ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

است، هر چند از نظر عقل و خرد، موجود امکانی حد و مرزی دارد.

2. زندگانی پیامبر عظیم الشأن که بخشی از حیات وی در قرآن و بخشی دیگر در سنت و تاریخ آمده است، ولی مجموعه حیات او، به خاطر تأثیر گسترده ای که در تاریخ بشر نهاده و هم اکنون می تواند راهگشای بسیاری از مشکلات زندگی بشر باشد، به صورت پدیده ناپیدا کرانه ای درآمده که به این زودی به ساحل آن نمی توان راه یافت، به گواه این که پس از رحلت آن رهبر بزرگ، صدها و هزاران کتاب در سیره و حیات او نوشته شده و هنوز هم جای گفتگو و نگارش دارد.

*** مسأله مهم در سیره پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم اسوه و الگو بودن اوست. زیرا قرآن نیز او را اسوه می خواند و می فرماید:

لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ (1)؛ در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی برای شماست.

سیره پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم الهام بخش فقیهان در استنباط احکام شرعی، سرمشق زندگی برای مؤمنان و پیروان، ترسیم کننده خطوط سیاسی کلی برای سیاستمداران، بیانگر اصول و ارزش های اخلاقی برای سالکان است، ولی مایه تأسف این که بیشترین کار، بر روی نقل تاریخ و سیره انجام شده است، و به تحلیل آن، کمتر پرداخته شده تا هر فردی فراخور حال خود از آن بهره بگیرد.

*** کتابی را که پیش روی خود دارید، به انگیزه آشنا کردن جوانان و فرهیختگان با سیره پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم با بیانی روشن، و مصادری ارزشمند، در خلال دوازده سال به رشته تحریر در آمده و در مجله ارزشمند مکتب اسلام چاپ شده، سپس مجموعا به صورت یک کتاب منتشر شده است، اکنون که ناشر نوزدهمین چاپ آن را به صورت

ص: 9

دلپذیری به خوانندگان تقدیم می کند، خواستم با نگارش این مقدمه با خوانندگان تجدید دیدار کنم و یادآور می شوم که چاپ نوزدهم از دو مزیّت برخوردار است:

1. ویراستاری دقیقی روی کتاب انجام گرفته است. افزون بر این که بسیاری از تذکرات سودمند خوانندگان، مورد بررسی قرار گرفته و کاستی های کتاب برطرف شده است.

2. فهرست های علمی و فنی بر رونق این کتاب افزوده و برای محققان بهره گیری را آسان نموده است.

ما امیدواریم این کتاب به سان گذشته چراغی پرنور فرا راه پویندگان راه پیامبر گرامی صلی اللّه علیه و آله و سلّم باشد، و خوانندگان محترم، نگارنده را که دوران کهولت را می گذراند از دعای خیر فراموش نکنند.

جعفر سبحانی قم- مؤسسه امام صادق علیه السّلام 28 شهریور 1382/ 22 رجب 1424

ص: 10

ص: 11

ص: 12

اطمینان بخش و نمایاندن علل و نتایج و ثمرات آن ها است. و تاریخ به این معنا، بزرگ ترین گنجینه ای است که از گذشتگان به یادگار مانده است و چنین تاریخی درباره بزرگ ترین پیشوای بشر کمتر نوشته شده است و بسیاری از مورّخان اسلامی برای حفظ متون حوادث، از هر گونه اظهار نظر و تجزیه و تحلیل خودداری نموده اند.

در صورتی که این پوزش برای توجیه این کار کافی نیست، زیرا آنان می توانستند برای حفظ این هدف، دو نوع کتاب بنویسند: کتابی را به بیان متون تاریخ اختصاص دهند و از هر نوع اظهار نظر و تجزیه و تحلیل بپرهیزند و در کتاب دیگر، حوادث را با تجزیه و تحلیل صحیح، بنگارند، و یا در یک کتاب نظرات و تحلیل ها را از حوادث و قضایای تاریخی جدا سازند.

در هر حال در میان دانشمندان دیرینه اسلامی، کمتر کتابی به صورت تجزیه و تحلیل درباره پیامبر اسلام نوشته شده است. نه تنها درباره پیامبر، بلکه نوع جریان های تاریخی که در طول قرنهای اسلامی رخ داده است، بدون اظهار نظر و بررسی دقیق نگارش یافته است. آری، نخستین کسی که این راه را به روی نویسندگان جهان بازنمود، دانشمند مغربی، (ابن خلدون) است (1). وی در مقدمه تاریخ و نگارش تاریخ تحلیلی را به گونه ای پایه گذاری کرد.

قسمت دوم این کتاب ها، اگر چه به صورت (وقایع نمایی) نوشته شده اند، و رنگ تحقیق و بررسی را دارند؛ ولی از آنجا که برخی از آن ها به خود رنج تتبع نداده و به اتّکای مدارک غیر متقن و ترجمه های غیر صحیح (وقایع نمایی) کرده اند، دچار اشتباهات حیرت انگیزی شده اند. اکثر نوشته های خاورشناسان، که کمتر برای درک حقیقت و کشف واقع نوشته می شود، از این نوع می باشد.

ص: 13

نگارنده با توجه به اشکالات یاد شده، تا حدود امکان و توانایی کوشیده است که نقایص هر دو قسمت را در این کتاب برطرف سازد.

ص: 14

مزیّت دوم این که: در ضمن بررسی های لازم، انگشت روی اعتراض ها و اشکال ها و احیانا غرض ورزی های خاورشناسان گذارده ایم، و به کلیه انتقادهای ناروای آنان پاسخ صحیح و قطعی داده ایم.

روی همین اصل، در موارد اختلاف میان مورّخان اهل تسنن و شیعه، عقیده نویسندگان شیعه را با مدارک و شواهد تاریخی، روشن و مبرهن نموده ایم، و هر نوع شبهه و اشکال را در حقانیت نظریه شیعه برطرف ساخته ایم.

این کتاب قبلا در مجله وزین و علمی (درس هایی از مکتب اسلام)، به صورت سلسله مقالات، چاپ شده است. ولی بنا به درخواست گروهی از خوانندگان، پس از تجدید نظر کامل، به صورت کتابی نفیس و قابل اعتماد که جای آن در زبان فارسی جدا خالی بود، در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد.

قم- حوزه علمیه جعفر سبحانی 26 جمادی الآخرة- 1392 برابر 15 تیر ماه- 1351

ص: 15

ص: 16

نیازمند هزینه طاقت فرسایی بود.

ولی چیزی که این نقیصه را تا حدود زیادی جبران می کند، این است که: ما امروز چیزی در دست داریم به نام (تاریخ گذشتگان)، که چگونگی زندگی انسان ها را طی هزاران سال در روی زمین تشریح می کند، و انواع خاطره های تلخ و شیرین، شکست ها و پیروزی ها، کامیابی ها و ناکامی های ملل مختلف دنیا را شرح می دهد.

تاریخ، به ما می گوید: چگونه تمدن های درخشان و خیره کننده ای در جهان به وجود آمدند و چگونه پس از مدتی، راه انقراض و نیستی را پیش گرفته، برای همیشه از صفحه گیتی محو شدند، چه عواملی مایه پیروزی اقوام مختلف گردید و چه عواملی منتهی به شکست آن ها شد؟

تاریخ گذشتگان، قسمت مهمی از این وقایع را در صفحات خود، برای ما جمع آوری نموده است. اینجا است که می گوییم: تاریخ آزمایشگاه بزرگ زندگی است و به کمک آن می توان انواع مسائل اجتماعی را ارزیابی کرد.

*** یکی از خوش بختی های ما همین است که ما نخستین نفراتی نیستیم، که گام بر صفحه زمین گذارده ایم. این آسمان و زمین با این چشم های بیدار ستارگان، شاهد زندگی میلیون ها مردمی بوده است که پیش از ما روی این زمین زندگی داشته اند، شاهد نشاط و غم ها، روشنی ها و تیرگی ها، عشق ها و کینه ها، جنگها و صلح ها و هزاران صحنه مختلف زندگی آن ها بوده است.

گرچه آن ها بسیاری از اسرار زندگی خود را، برای همیشه با خود به خاک بردند و همراه وجودشان، به دریای خاموش و اسرارانگیز (فراموشی) ریخته شد، ولی باز قسمت های قابل توجهی از آن را خودشان، یا طبقه های خاک زمین، یا ویرانه های به ظاهر ساکت آن ها، برای ما حفظ کردند و آزمایشگاهی بزرگ و پرقیمت از آن برای ما ساختند.

مطالعه صفحات تاریخ پیشینیان در کتاب ها، در لابه لای طبقات زمین، در آثار

ص: 17

پرشکوه و عبرت انگیز آن ها، بسیار چیزها به ما می آموزد، و عمر ما را به مقیاس قابل ملاحظه ای زیاد می کند.

مگر نه این است که حاصل عمر، چیزی جز یک مشت (تجربه) نیست؟ آیا تاریخ نتیجه عالی ترین تجربیّات را در اختیار ما نمی گذارد؟

پیشوای بزرگ جهان اسلام علی علیه السّلام در وصایایی که به فرزند عزیزش می کند؛ می فرماید:

أی بنیّ! إنّی و إن لم أکن عمّرت عمر من کان قبلی، فقد نظرت فی أعمالهم، و فکّرت فی أخبارهم، و سرت فی آثارهم، حتّی عدت کأحدهم، بل کأنّی بما انتهی إلیّ من أمورهم قد عمّرت مع أوّلهم إلی آخرهم؛ (1)

فرزندم! من اگر چه در تمام طول تاریخ، همراه گذشتگان زندگی نداشته ام؛ ولی اخبار زندگی آن ها را به دقّت مطالعه کردم و آثاری که از آن ها به یادگار مانده بررسی نمودم، و با این کار، گویا من در تمام این مدت زنده بوده ام و حوادث تلخ و شیرین زندگی را همه از نزدیک با آن ها دیده ام، گویا عمر جاویدان داشته ام!

ولی آنچه مایه تاسف می باشد؛ این است که تاریخ های موجود، از نظر نتایج آموزنده اجتماعی ناقص است، زیرا به این منظور جمع آوری نشده، آن چه در کشف حقایق تاریخی و علل بروز حوادث گوناگون مؤثر بوده و کلیدی برای حلّ معماهای بزرگ محسوب شده، غالبا نادیده گرفته شده، و به جای آن به مسائل بی اهمیّتی پرداخته اند.

بسیاری از مورّخان، تاریخ را به منظور سرگرمی، و گاهی به منظور ابراز تفوق و برتری طائفه و ملت خود، بر سائر طوائف و ملل، و احیانا روی حبّ و بغض ها و تعصب ها، جمع آوری نموده اند که نمی تواند مشکلی را بگشاید- سهل است- گمراه کننده نیز هست.

ص: 18

اما با این همه، افراد محقق و تیزبین می توانند با مطالعه همین ها- حتی با مطالعه افسانه های ملل مختلف- کلید حلّ بسیاری از مسائل مربوط به اقوام گذشته را، از گوشه و کنار آن ها، مانند طبیب حاذق یا قاضی هوشیاری که از قرائن جزئی، پی به نوع (بیماری) یا وضع (متهم) ببرد، کشف کنند.

*** پرارزش ترین فرازهای تاریخ، صفحاتی است که از زندگانی مردان بزرگ بحث می کند. زندگی آن ها، امواج مخصوصی دارد و مملو از انواع حوادث است. آن ها بزرگ بوده اند و آنچه مربوط به آن هاست؛ از جمله تاریخشان، بزرگ و با عظمت است، درخشندگی خیره کننده ای دارد، تا آنجا که بخواهیم آموزنده و پرمعنا و اسرارآمیز است.

آن ها شاهکار آفرینش و خلقتند، زندگی شان هم شاهکار تاریخ و مملو از حماسه های پرشور آفرینش است.

آن ها غالبا روی نوار مرزی انقلاب ها و تحولات اجتماعی می زیسته اند، و یا به عبارت صحیح تر انقلاب ها و تحول ها روی نوار زندگی آن ها آشکار می شده است، و به همین دلیل آن ها حلقه های اتصالی دنیاهای مختلف و متضاد بوده اند و زندگی پرماجرای شان شاهد رنگ های گوناگونی است.

*** در میان این مردان بزرگ تاریخ، هیچ یک به اندازه (محمّد) پیامبر بزرگ اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلّم زندگی پرموج، پرحادثه و پرانقلاب نداشته است. هیچ یک با این سرعت در محیط خود، و سپس در تمام جهان، چنین نفوذ عمیقی نکرده است.

هیچ یک از آن ها از میان چنان جامعه ای منحط و عقب افتاده، تمدنی آن چنان عالی و شکوهمند به وجود نیاورده، این حقیقتی است که تاریخ نویسان شرق و غرب به آن معترفند.

مطالعه تاریخ زندگی چنین مرد بزرگی، بسیار چیزها می تواند به ما بیاموزد و

ص: 19

صحنه های گوناگون آموزنده ای از نظر ما می گذراند.

صحنه های اعجاب آمیزی، مانند نخستین روزهای بنای کعبه و سکونت نیاکان پیامبر در مکّه و حمله سپاه فیل برای ویران ساختن خانه خدا و حوادث تولد پیامبر.

صحنه های غم انگیزی، همچون از دست رفتن (عبد اللّه) و (آمنه)، پدر و مادر آن حضرت در آغاز عمر، با آن وضع دردناک.

صحنه های پرابّهت و اسرارآمیزی، مانند نخستین روزهای نزول وحی و حوادث کوه (حرا) و به دنبال آن مقاومت عجیب و سرسختانه سیزده ساله پیامبر و یاران معدود او، در راه نشر آیین اسلام در مکّه و مبارزه با بت پرستی.

صحنه های پرهیجان و پرحادثه ای، مانند وقایع سال اول هجرت و سال های پس از آن، که هر کدام نمونه ای از عالی ترین فداکاری ها در راه عالی ترین هدف ها، در راه کوبیدن انواع مظاهر بت پرستی، در راه مبارزه با تبعیضات ناروا و نژادپرستی و هر گونه استعمار و استثمار بشر به وسیله بشر محسوب می شود.

از این رو اگر آن را (پرشورترین حماسه های تاریخ)، و زندگی او را نقطه ای که دنیای قدیم و جدید را به هم می پیوندد، بخوانیم؛ اغراق نگفته ایم.

*** گرچه تاکنون صدها کتاب به زبان های گوناگون، از طرف مورّخان شرق و غرب، درباره زندگی پیامبر اسلام نوشته شده و هر یک به سهم خود، قدم مؤثری برای روشن ساختن نقاط مختلف این تاریخ بزرگ برداشته اند، ولی متأسفانه غالب آن ها خالی از نقاط ضعف نیست.

مخصوصا نوشته های مستشرقان و خاورشناسان، گاهی چنان آمیخته به اشتباهات روشنی شده، که انسان را به حیرت می اندازد.

یکی از آن ها ازدواج (خدیجه) را با پیامبر در سن پنج سالگی و همبستر شدن با او را در سن هشت سالگی! می نویسد (خدیجه ای که همه می دانیم هنگام ازدواج با پیامبر چهل سال داشت).

ص: 20

دیگری معتقد است که بعد از خلیفه دوم، علی علیه السّلام به خلافت رسید! و پایتخت اسلام را از (مدینه) به (شام) برد! و از این قبیل و به همین جهت باید با کمال احتیاط، نوشته ها و قضاوت های آن ها را مورد مطالعه قرار داد.

اما کتابی که الآن از نظر خوانندگان محترم می گذرد؛ تاریخی است روشن و گویا از زندگی این پیامبر بزرگ، که بر اساس مهم ترین و کهن ترین مدارک تاریخی اسلام تهیه شده، و با قلمی کاملا روان و شیوا نگارش یافته است.

یکی از مزایای مهمّ این کتاب این است که تنها به ذکر حوادث تاریخی قناعت نشده؛ بلکه سعی شده تجزیه و تحلیل لازم، درباره علل حوادث گوناگون و نتایج آن ها، آن چنان که شیوه یک نویسنده محقق است به عمل آید. تا هدف نهایی که همان آموزنده بودن تاریخ است، به طور کامل تأمین گردد.

امتیاز مهمّ دیگر این کتاب این است که با مدارک تاریخی شیعه، کاملا منطبق است و از افسانه ها و خرافاتی که دست های آلوده به تاریخ زندگی پیشوای بزرگ اسلام آمیخته است، خالی می باشد.

ما مطالعه دقیق این کتاب را به عموم مسلمانان روشنفکر مخصوصا (جوانان عزیز) توصیه می کنیم و امیدواریم جوانان پرشور و با ایمان ما بتوانند با الهام گرفتن از زندگی پرافتخار پیامبر، طرح یک زندگی نوین و پرافتخاری را برای خود و برای محیط خود بریزند.

مجمع علمی نجات نسل جوان 15 اسفند ماه 1345

ص: 21

ص: 22

امروزی آن (الربع الخالی) است و سابقا به قسمتی از این صحراها (احقاف) و قسمت دیگر را (دهنا) می گفتند.

در اثر این صحراها، 3/ 1 مساحت شبه جزیره را، سرزمین های بی آب و علف که قابل سکونت نیست، تشکیل می دهد. فقط گاهی، بر اثر بارندگی در قلب صحراها، آب های مختصری پیدا می شود و پاره ای از قبایل عرب، مدت کمی شتر و چارپایان خود را برای چرا به آنجا می برند.

هوای شبه جزیره، در صحراها و سرزمین های مرکزی بسیار گرم و خشک و در سواحل، مرطوب و در پاره ای از نقاط معتدل است و بر اثر بدی آب و هوا، جمعیت آن بیش از پانزده میلیون نفر نمی باشد.

در این سرزمین، سلسله کوه هایی است که از طرف جنوب به طرف شمال کشیده شده و بیشترین ارتفاع آن ها در حدود 2470 متر است.

معادن طلا و نقره و احجار کریمه (سنگ های پرقیمت) از قدیم، منابع ثروت شبه جزیره بود. در میان حیوانات بیشتر به تربیت شتر و اسب می پرداختند و از میان مرغان، کبوتر و شترمرغ بیش از مرغ های دیگر وجود داشت.

بزرگ ترین ثروت امروز عربستان، نفت است. مرکز نفت شبه جزیره، شهر (ظهران) است که اروپاییان به آن (دهران) می گویند. این شهر در عربستان در ناحیه (احساء) در حدود خلیج فارس واقع شده است.

برای آشنایی بیشتر با وضع عربستان به شرح سه بخش مزبور می پردازیم:

1. (حجاز) سرزمینی است کوهستانی و دارای بیابان های لم یزرع و سنگلاخ های زیادی که بخش شمالی و غربی عربستان را تشکیل می دهد و همه خاک آن از فلسطین گرفته تا مرز یمن، در کنار بحر (احمر) قرار دارد.

ص: 23

ص: 24

در تاریخ، این منطقه بیش از سایر مناطق اسم و رسم دارد، ولی واضح است که این شهرت، معلول یک سلسله امور معنوی و دینی است و هم اکنون کعبه (خانه خدا) که قبله میلیون ها مسلمان است، در آنجا می باشد.

محلی که کعبه در آنجا قرار دارد، از سالیان دراز، پیش از اسلام، مورد احترام ملل عرب و غیر عرب بوده است و به پاس احترام آن، جنگ در حدود کعبه را حرام می دانستند، تا آنجا که اسلام نیز برای آن حدودی قایل شده است.

از شهرهای مهم حجاز، (مکّه)، (مدینه) و (طائف) می باشد و حجاز از سابق دارای دو بندر بوده: یکی (جدّه) که اهالی مکّه از آن استفاده می کنند و دیگری (ینبوع) که اهل مدینه قسمت مهمّی از نیازهای خود را، از این بندر به دست می آورند. این دو بندر در کنار دریای احمر واقع شده است.

ص: 25

اطراف مکّه، به قدری شوره زار است که به هیچ وجه قابل زراعت نیست و به قول بعضی از خاورشناسان در هیچ جای دنیا نمی توان نظیری برای آن از نظر بدی اوضاع جغرافیایی پیدا کرد.

ص: 26

ما صرف نظر کن و ضمنا اگر بخواهی بر قصد خود باقی بمانی ما از همین الآن، اعلان می کنیم که در آینده نزدیک، دچار هزاران مشکلات و مصایب خواهی شد. بدان که (نبطی) از طرز معیشت خود دست بردار نیست و اگر بعد از طی مراحلی، چند نفری را به عنوان اسارت به چنگ آوری و بخواهی همراه خود ببری، سودی از آنان نخواهی دید، زیرا آنان غلامانی خواهند بود بداندیش و بد روش و حاضر نخواهند شد که طرز زندگی خود را عوض کنند.

سردار یونانی پیام صلح طلبانه آنان را پذیرفت و از لشکرکشی و تسلط بر خاک عربستان منصرف شد. (1)

2. بخش مرکزی و شرقی که آن را (صحرای عرب) می نامند و منطقه (نجد) که جزء همین قسمت است، سرزمین مرتفع و دارای آبادی های مختصری است و پس از تسلط سعودی ها، ناحیه (ریاض) که پایتخت آنان است، از مراکز مهم عربستان شده است.

3. بخش جنوب غربی شبه جزیره که آن را (یمن) می نامند، طول آن از شمال به جنوب در حدود 750 کیلومتر و از غرب به شرق در حدود چهارصد کیلومتر است. مساحت این کشور را شصت هزار میل مربع تخمین زده اند، ولی وسعت سابق آن، بیش از این بوده و قسمتی از آن (عدن) در نیم قرن اخیر تحت الحمایه انگلستان بود، از این لحاظ حد شمالی آن نجد و حد جنوبی آن عدن و از مغرب به دریای سرخ و از مشرق به صحرای (الربع الخالی) منتهی می شود.

از شهرهای معروف یمن، شهر تاریخی (صنعاء) است و از بنادر معروف یمن، بندر (الحدیده) است که در کنار دریای سرخ قرار دارد.

ناحیه یمن، پرنعمت ترین محلی است که در جزیره دیده می شود، سابقه

ص: 27

تمدن درخشان و با عظمتی دارد؛ یمن مقر سلطنت ملوک (تبایعه) (جمع تبع) بود و آنان سالیان دراز در یمن حکومت کرده اند، یمن قبل از اسلام، مرکز مهمّ تجارت بود و در حقیقت چهار راه عربستان به شمار می رفت. معادن زرخیز عجیبی داشت و طلا و نقره و احجار کریمه آن، به خارج کشور صادر می گردید.

آثار و نمونه های تمدن آن روز یمن تا امروز باقی است. مردم باهوش یمن، در دورانی که وسایل کارهای سنگین در دست بشر نبود، توانسته بودند با همت بلند خود ساختمان های جالب و مرتفع، بنا کنند.

سلطان های یمن، حکومت های بی منازعی داشتند، ولی در عین حال از اجرای نظام نامه حکومت که دانشمندان یمن تصویب و تدوین کرده بودند خودداری نمی کردند و در قسمت کشاورزی، باغداری، گوی سبقت را از دیگران ربوده، آیین نامه ای دقیق برای کشت و زرع زمین ها و آبیاری مزارع و باغ ها تهیه کرده و به مورد اجرا گذاشته بودند. از این لحاظ، کشورشان از کشورهای ممتاز و مترقی آن دوران شمرده می شد.

(گوستاولوبون)- مورخ معروف فرانسوی- درباره یمن می نویسد:

در تمام عربستان نقطه ای خرّم تر و حاصل خیزتر از یمن نیست.

(ادریسی) مورخ شهیر قرن دوازده، درباره شهر (صنعاء) چنین می نویسد:

آنجا دار السلطنه عربستان و پایتخت یمن است و ابنیه و قصور این شهر، معروف دنیاست، منازل و مساکن معمولی شهر با سنگ های تراشیده بنا شده است.

این آثار شگفت آوری که از حفاری ها و کاوش های اخیر خاورشناسان به دست آمده است، تمدن شگفت انگیز دوران گذشته یمن را، در قسمت های مختلف آن (مأرب)، (صنعا) و (بلقیس) ثابت می نماید.

در شهر مأرب (شهر معروف سبا)، کاخ های آسمان خراش که دروازه ها و طاق های

ص: 28

آن ها از طلا زینت یافته بود و ظروف طلا و نقره و همچنین تخت خواب های فلزی زیاد وجود داشت. (1)

از آثار تاریخی (مأرب)، سدّ معروف آن می باشد، که هنوز آثار آن باقی است و آن را سیلی که در قرآن، از آن به نام (عرم) یاد شده است، خراب کرد. (2)

ص: 29

ص: 30

1. بائده: و آن به معنای نابود شده است، زیرا این قوم بر اثر نافرمانی های پیاپی، با بلاهای آسمانی و زمینی نابود گشتند. شاید آنان همان قوم عاد و ثمود بودند که در قرآن مجید از آن ها به طور مکرر یاد شده است.

2. قحطانیان: فرزندان یعرب بن قحطان که در (یمن) و سایر نقاط جنوبی عربستان مسکن داشتند و آنان را عرب اصیل می نامند. یمنی های امروزی و قبیله های (اوس) و (خزرج) که در آغاز اسلام دو قبیله بزرگ در مدینه بودند، از نسل (قحطان) اند. آنان حکومت های زیادی داشتند و در عمران و آبادی خاک یمن بسیار کوشیده و تمدن هایی را از خود به یادگار گذاشته اند. امروز کتیبه های آنان با اصول علمی خوانده می شود و تا حدودی تاریخچه (قحطانی) را روشن می کند و هر چه درباره تمدن عرب قبل از اسلام گفته می شود، همگی به همین گروه، آن هم در سرزمین یمن بستگی دارد.

3. عدنانیان: فرزندان حضرت اسماعیل، فرزند ابراهیم خلیل علیه السّلام می باشند که ریشه این تیره را در بحث های آینده روشن خواهیم ساخت. خلاصه اینکه: ابراهیم مأمور شد که فرزند خود اسماعیل را با مادر وی (هاجر) در سرزمین مکّه جای دهد، ابراهیم علیه السّلام هر دو را از خاک فلسطین به جانب دره عمیقی (مکّه) که بی آب و علف بود حرکت داد، دست لطف و مهر پروردگار جهان به طرف آنان دراز گردید و چشمه زمزم را در اختیار آنان گذاشت، اسماعیل با قبیله (جرهم) که در نزدیکی مکّه خیمه زده بودند وصلت کرد. وی صاحب فرزندان زیادی شد که یکی از آنان (عدنان) است که با چند واسطه، نسب وی به اسماعیل می رسد. فرزندان عدنان، به تیره های گوناگونی تقسیم شدند و از میان آنان قبیله ای که مشهور شد قبیله قریش و در میان آنان (بنی هاشم) بودند.

ص: 31

نقشه عربستان در زمان زندگی حضرت محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم راههای کاروانرو علامات بیابانها

ص: 32

ص: 33

آب و علف بگردند. از این لحاظ هرکجا اثری از آب و آبادی می دیدند، فورا دور آن حلقه زده و خیمه ها را بالا می بردند و هرگاه جایی بهتر از آن به نظرشان می رسید دو مرتبه به صحرا گردی ادامه می دادند.

این دربه دری و دوره گردی، معلول دو چیز بود: یکی بدی وضع جغرافیایی عربستان از نظر آب و هوایی و مراتع، دیگری خون ریزی های زیاد که آنان را به مسافرت و کوچ وادار می ساخت.

ص: 34

(هرودت) و (ارتمیدور) دو مورخ شهیر مسیحی که قبل از میلاد می زیستند و مسعودی و دیگران از مورخان اسلام، نقل کرده اند. (1)

جای تردیدی نیست که در نقاط مختلف عربستان، اجمالا تمدن هایی بوده است، ولی دلیل هایی که (گوستاولوبون) ارائه کرده، نمی تواند گواه بر وجود تمدن در تمام نقاط عربستان باشد.

صحیح است که تکامل یک زبان همراه با سایر آثار تمدن پیش می رود، ولی نمی توان زبان عربی را با یک زبان مستقل و غیر مربوط، به زبان های عبرانی، سریانی، آشوری و کلدانی دانست، زیرا به تصدیق اهل فن، همه این ها زمانی با هم متحد بوده اند و از یک زبان منشعب گردیده اند. با این وضع احتمال می رود که زبان عربی، تکامل خود را در میان عبرانی یا آشوری طی کرده و بعد از تکامل به صورت جداگانه ای درآمده است.

شکی نیست که داشتن روابط تجاری با ملت های مترقّی جهان، گواه ترقّی و تمدن آن ها است، ولی آیا تمام نقاط عربستان از این روابط بهره ای داشتند، یا این که غالبا منطقه حجاز از آن بی بهره بود؟ از طرفی نیز روابط دو منطقه حکومت نشین حجاز (حیره- غسان) با ایران و روم گواه تمدن آنان نیست، زیرا تمام این حکومت ها جنبه دست نشاندگی داشتند، امروزه بسیاری از کشورهای آفریقا جزء مستعمره های دولت های غربی اند، لکن نشانه ای از تمدن واقعی غرب در آنجا، وجود ندارد.

البته تمدن شگفت انگیز (سبأ و مأرب یمن) را نمی توان انکار کرد، زیرا گذشته از آنچه در تورات، از (هرودت) و دیگران نقل شده است؛ مورخ نامی (مسعودی) درباره (مأرب) چنین می نویسد:

از هر طرف عمارات زیبا، درخت های سایه دار، نهرهای آب جاری، آن را احاطه کرده بود و عرض کشور تا این حدود بود که یک نفر سوار قابل نمی توانست عرض و طول آن را در

ص: 35

یک ماه قطع کند و هر مسافری اعم از سواره و پیاده که از این سر، تا آن سر آن کشور عبور می کرد، آفتاب را نمی دید، زیرا از هر دو طرف درخت های سایه دار بر معابر احاطه کرده بود. اراضی آباد و سرسبز و آب های فراوان و سلطنت پایدار آن، معروف تمام دنیا بود. (1)

خلاصه، وجود این دلایل ما را به تمدنی- که بر تمام اقطار عربستان حکومت کند- هدایت نمی کند، به خصوص منطقه حجاز که به طور مسلم بویی از این تمدن نبرده بود، حتی خود (گوستاولوبون) در این باره می گوید:

عربستان به استثنای سرحدات شمال از دستبرد اجانب محفوظ مانده و کسی نتوانست آن را به تصرف خود درآورد. جهان گیران بزرگ از ایران، روم و یونان که به تمام دنیا مسافرت کرده بودند، کمترین توجهی به عربستان نداشتند. (2)

قدر مسلم این است که اگر تمام آن تمدن های اسطوره ای، در همه نقاط شبه جزیره، مقرون به حقیقت باشد؛ باید گفت: هنگام طلوع آفتاب اسلام، اثری از آن در منطقه حجاز باقی نمانده بود. چنان که قرآن این موضوع را گوشزد می کند و می فرماید:

وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها (3)؛ ای جمعیّت عرب! قبل از گرویدن به آیین اسلام بر لب پرتگاه آتش بودید، سپس اسلام شما را نجات داد.

سخنان امیر مؤمنان علیه السّلام در بیان اوضاع عرب قبل از اسلام، شاهد زنده ای است که آنان از نظر زندگی و انحطاط فکری و فساد اخلاقی در وضع اسفناکی بودند.

امیر مؤمنان در یکی از خطبه های خود، اوضاع عرب پیش از اسلام را چنین بیان می کند:

خداوند، محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم را بیم دهنده جهانیان و امین وحی و کتاب خود، مبعوث کرد و شما گروه عرب در بدترین آیین و بدترین جاها به سر می بردید. در میان سنگلاخ ها و مارهای کر (که از هیچ صدایی نمی رمیدند) اقامت داشتید. آب های لجن را می آشامیدید

ص: 36

و غذاهای خشن (مانند آرد هسته خرما و سوسمار) می خوردید و خون یکدیگر را می ریختید و از خویشاوندان دوری می کردید، بت ها در میان شما سرپا بود، از گناهان اجتناب نمی کردید. (1)

ما در اینجا سرگذشت (اسعد بن زراره) را می آوریم که می تواند روشن گر نقاط زیادی از زندگی مردم حجاز باشد.

سالیان درازی آتش جنگ خانمان براندازی میان دو قبیله (اوس) و (خزرج) شعله ور بود که در مدینه سکنا داشتند. روزی یکی از سران (خزرج) به نام (اسعد بن زراره) برای تقویت قبیله خود، سفری به مکّه نمود تا با کمک های نظامی و مالی (قریش) دشمن صد ساله خود (اوس) را سرکوب سازد. وی به خاطر روابط دیرینه ای که با (عتبة بن ربیعه) داشت، به خانه وی وارد شد و هدف خود را با وی در میان گذاشت و تقاضای کمک کرد. دوست دیرینه وی (عتبه) چنین پاسخ داد: ما نمی توانیم به تقاضای شما پاسخ مثبت دهیم، زیرا امروز گرفتاری داخلی عجیبی پیدا کرده ایم، مردی از میان ما برخاسته، به خدایان ما بد می گوید، نیاکان ما را ابله و سبک عقل می شمرد و با بیان شیرین خود، گروهی از جوانان ما را به خود جذب کرده و از این راه شکاف عمیقی میان ما پدید آورده است. این مرد در غیر موسم حج در (شعب ابو طالب) به سر می برد و در موسم حج از (شعب) بیرون آمده و در حجر اسماعیل می نشیند و مردم را به آیین خود دعوت می کند.

(اسعد) پیش از آن که با سران دیگر قریش تماس بگیرد، تصمیم گرفت به (مدینه) بازگردد، ولی او به رسم دیرینه عرب، علاقه مند شد که خانه خدا را زیارت کند. امّا عتبه از این کار او را ترساند که مبادا هنگام طواف، سخن این مرد را بشنود و سخنش در وی اثر بگذارد. از طرف دیگر هم ترک مکّه بدون زیارت خانه خدا زشت و زننده

ص: 37

بود، سرانجام برای حلّ مشکل، (عتبه) پیشنهاد کرد که (اسعد) پنبه ای در گوش خود فرو برد تا سخن او را نشنود.

(اسعد) آهسته وارد (مسجد الحرام) شد و آغاز به طواف کرد. در نخستین شوط، چشمش به پیامبر اسلام افتاد، دید مردی در حجر اسماعیل نشسته و عده ای از بنی هاشم دور او را گرفته و از وی محافظت می کنند، ولی از ترس تأثیر سخن او جلو نیامد. سرانجام در میان طواف با خود اندیشید که این چه کار احمقانه ای است که من انجام می دهم، ممکن است فردا در مدینه از من درباره این حادثه سؤال هایی بکنند، آن موقع من در پاسخ آنان چه بگویم؟ از این رو، لازم دید که درباره این حادثه اطلاعاتی به دست آورد.

او قدری پیش آمد و به رسم عرب جاهلی سلام کرد و گفت: (أنعم صباحا.)

حضرت در جواب وی فرمود: خدای من تحیّتی بهتر از این فرو فرستاده است و آن این است که بگوییم: (سلام علیکم). آن گاه (اسعد) از اهداف پیامبر سؤال کرد، پیامبر در پاسخ پرسش او، آیه های 152 و 153، از سوره انعام را که واقعا آیینه تمام نمای روحیات و آداب عرب جاهلی است، تلاوت کرد. این دو آیه که متضمن درد و درمان ملتی بود که 120 سال با یکدیگر جنگ داشتند؛ تأثیر عمیقی در دل وی گذاشت، لذا فورا اسلام آورد و تقاضا کرد که کسی را به عنوان مبلّغ، به (مدینه) اعزام فرماید و پیامبر (مصعب بن عمیر) را به عنوان معلّم قرآن و اسلام، به مدینه فرستاد.

دقّت در مفاد این دو آیه، ما را از هرگونه بحث و مطالعه در اوضاع عرب بی نیاز می کند، زیرا این دو آیه آشکارا می رساند که بیماری های مزمن اخلاقی، زندگی عرب جاهلیت را تهدید می کرد. پیامبر فرمودند:

بگو، بیایید تا من اهداف رسالت خود را تشریح کنم. اهداف من عبارتند از:

1. من برای این مبعوث شده ام که شرک و بت پرستی را از بین ببرم. (1)

ص: 38

2. در سرلوحه برنامه من احسان و نیکویی به پدر و مادر قرار گرفته است. (1)

3. در آیین پاک من فرزندکشی به منظور ترس از فقر، زشت ترین عمل شمرده می شود. (2)

4. برای این انگیخته شده ام که بشر را از کارهای زشت دور کنم و از هر پلیدی پنهان و آشکار بازدارم. (3)

5. در شریعت من آدم کشی و خون ریزی به ناحق اکیدا ممنوع است و این ها سفارش های خدا است تا بیندیشید. (4)

6. خیانت به مال یتیم حرام است. (5)

7. اساس آیین من عدالت و کم فروشی حرام است. (6)

8. هیچ کس را به بیش از توانایی خود تکلیف نمی کنیم. (7)

9. زبان و گفتارهای انسان که آیینه تمام نمای روحیات او است، باید در راه کمک به حق و حقیقت به کار افتد و جز راست نباید بر زبان جاری شود، اگر چه بر ضرر گوینده باشد. (8)

10. به پیمان هایی که با خدا بسته اید، احترام بگذارید. (9)

این ها سفارش های خدای شما است که باید از آن پیروی کنید.

مضامین این دو آیه و طرز گفت و گوی پیامبر با (اسعد) گواه بر این است که تمام این صفات پست، دامن گیر توده عرب بود و برای همین دلیل، رسول خدا در نخستین

ص: 39

برخورد با اسعد این دو آیه را برایش خواند و از این طریق او را با اهداف رسالت خود آشنا ساخت. (1)

ص: 40

به یکی از آن ها وابسته می دانستند.

بت پرستی در محیط مکّه، پس از ابراهیم خلیل علیه السّلام به کوشش (عمرو بن قصی) انجام گرفت، ولی به طور مسلم در روزهای نخست به این صورت گسترده نبود، بلکه روزهای اول آن ها را شفیع دانسته، آن گاه گام فراتر نهاده و کم کم صاحبان قدرت پنداشتند. بت هایی که دور کعبه چیده شده بود، مورد علاقه و احترام همه طوایف بود، اما بت های قبیله ای تنها مورد تعظیم یک دسته خاصی بود و برای این که بت هر قبیله محفوظ بماند، برای آن ها جاهایی معین می کردند و کلیدداری معابد که جایگاه بتان بود به وراثت دست به دست می گشت.

بت های خانگی، هر شب و روز میان یک خانواده پرستش می شد؛ هنگام مسافرت خود را به آن ها می مالیدند و در حال مسافرت برای عبادت خود، سنگ های بیابان را می پرستیدند و در هر منزلی که فرود می آمدند، چهار سنگ انتخاب کرده و زیباتر از همه را معبود و بقیّه را پایه اجاق قرار می دادند.

اهالی مکّه، علاقه مفرطی به حرم داشته و هنگام مسافرت سنگ هایی از آن همراه خود برده و در هر منزلی فرود می آمدند، آن ها را نصب کرده و می پرستیدند. شاید این ها همان (انصاب) باشند که به سنگ های صاف و بی شکل تفسیر شده و در برابر آن (اوثان) است که به سنگ های شکل دار و پرنقش ونگار و تراشیده معنا شده است.

(اصنام) بت هایی بودند که آن ها از زر و سیم ریخته و یا از چوب تراشیده می شدند.

خضوع اعراب در برابر بت ها واقعا حیرت انگیز بود، آنان معتقد بودند که با قربانی ها می توان رضایت خاطر آن ها را جلب کرد و پس از قربانی کردن خون حیوان را، به سر و صورت بت می مالیدند و در کارهای بزرگ و سنگین با آنان مشورت می کردند و مشورت آنان چوب هایی بود که در یکی می نوشتند (افعل) و در دیگری (لا تفعل) سپس دست دراز می کردند و هر کدام از آن ها بیرون می آمد، بر طبق آن عمل می نمودند.

خلاصه این که بت پرستی دین رایج بود و به صورت های گوناگون در بین آنان نفوذ

ص: 41

داشت. کعبه، در حقیقت بت خانه خدایان اعراب جاهلی بود و هر قبیله در آنجا بتی داشت و بالغ بر 360 بت به اشکال مختلف در این خانه بود. حتی نصاری هم آنجا بر روی ستون ها و دیوارها، صورت مریم و عیسی و تصویر فرشتگان و داستان ابراهیم را نقش کرده بودند. از جمله (لات)، (منات) و (عزّی) که قریش آن ها را دختران خدا می شمردند و مورد پرستش خاص آنان بود. (لات) مادر خدایان به شمار می آمد؛ معبدش نزدیک (طائف) قرار داشت و به صورت سنگ سفیدی بود که پرستش می شد. (منات) خدای سرنوشت و پروردگار مرگ و اجل بود که معبدش بین مکّه و مدینه بود.

(لات) و (عزّی) را ابو سفیان در روز احد، همراه خویش آورده بود و از آن ها استمداد می جست. گویند: یک تن از بنی امیه، به نام (أبو احیحه سعید بن عاص) در بستر مرگ می گریست. ابو جهل که به عیادتش آمده بود، گفت: این گریه برای چیست؟ آیا از مرگ می ترسی که از آن گریزی نیست؟ گفت: نه. لیکن، از آن می ترسم که بعد از من، مردم (عزّی) را نپرستند. ابو جهل گفت: (عزّی) را مردم برای تو نپرستیده اند، تا به سبب مرگ تو از پرستش آن دست بردارند. (1)

غیر از این ها، خدایان دیگری هم در میان اعراب پرستش می شدند. چنان که قریش، در داخل کعبه بتی داشت که (هبل) خوانده می شد. نه تنها هر قبیله دارای بت مخصوصی بود، بلکه هر خانواده ای علاوه بر بت قبیله، بت خانوادگی نیز داشت و هر یک از قبایل مختلف اشیای گوناگون را، از ستارگان گرفته تا ماه و آفتاب، سنگ، چوب، خاک، خرما و مجسمه های مختلف می پرستیدند که این بت ها در کعبه و سایر معابد، مورد توجه قریش و سایر اعراب بودند. برای بت ها مراسم طواف و قربانی به جای آورده می شد و هر قبیله، هر ساله شخصی را با تشریفاتی انتخاب می کرد و در پیشگاه آلهه و اصنام خود قربانی می کرد و پیکر خونینش را، در نزدیکی قربانگاه دفن می نمود.

ص: 42

این بیان می رساند که چگونه صفحه جزیرة العرب، از خانه تا بیابان و از خانه خلق تا خانه خالق، انباشته و آکنده از آلهه و اصنام بود. (1)

بر اثر پرستش این معبودهای پوشالی گوناگون، تضادها و تعارض ها و جنگ ها و اختلاف ها و کشت و کشتارها و بالاخره بدبختی ها و خسارت های مادی و معنوی فراوانی، دامن گیر این صحرانشینان وحشی بود.

امیر مؤمنان علی علیه السّلام در یکی از خطبه های خود، درباره اعراب پیش از اسلام می فرماید:

خدا محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم را، به رسالت مبعوث ساخت تا جهانیان را بیم دهد و او را امین دستورهای آسمانی خود قرار داد. در آن حال، شما ای گروه عرب بدترین دین ها را داشتید و در بدترین سرزمین ها زندگی می نمودید و در بین سنگ های خشن و مارهای گزنده می خوابیدید، از آب تیره می نوشیدید و غذای ناگوار می خوردید، خون یکدیگر را می ریختید و پیوندهای خویشاوندی را قطع می کردید، بت ها در میان شما برپا بود و گناهان، سراسر وجود شما را فرا گرفته بود. (2)

ص: 43

اگر انسان با مرگ غیر طبیعی، چشم از این جهان پوشیده باشد؛ پیوسته صدا می زند: اسقونی ...! اسقونی ...! یعنی با ریختن خون قاتل من، سیرابم کنید و تا انتقام از قاتل گرفته نشود، خاموش نخواهد شد.

اینجا حقیقت روشن می گردد و به خوبی درک می شود که تاریخ عرب پیش از اسلام، با تاریخ عرب بعد از اسلام، دو تاریخ متضاد است، زیرا کشتن دختران و زنده به گور کردن کجا؟ مواسات و نوازش ایتام کجا؟ غارت و یغماگری کجا؟ بت های چوبی و سنگی پرستیدن کجا؟ توجه به خدای یگانه کجا.

ص: 44

لطیفه ها 10. مذمّت زنان.

از طرف دانشمندان و ادبای اسلامی، شرح های زیادی به منظور توضیح لغات و مقاصد گویندگان نوشته شده و خود کتاب نیز به زبان های مختلف خارجی ترجمه گردیده است که قسمتی از آن ها در معجم المطبوعات است. (1)

ص: 45

این که طلاق گرفته به وطن خود بازگردند. دختر قیس بن عاصم، محیط زناشوئی را مقدم داشت. آن پیرمرد سال خورده که یکی از نمایندگان قبیله (بنی تمیم) بود، از این عمل به شدت ناراحت شد و با خود عهد کرد که بعد از این دختران خود را، در آغاز زندگی نابود سازد و کم کم همین رسم به بسیاری از قبایل سرایت کرد.

وقتی قیس بن عاصم، خدمت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم شرف یاب شد، یکی از انصار، از دختران وی سؤال کرد. (قیس) در پاسخ گفت: من تمام دختران خود را زنده به خاک کرده ام و کوچک ترین ناراحتی در دل خود احساس نکرده ام (مگر یک بار!) موقعی که من در سفر بودم، ایام وضع حمل همسرم نزدیک بود. اتفاقا سفرم به طول انجامید، پس از مراجعت، از حمل همسرم پرسیدم. وی در پاسخ من گفت: به عللی بچه مرده به دنیا آمد، او در حقیقت دختر زاییده بود و از ترس من، دختر را به خواهران خود سپرده بود. سال ها گذشت و ایام جوانی و طراوت دختر فرارسید و من کوچک ترین اطلاعی از وجود وی نداشتم تا اینکه روزی در خانه نشسته بودم، ناگهان دختری وارد خانه شد و سراغ مادرش را گرفت، دختری بود زیبا و گیسوانش را به هم بافته و گردن بندی در گردن انداخته بود. من از همسر خود پرسیدم که این دختر زیبا کیست؟

وی در حالی که اشک در چشمانش حلقه زده بود، گفت: این دختر تو است. همان دختری است که هنگام مسافرت تو به دنیا آمده، از ترس تو پنهان کرده بودم. سکوت من در برابر همسرم، نشانه رضایت بود. او تصور کرد که من دست خود را، آلوده به خون وی نخواهم کرد. لذا روزی همسرم با خیال مطمئن از خانه خارج گردید، من به موجب پیمان و عهدی که داشتم، دست دخترم را گرفته به یک محلی دور دست بردم، در صدد حفر گودال برآمدم. هنگام حفر، دختر مکرر از من می پرسید: (منظور از کندن زمین چیست؟) پس از فراغ دست وی را گرفته، کشان کشان او را در میان گودال افکندم و خاک ها را به سر و صورت او ریخته و به ناله های دل خراش وی گوش ندادم.

او همچنان ناله می کرد و می گفت: (پدر جان مرا زیر خاک پنهان می سازی و در این گوشه تنها گذاشته به سوی مادرم برمی گردی؟) ولی من خاک ها را می ریختم تا آنجا

ص: 46

که او زیر خروارها خاک پنهان گردید.

آری، یگانه موردی که دلم سوخت، همان بوده وقتی سخنان قیس پایان یافت، چشم های رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم پر از اشک شده بود، این جمله را فرمود:

إنّ هذه لقسوة و من لا یرحم لا یرحم؛ این عمل یک سنگ دلی است و ملتی که رحم و عواطف نداشته باشند، مشمول رحمت الهی نمی گردند. (1)

ص: 47

اسف انگیزتر از همه، نظام ازدواج آنان بود که در جهان نظیری نداشت؛ مثلا برای همسر، حدّ معینی قایل نبودند و برای خالی کردن شانه از زیر بار مهریه، زنان را اذیت می کردند و چنان که زنی بر خلاف عفت رفتاری می کرد، مهر او به کلی از بین می رفت.

گاهی از همین قانون سوء استفاده کرده، زنان خود را متهم می ساختند تا بتوانند از دادن مهر امتناع ورزند. گرفتن همسران پدر، در صورت طلاق یا مرگ پدر، برای اولاد اشکال نداشت. هنگامی که از شوهر خود طلاق می گرفتند، حق ازدواج منوط به اذن شوهر اول بود و اذن شوهر نخستین هم غالبا با دریافت مهر انجام می گرفت.

وارث ها، زن را نیز مانند اثاث خانه تملک کرده و با افکندن روسری به سر زن، مالکیت خود را اعلام می کردند.

ص: 48

ص: 49

طول انجامیده است، یعنی چندین نسل با یکدیگر در جنگ و نبرد بودند و گاهی یک موضوع بسیار جزئی، سبب جنگ های طولانی و کشت و کشتار فراوان می گردید. (1)

عرب جاهلی معتقد بود که: (خون را جز خون نمی شوید). داستان (شنفره) که به افسانه شبیه است، می تواند میزان (عصبیّت جاهلی) را نشان دهد. یکی از افراد قبیله (بنی سلمان) به (شنفره) اهانت می کند و او برای انتقام، تصمیم می گیرد که صد نفر از آنان را بکشد. سرانجام پس از مدت ها کمین کردن و آوارگی، نود و نه نفر را می کشد، تا آن که جمعی از دزدان بر سر چاهی او را می کشند. استخوان جمجمه او پس از سال ها، کار خود را می کند و صدمین نفر را هم از آن قبیله می کشد. داستان چنین بود که وقتی رهگذری، از (بنی سلمان) عبور می کرد، طوفان جمجمه را به شدت به پایش می زند و او از درد شدید پا می میرد. (2)

اعراب، آن چنان با خون ریزی و غارت گری خو گرفته بودند که هنگام مفاخره، تاراج اموال دیگران را یکی از افتخارهای خود می شمردند.

یک شاعر جاهلی، وقتی زبونی و ناتوانی قوم خود را، در امر غارت می بیند، آرزو می کند که ای کاش به جای این گروه، قوم دیگری داشت که وقتی بر اسب های خود سوار می شدند، دست به تاراج و غارت می زدند. (3)

قرآن مجید درباره این قوم، می فرماید:

ص: 50

وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها (1)؛ ای جمعیّت عرب، قبل از اسلام، بر لب پرتگاه آتش بودید، خدا از طریق پیامبر شما را نجات داد.

ص: 51

ص: 52

هر پیشامدی به نفع خود استفاده می کنند. حتّی اگر افسانه های باستانی و عقاید خرافی ملّتی به ریاست و حکومت آن ها کمک کند. از ترویج آن خودداری نمی کنند و اگر آنان، افرادی متفکر و منطقی باشند، در این صورت به نام احترام به افکار عمومی و عقاید اکثریت، از افسانه ها و اوهام- که با میزان و مقیاس عقل تطبیق نمی کند- طرف داری می کنند.

ولی پیامبر اسلام، نه تنها از آن عقاید خرافی که به ضرر خود و اجتماع تمام می شد جلوگیری می کرد، بلکه حتی اگر یک افسانه محلی و فکری بی اساس به پیشرفت هدف او کمک می کرد، با تمام قوا و نیرو با آن مبارزه کرده و می کوشید که مردم بنده حقیقت باشند نه بنده افسانه و خرافات. این داستان عملکرد وی را در مقابل چنین اوهامی مشخص می کند:

... یگانه فرزند ذکور حضرت پیامبر، به نام (ابراهیم) درگذشت. پیامبر در مرگ وی غمگین و دردمند بود و بی اختیار اشک از گوشه چشمانش سرازیر می شد. روز مرگش آفتاب گرفت، ملّت خرافی و افسانه پسند عرب، گرفتگی خورشید را نشانه عظمت مصیبت پیامبر دانسته و گفتند: آفتاب برای مرگ فرزند پیامبر گرفته شده است. پیامبر این جمله را شنید، بالای منبر رفت و فرمود:

آفتاب و ماه، دو نشانه بزرگ از قدرت بی پایان خدا هستند و سر به فرمان او دارند، هرگز برای مرگ و زندگی کسی نمی گیرند. هر موقع ماه و آفتاب گرفت، نماز آیات بخوانید.

در این لحظه از منبر پایین آمد و با مردم نماز آیات خواند. (1)

فکر گرفتگی خورشید، به خاطر مرگ فرزند صاحب رسالت، عقیده مردم را به وی راسخ تر می ساخت و در نتیجه به پیشرفت آیین او کمک می کرد، ولی او هرگز راضی نشد که موقعیت او از طریق افسانه در دل مردم تحکیم گردد.

مبارزه وی با افسانه و خرافه که نمونه بارز آن، مبارزه با بت پرستی و الوهیت هر

ص: 53

مصنوع ممکن است، نه تنها شیوه دوران رسالت وی بود، بلکه او در تمام ادوار زندگی، حتّی در زمان کودکی با اوهام و خرافات مبارزه می کرد.

روزی که محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم بیش از چهار سال نداشت و در صحرا زیر نظر دایه و مادر رضاعی خود (حلیمه) زندگی می کرد، از مادر خود درخواست کرد که همراه برادران رضاعی خود به صحرا رود. (حلیمه) می گوید: فردای آن روز، محمّد را شست وشو دادم و به موهایش روغن زدم، به چشمانش سرمه کشیدم، برای این که دیوهای صحرا به او صدمه نرسانند، مهره ای یمانی که در نخ قرار گرفته بود، برای محافظت به گردنش آویختم. محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم مهره را از گردن درآورد و به مادر خود چنین گفت:

مادر جان آرام، خدای من که پیوسته با من است، نگه دار و حافظ من است. (1)

ص: 54

این ملت، از ملت های دیگر بود. بزرگ ترین سد، در برابر پیشرفت آیین اسلام، همان افسانه ها بود و از این رو پیامبر با تمام قدرت می کوشید که آثار (جاهلیت) را- که همان افسانه و اوهام بود- از میان بردارد. هنگامی که (معاذ بن جبل) را به یمن اعزام کرد، به او چنین دستور داد:

و أمت أمر الجاهلیّة إلّا ما سنّه الإسلام و أظهر أمر الإسلام کلّه صغیره و کبیره (1)؛

ای معاذ، آثار جاهلیت و افکار و عقاید خرافی را، از میان مردم نابود کن و سنت های اسلام را که همان دعوت به تفکر و تعقل است، زنده کن.

او در برابر توده های زیادی از عرب که سالیان درازی افکار جاهلی و عقاید خرافی بر آنان حکومت کرده بود، چنین می گفت:

کلّ مأثرة فی الجاهلیة تحت قدمی (2)؛ با پدید آمدن اسلام، کلیه مراسم و عقاید و وسایل افتخار موهوم، محو و نابود گردید و زیر پای من قرار گرفت.

اینک برای روشن ساختن ارزش معارف اسلام، نمونه هایی را در اینجا می آوریم:

ص: 55

ص: 56

می کرد، برای تکریم و سپاسگزاری از وی، بازماندگانش در پای قبرش، شتری را به طرز دردناکی پی می کردند.

ص: 57

بزرگ قبیله بر موضع جراحت معالجه می کردند. (1) اگر علایم جنون در کسی ظاهر می گردید، برای راندن ارواح خبیثه به کثافات پناه برده، کهنه آلوده و استخوان مردگان را به گردنش می آویختند. برای اینکه بچه آن ها دیو زده نشود، دندان روباه و گربه را به نخی بسته و به گردن بچه ها می انداختند. هرگاه لب و دهان بچه ها کورک می زد، مادر بچه غربالی به سر می گرفت و از خانه های قبیله، نان و خرما جمع می کرد و آن ها را به سگ ها می داد، تا دانه و کورک لب و دهان فرزندش بهبودی پیدا کند و زنان قبیله مواظبت می کردند تا بچه هایشان از آن نان ها و خرماها نخورند که مبادا آنان نیز به همین درد گرفتار شوند.

برای معالجه بیماری جلدی، مانند ریختن پوست بدن، آب دهن به آن می مالیدند، اگر بیماری شخصی ادامه می یافت، تصور می کردند که بیمار، حیوانی را مانند مار و غیره- که متعلق به دیوها است- کشته است. برای پوزش خواستن از دیوها، مجسمه هایی از گل به صورت شتر درست کرده و جو، گندم و خرما بر آن حمل کرده، در برابر سوراخ کوه می گذاشتند و فردا به همان جا بازمی گشتند. اگر می دیدند که بارها دست خورده است، آن را نشانه قبولی هدایا دانسته و می گفتند که بیمار خوب خواهد شد و در غیر این صورت، معتقد بودند که چون هدیه ناچیز بوده، لذا دیوها آن را قبول نکرده اند.

ص: 58

است بر هر فرد بیمار سراغ دارو رود، زیرا خدایی که درد آفریده، دارو نیز آفریده است. (1) حتّی موقعی که سعد بن ابی وقاص بیماری قلبی گرفت، حضرت فرمود: باید پیش (حارث کلده) طبیب معروف ثقیف بروید، سپس خود آن حضرت او را به داروی مخصوصی راهنمایی کرد. (2)

علاوه بر این، بیاناتی درباره آویزه های جادوئی- که فاقد همه گونه آثارند- وارد شده است. که به دو روایت در این خصوص اشاره می شود:

1. مردی که فرزند او دچار گلو درد شده بود، با آویزه های جادویی وارد محضر پیامبر شد. پیامبر فرمود: فرزندان خود را با این آویزه های جادویی نترسانید، لازم است در این بیماری از عصاره (عود هندی) استفاده کنید. (3)

امام صادق علیه السّلام می فرمود:

إنّ کثیرا من التمائم شرک؛ بسیاری از بازوبندها و آویزه ها شرک است. (4)

پیامبر و اوصیای گرامی او، با راهنمائی مردم به داروهای زیادی که همه آن ها را محدثان بزرگ اسلام، تحت عنوان طبّ النبی و طبّ الرضا و ... گرد آورده اند، بار دیگر ضربه محکمی بر این اوهام- که گریبان عرب دوران جاهلیت را گرفته بود- وارد ساخته اند.

ص: 59

بود. اگر در بیابانی گم می شدند، پیراهن خود را پشت رو می کردند و می پوشیدند.

موقع مسافرت که از خیانت زنان خود می ترسیدند، برای کسب اطمینان نخی را بر ساقه و یا شاخه درختی می بستند، موقع بازگشت اگر نخ به حال خود باقی بود، مطمئن می شدند که زن آن ها خیانت نکرده است و اگر باز، یا مفقود می شد زن را به خیانت متهم می ساختند.

اگر دندان فرزند آنان می افتاد، آن را با دو انگشت به طرف آفتاب پرتاب کرده و می گفتند: آفتاب! دندانی بهتر از این بده. زنی که بچه اش نمی ماند، اگر هفت بار بر کشته مرد بزرگی قدم می گذاشت، معتقد بودند که بچه اش باقی می ماند و ...

این مختصری از انبوه خرافاتی بود که محیط زندگی اعراب دوران جاهلیت را تاریک کرده و فکر آن ها را از پرواز به اوج تعالی بازداشته بود.

ص: 60

عرب، با قبول اسلام از حکومت قبیله ای به حکومت جهانی قدم گذاشت. پیامبر اسلام توانست از قبایل پراکنده عرب امّتی تشکیل بدهد. شکی نیست که تألیف امّتی واحد، از قبایلی که در طول تاریخ به نزاع و تخاصم و حمله و هجوم بر یک دیگر عادت کرده بودند و خون همدیگر را می ریختند، در مدّتی اندک کاری بس بزرگ و معجزه اجتماعی بی نظیری است، زیرا چنین تحوّل عظیم، اگر نتیجه سلسله تحولات و تطورات عادی بود، نیاز به تربیت طولانی و وسایلی بی شمار داشت.

(توماس کارلایل) می گوید:

خداوند، عرب را با اسلام، از تاریکی ها به جانب روشنائی ها هدایت فرمود. از ملّت خموش و راکدی که نه صدایی از آن درمی آمد و نه حرکتی از آن محسوس بود، ملتی پدید آورد که از گمنامی به طرف شهرت، از سستی به بیداری، از پستی به فراز، از عجز و ناتوانی به نیرومندی سوق داده شد. نورشان از چهار طرف جهان می تابید، از اعلان اسلام یک قرن نگذشته بود که مسلمانان یک پای در هند و پای دیگر در اندلس نهادند. (1)

از مورّخان نامی غرب (مسیو رنان) در تاریخ خود می نویسد:

تا زمان این حادثه حیرت انگیز (اسلام) که ناگهان نژاد عرب را به لباس جهان گیری و خلّاق معانی به ما نشان داد، هیچ یک از قسمت های عربستان نه جزء تاریخ تمدنی دنیا شمرده می شد و نه از حیث علم یا مذهب نشانی از آن بود. (2)

آری تربیت شدگان عصر جاهلیت، یعنی قبایل مختلف عرب، نه تمدنی به خود دیده بودند و نه تعلیمات و قوانین و آدابی داشتند. آنان از همه مزایای اجتماعی که موجب ترقی و تمدن است، محروم بودند. بنابراین، هیچ گاه انتظار نمی رفت که چنین مردمی با آن سرعت، به اوج مجد و عظمت نایل گردند و از زندگی کوچک قبیله ای، به جانب جهان وسیع انسانیّت رهبری شوند.

ملّت های جهان، هر کدام مانند ساختمانی هستند. همان طور که ساختمان اساسی،

ص: 61

به مصالح مستحکمی نیازمند است که طبق اسلوب صحیح و نظم کامل ساخته و پرداخته شده، تا در مقابل باد و باران مقاومت کند و باقی و پایدار بماند؛ سازمان یک ملّت رشید هم، به پایه های محکم و اساسی، یعنی اصول و آداب کامل و اخلاق عالی انسان محتاج است تا قابل بقا و پیشرفت باشد.

روی این اصل، باید فکر کرد که این تطوّر و تحول شگفت انگیز، برای اعراب جاهلی از کجا پدید آمد؟ جمعی که تا دیروز تمام قوای آن ها در راه اختلاف و نفاق به کار افتاده بود و از همه نظام های اجتماعی دور بودند؛ به این سرعت شگرف، دارای اتحاد کلمه و وحدت و الفت شوند و دولت نیرومندی تشکیل دهند که ملّت های بزرگ جهان آن روز، در مقابلشان خاضع شوند و مطیع و فرمان بردار اصول و آدابشان گردند.

راستی اگر بنا بود قوم عرب به این پیشرفت و عظمت برسند؛ چرا اعراب یمن- که دارای تمدن و فرهنگ بودند، سال ها سلطنت ها دیده و حکمران های بزرگ را در دامن خود تربیت کرده بودند- به این پیشرفت و ترقّی نرسیدند؟ چرا اعراب (غسّان) که مجاور شام بودند و تحت حکومت متمدن روم به سر می بردند، به این درجه از رشد نرسیدند؟ چرا اعراب (حیره) که تا دیروز در پرتو فرمانروایی دولت عظیم ایران می زیستند، به این پیشرفت نائل نگردیدند؟ اگر آنان به این موفقیت می رسیدند، زیاد جای تعجب نبود، ولی شگفت اینجا است که اعراب حجاز که از خودشان هیچ تاریخی نداشتند وارث تمدن عظیم اسلامی شدند.

ص: 62

رقابت دائمی که پیوسته بین آنان در جریان بود؛ در سرحدّات عربستان، دولت هایی نیمه مستقل و نیمه متمدن پدید آمد که هر کدام از آن ها تابع دولت متمدن بزرگ هم جوار خود بود. دولت های (حیره)، (غسّان) و (کنده) در شمار چنین دولت هایی بودند و هر کدام تحت نفوذ یکی از سه دولت ایران، روم و حبشه قرار داشتند. (1)

حیره: به طوری که از آثار و اخبار برمی آید؛ در اوایل قرن سوم بعد از میلاد، بعضی از طوایف عرب، در پایان روزگار اشکانی ها، به سرزمین مجاور فرات فرود آمدند و بر قسمتی از عراق دست یافتند. این اعراب مهاجر، رفته رفته روستاها و قلعه ها بنا کردند و شهرها پدید آوردند که مهم ترین آن ها (حیره) بود که در جایی، نزدیک محلّ کنونی کوفه بر کرانه بیابان قرار داشت.

این شهر- به طوری که از نام آن پیداست- قلعه ای بوده است (2) که اعراب در آن سکونت داشته اند، امّا اندک اندک به شهر تبدیل شد. خوشی آب و هوا و فراوانی جویبارهای فرات و مساعد بودن اوضاع طبیعی، باعث آبادی این سرزمین گردید و توانست فرمانروایان صحرا را به تمدن دعوت کند و به سبب مجاورت با ایران، از فرهنگ و تمدن نیز بهره مند شوند. در نزدیک (حیره) کاخ هایی هم چون (کاخ خورنق) برپا ساختند که جلوه و رونق خاصی بدان شهر بخشید. عرب های این ناحیه، با خط و کتابت نیز آشنا شدند و شاید خط و کتابت از آنجا به دیگر جاهای عربستان رفته است. (3)

امیران (حیره) از اعراب (بنی لخم) بودند و از طرف پادشاهان ساسانی به شدت حمایت می شدند. علّت حمایت پادشاهان ساسانی، از امرای (حیره) این بود که می خواستند از طریق آن ها، سدّی میان ایران و اعراب بادیه پدید آورند و به یاری آنان از تجاوز و تعدّی بدویان غارت گر، به حدود مرز ایران جلوگیری کنند. نام این امیران

ص: 63

در تاریخ ضبط شده است و حمزه اصفهانی، فهرستی از نام و مدّت عمر آن ها و پادشاهانی از ساسانیان که با آنان معاصر بوده اند، نقل نموده است. (1)

هر چه هست، سلطنت خاندان (بنی لخم) بزرگ ترین دولت عربی نیمه متمدن در منطقه (حیره) بود. آخرین پادشاه این سلسله (نعمان بن منذر) است که داستان خلع و قتل او به حکم خسرو پرویز، در تاریخ معروف است. (2)

غسّان: در اواخر قرن پنجم، یا اوایل قرن ششم، گروهی از مهاجران در شمال غربی، از گوشه و کنار عربستان فرود آمدند و در مجاورت امپراتوری روم، کشور (غسّان) را تأسیس کردند. این کشور تحت حمایت روم و فرمانروایان آن، دست نشانده امپراتوری های (قسطنطنیه) بودند، همان طوری که فرمانروایان (حیره) دست نشانده پادشاهان ایران بودند.

کشور (غسّان) تا حدّی متمدن بود و چون مراکز حکومت آن از یک طرف نزدیک به دمشق و از طرف دیگر در جوار (بصری) مرکز خطّه عربستان رومی واقع بود، زیر نفوذ و تأثیر تمدن رومی درآمده بود.

غسّانی ها، به جهت اختلافی که با فرمانروایان لخمی حیره و ایرانیان داشتند، متّحد و دوست روم بودند. روی هم رفته، حدود نه یا ده امیر غسّانی، یکی بعد از دیگری در این کشور حکمرانی کردند.

ص: 64

بت پرستی به شکل های گوناگون و عقاید مختلف تشکیل می داد.

آری، گروه انگشت شماری به نام (حنیفان) بر آیین توحید باقی بودند که خود را پیرو آیین ابراهیم علیه السّلام می دانستند و تعداد آنان بسیار کم و در مقابل عرب بت پرست بسیار ناچیز بودند. (1)

از زمان حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل، آیین خداپرستی، همراه یک سلسله سنن مذهبی و اخلاقی وارد حجاز شد که مراسم پرشکوه (حج) به احترام کعبه، یکی از آن ها بود. بعدها مردی از قبیله (خزاعه) به نام (عمرو بن قصی) که ریاست مکّه را بر عهده داشت آئین بت پرستی را وارد مکّه کرد. این شخص، در سفر خود به شام، دید که (عمالقه) مجسمه های زیبایی را می پرستند و او از کار آن ها خوشش آمد و بت زیبایی به نام (هبل) را از شام به مکّه آورد و مردم را به پرستش آن دعوت کرد. (2)

بت های مشهور عرب عبارت بودند از:

1. هبل 2. اساف 3. نائله 4. لات 5. عزّی 6. منات 7. عمیانس 8. سعد 9. ذو الخلصه 10. مناف.

علاوه بر این ها، در میان اعراب بت های معروف دیگری پرستش می شد که گاهی به طایفه ای و خانواده ای اختصاص داشت.

ص: 65

(اوس) و (خزرج) فقط یازده نفر دارای چنین کمالی بودند. (1)

با توجه به این بحث کوتاه و فشرده، درباره مردم این منطقه، عظمت تعالیم اسلام، در کلیّه شئون اعم از اعتقادی، اقتصادی، اخلاقی و فرهنگی نمایان می گردد و پیوسته باید در ارزش یابی تمدن ها حلقه قبلی را بررسی کرد، آن گاه عظمت را ارزیابی نمود. (2)

ص: 66

ص: 67

اختلاف کشیشان از یک طرف و مسلک های گوناگون مذهبی از طرف دیگر، روز به روز از سطوت و قدرت امپراتوری روم می کاست.

گذشته از این ها پیوسته سفیدپوستان و زردپوستان طرف شمال و مشرق، در نظر داشتند که نقاط حاصل خیز اروپا را به دست آورند و گه گاه در برخوردهایشان خسارت های هنگفتی به یکدیگر وارد می کردند و این خود سبب شد که امپراتوری روم، دو نیمه شده و به بلوک شرقی و غربی تقسیم گردید. تاریخ نویسان معتقدند:

اوضاع سیاسی و اجتماعی و مالی روم، در قرن ششم بسیار آشفته بود. حتّی تفوّق روم بر ایران را گواه قدرت نظامی وی نمی دانند، بلکه معتقدند شکست ایران، معلول بی نظمی دستگاه حاکمه ایران بوده است. این دو کشور که تاج سیادت و سیاست جهان را بر سر نهاده بودند، در عصر طلوع اسلام در هرج و مرج به سر می بردند.

بدیهی است که این اوضاع یک آمادگی و تشنگی فوق العاده ای، برای پذیرش یک آیین صحیح که به اوضاع زندگی آن ها سر و سامانی می بخشد، ایجاد می نماید.

ص: 68

برخی به دولت ایران پناه برند و هم این ها بودند که در برخورد با سپاه اسلام سنگرها را خالی نمودند و با آغوش باز سپاه اسلام را استقبال کردند.

روم آن روز، درست مانند قرون وسطای اروپا بود که (فلاماریون) ستاره شناس معروف، داستان زیر را درباره سطح فرهنگ اروپا در قرون وسطی شرح می دهد.

کتاب مجموعه لاهوتیه، مظهر کامل حکمت (اسکولاستیک) در قرون وسطی بود و چهار صد سال به عنوان کتاب رسمی در اروپا تدریس می شد. قسمتی از آن تحت این عنوان بحث می کند: آیا چند فرشته ممکن است در نوک سوزن جای گیرد؟ و یا از مردمک چشم چپ پدر جاویدانی تا مردمک چشم راست وی، چند فرسنگ است؟

روم واژگون بخت، در عین این که آن همه ستیزه های خارجی گریبان گیرش بود، سیل اختلافات داخلی، که اکثر به رنگ مذهب جلوه می کرد، هر روز کشور را به لب پرتگاه نزدیک می ساخت. یهود که یک ملت شرور و دسیسه باز بودند، چون دیدند که فشار امپراتور مسیحی روم از حد گذشت؛ نقشه هایی برای برانداختن دولت روم کشیدند و یک بار هم شهر (انطاکیه) را تصرف نمودند و گوش و بینی و لب اسقف بزرگ شهر را بریدند. حکومت روم به منظور انتقام، پس از مدتی یهودیان (انطاکیه) را قتل عام کرد. این کشت و کشتار بی رحمانه، میان دو ملت یهود و نصاری در روم چند بار تکرار شد و گاهی موج کینه جویی به خارج از کشور نیز سرایت کرد؛ مثلا یهودیان، یک مرتبه هشتاد هزار مسیحی را از ایران خریدند و به منظور انتقام از مسیحیان، مانند گوسفند سر بریدند.

اینجاست که خواننده گرامی می تواند دورنمای تاریک و پرهرج ومرج جهان معاصر با طلوع اسلام را ببیند و اعتراف نماید که این تعالیم عالی نجات بخش، از آن محیط ظلمت زده، زاییده فکر بشر نیست و این نسیم فرح بخش وحدت و اتفاق و آهنگ صلح و صفا که هدف آیین اسلام است، سرچشمه ای جز غیبت ندارد. چه طور می توان گفت اسلامی که حتّی به حیوانات حق حیات داده، مولود چنین محیط خون آشام است.

ص: 69

اسلام، تمام این بحث های بی اساس را درباره اراده و مشیت عیسی علیه السّلام از بین برد، و در شناسایی مسیح چنین فرمود:

مسیح فرزند مریم پیامبری بیش نبود که پیش از وی پیامبران آمده بودند و مادر وی زن پاک دامن و راست گویی بود؛ در عین حال هر دو غذا می خوردند و بشر بودند. (1)

این آیه، بسیاری از مباحث بیهوده رجال کلیسا را درباره روح و خون و هویّت عیسی خاتمه داد. چنان که با تعالیم عالی و زنده کردن ملکات فاضله، بشر را از ماجراجویی و خون ریزی بازداشت.

ص: 70

فردی آنان وابستگی کاملی داشت. مطالعه دوره حکومت ساسانیان و نوسان هایی که در طول حکومت آنان رخ داد، گواه زنده این مطلب است.

ص: 71

در عهد ساسانیان، ایرانیان پرچمی داشتند به نام (درفش کاویانی) که معمولا در میدان جنگ برافراشته می شد و یا در جشن های پرتشریفات ساسانیان، بر فراز کاخشان نصب می گردید و این پرچم با جواهرات بسیار گرانبها تزیین شده بود. به قول یکی از نویسندگان: (جواهرات و اشیاء گرانبهای این پرچم بی همتا را به 1200000 درهم یا (30000 پوند) تخمین کرده اند). (1)

در کاخ های افسانه ای ساسانیان، از بس جواهرات و اشیاء نفیس و قیمتی و نقشه ها و تصویرهای حیرت انگیز فراهم گردیده بود که دیده بینندگان را خیره می کرد.

اگر بخواهیم غرایب و عجایب این کاخ ها را بدانیم؛ کافی است فقط نظر خود را به یک قالی سپید و بزرگی به نام (بهارستان کسری) بیندازیم که در تالار یکی از کاخ ها انداخته بودند. (این قالی را زمامداران ساسانی، برای این تهیه کرده بودند که موقع عیش و عشرت سرحال باشند و همیشه مناظر زیبا و فرح انگیز فصل را تماشا کنند). (2)

به طوری که می نویسند:

این قالی، 150 ذراع طول داشت، و هفتاد ذراع عرض و تمام تاروپود آن زربفت و جواهرنشان بود. (3)

در میان پادشاهان ساسانی، (خسرو پرویز) بیش از همه به تجملات علاقه مند بود.

شمار زنان و کنیزان و خوانندگان و نوازندگان حرم سرای او به چندین هزار تن بالغ می شد.

حمزه اصفهانی، در کتاب سنی ملوک الارض، تجملات خسرو پرویز را بدین گونه شرح داده است:

خسرو پرویز سه هزار زن داشت و دوازده هزار کنیزک ساززن و بازیگر و شش هزار مرد پاسبان او بودند، 8500 اسب مخصوص سواری او بود، 960 فیل، دوازده هزار استر

ص: 72

مخصوص بردن بنه و هزار شتر داشت. (1)

سپس (طبری) اضافه می کند:

این پادشاه بیش از هر کس به جواهرات و ظروف و اوانی گرانبها و امثال آن علاقه داشت. (2)

ص: 73

بوده اند- نیز هفتصد هزار نفر باشند تقریبا از این 140 میلیون، 5/ 1 میلیون حق مالکیت داشته و (دیگران همه) از این حق طبیعی خداداد محروم بوده اند. (1)

پیشه وران و کشاورزان که از تمام مزایای حقوقی محروم بودند، بار سنگین مخارج اعیان و اشراف را بر دوش داشتند و در حفظ این اوضاع سودی گمان نمی بردند، لذا بسیاری از کشاورزان و طبقات پست و پایین اجتماع، کارهای خود را ترک کرده و برای فرار از مالیات های کمرشکن، به دیرها پناهنده می شدند. (2)

مؤلف کتاب ایران در زمان ساسانیان، پس از آن که از بدبختی کشاورزان و کارگران ایران می نویسد؛ از قول یکی از مورخان غرب به نام (امیان مارسیلینوس) چنین نقل می کند:

کشاورزان و کارگران ایران در زمان ساسانیان در نهایت ذلت و خواری و بدبختی به سر می بردند. در موقع جنگ، پیاده از عقب لشکر حرکت می کردند. طوری آنان را خوار و بی ارزش می شمردند که گویا بردگی برای همیشه بر ایشان نوشته شده است و هیچ اجر و مزدی در مقابل کار خود دریافت نمی کردند. (3)

در امپراتوری ساسانی، تنها اقلیتی کمتر از 5/ 1% از جمعیت، صاحب همه چیز بوده اند، ولی بالغ بر 98% مردم ایران، همانند بردگان حق حیات نداشتند.

ص: 74

(خداینامه پردازان) و (شاهنامه نویسان) با اینکه هدف آنان حماسه سرایی است، به آن نیز تصریح کرده اند.

(فردوسی) حماسه سرای معروف ایران، در (شاهنامه) داستانی آورده است که بهترین شاهد این مطلب است. این داستان در زمان انوشیروان اتفاق افتاده، یعنی درست در زمانی که امپراتوری ساسانی، دوران طلایی خود را می گذرانده است و نشان می دهد که در دوره او نیز اکثریت قریب به اتفاق مردم، حقّ تحصیل نداشتند و حتی انوشیروان دانش دوست، هم حاضر نبود به طبقات دیگر مردم، حقّ تحصیل علم بدهد.

(فردوسی) می گوید: کفش گری حاضر شد برای مصارف جنگ ایران و روم، گنج سیم و زر نثار کند، با آن که در آن زمان انوشیروان به کمک مالی احتیاج بیشتری داشت، زیرا حدود سیصد هزار سپاهی ایران، دچار کمبود غذا و اسلحه بودند. داد و فغان از لشکریان برمی خیزد، جریان را به خود شاه می رسانند. انوشیروان از این وضع، پریشان خاطر می گردد و بر فرجام خویش بیمناک می شود. بلافاصله (بزرگمهر) وزیر اندیشور خود را برای چاره جویی فرا می خواند و دستور می دهد هم اکنون باید به جانب مازندران رود و هزینه جنگ را فراهم کند، ولی (بزرگمهر) می گوید: خطر، نزدیک است، باید فوری چاره کرد. آن گاه بزرگمهر، قرضه ملّی پیشنهاد می کند؛ انوشیروان توصیه او را می پسندد و دستور می دهد هر چه فوری اقدام شود. بزرگمهر به نزدیک ترین شهرها و قصبات مأمور می فرستد و جریان را با توانگران آن محلّ در میان می گذارد.

کفش گری حاضر می شود تمام هزینه جنگ را بپردازد. فقط این توقع را دارد که به یگانه پسرش- که مشتاق تحصیل است- اجازه تحصیل داده شود. بزرگمهر درخواست او را نسبت به عطایش کوچک می شمارد، به پیشگاه خسرو می شتابد و آرزوی پیر کفش گر را به شاه می رساند. انوشیروان خشمگین می شود و به وزیر خود بزرگمهر پرخاش می کند و می گوید:

ص: 75

این چه تقاضایی است که تو می کنی؟ این کار مصلحت نیست، زیرا با خروج او از طبقه بندی، سنّت طبقات مملکت بر هم می خورد و زیان آن بیش از ارزش این سیم و زری است که او می دهد.

سپس فردوسی، از زبان انوشیروان به تشریح (فلسفه ماکیاولی) او می پردازد:

چو بازرگان بچه گردد دبیرهنرمند و با دانش و یادگیر

چو فرزند ما برنشیند، به تخت دبیری ببایدش، پیروز بخت

هنر یابد ار مردِ موزه فروش سپارد بدو چشم بینا و گوش

بدست خردمند (مرد نژادنماند جز از حسرت و سرد باد ...

بدین ترتیب، به فرمان (خسرو دادگر!) درم های مرد کفش گر را پس می فرستند.

(کفش گر بی چاره) افسرده خاطر می گردد و شبانگاه، دست تظلّم و زاری که عادت مظلومان است، از این همه ستم کاری و حق کشی، بر درگاه داور بی پناهان بلند می کند و زنگ عدل الهی را به صدا در می آورد.

... فرستاده برگشت و شد با درم دل کفش گر زان درم، پر ز غم

شب آمد، غمی شد ز گفتار شاه خروش جرس خواست از بارگاه (1) با همه این ها، دستگاه عریض و طویل تبلیغاتی انوشیروان، وی را عادل قلمداد نموده و به جامعه ایرانی تحمیل کرده است. ولی این شاه به اصطلاح عادل، نه تنها گره اساسی را در جامعه ایران آن روز نگشود، بلکه سبب شد بدبختی های اجتماعی زیادی دامن گیر ایرانیان گردد. تنها در غائله مزدک هشتاد هزار و به قولی صد هزار ایرانی را زنده به گور کرد (2)، تا به خیال خود این فتنه را از ریشه برکند.

غافل از اینکه این (فتنه) ریشه کن نگردید، زیرا اینگونه مجازات ها از بین بردن (معلول) است نه (علّت) و به اصطلاح مبارزه بر ضد بزهکار است نه جرم. ریشه فتنه نابسامانی اجتماعی و اختلاف طبقاتی و احتکار ثروت و مقام، در دست طبقه خاص و

ص: 76

محرومیت اکثریت قاطع مردم و مفاسد دیگری بود که او با کمک سرنیزه و فشار، می خواست تا مردم، خود را راضی جلوه دهند.

(ادوارد براون) در مورد عدالت که به انوشیروان نسبت می دهند، چنین می نویسد:

اقدامات شدیدی که بر ضد (زنادقه) به عمل آورد و موافقت و ستایش موبدان مجوس را جلب کرد و تواریخ ملّی نیز به دست همین موبدان تنظیم شد ... (1)

در همین تواریخ رسمی، انوشیروان، پادشاهی نمونه عدل و انسانیت معرفی شده است، حکایاتی نقل کرده اند که وی زنجیری در بیرون بارگاه شاهی آویخته بود، تا مظلومان دست بر آن زنند و با صدای زنگ، شاه را به داوری فرا خوانند. (2)

شگفتا! در این مدّت طولانی، هیچ مظلومی جز الاغ پیری، این زنگ را به صدا درنیاورد. البته معلوم است الاغ، جرم شهامت و جرئت خود را نمی دانسته وگرنه هرگز به سیم عدالت نزدیک نمی شد.

و نیز می گویند: سلطان روم، سفیری به جانب سلطان عجم، انوشیروان می فرستد.

چون چشم سفیر، بر عظمت سلطان عجم و بزرگی طاق کسری می افتد؛ می بیند سلطان بر سریر نشسته و ملوک در خدمت او حاضرند، نگاهی به اطراف می اندازد، ایران را خیلی با شکوه می یابد، ولی در اطراف آن اعوجاج و کجی می بیند. از درباریان جریان را می پرسد، به او می گویند: این کجی را که ملاحظه می کنی، برای این است که اینجا خانه پیرزنی بود که شاه خواست آن را بخرد و داخل ایوان نماید. آن زن حاضر به فروش نشد، انوشیروان هم او را مجبور نکرد، لذا خانه آن پیرزن باعث اعوجاج و کجی این ایوان گردید. آن سفیر قسم خورد که این کجی بهتر از راستی است. (3)

واقعا شگفت انگیز است کسی که می خواهد چنین بنا و ایوان با شکوهی بسازد، آیا قبلا نقشه آن را تهیه نمی کند و بدون نقشه و زمین کافی اقدام به ساختن چنین

ص: 77

ساختمانی می کند؟ و در نتیجه کاخ به صورت بنای کج در می آید، آیا این مطلب باورکردنی است؟

بعید نیست این نوع داستان ها را درباریان و موبدان، به پاس خدمات گرانبهایی که خسرو با نابود کردن مزدکیان به آن ها کرده بود به نفع خسرو جعل کرده باشند.

به قول مؤلّف کتاب ایران و اسلام، از این ها عجیب تر این است که برخی برای آن که عدالت او را شرعی و مستند جلوه دهند، ناچار احادیثی از زبان رسول گرامی و پیشوایان اسلام در این باب ساخته اند. مانند آن حدیث معروف (ولدت فی زمن الملک العادل (1)؛ من در زمان شاه دادگر چشم به جهان گشودم) پیامبر افتخار می کند که در زمان پادشاه عادل انوشیروان به دنیا آمده است، غافل از این که عدالت او چه ربطی به پیامبر دارد.

در خبر دیگر آمده است: علی علیه السّلام به مدائن تشریف آورد و در ایوان کسری فرود آمد و انوشیروان را زنده کرد و از حال او پرسید، او به امیر مؤمنان خبر داد به خاطر کفر خود از بهشت محروم است، ولی به جهت عدل در جهنم هم معذّب نیست. (2) اکنون ببینیم ساسانیان چه ظلم هایی می کردند؟

ص: 78

نیز آسوده شده ام. اگر منصب وزارت از من سلب شده است، رنج ستم کاری آن نیز از من دست کشیده، پس مرا چه باک است؟)

تا این نامه به دست خسرو پرویز رسید، فرمان داد بینی و لب های (بزرگمهر) را ببرند. هنگامی که این فرمان را به او گفتند، پاسخ داد: آری لب های من بیش از این سزاوار است. خسرو گفت: از چه رو؟ گفت: از آن رو که نزد خاص و عام تو را به صفاتی ستودم که دارای آن نبودی و دل های رمیده را رو به تو نمودم و خوبی هایی از تو گفتم که تو سزاوار آن نبودی. ای بدکارترین خسروان، با آن که یقین بر پاکی و نیکی من داشتی، مرا به گمان بد می خواهی بکشی؟ پس که را به دادگری تو امیدی تواند بود و به گفته تو دل تواند بست؟

خسرو پرویز، از این سخن برآشفت و فرمان داد بزرگمهر را گردن زدند. (1)

مؤلف کتاب تاریخ اجتماعی ایران که خود از پیش تازان ناسیونالیسم است؛ آنجا که از علل انحطاط و آشفتگی و نابسامانی عصر ساسانی سخن می گوید، حق انحصاری آموزش و پرورش را برای طبقات ممتاز چنین ترسیم می کند:

... در این دوره تعلیم و تربیت و فرا گرفتن علوم متداول، انحصار به مؤبدزادگان و نجیب زادگان داشته و اکثریت نزدیک به اتفاق فرزندان ایران، از آن محروم بوده اند. (2)

آری این سنت جاهلی، به قدری در نظر ساسانیان اهمیت داشت که نمی خواستند به هیچ عنوانی از زیر بار آن شانه خالی کنند.

از این رو، به خاطر تأمین هوس های خام و نابجای این اقلیّت نازپرورده، اکثریّت مردم ایران از حق تحصیل علم و سایر حقوق اجتماعی محروم بودند.

ص: 79

ص: 80

هنگامی که مسلمانان عرب، به فکر تصرف ایران افتادند، خاندان سلطنتی ساسانی به منتهی درجه ضعف رسیده و گرفتار نفاق شده بودند.

در مدت چهار سال از موقع کشته شدن خسرو پرویز و جلوس (شیرویه) تا جلوس آخرین پادشاه ساسانی (یزدگرد) عده ای که شماره آن ها را از شش تا چهارده تن نوشته اند، بر تخت پادشاهی تکیه زده بودند.

بدین ترتیب در مدت چهار سال، چهارده بار یا کمتر، سلطنت ایران دست به دست گشته بود. معلوم است در مملکتی که در مدت چهار سال چهارده بار، کودتا شود و هر بار یکی را بکشند و دیگری را به جای او بنشانند، آن مملکت به چه وضعی در می آید.

هر زمام داری که روی کار می آمد، همه کسانی که مدعی سلطنت بودند را از بین می برد و برای هموار ساختن سلطنت برای خود چه کارهایی که انجام نمی داد! پدر پسر را می کشت و پسر پدر را نابود می کرد، برادر برادران خود را از بین می برد.

(شیرویه) برای رسیدن به سلطنت پدر خود را کشت (1) و چهل نفر از پسران خسرو پرویز، یعنی برادران خود را نابود کرد. (2)

(شهربراز) از هر کس که مطمئن نبود او را کشت. سرانجام تمام کسانی به سلطنت رسیده بودند، همه چه مرد و چه زن و چه بزرگ و چه کوچک، نزدیکان خود، یعنی شاهزادگان ساسانی را از بین می بردند تا کسی مدعی سلطنت نباشد.

خلاصه، در دوران ساسانی کار هرج و مرج چنان بالا گرفته بود که کودکان و زنان را بر تخت می نشاندند و پس از چند هفته می کشتند و دیگری را به جای او می نشاندند.

بدین سان، دولت ساسانی علی رغم شکوه و جلوه ظاهری که داشت به سرعت روی به پستی و پریشانی و نابودی می رفت.

ص: 81

ص: 82

کنند که مردم بدبختی های خود را حس نکنند.

فشار و اختیارات نامحدود موبدان، مردم را از آیین زردشتی گریزان می ساخت و توده مردم می خواستند، دینی غیر از دین اشراف، برای خود بیابند.

مؤلف تاریخ اجتماعی ایران می نویسد:

... ناچار مردم ایران از فشار اشراف و موبدان می کوشیدند که از زیر بار گران این ناملایمات خود را بیرون آورند. به همین جهت، در مقابل طریقه رسمی (مزدیسنی زرتشتی) که مذهب دولت و دربار بود و به آن (بهدین) می گفتند، دو طریقه دیگر در میان زرتشتیان، پیدا شده بود ... (1)

آری، در نتیجه فشار و سخت گیری های اشراف و موبدان بود که در ایران ساسانی مذاهب مختلف، یکی بعد از دیگری پیدا می شد. (مزدک) و پیش از او (مانی) (2) برای آن که تحولی در اوضاع روحانی و دینی پدید آورند، خود کوشیدند، امّا نتیجه ای نگرفتند.

در حدود سال 497 میلادی بود که (مزدک) قیام کرد. لغو مالکیت انحصاری و نسخ رسم چند همسری و تشکیل حرم سرا را، در سرلوحه برنامه اصلاحی خود قرار داد.

وقتی طبقات محروم از این برنامه اطلاع پیدا کردند؛ پروانه وار به گرد او هجوم آوردند و به رهبری (مزدک) انقلاب بزرگی به راه انداختند. این قیام ها و جنبش ها برای آن بود که مردم به حقّ مشروع خداداد خود برسند. سرانجام کار (مزدک) با مقاومت روحانیان و مخالفت سپاهیان مواجه شد و موجب فتنه و تباهی اوضاع ایران گشت.

همچنین در اواخر عهد ساسانی، آیین زردشتی کاملا حقیقت خود را از دست داده بود. کار مقدس شمردن آتش به جایی رسیده بود که پتک زدن به آهن گداخته را که در پرتو مجاورت با آتش، طبیعت آن را به خود گرفته ناروا می دانستند و اصول و عقاید

ص: 83

زردشت را بیشتر خرافات و افسانه ها تشکیل می داد و در این دوره حقایق این دین، جای خود را به یک مشت شعارهای پوچ و بی روح و بیهوده ای داده بود که موبدان پیوسته برای تقویت خود بر تشریفات آن می افزودند. افسانه ها و خرافات دور از عقل، به اندازه ای در این دین راه یافته بود که حتی خود روحانیان را نیز نگران می ساخت. در بین موبدان هم کسانی بودند که از اوّل، پوچی شعائر و عقاید زردشتی را فهمیده بودند و از زیر بار آن ها شانه خالی می کردند.

از طرف دیگر، از زمان انوشیروان به بعد راه تفکّر در ایران بازشده بود و در نتیجه نفوذ فرهنگ یونانی و هندی و همچنین، تماس عقاید زردشتی با عقاید مسیحیّت و مذهب های دیگر، بیش از پیش این امر را تقویت نمود و سبب بیداری مردم ایران می گشت و لذا بیشتر از هر وقت دیگر، از خرافات و مطالب واهی و بی اساس آیین زردشتی رنج می بردند.

بالاخره، فسادی که در جامعه روحانیت زردشتی پدید آمده بود و خرافات و افسانه های دور از عقل و خرد که در آیین زردشتی راه یافته بود؛ همه سبب تشتت و اختلاف در عقاید و آرای ملت ایران گشت. با بروز این اختلاف و شیوع مذاهب گوناگون، روح شک و تردید در بین طبقه متفکر پدید آمد و از ایشان نیز رفته رفته به دیگران سرایت نمود. در نتیجه توده مردم ایمان قطعی و اعتقاد کاملی که قبلا داشتند، به کلی از دست دادند.

بدین ترتیب، هرج و مرج و بی دینی و لاابالی گری سراسر ایران را فرا گرفت.

چنان که (برزویه) طبیب معروف عهد ساسانی، نمونه کاملی از اختلاف عقاید و آشفتگی اوضاع ایران ساسانی را در مقدمه کلیله و دمنه ترسیم کرده است.

ص: 84

بزرگی نجات می داد، ولی گاهی بازیگران و سخن چینان، روابط وی را با انوشیروان تیره می کردند و او را بر ضدّ وی تحریک کرده، حکم توقیف او را صادر می نمودند.

همین فتنه جویان، ذهن انوشیروان را به امپراتور روم مشوب کردند و او را تحریک کردند که برای گسترش مرزهای کشور و تضعیف رقیب خطرناک خود، (پیمان صلح جاوید) را نادیده بگیرد و به رومیان حمله کند. بالاخره، آتش جنگ شعله ور شد و در مدّت نسبتا کوتاهی سربازان ایران، سوریه را فتح کردند و (انطاکیه) را آتش زدند و آسیای صغیر را تاراج نمودند. پس از بیست سال جنگ و خون ریزی، هر دو سپاه قدرت و امکانات خود را از دست دادند و پس از تلفات زیاد، دو مرتبه پیمان صلح بستند و مرزهای خود را مانند سابق معین کردند، به این شرط که دولت (روم) سالی معادل بیست هزار دینار به دولت ایران بپردازد.

ناگفته پیدا است یک چنین جنگ های طولانی، آن هم در نقاط دور از مرکز، تا چه اندازه بر ثروت و صنعت یک ملّت، ضرباتی سنگین وارد می سازد. مرمّت آثار یک چنین جنگ طولانی، با در نظر گرفتن وسایل آن روز به زودی ممکن نبود. این جنگ و تاخت وتاز، مقدّمات سقوط حتمی دولت ایران را فراهم آورد.

هنوز لطمه های این جنگ جبران نشده بود که بار دیگر جنگ هفت ساله ای آغاز گردید. (تی باریوس) امپراتور روم، پس از آن که بر اورنگ سلطنت تکیه زد، به منظور انتقام با حملات شدید خود استقلال ایران را تهدید کرد. هنوز وضع دو سپاه روشن نگشته بود که انوشیروان از جهان رفت و پسر او (خسرو پرویز) زمام امور را به دست گرفت. وی نیز در سال 614 میلادی، بهانه هایی به دست آورد و مجددا به رومیان تاخت و در اوّلین حمله، شام و فلسطین و آفریقا را فتح کرد، (اورشلیم) را غارت نمود، کلیسای قیامت و مزار مسیح را آتش زد و شهرها را ویران ساخت و پس از ریخته شدن خون نود هزار مسیحی جنگ به نفع ایرانیان پایان پذیرفت.

در چنین موقع که جهان متمدن آن روز در آتش جنگ و بیدادگری می سوخت؛ پیامبر اسلام، در سال 610 میلادی به رسالت مبعوث گردید و ندای جان فزای توحید

ص: 85

را به گوش عالمیان رساند و مردم را به صلح و صفا و نظم و آرامش دعوت نمود.

مغلوب شدن رومیان خداپرست، به دست ملل آتش پرست، سبب شد که بت پرستان مکّه این شکست را به فال نیک بگیرند و با خود بگویند ما هم به این نزدیکی، خداپرستان (مسلمانان) را سرکوب خواهیم ساخت، مسلمانان از شنیدن این خبر به شدت نگران شدند.

پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلّم منتظر وحی الهی بود تا اینکه آیه ای نازل گردید:

رومیان در سرزمینی نزدیکی عربستان شکست خوردند، ولی آنان بالأخره پس از چند سالی پیروز خواهند شد. (1)

پیش گویی قرآن، درباره رومیان در سال 627 میلادی تحقق پذیرفت و (هرقل) با یک حمله (نینوا) را گرفت. هر دو رقیب آخرین دقایق عمر خود را می گذراندند و در صدد تجدید نیرو بودند، ولی چون اراده حتمی ایزد یکتا بر این تعلق گرفته بود که این دو سرزمین با نور یکتاپرستی روشن گردد و روح افسرده ایرانیان و رومیان با نسیم روح افزای اسلام زنده شود. چیزی نگذشت که خسرو پرویز، به دست فرزند خود شیرویه کشته شد و فرزند نیز هشت ماه پس از مرگ پدر، درگذشت.

در این دوران، آنچنان هرج و مرج ایران را فرا گرفت که پس از شیرویه در مدت چهار سال، زمام داران متعددی در میان آن ها حکومت کردند که چهار نفر آنان زن بود، تا این که سپاه اسلام، با حملات خود به این اوضاع خاتمه داد و این کشمکش های پنجاه ساله به پیشرفت فتوحات اسلامی کمک شایان کرد.

ص: 86

ص: 87

ص: 88

وی را می گذاری تا جامعه را بر ضد تو بشورانند و تو و خدایانت را به دست فراموشی بسپارند.

پر واضح است که فرعون ادعای خدایی می کرد و گوینده جمله أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی (1) و نیز جمله ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرِی (2) بود، در عین حال بت پرست نیز بود، ولی در منطق بت پرستان مانعی ندارد که فردی خدا و معبود گروهی باشد، در عین حال خود معبود نیز، خدای بزرگ تر را بپرستد. زیرا مقصود از (خدا) و (معبود) خالق جهان نیست، بلکه کسی است که به گونه ای برتری بر دیگران داشته باشد و زمام زندگی آنان را به گونه ای در دست گیرد. تاریخ می گوید: در روم بزرگان یک خانواده پیوسته مورد پرستش افراد آن فامیل بودند و در عین حال آن سران برای خود معبودی داشتند.

بزرگ ترین سنگری که نمرود به دست آورده بود، جلب توجه گروهی از منجّمان و کاهنان بود که دانشمندان آن روز محسوب می شدند. خضوع آنان زمینه را برای استعمار طبقه منحط و بی اطلاع آماده تر ساخته بود. علاوه بر این، از بستگان ابراهیم کسانی مانند (آزر)- که مردی صورتگر بود و اطلاعاتی در اوضاع ستارگان داشت- جزء درباریان نمرود درآمده بود و این خود نیز مانع بزرگی برای ابراهیم بود، زیرا علاوه بر مبارزه با افکار عمومی، با مخالفت بستگان خود نیز روبه رو بود.

نمرود، در زندگی رؤیایی، غرق بود که ناگهان ستاره شناسان، نخستین زنگ خطر را نواختند و گفتند: حکومت تو را شخصی که همین محیط زادگاه او است، سرنگون خواهد کرد. افکار خفته نمرود بیدار شد و پرسید: آیا متولّد شده یا نه؟ گفتند: متولّد نشده است. وی فرمان جدایی زنان و مردان را (در شبی که مطابق پیش بینی و محاسبات نجومی ستاره شناسان، نطفه این دشمن سرسخت منعقد خواهد گشت) صادر کرد. مع الوصف دژخیمان او، پسر بچه ها را می کشتند؛ قابله ها دستور داشتند صورت نوزادان را به دفتر مخصوص او ارسال کنند. اتفاقا، در همان شبی که هر نوع

ص: 89

آمیزش زن و مرد ممنوع بود؛ نطفه ابراهیم در همان شب منعقد شد. مادر ابراهیم باردار شد و مانند مادر موسی بن عمران، دوران بارداری را به صورتی پنهان به پایان رسانید. پس از وضع حمل، برای حفظ فرزند عزیز خود، به غاری که در کنار شهر بود؛ پناه برد و فرزند دلبند خود را در گوشه غار گذاشت، روزها و شب ها در حد امکان به او سرکشی می کرد. این نوع ستمکاری به مرور زمان نمرود را آسوده خاطر ساخت و یقین کرد که دشمن تخت و حکومت خود را به قتل رسانیده است.

ابراهیم، سیزده سال تمام در گوشه آن غار که راه ورودی تنگی داشت به سر برد، پس از سیزده سال مادر، او را بیرون آورد. ابراهیم گام در اجتماع نهاد، چشم نمرودیان به ناشناسی افتاد، مادر ابراهیم گفت: این فرزند من است پیش از پیش گویی منجّمان متولد گشته است. (1)

ابراهیم از غار بیرون آمد توحید فطری (2) خود را با مشاهده زمین و آسمان، درخشیدن ستارگان و سر سبز گشتن درختان، کامل تر ساخت: او گروهی را دید که در برابر درخشندگی ستارگان، عقل و هوش خود را از دست داده اند. عده دیگری را دید که سطح افکارشان از این هم پست تر بود و بت های تراشیده را عبادت کردند. بدتر از همه این ها، شخصی از جهل و نادانی مردم استفاده کرده به مردم خدایی می فروخت.

ابراهیم ناچار است خود را برای مبارزه در این سه جبهه مختلف آماده سازد. قرآن مجید، داستان مبارزه های وی را در این سه صحنه نقل کرده است.

ص: 90

صاحبان قدرت و بعضی را وسیله تقرب به درگاه خداوند می دانستند.

رسم و روش پیامبران در ارشاد و هدایت مردم منطق و استدلال است، زیرا آنان با دل مردم سروکار دارند و می خواهند حکومتی پدید بیاورند که بر اساس ایمان و یقین استوار باشد و چنین حکومتی از طریق زور و شمشیر امکان پذیر نیست. ما باید میان حکومت پیامبران و حکومت فرعون ها و نمرودها فرق بگذاریم، هدف دسته دوم حفظ حکومت و ریاست است، به هر وسیله ای ممکن باشد، اگر چه رشته حکومت آنان پس از درگذشت آن ها از هم بپاشد. ولی مردان الهی می خواهند حکومتی پدید آورند که در خلوت و جلوت، در موقع نیرومندی و ناتوانی حاکم، در حال حیات و مرگ وی، فرمانروایی کند و به اصطلاح بر قلب ها حکومت کنند نه بر بدن ها و این هدف با اعمال زور و فشار ابدا صورت نمی پذیرد.

ابراهیم، در آغاز کار با مسلک بستگان خود (بت پرستی) که در رأس آنان (آزر) قرار داشت، مبارزه کرد. هنوز در این جبهه موفقیّت کامل به دست نیاورده بود (1) که با صحنه دیگر روبه رو گردید. سطح افکار این دسته بلندتر و روشن تر از افراد گروه نخست بود، زیرا آنان بر خلاف روش بستگان ابراهیم، از موجودات پست و ناچیز زمینی دل کنده، کواکب و ستارگان آسمانی را می پرستیدند. ابراهیم در مقام مبارزه با پرستش اجرام کیهانی، یک سلسله حقایق فلسفی و علمی را که هنوز مرغ اندیشه بشر آن زمان، به آن نرسیده بود؛ با بیانی ساده بیان کرد که دلایل او، امروز هم مورد اعجاب بزرگان علم و فن فلسفه و کلام است. از همه بالاتر، قرآن مجید با عنایت خاصّی به نقل دلایل ابراهیم پرداخته است، از این جهت نگارنده با توضیح مختصری، گفتار ابراهیم را در این صفحه ها نقل می کند.

ابراهیم، شبی از شب ها برای هدایت مردم از اوّل غروب آفتاب، چشم به آسمان دوخت و تا غروب فردا بیدار ماند و در ظرف این 24 ساعت با سه گروه به بحث و

ص: 91

گفت وگو پرداخت و عقاید هر دسته را با دلیل محکم ابطال کرد.

تاریکی شب فرا رسید، پرده سیاه شب نشانه های هستی را پنهان ساخت، ستاره شفاف (زهره) از گوشه افق نمایان گشت. ابراهیم برای جلب قلب های زهره پرستان با آنان هم آهنگ شد و در ظاهر از روش آنان پیروی کرد. گفت: این پروردگار من است، وقتی غروب کرد و در گوشه ای پنهان گشت، گفت: من خدایی را که غروب دارد دوست نمی دارم و از این منطق شیوا، عقیده زهره پرستان را مردود شناخت و بی مایگی آن را آفتابی ساخت.

در مرحله بعد، دیدگان وی به قرص نورانی ماه افتاد که درخشندگی و زیبایی آن، دل ها را مجذوب خود کرده بود. وی برای جلب قلب های ماه پرستان، در ظاهر به معبود بودن آن اعتراف کرد، بعدا با پنجه محکم منطقی، این عقیده را نیز به باد انتقاد داد. اتفاقا دست توانای تقدیر آن را در افق ناپدید ساخت و نور و روشنایی خود را از دشت و صحرا برچید. ابراهیم با قیافه حق جویانه، بدون اینکه دل های ماه پرستان را از خود برنجاند، گفت: پروردگار من، اگر مرا هدایت نکند، بی گمان از گمراهان خواهم بود، زیرا ماه نیز، مانند ستاره افول و غروب دارد و خود اسیر یک نظم خلل ناپذیر دیگری است.

تاریکی شب سپری گردید، آفتاب سینه افق را شکافت و نور طلایی خود را بر دشت و دمن ریخت. آفتاب پرستان، متوجه معبود خود گشتند. ابراهیم روی حفظ اصول مناظره، به ربوبیت آن اعتراف کرد، ولی غروب و افول خورشید محکومیت آن را در برابر نظم عمومی جهان هستی، مسلم ساخت و ابراهیم از معبود بودن خورشید صریحا تبری جست.

آن گاه از هر سه گروه اعراض کرد و گفت:

وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ (1)؛

ص: 92

من روی خود را به جانب کسی کردم که آسمان ها و زمین را آفریده است، در حالی که به او ایمان خالص دارم و از مشرکان نیستم.

طرف سخن ابراهیم کسانی بودند که می اندیشیدند ربوبیّت و کارگردانی موجودات زمینی، از آن جمله انسان، به اجرام آسمانی واگذار شده است.

این بیان می رساند که بحث ابراهیم، درباره سه مطلب زیر نبوده است:

1. اثبات صانع؛ 2. توحید ذات خدا و اینکه او یکی است و متعدد نیست؛ 3. توحید در خالقیّت و اینکه خالقی جز او نمی باشد. بلکه نقطه محوری بحث او مربوط به توحید در (ربوبیّت)، (تدبیر) و (کارگردانی) است و اینکه (مربّی) و (پرورنده) و (مدبّر و کارگردانی) برای موجودات زمینی جز (خداوند) نیست. از این رو، پس از اقامه دلیل و ابطال (ربوبیّت) اجرام سماوی، فورا گفت: وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ ...؛ آفریدگار آسمان ها و زمین، (مدبّر) و (ربّ) آنها نیز هست و هرگز تدبیر گوشه ای از جهان آفرینش، به برخی از اجرام آسمانی واگذار نشده است. در نتیجه، خالق و (مدبّر) یکی است نه اینکه خالق خدا است و مدبّر موجود دیگر.

مفسران و گروه متکلم که در (معارف) قرآن، بحث و غور نموده اند؛ در تفسیر منطق ابراهیم دچار اشتباه هایی شده اند و تصوّر کرده اند: (هدف ابراهیم) نفی (خدایی) این اجرام است، یعنی آن خدایی که همه ملت های جهان به آن معتقد بوده و جهان خروشان هستی نشانه وجود اوست. برخی دیگر تصور کرده اند: (هدف ابراهیم، نفی (خالقیّت) این اجرام است، زیرا چه بسا ممکن است خدای جهان، پس از آفریدن یک موجود کامل، مقام خالقیّت را به برخی از موجودات واگذار کرده باشد).

در صورتی که هر دو تفسیر غیر صحیح بوده و هدف ابراهیم پس از تسلیم مسائلی به نام وجود خدای واجب الوجود و توحید و یکتایی آن و یکتایی خالق، در توحید دیگری به نام (توحید ربوبی) و این که خالق جهان (مدبّر) آن نیز هست گفت وگو می کند و جمله (وجّهت وجهی ...) بهترین گواه تفسیر یاد شده است. از این رو، تمام

ص: 93

تأکید بحث ابراهیم روی مسئله (ربّ) و (ربوبیّت) اجرامی مانند (ستاره)، (ماه) و (آفتاب) بوده است. (1)

برای تکمیل بحث، برهان ابراهیم را به گونه ای توضیح می دهیم:

ابراهیم، در هر سه مورد افول و غروب این اجرام را گواه بر آن می گیرد که آن ها لیاقت و شایستگی تدبیر و کارگردانی حوادث زمین و به خصوص پدیده ای به نام انسان را ندارند. اکنون سؤال می شود که چرا افول و ناپدید گردیدن این اجرام گواه بر مدبّر نبودن آن هاست؟

این مطلب را می توان به صورت های مختلف بیان کرد و هر صورتی از آن، برای گروهی مفید است. تفسیر منطق ابراهیم، در ابطال مدبریّت اجرام آسمانی به صورت های گوناگون، گواه بر آن است که قرآن دارای ابعاد مختلف است و هر بعدی از آن برای گروهی مطرح می باشد.

در اینجا به تفسیرهای گوناگون این استدلال می پردازیم:

الف) هدف از اتّخاذ ربّ و پروردگار این است که موجود ضعیف و ناتوان در پرتو قدرت و توان او، به مرحله کمال برسد و چنین مربّی باید با موجودات مورد تربیت، پیوند نزدیک داشته باشد؛ به گونه ای که پیوسته از حال او آگاه بوده و از او جدا نگردد و نزد او حاضر باشد.

موجودی که ساعت ها از فرد مورد تربیت غایب می شود و به کلّی از او بیگانه می گردد و نور و برکت را از سر او می چیند، چگونه می تواند مربّی و پروردگار موجودات زمینی باشد؟ از این رو، افول و غروب ستاره که نشانه بیگانگی او از حوادث زمینی است، گواه بر این است که موجودات زمینی، مربّی و پروردگار دیگری دارند که از این نقیصه پیراسته است.

ص: 94

ب) طلوع و غروب اجرام آسمانی و حرکت منظم شان گواه بر این است که آن ها همگی زیر فرمان می باشند و خود در چنگال قوانینی که بر آن ها حکومت می کند قرار گرفته اند و پیروی از قوانین منظم، خود گواه بر ضعف و ناتوانی آن هاست و چنین موجودات ضعیف، نمی توانند بر پهنه هستی و یا حوادث زمینی حاکم باشند و اگر هم موجودات زمینی از نور آن ها بهره مند می شوند، دلیل بر ربوبیّت آن ها نیست، بلکه گواه بر این است که این موجودات به فرمان مقام بالاتر، در برابر حوادث زمینی انجام وظیفه می کنند. به عبارت دیگر، این مطلب گواه بر انسجام موجودات جهان و هم بستگی آن ها با یکدیگر است.

ج) هدف از حرکت این موجودات چیست؟ آیا هدف این است که از نقص به جانب کمال بروند و یا بالعکس، دوّمی قابل تصور نیست و بر فرض تصور، معنا ندارد مربّی و کارگردان موجودات، از مرحله کمال به سوی نقص و نیستی برود و فرض نخست، خود گواه بر وجود مربّی دیگری است که این موجودات به ظاهر پرتوان را، از مرحله ای به مرحله کامل تری می رساند و در حقیقت او ربّ و پروردگار است که این اجرام و آنچه در زیر آن ها قرار دارند، همه را به سوی کمال می رساند.

ص: 95

پیامبر اسلام در آغاز بعثت پیش از همه، قوم خود را به اسلام دعوت کرد و طبق فرمان خداوند جهان وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ (1)؛ خویشاوندان نزدیک تر خود را از عذاب الهی بترسان. پایه دعوت خود را بر اصلاح بستگان خود استوار کرد.

ابراهیم نیز همین روش را داشت. اصلاحات خود را از بستگان شروع نمود. (آزر) در میان قوم وی، مقامی بس بلند داشت، زیرا علاوه بر اطلاعات علمی و صنعتی، ستاره شناس ماهری بود و در دربار نمرود، قول او نافذ و استخراج نجومی وی مورد پذیرش تمام درباریان بود. ابراهیم، دریافته بود که با جلب وی می تواند سنگر مهمی را از بت پرستان تصرف کند. از این جهت، با نیکوترین اسلوب، وی را از پرستش (بتان) بازداشت، ولی عواملی باعث شد که (آزر) پیام و نصایح ابراهیم را نپذیرد.

چیزی که در خور اهمیت است، کیفیّت دعوت و روش سخن گفتن ابراهیم با (آزر) است. دقّت کافی در آیاتی که گفت و گوی ابراهیم را با آزر نقل می کند، ادب و رسم پیامبران را در طریق دعوت و ارشاد، روشن می سازد.

پدر جان، چرا چیزی را که نه می شنود و نه می بیند و از چیزی بی نیاز نمی کند، می پرستی؟ ای پدر، من از طریق وحی به مطالبی آگاهی پیدا کرده ام که تو را از آن ها آگاهی نیست. هان ای پدر! اگر از من پیروی کنی، تو را به راه راست هدایت می کنم، پدر جان بندگی شیطان مکن، زیرا شیطان بنده نافرمان خدا است، پدرم! من از آن می ترسم که عذاب آفریدگار به تو برسد و در این صورت هم نشین و دوست شیطان گردی. (2)

آزر، در برابر دعوت ابراهیم چنین گفت:

ابراهیم! آیا از خدایان (3) من رو گردانی؟ اگر از این کار دست برنداری تو را سنگسار

ص: 96

می کنم و برای این نافرمانی باید مدتی از من دوری کنی.

روح بزرگ و سینه باز ابراهیم، بدگویی های آزر را در خود هضم کرد و چنین پاسخ داد: (سلام علیک سأستغفر لک ربّی؛ درود بر تو ای پدر و من برای تو، طلب آمرزش خواهم کرد.) چه پاسخی بهتر از این بیان و چه گفتاری نرم تر و دل پذیرتر از این کلام.

ص: 97

گفت: پس از من چه می پرستید؟ گفتند: خدای تو و خدای آبای تو، ابراهیم، اسماعیل و اسحاق را که خدای یگانه است، پرستش می کنیم و ما تسلیم او هستیم.

بی شک اسماعیل، عموی یعقوب بود نه پدر وی، زیرا یعقوب فرزند اسحاق است که برادر اسماعیل بود. با این وضع، اولاد یعقوب، اسماعیل را که عموی یعقوب بود، پدر خوانده اند، یعنی کلمه (اب) را درباره وی به کار برده اند؛ با وجود این دو نوع استعمال (که گاهی در مورد پدر و گاهی در مورد عمو استعمال می شود)، جای این احتمال هست که مقصود از اب در آیات مربوط به هدایت آزر، عمو باشد. خصوصا به قرینه اجماع و اتفاقی که مرحوم مفید نقل کرده است و شاید علّت پدر خواندن ابراهیم این بوده که مدّت ها سرپرستی ابراهیم را بر عهده داشته است، از این نظر ابراهیم پیوسته با چشم پدری به او می نگریست.

ص: 98

فهمیدند که آنان اهل دوزخند، اما این که ابراهیم برای پدر خود (آزر) طلب آمرزش نمود، به خاطر وعده ای بود که ابراهیم به او داده بود، لکن وقتی قضیه برای ابراهیم روشن شد که وی دشمن خداست، از او تبرّی کرد و دوری جست و حقا که ابراهیم مهربان و بردبار بود. (1)

قراین زیادی نشان می دهد که گفت و گوی ابراهیم با آزر و وعده طلب آمرزش برای او که سرانجام منجر به قطع روابط و تبری شد، در دوران جوانی ابراهیم بوده است، یعنی موقعی بوده که هنوز ابراهیم زادگاه خود، (بابل) را ترک نگفته و آهنگ فلسطین و مصر و خاک حجاز نکرده بود. از این آیه چنین نتیجه گرفته می شود که ابراهیم در دوران جوانی پس از ثبات و ایستادگی آزر که در کفر و بت پرستی، روابط خود را با او قطع کرد، دیگر تا آخر عمر از او یادی ننمود.

2. ابراهیم در پایان عمر خود، یعنی در دوران پیری، پس از انجام یک مأموریت بزرگ (تعمیر بنای کعبه) و آوردن زن و فرزند خود به بیابان بی آب و علف (مکّه) درباره گروهی، از آن جمله پدر و مادر خود از صمیم دل دعا کرد و استجابت دعای خود را از خدا خواست؛ وی در موقع دعا چنین گفت:

رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ (2)؛ پروردگارا! من و پدر و مادرم را بیامرز، در روزی که حساب برپا شود.

این آیه به صراحت می رساند که مراسم دعا، پس از اتمام بنای کعبه که ابراهیم در آن روزها دوران پیری را می گذرانده، انجام گرفته است، اگر (والدیّ) که در این آیه مورد مهر و علاقه ابراهیم قرار گرفته و با دعای خیر یاد شده است، همان (آزر) باشد؛ معلوم می شود که ابراهیم تا دم مرگ و تا آخرین ساعات زندگی، با آزر قطع رابطه

ص: 99

نکرده و گاهی برای او طلب مغفرت می کرده است. در صورتی که آیه ای که در پاسخ تقاضای مشرکان وارد شده است، روشن کرد که ابراهیم پس از چندی در همان دوران جوانی روابط خود را با آزر قطع کرد و از او دوری و تبرّی جست و تبرّی جستن با طلب آمرزش سازگار نیست.

از ضمیمه کردن این دو آیه، روشن می شود که: کسی که در دوران جوانی مورد تنفر ابراهیم قرار گرفت و رشته های علاقه و محبتشان از هم گسست؛ غیر آن شخص است که تا دوران آخر عمر پیوسته مورد تذکر او بود و او را با طلب مغفرت یاد می کرده است. (1)

ص: 100

قلبی لبریز از ایمان و اعتماد به خدا، وارد بت خانه شد، چوب های تراشیده و مجسمه های بی روحی را دورادور معبد دید. غذاهای زیادی که بت پرستان به عنوان تبرک در معابد خود می گذاشتند، توجّه ابراهیم را جلب کرد، سراغ غذاها رفت، تکه نانی در دست گرفت و به عنوان تمسخر با اشاره به آن ها گفت: چرا از این غذاهای رنگارنگ نمی خورید؟ ناگفته پیداست معبودهای مصنوعی مشرکان، قدرت کوچک ترین جنبشی را نداشتند، کجا رسد که بخورند. سکوت مرگ باری فضای بزرگ بتکده را فرا گرفته بود، ولی ضربات شکننده ابراهیم که بر دست و پای و پیکر بت ها وارد می آمد، این سکوت را درهم شکست. تمام بت ها را قطعه قطعه کرد و تلّ بزرگی از چوب و فلز شکسته و خرد شده در وسط معبد پدید آمد و فقط بت بزرگ را سالم نگاه داشت و (تبر) را بر دوش آن نهاد. هدف این بود که در ظاهر بنمایاند که شکننده این بت ها، همان بت بزرگ است؛ وی از این ظاهرسازی هدفی داشت.

ابراهیم می دانست مشرکان پس از بازگشت از صحرا، سراغ علت حادثه خواهند رفت و ظاهر قضیه را یک کار مصنوعی و بی حقیقت تلقی خواهند کرد، زیرا باور نخواهند کرد که این ضربه ها، کار بت بزرگ است که اساسا قدرت بر حرکت و فعالیّت ندارد، در این صورت ابراهیم می تواند از نظر تبلیغاتی استفاده کند که این بت بزرگ به اعتراف شما کوچک ترین قدرت را ندارد پس چگونه او را می پرستید؟

خورشید به سوی افق کشیده شد و نور و روشنی خود را، از دشت و صحرا برچید. مردم، دسته دسته به جانب شهر روانه گردیدند، موقع مراسم عبادت بتان فرا رسید؛ گروهی وارد معبد شدند، منظره غیر مترقب که حاکی از ذلت و زبونی خدایان بود، توجّه پیر و برنا را جلب کرد. سکوت مرگ باری توأم با بی صبری، در محیط معبد حکم فرما بود. یک نفر مهر خاموشی را شکست و گفت: چه کسی مرتکب این عمل شده است؟ سوابق بدگویی ابراهیم به بت ها و صراحت لهجه او در برابر ستایش بتان، آنان را مطمئن ساخت که وی دست به این کار زده است. جلسه محاکمه به سرپرستی (نمرود) تشکیل گردید، ابراهیم جوان با مادر خود، در یک

ص: 101

محاکمه عمومی بازجویی شد.

جرم مادر، این بود که چرا وجود فرزند خود را کتمان کرده و به دفتر مخصوص حکومت وقت معرفی نکرده است، تا سر به نیست شود. مادر ابراهیم، در پاسخ بازپرس چنین گفت: من دیدم نسل مردم این کشور رو به تباهی است؛ از این جهت اطلاع ندادم تا ببینم آینده این فرزند چه می شود. اگر این شخص همان باشد که پیش گویان (کاهنان) خبر داده اند، در این صورت تصمیم داشتم، پلیس را اطلاع دهم تا از ریختن خون دیگران دست بردارند و اگر آن فرد نباشد، یک فرد از نسل جوان این کشور را حفظ کرده ام؛ منطق مادر کاملا توجه قضات را جلب کرد.

سپس نوبت بازجویی از ابراهیم فرا رسید. وی گفت: صورت عمل می رساند که این ضربه از جانب بت بزرگ است و شما می توانید، جریان را از او سؤال کنید، اگر قدرت بر تکلم داشته باشد. این جواب سربالا، آمیخته با تمسخر و تحقیر به منظور دیگر بود و آن این که: ابراهیم یقین داشت که آنان در جواب وی چنین خواهند گفت:

ابراهیم! تو می دانی که این بت ها قدرت حرف زدن ندارند، در این صورت ابراهیم می تواند هیئت قضات را به یک نکته اساسی متوجه سازد. اتفاقا همان طوری شد که وی پیش بینی کرده بود. ابراهیم، در برابر گفتار آنان که حاکی از ضعف و زبونی و ناتوانی بتان بود، چنین گفت: اگر آن ها به راستی چنین هستند که توصیف می کنید، پس چرا آن ها را می پرستید و حاجات خود را از آن ها می خواهید؟

جهل و لجاجت و تقلید کورکورانه، بر دل و عقل دادرسان حکومت می کرد و در برابر پاسخ دندان شکن ابراهیم چاره ای ندیدند، جز این که رأی دادند که ابراهیم را بسوزانند. خرمنی از آتش افروخته شد و قهرمان توحید را در میان امواج آتش افکندند، ولی دست لطف و مهر خدا به سوی ابراهیم دراز شد و ابراهیم را از گزند آنان حفظ کرد و جهنّم مصنوعی بشری را، به گلستان سرسبز و خرم مبدل ساخت. (1)

ص: 102

ص: 103

بیشتری کنند و سرانجام، چون این عمل را یک صحنه سازی بیش نخواهند دانست و هیچ وقت باور نخواهند کرد که صاحب این ضربه ها همین بت بزرگ باشد، در این صورت ابراهیم می تواند از این کار استفاده تبلیغاتی کند و بگوید طبق اعتراف شما این بت بزرگ کوچک ترین قدرتی ندارد، پس چگونه آن ها را می پرستید؟ اتفاقا ابراهیم این نتیجه را گرفت و پس از شنیدن سخنان ابراهیم به وجدان خویش بازگشتند و خود را ظالم و ستمگر توصیف کردند و قرآن این حقیقت را چنین بیان می کند:

فَرَجَعُوا إِلی أَنْفُسِهِمْ فَقالُوا إِنَّکُمْ أَنْتُمُ الظَّالِمُونَ (1) این خود می رساند که حربه برنده پیامبران از آغاز کار، فقط و فقط منطق و استدلال بوده است. منتهی در هر دوره ای به صورتی و الّا شکستن چند بت چوبی در برابر مخاطره جانی که متوجه ابراهیم بود، چه ارزشی داشت؟ ناچار باید خدمت بزرگی در برداشته باشد، تا دادن جان در برابر آن از نظر خود در خور ستایش باشد.

3. ابراهیم می دانست این کار به حیات و زندگی او خاتمه می دهد و قاعدتا باید زیاد مضطرب و متواری می شد یا لااقل از مزاح و بذله گویی دست برمی داشت. ولی برعکس، کاملا بر روح و اعصاب خود مسلط بود؛ مثلا وقتی وارد بت خانه می شود به عنوان مسخره، سراغ بت ها آمده و به هر یک تعارف می کند که نان بخورند. پس از نومیدی بت خانه را به صورت تلّی از چوب های شکسته در می آورد و این را یک کار عادی تلقی می کند، گویا به دنبال آن مرگ و اعدام نیست. هنگامی که در برابر هیئت قضات قرار می گیرد، چنین پاسخ می دهد: این کار من نیست، عمل بت بزرگ است، شما می توانید مطلب را از آن سؤال کنید، این بذله گویی در محکمه، سخن کسی است که خود را برای هر گونه حادثه ای آماده می سازد و بیم و هراس به خود راه نمی دهد.

شگفت انگیزتر از همه، بررسی وضع ابراهیم است. موقعی که روی منجنیق قرار

ص: 104

گرفته بود و یقین داشت که پس از چند دقیقه در میان امواج آتش قرار خواهد گرفت، آتشی که هیزم آن را مردم بابل به منظور کمک به خدایان و انجام یک وظیفه مقدس دینی، گردآورده بودند و شعله های آتش آن چنان زبانه می کشید که شاهین را قدرت پرواز در پیرامون و فراز آن نبود. در چنین وقت فرشته آسمانی (جبرئیل) نازل گردید و آمادگی خود را برای هر گونه کمک اعلام داشت و گفت: مطلبی داری بگو. ابراهیم گفت: دارم ولی نه به تو، به خدای خودم. (1) این جواب، بزرگی و عظمت روحی ابراهیم را کاملا مجسم می سازد.

نمرود، در کاخ بزرگی که در فاصله چند میلی از آتش قرار داشت؛ با کمال دقت و بی صبری در انتظار انتقام بود و می خواست تماشا کند که امواج آتش، چگونه ابراهیم را طعمه خود قرار می دهد. منجنیق به کار افتاد، با یک تکان قهرمان توحید در میان آتش فرود آمد، ولی مشیّت و اراده نافذ خدای ابراهیم، آن جهنّم مصنوعی را به صورت گلستان درآورد، به طوری که همگی از مشاهده این وضع در تعجب فرو ماندند، تا آنجا که نمرود بی اختیار روی به آزر کرد و گفت: (ابراهیم، پیش پروردگار خود گرامی است). (2)

گلستان شدن توده های آتش، برای ابراهیم به امر و فرمان خدای سبب ساز و سبب سوز انجام گرفت. خدایی که به آتش سوزندگی و به خورشید فروزندگی و به ماه درخشندگی بخشیده است، می تواند این آثار را از آنان بازستاند. از این جهت خدا را سبب ساز و سبب سوز توصیف می کنیم.

تمام این جریان ها، بازنتوانست به ابراهیم آزادی کامل در تبلیغ ببخشد. سرانجام، حکومت وقت پس از مشاوره تصمیم گرفت که او را تبعید کند و این کار سبب شد که فصل جدیدی در زندگانی ابراهیم شروع شود و مقدّمات مسافرت وی، به سوی شام و فلسطین و مصر و خاک حجاز فراهم گردید.

ص: 105

ص: 106

می خواست همسر و فرزند خود را ترک گوید، به هاجر چنین گفت: ای هاجر! همه این کارها بر طبق فرمان خداست و از فرمان خدا گریزی نیست. به لطف خدا تکیه کن و یقین بدان که او ما را خوار و ذلیل نخواهد کرد. سپس با توجّه خاص رو به خدا کرد و چنین گفت:

(پروردگارا! این نقطه را شهر امن قرار بده و اهل آنجا را که به خدا و روز قیامت ایمان دارند، از میوه ها برخوردار بفرما). (1)

وقتی از تپه سرازیر می شد، به پشت سر نگاهی کرد و لطف و عنایت پروردگار را، برای آنان درخواست نمود.

این مسافرت اگر چه به ظاهر مشکل و جان فرسا بود، بعدا روشن شد که نتایج بزرگی را در برداشت، زیرا بنای کعبه و ساختن پایگاه بزرگ برای اهل توحید و به اهتزاز در آوردن پرچم توحید در این منطقه و پی ریزی یک نهضت عمیق دینی- که خاتم پیامبران در این مرز و بوم پدید می آورد- از ثمرات این مهاجرت بود.

ص: 107

هر سو می کشانید، تا این که میان دو کوه (صفا) و (مروه) هفت بار به امید آب حرکت کرد و بالأخره مأیوس و ناامید به سوی فرزند بازگشت.

نفس های طفل به شماره افتاده بود و دیگر حالی برای گریستن و ضجه و ناله نداشت، امّا در چنین لحظه ای، دعای ابراهیم مستجاب گشت. مادر خسته و فرسوده دید که آب زلالی از زیر پاهای اسماعیل شروع به جوشیدن کرد. مادری که شاهد آخرین لحظه های زندگی فرزند بود و یقین داشت که مرغ روح فرزند، پس از دقایقی از قفس تن پرواز خواهد کرد، با دیدن این صحنه چنان خوش حال گشت که در پوست نمی گنجید و برق حیات و زندگی در چشمانش می درخشید. از آن آب زلال، خود و فرزندش سیراب شدند و ابرهای یأس و نومیدی که بر فراز آسمان زندگی آنان سایه افکنده بود با نسیم لطف الهی پراکنده شد. (1)

پیدایش این چشمه که از آن روز (چشمه زمزم) نامیده می شود باعث گردید که مرغان هوا بر فراز آن به پرواز درآیند. طایفه (جرهم) که در نقطه ای دور از این درّه زندگی می کردند؛ از پرواز مرغان و رفت و آمد پرندگان مطمئن شدند که در این حوالی آبی پیدا شده است. دو نفر از قبیله خود را برای کشف حقیقت روانه کردند.

آنان پس از گشت زیاد، به مرکز رحمت الهی پی بردند. وقتی نزدیک هاجر آمدند، مشاهده کردند که زنی با یک فرزند در کنار این آب قرار دارد. از همان راه بازگشتند و جریان را به رؤسای قبیله ابلاغ کردند. آنان دسته دسته، گرداگرد این چشمه رحمت خیمه زدند و مرارت و تلخی تنهایی که (هاجر) را فرا گرفته بود؛ بدین طریق زائل شد و رشد فرزند و معاشرت کامل باعث گردید که اسماعیل با طایفه (جرهم) ازدواج کند و از حمایت و اجتماع آنان بهره کافی ببرد. چندی نگذشت که اسماعیل با دختری از آن قبیله ازدواج کرد؛ از این رو، فرزندان اسماعیل از جانب مادر به همین طایفه می پیوندند.

ص: 108

ص: 109

صورت شهر درآمده بود، زیرا ابراهیم پس از خاتمه کار، از خداوند عالم چنین درخواست کرد:

پروردگارا! این شهر را مأمن قرار بده، من و فرزندانم را از عبادت بتان دور گردان. (1)

در صورتی که موقع ورود به بیابان مکّه چنین گفت:

پروردگارا! اینجا را شهر امن قرار بده. (2)

شایسته بود برای تکمیل بحث، کیفیت بنای کعبه و تاریخ اجمالی آن را بیان کنیم، ولی برای این که از هدف بازنمانیم، در اینجا خصوصیات بعضی از نیاکان نامی پیامبر گرامی را که در تاریخ مشهورند، می آوریم:

ص: 110

شرح حال آن ها می پردازیم.

افراد نام برده، در تاریخ عرب معروفند و تاریخ اسلام با زندگی برخی از آن ها رابطه دارد. از این جهت به شرح زندگانی (قصیّ) تا پدر ارجمند آن حضرت (عبد اللّه) پرداخته و از تشریح زندگانی دیگر نیاکان آن حضرت که چندان دخالتی در بحث ما ندارند، خودداری می کنیم. (1)

(قصیّ) جد چهارم پیامبر اسلام است. مادر وی، فاطمه با قبیله (کلاب) ازدواج کرد. چیزی نگذشت که دو فرزند به نام (زهره) و (قصی) آورد. هنوز دوّمی در گهواره بود که شوهر فاطمه فوت کرد. وی مجددا با مردی به نام (ربیعه) ازدواج کرد و همراه شوهر خود به شام رفت. (قصیّ) از حمایت پدرانه او بهره مند بود تا وقتی که میان قصیّ و قبیله (ربیعه) اختلاف افتاد و در نتیجه او را از حریم نژاد خود راندند، به حدّی که مادر او متأثر شد و مجبور شد او را به مکّه برگرداند. دست تقدیر او را به سوی مکّه کشانید، استعداد نهفته او سبب شد که در مدّت کمی، تفوق خود را بر مکّیان و به ویژه قبیله قریش نشان دهد. چیزی نگذشت که به مناصب عالی، حکومت مکّه و کلیدداری کعبه دست یافت و فرمانروای مسلم آن سامان گردید. وی آثار زیادی از خود به جای گذاشت، از آن جمله مردم را برای ساختن خانه در کنار کعبه تشویق کرد و برای اعراب، محل شورایی به نام (دار الندوه) تأسیس کرد، تا بزرگان و رؤسای عرب در این مرکز عمومی دور هم گرد آمده، مشکلات خود را حل و فصل کنند.

سرانجام آفتاب عمر او، در قرن پنجم میلادی غروب کرد. وی دو فرزند نامور به نام (عبد الدار) و (عبد مناف) از خود به یادگار گذاشت.

ص: 111

برادر خود (عبد الدار) کوچک تر بود، ولی در قلب های مردم موقعیّت خاصی داشت.

شعار او پرهیزگاری، دعوت مردم به تقوا و خوش رفتاری با مردم و صله ارحام بود و با این موقعیّت بزرگ، ابدا در صدد رقابت با برادر خود (عبد الدّار) و قبضه کردن مناصب عالی کعبه نبود. حکومت و ریاست طبق وصیت پدر (قصیّ)، با برادر او (عبد الدار) بود، ولی پس از فوت دو برادر، فرزندان آنان در تصدّی مناصب با هم نزاع کردند و سرانجام پس از کشمکش های زیاد، کار به مصالحه و تقسیم مقامات، پایان پذیرفت و تصمیم گرفتند که تولیت کعبه و ریاست (دار الندوه) با فرزندان (عبد الدّار) و سقایت و مهمان داری حجاج با پسران (عبد مناف) باشد و این تقسیم تا ظهور اسلام به حال خود باقی بود. (1)

ص: 112

گویا نویسنده سیره، وقایع جان گداز فرزندان علی را نادیده گرفته است؛ در صورتی که آن صحنه های خونین که فرزندان امیه با ریختن خون های پاک فرزندان پیامبر به وجود آوردند، زنده ترین گواه بر وجود خصومت میان این طایفه است، ولی معلوم نیست چرا این نویسنده، از این جریان ها نامی نبرده است؟

یکی از خصوصیات اولاد (عبد مناف)- که در اشعار و ادبیات عرب منعکس است- این است که آن ها در نقاط مختلف جان سپرده اند: مثلا (هاشم) در غزوه، (عبد شمس) در مکّه، (نوفل) در خاک عراق و (مطّلب) در خاک یمن جان سپرده اند. (1)

یک نمونه از اخلاق (هاشم) این است که هر موقع هلال (ذی الحجّه) دیده می شد؛ بامدادان به سوی کعبه می آمد و به دیوار کعبه تکیه کرده و خطبه ای به شرح زیر می خواند:

گروه قریش! شما عاقل ترین و شریف ترین گروه عرب هستید. نژاد شما بهترین نژادها است. خدا شما را در کنار خانه خود جای داده و این فضیلت را برای شما از میان سایر فرزندان اسماعیل اختصاص داده است. هان، ای قوم من! زائران خانه خدا در این ماه، با شور عجیبی به سوی شما روی می آورند، آنان مهمانان خدایند، پذیرائی آن ها بر عهده شما است. در میان آن ها افراد تهی دست- که از نقاط دور دست می آیند- بسیار است.

سوگند به صاحب این خانه، اگر قدرت و توانایی داشتم که از مهمانان خدا پذیرائی کنم، هرگز از شما تقاضای کمک نمی کردم، ولی فعلا آنچه مقدورم هست و از راه حلال کسب کرده ام در این راه مصرف می کنم و شما را سوگند می دهم به احترام این خانه، مبادا کسی مالی را بذل کند که آن را از راه ستم به دست آورده است، یا در دادن و بذل آن دچار ریا یا اکراه و اجبار گردد و اگر کسی در مساعدت، رضایت خاطر نداشته باشد از انفاق خودداری نماید. (2)

زمامداری هاشم از هر جهت به سود مکّیان بود و در بهبود وضع زندگی مردم تأثیر

ص: 113

زیاد داشت. در سال های قحطی کرم و جوان مردی او مانع از آن بود که مردم رنج قحطی را احساس کنند.

از گام های برجسته او در راه بالا بردن بازرگانی مکّیان، پیمانی بود که با امیر (غسّان) بست. این اقدام سبب شد که برادرش (عبد شمس) با امیر حبشه و (مطلب) و (نوفل) دو برادر دیگر وی، با امیر (یمن) و شاه (ایران) معاهده ببندند تا کالاهای بازرگانی دو طرف، با کمال آزادی و اطمینان به کشور یک دیگر صادر شود؛ این معاهده، مشکلات زیادی را حل کرد و بازارهای زیادی را در مکّه پدید آورد که تا طلوع ستاره اسلام باقی بود.

علاوه بر این، از کارهای پرسود (هاشم) پی ریزی مسافرت قریش در تابستان به سوی (شام) و در زمستان به جانب (یمن) بود و این شیوه تا مدتی پس از طلوع اسلام نیز ادامه داشت.

ص: 114

از حسن اتفاق دانای عرب (کاهن عسفان)، تا چشمش به هاشم افتاد، زبان به مدح وی گشود و طبق قرارداد، (امیّه) مجبور شد جلای وطن کند و ده سال در شام اقامت گزیند. (1)

آثار این حسد موروثی 130 سال، پس از اسلام نیز ادامه داشت و جنایاتی به بار آورد که در تاریخ بی سابقه است. داستان گذشته، علاوه بر این که آغاز عداوت دو طایفه را روشن می کند؛ علل نفوذ امویان را در محیط شام نیز واضح می سازد و معلوم می شود که روابط کهن امویان با اهالی این مرز و بوم، مقدّمات حکومت امویان را در این مناطق فراهم ساخته بود.

ص: 115

گاهی می گویند: روزی یک نفر از مکّیان، از کوچه های یثرب عبور می کرد، دید تعداد زیادی از بچه ها تیراندازی می کنند، هنگامی که یکی از بچه ها مسابقه را برد، فورا گفت: انا ابن سیّد البطحاء، منم فرزند آقای مکّه. مرد مکّی، پیش رفت و پرسید: تو کیستی؟ جواب شنید شیبه فرزند هاشم بن عبد مناف.

آن مرد پس از مراجعت از یثرب به مکّه (مطلب) برادر هاشم و رئیس مکّه را از جریان آگاه ساخت. عمو، به فکر برادرزاده خود افتاد، از این جهت رهسپار (یثرب) شد. قیافه برادرزاده که قیافه برادر را در نظر (مطلب) مجسم می کرد، موجب شد که اشک از چشمان (مطلب) سرازیر گردد و بوسه های شور و شوق را رد و بدل کنند.

مقاومت مادر و ممانعت او از بردن فرزند وی، تصمیم برادر را مؤکد و محکم تر کرد.

سرانجام، (مطلب) به آرزوی خود رسید و پس از دریافت اجازه از طرف مادر، (شیبه) را بر ترک اسب خود سوار کرد و عازم مکّه گردید. آفتاب سوزان عربستان در راه، صورت نقره فام برادرزاده را تیره و لباس های او را فرسوده و کهنه ساخت. از این رو، مکّیان موقع ورود (مطلب) به مکّه، گمان کردند که این جوان، غلام مطلب است و به یکدیگر می گفتند: این جوان (شیبه) غلام مطلب است؛ با این که (مطلب) مکرر می گفت: مردم! این برادرزاده من است. این توهم و گفتار کار خود را کرد و سرانجام برادرزاده مطلب به لقب (عبد المطلب) معروفیّت یافت. (1)

گاهی گفته می شود: علّت این که وی را عبد المطلب خواندند این بود که وی، در دامان پرمهر عموی خود (مطلب) پرورش یافته بود و در عرف عرب به منظور تقدیر از خدمت های مربّی، چنین کسانی را غلام آن شخص می خواندند.

ص: 116

بود و در سراسر زندگی اجتماعی خود، نقاط روشن و حساسی دارد و چون حوادث دوران زمامداری او با تاریخ اسلام ارتباط تنگاتنگی دارد؛ از این نظر برخی از حوادث زندگی او را بررسی می کنیم.

شکی نیست که انسان هر اندازه روح قوی و نیرومندی داشته باشد؛ سرانجام تا حدودی رنگ محیط را به خود می گیرد و عادات و رسوم محیط، در طرز تفکر او اثر می گذارد. ولی گاهی مردانی پیدا می شوند که با کمال شهامت در برابر عوامل محیط، ایستادگی کرده، خود را از هر گونه آلودگی مصون می دارند.

قهرمان گفتار ما، یکی از نمونه های کامل این گروه است و در صفحه های زندگی او نقاط روشنی هست. اگر کسی متجاوز از هشتاد سال در میان جمعی زندگی کند که بت پرستی، می گساری، رباخواری، آدم کشی و بدکاری از رسوم پیش پا افتاده آنان باشد، ولی در سراسر عمر خود لب به شراب نزند و مردم را از آدم کشی و می گساری و بدکاری بازدارد و از ازدواج با محارم و طواف با بدن برهنه جدا جلوگیری کند و در راه عمل به نذر و پیمان، تا آخرین نفس پافشاری کند؛ قطعا این مرد از افراد نمونه ای خواهد بود که نظیر وی در اجتماع ها کمتر یافت می شود.

آری، شخصیتی که در وجودش نور نبیّ اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم (بزرگ ترین رهبر جهانیان) به ودیعت گذاشته شده است، باید شخصی پاک و پیراسته از هر گونه آلودگی باشد.

از حکایات، کلمات کوتاه و حکمت آمیز وی چنین استفاده می شود که وی در آن محیط تاریک در شماره مردان موحّد و معتقد به معاد بوده است و پیوسته می گفت:

(مرد ستمگر در همین سرای زندگی به سزایش می رسد و اگر اتفاقا عمرش سپری شود و سزای عملش را نبیند، در روز بازپسین به سزای کردارش خواهد رسید). (1)

(حرب بن امیّة) از بستگان نزدیک وی بود که جزء شخصیت های بزرگ قریش به شمار می رفت؛ در همسایگی او یک مرد یهودی زندگی می کرد. اتفاقا این مرد

ص: 117

یهودی، روزی در یکی از بازارهای (تهامه) تندی به خرج داد و کلمات زننده ای میان وی و (حرب) رد و بدل شد، این کار موجب گردید که مرد یهودی با تحریکات (حرب) کشته شود. (عبد المطلب) از جریان اطلاع یافت و روابط خود را با او قطع کرد و کوشید که خون بهای یهودی را از (حرب) بگیرد و به بازماندگان مقتول برساند.

این داستان کوتاه حاکی از روح ضعیف نوازی و عدالت خواهی این مرد بزرگ است.

ص: 118

این که ستاره اقبال قریش در آسمان زندگی، با روی کار آمدن (قصیّ بن کلاب) (جدّ چهارم پیغمبر اسلام) درخشید. پس از چندی زمام کار به دست عبد المطلب افتاد. وی تصمیم گرفت که چاه زمزم را مجددا حفر کند، ولی متأسفانه جایگاه چاه (زمزم) دقیقا روشن نبود. پس از کاوش های زیاد از جای واقعی آن اطلاع یافت و تصمیم گرفت که با فرزند خود (حارث) مقدمات حفر چاه را فراهم آورد.

معمولا در میان هر دسته ای، مشتی مردم منفی باف پیدا می شوند که دنبال بهانه می گردند، تا از هر کار مثبتی جلوگیری کنند. از این لحاظ رقیبان (عبد المطلب) برای این که مبادا این افتخار نصیب وی گردد؛ زبان به اعتراض گشودند و به عبد المطلب چنین خطاب کردند:

بزرگ قریش! چون این چاه یادگار جدّ ما اسماعیل است و همه ما اولاد وی به شمار می رویم؛ باید همه را در این کار سهیم سازی.

عبد المطلب به دلایلی پیشنهاد آنان را نپذیرفت، زیرا نظر وی این بود که تنها این چاه را حفر کند و آب آن را به طور رایگان در اختیار همه بگذارد و آب مورد نیاز زائران خانه خدا را فراهم سازد، تا وضع سقایت حجاج با نظارت شخصی او از هرگونه بی نظمی بیرون آید و این نظر در صورتی تأمین می شد که وی مستقلا این کار را بر عهده داشته باشد.

سرانجام، آنان با یک کشمکش شدیدی روبه رو گردیدند. بنا شد پیش یکی از دانایان عرب (کاهن) بروند و داوری او را در این باره بپذیرند. (عبد المطلب) و رقیبان بار سفر بستند، بیابان های بی آب و علف میان حجاز و شام را یکی پس از دیگری پشت سر گذاشتند، در نیمه راه از تشنگی به ستوه آمدند و کم کم یقین کردند که آخرین دقایق زندگی خود را می گذرانند. از این رو، درباره مرگ و دفن خود فکر می کردند.

(عبد المطلب) نظر داد که هر کس برای خود قبری بکند و هر موقع مرگ او فرا رسد، دیگران او را زیر خاک پنهان سازند و اگر بی آبی و تشنگی به این طریق ادامه پیدا کند و همگی حیات خود را از دست دهند؛ بدین وسیله تمام آنان (به جز آخرین کسی که از

ص: 119

این جمعیت می میرد) زیر خاک مستور و پنهان می گردند و طعمه درندگان و مرغان هوا نمی شوند.

نظریه (عبد المطلب) تصویب شد. هر کس برای خود قبری کند و همگی با رنگ های پریده و چهره های پژمرده در انتظار مرگ به سر می بردند. ناگهان (عبد المطلب) صدا زد، ای مردم! این مرگی است توأم با ذلت و خواری، چه بهتر که همگی به طور دسته جمعی برای آب، دور این بیابان گردش کنیم؛ شاید لطف پروردگار شامل حال ما گردد. (1) همه سوار شدند، مأیوسانه حرکت می کردند و به روی یکدیگر نگاه می نمودند. اتفاقا چیزی نگذشت، آب گوارایی به دست آورده و از مرگ قطعی نجات یافتند و از همان راهی که آمده بودند به سوی مکّه بازگشتند و با کمال رضا و رغبت درباره حفر چاه، با نظریه عبد المطلب موافقت کرده و او را در این خصوص تام الاختیار قرار دادند. (2)

عبد المطلب با یگانه فرزند خود، (حارث) مشغول حفر چاه شد. در اطراف چاه تلّی از خاک به وجود آمد، ناگهان به دو آهوی زرّین و چند قبضه شمشیر برخوردند.

قریش غوغای جدید برپا کردند و خود را در این گنج سهیم دانستند. قرار گذاشتند که قرعه میان آنان حکومت کند، اتفاقا دو آهوی زرین به نام کعبه و شمشیرها به نام عبد المطلب درآمد و برای قریش سهمی نرسید. عبد المطلب جوان مرد از آن شمشیرها برای کعبه دری ساخت و دو آهو را بر آن نصب کرد.

ص: 120

آخر به آن پای بند بودند و گاهی نذرهای بسیار طاقت فرسا می نمودند و با کمال مشقت و زحمت در اجرای آن می کوشیدند.

(عبد المطلب) موقع حفر زمزم احساس کرد که بر اثر نداشتن فرزند بیشتر، در میان قریش ضعیف و ناتوان است. از این رو، نذر کرد که هر موقع شماره فرزندان او به ده رسید، یکی را در پیشگاه (کعبه) قربانی کند و کسی را از این پیمان مطلع نساخت.

چیزی نگذشت که شماره فرزندان او به ده رسید، موقع آن شد که پیمان خود را اجرا کند. تصوّر قضیّه، برای (عبد المطلب) بسیار سخت بود، ولی در عین حال از آن ترس داشت که موفقیتی در این باره تحصیل نکند و سرانجام در ردیف پیمان شکنان قرار گیرد. از این لحاظ تصمیم گرفت که موضوع را با فرزندان خود در میان گذاشته و پس از جلب رضایت آنان، یکی را با قرعه انتخاب کند. عبد المطلب با موافقت فرزندان خود روبه رو گردید. (1)

مراسم قرعه کشی به عمل آمد؛ قرعه به نام (عبد اللّه) (پدر پیامبر اکرم) افتاد.

(عبد المطلب) بلافاصله دست عبد اللّه را گرفته به سوی قربانگاه برد. گروه قریش از زن و مرد، از جریان نذر و قرعه کشی اطلاع یافتند، سیل اشک از رخسار جوانان سرازیر بود، یکی می گفت: ای کاش، به جای این جوان مرا ذبح می کردند.

سران قریش می گفتند: اگر بتوان او را به مال فدا داد، ما حاضریم ثروت خود را در اختیار وی بگذاریم. عبد المطلب، در برابر امواج خروشان احساسات عمومی متحیر بود چه کند و با خود می اندیشید که مبادا پیمان خود را بشکند، ولی با این همه دنبال چاره نیز می گشت. یکی از آن میان گفت: این مشکل را پیش یکی از دانایان عرب ببرید، شاید وی برای این کار راه حلّی بیندیشد.

عبد المطلب و سران قوم موافقت کردند و به سوی (یثرب) که اقامتگاه آن مرد دانا

ص: 121

بود، روانه شدند. وی برای پاسخ یک روز مهلت خواست روز دوم که همگی به حضور او بار یافتند، کاهن چنین گفت: خون بهای یک انسان پیش شما چه قدر است؟

گفتند ده شتر. گفت: شما باید میان ده شتر و آن کسی که او را برای قربانی کردن انتخاب کرده اید، قرعه بزنید و اگر قرعه به نام آن شخص درآمد، شماره شتران را به دو برابر افزایش دهید، باز میان آن دو قرعه بکشید و اگر بازهم قرعه به نام وی اصابت کرد؛ شماره شتران را به سه برابر برسانید و باز قرعه بزنید و به همین ترتیب تا وقتی که قرعه به نام شتران اصابت کند.

پیشنهاد (کاهن) موج احساسات مردم را فرو نشاند، زیرا قربانی کردن صدها شتر برای آنان آسانتر بود که جوانی مانند (عبد اللّه) را در خاک و خون غلطان ببینند. پس از بازگشت به مکّه، یک روز در مجمع عمومی مراسم قرعه کشی آغاز گردید و در دهمین بار که شماره شتران به صد رسیده بود، قرعه به نام آن ها درآمد. نجات و رهایی عبد اللّه شور عجیبی برپا کرد، ولی عبد المطلب گفت: باید قرعه را تجدید کنم تا یقینا بدانم که خدای من به این کار راضی است. سه بار قرعه را تکرار کرد و در هر سه بار قرعه به نام صد شتر درآمد. به این ترتیب، اطمینان پیدا کرد که خدا راضی است.

دستور داد که صد شتر از شتران شخصی خود را در همان روز در پیشگاه کعبه ذبح کنند و هیچ انسانی و حیوانی را از خوردن آن جلوگیری نکنند. (1)

ص: 122

مسلمانان، مبدأ تاریخی است که پیروان هر یک از آیین ها، حوادث زندگی خود را با آن می سنجند.

گاهی برخی از ملّت ها با داشتن یک تاریخ اساسی، برخی از حوادث را نیز مبدأ تاریخ قرار می دهند. چنان که می بینیم در کشورهای مغرب زمین، انقلاب کبیر فرانسه و جنبش کمونیستی اکتبر 1917 در شوروی، مبدأ تاریخ بسیاری از جریان هایی است که در آن سرزمین رخ می دهد. ملل غیر متمدن که از این گونه نهضت های سیاسی و دینی محرومند؛ بالطبع اتفاق های فوق العاده را برای خود مبدأ تاریخ اتخاذ می کنند. از این جهت اعراب جاهلی بر اثر نداشتن تمدن صحیح، پیشامدهای ناگواری را مانند جنگ، زلزله، قحطی و یا پدیده هایی که جنبه فوق العادگی داشت، برای خود مبدأ تاریخ قرار داده بودند. از این لحاظ در صفحه های تاریخ، برای اعراب مبدأ تاریخ های متعددی را می بینیم که آخرین آن ها، غوغای عام الفیل و حمله (ابرهه) به منظور ویران ساختن کعبه است که بعدها به صورت مبدأ تاریخ برای حوادث دیگر درآمد. اینک به تشریح و تحلیل این حادثه بزرگ می پردازیم که در سال 570 میلادی رخ داده و ولادت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم نیز در همین سال اتفاق افتاده است.

ص: 123

پذیرفت و در پیشرفت آن بسیار کوشید. عده ای از ترس به او گرویدند و گروهی را بر اثر مخالفت کیفر سختی داد، ولی مردم نجران که دین مسیح را از چندی پیش پذیرفته بودند، به هیچ قیمتی حاضر نشدند که آیین خود را ترک گفته و از تعالیم دین یهود پیروی کنند. سرپیچی و بی اعتنایی آنان بر شاه یمن بسیار گران آمد، با لشکر انبوهی در صدد سرکوبی یاغیان (نجران) برآمد. فرمانده سپاه، کنار شهر (نجران) را اردوگاه خود قرار داد و پس از حفر خندق، آتش سهمگینی در میان آن روشن ساخت و مخالفان را با سوزاندن تهدید کرد. مردم با شهامت نجران که آیین مسیح را بر دل داشتند، از این واقعه نهراسیده، مرگ و سوختن را با آغوش باز استقبال کردند و پیکرهای آنان طعمه آتش گردید. (1)

مورّخ اسلامی، (ابن اثیر جزری) چنین می نویسد: در این هنگام یک نفر از اهالی نجران، به نام (دوس) به سوی قیصر روم گریخت و امپراتور روم را که در آن هنگام از طرف داران سر سخت آیین مسیح بود، از جریان آگاه ساخت و درخواست کرد که این مرد خون آشام را مجازات کند و پایه های آیین مسیح را در آن نقطه از جهان مستقر سازد. فرمانروای روم، پس از اظهار تأسف و هم دردی چنین گفت: چون مرکز حکومت من از سرزمین شما دور است، برای جبران این بیدادگری ها، نامه ای به شاه حبشه (نجاشی) می نویسم، تا انتقام کشتگان نجران را از آن مرد سفّاک بگیرد. مرد نجرانی، نامه قیصر را دریافت کرد و با تمام سرعت به سوی حبشه شتافت. جریان را موبه مو تشریح کرد؛ خون غیرت در عروق شاه حبشه به گردش درآمد. سپاهی را که شماره آن بالغ بر هفتاد هزار بود، به فرماندهی یک مرد حبشی، به نام (أبرهة الأشرم) به سوی یمن اعزام کرد. سپاه منظم و آماده حبشه، از طریق دریا در سواحل یمن خیمه زد. (ذو نواس) غفلت زده، هر چه کوشید، به نتیجه نرسید و هر چه سران قبایل را برای

ص: 124

مبارزه دعوت کرد، جوابی نشنید. سرانجام، با یک حمله مختصر اساس حکومت وی درهم ریخت و کشور آباد یمن به تصرف حکومت (حبشه) درآمد و فرمانده سپاه ابرهه از طرف پادشاه حبشه به حکومت آنجا منصوب گردید.

(ابرهه) سرمست باده انتقام و پیروزی خود بود و از شهوت رانی و خوش گذرانی فروگذار نبود. وی به منظور تقرّب و جلب توجه شاه حبشه، کلیسای با شکوهی در (صنعاء) ساخت که در زمان خود بی نظیر بود. سپس نامه ای به این مضمون به (نجاشی) نوشت: (ساختمان کلیسا در دست اتمام است و در نظر دارم که عموم سکنه یمن را از زیارت کعبه منصرف سازم و همین کلیسا را مطاف عمومی قرار دهم).

انتشار مضمون نامه، واکنش بدی در میان قبایل عرب پدید آورد؛ حتی شبی، زنی از قبیله (بنی افقم) محوطه معبد را آلوده ساخت. این عمل که کمال بی اعتنایی و تحقیر و عداوت اعراب را به کلیسای ابرهه نشان می داد، حکومت وقت را بسیار عصبانی کرد.

از طرف دیگر هر چه در آرایش و زینت ظاهری معبد می کوشید، به همان اندازه علاقه مردم به کعبه شدیدتر می گشت. این جریان ها سبب شد که (ابرهه) سوگند یاد کرد که کعبه را ویران کند. برای همین منظور لشکری آماده ساخت و پیلان جنگنده را پیشاپیش سپاه خود قرار داد و مصمم شد خانه ای را که قهرمان توحید (ابراهیم خلیل) نوسازی کرده بود از بین ببرد. سران عرب، موقعیّت را حساس و خطرناک دیدند و یقین کردند که استقلال و شخصیت ملّت عرب در آستانه سقوط است و پیروزی های گذشته (ابرهه) آنان را از هر گونه تصمیم سودمند بازمی داشت. با این وصف برخی از سران غیور قبایل که در مسیر ابرهه قرار گرفته بودند، با کمال شهامت مبارزه کردند؛ مثلا (دو نفر) که یکی از اشراف یمن بود، با سخنرانی های آتشین، قوم خود را برای دفاع از حریم کعبه دعوت کرد، ولی چیزی نپایید که سپاه بی کران ابرهه، صفوف متشکل آنان را درهم شکست. پس از آن (نفیل بن حبیب) دست به مبارزه شدیدی زد، او هم طولی نکشید که با شکست مواجه گردید و خود (نفیل) اسیر شد و از ابرهه تقاضای عفو کرد. ابرهه گفت: تو را در صورتی می بخشم که ما را به سوی مکّه هدایت

ص: 125

کنی. از این لحاظ، (نفیل) ابرهه را تا (طائف) هدایت کرد و راهنمایی بقیّه راه را بر عهده یکی از دوستانش به نام (ایورغال) گذاشت. راهنمای جدید آنان را تا سرزمین (مغمس) که در نزدیکی مکّه قرار داشت هدایت کرد. سپاه ابرهه آنجا را اردوگاه قرار دادند و به رسم دیرینه، (ابرهه) یکی از سرداران خود را موظف کرد که شتران و دام های (تهامه) را غارت کند. از جمله شترانی که مورد دستبرد قرار گرفت، دویست شتر بود که به (عبد المطلب) تعلق داشت. سپس سردار دیگر خود را به نام (حناطه) مأمور کرد که پیامش را به پیشوای قریش برساند و به او چنین گفت: (قیافه واقعی ویران ساختن کعبه در نظرم مجسم می شود و مسلما در آغاز کار، قریش از خود مقاومت نشان خواهند داد، ولی برای این که خون آنان ریخته نشود، فورا راه مکّه را پیش می گیری و از بزرگ قریش سراغ گرفته و به وی می گویی که هدف من ویران کردن کعبه است و اگر قریش از خود مقاومت نشان ندهد، از هر گونه تعرض مصون خواهد ماند).

مأمور (ابرهه) وارد مکّه شد. دسته های مختلف قریش را که گوشه و کنار مشغول مذاکره درباره این جریان بودند، مشاهده کرد. چون از بزرگ مکّه سراغ گرفت، او را به خانه (عبد المطلب) هدایت کردند. (عبد المطلب) پس از استماع پیام ابرهه چنین گفت: ما هرگز در مقام دفاع نخواهیم آمد. کعبه، خانه خداست، خانه ای است که بنیان آن را (ابراهیم خلیل) پی ریزی کرده است، خدا هر چه صلاح بداند همان را انجام خواهد داد. سردار ابرهه، هم از منطق نرم و مسالمت آمیز بزرگ قریش که از یک ایمان درونی واقعی حکایت می کرد اظهار خشنودی کرد و از وی خواست که همراه او به اردوگاه ابرهه بروند.

ص: 126

عبد المطلب سؤال کرد، که چرا به اینجا آمده است و چه می خواهد؟ وی در پاسخ او چنین گفت: سپاه تو به شتران تهامه و از جمله دویست شتر من دستبرد زده است.

خواهش من این است که دستور دهید آن ها را به صاحبان خود بازگردانند. (ابرهه) گفت: سیمای نورانی و درخشنده تو، تو را یک جهان در نظرم بزرگ کرد، ولی درخواست کوچک و ناچیزت (در این هنگام که من برای ویران کردن معبد نیاکان تو آمده ام) از عظمت و جلالت تو کاست. من متوقع بودم که سخن از کعبه به میان آوری و تقاضا کنی که من از این هدف که ضربت شکننده ای بر استقلال و حیات سیاسی و دینی شما وارد می سازد منصرف شوم، نه این که درباره چند شتر ناچیز و بی ارزش سخن بگویی و در این راه شفاعت کنی. عبد المطلب در پاسخ وی جمله ای گفت که هنوز عظمت و ارزش خود را حفظ کرده است و آن این بود:

أنا ربّ الإبل؛ و للبیت ربّ یمنعه؛ من صاحب شترم، خانه نیز صاحبی دارد که از هر گونه تجاوز به آن جلوگیری می کند.

ابرهه، پس از استماع این جمله سری تکان داد و با قیافه مغرورانه گفت: در این راه کسی قدرت ندارد، مرا از هدفم بازدارد، سپس دستور داد، اموال غارت شده را به صاحبانشان برگردانند.

ص: 127

چشمانش حلقه زده بود، با دلی سوزان حلقه در کعبه را به دست گرفت، و با پروردگار خود گفت وگو کرد و این اشعار را گفت:

بار الها! برای مصون بودن از شر و گزند آنان، امیدی به غیر تو نیست، آفریدگارا! آنان را از حریم خود بازدار، دشمن کعبه کسی است که تو را دشمن می دارد. پروردگارا! دست آنان را از خراب کردن آستانه خود کوتاه ساز. پروردگارا بنده تو از خانه خود دفاع می کند، تو نیز از خانه خود دفاع کن. روزی را نرسان که صلیب آنان پیروز گردد و کید و خدعه آنان غالب و فاتح شود. (1)

سپس، حلقه در کعبه را رها کرد و به قله کوه پناه برد تا از آنجا شاهد جریان باشد.

بامدادان که ابرهه و قوای نظامی وی آماده حرکت به سوی مکّه شدند؛ ناگهان دسته هایی از پرندگان، از سمت دریا ظاهر شدند که هر کدام با منقار و پاهای خود حامل سنگ های ریزی بودند. سایه مرغان، آسمان لشکرگاه را تیره و تار ساخت، و سلاح های کوچک و به ظاهر ناچیز آن ها اثر غریبی از خود گذاشت. مرغان مسلّح به سنگ ریزه ها، به فرمان خدا لشکر ابرهه را سنگ باران کردند؛ به طوری که سرهای آن ها شکست و گوشت های بدنشان از هم پاشید. یکی از آن سنگ ریزه ها، به سر (ابرهه) اصابت کرد؛ ترس و لرز سراسر بدن او را فراگرفت، یقین کرد که قهر و غضب الهی او را احاطه کرده است. نظری به سپاه خود افکند، دید اجساد آن ها مانند برگ درختان به زمین ریخته، بی درنگ به گروهی که جان به سلامت برده بودند، فرمان داد تا زمینه مراجعت به یمن را فراهم آورند و از آن راهی که آمده بودند به سوی (صنعا) بازگردند. باقی مانده لشکر ابرهه، به جانب (صنعا) حرکت کرد، ولی در طول راه بسیاری از سپاهیان بر اثر زخم و غلبه ترس و رعب جان سپردند، حتّی خود ابرهه

ص: 128

وقتی به (صنعاء) رسید، گوشت های بدن او فرو ریخته و با وضع عجیبی جان سپرد و موج این داستان وحشتناک در سراسر جهان پیچید.

قرآن مجید داستان اصحاب فیل را، در سوره فیل چنین بیان کرده است:

آیا ندیدی که پروردگار تو با اصحاب فیل چه کرد؟ آیا مکرشان را در گمراهی و تباهی قرار نداد؟ دسته هایی از پرندگان را به سوی آن ها فرستاد، تا سنگ هائی از گل پخته بر آنان انداخته، و اجسادشان را مانند برگ های خرد شده قرار داد.

آنچه گفته شد، خلاصه ای از تواریخ اسلامی (1) و تصریح قرآن کریم است. اکنون نظریه ای را که مفسّر بزرگ مصری، (محمد عبده) و دانشمند معروف (دکتر هیکل) وزیر فرهنگ اسبق مصر در این باره بیان کرده اند؛ بررسی می کنیم.

ص: 129

رشد و نموّ کرد و مانند یک بیماری، بخشی از محافل علمی را فرا گرفت.

علاوه بر این، (انگزیسیون) (محکمه تفتیش عقاید) و سخت گیری های مقامات کلیسا، در پیدایش این بدبینی، بلکه در رشد و نموّ آن کاملا دخالت داشت، زیرا کلیسا با زجر و شکنجه، دانشمندان وقت را که به کشف قوانین علمی موفق می شدند، به بهانه مخالفت با کتاب مقدس نابود می کرد. ناگفته پیدا است که یک چنین فشاری نمی تواند بدون عکس العمل باشد و از همان روز پیش بینی می شد که اگر دانشمندان، روزی قدرتی پیدا کنند؛ فاتحه دین و دیانت را بر اثر سوء تدبیر کلیسا خواهند خواند.

اتفاقا کار نیز به همین صورت درآمد، هر چه علم پیشرفت می کرد و دانشمندان به روابط موجودات طبیعی بیشتر پی می بردند و بر علل طبیعی بسیاری از حوادث طبیعی و علل بیماری ها دست می یافتند؛ به همان اندازه به مسائل ما وراء الطبیعه: مبدأ و معاد، معجزه و کارهای خارق العاده پیامبران، کمتر توجه نموده و روز به روز تعداد شکاکان و منکران افزوده می شد.

نخوت و غرور علمی که دامن گیر دانشمندان شده بود، سبب شد که بعضی از دانشمندان طبیعی، به تمام مسائل دینی با نظر حقارت و کوچکی بنگرند، و دیگر حاضر نشوند که نامی از معجزه های انجیل و تورات ببرند و سرگذشت عصای موسی و ید بیضای او را افسانه تلقی کنند و دم مسیحایی را که مردگان را به اذن خدا زنده می کرد، افسانه ای بیش نیندیشند و با خود فکر کنند: آیا می شود بدون علت طبیعی، یک قطعه چوب به صورت اژدها درآید و با یک دعا مرده ای زنده شود. دانشمندان که سرمست پیروزی های علمی خود بودند؛ چنین فکر می کردند که کلید تمام علوم را به دست آورده اند و روابط تمام موجودات و حوادث را فهمیده اند. از این جهت تصور کردند که کوچک ترین رابطه ای میان یک تکه چوب خشک و مار و یا بین دعا و توجه یک بشر و زنده شدن مردگان وجود ندارد، از این لحاظ این مسائل را با شک و تردید و گاهی با انکار تلقی می کردند.

ص: 130

ص: 131

مسموم است که باد آن ها را پراکنده می کند و دست و پای آن ها را به آن آلوده می سازد و بر اثر برخورد و تماس آن جانوران با بدن انسان میکرب های امراض به مسام پوست بدن وارد می شود و زخمهای سخت و چرکین پدید می آورند و این ها از لشکریان نیرومند الهی اند که در لسان علمی (میکرب) نامیده می شوند.

یکی از نویسندگان عصر حاضر، به عنوان تأیید گفتار دانشمند مزبور، چنین می گوید: منظور از (طیر) که در قرآن استعمال شده، مطلق پرنده است و مگس و پشه را نیز شامل می شود.

خداوند، در سوره (فیل) چنین می فرماید:

آیا ندیدی که پروردگار تو با اصحاب فیل چه کرد؟ آیا مکرشان را در تباهی قرار نداد؟

دسته هایی از پرندگان را به سوی آن ها فرستاد، تا سنگ هایی از گل پخته بر آنان انداخته و اجسادشان را مانند برگ های خرد شده قرار داد.

ظاهر این آیه ها می رساند که قوم ابرهه گرفتار قهر و غضب الهی گشته و یگانه علّت مرگ آن ها همین سنگ ریزه ها بود که پرندگان حامل آن ها، بر سر و صورت و بدن آنان می ریختند. دقت در مفاد آیات می رساند که عامل مرگ آن ها همین سلاح های غیر طبیعی (به صورت ظاهر حقیر و ناچیز، سنگ های ریز و در واقع نیرومند و بنیان کن) بوده است. بنابراین، هر نوع توجیهی که با ظاهر این آیات مخالف باشد؛ تا دلیل قطعی بر صحت آن در دست نباشد، نمی توان آیات الهی را بر آن حمل کرد.

ص: 132

گرفته و آن گاه دسته جمعی عوض این که سراغ جمع دانه بروند؛ همگی به سوی این سنگ ریزه ها هجوم آورده و با منقارهای خود برداشته، مانند یک ارتش سربازان ابرهه را سنگ باران کردند؟ آیا با این وضع می توان تمام جریان را عادی و طبیعی دانست؟

اگر ما حاضریم بخشی از این حادثه را، از طریق عوامل غیبی و اراده نافذ الهی تفسیر کنیم؛ دیگر چه نیازی است که گوشه ای از آن را طبیعی جلوه دهیم و دنبال توجیهات برویم.

2. حیوانات ذره بینی و به اصطلاح (میکروب) دشمن انسان، در آن روز با کسی قوم و خویشی نداشتند؛ مع الوصف چگونه این دشمن، تنها متوجه سپاهیان ابرهه شدند و به کلی مکّیان را فراموش کردند؟ تاریخ هایی که فعلا در دست داریم، همگی می گویند که تمام تلفات متوجه سپاهیان ابرهه بوده و در این حادثه، کوچک ترین صدمه ای به قریش و ساکنان عربستان وارد نگردید. در صورتی که آبله و حصبه از امراض سرایت کننده است و عوامل مختلف طبیعت آن را از نقطه ای به نقطه دیگر منتقل می سازد و سرانجام گاهی کشوری را از پای در می آورد.

آیا با این وضع می توان جریان را یک حادثه عادی شمرد؟

3. اختلاف این توجیه کنندگان در جنس میکرب، خود بیشتر مطلب را متزلزل می سازد، گاهی می گویند: میکرب وبا و احیانا بیماری حصبه و آبله در صورتی که ما برای این اختلاف، یک مدرک صحیح و معتمد پیدا نکرده ایم؛ فقط میان مفسران، (عکرمه)- که خود او در میان دانشمندان مورد گفت وگو است- این احتمال را داده و در میان تاریخ نویسان، (ابن اثیر) این احتمال را به صورت قول ضعیف نقل کرده و فورا به رد آن پرداخته است. (1)

از همه عجیب تر، تفسیری است که مؤلف کتاب حیاة محمد، دکتر هیکل وزیر فرهنگ سابق مصر، در تشریح داستان اصحاب فیل آورده است. وی پس از آن که

ص: 133

آیات سوره فیل را نقل می نماید و با این که آیه وَ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبابِیلَ؛ دسته هایی از پرندگان را برای آنها فرستادیم. نصب العین وی بوده است؛ درباره مرگ لشکریان ابرهه چنین می گوید: (شاید میکرب وبا، همراه باد و از طرف دریا آمده است.)

اگر آورنده میکرب وبا، باد بوده است، پس پرندگان به چه منظوری در بالای سر سربازان ابرهه به پرواز درآمده بودند و این سنگ ریزه ها را می ریختند و آن ها چه تأثیری در مرگ آنان داشتند؟

حقّا که نباید از این طرز تفکر پیروی کرده و بی جهت معجزه های بزرگ پیامبران و مردان بزرگ آسمانی را به این ترتیب توجیه نمود. اصولا راه اعجاز با مسائل علوم طبیعی که دایره آن محدود به شناسایی روابط معمولی پدیده های طبیعی می باشد دو راه جداگانه ای است و نباید برای راضی ساختن عده ای که اطلاعات دینی آنان ناچیز است و از این سنخ مسائل اطلاع ندارند؛ از اصول مسلّم دینی خود دست برداریم، در صورتی که برای این کار هیچ الزامی دیده نمی شود.

ص: 134

دارند و هیچ موجودی بدون علّت پا به عرصه وجود نمی گذارد، ولی می گوییم: این رشته از حوادث، علل (غیر طبیعی) دارند و این گونه از علت ها، در اختیار رجال صالح آسمانی است و هرگز نمی توان به بهانه اینکه (تجربه) و (حس) آن ها را کشف نکردند، انکار کرد؛ بلکه کلّیه کارهای خارق العاده پیامبران عللی دارند که با علت های طبیعی معمولی، نمی توان آن ها را تفسیر کرد و اگر از این طریق قابل توجیه باشند دیگر معجزه نخواهند بود.

ص: 135

قبایل عرب بود، بهترین ساعات عمر خود را می گذراندند و هر کس، هر داستانی را که درباره (منذریان) حیره و (غسّانیان) شام و قبایل یمن شنیده بود، برای حاضران تعریف می کرد و بر این باور بودند که این زندگی شیرین بر اثر توجه بتان است که عموم عرب را در برابر آن ها ذلیل کرده و آنان را بر همه برتری داده است.

ص: 136

نداشت وارد مکّه شود؛ مگر اینکه مزدور یکی از مکّیان باشد، در این صورت نیز لازم بود کوچک ترین سخنی از آیین و کیش خود نزند.

کار نخوت و تکبر به جایی رسیده بود که برخی از آداب حج را که می بایست بیرون از حرم به جا آورده شود، ترک گفته؛ دیگر حاضر نبودند که وظایف وقوف در عرفه (1) را انجام دهند. (2) در صورتی که نیاکان آنان (فرزندان اسماعیل)، وقوف در عرفه را جزء مراسم حج می دانستند و تمام عظمت ظاهری قریش، مرهون کعبه و همین وظایف حج بود که مردم مجبور بودند، در هر سال به این نقطه خشک و بی آب، بیایند و اگر در آن محل مطاف و مشعری نبود، کسی مایل نبود که در دوران عمر خود از آن نقطه عبور کند.

از نظر محاسبات اجتماعی، پیدایش این فسادها و تبعیض ها اجتناب ناپذیر است؛ باید محیط مکّه، غرق در فساد و آلودگی شود، تا جهان برای یک انقلاب اساسی و جنبش ریشه دار آماده گردد.

تمام این محرومیت ها و عیش و نوش ها و بی بندوباری ها، محیط را برای ظهور یک مصلح جهانی آماده تر می ساخت و بی جهت نیست که هر موقع دانای عرب، (ورقة بن نوفل)- که در آخر عمر خود مسیحی شده و اطلاعاتی از انجیل به دست آورده بود- از خدا و پیامبران سخن به میان می آورد، با خشم و غضب فرعون مکّه، (ابو سفیان) مواجه می شد. ابو سفیان می گفت: (ما مکّیان، به چنین خدا و پیامبری نیازمند نیستیم، زیرا از مراحم و الطاف بتان برخورداریم).

ص: 137

بر اینکه میان قریش شهرت به سزایی پیدا کرد؛ در میان فامیل خود و به ویژه نزد (عبد المطلب) هم مقام و منزلت بزرگی به دست آورد. زیرا چیزی که برای انسان گران تمام شود و درباره آن رنج بیشتر ببرد، بیش از معمول به او مهر می ورزد؛ از این لحاظ (عبد اللّه) در میان خویشان و دوستان و نزدیکان خود احترام زیادی داشت.

روزی که (عبد اللّه) همراه پدر به سوی قربانگاه می رفت، با احساسات متضاد روبه رو بود. حسّ احترام به پدر و قدردانی از زحمات او، سراسر کانون وجود وی را فرا گرفته بود؛ از این جهت چاره ای جز تسلیم و انقیاد نداشت، ولی از طرف دیگر، چون دست تقدیر می خواست که گل های بهار زندگی او را مانند برگ خزان پژمرده کند، موجی از اضطراب و احساسات در دل او پدید آمده بود.

چنان که خود عبد المطلب، در کشاکش دو نیروی قوی (ایمان و عقیده) و (عاطفه و علاقه) قرار گرفته بود و این جریان در روح هر دو، یک سلسله ناراحتی های جبران ناپذیری پدید آورده بود. وقتی مشکل حل گردید، (عبد المطلب)، به این فکر افتاد که بلافاصله این احساسات تلخ را با ازدواج جبران کند و رشته زندگی (عبد اللّه) را که به سرحد گسستن رسیده بود؛ با اساسی ترین رشته های حیات پیوند دهد.

از این جهت، عبد المطلب هنگام مراجعت از قربانگاه، در حالی که دست فرزند خود را در دست داشت؛ یک سره به سوی خانه (وهب بن عبد مناف بن زهره) رفت و دختر او (آمنه) را- که به پاکی و عفت معروف بود- به عقد عبد اللّه درآورد و نیز در همان مجلس، (دلاله) دختر عموی (آمنه) را خود تزویج کرد و (حمزه) عمو و هم سال پیامبر، از او متولد گشت. (1)

مورخ معاصر (عبد الوهاب) (2)، جریان فوق را یک امر غیر عادی تلقی کرده و می نویسد: رفتن عبد المطلب در همان روز (که احساسات مردم موج می زد و اشک شوق و سرور از دیدگان مردم سرازیر بود) به خانه (وهب) آن هم به منظور

ص: 138

خواستگاری دو دختر: یکی برای خود و دیگری برای (عبد اللّه) از موازین عرف و عادت بیرون است. آنچه در آن روز تاریخی برای او زیبنده و شایسته بود، فقط استراحت و رفع خستگی بود، تا هر دو از خستگی های روحی خود بکاهند و سپس سراغ کار دیگر بروند). (1)

ولی ما معتقدیم که: اگر مورخ مزبور، موضوع را از دریچه دیگر مطالعه می کرد؛ تصدیق آن برای وی، سهل و آسان بود.

عبد المطلب، برای زفاف وقتی معین کرد و پس از فرا رسیدن آن، مراسم عروسی بر حسب معمول قریش، در خانه (آمنه) برقرار شد و مدّتی عبد اللّه و آمنه با هم بودند، تا آن که عبد اللّه برای تجارت به سوی شام رهسپار شد و در موقع مراجعت از جهان رخت بربست. فروغ ابدیت، جعفر سبحانی 138 دست های مرموز در تاریخ اسلام ..... ص : 138

ص: 139

ما در تاریخ می خوانیم که در پیشانی (عبد اللّه) همواره نور نبوّت می درخشید (1) و نیز می خوانیم که در سال های خشک سالی، (عبد المطلب) دست فرزند خود را می گرفت و به سوی کوه می رفت و نور جبین (عبد اللّه) را وسیله قرار داده و از خداوند جهان، طلب رحمت می نمود.

این مطلبی است که بسیاری از دانشمندان شیعه و سنی، آن را نوشته اند و ما هم هیچ گونه دلیل بر عدم صحت آن نداریم، ولی در ورق های بعضی از تواریخ، همین مطلب اساس افسانه ای شده است که هرگز ما نمی توانیم آن پیرایه ها را بپذیریم.

ص: 140

و گاهی می گوید: وقتی فاطمه عرض حاجت نمود، (عبد اللّه) بالبداهه این شعر را خواند: (1)

- امّا اقدام به عمل حرام، مرگ آسان تر از آن است و امّا حلال، راهی بر آن نیست که درباره آن بیندیشم.

- چگونه ممکن است به تقاضای تو تن در دهم، شخص بزرگوار آبرو و دین خود را حفظ می کند.

ولی هنوز سه روز از عروسی آمنه نگذشته بود که تمایلات نفسانی او را به سوی خانه فاطمه کشانید. دختر (خثعمی) گفت: علاقه من به تو، بر اثر نوری بود که فعلا در جبین تو نیست و خدا آن را در محلّی که خواسته قرار داده است. عبد اللّه گفت: آری با آمنه تزویج کرده ام. (2)

ص: 141

کشتن فرزند باکی ندارد، شرم و حیا ننماید؟ و اگر بگوئیم: منظورش مشروع بوده، با آن دو بیت شعری که (عبد اللّه) به عنوان ردّ تقاضا برایش خواند، سازگار نیست.

2. مشکل تر از آن جریان عبد اللّه است، زیرا فرزندی که برای پدر، تا سرحدّ کشته شدن احترام قایل است؛ چطور می تواند در پیشگاه پدر، سخنان مزبور را بگوید.

اساسا جوانی که چند دقیقه است از زیر تیغ برخاسته، با آن ناراحتی های روحی چه طور می تواند به تمایلات یک زن پاسخ بدهد؟ آیا آن زن، وقت نشناس بود، یا این که سازنده داستان، از این نقاط ضعف روشن غفلت ورزیده است؟

رسوایی صورت دوم داستان بیشتر است، زیرا- چنان که ملاحظه کردید- در مرتبه اول، عبد اللّه با آن دو بیت شعر، دست رد به سینه وی زد و گفت: مرگ برایم آسان تر از این عمل حرام است که دین و ناموس را بر باد می دهد. پس از آن، چطور شد که این جوان پاک و با غیرت، دستخوش چنین افکار انحرافی شد و در صورتی که هنوز از ازدواج او بیش از سه شب، نگذشته بود یک مرتبه تمایلات جنسی، او را به سوی خانه (خثعمی) کشانید؟

ما هرگز نمی توانیم بپذیریم، به مغز جوانی مانند (عبد اللّه) که در خانواده بنی هاشم تربیت یافته و دست تقدیر او را برای پدری یکی از بزرگ ترین مردان جهان ساخته است، چنین افکار دور از تقوا راه پیدا کند. علاوه بر این، دلایلی که دانشمندان سنّی و شیعه، در طهارت اصلاب و ارحام نیاکان پیامبر گرامی در این مورد اقامه نموده اند؛ برای تکذیب داستان فوق کافی است و اگر این داستان دروغین را، در دسترس افراد بی خبر قرار نداده بودند، اصلا ما متعرض آن نمی شدیم.

ص: 142

بنگارد، تا جوانان علاقه مند به داستان را، به خواندن زندگانی پیامبر تشویق کند. این خود هدفی است مقدس و قابل تقدیر، ولی به شرط این که با موازین مذهبی و دینی منطبق باشد.

اما متأسفانه، صفحه های کتاب مزبور گواهی می دهد که ضعیف ترین روایات و خرافی ترین داستان ها، مدرک نویسنده است و گاهی چندین برابر نیز، از طرف خود بر آن می افزاید.

داستان فاطمه (خثعمی) همان بود که گفتیم و بر فرض این که یک داستان اساسی باشد، متن جریان همان است که از منابع اولیه تاریخی نگارش یافت. (1)

نویسنده کتاب پیامبر، ده ها پیرایه زننده که در نتیجه، از عظمت و منزلت خاندان بنی هاشم و به ویژه از تقوا و پرهیزکاری پدر ارجمند رسول گرامی صلی اللّه علیه و آله و سلّم می کاهد، بر آن اضافه کرده و از این طریق خواسته است، داستانی را که در نظر اهل دقت و بصیرت بی اساس است، خواندنی تر سازد. اطوار دخترک ساده لوح عرب، فاطمه خثعمی را چنان توصیف کرده که گویا وی مدت ها نقش هنرپیشگی بر عهده داشته است.

عشق و علاقه (عبد اللّه) را به این دختر، چنان توصیف کرده که کوچک ترین تناسبی با مقام رفیع عبد اللّه ندارد که دست تقدیر، نور نبوت و تقوا را در صلب وی به ودیعت نهاده است. (2)

ص: 143

ص: 144

ص: 145

است. دفترچه حیات آنان، از روزی که نطفه آنان در رحم مادران قرار می گیرد، تا روزی که آخرین دقایق عمر آن ها سپری می گردد؛ مملو از اسرار است. ما درباره دوران طفولیت و کودکی مردان بزرگ جهان می خوانیم که سراسر اعجاب و اعجاز است و اگر این نوع مطالب را درباره بزرگان جهان می پذیریم؛ قبول مشابه آن ها درباره پیامبران و اولیا بسیار سهل و آسان خواهد بود.

قرآن، دوران کودکی حضرت موسی را، بسیار اسرارآمیز تشریح می کند و می گوید:

صدها طفل معصوم به منظور این که (موسی) متولد نشود، به دستور حکومت وقت سر بریده شدند، چون اراده الهی بر این تعلق گرفته بود که موسی پا به عرصه وجود بگذارد؛ از این لحاظ نه تنها دشمنان او نتوانستند آسیبی به او برسانند، بلکه بزرگ ترین دشمن او (فرعون) مربّی و حامی وی گشت.

قرآن می گوید:

ما به مادر موسی وحی کردیم که فرزند خود را در میان صندوقی بگذار و دست امواج آب او را به ساحل نجات می رساند، دشمن من و او از وی حمایت می کند، محبت عمیق او را در دل دشمن می افکنم و مجددا فرزند تو را به خودت بازمی گردانیم.

خواهر موسی، به دیار فرعون رفت و گفت:

من زنی را سراغ دارم که می تواند تربیت این فرزند مورد علاقه شما را به عهده بگیرد؛ از این لحاظ، مادر موسی از طرف حکومت وقت، موظّف شد که از کودک مورد علاقه آنان سرپرستی کند. (1)

دوران بارداری و تولّد و پرورش حضرت مسیح علیه السّلام شگفت انگیزتر از موسی بود.

قرآن، دوران نشو و نموّ مسیح را چنین تشریح می کند:

مریم، مادر مسیح از قوم خود کناره گرفت، روح (جبرئیل) به صورت بشری متمثل شد

ص: 146

و به وی نوید داد که من مأمورم به تو فرزند پاکیزه ای ببخشم. (مریم) در شگفت ماند و گفت: کسی با من نزدیکی نکرده و زن بدکار نیز نیستم. فرستاده ما گفت: این کار برای خدا آسان است؛ سرانجام به فرمان خدا، نور مسیح، در رحم مادر قرار گرفت و درد زایمان او را به سوی درخت خرما کشانید، او از وضع خود غمگین بود. دستور دادیم که درخت خرما را تکان بدهد تا رطبی تازه فرو ریزد، فرزند او گام به جهان هستی گذاشت و مریم با نوزاد خود به سوی قوم خود آمد. دهان مردم از تعجب بازمانده و سیل اعتراض ها به جانب (مریم) سرازیر شد. مریم دستور داشت که به مردم برساند که، سؤال های خود را از همین کودک بپرسند. آنان گفتند: مگر طفل شیرخوار که در گهواره آرمیده است، می تواند سخن بگوید؟ در این هنگام عیسی لب به سخن گشود و گفت:

منم بنده خدا و دارای کتاب و در زمره پیامبران هستم. (1)

هرگاه پیروان قرآن و تورات و مسیح، درباره ولادت این دو پیامبر اولو العزم به استواری مطالب یاد شده گواهی می دهند؛ در این صورت نباید درباره مطالب شگفت آوری که درباره میلاد مسعود پیامبر اسلام وارد شده است، تعجب کنند و آن ها را سطحی بگیرند. ما در لابه لای کتاب های تاریخی و حدیث چنین می خوانیم:

هنگام ولادت آن حضرت، ایوان کسری شکافت و چند کنگره آن فرو ریخت، آتش آتشکده فارس خاموش شد، دریاچه ساوه خشک گردید، بت های بتخانه مکّه سرنگون شد، نوری از وجود آن حضرت، به سوی آسمان بلند شد که شعاع آن فرسنگ ها راه را روشن کرد، انوشیروان و موبدان خواب وحشتناکی دیدند، آن حضرت ختنه شده و ناف بریده به دنیا آمد و گفت:

اللّه أکبر و الحمد للّه کثیرا سبحان اللّه بکرة و أصیلا.

همه این مطالب، در منابع اصیل تواریخ و جوامع حدیث موجود است. (2)

ص: 147

با در نظر گرفتن مطالبی که درباره حضرت موسی و عیسی نقل کردیم، دیگر جایی ندارد که در قبول این نوع جریان ها به خود تردید راه دهیم.

اکنون سؤال می شود که هدف از این حوادث فوق العاده چه بوده است؟

همان طور که یادآور شدیم، این نوع اتفاق های غیر عادی مخصوص پیامبر گرامی نیست، بلکه تولّد پیامبران دیگر نیز با این نوع حوادث مقارن و همراه بوده است.

علاوه بر قرآن، تاریخ امت ها و ملت های یهود و مسیح، این نوع سرگذشت ها را درباره پیامبران خود نقل کرده اند.

گذشته از این، این نوع حوادث، حس کنجکاوی جباران و ستمگران را که ملت ها را به بند کشیده اند، تحریک می کند که درباره این حوادث بیندیشند و از خود بپرسند:

چه شد که خانه گلی پیرزنی شکاف برنداشت، امّا کنگره عظیم ایوان کسری فرو ریخت؟ چرا آتش آتشکده فارس، با بودن همه نوع وسایل سوخت و خاموش گشت؟ چرا بت های دور کعبه سرنگون گشتند؟ در حالی که همه چیز در جای خود باقی بود؟ اگر در علّت این حوادث می اندیشیدند، می فهمیدند که این رویدادها از سپری گشتن دوران بت پرستی بشارت می دهد و این که به همین زودی مظاهر قدرت های اهریمنی به نابودی کشیده خواهد شد.

اصولا لازم نیست که حوادث در همان روز وقوع مایه عبرت و وسیله پند و اندرز گردد؛ بلکه کافی است که حادثه ای در سالی رخ دهد و پس از سالیان درازی از آن بهره برداری شود. حوادث شب میلاد آن حضرت می تواند از این مقوله باشد، زیرا هدف از آن ها ایجاد تکان و توجه در قلب های مردمی بود که در بت پرستی و ظلم و بیدادگری غرق شده بودند.

مردم عصر رسالت و یا کسانی که پس از آن آمده اند؛ وقتی ندای مردی را می شنوند که با تمام قدرت به ضدیّت با بت پرستی و ظلم و بیدادگری برخاسته است، آن گاه که سوابق زندگی او را مطالعه و بررسی می کنند، ملاحظه می کنند که در شب میلاد این مرد، حوادثی رخ داده است که با دعوت او کاملا هم آهنگ است. طبعا تقارن این دو

ص: 148

نوع حادثه را، نشانه راست گویی او می گیرند و به تصدیق او برمی خیزند.

وقوع این نوع حوادث، در میلاد پیامبران مانند ابراهیم، موسی، مسیح و محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم، کمتر از بروز در دوران نبوّت آن ها نیست و همگی از لطف الهی سرچشمه گرفته و برای هدایت مردم و جذب آنان به دعوت برانگیختگان خود، صورت پذیرفته است.

ص: 149

اسلامی رخ داده است؛ با نظم مخصوصی ضبط کرده اند، ولی معلوم نیست چه عواملی در کار بوده که میلاد و وفات بسیاری از آنان به طور دقیق ضبط نگردیده است.

فراموش نمی کنم هنگامی که دست تقدیر، نگارنده را به سوی یکی از شهرهای مرزی (کردستان) ایران کشانیده بود؛ یکی از دانشمندان آن محل این موضوع را با من در میان گذاشت و بیش از حدّ اظهار تأسف کرد. وی از سهل انگاری نویسندگان اسلامی بسیار تعجب می کرد و می افزود: چه طور آنان در چنین موضوعی اختلاف نظر دارند. به او گفتم: این موضوع تا حدودی قابل حلّ است. اگر شما بخواهید زندگی نامه و شرح حال یکی از دانشمندان این شهر را بررسی کنید و فرض کنیم که این دانشمند پس از خود اولاد و کسان زیادی از خود به یادگار گذاشته باشد، آیا به خود اجازه می دهید که با بودن فرزندان مطلع و فامیل بزرگ آن شخص، که طبعا از خصوصیات زندگانی او آگاهند؛ شرح زندگانی او را از اجانب و بیگانگان یا از دوستان و علاقه مندان آن شخص بپرسید؟ به طور مسلم وجدان شما چنین کاری را اجازه نمی دهد.

رسول گرامی از میان مردم رفت و فامیل و فرزندانی از خود به یادگار گذاشت، بستگان و کسان آن حضرت می گویند: اگر رسول خدا پدر ارجمند ماست و ما در خانه او بزرگ شده و در دامن مهر او پرورش یافته ایم؛ بزرگ خاندان ما، در فلان روز به دنیا آمده و در فلان ساعت معین، چشم از جهان بربسته است. آیا با این وضع جا دارد که قول فرزندان او را نادیده گرفته و نظر دور افتادگان و همسایگان را بر قول آنان ترجیح دهیم؟

دانشمند مزبور، پس از شنیدن سخنان نگارنده سر به زیر افکند و سپس گفت:

گفتار شما مضمون مثل معروف است که: (أهل البیت أدری بما فی البیت) و من نیز تصور می کنم که قول امامیه، در خصوصیّات زندگی آن حضرت که مأخوذ از اولاد و فرزندان و نزدیکان اوست، به حقیقت نزدیک تر باشد.

ص: 150

ص: 151

روی این جریان، ایام تشریق در هر دو سال در گردش بوده است. اگر روایات می گوید: نور آن حضرت در ایام (تشریق) در رحم مادر قرار گرفته و در هفدهم ربیع الاول از مادر متولد گردید است؛ این دو مطلب با هم منافاتی ندارند، زیرا در صورتی منافات پیدا می کنند که منظور از ایام تشریق همان یازدهم، دوازدهم و سیزدهم ذی الحجّه باشد، ولی- همان طوری که توضیح داده شد- ایام تشریق پیوسته در تغییر و تبدیل بوده و ما با محاسبات به این مطلب رسیدیم که در سال حمل و ولادت آن حضرت، ایام حج مصادف با ماه جمادی الاولی بوده است و چون آن حضرت در ربیع الاول متولد گردیده، در این صورت دوران حمل آمنه تقریبا ده ماه بوده است. (1)

ص: 152

ایام حج مصادف با (ذی القعده) بوده باشد. در صورتی که در همین سال، امیر مؤمنان علیه السّلام از طرف پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم مأموریت یافت که سوره (برائت) را در ایام حج برای مشرکان بخواند. مفسران و محدثان متفق اند که آن حضرت، سوره مزبور را در دهم ذی الحجّه خواند و چهار ماه مهلت داد و آغاز مهلت را دهم ذی الحجّه می دانند، نه ذی القعده.

ثالثا، معنای (نسی ء) این است که: چون اعراب مجرای صحیحی برای زندگانی نداشتند، غالبا از راه غارت گری ارتزاق می نمودند، لذا برای آنان بسیار سخت بود که در سه ماه (ذی القعده، ذی الحجّه و محرم) جنگ را تعطیل کنند. از این جهت، گاهی از متصدیان کعبه درخواست می کردند که اجازه دهند در ماه محرم الحرام جنگ کنند و به جای آن، در ماه صفر جنگ متارکه شود و معنای (نسی ء) همین است و در غیر محرم، ابدا (نسی ء) نبوده است و در خود آیه اشاره ای بر این مطلب دیده می شود.

یُحِلُّونَهُ عاماً وَ یُحَرِّمُونَهُ عاماً؛ یک سال جنگ را حلال و یک سال حرام می کردند.

ما تصور می کنیم راه حل مشکل این است که اعراب، در دو موقع (حج) می کردند:

یکی ذی الحجّه و دیگری ماه رجب و تمام اعمال حج را در همین دو موقع انجام می دادند. در این صورت، ممکن است مقصود از این که: (آمنه) در ماه حج یا در ایام تشریق، حامل نور رسول خدا شده، همان ماه رجب باشد و اگر تولد آن حضرت را در هفدهم ماه ربیع الاول بدانیم، در این صورت مدّت حمل، هشت ماه و اندی خواهد بود.

ص: 153

فشق له من اسمه لیجلّه فذو العرش محمود و هذا محمد - آفریدگار، نامی از اسم خود برای پیامبر خود مشتق نمود. از این جهت (خدا) (محمود) (پسندیده) و پیامبر او (محمد) (ستوده) است و هر دو کلمه از یک مادّه مشتقند و یک معنا را می رسانند. (1)

قطعا، الهام غیبی در انتخاب این نام بی دخالت نبوده است، زیرا نام محمّد، اگر چه در میان اعراب معروف بود، ولی تا آن زمان کمتر کسی به آن نامیده شده بود. طبق آمار دقیقی که بعضی از تاریخ نویسان به دست آورده اند، تا آن روز فقط شانزده نفر به این اسم نام گذاری شده بودند. چنان که شاعر در این باره گوید:

إنّ الذین سمّوا باسم محمدمن قبل خیر الناس ضعف ثمان (2)- کسانی که به نام محمد، پیش از پیامبر اسلام نام گذاری شده بودند، شانزده نفر بودند.

ناگفته پیداست که: هر چه مصداق یک لفظ کمتر باشد، اشتباه در آن کمتر خواهد بود و چون کتاب های آسمانی، از نام و نشان و علایم روحی و جسمی او خبر داده بودند؛ باید علایم آن حضرت، آنچنان روشن باشد که اشتباه در آن راه پیدا نکند. یکی از آن ها، نام حضرت است. باید مصداق آن به قدری کم باشد که راه هر گونه تردیدی را در تشخیص پیامبر گرامی از بین ببرد. مخصوصا هنگامی که بقیه اوصاف و علایم وی ضمیمه نامش گردد. در این صورت، به طور واضح کسی که انجیل و تورات، از ظهور او خبر داده است به خوبی شناخته خواهد شد.

ص: 154

آل عمران، محمد، فتح و احزاب، در آیه های 138، 2، 29 و 40، او را به نام (محمد) و در سوره صف، آیه 6 به نام (احمد) خوانده است. علّت داشتن دو نام این است که: مادر رسول خدا، پیش از جدّش نام او را (احمد) گذارده بود، چنان که در تاریخ منعکس است. (1) بنابراین، آنچه را بعضی از خاورشناسان در مقام اعتراض گفته اند که: انجیل به تصریح قرآن، در سوره (صف، آیه 6) ظهور پیامبری را بشارت داده است که نام او احمد است نه محمد و شخصی که مسلمانان به رهبری او معتقدند، نام او (محمّد) است نه احمد، بی اساس است، زیرا قرآنی که پیامبر ما را به نام (احمد) معرفی نموده است؛ در چند جا او را به نام (محمّد) خوانده است. اگر مدرک آن ها برای تعیین نام این پیامبر، قرآن مجید باشد- چنان که همان است- قرآن او را به هر دو اسم نامیده و او را در جایی به نام (محمد) و در جای دیگر (احمد) معرفی نموده است.

اینک برای حل اشکال، در این قسمت توضیح بیشتری می دهیم.

ص: 155

سرپرستی (محمد) به او واگذار شده بود؛ با عشق و علاقه زاید الوصفی، 42 سال تمام، پروانه وار به گرد شمع وجود وی گشت و از بذل جان و مال در حراست و حفاظت او دریغ ننمود. در اشعاری که درباره برادرزاده خود سروده، گاهی از او به نام (محمد) و گاهی به نام (احمد) اسم برده است و این خود حاکی از آن است که در آن زمان یکی از نام های معروف وی همان (احمد) بوده است.

در اینجا برخی از اشعار وی را که در آن ها پیامبر، به نام (احمد) نامیده شده است، می آوریم:

- آنچه که امروز (احمد) می گوید، نور است و در روز رستاخیز پاداش است. (1)

- دشمن می گوید: سخنان احمد، بیهوده و نسب او پائین است. (2)

- حقا که احمد به سوی آنان با آیین حق آمد و آیینی دروغ، نیاورده است. (3)

- کسانی که بر احمد ستم کرده اند، خواستند او را بکشند، ولی برای این کار رهبری نداشتند. (4)

ص: 156

1. ثوبیه: کار کنیز (ابو لهب) که چهار ماه پیامبر را شیر داده بود، تا آخرین لحظه های عمرش مورد تقدیر رسول خدا و همسر پاکش (خدیجه) بود. وی قبلا حمزه، عموی پیامبر را نیز شیر داده بود. پس از بعثت، پیامبر کسی را فرستاد تا او را از (ابو لهب) بخرد. وی امتناع ورزید، امّا تا آخر عمر از کمک های پیامبر بهره مند بود. هنگامی که پیامبر اکرم، از جنگ خیبر برمی گشت، از مرگ او آگاه شد و آثار تأثر در چهره مبارکش پدید آمد. از فرزند او سراغ گرفت تا در حقّ او نیکی کند، ولی خبر یافت که او زودتر از مادر خود فوت کرده است. (1)

2. حلیمه: دختر (ابی ذؤیب) که از قبیله (سعد بن بکر بن هوازن) بوده است و فرزندان او عبارت بودند از: عبد اللّه، انیسه و شیماء. آخرین فرزند او از پیامبر اکرم پرستاری نیز کرده است. رسم اشراف عرب این بود که فرزندان خود را به دایه ها می سپردند و دایگان معمولا در بیرون شهرها زندگی می کردند تا کودکان را در هوای صحرا پرورش دهند تا رشد و نموشان کامل و استخوان بندی آن ها محکم تر شود و ضمنا از بیماری وبای شهر (مکّه) که خطر آن برای نوزادان بیشتر بود، مصون بمانند و زبان عربی را در یک منطقه دست نخورده فراگیرند. در این قسمت دایگان قبیله (بنی سعد) مشهور بودند. آن ها در موقع معیّنی به مکّه می آمدند و هر کد ام نوزادی را گرفته همراه خود می بردند. چهار ماه از تولد پیامبر اکرم گذشته بود که دایگان قبیله بنی سعد به مکّه آمدند و آن سال، قحطسالی عجیبی بود، از این نظر به کمک اشراف بیش از حد نیازمند بودند.

برخی از تاریخ نویسان می گویند: هیچ یک از دایگان حاضر نشد به محمّد شیر دهد، زیرا بیشتر طالب بودند که اطفال غیر یتیم را انتخاب کنند تا از کمک های پدران آنان بهره مند شوند و نوعا از گرفتن طفل یتیم سرباز می زدند. حتی حلیمه نیز این بار از قبول او سرباز زد، ولی چون بر اثر ضعف اندام، هیچ کس طفل خود را به او نداد؛

ص: 157

ناچار شد که نوه عبد المطلب را بپذیرد. او به شوهر خود چنین گفت: برویم همین طفل یتیم را بگیریم و با دست خالی برنگردیم، شاید لطف الهی شامل حال ما گردد.

اتفاقا حدس او صایب درآمد، از آن لحظه که آماده شد به (محمّد) آن کودک یتیم، خدمت کند؛ الطاف الهی سراسر زندگی او را فراگرفت. (1)

نخستین قسمت این تاریخ، افسانه ای بیش نیست، زیرا عظمت خاندان بنی هاشم و شخصیت مردی مانند (عبد المطلب) که جود و احسان، نیکوکاری و دست گیری او از افتادگان، زبان زد خاص و عام بود، سبب می شد که نه تنها دایگان سرباز نزنند، بلکه درباره وی سر و دست خود را نیز می شکستند.

علّت این که او را به دیگر دایگان ندادند، این بود که نوزاد قریش پستان هیچ یک از زنان شیرده را نگرفت؛ سرانجام، حلیمه سعدیه آمد، پستان او را مکید. در این لحظه خاندان عبد المطلب غرق شادی شدند. (2)

عبد المطلب، رو به حلیمه کرد و گفت: از کدام قبیله ای؟ گفت: از (بنی سعد). گفت:

اسمت چیست؟ جواب داد: (حلیمه). عبد المطلب از اسم و نام قبیله او بسیار شادمان شد و گفت: آفرین آفرین، دو خوی پسندیده و دو خصلت شایسته: یکی سعادت و خوشبختی و دیگری حلم و بردباری. (3)

ص: 158

ص: 159

نبوغ بشری است؛ پیامبر یک نابغه اجتماعی است که با افکار نورانی خود، مسیر زندگی بشر را روشن می سازد و ...

چنین گفتاری از طرز تفکر مادی که تمام مذاهب را ساخته فکر بشر می داند، سرچشمه می گیرد؛ در صورتی که دانشمندان عقاید، در بحث (نبوت عامه) ثابت کرده اند که نبوت یک موهبت الهی است که مبدأ الهامات و اتصالات معنوی می باشد و برنامه های پیامبران زاییده اندیشه و نبوغ آنان نیست و همگی، جز الهام از غیب ریشه دیگری ندارد، ولی آن گاه که خاورشناس مسیحی، از دریچه فکر مادی به این مسائل می نگرد و می خواهد همه رویدادها را، با اصول علمی- که تجربه و آزمایش آن ها را کشف کرده است- بسنجد؛ حوادثی را که جنبه فوق العادگی (معجزه) دارد به باد انتقاد می گیرد و از اصل انکار می کند.

2. خداپرستان: کسانی که معتقدند که خواص و آثار جهان ماده، تحت تدبیر عالم دیگر است و آن (عالم تجرد و ما وراء الطبیعه) عهده دار نظام جهان طبیعت می باشد؛ به عبارت دیگر جهان ماده خودسر و مستقل نیست و همه نظام ها و قوانین طبیعی و علمی آن معلول موجودات برتر و بالاخص اراده آفریدگار است. آفریدگاری که به ماده وجود بخشیده و قوانین صحیحی در میان اجزای آن پدید آورده و بقای آن را بر اساس یک سلسله نوامیس طبیعی استوار کرده است.

این طبقه، در عین این که به قوانین علمی احترام می گذارند و گفتار دانشمندان را درباره روابط موجودات طبیعی تا آنجا که علم ثابت کرده است از صمیم دل می پذیرند؛ معتقدند که اینگونه قوانین طبیعی ثابت و تغییرناپذیر نیست و آن جهان برتر، هرگاه بخواهد می تواند برای مقاصدی مجرای آن را عوض کند.

(نه تنها می تواند) بلکه در پاره ای از موارد، برای منظور برتر این مطلب را عملی ساخته است.

به دیگر سخن، کارهای خارق العاده یک پدیده بدون علت نیست، ولی علت طبیعی ندارد و نداشتن علّت طبیعی (آن هم طبیعی شناخته نشد) گواه بر عدم علت

ص: 160

نیست و قوانین آفرینش نیز آنچنان نیست که به اراده آفریدگار آن ها، تغییرپذیر نباشد.

آنان می گویند: تمام کارهای خارق العاده و شگفت انگیز پیامبران که از چارچوب قوانین طبیعی خارج است، از این راه صورت می گیرد. این طبقه به خود اجازه نمی دهند که کارهای خارق العاده و معجزه ها و کرامت هایی که در قرآن و احادیث وارد شده است، یا در تواریخ صحیح و معتبر می خوانند و به بهانه ناسازگاری با موازین طبیعی و قوانین علمی، رد کنند و یا درباره آن ها تردید نمایند. اینک ما به دو قسمت از سرگذشت اسرارآمیز و شگفت آور دوران کودکی رسول گرامی اشاره می کنیم. با در نظر گرفتن این بیان، در اینگونه حوادث دیگر جای هیچ گونه استبعاد و تردیدی نیست.

1. مورخان، از قول (حلیمه) چنین نقل می کنند: آن گاه که من پرورش نوزاد (آمنه) را متکفل شدم؛ در حضور مادرش، خواستم او را شیر دهم. پستان چپ خود را- که دارای شیر بود- در دهان او نهادم، ولی کودک به پستان راست من بیشتر متمایل بود.

اما من از روزی که بچه دار شده بودم، شیری در پستان راست خود ندیده بودم. اصرار نوزاد، مرا بر آن داشت که پستان راست بی شیر خود را در دهانش بگذارم. همان دم که کودک، شروع به مکیدن کرد، رگ های خشک آن پر از شیر شد و این پیشامد موجب تعجب همه حاضران گردید. (1)

2. همو می گوید: از روزی که (محمد) را به خانه خود بردم؛ روز به روز خیر و برکت در خانه ام بیشتر شد و دارایی و گله ام فزون تر گردید. (2)

به طور مسلم، در این مسائل، داوری افراد مادی و کسانی که از اصول آنان پیروی می کنند، با کسی که پیرو مکتب خداپرستان است، تفاوت دارد. پیروان اصول مادی، چون نمی توانند این نوع قضایا را از دریچه علوم طبیعی تفسیر کنند؛ فورا می گویند

ص: 161

این حوادث زاییده پندار است. اگر خیلی مؤدب باشند، می گویند که پیامبر اسلام از این معجزه ها بی نیاز است. بی شک آن حضرت از این ها بی نیاز است، ولی بی نیازی یک مطلب است و قضاوت در صحت و بطلان موضوع، مطلبی دیگر. اما آن مرد الهی که نظام طبیعت را مسخر و مقهور اراده آفریدگار جهان می داند و معتقد است که همه جهان از کوچک ترین موجودات (اتم) گرفته تا بزرگ ترین آن ها (کهکشان) با تدبیر و مراقبت او می گردند، پس از بررسی این حوادث و ثبوت اسناد و مدارک آن ها به همه آنان از دریچه احترام می نگرد و اگر هم اطمینان پیدا نکند به طور قاطع آن ها را رد نمی کند.

نظیر این جریان در قرآن بسیار آمده است. خداوند درباره مریم (مادر عیسی) می فرماید:

وقتی وضع حمل مریم فرا رسید، به درختی پناه برد و از [شدّت درد و تنهایی و وحشت از اتهام] از خدای تمنای مرگ کرد. در این موقع صدایی شنید:

غمناک مباش، پروردگار تو چشمه آبی زیر پای تو قرار داده و درخت [خشکیده] خرما را تکان ده، خرمای تازه بر تو می ریزد. (1)

اگر چه میان مریم و حلیمه، از نظر مقام و ملکات فاضله، فاصله زیاد است، ولی اگر لیاقت و آراستگی خود مریم موجب این لطف الهی شده، اینجا هم ممکن است مقام و منزلتی که این نوزاد در درگاه خدا دارد، سبب شود که خدمت کار آن حضرت مشمول لطف الهی گردد.

ما در قرآن، درباره مریم مطالب دیگری نیز می خوانیم. عصمت و تقوای او آن چنان مقام وی را بالا برده بود که هر موقع (زکریا) بر عبادتگاه مریم وارد می شد، نزد او غذای بهشتی می یافت. موقعی که از او استفسار می کرد که این روزی از کجاست؟ مریم در پاسخ می گفت: از جانب خدا است. (2)

ص: 162

روی این اساس، ما نباید در صحت این نوع کرامت ها تردید کنیم و آن ها را بعید بشماریم.

ص: 163

بیاید. چون آن رسول با آیات و معجزات به سوی خلق آمد، گفتند: این (معجزات و قرآن وی) سحری آشکار است. (1)

در این مورد آیات دیگری نیز هست که آشکارا می رساند که نشانه های پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلّم در کتاب های آسمانی گذشته، صریحا بیان شده بود و امت های پیشین از آن باخبر بودند. (2)

ص: 164

ص: 165

تحصیل کند و بی رغبت است، ولی ذوق نقاشی او خوب است و به آن شور عجیبی در سر دارد. راهنمایی معلم را ولی دانش آموز پذیرفت، چیزی نگذشت که وی، رشته نقاشی را تعقیب کرد و در این فن سرآمد روزگار گردید.

دوران کودکی، برای اولیای اطفال بهترین فرصتی است که ذوق و استعداد فرزند خود را بیازمایند و از کردار و رفتار و تصورها و خیال های او، ذوقش را به دست آورند، زیرا افکار، حرکات، سخنان شیرین و لطیف کودک، آیینه لیاقت و شایستگی او است؛ به گونه ای که اگر مقدمات پرورش استعداد او فراهم گردد، از او به نحو احسن می توان بهره برداری نمود.

مطالعه زندگانی رسول گرامی صلی اللّه علیه و آله و سلّم و رفتار و کردار او تا دوران بعثت، دورنمای زندگی و اهداف عالی او را می تواند در نظر ما ترسیم کند و نه تنها دقت و مطالعه در تاریخ کودکی او، ما را از آینده درخشان وی آگاه می سازد، بلکه زندگی نامه اجمالی او تا روزی که مبعوث به رسالت گردید و خود را رهبر اجتماع خواند، از آینده او خبر می دهد و می رساند که این فرد برای چه کاری آفریده شده و آیا ادعای رسالت و رهبری او با سرگذشت وی وفق می دهد یا نه؟ آیا زندگی چهل ساله، رفتار، کردار، گفتار و نحوه معاشرت طولانی او با مردم، مؤید رسالتش است یا نه؟ از این رو در اینجا به بخشی از روزهای نخستین زندگانی آن حضرت اشاره می کنیم:

دایه مهربان محمّد، پنج سال از وی محافظت کرد و در تربیت و پرورش او کوشید.

در طیّ این مدت زبان عربی فصیح را آموخت که بعدها حضرتش به این افتخار می کرد. سپس (حلیمه) او را به مکّه آورد و مدتی نیز آغوش گرم مادر را دید و تحت سرپرستی جدّ بزرگوار خود قرار گرفت و یگانه مایه تسلی بازماندگان (عبد اللّه) همان فرزندی بود که از او به یادگار مانده بود. (1)

ص: 166

ص: 167

بساطی که نشسته است، بنشاند. (1)

قرآن مجید در سوره (الضحی) از دوره یتیمی پیامبر چنین یاد می کند:

أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی (2)؛ مگر تو را یتیم نیافت و پناه نداد؟

حکمت یتیم گشتن نوزاد (قریش) برای ما چندان روشن نیست. همین قدر می دانیم سیل خروشان حوادث بی حکمت نیست، ولی با این وضع می توان حدس زد که خدا خواست رهبر جهانیان، پیشوای بشر، پیش از آن که زمام امور را به دست بگیرد و رهبری خود را آغاز کند، شیرینی و تلخی روزگار را بچشد و در نشیب و فراز زندگی قرار گیرد، تا روحی بزرگ و روانی بردبار و شکیبا پیدا کند و تجربه هایی از سختی ها بیندوزد و خود را برای مواجهه با یک سلسله از شداید، سختی ها، محرومیت ها و دربه دری ها، آماده سازد.

خدای او خواست طاعت کسی بر گردن او نباشد و از نخستین روزهای زندگی آزاد بار آید و مانند مردان خود ساخته موجبات پیشرفت و ترقی و تعالی خود را به دست خویش فراهم سازد. تا روشن گردد که نبوغ، نبوغ بشری نیست و پدر و مادر در سرنوشت او دخالتی نداشتند و عظمت و بزرگی او از منبع وحی سرچشمه گرفته است.

ص: 168

جدّ بزرگوار خود (عبد المطلب) را از دست داد. مرگ (عبد المطلب) آنچنان روح وی را فشرد که در روز مرگش تا کنار قبر جدّش اشک ریخت. حضرت در زندگی هیچ گاه او را فراموش نمی کرد. (1)

ص: 169

- که لحظه ای او را از خود جدا نمی کرد- چنین حل کرد که او را در (مکّه) گذاشت و عده ای را برای حفاظت او گماشت، ولی موقع حرکت کاروان، اشک در چشمان محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم حلقه زد و جدایی سرپرست خود را سخت شمرد. سیمای غمگین محمّد، طوفانی از احساسات در دل ابو طالب پدید آورد؛ به گونه ای که ناچار شد، تن به مشقت بدهد و محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم را همراه خود ببرد. (1)

مسافرت پیامبر در دوازده سالگی، از سفرهای شیرین وی به شمار می رود، زیرا در این سفر، از (مدین)، (وادی القری) و (دیار ثمود) عبور کرد و از منظره های زیبای طبیعی سرزمین شام دیدن کرد. هنوز کاروان (قریش) به مقصد نرسیده بود که در محلی به نام (بصری) جریانی پیش آمد و تا حدی برنامه مسافرت ابو طالب را دگرگون ساخت. جریان از این قرار بود:

سالیان درازی بود که راهبی مسیحی، به نام (بحیرا) در سرزمین بصری در صومعه مخصوص خود مشغول عبادت و مورد احترام مسیحیان آن حدود بود. کاروان های تجارتی، در مسیر خود در آن نقطه توقف می کردند و برای تبرّک به حضور او می رسیدند. از حسن تصادف، (بحیرا) با کاروان بازرگانی (قریش) روبه رو گردید.

چشم او به برادرزاده (ابو طالب) افتاد و توجه او را جلب کرد. نگاه های مرموز و عمیق او نشانه رازی بود که در دلش نهفته بود؛ دقایقی خیره خیره به او نگاه کرد. یک مرتبه مهر خاموشی را شکست و گفت: این طفل متعلق به کدام یک از شما است؟ گروهی از جمعیت رو به عموی او کردند و گفتند: متعلق به ابو طالب است. ابو طالب گفت: او برادرزاده من است. (بحیرا) گفت: این طفل آینده درخشانی دارد؛ این همان پیامبر موعود است که کتاب های آسمانی از نبوّت جهانی و حکومت گسترده او خبر داده اند.

این همان پیامبری است که من نام او و نام پدر و فامیل او را در کتاب های دینی خوانده ام و می دانم از کجا طلوع می کند و به چه نحو آیین او در جهان گسترش پیدا

ص: 170

می کند، ولی بر شما لازم است او را از چشم یهود پنهان سازید، زیرا اگر آنان بفهمند او را می کشند. (1)

بیشتر تاریخ نویسان بر آنند که برادرزاده (ابو طالب) از آن نقطه (بصری) تجاوز نکرد، ولی روشن نیست که آیا عموی محمّد، او را همراه کسی به مکّه فرستاد یا نه؟ (و این مطلب بسیار بعید به نظر می رسد که ابو طالب پس از شنیدن سخنان راهب، او را از خود جدا کند)، یا اینکه خود او همراه برادرزاده راه مکّه را پیش گرفت و از ادامه سفر منصرف گشت. (2) گاهی گفته می شود که او را همراه خود با کمال احتیاط به شام برد.

ص: 171

عبارتند از:

1. محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم به اتفاق مورخان (امّی) بود و دارای سواد خواندن و نوشتن نبود و هنگام مسافرت بیش از دوازده سال نداشت. آیا با این وضع عقل باور می کند که طفل درس نخوانده که دوازده بهار از عمر او گذشته بود؛ بتواند حقایقی از تورات و انجیل را فراگیرد و سپس آن را در چهل سالگی، به نام وحی قالب بزند و شریعتی از نو بسازد؟ چنین مطلبی از موازین عادی بیرون است و شاید با در نظر گرفتن میزان استعداد بشر، بتوان آن را از محالات قرار داد.

2. مدت این مسافرت کمتر از آن بود که محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم بتواند در آن مدت کم، تورات و انجیل را فراگیرد؛ این سفر، سفر بازرگانی بود و رفتن و برگشتن و مدت اقامت بیش از چهار ماه طول نکشید، زیرا (قریش) سالی دو بار مسافرت می کرد: در زمستان به سوی (یمن) و در تابستان به سوی (شام).

بدین ترتیب، بی گمان همه مدت مسافرت، بیش از چهار ماه طول نکشید و بزرگ ترین دانشمندان جهان نمی توانند در این مدت کم، توفیق فراگرفتن این دو کتاب بزرگ را پیدا کنند، تا چه رسد به یک طفل درس نخوانده و دبستان ندیده؛ گذشته از این، او تمام مدت چهار ماه با راهب همراه نبود، بلکه این ملاقات در یکی از منازل بین راه اتفاق افتاده و تمام جریان ملاقات، حد اکثر چند ساعت بیش نبوده است.

3. متن تاریخ گواهی می دهد که (ابو طالب) در نظر داشت، او را همراه خود به شام ببرد و (بصری) مقصد اصلی آنان نبود، بلکه (بصری) منطقه ای در میان راه بود که گاهی کاروان تجارت به عنوان استراحت در آنجا توقف می کرد.

در این صورت چطور ممکن است که رسول خدا در آنجا رحل اقامت افکند و به تحصیل معارف تورات و انجیل بپردازد؟ خواه بگوئیم: (ابو طالب) او را همراه خود به شام برد، یا از آنجا راه (مکّه) را در پیش گرفت و یا برادرزاده خود را همراه کسی به (مکّه) فرستاد. در هر حال، هدف کاروان و ابو طالب منطقه (بصری) نبود، تا کاروان

ص: 172

سرگرم تجارت شود و پیامبر خدا هم به تحصیل بپردازد.

4. اگر برادرزاده (ابو طالب) از راهب مطالبی فرا می گرفت، به طور مسلم در میان (قریش) معروف می گشت و همگی آن را پس از بازگشت نقل می کردند. علاوه، خود پیامبر در برابر قوم خود نمی توانست ادعا کند که مردم، من أمّی و درس نخوانده ام؛ در حالی که رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم رسالت خود را با همین عنوان آغاز کرد و کسی نگفت: هان ای محمد! تو در دوازده سالگی در (بصری)، پیش راهب درس خواندی و این حقایق تابناک را از او فراگرفتی.

مشرکان (مکّه) همه نوع تهمت به او زدند و به قدری آنان درباره قرآن پیامبر دقت می کردند، تا دست آویزی پیدا کنند؛ حتی موقعی که آنان دیدند پیامبر گاهی در (مروه) پهلوی یک غلام مسیحی می نشیند، از فرصت استفاده کردند و گفتند: (محمد) سخنان خویش را از آن غلام فرامی گیرد. قرآن هم تهمت آنان را چنین نقل می کند:

ما آگاهیم از این که آنان می گویند: این قرآن را بشری به او تعلیم می کند، ولی زبان کسی که به او اشاره می کنند [غلام مسیحی] عجمی است و این قرآن زبان عربی واضح است. (1)

ولی این تهمت را، نه قرآن متعرض شده و نه قریش بهانه گیر و ماجراجو آن را دست آویز قرار دادند و این خود گواه محکمی است که آن، زاییده دماغ خاورشناسان عصر ما است.

5. سرگذشت و قصص پیامبران که در قرآن به طور گسترده بیان شده است، با آنچه که در تورات و انجیل نقل شده کاملا منافات دارد. سرگذشت پیامبران، در این دو کتاب به صورت زننده ای بیان شده است که ابدا با موازین علمی و عقلی موافق نیست.

موازنه این دو کتاب با قرآن ثابت می کند که مطالب قرآن از این دو کتاب گرفته نشده است و اگر بنا باشد، محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم اطلاعات خود را درباره سرگذشت امت ها از

ص: 173

کتاب های عهدین گرفته باشد، باید گفتار او هم آمیخته با خرافات و افسانه ها باشد. (1)

6. اگر راهب راه شام، این قدر اطلاعات علمی و دینی داشت که پیامبری را مانند رسول خدا تحویل جامعه دهد، پس چرا خود او کوچک ترین اشتهاری پیدا نکرد؟ پس چرا غیر (محمد) را تربیت ننمود؛ در صورتی که آستان او پیوسته زیارتگاه مردم بود.

7. نویسندگان مسیحی، محمّد را مردی امین و راستگو می دانند و آیات قرآن حاکی است که او از قصص و سرگذشت پیامبران و اقوام پیشین اطلاع نداشته است و آگاهی های او جز از طریق وحی از راه دیگری به او نرسیده است. خداوند در قرآن می فرماید:

وَ ما کُنْتَ بِجانِبِ الْغَرْبِیِّ إِذْ قَضَیْنا إِلی مُوسَی الْأَمْرَ وَ ما کُنْتَ مِنَ الشَّاهِدِینَ (2)؛ تو هنگامی که ما امر رسالت را بر دوش موسی گذاشتیم، شاهد و ناظر نبودی.

قرآن، پس از نقل جریان نوح، چنین می فرماید:

تِلْکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیها إِلَیْکَ ما کُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُکَ مِنْ قَبْلِ هذا ... (3)؛ این اخبار غیبی است که به تو وحی کردیم که پیش از این، نه تو و نه قومت از آن آگاهی نداشتید.

این آیات روشن می سازد که پیامبر از این ماجراها آگاهی نداشته است و نیز قرآن می فرماید:

ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یَخْتَصِمُونَ (4)؛ این از اخبار غیبی است که بر تو وحی کردیم و تو نزد آن ها نبودی که قرعه می زدند کدام یک باید کفالت مریم را به عهده بگیرند (و هر کدام می خواستند این افتخار را ببرند و نزدیک بود که کار به خصومت بکشد، سرانجام به قرعه راضی شدند).

ص: 174

ص: 175

ص: 176

ص: 177

ضربت آن بی اثر نمی گردد. (1)

ص: 178

ص: 179

نپذیرد، باید با این شمشیر کشته شود. در این هنگام مردی برخاست، شمشیری بر پای او زد و پایش را قطع کرد. از این رو، طایفه دو طرف، به هم ریختند، ولی بدون این که کسی کشته شود از هم دست برداشتند.

فجار دوم: سبب جنگ این بود که زن زیبایی از طائفه (بنی عامر) توجه جوان چشم چرانی را به خود جلب کرد. آن جوان، از او درخواست کرد که صورتش را باز کند. آن زن ابا نمود، جوان هوس باز پشت سر او نشست و دامن های دراز زن را با خار به هم دوخت به طوری که موقع برخاستن صورت آن زن باز شد. در این هنگام هر کدام قبیله خود را صدا زدند، پس از کشته شدن عده ای دست از هم برداشتند و ماجرا خاتمه یافت.

فجار سوم: مردی از قبیله (بنی عامر)، از یک مرد (کنانی) طلبکار بود. مرد بدهکار امروز و فردا می کرد. از این جهت مشاجره میان این دو نفر درگیر شد. چیزی نمانده بود که دو قبیله همدیگر را بکشند، که کار را با مسالمت خاتمه دادند.

فجار چهارم: همان جنگی است که پیامبر در آن شخصا شرکت نمود. سنّ او را در موقع بروز جنگ، به طور مختلف نقل کرده اند: عده ای می گویند پانزده یا چهارده سال داشت؛ برخی نوشته اند: بیست سال داشت، ولی چون این جنگ چهار سال طول کشید؛ از این رو ممکن است تقریبا تمام نقل ها صحیح باشد. (1)

ریشه نزاع چنین بود: نعمان بن منذر، هر سال کاروانی ترتیب می داد و مال التجاره ای به عکاظ می فرستاد، تا در مقابل آن پوست و ریسمان و پارچه های زربفت برای او بخرند و بیاورند. مردی از قبیله (هوازن) به نام (عروة الرجال) حفاظت و حمایت کاروان را به عهده گرفت، ولی (براض بن قیس کنانی) از پیش افتادن مرد هوازنی سخت عصبانی شد؛ پیش (نعمان بن منذر) رفت و اعتراض نمود، ولی اعتراض او ثمر نبخشید. آتش خشم و حسد در درون او شعله می کشید، پیوسته

ص: 180

مترصد بود که در وسط راه (عروة الرجال) را از پای درآورد و سرانجام در سرزمین (بنی مره) او را کشت و دست خود را با خون مرد (هوازنی) آلوده ساخت.

آن روزها قبیله (قریش) و کنانه با هم متحد بودند و این جریان موقعی اتفاق افتاد که قبایل عرب در بازار عکاظ سرگرم دادوستد بودند. مردی قبیله قریش را از جریان آگاه ساخت، از این رو قبیله قریش و کنانه پیش از آن که قبیله هوازن از جریان آگاه گردند؛ دست و پای خود را جمع کرده، رو به حرم (چهار فرسخ از چهار طرف مکّه را حرم گویند و جنگ در آن نقطه میان عرب ممنوع بود) آوردند، ولی طایفه هوازن، فورا آنان را تعقیب کردند و پیش از آن که به حرم برسند، جنگ میان آنان در گرفت. سرانجام، تاریکی هوا سبب شد که دست از جنگ بردارند و این خود فرصتی بود که قریش و کنانه راه حرم را در تاریکی پیش گیرند و از خطر دشمن ایمن شوند. از آن روز به بعد، گاه وبیگاه قریش و متحدانشان از حرم بیرون می آمدند و جنگ می کردند. در بعضی از روزها، رسول خدا همراه عموهای خود در جنگ- به طوری که قبلا گفته شد- شرکت می کرد. این وضع چهار سال ادامه داشت، بالاخره جنگ با پرداختن خون بهای کشتگان هوازن- که بیش از قریش کشته داده بودند- خاتمه پذیرفت. (1)

ص: 181

کثیر) عبارت بود از: (فضل بن فضاله)، (فضل بن الحارث) و (فضل بن وداعة). (1)

چون پیمانی که عده ای از قریش با هم بسته بودند؛ از نظر هدف (دفاع از حقوق مظلوم) با (حلف الفضول) یکی بود، از این نظر نام این اتحاد و هم پیمان شدن را نیز (پیمان فضول) نامیدند.

بیست سال پیش از بعثت، مردی در ماه (ذی القعده) وارد (مکّه) شد و متاعی در دست داشت. اتفاقا (عاص بن وائل) آن را خرید، ولی مبلغی را که متعهد شده بود در عوض آن بپردازد، نپرداخت. مشاجره میان آنان درگرفت، چشم فروشنده کالا به (قریش) افتاد که در کنار کعبه نشسته بودند. ناله اش بلند شد، اشعاری چند سرود، قلب های مردانی را که در عروق آنان، خون غیرت می جوشید تکان داد. از آن میان (زبیر بن عبد المطلب) برخاست و عده ای نیز با او هم صدا شده، در خانه (عبد اللّه بن جدعان) انجمن نمودند و با هم پیمان بسته و هم قسم شدند که دست به اتحاد و اتفاق زنند و تا آنجا که امکانات موجود اجازه می دهد، حقوق مظلوم را از ستمگر بگیرند.

مراسم پیمان تمام شد، از آنجا برخاستند و به سوی (عاص بن وائل) آمدند و متاعی را که خریده و عوض آن را نپرداخته بود از وی گرفته به صاحبش رد کردند.

سرایندگان عرب، اشعاری در خصوص این (پیمان) سروده اند. (2)

رسول گرامی صلی اللّه علیه و آله و سلّم در این پیمان که حیات مظلومان را بیمه می کرد، شرکت نمود و درباره عظمت این پیمان، جمله هایی فرموده که اینک دو فراز از آن را نقل می کنیم:

(در خانه عبد اللّه جدعان، شاهد پیمانی شدم که اگر حالا نیز (پس از بعثت) مرا به آن پیمان فرا خوانند، اجابت می کنم، یعنی حالا نیز به عهد و پیمان خود وفا دارم). (3)

ص: 182

ابن هشام نقل می کند که حضرتش بعدها درباره پیمان مزبور چنین می گفت: (ما أحبّ أنّ لی به حمر النعم؛ من حاضر نیستم این پیمان را با شتران سرخ مو عوض کنم.)

پیمان (فضول) به قدری محکم و پابرجا بود که نسل آینده نیز خود را موظف می دید که به مفاد آن عمل نماید. گواه مطلب، جریانی است که در دوران فرمان داری (ولید بن عتبة بن ابی سفیان) برادرزاده معاویه که از طرف وی حکومت مدینه را بر عهده داشت اتفاق افتاد. سالار شهیدان حسین بن علی علیه السّلام که در سراسر عمر خود زیر بار ظلم و ستم نرفت؛ بر سر مالی با حاکم مدینه اختلاف پیدا نمود. حضرت حسین علیه السّلام برای درهم شکستن اساس ستم و آشنا ساختن دیگران با حقاق حق خود رو به فرمان دار مدینه کرد و چنین گفت: به خدا سوگند، هرگاه بر من اجحاف کنی، دست به قبضه شمشیر می برم و در مسجد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم می ایستم و مردم را به آن پیمانی که پدران و نیاکان آن ها بنیان گذاران آن بودند، دعوت می نمایم. از آن میان، عبد اللّه بن زبیر برخاست و همین جمله را تکرار کرد و در ضمن افزود: همگی نهضت می کنیم و حق او را می گیریم و یا اینکه در این راه کشته می شویم. دعوت حسین بن علی علیه السّلام، کم کم به گوش همه افراد غیور مانند (المسور بن مخرمة) و (عبد الرحمن بن عثمان) رسید، تمام لبیک گویان به سوی امام علیه السّلام شتافتند؛ در نتیجه فرمان دار از جریان وحشت کرده و دست از اجحاف برداشت. (1)

ص: 183

ص: 184

می گذراندند. مدّتی در بیابان ها به تربیت حیوانات اشتغال می ورزیدند تا در طریق تربیت انسان ها شکیبا و بردبار باشند و تمام مصایب و سختی ها را آسان بشمارند، زیرا اگر شخصی توانست دشواری های تربیت حیوان را- که از نظر هوش و فهم با انسان قابل مقایسه نیست- بپذیرد؛ قطعا خواهد توانست هدایت گمراهان را که شالوده فطرت آنان را ایمان به خدا تشکیل می دهد، بر عهده بگیرد.

در حدیثی آمده است:

ما بعث اللّه نبیّا قطّ حتّی یسترعیه الغنم لیعلمه بذلک رعیّة الناس (1)؛ خدا هیچ پیامبری را مبعوث نکرد، مگر اینکه او را بر شبانی گمارد تا از این طریق، تربیت مردم را به او بیاموزد.

پیامبر اسلام نیز قسمتی از عمر خود را در همین راه گذرانید. بسیاری از سیره نویسان، این جمله را نقل نموده اند که رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود:

(تمام پیامبران پیش از آن که به مقام نبوت برسند، مدتی چوپانی کرده اند. عرض کردند: آیا شما نیز شبانی نموده اید؟ فرمود: بلی. من مدتی گوسفندان اهل مکّه را، در سرزمین (قراریط) شبانی می کردم). (2)

شخصیتی که باید با ابو جهل ها و ابولهب ها مبارزه کند و از افراد زبون- که اندازه شعور و ادراکشان خضوع در برابر هر سنگ و چوبی بود- افرادی بسازد که در برابر هیچ اراده ای، جز اراده حق خاضع و تسلیم نشوند، می بایست مدت ها از راه های گوناگون، درس صبر و شکیبایی را بیاموزد.

ص: 185

خون غیرت و شجاعت می گردد؛ دیدن مناظر زورگویی زورمندان قریش و تظاهر آنان به ناپاکی، سخت و گران است. روی گردانی جامعه مکّه از پرستش حق، طواف آنان در اطراف بت های بی روح، بیش از هر چیز برای یک شخص فهمیده ناگوار است. از این جهت، پیامبر مصلحت را در این دید که مدّتی در گوشه بیابان ها، دامنه کوه ها- که طبعا از اجتماع کثیف آن روز دور می گشت- به سر برد تا از آلام روحی که معلول اوضاع رقت بار محیط آن روز بود، آسوده شود.

البته این مطلب، به این معنا نیست که مرد متّقی باید در برابر فساد سکوت برگزیند و فقط حساب زندگی خود را از آنان جدا سازد، بلکه از آنجا که پیامبر از جانب خدا مأمور به سکوت بود و زمینه (بعثت) فراهم نگشته بود؛ از این رو چنین روشی را برگزید.

ص: 186

معروفیت داشت؛ وضع دشوار زندگی برادرزاده، او را وادار نمود که برایش شغلی در نظر بگیرد. از این لحاظ، به برادرزاده خود چنین پیشنهاد کرد: (خدیجه) دختر (خویلد) که از بازرگانان قریش است؛ دنبال مرد امینی می گردد که زمام تجارت او را بر عهده بگیرد و از طرف او در کاروان بازرگانی (قریش) شرکت کند و مال التجاره او را در شام به فروش برساند، چه بهتر، ای محمد! خود را به وی معرفی کنی. (1)

مناعت و بلندی روح پیامبر، مانع از آن بود که مستقیما بدون هیچ سابقه و درخواستی، پیش (خدیجه) برود و چنین پیشنهادی کند. از این لحاظ به عموی خود چنین گفت: شاید خود خدیجه دنبال من بفرستد، زیرا می دانست او در میان مردم به لقب (امین) معروف است. اتفاقا جریان نیز همین طور شد. وقتی (خدیجه) از مذاکره ابو طالب با پیامبر آگاهی پیدا کرد، فورا کسی را دنبال پیامبر فرستاد و گفت: چیزی که مرا شیفته تو کرده است، همان راست گویی، امانت داری و اخلاق پسندیده تو است و من حاضرم دو برابر آنچه به دیگران می دادم، به تو بدهم و دو غلام خود را همراه تو بفرستم که در تمام مراحل فرمان بردار تو باشند. (2)

رسول خدا، جریان را برای عموی خود بیان کرد. وی در پاسخ چنین گفت: این پیشامد وسیله ای است برای زندگی که خدا آن را به سوی تو فرستاده است. (3)

در اینجا یادآوری این نکته لازم است که: آیا پیامبر در کاروان قریش به عنوان (اجیر خدیجه) شرکت کرد و یا با پیامبر، قرارداد بست که در منافع کالاهای بازرگانی سهیم گردد و جریان به صورت عقد (مضاربه) انجام گرفت؟

مقام و موقعیت بیت هاشمی، عزت نفس و مناعت طبع پیامبر، ایجاب می کند که جریان به صورت دوم انجام گیرد و این مطلب را دو چیز تأیید می کند:

ص: 187

اولا، در پیشنهاد ابو طالب، کلمه ای نیست که حاکی از (اجیر شدن) برادرزاده اش باشد، بلکه او با دیگر برادرهای خود قبلا چنین مذاکره کرده و گفته بود: برخیزیم برویم خانه (خدیجه) از او بخواهیم که مالی در اختیار (محمد) بگذارد، تا او با آن تجارت کند. (1)

ثانیا، یعقوبی، در تاریخ خود می نویسد: هرگز پیامبر در طول عمر خود اجیر کسی نگردید. (2)

کاروان (قریش) آماده حرکت شد. کالاهای بازرگانی (خدیجه) نیز در آن میان بود.

در این هنگام، خدیجه شتری راهوار و مقداری کالای گرانبها در اختیار وکیل خود گذاشت و ضمنا به دو غلام خود دستور داد که در تمام مراحل کمال ادب را به جا آورند و هرچه او انجام داد، ابدا اعتراض نکنند و در هر حال مطیع او باشند.

بالاخره کاروان به مقصد رسید و همگی در این مسافرت سودی بردند، ولی پیامبر بیش از همه سود برد و چیزهایی نیز، برای فروش در بازار (تهامه) خرید.

کاروان قریش پس از پیروزی کامل، راه مکّه را پیش گرفت. در این سفر، جوان قریش برای بار دوم از دیار عاد و ثمود گذشت. سکوت مرگ باری که در محیط زندگی آن گروه سرکش حکم فرما بود، او را بیشتر به عوالم دیگر متوجه نمود. علاوه بر این، خاطرات سفر سابق تجدید شد. به یاد روزی افتاد که همراه عموی خود، همین بیابان ها را پشت سر می نهاد. کاروان قریش به مکّه نزدیک شد، (میسره) غلام خدیجه، رو به رسول خدا نمود و گفت: چه بهتر شما پیش از ما وارد مکّه شوید و خدیجه را از جریان تجارت و سود بی سابقه ای که امسال نصیب ما گشته است، آگاه سازید. پیامبر، در حالی که خدیجه در غرفه خود نشسته بود، وارد مکّه شد. خدیجه به استقبال او دوید و او را وارد غرفه کرد. پیامبر با بیان شیرین خود، جریان کالاها را تشریح کرد،

ص: 188

چیزی نگذشت که (میسره) وارد شد. (1)

غلام خدیجه، میسره آنچه را در این سفر دیده بود که تمام آن ها بر عظمت و معنویت محمّد امین صلی اللّه علیه و آله و سلّم گواهی می داد، برای خدیجه مو به مو تعریف کرد، از جمله اینکه وی گفت: (امین) بر سر موضوعی با تاجری اختلاف پیدا نمود، آن مرد به وی گفت: به (لات) و (عزّی) سوگند بخور، تا من سخن تو را بپذیرم. (امین) در پاسخ او چنین گفت: پست ترین و مبغوض ترین موجودات پیش من، همان لات و عزّی است که تو آن ها را می پرستی. (2) همو اضافه کرد که در (بصری) (امین) به منظور استراحت زیر سایه درختی نشست. در چنین هنگام، چشم راهبی که در صومعه خود نشسته بود به امین افتاد و آمد از من نام او را پرسید. سپس چنین گفت: (این مرد که زیر سایه این درخت نشسته است، همان پیامبری است که در تورات و انجیل درباره او بشارت های فراوانی خوانده ام. (3)

ص: 189

آنچه در این راه به دست آورده بود، برای اینکه گشایشی در وضع زندگی ابو طالب پدید آید، همه را در اختیار او گذاشت.

عموی چشم به راه، با دیدن برادرزاده خود که یادگار پدر (عبد المطلب) و برادر بود، اشک شوق در چشمانش حلقه زد و از پیروزی او در کار تجارت و سودی که عاید او شده بود بسیار خوش حال گشت و حاضر شد که دو اسب و دو شتر در اختیار برادرزاده بگذارد، تا به شغل بازرگانی ادامه دهد و از پولی که در این سفر به دست آورده و همه را در اختیار عمو گذاشته بود، همسری برای او انتخاب کند.

در چنین شرایطی، رسول گرامی صلی اللّه علیه و آله و سلّم تصمیم قاطع گرفت که همسری انتخاب کند، ولی چطور شد این قرعه به نام خدیجه افتاد؛ در حالی که قبلا پیشنهاد ثروتمندترین و متنفذترین رجال قریش را مانند (عقبة بن ابی معیط)، (ابو جهل) و (ابو سفیان) را درباره ازدواج رد کرده بود و چه عللی این دو شخص را که از نظر زندگی کاملا مختلف بودند، به هم نزدیک کرد و آنچنان رابطه و الفت و محبت و معنویت میان آنان پدید آورد که خدیجه تمام ثروت خود را در اختیار محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم گذاشت تا در راه توحید و اعلای کلمه حق مصرف گردد. خانه ای که اطراف آن را کرسی های عاج نشان و صدف نشان پر کرده بود و حریرهای هند و پرده های زربفت ایران آرایش داده بود، بالاخره پناهگاه مسلمانان شد؟

ریشه این حوادث را باید در تاریخ زندگانی خدیجه جست و جو نمود. چیزی که مسلم است اینکه این نوع گذشت و فداکاری تا ریشه ثابت و پاک و معنوی نداشته باشد، صورت نمی پذیرد.

برگ برگ تاریخ گواهی می دهد که این ازدواج معلول و مولود ایمان خدیجه به تقوا و پاک دامنی و عفت و امانت عزیز قریش بود. شرح زندگانی خدیجه و روایاتی که در فضیلت او وارد شده است، این مطلب را بیشتر روشن می نماید.

خدیجه زنی پاک دامن و عفیف بود، پیوسته دنبال شوهری متقی و پرهیزگار می گشت و از این نظر پیامبر درباره وی فرمود: (خدیجه از زنان با فضیلت بهشت

ص: 190

است). اول کسی که از زنان به محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم ایمان آورد، خدیجه بود. امیر مؤمنان، در خطبه ای که به غربت اسلام در آغاز بعثت اشاره می نماید، می فرماید: (خانواده مسلمانی در اسلام نبود، جز خانواده ای که از پیامبر و خدیجه تشکیل یافته بود و من سومین نفر آن ها بودم). (1)

(ابن اثیر) می نویسد: تاجری به نام (عفیف) وارد مسجد الحرام شد و از اجتماع و عبادت یک جمعیّت سه نفری کاملا در شگفت ماند. دید پیامبر با خدیجه و علی علیه السّلام مشغول پرستش خدایند. خدایی که مردم آن منطقه، پرستش او را فراموش کرده اند و به (خدایان) پیوسته اند. وی برای تحقیق، با عموی پیامبر (عباس) ملاقات کرد و آنچه را دیده بود، به وی گفت و از حقیقت امر پرسید. وی گفت: نفر نخست مدعی نبوت و پیامبری و آن زن، همسر وی خدیجه و نفر سوم فرزند برادرم علی است.

سپس افزود: در روی زمین کسی را سراغ ندارم که پیرو این آیین باشد، جز همین سه نفر. (2)

بیان و نقل روایاتی که در فضیلت خدیجه وارد شده است، از حوصله گفتار ما بیرون است لذا به تفصیل عللی که این حادثه تاریخی را پدید آورد می پردازیم:

ص: 191

قریش، یک سلسله جهات معنوی بود، نه جنبه های مادی. در اینجا به شواهدی اشاره می کنیم:

1. هنگامی که از (میسره) سرگذشت سفر جوان قریش را می پرسد؛ او کرامت هایی را که در طول این سفر از او دیده بود و آنچه را از راهب شام شنیده بود، برای او نقل می کند. (خدیجه) شوق مفرطی که سرچشمه آن علاقه به معنویت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم بود، در خود احساس می کند و بی اختیار به او می گوید: میسره! کافی است، علاقه مرا به محمد دو چندان کردی. برو، من تو و همسرت را آزاد کردم و دویست درهم، دو اسب و لباس گرانبهایی در اختیارت می گذارم.

سپس آنچه را از (میسره) شنیده بود، برای (ورقة بن نوفل) که دانای عرب بود، نقل می کند. او می گوید: صاحب این کرامات پیامبر عربی است. (1)

2. روزی (خدیجه) در خانه خود نشسته و دور او را کنیزان و غلامان گرفته بودند.

یکی از دانشمندان (یهود) نیز در آن محفل بود. اتفاقا (جوان قریش) از کنار منزل آن ها گذشت و چشم دانشمند یهود به پیامبر افتاد. فورا از خدیجه درخواست کرد که از (محمد) تقاضا کند از مقصد خود منصرف شود و چند دقیقه در این مجلس شرکت نماید. رسول گرامی صلی اللّه علیه و آله و سلّم تقاضای دانای یهود را- که مبنی بر نشان دادن علایم نبوت در بدن او بود- پذیرفت. در این هنگام، خدیجه رو به دانشمند یهودی کرد و گفت:

هرگاه عموهای او از تفتیش و کنجکاوی تو آگاه گردند، عکس العمل بدی نشان می دهند، زیرا آنان از گروه یهود به برادرزاده خود هراسانند. در این موقع، دانای یهود گفت: مگر می شود به محمد کسی صدمه ای برساند؛ در صورتی که دست تقدیر، او را برای ختم نبوّت و ارشاد مردم پرورش داده است. خدیجه گفت: از کجا می گویی که او حایز چنین مقامی می شود؟ وی گفت: من علایم پیامبر آخر الزمان را در تورات خوانده ام و از نشانه های او این است که پدر و مادر او می میرند و جد و عموی وی از

ص: 192

او حمایت می کنند و از قریش همسری انتخاب می نماید که سرور زنان قریش است.

سپس اشاره به خدیجه نمود و گفت: خوشا به حال کسی که افتخار همسری او را به دست آورد. (1)

3. ورقه (عموی خدیجه) از دانایان عرب بود و اطلاعات فراوانی درباره کتاب های عهدین داشت و مکرر می گفت: مردی از میان قریش از طرف خدا برای هدایت مردم برانگیخته می شود و یکی از ثروتمندترین زنان قریش را می گیرد و چون خدیجه ثروتمندترین زنان قریش بود؛ از این لحاظ گاه وبیگاه به خدیجه می گفت: روزی فرا می رسد که تو با شریف ترین مرد روی زمین وصلت می کنی.

4. خدیجه، شبی در خواب دید: خورشید، بالای مکّه چرخ خورد و کم کم پایین آمد و در خانه او فرود آمد. خواب خود را برای ورقه نقل کرد. وی چنین تعبیر نمود:

با مرد بزرگی ازدواج خواهی نمود که شهرت او عالم گیر خواهد شد.

این ها جریان هایی است که بعضی از مورخان (2) نقل کرده اند و در بسیاری از کتاب های تاریخی نیز ثبت شده است. مجموع این ها، علل تمایل خدیجه را آفتابی می کند که بیشتر مولود ایمان و اعتقاد او به معنویت جوان قریش بود و اینکه امین، برای تجارت او از دیگران مناسب تر است؛ شاید کمتری اثری در ایجاد این وصلت نداشته است.

ص: 193

عزّتی که میان قوم خودداری و امانت و حسن خلق و راست گویی که از تو مشهود است، جدا مایلم با تو ازدواج کنم. (امین قریش) در پاسخ وی چنین فرمود:

لازم است عموهای خود را از این کار آگاه سازد و با مشورت آنان این کار را انجام دهد.

بیشتر مورخان معتقدند که نفیسه، دختر (علیه) پیام خدیجه را به پیامبر اینگونه بیان کرد:

(محمّد! چرا شبستان زندگی خود را با چراغ همسر روشن نمی کنی؟ هرگاه من تو را به زیبایی و ثروت، شرافت و عزت دعوت کنم می پذیری؟ پیامبر فرمود: منظورت کیست؟ وی (خدیجه) را معرفی کرد. حضرت فرمود: آیا خدیجه به این کار حاضر می شود؛ بااینکه وضع زندگی من با او فرق زیادی دارد؟ نفیسه گفت: اختیار او در دست من است و من او را حاضر می کنم. تو وقتی را معین کن که وکیل او (عمرو بن اسد) (1) با شما و اقوامتان دور هم، گرد آمده و مراسم عقد و جشن برگزار شود).

رسول گرامی در این مورد با عموی بزرگوار خود (ابو طالب) مشورت کرد.

مجلس با شکوهی که شخصیت های بزرگ قریش را در بر داشت، تشکیل گردید.

نخست، ابو طالب خطبه ای خواند که آغاز آن حمد و ثنای خداست و برادرزاده خود را چنین معرفی کرد:

برادرزاده من، محمد بن عبد اللّه، با هر مردی از قریش موازنه و مقایسه شود، بر او برتری دارد. اگر چه از هر گونه ثروتی محروم است، ثروت سایه ای است رفتنی و اصل و نسب چیزی است ماندنی ... (2)

ص: 194

چون خطبه ابو طالب، مبنی بر معرفی قریش و خاندان هاشم بود، در برابر آن (ورقة بن نوفل بن اسد) که از بستگان خدیجه بود، ضمن خطابه ای گفت: کسی از قریش منکر فضل شما نیست، ما از صمیم دل می خواهیم دست به ریسمان شرافت شما بزنیم. (1)

عقد نکاح جاری شد و مهریه چهارصد دینار معین شد. و بعضی گفته اند که مهریه بیست شتر بوده است.

ص: 195

ص: 196

ص: 197

بخشش همسر خود نداد.

در مواقع قحطی و کم بارانی، گاهی مادر رضاعی او حلیمه به دیدار فرزند خود می آمد. رسول گرامی عبای خود را زیر پای او پهن می کرد و به یاد عواطف مادر خود و آن زندگی ساده می افتاد و سخنانش را گوش می داد و موقع رفتن آنچه در توان داشت به مادر خود کمک می کرد. (1)

ص: 198

ص: 199

نیست که بعدا خدیجه، چگونه او را خریده است.

مؤلف حیاة محمد می گوید: پیامبر از مرگ فرزندان خود بسیار متأثر بود و برای آرامش خود از خدیجه درخواست کرد که او را بخرد. سپس رسول خدا او را آزاد کرد و به فرزندی برگزید. (1)

ولی بیشتر می گویند: (حکیم بن مزاحم) وی را برای عمه اش (خدیجه) خرید و به هنگام ازدواج با پیامبر، خدیجه او را به حضرتش بخشید. وی از هر نظر، جوان پاک و باهوشی بود، لذا مورد مهر رسول گرامی قرار گرفت و خدیجه نیز او را به پیامبر بخشید. پس از مدتی، پدر (زید) پرسان پرسان، جای فرزند خود را به دست آورد و از پیامبر خواست که اجازه دهد او با پدر خود به سرزمین خویش بازگردد. پیامبر او را در رفتن به سرزمین خود و ماندن در (مکّه) مخیّر نمود. مهر و عواطف رسول خدا سبب شد که زید محضر پیامبر را ترجیح دهد و پیش او بماند. روی این جهت، حضرت او را آزاد کرده و پسر خود نیز خواند و برای او (زینب) دختر جحش را گرفت. (2)

ص: 200

ابن هشام (1) می نویسد: رجال یهود، جامعه عرب بت پرست را با نزدیک شدن ظهور پیامبر عربی- که کاخ بت پرستی را ویران خواهد نمود- تهدید می کردند. این سخن ها، دورنمای سپری گشتن دوران بت پرستی را در نظر آنان مجسم می ساخت. تا آنجا که برخی از قبایل بر اثر تبلیغات قبلی یهود، موقع دعوت پیامبر به اسلام گرویدند و یهود بر اثر عللی که خواهد آمد، در کفر خود باقی ماندند و آیه زیر در این باره است که می فرماید:

و چون کتاب آسمانی قرآن از نزد خدا برای هدایت آن ها آمد، با وجودی که کتاب [تورات] ایشان را تصدیق می کرد و با آن که خود آنان، پیش از بعثت رسول انتظار پیروزی به واسطه ظهور خاتم پیامبران بر کافران را داشتند؛ آن گاه که آمد و با مشخصات شناختند که همان پیامبر موعود است، باز کافر شدند و از نعمت وجود او ناسپاسی کردند که خشم خدا بر گروه کافر باد. (2)

ص: 201

این چهار نفر عبارت بودند از: 1. (ورقة بن نوفل) که پس از مطالعات زیاد در جرگه نصاری درآمد و اطلاعات فراوانی در کتاب های عهدین به دست آورد.

2. (عبد اللّه بن جحش) که پس از ظهور اسلام، ایمان آورد و با مسلمانان به حبشه رفت. 3. (عثمان بن حویرث) که دربار روم را پیش گرفت و پیرو مسیحیان گشت.

4. (زید بن عمرو بن نفیل) که پس از مطالعات زیاد، دین ابراهیم را انتخاب نمود.

ظهور چنین پرخاش گری بر آیین بت پرستی، دلیل بر این نیست که دعوت پیامبر گرامی به دنبال دعوت این گروه بوده است، زیرا چنین تحلیلی از بعثت پیامبر، نتیجه ناآگاهی تحلیل گر از محتویات آیین اسلام است.

این پرخاش گری، جز ترک بت پرستی و گرایش به خداپرستی، چیز دیگری نبود و محتوایی بیش از این نداشت. در این صورت، چگونه می توان دعوت جهانی پیامبر اسلام را که با جهانی از معارف و احکام طلوع کرد، واکنش چنین پرخاش گری دانست.

موقع بعثت پیامبر اسلام، آیین (حنیف)- که همان روش و سنت ابراهیم است- در حجاز به کلی برچیده نشده بود و کم و بیش در اطراف و اکناف حنیفانی بودند. البتّه نه به آن معنا که بتوانند در مجامع عمومی تظاهر کنند و یا انقلابی را رهبری کنند و یا افرادی را تحت تربیت قرار دهند و یا الهام بخش تعالیم شخصیّتی مانند حضرت محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم گردند.

از این گروه جز اعتقاد به خدای یگانه و اعتقاد به معاد و احیانا یکی دو برنامه اخلاقی، چیزی نقل نشده است؛ تازه معلوم نیست اشعاری توحیدی که از آنان نقل شده است، به راستی مربوط به خود آنان باشد، هر چند نمی توان آن را نفی کرد. (1)

آیا با این وضع می شود فرهنگ عظیم اسلامی و اصول و معارف عقلی و قوانین و

ص: 202

تشریع گسترده آن و نیز نظام اخلاقی و سیاسی و اقتصادی اسلام را، معلول دنباله روی از آن چند نفر حنیف خداپرست دانست که در اطراف حجاز متفرق بودند و اگر سخن می گفتند، جز از خدا و قیامت و دو نکته اخلاقی تجاوز نمی کردند.

ص: 203

عبد الدار) و (بنی عدی) پیمان بستند که نگذارند این افتخار نصیب دیگران شود.

برای تحکیم پیمان، ظرفی پر از خون کردند و دست های خود را در آن فرو بردند.

روی این پیشامد کار بنّایی پنج شبانه روز تعطیل شد. کار قریش به جای باریک رسید، دسته های مختلفی از (قریش) در مسجد الحرام گرد آمدند و در انتظار حادثه خونینی بودند. بالاخره، پیرمرد سال خورده ای از قریش، به نام (ابو امیة بن مغیره مخزومی) رؤسای قریش را جمع کرد و گفت: نخستین کسی را که از در صفا (و در بعضی از تواریخ باب السلام) وارد شود، او را به حکمیت بپذیرید؛ همگی قبول کردند. ناگهان (جوان قریش) از آن در وارد مسجد شد. همگی گفتند: این همان (محمد امین) است و ما به حکمیّت او راضی هستیم. (1)

رسول گرامی صلی اللّه علیه و آله و سلّم برای فصل خصومت دستور داد: پارچه ای آوردند، با دست خود (حجر الاسود) را در میان آن گذاشت. سپس فرمود: هر یک از رؤسای چهارگانه مکّه، یک گوشه آن را بگیرد. هنگامی که (حجر) را به نزدیک رکن بردند؛ امین قریش با دست مبارک، سنگ را در جای خود نصب کرد و بدین طریق به مشاجرات قریش- که چیزی نمانده بود حوادث خونینی به وجود آورد- پایان داد. (2)

ص: 204

ص: 205

خداپرست بودند. به یاد دارید که در موقع حمله سپاه پیل، عبد المطلب حلقه کعبه را به دست گرفت و با خدای خود، بسان یک موحد به مناجات پرداخت و گفت: خدایا جز تو به کسی امیدوار نیستم ...

همچنین، ابو طالب در مواقع قحطی و خشک سالی، برادرزاده خود را به مصلا می برد و خدا را به مقام او سوگند می داد و باران می طلبید و در این مورد اشعار معروفی دارد که در کتاب های تاریخ وارد شده است. حتّی پیامبر، خود هنگام مذاکره با بحیرا راهب (بصری) تنفر خود را به بت های معروف عرب اظهار کرد. آنجا که راهب، رو به او کرد و گفت: تو را سوگند می دهم به حقّ (لات و عزّی) مرا از آنچه که می پرسم، پاسخ گو. رسول گرامی بر او پرخاش کرد و گفت: هرگز مرا به (لات و عزّی) سوگند مده. چیزی در جهان نزد من مانند پرستش آن دو مبغوض نیست. آن گاه راهب گفت: تو را به خدا سوگند می دهم از آنچه که من سؤال می کنم مرا آگاه کن. رسول گرامی فرمود: آنچه می خواهی بپرس. (1)

همه این ها گواهی می دهد که رسول گرامی و پسران خاندان عبد المطلب، همگی خداپرست و موحد بوده اند و بهترین گواه بر یکتاپرستی او، همان اعتکاف او قبل از بعثت در غار (حراء) است. سیره نویسان، همگی اتفاق نظر دارند که رسول گرامی، سالی چند ماه در غار (حراء) به عبادت خدا می پرداخت. امیر مؤمنان در این مورد می فرماید:

و لقد کان یجاور فی کلّ سنة بحراء. فأراه و لا یراه غیری (2)؛ پیامبر در هر سال، در کوه حرا اقامت می گزید؛ من او را می دیدم و جز من کسی او را نمی دید.

حتّی روزی را که او به رسالت الهی مبعوث شد، در خود غار مشغول عبادت بود.

امیر مؤمنان درباره این بخش از زندگی پیامبر چنین می فرماید:

از روزی که پیامبر از شیر بازگرفته شد، خداوند بزرگ ترین فرشته را برای تربیت او

ص: 206

گماشت و آن فرشته شب ها و روزها بزرگواری ها و خوی های نیک را به او می آموخت. (1)

بنابراین، تربیت یافته چنین خانواده ای، کسی که از دوران پس از شیرخوارگی، تحت تربیت بزرگ ترین فرشته جهان قرار گیرد، حتما باید موحد بوده و لحظه ای از جاده توحید کنار نرود.

در این مورد حرفی نیست. سخن اینجا است که او در این دوران، یعنی پیش از بعثت بر چه آیینی از آیین های آسمانی عمل می کرد. آیا بر آیین ابراهیم عمل می نمود یا بر شریعت حضرت مسیح یا بر شریعت خود؟ در اینجا نظریه های مختلف و گوناگونی هست که بحث در خصوص آن ها مایه گستردگی سخن می گردد. (2)

ص: 207

را متوجه گهواره کرد. که پاسخ پرسش خود را از او دریابند. (عیسی) با کمال فصاحت و متانت آنان را با جمله های زیر مخاطب ساخت:

من بنده خدایم، کتاب به من داده و مرا از پیامبران قرار داده است و هرکجا باشم مرا با برکت ساخته و تا زنده ام، نماز و زکات را به من سفارش کرده است. (1)

فرزند (مریم) اصول و فروع دین خود را در دوران کودکی و شیرخوارگی برای ما مردم روشن می کند و بندگی و پیروی خود را از آیین خداپرستی، به رخ مردم می کشد.

حالا ما وجدان شما را گواه می گیریم؛ جایی که (یحیی) و (عیسی)- علیهما السلام- از دوران صباوت و شیرخوارگی، از صمیم دل مؤمن باشند و حقیقت فطرت را بر زبان جاری سازند، در این صورت می توان گفت: یگانه رهبر جهانیان، شریف ترین مردم جهان، تا چهل سالگی دارای ایمان نبوده، با اینکه او هنگام نزول (وحی) در کوه (حرا) مشغول راز و نیاز بوده است.

ص: 208

ص: 209

زنده را بر عهده دارند، به نحو احسن انجام وظیفه می کنند. اگر کمی قدم فراتر نهید و دستگاه شگفت انگیز عالم جانداران را در نظر بگیرید، خواهید دید که با عواملی مجهز گردیده که آن را به سرحد کمال می رساند.

هرگاه ما بخواهیم این موضوع را در قالب مسائل علمی بریزیم، باید گفت:

(هدایت تکوینی) که نعمت و فضل عمومی دستگاه آفرینش است، شامل حال تمام موجودات جهان اعم از نبات، حیوان و انسان است. قرآن، این راهنمایی تکوینی را جمله الَّذِی أَعْطی کُلَّ شَیْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی؛ هر موجودی را آفریده و راه زندگی را به او آموخت، بیان کرده و می رساند که تمام موجودات جهان، از (اتم) تا کهکشان از این فیض عمومی بهره مند می باشند و خداوند پس از تقدیر و اندازه گیری موجود، راه تکامل و پرورش را نشان داده و عواملی را برای تربیت و پیش روی هر یک به کار برده است. این همان (هدایت عمومی تکوینی) است که بدون استثنا در جهان خلقت حکم فرما است.

آیا همین هدایت فطری و تکوینی برای موجودی مثل انسان- که گل سرسبد موجودات است- کافی می باشد؟ به طور مسلم، چنین نیست؟ زیرا انسان غیر از زندگی مادی، زندگانی دیگری دارد که اساس حیات واقعی او را تشکیل می دهد؛ هرگاه انسان مانند جهان نباتات و حیوانات فقط یک زندگانی مادی و خشکی داشته باشد، عوامل مادی برای تکامل او کافی است. در صورتی که انسان، دو نوع زندگانی دارد که تکامل هر دو، رمز سعادت و تعالی اوست.

انسان ساده نخستین غارنشین پاک فطرت که کوچک ترین انحرافی در خلقت او رخ نداده بود، به اندازه انسان اجتماعی نیاز به تربیت نداشت، ولی هنگامی که بشر گام فراتر نهاد و زندگی دسته جمعی آغاز کرد و فکر تعاون و همکاری در زندگی اش حکم فرما شد؛ انحراف هایی- که لازمه تصادمات و برخوردهای اجتماعی است- در روح او پدید آمد و خوی های زشت و افکار غلط، افکار فطری را عوض کرده و اجتماع را از توازن و تعادل، بیرون برد. این انحراف ها، خالق جهان را بر آن داشت که

ص: 210

برای تنظیم برنامه اجتماع و تقلیل مفاسدی که اثر مستقیم اجتماعی بودن انسان است، مربیانی اعزام کند تا با مشعل فروزان (وحی) اجتماع را به راه راست- که سعادت همه جانبه آنان را تضمین می نماید- بکشانند.

جای گفت وگو نیست که زندگی اجتماعی در عین سودمند بودن، مفاسدی را نیز دربردارد و انحراف های فراوانی را به دنبال می آورد. به همین دلیل، خدای بزرگ مربیانی را اعزام کرد که در حد امکان از انحراف ها و کج روی ها بکاهند و با تنظیم قوانین روشن، چرخ های اجتماع را در یک مسیر صحیح به راه اندازند. (1)

ص: 211

البته اساس این سخن از پیشوایان بزرگ اسلام است. امیر مؤمنان در نهج البلاغه درباره هدف پیامبران چنین می فرماید:

از میان اولاد آدم پیامبرانی برگزید و از آنان برای رساندن وحی و تبلیغ رسالت عهد و پیمان گرفت [آنان را فرستاد] تا آن پیمان فطری را از مردم مطالبه کنند و نعمت فراموش شده را یادآوری نمایند و با تبلیغ بر آنان اتمام حجت کنند و گوهرهای عقولی که در خزاین فطرتشان پنهان مانده است، استخراج کنند. (1)

ص: 212

کوشش سرشت این بذرهای صالح و پاک در دل انسان شروع به رشد می کند، ولی خواه ناخواه زندگی اجتماعی در شجره وجود او، انحراف هایی را پدید می آورد؛ مثلا غریزه کار و کوشش، به صورت حرص و طمع، حب سعادت و بقا در لفافه خودخواهی و جاه طلبی و نور توحید و بندگی در لباس بت پرستی جلوه می کند.

در چنین هنگامی، مربیان الهی با نور وحی و برنامه صحیحی شرایط رشد و نمو را فراهم می سازند و انحراف ها و تجاوزهای غرایز را تعدیل می کنند.

امیر مؤمنان در بخش پیش فرمود: (آفریدگار، در آغاز آفرینش پیمانی به نام آفرینش یا میثاق خلقت و فطرت گرفت). مقصود از این پیمان آفرینش چیست؟ مقصود این است: خداوندی که غرایز مفید را آفرید، با آمیختن سرشت انسان ها با ده ها اخلاق پسندیده، از آن ها پیمان فطری گرفت که پیرو غرایز و اخلاقیات نیک باشند. اگر دادن چشم، نوعی پیمان گیری از انسان است که در چاه نیفتد، همچنین دادن حس خداشناسی، دادگری و ... پیمان گیری است که خداشناس و دادگر شود. وظیفه پیامبران این است که مردم را وادار کنند که به پیمان خلقت عمل کنند و پرده هایی را که احیانا به روی فطرت سایه می افکند، پاره کنند. از این لحاظ می گویند که اساس شرایع آسمانی را امور فطری تشکیل می دهند.

تو گویی کوهسار وجود انسان، بسان کوهی است که در دل آن سنگ های قیمتی و ذرات طلایی نهفته گردیده است. همچنان که، در نهاد انسانی فضایل، علوم، معارف و اخلاق به صورت گوناگونی نهفته شده است.

وقتی پیامبران و متخصّصان روانی، در کوهسار روان ما غور می کنند؛ در حالی که می دانند روان ما با یک سلسله صفات عالی، روحیات و احساس های پاک، عجین گردیده است؛ با تعالیم و برنامه های خود، او را به مقتضای فطرت بازمی گردانند.

احکام فطرت و وجدان را برای او بازگو می کنند و او را به صفات و شخصیتی که در خود او نهفته است متوجه می سازند.

ص: 213

ص: 214

اصلاحی نیز خالی از رنج و مشقت نبود. از این لحاظ، فساد زندگی مکیان و عیاشی (قریش) را می دید و در نحوه اصلاح آنان در فکر فرو می رفت.

از پرستش و خضوع مردم در برابر بتان بی روح و بی اراده متأثر بود و آثار ناراحتی در چهره او نمایان می شد، ولی از آنجا که مأمور به بازگویی حقایق نبود، از بازداری مردم خودداری می فرمود.

ص: 215

دست فرشته است، بخواند. در این موقع آیات را که در حقیقت دیباچه کتاب سعادت بشر به شمار می رود، خواند.

بخوان به نام پروردگارت که جهان را آفرید، کسی که انسان را از خون بسته خلق کرد، بخوان و پروردگار تو گرامی است، آن که قلم را تعلیم داد و به آدمی آنچه را که نمی دانست، آموخت. (1)

جبرئیل مأموریت خود را انجام داد و پیامبر نیز پس از نزول وحی، از کوه (حراء) پایین آمد و به سوی خانه (خدیجه) رهسپار شد. (2)

آیات یاد شده، برنامه اجمالی رسول گرامی را روشن می کند، و به طور آشکار می رساند که اساس آیین او را قرائت و خواندن، علم و دانش و به کار بردن قلم تشکیل می دهد.

ص: 216

حس و تجربه و آزمایش، آنان را به آن رهبری نمی کند و از وجود چنین موجوداتی گزارشی نمی دهد، زیر چاقوی تشریح خود، یک چنین موجودی را نمی بینند، یا در آزمایشگاه ها اثری از این موجودات مشاهده نمی شود، منکر شده اند و در نتیجه چون ابزار فعلی شناخت (حس و تجربه) آنان را به سوی آن ها هدایت نمی کند، پس به ناچار وجود خارجی ندارد.

این طرز تفکر، بسیار محدود، ناقص و آمیخته با غرور است و در آن (عدم وجدان) به غلط (عدم وجود) را نتیجه داده است و چون با ابزار فعلی به حقایقی- که دانشمندان خداپرست معتقدند- نمی رسند، نتیجه می گیرند که پس همه آن ها بی اساس است.

بی تردید مادی ها به حقیقت گفتار دانشمندان خداپرست (حتی در مسأله اثبات صانع تا چه رسد به عوامل دیگر مافوق طبیعت) پی نبرده اند و هرگاه در محیط مناسب، دور از غرض و تعصب، هر دو گروه به گفت وگو بپردازند؛ تصور می رود که فاصله مادی و الهی به زودی از بین برود و این اختلاف که دانشمندان را به دو گروه تقسیم کرده است، برداشته شود.

خداپرستان، ده ها گواه و دلیل قطعی بر وجود خدا اقامه و ثابت کرده اند که همین علوم طبیعی ما را به خالق دانا و توانا هدایت می کند و همین نظام شگفت انگیز که در درون و برون تمام موجودات مادی حکم فرماست؛ دلیل قاطع بر وجود پدیدآورنده این نظام است و تمام جهان مادی از (کهکشان) تا (اتم) روی قوانین منظم و مرتبی پیش می روند و هیچ گاه طبیعت کور و کر نمی تواند مبتکر و پایه گذار این نظام بدیع گردد و این همان برهان (نظم هستی) است که اساس ده ها کتاب و نوشته است که از طرف دانشمندان خداپرست منتشر شده است و از آنجا که (برهان نظم) برای عموم طبقات مفهوم و قابل استفاده است؛ در نوشته های عمومی غالبا روی همین دلیل تکیه شده و هر کس از طریقی آن را پرورانده است و دلیل های دیگر که چندان جنبه عمومی ندارند، در کتاب های فلسفی و کلامی به طور مشروح از آن ها بحث شده است.

ص: 217

درباره روح مجرد و عوالم مافوق طبیعت، بیان ها و دلایلی وجود دارد که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

ص: 218

به طور مسلم، زندگی هر انسانی از (ناآگاهی) شروع شده و کم کم وارد محیط آگاهی می گردد و به تدریج روزنه هایی به درون خارج از ذهن پیدا می کند.

نخست، از طریق حواس ظاهری به حقایقی دست می یابد؛ سپس بر اثر تکامل دستگاه تعقل و تفکر، کم کم به حقایقی که از قلمرو حس و لمس بیرون می باشد پی می برد و در نتیجه یک فرد عقلانی و استدلالی می گردد و از یک رشته حقایق کلی و قوانین علمی آگاه می شود.

گاهی در میان افراد بشر (ابر آگاهانی) پیدا می شوند که با روشن بینی خاصی از طریق الهام، از مطالبی آگاه می گردند که هرگز از طریق استدلال راهی به کشف آن ها وجود ندارد.

از این جهت، دانشمندان ادراک بشر را به این سه نوع (ادراک توده مردم، ادراک استدلال گران و متفکران و ادراک عارفان و روشن بینان) تقسیم کرده اند.

تو گویی ظاهربینان به کمک حس، روشن فکران به مدد استدلال و روشن بینان به یاری الهام و اشراق از جهان بالا به کشف حقیقت می پردازند.

نوابغ اخلاقی، مغزهای زایای دانشمندان و فیلسوفان تأیید می کند که یافته ها، ساخته ها و پرداخته های بی سابقه آنان بیشتر بر اثر جرقه های روشن بخش و الهام آمیزی است که به ذهن آنان خطور کرده و سپس آن ها به یاری شیوه های تجربی و عینی و با روش استدلالی و تأملی به پرورش تکمیل و تحقیقی آن ها مبادرت جسته اند.

ص: 219

بیرونی وارد قلمرو ذهن می گردند؛ مثلا هر یک از دیدنی ها، چشیدنی ها، بوییدنی ها و ... با ابزار ویژه خود در مدار ادراک های ما قرار می گیرند و امروزه بشر با اختراع تلسکوب، میکروسکوپ، رادیو، تلویزیون و ... کمک شایان تقدیری به ادراک های حسی بشر کرده و او را بر دور و نزدیک مسلط ساخته است.

2. تعقلی استدلالی: متفکران جهان، با به کار انداختن دستگاه تعقل و اندیشه، از یک رشته مقدمات بدیهی و روشن و ثابت در علوم حسی، یک رشته قوانین کلی خارج از حس را کشف می کنند و قلّه هایی از معرفت و کمال را تسخیر می نمایند. قوانین کلّی علوم، مسائل فلسفی و آگاهی های مربوط به صفات و افعال خدا و مسائلی که در علم عقاید و مذاهب مطرح می گردد، همگی مولود دستگاه تفکر و نتیجه به کار افتادن نیروی عقل انسانی است.

3. الهام: این راه در ورای دستگاه حس و تعقل قرار دارد و نوعی واقعیت شناسی تازه ای است که امکان آن از نظر علم و دانش قابل انکار نیست. البته نظام جهان بینی محدود مادی نمی تواند چنین ادراک غیر حسی و تعقلی را بپذیرد، اما از نظر اصول علمی، راهی برای انکار آن وجود ندارد.

در جهان بینی مادی، راه دریافت حقایق و آگاهی از جهان خارج، به دو راه نخست منحصر می باشد؛ در صورتی که در جهان بینی شرایع بزرگ و فلاسفه و عرفان الهی، راه سومی نیز وجود دارد که پایه مذاهب و تعالیم آسمانی را تشکیل می دهد. در این راه نه تنها دلیلی بر انکار نیست، بلکه به دلایلی- که در مسأله (وحی) گفته شد- راه سوم واقعیتی محقق و پای برجا است و با فزونی گسترده ای در میان افرادی دیده می شود که خود را رهبران آسمانی و برگزیدگان الهی می دانند و روح و روان آنان طراوت و صفای خاصی دارد.

هرگاه ارتباط بشر با خداوند به صورت فردی و اختصاصی برقرار گردد؛ در دل شخص، بدون به کار بردن حواس ظاهری و اعمال دستگاه تعقل حقیقتی القا می شود؛ به این نوع دریافت و القا، الهام و احیانا اشراق می گویند.

ص: 220

هرگاه ارتباط انسان با جهان ماورای طبیعت طوری شود که نتیجه آن دریافت یک رشته تعالیم عمومی و دستورات همگانی باشد؛ در این صورت به چنین دریافتی، وحی و به آورنده آن، فرشته وحی و به گیرنده آن، پیامبر گفته می شود.

الهام درباره فرد گیرنده ممکن است (1) اطمینان بخش باشد؛ در عین حال برای دیگران قانع کننده نیست.

از این رو، دانشمندان تنها وحی را سرچشمه مطمئن برای معرفت عمومی می دانند. وحیی که بر پیامبران که نبوت آنان با دلایل قطعی از معجزه و غیره ثابت گردیده است، نازل می گردد.

ص: 221

آشکارا می فرماید:

روح الامین [جبرئیل] آن [قرآن] را بر قلب تو نازل کرده است، تا از گروه ترسانندگان بوده باشی. (1)

ص: 222

البته این اضطراب تا حدی طبیعی بود و منافاتی با یقین و اطمینان او، به درستی آنچه به او ابلاغ شده ندارد، زیرا روح هر اندازه توانا باشد، هر اندازه وابسته به دستگاه غیب و عوالم روحانی باشد؛ باز در آغاز کار، وقتی با فرشته ای که تا حال با او روبه رو نشده است مواجه گردد، آن هم در بالای کوه، چنین اضطراب و وحشتی به او رخ می دهد و بعدها این اضطراب از بین می رود.

اضطراب و خستگی فوق العاده، سبب شد که راه خانه (خدیجه) را پیش گیرد.

وقتی وارد خانه شد، همسر گرامی آثار اضطراب و تفکر را در چهره اش دید. جریان را از او پرسید. آنچه را که اتفاق افتاده بود، برای (خدیجه) شرح داد. او با دیده احترام به او نگریست و در حق او دعا کرد و گفت: خدا تو را یاری خواهد کرد.

سپس رسول اکرم احساس خستگی کرد، رو به خدیجه نموده و فرمود:

(دثّرینی؛ مرا بپوشان) خدیجه او را پوشانیده و اندکی در خواب فرو رفت.

ص: 223

آگاهی و شناختی که از پیامبران در دست داریم تطبیق نمی کند. گذشته از این، با آنچه تا حال از زندگی آن مرد بزرگ خوانده ایم، نیز سازگار نیست، لذا این ها را یا باید جزء افسانه های تاریخ بدانیم و یا اینکه باید آن را تأویل کنیم.

ما بیش از همه، از نوشته دانشمند مصری دکتر هیکل، در شگفتیم که با آن پیش گفتار بلند بالایی که در مقدمه کتاب خود نوشته و گفته است که گروهی روی عداوت، یا دوستی، دروغ هایی در تاریخ زندگی آن حضرت وارد ساخته اند؛ خود او با این حال در اینجا مطالبی نقل کرده که به طور مسلم نادرست است. در صورتی که برخی از دانشمندان شیعه، مانند مرحوم (طبرسی) یادآوری های سودمندی در این باره فرموده اند. (1) اکنون قسمتی از این افسانه های دروغین را در ذیل می آوریم:

(البته اگر این ها را دوستان بی خبر و دشمنان دانا در کتاب های خود انتشار نداده بودند به هیچ وجه قابل ذکر نبود).

1. پیامبر هنگامی که وارد خانه (خدیجه) شد، با خود فکر می کرد شاید آنچه را دیده خطا کرده و یا اینکه کاهن شده باشد. خدیجه با گفتن اینکه تو همواره یتیم نواز بودی و با خویشان نیکی می کردی؛ شک و تردید را از دل او برد.

سپس پیامبر از دیده حق شناسی به او نگریست و دستور داد که گلیمی بیاورد و او را بپوشاند. (2)

2. طبری و دیگر مورخان می نویسند: هنگامی که ندای (إنّک لرسول اللّه) به گوش او رسید، سراسر تن او را لرزه فراگرفت. تصمیم گرفت خود را از بالای کوه پرتاب کند. سپس فرشته با نشان دادن خود او را از این کار بازداشت. (3)

3. پس از آن روز (محمد) برای طواف کعبه رفت. (ورقة بن نوفل) را دید و داستان خویش را برایش شرح داد. ورقه گفت: به خدا قسم تو پیامبر این امت هستی و ناموس

ص: 224

بزرگی که به سوی موسی می آمد، به تو نازل شده است. بعضی از مردم تو را تکذیب خواهند نمود و آزار خواهند رسانید و از شهر خود بیرون خواهند کرد و با تو خواهند جنگید. (محمد) احساس کرد که (ورقه) راست می گوید. (1)

ص: 225

حکیم او را به منصب نبوّت مفتخر نمی سازد، زیرا منظور از برانگیختن پیامبران، راهنمایی مردم است.

کسی که قدرت روحی او به این حد باشد که با شنیدن وحی حاضر شود، خودکشی کند؛ چگونه می تواند در مردم نفوذ کند؟

ثانیا، چطور شد که موسی با شنیدن ندای الهی، اطمینان یافت که از طرف خدا است و فورا از خدا خواست هارون را به منظور اینکه از او فصیح تر سخن می گوید، یار و کمک کار او سازد (1)، اما سرور پیامبران مدت ها در شک و تردید ماند، تا (ورقه) غبار شک و تردید را از آیینه دلش برد؟

ثالثا، (ورقه) به طور مسلم مسیحی بود. هنگامی که می خواهد اضطراب و تردید رسول خدا را از بین ببرد، فقط نامی از نبوت (موسی بن عمران) برده و می گوید: این همان مقامی است که به موسی بن عمران داده شده است. (2) آیا این خود گواه بر آن نیست که دست داستان سرایان اسرائیلی در کار بوده و با غفلت از (مذهب) قهرمان داستان (ورقه) به جعل آن پرداخته اند؟

گذشته از این ها، این قبیل کارها با آن عظمت و بزرگی که از پیامبر اسلام سراغ داریم؛ ابدا ناسازگار است و نویسنده کتاب حیاة محمد تا حدی به ساختگی این افسانه آگاه بوده؛ از این لحاظ گاهی مطالب پیش را با جمله (بطوری که می گویند) نقل کرده است.

در برابر این افسانه ها، پیشوایان شیعه با قدرت تمام مقاومت کرده و بر همه قلم سرخ کشیده اند؛ مثلا آن گاه که (زراره) از امام صادق می پرسد: چرا پیامبر آن گاه که جبرئیل بر او نازل شد، نترسید و آن را از (وسوسه های) شیطان نیندیشید؟ امام

ص: 226

صادق علیه السّلام فرمود: خداوند بر پیامبر خود (سکینه) و آرامش فرو فرستاد و آنچه که از جانب خداوند می رسید به گونه ای بود که مثل اینکه می بیند. (1)

دانشمند بزرگ شیعه مرحوم طبرسی در تفسیر خود (2) در این قسمت، چنین می گوید: خداوند به رسول خود وحی نمی کند، مگر اینکه آن را با دلایل روشنی همراه می سازد که مطمئن باشد که آنچه به او وحی می شود از جانب خداست.

ص: 227

ص: 228

قرآن در آن ماه فرو فرستاده شده است و آن ماه رمضان است. این آیات نشان دهنده نزول قرآن، در ماه مبارک است:

الف) ماه رمضان، ماهی که در آن ماه قرآن فرو فرستاده شده است. (1). حم. وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ. إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ (دخان (44) آیه 1- 3).(2)

ب) سوگند به قرآن که ما آن را در یک شب مبارک فرو فرستادیم (2) و آن شب، همان شب قدر است که در سوره (قدر) بر آن تصریح شده، چنان که فرموده است: ما قرآن را در شب (قدر) فرو فرستادیم. (3)

ص: 229

مؤیّد این گفتار، همان آیه سوره (دخان) است که می فرماید:

ما کتاب را در شب مبارک نازل کردیم.

این آیه به صراحت می رساند (به استناد ضمیری که به کتاب برمی گردد) که تمامی آن در لیله مبارکه- که در شهر رمضان است- نازل گردید و باید این نزول غیر آن نزولی باشد که در روز بعثت تحقق یافته، زیرا در روز بعثت آیاتی بیش نازل نگردیده است.

خلاصه سخن اینکه: آیاتی که دلالت می کنند قرآن در ماه رمضان در لیله مبارکه (قدر) نازل شد، نمی تواند دلیل بر این باشد که روز بعثت که در آن روز نیز آیاتی چند نازل گردیده در همان ماه بوده است، زیرا آیات فوق دلالت دارد که تمام کتاب (قرآن) در آن ماه نازل گردیده است؛ در صورتی که در روز بعثت فقط آیاتی چند نازل شده است و احتمال دارد که مقصود از نزول جمعی قرآن همان نزول مجموع قرآن، در همان ماه از لوح محفوظ به بیت معمور باشد. دانشمندان شیعه و سنی روایاتی در این مورد نقل کرده اند و بالاخص استاد دانشگاه (الازهر) محمد عبد العظیم زرقانی، روایات را به طور مبسوط در کتاب خود وارد کرده است. (1)

ص: 230

از آنجا که رسول گرامی، از تمام قرآن آگاهی داشت؛ دستور آمد که درباره قرآن عجله نفرماید، تا آن که دستور نزول تدریجی آن صادر شود. چنان که می فرماید: در تلاوت قرآن عجله مکن، پیش از آن که حکم وحی آن صادر گردد. (1)

خلاصه این پاسخ این است: قرآن یک وجود جمعی علمی واقعی دارد که یک دفعه در ماه رمضان نازل گردید و یک وجود تدریجی دارد که آغاز نزول روز بعثت بوده و تا پایان عمر آن حضرت تدریجی نازل می گردید.

ص: 231

مورخان تصریح کرده اند که آیاتی از سوره (علق) در همان روز بعثت نازل شده)، ولی با این وجود، روایاتی نیز داریم که جریان روز بعثت را با شنیدن ندای غیبی تمام کرده و سخنی از نزول قرآن و یا آیات به میان نیاورده است، بلکه موضوع را چنین تشریح می کند که در آن روز، پیامبر فرشته ای را دید که به او می گوید: یا محمّد إنّک لرسول اللّه و در برخی از روایات فقط شنیدن تنها، نقل شده و سخن از رؤیت فرشته به میان نیامده است. (1)

ص: 232

ص: 233

وجود پیامبر را فراگرفت موهای جلو سرش لرزید و فرمود:

نه، سوگند به خدا: خدا به جای آن، بهترش را به من نداده است، زیرا او به من ایمان آورد؛ موقعی که مردم نپذیرفتند، مرا تصدیق کرد؛ در حالی که مردم مرا تکذیب کردند، مرا با مالش کمک کرد؛ در صورتی که مردم مرا محروم ساختند. خدا از او به من اولادی داد و از دیگر همسرانم محروم ساخت. (1)

گواه دیگر بر پیش قدم بودن خدیجه در ایمان بر تمام زنان جهان، همان سرگذشت آغاز وحی و نزول قرآن است، زیرا هنگامی که رسول گرامی، از (غار حراء) پایین آمد و سرگذشت خود را با همسر خود در میان گذاشت، بلافاصله تصریحا و تلویحا ایمان همسر خود را شنید. علاوه بر آن مکرر از کاهنان و دانایان عرب، اخباری راجع به نبوّت شوهر خود شنیده بود و همین اخبار و صداقت و درستی او سبب شد که با جوان هاشمی ازدواج کند.

ص: 234

مهربان و دلسوز در تربیت او می کوشید. عموم سیره نویسان به طور اتفاق می گویند:

پیش از بعثت پیامبر، خشک سالی عجیبی در مکّه پدید آمد. ابو طالب، عموی پیامبر که عایله زیادی داشت و بزرگ قریش بود؛ وضع درآمد او با هزینه او چندان متوازن نبود و نسبت به برادر خود (عباس) چندان ثروتی نداشت. وضع زندگی ابو طالب در چنین سالی پیامبر را بر آن داشت، با عموی دیگر خود (عباس) مذاکره کند و قرار بر این شد که برای گشایش کار (ابو طالب) برخی از فرزندان ابو طالب را به خانه خود ببرند، تا از این راه به هزینه زندگی او کمک کنند و در نتیجه (علی) را پیامبر و (جعفر) را عباس به خانه خود برد. (1)

در چنین وضعیتی باید گفت: روزی که علی به خانه پیامبر رفت، کمتر از هشت سال نداشته است، زیرا منظور از بردن علی این بود که گشایش در کار بزرگ مکّه (ابو طالب) پدید آید و بچه ای که سن و سال او کمتر از هشت باشد، علاوه بر اینکه جدا نمودن او از پدر و مادر، کار بسیار دشواری است، چندان تأثیری در وضع زندگی ابو طالب پدید نمی آورد.

بنابراین، باید سن او را طوری فرض کنیم که بردن او در وضع زندگی پدر تأثیر قابل توجهی داشته باشد. در چنین صورتی چطور می توان گفت که بیگانگان مانند زید بن حارثه و دیگران از اسرار وحی اطلاعی پیدا کرده بودند، ولی عموزاده او که از همه به او نزدیک تر و در تمام اوقات با وی بود؛ از اسرار الهی نازل بر پیامبر بی اطلاع بوده است؟

منظور پیامبر از تربیت علی این بود که تا حدی خدمات (ابو طالب) را جبران کند و در نزد پیامبر چیزی عزیزتر و گرامی تر از این نبود که فردی را به راه راست هدایت کند. با این حال، چطور می توان گفت که پیامبر عموزاده خود را که یک فرد روشن ضمیر و باهوش بود، از این نعمت عظیم محروم سازد، خوب ست این گفتار را از زبان

ص: 235

خود علی علیه السّلام بشنویم.

وی در خطبه (قاصعه) منزلت و نزدیکی خود را با پیامبر چنین تشریح می کند:

شما قدر و منزلت مرا از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم به سبب خویشاوندی نزدیک و جایگاه مخصوص و احترامی- که نزد آن حضرت داشتم- می دانید، زمان که کودکی مرا در کنار خود پرورش داد و به سینه اش می چسبانید، در بسترش در آغوش می داشت و بوی خوش او را استشمام می کردم و ... و من پی او می رفتم مانند رفتن بچه شتر پی مادرش! در هر روزی از فضایل اخلاقی خود، نشانه ای آشکار می کرد و پیروی از آن را به من امر می فرمود و در هر سالی در حراء (پیش از رسالتش) اقامت می نمود، من او را می دیدم و غیر من نمی دید.

در آن زمان، اسلام در خانه ای نیامده بود مگر خانه رسول خدا و خدیجه و من سوم ایشان بودم؛ نور وحی و رسالت را می دیدم و بوی نبوت را استشمام می کردم ... (1)

طبری در تاریخ خود از (ابن اسحاق) چنین نقل می کند: نخستین کسی که به پیامبر ایمان آورد و با او نماز گزارد و او را تصدیق کرد، علی بن ابی طالب بود. او در این روز ده سال داشت و از نعمت های خدا بر علی علیه السّلام این است که قبل از اسلام در آغوش پیامبر پرورش یافته است. (2)

ص: 236

دانشمندان تاریخ، داستان زیر را از او نقل می کنند: وی می گوید:

در روزگار جاهلیت، وارد (مکّه) شدم و میزبانم (عباس بن عبد المطلب) بود و ما دو نفر در کنار (کعبه) بودیم، ناگهان دیدم مردی آمد، در برابر (کعبه) ایستاد و سپس پسری را دیدم که آمد در طرف راست او ایستاد؛ چیزی نگذشت زنی را دیدم که آمد در پشت سر آن ها قرار گرفت و من می دیدم که این دو نفر به پیروی از آن مرد، رکوع و سجود می نمودند. این منظره بی سابقه حس کنجکاوی مرا تحریک کرد که جریان را از (عباس) بپرسم، او گفت:

آن مرد محمد بن عبد اللّه است و آن پسر، عموزاده اش و زنی که پشت آن ها است، همسر (محمد) است. سپس گفت: برادرزاده ام می گوید: روزی فراخواهد رسید که خزانه های (کسری) و (قیصر) را در اختیار خواهد داشت، ولی به خدا سوگند، روی زمین کسی پیرو این آیین نیست، جز همین سه نفر. سپس راوی گوید: آرزو می کنم که ای کاش من چهارمین نفر آن ها بودم!

این جریان را حتی کسانی که درباره نقل فضایل علی کوتاهی می ورزند نیز نقل کرده اند. (1)

ص: 237

بخواند، نماز گزارده ام و من اول کسی هستم که با او نماز خواندم). (1)

4. از پیامبر اکرم روایت های متواتر با تعبیرهای گوناگونی وارد شده است که می فرمود:

نخستین کسی که در کنار (کوثر) بر من وارد می شود، نخستین اسلام آورنده (علی بن ابی طالب) است. (2)

وقتی انسان با کمال بی طرفی این روایات را بررسی می کند، در نظرش پیش گام بودن علی قطعی می گردد و هیچ گاه دو قول دیگر را که از نظر نقل در اقلیت است، انتخاب نمی کند. بیش از شصت نفر از صحابه و تابعان، (3) طرف دار قول نخست (علی اول کسی بود که ایمان آورد) می باشند. حتی خود طبری که مطلب را مردّد گذاشته و فقط به نقل قول اکتفا کرده و چنین می گوید: (4) ابن سعید از پدر خود پرسید: (ابو بکر) نخستین کسی بود که ایمان آورد؟ گفت: نه، پیش از او بیش از پنجاه نفر به پیامبر گرویده بودند، ولی اسلام او بر اسلام دیگران برتری داشت.

ص: 238

مأمون یک مرتبه زمام سخن را به دست گرفت و گفت:

آیا پیامبر علی را دعوت کرد که در دوران کودکی و صباوت ایمان آورد، یا ایمان او از طریق الهام خدایی بود؟ هرگز نمی توان گفت که ایمان او الهام بوده است، زیرا ایمان پیامبر الهامی نبوده، بلکه به راهنمایی و سفارت جبرئیل از طرف خدا بوده است تا چه رسد به علی! بنابراین، در روزی که پیامبر او را به اسلام دعوت کرد، آیا از پیش خود این کار را انجام داد، یا خدا دستور داده بود؟ ما هیچ گاه تصور نمی کنیم که پیامبر بدون دستور خدا، خود و دیگری را به زحمت و تکلیف بیندازد: پس ناچار باید گفت:

دعوت پیامبر مستند به دستور خدا بوده است، آیا خدای حکیم دستور می دهد پیامبر یک کودک غیر مستعد را که ایمان و عدم ایمان او یکسان است، به دین اسلام دعوت کند؟ به طور مسلم، این کار از خدای حکیم و دانا سر نمی زند). (1)

بنابراین، باید نتیجه گرفت که ایمان علی ایمانی صحیح و پابرجا بوده که از ایمان و گرویدن دیگران کمتر نبوده است و بهترین مصداق این آیه وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ، همان شخص (علی بن ابی طالب) بوده است).

ص: 239

دیگری از جانب خدا به سر می برد، ولی دیگر نه از آن فرشته زیبا خبری بود و نه بار دیگر آن سروش غیبی را شنید.

انقطاع وحی در آغاز رسالت اگر حقیقتی داشته باشد، جز نزول تدریجی قرآن، چیز دیگری نیست و اصولا مشیّت الهی بر این بوده است که وحی خود را روی مصالحی تدریجی بفرستد و چون در آغاز وحی که اول کار بود، وحی الهی پیاپی نرسید، این مسأله به صورت انقطاع وحی، تلقی گردید و هرگز نه انقطاع وحی بود و نه مسأله دیگر.

از آنجا که این مسأله دست آویزی در دست نویسندگان مغرض شده است؛ به گونه ای درباره آن سخن می گوییم تا روشن شود که (انقطاع وحی) خالی از حقیقت است و تطبیق آیات قرآنی بر آن اساس حقیقتی ندارد.

اینک متن حادثه ای را که طبری نقل کرده، بازگو می کنیم و آن گاه به نقد آن می پردازیم. وی می نویسد:

هنگامی که دنباله وحی قطع گردید؛ اضطراب و شک و تردید آغاز بعثت، تجدید شد. (خدیجه) نیز مانند او مضطرب گشت و به او گفت: گمان می کنم خدا از تو قطع رابطه کرده است! او پس از شنیدن این جمله، به جایگاه دائمی (کوه حراء) متوجه شد. در این میان وحی آسمانی دو مرتبه فرا رسید و او را با آیات زیر مخاطب ساخت:

(سوگند به هنگام ظهر و قسم به شب، هنگامی که تاریکی سراسر آن را فرا می گیرد؛ خدایت تو را ترک نکرده و دشمن نگرفته است. آخرت برای تو از دنیا بهتر است، به زودی خدای تو چیزهایی به تو می دهد که راضی و خشنود خواهی گشت.

به یاد آر یتیم بودی، پناهت داد؛ حیران و سرگردان بودی، راهنمایی ات کرد؛ تهی دست بودی بی نیازت کرد؛ هیچ گاه یتیم را میازار و سائل را زجر منما و نعمت پروردگار خود را گفت وگو کن). (1)

ص: 240

نزول این آیات، مسرّت و شادی فوق العاده ای در روح آن حضرت ایجاد کرد و فهمید که آنچه درباره وی می گفتند، همه بی پایه بوده است.

ص: 241

احتمال تمام آیات، راجع به آغاز وحی نمی باشد، زیرا در آغاز بعثت، از نزول وحی جز خدیجه و علی، کسی آگاهی نداشت تا زبان به اعتراض بگشاید. حتی- همان طور که گفته خواهد شد- موضوع رسالت آن حضرت سه سال تمام بر غالب مشرکان مخفی بود و او مأمور به ابلاغ رسالت خود برای عموم نبود، تا آن که آیه فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ (1)؛ به آنچه مأموری آشکار کن، فرود آمد.

ص: 242

2. زیر سریر پیامبر، بچه سگی مرده بود و کسی متوجه نبود. هنگامی که پیامبر بیرون رفت؛ (خوله) خانه را جارو کرد و آن را بیرون انداخت. در این موقع، فرشته وحی سوره (و الضّحی) را آورد. وقتی پیامبر از تأخیر وحی پرسید، گفت: (إنّا لا ندخل بیتا فیه کلب؛ ما به خانه ای که سگ در آن باشد، وارد نمی شویم). (1)

3. مسلمانان از تأخیر وحی پرسیدند، پیامبر گفت: چگونه وحی بیاید، در حالی که شماها ناخن و شوارب خود را نمی گیرید؟ (2)

4. عثمان مقداری انگور و یا رطب برای پیامبر به عنوان هدیه فرستاد. سائلی در خانه پیامبر آمد و پیامبر آن را به او بخشید. عثمان همان را از سائل خرید و باز برای پیامبر فرستاد. باز سائل در خانه پیامبر رفت و این کار سه بار تکرار شد. سرانجام، پیامبر از روی لطف گفت: تو سائلی یا تاجر؟ سائل از گفتار پیامبر ناراحت شد، به همین دلیل وحی به تأخیر افتاد. (3)

5. بچه سگی متعلق به یکی از زنان پیامبر و یا بستگان وی مانع از نزول جبرئیل گردید. (4)

6. پیامبر از تأخیر وحی پرسید، جبرئیل گفت: من اختیاری از خود ندارم. (5)

باز در این میان قول های دیگری هست که می توانید با مراجعه به تفاسیر از آنها مطلع گردید. (6)

در این میان، طبری وجهی نقل کرده است که نویسندگان پیش داور به آن چسبیده و آن را نشانه بروز شک و تردید در دل پیامبر دانسته اند و آن این است که: پس

ص: 243

از حادثه (حراء) وحی آسمانی قطع گردید. خدیجه به پیامبر گفت: من فکر می کنم که خدا بر تو خشم کرده و تو را دشمن داشته است. در این موقع وحی آسمانی نازل گردید:

ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی (1)؛ خدایت، تو را رها نکرده و دشمن نداشته است.

دلیل بر غرض ورزی و یا عدم تتبع این نوع نویسندگان، این است که از میان آن همه اقوال، تنها یک احتمال را پایه قضاوت خود درباره شخصیتی قرار داده اند که در تمام زندگانی وی، اثری از تردید و شک دیده نشده است. با در نظر گرفتن جهات زیر می توان به بی پایگی این احتمال پی برد:

1. خدیجه از زنانی بود که پیوسته به پیامبر عشق می ورزید و تا آخرین لحظه زندگانی، در راه شوهر خویش فداکاری کرد و ثروت خود را وقف هدف پیامبر نمود و در سال بعثت، پانزده سال از زناشویی آنان می گذشت. در این مدت خدیجه، جز پاکی از او چیزی ندیده بود، هرگز چنین بانوی علاقه مندی با پیامبر با این خشونت سخن نمی گوید.

2. آیه ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی گواه بر آن نیست که خدیجه چنین سخنی را گفته باشد. این آیه حاکی است که چنین سخنی را کسی در حق پیامبر گفته است و اما گوینده آنچه کسی بوده و چرا گفته روشن نیست.

3. ناقل این خبر، یک روز خدیجه را تسلّا دهنده پیامبر و آرام کننده وی معرفی می کند، تا آنجا که او را از انتحار و خودکشی بازمی دارد، ولی روز بعد او را با قیافه ای معرفی می کند که به پیامبر می گوید: خدا تو را دشمن داشته است، آیا جا ندارد که گفته شود: دروغ گو حافظه ندارد.

4. پس از حادثه کوه (حراء) و نزول چند آیه از سوره (علق) وحی منقطع گردید، تا اینکه سوره (و الضحی) نازل گردید؛ لذا باید سوره و الضحی از نظر تاریخ نزول،

ص: 244

دومین سوره قرآن باشد، در صورتی که یازدهمین سوره قرآن است. (1) فهرست سوره های قرآن، تا نزول سوره و الضحی به قرار زیر است:

1. علق 2. قلم 3. مزّمّل 4. مدّثّر 5. تبّت 6. تکویر 7. انشراح 8. و العصر 9. و الفجر 10. و الضّحی.

در این میان، یعقوبی (2) سوره و الضّحی را سومین سوره از نظر تاریخ نزول می داند و همین نظر نیز با این نقل تطبیق نمی کند.

ص: 245

می شد، ولی ما اینچنین نازل کردیم تا قلب تو را استوار سازیم و به او نظم خاصی بخشیدیم.

با توجه به شیوه نزول قرآن، هرگز نباید انتظار داشت که هر روز و هر ساعت، جبرئیل با پیامبر در حال تماس باشد و آیه ای نازل گردد، بلکه به خاطر اسراری که در نزول تدریجی قرآن است و محققان اسلامی به شرح اسرار آن پرداخته اند. (1) قرآن در فواصل مختلفی طبق نیازها و پرسش ها، نازل گردیده است. در حقیقت، انقطاعی در کار نبوده، بلکه علتی برای نزول فوری وحی وجود نداشته است.

ص: 246

ص: 247

بودند؛ در حالی که کم و بیش از دعوت سرّی رسول خدا آگاهی یافته بودند، ولی کوچک ترین واکنشی نشان نداده و جسارتی نمی کردند.

در این سه سال که دوران فرد سازی بود؛ رسول گرامی با برخی از یاران خود به درّه های اطراف مکّه می رفتند و نماز خود را دور از چشم قریش در آنجا می گزاردند.

روزی در حال نماز بودند که برخی از مشرکان عمل آنان را نکوهش کردند. این کار سبب شد که درگیری مختصری میان یاران رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم و برخی از مشرکان پدید آید که سعد وقاص یکی از مشرکان را زخمی کرد. (1) از این رو، رسول گرامی خانه (ارقم) را محل عبادت قرار داد (2) و در آنجا به تبلیغ و پرستش پرداخت، تا از این طریق، کار او از چشم انداز مشرکان دور باشد. عمار یاسر و صهیب بن سنان، از جمله کسانی اند که در آن خانه به رسول گرامی ایمان آوردند.

ص: 248

عوض کرده و کار دیگری آغاز می کنیم. امّا شما شرقیان با برنامه وسیع وارد کار می شوید و کار را از جای بزرگ شروع می کنید و همه برنامه را یک جا پیاده می کنید و اگر در وسط راه به بن بست رسیدید، دیگر بازگشتی جز با تحمّل خسارت های بزرگ برای شما باقی نمی ماند.

گذشته از این، روح و روان شما با عجله و شتاب زدگی عجین شده است و پیوسته می خواهید روز نخست از کشت خود ثمر بگیرید، می خواهید آخرین نتیجه را در همان روزهای نخست بگیرید و این خود طرز تفکر غیر صحیح اجتماعی است که انسان را در بن بست عجیبی قرار می دهد.

ما تصور می کنیم این طرز تفکر مربوط به شرق و غرب نیست؛ افراد پخته، عاقل و دانا پیوسته در راه نیل به مقاصد خود از همین طریق وارد شده و می شوند. رهبر عالی قدر جهان اسلام نیز از همین اصل مسلّم استفاده کرده و سه سال تمام، بدون شتاب زدگی در تبلیغ سرّی آیین خود کوشید. هر کس را که از نظر فکر و استعداد شایسته و آماده می دید، کیش خود را به او عرضه می داشت، با اینکه هدف تشکیل دادن یک دولت بزرگ جهانی بود که تمام افراد را تحت یک پرچم (توحید) گرد آورد، ولی در ظرف این سه سال ابدا دست به دعوت عمومی نزد، حتی خویشاوندان را نیز به صورت خصوصی دعوت نکرد؛ فقط با افراد تماس های خصوصی برقرار می کرد و هر کس را شایسته و مستعد برای پذیرفتن آیین خود می دید، دعوت می نمود، تا آنجا که توانست در ظرف این سه سال، گروهی را پیرو خود هدایت کند.

سران (قریش) در طول این سه سال سرمست عیش و نوش بودند، فرعون مکّه (ابو سفیان) و دارودسته وی هر موقع از ماهیت دعوت و ادعای حضرت آگاه می شدند؛ لبخند تمسخرآمیزی می زدند و با خود می گفتند: شعله ادعای تبلیغ او، مانند دعوت (ورقه) و (امیه)- که بر اثر خواندن کتاب های انجیل و تورات مسیحی گشته و در محافل عرب دم از مسیحی گری می زدند- به این زودی ها خاموش می گردد و دیری نمی پاید که او نیز به کاروان فراموش شدگان می پیوندد.

ص: 249

سران قریش، در ظرف این سه سال کوچک ترین جسارتی به پیامبر اکرم نمی کردند و پیوسته ادب و احترام او را نگاه می داشتند و او نیز در ظرف این مدت، از بتان و خدایان آن ها آشکارا انتقاد نمی کرد، فقط مشغول تماس های خصوصی با افراد روشن دل بود.

ولی از روزی که دعوت های خصوصی (خویشاوندان) و عمومی آغاز گردید. و انتقاد او از بتان و از آیین و روش های ضد انسانی آنان، بر سر زبان ها افتاد؛ از همان روز بیداری (قریش) نیز آغاز گردید و فهمیدند که دعوت او با (امیه) و (ورقه) فرق آشکاری دارد. بنابراین مخالفت ها و مبارزه های سری و علنی آغاز شد. پیامبر برای نخستین بار مهر خاموشی را در میان خویشاوندان شکست و به دنبال آن دعوت عمومی خود را آغاز کرد.

بی شک اصلاحات عمیق و ریشه داری که در تمام شئون زندگانی مردم مؤثر است و مسیر اجتماع را دگرگون می سازد، بیش از هر چیز به دو نیروی قوی نیازمند است:

1. نیروی بیان و گفتار که گوینده بتواند با طرز جالبی، حقایق را بیان کند و افکار شخصی و یا آنچه را از عالم وحی گرفته در اختیار افکار عمومی بگذارد.

2. نیروی دفاعی که در موقع خطر در برابر تهاجم دشمنان خط دفاعی تشکیل دهد و در غیر این صورت شعله دعوت هر مصلحی در همان روزهای نخست خاموش می گردد.

بیان و گفتار پیامبر در حد کمال بود و بسان یک فرد سخنور و یک گوینده توانا با کمال فصاحت و بلاغت آیین خود را تشریح می کرد، ولی در نخستین دوره های دعوت فاقد نیروی دوم بود، زیرا در ظرف این سه سال، فقط موفق شده بود که قریب چهل نفر را در حوزه سرّی مؤمنان درآورد و به طور مسلم این گروه کم نمی توانست دفاع از پیامبر را بر عهده بگیرد.

از این نظر، شخص اول جهان اسلام برای به دست آوردن یک خط دفاعی و تشکیل هسته مرکزی، خویشاوندان خود را پیش از دعوت عمومی، به آیین خود

ص: 250

خواند و از این راه توانست نقص نیروی دوم را برطرف کرده و سنگر مهمی در برابر هرگونه خطر احتمالی به دست آورد. حد اقل فایده این دعوت آن بود که خویشاوندان او با فرض اینکه به آیین او نمی گرویدند، لا اقل به واسطه احساس ها و تعصب های خویشاوندی و قومی، به دفاع از او برمی خاستند؛ تا چه رسد به اینکه دعوت او در آن روز، در گروهی از سران اقوام مؤثر افتاد و گروه دیگری را متمایل ساخت.

به علاوه، او معتقد بود که اساس اصلاحات، اصلاح داخلی است؛ تا انسان فرزندان و خویشاوندان خود را از کارهای نکوهیده بازندارد، هرگز تبلیغ او درباره بیگانگان مؤثر نخواهد افتاد، زیرا در این صورت مخالفان زبان به اعتراض گشوده و کردار نزدیکان را به رخ او می کشند.

از این رو، خدای بزرگ درباره دعوت خویشاوندان او را چنین مخاطب ساخت:

وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ (1)؛ خویشاوندان نزدیک خود را از عذاب الهی بترسان.

چنان که قرآن درباره دعوت عمومی نیز چنین فرموده است:

فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ (2)؛ با آنچه مأمور هستی آشکار کن و از مشرکان کناره گیر که ما تو را از شرّ دشمنان حفظ می نماییم.

ص: 251

سران بنی هاشم را دعوت نموده و تصمیم گرفت در ضمن پذیرایی از مهمانان راز نهفته را آشکار سازد، ولی متأسفانه پس از صرف غذا پیش از آن که او سخن آغاز کند، یکی از عموهای وی (ابو لهب) با سخنان سبک و بی اساس خود، آمادگی مجلس را برای طرح موضوع رسالت از بین برد. پیامبر مصلحت دید که طرح موضوع را به فردا موکول سازد؛ سپس فردا برنامه خود را تکرار کرده و با ترتیب یک ضیافت دیگر، پس از صرف غذا روبه سران فامیل نمود و سخن خود را با ستایش خدا و اعتراف به یگانگی وی آغاز کرد و چنین فرمود:

به راستی هیچ گاه راهنمای یک جمعیّت به کسان خود دروغ نمی گوید؛ به خدایی که جز او خداوندی نیست، من فرستاده خدا به سوی شما و به عموم جهانیان هستم؛ هان! ای خویشاوندان من، شما بسان خفتگان می میرید و همانند بیداران، زنده می گردید و طبق کردار خود مجازات می شوید و این بهشت دائمی خدا است [برای نیکوکاران] و دوزخ همیشگی او است [برای بدکاران]. (1)

سپس افزود:

هیچ کس از مردم برای کسان خود چیزی بهتر از آنچه من برای شما آورده ام، نیاورده است. من برای شما خیر دنیا و آخرت را آورده ام، خدایم به من فرمان داده که شما را به جانب او بخوانم. کدام یک از شما پشتیبان من خواهد بود، تا برادر و وصی و جانشین من میان شما باشد. (2)

وقتی سخنان آن حضرت به اینجا رسید، سکوت مطلق همه مجلس را فراگرفت و هر کدام از آن ها در بزرگی مقصد و سرانجام کار خود در دریای فکر فرو رفت. یک مرتبه علی علیه السّلام که آن روز جوانی پانزده ساله بود، سکوت مجلس را درهم شکست و برخاست و با یک لحن تند عرض کرد: ای پیامبر خدا من آماده پشتیبانی از شما هستم.

ص: 252

پیامبر دستور داد تا بنشیند و سپس گفتار خود را تا سه بار تکرار نمود. جز همان جوان پانزده ساله کسی پرسش او را پاسخ نگفت. در این هنگام حضرت رو به خویشاوندان نمود و فرمود:

مردم! این جوان برادر و وصی و جانشین من است میان شما، به سخنان او گوش دهید و از او پیروی کنید. (1)

در این هنگام مجلس پایان یافت، و حضار با حالت خنده و تبسم رو به ابو طالب نمودند و گفتند: محمد دستور داد که از پسرت پیروی کنی و از او فرمان ببری و او را بزرگ تو قرار داد. (2)

آنچه نگارش یافت، خلاصه موضوع مفصلی است که بیشتر مفسران و تاریخ نویسان، با عبارت های گوناگون آن را نقل کرده و (جز (ابن تیمیه) که عقاید مخصوصی درباره اهل بیت پیامبر دارد) کسی در صحت این حدیث تشکیک نکرده و همه آن را یکی از مسلّمات تاریخ دانسته اند.

ص: 253

به طور مبسوط نگاشته است، ولی در تفسیرش، (1) وقتی به تفسیر آیه وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ؛ خویشاوندان نزدیک خود را بترسان. می رسد، آنچه را در تاریخ نوشته، با متن و سند در همان جا قید می کند، ولی هنگامی که به جمله: (علی أن یکون أخی و وصیّی و خلیفتی)؛ برادر و وصی و جانشین من شود. می رسد، جمله را تغییر داده و می نویسد، (علی أن یکون أخی و کذا و کذا؛ برادر و چنین و چنان! من باشد.) بی شک حذف کلمه های (و وصیّی و خلیفتی) و به کار بردن کلمه های (کذا و کذا) که در فارسی از آن به (چنین و چنان) تعبیر می آوریم، جز غرض و روزی و خیانت چیز دیگری نیست. او به این حد نیز اکتفا نکرده و نه تنها جمله استفهامی پیامبر را تحریف نموده، حتی جمله ای را که خود پیامبر، بعد از سکوت سران، درباره علی فرمود: (إنّ هذا أخی و وصیّی و خلیفتی) نیز تحریف کرده و باز همان کلمه (کذا و کذا) را به کار برده است.

مورّخ، باید در نوشتن حقایق حرّ و آزاده باشد و با یک شهامت و شجاعت بی مانند واقعیّت را آنچنان که هست بنویسد. ناگفته پیداست چیزی که طبری را وادار کرده که این دو کلمه را بردارد و به جای آن دو کلمه کذایی به کار برد، همان روش دینی و تعصب مذهبی او است، زیرا او علی را وصی و جانشین بلافصل پیامبر نمی داند و از آنجا که این دو کلمه در وصایت و جانشینی بلافصل او صریح است، لذا مجبور شده با تحریف شأن نزول آیه، از روش دینی خود نیز دفاع کند.

2. ابن کثیر شامی (2) (م 732) در تاریخ و همچنین در تفسیرش همان راهی را پیموده که پیش از او طبری در تفسیر خود پیموده است. ما هیچ گاه (ابن کثیر) را در این کار معذور نمی شماریم، زیرا اساس کتاب تاریخ او را همان تاریخ طبری تشکیل می دهد و به طور مسلم وی در تنظیم این قسمت به تاریخ طبری مراجعه کرده است. با این حال، در نقل مطالب از مندرجات تاریخ مزبور، سرباز زده و بر خلاف انتظار جریان را از روی تفسیر طبری نقل نموده است.

ص: 254

3. جنایتی که وزیر اسبق فرهنگ مصر (دکتر هیکل) نویسنده کتاب حیاة محمد مرتکب شده است و از این طریق راه تحریف حقایق را به روی نسل جدید باز نموده است. شگفتا! وی در (مقدمه) کتاب خود حملات سختی متوجه خاورشناسان کرده و آنان را به خاطر تحریف حقایق و جعل تاریخ، نکوهش کرده است؛ در صورتی که خود او در این مقام دست کمی از آن ها ندارد، زیرا:

اولا، در نخستین چاپ کتاب مزبور، جریان را به طور دست و پا شکسته نقل کرده و از دو جمله حساس فقط به یکی از آن ها (پیامبر رو به سران کرد و گفت: کدام یک از شما در این کار پشتیبان من خواهد شد که برادر و وصی و خلیفه من باشد) را ذکر کرده، ولی جمله دیگری را که پیامبر پس از ابراز و اعلام پشتیبانی علی، درباره او گفت، به کلی حذف کرده و ابدا از اینکه پیامبر درباره او فرمود: این جوان، برادر و وصی و جانشین من است، یادی نکرده است.

ثانیا، در چاپ های دوم و سوم گام را فراتر نهاده، همه را حذف نموده و از این راه لطمه غیر قابل جبرانی بر حیثیت خود و کتاب خود وارد آورده است.

ص: 255

او در آن روز از نظر سن کوچک ترین فرد حاضر در مجلس بود، ولی طول ممارست او با پیامبر از مدت ها پیش، دل او را آماده پذیرفتن حقایقی کرده بود که پیران قوم در پذیرفتن آن تردید داشتند.

(ابو جعفر اسکافی) درباره این تاریخ داد سخن داده است. (1)

ص: 256

ص: 257

خبر می سازد. (1)

قریش که کم و بیش از آیین او مطلع و آگاه بودند، این بار با شنیدن این جمله آنچنان ترس دل آنان را فراگرفت که یکی از سران کفر (ابو لهب) سکوت مردم را شکست، روی به آن حضرت نمود و گفت: وای بر تو! ما را برای همین کار دعوت نمودی؟ سپس جمعیت متفرق شدند.

ص: 258

سختی و ناراحتی توأم خواهد بود. بنابراین، این همان نیروی ایمان است که تمام مشکلات را آسان می سازد.

بی تردید رسیدن به هدف، با مشکلاتی همراه است و موانعی را در پیش دارد. باید کوشید تا موانع را از سر راه برداشت. از قدیم الایام گفته اند: هرکجا گلی (مقصد و هدف) هست، خاری نیز همراه آن است، باید طوری گل را چید که خار در دست و پای انسان فرو نرود و به قول شاعر:

یکی گل در این نغز گلزار نیست که چیننده را ز آن دوصد خار نیست قرآن مجید، این مطلب (رمز کامیابی، ایمان به هدف و استقامت در طریق آن است) را با جمله کوتاهی بیان نموده، آنجا که می فرماید:

إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ؛ به راستی کسانی که ایمان به خدا آورده اند، سپس در طریق تحصیل آن استقامت و بردباری نشان داده اند [به طور مسلم به هدف خواهند رسید] و با نیروهای غیبی [فرشتگان] مؤیّد می گردند و درباره آن ها گفته می شود: وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ؛ و با بهشت موعود، شادمان باشید.

ص: 259

بکوشند، بلکه از هر قبیله ای تعدادی به اسلام گرایش پیدا کرده بودند و از این جهت تصمیم قاطع درباره چنین گروهی کار آسانی نبود.

سران قریش، پس از مشورت چنین تصمیم گرفتند که اساس این حزب، و بنیان گذار این مکتب را به روش های مختلف از بین ببرند. گاهی از طریق تطمیع وارد بشوند و او را با وعده های رنگارنگ از دعوت خود بازدارند و احیانا با تهدید و آزار از انتشار آیین او جلوگیری کنند. این برنامه ده ساله قریش بود که سرانجام تصمیم قتل او را گرفتند و او از طریق مهاجرت به مدینه توانست نقشه آن ها را نقش بر آب سازد.

رئیس قبیله (بنی هاشم) در آن روز (ابو طالب) بود و او مردی پاک دل و بلند همت و خانه وی ملجأ و پناهگاه افتادگان و درماندگان و یتیمان بود. در میان جامعه عرب، علاوه بر اینکه ریاست مکّه و برخی از مناصب کعبه با او بود، جایگاهی بزرگ و منزلتی بس خطیر داشت و از آنجا که کفالت و سرپرستی (پیامبر) پس از مرگ (عبد المطلب) با او بود؛ سران دیگر (قریش) به طور دسته جمعی (1) به حضور وی بار یافتند و او را با جمله های زیر خطاب نمودند:

برادرزاده تو به خدایان ما ناسزا می گوید و آیین ما را به زشتی یاد می کند و به افکار و عقاید ما می خندد و پدران ما را گمراه می شمرد: یا به او دستور بده که دست از ما بردارد و یا اینکه او را در اختیار ما بگذار و حمایت خود را از او سلب کن. (2)

بزرگ (قریش) و رئیس (بنی هاشم) با تدبیر خاصی با آنان سخن گفت و آنان را نرم کرد؛ به گونه ای که از تعقیب مقصد خود منصرف گشتند، ولی نفوذ و انتشار اسلام، روزافزون بود. جذبه معنوی کیش پیامبر، بیانات جذّاب و قرآن فصیح و بلیغ وی به این مطلب کمک می کرد. خصوصا در ماه های حرام که مکّه مورد هجوم حجّاج بود، وی آیین خود را بر آن ها عرضه می داشت، سخن بلیغ و بیان شیرین و آیین دل نشین او

ص: 260

در بسیاری از افراد مؤثر می افتاد. در چنین هنگامی ناگهان فرعون های (مکّه) متوجه شدند که (محمد) در دل قبایل برای خود جایی باز نموده و در میان بسیاری از قبیله های عرب، طرف داران و پیروان قابل ملاحظه ای پیدا کرده است. بار دیگر مصمم شدند که حضور یگانه حامی پیامبر (ابو طالب) برسند و با تلویح و تصریح، خطر نفوذ اسلام را بر استقلال مکیان و کیش آن ها گوشزد کنند. از این رو، باز به طور دسته جمعی، سخنان پیشین خود را از سرگرفتند و گفتند:

ابو طالب! تو از نظر شرافت و سن بر ما برتری داری، ولی ما قبلا به تو گفتیم که برادرزاده خود را از تبلیغ آیین جدید بازدار- مع الوصف- شما اعتنا نکردید و اکنون جام صبر ما لبریز گشته و ما را بیش از این بردباری نیست که ببینیم فردی از ما، به خدایان ما بد می گوید و ما را بی خرد و افکار ما را پست می شمرد. بر تو فرض است که او را از هرگونه فعالیّت بازداری وگرنه با او و تو که حامی او هستی مبارزه می کنیم، تا تکلیف هر دو گروه معین گردد و یکی از آن ها از بین برود. (1)

یگانه حامی و مدافع پیامبر، با کمال عقل و فراست دریافت که باید در برابر گروهی که شئون و کیان آن ها در خطر افتاده بردباری نشان داد. از این رو، از در مسالمت وارد شد و قول داد که گفتار سران را به برادرزاده خود برساند. البته این نوع جواب، به منظور خاموش کردن آتش خشم و غضب آن ها بود، تا بعدا برای حل مشکل، راه صحیح تری پیش گیرد، لذا پس از رفتن سران، با برادرزاده خود تماس گرفت و پیام آن ها را رساند و ضمنا به منظور آزمایش ایمان او به هدف خود، در انتظار پاسخ ماند.

پیامبر اکرم در مقام پاسخ جمله ای فرمود که یکی از سطور برجسته تاریخ زندگی او به شمار می رود.

عمو جان! به خدا سوگند، هرگاه آفتاب را در دست راست من و ماه را در دست چپ من قرار دهند (سلطنت تمام عالم را در اختیار من بگذارند) که از تبلیغ آیین و تعقیب هدف

ص: 261

خود دست بردارم، هرگز برنمی دارم و هدف خود را تعقیب می کنم تا بر مشکلات پیروز آیم و به مقصد نهایی برسم و یا در طریق هدف جان بسپارم. (1)

سپس اشک شوق و علاقه به هدف در چشمانش حلقه زد و از محضر عموی خود برخاست و بیرون رفت. گفتار نافذ و جاذب او چنان اثر عجیبی در دل رئیس (مکّه) گذارد که بدون اختیار با تمام خطرهایی که در کمین او بود، به برادرزاده خود گفت:

به خدا سوگند دست از حمایت تو بر نمی دارم، مأموریت خود را به پایان برسان. (2)

ص: 262

به خدا سوگند! هرگز این کار شدنی نیست. (1) (مطعم بن عدی) از میان برخاست و گفت: پیشنهاد (قریش) بسیار منصفانه بود، ولی تو هرگز این را نخواهی پذیرفت.

(ابو طالب) گفت: هرگز از در انصاف وارد نشدی و بر من مسلم است که تو ذلّت مرا می خواهی و می کوشی که قریش را بر ضد من بشورانی، ولی آنچه می توانی انجام بده.

ص: 263

از من بپذیرند تا در پرتو آن بر عرب حکومت کنند و غیر عرب را پیرو خود قرار دهند. (1) در این لحظه (ابو جهل) از جای برخاست و گفت: ما حاضریم به ده سخن از تو گوش فرا دهیم. پیامبر فرمود: یکتا سخن من این است که اعتراف به یکتایی پروردگار بکنید؛ (2) گفتار غیر منتظره پیامبر، مانند آب سردی بود که بر امید داغ و گرم آنان ریخته شد آنچنان بهت و سکوت و در عین حال یأس و نومیدی سراسر وجودشان را فرا گرفت که بی اختیار گفتند: 360 خدا را ترک گوییم و خدای واحدی را بپرستیم؟ (3)

قریش، در حالی که آتش خشم از چشم و صورتشان می بارید، از خانه بیرون رفتند و در سرانجام کار خود در فکر فرو رفته بودند. آیات زیر، در بیان همین واقعه نازل شده است: (4)

آنان از این تعجب کردند که از نوع خود مردی به عنوان بیم ده به سویشان آمده است و کافران می گویند که این جادوگر دروغ گو است. چگونه خدایان متعدد را یک خدا نمود و این کار بسیار شگفت آور است. بزرگان آن ها [از مجلس] برخاستند و می گفتند که:

بروید در طریق پرستش خدایان خود استقامت ورزید و این کار بسیار مطلوب و پسندیده است. ما چنین چیزی را از ملت دیگری نشنیده ایم و این جز تزویر چیز دیگری نیست. (5)

ص: 264

خود، (1) از پذیرفتن هرگونه پیشنهاد مأیوس نمود؛ یکی از سخت ترین فصول زندگی او آغاز گردید، زیرا تا آن روز (قریش) در تمام برخوردهای خود احترامش را حفظ نموده و متانت خود را از دست نداده بودند. امّا وقتی دیدند که نقشه های اصلاح طلبانه آنان نقش بر آب شده. ناچار شدند که برنامه را عوض نمایند و از نفوذ آیین (محمد) به هر قیمتی که شده، جلوگیری کرده و در این راه از هر وسیله ای استفاده کنند. از این رو، سران (قریش) به اتفاق آرا تصویب کردند که با مسخره و استهزا، آزار و اذیّت، تهدید و ارعاب، او را از ادامه کار بازدارند. بدیهی است، مرد مصلحی که فکر راهنمایی جهانیان را در سر دارد، در برابر تمام ناملایمات، ضربات و صدمات جسمی و روحی، باید بردباری و شکیبایی را پیشه خود سازد، تا کم کم بر مشکلات پیروز آید؛ چنان که روش مصلحان دیگر نیز همین بوده است. در اینجا به گوشه ای از آزار و اذیت قریش اشاره می کنیم تا پایه صبر و شکیبایی پیامبر روشن گردد.

پیامبر گرامی، علاوه بر عامل روحی و معنوی (ایمان، استقامت، صبر و شکیبایی) که او را از درون کمک می نمود؛ از یک عامل خارجی نیز- که حراست و حفاظت او را بر عهده داشت- برخوردار بود و آن حمایت (بنی هاشم) بود که در رأس آن ها (ابو طالب) قرار داشت، زیرا وقتی ابو طالب، از تصمیم جدّی و قاطع قریش مبنی بر اذیت برادرزاده خود آگاه گردید، عموم بنی هاشم را دعوت کرد و همه را برای دفاع از (محمد) بسیج نمود. گروهی از آن ها به انگیزه ایمان و گروه دیگری بر اثر روابط خویشاوندی، حمایت و حفاظت او را بر عهده گرفتند. تنها در میان آنان (ابو لهب) و دو نفر دیگر که نامشان در ردیف دشمنان رسول خدا خواهد آمد، از تصمیم وی سرباز زدند. این حلقه دفاعی بازنتوانست او را از برخی از حوادث ناگوار مصون بدارد، زیرا هر جا که پیامبر را تنها می دیدند، از رساندن هرگونه آسیب دریغ نداشتند.

1. روزی (ابو جهل) پیامبر را در (صفا) دید و به او ناسزا و بد گفت. رسول گرامی، با

ص: 265

او سخن نگفت و راه منزل را در پیش گرفت. ابو جهل نیز به سوی محفل قریش کنار کعبه روانه شد. حمزه که عمو و برادر رضاعی پیامبر بود، همان روز در حالی که کمان خود را حمایل کرده بود از شکار برگشت. عادت دیرینه او این بود که پس از ورود به مکّه، پیش از آن که از فرزندان و خویشاوندان خود دیدن به عمل آورد، به زیارت و طواف کعبه می رفت. سپس به اجتماع های مختلف قریش در دور کعبه سری می زد و سلام و تعارفی میانشان رد و بدل می شد.

وی همان روز، پس از انجام این مراسم به سوی خانه رفت. اتفاقا کنیز (عبد اللّه بن جدعان) که شاهد آزار ابو جهل به پیامبر بود، جلو آمد و گفت: (ابا عماره) (کنیه حمزه) ای کاش دقایقی چند در همین نقطه بودی و جریان را می دیدی که چگونه (ابو جهل) به برادرزاده ات ناسزا گفت و او را سخت آزار داد. سخنان این کنیز، اثر عجیبی در روان (حمزه) گذاشت و او بدون اینکه به سرانجام کار فکر کند، تصمیم گرفت که انتقام برادرزاده خود را از (ابو جهل) بگیرد.

لذا از همان راهی که آمده بود، برگشت و ابو جهل را میان اجتماع قریش دید و به طرف وی رفت و بدون اینکه با کسی سخن بگوید کمان خود را بلند کرد و سخت بر سر او کوفت، چنان که سرش شکست و گفت: (او (پیامبر) را ناسزا می گویی و من به او ایمان آورده ام و راهی می روم که او رفته است، هرگاه قدرت داری با من بجنگ). (1)

در این هنگام، گروهی از قبیله (بنی مخزوم) به یاری ابو جهل برخاستند، ولی چون او مردی موقع شناس و سیاسی بود، از بروز هرگونه جنگ و دفاع جلوگیری نمود و گفت من در حق محمد بدرفتاری کرده ام و حمزه حق دارد ناراحت شود. (2)

این تاریخ مسلم، گواه بر آن است که وجود قهرمانی مانند حمزه که بعدها بزرگ ترین سردار اسلام گردید؛ در حفظ و حراست پیامبر و تقویت جناح مسلمانان تأثیر بسزایی داشت. چنان که ابن اثیر می نویسد:

ص: 266

قریش، اسلام حمزه را بزرگ ترین عامل ترقی و تقویت مسلمانان دانستند؛ (1)

از این جهت، به فکر تهیه نقشه های دیگری افتادند که بعدا به تفصیل درباره آن سخن خواهیم گفت.

برخی از مورّخان مانند ابن کثیر شامی (2) اصرار دارد که برساند: (عکس العمل اسلام (ابو بکر) و (عمر) کمتر از انعکاس اسلام حمزه نبوده و اسلام این دو خلیفه بزرگ، وسیله ای برای عزت و تقویت مسلمانان و آزادی آنان گردید). البته بی تردید هر فردی به سهم خود در تقویت و نفوذ اسلام مؤثر بود و هیچ گاه نمی توان گفت که عکس العمل اسلام این دو خلیفه به اندازه تأثیر اسلام حمزه بود، زیرا حمزه کسی است که وقتی شنید، بزرگ قریش به رسول گرامی ناسزا گفته، بدون اینکه کسی را از مقصد خود آگاه کند، به سراغ ناسزاگو رفت و از او سخت انتقام گرفت و کسی جرأت نکرد که در برابرش مقاومت کند. سیره نویس بزرگ اسلام، (ابن هشام) درباره ابو بکر مطلبی را نقل می کند که حاکی از آن است روزی که ابو بکر در جرگه مسلمانان وارد شد، نه از خود می توانست دفاع کند و نه از پیامبر. متن جریان از این قرار است:

(روزی رسول اکرم از کنار اجتماع (قریش) می گذشت، یک مرتبه قریشیان از هر طرف او را احاطه کردند و هر کدام به عنوان تمسخر سخنان پیامبر را درباره بتان و روز رستاخیز، بازگو کرده و گفتند که تو چنین می گویی؟ ... رسول گرامی در پاسخ آن ها چنین فرمود:

(نعم أنا الّذی أقول ذلک؛ آری! گوینده این ها من هستم.)

از آنجا که قریش میدان را از هرگونه مدافع خالی دیدند، تصمیم گرفتند که او را بکشند، لذا مردی جلو آمد، اطراف لباس های پیامبر را گرفت. ابو بکر در کنار پیامبر بود به یاری پیامبر برخاست؛ در حالی که گریه می کرد و می گفت: (أ تقتلون رجلا أن یقول ربّی اللّه؟ آیا شایسته است که مرد موحّدی را بکشید.) سپس (روی عللی) از

ص: 267

پیامبر دست برداشتند و پیامبر راه خود را پیش گرفت و ابو بکر با سری شکسته روانه خانه خود شد. (1)

این تاریخ هرگاه گواه بر عواطف و علاقه خلیفه به پیامبر باشد، پیش از همه شاهدی محکم بر ناتوانی او است که آن روز نه دارای قدرت و نیرو بود و نه چندان شخصیت اجتماعی داشت و چون هر نوع اقدام بر ضد پیامبر عواقب بدی داشت؛ از این رو، او را رها کرده و شدت عمل را متوجه ملازم او نمودند و سرش را شکستند و هرگاه شما جریان حمزه و رشادت و شجاعت او را در کنار این سرگذشت بگذارید؛ در چنین صورتی می توانید قضاوت کنید که در صدر اسلام، عزت و قوت اسلام و ترس و اندیشه کافران بر اثر اسلام کدام یک از این دو نفر بوده است.

اسلام (عمر) نیز مانند دوست دیرینه خود قدرت دفاعی مسلمانان را نیرومندتر نکرد. روزی که او اسلام آورد، اگر (عاص بن وائل) نبود، نزدیک بود خون خلیفه ریخته شود، زیرا او به گروهی که قصد کشتن (عمر) را داشتند، چنین گفت: از مردی که برای خود آیینی اختیار کرده است چه می خواهید؟ تصور می کنید که قبیله عدی به آسانی وی را تسلیم می کنند؟ (2) این جمله حاکی از آن است که ترس از قبیله وی سبب شد که دست از او بردارند و دفاع قبایل از بستگان خود یک رسم فطری و معمولی بوده که در آن بزرگ و کوچک یکسان بودند.

آری، پایگاه دفاعی مسلمانان خانه بنی هاشم و سنگینی کار بر دوش ابو طالب و خاندان وی بود وگرنه افراد دیگری که به مسلمانان می پیوستند، چندان قدرت دفاع از خود نداشتند، تا چه رسد که اسلام آنان سبب عزت و اعتلای مسلمانان گردد.

ص: 268

ص: 269

فصلی را به این موضوع اختصاص داده و نام دشمنان سرسخت پیامبر در مکّه و انواع آزارهای آنان را بیان نموده است.

حضرت هر روز با نوع خاصی از آزارها روبه رو بود؛ مثلا روزی (عقبة ابن ابی معیط) پیامبر را در حال طواف دید و ناسزا گفت و عمامه او را به گردنش پیچید و از مسجد بیرون کشید، گروهی از ترس بنی هاشم، پیامبر را از دست او گرفتند. (1)

آزار و آسیبی که پیامبر گرامی، از جانب عموی خود (ابو لهب) و همسر او (أمّ جمیل) می دید، بی سابقه بود. خانه پیامبر در همسایگی آنان قرار داشت. آن ها از ریختن هرگونه زباله بر سرو صورت او دریغ نداشتند؛ روزی بچه دان گوسفندی بر سرش زدند و سرانجام کار به جایی رسید که (حمزه) به منظور انتقام عین همان را بر سر ابو لهب کوبید.

ص: 270

دشمنان سرسخت پیشوای بزرگ مسلمانان بود. چون عشیره رسول خدا دفاع از حضرت را بر عهده گرفته بودند، وی برای انتقام، غلام تازه مسلمان خود را در ملأ عام شکنجه می داد و او را در گرم ترین روزها با بدن برهنه روی ریگ های داغ می خوابانید و سنگ بسیار بزرگ و داغی را روی سینه اش می نهاد و او را با جمله زیر مخاطب می ساخت: (دست از تو برنمی دارم تا اینکه به همین حالت جان بسپاری و یا از اعتقاد به خدای محمد برگردی و لات و عزّی را بپرستی!). (1)

بلال در برابر آن همه شکنجه، گفتار او را با دو کلمه- که روشن گر پایه استقامت او بود- پاسخ داد و چنین گفت: أحد، أحد؛ خدا یکی است! و هرگز به آیین شرک و بت پرستی برنمی گردم. استقامت این غلام سیاه که اسیر سنگ دلی بود، اعجاب دیگران را برانگیخت. حتی (ورقة بن نوفل) بر وضع رقت بار او گریست و به (امیّه) گفت: به خدا سوگند! اگر او را با این وضع بکشید، قبرش را زیارتگاه خواهم ساخت. (2)

گاهی امیّه شدت عمل بیشتری نشان می داد، ریسمانی به گردنش می افکند و به دست بچه ها می داد تا او را در کوچه ها بگردانند. (3)

در جنگ بدر، نخستین جنگ اسلام امیّه با فرزندش اسیر شدند، برخی از مسلمانان به کشتن امیّه رأی نمی دادند، ولی بلال گفت: او پیشوای کفر است و باید کشته شود. بر اثر اصرار وی، پدر و پسر به کیفر اعمال ظالمانه خود رسیدند و هر دو کشته شدند.

ص: 271

خدا، خانه (ارقم بن ابی الارقم) بود، اسلام آوردند. وقتی مشرکان از ایمان آنان آگاه شدند، در آزار و شکنجه آنان کوتاهی ننمودند. (ابن اثیر) (1) می نویسد:

مشرکان، این سه نفر را در گرم ترین مواقع مجبور می کردند که خانه خود را ترک بگویند و در زیر آفتاب گرم و باد سوزان بیابان به سر ببرند. این شکنجه آن قدر تکرار شد که یاسر در آن میان جان سپرد. روزی در این خصوص همسرش (سمیه) به ابو جهل پرخاش نمود و آن مرد سنگ دل و بی رحم نیزه خود را، در قلب وی فرو برد و او را کشت. وضع رقت بار این زن و مرد، پیامبر گرامی را منقلب کرد. روزی پیامبر این منظره را دید و با چشم های اشک بار، رو به آنان کرد و فرمود:

ای خاندان یاسر! شکیبایی را پیشه سازید که جایگاه شما بهشت است.

پس از مرگ یاسر و همسرش، مشرکان درباره (عمار) شدت عمل به خرج داده، او را نیز مانند بلال شکنجه دادند. وی برای حفظ جان خود ناگزیر شد که در ظاهر، از اسلام خود بازگردد، ولی فورا پشیمان شد و با دیدگان گریان به محضر رسول خدا شتافت و با ناراحتی جریان را شرح داد. رسول گرامی صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: آیا تزلزلی در ایمان باطنی تو رخ داده است؟ عرض کرد: قلبم لبریز از ایمان است. فرمود: کوچک ترین ترس به خود راه مده و برای رهایی از شرّ آنان، ایمان خود را مستور بدار. این آیه در مورد ایمان عمار نازل گردید:

إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ (2)؛ مگر آن کس که مورد اکراه قرار گیرد، ولی قلب او از ایمان سرشار است. (3)

معروف است که ابو جهل تصمیم گرفت خاندان یاسر را- که از بی پناه ترین افراد بودند- شکنجه کند. از این رو، دستور داد که آتش و تازیانه آماده نمایند، آن گاه یاسر، سمیه و عمار را کشان کشان به آنجا بردند و با نیش خنجر و آتش برافروخته و

ص: 272

نواختن تازیانه آنان را زجر دادند. این حادثه آن قدر تکرار شد که سمیه و یاسر (بدون اینکه تا دم مرگ از تعریف و درود بر پیامبر بازبمانند) زیر شکنجه جان دادند.

جوانان (قریش) که شاهد این صحنه فجیع بودند، با تمام وحدت منافعی که در کوبیدن اسلام داشتند، عمار را با تن مجروح و دل خسته از زیر شکنجه ابو جهل نجات دادند تا بتواند جسد پدر و مادر خود را به خاک بسپارد.

ص: 273

طبق تصریح قرآن مجید کسانی که در آغاز رسالت پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلّم ایمان آورده اند، مقام و موقعیت بزرگی دارند (1) و کسانی که پیش از فتح مکّه اسلام آورده اند، از نظر فضیلت و مقام معنوی، با افرادی که پس از نفوذ و قدرت اسلام (فتح مکّه) ایمان آورده اند، یکسان نیستند. قرآن مجید این حقیقت را بیان نموده و می فرماید:

کسانی از شما که پیش از فتح (مکّه)، مال خود را در راه خدا خرج نموده و با دشمنان خدا جنگیده اند، با دیگران یکسان نیستند، بلکه مرتبه آنان از کسانی که پس از فتح در راه خدا مال بذل نموده و با دشمنان خدا جنگیده اند، برتر است. (2)

ص: 274

روزی به پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلّم عرض کرد: من چه کنم و برایم چه وظیفه ای معین می کنید؟

پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: تو می توانی مبلّغ اسلام در میان قبیله خود باشی. اینک میان قوم خود برگرد تا دستور من به تو برسد.

ابو ذر گفت: سوگند به خدا باید پیش از آن که به میان قبیله خود برگردم، ندای اسلام را به گوش این مردم برسانم و این سدّ را بشکنم، سدّ ممنوعیت شعار اسلام و آیین یکتاپرستی در مکّه.

او به دنبال این تصمیم، هنگامی که قریش در مسجد الحرام سرگرم گفت وگو بودند، وارد مسجد شد و با صدای بلند ندا در داد:

أشهد أن لا إله إلّا اللّه و أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه.

تا آنجا که تاریخ اسلام نشان می دهد، آن نخستین ندائی بود که آشکارا، عظمت و جبروت قریش را به مبارزه طلبید. این ندا، از حنجره مرد غریبی درآمد که نه حامی و پشتیبانی در مکّه داشت و نه قوم و خویشی.

اتفاقا، آنچه پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلّم پیش بینی کرده بود، رخ داد، و صدای ابو ذر در مسجد الحرام طنین افکند؛ قریش حلقه انجمن را شکسته به سوی او هجوم بردند و او را با بی رحمی آن قدر زدند که بی هوش نقش زمین گشت.

خبر به گوش عباس عموی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم رسید. او فورا به مسجد الحرام آمد و خود را روی پیکر ابو ذر افکند و برای اینکه بتواند او را از چنگال مشرکان نجات بدهد، به تدبیر لطیفی متوسل شد و گفت:

شما همگی بازرگانید، راه تجارتی شما از میان طایفه غفار می گذرد و این جوان از قبیله غفار است؛ اگر او کشته شود، فردا تجارت قریش به خطر می افتد و هیچ کاروانی نمی تواند از میان این طایفه بگذرد.

نقشه عباس مؤثر واقع شد و قریشیان دست از ابو ذر برداشتند، ولی ابو ذر که جوانی پرحرارت و فوق العاده دلیر و مبارز بود، فردای آن روز باز وارد مسجد شد و شعار خود را تجدید کرد. دو مرتبه قریشیان بر سرش ریختند و تا سرحد مرگ زدند.

ص: 275

این بار نیز عباس او را با همان تدبیر روز قبل، از دست آن ها نجات داد. (1)

چنان که گفته شد اگر عباس نبود، شاید ابو ذر از چنگال مشرکان جان سالم بدر نمی برد و او نیز کسی نبود که به این زودی میدان مبارزه را ترک کند. از این رو، چند روز بعد، مبارزه را از نو آغاز کرد. روزی زنی را دید که در حال طواف به دور کعبه، دو بت بزرگ عرب، به نام (اساف) و (نائلة) را که در اطراف کعبه نصب شده بود، خطاب نموده، درد دل می کند و با سوز و گداز خاصی حاجت هایش را از آن ها می طلبد.

ابو ذر از نادانی این زن، سخت ناراحت شد و برای اینکه به او بفهماند آن دو بت فاقد ادراک و شعورند، گفت: این دو بت را به ازدواج یک دیگر درآور.

زن از سخن ابو ذر برآشفت و فریاد زد: تو (صائبی) هستی. (2) با فریاد زن، جوانان قریش بر سر ابو ذر ریختند و او را کتک زدند، ولی گروهی از قبیله (بنی بکر) به یاریش شتافتند و او را از چنگال جوانان قریش نجات دادند. (3)

ص: 276

و پس از هجرت پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلّم به شهر یثرب (مدینه)، نصف دیگر نیز اسلام اختیار کردند. قبیله (اسلم) نیز به پیروی از (غفار) به محضر پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم شرف یاب شده، اسلام آوردند.

ابو ذر، پس از جنگ بدر و احد، در مدینه به پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلّم پیوست و در آن شهر اقامت گزید. (1)

تعداد سربازان فداکار اسلام که در آغاز بعثت در سخت ترین وضع به سر برده و در راه نیل به هدف، استقامت به خرج داده اند، بیش از این ها است. ولی ما برای اختصار به همین اندازه اکتفا کردیم.

ص: 277

4. امیّه و أبیّ فرزندان (خلف): روزی أبیّ استخوان های پوسیده و نرم شده مردگان را به دست گرفت و رو به پیامبر کرد و گفت: إنّ ربّک یحیی هذه العظام؟ آیا پروردگار تو این استخوان ها را زنده می کند؟ از مصدر وحی خطاب آمد:

قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ (1)؛ بگو همان پروردگاری که در آغاز آن ها را آفریده است، زنده خواهد نمود. این دو برادر، در جنگ (بدر) کشته شدند.

5. ابو الحکم بن هشام: که به جهت عناد و تعصب بی جایی که با اسلام داشت؛ مسلمانان، او را (ابو جهل) خواندند. وی نیز در جنگ (بدر) کشته شد.

6. عاص بن وائل: وی پدر عمرو عاص است که رسول خدا را (ابتر) (مقطوع النسل) می خواند.

7. عقبة بن ابی معیط: که از دشمنان سرسخت پیامبر بود و لحظه ای از آزار وی و مسلمانان راحت نمی نشست. (2)

باز گروه دیگری هستند مانند ابو سفیان و ... که مورخان کاملا خصوصیات آنان را ضبط نموده اند و ما برای اختصار از نقل آن ها خودداری نمودیم.

ص: 278

از خاندان (خطاب) (پدر عمر) فقط دختر او (فاطمه) و شوهر وی (سعید بن زید) ایمان آورده بودند. روابط عمر با مسلمانان در آغاز اسلام بسیار تیره بود؛ به گونه ای که از دشمنان سرسخت پیامبر به شمار می رفت. از این رو خواهر خلیفه و شوهر وی، اسلام خود را پیوسته از او پنهان می داشتند. با این حال، (خباب بن ارت) در مواقع معینی به خانه آن ها می آمد و به هر دو نفر قرآن می آموخت.

اوضاع درهم ریخته اهل مکّه، عمر را سخت عصبانی کرده بود، زیرا می دید که دودستگی و تفرقه میان آن ها حکم فرما است و روز روشن (قریش) بسان شب تیره در آمده است. از این جهت با خود اندیشید، ریشه این اختلاف را با کشتن پیامبر قطع کند. برای اجرای این هدف از محل پیامبر تحقیق نمود؛ گفتند: وی در خانه ای ست کنار بازار صفا و چهل تن مانند حمزه، ابو بکر، علی و ... حمایت و حفاظت او را بر عهده دارند.

نعیم بن عبد اللّه که از دوستان صمیمی عمر بود، می گوید: عمر را دیدم که شمشیر خود را حمایل کرده و به مقصدی عازم است. از مقصدش پرسیدم. او گفت: دنبال محمد می گردم که میان قریش دودستگی افکنده و به عقل و خرد آن ها خندیده و آیین آنان را هیچ شمرده و خدایانشان را تحقیر نموده است، می روم تا او را بکشم. (1) نعیم می گوید:

به وی گفتم خودت را گول زدی. (2) تصور می نمایی فرزندان (عبد مناف) تو را زنده می گذارند؟ اگر تو مرد صلح جویی هستی، نخست خویشان خود را اصلاح کن، زیرا خواهرت (فاطمه) و شوهرش مسلمان شده اند و از آیین (محمد) پیروی می نمایند.

گفتار (نعیم) طوفانی از خشم در وجود خلیفه پدید آورد. در نتیجه، از مقصود خود منصرف گشت و به سوی خانه شوهر خواهرش روانه شد. همین که نزدیک خانه آمد، زمزمه کسی را شنید که با آهنگ مؤثری قرآن می خواند. ورود (عمر) به خانه

ص: 279

خواهر خود به گونه ای بود که او و همسرش فهمیدند عمر وارد خانه می شود، لذا معلم قرآن را در نقطه ای از خانه جای دادند، که از چشم (عمر) مستور باشد. فاطمه نیز، ورقه ای را که قرآن در آن نوشته شده بود مخفی نمود.

عمر بدون سلام و تعارف گفت: این زمزمه ای که به گوشم رسید، چه بود؟ (1) گفتند:

ما چیزی نشنیدیم. عمر گفت: به من گزارش داده اند که شما مسلمان شده اید و از آیین (محمد) پیروی می نمایید. او این جمله را با کمال عصبانیت گفت و به شوهر خواهر خود حمله کرد. خواهر وی نیز به یاری شوهرش برخاست. عمر به خواهر خود حمله کرد و سر او را با نوک شمشیر سخت مجروح ساخت. زن بینوا در حالی که خون از سرش می ریخت، با دلی پر از ایمان گفت: آری ما مسلمان شده ایم و به خدا و رسولش ایمان آورده ایم. آنچه می توانی درباره ما انجام بده. منظره دل خراش خواهر که با صورت خون آلود و دیدگان خون بار، در برابر برادر ایستاده بود و سخن می گفت؛ لرزه بر اندام عمر انداخت و او را از کرده خود پشیمان ساخت.

از این رو، از وی تقاضا کرد که آن صحیفه را به او نشان دهد تا در کلمات (محمد) دقت کند. خواهر از ترس اینکه مبادا برادرش آن را پاره کند، او را قسم داد و او نیز متعهد شد و سوگند یاد کرد که پس از خواندن، آن را بازگرداند. سپس لوحی به دست گرفت که در آن بدین ترتیب آیاتی چند نوشته شده بود:

1. (طه) این قرآن را به تو نازل نکردیم که خود را به زحمت بیفکنی.

2. [این قرآن] فقط وسیله یادآوری است، برای کسانی که می ترسند.

3. [این قرآن] از جانب آن که زمین و آسمان های بلند را آفریده، نازل شده است.

4. آفریدگار بر عرش [آفرینش] استیلا دارد.

5. هرچه در زمین و آسمان ها است، از آن او است.

6. آشکار و نهان را می داند. (2)

ص: 280

این آیات بلیغ و سخنان فصیح و محکم، عمر را سخت تحت تأثیر قرار داد.

مردی که تا چند ثانیه پیش، دشمن شماره یک قرآن و اسلام بود؛ مصمم گشت که روش خود را تغییر دهد. بنابراین، به سوی خانه ای که قبلا اطلاع پیدا کرده بود که پیامبر در آنجا است روانه شد و در خانه را کوبید. مردی از یاران پیامبر برخاست و از شکاف در نگاه کرد، دید عمر شمشیر خود را حمایل نموده و پشت در ایستاده و منتظر بازشدن در خانه است. فورا برگشت و پیامبر را از جریان آگاه ساخت. حمزه پسر عبد المطلب گفت: بگذار وارد شود. هرگاه با حسن نیت وارد شد، مقدم او را گرامی می داریم و در غیر این صورت او را می کشیم.

طرز رفتار عمر با پیامبر اعتمادشان را جلب کرد و گشاده رویی و اظهار ندامت و پشیمانی او از کرده های خود تصمیم نهایی او را ثابت نمود و بالاخره در محضر گروهی از یاران رسول خدا اسلام آورد و از آن پس در صف مسلمانان درآمد.

(ابن هشام) اسلام آوردن عمر را به گونه دیگری نیز نوشته است. (1)

ص: 281

ص: 282

ص: 283

و بدون توجه آیات زیر را استماع کرد:

حم تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ، غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ، شَدِیدِ الْعِقابِ ذِی الطَّوْلِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ، ما یُجادِلُ فِی آیاتِ اللَّهِ إِلَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَلا یَغْرُرْکَ تَقَلُّبُهُمْ فِی الْبِلادِ ...؛ این کتاب از خدای قادر و دانا فرو فرستاده شده است، خدایی که بخشنده گناهان و پذیرنده توبه ها است، خدایی که مجازاتش سنگین و نعمتش فراوان است، جز او خدایی نیست، سرانجام هر چیزی به سوی او است؛ درباره آیات الهی جز کسانی که کافرند مجادله نمی کنند، فعالیّت و زندگی آن ها در شهرها تو را نفریبد ...

این آیات- که ما قسمتی از آن را نقل کردیم- حکیم عرب را سخت تحت تأثیر قرار داد. هنگامی که بنی مخزوم دور او را گرفتند و از وی خواستند که درباره قرآن محمد داوری کند، او قرآن را چنین ستود:

من از محمد امروز سخنی شنیدم که از سنخ کلام انس و جن نیست، و إنّ له لحلاوة و إنّ علیه لطلاوة و إنّ أعلاه لمثمر و إنّ أسفله لمغدق، و إنّه یعلو و ما یعلی علیه؛ شیرینی خاصی دارد و زیبایی مخصوصی، شاخسار آن پرمیوه و ریشه های آن پربرکت است، سخنی است برجسته و هیچ سخنی از آن برجسته تر نیست.

این جمله ها را گفت و راه خود را پیش گرفت و قریش چنان گمان کردند که وی به آیین محمد گرویده است. (1)

به قول یکی از دانشمندان (2) این جمله نخستین تقریظ از جانب بشر درباره قرآن است. تدبّر در این گفتار، نحوه اعجاز قرآن را در آن روزگار روشن می سازد و معلوم می شود که علّت اعجاز قرآن برای آن گروه، همان جذبه و کشش و حلاوت و شیرینی فوق العاده آن بود که در غیر قرآن، آن لذت و لطافت را نمی یافتند.

ص: 284

ص: 285

بازگشته است. تمام دیدگان به صورت عتبه دوخته شده بود، همگی گفتند چه واقعه ای رخ داده است؟ گفت: به خدا سوگند کلامی از محمد شنیدم که تاکنون از کسی نشنیده بودم (و اللّه ما هو بالشّعر و لا بالسّحر و لا بالکهانة؛ به خدا سوگند، نه شعر است و نه سحر و نه کهانت.) من چنین صلاح می بینم که او را رها کنیم تا در میان قبایل تبلیغ کند. هرگاه پیروز گردد و ملک و ریاست و سلطنتی به دست آرد، از افتخارات شما محسوب می گردد و شما را نیز در آن حظی است و اگر در آن میان مغلوب گردد، دیگران او را کشته اند و شما را نیز راحت کرده اند.

قریش، سخن و رأی عتبه را به باد مسخره گرفته و گفتند: تو مسحور کلام (محمد) شده ای. (1)

ص: 286

ریگزار راه بیفتد.

2. باید باغی در اختیار داشته باشی که از میوه های آن بهره مند شویم و در میان آن آب جاری گردد.

3. آسمان را قطعه قطعه بر سر ما فروریزی.

4. خدا و فرشتگان را حاضر کنی.

5. کاخی از طلا داشته باشی.

6. به سوی آسمان بروی و هرگز ایمان نخواهیم آورد، مگر اینکه نامه ای از آسمان بیاوری که نبوت تو را تصدیق کرده باشد.

از آنجا که مضمون این آیات و عدم اجابت پیامبر به درخواست قریش، دست آویزی برای مستشرقان مسیحی شده است؛ در اینجا به توضیح مفادّ این آیات پرداخته و علل منطقی عدم اجابت را روشن می سازیم.

پاسخ: پیامبران در هر زمینه و شرایطی دست به اعجاز نمی زنند، بلکه برای اعجاز شرایطی لازم است که در این درخواست ها وجود ندارد:

اولا، امور محال که امکان تحقق ندارد، از قلمرو قدرت بیرون است و هرگز مورد مشیت الهی و خواست هر صاحب اراده ای قرار نمی گیرد. بنابراین، هرگز مردم از پیامبران انجام امر محال را بخواهند، سپس با بی اعتنایی پیامبر روبه رو شوند، هرگز گواه بر انکار صدور معجزه از پیامبران نخواهد بود. در صورتی که این شرط در برخی از درخواست های آنان (درخواست چهارم) وجود دارد، زیرا آنان از پیامبر می خواستند که آن ها را با خدا روبه رو سازد و او را از نزدیک ببینند؛ حال آن که رؤیت خدا از محالات است، زیرا لازمه آن این است که او محدود به زمان و مکانی و دارای رنگی و شکلی باشد و ساحت اقدس خداوند از مادّه و لوازم مادّه منزه است.

حتی اگر مقصود آنان از پیشنهاد سوم این باشد که آسمان ها را بر سرشان فرو ریزد، (نه اینکه قطعه سنگی از آسمان فرود آید و آن ها را بکشد)، نیز یک تقاضای محال بوده است، زیرا مشیّت الهی ایجاب کرده که خدا این کار را در پایان جهان انجام دهد و

ص: 287

پیامبر نیز مشرکان را از این کار آگاه ساخته بود. چنان که جمله (کما زعمت؛ همچنان که می اندیشی) حکایت از آن دارد.

فرو ریختن نظام شمسی و اجرام کیهانی، گرچه ذاتا یک امر محالی نیست، ولی نسبت به مشیّت حکیمانه الهی و اراده نافذ او که نسل بشر بر روی زمین باید باقی بماند و آن ها را به کمال مطلوب انسانی برساند، محال شمرده می شود و شخص حکیم هرگز کاری بر خلاف مقتضیات هدف خود انجام نمی دهد.

ثانیا، از آنجا که هدف از درخواست اعجاز این است که با آن صدق گفتار پیامبر را به دست آورده و سند و دلیل بر ارتباط او با جهان فوق طبیعت تحصیل شود؛ هرگاه مورد درخواست مردم از پیامبری فاقد این خصیصه گردد، یعنی بر فرض اینکه پیامبر با درخواست آنان موافقت کند، هرگز دلیل بر ارتباط وی با جهان غیب نخواهد بود، در این صورت دلیلی ندارد که پیامبر، کاری را که مربوط به شئون و مقام او نیست، انجام دهد.

اتفاقا برخی از درخواست های آنان مانند: چشمه ای از زمین بیرون آورد، باغستانی از خرما و انگور و خانه از طلا داشته باشد از این قبیل است، زیرا حفر قنات در زمین و یا داشتن باغی از نخل ها و تاک ها در حالی که آب ها در میانشان جاری باشد و یا داشتن خانه طلایی دلیل بر نبوّت دارنده آن ها نیست، زیرا بسیاری از مردم یکی از این ها را دارند و هرگز پیامبر نیستند، بلکه گاهی برخی بالاتر از آن هستند؛ در صورتی که رایحه ایمان (تا چه رسد به نبوّت) در آن ها نیست.

اکنون که وجود این امور، ارتباطی با مقام نبوت ندارد و گواه بر راست گویی مدّعی نبوّت نمی شود؛ انجام آن، کار لغو و بیهوده ای خواهد بود و مقام منیع نبوّت از انجام امور لغو برتر است.

گاهی گفته می شود که همین پیشنهادهای سه گانه آنان (چشمه، باغ و خانه طلایی) در صورتی گواه بر صدق گفتار پیامبر نیست که او آن ها را از روی اسباب و علل عادی به وجود آورد، ولی اگر از راه غیر طبیعی دست به این کارها بزند؛ بدون تردید از آیات

ص: 288

و معجزات الهی بوده و دلیل بر راست گویی مدّعی نبوّت خواهد بود.

ظاهرا این اندیشه نادرست است، زیرا هدف مشرکان از این درخواست این بود که پیامبر دارای مکنت و قدرت مادی باشد و در نظر آنان بسیار بعید بود که پیامبر خدا شخصی فقیر و بی چیز باشد و چنین می پنداشتند که وحی الهی حتما باید بر فردی ثروتمند نازل گردد، آنجا که می گفتند:

چرا این قرآن بر مرد بزرگی (ثروتمند) از اهل مکّه و طائف نازل نگردیده است. (1)

بنابراین، هدف مکنت ظاهر و ثروت پیامبر بود، و لو از طریق علل و مجرای طبیعی باشد. گواه بر این مطلب که پیامبر به هر وسیله ای- و لو از مجرای طبیعی باشد- چنین کاری را انجام دهد؛ این است که باغ و خانه طلایی را برای خود (پیامبر) می خواستند و می گفتند:

تا برای تو خانه طلایی نباشد، ما به تو ایمان نمی آوریم. (2)

به عبارت دیگر می گفتند: تا تو شخصا دارای باغ و خانه طلایی نگردی، ما به تو ایمان نمی آوریم و اگر هدف این بود که او دو کار را با قدرت غیبی انجام دهد؛ وجهی ندارد که حتما بگویند: تا برای (تو) باغ و خانه نباشد ایمان نمی آوریم، بلکه کافی بود که بگویند: تا خانه و باغی به وجود نیاوری، به تو ایمان نمی آوریم.

اما اینکه در نخستین پیشنهاد خود گفتند که: (برای ما چشمه ای از زمین بشکافی.) (3) منظور آنان این نبود که چشمه را برای استفاده آنان در آورد، بلکه برای ایمان آوردن آنان چنین کاری انجام دهد.

ثالثا، منظور از درخواست معجزه این است که در پرتو آن به صدق گفتار او پی برند و به منصب و مقامی که او مدعی آن است، ایمان بیاورند. بنابراین، هرگاه در میان درخواست کنندگان معجزه گروهی باشند که انجام آن، باعث ایمان و گرایش او به

ص: 289

پیامبر گردد؛ در این صورت انجام آن مستحسن و از نظر عقل بی اشکال خواهد بود، ولی اگر درخواست کنندگان، توده های لجوج و بازیگر باشند و مقصودشان ایجاد یک نوع تفریح و سرگرمی بسان سرگرمی های مرتاضان و ساحران باشد؛ در این صورت ساحت مقدس پیامبر، برتر از آن است که به درخواست آنان پاسخ بگوید.

همچنین از اینکه می گویند که ای پیامبر به آسمان بروید و حتی به آن اکتفا نکرده و می گویند باید از آسمان برایشان کتاب بیاوری، می توان گفت: این درخواست ها به منظور کشف حقیقت نبوده است، زیرا اگر آنان مردمی حقیقت جو بودند، چرا تنها به عروج و بالا رفتن وی اکتفا نکرده و اصرار داشتند که باید چیز دیگری (آوردن کتاب از بالا) به آن ضمیمه گردد؟

گذشته از این دو آیه، از آیات دیگر نیز استفاده می شود که آنان حتی پس از فرستادن کتاب از بالا، باز دست از لجاجت خود برنداشته و به انکار خود ادامه می دادند. چنان که این آیه به طور آشکار، این حقیقت را می رساند، آنجا که می فرماید:

وَ لَوْ نَزَّلْنا عَلَیْکَ کِتاباً فِی قِرْطاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأَیْدِیهِمْ لَقالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ (1)؛ هرگاه ما قرآنی در میان کاغذ برای تو نازل می کردیم و آن را با دست خود لمس می کردند. افراد کافر، بازمی گفتند که این جادویی آشکار است.

هیچ بعید نیست مقصود از اینکه کتابی در میان کاغذ فرود آید، اشاره به همین درخواست مشرکان باشد که در ضمن این آیات در سوره اسراء وارد شده است، یعنی (پیامبر به آسمان صعود کند و برای آن ها کتابی بیاورد.) خداوند در این آیه می فرماید:

اگر چنین کاری نیز انجام گیرد، باز ایمان نخواهند آورد.

رابعا، معجزه خواهی برای آن است که در پرتو آن، ایمان آورند و در ردیف گروندگان به رسالت پیامبر قرار گیرند؛ هرگاه نتیجه اعجاز، نابودی درخواست کنندگان باشد، در انجام آن نقض غرض خواهد بود. هرگاه مقصود آنان از اینکه

ص: 290

آسمان را بر سر آن ها بکوبد، این باشد که سنگ های آسمانی، آن ها را نابود سازد، این درخواست با هدف اعجاز تطبیق ننموده و مصداق روشن نقض غرض خواهد بود.

در پایان از تذکر این نکته ناگزیریم و آن اینکه پیامبر بر خلاف پندار استدلال کننده، هرگز خود را عاجز و ناتوان معرفی نکرد، بلکه او با جمله: سُبْحانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلَّا بَشَراً رَسُولًا (1)؛ منزه است خدایم، من بشری پیام آور بیش نیستم. دو مطلب را رسانید.

1. تنزیه خدا: او با جمله (منزه است پروردگار من) خدا را از هر نوع عجز و ناتوانی و رؤیت و مشاهده، پیراسته ساخت و او را بر انجام هر نوع کار ممکن، توانا دانست.

2. محدودیت قدرت پیامبر: او با جمله: (من بشر پیام آوری بیش نیستم) می رساند که او مأموری بیش نیست و مطیع فرمان خداوند است، هرچه او بخواهد آن را انجام می دهد و کار در دست خدا است و چنان نیست که پیامبر بتواند به اراده خود در برابر هر درخواستی تسلیم گردد.

به عبارت دیگر، آیه در مقام پاسخ، پس از تنزیه خدا از عجز و ناتوانی، رؤیت و مشاهده روی دو کلمه (بشر و رسول) تکیه کرده است و هدف این است که اگر شما این کارها را از من می طلبید، از آن نظر که من بشرم، این درخواست، درخواست صحیحی نیست، زیرا چنین اموری به قدرت الهی نیازمند است و از حدود قدرت بشر بیرون می باشد و اگر درخواست شما از این نظر است که من پیامبرم، پیامبر مأموری بیش نیست، آنچه خداوند دستور فرماید، آن را انجام می دهد، از خود اراده و خواستی ندارد.

ص: 291

می کند با اینکه قریش، همگی (محمد) را راست گو و امین می دانستند و تا آن لحظه کوچک ترین لغزشی از او ندیده بودند و کلام فصیح و بلیغ او را- که دل ها را می ربود- می شنیدند و گاه وبیگاه کارهای (خارق العاده)- که از حدود قوانین طبیعت بیرون بود- از او می دیدند؛ با این حال چرا تا این حد با او مبارزه می نمودند. علت و یا علل این سرپیچی را می توان در چند چیز خلاصه کرد:

ص: 292

می شود. به خدا سوگند ما هرگز ایمان نخواهیم آورد. (1)

این نمونه ها حسادت و رقابت بزرگان قریش را آشکار می سازد و در این خصوص نمونه های دیگری نیز در صفحات تاریخ وجود دارد.

ص: 293

می گریزد، هرکس در آن روز به خود مشغول است. (1)

هنگامی که آن ها در کنار کعبه، پیاله ها سر می کشیدند، یک مرتبه این ندا به گوششان می رسید:

(هر وقت پوست هایشان برابر آتش از بین برود، آن را تبدیل می نماییم تا عذاب را بچشند)؛ (2) چنان مضطرب، و پریشان می گشتند که بی اختیار، جام ها را کنار گذارده و ترس و لرز بر آن ها حکومت می کرد.

ص: 294

بسیاری از مشرکان به الهام از یهود، می گفتند که چرا قرآن محمد به طور تدریج نازل می گردد؟ چرا مانند تورات و انجیل، یک جا فرو فرستاده نمی شود؟ قرآن عین اعتراض آن ها را نقل کرده و می فرماید:

کافران می گویند:

چرا این قرآن یک جا نازل نمی گردد. در پاسخ اعتراض آنان بگو: کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ؛ برای اینکه با آن، دل تو را آرام و محکم نگاه داریم. (1)

قرآن به این ایراد، کمال توجه را نموده و مسأله (نزول تدریجی) قرآن را روشن ساخته است و خاورشناسان مغرض را با منطق نیرومند خود خلع سلاح کرده است.

ص: 295

روشنی مفادّ آیه می گردد و بروز این حوادث سبب می شود که آیاتی در این زمینه نازل گردد.

برخی از آیات، به عنوان پاسخ به پرسش های مردم نازل می گردید و نیازمندی آنان را برطرف می نمود.

بعضی دیگر از آیات، به منظور بیان معارف و احکام الهی فرو فرستاده شده اند. با در نظر گرفتن این مطلب، می توان گفت که قرآن تدریجا بر آن حضرت نازل شده است.

خود قرآن نیز در پاره ای از موارد بر این مطلب تصریح کرده می فرماید:

وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُکْثٍ (1)؛ این قرآن را به طور تدریج فرو فرستادیم که آن را آرام و با تأنی برای مردم بخوانی.

اکنون این سؤال پیش می آید که چرا آیات قرآن مانند تورات و انجیل یک جا، به پیامبر نازل نگردید؟

این سؤال نه تنها برای ما مطرح است، بلکه دشمنان و مخالفان پیامبر در عصر رسالت نیز آن را به صورت انتقاد مطرح کرده و می گفتند: (لو لا نزّل علیه القرآن جملة واحدة؛ چرا این قرآن یک جا بر او نازل نگردید؟)

اعتراض آن ها را می توان به دو صورت تشریح کرد:

1. هرگاه آیین اسلام، آسمانی و این کتاب سماوی است که از جانب خداوند بر پیامبر خود نازل گردیده است؛ طبعا باید آیین کاملی باشد و چنین آیینی باید یک جا از طریق فرشته وحی بر پیامبر خدا نازل گردد و هرگز وقفه ای در نزول آیات آن پدید نیاید، زیرا علّت ندارد آیین کاملی که از نظر اصول، فروع، تشریع فرایض و سنن پایان یافته است، به طور تدریج در مدت 23 سال و به مناسبت های گوناگونی نازل شود. از اینکه قرآن به طور پراکنده و پیرو یک رشته پرسش ها و با به وقوع پیوستن یک

ص: 296

سلسله حوادث نازل می گردد؛ می توان حدس زد که این آیین از نظر اصول و فروع تکمیل نگشته است و به تدریج رنگ تکمیل به خود می گیرد و چنین آیین ناقصی که به تدریج گام به سوی تکامل برمی دارد، شایسته نیست که نام آیین الهی بر آن نهاد.

2. آیات قرآن و تاریخ قطعی کتاب های تورات، انجیل و زبور حاکی است که این کتاب های آسمانی به صورت الواح مکتوب در اختیار آورندگان آن ها قرار گرفته بود، پس چرا قرآن این چنین نازل نگردید؛ مثلا بسان تورات در الواحی نوشته شده در اختیار محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم قرار نگرفت.

از آنجا که مشرکان قریش، به چنین کتاب های آسمانی اعتقاد نداشتند و از نحوه نزولشان آگاه نبودند، می توان گفت که نظر آنان در این اعتراض، همان نظر نخستین است که بیان گردید و خلاصه آن این است که چرا فرشته وحی، همه این آیات را یک جا برای او القا ننمود، بلکه این آیات به فاصله های مختلفی به مناسبت هایی بر وی نازل شد؟

ص: 297

قرآن مجید به این نکته روانی چنین اشاره می فرماید:

کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ؛ تدریجا فرستادیم که دل تو را نیرو بخشیم و آن را با تجدید عهد با فرشته وحی، استوار سازیم.

ب) جمله یاد شده را می توان ناظر به جهت دیگری نیز دانست و آن اینکه، مصالح آموزشی ایجاب می کرد که قرآن به تدریج نازل گردد و بدینسان نیز بر مردم القا شود، زیرا پیامبر گرامی، معلّم امت و طبیب روحی مردم است که با نسخه های آسمانی، برای تعلیم و راهنمایی مردم و درمان دردهای اجتماعی برگزیده شده و به اجرای دستورهای الهی برای مداوا و درمانشان گمارده شده است.

استوارترین شیوه آموزش این است که جنبه های علمی و فکری با جنبه های عملی، آمیخته گردد و آنچه را که معلم، تدریس می کند بلافاصله آن را در خارج پیاده کند و به نظریه های خود جنبه تحقیقی دهد و از اینکه افکار و نظریه هایش رنگ تئوری و فرضیه به خود بگیرد، سخت بگریزد.

هرگاه استاد رشته پزشکی، فقط کلیات و اصول پزشکی را به دانشجویان کلاس خود القا کند چندان نتیجه نمی گیرد، ولی اگر همان اصول را در برابر دیدگان دانشجویان در مورد یک بیمار پیاده کند و گفتار خود را با عمل توأم سازد، نتیجه بهتری می گیرد.

هرگاه آیات الهی یک جا نازل می گردید (هر چند جامعه اسلامی به بسیاری از آن نیاز نداشت) در این موقع قرآن فاقد چنین مزیّتی می شد که به آن اشاره نمودیم. بیان آیاتی که مردم در خود احساس نیاز به فراگرفتن آن ها نکنند، تأثیر چشم گیری در قلب ها نمی گذاشت، ولی اگر پیک وحی، آیات قرآن را در زمینه نیاز و احتیاج مردم به فراگرفتن چنین اصول و فروعی نازل کند؛ به طور مسلم در قلب های مردم حسن اثر بیشتری داشته، رسوخ زیادتری در روان مردم پیدا می کند و مردم به فراگرفتن الفاظ و معانی آن آمادگی بیشتری از خود نشان می دهند. بالاتر از همه، نتایج این تعالیم را در موقع تعلیم پیامبر احساس می کنند و اینجا است که گفتار مربّی با نتیجه توأم گردیده،

ص: 298

نظریه ها جنبه عملی به خود می گیرند.

در اینجا پاسخ یک پرسش باقی می ماند و آن اینکه: اگر نزول آیات قرآن به صورت تدریجی و به دنبال احتیاج ها و حوادث مختلف انجام گرفته است؛ در این صورت روابط و پیوستگی آیات از هم گسسته می گردد و در نتیجه اندیشه انسانی به آموزش و فراگرفتن و حفظ و ضبط معارف آن همت نمی گمارد، ولی هرگاه قرآن یک جا نازل گردد و فرشته وحی همه را یک جا تلاوت کند، روابط و پیوستگی مطالب وحی الهی کاملا رعایت می شود و تمایلات افراد به فراگرفتن آن دو چندان می شود.

قرآن با جمله کوتاهی، نیز به این پرسش پاسخ می گوید. درست است که آیات قرآن به طور تدریجی پیرو یک سلسله مقتضیات نازل شده است، ولی این نزول مانع از ارتباط و پیوستگی مطالب آن نیست و خداوند آنچنان به آیات آن انسجام خاصی بخشیده که همت بلند انسان را بر آموزش و ضبط آیات آن قادر و توانا می سازد.

چنان که می فرماید:

وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیلًا؛ به آیات قرآن نظام و ترتیب خاصی بخشیده ایم.

ج) پیامبر گرامی، در دوران رسالت خود با طبقات مختلفی مانند بت پرستان، یهودیان و مسیحیان که هر کدام از مکتبی پیروی می کردند و عقیده خاصی درباره مبدأ و معاد و دیگر معارف عقلی داشتند روبه رو می شد. این ملاقات و نشست و برخاست ها، ایجاب می کرد که وحی الهی (هر چند از جانب آن درخواستی نباشد) به توضیح و تشریح عقاید و آرای آن ها بپردازد و برهان ابطال آیین آنان را روشن سازد.

از طرفی این برخوردها و تماس ها، در زمان های مختلف رخ می داد؛ از این جهت، چاره ای جز این نبود که وحی الهی در اوقات گوناگون به طور تدریج به بیان بی پایگی عقاید و آرای آنان بپردازد و به شبهه ها و اشکال های مخالفان پاسخ دهد.

گاهی این برخوردها سبب می شد که آنان از پیامبر گرامی مسائلی را به عنوان آزمایش سؤال کنند و پیامبر به آن ها پاسخ بدهد و چون سؤال هایشان در نوبت های مختلفی طرح می گردید؛ از این رو، چاره ای جز این نبود که وحی الهی نیز در اوقات

ص: 299

گوناگون به تدریج نازل شود.

گذشته از این، زندگی پیامبر یک زندگی انقلابی و حادثه آفرین بود و پیامبر در برابر انبوهی از حوادث قرار می گرفت که می باید احکام و تکالیف آن ها را، وحی الهی روشن سازد.

گاهی خود مردم در زندگی روزمره خود، با یک رشته جریان هایی روبه رو می شدند که از این جهت روبه پیامبر آورده، حکم الهی را در مورد این نوع پیشامدها، سؤال می کردند و چون این حوادث و پرسش ها، در اوقات مختلف و در زمان های گوناگون رخ می داد، در این صورت چاره ای جز این نبود که وحی الهی نیز به طور تدریجی به آن ها پاسخ بدهد.

قرآن مجید در این خصوص می فرماید:

وَ لا یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْناکَ بِالْحَقِّ وَ أَحْسَنَ تَفْسِیراً (1)؛ هیچ نوع خرده ای بر تو نمی گیرند، مگر اینکه حقیقت را به آنان بازگو می کنیم و به طور نیکو تفسیر و توضیح می نماییم.

د) گذشته از همه این ها، نزول تدریجی قرآن راز دیگری نیز دارد که آنان از آن غفلت داشتند و آن: هدایت مردم به منشأ قرآن و اینکه این کتاب، آسمانی و وحی الهی است و هرگز نمی تواند سخن بشری باشد، زیرا قرآن در طول 23 سال در میان انواع حوادث و رویدادهای آمیخته با غم و رنج و شادی و کامیابی، نازل گردیده است و به طور مسلم این حالت های گوناگون و احساس های متضاد، در روح و روان انسان تأثیر عمیقی می گذارد و هرگز بشری نمی تواند در دو حالت متضاد، یک نوع سخن بگوید و سخنی که در حال فرح و شادی بر زبان و نوک قلم جاری می سازد، با سخنی که در حال رنجوری و خستگی از دل و دماغ تراوش می کند، از نظر فصاحت و بلاغت، از نظر زیبایی لفظ و عمق معنا متفاوت می باشد، ولی با اینکه قرآن در حالات

ص: 300

گوناگون بر پیامبر نازل گردید، کوچک ترین اختلافی از نظر الفاظ و معانی در میان آیات قرآن وجود ندارد و همگی در پایه ای قرار دارند که هیچ بشری نمی تواند با آیه و یا سوره ای از آن معارضه کند. تو گویی قرآن نقره گداخته یکپارچه ای است که یک باره از بوته بیرون آمده و در میان آیات آن سستی و تفاوت وجود ندارد و یا همانند گوهر یک دانه و درّ شاهواری است که پایانش بسان آغازش و اولش بسان آخرش می باشد.

شاید آیه زیر که هر نوع اختلاف را در قرآن نفی می کند، اشاره ای به این راز باشد؛ آنجا که می فرماید:

وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً (1)؛ هرگاه قرآن از جانب غیر خدا بود، در آن تفاوت زیادی پیدا می کردند.

مفسران اسلامی، این آیه را به اختلاف در مضمون و تناقض در مفاد آیات مربوط می دانند؛ در صورتی که این آیه، نه تنها این نوع اختلاف را نفی می کند، بلکه ساحت قرآن را از همه نوع اختلاف و دورنگی که لازمه کار بشری است پیراسته می سازد.

ص: 301

ص: 302

قبیله ای، سران و زورمندان هر قبیله، کسانی را که از آن قبیله اسلام آورده بودند شکنجه می دادند که به نمونه هایی از آن ها اشاره شد.

به همین دلایل، هنگامی که اصحاب آن حضرت درباره مهاجرت، کسب تکلیف کردند در پاسخ آن ها چنین گفت:

هرگاه به خاک حبشه سفر کنید، بسیار برای شما سودمند خواهد بود، زیرا بر اثر وجود یک زمامدار نیرومند و دادگر در آنجا به کسی ستم نمی شود و آنجا خاک درستی و پاکی است و شما می توانید در آن خاک به سر ببرید، تا خدا فرجی برای شما پیش آورد. (1)

آری محیط پاکی که امور آنجا را یک فرد شایسته و دادگر به دست بگیرد، نمونه ای است از بهشت برین و یگانه آرزوی یاران آن حضرت به دست آوردن چنین سرزمینی بود که با کمال امنیت و اطمینان به وظایف شرعی خود بپردازند.

کلام نافذ پیامبر اسلام، چنان مؤثر افتاد که چیزی نگذشت آنان که آمادگی داشتند، بار سفر بسته و بدون اینکه بیگانگان (مشرکان) آگاه شوند، شبانه برخی پیاده و بعضی سواره، راه جده را پیش گرفتند. مجموع آن ها در این نوبت، ده (2) یا پانزده نفر بود و میان آن ها چهار زن مسلمان نیز دیده می شد.

اکنون باید دقت کرد که چرا پیامبر نقاط دیگر را جهت مهاجرت معرفی نکرد؟

با بررسی اوضاع عربستان و سایر نقاط، نکته انتخاب حبشه روشن می شود، زیرا مهاجرت به سرزمین های عرب نشین که عموما مشرک بودند، خطرناک بود. مشرکان برای رضایت قریش، یا از روی علاقه به آیین نیاکان، از پذیرش مسلمانان سرباز می زدند. نقاط مسیحی و یهودی نشین عربستان هم، هیچ گونه صلاحیتی برای مهاجرت نداشت، زیرا آنان بر سر نفوذ معنوی با یکدیگر در جنگ و کشمکش بودند و زمینه ای برای ورود رقیب سوم وجود نداشت. به علاوه، این دو گروه، نژاد عرب را

ص: 303

خوار و حقیر می شمردند.

(یمن) زیر نفوذ شاه ایران بود و مقامات ایرانی راضی به اقامت مسلمانان در یمن نمی شدند؛ حتی هنگامی که نامه (پیامبر) به دست خسرو پرویز رسید، او فورا به فرماندار یمن نوشت: (پیامبر نوظهور را دستگیر کرده و روانه ایران سازد).

(حیره) نیز مانند یمن زیر نظر حکومت ایران بود. شام از مکّه دور بود؛ علاوه بر این، یمن و شام بازار قریش بود و قریش با مردم آن سرزمین ها روابط نزدیک داشتند. اگر مسلمانان به آنجا پناهنده می شدند، قطعا به خواهش قریش آنان را اخراج می کردند. چنان که از سلطان حبشه چنین درخواستی کردند، ولی سلطان حبشه درخواست آنان را نپذیرفت.

سفر دریایی، آن هم در آن زمان با کودکان و زنان، مسافرتی فوق العاده پرمشقت بود. این مسافرت و دست کشیدن از زندگی، نشانه اخلاص و ایمان پاک آنان بود.

بندر (جده) بسان امروز یک بندر معمور بازرگانی بود و از حسن تصادف دو کشتی تجارتی آماده حرکت به حبشه بود. مسلمانان از ترس تعقیب (قریش) آمادگی خود را برای مسافرت اعلام کردند و با پرداخت نیم دینار با عجله سوار کشتی شدند.

خبر مسافرت عده ای از مسلمانان به گوش سران مکّه رسید، فورا گروهی را مأمور کردند که آن ها را به مکّه بازگردانند، ولی آن ها موقعی رسیدند که کشتی سواحل جده را ترک گفته بود. تاریخ مهاجرت این گروه در ماه رجب سال پنجم بعثت بود.

تعقیب چنین جمعیتی که فقط برای حفظ آیین خود، به خاک بیگانه پناهنده می شدند؛ نمونه بارزی از شقاوت قریش است. مهاجران دست از مال و فرزند، خانه و تجارت شسته، ولی سران مکّه از آنان دست بردار نبودند. آری رؤسای (دار الندوه) از اسرار این سفر روی قراینی آگاه بودند و با خود مطالبی را زمزمه می کردند.

این گروه کم، از یک قبیله بودند، بلکه هر کدام از این ده نفر از قبیله ای بودند. به دنبال این هجرت، مهاجرت گروه دیگر پیش آمد که پیشاپیش آن ها (جعفر بن ابی طالب) بود. هجرت دوم، در کمال آزادی صورت گرفت؛ از این لحاظ

ص: 304

عده ای از مسلمانان موفق شدند زنان و فرزندان خود را نیز همراه ببرند، به طوری که آمار مسلمانان در خاک حبشه به 83 نفر رسید. اگر بچه هایی را نیز حساب کنیم که همراه خود برده یا در آنجا متولد شده بودند، آمارشان بیش از این خواهد بود.

مسلمانان مهاجر، (حبشه) را- آنچنان که پیامبر گرامی توصیف فرموده بود- سرزمینی معمور و محیطی آرام توأم با آزادی یافتند. (امّ سلمه)، همسر (ابی سلمه) که بعدها افتخار همسری پیامبر خدا را نیز پیدا نمود، درباره آنجا چنین می گوید:

وقتی در کشور حبشه سکونت گزیدیم، در حمایت بهترین حامی قرار گرفتیم، آزاری از کسی نمی دیدیم و سخن بدی از کسی نمی شنیدیم. (1)

از اشعاری که برخی از مهاجران سروده اند، چنین به دست می آید که محیط (حبشه) بسیار مسرت بخش بوده است و ما در اینجا فقط به سه بیت، از اشعار (عبد اللّه بن حرث) اشاره می کنیم:

- هر یک از بندگان خدا، در سرزمین مکّه، مغلوب و مقهور است.

- ما سرزمین خدا را گسترده یافتیم، انسان ها را از ذلت و خواری نجات می دهد.

- به ذلّت زندگی و مرگ همراه با عار صبر نکنید.

ابن اثیر می نویسد: تاریخ مهاجرت این گروه در ماه رجب سال پنجم بعثت بود و همگی ماه شعبان و رمضان را در حبشه به سر بردند. وقتی به آنان خبر رسید که قریش از آزار مسلمانان دست برداشته اند؛ ماه شوال به مکّه بازگشتند، ولی پس از مراجعت اوضاع را خلاف گزارشی که داده بودند یافتند. از این رو برای بار دوم راه حبشه را در پیش گرفتند. (2)

ص: 305

شد و از نفوذ مسلمانان در حبشه متوحش شدند، زیرا خاک حبشه برای مسلمانان به صورت پایگاه محکمی درآمده بود و ترس بیشتر آن ها از این لحاظ بود که مبادا هواداران اسلام، نفوذی در دربار (نجاشی) (زمامدار حبشه) پیدا کنند و تمایلات باطنی او را به اسلام جلب کنند و در نتیجه با یک لشکر مجهز حکومت بت پرستی را از شبه جزیره بیفکنند.

سران دار الندوه (1)، بار دیگر انجمن کردند و نظر دادند که نمایندگانی به دربار حبشه بفرستند و برای جلب نظر شاه وزیران هدیه های مناسبی ترتیب دهند، تا از این راه بتوانند، در دل شاه برای خود جایی باز کنند، سپس مسلمانان مهاجر را به بلاهت و نادانی و شریعت سازی متهم سازند.

برای اینکه نقشه آن ها هرچه زودتر و بهتر به نتیجه برسد، از میان خود دو کارآزموده حیله گر و کارکشته را- که بعدها یکی از آن ها بازیگر میدان سیاست گردید- برگزیدند. قرعه، به نام (عمر و عاص) و (عبد اللّه بن ربیعه) افتاد، رئیس (دار الندوه) به آنان دستور داد، پیش از آن که با زمامدار (حبشه) ملاقات کنند هدایا و تحف وزیران را تقدیم دارند و قبلا با آن ها به گفت وگو بپردازند و نظرشان را جلب کنند که هنگام ملاقات با شاه؛ درخواست های شما را تصدیق کنند. نام بردگان پس از اخذ این دستورات رهسپار حبشه شدند.

وزیران حبشه با نمایندگان قریش رو به رو شدند. نمایندگان، پس از تقدیم هدیه های مخصوص به آن ها چنین گفتند:

گروهی از جوانان تازه به دوران رسیده ما، دست از روش نیاکان خود برداشته اند و آیینی که بر خلاف آیین ما و شما است اختراع نموده اند و اکنون در کشور شما به سر می برند.

سران و اشراف قریش، جدا از پیشگاه پادشاه حبشه تقاضا دارند که هرچه زودتر دستور اخراج و طرد آنان را صادر نمایند و ضمنا خواهش می کنیم که در شرف یابی به حضور

ص: 306

سلطان، هیئت وزیران با ما مساعدت کنند و از آنجا که ما از عیوب و وضع آن ها بهتر آگاهیم بسیار مناسب است که اصلا در این باره با آنان گفت وگو نشود و رئیس مملکت نیز با آن ها روبه رو نگردد.

اطرافیان آزمند و نزدیک بین، قول مساعد دادند. فردای آن روز، به دربار شاه (حبشه) بار یافتند و پس از عرض ادب و تقدیم هدایا، پیام (قریش) را چنین بیان کردند:

زمامدار محترم حبشه! گروهی از جوانان تازه به دوران رسیده و سبک مغز ما، دست از روش نیاکان و اسلاف خود کشیده و به نشر آیین دیگری اقدام کرده اند که نه با آیین رسمی کشور (حبشه) تطبیق می کند و نه با آیین پدران و نیاکان خودشان. این گروه اخیرا به این کشور پناهنده شده اند و از آزادی این مملکت سوء استفاده می کنند؛ بزرگان قوم آن ها، از پیشگاه ملوکانه درخواست می کنند که حکم اخراجشان را صادر فرمایید تا به کشور خود بازگردند ...

همین که سخنان نمایندگان قریش به اینجا منتهی گشت؛ صدای وزیران که در حاشیه سر بر سلطنتی نشسته بودند، بلند شد. همگی به حمایت از نمایندگان قیام کرده گفتارشان را تصدیق کردند، ولی شاه دانا و دادگر (حبشه) با حاشیه نشینان خود مخالفت کرد و گفت:

هرگز این کار عملی نیست. من گروهی را که به خاک و کشورم پناهنده شده اند؛ بدون تحقیق به دست این دو نفر نمی سپارم. باید از وضع و حال این پناهندگان تحقیق شود و پس از بررسی کامل، هرگاه گفتار این دو نماینده درباره آنان صحیح بود؛ در این صورت آن ها را به کشور خودشان بازمی گردانم و اگر سخنان آنان در حق این گروه واقعیت نداشت، هرگز حمایت خود را از آن ها برنمی دارم و بیش از پیش آنان را کمک می کنم.

سپس مأمور مخصوص دربار، به دنبال مسلمانان مهاجر رفت و بدون کوچک ترین اطلاع قبلی، آن ها را به دربار احضار کرد. (جعفر بن ابی طالب) سخنگوی جمعیت معرفی گردید. برخی از مسلمانان نگران بودند که در این باره سخنگوی جمعیت، با شاه نصرانی حبشه چگونه سخن خواهد گفت. برای رفع

ص: 307

هرگونه نگرانی، جعفر بن ابی طالب گفت: من آنچه را از راهنما و پیامبر خود شنیده ام بدون کم و زیاد خواهم گفت.

زمامدار حبشه، رو به جعفر کرده و گفت: چرا از آیین نیاکان خود دست برداشته اید و به آیین جدید که نه با دین ما تطبیق می کند و نه با کیش پدران خود، گرویده اید؟

(جعفر بن ابی طالب) چنین پاسخ داد:

ما گروهی بودیم نادان و بت پرست؛ از مردار اجتناب نمی کردیم، پیوسته به گرد کارهای زشت بودیم، همسایه پیش ما احترام نداشت، ضعیف و افتاده محکوم زورمندان بود، با خویشاوندان خود به ستیزه و جنگ برمی خاستیم. روزگاری به این منوال بودیم، تا اینکه یک نفر از میان ما که سابقه درخشانی در پاکی و درست کاری داشت، برخاست و به فرمان خدا ما را به توحید و یکتاپرستی دعوت کرد و ستایش بتان را نکوهیده شمرد و دستور داد در رد امانت بکوشیم و از ناپاکی ها اجتناب ورزیم و با خویشاوندان و همسایگان، خوش رفتاری کنیم و از خون ریزی و آمیزش های نامشروع و شهادت دروغ، خیانت در اموال یتیمان و نسبت دادن زنان به کارهای زشت، دور باشیم. او به ما دستور داد:

نماز بخوانیم، روزه بگیریم و مالیات ثروت خود را بپردازیم. ما به او ایمان آورده، به ستایش و پرستش خدای یگانه برخاستیم و آنچه را حرام شمرده بود، حرام و حلال های او را حلال دانستیم، ولی قریش در برابر ما قیام کردند و روز شب ما را شکنجه دادند، تا ما از آیین خود دست برداریم و بار دیگر سنگ ها و گل ها را بپرستیم، گرد خبایث و زشتی ها برویم. ما مدت ها در برابرشان مقاومت کردیم تا آن که تاب و توانایی ما تمام شد. برای حفظ آیین خود، دست از مال و زندگی شسته به خاک حبشه پناه آوردیم. آوازه دادگری زمامدار حبشه، بسان آهن ربا ما را به سوی خود کشانید و اکنون نیز به دادگری او اعتماد کامل داریم. (1)

ص: 308

بیان شیرین و سخنان دل نشین (جعفر) به اندازه ای مؤثر افتاد که شاه با چشمانی گریان از او خواست تا مقداری از کتاب آسمانی پیامبر خود را بخواند. جعفر، آیاتی چند از آغاز سوره (مریم) را خواند و به خواندن آیات این سوره ادامه داد و نظر اسلام را درباره پاک دامنی مریم و موقعیت عیسی روشن ساخت. هنوز آیات سوره به آخر نرسیده بود که صدای گریه شاه و اسقف ها بلند شد و قطره های اشک، محاسن و کتاب هایی را که در برابرشان بود، تر نمود.

پس از مدتی، سکوت مجلس را فراگرفت و زمزمه ها خوابید؛ شاه به سخن درآمد و گفت:

گفتار پیامبر این ها و آنچه را که عیسی آورده است، از یک منبع نور سرچشمه می گیرند (1)، بروید، من هرگز این ها را به شما تسلیم نخواهم کرد.

این مجلس بر خلاف آنچه وزیران و نمایندگان قریش می پنداشتند بر ضرر آن ها تمام شد و روزنه امید باقی نماند.

عمرو عاص که یک فرد سیاسی و حیله گر بود، شب با دوست خود (عبد اللّه بن ربیعه) به گفت وگو پرداخت و به او چنین گفت: ما باید فردا از راه دیگر وارد شویم، شاید این طریق به قیمت جان مهاجران تمام گردد. من فردا به زمامدار حبشه می گویم که رئیس این مهاجران عقاید مخصوصی درباره عیسی دارد که هرگز با مبانی و اساس نصرانیت سازگار نیست. (عبد اللّه) او را از این کار بازداشت و گفت در میان این افراد، کسانی اند که با ما خویشی دارند، ولی سخن او در این باره مؤثر نیفتاد.

آنان، بار دیگر فردای آن روز به دربار شاه با همه وزیران بار یافتند. این بار به عنوان دلسوزی و حمایت از آیین رسمی کشور (حبشه) از عقاید مسلمانان درباره حضرت مسیح انتقاد کردند و گفتند: این گروه درباره عیسی عقاید مخصوصی دارند که هرگز با

ص: 309

اصول و عقاید جهان مسیحیت مطابقت ندارد و وجود چنین افرادی برای آیین رسمی کشور شما، خطرناک است و شما می توانید از آنان بازجویی کنید.

زمامدار باهوش حبشه، این بار نیز از در تحقیق و بررسی وارد شد. دستور داد تا هیئت مهاجران را احضار کنند. مسلمانان با خود در علت احضار مجدد، فکر می کردند. گویا به آنان الهام شده بود که غرض از آن، سؤال از عقیده مسلمانان، درباره پیشوای مسیحیان خواهد بود. این بار نیز، جعفر سخن گوی جمعیت معرفی شد. او قبلا به دوستان خود قول داده بود که آنچه از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم در این باره شنیده است، خواهد گفت.

(نجاشی) رو به نماینده جمعیت مهاجران کرد و گفت: درباره (مسیح) عقیده شما چیست؟ وی پاسخ داد: عقیده ما درباره حضرت مسیح، همان است که پیامبر ما خبر داده است. وی بنده و پیامبر خدا بود، روح و کلمه ای از جانب وی بود که به مریم عطا کرد. (1)

شاه حبشه، از گفتار جعفر کاملا خوش وقت شد و گفت: به خدا سوگند، عیسی را بیش از این مقامی نبود، ولی وزیران و اطرافیان منحرف، گفتار شاه را نپسندیدند و او علی رغم افکار آن ها، عقاید مسلمانان را تحسین کرد و به آنان آزادی کامل داد، و هدایای قریش را جلوشان ریخت و گفت: خدا موقع دادن این قدرت، از من رشوه نگرفته است، لذا سزاوار نیست من نیز از این طریق ارتزاق کنم. (2)

ص: 310

مسلمانان هنوز باقی است. بیشتر آنان برگشتند و اقلیّت ناچیزی مخفیانه و یا در پناه شخصیت های بزرگ قریش وارد مکّه شدند.

(عثمان بن مظعون) در پناه ولید بن مغیره وارد مکّه گردید (1) و از آزار دشمن در امان بود، ولی با چشمان خود می دید که سایر مسلمانان در آزار و زیر شکنجه قریش به سر می بردند. روح عثمان از این تبعیض سخت ناراحت بود. از (ولید) خواهش کرد که در یک مجمع عمومی اعلام کند که از این لحظه به بعد، فرزند مظعون، در پناه او نیست تا او نیز مانند سایر مسلمانان شریک غم و هم رنگ آنان باشد. از این رو، ولید در مسجد اعلان کرد که از این لحظه به بعد فرزند مظعون در پناه من نیست. او نیز با صدای بلند گفت: تصدیق می کنم.

چیزی نگذشت شاعر و سخنور عرب، (لبید) وارد مسجد شد و در انجمن بزرگ قریش شروع به خواندن قصیده معروف خود کرد.

لبید گفت:

(ألا کلّ شی ء ما خلا اللّه باطل؛ هر موجودی جز خدا پوچ و بی اساس است). عثمان گفت: صدقت، راست گفتی.

لبید، مصراع دوم را خواند و گفت: (و کلّ نعیم لا محالة زائل؛ تمام نعمت های الهی ناپایدار است). عثمان برآشفت و گفت: اشتباه می کنی، نعمت های سرای دیگر دائم و پایدار است.

اعتراض عثمان، برای (لبید) گران آمد و گفت: ای قریش! وضع شما عوض شده است، این کیست؟ یک نفر از حاضران گفت: این مرد ابله از آیین ما بیرون رفته و از شخصی مثل خود پیروی می کند. گوش به سخن او نده، سپس برخاست، سیلی محکمی بر صورتش نواخت و چهره او را سیاه کرد. ولید بن مغیره گفت: عثمان! اگر در پناه من باقی می ماندی، هرگز چنین آسیبی به تو نمی رسید. وی گفت: در پناه

ص: 311

خداوند بزرگی هستم، ولید گفت: بار دیگر حاضرم به تو پناه بدهم. گفت هرگز نخواهم پذیرفت. (1)

ص: 312

برآمده، جمعیتی متشکل از: (حارث بن نصر)، (عقبة بن ابی معیط) و غیره به نمایندگی از طرف قریش، رهسپار (یثرب) (مدینه) شدند تا رسالت و دعوت (محمد) را با دانشمندان (یهود) در میان بگذارند. دانایان یهود به هیئت اعزامی گفتند که از (محمد) مطالب یاد شده در زیر را سؤال کنید:

1. حقیقت روح چیست؟

2. سرگذشت جوانانی که در روزگارهای پیشین، از انظار مردم پنهان شده اند (اصحاب کهف).

3. زندگی مردی که در شرق و غرب جهان گردش نمود (ذو القرنین).

اگر محمد پاسخ این سه پرسش را داد؛ یقین بدانید که برگزیده خدا است و در غیر این صورت دروغ گو است و هرچه زودتر باید او را از میان برداشت.

نمایندگان با سرور هرچه زیادتر وارد مکّه شده و هر سه سؤال را در اختیار قریش گذاردند. آنان مجلسی ترتیب دادند و پیامبر را نیز دعوت کردند. حضرتش فرمود: من درباره این سه سؤال در انتظار وحی هستم. (1)

وحی آسمانی نازل گردید. پاسخ پرسش آنان مربوط به روح، در سوره (اسراء) آیه 85 وارد شده است و دو پرسش دیگر آنان در سوره کهف، به طور مشروح طیّ آیه های 9- 28 و آیه های 83- 98 پاسخ داده شده است. مشروح پاسخ حضرت درباره این سه قسمت، در کتاب های تفسیر آمده است.

در اینجا از تذکر نکته ای ناگزیریم و آن اینکه در سؤال فوق مقصود از (روح) روح انسانی نیست، بلکه (مقصود به نشانه اینکه طراحان سؤال قوم یهود بودند و این گروه با روح الامین روابط حسنه نداشتند) همان (جبرئیل) امین است. (2)

ص: 313

ص: 314

بازگشت به زادگاه های خود حامل پیام اسلام بودند و از ظهور پیامبر گزارش می دادند و از این طریق نام پیامبر اسلام و آیین جدید را به تمام نقاط عربستان می رسانیدند. این خود ضربه شکننده ای بر بت پرستی محسوب می شد و عامل مؤثری برای گسترش آیین توحید به شمار می رفت.

سران قریش، برنامه تخریبی دیگری را آغاز کردند و خواستند از این طریق از انتشار آیین وی جلوگیری به عمل آورند و تماس جامعه عرب را با او قطع کنند.

برنامه تخریبی آنان از این قرار بود:

ص: 315

قیمتی شده، نظام نوبنیاد اسلام را فرو ریزند و از شخصیت مقام آورنده آن بکاهند؛ با این حال، نتوانستند کاملا از این حربه استفاده کنند. با خود فکر کردند چه بگویند؟ آیا او را به خیانت مالی متهم سازند؟ در حالی که هم اکنون ثروت گروهی از خود آن ها در خانه او است و زندگی شرافتمندانه چهل ساله وی، در نظر همه او را امین جلوه داده است. آیا او را به شهوترانی متهم سازند؟ چگونه این سخن را به زبان آورند، با اینکه او دوران جوانی خود را، با یک زن نسبتا مسن آغاز کرد و تا آن روز که جلسه مشورتی قریش برای تبلیغ بر ضد او تشکیل گردید، نیز با همان همسر به سر برد. بالاخره فکر کردند چه بگویند که نسبتش به محمد درست باشد تا لااقل مردم یک درصد احتمال صدق آن را بدهند. بدینسان، سران (دار الندوه) در کیفیت بهره برداری از این حربه متحیر مانده، مصمم شدند که این مطلب را در پیشگاه یکی از صنادید قریش مطرح کرده و نظر او را در این باره اجرا کنند. مجلس منعقد گردید، ولید روبه قریش کرد و گفت: روزهای (حج) نزدیک است و سیل جمعیت در این روزها به منظور ادای فرایض و مراسم (حج) در این شهر گرد می آیند و (محمد) از آزادی موسم حج استفاده کرده و دست به تبلیغ آیین خود می زند؛ چه بهتر سران قریش نظر نهایی خود را درباره او و آیین جدیدش ابراز نموده و همگی یک نظر بدهند، زیرا اختلاف خود آن ها، باعث می شود که گفتار آنان بی اثر گردد.

حکیم عرب در فکر فرو رفت و گفت: چه بگوییم؟ یکی گفت: او را (کاهن) بگوییم. وی نظر گوینده را نپسندید و گفت: آنچه (محمد) می گوید، مانند سخنان کاهنان (1) نیست. دیگری پیشنهاد کرد که او را دیوانه بخوانند، این نظر نیز از طرف ولید ردّ شد و گفت: هرگز نشانه دیوانگی در او دیده نمی شود. پس از سخنان زیاد، به اتفاق آرا تصویب کردند که او را (ساحر) بخوانند، زیرا وی سحر بیان دارد و گواه آن این است که با قرآن خود، میان مکّیان که در اتفاق و اتحاد ضرب المثل بودند، سنگ تفرقه

ص: 316

افکنده و اتفاق آن ها را به هم زده است. (1)

مفسران، در تفسیر سوره (مدّثّر) این مطلب را طور دیگری نیز نقل کرده اند و گفته اند: هنگامی که ولید، آیاتی چند از سوره (فصلت) از پیامبر شنید، سخت تحت تأثیر قرار گرفت و مو بر بدنش راست شد. راه خانه را در پیش گرفت و دیگر از خانه بیرون نیامد. قریش او را به باد مسخره گرفته و گفتند: (ولید) به آیین (محمد) گرویده است. آنان، به طور دسته جمعی به سوی خانه اش روانه شدند و از وی، حقیقت قرآن محمد را خواستار شدند. هر کدام از حاضران یکی از مطالب یاد شده را پیشنهاد و او ردّ می کرد. سرانجام رأی داد که او را بر اثر تفرقه ای که میان آن ها افکنده، جادوگر بخوانید و بگویید: وی سحر بیان دارد.

مفسران معتقدند که آیات یازده تا پنجاه، در حقّ او نازل شده است:

ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً وَ جَعَلْتُ لَهُ مالًا مَمْدُوداً ...؛ مرا با آن که تنها آفریده ام و فرزندان و مالی دامنه دار به او داده ام وابگذار، او درباره قرآن بیندیشید و حساب کرد، مرده باد، چگونه حساب کرد باز کشته باد چگونه حساب کرد، نظر کرد و عبوس شد و چهره درهم کشید و گفت این جادویی است که نقل می کند ... (2)

ص: 317

اذهان را آلوده کرد- از او برگردانند، زیرا می دانستند که نسبت های دیگر در افکار مشرکان بی نظر و ساده لوح تأثیری نخواهد بخشید. از این رو، ناگزیر شدند که در تکذیب دعوت آن حضرت بگویند که منشأ دعاوی وی خیال ها و افکار جنون آمیزی است که با صفات زهد و درست کاری او منافاتی نداشته باشد و در اشاعه این نسبت ریاکارانه رنگ ها ساخته و نیرنگ ها پرداختند.

از فرط ریاکاری، موقع تهمت زدن قیافه پاک دامنی به خود گرفته، مطلب را به صورت شک و تردید اظهار می کردند و می گفتند:

أَفْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ (1)؛ به خدا افترا بسته و یا جنون دامن گیر او شده است.

این همان شیوه شیطانی است که دشمنان حقیقت، پیوسته در موقع تکذیب شخصیت های بزرگ و مصلح اجتماع به کار می برند. قرآن نیز خبر می دهد که این شیوه نکوهیده، مخصوص افراد عصر رسالت نیست، بلکه معاندان عصرهای گذشته نیز، در تکذیب پیامبران الهی همین حربه را به کار می بردند. چنان که می فرماید:

همچنین بر امّت های پیشین، هیچ پیامبری برانگیخته نشد، مگر اینکه گفتند جادوگر یا دیوانه است، آیا یکدیگر را به گفتن این سخن سفارش کرده بودند [نه]، بلکه آن ها گروهی سرکشند. (2)

اناجیل کنونی نیز تذکر می دهد، وقتی که حضرت مسیح، یهود را پند داد، گفتند: در او شیطان است و هذیان می گوید چرا به حرف های او گوش می دهید؟ (3)

به طور مسلم، هرگاه (قریش) می توانستند غیر از این ها، تهمت دیگری بزنند،

ص: 318

هرگز خودداری نمی کردند، ولی زندگانی پرافتخار چهل و چند ساله پیامبر، آنان را از بستن پیرایه های دیگر بازمی داشت. آنان حاضر بودند حتّی از کوچک ترین جریان بر ضد او استفاده کنند؛ مثلا گاهی پیامبر در نزدیکی (مروه) کنار یک غلام مسیحی به نام (جبر) می نشست. دشمنان عصر رسالت از این پیشامد فورا بهره برداری نموده و می گفتند که این غلام مسیحی است که قرآن را به محمد می آموزد. قرآن به گفتار بی اساس آن ها چنین پاسخ می دهد:

ما می دانیم که آن ها می گویند که بشری قرآن را به وی می آموزد، ولی زبان کسی که به او اشاره می کنند، عجمی است و این [قرآن] زبان عربی روشن است. (1)

ص: 319

بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ بَلِ افْتَراهُ (1)؛ آنچه می گوید افکار پریشانی است که زاییده خیال او است.

آنان قرآن را یک رشته افکار نامنظم دانسته که بی اختیار بر مغز وی راه پیدا می کند و او را در آفریدن این مطالب عامد و مختار نمی اندیشیدند. هر چند برخی از این مرحله گام فراتر نهاده، وی را به دروغ نیز متهم می کردند.

قرآن مجید، در سوره (و النجم) که موضوع وحی محمدی در آنجا مطرح شده و پرده از روی حقیقت وحی برداشته است؛ به گونه ای به رد این نظر پرداخته و اشاره کرده است که گروهی قرآن و ادعای پیامبر را زاییده خیال او دانسته و می گویند: او خیال می کند که وحی بر او نازل می شود و یا فرشته ای را می بیند؛ در حالی که چنین چیزی جز در محیط خیال وی، در جای دیگر وجود ندارد.

قرآن در این سوره که آیات آن از نظم و انسجام بس بدیعی برخوردار است و بیان گر روحانیت مردی است که در مواقع خاصی در هاله ای از موهبت معنوی خدا قرار می گیرد، به ردّ این نظر چنین پرداخته است: (2)

وَ النَّجْمِ إِذا هَوی (1) ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی (2) وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی (3) إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی (4) عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی (5) ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی (6) وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی (7) ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی (8) فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی (9) فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی (10) ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی (11) أَ فَتُمارُونَهُ عَلی ما یَری (12) وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری (13) عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی (14) عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی (15) إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ ما یَغْشی (16) ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی (17) لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری (18)؛ سوگند به ستاره هنگامی که آهنگ غروب کرد، رفیق شما گمراه نشده و بیراهه نرفته است، او هرگز از روی هوا و هوس دهان به سخن نگشوده است، آنچه می گوید، وحی و سروش غیبی است که در اختیارش گذارده شده است، موجود نیرومندی [فرشته

ص: 320

وحی] به او تعلیم کرده است، این معلّم قدرتمند که در افق بالا قد برافراشت [و برای او نمایان گردید] سپس نزدیک شد و در میان زمین و آسمان آویزان گردید و به قدری نزدیک شد که به اندازه دو میدان تیر یا دو سر کمان یا از آن هم کمتر و نزدیک تر، این معلم به بنده او [خدا] وحی کرد آنچه باید برساند (1)، دل آنچه را دید دروغ ندید، آیا با او به مجادله برمی خیزید، او یک بار دیگر او [فرشته وحی] را نیز دیده است، نزد (سدرة المنتهی) نزد او است (جنة الماوی) هنگامی که سدره را پوشانید، دیده منحرف نگردید و از قوانین رؤیت طغیان نکرد او از آیات بزرگ خداوند دید آنچه را دید.

قرآن در این آیات نظریه وحی نفسی را و اینکه قرآن زاییده تخیل او است، به سختی محکوم می کند و طرف داران این نظریه را افراد مجادله گر می خواند و می رساند که نه دلش اشتباه کرده است و نه دیده اش و در هر دو نقطه، رؤیت به معنای واقعی انجام گرفته است. چنان که می فرماید:

1. ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی؛ دل آنچه دیده است، دروغ ندیده و اشتباه نکرده است.

2. ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی؛ دیده منحرف نگردیده و از اصول ابصار طغیان نکرده است و همگی صد در صد حقیقی و واقعی بوده است، نه رؤیایی و خیالی.

بنابراین، وحی نفسی و یا القای شعور باطنی و ... اصطلاح جدیدی است؛ روی یک اندیشه جاهلی که در میان اعراب، درباره وحی وجود داشته است.

ص: 321

پیامبر را دروغ گو و یا ساحر و جادوگر معرفی می کرد، اصرار داشت که پیامبر را مجنون و دیوانه و کاهن نیز، معرفی کند.

مجنون، در اصطلاح آنان همان جن زده بوده که بر اثر تصرف جن، مشاعر خود را از دست می دهد و پرت وپلا می گوید.

کاهن، غیب گویی بود که رابطه ای با یکی از جن ها داشت و او را از اوضاع و احوال آگاه می ساخت.

سرانجام سخنان یک مجنون و دیوانه و یا کاهن و غیب گو مربوط به شخص او نیست، بلکه القایی است از جانب جن که بر ذهن و زبانش جاری می سازد، هر چند خودش متوجه نگردد.

عرب جاهلی بر اثر دوری از علم و دانش، بر اثر دوری از فریب کاری و دیپلماسی غرب، آنچه را در دل داشت، عاری و برهنه می گفت و رویاروی پیامبر می ایستاد می گفت:

وَ قالُوا یا أَیُّهَا الَّذِی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ إِنَّکَ لَمَجْنُونٌ (1)؛ ای کسی که قرآن بر او نازل گردیده است، تو دیوانه ای.

این اتهام اختصاص به پیامبر نداشت، بلکه به گواهی تاریخ بشر، پیوسته گروه اصلاح گر را، افراد جاهل و مجنون و دیوانه می خواندند و انتخاب این نسبت برای این است که مردم را از دور آنان پراکنده سازند تا به سخنانش گوش فرا ندهند. (2)

ص: 322

شیرینی نشنیده اند. سخنانش چنان عمیق و ریشه دار است که بر دل می نشیند. از این رو، چون از اتهام پیامبر سودی نبردند به فکر نقشه کودکانه ای افتادند و چنین پنداشتند که با اجرای آن می توانند توجه و اقبال مردم را از او سلب کنند.

(نضر بن حارث) از افراد هوش مند و کاردان (قریش) بود که پاسی از عمر خود را در (حیره) و (عراق) گذرانده بود و از وضع شاهان ایران و دلاوران آن سامان، مانند (رستم) و (اسفندیار) و عقاید ایرانیان درباره خیر و شر، اطلاعاتی داشت. قریش، او را برای مبارزه با پیامبر برگزیدند. آنان چنین تصویب کردند که نضر بن حارث، با معرکه گیری در کوچه و بازار و نقل داستان های ایرانیان و سرگذشت شاهان آنان، قلب های مردم را از استماع سخنان پیامبر به خود جلب کند. وی برای اینکه از مقام آن حضرت بکاهد و سخنان قرآن را بی ارزش جلوه دهد، مرتب می گفت:

مردم سخنان من با گفته های (محمد) چه فرق دارد؟ او داستان گروهی را برای شما می خواند که گرفتار قهر و خشم الهی شدند؛ من هم سرگذشت عده ای را تشریح می کنم که غرق نعمت بودند و سالیان درازی است که در روی زمین حکومت می کنند.

این نقشه به قدری احمقانه بود که چند روز بیشتر، ادامه پیدا نکرد و خود (قریش) از شنیدن سخنان او خسته شده از دورش پراکنده شدند.

آیاتی در این باره نازل گردیده است که فقط به یکی از آن ها اشاره می کنیم:

گفتند این ها داستان های گذشتگان است که وی، آن ها را نوشته است و صبح و شام به او القا می کنند؛ بگو آن که در آسمان ها و زمین دانای راز است، این را نازل کرده که وی آمرزنده و رحیم است. (1)

ص: 323

تقلیدی و پیروی از سران قبیله است و ریشه محکمی در دلشان ندارد. هرگاه انقلابی در میان سران پدید آید و موفق گردد که یکی دو نفر را با خود هم آهنگ سازد، بسیاری از مشکلات را حل خواهد نمود. از این رو، اصرار زیادی در گرایش (ولید بن مغیره) داشت که بعدها فرزندش (خالد بن ولید) از سران لشکر و کشورگشایان مسلمانان گردید، زیرا وی کهن سال ترین و بانفوذترین شخصی بود که در میان (قریش) عظمت و فرمانروایی داشت. او را حکیم عرب می خواندند و نظرش را در موارد اختلاف محترم می شمردند.

روزی پیامبر در فرصت مناسبی با او سخن گفت. درست همان موقع (ابن أمّ مکتوم) که مردی نابینا بود، حضور پیامبر رسید و تقاضا کرد که مقداری قرآن بر او بخواند و در تقاضای خود اصرار زیادی کرد. این مطلب بر پیامبر بسیار گران آمد، زیرا معلوم نبود که بار دیگر چنین فرصتی به دست آورده و بتواند در محیطی آرام، با حکیم عرب سخن بگوید. به همین دلیل، از (ابن امّ مکتوم) روی برگردانید و چهره درهم کشید و او را ترک گفت.

این جریان گذشت، ولی پیامبر درباره این موضوع فکر می کرد که چهارده آیه زیر که در آغاز سوره (عبس) قرار گرفته اند، نازل گردید.

چهره درهم کشید و روی بگردانید که چرا مرد نابینایی نزد وی آمد. تو چه می دانی شاید قلب او با پذیرفتن اسلام پاک گردد و تذکر به او سود دهد؟ اما آن که بی نیازی نشان می دهد، تو به او اقبال می کنی، با آن که اگر اسلام نپذیرد بر تو گناهی نیست. اما آن که شتابان نزد تو آمده و می ترسد، تو از او غفلت می ورزی. چنین مکن که این قرآن تذکاری است، هر که خواهد آن را یاد گیرد ... (1)

بزرگان و محققان شیعه، این قطعه تاریخی را بی پایه می دانند و آن را از خلق عظیم پیامبر دور می شمارند و می گویند که در خود آیات، گواهی بر این نیست کسی که

ص: 324

چهره درهم کشید و روی برتافت، شخص پیامبر بوده است.

از امام صادق نقل شده که مقصود یک نفر از بنی امیه است، هنگامی که (امّ مکتوم) حضور پیامبر رسید. او از امّ مکتوم تنفر جست و این آیات در توبیخ وی وارد شده است. (1)

ص: 325

بودند و به منظور استهزا و آزار به ملاقاتش می رفتند؛ همین که آیاتی چند به گوششان می رسید عنان اختیار را از کف داده و از همان لحظه طرف دار جدی او می شدند. برای پیش گیری از این نوع حادثه ها، تصمیم گرفتند که اتباع و هواداران خود را از استماع آیات الهی منع کرده و سخن گفتن با محمد را تحریم کنند.

ص: 326

مانند دو دفعه پیش، در بازگشت هم دیگر را ملاقات و اقرار کردند که در برابر جذابیّت دعوت و آیین قرآن تاب مقاومت ندارند، ولی برای پیش گیری از حوادث ناگوار، با هم پیمان بستند که برای همیشه این کار را ترک کنند. (1)

ص: 327

هنوز (اعشی) درک فیض محضر پیامبر نکرده بود که جاسوسان قریش با او تماس گرفتند و از مقصدش آگاه شدند. آنان به خوبی می دانستند که (اعشی) مردی شهوت ران است و به زن و شراب علاقه مفرطی دارد؛ فورا از نقطه ضعف وی استفاده کرده، گفتند: ابا بصیر! آیین محمد با روحیات و وضع اخلاقی تو سازگار نیست. گفت:

چطور؟ گفتند: او زنا را حرام می داند. وی در پاسخ گفت: مرا حاجتی در این کار نیست و این مطلب نمی تواند مانع از گرایش من بشود. گفتند: او شراب را تحریم کرده است. (اعشی) از شنیدن این مطلب کمی ناراحت شد و گفت: من هنوز از شراب سیر نشده ام. اکنون برمی گردم و مدت یک سال تا به سر حد سیر شدن شراب می خورم و سال دیگر می آیم، دست بیعت به او می دهم. او برگشت، ولی اجل مهلت نداد و در همان سال مرد. (1)

2. (طفیل بن عمرو) شاعر شیرین زبان خردمندی بود که در میان قبیله خود نفوذ کلمه داشت. اسلام آوردن مردی مانند او برای قریش بسیار گران بود، لذا وقتی وارد مکّه شد، سران قریش و بازیگران صحنه سیاست، گرد او را گرفتند و گفتند: این مردی که کنار (کعبه) نماز می گزارد، با آوردن آیین جدید، اتحاد و اتفاق ما را به هم زده و با سحر بیان خود سنگ تفرقه میان ما افکنده است و ما می ترسیم که میان (قبیله) شما نیز تفرقه اندازد، چه بهتر اصلا با این مرد سخنی نگویی.

طفیل می گوید: سخنان آن ها چنان مرا متأثر کرد که از ترس تأثیر سحر بیان او تصمیم گرفتم که با او سخن نگویم و سخنش را نشنوم، لذا هنگام طواف مقداری پنبه، در گوش هایم داخل می کردم که مبادا زمزمه قرآن و نمازش به گوشم برسد. بامدادان،

ص: 328

در حالی که پنبه را داخل گوش هایم کرده بودم، وارد مسجد شدم و هیچ مایل نبودم سخنی از وی بشنوم، ولی نمی دانم چطور شد یک مرتبه کلام بسیار شیرین و زیبایی به گوشم رسید و بیش از حد، احساس لذت کردم. با خود گفتم مادرت عزادار شود تو که مردی سخن ساز و خردمندی؛ چه مانع دارد سخن این مرد را بشنوی، هرگاه نیک باشد، بپذیری و اگر زشت آن را رد کنی.

برای اینکه آشکارا با آن حضرت تماس نگیرم، مقداری صبر کردم تا پیامبر راه خانه خود را پیش گرفت و وارد خانه شد. من نیز اجازه خواسته، وارد خانه شدم.

جریان خود را از آغاز تا پایان بازگو کردم و گفتم: قریش، درباره شما چنین و چنان می گویند و من در آغاز کار تصمیم نداشتم با شما ملاقات کنم، ولی حلاوت قرآن مرا به سوی شما کشیده است. اکنون می خواهم حقیقت آیین خود را برایم تشریح کنی و مقداری قرآن بخوانی.

رسول خدا، آیین خود را بر وی عرضه داشت و مقداری قرآن خواند. (طفیل) می گوید: به خدا سوگند، کلامی زیباتر از آن نشنیده و آیینی معتدل تر از آن ندیده بودم. (1) سپس (طفیل) به حضرتش عرض کرد: من در میان قبیله خود، فردی پرنفوذ هستم؛ برای نشر آیین شما خواهم کوشید.

ابن هشام می نویسد: (2) وی تا روز حادثه (خیبر) میان قبیله خود بود و به نشر آیین اسلام اشتغال داشت و در همان حادثه با هفتاد هشتاد، خانواده مسلمان به پیامبر پیوست و در اسلام خود هم چنان پایدار بود تا اینکه پس از درگذشت پیامبر در عصر خلفا، در جنگ (یمامه) به شهادت رسید.

ص: 329

ص: 330

لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ؛ من آنچه را شما می پرستید عبادت نمی کنم و شما نیز پرستنده خدای من نخواهید بود. فروغ ابدیت، جعفر سبحانی 330 افسانه غرانیق چیست؟ ..... ص : 329

این حال، پیامبر علاقه مند بود که با قریش کنار بیاید و با خود می گفت: ای کاش! دستوری نازل می گردید که فاصله ما را از قریش کمتر می ساخت. روزی در کنار کعبه با صدای دل نشین خود، سوره و النجم را می خواند؛ هنگامی که به این دو آیه رسید:

أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی، وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری (1)؛ مرا از (لات) و (عزّی) و (منات) (نام های بتان بت پرستان بودند) خبر دهید. ناگهان شیطان بر زبانش این دو جمله را جاری ساخت: (تلک الغرانیق العلی، منها الشّفاعة ترتجی؛ اینها غرانیق (2) عالی مقامند، شفاعت آن ها مورد رضایت است.) سپس باقی آیات را خواند. هنگامی که به آیه سجده رسید، (3) خود پیامبر و تمام حاضران اعم از مسلمان و مشرک در برابر بت ها سجده کردند؛ جز (ولید) که بر اثر پیری موفق به سجده نشد.

غلغله و شادی در مسجد بلند شد و مشرکان گفتند: (محمد) خدایان ما را به نیکی یاد کرده است. خبر صلح (محمد) با قریش به گوش مهاجران مسلمان حبشه رسید و این صلح وسیله ای شد که گروهی از آن ها از اقامتگاه خود (حبشه) برگشتند، ولی پس از بازگشت، دیدند، وضع دو مرتبه دگرگون شده و فرشته وحی بر پیامبر نازل شده و او را بار دیگر به پیکار با مشرکان مأمور ساخته و گفته است که این دو جمله را شیطان بر زبان تو جاری ساخته است و من هرگز چنین جمله هایی نگفته بودم. در این مورد، آیه های 52 تا 54 سوره حج نازل شد.

طبری (4) به افسانه غرانیق اشاره کرده و خاورشناسان نیز آن را با آب و تاب بیشتری نقل کرده اند.

ص: 331

ص: 332

اگر این افسانه یک سرگذشت صحیح و پابرجایی باشد، نشانه این است که قهرمان گفتار ما عنان صبر و تحمل را از دست داده، روحش افسرده و خسته شده بود و این مطلب با قضاوت خرد درباره انبیا و نیز با آنچه از زندگانی آن حضرت از گذشته و آینده در دست داریم ناسازگار است.

سازنده این داستان، تصور نکرده است که قرآن بر بطلان این داستان گواهی می دهد، زیرا خدای پیامبر به او نوید داده است که هرگز باطل در آن راه نخواهد یافت.

چنان که می فرماید:

لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ (1)؛

و نیز به او وعده قطعی داده که در تمام دوران تاریخ بشر، قرآن را از هرگونه پیشامد بد نگاه خواهد داشت.

چنان که فرمود:

إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ (2).

با این حال، چطور رانده شده درگاه خدا (شیطان) توانست بر برگزیده خدا پیروز آید و در قرآن وی، باطلی را جای دهد و قرآنی را که اساس آن، مبارزه با بت پرستی است، مروّج دستگاه بت پرستی سازد.

شگفتا! سازنده این افسانه نغمه بسیار ناموزونی را در جای نامناسبی ساز کرده و در جایی بر توحید افترا بسته است که چند لحظه قبل، خود قرآن به تکذیب آن برخاسته است، زیرا خدا در همین سوره، چنین می فرماید:

وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی؛ از روی هوس سخن نمی گوید، این قرآن نیست مگر وحیی که به او نازل شده است.

خداوند چطور با این نوید قطعی، پیامبر خود را بی نگهبان می گذارد و اجازه می دهد که شیطان در دل و فکر او تصرف کند؟!

ص: 333

این رشته از ادله عقلی برای کسی که به نبوت و رسالتش ایمان دارد سودمند است، ولی این دلایل برای خاورشناسی که به نبوت او ایمان ندارد و برای بی ارزش ساختن آیین او دست به تشریح و نقل چنین افسانه ای می زند کافی نیست و باید از طریق دیگری با وی گفت وگو کرد.

ص: 334

أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری ...، ... (1) أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنْثی تِلْکَ إِذاً قِسْمَةٌ ضِیزی، إِنْ هِیَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ؛ مرا از لات و عزّی و منات که سومین بت است؛ خبر دهید ... (2) آیا پسر از آن شما است و دختر خاص خدا است؟ این یک تقسیم ظالمانه است. بتان جز نام هایی بیش نیستند که شما و پدرانتان نامیده اید و خدا هیچ حجتی درباره آن ها نازل نکرده است.

آیا آدمی عادی حاضر می شود، با جمله های ضد و نقیض از دشمنی با پیامبری که ده سال است تیشه بر ریشه آیین وی زده و موجودیت و استقلالش را به خطر افکنده است دست بردارد و با او کنار بیاید؟

ص: 335

باشد و آن همان داستان غرانیق است).

حال باید از این خاورشناس محترم پرسید: اولا، چه لزومی دارد که انگیزه مراجعت آن ها یک خبر صحیح باشد. روزی نیست که بوالهوسان و سودجویان، هزاران خبر دروغ میان هم نوعان خود پخش نکنند. چه بسا احتمال می رود، گروهی به منظور بازگرداندن آنان از حبشه، خبر صلح محمد را با قریش به دروغ منتشر کرده باشند تا مسافران را با این خبر به سوی میهن خود بازگردانند. از این رو، گروهی آن را باور کردند و برگشتند و عده ای گول این شایعه ها را نخوردند و در اقامتگاه خود توقف کردند.

ثانیا، به فرض پیامبر خواسته بود که از در صلح و صفا وارد شود، ولی مگر اساس صلح فقط بستگی به جعل این دو جمله داشت؟ بلکه یک وعده مساعد، سکوتی مطلق، درباره عقایدشان کافی بود که قلب هایشان را به خود جلب کند.

به هر حال، برگشتن مسافران دلیل بر صحت این افسانه نیست و صلح و صفا نیز متوقف به گفتن این جمله نیست.

جای تعجب است، برخی از آنان تصور کرده اند که آیه های 52 تا 54 سوره حج، در خصوص داستان (غرانیق) نازل شده است. از آنجا که این آیات دست آویزی در دست خاورشناسان و تحریف گران تاریخ است به توضیح مفاد این آیات می پردازیم و روشن می سازیم که این آیات هدف دیگری تعقیب می کنند.

وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیاتِهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (1)؛ ما هیچ رسول و پیامبری را پیش از تو نفرستادیم، جز اینکه هرگاه تمنا می کرد، شیطان در خواهش او دخالت کرده و خداوند آنچه را که شیطان القا می نماید، محو می کند و به آیات خود استواری می بخشد. خداوند دانا و حکیم است.

ص: 336

لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَفِی شِقاقٍ بَعِیدٍ (1)؛ خداوند آنچه را که شیطان انجام می دهد، مایه آزمایش برای آن گروه قرار می دهد که قلب هایشان بیمار است و قساوت دارد و همانا ستمگران، سخت در شقاوت و دور از نجات هستند.

وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَیُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (2)؛ تا افراد دانا بدانند که قرآن، حق است و از طرف پروردگار تواناست و به آن ایمان بیاورند و دل هایشان در برابر آن خضوع کند؛ خداوند کسانی را که ایمان آورده اند، به راه راست هدایت می کند.

اکنون به توضیح مفاد آیه می پردازیم:

آیه نخست، سه مطلب را متذکر است:

1. رسولان و پیامبران تمنّا می کنند.

2. شیطان در (تمنّاهای آنان) مداخله می کند.

3. خدا آثار مداخله را محو می کند.

با توضیح نقاط سه گانه، مفادّ آیه روشن می گردد.

ص: 337