ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلى أَهْلِيهِمْ أَبَداً وَ زُيِّنَ ذلِكَ فِي قُلُوبِكُمْ وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَ كُنْتُمْ قَوْماً بُوراً (12)

وَ مَنْ لَمْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنا لِلْكافِرِينَ سَعِيراً (13)

وَ لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً (14)

سَيَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلى مَغانِمَ لِتَأْخُذُوها ذَرُونا نَتَّبِعْكُمْ يُرِيدُونَ أَنْ يُبَدِّلُوا كَلامَ اللَّهِ قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونا كَذلِكُمْ قالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ فَسَيَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنا بَلْ كانُوا لا يَفْقَهُونَ إِلاَّ قَلِيلاً (15)

قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا كَما تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً (16)

لَيْسَ عَلَى الْأَعْمى حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ يَتَوَلَّ يُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِيماً (17)

لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ ما فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِيباً (18)

وَ مَغانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَها وَ كانَ اللَّهُ عَزِيزاً حَكِيماً (19)

وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَها فَعَجَّلَ لَكُمْ هذِهِ وَ كَفَّ أَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ وَ لِتَكُونَ آيَةً لِلْمُؤْمِنِينَ وَ يَهْدِيَكُمْ صِراطاً مُسْتَقِيماً (20)

وَ أُخْرى لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيْها قَدْ أَحاطَ اللَّهُ بِها وَ كانَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيراً (21)

وَ لَوْ قاتَلَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوَلَّوُا الْأَدْبارَ ثُمَّ لا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً (22)

سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلاً (23)

وَ هُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ

وَ أَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ وَ كانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيراً (24)

هُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ الْهَدْيَ مَعْكُوفاً أَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّهُ وَ لَوْ لا رِجالٌ مُؤْمِنُونَ وَ نِساءٌ مُؤْمِناتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَؤُهُمْ فَتُصِيبَكُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَيْرِ عِلْمٍ لِيُدْخِلَ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَلِيماً (25)

إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجاهِلِيَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلى رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَ أَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوى وَ كانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها وَ كانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيماً (26)

لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُؤُسَكُمْ وَ مُقَصِّرِينَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِكَ فَتْحاً قَرِيباً (27)

هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ كَفى بِاللَّهِ شَهِيداً (28)

مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ تَراهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً سِيماهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوى عَلى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِيماً (29)

بدون درگيرى به مدينه بازگشتند. همين قرارداد، پيروزى هاى بزرگ ديگرى بدنبال داشت، مانند فتح خيبر در سال هفتم هجرى و فتح مكه به همراه 12 هزار سرباز مسلمان در سال 8 هجرى و مسلمان شدن تعداد زيادى از مشركين در اين فاصله. (به فتح مكه در آيه 27 اين سوره اشاره شده است) اينهاست آن «فتح مبين كه سوره به آن نام، مشهور گشته است. سوره بيشتر مربوط است به امور داخلى مسلمين در ارتباط با بيعت مردم و سخنان عافيت طلبان و جوسازان و همچنين اشاره به خلق و خوى جاهلى مردم در گذشته و راه مبنى بر تقوا كه پيامبر آورده در آخرين آيه ضمن بيان رسالت محمد، به خصوصيات اصحابش اشاره مى كند از جمله به: «اشداء على الكفار رحماء بينهم ياران پيامبر(ص) نسبت به كفار شديد و سخت گيرند اما نسبت به يكديگر مهربان مى باشند. اين سوره در سال 6 هجرى در مدينه پس از قرار داد صلح حديبيه نازل شده و داراى 29 آيه مى باشد.

ورود او به مكه جلوگيرى نمايند. ازاين رو، پيامبر در روستاى حديبيه، در بيست كيلومترى مكه دستور توقف داد. براى برطرف شدن مشكل، سفيرانى ميان قريش و پيامبر با هم ديدار كردند. «عروه ابن مسعود ثقفى»، كه مرد هوشيارى بود از سوى قريش نزد پيامبر آمد. پيامبر به او گفت: براى زيارت خانه خدا به مكه آمده ام و قصد جنگ ندارم. عروه، مى ديد كه هنگام وضو گرفتن پيامبر، اصحاب او اجازه نمى دادند حتى قطره اى از آب وضوى او بر زمين بيافتد. او از ديدن اين صحنه شگفت زده شد و هنگام بازگشت، به افراد قريش چنين گفت: من به دربار كسرى، قيصر و نجاشى نيز رفته ام، ولى هرگز زمام دارى با نفوذ به بزرگى محمد نديده ام. او نزد يارانش جايگاه بسيار والايى دارد و اگر مى پنداريد كه آنان از محمد دست برمى دارند، اشتباه بزرگى است. شما با ايثارگران روبه رو هستيد. از آن سو، پيامبر به عمر پيشنهاد كرد كه به مكه برود و اشراف قريش را از هدف اين سفر آگاه سازد. عمر گفت: قريش با من دشمنى ديرينه و شديدى دارند و من از آنان بيمناكم. او پيشنهاد كرد عثمان اين كار را انجام دهد. عثمان به سوى مكه حركت كرد، ولى در ميان مسلمانان شايع شد كه او را كشته اند. پيامبر در آن جا در زير درختى با يارانش تجديد بيعت كرد. آنان عهد بستند كه تا آخرين نفس مقاومت كنند، ولى چيزى نگذشت كه عثمان سالم بازگشت و قريش «سهيل بن عمرو» را براى صلح نزد پيامبر فرستادند. پيغام قريش براى محمد اين بود كه: امسال به هيچ وجه ورود محمد به مكه ممكن نيست.

پس از گفت وگوهاى زياد، پيمان صلحى ميان دو طرف بسته شد كه يكى از موادش اين بود: آن سال مسلمانان بايد از حج عمره چشم پوشند و سال آينده به مكه بيايند، به شرط آن كه بيش از سه روز نمانند و سلاحى جز سلاح مسافر با خود نياورند و نيز موارد ديگرى از جمله 10 سال متاركه جنگ ميان مسلمانان و مشركان به امضاء رسيد. اين پيمان در حقيقت پيمان جلوگيرى از حمله بود. پيامبر به امام على عليه السلامدستور داد. متن پيمان را چنين آغاز كند: بسم اللّه الرحمن الرحيم. سهيل بن عمرو كه نماينده مشركان بود گفت: من با چنين جمله اى آشنا نيستم، بنويس بسمك اللهم. پيامبر فرمود: مانعى ندارد، بنويس بسمك اللهم. سپس پيامبر فرمود: بنويس اين صلح نامه اى است كه ميان محمدرسول اللّه و سهيل بن عمرو نوشته شده. سهيل گفت: ما اگر تو را رسول خدا مى دانستيم كه با تو نمى جنگيديم. تنها اسم خود و پدرت را بنويس. پيامبر فرمود: مانعى ندارد، بنويس اين صلح نامه اى است كه ميان محمدبن عبداللّه با سهيل بن عمرو نوشته شده و آن چنين است: ده سال ترك جنگ شود تا مردم امنيت خود را بازيابند و هر كه از قريش بدون اجازه بزرگ خود نزد محمد بيايد و مسلمان شود او را بازگردانند. از اين گذشته محمد امسال وارد مكه نمى شود و باز مى گردد، ولى از سال آينده ياران محمد تنها مى توانند سه روز مراسم عمره را انجام دهند و باز گردند. دو طرف مى پذيرند كه به هم خيانت نكنند و جان و مال يكديگر را محترم بشمارند. بر اين پيمان صلح، گروهى از مسلمانان و

مشركان گواهى دادند و نويسنده آن، على بن ابى طالب بود.

پس از آن پيامبر دستور داد شترهايى را كه همراه آورده بودند قربانى كنند، سرهاى خود را بتراشند و از احرام بيرون آيند، پذيرش اين دستور براى جمعى از مسلمانان دشوار بود؛ چون خارج شدن از احرام، بدون انجام مناسك عمره در نظر آنان امكان پذير نبود، ولى پيغمبر اسلام خود پيشگام شد و سپس مسلمانان نيز پذيرفتند و دستور پيامبر را اجرا كردند و از همان جا راه مدينه را در پيش گرفتند. كوهى از غم و اندوه بر قلب مسلمانان سنگينى مى كرد. آنان با هزار اميد و دل بستگى به اين سفر قدم گذاشته بودند. شرايط اين گونه نشان مى داد كه در اين سفر مسلمانان شكست خورده و ناكام مانده اند، ولى نمى دانستند كه به سبب «صلح حديبيه» چه پيروزى هايى براى اسلام و مسلمانان نهفته است. در همين هنگام سوره فتح نازل شد و فتح بزرگى را به پيامبر گرامى اسلام بشارت داد:

ما تو را پيروزى بخشيديم [چه] پيروزى درخشانى. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 22، ص 10.

بهشت، بهترين مژدگانى

شأن نزول آيه 5 سوره فتح

پس از ماجراى صلح حديبيه، مسلمانان در ميان استقبال مردم به مدينه آمدند. آنان به قصد حج عمره رفته بودند، ولى به سبب مخالفت كافران، اين حج را نيمه تمام گذاشتند و با پيمان صلح حديبيه از زيارت خانه خدا صرف نظر كردند و با كوهى از غم و اندوه، نوميدانه به وطن بازگشتند. اين غم و اندوه ديرى نپاييد كه آيه «انافتحنالك فتحا مبينا» نازل شد و پيروزى را به مسلمانان بشارت داد و پيامبر را نيز به تمام گردانيدن نعمتش

نويد داد. گر چه اين بشارت بزرگ از اندوه فراوان شان نكاست، ولى آنان را به آينده اسلام اميدوار كرد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آلهبه ياران خود فرمود: آيه اى بر من نازل شد كه نزد من از تمام نعمت هاى دنيا بهتر است. منظور پيامبر همان آيه دوم سوره فتح بود كه خداوند گناهان گذشته و آينده او را بخشيده ونعمتش را بر او تمام كرده بود. البته منظور قرآن گناهانى است كه مردم درباره پيامبر مرتكب شده بودند. مانند آزارهاى مردم نسبت به پيامبر و از تمام شدن نعمت پروردگار، پيروزى هاى بزرگى است كه راه را براى گسترش اسلام فراهم خواهد ساخت، به طورى كه در ماجراى فتح مكه لشكر اسلام، بى هيچ مقاومتى، مهم ترين دژ دشمن راگشود. وقتى كه پيامبر آيه دوم سوره فتح را براى ياران خود خواند، يكى از ياران پيامبر كه از همه گرفته تر به نظر مى رسيد، پيش آمد و گفت: يا رسول اللّه اين مژده پروردگار بر تو خوش و گوارا باد. خداوند نعمتش را درباره تو كامل كرد، ولى پيدا نيست كه وضع ما چگونه است؟ به ما چه بشارتى مى دهى؟ تا اين كه آيه 5 سوره فتح نيز نازل شد و يكى ديگر از ثمره هاى اين فتح مبين را بيان كرد:

تا مردان و زنانى را كه ايمان آورده اند، در باغ هايى كه از زير [درختان] آن جويبارها روان است، در آورد و در آن جاويدان بدارد و بدى هايشان رااز آنان بزدايد و اين [فرجام نيك] در پيشگاه خدا كام يابى بزرگى است. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير مراغى، ج 26، ص 85.

عذر بدتر از گناه

شأن نزول آيه هاى 11 تا 14 سوره فتح

منادى،

مردم را به همراهى پيامبر براى زيارت خانه خدا فرامى خواند. اين نخستين زيارت مسلمانان پس از هجرت محسوب مى شد. يك هزار و چهارصد تن، دعوت پيامبر را پذيرفتند و از مدينه، راهى مكه شدند. گر چه پيامبر قصد لشكركشى نداشت و تنها براى زيارت و به جا آوردن حج عمره، فراخوان عمومى اعلام كرده بود، ولى اجتماع بزرگ مسلمانان در مكه، مى توانست مانور بزرگى براى ايجاد وحشت در دل مشركان باشد. با اين حال، گروهى از افراد سست ايمان، از اجراى اين دستور پيامبر روى گرداندند و در مدينه ماندند. آنان مى گفتند كه چگونه مسلمانان از اين سفر جان سالم به در مى برند، در حالى كه كافران قريش در آمادگى كامل نظامى و روحى به سر مى برند. كافران چندين جنگ از جمله جنگ احد و احزاب را بر مسلمانان تحميل كرده بودند و جنگ در مكه بسى آسانتر به نظر مى رسيد. به ويژه اين كه مسلمانان امكانات جنگى بسيار اندكى داشتند. آنان مى پنداشتند كه اين گروه اندك باپاى خود، به سوى مرگ مى روند و چگونه ممكن است كه آنان سالم به خانه هاى خودبازگردند؟ در اين سفر صلح حديبيه واقع شد و مسلمانان سالم، بدون خون ريزى و با امتيازهاى بالايى به سوى مدينه بازگشتند. اين گروه باقى مانده در مدينه به اشتباه خود پى بردند و شرمنده شدند و براى عذرخواهى و توجيه كار خود نزد پيامبر آمدند و از ايشان درخواست بخشش كردند، ولى آيه هاى زير نازل شد و با پرده درى آنان را رسوا كرد:

بر جاى ماندگان باديه نشين به زودى به تو خواهند گفت: اموال ما و كسانمان ما را گرفتار كردند، براى

ما آمرزش بخواه. چيزى را كه در دل هاشان نيست، بر زبان خويش مى رانند، بگو: اگر خدا بخواهد به شما زيانى يا سودى برساند، چه كسى در برابر او براى شما اختيار چيزى را دارد؟ بلكه اين خداست كه به آن چه مى كنيد، همواره آگاه است. «» [نه چنان بود] بلكه پنداشتيد كه پيامبر و مؤمنان هرگز به خانمان خود بر نخواهند گشت و اين [پندار] در دل هايتان نمودى خوش يافت و گمان بركرديد و شما مردمى در خور هلاكت بوديد. «» و هر كس به خدا و پيامبر او ايمان نياورده است [بداند كه] ما براى كافران آتشى سوزان آماده كرده ايم. «» و فرمانروايى آسمان ها و زمين از آن خداست. هر كه را بخواهد، مى بخشايد و هر كه را بخواهد، عذاب مى كند و خدا همواره آمرزنده مهربان است. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 22، ص 49.

عذر بدتر از گناه

شأن نزول آيه هاى 11 تا 14 سوره فتح

منادى، مردم را به همراهى پيامبر براى زيارت خانه خدا فرامى خواند. اين نخستين زيارت مسلمانان پس از هجرت محسوب مى شد. يك هزار و چهارصد تن، دعوت پيامبر را پذيرفتند و از مدينه، راهى مكه شدند. گر چه پيامبر قصد لشكركشى نداشت و تنها براى زيارت و به جا آوردن حج عمره، فراخوان عمومى اعلام كرده بود، ولى اجتماع بزرگ مسلمانان در مكه، مى توانست مانور بزرگى براى ايجاد وحشت در دل مشركان باشد. با اين حال، گروهى از افراد سست ايمان، از اجراى اين دستور پيامبر روى گرداندند و در مدينه ماندند. آنان مى گفتند كه چگونه مسلمانان از اين سفر جان سالم به در مى برند، در حالى كه كافران قريش در

آمادگى كامل نظامى و روحى به سر مى برند. كافران چندين جنگ از جمله جنگ احد و احزاب را بر مسلمانان تحميل كرده بودند و جنگ در مكه بسى آسانتر به نظر مى رسيد. به ويژه اين كه مسلمانان امكانات جنگى بسيار اندكى داشتند. آنان مى پنداشتند كه اين گروه اندك باپاى خود، به سوى مرگ مى روند و چگونه ممكن است كه آنان سالم به خانه هاى خودبازگردند؟ در اين سفر صلح حديبيه واقع شد و مسلمانان سالم، بدون خون ريزى و با امتيازهاى بالايى به سوى مدينه بازگشتند. اين گروه باقى مانده در مدينه به اشتباه خود پى بردند و شرمنده شدند و براى عذرخواهى و توجيه كار خود نزد پيامبر آمدند و از ايشان درخواست بخشش كردند، ولى آيه هاى زير نازل شد و با پرده درى آنان را رسوا كرد:

بر جاى ماندگان باديه نشين به زودى به تو خواهند گفت: اموال ما و كسانمان ما را گرفتار كردند، براى ما آمرزش بخواه. چيزى را كه در دل هاشان نيست، بر زبان خويش مى رانند، بگو: اگر خدا بخواهد به شما زيانى يا سودى برساند، چه كسى در برابر او براى شما اختيار چيزى را دارد؟ بلكه اين خداست كه به آن چه مى كنيد، همواره آگاه است. «» [نه چنان بود] بلكه پنداشتيد كه پيامبر و مؤمنان هرگز به خانمان خود بر نخواهند گشت و اين [پندار] در دل هايتان نمودى خوش يافت و گمان بركرديد و شما مردمى در خور هلاكت بوديد. «» و هر كس به خدا و پيامبر او ايمان نياورده است [بداند كه] ما براى كافران آتشى سوزان آماده كرده ايم. «» و فرمانروايى آسمان ها و زمين از آن

خداست. هر كه را بخواهد، مى بخشايد و هر كه را بخواهد، عذاب مى كند و خدا همواره آمرزنده مهربان است. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 22، ص 49.

عذر بدتر از گناه

شأن نزول آيه هاى 11 تا 14 سوره فتح

منادى، مردم را به همراهى پيامبر براى زيارت خانه خدا فرامى خواند. اين نخستين زيارت مسلمانان پس از هجرت محسوب مى شد. يك هزار و چهارصد تن، دعوت پيامبر را پذيرفتند و از مدينه، راهى مكه شدند. گر چه پيامبر قصد لشكركشى نداشت و تنها براى زيارت و به جا آوردن حج عمره، فراخوان عمومى اعلام كرده بود، ولى اجتماع بزرگ مسلمانان در مكه، مى توانست مانور بزرگى براى ايجاد وحشت در دل مشركان باشد. با اين حال، گروهى از افراد سست ايمان، از اجراى اين دستور پيامبر روى گرداندند و در مدينه ماندند. آنان مى گفتند كه چگونه مسلمانان از اين سفر جان سالم به در مى برند، در حالى كه كافران قريش در آمادگى كامل نظامى و روحى به سر مى برند. كافران چندين جنگ از جمله جنگ احد و احزاب را بر مسلمانان تحميل كرده بودند و جنگ در مكه بسى آسانتر به نظر مى رسيد. به ويژه اين كه مسلمانان امكانات جنگى بسيار اندكى داشتند. آنان مى پنداشتند كه اين گروه اندك باپاى خود، به سوى مرگ مى روند و چگونه ممكن است كه آنان سالم به خانه هاى خودبازگردند؟ در اين سفر صلح حديبيه واقع شد و مسلمانان سالم، بدون خون ريزى و با امتيازهاى بالايى به سوى مدينه بازگشتند. اين گروه باقى مانده در مدينه به اشتباه خود پى بردند و شرمنده شدند و براى عذرخواهى و توجيه كار خود نزد پيامبر آمدند

و از ايشان درخواست بخشش كردند، ولى آيه هاى زير نازل شد و با پرده درى آنان را رسوا كرد:

بر جاى ماندگان باديه نشين به زودى به تو خواهند گفت: اموال ما و كسانمان ما را گرفتار كردند، براى ما آمرزش بخواه. چيزى را كه در دل هاشان نيست، بر زبان خويش مى رانند، بگو: اگر خدا بخواهد به شما زيانى يا سودى برساند، چه كسى در برابر او براى شما اختيار چيزى را دارد؟ بلكه اين خداست كه به آن چه مى كنيد، همواره آگاه است. «» [نه چنان بود] بلكه پنداشتيد كه پيامبر و مؤمنان هرگز به خانمان خود بر نخواهند گشت و اين [پندار] در دل هايتان نمودى خوش يافت و گمان بركرديد و شما مردمى در خور هلاكت بوديد. «» و هر كس به خدا و پيامبر او ايمان نياورده است [بداند كه] ما براى كافران آتشى سوزان آماده كرده ايم. «» و فرمانروايى آسمان ها و زمين از آن خداست. هر كه را بخواهد، مى بخشايد و هر كه را بخواهد، عذاب مى كند و خدا همواره آمرزنده مهربان است. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 22، ص 49.

عذر بدتر از گناه

شأن نزول آيه هاى 11 تا 14 سوره فتح

منادى، مردم را به همراهى پيامبر براى زيارت خانه خدا فرامى خواند. اين نخستين زيارت مسلمانان پس از هجرت محسوب مى شد. يك هزار و چهارصد تن، دعوت پيامبر را پذيرفتند و از مدينه، راهى مكه شدند. گر چه پيامبر قصد لشكركشى نداشت و تنها براى زيارت و به جا آوردن حج عمره، فراخوان عمومى اعلام كرده بود، ولى اجتماع بزرگ مسلمانان در مكه، مى توانست مانور بزرگى براى ايجاد وحشت در دل مشركان باشد. با

اين حال، گروهى از افراد سست ايمان، از اجراى اين دستور پيامبر روى گرداندند و در مدينه ماندند. آنان مى گفتند كه چگونه مسلمانان از اين سفر جان سالم به در مى برند، در حالى كه كافران قريش در آمادگى كامل نظامى و روحى به سر مى برند. كافران چندين جنگ از جمله جنگ احد و احزاب را بر مسلمانان تحميل كرده بودند و جنگ در مكه بسى آسانتر به نظر مى رسيد. به ويژه اين كه مسلمانان امكانات جنگى بسيار اندكى داشتند. آنان مى پنداشتند كه اين گروه اندك باپاى خود، به سوى مرگ مى روند و چگونه ممكن است كه آنان سالم به خانه هاى خودبازگردند؟ در اين سفر صلح حديبيه واقع شد و مسلمانان سالم، بدون خون ريزى و با امتيازهاى بالايى به سوى مدينه بازگشتند. اين گروه باقى مانده در مدينه به اشتباه خود پى بردند و شرمنده شدند و براى عذرخواهى و توجيه كار خود نزد پيامبر آمدند و از ايشان درخواست بخشش كردند، ولى آيه هاى زير نازل شد و با پرده درى آنان را رسوا كرد:

بر جاى ماندگان باديه نشين به زودى به تو خواهند گفت: اموال ما و كسانمان ما را گرفتار كردند، براى ما آمرزش بخواه. چيزى را كه در دل هاشان نيست، بر زبان خويش مى رانند، بگو: اگر خدا بخواهد به شما زيانى يا سودى برساند، چه كسى در برابر او براى شما اختيار چيزى را دارد؟ بلكه اين خداست كه به آن چه مى كنيد، همواره آگاه است. «» [نه چنان بود] بلكه پنداشتيد كه پيامبر و مؤمنان هرگز به خانمان خود بر نخواهند گشت و اين [پندار] در دل هايتان نمودى خوش يافت و گمان

بركرديد و شما مردمى در خور هلاكت بوديد. «» و هر كس به خدا و پيامبر او ايمان نياورده است [بداند كه] ما براى كافران آتشى سوزان آماده كرده ايم. «» و فرمانروايى آسمان ها و زمين از آن خداست. هر كه را بخواهد، مى بخشايد و هر كه را بخواهد، عذاب مى كند و خدا همواره آمرزنده مهربان است. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 22، ص 49.

اگر مرد جنگى، بسم اللّه

شأن نزول آيه هاى 15 تا 17 سوره فتح

مسلمانان در ميان بهت و حيرت افرادى كه به سبب ترس و عافيت طلبى از همراهى پيامبر براى رفتن به مكه و اجراى مراسم عمره سرباز زده بودند، وارد مدينه شدند و به آنان نويد دادند كه به گفته پيامبر خدا در آينده اى نزديك بر يهوديان پيروز مى شوند. اين بهترين مژده براى ساكنان مدينه بود. اين خبر به زودى در مدينه پراكنده شد و به گوش همگان رسيد. همه مسلمانان حتى كسانى كه در جريان صلح حديبيه حضور نداشتند، مايل بودند در فتح خيبر حاضر شوند. و از غنيمت هاى جنگى كه نصيب مسلمانان، مى شود بهره ببرند، ولى پيامبر فرمود: شركت در اين جنگ مخصوص كسانى است كه در جريان صلح حديبيه حضور داشته اند و غنيمت ها نيز به آنان تعلق مى گيرد و كسانى كه از فرمان پيامبر سرپيچى كرده و در مدينه باقى مانده اند، از اين غنيمت ها بى نصيب خواهند ماند. اين خبر براى آنان نگران كننده بود. علاوه بر رسوايى گذشته، اگر دير مى جنبيدند، از همه اموال يهود كه نصيب مسلمانان مى شد، محروم مى ماندند. آنان مى دانستند كه اين جنگ كشته و مجروح نخواهد داشت و پيروزى مسلمين قطعى است. پس بايد از هر

راه ممكن پيامبر را راضى مى كردند و براى شركت در جنگ خيبر اجازه مى گرفتند. بنابراين، همانند گذشته با حرف هاى جديد و از پيش آماده شده نزد پيامبر آمده و گفتند: ما براى توبه و جبران خطاى گذشته و سبك كردن بار مسئوليت و خدمت خالصانه به اسلام و قرآن مى خواهيم در اين ميدان جهاد شركت كنيم. غافل از اين كه هدف آنان از پيش خوانده شده و آيه هاى قرآن راز آنان را فاش ساخته است.

خطاب به ايشان فرمود: اگر راست مى گوييد در جنگى ديگر حضور يابيد و بجنگيد؛ يعنى اگر مرد جنگى بسم اللّه اين گوى و اين ميدان. سرانجام پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله پس از پيروزى و فتح خيبر غنيمت ها را ميان حاضران در صلح حديبيه تقسيم كرد. خداوند در آيه هاى 15 تا 17 سوره فتح پيامبر را از حال بازماندگان خبر داد و درباره آنان فرمود:

چون به [قصد] گرفتن غنيمت ها روانه شديد، به زودى بر جاى ماندگان خواهند گفت: بگذاريد ما [هم] به دنبال شما بياييم. [اين گونه] مى خواهند دستور خدا را دگركون كنند. بگو: هرگز از پى ما نخواهيد آمد. آرى، خدا از پيش درباره شما چنين فرموده، پس به زودى خواهند گفت: [نه] بلكه بر ما رشك مى بريد. [نه چنين است،] بلكه جز اندكى در نمى يابند. «» به بر جاى ماندگان باديه نشين بگو: به زودى به سوى قومى سخت زورمند دعوت خواهيد شد كه با آنان بجنگيد يا اسلام آوريد. پس اگر فرمان بريد، خدا شما را پاداش نيك مى بخشد، و اگر - هم چنان كه پيشتر پشت كرديد - [باز هم] روى بگردانيد، شما را به عذابى پر درد

معذب مى دارد. «» بر نابينا گناهى نيست و بر لنگ گناهى نيست و بر بيمار گناهى نيست [كه در جهاد شركت نكنند] و هر كس خدا و پيامبر را فرمان برد، وى را در باغ هايى كه از زير [درختان] آن نهرهايى روان است، در مى آورد و هر كس روى برتابد، به عذابى دردناك معذبش مى دارد. «»3

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 22، ص 57.

اگر مرد جنگى، بسم اللّه

شأن نزول آيه هاى 15 تا 17 سوره فتح

مسلمانان در ميان بهت و حيرت افرادى كه به سبب ترس و عافيت طلبى از همراهى پيامبر براى رفتن به مكه و اجراى مراسم عمره سرباز زده بودند، وارد مدينه شدند و به آنان نويد دادند كه به گفته پيامبر خدا در آينده اى نزديك بر يهوديان پيروز مى شوند. اين بهترين مژده براى ساكنان مدينه بود. اين خبر به زودى در مدينه پراكنده شد و به گوش همگان رسيد. همه مسلمانان حتى كسانى كه در جريان صلح حديبيه حضور نداشتند، مايل بودند در فتح خيبر حاضر شوند. و از غنيمت هاى جنگى كه نصيب مسلمانان، مى شود بهره ببرند، ولى پيامبر فرمود: شركت در اين جنگ مخصوص كسانى است كه در جريان صلح حديبيه حضور داشته اند و غنيمت ها نيز به آنان تعلق مى گيرد و كسانى كه از فرمان پيامبر سرپيچى كرده و در مدينه باقى مانده اند، از اين غنيمت ها بى نصيب خواهند ماند. اين خبر براى آنان نگران كننده بود. علاوه بر رسوايى گذشته، اگر دير مى جنبيدند، از همه اموال يهود كه نصيب مسلمانان مى شد، محروم مى ماندند. آنان مى دانستند كه اين جنگ كشته و مجروح نخواهد داشت و پيروزى مسلمين قطعى است. پس بايد از هر راه

ممكن پيامبر را راضى مى كردند و براى شركت در جنگ خيبر اجازه مى گرفتند. بنابراين، همانند گذشته با حرف هاى جديد و از پيش آماده شده نزد پيامبر آمده و گفتند: ما براى توبه و جبران خطاى گذشته و سبك كردن بار مسئوليت و خدمت خالصانه به اسلام و قرآن مى خواهيم در اين ميدان جهاد شركت كنيم. غافل از اين كه هدف آنان از پيش خوانده شده و آيه هاى قرآن راز آنان را فاش ساخته است.

خطاب به ايشان فرمود: اگر راست مى گوييد در جنگى ديگر حضور يابيد و بجنگيد؛ يعنى اگر مرد جنگى بسم اللّه اين گوى و اين ميدان. سرانجام پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله پس از پيروزى و فتح خيبر غنيمت ها را ميان حاضران در صلح حديبيه تقسيم كرد. خداوند در آيه هاى 15 تا 17 سوره فتح پيامبر را از حال بازماندگان خبر داد و درباره آنان فرمود:

چون به [قصد] گرفتن غنيمت ها روانه شديد، به زودى بر جاى ماندگان خواهند گفت: بگذاريد ما [هم] به دنبال شما بياييم. [اين گونه] مى خواهند دستور خدا را دگركون كنند. بگو: هرگز از پى ما نخواهيد آمد. آرى، خدا از پيش درباره شما چنين فرموده، پس به زودى خواهند گفت: [نه] بلكه بر ما رشك مى بريد. [نه چنين است،] بلكه جز اندكى در نمى يابند. «» به بر جاى ماندگان باديه نشين بگو: به زودى به سوى قومى سخت زورمند دعوت خواهيد شد كه با آنان بجنگيد يا اسلام آوريد. پس اگر فرمان بريد، خدا شما را پاداش نيك مى بخشد، و اگر - هم چنان كه پيشتر پشت كرديد - [باز هم] روى بگردانيد، شما را به عذابى پر درد معذب

مى دارد. «» بر نابينا گناهى نيست و بر لنگ گناهى نيست و بر بيمار گناهى نيست [كه در جهاد شركت نكنند] و هر كس خدا و پيامبر را فرمان برد، وى را در باغ هايى كه از زير [درختان] آن نهرهايى روان است، در مى آورد و هر كس روى برتابد، به عذابى دردناك معذبش مى دارد. «»3

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 22، ص 57.

اگر مرد جنگى، بسم اللّه

شأن نزول آيه هاى 15 تا 17 سوره فتح

مسلمانان در ميان بهت و حيرت افرادى كه به سبب ترس و عافيت طلبى از همراهى پيامبر براى رفتن به مكه و اجراى مراسم عمره سرباز زده بودند، وارد مدينه شدند و به آنان نويد دادند كه به گفته پيامبر خدا در آينده اى نزديك بر يهوديان پيروز مى شوند. اين بهترين مژده براى ساكنان مدينه بود. اين خبر به زودى در مدينه پراكنده شد و به گوش همگان رسيد. همه مسلمانان حتى كسانى كه در جريان صلح حديبيه حضور نداشتند، مايل بودند در فتح خيبر حاضر شوند. و از غنيمت هاى جنگى كه نصيب مسلمانان، مى شود بهره ببرند، ولى پيامبر فرمود: شركت در اين جنگ مخصوص كسانى است كه در جريان صلح حديبيه حضور داشته اند و غنيمت ها نيز به آنان تعلق مى گيرد و كسانى كه از فرمان پيامبر سرپيچى كرده و در مدينه باقى مانده اند، از اين غنيمت ها بى نصيب خواهند ماند. اين خبر براى آنان نگران كننده بود. علاوه بر رسوايى گذشته، اگر دير مى جنبيدند، از همه اموال يهود كه نصيب مسلمانان مى شد، محروم مى ماندند. آنان مى دانستند كه اين جنگ كشته و مجروح نخواهد داشت و پيروزى مسلمين قطعى است. پس بايد از هر راه ممكن

پيامبر را راضى مى كردند و براى شركت در جنگ خيبر اجازه مى گرفتند. بنابراين، همانند گذشته با حرف هاى جديد و از پيش آماده شده نزد پيامبر آمده و گفتند: ما براى توبه و جبران خطاى گذشته و سبك كردن بار مسئوليت و خدمت خالصانه به اسلام و قرآن مى خواهيم در اين ميدان جهاد شركت كنيم. غافل از اين كه هدف آنان از پيش خوانده شده و آيه هاى قرآن راز آنان را فاش ساخته است.

خطاب به ايشان فرمود: اگر راست مى گوييد در جنگى ديگر حضور يابيد و بجنگيد؛ يعنى اگر مرد جنگى بسم اللّه اين گوى و اين ميدان. سرانجام پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله پس از پيروزى و فتح خيبر غنيمت ها را ميان حاضران در صلح حديبيه تقسيم كرد. خداوند در آيه هاى 15 تا 17 سوره فتح پيامبر را از حال بازماندگان خبر داد و درباره آنان فرمود:

چون به [قصد] گرفتن غنيمت ها روانه شديد، به زودى بر جاى ماندگان خواهند گفت: بگذاريد ما [هم] به دنبال شما بياييم. [اين گونه] مى خواهند دستور خدا را دگركون كنند. بگو: هرگز از پى ما نخواهيد آمد. آرى، خدا از پيش درباره شما چنين فرموده، پس به زودى خواهند گفت: [نه] بلكه بر ما رشك مى بريد. [نه چنين است،] بلكه جز اندكى در نمى يابند. «» به بر جاى ماندگان باديه نشين بگو: به زودى به سوى قومى سخت زورمند دعوت خواهيد شد كه با آنان بجنگيد يا اسلام آوريد. پس اگر فرمان بريد، خدا شما را پاداش نيك مى بخشد، و اگر - هم چنان كه پيشتر پشت كرديد - [باز هم] روى بگردانيد، شما را به عذابى پر درد معذب مى دارد.

«» بر نابينا گناهى نيست و بر لنگ گناهى نيست و بر بيمار گناهى نيست [كه در جهاد شركت نكنند] و هر كس خدا و پيامبر را فرمان برد، وى را در باغ هايى كه از زير [درختان] آن نهرهايى روان است، در مى آورد و هر كس روى برتابد، به عذابى دردناك معذبش مى دارد. «»3

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 22، ص 57.

صلح حكيمانه

شأن نزول آيه 27 سوره فتح

پيش از صلح حديبيه، پيامبر در مدينه خواب ديد كه به اتفاق يارانش، براى انجام مناسك عمره، وارد مكه مى شوند. وقتى پيامبر اين خواب را براى ياران خود باز گو كرد، همگى خوشحال شدند و از اين كه پس از شش سال بسته بودن راه مكه، اكنون مى توانند خانه خدا را زيارت كنند، بى صبرانه براى حركت منتظر فرمان پيامبر بودند. در اين ميان، مهاجران بيش از همه شاد و سرحال به نظر مى رسيدند؛ چون علاوه بر زيارت كعبه، به وطن اجدادى خويش باز مى گشتند و خويشان و بستگان خود را پس از سال ها دورى، مى ديدند و شايد هم بتوانند اموال مصادره شده خود را از مشركان باز پس گيرند. همه مى پنداشتند كه براى ورود به مكه جنگى خونين در پيش است، ولى برخلاف انتظار، اين يك مسافرت عادى بود و از لوازم جنگى خبرى نبود. هنگامى كه مشركان از حركت مسلمانان باخبر شدند، در حديبيه، راه ورود به مكه را بر روى آنان بستند تا اين كه پس از گفت و گوهاى دو طرف، پيمان صلح حديبيه بسته شد و مسلمانان دانستند آن سال به مكه نخواهند رفت. بنابراين، گرفتار شك و ترديد شدند و به هم گفتند:

مگر بنا نبود ما به زيارت خانه خدا مشرف شويم؟ پس چه شد آن وعده و كجا رفت آن خواب رحمانى؟ مگر ممكن است رؤياى پيامبر هم نادرست باشد. پيامبر در پاسخ به اين پرسش فرمود: مگر من به شما چه گفتم؟ آيا من از ورود شما در همين سال خبر دادم؟

در اين هنگام، براى زدوده شدن هر گونه شك و ترديد، آيه 27 سوره فتح نازل شد. در اين آيه خداوند تأكيد كرد كه اين رؤيا بى شك رخ مى دهد. با اين حال، آن را بر خواست و اراده الهى موكول كرد. اين نوعى آموزش به بندگان است تا هنگام خبردادن از آينده، مشيت و اراده الهى را فراموش نكنند و خود را در كارها مستقل و بى نياز از لطف او ندانند. در صلح حديبيه اسرار مهمى نهفته بود كه با گذشت زمان آشكار شد. از جمله پايه هاى اسلام تقويت شدو آوازه اسلام در همه جا پيچيد. خيبر فتح گرديد و پيامبر گرامى اسلام از اين فرصت براى گسيل داشتن مبلغان، به نقاط گوناگون و فرستادن نامه هاى تاريخى براى سران بزرگ دنيا استفاده كرد و سودهاى ديگرى كه افراد عادى از آن بى خبر بودند و تنها خداوند بر آن آگاهى داشت. خداوند در آيه 27 سوره فتح در اين باره سخن مى گويد:

حقا خدا روياى پيامبر خود را تحقق بخشيد [كه ديده بود:] شما بدون شك، به خواست خدا در حالى كه سر تراشيده و موى [و ناخن] كوتاه كرده ايد، با خاطرى آسوده در مسجدالحرام در خواهيد آمد، خدا آن چه را كه نمى دانستيد دانست و غير از اين، پيروزى نزديكى [براى شما] قرارداد. «»

(1)

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 42، ص 102.

فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {صِراطاً} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {مُسْتَقِيماً} نعت تابع

{وَيَنْصُرَكَ} (و) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {نَصْراً} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {عَزِيزاً} نعت تابع

{هُوَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِي} خبر، مرفوع يا در محل رفع {أَنْزَلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {السَّكِينَةَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فِي} حرف جر {قُلُوبِ} اسم مجرور يا در محل جر {الْمُؤْمِنِينَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {لِيَزْدادُوا} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {إِيماناً} تمييز، منصوب {مَعَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {إِيمانِهِمْ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلِلَّهِ} (و) حرف استيناف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {جُنُودُ} مبتدا مؤخّر {السَّماواتِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَالْأَرْضِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَكانَ} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} اسم كانَ، مرفوع يا در محل رفع {عَلِيماً} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {حَكِيماً} خبر كان ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب

{لِيُدْخِلَ} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الْمُؤْمِنِينَ} مفعولٌ

به، منصوب يا در محل نصب {وَالْمُؤْمِناتِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {جَنَّاتٍ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {تَجْرِي} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {مِنْ} حرف جر {تَحْتِهَا} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {الْأَنْهارُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {خالِدِينَ} حال، منصوب {فِيها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَيُكَفِّرَ} (و) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَنْهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {سَيِّئاتِهِمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَكانَ} (و) حرف اعتراض / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {ذلِكَ} اسم كانَ، مرفوع يا در محل رفع {عِنْدَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {فَوْزاً} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {عَظِيماً} نعت تابع

{وَيُعَذِّبَ} (و) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الْمُنافِقِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَالْمُنافِقاتِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَالْمُشْرِكِينَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَالْمُشْرِكاتِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {الظَّانِّينَ} نعت تابع {بِاللَّهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {ظَنَّ} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {السَّوْءِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {عَلَيْهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {دائِرَةُ}

مبتدا مؤخّر {السَّوْءِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَغَضِبَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {عَلَيْهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَلَعَنَهُمْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَأَعَدَّ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {جَهَنَّمَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَساءَتْ} (و) حرف استيناف / فعل ماضى جامد براى انشاء ذم / (ت) تأنيث / فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير {مَصِيراً} تمييز، منصوب

{وَلِلَّهِ} (و) حرف استيناف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {جُنُودُ} مبتدا مؤخّر {السَّماواتِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَالْأَرْضِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَكانَ} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} اسم كانَ، مرفوع يا در محل رفع {عَزِيزاً} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {حَكِيماً} خبر كان ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب

{إِنَّا} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (نا) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {أَرْسَلْناكَ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / خبر إنَّ محذوف {شاهِداً} حال، منصوب {وَمُبَشِّراً} (و) حرف عطف / معطوف

تابع {وَنَذِيراً} (و) حرف عطف / معطوف تابع

{لِتُؤْمِنُوا} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِاللَّهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَرَسُولِهِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَتُعَزِّرُوهُ} (و) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {وَتُوَقِّرُوهُ} (و) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {وَتُسَبِّحُوهُ} (و) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {بُكْرَةً} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {وَأَصِيلاً} (و) حرف عطف / معطوف تابع

{إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {الَّذِينَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {يُبايِعُونَكَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {إِنَّما} حرف مكفوف (كافّه و مكفوفه) {يُبايِعُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر إنَّ محذوف {اللَّهَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَدُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {فَوْقَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب

{أَيْدِيهِمْ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {فَمَنْ} (ف) حرف عطف / اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {نَكَثَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {فَإِنَّما} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف مكفوف (كافّه و مكفوفه) {يَنْكُثُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَلى} حرف جر {نَفْسِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَمَنْ} (و) حرف عطف / اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {أَوْفى} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {عاهَدَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَلَيْهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {اللَّهَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فَسَيُؤْتِيهِ} (ف) رابط جواب براى شرط / (س) حرف استقبال / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {أَجْراً} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {عَظِيماً} نعت تابع

{سَيَقُولُ} (س) حرف استقبال / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {لَكَ} حرف جر و

اسم بعد از آن مجرور {الْمُخَلَّفُونَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {مِنَ} حرف جر {الْأَعْرابِ} اسم مجرور يا در محل جر {شَغَلَتْنا} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث / (نا) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {أَمْوالُنا} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَأَهْلُونا} (و) حرف عطف / معطوف تابع / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فَاسْتَغْفِرْ} فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {لَنا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَقُولُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِأَلْسِنَتِهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {لَيْسَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / اسم ليس، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فِي} حرف جر {قُلُوبِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر ليس محذوف {قُلْ} فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {فَمَنْ} (ف) حرف تفريع / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يَمْلِكُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مِنَ} حرف جر {اللَّهِ} اسم مجرور يا در محل جر {شَيْئاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب

{إِنْ} حرف شرط جازم {أَرادَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بِكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {ضَرًّا} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {أَوْ} حرف عطف {أَرادَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بِكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {نَفْعاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {بَلْ} حرف اضراب {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} اسم كانَ، مرفوع يا در محل رفع {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {تَعْمَلُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {خَبِيراً} خبر كان، منصوب يا در محل نصب

{بَلْ} حرف اضراب {ظَنَنْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {أَنْ} حرف مشبه بالفعل (أن) مخففّه از مثقلّه / اسم أنْ محذوف {لَنْ} حرف نصب {يَنْقَلِبَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى {الرَّسُولُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / خبر أنْ محذوف {وَالْمُؤْمِنُونَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {إِلى} حرف جر {أَهْلِيهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَبَداً} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {وَزُيِّنَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {ذلِكَ} نائب فاعل، مرفوع يا در محل رفع {فِي} حرف جر {قُلُوبِكُمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَظَنَنْتُمْ}

(و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {ظَنَّ} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {السَّوْءِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَكُنْتُمْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {قَوْماً} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {بُوراً} نعت تابع

{وَمَنْ} (و) حرف استيناف / اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {لَمْ} حرف جزم {يُؤْمِنْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {بِاللَّهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَرَسُولِهِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فَإِنَّا} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (نا) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {أَعْتَدْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر إنَّ محذوف {لِلْكافِرِينَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {سَعِيراً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب

{وَلِلَّهِ} (و) حرف استيناف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مُلْكُ} مبتدا مؤخّر {السَّماواتِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَالْأَرْضِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {يَغْفِرُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لِمَنْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير

مستتر (هو) در تقدير {وَيُعَذِّبُ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مَنْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَكانَ} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} اسم كانَ، مرفوع يا در محل رفع {غَفُوراً} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {رَحِيماً} خبر كان ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب

{سَيَقُولُ} (س) حرف استقبال / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {الْمُخَلَّفُونَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {إِذَا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {انْطَلَقْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {إِلى} حرف جر {مَغانِمَ} اسم مجرور يا در محل جر {لِتَأْخُذُوها} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {ذَرُونا} فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (نا) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {نَتَّبِعْكُمْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {يُرِيدُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَنْ} حرف نصب {يُبَدِّلُوا} فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {كَلامَ} مفعولٌ به،

منصوب يا در محل نصب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {قُلْ} فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {لَنْ} حرف نصب {تَتَّبِعُونا} فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (نا) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {كَذلِكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {قالَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {مِنْ} حرف جر {قَبْلُ} اسم مجرور يا در محل جر {فَسَيَقُولُونَ} (ف) رابط جواب براى شرط / (س) حرف استقبال / فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بَلْ} حرف اضراب {تَحْسُدُونَنا} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (نا) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {بَلْ} حرف اضراب {كانُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {لا} حرف نفى غير عامل {يَفْقَهُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير {إِلاَّ} حرف استثنا {قَلِيلاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب

{قُلْ} فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {لِلْمُخَلَّفِينَ} (ل) حرف جر / اسم مجرور يا در محل جر {مِنَ} حرف جر {الْأَعْرابِ} اسم مجرور يا در محل جر {سَتُدْعَوْنَ} (س) حرف استقبال / فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {إِلى} حرف

جر {قَوْمٍ} اسم مجرور يا در محل جر {أُولِي} نعت تابع {بَأْسٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {شَدِيدٍ} نعت تابع {تُقاتِلُونَهُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {أَوْ} حرف عطف {يُسْلِمُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فَإِنْ} (ف) حرف عطف / حرف شرط جازم {تُطِيعُوا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {يُؤْتِكُمُ} فعل مضارع مجزوم به حذف حرف عله (ى) / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {أَجْراً} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {حَسَناً} نعت تابع {وَإِنْ} (و) حرف عطف / حرف شرط جازم {تَتَوَلَّوْا} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {كَما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {تَوَلَّيْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {مِنْ} حرف جر {قَبْلُ} اسم مجرور يا در محل جر {يُعَذِّبْكُمْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَذاباً} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {أَلِيماً} نعت تابع

{لَيْسَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {عَلَى} حرف جر {الْأَعْمى} اسم مجرور يا در محل جر / خبر ليس محذوف {حَرَجٌ} اسم ليس، مرفوع يا در محل رفع {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى

غير عامل {عَلَى} حرف جر {الْأَعْرَجِ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر مقدّم محذوف {حَرَجٌ} مبتدا مؤخّر {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {عَلَى} حرف جر {الْمَرِيضِ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر مقدّم محذوف {حَرَجٌ} مبتدا مؤخّر {وَمَنْ} (و) حرف استيناف / اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {يُطِعِ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {اللَّهَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَرَسُولَهُ} حرف عطف و اسم بعد از آن معطوف / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {يُدْخِلْهُ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {جَنَّاتٍ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {تَجْرِي} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {مِنْ} حرف جر {تَحْتِهَا} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {الْأَنْهارُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {وَمَنْ} (و) حرف عطف / اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {يَتَوَلَّ} فعل مضارع مجزوم به حذف حرف عله (ى) / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {يُعَذِّبْهُ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَذاباً} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {أَلِيماً} نعت تابع

{لَقَدْ} (ل) حرف قسم / حرف تحقيق {رَضِيَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه

ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {عَنِ} حرف جر {الْمُؤْمِنِينَ} اسم مجرور يا در محل جر {إِذْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {يُبايِعُونَكَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {تَحْتَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {الشَّجَرَةِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {فَعَلِمَ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فِي} حرف جر {قُلُوبِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فَأَنْزَلَ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {السَّكِينَةَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {عَلَيْهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَأَثابَهُمْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فَتْحاً} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {قَرِيباً} نعت تابع

{وَمَغانِمَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {كَثِيرَةً} نعت تابع {يَأْخُذُونَها} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {وَكانَ} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} اسم كانَ، مرفوع يا در محل رفع {عَزِيزاً}

مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {حَكِيماً} نعت تابع

{وَعَدَكُمُ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {مَغانِمَ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {كَثِيرَةً} نعت تابع {تَأْخُذُونَها} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {فَعَجَّلَ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {هذِهِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَكَفَّ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {أَيْدِيَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {النَّاسِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {عَنْكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَلِتَكُونَ} (و) حرف عطف / (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / اسم كان، ضمير مستتر (هي) در تقدير {آيَةً} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {لِلْمُؤْمِنِينَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَيَهْدِيَكُمْ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير {صِراطاً} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {مُسْتَقِيماً} نعت تابع

{وَأُخْرى} (و) حرف عطف / عطف (هذه) {لَمْ} حرف جزم {تَقْدِرُوا} فعل مضارع مجزوم به حذف

نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {عَلَيْها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {قَدْ} حرف تحقيق {أَحاطَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {بِها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَكانَ} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} اسم كانَ، مرفوع يا در محل رفع {عَلى} حرف جر {كُلِّ} اسم مجرور يا در محل جر {شَيْءٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {قَدِيراً} خبر كان، منصوب يا در محل نصب

{وَلَوْ} (و) حرف استيناف / حرف شرط غير جازم {قاتَلَكُمُ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {الَّذِينَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لَوَلَّوُا} (ل) حرف جواب / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الْأَدْبارَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {ثُمَّ} حرف عطف {لا} حرف نفى غير عامل {يَجِدُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَلِيًّا} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {نَصِيراً} معطوف تابع

{سُنَّةَ} فعل مقدّر يا محذوف / فاعل محذوف / مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {الَّتِي} نعت تابع {قَدْ} حرف تحقيق {خَلَتْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث / فاعل،

ضمير مستتر (هي) در تقدير {مِنْ} حرف جر {قَبْلُ} محل جر {وَلَنْ} (و) حرف عطف / حرف نصب {تَجِدَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {لِسُنَّةِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {تَبْدِيلاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب

{وَهُوَ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِي} خبر، مرفوع يا در محل رفع {كَفَّ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {أَيْدِيَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {عَنْكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَأَيْدِيَكُمْ} (و) حرف عطف / معطوف تابع / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {عَنْهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {بِبَطْنِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مَكَّةَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {مِنْ} حرف جر {بَعْدِ} اسم مجرور يا در محل جر {أَنْ} حرف نصب {أَظْفَرَكُمْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَلَيْهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَكانَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} اسم كانَ، مرفوع يا در محل رفع {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {تَعْمَلُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بَصِيراً} خبر

كان، منصوب يا در محل نصب

{هُمُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِينَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَصَدُّوكُمْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {عَنِ} حرف جر {الْمَسْجِدِ} اسم مجرور يا در محل جر {الْحَرامِ} نعت تابع {وَالْهَدْيَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {مَعْكُوفاً} حال، منصوب {أَنْ} حرف نصب {يَبْلُغَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مَحِلَّهُ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلَوْلا} (و) حرف عطف / حرف شرط غير جازم {رِجالٌ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {مُؤْمِنُونَ} نعت تابع {وَنِساءٌ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {مُؤْمِناتٌ} نعت تابع {لَمْ} حرف جزم {تَعْلَمُوهُمْ} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {أَنْ} حرف نصب {تَطَؤُهُمْ} فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {فَتُصِيبَكُمْ} (ف) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {مِنْهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مَعَرَّةٌ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {بِغَيْرِ} حرف

جر و اسم بعد از آن مجرور {عِلْمٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {لِيُدْخِلَ} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {فِي} حرف جر {رَحْمَتِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {مَنْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَوْ} حرف شرط غير جازم {تَزَيَّلُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لَعَذَّبْنَا} (ل) حرف جواب / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الَّذِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِنْهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {عَذاباً} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {أَلِيماً} نعت تابع

{إِذْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {جَعَلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {الَّذِينَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فِي} حرف جر {قُلُوبِهِمُ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {الْحَمِيَّةَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {حَمِيَّةَ} بدل تابع {الْجاهِلِيَّةِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {فَأَنْزَلَ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در

محل رفع {سَكِينَتَهُ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {عَلى} حرف جر {رَسُولِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَعَلَى} (و) حرف عطف / حرف جر {الْمُؤْمِنِينَ} اسم مجرور يا در محل جر {وَأَلْزَمَهُمْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {كَلِمَةَ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {التَّقْوى} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَكانُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {أَحَقَّ} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {بِها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَأَهْلَها} (و) حرف عطف / عطف (أحقّ) / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَكانَ} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} اسم كانَ، مرفوع يا در محل رفع {بِكُلِّ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {شَيْءٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {عَلِيماً} خبر كان، منصوب يا در محل نصب

{لَقَدْ} (ل) حرف قسم / حرف تحقيق {صَدَقَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {رَسُولَهُ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {الرُّؤْيا} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {بِالْحَقِّ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور

{لَتَدْخُلُنَّ} (ل) حرف قسم / فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) محذوف در محل رفع و فاعل / نون تأكيد ثقليه {الْمَسْجِدَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {الْحَرامَ} نعت تابع {إِنْ} حرف شرط جازم {شاءَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {آمِنِينَ} حال، منصوب {مُحَلِّقِينَ} حال ثانية (دوم)، منصوب {رُؤُسَكُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَمُقَصِّرِينَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {لا} حرف نفى غير عامل {تَخافُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فَعَلِمَ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {لَمْ} حرف جزم {تَعْلَمُوا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فَجَعَلَ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنْ} حرف جر {دُونِ} اسم مجرور يا در محل جر {ذلِكَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {فَتْحاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {قَرِيباً} نعت تابع

{هُوَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِي} خبر، مرفوع يا در محل رفع {أَرْسَلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {رَسُولَهُ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {بِالْهُدى} حرف جر و

اسم بعد از آن مجرور {وَدِينِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {الْحَقِّ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {لِيُظْهِرَهُ} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَلَى} حرف جر {الدِّينِ} اسم مجرور يا در محل جر {كُلِّهِ} توكيد تابع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَكَفى} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {بِاللَّهِ} (ب) حرف زائد / فاعل، مرفوع يا در محل رفع {شَهِيداً} تمييز، منصوب

{مُحَمَّدٌ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {رَسُولُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَالَّذِينَ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {مَعَهُ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَشِدَّاءُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {عَلَى} حرف جر {الْكُفَّارِ} اسم مجرور يا در محل جر {رُحَماءُ} خبر ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع {بَيْنَهُمْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {تَراهُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {رُكَّعاً} حال، منصوب {سُجَّداً} حال ثانية (دوم)، منصوب {يَبْتَغُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فَضْلاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مِنَ} حرف جر {اللَّهِ}

اسم مجرور يا در محل جر {وَرِضْواناً} (و) حرف عطف / معطوف تابع {سِيماهُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فِي} حرف جر {وُجُوهِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {مِنْ} حرف جر {أَثَرِ} اسم مجرور يا در محل جر {السُّجُودِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {ذلِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {مَثَلُهُمْ} خبر، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فِي} حرف جر {التَّوْراةِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَمَثَلُهُمْ} (و) حرف عطف / معطوف تابع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فِي} حرف جر {الْإِنْجِيلِ} اسم مجرور يا در محل جر {كَزَرْعٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أَخْرَجَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {شَطْأَهُ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فَآزَرَهُ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فَاسْتَغْلَظَ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فَاسْتَوى} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَلى} حرف جر {سُوقِهِ} اسم مجرور يا در محل جر

/ (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {يُعْجِبُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الزُّرَّاعَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {لِيَغِيظَ} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بِهِمُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْكُفَّارَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَعَدَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِينَ} مفعولٌ به اول، منصوب يا در محل نصب {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَعَمِلُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الصَّالِحاتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مِنْهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مَغْفِرَةً} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {وَأَجْراً} (و) حرف عطف / معطوف تابع {عَظِيماً} نعت تابع

alssamawati waal-ardi wakana Allahu AAazeezan hakeeman

8.Inna arsalnaka shahidan wamubashshiran wanatheeran

9.Litu/minoo biAllahi warasoolihi watuAAazziroohu watuwaqqiroohu watusabbihoohu bukratan waaseelan

10.Inna allatheena yubayiAAoonaka innama yubayiAAoona Allaha yadu Allahi fawqa aydeehim faman nakatha fa-innama yankuthu AAala nafsihi waman awfa bima AAahada AAalayhu Allaha fasayu/teehi ajran AAatheeman

11.Sayaqoolu laka almukhallafoona mina al-aAArabi shaghalatna amwaluna waahloona faistaghfir lana yaqooloona bi-alsinatihim ma laysa fee quloobihim qul faman yamliku lakum mina Allahi shay-an in arada bikum darran aw arada bikum nafAAan bal kana Allahu bima taAAmaloona khabeeran

12.Bal thanantum an lan yanqaliba alrrasoolu waalmu/minoona ila ahleehim abadan wazuyyina thalika fee quloobikum wathanantum thanna alssaw-i wakuntum qawman booran

13.Waman lam yu/min biAllahi warasoolihi fa-inna aAAtadna lilkafireena saAAeeran

14.Walillahi mulku alssamawati waal-ardi yaghfiru liman yashao wayuAAaththibu man yashao wakana Allahu ghafooran raheeman

15.Sayaqoolu almukhallafoona itha intalaqtum ila maghanima lita/khuthooha tharoona nattabiAAkum yureedoona an yubaddiloo kalama Allahi qul lan tattabiAAoona kathalikum qala Allahu min qablu fasayaqooloona bal tahsudoonana bal kanoo la yafqahoona illa qaleelan

16.Qul lilmukhallafeena mina al-aAArabi satudAAawna ila qawmin olee ba/sin shadeedin tuqatiloonahum aw yuslimoona fa-in tuteeAAoo yu/tikumu Allahu ajran hasanan wa-in tatawallaw kama tawallaytum min qablu yuAAaththibkum AAathaban aleeman

17.Laysa AAala al-aAAma harajun wala AAala al-aAAraji harajun wala AAala almareedi harajun waman yutiAAi Allaha warasoolahu yudkhilhu jannatin tajree min tahtiha al-anharu waman yatawalla yuAAaththibhu AAathaban aleeman

18.Laqad radiya Allahu AAani almu/mineena ith yubayiAAoonaka tahta alshshajarati faAAalima ma fee quloobihim faanzala alsakeenata AAalayhim waathabahum fathan qareeban

19.Wamaghanima katheeratan ya/khuthoonaha wakana Allahu AAazeezan hakeeman

20.WaAAadakumu Allahu maghanima katheeratan ta/khuthoonaha faAAajjala lakum hathihi wakaffa aydiya alnnasi AAankum walitakoona ayatan lilmu/mineena wayahdiyakum siratan mustaqeeman

21.Waokhra

lam taqdiroo AAalayha qad ahata Allahu biha wakana Allahu AAala kulli shay-in qadeeran

22.Walaw qatalakumu allatheena kafaroo lawallawoo al-adbara thumma la yajidoona waliyyan wala naseeran

23.Sunnata Allahi allatee qad khalat min qablu walan tajida lisunnati Allahi tabdeelan

24.Wahuwa allathee kaffa aydiyahum AAankum waaydiyakum AAanhum bibatni makkata min baAAdi an athfarakum AAalayhim wakana Allahu bima taAAmaloona baseeran

25.Humu allatheena kafaroo wasaddookum AAani almasjidi alharami waalhadya maAAkoofan an yablugha mahillahu walawla rijalun mu/minoona wanisaon mu/minatun lam taAAlamoohum an tataoohum fatuseebakum minhum maAAarratun bighayri AAilmin liyudkhila Allahu fee rahmatihi man yashao law tazayyaloo laAAaththabna allatheena kafaroo minhum AAathaban aleeman

26.Ith jaAAala allatheena kafaroo fee quloobihimu alhamiyyata hamiyyata aljahiliyyati faanzala Allahu sakeenatahu AAala rasoolihi waAAala almu/mineena waalzamahum kalimata alttaqwa wakanoo ahaqqa biha waahlaha wakana Allahu bikulli shay-in AAaleeman

27.Laqad sadaqa Allahu rasoolahu alrru/ya bialhaqqi latadkhulunna almasjida alharama in shaa Allahu amineena muhalliqeena ruoosakum wamuqassireena la takhafoona faAAalima ma lam taAAlamoo fajaAAala min dooni thalika fathan qareeban

28.Huwa allathee arsala rasoolahu bialhuda wadeeni alhaqqi liyuthhirahu AAala alddeeni kullihi wakafa biAllahi shaheedan

29.Muhammadun rasoolu Allahi waallatheena maAAahu ashiddao AAala alkuffari ruhamao baynahum tarahum rukkaAAan sujjadan yabtaghoona fadlan mina Allahi waridwanan seemahum fee wujoohihim min athari alssujoodi thalika mathaluhum fee alttawrati wamathaluhum fee al-injeeli kazarAAin akhraja shat-ahu faazarahu faistaghlatha faistawa AAala sooqihi yuAAjibu alzzurraAAa liyagheetha bihimu alkuffara waAAada Allahu allatheena amanoo waAAamiloo alssalihati minhum maghfiratan waajran AAatheeman

به راهى راست هدايت كند. (2)

و تو را به نصرتى ارجمند يارى نمايد. (3)

اوست آن كس كه در دلهاى مؤمنان آرامش را فرو فرستاد تا ايمانى بر ايمان خود بيفزايند. و سپاهيان آسمانها و زمين از آن خداست، و خدا همواره داناى سنجيده كار است. (4)

تا مردان و زنانى را كه ايمان آورده اند در باغهايى كه از زير [درختان آن جويبارها روان است، درآورد و در آن جاويدان بدارد، و بديهايشان را از آنان بزدايد؛ و اين [فرجام نيك در پيشگاه خدا كاميابى بزرگى است. (5)

و [تا] مردان و زنان نفاق پيشه و مردان و زنان مشرك را كه به خدا گمان بد برده اند، عذاب كند؛ بد زمانه بر آنان باد. و خدا بر ايشان خشم نموده و لعتشان كرده و جهنم را براى آنان آماده گردانيده و [چه بد سرانجامى است ، (6)

و سپاهيان آسمانها و زمين از آن خداست، و خدا همواره شكست ناپذير سنجيده كار است. (7)

[اى پيامبر،] ما تو را [به سمت گواه و بشارتگر و هشداردهنده اى فرستاديم. (8)

تا به خدا و فرستاده اش ايمان آوريد و او را يارى كنيد و ارجش نهيد، و [خدا] را بامدادان و شامگاهان به پاكى بستاييد. (9)

در حقيقت، كسانى كه با تو بيعت مى كنند، جز اين نيست كه با خدا بيعت مى كنند؛ دست خدا بالاى دستهاى آنان است. پس هر كه پيمان شكنى كند، تنها به زيان خود پيمان مى شكند، و هر كه بر آنچه با خدا عهد بسته وفادار بماند، به زودى خدا پاداشى بزرگ به او مى بخشد. (10)

برجاى ماندگان باديه نشين به زودى به تو خواهند گفت:

«اموال ما و كسانمان ما را گرفتار كردند، براى ما آمرزش بخواه.» چيزى را كه در دلهايشان نيست بر زبان خويش مى رانند. بگو: «اگر خدا بخواهد به شما زيانى يا سودى برساند چه كسى در برابر او براى شما اختيار چيزى را دارد؟ بلكه [اين خداست كه به آنچه مى كنيد همواره آگاه است. (11)

[نه چنان بود،] بلكه پنداشتيد كه پيامبر و مؤمنان هرگز به خانمان خود بر نخواهند گشت، و اين [پندار] در دلهايتان نمودى خوش يافت، و گمان بد كرديد، و شما مردمى در خور هلاكت بوديد.» (12)

و هر كس به خدا و پيامبر او ايمان نياورده است [بداند كه ما براى كافران آتشى سوزان آماده كرده ايم. (13)

و فرمانروايى آسمانها و زمين از آن خداست: هر كه را بخواهد مى بخشايد و هر كه را بخواهد عذاب مى كند، و خدا همواره آمرزنده مهربان است. (14)

چون به [قصد] گرفتن غنايم روانه شديد، به زودى برجاى ماندگان خواهند گفت: «بگذاريد ما [هم به دنبال شما بياييم.» [اين گونه مى خواهند دستور خدا را دگرگون كنند. بگو: «هرگز از پى ما نخواهيد آمد. آرى، خدا از پيش در باره شما چنين فرموده.» پس به زودى خواهند گفت: «[نه،] بلكه بر ما رشگ مى بريد.» [نه چنين است بلكه جز اندكى درنمى يابند. (15)

به برجاى ماندگان باديه نشين بگو: «به زودى به سوى قومى سخت زورمند دعوت خواهيد شد كه با آنان بجنگيد يا اسلام آورند. پس اگر فرمان بريد خدا شما را پاداش نيك مى بخشد، و اگر -همچنان كه پيشتر پشت كرديد- [باز هم روى بگردانيد، شما را به عذابى پردرد معذب مى دارد.»

(16)

بر نابينا گناهى نيست و بر لنگ گناهى نيست و بر بيمار گناهى نيست [كه در جهاد شركت نكنند]؛ و هر كس خدا و پيامبر او را فرمان برد، وى را در باغهايى كه از زير [درختان آن نهرهايى روان است درمى آورد، و هر كس روى برتابد، به عذابى دردناك معذبش مى دارد. (17)

به راستى خدا هنگامى كه مؤمنان، زير آن درخت با تو بيعت مى كردند از آنان خشنود شد، و آنچه در دلهايشان بود بازشناخت و بر آنان آرامش فرو فرستاد و پيروزى نزديكى به آنها پاداش داد. (18)

و [نيز] غنيمتهاى فراوانى خواهند گرفت، و خدا همواره نيرومند سنجيده كار است. (19)

و خدا به شما غنيمتهاى فراوان [ديگرى وعده داده كه به زودى آنها را خواهيد گرفت، و اين [پيروزى را براى شما پيش انداخت، و دستهاى مردم را از شما كوتاه ساخت، و تا براى مؤمنان نشانه اى باشد و شما را به راه راست هدايت كند. (20)

و [غنيمتهاى ديگر[ى نيز هست كه شما بر آنها دست نيافته ايد [و] خدا بر آنها نيك احاطه دارد، و همواره خداوند بر هر چيزى تواناست. (21)

و اگر كسانى كه كافر شدند، به جنگ با شما برخيزند، قطعاً پشت خواهند كرد، و ديگر يار و ياورى نخواهند يافت. (22)

سنّت الهى از پيش همين بوده، و در سنّت الهى هرگز تغييرى نخواهى يافت. (23)

و اوست همان كسى كه در دل مكه -پس از پيروزكردن شما بر آنان- دستهاى آنها را از شما و دستهاى شما را از ايشان كوتاه گردانيد، و خدا به آنچه مى كنيد همواره بيناست. (24)

آنها بودند كه كفر ورزيدند و شما را از مسجد الحرام بازداشتند و نگذاشتند قربانى [شما] كه بازداشته شده بود به محلش برسد، و اگر [در مكه مردان و زنان با ايمانى نبودند كه [ممكن بود] بى آنكه آنان را بشناسيد، ندانسته پايمالشان كنيد و تاوانشان بر شما بماند [فرمان حمله به مكه مى داديم تا خدا هر كه را بخواهد در جوار رحمت خويش درآورد. اگر [كافر و مؤمن از هم متمايز مى شدند، قطعاً كافران را به عذاب دردناكى معذب مى داشتيم. (25)

آنگاه كه كافران در دلهاى خود، تعصّب [آن هم تعصّب جاهليّت ورزيدند، پس خدا آرامش خود را بر فرستاده خويش و بر مؤمنان فرو فرستاد، و آرمان تقوا را ملازم آنان ساخت، و [در واقع آنان به [رعايت ]آن [آرمان سزاوارتر و شايسته [اتصاف به آن بودند، و خدا همواره بر هر چيزى داناست. (26)

حقاً خدا رؤياى پيامبر خود را تحقّق بخشيد [كه ديده بود:] شما بدون شكّ، به خواست خدا در حالى كه سر تراشيده و موى [و ناخن كوتاه كرده ايد، با خاطرى آسوده در مسجد الحرام درخواهيد آمد. خدا آنچه را كه نمى دانستيد دانست، و غير از اين، پيروزى نزديكى [براى شما] قرار داد. (27)

اوست كسى كه پيامبر خود را به [قصد] هدايت، با آيين درست روانه ساخت، تا آن را بر تمام اديان پيروز گرداند و گواه بودن خدا كفايت مى كند. (28)

محمد [ص پيامبر خداست؛ و كسانى كه با اويند، بر كافران، سختگير [و] با همديگر مهربانند. آنان را در ركوع و سجود مى بينى. فضل و خشنودى خدا را خواستارند.

علامت [مشخصّه آنان بر اثر سجود در چهره هايشان است. اين صفت ايشان است در تورات، و مثَل آنها در انجيل چون كشته اى است كه جوانه خود برآورد و آن را مايه دهد تا ستبر شود و بر ساقه هاى خود بايستد و دهقانان را به شگفت آورد ، تا از [انبوهى آنان [خدا] كافران را به خشم دراندازد. خدا به كسانى از آنان كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند، آمرزش و پاداش بزرگى وعده داده است. (29)

را براى آنان آماده كرده؛ و چه بد سرانجامى است!

«7» لشكريان آسمانها و زمين تنها از آن خداست؛ و خداوند شكست ناپذير و حكيم است.!

«8» به يقين ما تو را گواه [بر اعمال آنها] و بشارت دهنده و بيم دهنده فرستاديم،

«9» تا [شما مردم] به خدا و رسولش ايمان بياوريد و از او دفاع كنيد و او را بزرگ داريد، و خدا را صبح و شام تسبيح گوييد.

«10» كسانى كه با تو بيعت مى كنند [در حقيّقت] تنها با خدا بيعت مى نمايند، و دست خدا بالاى دست آنهاست؛ پس هر كس پيمان شكنى كند، تنها به زيان خود پيمان شكسته است؛ و آن كس كه نسبت به عهدى كه با خدا بسته وفا كند، بزودى پاداش عظيمى به او خواهد داد.

«11» بزودى متخلّفان از اعراب باديه نشين [عذرتراشى كرده] مى گويند: ([حفظ] اموال و خانواده هاى ما، ما را به خود مشغول داشت [و نتوانستيم در سفر حديبيّه تو را همراهى كنيم]، براى ما طلب آمرزش كن!) آنها به زبان خود چيزى مى گويند كه در دل ندارند! بگو: (چه كسى مى تواند در برابر خداوند از شما دفاع كند هرگاه زيانى براى شما بخواهد، و يا اگر نفعى اراده كند [مانع گردد]؟! و خداوند به همه كارهايى كه انجام مى دهيد آگاه است!)

«12» ولى شما گمان كرديد پيامبر و مؤمنان هرگز به خانواده هاى خود بازنخواهند گشت؛ و اين [پندار غلط] در دلهاى شما زينت يافته بود و گمان بد كرديد؛ و سرانجام [در دام شيطان افتاديد و] هلاك شديد!

«13» آن كس كه به خدا و پيامبرش ايمان نياورده [سرنوشتش دوزخ است]، چرا كه ما براى كافران آتش فروزان

آماده كرده ايم!

«14» مالكيت و حاكميت آسمانها و زمين از آن خداست؛ هر كس را بخواهد [و شايسته بداند] مى بخشد، و هر كس را بخواهد مجازات مى كند؛ و خداوند آمرزنده و رحيم است.

«15» هنگامى كه شما براى به دست آوردن غنايمى حركت كنيد، متخلّفان [حديبيّه] مى گويند: (بگذاريد ما هم در پى شما بيائيم، آنها مى خواهند كلام خدا را تغيير دهند؛ بگو: (هرگز نبايد بدنبال ما بياييد؛ اين گونه خداوند از قبل گفته است!) آنها به زودى مى گويند: (شما نسبت به ما حسد مى ورزيد!) ولى آنها جز اندكى نمى فهمند!

«16» به متخلّفان از اعراب بگو: (بزودى از شما دعوت مى شود كه بسوى قومى نيرومند و جنگجو برويد و با آنها پيكار كنيد تا اسلام بياورند؛ اگر اطاعت كنيد، خداوند پاداش نيكى به شما مى دهد؛ و اگر سرپيچى نماييد - همان گونه كه در گذشته نيز سرپيچى كرديد - شما را با عذاب دردناكى كيفر مى دهد!)

«17» بر نابينا و لنگ و بيمار گناهى نيست [اگر در ميدان جهاد شركت نكنند]؛ و هر كس خدا و رسولش را اطاعت نمايد، او را در باغهاى [از بهشت] وارد مى كند كه نهرها از زير [درختانش] جارى است؛ و آن كس كه سرپيچى كند، او را به عذاب دردناكى گرفتار مى سازد!

«18» خداوند از مؤمنان - هنگامى كه در زير آن درخت با تو بيعت كردند - راضى و خشنود شد؛ خدا آنچه را در درون دلهايشان [از ايمان و صداقت] نهفته بود مى دانست؛ از اين رو آرامش را بر دلهايشان نازل كرد و پيروزى نزديكى بعنوان پاداش نصيب آنها فرمود؛

«19» و [همچنين] غنايم بسيارى كه آن را

به دست مى آوريد؛ و خداوند شكست ناپذير و حكيم است!

«20» خداوند غنايم فراوانى به شما وعده داده بود كه آنها را به دست مى آوريد، ولى اين يكى را زودتر براى شما فراهم ساخت؛ و دست تعدّى مردم [= دشمنان] را از شما بازداشت تا نشانه اى براى مؤمنان باشد و شما را به راه راست هدايت كند!

«21» و نيز غنايم و فتوحات ديگرى [نصيبتان مى كند] كه شما توانايى آن را نداريد، ولى قدرت خدا به آن احاطه دارد؛ و خداوند بر همه چيز تواناست!

«22» و اگر كافران [در سرزمين حديبيّه] با شما پيكار مى كردند بزودى فرار مى كردند، سپس ولى و ياورى نمى يافتند!

«23» اين سنّت الهى است كه در گذشته نيز بوده است؛ و هرگز براى سنّت الهى تغيير و تبديلى نخواهى يافت!

«24» او كسى است كه دست آنها را از شما، و دست شما را از آنان در دل مكّه كوتاه كرد، بعد از آنكه شما را بر آنها پيروز ساخت؛ و خداوند به آنچه انجام مى دهيد بيناست!

«25» آنها كسانى هستند كه كافر شدند و شما را از [زيارت] مسجد الحرام و رسيدن قربانيهايتان به محل قربانگاه بازداشتند؛ و هرگاه مردان و زنان با ايمانى در اين ميان بدون آگاهى شما، زير دست و پا، از بين نمى رفتند كه از اين راه عيب و عارى ناآگاهانه به شما مى رسيد، [خداوند هرگز مانع اين جنگ نمى شد]! هدف اين بود كه خدا هر كس را مى خواهد در رحمت خود وارد كند؛ و اگر مؤمنان و كفّار [در مكه] از هم جدا مى شدند، كافران را عذاب دردناكى مى كرديم!

«26» [به خاطر بياوريد] هنگامى

را كه كافران در دلهاى خود خشم و نخوت جاهليّت داشتند؛ و [در مقابل،] خداوند آرامش و سكينه خود را بر فرستاده خويش و مؤمنان نازل فرمود و آنها را به حقيقت تقوا ملزم ساخت، و آنان از هر كس شايسته تر و اهل آن بودند؛ و خداوند به همه چيز دانا است.

«27» خداوند آنچه را به پيامبرش در عالم خواب نشان داد راست گفت؛ بطور قطع همه شما بخواست خدا وارد مسجد الحرام مى شويد در نهايت امنيّت و در حالى كه سرهاى خود را تراشيده يا كوتاه كرده ايد و از هيچ كس ترس و وحشتى نداريد؛ ولى خداوند چيزهايى را مى دانست كه شما نمى دانستيد [و در اين تأخير حكمتى بود]؛ و قبل از آن، فتح نزديكى [براى شما] قرار داده است.

«28» او كسى است كه رسولش را با هدايت و دين حق فرستاده تا آن را بر همه ادايان پيروز كند؛ و كافى است كه خدا گواه اين موضوع باشد!

«29» محمّد [ص] فرستاده خداست؛ و كسانى كه با او هستند در برابر كفّار سرسخت و شديد، و در ميان خود مهربانند؛ پيوسته آنها را در حال ركوع و سجود مى بينى در حالى كه همواره فضل خدا و رضاى او را مى طلبند؛ نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمايان است؛ اين توصيف آنان در تورات و توصيف آنان در انجيل است، همانند زراعتى كه جوانه هاى خود را خارج ساخته، سپس به تقويت آن پرداخته تا محكم شده و بر پاى خود ايستاده است و بقدرى نموّ و رشد كرده كه زارعان را به شگفتى وامى دارد؛ اين براى آن است كه كافران را

به خشم آورد [ولى] كسانى از آنها را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، خداوند وعده آمرزش و اجر عظيمى داده است.

امت] و مژده رسان و بيم دهنده فرستاديم؛ (8)

تا [همه شما مردم] به خدا و پيامبرش ايمان آوريد و او را يارى دهيد و بزرگش بشماريد و بامداد و شام گاه تسبيحش گوييد. (9)

به يقين كسانى كه با تو بيعت مى كنند، جز اين نيست كه با خدا بيعت مى كنند؛ قدرت خدا بالاتر از همه قدرتهاست. پس كسى كه پيمان مى شكند فقط به زيان خود مى شكند، و كسى كه به پيمانى كه با خدا بسته است وفا كند، خدا به زودى پاداشى بزرگ به او مى دهد. (10)

كسانى از باديه نشينان كه از جنگ [با دشمن] تخلف كردند به زودى [از روى بهانه جويى] به تو مى گويند: اموال و خانواده مان ما را به خود مشغول كردند [به اين سبب نتوانستيم به جنگ آييم]؛ پس براى ما آمرزش بخواه. با زبان هايشان چيزى مى گويند كه در دل هايشان نيست. بگو: اگر خدا زيانى يا سودى را براى شما بخواهد چه كسى مى تواند در برابر خدا از شما دفاع كند؟ بلكه خدا همواره به آنچه انجام مى دهيد، آگاه است. (11)

[تخلف شما از جنگ، ربطى به اموال و خانواده تان نداشت] بلكه پنداشتيد پيامبر و مؤمنان هرگز به كسان خود بازنمى گردند، و اين پندار باطل در دل هايتان آراسته شد، و گمان بد برديد [كه خدا پيامبر و مؤمنان را يارى نخواهد كرد] و شما [به سبب اين پندار باطل و گمان بد] قومى نابودشدنى هستيد. (12)

و هر كس به خدا و پيامبرش ايمان نياورد [زيانى به خدا و پيامبر نمى رساند]، ما براى كافران آتشى سوزان آماده كرده ايم. (13)

و مالكيّت و فرمانروايى آسمان ها و زمين فقط در سيطره خداست،

هر كس را بخواهد مى آمرزد و هر كس را بخواهد عذاب مى كند؛ و خدا همواره بسيار آمرزنده و مهربان است. (14)

هنگامى كه شما براى به دست آوردن غنايمى روانه [ميدان جنگى] مى شويد، متخلفان [از جنگ حديبيه] به زودى خواهند گفت: بگذاريد ما هم به دنبال شما بياييم. [اين سبك مغزان سودجو] مى خواهند وعده خدا را [كه به مؤمنان وعده پيروزى و غنيمت داد و به منافقان وعده محروميت از غنيمت و رحمت داده است] تغيير دهند. بگو: هرگز دنبال ما نخواهيد آمد؛ اين گونه خدا پيش از اين [درباره شما] فرموده است. اما [اين گروه بى شرم] به زودى خواهند گفت: شما نسبت به ما حسد مى ورزيد، [چنين نيست] بلكه آنان جز اندكى نمى فهمند. (15)

به متخلفانِ باديه نشين بگو: به زودى به سوى گروهى سرسخت و نيرومند دعوت خواهيد شد كه با آنان بجنگيد، يا آنكه اسلام آورند؛ پس اگر اطاعت كنيد خدا پاداش نيكى به شما خواهد داد، و اگر روى برگردانيد، همان گونه كه پيش از اين روى گردانديد، شما را به عذابى دردناك عذاب خواهد كرد. (16)

بر نابينا و لنگ و بيمار [اگر در جنگ شركت نكنند] گناهى نيست. و كسى كه از خدا و پيامبرش اطاعت كند، او را در بهشت هايى درآورد كه از زيرِ [درختانِ] آن نهرها جارى است، و هر كس روى بگرداند او را به عذابى دردناك عذاب مى كند. (17)

يقيناً خدا از مؤمنان هنگامى كه زير آن درخت [كه در منطقه حديبيه بود] با تو بيعت مى كردند خشنود شد، و خدا آنچه را [از خلوص نيّت و پاكى قصد] در دل هايشان بود مى دانست، در نتيجه

آرامش را بر آنان نازل كرد، و پيروزى نزديكى را [كه پيروزى در خيبر بود] به آنان پاداش داد. (18)

[و پاداش ديگر] غنيمت هاى فراوانى است كه آن را به دست مى آوريد؛ و خدا همواره تواناى شكست ناپذير و حكيم است. (19)

خدا غنيمت هاى فراوانى را در آينده به شما وعده داده است كه به دست مى آوريد، و اين يك غنيمت را [كه فتح خيبر است] براى شما پيش انداخت، و دست هاى [تجاوز و ستم] مردم را از شما باز داشت تا اين [پيروزى ها] براى مؤمنان نشانه اى [از حقّانيّت دين و يارى خدا] باشد و تا شما را به راهى راست هدايت كند. (20)

و [غنيمت ها و پيروزى هاى] ديگر[ى هست] كه شما تا كنون بر آنها دست نيافته ايد، بى ترديد خدا بر آنها احاطه دارد [و به آسانى مى تواند در دسترس شما قرار دهد]؛ و خدا همواره بر هر كارى تواناست. (21)

اگر كافران با شما بجنگند حتماً پشت كنان مى گريزند، آن گاه سرپرست و ياورى [كه از آنان دفاع كند] نمى يابند. (22)

خدا روشى ثابت و قطعى مقرّر كرده است كه از پيش [بر پيروزى مؤمنان و شكست كافران] جارى بوده است، و هرگز براى روش خدا تغيير و تبديلى نخواهى يافت. (23)

و اوست كه پس از آنكه شما را [بى جنگ و خونريزى] بر دشمن پيروز و مسلط كرد، دست هاى آنان را از [جنگ با] شما و دست هاى شما را از [جنگ با] آنان در دل مكه [كه منطقه حديبيه است] باز داشت؛ و خدا همواره به آنچه انجام مى دهيد بيناست. (24)

آنان كسانى هستند كه كفر ورزيدند و شما را از [ورود به] مسجدالحرام

باز داشتند و نيز نگذاشتند قربانى هايى كه با خود آورده بوديد به محل قربانى اش برسد، و اگر مردان و زنان مؤمن ناشناسى در ميان مكه نبودند، تا جنگ شما سبب كشته شدن آن بى گناهان شود و در نتيجه امر ناملايم و مكروهى [چون ديه] گريبان شما را بگيرد [شما را از جنگ بازنمى داشتيم، ولى بازداشتيم] تا خدا هركه را [مانند مردان و زنان مومنى كه براى شما ناشناخته بودند] بخواهد در رحمتش درآورد. [و] اگر مؤمنان از كافران جدا بودند يقيناً كافران [از اهل مكه] را به عذابى دردناك عذاب مى كرديم (25)

[ياد كن] هنگامى را كه كافران [پس از قرارداد صلح حديبيه] دل هايشان را از تعصّب و خشم شديد جاهلى آكنده كردند، پس خدا هم آرامشش را بر پيامبرش و مؤمنان نازل كرد و روح تقوا را [كه حقيقت و جان توحيد است] ملازم آنان نمود، و آنان به [روح تقوا] سزاوارتر و شايسته آن بودند؛ و خدا همواره به هر چيز داناست. (26)

بى ترديد خدا رؤياى پيامبرش را به حق و درستى تحقق داد [كه در رؤيا وعده داده بود] شما قطعاً در حال امن و امنيت در حالى كه سرهايتان را تراشيده و موى [يا ناخن] كوتاه كرده ايد و بيمى نداريد، وارد مسجدالحرام خواهيد شد. خدا آنچه را كه شما نمى دانستيد [كه وعده ورود به مسجدالحرام در سال آينده است] دانست و پيش از آن پيروزى نزديكى [كه صلح حديبيه بود براى شما] قرارداد. (27)

اوست كه پيامبرش را با هدايت و دين حق فرستاد تا آن را بر همه اديان پيروز كند، و كافى است كه خدا [بر وقوع اين

حقيقت] گواه باشد. (28)

محمّد، فرستاده خداست و كسانى كه با او هستند بر كافران سرسخت و در ميان خودشان با يكديگر مهربانند، همواره آنان را در ركوع و سجود مى بينى كه پيوسته فضل و خشنودى خدا را مى طلبند؛ نشانه آنان در چهره شان از اثر سجود پيداست، اين است توصيف آنان در تورات، و اما توصيفشان در انجيل اين است كه وجودشان چون زراعتى است كه جوانه هاى خود را رويانده پس تقويتش كرده تا ستبر و ضخيم شده، و در نتيجه بر ساقه هايش [محكم و استوار] ايستاده است، به طورى كه دهقانان را [از رشد و انبوهى خود] به تعجب مى آورد تا خدا به وسيله [انبوهى و نيرومندى] مؤمنان، كافران را به خشم آورد. [و] خدا به كسانى از آنان كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، آمرزش و پاداشى بزرگ وعده داده است. (29)

شرع اسلام به وحى خود هدايت كنيم (2)

و خدا تو را به نصرتى با عزت و كرامت يارى خواهد كرد (3)

اوست خدائى كه سكينت و وقار بر دلهاى مومنان آورد تا بر يقين و ايمانشان بيفزايد و كاملتر از آن كه بودند گرداند و بدانيد كه سپاه قواى زمين و آسمانها همه لشكر خداست و خدا به حكمت نظام آفرينش داناست (4)

اين فتح يا فزودن ايمان براى آن بود كه خدا مى خواست مردان و زنان مومن را تاابد در بهشت هائى كه زير درختانش نهرها جارى است داخل گرداند و گناهانشان را تمام ببخشد و اين به حقيقت نزد خدا فيروزى بزرگ و سعادت ابد است (5)

و نيز خدا خواست تا همه منافقان و مشركان را از مرد و زن به كيفر شرك و نفاقعذاب كند كه آنها به خدا بدگمان بودند و وعده فتح خدا را دروغ پنداشتند در صورتى كه وعده خدا صدق است و روزگار بد و هلاكت ابد بر خود آنهاست و خدا بر آنان خشم و لعن كرد و جهنم را كه بسيار بد منزلگاهى است برايشان مهيا ساخت (6)

و بدانيد كه سپاه قواى زمين و آسمانها لشكر خداست و خدا بسيار مقتدر و به تدبير نظام عالم داناست (7)

ما شخص تو مثل اعلاى كمال را به عالم فرستاديم كه شاهد نيك و بد امت باشى و خلق را به لطف و رحمت حق بشارت دهى و از قهر و عذاب او بترسانى (8)

تا تو خود با صالحان امتت به خدا ايمان آورده و دين او را يارى كنيد و به تعپيم

جلالش صبح و شام تسبيح او گوئيد (9)

اى رسول مومنانى كه در حديبيه با تو بيعت كردند به حقيقت با خدا بيعت كردند چون تو خليفه خدائى و همان دست تو دست خداست بالاى دست آنها پس از آن هر كه نقض بيعت كند بر زيان و هلاك خويش به حقيقت اقدام كرده و هر كه به عهدى كه با خدا بسته است وفا كند به زودى خدا به او پاداش بزرگ عطا خواهد كرد بيعتاين آيه مشهور به بيعت شجره و رضوان است هزار و چهار صد مرد با پيغمبر درحديبيه زير درختى تا جان خود بيعت كردند كه در راه دين وفادارى كنند (10)

اعراب باديه كه از حضورت در جنگها و در سفر فتح مكه تخلف ميورزند براى عذر و تعلل خواهند گفت كه ما را محافظت اهل بيت و اموالمان از آمدن در ركابت بازداشت اينك از خدا بر گناه ما آمرزش طلب اين مردم منافق چيزى كه هيچ به دل عقيده ندارند به زبان مى آورند يعنى معتقد گناه بر خود نبوده و براى رياكارى طلب آمرزش از رسول ميكردند به آنها بگو اگر خدا اراده كند كه ضرر يا نفعى به شما رساند آن كيست كه خلاف آن كارى تواند كرد بلكه خدا به هر چه مى كنيد آگاهست و پاداش و كيفر هر نيك و بد را خواهد داد (11)

بلكه شما پنداشتيد كه رسول و مومنان به او همه كشته ميشوند و به سوى وطن و اهلبيت خود ديگر هرگز برنخواهند گشت اين خيال در دل شما به خطا جلوه كرد و بسيار گمان بد و

انديشه باطلى كرديد و مردمى درخور قهر و هلاكت بوديد (12)

و هر كه از كفر و عناد به خدا و رسول او ايمان نياورد ما هم بر آن كافران عذاب آتش دوزخ را مهيا ساختيم (13)

و ملك آسمانها و زمين همه خاص خداست او از گنه كاران هر كه را بخواهد مى بخشد و هر كه را بخواهد عذاب ميكند و خدا در حق بندگان بسيار آمرزنده و مهربانست (14)

كسانى كه در حديبيه تخلف كردند و همراهى با شما ننمودند باز چون براى فتح خيبر و گرفتن غنايم حركت كنيد به زودى خواهند گفت بگذاريد تا ما هم با شما تبعيت كنيم غرضشان اينست كه سخن خدا را كه فرمود غنايم خيبر را تنها حاضران حديبيه خواهند گرفت تغيير دهند اى رسول در جواب آنها بگو شما به حقيقت هرگز ما راپيروى نمى كنيد خدا از اين پيش درباره شما چنين خبر داده باز آن مردم بى وفاى بد عهد خواهند گفت چنين نيست بلكه شما با ما حسد ميورزيد و اين گمان باطلى است كه ميكنند بلكه ايشان جز عده قليلى همه بى ايمان و حسود و جاهل و نادانند (15)

اى رسول با اعرابى كه از جنگ تخلف كردند بگو اگر به حقيقت قصد متابعت داريد به زودى براى جنگ با قومى شجاع و نيرومند فارس و روم دعوت ميشويد كه جنگ و مبارزه كنيد تا وقتى كه تسليم شوند در اين دعوت اگر اطاعت كرديد خدا به شما اجر نيكو خواهد داد و اگر نافرمانى كنيد چنانكه ازين پيش در حديبيه مخالفت كرديد خدا شما را به عذابى دردناك

معذب خواهد كرد (16)

براى شخص نابينا و مريض و لنگ در تخلف از جنگ حرج و گناهى نيست و هر كه خدا و رسول او را فرمان برد او را به باغهاى بهشتى داخل كند كه زير درختانش نهرها جاريست و هر كه مخالفت كند به عذابى دردناك معذب ميشود (17)

خدا از مومنانى كه زير درخت معهود حديبيه با تو بيعت كردند به حقيقت خشنودگشت و از وفا و خلوص قلبى آنها آگاه بود كه وقار و اطمينان كامل برايشان نازل فرمود و به فتحى نزديك كه فتح خيبر بود پاداش داد (18)

و به غنيمتهاى فراوان كه از خيبريان خواهند گرفت موفق داشت و خدا بر همه امور عالم مقتدر و بر تدبير نظم جهان دانا است (19)

خدا به شما لشكر اسلام وعده گرفتن غنيمتهاى بسيار داده كه اين يك غنيمت خيبر را براى شما تعجيل در انجام آن فرمود و دست شر مردم كافر را از سر شما كوتاه كرد تا اين فتح و غنيمت آيت و دليل اهل ايمان بر صدق وعده خدا باشد و خداشما را به راه راست سعادت ابد هدايت فرمايد (20)

و خدا به شما باز وعده غنيمتهاى ديگرى فرموده كه هنوز بر آن قادر نيستيد و كجاست نمى دانيد. برخى از مفسرين گفتند اينجا مراد فتح فارس برخى گفتند فتح روم برخى مكه يا هر فتحى كه در هر دوران مسلمين را باشد علم خدا محيط بر آنست كه خدا بر هر چيز دانا و تواناست (21)

و اگر كافران با شما مسلمين به جنگ برخيزند از قتال شما پشت گردانيده و فرار كنند

و ديگر هيچ ناصر و ياورى براى خود نيابند (22)

سنت الهى و قانون نظام ربانى بر اين بوده كه حق بر باطل غالب شود و ابدا دراين سنت خدا تغييرى نخواهى يافت (23)

و او خدائيست كه دست شر كفار را از سر شما و دست شما را هم به زمين مكه پساز فيروزيتان از سر آنها كوتاه كرد كه به امر خدا پيغمبر روز فتح مكه براى حفظ جان دشمنان خانه هائى را پناه قرار داد و خدا به هر چه ميكنيد آگاهست (24)

هم آنان بودند كه به خدا كافر شدند و راه مسجد الحرام را بر شما بستند و هدى شما را از رسيدن به محل خود مكه منع كردند و اگر مردان مومن و زنان مومنه كه شما اكنون نمى شناسيد در مكه وجود نداشت كه اگر حمله كنيد آنها را ندانسته پامال هلاك ميسازيد پس ديه و غرامت خون آن مومنان به گردن شما ميماند اگراين قضيه نبود به شما اجازه حمله به مكه داده ميشد و ليكن اين اجازه به تاخير افتاد تا خدا هر كه را بخواهد در رحمت خود داخل گرداند و به نور اسلام هدايتكند اگر شما عناصر كفر و ايمان از يكديگر جدا مى گشتيد همانا آنان كه كافرندبه عذاب دردناك معذب ميساختيم (25)

چون كافران در دلها ناموس و حميت، آنهم حميت جاهليت پروردند كه نگذاشتند در عهدنامه صلح حديبيه كلمه بسم الله و رسول الله بنويسند و مومنان را بر سر حميت و غيرت ايمانى آوردند كه خدا وقار و اطمينان خاطر بر رسول خود و بر مومنان نازل كرد و آنان

را با كلمه اخلاص و مقام تقوى ملازم كرد كه آنها سزاوارتر از ديگران بر اين مقام بودند و اهليت آن داشتند و خدا به همه امور عالم داناست (26)

البته خدا صدق و حقيقت خواب رسولش را آشكار و محقق ساخت كه در عالم رويا ديدشما مومنان البته به مسجد الحرام با دل ايمن وارد شويد و بعد از انجام وظايف حج سرها بتراشيد و اعمال تقصير بر رفع احرام بى ترس و هراس به جاى آريد و خدا آنچه را از مصالح صلح حديبيه شما نميدانستيد و قبل از آن كه فتح مكه كنيد فتح نزديك حديبيه و خيبر را مقرر داشت (27)

او خدائيست كه رسول خود محمد (ص) را با قرآن و دين حق به عالم فرستاد تا او را بر همه اديان دنيا غالب گرداند و بر حقيقت اين سخن گواهى خدا كافيست (28)

محمد فرستاده خداست. و ياران و همراهانش بر كافران بسيار قوى دل و سخت و با يكديگر بسيار مشفق و مهربانند آنان را در حال ركوع و سجود نماز بسيار بنگرى كه فضل و رحمت خدا و خشنودى او را به دعا ميطلبند و بر رخسارشان از اثر سجده نشانه هاى نورانيت پديدار است اين وصف حال آنها در كتاب تورات و انجيل مكتوباست كه مثل حال آن رسول به دانه اى ماند كه چون نخست سر از خاك برآورد شاخه اى نازك و ضعيف باشد بعد از آن قوت يابد تا آنكه سطبر و قوى گردد و بر ساق خودراست و محكم بايستد كه دهقانان در تماشاى آن حيران مانند همچنين محمد ص اصحابش از

ضعف به قوت رسند تا كافران عالم را از قدرت و قوت خود به خشم آرند. خدا وعده فرموده كه هر كس از آنها ثابت ايمان و نيكوكار شود گناهانش ببخشد و اجر عظيم عطا كند دو آيه است در قرآن كه مشتمل بر تمام حروف هجاستيكى همين آيه ديگر آيه سوره آل عمران مداومت آنها خواص بسيار دارد. (29)

و خداوند شكست ناپذير حكيم است. (7)

همانا ما تو را گواه (بر اعمال) و بشارت دهنده و بيم دهنده فرستاديم. (8)

تا به خدا و رسولش ايمان آوريد و او را يارى كنيد و بزرگش بداريد و خداوند را بامدادان و شامگاهان، تسبيح گوييد. (9)

همانا كسانى كه با تو بيعت مى كنند، در واقع با خدا بيعت مى كنند، دست خداوند بالاى دست آنهاست، پس هر كس پيمان شكنى كند، به زيان خود پيمان مى شكند و هر كس به آنچه با خداوند عهد بسته وفا كند، خداوند به زودى پاداش بزرگى به او خواهد داد. (10)

بزودى اعراب بازمانده از جنگ و جهادگريزان، (براى توجيه خلاف خود) به تو خواهند گفت: اموال و خانواده هايمان ما را مشغول و سرگرم ساخت (و نتوانستيم تو را همراهى كنيم). پس براى ما (از خداوند) طلب آمرزش كن. آنان به زبان چيزى مى گويند كه در دل هايشان نيست. (آنان) بگو: اگر خداوند براى شما زيانى اراده كند، يا براى شما سودى بخواهد، كيست كه در برابر خداوند از شما دفاع كند، بلكه خداوند به آنچه انجام مى دهيد، آگاه است. (11)

بلكه (نافرمانى و فرار شما به خاطر آن بود كه) گمان كرديد پيامبر و مؤمنان هرگز (به سلامت) به خانواده هاى خود باز نخواهند گشت و اين در دل هاى شما آراسته شد و گمان بد كرديد و (اين گونه) مردمى بدبخت شديد. (12)

و هر كس به خدا و پيامبرش ايمان نداشته باشد، پس ما براى كافران آتش شعله ور آماده كرده ايم. (13)

حكومت آسمان ها و زمين براى خداوند است، هر كه را بخواهد (و شايسته بداند) مى بخشد و هر كه را بخواهد

(و سزاوار بداند) عذاب مى كند و خداوند آمرزنده و مهربان است. (14)

آنگاه كه شما به سوى غنايم (خيبر) حركت كرديد تا آن ها را برگيريد، متخلّفان (از حديبيّه) مى گويند، بگذاريد به دنبال شما بياييم، آنان مى خواهند كلام خدا را (كه فرموده است: غير از اصحاب حديبيّه در خيبر شركت نكنند) تغيير دهند. (به آنان) بگو: شما هرگز نباى نبال ما بيائيد، اين گونه خداوند (درباره شما) از قبل گفته است. پس آنان بزودى مى گويند كه شما نسبت به ما حسد مى بريد (و نمى خواهيد ما نيز از غنايم بهره اى ببريم. چنين نيست) ولى آنان جز اندكى نمى فهمند. (15)

به باديه نشينان متخلّف بگو: به زودى (براى جنگ) با گروهى زورمند دعوت خواهيد شد، با آنان بجنگيد يا اسلام آورند، پس اگر اطاعت كنيد (و دعوت را قبول) كنيد، خداوند پاداش نيك به شما خواهد داد و اگر سرپيچى كنيد، همان گونه كه پيش از اين نافرمانى كرديد، شما را عذابى دردناك عذاب خواهد كرد. (16)

بر نابينا گناهى نيست و بر لنگ گناهى نيست و بر بيمار گناهى نيست، (كه به جهاد نروند) و هر كس خدا و رسولش را پيروى كند، (خداوند) او را در باغ هايى (بهشتى) كه نهرها از زير (درختان) آن جارى است، داخل مى كند و هر كس سرپيچى كند، او را به عذابى دردناك، عذاب خواهد كرد. (17)

همانا خداوند از مؤمنان راضى شد، آنگاه كه (در حديبيّه) زير آن درخت با تو بيعت كردند، پس خداوند آنچه را در دل هايشان (از ايمان و صداقت) بود، دانست، بنابراين آرامش را بر آنان نازل كرد و پيروزى نزديكى را پاداش آنان قرار داد.

(18)

و غنايم بسيارى كه به چنگ خواهند آورد، و خداوند عزيز و حكيم است. (19)

خداوند، غنيمت هاى بسيارى به شما وعده داده است كه آنها را خواهيد گرفت، پس اين (غنايم خيبر) را زودتر براى شما فراهم ساخت و دست مردم را از (تعرّض بر) شما بازداشت، تا براى مؤمنان نشانه (و عبرتى) باشد و شما را به راهى راست، هدايت كند. (20)

و (غنايم) ديگرى (نصيبتان مى كند) كه شما بر آنها قدرت نداريد، ولى خداوند بر آنها احاطه دارد و خداوند بر هر چيزى توانمند است. (21)

و اگر كسانى كه كفر ورزيدند با شما كارزار كنند، (توان مبارزه با شما را ندارند و) عقب نشينى و پشت كرده و آنگاه هيچ سرپرست و ياورى نخواهند يافت. (22)

(اين پيروزى شما و ترس و شكست كفّار،) سنّت خداوند است كه از پيش جارى بوده است و هرگز براى سنّت هاى خداوند، تغيير و تبديلى نخواهى يافت. (23)

و او كسى است كه بعد از آنكه شما را (در حديبيّه) بر آنان پيروز ساخت، در درون مكّه (نيز) دست آنان را از شما و دست شما را از آنان كوتاه كرد و خداوند به هر كارى كه مى كنيد بيناست. (24)

آنان كسانى هستند كه كفر ورزيدند و شما را از مسجدالحرام و قربانى هاى نگاه داشته شده را از رسيدن به محل قربانگاه باز داشتند و اگر مردان و زنان با ايمانى (در مكّه) نبودند كه (به خاطر فرمان حمله) آنان را نشناخته پايمال كنيد و ناآگاهانه از سوى مسلمين، كش شده و به شما ضرر برسد (ما فرمان جنگ و حمله به مكّه و مبارزه با

اين كفّار را صادر مى كرديم، ولى اين فرمان را نداديم) تا خداوند هر كس را بخواهد، در رحمت خود داخل كند. اگر (مؤمنان و مشركان) از هم جدا بودند، قطعاً كسانى از اهل مكّه را كه كفر ورزيدند، به دردناكى معذّب مى كرديم. (25)

آنگاه كه كافران، تعصّب (آن هم) تعصّب جاهليّت را (نسبت به شما) در قلب هاى خود جا داده بودند. پس خداوند آرامش خود را بر پيامبرش و بر مؤمنان نازل كرد (و آنان براى صلح آماده شدند) و خداوند آنان را به حقيقت تقوى ملزم ساخت كه به آن سزاوارتر و اهل آن بودند داوند به همه چيز آگاه است. (26)

همانا خداوند، آن رؤيا را براى پيامبرش به حق تحقّق بخشيد. شما مسلمين ان شاء اللّه آسوده خاطر، در حالى كه سرهاى خود را تراشيده ايد و از هيچ كس ترس و وحشتى نداريد، به مسجدالحرام داخل خواهيد شد. خداوند چيزى را دانست كه شما نمى دانستيد، پس غير از اين، پيروزى نزديكى (در خيبر) براى شما قرار داد. (27)

او كسى است كه پيامبرش را همراه با هدايت و دين حق فرستاد، تا آن را بر همه اديان پيروز كند و كافى است كه خداوند گواه اين موضوع باشد. (28)

محمّد رسول خداست و كسانى كه با او هستند، بر كفّار، سخت و در ميان خودشان مهربانند. آنان را پيوسته در ركوع و سجود مى بينى، كه فضل و رضوان را از خدا مى جويند، نشانه آنان در رخسارشان از اثر سجود نمايان است. اين است وصف ايشان در تورات و وصف آنان در انجيل، نند زراعتى است كه جوانه را از زمين خارج كرده،

پس آن را نيرو داده تا سخت شود و بر ساقه ى خود بايستد، آن گونه كه كشاورزان را به شگفتى و شادى وامى دارد. تا خداوند بواسطه مؤمنين كفّار را به خشم آورد، ولى خداوند به كسانى از كفّار كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام دهند، وعده آمرزش و پاداش بزرگى داده است. (29)

راست لشكرهاى آسمانها و زمين، و خدا تواناى بى همتا و داناى استوار كار است. (7)

همانا تو را گواه - بر اعمال مردمان - و مژده دهنده و بيم كننده فرستاديم، (8)

تا [شما مردم] به خدا و پيامبرش ايمان بياوريد و او (پيامبر) را تقويت و يارى كنيد و بزرگ و بشكوه داريد، و او (خداى) را بامداد و شبانگاه به پاكى ياد كنيد. (9)

همانا كسانى كه با تو بيعت مى كنند جز اين نيست كه با خداى بيعت مى كنند، دست خداى بالاى دستهاشان است. پس هر كه پيمان بشكند جز اين نيست كه به زيان خويش مى شكند، و هر كه بدانچه بر آن با خداى پيمان بسته است وفا كند پس او را مزدى بزرگ خواهد داد. (10)

واپس ماندگان [از جنگ]، از باديه نشينان، خواهند گفت: مالها و زنان و فرزندانمان ما را سرگرم داشتند - گرفتار آنها بوديم و از جنگ بازمانديم - پس براى ما آمرزش بخواه. به زبانهاشان چيزى مى گويند كه در دلهاشان نيست. بگو: اگر خدا درباره شما زيانى خواهد يا سودى، كيست كه براى شما در برابر [خواست] خدا چيزى در توان داشته باشد؟ بلكه خداوند از آنچه مى كنيد آگاه است. (11)

بلكه پنداشتيد كه پيامبر و مومنان هرگز به نزد كسان خويش باز نخواهند گشت و اين پندار در دلهاتان آراسته شد - به آن دلخوش شديد - و گمان بد برديد - كه پيامبر و ياران او هلاك شوند و دين اسلام برافتد -، و مردمى هلاك شده گشتيد. (12)

و هر كه به خدا و پيامبر او ايمان نياورده باشد، پس [بداند كه] ما براى

كافران آتشى افروخته آماده كرده ايم. (13)

و خداى راست پادشاهى آسمانها و زمين، هر كه را خواهد - شايسته بيند - بيامرزد و هر كه را خواهد - سزاوار بيند - عذاب كند. و خدا آمرزگار و مهربان است. (14)

واپس ماندگان، چون به سوى غنيمتها برويد تا آنها را بگيريد - در جنگ خيبر -، خواهند گفت: بگذاريد تا از پى شما بياييم. مى خواهند سخن خداى را دگرگون سازند. بگو: هرگز از پى ما نخواهيد آمد، خدا از پيش [درباره شما] چنين فرموده است. پس خواهند گفت: بلكه بر ما حسد مى بريد. [نه،] بلكه جز اندكى نمى فهمند. (15)

واپس ماندگان، از باديه نشينان، را بگو: بزودى به جنگ با مردمى سخت زورمند جنگاور فراخوانده مى شويد كه با آنها كارزار كنيد يا آنكه مسلمان شوند. پس اگر فرمان بريد خدا شما را مزدى نيك بدهد، و اگر روى گردان شويد چنانكه پيش از اين روى گردان شديد شما را به عذابى دردناك عذاب كند. (16)

بر نابينا تنگى و گناهى نيست و بر لنگ تنگى و گناهى نيست و بر بيمار تنگى و گناهى نيست [اگر به كارزار نروند]، و هر كه خداى و پيامبرش را فرمان برد او را به بهشتهايى درآورد كه از زير آنها جوى ها روان است، و هر كه روى بگرداند به عذابى دردناك عذابش كند. (17)

هرآينه خداى از مومنان خشنود شد آنگاه كه با تو در زير آن درخت - در حديبيه - بيعت مى كردند، آنچه را در دلهاشان بود - از راستى و پاكى نيت و وفا - دانست، پس آرامش را بر آنان فرو آورد و ايشان را پيروزيى

نزديك - فتح خيبر - پاداش داد (18)

و نيز غنيمتهاى بسيار كه مى گيرند، و خدا تواناى بى همتا و داناى با حكمت است. (19)

خدا به شما غنيمتهاى بسيار را وعده داده است كه مى گيريد، و اين را زود به شما ارزانى داشت و دستهاى مردم را از شما باز داشت [تا همپيمانان يهود ترسيده به جنگ بيرون نيايند]، و تا نشانه اى براى مومنان باشد و شما را به راهى راست رهبرى كند. (20)

و غنيمتهاى ديگرى [هست] كه هنوز بر آنها دست نيافته ايد. همانا خداوند به آنها احاطه دارد - از آنها آگاه است -، و خدا بر هر چيزى تواناست. (21)

و اگر كسانى كه كافر شدند با شما كارزار كنند هرآينه پشت كرده بگريزند و آنگاه هيچ كارساز و ياورى نيابند. (22)

نهاد خداست كه پيش از اين گذشته است، و هرگز براى نهاد خداى دگرگونى نخواهى يافت. (23)

و اوست كه دستهاى آنان را از شما و دستهاى شما را از آنان در وادى مكه - زمين نزديك مكه در حديبيه - باز داشت پس از آنكه شما را بر آنها پيروزى داد - و توانستيد بى جنگ و خونريزى به سرزمين آنها درآييد -، و خدا بدانچه مى كنيد بيناست. (24)

ايشانند كه كافر شدند و شما را از مسجد الحرام - نمازگاه شكوهمند - بازداشتند و قربانى - شترانى كه براى قربانى آورده بوديد - را بازداشتند و نگذاشتند كه به قربانگاهش - منى - برسد، و اگر [در مكه] مردان و زنان مومنى نبودند كه شما ايشان را نمى شناختيد و بى آگاهى در زير پاى مى گرفتيد - مى كشتيد - پس، از

آنان گزندى ناخوشايند - اندوهى به سبب قتل مومنان و پرداخت ديه كه كفاره كشتن مومن به خطاست - به شما مى رسيد، [خداوند دست شما را از آنان باز نمى داشت، ليكن شما را از كشتن اهل مكه باز داشت] تا خداى هر كه را خواهد به مهر و بخشايش خويش درآرد. اگر از هم جدا مى بودند هرآينه كافرانشان را عذاب مى كرديم عذابى دردناك. (25)

[به ياد آريد] آنگاه كه كافران [مكه] در دلهاى خويش تعصب جاهليت - خشم و كين و تكبر ناروا - را پروردند پس خداوند آرامش خود را بر پيامبرش و بر مومنان فرو آورد - تا جنگ نكردند و به صلح تن دادند و به مدينه بازگشتند - و سخن پرهيزگارى - توحيد، وفادارى، روح ايمان - را با آنان همراه داشت و ايشان سزاوارتر به آن و اهل آن بودند، و خدا به هر چيزى داناست. (26)

همانا خدا خواب پيامبرش را بحق راست آورد - تحقق بخشيد - كه اگر خداى خواهد هرآينه به مسجد الحرام در خواهيد آمد، در ايمنى و سرتراشيده و كوتاه موى، بى آنكه بيمى داشته باشيد. پس مى دانست آنچه شما نمى دانستيد - از صلاح كارتان در صلح حديبيه - و جز اين [براى شما] فتحى نزديك - فتح خيبر - قرار داد - تا دل مومنان به آن فتح شاد شد و اندوه تاخير عمره از ميان برفت -. (27)

اوست كه پيامبرش را با رهنمونى [به راه راست] و دين حق فرستاد تا آن را بر همه دينها چيره گرداند، و خدا گواهى بسنده است - بر صدق پيامبرش -. (28)

محمد (ص)

فرستاده خداست، و كسانى كه با اويند بر كافران سرسخت و در ميان خود مهربانند. ايشان را ركوع كنان و سجودكنان بينى كه فزونبخشى و خشنودى خداى را مى جويند. نشانه آنها در رخسارشان از اثر سجود پيداست - اين است وصف ايشان در تورات و وصفشان در انجيل - چون كشتى كه جوانه خويش بيرون آورده پس آن را نيرو داده تا ستبر شده و بر ساقه هاى خود راست و استوار ايستاده [آن گونه] كه برزگران را خوش آيد، تا [خداوند] كافران را بديشان به خشم آرد. خداوند كسانى از ايشان را كه ايمان آورده اند و كارهاى نيك و شايسته كرده اند آمرزش و مزدى بزرگ وعده داده است. (29)

خشم گرفت و لعنتشان كرد و جهنم را برايشان آماده كرده است و جهنم بد سرانجامي است. (6)

از آن خداست لشكرهاي آسمانها و زمين، و خدا پيروزمند و حكيم است. (7)

تو را گواه و مژده دهنده و بيمدهنده فرستاده ايم. (8)

تا به خدا و پيامبرش ايمان بياوريد و ياريش كنيد و بزرگش داريد و خدا را صبحگاه و شامگاه تسبيح گوييد. (9)

آنان كه با تو بيعت مي كنند جز اين نيست كه با خدا بيعت مي كنند. دست خدا بالاي دستهايشان است. و هر كه بيعت را بشكند، به زيان خود شكسته است. و هر كه بدان بيعت كه با خدا بسته است وفا كند، او را مزدي كرامند دهد. (10)

از اعراب باديه نشين، آنان كه از جنگ تخلف كرده اند به تو خواهند گفت: دارايي و كسان ما، ما را از جنگ باز داشتند، پس براي ما آمرزش بخواه . به زبان چيزي مي گويند كه در دلشان نيست. بگو: اگر خدا برايتان زياني بخواهد يا سودي بخواهد، چه كسي مي تواند در برابر خدا آن را ديگرگون كند؟ بلكه اوست كه به كارهايتان آگاه است. (11)

يا مي پنداشتيد كه پيامبر و مومنان هرگز نزد كسانشان باز نخواهند گشت و دل به اين خوش كرده بوديد. پندار بدي داشته ايد و مردمي سزاوار هلاكت بوده ايد. (12)

و هر كس به خدا و پيامبرش ايمان نياورده است، بداند كه براي كافران آتشي سوزان آماده كرده ايم. (13)

از آن خداست فرمانروايي آسمانها و زمين. هر كه را بخواهد مي آمرزد و هر كه را بخواهد عذاب مي كند،

و خدا آمرزنده و مهربان است. (14)

چون براي گرفتن غنايم به راه بيفتيد، آنان كه از جنگ تخلف ورزيده اند خواهند گفت: بگذاريد تا ما هم از پي شما بياييم. مي خواهند سخن خدا را ديگرگون كنند. بگو: شما هرگز از پي ما نخواهيد آمد. خدا از پيش چنين گفته است. سپس خواهند گفت: بلكه بر ما حسد مي بريد؟ نه ، اينان جز اندكي نمي فهمند. (15)

به اعراب باديه نشين كه از جنگ تخلف ورزيده اند، بگو: به زودي براي جنگ با مردمي سخت نيرومند فراخوانده مي شويد كه با آنها بجنگيد يا مسلمان شوند. اگر اطاعت كنيد خدايتان پاداشي نيكو خواهد داد و اگر، همچنان كه پيش از اين سر برتافته ايد، سر برتابيد شما را به عذابي دردآور عذاب مي كند. (16)

بر كور حرجي نيست، و بر لنگ حرجي نيست و بر بيمار حرجي نيست. و هر كه از خدا و پيامبرش اطاعت كند، او را به بهشتهايي داخل مي كند كه در آن نهرها روان است. و هر كه سر برتابد به عذابي دردآورش عذاب مي كند. (17)

خدا از مومنان آن هنگام كه در زير درخت با تو بيعت كردند. خشنود گشت و دانست كه در دلشان چه مي گذرد. پس آرامش بر آنها نازل كرد و به فتحي نزديك پاداششان داد. (18)

و به غنيمتهاي بسيار كه به دست مي آورند. و خدا پيروزمند و حكيم است. (19)

خدا به شما وعده غنايم بسيار داده است كه به چنگ مي آوريد، و اين غنيمت را زودتر ارزاني داشت و شما را از آسيب مردمان امان بخشيد،

تا براي مومنان عبرتي باشد و به راه راست هدايتتان كند. (20)

و غنايم ديگري كه هنوز به آنها دست نيافته ايد. هر آينه خدا به آن احاطه دارد و او بر هر كاري تواناست. (21)

و اگر كافران با شما به جنگ برخيزند، پشت كرده بگريزند و ديگر هيچ دوست و ياريگري نمي يابند. (22)

اين سنت خداست كه از پيش چنين بوده است و تو در سنت خدا دگرگوني نخواهي يافت. (23)

اوست كه چون در بطن مكه بر آنها پيروزيتان داد، دست آنها را از شما و دست شما را از آنها بازداشت. و خدا به كارهايي كه مي كرديد آگاه و بينا بود. (24)

ايشان همانهايند كه كفر ورزيدند و شما را از مسجدالحرام بازداشتند و نگذاشتند كه قرباني به قربانگاهش برسد. اگر مردان مسلمان و زنان مسلماني كه آنها را نمي شناسيد در ميان آنها نبودند و بيم آن نبود كه آنها را زير پاي درنورديد و نادانسته مرتكب گناه شويد. خدا دست شما را از آنها باز نمي داشت. و خدا هر كه را بخواهد مشمول رحمت خود گرداند. اگر از يكديگر جدا مي بودند. كافرانشان را به عذابي دردآور عذاب مي كرديم. (25)

آنگاه كه كافران تصميم گرفتند كه دل به تعصب، تعصب جاهلي سپارند، خدا نيز آرامش خود را بر دل پيامبرش و مومنان فرو فرستاد و به تقوا الزامشان كرد كه آنان به تقوا سزاوارتر و شايسته تر بودند و خدا بر هر چيزي داناست. (26)

خدا روياي پيامبرش را به صدق پيوست كه گفته بود: اگر خدا بخواهد، ايمن، گروهي سر تراشيده و گروهي موي

كوتاه كرده . بي هيچ بيمي به مسجدالحرام داخل مي شويد. او چيزها مي دانست كه شما نمي دانستيد. و جز آن در همين نزديكي فتحي نصيب شما كرده بود. (27)

اوست كه پيامبرش را به هدايت و دين حق فرستاد تا آن دين را بر همه اديان پيروز گرداند. و خدا شهادت را كافي است. (28)

محمد پيامبر خدا، و كساني كه با او هستند بر كافران سختگيرند و با يكديگر مهربان. آنان را بيني كه ركوع مي كنند، به سجده مي آيند و جوياي فضل و خشنودي خدا هستند. نشانشان اثر سجده اي است كه بر چهره آنهاست. اين است وصفشان در تورات و در انجيل، كه چون كشته اي هستند كه جوانه بزند و آن جوانه محكم شود و بر پاهاي خود بايستد و كشاورزان را به شگفتي وادارد، تا آنجا كه كافران را به خشم آورد. خدا از ميان آنها كساني را كه ايمان آورده اند و كارهاي شايسته كرده اند به آمرزش و پاداشي بزرگ وعده داده است. (29)

كه جويباران از فرو دست آن جارى است درآورد، كه جاودانه در آنجا هستند، و سيئاتشان را از ايشان بزدايد، و اين نزد خداوند رستگارى بزرگى است (5)

و تا مردان منافق و زنان منافق و مردان مشرك و زنان مشرك را كه درباره خداوند بدانديشند، عذاب كند، گردش بد روزگار بر آنان باد و خداوند بر آنان خشم گرفته و لعنت آورده و برايشان دوزخ را آماده ساخته است و بد سرانجامى است (6)

و سپاه هاى آسمان و زمين خداوند راست، و خداوند پيروزمند فرزانه است (7)

همانا ما تو را گواه و مژده بخش و هشداردهنده فرستاده ايم (8)

تا به خداوند و پيامبر او ايمان آوريد و او [پيامبر] را گرامى داريد و بزرگ شماريد و [خداوند را] بامدادان و شامگاهان تسبيح گوييد (9)

بى گمان كسانى كه با تو بيعت مى كنند، در واقع با خداوند بيعت مى كنند، دست خداوند برفراز دست ايشان است، پس هر كس كه پيمان شكند، همانا به زيان خويش پيمان شكسته است، و هر كس به آنچه با خداوند پيمان بسته است، وفا كند، زودا كه به او پاداش بزرگ ببخشد (10)

به زودى واپسماندگان اعرابى [/ جهادگريزان باديه نشين] به تو گويند اموال ما و خانواده هايمان ما را [از همراهى با شما] مشغول داشت، پس براى ما آمرزش بخواه، به زبانهايشان چيزى را مى گويند كه در دلهايشان نيست، بگو پس چه كسى در برابر خداوند - اگر در حق شما زيانى يا در حق شما سودى بخواهد - از شما حمايت خواهد كرد؟ آرى خداوند به آنچه مى كنيد آگاه است (11)

حق اين است كه گمان مى كرديد كه

پيامبر و مومنان هرگز به سوى خانواده هايشان باز نمى گردند، و اين امر در دلهايتان آراسته جلوه داده شد، و بدانديشى كرديد و قومى ورشكسته شديد (12)

و هر كس به خداوند و پيامبر او ايمان نياورد [بداند كه] ما براى كافران آتشى افروخته آماده ساخته ايم (13)

و فرمانروايى آسمانها و زمين خداوند راست، كه هر كس را بخواهد مى آمرزد و هر كس را بخواهد عذاب مى كند، و خداوند آمرزگار مهربان است (14)

چون به سوى غنايم راه بريد كه آن را به دست آوريد، زودا كه واپس ماندگان گويند ما را بگذاريد كه از شما پيروى كنيم. مى خواهند حكم الهى را دگرگون كنند، بگو هرگز از ما پيروى نخواهيد كرد، خداوند پيشاپيش درباره شما چنين گفته است، زودا كه [در پاسخ شما] گويند خير، شما به ما رشك مى بريد، حق اين است جز اندكى در نمى يابند (15)

به واپس ماندگان اعرابى [/ جهادگريزان باديه نشين] بگو زودا كه به سوى قومى ستيزه جوى سهمگين خوانده شويد كه با ايشان كارزار كنيد، يا آنكه آنان مسلمان شوند، پس اگر اطاعت كنيد، خداوند پاداشى نيكو به شما بدهد و اگر روى برتابيد، چنانكه پيشتر هم روى برتافته بوديد، به عذابى دردناك عذابتان كند (16)

[البته] بر نابينا ايرادى نيست، و بر لنگ ايرادى نيست، و بر بيمار هم ايرادى نيست، و هر كس از خداوند و پيامبرش اطاعت كند، به بوستانهايى كه جويباران از فرو دست آن جارى است، درآوردشان، و هر كس روى برتابد، به عذابى دردناك عذابش كند (17)

به راستى كه خداوند از مومنان، چون با تو در زير آن درخت بيعت كردند، خشنود شد،

و مى دانست كه در دلهايشان چيست، و آنگاه آرامش [خود] را بر آنان نازل كرد و به پيروزى اى نزديك پاداششان داد (18)

و نيز غنايمى بسيار كه به آن دستيابند، و خداوند پيروزمند فرزانه است (19)

خداوند به شما غنايم بسيارى وعده كرده است كه بر آن دست يابيد، و اين را براى شما پيش انداخت، و دستان مردم [مخالف] را از شما بازداشت، تا اين امر نشانه عبرتى براى مومنان باشد، و شما را به راهى راست هدايت كند (20)

و موردى ديگر كه هنوز به آن دست نيافته ايد، ولى خداوند به آن احاطه دارد، و خداوند بر همه چيز تواناست (21)

و اگر كافران با شما به كارزار برخيزند، بى شك به شما پشت خواهند كرد، سپس نه يارى و نه ياورى يابند (22)

اين سنت الهى است كه پيشتر نيز جارى بوده است، و هرگز در سنت الهى تغيير و تبديلى نخواهى يافت (23)

و هموست كه پس از آنكه شما را بر ايشان پيروزى داد، در ميان مكه دستان ايشان را از شما، و دستان شما را از ايشان بازداشت، و خداوند به آنچه مى كنيد بيناست (24)

آنان بودند كه كفر ورزيدند و شما را از مسجد الحرام باز داشتند و نگذاشتند قربانى [شما] كه باز داشته شده بود، به محل [قربانگاه]اش برسد، و اگر [در مكه] مردان و زنان [مستضعف] با ايمانى نبودند كه [ممكن بود] بى آنكه آنان را بشناسيد، ندانسته پايمالشان كنيد و تاوانشان بر شما بماند [فرمان حمله به مكه مى داديم] تا خدا هر كه را بخواهد در جوار رحمت خويش درآورد. اگر [كافران و مومنان] از هم

متمايز مى شدند، قطعا از ميان آنان كافران را به عذاب دردناكى معذب مى داشتيم (25)

چنين بود كه كافران در دلهايشان حميت - حميت جاهليت - آوردند، ولى خداوند آرامشش را بر پيامبرش و بر مومنان نازل كرد و آنان را پايبند حكم تقوا ساخت، و به آن سزاوارتر و اهل آن بودند، و خداوند به همه چيز داناست (26)

به راستى كه خداوند روياى پيامبرش را به حقيقت پيوست، كه شما ان شاء الله در امن و امان و حلق و تقصير كرده وارد مسجد الحرام خواهيد شد بى آنكه بيمى داشته باشيد، و او چيزى را كه شما نمى دانيد مى داند و جز اين نيز پيروزى اى نزديك نصيب شما گردانده است (27)

او كسى است كه پيامبرش را با هدايت و دين حق فرستاده است، تا آن را بر همه اديان پيروز گرداند، و خداوند گواهى را بس (28)

محمد پيامبر الهى است و كسانى كه با او هستند بر كافران سختگير و با خودشان مهربانند، آنان را راكع و ساجد بينى كه در طلب بخشش و خشنودى خداوند، نشانه آنان در چهره هايشان از اثر سجود [آشكار] است، و اين است توصيف آنان در تورات، و توصيف آنان در انجيل هست، همانند نهالى كه جوانه اش را برآورد، و آن را نيرومند سازد و ستبر گردد و بر ساقه هايش بايستد، و كشاورزان را شاد و شگفتزده سازد، تا از [ديدن] ايشان كافران را به خشم آورد، خداوند به كسانى از ايشان كه ايمان آورده اند و كارهاى شايسته كرده اند، آمرزش و پاداشى بزرگ وعده داده است (29)

بگشوديم برايت گشايشى آشكار) (1)

تا بيامرزد برايت خدا آنچه را كه پيشى گرفت از گناهت و آنچه را پس آمد و انجام رساند نعمتش را بر تو و رهبريت كند به راهى راست (2)

و ياريت كند خدا ياريى سرفراز (عزّتمند) (3)

او است آنكه فرستاد آرامش را در دلهاى مؤمنان تا بيفزايند ايمانى بر ايمانشان و خدا را است لشكرهاى آسمانها و زمين و خدا است داناى حكيم (4)

تا درآرد مردان و زنان مؤمن را به بهشتهائى كه روان است زير آنها جوى ها جاودانان در آنها و بزدايد از ايشان بدى هاى ايشان را و آن است نزد خدا رستگارى بزرگ (5)

و عذاب كند مردان و زنان منافق (دوروى) و مردان و زنان مشرك را آنان كه به خدا گمان بد برند بر ايشان بار گردش بد (پيش آمد بد) و خشم گيرد خدا بر ايشان و لعن كند ايشان را و آماده سازد براى ايشان دوزخ را و چه زشت است جايگاهى (6)

و خدا را است لشكرهاى آسمانها و زمين و خدا است عزّتمند حكيم (7)

همانا فرستاديمت گواهى و مژده دهنده و ترساننده (8)

تا ايمان آريد به خدا و پيمبرش و ياريش كنيد (گراميش داريد) و ارجمندش داريد و تسبيحش گوييد بامدادان و شب هنگام (9)

همانا آنان كه با تو پيمان بندند (دست بيعت به تو دهند) جز اين نيست كه با خدا پيمان بندند دست خدا است فراز دستهاى ايشان پس هر كه پيمان شكنى كند جز اين نيست كه بر خويش پيمان شكند و آنكه پايدار ماند (وفا كند) بر آنچه پيمان بست با خدا بر آن زود است

بدو دهد پاداشى گران (بزرگ را) (10)

زود است به تو گويند بازنشستگان از دشت نشينان كه سرگرم داشت ما را خواسته هاى ما و خاندانهاى ما پس آمرزش خواه براى ما گويند با زبانهاى خويش آنچه را نيست در دلهاشان بگو پس كه دارا گردد براى شما از خدا چيزى را اگر بخواهد به شما زيانى را يا بخواهد به شما سودى را بلكه خدا است بدانچه مى كنيد آگاه (11)

بلكه پنداشتيد كه هرگز بازنگردند پيمبر و مؤمنان بسوى كسانشان هيچگاه و بياراست اين در دلهاى شما و گمان برديد گمان بد را و شديد قومى تباه (12)

و آنكه ايمان نيارد به خدا و پيمبرش همانا آماده ساختيم براى كافران آتش سوزان را (13)

خداى را است پادشاهى آسمانها و زمين بيامرزد براى هر كه خواهد و عذاب كند هر كه را خواهد و خدا است آمرزنده مهربان (14)

زود است گويند بازنشستگان گاهى كه روان شويد بسوى برده هائى كه به چنگ زريد بگذاريد از پى شما آئيم خواهند دگرگون كنند سخن خدا را بگو از پى ما نيائيد هرگز بدينسان گفته است خدا از پيش زود است گويند بلكه شما به ما حسادت ورزيد بلكه آنان درنيابند جز اندكى را (15)

بگو به بازنشستگان از دشت نشينان زود است خوانده مى شويد بسوى گروهى دارنده نيرويى سخت پيكارشان كنيد يا (تا) اسلام آرند پس اگر فرمانبردارى كنيد بدهد شما را خدا پاداش نيك و اگر پشت كنيد بدانسان كه پشت كرديد از پيش عذاب كند شما را عذابى دردناك (16)

نيست بر كور پروائى و نه بر لنگ پروائى و نه بر بيمار پروائى و آنكه

فرمانبردارى كند خدا و پيمبرش را درآردش بهشتهائى كه روان است زيرا آنها جوى ها و آنكه پشت كند عذابش كند عذابى دردناك (17)

همانا خوشنود شد خدا از مؤمنان گاهى كه پيمان بستند (بيعت كردند) با تو زير آن درخت پس دانست آنچه در دلهاى ايشان است پس فرود آورد آرامش را بر ايشان و پاداش داد بديشان پيروزئى نزديك را (18)

برده هائى فراوان كه به چنگ آرند آنها را و خداست عزّتمند حكيم (19)

وعده داد شما را خدا خواسته هائى (برده هائى) فراوان كه به چنگ آريد آنها را پس شتافت براى شما در اين و باز داشت دستهاى مردم را از شما و تا باشد آيتى براى مؤمنان و رهبرى كند شما را به راهى راست (20)

و ديگرى كه توانا نبوديد بر آن همانا خدا فراگرفت آن را و خدا است بر همه چيز توانا (21)

و اگر جنگ كنند با شما آنان كه كفر ورزيدند هر آينه برگردانند پشتهاى خويش را سپس نيابند دوست و نه ياورى را (22)

شيوه خدا كه گذشت از پيش و هرگز نيابى براى شيوه خدا دگرگونى را (23)

و اوست آنكه باز داشت دستهاى ايشان را از شما و دستهاى شما را از ايشان در شكم مكّه از پس آنكه پيروزى داد شما را بر ايشان و خدا است بدانچه كنيد بينا (24)

آنانند كه كفر ورزيدند و بازداشتند شما را از مسجد حرام و قربانى را بسته از آنكه به جايگاه خود رسد و اگر نبود مردان مومن و زنان مؤمنه كه نشناخته پايمال كنيد پس برسد شما را از ايشان گنهى به نادانى تا

درآرد خدا به رحمت خويش هر كه را خواهد اگر جدا مى شدند هر آينه عذاب مى كرديم آنان را كه كفر ورزيدند از ايشان عذابى دردناك (25)

گاهى كه نهادند آنان كه كفر ورزيدند در دل خويش خون گرمى (غيرت) را خون گرمى جاهليّت پس فرستاد خدا آرامش خويش را بر پيمبرش و بر مؤمنان و همراه ايشان داشت گفتار پرهيزكارى (كلمه تقوى) را و آنانند سزاوارتر بدان و اهل آن و خدا است به همه چيز دانا (26)

همانا راست آورد خدا به پيمبر خويش خواب را به درست (به حق)ّ كه درآئيد در مسجد حرام اگر خدا خواهد آسودگان (ايمنان) تراشندگان سرهاى خويش و كوتاه كنندگان (ناخن و موى) ناهراسندگان پس دانست آنچه را ندانستيد پس گذارد نزديك آن پيروزيى نزديك را (27)

او است آنكه فرستاد پيمبر خود را به رهبرى و كيش حقّ تا چيره گرداندش بر كيشها همگى و بس است خدا گواهى (28)

محمد (صلى اللّه عليه و آله) فرستاده خدا است و آنان كه با اويند سخت گيرانند بر كفار مهربانند به خويشتن ببينيشان ركوع گزاران و سجده كنان جويند فضلى از خدا و خوشنودى را نشانى (سيماى) ايشان در چهره هاى ايشان است از جاى سجده اين است مثَل آنان در تورات و مثَل آنان در انجيل چون كشتى است كه برون دهد بوته هاى خود را پس استوارش كند تا سطبر گردد و بر پايه هاى خويش ايستد شگفت آرد برزگران را تا به خشم آرد بديشان كافران را نويد داد خدا آنان را كه ايمان آوردند و كردار شايسته كردند از ايشان آمرزشى و پاداشى بزرگ را (29)

the All-merciful.

1 Indeed We have inaugu-rated for you a clear victory,

2 that Allah may forgive you what is past of your sin and what is to come, and that He may perfect His blessing upon you and guide you on a straight path,

3 and Allah will help you with a mighty help.

4 It is He who sent down composure into the hearts of the faithful that they might enhance their faith. To Allah belong the hosts of the heavens and the earth, and Allah is all-knowing, all-wise.

5 That He may admit the faithful, men and women, into gardens with streams running in them, to remain in them [forever], and that He may absolve them of their misdeeds. That is a great success with Allah.

6 That He may punish the hypocrites, men and women, and the polytheists, men and women, who entertain a bad opinion of Allah. For them shall be an adverse turn of fortune: Allah is wrathful with them and He has cursed them, and prepared for them hell, and it is an evil destination.

7 To Allah belong the hosts of the heavens and the earth, and Allah is all-mighty, all-wise.

8 Indeed We have sent you as a witness, and as a bearer of good news and warner,

9 that you may have faith in Allah and His Apostle, and that you may support him and revere him, and that you may glorify Him morning and evening.

10 Indeed those who swear allegiance to you, swear

allegiance only to Allah: the hand of Allah is above their hands. So whosoever breaks his oath, breaks it only to his own detriment, and whoever fulfills the covenant he has made with Allah, He will give him a great reward.

11 The Bedouins who were left behind will tell you, ‘Our possessions and our families kept us occupied. So plead [to Allah] for our forgiveness!’ They say with their tongues what is not in their hearts. Say, ‘Who can be of any avail to you against Allah, should He desire to cause you harm or desire to bring you benefit? Rather Allah is well aware of what you do.’

12 Rather you thought that the Apostle and the faithful will not return to their folk ever, and that was made to seem decorous to your hearts, and you entertained evil thoughts, and you were a ruined lot.

13 As for those who have no faith in Allah and His Apostle, We have prepared a blaze for the faithless.

14 To Allah belongs the kingdom of the heavens and the earth: He forgives whomever He wishes, and punishes whomever He wishes, and Allah is all-forgiving, all-merciful.

15 Those who were left to stay behind will say, when you set out to capture booty: ‘Let us follow you.’ They desire to change the word of Allah. Say, ‘You shall never follow us! Thus has Allah said beforehand.’ Then they will say, ‘You are envious of us.’ Rather they do not understand but a little.

16 Say

to the Bedouins who were left to stay behind, ‘You will be called against a people of a great might: they will embrace Islam, or you will fight them. So if you obey, Allah will give you a good reward; but if you turn away like you turned away before, He will punish you with a painful punishment.’

17 There is no blame on the blind, nor is there any blame on the lame, nor is there blame on the sick; and whoever obeys Allah and His Apostle, He will admit him into gardens with streams running in them, and whoever refuses to comply, He will punish him with a painful punishment.

18 Allah was certainly pleased with the faithful when they swore allegiance to you under the tree. He knew what was in their hearts, so He sent down composure on them, and requited them with a victory near at hand

19 and abundant spoils that they will capture, and Allah is all-mighty, all-wise.

20 Allah has promised you abundant spoils which you will capture. He has expedited this one for you, and withheld men’s hands from you, so that it may be a sign for the faithful, and that He may guide you to a straight path.

21 And other [spoils] which you have not yet captured: Allah has comprehended them, and Allah has power over all things.

22 If the faithless fight you, they will turn their backs [to flee]. Then they will not find any protector or helper.

23 [It is]

Allah’s precedent that has passed before, and you will never find in Allah’s precedent any change.

24 It is He who withheld their hands from you, and your hands from them, in the valley of Makkah, after He had given you victory over them, and Allah sees best what you do.

25 They are the ones who disbelieved and barred you from the Sacred Mosque, and kept the offering from reaching its destination. And were it not for [certain] faithful men and faithful women, whom you did not know—lest you should trample them, and thus blame for [killing] them should fall on you unawares; [He held you back] so that Allah may admit into His mercy whomever He wishes. And had they been sepa-rate, We would have surely punished the faithless among them with a painful punish-ment.

26 When the faithless nourished bigotry in their hearts, the bigotry of pagan ignorance, Allah sent down His composure upon His Apostle and upon the faithful, and made them abide by the word of Godwariness, for they were the worthiest of it and de-served it, and Allah has knowledge of all things.

27 Certainly Allah has fulfilled His Apostle’s vision in all truth: You will surely enter the Sacred Mosque, God willing, in safety, with your heads shaven or hair cropped, without any fear. So He knew what you did not know, and He assigned [you] besides that a victory near at hand.

28 It is He who has sent His Apostle with guidance and the true religion,

that He may make it prevail over all religions, and Allah suffices as witness.

29 Muhammad, the Apostle of Allah, and those who are with him are hard against the faithless and merciful amongst themselves. You see them bowing and prostrating [in worship], seeking Allah’s grace and [His] pleasure. Their mark is [visible] on their faces, from the effect of prostration. Such is their description in the Torah and their description in the Evangel. Like a tillage that sends out its shoots and builds them up, and they grow stout and settle on their stalks, impressing the sowers, so that He may enrage the faithless by them. Allah has promised those of them who have faith and do righteous deeds forgiveness and a great reward.

the hypocritical men and the hypocritical women, and the polytheistic men and the polytheistic women, the entertainers of evil thoughts about Allah. On them is the evil turn, and Allah is wroth with them and has cursed them and pr (6)

And Allah's are the hosts of the heavens and the earth; and Allah is Mighty, Wise. (7)

Surely We have sent you as a witness and as a bearer of good news and as a warner, (8)

That you may believe in Allah and His Messenger and may aid him and revere him; and (that) you may declare His glory, morning and evening. (9)

Surely those who swear allegiance to you do but swear allegiance to Allah; the hand of Allah is above their hands. Therefore whoever breaks (his faith), he breaks it only to the injury of his own soul, and whoever fulfills what he has covenanted with Alla (10)

Those of the dwellers of the desert who were left behind will say to you: Our property and our families kept us busy, so ask forgiveness for us. They say with their tongues what is not in their hearts. Say: Then who can control anything for you from Allah (11)

Nay! you rather thought that the Messenger and the believers would not return to their families ever, and that was made fairseeming to your hearts and you thought an evil thought and you were a people doomed to perish. (12)

And whoever does not believe in Allah and His Messenger, then surely We

have prepared burning fire for the unbelievers. (13)

And Allah's is the kingdom. of the heavens and the earth; He forgives whom He pleases and punishes whom He pleases, and Allah is Forgiving, Merciful. (14)

Those who are left behind will say when you set forth for the gaining of acquisitions: Allow us (that) we may follow you. They desire to change the world of Allah. Say: By no means shall you follow us; thus did Allah say before. But they will say: Nay! yo (15)

Say to those of the dwellers of the desert who were left behind: You shall soon be invited (to fight) against a people possessing mighty prowess; you will fight against them until they submit; then if you obey, Allah will grant you a good reward; and if y (16)

There is no harm in the blind, nor is there any harm in the lame, nor is there any harm in the sick (if they do not go forth); and whoever obeys Allah and His Messenger, He will cause him to enter gardens beneath which rivers flow, and whoever turns back, (17)

Certainly Allah was well pleased with the believers when they swore allegiance to you under the tree, and He knew what was in their hearts, so He sent down tranquillity on them and rewarded them with a near victory, (18)

And many acquisitions which they will take; and Allah is Mighty, Wise. (19)

Allah promised you many acquisitions which you will take, then He hastened on this one

for you and held back the hands of men from you, and that it may be a sign for the believers and that He may guide you on a right path. (20)

And others which you have not yet been able to achieve Allah has surely encompassed them, and Allah has power over all things. (21)

And if those who disbelieve fight with you, they would certainly turn (their) backs, then they would not find any protector or a helper. (22)

Such has been the course of Allah that has indeed run before, and you shall not find a change in Allah's course. (23)

And He it is Who held back their hands from you and your hands from them in the valley of Mecca after He had given you victory over them; and Allah is Seeing what you do. (24)

It is they who disbelieved and turned you away from the Sacred Mosque and (turned off) the offering withheld from arriving at its destined place; and were it not for the believing men and the believing women, whom, not having known, you might have trodden (25)

When those who disbelieved harbored in their hearts (feelings of) disdain, the disdain of (the days of) ignorance, but Allah sent down His tranquillity on His Messenger and on the believers, and made them keep the word of guarding (against evil), and they (26)

Certainly Allah had shown to His Messenger the vision with truth: you shall most certainly enter the Sacred Mosque, if Allah pleases, in security,

(some) having their heads shaved and (others) having their hair cut, you shall not fear, but He knows what y (27)

He it is Who sent His Messenger with the guidance and the true religion that He may make it prevail over all the religions; and Allah is enough for a witness. (28)

Muhammad is the Messenger of Allah, and those with him are firm of heart against the unbelievers, compassionate among themselves; you will see them bowing down, prostrating themselves, seeking grace from Allah and pleasure; their marks are in their faces (29)

them will fall an evil turn of fortune. God has become angry with them, and has cursed them and prepared Hell for them. How evil is such a goal!

(7) God [commands] the armies of Heaven and Earth. God is Powerful, Wise!

(8) We have sent you as a witness, herald and warner,

(9) so you may (all) believe in God and His messenger, and revere and honor Him, and glorify Him morning and evening.

(10) The ones who swear allegiance to you merely swear allegiance to God. God's hand rests above their hands, so anyone who breaks his word, only breaks it at his own peril, while We will pay a splendid fee to anyone who fulfils what he has pledged [to do] before God.

(11) Those desert Arabs who have held back will tell you: "Our property and our families have kept us busy. Seek forgiveness for us!" They say something with their tongues that is not in their hearts. SAY: "Who controls anything for you against God, if He should want to cause you any harm, or wants to offer you some advantage? Rather God is Informed about whatever you are doing!

(12) Instead you (all) thought that the Messenger and believers would never come home to their families. That [conduct] seemed attractive to your hearts while you thought such evil thoughts and were a worthless folk."

(13) We have reserved a Blaze for disbelievers, [such as] anyone who will not believe in God and His messengers.

(14) God holds control over

Heaven and Earth. He forgives anyone He wishes and punishes anyone He wishes; God is Forgiving, Merciful.

(15) The ones who held back will say, once you have set out to take some prizes: "Allow us to follow you!" They want to change God's word. SAY: "You will never follow us! God has already told you so." Next they will say: "Rather you envy us." Instead they only understand a little.

(16) Tell those desert Arabs who have held back: "You will be called upon to fight against a folk who are extremely violent; you will fight them unless they surrender. If you obey, God will pay you a handsome fee, while if you turn away just as you turned away before, He will punish you with painful torment."

(17) There is no objection for the blind nor is there any objection for the lame, nor any objection for the sick [if they do not fight]. He will show anyone who obeys God and His messenger into gardens through which rivers flow, while He will punish anyone who turns away with painful torment.

(18) God was pleased with believers as they swore allegiance to you under the tree. He recognized what was in their hearts and sent down Serenity upon them, and compensated them with a nearby victory

(19) as well as many prizes they still may take. God is Powerful, Wise.

(20) God has promised you will take many prizes; he furnished these promptly for you and fended men's hands off from you so

it might serve as a sign for believers and guide you along a Straight Road;

(21) God has already included other things you do not yet have in your possession. God is Capable of everything.

(22) If those who disbelieve should ever fight you, they will still turn their backs [and run away]; then they will not find any patron nor supporter,

(23) according to God's practice which has occurred before. You will never find any change in God's practice!

(24) He is the One Who fended off their hands from you and your hands from them in the centre of Mecca after He let you vanquish them. God is Observant of anything you do.

(25) They are the ones who disbelieved and blocked you from [reaching] the Hallowed Mosque so the offerings were hindered from reaching their destination. If it had not been for some men who believed and some women who believed whom you did not recognize and would have trampled down, an outrage would have afflicted you because of them without [your] even knowing it, so that God will show anyone He wishes into His mercy. If they had dispersed, We would still have punished those of them who disbelieved with painful torment.

(26) While those who disbelieved were setting up fanaticism, the fanaticism of Ignorance in their own hearts, God sent His serenity down upon His messenger and on believers, and obliged them to respect the formula of heedfulness. They were truer to it and much more entitled to it. God

is Aware of everything!

(27) God has indeed verified the vision for His messenger, so you may enter the Hallowed Mosque safely, if God wishes, with your heads shaven and clipped. Do not fear: He knows what you do not know and grants besides that, a victory nearby.

(28) He is the One Who has sent His messenger with guidance and the True Religion so He may have it prevail over all (other) religion. God suffices as a Witness!

(29) Muhammad is God's messenger while those who are with him should be strict with disbelievers, merciful among themselves. You will see them bowing down, kneeling, craving bounty and approval from God. Their sign [shows] on their faces from the trace of bowing down on their knees [in worship] . Such is their description in the Torah, while their description in the Gospel is like a field crop which puts forth its shoots so it swells up, till it grows thick enough to stand straight on its stalk in the way farmers admire, so that disbelievers are exasperated by them. God has promised forgiveness and a splendid fee to any of those who believe and perform honorable deeds.

the Shechina (sakina:symbol, security) into thehearts of the believers, that they might add faith to their faith--to Godbelong the hosts of the heavens and the earth; God is All-knowing,All-wise-- (4)

and that He may admit the believers, men and women alike, into gardensunderneath which rivers flow, therein to dwell forever, and acquit them oftheir evil deeds; that is in God's sight a mighty triumph; (5)

and that He may chastise the hypocrites, men and women alike, and theidolaters, men and women alike, and those who think evil thoughts of God;against them shall be the evil turn of fortune. God is wroth with them, andhas cursed them, and has prepared for them Gehenna (Hell)--an evilhomecoming! (6)

To God belong the hosts of the heavens and the earth;God is All-mighty, All-wise. (7)

Surely We have sent thee as a witness, good tidings to bear, and warning, (8)

that you may believe in God and His Messenger and succour Him, and reverenceHim, and that you may give Him glory at the dawn and in the evening. (9)

Those who swear fealty to thee swear fealty in truth to God; God's hand isover their hands. Then whosoever breaks his oath breaks it but to his ownhurt; and whoso fulfils his covenant made with God, God will give him amighty wage. (10)

The Bedouins who were left behind will say to thee, `We were occupiedby our possessions and our families; so ask forgiveness for us!' They saywith their tongues what is not in their hearts. Say: `Who can avail youaught

against God, if He desires hurt for you, or desires profit foryou? Nay, but God is ever aware of the things you do. (11)

Nay, but you thought that the Messenger and the believers would never returnto their families, and that was decked out fair in your hearts, and youthought evil thoughts, and you were a people corrupt.' (12)

Whoso believes not in God and His Messenger, We have prepared for theunbelievers a Blaze. (13)

To God belongs the kingdom of the heavens and of the earth; whomsoever Hewill He forgives, and whomsoever He will He chastises; God is All-forgiving,All-compassionate. (14)

The Bedouins who were left behind will say, when you set forth afterspoils, to take them, `Let us follow you,' desiring to change God's words.Say: `You shall not follow us; so God said before.' Then they will say,`Nay, but you are jealous of us.' Nay, but they have not understood excepta little. (15)

Say to the Bedouins who were left behind: `You shall be called against apeople possessed of great might to fight them, or they surrender. If youobey, God will give you a goodly wage; but if you turn your backs, as youturned your backs before, He will chastise you with a painfulchastisement.' (16)

There is no fault in the blind, and there is no fault in the lame, and thereis no fault in the sick. And whosoever obeys God and His Messenger, He willadmit him into gardens underneath which rivers flow; but whosoever turns hisback, him He will chastise with a painful

chastisement. (17)

God was well pleased with the believers when they were swearing fealty tothee under the tree, and He knew what was in their hearts, so He sent downthe Shechina (sakina) upon them, and rewarded them with a nigh victory (18)

and many spoils to take; and God is ever All-mighty, All-wise. (19)

God has promised you many spoils to take; these He has hastened toyou, and has restrained the hands of men from you, and that it may be asign to the believers, and to guide you on a straight path, (20)

and other spoils you were not able to take ; God had encompassed themalready. God is powerful over everything. (21)

If the unbelievers had fought you, they would have turned their backs, andthen found neither protector nor helper; (22)

the wont of God, as in the past before, and thou shalt never find anychanging the wont of God. (23)

It is He who restrained their hands from you, and your hands from them, inthe hollow of Mecca, after that He made you victors over them. God seesthe things you do. (24)

They are the ones who disbelieved, and barred you from the Holy Mosqueand the offering, detained so as not to reach its place of sacrifice.If it had not been for certain men believers and certain women believerswhom you knew not, lest you should trample them, and there befall youguilt unwittingly on their account that God may admit into His mercywhom He will, had they been separated clearly, then We would

have chastisedthe unbelievers among them with a painful chastisement. (25)

When the unbelievers set in their hearts fierceness, the fierceness ofpagandom, then God sent down His Shechina (Hell) upon His Messenger and thebelievers, and fastened to them the word of godfearing to which they havebetter right and are worthy of; and God has knowledgeof everything. (26)

God has indeed fulfilled the vision He vouchsafed to His Messenger truly:`You shall enter the Holy Mosque, if God wills, in security, your headsshaved, your hair cut short, not fearing.' He knew what you knew not, andappointed ere that a nigh victory. (27)

It is He who has sent His Messenger with the guidance and the religion oftruth, that He may uplift it above every religion. God suffices as awitness. (28)

Muhammad is the Messenger of God, and those who are with him are hardagainst the unbelievers, merciful one to another. Thou seest thembowing, prostrating, seeking bounty from God and good pleasure. Theirmark is on their faces, the trace of prostration. That is their likenessin the Torah, and their likeness in the Gospel: as a seed that putsforth its shoot, and strengthens it, and it grows stout and rises straightupon its stalk, pleasing the sowers, that through them He may enragethe unbelievers. God has promised those of them who believe and do deedsof righteousness forgiveness and a mighty wage. (29)

which is past and that which is to come, and may perfect His favor unto thee, and may guide thee on a right path, (2)

And that Allah may help thee with strong help (3)

He it is Who sent down peace of reassurance into the hearts of the believers that they might add faith unto their faith. Allah's are the hosts of the heavens and the earth, and Allah is ever Knower, Wise (4)

That He may bring the believing men and the believing women into Gardens underneath which rivers flow, wherein they will abide, and may remit from them their evil deeds. That, in the sight of Allah, is the supreme triumph (5)

And may punish the hypocritical men and the hypocritical women, and the idolatrous men and the idolatrous women, who think an evil thought concerning Allah. For them is the evil turn of fortune, and Allah is wroth against them and hath cursed them, and hath made ready for them hell, a hapless journey's end. (6)

Allah's are the hosts of the heavens and the earth, and Allah is ever Mighty, Wise. (7)

Lo! We have sent thee (O Muhammad) as a witness and a bearer of good tidings and a warner, (8)

That ye (mankind) may believe in Allah and His messenger, and may honor Him, and may revere Him, and may glorify Him at early dawn and at the close of day. (9)

Lo! those who swear allegiance unto thee (Muhammad), swear allegiance only unto Allah. The Hand of

Allah is above their hands. So whosoever breaketh his oath, breaketh it only to his soul's hurt; while whosoever keepeth his covenant with Allah, on him will He bestow immense reward. (10)

Those of the wandering Arabs who were left behind will tell thee: Our possessions and our households occupied us, so ask forgiveness for us! They speak with their tongues that which is not in their hearts. Say: Who can avail you aught against Allah, if he intend you hurt or intend you profit? Nay, but Allah is ever Aware of what ye do. (11)

Nay, but ye deemed that the messenger and the believers would never return to their own folk, and that was made fair seeming in your hearts, and ye did think an evil thought, and ye were worthless folk. (12)

And as for him who believeth not in Allah and His messenger Lo! We have prepared a flame for disbelievers. (13)

And Allah's is the Sovereignty of the heavens and the earth. He forgiveth whom He will, and punisheth whom He will. And Allah is ever Forgiving, Merciful. (14)

Those who were left behind will say, when ye set forth to capture booty: Let us go with you. They fain would change the verdict of Allah. Say (unto them, O Muhammad): Ye shall not go with us. Thus hath Allah said beforehand. Then they will say: Ye are envious of us. Nay, but they understand not, save a little. (15)

Say unto those of the wandering Arabs who were left

behind: Ye will be called against a folk of mighty prowess, to fight them until they surrender; and if ye obey, Allah will give you a fair reward; but if ye turn away as ye did turn away before, He will punish you with a painful doom. (16)

There is no blame for the blind, nor is there blame for the lame, nor is there blame for the sick (that they go not forth to war). And whoso obeyeth Allah and His messenger, He will make him enter Gardens underneath which rivers flow; and whoso turneth back, him will He punish with a painful doom. (17)

Allah was well pleased with the believers when they swore allegiance unto thee beneath the tree, and He knew what was in their hearts, and He sent down peace of reassurance on them, and hath rewarded them with a near victory; (18)

And much booty that they will capture. Allah is ever Mighty, Wise. (19)

Allah promiseth you much booty that ye will capture, and hath given you this in advance, and hath withheld men's hands from you, that it may be a token for the believers, and that He may guide you on a right path. (20)

And other (gain), which ye have not been able to achieve, Allah will compass it. Allah is Able to do all things. (21)

And if those who disbelieve join battle with you they will take to flight, and afterward they will find no protecting friend nor helper. (22)

It is the

law of Allah which hath taken course aforetime. Thou wilt not find for the law of Allah aught of power to change. (23)

And He it is Who hat withheld men's hands from you, and hath withheld your hands from them, in the valley of Mecca, after He had made you victors over them. Allah is Seer of what ye do. (24)

These it was who disbelieved and debarred you from the Inviolable Place of Worship, and debarred the offering from reaching its goal. And if it had not been for believing men and believing women, whom ye know not lest ye should tread them under foot and thus incur guilt for them unknowingly; that Allah might bring into His mercy whom He will. If (the believers and the disbelievers) had been clearly separated We verily had punished those of them who disbelieved with painful punishment. (25)

When those who disbelieve had set up in their hearts zealotry, the zealotry of the Age of Ignorance, then Allah sent down His peace of reassurance upon His messenger and upon the believers and imposed on them the word of self restraint, for they were worthy of it and meet for it. And Allah is Aware of all things. (26)

Allah hath fulfilled the vision for His messenger in very truth. Ye shall indeed enter the Inviolable Place of Worship, if Allah will, secure, (having your hair) shaven and cut, not fearing. But He knoweth that which ye know not, and hath given you a near victory beforehand.

(27)

He it is Who hath sent His messenger with the guidance and the religion of truth, that He may cause it to prevail over all religion. And Allah sufficeth as a witness. (28)

Muhammad is the messenger of Allah. And those with him are hard against the disbelievers and merciful among themselves. Thou (O Muhammad) seest them bowing and falling prostrate (in worship), seeking bounty from Allah and (His) acceptance. The mark of them is on their foreheads from the traces of prostration. Such is their likeness in the Torah and their likeness in the Gospel like as sown corn that sendeth forth its shoot and strengtheneth it and riseth firm upon its stalk, delighting the sowers that He may enrage the disbelievers with (the sight of) them. Allah hath promised, unto such of them as believe and do good works, forgiveness and immense reward. (29)

Gardens beneath which rivers flow to dwell therein for aye and remove their ills from them; and that is in the sight of Allah the highest achievement (For man) (5)

And that He may punish the Hypocrites men and women and the Polytheists men and women who imagine an evil opinion of Allah. On them is a round of Evil: the Wrath of Allah is on them: He has cursed them and got Hell ready for them: and evil is it for a destination. (6)

For to Allah belong the Forces of the heavens and the earth; and Allah is Exalted in Power Full of Wisdom. (7)

We have truly sent thee as a witness as a bringer of Glad Tidings and as a Warner: (8)

In order that ye (o men) may believe in Allah and His Apostle that ye may assist and honor Him and celebrate his praises morning and evening. (9)

Verily those who plight their fealty to thee do no less than plight their fealty to Allah: the Hand of Allah is over their hands: Then anyone who violates His oath does so to the harm of his own soul and anyone who fulfills what he has covenanted with Allah Allah will soon grant him a great Reward. (10)

The desert Arabs who lagged behind will say to thee: "We were engaged in (looking after) our flocks and herds and our families; do thou then ask forgiveness for us." They say with their tongues what is not in their hearts. Say:

"Who then has any power at all (to intervene) on your behalf with Allah if His will is to give you some loss or to give you some profit? but Allah is well acquainted with all that ye do. (11)

"Nay ye thought that the Apostle and the Believers would never return to their families; this seemed pleasing in your hearts and ye conceived an evil thought for ye are a people lost (in wickedness)." (12)

And if any believe not in Allah and His Apostle We have prepared for those who reject Allah a Blazing Fire! (13)

To Allah belongs the dominion of the heavens and the earth: He forgives whom He wills and He punishes whom He wills: but Allah is Oft- Forgiving Most Merciful. (14)

Those who lagged behind (will say) when ye (are free to) march and take booty (in war): "Permit us to follow you." They wish to change Allahs decree: Say: "Not thus will ye follow us: Allah has already declared (this) beforehand": then they will say "but ye are jealous of us." Nay but little do they understand (such things). (15)

Say to the desert Arabs who lagged behind: "Ye shall be summoned (to fight) against a people given to vehement war: then shall ye fight or they shall submit. Then if ye show obedience Allah will grant you a goodly reward but if ye turn back as ye did before He will punish you with a grievous Penalty." (16)

No blame is there on the blind nor

is there blame on the lame nor on one ill (if he joins not the war): but he that obeys Allah and His Apostle (Allah) will admit him to Gardens beneath which rivers flow; and he who turns back (Allah) will punish him with a grievous Penalty. (17)

Allahs Good Pleasure was on the believers when they swore Fealty to thee under the Tree: He knew what was in their hearts and He sent down tranquillity to them and He rewarded them with a speedy Victory; (18)

And many gains will they acquire (besides): and Allah is Exalted in Power Full of Wisdom. (19)

Allah has promised you many gains that ye shall acquire and He has given you these beforehand; and He has restrained the hands of men from you; that it may be a Sign for the Believers and that He may guide you to a Straight Path; (20)

And other gains (there are) which are not within your power but which Allah has compassed: and Allah has power over all things. (21)

If the Unbelievers should fight you they would certainly turn their backs; then would they find neither protector nor helper. (22)

(Such has been) the practice. (Approved) of Allah already in the past: no change wilt thou find in the practice (approved) of Allah. (23)

And it is He who has restrained their hands from you and your hand from them in the midst of Mecca after that He gave you the victory over them. And Allah sees well all

that ye do. (24)

They are the ones who denied revelation and hindered you from the Sacred Mosque and the sacrificial animals detained from reaching their place of sacrifice. Had there not been believing men and believing women whom ye did not know that ye were trampling down and on whose account a crime would have accrued to you without (your) knowledge. (Allah would have allowed you to force your way but He held back your hands) that He may admit to His mercy whom He will. If they had been apart We should certainly have punished the Unbelievers among them with a grievous punishment. (25)

While the Unbelievers got up in their hearts heat and cant-the heat and cant of Ignorance Allah sent down His tranquillity to His Apostle and to the Believers and made them stick close to the command of self-restraint; and well were they entitled to it and worthy of it. And Allah has full knowledge of all things. (26)

Truly did Allah fulfil the vision for His Apostle: Ye shall enter the Sacred Mosque if Allah wills with minds secure heads shaved hair cut short and without fear. For He knew what ye knew not and He granted besides this a speedy victory. (27)

It is He who has sent His Apostle with Guidance and the Religion of Truth to proclaim it over all religion: and enough is Allah for a Witness. (28)

Muhammad is the Apostle of Allah; and those who are with him are strong against Unbelievers (but)

compassionate amongst each other. Thou wilt see them bow and prostrate themselves (in prayer) seeking Grace from Allah and (His) Good Pleasure. On their faces are their marks (being) the traces of their prostration. This is their similitude in the Torah; and their similitude in the Gospel is: like a seed which sends forth its blade then makes it strong; it then becomes thick and it stands on its own stem (filling) the sowers with wonder and delight. As a result it fills the Unbelievers with rage at him. Allah has promised those among them who believe and do righteous deeds Forgiveness and a great Reward. (29)

tombe sur eux. Allah est courroucé contre eux, les a maudits, et leur a préparé l'Enfer. Quelle mauvaise destination!

7. A Allah appartiennent les armées des cieux et de la terre; et Allah est Puissant et Sage.

8. Nous t'avons envoyé en tant que témoin, annonciateur de la bonne nouvelle et avertisseur,

9. pour que vous croyiez en Allah et en Son messager, que vous l'honoriez, reconnaissiez Sa dignité, et Le glorifiez matin et soir.

10. Ceux qui te prêtent serment d'allégeance ne font que prêter serment à Allah: la main d'Allah est au-dessus de leurs mains. Quiconque viole le serment, ne le viole qu'à son propre détriment; et quiconque remplit son engagement envers Allah, Il lui apportera bientٍt une énorme récompense.

11. Ceux des Bédouins qui ont été laissés en arrière diront: ‹Nos biens et nos familles nous ont retenus: implore donc pour nous le pardon›. Ils disent avec leurs langues ce qui n'est pas dans leurs coeurs. Dis: ‹Qui donc peut quelque chose pour vous auprès d'Allah s'Il veut vous faire du mal ou s'Il veut vous faire du bien? Mais Allah est Parfaitement Connaisseur de ce que vous oeuvrez.

12. Vous pensiez plutٍt que le Messager et les croyants ne retourneraient jamais plus à leur famille. Et cela vous a été embelli dans vos coeurs; et vous avez eu de mauvaises pensées. Et vous fûtes des gens perdus›.

13. Et quiconque ne croit pas en Allah et en Son messager... alors, pour les mécréants, Nous avons préparé une fournaise ardente.

14. A

Allah appartient la souveraineté des cieux et de la terre. Il pardonne à qui Il veut et châtie qui Il veut. Allah demeure cependant, Pardonneur et Miséricordieux.

15. Ceux qui restèrent en arrière diront, quand vous vous dirigez vers le butin pour vous en emparer; ‹Laissez-nous vous suivre›. Ils voudraient changer la parole d'Allah. Dis: ‹Jamais vous ne nous suivrez: ainsi Allah a déjà annoncé›. Mais ils diront: ‹Vous êtes plutٍt envieux à notre égard›. Mais ils ne comprenaient en réalité que peu.

16. Dis à ceux des Bédouins qui restèrent en arrière: ‹Vous serez bientٍt appelés contre des gens d'une force redoutable. Vous les combattrez à moins qu'ils n'embrassent l'Islam. Si vous obéissez, Allah vous donnera une belle récompense, et si vous vous détournez comme vous vous êtes détournés auparavant, Il vous châtiera d'un châtiment douloureux›.

17. Nul grief n'est à faire à l'aveugle, ni au boiteux ni au malade. Et quiconque obéit à Allah et à Son messager, Il le fera entrer dans des Jardins sous lesquels coulent les ruisseaux. Quiconque cependant se détourne, Il le châtiera d'un douloureux châtiment.

18. Allah a très certainement agréé les croyants quand ils t'ont prêté le serment d'allégeance sous l'arbre. Il a su ce qu'il y avait dans leurs coeurs, et a fait descendre sur eux la quiétude, et Il les a récompensés par une victoire proche

19. ainsi qu'un abondant butin qu'ils ramasseront. Allah est Puissant et Sage.

20. Allah vous a promis un abondant butin que vous prendrez, et Il a hâté pour vous

Celle-ci et repoussé de vous les mains des gens, afin que tout cela soit un signe pour les croyants et qu'Il vous guide dans un droit chemin;

21. Il vous promet un autre butin que vous ne seriez jamais capables de remporter et qu'Allah a embrassé en Sa puissance, car Allah est Omnipotent.

22. Et si ceux qui ont mécru vous combattent, ils se détourneront, certes; puis ils ne trouveront ni allié ni secoureur.

23. Telle est la règle d'Allah appliquée aux générations passées. Et tu ne trouveras jamais de changement à la règle d'Allah.

24. C'est Lui qui, dans la vallée de la Mecque, a écarté leurs mains de vous, de même qu'Il a écarté vos mains d'eux, après vous avoir fait triompher sur eux. Et Allah voit parfaitement ce que vous oeuvrez.

25. Ce sont eux qui ont mécru et qui vous ont obstrué le chemin de la Mosquée Sacrée [et ont empêché] que les offrandes entravées parvinssent à leur lieu d'immolation. S'il n'y avait pas eu des hommes croyants et des femmes croyantes (parmi les Mecquoises) que vous ne connaissiez pas et que vous auriez pu piétiner sans le savoir, vous rendant ainsi coupables d'une action répréhensible... [Tout cela s'est fait] pour qu'Allah fasse entrer qui Il veut dans Sa miséricorde. Et s'ils [les croyants] s'étaient signalés, Nous aurions certes châtié d'un châtiment douloureux ceux qui avaient mécru parmi [les Mecquois].

26. Quand ceux qui ont mécru eurent mis dans leurs coeurs la fureur, [la] fureur de l'ignorance... Puis Allah fit descendre

Sa quiétude sur Son Messager ainsi que sur les croyants, et les obligea à une parole de piété, dont ils étaient les plus dignes et les plus proches. Allah est Omniscient.

27. Allah a été véridique en la vision par laquelle Il annonça à Son messager en toute vérité: vous entrerez dans la Mosquée Sacrée si Allah veut, en toute sécurité, ayant rasé vos têtes ou coupé vos cheveux, sans aucune crainte. Il savait donc ce que vous ne saviez pas. Il a placé en deçà de cela (la trêve de Hudaybiya) une victoire proche.

28. C'est Lui qui a envoyé Son messager avec la guidée et la religion de vérité [l'Islam] pour la faire triompher sur toute autre religion. Allah suffit comme témoin.

29. Muhammad est le Messager d'Allah. Et ceux qui sont avec lui sont durs envers les mécréants, miséricordieux entre eux. Tu les vois inclinés, prosternés, recherchant d'Allah grâce et agrément. Leurs visages sont marqués par la trace laissée par la prosternation. Telle est leur image dans la Thora. Et l'image que l'on donne d'eux dans l'Evangile est celle d'une semence qui sort sa pousse, puis se raffermit, s'épaissit, et ensuite se dresse sur sa tige, à l'émerveillement des semeurs. [Allah] par eux [les croyants] remplit de dépit les mécréants. Allah promet à ceux d'entre eux qui croient et font de bonnes oeuvres, un pardon et une énorme récompense.

dirigirte por una vía recta.

3. Para prestarte Alá un auxilio poderoso.

4. Él es Quien ha hecho descender la sakina en los corazones de los creyentes para incrementar su fe. Las legiones de los cielos y de la tierra son de Alá. Alá es omnisciente, sabio.

5. Para introducir a los creyentes y a las creyentes en jardines por cuyos bajos fluyen arroyos, en los que estarán eternamente, y borrarles sus malas obras. Esto es, para Alá, un éxito grandioso.

6. Para castigar a los hipócritas y a las hipócritas, a los asociadores y a las asociadoras que piensan mal de Alá. Sufrirán un revés. Alá se irritará con ellos, les maldecirá y les preparará la gehena. ¡Mal fin...!

7. Las legiones de los cielos y de la tierra son de Alá. Alá es poderoso, sabio.

8. Te hemos enviado como testigo, como nuncio de buenas nuevas y como monitor,

9. para que los hombres crean en Alá y en Su Enviado, para que le ayuden y honren, para que Le glorifiquen mañana y tarde.

10. Los que te juran fidelidad, la juran, en realidad, a Alá. La mano de Alá está sobre sus manos. Si uno quebranta una promesa la quebranta, en realidad, en detrimento propio. Si, en cambio, es fiel a la alianza concertada con Alá, Él le dará una magnífi

11. Los beduinos dejados atrás te dirán: «Nuestros bienes y familias nos han retenido. ¡Pide que nos perdone!» Dicen de palabra lo que no tienen en el corazón. Di: «¿Y quién

podría impedir que Alá os hiciera mal o bien, si Él lo deseara?» ¡No! ¡Alá está b

12. ¡No! Creíais que el Enviado y los creyentes no iban a regresar nunca a los suyos y la idea os halagó. Pensasteis mal... Sois gente perdida...

13. Quien no cree en Alá y en su Enviado... Hemos preparado para los infieles fuego de gehena.

14. El dominio de los cielos y de la tierra pertenece a Alá. Perdona a quien Él quiere y castiga a quien Él quiere. Alá es indulgente, misericordioso.

15. Cuando os pongáis en marcha para apoderaros de botín, los dejados atrás dirán: «¡Dejad que os sigamos!» Quisieran cambiar la Palabra de Alá. Di: «¡No nos seguiréis! ¡Así lo ha dicho Alá antes!» Ellos dirán: «¡No! ¡Es que tenéis celos de nosotros...!»

16. Di a los beduinos dejados atrás: «Se os llamará contra un pueblo dotado de gran valor, contra el que tendréis que combatir a menos que se rinda. Si obedecéis, Alá os dará una bella recompensa. Pero, si volvéis la espalda, como ya hicisteis en otra oca

17. «No hay por qué reprochar al ciego, al cojo o al enfermo. Y a quien obedezca a Alá y a Su Enviado, Él le introducirá en jardines por cuyos bajos fluyen arroyos. A quien, en cambio, vuelta la espalda, Él le infligirá un castigo doloroso»:

18. Alá ha estado satisfecho de los creyentes cuando éstos te han jurado fidelidad al pie del árbol. Él sabía lo que sus corazones encerraban e hizo descender sobre

ellos la sakina, prometiéndoles, como recompensa, un éxito cercano

19. y mucho botín, del que se apoderarán. Alá es poderoso, sabio.

20. Alá os ha prometido mucho botín, del que os apoderaréis. Os ha acelerado éste y ha retirado de vosotros las manos de la gente, a fin de que sea signo para los creyentes y de dirigiros por una vía recta.

21. Y otro cuyo logro no está en vuestras manos pero sí en las de Alá. Alá es omnipotente.

22. Si los infieles hubieran combatido contra vosotros, habrían vuelto la espalda. Luego, no encontrarán amigo ni auxiliar.

23. Tal es la práctica de Alá, que ya se había aplicado antes. Y encontrarás la práctica de Alá irreemplazable.

24. Él es Quien, en el valle de La Meca, retiró de vosotros sus manos y de ellos las vuestras, luego de haberos dado la victoria sobre ellos. Alá ve bien lo que hacéis.

25. Son ellos los infieles que os apartaron de la Mezquita Sagrada e impidieron que la víctima llegara al lugar del sacrificio. Y, si no llega a ser por hombres creyentes y por mujeres creyentes, a quienes no podíais reconocer, y que os exponíais, sin que

26. Cuando, dejados llevar los infieles de su fanatismo, el fanatismo propio del paganismo, Alá hizo descender Su sakina sobre Su Enviado y sobre los creyentes, y les impuso la palabra del temor de Alá. Tenían pleno derecho a ella y la merecían. Alá es om

27. Alá ha realizado, ciertamente, el sueño de su Enviado:

«En verdad, que habéis de entrar en la Mezquita Sagrada, si Alá quiere, en seguridad, con la cabeza afeitada y el pelo corto, sin temor». Él sabía lo que vosotros no sabíais. Además, ha dispuesto

28. Él es Quien ha mandado a Su Enviado con la Dirección y con la religión verdadera, para que prevalezca sobre toda otra religión. ¡Alá basta como testigo!

29. Mahoma es el Enviado de Alá. Quienes están con él son severos con los infieles y cariñosos entre sí. Se les ve inclinados o prosternados, buscando favor de Alá y satisfacerle. Se les nota en el rostro que se prosternan. Tal es su imagen en la Tora. Y

hegen. Auf solche wird ein bِses Unheil niederfallen; Allah ist zornig über sie. Er hat sie von Sich gewiesen und hat die Hِlle für sie bereitet. Und eine üble Bestimmung ist das.

7. Allahs sind die Heerscharen der Himmel und der Erde; und Allah ist allmنchtig, allweise.

8. Wir haben dich als Zeugen gesandt und als Bringer froher Botschaft und als Warner,

9. Auf daك ihr an Allah und Seinen Gesandten glaubet und daك ihr ihm helfet und ihn ehret und Ihn preiset morgens und abends.

10. Die dir Treue schwِren, Allah nur schwِren sie Treue; die Hand Allahs ist über ihren Hنnden. Wer daher den Eid bricht, bricht ihn zum Schaden seiner eignen Seele; wer aber das hنlt, wozu er sich gegen Allah verpflichtet hat, dem wird Er gewaltigen Lohn zuerkennen.

11. Diejenigen unter den Wüstenarabern, die zurückblieben, werden zu dir sprechen: «Unsere Besitztümer und unsere Familien hielten uns beschنftigt, drum bitte um Verzeihung für uns.» Sie sprechen mit ihren Zungen, was nicht in ihren Herzen ist. Sprich: «Wer vermag etwas für euch bei Allah, wenn Er euch Schaden oder Nutzen zudenkt? Nein, Allah ist wohl kundig dessen, was ihr tut.

12. Nein, ihr wنhntet, daك der Gesandte und die Glنubigen nimmermehr zu ihren Familien zurückkehren würden, und das wurde euren Herzen wohlgefنllig gemacht, und ihr hegtet einen bِsen Gedanken und ihr wart ein verderbtes Volk.»

13. Und jene, die nicht an Allah und Seinen Gesandten glauben - für die Unglنubigen haben Wir ein flammendes Feuer bereitet.

14. Und Allahs ist das Kِnigreich der

Himmel und der Erde. Er verzeiht, wem Er will, und straft, wen Er will und Allah ist allverzeihend, barmherzig.

15. Diejenigen, die zurückblieben, werden sagen, wenn ihr auszieht, leichte Beute zu nehmen: «Erlaubt uns, euch zu folgen.» Sie mِchten Allahs Spruch andern. Sprich: «Ihr sollt uns nicht folgen. Also hat Allah zuvor gesprochen.» Dann werden sie sagen: «Nein, aber ihr beneidet uns.» Das nicht, jedoch sie verstehen nur wenig.

16. Sprich zu den Wüstenarabern, die zurückblieben: «Ihr sollt gegen ein Volk von gewaltigen Kriegern aufgerufen werden; ihr sollt sie bekنmpfen, bis sie sich ergeben. Dann, wenn ihr gehorcht, wird Allah euch schِnen Lohn geben; doch wenn ihr den Rücken kehrt, wie ihr ihn zuvor gekehrt habt, so wird Er euch bestrafen mit qualvoller Strafe.»

17. Kein Tadel trifft den Blinden, noch trifft ein Tadel den Lahmen, noch trifft ein Tadel den Kranken (wenn sie nicht ausziehen). Und wer Allah und Seinem Gesandten gehorcht, den wird Er in Gنrten führen, durch die Strِme flieكen; doch wer den Rücken kehrt, den wird Er strafen mit schmerzlicher Strafe.

18. Allah war wohl zufrieden mit den Glنubigen, da sie dir Treue gelobten unter dem Baum, und Er wuكte, was in ihren Herzen war, dann senkte Er die Ruhe auf sie und belohnte sie mit einem Sieg, der nahe zur Hand war,

19. Und viel Beute, die sie machen sollen. Und Allah ist allmنchtig, allweise.

20. Allah hat euch viel Beute verheiكen, die ihr machen sollt, und einstweilen hat Er euch dies gegeben und hat die Hنnde der Menschen von

euch abgehalten, daك es ein Zeichen für die Glنubigen sei und daك Er euch leite auf den geraden Weg.

21. Und einen andern (Sieg), den ihr noch nicht zu erlangen vermochtet, doch Allah hat ihn in Seiner Macht. Und Allah ist mنchtig über alle Dinge.

22. Und wenn die Unglنubigen euch bekنmpft hنtten, sie hنtten gewiك den Rücken gekehrt: dann hنtten sie weder Beschützer noch Helfer finden kِnnen.

23. Solches ist Allahs Vorgehen, wie es zuvor gewesen; und nie wirst du in Allahs Vorgehen einen Wandel finden.

24. Und Er ist es, Der ihre Hنnde von euch abhielt und eure Hنnde von ihnen in dem Tale von Mekka, nachdem Er euch Sieg über sie gegeben. Und Allah sieht alles, was ihr tut.

25. Sie sind es, die unglنubig waren und euch fernhielten von der Heiligen Moschee und das Opfer verhinderten, seine Opferstنtte zu erreichen. Und wنre es nicht um die glنubigen Mنnner und die glنubigen Frauen gewesen, die ihr nicht kennt und die ihr vielleicht unwissentlich niedergetreten hنttet, so daك euch ihrethalben ein Unrecht hنtte zugerechnet werden kِnnen (Er hنtte euch erlaubt zu kنmpfen, so aber tat Er es nicht), auf daك Allah in Seine Gnade führe, wen Er will. Wنren sie getrennt gewesen, Wir hنtten sicherlich jene unter ihnen (den Mekkanern), die unglنubig waren, mit schmerzlicher Strafe gestraft.

26. Als die Unglنubigen in ihren Herzen Parteilichkeit hegten, -die Parteilichkeit der Zeit der Unwissenheit, senkte Allah auf Seinen Gesandten und auf die Glنubigen Seine Ruhe und lieك sie festhalten an dem Grundsatz der Gerechtigkeit, und

wohl hatten sie Anspruch darauf und waren seiner würdig. Und Allah weiك alle Dinge.

27. Wahrlich, Allah hat Seinem Gesandten das Traumgesicht erfüllt: Ihr würdet gewiكlich, so Allah will, in die Heilige Moschee eintreten in Sicherheit, mit geschorenem Haupt oder mit kurzgeschnittenem Haar; ihr würdet keine Furcht haben. Doch Er wuكte, was ihr nicht wuكtet; und Er hat (euch), auكer diesem, einen Sieg bestimmt, der nahe zur Hand ist.

28. Er ist es, Der Seinen Gesandten geschickt hat mit der Führung und der Religion der Wahrheit, daك Er sie siegreich mache über jede andere Religion. Und Allah genügt als Bezeuger.

29. Mohammed ist der Gesandte Allahs. Und die mit ihm sind, hart sind sie wider die Unglنubigen, doch gütig gegeneinander. Du siehst sie sich beugen, sich niederwerfen im Gebet, Huld erstrebend von Allah und (Sein) Wohlgefallen. Ihre Merkmale sind auf ihren Gesichtern: die Spuren der Niederwerfungen. Das ist ihre Beschreibung in der Thora. Und ihre Beschreibung im Evangelium ist: gleich dem ausgesنten Samenkorn, das seinen Schِكling treibt, dann ihn stark werden lنكt; dann wird er dick und steht fest auf seinem Halm, den Sنmنnnern zur Freude - daك Er die Unglنubigen in Wut entbrennen lasse bei ihrem (Anblick). Allah hat denen unter ihnen, die glauben und gute Werke tun, Vergebung verheiكen und gewaltigen Lohn.

via;

3. e affinché Allah ti presti ausilio possente.

4. Egli è Colui che ha fatto scendere la Pace nel cuore dei credenti, affinché possano accrescere la loro fede: [appartengono] ad Allah le armate dei cieli e della terra, Allah è sapiente, saggio.

5. [lo ha fatto] per far entrare i credenti e le credenti nei Giardini in cui scorrono i ruscelli, dove rimarranno in perpetuo, per mondarli dei loro peccati - questo è successo enorme presso Allah -

6. e per castigare gli ipocriti e le ipocrite, gli associatori e le associatrici che hanno cattiva opinione di Allah. Che la sventura si abbatta su di loro! Allah è adirato contro di loro, li ha maledetti e ha preparato per loro l'Inferno: qual triste avvenire!

7. [Appartengono] ad Allah le armate dei cieli e della terra, Allah è eccelso, saggio.

8. In verità ti abbiamo mandato come testimone, nunzio e ammonitore,

9. affinché crediate in Allah e nel Suo Messaggero e affinché Lo assistiate, Lo onoriate e Gli rendiate gloria al mattino e alla sera.

10. In verità coloro che prestano giuramento [di fedeltà], è ad Allah che lo prestano: la mano di Allah è sopra le loro mani . Chi mancherà al giuramento lo farà solo a suo danno; a chi invece si atterrà al patto con Allah, Egli concederà una ricompensa immensa.

11. Quei beduini che sono rimasti indietro ti diranno: «Ci hanno trattenuto i nostri beni e le nostre famiglie: chiedi perdono per noi ». Con le loro lingue pronunciano cose che

non sono nei loro cuori. Di': «Chi mai potrà [intervenire] in vostro favore di fronte a Allah, che Egli voglia per voi un male o un bene? Sì, Allah è ben informato di quello che fate».

12. Pensavate anzi che il Messaggero e i credenti non sarebbero mai più tornati alla loro famiglia. Questa convinzione è parsa bella ai vostri cuori e avete concepito un cattivo pensiero: foste gente perduta.

13. Abbiamo preparato la Fiamma per i miscredenti, per coloro che non credono in Allah e nel Suo Inviato.

14. [Appartiene] ad Allah la sovranità sui cieli e sulla terra. Egli perdona chi vuole e castiga chi vuole. Allah è perdonatore, misericordioso.

15. Coloro che sono rimasti indietro, quando vi metterete in marcia per impadronirvi di un bottino, diranno: « Lasciate che vi seguiamo». Vorrebbero cambiare la Parola di Allah. Di': « Giammai ci seguirete: Allah ha detto così in precedenza». Diranno: « Siete gelosi di noi». Sono loro invece a capire ben poco .

16. Di' a quei beduini che sono rimasti indietro: «Presto sarete chiamati [a combattere] contro gente di grande valore : dovrete combatterli finché non si sottomettono. Se obbedirete, Allah vi darà una bella ricompensa; se invece volgerete le spalle come già le avete voltate, vi punirà con un doloroso castigo».

17. Non ci sarà colpa per il cieco, né per lo storpio, né per il malato . Quanto a chi obbedisce ad Allah e al Suo Messaggero, Allah lo introdurrà nei Giardini in cui scorrono i ruscelli. Quanto invece a

chi volgerà le spalle, Egli lo punirà con un doloroso castigo.

18. Già Allah si è compiaciuto dei credenti quando ti giurarono [fedeltà] sotto l'albero . Sapeva quello che c'era nei loro cuori e fece scendere su di loro la Pace : li ha ricompensati con un'imminente vittoria

19. e con l'abbondante bottino che raccoglieranno. Allah è eccelso, saggio.

20. Allah vi promette l'abbondante bottino che raccoglierete, ha propiziato questa [tregua] e ha trattenuto le mani di [quegli] uomini, affinché questo sia un segno per i credenti e per guidarvi sulla Retta via.

21. [Vi ha promesso] altre [vittorie ] che allora non erano alla vostra portata, ma Allah li ha soverchiati . Allah è onnipotente.

22. Se coloro che non credono vi combattono, certo volgeranno le spalle e non troveranno nessun alleato, nessun soccorritore.

23. Già questa fu la consuetudine di Allah , e non troverai mai cambiamento nella consuetudine di Allah.

24. Egli è Colui che nella valle di Mecca ha trattenuto da voi le loro mani e da loro le vostre, dopo avervi concesso la supremazia. Allah osserva quel che fate.

25. Sono i micredenti che hanno ostruito la via [per raggiungere] la Santa Moschea e hanno impedito che le vittime sacrificali giungessero al luogo del sacrificio. Se non ci fossero stati uomini credenti e donne credenti che voi non conoscevate e che avreste potuto calpestar inconsapevolmente, rendendovi così colpevoli di una guerra contro di loro ... Così Allah farà entrare chi vuole nella Sua misericordia. Se [i credenti] si fossero fatti

riconoscere, certamente avremmo colpito con doloroso castigo coloro che non credevano.

26. E quando i miscredenti riempirono di furore i loro cuori, il furore dell'ignoranza , Allah fece scendere la Sua Pace sul Suo Messaggero e sui credenti e li volse all'espressione del timore [di Allah] , di cui erano più degni e più vicini. Allah conosce tutte le cose.

27. Allah mostrerà la veridicità della visione [concessa] al Suo Messaggero : se Allah vuole, entrerete in sicurezza nella Santa Moschea, le teste rasate [o] i capelli accorciati , senza più avere timore alcuno. Egli conosce quello che voi non conoscete e già ha decretato oltre a ciò una prossima vittoria .

28. Egli è Colui che ha inviato il Suo Messaggero con la guida e la religione della verità, per farla prevalere su ogni altra religione. Allah è testimone sufficiente.

29. Muhammad è il Messaggero di Allah e quanti sono con lui sono duri con i miscredenti e compassionevoli fra loro. Li vedrai inchinarsi e prosternarsi, bramando la grazia di Allah e il Suo compiacimento. Il loro segno è, sui loro volti, la traccia della prosternazione: ecco l'immagine che ne dà di loro la Torâh. L'immagine che invece ne dà il Vangelo è quella di un seme che fa uscire il suo germoglio, poi lo rafforza e lo ingrossa, ed esso si erge sul suo stelo nell'ammirazione dei seminatori. Tramite loro Allah fa corrucciare i miscredenti. Allah promette perdono e immensa ricompensa a coloro che credono e compiono il bene.

Милocepднoгo!

1. Mы дapoвaли тeбe явнyю пoбeдy,

2. чтoбы Aллax пpocтил тeбe тo, чтo пpeдшecтвoвaлo из твoиx гpexoв и чтo былo пoзжe, и чтoбы зaвepшил Cвoю милocть тeбe и пoвeл тeбя пpямым пyтeм,

3. и чтoбы пoмoг тeбe Aллax вeликoй пoмoщью.

4. Oн - тoт, кoтopый низвeл caкинy в cepдцa вepyющиx, чтoбы oни yвeличили вepy c иx вepoй; Aллaxy пpинaдлeжaт вoинcтвa нeбec и зeмли; Aллax Знaющ, Мyдp! -

5. чтoбы Oн ввeл вepyющиx мyжчин и жeнщин в caды, гдe внизy тeкyт peки, для вeчнoгo пpeбывaния тaм, и избaвил иx oт дypныx дeяний, и этo y Aллaxa - вeликaя милocть!

6. И чтoбы нaкaзaл Oн лицeмepoв и лицeмepoк и мнoгoбoжникoв и мнoгoбoжниц, дyмaющиx oб Aллaxe дyмы злa. Пpoтив ниx - пoвopoт злa; и paзгнeвaлcя Aллax нa ниx, и пpoклял иx, и yгoтoвaл им гeeннy, и cквepнo этo пpиcтaнищe!

7. Aллaxy пpинaдлeжaт вoинcтвa нeбec и зeмли; Aллax - Вeлик, Мyдp!

8. Mы пocлaли тeбя cвидeтeлeм, вecтникoм и yвeшeвaтeлeм,

9. чтoбы вы yвepoвaли в Aллaxa и Eгo пocлaнникa, и пoмoгaли eмy, и пoчитaли Eгo, и пpocлaвляли Eгo yтpoм и вeчepoм.

10. Пoиcтинe, тe, кoтopыe пpиcягaют тeбe, пpиcягaют Aллaxy. Pyкa Aллaxa - нaд иx pyкaми. A ктo нapyшит, тoт нapyшaeт тoлькo пpoтив caмoгo ceбя. A ктo выпoлняeт тo, o чeм зaключил зaвeт c Aллaxoм, тoмy дacт Oн вeликyю нaгpaдy.

11. Cкaжyт тeбe ocтaвшиecя пoзaди из apaбoв: "Oтвлeклo нac нaшe дocтoяниe и нaши ceмьи. Пpocи жe пpoщeния для нac!" Гoвopят oни cвoими языкaми тo, чeгo нeт в иx cepдцax. Cкaжи: "A ктo влacтвyeт для вac чeм-нибyдь y Aллaxa, ecли Oн

зaxoчeт вaм пoвpeдить или зaxoчeт вaм пoлeзнoгo?" Дa, Aллax cвeдyщ в тoм, чтo вы дeлaeтe!

12. Дa, вы дyмaли, чтo пocлaнник и вepyющиe никoгдa нe вepнyтcя к их ceмьям! Этo былo paзyкpaшeнo в вaшиx cepдцax, и вы дyмaли cквepнyю дyмy и были нapoдoм пpoпaщим.

13. A ктo нe yвepoвaл в Aллaxa и Eгo пocлaнникa... тo Mы вeдь пpигoтoвили для нeвepныx oгoнь.

14. Aллaxy пpинaдлeжит влacть нaд нeбecaми и зeмлeй. Oн пpoщaeт, кoмy пoжeлaeт, и нaкaзывaeт, кoгo пoжeлaeт. Aллax - Пpoщaющий, Милocтивый!

15. Cкaжyт ocтaвлeнныe дoмa, кoгдa вы oтпpaвляeтecь к дoбычe, чтoбы взять ee: "Ocтaвьтe нac cлeдoвaть зa вaми!" Oни жeлaют пepeмeнить cлoвo Aллaxa. Cкaжи: "Bы никoгдa нe пocлeдyeтe зa нaми! Taк cкaзaл вaм Aллax paньшe". И oни тoгдa cкaжyт: "Heт, вы зaвидyeтe нaм!" Heт, oни пoнимaют тoлькo мaлo.

16. Cкaжи ocтaвлeнным из бeдyинoв: "Bы бyдeтe пpизвaны нa нapoд, oблaдaющий вeликoй яpocтью. Bы бyдeтe cpaжaтьcя c ними, или oни пpeдaдyтcя. И ecли вы бyдeтe пoвинoвaтьcя, тoгдa Aллax дapyeт вaм xopoшyю нaгpaдy, a ecли oтвepнeтecь, кaк oтвepнyлиcь paньшe, Oн нaкaжeт вac мyчитeльным нaкaзaниeм".

17. Heт cтecнeния для cлeпoгo, и нeт cтecнeния для xpoмoгo, и нeт cтecнeния для бoльнoгo. A ктo пoвинyeтcя Aллaxy и Eгo пocлaнникy, тoгo Oн ввeдeт в caды, гдe внизy тeкyт peки. A ктo oтвpaтитcя, тoгo Oн нaкaжeт мyчитeльным нaкaзaниeм.

18. Был дoвoлeн Aллax вepyющими, кoгдa oни пpиcягaли тeбe пoд дepeвoм; и Oн yзнaл, чтo y ниx в cepдцax, и низвeл нa ниx Cвoю caкинy и дaл им в нaгpaдy близкyю пoбeдy

19. и oбильнyю дoбычy, кoтopyю oни вoзьмyт. Aллax - Вeликий, Мyдpый!

20. Oбeщaл

вaм Aллax oбильнyю дoбычy, кoтopyю вы вoзьмeтe, и ycкopил Oн вaм этo, и yдepжaл pyки людeй oт вac для тoгo, чтoбы этo былo знaмeниeм для вepyющиx и Oн вывeл бы вac нa пpямyю дopoгy.

21. A дpyгoй вы нe oвлaдeли, Aллax oкpyжил ee, и был Aллax мoщным нaд вcякoй вeщью.

22. A ecли бы cpaжaлиcь c вaми тe, кoтopыe нe вepoвaли, oни oбpaтилиcь бы вcпять. Пoтoм oни нe нaйдyт ни зacтyпникa, ни пoмoщникa,

23. пo ycтaнoвлeнию Aллaxa, кoтopoe пpoизoшлo paньшe: вeдь ты никoгдa нe нaйдeшь в ycтaнoвлeнии Aллaxa пepeмeны!

24. Oн - тoт, кoтopый yдepжaл pyки иx oт вac и вaши pyки oт ниx в дoлинe Meкки, пocлe тoгo кaк дaл вaм пoбeдy нaд ними. Aллax видит тo, чтo вы дeлaeтe!

25. Oни - тe, кoтopыe нe вepoвaли и oтклoнили вac oт зaпpeтнoй мeчeти и yдepжaли жepтвeнныx живoтныx, чтoбы oни нe пpибыли к cвoeмy мecтy. И ecли бы нe вepyющиe мyжчины и жeнщины, кoтopыx вы нe знaли и мoгли бы пoвepгнyть иx, тaк чтo вac пocтиглo бы из-зa ниx пpeгpeшeниe бeз вeдoмa, чтoбы Aллax ввeл вac в Cвoю милocть, кoгo пoжeлaeт, ecли бы oни oтдeлилиcь, Mы бы, кoнeчнo, нaкaзaли тex из ниx, кoтopыe нe вepoвaли, мyчитeльным нaкaзaниeм.

26. Boт, тe, кoтopыe нe вepoвaли, пoмecтили в cвoиx cepдцax яpocть, яpocть нeвeдeния, и Aллax низвeл Cвoю caкинy нa Cвoeгo пocлaнникa и нa вepyющиx и cдeлaл нeoтлyчным для ниx cлoвo бoгoбoязнeннocти, и oни имeли пpaвo нa нeгo и были дocтoйны eгo. Aллax o вcякoй вeщи знaющ!

27. Oпpaвдaл Aллax Cвoeмy пocлaнникy видeниe пo иcтинe: "Bы нeпpeмeннo вoйдeтe в

зaпpeтнyю мeчeть, ecли yгoднo Aллaxy, в бeзoпacнocти, oбpив гoлoвы и yкopoтив, нe бoяcь!" Oн знaл тo, чeгo вы нe знaли, и yтвepдил дo этoгo близкyю пoбeдy.

28. Oн - тoт, кoтopый пocлaл Cвoeгo пocлaнникa c пpямым pyкoвoдcтвoм и вepoй иcтины, чтoбы дaть eй пepeвec нaд вcякoй вepoй; дoвoльнo Aллaxa кaк cвидeтeля!

29. Myxaммaд - пocлaнник Aллaxa, и тe, кoтopыe c ним, - яpocтны пpoтив нeвepныx, милocтивы мeждy coбoй. Tы видишь иx пpeклoняющимиcя, пaдaющими ниц. Oни ищyт милocти oт Aллaxa и блaгoвoлeния. Пpимeты иx - нa иx лицax oт cлeдoв пaдeния ниц. Taкoв oбpaз иx в Tope, нo в Eвaнгeлии oбpaз иx - пoceв, кoтopый извeл cвoй пoбeг и yкpeпил eгo; oн cтaл твepдым и выpoвнялcя нa cтeблe, вocxищaя ceятeлeй, - чтoбы paзъяpить ими нeвepныx. Oбeщaл Aллax тeм из ниx, кoтopыe yвepoвaли и твopили блaгoe, пpoщeниe и вeликyю нaгpaдy!

diye, kِtülük, dِnüp ba larna gelesi helâk olaslar ve Allah gazap etmi tir onlara ve lânetlemi tir onlar ve hazrlam tr onlara cehennemi ve oras, gidilecek ne de kِtü yerdir.

7- Ve Allah'ndr gِklerin ve yeryüzünün ordular ve Allah, üstündür, hüküm ve hikmet sâhibidir.

8- قüphe yok ki biz seni tank ve müjdeci ve korkutucu olarak gِndermi izdir.

9- Allah'a ve Peygamberine inansnlar ve onu kuvvetlendirsinler ve ululasnlar ve sabah ve ak am onu noksan sfatlardan tenzîh etsinler diye.

10- قüphe yok ki seninle bîatla an-lar, ancak Allah'la bîatla m lardr, Allah'n eli, onlarn ellerinin üstündedir; artk kim dِnerse zarar kendi nefsinedir ve kim Allah'la ahitle tiًi eyde durursa ona, yaknda büyük bir ecir verilecektir.

11- Bedevilerden geri kalanlar, diyecekler ki sana: Bizi mallarmz ve çoluًumuz çocuًumuz oyalad, artk sen, yarlganma dile bize; gِnüllerinde olmayan dilleriyle sِylerler; de ki: Gerçekten de size bir zarar eri tirmek isterse, yahut bir fayda vermek dilerse Allah'tan, herhangi bir sûretle ona âit bir eyi kim giderebilir? Hayr; Allah, bütün yaptklarnzdan haberdardr.

12- Hattâ siz, sandnz ki Peygamber ve inananlar, artk bir daha çoluklarna-çocuklarna dِnemeyecekler ve bu zan, gِnüllerinizde bezendi ve kِtü bir zanna kapldnz ve hiçbir hayra yaramaz kِtü bir topluluk hâline geldiniz.

13- Ve kim, Allah'a ve Peygambere inanmazsa bilsin ki gerçekten de biz, kâfirlere, yakp kavuran bir ate tir, hazrlam zdr.

14- Ve Allah'ndr gِklerin ve yeryüzünün saltanat ve tedbîri, dilediًini yar-lgar ve dilediًini azaplandrr ve Allah, suçlar ِrter, rahîmdir.

15- Geri kalanlar, siz ganîmetleri almaya giderken bizi de brakn da derler, biz de size uyalm; onlar, Allah sِzünü deًi tirmek isterler, de ki: Siz, kesin olarak bize uyamazsnz, Allah da ِnceden

bِyle dedi; onlar, diyecekler ki: Hayr, siz bizi kskanyorsunuz, bize haset ediyorsunuz; hayr, onlar, anlay lar pek az bir topluluktur.

16- Bedevilerden, geride kalanlara de ki: Yaknda çok sava kan ve kuvvetli bir toplulukla sava a çaًrlacaksnz; onlarla sonuna dek sava acaksnz, yahut da Müslüman olacak onlar; artk itâat ederseniz Allah, size güzelim bir mükâfat verir ve fakat evvelce dِndüًünüz gibi gene dِnerseniz sizi elemli bir azapla azaplandrr.

17- Kِre vebâl yok ve topala vebâl yok ve hastaya vebâl yok ve kim, Allah'a ve Peygamberine itâat ederse onu, kylarndan rmaklar akan cennetlere sokar ve kim, yüz çevirirse onu elemli bir azapla azaplandrr.

18- Ve andolsun ki Allah, aًaç altnda, seninle bîatle tikleri zaman, inananlardan râz olmu tur da onlara sükûn ve huzur indirmi tir ve onlara pek yakn bir fethi mükâfât olarak da vermi tir.

19- Ve elde edecekleri birçok ganîmetleri ihsân etmi tir ve Allah, üstündür, hüküm ve hikmet sâhibidir.

20- Ve Allah, size, elde edeceًiniz birçok ganîmetler vaadetmi tir ve bunu çabuklam tr ve inananlara bir delîl olsun ve size, doًru yolda ba ar versin diye de insanlarn ellerini, sizden çekmi tir.

21- Ve daha ba ka ganîmetler de vaadetmi tir ki siz, henüz onlar elde edemezsiniz, andolsun ki Allah, bilgisiyle onlar kavrayp ku atm tr ve Allah'n, her eye gücü yeter.

22- Kâfirler, sizinle sava a giri irlerse mutlaka arkalarn dِnerler de sonra bir dost da bulamazlar, bir yardmc da.

23- Allah'n, ِnceden de olup bitegelen yolu-yoradamdr bu ve Allah'n yolu-yoradam, hiç mi hiç deًi mez.

24- Ve o, bir mâbuttur ki, onlara kar zafer kazandnz da ondan sonra Mekke vâdîsinde onlarn ellerini sizden çekti, sizin ellerinizi de onlardan ve Allah, ne

yaparsanz hepsini gِrür.

25- Onlar, kâfir olan ve sizi Mescid-i Harâm'dan meneden ve kurbanlarnz, yerlerine ula trmayan ki ilerdi ve Mekke'de, sizin bilmediًiniz ve bilgisizlik yüzünden çiًneyip geçeceًiniz ve bu yüzden de günaha gireceًiniz inanm erkekler ve inanm kadnlar olmasayd sizi Mekke'ye sokard, fakat Allah, dilediًini rahmetine ithâl etsin diye, onlardan ellerinizi çekti sizin; birbirlerinden seçilip ayrlm olsalard, onlardan kâfir olanlar elbette elemli bir azapla azaplandrrdk.

26- O srada, kâfir olanlarn yüreklerinde co up kabaran gayret ve kzgnlk, câhiliyet devrine âit bir gayret ve kzgnlkt; derken Allah, Peygamberine ve inananlara sükûn ve huzur verdi ve onlara, çekinme sِzünü gerekli kld ve bu, Tanrnn birliًini bildiren sِze de zâten onlar, daha lâykt ve o sِzün ehliydi onlar ve Allah, her eyi bilir.

27- Ve andolsun ki Allah, Peygamberine gerçek bir rüya gِstermi tir; Allah dilerse emîn olarak ve ba larnz tra ettirerek, saçlarnz kestirip ksaltarak elbette sizi Mescid-i Harâm'a sokacak; gerçekten de o, sizin bilmediًinizi bilmektedir, derken bundan ba ka da yakn bir fetih ve zafer gerçektir.

28- ضyle bir mâbuttur o ki Peygamberini, doًru yolu gِstermek üzere gerçek dinle, bütün dinlere üstün olmak için gِndermi tir ve Allah'n tanklً yeter.

29- Muhammed, Allah'n peygamberidir ve onunla berâber bulunanlar, kâfirlere kar çetindirler, kendi aralarnda merhametli, onlar gِrürsün ki rükû etmekteler, secdeye kapanmaktalar Allah'tan lütuf ve ihsân ve râzlk dileyerek; yüzlerinde, secde eserinin alâmetleri gِrünmededir ve onlarn bu vasflar, Tevrat'ta da vardr ve onlara âit bu vasflar, فncil'de de var; âdetâ ekilmi bir tâneye benzer ki filiz vermi tir, derken filizi kuvvetlenmi tir, derken kalnla m tr da dümdüz boy vermi tir, gِvdelerine dayanp yücelmi tir; ekincileri a rtr, sevindirir, kâfirleri,

bununla kzdrp yerindirmek için. Allah, inananlara ve iyi i lerde bulunanlara yarlganma ve pek büyük bir mükâfat vaad etmi tir.

göndərdik.

9. (Biz onu göndərdik ki, siz insanlar) Allaha və Onun Rəsuluna iman gətirəsiniz, Ona (Allaha, yaxud Peyğəmbərə) yardım edəsiniz, onu böyük sayıb ehtiramını saxlayasınız və (Allahı) səhər-axşam təqdis edib şə'ninə tə'riflər deyəsiniz!

10. (Ya Peyğəmbər! Hüdeybiyyə səfəri zamanı bir ağacın altında bey'əti-rizvanla) sənə bey'ət edənlər, şübhəsiz ki, Allaha bey'ət etmiş olurlar. Allahın (qüdrət) əli onların əllərinin üstündədir. Kim (bey'əti) pozsa, ancaq öz əleyhinə pozmuş olar (bunun zərəri yalnız onun özünə dəyər). Kim Allahla etdiyi əhdi yerinə yetirsə, (Allah) ona böyük mükafat verər!

11. (Hüdeybiyyə səfərindən) geri qalan bədəvi ərəblər sənə deyəcəklər: "Mal-dövlətimiz və ailələrimiz başımızı qatdı (səninlə yola çıxa bilmədik). (Allahdan) bizim bağışlanmağımızı dilə!" Onlar ürəklərində olmayanı dilləri ilə deyirlər. (Onlara) de: "Əgər Allah sizə bir zərər, yaxud bir xeyir vermək istəsə, bu işdə Allaha bir şeylə kim mane ola bilər?!" Bəli, Allah sizin nə etdiyinizdən xəbərdardır!

12. Yoxsa (ey münafiqlər!) siz elə güman edirdiniz ki, Peyğəmbər və mö'minlər (döyüşdə həlak olub) bir daha öz ailələrinə qayıtmayacaqlar? Bu sizin ürəyinizə xoş gəlmiş və siz (Allah barəsində) pis fikrə düşmüşdünüz. Və (elə buna görə də) siz məhvə düçar edilmiş (yaxud xeyirsiz) bir qövm oldunuz!

13. Hər kəs Allaha və Onun Peyğəmbərinə iman gətirməsə, (bilsin ki) Biz kafirlər üçün cəhənnəm odu hazırlamışıq!

14. Göylərin və yerin hökmü Allahın əlindədir. O, istədiyini bağışlayar, istədiyinə də əzab verər. Allah bağışlayandır, rəhm edəndir!

15. Siz (Xeybərə) qənimət əldə etmək üçün getdiyiniz zaman (Hüdeybiyyə səfərinə) getməyənlər (səfərdən geri qalanlar) deyəcəklər: "Qoyun biz də sizin arxanızca gələk!" Onlar Allahın (ya Peyğəmbər! Hüdeybiyyə səfərinə getməyib evdə oturanları heç yerə aparma!) sözünü dəyişdirmək

istəyirlər. (Ya Peyğəmbər! Onlara) de: "Siz əsla bizim arxamızca gəlməyəcəksiniz. Allah əvvəldən belə buyurmuşdur" Onlar deyəcəklər: Xeyr, siz bizə paxıllıq edirsiniz (istəmirsiniz ki, bizim də payımıza qənimət düşsün)". Xeyr, onlar özləri çox az qanan kimsələrdir!

16. (Hüdeybiyyə səfərindən) geri qalan bədəvi ərəblərə de: "Siz (bir müddətdən sonra) çox güclü bir qövmlə vuruşmağa çağırılacaqsınız. Siz onlarla vuruşacaqsınız, ya da onlar dönüb müsəlman olacaqlar (döyüşə ehtiyac qalmayacaqdır). Əgər itaət etsəniz, Allah sizə gözəl bir mükafat verər. Yox, əgər əvvəldə olduğu kimi (döyüşdən) üz çevirsəniz, (Allah) sizə ağrılı-acılı bir əzab verər".

17. (Cihada getməməyə görə) kora günah gəlməz, topala-şilə günah gəlməz, bir də xəstəyə günah gəlməz. Kim Allaha və Peyğəmbərinə itaət etsə, (Allah) onu (ağacları) altından çaylar axan cənnətlərə daxil edər. Kim (onlardan) üz döndərsə, (Allah) onu şiddətli bir əzaba düçar edər!

18. (Ya Peyğəmbər!) And olsun ki, (Hüdeybiyyədə) ağac altında sənə bey'ət etdikləri zaman Allah mö'minlərdən razı oldu. (Allah) onların ürəklərində olanı (sənə sadiq qalacaqlarını, əhdə vəfa edəcəklərini) bildi, onlara (öz dərgahından) arxayınlıq (rahatlıq, səbir, səbat, mə'nəvi qüvvə) göndərdi və onları yaxın gələcəkdə qazanılacaq bir qələbə (Xeybərin fəthi) ilə mükafatlandırdı.

19. Həm də (Xeybərdə) ələ keçirəcəkləri çoxlu qənimətlərə (nail etdi). Allah yenilməz qüvvət sahibi, hikmət sahibidir!

20. Allah sizə çox-çox qənimətlər və'd buyurmuşdur; siz onları əldə edəcəksiniz. Bunu (Xeybərdəki bu qəniməti) isə sizə tezliklə verdi. Mö'minlərə işarə olsun və sizi doğru yola çıxartsın deyə, (Allah) insanların sizə qarşı uzanmış əllərini kəsdi (Xeybərdə müttəfiqlərin, yaxud Məkkə müşriklərinin müqavimətini qırdı).

21. Hələ əldə edə bilmədiyiniz başqa qənimətlər də (Allahın sizə Məkkənin fəthini, yaxud Hüneyn vuruşu, İranın fəthi və sonrakı

neçə-neçə döyüşlər zamanı əldə ediləcək qənimətlər və'd buyurmuşdur). Allah onları (öz elmi ilə) ehtiva etmişdir. Allah hər şeyə qadirdir!

22. Əgər (Məkkə əhlindən sonra) o kafirlər sizinlə döyüşə girişsəydilər, mütləq arxa çevirib qaçacaq, özlərinə nə dost, nə də havadar tapacaqdılar.

23. (Ya Peyğəmbər!) Allahın əvvəldən qoyduğu qayda-qanun (adət) belədir. Sən Allahın qayda-qanununda (adətində) heç vaxt bir dəyişiklik görə bilməzsən! (Həmişə peyğəmbərlər və mö'minlər qalib gəlmiş, kafirlər isə məğlub olmuşlar).

24. Sizi onlara (müşriklərə) qalib etdikdən sonra Məkkə vadisində (Hüdeybiyyədə) onların əlini sizdən, sizin də əlinizi onlardan çəkən (onları sizinlə, sizi də onlarla vuruşmağa qoymayan) Odur. Allah sizin nə etdiklərinizi görəndir! (Peyğəmbər əshabəsi ilə Hüdeybiyyədə yerləşdiyi zaman səksən silahli Məkkə müşriki müsəlmanlara hücum etmək istəmiş, lakin əsir tutulub Peyğəmbərin yanına gətirilmiş, o da onlara heç bir cəza verməyib hamısını azad etmişdi. Muhəmməd əleyhissəlamın bu lütfü Hüdeybiyyə sülhünün imzalanmasına səbəb olmuşdu).

25. Küfr edənlər də, sizin Məscidülhərama daxil olmağınıza maneçilik törədənlər də, qurbanlıqları öz yerinə (qurbangaha) gedib çatmağa qoymayanlar da məhz onlardır (Məkkə müşrikləridir). Əgər (Məkkədə) tanımadığınız mö'min kişi və qadınları bilmədən ayaq altına alıb əzmək və bundan dolayı sizə günah gəlmək ehtimalı olmasaydı (Allah siz mö'minlərin hamılıqla Məkkəyə daxil olmasına izin verərdi). Amma Allah istədiyini ?z mərhəmətinə qovuşdursun deyə (o zaman buna izin vermədi). Əgər onlar (mö'minlərlə kafirlər) bir-birindən seçilib ayrılmış olsaydılar, Biz onlardan (Məkkə əhlindən) kafir olanları şiddətli bir əzaba düçar edərdik!

26. Kafirlər öz ürəklərində Cahiliyyət təkəbbürü təəssübünə qapıldıqları (Hüdeybiyyə sazişinə "bismillahir-rəhmanir-rəhim", "Muhəmmədun rəsulullah" sözlərini yazmaqdan imtina etdikləri, hicrətin altıncı ilində Muhəmməd əleyhissəlamın Məkkəyə daxil olmasına razılıq vermədikləri) zaman Allah Peyğəmbərinə və mö'minlərə öz

dərgahından arxayınlıq (qəlb rahatlığı, mə'nəvi möhkəmlik) göndərmiş və onlara təqva gəlməsini (la ilahə illallah, Muhəmmədun rəsulullah" sözünü) xas etmişdi. Onların bu sözə (Məkkə müşriklərindən) daha çox haqqı var idi və ona layiq idilər. Allah hər şeyi biləndir!

27. And olsun ki, Allah-təala ?z Peyğəmbərinin (Məkkə fəthi) rö'yasının çin olduğunu təsdiq etdi. (Ey mö'minlər!) Siz, inşallah, əmin-amanlıqla, (bə'ziniz) başınızı qırxdırmış, (bə'ziniz saçınızı) qısaltmış halda və (müşriklərdən) qorxmadan Məscidülhərama daxil olacaqsınız. (Allah) sizin bilmədiklərinizi bilir. O bundan əlavə (sizə) tezliklə bir qələbə (Xeybərin fəthini) də bəxş edəcəkdir. (Doğrudan da, Muhəmməd əleyhissəlam hicrətin yeddinci ilində əshabəsi ilə birlikdə Məkkəyə ümrə ziyarətinə getdi və ziyarətdən əvvəl Xeybəri fəth etdi. Buna görə də bir işə girişməzdən əvvəl mütləq "inşallah" demək lazımdır!)

28. Onu (islamı) bütün dinlərdən üstün etmək (onun bütün dinlərdən üstün olduğunu göstərmək) üçün ?z Peyğəmbərini hidayət və haqq dinlə göndərən Odur. (Ya Rəsulum! Sənin peyğəmbərliyinin həqiqiliyinə) Allahın şahid olması kifayət edər!

29. Muhəmməd (əleyhissəlam) Allahın Peyğəmbəridir. Onunla birlikdə olanlar (mö'minlər) kafirlərə qarşı sərt, bir-birinə (öz aralarında) isə mərhəmətlidirlər. Sən onları (namaz vaxtı) rüku edən, səcdəyə qapanan, Allahdan riza və lütf diləyən görərsən. Onların əlaməti üzlərində olan səcdə izidir. (Qiyamət günü onlar üzlərindəki mö'minlik nuru alınlarındakı möhür yeri ilə tanınırlar). Bu onların Tövratdakı vəsfidir. İncildə isə onlar elə bir əkinə bənzədilirlər ki, o artıq cücərtisini üzə çıxarmış, onu bəsləyib cana-qüvvətə gətirmiş, o da (o cücərti də) möhkəmlənib gövdəsi üstünə qalxaraq əkinçiləri heyran qoymuşdur. (Allahın bu təşbihi) kafirləri qəzəbləndirmək üçündür. Onlardan iman gətirib yaxşı əməllər edənlərə Allah məğfirət (günahlardan bağışlanma) və böyük mükafat (Cənnət) və'd buyurmuşdur!

لے كر جو بڑا مہربان نہايت رحم والا ہے

1. (اے محمد) ہم نے تم كو فتح دي۔ فتح بھي صريح وصاف

2. تاكہ خدا تمہارے اگلے اور پچھلے گناہ بخش دے اور تم پر اپني نعمت پوري كردے اور تمہيں سيدھے رستے چلائے

3. اور خدا تمہاري زبردست مدد كرے

4. وہي تو ہے جس نے مومنوں كے دلوں پر تسلي نازل فرمائي تاكہ ان كے ايمان كے ساتھ اور ايمان بڑھے۔ اور آسمانوں اور زمين كے لشكر (سب) خدا ہي كے ہيں۔ اور خدا جاننے والا (اور) حكمت والا ہے

5. (يہ) اس لئے كہ وہ مومن مردوں اور مومن عورتوں كو بہشتوں ميں جن كے نيچے نہريں بہہ رہي ہيں داخل كرے وہ اس ميں ہميشہ رہيں گے اور ان سے ان كے گناہوں كو دور كردے۔ اور يہ خدا كے نزديك بڑي كاميابي ہے

6. اور (اس لئے كہ) منافق مردوں اور منافق عورتوں اور مشرك مردوں اور مشرك عورتوں كو جو خدا كے حق ميں برے برے خيال ركھتے ہيں عذاب دے۔ ان ہي پر برے حادثے واقع ہوں۔ اور خدا ان پر غصے ہوا اور ان پر لعنت كي اور ان كے لئے دوزخ تيار كي۔ اور وہ بري جگہ ہے

7. اور آسمانوں اور زمين كے لشكر خدا ہي كے ہيں۔ اور خدا غالب (اور) حكمت والا ہے

8. اور ہم نے (اے محمد) تم كو حق ظاہر كرنے والا اور خوشخبري سنانے والا اور خوف دلانے والا (بنا كر) بھيجا ہے

9. تاكہ (مسلمانو) تم لوگ خدا پر اور اس كے پيغمبر پر ايمان لاؤ اور اس

كي مدد كرو اور اس كو بزرگ سمجھو۔ اور صبح وشام اس كي تسبيح كرتے رہو

10. جو لوگ تم سے بيعت كرتے ہيں وہ خدا سے بيعت كرتے ہيں۔ خدا كا ہاتھ ان كے ہاتھوں پر ہے۔ پھر جو عہد كو توڑے تو عہد توڑنے كا نقصان اسي كو ہے۔ اور جو اس بات كو جس كا اس نے خدا سے عہد كيا ہے پورا كرے تو وہ اسے عنقريب اجر عظيم دے گا

11. سورة الفَتْح ركوع (4/2) جو گنوار پيچھے رہ گئے وہ تم سے كہيں گے كہ ہم كو ہمارے مال اور اہل وعيال نے روك ركھا آپ ہمارے لئے (خدا سے) بخشش مانگيں۔ يہ لوگ اپني زبان سے وہ بات كہتے ہيں جو ان كے دل ميں نہيں ہے۔ كہہ دو كہ اگر خدا تم (لوگوں) كو نقصان پہنچانا چاہے يا تمہيں فائدہ پہنچانے كا ارادہ فرمائے تو كون ہے جو اس كے سامنے تمہارے لئے كسي بات كا كچھ اختيار ركھے (كوئي نہيں) بلكہ جو كچھ تم كرتے ہو خدا اس سے واقف ہے

12. بات يہ ہے كہ تم لوگ يہ سمجھ بيٹھے تھے كہ پيغمبر اور مومن اپنے اہل وعيال ميں كبھي لوٹ كر آنے ہي كے نہيں۔ اور يہي بات تمہارے دلوں كو اچھي معلوم ہوئي۔ اور (اسي وجہ سے) تم نے برے برے خيال كئے اور (آخركار) تم ہلاكت ميں پڑ گئے

13. اور جو شخص خدا پر اور اس كے پيغمبر پر ايمان نہ لائے تو ہم نے (ايسے) كافروں كے لئے آگ تيار كر ركھي ہے

14. اور آسمانوں اور زمين كي بادشاہي

خدا ہي كي ہے۔ وہ جسے چاہے بخشے اور جسے چاہے سزا دے۔ اور خدا بخشنے والا مہربان ہے

15. جب تم لوگ غنيمتيں لينے چلو گے تو جو لوگ پيچھے رہ گئے تھے وہ كہيں گے ہميں بھي اجازت ديجيئے كہ آپ كے ساتھ چليں۔ يہ چاہتے ہيں كہ خدا كے قول كو بدل ديں۔ كہہ دو كہ تم ہرگز ہمارے ساتھ نہيں چل سكتے۔ اسي طرح خدا نے پہلے سے فرما ديا ہے۔ پھر كہيں گے (نہيں) تم تو ہم سے حسد كرتے ہو۔ بات يہ ہے كہ يہ لوگ سمجھتے ہي نہيں مگر بہت كم

16. جو گنوار پيچھے رہ گئے تھے ان سے كہہ دو كہ تم ايك سخت جنگجو قوم كے (ساتھ لڑائي كے) لئے بلائے جاؤ گے ان سے تم (يا تو) جنگ كرتے رہو گے يا وہ اسلام لے آئيں گے۔ اگر تم حكم مانو گے تو خدا تم كو اچھا بدلہ دے گا۔ اور اگر منہ پھير لو گے جيسے پہلي دفعہ پھيرا تھا تو وہ تم كو بري تكليف كي سزا دے گا

17. نہ تو اندھے پر گناہ ہے (كہ سفر جنگ سے پيچھے رہ جائے) اور نہ لنگڑے پر گناہ ہے اور نہ بيمار پر گناہ ہے۔ اور جو شخص خدا اور اس كے پيغمبر كے فرمان پر چلے گا خدا اس كو بہشتوں ميں داخل كرے گا جن كے تلے نہريں بہہ رہي ہيں۔ اور جو روگرداني كرے گا اسے برے دكھ كي سزا دے گا

18. سورة الفَتْح ركوع (4/3) (اے پيغمبر) جب مومن تم سے درخت كے نيچے بيعت كر رہے

تھے تو خدا ان سے خوش ہوا۔ اور جو (صدق وخلوص) ان كے دلوں ميں تھا وہ اس نے معلوم كرليا۔ تو ان پر تسلي نازل فرمائي اور انہيں جلد فتح عنايت كي

19. اور بہت سي غنيمتيں جو انہوں نے حاصل كيں۔ اور خدا غالب حكمت والا ہے

20. خدا نے تم سے بہت سي غنيمتوں كا وعدہ فرمايا كہ تم ان كو حاصل كرو گے سو اس نے غنيمت كي تمہارے لئے جلدي فرمائي اور لوگوں كے ہاتھ تم سے روك ديئے۔ غرض يہ تھي كہ يہ مومنوں كے لئے (خدا كي) قدرت كا نمونہ ہو اور وہ تم كو سيدھے رستے پر چلائے

21. اور اَور (غنيمتيں ديں) جن پر تم قدرت نہيں ركھتے تھے (اور) وہ خدا ہي كي قدرت ميں تھيں۔ اور خدا ہر چيز پر قادر ہے

22. اور اگر تم سے كافر لڑتے تو پيٹھ پھير كر بھاگ جاتے پھر كسي كو دوست نہ پاتے اور نہ مددگار

23. (يہي) خدا كي عادت ہے جو پہلے سے چلي آتي ہے۔ اور تم خدا كي عادت كبھي بدلتي نہ ديكھو گے

24. اور وہي تو ہے جس نے تم كو ان (كافروں) پر فتحياب كرنے كے بعد سرحد مكہ ميں ان كے ہاتھ تم سے اور تمہارے ہاتھ ان سے روك ديئے۔ اور جو كچھ تم كرتے ہو خدا اس كو ديكھ رہا ہے

25. يہ وہي لوگ ہيں جنہوں نے كفر كيا اور تم كو مسجد حرام سے روك ديا اور قربانيوں كو بھي كہ اپني جگہ پہنچنے سے ركي رہيں۔ اور اگر ايسے مسلمان مرد اور مسلمان

عورتيں نہ ہوتيں جن كو تم جانتے نہ تھے كہ اگر تم ان كو پامال كر ديتے تو تم كو ان كي طرف سے بيخبري ميں نقصان پہنچ جاتا۔ (تو بھي تمہارے ہاتھ سے فتح ہوجاتي مگر تاخير) اس لئے (ہوئي) كہ خدا اپني رحمت ميں جس كو چاہے داخل كرلے۔ اور اگر دونوں فريق الگ الگ ہوجاتے تو جو ان ميں كافر تھے ان ہم دكھ دينے والا عذاب ديتے

26. جب كافروں نے اپنے دلوں ميں ضد كي اور ضد بھي جاہليت كي۔ تو خدا نے اپنے پيغمبر اور مومنوں پر اپني طرف سے تسكين نازل فرمائي اور ان كو پرہيزگاري كي بات پر قائم ركھا اور وہ اسي كے مستحق اور اہل تھے۔ اور خدا ہر چيز سے خبردار ہے

27. سورة الفَتْح ركوع (4/4) بيشك خدا نے اپنے پيغمبر كو سچا (اور) صحيح خواب دكھايا۔ كہ تم خدا نے چاہا تو مسجد حرام ميں اپنے سر منڈوا كر اور اپنے بال كتروا كر امن وامان سے داخل ہوگے۔ اور كسي طرح كا خوف نہ كرو گے۔ جو بات تم نہيں جانتے تھے اس كو معلوم تھي سو اس نے اس سے پہلے ہي جلد فتح كرادي

28. وہي تو ہے جس نے اپنے پيغمبر كو ہدايت (كي كتاب) اور دين حق دے كر بھيجا تاكہ اس كو تمام دينوں پر غالب كرے۔ اور حق ظاہر كرنے كے لئے خدا ہي كافي ہے

29. محمد خدا كے پيغمبر ہيں اور جو لوگ ان كے ساتھ ہيں وہ كافروں كے حق ميں سخت ہيں اور آپس ميں رحم دل، (اے ديكھنے والے) تو

ان كو ديكھتا ہے كہ (خدا كے آگے) جھكے ہوئے سر بسجود ہيں اور خدا كا فضل اور اس كي خوشنودي طلب كر رہے ہيں۔ (كثرت) سجود كے اثر سے ان كي پيشانيوں پر نشان پڑے ہوئے ہيں۔ ان كے يہي اوصاف تورات ميں (مرقوم) ہيں۔ اور يہي اوصاف انجيل ميں ہيں۔ (وہ) گويا ايك كھيتي ہيں جس نے (پہلے زمين سے) اپني سوئي نكالي پھر اس كو مضبوط كيا پھر موٹي ہوئي اور پھر اپني نال پر سيدھي كھڑي ہوگئي اور لگي كھيتي والوں كو خوش كرنے تاكہ كافروں كا جي جلائے۔ جو لوگ ان ميں سے ايمان لائے اور نيك عمل كرتے رہے ان سے خدا نے گناہوں كي بخشش اور اجر عظيم كا وعدہ كيا ہے

(6)

Sesungguhnya Kami mengutus kamu sebagai saksi, pembawa berita gembira dan pemberi peringatan,(8) (7)

supaya kamu sekalian beriman kepada Allah dan Rasul-Nya, menguatkan) agama (Nya, membesarkan-Nya. Dan bertasbih kepada-Nya di waktu pagi dan petang.(9) (8)

Bahwasanya orang- orang yang berjanji setia kepada kamu sesungguhnya mereka berjanji setia kepada Allah. Tangan Allah di atas tangan mereka, maka barang siapa yang melanggar janjinya niscaya akibat ia melanggar janji itu akan menimpa dirinya sendiri dan barang siapa menepati janjinya kepada Allah maka Allah akan memberinya pahala yang besar.(10) (9)

Orang- orang Badui yang tertinggal (tidak turut ke Hudaibiah) akan mengatakan:" Harta dan keluarga kami telah merintangi kami, maka mohonkanlah ampunan untuk kami"; mereka mengucapkan dengan lidahnya apa yang tidak ada dalam hatinya. Katakanlah:" Maka siapakah (gerangan) yang dapat menghalang- halangi kehendak Allah jika Dia menghendaki kemudaratan bagimu atau jika Dia menghendaki manfaat bagimu. Sebenarnya Allah Maha Mengetahui apa yang kamu kerjakan.(11) (10)

Tetapi kamu menyangka bahwa Rasul dan orang- orang mukmin tidak sekali- kali akan kembali kepada keluarga mereka selama- lamanya dan setan telah menjadikan kamu memandang baik dalam hatimu persangkaan itu, dan kamu telah menyangka dengan sangkaan yang buruk dan kamu menjadi kaum yang binasa.(12) (11)

Dan barang siapa yang tidak beriman kepada Allah dan Rasul-Nya maka sesungguhnya Kami menyediakan untuk orang- orang yang kafir neraka yang bernyala- nyala.(13) (12)

Dan hanya kepunyaan Allah- lah kerajaan langit dan bumi. Dia memberi ampun kepada siapa yang dikehendaki-Nya dan mengazab siapa yang dikehendaki- Nya. Dan Allah Maha Pengampun lagi Maha Penyayang.(14) (13)

Orang- orang Badui yang tertinggal itu akan

berkata apabila kamu berangkat untuk mengambil barang rampasan:" Biarkanlah kami, niscaya kami mengikuti kamu; mereka hendak merubah janji Allah. Katakanlah:" Kamu sekali- kali tidak (boleh) mengikuti kami: demikian Allah telah menetapkan sebelumnya"; mereka akan mengatakan:" Sebenarnya kamu dengki kepada kami". Bahkan mereka tidak mengerti melainkan sedikit sekali.(15) (14)

Katakanlah kepada orang- orang Badui yang tertinggal:" Kamu akan diajak untuk (memerangi) kaum yang mempunyai kekuatan yang besar, kamu akan memerangi mereka atau mereka menyerah (masuk Islam). Maka jika kamu patuhi (ajakan itu) niscaya Allah akan memberikan kepadamu pahala yang baik dan jika kamu berpaling sebagaimana kamu telah berpaling sebelumnya, niscaya Dia akan mengazab kamu dengan azab yang pedih".(16) (15)

Tiada dosa atas orang- orang yang buta dan atas orang- orang yang pincang dan atas orang yang sakit (apabila tidak ikut berperang). Dan barang siapa yang taat kepada Allah dan Rasul-Nya; niscaya Allah akan memasukannya ke dalam surga yang mengalir di bawahnya sungai- sungai dan barang siapa yang berpaling niscaya akan diazab-Nya dengan azab yang pedih.(17) (16)

Sesungguhnya Allah telah rida terhadap orang- orang mukmin ketika mereka berjanji setia kepadamu di bawah pohon, maka Allah mengetahui apa yang ada dalam hati mereka lalu menurunkan ketenangan atas mereka dengan memberi balasan kepada mereka dengan kemenangan yang dekat (waktunya).(18) (17)

Serta harta rampasan yang banyak yang dapat mereka ambil. Dan adalah Allah Maha Perkasa lagi Maha Bijaksana.(19) (18)

Allah menjanjikan kepada kamu harta rampasan yang banyak yang dapat kamu ambil, maka disegerakan-Nya harta rampasan ini untukmu dan Dia menahan tangan manusia dari (membinasakan) mu (agar kamu mensyukuri-Nya) dan agar

hal itu menjadi bukti bagi orang- orang mukmin dan agar Dia menunjuki kamu kepada jalan yang lurus.(20) (19)

Dan (telah menjanjikan pula kemenangan- kemenangan) yang lain (atas negeri- negeri) yang kamu belum dapat menguasainya yang sungguh Allah telah menentukan-Nya. Dan adalah Allah Maha Kuasa atas segala sesuatu.(21) (20)

Dan sekiranya orang- orang kafir itu memerangi kamu pastilah mereka berbalik melarikan diri ke belakang (kalah) kemudian mereka tiada memperoleh pelindung dan tidak (pula) menolong.(22) (21)

Sebagai suatu sunnatullah yang telah berlaku sejak dahulu, kamu sekali- kali tiada akan menemukan perubahan bagi sunatullah itu.(23) (22)

Dan Dialah yang menahan tangan mereka dari (membinasakan) kamu dan (menahan) tangan kamu dari (membinasakan) mereka di tengah kota Mekah sesudah Allah memenangkan kamu atas mereka, dan adalah Allah Maha Melihat apa yang kamu kerjakan.(24) (23)

Merekalah orang- orang yang kafir yang menghalangi kamu dari (masuk) Masjidilharam dan menghalangi hewan kurban sampai ke tempat (penyembelihan) nya. Dan kalau tidaklah karena laki- laki yang mukmin dan perempuan- perempuan yang mukmin yang tiada kamu ketahui, bahwa kamu akan membunuh mereka yang menyebabkan kamu ditimpa kesusahan tanpa pengetahuanmu (tentulah Allah tidak akan menahan tanganmu dari membinasakan mereka). Supaya Allah memasukkan siapa yang dikehendaki-Nya ke dalam rahmat-Nya. Sekiranya mereka tidak bercampur baur, tentulah Kami akan mengazab orang- orang kafir di antara mereka dengan azab yang pedih.(25) (24)

Ketika orang- orang kafir menanamkan dalam hati mereka kesombongan) yaitu (kesombongan jahiliah lalu Allah menurunkan ketenangan kepada Rasul-Nya, dan kepada orang- orang mukmin dan Allah mewajibkan kepada mereka kalimat takwa dan adalah mereka berhak dengan kalimat takwa itu dan

patut memilikinya. Dan adalah Allah Maha Mengetahui segala sesuatu.(26) (25)

Sesungguhnya Allah akan membuktikan kepada Rasul-Nya tentang kebenaran mimpinya dengan sebenarnya (yaitu) bahwa sesungguhnya kamu pasti akan memasuki Masjidilharam, insya Allah dalam keadaan aman, dengan mencukur rambut kepala dan mengguntingnya, sedang kamu tidak merasa takut. Maka Allah mengetahui apa yang tiada kamu ketahui dan Dia memberikan sebelum itu kemenangan yang dekat.(27) (26)

Dia- lah yang mengutus Rasul-Nya dengan membawa petunjuk dan agama yang hak agar dimenangkan-Nya terhadap semua agama. Dan cukuplah Allah sebagai saksi.(28) (27)

Muhammad itu adalah utusan Allah dan orang- orang yang bersama dengan dia adalah keras terhadap orang- orang kafir, tetapi berkasih sayang sesama mereka, kamu lihat mereka rukuk dan sujud mencari karunia Allah dan keridaan-Nya, tanda- tanda mereka tampak pada muka mereka dari bekas sujud. Demikianlah sifat- sifat mereka dalam Taurat dan sifat- sifat mereka dalam Injil, yaitu seperti tanaman yang mengeluarkan tunasnya maka tunas itu menjadikan tanaman itu kuat lalu menjadi besarlah dia dan tegak lurus di atas pokoknya; tanaman itu menyenangkan hati penanam- penanamnya karena Allah hendak menjengkelkan hati orang- orang kafir (dengan kekuatan orang- orang mukmin). Allah menjanjikan kepada orang- orang yang beriman dan mengerjakan amal yang saleh di antara mereka ampunan dan pahala yang besar.(29) (28)

Hai orang- orang yang beriman, janganlah kamu mendahului Allah dan Rasul-Nya dan bertakwalah kepada Allah. Sesungguhnya Allah Maha Mendengar lagi Maha Mengetahui.(1) (29)

Allah mengampunkan salah dan silapmu yang telah lalu dan yang terkemudian, dan menyempurnakan nikmatNya kepadamu, serta menambahkanmu hidayah ke jalan yang lurus (dalam mengembangkan Islam dan melaksanakan hukum-hukumnya). (2)

Dan dengan sebabnya Allah memberikanmu pertolongan (untuk mencapai kejayaan) dengan sepunuh-penuh dan sehandal-handal pertolongan (yang tidak ada bandingannya). (3)

(Tuhan yang membuka jalan kemenangan itu) Dia lah yang menurunkan semangat tenang tenteram ke dalam hati orang-orang yang beriman (semasa mereka meradang terhadap angkara musuh) supaya mereka bertambah iman dan yakin beserta dengan iman dan keyakinan mereka yang sedia ada; pada hal Allah menguasai tentera langit dan bumi (untuk menolong mereka); dan Allah adalah Maha Mengetahui, lagi Maha Bijaksana. (4)

(Allah melakukan yang demikian) supaya ia memasukkan orang-orang yang beriman - lelaki dan perempuan - ke dalam Syurga yang mengalir di bawahnya beberapa sungai; dengan keadaan kekal mereka di dalamnya, serta menghapuskan dosa-dosa mereka; dan adalah yang demikian itu pada sisi Allah merupakan kejayaan yang besar (untuk mereka); (5)

Dan supaya Ia menyeksa orang-orang munafik - lelaki dan perempuan, dan orang-orang musyrik - lelaki dan perempuan, yang menyangka terhadap Allah dengan sangkaan yang buruk (bahawa Ia akan mengecewakan RasulNya). Atas merekalah tertimpanya bala bencana yang dibawa oleh peredaran zaman; dan (selain itu) Allah murkai mereka dan melaknatkan mereka serta menyediakan untuk mereka neraka Jahannam; sedang neraka Jahannam itu adalah seburuk-buruk tempat kembali. (6)

Dan Allah menguasai tentera langit dan bumi (untuk menyeksa orang-orang yang derhaka); dan Allah adalah Maha Kuasa, lagi Maha Bijaksana. (7)

Sesungguhnya Kami telah mengutusmu (wahai Muhammad) sebagai Rasul yang menjadi saksi (yang diterima

keterangannya), dan sebagai pembawa berita gembira (kepada orang-orang yang beriman), serta pemberi amaran (kepada orang-orang yang ingkar). (8)

(Kami mengutusmu wahai Muhammad) supaya engkau dan umatmu beriman kepada Allah dan RasulNya, dan supaya kamu kuatkan ugamaNya serta memuliakanNya, dan supaya kamu beribadat kepadaNya pada waktu pagi dan petang. (9)

Sesungguhnya orang-orang yang memberi pengakuan taat setia kepadamu (wahai Muhammad - untuk berjuang menentang musuh), mereka hanyasanya memberikan pengakuan taat setia kepada Allah; Allah mengawasi keadaan mereka memberikan taat setia itu (untuk membalasnya). Oleh itu, sesiapa yang tidak menyempurnakan janji setianya maka bahaya tidak menyempurnakan itu hanya menimpa dirinya; dan sesiapa yang menyempurnakan apa yang telah dijanjikannya kepada Allah, maka Allah akan memberi kepadanya pahala yang besar. (10)

Orang-orang "Araab" (kaum Arab Badwi) yang ketinggalan tidak turut (bersama-sama denganmu ke Hudaibiyah), akan berkata kepadamu (wahai Muhammad): "Kami telah dihalangi oleh urusan menjaga keselamatan harta benda dan anak isteri kami; oleh itu, pohonkanlah ampun kepada Allah untuk kami". Mereka berkata dengan lidahnya apa yang tidak ada dalam hatinya. Katakanlah (wahai Muhammad: "Jika demikian sebab ketinggalan kamu) maka adakah sesiapa yang berkuasa mempertahankan kamu daripada terkena atau menerima sesuatu ketetapan dari Allah jika Ia tetapkan kamu ditimpa bahaya atau beroleh manfaat? (Tidak ada sesiapapun, dan apa yang kamu katakan itu bukanlah menjadi sebab) bahkan Allah adalah Maha Mendalam pengetahuanNya tentang sebab ketinggalan yang kamu lakukan itu (dan Ia akan membalasnya). (11)

"(Itu bukanlah sebabnya) bahkan sebabnya kamu telah menyangka bahawa Rasulullah dan orang-orang yang beriman (yang pergi berperang akan binasa semuanya dan) tidak akan kembali lagi kepada akan

isteri dan keluarga masing-masing selama-lamanya; dan sangkaan yang demikian itu diperelokkan (oleh Syaitan) di dalam hati kamu (serta menerimanya); dan lagi kamu telah menyangka berbagai-bagai sangkaan yang buruk (terhadap ugama Allah yang dibawa oleh RasulNya); dan (dengan itu) menjadilah kamu kaum yang rosak binasa". (12)

Dan (ingatlah bahawa) sesiapa yang tidak beriman kepada Allah dan RasulNya, maka sesungguhnya Kami sediakan bagi orang-orang kafir itu api neraka yang menjulang-julang. (13)

Dan (ingatlah juga bahawa) kuasa pemerintahan langit dan bumi adalah hak kepunyaan Allah, Ia berkuasa mengampunkan sesiapa yang dikehendakiNya, dan Ia juga berkuasa menyeksa sesiapa yang dikehendakiNya; dan Allah adalah Maha Pengampun, lagi Maha Mengasihani. (14)

Orang-orang (munafik) yang tidak turut berjuang (bersama-sama kamu) akan berkata semasa kamu pergi (mengepong musuh serta) mendapat harta rampasan perang: Biarkanlah kami turut serta dengan kamu!" Mereka (dengan itu) hendak mengubah janji Allah (yang menentukan hanya orang-orang yang turut hadir di Hudaibiyah sahaja yang berhak mendapat harta rampasan perang itu). Katakanlah (wahai Muhammad): "Kamu tidak dibenarkan sama sekali turut serta dengan kami; demikianlah Allah menegaskan (larangan itu) semenjak dahulu lagi". Mereka akan berkata pula: "(Bukan Tuhan yang melarang) bahkan kamu dengki kepada kami", (apa yang mereka katakan itu tidaklah benar), bahkan mereka tidak faham kecuali sedikit sahaja; (mereka hanya faham tentang kehidupan dan kesenangan dunia semata-mata). (15)

Katakanlah (wahai Muhammad) kepada orang-orang yang tidak turut berjuang (bersama-samamu) dari kalangan kaum-kaum Arab Badwi: "Kamu akan diajak menentang satu kaum (penceroboh) yang sangat kuat gagah supaya kamu memeranginya, atau mereka menurut perintah Islam (secara damai). Jika kamu taat (menjalankan perintah Allah ini),

Allah akan mengurniakan kamu dengan balasan yang baik (di dunia dan akhirat), dan kalau kamu berpaling ingkar seperti keingkaran dahulu, nescaya Allah akan menyeksa kamu dengan azab yang tidak terperi sakitnya". (16)

Tidaklah menjadi salah kepada orang buta, dan tidaklah menjadi salah kepada orang tempang, dan tidaklah menjadi salah kepada orang sakit (tidak turut berperang, kerana masing-masing ada uzurnya). Dan (ingatlah), sesiapa yang taat kepada Allah dan RasulNya, akan dimasukkanNya ke dalam Syurga yang mengalir di bawahnya beberapa sungai; dan sesiapa yang berpaling ingkar, akan diseksaNya dengan azab yang tidak terperi sakitnya. (17)

Demi sesungguhnya! Allah reda akan orang-orang yang beriman, ketika mereka memberikan pengakuan taat setia kepadamu (wahai Muhammad) di bawah naungan pohon (yang termaklum di Hudaibiyah); maka (dengan itu) ternyata apa yang sedia diketahuiNya tentang (kebenaran iman dan taat setia) yang ada dalam hati mereka, lalu Ia menurunkan semangat tenang tenteram kepada mereka, dan membalas mereka dengan kemenangan yang dekat masa datangnya; (18)

Dan juga dengan banyak harta rampasan perang, yang mereka akan dapat mengambilnya. Dan (ingatlah), Allah adalah Maha kuasa, lagi Maha Bijaksana. (19)

(Sebagai memuliakan orang-orang yang memberi pengakuan taat setianya di Hudaibiyah, Tuhan menujukan firmannya kepada mereka): Allah menjanjikan kepada kamu harta rampasan yang banyak yang kamu akan mengambilnya, lalu Ia menyegerakan untuk kamu harta rampasan perang ini, serta Ia telah menahan tangan manusia (pihak musuh di situ) daripada menyerang kamu; (Allah melakukan yang demikian supaya kamu beroleh manfaat) dan supaya menjadi tanda (yang membuktikan kebenaran janjiNya) bagi orang-orang yang beriman, dan juga supaya Ia menambahkan kamu hidayah ke jalan

yang lurus. (20)

Dan ada lagi harta rampasan lain yang kamu belum dapat menguasainya, (tetapi) Allah telah memelihara harta itu dengan kekuasaanNya (untuk kamu mendapatnya); dan (ingatlah), Allah adalah Maha Kuasa atas tiap-tiap sesuatu. (21)

Dan sekiranya orang-orang kafir (dari penduduk Makkah) itu memerangi kamu (di Hudaibiyah), tentulah mereka akan berpaling melarikan diri dengan kekalahan; kemudian mereka tidak akan beroleh sesiapapun yang menjadi pelindung atau memberikan pertolongan. (22)

(Kekalahan orang-orang yang menentang Rasul Allah sudah tetap menurut) "Sunnatullah" (peraturan Allah) yang telah berlaku semenjak dahulu lagi; dan engkau tidak akan mendapati sebarang perubahan bagi cara dan peraturan Allah itu. (23)

Dan Dia lah yang telah menahan tangan mereka (yang musyrik) daripada melakukan perkara yang buruk terhadap kamu, dan tangan kamu daripada berbuat demikian kepada mereka di kawasan Makkah, sesudah Ia menjadikan kamu dapat menewaskan mereka. Dan (ingatlah), Allah adalah Maha Melihat akan segala yang kamu kerjakan. (24)

Mereka itulah orang-orang yang kafir dan menghalang kamu daripada masuk ke masjid Al-Haraam (Makkah Al-Mukarramah) serta (menyebabkan) binatang-binatang korban (yang kamu bawa): tertahan dari sampai ke tempat sembelihannya. Dan kalaulah tidak kerana kemungkinan kamu akan melakukan pembunuhan yang tidak sengaja terhadap beberapa orang yang beriman, lelaki dan perempuan, yang ada di antara orang-orang kafir itu, pada hal kamu tidak mengetahui mereka beriman, yang akibatnya kamu akan menanggung kesusahan dan dukacita disebabkan pembunuhan mereka, - (tentulah diizinkan kamu menyerang kaum musyrik yang mengancam kamu itu). (Tetapi tidak diizinkan) kerana Allah hendak memasukkan sesiapa yang dikehendakiNya ke dalam rahmatNya. Kalaulah mereka (penduduk Makkah - yang beriman dan yang musyrik) itu

berpisahan (di antara satu puak dengan yang lain), tentulah Kami menyeksa orang-orang yang kafir dari mereka dengan seksa (di dunia) yang tidak terperi sakitnya. (25)

(Ingatlah dan kenangkanlah ihsan Tuhan kepada kamu) ketika orang-orang yang kafir itu menimbulkan perasaan sombong angkuh yang ada dalam hati mereka (terhadap kebenaran Islam) - perasaan sombong angkuh secara Jahiliyah (yang menyebabkan kamu panas hati dan terharu), lalu Allah menurunkan semangat tenang tenteram kepada RasulNya dan kepada orang-orang yang beriman (sehingga tercapailah perdamaian), serta meminta mereka tetap berpegang kepada "Kalimah Taqwa", sedang mereka (di sisi Allah) adalah orang-orang yang sangat berhak dengan "kalimah Taqwa" itu serta menjadi ahlinya. Dan (ingatlah), Allah adalah Maha Mengetahui akan tiap-tiap sesuatu. (26)

Demi sesungguhnya! Allah tetap menyatakan benar RasulNya dalam perkara mimpi itu dengan kenyataan yang sebenar; iaitu sesungguhnya kamu tetap akan memasuki Masjid Al-Haraam - insya Allah (pada masa yang ditentukanNya) - dalam keadaan aman (menyempurnakan ibadat umrah kamu) dengan mencukur kepala kamu, dan kalau (tidak pun) menggunting sedikit rambutnya, serta kamu tidak merasa takut (akan pengkhianatan musuh sehingga kamu keluar balik dari situ). (Allah mengangguhkan berlakunya kenyataan itu) kerana Ia mengetahui (adanya feadah dalam penangguhan itu) yang kamu tidak mengetahuinya; maka Ia menyediakan sebelum (terlaksananya mimpi) itu, satu kemenangan yang dekat (masa berlakunnya). (27)

(Allah yang menyatakan itu) Dia lah yang telah mengutus RasulNya (Muhammad, s.a.w) dengan membawa hidayah petunjuk dan ugama yang benar (ugama Islam), supaya Dia memenangkannya dan meninggikannya atas segala bawaan ugama yang lain; dan cukuplah Allah menjadi Saksi (tentang kebenaran apa yang dibawa oleh RasulNya itu). (28)

Nabi

Muhammad (s.a.w) ialah Rasul Allah; dan orang-orang yang bersama dengannya bersikap keras dan tegas terhadap orang-orang kafir yang (memusuhi Islam), dan sebaiknya bersikap kasih sayang serta belas kasihan kasihan sesama sendiri (umat Islam). Engkau melihat mereka tetap beribadat rukuk dan sujud, dengan mengharapkan limpah kurnia (pahala) dari Tuhan mereka serta mengharapkan keredaanNya. Tanda yang menunjukkan mereka (sebagai orang-orang yang soleh) terdapat muka mereka - dari kesan sujud (dan ibadat mereka yang ikhlas). Demikianlah sifat mereka yang tersebut di dalam Kitab Taurat; dan sifat mereka di dalam Kitab Injil pula ialah: (bahawa mereka diibaratkan) sebagai pokok tanaman yang mengeluarkan anak dan tunasnya, lalu anak dan tunasnya itu menyuburkannya, sehingga ia menjadi kuat, lalu ia tegap berdiri di atas (pangkal) batangnya dengan keadaan yang mengkagumkan orang-orang yang menanamnya. (Allah menjadikan sahabat-sahabat Nabi Muhammad, s.a.w dan pengikut-pengikutnya kembang biak serta kuat gagah sedemikian itu) kerana Ia hendak menjadikan orang-orang kafir merana dengan perasaan marah dan hasad dengki - dengan kembang biaknya umat Islam itu. (Dan selain itu) Allah telah menjanjikan orang-orang yang beriman dan beramal soleh dari mereka, keampunan dan pahala yang besar. (29)

elimu. Mwenye hekima.

5. Ili awaingize Waumini wanaume na Waumini wanawake katika Bustani ipitayo mito chini yake kukaa humo milele na awafutie makosa yao, na huko ndiko kufaulu kukubwa mbele ya Mwenyeezi Mungu.

6. Na awaadhibu wanafiki wanaume na wanafiki wanawake. na washirikina wanaume na washirikina wanawake, wanaomdhani Mwenyeezi Mungu dhana mbaya bahati mbaya iko juu yao, Na Mwenyeezi Mungu amewakasirikia na kuwalaani na kuwaandalia Jahannam, nayo ni marejeo mabaya.

7. Na majeshi ya mbingu na ardhi ni ya Mwenyeezi Mungu ni Mwenye nguvu Mwenye hekima.

8. Hakika tumekutuma uwe shahidi na mtoaji wa khabari njema na muonyaji.

9. Ili mumwamini Mwenyeezi Mungu na Mtume wake, na mumtukuze na mumheshimu, na kumuadhimisha (Mwenyeezi Mungu) asubuhi na jioni.

10. Bila shaka wanaofungamana nawe, kwa hakika wanafungamana na Mwenyeezi Mungu, Mkono wa Mwenyeezi Mungu uko juu ya mikono yao, hivyo avunjaye, basi anavunja kwa kuidhuru nafsi yake tu, na atekelezaye aliyomuahidi Mwenyeezi Mungu basi atamlipa malipo makubwa.

11. Karibu watakuambia mabedui wakaao nyuma: Mali zetu na watu wetu walitushughulisha, basi tuombee msamaha, Wanasema kwa ndimi zao (maneno) yasiyokuwamo nyoyoni mwao. Sema: Ni nani awezaye kukusaidieni chochote kwa Mwenyeezi Mungu ikiwa anataka kukudhuruni au anataka kukunufaisheni? Basi Mwenyeezi Mungu anazo khabari za mnayoyatenda.

12. Lakini mlidhani kuwa, Mtume na Waumini hawatarudi kabisa kwa watu wao, na mkapambiwa hayo katika nyoyo zenu, na mlidhani dhana mbaya, na mmekuwa watu wanaoangamia.

13. Na asiye mwamini Mwenyeezi Mungu na Mtume wake, basi kwa hakika tumewaandalia makafiri Moto mkali.

14. Na ufalme wa mbingu na ardhi ni wa Mwenyeezi Mungu, humsamehe amtakaye

na humuadhibu amtakaye na Mwenyeezi Mungu ni Mwingi wa kusamahe, Mwenye kurehemu.

15. Karibuni watasema wale wakaao nyuma mtakapokwenda kuchukua mateka. Tuacheni tufuatane nanyi, Wanataka kuyabadili maneno ya Mwenyeezi Mungu. sema: Hamtatufuata kabisa, Mwenyeezi Mungu amekwisha sema hivi zamani. Hapo watasema; Bali nyinyi mnatuhusudu. Siyo walikuwa hawafahamu ila kidogo!

16.Waambie walioachwa nyuma katika watu wajangwani karibuni mtaitwa kwenda kupigana na watu wenye mapigano makali, mtapigana nao au watasilimu, basi kama mkimtii (Mwenyeezi Mungu) atakupeni malipo mazuri, na mkigeuka kama mlivyogeuka kwanza atakuadhibuni adhabu iumizayo.

17. Kipofu hana lawama, wala kilema hana lawama, wala mgonjwa hana lawama (wasipokwenda vitani). Na anayemtii Mwenyeezi Mungu na Mtume wake atamwingiza katika mabustani yapitayo mito chini yake, na atayegeuka atamuadhibu adhabu iumizayo.

18. Kwa hakika Mwenyeezi Mungu amewapa radhi Waumini walipofungamana nawe chini ya mti, na alijua yaliyomo nyoyoni mwao. Basi akateremsha utulivu juu yao, na akawapa ushindi wa karibu.

19. Na ngawira nyingi watakazozichukua na Mwenyeezi Mungu, Mwenye uwezo Mwenye hekima.

20. Mwenyeezi Mungu amekuahidini ngawira nyingi mtakazozichukua, kisha akakuhimizieni haya, na akaizuia mikono ya watu isikufikieni, na ili iwe dalili (ya kheri) kwa Waumini na kukuongozeni njia iliyonyooka.

21. Na (ushindi) mwingine hamjaweza kuupata, (ambao) Mwenyeezi Mungu amekwisha uzunguka, na Mwenyeezi Mungu ni Muweza wa kila kitu.

22. Na lau makafiri wangelipigana nanyi basi bila shaka wangeligeuza migongo, kisha wasingelipata mlinzi wala msaidizi.

23. (Hiyo ndiyo) kawaida ya Mwenyeezi Mungu iliyotangulia zamani, hutapata mabadiliko katika kawaida ya Mwenyeezi Mungu.

24. Nayeye ndiye aliyeizuia mikono yao kwenu, na mikono yenu kwao, katika bonde la Makka baada ya kukupeni ushindi

juu yao, na Mwenyeezi Mungu anaona mnayoyatenda.

25. Wao ndio, waliokufuru na wakakuzuilieni Msikiti Mtukufu, na wanyama wasifike mahala pake (pa kuchinjwa) na lau kama si waume waumini na wanawake waumini msiowafahamu kwamba mtawasaga bila kujua na kwa hiyo mtapata masikitiko kwa ajili yao, ili Mwenyeezi Mungu amwingize amtakaye katika rehema yake, Kama (Waumini na makafiri) wangelitengana lazima tungeliwaadhibu wale waliokufuru adhabu iumizayo.

26. Wale waliokufuru walipotia nyoyoni mwao hasira, hasira za kijinga, basi hapo Mwenyeezi Mungu aliteremsha utulivu wake juu ya Mtume wake na juu ya Waumini, na akawalazimisha neno la kumcha (Mwenyeezi Mungu), Mwenyeezi Mungu ni Mjuzi wa kila kitu.

27. Kwa hakika Mwenyeezi Mungu amemhakikishia Mtume wake ndoto yake ya haki. Lazima nyinyi mtaingia katika Msikiti Mtukufu inshaallah kwa salama, mkinyoa vichwa vyenu na mkipunguza nywele, hamtaogopa. na (Mwenyeezi Mungu) alijua msiyoyajua, na kabla ya haya alikupeni ushindi ulio karibu.

28. Yeye ndiye aliyemtuma Mtume wake kwa muongozo na kwa dini ya haki ili ishinde dini zote, Mwenyeezi Mungu anatosha kuwa shahidi.

29. Muhammad Mtume wa Mwenyeezi Mungu na walio pamoja naye ni (wenye nyoyo) imara mbele ya makafiri na wenye kuhurumiana wao kwa wao, utawaona wakiinama na wakisujudu wakitafuta fadhili za Mwenyeezi Mungu na radhi yake. Alama zao ni katika nyuso zao kwa athari ya kusujudu, huo ndio mfano wao katika Taurati, na mfano wao katika Injili: Kama mmea uliotoa matawi yake, kisha yakautia nguvu, ukawa mnene ukasimama sawa sawa juu ya shina lake ukawafurahisha walio upanda, ili awakasirishe makafiri kwa ajili yao. Mwenyeezi Mungu amewaahidi walioamini na kutenda mema katika

wao msamaha na malipo makubwa.

اين سوره با فصول مختلفى كه دارد انطباقش بر قصه صلح حديبيه كه در سال ششم از هجرت اتفاق افتاد روشن است، و همچنين با ساير وقايعى كه پيرامون اين قصه اتفاق افتاد، مانند داستان تخلف اعراب از شركت در اين جنگ و نيز جلوگيرى مشركين از ورود مسلمانان به مكه، و نيز بيعتى كه بعضى از مسلمانان در زير درختى انجام دادند كه تاريخ، تفصيل آنها را آورده، و ما هم به زودى قسمتى از رواياتش را در بحث روايتى آينده- ان شاء اللَّه- مى آوريم.

پس غرض سوره بيان منتى است كه خداى تعالى به رسول خدا نهاده، و در اين سفر فتحى آشكار نصيبش فرموده. و نيز منتى كه بر مؤمنين همراه وى نهاده و مدح شايانى است كه از آنان كرده، و وعده جميلى است كه به همه كسانى از ايشان داده كه ايمان آورده و عمل صالح كرده اند. و اين سوره در مدينه نازل شده.

" إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً" اين جمله در زمينه منت نهادن قرار دارد. و اگر مطلب را با كلمه" ان" و نسبت دادن فتح به نون عظمت (نا) و توصيف آن به كلمه" مبين" تاكيد كرده، براى اين است كه نسبت به اين فتح عنايتى داشته كه با آن منت گذارده. ______________________________________________________ صفحه ى 379

[توضيح و توجيه اينكه مقصود از فتح مبين در آيه:" إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً" صلح حديبيه است

و مراد از اين" فتح" به طورى كه قرائن كلام هم تاييد مى كند، فتحى است كه خدا در صلح حديبيه نصيب رسول خدا (ص) فرمود.

و توضيح اينكه: تمامى پيشرفتهايى كه در اين سوره اشاره اى به آنها

دارد، از روزى شروع شده كه آن جناب از مدينه به سوى مكه بيرون رفت و سرانجام مسافرتش به صلح حديبيه منتهى گرديد، مانند منت نهادن بر رسول خدا (ص) و مؤمنين، و مدح مؤمنين، و خشنوديش از بيعت ايشان، و وعده جميلى كه به ايشان داده كه در دنيا به غنيمت هاى دنيايى و در آخرت به بهشت مى رساند، و مذمت عربهاى متخلف كه رسول خدا (ص) خواست آنان را به سوى جنگ حركت دهد، ولى حاضر نشدند، و مذمت مشركين در اينكه سد راه رسول خدا و همراهيان آن جناب از داخل شدن به مكه شدند، و مذمت منافقين و تصديق خدا رؤياى رسول گراميش را، و همچنين اينكه مى فرمايد:" او چيزهايى مى داند كه شما نمى دانيد، و در پس اين حوادث فتحى نزديك قرار دارد" همه اينها اگر صريح نباشد نزديك به صريح است كه مربوط به خروج آن جناب از مدينه به سوى مكه كه منتهى به صلح حديبيه شد مى باشد.

و اما اينكه اين صلح فتحى مبين است كه خدا به پيغمبرش روزى كرده، دقت در لحن آيات مربوط به اين داستان، سرش را روشن مى كند، چون بيرون شدن رسول خدا (ص) و مؤمنين به منظور حج خانه خدا، عملى بسيار خطرناك بود، آن قدر كه اميد برگشتن به مدينه عادتا محتمل نبود، و آيه" بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلى أَهْلِيهِمْ أَبَداً" به همين معنا اشاره مى كند، چون مسلمانان عده اى قليل، يعنى هزار و چهار صد نفر بودند و با پاى خود به طرف قريش مى رفتند، قريشى كه داغ جنگ بدر و احد و احزاب را از آنان در

دل دارند، قريشى كه داراى پيروانى بسيارند و نيز داراى شوكت و قوتند، و مسلمانان كجا مى توانند حريف لشكر نيرومند مشركين، آن هم در داخل شهر آنان باشند؟

و ليكن خداى سبحان مساله را به نفع رسول خدا (ص) و مؤمنين و به ضرر مشركين تغيير داد، به طورى كه مشركين به اين مقدار راضى شدند كه براى مدت ده سال صلح كنند، با اينكه مؤمنين چنين اميدى از آنان نداشتند، ولى سرانجام چنين شد، و صلح كردند كه مدت ده سال جنگ نداشته باشند، و هر يك از قريش به طرف مسلمين رفت، و يا از طرف مسلمين به طرف قريش رفت، آزارش ندهند، و در امانش بدانند. و نيز رسول خدا (ص) آن سال را به مدينه برگردد، و سال بعد به مكه وارد شود، و مردم مكه، شهر را براى سه روز براى ايشان خالى كنند. ______________________________________________________ صفحه ى 380

و اين سرنوشت روشنترين فتح و پيروزى است كه خدا نصيب پيامبرش كرد و مؤثرترين عامل براى فتح مكه در سال هشتم هجرى شد، چون جمع كثيرى از مشركين در اين دو سال بين" صلح و فتح مكه" اسلام آوردند، علاوه بر اين، سال بعد از صلح، يعنى سال هفتم هجرى، خيبر و قراى اطرافش را هم فتح كردند، و مسلمانان شوكتى بيشتر يافتند، و دامنه اسلام وسعتى روشن يافت، و نفرات مسلمين بيشتر شد، و آوازه شان منتشر شد، و بلاد زيادى را اشغال كردند. آن گاه در سال هشتم رسول خدا (ص) براى فتح مكه حركت كرد، در حالى كه به جاى هزار و چهار صد نفر در صلح حديبيه، ده و يا دوازده

هزار نفر لشكر داشت.

بعضى از مفسرين «1» در باره" فتح" گفته اند: مراد از آن، فتح مكه است، و معناى" إِنَّا فَتَحْنا لَكَ" اين است كه ما برايت مقدر كرده ايم كه مكه را بعدها فتح كنى. اما اين تفسير با قرائن آيه نمى سازد.

بعضى «2» ديگر گفته اند: مراد از اين فتح، فتح خيبر است، و معنايش- بنا بر اينكه سوره در هنگام مراجعت رسول خدا (ص) از صلح حديبيه به مدينه نازل شده باشد- اين است كه ما برايت مقدر كرده ايم كه خيبر را فتح كنى. اين تفسير نيز همانند تفسير قبلى است.

بعضى «3» ديگر گفته اند: مراد از" فتح" فتح معنوى است، كه عبارت است از پيروزى بر دشمنان از نظر مستدل بودن منطق، و از نظر معجزات درخشان و آشكارى كه كلمه حق به وسيله آنها بر باطل غلبه كرد، و اسلام به وسيله آنها بر كفر غلبه يافت. اين وجه هم هر چند در جاى خود حرف بى اشكالى است، ليكن با سياق آيات درست در نمى آيد.

[شرح مقصود از غفران ذنب متقدم و متاخر پيامبر (ص) در آيه:" لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ ..." و ارتباط آن با فتح مبين

" لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ يُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ يَهْدِيَكَ صِراطاً مُسْتَقِيماً وَ يَنْصُرَكَ اللَّهُ نَصْراً عَزِيزاً" لام در كلمه" ليغفر" به طورى كه از ظاهر عبارت برمى آيد لام تعليل است، ظاهرش اين است كه غرض از اين" فتح مبين" عبارت است از" آمرزش تو نسبت به گناهان گذشته و آينده ات" و ما مى دانيم كه هيچ رابطه اى بين فتح مذكور با آمرزش گناهان

نيست و هيچ معناى معقولى براى تعليل آن فتح به مغفرت به ذهن نمى رسد، پس چه بايد كرد، و چطور آيه را معنا كنيم؟

_______________

(1 و 2 و 3) مجمع البيان، ج 9، ص 109. ______________________________________________________ صفحه ى 381

بعضى از مفسرين «1» براى فرار از اين اشكال گفته اند:" لام" در جمله" ليغفر" در عين اينكه صداى كسره دارد لام قسم است، و اصل آن" ليغفرن" بود كه نون تاكيد از آن حذف شده، و" راء" آن هم چنان به صداى بالا باقى مانده، تا بفهماند نون در اينجا حذف شده.

ليكن اين سخنى است غلط چون در ميان عرب چنين استعمالى سابقه ندارد و همچنين گفتار بعضى «2» ديگر كه براى فرار از اشكال گفته اند: علت فتح، تنها آمرزش گناهان نيست، بلكه مجموع" آمرزش"،" اتمام نعمت"،" هدايت" و" نصرت عزيز" علت است، پس منافات ندارد كه يكى از آنها به خصوص، يعنى آمرزش گناهان فى نفسه علت فتح نباشد.

اين حرف نيز بسيار بى پايه است و هيچ ارزشى ندارد، چون بخشش گناه نه علت فتح است و نه جزء علت و نه حتى به نوعى با مطالبى كه بر آن عطف شده ارتباط دارد تا بگوييم مساله آمرزش گناه با علل فتح مخلوط شده، پس هيچ مصححى براى اينكه به تنهايى علت معرفى شود، و نه براى اينكه با علل ديگر و ضمن آنها مخلوط شود نيست.

و كوتاه سخن اينكه: اين اشكال خود بهترين شاهد است بر اينكه مراد از كلمه" ذنب" در آيه شريفه، گناه به معناى معروف كلمه يعنى مخالفت تكليف مولوى الهى نيست.

و نيز مراد از" مغفرت" معناى معروفش كه عبارت است از ترك عذاب

در مقابل مخالفت نامبرده نيست، چون كلمه" ذنب" در لغت آن طور كه از موارد استعمال آن استفاده مى شود عبارت است از عملى كه آثار و تبعات بدى دارد، حال هر چه باشد. و مغفرت هم در لغت عبارت است از پرده افكندن بر روى هر چيز، ولى بايد اين را هم بدانيم كه اين دو معنا كه براى دو لفظ" ذنب" و" مغفرت" ذكر كرديم (و گفتيم كه متبادر از لفظ" ذنب" مخالفت امر مولوى است كه عقاب در پى بياورد، و متبادر از كلمه" مغفرت" ترك عقاب بر آن مخالفت است) معنايى است كه نظر عرف مردمان متشرع به آن دو لفظ داده، و گرنه معناى لغوى ذنب همان بود كه گفتيم عبارت است از هر عملى كه آثار شوم داشته باشد، و معناى لغوى مغفرت هم پوشاندن هر چيز است.

حال كه معناى لغوى و عرفى اين دو كلمه روشن شد، مى گوييم قيام رسول خدا به دعوت مردم، و نهضتش عليه كفر و وثنيت، از قبل از هجرت و ادامه اش تا بعد از آن، و

_______________

(1) روح المعانى، ج 26، ص 90.

(2) تفسير روح المعانى، ج 26، ص 90. ______________________________________________________ صفحه ى 382

جنگهايى كه بعد از هجرت با كفار مشرك به راه انداخت، عملى بود داراى آثار شوم، و مصداقى بود براى كلمه" ذنب" و خلاصه عملى بود حادثه آفرين و مساله ساز، و معلوم است كه كفار قريش ما دام كه شوكت و نيروى خود را محفوظ داشتند هرگز او را مشمول مغفرت خود قرار نمى دادند، يعنى از ايجاد دردسر براى آن جناب كوتاهى نمى كردند، و هرگز زوال مليت و انهدام سنت و طريقه

خود را، و نيز خون هايى كه از بزرگان ايشان ريخته شده، از ياد نمى بردند، و تا از راه انتقام و محو اسم و رسم پيامبر كينه هاى درونى خود را تسكين نمى دادند، دست بردار نبودند.

اما خداى سبحان با فتح مكه و يا فتح حديبيه كه آن نيز منتهى به فتح مكه شد، شوكت و نيروى قريش را از آنان گرفت، و در نتيجه گناهانى كه رسول خدا (ص) در نظر مشركين داشت پوشانيد، و آن جناب را از شر قريش ايمنى داد.

پس مراد از كلمه" ذنب"- و خدا داناتر است- تبعات بد، و آثار خطرناكى است كه دعوت آن جناب از ناحيه كفار و مشركين به بار مى آورد، و اين آثار از نظر لغت ذنب است، ذنبى است كه در نظر كفار وى را در برابر آن مستحق عقوبت مى ساخت، هم چنان كه موسى (ع) در جريان كشتن آن جوان قبطى خود را گناه كار قبطيان معرفى نموده مى گويد:

" وَ لَهُمْ عَلَيَّ ذَنْبٌ فَأَخافُ أَنْ يَقْتُلُونِ" «1» اين معناى گناهان گذشته رسول خدا (ص) است گناهانى كه قبل از هجرت كرده بود و اما گناهان آينده اش عبارت است از خونهايى كه بعد از هجرت از صناديد قريش ريخت، و مغفرت خدا نسبت به گناهان آن جناب عبارت است از پوشاندن آنها، و ابطال عقوبت هايى كه به دنبال دارد، و آن به اين بود كه شوكت و بنيه قريش را از آنان گرفت. مؤيد اين معنا جمله" وَ يُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ ... وَ يَنْصُرَكَ اللَّهُ نَصْراً عَزِيزاً" است.

[وجوه متعددى كه در بيان معنى و مفاد آيه فوق گفته شده است

اين آن معنايى است كه از آيه،

به ضميمه سياق به نظر ما رسيد، ولى مفسرين مسلك هاى مختلف ديگرى دارند كه هشت نظريه از آنها را در اينجا مى آوريم.

1- مراد از ذنب رسول خدا گناهانى است كه آن جناب كرد، و مراد از گناهان گذشته گناهان قبل از بعثت، و مراد از گناهان آينده گناهان بعد از بعثت آن حضرت است «2». بعضى ديگر گفته اند گناهان قبل از فتح مكه و بعد از آن است «3».

_______________

(1) سوره شعراء، آيه 14.

(2 و 3) تفسير مجمع البيان، ج 9، ص 110. ______________________________________________________ صفحه ى 383

اين مسلك در صورتى صحيح است كه ما صدور معصيت از انبياء را جائز بدانيم، و اين خلاف دليل قطعى از كتاب و سنت و عقل است، چون اين ادله بر عصمت انبياء (ع) دلالت دارند كه بحثش در جلد دوم اين كتاب و جاهايى ديگر گذشت.

علاوه بر اين، اشكال نامربوط بودن آمرزش گناهان با فتح مبين به جاى خود باقى است.

2- مراد از مغفرت گناهان گذشته و آينده، مغفرت گناهانى است كه قبلا مرتكب شده و آنچه كه بعدا مرتكب مى شود. و منظور از مغفرت گناهانى كه هنوز مرتكب نشده، وعده به آن است، چون اگر بگوييم خود مغفرت منظور است، اشكال مى شود كه گناه ارتكاب نشده مغفرت بردار نيست «1».

اشكال اين وجه همان اشكال وجه قبلى است، علاوه بر اينكه آمرزش گناهان بعدى مستلزم آن است كه تكليف از آن جناب برداشته شده باشد، و اين مخالف نص صريح كلام خداى تعالى است، آن هم در آياتى بسيار، مانند آيه" إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ" «2» و آيه" وَ أُمِرْتُ لِأَنْ أَكُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِينَ"

«3» و آياتى ديگر كه سياقشان استثناء نمى پذيرد.

علاوه بر اينكه بعضى از گناهان قابل آمرزش نيست، مانند شرك به خدا، افتراء و دروغ بر او، استهزاء به آيات خدا، افساد در زمين، و هتك محارم. و آيه مورد بحث بطور مطلق فرموده: گناهان آينده ات را آمرزيده، پس بايد اين گونه گناهان براى آن جناب جائز باشد، و اين معقول نيست كه خدا بنده اى از بندگان خود را براى اقامه دينش و اصلاح زمين مبعوث كند آن وقت اين پيغمبر، همين كه به نصرت خدا دعوتش ريشه كرد، و خدا او را بر هر چه كه خواست غلبه داد، اجازه اش دهد تمامى اوامرش را مخالفت نموده، آنچه را كه بنا كرده ويران سازد و آنچه را كه اصلاح كرده تباه كند، و به او بفرمايد: هر چه بكنى من تو را مى آمرزم و از هر دروغ و افترايى كه به من ببندى عفو مى كنم، با اينكه عمل آن پيغمبر خود دعوت و تبليغ عملى است، اين از نظر عقل. و اما از نظر قرآن، آيه شريفه" وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الْأَقاوِيلِ، لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمِينِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِينَ" «4» صريح در اين است كه چنين ايمنى به رسول خدا

_______________

(1) تفسير مجمع البيان، ج 9، ص 110

(2) ما كتاب را به حق بر تو نازل كرديم، پس خدا را با دين خالص عبادت كن. سوره زمر، آيه 2.

(3) من مامور شده ام كه اولين مسلمان باشم. سوره زمر، آيه 12.

(4) اگر پاره اى نسبت هاى دروغ به ما ببندند با دست قدرتمان او را مى گيريم، و رگ دلش را قطع مى كنيم. سوره الحاقه، آيه 44 و 46. ______________________________________________________ صفحه ى

384

(ص) داده نشده.

3- مراد از مغفرت گناهان گذشته آن جناب، گناهان پدر و مادرش آدم و حوا، و مراد از مغفرت گناهان آينده اش آمرزش گناهان امت و به وسيله دعاى آن جناب است «1». اشكال اين وجه همان اشكال وجه قبلى است.

4- اين كلام گفتارى است بر حسب فرض، هر چند كه از نظر سياق به نظر مى رسد كلامى تحقيقى باشد نه فرضى، و معنايش اين است كه: تا خدا گناهان قديمى و آينده ات را اگر گناهى داشته باشى بيامرزد «2». اشكال اين وجه اين است كه خلاف ظاهر آيه است و خلاف ظاهر دليل مى خواهد كه ندارد.

5- اين كلام جنبه تعظيم و حسن خطاب دارد و معناى آن" غفر اللَّه لك" مى باشد هم چنان كه چنين خطابى در آيه" عَفَا اللَّهُ عَنْكَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ" «3» آمده «4». اشكال اين وجه اين است كه در چنين خطابهايى معمولا لفظ دعاء به كار مى برند- اينطور گفته اند.

6- مراد از ذنب در حق رسول خدا (ص) ترك اولى است، يعنى مخالفت اوامر ارشادى، نه تمرد از امتثال تكاليف مولوى، چون انبياء با آن درجات قربى كه دارند بر ترك اولى مؤاخذه مى شوند، همانطور كه ديگران بر معصيت هاى اصطلاحى مؤاخذه مى شوند، هم چنان كه معروف است كه" حسنات الأبرار سيئات المقربين حسنه نيكان نسبت به مقربين گناه شمرده مى شود" «5».

7- وجهى است كه جمعى از علماى اماميه آن را پسنديده اند، و آن اين است كه مراد از مغفرت گناهان گذشته آن جناب، گناهان گذشته امت او، و مراد از گناهان آينده اش گناهانى است كه امتش بعدها مرتكب مى شوند و با شفاعت آن جناب آمرزيده مى شود و نسبت دادن

گناهان امت به آن جناب عيبى ندارد، چون شدت اتصال آن جناب با امت اين را تجويز مى كند «6».

و اين وجه و وجه قبلى اش از همه اشكالات گذشته سالم مى باشند، ليكن اشكال بى ربط بودن مغفرت با فتح مكه يا حديبيه به حال خود باقى است.

8- پاسخى است كه از سيد مرتضى علم الهدى (رحمة اللَّه عليه) نقل شده كه فرموده:

_______________

(1 و 2) مجمع البيان، ج 9، ص 110- 111.

(3) خدا بيامرزدت چرا به آنان اجازه دادى. سوره توبه، آيه 43.

(4 و 5 و 6) مجمع البيان، ج 9، ص 110- 111. ______________________________________________________ صفحه ى 385

كلمه" ذنب" مصدر است، و مصدر مى تواند هم به فاعل خود اضافه شود و هم به مفعول خود، و در اينجا كلمه" ذنب" به مفعول خود اضافه شده، و مراد از" ذنب" گناهانى است كه مردم نسبت به آن جناب روا داشتند، و نگذاشتند آن جناب وارد مكه شود، و مانع از ورود او به مسجد الحرام شدند. و بنا بر اين، معناى آمرزش اين گناه، نسخ احكام دشمنان آن جناب يعنى مشركين است، مى خواهد بفرمايد: خداوند به وسيله فتح مكه و داخل شدنت در آن لكه ننگى كه دشمنان مى خواستند به تو بچسبانند زايل مى سازد «1».

و اين وجه خيلى قريب الماخذ با وجهى است كه ما ذكر كرديم، و عيبى هم ندارد، جز اينكه كمى با ظاهر آيه ناسازگار است.

در جمله" لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ..." كه بعد از جمله" إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً" قرار گرفته، التفاتى از تكلم به غيبت به كار رفته، و شايد وجهش اين باشد كه از آنجا كه حاصل مفاد سوره منت نهادن بر پيامبر

و مؤمنين بود، به اينكه فتح را نصيبشان كرد، و آرامش بر دلهايشان افكند، و ياريشان نمود، و ساير وعده هايى كه به ايشان داد، در چنين زمينه اى مناسب بود نصرت دادن به پيغمبر و مؤمنين را به خدا نسبت دهد، چون نامبردگان، غير خدا را نمى پرستيدند، و مشركين، غير خدا را به اين اميد كه ياريشان كنند و هرگز نمى كردند مى پرستيدند.

و اما اينكه چرا اين سنت را در آيه اول با تعبير" نا ما" ادا كرد، و فرمود:" ما براى تو فتح كرديم"، براى اين بود كه تعبير به" ما" كه به عظمت اشعار دارد، با ذكر فتح مناسب تر است و اين نكته عينا در آيه" إِنَّا أَرْسَلْناكَ شاهِداً ..." نيز جريان دارد.

" وَ يُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ"- بعضى از مفسرين «2» گفته اند معنايش اين است كه: نعمت خود را هم در دنيا برايت تمام كند، و تو را بر دشمن غلبه داده بلند آوازه ات گرداند و دينت را رونق بخشد، و هم در آخرت تمام كند و درجه ات را بلند كند. بعضى «3» ديگر گفته اند: يعنى نعمت خود را با فتح مكه و خيبر و طائف بر تو تمام كند.

" وَ يَهْدِيَكَ صِراطاً مُسْتَقِيماً"- بعضى «4» گفته اند: يعنى تو را بر صراط مستقيم ثابت بدارد، صراطى كه سالك خود را به سوى بهشت مى كشاند. بعضى «5» ديگر گفته اند، يعنى: تو را در تبليغ احكام و اجراى حدود به سوى صراط مستقيم رهنمون شود.

" وَ يَنْصُرَكَ اللَّهُ نَصْراً عَزِيزاً"- بعضى «6» در معناى" نصر عزيز" گفته اند: آن نصرتى _______________

(1 و 2 و 3 و 4) مجمع البيان، ج 9، ص 111

(5) تفسير روح المعانى، ج 26،

ص 91.

(6) مجمع البيان، ج 9، ص 111. ______________________________________________________ صفحه ى 386

است كه هيچ جبارى عنيد و دشمنى نيرومند نتواند كارى به ايشان بكند، و خداى تعالى چنين نصرتى به رسول اسلام داد، براى اينكه دين او را خلل ناپذيرترين اديان كرد، و سلطنت او را عظيم ترين سلطنت قرار داد. بعضى «1» گفته اند: مراد از نصر عزيز، آن نصرى است كه در عالم نمونه اش نادر و يا ناياب باشد، و نصرت خداى تعالى نسبت به پيامبر اسلام همين طور بوده. و اين معنا با مقايسه حال آن جناب در اول بعثت و با حال او در آخر ايام دعوتش روشن مى شود.

دقت در سياق اين دو آيه بر اساس آن معنايى كه ما براى آيه" إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ" كرديم، اين معنا را به دست مى دهد كه مراد از جمله" وَ يُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ" مقدمه چينى و فراهم شدن زمينه براى تماميت كلمه توحيد است، منظور اين است كه خداوند جو و افق را براى يك نصرت عزيز برايت تصفيه مى كند، و موانع آن را به وسيله مغفرت گناهان گذشته و آينده تو (به آن معنايى كه ما كرديم) بر طرف مى سازد." وَ يَهْدِيَكَ صِراطاً مُسْتَقِيماً"- هدايت آن جناب بعد از تصفيه جو براى پيشرفت او، هدايت به سوى صراط مستقيم است، چون اين تصفيه سبب شد كه آن جناب بعد از مراجعت از حديبيه بتواند خيبر را فتح كند و سلطه دين را در اقطار جزيره گسترش دهد، و در آخر، پيشرفتش به فتح مكه و طائف منتهى گردد.

" وَ يَنْصُرَكَ اللَّهُ نَصْراً عَزِيزاً"- خداى تعالى آن

جناب را نصرت داد نصرتى چشمگير، كه يا كم نظير و يا بى نظير بود، چون مكه و طائف را برايش فتح كرد و اسلام را در سرزمين جزيره گسترش داد و شرك را ريشه كن و يهود را ذليل و نصاراى جزيره را برايش خاضع و مجوس ساكن در جزيره را برايش تسليم نمود. و خداى تعالى دين مردم را تكميل و نعمتش را تمام نمود و اسلام را برايشان دينى پسنديده كرد.

[مراد از" سكينت" و انزال آن بر قلوب مؤمنين

" هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدادُوا إِيماناً مَعَ إِيمانِهِمْ ..."

ظاهرا مراد از" سكينت" آرامش و سكون نفس و ثبات و اطمينان آن به عقائدى است كه به آن ايمان آورده. و لذا علت نزول سكينت را اين دانسته كه:" لِيَزْدادُوا إِيماناً مَعَ إِيمانِهِمْ تا ايمانى جديد به ايمان سابق خود بيفزايند". در سابق در بحثى كه راجع به سكينت در ذيل آيه" أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ" «2» كرديم، گفتيم: اين سكينت با روح _______________

(1) روح المعانى، ج 26، ص 91

(2) سوره بقره، آيه 248. ______________________________________________________ صفحه ى 387

ايمانى كه در جمله" وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ" «1» آمده منطبق است.

بعضى «2» گفته اند: سكينت به معناى رحمت است. بعضى «3» ديگر گفته اند: عقل است. بعضى «4» آن را به وقار و عصمتى معنا كرده اند كه در خدا و رسولش هست. بعضى «5» آن را به تمايل به سوى دينى كه رسول خدا (ص) آورده معنا كرده اند.

بعضى «6» گفته اند: سكينت نام فرشته اى است كه در قلب مؤمن منزل مى كند. بعضى «7» گفته اند: چيزى است كه سرى مانند سر گربه دارد. و

همه اينها اقاويلى است بدون دليل.

مراد از" انزال سكينت در قلوب مؤمنين" ايجاد آن است بعد از آنكه فاقد آن بودند، چون بسيار مى شود كه قرآن كريم خلقت و ايجاد را انزال مى خواند، مثلا مى فرمايد:" وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ" «8» و نيز" وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ" «9»، و نيز" وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ" «10»، و اگر خلقت و ايجاد را انزال خوانده، به اين منظور بوده كه به علو مبدء آن اشاره كند.

بعضى «11» گفته اند: مراد از" انزال" اسكان و قرار دادن است، مى گويند:" نزل فى مكان كذا فلانى در فلان مكان نازل شد" يعنى بار و بنه خود را در آنجا پياده كرد.

ليكن اين معنايى است كه در كلام خداى تعالى معهود نيست، و يا اينكه موارد استعمال كلمه مذكور در كلام خدا بسيار است در هيچ جا به اين معنا نيامده، و شايد باعث اينكه آقايان را وادار كرده اين معنا را اختيار كنند اين بوده كه ديده اند كلمه" انزال" در آيه با حرف" فى" متعدى شده، ولى بايد بدانند كه آوردن كلمه" فى" به عنايت كلاميه اى بوده، يعنى در كلام اين معنا رعايت شده كه سكينت مربوط به دلها است، و در دلها مستقر مى شود، هم چنان كه در اثر رعايت واقع شدن سكينت در دلها، از جهت علو تعبير كرده به" انزال"، هم در آيه مورد بحث و هم در آيه" فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلى رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ" «12» از چنين وقوعى _______________

(1) سوره مجادله، آيه 22.

(2 و 3 و 4 و 5 و 6 و 7) تفسير روح

المعانى، ج 26، ص 92.

(8) از چارپايان هشت جفت برايتان نازل كرد. سوره زمر، آيه 6.

(9) ما آهن را نازل كرديم. سوره حديد، آيه 25.

(10) هيچ چيز نيست مگر اينكه خزينه هايش نزد ما است، و ما آن را نازل نمى كنيم مگر به اندازه اى معلوم. سوره حجر، آيه 21.

(11) روح المعانى، ج 26، ص 92.

(12) سوره توبه، آيه 26. ______________________________________________________ صفحه ى 388

تعبير به انزال كرده است.

و مراد از اينكه فرمود: تا ايمان خود را زياد كنند، شدت يافتن ايمان به چيزى است، چون ايمان بهر چيز عبارت است از علم به آن به اضافه التزام به آن، به طورى كه آثارش در عملش ظاهر شود، و معلوم است كه هر يك از علم و التزام مذكور، امورى است كه شدت و ضعف مى پذيرد، پس ايمان كه گفتيم عبارت است از علم و التزام نيز شدت و ضعف مى پذيرد.

پس معناى آيه اين است كه: خدا كسى است كه ثبات و اطمينان را كه لازمه مرتبه اى از مراتب روح است در قلب مؤمن جاى داد، تا ايمانى كه قبل از نزول سكينت داشت بيشتر و كامل تر شود.

گفتارى در باره ايمان و زياد شدن آن [(بيان اينكه ايمان علم و عمل- با هم- است و شدت و ضعف ايمان ناشى از شدت و ضعف علم و عمل است)]

ايمان، تنها و صرف علم نيست، به دليل آيات زير كه از كفر و ارتداد افرادى خبر مى دهد كه با علم به انحراف خود كافر و مرتد شدند، مانند آيه" إِنَّ الَّذِينَ ارْتَدُّوا عَلى أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَى" «1» و آيه" إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ

وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدى «2» و آيه" وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ" «3» و آيه" وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ" «4»، پس بطورى كه ملاحظه مى فرماييد اين آيات، ارتداد و كفر و جحود و ضلالت را با علم جمع مى كند.

پس معلوم شد كه صرف علم به چيزى و يقين به اينكه حق است، در حصول ايمان كافى نيست، و صاحب آن علم را نمى شود مؤمن به آن چيز دانست، بلكه بايد ملتزم به مقتضاى علم خود نيز باشد، و بر طبق مؤداى علم عقد قلب داشته باشد، به طورى كه آثار عملى علم- هر چند فى الجمله- از وى بروز كند، پس كسى كه علم دارد به اينكه خداى تعالى، الهى است كه جز او الهى نيست، و التزام به مقتضاى علمش نيز دارد، يعنى در مقام انجام _______________

(1) كسانى كه بعد از روشن شدن راه هدايت برايشان باز هم پشت مى كنند. سوره محمد، آيه 25.

(2) آنان كه بعد از روشن شدن راه هدايت برايشان، باز كافر شدند و از راه خدا جلوگيرى كردند، و با رسول دشمنى ورزيدند. سوره محمد، آيه 32.

(3) آن را انكار كردند با اينكه به حقانيت آن يقين داشتند. سوره نمل، آيه 14.

(4) خدا در عين اينكه عالم بودند گمراهشان كرد. سوره جاثيه، آيه 23. ______________________________________________________ صفحه ى 389

مراسم عبوديت خود و الوهيت خدا بر مى آيد، چنين كسى مؤمن است، اما اگر علم مزبور را دارد، ولى التزام به آن را ندارد، و علمى كه علمش را بروز دهد و از عبوديتش خبر دهد ندارد چنين كسى عالم هست و مؤمن نيست.

و از اينجا

بطلان گفتار بعضى «1» كه ايمان را صرف علم دانسته اند، روشن مى شود به همان دليلى كه گذشت. و نيز بطلان گفتار بعضى «2» كه گفته اند: ايمان همان عمل است، چون عمل با نفاق هم جمع مى شود، و ما مى بينيم منافقين كه حق برايشان ظهورى علمى يافته، عمل هم مى كنند، اما در عين حال ايمان ندارند.

و چون ايمان عبارت شد از علم به چيزى به التزام به مقتضاى آن، به طورى كه آثار آن علم در عمل هويدا شود، و نيز از آنجايى كه علم و التزام هر دو از امورى است كه شدت و ضعف و زيادت و نقصان مى پذيرد، ايمان هم كه از آن دو تاليف شده قابل زيادت و نقصان و شدت و ضعف است، پس اختلاف مراتب و تفاوت درجات آن از ضرورياتى است كه به هيچ وجه نبايد در آن ترديد كرد.

اين آن حقيقتى است كه اكثر علماء آن را پذيرفته اند، و حق هم همين است، دليل نقلى هم همان را مى گويد، مانند آيه مورد بحث كه مى فرمايد:" لِيَزْدادُوا إِيماناً مَعَ إِيمانِهِمْ" و آياتى ديگر. و نيز احاديثى كه از ائمه اهل بيت (ع) وارد شده، و از مراتب ايمان خبر مى دهد «3».

[سخن كسانى كه گفته اند: ايمان شدت و ضعف نمى پذيرد و عمل ربطى به ايمان ندارد و بيان ضعف و بى پايگى اين سخن

ولى در مقابل اين اكثريت عده اى هستند- مانند ابو حنيفه و امام الحرمين و غير آن دو- كه معتقدند ايمان شدت و ضعف نمى پذيرد و استدلال كرده اند به اينكه ايمان نام آن تصديقى است كه به حد جزم و قطع رسيده باشد و جزم و قطع كم

و زياد بردار نيست، و صاحب چنين تصديقى اگر اطاعت كند، و يا گناهان را ضميمه تصديقش سازد، تصديقش تغيير نمى كند «4».

آن گاه آياتى كه خلاف گفته آنان را مى رساند تاويل كرده گفته اند: منظور از زيادى و كمى ايمان زيادى و كمى عددى است، چون ايمان در هر لحظه تجديد مى شود، و در مثل پيامبر ايمانهايش پشت سر هم است، و آن جناب حتى يك لحظه هم از برخورد با ايمانى نو فارغ نيست، به خلاف ديگران كه ممكن است بين دو ايمانشان فترتهاى كم و زيادى فاصله شود.

_______________

(1 و 2) تفسير روح المعانى، ج 26، ص 92 و 93.

(3) اصول كافى، ج 2، ص 42.

(4) و شايد اين نظريه را بدين جهت اظهار كرده اند كه اعمال خلاف سلاطين و خلفاء را توجيه نموده آنان را هم چنان مؤمن معرفى كنند. (مترجم). ______________________________________________________ صفحه ى 390

پس ايمان زياد يعنى ايمانهايى كه فاصله در آنها اندك است، و ايمان كم يعنى ايمانهايى كه فاصله در بين آنها زياد است.

و نيز ايمان يك كثرت ديگر هم دارد و آن كثرت چيزهايى است كه ايمان متعلق به آنها مى شود، و چون احكام و شرايع دين تدريجا نازل مى شده، مؤمنين هم تدريجا به آنها ايمان پيدا مى كردند، و ايمانشان هر لحظه از نظر عدد بيشتر مى شده، پس مراد از زياد شدن ايمان، زياد شدن عدد آن است «1».

ولى ضعف اين نظريه بسيار روشن است. اما اينكه استدلال كردند كه" ايمان نام تصديق جزمى است" قبول نداريم، براى اينكه اولا گفتيم كه ايمان نام تصديق جزمى توأم با التزام است، مگر آنكه مرادشان از تصديق، علم به التزام باشد. و ثانيا

اينكه گفتند" اين تصديق زيادى و كمى ندارد" ادعايى است بدون دليل، بلكه عين ادعاء را دليل قرار دادن است، و اساسش هم اين است كه ايمان را امرى عرضى دانسته، و بقاء آن را به نحو تجدد امثال پنداشته اند، و اين هيچ فايده اى براى اثبات ادعايشان ندارد، براى اينكه ما مى بينيم بعضى از ايمانها هست كه تندباد حوادث تكانش نمى دهد، و از بينش نمى برد، و بعضى ديگر را مى بينيم كه به كمترين جهت زايل مى شود، و يا با سست ترين شبهه اى كه عارضش مى شود از بين مى رود، و چنين اختلافى را نمى شود با مساله تجدد امثال و كمى فترت ها و زيادى آن، تعليل و توجيه كرد، بلكه چاره اى جز اين نيست كه آن را مستند به قوت و ضعف خود ايمان كنيم، حال چه اينكه تجدد امثال را هم بپذيريم يا نپذيريم.

علاوه بر اين، مساله تجدد امثال در جاى خود باطل شده.

و اينكه گفتند" صاحب تصديق، چه اطاعت ضميمه تصديقش كند و چه معصيت، اثرى در تصديقش نمى گذارد" سخنى است كه ما آن را نمى پذيريم، براى اينكه قوى شدن ايمان در اثر مداومت در اطاعت، و ضعيف شدنش در اثر ارتكاب گناهان چيزى نيست كه كسى در آن ترديد كند، و همين قوت اثر و ضعف آن كاشف از اين است كه مبدء اثر قوى و يا ضعيف بوده، خداى تعالى هم مى فرمايد:" إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ" «2» و نيز فرموده:" ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذِينَ أَساؤُا السُّواى أَنْ كَذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ وَ كانُوا بِها يَسْتَهْزِؤُنَ" «3».

_______________

(1) روح المعانى، ج 26، ص 93.

(2) كلمه طيبه به سوى او بالا مى رود، و عمل

صالح در بالا بردنش مؤثر است. سوره فاطر، آيه 10.

(3) سرانجام عاقبت آنهايى كه زشتى ها را مرتكب شدند اين شد كه به آيات خدا تكذيب و استهزاء كنند. سوره روم، آيه 10. ______________________________________________________ صفحه ى 391

و اما اينكه آيات داله بر زياد و كم شدن ايمان را تاويل كردند، تاويلشان درست نيست، براى اينكه تاويل اولشان اين بود كه ايمان زياد، آن ايمانهاى متعددى است كه بين تك تك آنها فترت و فاصله زيادى نباشد، و ايمان اندك ايمانى است كه عددش كم و فاصله بين دو عدد از آنها زياد باشد، و اين تاويل مستلزم آن است كه صاحب ايمان اندك در حال فترت هايى كه دارد كافر و در حال تجدد ايمان مؤمن باشد، و اين چيزى است كه نه قرآن با آن سازگار است و نه در سراسر كلام خدا چيزى كه مختصر اشعارى به آن داشته باشد ديده مى شود.

و اگر خداى تعالى فرموده:" وَ ما يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِكُونَ" «1» هر چند ممكن است به دو احتمال دلالت كند، يكى اينكه ايمان خودش شدت و ضعف بپذيرد- كه نظر ما همين است- و يكى هم اينكه چنين دلالتى نداشته باشد، بلكه دلالت بر نفى آن داشته باشد. الا اينكه دلالت اوليش قوى تر است، براى اينكه مدلولش اين است كه مؤمنين در عين حال ايمانشان، مشركند، پس ايمانشان نسبت به شرك، محض ايمان است، و شركشان نسبت به ايمان محض شرك است، و اين همان شدت و ضعف پذيرى ايمان است.

و تاويل دومشان اين بود كه زيادى و كمى ايمان و كثرت و قلت آن بر حسب قلت و كثرت احكام

نازله از ناحيه خدا است، و در حقيقت صفتى است مربوط به حال متعلق ايمان، و علت زيادى و كمى، ايمان است نه خودش. و اين صحيح نيست، زيرا اگر مراد آيه شريفه" لِيَزْدادُوا إِيماناً مَعَ إِيمانِهِمْ" اين بود، جا داشت اين نتيجه را نتيجه تشريع احكامى زياد قرار بدهد، نه نتيجه انزال سكينت در قلوب مؤمنين- دقت فرماييد.

بعضى «2» ديگر زيادت ايمان در آيه را حمل بر زيادى آثار آن كه همان نورانيت قلب است كرده اند. اين وجه نيز خالى از اشكال نيست، چون كمى و زيادى اثر بخاطر كمى و زيادى مؤثر است، و معنا ندارد ايمان قبل از سكينت كه با ايمان بعد از سكينت از هر جهت مساوى است، اثر بعد از سكينتش بيشتر باشد.

بعضى «3» هم گفته اند: ايمانى كه در آيه شريفه كلمه" مع" بر سرش در آمده ايمان فطرى است، و ايمان قبليش ايمان استدلالى است، و معناى جمله اين است: ما بر دلهايشان سكينت نازل كرديم تا ايمانى استدلالى بر ايمان فطرى خود بيفزايند. اين توجيه هم درست _______________

(1) اكثرشان به خدا ايمان ندارند مگر اينكه مشرك هم هستند. سوره يوسف، آيه 106.

(2) روح المعانى، ج 26، ص 93.

(3) روح المعانى، ج 26، ص 94. ______________________________________________________ صفحه ى 392

نيست، براى اينكه هيچ دليلى نيست كه بر آن دلالت كند. علاوه بر اين، ايمان فطرى هم ايمانى استدلالى است، و متعلق علم و ايمان به هر حال امرى نظرى است نه بديهى.

بعضى «1» ديگر- مانند فخر رازى- گفته اند: نزاع در اينكه آيا ايمان زيادت و نقص مى پذيرد يا نه، نزاعى است لفظى، آنهايى كه مى گويند نمى پذيرد، اصل ايمان را مى گويند،

يعنى تصديق را، و درست هم مى گويند، چون تصديق زياده و نقصان ندارد و مراد آنهايى كه مى گويند: مى پذيرد، منظورشان سبب كمال ايمان است، يعنى اعمال صالح كه اگر زياد باشد ايمان كامل مى شود، و الا نه، و درست هم هست، و شكى در آن نيست.

ليكن اين حرف به سه دليل باطل است: اول اينكه خلط است بين تصديق و ايمان، و حال آنكه گفتيم ايمان صرف تصديق نيست، بلكه تصديق با التزام است.

و دوم اينكه اين نسبتى كه به دسته دوم داد كه منظورشان شدت و ضعف اصل ايمان نيست بلكه اعمالى است كه مايه كمال ايمان است، نسبتى است ناروا، براى اينكه اين دسته شدت و ضعف را در اصل ايمان اثبات مى كنند، و معتقدند كه هر يك از علم و التزام به علم كه ايمان از آن دو مركب مى شود، داراى شدت و ضعف است.

سوم اينكه پاى اعمال را به ميان كشيدن درست نيست، زيرا نزاع در يك مطلب غير از نزاع در اثرى است كه باعث كمال آن شود، و كسى در اين كه اعمال صالح و طاعات، كم و زياد دارد، و حتى با تكرار يك عمل زياد مى شود نزاعى ندارد.

[معناى اينكه فرمود: جنود آسمان ها و زمين از آن خدا است

" وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ"- كلمه" جند" به معناى جمع انبوهى از مردم است كه غرضى واحد، آنان را دور هم جمع كرده باشد، و به همين جهت به لشكرى كه مى خواهند يك ماموريت انجام دهند" جند" گفته مى شود. و سياق آيه شهادت مى دهد كه مراد از جنود آسمانها، و زمين، اسبابى است كه در عالم دست

در كارند، چه آنهايى كه به چشم ديده مى شوند، و چه آنهايى كه ديده نمى شوند. پس اين اسباب واسطه هايى هستند بين خداى تعالى و خلق او، و آنچه را كه او اراده كند اطاعت مى كنند، و مخالفت نمى ورزند.

و آوردن جمله مورد بحث بعد از جمله" هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ ..." براى اين است كه دلالت كند بر اينكه همه اسباب و عللى كه در عالم هستى است از آن خدا است، پس او مى تواند هر چه را بخواهد به هر چه كه خواست برساند، و چيزى نيست كه بتواند بر اراده او

_______________

(1) روح المعانى، ج 26، ص 93. ______________________________________________________ صفحه ى 393

غالب شود، براى اينكه مى بينيم زياد شدن ايمان مؤمنين را به انزال سكينت در دلهاى آنان مستند مى كند.

" وَ كانَ اللَّهُ عَلِيماً حَكِيماً"- يعنى خدا جانبى منيع دارد، به طورى كه هيچ چيزى بر او غالب نمى شود. و در عملش متقن و حكيم است و هيچ عملى جز به مقتضاى حكمتش نمى كند. و اين جمله بيانى است تعليلى براى جمله" وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ" هم چنان كه بيان تعليلى براى جمله" هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ ..." نيز هست. پس گويا فرموده: سكينت را براى زياد شدن ايمان مؤمنين نازل كرد، و مى تواند نازل كند، چون تمامى اسباب آسمانها و زمين در اختيار او است، چون او عزيز و حكيم على الاطلاق است.

[بيان

" لِيُدْخِلَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ..."

اين آيه تعليلى ديگر براى انزال سكينت در قلوب مؤمنين است، البته تعليلى است به حسب معنا، هم چنان كه جمله" لِيَزْدادُوا إِيماناً" تعليلى است به حسب لفظ، گويا فرموده:

اگر مؤمنين

را اختصاص داد به سكينت و ديگران را از آن محروم كرد، براى اين بود كه ايمان آنان اضافه شود. و حقيقت اين اضافه شدن اين است كه آنان را داخل بهشت و كفار را داخل دوزخ كند. پس جمله" ليدخل" يا بدل از جمله" ليزدادوا ..." است، و يا عطف بيان آن.

و در اينكه متعلق لام در" ليدخل" چيست؟ مفسرين اقوال ديگرى دارند، مثل اينكه متعلق باشد به جمله" فتحنا" «1» يا جمله" يزدادوا" «2» يا به همه مطالب قبل «3» و از اين قبيل اقوالى كه فايده اى در نقل آنها نيست.

و اگر مؤمنات را در آيه، ضميمه مؤمنين كرد براى اين است كه كسى توهم نكند بهشت و تكفير گناهان مختص مردان است، چون آيه در سياق سخن از جهاد است، و جهاد و فتح بدست مردان انجام مى شود، و به طورى كه گفته اند: در چنين مقامى اگر كلمه مؤمنات را نمى آورد، جاى آن توهم مى بود.

و ضمير در" خالدين" و در" يُكَفِّرَ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ" هم به مؤمنين برمى گردد و هم به مؤمنات و اگر تنها ضمير مذكر آورد به خاطر تغليب است.

و جمله" وَ كانَ ذلِكَ عِنْدَ اللَّهِ فَوْزاً عَظِيماً" بيان اين معنا است كه دخول در چنين حياتى سعادت حقيقى است، و شكى هم در آن نيست، چون نزد خدا هم سعادت حقيقى است و او جز حق نمى گويد.

_______________

(1 و 2 و 3) روح المعانى، ج 26، ص 94. ______________________________________________________ صفحه ى 394

" وَ يُعَذِّبَ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِكِينَ وَ الْمُشْرِكاتِ ..."

اين جمله عطف است بر جمله" يدخل"، به همان معنايى كه گذشت. و اگر منافقين و منافقات را قبل از مشركين

و مشركات آورد، براى اين است كه خطر آنها براى مسلمانان از خطر اينها بيشتر است، و چون عذاب اهل نفاق سخت تر از عذاب اهل شرك است، هم چنان كه فرمود:" إِنَّ الْمُنافِقِينَ فِي الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ منافقين در پايين ترين نقطه آتش قرار دارند".

" الظَّانِّينَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ"- كلمه" سوء"- به فتحه سين و سكون واو- مصدر و به معناى قبح است، به خلاف كلمه" سوء"- به ضم سين- كه اسم مصدر است، و ظن سوء همان است كه خيال مى كردند خدا نمى تواند رسول خود را يارى كند. بعضى «1» هم گفته اند:

ظن سوء اعم از آن و از ساير پندارهاى زشت از قبيل شرك و كفر است.

" عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ"- نفرينى است بر منافقين، و يا حكمى است كه خداى تعالى عليه آنان رانده. مى فرمايد:" به زودى گردونه بلاء كه مى گردد تا هر كه را مى خواهد هلاك و عذاب كند، بر سرشان بچرخد، و يا به زودى مى چرخد.

" وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ"- اين جمله عطف است بر جمله" عَلَيْهِمْ دائِرَةُ ..."، و جمله" و ساءت مصيرا" بيان بدى بازگشتگاه آنان است، هم چنان كه جمله" وَ كانَ ذلِكَ عِنْدَ اللَّهِ فَوْزاً عَظِيماً" در آيه قبلى بيان خوبى بازگشتگاه اهل ايمان بود.

" وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ" معناى اين جمله در سابق گذشت، و ظاهرا مى خواهد مضمون دو آيه را تعليل كند، يعنى آيه" لِيُدْخِلَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ ... وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ"، طبق همان بيانى كه در نظير اين آيه كه مساله انزال سكينت در قلوب مؤمنين را تعليل مى كرد آورديم.

بعضى از مفسرين «2» گفته اند: مضمون اين

جمله تنها مربوط به آيه اخير است، پس تهديدى است براى منافقين و مشركين، و مى فرمايد: شما در قبضه قدرت خدا هستيد، و خدا از شما انتقام خواهد گرفت. ولى وجه اول روشن تر است.

بحث روايتى [رواياتى پيرامون ماجراى صلح حديبيه و نزول آيات:" إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً ..."]

در تفسير قمى در ذيل جمله" إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً" مى گويد: پدرم از ابن ابى _______________

(1) روح المعانى، ج 26، ص 94

(2) روح المعانى، ج 26، ص 95 ______________________________________________________ صفحه ى 395

عمير از ابن سنان از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمود: سبب نزول اين آيه و اين فتح چنان بود كه خداى عز و جل رسول گرامى خود را در رؤيا دستور داده بود كه داخل مسجد الحرام شود و در آنجا طواف كند، و با سر تراشان سر بتراشد. و رسول خدا (ص) اين مطلب را به اصحاب خود خبر داد، و دستور داد تا با او خارج شوند.

همين كه به ذو الحليفه (مسجد شجره) رسيدند، احرام عمره بسته، و قربانى با خود حركت دادند، رسول خدا (ص) هم شصت و شش قربانى با خود حركت داد، در حالى كه به احرام عمره تلبيه گفتند، و قربانيان خود را با جل و بى جل حركت دادند.

از سوى ديگر وقتى قريش شنيدند كه آن جناب به سوى مكه روان شده، خالد بن وليد را با دويست سواره فرستادند، تا بر سر راه آن جناب كمين بگيرد، و منتظر رسيدن آن جناب باشد. خالد بن وليد از راه كوهستان پا به پاى لشكر آن جناب مى آمد. در اين بين رسول خدا (ص) و اصحابش به نماز ظهر

ايستادند، بلال أذان گفت، و رسول خدا (ص) به نماز ايستاد. خالد بن وليد به همراهان خود گفت: اگر همين الان به ايشان كه سرگرم نمازند بتازيم همه را از پاى در خواهيم آورد. چون من مى دانم كه ايشان نماز را قطع نمى كنند، و ليكن بهتر است كه در اين نماز حمله نكنيم، صبر كنيم تا نماز ديگرشان برسد كه از نور چشمشان بيشتر دوستش مى دارند، همين كه داخل آن نماز شدند حمله مى كنيم در اين بين جبرئيل بر رسول خدا (ص) نازل شد، و دستور نماز خوف را آورد كه مى فرمايد:" وَ إِذا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ ...".

امام صادق (ع) مى فرمايد: فرداى آن روز رسول خدا (ص) به حديبيه رسيد، و آن جناب در بين راه اعرابى را كه مى ديد دعوت مى كرد تا به آن جناب بپيوندند، ولى احدى به وى نپيوست، و از در تعجب مى گفتند: آيا محمد و اصحابش انتظار دارند داخل حرم شوند با اينكه قريش با ايشان در داخل شهرشان نبرد كرده و به قتلشان رساندند و ما يقين داريم كه محمد و اصحابش هرگز به مدينه برنمى گردند ... «1».

و در مجمع البيان از ابن عباس روايت كرده كه: گفت رسول خدا (ص) به عزم مكه بيرون آمد، همين كه به حديبيه رسيد شترش ايستاد، و هر چه به حركت وادارش كرد قدم از قدم برنداشت و در عوض زانو به زمين زد. اصحابش پيشنهاد كردند ناقه را بگذار و برويم، فرمود: آخر اين حيوان چنين عادتى نداشت، قطعا همان خدا كه فيل (ابرهه)

_______________

(1) تفسير قمى، ج 2، ص 309. ______________________________________________________ صفحه ى 396

را از حركت بازداشت، اين حيوان را

بازداشته.

آن گاه عمر بن خطاب را احضار كرد تا او را به سوى مكه بفرستد، تا از اهل مكه اجازه ورود به مكه را بگيرد، و در ضمن خودش در آنجا مراسم عمره را انجام داده قربانيش را ذبح كند. عمر عرضه داشت من در مكه يك دوست دلسوز ندارم، و از قريش بيمناكم، چون خودم با آنان دشمنم، و ليكن به نزد مردى راهنمايى مى كنم كه در مكه خواهان دارد، و در نظر اهل مكه عزيزتر از من است، و او عثمان بن عفان است. رسول خدا (ص) تصديق كرد.

لا جرم عثمان را احضار نموده نزد ابى سفيان و اشراف مكه فرستاد تا به آنان اعلام بدارد: پيامبر به منظور جنگ نيامده، بلكه تنها منظورش زيارت خانه خدا است، چون خانه خدا در نظر آن جناب بسيار بزرگ است. قريش وقتى عثمان را ديدند نزد خود نگه داشتند، و نگذاشتند نزد رسول برگردد.

از سوى ديگر به رسول خدا (ص) و به مسلمانان رساندند كه عثمان كشته شده، فرمود: حال كه چنين است ما از اينجا تكان نمى خوريم تا با اين مردم بجنگيم، آن گاه مردم را دعوت كرد تا بار ديگر با او بيعت كنند، خودش از جاى برخاست نزد درختى كه آنجا بود رفت، و به آن تكيه كرد و مردم با او بر اين پيمان بيعت كردند، كه با مشركين بجنگند و فرار نكنند.

عبد اللَّه بن مغفل مى گويد: من آن روز بالاى سر رسول خدا (ص) ايستاده بودم، و شاخه اى از چوب سمرة در دستم بود كه مردم را از پيرامون آن جناب دور مى كردم، تا يكى يكى بيعت كنند، و در

آن روز نفرمود بر سر جان با من بيعت كنيد، بلكه فرمود بر اين بيعت كنيد كه فرار نكنيد.

زهرى و عروة بن زبير و مسور بن مخرمه، در روايتى گفته اند: رسول خدا (ص) از مدينه بيرون آمد و حدود هزار و چند نفر از اصحابش با او بودند، تا به ذو الحليفه رسيدند. در آنجا رسول خدا (ص) حسب معمول در حج قران و افراد كفش پاره اى به گردن قربانى هاى خود انداخت، و كوهان بعضى از آنها را خون آلود ساخت و به نيت عمره احرام بست و شخصى از قبيله خزاعه را كه در جنگها پيشقراول او بود پيشاپيش فرستاد تا از قريش خبر گرفته وى را آگاه سازد.

و هم چنان پيش مى رفت تا گودال اشطاط كه در نزديكى غسفان است رسيد. در آنجا پيشقراول خزاعى خدمتش رسيده عرضه داشت: من فاميل كعب بن لوئى و عامر بن لوئى را ______________________________________________________ صفحه ى 397

ديدم كه داشتند در اطراف، لشكر جمع مى كردند، مثل اينكه بنا دارند با تو به جنگ برخيزند، و برمى خيزند و از رفتن به مكه جلوگيرى مى كنند. حضرت لشكر را دستور داد هم چنان پيش برانند. لشكر به راه خود ادامه داد تا آنكه در بين راه رسول خدا (ص) فرمود: طليعه لشكر دشمن به سركردگى خالد بن وليد در غميم است شما به طرف دست راست خود حركت كنيد.

لشكر هم چنان پيش رفت تا به ثنيه رسيد، در آنجا شتر رسول خدا (ص) زانو به زمين زد، و برنخاست. رسول خدا (ص) فرمود ناقه قصواء خسته نشده بلكه مانعى او را از حركت جلوگير شده، همان كسى كه فيل ابرهه را جلوگير شد.

آن

گاه فرمود: به خدا سوگند هيچ پيشنهادى كه در آن رعايت حرمت هاى خدا شده باشد به من ندهند مگر آنكه مى پذيرم. آن گاه شتر راهى كرد شتر از جاى خود برخاست.

مى گويند رسول خدا (ص) مسير را عوض كرد و پيش راند، تا رسيد به بلندى حديبيه كنار گودالى آب كه مردم در آن دست مى زدند و ترشح مى كردند، و نمى شد از آن استفاده كرد. مردم از عطش شكايت كردند، رسول خدا (ص) يك چوبه تير از تيردان خود كشيد و فرمود: اين را در آب آن چاه بيندازيد، و به خدا سوگند چيزى نگذشت كه آب چاه جوشيدن گرفت، و آبى گوارا بالا آمد تا همه لشكريان سيراب شدند.

در همين حال بودند كه بديل بن ورقاء خزاعى با جماعتى از قبيله خزاعه كه همگى مبلغين اسلام و مامورين رسول خدا (ص) بودند كه در سرزمين تهامه مردم را با نصيحت به اسلام دعوت مى كردند از راه رسيد، و عرضه داشت من فاميل كعب بن لوئى و عامر بن لوئى را ديدم كه علم و كتل معروف به عوذ المطافيل هم با خود داشتند و بنا داشتند با تو كارزار كنند، و نگذارند داخل خانه خدا شوى. حضرت فرمود: ما براى جنگ با آنان نيامده ايم، بلكه آمده ايم عمل عمره انجام دهيم، و قريش هم خوبست دست از ستيز بردارند، براى اينكه جنگ آنها را از پاى در آورده و خسارت زيادى برايشان بار آورده، و من حاضرم اگر بخواهند مدتى مقرر كنند كه ما بعد از آن مدت عمره بياييم، و با مردم خود برگرديم، و اگر خواستند مانند ساير مردم به دين اسلام درآيند، و

اگر اين را هم نپذيرند پيداست كه هنوز سر ستيز دارند، و به آن خدايى كه جانم به دست او است، بر سر دعوتم آن قدر قتال كنم كه تا رگهاى گردنم قطع شود و يا خداى سبحان مقدر ديگرى اگر دارد انفاذ كند. بديل گفت: من گفتار شما را به ايشان ابلاغ مى كنم. ______________________________________________________ صفحه ى 398

بديل اين را گفت و به سوى قريش روانه شد، و گفت من از نزد اين مرد مى آيم، او چنين و چنان مى گويد. عروة بن مسعود ثقفى گفت: او راه رشدى به شما قريش پيشنهاد مى كند، پيشنهادش را بپذيريد و اجازه بدهيد من بديدنش بروم. قريش گفتند: برو. عروه نزد رسول خدا (ص) آمد و با او گفتگو كرد. رسول خدا (ص) همان مطالبى را كه به بديل فرموده بود بيان كرد.

عروه در اين هنگام گفت: اى محمد اگر در اين جنگ پيروز شوى تازه اهل شهر و فاميل خودت را نابود كرده اى و آيا هيچ كس را سراغ دارى كه قبل از تو در عرب چنين كارى را با فاميل خود كرده باشد؟ و اگر طورى ديگر پيش آيد يعنى فاميل تو غلبه كنند، من قيافه هايى در لشكرت مى بينم كه از سر و رويشان مى بارد كه در هنگام خطر پا به فرار بگذارند. ابو بكر گفت ساكت باش آيا ما از جنگ فرار مى كنيم، و او را تنها مى گذاريم؟

عروه پرسيد: اين مرد كيست؟ فرمود: ابو بكر است. گفت به آن خدايى كه جانم در دست او است، اگر نبود يك عمل نيكى كه با من كرده بودى، و من هنوز تلافيش را در نياورده ام، هر آينه پاسخت را

مى دادم.

راوى مى گويد: سپس عروة بن مسعود شروع كرد با رسول خدا (ص) گفتگو كردن، هر چه مى گفت دستى هم به ريش رسول خدا (ص) مى كشيد. مغيرة بن شعبه در آنجا بالاى سر رسول خدا (ص) ايستاده بود، و شمشيرى هم در دست و كلاهخودى بر سر داشت، وقتى ديد عروة مرتب دست به ريش آن جناب مى كشد، با دسته شمشير به دست عروه مى زد، و مى گفت دست از ريش رسول خدا (ص) پس بكش و گر نه ديگر دستت به طرف تو بر نمى گردد (يعنى دستت را قطع مى كنم). عروه پرسيد: اين كيست؟ فرمود: مغيرة بن شعبه است. عروه گفت:

اى حيله باز تو همان نيستى كه خود من در اجراى حيله هايت كمك مى كردم؟

راوى مى گويد: مغيره در جاهليت با يك عده طرح دوستى ريخت، و در آخر همه آنها را به نامردى كشت، و اموالشان را تصاحب كرد، آن گاه نزد رسول خدا آمد و اموال را هم آورد كه مى خواهم مسلمان شوم. حضرت فرمود: اسلامت را قبول مى كنيم، و اما اموالت را نمى پذيريم، چون با نيرنگ و نامردى به دست آورده اى.

آن گاه عروه شروع كرد با گوشه چشم اصحاب آن جناب را ورانداز كردن، و ديد كه وقتى رسول خدا (ص) دستورى مى دهد اصحابش در امتثال آن دستور از يكديگر پيشى مى گيرند، چون وضو مى گيرد بر سر ربودن قطرات آب وضويش با يكديگر نزاع ______________________________________________________ صفحه ى 399

مى كنند، و وقتى مى خواهند با يكديگر حرف بزنند آهسته صحبت مى كنند، و از در تعظيم زير چشمى به او مى نگرند، و برويش خيره شده و تند نگاه نمى كنند.

مى گويد عروه نزد قريش برگشت و گفت: اى مردم! به خدا سوگند من

به محضر و دربار سلاطين بار يافته ام، دربار قيصر و كسرى و نجاشى رفته ام، به همان خدا سوگند كه هيچ پادشاهى تا كنون نديده ام كه مردمش او را مانند اصحاب محمد تعظيم كنند. وقتى دستورى مى دهد، بر سر امتثال دستورش از يكديگر سبقت مى گيرند، و چون وضو مى گيرد، براى ربودن آب وضويش يكديگر را مى كشند، و چون مى خواهند صحبت كنند صداى خود را پايين آورده آهسته تكلم مى كنند، و هرگز به رويش خيره نمى شوند، اينقدر او را تعظيم مى كنند. و او پيشنهاد درستى با شما دارد پيشنهادش را بپذيريد.

مردى از بنى كنانه گفت: بگذاريد من نزد او بروم، گفتند: برو. وقتى آن مرد به اصحاب محمد نزديك شد، رسول خدا (ص) به اصحابش فرمود اين كه مى آيد فلانى است، و از قبيله اى است كه قربانى كعبه را احترام مى كنند شما قربانى هاى خود را بسويش ببريد، وقتى بردند و صدا به لبيك بلند كردند. او گفت: سبحان اللَّه! سزاوار نيست اين مردم را از خانه كعبه جلوگيرى كنند.

مردى ديگر در بين قريش برخاست و گفت: اجازه دهيد من نزد محمد روم. نام اين مرد مكرز بن حفص بود. گفتند: برو. همين كه مكرر نزديك رسول خدا (ص) رسيد حضرت فرمود: اين كه مى آيد مكرز است، مردى است تاجر و بى حيا. مكرز شروع كرد با رسول خدا (ص) صحبت كردن، و در بينى كه صحبت مى كرد، سهيل بن عمرو هم از طرف دشمن جلو آمد، و رسول خدا (ص) از نام او تفال زد، و فرمود: امر شما سهل شد، بيا بين ما و خودت عهدنامه اى بنويس.

آن گاه رسول خدا (ص) على ابن ابى طالب (ع)

را صدا زد، و به او فرمود: بنويس بسم اللَّه الرحمن الرحيم. سهيل گفت: به خدا سوگند من نمى دانم رحمان چيست؟ و لذا بنويسيد" باسمك اللهم" مسلمانان گفتند: نه به خدا سوگند نمى نويسيم، مگر همان بسم اللَّه الرحمن الرحيم را. رسول خدا (ص) فرمود: يا على بنويس باسمك اللهم. اين نامه حكمى است كه محمد رسول خدا (ص) رانده. سهيل گفت اگر ما تو را رسول خدا مى دانستيم، كه از ورودت به خانه خدا جلوگير نمى شديم، و با تو جنگ نمى كرديم، بايد كلمه رسول اللَّه را پاك كنيد، و بنويسيد اين نامه حكمى است كه محمد بن عبد اللَّه رانده. حضرت فرمود: من رسول خدا هستم ______________________________________________________ صفحه ى 400

هر چند كه شما تكذيبم كنيد. آن گاه به على (ع) فرمود: يا على كلمه رسول اللَّه را محو كن على عرضه داشت: يا رسول اللَّه دستم براى پاك كردن آن بفرمانم نيست. رسول خدا نامه را گرفت و خودش كلمه" رسول اللَّه" را محو كرد.

آن گاه فرمود بنويس: اين نوشته معاهده اى است كه محمد بن عبد اللَّه با عبد اللَّه سهيل بن عمرو مى بندد، و بر اين معنا صلح كردند كه تا ده سال ديگر در بين طرفين جنگى نباشد، و مردم در بين هر دو طرف ايمن باشند، و از آزار يكديگر دست بردارند. و نيز بر اين معنا صلح كردند كه هر كس از اصحاب محمد براى حج يا عمره به مكه آمد و يا جهت كسب وارد مكه شد، بر جان و مالش ايمن باشد، و هر كس از قريش به مدينه آمد، تا از آنجا به مصر و يا شام برود، بر

جان و مالش ايمن باشد، و از اين به بعد سينه هاى ما از كينه و نيرنگ پاك باشد، نه ديگر به روى هم شمشير بكشيم، و نه يكديگر را اسير كنيم. و اينكه هر كس از دو طرف دوست داشت كه داخل در عقد و بيعت محمد شود آزاد باشد، و هر كس كه از دو طرف خواست داخل در عقد و بيعت قريش شود آزاد باشد.

خزاعة از خوشحالى جست و خيز كردند، و گفتند ما در عقد و عهد محمديم، و بنى بكر به جست و خيز در آمدند كه ما در عقد و عهد قريش هستيم.

رسول خدا (ص) فرمود: به شرطى كه مانع ما از زيارت و طواف خانه نشويد. سهيل گفت: به خدا سوگند آيا عرب نمى نشينند و به يكديگر نمى گويند كه قريش را خفه گير كردند؟ پس موافقت كنيد سال ديگر اين عمره را انجام دهيد، رسول خدا (ص) موافقت كرد و اين را هم نوشتند. سهيل گفت: من هم شرطى دارم و آن اينكه هر كس از ما به ميان شما آمد، و لو به دين شما باشد به ما برگردانيد، و هر كس از شما به ميان ما آمد ما هم برگردانيم. مسلمانها سر و صدا كردند كه سبحان اللَّه! چگونه ممكن است كسى كه از بين مشركين آمده و مسلمان شده دوباره به مشركين پس داده شود؟ رسول خدا (ص) فرمود: كسى كه از بين ما به طرف مشركين برود بگذار خدا او را دور كند. و كسى كه از مشركين بين ما آيد به آنان برمى گردانيم، زيرا اگر خدا اسلامى واقعى در او سراغ داشته باشد، خودش راه

نجاتى براى او فراهم مى كند.

سهيل گفت: شرطى ديگر دارم و آن اين است كه امسال به مدينه برگردى و از داخل شدن مكه صرفنظر كنى، همين كه سال ديگر آمد، ما شهر مكه را خالى مى كنيم شما داخل آن شويد و سه روز در آن توقف كنيد، آن هم به شرطى كه اسلحه با خود نياوريد مگر شمشير در غلاف و آنچه يك سواره بدان محتاج است. و باز به شرطى كه قربانيهاى خود را از اين ______________________________________________________ صفحه ى 401

جلوتر نياوريد و در همين جا كه از آن جلوگيرى كرده ايم بمانند. حضرت فرمود: باشد ما (در راه خدا) قربانى مى آوريم و شما آن را رد كنيد. در اين بين ناگهان ابو جندل بن سهيل بن عمرو در حالى كه پاهايش در زنجير بود از راه رسيد. معلوم شد از پايين مكه بيرون آمده و خود را در بين مسلمانان انداخت. سهيل گفت:

اى محمد اين اولين وفايى است كه بايد به عهد خود كنى، و اين شخص را به ما برگردانى، حضرت فرمود: ما كه هنوز عهدنامه را امضاء نكرده ايم، و تعهدى نداريم. سهيل گفت: به خدا سوگند حال كه چنين شد ديگر ابدا با تو مصالحه نخواهم كرد. رسول خدا (ص) فرمود: پس او را در پناه من قرار بده، گفت هرگز قرار نمى دهم، فرمود: قرار بده گفت: هرگز چنين كارى نمى كنم. مكرز گفت: باشد قرارش مى دهيم، در پناه تو باشد.

ابو جندل بن سهيل گفت اى مسلمانان آيا بعد از اين شكنجه ها كه به من داده اند، و با اينكه مسلمان آمده ام مرا به مشركين برمى گردانيد؟

عمر بن خطاب مى گويد: به خدا من از روزى كه مسلمان

شدم هيچ روزى مثل آن روز به شك نيفتادم، لا جرم نزد رسول خدا (ص) رفته عرضه داشتم: مگر تو پيغمبر نيستى؟ فرمود: چرا هستم. گفتم مگر ما بر حق نيستيم و مگر دشمن ما بر باطل نيست؟ فرمود: چرا همين طور است. گفتم: پس چرا در امر دينمان تن به ذلت دهيم؟ فرمود:

من رسول خدايم و با اينكه خدا ياور من است من او را نافرمانى نمى كنم. گفتم: مگر تو نبودى كه به ما مى گفتى به زودى داخل بيت الحرام مى شويم و طواف صحيح مى كنيم؟

فرمود: چرا، ولى آيا گفتم كه همين امسال داخل بيت الحرام مى شويم؟ گفتم: نه فرمود:

حالا هم مى گويم كه تو داخل مكه مى شوى، و طواف هم مى كنى. پس رسول خدا (ص) يك شتر را قربانى كرد، و سرتراش خواست تا سر خود را بتراشد، آن گاه زنان مسلمان از مكه آمدند، و خداى تعالى اين آيه را نازل كرد:" يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا جاءَكُمُ الْمُؤْمِناتُ مُهاجِراتٍ ...".

محمد بن اسحاق بن يسار مى گويد: بريدة بن سفيان از محمد بن كعب برايم نقل كرد، كه گفت: كاتب رسول خدا (ص) در اين عهدنامه، على بن ابى طالب بود. رسول خدا (ص) به او فرمود: بنويس اين صلحى است كه محمد بن عبد اللَّه با سهيل بن عمرو كرده، در اينجا على (ع) دستش به نوشتن نمى رفت، و نمى خواست بنويسد مگر اينكه كلمه رسول اللَّه را هم قيد كند. رسول خدا فرمود:

تو خودت هم يك چنين روزى دارى، و چنين نامه اى را امضا مى كنى، در حالى كه مظلوم و ______________________________________________________ صفحه ى 402

ناچار باشى. ناگزير على (ع) مطابق آنچه مشركين گفتند نوشت.

آن گاه رسول

خدا به مدينه برگشت، چيزى نگذشت كه يك نفر از قريش به نام ابو بصير كه مسلمان شده بود از مكه گريخت، و در مدينه به محضر رسول خدا (ص) رسيد، قريش دو نفر را فرستادند مدينه تا ابو بصير را پس بگيرند. عرضه داشتند: به عهدى كه با ما بستى وفا كن، و ابو بصير را به ما برگردان، حضرت، ابو بصير را به دست آن دو نفر داد از مدينه بيرون شدند، و هم چنان مى رفتند تا به ذو الحليفه رسيدند، در آنجا پياده شدند تا غذا بخورند، و از خرمايى كه داشتند سد جوعى بكنند. ابو بصير به يكى از آن دو نفر گفت: چه شمشير خوبى دارى؟ راستى بسيار عالى است، آن مرد شمشيرش را از غلاف درآورد و گفت:

بله، خيلى خوبست، و من نه يك بار و نه دو بار آن را آزموده ام. ابو بصير گفت ببينم چطور است. آن مرد شمشيرش را به دست ابو بصير داد، ابو بصير بيدرنگ شمشير را بر او فرود آورد، و هم چنان فرود آورد تا به قتل رسيد، مرد ديگر از ترس فرار كرده خود را به مدينه رسانيد، و شروع كرد دور مسجد چرخيدن و دويدن، رسول خدا (ص) وقتى او را وحشت زده يافت پرسيد اين چرا چنين مى كند، مرد وقتى نزديك آن جناب آمد فرياد زد به خدا رفيقم را كشت، و مرا هم خواهد كشت.

در اين بين ابو بصير از راه رسيد و عرضه داشت: يا رسول اللَّه (ص) خدا به عهد تو وفا كرد، تو عهد كرده بودى مرا به آنان برگردانى كه برگرداندى و خدا مرا

هم از آنان نجات داد، رسول خدا (ص) فرمود: واى بر مادرش اگر او كس و كارى داشته باشد آتش جنگ شعله ور مى شود. ابو بصير وقتى اين را شنيد فهميد كه رسول خدا (ص) دوباره او را به اهل مكه برمى گرداند، ناگزير از مدينه بيرون شد، و به محلى به نام سيف البحر رفت.

نفر دوم كه از بين اهل مكه فرار كرد، ابو جندل بن سهيل بود، او نيز خود را به ابى بصير رسانيد، از آن به بعد هر كس از مكه فرار مى كرد، و به سوى اسلام مى آمد، به ابى بصير ملحق مى شد، تا به تدريج ابو بصير داراى جمعيتى شد، گفت به خدا سوگند اگر بشنوم قافله اى از قريش از مكه به طرف شام حركت كرده سر راهش را مى گيرم، و همين كار را كرد و راه را بر تمامى كاروانها گرفت، و افراد كاروان را كشت، و اموالشان را تصاحب كرد.

قريش سفيرى نزد رسول خدا (ص) فرستادند، و آن جناب را به خدا و به حق رحم سوگند داد كه نزد ابو بصير و نفراتش بفرستد، و آنان را از اين كار باز دارد، و ما از برگرداندن فراريان خود صرفنظر كرديم، هر كس از ما قريش، مسلمان شد، و نزد شما ______________________________________________________ صفحه ى 403

مسلمين آمد، ايمن است، رسول خدا (ص) فرستاد تا ابو بصير را آوردند «1».

و در تفسير قمى در حديثى طولانى كه اوائل آن را در اوائل همين بحث نقل كرديم مى گويد: امام فرمود رسول خدا (ص) بعد از نوشتن عهدنامه حديبيه فرمود: قربانيان خود را ذبح كنيد، و سرهايتان را بتراشيد. اصحاب امتناع كرده گفتند: چگونه قبل

از طواف خانه و سعى بين صفا و مروه قربانى كنيم؟ حضرت سخت اندوهناك شد، و اندوه خود را با ام سلمه درد دل كرد. ام سلمه گفت: يا رسول اللَّه! شما خودت قربانى كن، و سر بتراش، رسول خدا (ص) چنين كرد، مردم هم در بين يقين و شك و دو دلى قربانى كردند «2».

مؤلف: اين معنا در رواياتى ديگر از طرق شيعه و اهل سنت نقل شده، و آن روايتى كه طبرسى آورده خلاصه اى است از روايتى كه بخارى و ابو داوود و نسايى از مروان و مسور نقل كرده اند.

و در الدر المنثور است كه بيهقى از عروه نقل كرده كه گفت: رسول خدا (ص) وقتى از حديبيه برمى گشت و به طرف مدينه مى آمد، مردى از اصحابش گفت: به خدا ما فتحى نكرديم، براى اينكه مانع ما از زيارت خانه شدند، تنها نتيجه كار ما اين شد كه رسول خدا (ص) در حديبيه معطل شود، و دو نفر از مسلمانان اهل مكه را به آنان پس دهد.

اين سخن به گوش رسول خدا (ص) رسيد كه بعضى از مردم چنين مى گويند. فرمود: بسيار بد حرفى زدند، زيرا اين بزرگترين فتح براى ما بود، كه مشركين با آن همه ناراحتى كه از شما ديدند، و خداوند چند نوبت شما را بر آنان ظفر داد، و شما كه در كنار شهر ايشان بوديد سالم و با غنيمت و ماجور برگرداند، و بدون خونريزى از بلاد ايشان دور شديد، و خود آنان تقاضاى صلح نموده براى آمدن به نزد شما از خود رغبت نشان دادند، پس اين بزرگترين فتح بود.

مگر روز احد فراموشتان شده كه به منظور

فرار از دشمن به بالاى بلندى ها مى گريختيد، و صداى من تنها به آخرين نفر شما مى رسيد؟ آيا از يادتان رفته جنگ احزاب را كه از بالاى مدينه و پايين آن بر شما تاختند و چشم هايتان از شدت ترس از كاسه بيرون مى زد، و دلها تا گلوگاهها رسيده، در باره خداى تعالى پندارهايى مى پنداشتيد؟

_______________

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 116- 119.

(2) تفسير قمى، ج 2، ص 309. ______________________________________________________ صفحه ى 404

مسلمانان گفتند: خدا و رسولش درست مى گويند، راستى ماجراى حديبيه فتحى عظيم و از عظيم ترين فتوح بود. به خدا سوگند اى پيامبر خدا ما در آنچه شما فكر كرديد فكر نمى كرديم، و تو از ما به خدا و به امور داناترى. در اينجا بود كه سوره فتح نازل شد «1».

مؤلف: احاديث در داستان حديبيه بسيار است، آنچه ما نقل كرديم قسمتى از آن بود.

[دو روايت در بيان معناى آيه:" لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ ..."]

و در تفسير قمى به سند خود از عمر بن يزيد بياع سابرى مى گويد: به امام صادق (ع) عرضه داشتيم: آيه" لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ" چه معنا دارد؟

فرمود: ايشان گناهى نداشتند، حتى تصميم بر گناهى را هم نگرفتند، و ليكن خداى تعالى گناهان شيعه اش را بر او حمل كرد، و آن گاه آمرزيد «2».

و در عيون الاخبار در رواياتى كه مجلس مامون با حضرت رضا (ع) را حكايت مى كند، به سند خود كه به ابن جهم دارد روايت كرده كه گفت: در مجلس مامون حاضر شدم، ديدم حضرت رضا (ع) نزد اوست، مامون از آن جناب مى پرسيد: يا بن رسول اللَّه آيا

رأى شما اين نيست كه انبياء معصومند؟ فرمود: بله- تا آنجا كه مامون گفت- پس بفرما ببينم معناى اين كلام خداى عز و جل:" لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ" چيست؟

حضرت فرمود: در نظر مشركين عرب هيچ كس گناهكارتر و گناهش عظيم تر از رسول خدا (ص) نبود، براى اينكه آنها سيصد و شصت خدا داشتند، و رسول خدا كه آمد همه آنها را از خدايى انداخت و مردم را به اخلاص خواند، و اين در نظر آنها بسيار سنگين و عظيم بود، گفتند:" أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَيْ ءٌ عُجابٌ وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلى آلِهَتِكُمْ إِنَّ هذا لَشَيْ ءٌ يُرادُ ما سَمِعْنا بِهذا فِي الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ آيا آن همه خدا را يكى كرده اين خيلى شگفت آور است بزرگانشان براى تحريك مردم به راه افتادند كه برخيزيد و از خدايان خود دفاع كنيد كه اين وظيفه اى است مهم، ما چنين چيزى را در هيچ كيشى نشنيده ايم اين جز سخنى خود ساخته نيست".

اين جاست كه وقتى خداى تعالى مكه را براى پيامبرش فتح مى كند، مى فرمايد:

" إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ يعنى ما اين فتح آشكار را برايت كرديم، تا تبعات و آثار سويى را كه دعوت گذشته و آينده ات در نظر مشركين دارد از بين ببريم تا ديگر در صدد آزارت برنيايند" و همين طور هم شد، بعد از فتح مكه عده اى مسلمان شدند، و بعضى از مكه فرار كردند، آنهايى هم كه ماندند قدرت بر انكار توحيد نداشتند، و با

_______________

(1) الدر المنثور،

ج 6، ص 68.

(2) تفسير قمى، ج 2، ص 314. ______________________________________________________ صفحه ى 405

دعوت مردم آن را مى پذيرفتند. پس با فتح مكه گناهانى كه رسول خدا (ص) نزد مشركين داشت آمرزيده شد، يعنى ديگر نتوانستند دست از پا خطا كنند. مامون عرضه داشت. خدا خيرت دهد يا ابا الحسن «1».

و در تفسير عياشى از منصور بن حازم، از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمود: از روزى كه آيه" إِنِّي أَخافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ" نازل شد، رسول خدا (ص) آرام و قرار نداشت، و مرتب از آن سخن مى گفت تا آنكه سوره فتح نازل شد، ديگر از آن آيه سخنى نگفت، و آن را مثل سابق مكرر براى مردم نخواند «2».

مؤلف: اين معنا از طرق اهل سنت نيز روايت شده، ولى حديث خالى از شبهه نيست، چون از آن برمى آيد كه قبول كرده كلمه" ذنب" به معناى نافرمانى خدا، و منافى با عصمت است، در حالى كه گفتيم معنايش اين نيست.

[روايتى در باره مراد از" سكينت" و روايتى در باره اينكه ايمان عمل است و شدت و ضعف و زيادت و نقصان دارد]

و در كافى به سند خود از جميل روايت كرده كه گفت: من از امام صادق (ع) از معناى آيه" هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ" پرسيدم كه اين سكينت چيست؟ فرمود: ايمان است هم چنان كه دنبالش فرمود:" لِيَزْدادُوا إِيماناً مَعَ إِيمانِهِمْ" «3» مؤلف: ظاهر اين روايت چنين مى رساند كه جمله" لِيَزْدادُوا إِيماناً مَعَ إِيمانِهِمْ" را تفسير براى سكينت گرفته، و در همين معنا روايتى ديگر نيز هست.

و نيز در همان كتاب به سند خود از ابى عمرو زبيرى

از امام صادق (ع) روايت كرده كه گفت: به حضورش عرضه داشتم: اى عالم مرا خبر ده از اينكه كدام يك از اعمال نزد خدا أفضل است؟ فرمود: آن چيزى كه ساير اعمال جز به وسيله آن قبول نمى شود.

پرسيدم آن چيست؟ فرمود: ايمان به خدايى كه جز او معبودى نيست، اين از همه اعمال درجه اش بالاتر و منزلتش شريف تر و بركاتش بيشتر است.

مى گويد: پرسيدم: آيا مرا از ايمان خبر نمى دهى كه آيا صرف گفتن شهادتين است و يا عمل كردن؟ فرمود: ايمان همه اش عمل است، و گفتن شهادتين هم عمل زبان است كه خدا وجوب آن را در كتابش و نور واضحش بيان كرده، و دليلش از ناحيه عقل هم تمام است.

كتاب هم شاهد عقل است، و به سوى رهنمودهاى عقل مى خواند. عرضه داشتم: فدايت شوم توضيح بدهيد تا بفهمم. فرمود: ايمان، حالات و درجات و صفات و منازلى دارد، بعضى از آن _______________

(1) عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 160.

(2) نور الثقلين، ج 5، ص 47 به نقل از عياشى.

(3) اصول كافى، ج 2، ص 15. ______________________________________________________ صفحه ى 406

مراتب مرتبه تام است، كه ديگر به منتهى درجه رسيده است، و بعضى از آن ناقص است، و نقصانش روشن است، و بعضى از آن نه به آن تماميت است و نه به اين نقص، بلكه از طرف نقصان بسوى كمال ترجيح دارد.

عرضه داشتم مگر ايمان تام و ناقص، و كم و زياد دارد؟ فرمود: بله. پرسيدم: چطور؟

فرمود: براى اينكه خداى تعالى ايمان را بر تمامى اعضاى بنى آدم واجب، و در همه آنها تقسيم كرده، هيچ عضوى از اعضاء نيست مگر آنكه موظف به داشتن

ايمانى است غير آن ايمانى كه اعضاى ديگر دارند.

پس هر كس خدا را ديدار كند در حالى كه اعضاى خود را حفظ كرده، و هر يك را در انجام وظيفه اى كه داشته به كار بسته، خدا را با ايمان كامل ديدار كرده، و اهل بهشت است. و هر كس كه در يكى از آنها خيانت كرده و يا از حدودى كه خدا معين نموده تعدى كند خدا را ناقص الايمان ملاقات كرده است.

عرضه داشتم: نقصان و كمال ايمان را فهميدم حال بفرماييد اين زيادتى ايمان از كجا مى آيد؟ فرمود: از آمادگى، هم چنان كه خداى عز و جل پاسخ اين سؤال را چنين مى دهد:

" وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ أَيُّكُمْ زادَتْهُ هذِهِ إِيماناً فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إِيماناً وَ هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ وَ أَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَى رِجْسِهِمْ و چون سوره اى نازل مى شود، بعضى ها مى پرسند: كدام يك از شما است كه اين سوره ايمانش را زياد كرده باشد؟ و اما آنهايى كه ايمان دارند، آن سوره ايمانى بر ايمانشان بيفزايد و خوشحال مى شوند، و اما آنهايى كه در دل مريضند همان سوره، پليدى جديدى بر پليديشان مى افزايد" و نيز مى فرمايد:" نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ، إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدىً- ما اخبار آنان را به حق برايت نقل مى كنيم، آنان جوانمردانى بودند كه به پروردگار خود ايمان آورده بودند، و ما هدايتشان را بيشتر كرديم".

و اگر ايمان در همه افراد يكى مى بود، و هيچ زيادت و نقصانى در بين نبود، ديگر احدى بر ديگرى برترى نمى داشت، و نعمت ها و مردم همه برابر مى شدند، و فضيلتى در كار

نمى بود، و ليكن اين تماميت ايمان است كه مؤمنين را بهشتى مى كند، و اين زيادتى آن است كه مؤمنين را از نظر درجاتى كه نزد خدا دارند مختلف مى سازد، و اين كمى ايمان است كه مقصرين را داخل آتش مى سازد «1».

_______________

(1) اصول كافى، ج 2، ص 33.

ترجمه آيات ما تو را فرستاديم تا شاهد امت باشى و امت را بشارت و انذار دهى (8).

تا شما امت به خدا و رسول ايمان آورده او را يارى و احترام كنيد و صبح و شام تسبيحش گوييد (9).

به درستى آنهايى كه با تو بيعت مى كنند جز اين نيست كه با خدا بيعت مى كنند چون دست خدا بالاى دستشان است بنا بر اين هر كس بيعت خود را بشكند عليه خودش شكسته و هر كس وفا كند به عهدى كه با خدا بر سر آن پيمان بسته خداى تعالى خيلى زود پاداش عظيمى به او مى دهد (10).

بيان آيات اين چند آيه، فصل دوم از آيات سوره است كه در آن خداى سبحان پيامبر خود را از در تعظيم و تكريم چنين معرفى مى كند كه او را به عنوان شاهد و مبشر و نذير فرستاده، اطاعت او ______________________________________________________ صفحه ى 408

اطاعت خدا، و بيعت با او بيعت با خدا است.

فصل اول سوره در اين مقام بود كه بر پيامبر خود منت بگذارد به اينكه فتح و مغفرت و اتمام نعمت و هدايت و نصرت ارزانيش داشته، و بر مؤمنين منت بگذارد به اينكه سكينت را بر دلهايشان افكنده، و در نتيجه داخل بهشتشان مى كند، و نيز مشركين و منافقين را تهديد كند به غضب و لعنت و آتش.

" إِنَّا أَرْسَلْناكَ شاهِداً

وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً" مراد از شاهد بودن آن جناب، شهادتش بر اعمال امت، يعنى بر ايمان و كفر و عمل صالح و طالح آنها است. و مساله شهادت رسول خدا (ص) در قرآن كريم مكرر آمده، و قبلا بحث مفصل پيرامون معناى اين شهادت گذشت، و گفتيم كه مراد از آن شهادت حمل در دنيا است، و اما اداء شهادتها جايش در آخرت است.

و مبشر بودن آن جناب به اين بود كه افراد با ايمان و با تقوى را به قرب خدا و ثواب جزيل او بشارت مى داد. و نذير بودنش بدين جهت بود كه كفار و اعراض كنندگان را به عذاب دردناك خدا انذار و تخويف مى كرد.

" لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ وَ تُسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلًا" در قرائت مشهور همه فعلهاى چهارگانه با" تاء" كه علامت خطاب است قرائت شده.

و در قرائت ابن كثير و ابو عمرو با" ياء" كه علامت غيبت است قرائت شده، و قرائت اين دو با سياق مناسب تر است «1».

و به هر حال لام در جمله" لتؤمنوا" لام تعليل است، مى فرمايد: اگر ما تو را به عنوان شاهد و مبشر و نذير فرستاديم براى اين بود كه به خدا و رسولش ايمان بياوريد. (و بنا بر قرائت دوم: ايمان بياورند).

و" تعزير" كه مصدر" تعزروه" است- به طورى كه گفته اند «2»- به معناى نصرت است. و" توقير" كه مصدر" توقروه" است به معناى تعظيم است، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:" ما لَكُمْ لا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقاراً" «3»، و ظاهرا ضميرهايى كه در سه فعل آيه آمده همه به خداى تعالى برمى گردد. و معناى آيه

اين است كه: ما تو را به عنوان شاهد و مبشر و نذير فرستاديم تا مردم به خدا و رسولش ايمان آورند، و او را با دست و زبان يارى كنند و تعظيم و

_______________

(1 و 2) مجمع البيان، ج 9، ص 112.

(3) چرا براى خدا وقارى اميد نمى داريد. سوره نوح، آيه 13. ______________________________________________________ صفحه ى 409

تسبيح- كه منظور تسبيح در نماز است- بنمايند هم در بامدادان و هم در عصر.

ولى بعضى از مفسرين «1» گفته اند: ضمير در دو فعل" تعزروه" و" توقروه" به رسول خدا (ص) برمى گردد، و ضمير در" تسبحوه" به خداى تعالى عود مى كند. ولى يك نكته اين توجيه را موهون مى سازد و آن اتحاد سياق است كه با وحدت سياق نمى شود مرجع ضمائر را مختلف كرد.

[معناى" بيعت" و اينكه بيعت با پيامبر (ص) بيعت با خدا است

" إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ ..."

كلمه" بيعت" يك نوع پيمان است كه بيعت كننده خود را مطيع بيعت شونده مى سازد. راغب در مفردات مى گويد: وقتى مى گويند با سلطان بيعت كرد كه بيعتش متضمن بذل طاعت باشد، البته طاعت به قدر مقدور «2».

و اين كلمه از ماده" بيع"- كه معناى معروفى دارد- گرفته شده، و چون رسم عرب (و همچنين در ايران) اين بود كه وقتى مى خواستند معامله را قطعى كنند، به يكديگر دست مى دادند، و گويا با اين عمل مساله نقل و انتقال را نشان مى دادند- چون نتيجه نقل و انتقال كه همان تصرف است بيشتر بدست ارتباط دارد- لذا دست به دست يكديگر مى زدند، و به همين جهت دست زدن به دست ديگرى در هنگام بذل اطاعت را" مبايعه"

و" بيعت" مى خواندند، و حقيقت معنايش اين بود كه بيعت كننده دست خود را به بيعت شونده مى بخشيد، و به سلطان بيعت شونده مى گفت: اين دست من مال تو است، هر كارى مى خواهى با آن انجام بده.

پس اينكه فرمود:" إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ" در حقيقت مى خواهد بيعت با رسول خدا (ص) را به منزله بيعت با خدا قلمداد كند، به اين ادعاء كه اين همان است، هر اطاعتى كه از رسول خدا (ص) بكنند در حقيقت از خدا كرده اند، چون طاعت او طاعت خدا است. آن گاه همين نكته را در جمله" يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ" بيشتر بيان و تاكيد كرده مى فرمايد: دست او دست خدا است. هم چنان كه در آيه:

" وَ ما رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَ لكِنَّ اللَّهَ رَمى «3» نيز دست او را دست خدا خوانده است.

و در اينكه كارها و خصائص رسول خدا (ص) كار خدا و شأن _______________

(1) روح المعانى، ج 26، ص 96.

(2) مفردات راغب، ماده" بيع".

(3) تو سنگريزه نينداختى وقتى انداختى، بلكه خدا انداخت. سوره انفال، آيه 17. ______________________________________________________ صفحه ى 410

خدا است، آيات بسيارى در قرآن عزيز آمده، مانند آيه" مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ" «1» و آيه" فَإِنَّهُمْ لا يُكَذِّبُونَكَ وَ لكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآياتِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ" «2»، و آيه" لَيْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ شَيْ ءٌ" «3».

" فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّما يَنْكُثُ عَلى نَفْسِهِ"- كلمه" نكث" به معناى پيمان شكنى و نقض بيعت است. جمله مورد بحث تفريع و نتيجه گيرى از جمله" إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ" است و معناى مجموع آن دو چنين است: حال كه بيعت تو بيعت خدا است پس كسى كه بيعت تو

را بشكند شكننده بيعت خدا است، و به همين جهت بجز خودش كسى متضرر نمى شود، هم چنان كه اگر وفا كند كسى جز خودش از آن بيعت سود نمى برد، چون خدا غنى از همه عالم است.

" وَ مَنْ أَوْفى بِما عاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً"- اين جمله وعده جميلى است به كسانى كه عهد و بيعت خدا را حفظ مى كنند، و به آن وفا مى نمايند.

و اين آيه خالى از اشاره به اين نكته نيست كه رسول خدا (ص) در هنگام بيعت دست خود را روى دست مردم مى گذاشت، نه اينكه مردم دست روى دست آن جناب بگذارند.

[اقوال مفسرين در معناى جمله:" يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ" كه در آيه مربوط به بيعت است

مفسرين در معناى جمله" يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ" اقوال ديگرى دارند:

بعضى «4» گفته اند: استعاره اى است تخييليه، كه به منظور تاكيد مطالب قبل آمده، و اين را تقرير مى كند كه بيعت با رسول، بيعت با خدا است، بدون هيچ گونه تفاوت، پس كانه اينطور به خيالها انداخته كه خدا هم يكى از بيعت شوندگان است، آن وقت براى خدا دستى اثبات مى كند كه بالاى دست بيعت كنندگان جاى دست رسول قرار مى گيرد.

ولى چنين توجيهى با ساحت قدس خداى تعالى سازگار نيست، و بزرگتر از آن است كه آدمى او را به وجهى به خيالش اندازد كه از آن منزه است.

بعضى «5» ديگر گفته اند: مراد از كلمه" يد" قوت و نصرت است، پس" يد اللَّه" به معناى نصرت اللَّه و قوت اللَّه مى باشد، مى خواهد بفرمايد قوت و نصرت خدا فوق قوت و نصرت مردم _______________

(1) هر كس رسول را اطاعت كند در حقيقت خدا

را اطاعت كرده. سوره نساء، آيه 80.

(2) آنان تو را تكذيب نمى كنند، بلكه ستمكاران آيات خدا را تكذيب مى كنند. سوره انعام، آيه 33.

(3) تو از خود هيچ اختيارى ندارى. سوره آل عمران، آيه 128.

(4 و 5) روح المعانى، ج 26، ص 96- 97. ______________________________________________________ صفحه ى 411

است، و يعنى اى پيامبر اعتمادت به نصرت خدا باشد، نه به نصرت آنان.

ولى اين هم با مقام آيه جور نيست، براى اينكه مقام، مقام اعظام بيعت رسول خدا است، و اينكه بيعت مردم با آن جناب آن قدر مهم است كه گويى بيعت با خود خدا است، و اعتماد از نصرت خدا هر چند كار خوبى است، ليكن اجنبى از مقام آيه است.

بعضى «1» ديگر گفته اند: مراد از كلمه" يد" عطيه و نعمت است، يعنى نعمت خدا بر مسلمين كه يا ثواب است و يا توفيق بيعت، فوق نعمت و خدمتى است كه آنها به تو كرده اند و با تو بيعت نمودند.

بعضى «2» ديگر گفته اند: نعمت خدا بر مردم كه هدايتشان كرده عظيم تر از خدمتى است كه آنها به تو كردند، و تو را اطاعت نمودند. و از اين قبيل توجيه ها كه ما فايده اى در بحث پيرامون آنها نمى بينيم.

بحث روايتى [(روايتى در ذيل جمله:" يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ" و روايتى در باره كيفيت بيعت)]

در الدر المنثور است كه ابن عدى، ابن مردويه، خطيب و ابن عساكر در كتاب تاريخ خود از جابر بن عبد اللَّه روايت كرده اند كه گفت: وقتى آيه" وَ تُعَزِّرُوهُ" بر پيغمبر نازل شد، به اصحاب خود فرمود: مى دانيد يعنى چه؟ عرضه داشتند: خدا و رسولش داناتر است. فرمود:

يعنى او را يارى مى كنيد «3».

و در عيون

الاخبار به سند خود از عبد اللَّه بن صالح هروى روايت كرده كه گفت: من به على بن موسى الرضا (ع) عرضه داشتم: يا بن رسول اللَّه! شما در باره اين حديث كه راويان حكايتش مى كنند كه مؤمنين خدا را از همان منزلهاى بهشتى خود زيارت مى كنند، چه مى فرمايى؟ فرمود: اى ابا صلت! خداى تعالى پيغمبر خود را از تمامى خلائق حتى از ملائكه و انبياء برترى داده، و طاعت او را طاعت خود خوانده، و بيعت با او را بيعت با خود خوانده، و زيارتش در دنيا و آخرت را زيارت خود خوانده و در باره اطاعتش فرموده:" مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ"، و در باره بيعتش فرموده:" إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ" و خود رسول خدا (ص) فرموده:" هر كس مرا زيارت _______________

(1 و 2) روح المعانى، ج 26، ص 96- 97.

(3) الدر المنثور، ج 6، ص 71. ______________________________________________________ صفحه ى 412

كند، چه در حياتم و چه بعد از مرگم، خدا را زيارت كرده"، و درجه او در بهشت بالاترين درجات است، و كسى كه رسول خدا را در درجه اى كه دارد در بهشت و در منزل خودش زيارت كند، خداى تبارك و تعالى را زيارت كرده «1».

و در ارشاد مفيد در حديثى كه بيعت حضرت رضا را حكايت مى كند آمده: مامون نشست و براى حضرت رضا (ع) دو پشتى بزرگ گذاشت، خودش روى فرش نشست و حضرت رضا را در آن جايگاه نشانيد، در حالى كه عمامه اى بر سر و شمشيرى حمايل داشت. آن گاه دستور داد به پسرش عباس كه اولين كسى باشد كه با آن

جناب بيعت مى كند.

حضرت رضا دست مبارك خود را طورى بلند كرد كه كف دستش رو به صورت عباس و ساير مردم بود. مامون عرضه داشت دست خود را دراز كن تا بيعت كنند. فرمود: رسول خدا (ص) اينطور بيعت مى گرفت پس مردم آمدند، و با آن جناب در حالى كه دستش بالاى دست مردم بود بيعت كردند «2».

_______________

(1) عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 93.

(2) ارشاد مفيد، ص 311.

ترجمه آيات از اعراب، آنهايى كه از حركت با تو تخلف كردند به زودى از در عذر خواهى خواهند گفت بى ______________________________________________________ صفحه ى 414

سرپرستى اموال و خانواده ما را از شركت در جهاد بازداشت از خدا برايمان طلب مغفرت كن. ولى اين سخنى است كه به زبان خود مى گويند و دلهايشان چيز ديگر مى گويد. به ايشان بگو اگر خدا بخواهد گرفتارتان كند و يا سودى برايتان بخواهد كيست كه چنين اختيار و قدرتى را دارا باشد كه جلو آن را بگيرد، بلكه خدا به آنچه مى كنيد دانا و با خبر است (11).

اين بود كه پنداشتيد رسول و مؤمنين از اين جنگ به هيچ وجه به خانواده خود برنمى گردند و همين پندار در دلتان موجه جلوه كرد و ظن سويى برديد و مردمى هالك بوديد (12).

و كسى كه به خدا و رسولش ايمان نياورده بداند كه ما براى كافران آتشى تهيه كرده ايم (13).

ملك آسمانها و زمين از آن خدا است او هر كه را بخواهد مى آمرزد و هر كه را بخواهد عذاب مى كند و خدا همواره آمرزگار مهربان است (14).

به زودى آنهايى كه از شركت در جهاد تخلف كردند وقتى كه مى رويد كه غنيمت هاى جنگى را بگيريد خواهند

گفت بگذاريد ما هم با شما بياييم. اينان مى خواهند كلام خداى را مبدل نمايند. بگو: نه، شما هرگز ما را پيروى نمى كنيد و اين را خداى تعالى قبلا به من خبر داده. وقتى اين را بشنوند خواهند گفت: شما به ما حسد مى ورزيد ولى بايد بدانند كه جز اندكى فهم ندارند (15).

بگو به اعرابى كه تخلف كردند اگر راست مى گوييد به زودى به جنگى ديگر دعوت خواهيد شد جنگ با مردمى دلاور كه بايد يا مسلمان شوند و يا با ايشان بجنگند اگر در آن روز اطاعت كرديد خداوند اجرى نيك به شما خواهد داد و اگر آن روز هم مثل جنگ قبلى تخلف ورزيديد خداوند به عذابى دردناك معذبتان مى كند (16).

در مساله جهاد بر افراد نابينا و لنگ و بيمار گناهى نيست (اگر تخلف كنند) و كسى كه خدا و رسولش را اطاعت كند خداوند او را در جناتى داخل مى كند كه از دامنه آن نهرها روانست و كسى كه اعراض كند خداوند تعالى به عذابى دردناك معذبش مى كند (17).

بيان آيات اين آيات فصل سومى است از آيات سوره، و در آن متعرض حال عربهايى است كه از يارى رسول خدا (ص) تقاعد ورزيدند، و در سفر حديبيه شركت نكردند، و به طورى كه گفته اند آنها اعراب و قبائل اطراف مدينه بودند، يعنى جهينه، مزينه، غفار، اشجع، اسلم و دئل كه از امر آن جناب تخلف كرده و گفتند: محمد و طرفدارانش به جنگ مردمى مى روند كه ديروز در كنج خانه خود به دست ايشان كشته دادند، و بطور قطع از اين ______________________________________________________ صفحه ى 415

سفر برنمى گردند و ديگر ديار و زن و فرزند خود

را نخواهند ديد.

خداى سبحان در اين آيات به رسول گرامى اش خبر داد كه اينان به زودى تو را مى بينند، و از نيامدنشان اعتذار مى جويند كه سرگرم كارهاى شخصى و رسيدگى به اهل و به مالها بوديم، و از تو مى خواهند برايشان طلب مغفرت كنى، ولى خدا آنان را در آنچه مى گويند تكذيب مى كند، و تذكر مى دهد كه سبب نيامدنشان، چيزى است غير از آنچه كه اظهار مى كنند، و آن سوء ظنشان است و خبر مى دهد كه به زودى درخواست مى كنند تا دوباره به تو بپيوندند و تو نبايد بپذيرى، چيزى كه هست به زودى دعوتشان خواهى كرد به جنگ قومى ديگر، اگر اطاعت كردند كه اجرى جزيل دارند و گر نه عذابى دردناك در انتظارشان هست.

[عذرى كه تخلف كنندگان از همراهى با پيامبر (ص) آوردند و گفتند: اشتغال به سرپرستى اموال و خانواده هايمان ما را باز داشت و جواب به آنها كه سبب واقعى تخلفشان سوء ظن و ترس از كشته شدن بوده است

" سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرابِ شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَ أَهْلُونا فَاسْتَغْفِرْ لَنا ..."

در مجمع البيان گفته:" مخلف" به كسى گفته مى شود كه در جاى كسانى كه از شهر خارج مى شوند باقى گذاشته شود، و اين كلمه مشتق از ماده" خلف" است، و ضد آن" مقدم" مى باشد «1».

و كلمه" الاعراب"- به طورى كه گفته اند- به معناى جماعتى از عربهاى باديه نشين است و بر عربهاى شهرنشين اطلاق نمى گردد. و اين كلمه اسم جمع است كه از لفظ خودش مفرد ندارد.

" سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرابِ"- اين آيه از آينده نزديكى خبر مى دهد كه متخلفين از داستان حديبيه به رسول خدا (ص) چنين و

چنان خواهند گفت. و از عبارت آيه برمى آيد كه اين آيات در مراجعت از حديبيه به مدينه و قبل از ورود به آن نازل شده.

" شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَ أَهْلُونا فَاسْتَغْفِرْ لَنا"- يعنى عاملى كه ما را مشغول كرد از حركت با اصحاب، و بازداشت از اينكه در خدمتت باشيم، اموال و زن و فرزندمان بود كه كسى را نداشتيم براى سرپرستى آنان بگذاريم، و بيم آن داشتيم كه در نبود ما دچار حادثه اى شوند، لذا مانديم، و تو از خدا براى ما طلب مغفرت كن كه خدا ما را بيامرزد، و به جرم تخلف مؤاخذه نفرمايد.

و از اينكه طلب استغفار كردند، پيداست كه تخلف از جهاد را گناه مى دانسته اند، و نمى خواسته اند مساله زن و فرزند و مال و منال را عذر موجهى دانسته، بگويند به خاطر اين _______________

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 113. ______________________________________________________ صفحه ى 416

عذر، گناه كرده ايم، بلكه خواسته اند بگويند: علت اينكه اين گناه را مرتكب شده ايم، علاقه به زن و فرزند و مال بوده.

" يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ"- اين جمله گفتار و اعتذار آنان را تكذيب مى كند، و مى فرمايد: نه گرفتارى مال و اولاد آنان را بازداشت و نه اعتنايى به استغفار تو دارند، بلكه همه اينها را مى گويند تا روپوشى باشد كه به وسيله آن از شر عتاب و توبيخ مردم در امان باشند.

" قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً إِنْ أَرادَ بِكُمْ ضَرًّا أَوْ أَرادَ بِكُمْ نَفْعاً"- جوابى است حلى از اعتذارى كه مى جويند، و خواهند گفت مال و اولاد ما بى صاحب بود. و حاصل جواب اين است كه: خداى سبحان، خالق و آمر و مالك و

مدبر هر چيز است، غير او ربى نيست. پس هيچ نفع و ضررى نيست جز با اراده و مشيت او، احدى از طرف خدا مالك هيچ چيز نيست، تا قاهر بر آن باشد، و از ضرر آن- اگر بخواهد ضرر برساند- جلوگيرى كند، و يا نفع آن را جلب كند، اگر خدا ضررش را خواسته باشد، و يا از خيرش جلوگيرى كند، اگر اين قاهر خير آن را نخواهد، و چون چنين است پس انصراف شما از شركت در لشكر پيغمبر براى يارى دين، و اشتغالتان به آن بهانه هايى كه آورديد شما را از خدا به هيچ وجه بى نياز نمى كند، يعنى عذرتان را پذيرفته نمى سازد، نه ضررى از شما دفع مى كند اگر او ضررتان را خواسته باشد، و نه نفعى بسوى شما جلب مى كند و يا در جلبش تعجيل مى كند، اگر او خير شما را خواسته باشد.

پس جمله" قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ ..." جواب از تعلل آنان است، به اينكه سرگرم زندگى بوديم، تازه اگر در اين دعوى راست گفته باشند. و خلاصه اش اين شد كه: دلبستگى شما در دفع ضرر و جلب خير به اسباب ظاهرى- كه يكى از آنها اداره و تدبير امور زن و فرزند است- و ترك يك وظيفه دينى به اين منظور، شما را در دفع ضرر و جلب منفعت هيچ سودى نمى دهد، بلكه امر تابع اراده خداى سبحان است. پس آيه شريفه در معناى آيه" قُلْ لَنْ يُصِيبَنا إِلَّا ما كَتَبَ اللَّهُ لَنا" است.

و تمسك به اسباب و عدم لغويت آنها هر چند كارى است مشروع، و حتى خدا به آن امر فرموده كه بايد تمسك به اسباب

ظاهرى جست، ولى اين در صورتى است كه معارض با امرى مهم نباشد، و چنانچه امرى مهمتر از تدبير امور زندگى پيش آيد،- مثلا دفاع از دين و كشور- بايد از آن اسباب چشم پوشيد و به دفاع پرداخت، هر چند كه در اين كار ناملايماتى هم محتمل باشد. مگر اينكه در اين ميان خطرى قطعى و يقينى در كار باشد، كه با وجود آن خطر ______________________________________________________ صفحه ى 417

ديگر دفاع و كوشش مؤثر نباشد، در آن صورت مى شود دفاع را تعطيل كرد.

" بَلْ كانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيراً"- اين جمله تعريض و كنايه به متخلفين است، و در آن به اين نكته اشاره مى كند كه شما در اين بهانه خود دروغ مى گوييد، اصلا علت تخلف شما مساله اشتغال به امور اموال و اولاد نبود.

" بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلى أَهْلِيهِمْ أَبَداً وَ زُيِّنَ ذلِكَ فِي قُلُوبِكُمْ ..."

اين آيه علت واقعى تخلف را بيان مى كند، و مى فرمايد تخلف شما از شركت در جهاد براى اشتغال به امور مذكور نبود، بلكه اين بود كه شما پنداشتيد رسول و مؤمنين هرگز از اين جنگ برنمى گردند و هر كس در اين سفر شركت كرده به دست قريش كه آن همه لشكر فراهم آورده و آن همه نيرو و شوكت دارد كشته خواهد شد، اين بود علت تخلف شما.

" وَ زُيِّنَ ذلِكَ فِي قُلُوبِكُمْ"- و اينكه فرمود: همين بهانه در دل شما است كه بدست شيطان جلوه داده شد، و شما هم طبق آن عمل كرديد، و آن اين بود كه از حركت به سوى جهاد تخلف كنيد، تا مبادا شما هم كشته شويد و از

بين برويد.

" وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَ كُنْتُمْ قَوْماً بُوراً"- كلمه" بور"- به طورى كه گفته اند «1»- مصدر و به معناى فساد و يا هلاكت است، كه البته منظور از آن معناى اسم فاعلى آنست، و معنايش:

" و شما مردمى هالك و يا فاسد بوده ايد" مى باشد.

بعضى از مفسرين «2» گفته اند: مراد از" ظن سوء" همان پندارى بود كه پنداشتند رسول و مؤمنين از سفر حديبيه برنخواهند گشت. و بعيد هم نيست، كه مراد از آن، اين پندار باشد كه خدا رسولش را يارى نمى كند و دين خود را غلبه نمى دهد، كه اين احتمال در ذيل آيه ششم همين سوره گذشت، كه مى فرمود:" الظَّانِّينَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ" بلكه اين احتمال روشن تر به نظر مى رسد.

" وَ مَنْ لَمْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنا لِلْكافِرِينَ سَعِيراً" در اين آيات شريفه بين ايمان به خدا و ايمان به رسول جمع شده، و اين براى آن است كه بفهماند كفر به رسول و اطاعت نكردن از او كفر به خدا هم هست، و در اين آيه لحنى است تهديدآميز.

در جمله" فَإِنَّا أَعْتَدْنا لِلْكافِرِينَ سَعِيراً" مقتضاى ظاهر اين بود كه بفرمايد" أعتدنا

_______________

(1 و 2) مجمع البيان، ج 9، ص 114. ______________________________________________________ صفحه ى 418

لهم" چون كلمه كافرين قبلا گذشته بود و ضمير كار آن كلمه را مى كرد، پس اگر به جاى ضمير، خود كلمه را تكرار كرد براى اين است كه اشاره كند به اينكه آماده كردن سعير دوزخ براى آنان چه علتى داشت، چون در اصطلاح اهل ادب معروف است كه تعليق حكم بر وصف، عليت آن وصف براى حكم را مى رساند در نتيجه معنا چنين مى شود كه: اگر ما

براى كفار آتش دوزخ فراهم كرده ايم، بدين علت است كه آنها كافرند، لذا سعيرى، يعنى آتشى، مسعر، يعنى مشتعل، برايشان فراهم كرديم. و اگر كلمه" سعيرا" را نكرده آورده براى اين است كه دلهره بيشترى ايجاد كند.

" وَ لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً" معناى آيه روشن است. و اين آيه مطالب قبل را تاييد مى كند. و اگر در ذيل آيه كه راجع به مالكيت مطلق خدا است دو نام" غفور" و" رحيم" را آورده، براى اين است كه اشاره كند به اينكه رحمتش از غضبش پيشى دارد، تا بندگانش به اين وسيله تحريك و تشويق به استغفار و استرحام شوند.

" سَيَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلى مَغانِمَ لِتَأْخُذُوها ذَرُونا نَتَّبِعْكُمْ ..."

در اين آيه خبر از يك آينده اى ديگر مى دهد، و آن اين است كه مؤمنين به زودى جنگى مى كنند كه در آن جنگ فتح نصيبشان مى شود، و غنيمت هايى عائدشان مى گردد، آن وقت آنهايى كه تخلف كردند پشيمان شده درخواست مى كنند اجازه دهند به دنبالش به صحنه جنگ آيند تا از غنيمت بهره مند شوند. و اين جنگ جنگ خيبر است كه رسول خدا (ص) و مؤمنين از آنجا گذشتند و آن را فتح نموده غنيمت هايى گرفتند.

و خداى تعالى آن غنائم را به كسانى اختصاص داد كه در سفر حديبيه با او بودند، و غير آنان را شركت نداد.

و معناى آيه اين است كه: شما به زودى روانه جنگى مى شويد كه در آن غنيمت هايى به دست خواهيد آورد، آن وقت اين متخلفين خواهند گفت: بگذاريد ما هم به شما بپيونديم.

" يُرِيدُونَ أَنْ يُبَدِّلُوا كَلامَ اللَّهِ"- بعضى

«1» گفته اند: مراد از اين كلام خدا كه" مى خواهند تبديلش كنند" همان وعده اى است كه خدا به اهل حديبيه داد كه به زودى _______________

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 114. ______________________________________________________ صفحه ى 419

غنيمت هاى خيبر را بعد از فتح خيبر به آنان اختصاص مى دهد كه به زودى داستانش در تفسير آيه" وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَها فَعَجَّلَ لَكُمْ هذِهِ" خواهد آمد. و خدا در اين آيه با جمله" إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلى مَغانِمَ لِتَأْخُذُوها" به همان داستان اشاره دارد.

" قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونا كَذلِكُمْ قالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ"- در اين آيه به رسول گرامى خود مى فرمايد:

ايشان را نگذار دنبالت بيايند. و در پاسخ جمله" ذرونا" بگو" لن تتبعونا".

[مقصود از اينكه در باره متخلفانى كه در خواستشان در مورد پيوستن به مجاهدان براى غنيمت گرفتن رد شد فرمود: جز اندكى نمى فهمند]

" فَسَيَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنا"- يعنى متخلفين بعد از اينكه اين درخواستشان كه به دنبال آنها حركت كنند پذيرفته نشود خواهند گفت: شما به ما حسد مى ورزيد. و در جمله" بَلْ كانُوا لا يَفْقَهُونَ إِلَّا قَلِيلًا"، پاسخى است از اينكه گفتند شما به ما حسد مى ورزيد، ولى اين جواب را صريحا متوجه خود آنان نكرد و نفرمود:" بل لا تكادون تفقهون ..."، شما حرف به خرجتان نمى رود، بلكه فرمود ايشان حرف به خرجشان نمى رود، و اين بدان جهت بوده كه حرف به خرجشان نمى رفته، و در مقامى كه قرآن ادعاء مى كند كه آنها چنين هستند، ديگر معنا ندارد روى سخن را به خود آنان كند، لذا خطاب را متوجه رسول خدا كرد و فرمود:" بَلْ كانُوا لا يَفْقَهُونَ إِلَّا قَلِيلًا".

و دليل نفهميشان اين است كه اين گفتارشان" شما با ما

حسادت مى ورزيد" اصلا ربطى به كلام رسول خدا (ص) ندارد و آن جناب از غيب خبرشان داده بود كه خدا از پيش اينچنين خبر داده كه شما هرگز ما را پيروى نمى كنيد، و آنها در پاسخ گفته اند اولا شما نمى گذاريد ما پيرويتان كنيم و اين معنا از ناحيه خدا نيست. و ثانيا جلوگيريتان از شركت ما در غنائم براى اين است كه مى خواهيد غنائم را خودتان به تنهايى بخوريد و به ما ندهيد.

و اين پاسخ كلام كسى است كه نه ايمان دارد و نه عقل. كسى كه اينقدر قدرت تشخيص ندارد كه رسول خدا (ص) معصوم است و در هيچ امرى داخل و خارج نمى شود مگر به امر خدا، اگر بخواهيم حمل به صحت كنيم حد اقل اين است كه بگوييم مردمانى ساده و كم فهم بوده اند، كه با ادعاى اسلام و ايمان اين طور با رسول خدا (ص) سخن گفته اند.

از اينجا معلوم مى شود كه مراد از" نفهميدنشان مگر اندك" بسيط بودن عقل و ضعف فهم آنان است، كه سخن اشخاص را آن طور كه بايد درك نمى كنند، نه اينكه بعضى از قسمتهاى كلام را مى فهمند و بعضى را نمى فهمند و آنچه مى فهمند كمتر و آنچه را نمى فهمند بيشتر است. و نه اينكه اقليتى از آنان مى فهمند و اكثريتى نمى فهمند، كما اينكه بعضى از ______________________________________________________ صفحه ى 420

مفسرين «1» اين طور معنا كرده اند.

" قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ" مفسرين اختلاف كرده اند در اينكه اين قوم داراى باس شديد چه كسانيند؟ بعضى «2» گفته اند: قبيله هوازن هستند. بعضى «3» ديگر گفته اند: ثقيف اند. و بعضى «4» گفته اند: هر دو طايفه اند.

بعضى «5» گفته اند: مردم روم اند كه در دو جنگ موته و تبوك شركت كردند. و بعضى «6» گفته اند: اهل رده هستند كه ابو بكر بعد از رحلت رسول خدا (ص) با آنان جنگيد. بعضى «7» هم گفته اند: ايرانيان هستند. و بعضى «8» گفته اند: عربها و كردهاى ايران اند.

و از جمله" ستدعون" به نظر مى رسد كه منظور، بعضى از اقوامى است كه رسول خدا (ص) بعد از فتح خيبر با آنها نبرد كرد، يعنى هوازن و ثقيف و روم و موته. و اينكه خداى تعالى از پيش خبر داد كه" به متخلفين بگو شما ما را پيروى نخواهيد كرد" ناظر به پيروى كردن آنان در جنگ خيبر است- اين طور از سياق استفاده مى شود.

و جمله" تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ" جمله اى است استينافى كه تنويع را مى رساند، مى فرمايد: يا اين است كه با ايشان نبرد مى كنيد، و يا اينكه مسلمان مى شوند، شق سوم كه جزيه گرفتن باشد در آنان نيست، چون مشرك اند، و جزيه از مشرك قبول نمى شود و حكم- جزيه مخصوص اهل كتاب است. مشرك يا بايد مسلمان شود و يا جنگ كند.

و نمى شود جمله" تقاتلونهم" را صفت قوم بگيريم، چون مسلمين دعوت مى شوند كه- با قومى قتال كنند، نه اينكه با قومى كه قتال مى كنند قتال كنند. همچنين نمى شود آن را حال از نائب فاعل در" ستدعون" دانست، براى اينكه مسلمين دعوت مى شوند تا با قومى قتال كنند نه اينكه در حال قتال دعوت مى شوند قتال كنند- آن چنان كه بعضى «9» از مفسرين خيال كرده اند.

خداى سبحان سپس كلام خود را با وعده و وعيد خاتمه مى دهد. وعده در مقابل اطاعت، و وعيد در مقابل معصيت. مى فرمايد:"

فَإِنْ تُطِيعُوا" اگر اطاعت كنيد و براى قتال بيرون شويد" يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً" خدا اجر نيكى به شما مى دهد" وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا" و اگر روى _______________

(1 و 2 و 3 و 4 و 5 و 6 و 7 و 8) تفسير مجمع البيان، ج 9، ص 115.

(9) روح المعانى، ج 26، ص 104. ______________________________________________________ صفحه ى 421

بگردانيد و نافرمانى كنيد و خارج نشويد" كَما تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ" همانطورى كه بار قبلى رو گردانديد، و در سفر حديبيه خارج نشديد، آن وقت" يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً" خدا در دنيا- به طورى كه از ظاهر مقام استفاده مى شود- و يا هم در دنيا و هم در آخرت شما را به عذابى اليم و دردناك معذب مى كند.

" لَيْسَ عَلَى الْأَعْمى حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ" در اين آيه حكم جهاد را از معلولين كه جهاد برايشان طاقت فرساست به لسان رفع لازمه اش برمى دارد، يعنى نمى فرمايد اينها حكم جهاد ندارند، بلكه مى فرمايد لازمه آن را كه حرج است ندارند.

آن گاه در اينجا نيز مانند آيه قبلى كلام را با وعده و وعيد خاتمه مى دهد. در وعده اش مى فرمايد: و هر كس خدا و رسول او را اطاعت كند خدا در بهشتى داخلش مى سازد كه نهرها از دامنه آن جارى است. و در وعيدش مى فرمايد و هر كس روى بگرداند خدا به عذابى دردناك معذبش مى كند. صفحه ى 423

ترجمه آيات خداى تعالى آن روز كه مؤمنين در زير آن درخت با تو بيعت كردند از ايشان راضى شد چون از نيات درونيشان آگاه بود و به همين جهت آرامشى بر آنان نازل كرد و به عنوان پاداش، فتحى

نزديك روزيشان كرد (18).

و نيز غنيمت هايى بسيار روزيشان كرد كه به دست آورند و خدا همواره مقتدرى شكست ناپذير و حكيمى فرزانه است (19).

خدا به شما وعده غنيمت هاى بسيارى داد كه به دست آوريد اين يك غنيمت را زودرس كرد و دست شرارت مردم را از شما كوتاه كرد (براى مصالحى ناگفتنى) و براى اينكه آيتى باشد براى مؤمنين و شما را به سوى صراط مستقيم هدايت كند (20).

و غنيمت ديگرى كه هنوز بدان دست نيافته ايد خداوند به آن احاطه دارد و خدا بر هر چيزى قادر است (21).

و اگر كفار با شما جنگ كنند پا به فرار خواهند گذاشت و ديگر سرپرست و ياورى نخواهند يافت (22).

اين سنت خدا است كه تا امروز همواره جريان داشته و تو هرگز براى سنت خدا دگرگونگى نخواهى يافت (23).

و او همان كسى است كه در درون مكه در زير پنجه دشمن دست كفار را از شما و دست شما را از ايشان كوتاه كرد بعد از آنكه در جنگهاى قبلى شما را بر آنان پيروزى داد و خدا بدانچه مى كنيد بينا است (24).

و اما اينكه دست شما را از ايشان كوتاه كرد با اينكه اينان همانهايى هستند كه كفر ورزيدند و از ورود شما به مسجد الحرام جلوگيرى نمودند و نگذاشتند قربانيهاى شما به قربانگاه برسد براى اين بود كه خون مردان و زنان مؤمن را كه در بين كفار هستند و شما نمى شناسيد حفظ كند و دست شما به خون آن بى گناهان آلوده نگشته، در نتيجه بدون آگاهى به آثار سوء آن گرفتار نشويد تا خدا هر كه را بخواهد داخل در رحمت خود كند

و الا اگر آن مؤمنين ناشناخته از بين كفار جدا شده بودند ما كفار را به عذابى دردناك گرفتار مى كرديم (25).

براى اينكه آنها كه كافر شدند حميت هاى جاهليت را در دل پروريدند و خدا در مقابل آن نيروى ______________________________________________________ صفحه ى 424

درونى كفار نيروى سكينت بر رسول و بر مؤمنين نازل كرد و كلمه تقوى را نيروى جدا ناشدنى ايشان كرد، و ايشان سزاوارترين كس به آن بودند و اهليت آن را داشتند و خدا به هر چيزى دانا است (26).

و خداوند آن رؤيا را كه در خواب به تو نشان داد كه ان شاء اللَّه به زودى داخل مسجد الحرام خواهيد شد در حالى كه از شر كفار ايمن باشيد و سر بتراشيد و بدون هيچ ترسى تقصير كنيد، ديدى كه چگونه آن رؤيا را به حق به كرسى نشاند. آرى او چيزهايى مى دانست كه شما نمى دانستيد و به همين جهت قبل از فتح مكه فتحى نزديك قرار داد (27).

او كسى است كه رسول خود را به هدايت و دين حق فرستاد تا دين حق را بر همه اديان غالب سازد و اين گواهى خدا كافى ترين گواهى است (28).

بيان آيات اين آيات فصل چهارم از آيات سوره است كه در آن شرحى از مؤمنين كه با رسول خدا (ص) به حديبيه رفتند ذكر نموده، و رضايت خود را از آنان كه با آن جناب در زير درخت بيعت كردند اعلام مى دارد، آن گاه بر آنان منت مى گذارد كه سكينت را بر قلبشان نازل كرده و به فتحى قريب و غنيمت هايى بسيار نويدشان مى دهد.

و نيز خبرى كه در حقيقت نويدى ديگر است مى دهد كه مشركين اگر

با شما جنگ كنند فرار خواهند كرد، به طورى كه پشت سر خود را نگاه نكنند. و مى فرمايد آن رؤيايى كه در خواب به پيامبرش نشان داد رؤياى صادقه بود، و بر حسب آن، به زودى داخل مسجد الحرام خواهند شد، در حالى كه ايمن باشند و سر خود را بتراشند، بدون اينكه از كسى واهمه اى كنند، چون خدا رسول خود را به هدايت و دين حق فرستاده تا دين حق را بر همه اديان غلبه دهد، هر چند كه مشركين كراهت داشته باشند.

[اشاره به اينكه مقصود از رضا و سخط خدا ثواب و عقاب او است و آيه:" لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ ..." اخبار از پاداش و ثواب بيعت كنندگان است

" لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ"" رضايت" حالتى است كه در برخورد با هر چيز ملايم عارض بر نفس انسان مى شود، و آن را مى پذيرد و از خود دور نمى كند. در مقابل رضايت، كلمه" سخط" قرار دارد، و اين دو كلمه وقتى به خداى سبحان (كه نه نفس دارد و نه دل) نسبت داده مى شود مراد از آن ثواب و عقاب او خواهد بود، پس رضاى خدا به معناى ثواب دادن و پاداش نيك دادن است، نه آن هيئتى كه حادث و عارضى بر نفس است، چون خداى تعالى محال است در معرض حوادث قرار گيرد. از اينجا اين را هم مى فهميم كه رضايت و سخط از صفات فعل ______________________________________________________ صفحه ى 425

خدايند، نه از صفات ذات او.

و كلمه رضا- به طورى كه گفته اند «1»- هم به خودى خود متعدى مى شود و مفعول مى گيرد، و

هم با حرف" عن". چيزى كه هست اگر به خودى خود متعدى نشود ممكن است مفعولش، هم ذات باشد مثل اينكه بگويى" رضيت زيدا- از زيد خوشنودم"، و هم ممكن است معنا باشد مثل اينكه بگويى" رضيت امارة زيد- من از امارت و رهبرى زيد خوشنودم" همان طور كه خداوند فرموده:" وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً" «2». و اگر با حرف" عن" متعدى شود مفعولش تنها ذات خواهد بود همان طور كه خداوند فرموده:" رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ" «3». و اگر با حرف" باء" متعدى شود مفعولش تنها معنا خواهد بود مثل اين قول خداوند:

" أَ رَضِيتُمْ بِالْحَياةِ الدُّنْيا مِنَ الْآخِرَةِ" «4».

و چون همان طور كه گفتيم رضايت خدا صفت فعل او و به معناى ثواب و جزاء است، و جزاء همواره در مقابل عمل قرار مى گيرد نه در مقابل ذات در نتيجه هر جا ديديم كه رضايت خدا به ذاتى نسبت داده شده، و با حرف" عن" متعدى گشته، همانطور كه در آيه" لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ" اين طور استعمال شده، بايد بگوييم نوعى عنايت باعث شده كه كلمه" رضا" با حرف" عن" متعدى شود و آن عنايت اين است كه بيعت گرفتن را كه متعلق رضا است ظرف گرفته براى رضا، و ديگر چاره اى جز اين نبوده كه رضا متعلق به خود مؤمنين شود.

پس جمله" لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ" از ثواب و پاداشى خبر مى دهد كه خداى تعالى در مقابل بيعتشان در زير درخت به ايشان ارزانى داشته.

و بيعت حديبيه در زير درختى به نام سمرة واقع شد، و همه مؤمنينى كه با آن جناب

بودند بيعت كردند. از اينجا معلوم مى شود كه ظرف" إِذْ يُبايِعُونَكَ" متعلق است به رضايت در جمله" لَقَدْ رَضِيَ" و لام در اين جمله لام سوگند است.

[توضيحى راجع به تفريع جمله:" فَعَلِمَ ما فِي قُلُوبِهِمْ" بر قلبش:" لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ ..."]

" فَعَلِمَ ما فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِيباً وَ مَغانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَها وَ كانَ اللَّهُ عَزِيزاً حَكِيماً" اين آيه به دليل اينكه در آغازش" فاء" تفريع آمده نتيجه گيرى از جمله _______________

(1) روح المعانى، ج 26، ص 107.

(2) سوره مائده، آيه 3.

(3) سوره بينه، آيه 8.

(4) سوره توبه، آيه 38. ______________________________________________________ صفحه ى 426

" لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ ..." است، و مراد از" ما فِي قُلُوبِهِمْ" حسن نيت و صدق آن در بيعتشان است، چون عملى مرضى خداى تعالى واقع مى شود كه نيت در آن صادق و خالص باشد، نه اينكه صورتش زيبا و جالب باشد.

پس معناى آيه مورد بحث اين است كه: خداى تعالى از صدق نيت و خلوص آنها در بيعت كردنشان با تو آگاه است.

ولى بعضى از مفسرين «1» گفته اند: مراد از" ما فِي قُلُوبِهِمْ" ايمان و صحت آن و حب دين و حرص بر آن است. بعضى «2» ديگر گفته اند: غيرت و تصميم بر نشان ندادن نرمى در برابر مشركين و صلح با ايشان است. و سياق آيه با هيچ يك از اين دو وجه سازگار نيست و اين بر كسى پوشيده نمى باشد.

حال اگر بگويى: مراد از" ما فِي قُلُوبِهِمْ" مطلق آنچه در دلهايشان بوده نيست، بلكه مراد نيت صادق و خالص آنان در خصوص بيعت است، كه قبلا هم گفته شد، و علم خداى تعالى به چنين نيت صادقانه

و خالصانه باعث خشنودى او شده، نه اينكه رضا و خشنودى او باعث و سبب علم او باشد، و لازمه اين حرف آن است كه رضايت را تفريع بر علم كرده و فرموده باشد:" لقد علم ما فى قلوبهم فرضى عنهم" نه اينكه علم را متفرع بر رضايت كرده باشد همانطور كه در آيه كرده است.

در پاسخ مى گوييم: همان طور كه مسبب متفرع بر سبب است، از اين جهت كه وجودش موقوف به وجود آن است، همچنين سبب هم متفرع بر مسبب هست، حال چه سبب تام و چه ناقص از اين جهت كه انكشاف و ظهور سبب به وسيله مسبب است، و رضايت همانطور كه در سابق گفتيم صفت فعلى خداى تعالى است كه از مجموع علم خدا و عمل صالح عبد منتزع مى شود. بايد عبد عمل صالح بكند تا رضايت خدا كه همان ثواب و جزاى او است محقق شود. و آنچه در مقام ما رضايت از آن انتزاع مى شود مجموع علم خدا است به آنچه در دلهاى مؤمنين است، و به انزال سكينت بر آن دلها، و به ثوابى كه به صورت فتح قريب و مغانم كثيره به آنان داد، رضايت از مجموع اينها انتزاع شده.

پس جمله" فَعَلِمَ ما فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ ..."، متفرع است بر جمله" لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ" تا كشف كند حقيقت آن رضايت چيست، و دلالت كند بر مجموع امورى كه با تحقق آنها رضايت متحقق مى شود.

_______________

(1 و 2) روح المعانى، ج 29، ص 108. ______________________________________________________ صفحه ى 427

و آن گاه جمله" فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ" متفرع شده است بر جمله" فَعَلِمَ ما فِي قُلُوبِهِمْ" و همچنين جمله

معطوف بر آن، يعنى جمله" وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِيباً ...".

و مراد از" فتح قريب" فتح خيبر است- اين طور از سياق استفاده مى شود- و همچنين مراد از" مَغانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَها"، غنائم خيبر است. بعضى «1» هم گفته اند: مراد از فتح قريب، فتح مكه است. ولى سياق با اين قول مساعد نيست.

و جمله" وَ كانَ اللَّهُ عَزِيزاً حَكِيماً" به اين معنا است كه خدا در آنچه اراده مى كند مسلط و غالب است، و نيز آنچه را اراده مى كند متقن انجام مى دهد نه گزافى و كدره اى.

" وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَها فَعَجَّلَ لَكُمْ هذِهِ ..."

مراد از اين" مَغانِمَ كَثِيرَةً" كه مؤمنين به زودى آنها را به دست مى آورند اعم از غنيمت هاى خيبر و غير خيبر است، كه بعد از مراجعت از حديبيه به دست آنان افتاد، در نتيجه جمله" فَعَجَّلَ لَكُمْ هذِهِ" اشاره است به غنيمت هاى مذكور در آيه قبلى، يعنى غنيمت هاى خيبر، كه از شدت نزديكى به منزله غنيمت بدست آمده به حساب آورده.

البته اين در صورتى است كه آيه شريفه با آيات سابق نازل شده باشد، و اما بنا بر احتمالى كه بعضى «2» داده اند كه اين آيه بعد از فتح خيبر نازل شده، در آن صورت معناى كلمه" هذه" روشن است. چيزى كه هست معروف همين است كه سوره فتح تمامى اش بعد از حديبيه و قبل از رسيدن به مدينه نازل شده.

بعضى از مفسرين «3» گفته اند: كلمه" هذه" اشاره است به بيعت در حديبيه و در زير آن درخت. ليكن خواننده به نادرستى اين قول واقف است.

[مقصود از ناس در جمله" وَ كَفَّ أَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ"]

" وَ كَفَّ أَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ"- بعضى «4» گفته اند

مراد از كلمه" ناس" دو قبيله اسد و غطفان است كه تصميم گرفتند بعد از مراجعت رسول خدا (ص) از خيبر به مدينه حمله نموده اموال و زن و بچه مسلمين را به غارت ببرند، و ليكن خداى تعالى وحشتى در دل آنان انداخت كه از اين كار بازشان داشت.

بعضى «5» ديگر گفته اند: مراد از" ناس" مالك بن عوف و عيينة بن حصين با بنى اسد و غطفان است كه در جنگ خيبر آمدند تا يهوديان را يارى دهند ولى خداى تعالى ترس را بر دلهايشان مسلط كرد و از نيمه راه برگشتند.

_______________

(1 و 2 و 3 و 4) روح المعانى، ج 26، ص 109.

(5) مجمع البيان، ج 9، ص 116. ______________________________________________________ صفحه ى 428

بعضى «1» ديگر گفته اند: مراد از" ناس" اهل مكه و افراد پيرامون مكه است كه دست به جنگ نزدند، و به صلح قناعت كردند.

" وَ لِتَكُونَ آيَةً لِلْمُؤْمِنِينَ"- اين جمله عطف است بر مطالبى كه در تقدير است، و تقدير كلام چنين است كه: خداى تعالى مسلمانان را به اين فتح و غنيمت هاى بسيار و ثوابهاى اخروى وعده داد، براى اينكه چنين و چنان شود، و براى اينكه تو آيتى باشى، يعنى علامت و نشانه اى باشى، تا آنان را به حق راهنمايى كنى، و بفهمانى كه پروردگارشان در وعده اى كه به پيغمبر خود مى دهد صادق، و در پيشگوييهايش راستگو است.

[اخبارات غيبى و پيشگويى هايى كه در سوره فتح آمده است

اين سوره مشتمل بر يك عده پيشگويى و اخبار غيبى است كه همين ها هدايتى است براى مردم با تقوى، مثلا جلوتر از آنكه مساله حركت به سوى مكه پيش بيايد فرموده بود:

" سَيَقُولُ

لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرابِ شَغَلَتْنا ..."، و پيش از آنكه غنيمتى به دست آيد، فرموده بود:" سَيَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ ...". و نيز فرموده بود:" قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ ...". و همچنين در آيات مورد بحث از به دست آمدن فتح و غنيمت خبر داده بود، و در آيات بعد فرموده:" وَ أُخْرى لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيْها ..." و باز بعد از آن مى فرمايد:" لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيا ...".

" وَ يَهْدِيَكُمْ صِراطاً مُسْتَقِيماً"- اين جمله عطف است بر جمله" تكون" يعنى همه اينها براى اين بود كه آيتى باشى براى مؤمنين، و براى اين بود كه شما را به سوى صراط مستقيم كه طريقى است رساننده به اعلاء كلمه حق و بسط دين، هدايت فرمايد.

بعضى از مفسرين «2» گفته اند: صراط مستقيم ثقه و اعتماد و توكل بر خدا است، در هر كارى كه مى كنيد. ولى معنايى كه ما كرديم با سياق موافق تر است.

" وَ أُخْرى لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيْها قَدْ أَحاطَ اللَّهُ بِها وَ كانَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيراً" يعنى: به شما غنيمت هاى ديگرى وعده داده كه خود شما قادر بر به دست آوردن آن نبوديد، خدا به آن احاطه و تسلط داشت، و خدا بر هر چيزى قادر است.

پس كلمه" اخرى"، مبتداء و جمله" لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيْها" صفت آن است، و جمله" قَدْ أَحاطَ اللَّهُ بِها" خبر ثانى آن است، و خبر اولش حذف شده، كه تقدير كلام چنين است:" ثمة غنائم اخرى" يعنى: در اين بين غنيمت هاى ديگر نيز هست كه خدا بر آن احاطه دارد.

_______________

(1 و 2) روح المعانى، ج 26، ص 109. ______________________________________________________ صفحه ى 429

بعضى «1» گفته اند: كلمه" اخرى" در

باطن منصوب است، تا عطف باشد بر كلمه" هذه" و تقدير كلام" و عجل لكم غنائم اخرى" است. بعضى «2» ديگر گفته اند: منصوب است اما با فعلى كه حذف شده، و تقدير كلام" و قضى غنائم اخرى" مى باشد. بعضى «3» ديگر گفته اند: در باطن مجرور است و عامل آن كلمه" رب- چه بسا" است كه در تقدير مى باشد، و تقدير كلام" و رب غنائم اخرى" است. ولى هيچ يك از اين وجوه خالى از وهن نيست.

و مراد از كلمه" اخرى" در آيه- به طورى كه گفته اند «4»- غنيمت هاى جنگ هوازن است. بعضى «5» هم گفته اند: مراد غنائم فارس و روم است. و بعضى «6» گفته اند: مراد فتح مكه است، چيزى كه هست موصوف آن حذف شده، و تقدير كلام" و قرية اخرى لم تقدروا عليها" است، يعنى: و قريه اى ديگر كه قادر بر فتح آن نبوديد.

وجه اول از ميان اين وجوه از همه نزديك تر به ذهن است.

" وَ لَوْ قاتَلَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوَلَّوُا الْأَدْبارَ ثُمَّ لا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً" اين آيه پيشگويى ديگرى است كه در آن خداى تعالى از ناتوانى كفار در قتال با مؤمنين خبر مى دهد، و مى فرمايد كه: كفار هيچ وليى كه متولى امورشان باشد و هيچ ياورى كه نصرتشان دهد ندارند. و خلاصه اينكه: نه خودشان ياراى قتال دارند و نه كمكى از اعراب دارند كه ياريشان كنند. و اين پيشگويى فى نفسه بشارتى است براى مؤمنين.

" سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا" كلمه" سُنَّةَ اللَّهِ" مفعول مطلق است براى فعلى مقدر كه تقديرش" سن اللَّه سنة" است، و حاصلش اين است

كه: ايمان سنتى است قديمى از خداى سبحان كه انبياء و مؤمنين به انبياء را در صورتى كه در ايمان خود صادق و در نياتشان خالص باشند بر دشمنانشان غلبه مى دهد، و تو هرگز براى سنت خدا تبديلى نخواهى يافت. هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:

" كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِي" «7» و آنچه صدمه و شكست كه مسلمانان در جنگهاى خود ديدند به خاطر پاره اى مخالفت ها بوده كه با خدا و رسولش مرتكب شدند.

[بيان آياتى كه راجع به جنگ نكردن با مشركين مكه و صلح با آنان است

" وَ هُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ ..."

ظاهرا مراد از نگهدارى دست هر يك از دو طائفه از آزار به طائفه ديگر، همان صلحى _______________

(1 و 2 و 3 و 4 و 5 و 6) روح المعانى، ج 26، ص 110.

(7) خدا مقدر كرده كه همواره من و پيامبرانم غالبيم. سوره مجادله، آيه 21. ______________________________________________________ صفحه ى 430

باشد كه در حديبيه واقع شد، چون محل آن را بطن مكه معرفى كرده و حديبيه هم در نزديكى مكه و بطن آن قرار دارد، و حتى آن قدر اتصال به مكه دارد كه بعضى گفته اند يكى از اراضى مكه و از حدود حرم آن است. و چون هر يك از اين دو طائفه دشمن ترين دشمن نسبت به طائفه ديگر بودند، قريش تمامى قدرت خود را در جمع آورى لشكر از داخل شهر خود و از قواى اطراف به كار برده بود، مؤمنين هم با رسول خدا (ص) بيعت كرده بودند كه تا آخرين قطره خون خود در برابر

آنان مقاومت كنند، و رسول خدا (ص) هم تصميم گرفته بود با آنان نبرد كند، و خداى تعالى رسول گرامى خود و مؤمنين را بر كفار پيروز كرد، براى اينكه مسلمانان داخل سرزمين كفار شده، و به داخل خانه آنان قدم نهاده بودند و در چنين وضعى جز جنگ و خونريزى هيچ احتمال ديگرى نمى رفت، اما خداى سبحان دست كفار را از مؤمنين و دست مؤمنين را از كفار بازداشت و در عين حال مؤمنين را بر آنان پيروزى بخشيد، و خدا به آنچه مى كنند دانا است." هُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ الْهَدْيَ مَعْكُوفاً أَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّهُ" كلمه" عكوف" كه مصدر كلمه" معكوف" است- به طورى كه در مجمع البيان «1» گفته- به معناى اقامت در يك جا و ممنوع شدن از رفتن به اين طرف و آن طرف است. اعتكاف در مسجد براى عبادت نيز به همين معنا است.

و معناى آيه اين است كه: مشركين مكه همانهايند كه به خدا كفر ورزيدند و نگذاشتند شما داخل مسجد الحرام شويد، و نيز نگذاشتند قربانيهايى كه با خود آورده بوديد به محل قربانى برسد، بلكه آنها را محبوس كردند. چون محل ذبح قربانى و نحر شتران در مكه است كه قربانيان عمره بايد آنجا قربانى شوند، و قربانيان حج در منى ذبح مى شوند، و رسول خدا (ص) و مؤمنين كه با او بودند به احرام عمره محرم شده و به اين منظور قربانى همراه آورده بودند.

" وَ لَوْ لا رِجالٌ مُؤْمِنُونَ وَ نِساءٌ مُؤْمِناتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَؤُهُمْ فَتُصِيبَكُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَيْرِ عِلْمٍ" كلمه" وطا" كه مصدر جمله" تطؤهم" است به معناى

لگدمال كردن، و كلمه" معرة" به معناى مكروه و ناملايم است. و جمله" أن تطؤهم" بدل اشتمال است از مدخول _______________

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 122. ______________________________________________________ صفحه ى 431

" لولا"، و جواب" لولا" حذف شده، و تقدير كلام" ما كف ايديكم عنهم" است.

و معناى آيه اين است كه: اگر مردان و زنان مؤمن ناشناسى در بين مردم مكه نبودند، تا جنگ شما باعث هلاكت آن بى گناهان شود، و در نتيجه به خاطر كشتن آن بى گناهان دچار گرفتارى مى شديد، هر آينه ما دست شما را از قتال اهل مكه باز نمى داشتيم و اگر باز داشتيم براى همين بود كه دست شما به خون آن مؤمنين ناشناس آلوده نشود و به جرمشان گرفتار ناملايمات نشويد.

" لِيُدْخِلَ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ"- لام در اول جمله متعلق است به كلمه اى كه حذف شده، و تقدير كلام" كف ايديكم عنهم ليدخل فى رحمته ..." است، يعنى خدا دست شما را از قتال كفار كوتاه كرد تا هر كه از مؤمنين و مؤمنات را بخواهد داخل در رحمت خود كند، مؤمنين و مؤمناتى كه در بين كفارند و مشخص نيستند، و نيز شما را هم از اينكه مبتلا به گرفتارى شويد حفظ كند.

بعضى از مفسرين «1» گفته اند: معناى آيه اين است كه: تا خدا داخل در رحمت خود كند هر يك از كفار را كه بعد از صلح، اسلام آورند.

" لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَلِيماً"- كلمه" تزيل" به معناى تفرق است، و ضمير در" تزيلوا" به همه نامبردگان در قبل از مؤمنين و كفار اهل مكه بر مى گردد، و معنايش اين است كه: اگر

مؤمنين مكه از كفار جدا بودند، ما آنهايى را كه كافر بودند عذابى دردناك مى كرديم، و ليكن از آنجايى كه اين دو طائفه درهم آميخته بودند عذابشان نكرديم.

" إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجاهِلِيَّةِ ..."

راغب در مفردات مى گويد: عرب از نيروى غضب وقتى فوران كند و شدت يابد تعبير به" حميت" مى كند، مى گويد:" حميت على فلان" يعنى عليه فلانى سخت خشم كردم. خداى تعالى هم اين كلمه را آورده و فرموده:" حَمِيَّةَ الْجاهِلِيَّةِ" و به استعاره از همين معنا است كه مى گويند:" حميت المكان حمى"، يعنى از مكان دفاع كردم و يا آن را حفظ كردم «2».

و ظرف در جمله" إِذْ جَعَلَ" متعلق است به جمله قبلى، يعنى" وَ صَدُّوكُمْ". بعضى «3»

_______________

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 124.

(2) مفردات راغب، ماده" حمى".

(3) روح المعانى، ج 26، ص 116. ______________________________________________________ صفحه ى 432

هم گفته اند متعلق است به جمله" لَعَذَّبْنَا". و بعضى «1» آن را متعلق دانسته اند به جمله" اذكر" تقديرى. و كلمه" جعل" به معناى القاء است، و فاعل اين القاء" الَّذِينَ كَفَرُوا" است. و كلمه" حمية" مفعول آن، و" حَمِيَّةَ الْجاهِلِيَّةِ" بيان حميت اولى است، و صفت" جاهلية" در جاى موصوف خود نشسته، و تقدير" حمية ملة الجاهلية" است.

و اگر كلمه" جعل" به معناى قرار دادن باشد مفعول دومش بايد مقدر باشد، و تقدير كلام" به ياد آر آن زمان كه كفار حميت را در دل خود راسخ كردند" مى باشد. و اگر در جمله" إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا" با اينكه اسم" الَّذِينَ كَفَرُوا" چند كلمه قبل برده شده بود، و مى توانست در جمله مورد بحث بفرمايد" اذ جعلوا" مجددا كلمه" الَّذِينَ كَفَرُوا" را

تكرار كرد، براى اين بود كه به علت حكم اشاره كرده باشد، (و خواسته بفرمايد: علت فوران حميت كفار كفرشان بود).

و معناى آيه اين است كه: ايشان كسانى هستند كه كفر ورزيدند، و شما را از خانه خدا جلوگير شدند، و دلهاى خود را به خاطر كفرشان پر از خشم كردند.

" فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلى رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ"- اين جمله تفريع و نتيجه گيرى از جمله" جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا" است، و خود نوعى از مقابله را مى فهماند، كانه فرموده: آنان حميت در دل راه دادند، خدا هم در مقابل سكينت را بر رسول و بر مؤمنين نازل كرد، و در نتيجه آرامش دل يافتند، و خشم و شجاعت دشمن سستشان نكرد، و بر عكس از خود سكينت و وقار نشان دادند، بدون اينكه دچار جهالتى شوند.

[مقصود از" كَلِمَةَ التَّقْوى و اينكه مؤمنين احق به آن و اهل آن هستند]

" وَ أَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوى - يعنى تقوى را ملازم آنان كرد، به طورى كه از آنان جدا نشود. و اين كلمه تقوى به طورى كه به نظر بسيارى از مفسرين «2» رسيده همان كلمه توحيد است. ولى بعضى «3» گفته اند: مراد از آن ثبات بر عهد، و وفاى به ميثاق است. بعضى «4» گفته اند:

همان سكينت است. و بعضى «5» گفته اند آن" بلى" است كه در" روز أ لست" گفتند. و اين از همه وجوه سخفيف تر است.

و اما از نظر ما بعيد نيست كه مراد از آن، روح ايمان باشد كه همواره آدمى را امر به تقوى مى كند. و خداى تعالى در آيه" أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ" «6» از

_______________

(1) روح المعانى،

ج 26، ص 116.

(2 و 3 و 4 و 5) روح المعانى، ج 26، ص 118 و 119.

(6) اينان هستند كه خدا ايمان را در دلهايشان نوشته و به روحى از خود تاييدشان كرده. سوره مجادله، آيه 22. ______________________________________________________ صفحه ى 433

آن خبر مى دهد. گاهى هم خداى تعالى لفظ" كلمه" را به روح اطلاق كرده، از آن جمله فرموده:" وَ كَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلى مَرْيَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ" «1».

" وَ كانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها"- اما اينكه مؤمنين احق و سزاوارتر به كلمه تقوى بودند، علتش اين است كه استعدادشان براى تلقى چنين عطيه اى الهى تمام بود. آرى، با اعمال صالح خود استعداد خود را تكميل كرده بودند، پس همانا سزاوارتر به كلمه تقوى بودند تا ديگران. و اما اينكه اهل آن بودند باز براى اين بود كه به غير ايشان كسى اهليت چنين دريافتى را نداشت و كلمه" اهل" به معناى خاصه هر چيز است.

بعضى «2» گفته اند: مراد اين است كه آنان سزاوارتر به سكينت و اهل آن بودند. و بعضى «3» ديگر گفته اند: در اين جمله تقديم و تاخيرى به كار رفته، اصل جمله" و كانوا اهلها و احق بها" بوده. ولى خود خواننده مى داند كه اين حرف صحيح نيست.

" وَ كانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيماً"- اين جمله به منزله دامنه كلامى است براى جمله" وَ كانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها" و يا براى همه مطالب گذشته. و معنايش به هر دو تقدير روشن است.

" لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُؤُسَكُمْ وَ مُقَصِّرِينَ لا تَخافُونَ ..."

بعضى از مفسرين «4» گفته اند: فعل" صدق" و" كذب" كه فعل

ثلاثى مجردش تشديد ندارد، دو جور مى تواند هر دو مفعول خود را بگيريد. يك جور با حرف" فى" مثل اينكه بگويى" صدقت زيدا فى حديثه" و يا" كذبت زيدا فى حديثه" و نيز بدون حرف مثل اين كه گفته مى شود:" صدقت زيدا الحديث" و" كذبته الحديث" و اما اگر همين دو كلمه به باب تفعيل برود، و تشديد بردارد، آن وقت مفعول دومش را حتما با حرف" فى" مى گيرد، مثلا مى گويى" صدقت زيدا فى حديثه" و" كذبته فى حديثه".

لام در اول جمله" لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ" لام سوگند است. و جمله" لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ" پاسخ آن سوگند است. كلمه" بالحق" حال از رؤيا، و حرف" باء" در آن باء ملابست است. و آوردن جمله" إِنْ شاءَ اللَّهُ" به منظور اين است كه به بندگانش بياموزد. و معناى آيه اين است كه: سوگند مى خورم كه خدا آن رؤيايى كه قبلا نشانت داده بود، تصديق كرد، آن رؤيا اين بود كه به زودى، شما اى مؤمنين داخل مسجد الحرام خواهيد شد ان شاء

_______________

(1) كلمه اى كه خود روحى از خدا بود و بر مريم القاء نمود. سوره نساء، آيه 171.

(2 و 3) مجمع البيان، ج 9، ص 126.

(4) روح المعانى، ج 26، ص 120 و 122. ______________________________________________________ صفحه ى 434

اللَّه، در حالى كه از شر مشركين ايمن باشيد، و سرها را بتراشيد و تقصير بكنيد بدون اينكه ترسى از مشركين بر شما باشد.

" فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِكَ فَتْحاً قَرِيباً"- كلمه" ذلك" اشاره به همان مطلب قبل است كه فرمود: به زودى در كمال ايمنى داخل مسجد الحرام مى شويد. و مراد از جمله" مِنْ دُونِ ذلِكَ"" اقرب

من ذلك" است، و معناى آيه اين است كه: خداى تعالى از فوائد و مصالح داخل مسجد شدنتان چيزها مى دانست، كه شما نمى دانستيد و به همين جهت قبل از داخل شدن شما به اين وضع، فتحى قريب قرار داد تا داخل شدن شما به اين وضع ميسر گردد.

از اينجا اين معنا روشن مى شود كه مراد از" فتح قريب" در اين آيه، فتح حديبيه است، چون اين فتح بود كه راه را براى داخل شدن مؤمنين به مسجد الحرام با كمال ايمنى و آسانى هموار كرد. اگر اين فتح نبود ممكن نبود بدون خونريزى و كشت و كشتار داخل مسجد الحرام شوند، و ممكن نبود موفق به عمره شوند، و ليكن صلح حديبيه و آن شروطى كه در آن گنجانيده شد اين موفقيت را براى مسلمانان ممكن ساخت كه سال بعد بتوانند عمل عمره را به راحتى انجام دهند.

از اينجا اين معنا هم روشن مى گردد اينكه بعضى از مفسرين «1» گفته اند:" مراد از فتح قريب" در آيه فتح خيبر است، سخنى است كه از سياق آيه به دور است. و اما اينكه بعضى «2» ديگر گفته اند:" مراد از آن، فتح مكه است" از آن قول بعيدتر است و سياق آيه اين معنا را مى رساند كه مراد از آن اين است كه شك و ترديد را از بعضى مؤمنين كه با رسول خدا (ص) بودند بر طرف سازد، چون مؤمنين خيال مى كردند اينكه رسول خدا (ص) در خواب ديده به زودى داخل مسجد الحرام مى شوند، در حالى كه سرها تراشيده و تقصير هم كرده اند پيشگويى مربوط به همان سال است، و وقتى به اين قصد از مدينه

به سوى مكه حركت كردند و مشركين جلو آنان را در حديبيه گرفتند و از ورودشان به مسجد الحرام جلوگيرى نمودند، دچار شك و ترديد شدند، خداى تعالى در اين آيه خواست اين شك و ترديد را زايل سازد.

و حاصل آيه اين است كه: آن رؤياى حقى كه خدا به رسولش نشان داد درست نشان _______________

(1) روح المعانى، ج 26، ص 120 و 122.

(2) روح المعانى، ج 26، ص 122. ______________________________________________________ صفحه ى 435

داد، رؤياى صادقه اى بود، ليكن اينكه داخل شدن شما در مسجد الحرام و سر تراشيدن و تقصيرتان را در آن سال عقب انداخت، براى اين بود كه قبلا فتح حديبيه را نصيب شما بكند، تا داخل شدنتان به مسجد الحرام ميسر گردد، چون خدا مى دانست در همان سالى كه رؤيا را نشان پيامبر داد شما نمى توانستيد بدون ترس داخل مسجد شويد.

" هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ ..."

تفسير اين آيه در سوره توبه آيه 203 گذشت. و معناى اينكه فرمود:" وَ كَفى بِاللَّهِ شَهِيداً" اين است كه خدا شاهد بر صدق نبوت رسولش است. و نيز شاهد بر صدق اين وعده است كه دينش به زودى بر همه اديان غلبه مى كند، و يا شاهد بر اين است كه رؤياى او صادقانه است. پس اين جمله همان طور كه ملاحظه مى فرماييد، ذيلى است ناظر به مضمون اين آيه و يا آيه قبلى.

بحث روايتى [رواياتى در باره روز شجره و تجديد بيعت مسلمانان با رسول اللَّه (ص)]

در الدر المنثور در ذيل آيه" لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ ..." آمده: ابن جرير و ابن ابى حاتم و ابن مردويه از

سلمة بن اكوع روايت كرده اند كه گفت: روزى در بينى كه دراز كشيده بوديم تا خواب قيلوله اى كنيم منادى رسول خدا (ص) فرياد زد: ايها الناس! بيعت، بيعت، كه جبرئيل امين نازل شده. ما به عجله پريديم و نزد رسول خدا (ص) كه زير درخت سمرة نشسته بود رفتيم، و با آن جناب بيعت كرديم، در باره اينجا بود كه خداى تعالى مى فرمايد:" لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ"، و چون آن روز عثمان را به مكه فرستاده بود، خودش يك دست خود را دست عثمان حساب كرد و به دست ديگرش زد، ما گفتيم خوش به حال عثمان، هم بيعت كرد و هم در خانه كعبه طواف كرد، و ما اينجا از طواف محروميم. رسول خدا (ص) فرمود: اگر فلان مقدار صبر مى كرد طواف نمى كرد مگر بعد از طواف من «1».

و نيز در آن كتابست كه عبد بن حميد، مسلم، ابن مردويه از مفضل بن يسار روايت كرده اند كه گفت: بياد دارم كه در روز شجره رسول خدا (ص) با مردم بيعت مى كرد و من شاخه اى از درخت را بر بالاى سر آنها گرفته بودم، و ما هزار و چهار صد نفر

_______________

(1) الدر المنثور، ج 6، ص 64. ______________________________________________________ صفحه ى 436

بوديم، و ما آن روز بر سر جان بيعت نكرديم، بلكه بر اين معنا بيعت كرديم كه فرار نكنيم «1».

مؤلف: اينكه مسلمانان در آن روز هزار و چهار صد نفر بوده اند در رواياتى ديگر نيز آمده. و در بعضى «2» از روايات آمده كه هزار و سيصد. و در بعضى «3» هزار و هشتصد نفر بودند. و همچنين در بعضى «4»

آمده كه بيعت بر سر فرار نكردن بوده. و در بعضى «5» ديگر آمده بر سر جان دادن بوده است.

و نيز در همان كتاب است كه احمد از جابر، و مسلم از ام بشر، از خود بشر از رسول خدا (ص) روايت كرده اند كه فرمود: احدى از آنان كه در زير درخت بيعت كردند داخل آتش دوزخ نمى شود «6».

باز در همان كتابست كه ابن ابى حاتم از ابن عباس روايت آورده كه در تفسير آيه" فَعَلِمَ ما فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ" گفته: اين سكينت تنها به كسانى نازل شد كه خدا در آنان وفايى سراغ داشت «7».

[همه شركت كنندگان در بيعت روز شجره به پيمان خود وفا نكردند]

مؤلف: اين روايت، روايت قبلى را تخصيص مى زند، و مى فرمايد چنان نيست كه همه آنهايى كه بيعت كردند داخل آتش نشوند، بلكه تنها مشمولين سكينت چنين هستند، دليلش هم آيه قبل است كه مى فرمايد:" إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّما يَنْكُثُ عَلى نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفى بِما عاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً" كه ترجمه اش گذشت. و از آن برمى آيد كه بيعت كنندگان در آن روز همه بر بيعت خود وفا نكردند، و بعضى بيعت خود را شكستند، چون شرط كرده بود كسانى اجر عظيم دارند- و در نتيجه خدا هم از آنان راضى است- كه وفا به عهد نموده آن را نشكستند. و قمى «8» هم اين معنا را در تفسير خود آورده، و گويا گفتارش كلام امام باشد.

و نيز در الدر المنثور در ذيل جمله" إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا ..." آمده كه ابن ابى شيبه، احمد، بخارى، مسلم،

نسايى، ابن جرير، طبرانى، ابن مردويه و بيهقى- در كتاب دلائل- از سهل بن حنيف روايت كرده اند كه در روز جنگ صفين گفت: نفس خود را متهم بدانيد (و او را مورد اعتماد قرار ندهيد، چون به زودى مسير خود را تغيير مى دهد) ما در روزن حديبيه كوشش مى كرديم آن صلحى كه بين رسول خدا (ص) و مشركين برقرار شد برقرار نشود، و تاخير افتد، و ميل داشتيم دست به جنگ نزنيم.

_______________

(1 و 2 و 3 و 4 و 5 و 6 و 7) الدر المنثور، ج 6، ص 74.

(8) تفسير قمى، ج 2، ص 315. ______________________________________________________ صفحه ى 437

عمر نزد رسول خدا (ص) آمد، عرضه داشت: يا رسول اللَّه! مگر ما بر حق نيستيم، و مشركين بر باطل نيستند؟ فرمود: آرى همين طور است. عرضه داشت: مگر كشتگان ما در بهشت و كشتگان آنان در آتش نيستند؟ فرمود: بلى همين طور است. عرضه داشت: پس چرا دين خود را لكه دار كنيم، و تن به پستى دهيم، و بدون اينكه خدا بين ما و آنان حكم كند برگرديم؟ فرمود: اى پسر خطاب من فرستاده خدايم، و خدا هرگز و تا ابد مرا وا نمى گذارد.

عمر برگشت و خشمش فرو نشست، تا آنكه نزد ابو بكر رفت و پرسيد: اى ابو بكر مگر ما بر حق نيستيم، و مشركين بر باطل نيستند؟ گفت: چرا. پرسيد مگر كشتگان ما در بهشت و كشتگان آنان در آتش نيستند؟ ابو بكر گفت: چرا. عمر گفت پس چرا ننگى در دين خود وارد آورديم. گفت، اى پسر خطاب! او رسول خدا است، و خداى تعالى هرگز او را وا نمى گذارد. پس سوره

فتح نازل شد، و رسول خدا (ص) به دنبال عمر فرستاد، و سوره را برايش قرائت كرد. عمر گفت: يا رسول اللَّه! آيا اين صلح فتح است؟ فرمود: بله «1» و در كتاب كمال الدين به سند خود از منصور بن حازم از امام صادق (ع) روايت آورده كه در تفسير آيه" لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَلِيماً" فرمود: اگر خدا كفارى كه در پشت پدران مؤمنند و مؤمنينى كه در پشت پدران كافرند بيرون مى آورد، آن وقت كفار حاضر را عذاب مى كرد «2».

مؤلف: اين معنا در رواياتى ديگر نيز آمده.

[چند روايت در باره مراد از" كَلِمَةَ التَّقْوى در جمله" وَ أَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوى ]

و در كافى به سند خود از جميل روايت كرده كه گفت: من از امام صادق (ع) از كلام خداى عز و جل پرسيدم كه مى فرمايد:" وَ أَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوى فرمود:

كلمه تقوى همان ايمان است «3».

و در الدر المنثور است كه ترمذى و عبد اللَّه بن احمد- در كتاب" زوائد المسند"- و ابن جرير و دارقطنى- در كتاب" الافراد"- و ابن مردويه و بيهقى- در كتاب" اسماء و صفات"- از ابى بن كعب از رسول خدا (ص) روايت كرده اند كه فرمود:

منظور از" كلمه تقوى" در جمله" وَ أَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوى كلمه" لا اله الا اللَّه" است «4».

_______________

(1) الدر المنثور، ج 6، ص 79.

(2) نور الثقلين، ج 5، ص 70 به نقل از كمال الدين.

(3) نور الثقلين، ج 5، ص 73 به نقل از كافى.

(4) الدر المنثور، ج 6، ص 80. ______________________________________________________ صفحه ى 438

مؤلف: الدر المنثور اين معنا را به طريقى ديگر از على (ع) و سلمة

بن اكوع و ابو هريره روايت «1» كرده. از طرق شيعه نيز روايت شده، هم چنان كه در علل به سند خود از حسن بن عبد اللَّه از آباء و از جدش حسن بن على (ع) از رسول خدا (ص) روايت كرده كه در ضمن حديثى كه" سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اكبر" را تفسير كرده فرموده: لا اله الا اللَّه به معناى وحدانيت خدا است و اينكه خدا اعمال را جز با توحيد قبول نمى كند. و همين كلمه، كلمه تقوى است، كه كفه ترازوى اعمال در روز قيامت با آن سنگين مى شود «2».

[رواياتى راجع به ماجراى جنگ و فتح خيبر]

و در مجمع البيان در داستان فتح خيبر مى گويد: وقتى رسول خدا (ص) از حديبيه به مدينه آمد، بيست روز در مدينه ماند آن گاه براى جنگ خيبر خيمه زد.

ابن اسحاق به سندى كه به مروان اسلمى دارد از پدرش از جدش روايت كرده كه گفت: با رسول خدا (ص) به سوى خيبر رفتيم، همين كه نزديك خيبر شديم و قلعه هايش از دور پيدا شد، رسول خدا (ص) فرمود: بايستيد. مردم ايستادند، فرمود: بار الها! اى پروردگار آسمانهاى هفتگانه و آنچه كه بر آن سايه افكنده اند، و اى پروردگار زمينهاى هفتگانه و آنچه بر پشت دارند، و اى پروردگار شيطانها و آنچه گمراهى كه دارند، از تو خير اين قريه و خير اهلش و خير آنچه در آنست را مسألت مى دارم، و از شر اين محل و شر اهلش و شر آنچه در آنست به تو پناه مى برم، آن گاه فرمود: راه بيفتيد به نام خدا «3» و

از سلمة بن اكوع نقل كرده كه گفت: ما با رسول خدا (ص) به سوى خيبر رفتيم شبى در حال حركت بوديم مردى از لشكريان به عنوان شوخى به عامر بن اكوع گفت: كمى از شِرّ و ورهايت (يعنى از اشعارت) براى ما نمى خوانى؟ و عامر مردى شاعر بود شروع كرد به سرودن اين اشعار:

لاهم لو لا أنت ما حجينا *** و لا تصدقنا و لا صلينا

فاغفر فداء لك ما اقتنينا *** و ثبت الاقدام ان لاقينا

و أنزلن سكينة علينا *** انا اذا صيح بنا اتينا

و بالصياح عولوا علينا «4»

_______________

(1) الدر المنثور، ج 6، ص 80.

(2) نور الثقلين، ج 5، ص 74 به نقل از علل الشرائع.

(3) مجمع البيان، ج 9، ص 119.

(4) يعنى: بار الها اگر لطف و عنايت تو نبود ما نه حج مى كرديم، و نه صدقه مى داديم و نه نماز مى خوانديم، پس بيامرز ما را، فدايت باد آنچه كه ما آن را بدست آورديم. و قدمهاى ما را هنگامى كه با دشمن ملاقات مى كنيم ثابت فرما، و سكينت و آرامش را بر ما نازل فرما. ما هر وقت به سوى جنگ دعوت شويم براه مى افتيم، و رسول خدا (ص) هم به همين كه ما را دعوت كند اكتفاء و اعتماد مى كند. ______________________________________________________ صفحه ى 439

رسول خدا (ص) پرسيد اين كه شتر خود را با خواندن شعر مى راند كيست؟ عرضه داشتند عامر است. فرمود: خدا رحمتش كند. عمر كه آن روز اتفاقا بر شترى خسته سوار بود شترى كه مرتب خود را به زمين مى انداخت، عرضه داشت يا رسول اللَّه عامر به درد ما مى خورد از اشعارش استفاده مى كنيم دعا كنيم زنده بماند. چون

رسول خدا (ص) در باره هر كس كه مى فرمود" خدا رحمتش كند" در جنگ كشته مى شد.

مى گويند همين كه جنگ جدى شد، و دو لشكر صف آرايى كردند، مردى يهودى از لشكر خيبر بيرون آمد و مبارز طلبيد و گفت:

قد علمت خيبر أنى مرحب *** شاكى السلاح بطل مجرب اذا الحروب اقبلت تلهب «1» از لشكر اسلام عامر بيرون شد و اين رجز را بگفت:

قد علمت خيبر أنى عامر *** شاكى السلاح بطل مغامر «2»

اين دو تن به هم آويختند، و هر يك ضربتى بر ديگرى فرود آورد، و شمشير مرحب به سپر عامر خورد، و عامر از آنجا كه شمشيرش كوتاه بود، ناگزير تصميم گرفت به پاى يهودى بزند، نوك شمشيرش به ساق پاى يهودى خورد، و از بس ضربت شديد بود شمشيرش، در برگشت به زانوى خودش خورد و كاسه زانو را لطمه زد، و از همان درد از دنيا رفت.

سلمه مى گويد: عده اى از اصحاب رسول خدا (ص) مى گفتند عمل عامر بى اجر و باطل شد، چون خودش را كشت. من نزد رسول خدا (ص) شرفياب شدم، و مى گريستم عرضه داشتم يك عده در باره عامر چنين مى گويند، فرمود: چه كسى چنين گفته. عرض كردم چند نفر از اصحاب. حضرت فرمود دروغ گفتند، بلكه أجرى دو چندان به او مى دهند.

_______________

(1) يعنى: مردم خيبر مرا مى شناسد، كه مرحبم، و غرق اسلحه و قهرمانى هستم كه همه قهرمانيم را تجربه كرده اند، و در مواقعى كه تنور جنگ شعله مى زند ديده اند.

(2) لشكر خيبر مى داند كه من عامر، غرق در سلاح و قهرمانى هستم كه تا قلب لشكر دشمن پيش مى روم. ______________________________________________________ صفحه ى 440

[فردا پرچم را به دست كسى

خواهم داد كه ...]

مى گويد: آن گاه اهل خيبر را محاصره كرديم، و اين محاصره آن قدر طول كشيد كه دچار مخمصه شديدى شديم، و سپس خداى تعالى آنجا را براى ما فتح كرد، و آن چنين بود كه رسول خدا (ص) لواى جنگ را به دست عمر بن خطاب داد، و عده اى از لشكر با او قيام نموده جلو لشكر خيبر رفتند، ولى چيزى نگذشت كه عمر و همراهيانش فرار كرده نزد رسول خدا (ص) برگشتند، در حالى كه او همراهيان خود را مى ترسانيد و همراهيانش او را مى ترساندند، و رسول خدا (ص) دچار درد شقيقه شد، و از خيمه بيرون نيامد، و فرمود: وقتى سرم خوب شد بيرون خواهم آمد. بعد پرسيد: مردم با خيبر چه كردند؟ جريان عمر را برايش گفتند فرمود: فردا حتما پرچم جنگ را به مردى مى دهم كه خدا و رسولش را دوست مى دارد، و خدا و رسول او، وى را دوست مى دارند، مردى حمله ور كه هرگز پا به فرار نگذاشته، و از صف دشمن برنمى گردد تا خدا خيبر را به دست او فتح كند «1».

بخارى و مسلم از قتيبة بن سعيد روايت كرده اند كه گفت: يعقوب بن عبد الرحمن اسكندرانى از ابى حازم برايم حديث كرد، و گفت: سعد بن سهل برايم نقل كرد كه: رسول خدا (ص) در واقعه خيبر فرمود فردا حتما اين پرچم جنگ را به مردى مى دهم كه خداى تعالى به دست او خيبر را فتح مى كند، مردى كه خدا و رسولش را دوست مى دارد، و خدا و رسول او وى را دوست مى دارند، مردم آن شب را با اين فكر به صبح بردند كه

فردا رايت را به دست چه كسى مى دهد. وقتى صبح شد مردم همگى نزد آن جناب حاضر شدند در حالى كه هر كس اين اميد را داشت كه رايت را به دست او بدهد.

رسول خدا (ص) فرمود: على ابن ابى طالب كجاست؟ عرضه داشتند يا رسول اللَّه او درد چشم كرده. فرمود: بفرستيد بيايد. رفتند و آن جناب را آوردند.

حضرت آب دهان خود را به ديدگان على (ع) ماليد، و در دم بهبودى يافت، به طورى كه گويى اصلا درد چشم نداشت، آن گاه رايت را به وى داد. على (ع) پرسيد: يا رسول اللَّه! با آنان قتال كنم تا مانند ما مسلمان شوند؟ فرمود: بدون هيچ درنگى پيش روى كن تا به درون قلعه شان درآيى، آن گاه در آنجا به اسلام دعوتشان كن، و حقوقى را كه خدا به گردنشان دارد برايشان بيان كن، براى اينكه به خدا سوگند اگر خداى تعالى يك مرد را به دست تو هدايت كند براى تو بهتر است از اينكه نعمت هاى مادى و گرانبها داشته باشى.

_______________

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 119. ______________________________________________________ صفحه ى 441

سلمه مى گويد: از لشكر دشمن مرحب بيرون شد، در حالى كه رجز مى خواند، و مى گفت:" قد علمت خيبر أنى مرحب ..."، و از بين لشكر اسلام على (ع) به هماورديش رفت در حالى كه مى سرود:

انا الذى سمتني امى حيدره *** كليث غابات كريه المنظره او فيهم بالصاع كيل السندره «1» آن گاه از همان گرد راه با يك ضربت فرق سر مرحب را شكافت و به خاك هلاكتش انداخت و خيبر به دستش فتح شد «2».

اين روايت را مسلم «3» هم در صحيح خود

آورده.

ابو عبد اللَّه حافظ به سند خود از ابى رافع، برده آزاد شده رسول خدا، روايت كرده كه گفت: ما با على (ع) بوديم كه رسول خدا (ص) او را به سوى قلعه خيبر روانه كرد، همين كه آن جناب به قلعه نزديك شد، اهل قلعه بيرون آمدند و با آن جناب قتال كردند. مردى يهودى ضربتى به سپر آن جناب زد، سپر از دست حضرتش بيفتاد، ناگزير على (ع) درب قلعه را از جاى كند، و آن را سپر خود قرار داد و اين درب هم چنان در دست آن حضرت بود و جنگ مى كرد تا آن كه قلعه به دست او فتح شد، آن گاه درب را از دست خود انداخت. به خوبى به ياد دارم كه من با هفت نفر ديگر كه مجموعا هشت نفر مى شديم هر چه كوشش كرديم كه آن درب را تكان داده و جابجا كنيم نتوانستيم «4».

و نيز به سند خود از ليث بن ابى سليم از ابى جعفر محمد بن على روايت كرده كه فرمود: جابر بن عبد اللَّه برايم حديث كرد كه على (ع) در جنگ خيبر درب قلعه را روى دست بلند كرد، و مسلمانان دسته دسته از روى آن عبور كردند با اينكه سنگينى آن درب به قدرى بود كه چهل نفر نتوانستند آن را بلند كنند «5».

و نيز گفته كه از طريقى ديگر از جابر روايت شده كه گفت: سپس هفتاد نفر دور آن درب جمع شدند تا توانستند آن را به جاى اولش برگردانند «6».

و نيز به سند خود از عبد الرحمن بن ابى ليلى روايت كرده كه گفت: على _______________

(1) من

همانم كه مادرم نامم را حيدر گذاشت، من چون شير جنگلم كه ديدنش وحشت است، و ضربت من مانند كيل سندره كه احتياج به دو بار وزن كردن ندارد احتياج به تكرار ندارد.

(2) صحيح بخارى، ج 5، ص 171 و مجمع البيان، ج 9، ص 120.

(3) صحيح مسلم، ج 5، ص 178.

(4 و 5 و 6) مجمع البيان، ج 9، ص 120 و 121. ______________________________________________________ صفحه ى 442

(ع) همواره در گرما و سرما، قبايى باردار و گرم مى پوشيد، و از گرما پروا نمى كرد، اصحاب من نزد من آمدند و گفتند: ما از امير المؤمنين چيزى ديده ايم، نمى دانيم تو هم متوجه آن شده اى يا نه؟ پرسيدم چه ديده ايد؟ گفتند: ما ديديم كه حتى در گرماى سخت با قبايى باردار و كلفت بيرون مى آيد، بدون اينكه از گرما پروايى داشته باشد، و بر عكس در سرماى شديد با دو جامه سبك بيرون مى آيد، بدون اينكه از سرما پروايى كند، آيا تو در اين باره چيزى شنيده اى؟ من گفتم: نه چيزى نشنيده ام. گفتند: پس از پدرت بپرس شايد او در اين باب اطلاعى داشته باشد، چون او با آن جناب همراز بود. من از پدرم ابى ليلى پرسيدم، او هم گفت: چيزى در اين باب نشنيده ام.

آن گاه به حضور على (ع) رفت و با آن جناب به راز گفتن پرداخت و اين سؤال را در ميان نهاد. على (ع) فرمود: مگر در جنگ خيبر نبودى؟ عرضه داشتم چرا. فرمود يادت نيست كه رسول خدا (ص) ابو بكر را صدا كرد، و بيرقى به دستش داده روانه جنگ يهود كرد، ابو بكر همين كه به لشكر دشمن نزديك شد، مردم

را به هزيمت برگردانيد، سپس عمر را فرستاد و لوائى به دست او داده روانه اش كرد. عمر همين كه به لشكر يهود نزديك شد و به قتال پرداخت پا به فرار گذاشت.

رسول خدا (ص) فرمود: رايت جنگ را امروز به دست مردى خواهم داد كه خدا و رسول را دوست مى دارد، و خدا و رسول هم او را دوست مى دارند، و خدا به دست او كه مردى كرار و غير فرار است قلعه را فتح مى كند، آن گاه مرا خواست، و رايت جنگ به دست من داد، و فرمود: بارالها او را از گرما و سرما حفظ كن. از آن به بعد ديگر سرما و گرمايى نديدم. همه اين مطالب از كتاب دلائل النبوة تاليف امام ابى بكر بيهقى نقل شده «1».

طبرسى مى گويد: بعد از فتح خيبر رسول خدا (ص) مرتب ساير قلعه ها را يكى پس از ديگرى فتح كرد و اموال را حيازت نمود، تا آنكه رسيدند به قلعه" وطيح" و قلعه" سلالم" كه آخرين قلعه هاى خيبر بودند آن قلعه ها را هم فتح نمود و ده روز و اندى محاصره شان كرد «2».

ابن اسحاق مى گويد: بعد از آنكه قلعه" قموص" كه قلعه ابى الحقيق بود فتح شد، صفيه دختر حى بن اخطب و زنى ديگر كه با او بود اسير شدند. بلال آن دو را از كنار كشتگان يهود عبور داد، و صفيه چون چشمش به آن كشتگان افتاد، صيحه زد، و صورت خود را خراشيد

_______________

(1 و 2) مجمع البيان، ج 9، ص 121. ______________________________________________________ صفحه ى 443

و خاك بر سر خود ريخت. چون رسول خدا (ص) اين صحنه را ديد فرمود: اين زن فتنه انگيز را

از من دور كنيد و دستور داد صفيه را پشت سر آن جناب جاى دادند، و خود ردائى به روى او افكند. مسلمانان فهميدند رسول خدا (ص) او را براى خود انتخاب فرموده، آن گاه وقتى از آن زن يهودى آن وضع را ديد به بلال فرمود اى بلال مگر رحمت از دل تو كنده شده كه دو تا زن داغديده را از كنار كشته مردانشان عبور مى دهى؟

از سوى ديگر صفيه در ايام عروسى اش كه بنا بود به خانه كنانة بن ربيع بن ابى الحقيق برود، شبى در خواب ديد ماهى به دامنش افتاد، و خواب خود را به همسرش گفت.

كنانه گفت: اين خواب تو تعبيرى ندارد جز اينكه آرزو دارى همسر محمد پادشاه حجاز شوى، و سيلى محكمى به صورتش زد، به طورى كه چشمان صفيه از آن سيلى كبود شد، و آن روزى كه او را نزد رسول خدا (ص) آوردند، اثر آن كبودى هنوز باقى مانده بود.

رسول خدا (ص) پرسيد: اين كبودى چشم تو از چيست؟ صفيه جريان را نقل كرد «1».

ابن ابى الحقيق شخصى را نزد رسول خدا (ص) فرستاد كه در يك جا جمع شويم با شما صحبتى دارم. حضرت پذيرفت. ابن ابى الحقيق تقاضاى صلح كرد، بر اين اساس كه خون هر كس كه در قلعه ها مانده اند محفوظ باشد، و متعرض ذريه و اطفال ايشان نيز نشوند، و جمعيت با اطفال خود از خيبر و اراضى آن بيرون شوند، و هر چه مال و زمين و طلا و نقره و چارپايان و اثاث و لباس دارند براى مسلمانان بگذارند، و تنها با يك دست لباس كه به تن دارند

بروند. رسول خدا (ص) هم اين پيشنهاد را پذيرفت به شرطى كه از اموال چيزى از آن جناب پنهان نكرده باشند، و گر نه ذمه خدا و رسولش از ايشان برى خواهد بود. ابن ابى الحقيق پذيرفت و بر اين معنا صلح كردند.

مردم فدك وقتى اين جريان را شنيدند پيكى نزد رسول خدا (ص) فرستادند كه به ما هم اجازه بده بدون جنگ از ديار خود برويم، و جان خود را سالم بدر ببريم، و هر چه مال داريم براى مسلمين بگذاريم. رسول خدا (ص) هم پذيرفت. و آن كسى كه بين رسول خدا (ص) و اهل فدك پيام رد و بدل مى كرد، محيصة بن مسعود يكى از بنى حارثه بود.

_______________

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 121. ______________________________________________________ صفحه ى 444

بعد از آنكه يهوديان بر اين صلحنامه تن در دادند، پيشنهاد كردند كه اموال خيبر را به ما واگذار كه ما به اداره آن واردتر هستيم تا شما، و عوائد آن بين ما و شما به نصف تقسيم شود. رسول خدا (ص) هم پذيرفت به اين شرط كه هر وقت خواستيم شما را بيرون كنيم اين حق را داشته باشيم. اهل فدك هم به همين قسم مصالحه كردند، در نتيجه اموال خيبر بين مسلمانان تقسيم شد، چون با جنگ فتح شده بود، ولى املاك فدك خالص براى رسول خدا (ص) شد، براى اينكه مسلمانان در آنجا جنگى نكرده بودند.

[آوردن گوسفند مسموم يك يهوديه براى رسول اللَّه (ص)]

بعد از آنكه رسول خدا (ص) آرامشى يافت زينب دختر حارث همسر سلام بن مشكم و برادرزاده مرحب گوسفندى بريان براى رسول خدا (ص) هديه فرستاد، قبلا پرسيده بود كه

آن جناب از كدام يك از اجزاى گوسفند بيشتر خوشش مى آيد؟ گفته بودند از پاچه گوسفند، و بدين جهت از سمى كه در همه جاى گوسفند ريخته بود، در پاچه آن بيشتر ريخت، و آن گاه آن را براى رسول خدا (ص) آورد، و جلو آن حضرت گذاشت. رسول خدا (ص) پاچه گوسفند را گرفت و كمى از آن در دهان خود گذاشت، و بشر بن براء ابن معرور هم كه نزد آن جناب بود، استخوانى را برداشت تا آن را بليسد، رسول خدا (ص) فرمود از خوردن اين غذا دست بكشيد كه شانه گوسفند به من خبر داد كه اين طعام مسموم است. آن گاه زينب را صدا زدند، و او اعتراف كرد، پرسيد: چرا چنين كردى؟ گفت براى اينكه مى دانى چه بر سر قوم من آمد؟ پيش خود فكر كردم اگر اين مرد پيغمبر باشد، از ناحيه غيب آگاهش مى كنند، و اگر پادشاهى باشد داغ دلم را از او گرفته ام، رسول خدا (ص) از جرم او گذشت، و بشر بن براء با همان يك لقمه اى كه خورده بود درگذشت.

مى گويد: در مرضى كه رسول خدا (ص) به آن مرض از دنيا رفت مادر بشر بن براء وارد شد بر رسول خدا (ص) تا از آن جناب عيادت كند، رسول خدا (ص) فرمود: اى ام بشر آن لقمه اى كه من با پسرت در خيبر خورديم! مدام اثرش به من برمى گردد و اينك نزديك است رگ قلب مرا قطع كند. و مسلمانان معتقدند كه رسول خدا (ص) با اينكه خداى تعالى او را به نبوت گرامى داشته بود به شهادت از دنيا رفت «1».

_______________

(1) مجمع البيان،

ج 9، ص 121.

ترجمه آيه محمد رسول خدا است و كسانى كه با او هستند عليه كفار شديد و بى رحمند و در بين خود رحيم و دلسوزند، ايشان را مى بينى كه همواره در ركوع و سجودند و در طلب فضل و رضوان خدايند. علامتشان در رخسارشان از اثر سجده نمايان است، اين وصف ايشان است در تورات و اما وصف آنان در انجيل اين است كه چون زراعتى هستند كه از شدت بركت پيرامونش جوانه هايى مى زند و آن جوانه ها هم كلفت مى شود و مستقيم بر پاى خود مى ايستد به طورى كه برزگران را به شگفت مى آورد (مؤمنين نيز اين طورند)، اين براى آن است كه كفار را به خشم آورد، خدا به كسانى كه ايمان آورده و از آن بين به كسانى كه اعمال صالح هم مى كنند وعده مغفرت و اجرى عظيم داده (29).

بيان آيه اين آيه خاتمه سوره است و پيامبر را توصيف مى كند، و نيز آنهايى را كه با اويند به ______________________________________________________ صفحه ى 446

اوصافى مى ستايد كه در تورات و انجيل ستوده. و مؤمنين را كه عمل صالح انجام داده اند وعده جميل مى دهد. اين آيه متصل به آيه قبل است، چون در آن آيه مى فرمود كه او رسول خود را به هدايت و دين حق فرستاده.

[اوصاف كسانى كه با پيامبر (ص) بودند]

" مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ ..."

ظاهرا اين جمله مركب است از مبتدا و خبر، و كلامى است تمام. بعضى «1» گفته اند:

" محمد" خبر مبتدايى است كه حذف شده و آن ضميرى است كه به كلمه" رسول" در آيه سابق برمى گردد و تقديرش" هو محمد" مى باشد و" رسول اللَّه" عطف بيان و يا صفت

و يا بدل است. بعضى «2» ديگر گفته اند:" محمد" مبتدا و" رسول اللَّه" عطف بيان، يا صفت و يا بدل است و" الَّذِينَ مَعَهُ" هم عطف بر مبتدا و جمله" أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ ..." خبر مبتدا است.

" وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ"- اين جمله نيز مركب است از مبتدا و خبر. پس كلام در اين صدد است كه مؤمنين به رسول خدا (ص) را توصيف كند، و" شدت" و" رحمت" كه دو صفت متضاد است از صفات ايشان شمرده شده. و جمله" أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ" را مقيد كرد به جمله" رُحَماءُ بَيْنَهُمْ" تا توهمى كه ممكن بود بشود دفع كرده باشد، و ديگر كسى نپندارد كه شدت و بى رحمى نسبت به كفار، باعث مى شود مسلمانان به طور كلى و حتى نسبت به خودشان هم سنگدل شوند لذا دنبال" اشداء" فرمود" رُحَماءُ بَيْنَهُمْ" يعنى در بين خود مهربان و رحيمند. و اين دو جمله مجموعا افاده مى كند كه سيره مؤمنين با كفار شدت و با مؤمنين رحمت است.

" تَراهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً"- كلمه" ركع" و همچنين كلمه" سجد" جمع راكع و ساجد است. و مراد از اينكه فرمود: مؤمنين را راكع و ساجد مى بينى اين است كه مؤمنين نماز مى خوانند. و كلمه" تراهم" استمرار را مى رساند. و حاصل معناى جمله اين است كه:

مؤمنين مستمر در خواندن نمازند. و جمله مورد بحث خبر دوم است براى مبتداى گذشته، يعنى كلمه" وَ الَّذِينَ مَعَهُ".

" يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً"- كلمه" ابتغاء" كه مصدر" يبتغون" است به معناى طلب است. و كلمه" فضل" به معناى عطيه است كه در اينجا منظور از آن ثواب است. و

كلمه" رضوان" به معناى خشنودى است، هم چنان كه كلمه" رضا" به اين معنا است، ولى كلمه رضوان در رساندن اين معنا بليغ تر است.

_______________

(1 و 2) روح المعانى، ج 26، ص 123. ______________________________________________________ صفحه ى 447

در جمله مورد بحث دو احتمال هست: يكى اينكه بيانى باشد براى نتيجه اى كه از ركوع و سجود خود در نظر دارند كه در اين صورت مناسب تر آنست كه جمله، حال از ضمير مفعول يعنى ضمير" هم" در جمله" تراهم" باشد. ديگر اينكه بيانى باشد براى نتيجه زندگى مؤمنين به طور كلى، هم چنان كه ظاهرش هم همين است، آن وقت در اين صورت اين جمله نيز خبر سومى مى شود براى" وَ الَّذِينَ مَعَهُ".

" سِيماهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ"- كلمه" سيما" به معناى علامت است. و جمله" سِيماهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ" روى هم مبتدا و خبر، و جمله" مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ" حال ضميرى است كه در باطن خبر است و به سيما بر مى گردد. و يا بيان است براى سيما، و معنايش اين است كه: سجده آنان براى خدا به عنوان تذلل و تخشع براى او است و اين سجده در چهره آنان اثرى گذاشته، و آن اثر سيماى خشوع براى خداست، كه هر كس ايشان را ببيند با آن سيما ايشان را مى شناسد. و قريب به اين معنا روايتى است از امام صادق (ع) كه فرموده:" منظور شب زنده دارى به نماز است". و روايت را صدوق در كتاب فقيه «1»، و مفيد در روضة الواعظين «2» بدون ذكر سند از عبد اللَّه بن سنان از آن جناب نقل كرده اند.

بعضى از مفسرين «3» گفته اند: مراد از سيما، اثر خاكى است كه در

پيشانى دارند، چون مؤمنين همواره بر خاك سجده مى كنند، نه بر فرش و جامه.

بعضى «4» ديگر گفته اند: مراد، سيماى مؤمنين در روز قيامت است كه محل سجده آنان در آن روز مانند چراغ مى درخشد و نور مى دهد.

" ذلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ"- كلم" مثل" به معناى صفت است، يعنى اين توصيفى كه ما از ايشان كرديم و گفتيم اشداء بر كفار و مهربانان در بين خود هستند ...، همان وصفى است كه ما در دو كتاب تورات و انجيل ايشان را به آن اوصاف ستوده ايم.

پس جمله" وَ مَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ" عطف است بر جمله" مَثَلُهُمْ فِي التَّوْراةِ". ولى بعضى از مفسرين «5» گفته اند: جمله" وَ مَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ" عطف بر ما قبل نيست، بلكه آغاز كلامى ديگر است، و مبتدايى است كه خبرش جمله" كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ ..." مى باشد، در

_______________

(1) من لا يحضره الفقيه، ج 1، ص 473، ح 366.

(2) نور الثقلين، ج 5، ص 78، به نقل از روضة الواعظين.

(3 و 4) مجمع البيان، ج 9، ص 127.

(5) روح المعانى، ج 26، ص 126. ______________________________________________________ صفحه ى 448

نتيجه وصف مؤمنين در تورات همان است كه فرمود:" أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ" تا جمله" مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ". و وصفشان در انجيل اين است كه: ايشان مانند زرعى هستند كه در اطرافش جوانه زده باشد ...

" كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوى عَلى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ"-" شطا گياه" به معناى آن جوانه هايى است كه از خود گياه به وجود مى آيد و در اطراف آن مى رويد، و كلمه" ايزار" كه مصدر" ازره" است، به معناى اعانت و يارى است. و كلمه" استغلاظ" به معناى رو به غلظت

نهادن است. و كلمه" سوق" جمع" ساق" است. و كلمه" زراع" جمع" زارع" است.

و معناى آيه اين است كه: مثل مؤمنين مثل زراعت و گياهى است كه از كثرت بركت جوانه هايى هم در پيرامون خود رويانده باشد، و آن را كمك كند تا آن نيز قوى و غليظ شده، مستقلا روى پاى خود بايستد، بطورى كه برزگران از خوبى رشد آن به شگفت درآمده باشند.

و اين آيه به اين نكته اشاره مى كند كه خداى تعالى در مؤمنين بركت قرار داده، و روز بروز به عده و نيروى آنان اضافه مى شود. و به همين جهت دنبال اين كلام فرمود:" لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ" تا خداوند به وسيله آنان كفار را به خشم آورد.

[وعده خدا به مغفرت و اجر عظيم شامل همه كسانى كه با پيامبر (ص) بودند (صحابه) نمى شود]

" وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِيماً"- ضمير" منهم" به" الذين معه" برمى گردد. و كلمه" من" به طورى كه از ظاهر چنين كلامى برمى آيد تبعيض را مى رساند، و از اين كلام استفاده مى شود كه مغفرت و اجر عظيم در حدوث و بقائش هم مشروط به ايمان است و هم مشروط است به عمل صالح. پس اگر از كسانى كه با رسول خدا (ص) بودند افرادى بوده باشند كه در باطن ايمان نداشته اند، و مانند منافقين ايمانشان زبانى بوده، و توانسته اند نفاق خود را از ديگران پنهان بدارند، (چون بعضى از منافقين معروف به نفاق بودند، و بعضى از آنها معروف به ايمان)، چنين كسانى مغفرت و اجر عظيم ندارند، هم چنان كه آيه شريفه" وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفاقِ لا تَعْلَمُهُمْ

نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ" «1» از وجود چنين منافقينى خبر مى دهد.

و نيز اگر كسانى كه با رسول خدا (ص) بودند در آغاز ايمان آوردند، ولى بعدا به شرك و كفر گرائيدند، آنان نيز مغفرت و اجر عظيم ندارند، هم چنان كه _______________

(1) بعضى از اهل مدينه به سوى نفاق گرائيدند، تو ايشان را نمى شناسى، ما مى شناسيم. سوره توبه، آيه 101. ______________________________________________________ صفحه ى 449

آيه شريفه" إِنَّ الَّذِينَ ارْتَدُّوا عَلى أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَى ... وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَيْناكَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِيماهُمْ" «1» از وجود آنان خبر مى دهد.

و نيز اگر كسى از اصحاب رسول خدا (ص) ايمان آورد- و واقعا هم ايمان آورد- و به سوى كفر و شرك برنگشت، ولى عمل صالح هم نكرد، او نيز مغفرت و اجر عظيم ندارد. هم چنان كه از آيات افك هم اين معنا استفاده مى شود، چون بعضى از كسانى كه در اين واقعه دست داشتند صحابى بودند، بدرى هم بودند، و در عين حال خداى تعالى در باره شان مى فرمايد:" إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ الْغافِلاتِ الْمُؤْمِناتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ" «2» با اين حال آنهايى كه نسبت زنا به عايشه دادند، جزء مؤمنين بودند ولى در عين حال، مغفرت و اجر عظيم ندارند. و نيز از آيه" إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا- اگر فاسقى برايتان خبرى آورد تحقيق كنيد" كه در باره وليد بن عقبه است برمى آيد كه در عين اينكه صحابى بود و جزء مؤمنين به شمار مى رفت ولى فاسق شده، و به حكم آيه" فَإِنَّ اللَّهَ لا يَرْضى عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقِينَ" «3» خدا از مردم فاسق راضى نمى شود.

و نظير اين اشتراط، يعنى شرط

ايمان واقعى و عمل صالح، اشتراط وفاء است، كه در آيه شريفه" إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّما يَنْكُثُ عَلى نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفى بِما عاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً" گذشت. و ابن عباس هم در روايتى كه آن نيز گذشت از آيه" فَعَلِمَ ما فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ" اين طور فهميد و گفت:

سكينت بر كسى نازل مى شود كه خدا در دل او وفايى سراغ داشته باشد. «4»

باز نظير آيه مورد بحث در اشتراط، شرايط مذكور در آيه" وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ ... وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ" «5» است كه مى فرمايد" خداى تعالى به كسانى كه ايمان آورده، و عمل صالح _______________

(1) بدرستى، كسانى كه مرتد شدند و به سوى شرك و كفر قبلى خود برگشتند، بعد از آنكه هدايت برايشان روشن گرديد ... و اگر مى خواستيم آنان را معرفى مى كرديم، ولى تو خودت ايشان را با سيمايشان شناختى. سوره محمد، آيه 30.

(2) كسانى كه زنان بى گناه و بى خيال از گناه را نسبت زنا مى دهند، در دنيا و آخرت لعنت شده و عذابى عظيم دارند. سوره نور، آيه 23.

(3) سوره توبه، آيه 96.

(4) الدر المنثور، ج 6، ص 74.

(5) سوره نور، آيه 55. ______________________________________________________ صفحه ى 450

كردند، وعده داده كه ايشان را در زمين جانشين كند ... و هر كس بعد از ايمان آوردن كفر بورزد، آنان فاسقانند".

[نقل و رد اين سخن كه وعده مغفرت و اجر عظيم در آيه:" وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ ..." شامل همه صحابه است

بعضى

از مفسرين «1» گفته اند: كلمه" من" در آيه شريفه بيانيه است، نه تبعيضى، و در نتيجه" وعده" در آيه يعنى وعده مغفرت و اجر عظيم، شامل تمامى افرادى كه با پيامبر بودند، يعنى شامل تمامى صحابه آن جناب، مى شود، هر چند كه منافق شناخته شده، يا منافق شناخته نشده و يا فاقد عمل صالح و يا فاسق بوده باشند.

اين حرف صحيح نيست: زيرا به طورى كه ديگران هم گفته اند كلمه" من" اگر بيانيه باشد به هيچ وجه داخل بر ضمير نمى شود، و در كلام عرب چنين چيزى سابقه ندارد. و اگر اين مفسرين به آيه" لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ" استشهاد كنند كه كلمه" من" با اينكه بيانيه است بر ضمير" هم" داخل شده، جواب مى گوييم اين استشهاد وقتى درست است كه ضمير در" تزيلوا" تنها به مؤمنين برگردد، و ضمير" منهم" به كفار برگردد، و حال آنكه در تفسير آيه گفتيم هر دو ضمير به مجموع مؤمنين و كفار مكه برمى گردد، و در نتيجه كلمه" من" در آنجا نيز تبعيضى است، نه بيانيه، پس استشهاد درست نيست.

و بعد از همه اين حرفها اگر وعده مغفرت يا خود مغفرت شامل همه نامبردگان، به طور مطلق بشود و هيچ شرطى از ايمان و عمل صالح در كار نباشد، و همه آمرزيده باشند- چه ايمان داشته باشند، و چه مشرك باشند، چه عمل صالح كرده باشند و چه عمل فسق انجام داده باشند- بايد به طور قطع و به روشنى ملتزم شويم به اينكه تمامى تكاليف دينى در باره غير مؤمنين لغو و بيهوده بوده، و اصلا تكليف از آنان برداشته شده. و اين مطلبى است

كه قرآن و سنت آن را به شدت دفع مى كند.

پس اشتراط مذكور اشتراطى است صحيح كه فى نفسه هر چند آيه و روايتى آن را نگفته باشد واقعيت دارد. خداى تعالى حتى در باره انبيايش فرموده:" وَ لَوْ أَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما كانُوا يَعْمَلُونَ" «2» و اشتراط ايمان را حتى در مورد انبيايش با اينكه معصوم بودند اثبات كرده، آن وقت چگونه مى توانيم در ديگران آن را معتبر نشماريم.

حال اگر بگويى: اشتراط وعده مغفرت و اجر عظيم به ايمان و عمل صالح، اشتراطى است عقلى، كه بيانش گذشت، و نمى شود آن را انكار كرد، و ليكن سياق آيه _______________

(1) روح المعانى، ج 26، ص 128.

(2) اگر انبياء هم شرك بورزند تمامى مساعيشان بى نتيجه مى شود. سوره انعام، آيه 88. ______________________________________________________ صفحه ى 451

" وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ" شهادت مى دهد به اينكه اصحاب رسول خدا (ص) هم ايمان داشته اند و هم عمل صالح، و خلاصه واجد شرط بوده اند.

مخصوصا با در نظر گرفتن اينكه كلمه" منهم" را بعد از جمله" الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ" آورد كه مى فهماند عمل صالح. جداى از آنان نبوده، بخلاف آيه" وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ" «1» كه به قول بعضى از مفسرين «2» چنين دلالتى ندارد. باز مؤيد اين حرف، مدحى است كه از مؤمنين كرده، و فرموده:" تَراهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً" چون از اين تعبير استمرار در ركوع و سجود استفاده مى شود.

در پاسخ مى گوييم: اما اينكه كلمه" منهم" در آيه شريفه بعد از جمله" الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ" آمده، براى اين نيست كه دلالت كند بر اينكه

عمل صالح منفك از اصحاب رسول خدا نبوده، بلكه براى اين است كه موضوع حكم مجموع دو طائفه" الَّذِينَ آمَنُوا" و" عَمِلُوا الصَّالِحاتِ" بود، و اثر مغفرت و اجر بر صرف ايمان و بدون عمل صالح مترتب نمى شود، و كلمه" منهم" هم از آنجايى كه متعلق به مجموع موضوع است، لذا جا دارد كه بعد از تمام شدن موضوع يعنى بعد از ذكر" الَّذِينَ آمَنُوا" و نيز" وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ" گفته شود.

و اما در آيه شريفه" وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ" كه ضمير" منكم" بعد از ذكر ايمان و قبل از ذكر عمل صالحات آمده، براى اين بوده كه وجهه كلام و هدف آن بشارت دادن مؤمنين است، و در چنين زمينه اى مناسب تر آنست كه در مخاطب قرار دادن مؤمنين شتاب شود، تا زودتر خرسند گشته و از شنيدن بشارت خوشحال گردند. پس نمى توان گفت آيه مذكور دلالت دارد بر اينكه موضوع در آن تنها ايمان است، هر چند عمل صالح نداشته باشند، ولى در آيه مورد بحث دلالت دارد بر اينكه مؤمنين مورد نظر آن منفك از عمل صالح نيستند.

و اما اينكه گفتند «3»: جمله" تَراهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً ..."، دلالت بر استمرار دارد، ما نيز در آن حرفى نداريم، اما استمرار تا روز نزول آيه، نه تا چندى كه زنده اند، پس ممكن است افراد مورد نظر آيه تا روز نزول آيه، هم ايمان داشته باشند و هم عمل صالح، ولى بعدا ايمان خود و يا عمل صالح را از دست داده باشند، و اشكالى كه در كار است مربوط است به لغويت احكام در آينده آنان، نه در گذشته، چون

آمرزش گناهان گذشته منافات ندارد با اينكه همان _______________

(1) سوره نور، آيه 55.

(2 و 3) روح المعانى، ج 26، ص 128. ______________________________________________________ صفحه ى 452

آمرزيدگان در آينده نيز مكلف باشند، نه تنها منافات ندارد، بلكه مؤكد آن نيز هست، بخلاف اينكه مغفرت مطلق باشد، و گناهان آينده را نيز شامل شود كه ديگر با بقاى تكليف مولوى نمى سازد و ديگر معنا ندارد تكليف باز هم معتبر باشد، ناگزير بايد بگوييم مشمولين اين آيه بعد از نزول آيه، ديگر تكليفى نداشته اند، و بطلان اين حرف قطعى است. علاوه بر اينكه ارتفاع تكليف مستلزم آنست كه ديگر معصيتى نباشد، و حتى بزرگترين گناهان، معصيت و نافرمانى نباشد، چون ديگر فرمانى نيست تا مخالفتش نافرمانى باشد، و وقتى نافرمانى نبود، مغفرت معنا ندارد، پس مغفرت اين طورى مستلزم عدم مغفرت است.

ديدم همراه يارانم وارد مسجد الحرام شده ايم و مشغول مناسك عمره هستيم .

مسلمانان در ((ذى الحليفه )) نزديك مدينه احرام بستند و با تعداد زيادى شتر براى قربانى حركت كردند.

وضع حركت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) به خوبى نشان ميداد كه هدفى جز انجام اين عبادت بزرگ ندارد.

تا اينكه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) وارد سرزمين ((حديبيه )) شد (حديبيه قريه اى در نزديكى مكه بود كه حدود 20 كيلومتر تا مكه فاصله داشت ).

ولى در اينجا قريش با خبر شدند و راه را بر پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله ) بستند، و از ورود او به مكه مانع شدند و در واقع تمام سنتهائى را كه در زمينه امنيت زائران خانه خدا در ماه حرام داشتند زير پاگذاردند، چرا كه آنها معتقد بودند در ماههاى حرام (از جمله ماه ذى القعده كه پيامبر در آن ماه قصد عمره داشت )

و مخصوصا در حال احرام نبايد مانع هيچكس شوند، حتى اگر كسى قاتل پدر خويش را در اين ايام و در اين مراسم مى ديدند ابدا متعرض او نمى شدند.

در اينجا ماجراى مفصلى پيش آمد كه به عقد قرارداد صلحى ميان پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) و مشركان مكه به نام ((صلح حديبيه )) منتهى شد كه بعدا از آن سخن خواهيم گفت ، ولى به هر صورت آن سال مانع ورود پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) به مكه شدند ناچار پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) به يارانش دستور داد كه شترهاى خود را در همانجا قربانى كنند، سرهاى خود را بتراشند و

از احرام بيرون آيند، و به سوى مدينه باز گردند.

در اينجا طوفانى از غم و اندوه مسلمانان را فرا گرفت ، و انبوهى از ناراحتيها و گاه شك و ترديد بر افراد ضعيف الايمان غالب شد.

موقعى كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) از حديبيه به سوى مدينه مى آمد مركبش سنگين شد و از حركت باز ايستاد، و در همين حال چهره مباركش غرق سرور و شادمانى بيسابقهاى گشت و فرمود: هم اكنون آيات سوره فتح بر من نازل شد. <1>

و از اينجا جو خاص حاكم بر اين سوره كاملا نمايان مى شود.

در يك بررسى اجمالى مى توان گفت كه اين سوره از هفت بخش تشكيل يافته است .

1 - سوره با مساءله بشارت فتح آغاز مى شود، و آيات انجام آن نيز به همين مساءله مربوط است ، و تاءكيد بر تحقق خواب پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) دائر به وارد شدن به مكه و انجام مناسك عمره است .

2 - بخش ديگرى از سوره حوادث مربوط به صلح حديبيه و نزول سكينه و آرامش بر دلهاى مؤ منان و مساءله بيعت رضوان را بازگو مى كند.

3 - در بخش ديگرى از مقام پيامبر و هدف والاى او سخن مى گويد.

4 - در قسمت ديگرى از كارشكنيهاى منافقان و نمونه هائى از عذرهاى واهيشان در مورد عدم شركت در ميدان جهاد پرده بر مى دارد.

5 - در بخش ديگر قسمتى از تقاضاهاى نابجاى منافقان را منعكس مى سازد.

6 - سپس كسانى را كه از شركت در ميدان جهاد معذورند معرفى مى كند.

7 - و بالاخره در بخشى نيز

از ويژگيهاى پيروان خط مكتبى پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) و صفات مخصوص آنها سخن مى گويد.

رويهمرفته آيات اين سوره فوق العاده حساس و سرنوشت ساز و مخصوصا براى مسلمانان امروز در برابر حوادث گوناگونى كه جوامع اسلامى با آن درگير هستند الهام آفرين است .

فضيلت تلاوت سوره فتح

درباره اين سوره روايات عجيبى در منابع اسلامى ديده مى شود:

در حديثى از انس آمده است كه مى گويد: هنگامى كه ما از ((حديبيه )) باز مى گشتيم در حالى كه مشركان مانع ورود ما در مكه و انجام مراسم عمره شده بودند، سخت غرق اندوه و غم بوديم ، ناگهان خداوند آيه ((انا فتحنا لك فتحا مبينا)) را نازل فرمود.

پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله ) فرمود: لقد انزلت على آية هى احب الى من الدنيا كلها: ((آيه اى بر من نازل شده كه از تمام دنيا نزد من محبوبتر است )) (در بعضى از روايات نيز آمده است سورهاى بر من نازل شده …). <2>

((عبد الله بن مسعود)) مى گويد: هنگام بازگشت از حديبيه وقتى ((انا فتحنا…)) بر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) نازل شد چنان حضرت غرق سرور گشت كه خدا

مى داند)) <3>

در حديث ديگرى از پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) آمده است : من قراءها فكانما شهد مع محمد (صلى اللّه عليه و آله ) فتح مكه ، و فى رواية اخرى فكانما كان مع من بايع محمدا تحت الشجرة : ((هر كس اين سوره را قرائت كند مانند كسى است كه به هنگام فتح مكه در خدمت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله

) و در لشكر او بوده است و در روايت ديگرى آمده : مانند كسى است كه با محمد (صلى اللّه عليه و آله ) در زير درختى كه در حديبيه بود بيعت كرده است ))! <4>

و بالاخره در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم : حصنوا اموالكم و نسائكم و ما ملكت ايمانكم من التلف بقرائة ((انا فتحنالك )) فانه اذا كان ممن يدمن قرائتها نادى مناد يوم القيامة حتى يسمع الخلائق ، انت من عبادى المخلصين ، الحقوه بالصالحين من عبادى ، و ادخلوه جنات النعيم ، و اسقوه من رحيق مختوم بمزاج الكافور!:

((اموال و همسران و آنچه را در ملك شما است با قرائت انا فتحنا از تلف حفظ كنيد.كسى كه پيوسته آن را تلاوت كند روز قيامت منادى صدا مى زند آنچنان كه همه خلائق مى شنوند: تو از بندگان مخلص منى ، او را به بندگان صالحم ملحق سازيد، و در باغهاى پر نعمت بهشت او را وارد كنيد، و از نوشابه مخصوص بهشتيان سيرابش نمائيد!. <5>

ناگفته پيداست اينهمه فضيلت و افتخار با تلاوت خالى از انديشه و عمل حاصل نمى شود، بلكه هدف اصلى از تلاوت ، تطبيق اعمال و خلق و خوى خويش بر مفاد اين آيات است .

تفسير :

فتح المبين !

در نخستين آيه اين سوره بشارت عظيمى به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) داده شده است ، بشارتى كه طبق بعضى از روايات نزد پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) محبوبتر از تمام جهان بود، مى فرمايد: ((ما براى تو فتح آشكار و نمايانى كرديم )) (انا فتحنا

لك فتحا مبينا).

پيروزى چشمگيرى كه آثار آن در كوتاه مدت و دراز مدت در پيشرفت اسلام و زندگى مسلمانان آشكار شده و مى شود، فتحى كه در طول تاريخ اسلام كم نظير يا بى نظير بود.

در اينجا گفتگو و بحث عظيمى در ميان مفسران در گرفته است كه منظور از اين فتح كدام فتح است ؟! اكثر مفسران آن را اشاره به پيروزى عظيمى مى دانند كه از ((صلح حديبيه ))

نصيب مسلمانان شد. <6>

جمعى نيز آن را اشاره به مساءله ((فتح مكه )) دانسته اند.

در حالى كه بعضى نيز آن را ناظر به ((فتح خيبر)) مى دانند.

و بعضى اشاره به پيروزى اسلام بر تمام دشمنان از طريق قدرت منطق و برترى دلائل و معجزات آشكار دانسته اند.

و بالاخره بعضى آن را اشاره به گشودن اسرار علوم براى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) مى دانند.

ولى قرائن فراوانى در دست است كه مساءله صلح حديبيه را ترجيح مى دهد، اما براى روشن شدن تفسير اين آيات بايد قبل از هر چيز فشردهاى از داستان حديبيه را در اينجا بياوريم كه به منزله شاءن نزول آن است .

داستان صلح حديبيه

در سال ششم هجرت ماه ذى القعده پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله ) به قصد عمره به سوى مكه حركت كرده و همه مسلمانان را تشويق به شركت در اين سفر نمود، اما گروهى خوددارى كردند، ولى جمع كثيرى از مهاجران و انصار و اعراب باديه نشين در خدمتش عازم مكه شدند.

اين جمعيت كه در حدود يكهزار و چهارصد نفر بودند همگى لباس احرام بر تن داشتند و جز شمشير كه اسلحه مسافران

محسوب مى شد هيچ سلاح جنگى

با خود بر نداشتند.

هنگامى كه پيامبر به ((عسفان )) در نزديكى مكه رسيد با خبر شد كه قريش تصميم گرفته اند از ورود او به مكه جلوگيرى نمايند تا اين كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) به حديبيه رسيد (((حديبيه )) روستائى است در بيست كيلومترى مكه كه به مناسبت چاه و يا درختى كه در آنجا بوده ، به اين نام ناميده مى شد،) حضرت فرمود همينجا توقف كنيد، عرض كردند در اينجا آبى وجود ندارد، پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) از طريق اعجاز از چاهى كه در آنجا بود آب براى يارانش فراهم ساخت .

در اينجا سفرائى ميان قريش و پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) رفت و آمد كردند تا مشكل به نحوى حل شود، سرانجام ((عروة ابن مسعود ثقفى )) كه مرد هوشيارى بود از سوى قريش خدمت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) آمد، پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) فرمود من به قصد جنگ نيامده ام و تنها هدفم زيارت خانه خدا است ، ضمنا عروه در اين ملاقات منظره وضوء گرفتن پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) را كه اصحاب اجازه نمى دادند قطرهاى از آب وضوى او به روى زمين بيفتد مشاهده كرد، و هنگام بازگشت به قريش گفت : من به دربار كسرى و قيصر و نجاشى رفته ام ، هرگز زمامدارى را در ميان قومش به عظمت محمد (صلى اللّه عليه و آله ) در ميان يارانش نديدم ، و اگر تصور كنيد كه آنها دست از محمد (صلى اللّه عليه و

آله ) بردارند اشتباه بزرگى است ، شما با چنين افراد ايثارگرى روبرو هستيد، تصميمتان را بگيريد.

در اين ميان پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) به ((عمر)) پيشنهاد فرمود كه به مكه رود و اشراف قريش را از هدف اين سفر آگاه سازد، عمر گفت قريش با من عداوت شديدى دارند، و من از آنها بيمناكم ، بهتر اين است كه عثمان به اين كار مبادرت ورزد، ((عثمان )) به سوى مكه آمد و چيزى نگذشت كه در ميان مسلمانان شايع شد او را كشته اند، در اينجا پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) تصميم به شدت عمل گرفت ، و در زير درختى كه در آنجا بود با يارانش تجديد بيعت كرد كه به نام ((بيعت رضوان )) معروف شد، و با آنان عهد بست كه تا آخرين نفس مقاومت كنند، ولى چيزى

نگذشت كه عثمان سالم بازگشت و به دنبال او قريش ((سهيل ابن عمر)) را براى مصالحه خدمت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) فرستادند، ولى تاءكيد كردند كه امسال به هيچ وجه ورود او به مكه ممكن نيست .

بعد از گفتگوهاى زياد پيمان صلحى منعقد شد كه يكى از موادش همين بود كه مسلمانان آن سال را از عمره چشم بپوشند و سال آينده به مكه بيايند مشروط بر اينكه بيش از سه روز نمانند و سلاحى جز سلاح مسافر با خود نياورند، و مواد متعدد ديگرى دائر بر امنيت جانى و مالى مسلمانان كه از مدينه وارد مكه مى شوند و همچنين 10 سال متاركه جنگ ميان مسلمين و مشركين و آزادى مسلمانان مكه در انجام فرائض

مذهبى در آن گنجانيده شد.

اين پيمان در حقيقت يك پيمان عدم تعرض همه جانبه بود كه به جنگهاى مداوم و مكرر بين مسلمانان و مشركان موقتا پايان مى داد.

((متن پيمان صلح )) از اين قرار بود كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) به على (عليه السلام ) دستور داد بنويس :

((بسم الله الرحمن الرحيم )): ((سهيل بن عمرو)) كه نماينده مشركان بود گفت : من با چنين جملهاى آشنا نيستم ، بنويس بسمك اللهم !

پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) فرمود بنويس : بسمك اللهم .

سپس فرمود: بنويس اين چيزى است كه محمد رسول الله (صلى اللّه عليه و آله ) با سهيل بن عمرو مصالحه كرده ، ((سهيل )) گفت : ما اگر تو را ((رسول الله )) مى دانستيم با تو جنگ نمى كرديم ، تنها اسم خودت ، و اسم پدرت را بنويس ، پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله ) فرمود مانعى ندارد، بنويس : اين چيزى است كه محمد بن عبد الله با سهيل بن عمرو صلح كرده كه ده سال متاركه جنگ شود تا مردم امنيت خود را بازيابند.

علاوه بر اين هر كس از قريش بدون اجازه وليش نزد محمد بيايد (و مسلمان شود) او را بازگردانند، و هر كس از آنها كه با محمد هستند نزد قريش بازگردد

بازگرداندن او لازم نيست !.

همه آزادند هر كس مى خواهد در پيمان محمد وارد شود و هر كس ميخواهد در پيمان قريش .

طرفين متعهدند كه نسبت به يكديگر خيانت نكنند (و جان و مال يكديگر را محترم بشمارند).

از اين گذشته محمد امسال باز مى گردد و وارد

مكه نمى شود اما سال آينده ما به مدت سه روز از مكه بيرون مى رويم و يارانش بيايند اما بيش از سه روز توقف نكنند (و مراسم عمره را انجام دهند و بازگردند) به شرط اينكه جز اسلحه مسافر يعنى شمشير، آن هم در غلاف سلاح ديگرى به همراه نداشته باشند.

بر اين پيمان صلح گروهى از مسلمانان و مشركان گواهى داده ، و كاتب عهدنامه على بن ابى طالب بود. <7>

مرحوم علامه مجلسى در بحار الانوار بعضى موارد ديگر نيز نقل كرده از جمله اين كه : اسلام در مكه بايد آشكار باشد، و كسى را مجبور در انتخاب مذهب نكنند و اذيت و آزارى به مسلمانان نرسانند. <8>

اين مضمون در تعبير سابق نيز اجمالا وجود داشت .

در اينجا پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) دستور داد شترهاى قربانى را كه به همراه آورده بودند در همانجا قربانى كنند، سرهاى خود را بتراشند و از احرام به در آيند.

اما اين امر براى جمعى از مسلمانان سخت ناگوار بود، چرا كه بيرون آمدن از احرام بدون انجام مناسك عمره در نظر آنها امكان پذير نبود، ولى پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله ) شخصا پيشگام شد، و شتران قربانى را نحر فرمود، و از احرام بيرون آمد، و به

مسلمانان تفهيم نمود كه اين استثنائى است در قانون احرام و قربانى كه از سوى خداوند قرار داده شده است .

مسلمين هنگامى كه چنين ديدند تسليم شدند و دستور پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) دقيقا اجرا شد و از همانجا آهنگ مدينه كردند، اما كوهى از غم و اندوه بر قلب

آنها سنگينى مى نمود، چرا كه ظاهر قضيه مجموع اين مسافرت يك ناكامى و شكست بود ولى خبر نداشتند كه در پشت داستان صلح حديبيه چه پيروزيهائى براى مسلمانان و آينده اسلام نهفته است ، و در همين هنگام بود كه سوره فتح نازل شد و بشارت فتح عظيمى را به پيامبر گرامى اسلام داد. <9>

پيامدهاى سياسى و اجتماعى و مذهبى صلح حديبيه

يك مقايسه اجمالى ميان وضع مسلمانان در سال ششم هجرت (هنگام صلح حديبيه ) و دو سال بعد كه با ده هزار سرباز مجهز براى فتح مكه حركت كردند تا به پيمانشكنى مشركان پاسخ دندانشكنى دهند و سرانجام بدون كمترين برخورد نظامى مكه را گشودند چرا كه قريش كمترين قدرت مقاومت در خود نمى ديدند نشان مى دهد كه بازتاب صلح حديبيه تا چه حد گسترده بود.

به طور خلاصه مسلمانان از اين صلح چند امتياز و پيروزى مهم به شرح زير به دست آوردند.

1 - عملا به فريبخوردگان مكه نشان دادند كه آنها قصد كشتار ندارند و براى شهر مقدس مكه و خانه خدا احترام فراوان قائلند، همين امر سبب جلب قلوب جمع كثيرى به سوى اسلام شد.

2 - قريش براى اولين بار اسلام و مسلمين را به رسميت شناختند مطلبى كه

دليل بر تثبيت موقعيت آنها در جزيره عربستان بود.

3 - بعد از صلح حديبيه مسلمانان براحتى مى توانستند همه جا رفت و آمد كنند، و جان و مالشان محفوظ بماند، و عملا با مشركان از نزديك تماس پيدا كردند تماسى كه نتيجه اش شناخت بيشتر اسلام از سوى مشركان و جلب توجه آنها به اسلام بود.

4 - بعد از صلح

حديبيه راه براى نشر اسلام در سراسر جزيره عرب گشوده شده ، و آوازه صلح طلبى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) اقوام مختلفى را كه برداشت غلطى از اسلام و شخص پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) داشتند به تجديد نظر وادار كرد، و امكانات وسيعى از نظر تبليغاتى به دست مسلمانان افتاد.

5 - صلح حديبيه راه را براى گشودن ((خيبر)) و بر چيدن اين غده سرطانى يهود كه بالفعل و بالقوه خطر مهمى براى اسلام و مسلمين محسوب مى شد هموار ساخت .

6 - اصولا وحشت قريش از درگيرى با سپاه هزار و چهار صد نفرى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) كه هيچ سلاح مهم جنگى با خود نداشتند و پذيرفتن شرائط صلح خود عامل مهمى براى تقويت روحيه طرفداران اسلام و شكست مخالفان بود كه تا اين اندازه از مسلمانان حساب بردند.

7 - بعد از ماجراى حديبيه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) نامه هاى متعددى به سران كشورهاى بزرگ ايران و روم و حبشه ، و پادشاهان بزرگ جهان نوشت ، و آنها را به سوى اسلام دعوت كرد، و اين به خوبى نشان مى دهد كه تا چه حد صلح حديبيه اعتماد به نفس به مسلمين داده بود كه نه تنها در جزيره عرب كه در دنياى بزرگ آن روز راه خود را به پيش مى گشودند.

اكنون به تفسير آيات باز مى گرديم .

از آنچه گفته شد به خوبى مى توان درك كرد كه صلح حديبيه به راستى فتح و پيروزى بزرگى براى اسلام و مسلمين بود، و تعجب نيست كه قرآن مجيد از آن

به عنوان فتح مبين ياد كند.

از اين گذشته قرائن متعدد ديگرى در دست است كه اين تفسير را تاييد مى كند.

1 - جمله ((فتحنا)) به صورت فعل ماضى است نشان مى دهد كه اين امر به هنگام نزول آيات تحقق يافته بود، در حالى كه چيزى جز صلح حديبيه در كار نبود.

2 - زمان نزول اين آيات كه در بالا اشاره شد و آيات ديگر اين سوره كه مدح مؤ منان و ذم منافقان و مشركان در ماجراى حديبيه مى كند مؤ يد ديگرى بر اين معنى است .

آيه 27 اين سوره كه تاءكيد بر رؤ ياى صادقانه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) كرده مى گويد: مسلما در آينده وارد مسجد الحرام در نهايت امنيت خواهيد شد، و به انجام مناسك عمره مى پردازيد شاهد گويائى است بر اينكه اين سوره و محتواى آن بعد از حديبيه و قبل از فتح مكه بوده است .

3 - در روايات متعددى صلح حديبيه به عنوان فتح مبين معرفى شده است از جمله :

در تفسير ((جوامع الجوامع )) آمده است : هنگامى كه پيامبر از حديبيه باز مى گشت (و سوره فتح نازل شد) يكى از اصحاب عرض كرد: ما هذا الفتح لقد صددنا عن البيت و صد هدينا: ((اين چه فتحى است كه ما را از زيارت خانه خدا باز داشتند و جلوى قربانى ما را گرفتند))؟!

پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) فرمود: بئس الكلام هذا، بل هو اعظم الفتوح ، قد رضى المشركون ان يدفعوكم عن بلادهم بالراع ، و يسئلوكم القضية ، و رغبوا اليكم فى الامان و قد راءوا منكم

ما كرهوا!: ((بد سخنى گفتى ، بلكه اين بزرگترين پيروزى ما بود كه مشركان راضى شدند بدون بر خورد خشونت آميز

شما را از سرزمين خود دور كنند، و به شما پيشنهاد صلح دهند، و با آنهمه ناراحتى كه قبلا ديده اند تمايل به ترك تعرض نشان دادند. <10>

سپس پيامبر ناراحتيهائى كه در بدر و احزاب تحمل كردند به آنها يادآور شد مسلمانان تصديق كردند كه اين اعظم فتوح بوده است و آنها از روى ناآگاهى قضاوت كردند. <11>

زهرى كه از رجال معروف تابعين است مى گويد: فتحى عظيمتر از صلح حديبيه صورت نگرفت ، چرا كه مشركين با مسلمانان ارتباط يافتند و اسلام در قلوب آنها جايگزين شد و در عرض سه سال گروه عظيمى اسلام آوردند، و جمعيت مسلمانان با آنها فزونى گرفت . <12>

در اين احاديث به گوشه هائى از امتيازاتى كه به بركت صلح حديبيه نصيب مسلمانان گرديد اشاره شده است .

تنها در حديثى از امام على ابن موسى الرضا (عليهم السلام ) آمده است كه : انا فتحنا بعد از فتح مكه نازل گشت . <13>

ولى از آنجا كه صلح حديبيه مقدمه اى براى فتح مكه در دو سال بعد شد توجيه اين حديث مشكل نخواهد بود.

يا به تعبير ديگر صلح حديبيه در كوتاه مدت سبب فتح خيبر (در سال هفتم هجرت ) و فراتر از آن سبب فتح مكه ، و نيز پيروزى اسلام در تمام صحنه جهان از نظر نفوذ در قلوب مردم بود.

و به اين ترتيب مى توان ميان تفسيرهاى چهارگانه را جمع كرد با اين قيد كه محور اصلى را صلح حديبيه تشكيل

مى دهد. نتائج بزرگ فتح المبين

در اين دو آيه قسمتى از نتائج پر بركت ((فتح مبين )) (صلح حديبيه ) كه در آيه قبل آمده است تشريح شده مى فرمايد: هدف اين بود كه خداوند گناهان قبل و بعد تو را بيامرزد و نعمتش را بر تو تمام كند و تو را به راه راست هدايت فرمايد (ليغفر لك الله ما تقدم من ذنبك و ما تاخر و يتم نعمته عليك و يهديك صراطا مستقيما).

((و تو را به پيروزى شكستناپذيرى برساند)) (و ينصرك الله نصرا عزيزا).

و به اين ترتيب خداوند چهار موهبت عظيم در سايه اين فتح مبين نصيب پيامبرش كرد: مغفرت ، تكميل نعمت ، هدايت ، و نصرت .

1 - پاسخ به چند سؤ ال مهم

در اينجا سؤ الات زيادى مطرح شده و مفسران از قديمترين ايام تاكنون به پاسخ اين سؤ الات پرداخته اند.

مخصوصا سه سؤ ال زير درباره نخستين موهبت الهى يعنى موهبت ((مغفرت گناهان گذشته و آينده )) مطرح است .

1 - با اينكه پيامبر به حكم مقام عصمت از هر گناهى پاك است منظور از اين جمله چيست ؟

2 - به فرض كه از اين ايراد صرف نظر كنيم چه ارتباطى ميان فتح حديبيه و آمرزش گناهان مطرح است .

3 - اگر منظور از جمله ((ما تاخر)) گناهان آينده است ، چگونه ممكن است گناهى كه صورت نگرفته مورد عفو قرار گيرد؟ آيا اين اجازه ارتكاب گناه در آينده نيست ؟ و هر يك از مفسران به نحوى به حل اين اشكالات پرداختهاند، اما براى پى بردن به جامعترين پاسخ و تفسير دقيق اين آيات ذكر مقدمه اى لازم

به نظر مى رسد و آن اينكه :

مهم اين است كه ما رابطه ((فتح حديبيه )) را با مساءله ((آمرزش گناه )) پيدا كنيم كه كليد اصلى پاسخ به سؤ الات سهگانه فوق در آن نهفته است .

با دقت در حوادث و رويدادهاى تاريخى به اين نتيجه مى رسيم : هنگامى كه مكتبى راستين ظاهر مى شود و قد بر مى افرازد، وفاداران به سنن خرافى كه موجوديت خود را در خطر مى بينند هر گونه تهمت و نسبت ناروا به آن مى بندند، شايعه ها مى سازند، و دروغها ميپردازند، گناهان مختلف براى او مى شمرند

و در انتظارند ببينند سرانجام كارش به كجا مى رسد؟.

اگر اين مكتب در مسير پيشرفت خود مواجه با شكست شود، دستاويزى محكم براى اثبات نسبتهاى ناروا بدست مخالفان مى افتد، و فرياد مى كشند نگفتيم چنين است ، نگفتيم چنان است ؟

اما هنگامى كه به پيروزى نائل گردد و برنامه هاى خود را از بوته آزمايش موفق بيرون آورد، تمام نسبتهاى ناروا نقش بر آب مى شود، و تمام ((نگفتيم ها)) به افسوس و ندامت مبدل مى گردد و جاى خود را به ((ندانستيم ها)) مى دهد!.

مخصوصا در مورد پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) اين نسبتهاى ناروا و گناهان پندارى بسيار فراوان بود، او را جنگ طلب ، آتشافروز، بى اعتنا به سنتهاى راستين غير قابل تفاهم ، و مانند آن مى شمردند.

صلح حديبيه به خوبى نشان داد كه آئين او بر خلاف آنچه دشمنان ميپندارند يك آئين پيشرو و الهى است و آيات قرآنش ضامن تربيت نفوس انسانها و پايانگر ظلم و ستم

و جنگ و خونريزى است .

او به خانه خدا احترام مى گذارد، هرگز بى دليل به قوم و جمعيتى حمله نمى كند، او اهل منطق و حساب است ، پيروانش به او عشق مى ورزند، او به راستى همه انسانها را به سوى محبوبشان الله دعوت مى كند، و اگر دشمنانش جنگ را بر او تحميل نكنند او طالب صلح و آرامش است .

به اين ترتيب فتح حديبيه تمام گناهانى كه قبل از هجرت ، و بعد از هجرت ، يا تمام گناهانى كه قبل از اين ماجرا و حتى در آينده ممكن بود به او نسبت دهند همه را شست ، و چون خداوند اين پيروزى را نصيب پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) نمود ميتوان گفت خداوند همه آنها را شستشو كرد.

نتيجه اينكه اين گناهان ، گناهان واقعى نبود، بلكه گناهانى بود پندارى و در افكار مردم و در باور آنها، چنانكه در آيه 14 سوره شعراء داستان موسى (عليه السلام )

مى خوانيم كه موسى به پيشگاه خدا عرضه داشت : و لهم على ذنب فاخاف ان يقتلون : ((فرعونيان بر من گناهى دارند كه ميترسم به جرم آن گناه مرا بكشند)) در حالى كه گناه او چيزى جز يارى فرد مظلومى از بنى اسرائيل و كوبيدن ستمگرى از فرعونيان نبود.

بديهى است اين نه تنها گناه نبود بلكه حمايت از مظلوم ، بود ولى از دريچه چشم فرعونيان گناه محسوب مى شد.

به تعبير ديگر ((ذنب )) در لغت به معنى آثار شوم و تبعات كارى است ، ظهور اسلام در آغاز، زندگى مشركان را به هم ريخت ، ولى پيروزيهاى بعد

سبب شد كه آن تبعات به دست فراموشى سپرده شود.

هر گاه خانه كهنه و فرسودهاى را كه سر پناه فعلى ما است ، و به آن دلبستگى داريم خراب كنند ممكن است اين كار را تخطئه كنيم ، ولى بعد از آنكه ساختمانى محكم و مجهز بجاى آن ساخته شد، و تمام ناراحتيها بر طرف گشت ، قضاوت ما به كلى دگرگون مى شود.

مشركان مكه ، چه قبل از هجرت و چه بعد از آن ، ذهنيات نادرستى درباره اسلام و شخص پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) داشتند كه پيروزيهاى بعد بر همه آنها خط بطلان كشيد.

آرى اگر رابطه آمرزش اين گناهان را با مساءله فتح حديبيه در نظر بگيريم مطلب كاملا روشن است ، رابطهاى كه از ((لام )) ((ليغفر لك الله )) استفاده مى شود و كليد رمز براى گشودن معنى آيه است .

اما آنها كه به اين نكته توجه نكرده اند در اينجا مقام عصمت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) را زير سؤ ال برده اند و براى او (نعوذ بالله ) گناهانى قائل شده اند كه خدا در پرتو فتح حديبيه آنها را بخشيده است ، يا آيه را بر خلاف ظاهر معنى كرده اند.

از جمله گفته اند: مراد گناهان است !

و بعضى گفته اند: منظور گناهانى است كه مردم درباره پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) مرتكب شده بودند مانند اذيت و آزارها، كه با فتح حديبيه از ميان رفت ! (در اين صورت ذنب اضافه به مفعول شده نه فاعل )!.

و يا آن را به معنى ((ترك اولى )) گرفته اند.

و يا به معنى

گناهان فرضى تفسير كرده اند كه اگر فرضا گناهى در آينده يا گذشته مرتكب ميشدى ما آنها را مى بخشيديم .

اما روشن است كه همه اينها تكلفاتى است بدون دليل ، چه اينكه اگر ما عصمت انبياء را مخدوش كنيم فلسفه وجودى آنها از ميان مى رود، زيرا پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) بايد در همه چيز سرمشق باشد چگونه يك فرد گنهكار مى تواند اين نقش را ايفا كند.

به علاوه او خود نياز به رهبر و راهنماى ديگرى دارد تا هدايتش نمايد.

تفسيرهاى ديگر نيز بسيار مخالف ظاهر است و اشكال مهم اين است كه ارتباط آمرزش گناه را از مساءله صلح حديبيه قطع مى كند.

بهترين تفسير همان است كه در بالا اشاره شد كه هر سه سؤ ال را يكجا پاسخ مى گويد، و ارتباط جمله هاى آيه را مشخص مى سازد.

اينها همه درباره نخستين موهبت از مواهب چهارگانهاى است كه خداوند در پرتو صلح ((صلح حديبيه )) به پيامبرش داد.

اما ((اتمام نعمت پروردگار)) و ((هدايت به جاده صاف و مستقيم )) و ((نصرت شكست ناپذير الهى )) بعد از پيروزى حديبيه چيزى نيست كه بر كسى مكتوم بماند، اسلام به سرعت گسترش يافت قلوب آماده را تسخير كرد، عظمت تعليمات آن بر همگان آشكار شد، سمپاشيها را خنثى نمود، نعمت خداوندى را كامل كرد، و براهى مستقيم به سوى پيروزيهاى عظيم هموار ساخت به طورى كه در ماجراى

فتح مكه لشكر اسلام بدون هيچگونه مقاومت مهمترين دژ دشمن را گشود.

2 - منظور از ((ما تقدم )) و ((ما تاخر)) چيست ؟

در آيه مورد بحث خوانديم كه خداوند مى فرمايد: در سايه

اين فتح مبين گناهان متقدم و متاخر تو را بخشيده ، در اينكه منظور از ((متقدم )) و ((متاخر)) چيست ؟ بين مفسران گفتگو است .

بعضى ((ما تقدم )) را اشاره به عصيان و ترك اولى آدم و حوا دانسته اند و ((ما تاخر)) را اشاره به گناهان امت .

بعضى ديگر ((ما تقدم )) را به مسائل مربوط به قبل از نبوت و ما تاخر را مربوط به بعد از نبوت مى دانند.

بعضى ديگر ((ما تقدم )) را به آنچه قبل از صلح حديبيه بوده ، و ما تاخر را به آنچه بعد از صلح حديبيه رخ داده است مربوط دانسته اند.

اما با توجه به تفسيرى كه درباره اصل معنى آيه ، و مخصوصا رابطه اين آمرزش ، با مساءله فتح حديبيه بيان كرديم روشن مى شود كه مراد تمام نسبتهاى ناروا و گناهانى است كه به زعم خود در ((گذشته )) و ((آينده )) به پيغمبر اكرم نسبت مى دادند، و اگر اين پيروزى بزرگ نصيب نشده بود تمام اين گناهان را قطعى مى پنداشتند، ولى با حصول اين پيروزى هم نسبتهاى نارواى گذشته برچيده شد، و هم آنچه ممكن بود در آينده نسبت دهند.

شاهد ديگر اين تفسير حديثى است كه از امام على ابن موسى الرضا (عليهم السلام ) آمده است كه مامون هنگامى كه از اين آيه سؤ ال كرد امام در پاسخ فرمود: هيچ كس نزد مشركان مكه گناهش سنگينتر از رسول الله (صلى اللّه عليه و آله ) نبود، زيرا آنها 330 بت مى پرستيدند، هنگامى كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) آنها را به توحيد دعوت كرد

بسيار بر آنها گران آمد و گفتند: آيا او همه خدايان ما را تبديل به يك

خدا كرده ؟ چيز عجيبى است ...ما هرگز چنين چيزى را از پدران خود نشنيده ايم اين فقط يك دروغ بزرگ است .

اما هنگامى كه خداوند مكه را براى پيامبرش (بعد از صلح حديبيه ) گشود خداوند فرمود اى محمد (صلى اللّه عليه و آله ) ما فتح مبينى را براى تو فراهم كرديم تا گناهان گذشته و آيندهاى كه نزد مشركان عرب بخاطر دعوت به توحيد داشته و دارى ببخشد، زيرا بعضى از مشركان مكه تا آنروز ايمان آورده و بعضيها از مكه بيرون رفتند و ايمان نياوردند، ولى قادر بر انكار توحيد نبودند، و لذا گناه پيامبر در نظر آنها نيز بخاطر پيروزى بخشوده شد.هنگامى كه مامون اين سخن را شنيد عرض كرد بارك الله اى ابو الحسن (نور الثقلين جلد 5 صفحه 56). نزول سكينه بر دلهاى مؤ منان

آنچه در آيات گذشته خوانديم مواهب بزرگى بود كه خدا در پرتو فتح مبين (صلح حديبيه ) نصيب پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) كرد، اما در آيه مورد بحث از موهبت عظيمى كه بر همه مؤ منان مرحمت فرموده بحث مى كند، مى فرمايد: ((او كسى است كه سكينه و آرامش را بر دلهاى مؤ منان نازل كرد تا ايمانى بر ايمانشان بيفزايد)) (هو الذى انزل السكينة فى قلوب المؤ منين ليزدادوا ايمانا مع ايمانهم ).

چرا سكينه و آرامش بر دل آنها فرود نيايد ((در حالى كه لشكريان آسمانها و زمين از آن خدا است ، و خداوند دانا و حكيم است )) (و لله جنود السموات

و

الارض و كان الله عليما حكيما).

اين سكينه چه بود؟

باز لازم است در اينجا به داستان ((صلح حديبيه )) بر گرديم و خود را در فضاى ((حديبيه )) و در جوى كه بعد از صلح پيدا شد تصور كنيم ، تا به عمق مفهوم آيه آشنا گرديم .

پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) خوابى ديده بود - رويائى الهى و رحمانى - كه با يارانش وارد مسجد الحرام مى شوند، و به دنبال آن به عزم زيارت خانه خدا حركت كرد، غالب اصحاب فكر مى كردند تعبير اين خواب و رؤ ياى صالحه در همين سفر واقع مى شود، در حالى كه مقدر چيز ديگرى بود اين از يكسو.

از سوى ديگر مسلمانان محرم شده بودند و حيوانات قربانى با خود آورده بودند، اما بر خلاف انتظارشان توفيق زيارت خانه خدا نصيب آنها نشد و پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) دستور داد در همان حديبيه شتران قربانى را نحر كنند، و از احرام بيرون آيند، كارى كه براى آنها بسيار سخت و باورناكردنى بود، چرا كه آداب و سنن آنها و نيز دستورات اسلام ايجاب مى كرد تا مناسك عمره را انجام ندهند از احرام بيرون نيايند.

از سوى سوم در مواد صلحنامه حديبيه مطالبى كه پذيرش آن بسيار سنگين مى نمود، از جمله اينكه اگر كسى از قريش مسلمان شود و به مدينه پناه آورد مسلمانان او را به خانوادهاش تحويل دهند، اما عكس آن لازم نيست !

از سوى چهارم به هنگام تنظيم صلحنامه قريش حاضر نشدند كلمه ((رسول الله )) كنار نام محمد (صلى اللّه عليه و آله ) باشد، و ((سهيل

)) نماينده قريش با اصرار آن را حذف كرد، و حتى با نوشتن ((بسم الله الرحمن الرحيم )) نيز موافقت نكرد، و اصرار داشت به جاى آن ((بسمك اللهم )) نوشته شود كه با سنت اهل مكه سازگار بود

واضح است اين امور هر كدام به تنهائى مطلب ناگوارى بود تا چه رسد به مجموع آنها، و به همين جهت تزلزلى در قلوب افراد ضعيف الايمان افتاد، حتى وقتى سوره فتح نازل شد بعضى با تعجب پرسيدند: چه فتحى ؟!

اينجا است كه بايد لطف الهى شامل حال مسلمانان شود و سكينه و آرامش را به دلهاى آنها باز گرداند، نه تنها ضعف و فتورى در آنان راه نيابد، بلكه به مصداق ((ليزدادوا ايمانا مع ايمانهم )) بر قدرت ايمان آنها افزوده شود، آيه فوق در چنين شرايطى نازل گرديد.

((سكينه )) در اصل از ماده سكون به معنى آرامش و اطمينان خاطرى است كه هر گونه شك و ترديد و وحشت را از انسان زائل مى كند و او را در طوفان حوادث ثابت قدم مى دارد.

اين آرامش ممكن است جنبه عقيدتى داشته باشد، و تزلزل اعتقاد را بر طرف سازد، يا جنبه عملى ، به گونه اى كه ثبات قدم و مقاومت و شكيبائى به انسان بخشد، و البته به تناسب بحثهائى كه گذشت و تعبيرات خود آيه در اينجا بيشتر ناظر به معنى اول است ، در حالى كه در آيه 248 سوره بقره در داستان طالوت و جالوت بيشتر روى جنبه هاى عملى تكيه دارد.

جمعى از مفسران براى ((سكينه )) معانى ديگرى ذكر كرده اند كه در نهايت بازگشت به همين تفسير مى كند.

جالب

اينكه در بعضى از روايات ((سكينه )) به ((ايمان )) تفسير شده <14> و در بعضى ديگر به نسيم بهشتى كه در شكل انسانى ظاهر مى شود و به مؤ منان آرامش مى بخشد. <15>

اينها نيز تاييدى است بر آنچه گفته شده ، چرا كه ((سكينه )) زائيده

ايمان است و همچون نسيم بهشتى آرامبخش .

اين نكته نيز قابل توجه است كه در مورد ((سكينه )) تعبير به ((انزال )) شده است ، و چنانكه مى دانيم اين تعبير در قرآن مجيد گاهى به معنى ايجاد و خلقت و بخشش نعمت آمده ، و چون از يك مقام عالى به مقام پائين است اين تعبير در آن بكار رفته است .

1 - آرامش بى نظير!

اگر ايمان هيچ ثمرى جز همين مساءله آرامش نداشت كافى بود كه انسان با تمام وجود از آن استقبال كند، تا چه رسد به ثمرات و بركات ديگر.

بررسى حال مؤ منان ، و افراد بى ايمان ، روشنگر اين حقيقت است كه گروه دوم در يك حال اضطراب و نگرانى دائم به سر ميبرند، در حالى كه گروه اول از اطمينان خاطر بى نظير بهره مندند، و در سايه آن : هرگز از كسى جز خدا نمى ترسند: و لا يخشون احدا الا الله (احزاب - 39).

هرگز ملامتها و سرزنش اين و آن در اراده آهنينشان اثر نمى گذارد و لايخافون لومة لائم (مائده - 54).

هرگز به خاطر آنچه از دست داده اند غمگين نمى شوند، و به آنچه دارند دلبستگى شديد ندارند، و اين دو اصل سبب مى شود كه آرامش روحى آنها به خاطر گذشته و آينده متزلزل نشود

لكيلا تاسوا على ما فاتكم و لا تفرحوا بما آتاكم (حديد - 23).

و بالاخره هرگز در برابر حوادث سخت سست نمى شوند، و اندوهى به خود راه نمى دهند، و همواره خود را برتر از دشمن مى بينند: و لا تهنوا و لا تحزنوا

و انتم الاعلون ان كنتم مؤ منين (آل عمران - 139).

مؤ من در ميدان حوادث خود را تنها نمى بيند، دست لطف و حمايت خدا را دائما بر سر خويش احساس مى كند، و يارى فرشتگان را در وجود خويش لمس مى كند.

در حالى كه اضطراب حاكم بر افراد بى ايمان از خلال گفتار و رفتارشان مخصوصا به هنگام وزش طوفانهاى حوادث كاملا محسوس است .

2 - سلسله مراتب ايمان

ايمان چه به معنى علم و آگاهى و معرفت باشد، و چه به معنى روح تسليم و پذيرش در برابر حق ، داراى درجات و سلسله مراتبى است ، چرا كه علم ، درجات دارد، و پذيرش و تسليم نيز داراى مراتب مختلفى است ، و حتى عشق و شور و محبت تواءم با ايمان نيز متفاوت است .

آيه مورد بحث كه مى گويد: ((ليزدادوا ايمانا مع ايمانهم )) نيز تاءكيدى بر اين حقيقت است ، و به همين دليل يك فرد مؤ من هرگز نبايد در يك مرحله از ايمان متوقف گردد، او دائما به سوى درجات بالاتر از طريق خودسازى و علم و عمل گام بر مى دارد.

در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم : ان الايمان عشر درجات بمنزلة السلم يصعد منه مرقاة بعد مرقاة !: ((ايمان ده درجه دارد همچون نردبان كه پله پله از

آن بالا مى روند))!. <16>

و در حديث ديگرى از آن حضرت آمده است : خداوند ايمان را بر هفت سهم تقسيم كرده : نيكى ، و صدق و يقين ، و رضا، و وفا، و علم ، و حلم ، سپس آن را در ميان مردم توزيع نموده ، كسى كه تمام اين هفت سهم را دارد مؤ من كامل و متعهد است و براى بعضى از مردم يك سهم ، دو سهم ، و بعضى سه سهم قرار

داده ، تا به هفت سهم مى رسد)).

سپس امام (عليه السلام ) افزود: ((آنچه را وظيفه صاحب دو سهم است بر دوش صاحب يك سهم حمل نكنيد، و آنچه مربوط به صاحب سه سهم است بر دوش صاحب دو سهم ننهيد مبادا بارشان سنگين شود و به زحمت افتند))! <17>

و از اينجا روشن مى شود آنچه از بعضى نقل كرده اند كه ايمان كم و زياد ندارد، بسيار بى اساس است ، زيرا نه با واقعيتهاى علمى مى سازد و نه با روايات اسلامى .

3 - دو وسيله مهم آرام

ش در ذيل آيه مورد بحث دو جمله خوانديم كه هر كدام بيانگر يكى از عوامل ((سكينه )) و آرامش مؤ منان است : نخست جمله ((و لله جنود السموات و الارض )): (لشكريان آسمانها و زمين از آن خدا و تحت فرمان اويند) سپس جمله ((و كان الله عليما حكيما)) (خداوند عليم و حكيم است ).

اولى به انسان مى گويد اگر با خدا باشى تمام قواى زمين و آسمان با تو است ، و دومى به او مى گويد: خداوند هم نيازها و مشكلات

و گرفتاريهاى تو را مى داند و هم از تلاشها و كوششها و اطاعت و بندگى تو با خبر است .

و با ايمان به اين دو اصل چگونه ممكن است آرامش خاطر بر وجود انسان حاكم نگردد؟. نتيجه ديگر فتح المبين

جمعى از مفسران شيعه و اهل سنت نقل كرده اند هنگامى كه بشارت ((فتح مبين )) و ((اتمام نعمت )) و ((هدايت )) و ((نصرت )) به پيغمبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) در آيات نخستين اين سوره داده شد بعضى از مسلمانان كه از حوادث ((حديبيه )) دلتنگ و نگران بودند عرض كردند: هنيئا لك يا رسول الله ! لقد بين الله لك ماذا يفعل بك ، فما ذا يفعل بنا؟ فزلت : ((ليدخل المؤ منين و المؤ منات …)): ((گوارا باد بر تو اين همه مواهب الهى اى رسول خدا! خداوند آنچه را به تو داده و مى دهد بيان كرده ، بما چه خواهد داد؟ در اينجا نخستين آيه مورد بحث نازل شد و به مؤ منان بشارت داد كه براى آنها نيز پاداشهاى بزرگى فراهم شده . <18>

به هر حال ، اين آيات همچنان در ارتباط با صلح حديبيه و بازتابهاى مختلف آن در افكار مردم ، و نتائج پر بار آن سخن مى گويد، و سرنوشت هر گروه را در اين بوته آزمايش بزرگ مشخص مى سازد.

نخست مى فرمايد: ((هدف ديگر از اين فتح عظيم آن بود كه مردان و زنان با ايمان را در باغهائى از بهشت وارد كند كه نهرها از زير درختانش جارى است )) (ليدخل المؤ منين و المؤ منات جنات تجرى

من تحتها الانهار).

((جاودانه در آن مى مانند))، و اين نعمت بزرگ هرگز از آنان سلب نمى شود (خالدين فيها).

علاوه بر اين هدف اين بوده ((سيئات اعمال آنها را بپوشاند)) و مورد عفوشان قرار دهد (و يكفر عنهم سيئاتهم ).

((و اين نزد خدا پيروزى بزرگى است ))! (و كان ذلك عند الله فوزا عظيما). <19>

به اين ترتيب خداوند در برابر آن چهار موهبتى كه به پيامبرش در فتح المبين داد، دو موهبت عظيم نيز به مؤ منان ارزانى داشت : بهشت جاويدان با تمام نعمتهايش ، و عفو و گذشت از لغزشهاى آنها، علاوه بر سكينه و آرامش روحى كه در اين دنيا به آنها بخشيد، و مجموعه اين سه نعمت فوز عظيم و پيروزى بزرگى است براى كسانى كه از اين بوته امتحان سالم بيرون آمدند.

كلمه ((فوز)) كه در قرآن مجيد معمولا با توصيف عظيم ذكر شده ، و گاهى نيز همراه با ((مبين )) و ((كبير)) آمده ، بنا به گفته ((راغب )) در ((مفردات )) به معنى پيروزى و نيل به خيرات تواءم با سلامت است ، و اين در صورتى است كه نجات آخرت در آن باشد هر چند با از دست دادن مواهب مادى دنيا همراه گردد.

طبق روايات معروفى امير مؤ منان على (عليه السلام ) آنگاه كه فرق مباركش در محراب عبادت با شمشير جنايتكار روزگار ((عبد الرحمن بن ملجم )) شكافته شد صدا زد فزت و رب الكعبه : ((سوگند به خداى كعبه پيروز شدم )) (و سعادت نامه من با خون سرم امضا شد!).

آرى گاهى امتحانات پروردگار آنچنان سخت و طاقتفرسا است كه ايمانهاى سست را از

بيخ و بن بر مى كند، و قلبها را واژگون مى كند، تنها مؤ منان راستين كه از نعمت سكينه و آرامش بهره مندند مقاومت مى كنند، و از پيامدهاى

آن در قيامت نيز بهرهمند خواهند بود و اين راستى فوز عظيمى است .

ولى در برابر اين گروه ، گروهى منافقان و مشركان بى ايمان بودند كه در آيه بعد سرنوشتشان اين گونه ترسيم شده : هدف ديگر اين است كه خداوند مردان و زنان منافق ، و مردان و زنان مشرك را مجازات كند (و يعذب المنافقين و المنافقات و المشركين و المشركات ).

((همانها كه به خدا گمان بد مى برند)) (الظانين بالله ظن السوء).

آرى منافقان به هنگام حركت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) و مؤ منان از مدينه گمان داشتند كه اين گروه هرگز سالم به مدينه باز نخواهند گشت ، چنانكه در آيه 12 همين سوره مى خوانيم : ((بل ظننتم ان لن ينقلب الرسول و المؤ منون الى اهليهم ابدا)).

و مشركان نيز گمان داشتند كه محمد (صلى اللّه عليه و آله ) با اين جمع كم ، و نداشتن اسلحه كافى ، سالم به مدينه باز نخواهد گشت ، و ستاره اسلام به زودى افول مى كند.

سپس به توضيح اين عذاب و مجازات پرداخته و تحت چهار عنوان آن را شرح مى دهد:

مى گويد: ((حوادث و پيش آمدهاى سوء تنها بر اين گروه نازل مى شود)) (عليهم دائرة السوء). <20>

((دائرة )) در لغت به معنى حوادث و رويدادهائى است كه براى انسان پيش مى آيد، اعم از خوب و بد، ولى در اينجا با ذكر كلمه ((سوء)) منظور حوادث

نامطلوب است .

ديگر اين كه ((خداوند آنها را غضب كرده )) (و غضب الله عليهم ).

و نيز ((خداوند آنها را از رحمت خود دور ساخته )) (و لعنهم ).

و بالاخره ((جهنم را براى آنها از هم اكنون فراهم ساخته ، و چه بد سرانجامى است )) (و اعد لهم جهنم و ساءت مصيرا). <21>

جالب توجه اين كه در صحنه ((حديبيه )) غالبا مردان مسلمان بودند، و در نقطه مقابل نيز مردان منافق و مشرك ، ولى در آيات فوق قرآن زنان و مردان را در آن فوز عظيم ، و اين عذاب اليم ، مشترك شمرده ، اين بخاطر آن است كه مردان با ايمان كه در ميدان نبرد حاضر مى شوند بدون پشتيبانى زنان با ايمان ، و مردان منافق بدون همكارى زنان منافق ، به اهداف خود نائل نمى شوند.

اصولا اسلام دين مردان نيست كه شخصيت زنان را ناديده بگيرد، و لذا در هر مورد كه عدم ذكر نام زنان مفهوم انحصارى به كلام مى دهد آنها را صريحا مطرح مى كند، تا معلوم شود اسلام متعلق به همه انسانها است .

در آخرين آيه مورد بحث بار ديگر به عظمت قدرت خداوند اشاره كرده ، مى گويد: ((جنود و لشكريان آسمان و زمين از آن خدا است و خداوند عزيز و حكيم است )) (و لله جنود السموات و الارض و كان الله عزيزا حكيما).

اين سخن يك بار در ذيل مقامات و مواهب اهل ايمان آمد، و يك بار هم در اينجا در ذيل مجازات منافقان و مشركان ، تا روشن شود خداوندى كه تمام جنود آسمان و زمين تحت فرمانش قرار

دارند هم قدرت بر آن دارد هم توانائى بر اين ، هر گاه درياى رحمتش موج زند شايستگان را هر جا باشند شامل مى شود، و هر گاه آتش قهر و غضبش زبانه كشد مجرمى را قدرت فرار از آن نيست .

قابل توجه اينكه به هنگام ذكر مؤ منان ، خداوند توصيف به ((علم و حكمت )) شده كه مناسب مقام رحمت است ، ولى در مورد منافق و مشركان توصيف به قدرت

و حكمت )) كه مناسب مقام عذاب است .

منظور از جنود آسمان و زمين چيست ؟.

اين واژه معنى وسيعى دارد كه هم لشكريان فرشتگان الهى را شامل مى شود و هم لشكريانى همچون صاعقه ، زلزله ها، طوفانها سيلابها و امواج و نيروهاى نامرئى ديگرى كه ما از آن آگاهى نداريم ، چرا كه همه جنود الهى هستند و سر بر فرمان او دارند.

چه كسانى به خدا سوء ظن دارند؟

((سوء ظن )) گاهى نسبت به خويشتن است ، گاهى نسبت به ديگران ، و گاه نسبت به خدا، همانطور كه ((حسن ظن )) نيز تقسيم سه گانه اى دارد.

اما سوء ظن نسبت به خويشتن در صورتى كه به حد افراط نرسد نردبان تكامل است ، و سبب مى شود كه انسان نسبت به اعمال خود سختگير و موشكاف باشد، و جلوى عجب و غرور ناشى از اعمال نيك را مى گيرد.

به همين دليل على (عليه السلام ) در خطبه معروف همام در توصيف پرهيزكاران مى فرمايد: فهم لانفسهم متهمون ، و من اعمالهم مشفقون ، اذا زكى احد منهم خاف مما يقال له ، فيقول : انا اعلم بنفسى من غيرى ، و

ربى اعلم بى منى بنفسى ، اللهم لاتؤ اخذنى بما يقولون ، و اجعلنى افضل مما يظنون ، و اغفر لى ما لا يعلمون :

((آنها خويشتن را متهم مى كنند، و از اعمال خود بى مناكند، هر گاه يكى از آنها ستوده شود از آنچه درباره او گفته شده ترسان مى گردد، و مى گويد: من از ديگران نسبت به خويشتن آگاهترم ، و پروردگارم نسبت به اعمالم از من آگاه تر است ! خداوندا! به آنچه آنها مى گويند مرا مؤ اخذه مكن ، و مرا از آنچه آنها

فكر مى كنند برتر قرار ده ، و آنچه را آنها نمى دانند بر من ببخش ! اما اگر اين سوء ظن در مورد مردم باشد ممنوع است ، مگر در مواقعى كه فساد بر جامعه غلبه كند كه در آنجا خوش باورى درست نيست . (شرح اين مطلب به خواست خدا در ذيل آيه 12 سوره حجرات خواهد آمد).

و اما سوء ظن نسبت به خداوند يعنى نسبت به وعده هاى او، نسبت به رحمت و كرم بى پايان او، بسيار زشت و زننده است ، و نشانه ضعف ايمان و گاه نشانه عدم ايمان است .

قرآن كرارا از سوء ظن افراد بى ايمان و يا ضعيف الايمان ، مخصوصا به هنگام بروز حوادث سخت اجتماعى و طوفانهاى آزمايش ياد مى كند، كه چگونه مؤ منان در اين مواقع با حسن ظن تمام ، و اطمينان به لطف پروردگار ثابت قدم ميمانند اما افراد ضعيف و ناتوان زبان به شكايت مى گشايند، همانطور كه در داستان فتح حديبيه نيز منافقان و همفكران آنها گمان بد بردند

و گفتند: محمد (صلى اللّه عليه و آله ) و يارانش به اين سفر مى روند و باز نمى گردند، گوئى وعده هاى الهى را به فراموشى سپردند، و يا نسبت به آن بد بين بودند.

مخصوصا نمونه روشنى از آن در ميدان جنگ احزاب هنگامى كه مسلمانان سخت تحت فشار قرار گرفتند ظاهر شد، و خداوند گمانهاى سوء گروهى را سخت نكوهش كرد: اذ جائوكم من فوقكم و من اسفل منكم و اذ زاغت الابصار و بلغت القلوب الحناجر و تظنون بالله الظنونا هنالك ابتلى المؤ منون و زلزلوا زلزالا شديدا: ((بخاطر بياوريد زمانى را كه آنها (لشكر احزاب ) از سمت بالا و پائين شهر شما وارد شدند (و مدينه را محاصره كردند) و زمانى را كه چشمها از شدت وحشت خيره شده ، و جانها به لب رسيده بود، و گمانهاى بدى به خدا مى برديد، در آنجا مؤ منان آزمايش شدند و تكان سختى خوردند)) (احزاب آيه 10 - 11).

حتى در آيه 154 آل عمران اينگونه گمانها را ((ظن الجاهلية )) (گمانهاى دوران جاهليت ) خوانده است .

به هر حال مساءله حسن ظن به خدا، و وعده رحمت و كرم و لطف و عنايت او از نشانه هاى مهم ايمان و از وسائل مؤ ثر نجات و سعادت است .

تا آنجا كه در حديثى از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) آمده است : ليس من عبد يظن بالله خيرا الا كان عند ظنه به !: هيچ بندهاى گمان نيك به خدا نمى برد مگر اينكه خداوند طبق گمانش با او رفتار مى كند))!. <22>

و در حديث ديگرى از

امام على ابن موسى الرضا (عليهم السلام ) آمده است : احسن بالله الظن فان الله عز و جل يقول انا عند ظن عبدى المؤ من بى ، ان خير فخير و ان شر فشر: ((گمان خود را به خداوند خوب كن ، چرا كه خداوند عز و جل مى فرمايد: من نزد حسن ظن بنده مؤ منم هستم هر گاه گمان نيكى نسبت به من داشته باشد، به نيكى با او رفتار مى كنم و اگر بد باشد به بدى ))!. <23>

و بالاخره در حديث ديگرى از پيامبر آمده است : ان حسن الظن بالله عز و جل ثمن الجنة : ((حسن ظن به خدا بهاى بهشت است )). <24>

چه بهائى از اين سهلتر ؟ و چه متاعى از آن پرارزشتر؟. تحكيم موقعيت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) و وظائف مردم در برابر او

گفتيم صلح حديبيه از سوى بعضى از نا آگاهان شديدا مورد انتقاد قرار گرفت ، و حتى تعبيراتى كه خالى از بى حرمتى نسبت به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) نبود

حضرت كردند، مجموع اين حوادث ايجاب مى كرد كه موقعيت يا عظمت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) بار ديگر مورد تاءكيد قرار گيرد.

لذا در نخستين آيه مورد بحث پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) را مخاطب قرار داده مى گويد: ما تو را گواه و بشارت دهنده ، و بيم دهنده فرستاديم (انا ارسلناك شاهدا و مبشرا و نذيرا).

اين سه توصيف بزرگ و سه مقام برجسته از مهمترين مقامات پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) است ، گواه بودن و بشير

و نذير بودن ، گواه بر تمام امت اسلام بلكه به يك معنى گواه بر همه امتها، چنانكه در آيه 41 نساء آمده است : فكيف اذا جئنا من كل امة بشهيد و جئنا بك على هؤ لاء شهيدا: ((چگونه خواهد بود آن روز كه براى هر امتى گواهى بر اعمالشان مى آوريم ، و تو را گواه بر اين گواهان ))!.

و در آيه 105 سوره توبه مى فرمايد: و قل اعملوا فسيرى الله عملكم و رسوله و المؤ منون : بگو عمل كنيد، خدا و رسول او و مؤ منان (امامان معصوم ) اعمال شما را مى بينند!.

اصولا هر انسانى گواهان زيادى دارد.

قبل از هر كس خداوند كه عالم الغيب و الشهاده است ناظر بر همه اعمال و نيات ماست .

بعد از او ((فرشتگان )) ماءمور ضبط اعمال آدمى هستند چنانكه در آيه 21 سوره ق اشاره شده است : و جائت كل نفس معها سائق و شهيد.

سپس ((اعضاى پيكر آدمى )) و حتى پوست تن او گواهى مى دهند: يوم تشهد عليهم السنتهم و ايديهم و ارجلهم كانوا يعملون : ((روزى كه زبانها و دستها و پاهايشان به آنچه انجام مى دادند گواهى مى دهند)) (نور - 24)

و قالوا لجلودهم لم شهدتم علينا قالوا انطقنا الله الذى انطق كل شى ء:

به پوستهاى تن خود مى گويند چرا بر ضد ما گواهى داديد؟، مى گويند خداوندى كه هر موجودى را به نطق درآورده ، ما را گويا ساخته است تا گواهى دهيم ))! (فصلت - 21).

((زمين )) نيز جزء گواهان است ، همانگونه كه در سوره زلزال آمده : يومئذ تحدث اخبارها.

طبق بعضى از

روايات ((زمان )) نيز در آن روز در صف گواهان است ، در حديثى از على (عليه السلام ) مى خوانيم : ما من يوم يمر على بنى آدم الا قال له ذلك اليوم انا يوم جديد و انا عليك شهيد، فافعل فى خيرا، و اعمل فى خيرا اشهد لك به يوم القيامة ، فانك لن ترانى بعد هذا ابدا: ((هيچ روزى بر فرزند آدم نمى گذرد مگر اينكه به او مى گويد: من روز تازه اى هستم ، و درباره تو گواهى مى دهم ، در من كار نيك كن ، و عمل خير بجا آور، تا روز قيامت به نفع تو گواهى دهم ، چرا كه بعد از اين هرگز مرا نخواهى ديد))!. <25> <26>

بدون شك گواهى خداوند به تنهائى كافى است ، ولى تعدد گواهان هم اتمام حجت بيشترى است ، و هم اثر تربيتى قويترى در انسانها دارد.

به هر حال قرآن مجيد در اين آيه سه ماموريت مهم پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) را كه مساءله شهادت و انذار است به عنوان سه وصف عمده بيان كرده است ، تا مقدمه اى باشد براى وظائفى كه در آيه بعد آمده .

در آيه بعد پنج دستور مهم به عنوان نتيجه و هدفى براى اوصاف پيشين پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) بيان شده كه دو دستور درباره اطاعت خداوند و تسبيح و نيايش او است ، و سه دستور درباره ((اطاعت )) و ((دفاع )) و ((تعظيم )) مقام پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) است ، مى فرمايد: ((هدف اين است كه ايمان به خداوند و

رسولش بياوريد، و از او در برابر دشمنان دفاع نمائيد، او را بزرگ داريد، و خدا را صبح و شام تسبيح و تقديس كنيد)) (لتؤ منوا بالله و رسوله و تعزروه و توقروه و تسبحوه بكرة و اصيلا).

((تعزروه )) از ماده ((تعزير)) در اصل به معنى ((منع )) است ، سپس به هر گونه دفاع و نصرت و يارى كردن در مقابل دشمنان اطلاق شده است ، به بعضى از مجازاتهائى كه مانع از گناه مى شود نيز ((تعزير)) مى گويند.

توقروه از ماده ((توقير)) از ريشه ((وقر)) به معنى سنگينى است ، بنابراين ((توقير)) در اينجا به معنى تعظيم و بزرگداشت است .

مطابق اين تفسير ضميرهائى كه در ((تعزروه )) و ((توقروه )) آمده ، به شخص پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) باز مى گردد، و هدف از آن دفاع از او در مقابل دشمن ، و تعظيم و بزرگداشت او است (اين تفسير را شيخ طوسى در تبيان و طبرسى در مجمع البيان و بعضى ديگر برگزيده اند). اما جمعى از مفسران <27> معتقدند كه تمام ضميرهاى آيه به خداوند باز مى گردد، و منظور از ((تعزير)) و ((توقير)) در اينجا يارى دين خدا، و بزرگداشت او و آئين او است دليل آنها در انتخاب اين تفسير هماهنگ شدن تمام ضميرهاى موجود در آيه است .

ولى تفسير اول مناسبتر به نظر مى رسد، چرا كه اولا: معنى اصلى

((تعزير)) منع و دفاع در مقابل دشمن است كه در مورد خداوند جز به صورت مجاز صحيح نيست ، و از آن مهمتر شاءن نزول آيه است كه بعد از ماجراى حديبيه نازل شده ،

در حالى كه بعضى نسبت به مقام شامخ پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) بى حرمتى كرده بودند، و آيه براى توجيه مسلمانان نسبت به وظائفشان در مقابل رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) نازل شده .

به علاوه نبايد فراموش كرد كه اين آيه به عنوان نتيجه اى براى آيه قبل است كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) را به عنوان ((شاهد)) و ((بشير)) و ((نذير)) توصيف مى كند و اين امر زمينه ساز دستوراتى است كه در آيه بعد آمده .

در آخرين آيه مورد بحث اشاره كوتاهى به مساءله ((بيعت رضوان )) مى كند كه در آيه 18 همين سوره به طور مشروحتر آمده است .

توضيح اينكه : همانگونه كه گفتيم طبق تواريخ مشهور پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) به دنبال خوابى كه ديده بود همراه با 1400 نفر به قصد انجام عمره از مدينه خارج شد، ولى در نزديكى مكه مشركان تصميم گرفتند كه از ورود او و يارانش به مكه جلوگيرى كنند، پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) و يارانش در سرزمين ((حديبيه )) توقف فرمود، و سفيرانى ميان او و قريش رد و بدل شد، تا به قرارداد صلح حديبيه انجاميد.

در اين ماءموريتها يك بار عثمان از طرف پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) ماءمور شد كه اين پيام را به اهل مكه برساند كه او به قصد جنگ نيامده ، و تنها قصدش زيارت خانه خدا است ، ولى مشركان عثمان را موقتا توقيف كردند، و همين امر سبب شد كه در ميان مسلمانان خبر قتل او شايع گردد، و اگر

چنين چيزى صحت مى داشت دليل بر اعلان جنگ قريش بود، لذا پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) فرمود ما از اينجا حركت نمى كنيم تا با اين قوم پيكار كنيم ، و براى تاءكيد بر اين امر مهم از

مردم دعوت كرد تا با او تجديد بيعت كنند، مسلمانان در زير درختى كه آنجا بود جمع شدند و با حضرتش بيعت كردند كه هرگز پشت به ميدان نكنند و تا آنجا كه در توان دارند در قلع و قمع دشمن بكوشند.

اين موضوع به گوش مشركان مكه رسيد و رعب و وحشتى در قلوب آنها افكند و همين امر سبب شد كه آنها به اين صلح ناخوشايند تن در دهند.

اين بيعت را از اين جهت ((بيعت رضوان )) مى نامند كه در آيه 18 همين سوره آمده است : لقد رضى الله عن المؤ منين اذ يبايعونك تحت الشجرة : خدا از مؤ منان ((راضى )) شد هنگامى كه در زير آن درخت با تو بيعت مى كردند.

به هر حال ، قرآن مجيد در آيه مورد بحث مى گويد: ((كسانى كه با تو بيعت مى كنند در حقيقت با خدا بيعت مى كنند و دست خدا بالاى دست آنها است )) (ان الذين يبايعونك انما يبايعون الله يدالله فوق ايديهم ).

((بيعت )) به معنى پيمان بستن براى فرمانبردارى و اطاعت از كسى است ، و چنين مرسوم بوده كه آن كس كه پيمان اطاعت مى بست دست خود را در دست پيشوا و رهبر خود مى گذاشت و پيمان وفادارى را از اين طريق اظهار مى داشت .

و از آنجا كه به هنگام ((معامله و

بيع )) نيز دست به دست هم مى دادند و قرار داد معامله را مى بستند، واژه ((بيعت )) به اين پيمانها اطلاق شده است ، به خصوص اينكه آنها در پيمان خود گوئى جان خويش را در معرض معامله با فردى كه با او اعلام وفادارى داشتند قرار مى دادند.

و از اينجا معنى ((يدالله فوق ايديهم )) (دست خدا بالاى دست آنها است ) روشن مى شود، اين تعبير كنايه از آن است كه بيعت با پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) يك بيعت الهى است ، گويا دست خدا بالاى دست آنها قرار گرفته ، نه تنها با پيامبرش

كه با خدا بيعت مى كنند، و اين گونه كنايات در زبان عرب بسيار معمول است .

بنابراين كسانى كه اين جمله را چنين تفسير كرده اند كه ((قدرت خدا ما فوق قدرت آنها است )) يا ((نصرت و يارى خدا برتر از نصرت و يارى مردم است )) و امثال آن تناسبى با شاءن نزول آيه و مفاد آن ندارد، هر چند اين مطلب در حد ذات خود مطلب صحيحى است .

سپس مى افزايد: ((هر كس نقض عهد و پيمان شكنى كند در حقيقت به زيان خود پيمان شكنى كرده و عهد خويش را شكسته )) (فمن نكث فانما ينكث على نفسه ).

((و آن كس كه در برابر عهدى كه با خدا بسته وفادار بماند، و حق بيعت را اداء كند، خداوند پاداش عظيمى به او خواهد داد)) (و من اوفى بما عاهد عليه الله فسيؤ تيه اجرا عظيما). <28>

((نكث )) از ماده ((نكث )) (بر وزن مكث ) به معنى بازگشودن و

واتابيدن است ، سپس در مورد پيمان شكنى و نقض عهد به كار رفته . <29>

در اين آيه ، قرآن مجيد به همه بيعت كنندگان هشدار مى دهد كه اگر بر سر پيمان و عهد خود بمانند پاداش عظيمى خواهند داشت ، اما اگر آنرا بشكنند زيانش متوجه خود آنها است ، تصور نكنند به خدا ضررى مى رسانند،

بلكه بقاى جامعه و عظمت و سربلندى و قوت و قدرت و حتى موجوديت خويش را به خاطر پيمان شكنى به خطر مى افكنند.

در حديثى از اميرمؤ منان على (عليه السلام ) آمده است : ان فى النار لمدينة يقال لها الحصينة ، افلا تسئلونى ما فيها؟ فقيل له : ما فيها يا امير المؤ منين ؟ قال فيها ايدى الناكثين !: ((در جهنم شهرى است به نام حصينه آيا از من نمى پرسيد در آن شهر چيست ؟ كسى عرض كرد: اى امير مؤ منان در آن شهر چيست ؟! فرمود: دستهاى پيمان شكنان ))!!

و از اينجا روشن مى شود كه مساءله پيمان شكنى و نقض بيعت از ديدگاه اسلام چقدر زشت و قبيح است . <30>

درباره اصل موضوع ((بيعت در اسلام )) و حتى ((قبل از اسلام )) و ((كيفيت بيعت )) و ((احكام آن )) بحثهائى است كه به خواست خدا ذيل آيه 18 همين سوره مطرح خواهد شد. عذرتراشى متخلفان !

در آيات قبل گفتيم پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) با يكهزار و چهارصد نفر از مسلمانان از مدينه به قصد عمره به سوى مكه حركت كرد.

از سوى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) در ميان قبائل باديه نشين

اعلام شد كه همه آنها نيز او را در اين سفر همراهى كنند، ولى گروهى از افراد ضعيف الايمان از انجام اين دستور سر باز زدند، و تحليلشان اين بود كه چگونه ممكن است مسلمانان از اين سفر جان سالم به در برند، در حالى كه قبلا كفار قريش حالت تهاجمى داشته ، و جنگهاى احد و احزاب را در كنار مدينه بر مسلمانان تحميل كردند،

اكنون كه اين گروه اندك و بدون سلاح با پاى خود به مكه مى روند، و در كنار لانه زنبوران قرار مى گيرند چگونه ممكن است به خانه هاى خود بازگردند؟!

اما هنگامى كه ديدند مسلمانان با دست پر و امتيازات قابل ملاحظه اى كه از پيمان صلح حديبيه گرفته بودند سالم به سوى مدينه بازگشتند بى آنكه از دماغ كسى خون بريزد، به اشتباه بزرگ خود پى بردند، و خدمت پيامبر آمدند تا به نحوى عذرخواهى كرده ، و كار خود را توجيه كنند، و از پيامبر تقاضاى استغفار نمايند.

ولى آيات فوق نازل گشت و پرده از روى كار آنها برداشت و آنها را رسوا نمود.

به اين ترتيب بعد از ذكر سرنوشت منافقان و مشركان در آيات قبل ، در اينجا وضع متخلفان ضعيف الايمان را بازگو مى كند، تا حلقات اين بحث تكميل گردد.

مى فرمايد: ((به زودى متخلفان از اعراب باديه نشين عذرتراشى كرده ، مى گويند: حفظ اموال و زن و فرزند ما را به خود مشغول داشت ، و نتوانستيم در اين سفر پربركت در خدمت تو باشيم ! اكنون عذر ما را بپذير، و براى ما طلب آمرزش كن ))! (سيقول لك المخلفون من الاعراب شغلتنا

اموالنا و اهلونا فاستغفر لنا).

((آنها به زبان خود چيزى مى گويند كه در دل ندارند)) (يقولون بالسنتهم ما ليس فى قلوبهم ).

آنها حتى در توبه خود صادق نيستند.

ولى به آنها ((بگو چه كسى مى تواند در برابر خداوند مالك چيزى براى شما باشد و از شما دفاع كند اگر بخواهد به شما زيانى برساند؟ يا اگر بخواهد

نفعى برساند چه كسى مى تواند مانع گردد))؟! (قل فمن يملك لكم من الله شيئا ان اراد بكم ضرا او اراد بكم نفعا).

براى خدا به هيچ وجه مشكل نيست كه شما را در خانه هاى امنتان و در كنار زن و فرزند و اموالتان گرفتار انواع بلاها و مصائب كند، و نيز براى او هيچ مشكل نيست كه در مركز دشمنان و كانون مخالفان شما را از هر گونه گزند محفوظ دارد، اين جهل شما به قدرت خدا است كه اين گونه افكار را در نظر شما زينت مى دهد.

آرى ((خداوند به تمام اعمالى كه انجام مى دهيد خبير و آگاه است )) (بل كان الله بما تعملون خبيرا).

بلكه از اسرار درون سينه ها و نيات شما نيز به خوبى با خبر است ، او به خوبى مى داند كه اين عذر و بهانه ها واقعيت ندارد آنچه واقعيت دارد شك و ترديد و ترس و ضعف ايمان شما است ، و اين عذرتراشيها بر خدا مخفى نمى ماند، و هرگز مانع مجازات شما نمى شود.

جالب اينكه هم از لحن آيات ، و هم از تواريخ ، استفاده مى شود كه اين آيات در اثناء بازگشت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) به مدينه نازل شد، يعنى پيش

از آنكه متخلفان بيايند و عذرتراشى كنند پرده از روى كار آنها برداشت و رسوايشان كرد!

سپس براى توضيح بيشتر پرده ها را كاملا كنار زده مى افزايد: ((بلكه شما گمان كرديد پيامبر و مؤ منان هرگز به خانوادههاى خود باز نخواهند گشت )) (بل ظننتم ان لن ينقلب الرسول و المؤ منون الى اهليهم ابدا).

آرى علت عدم شركت شما در اين سفر تاريخى مساءله اموال و زن و فرزند نبود، بلكه عامل اصلى سوءظنى بود كه به خدا داشتيد، و با محاسبات غلط

خود چنين فكر مى كرديد كه اين سفر، سفر پايانى عمر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) و مؤ منان است و بايد از آن كناره گيرى كرد.

آرى ((اين پندار غلط و اين وسوسه هاى شيطانى در دل شما زينت يافته بود)) (و زين ذلك فى قلوبكم ).

((و گمان بد كرديد)) (و ظننتم ظن السوء).

چرا كه فكر مى كرديد خداوند پيامبرش را به اين سفر فرستاده ، و آنها را به چنگال دشمنان سپرده و از آنها حمايت نخواهد كرد!

((و سرانجام به هلاكت رسيديد))! (و كنتم قوما بورا).

چه هلاكت از اين بدتر كه از شركت در اين سفر تاريخى ، و بيعت رضوان و افتخارات ديگر محروم شديد، و به دنبال آن رسوائى بزرگ بود، و در آينده عذاب دردناك آخرت است . آرى شما دلهاى مرده اى داشتيد كه گرفتار چنين سرنوشتى شديد.

از آنجا كه اين افراد ضعيف الايمان يا منافق مردمى ترسو، و راحت طلب و طبعا از جنگ و هرگونه درگيرى گريزانند، تحليلى كه درباره حوادث مى كنند هيچگونه با واقعيت تطبيق ، نمى كند با اين حال هميشه

در نظرشان بسيار جالب است .

و به اين ترتيب ترس و عافيت طلبى و فرار از زير بار مسئوليتها سوءظنها را در نظرشان واقعيتها جلوه مى دهد، و نسبت به همه چيز بدبين هستند حتى به پيامبر خدا و حتى نسبت به خدا!

در ((نهج البلاغه )) در فرمان ((مالك اشتر)) مى خوانيم : ان البخل و الجبن و الحرص غرائز شتى يجمعها سوء الظن بالله : ((بخل و ترس و حرص ، صفات نكوهيده مختلفى است كه همه آنها در سوء ظن به خدا جمع است )). <31>

داستان حديبيه و آيات مورد بحث ، ظهور عينى همين معنى است ، و نشان مى دهد كه چگونه سوءظن به پروردگار از صفات زشتى همچون بخل و حرص و ترس سرچشمه مى گيرد.

از آنجا كه اين موضع گيرى هاى غلط گاه از عدم ايمان سرچشمه مى گرفت در آيه بعد مى گويد: ((كسى كه ايمان به خدا و پيامبرش نياورده سرنوشتش آتش دوزخ است چرا كه ما براى كافران آتش فروزان فراهم كرده ايم )) (و من لم يؤ من بالله و رسوله فانا اعتدنا للكافرين سعيرا). <32>

((سعير)) به معنى ((برافروخته )) است .

و سرانجام در آخرين آيه مورد بحث براى اثبات قدرت خداوند بر مجازات كافران و منافقان مى فرمايد: ((مالكيت و حاكميت آسمانها و زمين از آن خدا است ، هر كس را بخواهد مى بخشد و هر كس را بخواهد مجازات مى كند، و خداوند غفور و رحيم است )) (و لله ملك السموات و الارض يغفر لمن يشاء و يعذب من يشاء و كان الله غفورا رحيما).

جالب اينكه در

اينجا مساءله غفران و آمرزش را بر مساءله عذاب مقدم مى دارد، و در آخر آيه باز هم تاءكيد بر غفران و رحمت الهى مى كند، چرا كه هدف از تمام اين تهديدها و انذارها تربيت است ، و مساءله تربيت ايجاب مى كند كه راه بازگشت به روى گنهكاران و حتى كافران باز باشد، به خصوص اينكه سرچشمه بسيارى از اين موضعگيريهاى منفى ، جهل و ناآگاهى است ، و در برابر

اينگونه افراد بايد اميد به آمرزش افزايش داده شود شايد به راه آيند.

توجيه گناه ، يك بيمارى عمومى است !

هر قدر گناه سنگين باشد به سنگينى توجيه گناه نيست ، چرا كه گنهكار معترف به گناه غالبا به سراغ توبه مى رود، اما مصيبت زمانى شروع مى شود كه پاى توجيه گريها در ميان آيد كه نه تنها راه توبه را به روى انسان مى بندد، بلكه او را در گناه راسختر و جريتر مى سازد.

اين توجيه گرى گاه براى حفظ آبرو و جلوگيرى از رسوائى در برابر مردم است ، اما از آن بدتر زمانى است كه براى فريب وجدان صورت گيرد. اين توجيه گرى مطلب تازه اى نيست ، و نمونه هاى مختلف آن را در تمام طول تاريخ بشر مى توان يافت ، كه چگونه جنايتكاران بزرگ تاريخ براى فريب خود يا ديگران دست به توجيهات مضحكى مى زدند كه هر انسانى را غرق تعجب مى كند.

قرآن مجيد كه درس بزرگ تربيت و انسان سازى است در اين باره بحثهاى فراوانى دارد كه نمونه اى از آن را در آيات فوق خوانديم .

بد نيست نمونه هاى ديگر را براى تكميل

اين بحث نيز مورد بررسى قرار دهيم :

1 - مشركان عرب براى توجيه شرك خود گاه متوسل به رسم نياكان مى شدند و مى گفتند: انا وجدنا آباءنا على امة و انا على آثارهم مقتدون ((ما پدران خود را بر آئينى يافتيم و ما به آثار آنها اقتدار مى كنيم ))! (زخرف - 23).

و گاه به نوعى جبر متوسل شده مى گفتند: لو شاء الله ما اشركنا و لا

آبائنا: ((اگر خدا مى خواست نه ما و نه پدرانمان هرگز مشرك نمى شديم ))! (148 - انعام ).

2 - گاه مؤ منان ضعيف الايمان براى فرار از جنگ ، خدمت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) مى آمدند، و به اين عنوان كه خانه هاى ما در و ديوار درستى ندارد و آسيب پذير است صحنه را خالى مى كردند: و يستاذن فريق منهم النبى يقولون ان بيوتنا عورة و ما هى بعورة ان يريدون الا فرارا (احزاب - 13): ((گروهى از آنها از پيامبر اجازه مى خواستند و مى گفتند خانه هاى ما آسيب پذير است در حالى كه آسيب پذير نبود آنها فقط مى خواستند فرار كنند.

3 - گاه به اين بهانه كه اگر ما به جنگ روميان برويم ممكن است زيبارويان رومى ، دل ما را بربايند، و به حرام بيفتيم ! اجازه عدم شركت در جنگ را از پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) مى خواستند: و منهم من يقول ائذن لى و لا تفتنى (توبه - 49): ((بعضى از آنان مى گويد به من اجازه ده و مرا به گناه نينداز))!

و گاه به اين عنوان كه اموال و زن

و فرزند ما را گرفتار و به خود مشغول ساخته ، گناه بزرگ فرار از اطاعت فرمان پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) را توجيه مى كردند (آيات مورد بحث ).

5 - شيطان نيز با يك مقايسه غلط نافرمانى صريح خود را در برابر خداوند توجيه كرد و گفت : ((مرا از آتش آفريدهاى و آدم را از خاك ! چگونه ممكن است موجودى شريفتر براى موجودى پستتر سجده كند))!: انا خير منه خلقتنى من نار و خلقته من طين (اعراف - 12).

6 - در عصر جاهليت نيز براى توجيه جنايت بزرگ ((فرزندكشى )) مى گفتند از اين مى ترسيم كه در جنگها دختران ما به دست دشمنان بيفتند، غيرت ناموسى ما ايجاب مى كند كه نوزادان دختر را زير خاك پنهان كنيم !، و گاه مى گفتند اگر فرزندانمان زنده بمانند قادر بر تاءمين زندگى آنها نيستيم !(اسراء - 31).

حتى از بعضى آيات قرآن بر مى آيد كه گناهكاران براى توجيه گناهان خود در قيامت نيز به امورى متشبث مى شوند از جمله اينكه ما پيروى از بزرگان قوم خود كرديم و آنها بودند كه ما را گمراه كردند، و بجاى ما تصميم گرفتند!: ((ربنا انا اطعنا سادتنا و كبرائنا فاضلونا السبيلا)) (احزاب - 67).

خلاصه اينكه بلاى ((توجيه گرى )) بلائى است فراگير كه گروه عظيمى از مردم اعم از عوام و خواص را در برگرفته ، و خطر بزرگ آن اين است كه راههاى اصلاح را به روى گنهكاران مى بندد و گاه واقعيتها را حتى در نظر خود انسان دگرگون جلوه مى دهد.

بسيارند كسانى كه ((ترس و جبن )) خود را

به عنوان ((احتياط))، و ((حرص )) را به ((تاءمين آينده )) و ((تهور)) را به ((قاطعيت )) و ((ضعف نفس )) را به ((حيا)) و ((بى عرضگى )) را به ((زهد)) و ((ارتكاب حرام )) را به ((كلاه شرعى )) و ((فرار از زير بار مسئوليت )) را به ((ثابت نبودن موضوع )) و ((ضعفها و كوتاهيها))ى خود را به ((قضا و قدر)) توجيه مى كنند، و چه دردناك است كه انسان با دست خود راه نجات را به روى خود ببندد؟!

گرچه اين مفاهيم هر كدام در جاى خود معنى صحيحى دارد، ولى اشكال در اين است كه آن را تحريف كرده ، و نتيجه وارونه مى گيرند، و چه زيانهاى عظيمى كه از اين رهگذر به جوامع بشرى و خانواده ها و افراد رسيده است ؟! خداوند همه ما را از اين بلاى بزرگ و خانمان سوز حفظ كند (آمين ). متخلفان آماده طلب !

غالب مفسران معتقدند كه اين آيات ناظر به ((فتح خيبر)) است كه بعد از صلح حديبيه و در آغاز سال هفتم هجرت روى داد.

توضيح اينكه : طبق روايات هنگامى كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) از حديبيه بازمى گشت به فرمان خدا مسلمانان شركت كننده در حديبيه را بشارت به ((فتح خيبر)) داد و تصريح فرمود كه در اين پيكار فقط آنها شركت كنند، و غنائم جنگى مخصوص آنها است ، و تخلف كنندگان را نصيبى از اين غنائم نخواهد بود!

اما اين دنياپرستان ترسو همين كه از قرائن فهميدند پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) در اين جنگى كه در پيش دارد قطعا پيروز مى شود و

غنائم فراوانى به دست سپاه

اسلام خواهد افتاد، از فرصت استفاده كرده ، خدمت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) آمدند، و اجازه شركت در ميدان ((خيبر)) خواستند! و شايد به اين عذر نيز متوسل شدند كه ما براى جبران خطاى گذشته ، و سبك كردن بار مسئوليت ، و توبه از گناه ، و خدمت خالصانه به اسلام و قرآن ، مى خواهيم در اين ميدان جهاد با شما شركت كنيم ! غافل از اينكه آيات قرآن از قبل نازل شده بود، و سر آنها را فاش ساخته بود، چنانكه در نخستين آيه مورد بحث مى خوانيم :

((هنگامى كه شما براى به دست آوردن غنائمى حركت مى كنيد به زودى متخلفان مى گويند بگذاريد ما هم از شما پيروى كنيم ، و در اين جهاد شركت نمائيم ))! (سيقول المخلفون اذا انطلقتم الى مغانم لتاخذوها ذرونا نتبعكم ).

نه تنها در اين مورد كه در موارد ديگر نيز مى بينيم اين تن پروران طماع به سراغ لقمه هاى چرب و كم دردسر مى رفتند، و از ميدانهاى سخت و خطرناك و دور دست گريزان بودند، چنانكه در آيه 42 سوره توبه مى خوانيم : هرگاه غنائمى نزديك ، و سفرى سهل و آسان باشد از تو پيروى مى كنند، ولى (اكنون كه براى ميدان تبوك ) راه دور و پرمشقت است سر باز مى زنند، و به زودى سوگند مى خورند كه اگر توانائى داشتيم همراه شما حركت مى كرديم ((لو كان عرضا قريبا و سفرا قاصدا لا تبعوك و لكن بعدت عليهم الشقه و سيحلفون بالله لو استطعنا لخرجنا معكم )).

به هر حال ،

قرآن در آيات مورد بحث در پاسخ اين گروه سودجو و فرصت طلب مى گويد: ((آنها مى خواهند كلام خدا را تغيير دهند)) (يريدون ان يبدلوا كلام الله ).

سپس مى افزايد: ((به آنها بگو: شما هرگز نبايد به دنبال ما بيائيد)) و حق نداريد در اين ميدان شركت كنيد (قل لن تتبعونا).

اين سخنى نيست كه من از پيش خود بگويم ، ((اين مطلبى است كه

خداوند از قبل گفته )) و ما را از آينده شما با خبر ساخته است (كذلكم قال الله من قبل ).

خداوند دستور داده ((غنائم خيبر)) مخصوص ((اهل حديبيه )) باشد، واحدى با آنها در اين امر شركت نكند!

ولى اين متخلفان بى شرم و پرادعا، باز از ميدان در نمى روند و شما را متهم به حسادت مى كنند و به زودى مى گويند: مطلب چنين نيست بلكه شما نسبت به ما حسد مى ورزيد))! (فسيقولون بل تحسدوننا).

و به اين ترتيب آنها حتى بطور ضمنى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) را تكذيب مى كنند، و ريشه منع آنها را از شركت در ((غزوه خيبر)) حسادت مى شمرند!

قرآن در آخرين جمله مى گويد: ((ولى آنها جز اندكى نمى فهمند)) (بل كانوا لا يفقهون الا قليلا).

آرى ريشه تمام بدبختى هاى آنها جهل و نادانى و بى خبرى است كه هميشه دامنگير آنها بوده است ، جهل در مورد خداوند، و عدم معرفت مقام پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) و بى خبرى از سرنوشت انسانها و عدم توجه به ناپايدارى ثروت دنيا.

درست است كه آنها در مسائل مالى و منافع شخصى باهوش و دقيق و باريك بودند، اما چه جهلى از

اين بالاتر كه انسان همه چيز خود را با اندكى ثروت مبادله كند؟!.

سرانجام پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله ) طبق نقل تواريخ غنائم خيبر را تنها بر اهل حديبيه تقسيم كرد، حتى كسانى كه در حديبيه بودند و موفق به شركت در غزوه خيبر نشدند سهمى براى آنها قرار داد، البته اين موضوع يك مصداق بيشتر نداشت و آن ((جابر بن عبدالله )) بود. <33>

در ادامه همين بحث و گفتگو با متخلفان ((حديبيه )) در آيه بعد پيشنهادى به آنها كرده ، و راه بازگشت را به روى آنها چنين مى گشايد و مى فرمايد: ((به متخلفان از اعراب باديه نشين بگو به زودى از شما دعوت مى شود كه به سوى قومى جنگجو و پرقدرت گام بگذاريد، و با آنها پيكار كنيد تا اسلام را پذيرا شوند)) (قل للمخلفين من الاعراب ستدعون الى قوم اولى باس شديد تقاتلونهم او يسلمون ).

((اگر اطاعت كنيد خداوند پاداش نيكى به شما مى دهد، و اگر سرپيچى كنيد، آنگونه كه قبلا نيز سرپيچى كرديد، خداوند شما را عذاب دردناكى مى كند)) (فان تطيعوا يؤ تكم الله اجرا حسنا و ان تتولوا كما توليتم من قبل يعذبكم عذابا اليما).

هرگاه به راستى از رفتار قبلى خود پشيمان شده ايد، و دست از راحت طلبى و دنياپرستى برداشته ايد، بايد امتحان صداقت خود را در ميدان سخت و سهمگين ديگرى بدهيد، و گرنه از ميدانهاى سخت اجتناب كردن ، و در ميدانهاى راحت و پر غنيمت شركت نمودن به هيچوجه ممكن نيست و دليلى است بر نفاق يا ضعف ايمان و جبن و ترس شما.

جالب اينكه قرآن روى

عنوان مخلفين در اين آيات مكرر تكيه كرده ، و به اصطلاح بجاى استفاده از ((ضمير)) از ((اسم ظاهر)) استفاده مى كند.

اين تعبير مخصوصا به صورت صيغه ((اسم مفعول )) آمده ، يعنى ((پشت سر گذارده شدگان )) اشاره به اينكه هنگامى كه مسلمانان با ايمان مشاهده سستى و بهانه جوئيهاى اين گروه را مى كردند آنها را پشت سر گذارده و بى اعتنا به وضعشان به سوى ميدان جهاد مى شتافتند.

اما در اينكه اين قوم جنگجو و پرقدرت كه در اين آيه به آنها اشاره كرده چه جمعيتى بودند؟ در ميان مفسران گفتگو است .

جمله ((تقاتلونهم او يسلمون )) (با آنها پيكار كنيد تا مسلمان شوند) دليل بر اين است كه اهل كتاب نبودند، زيرا آنها را مجبور به پذيرش اسلام نمى كنند، بلكه مخير ميان اسلام آوردن يا پذيرش شرائط اهل ذمه و همزيستى مسالمت آميز با مسلمانان و پرداخت جزيه مى كنند، تنها مشركان و بت پرستان هستند كه چيزى جز اسلام از آنان پذيرفته نمى شود، زيرا اسلام بت پرستى را به عنوان يك دين نمى شناسد، و اجبار در ترك بت پرستى جايز است .

و با توجه به اينكه در عصر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) بعد از ماجراى حديبيه و ((خيبر)) غزوه مهمى با مشركان جز فتح ((مكه )) و غزوه ((حنين )) وجود نداشت ، آيه فوق مى تواند اشاره به آنها باشد، مخصوصا غزوه حنين كه مردان جنگجوى سختكوشى از طايفه ((هوازن )) و ((بنى سعد)) در آن شركت داشتند.

اما اينكه بعضى احتمال داده اند اشاره به غزوه ((موته )) كه با روميان انجام

گرفت بوده باشد بعيد به نظر مى رسد، چرا كه آنها اهل كتاب بودند.

و احتمال اينكه منظور جنگهاى بعد از پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) از جمله جنگ با اهل ((فارس )) و ((يمامه )) بوده باشد بسيار بعيدتر است ، چرا كه لحن آيات نشان مى دهد مساءله مربوط به زمان پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) است ، و هيچ الزامى نداريم كه آن را بر جنگهاى بعد از عصر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) تطبيق دهيم ، ظاهرا پارهاى انگيزههاى سياسى در فكر و انديشه بعضى از مفسران كه روى اين مساءله پافشارى داشته اند دخالت داشته است !

اين نكته نيز قابل توجه است كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) به آنها قول نمى دهد كه در جنگهاى آينده شما غنائمى به چنگ مى آوريد، زيرا هدف از جهاد كسب غنيمت نيست ، بلكه روى اين تكيه مى كند كه خداوند پاداش نيكى به شما خواهد داد كه معمولا اين تعبير در مورد پاداشهاى آخرت است .

در اينجا سؤ الى مطرح مى شود و آن اينكه : در آيه 83 سوره توبه ، به طور كلى دست رد بر سينه اين نامحرمان زده و مى گويد: فقل لن تخرجوا معى ابدا و لن تقاتلوا معى عدوا انكم رضيتم بالقعود اول مرة فاقعدوا مع الخالفين : ((شما هرگز با من در هيچ نبردى خروج نخواهيد كرد و مجاز نيستيد همراه من با دشمن پيكار كنيد چرا كه نخستين بار به كناره گيرى از جنگ راضى شديد اكنون نيز با متخلفان بمانيد)).

در حالى كه آيه مورد بحث

از آنها دعوت به پيكار در ميدان سخت و سهمگين ديگرى مى كند؟ ولى با توجه به اينكه آيه سوره توبه مربوط به متخلفان جنگ تبوك است كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) از آنها قطع اميد كرده بود، و آيه مورد بحث از متخلفان حديبيه سخن مى گويد كه هنوز از آنها قطع اميد نشده بود پاسخ اين سؤ ال روشن مى گردد.

و از آنجا كه در ميان متخلفان افرادى بودند كه به خاطر نقص عضو يا بيمارى به راستى قدرت بر شركت در جهاد نداشتند، و نبايد حق آنها در اين ميان ناديده گرفته شود، در آخرين آيه مورد بحث معذور بودن آنان را مشخص ساخته است .

بخصوص اينكه بعضى از مفسران نقل كرده اند كه بعد از نزول آيه قبل و تهديد متخلفان به ((عذاب اليم )) جمعى از معلولين يا بيماران خدمت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) آمدند و عرض كردند: اى رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله )! تكليف ما در اين ميان چيست ؟ در اينجا اين آيه نازل شد و حكم آنها را چنين بازگو كرد: ((بر نابينا و لنگ و بيمار گناهى نيست اگر در ميدان جهاد شركت نكنند)) (ليس على الاعمى حرج و لا على الاعرج حرج و لا على المريض حرج ).

تنها جهاد نيست كه مشروط به قدرت و توانائى است ، تمام تكاليف الهى يك سلسله شرائط عمومى دارد كه از جمله آنها ((توانائى و قدرت )) است ، و در آيات قرآن كرارا به اين معنى اشاره شده است ، در آيه 286 سوره بقره به صورت يك

اصل كلى مى خوانيم : لا يكلف الله نفسا الا وسعها: ((خداوند هيچكس را جز به مقدار طاقتش تكليف نمى كند)).

اين شرط هم با ادله نقلى ثابت شده ، و هم با دليل عقل .

ولى البته اين گروه گرچه از شركت در ميدان جهاد معافند اما آنها نيز بايد به مقدار توان خود براى تقويت قواى اسلام و پيشبرد اهداف الهى آن بكوشند چنانكه در آيه 91 سوره توبه مى خوانيم : ليس على الضعفاء و لا على المرضى و لا على الذين لا يجدون ما ينفقون حرج اذا نصحوا لله و رسوله : بر ضعيفان و بيماران و آنها كه وسيله اى براى انفاق (در راه جهاد) ندارند گناهى نيست (كه در ميدان حاضر نشوند) به شرط اينكه براى خدا و رسولش خير خواهى كنند.

يعنى اگر آنها قادر نيستند با دست كارى انجام دهند از آنچه در توان دارند با زبان مضايقه ننمايند، و اين تعبير جالبى است كه نشان مى دهد هر كس آنچه را در توان دارد بايد فروگذار نكند، و به تعبير ديگر اگر نمى توانند در جبهه شركت كنند لااقل ((پشت جبهه )) را محكم نگهدارند.

و شايد جمله اخير آيه مورد بحث نيز اشاره به همين معنى باشد كه مى فرمايد: ((هر كس اطاعت خدا و رسولش را كند او را در باغهائى از بهشت وارد مى سازد كه نهرها از زير درختانش جارى است ، و آن كس كه سرپيچى كند او را به عذاب اليم گرفتار خواهد كرد))! (و من يطع الله و رسوله يدخله جنات تجرى من تحتها الانهار و من يتول يعذبه عذابا اليما).

اين احتمال

نيز وجود دارد كه در مواقعى كه استثنائى به حكمى مى خورد

افرادى به فكر سوء استفاده افتاده ، خود را در صف معذوران جا مى زنند، قرآن به آنها هشدار مى دهد كه اگر به راستى معذور نباشند گرفتار عذاب اليم خواهند شد.

اين نكته قابل توجه است كه مساءله معذور بودن نابينا و لنگ و بيماران سخت مخصوص جهاد است ، اما در مساءله دفاع هر كس به قدر توانائى خود بايد از كيان اسلام و وطن اسلامى و جان دفاع كند و هيچ استثنائى در اين زمينه وجود ندارد. خشنودى خدا از شركت كنندگان در بيعت رضوان

گفتيم در ماجراى حديبيه سفرائى ميان ((پيامبر)) (صلى اللّه عليه و آله ) و ((قريش )) رد و بدل شد، از جمله پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) ((عثمان بن عفان )) را (كه از بستگان ابو سفيان بود و اين رابطه ظاهرا در انتخاب او تاثير داشت ) به عنوان نماينده نزد مشركان مكه و اشراف قريش فرستاد تا آنها را از اين حقيقت آگاه كند كه مسلمانان به قصد جنگ نيامده اند بلكه هدفشان زيارت خانه خدا و احترام كعبه است ، اما قريش عثمان را موقتا توقيف كردند، و به دنبال آن در بين مسلمانان شايع شد كه عثمان كشته شده پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) فرمود من از اينجا حركت نمى كنم تا با اين گروه پيكار كنم .

سپس به زير درختى كه در آنجا بود آمد و با مردم تجديد بيعت كرد،

و از آنها خواست كه در پيكار با مشركان كوتاهى نكنند، و كسى پشت به ميدان جهاد نكند. <34>

آوازه اين بيعت در مكه پيچيد و قريش سخت به وحشت افتادند و عثمان را آزاد كردند.

چنانكه مى دانيم اين بيعت به عنوان ((بيعت رضوان )) (بيعت خشنودى خداوند) معروف شد، و لرزه بر اندام مشركان انداخت و نقطه عطفى در تاريخ اسلام بود.

آيات مورد بحث درباره اين ماجرا سخن مى گويد.

نخست مى فرمايد: ((خداوند از مؤ منانى كه در زير درخت با تو بيعت كردند راضى و خشنود شد)) (لقد رضى الله عن المؤ منين اذ يبايعونك تحت الشجرة ).

هدف از اين ((بيعت )) انسجام هر چه بيشتر نيروها، تقويت روحيه ، تجديد آمادگى رزمى سنجش افكار، و آزمودن ميزان فداكارى دوستان وفادار بود.

اين بيعت روح تازه اى در كالبد مسلمين دميد، چرا كه دست به دست پيامبر خدا (صلى اللّه عليه و آله ) مى دادند، و از صميم دل اظهار وفادارى مى كردند.

خداوند به اين مؤ منان فداكار و ايثارگر كه در اين لحظه حساس با پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) بيعت كردند چهار پاداش بزرگ داد كه از همه مهمتر همين پاداش سخت يعنى رضايت و خشنودى او بود، همانگونه كه در آيه 72 سوره توبه نيز مى خوانيم و رضوان الله اكبر: ((و رضا و خشنودى خداوند از همه نعمتهاى بهشتى برتر است )).

سپس مى افزايد: ((خداوند مى دانست آنچه در درون قلب آنها از صداقت و ايمان و آمادگى وفادارى نسبت به اين پيمان نهفته است ، و لذا سكينه و آرامش را بر آنها نازل كرد)) (فعلم ما فى قلوبهم فانزل السكينة عليهم ).

آنچنان آرامشى كه در ميان انبوه دشمنان در نقطه دور دستى از شهر

و ديار خود، در ميان سلاحهاى آماده آنها، با نداشتن اسلحه كافى (چون براى زيارت آمده بودند نه براى جنگ ) ترس و وحشتى به دل راه نمى دادند، و همچون كوه استوار و پا بر جا ايستاده بودند.

و اين دومين موهبت الهى نسبت به آنها بود.

اصولا الطاف خاص و امدادهاى الهى شامل حال كسانى مى شود كه داراى خلوص نيت و صدق و صفاى باطن باشند.

لذا در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم : ان العبد المؤ من الفقير ليقول يا رب ارزقنى حتى افعل كذا و كذا من البر و وجوه الخير، فاذا علم الله عز و جل ذلك منه بصدق نيته كتب الله له من الاجر مثل ما يكتب له لو عمله ، ان الله واسع كريم : بنده مؤ من فقير گاهى مى گويد: ((خداوندا! به من روزى ده تا چنين و چنان از كارهاى خير و نيك انجام دهم ، هر گاه خداوند صدق نيت از او بداند همان پاداشى را براى او مى نويسد كه اگر توانائى داشت انجام مى داد، چرا كه خداوند داراى رحمت واسعه و كريم است )). <35>

و در پايان اين آيه به سومين موهبت اشاره كرده مى فرمايد: ((و فتح نزديكى به عنوان پاداش نصيب آنها فرمود)) (و اثابهم فتحا قريبا).

آرى اين فتح كه به گفته اكثر مفسران ((فتح خيبر)) بود (هر چند بعضى آن را فتح مكه شمرده اند) سومين پاداش الهى براى اين مؤ منان ايثارگر بود.

تعبير به ((قريبا)) تاييدى است بر اينكه منظور فتح خيبر است ، زيرا اين فتح در آغاز سال هفتم هجرت به فاصله

چند ماه بعد از ماجراى حديبيه تحقق يافت .

چهارمين نعمتى كه به دنبال بيعت رضوان نصيب مسلمانان شد غنائم فراوان مادى بود چنانكه در آيه بعد مى فرمايد: ((پاداش ديگر غنائم كثيرى است كه آن را به دست مى آورند)) (و مغانم كثيرة ياخذونها).

يكى از اين غنائم همان غنائم خيبر بود كه در فاصله كوتاهى به دست مسلمانان افتاد، و با توجه به ثروت بى حساب يهود خيبر، اين غنائم از اهميت فوق العادهاى برخوردار بود.

ولى محدود ساختن غنائم به غنائم خيبر دليل قطعى ندارد، و مى تواند غنائم ساير جنگهاى اسلامى را كه بعد از فتح حديبيه رخ داد در بر گيرد.

و از آنجا كه بايد مسلمانان به اين وعده الهى كاملا اطمينان كنند در آخر آيه مى افزايد: ((خداوند شكست ناپذير و حكيم است )) (و كان الله عزيزا حكيما).

اگر به شما دستور داد كه در حديبيه صلح كنيد بر اساس حكمت بود، حكمتى كه گذشت زمان پرده از اسرار آن برداشت ، و اگر به شما وعده فتح قريب و غنائم كثير مى دهد اين توانائى را دارد كه به وعده هاى خود جامه عمل بپوشاند.

به اين ترتيب مسلمانان با ايمان و ايثارگر در سايه بيعت رضوان و اعلام وفادارى به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) در آن ساعات حساس پيروزى دنيا و آخرت را به دست آوردند، در حالى كه منافقان بيخبر و ضعيفالايمانهاى ترسو در آتش حسرت سوختند؟ اين سخن را با گفتارى از امير مؤ منان على (عليه السلام ) پايان مى دهيم : او به هنگامى كه از پايمردى مسلمانان نخستين و جهاد بى نظيرش با

دشمنى سخن

مى گويد، و مخاطبان سست عنصر را مورد نكوهش قرار مى دهد مى فرمايد: ((فلما راى الله صدقنا انزل بعدونا الكبت ، و انزل علينا النصر، حتى استقر الاسلام ملقيا جرانه ، و متبوئا اوطانه ، و لعمرى لو كنا ناتى ما اتيتم ، ما قام للدين عمود، و لااخضر للايمان عود، و ايم الله لتحتلبنها دما، لتتبعنها ندما!:

((هنگامى كه خداوند صدق و اخلاص ما را ديد خوارى و ذلت را بر دشمن ، و پيروزى و نصر را بر ما نازل كرد تا آنجا كه اسلام بر صفحه زمين گسترده شد، و مناطق پهناورى را براى خويش برگزيد، بجانم سوگند اگر ما در مبارزه همچون شما بوديم ، هرگز پايه اى از دين بر پا نمى شد! و شاخه اى از درخت ايمان سبز نمى گشت و به خدا سوگند به جاى شير، خون مى دوشيد و پشيمان مى شويد)). <36>

بيعت و خصوصيات آن

بيعت از ماده ((بيع )) در اصل به معنى دست دادن به هنگام قرار داد معامله است ، و سپس به دست دادن براى پيمان اطاعت اطلاق شده است ، و آن چنين بود كه هر گاه كسى مى خواست اعلام وفادارى به ديگرى كند، او را به رسميت بشناسد و از فرمانش اطاعت كند، با او بيعت مى كرد، و شايد اطلاق اين كلمه به اين معنى از اين جهت بود كه هر يك از دو طرف تعهدى همچون تعهد دو معامله گر در برابر ديگرى مى كردند.

بيعت كننده حاضر مى شد گاه تا پاى جان و گاه تا پاى مال و فرزند در راه اطاعت او بايستد، و

بيعت پذير نيز حمايت و دفاع او را بر عهده مى گرفت .

ابن خلدون در مقدمه تاريخ خود مى گويد: ((كانوا اذا بايع الامير

جعل ايديهم فى يده تاءكيدا فاشبه ذلك فعل البايع و المشترى : ((هنگامى كه بيعت با امير مى كردند براى تاءكيد دست در دست او مى گذاشتند، و اين شبيه كار فروشنده و خريدار بود)). <37>

قرائن نشان مى دهد كه بيعت از ابداعات مسلمين نيست ، بلكه سنتى بوده كه قبل از اسلام در ميان عرب رواج داشته است ، و به همين دليل در آغاز اسلام كه طايفه ((اوس )) و ((خزرج )) در موقع حج از مدينه به مكه آمدند و با پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) در عقبه بيعت كردند بر خورد آنها با مساءله بيعت بر خورد با يك امر آشنا بود، بعد از آن پيغمبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) نيز در فرصتهاى مختلف با مسلمانان تجديد بيعت كرد كه يك مورد از آن همين بيعت رضوان در حديبيه بود، و از آن گسترده تر بيعتى بود كه بعد از فتح مكه انجام گرفت كه در تفسير ((سوره ممتحنه )) شرح آن به خواست خدا خواهد آمد.

اما چگونگى بيعت به طور كلى از اين قرار بوده كه بيعت كننده دست به دست بيعت شونده مى داده و با زبان حال يا قال اعلام اطاعت و وفادارى مى نمود، و گاه در ضمن بيعت شرائط و حدودى براى آن قائل مى شد، مثلا بيعت تا پاى مال ، تا سر حد جان ، يا تا سر حد همه چيز حتى از

دست دادن زن و فرزند.

و گاه بيعت تا سر حد عدم فرار، و گاه تا سرحد موت بود (اتفاقا اين هر دو معنى در مورد بيعت رضوان در تواريخ آمده است ).

پيامبر اسلام بيعت زنان را نيز مى پذيرفت ، اما نه از طريق دست دادن ، بلكه چنانكه در تواريخ آمده دستور مى داد ظرف بزرگى از آب حاضر كنند، او دست خود را در يك طرف ظرف فرو مى برد، و زنان بيعت كننده در طرف ديگر.

گاه در ضمن بيعت انجام كار يا ترك كارهائى را شرط مى كردند،

همانگونه كه پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله ) در بيعت با زنان بعد از فتح مكه شرط كرد كه ((مشرك نشوند و آلوده به بيعفتى نگردند و دزدى نكنند و فرزندان خود را نكشند و امور ديگر)) (سوره ممتحنه آيه 12).

به هر حال درباره احكام بيعت بحثهاى مختلفى است كه به طور فشرده در اينجا يادآور مى شويم ، هر چند مسائل اين بحث در فقه اسلامى نيز در هاله اى از ابهام فرو رفته است :

1 - ((ماهيت بيعت )) يك نوع قرار داد و معاهده ميان بيعت كننده از يكسو، و بيعت پذير از سوى ديگر است ، و محتواى آن اطاعت و پيروى و حمايت و دفاع از بيعت شونده است ، و بر طبق شرائطى كه در آن ذكر مى كنند درجات مختلفى دارد.

از لحن آيات قرآن و احاديث استفاده مى شود كه بيعت يكنوع عقد لازم از سوى بيعت كننده است كه عمل بر طبق آن واجب مى باشد، و بنابراين مشمول قانون كلى ((اوفوا بالعقود)) است (مائده -

1).

بنابراين بيعت كننده حق فسخ را ندارد، ولى بيعت پذير چنانچه صلاح بداند مى تواند بيعت خود را بر دارد و فسخ كند، در اينصورت بيعت كننده از التزام و عهد خود آزاد مى گردد. <38>

2 - بعضى بيعت را شبيه انتخابات يا نوعى از آن مى دانند، در حالى كه

مساءله انتخابات درست عكس آن است ، يعنى ماهيت آن يكنوع ايجاد مسؤ ليت و وظيفه ، و پست و مقام براى انتخاب شونده ، و يا به تعبير ديگر نوعى توكيل در انجام كارى است ، هر چند اين انتخاب وظائفى هم براى انتخاب كننده به دنبال دارد (مانند همه وكالتها) در حالى كه بيعت چنين نيست .

و به تعبير ديگر: انتخابات اعطاى مقام است ، و همانگونه كه گفتيم شبيه توكيل مى باشد، در حالى كه بيعت ((تعهد اطاعت )) است .

گرچه ممكن است اين دو در بعضى از آثار با هم شباهت پيدا كنند، ولى اين شباهت هرگز به معنى وحدت مفهوم و ماهيت آنها نيست ، لذا در مورد بيعت ، بيعت كننده قادر بر فسخ نمى باشد در حالى كه در مورد انتخابات در بسيارى از موارد انتخاب كنندگان حق فسخ دارند كه دسته جمعى شخص انتخاب شونده را از مقامش عزل كنند (دقت كنيد).

3 - در مورد پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) و امامان معصوم (عليهم السلام ) كه از سوى خدا نصب مى شوند هيچ نيازى به بيعت نيست ، يعنى اطاعت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) و امام معصوم (عليه السلام ) و منصوب از سوى او واجب است ، خواه بر

كسانى كه بيعت كرده باشند يا كسانى كه بيعت نكرده باشند.

و به تعبير ديگر: لازمه مقام نبوت و امامت وجوب اطاعت است ، همانگونه كه قرآن مى گويد: اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولى الامر منكم (نساء - 59).

ولى اين سؤ ال پيش مى آيد كه اگر چنين است پس چرا پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) كرارا از ياران خود، يا تازه مسلمانان بيعت گرفت كه دو نمونه آن در قرآن صريحا آمده است (بيعت رضوان در اينجا و بيعت با اهل مكه كه در سوره ممتحنه به آن اشاره شده است ).

در پاسخ مى گوئيم بدون شك اين بيعت ها يكنوع تاءكيد بر وفادارى بوده كه در مواقع خاصى انجام مى گرفته ، و مخصوصا براى مقابله با بحرانها و حوادث سخت از آن استفاده مى شده است ، تا در سايه آن روح تازه اى در كالبد افراد دميده شود، چنانكه تاثيرهاى شگرف آن را در بيعت رضوان در بحثهاى گذشته خوانديم .

ولى در بيعتهائى كه براى خلفا مى گرفتند بيعت به عنوان پذيرش مقام خلافت بود، هر چند به عقيده ما خلافت پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) چيزى نبود كه از طريق بيعت مردم انجام گيرد، بلكه تنها از سوى خداوند و به وسيله شخص پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) يا امام پيشين تحقق مى يافت .

و به همين دليل بيعتى را كه مسلمانان با على (عليه السلام ) يا امام حسن يا امام حسين (عليه السلام ) كردند آن نيز جنبه تاءكيد بر وفادارى داشت و شبيه بيعتهاى پيامبر (صلى اللّه عليه و

آله ) بود.

4 - آيا در حال حاضر نيز بيعت به عنوان يك اصل اسلامى قابل قبول است ؟ يا به تعبير ديگر آيا مى توان بيعت را تعميم داد، و مثلا فلان جمعيت يك فرد لائق و واجد شرائط شرعى را برگزينند (به عنوان فرمانده لشكر، رئيس جمعيت ، و يا رئيس حكومت ) و با او بيعت كنند؟ آيا اينگونه بيعتها مشمول احكام شرعى بيعت مى باشد؟!

از آنجا كه به اصطلاح ((عموم )) و ((اطلاقى )) از قرآن و سنت در خصوص بيعت در دست نيست تعميم اين مساءله مشكل به نظر مى رسد، هر چند استدلال به عموم آيه ((اوفوا بالعقود)) چندان بعيد نيست .

ولى با اينحال ابهامى كه در مسائل مربوط به بيعت وجود دارد مانع از اين است كه ما به طور قطع روى ((اوفوا بالعقود)) تكيه كنيم بخصوص اينكه

در فقه ما هيچ موردى براى بيعت در غير پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله ) و امام معصوم (عليه السلام ) ديده نمى شود.

توجه به اين نكته نيز ضرورى است كه مقام نيابت ولى فقيه از نظر ما مقامى است كه از سوى امامان معصوم (عليهم السلام ) تعيين شده ، و هيچگونه نيازى به بيعت ندارد، البته پيروى و اطاعت مردم از ((ولى فقيه )) به او امكان استفاده از اين مقام و به اصطلاح ((بسط يد)) را مى دهد، ولى اين بدان معنى نيست كه مقام او در گرو تبعيت و پيروى مردم است و تازه مساءله پيروى مردم ارتباطى با مساءله بيعت ندارد، بلكه عمل به حكم الهى در مورد ولايت فقيه است (دقت كنيد).

5 - و

به هر حال ((بيعت )) مربوط به مسائل اجرائى است ، و ارتباطى با احكام ندارد يعنى ، بيعت با يك نفر هرگز حق ((تشريع و قانونگذارى )) را به او نمى دهد، بلكه قوانين را بايد از كتاب و سنت گرفت و سپس آن را به اجراء در آورد، و كسى در اين گفتگو ندارد.

6 - از روايات استفاده مى شود كه بيعت با امام و پيشواى معصوم بايد براى خدا باشد، و به تعبير ديگر از امورى است كه ((قصد قربت )) در آن لازم است .

در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) آمده : ثلاثة لايكلمهم الله عز و جل يوم القيامة و لاينظر اليهم و لايزكيهم و لهم عذاب اليم : رجل بايع اماما لايبايعه الا للدنيا، ان اعطاه ما يريده و فى له ، و الا كف ، و رجل بايع رجلا بسلعته بعد العصر مخلف بالله عز و جل لقد اعطى بها كذا و كذا فصدقه و اخذها و لم يعط فيها ما قال ، و رجل على فضل ماء بالفلات يمنعه ابن السبيل :

((سه نفرند كه خداوند با آنها سخن نمى گويد و آنها را پاكيزه نمى كند، و عذاب دردناك براى آنها است : كسى كه با امامى بيعت كند و هدفى جز دنيا

نداشته باشد كه اگر خواسته اش را به او بدهد به بيعتش وفا مى كند، و الا خود دارى خواهد كرد، و مردى كه بعد از وقت عصر جنسى را مى فروشد و سوگند ياد مى كند كه فلان مبلغ براى خريد جنس داده ام ، و مشترى تصديق

مى كند و مى خرد، در حالى كه چنين نبوده است ، و كسى كه آب اضافى در بيابان دارد و به ابن سبيل نمى دهد)) <39> (تعبير به عصر يا به خاطر شرافت اين وقت است ، و يا از اين جهت كه بسيارى از فروشندگان جنس خود را به همان قيمتى كه خريده اند در اين موقع مى فروشند).

7 - شكستن بيعت از گناهان كبيره است ، در حديثى از امام موسى بن جعفر (عليه السلام ) مى خوانيم : ثلاثه موبقات : نكث الصفقة و ترك السنة و فراق الجماعة : سه گناه است كه انسان را هلاك مى كند (و به عذاب شديد الهى مى افكند): شكستن بيعت ، ترك سنت ، و جدائى از جماعت . <40>

ترك سنت ظاهرا اشاره به قوانينى است كه پيامبر اسلام آورده و جدائى از جماعت به معنى اعراض و پشت كردن به آن است نه صرفا عدم شركت در جماعت .

8 - بيعت در سخنان على (عليه السلام )

در خطبه هاى نهج البلاغه كرارا روى مساءله بيعت تكيه شده ، و امام (عليه السلام ) بارها روى بيعتى كه مردم با او كردند تكيه مى كند.

از جمله در يك مورد مى فرمايد: اى مردم شما بر من حقى داريد، و من بر شما حقى دارم ، اما حق شما بر من اين است كه دلسوز و خير خواه شما باشم ،

و بيت المال شما را در راه خودتان مصرف كنم ، شما را تعليم دهم تا از جهل نجات يابيد، و تاديب كنم تا آگاه شويد، سپس مى افزايد: و اما حقى عليكم

فالوفاء بالبيعة ، و النصيحة فى المشهد و المغيب ، و الاجابة حين ادعوكم ، و الطاعة حين آمركم : ((اما حق من بر شما اين است كه در بيعت خويش وفادار باشيد، و در آشكارا و نهان خير خواهى كنيد هر وقت شما را مى خوانم اجابت نمائيد، و هر گاه فرمان ميدهم اطاعت كنيد)). <41>

و در جاى ديگر مى فرمايد: لم تكن بيعتكم اياى فلتة : ((بيعت شما با من بى مطالعه و ناگهانى انجام نگرفت )) (تا كمترين ترديدى در اطاعت من به خود راه دهيد)). <42>

و در خطبه اى كه قبل از جنگ ((جمل )) و حركت از مدينه به سوى بصره ايراد فرمود، مردم را به پايدارى روى بيعتشان توجه داده مى فرمايد: و بايعنى الناس غير مستكرهين ، و لا مجبرين ، بل طائعين مخيرين : ((مردم بدون اكراه و اجبار و از روى اطاعت و اختيار با من بيعت كردند)). <43>

و بالاخره در برابر معاويه كه از بيعت با امام (عليه السلام ) سر باز زد، و مى خواست به نحوى خرده گيرى كند فرمود: بايعنى القوم الذين بايعوا ابابكر و عمر و عثمان على ما بايعوهم عليه ، فلم يكن للشاهد ان يختار، و لاللغائب ان يرد: ((همان گروهى كه با ابوبكر و عمر و عثمان بيعت كردند با من با همان شرائط و كيفيت بيعت نمودند بنابراين نه آنكه حاضر بود اكنون اختيار فسخ دارد، و نه آنكه غائب بود اجازه

رد كردن ))!. <44>

از بعضى از عبارات نهج البلاغه به خوبى بر مى آيد كه ((بيعت )) يكبار بيش نيست ، تجديد

نظر در آن راه ندارد، و اختيار فسخ در آن نخواهد بود، و هر كس از آن سربتابد طعنه زن و عيبجو خوانده مى شود، و آن كس كه درباره قبول يا رد آن بينديشد يا ترديد كند منافق است ! انها بيعة واحدة ، لايثنى فيها النظر، و لايستانف فيها الخيار، الخارج منها طاعن ، و المروى فيها مداهن !. <45>

از مجموع اين تعبيرات استفاده مى شود كه امام (عليه السلام ) در مقابل كسانى كه ايمان به امامت منصوصش از طرف پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) نداشتند و بهانه جوئى مى كردند به مساءله بيعت كه نزد آنها مسلم بود استدلال مى كرد، تا ياراى سر باز زدن از اطاعت امام (عليه السلام ) نداشته باشند، و به معاويه و امثال او گوشزد مى كرد همانگونه كه مشروعيت براى خلافت خلفاى سه گانه قائل است بايد براى خلافت امام (عليه السلام ) قائل باشد و در برابر آن تسليم گردد (بلكه خلافت او مشروعتر است ، چون بيعت وى گسترده تر و از روى رضايت و رغبت عمومى انجام شد).

بنابراين استدلال به بيعت هيچ منافاتى با مساءله نصب امام از طريق خدا و پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) و تاءكيدى بودن بيعت ندارد.

لذا در همين نهج البلاغه در يك مورد امام به حديث ثقلين كه از نصوص امامت است اشاره مى فرمايد <46> و در جائى ديگر به مساءله وصيت و وراثت . <47> (دقت كنيد).

و در عبارات ديگرش به لزوم وفادارى نسبت به بيعت و دوام آن و عدم امكان فسخ و تجديد نظر و

عدم نياز به تكرار اشاره فرموده است كه اينها نيز مسائلى است مورد قبول درباره بيعت .

ضمنا از آنها به خوبى استفاده مى شود كه اگر بيعت جنبه اجبار و اكراه داشته باشد، يا به صورت غافلگير كردن مردم انجام گيرد ارزشى ندارد، بلكه بيعتى با ارزش است كه از روى اختيار و آزادى اراده و فكر و مطالعه انجام گيرد (باز هم دقت كنيد). باز هم بركات صلح حديبيه !

اين آيات همچنان بحثهاى مربوط به صلح حديبيه و وقايع بعد از آن را بازگو مى كند، و بركات و فوائدى را كه از اين رهگذر عائد مسلمانان شد شرح مى دهد.

نخست مى فرمايد: ((خداوند غنائم فراوانى به شما وعده داده كه آنها را به دست مى آوريد ولى اين يكى را زودتر براى شما فراهم ساخت (وعدكم الله مغانم كثيرة تاخذونها فعجل لكم هذه ).

لحن آيه نشان مى دهد كه منظور از غنائم فراوان در اينجا تمام غنائمى است كه خداوند نصيب مسلمانان كرد، چه در كوتاه مدت و چه در دراز مدت ، حتى جمعى از مفسران عقيده دارند كه غنائمى را كه تا دامنه قيامت به دست مسلمين ميافتد در اين عبارت داخل است .

اما اين كه مى گويد: اين يكى را زودتر براى شما فراهم ساخت غالبا اشاره به ((غنائم خيبر)) دانسته اند كه در فاصله كوتاهى بعد از فتح حديبيه فراهم شد.

ولى بعضى احتمال داده اند كه ((هذه )) اشاره به ((فتح حديبيه )) باشد كه بزرگترين غنيمت معنوى بود.

سپس به يكى ديگر از الطاف خداوندى نسبت به مسلمانان در اين ماجرا اشاره كرده ، مى افزايد: ((و دست تعدى

مردم را از شما باز داشت )) (و كف ايدى الناس عنكم ).

اين لطف بزرگى بود كه آنها با كمى نفرات و نداشتن ابزار جنگى كافى آنهم در نقطه اى دور از وطن و بيخ گوش دشمن ، مورد تهاجم قرار نگرفتند، و چنان رعب و وحشتى از آنان در دل دشمنان افكند كه از هر گونه اقدام و حمله خود دارى كردند.

جمعى از مفسران اين جمله را اشاره به ماجراى خيبر مى دانند كه قبائلى از بنى اسد و ((بنى غطفان )) تصميم گرفته بودند در غياب مسلمانان به مدينه حمله كنند، و اموال مسلمين را به غنيمت گرفته ، زنانشان را به اسارت ببرند.

يا اشاره به تصميم جمعى از اين دو قبيله دانسته اند كه در نظر داشتند به يارى يهود خيبر برخيزند كه خداوند رعب و وحشت در قلوب آنها افكند، و از تصميم خود منصرف شدند.

ولى تفسير اول مناسبتر به نظر مى رسد، چرا كه در چند آيه بعد همين تعبير

را مشاهده مى كنيم كه درباره اهل مكه سخن مى گويد، همانند شرحى است براى آنچه در آيه مورد بحث آمده ، و با روش قرآن كه روش اجمال و تفصيل است سازگار مى باشد.

مهم اين است كه طبق روايات مشهور تمام سوره فتح بعد از ماجراى حديبيه ، و در مسير بازگشت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) از مكه به مدينه نازل گرديده است .

سپس در ادامه همين آيه به دو نعمت بزرگ ديگر از مواهب الهى اشاره كرده ، مى فرمايد: ((هدف اين بود كه اين وقايع نشانه اى (بر حقانيت دعوت تو) براى مؤ منان باشد،

و خداوند شما را به راه مستقيمى هدايت كند)) (و لتكون آية للمؤ منين و يهديكم صراطا مستقيما)

گرچه بعضى از مفسران ضمير ((لتكون )) را تنها اشاره به ((غنائم موعود)) دانسته اند، و بعضى ديگر به نگهدارى دشمنان از هجوم بر مسلمانان ، ولى مناسب اين است كه اين ضمير به تمام حوادث ((حديبيه )) و ماجراهاى بعد از آن بر گردد، چرا كه هر يك آيتى از آيات خدا، و دليلى بر صدق پيامبر (صلى اللّه عليه و آله )، و وسيله اى براى هدايت مردم به صراط مستقيم بود، و قسمتى از آن جنبه پيشگوئى و خبر غيبى داشت ، و بعضى با اسباب و شرائط عادى سازگار نبود، و در مجموع معجزه روشنى از معجزات پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) محسوب مى شد.

در آيه بعد بشارت بيشترى به مسلمانان داده ، مى گويد: ((خداوند به شما غنائم و فتوحات ديگرى وعده داده است كه هرگز توانائى بر آن نداشته و نداريد ولى خداوند قدرتش بر آن احاطه دارد، و او بر هر چيز توانا است )) (و اخرى لم تقدروا عليها قد احاط الله بها و كان الله على كل شى ء قديرا).

در اينكه اين وعده اشاره به كدام غنيمت و كدام پيروزيها است ؟ در ميان مفسران گفتگو است .

بعضى اشاره به فتح ((مكه )) و غنائم ((حنين )) مى دانند، و بعضى به فتوحات و غنائمى كه بعد از پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله ) نصيب امت اسلامى شد (مانند فتح ايران و روم و مصر).

اين احتمال نيز وجود دارد كه اشاره به همه آنها باشد. <48>

تعبير به ((لم تقدروا عليها)) اشاره به اين است كه مسلمانان قبل از آن هرگز احتمال چنين فتوحات و غنائمى را نمى دادند ولى به بركت اسلام و امدادهاى الهى اين نيرو و توان براى آنها پيدا شد.

بعضى از اين جمله چنين استنباط كرده اند كه قبلا در ميان مسلمانان بحثى درباره اين فتوحات بوده است ، اما خود را از انجام آن ناتوان مى ديدند، مخصوصا در حديثى كه در داستان جنگ احزاب آمده مى خوانيم : آن روز كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) بشارت فتح ايران و روم و يمن را به مسلمانان داد منافقان آن را به باد سخريه گرفتند.

جمله قد احاط الله بها (خداوند آنرا احاطه فرموده ) اشاره به احاطه قدرت پروردگار بر اين غنائم يا فتوحات است ، و بعضى آن را اشاره به احاطه علمى او دانسته اند اما معنى اول با جمله هاى ديگر آيه سازگارتر است ، البته جمع ميان هر دو نيز مانعى ندارد.

و بالاخره آخرين جمله آيه يعنى ((و كان الله على كل شى ء قديرا)) در حقيقت به منزله بيان علت است براى جمله قبل اشاره به اينكه با قدرت خداوند بر همه چيز اين گونه فتوحات براى مسلمانان عجيب نيست .

و به هر حال ، آيه از اخبار غيبى و پيشگوئيهاى قرآن مجيد درباره حوادث آينده است ، اين پيروزيها در مدت كوتاهى به وقوع پيوست و عظمت اين

آيات را روشن ساخت .

ماجراى غزوه خيبر

هنگامى كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) از حديبيه بازگشت تمام ماه ذى الحجة ، و مقدارى از محرم سال هفتم هجرى را

در مدينه توقف فرمود، سپس با يكهزار و چهارصد نفر از يارانش كه در حديبيه شركت كرده بودند به سوى ((خيبر)) حركت كرد (جائى كه كانون تحريكات ضد اسلامى بود، و پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) براى فرصت مناسبى روزشمارى مى كرد كه آن كانون فساد را برچيند).

قبيله ((غطفان )) در آغاز تصميم گرفتند كه از يهود خيبر حمايت كنند، ولى بعدا ترسيدند و خوددارى كردند.

هنگامى كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) به نزديك قلعه هاى ((خيبر)) رسيد، به يارانش دستور داد توقف كنيد، سپس سر به آسمان بلند كرد و اين دعا را خواند:

اللهم رب السموات و ما اظللن ، و رب الارضين و ما اقللن …نساءلك خير هذه القرية ، و خير اهلها، و نعوذ بك من شرها و شر اهلها، و شر ما فيها: ((خداوندا! اى پروردگار آسمانها و آنچه بر آن سايه افكنده اند، و اى پروردگار زمينها و آنچه بر خود حمل كرده اند…از تو خير اين آبادى و خير اهل آن را مى خواهيم ، و به تو از شر آن و شر اهلش ، و شر آنچه در آن است پناه مى بريم )).

سپس فرمود: بسم الله حركت كنيد، و به اين ترتيب شبانه به كنار خيبر رسيدند، و صبحگاهان كه اهل خيبر از ماجرا با خبر شدند خود را در محاصره سربازان اسلام ديدند، سپس پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) قلعه ها را يكى بعد از ديگرى فتح كرد، تا به آخرين قلعه ها كه از همه محكمتر و نيرومندتر بود

و فرمانده معروف يهود ((مرحب )) در آن قرار داشت ،

رسيد.

در اين ايام حالت سر درد شديدى كه گهگاه به سراغ پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) مى آمد به او دست داد، به گونه اى كه يكى دو روز نتوانست از خيمه بيرون آيد، در اين هنگام (طبق تواريخ معروف اسلامى ) ((ابوبكر)) پرچم را به دست گرفت و با مسلمانان به سوى لشكر يهود تاخت ، اما بى آنكه نتيجه بگيرد بازگشت ، بار ديگر ((عمر)) پرچم را به دست گرفت و مسلمانان شديدتر از روز قبل جنگيدند ولى بدون گرفتن نتيجه بازگشتند.

اين خبر به گوش رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) رسيد فرمود: اما و الله لاعطينها غدا رجلا يحب الله و رسوله ، و يحبه الله و رسوله ، ياخذها عنوة : ((به خدا سوگند فردا پرچم را به دست مردى مى سپارم كه او خدا و پيامبرش را دوست دارد، و خدا و پيامبر نيز او را دوست دارند، و او قلعه را با قدرت فتح خواهد نمود)).

گردنها از هر سو كشيده شد كه منظور چه كسى است ؟ جمعى حدس ميزدند كه منظور پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) على (عليه السلام ) است ولى على (عليه السلام ) هنوز در آنجا حضور نداشت ، چرا كه چشم درد شديدى او را از حضور در لشكر مانع شده بود، اما صبحگاهان على (عليه السلام ) سوار بر شترى وارد شد، و نزديك خيمه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) پياده گشت ، در حالى كه چشمانش شديدا درد مى كرد.

پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) فرمود: نزديك بيا! نزديك رفت ، از

آب دهان مباركش بر چشم على (عليه السلام ) ماليد، و چشمش به بركت اين اعجاز كاملا سالم شد، سپس پرچم را به دست او داد.

على (عليه السلام ) با لشكر اسلام به سوى قلعه بزرگ خيبر حركت كرد، مردى از يهود از بالاى ديوار سؤ ال كرد تو كيستى ؟ فرمود: ((من على بن ابيطالبم )) يهودى فرياد كشيد اى جماعت يهود شكستتان فرا رسيد! در اين هنگام مرحب

يهودى فرمانده آن دژ به ميدان مبارزه على (عليه السلام ) آمد و چيزى نگذشت كه با يك ضربت كارى بر زمين افتاد.

جنگ شديدى ميان مسلمانان و يهوديان در گرفت على (عليه السلام ) نزديك در قلعه آمد، و با حركتى نيرومند و پر قدرت در را از جا بر كند و به كنارى افكند، به اين ترتيب قلعه گشوده شد، و مسلمانان وارد شدند آن را فتح كردند.

يهود تسليم شدند و از پيامبر خواستند در برابر اين تسليم خون آنها محفوظ باشد، پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) پذيرفت ، غنائم منقول به دست سپاه اسلام افتاد، و اراضى و باغهاى آنجا را به دست يهود سپرد مشروط به اينكه نيمى از درآمد آن را به مسلمين بپردازند. <49> اگر در حديبيه جنگى روى مى داد

اين آيات همچنان ابعاد ديگرى از ماجراى عظيم ((حديبيه )) را بازگو مى كند، و به دو نكته مهم در اين رابطه اشاره مى كند.

نخست اينكه : تصور نكنيد اگر در سرزمين ((حديبيه )) درگيرى ميان شما و مشركان مكه رخ مى داد، مشركان برنده جنگ مى شدند، چنين نيست ((اگر كافران با شما در آنجا پيكار مى كردند

به زودى پشت كرده از ميدان فرار مى نمودند، سپس ولى و ياورى نمى يافتند)) (و لو قاتلكم الذين كفروا لولوا الادبار ثم لا يجدون وليا و لا نصيرا).

و اين منحصر به شما نيست ((اين يك سنت الهى است كه در گذشته هم بوده است ، و هرگز براى سنت الهى تغيير و تبديل نخواهى يافت )) (سنة الله التى قد خلت من قبل و لن تجد لسنة الله تبديلا).

اين يك قانون هميشگى الهى است كه اگر مؤ منان در امر جهاد ضعف و سستى نشان ندهند، و با قلبى پاك و نيتى خالص به مبارزه با دشمنان برخيزند، خدا آنها را پيروز مى كند، ممكن است گاهى در اين امر به منظور امتحان يا اهداف ديگرى دير و زودى باشد اما قطعا پيروزى نهائى با آنها است .

اما در مواردى همچون ميدان ((احد)) كه جمعى از فرمان پيامبر خدا (صلى اللّه عليه و آله ) سرپيچى كردند و گروهى نيات خود را آلوده به عشق دنيا ساختند و به جمع غنائم پرداختند، سرانجام شكست تلخى دامانشان را گرفت ، و بعدا نيز چنين است .

نكته مهمى را كه اين آيات تعقيب مى كند اين است كه قريش ننشينند و بگويند افسوس كه ما قيام نكرديم و اين گروه اندك را در هم نكوبيديم ، افسوس كه صيد به خانه آمد و از آن غفلت كرديم ، افسوس و افسوس !

ابدا چنين نيست ، گرچه مسلمانان نسبت به آنها اندك بودند، و دور از وطن و ماءمن ، و فاقد سلاح كافى ، ولى با اينحال اگر درگيرى واقع شده بود باز هم به بركت

نيروى ايمان و نصرت الهى پيروزى از آن آنها بود، مگر در ((بدر)) يا در ((احزاب )) نفرات آنها كمتر و تجهيزات دشمن بيشتر نبود؟ چگونه در هر دو مورد شكست دامان دشمن را گرفت .

به هر حال بيان اين واقعيت مايه تقويت روحيه مؤ منان ، و تضعيف روحيه دشمنان ، و پايان دادن به ((اگر)) و ((مگر)) منافقان بود، و نشان داد كه حتى در شرائط نابرابر از نظر ظاهر، اگر پيكارى رخ دهد پيروزى از آن مؤ منان خالص است !

نكته ديگرى كه در اين آيات تبيين شده اين است كه مى فرمايد: ((او كسى است كه دست كفار را از شما در دل مكه باز داشت ، و دست شما را از

آنها، بعد از آنكه شما را بر آنها پيروز كرد، و خداوند نسبت به آنچه انجام مى دهيد بينا است )) (و هو الذى كف ايديهم عنكم و ايديكم عنهم ببطن مكة من بعد ان اظفركم عليهم و كان الله بما تعملون بصيرا).

((به راستى اين ماجرا مصداق روشن ((فتح المبين )) بود همان توصيفى كه قرآن براى آن برگزيده ، جمعيتى محدود بدون تجهيزات كافى جنگى وارد سرزمين دشمن شوند، دشمنى كه بارها به مدينه لشكركشى كرده ، و تلاش عجيبى براى در هم شكستن آنها داشته ، ولى اكنون كه قدم در شهر و ديار او گذارده اند چنان مرعوب شود كه پيشنهاد صلح كند، چه پيروزى از اين برتر كه بى آنكه حتى قطره خونى از دماغ كسى بريزد چنين تفوقى بر دشمن حاصل گردد؟!

بدون شك ماجراى صلح ((حديبيه )) در سراسر جزيره عربستان شكستى براى قريش ،

و فتحى براى مسلمين محسوب مى شد كه تا آن حد توانسته بودند از دشمن زهر چشم بگيرند.

جمعى از مفسران براى اين آيه ((شاءن نزولى )) ذكر كرده اند، و آن اينكه :

مشركان ((مكه )) چهل نفر را در جريان حديبيه براى ضربه زدن به مسلمانان به طور مخفيانه بسيج كردند كه با هوشيارى مسلمانان توطئه آنها نقش بر آب شد، مسلمين همگى را دستگير كرده خدمت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) آوردند و پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) آنها را رها كرد.

بعضى عدد آنها را 80 نفر نوشته اند كه از كوه ((تنعيم )) به هنگام نماز صبح ، و با استفاده از تاريكى مى خواستند به مسلمانان يورش برند.

بعضى نيز گفته اند در آن هنگام كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) در سايه درخت نشسته بود تا پيمان صلح را با نماينده قريش تنظيم كند، و على (عليه السلام ) مشغول نوشتن بود،

30 نفر از جوانان مكه با اسلحه به او حمله ور شدند كه به طرز معجزه آسائى توطئه آنها خنثى گشت ، و همگى دستگير شدند و حضرت آنها را آزاد فرمود. <50>

مطابق ((اين شاءن نزول جمله من بعد ان اظفركم عليهم اشاره بر پيروزى بر اين گروه است ، در حالى كه مطابق تفسير سابق منظور پيروزى كلى لشكر اسلام بر كل مشركان است ، و اين با مفاد آيه سازگارتر است .

قابل توجه اينكه قرآن روى عدم درگيرى در دل مكه تكيه مى كند، اين تعبير ممكن است اشاره به دو نكته باشد: نخست اينكه : ((مكه )) كانون قدرت دشمن

بود، و قاعدتا مى بايست از اين فرصت مناسب استفاده مى كردند، و به مسلمانان حمله ور مى شدند، و به اصطلاح آنها مسلمانها را در آسمان جستجو مى كردند وقتى كه آنها را در زمين خودشان به چنگ آوردند نبايد به سادگى رها كنند، اما خداوند قدرت آنها را گرفت !

ديگر اينكه : ((مكه )) حرم امن خدا بود، اگر درگيرى و خونريزى در آنجا واقع مى شد از يكسو احترام حرم خدشه دار مى گشت و از سوى ديگر عيب و عارى براى مسلمانان محسوب مى شد، كه آنها امنيت سنتى اين سرزمين مقدس را در هم شكسته اند، و لذا يكى از نعمتهاى بزرگ خداوند بر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) و مسلمين اين بود كه دو سال بعد از اين ماجرا مكه فتح شد كه آنهم بدون خونريزى بود.

در آخرين آيه مورد بحث به نكته ديگرى در ارتباط با مساءله صلح حديبيه

و فلسفه آن اشاره كرده ، مى فرمايد: ((آنها (دشمنان شما) كسانى هستند كه كافر شدند، و شما را از زيارت مسجدالحرام بازداشتند، و قربانيهاى شما را از اينكه به محل قربانگاه برسد مانع شدند)) (هم الذين كفروا و صدوكم عن المسجدالحرام و الهدى معكوفا ان يبلغ محله ). <51>

يك گناه آنها كفرشان بود، و گناه ديگر اينكه شما را از مراسم عمره و طواف خانه خدا بازداشتند، و اجازه ندادند كه شترهاى قربانى را در محلش يعنى مكه قربانى كنيد (محل قربانى براى عمره مكه است و براى حج سرزمين منى ) در حالى كه خانه خدا بايد براى همه اهل ايمان آزاد باشد، و جلوگيرى

از آن از بزرگترين گناهان است ، همانگونه كه قرآن در جاى ديگر مى گويد: و من اظلم ممن منع مساجد الله ان يذكر فيها اسمه : ((چه كسى ستمكارتر است از آن كس كه مردم را از ذكر نام خدا در مساجد الهى باز دارد))؟! (بقره - 114)

اين گناهان ايجاب مى كرد كه خداوند آنها را به دست شما كيفر دهد و سخت مجازات كند.

اما چرا چنين نكرد؟ ذيل آيه دليل آن را روشن ساخته ، مى فرمايد: ((و اگر به خاطر اين نبود كه مردان و زنان با ايمانى در اين ميان بدون آگاهى شما زير دست و پا از بين مى رفتند و از اين راه عيب و عارى بدون اطلاع دامان شما را مى گرفت خداوند هرگز مانع اين جنگ نمى شد، و شما را بر آنها مسلط مى ساخت تا كيفر خود را ببينند)) (و لو لا رجال مؤ منون و نساء مؤ منات لم تعلموهم ان تطؤ هم فتصيبكم منهم معرة بغير علم ). <52>

اين آيه اشاره به گروهى از مردان و زنان مسلمان است كه به اسلام پيوستند ولى به عللى قادر به مهاجرت نشده ، و در مكه مانده بودند.

اگر مسلمانان به مكه حمله مى كردند جان اين گروه از مسلمانان مستضعف مكه به خطر مى افتاد، و زبان مشركان باز مى شد، و مى گفتند لشكر اسلام نه بر مخالفان خود رحم مى كند و نه حتى به پيروان و موافقان ، و اين عيب و عار بزرگى بود.

بعضى نيز گفته اند مراد از اين عيب لزوم كفاره و ديه قتل خطا است ، ولى

معنى اول مناسبتر به نظر مى رسد.

((معرة )) از ماده ((عر)) (بر وزن شر) و ((عر)) (بر وزن حر) در اصل به معنى بيمارى جرب ، يكنوع عارضه شديد پوستى است ، كه عارض بر انسان يا حيوانات مى شود، سپس توسعه داده شده و به هر گونه زيان و ضررى كه به انسان مى رسد اطلاق شده است .

سپس براى تكميل اين سخن مى افزايد: ((هدف اين بود كه خداوند هر كس را مى خواهد در رحمت خود وارد كند)) (ليدخل الله فى رحمته من يشاء).

آرى خدا مى خواست مؤ منان مستضعف مكه مشمول رحمت او باشند، و صدمه اى به آنها نرسد. اين احتمال نيز داده شده كه يك هدف از ((صلح حديبيه )) اين بود كه گروهى از مشركان كه قابل هدايت بودند، هدايت شوند و وارد رحمت خدا گردند.

تعبير به ((من يشاء)) (هر كس را بخواهد) به معنى كسانى است كه شايستگى و لياقت دارند، زيرا مشيت الهى هميشه از حكمت او سرچشمه مى گيرد، و حكيم بدون دليل اراده اى نمى كند، و بيحساب كارى انجام نمى دهد.

و در پايان آيه براى تاءكيد بيشتر مى افزايد: ((اگر صفوف مؤ منان از كفار در مكه جدا مى شد و بيم از ميان رفتن مؤ منان مكه نبود ما كافران را به عذاب دردناكى مجازات مى كرديم و آنها را با دست شما سخت كيفر مى داديم )) (لو تزيلوا لعذبنا الذين كفروا منهم عذابا اليما).

درست است كه خداوند مى توانست از طريق اعجاز اين گروه را از ديگران جدا كند، ولى سنت پروردگار جز در موارد استثنائى انجام كارها از طريق

اسباب عادى است .

تزيلوا از ماده زوال در اينجا به معنى جدا گشتن و متفرق شدن است .

از روايات متعددى كه از طريق شيعه و اهل سنت ذيل اين آيه نقل شده است استفاده مى شود كه منظور از آن افراد با ايمانى بودند كه در صلب كفار قرار داشتند، خداوند به خاطر آنها اين گروه ، كفار را مجازات نكرد.

از جمله در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم : ((كسى از امام (عليه السلام ) سؤ ال كرد: مگر على (عليه السلام ) در دين خداوند قوى و با قدرت نبود؟ امام (عليه السلام ) فرمود: آرى قوى بود، عرض كرد پس چرا بر اقوامى (از افراد بى ايمان و منافق ) مسلط شد اما آنها را از ميان نبرد؟ چه چيز مانع بود؟.

فرمود: يك آيه در قرآن مجيد!

سؤ ال كرد كدام آيه ؟

فرمود: اين آيه كه خداوند مى فرمايد: لو تزيلوا لعذبنا الذين كفروا منهم عذابا اليما: ((اگر آنها جدا مى شدند كافران را عذاب دردناكى مى كرديم )).

سپس افزود: انه كان لله عزوجل ودائع مؤ منون فى اصلاب قوم كافرين و منافقين ، و لم يكن على (عليه السلام ) ليقتل الاباء حتى تخرج الودائع !...و كذلك

قائمنا اهل البيت لن يظهر ابدا حتى تظهر ودائع الله عزوجل !:

((خداوند وديعه هاى با ايمانى در صلب اقوام كافر و منافق داشت ، و على (عليه السلام ) هرگز پدران را نمى كشت تا اين ودايع ظاهر گردد…و همچنين قائم ما اهلبيت (عليهم السلام ) ظاهر نمى شود تا اين ودايع آشكار گردد. <53>

يعنى خدا مى داند كه گروهى از

فرزندان آنها در آينده با اراده و اختيار خود ايمان را مى پذيرند و به خاطر آنها پدران را از مجازات سريع معاف مى كند.

اين معنى را ((قرطبى )) به عبارت ديگرى در تفسيرش آورده است .

مانعى ندارد كه آيه فوق هم اشاره به اختلاط مؤ منان مكه با كفار باشد، و هم مؤ منانى كه در صلب آنها قرار داشتند. تعصب و حميت جاهليت بزرگترين سد راه كفار!

در اين آيات باز مسائل مربوط به ماجراى ((حديبيه )) تعقيب مى شود، و صحنه هاى ديگرى از اين ماجراى عظيم را مجسم مى كند.

نخست به يكى از مهمترين عوامل بازدارنده كفار از ايمان به خدا و پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) و تسليم در مقابل حق و عدالت اشاره كرده ، مى گويد: ((بخاطر بياوريد هنگامى كه كافران در دلهاى خود نخوت و خشم جاهليت را قرار دادند)) (اذ جعل الذين كفروا فى قلوبهم الحمية حمية الجاهلية ) <54>

و بخاطر آن مانع ورود پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) و مؤ منان به خانه خدا و انجام مراسم عمره و قربانى شدند، و گفتند اگر اينها كه در ميدان جنگ پدران و برادران ما را كشته اند وارد سرزمين و خانه هاى ما شوند و سالم بازگردند، عرب درباره ما چه خواهد گفت ؟ و چه اعتبار و حيثيتى براى ما باقى مى ماند؟

اين كبر و غرور و تعصب و خشم جاهلى ، حتى مانع از آن شد كه هنگام تنظيم صلح نامه ((حديبيه )) نام خدا را به صورت ((بسم الله الرحمن الرحيم )) بنويسند، بياورند، با اينكه آداب و سنن

آنها مى گفت كه زيارت خانه خدا براى همه مجاز، و سرزمين مكه حرم امن است ، حتى اگر كسى قاتل پدر خويش را در آن سرزمين يا در مراسم حج و عمره مى ديد مزاحم او نمى شد.

آنها با اين عمل هم احترام خانه خدا و حرم امن او را شكستند، و هم سنتهاى خود را زير پا گذاشتند، و هم پرده ضخيمى ميان خود و حقيقت كشيدند و چنين است اثرات مرگبار ((حميتهاى جاهليت ))!

((حميت )) در اصل از ماده ((حمى )) (بر وزن حمد) به معنى حرارتى است كه از آتش يا خورشيد يا بدن انسان و مانند آن به وجود مى آيد، و به همين دليل به حالت ((تب )) ((حمى )) (بر وزن كبرى ) گفته مى شود، و به حالت خشم و همچنين نخوت و ((تعصب خشم آلود)) نيز ((حميت )) مى گويند.

اين حالتى است كه بر اثر جهل و كوتاهى فكر و انحطاط فرهنگى مخصوصا در ميان ((اقوام جاهلى )) فراوان است ، و سرچشمه بسيارى از جنگها و خونريزيهاى آنها مى شود.

سپس مى افزايد: در مقابل آن ((خداوند حالت سكينه و آرامش را بر رسول خود و مؤ منان نازل فرمود)) (فانزل الله سكينته على رسوله و على المؤ منين ).

اين آرامش كه مولود ايمان و اعتقاد به خداوند، و اعتماد بر لطف او بود،

آنها را به خونسردى و تسلط بر نفس دعوت كرد، و آتش خشمشان را فرو نشاند، تا آنجا كه براى حفظ اهداف بزرگ خود حاضر شدند جمله ((بسم الله الرحمن الرحيم )) كه رمز اسلام در شروع كارها بود، بردارند، و بجاى آن

((بسمك اللهم )) كه از يادگارهاى دوران گذشته عرب بود در آغاز صلحنامه حديبيه بنگارند، و حتى لقب ((رسول الله )) را از كنار نام گرامى ((محمد)) (صلى اللّه عليه و آله ) حذف كنند.

و حاضر شدند كه برخلاف عشق و علاقه سوزانى كه به زيارت خانه خدا و مراسم عمره داشتند از همان ((حديبيه )) به سوى مدينه بازگردند، و شترهاى خود را برخلاف سنت حج و عمره در همانجا قربانى كنند، و بدون انجام مناسك از احرام به درآيند.

آرى حاضر شدند دندان بر جگر بگذارند و در برابر همه اين ناملايمات صبر و شكيبائى به خرج دهند، در صورتى كه اگر ((حميت جاهليت )) بر آنها حاكم بود هر يك از اينها كافى بود كه آتش جنگ را در آن سرزمين شعله ور سازد.

آرى فرهنگ جاهليت دعوت به ((حميت )) و ((تعصب )) و ((خشم جاهلى )) مى كند، ولى فرهنگ اسلام به ((سكينه )) و ((آرامش )) و ((تسلط بر نفس ))

سپس مى افزايد: ((خداوند آنها را به كلمه تقوى ملزم ساخت ، و آنها از هر كس سزاوارتر و شايسته تر و اهل و محل آن بودند)) (و الزمهم كلمة التقوى و كانوا احق بها و اهلها).

((كلمه )) در اينجا به معنى ((روح )) است ، يعنى خداوند روح تقوا را بر دلهاى آنها افكند، و ملازم و همراهشان ساخت . چنانكه در آيه 171 سوره نساء درباره عيسى (عليه السلام ) مى خوانيم : انما المسيح عيسى ابن مريم رسول الله و كلمته القاها الى مريم و روح منه : ((مسيح فقط فرستاده خدا و كلمه او است ، و

روحى است از ناحيه او كه به مريم القا فرمود)).

بعضى نيز احتمال داده اند كه مراد از ((كلمه تقوا)) دستور و فرمانى است كه خداوند در اين زمينه به مؤ منان داده بود.

ولى مناسب همان ((روحيه تقوا)) است كه جنبه ((تكوينى )) دارد، و زائيده ايمان و سكينه و التزام قلبى به دستورات خداوند است .

لذا در بعضى از روايات كه از پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله ) گرامى اسلام نقل شده ((كلمه تقوا)) به ((لا اله الا الله )) <55> و در روايتى كه از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده به ((ايمان )) تفسير شده است . <56>

در يكى از خطبه هاى پيغمبر گرامى (صلى اللّه عليه و آله ) مى خوانيم : نحن كلمة التقوى و سبيل الهدى : ((مائيم كلمه تقوا و طريقه هدايت )). <57>

شبيه همين معنى از امام ((على ابن موسى الرضا)) (عليهم السلام ) نيز نقل شده كه فرمود: و نحن كلمة التقوى و العروة الوثقى : ((مائيم كلمه تقوا و دستگيره محكم الهى )). <58>

روشن است كه ايمان به ((نبوت )) و ((ولايت )) مكمل ايمان به اصل ((توحيد)) و معرفة الله است چرا كه آنها همه داعيان الى الله و مناديان توحيدند.

به هر حال ، مسلمانان در اين لحظات حساس گرفتار خشم و عصبانيت و تعصب و نخوت نشدند، و سرنوشت درخشانى را كه خداوند در ماجراى حديبيه براى آنها رقم زده بود با آتش خشم و جهل نسوزاندند.

زيرا مى گويد: ((مسلمانان از همه سزاوارتر به تقوا بودند و اهل و محل آن )).

بديهى است از يك مشت جمعيت خرافى و

نادان و بت پرست ، جز ((حميت جاهليت )) انتظار نمى رفت ، ولى از مسلمانان موحدى كه ساليان دراز در مكتب قرآن پرورش يافته بودند چنين خلق و خوى جاهلى غير منتظره بود. آنچه از آنها انتظار مى رفت همان سكينه و وقار و تقوا بود كه در حديبيه به نمايش گذاردند، هر چند نزديك بود بعضى از تندخويان ناشكيبا كه شايد رسوباتى از گذشته را با خود داشتند اين سد نيرومند را بشكنند، و جنجالى بر پا كنند، اما سكينه و وقار پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) همچون آبى بر اين آتش ريخته شد و خاموش گشت .

در پايان آيه مى فرمايد: ((و خداوند به هر چيزى عالم و آگاه بوده و هست )) (و كان الله بكل شى ء عليما).

او هم نيات سوء كفار را مى داند، و هم پاكدلى مؤ منان راستين را، در اينجا سكينه و تقوا نازل مى كند، و در آنجا حميت جاهليت را مسلط مى سازد كه خداوند هر قوم و ملتى را به مقدار شايستگيهايشان مشمول لطف و رحمت خود مى سازد، و يا خشم و غضبش !

حميت جاهليت چيست ؟

گفتيم ((حميت )) در اصل از ماده ((حمى )) به معنى حرارت است ، و سپس در معنى غضب ، و بعدا به معنى نخوت و تعصب آميخته با غضب به كار رفته است .

اين واژه گاه در همين معنى مذموم (تواءم با قيد جاهليت ، يا بدون آن ) و گاه در معنى ممدوح و پسنديده به كار مى رود، و اشاره به غيرت منطقى و تعصب

در امور مثبت و سازنده است .

امير

مؤ منان على (عليه السلام ) به هنگام انتقاد از بعضى از ياران سست عنصر و سركش مى فرمايد: منيت بمن لا يطيع اذا امرت و لا يجيب اذا دعوت …اما دين يجمعكم و لا حمية تحمشكم : ((گرفتار مردمى شده ام كه اگر فرمان دهم اطاعت نمى كنند، و اگر دعوتشان كنم اجابت نمى كنند…آيا دين نداريد كه شما را جمع كند؟ يا غيرتى كه شما را بخشم آورد؟ (و به انجام وظائف وادارد). <59>

ولى غالبا در همان معنى مذموم به كار رفته است ، چنانكه امير مؤ منان على (عليه السلام ) در خطبه ((قاصعه )) بارها روى اين معنى تكيه كرده است ، و در مذمت ابليس كه پيشواى مستكبران بود، مى فرمايد: صدقه به ابناء الحمية و اخوان العصبية و فرسان الكبر و الجاهلية : ((او را فرزندان نخوت و حميت ، و برادران عصبيت ، و سواران بر مركب كبر و جهالت تصديق كردند)). <60>

و در جاى ديگر همين خطبه ، به هنگامى كه مردم را از تعصبات جاهليت بر حذر مى دارد، مى فرمايد: فاطفئوا ما كمن فى قلوبكم من نيران العصبية و احقاد الجاهلية ، فانما تلك الحمية تكون فى المسلم من خطرات الشيطان و نخواته و نزغاته و نفثاته !: ((شراره هاى تعصب و كينه هاى جاهلى را كه در قلب داريد خاموش سازيد، كه اين نخوت و حميت و تعصب ناروا در مسلمانان از القائات و نخوت و وسوسه شيطان است )). <61>

به هر حال ، شك نيست كه وجود چنين حالتى در فرد يا جامعه باعث عقب ماندگى و سقوط آن جامعه

است ، پرده هاى سنگينى بر عقل و فكر انسان مى افكند. و او را از درك صحيح و تشخيص سالم باز مى دارد، و گاه تمام مصالح او را به باد

فنا مى دهد.

اصولا انتقال سنتهاى غلط از قومى به قوم ديگر در سايه شوم همين حميت جاهليت صورت مى گيرد، و پافشارى اقوام منحرف در برابر انبياء و رهبران الهى نيز غالبا از همين رهگذر است .

در حديثى از امام على بن الحسين (عليه السلام ) مى خوانيم كه وقتى از حضرت درباره ((عصبيت )) سؤ ال كردند، فرمود: العصبية التى ياءثم عليها صاحبها ان يرى الرجل شرار قومه خيرا عن خيار قوم آخرين و ليس من العصبية ان يحب الرجل قومه و لكن من العصبية ان يعين قومه على الظلم : ((تعصبى كه موجب گناه است اين است كه انسان بدان قوم خود را از نيكان قوم ديگر برتر بشمرد ولى دوست داشتن قوم خود تعصب نيست ، تعصب آن است كه آنها را در ظلم و ستم يارى كند)). <62>

بهترين راه مبارزه با اين خوى زشت ، و طريق نجات از اين مهلكه بزرگ ، تلاش و كوشش براى بالا بردن سطح فرهنگ و فكر و ايمان هر قوم و جمعيت است .

در حقيقت داروى اين درد را قرآن مجيد در همين آيه مورد بحث بيان كرده ، آنجا كه در نقطه مقابل آن ، از مؤ منانى بحث مى كند كه داراى سكينه و روح تقوى هستند، بنابراين آنجا كه ايمان و سكينه و تقوى است ، حميت جاهليت نيست ، و آنجا كه حميت جاهليت است ايمان و سكينه

و تقوى نيست !. رؤ ياى صادقه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله )

اين آيه نيز فراز ديگرى از فرازهاى مهم داستان حديبيه را ترسيم مى كند، ماجرا اين بود:

پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) در مدينه خوابى ديد كه به اتفاق يارانش براى انجام مناسك عمره وارد مكه مى شوند، و اين خواب را براى ياران بيان كرد، همگى شاد و خوشحال شدند، اما چون جمعى تصور مى كردند تعبير و تحقق اين خواب در همان سال واقع خواهد شد، هنگامى كه مشركان راه ورود به مكه را در حديبيه به روى آنها بستند، گرفتار شك و ترديد شدند، كه مگر رؤ ياى پيامبر

هم ممكن است نادرست از آب در آيد؟ مگر بنا نبود ما به زيارت خانه خدا مشرف شويم ؟ پس چه شد اين وعده ؟ و كجا رفت آن خواب رحمانى ؟!

پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) در پاسخ اين سؤ ال فرمود: مگر من به شما گفتم اين رؤ يا همين امسال تحقق خواهد يافت ؟

آيه فوق در همين رابطه در طريق بازگشت به مدينه نازل شد و تاءكيد كرد كه اين رؤ ياى صادقه بوده و چنين مساءله حتمى و قطعى و انجام شدنى است .

مى فرمايد: ((خداوند آنچه را به پيامبرش در عالم خواب نشان داده صدق و حق بود)) (لقد صدق الله رسوله الرؤ يا بالحق ). <63>

سپس مى افزايد: ((به طور قطع همه شما به خواست خدا وارد مسجدالحرام مى شويد در نهايت امنيت ، و در حالى كه سرهاى خود را تراشيده ، يا ناخنهاى خود را كوتاه كرده ايد، و

از هيچكس ترس و وحشتى نداريد)) (لتدخلن المسجدالحرام ان شاء الله آمنين محلقين رؤ سكم و مقصرين لا تخافون ).

((ولى خداوند چيزهائى مى دانست كه شما نمى دانستيد)) (فعلم ما لم تعلموا).

و در اين تاءخير حكمتى بود و قبل از آن فتح نزديكى قرار داد (فجعل من دون ذلك فتحا قريبا).

در اين آيه نكاتى جلب توجه مى كند:

1 - با توجه به اينكه لام در ((لتدخلن )) ((لام قسم )) و ((نون )) در آخر آن براى تاءكيد است اين يك وعده قطعى الهى نسبت به آينده ، و پيشگوئى معجزآساى صريحى است از انجام مراسم عمره ، در نهايت امنيت ، و چنانكه خواهيم گفت درست در سال آينده ، در همان ماه ذى القعده ، اين پيشگوئى به واقعيت پيوست ، و مسلمانان مراسم عمره را به همين صورت انجام دادند.

2 - جمله ((ان شاء الله )) در اينجا ممكن است يكنوع تعليم به بندگان باشد كه به هنگام خبر دادن از آينده تكيه بر مشيت و اراده الهى را فراموش نكنند، و خود را در كارها مستقل و بى نياز از لطف او ندانند.

و نيز ممكن است اشاره به شرايطى باشد كه خداوند براى اين موفقيت (توفيق زيارت خانه خدا در آينده نزديك ) قرار داده ، و آن باقيماندن بر خط توحيد و سكينه و تقوى است .

و نيز ممكن است اشاره به نفراتى باشد كه در اين فاصله مدت عمرشان پايان مى گيرد و موفق به انجام اين زيارت نمى شوند، و جمع ميان اين معانى كاملا ممكن است .

3 - تعبير به ((فتحا قريبا)) به عقيده بسيارى از مفسران

اشاره به همان ((صلح حديبيه )) است كه قرآن آن را ((فتح مبين )) ناميده ، و مى دانيم همين فتح زمينه ساز ورود به مسجدالحرام در سال بعد شد.

در حالى كه گروهى ديگر آن را اشاره به ((فتح خيبر)) مى دانند.

البته كلمه ((قريبا)) تناسب بيشترى با فتح خيبر دارد زيرا فاصله كمترى

با تحقق عينى اين خواب داشت .

از اين گذشته در آيه 18 همين سوره كه سخن از ((بيعت رضوان )) مى گويد آمده است ((فانزل السكينة عليهم و اثابهم فتحا قريبا)) و چنانكه گفتيم و اكثر مفسران عقيده دارند كه منظور ((فتح خيبر)) است ، قرائن موجود در آيه نيز حكايت از همين مى كند، و با توجه به اينكه آيه مورد بحث هماهنگ با آن مى باشد به نظر مى رسد كه هر دو به يك معنى اشاره مى كند. <64>

در تفسير على بن ابراهيم نيز به همين معنى اشاره شده است . <65>

4 - جمله ((محلقين رؤ سكم و مقصرين )) (در حالى كه سرها را تراشيده ايد و ناخنها را گرفته ايد) اشاره به يكى از آداب مراسم عمره است كه ((تقصير)) نام دارد، و به وسيله آن محرم از احرام خارج مى شود، بعضى اين آيه را دليل بر ((تخيير)) در مساءله تقصير و خروج از احرام دانسته اند، كه محرم مى تواند سر را بتراشد و يا ناخن خود را بگيرد، زيرا جمع ميان اين دو قطعا واجب نيست .

5 - جمله ((فعلم ما لم تعلموا)): ((خداوند مطالبى را مى دانست كه شما نمى دانستيد)) اشاره به اسرار مهمى است كه در ((صلح حديبيه )) نهفته

بود، و با گذشت زمان آشكار شد، پايه هاى اسلام تقويت يافت ، و آوازه اسلام در همه جا پيچيد، و تهمتهاى جنگ طلبى مسلمانان و مانند آن برچيده شد، و مسلمين

توانستند با فراغت بال خيبر را فتح كنند، و مبلغان خود را به اطراف ((جزيره عربستان )) گسيل دارند، و پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) نامه هاى تاريخى خود را براى سران بزرگ دنياى آن روز بفرستد، مطالبى كه افراد عادى از آن آگاه نبودند و تنها خداوند بر آن آگاهى داشت .

6 - در اين آيه به مساءله ((رؤ يا)) برخورد مى كنيم ، همان رؤ ياى صادقه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) كه شاخه اى از وحى است ، شبيه آنچه در مورد ابراهيم (عليه السلام ) و ذبح فرزندش اسماعيل (عليه السلام ) آمده است (صافات آيه - 102).

(شرح بيشتر درباره رؤ يا و خواب ديدن را در جلد نهم در داستان يوسف صفحه 312 به بعد مطالعه فرمائيد).

7 - آيه مورد بحث يكى از اخبار غيبى قرآن ، و از شواهد آسمانى بودن اين كتاب ، و از معجزات پيغمبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) است كه با اين قاطعيت و تاءكيد هم خبر از ورود به مسجدالحرام و انجام مراسم عمره در آينده نزديك مى دهد، و هم فتح قريب و پيروز نزديكى قبل از آن ، و چنانكه مى دانيم اين هر دو پيشگوئى به وقوع پيوست ، داستان فتح خيبر را قبلا شنيديد و اكنون داستان ((عمرة القضاء)) را نيز بشنويد.

عمرة القضاء

((عمرة القضاء)) همان عمره اى است كه پيامبر (صلى

اللّه عليه و آله ) سال بعد از حديبيه ، يعنى در ذى القعده سال هفتم هجرت (درست يكسال بعد از آنكه مشركان آنها را از ورود به مسجدالحرام بازداشتند) به اتفاق يارانش انجام داد، و نامگذارى

آن به اين نام به خاطر آن است كه در حقيقت قضاى سال قبل محسوب مى شد.

توضيح اينكه : طبق يكى از مواد قرارداد حديبيه ، برنامه اين بود كه مسلمانان در سال آينده مراسم عمره و زيارت خانه خدا را آزادانه انجام دهند، ولى بيش از سه روز در مكه توقف نكنند، و در اين مدت سران قريش و مشركان سرشناس مكه از شهر خارج شوند (تا هم از درگيرى احتمالى پرهيز شود، و هم آنها كه به خاطر كينه توزى و تعصب ياراى ديدن منظره عبادت توحيدى مسلمانان را نداشتند آنرا نبينند!).

در بعضى از تواريخ آمده است كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) با يارانش محرم شدند، و با شترهاى قربانى حركت كردند، و تا نزديكى ((ظهران )) رسيدند، در اين هنگام پيامبر يكى از يارانش را به نام ((محمد بن مسلمه )) با مقدار قابل ملاحظه اسبهاى سوارى ، و اسلحه پيشاپيش خود فرستاد، هنگامى كه مشركان اين برنامه را ملاحظه كردند شديدا ترسيدند، و گمان كردند كه حضرت (صلى اللّه عليه و آله ) مى خواهد با آنها نبرد كند و قرارداد دهساله خود را نقض نمايد، اين خبر را به اهل مكه دادند، اما هنگامى كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) نزديك مكه رسيد، دستور داد تيرها و نيزه و سلاحهاى ديگر را به سرزمينى كه ((ياجج ))

نام داشت منتقل سازند، و خود و يارانش تنها با شمشير آنهم غلاف كرده وارد مكه شدند.

اهل مكه هنگامى كه اين عمل را ديدند خوشحال شدند كه به وعده وفا شده (گويا اقدام پيغمبر هشدارى بود براى مشركان كه اگر بخواهند نقض عهد كنند و توطئه اى بر ضد مسلمانان بچينند آنها قدرت مقابله با آن را دارند).

رؤ ساى مكه از مكه خارج شدند تا اين مناظر را كه براى آنها دلخراش بود نبينند، ولى بقيه اهل مكه از مردان و زنان و كودكان در مسير راه ، و در پشت بامها، و در اطراف خانه خدا جمع شده بودند تا مسلمانان و مراسم عمره آنها را ببينند.

پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) با ابهت خاصى وارد مكه شد، و شتران قربانى فراوانى همراه داشت ، با نهايت محبت و ادب با اهل مكه رفتار كرد، و دستور داد مسلمانان به هنگام طواف با سرعت حركت كنند و احرامى را كمى كنار بزنند، تا شانه هاى نيرومند و سطبر آنها آشكار گردد، و اين صحنه در روح و فكر مردم مكه به عنوان دليل زنده اى از قدرت و قوت و رشادت مسلمانان اثر گذارد.

رويهمرفته ((عمرة القضاء)) هم عبادت بود، و هم نمايش قدرت ، و بايد گفت كه بذر ((فتح مكه )) كه در سال بعد روى داد در همان ايام پاشيده شد، و زمينه را كاملا براى تسليم مكيان در برابر اسلام فراهم ساخت .

اين وضع به قدرى براى سران قريش ناگوار بود كه پس از گذشتن سه روز كسى را فرستادند خدمت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله )

كه طبق قرارداد بايد هر چه زودتر ((مكه )) را ترك گويد.

جالب اينكه پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله ) زن بيوه اى را از زنان مكه كه با بعضى از سران معروف قريش خويشاوندى داشت به ازدواج خود در آورد تا طبق رسم عرب پيوند خود را با آنها مستحكم كرده و از عداوت و مخالفت آنها بكاهد.

هنگامى كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) پيشنهاد خروج از مكه را شنيد فرمود: من مايلم براى مراسم اين ازدواج غذائى تهيه كنم ، و از شما دعوت نمايم كارى كه اگر انجام مى شد نقش مؤ ثرى در نفوذ بيشتر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) در قلوب آنها داشت ، ولى آنها نپذيرفتند و اين دعوت را رسما رد كردند. <66> در برابر دشمنان سختگير و در برابر دوستان مهربان !

در اين دو آيه كه آخرين آيات سوره فتح است به دو مساءله مهم ديگر در ارتباط با ((فتح المبين )) يعنى ((صلح حديبيه )) اشاره مى كند كه يكى مربوط به عالمگير شدن اسلام است ، و ديگرى اوصاف ياران پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) و ويژگيهاى آنان ، و وعده الهى را نسبت به آنها بازگو مى كند.

نخست مى گويد: ((او كسى است كه رسولش را با هدايت و دين حق فرستاد، تا آن را بر همه اديان غالب گرداند، و كافى است كه خدا شاهد و گواه اين موضوع باشد)) (هو الذى ارسل رسوله بالهدى و دين الحق ليظهره على الدين كله و كفى بالله شهيدا).

اين وعده ايست صريح و قاطع ، از سوى خداوند قادر

متعال ، در رابطه با غلبه اسلام بر همه اديان .

يعنى اگر خداوند از طريق رؤ ياى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) به شما خبر پيروزى داده كه با نهايت امنيت وارد مسجدالحرام مى شويد، و مراسم عمره را بجا مى آوريد بى آنكه كسى جراءت مزاحمت شما را داشته باشد، و نيز اگر خداوند بشارت ((فتح قريب )) (پيروزى خيبر) را مى دهد تعجب نكنيد، اينها اول كار

است سرانجام اسلام عالمگير مى شود و بر همه اديان پيروز خواهد گشت .

چرا نشود در حالى كه محتواى دعوت رسول الله هدايت است (ارسله بالهدى ) و آئين او حق است (و دين الحق ) و هر ناظر بى طرفى مى تواند حقانيت آن را در آيات اين قرآن ، و احكام فردى و اجتماعى ، و قضائى ، و سياسى اسلام ، و همچنين تعليمات اخلاقى و انسانى آن بنگرد، و از پيشگوئيهاى دقيق و صريحى كه از آينده دارد و درست به وقوع مى پيوندد ارتباط اين پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) را به خدا به طور قطع بداند.

آرى منطق نيرومند اسلام ، و محتواى غنى و پر بار آن ، ايجاب مى كند كه سرانجام اديان شرك آلود را جاروب كند، و اديان آسمانى تحريف يافته را در برابر خود به خضوع وادارد، و با جاذبه عميق خود دلها را به سوى اين آئين خالص جلب و جذب كند.

در اينكه منظور از اين پيروزى ((پيروزى منطقى )) است يا پيروزى نظامى ؟ در ميان مفسران گفتگو است :

((جمعى )) معتقدند اين پيروزى تنها ((پيروزى منطقى و استدلالى )) است

، و اين امر حاصل شده است ، چرا كه اسلام از نظر قدرت منطق و استدلال بر همه آئينهاى موجود برترى دارد.

در حالى كه ((جمعى ديگر)) پيروزى را به معنى ((غلبه ظاهرى )) و غلبه قدرت گرفته اند، و موارد استعمال اين كلمه (يظهر) نيز دليل بر غلبه خارجى است ، و به همين دليل مى توان گفت : علاوه بر مناطق بسيار وسيعى كه امروز در شرق و غرب و شمال و جنوب عالم در قلمرو اسلام قرار گرفته ، و هم اكنون بيش از 40 كشور اسلامى با جمعيتى حدود يك ميليارد نفر زير پرچم اسلام قرار دارند، زمانى فرا خواهد رسيد كه همه جهان رسما در زير اين پرچم قرار مى گيرد، و اين امر به وسيله قيام ((مهدى )) (ارواحنا فداه ) تكميل مى گردد،

چنانكه در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) نقل شده است كه فرمود: لا يبقى على ظهر الارض بيت مدر و لاوبر الا ادخله الله كلمة الاسلام : ((در سراسر روى زمين خانه اى از سنگ و گل ، يا خيمه هائى از كرك و مو، باقى نمى ماند، مگر اينكه خداوند اسلام را در آن وارد مى كند))!. <67>

در اين زمينه بحث مشروحى ذيل آيه مشابه آن آيه 33 سوره توبه داشتيم . <68>

اين نكته نيز قابل توجه است كه بعضى تعبير به ((الهدى )) را اشاره به استحكام ((عقائد اسلامى )) دانسته اند در حالى كه ((دين الحق )) را ناظر به حقانيت ((فروع دين )) مى دانند، ولى دليلى بر اين تقسيم بندى نداريم و ظاهر

اين است كه هدايت و حقانيت هم در اصول است و هم در فروع .

در اينكه مرجع ضمير در ((ليظهره )) ((اسلام )) است يا ((پيامبر)) (صلى اللّه عليه و آله )؟ مفسران دو احتمال داده اند، ولى قرائن به خوبى نشان مى دهد كه منظور همان دين حق است ، چرا كه هم از نظر جمله بندى نزديكتر به ضمير است ، و هم پيروزى دين بر دين تناسب دارد نه شخص بر دين .

آخرين سخن در مورد آيه اينكه جمله ((كفى بالله شهيدا)) اشاره اى است به اين واقعيت كه اين پيشگوئى نيازى به هيچ شاهد و گواه ندارد، چرا كه شاهد و گواهش الله است ، و رسالت رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) نيز نياز به گواه ديگرى ندارد كه گواه آن نيز خدا است ، و اگر ((سهيل بن عمرو)) و امثال او حاضر نشوند عنوان ((رسول الله )) بعد از نام محمد (صلى اللّه عليه و آله ) بنويسند ((عرض خود مى برند،

و زحمتى هم براى ما ندارند))!

در آخرين آيه ترسيم بسيار گويائى از اصحاب و ياران خاص پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) و آنها كه در خط او بودند از لسان تورات و انجيل بيان كرده كه هم افتخار و مباهاتى است براى آنها كه در ((حديبيه )) و مراحل ديگر پايمردى به خرج دادند، و هم درس آموزنده اى است براى همه مسلمانان در تمام قرون و اعصار.

در آغاز مى فرمايد: ((محمد فرستاده خدا است )) (محمد رسول الله ).

خواه شبپره هائى همچون ((سهيل بن عمرو)) بپسندند يا نپسندند؟ و خود را از

اين آفتاب عالمتاب پنهان كنند يا نكنند؟ خدا گواهى به رسالت او داده و همه آگاهان گواهى مى دهند.

سپس به توصيف يارانش پرداخته و اوصاف ظاهر و باطن و عواطف و افكار و اعمال آنها را طى پنج صفت چنين بيان مى كند: ((كسانى كه با او هستند در برابر كفار شديد و محكم هستند)) (و الذين معه اشداء على الكفار).

و در دومين وصف مى گويد: ((اما در ميان خود رحيم و مهربانند)) (رحماء بينهم ).

آرى آنها كانونى از عواطف و محبت نسبت به برادران و دوستان و همكيشانند، و آتشى سخت و سوزان ، و سدى محكم و پولادين در مقابل دشمنان .

در حقيقت عواطف آنها در اين ((مهر)) و ((قهر)) خلاصه مى شود، اما نه جمع ميان اين دو در وجود آنها تضادى دارد، و نه قهر آنها در برابر دشمن و مهر آنها در برابر دوست سبب مى شود كه از جاده حق و عدالت قدمى بيرون نهند در سومين صفت كه از اعمال آنها سخن مى گويد مى افزايد: ((پيوسته آنها را در حال ركوع و سجود مى بينى و همواره به عبادت خدا مشغولند))

(تراهم ركعا سجدا).

اين تعبير عبادت و بندگى خدا را كه با دو ركن اصليش ((ركوع )) و ((سجود)) ترسيم شده ، به عنوان حالت دائمى و هميشگى آنها ذكر مى كند، عبادتى كه كه رمز تسليم در برابر فرمان حق ، و نفى كبر و خودخواهى و غرور، از وجود ايشان است .

در چهارمين توصيف كه از نيت پاك و خالص آنها بحث مى كند مى فرمايد: ((آنها همواره فضل خدا و رضاى او را مى طلبند))

(يبتغون فضلا من الله و رضوانا).

نه براى تظاهر و ريا قدم برمى دارند، و نه انتظار پاداش از خلق خدا دارند، بلكه چشمشان تنها به رضا و فضل او دوخته شده ، و انگيزه حركت آنها در تمام زندگى همين است و بس .

حتى تعبير به ((فضل )) نشان مى دهد كه آنها به تقصير خود معترفند و اعمال خود را كمتر از آن مى دانند كه پاداش الهى براى آن بطلبند، بلكه با تمام تلاش و كوشش باز هم مى گويند خداوندا! اگر فضل تو به يارى ما نيايد واى بر ما!

و در پنجمين و آخرين توصيف از ظاهر آراسته و نورانى آنها بحث كرده مى گويد: ((نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمايان است )) (سيماهم فى وجوههم من اثر السجود). <69>

((سيما)) در اصل به معنى علامت و هيئت است ، خواه اين علامت در صورت باشد يا در جاى ديگر بدن ، هر چند در استعمالات روزمره فارسى به نشانه هاى صورت و وضع ظاهرى چهره گفته مى شود.

به تعبيرى ديگرى ((قيافه )) آنها به خوبى نشان مى دهد كه آنها انسانهائى خاضع در برابر خداوند و حق و قانون و عدالتند، نه تنها در صورت آنها كه در تمام وجود و زندگى آنان اين علامت منعكس است .

گرچه بعضى از مفسران آن را به اثر ظاهرى سجده در پيشانى ، و يا اثر خاك در محل سجده گاه تفسير كرده اند، ولى ظاهرا آيه مفهوم گسترده ترى دارد كه چهره اين مردان الهى را به طور كامل ترسيم مى كند.

بعضى نيز گفته اند: اين آيه اشاره به سجده

گاه آنها در قيامت است كه همچون ماه به هنگام بدر مى درخشد!

البته ممكن است پيشانى آنها در قيامت چنين باشد ولى آيه از وضع ظاهرى آنها در دنيا خبر مى دهد.

در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) نيز آمده است كه در تفسير اين جمله فرمود: هو السهر فى الصلاة : ((منظور بيدار ماندن در شب براى نماز خواندن است )) (كه آثارش در روز در چهره آنها نمايان است . <70>

البته جمع ميان اين معانى كاملا ممكن است .

به هر حال قرآن بعد از بيان همه اين اوصاف مى افزايد: ((اين توصيف آنها (ياران محمد صلى اللّه عليه و آله ) در تورات است (ذلك مثلهم فى التوراة )

اين حقيقتى است كه از پيش گفته شده و توصيفى است در يك كتاب بزرگ آسمانى كه از پيش از هزار سال قبل نازل شده است .

ولى نبايد فراموش كرد كه تعبير ((و الذين معه )) (آنها كه با او هستند) سخن از كسانى مى گويد كه در همه چيز با پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) بودند، در فكر و عقيده و اخلاق و عمل ، نه تنها كسانى كه همزمان با او بودند هر چند خطشان با او متفاوت بود.

سپس به توصيف آنها در يك كتاب بزرگ ديگر آسمانى يعنى ((انجيل )) پرداخته ، چنين مى گويد: ((توصيف آنها در انجيل همانند زراعتى است كه جوانه هاى خود را خارج ساخته ، سپس به تقويت آن پرداخته ، تا محكم شده و بر پاى خود ايستاده است ، و به قدرى نمو و رشد كرده و پربركت شده كه زارعان

را به شگفتى وامى دارد)) (و مثلهم فى الانجيل كزرع اخرج شطاه فازره فاستغلظ فاستوى على سوقه يعجب الزراع . <71>

((شطاء)) به معنى ((جوانه )) و ((جوجه )) است ، جوانه هائى كه از پائين ساقه و كنار ريشه ها بيرون مى آيد.

((آزر)) از ماده ((موازره )) به معنى معاونت است .

((استغلظ)) از ماده ((غلظت )) به معنى سفت و محكم شدن است .

جمله ((استوى على سوقه )) مفهومش اين است به حدى محكم شده كه بر پاى خود ايستاده (توجه داشته باشيد كه ((سوق )) جمع ((ساق )) است ).

تعبير ((يعجب الزراع )) يعنى به حدى از نمو سريع و جوانه هاى زياد، و محصور وافر، رسيده ، كه حتى كشاورزانى كه پيوسته با اين مسائل سر و كار دارند در شگفتى فرو مى روند.

جالب اينكه : در توصيف دوم كه در انجيل آمده نيز پنج وصف عمده براى مؤ منان و ياران محمد (صلى اللّه عليه و آله ) ذكر شده است (جوانه زدن - كمك كردن براى پرورش - محكم شدن - بر پاى خود ايستادن - نمو چشمگير اعجاب انگيز).

در حقيقت اوصافى كه در تورات براى آنها ذكر شده اوصافى است كه ابعاد وجود آنها را از نظر عواطف و اهداف و اعمال و صورت ظاهر بيان مى كند و اما اوصافى كه در انجيل آمده بيانگر حركت و نمو و رشد آنها در جنبه هاى مختلف است (دقت كنيد).

آرى آنها انسانهائى هستند با صفات والا كه آنى از ((حركت )) باز نمى ايستند، همواره جوانه مى زنند، و جوانه ها پرورش مى يابد و بارور مى شود.

همواره اسلام را

با گفتار و اعمال خود در جهان نشر مى دهند و روز به روز خيل تازه اى بر جامعه اسلامى مى افزايند.

آرى آنها هرگز از پاى نمى نشينند و دائما رو به جلو حركت مى كنند، در عين عابد بودن مجاهدند، و در عين جهاد عابدند، ظاهرى آراسته ، باطنى پيراسته ، عواطفى نيرومند، و نياتى پاك دارند، در برابر دشمنان حق مظهر خشم خدايند، و در برابر دوستان حق نمايانگر لطف و رحمت او.

سپس در دنباله آيه مى افزايد: اين اوصاف عالى ، اين نمو و رشد سريع ، و اين حركت پربركت ، به همان اندازه كه دوستان را به شوق و نشاط مى آورد سبب خشم كفار مى شود ((اين براى آن است كه كافران را به خشم آورد

(ليغيظ بهم الكفار). <72>

و در پايان آيه مى فرمايد: ((خداوند كسانى از آنها را كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند وعده آمرزش و اجر عظيمى داده است )) (وعد الله الذين آمنوا و عملوا الصالحات منهم مغفرة و اجرا عظيما).

بديهى است اوصافى كه در آغاز آيه گفته شد ايمان و عمل صالح در آن جمع بود، بنابراين تكرار اين دو وصف اشاره به تداوم آن است ، يعنى خداوند اين وعده را تنها به آن گروه از ياران محمد (صلى اللّه عليه و آله ) داده كه در خط او باقى بمانند، و ايمان و عمل صالح را تداوم بخشند، و گرنه كسانى كه يكروز در زمره دوستان و ياران او بودند، و روز ديگر از او جدا شدند و راهى برخلاف آن را در پيش گرفتند، هرگز مشمول

چنين وعده اى نيستند.

تعبير به ((منهم )) (با توجه به اين نكته كه اصل در كلمه ((من )) در اينگونه موارد اين است كه براى ((تبعيض )) باشد، و ظاهر آيه نيز همين معنى را مى رساند دليل بر اين است كه ياران او به دو گروه تقسيم خواهند شد: گروهى به ايمان و عمل صالح ادامه مى دهند، و مشمول رحمت واسعه حق و اجر عظيم مى شوند اما گروهى جدا شده و از اين فيض بزرگ محروم خواهند شد.

معلوم نيست چرا جمعى از مفسران اصرار دارند كه ((من )) در ((منهم )) در آيه فوق حتما ((بيانيه )) است ، در حالى كه به فرض كه مرتكب خلاف ظاهر شويم و ((من )) را براى ((بيان )) بگيريم قرائن عقلى را كه در اينجا وجود دارد چگونه مى توان كنار گذاشت ، زيرا هيچكس مدعى نيست كه ياران پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) همه معصوم بودند، و در اين صورت احتمال عدم تداوم در خط ايمان و عمل

صالح در مورد هر يك از آنها مى رود، و با اين حال چگونه ممكن است خداوند وعده مغفرت و اجر عظيم را بدون قيد و شرط به همه آنها دهد، اعم از اينكه راه ايمان و صلاح را بپيمايند، يا از نيمه راه برگردند و منحرف شوند.

اين نكته نيز قابل توجه است كه جمله ((و الذين معه )) (كسانى كه با او هستند) مفهومش همنشين بودن و مصاحبت جسمانى با پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) نيست ، چرا كه منافقين هم داراى چنين مصاحبتى بودند، بلكه منظور از ((معه ))

به طور قطع همراه بودن از نظر اصول ايمان و تقوى است .

بنابراين ما هرگز نمى توانيم از آيه فوق يك حكم كلى درباره همه معاصران و همنشينان پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) استفاده كنيم .

1 - داستان تنزيه صحابه !

معروف در ميان علما و دانشمندان اهل سنت اين است كه صحابه رسول الله (صلى اللّه عليه و آله ) داراى اين امتياز خاص بر افراد ديگر از امت هستند كه همگى پاك و پاكيزه اند، و از آلودگيها بدورند، و ما حق انتقاد از هيچيك از آنها نداريم ، و بدگوئى از آنها مطلقا ممنوع است ، حتى به گفته بعضى موجب كفر مى شود! و براى اثبات اين مقصود به آياتى از قرآن مجيد استناد كرده اند، از جمله آيه مورد بحث كه مى گويد: ((خداوند به كسانى از آنها كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام داده اند وعده مغفرت و اجر عظيم داده است )).

و همچنين به ((آيه 100 سوره توبه )) كه بعد از ذكر عنوان ((مهاجرين )) و ((انصار)) مى گويد: رضى الله عنهم و رضوا عنه : ((خداوند از آنها خشنود، و آنها نيز از خدا خشنود شدند)).

ولى هر گاه خود را از پيشداوريها تهى كنيم ، قرائن روشنى در برابر ما

وجود دارد كه اين عقيده مشهور را متزلزل مى سازد:

1 - جمله ((رضى الله عنهم و رضوا عنه )) در سوره توبه تنها مخصوص مهاجران و انصار نيست ، زيرا در همان آيه در كنار مهاجران و انصار ((الذين اتبعوهم باحسان )) قرار گرفته كه مفهومش شامل تمام كسانى است كه تا دامنه قيامت به

نيكى از آنها پيروى مى كنند.

همانگونه كه ((تابعان )) اگر يكروز در خط ايمان و احسان باشند و روز ديگر در خط كفر و اسائه (بدى كردن ) قرار گيرند، از زير چتر رضايت الهى خارج مى شوند عين همين مطلب درباره ((صحابه )) نيز مى آيد، زيرا آنها را نيز در آخرين آيه سوره فتح مقيد به ايمان و عمل صالح كرده كه اگر يكروز اين عنوان از آنها سلب شود از دائره رضايت الهى بيرون خواهند رفت .

و به تعبير ديگر تعبير به ((احسان )) هم در مورد ((تابعان )) است ، و هم در مورد ((متبوعان )) بنابراين هر كدام از اين دو، ((خط احسان )) را رها كنند مشمول رضايت خدا نخواهند بود.

2 - از روايات اسلامى چنين استفاده مى شود كه اصحاب پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) هر چند امتياز مصاحبت آن بزرگوار را داشتند، ولى كسانى كه در دورانهاى بعد مى آيند و از ايمان راسخ و عمل صالح برخوردارند از يك نظر از صحابه افضلند، چرا كه آنها شاهد انواع معجزات بوده اند ولى ديگران بدون مشاهده آنها، و با استفاده از دلائل ديگر، در همان راه گام نهاده اند.

چنانكه در حديثى از پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) مى خوانيم كه يارانش عرض كردند: نحن اخوانك يا رسول الله ؟! قال : لا انتم اصحابى ، و اخوانى الذين ياتون بعدى ، آمنوا بى و لم يرونى ، و قال : للعامل منهم اجر خمسين منكم ، قالوا بل منهم يا رسول الله ؟ قال : بل منكم ! ردوها ثلاثا، ثم قال

: لانكم تجدون على الخير اعوانا!:

آيا ما برادران توئيم اى رسول خدا؟ فرمود: نه ! شما اصحاب من هستيد، ولى برادران من كسانى هستند كه بعد از من مى آيند و به من ايمان مى آورند در حالى كه مرا نديده اند.

سپس افزود: ((افرادى از آنها كه اهل عمل صالحند اجر پنجاه نفر از شما را دارند! عرض كردند پنجاه نفر از خودشان اى رسول خدا؟! فرمود: نه ! پنجاه نفر از شما!! و سه بار آنها اين سخن را تكرار كردند (و پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) نفى كرد) سپس فرمود: اين به خاطر آن است كه شرايطى در اختيار داريد كه شما را در كارهاى خير يارى مى كند)). <73>

در صحيح مسلم نيز از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) چنين نقل شده كه روزى فرمود: وددت انا قد راءينا اخواننا: ((دوست مى داشتم برادرانمان را مى ديديم ))!.

قالوا: اولسنا اخوانك يا رسول الله ؟!: ((گفتند: آيا ما برادران تو نيستيم اى رسول خدا))؟!

فرمود: انتم اصحابى و اخواننا الذين لم ياتوا بعد: ((شما اصحاب من هستيد، اما برادران ما هنوز نيامده اند))!! <74>

عقل و منطق نيز همين را مى گويد كه ديگران كه تحت پوشش تعليمات مستمر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) در شب و روز نبوده اند و در عين حال همانند ياران پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) يا بيش از آنها ايمان و عمل صالح داشته اند برترند.

3 - اين سخن از نظر تاريخى نيز بسيار آسيب پذير است چرا كه بعضى از صحابه را مى بينيم كه بعد از پيغمبر

اكرم (صلى اللّه عليه و آله ) و يا حتى در عصر خود او راه خطا پيمودند.

ما چگونه مى توانيم كسانى را كه آتش جنگ جمل را افروختند و آنهمه

مسلمانان را به كشتن دادند و بر روى خليفه به حق پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) شمشير كشيدند از گناه تبرئه كنيم ؟!

يا كسانى كه در ((صفين )) و ((نهروان )) اجتماع كردند و سر به شورش در برابر وصى و جانشين پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) و برگزيده مسلمين برداشتند، و خونهاى بى حساب ريختند، مشمول رضاى خدا بدانيم ، و بگوئيم گرد و غبار عصيان نيز بر دامان آنها ننشسته است ؟!

و از اين عجيبتر عذر كسانى است كه تمام اين مخالفتها را به عنوان اينكه آنها مجتهد بودند و مجتهد معذور است توجيه مى كنند!

اگر بشود چنين گناهان عظيمى را به وسيله ((اجتهاد)) توجيه كرد ديگر هيچ قاتلى را نمى توان ملامت نمود، و يا حدود الهى را درباره او اجرا كرد، چرا كه ممكن است اجتهاد كرده باشد.

و به تعبير ديگر در ميدان جمل يا صفين و يا نهروان دو گروه در مقابل هم ايستادند كه قطعا هر دو بر حق نبودند چرا كه جمع بين ضدين محال است ، با اين حال چگونه مى توان هر دو را مشمول رضاى خدا دانست ، در حالى كه مساءله از مسائل پيچيده و مشكلى نبود كه تشخيص آن ممكن نباشد؟ زيرا همه مى دانستند على (عليه السلام ) يا بر طبق نص پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) و يا با انتخاب مسلمين خليفه بر حق او

است ، در عين حال بر روى او شمشير كشيدند، اين كار را چگونه مى توان از طريق اجتهاد توجيه كرد؟!

چرا شورش ((اصحاب رده )) را در زمان ابوبكر از طريق اجتهاد توجيه نمى كنند و رسما آنها را مرتد مى شمرند، اما شورشيان ((جمل )) و ((صفين )) و ((نهروان )) را مبراى از هر گونه گناه مى دانند؟!

به هر حال به نظر مى رسد كه مساءله تنزيه صحابه به طور مطلق يك حكم سياسى بوده كه گروهى بعد از پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) براى حفظ موقعيت خود روى آن

تكيه كردند، تا خود را از هر گونه انتقادى مصون و محفوظ دارند و اين مطلبى است كه نه با حكم عقل مى سازد، و نه با تواريخ مسلم اسلامى ، و شعرى است كه ما را در قافيه خود گرفتار خواهد كرد.

چه بهتر كه ما در عين احترام به صحابه رسول الله (صلى اللّه عليه و آله ) و كسانى كه همواره در خط او بودند معيار قضاوت درباره آنها را اعمال و عقائدشان در طول زندگانيشان از آغاز تا انجام در نظر بگيريم ، همان معيارى كه از قرآن استفاده كرده ايم و همان معيارى كه خود پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) يارانش را با آن مى سنجيد.

2 - محبت متقابل اسلامى

در روايات اسلامى كه در تفسير آيه اخير آمده است تاءكيد فراوانى روى اصل ((رحماء بينهم )) ديده مى شود.

از جمله در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم : المسلم اخو المسلم ، لايظلمه و لايخذله ، و لايخوفه ، و يحق على المسلم

الاجتهاد فى التواصل ، و التعاون على التعاطف ، و المواساة لاهل الحاجة ، و تعاطف بعضهم على بعض ، حتى تكونوا كما امركم الله عز و جل : رحماء بينكم ، متراحمين ، مغتمين لماغاب عنكم من امرهم ، على ما مضى عليه معشر الانصار على عهد رسول الله (صلى اللّه عليه و آله ):

((مسلمان برادر مسلمان است به او ستم نمى كند، تنهايش نمى گذارد، تهديدش نمى كند، و سزاوار است مسلمان در ارتباط و پيوند و تعاون و محبت و مواسات با نيازمندان كوشش كند، و نسبت به يكديگر مهربان باشند، تا مطابق گفته خداوند ((رحماء بينهم )) نسبت به يكديگر با محبت رفتار كنيد، و حتى در غياب آنها نسبت به امورشان دلسوزى كنيد، آنگونه كه انصار در عصر رسول الله بودند)). <75>

ولى عجيب است كه مسلمانان امروز از رهنمودهاى مؤ ثر اين آيه و ويژگيهائى كه براى مؤ منان راستين و ياران رسول الله (صلى اللّه عليه و آله ) نقل مى كند فاصله گرفته اند، گاه آنچنان به جان هم مى افتند و كينه توزى و خونريزى مى كنند كه هرگز دشمنان اسلام آنچنان نكردند!

گاه با كفار آنچنان پيوند دوستى مى بندند كه گوئى برادرانى از يك اصل و نسبند.

نه خبرى از آن ركوع و سجود است ، و نه آن نيات پاك و ((ابتغاء فضل الله )) و نه آثار سجود در چهره ها نمايان ، و نه آن نمو و رشد و جوانه زدن و قوى شدن و روى پاى خود ايستادن .

و عجب اينكه هر قدر از اين اصول قرآنى فاصله گرفته ايم به درد

و رنج و ذلت و نكبت بيشترى گرفتار شده ايم ، ولى باز متوجه نيستيم از كجا ضربه مى خوريم ؟ باز ((حميتهاى جاهليت )) مانع انديشه و تجديد نظر و بازگشت به قرآن است ، خدايا ما را از اين خواب عميق و خطرناك بيدار كن .

خداوندا! به ما توفيقى رحمت كن كه ويژگيهاى اخلاقى ياران راستين پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) و اصحاب خالص او را كه در اين آيات آمده است در خود زنده كنيم .

بار الها! شدت در مقابل دشمنان محبت در برابر دوستان ، تسليم در برابر فرمان تو، توجه به عنايات خاص تو، و تلاش و كوشش براى بارور ساختن جامعه اسلامى ، و پيشرفت و گسترش آن را به ما عنايت فرما.

پروردگارا! از تو فتح مبينى مى خواهيم كه جامعه اسلامى ما در سايه آن به حركت در آيد، و در عصر و زمانى كه نياز به معنويت از هر وقت ديگر

بيشتر است تعليمات اين آئين حياتبخش را به مردم جهان عرضه كنيم هر روز قلوب تازه اى را در تسخير اسلام در آوريم ، و كشور تازه اى از كشور دلها را فتح نمائيم (آمين يا رب العالمين ).

پى خود پيروزى ها و سرفرازى هاى بسيارى را آورد - در مدينه و هجرتگاه پيامبر گرامى بر قلب مصفاى او فرود آمد.

2- نام اين سوره در نخستين آيه اين سوره از پيروزى شكوهبارى كه به يارى خدا روزى مردم توحيدگرا و با ايمان و شايسته كردار گرديد، سخن رفته است؛ پيروزى برق آسا، چشم گير، شادى بخش و افتخارآفرينى كه قامت استبداد و انحصار و سانسور و اختناق جاهليت را در هم كوبيد و خورشيد زندگى ساز و زندگى بخش آزادى و عدالت و برابرى و برادرى و صلح و آشتى و طراوت و سازندگى آهسته آهسته از افق اسلام و قرآن نمايان گرديد.

انا فتحنا لك فتحاً مبيناً...(212)

ما به تو اى پيامبر! و به شما اى مردم توحيدگرا و عدالت خواه! فتح و پيروزى درخشانى را ارزانى داشتيم.

و نام اين سوره مباركه از همين آيه نخست برگرفته شده، و فتح نامگذارى گرديده است.

3- شمار آيه ها و واژه هاى آن از ديدگاه همه مفسران و قرآن شناسان اين سوره داراى بيست و نه آيه است و اين آيات از - واژه و از - حرف پديد آمده است.

4- پاداش تلاوت آن 1- در اين مورد از پيامبر گرامى آورده اند كه فرمود:

«من قرأها فكانمّا شهد مع محمد(ص) فتح مكه»(213)

هركس اين سوره را تلاوت كند، پاداشش بسان كسى است كه به هنگام فتح مكّه به همراه پيامبر نور و رستگارى بوده است.

2- و نيز آورده اند كه فرمود:

«فكانمّا كان مع مَن بايع محمداً تحت الشجره»(214)

هركس اين سوره را با ادب و اخلاص تلاوت كند، بسان كسى است كه با محمد(ص) در سايه در حديبيه بوده

و در آنجا به آن حضرت دست بيعت و همراهى و فداكارى داده است.

3- و نيز از عمر آورده اند كه: در يكى از سفرهاى پيامبر به همراه او بوديم كه بامدادى فرمود: «نزلت على البارحة سورة هى احبّ الى من الدنيا و ما فيها»(215) شب گذشته سوره اى بر من فرود آمد كه از كران تا كران گيتى و هر آنچه در آن است بهتر و برتر است.

هنگامى كه پرسيديم كدامين سوره؟ فرمود: سوره «انا فتحنا لك فتحاً مبيناً...

4- و نيز از «انس»، يكى از ياران پيامبر آورده اند كه: پس از صلح «حديبيه» و آن گاه كه بدون انجام مناسك حج با قلبى اندوه زده برمى گشتيم، به ناگاه فرشته وحى فرود آمد و سوره فتح را بر قلب مصفاى پيامبر فرود آورد و آن حضرت فرمود: اينك آيه و سوره اى بر من فرود آمد كه در نظرم از كران تا كران دنيا دوست داشتنى تر است. «لقد انزلت علىّ آية هى احبّ الى من الدنيا محلّها»(216)

5- عبدالله بن مسعود آورده است كه: پس از بازگشت از «حديبيه» به ناگاه ديديم كه مركب پيامبر از سرعت خود كاست. هنگامى كه به آن حضرت نزديك شديم، دريافتيم كه سوره مباركه فتح بر قلب مصفاى آن بزرگوار فرود آمده، و او اين سوره را تلاوت مى كند كه: انّا فتحنا لك فتحاً مبيناً... و آن گاه در حالى كه از فرود اين آيه و اين سوره خبر مى داد، غرق در شادى و شادمانى بود «و به من السرور ماشاءالله فاخبر انّها انزلت عليه»(217)

6- و از ششمين امام نور حضرت صادق(ع) آورده اند كه فرمود:

«حصّنوا اموالكم و نسائكم و

ما ملكت ايمانكم من التلف بقرائة «انّا فتحنا...» فانه اذا كان ممن يدمن قرائتها نادى منادٍ يوم القيامه حتى يسمع الخلائق، انت من عبادى المخلصين، الحقوه بالصالحين من عبادى، و ادخلوه جنات النعيم، واسقوه من رحيق مختوم بمزاج الكافور.»(218)

هان اى مردم، دارايى ها و زنان و هر آنچه از آن شماست، همه را با تلاوت سوره مباركه فتح از خطر و نابودى حراست كنيد، چرا كه اگر كسى هماره اين سوره را تلاوت كند، روز رستاخيز نداگرى از سوى خدا با ندايى رسا كه همگان بشنوند، او را صدا مى زند كه: تو از بندگان پراخلاص خدا هستى! آن گاه ذات پاك و بى همتاى او فرمان مى دهد كه: هان اى فرشتگان! او را به ميان بندگان شايسته كردارم ببريد، و در بوستان هاى پرطراوت و زيباى بهشت واردش سازيد، و از نوشابه ويژه بهشتيان سيرابش كنيد.

روشن است كه اين همه پاداش شكوهبار براى تلاوت تنها نيست، بلكه در برابر تلاوتى آگاهانه و پراخلاص و همراه با تدبّر و خودسازى و عمل به مفاهيم و معارف انسان ساز آن خواهد بود، نه تلاوت و يا حفظ سوداگرانه و بدون عمل و آزادگى.

5- دورنمايى از مفاهيم و معارف آن اين سوره نويدبخش با نام و ياد بلند و با عظمت خدا آغاز مى گردد و از نخستين آيه اش از فتح نمايان و پيروزى شكوهبار و درخشان گزارش مى دهد؛ از پيروزى شگرفى كه در آن شرايط بدان اميدى نبود، امّا به خواست خدا، پيامبر گرامى با اينكه به همراه انبوهى از مسلمانان براى انجام مناسك حج و عبادت خدا به سوى مكه آمده بود، موفق به امضاى قرارداد صلح «حديبيه»

گرديد و با سلامت و سرفرازى و پيروزى با قرارداد آتش بسى ده ساله به مدينه باز آمد و همين صلح و آتش بس - كه در آن شرايط تنها راه پيشرفت برنامه دعوت و اصلاحات بود - از پى خويش پيروزى هاى ديگرى آورد و تا سرانجام پيامبر مهر و آزادى با شكوه فراوان وارد مكه شد و آن نويد شكوهبار تحقق يافت و آزادى و عدالت و امنيت و بشردوستى سايه گستر گرديد.

با اين بيان اين سوره در اين محورها پيام مى دهد:

1- نويد بخشايش خدا.

2- نويد يارى او.

3- نويد افزون ساختن ايمان مردم توحيدگرا.

4- نويد ارزانى داشتن آرامش دل و جان به آنان.

5- نويد پاداش ايمان و جهاد و اخلاص در سراى آخرت.

6- نويد بخشايش لغزش ها و گناهان.

7- هشدار به كفرگرايان و نفاق پيشگان و اصلاح ناپذيران.

8- ترسيم موقعيت والاى پيامبر.

9- ترسيم هدف هاى بزرگ وحى و رسالت.

10- بيان بهانه جويى ها و حق ناپذيرى هاى منافقان.

11- بيان خواسته ها و تقاضاهاى نابجاى آنان.

12- انعكاس خواب پيامبر و تحقق آن به يارى خدا و ورود سرفرازانه به مكّه.

13- نويد پيروزى حق و جهانى شدن دين خدا.

14- ارائه مدل و نمونه جامعه آزاد و آباد و مستقل و شايسته كردار و مترقى و پرشكوه و انسانىِ مورد نظر خدا و پيامبر و ترسيم ويژگى هاى اساسى آن. 1. به راستى كه ما به تو [اى پيامبر!] پيروزى درخشانى ارزانى داشتيم!

2. تا خدا از گناه گذشته و آينده تو [كه بدخواهانت در مورد تو مى پندارند] درگذرد و نعمت خود را بر تو تمام سازد و تو را به راهى راست راه نمايد.

3.

و تو را به يك پيروزى [نمايان يارى رساند.

4. اوست آن كسى كه [نعمت گرانِ آرامش را بر دل هاى مؤمنان فرود آورد تا ايمانى بر ايمان خود بيفزايند؛ و سپاهيان آسمانها و زمين، تنها از آن خداست؛ و خدا هماره دانا و فرزانه است.

5. [آرى، خدا نعمت آرامش را بر دل هاى مردم توحيدگرا فرود آورد] تا مردان و زنان با ايمان را در بوستان هايى [از بهشت ]كه از زير [درختان آن جويبارها روان است، درآورد، در حالى كه آنان در آنجا جاودانه خواهند بود، و [خدا] بدى هاى آنان را از آنها دور مى سازد؛ و اين [فرجام شكوهبار] در پيشگاه خدا كاميابى بزرگى است.

نگرشى بر واژه ها

«فتح»: اين واژه در اصل به مفهوم گشودن و درست ضد بستن آمده است، امّا به همين تناسب به تدريج در اين مفاهيم به كار رفته است:

1- به مفهوم داورى و قضاوت 2- به مفهوم حكم و حكومت، و به همين جهت است كه به حاكم، «فتاح»، و به حكومت «فتاحه» گفته شده است.

3- به مفهوم پيروزى، و به همين جهت است كه واژه «استفتاح» نيز به معناى طلب پيروزى آمده است.

4- و به مفهوم علم و دانش آمده است؛ درست نظيرِ آيه «و عنده مفاتح الغيب...»(219) كه منظور علوم غيب است.

«سكينه»: اين واژه از ماده «سكون» به مفهوم آرامش دل و اطمينان خاطر آمده است.

«فوز»: به پيروزى و نايل آمدن به نعمت ها و خيرات توام با سلامت و امنيت گفته مى شود.

تفسير نويد پيروزى درخشان خداى فرزانه سوره محمد(ص) را با يادآورى بى نيازى خويش از همگان، و

نياز بندگان به بارگاه او به پايان برد، اينك در پيوند دادن اين سوره به آن سوره، از نويد پيروزى درخشان و فتح نمايان پيامبر خويش آغاز مى كند و مى فرمايد:

إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُبِينًا

به راستى كه ما به تو اى پيامبر پيروزى درخشان و فتح نمايانى ارزانى داشتيم.

آنچه آمد ترجمه اى از آيه است و ديدگاه مفسران در اين مورد متفاوت است:

1- به باور «قتاده» منظور اين است كه: ما براى تو اى پيامبر! داورى و قضاوتى نمايان كرديم؛ قضاوتى كه به سود هدف و آرمان تو مى باشد.

امّا به باور «مقاتل» منظور اين است كه: ما براى تو اى پيامبر! كار رساندن پيام خدا و پيروزى در راه هدف را آسان ساختيم.

3- از ديدگاه پاره اى منظور اين است كه: ما به تو اى پيامبر! دانش و بينشى ژرف در مورد قرآن و تعاليم آن ارزانى داشته و تو را در كار دين سخت دانا و آگاه ساختيم.

4- امّا از ديدگاه «زجاج» منظور اين است كه: ما تو را اى پيامبر! به سوى اسلام راه نموديم و با فرود قرآن بر تو در كار دين و آيين تو گشايش پيش آورديم.

لازم به يادآورى است كه همه اين دريافت ها و ديدگاه ها دربردارنده همان مفهوم پيروزى درخشان و فتح نمايان است.

كدامين فتح و پيروزى در مورد اين پيروزى و فتح نمايان نيز ديدگاه ها متفاوت است:

1- از ديدگاه گروهى از مفسرين پيشين منظور از اين پيروزى، فتح مكّه است كه خداى فرزانه آن را در سال صلح «حديبيه» وعده فرمود و نويدش را به پيامبر و مردم با ايمان

داد و آن گاه با فتح مكه به وسيله پيامبر آن را تحقق بخشيد.

«قتاده» در اين مورد آورده است كه: اين آيه به هنگام بازگشت پيامبر از صلح «حديبيه» فرود آمد و در آنجا نويد پيروزى داده شد و تقدير آيه اين است كه: هان اى پيامبر! ما به سود تو حكم كرديم كه مكه را فتح خواهى نمود و بر شرك و بيداد پيروز خواهى شد.

و از «جابر» نيز آورده اند كه: ما از نويد فتح مكّه در روز صلح «حديبيه» آگاه شديم و آن روز آن مژده را - كه پس از چندى تحقق يافت - شنيديم.

2- امّا از ديدگاه برخى منظور از اين فتح و پيروزى، صلح «حديبيه» مى باشد؛ همان پيروزى درخشان و فتح نمايانى كه بدون درگيرى و پيكار نصيب اسلام و پيامبر گرديد.

«فراء» مى گويد: منظور از فتح در اينجا صلح است، چرا كه اين واژه در فرهنگ عرب به مفهوم گشودن آمده و صلحى كه در «حديبيه» پيش آمد در شرايطى بود كه كار در بن بست قرار گرفته بود و خدا آن روز با لطف خويش گشايش و صلح پيش آورد.(220)

«زهرى» مى گويد: حقيقت اين است كه پيروزى و فتحى پرشكوه تر از صلح «حديبيه» نبود؛ چرا كه در پرتو آرامش و زندگى مسالمت آميز آن، شرك گرايان با توحيدگرايان وارد بحث و گفتگو و نشست و برخاست شدند و در اين رهگذر با ديدگاه ها و سخنان اساسى و پرجاذبه آنان آشنا گرديدند و نور اسلام بر دل هايشان راه يافت، به گونه اى در مدتى فراتر از سه سال شمار فراوانى اسلام آوردند و با گرايش آنان به اسلام و ايمان

و برنامه اصلاحى و آسمانى پيامبر، آمار مردم مسلمان فزونى يافت.(221)

«شعبى» در وصف اين پيروزى و صلح مى گويد: پس از صلح «حديبيه» بود كه بيعت رضوان انجام شد و پيروزى روم بر ايران اتفاق افتاد و دل توحيدگرايان را سرشار از شادى و اميد كرد؛ چرا كه روميان مسيحى بودند، امّا ايرانيان پيرو دين و كتاب آسمانى نبودند؛ به همين جهت پيروزى اهل كتاب بر شرك گرايان، نويدگر پيروزى مسلمانان بر كفرگرايان عرب بود كه قرآن نيز از آن بشارت مى داد.(222)

آرى، در اين دوران بود كه زائران براى طواف به سوى مكه شتافتند و قربانيان را به قربانگاه بردند.

يادآورى مى گردد كه «حديبيه» چاهى بود كه آب آن خشك شده بود و به بركت پيامبر و معجزه رسالت دگرباره آب آن جوشيد.

«براء بن عازب» مى گويد: شما فتح مكه را پيروزى آشكار مى شماريد؟ درست است به راستى هم پيروزى نمايانى بود، امّا به باور ما اين فتح و پيروزى عبارت از بيعت رضوان در صلح «حديبيه» بود.

او مى افزايد: ما هزار و چهارصد تن به همراه پيامبر در كنار چاه «حديبيه» فرود آمديم و براى سيراب ساختن خويش آب آن را كشيديم و آبش پايان يافت؛ جريان به پيامبر گزارش گرديد و آن حضرت بر سر چاه آمد و با ظرف آبى وضو ساخت آن گاه دعا خواند و اندكى از آب را كه در دهان مبارك گرفته بود به چاه ريخت و به بركت وجود او، خداى فرزانه به چاه فرمان جوشيدن آب داد به گونه اى كه آب بالا آمد و ما خود و مركب هايمان از آن بهره برديم.

در روايت ديگرى در

اين مورد «سلمه» آورده است كه: پيامبر دعا خواند و اندكى از آب دهان خويش را به چاه افكند كه بى درنگ آب چاه جوشيدن گرفت به گونه اى كه ما و مركب هايمان سيراب شديم.

در روايت ديگرى آورده اند كه: پيامبر گرامى براى زيارت خانه خدا از مدينه حركت كرد و انبوهى از مسلمانان به همراه آن حضرت آهنگ سفر كردند، امّا هيچ كس در انديشه پيكار نبود.

راه را به سرعت پيموديم تا در بيابانى، پيامبر دستور بار نهادن و پياده شدن داد. به آن حضرت گفته شد كه در اينجا آب نيست به همين جهت جاى مناسبى براى بار نهادن نيست. آن بزرگوار چوبه تيرى به يكى از ياران داد و فرمود: بر سر يكى از چاه ها برو و اين تير را در آن فرو افكن، آن مرد به دستور پيامبر چنان كرد و به خواست خدا آب از چاه جوشيد و همگان از آن نوشيدند و بهره ور شدند.

و نيز از «عروه» آورده اند كه: پيامبر و رايان از سوى مدينه و قريش از مكه هركدام به قصد ديگرى حركت كردند، امّا قريش زودتر بر منطقه «حديبيه» رسيدند و بر سر چاه آب رفتند. پيامبر نيز به همراه ياران در آنجا پياده شد و از فشار گرما و تشنگى گروهى بر سر چاه آب رفتند و پس از كشيدن آب آن، آب چاه پايان يافت. پيامبر مقدارى آب برگرفت و پس از وضو اندكى آب در دهان چرخاند و آن را در چاه ريخت، آن گاه چوبه تيرى از تركش خويش بيرون آورد و آن را نيز به چاه افكند، و سپس دست به دعا

و نيايش برداشت و پس از دعاى آن حضرت بود كه آب از عمق چاه جوشيدن گرفت و تا لب چاه بالا آمد.

و «سالم» آورده است كه: از «جابر» در مورد شمار ياران پيامبر در آن سفر پرسيدم، كه گفت: ما يكهزار و پانصد نفر بوديم. آن گاه ضمن سخن از تشنگى و نبودن آب، افزود: در آن شرايط اندكى آب در ظرفى كوچك براى پيامبر آوردند، كه آن حضرت دست مباركش را در آن نهاد و دعا كرد و پس از آن بود كه به ناگاه آب از ميان انگشتان آن حضرت، بسان چشمه اى جوشيدن گرفت، به گونه اى كه همه ما و مركب هايمان را بسنده بود...

3- به باور پاره اى از مفسّران پيشين همچون «مجاهد» منظور از فتح در آغازين آيه اين سوره، فتح «خيبر» است.

در اين مورد يكى از قاريان قرآن آورده است كه: ما در صلح «حديبيه» به همراه پيامبر گرامى بوديم كه پس از امضاى قرارداد به سوى مدينه حركت كرديم. در ميان راه به ناگاه نشان سرور و شادمانى در چهره همراهان پديدار گرديد و ديديم كه برخى به نشان خوشحالى مركب هاى خويش را به رقص درآوردند. پس از پرس و جو دريافتيم كه آياتى تازه بر قلب پيامبر فرود آمده و آماده است تا آنها را بر مردم تلاوت كند.

با شتاب خود را به آن حضرت رسانديم؛ هنگامى كه مردم بر گردش حلقه زدند، آن بزرگوار به تلاوت اين آيات پرداخت كه: انّا فتحنا لك فتحاً مبيناً... عمر گام به پيش نهاد و گفت: هان اى پيامبر خدا! آيا پيروزى بزرگى در راه است؟ پيامبر پاسخ

داد: آرى، به خدايى كه جان محمد در كف قدرت اوست پيروزى شكوهبارى در راه است! و آن گاه جريان فتح «خيبر» پيش آمد و آن بزرگوار براى گشودن دژهاى «خيبر» تنها كسانى را شركت داد كه در صلح «حديبيه» بودند و غنائم را نيز ميان آنان تقسيم كرد.

4- و به باور پاره اى ديگر از مفسرين منظور از فتح در اين آيه عبارت است از پيروزى و غلبه بر همه كج انديشان و بدخواهان و دشمنان اصلاح ناپذير اسلام به وسيله دليل و برهان و منطق نيرومند دين و معجزه هاى آشكار پيامبر و قرآن شريف.

* * *

آن گاه در دومين آيه مورد بحث مى افزايد:

لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ

هدف اين است كه خداى فرزانه گناهان گذشته و آينده اى را كه بدانديشان به تو نسبت مى دهند، همه را بر تو ببخشايد.(223)

اين ترجمه ظاهرى آيه، امّا در تفسير آن ديدگاه ها بسيار متفاوت است و سخنانى گفته شده است كه با نظرگاه پيروان مذهب اهل بيت - كه پيامبران خدا را معصوم و پاك و پاكيزه مى شناسند، و بر اين باورند كه آنان، نه پيش از دريافت وحى و نه پس از آن هرگز دست به گناه نمى زنند - سخت بيگانه است؛ براى نمونه:

1- به باور پاره اى منظور آيه اين است كه: تا خداوند گناهانى را كه پيش از فرود وحى و دريافت فرمان بعثت انجام داده و نيز پس از دريافت وحى انجام داده اى، همه را ببخشايد و بيامرزد.

2- امّا به باور پاره اى ديگر منظور، آمرزش گناهان انجام شده در روزگار پيش از فتح و پس از

آن است.

3- از ديدگاه برخى آيه شريفه نشانگر آن است كه خداى فرزانه وعده ميدهد كه گناهانى كه از پيامبر سر زده و يا در آينده سر خواهد زد، همه را بر او ببخشايد.

4- امّا از ديدگاه برخى ديگر منظور اين است كه: تا خدا گناهان پدرت آدم و مادرت حوا را بر تو ببخشايد و به بركت تو بيامرزد و نيز گناهان و لغزش هايى را كه در آينده از جامعه و امت تو سر خواهد زد، همه را به بركت وجود گرانمايه تو بيامرزد.

سخن از گناه آدم(ع) را كه اين مفسران پيشين از آن ياد كرده اند، درست بسان سخنى از گناه حضرت محمد(ص) است. اگر اينان اين گناهان را، گناهان صغيره و لغزش هاى ناچيز تفسير مى كنند كه از ديدگاه آنان كيفرى ندارند، اين تفسير و ديدگاه آنان باطل است، چرا كه در آن صورت گناه و كيفرى در كار نيست تا خدا اين گونه بر بزرگترين پيامبرش منّت گذارد و ببخشايد. به بيان روشن تر اينكه سخن از فزون بخشى خدا و فضل و كرامت او بر پيامبر و بخشايش گناه ديگران به بركت او، در صورتى درست به نظر مى رسد كه گناه يا گناهان مورد اشاره كبيره و در خور كيفر و عذاب باشند، نه در مورد گناهان صغيره اى كه كيفرى ندارند و اگر خداى دادگر بخواهد در برابر آنها كسى را كيفر كند از عدالت او به دور خواهد بود. با اين بيان اين ديدگاه ها و دريافت ها از آيه بى اساس است.

ديدگاه مذهب اهل بيت از دانشمندان و مفسران مذهب اهل بيت در اين مورد دو نظر رسيده است:

1-

به باور گروهى منظور آيه شريفه اين است كه: تا خدا گناهان گذشته و آينده جامعه و امت تو را به بركت شفاعت تو بر آنان ببخشايد و آنان را بيامرزد.

و روشن است كه نسبت دادن گناهان امت به پيامبر بدان جهت است كه آن حضرت با جامعه و مردم خويش پيوندى ناگسستنى دارد.

اين ديدگاه را روايت رسيده از حضرت صادق(ع) به وسيله «مفضل»، يكى از شاگردان آن بزرگوار به روشنى تأييد مى كند كه آن حضرت در پاسخ پرسش فردى در مورد تفسير آيه فرمود: «والله ما كان له ذنب و لكن الله سبحانه ضمن له ان يغفر ذنوب شيعة على(ع) ما تقدم من ذنهم و ما تأخر»(224) به خداى سوگند كه آن پيشواى بزرگ آسمانى هيچ گناه و لغزشى نداشت. امّا خداى فرزانه به خاطر گراميداشت مقام والاى او ضمانت فرمود تا گناهان گذشته و آينده شيعيان امير مؤمنان را با شفاعت او ببخشايد.

«عمربن يزيد» نيز در اين مورد آورده است كه از ششمين امام نور در باره تفسير آيه مورد بحث پرسيدم كه فرمود: «ما كان له ذنب و لا همّ بذنب و لكن الله حمله ذنوب ثم غفرها له»(225) پيامبر گرامى در زندگىِ سراسر پاك و پاكيزه اش نه به گناهى دست يازيد و نه آهنگ گناه كرد، امّا خداى فرزانه گناه و لغزش رهروان راه آسمانى آن حضرت را به او نسبت داد و آن گاه همه آنها را به بركت وجود گرانمايه و يا شفاعت اش نويد بخشايش داد.

2- ديدگاه دوم در تفسير آيه از سوى دانشوران و دانشمندان مذهب اهل بيت، از سوى مرحوم «سيدمرتضى» قدس سرّه

آمده است. در اين ديدگان واژه «ذنب» - كه مصدر مى باشد و مى تواند هم به فاعل اضافه گردد و هم به مفعول - در آيه شريفه به مفعول اضافه شده و در حقيقت «ما تقدم من ذنبهم اليك» مى باشد و منظور اين است كه: خدا گناهان كفرگرايان را كه راه ورود تو اى پيامبر! به سوى مكه و خانه خدا را بستند بخشيد.

با اين بيان مفهوم مغفرت و آمرزش در اينجا زدودن و برداشتن مقررات شرك و استبداد - در مورد جلوگيرى از پيامبر براى ورود به مكّه مى باشد. و منظور اين است كه: خدا اين مانع تراشى شرك گرايان نسبت به وجود گرانمايه پيامبر را از سر راه او برمى دارد و به او قدرت و امكاناتى مى دهد تا با پيروزى و سرفرازى وارد مكه گردد و آن شهر را فتح كند، درست به همين دليل است كه اين مهر و لطف را پاداش جهاد و تلاش و شكيبايى سترگ آن حضرت قرار داده و برطرف شدن موانع را هدف پيروزى و فتح گرفته است؛ در حالى كه اگر منظور از اين مغفرت و آمرزش، بخشوده شدن گناهان پيامبر بود لزومى نداشت كه به اين سبك بيان شود و هدف از فتح و پيروزى بخشايش گناهان پيامبر قرار گيرد، چرا كه آمرزش گناهان هيچ ربطى به فتح و پيروزى ندارد تا پشت سر آن قرار گيرد.

براساس اين تفسير منظور از «ما تقدم من ذنبك و ما تأخر» در آيه شريفه جنايت هايى است كه شرك گرايان قريش نسبت به پيامبر و رهروان راه توحيدى او مرتكب شدند.

در تفسير اين فراز ديدگاه هاى ديگرى نيز آمده است براى

نمونه:

1- از ديدگاه پاره اى منظور اين است كه: اگر در گذشته دور و يا نزديك به گناهى دست مى زدى خدا همه آنها را برايت مى بخشيد.

2- امّا از ديدگاه پاره اى ديگر منظور از گناه در اينجا ترك اولى است، چرا كه پيامبر نه به گناهى دست مى زند و نه با مقررات خدا مخالفت مى نمايد، بلكه كارهايى كه براى مردم عادى گناه شمرده نمى شود، در مورد آن بزرگ پيشواى ايمان و پروا به گناه تعبير مى گردد و اين خود راز بلندى مقام و شكوه جايگاه او در برابر خداست.

3- و پاره اى نيز برآنند كه اين آيه مباركه به منظور بزرگداشت مقام والاى پيامبر و زيبايى خطاب آمده است، درست همان سان كه در مقام دعا نسبت به ديگرى و يا ادب و احترام به او گفته مى شود: «عفاالله عنك» خداوند بر تو ببخشايد.

يادآورى مى گردد كه اين ديدگاه سست به نظر مى رسد، چرا كه در اين موارد سخن به سبك دعا آورده مى شود نه آن گونه كه در آيه آمده است.

در ادامه آيه شريفه مى افزايد:

وَيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ

و نعمت گران خود را بر تو كامل سازد.

در مورد اين نعمت گران خدا به پيامبر دو نظر آمده است:

1- از ديدگاه گروهى منظور اين است كه: و خداى فرزانه با پيروز ساختن تو اى پيامبر بر دشمنى، و با اوج بخشيدن به دعوت آسمانى و يارى رسانى به دين و آيين، و با پايدار و ماندگار ساختن شريعت و راه و رسم ات، نعمت گران خويش را در اين جهان بر تو كامل گردانيد؛ درست همان گونه كه در سراى آخرت نيز با

اوج بخشيدن به مقام شكوهبار و درجات والايت نعمت گران خود را بر تو تمام خواهد ساخت؛ چرا كه مفهوم كامل ساختن نعمت به كسى، آن است كه ارزانى دارنده نعمت هر كارى لازم است انجام دهد تا آن نعمت را حفظ و بر آن بيفزايد.

2- امّا از ديدگاه برخى منظور اين است كه: خداى فرزانه با پيروز ساختن پيامبرش بر شرك گرايان و ظالمان مكه و خيبر و طايف و گشودن دروازه آنها بر روى آن حضرت نعمت خود را بر او كامل گردانيد.

وَيَهْدِيَكَ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا

و تو را به راهى راست و بى دست انداز راه نمايد؛ راهى كه هركس در آن گام سپارد، به بهشت پرطراوت و پرنعمت و زيباى خدا بال مى گشايد.

* * *

آن گاه مى افزايد:

وَيَنْصُرَكَ اللَّهُ نَصْرًا عَزِيزًا

و تو را اى پيامبر عدالت و آزادى! به پيروزى درخشان و شكست ناپذيرى برساند؛ پيروزى نمايانى كه هر عنصر طغيانگر و جامعه سركشى را در هم مى نوردد و از سر راه حق و عدالت كنار مى زند.

آرى، خداى فرزانه چنين پيروزى و سرفرازى را روزى پيامبرش ساخت و در پرتو آن دين و آيين او را عزيزترين دين ها و مديريت و فرماندهى و حكومت اش را مهم ترين و ماندگارترين حكومت ها قرار داد.

موهبت خدا بر مردم با ايمان در آيات پيش سخن از برخى نعمت هاى شكوهبار خدا بر پيامبر بود، اينك در اين آيه از موهبت بزرگ او بر مردم با ايمان سخن مى گويد و مى فرمايد:

هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ

اوست آن خدايى كه نعمت گران آرامش را بر دل هاى مردم با ايمان فرود آورد.

در

مورد حقيقت اين آرامش دل يا «سكينه» ديدگاه ها متفاوت است:

1- از ديدگاه گروهى منظور از اين سكينه و آرامش آن است كه: خداى فرزانه با لطف خويش و بر اثر ارزانى داشتن بينش ژرف و ايمان استوار و بسيارى دلايل روشنگر و الهام بخش، به روح مردم با ايمان قرار و آرامش مى بخشد؛ به گونه اى كه در راه زندگى از آفت شك و ترديد و دلهره و نگرانى محفوظ مى مانند و با دلى آرام و قلبى مطمئن راه كمال را گام مى سپارند، در حالى كه مردم فاقد ايمان و پروا از آرامش يقين و اطمينانِ روح بى بهره اند و دستخوش تزلزل و اضطراب؛ و با نخستين موج ترديد و شبهه دچار نگرانى و بى قرارى مى گردند و قلب شان دستخوش طوفان مى شود.

2- امّا از ديدگاه برخى ديگر «سكينه» و آرامشِ مورد نظر آيه عبارت است از يارى مردم با ايمان از سوى خدا، تا در پرتو آن در ميدان جهاد و دفاع دل هايشان آرامش يافته و از ترس و دلهره در امان باشند و ثبات قدم و پايمردى نشان دهند.

3- و به باور پاره اى منظور، آرامش دل و اطمينانِ قلبى است(226) كه مردم با ايمان در پرستش خدا و بزرگداشت ذات پاك و بى همتاى او بدان نايل مى گردند و آن گوهر ارجدار را از خود نشان مى دهند.

در ادامه آيه مى فرمايد:

لِيَزْدَادُوا إِيمَانًا مَعَ إِيمَانِهِمْ

اوست آن خدايى كه نعمت گرانِ آرامش را بر دل هاى مردم با ايمان فرود آورد تا آنان بدين وسيله ايمانى بر ايمان خويش بيفزايند.

به باور پاره اى از مفسران پيشين منظور اين است كه: تا آنان با ديدن اين پيروزى هاى

بزرگ و تماشاى پيشرفت منطبق و فرهنگ اسلام براساس نويد و وعده خدا به پيامبرش، ايمان و يقين آنان فزونى يابد.

امّا به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه: تا مردم با ايمان مفاهيم و معارف اسلام و مقررات آن را بيشتر گواهى كنند؛ چرا كه در صورت آراستگى دل ها و جان ها به نعمت ايمان و يقين و آرامش دل است كه وقتى آياتى در مورد نماز و روزه و پرداخت حقوق مالى يا پاره اى از احكام و مقررات فرود مى آيد، آنها را گواهى مى كنند و بدانها عمل مى نمايند.

و از ديدگاه «ابن عباس» منظور اين است كه: خداى فرزانه به مهر خويش آرامش و سكينه قلبى را بر دل هاى آنان فرو فرستاد تا شناخت ها و آگاهى هايى بر آگاهى و شناخت خويش بيفزايند.

وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ

و سپاهيان آسمان ها و زمين از آنِ خداست.

«ابن عباس» مى گويد: و خداى توانا لشكريان آسمانها و زمين را كه فرشتگان و پريان و انسان ها و شيطان ها و ديگر پديده ها باشند، همه را تحت فرمان خود دارد و همه از آنِ او هستند و فرمانبردار او؛ به همين جهت اگر بخواهد شما را به وسيله آنان يارى مى رساند.

در اين فراز از آيه اين نكته به روشنى آمده است كه همه پديده ها آفريده خدا و فرمانبردار اويند ؛ به همين جهت اگر بخواهد تا شرك گرايان و ظالمان و اصلاح ناپذيران را به كيفر گناهانشان نابود سازد، همه را به بوته هلاكت مى سپارد و او از حال و روز آنان و نسل و تبارشان آگاه است و به خاطر دانش و حكمت خويش به آنان مهلت مى دهد. ذات

پاك و بى همتاى او از روى ناتوانى و نياز دستور جهاد بر ضد دشمنانش را صادر نكرده و از اين زاويه مردم با ايمان را به پيكار كفر و بيداد فرمان نداده است، بلكه اين فرمان به خاطر آن است كه به جهادگرانِ پراخلاص راه حق و عدالت پاداشى شكوهبار ارزانى دارد.

وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا

و خدا هماره دانا و فرزانه است و كارهايش براساس بينش و حكمت است.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث در اشاره به هدف ديگر اين جهاد و فداكارى و اين پيروزى و سرفرازى مى افزايد:

لِيُدْخِلَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ

و هدف ديگر اين پيروزى و فتح نمايان اين بود كه مردان و زنان توحيدگرا و با ايمان را در بوستان هاى پرطراوت و زيبايى كه از زير درختان آن جويبارها روانند درآورد.(227)

روشن است كه آيه شريفه تقديرى دارد كه اين گونه است: هان اى پيامبر! ما اين پيروزى نمايان را برايت روزى ساختيم تا خداوند گناهان امت و مردم ات را ببخشايد؛ و ما چنين كرديم تا مردم با ايمان را به بوستان هاى پرطراوت و زيباى بهشت كه از زيرِ درختان آن جويبارها روان است درآوريم.

خَالِدِينَ فِيهَا

آنان در آنجا جاودانه خواهند بود و نعمت هاى پربركت بهشت براى آنان ماندگار و پايان ناپذير خواهد بود.

وَيُكَفِّرَ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ

و افزون بر آنچه آمد، خداى فرزانه گناهان آنان را كه در دنيا مرتكب شده اند، همه را از پرونده آنان مى زدايد و مى پوشاند.

وَكَانَ ذَلِكَ عِنْدَ اللَّهِ فَوْزًا عَظِيمًا

و اين پيروزى شكوهبارى است كه در نزد خدا ارزشمند است.

6. و تا

مردان و زنان نفاقگرا، و مردان و زنان شرك گرا را كه به خدا پندار بد مى برند، عذاب نمايد؛ پيشامد ناگوار بر آنان باد و خدا بر آنان خشم گرفته و از مهر [و رحمت خود دورشان ساخته و دوزخ را براى آنان آماده كرده است.

7. و لشكريان آسمانها و زمين، تنها از آنِ خداست؛ و خدا هماره دانا و فرزانه است.

8. [هان اى پيامبر!] بى گمان ما تو را به عنوان گواه [و الگو] و نويدرسان و بيم دهنده فرستاديم،

9. تا شما [مردم حقجو و درست انديش به خدا و پيام آورش ايمان بياوريد و او را يارى كنيد و بزرگ داريد و بامدادان و شامگاهان او را به پاكى ستايش نماييد.

10. به يقين آن كسانى كه با تو بيعت مى كنند، جز اين نيست كه با خدا بيعت مى نمايند؛ دست [تواناى خدا بر فراز دست هاى آنان است؛ پس هركس [پس از آن،] پيمان شكنى نمايد، تنها به زمانِ خويش پيمان شكنى مى كند؛ و هركس به آنچه با خدا بر سر آن پيمان بسته است وفا كند، به زودى [خدا] پاداشى پرشكوه به او ارزانى خواهد داشت.

تفسير كيفرهاى چندگانه براى شرك گرايان و منافقان در آيات پيش سخن از مردم با ايمان و شايسته كردار و پاداش پرشكوه خدا بر آنان بود اينك در اشاره به سرنوشت نفاقگرايان و ستمكاران مى فرمايد:

وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِكِينَ وَالْمُشْرِكَاتِ

و هدف ديگر آن است كه خداى فرزانه مردان و زنان نفاقگرا و مردان و زنان شرك گرا را به كيفر شرك و نفاق و حق ناپذيرى و بيدادشان عذاب كند؛ چرا كه آنان به ظاهر و زبان ادعاى ايمان

و اظهار اسلام مى كنند، امّا در ژرفاى جان و عملكرد خويش شرك گرا و خودكامه و حق ستيزند و در برابر خداى يكتا، خدايان ديگرى را مى پرستيدند.

با اين بيان واژه نفاق به مفهوم نهان داشتن شرك و كفر و سبك و سيره بيدادگرانه و در همان حال اعلام ايمان و اظهار اسلام و ادعاى سبك و شيوه دادگرانه و عادلانه است؛ و اين مفهوم براى اين واژه از جمله «نافقاءاليربوع»(228) برگرفته شده و منظور اين است كه: موش صحرايى در ساختن لانه براى خود يك درب مخفى مى سازد كه به هنگام احساس خطر و حمله از سوى درب آشكار لانه خويش، از درب نهانى فرار كند.

الظَّانِّينَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ

همان كسانى كه به خداى فرزانه پندارى زشت و ناروا مى برند، و گمان مى كنند كه خدا آنان را بر پيام آور عدالت و آزادى پيروزى خواهد بخشيد و روشن است كه اين پندار و گمان، پندارى است زشت و تبهكارانه.

واژه «سوء» به فتح «س»، مصدر و با ضم آن اسم مى باشد.

در مورد اين پندار بد و يا گمان زشت، سه نظر آمده است:

1- به باور گروهى منظور اين است كه: شرك گرايان گمان مى برند كه خدا آنان را بر پيامبرش چيره خواهد ساخت.

2- امّا به باور برخى پندار نارواى آنان اين بود كه خدا ديگر پيام آورش را به شهر و ديارش «مكّه» باز نخواهد گرداند و آن حضرت پس از هجرت ديگر نخواهد توانست به زادگاه خويش بازگردد.

3- و از ديدگاه پاره اى ديگر پندار پوچ و زشت آنان اين بود كه خدا ديگر پيام آورى برنخواهد انگيخت، از اين رو پيامبر اسلام را دروغگو

مى شمردند.

يادآورى مى گردد كه نظير اين پندار ناروا در اين آيه نيز آمده است كه مى فرمايد: و ظننتم ظن السوء و كنتم قوماً بوراً(229) و اين پندار زشت و ظالمانه در دل هاى شما شرك گرايان نمودى خوش يافت و به خدا گمانى بد برديد...

در ادامه آيه شريفه مى افزايد:

عَلَيْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ

رويدادها و پيشامدهاى ناگوار و عذاب و نابودى بر آنان باد.

به باور مفسران منظور اين است كه: عذاب و هلاكت بر خود آنان فرود خواهد آمد، نه توحيدگرايان و حق طلبان.

واژه «دائره» به مفهوم رويدادهاى نيك و يا بدى است كه براى انسان پيش مى آيد. پاره اى نيز آن را به مفهوم بازگشت كننده و يا چرخ روزگار معنا كرده اند كه ممكن است هراه با خير باشد و يا شر و بدى.

يكى از سرايندگان در سروده خويش مى گويد: «و دائرات الدّهر أن تدور» و چرخ هاى روزگار بايد به گردش درآيد و بچرخد.

و به باور پاره اى واژه «سُوء» در صورتى كه با ضم خوانده شود به مفهوم گردش عذاب و فرود كيفر آمده است، امّا در صورتى كه به فتح خوانده شود به مفهوم رقم خوردن سرنوشت كفرگرايان و ظالمان به دست مردم توحيدگرا و عدالت خواه به يارى خدا و خواست او است كه كشته شدن تجاوزكاران و به غنيمت گرفته شدن دارايى آنان خواهد بود.

وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ

و نيز خدا بر آنان خشم گرفته است.

وَلَعَنَهُمْ

و آنان را از مهر و رحمت خود دور ساخته است.

وَأَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ

و آتش شعله ور دوزخ را براى آنان آماده ساخته و آنان را در آنجا جاى خواهد داد.

وَسَاءَتْ

مَصِيرًا

و راستى كه اين بد سرانجام و زشت فرجامى است.

* * *

پس از اشاره به سرنوشت تكاندهنده و كيفر سهمگين مردم شرك گرا و حق ستيز، اينك در اشاره به قدرت بى كران خدا مى فرمايد:

وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ

و لشكريان آسمانها و زمين از آن خداست.

اين فراز، هم در آغازين آيات سوره آمده است و هم در آيه مورد بحث، چرا كه دو هدف را پى مى گيرد. در آنجا قرآن از مردم با ايمان سخن دارد و بر آن است تا روشن سازد كه هان اى توحيدگرايان! بدانيد كه خدا داراى قدرتى وصف ناپذير و بى كرانه است و مى تواند با لشكريان آسمان و زمين شما را در راه هدف هاى بلند و آرمان هاى والا و انسانى و عدالتخواهانه تان يارى كند و در اينجا نيز كه سخن از كفرگرايان و فريبكاران و حق ستيزان است دگرباره اين فراز را به كار مى برد تا هشدار دهد كه خدا اگر بخواهد مى تواند شما را به كيفر بيداد و حق ستيزيتان در هم نوردد و عذاب كند، چرا كه سپاهيان آسمان و زمين از آن اوست.

وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا

و خدا هماره توانا و فرزانه است.

آرى، ذات پاك و بى همتاى او به هنگام كيفر ستمكاران توانا و پراقتدار و در داورى و انجام كارها فرزانه و استوار است.

سه مسئوليت بزرگ پيامبر

در ادامه آيات خداى فرزانه روى سخن را به پيشواى گران قدر توحيد مى كند و مى فرمايد:

إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا

هان اى پيامبر! ما تو را به عنوان گواه و نمونه براى حق طلبان، و نويدرسان به سوى بهشت، و بيم دهنده به سوى جامعه ها و تمدّن ها فرستاديم.

منظور از واژه «شاهداً» عبارت از گواه يا الگو و سرمشقى است كه مردم بر او اقتدا كنند. پاره اى نيز گفته اند منظور همان گواه و شاهد بر عملكرد جامعه و امت است تا روشن شود كه چه كسانى آن حضرت و خداى او را فرمانبردارى يا نافرمانى مى كنند و دعوت آسمانى او را تصديق و يا دروغ مى انگارند.

و منظور از مژده رسان آن است كه آن حضرت مردم توحيدگرا و حق طلب را به پاداش كارشان نويد رستگارى دنيا و آخرت و بهشت پرنعمت را مى دهد؛ درست همان گونه كه به مردم نافرمان و حق ناپذير از آتش شعله ور دوزخ و كيفر سهمگين خدا بيم مى رساند و هشدارشان مى دهد.

* * *

و آن گاه در ترسيم پرتوى از هدف هاى وحى و رسالت مى افزايد:

لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ

هدف از بعثت پيامبر و فرود وحى و موقعيت هاى شكوهبار پيامبر در «گواه بودن» و مژده رسان و هشداردهنده بودنش اين است كه شما مردم به خداى يكتا ايمان بياوريد و رسالت و دعوت پيامبرش را گواهى كنيد.

پاره اى واژه «لتؤمنوا» را به صورت غايب خوانده اند كه در آن صورت منظور اين است كه: تا آن كفرگرايان و مردم نفاقگرا به خداو پيامبرش ايمان بياورند.

وَتُعَزِّرُوهُ

و او را به وسيله زبان و شمشير در برابر ستم و بيداد يارى رسانيد.

وَتُوَقِّرُوهُ

و در همه ابعاد زندگى آن حضرت را بزرگ شماريد و گرامى اش داريد.

در هر دو مورد ضمير به پيامبر گرامى برمى گردد، گرچه به باور پاره اى از مفسران به خدا بازمى گردد و منظور اين است كه: و خداى بزرگ و بى همتا را يارى كنيد و ذات

پاكش را بزرگ بداريد و براى او نظير و همتا برنگيريد و از او فرمان بريد. با اين بيان همه ضميرها در آيه شريفه به يك مرجع بازمى گردد.

وَتُسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا

و بامدادان و شامگاهان خداى يكتا را به پاكى ستايش كنيد.

از ديدگاه پاره اى منظور اين است كه: و بامداد و شامگاه در برابر او نماز گزاريد و با او راز و نياز كنيد.

و از ديدگاه پاره اى ديگر و بامدادان و شامگاهان او را از آنچه در خور يكتايى و بى همتايى او نيست، و آنچه شرك گرايان به ناروا به ذات پاك او نسبت مى دهند، پاك و منزه بشماريد.

ضمير «شجره» به خدا بازمى گردد. به باور گروهى از مفسران دو ضمير پيش از آن نيز به ذات پاك او بازمى گردد و مرجع همه ضميرها در آيه يكى است و منظور آيه اين است كه: و هدف از آمدن پيام و پيامبر اين است كه شما مردم به خدا و پيامبرش ايمان بياوريد و ذات پاك او را يارى كنيد و هماره بزرگش داريد و بامدادان و شامگاهان او را بستاييد.

اصل مقايسه و انتخاب در زندگى انسان از آيه شريفه اين نكته نيز به روشنى دريافت مى گردد كه پندار جبرگرايان نيز پوچ و بى اساس است، چرا كه آنان بر اين پندارند كه خدا از كفرگرايان، كفر و شرك مى خواهد، نه ايمان و پروا و توحيدگرايى! و اين آيه با صراحت و روشنگرى بسيار نشان مى دهد كه ذات پاك و بى همتاى خدا از همه خردمندان ايمانِ آگاهانه و عاشقانه و عمل شايسته مى خواهد و آنان مى توانند راه ايمان و تقوا و عدالت و آزادى

را برگزينند؛ درست همان گونه كه مى توانند راه كفر و ناسپاسى و استبداد را، چرا كه آفريدگار انسان به او قدرت انديشه و دريافت و توان مقايسه و انتخاب را ارزانى داشته است.

پيمان ايمان و آزادگى در آخرين آيه مورد بحث در اشاره به بيعت سرنوشت ساز پيشتازان راه يكتاپرستى و آزادى با پيشواى راستين آن مى فرمايد:

إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللَّهَ

بى گمان آن كسانى كه با تو اى پيامبر عدالت و آزادى! بيعت مى كنند و دست پيمانِ ايمان و آزادگى به دست تو مى دهند، در حقيقت با خدا بيعت مى نمايند و با او پيمان ايمانِ و انجام كارهاى شايسته و گام سپردن در شاهراه آزادى و آزادگى مى بندند؛ چرا كه بيعت با تو، بيعت با خداست و فرمانبردارى از تو نيز در حقيقت فرمانبردارى از اوست.

واژه «بيعت» به مفهوم دست پيمان به يكديگر سپردن آمده است و بدان دليل به اين عنوان خوانده شده است كه بيعت كنندگان عهد مى بندند كه جان را در راه پيروزى و سرفرازى و پيكار با شرك و بيداد نثار نمايند و در برابر آن بهشت پرطراوت و زيباى خدا را به دست آورند.

يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ

دست قدرت خدا برفراز همه دست ها و قدرت هاست.

به باور پاره اى از مفسران منظور اين است كه: پيمان خدا برتر و سرنوشت سازتر از همه پيمان ها و بيعت هاست، و اينان با دست بيعت دادن به تو چنان است كه گويى با خدا دست بيعت داده و با ذات بى همتاى او پيمان بسته اند.

امّا از ديدگاه برخى نظير «ابن كيسان» منظور اين است كه: هان اى پيامبر! آگاه

باش كه قدرت خدا در يارى رساندن به تو و هدف هاى والايت از نيروى همه كسانى كه با تو بيعت مى كنند برتر و بالاتر است؛ از اين رو بايد به قدرت بى كران او تكيه كنى نه به يارى اينان.

به باور «كلبى» منظور اين است كه: نعمت گران خدا بر آنان به وسيله پيامبرش از بيعت و فرمانبردارى آنان از خدا و پيامبر برتر است.

و از ديدگاه «ابن عباس» منظور اين است كه: و نعمت گران خدا - كه پاداش پرشكوه و وصف ناپذيرش در برابر بيعت آنان باشد - برتر و بالاتر از صداقت و وفادارى آنان در بيعت شان مى باشد.

فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُثُ عَلَى نَفْسِهِ

پس هركسى پس از آن پيمان و بيعت، عهدشكنى كند در حقيقت به زيان خويش پيمان شكسته است. چنين كسى افزون بر زيان عملكرد زشت و ظالمانه خود، از نعمت پرطراوت و زيباى خدا نيز بهره اى نخواهد داشت.(230)

وَمَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا

و كسى كه در برابر عهدش با خدا وفادارى پيشه سازد و بر سر آن پايمردى كند خدا به زودى پاداشى پرشكوه به او ارزانى خواهد داشت.

پرتوى از آيات 1- شش كيفر حق ستيزى و نفاقگرايى در آياتى كه گذشت قرآن شريف پس از ترسيم پرتوى از پاداش پرشكوه خدا براى مردم توحيدگرا و شايسته كردار، به آفت شرك و نفاق اشاره مى كند و افزون بر ره آورد طبيعى آن كه ذلت و اسارت و انحطاط در زندگى است، اين كيفرهاى ششگانه را نيز از ثمره زيانبار آن مى شمارد:

1- عذاب سهمگين،

2- رويدادها و پيشامدهاى ناگوار،

3- خشم و

غضب خدا،

4- لعنت و نفرين او،

5- آتش شعله ور دوزخ،

6- و ديگر فرجام زشت و بسيار بد.(231)

2- سه وصف شكوهبار پيامبر

قرآن در اين آيات روشنگر و انسان پرورش، سه مقام والا و سه موقعيت برجسته و پرشكوه و سه وصف از اوصاف پرجاذبه و زيباى پيامبر را به تابلو مى برد تا همگان را به آنها توجّه دهد:

1- نخست روشنگرى مى كند كه آن حضرت الگو و سرمشق و نمونه والاى انسانهاست، و خداجويان و عدالتخواهان و كمال طلبان راستين بايد به او اقتدا كنند و به ياد داشته باشند كه آن حضرت گواه بر عملكرد آنان است و روز رستاخيز يكى از گواهان آن روز است؛ از اين رو بايد هم به او اقتدا كنند و او را سرمشق زندگى سازند و هم مراقب باشند كه روز رستاخيز به شفاعت او مفتخر گردند و نه كارى كنند كه آن بزرگوار به زيان آنان گواهى دهد.

2- وصفِ ديگر پيامبر آن است كه او مژده رسان و بشارت دهنده است و نويد رستگارى و نجات و آزادى و عدالت و امنيت و رفاه و آسايش و سعادت به مردم با ايمان و شايسته كردار و حق طلب مى دهد و نويد او جدّى است و سرنوشت ساز.

3- و نيز روشنگرى مى كند كه آن حضرت هشداردهنده اى است خيرخواه و راستگو، پس بايد هشدارهاى او را جدى گرفت.(232)

3- مسئوليت مردم در برابر پيامبر

و پس از ترسيم سه وصف شكوهبار پيامبر به ترسيم مهم ترين مسؤوليت هاى مردم در برابر آن پيشواى آزادى و ايمان مى پردازد و روشنگرى مى كند كه مردم بايد در برابر آن حضرت اين گونه باشند:

1-

ايمان راستين به خدا و پيامبرش بياورند،

2- او را در راه هدف هاى بلند و آرمان هاى والايش با همه وجود يارى نمايند،

3- و آن حضرت را با عمل به دستورات و هشدارپذيرى از هشدارهايش گرامى دارند.

11. [هان اى پيامبر!] بر جاى نهاده شدگان باديه نشين [يا سرباززدگان از جهاد و دفاع به زودى به تو خواهند گفت كه: دارايى ها و خانواده هايمان ما را به خود سرگرم ساخت [و از انجام وظيفه بازداشت ، پس براى ما [از بارگاه خدا] آمرزش بخواه! آنان چيزى را كه در دل هايشان نيست بر زبان خويش مى آورند؛ [اى پيامبر! به آنان بگو: اگر خدا براى شما زيانى بخواهد [و ]سودى اراده فرمايد، چه كسى در برابر او مالك چيزى براى شماست؟! [هرگز آن گونه كه شما مى پنداريد نيست،] بلكه خدا به آنچه انجام مى دهيد هماره آگاه است.

12. [نه، اين گونه كه بهانه مى تراشيد نيست،] بلكه [شما چنين ]پنداشتيد كه پيامبر و ايمان آوردگان [به خداى او] هرگز به سوى خانواده هاى خويش باز نخواهند گشت؛ و اين [پندار ناروا] در دل هايتان جلوه اى خوش يافت، و گمانِ بد برديد، و مردمى در خور [كيفر و] نابودى شديد.

13. و هركس به خدا و پيامبرش ايمان نياورد، [بايد بداند كه ]ما براى [او همه كفرگرايان آتشى برافروخته [و سوزان آماده ساخته ايم.

14. و فرمانروايى آسمانها و زمين، تنها از آنِ خداست؛ هركه را بخواهد مى بخشايد، و هركه را بخواهد كيفر مى نمايد؛ و خدا هماره بسيار آمرزنده و مهربان است.

15. آن گاه كه روان مى گرديد تا [با در هم كوبيدن تجاوزكاران از آنان غنيمت هايى بگيريد، به زودى بر

جاى نهاده شدگان [يا سرباز زدگان از جهاد و دفاع خواهند گفت: ما را واگذاريد تا از پى شما بياييم، [آنان با اين شگردها] مى خواهند وعده خدا را دگرگون سازند؛ [هان اى پيامبر! به آنان بگو: شما هرگز از پى ما نخواهيد آمد؛ آرى، خدا از پيش [در مورد شما] چنين فرموده است. پس به زودى خواهند گفت: [نه، خدا در باره ما چنين نفرموده است،] بلكه شما نسبت به ما حسد مى ورزيد. [نه، آن گونه كه آنان مى پندارند نيست،] بلكه آنان جز اندكى [درنمى يابند و] نمى فهمند.

نگرشى بر واژه ها

«مخلّفون»: اين واژه جمع «مخلَّف»، ضد «مقدّم» است و از ريشه «خلف» برگرفته شده و به كسى گفته مى شود كه گروهى از شهر بروند و او را بر جاى گذارند و او از آنان عقب بماند.

«اعراب»: به گروه باديه نشين يا صحرانشين گفته مى شود؛ درست در برابر عرب هاى شهرنشين و متمدن و بافرهنگ. مفرد آن «عرب» مى باشد.

«بور»: اين واژه مصدر مى باشد و جمع و تثنيه ندارد و به مفهوم نابود شدن و تباه گشتن آمده است.

تفسير سرباززدگان از دفاع و جهاد

در اين آيات روى سخن خدا با پيام آور بزرگ خويش است و از سرباززدگان از جهاد و دفاع و بهانه جويى هاى آنان سخن دارد و روشنگرى مى كند كه آنان در برابر تخلف آشكار خويش از همراهى پيامبر به هنگام حركت به سوى مكه، در جريان صلح «حديبيه» چه عذرها و بهانه هايى مى تراشيدند. در اين مورد مى فرمايد:

سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنْ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا

هان اى پيامبر! به زودى باديه نشين هاى عرب كه از همراهى تو و مردم با ايمان در حركت

به سوى ميدان جهاد و دفاع سرباز زدند به بهانه تراشى خواهند پرداخت و خواهند گفت كه دارايى ها و خانواده هايمان ما را سرگرم ساخت و از همراهى شما بازداشت!

درست در سال ششم از هجرت بود كه پيشواى گرانقدر توحيد به منظور انجام عمره آهنگ مكه كرد و مردمِ بسيارى از قبيله هاى «غفار»، «اسلم»، «مزينه»، «اشجع»، «ءئل» و... براى دفاع از پيامبر عدالت و آزادى در برابر شرك گرايان و تجاوزكاران قريش، به همراه آن حضرت آهنگ مكه نمودند.

پيامبر صلح و آزادى در ميقات براى انجام عمره احرام بست و قربانى خويش را نيز حركت داد تا همگان دريابند كه آن حضرت در انديشه صلح و آشتى و عبادت و انجام مراسم عمره است و نه پيكار و مبارزه با شرك و بيداد حاكم بر مكّه. در اين شرايط بود كه گروهى از صحرانشينان تازه مسلمان از ادامه سفر به همراه پيامبر سرباز زدندند، چرا كه به اين فكر افتادند كه قريش دشمن سرسخت اسلام و پيامبرند؛ آنان آن بزرگوار را از خانه و كاشانه خود رانده و ياران او را كشته اند و بى ترديد اينك نيز خود را براى رويارويى سخت و بى رحمانه با او آماده ساخته اند. آرى، با اين انديشه بود كه از همراهى پيامبر سرباز زدند و به بهانه تراشى پرداختند؛ و درست به همين دليل است كه خداى فرزانه در اين آيات به پيامبرش خاطرنشان مى سازد كه: اگر آنان را به خاطر اين تخلّف آشكار نكوهش كنى، به اين بهانه روى مى آورند كه ثروت و خاندانمان ما را گرفتار ساخت و نتوانستيم به همراه شما بياييم...

در ادامه آيه به ترسيم گفتار آنان مى پردازد

كه:

فَاسْتَغْفِرْ لَنَا

هان اى پيامبر! اينك كه چنين است و ما از انجام وظيفه سرباز زديم و گناه كرديم، از بارگاه خدا براى ما آمرزش بخواه.

يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ

آنان چيزى را بر زبان مى رانند كه در دل به آن عقيده ندارند.

و بدين سان خدا گفتار آنان را دروغ مى شمارد و نشان مى دهد كه توبه و آمرزش خواهى آنان حقيقت ندارد و برايشان مهم نيست كه پيامبر خدا براى آنان آمرزش بخواهد يا نخواهد، چرا كه خدا و روز رستاخيز را باور ندارند.

قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنْ اللَّهِ شَيْئًا إِنْ أَرَادَ بِكُمْ ضَرًّا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ نَفْعًا

هان اى پيامبر! به آنان بگو: اگر خداى توانا براى شما سود و يا زيانى بخواهد، چه كسى مى تواند در برابر او براى شما مالك چيزى باشد و از شما حمايت كند و شما را از عذاب او نجات دهد؟

از ديدگاه «ابن عباس» منظور از «سود» در آيه شريفه غنائم جنگى است، چرا كه سرباز زدگان از همراهى پيامبر چنين مى پنداشتند كه با اين كار مى توانند از زيان و خطر برهند و از نظر سلامت و امنيّت و حراست از دارايى و خاندانشان سودى نصيب خويشتن سازند و با اين پندار بود كه از همراهى با پيامبر تخلف ورزيدند و درست به همين دليل هم خدا به آنان خاطرنشان مى سازد كه پندارشان پوچ است، چرا كه اگر خدا بخواهد سود و يا زيانى به آنان برساند هيچ گريزگاهى نخواهند داشت و قدرتى نيست كه به آنان پناه دهد و يا از آنان - در برابر خواست خدا - حمايت

نمايد.

بَلْ كَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا

آرى، خدا از آنچه شما انجام مى دهيد آگاه است و به انگيزه ها، نيت ها و بهانه تراشى و تخلف شما از همراهى پيامبر داناست و همه را نيك مى داند و اين بافته ها نمى تواند راز سينه ها را از او نهان دارد.

* * *

آن گاه در ترسيم آنچه در ژرفاى دل هاى آنان بود مى فرمايد:

بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَالْمُؤْمِنُونَ إِلَى أَهْلِيهِمْ أَبَدًا

نه، اين بافته هاى پوچ و بى اساس شما نبود كه شما را از انجام وظيفه بازداشت، نه، بلكه شما بر اين پندار بوديد كه پيامبر و مردم باايمان ديگر هرگز به سوى خاندان و نزديكان خويش باز نخواهند گشت؛ چرا كه به پندار شما دشمنِ پرتوان و خيره سر آنان را نابود ساخته و يا به بند اسارت خواهد كشيد.

وَزُيِّنَ ذَلِكَ فِي قُلُوبِكُمْ

و اين پندار ناروا و گمان باطل به وسيله شيطان در دل هاى شما جلوه اى خوش يافته و برايتان آراسته شده بود.

وَظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ

و بر اين اساس پوچ هم در باره نابود شدن پيامبر و مردم توحيدگرا به دست شرك و استبداد گمان بد برديد و چنين پنداشتيد كه خدا از رهروان راه توحيد و تقوا حمايت نخواهد كرد.

وَكُنْتُمْ قَوْمًا بُورًا

و سرانجام هم مردمى در خور هلاكت و نابودى شديد و تازيانه كيفر بر پيكرتان فرود آمد.

از ديدگاه «قتاده» منظور اين است كه: و شما مردمى تبهكاريد.

لازم به يادآورى است كه همه اين فرازها بيانگر خبرهاى نهان و حقايقى از غيب بود كه جز خدا كسى از آنها آگاه نبود و به همين جهت هم بيان

اين اخبار غيبى و آشكار ساختن راز دل هاى آنان معجزه اى از سوى پيامبر بود كه بهت و حيرت آنان را برانگيخت و دريافتند كه اين آيات از سوى همان قدرتى بر قلب مصفاى پيامبر فرود مى آيد كه بر راز سينه ها دانا و از اعماق دل ها و ژرفاى قلب ها آگاه است.

* * *

در سومين آيه مورد بحث هشدار مى دهد كه:

وَمَنْ لَمْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ سَعِيرًا

و آن كسى كه به خدا و پيامبرش ايمان نياورد، بايد بداند كه فرجام كار او عذاب و كيفر سهمگين است؛ چرا كه ما براى كفرگرايان و ناسپاسان آتشى برافروخته و سوزان آماده ساخته ايم.

* * *

و آن گاه در ترسيم پرتوى از قدرت بى كران خدا مى فرمايد:

وَلِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ

و فرمانروايى آسمانها و زمين تنها از آن خداست؛

يَغْفِرُ لِمَنْ يَشَاءُ

هركه را بخواهد و شايسته اش بنگرد مى بخشايد و مى آمرزد؛

وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ

و هركه را بخواهد به كيفر گناهانش عذاب مى كند.

وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا

و خدا هماره بسيار آمرزنده و مهربان است.

* * *

و در آخرين آيه مورد بحث باز هم در ترسيم برخى رويدادهايى كه در پيش بود مى فرمايد:

سَيَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انطَلَقْتُمْ إِلَى مَغَانِمَ لِتَأْخُذُوهَا ذَرُونَا نَتَّبِعْكُمْ

هنگامى كه شما حق طلبان براى در هم كوبيدن دژهاى خيانت و بيداد و به دست آوردن غنائم روان مى گرديد، به زودى سرباز زدگان از جهاد و دفاع خواهند گفت كه: ما را واگذاريد تا از پى شما بياييم و در پيكار بر ضد عهدشكنى و خيانت شركت جوييم...

هنگامى كه مردم توحيدگرا و اصلاح طلب به

همراه پيامبر نور از صلح حديبيه بازگشتند، خدا به آنان نويد داد كه به زودى دژهاى خيبر را خواهند گشود و پس از شكست عهدشكنان و آتش افروزان غنائم بسيارى را روزى مجاهدان و مبارزان راه آزادى و ايمان خواهد ساخت؛ به همين جهت به پيامبر پيام رسيد كه در پيكار خندق تنها كسانى بايد شركت كنند كه در صلح «حديبيه» به همراه پيشواى صلح و آزادى بودند و از همراهى او تخلف نجستند؛ درست به همين دليل هم بود كه سرباز زدگان از جهاد و دفاع و كسانى كه از رفتن به همراه پيامبر در صلح «حديبيه» سرباز زده بودند، به حضور پيامبر و مردم با ايمان آمدند و ضمن پوزش خواهى از تخلف خويش اجازه شركت در پيكار خيبر را خواستند امّا خداى فرزانه در پاسخ اين گروه دنيادار و دنياپرست فرمود:

يُرِيدُونَ أَنْ يُبَدِّلُوا كَلَامَ اللَّهِ

آنان بر اين پندارند كه سخن و وعده خدا را دگرگون سازند.

از ديدگاه «ابن عباس» منظور اين است كه: سرباز زدگان از همراهى پيامبر در صلح «حديبيه» بر اين پندارند كه نويد و وعده خدا در مورد اختصاص دادن غنائم خيبر به شركت كنندگان در صلح «حديبيه» را تغيير دهند و خود را در آن غنائم سهيم و شريك سازند.

امّا از ديدگاه «مقاتل» آنان مى خواهند فرمان خدا را در اين مورد تغيير دهند كه شركت در پيكار خيبر را ويژه كسانى قرار داد كه در جريان صلح «حديبيه» به همراه پيامبر گرامى بودند و سرباز زدگان از همراهى آن حضرت را به كيفر كردارشان از اين افتخار و غنائم آن محروم ساخت؛ آرى، آنان در انديشه

دگرگون ساختن اين فرمان خدا بودند.

در ادامه آيه شريفه خدا روى سخن را به پيامبرش مى كند و مى فرمايد:

قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونَا

هان اى پيامبر! به آنان بگو: شما بازيگران هرگز از پى ما نخواهيد آمد و اجازه نخواهيد يافت تا در اين پيكار حضور يابيد.

كَذَلِكُمْ قَالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ

چرا كه اين ديدگاه و گفتار ما در مورد شما نيست، بلكه اين فرمانى است كه خدا پيش از حركت به سوى «حديبيه» و پس از بازگشت ما از آن جهاد آن را صادر فرموده و روشن ساخته است كه شما حق شركت در پيكار خيبر و بهره ورى نابجا و فرصت طلبانه از افتخارات و غنائم آن را نخواهيد داشت.(233)

آنچه در تفسير اين فراز آمد ديدگاه گروهى از مفسران پيشين از جمله «ابن عباس»، «مجاهد»، و «ابن اسحاق» است؛ امّا از ديدگاه «جبايى» منظور از اين بيان كه: «آنان مى خواهند فرمان و وعده خدا را دگرگون سازند»، همان است كه در آيه ديگرى از قرآن آمده و نشانگر آن است كه پيامبر پس از پيكار تبوك از جانب خدا فرمان يافت تا به سرباز زدگان از آن پيكار اعلان كند كه آنان به كيفر كردارشان ديگر حق شركت در هيچ پيكارى را به همراه پيامبر نخواهند داشت و هرگز به همراه آن حضرت با هيچ دشمن خيره سر و تجاوزكارى نخواهند جنگيد. فقل لن تخرجوا معى ابداً و لن تقتلوا معى عدوّاً...(234)

با اين بيان از ديدگاه «جبايى» آنان در انديشه تغيير اين فرمان و اين سخن خدا بودند، امّا به باور ما اين ديدگاه درست به نظر نمى رسد، چرا كه سوره و

آيه مورد بحث در سال ششم از هجرت و به هنگام بازگشت پيامبر و مردم با ايمان از صلح «حديبيه» فرود آمده در حالى كه سوره توبه و آيه مورد استناد «جبايى» در مورد سرباز زدگان از پيكار تبوك مى باشد، و مى دانيم كه جريان تبوك پس از فتح مكه و پيكار طائف و حُنين و پس از بازگشت پيامبر از مكّه به مدينه و تسليم زادگاه آن حضرت در برابر اسلام بود. به بيان ديگر مى دانيم كه پيامبر گرامى در نيمه رمضان سال نهم از هجرت از ميدان تبوك بازگشت و پس از مدتى نيز - بى آنكه براى جهاد و پيكارى از مدينه بيرون برود - جهان را بدرود گفت، با اين بيان و با توجه به اينكه اين دو آيه با فاصله اى چهار ساله بر قلب مصفاى پيامبر فرود آمده اند، چگونه ممكن است منظور از تغيير فرمان خدا يا «كلام الله» در پندار سرباز زدگان از جريان صلح «حيدبيه» را همان سرباز زدگان از پيكار تبوك ارزيابى كرد؟!

در ادامه آيه شريفه در اشاره به هوچى گرى آنان مى افزايد:

فَسَيَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنَا

به زودى اين سرباز زدگان از جهاد و دفاع و اين وانهادگان وظيفه و مسئوليت اجتماعى خواهند گفت: هرگز خدا چنين فرمانى نداده است كه ما در پيكار خيبر شركت نجوييم، بلكه اين خود شما هستيد كه نسبت به ما دستخوش حسادت شده ايد و ما را از اين افتخار بزرگ باز مى داريد و اجازه نمى دهيد تا در غنائم شريك شما گرديم.

بَلْ كَانُوا لَا يَفْقَهُونَ إِلَّا قَلِيلًا

و آن گاه در آخرين فراز، پاسخ آنان مى رسد كه: نه، آن گونه نيست كه اين

مسئوليت ناشناسان و بازيگران مى پندارند، نه، بلكه آنان مردمى هستند كه جز اندكى نمى فهمند و جز پاره اى از حقيقت را درنمى يابند.

16. [هان اى پيامبر!] به برجاى نهاده شدگانِ باديه نشين بگو: به زودى به سوى مردمى بسيار زورمند [و زورمدار] فرا خوانده خواهيد شد كه يا با آنان پيكار كنيد يا [در برابر حق و عدالت سر فرود آورند و] مسلمان گردند؛ پس اگر فرمان بريد، خدا پاداشى نيكو به شما خواهد داد؛ و اگر - همانگونه كه پيشتر روى برتافتيد - [باز هم روى برتابيد، شما را به عذابى دردانگيز عذاب خواهد كرد.

17. نه بر نابينايان گناهى است و نه بر لنگ باكى است و نه بر بيمار گناهى است [كه در ميدان جهاد حضور نيابند]؛ و هركه خدا و پيام آورش را فرمان برد، [ذات پاك و بى همتاى او] وى را در بوستان هايى از [بهشت پرطراوت و نعمت - كه از زير [درختان آن جويبارها روان است، در خواهد آورد؛ و هركه روى برتابد [و خدا را نافرمانى كند]، او را به عذابى دردناك كيفر خواهد نمود.

18. بى گمان خدا از ايمان آوردگان - آن گاه كه زير آن درخت با تو بيعت نمودند - خشنود شد، و آنچه در دل هايشان بود باز شناخت؛ از اين رو آرامش را بر [دل هاى آنان فرود آورد و آنان را به پيروزى نزديكى پاداش داد؛

19. و [نيز] به غنيمت هاى بسيارى كه آنها را [به زودى از تجاوزكاران خواهند گرفت؛ و خدا هماره پيروزمند و فرزانه است.

20. خدا به شما غنيمت هاى بسيارى را وعده فرموده است كه آنها را [به زودى از تجاوزكاران

خواهيد گرفت؛ و اين [پيروزى و غنائم خيبر] را براى شما پيش انداخت و دست مردم [بيدادپيشه را از شما باز داشت [تا سپاس نعمت هاى خدا را بگزاريد] و تا [اين نعمت گران براى ايمان آوردگان نشانه اى [از درستى وعده و نويد پيامبرتان باشد و [او به فرمان خدا ]شما را به راهى راست راه نمايد.

تفسير روزنه اميد و راه نجات براى گناهكاران در آيات پيش سخن از نكوهش سرباززدگان از جهاد و دفاع بود. در آن آيات خداى فرزانه به آنان سخت هشدار داد و با تدابيرى ظريف و دقيق آنان را از گناه خويش پشيمان ساخت، اينك با طرح پيشنهادى سازنده روزنه اميد را به روى آنان مى گشايد و مى فرمايد:

قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنْ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ إِلَى قَوْمٍ أُوْلِي بَأْسٍ شَدِيدٍ

هان اى پيامبر! به باديه نشينانى كه از همراهى با پيامبر در صلح «حديبيه» سرباز زدند بگو: به زودى به سوى مردمى بسيار زورمند و زورمدار فراخوانده خواهيد شد...

در مورد اين قوم زورمند و زورمدار، كه چه كسانى هستند، ديدگاه ها متفاوت است:

1- به باور «سعيدبن جبير» و «عكرمه» منظور دو قبيله «هوزان» و «حُنين» مى باشند.

2- امّا به باور «قتاده» منظور قبيله «هوزان» و «ثقيف» است.

3- از «ضحاك» آورده اند كه منظور قبيله «ثقيف» است.

4- امّا از ديدگاه «زهرى» اين قوم زورمند قبيله «بنى حنيفه» و دار و دسته «مسيلمه» - آن پيامبر دروغين - است.

5- به باور «ابن عباس» منظور از اين مردم پراقتدار، مردم فارس يا ايران مى باشند.

6- امّا به باور حسن و كعب منظور امپراطورى روم است.

7- و پاره اى

نيز برآنند كه منظور از آن قوم دار و دسته دجّال اموى در صفين مى باشند.

به باور ما ديدگاه درست آن است كه فراخوان آنان به پيكار با چنين مردمى، وجود گرانمايه پيامبر است و آن حضرت بود كه پس از اين آيه شريفه آنان را به پيكار در حُنين، طائف، موته، تبوك، و... فراخواند؛ با اين بيان چرا پيام آيه و پيكار با مردم مورد اشاره آيه را به پس از رحلت پيامبر تفسير كنيم؟

تُقَاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ

آرى، از شما دعوت مى شود كه به زودى به سوى مردمى زورمند گام سپاريد و آن گاه يا با آنان پيكار خواهيد نمود يا در برابر اسلام و قرآن سر فرود مى آورند و راه صلح و همزيستى عادلانه و انسانى را برمى گزينند.

به باور پاره اى منظور اين است كه: شما يا با آنان پيكار مى كنيد و نيروى آنان در هم مى كوبيد و نابود مى سازيد و يا در برابر شما سر تسليم فرود مى آورند.

فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمْ اللَّهُ أَجْرًا حَسَنًا

پس اگر خدا را فرمان بريد و مقررات او را پاس داريد، او پاداش نيكى به شما ارزانى خواهد داشت.

وَإِنْ تَتَوَلَّوْا كَمَا تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا أَلِيمًا

و اگر سرپيچى كنيد و همان گونه كه پيش از اين روى برتافتيد، باز هم روى برتابيد خدا شما را به عذابى دردانگيز و مرگبار عذاب خواهد كرد.

منظور از روى برتافتن از حق و عدالت در آيه شريفه، كارهايى چون روى برتافتن از همراهى پيامبر در صلح «حديبيه» و سرباز زدن از جهاد و دفاع به همراه آن حضرت و مردم با ايمان مى باشد كه

در آيات مورد بحث آمده است.

* * *

آن گاه گروه هايى از مردم با ايمان را برمى شمارد كه به خاطر عذرهاى پيرفته شده و قانونى نتوانسته اند به همراه پيامبر حركت كنند، و درست به همين جهت هم نبايد با آنان بسان سرباززدگان از جهاد برخورد گردد، چرا كه شرايط آنان شرايط ويژه اى است. در اين مورد مى فرمايد:

لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ

بر نابينا - اگر به سوى ميدان كارزار حركت نكند - گناهى نيست و نبايد بر چنين كسى سخت گرفت.

واژه «اعمى» در مورد كسى به كار مى رود كه با عضو بينايى خويش، يعنى چشم نمى تواند چيزى را نظاره كند.

وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ

و بر لنگ يا كسى كه فاقد پا براى راه رفتن است نيز باكى نيست كه در جهاد شركت ننمايد.

وَلَا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ

و بر بيمار نيز در اين مورد گناهى نيست و نبايد با او سخت گيرى گردد.

به باور «مقاتل»، يكى از مفسران پيشين، در اين آيه افراد بيمار و زمين گير - كه از حركت به سوى «حديبيه» به همراه پيامبر سرباز زده اند - معذور شناخته شده اند.

وَمَنْ يُطِعْ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ

و هركس در كار جهاد و دفاع يا ديگر مقررات آسمانى از خدا و پيام آورش فرمان برد، او رادر بوستان هاى پرنعمت و زيبايى كه از زير درختان آن جويبارها جارى است درخواهد آورد.

وَمَنْ يَتَوَلَّ يُعَذِّبْهُ عَذَابًا أَلِيمًا

و آن كه از فرمان خدا روى برتابد و از حضور در ميدان جهاد سرباز زند، خدا او را به عذابى دردناك و دردانگيز عذاب خواهد نمود.

پرتوى

از پاداش پرشكوه خدا به پيشتازان راه آزادى در ادامه آيات در باره صلح «حديبيه» و ريودادهاى پيش و پس از آن به ترسيم پرتوى از پاداش شكوهبار خدا به پيشتازان راه توحيد و تقوا و پيشگامان راه صلح و آزادى پرداخته و در اين مورد مى فرمايد:

لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنْ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ

به راستى كه خدا از مردم با ايمان و درست انديشى كه در سايه آن درخت با تو بيعت نمودند، خشنود گرديد.

اين بيعت، همان رويداد مترقى و خوشايند و آزادمنشانه اى است كه در جريان «حديبيه» پيش آمد و مردم با ايمان در سايه آن درخت ماندگار آگاهانه و آزادانه دست بيعت بر دست پيشواى صلح و آزادى نهادند و اعلام كردند كه براى هميشه با او همراه و همگام خواهند بود، چرا كه هدف هاى بلند و آرمان هاى والا و انسانى آن حضرت را هدف ها و آرمان هاى مترقى خويش مى شناسند؛ به همين جهت تا سرحد فداكارى و شهادت در راه تحقق آنها از پاى نخواهند نشست؛ آرى، آنجا بود كه خدا از مردم با ايمان خشنود شد و آن گاه بود كه در گراميداشت آنان و كار بزرگشان ياد و كار آنان را بزرگ داشت و برايشان پاداشى پرشكوه مقرر فرمود.

لازم به يادآورى است كه از اين رويداد به عنوان «بيعت رضوان» ياد شده است، چرا كه به بيان آيه مورد بحث خدا از كار مردم با ايمان خشنود گرديد و با فرو فرستادن اين آيه بر قلب مصفاى پيامبر خشنودى خود را از آن به آگاهى پيامبر و مردم رسانيد.

در ادامه آيه مى فرمايد:

فَعَلِمَ مَا

فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ

و خدا از دل هاى آنان آگاه بود و آنچه در ژرفاى جانشان از ايمان و اخلاص و صفا و وفا نسبت به آن بيعت نهفته بود باز شناخت و به همين جهت هم نعمت آرامش را بر آنان فرو فرستاد.

از ديدگاه «مقاتل» منظور اين است كه: و خدا از نيت صادقانه و خالص آنان در همراهى پيامبر و آمادگى براى جهاد و فداكارى و در همان حال از بى ميلى آنان نسبت به كارزار آگاه بود و بدين وسيله از آن خبر داد چرا كه پيامبر با آنان دست بيعت داد تا در راه حق و عدالت به همراه او به جهاد برخيزند و از هيچ نوع فداكارى و جانبازى در راه دين خدا و آرمان هاى انسان دوستانه و آزادى بخش آن دريغ نورزند.

امّا به باور پاره اى منظور اين است كه: و خدا از مراتب يقين و شكيبايى و وفادارى آنان در راه وحى و رسالت و دين و دفتر آگاه است و همه را مى داند.

خاطرنشان مى گردد كه منظور از واژه «سكينه» در آيه عبارت از لطف بسيار و محبت فراوان نسبت به آنان و آرامش ويژه اى است كه بر دل هاى آنان ارزانى گرديد.

وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِيبًا

و نيز افزون بر خشنودى خويش و آرامش بخشيدن به دل هايشان، آنان را به پيروزى نزديكى پاداش داد.

در مورد اين پيروزى نزديك ديدگاه ها يكسان نيست:

1- از ديدگاه بيشتر مفسران پيشين منظور از اين پيروزى نزديك فرو ريختن دژهاى خيبر در برابر آنان و پيروزى بر تجاوزكاران و تاريك انديشان يهود است.

2- امّا از ديدگاه پاره اى منظور فتح مكّه و بازگشت

پيروزمندانه و بشردوستانه پيامبر به زادگاه خويش مى باشد.

* * *

و در ترسيم چهارمين نعمت و پاداش به مردم با ايمان پس از بيعت رضوان مى فرمايد:

وَمَغَانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَهَا

و نيز آنان را به غنيمت هاى بسيارى كه آنها را به زودى از تجاوزكاران خواهند گرفت پاداش داد.

منظور از اين غنيمت هاى فراوان ثروت ها و باغ ها و بوستان هاى خيبر بود كه پس از كوتاه زمانى به دست آنان افتاد.

امّا از ديدگاه «جبايى» منظور از اين غنيمت ها، آن غنائمى بود كه پس از فتح مكه در پيكار با قبيله تجاوزكار «هوزان» نصيب مردم مسلمان گرديد.

وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا

و خدا هماره در كار خويش پيروزمند و شكست ناپذير، و در تدبير امور دانا و توانا و فرزانه است، و درست بر اين اساس است كه در «حديبيه» فرمان صلح و همزيستى داد و در پيكار با تجاوزكاران و تاريك انديشان خيبر مقرر فرمود تا مردم با ايمان و شايسته كردار پيروز گردند و غنيمت بگيرند و زورمداران عهدشكن و تجاوزكار ذلت شكست و رسوايى را به كيفر زشت كارى و بيدادشان پذيرا گردند و طعم تلخ آن را بچشند، چرا كه ايمان و راستى راز پيروزى است و حق ناپذيرى و ناراستى رمز انحطاط و سقوط جامعه ها.(235)

* * *

در آخرين آيه مورد بحث دگرباره به ترسيم پرتوى از ره آورد صلح «حديبيه» در آينده جامعه مى پردازد و مى فرمايد:

وَعَدَكُمْ اللَّهُ مَغَانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَهَا

خدا به شما مردم توحيدگرا و عدالت خواه غنيمت هاى فراوانى را وعده فرموده است كه در ركاب پيامبر و پس از آن بزرگ پيشواى آزادى و سرفرازى تا روز رستاخيز آنها را به تدريج

به دست خواهيد آورد...

فَعَجَّلَ لَكُمْ هَذِهِ

امّا اين پيروزى و غنيمت هاى خيبر را براى شما زودتر فراهم آورد.

وَكَفَّ أَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ

و دست تجاوزكار مردم خودكامه و زورمدار را از سر شما كوتاه كرد و شرارت آنها را از شما بازداشت.

در تفسير اين فراز دو نظر آمده است:

1- به باور بيشتر مفسران هنگامى كه پيامبر گرامى به فرمان خدا آهنگ خيبر نمود و دژهاى تجاوزكاران عهدشكن را به محاصره درآورد، گروه هايى از قبيله هاى نيرومند «غطفان» و «اسد» بر آن شدند، تا در هنگامه عدم حضور پيامبر و سپاه توحيد در مدينه بر آنجا يورش برند و بر دارايى و خاندان آنان دستبرد بزنند و آنجا را در هم كوبند، امّا خداى فرزانه به لطف خويش دل هاى شرك گرايان و ظالمان را آكنده از ترس نمود و آنان از انتقام عادلانه و سخت پيامبر و يارانش به هراس افتادند از نقشه شوم خويش دست شستند، و اين فراز از آيه اشاره به يارى خدا در اين مورد است.

2- امّا به باور پاره اى اين فراز از آيه اشاره به آمدن «مالك بن عوف» و «ابن حصين» با گروه هاى «بنى اسد» و «غطفان» به يارى تجاوزكاران خيبر است كه خدا ترس و هراس از نيروى اسلام و مسلمانان را بر دل هاى آنان افكند و از نيمه راه بازگشتند.

وَلِتَكُونَ آيَةً لِلْمُؤْمِنِينَ

هدف اين بود كه اين رويدادها و غنيمت هايى كه خدا نصيب رزم آوران مسلمان كرد، همه و همه نمونه و نشانه اى بر درستى وعده هاى خدا و راستى دعوت و نويد پيامبر براى حق طلبان باشد، و بدانند كه چگونه خدا پيشتر وعده اين

پيروزى و غنيمت ها را داده بود و چگونه وعده خويش را تحقق بخشيد و شما با يارى او توانستيد هم پيروزى را به نام خود رقم زنيد و هم غنائم را به دست آوريد.

وَيَهْدِيَكُمْ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا

و براى اين بود كه خدا شما را به راهى راست راه نمايد و شما با نگرش بر اين رويداد و با تعمق در آيات قرآن نسبت به پيام خدا و پيامبرش ايمانى استوارتر پيدا كنيد و با دلى گرم تر و پرشورتر و قلبى آرام تر و مطمئن تر و با مغزى روشن تر و آگاه تر در اين راه گام سپاريد؛ چرا كه درستى وعده هاى قرآن و نويدهاى پيامبر در مورد پيروزى و به دست آوردن غنائم راديديد.

رويداد پيروزمندانه و سرنوشت ساز «حُديبيه»

در اين مورد «ابن عباس» آورده است كه: پيامبر گرامى از مدينه حركت كرد و راه مكه را در پيش گرفت. هنگامى كه به منطقه «حديبيه» رسيد، شترى كه آن حضرت بر آن نشسته بود، ايستاد و هرچه سوارش بر آن نهيب زد تا به راه خود ادامه دهد، مركب حركت نكرد و در همانجا خوابيد.

ياران همراه پيامبر گفتند: اى پيامبر خدا! به نظر مى رسد كه اين شتر از پا درآمده و ديگر قدرت پيمايش راه را ندارد، امّا پيامبر گرامى فرمود: نه، شتر من اين گونه نيست و سابقه ندارد كه به اين زودى از راه بماند، به نظر مى رسد كه او به اين كار فرمان يافته است.

پس از اين رويداد شگفت پيامبر «عمر» را خواست و به او فرمان داد تا به مكه وارد گردد و به حكومت آن پيام دهد كه پيامبر براى

انجام عمره آمده است و در انديشه جهاد و پيكار نيست، بنابراين شايسته است كه آنان با اين كار موافقت نمايند و اجازه دهند تا پيامبر عمره خويش را به انجام رساند و قربانى خويش را به سرزمين منى برد. «عمر» گفت: اى پيامبر خدا! من در مكّه دوست و ياورى ندارم و از قريش و برخورد خشونت بار آنان در هراسم، چرا كه ميان من و آنان دشمنى سختى است؛ با اين بيان اين كار از من ساخته نيست، امّا مى توانم كسى را به شما معرفى كنم كه در نظر قريش توانمند است و مى تواند اين كار را انجام دهد.

پيامبر پرسيد او كيست؟

پاسخ داد: عثمان پيامبر فرمود: آرى، درست مى گويد و آن گاه عثمان را فرا خواند و او را به سوى سردمداران مكّه و ابوسفيان كه رهبرى استبداد حاكم را به دست داشت فرستاد و به او فرمود به آنان روشن سازد كه پيامبر، نه براى جهاد، بلكه براى انجام عمره آمده و هماره بر آن است كه حرمت و شكوه خانه خدا را پاس دارد.

عثمان به سوى مكه شتافت و پيام مسالمت آميز پيامبر را به سردمداران حكومت استبداد رسانيد، امّا آنان از بازگشت او جلوگيرى كردند(236) و پس از آن بود كه خبر كشته شدن او به پيامبر و مردم مسلمان رسيد و آنجا بود كه آنان از رفتار زشت و خشونت بار شرك گرايان ناراحت شدند و پيامبر به پا خواست و از ياران بيعت گرفت تا دست در دست هم بر ضد ستمكاران به جهاد برخيزند و به آنان سفارش كرد كه در راه حق و عدالت شكيبايىِ قهرمانانه

پيشه سازند و هرگز پشت به دشمن تجاوزكار و بيدادپيشه ننمايند و هشدار داد كه اگر استبداد مكّه سفير آن حضرت را كشته باشد و پاسخ پيام انسانى و مسالمت آميز او را با خشونت و شقاوت داده باشد بايد با او به پيكار برخاست.

«عبدالله بن معقل» كه در اين سفر به همراه پيامبر بود، آورده است كه:

من آن روز در كنار پيامبر ايستاده بودم و با شاخه اى از برگ و بار درخت كه در دست داشتم هجوم مردم را از گرد پيامبر دور مى ساختم و به آنان كمك مى كردم كه به طور آرام با آن حضرت بيعت كنند. آن بزرگوار هنگامى كه مردم دست بيعت به او مى سپردند با آنان بيعت مى كرد كه در راه دفاع از حق پايدارى ورزند و هرگز پا به فرار نگذارند، امّا از آنان تا پاى مرگ و كشته شدن عهد نمى گرفت.

و گروهى از جمله «زهرى» آورده اند كه: پيامبر به همراه صدها تن از ياران خويش از «حديبيه» حركت كردند و بر سر راه خويش به منطقه «ذى الحليفه» رسيدند. در آنجا بود كه آن بزرگوار قربانى خود را نشانه زد و به قصد انجام عمره جامه احرام پوشيد و فردى را گسيل داشت تا با درايت و هوشمندى پيشاپيش برود و به طور نهانى از حال و هواى مكّه و نيت قريش براى او خبر آورد.

آن گاه راه خويش را در پيش گرفت تا به نزديكى «عسفان» رسيد. در آنجا بود كه فرستاده آن حضرت با گرد آوردن اخبارى قابل توجه بازگشت و به حضور پيامبر رسيد. او گفت: من در حالى «كعب» و «عامر»،

از سركردگان قبايل و عشائر آتش افروز و جنگ طلب عرب را پشت سر نهادم كه گروه هاى بسيارى را براى پيكار بر ضد پيامبر و يارانش گرد آورده و بر آن بودند تا با تجهيز و سازماندهى آنان راه را براى شما ببندند و از ورود شما به مكه و زيارت خانه خدا جلوگيرى نموده و بر ضد شما بجنگند.

پيامبر با دريافت اين خبر ناخوشايند فرمان حركت داد، امّا از ياران خواست تا ضمن حفظ روحيه صلحجويى و مسالمت خواهى و تلاش در دورى جستن از جنگ و درگيرى، آمادگى دفاعى خويش را نيز هم چنان بالا برند و لحظه اى از خطر دشمن غفلت نورزند.

پيامبر به همراه ياران بخشى از راه را رفته بودند كه آن بزرگوار رو به ياران نمود و فرمود سپاهى به سركردگى «خالدبن وليد»(237) در منطقه «غميم» به عنوان پيش قراولان سپاه دشمن تجاوزكار به سوى ما آمده اند، به همين جهت از طرف راست حركت كنيد تا برخوردى پيش نيايد. و آن گاه به راه خويش ادامه داد تا به منطقه «ثنيه» رسيد و آن جا شتر آن بزرگوار از حركت بازايستاد و خوابيد. پس از خوابيدن شتر پيامبر فرمود: ياران! اين شتر، نه از فشار خستگى خوابيد و نه بى دليل و بيهوده؛ بلكه از ادامه راه بازداشته شده است. آن گاه ضمن بيانى نويدبخش فرمود: ياران! به خداى سوگند شما هيچ سرزمينى مبارك را - كه در آن شعائر خدا برپا مى گردد - از من نخواهيد خواست، جز اينكه رفتن به آنجا را برايتان ممكن خواهم ساخت و به يارى خدا شما را به آنجا خواهم رساند! از پى آن شتر خويش را

فرمان حركت داد و مركب به راه افتاد و رفتند تا بر سر چاه آبى در انتهاى منطقه «حديبيه» رسيدند. در آن چاه آب بود، امّا نه چندان زياد؛ به همين جهت ياران راه براى سيراب ساختن خود و مركب هايشان به تهيه آب پرداختند و از كمى آب چاه شكايت كردند. پيامبر پيش آمد و در پرتو قدرت خدا تيرى از تركش درآورد و به آنان دستور داد تا آن را در ميان چاه و در درون همان آب اندك و ناچيزى كه از آنجا مى جوشيد قرار دهند. آنان چنان كردند و به خداى سوگند كه آب جوشيدن گرفت به گونه اى كه همگان با مركب هاى خويش سيراب شدند.

در اين شرايط بود كه «بديل خزاعى» به همراه گروهى از قبيله خزاعه - كه دوستدار و خيرخواه پيامبر بودند - سر رسيدند و او به آن حضرت گزارش داد كه دو جنگ سالار شرك، «كعب» و «عامر» با سپاهى مجهّز آماده پيكار با پيامبر و ياران او هستند و آنان راه را براى رفتن شما به مكه خواهند بست.

پيامبر فرمود: واقعيت اين است كه ما براى جنگ نيامده ايم، بلكه آمده ايم تا عمره به جا آوريم و خانه خدا را زيارت كنيم. افزون بر اين قريش نيز از پيكار خسته شده و از درگيرى با ما زيان بسيارى ديده اند؛ اينك هنگامه آن است كه اگر درست رفتار كنند و دست از شيوه ظالمانه خويش بردارند پيمان عدم تعرض و قرارداد همزيستى ميان ما و آنان امضا گردد تا بدون درگيرى با هم، جامه احرام پوشيم و به عمره و زيارت خانه خدا بپردايم و كارى به كار

هم نداشته باشيم، در غير اين صورت به خدايى كه جان محمد(ص) در كف قدرت اوست سوگند كه در راه حق و عدالت و دين خدا با آنان به پيكارى سخت دست خواهم زد تا فرمان خدا را به انجام رسانم.

«بديل» گفت: پيام شما را - در صورتى كه بخواهيد به آنان مى رسانم و مى كوشم تا آنان با مسالمت از سر راه شما كنار بروند و جنگ تازه اى پديد نيايد. آن گاه به سوى قريش حركت كرد.

هنگامى كه بر آنان وارد شد، گفت: هان اى سران قريش! من از نزد پيامبر مى آيم و او در انديشه پيكار نيست، بلكه برنامه او صلح و همزيستى است و مى خواهد خانه خدا را زيارت كند و اگر شما دست از تعرض و شرارت بر ضد او و يارانش برداريد با شما كارى ندارد و حاضر است تا با شما پيمان عدم تعرض و قرارداد زندگى مسالمت آميز و همزيستى امضا كند.

«عروه ثقفى» به پا خاست و گفت: هان اى سران قريش! محمد(ص) برنامه نيكى به شما پيشنهاد مى كند، به باور من آن را بپذيريد و اجازه دهيد تا من به سوى او بروم و كار را به صورت مسالمت آميز سامان بخشم.

آنان گفتند: شما نزد او برو و كار را پى گيرى كن.

«عروه» به حضور پيامبر شرفياب گرديد و آن حضرت همان برنامه انسانى و مسالمت آميز و آشتى جويانه اى را كه به «بديل» بيان فرموده بود به او نيز بيان داشت و روشنگرى كرد كه هرگز در انديشه پيكار نيست، بلكه مى خواهد با مسالمت و بدون درگيرى خداى خويش را عبادت و خانه او را زيارت و

مردم را با منطق روشن و خردمندانه به سوى عدالت و آزادگى دعوت كند و بس؛ امّا «عروه» گفت: هان اى محمد! آيا شما بر اين انديشه هستى كه بستگان و هموطنان خويش را ريشه كن سازى و جامعه آنان را نابود كنى؟ آيا تاكنون مردى در جهان عرب تيشه بر ريشه جامعه خويش زده است؟ به خداى سوگند من بر گرد تو مردمى را مى نگرم كه از قبيله ها و تيره و تبارهاى گوناگون هستند و مى دانم كه اگر كار مشكل گردد آنان مى گريزند و تو را تنها خواهند نهاد.

ابوبكر با شنيدن اين سخن برآشفت و فرياد كشيد كه: هان اى عروه! تو برو و پليدى بت ها را زا زبانت پاك كن و بمك و چنين اظهارنظر بى پايه اى در مورد ياران پيامبر مكن، آيا ما از گرد او مى گريزيم و او را تنها خواهيم نهاد؟

«عروه» فرياد كشيد كه: اين كه بود؟

ابوبكر خروشيد كه من هستم! ابوبكر.

گفت: به خداى سوگند اگر نبود كه آن كار شايسته ات در حق من كه هنوز پاداش آن را نداده و خود را «رهين» منت تو مى نگرم، پاسخ اهانت را آن گونه كه مى دانى مى دادم، امّا چه كنم... و در اين هنگام بود كه پيامبر با به كف گرفتن زمام سخن به درگيرى زبانى آن دو پايان داد.

در اين مورد آورده اند كه: در آن گفتگو، هنگامى كه پيامبر سخن مى گفت، «عروه» طبق عادت ديرين جاهليت به نشان تأييد گفتارش دست به محاسن شريف آن حضرت مى كشيد و «مغيره» كه بالاى سر او ايستاده بود، هرگاه «عروه» دست به سوى محاسن پيامبر مى آورد با نوك غلاف شمشير بر

دست او مى زد و مى گفت: دست از محاسن آن حضرت بردار كه دستت را مى برم.

«عروه» پرسيد اين مرد كيست؟

پاسخ دادند «مغيره» است.

گفت عجب عنصر خيانتكارى! كارى نكن كه از خيانت تو در پيشگاه پيامبر پرده بردارم.

و جريان خيانت او در اين مورد آن بود كه: پيش از گرايش به اسلام در سفرى دوستان خويش را كشت و دارايى آنان را به يغما برد كه پس از اسلام آوردنش پيامبر در جهت بيدارى او فرمود: امّا گرايش او را به اسلام مى پذيريم، اميد كه خدا او را هدايت كند، امّا دارايى اش بدان دليل كه با خيانت و بيداد به دست آمده است ما به آن ثروت نيازى نداريم.

در آن شرايط «عروه» زير چشمى پيامبر گرامى و ياران او را سخت زير نظر داشت و از حرمت آن حضرت نزد آنان شگفت زده شده بود. او مى ديد كه آن بزرگوار هر دستورى مى دهد آنان بى درنگ به انجام مى رسانند و زمانى كه به وضو برخاست هركدام تلاش مى كردند تا از قطره هاى آب وضويش بركت جويند و هنگام تماشاى سيماى ملكوتى آن حضرت به خاطر گراميداشت مقام والايش چشم بر چشم او نمى دوختند.

فرستاده قريش سرانجام به سوى آنان بازگشت و در بيان يافته هاى خويش چنين گفت: هان اى ياران! راستى كه كار محمد(ص) سخت تفكرانگيز است! ياران وى مردمى شگفت هستند! به خداى سوگند من به حضور شاهان و قدرتمندان بسيارى بار يافته ام و به دربار قيصر روم، كسراى ايران و پادشان حبشه رفته ام، امّا خداى را كه ذره اى از عظمت محمد(ص) را در آنان نديده و حرمت و شكوهى كه وى در چشم

يارانش دارد، هيچ كدام از آنان ندارند.

محمد(ص) هرگاه به آنان فرمان مى دهد، سر از پا نمى شناسند و زمانى كه وضو مى سازد از قطره هاى آب وضويش هركدام بركت مى جويند! در برابر او با آرامش و آهسته سخن مى گويند و به نشانى احترام به او هرگز تند و تيز بر سيماى وى نمى نگرند. به باور ما آن بزرگوار با پيام صلح و دعوت به زندگى مسالمت آميز پيشنهاد خوبى به شما كرده است بنابراين ديدگاه او را بپذيريد و فرصت را از دست ندهيد.(238)

* * *

مردى از قبيله «بنى كنانه» گفت: دوستان در اين كار شتاب نكنيد، بلكه اجازه دهيد تا من به ديدار او بروم و جريان را از نزديك مورد دقت و مطالعه قرار دهم. و پس از اين بود كه با موافقت سران قريش آن مرد به ديدار پيامبر آمد و آن حضرت پيش از رسيدن آن مرد، ضمن بيان نام و نشان و تيره و تبارش فرمود: اين مرد از قبيله اى است كه به قربانى خانه خدا بسيار بها مى دهد به همين جهت قربانى هاى خويش را به پيشواز او ببريد و روشن سازيد كه در انديشه عمره و زيارت خانه خدا و قربانى هستيد نه پيكار با قريش. يارانِ پيامبر چنين كردند و لبيك گويان به استقبال او شتافتند و آن مرد با ديدن صف قربانى ها و آمادگى ياران پيامبر براى زيارت و لبيك گويى به نداى دعوت خداى كعبه، گفت: سبحان الله! راستى آيا زيبنده است كه اين مردم عاشق و شيفته خانه خدا از زيارت آن بازداشته شوند؟

از پى اين مرد درست انديش و با انصاف، نماينده ديگرى از سوى قريش بر

پيامبر وارد شد و آن حضرت اين بار هم پيش از رسيدن اين مرد از نام و نشان او به ياران خبر داد و از بدانديشى و نادانى و آشوب افكنى اش. او به حضور پيامبر رسيد و با آن حضرت به گفتگو نشست و همگان دريافتند كه آنچه پيامبر در مورد او خبر داده بود درست و هماهنگ با حقيقت است.(239)

* * *

در اين شرايط بود كه سومين فرستاده قريش به حضور پيامبر شرفياب گرديد و پيامبر گرامى فرمود: با آمدن «سهيل بن عمرو» كار امضاى پيمان صلح با قريش آسان شد.

«سهيل» پس از گفتگو با پيامبر گرامى گفت: هان اى محمد(ص) بيا و ميان ما و خودت به عنوان پيشواى ياران و پيروانت چيزى بنويس تا هركدام با امضاى آن، از نعمت امنيت و آرامش بهره ور گرديم. پيامبر رو به امير مؤمنان كرد و فرمود: على جان بنويس: بسم الله الرحمن الرحيم.

«سهيل» گفت: من نمى دانم «رحمان» كيست، بنابراين تقاضا مى كنم بنويسيد «باسمك اللهم».

ياران پيامبر گفتند: به خداى سوگند در اين مورد كوتاه نخواهيم آمد و اگر پيامبر اجازه دهد جز همان را كه على(ع) به دستور او نوشت چيزى را نخواهيم پذيرفت، امّا پيامبر فرمود على جان بنويس: باسمك اللهم هذا ما قاضى عليه محمدٌ رسول الله...

نماينده قريش گفت: اگر ما تو را پيامبر خدا مى شناختيم ديگر نه با تو پيكار مى كرديم و نه راه خانه خدا را بر روى تو و يارانت مى بستيم، بنابراين بنويسيد: «... هذا ما قاضى عليه محمدبن عبدالله».

پيامبر فرمود: شما بپذيريد يا انكار كنيد، بدانيد كه من پيام آور خداى جهانيان هستم و با

اين وصف به خاطر دورى جستن از جنگ و كشتار و به انگيزه صلحجويى و بشردوستى خواسته شما را در اين مورد مى پذيرم و فرمود: على جان، واژه «رسول الله» را از نوشته ات بردار. على(ع) گفت: اى پيامبر خدا! دست من در اين مورد مرا يارى نمى كند و توان برداشتن وصف رسالت را از كنار نام بلندت ندارم. پيامبر نوشته را گرفت و خود آن دو واژه مقدس را برداشت.

آن گاه فرمود: اين گونه بنويس: «هذا ما قاضى عليه محمدبن عبدالله و سهيل بن عمرو...»

به نام بلند و با عظمت تو اى خداى هستى! اين نوشته، قرارداد و عهدنامه اى است كه محمد(ص) فرزند عبدالله و «سهيل» نماينده قريش بر آن به توافق رسيدند و عهد كردند كه:

1- از امروز تا ده سال آينده پيكار نخواهند كرد و مردم در اين مدت در امنيت و آرامش خواهند زيست.

2- هركدام از ياران و رهروان راه محمد(ص) براى انجام حجّ يا عمره و يا تجارت وارد مكه گردد، جان و مال و كرامت او در امنيت خواهد بود.

3- هركس از قريش و مردم مكه از راه شام و مصر گذر كند و به مدينه وارد گردد نيز در امنيت كامل خواهد بود.

4- دو جانب قرارداد عهد بستند كه نسبت به يكديگر هيچ كينه اى در دل نگيرند.

5- هيچ گونه خيانت و فريبكارى و سرقت و چپاول را نسبت به يكديگر روا نداريد.

6- هركس در اين مدت دوست داشت مى تواند اسلام آورد و بر عهد و پيمان محمد(ص) وارد گردد.

7- و هركس نيز خواست مى تواند با قريش همدست و هم پيمان گردد.

پس

از اين عهدنامه بود كه قبيله «خزاعه» گام به پيش نهاد و بر پيمان پيامبر وارد شد و قبيله رقيب آن «بنوبكر» با قريش هم پيمان گرديد.(240)

هنگامى كه سخن به اين جا كشيد پيامبر فرمود: و نيز بنويسيد كه قريش نبايد ميان ما و خانه خدا براى انجام حج مانع ايجاد كند، امّا «سهيل» نپذيرفت و گفت: اين كار از سال آينده ممكن است و مى نويسيم، امّا براى سال جارى نمى پذيريم؛ چرا كه عرب چنين تصور خواهد كرد كه ما زير فشار و در تنگنا قرار داريم، و پيامبر نيز پذيرفت و مقرر گرديد كه از سال آينده مسلمانان به زيارت خانه خدا مشرّف گردند.

آن گاه «سهيل» افزود: و نيز بايد بنويسيد كه: هركس از سوى ما راه مدينه را در پيش گرفت و به سوى شما آمد، اگر ايمان هم آورده است بايد او را به مكه بازپس دهيد، امّا هركس از سوى شما به ما پناهنده شد ما آن را تحويل نخواهيم داد.

ياران پيامبر شگفت زده شدند كه چگونه ما كسى را كه اسلام آورده است، او را به سوى شرك گرايان بازگردانيم؟

پيامبر فرمود: ياران، هركس دست از اسلام، اين دين مهر و عشق و توحيد و تقوا و عدالت و آزادگى دست شويد و به سوى آنان بازگردد، بگذاريد خدا او را از ما دورتر سازد ما چه نيازى به او داريم؟!

با اين بيان هركس از آنان نزد ما آمد طبق قرارداد به آنان بازپس خواهيم داد، چرا كه اگر به راستى ايمان به خدا آورده باشد، خدا براى او گشايشى پيش آورده و راه نجات پيش پايش خواهد گشود.

نماينده قريش گفت: بنابراين طبق قرارداد اينك بايد از همين منطقه بازگرديد و سال آينده، به هنگام موسم حج ما از شهر بيرون مى رويم تا شما وارد مكه شويد و به مدت سه روز به زيارت بپردازيد، اما فراموش نكنيد كه بايد سلاح ها در غلاف و شمشيرها در نيام باشد...

* * *

هنوز آن نشست سياسى و اجتماعى براى امضاى قرارداد صلح و همزيستى به امضا نرسيده بود كه «ابوجندل»، فرزند همين «سهيل بن عمرو» با فرار از زندان قريش خود را به مسلمانان رسانيد و در حالى كه هنوز بخشى از كمند و زنجير بر دست و پايش بود، به حضور پيامبر شرفياب گرديد!

آن مرد با ديدن فرزند جوانش برآشفت و گفت: هان اى محمد! اين نخستين مورد از محتواى قرارداد است كه بايد به آن عمل نموده و «ابوجندل» را - كه از زندان ما گريخته است - به ما بازگردانى.

پيامبر فرمود: «سهيل»! هنوز عهدنامه را امضا نكرده ايم و رسميت نيافته است. امّا او فرياد برآورد كه به خداى سوگند ديگر در هيچ مورد نمى توانم با شما قرارداد صلح و همزيستى امضا كنم و قريش را به اين كار راضى سازم.

پيامبر فرمود: اين بنده خدا را واگذاريد تا در پناه من باشد و من به او امان دهم.

امّا «سهيل» نپذيرفت و گفت هرگز چنين كارى نخواهد كرد... و در همان حال آن بنده خدا فرياد برآورد كه هان: اى مردم مسلمان! آيا در حالى كه من اسلام آورده ام، زيبنده است مرا به دست شرك و بيداد بسپاريد؟ آيا آثار شكنجه هاى ددمنشانه آنان را بر پيكرم نمى نگريد؟(241)

«عمر» در

اين مورد مى گويد: به خداى سوگند تا آن لحظه در رسالت محمد(ص) ترديدى به خود نداده بودم، امّا آن روز دچار ترديد شدم به همين جهت به حضورش آمدم و گفتم: مگر شما پيام آور خدا نيستى؟

فرمود: چرا

پرسيدم: مگر ما بر راه حق گام نسپرده ايم و دشمن ما در رابه باطل و بيداد نيست؟

فرمود: چرا

گفتم: پس چرا تن به ذلت دهيم و در برابر قريش كوتاه بياييم؟

فرمود: عمر! من پيامبر خدا هستم و مى دانم كه او يار و ياور من است و من هرگز نافرمانى او را نخواهم كرد و كار ما نيز تن سپردن به ذلت نيست: بلكه قرارداد صلح و همزيستى است كه براساس حكمت و مصلحت و عزت و آينده نگرى امضا مى گردد. گفتم: مگر شما به ما نويد ندادى كه به زودى به مكه وارد مى گرديم و خانه خدا را زيارت مى كنيم؟

فرمود: چرا، نويدتان دادم، امّا آيا گفتم در اين سفر و در اين سال؟

پاسخ دادم نه،

فرمود: پس ترديد به دل راه نده كه وعده خدا حق است و نويد من تحقق خواهد پذيرفت و شما به زودى جامه احرام بر تن براى طواف خانه خدا به مكه وارد خواهيد شد.(242)

* * *

پس از امضاى قرارداد صلح بود كه پيامبر صلح و آزادى يك شتر قربانى كرد و سر مبارك را تراشيد و بانوان مسلمان به حضورش شرفياب شدند و اين آيه مبارك بر قلب مصفاى آن حضرت فرود آمد كه يا ايها الّذين آمنوا اذا جائكم المؤمنات مهاجرات فامتحنوهن...(243) هان اى كسانى كه ايمان آورده ايد، هنگامى كه زنان با ايمان مهاجر نزد

شما آمدند آنان را بيازماييد...

«محمدبن اسحاق» از «بريده» و او از «محمدبن كعب» آورده است كه نويسنده اين صلح نامه از سوى پيامبر على(ع) بود كه پيامبر خدا به خاطر مخالفت سخت «سهيل» با رسالت آن حضرت و نوشتن «رسول الله»، فرمود: على جان! بنويس: «اين است آنچه محمدبن عبدالله و «سهيل بن عمرو» براساس محتواى آن پيمان بستند. على(ع) از برداشتن وصف رسالت و پيامبرى آن حضرت خوددارى مى ورزيد،(244) چرا كه اين كار برايش گران بود؛ امّا پيامبر فرمود تو نيز نظير همين رويداد را در زندگى خويش در پيش دارى و آن روز، مظلومانه چنين نوشته اى را بر تو تحميل مى كنند. وَ اِنَّ لك مثلها تعطيها و انت مضطهد»(245)

و از پى آن اميرمؤمنان نوشته را به گونه اى پيامبر فرمود نوشت و پس از امضاى آن قرارداد بود كه پيشواى گرانقدر توحيد به سوى مدينه حركت كرد.

* * *

پس از ورود به مدينه مردى از قريش به نام «ابوبصير» كه راه اسلام را برگزيده بود، به حضور آن بزرگوار شرفياب گرديد و جريان اسلام و هجرت و پناهندگى خويش را به آگاهى پيامبر رسانيد، امّا در آن هنگام فرستادگان قريش سر رسيدند و با يادآورى عهدنامه «حديبيه» تقاضا كردند كه آن مرد بازگشت داده شده و به سوى قريش گسيل گردد.

پيامبر به ناگزير از «ابوبصير» خواست تا به همراه نمايندگان قريش روان گردد و او نيز با آنان راه مكه را در پيش گرفت تا بر سر راه خود به منطقه اى به نام «ذوالحليفه» رسيدند و براى استراحت پياده شدند و خرمايى كه به همراه داشتند در ميان نهادند تا

از آن بخورند. در اين ميان «ابوبصير» به يكى از آن دو گفت: دوست من! راستى كه شمشيرى زيبا دارى. او گفت، آرى، بسيار زيبا و تماشايى و براى نشان دادن آن شمشير را از غلاف بركشيد و گفت: نمى دانى چه قدر برنده است، بارها آن را آزموده ام.

«ابوبصير» گفت: مى توانم آن را از نزديك تماشا كنم؟

او پاسخ داد: چرا نه؟ و آن گاه شمشير را به سوى وى دراز كرد.

«ابوبصير» شمشير را گرفت و بى درنگ چنان ضربه اى به آن مرد فرود آورد كه در دم افتاد و جان داد و رفيق او گريخت تا به مدينه رسيد و هراسان و آشفته به حضور پيامبر شرفياب گرديد و جريان را به آن بزرگوار گزارش و شكايت برد.

پس از مدتى «ابوبصير» به حضور پيامبر آمد و آن حضرت او را به خاطر كارش سرزنش كرد و پرسيد اينك قريش و خويشاوندان اين مردى كه به دست تو كشته شده است ممكن است بيايند و آتش جنگى ناخواسته را شعله ور سازند، چرا چنين كردى؟!

او دريافت كه پيامبر او را به سوى قريش گسيل خواهد داشت، به همين جهت مدينه را ترك كرد و در منطقه اى به نام «سيف البحر» رحل اقامت افكند. پس از مدتى «ابوجندل» نيز كه تازه اسلام آورده بود از اسارت و بيداد قريش گريخت و به او پيوست و از آن پس هر مسلمانى كه از بند بيداد قريش مى گريخت، به جاى مدينه به آنان مى پيوست به گونه اى كه گروه نيرومندى پديد آمد و كاروان هاى تجارتى قريش از سوى آن گروه به خطر افتاد به گونه اى كه هيچ كاروانى

از مكه به سوى شام نمى رفت، جز اينكه مورد هجوم اين گروه قرار مى گرفت و غارت مى شد.

قريش به ناگزير به حضور پيامبر آمدند و از آن حضرت تقاضا كردند كه امنيت كاروان هاى مكه به سوى شام را تضمين كند و خطر گروه «ابوبصير» را از آنها دفع نمايد. آن حضرت خاطرنشان فرمود كه آن گروه در قلمرو مدينه نيستند و از اين رو شامل قرارداد نمى گردند. آنان ضمن پذيرش اين اصل از آن بزرگوار يارى خواستند و او را به حرمت خويشاوندى سوگند دادند كه از نفوذ معنوى و اخلاقى خويش در اين مورد بهره گيرد و آنان را از اين كار بازدارد و پذيرفتند كه از اين پس هركس اسلام آورد و از مكه گريخت مى تواند به حضور پيامبر برود و در مدينه زندگى كند و قريش ديگر خواهان بازگشت او نخواهد شد! پيامبر پيامى به سوى گروه «ابوبصير» فرستاد و آنان را به مدينه فرا خواند. و بدين سان اين مشكل نيز از سر راه تازه مسلمانانى كه از فشار قريش مى گريختند و خود را به مدينه مى رساندند برداشته شد.(246)

داستان فتح خيبر

پيامبر پس از بازگشت از «حُديبيه» شب را در مدينه ماند و بامداد آن شب آهنگ «خيبر» نمود.

در اين مورد «ابن اسحاق» از پدر و نيايش آورده است كه: من به همراه پيامبر بودم كه به سوى «خيبر» حركت كرديم. پس از پيمايش راه و نزديك شدن به دژهاى يهود پيامبر دستور توقف و آماده باش داد. هنگامى كه همه ياران آن حضرت ايستادند، او دست به سوى آسمان گشود و نيايشگرانه گفت:

اللهم ربّ السموات السبع و ما

اظللن، و ربّ الارضين السّبع و ما اقللتى، و ربّ الشياطين و ما اظللن انا نسألك خير هذه القرية و خير اهلها و خير ما فيها...(247)

خداوندا، هان اى پروردگار آسمانهاى هفتگانه و آن چه بر آن سايه افكنده اند! و اى پروردگار شيطان ها و آن كسانى را كه به بيراهه برده اند! خداوندا، ما از خير و خوبى اين شهر و آن چه در آن است از بارگاه تو مى خواهيم و از شر و شرارت ساكنان آن و بدى هايى كه در آن است به تو پناه مى بريم.

و پس از اين دعا رو به ياران كرد و فرمود: اينك به نام خدا حركت كنيد.

و نيز از «سلمه» آورده اند كه: ما شب هنگام به همراه پيامبر به سوى «خيبر» حركت كرديم و «عامر» نيز كه مردى شاعر صاحب فكر بود به همراه ياران پيامبر حركت كرد. در ميان راه يكى از همراهان به «عامر» گفت: دوست عزيز، آيا چيزى از آن سروده هاى زيبا و دل انگيزت براى ما نمى خوانى؟

لا هَمَّ لو لا انت ما حجيّنا

و لا تصدقنا و لا صليّا...(248)

هان اى پيامبر! به خداى سوگند اگر وجود گرانمايه شما نبود، ما نه به سوى طواف خانه خدا و انجام حج مى رفتيم و نه صدقه و انفاق مى كرديم؛ نه نماز مى خوانديم و نه دعا و نيايش با خداى يكتا داشتيم. پس جانم به فدايت باد بيا و از لغزش هاى ما درگذر و از بارگاه خدا آمرزش ما را بخواه و در ميدان كارزار با تدبير و معنويت خويش به ما پايدارى و استقامت ببخش.

هان اى خداى محمد! بر ما آرامش خويش را فرو فرست، به

گونه اى كه هرگاه بر ما ندا دادند بياييم و بامدادان بر ما اعتماد كنند.

پيامبر با شنيدن اين مژده فرمود: آن مردى كه در پيشاپيش شما اين اشعار را مى خواند كيست؟

پاسخ دادند «عامر» است.

فرمود: خداى او را رحمت كند.

«عمر» كه بر شترى تنبل سوار بود گفت: هان اى پيامبر خدا! كاش ما را از «عامر» و سروده هاى او بيشتر بهره مند مى ساختى. و اين سخن بدان جهت بود كه هرگاه پيامبر به كسى به طور خاصى دعا مى كرد او در پيكار به شهادت نايل مى آمد، و آنان از دعاى ويژه پيامبر دريافتند كه «عامر» به زودى از ميان آنان خواهد رفت.

دوستدار خدا و پيامبر

پس از رويارويى دو سپاه مردى از سپاه يهود گام به ميدان نهاد و مغرورانه به رجزخوانى پرداخت كه: مردمِ دژهاى خيبر مى دانند كه من «مرحب» هستم؛ سلاح من هماره آماده است و من قهرمانى كارآزموده مى باشم.

و از سپاه توحيد مردى گام به ميدان نهاد كه كسى جز «عامر» همان سراينده خوش سخن نبود و او نيز در پاسخ قهرمانِ مغرور يهود چنين گفت: دژهاى «خيبر» مى دانند كه من «عامر» هستم؛ سلاح و شمشيرم براى پيكار هماره آماده است و خود قهرمانى جسور و بى پروا هستم.

آن گاه آن دو جنگاور نامدار به پيكار و تبادل شمشير پرداختند كه شمشير رزمنده يهودى بر سپر «عامر» فرود آمد و بدان جهت كه شمشير «عامر» كوتاه بود كوشيد تا پاى دشمن را هدف قرار دهد كه نتوانست و شمشيرش بر پاى خودش برخورد كرد و به شهادت رسيد. با اين پيشامد برخى از ياران پيامبر بر «عامر» دريغ و

افسوس خوردند، چرا كه به باور آنان كارش بى ثمر گرديد و خويشتن را نابود ساخت.

«سلمه» با شنيدن اين پندار و اين نظر از برخى از ياران پيامبر بى درنگ به حضور آن حضرت رسيد و پندار آنان را به عرض رساند. پيامبر فرمود: اين پندار كيست؟

گفتم: برخى از ياران شما چنين فكر مى كنند.

پيامبر فرمود: گفتار آنان پوچ و بى اساس است و واقعيت اين است كه «عامر» به دو پاداش نايل آمد، نخست پاداش جهاد و تلاش و ديگر شهادت در راه حق و عدالت.

به هرحال محاصره دژهاى «خيبر» ادامه يافت و پيامبر گرامى روزى پرچم پيكار را به عمر سپرد و مجاهدان مسلمان به فرماندهى او براى نبرد به پيش رفتند، امّا پس از برخورد شديد با مدافعان «خيبر» عقب نشينى كردند و در حالى كه فرمانده و نيروهاى تحت فرمانش از عظمت و قدرت شكست ناپذير دشمن سخن مى گفتند، و نشانه هاى قريش در گفتار و چهره هايشان هويدا بود، نزد پيامبر بازگشتند، امّا از آن جايى كه پيامبر دچار سردرد بود، نتوانستند با آن حضرت گفتگو كنند.

پس از ساعتى پيامبر آمد و از برخورد آن روز جويا شد كه جريان عقب نشينى مجاهدان مسلمان از برابر سپاه يهود به آن حضرت گزارش گرديد، و آن بزرگوار فرمود: «لَأُعطين الرايةَ غَداً رَجُلاً يُحب الله و رسوله، و يحبه الله و رسوله كراراً غير فرّار، لا يرجع حتى يفتح الله على يديه»(249)

فردا پرچم پيكار و فرماندهى نيروهاى مسلمان را به دست كسى خواهم سپرد كه خدا و پيامبرش را دوست مى دارد و خدا و پيامبر او نيز او را دوست مى دارند. او سخت يورش برنده

به دشمن است، و هرگز از برابر دشمن فرار نمى كند و هرگز از ميدان جنگ باز نخواهد گشت تا خدا دژهاى «خيبر» را به دست او فتح نمايد.

گروهى از محدثان آورده اند كه پيامبر در پيكار «خيبر» فرمود: «لاعطين الراية غداً رجلاً يفتح الله على يديه، يحب الله و رسوله، و يحب الله و رسوله.»

فردا پرچم پيكار را به دست بزرگ مردى خواهم سپرد كه خدا پيروزى را به دست او نصيب مسلمانان خواهد كرد؛ مردى كه خدا و پيامبرش را دوست مى دارد و خدا و پيامبرش نيز او را دوست مى دارند.(250)

در اين مورد آورده اند كه: مردم آن شب در اين انديشه بودند كه فردا پيامبر پرچم پيكار را بر دوش كدامين انسان آزادمنش و پراخلاص خواهد نهاد، به همين جهت بامداد آن شب همگان بر گرد پيامبر حلقه زدند و گردن ها برافراشته شد تا دريابند آن قهرمانِ بى نظيرى كه پيامبر روز گذشته از او سخن گفته است كيست؟ و هنگامى كه همه آماده شدند، پيامبر فرمود: ياران من! على كجاست؟ گفتند: او به درد چشم گرفتار است.

فرمود: او را بياوريد.

آن حضرت را آوردند و پيامبر اندكى از رطوبت دهان مبارك خويش بر چشمان على(ع) رساند و خدا به لطف خويش و به بركت وجود پيامبرش چشمان آن بزرگوار را به گونه اى شفا بخشيد كه گويى هرگز نشانى از درد نداشته است.

آن گاه پرچم مبارزه را به دست توانمند على سپرد و فرمود: على جان! به نام خدا و در پرتو مهر و قدرت او حركت كن، هنگامى كه به آنان رسيدى نخست با مهر و بشردوستى و ملايمت و

مدارا آن را به سوى خدا و رعايت حق و عدالت فرا خوان(251) و بر آنان از حقوق خدا بر بندگانش سخن بگو، و راه نجات و رستگارى و سعادت و زندگى شايسته را به آنان بنماى؛ چرا كه به خداى سوگند اگر خدا به وسيله تو يك انسان را هدايت كند براى تو از ثروت هنگفتى چون كلّه شتران سرخ مو و پرارزش بهتر است. «فو اللّه لان يهدى الله بك رجلاً واحداً خير لك من اَن يكون لك حمر النعم»(252)

به هر حال از سوى يهود «خيبر»، به گونه اى كه تاريخ نگاران و محدثان آورده اند، «مرحب خيبرى» گام به ميدان پيكار نهاد و با صدايى بلند و متكبرانه به رجزخوانى پرداخت كه:

قد علمت خيبر انّى مرحب شاكى السلاح بطل مجرب(253)

و از توحيدگرايان و آزادى خواهان نيز على(ع) گام به ميدان دفاع نهاد و در برابر دلاور يهودى اين گونه پاسخ داد كه:

انا الّذى بسمتنى امى حيدره كليث غابات كريه المنظره...

من هستم، من آن كه مادرم مرا شير بيشه شهامت و شجاعت نام نهاد؛ در شهامت و شيردلى درست بسان شيرهاى جنگل هستم كه دلاوران تاب و توان ديدن و رويارويى آن را ندارند. من به يارى خداى توانا روزگار ستمكاران را سياه نموده و آنان را به كيفر ستم و بيدادشان نابود خواهم ساخت.

آن گاه پيكار، پس از گفت و شنودى كوتاه در گرفت و على(ع) با ضربتى سهمگين فرق جنگاور يهودى را شكافت و پيروزى را براى مردم مسلمان به ارمغان آورد. اين روايت را مسلم در صحيح خود آورده است.

در روايت ديگرى از «ابى رافع»، خدمتگزار بيت رسالت آورده اند

كه: هنگامى كه پيامبر على(ع) را به سوى «خيبر» فرستاد، ما نيز به همراه آن حضرت بوديم. هنگامى كه پس از پيمايش راه به دژهاى «خيبر» نزديك شديم، ساكنان و مدافعان دژها بيرون آمدند و بر مسلمانان يورش آوردند و پيكارى سخت درگرفت.

على(ع) گام به پيش نهاد و با آنان درگير شد. يكى از جنگ آوران يهود ضربتى به آن حضرت فرود آورد كه سپر از دست وى افتاد، امّا بى درنگ دروازه دژ «خيبر» را از جاى كند و به جاى سپر روى سر گرفت و بر آنان تاخت و قهرمانانه پيكار كرد تا خداى توانا «خيبر» را به دست حق طلب و ستم ستيز او بر روى مردم مسلمان گشود. آن گاه بود كه آن حضرت آن درب را بر زمين افكند و من به همراه هفت نفر از دلاوران مسلمان هرچه كوشش كرديم نتوانستيم آن را جا به جا كنيم.(254)

و نيز از پنجمين امام نور آورده اند كه به نقل از «جابربن عبدالله» فرمود: على(ع) در روز پيكار «خيبر» دروازه آن دژ تسخيرناپذير را از جاى خود كند و مردم مسلمان از آن به عنوان پل بهره گرفتند و عبور كردند! پس از آن رويداد هنگامى كه مى خواستند آن دروازه را جابه جا كنند، چهل تن نتوانستند آن را بلند كنند.

در روايت ديگرى از جابر آورده اند كه: پس از فتح خيبر هفتاد نفر دست در دست هم توانستند آن لنگه دروازه را بر جاى خود برگردانند و نصب كنند.

* * *

پاره اى از مورخان و محدثان از «عبدالرحمان بن ابى ليلى» آورده اند كه: على(ع) پس از فتح «خيبر» لباس تابستانى و زمستانى اش يكسان بود،

بلكه گاه در سرماى سخت زمستان با پيراهنى بيرون مى آمد و در گرماى سوزان تابستان گاه با قباى زمستانى؛ چنانكه گويى از سوز سرما و حرارت گرماى حجاز در امان است!

«عبدالرحمن» مى گويد: اين موضوع براى ما شگفت انگيز بود به همين جهت بر آن شديم تا راز آن را جويا شويم...

پس از اينكه اين موضوع را از خود آن بزرگوار پرسيديم، فرمود: آيا شما در پيكار «خيبر» حضور نداشتيد؟

پاسخ داديم: چرا.

فرمود: آيا پيامبر را نديديد كه يك روز سپاه اسلام را به فرماندهى ابوبكر به سوى «خيبر» گسيل داشت و او پس از درگيرى با يهود «خيبر» و جنگى سخت با آنان شبانگاه شكست خورده باز آمد... و آن گاه پيامبر براى قوت قلب بخشيدن به مردم فرمود: فردا پرچم را به دست جوانمردى خواهم داد كه خدا و پيامبرش را سخت دوست مى دارد و آنان نيز او را مى دارند، و به خواست خدا و يارى ذات پاك و بى همتاى او دژهاى «خيبر» به دست آن مرد گشوده خواهد شد، چرا كه او يورش برنده و قهرمان رزم آورى است كه از برابر دشمن تجاوزكار نخواهد گريخت... آيا اين رويداد را به ياد دارى؟

و فرداى آن شب پيامبر مرا فرا خواند و پرچم عدالت خواهى و آزادمنشى را به دست من داد و رو به بارگاه خدا نمود و چنين نيايش كرد: بارخدايا، على را از سوز سرما و حرارت گرما حراست فرما. اللهم اكفه الحر و البرد. آن گاه افزود: از آن روز به بعد ديگر نه از سوز سرما احساس ناراحتى كرده ام و نه از حرارت گرما.

يادآورى مى گردد كه اين

روايت را، «امام ابى بكر بيهقى» در كتاب خويش «دلائل النبوة» به طور مفصل آورده است.

بشردوستى و گذشت پس از فتح «خيبر» بود كه دژهاى آن يكى پس از ديگرى - ظرف بيست و چند روز - بر روى مسلمانان گشوده شد، و پيامبر همه آن دژها را تسخير و به تصرف درآورد تا به آخرين قلعه هاى آن رسيد.

پس از فتح قلعه «قموحى»، كه گويى ستاد كل فرماندهى يهود و پايگاه مركزى «ابن ابى الحقيق» بود، «صفيه» دختر «حى ابن اخطب» را به همراه دختر ديگرى به حضور پيامبر آوردند. گويى بلال به هنگام آوردن آنان، آنها را از كنار پيكرهاى بر خاك افتاده جنگاوران يهود عبور داده بود كه آن دختر سخت مى گريست و بر سر و صورت خويش مى زد و خاك بر سر خود مى افشاند.

اين رويداد و اين منظره، پيامبر مهر و عدالت را آزرد و به بلال فرمود: أَنزعت منك الرحمة يا بلال حيث قمر بأمر أتين على قتلى رجالهما؟(255) هان اى بلال آيا مهر و عواطف انسانى از وجود تو برداشته شده است كه اين زنان را از كنار پيكرهاى كشتگانشان عبور مى دهى؟

آن گاه با اشاره آن حضرت آن دخترك يهودى را به سوى اسيران هدايت نمودند و «صفيه» را نزد خويش نگاه داشت و از آن جايى كه گويى پوششى بر سر نداشت، رداى خود را بر روى او افكند و بدين وسيله به او امنيت بخشيد و مسلمانان دريافتند كه پيامبر گويى بر آن است كه او را به همسرى خود برگزيند.

در مورد اين بانو كه به همسرى پيامبر مفتخر گرديد، آورده اند كه: اين زن

شب پيش از پيروزى مسلمانان بر يهود تجاوزكار، در عالم رؤيا ديد كه ماه از آسمان فرود آمد و در دامان او قرار گرفت. خواب عجيب خود را بر شوهرش نقل كرد و آن مرد بر او پرخاش كرد كه خواب تو هيچ پيامى ندارد! آن گاه افزود: نكند در آرزوى همسرى پادشاه حجاز و فرمانرواى عرب، محمد(ص) هستى؟ و آن گاه سيلى سختى بر گوش او نواخت، كه بر اثر آن گونه و چشم «صفيه» به كبودى گراييد؛ به گونه اى كه وقتى او را به حضور پيامبر آوردند هنوز اثر آن سيلى هويدا بود.

پيامبر گرامى با مشاهده كبودى چهره او، از علت آن جويا شد تا مباد سپاهيان مسلمان با اسيران به خشونت و تندى رفتار كرده باشند، كه آن بانو داستان خواب خويش را بيان كرد.

سپاه اسلام در اوج پيروزى بود كه يكى از سران يهود، كه به «ابن ابى الحقيق» مشهور بود از آخرين سنگرها و آخرين دژهاى محاصره شده يهود پيام مسالمت و آشتى به سوى پيامبر فرستاد، و تقاضاى گفت گو نمود. پيامبر مهر و عدالت، برخلاف سبك و شيوه فاتحان، تقاضاى او را پذيرفت و با او به گفت گو نشست و مقرر شد كه پيامبر به ساكنان قلعه او امان دهد، تا آنان با واگذار كردن زمين ها و باغ هاى خويش، دست زن و كودك خويش را برگيرند و با برگرفتن اثاثيه خويش آنجا را ترك كنند. پس از خروج او و ساكنان قلعه اش از آنجا، و مشاهده صداقت و رحمت از پيامبر و آگاهى از صلح نامه آن گروه از يهود با پيامبر و نجات آنان، ساكنان ديگر دژهاى

در محاصره، فرستادگانى به سوى پيامبر گسيل داشتند و تقاضا كردند تا با همان شرايط، با آنان نيز صلح نامه امضا كند. آن حضرت پذيرفت و آنان نيز با امضاى قراردادهاى جداگانه اى امكان يافتند تا از كيفر كارشان - به بركت مهر و گذشت و بشردوستى پيامبر - نجات يافته و با دادن امتيازاتى به مسلمانان و تعهد بر زندگى مسالمت آميز در آنجا پناهنده شوند و به آبادانى و عمران آنجا بپردازند...

پس از پايان پيكار «خيبر»، زنى از يهود، كه گويى برادرزاده «مرحب خيبرى»، جنگاور سرسخت يهود بود، پس از جستجو دريافت كه پيامبر گرامى از ميان غذاها، سردست گوسفند را از ديگر جاهاى آن بيشتر دوست دارد از اين رو بره اى را بريان كرد و ضمن مسموم ساختن آن، سردست هاى آن را بيشتر مسموم ساخت و به عنوان هديه به سوى پيامبر آورد و گفت: آن را به عنوان هديه براى آن حضرت فراهم كرده است. پيامبر به همراه يكى از ياران، نخستين لقمه از آن برّه بريان را خوردند كه آن حضرت خطر خيانت آن زن را دريافت و ضمن دست كشيدن از آن ديگران را نيز از خوردن برحذر داشت، امّا يكى از ياران بر اثر فرو بردن همان لقمه نخست سخت مسموم گرديد و جان سپرد.

به دستور پيامبر آن زن را آوردند و آن حضرت دليل خيانت او را پرسيد كه گفت: اى پيامبر خدا! انگيزه من از اين كار انتقام گيرى و انتقام كشى بود، چرا كه خود خوب مى دانى كه در فتح «خيبر» چه بر سر بستگان و نزديكان من آمده است! افزون بر اين من در انديشه بودم كه

اگر شما به راستى پيام آور خدا باشى نجات خواهى يافت و اگر هم فرمانروا و در انديشه قدرت بادآورده اى كه بدين وسيله مردم از دست تو نجات خواهند يافت! و آن گاه تقاضاى بخشش كرد و شگفتا كه پيامبر مهر و محبت از گناه او گذشت و او را بخشيد.

به هرحال بر اثر آن برّه بريان «بشربن براء» جهان را بدرود گفت و پس از گذشت سال ها از آن جريان هنگامى كه پيامبر بر بستر بيمارى خوابيده بود، مادر «بشر» به عيادت آن حضرت آمد و آن بزرگوار ضمن تفقد از او يادآور شد كه: هان اى مادر «بشر» هنوز اثر همان يك لقمه از عذاى مسمومى كه آن روز به همراه پسرت خوردم، در وجودم مانده و اينك گويى مى خواهد زندگى ام را به خطر افكند. و بر اين باور است كه از ديدگاه مردم مسلمان، پيامبر گرامى افزون بر ارزانى شدن مقام والاى رسالت و تاج كرامت معنوى بر او، مقام شهادت نيز به وى ارزانى شده و شهيد از دنيا رفته است.

21. و [غنيمت هاى بسيار] ديگرى را [هم به شما نويد داده است ]كه هنوز بر آنها دست نيافته ايد [امّا] خدا بى گمان بر آنها احاطه دارد؛ و خدا هماره بر هر چيزى تواناست.

22. و اگر آن كسانى كه كفر ورزيده اند، با شما به پيكار برخيزند، به يقين در برابر شما شكست خورده و به ميدان پشت خواهند كرد، آن گاه ديگر نه سرپرستى خواهند يافت و نه ياورى.

23. اين [سبك و] سنّت خدا [است كه پيشتر [از اين نيز در ميان جامعه ها] گذشته است؛ و براى سنّت [و

شيوه هماره خدا هرگز تغييرى نخواهى يافت.

24. و اوست آن كسى كه دست [تجاوزكار] آنان را از شما، و دست [انتقام شما را از آنان، در دل مكّه پس از آن كه شما را بر آنان پيروز گردانيد، بازداشت؛ و خدا هماره به آنچه انجام مى دهيد بيناست.

25. آنان همان كسانى هستند كه كفر ورزيدند، و شما را از [زيارت ]مسجدالحرام بازداشتند، و [نيز] از اينكه قربانى [شما]، كه بازداشته شده بود، به جايگاه خود برسد [جلوگيرى كردند]، و اگر [در مكّه بيم آن نبود كه مردان و زنان با ايمانى را كه آنان را نمى شناختيد، پايمال سازيد، و به خاطر [به خطر افتادن جان و امنيت آنان، ندانسته رنجى به شما برسد [و تاوان آن گردنتان بيفتد، خدا در همانجا فرمان جهاد و دفاع را صادر مى كرد؛ امّا چنين نشد،] تا خدا هركه را بخواهد، به رحمت خويش درآورد؛ اگر [در مكه خداجويان و ستمكاران از يكديگر جدا مى بودند، بى گمان كسانى از آنان را كه كفر ورزيده بودند به عذابى دردناك عذاب مى نموديم.

نگرشى بر واژه ها

«تبديلاً»: اين واژه به مفهوم برداشتن يك چيز يا يك اصلِ پاينده و ماندگار و جايگزين ساختن ديگرى به جاى آن است. به همين جهت اگر خداى فرزانه قانون و حكمى را بردارد تا چيزى برخلاف آن را جايگزينش سازد، اين كار را تبديل مى گويند، چرا كه ذات پاك او چيزى را - تا آن گاه كه حكمت برداشتن آن را اقتضا نكند - برنمى دارد.

«معكوفاً»: اين واژه از ماده «عكوف» به مفهوم بازداشتن از حركت و رفتن به يك سو و

ماندن در يك مكان است؛ و واژه «اعتكاف» نيز از همين ماده است كه به مفهوم اقامت در مسجد براى عبادت و نيايش آمده است.

«معرة»: به كار زشت و ناپسند گفته مى شود. اين واژه از مادّه «عر» هموزن «شرّ»، در اصل به معناى يك نوع بيمارى سخت پوستى است كه بر انسان و يا حيوان عارض مى گردد، و آن گاه به هرگونه زيان زشتى از جمله سرزنش از سوى ديگرى و يا نسبت دادن عيب و نقص به انسان به كار مى رود؛ درست به همين جهت است كه بيمارى «جرب» را، «عر»، و نيز مدفوع انسان را «عره» گفته اند.

شأن نزول و داستان فرود

در داستان فرود چهارمين آيه مورد بحث سه روايت آورده اند:

1- از ابن عباس آورده اند كه: تاريك انديشان و شرك گرايان در صلح «حديبيه» چهل نفر را به سوى مسلمانان گسيل داشتند تا به آنان ضربه وارد كنند؛ امّا مردم توحيدگرا با هوشيارى كامل راه نفوذ را بر آنان بستند و آنان را به اسارت گرفته و به حضور پيامبر آوردند و آن بزرگ پيشواى آزادگى و گذشت آنان را آزاد ساخت.

2- از «انس بن مالك» آورده اند كه: گروه مهاجم هشتاد تن بودند كه از سوى استبداد مكه براى ضربه زدن به مردم مسلمان گسيل شدند. آنان در سپيده دم و به هنگام نماز بامدادى از كوه «تنعيم»، در سال «حديبيه» سرازير شدند و هدفشان اين بود كه ياران پيامبر را مورد حمله قرار دهند، امّا به وسيله آنان دستگير و پس از ساعتى به دستور پيامبر آزاد شدند.

3- و پاره اى ديگر از «عبدالله بن مغفل» آورده اند كه: در جريان صلح

«حُديبيه» پيامبر گرامى زير درختى نشسته بود و امير مؤمنان در حال نوشتن قرارداد صلح بود كه حدود سى تن از جوانان مسلح قريش به سوى مردم مسلمان يورش آوردند. پيامبر دست به سوى آسمان گشود و آنان را نفرين كرد و خداى پرمهر در دم بينايى را از آنان گرفت. ما بى درنگ به پا خاستيم و آنان را به اسارت گرفتيم كه پس از آن، پيامبر آنان را آزاد ساخت و آيه مورد اشاره فرود آمد.(256)

تفسير پرتوى از ره آورد صلحِ «حديبيه»

در آيات پيش سخن از صلحِ «حديبيه» و ره آورد ارزشمند و تعالى بخش آن براى جامعه و پيشرفت انديشه آزادى بخش و انسان پرور اسلام بود. آيات مورد بحث نيز همان موضوع را پى مى گيرد و به همين دليل است كه فروفرستنده قرآن روى سخن را به پيامبر و مردم توحيدگرا مى كند و ضمن نويد از پيروزى ها و پيشرفت هاى آينده، در نخستين آيه مورد بحث مى فرمايد:

وَأُخْرَى لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيْهَا

و خداى پرمهر غنيمت ها و پيروزى هاى ديگرى را هم به شما نويد داده است كه هرگز بدون لطف و يارى او توانايى رسيدن به آن ها را نداريد...

در تفسير اين فراز از آيه ديدگاه ها يكسان نيست:

1- به باور «قتاده» منظور اين است كه: خداى پرمهر به شما مردم حق طلب غنيمت هاى ديگرى را وعده داده است كه توان به دست آوردن آن ها را نداريد، امّا خدا آن ها را براى شما فراهم آورده است كه يك نمونه آن فتح مكّه مى باشد.

2- امّا به باور «مجاهد» منظور از پيروزى هاى ديگر، آن پيروزى ها و دستاوردهايى است كه پس از صلحِ «حديبيه» خدا براى مردم مسلمان پيش

آورد.

3- از ديدگاه «ابن عباس»، «حسن»، و «جبايى» منظور از آن پيروزى ها، پيروزى بر روم و ايران است. آرى، خدا گنجينه هاى شاهان ايران و روم را، در حالى به آنان وعده فرمود، كه آنان نه تنها در خود قدرت رويارويى با امپراطورى روم و ايران را نمى ديدند كه خود را در اسارت آنان احساس مى كردند؛ امّا سرانجام به بركت اسلام و پيامبر آزادى و مهر هم خود نجات يافتند و هم بر آن دو قدرت سلطه گر پيروز شدند.

قَدْ أَحَاطَ اللَّهُ بِهَا

امّا خدا بى گمان بر آنها احاطه و اقتدار دارد.

به بيان ديگر منظور اين است كه و خداى پرمهر غنيمت هاى ديگرى را به شما نويد داده است كه شما هنوز بر آن ها دست نيافته ايد، امّا خدا هم از نظر آگاهى بر آن ها احاطه كامل دارد و هم از نظر قدرت كه آن ها را به شما واگذارد.

در اين فراز قرآن آن غنيمت ها را بسان گروهى محاصره شده ترسيم مى كند؛ گروهى كه همه راه ها براى فرار بر آنان بسته شده و در اختيار محاصره كننده قرار دارند.

فراء، يكى از مفسران پيشين مى گويد: منظور اين است كه: خدا مكّه را در پرتو اقتدار خويش حراست كرد تا به هنگام اراده اش به دست شما فتح گردد. به بيان ديگر اين كه، خدا مكه را از افتادن به دست ديگران حفظ فرمود تا در موقع مقرر آن را به تصرف شما درآورد و شما پيروزمندانه بر آن جا وارد گرديد.

وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْ ٍ قَدِيرًا

و خدا هماره بر هر كار و هر چيزى، از آن جمله فتح شهرها و كشورها و سپردن آن ها

به دست انسان هاى حق طلب و عدالت خواه تواناست.

* * *

در ادامه آيات مى افزايد:

وَلَوْ قَاتَلَكُمْ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوَلَّوْا الْأَدْبَارَ

اگر كفرگرايان در سرزمين «حديبيه» به جاى صلح و آشتى با شما به جنگ و پيكار برمى خاستند به زودى پشت به ميدان مى كردند و فرار را بر قرار ترجيح مى دادند.

به باور قتاده و جبايى منظور اين است كه: اگر كفرگرايان در سرزمين «حديبيه» با شما به كارزار مى پرداختند خدا شما را يارى مى كرد و آنان را خوار و ذليل مى ساخت.

از ديدگاه پاره اى منظور از اين كفرگرايان دو قبيله «غطفان» و «اسد» بودند كه در انديشه تجاوز به خانه و كاشانه مسلمانان و غارت ثروت و امكانات آنان بودند.

ثُمَّ لَا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا

و آن گاه ديگر نه يار و سررشته دارى براى خود مى يافتند تا آنان را حمايت نمايد و از كيفر دردناك رهايى شان بخشد، و نه ياورى.

گفتنى است كه آيه شريفه از عالم غيب خبر مى دهد، و نيز نشانگر آن است كه اگر كارها و رويدادهايى كه روى نداده است، روى مى داد جهان رنگ ديگرى داشت.

و نيز آيه شريفه نشان مى دهد كه بود و نبود در علم خدا راه دارد و ذات پاك او از آن چه روى داده و نداده است آگاه است.

* * *

آن گاه در ترسيم يكى از سنت هاى خدا در مورد يارى حق طلبان و پيروزى آنان بر باطل گرايان و خودكامگان مى فرمايد:

سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ

اين يك سنت و قانون پاينده الهى است كه سابقه اى ديرين دارد و پيشتر از اين نيز در ميان جامعه ها گذشته و جريان

يافته است.

به باور «ابن عباس» منظور اين است كه: اين سنت من است در باره آن كسانى كه مرا فرمان برند و نافرمانى كنند كه گروه نخست را يارى مى رسانم و عزت مى بخشم و گروه بدانديش و عصيانگر را به ذلت محكوم مى سازم.

امّا به باور پاره اى منظور اين است كه: اين روش و سنت خدا و شيوه ديرين او نسبت به كسانى است كه با وحى و رسالت و پيامبران خدا مى جنگند كه بى ترديد شكست خواهند خورد و نابود خواهند گشت.

وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا

و اين شيوه خدا در مورد يارى رسانى به پيامبرانش تغيير نخواهد كرد؛ چرا كه اين يك قانون ماندگار است.

* * *

سپس براى نمونه مى افزايد:

وَهُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ

و او همان خدايى است كه دست زورمدار كفرگرايان و ظالمان و اصلاح ناپذيران را در دل مكه از شما بازداشت و همين گونه دست شما را از آنان بازداشت.

آرى، او با افكندن ترس و هراس از قدرت و شجاعت شما بر دل آنان، از شرارت و بيدادشان نسبت به شما مانع شد و آنان را از جنگ بر ضد شما بازداشت، و شما را نيز با خردورزى و تدبير و پايمردى از آغاز پيكار با آنان بازداشت و اجازه نداد در «حديبيه» جنگ آغاز گردد.

مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ

و اين بازداشتن شما از پيكار با آنان پس از آن بود كه شما را بر آنان پيروزى بخشيد.

در اين فراز از آيه شريفه خداى فرزانه منّت بر مردم باايمان مى نهد كه به لطف و تدبير خود اجازه

نداده است تا اين دو گروه به جان هم بيفتند، و با خواست خويش ميان آنان صلح و آشتى و زندگى مسالمت آميز برقرار فرمود؛ همان صلحى كه از فتح مكه ارزشمندتر بود.

وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا

و خدا هماره به آنچه انجام مى دهيد بينا و آگاه است.

* * *

در ادامه آيات در ترسيم دليل بازداشتن پيامبر از وارد شدن به مكه اشاره مى كند و مى فرمايد:

هُمْ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوكُمْ عَنْ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ

آنان همان كسانى هستند كه كفر ورزيده و شما را از طواف و زيارت خانه خدا بازداشتند.

منظور از اين گروه كفرگرا كه مردم مسلمان را از طواف بر گرد خانه خدا بازداشتند و آنان را ناگزير ساختند كه پس از احرام عمره، از جامه احرام خارج شوند، استبدادگران و قانون ستيزان قريش مى باشند.

وَالْهَدْيَ مَعْكُوفًا أَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّهُ

و قربانى هاى شما را از رسيدن به قربانگاه بازداشتند.

به بيان ديگر قريش هم شما را از طواف بر گرد خانه خدا بازداشتند، و هم اجازه ندادند تا قربانى پيامبر، و نيز آن شترهايى را كه مسلمانان براى قربانى آورده بودند، و شِمارِ آنها به هفتاد شتر مى رسيد، به قربانگاه برسند.

آيه شريفه بر آن رويداد تاريخى اشاره دارد كه: پيامبر گرامى به همراه ياران خويش براى انجام حج به نزديكى «حديبيه» رسيدند. آنان هفتاد شتر براى قربانى به همراه داشتند كه بر سر راه خويش به منطقه «ذى الحليفه» وارد شدند آنجا بود كه پيامبر كوهان شترها را به نشان اينكه براى قربانى آورده شده اند، اندكى زخمى ساخت و جامه احرام پوشيد و با ياد و نام پرشكوه و

با عظمت خدا به «حديبيه» وارد شد.

در آن جا شرك گرايان حاكم بر مكّه سر راه آن حضرت و يارانش را بستند و از حركت آنان براى انجام طواف و قربانى مانع شدند و همان جا بود كه پس از گفت گوى بسيار كار به قرارداد صلح و امضاى عهدنامه انجاميد.

پس از توافق بر صلح و زندگى مسالمت آميز بود كه پيامبر، در همان جا شترهاى قربانى را نحر كرد. با اين بيان واژه «معكوفاً» در آيه مورد بحث به مفهوم بازداشتن شترهاى قربانى از رسيدن به قربانگاه در كنار مكه است؛ چرا كه قربانى عمره جز در مكه ذبح نخواهد شد؛ درست همان گونه كه قربانى حج بايد به «منى» برود و آن جا ذبح گردد.

در ادامه آيه مى فرمايد:

وَلَوْلَا رِجَالٌ مُؤْمِنُونَ وَنِسَاءٌ مُؤْمِنَاتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَئُوهُمْ فَتُصِيبَكُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَيْرِ عِلْمٍ...(257)

و اگر به خاطر اين حقيقت نبود كه مردان و زنان حقجو و سركوب شده اى در ميان شرك گرايان مكه گرفتار بودند و شما آنان را نمى شناختيد و ممكن بود با پيكار و درگيرى بدون آگاهى و خواست شما زير دست و پا بمانند و حقوق و زندگى شان پايمال شود، و از اين راه به عيب و عار و گناه گرفتار آييد و سيماى آزادى خواهانه و عدالت طلبانه و بشردوستانه دين شما خدشه دار گردد، آرى، اگر اين موانع نبود، خدا هرگز از پيكار شما جلوگيرى نمى كرد و شما را از راه نبرد قهرآميز بر استبداد خيره سر و خشن مكه چيره مى ساخت و كيفر كردارد تجاوزكارانه آنان را به دست شما بر آنان مى چشاند.

از «ابن زيد» آورده اند كه واژه «معره» به مفهوم گناه آمده

است، امّا به باور پاره اى منظور اين است كه: اگر نبود كه با آغاز پيكار ممكن بود مردم با ايمان نيز كشته شوند و آن گاه عيب و عارى سخت دامان شما را بگيرد و شرك گرايان شما را به كشتن همدينان خود اتهام زنند، خدا از پيكار شما بر ضد شرك و استبداد مانع نمى شد.

از «ابن عباس» آورده اند كه منظور از واژه «معره»، خونبها و كفاره قتل غيرعمدى است. چرا كه اگر مردم توحيدگرا وارد مكه مى شدند، مردان و زنان با ايمان و توحيدگرايى را كه در آن جا گرفتار بودند، نمى شناختند و چه بسا كه به هنگام شدت يافتن درگيرى و پيكار آنان نيز هدف قرار مى گرفتند و كشته مى شدند و آن گاه خونبها و كفاره به گردن مسلمانان مى افتاد؛ و نيز به خاطر افكندن حق حيات مردم بى گناه و دربند، به گناه گرفتار مى شدند. و اين همان گناهى است كه به بيان آيه شريفه خدا آنان را از آن حفظ فرمود.

آن گاه مى افزايد:

لِيُدْخِلَ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ مَنْ يَشَاءُ

در آغاز اين فراز «لام» متعلق به محذوف است و تقدير آن مى تواند اين گونه باشد:

فحال بينكم و بينهم ليدخل الله فى رحمة من يشاء.

بر اين اساس بود كه خدا ميان شما و شرك گرايان جدايى افكند و مانع از پيكار گرديد تا ذات پاك و بى همتاى او هركس را بخواهد و شايسته بنگرد، به رحمت خويش درآورد. در اين مورد كه منظور از اين گروه چه كسانى هستند، ديدگاه ها متفاوت است:

1- به باور پاره اى منظور كفرگرايانى هستند كه پس از صلح «حديبيه» به اسلام و ايمان روى آوردند.

2- پاره اى ديگر برآنند كه منظور همان مسلمانان دربند مى باشند و خدا مى خواست رحمت و مهر خويش را بدين وسيله شامل حال آنان سازد.

3- به باور برخى منظور اين است كه: خدا از پيكار شما با شرك و استبداد مكه جلوگيرى كرد تا آنان را با نجات از مرگ و كشته شدن، به رحمت خويش درآورد و به راه راست هدايت كند و شما مسلمانان عدالت خواه را نيز با سالم ماندن از گناه و عيب و عار كشته شدن ايمان آوردگان در بند ستم به دست شما به رحمت خويش درآورد.

و در آخرين فراز از آيه مى فرمايد:

لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا

اگر صف هاى مردم توحيدگرا و با ايمان از كفرگرايان مكّه از هم جدا و مشخص بود، بى ترديد ما كفرگرايان را به عذابى دردناك كيفر مى كرديم، و شما را بر آنان چيره مى ساختيم تا طعم تلخ بيداد خود را بچشند، امّا در آن شرايط صف هاى خداجويان از ظالمان جدا نبود و ايمانداران و عدالت خواهان به دليل اختناق و استبداد، ايمان خود را نهان مى داشتند و خدا نيز به همين جهت از كيفر كفرگرايان گذشت تا مباد مردم عدالت خواه و با ايمان، ناخواسته به دست شما كشته شوند.(258)

26. [و] هنگامى را [به ياد آور] كه آن كسانى كه كفر ورزيدند، تعصّب، [آن هم تعصب جاهليت را در دل هاى خويش قرار دادند [و تعصب ورزيدند]؛ آن گاه خدا آرامش خود را بر پيامبرش و بر ايمان آوردگان فرود آورد، و آرمان تقوا را همراه آنان ساخت؛ و [مى دانيم كه آنان به [آراستگى به ]آن سزاوارتر و شايسته آن بودند؛

و خدا هماره بر هر چيزى داناست.

27. به يقين خدا آن خواب [پيامبر] را كه: اگر خدا بخواهد، شما بى گمان در حالى كه امنيت خاطر داريد، [و گروهى ]سر خود را تراشيده و [گروهى مو [يا ناخن خود را] كوتاه كرده ايد [و از كسى نمى ترسيد، به مسجدالحرام درخواهيد آمد، به راستى براى پيامبرش تحقق بخشيد. و آنچه را كه شما نمى دانستيد دانست؛ از اين رو پيش از آن، پيروزى نزديكى [براى شما] قرار داد.

28. اوست آن كسى كه پيامبرش را با هدايت و دين درست [به سوى مردم فرستاد تا آن را بر همه آيين ها پيروز سازد و گواهى خدا بسنده است.

29. محمد(ص) پيامبر خداست؛ و كسانى كه همراه اويند، در برابر كفرگرايان، سختگير و ميان خود مهربانند؛ آنان را ركوع كنندگان و سجده كنندگان مى نگرى؛ از خدا فزون بخشى و خشنودى [هماره او را] مى جويند؛ نشانه هايشان در چهره هايشان بر اثر سجده هاى طولانى نمايان است؛ اين است وصف آنان در تورات؛ و وصف آنان در انجيل همچون كِشته اى است كه جوانه خود را برآورده و آن را نيرومند ساخته تا ستبر شده و بر ساقه هايش [به گونه اى ايستاده است كه كشاورزان را به شگفت مى آورد؛ [آرى، خدا ايمانداران را اين سان توان مى بخشد] تا به وسيله آنان كفرگرايان را به خشم آورد. خدا كسانى از آنان را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، به آمرزش و پاداشى شكوهبار وعده داده است.

نگرشى بر واژه ها

«حمية»: اين واژه به مفهوم انكار و حق ناپذيرى آمده است؛ براى نمونه هنگامى كه گفته مى شود: «فلان ذوحمية منكرة» منظور اين است

كه او داراى خشم و سرسختى و لجاجت است.

«كفار»: در اين جا به مفهوم كشاورز آمده است، چرا كه كشاورز بذرها و دانه را در دل خاك مى پوشاند و هر چيزى را انسان بپوشاند، به كار او كفر و حق پوشى گفته مى شود؛ درست به همين دليل مى گويند؛ «اليل كافر» تاريكى شب پوشاننده هر چيزى است...

تفسير آفت حق گرايى و حق پذيرى در نخستين آيه مورد بحث، قرآن در اشاره به يكى از آفت هاى حق گرايى و حق پذيرى در زندگى انسان ها، كه يكى از مهم ترين عوامل انحراف كفرگرايان و شرك گرايان از ايمان به خدا و پيامبر و عدالت پذيرى است مى فرمايد:

إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمْ الْحَمِيَّةَ

و هنگامى را به ياد آورد كه كفرگرايان در دل هاى خويش تعصب جاهليت را قرار دادند و تعصب ورزيدند و حق را گردن ننهادند و اصلاح نپذيرفتند!

از ديدگاه برخى «اِذ» به واژه «لعذبنا» در آيه پيش تعلق دارد و منظور اين است كه: اگر در مكّه خداجويان و بيدادگران از هم جدا بودند، بى ترديد ما كسانى را كه كفر ورزيده و حق ناپذيرى را پيشه ساخته بودند، به عذابى دردناك كيفر مى كرديم، و به شما اجازه كشتن آنان را مى داديم؛ چرا كه در دل هاى آنان آفت تعصب و سرسختى و حق گريزى و اصلاح ناپذيرى جاهليت قرار دارد و در برابر حق و عدالت تعصب مى ورزند و خشونت و نفرت نشان مى دهند.

آن گاه در بيان ماهيت اين حميت و خشونت كفرگرايان مى افزايد:

حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ

تعصب و حق گريزى آنان همان آفتى است كه در جاهليت گريبان پدران و نياكان آنان را گرفته بود و بر اثر همين آفت و

نادانى هرگز حاضر نبودند سخن و منطق كسى را كه چيزى جز آنان مى گفت، گوش دهند و در مورد آن بينديشند. آرى، اينان نيز به همين آفت گرفتارند و به همين دليل در برابر وحى و رسالت و منطق آسمانى و انديشاننده پيامبر به خشم به خشم و خشونت و كينه توزى و نفرت روى مى آورند.

آنان در برابر دعوت آسمانى و انسانى پيامبر، به جاى خردورزى و حق پذيرى مى گفتند: محمد(ص)، همان كسى است كه به همراه يارانش در پيكار «بدر» پدران و برادران ما را كشته است و اينك مى خواهد به شهر و ديار ما درآيد، آيا اين شدنى است؟ و برخى آتش افروزى و تعصب ورزى و كينه توزى را دامن مى زدند كه: محمد(ص) و ياران او بدون ميل و اجازه ما در انديشه ورود به شهر ما هستند و اين در حالى است كه خدايان ما، «لات» و «عزى» نيز بر اين كار ناخشنودند! و بدين وسيله هم تعصب مى ورزيدند و ديگران را با اين بافته هاى جاهل و احمقانه به تعصب كور برمى انگيزند.

زهرى مى گويد: منظور از «حميت جاهلى» سرسختى و حق ناپذيرى كفرگرايان از اقرار به رسالت پيامبر و نيز جلوگيرى از آوردن نام بلند و با عظمت خدا در آغاز صلح نامه «حديبيه» مى باشد.

فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ

آن گاه در برابر آن، خداى فرزانه نعمت آرامش خود را بر پيامبر خويش و مردم با ايمان فرود آورد.

وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى وَكَانُوا أَحَقَّ بِهَا

واژه تقوا در اين فراز از آيه شريفه از ديدگاه برخى از مفسران پيشين به مفهوم توحيدگرايى و همان شعار پرمحتواى «لا اله الااللّه» آمده است. اين

ديدگاه از «قتاده»، «مجاهد» و «ابن عباس» نقل شده؛ و از حضرت مجتبى نيز آورده اند كه به روايت از پيامبر، همين ديدگاه را مورد تأييد قرار داده است.(259)

پاره اى برآنند كه در آيه تقديم و تأخيرى است و در حقيقت اين گونه است:

وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى وَكَانُوا َأَهْلَهَا و أَحَقَّ بِهَا

و خدا مردم توحيدگرا و با ايمان را به ويژگى تقوا آراست و آن را همراه و همدم آنان ساخت در حالى كه آنان در خور آن بودند و از هر گروه ديگرى به آن زيبنده تر و شايسته تر بودند.

از ديدگاه برخى منظور اين است كه: و مردم با ايمان به آراسته شدن به پروا و تقوا از شرك گرايان شايسته تر بودند.

امّا از ديدگاه پاره اى ديگر منظور اين است كه: و مردم با ايمان بر فرود آمدن سكينه و آرامش بر دل هايشان از مردم مكه شايسته تر بودند.

و پاره اى برآنند كه آيه شريفه نشانگر آن است كه: و مردم با ايمان و درست انديش به زندگى در مكه و كنار كهن ترين مسجد توحيد و تقوا از شرك گرايان و خودكامگان سزاوارترند.

در مورد واژه «احق» در آيه، پاره اى برآنند كه گاه ممكن است فردى در جايگاه بر حق و درستى باشد كه از ديگران برحق تر و جايگاهش درست تر باشد؛ به همين جهت است كه مى بينيم آن حقى كه فرمانبردارى است و صاحب آن در خور مدح و ستايش است، از آن حقى كه روا و مباح است و صاحب آن در خور ستايش نيست، سزاوارتر و شايسته تر است.

و در آخرين فراز از آيه شريفه پس از نكوهش كفرگرايان و ظالمان به خاطر تعصب ورزى

و تعصب انگيزى و ستايش مردم روشن انديش و با ايمان به خاطر توحيدگرايى و اصلاح طلبى و پرواى از خدا و دريافت نعمت آرامش جان از بارگاه حق، در اشاره به آگاهى خدا از اعماق جان ها و ژرفاى سينه ها و نيت هاى باطنى مردم مى فرمايد:

وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ ٍ عَلِيمًا

و خدا هماره بر هر چيزى داناست.

در ادامه سخن از صلحِ درس آموز و راه گشاى «حديبيه» مى افزايد:

لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِ بى گمان خدا آنچه را در عالم رؤيا به پيامبرش نشان داد راست بود...

در اين مورد آورده اند كه: خداى فرزانه در مدينه و پيش از حركت پيامبر به سوى «حديبيه» در خواب به آن حضرت نشان داد كه مردم مسلمان با قدرت و شكوه بسيار به مسجدالحرام وارد شده اند. آن بزرگوار پس از بيدار شدن از خواب جريان رؤياى خويش را به ياران راه بازگفت و آنان سخت شاد و شادمان شدند و فكر كردند كه در همان سال به مكه و مسجدالحرام وارد خواهند شد. به همين جهت هنگامى كه صلح «حديبيه» پيش آمد و پيامبر و يارانش نتوانستند به مكه وارد گردند، بدانديشان و نفاقگرايان گفتند: پس چه شد كه ما نه سر تراشيديم و نه مو و ناخن در مراسم عمره كوتاه كرديم و نه وارد مسجدالحرام شديم؟ مگر پيامبر خواب نديده بود؟ درست پس از اين زمزمه هاى منافقان بود كه اين آيه فرود آمد و روشنگرى كرد كه آن چه خدا در عالم رؤيا به پيامبرش نشان داده، راست و درست است و نه دروغ و بى اساس، و سرانجام مردم خداجو و توحيدگرا بر مسجدالحرام وارد خواهند شد و بت هاى

رنگارنگ سرنگون و شرك و بيداد از آنجا رخت خواهد بست.(260)

در ادامه آيه بر درستى اين حقيقت سوگند ياد مى كند و مى فرمايد:

لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ

كه بى گمان همه شما به خواست خدا در نهايت امنيت و آرامش خاطر به مسجدالحرام درخواهيد آمد...

پاره اى از مفسران پيشين برآنند كه منظور اين است كه: شما بى هيچ ترديدى سال آينده به مسجدالحرام وارد خواهيد شد و به دليل امضاى صلحنامه و قرارداد عدم تعرض با شرك و استبداد حاكم بر مكّه در امنيت خواهيد بود.

در مورد «ان شاءالله» در آيه، ديدگاه ها يكسان نيست:

1- «ابوالعباس» مى گويد: بدان دليل خداى فرزانه آن چه را مى داند و از تحقق آن آگاه است، باز هم آن را به خواست خود قيد مى زند، كه مردم بدانند در مورد هر آن چه آگاه هستند و يا نمى دانند، هماره خدا و قدرت او را ياد داشته باشند و از چيزهايى كه آگاه نيستند، با گفتن ان شاءالله، تحقق آن را، به خواست او قيد زنند.

2- از «جبايى» آورده اند كه: قيد «ان شاءالله» در مورد وارد شدن پيامبر و مسلمانان به «مكّه» آمده است، و ميان فرود اين آيه و وارد شدن مردم توحيدگرا به مكّه يك سال طول كشيد و بدان دليل كه برخى در اين فاصله جهان را بدرود گفتند، تقدير آيه اين گونه است: اگر خدا بخواهد، همه شما مردم مسلمان به مسجدالحرام درخواهيد آمد...