تقويت بينش اعتقادى و بصيرت سياسى پاسداران نيازى اجتناب ناپذير است.

معارف قرآن، ج 1، ص: 10

ولىّ امر مسلمانان جهان، حضرت آية الله العظمى خامنه اى «مدظلّه العالى» خطاب به نماينده خود در سپاه پاسداران انقلاب اسلامى چنين مى فرمايد:

سپاه پاسداران انقلاب اسلامى يك نيروى انقلابى است كه بر پايه دين و تقوا و درك و عمل انقلابى به وجود آمده و وظيفه اساسى نماينده اين جانب در آن عبارت از: نظارت مستمر بر حفظ و استحكام اين پايه اساسى و برخورد با تخلّفات و پيشگيرى از آنهاست. «1»

اهميّت و نقش زيربنايى آموزش هاى عقيدتى- سياسى در حفظ و استحكام پايه هاى اعتقادى و بصيرتهاى سياسى موجب شد كه اين مهم در چارچوب «نظام آموزشى» جامع و فراگيرى تحقق يابد كه در برگيرنده سطوح مختلف علمى و تخصصى پاسداران، بسيجيان و سربازان باشد. با تشكيل نيروهاى پنجگانه سپاه و تصويب قانون استخدامى و نيز لحاظ عنصر عقيدتى- سياسى در كليه درجات، اداره آموزشهاى عقيدتى سياسى نمايندگى ولى فقيه در سپاه، «نظام آموزش» را هماهنگ با نظام آموزشى و خدمتى كاركنان سپاه تدوين و با اهداف زير براى اجراى آن برنامه ريزى كرده است:

1- تربيت نيروى مؤمن و متعهد به ارزشهاى اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله.

2- توسعه و تعميق دانش و بينش عقيدتى سياسى پاسداران.

3- ايجاد توانايى و انگيزه فكرى و معنوى در انجام وظايف و مأموريت هاى محوّله.

در نظام آموزشى عقيدتى سياسى، مباحث بر اساس تحصيلات كاركنان، در دو سطح كلى يك و دو ارائه مى گردد. براى سطح يك، آموزش عمومى و سه مرحله آموزش ضمن خدمت شامل شش دوره تداوم آموزش و سه دوره آموزش تخصصى (تخصصى اوليه، تخصصى تكميلى

و سرپرستى) در نظر گرفته شده است.

سطح دو نيز شامل دوره هاى كاردانى، كارشناسى، مقدماتى رسته اى، عالى رسته اى، دافوس، عالى جنگ و چهار مرحله آموزش ضمن خدمت شامل شش دوره تداوم

______________________________

(1)- بخشى از حكم مقام معظم رهبرى به نماينده ولى فقيه در سپاه (مورخه 6/ 4/ 1369).

معارف قرآن، ج 1، ص: 11

آموزش مى شود.

براى هر يك از دوره ها شماره شناسه (كد) مخصوصى در نظر گرفته شده است كه مشخص كننده سطح، مرحله و دوره است؛ براى مثال شماره شناسه «132» رقم سمت چپ نشانگر سطح يك، رقم وسط بيانگر مرحله سوم و رقم سمت راست گوياى دوره دوّم است.

از آنجا كه دوره هاى عمومى، تخصصى و سرپرستى، عمومى افسرى، كاردانى، كارشناسى، مقدماتى و عالى رسته اى، دافوس و عالى جنگ مرحله ندارند، رقم وسط با صفر مشخص شده است؛ به عنوان مثال شماره شناسه «102» نشانگر سطح يك و دوره دوم از دوره هاى آموزش طولى است.

نظام آموزشى در برگيرنده هفت موضوع به شرح ذيل است:

1- اصول عقايد 5- تاريخ اسلام

2- اخلاق اسلامى 6- دانش سياسى- اجتماعى

3- احكام 7- نظام دفاعى

4- معارف قرآن

با توجه به تنوع موضوعات، شماره هر موضوع نيز در پى شماره هر دوره، پس از علامت مميز (/) مى آيد. براى مثال، عدد 5 در شماره شناسه «5/ 132» بيانگر آن است كه موضوع دوره ياد شده «تاريخ اسلام» است.

مسئوليت تهيه و تدوين متون آموزشى مورد نياز نمايندگى ولى فقيه در سپاه بر عهده پژوهشكده تحقيقات اسلامى است. متون مورد نظر با توجه به سطح معلومات و تخصّص نيروهاى آموزشى و نوع و حوزه مأموريت آنان، در گروههاى تحقيقاتى پژوهشكده، تدوين و پس از

طى مراحل اعتبار بخشى محتوايى و شكلى زير نظر كارشناسان و صاحب نظران موضوع در سطح حوزه و دانشگاه، به تأييد نمانيده ولى فقيه در سپاه و يا نماينده ايشان مى رسد.

معارف قرآن، ج 1، ص: 12

كتاب حاضر با شناسه (كد) 4/ 211 و شامل 3 فصل از نظام آموزش هاى عقيدتى سياسى سپاه پاسداران انقلاب اسلامى است.

پيشنهادها و تجربيات مربيان ارجمند و برادران عزيز متربّى، راهگشا و مشوّق ما در رفع كاستى هاى متون آموزشى خواهد بود. از خداوند متعال مى خواهيم كه روز به روز بر بينش و آگاهيهاى اسلامى ما بيفزايد و آنها را عميق تر سازد.

اٌداره آموزش هاى عقيدتى سياسى

نمايندگى ولى فقيه در سپاه

معارف قرآن، ج 1، ص: 13

(ص) و اهل بيت عصمت عليهم السلام، هيچ مغز متفكّرى توان درك همه حقايق آن را ندارد.

اين كتاب الهى سفره پهن و گسترده معنوياتى است كه همه تشنگان علم و عرفان را سيراب و سرشار مى كند بدون آنكه هرگز از طراوت، نشاط و شكوفايى آن كاسته شود.

آنچه فرا روى شماست گلچينى از شكوفه هاى قرآنى است كه به اندازه يك واحد

معارف قرآن، ج 1، ص: 14

آموزشى تهيه شده است. مجموع جزوه در 7 فصل تدوين يافته و سوره هاى 9 تا 17 مطرح شده است؛ نخست فشرده مطالب هر سوره آمده، سپس برخى از آيات آن به صورت انتخابى مورد بحث قرار گرفته است.

هدف جزوه، آشنايى اجمالى دانشجويان گرامى با چهار سوره اوّل قرآن مجيد. به يادسپارى مطالب مهم آنهاست و اميد مى رود كه با مطالعه و تحقيق بيشتر بهره مند گرديم و افكار، اعمال و اخلاقمان قرآنى شود. آمين

پژوهشكده تحقيقات اسلامى نمايندگى ولى فقيه در سپاه معارف قرآن، ج 1، ص: 15

بندگى و مناجات را مى آموزد و از اين رو بسيار تربيت كننده است و روش صحيح حمد و ستايش كردن را به بنده مى آموزد «3» و در هر نماز (به استثناى نماز ميت) خواندن آن لازم است.

در اهميت اين سوره همين بس كه خداى متعال آن را هم رديف تمام قرآن قرار داده است:

«وَ لَقَدْ اتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانى وَ الْقُرْآنَ الْعَظيمَ» «4»

و به تحقيق كه سوره حمد و قرآن با عظمت را به تو داديم.

پيامبر اكرم (ص) در اين مورد فرمود:

خداوند سوره حمد را بطور مستقل از عطاياى خود قلمداد كرده و آن را هم رديف قرآن قرار داده است. «5»

______________________________

(1)- تفسير بصائر، ج 1، ص 25.

(2)- مجمع البيان، ج 1، ص 35، دار مكتبة الحياة، بيروت. (در وجه تسميه به اين نام وجوه ديگرى نيز ذكر شده است.)

(3)- امام سجاد فرمود: «حمد و ستايش خداوندى را كه اگر شناخت حمدش را از بندگان دريغ داشته بود، در نعمتهايش تصرف مى كردند، بدون اينكه او را حمد و ستايش كنند.» (دعاى اول صحيفه سجاديه)

(4)- حجر (95)، آيه 87.

(5)- البرهان، ج 1، ص 41.

معارف قرآن، ج 1، ص: 16

نيمى از اين سوره به حمد و ثناى خداى متعال اختصاص دارد و نيم ديگر آن بيان خواسته هاى بندگان است. در حديث قدسى چنين آمده است:

من صلاة (سوره حمد) را بين خود و بنده ام تقسيم كرده ام، نيمى از آن براى من و نيمى براى بنده ام مى باشد. «1»

اين سوره فشرده و خلاصه همه مقاصد قرآن محسوب مى شود، زيرا تمام معارف قرآن از اخلاق، احكام عبادات و معاملات- كه همان سلوك صراط مستقيم است- مسائل اجتماعى و سياسى گرفته تا وعده ها و وعيدها

و داستانها به توحيد و نبوت و معاد و فروع آنها به هدايت مردم كه مقصد و غرض اصلى قرآن است بر مى گردد و اين سوره همه آنها را بنحو اشاره و اجمال در بر دارد. «2»

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ايَّاكَ نَعْبُدُ وَ ايَّاكَ نَسْتَعينُ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ صِراطَ الَّذينَ انْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضَّالّينَ»

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر. ستايش مخصوص خداوندى است كه پروردگار جهانيان است. خداوندى كه بخشنده و بخشايشگر است (و خاص و عام مشمول رحمت او هستند).

خداوندى كه مالك روز جزاست. پروردگارا! تنها تو را مى پرستيم و فقط ازتو يارى مى جوئيم.

ما را به راه راست هدايت فرما، راه كسانى كه مشمول نعمت خود ساختى، نه راه كسانى كه بر آنها غضب كردى و نه راه گمراهان.

و به نتيجه نمى رسد. «2»

ارتباطى است كه با خدا دارد. (ترجمه الميزان، ج 1، ص 25)

(3)- ترجمه الميزان، ج 1، ص 25، چاپ انتشارات اسلامى.

معارف قرآن، ج 1، ص: 18

است و مهربان، ترجمه «رؤوف» «1» شايد بهتر باشد كه خود اين گونه كلمات را بدون ترجمه به كار بريم.

تفاوت رحمان با رحيم در گسترش و دوام است؛ بدين بيان كه رحمان بيانگر رحمت عام و فراگير الهى است كه همچون باران بر همه موجودات و از جمله مؤمن و كافر، فرو مى بارد و رحيم نشان دهنده رحمت خاص و فناناپذير الهى است كه تنها مؤمنان و شايستگان آن را مى چشند. از اين روست كه امام صادق عليه السلام فرمود:

رحمان، اسم خاص خداست و ناميدن غير خداوند به اين نام، روا نيست؛ چرا كه بيانگر صفتى عام و فراگير است و رحيم، اسم عامى است كه از صفت خاص رحمت به اهل ايمان حكايت مى كند. «2»

ذكر اين دو صفت بعد از نام «الله» به اين مناسبت است كه خداوند به دليل همين رحمت خويش (رحمانيت) مخلوقات را در امورشان يارى مى رساند و به دليل (رحيميت) بندگان خود را توفيق هدايت و عبادت، عطا مى كند. «3»

نعمتها و بركات الهى به شمار مى رود، با ذكر مكرر مفهوم رحمت انسان را از نااميدى و سقوط نجات مى دهد و او را به بخشش و دستگيرى

______________________________

(1)- تفسير سوره حمد و بقره، مرتضى مطهرى، ص 16- 17.

(2)- اطيب البيان، ج 1، ص 96، با اندكى تغيير در ترجمه.

(3)- همان.

معارف قرآن، ج 1، ص: 19

خداوند، اميدوار مى سازد.

حمد چيست؟

خداوند در آيه «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ» به انسان مى آموزد كه بگويد همه حمدها از آن خداوند است كه پروردگار جهانيان مى باشد.

«حمد» كلمه اى است جامع مفاهيم «مدح» و «شكر» «1» و در عين حال با هر يك از آنها فرق دارد.

شكر هميشه در قبال نعمت است «2» ولى حمد هم در قبال نعمت است و هم در قبال افعال نيك و صفات جميل.

مدح هم به معناى ستايش هر عمل خوبى است چه اختيارى باشد و چه غير اختيارى ولى حمد فقط ستايشى است كه براى اعمال اختيارى است؛ مثلا درخشش و تلألؤ يك گوهر قابل مدح هست ولى قابل حمد نيست چون اختيارى گوهر نمى باشد. «3»

شهيد مطهر ى به نكته دقيقى اشاره كرده و مى گويد: بعيد نيست كه درمعنى حمد مفهوم ديگرى (بجز مدح و شكر) دخالت داشته باشد و آن مفهوم (پرستش) است. پس در مفهوم حمد، سه عنصر در آنِ واحد دخالت دارد: «ستايش»، «سپاس» و «پرستش» و به عبارت ديگر: «حمد»، «ستايش سپاسگزارانه پرستشگرانه» است. شايد اختصاص حمد به خدا طبق آيه بالا از ين جهت باشد كه درمفهوم حمد، مفهوم پرستش نيز هست.

«ال» دركلمه «الحمد» براى استغراق بوده ومعنايش اين است كه همه حمدهاازآن خدا و براى خداواقع مى شود؛ زيرا حمد كننده كمالى را

مى بيند و صاحب كمال رامالك آن مى داند و او را مدح مى كند، ولى در واقع صاحب كمال، مالكيتى ندارد و حمد براى صاحب واقعى كمال كه خداوند است واقع مى شود.

امام خمينى (ره) مى فرمايد:

حمد واقع نمى شود الّا لِلَّه. شما خيال مى كنيد كه از خط خوب تعريف مى كنيد [وليكن تعريف از خداست. تعريف از خط نيست ... براى اينكه هيچ كمالى در عالم نيست، الا كمال او

______________________________

(1)- تفسير گازر، ابوالمحاسن جرجانى، ج 1، ص 17.

(2)- مفردات راغب، ص 265.

(3)- همان، ص 131.

معارف قرآن، ج 1، ص: 20

و هيچ جمالى در عالم نيست الا جمال او. خودشان چيزى نيستند ... همه كمالات عالم، كمال اوست در مقام ظهور، هر كسى هم كه مدح مى كند، مدح براى كمال مى كند پس هر مدحى كه واقع مى شود، براى او واقع مى شود. «1»

قرآن، ج 1، ص: 21

همه چيز را از او مى داند و براى خود هيچ توانى نمى بيند تا آنجا كه حتى در عبادت خويش از او استمداد جسته و مى گويد:

«ايَّاكَ نَعْبُدُ وَ ايَّاكَ نَسْتَعينُ»

در چنين موقع حساسى انسان بايد بسيار بكوشد تا در اين سخن راستگو بوده و به هيچ چيز جز خداوند توجه والتفات نداشته باشد. «1»

اشياء مى بيند، در اين صورت است كه به وظيفه بندگى قيام مى كند و در مسير عبوديت خالص

______________________________

(1)- تفسير اثنى عشرى، ج 1، ص 40، ترجمه الميزان، ج 1، ص 42.

(2)- آشنايى باقرآن، مرتضى مطهرى (ره)، ص 38، به نقل از مفردات راغب، ص 319.

(3)- تفسير مجمع البيان، ج 1، ص 52؛ تفسير اثنى عشرى، ج 1، ص 40 و تفسير گازر، ج 1، ص 22.

(4)- ترجمه الميزان، ج 1، ص 39.

(5)- بحار الانوار، ج 1، ص 225.

معارف قرآن، ج 1، ص: 22

الهى گام برمى دارد و به حقيقت بندگى مى رسد و تنها او را پرستش مى كند و هر چه دارد تنها براى او و در راه او و بسوى او بكار مى گيرد. بنابر اين حقيقت و روح عبادت چيزى جز اين نيست كه انسان خود رامستقل نيابد و خود را مالك شئوون خود نداند و در همه احوال ظاهرى و باطنى از توجه به خويشتن و خودبينى پرهيز كند و به تمام معنى به مملوكيت خدا درآيد و در مقام اطاعت و عمل دل را به ياد خدا و بسوى خدا كند.

نيتى داشته باشى حتى در خوابيدن و خوردن «1»

و از حضرت امير عليه السلام نقل شده:

خوشا به حال آن بنده اى كه (تمام كارهايش) عملش، علمش، دوستيش، دشمنيش، گرفتنش، واگذاردنش، سخنش، خاموشيش تمام خالص و پاك تنها براى خدا باشد. «2»

بنابراين، رسيدن به مقام بندگى و سير در مراتب عبوديت و خالص شدن براى حضرت حق آنگونه كه توده مردم مى پندارند سهل و آسان نيست بلكه مستلزم اصلاح نفس و تن در دادن به مجاهدات و رياضات شرعيه است تا بتدريج انسان در اثر نور عبادات از حجاب ظلمانى توجه به دنيا و زخارف آن و از هواپرستيها و دنيا طلبى ها برهد و دل را با صيقل ياد خدا جلا دهد و منور سازد.

______________________________

(1)- بحارالانوار، ج 77، ص 84، اسلاميه.

(2)- غررالحكم، ج 2، ص 467.

معارف قرآن، ج 1، ص: 23

نكردم كه شيطان را عبادت (و اطاعت) نكنيد كه او دشمن آشكار شماست و مرا بپرستيد اين صراط مستقيم است؟

همانگونه كه ملاحظه كرديد از صراط مستقيم به «اعتصام بالله»، «دين استوار و آئين پاك ابراهيمى»، و «عبادت خداوند» تعبير شده است. امام صادق عليه السلام نيز فرمود:

«اميرالمؤمنين (ع)» صراط مستقيم است. «4»

گفتنى است كه در روايت مزبور، معرفى مصداق كامل و روشن صراط مستقيم، مورد نظر بوده است، نه آنكه مفهوم آيه، منحصر و مخصوص به همين يك معنا باشد. «5»

______________________________

(1)- آل عمران (3)، آيه 101.

(2)- انعام، آيه 161.

(3)- يس (36)، آيات 60- 61.

(4)- معانى الاخبار، شيخ صدوق، ص 32، مكتبة الصدوق.

(5)- براى توضيح بيشتر در اين باره ر. ك: ترجمه الميزان، ج 1، ص 66- 67.

معارف قرآن، ج 1، ص: 24

پيشگان و شهيدان (راه حق) و صالحان (درستكاران) و آنان خوب ياران و رفيقانى هستند.

عمران (3)، آيه 164.

(3)- احزاب (33)، آيه 36.

(4)- ممتحنه (60)، آيه 1.

(5)- آل عمران (3)، آيه 90.

معارف قرآن، ج 1، ص: 26

رانداشته و يا ديگران از هدايت آنان جلوگيرى كرده اند. اينان همان مستضعفان فكرى اند كه خداوند با حكمت خود آن طور كه صلاح بداند با آنان رفتار مى كند؛ و ممكن است آيه ناظر به اين تقسيم باشد. «1»

پرسش

1- چهار نام از نامهاى سوره حمد را بنويسيد.

2- آغاز كار با نام خدا چه اثرى دارد؟

3- چرا روز قيامت «يوم الدين» ناميده شده است؟

4- قرآن، صراط مستقيم را چگونه تفسير مى كند؟

5- فرق ميان «مغضوب عليهم» و «ضالّين» چيست؟

______________________________

(1)- ر. ك: الميزان، ج 1، ص 29.

معارف قرآن، ج 1، ص: 27

جنگ ميان طالوت و جالوت و داستانهايى از زنده شدن مردگان در اين دنيا از جمله مباحث ديگر اين سوره است.

احكام فقهى و عملى زندگى مسلمانان نظير نماز، زكات، روزه، حج، قبله، جهاد، قصاص، انفاق، تحريم مسكرات و قمار، رفتار با يتيمان، ربا، قرض، شهادت، اداى امانت، طلاق، وصيت، ماههاى حرام و ... نيز در اين سوره بيان شده است.

مى آورند و نماز به پا مى دارند و از آنچه روزيشان كرديم، انفاق مى كنند. و كسانى كه به آنچه بر تو و بر پيامبران قبل از تو نازل شده، ايمان مى آورند و به آخرت يقين دارند. ايشان از طرف پروردگارشان از هدايت برخوردار مى باشند و ايشان رستگارند.

ج 1، ص: 32

آمده كه قيامتى و روز حساب و جزائى در كار هست؛ از اين رو كارهاى آنها در مسير تأمين سعادت خويش است و نشانه آن پهلو تهى كردن از دار غرور دنيا، دل نبستن به آن، توجه و دلبستگى به خانه هميشگى و استعداد و آمادگى براى «مرگ» پيش از فرا رسيدن آنست نه اينكه همچون توده مردم اقرار زبانى به قيامت داشته ولى عملًا برخلاف آن حركت كنند. اين نشان دهنده آن است كه اينان برخلاف متقين باورشان نيامده كه روز حساب و قيامتى هست و كيفر و جزائى وجود دارد.

(10) آيه 38، هود (11)، آيات 13 و 14 و اسراء (17)، آيه 88.

معارف قرآن، ج 1، ص: 36

قرآن نه تنها براى صدر اسلام و مردم حجاز، بلكه تا قيامت و براى تمام ملتهاى دنيا قابل طرح است و تا كنون هيچ كس نتوانسته با آن به مقابله برخيزد و تا ابد هم نخواهد توانست. «1»

آسمانها و زمين را مى دانم و (نيز) آنچه را آشكار مى كنيدو آنچه را پنهان داريد مى دانم.

سپس اسمائى (حقايقى) را به انسان تعليم مى دهد و از ملائكه مى خواهد كه از آن اسماء خبر دهند. اما ملائكه در مقابل خداى متعال سر تعظيم فرود آورده و اظهار نادانى مى كنند. پس از آن، آدم ملائكه را از آن اسماء آگاه مى كند و ....

از آيات مزبور روشن مى شود كه مقام خلافت الهى كه انسان به آن مفتخر شد، قدرت دانستن معانى اين اسماست. بدون شك، منظور از اسماء، لغات موجود در يك زبان كه براى تفهيم مطلب به كار مى رود نيست، زيرا اگر انسانها در تفهيم معانى به ديگران به وضع لغات نياز دارند، ملائكه بدون واسطه، معانى را به يكديگر القاء مى كنند. پس مراد از اسماء حقايقى بود كه در عالم ماده مشهود و محسوس نيست و آنها همان غيب آسمانها و زمين است كه انسان تحمل پذيرش و يادگيرى و رسيدن به آن را دارد. «2»

______________________________

(1)- انبياء (21)، آيات 26- 27 و تحريم (66)، آيه 6.

(2)- الميزان ج 1، ص 177- 192، تلخيص.

معارف قرآن، ج 1، ص: 38

شد كه قرآن به منظور آگاهى مسلمانان و بر حذر داشتن مؤمنان از اين گونه عقايد و اعمال، بيشتر به معرفى آنان بپردازد.

______________________________

(1)- ترجمه الميزان، ج 1، ص 315، تلخيص.

معارف قرآن، ج 1، ص: 40

اكنون

______________________________

(1)- اعراف (7)، آيه 138.

(2)- بقره (2)، آيه 51.

(3)- بقره (2)، آيه 69.

معارف قرآن، ج 1، ص: 41

نيز بيشتر مراكز اقتصادى جهان را در دست دارند. اين صفت مذموم در پدرانشان نيز وجود داشته و قرآن آنان را به سبب ربا خوارى، و ... مورد توبيخ قرار داده است، «1» همچنين از پيشوايان دينى آنها انتقاد كرده كه چرا از اعمال خلاف آنان جلوگيرى نمى كنند. «2»

خداوند براى مجازات بنى اسرائيل، كار كردن در روز شنبه و برخى از پاكيزه ها و چيزهاى طيب را- كه براى آنها حلال بود- بر آنان حرام كرد. «3» از اينكه مجازات آنها، ممنوعيت از استفاده هاى مادى قرار داده شده نيز فهميده مى شود كه اين مجازاتها مى توانسته درمانى براى درد دنيا دوستى و ثروت اندوزى آنان باشد.

قرآن كريم در مورد علاقه آنان به دنيا مى فرمايد:

«وَ لَتَجِدَنَّهُمْ احْرَصَ النَّاسِ عَلى حَياةٍ وَ مِنَ الَّذينَ اشْرَكُوا يَوَدُّ احَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ الْفَ سَنَةٍ» «4»

ايشان را حريص ترين مردم بر حيات مادى مى يابى، حتى از مشركان (هم حريص ترند) از اين رو هر يهودى آرزوى هزار سال عمر مى كند.

كلمه «حياة» كه در عربى نكره است اين معنى را مى رساند كه آنها خواستار زنده ماندن هستند. حال اين حيات و زندگى هر چند پست و خفت بار بوده و به قيمت از دست دادن ايمان و انسانيّت و سعادت اخروى آنان باشد.

آنان در رسانه هاى گروهى، فيلم و تئاتر و مراكز فساد و فحشا و راه اندازى جنگ و قتل و جنايت و ... از اين قبيل است. قرآن مجيد پيرامون اين خصلت فرموده است:

______________________________

(1)- نساء (4)، آيه 161.

(2)- مائده (5)، آيه 63.

(3)- نساء (4)، آيات 154 و 160.

(4)- بقره (2)، آيه 96.

معارف قرآن، ج 1، ص: 42

«وَ يَسْعَوْنَ فِى الْارْضِ فَساداً وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ الْمُفْسِدينَ» «1»

مى كوشند در زمين فساد كنند و خدا فساد كنندگان را دوست ندارد.

كشتن پيامبران الهى يكى از نمونه هاى فساد آنان در گذشته است كه خداوند بطور مكرر آنان را به سبب اين عمل غير انسانى سرزنش كرده است و آنان به خاطر اين اعمال مورد غضب الهى واقع شده و مهر ذلت و خوارى ابدى بر پيشانى شان خورده است. «2»

«1»

يهود و نصارا گفتند مافرزندان و دوستان خدائيم [به آنها] بگو: پس چرا خداوند شمارا به واسطه گناهانتان عذاب مى كند، بلكه شما بشرى از مخلوقات او هستيد (و امتيازى بر ديگران نداريد). خداوند هر كس را بخواهد مى بخشايد و هر كس را بخواهد عذاب مى كند.

105.

معارف قرآن، ج 1، ص: 44

به وسيله آن ميان مرد و همسرش جدائى بيفكنند (نه اينكه از آن براى باطل كردن سحر استفاده كنند) ولى آنها نمى توانند به كسى زيان برسانند، مگر به اذن خدا. آنان چيزهايى را فرا مى گرفتند كه به زيانشان بود، نه به نفعشان و آنان بطور مسلم مى دانستند كه هر كس خريدار اين چنين سحرى باشد، در آخرت بهره اى نخواهد داشت و چه زشت و ناپسند بود آنچه خود را به آن فروختند، اگر مى دانستند.

مرتب گوشزد مى كردند كه ما وسيله آزمايش هستيم ومردم را از به كار بستن سحر براى رسيدن به اهداف شيطانى وكفر ورزيدن نهى مى كردند. «1»

يهوديان، علاوه بر پيروى از سحرى كه شياطين به حضرت سليمان نسبت مى دادند از تعليمات اين دو ملك نيز سوء استفاده كردند و به هشدارهاى آنان كه خود را وسيله آزمايش معرفى كرده بودند، گوش ندادند و به سوء استفاده از تعاليم آنها پرداختند با اينكه مى دانستند، خريدار سحر بهره اى از آخرت ندارد.

اين مسائل پس از نبوت وى بوده؛ زيرا او در همه اين امتحانات از طريق وحى مأمور مى شده است.

خلق را گرفتن و به حق رساندن است. «3»

______________________________

(1)- حجر، (15) آيه 55.

(2)- سجده (32)، آيه 24.

(3)- ترجمه الميزان، ج 1، ص 409- 410.

معارف قرآن، ج 1، ص: 51

گفتنى است كه پيامبر اسلام (ص) و برخى ديگر از پيامبران همچون ابراهيم (ع) علاوه بر منصب نبوت اين مقام را نيز دارا بوده اند، همان طور كه قرآن تصريح مى كند كه به برخى از فرزندان حضرت ابراهيم اين مقام داده شده است.

«وَ وَهَبْنا لَهُ اسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ نافِلَةً وَ كُلًّا جَعَلْنا صالِحينَ وَ جَعَلْناهُمْ ائِمَّةً يَهْدُونَ بِامْرِنا» «1»

و ما به ابراهيم، اسحاق را داديم و علاوه بر او يعقوب هم داديم، و مقرر كرديم كه امامانى باشند كه به امر ما هدايت كنند.

گروه سوم است كه زمانى ظالم بوده اند، پس يك قسم باقى مى ماند و آن كسانى هستند كه هيچ ظلمى مرتكب نشده اند. «1»

آنان را مرده مى داند. از جمله آيه زير:

«انَّكَ لاتُسْمِعُ الْمَوْتى» «2»

اى پيامبر تو نمى توانى به مردگان (كافرانى كه آمادگى شنيدن و پذيرفتن حق را ندارند) آيات خدا را بشنوانى.

بنابراين، مؤمنان حقيقى با نيكوكارى و عمل صالح در همين دنيا به حيات طيّب دست يافته و آن را در برزخ و قيامت هم خواهند داشت و چنين افرادى از جمله شهيدان با مرگ مادى و ظاهرى نابود نمى شوند، بلكه همچنان از آن حيات طيب برخوردار و از نعمتهاى خدا بهره مند هستند، همچنان كه كافران نيز با مرگ، گرچه حيات برزخى و حيات اخروى دارند، ولى از اين حيات طيب در برزخ و آخرت بى بهره اند و همچون دنيا، مرده و هلاك شده اند؛ چنان كه قرآن درباره آنان مى فرمايد:

«الَّذينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً وَ احَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ» «3»

كسانى كه نعمت خدا را به كفر تبديل ساختند و مردم خود را به ديار هلاكت بردند.

با اينكه همه مؤمنان نيكوكار از چنين حياتى بهره مند هستند، چرا شهدا را ياد كرده است؟ شايد بدين جهت باشد كه خداوند مى خواهد از اين طريق آنان را گرامى داشته و شأن معنوى ايشان را يادآورى كند و به اولياى آنان تسلّى دهد و مؤمنان را به شهادت و كشته شدن در راه خدا مشتاق گرداند.

______________________________

(1)- نحل (16)، آيه 97.

(2)- نمل (27)، آيه 80.

(3)- ابراهيم (14)، آيه 28.

معارف قرآن، ج 1، ص: 54

كه به زمين مى چكد، گناهان او را مى بخشد.

ب- منزلتى كه در بهشت دارد، بدو مى نماياند.

ج- 72 حورالعين بدو مرحمت مى كند.

د- او را از عذاب قبر و فزع اكبر ايمن مى سازد.

ه- تاج وقار كه از ياقوت سرخ است، بر سر او مى نهد.

و- شفاعت او را در حق هفتاد نفر از خويشان او قبول مى كند. «1»

دل بست؛ به همين دليل، عاقل در دوستى او احساس آرامش نمى كند.

ج 1، ص 101.

معارف قرآن، ج 1، ص: 60

از تقواى او رانمايان مى سازد.

______________________________

(1)- بقره (2)، آيه 183.

معارف قرآن، ج 1، ص: 61

آنها اميد استجابت مى دهد.

«... فَأِنّى قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ أِذا دَعانِ ...» «4»

______________________________

(1)- ميزان الحكمه، ج 3، ص 245.

(2)- فرقان (25)، آيه 77.

(3)- غافر (40)، آيه 60.

(4)- بقره (2)، آيه 186.

معارف قرآن، ج 1، ص: 63

برابر آن شرايع مى پردازد.

كند. اين اولين مرحله اختلاف بود كه آيه شريفه به آن اشاره دارد.

آنان اشاره مى كند و مى فرمايد: چنان كار بر آنها مشكل مى شد و سختيها و گرفتاريها بر آنان هجوم مى آورد كه حتى پيامبران نيز به همراه مؤمنان از خدا طلب نصرت و پيروزى مى كردند و اين تقاضا را به صورت سؤال مطرح مى كردند كه پس پيروزى و نصرت كى خواهد آمد؟

خداوند در اين آيه مى فرمايد كه آنان دچار مشكلاتى در راه دينشان شدند كه شما هنوز با چنان مشكلاتى رو به رو نشده ايد. بررسى تاريخى زندگى پيامبران و مؤمنان حقيقى از لابلاى روايات نيز حاكى از فشار همه جانبه به آنهاست. طولانى بودن دعوت پيامبران همچون دعوت 950 ساله حضرت نوح (ع)، ايمان نياوردن اغلب افراد جامعه، تهمت زدن هاى فراوان به پيامبران و مؤمنان، مسخره كردن كافران نسبت به مؤمنان، در شكنجه قرار دادن مؤمنان و حتى سوزاندن و به قتل رساندن آنان، جزئى از فشارهاى كافران بوده است. چنانچه قرآن به زنده زنده سوزاندن مؤمنان به دست اصحاب اخدود اشاره كرده است. «1»

______________________________

(1)- بروج (85)، آيات 4- 8.

معارف قرآن، ج 1، ص: 68

در روايتى نقل شده است كه اصحاب رسول خدا (ص) به ايشان عرض كردند: آيا طلب نصرت براى ما نمى كنى؟ آيا خدا را براى يارى ما نمى خوانى؟ حضرت فرمود:

كسانى قبل از شما بودند كه اره بر فرق سر آنها مى گذاشتند و تا پايشان آنها را دو نيم مى كردند و اين عمل آنان را از دينشان برنمى گرداند و برخى را شانه هاى آهنين بر گوشت و استخوانشان مى كشيدند و باز اين كار آنها را از دينشان برنمى گرداند .... «1»

آياتى كه بروشنى اين مطلب را بازگو مى كند، آيه 125 سوره آل عمران است:

«بَلى انْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ يَأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هذا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُسَوِّمينَ»

بلى اگر شما صبر و مقاومت پيشه كنيد و پرهيزكار باشيد، چون كافران بر سر شما شتابان و خشمگين بيايند، خداوند پنج هزار فرشته نشاندار را به كمك شما مى فرستد.

تجربه عملى مسلمانان در جنگ احزاب نيز همين حقيقت را به اثبات رساند، زيرا آنان پس از تحمل مشكلات و رنج فراوان و صبر در مقابل مصيبتها، از امداد الهى برخوردار شدند و دشمنى كه به تعبير قرآن جان مسلمانان را به گلو رسانده بود، مجبور به ترك ميدان و فرار از صحنه شد.

امير مؤمنان عليه السلام درباره ملازمت صبر و نصرت چنين فرمود:

«مَنْ رَكِبَ مَرْكَبَ الصَّبْرِ اهْتَدى الى مِضْمارِ النَّصْرِ» «2»

كسى كه بر مركب صبر سوار شود، به قله پيروزى خواهد رسيد.

______________________________

(1)- الدر المنثور، سيوطى، ج 1، ص 243، دارالمعرفة.

(2)- ميزان الحكمه، ج 5، ص 262.

معارف قرآن، ج 1، ص: 69

كس به بيش از مقدار توانايى اش مكلف نمى شود. نه مادر بايد به سبب طفلش زيان ببيند و نه صاحب فرزند (پدر) و مثل تعهد پدر (در صورت مرگ) بر عهده وارث اوست. اگر پدر و مادر بارضايت و مشورت تصميم گرفتند فرزند را از شير بگيرند، گناهى بر آنان نيست و اگر براى فرزندانتان دايه بگيريد، باكى بر شما نيست، به شرط اينكه وجهى پسنديده و شايسته بپردازيد (به مادر طفل براى مدتى كه شير داده است يا به دايه براى شيرى كه به فرزند مى دهد. يا به شرط آنكه حاضر باشيد مبلغ كافى به مادر فرزند بدهيد براى شير دادن طفل، ولىّ او قبول نكند). «2» تقواى الهى پيشه كنيد و بدانيد كه خداوند بر همه چيز بيناست.

كه بهتر است در طول دو سال مادر فرزند را از شير خود محروم نكند. در روايات نيز دوران كامل شيرخوارى، دو سال معين شده است.

سوم- هزينه زندگى مادر در دوران شيردادن- حتى اگر طلاق گرفته باشد- به عهده پدر نوزاد است.

چهارم- پدر يا مادر حق ندارد خودسرانه بدون رعايت نظر و مشورت ديگرى در مورد فرزند تصميم بگيرد. «لا تُضارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ» هر كدام از آنها موظف است حق ديگرى را رعايت كند. نه پدر مى تواند حق حضانت و شيردادن همسر را ناديده بگيرد و نه مادر مى تواند براى شيردادن فرزند، اجر و مزد غير متعارف طلب كند. در اين حق، هم مصلحت آنها نهفته است و هم مصلحت فرزندشان.

پنجم- اگر پدر فرزند از دنيا برود، تعهدات او بر عهده وارثانش مى باشد و آنها بايد اجر و هزينه زندگى مادر را در دوران شيردادن بپردازند. «وَ عَلَى الْوارِثِ مِثْلُ ذلِكَ»

ششم- پدر و مادر طفل مى توانند با صلاحديد و مشورت و رضايت طرفينى فرزند را زودتر از شير مادر گرفته و به ديگرى بسپارند.

هفتم- چنانچه زن ديگرى براى شير دادن انتخاب شد، پدر فرزند بايد حق مادر طفل را براى مدتى كه شير داده، بپردازد و به دايه نيز حقوق متعارف را پرداخت كند.

الْقَوْمِ الْكافِرينَ» «3»

و پيامبرشان به آنان گفت: خداوند براى شما طالوت را به فرمانروايى برانگيخته است. گفتند:

از كجا بايد او بر ما فرمانروايى كند در حالى كه ما خود- با داشتن ثروت و قدرت- براى فرمانروايى از او سزاوارتريم و او را مال و ثروتى گسترده فراهم نيامده است. پيامبر گفت:

خداوند او را بر شما برگزيده و دانشى بيشتر و پيكرى تناورتر بدو بخشيده است و خداوند فرمانروايى خود را به هر كه بخواهد عطا مى كند و خداوند، روزى گستر و داناست. و

______________________________

(1)- تفسير صافى، ج 1، ذيل همين آيه.

(2)- ترجمه الميزان، ج 2، ص 390.

(3)- بقره (2)، آيات 247- 250.

معارف قرآن، ج 1، ص: 75

پيامبرشان به آنها گفت: نشان و علامت پادشاهى او اين است كه تابوتى برايتان مى آيد كه آرامشى از پروردگارتان و باقيمانده اى از آنچه خاندان موسى و هارون واگذاشته اند، در آن است و فرشتگان آن را به دوش برند؛ راستى كه در آن آيه و نشانه اى است براى شما اگر مؤمن باشيد. پس همين كه طالوت لشكر را بيرون برد، گفت: خدا شما را به نهر آبى آزمايش مى كند، هر كس از آن بنوشد، از من نيست و هر كس از آن ننوشد از من است. مگر آن كس كه با دست خويش، مشتى آب بردارد. پس همه آشاميدند، بجز عده كمى از آنها، و چون وى با كسانى كه با او ايمان آورده بودند، از نهر گذشتند، گفتند: امروز ما را توان مبارزه با جالوت و سپاهيان او نيست. آنها كه به ديدار پروردگار، اعتقاد داشتند، گفتند: چه بسا گروهى اندك به خواست خدا بر سپاهى بسيار، غلبه يافته و خدا

يار و كمك صابران است. و چون با جالوت و سپاهيانش روبه رو شدند گفتند: پروردگارا! به ما صبر ده و قدمهايمان را استوار نما و ما را بر گروه كافران پيروز فرما.

كه خداوند حكيم و عليم او را به رهبرى شما برگزيده است. از سوى ديگر به او دو ويژگى ارزشمند براى فرماندهى و رهبرى بخشيده است: «توان علمى» و «نيروى بدنى».

باشد و نتواند فلسفه و اهميت و لزوم آن را به زيردست بفهماند و ناگزير متوسل به اجبار مى شود، اما امورى كه خوبى و بدى آنها روشن است و قابل استدلال مى باشد، براى فهماندن آن نياز به اكراه نيست.

از طرف ديگر، خداوند ايمان اجبارى را نمى خواهد. او مى خواهد بندگانش، با ديدن آيات و بينات و با دعوت متين و استدلالى انبيا، آزادانه ايمان آورند و پيامبرانش را امر كرده كه بندگانش را با حكمت و موعظه به راه حق بخوانند، تا طالبان سعادت ايمان آورند و به آنان فرموده كه آدمهاى شقى را مجبور به ايمان آوردن نكنند، چه اينكه

______________________________

(1)- بقره (2)، آيات 256- 257.

معارف قرآن، ج 1، ص: 78

پيامبران وكيل بر ايمان آوردن آنها نيستند و وظيفه آنها فقط ابلاغ است. «1»

بر اساس اين آيه شريفه، خداوند به وسيله هدايت فطرى و پيامبران، بشر را به سوى حق راهنمايى كرد و راه سعادت و نيكبختى را به او نماياند. حال او را آزاد گذارده تا به مقتضاى فطرت به دستورات انبيا عمل كند يا راه طغيان در پيش گيرد و بر خلاف رضاى خدا، كفر ورزد. خداوند كفر را برايش نپسنديده، «2» ولى چنانچه خودش بخواهد، مانعش نمى شود و او را به ايمان آوردن مجبور نمى كند. «3»

در جمله «لا اكْراهَ فِى الدّينَ» دو احتمال است: احتمال اول اينكه آيه شريفه در مقام بيان واقعيت، و خبردادن از آن است و مى فرمايد: دين نمى تواند اجبارى باشد، چون مربوط به قلب است.

احتمال دوم اينكه دستور باشد، يعنى به پيامبر فرموده كه كسى را به ايمان آوردن مجبور نكنيد، كه در اين صورت نيز با توجه به همان

واقعيت، چنين دستورى داده است؛ يعنى مى فرمايد چون دين نمى تواند اجبارى باشد، پس شما هم خود را بيهوده زحمت ندهيد و مردم را وادار به ايمان آوردن نكنيد، چون اجبار شما فقط در ظاهر آنها اثر دارد، نه در باطنشان. «4»

تمسك به عروة الوثقى

مفسران، در اينكه عروة الوثقى چيست، نظراتى ابراز داشته اند. كسى كه دو اصل زير را رعايت كند به عروة الوثقى تمسك جسته است: اول كفر به طاغوت و دوم، ايمان به خدا. كفر به طاغوت هم شامل طاغوت نفس يعنى هوا و هوس و نفس اماره مى شود وهم شامل مظاهر بيرونى آن يعنى طاغوتهاى قدرت طلب ستمگر.

پس انسان اول بايد قلب خود را از هرگونه طاغوت و معبود باطل درونى و بيرونى تخليه كند و سپس آن را با تصديق و ايمان و محبت به حق بيارايد.

______________________________

(1)- آياتى همچون انعام (6)، آيات 107 و 149؛ يونس (10) آيه 99 و آيات ديگر.

(2)- «انْ تَكْفُرُوا فَانَّ اللَّهَ غَنِىٌ عَنْكُمْ وَ لا يَرْضى لِعِبادِهِ الْكُفْرَ وَ انْ تَشْكُرُوا يَرْضَهُ لَكُمْ. (زمر (39)، آيه 7.)

(3)- با استفاده از ترجمه الميزان، ج 20، ص 196.

(4)- همان، ج 2، ص 524.

معارف قرآن، ج 1، ص: 79

تطبيق آنها با عنوان كلى، دشوار ونامفهوم به نظر مى رسيد، از اين رو براى تبيين مطالب و موضوعات، عنوانهايى را با استفاده از آيات مربوط برگزيديم تا با ديگر درسها هماهنگ باشد.

(2)- بقره (2)، آيه 261.

معارف قرآن، ج 1، ص: 80

اقتصادى» و از آن جهت كه چراغ محبت است و دل اشخاص فقير را روشن مى سازد و نشاط روحى و درونى به آنان مى بخشد»، ارزش عاطفى و روانى» دارد. «1»

و «اذيت» است. «6»

زمانى مى توانيم از اين پاداش برخوردار شويم كه انفاق را با منت و اذيت كه همان ضرر فورى و نوعى آزار روحى است، همراه نسازيم؛ زيرا كسى كه با منت و آزار، چيزى به ديگرى مى دهد و او را مى رنجاند، در حقيقت چيزى به او نداده است؛ اگر سرمايه اى

______________________________

(1)- ترجمه الميزان، ج 2، ص 610 و تفسير نمونه، ج 2، ص 233، اقتباس.

(2)- بقره (2)، آيه 262.

(3)- تفسير نمونه، ج 2، ص 237.

(4)- نحل (16)، آيه 96.

(5)- ترجمه الميزان، ج 1، ص 596.

(6)- تفسير كاشف، ج 1، ص 413، با اندكى تغيير.

معارف قرآن، ج 1، ص: 81

به او داده، سرمايه اى هم از او گرفته است و چه بسا آن تحقيرها و شكستهاى روحى به مراتب بيش از مالى باشد كه به او بخشيده است.

بنابراين، اگر چنين اشخاصى، اجروپاداشى نداشته باشند، طبيعى و عادلانه خواهدبود. «1»

كوتاه سخن اينكه: پاداش انفاق در يك مثلث تبيين شده است:

1- نبودن حزن 2- زدودن ترس 3- بقا و جاودانگى عمل و حفظ آن.

خدا و روز رستاخيز نمى آورد، و (كار او) همچون قطعه سنگ صافى است كه بر آن (قشر نازكى از) خاك باشد (و بذرهايى در آن افشانده شود) و باران درشت به آن برسد و آن را صاف (و خالى از خاك و بذر) رها كند! آنها از كارى كه انجام داده اند چيزى به دست نمى آورند و خداوند جمعيّت كافران را هدايت نمى كند. و (كار) كسانى كه اموال خود را براى خشنودى خدا و تثبيت (ملكات انسانى) در روح خود انفاق مى كنند، همچون باغى است كه در نقطه بلندى باشد و بارانهاى درشت به آن برسد و ميوه خود را دو چندان دهد، و اگر باران درشتى بر آن نبارد بارانهاى ريز و شبنم بر آن مى بارد و خداوند به آنچه انجام مى دهيد، بيناست. «3»

______________________________

(1)- تفسير نمونه، ج 2، ص 236- 237.

(2)- بقره (2)، آيات 264- 265.

(3)- ترجمه آيات از تفسير نمونه است.

معارف قرآن، ج 1، ص: 82

خداوند پس از بيان ارزش و پاداش انفاق، با مثال ديگر، شرايط انفاق را بازگو كرده است كه عبارتند از:

الف- براى جلب رضايت خدا و به دور از ريا باشد.

ب- ترك هر نوع آزار روحى.

ج- ترك منّت.

بنابراين، اگر انفاق بدون شرايط مذكور انجام گيرد، هيچ گونه پاداش الهى نخواهد داشت.

از جمله «وَ لا يُؤْمِنْ بِاللَّهِ» روشن مى شود كه عمل رياكار و شخص كافر يكى است، چرا كه هيچ كدام رضايت خداوند را نمى جويند؛ «1» از اين رو، امام جعفر صادق عليه السلام فرمود:

«كُلُّ رِياءٍ شِرْكٌ» «2»

هر ريايى شرك (خفى) است.

جمله «أِبْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ تَثْبيتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ» انگيزه درونى درست انفاق را بيان مى كند و آن دو چيز است: يكى طلب خشنودى

خدا و ديگرى تقويت روح ايمان و ايجاد آرامش در دل و جان. اين آيه مى گويد: انفاق كنندگان واقعى كسانى هستند كه تنها به خاطر رضايت خدا و تثبيت اين صفت در درون خود و همچنين براى پايان دادن به اضطراب وجدانى (كه بر اثر احساس مسؤوليت در برابر محرومان پديد مى آيد) اقدام به انفاق مى كنند. «3»

باران و خاك با اينكه از اسباب حيات و رشد هستند، ولى اگر خاك بر روى سنگ سخت و صاف باشد، چنين اثرى ندارد و با باران شسته مى شود و مى رود و تنها سنگ صاف مى ماند كه نه آبى در آن فرو مى رود و نه گياهى از آن مى رويد. حال رياكار نيز چنين است.

ازاين مطلب برمى آيد كه قبول شدن اعمال، احتياج به نيت خالص براى خدا دارد.

شيعه و سنى از پيامبر اسلام (ص) روايت كرده اند كه فرمود:

______________________________

(1)- همان.

(2)- بحارالانوار، ج 72، ص 281.

(3)- تفسير نمونه، ج 2، ص 223.

معارف قرآن، ج 1، ص: 83

«انَّما الْاعْمالُ بِالْنِّيَّاتِ» «1»

اعمال انسان بر اساس نيت اوست.

از آن لذت ببرد و در شرع به چيزى اطلاق مى شود كه از راه حلال بدست آمده و از حد جايز بيشتر نباشد. «3» در مقابل طيب «خبيث» است و منظور از آن چيزهاى پست و بى ارزشى است كه نفس از آن متنفر است. بنابر آيات قرآن همه طيبها حلال و همه خبيثها حرامند و عكس آن نيز صادق است يعنى همه حلالها طيب و همه حرامها خبيثند.

در آيه فوق مى فرمايد از كسب طيب و حلال خود و از محصولات ارزشمند و مرغوب انفاق كنيد نه از كسب حرام يا محصولات ناپسند و منفور. از اين دو قيد «طيب» و «خبيث» فهميده مى شود كه اولا چيز مورد انفاق بايد حلال و پاك و طبع پسند باشد.

و اما قيد دومى هم از دقت در آيه بدست مى آيد و آن اينكه چيز مورد انفاق علاوه بر حلال، پاك و طبع پسند بودن، مرغوب و ارزشمند هم باشد؛ زيرا بعضى از طيبها گرچه پاك و حلالند اما ارزشمند نيستند و اگر همانها را به خود ما بدهند، علاقه اى به قبول آنها

______________________________

(1)- ترجمه الميزان، ج 2، ص 599.

(2)- بقره (2)، آيه 267.

(3)- مفردات، ص 321.

معارف قرآن، ج 1، ص: 84

نشان نمى دهيم واگر هم بپذيريم فقط از سر اغماض و دست رد به سينه عطاكننده نزدن است. به عبارت ديگر:

«لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ» «1»

شما به مقام ابرار نمى رسيد تا اينكه از چيزهاى دوست داشتنى خود ببخشيد.

در شأن نزول اين آيه نيز نقل شده كه گروهى هنگام پرداخت زكات اموال پستشان رابه عنوان زكات مى دادند و قرآن با اين آيه آنان را منع كرد. «2»

يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلًا وَاللَّهُ واسِعٌ عَليمٌ» «3»

شيطان (هنگام انفاق) به شما وعده فقر و تهيدستى مى دهد و به فحشا (و زشتيها) دعوت مى كند ولى خداوند به شما وعده «آمرزش» و «فزونى» مى دهد و خداوند وسعت دهنده (و به هر چيز) داناست.

خداوند در اين آيه براى بى اثر ساختن دو عامل ترس از انفاق يعنى وعده فقر و بخل ذاتى انسان مى فرمايد: اينكه شيطان به شما وعده فقر مى دهد به اين جهت است كه كار شيطان امر به فحشاء براى گمراه كردن شماست و اينكه نفس شما، شما را به بخل و خوددارى از انفاق مى خواند بايد توجه پيدا كنيد كه خداوند در آيات قبل به شما وعده داده كه در صورت انفاق هم گناهان شما را مى بخشد و هم اموال شما را زياد مى گرداند، پس نه به وعده شيطان وقعى بنهيد و نه بخل نفس شما را از انفاق بازدارد.

جمله «وَ يَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشاءِ» پس از وعده شيطان آمده است تا بفهماند كه همه وعده هاى شيطانى در حقيقت امر به فحشا و زشتيهاست و هرگز توقع نداشته باشيد كه او شما را به كار خوب و عمل صالح بخواند. «4»

______________________________

(1)- آل عمران (3)، آيه 92.

(2)- كنزالدقائق، ج 2، ص 441.

(3)- بقره (2)، آيه 268.

(4)- ترجمه الميزان، ج 2، ص 605.

معارف قرآن، ج 1، ص: 85

انجام مى دهيد، آگاه است.

در اين آيه براى انفاق صحيح، دو راه معرفى شده است: يكى آشكار و ديگر پنهان.

صدقه آشكار، موجب تشويق و دعوت عملى مردم به كارهاى نيك و ايجاد اميد و نشاط و دلگرمى در فقرا و زدودن غبار يأس از صفحه دل آنان مى شود. صدقه پنهانى نيز آثار خاصى دارد، از جمله اينكه از شبهه ريا به دور است و همچنين آبرو و حيثيت مستمندان محفوظ مى ماند. پس مى توان گفت صدقه علنى نتيجه بيشترى دارد و صدقه پنهانى خالصتر و پاكتر انجام مى شود. «2»

درباره اينكه كدامين شيوه را بايد برگزيد، مى توان گفت: هيچ يك از اين دو دستور، جنبه عمومى ندارد، بلكه موارد، مختلف است؛ در پاره اى از موارد كه اثر تشويقى آن بيشتر است و لطمه اى به اخلاص نمى زند، بهتر است اظهار شود و در مواردى كه افراد آبرومند هستند كه حفظ آبروى آنها لازم است و بيم رياكارى مى رود، مخفى ساختن بهتر خواهد بود.

لِلشَّهادَةِ وَ ادْنى الَّا تَرْتابُوا الَّا انْ تَكُونَ تِجارَةً حاضِرَةً تُديرُونَها بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ الَّا تَكْتُبُوها وَ اشْهِدُوا اذا تَبايَعْتُمْ وَ لا يُضارَّ كاتِبٌ وَ لا شَهيدٌ وَ انْ تَفْعَلُوا فَانَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَىْ ءٍ عَليمٌ» «1»

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هنگامى كه بدهى بامدت معين (بر اثر وام يا معامله) به يكديگر پيدا كنيد، آن را بنويسيد و بايد ميان شما نويسنده اى به عدل و داد، آن را بنويسد و نويسنده نبايد از آنچه خدا به وى تعليم داده است، خوددارى كند. پس بايد (از اين موهبت الهى استفاده كند) و بنويسد و كسى كه حق بر ذمه او ست و بدهكار است بايد املا كند و از خدا كه پروردگار اوست، پروا داشته باشد و چيزى از آن حق را فروگذار نكند و اگر كسى كه حق بر ذمه اوست، سفيه يا ضعيف باشد يا نتواند املا كند، ولىّ او بايد با رعايت عدالت، املا كند و دو نفر از مردان خود را (بر اين حق) شاهد بگيريد و اگر دو مرد نبود، يك مرد و دو زن، از كسانى كه مورد رضايت و اطمينان شما هستند، انتخاب كنيد، (و اين دو زن بايد با هم شاهد قرار گيرند) تا اگر يكى فراموش كرد، ديگرى به يادش بياورد و گواهان، هنگامى كه براى شهادت، فراخوانده مى شوند، نبايد خوددارى كنند، و از نوشتن بدهى كوچك يا بزرگ باتعيين مدت ملول نشويد، اين نزد خدا، به عدالت نزديكتر و براى شهادت، مستقيم تر و براى پيشگيرى از ترديد و شك (و نزاع و بگو مگو) راهى نزديكتر است، مگر

اينكه داد و ستد، نقدى باشد كه در ميان خود دست به دست مى كنيد، (در اين صورت) بر شما باكى نيست كه آن را ننويسيد. (و در عين حال) هنگامى كه خريد و فروش را (نقدى مى كنيد نيز) شاهد بگيريد. به نويسنده و شاهد نبايد (به خاطر حقگويى) زيانى برسد (و تحت فشار قرار بگيرند) و اگر چنين كنيد، از فرمان حق، خارج گشته ايد و تقواى الهى پيشه كنيد و خدا به شما تعليم مى دهد و خداوند به هر چيزى داناست.

______________________________

(1)- بقره (2)، آيه 282.

معارف قرآن، ج 1، ص: 87

ما را ببخش و بر ما رحم كن تو مولاى مايى، پس ما را بر كافران، يارى بخش.

مؤاخذه كرد؛ زيرا وى كوتاهى كرده و مرتكب خطا شده است.

ممكن است سؤال ديگرى پيش آيد كه آيا خداوند، «اصْرْ» و تكليفهاى سخت و بيش از حد طاقت را بر دوش بندگان خود مى نهد كه ما معافيت از آنها را بطلبيم؟

پاسخ: منظور از «اصر» در اينجا تعهدات و تكاليف دشوارى است كه به عنوان كيفر براى كسانى وضع مى شود كه از تكاليف آسان سرپيچى كرده اند و اين كار، امرى حكيمانه، هشدار دهنده و تربيت كننده است و در باز داشتن مردم از تخلفات نقش مؤثرى دارد.

منظور از «لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ» تحميل امورى است كه براى انسان، بسيار گران و سنگين است (مانند ذبح فرزند كه براى ابراهيم عليه السلام پيش آمد) يا بلاها و آزمايشهاى طاقت فرسا و عذاب دنيوى و اخروى.

آنچه خداوند از انسانها مى خواهد اين است كه بقدر توانشان در عبادت و اطاعت او بكوشند و كوتاهى نكنند و در صورت انجام وظيفه، خداوند ايشان را به جهت انجام ندادن آنچه كه از عهده آنها بر نمى آمده، مجازات نمى كند.

علاوه برآن، وعده داده است كه اگر مؤمنان به وظايف عمده خود عمل كنند، در مواردى كه تخلف كرده اند، آنها را مورد بخشايش خويش قرار دهد. «1»

______________________________

(1)- انفال (8)، آيه 29؛ تحريم (66)، آيه 8 و آل عمران (3)، آيه 195 و ....

معارف قرآن، ج 1، ص: 91

پرسش

1- نظر مشهور پيرامون معناى حرو ف مقطعه چيست؟

2- چرا قرآن كتاب هدايت براى متقيان معرفى شده است؟

3- سه ويژگى متقيان را بيان كنيد.

4- نفاق در لغت و اصطلاح به چه معناست؟

5- چهار ويژگى منافقان را بنويسيد.

6- تحدى يعنى چه؟

7- چرا انسان به عنوان خليفه خدا انتخاب شده است؟

8-

امير مؤمنان (ع) درباره خوش گفتاران بد كردار چه فرمود؟

9- چرا قرآن مجيد در معرفى بنى اسرائيل تأكيد دارد؟

10- چرا يهوديان به جاى پذيرش دين اسلام، به مقابله با آن پرداختند؟

11- نمونه هائى كه عدم ايمان واقعى يهود را ثابت مى كند، بنويسيد.

12- سه مورد از ويژگيهاى يهود را نام ببريد.

13- دو پندار از پندارهاى باطل يهود را ذكر كنيد.

14- ماجراى هاروت و ماروت را بطور مختصر بيان كنيد.

15- معناى نسخ از نظر لغوى و شرعى چيست؟

16- اهميت مقام امامت را با استفاده از آيه امامت بنويسيد.

17- تفاوت مقام امامت با نبوت چيست؟

18- آيا زنده بودن در برزخ اختصاص به شهيدان دارد؟

19- تفاوت حيات مؤمنان با كافران در برزخ و قيامت چيست؟

20- چرا تقليد كوركورانه از گذشتگان ممنوع است؟

21- تقليد در اصول و فروع دين جايز است يا نه؟

معارف قرآن، ج 1، ص: 92

22- صفات نيكوكاران را بر شماريد.

23- اهميت قصاص را توضيح دهيد.

24- چگونه روزه، عامل تقويت تقوا مى شود؟

25- توصيه امام صادق (ع) در مورد روزه حقيقى چيست؟

26- ريشه هاى دعا نكردن را نام ببريد.

27- شرايط اجابت دعا چيست؟

28- علت واحد بودن امت نخستين چه بود؟

29- چرا عده اى در دين هم اختلاف كردند؟

30- آيا سنت ابتلاى مؤمنان امرى عمومى است؟ توضيح دهيد.

31- نتايج سوگند دروغ چيست؟

32- نظر اسلام در مورد دوران شيرخوارگى و شير مادر چيست؟

33- «نماز وسطى» كدام نماز است؟

34- ملاكهاى فرماندهى از نظر قرآن چيست؟

35- قوم طالوت چگونه امتحان شدند؟

36- ملاك تمسك به عروةالوثقى چيست؟ معارف قرآن ج 1 128

37- خداوند براى بيان ارزش انفاق چه مثالى زده است؟

38- پاداش انفاق كنندگان چيست؟

39- شرايط انفاق صحيح كدام است؟

40- موانع انفاق را نام ببريد.

41- سه دستور قرآن در مورد

نوشتن قرض را بنويسيد.

42- تكليف به اندازه توان يعنى چه؟

معارف قرآن، ج 1، ص: 93

پروردگار ماست و جز خردمندان، كسى متذكر نمى شود.

در حالى كه با توجه به ساير آيات محكم، معلوم مى شود كه رؤيت ظاهرى و جسمانى مراد نيست.

پيدا مى كنند. «7»

گمراه كردن و منحرف ساختن از حق است و براى اينكه بتوانند به فتنه خود صورت شرعى و قرآنى ببخشند، به دنبال آيات متشابه مى روند، در حالى كه تأويل قرآن در دسترس آنها نيست.

تفسير به رأى آن است كه انسان ابتدا براى خود عقيده اى انتخاب كند و در تأييد آن بدون هيچ گونه قرينه اى، به آيه يا روايتى استدلال كند. اين افراد در حقيقت به دنبال قرآن و فهم صحيح آن نيستند، بلكه قرآن را بر عقايد باطل خود منطبق مى سازند و تفسير

______________________________

(1)- رسوخ به معنى ريشه دارى و ثبات است. راسخون در علم، كسانى هستند كه در دانش، ريشه دارند و علم در وجودشان رسوخ كرده واستقرار يافته است. (قاموس قرآن، على اكبر قرشى، ج 3)

(2)- تفسير صافى، فيض كاشانى، ج 1، ص 247.

(3)- همان، ج 3، ص 23.

معارف قرآن، ج 1، ص: 98

مى كنند. از اين رو، پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمود:

«مَنْ فَسَّرَ الْقُرْآنَ بِرَأْيِهِ فَلْيَتَبَوَّءْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ» «1»

كسى كه قرآن را به رأى و نظر خود تفسير كند، بايد در آتش مأوا گزيند.

است كه مى خواهد به وسيله آن نقصى را كه همان گرسنگى است و در خود احساس مى كند، برطرف نمايد.

ايشان بعد از ذكر چند مثال ديگر مى نويسد: «پس بنده مخلص خدا، كه اخلاص خود را با محبت به خدا اظهار مى كند، هيچ هدفى جز اين ندارد كه خدا هم او را دوست بدارد همان طور كه او خدا را دوست مى دارد ....» «1»

منظور از محبت خدا نسبت به بندگان، اين است كه از آنان راضى باشد و با گذشت و اغماض از تقصيرشان، حجابها را از دلشان برگيرد و آنان را مقرب درگاه خود سازد. «2»

______________________________

(1)- الميزان، ج 3، ص 185، انتشارات اسلامى.

(2)- تفسير منهج الصادقين، ج 2، ص 211 با تغيير و تصرف.

معارف قرآن، ج 1، ص: 100

و امر از آنِ اوست.

واقعى باشد، و پيش از ورود به آستانه جهان آخرت، صورت پذيرد.

هر كس كفر ورزد، خداوند بى نياز از جهانيان است.

طواف كنندگان، قيام كنندگان به عبادت، ركوع كنندگان وسجده كنندگان پاكيزه كن.» «4»

كه به متقيان خواهد رسيد، پرداخته و آنان را به نيل به نعمتهاى دنيوى و اخروى بشارت داده است. «2» گاهى نيز آنان را وعده داده كه اگر تقوا پيشه كنند، امدادهاى غيبى خود را به كمك آنان خواهد فرستاد. «3» همچنين در بعضى از آيات، بصيرت پيداكردن، نجات از گرفتاريها و مشكلات و آسان شدن امور را در گرو تقوا دانسته است.

هر چند در حدود هفتاد آيه قرآن، رعايت تقوا را گوشزد كرده است، اما آيه مورد بحث داراى قيد «حَقَّ تُقاتِهِ» است كه آن را از ساير آيات امتياز بخشيده است، يعنى تقواى خدا را آنچنان كه حق تقواست، رعايت كنيد، و اين مطلب اشاره به بالاترين درجه تقوا دارد. مؤمنان بايد خود را براى اين مرحله آماده كنند كه نه تنها از ارتكاب گناه خوددارى كنند، بلكه مكروهات را نيز به جا نياورند، بلكه هر عملى كه در راه خدا و براى رضاى خدا نباشد ترك كنند گرچه امرى مباح باشد و در حقيقت همه اعمال زندگى را به انگيزه جلب رضايت خدا انجام دهند.

اين گونه تقوا نيز داراى مراتبى است كه مرتبه بالاى آن جز معصومين نصيب كس ديگرى نمى شود.

عمران، (3)، آيه 215.

معارف قرآن، ج 1، ص: 108

حساس، شيطان و ياران او مى كوشند كه وى را از دايره ايمان، خارج كرده، با حالت كفر به برزخ واردكنند. در حديثى نيز هشدار داده شده كه حتى مخلصان (كسانى كه بسيارى از بنده هاى شيطان را پاره كرده و به مرحله اخلاص رسيده اند) نيز بايد مراقب پايان كار خويش باشند.

تاريخ فراوان به ياد دارد كه افرادى ابتداء مؤمن و خوب بودند، ولى بر اثر غفلت و عدم رعايت تقوا، كارشان به بى ايمانى و مردن با حال كفر كشيده شده است.

بايد هشدارها را با گوش جان شنيد و از اسلام و ايمان محافظت كرد و با رعايت تقوا، آنها را در قلب ثبت نمود تا هول و هراس سكرات مرگ آنها را نزدايد كه معيار، مسلمان و مؤمن مردن است. «اللَّهُمَ اجْعَلْ عاقِبَةَ امْرِنا خَيْراً.»

براى شما چنين بيان مى كند، باشد كه هدايت گرديد از ميان شما مؤمنان بايد گروهى باشند كه به خير دعوت كنند و امربه معروف و نهى ازمنكر نمايند، ايشانند كسانى كه رستگارند، و همچون كسانى مباشيد كه پراكنده شده و اختلاف كردند، پس از آنكه دلايل روشن بر ايشان آمد و براى چنان كسانى عذابى بزرگ است.

______________________________

(1)- آل عمران (3)، آيات 103- 105.

معارف قرآن، ج 1، ص: 109

را به سه هزار فرشته كه فرود آيند يارى كند؟ آرى، (امروز هم) اگر استقامت و تقوا پيشه كنيد، و دشمن بزودى- و يا با فوران خشم- به سراغ شما بيايد، خداوند شما را به پنج هزار فرشته نشاندار يارى خواهدكرد. اينها همه را خداوند فقط براى بشارت و اطمينان قلبى شما قرار داد و پيروزى تنها از جانب خداوند عزيز و حكيم است. (اين وعده را كه خدا به شما داده) براى اين است كه قسمتى از (پيكر لشكر) كافران را قطع كند يا آنها را سركوب كند كه مأيوس (به ديار خود) بازگردند.

______________________________

(1)- تفسير نمونه، ج 3، ص 35- 41.

(2)- آل عمران، (3)، آيات 123- 127.

معارف قرآن، ج 1، ص: 111

را در چشم آنان كم نشان داد تا دو طرف به جنگ رغبت كنند و اراده خدا بر درگيرى آن دو و پيروزى مسلمانان محقق شود، ولى بعد از درگيرى، مسلمانان همچنان كافران را كم مى ديدند، امّا كافران مسلمانان را دوبرابر مى ديدند و اين باعث تقويت روحيه مسلمانان و رعب و وحشت كافران گشت و بدين صورت پيروزى جبهه حق تحقق يافت. «2»

چاره جويى نمايند.

______________________________

(1)- نمل (27)، آيه 69.

(2)- حج (22)، آيه 46.

(3)- عنكبوت (29)، آيه 20.

معارف قرآن، ج 1، ص: 114

ايمان باشيد درس تلخى كه شما از جنگ احد بايد گرفته باشيد، اين است كه روح ايمان را به خاطر كسب غنيمت دنيوى به فراموشى

______________________________

(1)- آل عمران (3)، آيات 139- 143.

معارف قرآن، ج 1، ص: 115

سپرديد و حقيقت شكست همين است و بدانيد كه چنانچه در هر زمان، ايمان واقعى داشته باشيد، برترى از شماست و پيروزى نهايى نيز به شما تعلق خواهدداشت.

ما را استوار بدار و ما را بر جمعيت كافران، پيروز كن پس خداوند پاداش اين جهان و پاداش نيكوى آن جهان را به آنها داد و خداوند نيكوكاران را دوست دارد.

شدن كسى در معركه جنگ دليل بر ناحق بودن يا برحق بودن او نيست. علاوه بر آن، اين مرگ خارج از قضاى الهى نبوده است. قضاى حق تعالى بر اين قرار گرفته كه اين افراد در اين نقطه به وسيله قتل از دنيا بروند و اگر هم شما براى جنگ بيرون نمى آمديد، باز هم اين افراد در اين نقطه كشته مى شدند و خلاصه هيچ گريزى از «اجل مسمّى» نيست واين پندارها از جهل و نادانى سرچشمه مى گيرد. «1»

مى كردند كه آيا اين يك حكم الهى است كه قابل اظهار نظر نباشد و يا مربوط به چگونگى اجراست؟ «1»

آنان در امان خواهدبود، چرا كه آنان را در موفقيت خود سهيم كرده است و معنا ندارد كه انسان در كارى كه خود نيز نقش داشته، حسادت ورزد، و در صورتى كه در آن كار، با شكست روبه رو شود، زبان اعتراض و ملامت آنان بسته است؛ زيرا كسى به نتيجه كار خود، اعتراض نمى كند و زبان به ملامت نمى گشايد، بلكه دلسوزى و غمخوارى مى كند.

د- انسان آن گاه كه با ديگران مشورت مى كند، از لابه لاى سخنان و پيشنهادات آنان، به شخصيّت و ميزان دوستى شان پى مى برد و در دستيابى به موفقيت، از اين شناسايى مى تواند بهره بگيرد.

وارد مكن، زيرا چنگ انداختن حريصانه بر اموال و ثروتها را به ستم در چشم تو زينت مى دهد.

جوانب مختلف مسائل اجتماعى، بايد به صورت دسته جمعى انجام شود، ولى در مرحله تصميم بايد اراده واحدى به كار افتد و از هرج و مرج جلوگيرى شود.

آنچه انجام مى دهيد، آگاه است.

با بررسى آيات قرآن به دو سنت برمى خوريم كه هر دو با تفاوت اندك داراى يك معنى هستند و آن «سنّت املاء» و «سنّت استدراج» است.

داشتيم، براى آن است كه مى كوشيم خيرى به آنها برسانيم؟ (نه)، بلكه آنها نمى فهمند.

و در آيه ديگر مى فرمايد:

______________________________

(1)- مؤمنون (23)، آيات 55- 56.

معارف قرآن، ج 1، ص: 126

«وَالَّذينَ كَذَّبُوا باياتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ وَ امْلى لَهُمْ انَّ كَيْدى مَتينٌ» «1»

و كسانى كه آيات ما را تكذيب كنند، آنها را بتدريج به سوى هلاكت مى بريم، از راهى كه نمى دانند و مهلتشان مى دهم، بدرستى كه كيد من متين است.

اينكه گناهكار در وسعت نعمت واقع مى شود و از بلاها و مصيبتها در امان مى ماند، همان استدراج است؛ يعنى بردن او به سوى هلاكت از راهى كه نفهمد، همچنان كه امام على (ع) فرمود:

«اى فرزند آدم، هرگاه ببينى كه پروردگارت با اين گناه كه مى كنى، پى درپى به تو نعمت مى دهد، بترس و برحذر باش.» «2» (از اينكه به سنت استدراج گرفتار شده باشى و ناگاه تو را بگيرد و هلاك گرداند.)

حضرت زينب (س) اين بانوى شجاع و پيام آور نهضت كربلا در سخنرانى خود در برابر حكومت خودكامه يزيد به اين آيه استدلال كرد تا كافران گمان نبرند كه درامان بودن آنان از قهر خدا بعد از به شهادت رساندن اهل بيت، علامت محبوب بودن آنان در نزد خداست، بلكه بدانند كه اين مهلتى است از سوى خدا تا به آنان جناياتشان ادامه دهند و به ناگاه خداى مقتدر آنان را به عذاب بگيرد. «3»

زيادشدن مالشان كمك نمى كند، (زيرا براساس روايات اگر كسى درهمى از حق

______________________________

(1)- اعراف (7)، آيات 182- 183.

(2)- تفسير اثنى عشرى، شاه عبدالعظيمى، ج 2، ص 310، انتشارات ميقات.

(3)- تفسير نمونه، ج 3، ص 183.

معارف قرآن، ج 1، ص: 127

واجب را نپردازد، دو برابر آن را در راه باطل از دست خواهد داد، «1») بلكه اين شرى است كه هم در اين دنيا و هم در سراى آخرت، دامنگيرشان خواهدشد.

در بعضى از روايات، به اين آيه نيز بر تجسم عمل در قيامت استناد شده است، چنانچه امام باقر (ع) فرمود:

هر كس زكات مال خود را نپردازد، خدا آن مال را در قيامت به صورت اژدهايى آتشين درمى آورد كه به دور گردن او مى پيچد و از گوشت او مى خورد تا اينكه از حساب فارغ شود. «2»

______________________________

(1)- تفسير كنز الدقائق، ج 3، ص 275.

(2)- تفسير عياشى، ج 1، ص 207.

معارف قرآن، ج 1، ص: 128

پرسش

2- تفاوت آيات محكم با متشابه چيست؟ با مثال ذكر كنيد.

3- چرا تفسير به رأى باطل است؟

4- منظور از راسخان در علم كيانند؟

5- نشانه محبت راستين به خدا چيست؟

6- قرآن در زمينه خدا نبودن حضرت عيسى (ع) چگونه استدلال كرده است؟

7- با توجه به آيات قرآن، توبه چه كسانى پذيرفته نمى شود؟

8- بين مرتد فطرى و مرتد ملى چه تفاوتى است؟

9- چرا خانه خدا، خانه مردم ناميده شده است؟

10- در مورد مقام ابراهيم (ع) چه مى دانيد؟

11- مراد از «حق تقوا» چيست؟

12- چگونه مى توان عاقبت به خير شد؟

13- چرا جامعه مسلمانان به وحدت نياز دارد؟

14- نمونه هايى از امدادهاى غيبى خداوند را بنويسيد.

15- چرا قرآن مردم را به جهانگردى دعوت نموده است؟

16- ملاك برترى چيست و پيروز واقعى كيست؟

17- فلسفه جهاد

را بيان كنيد.

18- برخورد مردان الهى در ميدان نبرد چگونه است؟

19- توهم جاهلانه بعضى از افراد پس از جنگ احد درباره مردن چه بود؟

20- آيا رهبرى در همه امور بايد مشورت كند؟ توضيح دهيد.

21- سه فايده از فوايد مشورت را بنويسيد.

22- حضرت على (ص) مشورت با چه كسانى را نهى كرده است؟

23- سنت املاء و استدراج چيست؟

معارف قرآن، ج 2، ص: 11

اسلامى يك نيروى انقلابى است كه بر پايه دين و تقوا و درك و عمل انقلابى به وجود آمده و وظيفه اساسى نماينده اين جانب در آن عبارت از: نظارت مستمر بر حفظ و استحكام اين پايه اساسى و برخورد با تخلّفات و پيشگيرى از آنهاست. «1»

اهميّت و نقش زيربنايى آموزش هاى عقيدتى- سياسى در حفظ و استحكام پايه هاى اعتقادى و بصيرتهاى سياسى موجب شد كه اين مهم در چارچوب «نظام آموزشى» جامع و فراگيرى تحقق يابد كه در برگيرنده سطوح مختلف علمى و تخصصى پاسداران، بسيجيان و سربازان باشد. با تشكيل نيروهاى پنجگانه سپاه و تصويب قانون استخدامى و نيز لحاظ عنصر عقيدتى- سياسى در كليه درجات، اداره آموزشهاى عقيدتى سياسى نمايندگى ولى فقيه در سپاه، «نظام آموزش» را هماهنگ با نظام آموزشى و خدمتى كاركنان سپاه تدوين و با اهداف زير براى اجراى آن برنامه ريزى كرده است:

1- تربيت نيروى مؤمن و متعهد به ارزشهاى اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله.

2- توسعه و تعميق دانش و بينش عقيدتى سياسى پاسداران.

3- ايجاد توانايى و انگيزه فكرى و معنوى در انجام وظايف و مأموريت هاى محوّله.

در نظام آموزشى عقيدتى سياسى، مباحث بر اساس تحصيلات كاركنان، در دو سطح كلى يك و دو ارائه مى گردد. براى سطح يك، آموزش عمومى و سه مرحله آموزش ضمن خدمت شامل شش دوره تداوم آموزش و سه دوره آموزش تخصصى (تخصصى اوليه، تخصصى تكميلى و سرپرستى) در نظر گرفته شده است.

سطح دو نيز شامل دوره هاى كاردانى، كارشناسى، مقدماتى رسته اى، عالى رسته اى، دافوس، عالى جنگ و چهار مرحله آموزش ضمن خدمت شامل شش دوره تداوم

______________________________

(1)- بخشى از حكم مقام معظم رهبرى

به نماينده ولى فقيه در سپاه (مورخه 6/ 4/ 1369).

معارف قرآن، ج 2، ص: 13

آموزش مى شود.

براى هر يك از دوره ها شماره شناسه (كد) مخصوصى در نظر گرفته شده است كه مشخص كننده سطح، مرحله و دوره است؛ براى مثال شماره شناسه «132» رقم سمت چپ نشانگر سطح يك، رقم وسط بيانگر مرحله سوم و رقم سمت راست گوياى دوره دوّم است.

از آنجا كه دوره هاى عمومى، تخصصى و سرپرستى، عمومى افسرى، كاردانى، كارشناسى، مقدماتى و عالى رسته اى، دافوس و عالى جنگ مرحله ندارند، رقم وسط با صفر مشخص شده است؛ به عنوان مثال شماره شناسه «102» نشانگر سطح يك و دوره دوم از دوره هاى آموزش طولى است.

نظام آموزشى در برگيرنده هفت موضوع به شرح ذيل است:

1- اصول عقايد 5- تاريخ اسلام

2- اخلاق اسلامى 6- دانش سياسى- اجتماعى

3- احكام 7- نظام دفاعى

4- معارف قرآن

با توجه به تنوع موضوعات، شماره هر موضوع نيز در پى شماره هر دوره، پس از علامت مميز (/) مى آيد. براى مثال، عدد 5 در شماره شناسه «5/ 132» بيانگر آن است كه موضوع دوره ياد شده «تاريخ اسلام» است.

مسئوليت تهيه و تدوين متون آموزشى مورد نياز نمايندگى ولى فقيه در سپاه بر عهده پژوهشكده تحقيقات اسلامى است. متون مورد نظر با توجه به سطح معلومات و تخصّص نيروهاى آموزشى و نوع و حوزه مأموريت آنان، در گروههاى تحقيقاتى پژوهشكده، تدوين و پس از طى مراحل اعتبار بخشى محتوايى و شكلى زير نظر كارشناسان و صاحب نظران موضوع در سطح حوزه و دانشگاه، به تأييد نمانيده ولى فقيه در سپاه و يا نماينده ايشان مى رسد.

معارف قرآن، ج 2، ص: 14

كتاب حاضر با

شناسه (كد) 4/ 212 و شامل 3 فصل از نظام آموزش هاى عقيدتى سياسى سپاه پاسداران انقلاب اسلامى است.

پيشنهادها و تجربيات مربيان ارجمند و برادران عزيز متربّى، راهگشا و مشوّق ما در رفع كاستى هاى متون آموزشى خواهد بود. از خداوند متعال مى خواهيم كه روز به روز بر بينش و آگاهيهاى اسلامى ما بيفزايد و آنها را عميق تر سازد.

اداره آموزش هاى عقيدتى سياسى نمايندگى ولى فقيه در سپاه

معارف قرآن، ج 2، ص: 15

هرگز از طراوت، نشاط و شكوفايى آن كاسته شود.

آنچه فرا روى شماست گلچينى از شكوفه هاى قرآنى است كه به اندازه يك واحد آموزشى تهيه شده است. مجموع جزوه در 7 فصل تدوين يافته و سوره هاى 9 تا 17 مطرح شده است؛ نخست

معارف قرآن، ج 2، ص: 16

فشرده مطالب هر سوره آمده، سپس برخى از آيات آن به صورت انتخابى مورد بحث قرار گرفته است.

هدف اين جزوه نيز آشنايى اجمالى دانشجويان يا تمرين با سوره هاى ياد شده و به يادسپارى مطالب مهم آنهاست. به اميد آنكه روز به روز بر معارف حياتبخش قرآن آگاهى بيشترى بيابيم و آنها را فرا راه زندگى خويش قرار دهيم.

پژوهشكده تحقيقات اسلامى نمايندگى ولى فقيه در سپاه معارف قرآن، ج 2، ص: 17

گفته و بر دشمنى يهود با اسلام نيز تأكيد ورزيده است.

4- در اين سوره مسائلى چون غذاهاى حلال و حرام، وضو و تيمم، حكم قتل، مفسدين فى الارض، حرمت شراب و قمار و بت پرستى، احكام صيد در حال احرام و شهادت بر وصيت نيز مورد بحث قرار گرفته است.

(5)، آيه 3.

معارف قرآن، ج 2، ص: 19

و جانشينى بعد از پيامبر است، همچون آيه 67 سوره مائده و 33 سوره احزاب نيز چنين حالتى دارند و در بين آياتى قرار گرفته اند كه مربوط به بحثهاى ديگر است.

بود، ولى روز كامل شدن اسلام نبود و بسيارى از احكام و دستورات بعد از اين روز نازل شده. روز عرفه سال دهم نيز نمى تواند مراد باشد، چون مشركان قريش قبل از آن در روز فتح مكه مأيوس شده بودند و مشركان عرب نيز روز نزول سوره برائت در سال نهم به يأس رسيدند و اگر مراد، جميع مشركان از جمله يهود و نصارا باشد (همچنان كه عموم «الذين كفروا» دلالت دارد) كه آنهانيز مأيوس نشده بودند، زيرا هنوز اسلام بر خارج از جزيرةالعرب تسلطى نداشت و از جهت ديگر اگر منظور از «اكمال دين» بسته شدن باب تشريع باشد، پس احكامى كه بعد از روز عرفه حجةالوداع تا رحلت پيامبر نازل شد چيست؟ «1»

______________________________

(1)- براى اطلاع از تفصيل بحث رجوع كنيد ترجمه الميزان ج 5، ص 273- 280.

معارف قرآن، ج 2، ص: 20

با توجه به اين آيه و آيات ديگر «1» معلوم مى شود كه كافران از دين اسلام نفرت داشتند و مى خواستند ريشه اين دين را بكنند و مسلمانان را به كفر برگردانند. آنها ابتدا سعى كردند با وعده و وعيدها پيامبر (ص) را از دعوتش منصرف كنند «2» بعد از شكست در اين مرحله به پيامبر (ص) وعده سازش دادند كه با جواب قاطع «لا اعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ وَ لا انْتُمْ عابِدُونَ ما اعْبُدُ» «3» روبه رو شدند و هر نقشه اى كه ريختند به شكست انجاميد. در آخر بدين اميد بستند كه با رحلت پيامبر (ص)، دعوت كننده به اين دين از بين مى رود و اساس دعوت منقرض مى گردد و پيامبر هم كه فرزندى ندارد تا ادامه دهنده راهش باشد. پس اگر اين دين قائم به شخص

رسول خدا (ص) باشد، اميد به زوال آن هست و اگر به امر خدا متوليانى براى دين معلوم گردد تا بعد از پيامبر در حفظ و انتشار آن بكوشند، اميد كافران به يأس تبديل خواهد شد. اين وجه مطابق همان رواياتى است كه شأن نزول اين آيه را نصب امام على (ع) به ولايت شمرده است، زيرا با نصب امام على (ع) دين از قائم به شخص بودن خارج شد و متولى دين بعد از پيامبر معلوم شد و اميد كافران به يأس گراييد. «4»

در راه عبوديت مصرف كند و در تحت ولايت الهى قرار دهد، نعمت است و گرنه نقمت به عبارت ديگر نعمت در حقيقت ولايت الهى است كه انسان را به مقصد مى رساند و هر چيزى وقتى نعمت مى شود كه مشتمل برمقدارى از ولايت باشد و اسلام چون مشتمل بر ولايت خدا، رسول و اولى الامر است بزرگترين نعمت است.

با اين بيان معلوم شد كه منظور از اكمال دين، نازل كردن حكم ولايت و افزودن آن بر مجموع معارف دينى است كه تا آن زمان نازل شده بود و نعمت ولايت خدا و رسول با تعيين ولى بعد از پيامبر تكميل شد و بعد از اين بود كه خداوند، اسلام را به عنوان دين مورد پسند خود اعلام كرد. «2»

و خوارى بر تنشان خواهد كرد. متأسفانه مسلمانان اين هشدار خداوند را ناشنيده گرفتند و خداوند نيز آنان را به عذاب خويش گرفتار كرد. «3»

______________________________

(1)- توبه (9)، آيه 55.

(2)- با استفاده از ترجمه الميزان، ج 5، ص 291- 292.

(3)- ر. ك: همان، ص 285- 287.

معارف قرآن، ج 2، ص: 22

به راه انداخته و به شعبه ها و راههاى بسيارى منشعب شده اند. «1»

هم در آن يافت مى شود كه قابل حمل بر تشريف و احترام صرف نيست. براى مثال در جايى از انجيل چنين آمده است:

عيسى گفت: هر كس مرا ببيند پدر را ديده است، مگر هنوز ايمان نياورده اى كه من در پدر حلول كرده ام و پدر در من حلول كرده است. و اين سخنى كه دارم برايتان مى گويم، از ذات من به تنهايى صادر نمى شود، بلكه از من و پدر كه الحال در من است، صادر مى شود. اوست كه دارد اين كارها را مى كند. باورم كنيد كه مى گويم: من پدرم و پدر، من است. «1»

اگر مى بينيم در پاره اى از نوشته هاى تبليغاتى اخير كه به دست افراد غير مطلع داده مى شود، دم از سه گانگى مجازى مى زنند، سخن رياكارانه اى است كه به هيچ وجه با منابع اصلى مسيحيت و اعتقاد واقعى دانشمندان آنها سازگارى ندارد.

متولد شده است و همه لوازم بشريت را دارد و بشر مادى، محتاج و فقير نمى تواند خدا باشد.

ج- در آيه ديگرى مى فرمايد: عيسى و مادرش غذا مى خورند. «4» غذا خوردن، بهترين

______________________________

(1)- توبه (9)، آيه 31.

(2)- ترجمه الميزان، ج 3، ص 476 و 496- 499.

(3)- همان، ص 403.

(4)- مائده (5)، آيه 75.

معارف قرآن، ج 2، ص: 27

دليل بر نيازمندى و مخلوق بودن است و كسى كه اگر مدتى از غذا و آب منع شود، رشته حياتش قطع مى شود، چگونه مى تواند خدا باشد.

د- در آيات فراوانى از قرآن و همچنين انجيل بر عبادت، بندگى و راز و نياز حضرت عيسى تأكيد و تصريح شده است، در حالى كه اگر حضرت عيسى، خدا بود و خود را خدا مى دانست، ديگر آن عبادتها و مناجاتها و تضرّعها به درگاه خدا معنا پيدا نمى كرد، علاوه بر آن، مسيح هيچ گاه ديگران را به بندگى خود دعوت نكرده، بلكه هميشه آنها را به بندگى خدا دعوت نموده و اين خود دليل ديگرى بر بنده بودن اوست.

ه- اگر ظهور معجزات و كارهاى شگفت انگيز و غير عادى، مثل زنده كردن مردگان و امثال آن دليل بر خدايى باشد، پس بايد ديگر پيامبران را هم خدا دانست، چون آنها نيز داراى چنين معجزاتى بوده اند، در حالى كه نصارا، پيامبران ديگر را خدا نمى دانند.

و- همچنان كه ثابت شد، حضرت مسيح، بنده خداست، روح القدس نيز- كه يكى از ملائكه مقرب است- بنده خداست. او مخلوق خدا و تحت امر اوست و به اراده او عمل مى كند و از خود هيچ ندارد. خدايى غير از خداى يگانه نيست، چون تعدّد خدايان، محال است. پس، خداوند، ذات

واحد و يگانه است و هر چه غير خداست، مخلوق اوست. پس تثليث باطل و كفر است و عيسى و روح القدس هر دو بنده خدا و مطيع اويند.

شد. «1»

با خدا و رسول قيام كرد و كسى را كشت، كشته مى شود و اگر علاوه بر قتل، مالى را هم غارت كرد، هم كشته شده و هم به دار زده مى شود و اگر فقط اموال را غارت كرد ولى كسى را نكشت، دست چپ و پاى راست يا عكس آن را قطع مى كنند و اگر فقط ايجاد ناامنى كرد و قيام مسلحانه نمود ولى مرتكب قتل و غارت نشد، فقط تبعيد مى شود. «2»

در روايتى ديگر تعيين حدّ به عهده امام قرارداده شده كه هرچه مصلحت دانست اختياركند. «3»

از درگاه خدا برايشان طلب بخشش كند، خداوند آنان را خواهد بخشيد:

«وَ لَوْ انَّهُمْ اذْ ظَلَمُوا انْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحيماً» «3»

و اگر اين مخالفان به هنگامى كه به خود ستم مى كردند (و فرمانهاى خدا را زير پا مى گذاردند) نزد تو مى آمدند و از خدا طلب آمرزش مى كردند و پيامبر هم براى آنها استغفار مى كرد؛ خدا را توبه پذير و مهربان مى يافتند.

نمونه هايى از توسل به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در زمان حيات و پس از زمان حيات آن حضرت در كتب شيعه و سنّى نقل شده است كه حاكى از وجود يك سنت مستمرّ حتى در حضور آن حضرت بوده است.

به عنوان مثال نقل شده كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله تقاضاى مرد بيابان نشين را كه با سرودن

______________________________

(1)- مصباح المنير، مقرّى فيومى، ج 2، ص 380، چاپ مصر.

(2)- نهج البلاغه، صبحى صالح، خطبه 110.

(3)- نساء (4)، آيه 64.

معارف قرآن، ج 2، ص: 31

شعرى از آن حضرت تقاضاى باران نمود را اجابت كرد و بر فراز منبر رفت و پس از خواندن خطبه از خداوند تقاضاى باران نمود و دعاى خود را ادامه داد تا باران فراوانى باريد. «1»

يا در ماجراى ديگر، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به نابينايى كه براى شفاى چشمانش به آن حضرت متوسل شده بود، دستور داد كه پس از انجام وضو و خواندن دو ركعت نماز، اين گونه خدا را بخواند:

«اللَّهُمَّ انّى اسْئَلُكَ وَ اتَوَجَّهُ الَيْكَ بِنَبِيِّنا مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله نَبِىِّ الرَّحْمَةِ، يا مُحَمَّدُ انّى اتَوَجَّهُ بِكَ الى رَبِّكَ انْ تَقْضِىَ حاجَتى «2»

خدايا، من از تو درخواست مى كنم و

به تو روى مى آورم به وسيله (وساطت) پيامبرمان، حضرت محمد صلى الله عليه و آله، پيامبر رحمت. اى محمد صلى الله عليه و آله من به وسيله تو به سوى پروردگارت توجه مى كنم كه خواسته مرا برآورى.

او نيز چنين كرد و خداوند، چشمان او را بينا نمود.

در كتب شيعه نيز اين حقيقت مورد تأييد قرار گرفته و پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام به عنوان وسايل در درگاه الهى معرفى شده اند.

حضرت على عليه السلام در تفسير آيه مورد بحث فرموده است: «انَا وَسيلَتُهُ» «3» من وسيله الهى هستم.

حكم كن و از هوسهاى آنان پيروى مكن، مبادا تو را (نسبت به تغيير در) بعضى از آنچه خداوند بر تو نازل كرده است، بفريبند، و چنانچه (از داورى تو) روى برگردانند، بدان كه خداوند مى خواهد آنان را به سبب برخى از گناهانشان، مجازات كند و همانا بسيارى از مردم فاسقند.

______________________________

(1)- لسان العرب، ج 11، ص 677، دار صادر.

(2)- نور (24)، آيه 2.

معارف قرآن، ج 2، ص: 33

مى سازد تا ديگران حساب خويش را بكنند و در رعايت آن دستورات كمال سعى و كوشش را به خرج دهند.

گفت:

«من مردى ترسو هستم، مى ترسم كه بلايى بر سرم بيايد، از اين رو، پيمان خود را با يهود نقض نمى كنم.»

رسول خدا صلى الله عليه و آله نسبت به خطر اين كار به وى هشدار داد و او در ظاهر پذيرفت كه پيمان خود با آنان را نقض كند. «1»

ايمان، خارج مى شوند و در شمار دشمنان اسلام درمى آيند «وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ».

كسانى كه به جاى تكيه بر قدرت بى كران الهى و نيروهاى خودى، به قدرت بيگانگان پناه برند و به آن دلخوش باشند، دچار نوعى شرك، ناخالصى و مريضى قلب هستند «فَتَرَى الَّذينَ فى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يُسارِعُونَ فيهِمْ» اينان كه به دست خود، زمينه محروميت خويش را از هدايت الهى فراهم آورده اند، در راستاى اهداف دشمنان اسلام، قدم برمى دارند و همانند آنان به راه ضلالت مى روند «يُسارِعُونَ فيهِمْ».

و از سرزنش هيچ ملامتگرى نمى هراسند.

است، براى اينكه مردمى كه از ترس از دست دادن منافع مادى، خود را در ورطه مخالفت با خدا مى اندازند و با يهود و نصارا دوستى مى كنند، در مسيرى قرار دارند كه آرام آرام نفاق در دلهايشان رخنه مى كند. آنان جماعتى بيمار دلند و باكى ندارند كه با از دست دادن دين، دنيا را به دست آورند و عزّت كاذب و مقامهاى زودگذر دنيوى در نزد كفار را بر عزّت حقيقى كه تنها در نزد خدا و رسول است، ترجيح مى دهند. «3»

كردن ظلم و بسط عدل، قيام مى كنند.

گفتنى است كه دسته اى از روايات، ايرانيان را مصداق اين قوم شمرده اند در مورد اين روايات بايد گفت: تا به حال جماعتى كه همگى داراى چنين اوصافى باشند، ظهور نكرده اند، مگر اينكه خدا در آينده از اين قوم، مردمى كه داراى چنين اوصافى باشند، مبعوث كند. «3» البته ايرانيان به رهبرى امام خمينى قدس سره براى اقامه حكومت اسلامى قيام كردند. امام و بسيارى از ياورانش متصف به صفات مذكور بودند، و بعيد نيست كه آن حضرت و هواداران و پيروان صديق انقلاب اسلامى در ايران و جهان مصداقى از اين قوم باشند و مصداق كامل آن حضرت مهدى (عج) و ياورانش باشد.

و ما در بين آنها، عداوت و دشمنى انداختيم كه تا روز قيامت ادامه دارد. هر وقت كه آتش جنگى عليه مسلمانان افروختند، خدا خاموشش نمود و آنها براى فساد در زمين تلاش مى كنند و خداوند، مفسدان را دوست ندارد.

علامه طباطبايى بعد از نقل اقوال مختلف مى نويسد:

وجه اوّل (نزول آيات قرض الحسنه)، به نظر نزديكتر است، چون آيه درصدد شمردن ايرادات و خرده گيريهاى يهود از مسلمانان است و مورد تأييد روايات نيز هست، گرچه بعضى از روايات نيز مؤيد وجه سوم است. «1»

قساوت و بى رحمى، بناچار، ايمان آوردند.

و امّا يهود، گرچه در ايمان آوردن يا جزيه دادن مختار بودند، ليكن به آسانى، اسلام را قبول نكردند بلكه مدتها بر تكبر و عصبيت خود پافشارى كردند و مكر و حيله و عهدشكنى نمودند، بطورى كه صفحات تاريخ از خاطره هاى تلخ مسلمانان آن روز از يهود پر است.

اين تفاوت در برخورد نصارا و يهود، با اسلام وجود داشته و همچنان ادامه داشت.

نصارا هميشه حسن اجابت، نشان مى دادند ولى يهود و مشركان لجاجت و پافشارى در عصبيت و استكبار. چه بسيار افرادى از مسيحيان كه در قرون گذشته با شوق و رغبت،

معارف قرآن، ج 2، ص: 43

دعوت اسلام را لبيك گفتند و برعكس، افرادى از يهود و مشركان كه در اين مدت طولانى به اسلام گرويده اند، بسيار كم بوده است. «1»

همين ادامه داشتن برخوردهاى مختلف آنان در قرون متمادى و طولانى، خود گواه محكمى است بر صدق دعوى قرآن كه بطور كلى يهود و مشركان را شديدترين دشمنان معرفى مى كند.

گرفته اند و ممكن است اينكه در آيه شريفه، ابتدا يهود و بعد مشركان ذكر شده؛ اشاره به اين معنا باشد.

از آنان نيز نژاد اروپايى را برتر از ديگران مى پندارند.

مى كنم، گوشت و چربى مى خورم و به سراغ زنان مى روم، هر كس از سنت من اعراض كند از من نيست.

بعد از اين جريان، اين آيه نازل شد. «1»

است.

2- آن را زشتى و پليدى شمرده است.

3- آن را عمل شيطان دانسته است كه به وسيله آن كينه توزى و دشمنى بين افراد، ايجاد مى كند.

4- با كمال صراحت، امر به اجتناب كرده است.

5- از اين جهت كه فرموده در اجتناب از شراب و قمار انتظار و توقع رستگارى هست.

6- از اين جهت كه مشتمل بر بيان مفاسد شراب و قمار است.

7- پرسش توبيخى كه آيا دست بردار نيستيد؟

8- از اينكه در آيه بعد امر به اطاعت از خدا و رسول (و پذيرفتن دستور اجتناب از شراب و قمار) كرده است.

______________________________

(1)- الميزان، مترجم، ج 6، ص 174.

معارف قرآن، ج 2، ص: 47

9- اعلام بى نيازى خداوند از اطاعت آنها. «1»

داده كه درشت ترين ارقام جنايت و حوادث ناگوار و فسق و فجورهاى شرم آور و ننگين، در اثر نوشيدن شراب است.

قمار، مال و ثروتى را كه انسان در اثر كوشش و رنج بسيار در مدتى طولانى به دست آورده و همچنين آبرو و شخصيّت اجتماعى را در كمترين مدت از بين مى برد. اگر در قمار، پيروز شود و از اين راه مالى به دست آورد، همين مال، او را به انحرافهاى ديگر دچار مى سازد، چون اين مال را به زحمت، كسب نكرده، در راه صحيح خرج نخواهد كرد و سير متعادل زندگى اش به هم خورده و مردى ولخرج، تنبل و اهل لهو و لعب مى شود؛ حوصله اينكه نيازمنديهاى زندگى را با كوشش خود و از راه مشروع به دست آورد نداشته و همواره در پى راههاى نامشروع خواهد بود و اگر در قمار، مغلوب شود و هستى خود را ببازد، همين باخت، وى را به كينه توزى نسبت به حريف خود واداشته و در نتيجه، يك عمر را با حسرت، خشم و عصبانيت سپرى مى سازد و يا ....

______________________________

(1)- همان.

معارف قرآن، ج 2، ص: 48

مى كارد، نوشنده شراب، ساقى شراب، فروشنده شراب، خريدار شراب، خورنده بهاى شراب، حمل كننده شراب و انباردار شراب را لعنت كرده است.

- قسم به آن كه مرا به حق مبعوث كرده است، شرابخوار با چهره سياه وارد صحنه قيامت مى شود، درحالى كه سر او را به زمين مى كوبند و فرياد مى زند: اى واى از تشنگى!

امام على عليه السلام فرمود:

كسى كه مايع مست كننده اى را بنوشد، چهل شبانه روز نماز او قبول نمى شود. «1»

سكوت شده است و در بعضى از موارد چيزى نفرموده است. به عنوان نمونه در آيه شريفه «وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ» «2» (بر عهده مردم است كه حج خانه خدا به جا آورند) نفرموده است كه آيا هر سال يا فقط يك بار واجب است. در چنين موارد بايد در حد توان به دستور عمل كرد و از سؤالهايى كه جواب آنها سبب سنگين شدن تكليف مى شود، خوددارى ورزيد. مثلًا اگر سؤال شود كه آيا هر سال حج لازم است؟ و جواب آرى داده شود، آن وقت تكليف مشكل شده و چه بسا همين تكليف مشكل، انسان را به فاصله گرفتن از دين وادارد.

در داستان قوم بنى اسرائيل در قرآن آمده است كه قتلى در بين آنها رخ داد و قاتل ناشناخته ماند و هر كس به گردن ديگرى مى انداخت. آنان به موسى عليه السلام رجوع كرده و تقاضاى حل مشكل كردند، موسى از جانب خدا راهنمايى خواست و خداوند امر فرمود

______________________________

(1)- الميزان، مترجم، ج 6، ص 221، با دخل و تصرف.

(2)- آل عمران (3)، آيه 97.

معارف قرآن، ج 2، ص: 50

گاوى ذبح كنند و قسمتى از بدن آن را به بدن مرده بزنند تا زنده شود و قاتل خود را معرفى كند. اين قوم لجوج به جاى اينكه به دستور عمل كنند، چند بار به طرح سؤالهاى بيجا پرداختند و از موسى عليه السلام خواستند از خداوند صفات آن گاو را بپرسد و در هر بار تكليف خود را دشوارتر ساختند و آن قدر پيش رفتند كه آن گاه منحصر به فرد شد و مجبور شدند آن را با قيمت بسيار سنگين خريدارى و ذبح كنند؛ درصورتى كه اگر سؤال

نكرده بودند و همان اول، گاوى را ذبح مى كردند، كافى بود و زحمتى هم نداشت. «1»

______________________________

(1)- الميزان، مترجم، ج 6، ص 224، با دخل و تصرف.

معارف قرآن، ج 2، ص: 51

پرسش

1- قرآن چه روزى را روز اتمام دين و اكمال نعمت مى داند؟

2- قرآن چه كسانى را هدايت مى كند؟

3- چرا نور در آيه مفرد و ظلمات به لفظ جمع آمده است؟

4- بيان قرآن در مورد اعتقاد مسيحيان درباره حضرت مسيح (ع) چيست؟

5- دو دليل بر بطلان تثليث بنويسيد.

6- كيفر افراد محارب با خدا و رسول صلى الله عليه و آله چيست؟

7- منظور از وسيله در آيه 35 سوره مائده چيست؟

8- آيا توسل با توحيد منافات دارد؟ توضيح دهيد.

9- فلسفه حد سرقت را بيان كنيد.

10- قرآن در آيه 49 سوره مائده چه هشدارى به پيامبر صلى الله عليه و آله مى دهد؟

11- چگونه محبّت، محبّ را در صف محبوب قرار مى دهد؟

12- منظور از مرتد در آيه شريفه چيست؟ و چرا مرتد ناميده شده اند؟

13- صفات قوم محبوب موعود را بنويسيد.

14- به چه دليل نظرياتى كه در مورد اين قوم محبوب داده شد، صحيح نيست؟

15- به چه دليل يهود، دشمن ترين افراد نسبت به اسلام و مسلمانانند؟

16- چرا مسيحيان نسبت به مسلمانان مهربانتر هستند؟

17- اعلام حرمت شراب به چه صورت بوده است؟ چرا؟

18- دو روايت از رسول خدا صلى الله عليه و آله در مورد شراب بنويسيد.

معارف قرآن، ج 2، ص: 52

كه در آيات 136- 144 اين سوره به بخشى از عقايد و سنن عرب جاهلى نسبت به چهارپايان، اشاره شده است.

غرض اين سوره، اثبات توحيد است. مى خواهد ثابت كند كه انسان خالقى دارد كه پروردگار عالميان است. ابتداى هر چيزى از او و بازگشت هر چيز به سوى اوست.

به منظور ارشاد بندگان، پيامبران انذار كننده و بشارت دهنده را فرستاده است. آيات اين سوره بيشتر به صورت استدلال عليه منكران توحيد و نبوت و معاد است. «2»

و طرد نكردن آنان داده و مژده پذيرش توبه مؤمنان گناهكار و رحمت عمومى را اعلام كرده است و ضمن آياتى به معرفى انبياى گذشته پرداخته است.

در فراز ديگرى با مردود شمردن عقايد مشركان درباره حرمت گوشت بعضى حيوانات، به معرفى حيوانات حلال گوشت پرداخته و همگان را از شرك، قتل، كارهاى زشت و خوردن مال يتيم برحذر داشته است.

تفسير آيه شريفه «يُحْيِى الْارْضَ بَعْدَ مَوْتِها» (زمين را بعد از مرگش زنده مى كند) آمده:

زنده كردن به باران منظور نيست بلكه (منظور اين است كه) خداوند مردانى را برمى انگيزد كه عدل را زنده مى كنند و بر پا مى دارند و به زنده شدن عدل، زمين زنده مى شود. به تحقيق كه اقامه حدّ در جامعه، سودمندتر است براى زمين از چهل صبح باران باريدن. «2»

قدرت) از تفضّل پروردگارم است تا مرا بيازمايد كه آيا شكر مى كنم يا كفر مى ورزم كه هر كس شكر نعمت به جا آورد به سود خويش عمل كرده و هر كس كفر ورزد، به زيان خود كرده است چه اينكه پروردگارم بى نياز و كريم است.

در آيه ديگرى از قرآن مى خوانيم:

«لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَازيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ انَّ عَذابى لَشَديدٌ» «2»

اگر شكر (نعمت) به جا آوريد بر شما بيفزايم و اگر كفر ورزيد، عذاب من شديد است.

بايد دانست كه تمكن مالى و قدرت و حكومت نمى تواند عذاب خداوند را از ما دور سازد همچنان كه از امتهاى پيش از ما، دور نساخت. چه بسيار امتهايى كه از ما قويتر و قدرتمندتر بودند و گناه و كفران نعمت، به عذاب گرفتارشان كرد و آنها را نابود گردانيد.

گوش دل بسپارد و چشم دل را به سوى جهنم و شدّت عذاب آن بگشايد تا بيم از عذاب، در دل او ايجاد شود و اين بيم مانع از شهوت طلبى، دنياپرستى، گناه و شيطان پرستى شود و او را به انجام اعمال صالح وادارد.

روزى كه آدمى هر چه را كه پيشاپيش فرستاده است، مى نگرد و كافر مى گويد: اى كاش من خاك بودم! «2»

د- جهنم

از درون آتش فريادمى زنند: پروردگارا! مارا بيرون آر تاكارهاى شايسته كنيم غيرازآنچه مى كرديم. «3»

بدون غايت آخرت و با غايات دنيايى جز «لعب» نيست زيرا غايات دنيوى سراب و بدون واقعيت هستند. انسانهاى دنيايى همچون كودكان به بازى مشغولند فقط اسباب بازيها فرق كرده و يا بزرگتر شده است.

همين دنيا «لهو» هم هست چون شخص را به خود مشغول كرده و از غايت حقيقى و واقعى كه جهان آخرت است، باز مى دارد.

71.

(4)- محمد (47)، آيه 15.

(5)- مطففين (83)، آيه 25.

معارف قرآن، ج 2، ص: 61

هرگز رنج و محنتى به آنها نمى رسد و هرگز از آن بيرون نمى روند، «1» به تحقيق، وعده هاى او تخلف ناپذير است.

دست كشيده به سوى انجام اعمال صالح رو آورد.

آيات 134- 135.

(2)- اعراف (7)، آيه 182.

(3)- اصول كافى، ج 2، ص 452.

معارف قرآن، ج 2، ص: 64

امام على عليه السلام مى فرمايد:

«يَابْنَ ادَمَ اذا رَأَيْتَ رَبَّكَ سُبْحانَهُ يُتابِعُ عَلَيْكَ نِعَمَهُ وَ أَنْتَ تَعْصيهِ فَاحْذَرْهُ» «1»

اى فرزندآدم، هنگامى كه ببينى خداوند، پى در پى به تو نعمت مى بخشد، درحالى كه تو نافرمانىِ او مى كنى، پس از (عذاب) خدا بر حذر باش (و بترس كه مبادا به استدراج گرفتار شده باشى).

اميدوار ساز.

تسلّط او به اراده خداست و قاهر واقعى فقط خداست و قهر ديگران به اذن و اجازه اوست.

البته معناى اين سخن، نفى اختيار انسان نيست زيرا به اراده خدا انسان آزاد و مختار قرار داده شده است و مى تواند هر راهى را كه مى خواهد انتخاب كند ولى با اين وجود در هر لحظه و هر آن در محضر خدا و تحت سيطره حكومت اوست و هيچ گاه از دايره حكومت الهى خارج نبوده و نخواهد بود.

12 سوره انفطار- كه وظيفه مأموران حفاظت را نوشتن اعمال دانسته است- «3» گفته اند مراد از «محافظان» در اين آيه، همان محافظان و نويسندگان اعمال است و هر دو آيه يك مطلب را مطرح مى كنند، ولى بايد گفت اين كه

______________________________

(1)- با استفاده از ترجمه تفسير الميزان، ج 7، ص 187.

(2)- تفسير نمونه، ج 5، ص 274.

(3)- «وَ إِنَّ عَلَيْكُمْ حافِظينَ كِراماً كاتِبينَ يَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ» نگهبانانى بزرگوار محافظ شما هستند كه نويسنده اعمال شماهستند و آنچه انجام مى دهيد، مى دانند.

معارف قرآن، ج 2، ص: 68

نويسندگان اعمال را نيز محافظان ناميده است دليل نمى شود كه در اين آيه نيز مراد از محافظان، همانها باشد، با توجه به اينكه جمله آخر آيه «تا زمانيكه مرگ شما بيايد» ظاهر است در اينكه آنها تا زمان رسيدن موت و اجل، حافظ و نگهدارنده انسان از بلا هستند. «1»

ممكن هم هست كه اين ملائكه داراى دو وظيفه باشند، يكى حفظ نفس انسان كه اين آيه بدان ناظر است و ديگر محافظت و نوشتن اعمال انسان كه آيه سوره انفطار ناظر به آن است.

تشويق آنان؛ همنشينى با عيبجويان آنان را در كار خود تشويق مى كند چون براى متاع خود بازار و مشترى يافته اند و ما با همنشينى با آنان در حقيقت آنان را تشويق به طرح ايرادهاى نابجا مى كنيم.

د- رسميت دادن به آنها؛ يكى ديگر از ضررهاى همنشينى با عيب جويان در دين اين است كه آن حالت خصومت و تنفرى كه مسلمانان نسبت به آنها دارند، بتدريج از بين رفته و به عنوان افراد قابل تحمّل در مى آيند و دشمنى با آنان رنگ مى بازد و اين براى آنها پيروزى بزرگى است.

يادتان آمد، همان وقت مجلس را ترك كنيد.

كه اگر مؤمنان از گناهان كبيره اجتناب ورزند، گناهان صغيره آنان را خواهد بخشيد. «1»

و در آيه ديگر فرموده كه غير از شرك، بقيّه گناهان ممكن است مورد عفو قرار گيرند «2» و فقط شرك است كه به هيچ وجه بدون توبه بخشيده نمى شود، ولى اين آيات، وعده قطعى نمى دهد و امنيت خاطر يقينى ايجاد نمى كند بلكه روحيه اميد را در افراد زنده مى كند و امنيت واقعى از آن كسانى است كه به خداوند، ايمان آورده اند و از ظلم، به صورتهاى مختلف آن پرهيز مى كنند.

بالا رود، شايد بتوان از اخبار غيبى قرآن دانست، چون كسى كه مى خواهد به آسمان بالا رود، به هنگام صعود فشار هوا بر سينه و شش او وارد مى شود و آنها را فشرده مى سازد؛ از طرف ديگر هر چه از زمين فاصله بگيرد، به دليل رقيق شدن هواى اطراف، هواى كمترى به شش او مى رسد و سبب مى شود كه شش و سينه او منقبض شده و تنگ گردد به طورى كه برايش غير قابل تحمل مى شود. چنين كسى سينه اش به شدت تحت فشار قرار مى گيرد و تنگ مى گردد. سينه كسى كه مورد قهر خدا قرار گرفته چنين تنگ مى گردد و ظرفيت پذيرش ايمان را نخواهد داشت.

خود عين پليدى گرديده اند. «2»

شكل نيكو (و براى اصلاح) نزديك نشويد تا به حد رشد برسد و حق پيمانه و وزن را به عدالت ادا كنيد. هيچ كس را جز به مقدار توانايى تكليف نمى كنيم، و هنگامى كه سخنى مى گوييد عدالت را رعايت كنيد اگر چه در مورد نزديكان باشد و به پيمان الهى وفا كنيد. اين، چيزى است كه خداوند شما را به آن سفارش مى كند تا متذكر شويد. و اينكه اين، راه مستقيم من است از آن پيروى كنيد و از راههاى مختلف پيروى نكنيد كه شما را از راه حق دور مى سازند، اين چيزى است كه خداوند شما را به آن سفارش مى كند تا تقوا پيشه كنيد.

همگى هدف واحدى را دنبال خواهند كرد. «1»

به توضيح و تبيين آنها مى پردازيم.

شد، تحت سرپرستى و ولايت خداوند قرار مى گيرد و خداوند دنيا و آخرت او را كفايت مى كند، امام سجاد عليه السلام فرمود:

«هرگاه با اخلاص خدا را عبادت كردى، خداوند بر خويش واجب مى كند كه امر دنيا و آخرت تو را كفايت كند». «4»

است كه اگر كسى با ايمان به خدا از دنيا رفته باشد، خداوند اجازه فرموده كه شما ثواب كارهاى نيك خود را به او هديه كنيد و در اثر اين هديه بر ثواب او افزوده گردد يا از سختيهاى او كاسته شود. اينجا شما گناه او را به دوش نگرفته ايد و حامل وزر او نشده ايد بلكه با انجام عمل خيرى سبب شده ايد كه گناه از دوش او برداشته شود، يا بر ثواب او افزوده گردد.

را مى پسندد و آن را خوب مى شمارد بعد وجه دقيقترى مى فرمايد به اين مضمون كه گناه بدعت گذار و پايه گذار سنتِ بد خيلى بيشتر از گناه خودش مى باشد و عبارت است از گناه خودش و گناه پيروانش در اين سنت بد، چه اينكه گناه پيروان با اينكه يك گناه بيش نيست ولى به دو كس نسبت داده مى شود: عامل و راهنما؛ و هر دو نفر بايد عذاب آن گناه را بچشند. پس بدعت گذار دو گناه دارد يكى ضلالت و گمراهى خود و ديگرى اضلال و گمراه گرى كه گناه دوّم مساوى است با گناه پيروان كه هم در نامه عمل خود آنها ثبت مى شود و هم در نامه عمل گمراه كننده و او بايد به كيفر هر دو گناه عذاب شود و هر دو عذاب در نتيجه عمل خود اوست و گناه ديگرى نيست. «1»

شده اند كه اگر همه آنها يكسان بودند حتى يك كلمه هم وجود نداشت. اگر جهان تاريكى محض بود؛ هيچ چيز قابل ادراك نبود و اگر نور محض بود؛ چيزى مشاهده نمى شد. ما اشياء را در تفاوتشان احساس مى كنيم.

اگر شما با گچ سفيد، روى صفحه سفيد چيزى بنويسيد، قابل خواندن نيست. پس تفاوتها منشأ بركت است و ايجاد تعادل مى كند. همه كشفها و فهمها نتيجه تفاوتها بوده است.

مقصود از تفاوت و «رفعت درجات» در اينجا تفاوت در استعدادها، سليقه ها، انتخابها و ... است نه برترى در بعد انسانى؛ همان چيزى كه يهود و نصارا به آن معتقدند و خود را نژاد برتر مى دانند. «1»

چنين آفريده شده بودند، هر كس همان را داشت كه ديگرى دارد و همان را فاقد بود كه ديگر فاقد است و طبعاً نياز متقابلى و پيوندى و خدمت متبادلى در كار نبود، خداوند انسانها را از نظر استعداد و امكانات جسمى، روحى، عقلى و عاطفى، مختلف و متفاوت آفريده است، بعضى را در بعضى از مواهب بر بعضى ديگر به درجاتى برترى داده است و احياناً آن بعض ديگر را بر اين بعض، در بعضى ديگر از مواهب برترى داده است و به اين وسيله همه را بالطبع نيازمند به هم و مايل به پيوستن به هم قرار داده و به اين وسيله زمينه زندگى به هم پيوسته اجتماعى را فراهم نموده است. «2»

بنابراين تفاوت انسانها در مواهب و تواناييها، هم لازمه زندگى اجتماعى است و هم وسيله اى براى امتحان انسانها و هيچ كس نبايد گمان كند كه داشتن مواهب علامت كرامت ذاتى و يا نداشتن موهبتى نشانه پستى ذاتى است.

______________________________

(1)- زخرف (43)، آيه 32.

(2)- جامعه و تاريخ، ص 16، چاپ صدرا.

معارف قرآن، ج 2، ص: 86

چه؟

10- وظيفه مأموران الهى چيست؟

11- ضررهاى همنشينى با عيب جويان و مسخره كنندگان دين را بنويسيد.

12- چه كسانى سزاوارند كه احساس امنيّت كنند و چه كسانى سزاوار نيستند؟

13- منظور از بصائر چيست؟ نمونه هايى ذكر كنيد.

14- آيا كافران لجوج با ديدن معجزه ايمان مى آورند؟ چرا؟

15- مفهوم شرح صدر و ضيق صدر و علائم هر كدام را بيان كنيد.

16- هدايت كردن و گمراه نمودن خداوند چگونه است؟

17- چرا مسأله توحيد و احسان به والدين در صدر فرمانهاى دهگانه قرار گرفته است؟

18- فلسفه رعايت حقوق والدين چيست؟

19- اخلاص چيست؟

20- مقصود از اينكه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نخستين مسلمان است، چيست؟

21- مقصود از «خليفة اللّه» بودن انسان چيست؟

22- تفاوت در شايستگيها و برتريهاى ذاتى چه فلسفه اى دارد؟

معارف قرآن، ج 2، ص: 87

عليه السلام و برخوردهاى او با فرعونيان را شرح داده و در نهايت نابودى فرعونيان و پيروزى مستضعفان را گوشزد كرده و فرازهاى مهم تاريخ عبرت انگيز بنى اسرائيل بعد از نجات يافتن از دست فرعونيان را بازگو مى كند، مانند:

- تقاضاى بت پرستى به هنگام مشاهده بت پرستان

- گوساله پرستى و گمراه شدنشان به وسيله سامرى در زمان غيبت حضرت موسى و رفتن وى به ميقات مناجات

- تقاضاى نابجاى ديدن خدا از جانب برگزيدگان آنان

- يادآورى نعمتهاى منّ و سلوى و باب آمرزش گناهان

- بيان داستان تجاوزگران به حكم حرمت صيد در روز شنبه و قهر پايدار خداوند بر آنان

- يادآورى داستان بلعم باعورا و گمراهى و فرجام او

در پايان سوره، بار ديگر به مسأله مبدأ و معاد بازگشته و دستوراتى به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و مؤمنان داده است.

امَمِهِمْ فَاخْبَرُوا انَّهُمْ قَدْ ادُّوا ذلِكَ الى امَمِهِمْ (تفسير نورالثقلين، ج 2، ص 4).

معارف قرآن، ج 2، ص: 89

تفسير نمونه، ج 6، ص 86- 89.

(2)- ر. ك. تفسير نمونه، ج 6، ص 90؛ الميزان، ج 19، ص 107.

معارف قرآن، ج 2، ص: 90

شريك بداند و نسبت به آن دو اظهار بندگى كند؛ يا فردى كافر و گمراه شده و غير خدا را رب و مالك خود دانسته و در مقابل او اظهار عبوديت كند.

خداوند تنها مولا، مالك و ربّ جهان آفرينش است و عبادت تنها سزاوار اوست و

معارف قرآن، ج 2، ص: 91

شايسته نيست كه بندگان او، غير او را به ربوبيت بپذيرند و در قبال غير او اظهار بندگى كنند، از اين روست كه پيام رسانان او حق نداشته اند بندگان را به پرستش غير او بخوانند:

«وَ لا يَأْمُرَكُمْ انْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِكَةَ وَالنَّبِيّينَ ارْباباً ايَأْمُرُكُمْ بِالْكُفْرِ» «1»

(هيچ پيامبرى حق ندارد امر كند) كه ملائكه و پيامبران را به ربوبيت بپذيريد، آيا شما را به كفر امر مى كند؟!

بنابراين امر به سجده بر آدم عليه السلام به معناى امر به اظهار عبوديت و بندگى ملائكه و ربوبيت آدم عليه السلام نبوده است چون چنين اظهار عبوديتى نه در مقابل غير خدا صحيح و جايز است و نه خداوند مستقيم يا غير مستقيم به چنين كارى فرمان مى دهد بلكه به معناى امر به اظهار خضوع و تسليم در برابر كرامت، فضيلت و شايستگى آدم عليه السلام بوده است و سجده ملائكه نيز نسبت به آدم فقط اظهار و اعتراف به اين معنا نسبت به آن بزرگوار بود.

از اينكه خداوند به ملائكه امر كرد كه براى آدم سجده كنيد، معلوم مى شودكه سجده عملى نيست كه صرفاً و ذاتاً عبادت باشد بلكه مى تواند به عنوان عبادت باشد و يا به عنوان اعتراف به كرامت يا به عناوين ديگر و سجده كردن به نيت اظهار بندگى براى غير خداوند حرام است اما به عنوان اعتراف به كرامت و غير آن حرام

نمى باشد همچنان كه يعقوب و فرزندانش در مقابل يوسف به عنوان اعتراف به كرامت و فضيلت او، سجده كردند.

البته با توجه به اينكه سجده در بين اعمال ديگر بيشترين ظهور را در عبادت و اظهار بندگى دارد، ذوق دينى حكم مى كند كه جز موارد خاصى كه خداوند دستور داده حتى براى اعتراف به كرامت نيز در مقابل اولياى خدا سجده نكنيم و به خاك نيفتيم. اين كار ممكن است پيامدهاى بد ديگرى نيز داشته باشد؛ مثلًا افراد عامى و كم اطلاع نتوانند معناى صحيح اين عمل را درك كنند و كم كم منحرف شده و به غلو بيفتند و يا دشمنان، اين عمل را بهانه كرده و از آن عليه اسلام و شيعه چماق تكفير بسازند.

از طرف ديگر سجده ملائكه براى آدم علاوه بر اظهار خضوع نسبت به آدم و اعتراف به كرامت و فضيلت او، عبادت و اظهار اطاعت محض از آمر يعنى خداوند هم بود

______________________________

(1)- آل عمران (3)، آيه 80.

معارف قرآن، ج 2، ص: 92

همچنان كه سجده يعقوب و فرزندانش براى يوسف عليه السلام، هم اعتراف به فضيلت و كرامت او بود و هم اظهار بندگى و شكر نسبت به خداوند كه چنين مقامى را به او عطا كرده و در هر دو مورد، آدم و يوسف عليهما السلام در حقيقت قبله بودند و مسجود حقيقى ذات حضرت حق بود همچنان كه ما كعبه را قبله گاه خود مى گيريم و با سجده به سوى كعبه خدا را عبادت مى كنيم. «1»

داشت (خَلَقْتَنى ... وَ خَلَقْتَهُ) «3» و گرچه قدرت خدا را بالاتر و برتر مى دانست و از همين رو از خدا مهلت خواست (انْظِرْنى «4» ولى در جنب شرافت و كرامت حق تعالى براى خود نيز شرافت و كرامت قائل بود و به جهت همين استقلال در شرافت و كرامتى كه براى خود قائل بود، به آدم سجده نكرد و او را شايسته مسجود بودن ندانست و با خدا به منازعه پرداخت. «5»

او در توجيه سجده نكردن خود نيز همين توهمات را مطرح كرد. اول اينكه به ملاك مسجود بودن آدم توجه نكرد. خداوند فرموده بود:

من آفريننده بشرى از خاك هستم پس آن گاه كه او را استوار ساختم و از روح خود در او دميدم، براى او به سجده بيفتيد. «6»

از اين كلام خدا استفاده مى شود كه ملاك مسجود بودن آدم عليه السلام، آفرينش خاكى او

______________________________

(1)- الميزان، ج 11، ص 246.

(2)- بقره (2)، آيه 34.

(3)- اعراف (7)، آيه 12.

(4)- همان، آيه 14.

(5)- ر. ك. اسراء (17)، آيه 62؛ اعراف (7)، آيه 16؛ ص (38)، آيه 82.

(6)- ص (38)، آيه 72.

معارف قرآن، ج 2، ص: 93

نبود بلكه چون آدم حامل روح الهى بود، برترى و كرامت يافت و ملائكه موظف شدند به حامل روح الهى سجده كنند و اظهار خضوع نمايند ولى شيطان اين مطلب را ملاحظه نكرد و آفرينش خاكى آدم را پست تر از آفرينش نارى (آتشى) خود شمرد و دوم اينكه بر فرض خداى تعالى ملائكه و شيطان را مأمور به سجده بر مخلوق خاكى محض كرده بود، باز براى شيطان مجال اعتراض و سرپيچى نبود و حق نداشت آفرينش نارى خود را برتر بشمرد زيرا

نه آتش داراى شرافت ذاتى است و نه خاك، شرافت فقط از آنِ خداست و در جهان خلقت آن كه به خدا تقرب جويد، شريف مى شود و آنچه از خدا دورى گزيند، ذليل و پست مى گردد. او در اينجا بايد شرافت را فقط به خدا انتساب مى داد و با لحاظ حق مولويت و ربوبيت خدا، امر صريح خدا را امتثال مى كرد و به خودش مى گفت كه حتما در اين مخلوق خاكى شايستگى هايى است كه چنين كرامتى يافته و بدون شك امر خدا بدون مصلحت نيست گر چه مصلحت آن معلوم نباشد. اقتضاى عبوديت و بندگى، اطاعت محض از مولاست همچنان كه اقرار به علم و حكمت حق تعالى نيز اذعان به صحيح بودن امر او را در پى دارد. خداوند نيز در توبيخ شيطان بدون اينكه استدلال او را ابطال كند، به وظيفه اطاعت محض و بى چون و چرا از امر توجه داده و مى پرسد:

آن گاه كه تو را امر به سجده كردم، چه چيز تو را از سجده كردن بازداشت؟

قدس ملائك مى ديد و خود را در اين مقام مى يافت و با ملائك به پيشگاه خداوند پيشانى بندگى بر خاك مى ساييد و اين اظهار ذلت و عبوديت مطابق ميل

معارف قرآن، ج 2، ص: 94

و هواى او بود ولى وقتى امر سجده بر آدم متوجه او گشت و مأمور شد به موجودى خاكى اظهار خضوع كند و در برابر كرامت و فضيلت او كرنش نمايد، نتوانست اعتراض، استكبار و كفر و عناد خويش را پنهان كند و كفر مستور او آشكار گشت.

مخفى آنها را بدانان نماياند. «2»

ندارد.

لباس عورت خود را بپوشانند و هم به زينتهاى ديگر اعم از زينتهاى مادى مانند لباس فاخر، عطر زدن، شانه كردن مو و زينتهاى معنوى مانند ايمان، تقوا و حضور قلب آراسته گردند و هم زينتهاى خارجى مانند اموال و اولاد را باخود همراه ببرند. تا از اموال درجهت رفع حوائج ديگران بهره گيرند و فرزندان را با نماز و عبادت آشنا و مأنوس سازند و هم در ايام حج و ديگر ايام از خوردنيها و آشاميدنيها و ديگر نعمتهاى خدا به اقتصاد و ميانه روى بهره گيرند.

شما مخاصمه مى كنم بعد آيه «قل من حرّم ...» و آيه «خذوا زينتكم ...» را خواند. «1»

دوم- در تجمّل و آراستگى بايد نيت صحيح باشد و به انگيزه هاى صحيح و الهى صورت گيرد نه به قصد ربودن دلها، فخر فروشى و ... كه در اين صورت فرد متجمّل مورد قهر خدا قرار گرفته و عقاب و كيفر خداوند در كمين او خواهد بود. از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده است كه فرمود:

هركس براى غير خدا بوى خوش استعمال كند، بد بوتر از مردار به صحنه قيامت خواهدآمد. «2»

هر زنى كه عطر بزند و از كنار قومى بگذرد تا عطر او به مشامشان برسد، آن زن زناكار است. «3»

هر كس لباسى برگيرد كه بدان مباهات كند و نظرها را جلب نمايد، تا آن لباس را از تن درنياورده، مورد نظر خدا قرار نخواهد گرفت. «4»

سوم- در تجمل مثل كارهاى ديگر بايد ميانه روى باشد. همچنان كه ترك تجمّل و ژنده پوشى پسنديده نيست، زياده روى نيز ناپسند است. بنابر بيان امام صادق عليه السلام مال وديعه خدا نزد بندگان است كه اجازه داده آن را براى تهيه خوراك، پوشاك، مسكن، مركب، ازدواج و ديگر احتياجات زندگى در حد اعتدال و ميانه روى مصرف كنند و مابقى آن را براى رفع حاجت نيازمندان جامعه انفاق كنند و اگر كسى از حد اعتدال، بيشتر مصرف كند، جزء مسرفان خواهد بود. «5»

رسول خدا از دو نوع لباس نهى فرمود، لباسى كه در زيبايى مشهور باشد و انسان را مورد توجه همگان قرار دهد و لباسى كه در زشتى مشهور باشد. «6»

______________________________

(1)- البرهان، ج 2، ص 11.

(2)- ميزان الحكمه، ج 5،

ص 575.

(3)- همان، ص 576.

(4)- همان، ج 8، ص 481.

(5)- البرهان، ج 2، ص 10.

(6)- ميزان الحكمه، ج 8، ص 475.

معارف قرآن، ج 2، ص: 99

لباس اگر مطابق عرف جامعه نباشد و زشتى و ناپسندى آن آشكار و واضح باشد، سبب تحقير و خوارى پوشنده مى گردد و مؤمن نبايد شخصيت خود را تخريب و خود را خوار گرداند. اگر لباس خيلى زيبا و جالب هم باشد، علاوه بر اينكه سبب مشهور شدن صاحبش مى گردد، ممكن است او را به تكبّر و تبختر وادارد.

كيفرى به سبب گمراه كردن ما.

خداوند پاسخ مى دهد: مجازات هر دو دسته (گمراه كننده و گمراه شونده) دو چندان

______________________________

(1)- مفردات راغب، واژه «ساعه».

معارف قرآن، ج 2، ص: 101

است، ولى شما نمى دانيد. اغوا كننده به جهت گمراهى خود و گمراه كردن ديگران عذاب مضاعف مى شود و اغوا شونده نيز بدين جهت كه گمراه گشته و دعوت گمراه كنندگان را پذيرفته و سياهى لشكر سران كفر شده است، عذابى دو چندان خواهد داشت.

امام صادق عليه السلام در مورد پيروان بنى اميه (مصداق پيروان ستمگر) مى فرمايد:

«اگر بنى اميه كسانى نمى يافتند كه دبيرشان شوند و خراج برايشان جمع كنند و در ركابشان براى دفاع از آنان بجنگند و در جمعه و جماعتشان حاضر شوند، به هيچ وجه حق ما را غصب نمى كردند.» «1»

مى زنند و مى گويند: ديديد كه گردآورى (مال و ثروت، زن و فرزندان) و تكبرهاى شما به حالتان سودى نداد! آيا اينها (بهشتيان) همانهايى نيستند كه سوگند ياد كرديد كه رحمت خدا، هرگز شامل حالشان نخواهد شد؟! داخل بهشت شويد كه نه ترس داريد و نه غمناك مى شويد.

______________________________

(1)- سفينة البحار، ج 2، ص 107، بيروت.

معارف قرآن، ج 2، ص: 102

و بهشت و دوزخ ناظر و حاكمند و هم مؤمنان گناهكار و مستضعفان قاصر را مى بينند و هم دو گروه ديگر يعنى مؤمنان

______________________________

(1)- الميزان مترجم، ج 8، ص 152؛ مفردات راغب، چاپ دارالمعرفه، ص 332.

(2)- تفسير كنزالدقايق، ج 5، ص 90.

(3)- ر. ك. الميزان مترجم، ج 8، ص 165.

معارف قرآن، ج 2، ص: 103

نيكوكار كه حسابشان پاك بوده و سريع وارد بهشت شده اند و كافران و مستضعفان مقصر كه بدون حساب وارد جهنم شده اند. «1» (يَعْرِفُونَ كُلا بِسيماهُمْ)

2- فقط آنانند كه در قيامت حق دارند حرف بزنند، سؤال و جواب نمايند و حكم به حق كنند، و غير آنان را حق حرف زدن، سؤال و جواب و حكم كردن نيست. «2»

3- آنان را «رجالٌ» ناميد و به طور نكره ذكر كرد تا به شأن و مقام والاى آنان اشاره كند. «3»

4- در اين آيات «رجال اعراف» جداى از اهل بهشت و دوزخ و ناظر بر هر دو گروه و در امان از هول و فزع قيامت معرفى شده اند؛ پس معلوم مى شود آنان همان مخلَصان هستند كه در آيه 128 سوره صافّات «4» ذكر شده اند.

5- ممكن است تصور شود عبارت «لَمْ يَدْخُلُوها وَ هُمْ يَطْمَعُونَ» وصف «رجال اعراف» است و به همين جهت آنان را مؤمنان گناهكار يا مستضعفان شمرده اند؛ ولى از دقت در آيه معلوم مى شود كه اين فراز وصف مؤمنان گناهكار است كه هنوز وارد بهشت نشده اند و شايد- همچنان كه در روايتى هم آمده است كل عبارت «وَ نادَوْا اصْحابَ الجَنَّةِ انْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوها وَ هُمْ يَطْمَعُونَ وَ اذا صُرِفَتْ ابْصارُهُمْ تِلْقاءَ اصْحابِ النَّارِ قالُوا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمينَ»

همه اش سخن مؤمنان گناهكار باشد كه در اعراف بوده و هنوز وارد بهشت نشده اند. وقتى آنان برادران مؤمن صالح خود را در بهشت مى بينند، بدانان سلام مى كنند درحالى كه هنوز خود وارد بهشت نشده اند و طمع آن را دارند و وقتى كافران را در جهنم مى بينند، از بودن با آنان به خدا پناه مى برند. «5»

و اما «رجال اعراف» كه در آن اوج هستند و همه را مى شناسند، كافران را توبيخ و

______________________________

(1)- كافران اعمالشان نابود شده و فرداى قيامت براى آنان ميزان بر پا نمى شود و بدون حساب وارد جهنم مى شوند. (كهف (18)، آيه 105).

(2)- «لا يَتَكَلَّمُونَ الَّا مَنْ اذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً» (نباء (78)، آيه 38).

(3)- علامه طباطبايى مى نويسد: تعبير «رجال» آن هم به طور نكره و بدون الف و لام به حسب عرف لغت دلالت بر اعتنا به شأن اشخاصى دارد كه مقصود از آن هستند و چون بنا بر عادت كلمه «رجل» دلالت بر انسان قوى در اراده و تعقل دارد حالا اين قوت در جهت خير و كمال باشد يا در جهت شر و شيطنت، در آيات 46 اعراف، 27 نور، 108 توبه و 109 يوسف به معناى انسانهاى قوى در كمال و خير و در آيات 62 ص و 6 جن به معناى انسانهاى قوى در شيطنت مى باشد. ترجمه (الميزان، ج 8، ص 153.)

(4)- «فَانَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ الَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصينَ» همگى در دادگاه عدل الهى احضار مى شوند جز بندگان مخلَص خدا.

(5)- تفسير نمونه چنين تفسير كرده است. ر. ك. ج 6، ص 187- 188.

معارف قرآن، ج 2، ص: 104

سرزنش مى كنند كه ببينيد كه چگونه عِدّه و عُدّه، مال و منال و جمعيت طرفدار

براى شما دردى دوا نكرد و ببينيدكه اين مؤمنان مستضعف كه شما قسم مى خوريد كه مورد رحمت خدا واقع نمى شوند، چگونه نجات مى يابند و بعد به مؤمنان گناهكار امر مى كنند كه وارد بهشت شوند و در آخرين مرحله هم مستضعفان مورد رحمت خدا واقع شده و از اعراف گذشته و به بهشت مى رسند و آخرين گروهى هستند كه به رحمت الهى نايل مى شوند. «1»

روايت زير مؤيد همين تفسير است:

امام صادق عليه السلام فرمود:

اعراف تپه هايى است بين بهشت و دوزخ كه پيامبران و اوصياى آنان و گناهكاران امتشان آنجا هستند همچنان كه فرمانده سپاه- به هنگام عبور از گردنه- همراه و ياور سپاهيانش مى باشد، مؤمنان صالح كه از گناهكاران سبقت گرفته اند وارد بهشت شده اند و خلفاى الهى مؤمنان گناهكار را مورد خطاب قرار مى دهند كه به برادران نيكوكار خود بنگريد كه بر شما سبقت گرفته اند پس گناهكاران به آنان سلام مى دهند همان طور كه خداوند از زبان آنان فرمود: «وَ نادَوْا اصْحابَ الْجَنَّةِ انْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ» و خداوند از گناهكاران مؤمن چنين خبر داده: هنوز وارد بهشت نشده اند ولى اميد آن را دارند كه به شفاعت پيامبر و امام به بهشت وارد شوند. سپس اين گناهكاران به اهل جهنم نگاه مى كنند و از بودن با آنان به خدا پناه مى برند. بعد رجال اعراف يعنى انبياء و جانشينانشان، مردانى از اهل جهنم را به سرزنش مى گيرند كه ... و سپس به مؤمنان گناهكار به امر خدا دستور ورود به بهشت مى دهند. «2»

كانَ جَوابَ قَوْمِهِ الَّا انْ قالُوا اخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْيَتِكُمْ انَّهُمْ اناسٌ يَتَطَهَّرُونَ فَانْجَيْناهُ وَ اهْلَهُ الَّا امْرَأَتَهُ كانَتْ مِنَ الْغابِرينَ وَ امْطَرْنا عَلَيْهِمْ مَطَراً فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ

______________________________

(1)- الميزان، ج 8، ص 142.

(2)- همان، ص 143.

معارف قرآن، ج 2، ص: 105

عاقِبَةُ الُمجْرِمينَ» (اعراف، آيات 80- 84)

و (به خاطر آوريد) لوط را هنگامى كه به قوم خود گفت: آيا عمل بسيار زشتى را انجام مى دهيد كه احدى از جهانيان، پيش از شما انجام نداده است؟! آيا شما از روى شهوت به سراغ مردان مى رويد، نه زنان؟ بلكه شما گروه اسرافكار (و منحرفى) هستيد! ولى پاسخ قومش چيزى جز اين نبود كه گفتند: اينها را از شهر خود بيرون كنيد كه اينان مردمى هستند كه پاكدامنى را مى طلبند (و با ما همصدا نيستند)! ما او و خاندانش را نجات داديم جز همسرش كه از باقى ماندگان (در شهر) بود. و (آنگاه) بارانى از سنگ بر آنها فرستاديم (بارانى از سنگ، كه همه آنها را نابود ساخت) بنگر كه عاقبت بدكاران چگونه بود.

آن برداشته شده و فرموده است: شما از روى شهوت به سراغ مردان مى رويد و از زنان صرف نظر مى كنيد، و چه انحرافى بالاتر و بدتر از انحراف از فطرت و طبيعت انسان و استفاده از غريزه جنسى در مسيرى كه با ساختار جسمانى انسان، مغاير است؟ كه علاوه بر زيانهاى جسمى و انحطاط معنوى، موجب اختلال نسل بشر مى گردد. دراين دو آيه يك بار مطلب بطور سربسته، مطرح و بار ديگر به وضوح بيان شده است، و اين يكى از فنون بلاغت براى بيان مسائل مهم است و نشانگر قباحت و فضاحت بسيار «همجنس بازى» مى باشد.

و پاكدامنى، عفت، حيا و پوشش عقب افتادگى، ارتجاع و ناپسندى قلمداد مى گردد «1» به طورى كه امروز در غرب و حتى بعضى كشورهاى به اصطلاح اسلامى مى بينيم زنان و دختران جوان را به جرم رعايت عفت، حيا و پاكدامنى و احتراز از اختلاط و عريانى از دانشگاهها و مدارس و مجامع اخراج مى كنند و فريادشان مانند قوم لوط بلند است كه:

اخراجشان كنيد، اينان قومى هستند كه پاكى مى ورزند.

حجّت بر شما تمام شده) پيمانه و وزن را تمام دهيد (كم فروشى نكنيد) و حق مردم را كم ندهيد و در اين سرزمين پس از اصلاح آن، فساد نكنيد، اگر شما مؤمن باشيد، اينها برايتان بهتر است.

كيل به معناى مقياسى است كه جنس را از نظر حجم با آن مى سنجند و كلمه «بخس»

______________________________

(1)- وسائل الشيعه، ج 14، ص 249.

معارف قرآن، ج 2، ص: 108

به معناى نقص در وزن و اندازه گيرى است. «1»

يكى از علل اصلى عقب ماندگى اين كشورها فرهنگ گريز از كار است، درحالى كه در كشورهاى صنعتى و پيشرفته، عكس آن مطرح است و بطور معمول تلاش مى شود تا در تمام مدّت كار، فعالانه كار كنند.

201.

(2)- مجمع البيان، ج 3 و 4، ص 698، ناصر خسرو.

(3)- تفسير نمونه، ج 6، ص 266.

(4)- هود (11)، آيه 52.

(5)- روم (30)، آيه 41.

معارف قرآن، ج 2، ص: 111

«ما اصابَكُمْ مِنْ مُصيبَةٍ فَبما كَسَبَتْ ايْديكُمْ» «1»

هر مصيبتى به شما برسد به سبب دستاورد خود شماست.

به اين مسير بازگردد، اسباب طبيعى محيط به او هم به اعتدال فطرى بازمى گردد و در نتيجه اين اعتدال، صلاح و بركت نصيب مى گردد). «2»

برترى دارند. هر حادثه اى چه خوب و چه بد، علت آن فقط خداست زيرا اوست كه آن را و علتش را ايجاد كرده و اثر عليت را در علتش قرار داده تا براى ايجاد معلول مؤثر باشد و علل معنوى فوق علتهاى مادى هستند زيرا خداوند چنين مقدر فرموده و اراده كرده است كه اگر در جامعه اى ايمان و تقواى عمومى (علت معنوى) حاصل شد، علل مادى را طورى سامان دهد كه بركت زا گردند و اگر در جامعه اى كفر و شرك (علت معنوى) حاكم شد، علل مادى را طورى سامان دهد كه مصيبت زا باشند.

بنابراين اعتقاد به «سنّت تأثيرگذارى اعمال بر طبيعت» منافات با اعتقاد به نظام علت و معلول نداشته و ناشى از جهل و ضعف بشر نيست.

يارى مى دهد و زمينه هاى موفقيت او را ايجاد مى كند؛ از جمله اينكه قوم سركش و طغيانگر او را به بلايا و مصيبتها گرفتار مى كند تا شايد از غرور و خودسرى دست بردارند و به ذلت و عبوديت خويش پى ببرند و دعوت پيامبر را اجابت كنند:

«وَ ما ارْسَلْنا فى قَرْيَةٍ مِنْ نَبِىٍّ الَّا اخَذْنا اهْلَها بِالْبَأْساءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُونَ» «1»

در هيچ شهرى پيامبرى نفرستاديم مگر آن كه مردمش را به سختى و رنج دچار كرديم تا مگر به زارى درآيند.

سنت ابتلا و سنت استدراج نيز از سنتهاى وارد و حاكم هستند. «سنت ابتلا» براى مشخص ساختن، جدا كردن و خالص ساختن مؤمنان است بدين صورت كه خداوند بر جامعه اى كه به پيامبر او ايمان آورده اند، بلايا و مصيبت ها را مى فرستد تا مؤمنان واقعى از منافقان و سست ايمانها مشخص شوند و ممتاز گردند و علاوه بر آن مؤمنان در كوره امتحان آبديده گردند و خالص شوند. «2»

و اما «سنت استدراج» كه بعد از «سنت مصيبت هاى هشدار دهنده» بر كافران اجرا مى شود؛ وقتى بلايا و مصيبت هاى هشدار دهنده كافران طغيانگر را متنبّه نساخت و آنان بر طغيانگرى خويش اصرار ورزيدند، خداوند رحمت خويش را از آنان دريغ مى دارد و درهاى نعمت ظاهرى را بر آنان مى گشايد تا در ناز و نعمت غوطه ور شوند و به آنان مهلت مى دهد تا به تدريج بر استكبارشان افزوده گردد و وقتى به دركات كفر و ظلم رسيدند، بناگاه قهر خدا بر آنان فرود خواهد آمد و بساط آنان را برخواهد چيد:

______________________________

(1)- اعراف (7)، آيه 94.

(2)- آل عمران (3)، آيه 154.

معارف قرآن، ج 2، ص: 114

«وَالَّذينَ كَذَّبُوا بِاياتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا

يَعْلَمُونَ وَ امْلى لَهُمْ انَّ كَيْدى مَتينٌ» «1»

و كسانى كه آيات ما را تكذيب كردند، به تدريج از جايى كه نمى دانند گريبانشان را خواهيم گرفت و به آنان مهلت مى دهم كه تدبير من استوار است.

بنابراين اگر مؤمنان نيكوكار و صالح به بلايا و مصيبت ها گرفتار شوند، «سنت ابتلا و خالص سازى» بر آنان جارى شده و اگر نعمتهاى مادى و معنوى برايشان فراوان شود، نتيجه ايمان و تقوايشان است و چنان كه از صراطِ ايمان و تقوا منحرف شوند و به ظلم و كفر روآورند، نتيجه آن به صورت بلايا و مصيبت به آنان خواهد رسيد و كافران طغيانگر اگر گرفتار بلاها و مصيبت ها گردند، سنت هشدار دادن بر آنان جارى شده است و اگر نعمتهاى ظاهرى فراوان نصيبشان شود، گرفتار استدراج شده اند و اين نعمتهاى ظاهرى مقدمه عذاب بنيان برانداز است.

با نعمتهاى خداوندى آن در اختيار آنها قرار گيرد. چنانكه عده اى از مردم كشور ما در جريان انقلاب اسلامى و پس از پيروزى

______________________________

(1)- اعراف (7)، آيات 182- 183.

معارف قرآن، ج 2، ص: 115

انقلاب، انتظار داشتند تمام مشكلات و كمبودها بسرعت برطرف گردد و مردم در كمال رفاه و آسايش، روزگار بگذارنند، و حال آنكه:

نابرده رنج گنج ميسر نمى شودمزد آن گرفت جان برادر كه كار كرد

آيه 128).

(2)- انْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ اقْدامَكُمْ (محمد (47)، آيه 7).

معارف قرآن، ج 2، ص: 116

حكومت و مملكت گردانديم و آنان را از بندگى و بردگى نجات داده و به سرزمين مقدسى وارد كرده و قدرت و حكومت بخشيديم.

«يستضعفون» از ماده استضعاف گرفته شده است و مفهوم آن چنين است كه فرد يا افرادى، جمعيتى را ضعيف نگه دارند تا بتوانند از آنها بهره كشى كنند.

تعبير به «مَشارِقَ الْارْضِ وَ مَغارِبَها» اشاره به سرزمينهاى پهناورى است كه در اختيار بنى اسرائيل قرار گرفت كه به واسطه وسعت زياد، داراى افقهاى متعدد و مشرقها و مغربهاى متفاوت بوده است.

آتش برايشان نخواهد بود و آنچه در دنيا كرده اند به هدر رفته و آنچه انجام مى داده اند، باطل گرديده است.

كسانى كه فقط دنيا را در نظر دارند و منكر مبدأ و معاد هستند و غايت و هدفشان فقط اهداف مادى است، نتيجه كارهاى خود را در همين دنيا مى بينند. كارهاى آنان در همين نظام علت و معلول دنيايى قرار مى گيرد و اگر مانعى پيش نيايد و با عوامل ديگر در يك راستا قرار گيرند، نتيجه دنيايى خود را مى دهد مثلًا كسى كه براى رسيدن به شهرت، مال، حكومت و مانند آن فعاليت مى كند، چنانچه عوامل ديگر با او يار باشد، به اين

______________________________

(1)- هود (11)، آيه 15.

معارف قرآن، ج 2، ص: 118

نتيجه مى رسد و خداوند در مورد او ظلم نمى كند و كارش را بى نتيجه نمى گرداند و به مقدار وجود عوامل به نتيجه دلخواهش مى رسد ولى اين عمل در همين دنيا نابود مى شود و در آخرت براى او نتيجه اى مثبت به بارنمى آورد چون او براى آنجا كارى نكرده است و وقتى وارد صحنه محشر مى شود هيچ كار خيرى ندارد و وقتى وارد صحنه آخرت مى شود- چون آخرت باطن دنياست- برايش ظاهر مى شود كه آن دنيايش آتشى است كه اعمالش را مى خورد و نابود مى گرداند؛ از اين رو خداوند آخرت آنان را «خانه هلاك» ناميده است. «1»

2- ارتداد، كسى كه مدتى مؤمن بوده و عمل صالح انجام داده است، با مرتد شدن و انكار خدا، آخرت يا رسول خدا صلى الله عليه و آله و سرپيچى از احكام ولايى آن حضرت «2»- كه همه اش به انكار خدا برمى گردد- خود را در لجنزار متعفن كفر و عناد مى اندازد و اين

لجنزار متعفن تمام دارائيهاى ارزشمندش را درخود فرو مى برد و از ارزش مى اندازد. چنين كسى اگر قبل از توبه بميرد، «3» جز كفر و ارتدادش چيزى براى عرضه در آخرت ندارد. «4»

3- رعايت نكردن حرمت رسول خدا، احترام رسول خدا واجب است و رعايت نكردن آن موجب حبط اعمال مى گردد:

«يا ايُّهَا الَّذينَ امَنُوا لا تَرْفَعُوا اصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوتِ النَّبِىِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ انْ تَحْبَطَ اعْمالُكُمْ وَ انْتُمْ لا تَشْعُرُونَ» «5»

اى مؤمنان، صدايتان را بلندتر از صداى پيامبر مكنيد و آن چنان كه بعضى از شما با بعضى ديگر بلند سخن مى گويد، با او به صداى بلند سخن مگوييد، مبادا بى آنكه بدانيد كرده هايتان تباه شود.

اين بى حرمتى در محضر رسول خدا صلى الله عليه و آله اگر از روى بى اعتنايى و به عنوان تحقير و

______________________________

(1)- ابراهيم (14)، آيه 28؛ ر. ك. الميزان، ج 10، ص 176.

(2)- الميزان، ج 18، ص 247.

(3)- البته منافاتى ندارد كه مرتد فطرى توبه اش در درگاه خدا قبول شود و مسلمان بميرد و از طرف ديگر، توبه او در ظاهر قبول نبوده و محكوم به اعدام باشد.

(4)- بقره (2)، آيه 217.

(5)- حجرات (49)، آيه 2.

معارف قرآن، ج 2، ص: 119

خفيف شمردن ايشان باشد، كفر است ولى اگر از روى بى ادبى و جهالت باشد، گر چه كفر حساب نمى شود، ولى باعث حبط اعمال فرد مى گردد.

4- منت و آزار پس از صدقه، اين كار نيز سبب حبط صدقه مى گردد:

«يا ايُّها الَّذينَ امَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْاذى «1»

اى كسانى كه ايمان آورده ايد، صدقه هاى خود را با منت و آزار، باطل مكنيد.

پوشيده و محو گردد بلكه اگر صادقانه توبه كند و ايمان آورد و علاوه بر آن به مقتضاى ايمانش عمل كند (توبه نصوح)، در اثر اين توبه و ايمان كامل، اعمال زمان كفر او كه باطل بودند، به حسنات تبديل شده و حيات سعيد پيدامى كند و سبب سعادت دنيايى و آخرتى او مى گردد. «2»

«الَّا مَنْ تابَ وَ امَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَأُولئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ» «3»

مگر كسانى كه توبه كنند، ايمان آورند و كار شايسته انجام دهند كه اينان، خداوند بديهايشان را به نيكيها تبديل مى كند.

توبه از گناهان نيز سبب پوشيده شدن و محو گناهان مى گردد.

2- اجتناب از گناهان بزرگ (كبائر)، اگر كسى خود را از ارتكاب گناهان بزرگ بازدارد و سعى داشته باشد لغزشهايى كه از او سر زده، تكرار نشود، خداوند به خاطر خوددارى و تقواى او لغزشهايش را مى آمرزد.

«انْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ» «4»

اگر از گناهان بزرگى كه از آن نهى شده ايد، دورى گزينيد، گناهان كوچك و لغزشهاى شما را مى پوشانيم.

______________________________

(1)- بقره (2)، آيه 264.

(2)- الميزان، ج 2، ص 119.

(3)- فرقان (25)، آيه 71.

(4)- نساء (4)، آيه 31.

معارف قرآن، ج 2، ص: 120

3- كارهاى نيك،

«انَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ» «1»

همانا نيكى ها بديها را از بين مى برند.

حاكم است، گرچه در تفسير اين قانون نيز با هم اختلاف دارند.

بعضى گفته اند هر يك از سيئات و حسنات، ديگرى را از بين مى برد و خودش جايگزين آن مى گردد و اين همان احباط است.

بعضى گفته اند فعل بعدى با مقدار مساوى خودش از مخالف قبلى ساقط مى گردند و هر كدام باقى داشت، به آن مقدار پاداش يا كيفر تعلق مى گيرد. «2» (بنابراين قول، تحابط است)

نتيجه هر دو نظريه اين است: فردى كه هم گناه كرده و هم كار نيك انجام داده، اگر كار نيكش بزرگتر يا متأخر باشد مانند كسى است كه فقط نيكوكار بوده و هيچ كار بدى از او سر نزده است و كسى كه كار بدش متأخر يا بزرگتر بوده مانند كسى است كه هيچ كار نيكى از او سر نزده و فقط بد كار بوده است. البته اين نظريات نه با عدل الهى سازگار است و نه با سيره عقلا. در سيره عقلا كسى كه فقط نيكى كرده با كسى كه هم نيكى كرده و هم بدى و نيكى اش متأخر يا بزرگتر از بدى اش است، مساوى نمى باشد و يكسان نگريسته نمى شود همان گونه كسى كه فقط بدكار بوده با كسى كه بدى اش متأخر يا بيشتر از نيكى اش بوده، يكسان نمى باشد.

از طرف ديگر عقلا نسبت به كسى كه هم نيكى كرده و هم بدى، نسبت به نيكى اش قدردانى و پاداش اعمال مى كنند و نسبت به بدى اش سرزنش و كيفر. البته در سيره عقلا

______________________________

(1)- هود (11)، آيه 114.

(2)- شرح مواقف، جرجانى، ج 8، ص 310.

معارف قرآن، ج 2، ص: 121

نيز گاهى احباط و تكفير به چشم مى خورد مثلًا به خاطر كار نيك و پسنديده او از گناهانش

چشم مى پوشند و يا به خاطر نافرمانى اش، عمل خوبش را نمى پذيرند و يا از پاداش او مى كاهند و اين به عنوان يك اصل كلى و هميشگى نيست. آيات و روايات نيز حاكى از آن است كه بعضى از انسانها درحالى وارد صحنه محشر مى شوند كه در نامه عمل خود مخلوطى از عمل نيك و بد دارند «1» و گروهى از مؤمنان با اينكه به خاطر ايمانشان بهشتى هستند ولى قبل از ورود به بهشت در مراحل مختلف سكرات، قبر و قيامت عذابهايى را براى پاك شدن گناهانشان مى چشند. «2»

بنابراين احباط، تحابط و تكفير به عنوان يك قاعده كلى و فراگير باطل است ولى در مواردى وجود دارد و سيره عقلا و آيات و روايات، هم مؤيد ابطال كلى آن است و هم مؤيد اثبات جزئى و موردى آن مى باشد.

آزمايش كرديم كه در برابر آن نافرمانى مى نمودند و هنگامى كه گروهى از آنها (به گروه ديگر) گفتند چرا جمعى را اندرز مى دهيد كه سرانجام، خداوند آنها را هلاك خواهد كرد و

______________________________

(1)- توبه (9)، آيه 102.

(2)- ر. ك. الميزان، ج 2، ص 170.

معارف قرآن، ج 2، ص: 122

يا به عذاب شديدى گرفتار خواهد ساخت؟ (آنها را به حال خود واگذاريد تا نابود شوند) گفتند:

- اين اندرزها- براى اعتذار (و رفع مسؤوليت) در پيشگاه پروردگار شماست، و شايد آنها تقوا پيشه كنند. امّا هنگامى كه تذكراتى را كه به آنها داده شده بود، فراموش كردند، نهى كنندگان از بدى را رهايى بخشيديم و آنها را كه ستم كردند، به خاطر نافرمانى شان به عذاب شديدى گرفتار ساختيم. تا هنگامى كه در برابر فرمانى كه به آنها داده شده بود، سركشى نمودند، به آنها گفتيم به شكل ميمونهايى طرد شده درآييد.

در روز بعد به حكم خدا تجاوز كردند. گروهى از يهود آنان را نهى كردند و موعظه و تذكر دادند ولى نهى و اندرز آنان مفيد واقع نشد. البته گروه ديگرى هم بودند كه خود مرتكب اين خلاف نشدند ولى مرتكبين را هم نهى نكردند و حتى به گروه نهى كنندگان گفتند كه چرا اينها را اندرز مى دهيد، اينها كه دست بردار نيستند و خداوند هلاكشان مى كند. نهى كنندگان گفتند كه ما به دو دليل آنها را اندرز مى دهيم؛ اوّل براى عذر و اتمام حجت به پيشگاه پروردگار كه ما به وظيفه خود عمل كرده باشيم و دوم شايد اندرز ما در آنان اثر گذارد. خلاصه آن قوم حيله گر بر گناه خود اصرار ورزيدند و عذاب خدا بر آنان نازل شد و هلاك گرديدند. «2»

______________________________

(1)- الكاشف، ج 3، ص 410.

(2)- تفسير نمونه، ج 6، ص 418- 423، با تلخيص.

معارف قرآن، ج 2، ص: 123

اين سنت الهى تأكيد مى فرمود تا شايد مردم بى تفاوت در برابر مظالم حكومت جبار اموى، بر سر عقل آيند و احساس تكليف كرده، قيام كنند.

كه روز شنبه كه آنان از صيد و كسب منع شده بودند، ماهيان تا لب آب و بلكه در نهرها و جويهاى جلوى منازل پيش مى آمدند و همه جا در دسترس بودند. در آيه ديگرى نيز خداوند مى فرمايد:

حتماً خداوند شما را با چيزى از شكار كه در دست رس و تير رس شماست مى آزمايد تا معلوم شود كه چه كسى در پنهان از او مى ترسد. «1»

______________________________

(1)- مائده (5)، آيه 94.

معارف قرآن، ج 2، ص: 125

پرسش

1- اگر خداوند به همه چيز آگاه است، چه نيازى به پرسش از انبيا و امّتها در روز قيامت است؟

2- نوع شرك شيطان را در سجده نكردن به حضرت آدم عليه السلام توضيح دهيد.

3- خداى مهربان و دادگر، دشمن قدرتمندى مثل شيطان را بر چه انسانهايى مسلّط ساخته است؟

4- منظور از زينت در آيه 31 اعراف چيست؟

5- علّت فنا و نابودى ملّتها چيست؟

6- چرا عذاب اغواگران و گمراهان مضاعف است؟

7- معناى اعراف چيست؟ و اعراف كجاست؟

8- اصحاب اعراف چه كسانى هستند؟

9- عوارض كم فروشى را بنويسيد.

10- خداوند به مردمى كه ايمان بياورند و تقواى الهى پيشه كنند، چه وعده اى داده است؟

11- منظور از بركات آسمان و زمين چيست؟

12- تفاوت «سنتِ بركت زايى ايمان و تقوا» و «سنت استدراج» را توضيح دهيد.

13- انتظار بنى اسرائيل از رهبرشان چه بود؟

14- وراثت زمين در قبال چه چيزى به بنى اسرائيل واگذار شد؟

15- معناى حبط چيست و چه چيزهايى موجب حبط عمل مى شود؟

16- يهود براى فرار از تكليف الهى، چه حيله اى به كار بردند و خداوند چگونه آنها را عذاب كرد؟

17- از داستان اصحاب سبت چه مطالبى استفاده مى شود؟

معارف قرآن، ج 2، ص: 126

مرحوم كلينى قدس سره، اسلاميه.

اطيب البيان، عبدالحسين طيّب، كتابفروشى اسلام، تهران.

بحارالانوار، علّامه مجلسى، مؤسسه الوفاء، بيروت.

البرهان فى تفسير القرآن، سيد هاشم حسينى بحرانى، مؤسسه مطبوعاتى اسماعيليان.

تحريرالوسيله، امام خمينى قدس سره، مؤسسه نشر اسلامى.

تفسير نمونه، جمعى از دانشمندان، دارالكتب الاسلاميه.

التفسير الكاشف، محمدجواد مغنيه، دارالجواد، بيروت.

التفسير المبين، محمّدجواد مغنيه، دارالتعارف، بيروت.

تفسير كنزالدقايق و بحرالغرائب، محمد بن محمدرضا مشهدى قمى، وزارت ارشاد.

تفسير المنار، محمد رشيد رضا، دارالمعرفه، بيروت.

تفسير نورالثقلين، حويزى، مطبعة الحكمه، قم.

تفسير قرطبى (الجامع لاحكام القرآن)، محمد بن احمد الانصارى القرطبى، دار احياء التراث العربى، بيروت. معارف قرآن، ج 2، ص: 127

جامعه و تاريخ، شهيد مرتضى مطهرى، انتشارات صدرا.

چهل حديث، امام خمينى قدس سره، نشر فرهنگى رجاء.

در سايه قرآن، سيد قطب، ترجمه احمد آرام، انتشارات علمى.

ديوان منسوب به امام على عليه السلام، جمع آورى توسط عبدالعزيز الكرم.

روح المعانى، آلوسى بغدادى، دار احياء التراث العربى، بيروت.

سفينة البحار، شيخ عباس قمى، انتشارات كتابخانه سنائى.

السيرة النبويه، ابن هشام، دار احياء التراث العربى، بيروت.

سيرى در نهج البلاغه، شهيد مطهرى، انتشارات صدرا.

كشف الارتياب، سيد محسن امينى، دارالكتب الاسلاميه.

مجمع البيان، طبرسى، دار احياء التراث العربى، بيروت.

المراجعات، سيد عبدالحسين شرف الدين، مؤسسه اعلمى، بيروت.

مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمى، انتشارات علمى.

المفردات، راغب اصفهانى، دارالمعرفه.

من لا يحضره الفقيه، شيخ صدوق، دارالتعارف بيروت.

الميزان، علامه طباطبائى قدس سره، دفتر انتشارات اسلامى.

ميزان الحكمه، محمدى رى شهرى، دفتر تبليغات اسلامى.

نقش ائمه در احياء دين، علامه عسكرى، مجمع علمى اسلامى.

وسائل الشيعه، شيخ حرّ عاملى، دار احياء التراث العربى، بيروت.

وفاء الوفاء، نورالدين السمهودى، دار احياء التراث العربى.

معارف قرآن، ج 3، ص: 9

پيروى از مكتب حضرت سيد الشهداء عليه السلام، دست ستم و سلطه قدرت هاى استكبارى را از كشور امام زمان (عج) كوتاه كرد و به احياى سيره رسول الله صلى الله عليه و آله، و اصلاح امور امّت و تحكيم پايه هاى حكومت اسلامى پرداخت و نهادهاى پرثمرى را يكى پس از ديگرى در جامعه اسلامى ايران بنيان نهاد.

سپاه پاسداران انقلاب اسلامى از خجسته نهادهايى است كه همزمان با شكل گيرى نظام مقدس اسلامى، به دستور آن پير عارف و دورانديش تأسيس گرديد و رسالت عظيم پاسدارى از انقلاب اسلامى و دستاوردهاى آن و دفاع از حريم ولايت مطلقه فقيه را بر عهده گرفت.

تحقق اين مأموريت خطير، در گرو برخوردارى اين نهاد مقدس از «بينش اسلامى» و «آگاهى سياسى» مى باشد كه امر «آموزش» يكى از راههاى تأمين كننده آن است. از اين رو، ارتقا و تقويت بينش اعتقادى و بصيرت سياسى پاسداران نيازى اجتناب ناپذير است.

معارف قرآن، ج 3، ص: 10

ولىّ امر مسلمانان جهان، حضرت آية الله العظمى خامنه اى «مدظلّه العالى» خطاب به نماينده خود در سپاه پاسداران انقلاب اسلامى چنين مى فرمايد:

سپاه پاسداران انقلاب اسلامى يك نيروى انقلابى است كه بر پايه دين و تقوا و درك و عمل انقلابى به وجود آمده و وظيفه اساسى نماينده اين جانب در آن عبارت از: نظارت مستمر بر حفظ و استحكام اين پايه اساسى و برخورد با تخلّفات و پيشگيرى از آنهاست. «1»

اهميّت و نقش زيربنايى آموزش هاى عقيدتى- سياسى در حفظ و استحكام پايه هاى اعتقادى و بصيرتهاى سياسى موجب شد كه اين مهم در چارچوب «نظام آموزشى» جامع و فراگيرى تحقق يابد كه در برگيرنده سطوح مختلف علمى و تخصصى پاسداران، بسيجيان و

سربازان باشد. با تشكيل نيروهاى پنجگانه سپاه و تصويب قانون استخدامى و نيز لحاظ عنصر عقيدتى- سياسى در كليه درجات، اداره آموزشهاى عقيدتى سياسى نمايندگى ولى فقيه در سپاه، «نظام آموزش» را هماهنگ با نظام آموزشى و خدمتى كاركنان سپاه تدوين و با اهداف زير براى اجراى آن برنامه ريزى كرده است:

1- تربيت نيروى مؤمن و متعهد به ارزشهاى اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله.

2- توسعه و تعميق دانش و بينش عقيدتى سياسى پاسداران.

3- ايجاد توانايى و انگيزه فكرى و معنوى در انجام وظايف و مأموريت هاى محوّله.

در نظام آموزشى عقيدتى سياسى، مباحث بر اساس تحصيلات كاركنان، در دو سطح كلى يك و دو ارائه مى گردد. براى سطح يك، آموزش عمومى و سه مرحله آموزش ضمن خدمت شامل شش دوره تداوم آموزش و سه دوره آموزش تخصصى (تخصصى اوليه، تخصصى تكميلى و سرپرستى) در نظر گرفته شده است.

سطح دو نيز شامل دوره هاى كاردانى، كارشناسى، مقدماتى رسته اى، عالى رسته اى، دافوس، عالى جنگ و چهار مرحله آموزش ضمن خدمت شامل شش دوره تداوم

______________________________

(1)- بخشى از حكم مقام معظم رهبرى به نماينده ولى فقيه در سپاه (مورخه 6/ 4/ 1369).

معارف قرآن، ج 3، ص: 11

آموزش مى شود.

براى هر يك از دوره ها شماره شناسه (كد) مخصوصى در نظر گرفته شده است كه مشخص كننده سطح، مرحله و دوره است؛ براى مثال شماره شناسه «132» رقم سمت چپ نشانگر سطح يك، رقم وسط بيانگر مرحله سوم و رقم سمت راست گوياى دوره دوّم است.

از آنجا كه دوره هاى عمومى، تخصصى و سرپرستى، عمومى افسرى، كاردانى، كارشناسى، مقدماتى و عالى رسته اى، دافوس و عالى جنگ مرحله ندارند، رقم وسط با صفر مشخص شده

است؛ به عنوان مثال شماره شناسه «102» نشانگر سطح يك و دوره دوم از دوره هاى آموزش طولى است.

نظام آموزشى در برگيرنده هفت موضوع به شرح ذيل است:

1- اصول عقايد 5- تاريخ اسلام

2- اخلاق اسلامى 6- دانش سياسى- اجتماعى

3- احكام 7- نظام دفاعى

4- معارف قرآن

با توجه به تنوع موضوعات، شماره هر موضوع نيز در پى شماره هر دوره، پس از علامت مميز (/) مى آيد. براى مثال، عدد 5 در شماره شناسه «5/ 132» بيانگر آن است كه موضوع دوره ياد شده «تاريخ اسلام» است.

مسئوليت تهيه و تدوين متون آموزشى مورد نياز نمايندگى ولى فقيه در سپاه بر عهده پژوهشكده تحقيقات اسلامى است. متون مورد نظر با توجه به سطح معلومات و تخصّص نيروهاى آموزشى و نوع و حوزه مأموريت آنان، در گروههاى تحقيقاتى پژوهشكده، تدوين و پس از طى مراحل اعتبار بخشى محتوايى و شكلى زير نظر كارشناسان و صاحب نظران موضوع در سطح حوزه و دانشگاه، به تأييد نمانيده ولى فقيه در سپاه و يا نماينده ايشان مى رسد.

معارف قرآن، ج 3، ص: 12

كتاب حاضر با شماره (كد) 4/ 214 و شامل 6 فصل از نظام آموزش هاى عقيدتى سياسى سپاه پاسداران انقلاب اسلامى است.

پيشنهادها و تجربيات مربيان ارجمند و برادران عزيز متربّى، راهگشا و مشوّق ما در رفع كاستى هاى متون آموزشى خواهد بود. از خداوند متعال مى خواهيم كه روز به روز بر بينش و آگاهيهاى اسلامى ما بيفزايد و آنها را عميق تر سازد.

اداره آموزش هاى عقيدتى سياسى نمايندگى ولى فقيه در سپاه

معارف قرآن، ج 3، ص: 13

است. آنچه در آن است از سوى خداوند يكتا بر حضرت محمد صلّى اللَّه عليه و آله فرود آمده است. هدف آن نيز رهايى انسان از وادى جهل و غفلت و راهنمايى او به سوى نور و تعالى و تكامل است؛

«هُوَ الَّذى يُنَزِّلُ عَلى عَبْدِهِ آياتٍ بَيِّناتٍ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ الَى النُّورِ ...» (حديد: 9)

او كسى است كه آيات روشنى بر بنده اش [محمد] نازل مى كند تا شما را از تاريكى ها به سوى نور ببرد.

در قرآن كريم، مطالب فراوانى وجود دارد كه پيش از نزول قرآن، در دنيا يافت نشده و پس از آن نيز كسى مانند آن را نخواهد آورد. دليل اين حقيقت نيز آشكار است؛ قرآن سخن خداست، مگر كسى مى تواند مانند خدا سخن بگويد؟

از سوى ديگر محتواى معارف قرآنى به اندازه اى عميق و پرمايه است كه جز پيامبراكرم (ص) و اهل بيت عصمت عليهم السلام، هيچ مغز متفكّرى توان درك همه حقايق آن را ندارد. اين كتاب الهى سفره پهن و گسترده معنوياتى است كه همه تشنگان علم و عرفان را سيراب و سرشار مى كند بدون آنكه هرگز از طراوت، نشاط و شكوفايى آن كاسته شود.

آنچه فراروى شماست گلچينى از آيات قرآنى است كه از نه سوره- 18 تا 26- و در

معارف قرآن، ج 3، ص: 14

نه فصل مورد بحث قرار گرفته است. در ابتداى هر فصل نخست، فشرده مطالب هر سوره آمده، سپس برخى از آيات آن به تناسب حجم جزوه- كه در حد يك واحد آموزشى است- انتخاب و تبيين شده است.

هدف جزوه آشنايى اجمالى دانشجويان عزيز با سوره هاى ياد شده و به ياد سپارى مطالب مهم آنهاست. به اميد آنكه هر چه

بيشتر بر معارف حياتبخش قرآن آگاهى يا بيم و آنها را فراروى زندگى خويش قرار دهيم.

پژوهشكده تحقيقات اسلامى سپاه معارف قرآن، ج 3، ص: 15

16

قتال با مشركان و نجاست مشركان نيز در زمره همين آيات بيان شده است.

در قسمتهايى از اين سوره به بيان صفات مؤمنان حقيقى پرداخته و كسانى را كه با جان و مال در راه خدا به مجاهده قيام كرده اند مورد تمجيد قرار مى دهد؛ و اينان را در نزد خدا، داراى مقام بزرگى مى داند. همچنين آن عده از اين گروه را كه به دليل نداشتن استطاعت مالى، قدرت رفتن به جبهه را ندارند مورد تفقد و دلجويى قرار مى دهد.

در آياتى نيز به وصف مسلمانان سست اعتقادى كه اقوام و دارايى خود را بيشتر از خدا و رسول و جهاد در راه خدا دوست مى دارند پرداخته و آنان را تهديد به عذاب نموده است و از آنان به سختى انتقاد كرده كه چرا اينقدر به زندگى دنيايى چسبيده و حاضر به جهاد در راه خدا نيستند. داستان تخلف از جنگ سه نفر از مسلمانان و مبارزه منفى با آنان كه منجر به پشيمانى و توبه آنان گرديد، مربوط به اين گروه از مسلمانان مى باشد در آيات زيادى از اين سوره به شرح حال منافقان پرداخته و موضع گيريهاى آنان در مسأله جهاد در راه خدا و دست زدن به حيله هاى فراوان براى عدم حضور در جبهه جنگ را برملا ساخته است و نيز توطئه هاى آنان مانند ساختن مسجد ضرار- براى ايجاد تفرقه بين مؤمنان و درست كردن پايگاهى براى منافقان- را تشريح كرده است و پيامبر را از نماز گزاردن بر اموات آنان و حضور بر سر قبرشان منع كرده است.

غَيْرُ مُعْجِزِى اللَّهِ وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِى الْكافِرينَ وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِى ءٌ مِنَ الْمُشْرِكينَ وَ رَسُولُهُ فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ انْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِى اللَّهِ وَ بَشِّرِ الَّذينَ كَفَرُوا بِعَذابٍ أَليمٍ» (توبه، آيات 1- 3)

[اين اعلام بيزارىِ خدا و پيامبر او از مشركانى است كه با آنها عهد بسته ايد پس (اى كافران) مدت چهار ماه (به شما مهلت داده مى شود تا) در زمين سير كنيد (هر جا مى خواهيد برويد و بينديشيد) و بدانيد شما نمى توانيد خدا را ناتوان سازيد و خداوند،

معارف قرآن، ج 3، ص: 17

خوار كننده كافران است و اعلامى است از خدا و پيامبرش به مردم در روز حج اكبر كه خداوند و پيامبرش از مشركان بيزارند، پس اگر توبه كنيد براى شما بهتر است و اگر سرپيچى كنيد بدانيد كه شما نمى توانيد خدا را ناتوان سازيد و كافران را به كيفرى دردناك بشارت ده.

آياتى كه ياد شد، نخستين آيات سوره مباركه توبه است و همان طور كه اشاره شد تنها سوره اى است كه با بسم الله الرحمن الرحيم آغاز نشده است. روايتى از حضرت على عليه السلام در بيان علت آن مى گويد: بسم اللّه براى برخوردارى از امان و رحمت است، در حالى كه سوره برائت با توجه به اعلان جنگى كه در محتواى آن قرار دارد به منظور رفع امنيّت مشركان، نازل شده است. «1»

برمى آيدكه در زمان لغو اين گونه معاهده ها، پيمانهاى ديگرى با ساير مشركان وجود داشت كه تا پايان مدّت تعيين شده به اعتبار خود باقى ماندند (فَأَتِمُّوا الَيْهِمْ عَهْدَهُمْ الى مُدَّتِهِمْ) «2» اين دسته دوم كسانى بودند كه چيزى از مواد عهدنامه را فروگذار نكردند و درصدد خيانت و يارى رساندن به دشمنان اسلام برنيامده بودند.

از توضيح بالا چنين به دست مى آيد كه الغاى قراردادها متوجه آن گروه از مشركان مى شود كه خود، در صدد تخطّى از موادّ پيمان و خيانت به مسلمانان برآمده بودند. اگر آنان نيز به مواد عهد و پيمان وفادار مى ماندند، مسلمانان حق تعرّض به آنان را نداشتند، بنابراين عهدشكنى از جانب آنان شروع شد و با اقدام آنان، ديگر عهدى نبود كه مسلمانان بدان پايبند بمانند.

______________________________

(1)- ر. ك: تفسير نمونه، ج 7، ص 273؛ تفسير كنزالدقائق و بحرالغرائب، ج 5، ص 387.

(2)- توبه (9)، آيه 4.

معارف قرآن، ج 3، ص: 18

آله است.

اينكه بعضى، «منك» را به معناى از «ميان پيروانت» دانسته اند نادرست است، چرا كه ابو بكر نيز از مسلمانان و مشمول عنوان پيروان پيامبر بود و دليلى براى پس گرفتن آيات از او وجود نداشت و نادرست تر از آن، اينكه مراد از اهل بيت را بنى هاشم دانسته اند! كه سخنى بى دليل و عارى از منطق صحيح است، با آنكه روايات فراوانى اهل بيت را على، فاطمه، حسن و حسين عليهم السلام دانسته اند.

نتيجه: پيامبر صلى الله عليه و آله وظيفه داشت كه احكام الهى و پيام رسالت را كه از مبدأ وحى دريافت كرده بود به مخاطبان آن پيام ابلاغ كند. مخاطبان ابتدايى و اصلى سوره برائت مشركان طرف معاهده و زائران خانه خدا در آن سال بودند كه در مكه حضور داشتند و پيامبر صلى الله عليه و آله بر آن بود كه از طريق پيك اين پيامها را به آنان ابلاغ كند. سخن جبرئيل آن بود كه اين احكام را در بار اول (تبليغ ابتدايى) فقط بايد خودت يا مردى از خودت- مردى كه به منزله جان تو باشد- ابلاغ كند و اين شخص، كسى جز حضرت على عليه السلام نبود و اين معناى افضل بودن على عليه السلام بر ديگران است.

بنابراين ابلاغ پيام وحى داراى دو مرحله است كه در مرحله اول تبليغ ابتدائى، پيامبر-

______________________________

(1)- به تفسير اين آيه در تفاسير الميزان يا نمونه مراجعه كنيد. معمولًا در كتابهاى اصول عقايد شيعه، در بحث از امامت نيز به اين آيه استناد مى شود.

معارف قرآن، ج 3، ص: 20

يا مردى به منزله نفس او- بطور مستقيم پيام را به مخاطبانى كه در دسترس بوده اند مى رساند و در

مرحله دوم به عنوان تبليغ دين با ديگران تماس مى گرفت و نامه يا پيك مى فرستاد و يا مى فرمود:

«لِيُبَلِّغِ الشَّاهِدُ مِنْكُمُ الْغائِبَ»

بايد حاضران به غايبان اطلاع دهند.

و

______________________________

(1)- مائده (5)، آيه 3.

(2)- بسيارى از اهل سنت براى حل اين مشكل به قياس متوسل شده اند و گفته اند اسلام در بعضى وقايع نص و حكم صريح دارد و در بقيه نيز راه قياس را نشان داده تا علماى امت حكم آنها را با قياس به احكامِ بيان شده، بيابند و خداى تعالى با نشان دادن راه قياس دين را كامل كرد. البته بعضى از عالمان اهل سنت قياس را باطل شمرده و از جمله فخر رازى با بيانى استدلالى آن را باطل مى كند. (ر. ك. التفسير الكبير، ج 11، ص 138.)

معارف قرآن، ج 3، ص: 21

روايات متعدد بر اين ادّعا دلالت دارد از جمله:

پيامبر با اشاره به امام حسن عليه السلام فرمود: «اين از من است» «1» و در مورد امام حسين عليه السلام فرمود: «حسين از من و من از حسينم» «2» و در مورد امام مهدى (عج) نيز فرمود: «مهدى از من است» «3».

امامان عليهم السلام نيز تصريح كرده اندكه تمام احكام و مطالب موردنياز بشر به املاى پيامبر صلى الله عليه و آله و به خط امام على عليه السلام در صحيفه هايى نوشته شده و بدانان به ارث رسيده است. «4»

شده است. در اين آيه (آيه 6) به مسلمانان يادآور مى گردد كه در صورت انقضاى مهلت تعيين شده و آغاز درگيرى، باز هم اگر مشركى درصدد تحقيق پيام اسلام برآمد، به او پناه دهيد و كلام خدا را بدو برسانيد، چرا كه اساس احكام و پيمانها، همانا هدايت مردم است. بنابراين، بايد موقعيت افراد را در نظر گرفت و از جمود دربرخوردها پرهيز كرد، تا بتوان با بهره ورى از اصول تربيتى اسلام، راه را براى هدايت افراد هموار ساخت. اين آيه شريفه مى آموزد كه حتّى در بحبوحه جوّ مهيّج جنگ و جهاد، نبايد نرمشهاى اصولى، تكاپوها و روابط منطقى و فعّاليتهاى تبليغى و هدايتگرانه را مورد غفلت و مسامحه قرار داد. روشن است كه

______________________________

(1)- نقش ائمه در احياء دين، ص 101 به نقل از المسند، ج 4، ص 132.

(2)- همان، به نقل از سنن ابن ماجه، ج 1، ص 51.

(3)- همان به نقل از سنن ابى داوود، ج 4، ص 107.

(4)- سفينة البحار، ج 1، ص 164.

معارف قرآن، ج 3، ص: 22

مسؤولان نظام اسلامى چگونگى اين روابط و پذيرش پناهندگيها جهت ارشاد و هدايت حق جويان را با توجه به اوضاع و شرايط معين مى كنند.

و خشيت قلبى بخوانند. افرادى كه فاقد اين شرايطند، حق پرداختن به امور مساجد را ندارند؛ پس كسى كه مشرك يا فاسق و ريا كار است نمى تواند امور مساجد را در دست بگيرد يعنى اگر بدون ايمان و اخلاص دست به چنين عملى بزند بداند كه در پيشگاه خداوند أجر و پاداشى ندارد، زيرا عمل، وقتى جايز است كه از سوى خداوند به فاعلش حق داده شده باشد كه آن را انجام دهد، و از انجام آن منع نكرده باشد.

______________________________

(1)- همان، ص 265- 266.

معارف قرآن، ج 3، ص: 24

با اين بيان روشن مى شود كه اين آيه در مقام انشاء و بيان تكليف و جواز حكم است، نه در صدد اخبار از اعمال خارجى مردم. «1»

در پى داشته باشد، براى دور ماندن از خطر، از سود صرف نظر مى كنند. آيه فوق، همين مطلب را مورد اشاره قرار داده، مى فرمايد: ولى (اكنون كه براى ميدان تبوك) راه براى آنها دور و پرمشقت است (سرباز مى زنند).

مى شود استنباط كرد، اين است كه براى تشخيص افراد ازجهت اعتقاد و عمل، به شعارها و ادعاهاى آنها اعتماد نكرده، گفتارشان را با اعمالشان بايد سنجيد؛ زيرا طرح شعارهاى جذّاب وسخنان زيبا از ناحيه منافقان و منحرفان، كار چندان مشكلى نيست. بالاتر از اين، آنكه چنين افراد روباه صفت و منافق، براى فريب ديگران، به بعضى از ظواهر عمل كرده، سوگند ياد مى كنند كه به تمام اصول و ارزشهاى اسلامى معتقدند. اينجاست كه بايد مسلمانان مواظب بوده، فريب قسمها و سخنان آنان را نخورند.

و به صراحت اذن تخلف مى گيرند و گاهى نيز خود را آماده شركت در جبهه نشان داده و از پيامبر اذن شركت مى گيرند. قرآن در اين باره مى فرمايد:

«انَّما يَسْتَأْذِنُكَ الَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْاخِرِ وَارْتابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فى رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ» «2»

تنها كسانى از تو اجازه (اين كار را) مى گيرند كه به خدا و روز جزا ايمان ندارند، و دلهايشان با

______________________________

(1)- توبه (9)، آيه 44.

(2)- همان.

معارف قرآن، ج 3، ص: 28

شك و ترديد آميخته است. آنها در ترديد خود سرگردانند.

البته اذن گرفتن براى شركت آنان بدان اميد است كه پيامبر، آنان را معاف بدارد و اظهار بى نيازى از آنان كند.

يك سوم سپاه را از نيمه راه و از يارى پيامبر باز دارند، و بين مسلمانان اختلاف انداختند و يهود و مشركان را عليه مسلمانان تشويق و براى آنان جاسوسى كردند و .... «1»

در توضيح مطالب فوق لازم است متذكر شويم كه اگر كسى از جهت سياسى، اجتماعى، اقتصادى و ... موقعيتى پيدا كرد، افراد و گروههاى فراوان با انگيزه هاى مختلف به عنوان حامى، همراه و دوست، اطراف او را گرفته و هر كدام سعى مى كنند از ديگرى سبقت گرفته و مقرّب او باشند. براى چنين شخصى، تشخيص اينكه كدام دسته در ادعايشان راستگويند و كدام دروغگو، تا حدودى مشكل است، ولى حوادث و مشكلاتى كه براى او پيش مى آيد، معيار خوبى براى شناخت افراد است. در زمان رسول اكرم صلى الله عليه و آله نيز حوادث و مشكلاتى كه پيش مى آمد، يكى از معيارهاى شناخته شدن دوستان از دشمنان بود. يكى از اين حوادث، جنگ احزاب بود هنگامى كه چندين گروه ضد اسلامى همدست شده، براى درهم كوبيدن مسلمانان، مدينه را محاصره كردند، منافقين به صورتهاى مختلف، شروع به فتنه انگيزى نمودند:

الف- در آن شرايط حساس كه مردم و نيروهاى رزمى، نياز شديد به تقويت روحيه داشتند، منافقان به بهانه اينكه خانه هاى ما حفاظ ندارد، «2» سعى نمودند با خالى كردن صحنه، روحيه آنها را تضعيف كنند.

ب- در آن موقعيت كه نياز شديد به اتحاد و همبستگى بود، منافقان براى آنكه بين انصار و مهاجران، تفرقه بيندازند، رو به انصار نموده گفتند: اى مردم مدينه! اينجا، جاى ماندن نيست، به خانه هاى خود بازگرديد. «3»

ج- براى آنكه اعتماد مردم را از پيامبر صلى الله عليه و آله سلب

كنند، گفتند: وعده هايى كه خدا و

______________________________

(1)- الميزان، ج 9، ص 290، انتشارات اسلامى.

(2)- احزاب (33)، آيه 13.

(3)- همان.

معارف قرآن، ج 3، ص: 30

پيامبر صلى الله عليه و آله به ما دادند، چيزى جز دروغ و فريب نبوده است! «1» بعد از جنگ احد نيز به خانواده هاى شهدا مى گفتند: اگر آنها (شهدا) به جنگ نمى رفتند، كشته نمى شدند!

اين حوادث، معيار خوبى براى تمايز دوست از دشمن بود.

بر منافقان، حاكم بوده است و بر همين اساس، خود را از هر خطرى كنار كشيده و تمامى ارزشهاى انسانى را فداى حيات ننگين خود مى كردند و اين روش را نشانه عقل و درايت خود مى پنداشتند و مى گفتند: ما تصميم خود را از پيش گرفته ايم.

يعنى پيش بينى و تحليل ما، درست بوده و ما عاقلترين مردم هستيم. ولى در معارف

______________________________

(1)- همان، آيه 12.

(2)- توبه (9)، آيه 50.

معارف قرآن، ج 3، ص: 31

اسلامى اينگونه افراد به عنوان «احمق» معرفى شده اند.

امير مؤمنان على عليه السلام مى فرمايد:

اشتباه منافقان در اين زمينه، ريشه در اعتقادات باطل آنان دارد؛ زيرا آنها كشته و مجروح شدن در راه خدا را خسارت مى پندارند و از طرف ديگر، دورى از معركه و آسيب نديدن خود را به سبب اين مى دانند كه كسانى بوده اند كه جانب احتياط را از دست نداده و در جنگ شركت نكرده اند و اكنون در امان مانده و محفوظ و سالمند.

از دو نيكى) است.

ب- يا در مبارزه با دشمن، كشته مى شود كه قرآن كريم آن را فوز عظيم دانسته و مى فرمايد:

«ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمِ» «1»

كشته شدن در راه خدا نجات و رستگارى بزرگ است.

رسول اكرم صلى الله عليه و آله درباره عظمت شهادت مى فرمايد:

«فَوْقَ كُلِّ بِرٍّ بِرٌّ حَتَّى يُقْتَلَ الرَّجُلُ فى سَبيلِ اللَّهِ فَاذا قُتِلَ فى سَبيلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ

______________________________

(1)- توبه (9)، آيه 111.

معارف قرآن، ج 3، ص: 32

فَلَيْسَ فَوْقَهُ بِرٌّ» «1»

بالاتر از هر نيكى، نيكى ديگرى است تا اينكه انسان در راه خدا كشته شود، كه ديگر هيچ نيكى بالاتر از آن نيست.

است، اگر ما نايل بشويم به فوز شهادت، باكى از اين نداريم كه در اين دنياى پرخوش عالم، ما شكست بخوريم شكست صورى يا پيروز بشويم پيروزى صورى. اگر ما در آن مرحله از سير كه داريم [كوشش جهت تحقق اسلام پيروز از كار درآييم، مرگ ما پيروزى است و حيات ما نيز پيروزى است. كوشش كنيد كه در آن ميدانى كه ميدان مبارزه بين اللَّه و شيطان است، ميدان مبارزه بين نفسانيت انسان و روح است، در آن ميدان پيروز بشويد كه اگر اين پيروزى به دست شما آمد، از هيچ شكستى باك نداشته باشيد كه آنها شكست نيست. «3»

______________________________

(1)- بحارالانوار، ج 100، ص 10.

(2)- طه (20)، آيه 81.

(3)- صحيفه نور، ج 14، ص 226- 227.

معارف قرآن، ج 3، ص: 33

اگر آنها مايل بودند، خودشان بپردازند. «1»

بهتر از آن را به دست آورده اند. «2»

متعلق ديدن است و تا زمانى كه افعال ما در خارج محقق نشده رؤيت بالفعل هم به آن تعلق نمى گيرد و به همين جهت فرمود: خدا، پيامبر و مؤمنان اعمال شما را خواهند ديد، يعنى هرگاه عملى از شما سر زند در محضر خداست و پيامبر و مؤمنان هم آن عمل را مى بينند. «4»

3- مؤمنان در اين آيه گرچه با لفظ جمع و با الف و لام و ظاهر در عموم است ولى ما قطعاً مى دانيم كه همه مسلمانان نسبت به اعمال ديگران علم و آگاهى پيدا نمى كنند پس قطعاً اين مؤمنان تنها افراد خاصى را شامل مى شود. اين آيه مطابق است با آيات شهادت كه پيامبر و بعضى از مؤمنان (امامان) را در زمره شاهدان اعمال برمى شمرد. «5» و روايات ذيل آن نيز بر شهادت پيامبر و امامان عليهم السلام در قيامت براى اعمال ما دلالت مى كنند و چون اداى شهادت فرع بر رؤيت اعمال است پس نتيجه مى گيريم كه آنان قبل از وقوع قيامت اعمال ما را ديده اند و اين آيه نيز همين معنا را افاده مى كند.

4- اعمال انسان، هم شامل افعالى است كه با جوارح خود انجام مى دهد و هم شامل

______________________________

(1)- الميزان، ج 9، ص 379.

(2)- ر. ك. البرهان، ج 2، ص 157.

(3)- الميزان، ج 9، ص 379.

(4)- ترجمه الميزان، ج 7، ص 40، دفتر انتشارات اسلامى.

(5)- بقره (2)، آيه 143.

معارف قرآن، ج 3، ص: 36

اخلاق و اعتقادات و نيّات قلبى «1» او مى شود و آيه، ديدن خدا، پيامبر و مؤمنان را نسبت به همه اينها اثبات مى كند و معلوم است كه چنين علمى براى پيامبر و مؤمنان از طريق عادى امكان پذير

نيست.

ديگران عملى سر بزند كه موجب ملامت و آبروريزى شود و همواره سعى و تلاش مى كند كه ديگران به او به عنوان يك فرد مورد قبول نگاه كنند و شخصيت او را محترم شمارند.

با توجه به اين مقدمه، نقش مهمّ اعتقاد به عرضه اعمال، آشكار مى شود؛ زيرا اگر فردى بداند علاوه بر خداوند كه همه جا با اوست، پيامبر صلى الله عليه و آله و پيشوايان محبوبش همه روزه يا هر هفته از هر عملى كه انجام مى دهد اعم از خوب و بد آگاه مى شوند، بدون شك، بيشتر مراقب اعمال خود، خواهد بود و سعى مى كند با انجام كارهاى خوب و پرهيز از اعمال بد اين نياز روانى خود را ارضا كند؛ از اين رو هر فردى با انجام كارهاى خوب و پرهيز از كارهاى بد گامهاى بيشترى در راه رشد و تعالى برمى دارد. «1»

از سوى ديگر وقتى شخصى مى فهمد كه پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام از اعمال بد او ناراحت مى شوند، سعى مى كند از ارتكاب گناهان دورى كند. در روايتى نيز آمده است كه امام صادق عليه السلام فرمود: چرا شما (با اعمال زشتتان) رسول اللَّه صلى الله عليه و آله را ناراحت مى كنيد؟ شخصى از آن حضرت پرسيد: چگونه ما آن حضرت را ناراحت كنيم؟

امام عليه السلام جواب داد: آيا نمى دانيد كه اعمال شما بر آن حضرت عرضه مى شود؟ و زمانى كه آن حضرت صلى الله عليه و آله در اعمال شما گناهى ببيند، ناراحت مى شود، پس آن حضرت را مسرور كنيد نه غمگين. «2»

تفسير نمونه، ج 8، ص 128.

(2)- تفسير نورالثقلين، ج 2، ص 263.

معارف قرآن، ج 3، ص: 38

حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَيَحْلِفُنَّ انْ ارَدْنا الَّا الْحُسْنى وَاللَّهُ يَشْهَدُ انَّهُمْ لَكاذِبُونَ لا تَقُمْ فيهِ ابَداً لَمَسْجِدٌ اسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ اوَّلِ يَوْمٍ احَقُّ انْ تَقُومَ فيهِ، فيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ انْ يَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرينَ افَمَنْ اسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى تَقْوى مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٍ خَيْرٌ امْ مَنْ اسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فى نارِ جَهَنَّمَ وَاللَّهُ لا يَهْدِى الْقَوْمَ الظَّالِمينَ» (توبه، آيات 107- 109)

و كسانى كه مسجدى ساختند براى زيان (به مسلمانان) و (تقويت) كفر و تفرقه ميان مؤمنان و كمينگاه براى كسى كه با خدا و پيامبرش از پيش مبارزه كرده بود، آنها سوگند ياد مى كنند كه نظرى جز نيكى (و خدمت) نداشته ايم، امّا خداوند گواهى مى دهد كه آنها، دروغگو هستند. هرگز در آن (مسجد به عبادت) نايست. آن مسجدى كه از روز نخست بر پايه تقوا بنا شده، شايسته تر است كه در آن (به عبادت) بايستى. در آن مردانى هستند كه دوست مى دارند، پاكيزه باشند و خداوند، پاكيزگان را دوست دارد. آيا كسى كه شالوده بنيانش را بر تقواى خدا و خشنودى او بنا كرده بهتر است يا كسى كه اساس آن را بر كنار پرتگاه سستى بنا نموده كه ناگهان در آتش دوزخ فرو مى ريزد؟ و خداوند گروه ستمگر را هدايت نمى كند. «1»

جنگ بدر و پراكنده شدن مريدان، او به مبارزه با اسلام برخاست و بدين جهت به مكّه رفت و در طرح و نقشه جنگ احد با كفّار همكارى نمود.

وى همچنين پس از پيروزى و گسترش روزافزون اسلام، به منظور فراهم ساختن لشكرى براى مبارزه با مسلمانان به روم رفت و از «هرقل» درخواست كمك نموده، جواب مساعد گرفت و ضمن نامه اى به منافقان نوشت كه با لشكرى از روم به كمك آنها خواهد آمد و از آنها خواست كه مركزى به عنوان كانون فعاليتهاى آينده او در مدينه بنا كنند.

منافقان بهتر اين ديدند كه اين كانون را زير نقاب مسجد تشكيل دهند؛ از اين رو گروهى

______________________________

(1)- تفسير نمونه، ج 8، ص 133.

معارف قرآن، ج 3، ص: 39

از آنها نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمدند و اجازه ساخت مسجدى براى افراد ناتوان، بيمار و از كارافتاده گرفتند و از پيامبر صلى الله عليه و آله خواستند كه آن را با نماز خود افتتاح كند. چون پيامبر صلى الله عليه و آله، عازم جنگ تبوك بود، قرار شد بعد از بازگشت، پاسخى خداپسندانه دهد. منافقان بعد از پايان جنگ و قبل از ورود پيامبر به مدينه دوباره تقاضاى خود را مطرح كردند. در اين هنگام آيات مزبور نازل شد و پرده از اسرار كار آنها برداشت و پيامبر دستور آتش زدن و ويران كردن آن را داد و آنجا، محل ريختن زباله هاى شهر گرديد. «1»

مسلمانان برسانند. اين معنا از كلمه «ضرار» كه به معناى زيان رساندن عمدى است به دست مى آيد.

ب- تقويت مبانى كفر و بازگشت دادن مردم به وضع قبل از اسلام.

ج- ايجاد تفرقه ميان صفوف مسلمانان؛ زيرا با اجتماع گروهى در اين مسجد، مسجد «قبا» كه در نزديكى آن بود و مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله كه از آن فاصله داشت از رونق مى افتاد و بتدريج، دو دستگى بين مسلمانان پديدار مى شد.

د- تأسيس مركز و كانونى براى عملى ساختن نقشه هاى شوم كسى كه با خدا و پيامبرش مبارزه كرده بود و سوابق او بر همگان روشن بود. «2»

جذب شده، نيات پليد آنها جامه عمل بپوشد. «2»

حق و باطل و نيك و بد باشد نه سليقه و ميل افراد. البته نه در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله و نه امروز، براى همه افراد مقدور نبوده و نيست كه از شهر و ديار خود كوچ كنند و به حضور رهبران دينى بشتابند و احكام و معارف دين را از آنها كسب كنند پس بايد از هر منطقه اى، تعدادى به سوى مراكز علمى كوچ كنند و در مسائل دين، فهم و بصيرت يابند و بعد از فراگيرى علوم دينى برگردند و وظيفه انذار را انجام دهند.

بطور جدّى پرهيز كرد.

______________________________

(1)- همان.

معارف قرآن، ج 3، ص: 43

پرسش

1- چرا در آغاز سوره برائت «بسم اللّه ...» نيامده است؟

2- سبب لغو يك جانبه پيمان مشركان چه بود؟

3- نحوه ابلاغ سوره برائت به مردم مكه چگونه مى تواند افضليت حضرت على عليه السلام را نشان دهد؟

4- چرا مى توان به مشركان در حال جنگ، براى شنيدن كلام وحى پناهندگى داد؟

5- قرآن، عمران مساجد را شايسته چه كسانى مى داند؟

6- هدف منافقان از شركت در جنگ چه بود؟

7- چند نمونه از بهانه جوييهاى منافقان براى شركت نكردن در جنگ را بنويسيد.

8- آيه «وَ فيكُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ» چه معنايى دارد؟ توضيح دهيد.

9- معيار شناخت دوست از دشمن چيست؟

10- واكنش منافقان در برابر پيروزى يا شكست مسلمانان چه بوده است؟

11- چرا مؤمنان شكست ناپذيرند؟

12- معناى جهاد با منافقان چيست؟

13- خداوند، ثروتمندانى را كه براى شركت درجهاد عذر مى آورند، چگونه معرفى نموده است؟

14- نقش تربيتى و اجتماعى زكات را تشريح كنيد.

15- منظور از عرضه اعمال بر پيامبر و مؤمنان چيست؟

16- اثر تربيتى عرضه اعمال را بنويسيد.

17- اهداف منافقان از ساختن مسجد ضرار چه بود؟

18- دو شرط اساسى هر كانون اسلامى چيست؟

19- منظور از تفقّه در آيه قرآن چيست؟

معارف قرآن، ج 3، ص: 44

نام گرفته است.

از آنجا كه آيات هشدار دهنده و بيدار كننده در اين سوره فراوان است، اگر اين سوره با دقت و تأمل تلاوت شود، تاريكى جهل را از روح آدمى برطرف مى كند و انسان را به اعتقاد و عمل به مبانى دين تشويق مى نمايد. در روايتى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم:

«هر كس سوره يونس را در دو يا سه ماه بخواند، بيم آن نمى رود كه از جاهلان و بى خبران باشد و در روز قيامت از مقرّبان خواهد بود.» «2»

متذكر مى گردد و در داستان حضرت موسى عليه السلام به نقشه هاى فرعون و اطرافيانش اشاره كرده، سپس نجات بنى اسرائيل به وسيله امداد الهى و نابودى فرعونيان را نقل مى كند.

جاويد و هميشگى است، پس چنين فردى سعى مى كند كه بماند و فانى نشود و سعادت را در اين زندگى دنيا به دست آورد. بدين جهت، با تهيه امكانات مادى، خود را به آنها دلخوش و سرگرم مى نمايد، همچنان كه در آيه ديگرى مى فرمايد:

اين (دنيا طلبى) نهايت فهم و علم آنهاست. «1»

سبب هدايت بندگان به راه عبوديت و بندگى و نجات آنان از ضلالت و گمراهى است. وقتى انسان بداند كه خداوند در برابر عمل صالح، پاداش مى دهد، رغبت او به انجام وظيفه بيشتر مى شود و چون بداند كه اگر وظيفه اش را ترك كند، خداوند او را عذاب مى كند، كمتر جرأت تخلف پيدا مى كند. پس ثواب و عقاب، در واقع لطف خداى تعالى و به مصلحت بندگان است.