اى نيز بر اين عقيده اند كه او را «رابطه» مى خواندند؛ ولى به هر حال، اين زن در زمان جاهليّت زندگى مى كرد و بسيار ابله و نادان بود. به همين جهت، عرب او را «حمقاء» نيز ناميده است.

كار احمقانه اين زن متمكّن ابله، اين بود كه هر روز صبح مقدارى پشم آماده مى كرد؛ سپس كنيزهايش را مى خواند تا اين پشم ها را بتابند و با آن طنابى بسازند.

آنها با زحمت فراوان اين كار را انجام مى دادند. به هنگام ظهر ناهار مى خوردند؛ پس از صرف ناهار دوباره آن زن، كنيزان خود را فرامى خواند تا اين ريسمان

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 371

تابيده شده را واتابند و دوباره تبديل به پشم كنند، آنها نيز چنين مى كردند. روز بعد دوباره صبح هنگام پشم ها را طناب و عصرگاهان طناب تابيده را تبديل به پشم مى كردند و اين داستان احمقانه هر روز تكرار مى شد.

قرآن مجيد در اين آيه شريفه به تازه مسلمانان سست ايمان هشدار مى دهد كه مانند آن زن احمق عمل نكنند و از دين و ايمان خود باز نگردند.

تَتَّخِذُونَ ايْمانُكُمْ دَخَلًا بَيْنَكُمْ اى تازه مسلمانان! اى سست ايمانان! سوگند و پيمان خود را وسيله خيانت و فساد قرار ندهيد و در بيعت با خداى خويش تقلّب نكنيد.

انْ تَكُونَ امَّةٌ هِىَ ارْبى مِنْ امَّةٍ: شما تنها به اين دليل كه مشركان در اكثريّت هستند و مسلمانان در اقليّت، براى پيمان شكنى با پيامبر خدا اين را بهانه قرار ندهيد كه اين عذر و بهانه شما پذيرفته نيست، بلكه بايد به پيمانتان وفادار باشيد.

انَّما يَبْلُوكُمُ اللَّهُ

بِه: كثرت دشمن و قلّت مسلمانان، عذر بازگشت به كفر نيست، بلكه اين خود نوعى امتحان الهى براى مسلمانان و مؤمنان است. سعى كنيد در اين امتحان پيروز و سربلند باشيد.

وَ لَيُبَيِّنُنَّ لَكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ ما كُنْتُمْ فيهِ تَخْتَلِفُونَ: بى شك در روز قيامت خداوند تمام اختلافات را برطرف مى سازد و حقايق ظاهر مى شود، و حتّى كافران و مشركان افسوس مى خورند كه چرا ايمان نياوردند.

اين مثل، مثل بسيار زيبا، رسا، جالب و جاذبى است و هشدارباشى است براى مسلمانانى كه طناب ايمان خود را محكم تابيده اند و با زحمت فراوان آن را به اتمام رسانيده اند تا مبادا پس از اين همه زحمت با روى آوردن به شرك آن را هدر دهند.

پشمِ بى مصرفِ سست را مقاوم مى كند، اتّحاد رشته هاى پشم است. آرى؛ پس از اينكه اين رشته ها دست به دست هم دادند و همديگر را در آغوش گرفتند و پيمان اتّحاد و هماهنگى بستند و دست از تشتّت و اختلاف برداشتند، منشأ خيرات فراوانى مى گردند. و اين به انسان مى آموزد كه وجود تو هم استعدادهاى بالقوّه فراوانى دارد، اگر تابيده شود محكم مى شود و پيام آور محصولات تازه و مفيدى؛ چون تصميم، اراده، وحدت كلمه، ايمان، توكّل به خدا و مانند آن خواهد شد.

از اين رو، قرآن مجيد مى فرمايد: شما به وسيله ايمان تابيده شده ايد، انسان عاقل دوباره طناب ايمان خود را وانمى تابد!

اين تشبيه بسيار زيبا، جالب و پرمعنا در كلام حضرت زينب عليها السلام نيز آمده است در آن هنگام كه حضرت زينب به دروازه كوفه رسيد در يك سخنرانى آتشين مردم را مورد خطاب قرار داده، فرمود: «انَّما مَثَلُكمْ كَمَثَلِ الَّتى نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ...»؛ مَثَل شما مردم بى وفا و پيمان شكن كوفه، مثل آن زن احمق و أبله و نادانى

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 373

است كه ريسمان تابيده محكم خود را از هم گسيخته مى سازد. «1» شما، هم با على عليه السلام بيعت كرديد و هم با نماينده امام حسين عليه السلام، مسلم بن عقيل، رشته پيمان را محكم كرديد؛ ولى هنگامى كه ابن زياد آمد، با چند وعده و وعيد و ايجاد رعب و وحشت، پيمان خود را شكستيد و معلوم شد كه تمام آن دعوت ها و بيعت ها و اعلان وفادارى ها جز حقّه بازى چيزى نبوده است، و اكنون هم با ديدن سر حسين بن على عليهما السلام گريه مى كنيد؛ هم مى كشيد

و هم عزادارى مى كنيد!

كسانى كه با ادبيّات عرب آشنا هستند، درمى يابند كه اين خطبه چقدر ارزشمند است. به عقيده ما حضرت زينب عليها السلام از بازار آشفته كوفه دست گشود و پايه هاى تخت و تاج حكومت يزيد را در شام به لرزه درآورد و مقدّمه سرنگونى بنى اميّه و انقلاب ها و شورش هاى بعدى را فراهم كرد.

پيمان ها پايبند هستند و حتّى در زمان جاهليّت نيز چنين بوده است و بت پرستان نيز به پيمان هاى خود وفادار مى ماندند. بنابراين، لازم است مسلمانان در پيمانهاى خود با خدا و مردم وفادار بمانند.

3- امام باقر عليه السلام در روايت زيبايى مى فرمايد: «ثَلاثٌ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِاحَدٍ فيهِنَّ رُخْصَةٌ: اداءُ الْأَمانَةِ الَى الْبَرِّ وَ الْفاجِرِ وَ الْوَفاءُ بِالْعَهْدِ لِلْبَرِّ وَ الْفاجِرِ وَ بَرُّ الْوالِدَيْنِ بَرَّيْنِ كانا اوْ فاجِرَيْنِ»؛ سه چيز است كه خداوند- عزّ و جلّ- به هيچ شخصى اجازه تخلّف از آن را نداده است:

1- اداى امانت به صاحبش چه صاحب آن نيكوكار باشد و چه فاسق.

2- وفاى به عهد و پيمان نسبت به فاسق و مؤمن.

3- نيكى به پدر و مادر چه صالح باشند و چه فاجر. «2»

بنابراين، بر اساس آيات و روايات وفاى به عهد در سرلوحه همه امور قرار

______________________________

(1)- پس از گذشت بيش از هزار سال از اين عهدنامه، هنوز بويى از كهنگى در آن ديده نمى شود. گويى اين نامه ديروز نوشته شده است! در حالى كه بهترين آثار فكرى بشر با گذشت زمان كهنه مى شود، حتّى اگر تراوش مغزهاى استثنايى چون مغز سعدى و بو على سينا باشد و ظاهراً علّت اين امر اين است كه، سخنان على «عليه السلام» از قلبى سرچشمه گرفته است كه با علم خدا پيوند دارد و از آنجا كه علم خداوند كهنه نمى شود، اين سخنان نيز كهنه نمى گردد.

(2)- اصول كافى، كتاب الايمان و الكفر، باب البر بالوالدين، حديث 15.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 375

دارد، و چنانچه بنده اى بخواهد خداوند خواسته هايش را مورد اجابت قرار دهد، بايد به پيمان با خداى خويش وفادار باشد.

گرت هواست

كه معشوق نگسلد پيوندنگاهدار سر رشته تا نگهدارد

***

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 377

انجام نخواهد شد و خلاصه، هيچ چيز در يك محيط ناامن به درستى انجام نمى گيرد.

ملّت بزرگوار ايران زمان دفاع مقدّس «2» را فراموش نخواهند كرد كه به هنگام جنگ، وقتى كه تجاوز دشمن بعثى به شهرها كشيده شد، گاهى به هنگام نماز صداى آژير خطر كشيده مى شد يا به هنگام خوردن سحرى يا افطارى آژير خطر پيام ناامنى مى داد، در اين وضعيّت ناامن انسان حالى براى عبادت پيدا نمى كرد و متوجّه نمى شد كه چگونه تكاليفش را انجام مى دهد. بنابراين، مسئله امنيّت ارزش ويژه اى دارد كه همه چيز حتّى عبادت در سايه آن امكان پذير است.

هنگامى كه حضرت ابراهيم عليه السلام به سرزمين خشك و سوزان مكّه قدم نهاد و در ميان آن كوههاى خشن، خانه خدا را بنا نمود، براى آن شهر و اهل آن، دست به

______________________________

(1)- «قريه» در استعمالات قرآن مجيد به معناى روستا نيست، بلكه مطلق جاى آباد است؛ اعم از اين كه روستا باشد، يا شهر كوچك، و يا شهر بزرگ. بدين جهت، در زمان حضرت يوسف عليه السلام به پايتخت مصر نيز قريه گفته شده است.

(2)- جنگ ناخواسته حكومت بعثى عراق عليه ايران و دفاع مقدّس شيرمردان ايران اسلامى از سال 1359، دو سال پس از پيروزى انقلاب شكوهمند اسلامى، شروع شد و هشت سال طول كشيد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 379

دعا بلند كرد كه خداوند در آيه 126 سوره بقره، دعاى خليل خود را چنين نقل مى كند: «رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ اهْلَهُ مِنَ الَّثمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ»؛ پروردگارا! اين سرزمين را شهر امنى قرار ده؛ و اهل آن را- كه به خدا و

روز قيامت، ايمان آورده اند- از ثمرات گوناگون، روزى ده.

در اين جملات نورانى نيز ابراهيم خليل اوّلين دعايى كه براى اهل مكّه دارد تقاضاى امنيّت آن است. در دين مقدّس اسلام بزرگترين و شديدترين مجازات ها براى كسانى است كه امنيّت جامعه را بر هم مى زنند. از اين رو، براى «محارب»، يعنى كسى كه سلب امنيّت عمومى مى كند، مجازات شديدى در نظر گرفته شده است كه گاهى به اعدام مى رسد.

دزدان مسلّح- چه با اسلحه گرم و چه با اسلحه سرد- محارب هستند و بايد به أشدّ مجازات برسند؛ همان گونه كه كسانى كه منطقه وسيعى را ناامن مى كنند «مفسد فى الارض» هستند و مجازات آنها اعدام است. «1»

2- «مُطْمَئِنَّةً»؛ ممكن است يك شهر آباد امنيّت داشته باشد؛ ليكن امنيّت آن متزلزل و ناپايدار باشد، و نيز ممكن است امنيّت پيوسته با ثبات و دوام است؛ آبادى امنى كه در اين آيه شريفه بدان اشاره شده است، امنيّت آن پايدار و با ثبات است.

3- «يَاْتيها رِزْقُها رَغَداً مِنْ كُلِّ مَكانً»؛ همان گونه كه گذشت همه چيز در سايه امنيّت امكان پذير است؛ حتّى يك اقتصاد سالم و قوى. در اين آبادى كه امنيّت آن پايدار است، اقتصاد سالم و مفيدى وجود دارد كه از هر سوى روزى مردم آن فرامى رسد.

4- «وَ لَقَدْ جائَتْ رَسُولٌ مِنْهُمْ»؛ خداوند حكيم در كنار نعمت هاى مادّى

______________________________

(1)- مشروح حدّ شرعى محارب و مفسد فى الارض را در كتاب جواهر الكلام، جلد 41، صفحه 564 به بعد مطالعه فرمائيد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 380

(امنيّت پايدار و اقتصاد سالم و قوى) نعمت معنوى نيز به آنان عنايت كرده است و آن پيامبرى معصوم و آگاه از

خود آنهاست تا تعليمات و دانش آنها را تكميل گرداند.

مردم اين آبادى- كه اين چهار ويژگى را دارند- در آسايش زندگى مى كنند؛ ليكن سپاس اين همه نعمت الهى را نمى گويند.

فَكَفَرْتَ بِانْعُمِ اللَّهِ فَاذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ: آرى؛ مردم چنين قريه اى به جاى شكرگزارى، كفران نعمت كردند؛ نعمت هاى الهى سبب تكبّر، غرور و خودخواهى آنها گرديد. آنان به جاى استفاده صحيح از نِعَم الهى ظلم و ستم كردند و نتيجه اين ناسپاسى عذاب الهى بود، خداوند طعم تلخ ناامنى و گرسنگى را به آنها چشاند، به گونه اى كه امنيّت رفت و ناامنى آمد و دزدان، غارتگران، اراذل و اوباش بر مردم مسلّط شدند و در پى تزلزل امنيّت، اقتصاد آنها نيز متزلزل شد.

پرسش: چرا در آيه تعبير به «اذاقها: به آنها چشانيد» شده است، در حالى كه اين تعبير مناسب لباس نيست، بلكه شايسته تر اين است كه بگويد: «لباس گرسنگى را بر آنها پوشانيد» نه «چشانيد». سرّ اين تعبير چيست؟

پاسخ: اينكه در آيه مثل كلمه «لباس» همراه با «اذاقها» به كار رفته است، دو نكته ظريف وجود دارد كه بدان اشاره مى شود:

الف: همان طور كه لباس سراسر بدن انسان را فرامى گيرد، در آيه مثل عذاب الهى نيز فراگير بوده، تمام آن آبادى را در بر گرفته است.

ب: درباره جمله «اذاقها» بايد توجّه داشت كه براى انسان احساس و درك چيزها مراتبى دارد:

گاهى انسان آن را از ناحيه گوش درك مى كند؛ مثل اينكه صداى آتش را مى شنود و با شنيدن صداى آتش درك مى كند كه آتش سوزى رخ داده است.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 381

و گاهى آتش را مى بيند و آن را با چشم درك مى كند كه

اين نوع درك نسبت به قبلى در مرتبه بالاترى است.

و گاهى آتش را لمس مى كند كه اين نيز نسبت به دو نوع بالا در مرحله بالاترى قرار دارد.

و گاهى انسان آن را مى چشد كه اين بالاترين درجه احساس است. علّت اينكه در آيه شريفه تعبير به «اذاقها» شده است، بدين جهت است كه بفهماند اين مردم ناسپاس، با تمام وجود طعمِ تلخِ عذابِ الهى را درك كردند.

بِما كانُوا يَصْنَعُونَ: عامل اين عذاب الهى در هر دو آيه شريفه، عمل خود مردم بيان شده است. بشر مرتكب اعمال ناهنجارى مى گردد كه عكس العمل آن اعمال دامنگير خود او مى شود اگرچه تحمّل پذيرش اين موضوع تلخ براى او مشكل است.

به عنوان مثال، اگر نظام طبقاتى در كشورى تحقّق پذيرد و فقرا و گرسنگانى در آن جامعه يافت شوند كه اغنيا و ثروتمندان به نياز آنها توجّهى نكنند، امنيّت اقتصادى اغنيا از بين مى رود و اين نيست مگر بخاطر بخل و خوددارى اغنيا از إنفاق و كمك به فقرا و نيازمندان.

از اين رو، در روايتى آمده است: «اذا بَخِلَ الْغَنِىُّ بِمَعْرُوفِهِ باعَ الْفَقيرُ آخِرَتَهُ بِدُنْياهُ»؛ هرگاه ثروتمند در كارهاى شايسته (انفاق و مانند آن) بخل ورزد، فقير آخرت خويش را به دنيايش مى فروشد. «1»

يعنى فقر، سبب دزدى و سرقت مى شود و در نتيجه موجب ناامنى جامعه مى گردد.

همچنين در روايت ديگرى آمده است: «سُوسُوا امْوالَكُمْ بِالصَّدَقَةِ؛ اموال و

______________________________

(1)- بحار الانوار، جلد 74، صفحه 417 و نهج البلاغه، كلمات قصار، كلمه 364.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 382

سرمايه خود را با صدقه در راه خدا حفظ كنيد»؛ «1» يعنى راه حفظ اموال، نگهدارى همه آن نيست، بلكه بايد قسمتى از آن

را صدقه داد تا محفوظ بماند و آتش فقر باعث نشود كه فقير دست به ناامنى جامعه بزند.

بوديم، از سلول هاى همجوار فريادهاى جگرخراشى به گوش مى رسيد، ابتدا تصوّر مى شد كه اين، نوعى شكنجه روحى جهت از بين بردن مقاومت زندانيان است؛ ولى بعداً مشخّص شد كه آن فريادهاى جگرخراش طبيعى بوده و از آنِ معتادانى است كه زندانى شده اند و زمان استعمال موادّ مخدر آنها فرارسيده است و چون دسترسى به موادّ مخدّر ندارند، اين گونه به خود مى پيچند! روشن است كه اين درد جانكاه نتيجه عمل خود آنهاست.

و اى كاش نتيجه همين بود و بس! افسوس كه گاهى نتيجه هاى بسيار وحشتناك ترى دارد، به حدّى كه گاهى از اوقات به ناموس فروشى مى رسد!

انسان هوس بازى عاشق دخترى مى شود، از هر راهى كه وارد مى شود، موفّق نمى گردد تا اينكه برادرِ آن دختر را به اعتياد مى كشاند. وقتى كه كاملًا او معتاد مى شود، جيره او را قطع مى كند. اين معتاد بى اراده كه طاقت تحمّل درد اعتياد را ندارد به دست و پاى آن انسان نما مى افتد و او مى گويد: «تنها راه رساندن مواد مخدّر به شما اين است كه خواهرت را همراهت بياورى». بدين وسيله آن انسان هوسباز به مقصود شيطانى خود مى رسد! از ماست كه بر ماست.

دشمن براى به دام انداختن جوانان كشور اسلامى ما از راههاى گوناگون، از جمله همين راه، استفاده مى كند؛ زيرا دشمن به خوبى مى داند جوانى كه مبتلا به اين مادّه خانمان سوز شود، ديگر از خود هيچ اراده و اختيارى ندارد و مى توان او را به هر كارى كشانيد.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 384

دارد كه در اين نوشتار تنها به دو نمونه از آن بسنده مى شود:

1- برخى از مفسّران معتقدند: منظور از آن «منطقه آباد»، «شهر مكّه» بوده است «1». اين شهر هم مصداق بارز امنيّت است و هم حقيقتاً، تمام نعمت ها و ميوه ها در اين شهر يافت مى شود، اگرچه خود بعضى از نعمت ها را دارا نيست؛ ليكن از هر مكان و شهر و كشورى نعمت هاى مادّى به سوى اين شهر سرازير مى گردد؛ نعمت هايى كه در جاهاى ديگر كمتر يافت مى شود.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله هنگامى كه از مكّه هجرت كرده، به مدينه آمدند، مكّه دچار خشكسالى و قحطى شد. شهرى كه داراى امنيت پايدار و نعمت هاى مختلف و دربردارنده بزرگترين نعمت، وجود پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله، بود بر اثر كفران نعمت و ناسپاسى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله هفت سال دچار قحطى، خشكسالى، گرسنگى و ناامنى گرديد. وضعيّت نامطلوب و سخت آنها به جايى رسيد كه پيامبر رحمت براى آنها از مدينه آذوقه فرستاد.

آرى؛ كفران نعمت و ناسپاسى در مقابل نعمت هاى الهى، عذاب الهى را در پى دارد و اين از سنّت هاى خداوند به شمار مى آيد. ناسپاسى در هر زمان و مكانى تكرار گردد، عذاب الهى نيز تكرار مى شود.

2- عدّه اى ديگر از اهل تفسير بر اين عقيده اند كه منظور از آن «منطقه آباد»،

______________________________

(1)- تفسير مجمع البيان، جلد 6، صفحه 390. و التبيان، جلد 6، صفحه 432.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص: 385

«شهر سبأ» بوده است. «1» اين شهر بنابر آنچه كه در سوره سبأ آمده است، سرزمين بسيار آبادى بوده است. مردم اين شهر سدّى به نام «مأرب» ساختند كه

به بركت آن، تمام شهر به يك باغ سرسبز تبديل گشت. نعمت در اين شهر آن قدر زياد بود كه هيچ مسافرى در سفرهاى خود نيازى به آذوقه نداشت؛ زيرا كافى بود كه سبدى را روى سر بگيرد و در جادّه حركت كند كه در مدّت كوتاهى سبد او از ميوه هاى درختانى كه دو طرف جادّه قرار داشت پر مى شد. اين شهر هم امنيّت پايدار داشت و هم نعمت فراوان؛ ولى مردم، راه كفران و ناسپاسى را انتخاب كردند و در مقابل اين همه نعمت ناسپاسى كردند. خداوند به چند موش صحرايى فرمان نابودى آن شهر را صادر كرد. موش ها سدّ «مأرب» را- كه يك سدّ خاكى بود- سوراخ كردند. آب كم كم از سوراخ ها بيرون آمد سوراخ ها رفته رفته بزرگتر مى شد تا اينكه در دل شب ناگهان سد شكست و تمام شهر را آب فرا گرفت، سيلاب عظيمى خروشيد و تمام قصرها، زراعت ها، خانه ها، درختان، باغ ها را نابود گردانيد. اين شهر آباد به قدرى ويران شده كه باقيمانده جمعيّت آن از شهر هجرت كردند!

در عصر و زمان ما نيز ثمره اين كفران نعمت ها و ناسپاسى ها ديده شده است.

اروپا قبل از جنگ جهانى دوم غرق در نعمت هاى فراوان بود، شهرهاى آباد، تمدّن پيشرفته، تكنيك قوى و ... همه چيز در آن وجود داشت؛ ولى بر اثر كفران نعمت و ناسپاسى، دنيا مبتلا به جنگ جهانى دوم شد، تمام اين نعمت ها از بين رفت؛ 30 ميليون قربانى و به همين تعداد مجروح و معلول به جاى ماند و قسمت عمده اى از اروپا طعمه آتش اين جنگ گرديد.

نتيجه اينكه كفران نعمت عذاب الهى را بدنبال دارد.

______________________________

(1)- تفسير نمونه، جلد 11، صفحه 431.

مثالهاى

زيباى قرآن، ج 1، ص: 386

بنابراين، اين آيات و مثل هاى قرآنى براى ما انسان ها هشدارباشى است كه خداوند و نعمت هاى مادّى و معنوى او را سپاس بگوئيم كه بى شك:

شكر نمت نعمتت افزون كندكفر نعمت از كفت بيرون كند

*** «پايان جلد اوّل»

مثالهاى زيباى قرآن، ج 2، ص: 15

مطالب تازه و نو دارد و هيچگاه نبايد به آنچه

______________________________

(1) ميزان الحكمة، باب 3294، حديث 16436.

مثالهاى زيباى قرآن، ج 2، ص: 16

مثالهاى زيباى قرآن ج 2 49

مفسّران عاليقدر تاكنون گفته و نوشته اند، بسنده كرد كه اين خود قدر نشناسى از قرآن و عدم معرفت كافى نسبت به اين عطيّه بزرگ و بى بديل الهى است.

به اين جهت كتاب هاى تفسيرى جديد اغلب مطالب تازه تر و كامل ترى نسبت به تفاسير پيشينيان دارد؛ هرچند زحمات و تلاش هاى پر ارزش گذشتگان نبايد فراموش شود.

كتاب حاضر

اين كتاب، حاصل سه دوره از جلسات تفسير قرآن در ماه مبارك رمضان است كه توسّط مرجع عاليقدر جهان تشيّع، مفسّر قرآن كريم، حضرت آية اللَّه العظمى مكارم شيرازى «مدّ ظلّه العالى» بيان شده است.

اين مجموعه كه حاصل مطالب تنظيم شده و مدوّن فرموده هاى معظّم له است، پس از تحقيق لازم پيرامون مدارك و منابع آن، به عنوان جلد دوم «امثال القرآن» و مشتمل بر سى مثال قرآنى ديگر به شيفتگان معارف الهى و قرآنى تقديم مى گردد.

در پايان لازم مى دانم از تمامى عزيزانى كه به نوعى در تهيّه و نشر اين اثر ارزشمند مساعدت داشته اند، مخصوصاً از حجّة الاسلام آقاى دهقانى كه زحمت مقابله قسمت عمده آن را متقبّل شدند، تقدير و تشكّر كنم.

پيشاپيش از پيشنهادها و انتقادهاى شما خوانندگان فاضل، كه در تكميل اين اثر در چاپ هاى بعد مؤثّر خواهد بود، قدردانى مى كنم.

خداوندا! ما را با قرآن زنده بدار!

با قرآن بميران!

و با قرآن محشور فرما!

آمين يا ربّ العالمين.

رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا انَّكَ انْتَ السَّمِيعُ الْعَليمُ

حوزه علميّه قم- ابوالقاسم عليان نژادى

بهار 80