(16)

فَسُبْحانَ اللَّهِ حِينَ تُمْسُونَ وَ حِينَ تُصْبِحُونَ (17)

وَ لَهُ الْحَمْدُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ عَشِيًّا وَ حِينَ تُظْهِرُونَ (18)

يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ كَذلِكَ تُخْرَجُونَ (19)

وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ إِذا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ (20)

وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ (21)

وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوانِكُمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِلْعالِمِينَ (22)

وَ مِنْ آياتِهِ مَنامُكُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ابْتِغاؤُكُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ (23)

وَ مِنْ آياتِهِ يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَيُحْيِي بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ (24)

وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذا دَعاكُمْ دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ (25)

وَ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ كُلٌّ لَهُ قانِتُونَ (26)

وَ هُوَ الَّذِي يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلى فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ (27)

ضَرَبَ لَكُمْ مَثَلاً مِنْ أَنْفُسِكُمْ هَلْ لَكُمْ مِنْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ مِنْ شُرَكاءَ فِي ما رَزَقْناكُمْ فَأَنْتُمْ فِيهِ سَواءٌ تَخافُونَهُمْ كَخِيفَتِكُمْ أَنْفُسَكُمْ كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ (28)

بَلِ اتَّبَعَ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَهْواءَهُمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ فَمَنْ يَهْدِي مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِينَ (29)

فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ

وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ (30)

مُنِيبِينَ إِلَيْهِ وَ اتَّقُوهُ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ لا تَكُونُوا مِنَ الْمُشْرِكِينَ (31)

مِنَ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَ كانُوا شِيَعاً كُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ (32)

وَ إِذا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنِيبِينَ إِلَيْهِ ثُمَّ إِذا أَذاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَةً إِذا فَرِيقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ يُشْرِكُونَ (33)

لِيَكْفُرُوا بِما آتَيْناهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ (34)

أَمْ أَنْزَلْنا عَلَيْهِمْ سُلْطاناً فَهُوَ يَتَكَلَّمُ بِما كانُوا بِهِ يُشْرِكُونَ (35)

وَ إِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ إِذا هُمْ يَقْنَطُونَ (36)

أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ (37)

فَآتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ وَ الْمِسْكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ ذلِكَ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (38)

وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ رِباً لِيَرْبُوَا فِي أَمْوالِ النَّاسِ فَلا يَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ زَكاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ (39)

اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُمْ ثُمَّ رَزَقَكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ هَلْ مِنْ شُرَكائِكُمْ مَنْ يَفْعَلُ مِنْ ذلِكُمْ مِنْ شَيْءٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمَّا يُشْرِكُونَ (40)

ظَهَرَ الْفَسادُ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ (41)

قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلُ كانَ أَكْثَرُهُمْ مُشْرِكِينَ (42)

فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ الْقَيِّمِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ يَوْمَئِذٍ يَصَّدَّعُونَ (43)

مَنْ كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ يَمْهَدُونَ (44)

لِيَجْزِيَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْكافِرِينَ (45)

وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ يُرْسِلَ

الرِّياحَ مُبَشِّراتٍ وَ لِيُذِيقَكُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ بِأَمْرِهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (46)

وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ رُسُلاً إِلى قَوْمِهِمْ فَجاؤُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَانْتَقَمْنا مِنَ الَّذِينَ أَجْرَمُوا وَ كانَ حَقًّا عَلَيْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ (47)

اللَّهُ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّياحَ فَتُثِيرُ سَحاباً فَيَبْسُطُهُ فِي السَّماءِ كَيْفَ يَشاءُ وَ يَجْعَلُهُ كِسَفاً فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ فَإِذا أَصابَ بِهِ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ إِذا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ (48)

وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ يُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمُبْلِسِينَ (49)

فَانْظُرْ إِلى آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ كَيْفَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ ذلِكَ لَمُحْيِ الْمَوْتى وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (50)

وَ لَئِنْ أَرْسَلْنا رِيحاً فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا لَظَلُّوا مِنْ بَعْدِهِ يَكْفُرُونَ (51)

فَإِنَّكَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتى وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ (52)

وَ ما أَنْتَ بِهادِ الْعُمْيِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلاَّ مَنْ يُؤْمِنُ بِآياتِنا فَهُمْ مُسْلِمُونَ (53)

اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفاً وَ شَيْبَةً يَخْلُقُ ما يَشاءُ وَ هُوَ الْعَلِيمُ الْقَدِيرُ (54)

وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ ما لَبِثُوا غَيْرَ ساعَةٍ كَذلِكَ كانُوا يُؤْفَكُونَ (55)

وَ قالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِيمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِي كِتابِ اللَّهِ إِلى يَوْمِ الْبَعْثِ فَهذا يَوْمُ الْبَعْثِ وَ لكِنَّكُمْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (56)

فَيَوْمَئِذٍ لا يَنْفَعُ الَّذِينَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَ لا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ (57)

وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِي هذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ وَ لَئِنْ جِئْتَهُمْ بِآيَةٍ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ مُبْطِلُونَ (58)

كَذلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلى قُلُوبِ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ (59)

فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ

لا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لا يُوقِنُونَ (60)

كه ماه ها به طول انجاميد و عده زيادى از دو طرف كشته شدند، ولى ايرانيان مقاومتِ بيش ترى از خود نشان دادند، و روميان، تاب نياوردند و هنگامى كه فرمانده آنان كشته شد، از ترس پا به فرار گذاشتند و عده زيادى نيز هنگام فرار، جان باختند. سرانجام ايرانيان به پيروزى رسيدند. خبر اين پيروزى به همه جا رسيد، ولى اين خبر براى مسلمانان سخت غم انگيز بود؛ چون ايرانيان «مجوس» بودند و آتش مى پرستيدند، ولى روميان اهل كتاب و پيرو حضرت مسيح بودند. بنابراين، مشركان مكه، پيروزى ايرانيان را به فال نيك گرفتند و آن را دليل بر حقانيت خود دانستند و گفتند: ايرانيان مجوس و مشركند (دوگانه پرست)، ولى روميان، مسيحى و اهل كتاب هستند. همان گونه كه ايرانيان بر روميان غلبه كردند، ما نيز مسلمانان را شكست مى دهيم و طومارشان را به زودى درهم خواهيم پيچيد.

اين نتيجه گيرى ها در آن محيط خفقان زده، براى تبليغ در ميان مردم جاهل، بى تأثير نبود. مشركان هر زمان كه ياران پيامبر را مى ديدند آنان را سرزنش مى كردند و مى گفتند: شما اهل كتاب هستيد و روميان نيز اين گونه اند. ما از اميّون هستيم و كتابى نداريم و فارس ها نيز كه امّى بودند و كتابى نداشتند، پيروز شدند. همان گونه كه ايرانيان بر روم پيروز شدند، ما هم با شما مى ستيزيم و بر شما چيره خواهيم شد. آيه هاى زير نازل شد و قاطعانه فرمود: گرچه ايرانيان در اين نبرد پيروز شدند، ولى چيزى نمى گذرد كه از روميان شكست خواهند خورد و حتى حدود زمانى اين پيش گويى را نيز بيان داشت و فرمود: اين امر فقط در طول چند سال به وقوع مى پيوندد. اين پيش گويى

قاطع قرآن، از يك سو نشانه اعجاز اين كتاب آسمانى و نشانه علم بى پايان پروردگار به عالم غيب است و از سوى ديگر، نقطه مقابل ديدگاه مشركان بود. بنابراين، مسلمانان را به گونه اى دل گرم ساخت كه حتى مى گويند در آن هنگام كه هنوز حكم تحريم شرط بندى نيامده بود، بعضى از مسلمانان با مشركان بر روى اين مسئله شرط بندى مهمى كردند. پيش گويى قرآن در آيه هاى 1 تا 7 سوره روم، نشانه بر حق بودن انديشه مسلمانان بود:

الف، لام، ميم «» روميان شكست خوردند «» در نزديك ترين سرزمين و [لى] بعد از شكستشان، در ظرف چند سالى، به زودى پيروز خواهند گرديد. «»[فرجام] كار در گذشته و آينده از آنِ خداست، و در آن روز است كه مؤمنان از يارى خدا شاد مى گردند. «» هر كه را بخواهد يارى مى كند و اوست شكست ناپذير مهربان. «» وعده خداست، خدا وعده اش را خلاف نمى كند، ولى بيش تر مردم نمى دانند. «» از زندگى دنيا، ظاهرى را مى شناسند و حال آن كه از آخرت غافلند. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 16، ص 359؛ شأن نزول آيات، ص 435؛ نمونه بينات، ص 610.

غيب گويى قرآن

شأن نزول آيه هاى 1 تا 7 سوره روم

جنگى ميان ايرانيان و روميان در گرفت. پادشاه ايران، لشكرى فراهم ساخت و «شهريران» را كه در شجاعت زبان زد بود به فرماندهى آن برگزيد. لشكر ايران به روميان حمله كردند. پادشاه روم كه كشورش يكى از دو ابرقدرت آن روزگار بود، به تكاپو افتاد و «يحنس» دلاور را به فرماندهى لشكرى بزرگ برگزيد و براى رويارويى با لشكريان ايران، لشكرش را به شام؛ يعنى جايى كه ايرانيان تا آن جا پيشروى كرده بودند، فرستاد.

ايرانيان شهرهايى را ويران و عده زيادى را زخمى، اسير و نابود كرده بودند. اين فرمانده با لشكريان خود در نزديكى شام، در منطقه اى به نام «بصرى»، با ايرانيان روبه رو شد. جنگى خونين درگرفت كه ماه ها به طول انجاميد و عده زيادى از دو طرف كشته شدند، ولى ايرانيان مقاومتِ بيش ترى از خود نشان دادند، و روميان، تاب نياوردند و هنگامى كه فرمانده آنان كشته شد، از ترس پا به فرار گذاشتند و عده زيادى نيز هنگام فرار، جان باختند. سرانجام ايرانيان به پيروزى رسيدند. خبر اين پيروزى به همه جا رسيد، ولى اين خبر براى مسلمانان سخت غم انگيز بود؛ چون ايرانيان «مجوس» بودند و آتش مى پرستيدند، ولى روميان اهل كتاب و پيرو حضرت مسيح بودند. بنابراين، مشركان مكه، پيروزى ايرانيان را به فال نيك گرفتند و آن را دليل بر حقانيت خود دانستند و گفتند: ايرانيان مجوس و مشركند (دوگانه پرست)، ولى روميان، مسيحى و اهل كتاب هستند. همان گونه كه ايرانيان بر روميان غلبه كردند، ما نيز مسلمانان را شكست مى دهيم و طومارشان را به زودى درهم خواهيم پيچيد.

اين نتيجه گيرى ها در آن محيط خفقان زده، براى تبليغ در ميان مردم جاهل، بى تأثير نبود. مشركان هر زمان كه ياران پيامبر را مى ديدند آنان را سرزنش مى كردند و مى گفتند: شما اهل كتاب هستيد و روميان نيز اين گونه اند. ما از اميّون هستيم و كتابى نداريم و فارس ها نيز كه امّى بودند و كتابى نداشتند، پيروز شدند. همان گونه كه ايرانيان بر روم پيروز شدند، ما هم با شما مى ستيزيم و بر شما چيره خواهيم شد. آيه هاى زير نازل شد و قاطعانه فرمود: گرچه ايرانيان در اين نبرد

پيروز شدند، ولى چيزى نمى گذرد كه از روميان شكست خواهند خورد و حتى حدود زمانى اين پيش گويى را نيز بيان داشت و فرمود: اين امر فقط در طول چند سال به وقوع مى پيوندد. اين پيش گويى قاطع قرآن، از يك سو نشانه اعجاز اين كتاب آسمانى و نشانه علم بى پايان پروردگار به عالم غيب است و از سوى ديگر، نقطه مقابل ديدگاه مشركان بود. بنابراين، مسلمانان را به گونه اى دل گرم ساخت كه حتى مى گويند در آن هنگام كه هنوز حكم تحريم شرط بندى نيامده بود، بعضى از مسلمانان با مشركان بر روى اين مسئله شرط بندى مهمى كردند. پيش گويى قرآن در آيه هاى 1 تا 7 سوره روم، نشانه بر حق بودن انديشه مسلمانان بود:

الف، لام، ميم «» روميان شكست خوردند «» در نزديك ترين سرزمين و [لى] بعد از شكستشان، در ظرف چند سالى، به زودى پيروز خواهند گرديد. «»[فرجام] كار در گذشته و آينده از آنِ خداست، و در آن روز است كه مؤمنان از يارى خدا شاد مى گردند. «» هر كه را بخواهد يارى مى كند و اوست شكست ناپذير مهربان. «» وعده خداست، خدا وعده اش را خلاف نمى كند، ولى بيش تر مردم نمى دانند. «» از زندگى دنيا، ظاهرى را مى شناسند و حال آن كه از آخرت غافلند. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 16، ص 359؛ شأن نزول آيات، ص 435؛ نمونه بينات، ص 610.

غيب گويى قرآن

شأن نزول آيه هاى 1 تا 7 سوره روم

جنگى ميان ايرانيان و روميان در گرفت. پادشاه ايران، لشكرى فراهم ساخت و «شهريران» را كه در شجاعت زبان زد بود به فرماندهى آن برگزيد. لشكر ايران به روميان حمله كردند. پادشاه روم كه كشورش يكى از دو ابرقدرت

آن روزگار بود، به تكاپو افتاد و «يحنس» دلاور را به فرماندهى لشكرى بزرگ برگزيد و براى رويارويى با لشكريان ايران، لشكرش را به شام؛ يعنى جايى كه ايرانيان تا آن جا پيشروى كرده بودند، فرستاد. ايرانيان شهرهايى را ويران و عده زيادى را زخمى، اسير و نابود كرده بودند. اين فرمانده با لشكريان خود در نزديكى شام، در منطقه اى به نام «بصرى»، با ايرانيان روبه رو شد. جنگى خونين درگرفت كه ماه ها به طول انجاميد و عده زيادى از دو طرف كشته شدند، ولى ايرانيان مقاومتِ بيش ترى از خود نشان دادند، و روميان، تاب نياوردند و هنگامى كه فرمانده آنان كشته شد، از ترس پا به فرار گذاشتند و عده زيادى نيز هنگام فرار، جان باختند. سرانجام ايرانيان به پيروزى رسيدند. خبر اين پيروزى به همه جا رسيد، ولى اين خبر براى مسلمانان سخت غم انگيز بود؛ چون ايرانيان «مجوس» بودند و آتش مى پرستيدند، ولى روميان اهل كتاب و پيرو حضرت مسيح بودند. بنابراين، مشركان مكه، پيروزى ايرانيان را به فال نيك گرفتند و آن را دليل بر حقانيت خود دانستند و گفتند: ايرانيان مجوس و مشركند (دوگانه پرست)، ولى روميان، مسيحى و اهل كتاب هستند. همان گونه كه ايرانيان بر روميان غلبه كردند، ما نيز مسلمانان را شكست مى دهيم و طومارشان را به زودى درهم خواهيم پيچيد.

اين نتيجه گيرى ها در آن محيط خفقان زده، براى تبليغ در ميان مردم جاهل، بى تأثير نبود. مشركان هر زمان كه ياران پيامبر را مى ديدند آنان را سرزنش مى كردند و مى گفتند: شما اهل كتاب هستيد و روميان نيز اين گونه اند. ما از اميّون هستيم و كتابى نداريم و فارس ها نيز كه امّى بودند

و كتابى نداشتند، پيروز شدند. همان گونه كه ايرانيان بر روم پيروز شدند، ما هم با شما مى ستيزيم و بر شما چيره خواهيم شد. آيه هاى زير نازل شد و قاطعانه فرمود: گرچه ايرانيان در اين نبرد پيروز شدند، ولى چيزى نمى گذرد كه از روميان شكست خواهند خورد و حتى حدود زمانى اين پيش گويى را نيز بيان داشت و فرمود: اين امر فقط در طول چند سال به وقوع مى پيوندد. اين پيش گويى قاطع قرآن، از يك سو نشانه اعجاز اين كتاب آسمانى و نشانه علم بى پايان پروردگار به عالم غيب است و از سوى ديگر، نقطه مقابل ديدگاه مشركان بود. بنابراين، مسلمانان را به گونه اى دل گرم ساخت كه حتى مى گويند در آن هنگام كه هنوز حكم تحريم شرط بندى نيامده بود، بعضى از مسلمانان با مشركان بر روى اين مسئله شرط بندى مهمى كردند. پيش گويى قرآن در آيه هاى 1 تا 7 سوره روم، نشانه بر حق بودن انديشه مسلمانان بود:

الف، لام، ميم «» روميان شكست خوردند «» در نزديك ترين سرزمين و [لى] بعد از شكستشان، در ظرف چند سالى، به زودى پيروز خواهند گرديد. «»[فرجام] كار در گذشته و آينده از آنِ خداست، و در آن روز است كه مؤمنان از يارى خدا شاد مى گردند. «» هر كه را بخواهد يارى مى كند و اوست شكست ناپذير مهربان. «» وعده خداست، خدا وعده اش را خلاف نمى كند، ولى بيش تر مردم نمى دانند. «» از زندگى دنيا، ظاهرى را مى شناسند و حال آن كه از آخرت غافلند. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 16، ص 359؛ شأن نزول آيات، ص 435؛ نمونه بينات، ص 610.

غيب گويى قرآن

شأن نزول آيه هاى 1 تا 7 سوره روم

جنگى ميان ايرانيان

و روميان در گرفت. پادشاه ايران، لشكرى فراهم ساخت و «شهريران» را كه در شجاعت زبان زد بود به فرماندهى آن برگزيد. لشكر ايران به روميان حمله كردند. پادشاه روم كه كشورش يكى از دو ابرقدرت آن روزگار بود، به تكاپو افتاد و «يحنس» دلاور را به فرماندهى لشكرى بزرگ برگزيد و براى رويارويى با لشكريان ايران، لشكرش را به شام؛ يعنى جايى كه ايرانيان تا آن جا پيشروى كرده بودند، فرستاد. ايرانيان شهرهايى را ويران و عده زيادى را زخمى، اسير و نابود كرده بودند. اين فرمانده با لشكريان خود در نزديكى شام، در منطقه اى به نام «بصرى»، با ايرانيان روبه رو شد. جنگى خونين درگرفت كه ماه ها به طول انجاميد و عده زيادى از دو طرف كشته شدند، ولى ايرانيان مقاومتِ بيش ترى از خود نشان دادند، و روميان، تاب نياوردند و هنگامى كه فرمانده آنان كشته شد، از ترس پا به فرار گذاشتند و عده زيادى نيز هنگام فرار، جان باختند. سرانجام ايرانيان به پيروزى رسيدند. خبر اين پيروزى به همه جا رسيد، ولى اين خبر براى مسلمانان سخت غم انگيز بود؛ چون ايرانيان «مجوس» بودند و آتش مى پرستيدند، ولى روميان اهل كتاب و پيرو حضرت مسيح بودند. بنابراين، مشركان مكه، پيروزى ايرانيان را به فال نيك گرفتند و آن را دليل بر حقانيت خود دانستند و گفتند: ايرانيان مجوس و مشركند (دوگانه پرست)، ولى روميان، مسيحى و اهل كتاب هستند. همان گونه كه ايرانيان بر روميان غلبه كردند، ما نيز مسلمانان را شكست مى دهيم و طومارشان را به زودى درهم خواهيم پيچيد.

اين نتيجه گيرى ها در آن محيط خفقان زده، براى تبليغ در ميان مردم جاهل، بى تأثير نبود.

مشركان هر زمان كه ياران پيامبر را مى ديدند آنان را سرزنش مى كردند و مى گفتند: شما اهل كتاب هستيد و روميان نيز اين گونه اند. ما از اميّون هستيم و كتابى نداريم و فارس ها نيز كه امّى بودند و كتابى نداشتند، پيروز شدند. همان گونه كه ايرانيان بر روم پيروز شدند، ما هم با شما مى ستيزيم و بر شما چيره خواهيم شد. آيه هاى زير نازل شد و قاطعانه فرمود: گرچه ايرانيان در اين نبرد پيروز شدند، ولى چيزى نمى گذرد كه از روميان شكست خواهند خورد و حتى حدود زمانى اين پيش گويى را نيز بيان داشت و فرمود: اين امر فقط در طول چند سال به وقوع مى پيوندد. اين پيش گويى قاطع قرآن، از يك سو نشانه اعجاز اين كتاب آسمانى و نشانه علم بى پايان پروردگار به عالم غيب است و از سوى ديگر، نقطه مقابل ديدگاه مشركان بود. بنابراين، مسلمانان را به گونه اى دل گرم ساخت كه حتى مى گويند در آن هنگام كه هنوز حكم تحريم شرط بندى نيامده بود، بعضى از مسلمانان با مشركان بر روى اين مسئله شرط بندى مهمى كردند. پيش گويى قرآن در آيه هاى 1 تا 7 سوره روم، نشانه بر حق بودن انديشه مسلمانان بود:

الف، لام، ميم «» روميان شكست خوردند «» در نزديك ترين سرزمين و [لى] بعد از شكستشان، در ظرف چند سالى، به زودى پيروز خواهند گرديد. «»[فرجام] كار در گذشته و آينده از آنِ خداست، و در آن روز است كه مؤمنان از يارى خدا شاد مى گردند. «» هر كه را بخواهد يارى مى كند و اوست شكست ناپذير مهربان. «» وعده خداست، خدا وعده اش را خلاف نمى كند، ولى بيش تر مردم نمى دانند. «» از زندگى دنيا، ظاهرى را مى شناسند

و حال آن كه از آخرت غافلند. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 16، ص 359؛ شأن نزول آيات، ص 435؛ نمونه بينات، ص 610.

غيب گويى قرآن

شأن نزول آيه هاى 1 تا 7 سوره روم

جنگى ميان ايرانيان و روميان در گرفت. پادشاه ايران، لشكرى فراهم ساخت و «شهريران» را كه در شجاعت زبان زد بود به فرماندهى آن برگزيد. لشكر ايران به روميان حمله كردند. پادشاه روم كه كشورش يكى از دو ابرقدرت آن روزگار بود، به تكاپو افتاد و «يحنس» دلاور را به فرماندهى لشكرى بزرگ برگزيد و براى رويارويى با لشكريان ايران، لشكرش را به شام؛ يعنى جايى كه ايرانيان تا آن جا پيشروى كرده بودند، فرستاد. ايرانيان شهرهايى را ويران و عده زيادى را زخمى، اسير و نابود كرده بودند. اين فرمانده با لشكريان خود در نزديكى شام، در منطقه اى به نام «بصرى»، با ايرانيان روبه رو شد. جنگى خونين درگرفت كه ماه ها به طول انجاميد و عده زيادى از دو طرف كشته شدند، ولى ايرانيان مقاومتِ بيش ترى از خود نشان دادند، و روميان، تاب نياوردند و هنگامى كه فرمانده آنان كشته شد، از ترس پا به فرار گذاشتند و عده زيادى نيز هنگام فرار، جان باختند. سرانجام ايرانيان به پيروزى رسيدند. خبر اين پيروزى به همه جا رسيد، ولى اين خبر براى مسلمانان سخت غم انگيز بود؛ چون ايرانيان «مجوس» بودند و آتش مى پرستيدند، ولى روميان اهل كتاب و پيرو حضرت مسيح بودند. بنابراين، مشركان مكه، پيروزى ايرانيان را به فال نيك گرفتند و آن را دليل بر حقانيت خود دانستند و گفتند: ايرانيان مجوس و مشركند (دوگانه پرست)، ولى روميان، مسيحى و اهل كتاب هستند.

همان گونه كه ايرانيان بر روميان غلبه كردند، ما نيز مسلمانان را شكست مى دهيم و طومارشان را به زودى درهم خواهيم پيچيد.

اين نتيجه گيرى ها در آن محيط خفقان زده، براى تبليغ در ميان مردم جاهل، بى تأثير نبود. مشركان هر زمان كه ياران پيامبر را مى ديدند آنان را سرزنش مى كردند و مى گفتند: شما اهل كتاب هستيد و روميان نيز اين گونه اند. ما از اميّون هستيم و كتابى نداريم و فارس ها نيز كه امّى بودند و كتابى نداشتند، پيروز شدند. همان گونه كه ايرانيان بر روم پيروز شدند، ما هم با شما مى ستيزيم و بر شما چيره خواهيم شد. آيه هاى زير نازل شد و قاطعانه فرمود: گرچه ايرانيان در اين نبرد پيروز شدند، ولى چيزى نمى گذرد كه از روميان شكست خواهند خورد و حتى حدود زمانى اين پيش گويى را نيز بيان داشت و فرمود: اين امر فقط در طول چند سال به وقوع مى پيوندد. اين پيش گويى قاطع قرآن، از يك سو نشانه اعجاز اين كتاب آسمانى و نشانه علم بى پايان پروردگار به عالم غيب است و از سوى ديگر، نقطه مقابل ديدگاه مشركان بود. بنابراين، مسلمانان را به گونه اى دل گرم ساخت كه حتى مى گويند در آن هنگام كه هنوز حكم تحريم شرط بندى نيامده بود، بعضى از مسلمانان با مشركان بر روى اين مسئله شرط بندى مهمى كردند. پيش گويى قرآن در آيه هاى 1 تا 7 سوره روم، نشانه بر حق بودن انديشه مسلمانان بود:

الف، لام، ميم «» روميان شكست خوردند «» در نزديك ترين سرزمين و [لى] بعد از شكستشان، در ظرف چند سالى، به زودى پيروز خواهند گرديد. «»[فرجام] كار در گذشته و آينده از آنِ خداست، و در آن روز است كه مؤمنان

از يارى خدا شاد مى گردند. «» هر كه را بخواهد يارى مى كند و اوست شكست ناپذير مهربان. «» وعده خداست، خدا وعده اش را خلاف نمى كند، ولى بيش تر مردم نمى دانند. «» از زندگى دنيا، ظاهرى را مى شناسند و حال آن كه از آخرت غافلند. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 16، ص 359؛ شأن نزول آيات، ص 435؛ نمونه بينات، ص 610.

غيب گويى قرآن

شأن نزول آيه هاى 1 تا 7 سوره روم

جنگى ميان ايرانيان و روميان در گرفت. پادشاه ايران، لشكرى فراهم ساخت و «شهريران» را كه در شجاعت زبان زد بود به فرماندهى آن برگزيد. لشكر ايران به روميان حمله كردند. پادشاه روم كه كشورش يكى از دو ابرقدرت آن روزگار بود، به تكاپو افتاد و «يحنس» دلاور را به فرماندهى لشكرى بزرگ برگزيد و براى رويارويى با لشكريان ايران، لشكرش را به شام؛ يعنى جايى كه ايرانيان تا آن جا پيشروى كرده بودند، فرستاد. ايرانيان شهرهايى را ويران و عده زيادى را زخمى، اسير و نابود كرده بودند. اين فرمانده با لشكريان خود در نزديكى شام، در منطقه اى به نام «بصرى»، با ايرانيان روبه رو شد. جنگى خونين درگرفت كه ماه ها به طول انجاميد و عده زيادى از دو طرف كشته شدند، ولى ايرانيان مقاومتِ بيش ترى از خود نشان دادند، و روميان، تاب نياوردند و هنگامى كه فرمانده آنان كشته شد، از ترس پا به فرار گذاشتند و عده زيادى نيز هنگام فرار، جان باختند. سرانجام ايرانيان به پيروزى رسيدند. خبر اين پيروزى به همه جا رسيد، ولى اين خبر براى مسلمانان سخت غم انگيز بود؛ چون ايرانيان «مجوس» بودند و آتش مى پرستيدند، ولى روميان اهل كتاب و پيرو حضرت

مسيح بودند. بنابراين، مشركان مكه، پيروزى ايرانيان را به فال نيك گرفتند و آن را دليل بر حقانيت خود دانستند و گفتند: ايرانيان مجوس و مشركند (دوگانه پرست)، ولى روميان، مسيحى و اهل كتاب هستند. همان گونه كه ايرانيان بر روميان غلبه كردند، ما نيز مسلمانان را شكست مى دهيم و طومارشان را به زودى درهم خواهيم پيچيد.

اين نتيجه گيرى ها در آن محيط خفقان زده، براى تبليغ در ميان مردم جاهل، بى تأثير نبود. مشركان هر زمان كه ياران پيامبر را مى ديدند آنان را سرزنش مى كردند و مى گفتند: شما اهل كتاب هستيد و روميان نيز اين گونه اند. ما از اميّون هستيم و كتابى نداريم و فارس ها نيز كه امّى بودند و كتابى نداشتند، پيروز شدند. همان گونه كه ايرانيان بر روم پيروز شدند، ما هم با شما مى ستيزيم و بر شما چيره خواهيم شد. آيه هاى زير نازل شد و قاطعانه فرمود: گرچه ايرانيان در اين نبرد پيروز شدند، ولى چيزى نمى گذرد كه از روميان شكست خواهند خورد و حتى حدود زمانى اين پيش گويى را نيز بيان داشت و فرمود: اين امر فقط در طول چند سال به وقوع مى پيوندد. اين پيش گويى قاطع قرآن، از يك سو نشانه اعجاز اين كتاب آسمانى و نشانه علم بى پايان پروردگار به عالم غيب است و از سوى ديگر، نقطه مقابل ديدگاه مشركان بود. بنابراين، مسلمانان را به گونه اى دل گرم ساخت كه حتى مى گويند در آن هنگام كه هنوز حكم تحريم شرط بندى نيامده بود، بعضى از مسلمانان با مشركان بر روى اين مسئله شرط بندى مهمى كردند. پيش گويى قرآن در آيه هاى 1 تا 7 سوره روم، نشانه بر حق بودن انديشه مسلمانان بود:

الف، لام، ميم «» روميان شكست

خوردند «» در نزديك ترين سرزمين و [لى] بعد از شكستشان، در ظرف چند سالى، به زودى پيروز خواهند گرديد. «»[فرجام] كار در گذشته و آينده از آنِ خداست، و در آن روز است كه مؤمنان از يارى خدا شاد مى گردند. «» هر كه را بخواهد يارى مى كند و اوست شكست ناپذير مهربان. «» وعده خداست، خدا وعده اش را خلاف نمى كند، ولى بيش تر مردم نمى دانند. «» از زندگى دنيا، ظاهرى را مى شناسند و حال آن كه از آخرت غافلند. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 16، ص 359؛ شأن نزول آيات، ص 435؛ نمونه بينات، ص 610.

غيب گويى قرآن

شأن نزول آيه هاى 1 تا 7 سوره روم

جنگى ميان ايرانيان و روميان در گرفت. پادشاه ايران، لشكرى فراهم ساخت و «شهريران» را كه در شجاعت زبان زد بود به فرماندهى آن برگزيد. لشكر ايران به روميان حمله كردند. پادشاه روم كه كشورش يكى از دو ابرقدرت آن روزگار بود، به تكاپو افتاد و «يحنس» دلاور را به فرماندهى لشكرى بزرگ برگزيد و براى رويارويى با لشكريان ايران، لشكرش را به شام؛ يعنى جايى كه ايرانيان تا آن جا پيشروى كرده بودند، فرستاد. ايرانيان شهرهايى را ويران و عده زيادى را زخمى، اسير و نابود كرده بودند. اين فرمانده با لشكريان خود در نزديكى شام، در منطقه اى به نام «بصرى»، با ايرانيان روبه رو شد. جنگى خونين درگرفت كه ماه ها به طول انجاميد و عده زيادى از دو طرف كشته شدند، ولى ايرانيان مقاومتِ بيش ترى از خود نشان دادند، و روميان، تاب نياوردند و هنگامى كه فرمانده آنان كشته شد، از ترس پا به فرار گذاشتند و عده زيادى نيز هنگام فرار، جان

باختند. سرانجام ايرانيان به پيروزى رسيدند. خبر اين پيروزى به همه جا رسيد، ولى اين خبر براى مسلمانان سخت غم انگيز بود؛ چون ايرانيان «مجوس» بودند و آتش مى پرستيدند، ولى روميان اهل كتاب و پيرو حضرت مسيح بودند. بنابراين، مشركان مكه، پيروزى ايرانيان را به فال نيك گرفتند و آن را دليل بر حقانيت خود دانستند و گفتند: ايرانيان مجوس و مشركند (دوگانه پرست)، ولى روميان، مسيحى و اهل كتاب هستند. همان گونه كه ايرانيان بر روميان غلبه كردند، ما نيز مسلمانان را شكست مى دهيم و طومارشان را به زودى درهم خواهيم پيچيد.

اين نتيجه گيرى ها در آن محيط خفقان زده، براى تبليغ در ميان مردم جاهل، بى تأثير نبود. مشركان هر زمان كه ياران پيامبر را مى ديدند آنان را سرزنش مى كردند و مى گفتند: شما اهل كتاب هستيد و روميان نيز اين گونه اند. ما از اميّون هستيم و كتابى نداريم و فارس ها نيز كه امّى بودند و كتابى نداشتند، پيروز شدند. همان گونه كه ايرانيان بر روم پيروز شدند، ما هم با شما مى ستيزيم و بر شما چيره خواهيم شد. آيه هاى زير نازل شد و قاطعانه فرمود: گرچه ايرانيان در اين نبرد پيروز شدند، ولى چيزى نمى گذرد كه از روميان شكست خواهند خورد و حتى حدود زمانى اين پيش گويى را نيز بيان داشت و فرمود: اين امر فقط در طول چند سال به وقوع مى پيوندد. اين پيش گويى قاطع قرآن، از يك سو نشانه اعجاز اين كتاب آسمانى و نشانه علم بى پايان پروردگار به عالم غيب است و از سوى ديگر، نقطه مقابل ديدگاه مشركان بود. بنابراين، مسلمانان را به گونه اى دل گرم ساخت كه حتى مى گويند در آن هنگام كه هنوز حكم تحريم شرط بندى

نيامده بود، بعضى از مسلمانان با مشركان بر روى اين مسئله شرط بندى مهمى كردند. پيش گويى قرآن در آيه هاى 1 تا 7 سوره روم، نشانه بر حق بودن انديشه مسلمانان بود:

الف، لام، ميم «» روميان شكست خوردند «» در نزديك ترين سرزمين و [لى] بعد از شكستشان، در ظرف چند سالى، به زودى پيروز خواهند گرديد. «»[فرجام] كار در گذشته و آينده از آنِ خداست، و در آن روز است كه مؤمنان از يارى خدا شاد مى گردند. «» هر كه را بخواهد يارى مى كند و اوست شكست ناپذير مهربان. «» وعده خداست، خدا وعده اش را خلاف نمى كند، ولى بيش تر مردم نمى دانند. «» از زندگى دنيا، ظاهرى را مى شناسند و حال آن كه از آخرت غافلند. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 16، ص 359؛ شأن نزول آيات، ص 435؛ نمونه بينات، ص 610.

در تقدير يا محذوف يا در محل

{فِي} حرف جر {بِضْعِ} اسم مجرور يا در محل جر {سِنِينَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {لِلَّهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {الْأَمْرُ} مبتدا مؤخّر {مِنْ} حرف جر {قَبْلُ} محل جر {وَمِنْ} (و) حرف عطف / حرف جر {بَعْدُ} اسم مجرور يا در محل جر {وَيَوْمَئِذٍ} (و) حرف استيناف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (إذ) مضاف إليه {يَفْرَحُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {الْمُؤْمِنُونَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع

{بِنَصْرِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {يَنْصُرُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مَنْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَهُوَ} (و) حاليه / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الْعَزِيزُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {الرَّحِيمُ} خبر ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

{وَعْدَ} فعل مقدّر يا محذوف / فاعل محذوف / مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {لا} حرف نفى غير عامل {يُخْلِفُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {وَعْدَهُ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلكِنَّ} (و) حرف عطف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {أَكْثَرَ} اسم لكن، منصوب يا در محل

نصب {النَّاسِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {لا} حرف نفى غير عامل {يَعْلَمُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر لكن محذوف

{يَعْلَمُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {ظاهِراً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مِنَ} حرف جر {الْحَياةِ} اسم مجرور يا در محل جر {الدُّنْيا} نعت تابع {وَهُمْ} (و) حاليه / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {عَنِ} حرف جر {الْآخِرَةِ} اسم مجرور يا در محل جر {هُمْ} توكيد تابع {غافِلُونَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع

{أَوَلَمْ} همزه (أ) حرف استفهام / (و) حرف عطف / حرف جزم {يَتَفَكَّرُوا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فِي} حرف جر {أَنْفُسِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {ما} حرف نفى غير عامل {خَلَقَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {السَّماواتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَالْأَرْضَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَما} (و) حرف عطف / معطوف تابع {بَيْنَهُما} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِلاَّ} حرف استثنا {بِالْحَقِّ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَأَجَلٍ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {مُسَمًّى} نعت تابع {وَإِنَّ} (و) حرف استيناف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {كَثِيراً} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {مِنَ} حرف جر {النَّاسِ} اسم

مجرور يا در محل جر {بِلِقاءِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {رَبِّهِمْ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لَكافِرُونَ} (ل) حرف مزحلقه / خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع

{أَوَلَمْ} همزه (أ) حرف استفهام / (و) حرف عطف / حرف جزم {يَسِيرُوا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فِي} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {فَيَنْظُرُوا} (ف) حرف عطف / فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {كَيْفَ} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {عاقِبَةُ} اسم كانَ، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِينَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {مِنْ} حرف جر {قَبْلِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {كانُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {أَشَدَّ} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {مِنْهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {قُوَّةً} تمييز، منصوب {وَأَثارُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الْأَرْضَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَعَمَرُوها} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {أَكْثَرَ} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {مِمَّا} (من) حرف جر / (ما)

حرف مصدرى {عَمَرُوها} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {وَجاءَتْهُمْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {رُسُلُهُمْ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {بِالْبَيِّناتِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {فَما} (ف) حرف استيناف / حرف نفى غير عامل {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} اسم كانَ، مرفوع يا در محل رفع {لِيَظْلِمَهُمْ} (ل) حرف جحود و نصب فرعى / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر كان، محذوف يا در تقدير {وَلكِنْ} (و) حرف عطف / حرف استدراك {كانُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {أَنْفُسَهُمْ} مفعولٌ به مقدّم / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {يَظْلِمُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير

{ثُمَّ} حرف عطف {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {عاقِبَةَ} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {الَّذِينَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {أَساؤُا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {السُّواى} اسم كانَ، مرفوع يا در محل رفع {أَنْ} حرف مصدرى {كَذَّبُوا} فعل ماضى،

مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِآياتِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَكانُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {بِها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَسْتَهْزِؤُنَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير

{اللَّهُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يَبْدَؤُا} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {الْخَلْقَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {ثُمَّ} حرف عطف {يُعِيدُهُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {ثُمَّ} حرف عطف {إِلَيْهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {تُرْجَعُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل

{وَيَوْمَ} (و) حرف استيناف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {تَقُومُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {السَّاعَةُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {يُبْلِسُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {الْمُجْرِمُونَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع

{وَلَمْ} (و) حرف استيناف / حرف جزم {يَكُنْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر كان، محذوف يا در تقدير {مِنْ} حرف جر {شُرَكائِهِمْ} اسم مجرور يا

در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {شُفَعاءُ} اسم كانَ، مرفوع يا در محل رفع {وَكانُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {بِشُرَكائِهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {كافِرِينَ} خبر كان، منصوب يا در محل نصب

{وَيَوْمَ} (و) حرف عطف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {تَقُومُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {السَّاعَةُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {يَوْمَئِذٍ} توكيد تابع / (إذ) مضاف إليه {يَتَفَرَّقُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{فَأَمَّا} (ف) حرف استيناف / حرف شرط و تفصيل {الَّذِينَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَعَمِلُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الصَّالِحاتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فَهُمْ} (ف) رابط جواب براى شرط / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {فِي} حرف جر {رَوْضَةٍ} اسم مجرور يا در محل جر {يُحْبَرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل / خبر براى (الذين)

{وَأَمَّا} (و) حرف عطف / حرف شرط و تفصيل {الَّذِينَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و

فاعل {وَكَذَّبُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِآياتِنا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلِقاءِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {الْآخِرَةِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {فَأُولئِكَ} (ف) رابط جواب براى شرط / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {فِي} حرف جر {الْعَذابِ} اسم مجرور يا در محل جر {مُحْضَرُونَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع / خبر براى (الذين)

{فَسُبْحانَ} (ف) حرف استيناف / فعل مقدّر يا محذوف / فاعل محذوف / مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {حِينَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {تُمْسُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَحِينَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {تُصْبِحُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{وَلَهُ} (و) حرف اعتراض / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {الْحَمْدُ} مبتدا مؤخّر {فِي} حرف جر {السَّماواتِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَالْأَرْضِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَعَشِيًّا} (و) حرف عطف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {وَحِينَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {تُظْهِرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{يُخْرِجُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الْحَيَّ} مفعولٌ به، منصوب يا

در محل نصب {مِنَ} حرف جر {الْمَيِّتِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَيُخْرِجُ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الْمَيِّتَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مِنَ} حرف جر {الْحَيِّ} اسم مجرور يا در محل جر {وَيُحْيِ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الْأَرْضَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {بَعْدَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {مَوْتِها} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَكَذلِكَ} (و) حرف استيناف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {تُخْرَجُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل

{وَمِنْ} (و) حرف استيناف / حرف جر {آياتِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر مقدّم محذوف {أَنْ} حرف مصدرى {خَلَقَكُمْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / مبتدا مؤخّر محذوف {مِنْ} حرف جر {تُرابٍ} اسم مجرور يا در محل جر {ثُمَّ} حرف عطف {إِذا} حرف مفاجأة {أَنْتُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {بَشَرٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {تَنْتَشِرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{وَمِنْ} (و) حرف عطف / حرف جر {آياتِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير

متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر مقدّم محذوف {أَنْ} حرف مصدرى {خَلَقَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / مبتدا مؤخّر {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مِنْ} حرف جر {أَنْفُسِكُمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَزْواجاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {لِتَسْكُنُوا} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {إِلَيْها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَجَعَلَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بَيْنَكُمْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {مَوَدَّةً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَرَحْمَةً} (و) حرف عطف / معطوف تابع {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {فِي} حرف جر {ذلِكَ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر إنَّ محذوف {لَآياتٍ} (ل) حرف ابتدا / اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {لِقَوْمٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَتَفَكَّرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{وَمِنْ} (و) حرف عطف / حرف جر {آياتِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر مقدّم محذوف {خَلْقُ} مبتدا مؤخّر {السَّماواتِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَالْأَرْضِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَاخْتِلافُ}

(و) حرف عطف / عطف (خلق) {أَلْسِنَتِكُمْ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَأَلْوانِكُمْ} (و) حرف عطف / معطوف تابع / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {فِي} حرف جر {ذلِكَ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر إنَّ محذوف {لَآياتٍ} (ل) حرف ابتدا / اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {لِلْعالِمِينَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور

{وَمِنْ} (و) حرف عطف / حرف جر {آياتِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر مقدّم محذوف {مَنامُكُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بِاللَّيْلِ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {وَالنَّهارِ} مفعول لأجله، منصوب {وَابْتِغاؤُكُمْ} (و) حرف عطف / معطوف تابع / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {مِنْ} حرف جر {فَضْلِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {فِي} حرف جر {ذلِكَ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر إنَّ محذوف {لَآياتٍ} (ل) حرف ابتدا / اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {لِقَوْمٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَسْمَعُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{وَمِنْ} (و) حرف عطف / حرف جر {آياتِهِ} اسم مجرور يا در محل جر /

(ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر مقدّم محذوف {يُرِيكُمُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الْبَرْقَ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {خَوْفاً} مفعول لأجله، منصوب {وَطَمَعاً} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَيُنَزِّلُ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنَ} حرف جر {السَّماءِ} اسم مجرور يا در محل جر {ماءً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فَيُحْيِي} (ف) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْأَرْضَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {بَعْدَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {مَوْتِها} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {فِي} حرف جر {ذلِكَ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر إنَّ محذوف {لَآياتٍ} (ل) حرف ابتدا / اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {لِقَوْمٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَعْقِلُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{وَمِنْ} (و) حرف عطف / حرف جر {آياتِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر مقدّم محذوف {أَنْ} حرف نصب {تَقُومَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى

يا تقديرى {السَّماءُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / مبتدا مؤخّر محذوف {وَالْأَرْضُ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {بِأَمْرِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {ثُمَّ} حرف عطف {إِذا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {دَعاكُمْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {دَعْوَةً} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {مِنَ} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {إِذا} حرف مفاجأة {أَنْتُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {تَخْرُجُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل

{وَلَهُ} (و) حرف استيناف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مَنْ} مبتدا مؤخّر {فِي} حرف جر {السَّماواتِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَالْأَرْضِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {كُلٌّ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {لَهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {قانِتُونَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع

{وَهُوَ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِي} خبر، مرفوع يا در محل رفع {يَبْدَؤُا} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الْخَلْقَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {ثُمَّ} حرف عطف {يُعِيدُهُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در

تقدير {وَهُوَ} (و) حرف اعتراض / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {أَهْوَنُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {عَلَيْهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَلَهُ} (و) حرف عطف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {الْمَثَلُ} مبتدا مؤخّر {الْأَعْلى} نعت تابع {فِي} حرف جر {السَّماواتِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَالْأَرْضِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَهُوَ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الْعَزِيزُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {الْحَكِيمُ} خبر ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

{ضَرَبَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مَثَلاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مِنْ} حرف جر {أَنْفُسِكُمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {هَلْ} حرف استفهام {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مِنْ} حرف جر {ما} اسم مجرور يا در محل جر {مَلَكَتْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث {أَيْمانُكُمْ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {مِنْ} حرف جر زائد {شُرَكاءَ} مبتدا مؤخّر {فِي} حرف جر {ما} اسم مجرور يا در محل جر {رَزَقْناكُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {فَأَنْتُمْ} (ف) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {فِيهِ} حرف جر

و اسم بعد از آن مجرور {سَواءٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {تَخافُونَهُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {كَخِيفَتِكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَنْفُسَكُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {كَذلِكَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {نُفَصِّلُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {الْآياتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {لِقَوْمٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَعْقِلُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{بَلِ} حرف اضراب {اتَّبَعَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {الَّذِينَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {ظَلَمُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَهْواءَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {بِغَيْرِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {عِلْمٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {فَمَنْ} (ف) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يَهْدِي} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {مَنْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {أَضَلَّ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا

در محل رفع {وَما} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مِنْ} حرف جر زائد {ناصِرِينَ} مبتدا مؤخّر

{فَأَقِمْ} (ف) رابط جواب براى شرط / فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {وَجْهَكَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لِلدِّينِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {حَنِيفاً} حال، منصوب {فِطْرَتَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {الَّتِي} نعت تابع {فَطَرَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {النَّاسَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {عَلَيْها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {لا} (لا)ى نفى جنس {تَبْدِيلَ} اسم لاى نفى جنس، منصوب {لِخَلْقِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / خبر لاى نفى جنس، محذوف {ذلِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الدِّينُ} بدل تابع {الْقَيِّمُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {وَلكِنَّ} (و) حرف عطف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {أَكْثَرَ} اسم لكن، منصوب يا در محل نصب {النَّاسِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {لا} حرف نفى غير عامل {يَعْلَمُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر لكن محذوف

{مُنِيبِينَ} حال، منصوب {إِلَيْهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَاتَّقُوهُ} (و) حرف عطف / فعل امر، مبنى بر حذف

نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {وَأَقِيمُوا} (و) حرف عطف / فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الصَّلاةَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَلا} (و) حرف عطف / حرف جزم {تَكُونُوا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {مِنَ} حرف جر {الْمُشْرِكِينَ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر كان، محذوف يا در تقدير

{مِنَ} حرف جر زائد {الَّذِينَ} بدل تابع {فَرَّقُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {دِينَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَكانُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {شِيَعاً} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {كُلُّ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {حِزْبٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {لَدَيْهِمْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فَرِحُونَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع

{وَإِذا} (و) حرف استيناف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {مَسَّ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {النَّاسَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {ضُرٌّ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {دَعَوْا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {رَبَّهُمْ}

مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {مُنِيبِينَ} حال، منصوب {إِلَيْهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {ثُمَّ} حرف عطف {إِذا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {أَذاقَهُمْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنْهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {رَحْمَةً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {إِذا} حرف مفاجأة {فَرِيقٌ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {مِنْهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {بِرَبِّهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {يُشْرِكُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل

{لِيَكْفُرُوا} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {آتَيْناهُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {فَتَمَتَّعُوا} (ف) حرف استيناف / فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فَسَوْفَ} (ف) حرف تعليل / حرف استقبال {تَعْلَمُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{أَمْ} حرف عطف {أَنْزَلْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع

و فاعل {عَلَيْهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {سُلْطاناً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فَهُوَ} (ف) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يَتَكَلَّمُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {كانُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يُشْرِكُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير

{وَإِذا} (و) حرف استيناف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {أَذَقْنَا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {النَّاسَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {رَحْمَةً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فَرِحُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَإِنْ} (و) حرف عطف / حرف شرط جازم {تُصِبْهُمْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {سَيِّئَةٌ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {قَدَّمَتْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث {أَيْدِيهِمْ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِذا} حرف مفاجأة {هُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل

رفع {يَقْنَطُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل

{أَوَلَمْ} همزه (أ) حرف استفهام / (و) حرف استيناف / حرف جزم {يَرَوْا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {اللَّهَ} اسم أنّ، منصوب يا در محل نصب {يَبْسُطُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر إنَّ محذوف {الرِّزْقَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {لِمَنْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَيَقْدِرُ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {فِي} حرف جر {ذلِكَ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر إنَّ محذوف {لَآياتٍ} (ل) حرف ابتدا / اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {لِقَوْمٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يُؤْمِنُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{فَآتِ} (ف) رابط جواب براى شرط / فعل امر، مبنى بر حذف حرف عله (ى) / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {ذَا} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {الْقُرْبى} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {حَقَّهُ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر،

مضاف اليه {وَالْمِسْكِينَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَابْنَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {السَّبِيلِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {ذلِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {خَيْرٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {لِلَّذِينَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يُرِيدُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَجْهَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَأُولئِكَ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {هُمُ} ضمير فصل بدون محل {الْمُفْلِحُونَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع

{وَما} (و) حرف استيناف / مفعولٌ به جازم {آتَيْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {مِنْ} حرف جر {رِباً} اسم مجرور يا در محل جر {لِيَرْبُوَا} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فِي} حرف جر {أَمْوالِ} اسم مجرور يا در محل جر {النَّاسِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {فَلا} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف نفى غير عامل {يَرْبُوا} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عِنْدَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَما} (و) حرف عطف / مفعولٌ به جازم {آتَيْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {مِنْ} حرف جر {زَكاةٍ} اسم مجرور يا در محل جر {تُرِيدُونَ} فعل مضارع، مرفوع به

ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَجْهَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {فَأُولئِكَ} (ف) رابط جواب براى شرط / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {هُمُ} ضمير فصل بدون محل {الْمُضْعِفُونَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع

{اللَّهُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِي} خبر، مرفوع يا در محل رفع {خَلَقَكُمْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {ثُمَّ} حرف عطف {رَزَقَكُمْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {ثُمَّ} حرف عطف {يُمِيتُكُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {ثُمَّ} حرف عطف {يُحْيِيكُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {هَلْ} حرف استفهام {مِنْ} حرف جر {شُرَكائِكُمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر مقدّم محذوف {مَنْ} مبتدا مؤخّر {يَفْعَلُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنْ} حرف جر {ذلِكُمْ} اسم مجرور يا در محل جر {مِنْ} حرف جر زائد {شَيْءٍ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / فعل مقدّر يا محذوف / فاعل محذوف {سُبْحانَهُ} مفعول مطلق يا نائب مفعول،

منصوب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَتَعالى} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَمَّا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يُشْرِكُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{ظَهَرَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {الْفَسادُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {فِي} حرف جر {الْبَرِّ} اسم مجرور يا در محل جر {وَالْبَحْرِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {كَسَبَتْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث {أَيْدِي} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {النَّاسِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {لِيُذِيقَهُمْ} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بَعْضَ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {الَّذِي} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {عَمِلُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لَعَلَّهُمْ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم لعل {يَرْجِعُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر لعل محذوف

{قُلْ} فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {سِيرُوا} فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فِي} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم

مجرور يا در محل جر {فَانْظُرُوا} (ف) حرف عطف / فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {كَيْفَ} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {عاقِبَةُ} اسم كانَ، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِينَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {مِنْ} حرف جر {قَبْلُ} اسم مجرور يا در محل جر {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {أَكْثَرُهُمْ} اسم كانَ، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {مُشْرِكِينَ} خبر كان، منصوب يا در محل نصب

{فَأَقِمْ} (ف) رابط جواب براى شرط / فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {وَجْهَكَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لِلدِّينِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْقَيِّمِ} نعت تابع {مِنْ} حرف جر {قَبْلِ} اسم مجرور يا در محل جر {أَنْ} حرف نصب {يَأْتِيَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى {يَوْمٌ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {لا} (لا)ى نفى جنس {مَرَدَّ} اسم لاى نفى جنس، منصوب {لَهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر لاى نفى جنس، محذوف {مِنَ} حرف جر {اللَّهِ} اسم مجرور يا در محل جر {يَوْمَئِذٍ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (إذ) مضاف إليه {يَصَّدَّعُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{مَنْ} اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {كَفَرَ} فعل ماضى، مبنى

بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {فَعَلَيْهِ} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {كُفْرُهُ} مبتدا مؤخّر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَمَنْ} (و) حرف عطف / اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {عَمِلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {صالِحاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فَلِأَنْفُسِهِمْ} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {يَمْهَدُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{لِيَجْزِيَ} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الَّذِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَعَمِلُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الصَّالِحاتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مِنْ} حرف جر {فَضْلِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِنَّهُ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {لا} حرف نفى غير عامل {يُحِبُّ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى

يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر إنَّ محذوف {الْكافِرِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب

{وَمِنْ} (و) حرف استيناف / حرف جر {آياتِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر مقدّم محذوف {أَنْ} حرف نصب {يُرْسِلَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / مبتدا مؤخّر محذوف {الرِّياحَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مُبَشِّراتٍ} حال، منصوب {وَلِيُذِيقَكُمْ} (و) حرف عطف / (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنْ} حرف جر {رَحْمَتِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلِتَجْرِيَ} (و) حرف عطف / (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى {الْفُلْكُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {بِأَمْرِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلِتَبْتَغُوا} (و) حرف عطف / (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِنْ} حرف جر {فَضْلِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلَعَلَّكُمْ} (و) حرف عطف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ك) ضمير متصل در محل نصب، اسم لعل {تَشْكُرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

/ خبر لعل محذوف

{وَلَقَدْ} (و) حرف قسم / (ل) حرف جواب / حرف تحقيق {أَرْسَلْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِنْ} حرف جر {قَبْلِكَ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {رُسُلاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {إِلى} حرف جر {قَوْمِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فَجاؤُهُمْ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {بِالْبَيِّناتِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {فَانْتَقَمْنا} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِنَ} حرف جر {الَّذِينَ} اسم مجرور يا در محل جر {أَجْرَمُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَكانَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {حَقًّا} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {عَلَيْنا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {نَصْرُ} اسم كانَ، مرفوع يا در محل رفع {الْمُؤْمِنِينَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر

{اللَّهُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِي} خبر، مرفوع يا در محل رفع {يُرْسِلُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الرِّياحَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فَتُثِيرُ} (ف) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير

مستتر (هي) در تقدير {سَحاباً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فَيَبْسُطُهُ} (ف) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فِي} حرف جر {السَّماءِ} اسم مجرور يا در محل جر {كَيْفَ} حال، منصوب {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَيَجْعَلُهُ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {كِسَفاً} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {فَتَرَى} (ف) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {الْوَدْقَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَخْرُجُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنْ} حرف جر {خِلالِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فَإِذا} (ف) حرف استيناف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {أَصابَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مَنْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنْ} حرف جر {عِبادِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِذا}

حرف مفاجأة {هُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يَسْتَبْشِرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل

{وَإِنْ} (و) حاليه / حرف توكيد {كانُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {مِنْ} حرف جر {قَبْلِ} اسم مجرور يا در محل جر {أَنْ} حرف نصب {يُنَزَّلَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / نائب فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَلَيْهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مِنْ} حرف جر زائد {قَبْلِهِ} توكيد تابع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لَمُبْلِسِينَ} (ل) فارقه / خبر كان، منصوب يا در محل نصب

{فَانْظُرْ} (ف) رابط جواب براى شرط / فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {إِلى} حرف جر {آثارِ} اسم مجرور يا در محل جر {رَحْمَتِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {كَيْفَ} حال، منصوب {يُحْيِ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الْأَرْضَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {بَعْدَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {مَوْتِها} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {ذلِكَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {لَمُحْيِ} (ل) حرف مزحلقه / خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع {الْمَوْتى} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَهُوَ}

(و) حاليه / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {عَلى} حرف جر {كُلِّ} اسم مجرور يا در محل جر {شَيْءٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {قَدِيرٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع

{وَلَئِنْ} (و) حرف استيناف / (ل) موطئه / حرف شرط جازم {أَرْسَلْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {رِيحاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فَرَأَوْهُ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {مُصْفَرًّا} حال، منصوب {لَظَلُّوا} (ل) حرف قسم / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِنْ} حرف جر {بَعْدِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {يَكْفُرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{فَإِنَّكَ} (ف) حرف تعليل / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ك) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {لا} حرف نفى غير عامل {تُسْمِعُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير / خبر إنَّ محذوف {الْمَوْتى} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {تُسْمِعُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {الصُّمَّ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {الدُّعاءَ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {إِذا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا

در محل نصب {وَلَّوْا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مُدْبِرِينَ} حال، منصوب

{وَما} (و) حاليه / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {أَنْتَ} اسم ما، مرفوع يا در محل رفع {بِهادِ} (ب) حرف جر زائد / خبر ما، منصوب يا در محل نصب {الْعُمْيِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {عَنْ} حرف جر {ضَلالَتِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِنْ} حرف نفى غير عامل {تُسْمِعُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {إِلاَّ} حرف استثنا {مَنْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يُؤْمِنُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بِآياتِنا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فَهُمْ} (ف) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {مُسْلِمُونَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع

{اللَّهُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِي} خبر، مرفوع يا در محل رفع {خَلَقَكُمْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنْ} حرف جر {ضَعْفٍ} اسم مجرور يا در محل جر {ثُمَّ} حرف عطف {جَعَلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنْ} حرف جر {بَعْدِ} اسم مجرور يا در محل جر {ضَعْفٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {قُوَّةً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل

نصب {ثُمَّ} حرف عطف {جَعَلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنْ} حرف جر {بَعْدِ} اسم مجرور يا در محل جر {قُوَّةٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {ضَعْفاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَشَيْبَةً} (و) حرف عطف / معطوف تابع {يَخْلُقُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَهُوَ} (و) حاليه / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الْعَلِيمُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {الْقَدِيرُ} خبر ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

{وَيَوْمَ} (و) حرف استيناف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {تَقُومُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {السَّاعَةُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {يُقْسِمُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {الْمُجْرِمُونَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {ما} حرف نفى غير عامل {لَبِثُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {غَيْرَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {ساعَةٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {كَذلِكَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {كانُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {يُؤْفَكُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير

{وَقالَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى،

مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {الَّذِينَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {أُوتُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {الْعِلْمَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَالْإِيمانَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {لَقَدْ} (ل) حرف قسم / حرف تحقيق {لَبِثْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {فِي} حرف جر {كِتابِ} اسم مجرور يا در محل جر {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {إِلى} حرف جر {يَوْمِ} اسم مجرور يا در محل جر {الْبَعْثِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {فَهذا} (ف) رابط جواب براى شرط / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يَوْمُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {الْبَعْثِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَلكِنَّكُمْ} (و) حرف عطف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ك) ضمير متصل در محل نصب، اسم لكن {كُنْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {لا} حرف نفى غير عامل {تَعْلَمُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير / خبر لكن محذوف

{فَيَوْمَئِذٍ} (ف) حرف عطف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (إذ) مضاف إليه {لا} حرف نفى غير عامل {يَنْفَعُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {الَّذِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {ظَلَمُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مَعْذِرَتُهُمْ} فاعل، مرفوع يا

در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {هُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يُسْتَعْتَبُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل

{وَلَقَدْ} (و) حرف قسم / (ل) حرف جواب / حرف تحقيق {ضَرَبْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لِلنَّاسِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {فِي} حرف جر {هذَا} اسم مجرور يا در محل جر {الْقُرْآنِ} بدل تابع {مِنْ} حرف جر {كُلِّ} اسم مجرور يا در محل جر {مَثَلٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَلَئِنْ} (و) حرف عطف / (ل) موطئه / حرف شرط جازم {جِئْتَهُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {بِآيَةٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {لَيَقُولَنَّ} (ل) حرف قسم / فعل مضارع، مبنى بر فتحه / نون تأكيد ثقليه {الَّذِينَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {إِنْ} حرف نفى غير عامل {أَنْتُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {إِلاَّ} حرف استثنا {مُبْطِلُونَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع

{كَذلِكَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَطْبَعُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {عَلى} حرف جر {قُلُوبِ} اسم مجرور يا در محل جر {الَّذِينَ}

مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {لا} حرف نفى غير عامل {يَعْلَمُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{فَاصْبِرْ} (ف) رابط جواب براى شرط / فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {إِنَّ} حرف نصب {وَعْدَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {حَقٌّ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع {وَلا} (و) حرف عطف / حرف جزم {يَسْتَخِفَّنَّكَ} فعل مضارع، مبنى بر فتحه / نون تأكيد ثقليه / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {الَّذِينَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {لا} حرف نفى غير عامل {يُوقِنُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

thumma yuAAeeduhu thumma ilayhi turjaAAoona

12.Wayawma taqoomu alssaAAatu yublisu almujrimoona

13.Walam yakun lahum min shuraka-ihim shufaAAao wakanoo bishuraka-ihim kafireena

14.Wayawma taqoomu alssaAAatu yawma-ithin yatafarraqoona

15.Faamma allatheena amanoo waAAamiloo alssalihati fahum fee rawdatin yuhbaroona

16.Waamma allatheena kafaroo wakaththaboo bi-ayatina waliqa-i al-akhirati faola-ika fee alAAathabi muhdaroona

17.Fasubhana Allahi heena tumsoona waheena tusbihoona

18.Walahu alhamdu fee alssamawati waal-ardi waAAashiyyan waheena tuthhiroona

19.Yukhriju alhayya mina almayyiti wayukhriju almayyita mina alhayyi wayuhyee al-arda baAAda mawtiha wakathalika tukhrajoona

20.Wamin ayatihi an khalaqakum min turabin thumma itha antum basharun tantashiroona

21.Wamin ayatihi an khalaqa lakum min anfusikum azwajan litaskunoo ilayha wajaAAala baynakum mawaddatan warahmatan inna fee thalika laayatin liqawmin yatafakkaroona

22.Wamin ayatihi khalqu alssamawati waal-ardi waikhtilafu alsinatikum waalwanikum inna fee thalika laayatin lilAAalimeena

23.Wamin ayatihi manamukum biallayli waalnnahari waibtighaokum min fadlihi inna fee thalika laayatin liqawmin yasmaAAoona

24.Wamin ayatihi yureekumu albarqa khawfan watamaAAan wayunazzilu mina alssama-i maan fayuhyee bihi al-arda baAAda mawtiha inna fee thalika laayatin liqawmin yaAAqiloona

25.Wamin ayatihi an taqooma alssamao waal-ardu bi-amrihi thumma itha daAAakum daAAwatan mina al-ardi itha antum takhrujoona

26.Walahu man fee alssamawati waal-ardi kullun lahu qanitoona

27.Wahuwa allathee yabdao alkhalqa thumma yuAAeeduhu wahuwa ahwanu AAalayhi walahu almathalu al-aAAla fee alssamawati waal-ardi wahuwa alAAazeezu alhakeemu

28.Daraba lakum mathalan min anfusikum hal lakum mimma malakat aymanukum min shurakaa fee ma razaqnakum faantum feehi sawaon takhafoonahum kakheefatikum anfusakum kathalika nufassilu al-ayati liqawmin yaAAqiloona

29.Bali ittabaAAa allatheena thalamoo ahwaahum bighayri AAilmin faman yahdee man adalla Allahu wama lahum min nasireena

30.Faaqim wajhaka lilddeeni haneefan fitrata Allahi allatee fatara alnnasa AAalayha la tabdeela likhalqi Allahi thalika alddeenu alqayyimu walakinna akthara alnnasi

la yaAAlamoona

31.Muneebeena ilayhi waittaqoohu waaqeemoo alssalata wala takoonoo mina almushrikeena

32.Mina allatheena farraqoo deenahum wakanoo shiyaAAan kullu hizbin bima ladayhim farihoona

33.Wa-itha massa alnnasa durrun daAAaw rabbahum muneebeena ilayhi thumma itha athaqahum minhu rahmatan itha fareequn minhum birabbihim yushrikoona

34.Liyakfuroo bima ataynahum fatamattaAAoo fasawfa taAAlamoona

35.Am anzalna AAalayhim sultanan fahuwa yatakallamu bima kanoo bihi yushrikoona

36.Waitha athaqna alnnasa rahmatan farihoo biha wa-in tusibhum sayyi-atun bima qaddamat aydeehim itha hum yaqnatoona

37.Awa lam yaraw anna Allaha yabsutu alrrizqa liman yashao wayaqdiru inna fee thalika laayatin liqawmin yu/minoona

38.Faati tha alqurba haqqahu waalmiskeena waibna alssabeeli thalika khayrun lillatheena yureedoona wajha Allahi waola-ika humu almuflihoona

39.Wama ataytum min riban liyarbuwa fee amwali alnnasi fala yarboo AAinda Allahi wama ataytum min zakatin tureedoona wajha Allahi faola-ika humu almudAAifoona

40.Allahu allathee khalaqakum thumma razaqakum thumma yumeetukum thumma yuhyeekum hal min shuraka-ikum man yafAAalu min thalikum min shay-in subhanahu wataAAala AAamma yushrikoona

41.Thahara alfasadu fee albarri waalbahri bima kasabat aydee alnnasi liyutheeqahum baAAda allathee AAamiloo laAAallahum yarjiAAoona

42.Qul seeroo fee al-ardi faonthuroo kayfa kana AAaqibatu allatheena min qablu kana aktharuhum mushrikeena

43.Faaqim wajhaka lilddeeni alqayyimi min qabli an ya/tiya yawmun la maradda lahu mina Allahi yawma-ithin yassaddaAAoona

44.Man kafara faAAalayhi kufruhu waman AAamila salihan fali-anfusihim yamhadoona

45.Liyajziya allatheena amanoo waAAamiloo alssalihati min fadlihi innahu la yuhibbu alkafireena

46.Wamin ayatihi an yursila alrriyaha mubashshiratin waliyutheeqakum min rahmatihi walitajriya alfulku bi-amrihi walitabtaghoo min fadlihi walaAAallakum tashkuroona

47.Walaqad arsalna min qablika rusulan ila qawmihim fajaoohum bialbayyinati faintaqamna mina allatheena ajramoo wakana haqqan AAalayna nasru almu/mineena

48.Allahu allathee yursilu alrriyaha fatutheeru sahaban fayabsutuhu fee

alssama-i kayfa yashao wayajAAaluhu kisafan fatara alwadqa yakhruju min khilalihi fa-itha asaba bihi man yashao min AAibadihi itha hum yastabshiroona

49.Wa-in kanoo min qabli an yunazzala AAalayhim min qablihi lamubliseena

50.Faonthur ila athari rahmati Allahi kayfa yuhyee al-arda baAAda mawtiha inna thalika lamuhyee almawta wahuwa AAala kulli shay-in qadeerun

51.Wala-in arsalna reehan faraawhu musfarran lathalloo min baAAdihi yakfuroona

52.Fa-innaka la tusmiAAu almawta wala tusmiAAu alssumma aldduAAaa itha wallaw mudbireena

53.Wama anta bihadi alAAumyi AAan dalalatihim in tusmiAAu illa man yu/minu bi-ayatina fahum muslimoona

54.Allahu allathee khalaqakum min daAAfin thumma jaAAala min baAAdi daAAfin quwwatan thumma jaAAala min baAAdi quwwatin daAAfan washaybatan yakhluqu ma yashao wahuwa alAAaleemu alqadeeru

55.Wayawma taqoomu alssaAAatu yuqsimu almujrimoona ma labithoo ghayra saAAatin kathalika kanoo yu/fakoona

56.Waqala allatheena ootoo alAAilma waal-eemana laqad labithtum fee kitabi Allahi ila yawmi albaAAthi fahatha yawmu albaAAthi walakinnakum kuntum la taAAlamoona

57.Fayawma-ithin la yanfaAAu allatheena thalamoo maAAthiratuhum wala hum yustaAAtaboona

58.Walaqad darabna lilnnasi fee hatha alqur-ani min kulli mathalin wala-in ji/tahum bi-ayatin layaqoolanna allatheena kafaroo in antum illa mubtiloona

59.Kathalika yatbaAAu Allahu AAala quloobi allatheena la yaAAlamoona

60.Faisbir inna waAAda Allahi haqqun wala yastakhiffannaka allatheena la yooqinoona

خلاف نمى كند، ولى بيشتر مردم نمى دانند. (6)

از زندگى دنيا، ظاهرى را مى شناسند، و حال آنكه از آخرت غافلند. (7)

آيا در خودشان به تفكر نپرداخته اند؟ خداوند آسمانها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است، جز به حق و تا هنگامى معين، نيافريده است، و [با اين همه بسيارى از مردم لقاى پروردگارشان را سخت منكرند. (8)

آيا در زمين نگرديده اند تا ببينند فرجام كسانى كه پيش از آنان بودند، چگونه بوده است؟ آنها بس نيرومندتر از ايشان بودند، و زمين را زير و رو كردند و بيش از آنچه آنها آبادش كردند آن را آباد ساختند، و پيامبرانشان دلايل آشكار برايشان آوردند. بنابراين خدا بر آن نبود كه بر ايشان ستم كند، ليكن خودشان بر خود ستم مى كردند. (9)

آنگاه فرجام كسانى كه بدى كردند [بسى بدتر بود، [چرا] كه آيات خدا را تكذيب كردند و آنها را به ريشخند مى گرفتند. (10)

خداست كه آفرينش را آغاز و سپس آن را تجديد مى كند، آنگاه به سوى او بازگردانيده مى شويد. (11)

و روزى كه قيامت برپا شود مجرمان نوميد مى گردند. (12)

و براى آنان از شريكانشان شفيعانى نيست، و خود منكر شريكان خود مى شوند. (13)

و روزى كه رستاخيز برپا گردد، آن روز [مردم پراكنده مى شوند. (14)

اما كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند، در گلستانى، شادمان مى گردند. (15)

و اما كسانى كه كافر شده و آيات ما و ديدار آخرت را به دروغ گرفته اند، پس آنان در عذاب حاضر آيند. (16)

پس خدا را تسبيح گوييد آنگاه كه به عصر درمى آييد و آنگاه كه به بامداد

درمى شويد. (17)

و ستايش از آنِ اوست در آسمانها و زمين و شامگاهان و وقتى كه به نيمروز مى رسيد. (18)

زنده را از مرده بيرون مى آورد، و مرده را از زنده بيرون مى آورد، و زمين را بعد از مرگش زنده مى سازد؛ و بدين گونه [از گورها] بيرون آورده مى شويد. (19)

و از نشانه هاى او اين است كه شما را از خاك آفريد؛ پس بناگاه شما [به صورت بشرى هر سو پراكنده شديد. (20)

و از نشانه هاى او اينكه از [نوع خودتان همسرانى براى شما آفريد تا بدانها آرام گيريد، و ميانتان دوستى و رحمت نهاد. آرى، در اين [نعمت براى مردمى كه مى انديشند قطعاً نشانه هايى است. (21)

و از نشانه هاى [قدرت او آفرينش آسمانها و زمين و اختلاف زبانهاى شما و رنگهاى شماست. قطعاً در اين [امر نيز] براى دانشوران نشانه هايى است. (22)

و از نشانه هاى [حكمت او خواب شما در شب و [نيم روز و جستجوى شما [روزى خود را] از فزون بخشى اوست. در اين [معنى نيز] براى مردمى كه مى شنوند، قطعاً نشانه هايى است. (23)

و از نشانه هاى او [اينكه برق را براى شما بيم آور و اميدبخش مى نماياند، و از آسمان به تدريج آبى فرو مى فرستد، كه به وسيله آن، زمين را پس از مرگش زنده مى گرداند. در اين [امر هم براى مردمى كه تعقل مى كنند، قطعاً نشانه هايى است. (24)

و از نشانه هاى او اين است كه آسمان و زمين به فرمانش برپايند؛ پس چون شما را با يك بار خواندن فرا خوانَد، بناگاه [از گورها] خارج مى شويد. (25)

و هر كه در آسمانها و زمين

است از آنِ اوست؛ همه او را گردن نهاده اند. (26)

و اوست آن كس كه آفرينش را آغاز مى كند و باز آن را تجديد مى نمايد؛ و اين [كار] بر او آسانتر است. و در آسمانها و زمين نمونه والا[ى هر صفت برتر] از آن اوست، و اوست شكست ناپذير سنجيده كار. (27)

[خداوند] براى شما از خودتان مَثَلى زده است: آيا در آنچه به شما روزى داده ايم شريكانى از بردگانتان داريد كه در آن [مال با هم مساوى باشيد و همان طور كه شما از يكديگر بيم داريد از آنها بيم داشته باشيد؟ اين گونه، آيات خود را براى مردمى كه مى انديشند، به تفصيل بيان مى كنيم. (28)

نه، [اين چنين نيست بلكه كسانى كه ستم كرده اند، بدون هيچ گونه دانشى هوسهاى خود را پيروى كرده اند. پس آن كس را كه خدا گمراه كرده، چه كسى هدايت مى كند؟ و براى آنان ياورانى نخواهد بود. (29)

پس روى خود را با گرايش تمام به حق، به سوى اين دين كن، با همان سرشتى كه خدا مردم را بر آن سرشته است. آفرينش خداى تغييرپذير نيست. اين است همان دين پايدار، ولى بيشتر مردم نمى دانند. (30)

به سويش توبه بريد و از او پروا بداريد و نماز را برپا كنيد و از مشركان مباشيد: (31)

از كسانى كه دين خود را قطعه قطعه كردند و فرقه فرقه شدند؛ هر حزبى بدانچه پيش آنهاست دلخوش شدند. (32)

و چون مردم را زيانى رسد، پروردگار خود را، در حالى كه به درگاه او توبه مى كنند، مى خوانند، و آنگاه كه از جانب خود رحمتى به آنان چشانيد، بناگاه دسته اى از ايشان

به پروردگارشان شرك مى آورند. (33)

بگذار تا به آنچه بدانها عطا كرده ايم كفران ورزند. [بگو:] برخوردار شويد، زودا كه خواهيد دانست. (34)

يا [مگر] حجّتى بر آنان نازل كرده ايم كه آن [حجّت در باره آنچه با [خدا] شريك مى گردانيده اند سخن مى گويد؟ (35)

و چون مردم را رحمتى بچشانيم، بدان شاد مى گردند؛ و چون به [سزاى آنچه دستاورد گذشته آنان است، صدمه اى به ايشان برسد، بناگاه نوميد مى شوند. (36)

آيا ندانسته اند كه [اين خداست كه روزى را براى هر كس كه بخواهد فراخ يا تنگ مى گرداند؟ قطعاً در اين [امر] براى مردمى كه ايمان مى آورند عبرتهاست. (37)

پس حق خويشاوند و تنگدست و در راه مانده را بده. اين [انفاق براى كسانى كه خواهان خشنودى خدايند بهتر است، و اينان همان رستگارانند. (38)

و آنچه [به قصد] ربا مى دهيد تا در اموال مردم سود و افزايش بردارد، نزد خدا فزونى نمى گيرد؛ و[لى آنچه را از زكات -در حالى كه خشنودى خدا را خواستاريد- داديد، پس آنان همان فزونى يافتگانند [و مضاعف مى شود]. (39)

خدا همان كسى است كه شما را آفريد، سپس به شما روزى بخشيد، آنگاه شما را مى ميراند و پس از آن زنده مى گرداند. آيا در ميان شريكان شما كسى هست كه كارى از اين [قبيل كند؟ منزه است او، و برتر است از آنچه [با وى شريك مى گردانند. (40)

به سبب آنچه دستهاى مردم فراهم آورده، فساد در خشكى و دريا نمودار شده است، تا [سزاى بعضى از آنچه را كه كرده اند به آنان بچشاند، باشد كه بازگردند. (41)

بگو: «در زمين بگرديد و بنگريد فرجام كسانى

كه پيشتر بوده [و] بيشترشان مشرك بودند چگونه بوده است.» (42)

پس به سوى اين دين پايدار روى بياور، پيش از آنكه روزى از جانب خدا فرا رسد كه برگشت ناپذير باشد، و در آن روز [مردم دسته دسته مى شوند. (43)

هر كه كفر ورزد، كفرش به زيان اوست، و كسانى كه كار شايسته كنند، [فرجام نيك را] به سود خودشان آماده مى كنند. (44)

تا [خدا] كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند، به فضل خويش پاداش دهد، كه او كافران را دوست نمى دارد. (45)

و از نشانه هاى او اين است كه بادهاى بشارت آور را مى فرستد، تا بخشى از رحمتش را به شما بچشاند و تا كشتى به فرمانش روان گردد، و تا از فضل او [روزى بجوييد، و اميد كه سپاسگزارى كنيد. (46)

و در حقيقت، پيش از تو فرستادگانى به سوى قومشان گسيل داشتيم، پس دلايل آشكار برايشان آوردند، و از كسانى كه مرتكب جرم شدند انتقام گرفتيم، و يارى كردن مؤمنان بر ما فرض است. (47)

خدا همان كسى است كه بادها را مى فرستد و ابرى برمى انگيزد و آن را در آسمان -هر گونه بخواهد- مى گستراند و انبوهش مى گرداند، پس مى بينى باران از لابلاى آن بيرون مى آيد. و چون آن را به هر كس از بندگانش كه بخواهد، رسانيد، بناگاه آنان شادمانى مى كنند. (48)

و قطعاً پيش از آنكه بر ايشان فرو ريزد، [آرى،] پيش از آن سخت نوميد بودند. (49)

پس به آثار رحمت خدا بنگر كه چگونه زمين را پس از مرگش زنده مى گرداند. در حقيقت، هم اوست كه قطعاً زنده كننده مردگان است، و اوست كه بر هر

چيزى تواناست. (50)

و اگر بادى [آفت زا] بفرستيم و [كِشت خود را] زردشده ببينند، قطعاً پس از آن كفران مى كنند. (51)

و در حقيقت، تو مردگان را شنوا نمى گردانى، و اين دعوت را به كران -آنگاه كه به ادبار پشت مى گردانند- نمى توانى بشنوانى. (52)

و تو كوران را از گمراهى شان به راه نمى آورى. تو تنها كسانى را مى شنوانى كه به آيات ما ايمان مى آورند و خود تسليمند. (53)

خداست آن كس كه شما را ابتدا ناتوان آفريد، آنگاه پس از ناتوانى قوّت بخشيد، سپس بعد از قوّت، ناتوانى و پيرى داد. هر چه بخواهد مى آفريند و هموست داناى توانا. (54)

و روزى كه رستاخيز بر پا شود، مجرمان سوگند ياد مى كنند كه جز ساعتى [بيش درنگ نكرده اند؛ [در دنيا هم اين گونه به دروغ كشانيده مى شدند. (55)

و[لى كسانى كه دانش و ايمان يافته اند، مى گويند: «قطعاً شما [به موجب آنچه در كتاب خدا[ست تا روز رستاخيز مانده ايد، و اين، روز رستاخيز است ولى شما خودتان نمى دانستيد.» (56)

و در چنين روزى، [ديگر] پوزش آنان كه ستم كرده اند سود نمى بخشد، و بازگشت به سوى حق از آنان خواسته نمى شود. (57)

و به راستى در اين قرآن براى مردم از هر گونه مَثَلى آورديم، و چون براى ايشان آيه اى بياورى، آنان كه كفر ورزيده اند حتماً خواهند گفت: «شما جز بر باطل نيستيد.» (58)

اين گونه، خدا بر دلهاى كسانى كه نمى دانند مُهر مى نهد. (59)

پس صبر كن كه وعده خدا حق است، و زنهار تا كسانى كه يقين ندارند، تو را به سبكسرى واندارند. (60)

«2» روميان مغلوب شدند!

«3» [و اين شكست] در سرزمين نزديكى رخ داد؛ امّا آنان پس از [اين] مغلوبيّت بزودى غلبه خواهند كرد...

«4» در چند سال همه كارها از آن خداست؛ چه قبل و چه بعد [از اين شكست و پيروزى]؛ و در آن روز، مؤمنان [بخاطر پيروزى ديگرى] خوشحال خواهند شد...

«5» به سبب يارى خداوند؛ و او هر كس را بخواهد يارى مى دهد؛ و او صاحب قدرت و رحيم است!

«6» اين وعده اى است كه خدا كرده؛ و خداوند هرگز از وعده اش تخلّف نمى كند؛ ولى بيشتر مردم نمى دانند!

«7» آنها فقط ظاهرى از زندگى دنيا را مى دانند، و از آخرت [و پايان كار] غافلند!

«8» آيا آنان با خود نينديشيدند كه خداوند، آسمانها و زمين و آنچه را ميان آن دو است جز بحق و براى زمان معيّنى نيافريده است؟! ولى بسيارى از مردم [رستاخيز و] لقاى پروردگارشان را منكرند!

«9» آيا در زمين گردش نكردند تا ببينند عاقبت كسانى كه قبل از آنان بودند چگونه بود؟! آنها نيرومندتر از اينان بودند، و زمين را [براى زراعت و آبادى] بيش از اينان دگرگون ساختند و آباد كردند، و پيامبرانشان با دلايل روشن به سراغشان آمدند [امّا آنها انكار كردند و كيفر خود را ديدند]؛ خداوند هرگز به آنان ستم نكرد، آنها به خودشان ستم مى كردند!

«10» سپس سرانجام كسانى كه اعمال بد مرتكب شدند به جايى رسيد كه آيات خدا را تكذيب كردند و آن را به مسخره گرفتند!

«11» خداوند آفرينش را آغاز مى كند، سپس آن را بازمى گرداند، سپس شما را بسوى او باز مى گردانند!

«12» آن روز كه قيامت برپا

مى شود، مجرمان در نوميدى و غم و اندوه فرو مى روند!

«13» و براى آنان شفيعانى از معبودانشان نخواهد بود، و نسبت به معبودهايى كه آنها را همتاى خدا قرار داده بودند كافر مى شوند!

«14» آن روز كه قيامت برپا مى گردد، [مردم] از هم جدا مى شوند؛

«15» امّا آنان كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام دادند، در باغى از بهشت شاد و مسرور خواهند بود.

«16» و امّا آنان كه به آيات ما و لقاى آخرت كافر شدند، در عذاب الهى احضار مى شوند.

«17» منزّه است خداوند به هنگامى كه شام مى كنيد و صبح مى كنيد؛

«18» و حمد و ستايش مخصوص اوست در آسمان و زمين، و به هنگام عصر و هنگامى كه ظهر مى كنيد.

«19» او زنده را از مرده بيرون مى آورد، و مرده را از زنده، و زمين را پس از مردنش حيات مى بخشد، و به همين گونه روز قيامت [از گورها] بيرون آورده مى شويد!

«20» از نشانه هاى او اين است كه شما را از خاك آفريد، سپس بناگاه انسانهايى شديد و در روى زمين گسترش يافتيد!

«21» و از نشانه هاى او اينكه همسرانى از جنس خودتان براى شما آفريد تا در كنار آنان آرامش يابيد، و در ميانتان مودّت و رحمت قرار داد؛ در اين نشانه هايى است براى گروهى كه تفكّر مى كنند!

«22» و از آيات او آفرينش آسمانها و زمين، و تفاوت زبانها و رنگهاى شماست؛ در اين نشانه هايى است براى عالمان!

«23» و از نشانه هاى او خواب شما در شب و روز است و تلاش و كوششتان براى بهره گيرى از فضل پروردگار [و تأمين معاش]؛ در اين امور نشانه هايى است

براى آنان كه گوش شنوا دارند!

«24» و از آيات او اين است كه برق و رعد را به شما نشان مى دهد كه هم مايه ترس و هم اميد است [ترس از صاعقه، و اميد به نزول باران]، و از آسمان آبى فرو مى فرستد كه زمين را بعد از مردنش بوسيله آن زنده مى كند؛ در اين نشانه هايى است براى جمعيّتى كه مى انديشند!

«25» و از آيات او اين است كه آسمان و زمين به فرمان او برپاست؛ سپس هنگامى كه شما را [در قيامت] از زمين فراخواند، ناگهان همه خارج مى شويد [و در صحنه محشر حضور مى يابيد]!

«26» و از آن اوست تمام كسانى كه در آسمانها و زمين اند و همگى در برابر او خاضع و مطيع اند!

«27» او كسى است كه آفرينش را آغاز مى كند، سپس آن را بازمى گرداند، و اين كار براى او آسانتر مى باشد؛ و براى اوست توصيف برتر در آسمانها و زمين؛ و اوست توانمند و حكيم!

«28» خداوند مثالى از خودتان، براى شما زده است: آيا [اگر مملوك و برده اى داشته باشيد]، اين برده هاى شما هرگز در روزيهايى كه به شما داده ايم شريك شما مى باشند؛ آنچنان كه هر دو مساوى بوده و از تصرّف مستقل و بدون اجازه آنان بيم داشته باشيد، آن گونه كه در مورد شركاى آزاد خود بيم داريد؟! اينچنين آيات خود را براى كسانى كه تعقّل مى كنند شرح مى دهيم.

«29» ولى ظالمان بدون علم و آگاهى، از هوى و هوسهاى خود پيروى كردند! پس چه كسى مى تواند آنان را كه خدا گمراه كرده است هدايت كند؟! و براى آنها هيچ ياورى نخواهد بود!

«30» پس روى

خود را متوجّه آيين خالص پروردگار كن! اين فطرتى است كه خداوند، انسانها را بر آن آفريده؛ دگرگونى در آفرينش الهى نيست؛ اين است آيين استوار؛ ولى اكثر مردم نمى دانند!

«31» اين بايد در حالى باشد كه شما بسوى او بازگشت مى كنيد و از [مخالفت فرمان] او بپرهيزيد، نماز را برپا داريد و از مشركان نباشيد...

«32» از كسانى كه دين خود را پراكنده ساختند و به دسته ها و گروه ها تقسيم شدند! و [عجب اينكه] هر گروهى به آنچه نزد آنهاست [دلبسته و] خوشحالند!

«33» هنگامى كه رنج و زيانى به مردم برسد، پروردگار خود را مى خوانند و توبه كنان بسوى او بازمى گردند؛ امّا همين كه رحمتى از خودش به آنان بچشاند، بناگاه گروهى از آنان نسبت به پروردگارشان مشرك مى شوند.

«34» [بگذار] نعمتهايى را كه ما به آنها داده ايم كفران كنند! و [از نعمتهاى زودگذر دنيا هر چه مى توانيد] بهره گيريد؛ امّا بزودى خواهيد دانست [كه نتيجه كفران و كامجوييهاى بى حساب شما چه بوده است]!

«35» آيا ما دليل محكمى بر آنان فرستاديم كه از شركشان سخن مى گويد [و آن را موجّه مى شمارد]؟!

«36» و هنگامى كه رحمتى به مردم بچشانيم، از آن خوشحال مى شوند؛ و هرگاه رنج و مصيبتى بخاطر اعمالى كه انجام داده اند به آنان رسد، ناگهان مأيوس مى شوند!

«37» آيا نديدند كه خداوند روزى را براى هر كس بخواهد گسترده يا تنگ مى سازد؟! در اين نشانه هايى است براى گروهى كه ايمان مى آورند.

«38» پس حقّ نزديكان و مسكينان و در راه ماندگان را ادا كن! اين براى آنها كه رضاى خدا را مى طلبند بهتر است، و چنين كسانى رستگارانند.

«39» آنچه بعنوان

ربا مى پردازيد تا در اموال مردم فزونى يابد، نزد خدا فزونى نخواهد يافت؛ و آنچه را بعنوان زكات مى پردازيد و تنها رضاى خدا را مى طلبيد [مايه بركت است؛ و] كسانى كه چنين مى كنند داراى پاداش مضاعفند.

«40» خداوند همان كسى است كه شما را آفريد، سپس روزى داد، بعد مى ميراند، سپس زنده مى كند؛ آيا هيچ يك از همتايانى كه براى خدا قرار داده ايد چيزى از اين كارها را مى توانند انجام دهند؟! او منزّه و برتر است از آنچه همتاى او قرار مى دهند.

«41» فساد، در خشكى و دريا بخاطر كارهايى كه مردم انجام داده اند آشكار شده است؛ خدا مى خواهد نتيجه بعضى از اعمالشان را به آنان بچشاند، شايد [بسوى حق] بازگردند!

«42» بگو: (در زمين سير كنيد و بنگريد عاقبت كسانى كه قبل از شما بودند چگونه بود؟ بيشتر آنها مشرك بودند!

«43» روى خود را بسوى آيين مستقيم و پايدار بدار، پيش از آنكه روزى فرا رسد كه هيچ كس نمى تواند آن را از خدا بازگرداند؛ در آن روز مردم به گروه هايى تقسيم مى شوند:

«44» هر كس كافر شود، كفرش بر زيان خود اوست؛ و آنها كه كار شايسته انجام دهند، به سود خودشان آماده مى سازند.

«45» اين براى آن است كه خداوند كسانى را كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند، از فضلش پاداش دهد؛ او كافران را دوست نمى دارد!

«46» و از آيات [عظمت] خدا اين است كه بادها را بعنوان بشارتگرانى مى فرستد تا شما را از رحمتش بچشاند [و سيراب كند] و كشتيها بفرمانش حركت كنند و از فضل او بهره گيريد؛ شايد شكرگزارى كنيد.

«47» و پيش از تو

پيامبرانى را بسوى قومشان فرستاديم؛ آنها با دلايل روشن به سراغ قوم خود رفتند، ولى [هنگامى كه اندرزها سودى نداد] از مجرمان انتقام گرفتيم [و مؤمنان را يارى كرديم]؛ و يارى مؤمنان، همواره حقّى است بر عهده ما!

«48» خداوند همان كسى است كه بادها را مى فرستد تا ابرهايى را به حركت در آورند، سپس آنها را در پهنه آسمان آن گونه كه بخواهد مى گستراند و متراكم مى سازد؛ در اين هنگام دانه هاى باران را مى بينى كه از لا به لاى آن خارج مى شود، هنگامى كه اين [باران حياتبخش] را به هر كس از بندگانش كه بخواهد مى رساند، ناگهان خوشحال مى شوند...

«49» و قطعاً پيش از آنكه بر آنان نازل شود مايوس بودند!

«50» به آثار رحمت الهى بنگر كه چگونه زمين را بعد از مردنش زنده مى كند؛ چنين كسى [كه زمين مرده را زنده كرد] زنده كننده مردگان [در قيامت] است؛ و او بر همه چيز تواناست!

«51» و اگر ما بادى بفرستيم [داغ و سوزان]، و بر اثر آن زراعت و باغ خود را زرد و پژمرده ببينند، [مأيوس شده و] پس از آن راه كفران پيش مى گيرند!

«52» تو نمى توانى صداى خود را به گوش مردگان برسانى، و نه سخنت را به گوش كران هنگامى كه روى برگردانند و دور شوند!

«53» و [نيز] نمى توانى نابينايان را از گمراهيشان هدايت كنى؛ تو تنها سخنت را به گوش كسانى مى رسانى كه ايمان به آيات ما مى آورند و در برابر حق تسليمند!

«54» خدا همان كسى است كه شما را آفريد در حالى كه ضعيف بوديد؛ سپس بعد از ناتوانى، قوّت بخشيد و باز بعد از

قوّت، ضعف و پيرى قرار داد؛ او هر چه بخواهد مى آفريند، و دانا و تواناست.

«55» و روزى كه قيامت برپا شود، مجرمان سوگند ياد مى كنند كه جز ساعتى [در عالم برزخ] درنگ نكردند! اينچنين از درك حقيقت بازگردانده مى شوند.

«56» ولى كسانى كه علم و ايمان به آنان داده شده مى گويند: (شما بفرمان خدا تا روز قيامت [در عالم برزخ] درنگ كرديد، و اكنون روز رستاخيز است، امّا شما نمى دانستيد!)

«57» آن روز عذرخواهى ظالمان سودى به حالشان ندارد، و توبه آنان پذيرفته نمى شود.

«58» ما براى مردم در اين قرآن از هر گونه مثال و مطلبى بيان كرديم؛ و اگر آيه اى براى آنان بياورى، كافران مى گويند: (شما اهل باطليد [و اينها سحر و جادو است]!)

«59» اين گونه خداوند بر دلهاى آنان كه آگاهى ندارند مهر مى نهد!

«60» اكنون كه چنين است صبر پيشه كن كه وعده خدا حق است؛ و هرگز كسانى كه ايمان ندارند تو را خشمگين نسازند [و از راه خود منحرف نكنند]!

و مهربان است. (5)

خدا اين وعده را داده است؛ و خدا از وعده اش تخلف نمى كند، ولى بيشتر مردم معرفت و شناخت [نسبت به وفاى قطعى خدا در مورد وعده اش] ندارند. (6)

[تنها] ظاهرى [محسوس] از زندگى دنيا را مى شناسند و آنان از آخرت [كه سراى ابدى و داراى نعمت هاى جاودانى و حيات سرمدى است] بى خبرند. (7)

آيا در [خلوت] درون خود نينديشيده اند؟ [كه] خدا آسمان ها و زمين و آنچه را ميان آنهاست، جز به حقّ و راستى و براى مدتى معين نيافريده است؛ و همانا بسيارى از مردم به ديدار [قيامت و محاسبه اعمال به وسيله] پروردگارشان كافرند. (8)

آيا [به غفلت نانى مى خورند و بى خبر به سر مى برند و] در زمين گردش نكرده اند تا با تأمل بنگرند سرانجام كسانى كه پيش از اينان بودند چگونه بود؟ آنان قوى تر و نيرومندتر از اينان بودند، و زمين را [براى هدف هاى گوناگون] زير و رو كردند و آن را بيش از آنچه اينان آبادش كردند، آباد نمودند، و پيامبرانشان دلايل روشن براى آنان آوردند [ولى به سبب تكذيب پيامبرانشان هلاك شدند]؛ پس خدا بر آن نبود كه به آنان ستم كند، ولى آنان بودند كه به خودشان ستم مى كردند. (9)

آن گاه بدترين سرانجام، سرانجام كسانى بود كه مرتكب زشتى شدند به سبب اينكه آيات خدا را تكذيب كردند و همواره آنها را به مسخره مى گرفتند. (10)

خدا مخلوقات را مى آفريند، سپس آنان را [بعد از مرگشان] بازمى گرداند، آن گاه به سوى او باز گردانده مى شويد، (11)

و روزى كه قيامت برپا شود گنهكاران [از شدت سختى و هولناكى آن اندوهگين گردند و به علت پذيرفته

نشدن بهانه و عذرشان از رحمت خدا] مأيوس شوند، (12)

و از معبودانشان [كه آنها را كوركورانه مى پرستيدند] براى آنان شفيعانى نخواهد بود، و آنان معبودانشان را [از روى واقعيت] انكار مى كنند، (13)

و روزى كه قيامت برپا شود آن روز [همه] از هم جدا مى شوند، (14)

اما كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، آنان را در بوستانى [سرسبز و خرم] مسرور وشادمان مى دارند. (15)

و اما كسانى كه كفر ورزيده و آيات ما و ديدار آخرت را تكذيب كرده اند، احضارشدگان در عذاب اند. (16)

پس خدا را هنگامى كه وارد شب مى شويد و هنگامى كه به صبح درمى آييد، تسبيح گوييد، (17)

همه ستايش ها در آسمان ها و زمين ويژه اوست و شب و آن گاه كه وارد ظهر مى شويد [نيز خدا را تسبيح گوييد.] (18)

زنده را از مرده بيرون مى آورد و مرده را از زنده بيرون مى آورد، و زمين را پس از مردگى اش زنده مى كند؛ و اين گونه [از گورها] بيرون آورده مى شويد. (19)

و از نشانه هاى [قدرت و ربوبيت] او اين است كه شما را از خاكى [بى جان] آفريد؛ پس اكنون بشرى هستيد كه [روى زمين] پراكنده و منتشريد، (20)

و از نشانه هاى [قدرت و ربوبيت] او اين است كه براى شما از جنس خودتان همسرانى آفريد تا در كنارشان آرامش يابيد و در ميان شما دوستى و مهربانى قرار داد؛ يقيناً در اين [كار شگفت انگيز] نشانه هايى است براى مردمى كه مى انديشند، (21)

و از نشانه هاى [قدرت و ربوبيت] او آفرينش آسمان ها وزمين و اختلاف و گوناگونى زبان ها و رنگ هاى شماست؛ بى ترديد در اين [واقعيات] نشانه هايى است براى دانايان، (22)

و

از نشانه هاى [قدرت و ربوبيت] او خواب شما وجستجويتان براى تأمين معاش در شب وروز است، يقيناً در اين [امور] نشانه هايى است براى مردمى كه گوش شنوا دارند، (23)

و از نشانه هاى [قدرت و ربوبيت] اوست كه برق را مايه ترس [از صاعقه] و اميد [به باران] به شما مى نماياند، و از آسمان، آبى نازل مى كند كه زمين را پس از مردگى اش به وسيله آن زنده مى كند؛ قطعاً در اين [شگفتى هاى آفرينش] نشانه هايى است براى مردمى كه تعقّل مى كنند. (24)

و از نشانه هاى [قدرت و ربوبيت] او اين است كه آسمان و زمين به فرمانش برپايند، سپس زمانى كه شما را با يك دعوت از زمين بخواند، ناگاه [از گورها] بيرون مى آييد، (25)

و هر كه در آسمان ها و زمين است، فقط در سيطره مالكيّت و فرمانروايى اوست، و همه براى او فروتن و خاضع اند، (26)

و اوست كه مخلوقات را مى آفريند سپس آنان را [پس از مرگشان] بازمى گرداند؛ و اين [كار] براى او آسان تر است. و برترين وصف ها در آسمان ها و زمين ويژه اوست؛ و او تواناى شكست ناپذير و حكيم است. (27)

خدا از [وضع و حال] خودتان براى شما مثلى زده است، آيا از بردگانتان در آنچه [از نعمت ها و ثروت ها] به شما روزى داده ايم، شريكانى داريد كه شما در آن [نعمت ها و ثروت ها] با هم برابر و يكسان باشيد، و همان گونه كه از يكديگر مى ترسيد [كه يكى از شما نعمت و ثروت مشترك را ويژه خود كند] از بردگانتان هم بترسيد؟ [بى ترديد در ميان آزاد و برده و مولا و عبد و مالك و مملوك چنين شركتى وجود ندارد، پس

چگونه ممكن است مملوك خدا در خدايى، ربوبيت، خالقيت و مالكيّت شريك او باشد؟!] اين گونه آيات خود را براى مردمى كه تعقّل مى كنند، بيان مى كنيم. (28)

[اعتقاد و عمل مشركان بر پايه تعقّل نيست] بلكه آنان كه [با شركورزى] ستم كرده اند از روى جهل و نادانى از هواهاى نفسانى خود پيروى نموده اند؛ پس كسانى را كه خدا [به كيفر پيروى از هواها] گمراه كرده است، چه كسى هدايت مى كند؟ و آنان هيچ يارى كننده اى [كه از گمراهى و عذاب نجاتشان دهد] نخواهند داشت. (29)

پس [با توجه به بى پايه بودن شرك] حق گرايانه و بدون انحراف با همه وجودت به سوى اين دين [توحيدى] روى آور، [پاى بند و استوار بر] سرشت خدا كه مردم را بر آن سرشته است باش براى آفرينش خدا هيچگونه تغيير و تبديلى نيست؛ اين است دين درست و استوار؛ ولى بيشتر مردم معرفت و دانش [به اين حقيقت اصيل] ندارند. (30)

[پاى بند به همان سرشت خدايى باشيد] در حالى كه روى آورندگان به سوى او هستيد و از او پروا كنيد و نماز را برپا داريد و از مشركان نباشيد. (31)

مشركانى كه دينشان را بخش بخش كردند و [سرانجام] گروه گروه شدند، در حالى كه هر گروهى به آنچه [از بخشى از دين] نزد آنان است [به تصور اينكه حق است] شادمانند! (32)

هنگامى كه به مردم آسيب و گزندى برسد، پروردگارشان را در حالى كه به سوى او روى آورده اند، مى خوانند، سپس زمانى كه رحمتى از سوى خود [چون نعمت، ثروت، اولاد و امنيت] به آنان بچشاند، ناگهان گروهى از آنان به پروردگارشان شرك مى ورزند.

(33)

بگذار تا به آنچه به آنان داده ايم، ناسپاسى كنند، بنابراين [از نعمت هاى اندك و زودگذر] برخوردار شويد كه سپس خواهيد دانست [سرنوشت و كيفر ناسپاسان چيست؟] (34)

يا [مگر] دليلى استوار بر آنان نازل كرده ايم كه آن دليل [بر حقّانيّت] معبودانى كه به وسيله آن [به خدا] شرك مى ورزند، سخن مى گويد؟ (35)

و هرگاه به مردم رحمتى [چون نعمت، ثروت، اولاد و امنيت] بچشانيم به آن شادمان مى شوند، و چون به سبب گناهانى كه مرتكب شده اند آسيب و گزندى به آنان رسد، ناگهان نااميد مى شوند. (36)

آيا ندانسته اند كه خدا رزق و روزى را براى هركه بخواهد فراخ و گشاده قرار مى دهد و [براى هر كه بخواهد] تنگ مى گيرد؟ يقيناً در اين [برنامه] نشانه هايى است براى مردمى كه ايمان دارند. (37)

پس [با توجه به فراخ بخشى خدا در روزى و رزق] حقّ خويشاوند و مسكين و در راه مانده را بده. اين انفاق براى آنان كه خشنودى خدا را مى خواهند بهتر است؛ و اينان [كه حقوق مالى را مى پردازند] همان رستگارانند. (38)

اموال و اجناسى را كه [به صورت وام] به ربا مى دهيد تا در ميان اموال مردم فزونى يابد، نزد خدا فزونى نخواهد يافت؛ و آنچه از زكات مى دهيد كه [به سبب پرداختنش] خشنودى خدا را مى خواهيد [مايه فزونى است]؛ پس اين زكات دهندگانند كه مال و ثوابشان دو چندان مى شود. (39)

خداست كه شما را آفريد، آن گاه به شما روزى داد، سپس شما را مى ميراند، و پس از آن شما را زنده مى كند؛ آيا از معبودان شما كسى هست كه چيزى از اين [كارها] را انجام دهد؟ او منزّه و برتر

است از اينكه به او شرك ورزند. (40)

در خشكى و دريا به سبب اعمال زشتى كه مردم به دست خود مرتكب شدند، فساد و تباهى نمودار شده است تا [خدا كيفر] برخى از آنچه را انجام داده اند به آنان بچشاند، باشد كه [از گناه و طغيان] برگردند. (41)

بگو: در زمين بگرديد پس با تأمل بنگريد كه سرانجام كسانى كه پيش تر بودند [و مرتكب كار زشت شدند] چگونه بود؟ بيشتر آنان مشرك بودند. (42)

پس [با توجه به بى پايه بودن شرك] با همه وجودت به سوى اين دين درست و استوار روى آور پيش از آنكه روزى فرا رسد كه از سوى خدا هيچ بازگشتى براى آن نيست، آن روز [همه مردم] دسته دسته و گروه گروه شوند. (43)

كسانى كه كافر شوند كفرشان به زيان خود آنان است، و آنان كه كار شايسته انجام دهند، [بستر امن و آسايشى و اقامت گاه جاويدى] براى خود آماده مى كنند، (44)

تا خدا به كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند از فضل خود پاداش دهد [و كافران را از رحمتش محروم كند]؛ زيرا خدا كافران را دوست ندارد. (45)

و از نشانه هاى [قدرت و ربوبيت] او اين است كه بادها را مژده دهنده مى فرستد، و تا بخشى از [باران] رحمتش را به شما بچشاند، و تا كشتى ها [به وسيله بادها] به فرمان او حركت كنند، و نيز براى اينكه از رزق و روزى او بجوييد، و باشد كه شما سپاس گزارى كنيد. (46)

و به راستى پيش از تو پيامبرانى را به سوى قومشان فرستاديم كه براى آنان دلايل روشن آوردند، سپس ما از

آنان كه مرتكب گناه شدند، انتقام گرفتيم [و مؤمنان را يارى داديم]؛ و يارى مؤمنان حقّى بر عهده ماست. (47)

خداست كه بادها را مى فرستد تا ابرى را برمى انگيزد، پس آن را در آسمان آن گونه كه بخواهد مى گستراند و به صورت بخش بخش و پاره هاى مختلف درمى آورد، پس باران را مى بينى كه از لابه لاى آن بيرون مى آيد و چون آن را به هركس از بندگانش كه بخواهد مى رساند، آن گاه شادمان و خوشحال مى شوند. (48)

و همانا پيش از آنكه باران بر آنان نازل شود، [آرى] پيش از آن مأيوس و نااميد بودند. (49)

پس با تأمل به آثار رحمت خدا بنگر كه چگونه زمين را پس از مردگى اش زنده مى كند، بى ترديد اين [خداى قدرتمند] زنده كننده مردگان است و او بر هر كارى تواناست. (50)

و اگر بادى [سوزان و زيانبار] بفرستيم، پس آن [كشت و زرع] را زرد شده ببينند، پس از آن [به جاى جبران گناهانى كه سبب اين آسيب شده] ناسپاس مى شوند. (51)

[اينان كه كفر را بر ايمان ترجيح داده اند، مانند مردگان اند] پس تو نمى توانى [دعوتت را] به مردگان بشنوانى و نمى توانى دعوتت را به كران زمانى كه پشت كنان روى مى گردانند، بشنوانى. (52)

و تو هدايت كننده كوردلان از گمراهى شان نيستى، و جز به آنان كه به آيات ما ايمان مى آورند و تسليم [فرمان ها و احكام ما] هستند، نمى توانى [دعوتت] را بشنوانى. (53)

خداست كه شما را از ناتوانى آفريد، سپس بعد از ناتوانى قدرت و نيرو داد، آن گاه بعد از نيرومندى و توانايى، ناتوانى و پيرى قرار داد؛ هرچه بخواهد مى آفريند و او دانا و تواناست.

(54)

و روزى كه قيامت برپا مى شود، مجرمان سوگند مى خورند كه [فاصله مرگ تا قيامت را] جز ساعتى درنگ نكرده اند، اين گونه [كه در قيامت دروغ مى گويند و منحرف از حقيقت هستند در دنيا نيز همواره از حق به باطل] منحرف مى شدند. (55)

و كسانى كه دانش و ايمان به آنان داده شده است مى گويند: بى ترديد شما [بر طبق قضا و قدر ثبت شده] در كتاب خدا [لوح محفوظ] تا روز قيامت درنگ كرده ايد و اين روز قيامت است، ولى شما [به اينكه قيامت حق است] معرفت و دانش نداشتيد. (56)

پس در آن روز كسانى كه [به آيات ما و پيامبران] ستم كرده اند، عذرخواهى شان به آنان سود نمى دهد، و نه از آنان مى خواهند كه [براى به دست آوردن خشنودى خدا] عذرخواهى كنند، (57)

و به راستى در اين قرآن براى مردم از هرگونه مثلى زديم. و اگر براى آنان معجزه اى [كه خود درخواست دارند] بياورى آنان كه كفر ورزيده اند، قطعاً خواهند گفت: شما جز باطل گرا نيستيد [و اين معجزه اى كه آورديد، جز باطل نيست.] (58)

خدا اين گونه بر دل هاى كسانى كه معرفت و دانش ندارند مُهر [تيره بختى] مى نهد. (59)

پس [بر آزار و ياوه گويى اين تيره بختان] شكيبايى كن كه يقيناً وعده خدا [در مورد يارى و پيروزى تو] حق است، و مبادا آنان كه يقين [به وعده هاى حق و برپا شدن قيامت] ندارند تو را به ناشكيبايى و سبك سارى وادارند. (60)

عرب واقع شد كه حوالى شام يا اطراف جزيره باشد و آنها پس از مغلوب شدن فعلى به زودى بر فارسيان باز غلبه خواهند كرد (3)

اين غلبه روميان دراند سالى خواهد شد و بدانيد كه اين حادثه و كليه امور عالم از قبل از اين و بعد از اين همه به امر خداست و آن روز كه روميان فاتح شوند چون بعد از آن خدا وعده يارى به اهل اسلام داده مومنان شاد ميشوند (4)

به يارى خدا كه خدا هر كه را بخواهد نصرت و فيروزى ميبخشد و اوست كه بر هر كار عالم مقتدر و به تمام خلق جهان مهربانست (5)

اين وعده خداست و خدا هرگز خلاف وعده نكند و ليكن اكثر مردم از اين حقيقت آگاه نيستند (6)

اكثر به امور ظاهرى زندگى دنيا مانند صنعت و تجارت و غيره آگاهند و از عالم آخرت و وعده ثواب و عقاب حق بكلى بيخبرند (7)

آيا در پيش نفوس خود تفكر نكردند تا بدين حكمت پى برند كه خدا آسمانها و زمين و هر چه در بين آنهاست از انواع بى شمار مخلوق همه را جز به حق و براى حكمت و مصلحت و به وقت و حد معين نيافريده است. و بسيارى از مردم چون فكر در حكمت خلق نميكنند به شهود لقاى خداى در عالم غيب و وعده ثواب و عقاب بهشت و دوزخ و قيامت بكلى كافر و بى عقيده اند (8)

آيا در زمين سير نكردند تا عاقبت كار پيشينيانشان چون قوم عاد و ثمود را ببينند كه از اينها بسيار تواناتر بودند و بيش از اينها

در زمين كشتزار و كاخ و عمارت برافراشتند و رسولان خدا با آيات و معجزات براى هدايت آنان آمدند ليكن چون نپذيرفتند همه به كيفر كفر هلاك شدند و خدا درباره آنها هيچ ستم نكرد بلكه آنها خود در حق خويش ستم كردند (9)

زخر سرانجام كار آنان كه بسيار به اعمال زشت و كردار بد پرداختند اين شد كه به حق كافر شده و آيات خدا را تكذيب و تمسخر كردند زيرا معصيت دل را تاريككند و چون بسيار شود به ظلمت كفر انجامد (10)

خداست كه خلق را نخست از عدم پديد آرد و باز به مرگ و فنا بازگرداند و آنگاه به قيامت رجوع به حضرت او خواهند كرد (11)

و روزى كه ساعت قيامت برپا شود آن روز بدكاران شرمنده و اندوهگين شوند (12)

و هيچ شفيع و مددكارى بر خود از آنان كه شريك حق گرفتند نمى يابند بلكه به آن شريكان و خدايان باطل كافر ميشوند و از آنها بيزارى ميجويند (13)

و روزى كه ساعت قيامت برپا شود در آن روز خلايق بر حسب مراتب طاعت و معرفت و كفر و عصيان فرقه فرقه شوند (14)

اما آن فرقه كه به خداى خود ايمان آوردند و به نيكوكارى پرداختند در آن روز مسرور و محترم به باغ بهشت منزل گيرند (15)

و اما آن فرقه كه كافر شدند و آيات ما و حيات آخرت را تكذيب كردند آنان رابراى كيفر در عذاب دوزخ حاضر كنند (16)

پس به فكر آن روز بزرگ باشيد و خدا را هنگام شام و صبحگاه در نماز مغرب و صبح تسبيح و ستايش

گوئيد تا سعادت ابد يابيد (17)

و سپاس اهل عالم در آسمانها و زمين مخصوص اوست و شما نيز در تاريكى شب و نيمه روز در نماز عشاء و ظهر و عصر به ستايش او مشغول شويد اين دو آيه مشتمل برذكر همه نمازهاى پنجگانه است (18)

آن خدائى را تسبيح و ستايش گوئيد كه زنده را از مرده و مرده را از زنده به قدرت كامله خود بيرون آورد يعنى آدمى را از نطفه و نطفه را از آدمى برانگيخت و زمين را پس از فصل خزان و مرگ گياهان باز به نسيم جانبخش بهارش زنده گرداند و همين گونه شما را هم پس از مرگ زنده كند و از خاك بيرون آرد (19)

و يكى از آن قدرتهاى خدا اين است كه پدر شما آدميان را از خاك خلق كرد سپس كه به توالد بشرى منشعب و نژادهائى مختلف شديد در همه روى زمين منتشر گشتيد (20)

و باز يكى از آيات لطف الهى آنست كه براى شما از جنس خودتان جفتى بيافريد كه در بر او آرامش يافته و با هم انس گيريد و ميان شما رفت و مهربانى برقرار فرمود در اين امر نيز كه در حقيقت پايه زندگى و آسايش و خوشى و بقاى نوع برآنست براى مردم با فكرت ادله علم و حكمت حق آشكار است (21)

و يكى از آيات قدرت الهى خلقت آسمانها و زمين است و يكى ديگر اختلاف زبانها و رنگهاى شما آدميان كه در اين امور نيز ادله صنع و حكمت حق براى دانشمندان عالم آشكار است (22)

و يكى از آيات حق همين

كه شما در شب و روز به خواب رفته و بيدار ميشويد و از فضل خدا طلب روزى ميكنيد در اين امر هم ادله قدرتش براى قومى كه سخن حق بشنوند پديدار است (23)

و يكى از آيات الهى همان قوه رعد و برق است كه هم شما را از صاعقه عذاب ميترساند و هم به رحمت باران آسمان كه زمين را پس از مرگ زنده ميكند اميدوار ميگرداند در اين امر نيز ادله قدرت ايزد براى اهل خرد آشكار است (24)

و يكى از آيات قدرت خدا آنكه آسمان و زمين را به فرمان خود برپا داشته است و در اين نظم آسمان و زمين شما آدميان را از خاك برميانگيزد و باز به خاكميبرد و سپس كه در محشر شما را از خاك برخواند و زنده گرداند همگى سر از قبرها بيرون مى آوريد (25)

و هر كس در آسمانها و زمين است همه بنده او و با كمال خضوع و خشوع مطيع فرمان اوست (26)

و او خدائيست كه نخست خلايق را از عالم مشيت بيافريند و آنگاه بدان عالم معاد بازگرداند و اين اعاده مثل ايجاد بر او بسيار سهل و آسانست و آن ذات يكتا را در آسمان و زمين مظهر و مثالى عالى تر از حد وصف و تعقل است و مقتدر كامل و دانا به حقايق امور تنها اوست در اخبار ائمه معصومين آمده كه ما عاليترين مثال و كاملترين مظهر الهى هستيم (27)

خدا براى هدايت شما هم از عالم خود شما مثالى زد شما فكر كنيد آيا هيچ يك ازغلام و كنيزان ملكى شما در آنچه

از مال و حقوق و مقام كه ما روزى شما گردانيديم با شما شريك هستند؟ تا شما و آنها در آن چيز بى هيچ مزيت مساوى باشيد؟ و همانقدر بيمى كه شما از نفوس خود داريد هم از آنان داريد؟ هرگز نداريد و هيچ آنها را شريك و مساوى با خود نميدانيد پس چگونه مخلوقات مملوك خدا را شريك خدا گرفته و معبود خود ميگردانيد ما چنين مفصل و روشن آيات خود را براى مردم با عقل و هوش بيان ميكنيم (28)

آرى مردم ستمكار مشرك هواى نفس خود را از جهل و نادانى پيروى كردند و آن را كه خدا گمراه كرد يعنى پس از اتمام حجت به گمراهى واگذارد كه ميتواند هدايتكند؟ البته هيچكس هدايت نتواند كرد و آن گمراهان ستمكار را در قيامت هيچ يار و ياورى نخواهد بود (29)

پس تو اى رسول با همه پيروانت مستقيم روى به جانب آئين پاك اسلام آور و پيوسته از طريقه دين خدا كه فطرت خلق را بر آن آفريده است پيروى كن كه هيچ تغييرى در خلقت خدا نبايد داد. اينست آئين استوار حق و ليكن اكثر مردم از حقيقت آن آگاه نيستند (30)

شما اهل ايمان از پيروى همين دين فطرت به درگاه خدا بازآييد و خدا ترس باشيد و نماز بپاداريد و هرگز از طريقه توحيد و خداپرستى بيرون نشويد و از فرقه مشركان نادان نباشيد (31)

از آن فرقه هواپرست نادان نباشيد كه دين فطرت خود را متفرق و پراكنده ساختند و از هواى نفس و خودپرستى فرقه فرقه شدند و گروهى به اوهام باطل و عقيده و خيالات فاسد

خود دلشاد بودند (32)

و مردم عادتشان اينست كه هرگاه رنج و المى سخت به آنها رسد در آن حال خداى را به دعا ميخوانند و به درگاه او با تضرع و اخلاص روى مى كنند و پس از آنكه خدا به آنها رحمت خود را چشانيد و از آن سختى نجاتشان داد آنگاه باز گروهى از آنها به خداى خود مشرك ميشوند (33)

تا نعمتى كه به آنها عطا كرديم كفران كنند بارى اى كافران ناسپاس اينك به هوا و هوس تمتع بريد كه به زودى به كيفر اعمال خود آگاه ميشويد (34)

آيا ما بر اين مردم رسول و كتاب توحيد فرستاديم؟ يا دليل و حجتى فرستاديم كه درباره شرك و دعوت به بت پرستى به ايشان سخن گويد؟ و برهان بر صحت شرك آورد؟ (35)

و مردم بر اين عادتند كه هرگاه ما به لطف خود رحمتى به آنها چشانيم شاد شده و اگر رنج و بلائى از كرده خودشان ببينند در آن حال به جاى توبه به درگاه خدا از رحمتش بكلى نوميد ميشوند (36)

آيا نديدند كه همانا خدا هر كه را خواهد روزى وسيع كند و هر كه را خواهد تنگروزى گرداند و در اين امر ادله روشنى از حكمت الهى براى اهل ايمان پديدار است (37)

اى رسول ما همه مومنان خصوص شخص تو حقوق ارحام و خويشان و مسكينان و در راه ماندگان را ادا كن كه صله رحم و احسان به فقيران براى آنان كه مشتاق لقاى خدا هستند بهترين كار است و هم اينان كه نيكى كنند رستگاران عالمند (38)

و آن سودى كه شما

به رسم ربا يا هديه داديد كه بر اموال مردم رباخوار بيفزايد و يا هديه به اغنيار دهيد تا خود نفع زياد دنيوى بريد نزد خدا هرگز نيفزايد بلكه محو و نابود شود و آن زكاتتى كه بى ريب و ريا از روى شوق و اخلاص به خدابه فقيران داديد ثوابش چندين برابر شود و همين زكات دهندگان هستند كه بسيارنزد حق ثواب و بركات و دارائى خود را افزون كنند (39)

خداست آن كسى كه شما را خلق كرده و روزى در مدت عمر بخشيده سپس بميراند و باز در قيامت زنده گرداند. آيا آنان را كه شريك خدا دانيد هيچ از اين كارها توانند كرد؟ هرگز نتوانند كه خود مخلوقى عاجز و فانيند و خدا از آنچه به او شريك گيرند پاك و منزه تر و بالاتر است (40)

فساد و پريشانى بكرده بد خود مردم در همه بر و بحر زمين پديد آمد تا ما همكيفر بعضى اعمالشان را به آنها بچشانيم باشد كه از گنه پشيمان شده و به درگاه خدا بازگردند (41)

اى رسول ما بگو به مردم كه در زمين و احوال اهلش سير كنيد تا از عاقبت طوايفپيش از خود كه اكثرشان كافر و مشرك بودند آگاه شويد كه چگونه همگى با معبودانشان دستخوش فنا شدند (42)

پس تو اى رسول با پيروانت روى به دين استوار اسلام و خداپرستى آور پيش از آنكه روزى بيايد كه هيچكس نتواند از امر خدا آن را برگرداند و در آن روز بزرگ قيامت خلايق فرقه فرقه شوند گروهى دوزخى و گروهى بهشتى گردند (43)

هر كه به راه كفر و

عصيان رود زيانش بر خود اوست و هر كه صالح و نيكوكار شود آن هم براى شخص خود در بهشت آسايشگاهى خوش فراهم خواهد ساخت (44)

تا از فضل و كرم به آنان كه ايمان آورده و نيكو كار شدند خدا نيكو پاداش دهد و كافران راهيچ مورد لطف و كرم قرار ندهد (45)

و از جمله آيات قدرت الهى آنست كه خدا بادهاى بشارت آور مى فرستد كه شما رابه چيزى از رحمت بى انتهاى خود بهره مند گرداند و تا از فضل و كرمش انواع نعمتها تحصيل كنيد و باشد كه شكر نعمتش به جاى آريد (46)

و اى رسول، ما پيش از تو پيمبرانى به سوى قومشان فرستاديم و آنها معجزات و ادله روشن آوردند پس چون بعضى ايمان آورده و بعضى به راه كفر و عصيان شتافتند ما هم از كافران بدكار انتقام كشيديم و بر خود نصرت و يارى اهل ايمان را حتم گردانيديم (47)

خدا آن كسى است كه بادها را ميفرستد تا ابرها را در فضا برانگيزد پس بهر گونه كه مشيتش تعلق گيرد در اطراف آسمان متصل و منبسط كند و باز متفرق گرداند آنگاه باران را بنگرى كه قطره قطره از درونش بيرون ريزد تا به كشتزار و صحراى هر قومى از بندگان بخواهد فروبارد و به يك لحظه آن قوم از غم رهيده و مسرور و شادمان گردند (48)

و هر چند پيش از آنكه باران رحمت حق بر آنان ببارد از لطف خدا به حال ياس و نوميدى ميزيستند (49)

پس اى بشر ديده باز كن و آثار رحمت نامنتهاى الهى را مشاهده كن

كه چگونه زمين را پس از مرگ و دستبرد خزان باز به نفس باد بهار زنده ميگرداند محققا بدانهمان خداست كه مردگان را هم پس از مرگ باز زنده ميكنند و او به قدرت كامله ذاتى بر همه امور عالم تواناست (50)

و اگر باز بادى فرستيم كه سمومش كشت و آرع خرم آنها را فاسد كند و آن كشت سبز را زرد و پژمرده بنگرند همه آن نعمتهاى گذشته را فراموش كنند و به كفر و كفران نعمت حق برميگردند (51)

پس تو اى رسول ما با همه جهد و كوشش اين مردم مرده دل بى ايمان را نتوانى با سخن حق شنوا كنى و دعوت خود را به گوش اين كران كه مخصوصا از تو به كبر و نخوت روميگردانند برسانى (52)

و تو مردمى را كه كوردل و كافر هستند نتوانى از ضلالت به راه هدايت آرى تنها تو آنان را كه به آيات ما ايمان مى آورند و در پى آن ايمان تسليم امر ما شوند توانى هدايت كنى و سخن خدا را بگوش هوششان برسانى (53)

خدا آن كسى است كه شما را در ابتدا از جسم ضعيف نطفه بيافريد آنگاه پس از ضعف و ناتوانى كودكى توانا كرد و باز از توانائى و قواى جوانى به ضعف و سستى پيرى برگردانيد كه او هر چه بخواهد و مشيتش تعلق گيرد ميكند زيرا خدا به همه امورعالم دانا و به هر چه خواهد تواناست (54)

و روزى كه ساعت قيامت برپا شود بدكاران قسم ياد كنند كه در دنيا و قبر و برزخ ساعتى بيش درنگ نكردند همين گونه عادتشان

از ديرين بود كه از راستى و حقيقت به ناراستى و دروغ پردازند (55)

و آنان كه به مقام علم و ايمان رسيده اند به آن فرقه بدكار گويند شما تا روز قيامت كه هم امروز است در عالم علم خدا مهلت يافتيد و لكن از جهل بر آن آگاه نبوديد (56)

پس در اين روز آنان كه در دنيا به خود و به خلق خدا ستم كردند عذرشان مفيد نيفتد و توبه و بازگشتشان به سوى خدا پذيرفته نشود (57)

ما در اين قرآن عظيم براى هدايت مردم هرگونه مثل آديم و حقايق را به مثال روشن كرديم و اگر تو بر اين مردم هرگونه معجز و آيتى بياورى باز محققا از روى عناد خواهند گفت شما مسلمين و رسولتان خلق را به باطل و اوهام ميخوانيد (58)

اين چنين خدا بر دلهاى اهل جهل پس از اتمام حجت مهر شقاوت نهد كه هيچ سخن حق را نپذيرند (59)

پس تو اى رسول صبر پيشه كن و از انكار كفار غمين مباش كه وعده خدا البته حق و حتمى است و مراقب باش كه مردم بى علم و يقين و ايمان مقام حلم و وقارت را به خفت و سبكى نكشانند (60)

خوشحال خواهند شد. (4)

خداوند هر كس را بخواهد، به يارى خود يارى مى كند، و او قدرتمند و نفوذ ناپذير مهربان است. (5)

(اين پيروزى) وعده ى الهى است. خداوند وعده اش را تخلّف نمى كند؛ ولى بيشتر مردم نمى دانند. (6)

(مردم) فقط ظاهرى از زندگى دنيا را مى شناسند، و آنان از آخرت غافلند. (7)

آيا آنان در وجود خودشان فكر نكردند؟ خداوند آسمان ها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است جز بر اساس حق و زمان بندى معيّن نيافريده است، و بى شك بسيارى از مردم به لقاى پروردگارشان (در قيامت) كفر مى ورزند. (8)

آيا در زمين سير نكردند تا ببينند عاقبت كسانى كه قبل از آنان بودند چگونه بود؟ آنها نيرومندتر از اينان بودند و زمين را زيرورو كردند و بيش از آنچه اينان آباد كردند، آن را آباد ساختند، و پيامبرانشان همراه با (معجزه و) دلايل روشن به سراغشان آمدند، (امّا آنها انكار كردند و به قهر خدا گرفتار شدند) پس خداوند به آنان ستم نكرد، بلكه آنها بر خود ستم كردند. (9)

سپس عاقبت كسانى كه كارهاى بد مرتكب شدند، اين شد كه آيات خدا را تكذيب كردند و همواره آن را به مسخره مى گرفتند. (10)

خداوند آفرينش را آغاز مى كند، سپس آن را تجديد مى كند، آنگاه به سوى او باز گردانده مى شويد. (11)

و روزى كه قيامت بر پا مى شود، تبه كاران نوميد و غمگين مى شوند. (12)

و براى آنان از شريكانى (كه براى خدا قرار داده اند) شفيعانى نخواهد بود، و آنان (در آن روز) به شريكان خود كافر مى شوند. (13)

و روزى كه قيامت بر پا مى شود، در آن روز (مردم) از

هم جدا مى شوند. (14)

پس كسانى كه ايمان آورده و كارهاى نيكو انجام دادند، پس آنان در باغى (از بهشت) شادمان خواهند بود. (15)

و امّا كسانى كه كفر ورزيدند و آيات ما و ديدار آخرت را تكذيب كردند، پس احضارشدگان در عذابند. (16)

پس خدا را تنزيه كنيد به هنگامى كه وارد شب مى شويد و هنگامى كه به صبح درمى آييد. (17)

و حمد و ستايش در آسمان ها و زمين و هنگام شب و هنگامى كه ظهر مى كنيد، مخصوص اوست. (18)

زنده را از مرده بيرون مى آورد، و مرده را (نيز) از زنده بيرون مى كشد، و زمين را بعد از مرگش زنده مى كند، و شما نيز (روز قيامت) اين گونه بيرون آورده مى شويد. (19)

و از نشانه هاى الهى آن است كه شما را از خاكى (پست) آفريد، پس (به صورت) بشرى به هر سوى پراكنده شديد. (20)

و از نشانه هاى او آن است كه از جنس خودتان همسرانى براى شما آفريد تا در كنار آنان آرامش يابيد، و ميان شما و همسرانتان علاقه ى شديد و رحمت قرار داد؛ بى شك در اين (نعمت الهى،) براى گروهى كه مى انديشند نشانه هاى قطعى است. (21)

و از نشانه هاى الهى، آفرينش آسمان ها و زمين، و تفاوت زبان ها و رنگ هاى شماست؛ همانا در اين امر براى دانشمندان نشانه هايى قطعى است. (22)

و از نشانه هاى الهى، خوابيدن شما در شب و روز، و تلاش شما در كسب فضل پروردگار است؛ همانا در اين امر براى گروهى كه (حقايق را) مى شنوند نشانه هايى قطعى است. (23)

و از نشانه هاى الهى آن است كه برق (آسمان) را كه مايه ى بيم و اميد است به شما

نشان مى دهد، و از آسمان، آبى مى فرستد كه زمين را بعد از مردنش زنده مى كند، همانا در اين امر براى گروهى كه مى انديشند نشانه هايى قطعى است. (24)

و از نشانه هاى الهى آن است كه آسمان و زمين به فرمان او بر پاست؛ پس هرگاه شما را از زمين فرا خواند، ناگهان (از قبر) بيرون مى آييد (و در صحنه ى قيامت حاضر شويد). (25)

و هر كه در آسمان ها و زمين است از آن اوست، همه براى او فرمانبردارند. (26)

و او كسى است كه آفرينش را آغاز مى كند، سپس آن را (باز مى گرداند و) تجديد مى كند، و اين كار براى او (از آفرينش نخستين) آسان تر است، و قدرت برتر در آسمان ها و زمين مخصوص اوست؛ و او غلبه ناپذير و دانا به حقايق امور است. (27)

خداوند براى شما، مثالى از خودتان زده است (و آن اين كه) آيا در آنچه ما روزى شما كرديم، از بردگانتان شريكانى را مى پذيريد، تا آنان در رزق، مساوى (و شريك) شما باشند؟ و آيا همانطور كه از يكديگر مى ترسيد از بردگانتان مى ترسيد؟! (شما كه در يك لقمه ى نان، حاضر نيستيد با زيردستان خود شريك باشيد، چگونه بت هاى بى روح را شريك خدا مى دانيد؟!) ما آيات خود را براى گروهى كه مى انديشند، اين گونه شرح مى دهيم. (28)

آرى، كسانى كه ظلم كردند، بدون آگاهى، از هوس هاى خود پيروى نمودند. پس كسى را كه خدا گمراهش كرد، چه كسى مى تواند هدايت كند؟ براى آنان هيچگونه ياورى نيست. (29)

پس با گرايش به حق به اين دين روى بياور، (اين) فطرت الهى است كه خداوند مردم را بر اساس آن آفريده است، براى آفرينش

الهى دگرگونى نيست، اين است دين پايدار، ولى بيشتر مردم نمى دانند. (30)

(شما نيز بر اساس همان فطرت)، به سوى او روى آوريد و از او پروا كنيد و نماز را بر پا كنيد و از مشركان نباشيد. (31)

از كسانى كه دين خود را جدا و پراكنده كردند و به دسته ها و فرقه ها تقسيم شدند؛ و هر گروهى به آنچه نزد آنهاست شادمانند. (32)

و هرگاه زيانى به مردم رسد، توبه كنان پروردگار خود را مى خوانند و به سوى او بازمى گردند، امّا چون خداوند از طرف خود رحمتى به آنان بچشاند، گروهى از آنان به پروردگارشان شرك مى ورزند. (33)

تا سرانجام درباره ى آنچه به ايشان بخشيده ايم كفران پيشه كنند، پس كام بگيريد كه به زودى خواهيد دانست (نتيجه ى كفر و كفران چيست). (34)

آيا ما بر ايشان حجّت و دليل محكمى نازل كرده ايم؟ دليلى كه درباره ى شرك آنان سخنى بگويد (آن را موجّه بداند)؟! (35)

و هرگاه به مردم رحمتى چشانيم، به آن شاد شوند و اگر به خاطر دستاورد گذشته (و اعمال بد) آنها، ناگوارى (و مصيبتى) به آنان رسد، ناگهان مأيوس مى شوند. (36)

آيا نديدند كه خداوند براى هر كس بخواهد (طبق حكمت)، روزى را گسترش مى دهد و (يا) تنگ مى سازد؟ البتّه در اين (توسعه و ضيق) براى كسانى كه ايمان مى آورند نشانه هايى قطعى است. (37)

(اكنون كه دانستى توسعه ى رزق به دست خداست،) پس حقّ خويشاوند و تنگدست و در راه مانده را ادا كن. اين (انفاق) براى كسانى كه خواهان خشنودى خدا هستند بهتر است، و آنان همان رستگارانند. (38)

و آنچه شما به رسم ربا داديد كه بر اموال مردم (رباخوار)

افزوده شود، پس نزد خداوند فزونى نخواهد يافت، و آنچه را به عنوان زكات مى پردازيد و رضاى خدا را مى طلبيد پس آنان (كه چنين كنند پاداشى) چند برابر دارند. (39)

خداوند كسى است كه شما را آفريد، سپس به شما روزى داد، آنگاه شما را مى ميراند، سپس زنده مى كند؛ آيا از شريك هايى كه شما براى خدا گرفته ايد كسى هست كه ذرّه اى از اين كارها را انجام دهد؟ او منزّه و برتر است از آنچه شريكش قرار مى دهند. (40)

به خاطر كارهايى كه مردم انجام داده اند، فساد در خشكى و دريا آشكار شده است، تا (خداوند) كيفر بعضى اعمالشان را به آنان بچشاند، شايد (به سوى حق) بازگردند. (41)

بگو: در زمين سير كنيد پس بنگريد عاقبت كسانى كه قبل از شما (زندگى مى كردند و) بيشترشان مشرك بودند چگونه بود. (42)

(حال كه دانستى فرجام شرك هلاكت است،) پس به دين استوار ايمان بياور، پيش از آن كه روزى بيايد كه براى آن برگشتى از (قهر) خدا ممكن نيست، در آن روز مردم از هم جدا (و دسته دسته) مى شوند. (43)

هر كس كفر ورزد، كفرش به زيان اوست و كسانى كه كار شايسته انجام دهند (سعادت ابدى را) براى خودشان آماده مى كنند. (44)

تا (خداوند) كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، از فضل خويش پاداش دهد؛ (و كافران را محروم كند، زيرا) او كافران را دوست نمى دارد. (45)

و از نشانه هاى الهى اين است كه بادها را مى فرستد، تا مژده (باران) دهند و بخشى از رحمتش را به شما بچشاند و كشتى ها به فرمانش حركت كنند، و شما از فضل او

(روزى) بجوييد، شايد شكرگزارى كنيد. (46)

و البتّه ما پيش از تو پيامبرانى را به سوى قومشان فرستاديم، پس آنان دلايل روشن براى مردم آوردند، (برخى ايمان آوردند و بعضى كفر ورزيدند) پس، از كسانى كه مرتكب جرم شدند انتقام گرفتيم، و (مؤمنان را يارى كرديم كه) يارى مؤمنان حقّى است بر عهده ى ما. (47)

خداوند كسى است كه بادها را مى فرستد و ابرى برمى انگيزد و آن را در آسمان، هر گونه بخواهد مى گستراند و آن را بخش بخش مى كند، پس مى بينى كه باران از لابلاى آن (ابر) بيرون مى آيد. پس هرگاه آن (باران) را به هر كس از بندگانش كه بخواهد برساند، به ناگاه آنان شا دمان گردند. (48)

و هر چند پيش از آن كه (باران) بر آنان نازل شود، (آرى،) پيش از آن نوميد بودند. (49)

پس به آثار رحمت خدا بنگر كه چگونه زمين را بعد از مرگش زنده مى كند. همانا خداست زنده كننده ى مردگان و او بر هر چيزى قدرت دارد. (50)

و اگر بادى (آفت زا) بفرستيم، و (مردم زمين سرسبز) را زرد شده ببينند، بعد از آن كفر خواهند ورزيد. (51)

(دلهاى اينان مرده است) پس تو نمى توانى مردگان را شنوا كنى، و اين دعوت را به گوش كران آنگاه كه پشت كنان روى مى گردانند، برسانى. (52)

و تو هدايت كننده ى كوران از گمراهيشان نيستى، تنها كسانى سخنت را به گوش مى گيرند كه به آيات ما ايمان دارند و اهل تسليم هستند. (53)

خداست كه شما را از ناتوانى آفريد، سپس بعد از ناتوانى، قوّتى بخشيد، آنگاه بعد از توانايى و قوّت، ضعف و پيرى قرار داد؛ او هر چه

بخواهد مى آفريند، و اوست داناى توانا. (54)

و روزى كه قيامت بر پا شود، مجرمان سوگند ياد مى كنند كه جز ساعتى درنگ نكرده اند، (آنان در دنيا نيز) اين گونه (از حق) گردانده مى شدند. (55)

و كسانى كه علم و ايمان به آنان داده شده، (به مجرمان) مى گويند: قطعاً شما (به موجب آنچه) در كتاب خداست تا روز رستاخيز (در برزخ) مانده ايد، پس اين، روز رستاخيز است، ولى شما نمى دانستيد (كه قيامت حق است). (56)

پس در چنين روزى، پوزش كسانى كه ستم كردند سودى ندارد، و توبه ى آنان نيز پذيرفته نمى شود. (57)

و به راستى در اين قرآن، براى مردم از هر گونه مثلى آورديم، و اگر براى آنان نشانه و معجزه اى بياورى، كافران حتماً خواهند گفت: شما جز بر باطل نيستيد. (و اين ها سحر و جادوست). (58)

اين گونه، خداوند بر دل هاى كسانى كه معرفت ندارند، مهر مى زند. (59)

پس صبر پيشه كن كه همانا وعده ى خداوند (درباره ى نصرت تو) حق است، و كسانى كه (به راه حق) يقين ندارند تو را به سبك سرى وادار نكنند. (60)

ظاهرى - آنچه به ديد چشم مى آيد از آرايش و نمايش - از زندگانى دنيا مى دانند و از زندگانى پسين بى خبرند. (7)

آيا در درون خويش نينديشيده اند كه خدا آسمانها و زمين و آنچه را ميان آنهاست جز به حق و سرآمدى نامبرده نيافريده است؟ و هرآينه بسيارى از مردم ديدار پروردگارشان را باور ندارند. (8)

آيا در زمين نگشتند تا بنگرند كه سرانجام كسانى كه پيش از آنان بودند چگونه شد؟ آنها از اينان نيرومندتر بودند، و زمين را شيار كردند - براى كشت - و بيش از آنچه اينان آبادش كردند آن را آباد ساختند، و پيامبرانشان با حجتهاى روشن - معجزه ها - بديشان آمدند، پس خدا بر آن نبود كه بر آنان ستم كند بلكه خود بر خويشتن ستم مى كردند. (9)

سپس سرانجام كسانى كه كارهاى بد كردند اين شد كه آيات خدا را دروغ انگاشتند و بدانها استهزا، مى كردند. (10)

خداست كه آفرينش آفريدگان را آغاز مى كند، سپس [ديگر بار] آن را باز مى گرداند - پس از مرگ زنده مى كند -، آنگاه به سوى او بازگردانده مى شويد. (11)

و روزى كه رستاخيز برپا شود بزه كاران نااميد - و سرگشته و اندوهگين - گردند. (12)

و براى آنان از شريكانشان - بتان - شفيعانى نباشد، و به شريكانشان كافر شوند. (13)

و روزى كه رستاخيز برپا شود، در آن روز [گروه ها] پراكنده و از هم جدا شوند. (14)

اما كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته كردند پس ايشان در باغى و مرغزارى - بهشت - شادمان باشند. (15)

و اما كسانى كه كافر شدند و آيات ما و ديدار آن جهان

را دروغ انگاشتند پس آنان حاضر شدگان در عذابند. (16)

پس پاكى خداى راست آنگاه كه به شب در آييد و آنگاه كه به بامداد درآييد. (17)

و او راست سپاس و ستايش در آسمانها و زمين و در پايان روز و آنگاه كه به نيمروز مى رسيد. (18)

زنده را از مرده بيرون آرد و مرده را از زنده، و زمين را پس از مردگى اش زنده كند، و همچنين شما [از گورها] بيرون آورده شويد. (19)

و از نشانه هاى او آن است كه شما را از خاك بيافريد سپس آدميانى شديد كه [در زمين] پراكنده مى شويد. (20)

و از نشانه هاى او اين است كه براى شما از [جنس] خودتان همسرانى بيافريد تا بديشان آرام گيريد و ميان شما دوستى و مهربانى نهاد، هرآينه در اين كار براى مردمى كه بينديشند نشانه ها و عبرتهاست. (21)

و از نشانه هاى او آفرينش آسمانها و زمين و گوناگونى زبانها و رنگهاى شماست، هرآينه در اين [دگرگونى ها] براى دانشمندان نشانه هاست. (22)

و از نشانه هاى او خواب شماست به شب و روز و جستن شماست از فزون بخشى او - روزى -، هرآينه در اين كار براى مردمى كه مى شنوند نشانه هاست. (23)

و از نشانه هاى او آنست كه برق را براى بيم - تا مسافران بترسند و احتياط كنند - و اميد - تا مايه اميد كشاورزان باشد - به شما مى نمايد، و از آسمان آبى فرو مى آرد تا زمين را پس از مردگى اش زنده كند، همانا در آن براى مردمى كه خرد را كار بندند نشانه هاست. (24)

و از نشانه هاى او آن است كه آسمان و زمين به فرمان او

برپاست، سپس چون شما را بخواند خواندنى از زمين - زنده شدن در رستاخيز - ناگاه [از گورها] بيرون آييد. (25)

و او راست هر كه در آسمانها و زمين است، همه او را با فروتنى فرمانبردارند. (26)

و اوست آن كه آفرينش آفريدگان را آغاز مى كند سپس آن را باز مى گرداند - دوباره زنده مى كند - و اين كار بر او آسانتر است. و او راست صفت برتر در آسمانها و زمين، و اوست تواناى بى همتا و داناى با حكمت. (27)

براى شما از خودتان مثلى مى زند - در نفى و ابطال شرك -: آيا شما را از بردگانتان شريكانى در آنچه روزيتان داده ايم هست كه شما در آن [روزى با زير دستانتان] برابر و يكسان باشيد؟ [نه، بلكه] از آنها [درباره اموالتان] بيم داريد چنانكه از خودتان - آزادان - بيم داريد - پس چگونه براى خدا، كه همه مملوك اويند، شريك روا مى داريد؟ - اينچنين آيات را براى مردمى كه خرد را كار بندند به تفصيل بيان مى كنيم. (28)

بلكه آنان كه ستم كردند - مشركان - بى هيچ دانشى كامها و آرزوهاى دل خويش را پيروى نمودند. پس آن را كه خدا گمراه كرده است چه كسى راه نمايد؟ و آنها را ياورانى نيست. (29)

پس روى خويش را به سوى دين يكتاپرستى فرادار، در حالى كه از همه كيشها روى برتافته و حقگراى باشى، به همان فطرتى كه خدا مردم را بر آن آفريده است. آفرينش خداى - فطرت توحيد - را دگرگونى نيست، اين است دين راست و استوار، ولى بيشتر مردم نمى دانند. (30)

در حالى كه [به دل]

به او روى آورده باشيد - يعنى به او روى آريد - و از او پروا كنيد و نماز را برپا داريد و از مشركان نباشيد (31)

از آنان كه دين خود را پراكنده ساختند و گروه گروه شدند، هر گروهى بدانچه خود دارند دلخوشند. (32)

و چون مردم را گزندى رسد پروردگار خويش را در حالى كه روى دل بدو مى كنند بخوانند، و چون آنان را از سوى خود رحمتى - مهر و آسايشى - بچشاند آنگاه گروهى از آنها به پروردگار خويش انباز مى آرند (33)

تا بدانچه بديشان داديم ناسپاسى كنند، پس بهره مند شويد، زودا كه [سرانجام خويش] بدانيد. (34)

يا مگر بر آنان حجتى فرو فرستاديم تا بدانچه آنان شريك [ما] مى سازند سخن گويد؟! (35)

و چون مردم را رحمتى - مهر و آسايشى - بچشانيم بدان شادمان گردند، و اگر به سزاى آنچه دستهاى ايشان پيش فرستاده - كارهايى كه خود كرده اند - بدى و رنجى به آنان رسد ناگهان نوميد مى شوند. (36)

آيا نديده اند كه خدا روزى را براى هر كه بخواهد فراخ و [يا] تنگ مى گرداند؟ همانا در اين [فراخى و تنگى] براى مردمى كه ايمان آورند نشانه ها و عبرتهاست. (37)

پس حق خويشاوند و درويش و در راه مانده را بده، اين بهتر است براى آنان كه [خشنودى] خداى را مى خواهند، و ايشانند رستگاران. (38)

و آنچه از ربا مى دهيد تا [براى شما] در مالهاى مردم بيفزايد پس [بدانيد كه] نزد خدا افزون نمى شود، و آنچه از زكات مى دهيد كه [بدان وسيله] خشنودى خداى را مى خواهيد پس ايشانند افزون يافتگان. (39)

خداست آن كه شما را بيافريد آنگاه

روزيتان داد سپس شما را بميراند و باز زنده تان مى كند. آيا هيچ يك از شريكان شما - كه با خدا انباز مى گيريد - چيزى از اين كارها مى كند؟ او پاك و منزه است و از آنچه انباز مى آرند برتر است. (40)

تباهى در خشكى و دريا به سبب كرده هاى مردمان پديدار شد تا [خداوند جزاى] برخى از آنچه كرده اند به آنها بچشاند، باشد كه باز گردند. (41)

بگو در زمين بگرديد و بنگريد كه سرانجام پيشينيان چگونه بود، بيشترشان مشرك بودند. (42)

پس روى خود را به سوى دين درست و استوار فرادار پيش از آنكه روزى بيايد كه آن را از [جانب] خداى بازگشتى - يا بازگرداننده اى - نيست، آن روز همه از هم جدا و پراكنده مى شوند - گروهى به بهشت مى روند و گروهى به دوزخ -. (43)

هر كه كافر شود، بر اوست [وبال] كفر او، و هر كه كار نيك و شايسته كند، براى خويشتن جايگاه آرامش و آسايش - در جهان ديگر - آماده مى سازند. (44)

تا [خداى] به كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى نيك و شايسته كردند از فزون بخشى خود پاداش دهد، كه او كافران را دوست ندارد. (45)

و از نشانه هاى او آن است كه بادها را مژده دهنده مى فرستد - كه شما را مژدگان باشد - و تا شما را از رحمت خويش - يعنى باران - بچشاند و تا كشتى ها به فرمان او روان شوند و تا از فزونبخشى او - روزى - بجوييد و تا سپاس [نعمتهاى او] گزاريد. (46)

و هرآينه پيش از تو پيامبرانى به سوى قومشان فرستاديم، پس حجتهاى روشن

بديشان آوردند، آنگاه از كسانى كه بدكارى كردند كين ستانديم، و يارى دادن مومنان بر ما سزا بود. (47)

خداست آن كه بادها را مى فرستد كه ابر را برمى انگيزانند پس آن را در آسمان آنگونه كه خواهد بگستراند و پاره پاره اش گرداند، پس باران را بينى كه از خلال آن بيرون مى آيد، و چون آن (باران) را به هر كس از بندگانش كه خواهد برساند آنگاه شادمان مى شوند. (48)

و هرآينه پيش از آنكه [باران] بر آنان فرو فرستاده شود [و] پيش از [پديدار شدن] آن (ابر) نوميد بودند. (49)

پس به نشانه هاى رحمت خدا - باران - بنگر كه چگونه زمين را پس از مردگى اش زنده مى كند، هرآينه آن [خداى] زنده كننده مردگان است، و او بر هر چيزى تواناست. (50)

و اگر بادى [سرد سوزان] فرستيم كه آن [كشت] را زرد شده ببينند هرآينه پس از آن ناسپاس مى گردند. (51)

تو مردگان - مرده دلان - را نتوانى شنواند و بانگ و آواز را به كران نتوانى شنواند آنگاه كه پشت كرده برگردند. (52)

و تو راهنماى كوران - كوردلان - از گمراهيشان نيستى. تو نشنوانى مگر كسانى را كه به آيات ما ايمان مى آورند و گردن نهاده باشند. (53)

خداست آن كه شما را از سستى - در سستى و ناتوانى - بيافريد سپس از پس سستى و ناتوانى نيرو و توان داد، آنگاه پس از نيرومندى سستى و پيرى پديد كرد، هر چه خواهد مى آفريند، و اوست دانا و توانا. (54)

و روزى كه رستاخيز برپا شود بدكاران سوگند مى خورند كه جز ساعتى درنگ نكردند - در دنيا يا در گور

- اينچنين [از راستى به ناراستى] گردانيده مى شوند - كار و عادت ايشان در اين جهان و آن جهان نادرستى و ناراستى است -. (55)

و كسانى كه ايشان را دانش و ايمان داده اند، گويند: هرآينه در نوشته خداى، [در گور] تا روز رستاخيز درنگ كرده ايد، اينك اين است روز رستاخيز، ولى شما نمى دانستيد [كه رستاخيز حق است]. (56)

پس در آن روز پوزش خواهى آنان كه ستم كردند سودشان ندهد و نه از آنان خواسته شود كه پوزش خواهند. (57)

و هرآينه در اين قرآن براى مردم از هرگونه مثلى زديم، و چون نشانه اى بديشان آورى آنان كه كافر شدند بى گمان گويند: شما جز بيهوده گويان و باطلآوران نيستيد. (58)

اينچنين خداوند بر دلهاى آنان كه نمى دانند - حق و رستاخيز را باور ندارند - مهر مى نهد. (59)

پس شكيبايى كن، كه وعده خدا راست است، و مبادا آنان كه [رستاخيز را] بى گمان باور ندارند تو را سبكسار كنند. (60)

خدا آسمانها و زمين را و هر چه را ميان آنهاست، جز به حق و تا مدتي محدود، نيافريده است؟ و بسياري از مردم به ديدار پروردگارشان ايمان ندارند. (8)

آيا در زمين نمي گردند، تا بنگرند كه چگونه بوده است عاقبت كساني كه پيش از آنها مي زيسته اند؟ كساني كه توانشان بيشتر بوده است و زمين را به شخم زدن زير و رو كردن و بيشتر از ايشان آبادش ساخته بودند و پيامبراني با معجزه ها بر آنها مبعوث شده بود. خدا به ايشان ستم نمي كرد، آنان خود به خويشتن ستم مي كردند. (9)

سپس عاقبت آن كسان كه مرتكب كارهاي بد شدند ناگوارتر بود. زيرا اينان آيات خدا را دروغ انگاشتند و آنها را به مسخره گرفتند. (10)

خدا موجودات را مي آفريند، آنگاه ديگر بارشان باز مي گرداند. آنگاه همه به سوي او باز گردانده مي شويد. (11)

روزي كه قيامت بر پا شود، گناهكاران حيرت زده بمانند. (12)

ايشان را از ميان بتانشان شفيعاني نيست. و ديگر به بتان خود باور ندارند. (13)

و چون قيامت بر پا شود، در آن روز از يكديگر ببرند. (14)

اما آنها كه ايمان آورده اند و كارهاي شايسته كرده اند، در باغي به شادماني پردازند. (15)

و اما آنهايي كه كافر شده اند و آيات ما را تكذيب مي كنند و ديدار آخرت را دروغ مي انگارند، همه را در عذاب حاضر آرند. (16)

خدا را بستاييد بدان هنگام كه به شب در مي آييد و بدان هنگام كه به صبح در مي آييد. (17)

سپاس او راست در آسمانها و زمين،

به هنگام شب و به هنگامي كه به نيمروز مي رسيد. (18)

زنده را از مرده بيرون آرد و مرده را از زنده . و زمين را پس از مردنش زنده مي سازد و شما نيز اين چنين از گورها بيرون شويد. (19)

از نشانه هاي قدرت اوست كه شما را از خاك بيافريد تا انسان شديد و به هر سو پراكنده گشتيد. (20)

و از نشانه هاي قدرت اوست كه برايتان از جنس خودتان همسراني آفريد. تا به ايشان آرامش يابيد، و ميان شما دوستي و مهرباني نهاد. در اين عبرتهايي است براي مردمي كه تفكر مي كنند. (21)

و از نشانه هاي قدرت اوست آفرينش آسمانها و زمين، و اختلاف زبانها و رنگهايتان. در اين عبرتهايي است براي دانايان. (22)

و از نشانه هاي قدرت او خوابيدن شماست در شب و روز و به طلب روزي برخاستن شماست. در اين عبرتهايي است براي مردمي كه مي شنوند. (23)

و از نشانه هاي قدرت اوست كه برق را به قصد بيم و اميد، به شما مي نماياند. و از آسمان باران مي فرستد تا زمين مرده را بدان زنده سازد. در اين عبرتهايي است براي كساني كه به عقل در مي يابند. (24)

و از نشانه هاي قدرت اوست كه آسمان و زمين به فرمان او بر پاي ايستاده اند. سپس شما را از زمين فرا مي خواند و شما از زمين بيرون مي آييد. (25)

از آن اوست هر چه در آسمانها و زمين است، و همه فرمانبردار او هستند. (26)

اوست كه موجودات را مي آفريند، سپس آنها را باز مي گرداند.

و اين كار بر او آسانتر است. او راست صفت برتري در آسمانها و زمين و اوست پيروزمند و حكيم. (27)

براي شما از خودتان مثلي مي آورد: مگر بندگانتان در آنچه به شما روزي داده ايم با شما شريك هستند تا در مال با شما برابر باشند و همچنان كه شما آزادان از يكديگر مي ترسيد از آنها هم بيمناك باشيد. آيات را براي مردمي كه تعقل مي كنند اينسان تفصيل مي دهيم. (28)

آري ، ستمكاران بي هيچ دانشي از هواي نفس خود پيروي كرده اند. آن را كه خدا گمراه كرده است چه كسي هدايت مي كند. آنها را هيچ ياوري نيست. (29)

به يكتا پرستي روي به دين آور. فطرتي است كه خدا همه را بدان فطرت بيافريده است و در آفرينش خدا تغييري نيست. دين پاك و پايدار اين است. ولي بيشتر مردم نمي دانند. (30)

به او باز گرديد، و از او بترسيد، و نماز بگزاريد و از مشركان مباشيد. (31)

از آنان مباشيد كه دين خود را پاره پاره كردند و فرقه فرقه شدند و هر فرقه اي به هر چه داشت دلخوش بود. (32)

چون بر آدميان زياني رسد، پروردگارشان را بخوانند و به درگاه او توبه كنند، و چون رحمت خويش به آنها بچشاند، گروهي را بيني كه به پروردگارشان شرك مي آورند. (33)

پس نعمتي را كه به آنها داده ايم كفران كنند. اكنون متمتع شويد. زودا كه خواهيد دانست. (34)

آيا برايشان دليلي نازل كرديم تا از چيزي كه با خدا شريك مي سازند سخن گفته باشد. (35)

چون به مردم رحمتي بچشانيم، شادمان

مي شوند، و چون به سبب كارهايي كه كرده اند رنجي به آنها رسد، ناگهان نوميد مي گردند. (36)

آيا نمي بينند كه خدا روزي هر كس را كه بخواهد فراوان مي كند يا او را تنگ روزي مي سازد؟ در اين عبرتهايي است براي مردمي كه ايمان مي آورند. (37)

حق خويشاوند و مسكين و در راه مانده را ادا كن. اين بهتر است براي كساني كه خشنودي خدا را مي جويند و ايشان رستگارانند. (38)

مالي كه به ربا مي دهيد تا در اموال مردم افزون شود، نزد خدا هيچ افزون نمي شود، و مالي كه براي خشنودي خدا از بابت زكات مي پردازيد، كساني كه چنين كنند پاداش مضاعف دارند. (39)

خداست آن كه شما را بيافريد، سپس روزي داد، سپس مي ميراند. سپس زنده مي كند. آيا كساني كه شريك خدا مي سازيد، هيچ از اين كارها توانند؟ منزه است او و از هر چه برايش شريك مي آورند برتر است. (40)

به سبب اعمال مردم، فساد در خشكي و دريا آشكار شد تا به آنان جزاي بعضي از كارهايشان را بچشاند، باشد كه بازگردند. (41)

بگو: در زمين بگرديد و بنگريد كه عاقبت پيشينيان كه بيشترينشان از مشركان بودند چگونه بوده است. (42)

به دين پاك پايدار روي بياور، پيش از آنكه روزي فرا رسد كه از امر خدا باز گشتنش نباشد. در آن روز مردم دو گروه شوند: (43)

كساني كه كافر باشند كفرشان به زيانشان باشد و آنها كه كاري شايسته كرده باشند براي خود پاداشي نيكو آماده كرده اند. (44)

تا كساني را كه ايمان آورده اند

و كارهاي شايسته كرده اند از فضل خود پاداش دهد. زيرا خدا كافران را دوست ندارد. (45)

و از نشانه هاي قدرت او آنكه بادهاي مژده دهنده را مي فرستد، تا رحمت خود را به شما بچشاند و تا كشتيها به فرمان او روان باشند و از فضل او روزي بجوييد. باشد كه سپاس گوييد. (46)

و پيش از تو پيامبراني را بر قومشان فرستاديم. آنان با دليلهاي روشن خود نزدشان آمدند. و ما از كساني كه گناه كردند انتقام گرفتيم. و ياري دادن مومنان بر عهده ما بود. (47)

خداست كه بادها را مي فرستد تا ابرها را برانگيزد و چنان كه خواهد بر آسمان بگسترد، و آن را پاره پاره كند و بيني كه باران از خلال ابرها بيرون مي آيد. و چون باران را به هر كه خواهد از بندگانش برساند شادمان شوند. (48)

اگر چه پيش از آنكه باران بر آنها ببارد نوميد بوده اند. (49)

پس به آثار رحمت خدا بنگر كه چگونه زمين را پس از مردنش زنده مي كند. چنين خدايي زنده كننده مردگان است و بر هر كاري تواناست. (50)

و اگر بادي بفرستيم كه كشته ها را زرد ببينند، از آن پس همه كافر شوند. (51)

تو نمي تواني مردگان را شنوا سازي و اگر اينان نيز از تو باز گردند. آواز خود را به گوش آن كران نرساني . (52)

تو هدايتكننده نابينايان از گمراهيشان نيستي . تو صدايت را تنها به گوش كساني مي رساني كه به آيات ما ايمان آورده اند و تسليم شده اند. (53)

خداست كه شما را ناتوان بيافريد، و

پس از ناتواني نيرومند ساخت، آنگاه پس از نيرومندي ناتواني و پيري آورد. هر چه بخواهد مي آفريند و او دانا و تواناست. (54)

روزي كه قيامت بر پا شود مجرمان سوگند خورند كه جز ساعتي در گور نيارميده اند. آري اينچنين از حق منحرف مي شدند. (55)

آنان كه دانش و ايمان داده شده اند، گويند: شما بر وفق كتاب خدا تا روز قيامت در گور آرميده ايد و اين روز قيامت است و شما نمي دانسته ايد. (56)

در اين روز پوزش ستمكاران به حالشان سود ندهد و از آنها نخواهند كه توبه كنند. (57)

ما در اين قرآن براي مردم هر گونه مثلي آورده ايم. و چون آيه اي برايشان بياوري كافران خواهند گفت: شما ياوه گوياني بيش نيستيد. (58)

اينچنين خدا بر دلهاي كساني كه از دانايي بي بهره اند، مهر مي نهد. (59)

پس صبر كن كه وعده خدا حق است. مباد آنان كه به مرحله يقين نرسيده اند، تو را بي ثبات و سبكسر گردانند. (60)

ايشان از آخرت غافلند (7)

آيا در دلهاى خويش نينديشيده اند كه خداوند آسمانها و زمين را و آنچه ما بين آنهاست، جز به حق و سرآمد معين نيافريده است، و بى گمان بسيارى از مردم لقاى پروردگارشان را منكرند (8)

آيا در زمين سير و سفر نكرده اند كه بنگرند چگونه بوده است سرانجام كسانى كه پيش از آنان بودند. آنان از ايشان نيرومندتر بودند، و زمين را كندوكاو كردند و بيش از آنچه آنان آباد ساخته بودند، آباد كردند، و پيامبرانشان برايشان پديده هاى شگرف آوردند، و [سرانجام] خداوند بر آنان ستم نكرد، بلكه خود در حق خويش ستم كردند (9)

سپس سرانجام كسانى كه بد عملى كرده بودند، بدتر شد چرا كه آيات الهى را انكار و به آنها استهزا، مى كردند (10)

خداوند است كه آفرينش را آغاز كرده است، سپس آن را باز مى گرداند، سپس به سوى او باز گردانده مى شويد (11)

روزى كه قيامت برپا شود، گناهكاران نوميد شوند (12)

و براى آنان از شريكانى كه قائل بودند، كسى شفيعشان نباشد، و خود به شريكانى كه قائل بودند، منكر [و بى اعتقاد] شوند (13)

و روزى كه قيامت برپا شود، آنگاه است كه از هم جدا شوند (14)

اما كسانى كه ايمان آورده اند و كارهاى شايسته كرده اند، ايشان در بوستانى سرخوشند (15)

و اما كسانى كه كفرورزيده و آيات ما و لقاى آخرت را تكذيب كرده اند، اينانند كه در عذاب حاضر كرده شوند (16)

پس هنگامى كه در شامگاه يا در بامداد وارد شويد خداوند را تسبيح گوييد (17)

و در آسمانها و زمين سپاس او راست، و هنگامى كه در عصر وارد شويد و

هنگامى كه به نيمروز رسيد [هم تسبيح گوييد] (18)

زنده را از مرده بر مى آورد و مرده را از زنده، و زمين را پس از پژمردنش زنده [و بارور] مى دارد، و بدينسان شما نيز برانگيخته شويد (19)

و از جمله آيات او اين است كه شما را از خاك آفريد، سپس كه انسان شديد [در زمين] پراكنده شديد (20)

و از جمله آيات او اين است كه براى شما از نوع خودتان، همسرانى آفريد كه با آنان آرام گيريد، و در ميان شما دوستى و مهربانى افكند، و در اين امر براى انديشه وران مايه هاى عبرت است (21)

و از جمله آيات او آفرينش آسمانها و زمين است و دگرگونى زبانهاى شما و رنگهاى شما، بى گمان در اين براى دانشمندان مايه هاى عبرت است (22)

و از جمله آيات او خفتن شما در شب و روز و طلب معاش شما از فضل اوست، بى گمان در اين [امر] براى كسانى كه گوش شنوا دارند، مايه هاى عبرت است (23)

و از جمله آيات او اين است كه برق را [به شيوه اى] بيم انگيز و اميدانگيز به شما مى نماياند و از آسمان آبى فرو مى فرستد و با آن زمين را پس از پژمردنش زنده مى دارد، بى گمان در اين [امر] براى خردورزان مايه هاى عبرت است (24)

و از آيات او اين است كه آسمانها و زمين به فرمان او برپاست، سپس آنگاه كه شما را به صلايى از زمين بخواند، آنگاه است كه برانگيخته مى شويد (25)

و او راست هر كه در آسمانها و زمين است، و همگان فرمانبردار اويند (26)

و او كسى است كه آفرينش را آغاز مى كند و

سپس بازش مى گرداند، و اين امر بر او آسانتر است، و او را در آسمانها و زمين برترين وصف است و او پيروزمند فرزانه است (27)

براى شما مثلى از خودتان مى زند، آيا از ملك يمينتان شريكى در آنچه روزيتان داده ايم، داريد كه در آن برابر باشيد و از آنان همان گونه كه از [امثال] خودتان بيمناكيد، بيمناك باشيد؟ [چنين نيست]، بدينسان آيات [خود] را براى خردورزان روشن بيان مى كنيم (28)

چنين است كه ستمپيشگان [كافر] بى هيچ علمى، از هوى و هوسشان پيروى مى كنند، و كيست كه كسى را كه خداوند در بيراهى وانهاده است، به راه آورد، و اينان ياورى ندارند (29)

پاكدلانه روى به دين بياور، اين فطرت الهى است كه مردمان را بر وفق آن آفريده است، در آفرينش الهى تغييرى راه ندارد، اين دين استوار است، ولى بيشترينه مردم نمى دانند (30)

رو به سوى او آورده، و از او پروا كنيد و نماز را برپا داريد و از مشركان مباشيد (31)

از همان كسانى كه دينشان را پاره و پراكنده كردند و فرقه فرقه شدند، هر گروهى به آنچه دارند دلخوشند (32)

و چون بلايى به مردم رسد انابت كنان پروردگارشان را مى خوانند و رو به سوى او مى آورند، سپس چون رحمتى از سوى خويش به ايشان بچشاند، آنگاه است كه گروهى از آنان به پروردگارشان شرك مى آورند (33)

تا سرانجام درباره آنچه به ايشان بخشيده ايم كفران پيشه كنند، و [از ظواهر زندگى] بهره بريد، زودا كه [حقيقت را] بدانيد (34)

يا مگر برايشان حجتى نازل كرده ايم كه درباره آنچه به آن شركورزيده اند، سخن مى گويد (35)

و چون به مردم

رحمتى بچشانيم به آن شادمان شوند، و اگر به خاطر كار و كردار پيشينشان مكروهى به ايشان رسد، آنگاه است كه نوميد مى شوند (36)

آيا ندانسته اند كه خداوند بى گمان روزى را براى هر كس كه بخواهد گشاده و [براى هر كس كه بخواهد] تنگ مى دارد، بى شك در اين امر براى اهل ايمان مايه هاى عبرت است (37)

پس به خويشاوند حقش را بده و نيز به بينوا و در راه مانده، اين براى كسانى كه در طلب خشنودى الهى هستند بهتر است و اينانند كه رستگارانند (38)

و هر ربايى كه بدهيد كه بهره شما را از اموال مردم افزونتر كند، [در حقيقت] نزد خداوند افزايش ندارد، و هر زكاتى - كه در طلب خشنودى الهى - بپردازيد، اينان افزايشياب هستند (39)

خداوند كسى است كه شما را آفريد و سپس روزيتان بخشيد، سپس شما را مى ميراند، سپس زنده مى دارد، آيا از شريكانى كه قائليد هيچ كدام هست كه چيزى از اين كارها را انجام دهد؟ او منزه و از آنچه شريكش مى آورند فراتر است (40)

به خاطر كار و كردار مردم، تباهى در بر و بحر فراگير شده است، تا [خداوند] جزاى بخشى از كار و كردارشان را به آنان بچشاند، باشد كه بازگردند [و به خود آيند] (41)

بگو در زمين سير و سفر كنيد و بنگريد سرانجام كسانى كه پيشتر بودند چگونه بوده است؟ كه بيشترشان مشرك بودند (42)

پس روى دلت را - پيش از آنكه روزى بى بازگشت از جانب خداوند فرارسد و مردم از هم جدا شوند - به سوى دين استوار بدار (43)

هر كس كفرورزد، كيفر كفرش بر اوست،

و كسانى كه كردارى شايسته پيشه كنند، براى خودشان پيشانديشى كرده اند (44)

تا كسانى را كه ايمان آورده اند و كارهاى شايسته كرده اند، از فضل خويش جزا دهد، چرا كه او كافران را دوست ندارد (45)

و از آيات او اين است بادها را بشارتدهنده [باران رحمت] مى فرستد تا به شما از رحمت خويش بچشاند، و تا كشتى ها به امر او جريان يابند، و شما از فضل او در طلب روزى خود بر آييد، باشد كه سپاس بگزاريد (46)

و به راستى پيش از تو پيامبرانى به سوى قومشان فرستاديم، آنگاه ايشان معجزات را به نزد آنان آوردند [و با انكار مواجه شدند] و ما از كسانى كه گناه [و بد عملى] كرده بودند، انتقام گرفتيم، و يارى رساندن به مومنان حقى است كه بر عهده ماست (47)

خداوند كسى است كه بادها را مى فرستد كه ابرها را بر مى انگيزد، و آن را در آسمان هرگونه كه بخواهد مى گستراند، و آن را پاره پاره مى كند، و باران درشت قطره را بينى كه از لابلاى آن مى تراود، و چون آن را به هر يك از بندگانش كه بخواهد برساند، آنگاه است كه شادى مى كنند (48)

و بى شك پيش از آنكه برايشان فرو فرستاده شود [آرى] پيش از آن نوميد بودند (49)

پس به آثار رحمت الهى بنگر كه چگونه زمين را پس از پژمردنش زنده مى دارد، هموست كه زندگى بخش مردگان است و او بر هر كارى تواناست (50)

و اگر بادى بفرستيم و آن [كشتزار] را زرد شده بينند، بعد از آن كفر [/ انكار] پيشه كنند (51)

بدان كه تو مردگان را [سخن] نشنوانى و

به ناشنوايان [به ويژه] چون پشت كنند آوايى نشنوانى (52)

و تو به راه آورنده نابينايان از گمراهيشان نيستى، تو جز كسانى را كه به آيات ما ايمان آورند و اهل تسليمند [سخنى] نشنوانى (53)

خداوند كسى است كه شما را از حالت ناتوانى آفريد، سپس بعد از آن ناتوانى توانايى پديد آورد، سپس [دوباره] پس از توانايى، ناتوانى و پيرى قرار دهد، هر آنچه خواهد مى آفريند و او داناى تواناست (54)

و روزى كه قيامت بر پا شود، گناهكاران سوگند خورند كه [در دنيا، يا گور] جز ساعتى درنگ نكرده اند، بدينسان بيراهه رفته اند (55)

و كسانى كه از دانش و ايمان برخوردار شده اند گويند بر وفق كتاب الهى تا روز رستاخيز درنگ كرده ايد، و اين روز رستاخيز است، ولى شما به هيچ وجه نمى دانستيد (56)

امروز [روزى است كه] ستمپيشگان [مشرك] را عذرخواهيشان سود ندهد، و عذرشان را نپذيرند (57)

و به راستى در اين قرآن براى مردم هرگونه مثلى زده ايم و اگر معجزه اى براى آنان بياورى، كافران گويند شما جز باطلانديش نيستيد (58)

بدينسان خداوند بر دلهاى كسانى كه [حق را] در نمى يابند مهر مى زند (59)

شكيبايى پيشه كن و بدان كه وعده الهى حق است و نامومنان تو را از راه به در نبرند (60)

(5)

وعده خدا است و نشكند خدا وعده خويش را ليكن بيشتر مردم نمى دانند (6)

مى دانند روئى (ظاهرى) را از زندگانى دنيا و ايشانند از آخرت ناآگهان (7)

آيا نينديشيدند پيش خود كه نيافريده است خدا آسمانها و زمين و آنچه را ميان آنها است جز به حقّ و سرآمدى نامبرده و هر آينه بيشى از مردمند به ملاقات پروردگار خويش كافران (8)

آيا نمى گردند در زمين تا بنگرند چگونه بود فرجام آنان كه بودند پيش از ايشان بودند سخت تر از ايشان در نيرو و كاويدند زمين را (يا شخم زدند) و آبادان ساختندش بيشتر از آنچه اينان آباد كردندش و بيامدندشان پيمبرانشان به روشنائى ها پس نبود خدا ستم كند بر ايشان ليكن بودند خويشتن را ستم مى كردند (9)

پس شد فرجام آنان كه بدى كردند آنكه دروغ پنداشتند آيتهاى خدا را و بودند بدانها مسخره كنان (10)

خدا آغاز كند آفرينش را پس بازگرداندش و سپس بسويش بازگردانيده شويد (11)

و روزى كه بپاشود ساعت سراسيمه شوند گنهكاران (12)

و نبود ايشان را از شريكانشان شفاعت كنندگانى و بودند به شريكان خويش كفرورزان (13)

و روزى كه بپاشود ساعت در آن روز پراكنده شوند (14)

پس آنان كه ايمان آوردند و كردار شايسته كردند ايشانند در چمنزارى شادمان (15)

و اما آنان كه كفر ورزيدند و دروغ پنداشتند آيتهاى ما را و رسيدن را به آخرت آنانند در عذاب احضارشدگان (16)

پس منزّه است (يا منزه شمريد) خدا را هنگامى كه شام كنيد و هنگامى كه بامداد كنيد (17)

و او را است سپاس در آسمانها و زمين و شامگاهان و گاهى كه نيمروز كنيد (18)

برون آرد زنده را از مرده و برون آرد مرده را از زنده و زنده مى كند زمين را پس از مردنش و بدينسان برون آورده شويد (19)

و از آيتهاى او آن است كه آفريد شما را از خاكى ناگاه شما بشريد پراكندگان (20)

و از آيتهاى او آن است كه آفريد براى شما از خودتان جفتهائى تا بياراميد بدانان و نهاد در ميان شما دوستى و مهرى را همانا در اين است آيتهائى براى گروهى كه انديشه كنند (21)

و از آيتهايش آفرينش آسمانها و زمين و گوناگون بودن زبانهاى شما و رنگهاى شما است همانا در اين آيتهائى براى دانايان (22)

و از آيتهايش خواب شما است در شب و روز و روزى جستن شما از فضلش همانا در اين است آيتهائى براى گروهى كه مى شنوند (23)

و از آيتهايش بنمايد به شما برق را بيمى و اميدى و بفرستد از آسمان آبى كه زنده سازد بدان زمين را پس از مردنش همانا در اين است آيتهائى براى گروهى كه بخرد يابند (24)

و از آيتهايش آنكه بپا ايستد آسمان و زمين به فرمانش تا گاهى كه بخواند شما را خواندنى از زمين ناگاه برون آئيد (25)

و او را است آنكه در آسمانها و زمين است همگانند براى او فروتنان (26)

و او است آنكه آغاز كند آفرينش را پس بازگرداندش و آن آسانتر است بر او و برايش مثل برتر است در آسمانها و زمين و او است عزّتمند حكيم (27)

زده است براى شما مثَلى از خود شما آيا شما را است از آنچه مالك است يمينهاى شما شريكانى در آنچه

روزيتان داديم كه شمائيد در آن يكسان همى ترسيدشان همانند ترستان از خويشتن بدينگونه تفصيل دهيم آيتها را براى گروهى كه بخرد يابند (28)

بلكه پيروى كردند آنان كه ستم كردند هوسهاى خويش را به نادانى پس كه راهنمائى كند آن را كه گمراه ساخت خدا و نيست ايشان را ياورانى (29)

پس راست كن روى خود را بسوى دين يكتاپرست آفرينش خدائى كه سرشت مردم را بر آن نيست دگرگون شدنى براى آفرينش خدا اين است دين استوار و ليكن بيشتر مردم نمى دانند (30)

زارى كنندگان به سويش و بترسيدش و بپاى داريد نماز را و نباشيد از شرك ورزان (31)

از آنان كه پراكنده ساختند دين خود را و گشتند گروه هائى هر حزبى است بدانچه نزد خويش است شادمان (32)

و هر گاه رسد مردم را رنجى خوانند پروردگار خود را زارى كنان بسويش تا آنگاه كه چشاندشان از خويش رحمتى ناگهان گروهى از ايشانند به پروردگار خويش شرك ورزان (33)

تا كفر ورزند بدانچه آورديمشان پس بهره مند باشيد زود است بدانيد (34)

يا فرستاديم بر ايشان فرمانى كه سخن گويد بدانچه بودند بدان شرك ورزان (35)

و هر گاه چشانيم مردم را رحمتى شادمان شوند بدان و اگر رسدشان بديى بدانچه پيش فرستاد دستهاشان ناگاه ايشانند نوميدان (36)

آيا نديدند كه خدا فراخ گرداند روزى را براى هر كه خواهد و تنگ سازد همانا در اين است آيتهائى براى گروهى كه ايمان آرند (37)

پس بده به خويشاوندان بهره اش را و بينوا و وامانده در راه اين نكوتر است براى آنان كه خواهانند روى خدا و آنانند رستگاران (38)

و آنچه آريد از ربايى (سود) كه بيفزايد در مالهاى

مردم پس فزونى نگيرد نزد خدا و آنچه آريد از زكاتى كه خواهيد بدان روى خدا را پس آنانند فزونى گيرندگان (39)

خدا است آنكه آفريد شما را پس روزيتان داد پس بميراند شما را و سپس زنده سازدتان آيا هست از شريكان شما آنكه بكند از اينها چيزى را او منزّه و برتر است از آنچه شرك مى ورزند (40)

پديدار شد تباهى در دشت و دريا بدانچه فراهم كرد دستهاى مردم تا چشاندشان پاره اى از آنچه كردند شايد بازگردند (41)

بگو بگرديد در زمين پس بنگريد چگونه بود فرجام آنان كه از پيش بودند بيشتر ايشان شرك ورزندگان (42)

پس راست كن روى خود را بسوى دين استوار پيش از آنكه بيايد روزى كه نيستش بازگشتى از خدا آن روز شكافته شوند از هم (43)

هر كه كفر ورزد پس بر او است كفرش و هر كه كار نكو كند پس براى خويش آماده مى كنند (44)

تا پاداش دهد آنان را كه ايمان آوردند و كارهاى نكو كردند از فضلش همانا او دوست ندارد كافران را (45)

و از آيتهايش آنكه بفرستد بادها را مژده دهندگان و تا چشاندتان از رحمتش و تا روان شود كشتى به فرمانش و تا جوئيد روزى را از فضلش و شايد سپاسگزاريد (46)

و هر آينه فرستاديم پيش از تو فرستادگانى بسوى قوم خويش پس بيامدندشان به روشنائى ها پس انتقام گرفتيم از آنان كه گناه كردند و هست حقّى بر ما يارى كردن مؤمنان (47)

خدا است آنكه مى فرستد بادها را پس برانگيزد ابرى پس پهن سازدش در آسمان هر گونه خواهد و بگرداندش پاره هائى و بينى باران را برون آيد

از شكافهايش تا گاهى كه رساندش به هر كه خواهد از بندگان خويش ناگاه ايشانند شادمانى كنان (48)

و اگرچه بودند پيش از آنكه فرستاده شود بر ايشان پيش از آن پژمردگان (49)

پس بنگر بسوى آثار رحمت خدا چسان زنده سازد زمين را پس از مرگش همانا آن است زنده سازنده مردگان و او است بر همه چيز توانا (50)

و اگر بفرستيم بادى كه نگرندش زردفام همانا آغاز كنند پس از آن كفران كنندگان (51)

هرآينه تو نشنوانى مردگان را و نشنوانى به كران بانگ را گاهى كه بازگردند پشت كنندگان (52)

و نيستى تو راهنماى كوران از گمراهيشان نشنوانى مگر آن را كه ايمان آورد به آيتهاى ما پس آنانند اسلام آرندگان (53)

خدا است آنكه آفريد شما را از سستى پس قرار داد پس از سستى توانائى پس قرار داد پس از نيرومندى سستى و پيرى را مى آفرد هر چه خواهد و او است داناى توانا (54)

و روزى كه بپا شود ساعت سوگند ياد كنند و همراهيشان كن ماندند جز ساعتى بدينسان بودند به دروغ رانده مى شدند (55)

و گفتند آنان كه داده شدند دانش و ايمان را همانا شما درنگ كرديد در كتاب خدا تا روز برانگيختن پس اين است روز برانگيختن ليكن بوديد شما نمى دانستيد (56)

پس آن روز سود ندهد آنان را كه ستم كردند بهانه آوردنشان و نه بازخواست شوند (57)

و هر آينه زديم براى مردم در اين قرآن از هر مثَلى و اگر بياريشان آيتى همانا گويند آنان كه كفر ورزيدند نيستيد شما جز نادرستان (58)

چنين مُهر نهد خدا بر دلهاى آنان كه نمى دانند (59)

پس شكيبا شو

كه وعده خدا است حقّ و سبكسارت نكنند آنان كه نيستند يقين دارندگان (60)

the creation, then He will bring it back, then you will be brought back to Him.

12 And when the Hour sets in, the guilty will despair.

13 None of those whom they ascribed as partners [to Allah] will intercede for them, and they will disavow their partners.

14 The day the Hour sets in, they will be divided on that day:

15 As for those who have faith and do righteous deeds, they shall be in a garden, rejoicing.

16 But as for those who were faithless and denied Our signs and the encounter of the Hereafter, they will be brought to the punishment.

17 So glorify Allah when you enter evening and when you rise at dawn.

18 To Him belongs all praise in the heavens and the earth, at nightfall and when you enter noontime.

19 He brings forth the living from the dead, and brings forth the dead from the living, and revives the earth after its death. Likewise you [too] shall be raised [from the dead].

20 Of His signs is that He created you from dust, then, behold, you are humans scat-tering [all over]!

21 And of His signs is that He created for you mates from your own selves that you may take comfort in them, and He ordained affection and mercy between you. There are indeed signs in that for a people who reflect.

22 Among His signs is the creation of the heavens and the earth, and the difference of your languages and colours. There are

indeed signs in that for those who know.

23 And of His signs is your sleep by night and day, and your pursuit of His grace. There are indeed signs in that for a people who listen.

24 And of His signs is that He shows you the lightning, arousing fear and hope, and He sends down water from the sky, and with it revives the earth after its death. There are indeed signs in that for a people who apply reason.

25 And of His signs is that the sky and the earth stand by His command, and then, when He calls you forth from the earth, behold, you will come forth.

26 To Him belongs whoever is in the heavens and the earth. All are obedient to Him.

27 It is He who originates the creation, and then He will bring it back—and that is more simple for Him. His is the loftiest description in the heavens and the earth. And He is the All-mighty, the All-wise.

28 He draws for you an example from yourselves: Do you have among your slaves any partners [who may share] in what We have provided you, so that you are equal in its respect, and you revere them as you revere one another? Thus do We elaborate the signs for a people who apply reason.

29 Rather the wrongdoers follow their own desires without any knowledge. So who will guide those whom Allah has led astray? They will have no helpers.

30 So set your heart

on the religion as a people of pure faith, the origination of Allah according to which He originated mankind (There is no altering Allah’s creation; that is the upright religion, but most people do not know.)

31 —turning to Him in penitence, and be wary of Him, and maintain the prayer, and do not be among the polytheists

32 —of those who split up their religion and became sects: each faction exulting in what it possessed.

33 When distress befalls people, they supplicate their Lord, turning to Him in peni-tence. Then, when He lets them taste His mercy, behold, a part of them ascribe part-ners to their Lord,

34 being ungrateful toward what We have given them. So let them enjoy. Soon they will know!

35 Have We sent down to them any authority which might speak of what they associ-ate with Him?

36 And when We let people taste [Our] mercy, they exult in it; but should an ill visit them because of what their hands have sent ahead, behold, they become despondent!

37 Do they not see that Allah expands the provision for whomever He wishes, and tightens it? There are indeed signs in that for a people who have faith.

38 Give the relative his right, and the needy and the traveller [as well]. That is better for those who seek Allah’s pleasure, and it is they who are the felicitous.

39 That which you give in usury in order that it may increase people’s wealth does not increase with Allah. But

what you pay as zakat seeking Allah’s pleasure—it is they who will be given a manifold increase.

40 It is Allah who created you and then He provided for you, then He makes you die, then He will bring you to life. Is there anyone among your partners who does anything of that kind? Immaculate is He and exalted above [having] any partners that they as-cribe [to Him]!

41 Corruption has appeared in land and sea because of the doings of the people’s hands, that He may make them taste something of what they have done, so that they may come back.

42 Say, ‘Travel over the land and then observe how was the fate of those who were before [you], most of whom were polytheists.’

43 So set your heart on the upright religion, before there comes a day irrevocable from Allah. On that day they shall be split [into various groups].

44 Whoever is faithless shall face the consequences of his faithlessness, and those who act righteously only prepare for their own souls,

45 that He may reward those who have faith and do righteous deeds out of His grace. Indeed He does not like the faithless.

46 And of His signs is that He sends the winds as bearers of good news and to let you taste of His mercy, and that the ships may sail by His command, and that you may seek of His grace, and so that you may give [Him] thanks.

47 Certainly We sent apostles to their

people before you, and they brought them mani-fest proofs. Then We took vengeance upon those who were guilty, and it was a must for Us to help the faithful.

48 It is Allah who sends the winds. Then they raise a cloud, then He spreads it as He wishes in the sky, and forms it into fragments, whereat you see the rain issuing from its midst. Then, when He strikes with it whomever of His servants that He wishes, be-hold, they rejoice;

49 and indeed they had, before it was sent down upon them, been despondent earlier.

50 So observe the effects of Allah’s mercy: how He revives the earth after its death! Indeed He is the reviver of the dead, and He has power over all things.

51 And if We send a wind and they see it turn yellow, they will surely become ungrate-ful after that.

52 Indeed you cannot make the dead hear, nor can you make the deaf hear the call when they turn their backs [upon you],

53 nor can you lead the blind out of their error. You can make hear only those who have faith in Our signs, and thus have submitted.

54 It is Allah who created you from [a state of] weakness, then He gave you power after weakness. Then, after power, He ordained weakness and old age: He creates whatever He wishes, and He is the All-knowing, the All-powerful.

55 And on the day when the Hour sets in the guilty will swear that they

had remained only for an hour. That is how they were used to lying [in the world].

56 But those who were given knowledge and faith will say, ‘Certainly you remained in Allah’s Book until the Day of Resurrection. This is the Day of Resurrection, but you did not know.’

57 On that day the excuses of the wrongdoers will not benefit them, nor will they be asked to propitiate [Allah].

58 Certainly we have drawn for mankind in this Qur’an every [kind of] parable. Indeed if you bring them a sign, the faithless will surely say, ‘You are nothing but fabricators!’

59 Thus does Allah seal the hearts of those who do not know.

60 So be patient! Allah’s promise is indeed true. And do not let yourself be upset by those who have no conviction.

(for) an appointed term? And most surely most of the people are deniers of the meeting of their Lord. (8)

Have they not travelled in the earth and seen how was the end of those before them? They were stronger than these in prowess, and dug up the earth, and built on it in greater abundance than these have built on it, and there came to them their messengers w (9)

Then evil was the end of those who did evil, because they | rejected the communications of Allah and used to mock them. (10)

Allah originates the creation, then reproduces it, then to Him you shall be brought back. (11)

And at the time when the hour shall come the guilty shall be in despair. (12)

And they shall not have any intercessors from among their gods they have joined with Allah, and they shall be deniers of their associate-gods. (13)

And at the time when the hour shall come, at that time they shall become separated one from the other. (14)

Then as to those who believed and did good, they shall be made happy in a garden. (15)

And as to those who disbelieved and rejected Our communications and the meeting of the hereafter, these shall be brought over to the chastisement. (16)

Therefore glory be to Allah when you enter upon the time of the evening and when you enter upon the time of the morning. (17)

And to Him belongs praise in the heavens and the earth, and at nightfall

and when you are at midday. (18)

He brings forth the living from the dead and brings forth the dead from the living, and gives life to the earth after its death, and thus shall you be brought forth. (19)

And one of His signs is that He created you from dust, then lo! you are mortals (who) scatter. (20)

And one of His signs is that He created mates for you from yourselves that you may find rest in them, and He put between you love and compassion; most surely there are signs in this for a people who reflect. (21)

And one of His signs is the creation of the heavens and the earth and the diversity of your tongues and colors; most surely there are signs in this for the learned. (22)

And one of His signs is your sleeping and your seeking of His grace by night and (by) day; most surely there are signs in this for a people who would hear. (23)

And one of His signs is that He shows you the lightning for fear and for hope, and sends down water from the clouds then gives life therewith to the earth after its death; most surely there are signs in this for a people who understand (24)

And one of His signs is that the heaven and the earth subsist by His command, then when He calls you with a (single) call from out of the earth, lo! you come forth. (25)

And His is whosoever is

in the heavens and the earth; all are obedient to Him. (26)

And He it is Who originates the creation, then reproduces it, and it is easy to Him; and His are the most exalted attributes in the heavens and the earth, and He is the Mighty, the Wise. (27)

He sets forth to you a parable relating to yourselves: Have you among those whom your right hands possess partners in what We have given you for sustenance, so that with respect to it you are alike; you fear them as you fear each other? Thus do We make th (28)

Nay! those who are unjust follow their low desires without any knowledge; so who can guide him whom Allah makes err? And they shall have no helpers. (29)

Then set your face upright for religion in the right state-- the nature made by Allah in which He has made men; there is no altering of Allah's creation; that is the right religion, but most people do not know-- (30)

Turning to Him, and be careful of (your duty to) Him and keep up prayer and be not of the polytheists (31)

Of those who divided their religion and became seas every sect rejoicing in what they had with them (32)

And when harm afflicts men, they call upon their Lord, turning to Him, then when He makes them taste of mercy from Him, lo! some of them begin to associate (others) with their Lord, (33)

So as to be ungrateful for what We have

given them; but enjoy yourselves (for a while), for you shall soon come to know. (34)

Or, have We sent down upon them an authority so that it speaks of that which they associate with Him? (35)

And when We make people taste of mercy they rejoice in it, and if an evil befall them for what their hands have already wrought, lo! they are in despair. (36)

Do they not see that Allah makes ample provision for whom He pleases, or straitens? Most surely there are signs in this for a people who believe. (37)

Then give to the near of kin his due, and to the needy and the wayfarer; this is best for those who desire Allah's pleasure, and these it is who are successful. (38)

And whatever you lay out as usury, so that it may increase in the property of men, it shall not increase with Allah; and whatever you give in charity, desiring Allah's pleasure-- it is these (persons) that shall get manifold. (39)

Allah is He Who created you, then gave you sustenance, then He causes you to die, then brings you to life. Is there any of your associate-gods who does aught of it? Glory be to Him, and exalted be He above what they associate (with Him). (40)

Corruption has appeared in the land and the sea on account of what the hands of men have wrought, that He may make them taste a part of that which they have done, so that they may return.

(41)

Say: Travel in the land, then see how was the end of those before; most of them were polytheists. (42)

Then turn thy face straight to the right religion before there come from Allah the day which cannot be averted; on that day they shall become separated. (43)

Whoever disbelieves, he shall be responsible for his disbelief, and whoever does good, they prepare (good) for their own souls, (44)

That He may reward those who believe and do good out of His grace; surely He does not love the unbelievers. (45)

And one of His signs is that He sends forth the winds bearing good news, and that He may make your taste of His mercy, and that the ships may run by His command, and that you may seek of His grace, and that you may be grateful. (46)

And certainly We sent before you messengers to their people, so they came to them with clear arguments, then We gave the punishment to those who were guilty; and helping the believers is ever incumbent on Us. (47)

Allah is he Who sends forth the winds so they raise a cloud, then He spreads it forth in the sky as He pleases, and He breaks it up so that you see the rain coming forth from inside it; then when He causes it to fall upon whom He pleases of His servants, (48)

Though they were before this, before it was sent down upon them, confounded in sure despair. (49)

Look then at the

signs of Allah's mercy, how He gives life to the earth after its death, most surely He will raise the dead to life; and He has power over all things. (50)

And if We send a wind and they see it to be yellow, they would after that certainly continue to disbelieve (51)

For surely you cannot, make the dead to hear and you cannot make the deaf to hear the call, when they turn back and (52)

Nor can you lead away the blind out of their error. You cannot make to hear any but those who believe in Our communications so they shall submit. (53)

Allah is He Who created you from a state of weakness then He gave strength after weakness, then ordained weakness and hoary hair after strength; He creates what He pleases, and He is the Knowing, the Powerful. (54)

And at the time when the hour shall come, the guilty shall swear (that) they did not tarry but an hour; thus are they ever turned away. (55)

And those who are given knowledge and faith will say: Certainly you tarried according to the ordinance of Allah till the day of resurrection, so this is the day of resurrection, but you did not know. (56)

But on that day their excuse shall not profit those who were unjust, nor shall they be regarded with goodwill. (57)

And certainly We have set forth for men every kind of example in this Quran; and if you should bring them a communication, those

who disbelieve would certainly say: You are naught but false claimants. (58)

Thus does Allah set a seal on the hearts of those who do not know. (59)

Therefore be patient; surely the promise of Allah is true and let not those who have no certainty hold you in light estimation. (60)

evil , simply because they denied God's signs and kept on making fun of them!

(11) God begins with creation, then He performs it all over again; then to Him will you return.

(12) Some day when the Hour has been established, criminals will feel stunned.

(13) They will have no intercessors from among their own associates; they will even deny they were their associates!

(14) Some day when the Hour has been established, on that day they will be dispersed.

(15) Those who believe and have performed honorable deeds will rejoice in a park,

(16) while those who disbelieve and reject both Our signs and meeting in the Hereafter will be presented with torment.

(17) Glory be to` God when you reach evening and when you arise in the morning!

(18) Praise belongs to Him throughout Heaven and Earth, and after supper and when you are at your noonhour.

(19) He brings forth the living from the dead and brings forth the dead from the living, and He revives the earth following its death. Thus shall you (all) be brought forth [again].

(20) Among His signs is [the fact] that he has created you from dust; then you were propagated as human beings.

(21) Among His signs is [the fact] that He has created spouses for you from among yourselves so that you may console yourselves with them. He has planted affection and mercy between you; in that are signs for people who think things over.

(22) Among His signs are the creation of

Heaven and Earth, as well as the diversity in your tongues and colors. In that are signs for those who know.

(23) Among His signs are your sleeping at night and by day, and your pursuit of His bounty. In that are signs for any folk who listen.

(24) Among His signs is how He shows you lightning for both fear and anticipation. He sends water down from the sky so He may revive the earth with it following its death. In that are signs for folk who use their reason.

(25) Among His signs are [the fact] that the sky and earth hold firm at His command. Then whenever He calls you forth out of the earth once and for all, you will (all) come forth!

(26) Anyone who is in Heaven and Earth belongs to Him; all are subservient to Him.

(27) He is the One Who starts out with creation; then He performs it all over again. It is quite simple for Him [to do]. He sets the Supreme Example in Heaven and Earth; He is the Powerful, the Wise!

(28) He offers you an example from among yourselves. Do you have any partners for what We have provided you with among those whom your right hands control? Do you [feel] the same in such a case so that you fear [these servants] just as you fear one another? Thus We spell out signs for folk who will use their reason.

(29) Rather the ones who do wrong follow their own whims

without having any knowledge. Who will guide someone whom God has let go astray? They will have no supporters.

(30) So keep your face set enquiringly towards the [true] religion, God's natural handiwork along which lines He has patterned mankind. There is no way to alter God's creation. That is the correct religion, though most men do not realize it

(31) even as they turn towards Him. Heed Him and keep up prayer, and do not be one of those who associate [others with Him],

(32) such as the ones who split up their religion and form sects. Each party is happy with whatever lies before them.

(33) Whenever some trouble afflicts mankind, they appeal to their Lord, turning towards Him; then when He lets them taste some mercy from Himself, a group of them will associate others with their Lord,

(34) so as to disbelieve in whatever We have given them. So enjoy yourselves, for you shall know!

(35) Or have We sent down some authority to them which speaks to them about what they are associating with Him?

(36) Whenever We let mankind taste mercy, they are glad about it; yet if any evil should strike them because of what their hands have sent on ahead, then they feel despondent.

(37) Have they not seen how God extends sustenance to anyone He wishes, and budgets it? There are signs in that for folk who believe.

(38) So give the near relative his due, and the needy and the wayfarer; that will be best

for the ones who want [to see] God's face. Those will be prosperous.

(39) Any usury you farm out so it will be increased from (other) people's wealth will never increase so far as God is concerned; while those of you who pay something as welfare tax while you seek God's face, will have it multiplied.

(40) God is the One Who has created you, then provided for you; next He will cause you to die, then revive you. Are there any of your associates who can perform anything like that? Glory be to Him; Exalted is He over anything they may associate [with Him]!

(41) Pollution has appeared on land and at sea because of what man's hands have accomplished, so He may let them taste something of what they have earned, in order that they will turn back [in repentance].

(42) SAY: "Travel around the earth and see what the outcome was for those who [lived] before. Most of them were associators [of others in their worship of God] ."

(43) Keep your face set toward the established religion before a day comes from God which cannot be fended off. On that day they will be dispersed!

(44) Anyone who disbelieves must assume [responsibility for] his disbelief, while whoever acts honorably will have things adjusted for themselves

(45) So He may reward the ones who have believed and performed honorable deeds out of His bounty. He does not love disbelievers.

(46) Among His signs is [the fact] that He sends the winds to

bring news so He may let you taste some of His mercy, and so ships may sail at His command, in order that you may seek some of His bounty and so that you may act grateful.

(47) We have sent messengers to their folk before you; they brought them explanations and We were avenged on those who had committed any crimes. It is right for Us to support believers!

(48) God is the One Who sends the winds to blow the clouds along. He spreads them out in the sky just as He wishes, and breaks them up into patches so you see a shower coming from inside them. When He strikes any of His servants whom He wishes with it, they are overjoyed,

(49) even if before it fell on them, they had felt disheartened.

(50) Look at the traces of God's mercy, how He revives the earth following its death. Such is the Reviver from the dead; He is Capable of everything!

(51) Even if We sent a wind so they might see it turning things yellow, they would still keep on disbelieving even after it.

(52) You cannot make the dead hear, nor even make the deaf hear the Appeal once they have turned their backs on it.

(53) You are no one to guide the blind out of their error: only someone who believes in Our signs will listen; since they are committed to (live in) peace.

(54) God is the One Who has created you out of weakness; then

He has granted strength following [your] weakness; later on He has granted weakness and grey hairs in place of strength. He creates whatever He wishes; He is the Aware, the Capable.

(55) Some day the Hour will be established when criminals will swear they have been hanging around for only an hour. Thus they have (always) shrugged things off!

(56) The ones who have been given knowledge and faith will say: "You have hung around until the Day of Rebirth according to God's book. Now is the Day for Rebirth, but you are such that you do not know it!"

(57) On that day no excuse of theirs will benefit those who have done wrong nor will they be allowed to argue back.

(58) We have set forth every sort of example for men in this Qur'an. Yet even if you brought them some sign, those who disbelieve would still say: "You (all) are only trifling!"

(59) Thus God seals off the hearts of those who will not know.

(60) Be patient; God's promise is true. Do not let those who will not be convinced treat you lightly!

All-mighty, theAll-compassionate. (5)

The promise of God! God fails not His promise, but most men do not know it. (6)

They know an outward part of the present life, but of the Hereafter they areheedless. (7)

What, have they not considered within themselves? God created not theheavens and the earth, and what between them is, save with the truth and astated term; yet most men disbelieve in the encounter with their Lord. (8)

What, have they not journeyed in the land and behold how was the end of thosebefore them? They were stronger than themselves in might, and they ploughedup the earth and cultivated it more than they themselves have cultivated it;and their Messengers came to them with the clear signs; and God would neverwrong them, but themselves they wronged. (9)

Then the end of those that did evil was evil, for that they cried lies to thesigns of God and mocked at them. (10)

God originates creation, then brings it back again, then unto Him you shallbe returned. (11)

Upon the day when the Hour is come, the sinners shall be confounded; (12)

no intercessors shall they have amongst their associates, and they shalldisbelieve in their associates. (13)

Upon the day when the Hour is come, that day they shall be divided; (14)

as for those who believed, and did deeds of righteousness, they shall walkwith joy in a green meadow, (15)

but as for those who disbelieved, and cried lies to Our signs and theencounter of the Hereafter, they shall be arraigned into

the chastisement. (16)

So glory be to God both in your evening hour and in your morning hour. (17)

His is the praise in the heavens and earth, alike at the setting sunand in your noontide hour. (18)

He brings forth the living from the dead, and brings forth the dead from theliving, and He revives the earth after it is dead; even so you shall bebrought forth. (19)

And of His signs is that He created you of dust; then lo, you are mortals,all scattered abroad. (20)

And of His signs is that He created for you, of yourselves, spouses, that youmight repose in them, and He has set between you love and mercy. Surely inthat are signs for a people who consider. (21)

And of His signs is the creation of the heavens and earth and the variety ofyour tongues and hues. Surely in that are signs for all living beings. (22)

And of His signs is your slumbering by night and day, and your seeking afterHis bounty. Surely in that are signs for a people who hear. (23)

And of His signs He shows you lightning, for fear and hope, and that He sendsdown out of heaven water and He revives the earth after it is dead. Surelyin that are signs for a people who understand. (24)

And of His signs is that the heaven and earth stand firm by His command;then, when He calls you once and suddenly, out of the earth, lo you shallcome forth. (25)

To Him belongs whosoever

is in the heavens and the earth; all obey His will. (26)

And it is He who originates creation, then brings it back again, and it isvery easy for Him. His is the loftiest likeness in the heavens and theearth; He is the All mighty, the All-wise. (27)

He has struck for you a similitude from yourselves; do you have, among thatyour right hands own, associates in what We have provided for you so that youare equal in regard to it, you fearing them as you fear each other? So Wedistinguish the signs for a people who understand. (28)

Nay, but the evildoers follow their own caprices, without knowledge; so whoshall guide those whom God has led astray? They have no helpers. (29)

So set thy face to the religion, a man of pure faith--God's original uponwhich He originated mankind. There is no changing God's creation. That isthe right religion; but most men know it not-- (30)

turning to Him. And fear you Him , and perform the prayer, and be notof the idolaters, (31)

even of those who have divided up their religion, and become sects, eachseveral party rejoicing in what is theirs. (32)

When some affliction visits mankind, they call unto their Lord, turning toHim; then, when He lets them taste mercy from Him, lo, a party of them assignassociates to their Lord, (33)

that they may be ungrateful for what We have given them. `Take yourenjoyment; certainly you will soon know.' (34)

Or have We sent down any authority upon them, such

as speaks of that theyassociate with Him ? (35)

And when We let men taste mercy, they rejoice in it; but if some evil befallsthem for that their own hands have forwarded, behold, they despair. (36)

Have they not seen that God outspreads and straitens His provision to whom Hewill? Surely in that are signs for a people who believe. (37)

And give the kinsman his right, and the needy, and the traveller; that isbetter for those who desire God's Face; those--they are the prosperers. (38)

And what you give in usury, that it may increase upon the people's wealth,increases not with God; but what you give in alms, desiring God's Face,those--they receive recompense manifold. (39)

God is He that created you, then He provided for you, then He shall make youdead, then He shall give you life; is there any of your associates does aughtof that? Glory be to Him! High be He exalted above that theyassociate! (40)

Corruption has appeared in the land and sea, for that men's own hands haveearned, that He may let them taste some part of that which they have done,that haply so they may return. (41)

Say: `Journey in the land, then behold how was the end of those that werebefore; most of them were idolaters.' (42)

So set thy face to the true religion before there comes a day from God thatcannot be turned back; on that day they shall be sundered apart. (43)

Whoso disbelieves, his unbelief shall be charged against him; and whosoeverdoes righteousness--for themselves

they are making provision, (44)

that He may recompense those who believe and do righteous deeds of Hisbounty; He loves not the unbelievers. (45)

And of His signs is that He looses the winds, bearing good tidings and thatHe may let you taste of His mercy, and that the ships may run at Hiscommandment, and that you may seek His bounty; haply so you will bethankful. (46)

Indeed, We sent before thee Messengers unto their people, and they broughtthem the clear signs; then We took vengeance upon those who sinned; and itwas ever a duty incumbent upon Us, to help the believers. (47)

God is He that looses the winds, that stir up clouds, and He spreads them inheaven how He will, and shatters them; then thou seest the rain issuing outof the midst of them, and when He smites with it whomsoever of His servantsHe will, lo, they rejoice, (48)

although before it was sent down on them before that they had been indespair. (49)

So behold the marks of God's mercy, how He quickens the earth after it wasdead; surely He is the quickener of the dead, and He is powerful overeverything. (50)

But if We loose a wind, and they see it growing yellow, they remain afterthat unbelievers. (51)

Thou shalt not make the dead to hear, neither shalt thou make the deaf tohear the call when they turn about, retreating. (52)

Thou shalt not guide the blind out of their error neither shalt thou make anyto hear except for such as

believe in Our signs, and so surrender. (53)

God is He that created you of weakness, then He appointed after weaknessstrength, then after strength He appointed weakness and grey hairs; Hecreates what He will, and He is the All-knowing, the All-powerful. (54)

Upon the day when the Hour is come, the sinners shall swear they have nottarried above an hour; so they were perverted. (55)

But those who have been given knowledge and faith shall say, `You havetarried in God's Book till the Day of the Upraising, (56)

This is the Day of the Upraising, but you did not know.' So that day theirexcuses will not profit the evildoers, nor will they be suffered to makeamends. (57)

Indeed, We have struck for the people in this Koran every manner ofsimilitude; and if thou bringest them a sign, those who are unbelievers willcertainly say, `You do nothing but follow falsehood.' (58)

Even so God seals the hearts of those that know not. (59)

So be thou patient; surely God's promise is true; and let not those who havenot sure faith make thee unsteady. (60)

Merciful. (5)

It is a promise of Allah. Allah faileth not His promise, but most of mankind know not. (6)

They know only some appearance of the life of the world, and are heedless of the Hereafter. (7)

Have they not pondered upon themselves? Allah created not the heavens and the earth, and that which is between them, save with truth and for a destined end. But truly many of mankind are disbelievers in the meeting with their Lord. (8)

Have they not travelled in the land and seen the nature of the consequence for those who were before them? They were stronger than these in power, and they dug the earth and built Upon it more than these have built. Messengers of their own came unto them with clear proofs (of Allah's Sovereignty). Surely Allah wronged them not, but they did wrong themselves. (9)

Then evil was the consequence to those who dealt in evil, because they denied the revelations of Allah and made a mock of them. (10)

Allah produceth creation, then He reproduceth it, then unto Him ye will be returned. (11)

And in the day when the Hour riseth the righteous will despair. (12)

There will be none to intercede for them of those whom they made equal with Allah. And they will reject thee partners (whom they ascribed unto Him). (13)

In the day when the Hour cometh, that day they will be sundered. (14)

As for those who believed and did good works, they will be made happy in

a Garden. (15)

But as for those who disbelieved and denied Our revelations, and denied the meeting of the Hereafter, such will be brought to doom. (16)

So glory be to Allah when ye enter the night and when ye enter the morning (17)

Unto Him be praise in the heavens and the earth! and at the sun's decline and in the noonday. (18)

He bringeth forth the living from the dead, and He bringeth forth the dead from the living, and He reviveth the earth after her death. And even so will ye be brought forth. (19)

And of His signs is this: He created you of dust, and behold you human beings, ranging widely! (20)

And of His signs is this: He created for you helpmeets from yourselves that ye might find rest in them, and He ordained between you love and mercy. Lo, herein indeed are portents for folk who reflect. (21)

And of His signs is the creation of the heavens and the earth, and the difference of your languages and colors. Lo! herein indeed are portents for men of knowledge. (22)

And of His signs is your slumber by night and by day, and your seeking of His bounty. Lo! herein indeed are portents for folk who heed. (23)

And of His signs is this: He showeth you the lightning for a fear and for a hope, and sendeth down water from the sky, and thereby quickeneth the earth after her death. Lo! herein indeed are portents for folk who

understand. (24)

And of His signs is this: The heavens and the earth stand fast by His command, and afterward, when He calleth you, lo! from the earth ye will emerge. (25)

Unto Him belongeth whosoever is in the heavens and in the earth. All are obedient unto Him. (26)

He it is who produceth creation, then reproduceth it and it is easier for Him. His is the Sublime Similitude in the heavens and in the earth. He is the Mighty, the Wise. (27)

He coineth for you a similitude of yourselves. Have ye, from among those whom your right hands possess, partners in the wealth We have bestowed upon you, equal with you in respect thereof, so that ye fear them as ye fear each other (that ye ascribe unto Us partners out of that which We created)? Thus We display the revelations for people who have sense. (28)

Nay, but those who do wrong follow their own lusts without knowledge. Who is able to guide him whom Allah hath bent astray? For such there are no helpers. (29)

So set thy purpose (O Muhammad) for religion as a man by nature upright the nature (framed) of Allah, in which He hath created man. There is no altering (the laws of) Allah's creation. That is the right religion, but most men know not. (30)

Turning unto Him (only); and be careful of your duty unto Him, and establish worship, and be not of those who ascribe partners (unto Him); (31)

Of those who split

up their religion and became schismatics, each sect exulting in its tenets. (32)

And when harm toucheth men they cry unto their, Lord, turning to Him in repentance; then, when they have tasted of His mercy, behold! some of them attribute partners to their Lord. (33)

So as to disbelieve in that which We have given them (Unto such it is said): Enjoy yourselves awhile, but ye will come to know. (34)

Or have We revealed unto them any warrant which speaketh of that which they associate with Him? (35)

And when We cause mankind to taste of mercy they rejoice therein; but if an evil thing befall them as the consequence of their own deeds, lo! they are in despair! (36)

See they not that Allah enlargeth the provision for whom He will, and straiteneth (it for whom He will). Lo! herein indeed are portents for folk who believe. (37)

So give to the kinsman his due, and to the needy, and to the wayfarer. That is best for those who seek Allah's countenance. And such are they who are successful. (38)

That which ye give in usury in order that it may increase on (other) people's property hath no increase with Allah ; but that which ye give in charity, seeking Allah's countenance, hath increase manifold. (39)

Allah is He Who created you and then sustained you, then causeth you to die, then giveth life to you again. Is there any of your (so called) partners (of Allah) that doeth aught of that?

Praised and exalted be He above what they associate (with Him)! (40)

Corruption doth appear on land and sea because of (the evil) which men's hands have done, that He may make them taste a part of that which they have done, in order that they may return. (41)

Say (O Muhammad, to the disbelievers): Travel in the land, and see the nature of the consequence for those who were before you! Most of them were idolaters. (42)

So set thy purpose resolutely for the right religion, before the inevitable day cometh from Allah. On that day mankind will be sundered (43)

Whoso disbelieveth must (then) bear the consequences of his disbelief, while those who do right make provision for themselves (44)

That He may reward out of His bounty those who believe and do good works. Lo! He loveth not the disbelievers (in His guidance). (45)

And of His signs is this: He sendeth herald winds to make you taste His mercy, and that the ships may sail at His command, and that ye may seek His favor, and that haply ye may be thankful. (46)

Verily We sent before thee (Muhammad) messengers to their own folk. They brought them clear proofs (of Allah's Sovereignty). Then We took vengeance upon those who were guilty (in regard to them). To help believers is incumbent upon Us. (47)

Allah is He who sendeth the winds so that they raise clouds, and spreadeth them along the sky as pleaseth Him, and causeth them to break and thou

seest the rain downpouring from within them. And when He maketh it to fall on whom He will of His bondmen, lo! they rejoice; (48)

Though before that, even before it was sent down upon them, they were in despair. (49)

Look, therefor, at the prints of Allah's mercy (in creation): how He quickeneth the earth after her death. Lo! He verily is the Quickener of the Dead, and He is Able to do all things. (50)

And if We sent a wind and they beheld it yellow; they verily would still continue in their disbelief. (51)

For verily thou (Muhammad) canst not make the dead to hear, nor canst thou make the deaf to hear the call when they have turned to flee. (52)

Nor canst thou guide the blind out of their error. Thou canst make none to hear save those who believe in Our revelations so that they surrender (unto Him). (53)

Allah is He who shaped you out of weakness, then appointed after weakness strength, then, after strength, appointed weakness and grey hair. He createth what He will. He is the Knower, the Mighty. (54)

And on the day when the Hour riseth the guilty will vow that they did tarry but an hour thus were they ever deceived. (55)

But those to whom knowledge and faith are given will say: The truth is, ye have tarried, by Allah's decree, until the Day of Resurrection. This is the Day of Resurrection, but ye used not to know. (56)

In that day

their excuses will not profit those who did injustice, nor will they be allowed to make amends. (57)

Verily We have coined for mankind in the Quran all kinds of similitudes; and indeed if thou comest unto them with a miracle, those who disbelieve would verily exclaim: Ye are but tricksters! (58)

Thus doth Allah seal the hearts of those who know not. (59)

So have patience (O Muhammad)! Allah's promise is the very truth, and let not those who have no certainty make thee impatient. (60)

Resurrection)! (8)

Do they not travel through the earth and see what was the End of those before them? They were superior to them in strength: they tilled the soil and populated it in greater numbers than these have done: there came to them their apostles with Clear (Signs) (which they rejected to their own destruction): it was not Allah Who wronged them but they wronged their own souls. (9)

In the long run evil in the extreme will be the End of those who do evil; for that they rejected the Signs of Allah and held them up to ridicule. (10)

It is Allah Who begins (the process of) creation; then repeats it; then shall ye be brought back to Him. (11)

On the Day that the Hour will be established the guilty will be struck dumb with despair. (12)

No intercessor will they have among their "Partners" and they will (themselves) reject their "Partners." (13)

On the Day that the Hour will be established that Day shall (all men) be sorted out. (14)

Then those who have believed and worked righteous deeds shall be made happy in a Mead of Delight. (15)

And those who have rejected Faith and falsely denied Our Signs and the meeting of the Hereafter such shall be brought forth to Punishment. (16)

So (give) glory to Allah when ye reach eventide and when ye rise in the morning; (17)

Yea To Him be praise in the heavens and on earth; and in the late afternoon and when the

day begins to decline. (18)

It is He Who brings out the living from the dead and brings out the dead from the living and Who gives life to the earth after it is dead: and thus shall ye be brought out (from the dead). (19)

Among His Signs is this that He created you from dust; and then Behold ye are men scattered (far and wide)! (20)

And among His Signs is this that He created for you mates from among yourselves that ye may dwell in tranquillity with them and He has put love and mercy between your (hearts); verily in that are Signs for those who reflect. (21)

And among His Signs is the creation of the heavens and the earth and the variations in your languages and your colors: verily in that are Signs for those who know. (22)

And among His Signs is the sleep that ye take by night and by day and the quest that ye (make for livelihood) out of His Bounty: verily in that are Signs for those who hearken. (23)

And among His Signs He shows you the lightning by way both of fear and of hope and He sends down rain from the sky and with it gives life to the earth after it is dead: verily in that are Signs for those who are wise. (24)

And among His Signs is this that heaven and earth stand by His Command: then when He calls you by a single call from the earth behold

ye (straightway) come forth. (25)

To Him belongs every being that is in the heavens and on earth: all are devoutly obedient to Him. (26)

It is He Who begins (the process of) creation; then repeats it; and for Him it is most easy. To Him belongs the loftiest similitude (We can think of) in the heavens and the earth: for He is Exalted in Might Full of Wisdom. (27)

He does propound to you a similitude from your own (experience): do ye have partners among those whom your right hands possess to share as equals in the wealth We have bestowed on you? Do ye fear them as ye fear each other? Thus do We explain the Signs in detail to a people that understand. (28)

Nay the wrong-doers (merely) fellow their own lusts being devoid of knowledge. But who will guide those whom Allah leaves astray? To them there will be no helpers. (29)

So set thou thy face steadily and truly to the Faith: (Establish) Allahs handiwork according to the pattern on which He has made mankind: no change (let there be) in the work (wrought) by Allah: that is the standard Religion: but most among mankind understand not. (30)

Turn ye back in repentance to Him and fear Him: establish regular prayers and be not ye among those who join gods with Allah, (31)

Those who split up their Religion and become (mere) Sects each party rejoicing in that which is with itself! (32)

When trouble touches men they cry to

their Lord turning back to Him in repentance: but when He gives them a taste of Mercy as from Himself behold some of them pay part-worship to other gods besides their Lord. (33)

(As if) to show their ingratitude for the (favors) We have bestowed on them! Then enjoy (your brief day); but soon will ye know (your folly). (34)

Or have We sent down authority to them which points out to them the things to which they pay part-worship? (35)

When We give men a taste of Mercy they exult thereat: and when some evil afflicts them because of what their (own) hands have sent forth behold they are in despair! (36)

See they not that Allah enlarges the provision and restricts it to whomsoever He pleases? Verily in that are Signs for those who believe. (37)

So give what is due to kindred the needy and the wayfarer. That is best for those who seek the Countenance of Allah and it is they who will prosper. (38)

That which ye lay out for increase through the property of (other) people will have no increase with Allah: but that which ye lay out for charity seeking the Countenance of Allah (will increase): it is these who will get a recompense multiplied. (39)

It is Allah Who has created you: further He has provided for your sustenance; then He will cause you to die; and again He will give you life. Are there any of your (false) "Partners" who can do any single one of

these things? Glory to Him! and High is He above the partners they attribute (to Him)! (40)

Mischief has appeared on land and sea because of (the meed) that the hands of men have earned that (Allah) may give them a taste of some of their deeds: in order that they may turn back (from Evil). (41)

Say: "Travel through the earth and see what was the End of those before (you): most of them worshipped others besides Allah." (42)

But set thou thy face to the right Religion before there come from Allah the Day which there is no chance of averting: on that Day shall men be divided (in two). (43)

Those who reject Faith will suffer from that rejection: and those who work righteousness will spread their couch (of repose) for themselves (in heaven): (44)

That He may reward those who believe and work righteous deeds out of His Bounty: for He loves not those who reject Faith. (45)

Among His Signs is this that He sends the Winds as heralds of Glad Tidings giving you a taste of His (Grace and) Mercy that the ships may sail (majestically) by His Command and that ye may seek of His Bounty: in order that ye may be grateful. (46)

We did indeed send before thee apostles to their (respective) peoples and they came to them with Clear Signs: then to those who transgressed We meted out Retribution: and it was due from us to aid those who believed. (47)

It is Allah Who

sends the Winds and they raise the Clouds: then does He spread them in the sky as He wills and break them into fragments until thou seest rain-drops issue from the midst thereof: then when He has made them reach such of his servants as He wills behold they do rejoice! (48)

Even though before they received (the rain) just before this they were dumb with despair! (49)

Then contemplate (O man!) the memorials of Allahs Mercy! How He gives life to the earth after its death: verily the Same will give life to the men who are dead: for He has power over all things. (50)

And if We (but) send a Wind from which they see (their tilth) turn yellow behold they become thereafter ungrateful (Unbelievers)! (51)

So verily thou canst not make the dead to hear nor canst thou make the deaf to hear the call when they show their backs and turn away. (52)

Nor canst thou lead back the blind from their straying: only those wilt thou make to hear who believe in Our Signs and submit (their wills in Islam). (53)

It is Allah Who created you in a state of (helpless) weakness then gave (you) strength after weakness then after strength give (you) weakness and a hoary head: He creates as He wills and it is He Who has all knowledge and power. (54)

On the Day that the Hour (of reckoning) will be established the transgressors will swear that they tarried not but an hour: thus were

they used to being deluded! (55)

But those endued with knowledge and faith will say: "Indeed ye did tarry within Allahs Decree to the Day of Resurrection and this is the Day of Resurrection: but ye ye were not aware!" (56)

So on that Day no excuse of theirs will avail the Transgressors nor will they be invited (then) to seek grace (by repentance). (57)

Verily We have propounded for men in this Quran every kind of Parable: but if thou bring to them any Sign the Unbelievers are sure to say "Ye do nothing but talk vanities." (58)

Thus does Allah seal up the hearts of those who understand not. (59)

So patiently persevere: for verily the promise of Allah is true: nor let those shake thy firmness who have (themselves) no certainty of faith. (60)

cieux et la terre et ce qui est entre eux, qu'à juste raison et pour un terme fixé. Beaucoup de gens cependant ne croient pas en la rencontre de leur Seigneur.

9. N'ont-ils pas parcouru la terre pour voir ce qu'il est advenu de ceux qui ont vécu avant eux? Ceux-là les surpassaient en puissance et avaient labouré et peuplé la terre bien plus qu'ils ne l'ont fait eux-mêmes. Leurs messagers leur vinrent avec des preuves évidentes. Ce n'est pas Allah qui leur fît du tort; mais ils se firent du tort à eux- mêmes.

10. Puis, mauvaise fut la fin de ceux qui faisaient le mal, ayant traité de mensonges les versets d'Allah et les ayant raillés.

11. C'est Allah qui commence la création; ensuite Il la refait; puis, vers Lui vous serez ramenés.

12. Et le jour où l'Heure arrivera, les criminels seront frappés de désespoir.

13. Et ils n'auront point d'intercesseurs parmi ceux qu'ils associaient [à Allah] et ils renieront même leurs divinités.

14. Le jour où l'Heure arrivera, ce jour-là ils se sépareront [les uns des autres].

15. Ceux qui auront cru et accompli de bonnes oeuvres se réjouiront dans un jardin;

16. et quant à ceux qui n'auront pas cru et auront traité de mensonges Nos signes ainsi que la rencontre de l'au-delà, ceux-là seront emmenés au châtiment.

17. Glorifiez Allah donc, soir et matin!

18. A Lui toute louange dans les cieux et la terre, dans l'après-midi et au milieu de la journée.

19. Du mort, Il fait sortir

le vivant, et du vivant, Il fait sortir le mort. Et Il redonne la vie à la terre après sa mort. Et c'est ainsi que l'on vous fera sortir (à la résurrection).

20. Parmi Ses signes: Il vous a créés de terre, - puis, vous voilà des hommes qui se dispersent [dans le monde]-.

21. Et parmi Ses signes Il a créé de vous, pour vous, des épouses pour que vous viviez en tranquillité avec elles et Il a mis entre vous de l'affection et de la bonté. Il y a en cela des preuves pour des gens qui réfléchissent.

22. Et parmi Ses signes la création des cieux et de la terre et la variété de vos idiomes et de vos couleurs. Il y a en cela des preuves pour les savants.

23. Et parmi Ses signes votre sommeil la nuit et le jour, et aussi votre quête de Sa grâce. Il y a en cela des preuves pour des gens qui entendent.

24. Et parmi Ses signes Il vous montre l'éclaire avec crainte (de la foudre) et espoir (de la pluie), et fait descendre du ciel une eau avec laquelle Il redonne la vie à la terre après sa mort. Il y a en cela des preuves pour des gens qui raisonnent.

25. Et parmi Ses signes le ciel et la terre sont maintenus par Son ordre; ensuite lorsqu'Il vous appellera d'un appel, voilà que de la terre vous surgirez.

26. A Lui tous ceux qui sont dans les cieux et la terre:

tous Lui sont entièrement soumis.

27. Et c'est Lui qui commence la création puis la refait; et cela Lui est plus facile. Il a la transcendance absolue dans les cieux et sur la terre. C'est Lui le Tout Puissant, le Sage.

28. Il vous a cité une parabole de vous-mêmes: Avez-vous associé vos esclaves à ce que Nous Vous avons attribué en sorte que vous soyez tous égaux [en droit de propriété] et que vous les craignez [autant] que vous vous craignez mutuellement? C'est ainsi que Nous exposons Nos versets pour des gens qui raisonnent.

29. Ceux qui ont été injustes ont plutٍt suivi leurs propres passions, sans savoir. Qui donc peut guider celui qu'Allah égare? Et ils n'ont pas pour eux, de protecteur.

30. Dirige tout ton être vers la religion exclusivement [pour Allah], telle est la nature qu'Allah a originellement donnée aux hommes - pas de changement à la création d'Allah -. Voilà la religion de droiture; mais la plupart des gens ne savent pas.

31. Revenez repentants vers Lui; craignez-Le, accomplissez la Salat et ne soyez pas parmi les associateurs,

32. parmi ceux qui ont divisé leur religion et sont devenus des sectes, chaque parti exultant de ce qu'il détenait.

33. Et quand un mal touche les gens, ils invoquent leur Seigneur en revenant à Lui repentants. Puis s'Il leur fait goûter de Sa part une miséricorde, voilà qu'une partie d'entre eux donnent à leur Seigneur des associés,

34. en sorte qu'ils deviennent ingrats envers ce que Nous leur avons donné. ‹Et

jouissez donc. Vous saurez bientٍt›.

35. Avons-Nous fait descendre sur eux une autorité (un Livre) telle qu'elle parle de ce qu'ils Lui associaient?

36. Et quand Nous faisons goûter une miséricorde aux gens, ils en exultent. Mais si un malheur les atteint à cause de ce que leurs propres mains ont préparé, voilà qu'ils désespèrent.

37. N'ont-ils pas vu qu'Allah dispense Ses dons ou les restreint à qui Il veut? Il y a en cela des preuves pour des gens qui croient.

38. Donne donc au proche parent son dû, ainsi qu'au pauvre, et au voyageur en détresse. Cela est meilleur pour ceux qui recherchent la face d'Allah (Sa satisfaction); et ce sont eux qui réussissent.

39. Tout ce que vous donnerez à usure pour augmenter vos biens au dépens des biens d'autrui ne les accroît pas auprès d'Allah, mais ce que vous donnez comme Zakat, tout en cherchant la Face d'Allah (Sa satisfaction)... Ceux-là verront [leurs récompenses] multipliées.

40. C'est Allah qui vous a créés et vous a nourris. Ensuite Il vous fera mourir, puis Il vous redonnera vie. Y en a-t-il parmi vos associés, qui fasse quoi que ce soit de tout cela? Gloire à Lui! Il transcende ce qu'on Lui associe.

41. La corruption est apparue sur la terre et dans la mer à cause de ce que les gens ont accompli de leurs propres mains; afin qu'[Allah] leur fasse goûter une partie de ce qu'ils ont oeuvré; peut-être reviendront-ils (vers Allah).

42. Dis: ‹Parcourez la terre et regardez ce qu'il est

advenu de ceux qui ont vécu avant. La plupart d'entre eux étaient des associateurs›.

43. Dirige tout ton être vers la religion de droiture, avant que ne vienne d'Allah un jour qu'on ne peut repousser. Ce jour-là [les gens] seront divisés:

44. Celui qui aura mécru subira [les conséquences] de son infidélité. Et quiconque aura oeuvré en bien... C'est pour eux-mêmes qu'ils préparent (leur avenir),

45. afin qu'[Allah] récompense par Sa grâce ceux qui croient et accomplissent les bonnes oeuvres. En vérité, Il n'aime pas les infidèles.

46. Parmi Ses signes, Il envoie les vents comme annonciateurs, pour vous faire goûter de Sa miséricorde et pour que le vaisseau vogue, par Son ordre, et que vous recherchiez de Sa grâce. Peut-être seriez-vous reconnaissants!

47. Nous avons effectivement envoyé avant toi des Messagers vers leurs peuples et ils leur apportèrent les preuves. Nous Nous vengeâmes de ceux qui commirent les crimes [de la négation]; et c'était Notre devoir de secourir les croyants.

48. Allah, c'est Lui qui envoie les vents qui soulèvent des nuages; puis Il les étend dans le ciel comme Il veut; et Il les met en morceaux. Tu vois alors la pluie sortir de leurs profondeurs. Puis, lorsqu'Il atteint avec elle qui Il veut parmi Ses serviteurs, les voilà qui se réjouissent,

49. même s'ils étaient auparavant, avant qu'on ne l'ait fait descendre sur eux, désespérés.

50. Regarde donc les effets de la miséricorde d'Allah comment Il redonne la vie à la terre après sa mort. C'est Lui qui fait revivre les morts

et Il est Omnipotent.

51. Et si Nous envoyons un vent et qu'ils voient jaunir [leur végétation], ils demeurent après cela ingrats (oubliant les bienfaits antérieurs).

52. En vérité, tu ne fais pas entendre les morts; et tu ne fais pas entendre aux sourds l'appel, s'ils s'en vont en tournant le dos.

53. Tu n'es pas celui qui guide les aveugles hors de leur égarement. Tu ne fais entendre que ceux qui croient en Nos versets et qui sont alors entièrement soumis [musulmans].

54. Allah, c'est Lui qui vous a créés faibles; puis après la faiblesse, Il vous donne la force; puis après la force, Il vous réduit à la faiblesse et à la vieillesse: Il crée ce qu'Il veut et c'est Lui l'Omniscient, l'Omnipotent.

55. Et le jour où l'Heure arrivera, les criminels jureront qu'ils n'ont demeuré qu'une heure. C'est ainsi qu'ils ont été détournés (de la vérité);

56. tandis que ceux à qui le savoir et la foi furent donnés diront: ‹Vous avez demeuré d'après le Décret d'Allah, jusqu'au Jour de la Résurrection, - voici le Jour de la Résurrection, - mais vous ne saviez point›.

57. ce jour-là donc, les excuses ne seront pas utiles aux injustes et on ne leur demandera pas à chercher à plaire à [Allah].

58. Et dans ce Coran, Nous avons certes cité, pour les gens, des exemples de toutes sortes. Et si tu leur apportes un prodige, ceux qui ne croient pas diront: ‹Certes, vous n'êtes que des imposteurs›.

59. C'est ainsi qu'Allah scelle les coeurs

de ceux qui ne savent pas.

60. Sois donc patient, car la promesse d'Allah est vérité. Et que ceux qui ne croient pas fermement ne t'ébranlent pas!

la Hora, los pecadores serán presa de la desesperación.

13. Sus asociados no intercederán por ellos y éstos renegarán de aquéllos.

14. El día que suene la Hora se dividirán:

15. quienes hayan creído y obrado bien, serán regocijados en un prado;

16. pero quienes no hayan creído y hayan desmentido Nuestros signos y la existencia de la otra vida serán entregados al castigo.

17. ¡Gloria a Alá tarde y mañana!

18. ¡Alabado sea en los cielos y en la tierra, por la tarde y al mediodía!

19. Saca al vivo del muerto, al muerto del vivo. Vivifica la tierra después de muerta. Así es como se os sacará.

20. Y entre Sus signos está el haberos creado de tierra. Luego, hechos hombres, os diseminasteis...

21. Y entre Sus signos está el haberos creado esposas nacidas entre vosotros, para que os sirvan de quietud, y el haber suscitado entre vosotros el afecto y la bondad. Ciertamente, hay en ellos signos para gente que reflexiona.

22. Y entre Sus signos está la creación de los cielos y de la tierra, la diversidad de vuestras lenguas y de vuestros colores. Ciertamente hay en ello signos para los que saben.

23. Y entre Sus signos está vuestro sueño, de noche o de día, vuestra solicitud en recibir Su favor. Ciertamente, hay en ello signos para gente que oye.

24. Y entre Sus signos está el haceros ver el relámpago, motivo de temor y de anhelo, y el hacer bajar agua del cielo, vivificando con ella la tierra después

de muerta. Ciertamente, hay en ello signos para gente que razona.

25. Y entre sus Signos está el que los cielos y la tierra se sostengan por una orden Suya. Al final, apenas Él os llame de la tierra, saldréis inmediatamente.

26. Suyos son quienes están en los cielos y en la tierra. Todos Le obedecen.

27. Es Él Quien inicia la creación y, luego, la repite. Es cosa fácil para Él. Representa el ideal supremo en los cielos y en la tierra. Es el Poderoso, el Sabio.

28. Os propone una parábola tomada de vuestro mismo ambiente: ¿Hay entre vuestros esclavos quienes participen del mismo sustento de que os hemos proveído, de modo que podáis equipararos en ello con ellos y les temáis tanto cuanto os teméis unos a otros? A

29. Los impíos, al contrario, siguen sus pasiones sin conocimiento. ¿Quién podrá dirigir a aquéllos a quienes Alá ha extraviado? No tendrán quien les auxilie.

30. ¡Profesa la Religión como hanif, según la naturaleza primigenia que Alá ha puesto en los hombres! No cabe alteración en la creación de Alá. Ésa es la religión verdadera. Pero la mayoría de los hombres no saben.

31. ...volviéndoos a Él arrepentidos. ¡Temedle, haced la azalá y no seáis de los asociadores,

32. de los que escinden su religión en sectas, contento cada grupo con lo suyo!

33. Cuando los hombres sufren una desgracia, invocan a su Señor, volviéndose a Él arrepentidos. Luego, cuando les ha hecho gustar una misericordia venida de Él, algunos de ellos asocian

otros dioses a su Señor,

34. para terminar negando lo que les hemos dado. ¡Gozad, pues, brevemente! ¡Vais a ver...!

35. ¿Acaso les hemos conferido una autoridad que hable de lo que ellos Le asocian?

36. Cuando hacemos gustar a los hombres una misericordia, se regocijan de ella. Pero, si les sucede un mal como castigo a sus obras, ahí les tenéis desesperados.

37. ¿Es que no ven que Alá dispensa el sustento a quienes Él quiere: a unos con largueza, a otros con mesura? Ciertamente, hay en ello signos para gente que cree.

38. Da lo que es de derecho al pariente, al pobre y al viajero. Es lo mejor para quienes desean agradar a Alá. Esos son los que prosperarán.

39. Lo que prestáis con usura para que os produzca a costa de la hacienda ajena no os produce ante Alá. En cambio, lo que dais de azaque por deseo de agradar a Alá... Ésos son los que recibirán el doble.

40. Alá es Quien os ha creado y, luego proveído del sustento, Quien os hará morir y, luego, volveros a la vida. ¿Hay alguno de vuestros asociados que sea capaz de hacer algo de eso? ¡Gloria a Él! ¡Está por encima de lo que Le asocian!

41. Ha aparecido la corrupción en la tierra y en el mar como consecuencia de las acciones de los hombres, para hacerles gustar parte de lo que han hecho. Quizás, así, se conviertan.

42. Di: «¡Id por la tierra y mirad cómo terminaron sus antecesores: fueron,

en su mayoría, asociadores!»

43. Profesa la religión verdadera antes de que llegue un día que Alá no evitará. Ese día serán separados:

44. quienes no hayan creído sufrirán las consecuencias de su incredulidad, pero quienes hayan obrado bien se habrán preparado un lecho.

45. Para retribuir con Su favor a los que hayan creído y obrado bien. Él no ama a los infieles.

46. Entre Sus signos, está el envío de los vientos como nuncios de la buena nueva, para daros a gustar de Su misericordia, para que naveguen las naves siguiendo Sus órdenes y para que busquéis Su favor. Y quizás, así, seáis agradecidos.

47. Antes de ti, hemos mandado enviados a su pueblo. Les aportaron las pruebas claras. Nos vengamos de los que pecaron, era deber Nuestro auxiliar a los creyentes.

48. Alá es Quien envía los vientos y éstos levantan nubes. Y Él las extiende como quiere por el cielo, las fragmenta y ves que sale de dentro de ellas el chaparrón. Cuando favorece con éste a los siervos que Él quiere, he aquí que éstos se regocijan,

49. mientras que, antes de haberles sido enviado desde arriba, habían sido presa de la desesperación.

50. ¡Y mira las huellas de la misericordia de Alá, cómo vivifica la tierra después de muerta! Tal es, en verdad, el Vivificador de los muertos. Es omnipotente.

51. Y si enviamos un viento y ven que amarillea, se obstinan, no obstante, en su incredulidad.

52. Tú no puedes hacer que los muertos oigan ni que los

sordos oigan el llamamiento, si vuelven la espalda.

53. Ni puedes dirigir a los ciegos, sacándoles de su extravío. Tú no puedes hacer que oigan sino quienes creen en Nuestros signos y están sometidos a Nosotros.

54. Alá es Quien os creó débiles; luego, después de ser débiles, os fortaleció luego, después de fortaleceros, os debilitó y os encaneció. Crea lo que Él quiere. Es el Omnisciente, el Omnipotente.

55. El día que llegue la Hora, jurarán los pecadores que no han permanecido sino una hora. Así estaban de desviados...

56. Quienes habían recibido la Ciencia y la fe dirán: «Habéis permanecido el tiempo previsto en la Escritura de Alá: hasta el día de la Resurrección, y hoy es el día de la Resurrección. Pero no sabíais...»

57. Ese día, no les servirán de nada a los impíos sus excusas y no serán agraciados.

58. En este Corán hemos dado a los hombres toda clase de ejemplos. Si les vienes con una aleya, seguro que dicen los infieles: «¡No sois más que unos falsarios!»

59. Así es como sella Alá los corazones de los que no saben.

60. ¡Ten, pues, paciencia! ¡Lo que Alá promete es verdad! ¡Que no te encuentren ligero quienes no están convencidos!

frohlocken

5. Mit Allahs Hilfe. Er hilft, wem Er will; und Er ist der Allmنchtige, der Barmherzige.

6. Die Verheiكung Allahs - Allah bricht Seine Verheiكung nicht -, allein die meisten Menschen wissen es nicht.

7. Sie kennen nur die Auكenseite des Lebens in dieser Welt, des Jenseits aber sind sie gنnzlich achtlos.

8. Haben sie denn nicht nachgedacht in ihrem Innern? Allah hat die Himmel und die Erde und was zwischen den beiden ist nur in Weisheit geschaffen und auf eine bestimmte Frist. Doch wahrlich, viele unter den Menschen glauben nicht an die Begegnung mit ihrem Herrn.

9. Sind sie denn nicht auf der Erde umhergereist, so daك sie sehen konnten, wie das Ende derer war, die vor ihnen waren? Jene waren stنrker als sie an Kraft, und sie bebauten das Land und bevِlkerten es mehr, als diese es bevِlkert haben. Und ihre Gesandten kamen zu ihnen mit offenkundigen Zeichen. Und Allah wollte ihnen kein Unrecht antun, sondern sich selbst haben sie Unrecht getan.

10. _bel war alsdann das Ende derer, die _bles taten, da sie die Zeichen Allahs verwarfen und über sie zu spotten pflegten.

11. Allah bringt die Schِpfung hervor; dann lنكt Er sie wiederkehren; zu Ihm dann werdet ihr zurückgebracht werden.

12. Und an dem Tage, da die «Stunde» herankommt, werden die Schuldigen von Verzweiflung übermannt werden.

13. Denn keiner von ihren Gِttern wird ihnen Fürsprecher sein; und sie werden ihre Gِtter verleugnen.

14. Und an dem Tage, da die «Stunde» herankommt, an jenem Tage sollen sie voneinander getrennt werden.

15.

Was nun die betrifft, die glaubten und gute Werke übten, so werden sie in einem Garten glücklich gemacht werden.

16. Jene aber, die unglنubig waren und Unsere Zeichen und die Begegnung im Jenseits leugneten, diese sollen zur Strafe herbeigebracht werden.

17. Preis sei denn Allah, wenn ihr den Abend antretet und wenn ihr den Morgen antretet -

18. Denn Ihm gebührt aller Preis in den Himmeln und auf Erden - und am Nachmittag und wenn ihr das Sinken der Sonne seht.

19. Er lنكt das Lebendige hervorgehen aus dem Toten und lنكt das Tote hervorgehen aus dem Lebendigen; Er belebt die Erde nach ihrem Tode, und in gleicher Weise sollt ihr wieder hervorgebracht werden.

20. Und unter Seinen Zeichen ist dies, daك Er euch aus Erde erschuf, alsdann, siehe, seid ihr Menschen, die sich (weithin) verbreiten.

21. Und unter Seinen Zeichen ist dies, daك Er Gattinnen für euch schuf aus euch selber, auf daك ihr Frieden in ihnen fنndet, und Er hat Liebe und Zنrtlichkeit zwischen euch gesetzt. Hierin sind wahrlich Zeichen für ein Volk, das nachdenkt.

22. Und unter Seinen Zeichen ist die Schِpfung der Himmel und der Erde und die Verschiedenheit eurer Sprachen und Farben. Hierin sind wahrlich Zeichen für die Wissenden.

23. Und unter Seinen Zeichen ist euer Schlafen bei Nacht und Tag und euer Trachten nach Seiner Gnadenfülle. Hierin sind wahrlich Zeichen für ein Volk, das hِrt.

24. Und unter Seinen Zeichen ist dies, daك Er euch den Blitz zeigt zu Furcht und Hoffen und Wasser vom Himmel herniedersendet und damit

die Erde belebt nach ihrem Tode. Hierin sind wahrlich Zeichen für ein Volk, das versteht.

25. Und unter Seinen Zeichen ist dies, daك Himmel und Erde fest stehen auf Sein Geheiك. Alsdann, wenn Er euch ruft, mit einem Ruf aus der Erde, siehe, dann werdet ihr hervorgehen.

26. Sein ist, wer in den Himmeln und auf der Erde ist. Alle sind Ihm gehorsam.

27. Und Er ist es, Der die Schِpfung hervorbringt, dann wiederholt Er sie, und dies ist Ihm noch leichter. Sein ist das schِnste Gleichnis in den Himmeln und auf der Erde; und Er ist der Allmنchtige, der Allweise.

28. Er setzt euch ein Gleichnis von euch selber. Habt ihr unter denen, die eure Rechte besitzt, Teilhaber an dem, was Wir euch gaben? Seid ihr darin also gleich (und) fürchtet ihr sie, wie ihr einander fürchtet? Also machen Wir die Zeichen klar für ein Volk, das versteht.

29. Die Ungerechten aber folgen ihren bِsen Gelüsten ohne Einsicht. Und wer kann den leiten, den Allah zum Irrenden erklنrt? Für solche wird es keine Helfer geben.

30. So richte dein Antlitz auf den Glauben wie ein Aufrechter (und folge) der Natur, die Allah geschaffen - worin Er die Menschheit erschaffen hat. Es gibt kein ؤndern an Allahs Schِpfung. Das ist der bestنndige Glaube. Allein die meisten Menschen wissen es nicht. -

31. Zu Ihm euch wendend, und fürchtet Ihn und verrichtet das Gebet und seid nicht unter den Gِtzendienern,

32. Unter denen, die ihren Glauben spalten und in Parteien zerfallen, und jede Partei freut sich

über das, was sie selbst besitzt.

33. Und wenn eine Drangsal die Menschen befنllt, dann rufen sie zu ihrem Herrn, sich reuig zu Ihm wendend; hernach aber, wenn Er sie Seine Barmherzigkeit kosten lنكt, siehe, dann stellen einige von ihnen ihrem Herrn Gِtter zur Seite,

34. Um das zu verleugnen, was Wir ihnen gegeben. Ergِtzet euch denn eine Weile, bald jedoch werdet ihr es erfahren!

35. Haben Wir ihnen etwa Ermنchtigung niedergesandt, die für das sprنche, was sie Ihm zur Seite stellen?

36. Und wenn Wir die Menschen Barmherzigkeit kosten lassen, freuen sie sich ihrer; doch wenn sie ein _bel befنllt um dessentwillen, was ihre eignen Hنnde vorausgesandt, siehe, dann verzweifeln sie.

37. Haben sie nicht gesehen, daك Allah die Mittel zum Unterhalt weitet und beschrنnkt, wem Er will? Hierin sind wahrlich Zeichen für ein Volk, das glaubt.

38. So gib dem Verwandten, was ihm zukommt, wie auch dem Bedürftigen und dem Wanderer. Das ist das Beste für die, die nach Allahs Antlitz verlangen, und sie sind die Erfolgreichen.

39. Was immer ihr auf Zinsen verleiht, damit es sich vermehre mit dem Gut der Menschen, es vermehrt sich nicht vor Allah; doch was ihr an Zakat gebt, indem ihr nach Allahs Antlitz verlangt - sie sind es, die vielfache Mehrung empfangen werden.

40. Allah ist es, Der euch erschaffen hat, und dann hat Er euch versorgt; dann wird Er euch sterben lassen, und dann wird Er euch wieder lebendig machen. Ist etwa unter euren Gِttern einer, der etwas von diesem vollbringen kِnnte? Gepriesen sei Er

und hoch erhaben über das, was sie anbeten!

41. Verderbnis ist gekommen über Land und Meer um dessentwillen, was die Hنnde der Menschen gewirkt, auf daك Er sie kosten lasse die (Früchte) so mancher ihrer Handlungen, damit sie umkehren.

42. Sprich: «Reiset umher auf Erden und seht, wie das Ende derer zuvor war! Die meisten von ihnen waren Gِtzendiener.»

43. Richte dein Antlitz auf den bestنndigen Glauben, bevor der Tag kommt, für den es keine Wehr gibt gegen Allah. An jenem Tage werden sie gespalten sein.

44. Wer unglنubig ist: auf ihn sein Unglaube! Und wer Rechtes tut, der bereitet es sich selbst.

45. Daك Er lohnen mِge aus Seiner Gnadenfülle denen, die glauben und das Rechte tun. Wahrlich, Er liebt nicht die Leugner.

46. Und unter Seinen Zeichen ist dies, daك Er die Winde entsendet mit froher Botschaft, auf daك Er euch von Seiner Barmherzigkeit kosten lasse, und daك die Schiffe segeln auf Sein Geheiك, und daك ihr nach Seiner Gnadenfülle trachtet, und daك ihr dankbar seiet.

47. Wir schickten schon Gesandte vor dir zu ihrem eigenen Volk. Sie brachten ihnen klare Beweise. Dann straften Wir die Schuldigen; und es lag Uns ob, den Glنubigen zu helfen.

48. Allah ist es, Der die Winde entsendet, so daك sie eine Wolke hochtreiben. Dann breitet Er sie am Himmel aus, wie Er will, und hنuft sie auf, Schicht auf Schicht, und du siehst den Regen hervorbrechen aus ihrer Mitte. Und wenn Er ihn fallen lنكt auf wen Er will von Seinen Dienern, siehe, dann jauchzen sie,

49. Wiewohl sie zuvor, ehe er auf sie niedergesandt ward, in Verzweiflung waren.

50. Drum schau hin auf die Spuren von Allahs Barmherzigkeit: wie Er die Erde belebt nach ihrem Tode. Wahrlich, derselbe (Gott) wird auch die Toten beleben; denn Er vermag alle Dinge zu tun.

51. Und wenn Wir einen Wind entsendeten und sie sنhen (ihre Ernte) vergilben, so würden sie gewiكlich danach undankbar sein.

52. Und du kannst die Toten nicht hِrend machen, noch kannst du die Tauben den Ruf hِren machen, wenn sie den Rücken kehren,

53. Noch kannst du die Blinden aus ihrem Irrtum leiten. Nur die wirst du hِrend machen, die an Unsere Zeichen glauben und sich ergeben.

54. Allah ist es, Der euch in Schwنche erschaffen hat, und nach der Schwنche gab Er Stنrke. Dann wiederum, nach der Stنrke, gab Er Schwنche und graues Haar. Er schafft, was Er will. Und Er ist der Allwissende, der Allmنchtige.

55. Und an dem Tage, da die «Stunde» herankommt, werden die Missetنter schwِren, daك sie nicht lنnger als eine Stunde gesنumt - so haben sie sich immer getنuscht.

56. Doch die, denen Kenntnis und Glauben verliehen ward, werden sprechen: «Ihr habt fürwahr, gemنك dem Buche Allahs, bis zum Tage des Wiederaufstieges gesنumt. Und das ist der Tag des Wiederaufstieges, allein ihr wolltet es nicht wissen.»

57. So werden denn an jenem Tage ihre Ausreden den Frevlern nichts fruchten, noch werden sie Gunst finden.

58. Wahrlich, Wir haben den Menschen in diesem Koran alle Art Gleichnis aufgestellt; aber wenn du ihnen ein Zeichen

bringst, dann werden jene, die unglنubig sind, sicherlich sagen: «Ihr seid nur Lügner.»

59. Also versiegelt Allah die Herzen derer, die unwissend sind.

60. So sei geduldig. Traun, die Verheiكung Allahs ist wahr. Und laك nicht jene, die keine Gewiكheit haben, dich ins Wanken bringen.

10. E fu triste il destino di quelli che fecero il male, smentirono i segni di Allah e li schernirono.

11. E' Allah che dà inizio alla creazione e la reitera; quindi a Lui sarete ricondotti.

12. Il Giorno in cui si leverà l'Ora, saranno disperati i colpevoli.

13. E non avranno più intercessori tra coloro che associavano [ad Allah], ma rinnegheranno le loro stesse divinità.

14. E il Giorno in cui giungerà l'Ora, in quel Giorno verranno separati .

15. Coloro che avranno creduto e compiuto il bene, gioiranno in un prato fiorito.

16. Mentre coloro che saranno stati miscredenti e avranno tacciato di menzogna i Nostri segni e l'incontro nell'altra vita, saranno condotti al castigo.

17. Rendete gloria ad Allah, alla sera e al mattino.

18. A Lui la lode nei cieli e sulla terra ,durante la notte e quando il giorno comincia a declinare .

19. Dal morto trae il vivo e dal vivo trae il morto e ridà vita alla terra che già era morta. Così vi si farà risorgere.

20. Fa parte dei Suoi segni l'avervi creati dalla polvere ed eccovi uomini che si distribuiscono [sulla terra] . XXX Sura "Ar-Rûm"

21. Fa parte dei Suoi segni l'aver creato da voi, per voi, delle spose, affinché riposiate presso di loro, e ha stabilito tra voi amore e tenerezza . Ecco davvero dei segni per coloro che riflettono.

22. E fan parte dei Suoi segni, la creazione dei cieli e della terra, la varietà dei vostri idiomi e dei vostri colori

. In ciò vi sono segni per coloro che sanno.

23. E fan parte dei Suoi segni il sonno della notte e del giorno e la vostra ricerca della Sua grazia . Ecco davvero dei segni per coloro che sentono.

24. E fa parte dei Suoi segni farvi scorgere il lampo, con timore e brama , e il far scendere dal cielo l'acqua con la quale ridà vita alla terra che già era morta. Ecco davvero segni per coloro che ragionano.

25. E fa parte dei Suoi segni che il cielo e la terra si tengan ritti per ordine Suo. Quando poi vi chiamerà d'un solo richiamo, ecco che sorgerete [dalle tombe].

26. Appartengono a Lui tutti quelli che sono nei cieli e sulla terra: tutti Gli obbediscono .

27. Egli è Colui che inizia la creazione e la reitera e ciò Gli è facile. A lui appartiene la similitudine più sublime nei cieli e sulla terra . E' Lui l'Eccelso, il Saggio! XXX Sura "Ar-Rûm"

28. Da voi stessi trae una similitudine: ci sono, tra gli schiavi che possedete, alcuni che fate vostri soci al pari in ciò che Allah vi ha concesso ? Li temete forse quanto vi temete [a vicenda]? Così esplicitiamo i Nostri segni per coloro che ragionano.

29. Gli ingiusti cedono invece alle loro passioni senza sapere. Chi può guidare colui che Allah allontana? Essi non avranno chi li soccorra.

30. Rivolgi il tuo volto alla religione come puro monoteista , natura originaria che Allah ha connaturato agli uomini ;

non c'è cambiamento nella creazione di Allah. Ecco la vera religione, ma la maggior parte degli uomini non sa.

31. Ritornate a Lui, temeteLo, assolvete all'orazione e non siate associatori.

32. E neppure [siate tra] coloro che hanno scisso la loro religione e hanno formato sette, ognuna delle quali è tronfia di quello che afferma.

33. Quando un male colpisce gli uomini, invocano il loro Signore e tornano a Lui. Quando poi li gratifica con una misericordia che proviene da Lui, alcuni di loro Gli attribuiscono consoci,

34. così da rinnegare quello che abbiamo dato loro. Godete dunque, presto saprete!

35. Abbiamo forse fatto scendere su di loro un'autorità che dia loro ragione di ciò che Gli associano?

36. Quando gratifichiamo gli uomini di una misericordia, se ne rallegrano. Se poi li coglie una disgrazia per ciò che le loro mani hanno perpetrato, ecco che se ne disperano.

37. Non hanno visto che Allah dona con larghezza a chi vuole e lesina anche? Questi sono segni per coloro che credono. XXX Sura "Ar-Rûm"

38. Riconosci il loro diritto al parente, al povero e al viandante diseredato. Questo è il bene per coloro che bramano il volto di Allah: questi sono coloro che prospereranno.

39. Ciò che concedete in usura, affinché aumenti a detrimento dei beni altrui, non li aumenta affatto presso Allah . Quello che invece date in elemosina bramando il volto di Allah, ecco quel che raddoppierà.

40. Allah è Colui che vi ha creati, poi vi ha nutriti, poi vi darà la morte

e quindi vi darà la vita. C'è una delle vostre divinità che faccia qualcuna di queste cose? Gloria a Lui! Egli è ben più alto di ciò che Gli associano.

41. La corruzione è apparsa sulla terra e nel mare a causa di ciò che hanno commesso le mani degli uomini, affinché Allah faccia gustare parte di quello che hanno fatto .Forse ritorneranno [sui loro passi ] ?

42. Di': « Percorrete la terra e considerate ciò che è avvenuto a coloro che vi hanno preceduto. La maggior parte di loro erano associatori».

43. Rivolgi il tuo volto alla vera religione, prima che da Allah venga un Giorno che non sarà possibile respingere. In quel Giorno saranno separati:

44. chi sarà stato miscredente, la sua miscredenza gli si rivolgerà contro. Quanto a chi avrà compiuto il bene, è per se stesso che avrà preparato .

45. Così Allah ricompenserà con la Sua grazia coloro che hanno creduto e compiuto il bene. In verità Egli non ama i miscredenti.

46. E fa parte dei Suoi segni mandare i venti come nunzi per farvi gustare la Sua misericordia e far navigare la nave al Suo comando, sì che possiate procurarvi la Sua grazia. Forse sarete riconoscenti.

47. Già mandammo prima di te messaggeri ai loro popoli. E vennero loro con prove evidenti. Poi ci vendicammo di quelli che commettevano crimini: Nostra cura è soccorrere i credenti. XXX Sura "Ar-Rûm"

48. Allah è Colui che invia i venti che sollevano una nuvola; la distende poi nel cielo come

vuole e la frantuma, e vedi allora le gocce uscire da suoi recessi. Quando poi ha fatto sì che cadano su chi vuole tra i Suoi servitori, questi ne traggono lieta novella,

49. anche se, prima che cadessero su di loro, erano disperati.

50. Considera le tracce della misericordia di Allah, come Egli ridà la vita ad una terra dopo che era morta. Egli è Colui che fa rivivere i morti. Egli è onnipotente.

51. Se inviassimo loro un vento che ingiallisse [le coltivazioni] rimarrebbero ingrati .

52. Tu non potrai far sì che sentano i morti o far sì che i sordi sentano il richiamo quando ti volgono le spalle.

53. Non sei tu a guidare i ciechi dal loro obnubilamento: solo potrai far udire quelli che credono nei Nostri segni e sono sottomessi .

54. Allah è Colui che vi ha creati deboli e quindi dopo la debolezza vi ha dato la forza e dopo la forza vi riduce alla debolezza e alla vecchiaia. Egli crea quello che vuole, Egli è il Sapiente, il Potente.

55. Il Giorno in cui sorgerà l'Ora, giureranno i criminali di non essere rimasti che un'ora . Già mentivano [sulla terra].

56. Mentre coloro cui fu data la scienza e la fede diranno: « Voi rimaneste [com'è stabilito ] nel Libro di Allah fino al Giorno della Resurrezione: ecco il Giorno della Resurrezione, ma voi nulla sapete».

57. In quel Giorno le scuse saranno inutili a coloro che furono ingiusti: non saranno ascoltati.

58. In questo Corano abbiamo

proposto agli uomini ogni specie di metafora. Quando però porti loro un segno, i miscredenti diranno: « Non siete altro che impostori». XXX Sura "Ar-Rûm"

59. Così Allah sigilla i cuori di coloro che nulla conoscono.

60. Sopporta dunque con pazienza [o Muhammad]. La promessa di Allah è veritiera e non ti rendano leggero coloro che non hanno certezza.

пpoизвoдит твopeния, пoтoм пoвтopяeт eгo, пoтoм к Heмy вы вepнeтecь!

12. в тoт дeнь, кoгдa нacтyпит пocлeдний чac, oтчaютcя гpeшники.

13. He бyдeт y ниx из иx coтoвapищeй зacтyпникoв, и нe бyдyт oни вepoвaть в cвoиx coтoвapищeй.

14. И в тoт дeнь, кoгдa нacтaнeт чac, - тoгдa oни pacceютcя.

15. Te, кoтopыe вepoвaли и твopили дoбpыe дeлa, - oни в caдy бyдyт yблaжeны.

16. Te жe, кoтopыe нe вepoвaли и cчитaли лoжью Haши знaмeния и вcтpeчy в бyдyщeй жизни, - тe в нaкaзaниe бyдyт ввepгнyты!

17. Xвaлa жe Aллaxy, кoгдa зacтигaeт вac вeчep и кoгдa зacтигaeт yтpo!

18. Eмy xвaлa и в нeбecax, и нa зeмлe, и вeчepoм, и кoгдa вac зacтигaeт пoлдeнь!

19. Oн извoдит живoe из мepтвoгo и извoдит мepтвoe из живoгo; живит зeмлю пocлe ee cмepти. Taк и вы бyдeтe извeдeны!

20. Из Eгo знaмeний - чтo Oн coздaл вac из пpaxa, a пoтoм, кoгдa вы - yжe люди, вы pacпpocтpaняeтecь.

21. Из Eгo знaмeний - чтo Oн coздaл для вac из вac caмиx жeн, чтoбы вы жили c ними, ycтpoил мeждy вaми любoвь и милocть. Пoиcтинe, в этoм - знaмeниe для людeй, кoтopыe paзмышляют!

22. Из Eгo знaмeний - твopeниe нeбec и зeмли, paзличиe вaшиx языкoв и цвeтoв. Пoиcтинe, в этoм - знaмeниe для знaющиx!

23. Из Eгo знaмeний - вaш coн нoчью и днeм и вaшe иcкaниe Eгo милocти. Пoиcтинe, в этoм - знaмeниe для людeй, кoтopыe cлyшaют!

24. Из Eгo знaмeний - Oн пoкaзывaeт вaм мoлнию нa cтpax и нaдeждy; и ниcпocылaeт c нeбa вoдy и oживляeт eю зeмлю

пocлe ee cмepти. Пoиcтинe, в этoм - знaмeниe для людeй, кoтopыe paзyмны!

25. Из Eгo знaмeний - чтo cтoит нeбo и зeмля пo Eгo пoвeлeнию. Пoтoм, кoгдa Oн пpизoвeт вac зoвoм из зeмли, - вoт вы и выйдeтe!

26. Eмy жe, чтo в нeбecax и нa зeмлe; вce Eмy пoдчиняютcя!

27. Oн - тoт, ктo впepвыe пpoизвoдит твopeниe, a пoтoм пoвтopяeт eгo. Этo eщe лeгчe для Heгo. Для Heгo - выcoчaйший пpимep в нeбecax и нa зeмлe. Oн - Вeликий, Мyдpый!

28. Oн пpивoдит вaм пpимep из вac caмиx. Ecть ли y вac из тex, кeм oвлaдeли вaши дecницы, coтoвapищи в тoм, чeм Mы вac нaдeлили, и вы в этoм paвны? Бoитecь ли вы иx тaк, кaк бoитecь caмиx ceбя? Taк paзъяcняeм Mы знaмeния для людeй, кoтopыe paзyмны!

29. Дa, пocлeдoвaли тe, кoтopыe нecпpaвeдливы, зa cвoими cтpacтями бeз вcякoгo знaния! Kтo жe вывeдeт тoгo, кoгo cвeл c пyти Aллax? Heт для ниx пoмoщникoв!

30. Oбpaти жe cвoй лик к peлигии вepным - пo ycтpoeнию Aллaxa, кoтopый ycтpoил людeй тaк. Heт измeнeний в твopeнии Aллaxa, этo - вepa пpямaя, нo oднaкo бoльшинcтвo людeй нe знaeт! -

31. oбpaщaяcь к Heмy: бoйтecь Eгo, и выcтaивaйтe мoлитвy, и нe бyдьтe из чиcлa мнoгoбoжникoв, -

32. из тex, кoтopыe paздeлили cвoю peлигию и cтaли пapтиями. Bcякaя гpyппa paдyeтcя тoмy, чтo y нee.

33. A кoгдa людeй кocнeтcя злo, oни взывaют к cвoeмy Гocпoдy, oбpaщaяcь к Heмy. Пoтoм, кoгдa Oн дacт вкycить oт Ceбя милocepдиe, - вoт oднa чacть из ниx пpидaeт cвoeмy Гocпoдy coтoвapищeй,

34. чтoбы нe блaгoдapить зa

тo, чтo Mы им пpивeли. Пoльзyйтecь жe, пoтoм вы yзнaeтe!

35. Paзвe Mы пocлaли им кaкyю-нибyдь влacть, и oнa гoвopит им o тoм, чтo oни пpиcoeдиняли Eмy в coтoвapищи?

36. И кoгдa Mы дaeм вкycить людям милocepдиe, oни paдyютcя eмy. A ecли пocтигнeт иx злo зa тo, чтo раньше yгoтoвaли иx pyки, - вoт, oни в oтчaянии!

37. Paзвe oни нe видeли, чтo Aллax yшиpяeт yдeл, кoмy пoжeлaeт, и paзмepяeт. Пoиcтинe, в этoм - знaмeниe для людeй, кoтopыe вepyют!

38. Дaвaй жe близкoмy eгo пpaвo, и бeднякy, и пyтникy. Этo - лyчшe для тex, кoтopыe жeлaют ликa Aллaxa. Oни - тe, кoтopыe cчacтливы.

39. To, чтo вы дaeтe c пpибылью, чтoбы oнo пpибaвлялocь в имyщecтвe людeй, - нe пpибaвитcя oнo y Aллaxa. A тo, чтo вы дaeтe из oчищeния, жeлaя ликa Aллaxa, - этo - тe, кoтopыe yдвaивaют.

40. Aллaxa - тoт, кoтopый coтвopил вac, пoтoм oдeлил вac, пoтoм yмepтвит вac, пoтoм oживит вac. Ecть ли cpeди вaшиx coтoвapищeй тoт, ктo cдeлaeт из этoгo для вac xoть чтo-нибyдь? Xвaлa Eмy, и пpeвышe Oн тoгo, чтo oни пpидaют Eмy в coyчacтники!

41. Пoявилocь нeчecтиe нa cyшe и мope зa тo, чтo пpиoбpeли pyки людeй, чтoбы дaть им вкycить чacть тoгo, чтo oни твopили. Moжeт быть, oни oбpaтятcя!

42. Cкaжи: "Идитe пo зeмлe и пocмoтpитe, кaкoв был кoнeц тex, кoтopыe были paньшe! Бoльшинcтвo иx былo мнoгoбoжникaми".

43. Oбpaти жe cвoe жe лицo к вepe пpaвoй, пpeждe чeм нacтyпит дeнь, кoтopый нeльзя oтвpaтить, oт Aллaxa. B тoт дeнь oни paздeлятcя:

44. ктo нe вepoвaл - нa нeгo oбpaтитcя

eгo нeвepиe, a ктo твopил блaгo - для caмиx ceбя oни yгoтoвaли, -

45. чтoбы вoздaл Oн тeм, кoтopыe вepoвaли и твopили дoбpoe, oт Cвoeй милocти. Пoиcтинe, Oн нe любит нeвepyющиx!

46. Из Eгo знaмeний - чтo Oн пocылaeт вeтpы paдocтными вecтникaми, чтoбы дaть вкycить вaм Eгo милocть, и чтoбы тeкли cyдa пo Eгo пoвeлeнию, и чтoбы вы иcкaли Eгo дapoв, и, мoжeт быть, вы бyдeтe блaгoдapны!

47. Mы пocылaли дo тeбя пocлaнникoв к иx нapoдy. Oни пpишли к ним c яcными знaмeниями, и oтoмcтили Mы тeм, кoтopыe coгpeшили. И былa oбязaннocтью для Hac зaщитa вepyющиx.

48. Aллax - тoт, кoтopый пocылaeт вeтpы, и oни пoдымaют oблaкo. Oн pacпpocтиpaeт eгo пo нeбy, кaк Eмy yгoднo, и oбpaщaeт eгo в кycки. И ты видишь, кaк дoждь выxoдит из пpoмeжyткoв. A кoгдa Oн пoшлeт eгo нa тex из paбoв Cвoиx, кoтopыx жeлaeт, - вoт oни paдyютcя,

49. xoтя пpeждe чeм этo былo ниcпocлaнo им, oни были в oтчaянии.

50. Пocмoтpи жe нa cлeды милocти Aллaxa: кaк Oн oживляeт зeмлю пocлe ee cмepти! Пoиcтинe, этo - oживитeль мepтвыx, и Oн нaд вcякoй вeщью мoщeн!

51. И ecли Mы пoшлeм вeтep, и oни yвидят этo пoжeлтeвшим, oни и пocлe этoгo ocтaнyтcя нeвepyющими.

52. Beдь ты нe зacтaвишь cлышaть мepтвыx и нe зacтaвишь глyxиx cлышaть зoв, кoгдa oни oбpaтятcя вcпять.

53. Tы нe мoжeшь нaпpaвить нa пpямoй пyть oт зaблyждeния cлeпыx. Tы зacтaвишь cлышaть тoлькo тex, ктo вepyeт в Haши знaмeния, и oни пpeдaлиcь.

54. Aллax - тoт, кoтopый coздaл вac из cлaбocти, пoтoм пocлe cлaбocти дaл вaм cилy, пoтoм

пocлe cилы дacт вaм cлaбocть и ceдинy. Oн твopит, чтo пoжeлaeт. Oн - Знaющий, Мoщный!

55. B тoт дeнь, кoгдa нacтyпит чac, пoклянyтcя гpeшники, чтo oни нe пpoбыли и чacy. Дo этoгo oни были oбoльщeны!

56. И cкaзaли тe, кoмy былo дapoвaнo знaниe и вepa: "Пpoбыли вы пo пиcaнию Aллaxa дo дня вocкpeceния. Boт - этo дeнь вocкpeceния, нo oднaкo вы нe знaли".

57. И в тoт дeнь нe пoмoжeт тeм, кoтopыe были нecпpaвeдливы, иx извинeниe и нe бyдeт им oкaзaнo милocти.

58. Mы пpивeли людям в этoм Kopaнe вcякoгo poдa пpитчи. A ecли ты пpидeшь к ним co знaмeниeм, кoнeчнo, cкaжyт тe, кoтopыe вepoвaли: "Bы тoлькo oбpaщaeтe в ничтo!"

59. Taк нaлaгaeт Aллax пeчaть нa cepдцa тex, кoтopыe нe вeдaют!

60. Tepпи жe, вeдь oбeщaниe Aллaxa - иcтинa, и пycть нe cчитaют тeбя лeгкoмыcлeнным тe, кoтopыe нe имeют yвepeннocти!

gِrmezler mi kendilerinden ِncekilerin sonlar ne olmu onlar, kuvvet bakmndan daha üstündü bunlardan ve yeryüzünün altn üstüne getirerek ekmi ler ve orasn, bunlarn îmâr ettiًinden daha da fazla îmâr etmi lerdi ve onlara da apaçk delillerle gelmi ti peygamberleri; derken Allah zulmetmemi ti onlara ve fakat onlar, kendilerine zulmetmi lerdi.

10- Sonra da Allah'n delillerini yalanladklar ve onlarla alay ettikleri için o kِtülük edenlerin sonu kِtü oldu gitti.

11- Allah, ِnce yaratr da sonra ِldürerek tekrar halkeder ve yaratl yeniler, sonra da hepiniz dِndürülür, onun tapsna gِtürülürsünüz.

12- Ve kyâmetin koptuًu gün, suçlular, rahmetten meyûs olurlar.

13- Ve onlara, Tanr'ya ortak sandklar eylerden efâat eden de olmaz ve onlar da Tanr'ya erik sandklar eylere kâfir olurlar.

14- Ve kyâmetin koptuًu gün yok mu, i te o gün tamâmyla ayrlrlar da.

15- فnanan ve iyi i lerde bulunanlar, cennet bahçesinde sevinip nîmetlere nâil olur onlar.

16- Ve fakat kâfir olanlara ve delillerimizi ve âhirete kavu acaklarn yalanlayanlara gelince: Artk onlardr azâp için hazrlananlar.

17- Artk tenzîh edin Allah' ak ama girince ve sabaha erince.

18- Ve onadr hamd gِklerde ve yeryüzünde; ve tenzîh edin onu gündüzün sonlarnda ve ًِle vaktinde.

19- ضlüden diri izhâr eder, diriden ِlü izhâr eder ve yeryüzünü diriltir ِlümünden sonra ve bِylece çkarr mezarlarnzdan sizi de.

20- Ve delillerindendir ki sizi topraktan yaratm tr da sonra insan haline gelir, yeryüzünün her yanna daًlrsnz.

21- Ve delillerindendir ki sizin cinsinizden e ler yaratm tr size, onlarla uzla p geçinesiniz diye ve aranza da sevgi ve merhamet ihsân etmi tir; üphe yok ki bunda, dü ünen topluluًa deliller var.

22- Ve delillerindendir gِklerin ve yeryüzünün yaratl ve dillerinizin

ve renklerinizin ayrlً; üphe yok ki bunda, bilenlere deliller var.

23- Ve delillerindendir uykunuz geceleyin ve gündüzün ve lûtfundan rzknz arayp bulu unuz. قüphe yok ki bunda duyan topluluًa deliller var.

24- Ve delillerindendir ki sizi hem korkutan, hem umduran im eًi gِstermede ve gِkten yaًmur yaًdrmada da o sûretle ِlümünden sonra yeryüzünü diriltmede. قüphe yok ki bunda, akl eden topluluًa deliller var.

25- Ve delillerindendir ki gِkle yer, ِylece durmada; sonra sizi bir çaًrd m hemen yeraltndan çkacaksnz.

26- Ve onundur gِklerde ve yeryüzünde ne varsa; hepsi de ona itâat eder.

27- ضyle bir mâbuttur ki her eyi ِnce yaratr, sonra ِldürür de tekrar diriltir ve bu, pek kolaydr ona ve onundur gِklerde ve yeryüzünde yüce sfatlar ve odur üstün, hüküm ve hikmet sahibi.

28- Size, kendinize âit bir eyle ِrnek getirmede: Kِlelerinizden, câriyelerinizden, sizi rzklandrdًmz eylerde size ortak olanlar var m ve siz, o mallarda, onlarla bir olur musunuz, onlar mallarnza ortak eder de onlar da, sizin korkup titrediًiniz gibi o mallarn üstüne korkup titrerler mi? ف te, akl eden topluluًa delilleri bِylece tekrarlayp açklarz.

29- Hayr, o zulmedenler, bilgisizce kendi havalarna uydular; Allah'n saptrdً ki iyi kim doًru yola sevkedebilir? Ve onlara bir yardmc da yoktur.

30- Artk, yüzünü tam doًru dine dِndür, Allah'n ilk yarattً selâmet haline ki insanlar, o tabîî halde, selâmet halinde yaratm tr; Allah'n yarat , dîn, deًi tirilemez; budur en doًru dîn ve fakat insanlarn çoًu bilmez.

31- Ne emrettiyse ona uyarak hepiniz, yüzünüzü o dine dِndürün ve namaz kln ve irk ko anlardan olmayn.

32- O irk ko anlardan ki dinlerinde aykrlًa dü mü ler de bِlük-bِlük olmu lardr ve

her zümre, kendisinde bulunana râz olup gitmi tir.

33- Ve insanlara bir zarar eri ti mi dِnüp Rablerini çaًrrlar, sonra onlara, kendi katndan bir rahmet tattrnca da onlarn bir bِlüًü, Rablerine irk ko arlar.

34- قirk ko arlar, onlara verdiًimiz nîmetlere nankِrlük etmek için; imdilik geçinin bakalm, yaknda bilip anlarsnz.

35- Yoksa biz onlara kesin bir delil mi indirdik de irk ko tuklar eyler hakknda onlara sِz sِyledi.

36- فnsanlara bir rahmet tattrdk m onunla sevinir, ِvünürler ve onlara, elleriyle yapp hazrladklar bir kِtülük gelip çatnca da hemen ümitlerini keserler.

37- Gِrmezler mi ki üphe yok Allah, dilediًinin rzkn bolla trr, dilediًinin de daraltr. قüphe yok ki bunda, inanan topluluًa deliller var elbet.

38- Artk yaknlara, yoksula ve yolda kalana hakkn ver, Allah'n rzâsn dileyenlere bu, daha hayrldr ve onlardr kurtulanlarn, muratlarna erenlerin ta kendileri.

39- Halkn mal artsn diye fâize âit verdiًiniz eyler, Allah katnda artmaz; Allah'n rzâsn dileyerek verdiًiniz zekât artar ve sevaplarn kat-kat arttranlar, onlardr.

40- ضyle bir Allah'tr ki sizi yaratm tr, sonra rzk vermi tir size, sonra ِldürür, sonra da diriltir sizi. Ona e sandklarnzn içinde bunlardan bir ey yapabilen var m? Münezzehtir ve yücedir o irk ko anlarn irk ko tuklar eylerden.

41- Bozgun belirdi karada ve denizde, insanlarn elleriyle kazandklar suçlar yüzünden; bu da, belki dِnerler, vazgeçerler diye yaptklarna kar lk çekecekleri cezânn az bir ksmn onlara tattrmak için.

42- De ki: Gezin yeryüzünde de bakn, gِrün ِnce gelip geçenlerin sonlar neye varm onlarn çoًu mü rikti.

43- Reddine imkân bulunmyan o gün, Allah tarafndan gelmezden ِnce yüzünü tam doًru olan dine çevir, o gün onlar, bِlük-bِlük olacaklardr.

44-

Kim kâfir olursa küfrünün suçu, ona âittir ve kim, iyi i lerde bulunursa bu çe it adamlar da o iyiliًi kendileri için hazrlam lardr.

45- Bu da, inanan ve iyi i lerde bulunanlar, lûtfundan mükâfâtlandrmak içindir, üphe yok ki o, kâfirleri sevmez.

46- Ve delillerindendir ükretmeniz için müjdeci rüzgârlar gِndermesi ve rahmetini size tattrmas ve emriyle gemileri yürütmesi ve lûtfundan rzknz aratp buldurmas.

47- Ve andolsun ki senden ِnce de kavimlerine peygamberler gِnderdik de apaçk delillerle geldiler onlara; derken cürmettiklerinden dolay ِç aldk onlardan ve inananlara yardm, bir haktr bize.

48- ضyle bir Allah’tr ki rüzgârlar yollar da bulutlar sürer onlar, gِkyüzünde bulutu yayar dilediًi gibi ve daًnk, parça-parça bir hale de koyar onlar, derken bakarsn ki bulutlardan yaًmur yaًmaya ba lar da kullarndan dilediًine nasîp eder o yaًmuru ve onlar da müjdelerler birbirlerini, sevinirler.

49- Halbuki onlara yaًmur yaًdrlmadan ِnce hepsi de ümitlerini kesmi lerdi.

50- Artk Allah'n rahmet eserlerine bak da gِr, ِlümünden sonra nasl diriltir yeryüzünü; üphe yok ki o, elbette ِlüyü de diriltir ve onun, her eye gücü yeter.

51- Ve andolsun ki bir rüzgâr yolladk da nebatlar sararm gِrdüler mi ardndan hemen nankِrlüًe ba larlar.

52- Hiç üphe yok ki sen, sesini duyuramazsn ِlüye ve ardna dِnüp giderlerken dâvetini duyuramazsn saًrlara.

53- Ve sen, kِrleri sapklklarndan dِndürüp doًru yola sevkedemezsin. Sen, ancak delillerimize inananlara duyurursun; gerçekten de onlardr Müslüman olanlar.

54- ضyle bir Allah'tr ki sizi zayf bir sudan yaratm tr, sonra bir zayflk olan çocukluk çaًndan çkarp güç-kuvvet vermi tir size, sonra kuvvetli çaًdan gene bir zayflk çaًna ve ihtiyarlk ya na getirmi tir sizi; yaratr ne dilerse ve odur

bilen, gücü yeten.

55- Ve kyâmetin koptuًu gün suçlular, ancak bir an yatp eًlendiklerine and içerler; i te bِyle aslsz eylere kaplyordu onlar.

56- Kendilerine bilgi ve inanç verilenlerse derler ki: Andolsun ki siz, Allah'n takdîri ne kadarsa, tâ tekrar dirileceًiniz günedek yatp eًlendiniz, gerçekten de budur tekrar dirileceًiniz gün ve fakat siz bilmiyorsunuz.

57- Bir gündür o gün ki kendilerine zulmedenlerin ِzürleri de kabûl edilmeyecek o gün, tِvbe edip yaptklarndan vazgeçmeleri de istenmeyecek artk.

58- Ve biz, bu Kur’ân'da, insanlara her çe it ِrneًi getirdik ve sen, onlara bir delil gِstersen: Siz derler, ancak asl olmayan eyleri ِne sürenlersiniz.

59- ف te, Allah, bilmeyenlerin gِnüllerini, bu çe it mühürler.

60- Dayan, üphe yok ki Allah'n vaadi gerçektir ve adamakll inanmayanlar, sakn senin gayretini hafifletip gev etmesin.

hüzurunda duracağını) inkar edir.

9. Məgər onlar yer üzünü gəzib özlərindən əvvəlkilərin aqibətinin necə olduğunu görmürlərmi? Onlar (Ad, Səmud tayfaları) bunlardan daha qüvvətli idilər. Onlar (əkinçilik məqsədilə) torpağı qazıb altını üstünə çevirmiş və yer üzünü bunlardan daha çox adab etmişdilər. Peyğəmbərləri onlara açıq-aşkar mö'cüzələr gətirmişdilər. Allah onlara zülm etmirdi, onlar özləri özlərinə zülm edirdilər.

10. Sonra da Allahın ayələrini yalan hesab edib onları məsxərəyə qoymaqla pislik edənlərin aqibəti lap pis oldu!

11. Allah məxluqatı əvvəlcə (yoxdan) yaradır, (öləndən) sonra yenidən dirildir. Sonra da siz (qiyamət günü) Onun hüzuruna qaytarılacaqsınız.

12. Qiyamət qopacağı gün günahkarlar mat-məətəl qalacaqlar. (?zlərini təmizə çıxarmaq üçün heç bir dəlil, sübut gətirə bilməyəcəklər).

13. (Allaha qoşduqları) şəriklərindən onlar üçün şəfaət edəcək kimsələr olmayacaq. Onlar öz şəriklərini inkar edəcəklər.

14. Qiyamət qopacağı gün - məhz o gün (mö'minlərlə kafirlər bir-birindən) ayrılacaqlar.

15. İman gətirib yaxşı işlər görənlər cənnət bağçalarının birində sevinc içində qalacaqlar.

16. Kafir olub ayələrimizi və axirətə qovuşacaqlarını (qiyamət günü dirilib haqq-hesab üçün hüzurumuzda duracaqlarını) inkar edənlər isə əzab verilmək üçün hazırlanacaqlar (gətiriləcəklər).

17. Elə isə axşam-səhər (axşama yetişəndə, səhərə çıxanda) Allahı təqdis edib şə'ninə tə'riflər deyin! (Axşam, gecə və sübh namazlarını qılın!)

18. Göylərdə və yerdə həmd (şükür və tə'rif) yalnız Ona məxsusdur. Gün batanda da (günün sonuna yetişəndə də), gündüz də Onu təqdis edib şə'ninə tə'riflər deyin! (İkindi və günorta namazlarını qılın!)

19. (Allah) ölüdən diri, diridən də ölü çıxardır, öləndən sonra torpağı dirildir. Siz də (qiyamət günü dirildilib qəbirlərinizdən) belə çıxardılacaqsınız.

20. Sizi (atanız Adəmi) torpaqdan yaratması, sonra da sizin (hərənizin) bir insan olub yer üzünə yayılmağınız Onun

qüdrət əlamətlərindəndir.

21. Sizin üçün onlarla ünsiyyət edəsiniz deyə, öz cinsinizdən zövcələr xəlq etməsi, aranızda (dostluq) sevgi və mərhəmət yaratması da Onun qüdrət əlamətlərindəndir. Həqiqətən, bunda (bu yaradılışda) düşünən bir qövm üçün ibrətlər vardır!

22. Göylərin və yerin yaradılışı, dillərinizin və rənglərinizin müxtəlifliyi də Onun qüdrət əlamətlərindəndir. Şübhəsiz ki, bunda bilənlər (ağıl və elm sahibləri) üçün (Allahın vəhdaniyyətinə, Onun hər şeyə qadir olmasına dəlalət edən) nişanələr vardır!

23. Gecə və gündüz yatıb dincəlməyiniz (gecə istirahət etməyiniz, gündüz əlləşib çalışmağınız), ne'mətindən ruzi (qismətinizi) axtarmanız da Onun qüdrət əlamətlərindəndir. Həqiqətən, (öyüd-nəsihət) eşidənlər üçün bunda ibrətlər vardır!

24. Sizə həm qorxu, həm də ümid verən (sizi vurmasından qorxduğunuz, dalınca isə yağış yağmasına ümid bəslədiyiniz) ildırımı göstərməsi, göydən yağmur endirib öləndən sonra (onunla) torpağı diriltməsi də Onun qüdrət əlamətlərindəndir. Şübhəsiz ki, bunda ağılla düşünən bir qövm üçün ibrətlər vardır.

25. Göyün və yerin Onun əmrində durması, sonra sizi bircə dəfə (İsrafilin suru bir dəfə üfürməsi ilə) çağıran kimi dərhal yerdən (qəbirlərinizdən dirilib) çıxmağınız da Onun qüdrət əlamətlərindəndir.

26. Göylərdə və yerdə kim (nə) varsa, Onundur. (Mələklər, cinlər və insanlar Allahın bəndələridir). Hamısı Ona boyun əyər!

27. Məxluqatı əvvəlcə yoxdan var edən, sonra da (qiyamət günü) yenidən dirildəcək Odur. Bu (iş) Onun üçün çox asandır. Göylərdə və yerdə olan ən yüksək sifət (Allahdan başqa heç bir tanrı olmaması, vəhdaniyyət sifəti) yalnız Ona məxsusdur. O, yenilməz qüvvət sahibi, hikmət sahibidir! (Allahın sifətləri nə göydəkilərin, nə də yerdəkilərin sifətlərinə bənzəyər. Allah onların hamısından ucadır).

28. (Allah) sizə özünüzdən bir məsəl çəkər. Sahib olduğunuz kölələr içərisində sizə verdiyimiz mal-dövlətə sizinlə bərabər ortaq olan,

özünüzdən (özünüz kimi azad adamların haqqına toxunmaqdan) çəkindiyiniz kimi, o kölələrdən də çəkindiyiniz şərikləriniz varmı? (Siz buna razı olarsınızmı? Əlbəttə, yox! Elə isə bəs Allaha ?z aciz bəndələrini, bütləri şərik qoşmağa necə razı olursunuz?) Biz ayələri ağılla düşünən bir qövm üçün belə ətraflı izah edirik.

29. Lakin (özlərinə) zülm edənlər (kafirlər) nadanlıqla nəfslərinin istəklərinə uydular. Allahın (küfr edəcəklərini əzəldən bildiyi üçün) yoldan çıxartdıqlarını doğru yola (islam dininə) kim sala bilər? Onlara kömək edə bilən kəslər də olmaz!

30. (Ya Rəsulum! Ummətinlə birlikdə) batildən haqqa tapınaraq (pak bir müvəhhid, xalis təkallahlı kimi) üzünü Allahın fitri olaraq insanlara verdiyi dinə (islama) tərəf tut. Allahın dinini (Onun yaratdığı tövhid dini olan islamı) heç vəchlə dəyişdirmək olmaz. Doğru din budur, lakin insanların əksəriyyəti (haqq dininin islam olduğunu) bilməz. (Allah bütün insanları xilqətcə müsəlman - təkallahlı yaratmışdır, lakin ata-anaları onları başqa dinlərə sövq etmiş, yaxud onlar yaşa dolduqda öz nadanlıqları üzündən batil dinlərə - bütpərəstliyə uymuşlar).

31. (Ya Rəsulum! Sən və ümmətin) tövbə edərək Ona tərəf dönün. Ondan (Allahın əzabından) qorxun, namaz qılın və müşriklərdən olmayın!

32. O kəslərdən ki, öz dinini parçalayıb firqə-firqə oldular (bə'zisi bütlərə, bə'zisi günəşə və aya, bə'zisi ulduzlara səcdə etməyə başladılar). Hər bir firqə öz dininə (öz dininin haqq olduğuna) sevinər.

33. İnsanlara bir ziyan toxunduğu zaman Rəbbinə tərəf dönüb Ona tövbə edərlər. Sonra (Allah) ?z mərhəmətindən onlara daddıran (onları möhnətdən qurtaran) kimi içərilərindən bir qismi Rəbbinə şərik qoşar.

34. Bizim onlara verdiyimiz ne'mətləri inkar etsinlər deyə (şirkə, küfrə düşərlər). İndi (bir az dünyada) əylənib kefə baxın. (Cəhənnəm əzabının necə şiddətli olduğunu) mütləq biləcəksiniz!

35.

Yoxsa Biz (müşriklərə Allaha) şərik qoşmaqlarını söyləyən (təsdiq edən) bir dəlil (kitab) göndərdik?!

36. İnsanlara bir mərhəmət (firavan həyat, sağlamlıq, cah-calal) daddırdığımız zaman ona sevinərlər. Onları öz əlləri ilə etdikləri əməllərə (qazandıqları günahlara) görə bir müsibətə düçar etdikdə isə dərhal mə'yus olarlar (hər şeydən ümidlərini üzərlər).

37. Məgər onlar Allahın istədiyi kimsənin ruzisini bol etdiyini və (istədiyininkini də) azaltdığını görmürlərmi?! Həqiqətən, bunda iman gətirən bir tayfa üçün ibrətlər vardır!

38. (Ya Rəsulum!) Yaxın qohuma, yoxsula (miskinə), (pulu qurtarıb yolda qalan) müsafirə (Allahın vacib buyurduğu) haqqını ver. Allah rizasını (Allahın camalını) diləyənlər üçün bu daha xeyirlidir. (Axirətdə) nicat tapanlar (mətləbinə yetişənlər) məhz onlardır!

39. (Sərvətinizin) xalqın mal-dövləti hesabına artması üçün sələmlə (faizlə) verdiyiniz malın Allah yanında heç bir bərəkəti (artımı) olmaz. Allah rizasını diləyərək verdiyiniz sədəqə (zəkat) isə belə deyildir. Bunu edənlər (dünyada mallarının bərəkətini, axirətdə isə öz mükafatlarını) qat-qat artıranlardır!

40. Sizi (yoxdan) yaradan, sonra sizə ruzi verən, sizi öldürən və daha sonra (qiyamət günü) dirildəcək məhz Allahdır. Şərikləriniz içərisində bunlardan heç olmasa birini edə biləni varmı? (Allah) pakdır, müqəddəsdir. (Allah müşriklərin) Ona şərik qoşduqlarından (bütlərdən) ucadır!

41. İnsanların öz əlləri ilə etdikləri (pis əməllər, günahlar) üzündən quruda və suda fəsad (pozuntu) əmələ gələr (bə'zi yerlərdə quraqlıq, qıtlıq olar, bə'zilərində zərərli yağışlar yağar, zəlzələ baş verər, dənizlərdə gəmilər batar) ki, Allah (bununla) onlara etdiklərinin bir qismini (etdikləri bə'zi günahların cəzasını) daddırsın və bəlkə, onlar (tövbə edib pis yoldan) qayıtsınlar.

42. (Ya Rəsulum! Məkkə əhlinə) de: "Yer üzünü gəzib-dolaşın və (sizdən) əvvəlkilərin axırının necə olduğuna baxın. Onların əksəriyyəti müşrik idi.

43. (Ya Rəsulum!) Allah tərəfindən qarşısıalınmaz

gün (qiyamət günü) gəlməmişdən əvvəl üzünü düzgün dinə (islama doğru) çevir. O gün insanlar (haqq-hesab çəkildikdən sonra) bölük-bölük (iki dəstə) olarlar. (Mö'minlər Cənnətə, günahkarlar isə Cəhənnəmə gedərlər).

44. Küfr edənin küfrü öz əleyhinə olar (qazandığı günaha görə Cəhənnəmə atılar). Yaxşı iş görənlər isə özləri üçün (Cənnətdə) rahat mənzillər hazırlamış olarlar ki,

45. (Allah) iman gətirib saleh əməl edənlərə ?z lütfündən (?z kərəmindən) mükafat versin. Şübhəsiz ki, (Allah) kafirləri sevməz!

46. Həqiqətən, küləkləri müjdəçi olaraq göndərməsi, sizə ?z mərhəmətindən daddırması (yağış verməsi), əmri ilə gəmilərin üzməsi, ne'mətindən ruzi axtarmanız Onun qüdrət əlamətlərindəndir. Bəlkə, (Allahın ne'mətlərinə) şükür edəsiniz!

47. (Ya Rəsulum!) Biz səndən əvvəl də onların tayfalarına (neçə-neçə) peyğəmbərlər göndərmişdik. (Peyğəmbərlər) onlara açıq-aşkar mö'cüzələr gətirmişdilər. Biz (peyğəmbərləri təkzib edən) günahkarlardan intiqam aldıq. Mö'minlərə kömək etmək Bizə vacibdir! (Biz ?z və'dimizə əməl edərək mö'minlərə yardım etməliyik!)

48. Buludları hərəkətə gətirən küləkləri göndərib onları göy üzündə istədiyi kimi yayan və topa-topa edən Allahdır. Artıq buludların arasından yağış çıxdığını görürsən. Onu (yağışı) bəndələrindən istədiyinə verən kimi onlar sevinərlər.

49. Hərçənd ki üstlərinə (yağış) endirilməzdən (yağış yağmamışdan) əvvəl (ondan) ümidlərini üzmüşdülər.

50. (Ya Rəsulum!) Sən Allahın rəhmətinin (yağışının) əsər-əlamətinə bax ki, torpağı öldükdən sonra necə dirildir. Doğrudan da, O, ölüləri dirildəndir. O (Allah) hər şeyə qadirdir!

51. Əgər Biz (onların əkinlərinin üstünə) bir yel əsdirsək və (o yel nəticəsində əkinlərin) saralıb-solduğunu görsələr, bundan sonra mütləq nankor olmağa başlayarlar.

52. Şübhəsiz ki, sən (haqqa) çağırışı nə ölülərə bildirə bilərsən, nə də dönüb gedən karlara eşitdirə bilərsən!

53. Sən korları da düşdükləri əyri yoldan qurtarıb düz yola gətirə bilməzsən. Sən (haqqı) yalnız ayələrimizə

inananlara eşitdirə bilərsən. Məhz onlar müsəlmandırlar! (Allaha ürəkdən inanıb Ona can-başla itaət edərlər!)

54. Sizi zəif bir şeydən (nütfədən, bir qətrə sudan) yaradan, gücsüzlükdən (körpəlikdən) sonra qüvvətli (cavan) edən, qüvvətli olduqdan sonra (yenidən) taqətsiz (və qoca) edən Allahdır. O, istədiyini yaradır. O, (hər şeyi) biləndir, (hər şeyə) qadirdir!

55. Qiyamət qopacağı gün (saat) günahkarlar (qəbirlərində və dünyada) bir saatdan artıq qalmadıqlarına and içərlər. Onlar (axirətdə belə yalan danışdıqları kimi, dünyada da batilə uyub haqdan) belə döndərilirdilər (yoldan çıxardılırdılar).

56. Elm və iman sahibləri isə belə deyərlər: "Siz (qəbirlərinizdə) Allahın Kitabında (əzəli elmində yazılmış) olan qiyamət gününə qədər qaldınız. Bu, (hamının dirildiyi) qiyamət günüdür, lakin siz (onun haqq olduğunu) bilmirdiniz!"

57. O gün zalımlara üzrləri heç bir fayda verməz və onların tövbə etmələri (Allah rizasını diləmələri) də istənilməz!

58. Biz bu Qur'anda insanlar üçün hər çür məsəl çəkdik. (Ya Rəsulum!) Həqiqətən, sən onlara (Musanın yədi-beyzası, əsası kimi) hər hansı bir mö'cüzə gətirsən belə, onlar mütləq: "Siz (Peyğəmbər və ona iman gətirənlər) yalançısınız!" - deyəcəklər.

59. Allah (haqqı) bilməyənlərin qəlblərini belə möhürləyər!

60. (Ya Rəsulum!) Sən (çətinliklərə, əziyyətlərə) səbr et. Şübhəsiz ki, Allahın (sənə verdiyi zəfər) və'di haqdır. Qoy (axirətə) qəti inanmayanlar səni e'tinasızlığa sövq etməsinlər. (Səni yüngül hesab edib yerindən oynatmasınlar, səbirsizliyə, səbatsızlığa sövq edərək öz fikrindən və amalından döndərib risaləti təbliğ etməkdən daşındıra bilməsinlər!)

پہلے بھي اور پيچھے بھي خدا ہي كا حكم ہے اور اُس روز مومن خوش ہوجائيں گے

5. (يعني) خدا كي مدد سے۔ وہ جسے چاہتا ہے مدد ديتا ہے اور وہ غالب (اور) مہربان ہے

6. (يہ) خدا كا وعدہ (ہے) خدا اپنے وعدے كے خلاف نہيں كرتا ليكن اكثر لوگ نہيں جانتے

7. يہ تو دنيا كي ظاہري زندگي كو جانتے ہيں۔ اور آخرت (كي طرف) سے غافل ہيں

8. كيا اُنہوں نے اپنے دل ميں غور نہيں كيا۔ كہ خدا نے آسمانوں اور زمين كو اور جو كچھ ان دونوں كے درميان ہے اُن كو حكمت سے اور ايك وقت مقرر تك كے لئے پيدا كيا ہے۔ اور بہت سے لوگ اپنے پروردگار سے ملنے كے قائل ہي نہيں

9. كيا اُن لوگوں نے ملك ميں سير نہيں كي (سير كرتے )تو ديكھ ليتے كہ جو لوگ اُن سے پہلے تھے ان كا انجام كيسے ہوا۔ وہ اُن سے زورو قوت ميں كہيں زيادہ تھے اور اُنہوں نے زمين كو جوتا اور اس كو اس سے زيادہ آباد كيا تھا جو اُنہوں نے آباد كيا۔ اور اُن كے پاس اُن كے پيغمبر نشانياں ليكر آتے رہے تو خدا ايسا نہ تھا كہ اُن پر ظلم كرتا۔ بلكہ وہي اپنے آپ پر ظلم كرتے تھے

10. پھر جن لوگوں نے برائي كي اُن كا انجام بھي برا ہوا اس ليے كہ خدا كي آيتوں كو جھٹلاتے اور اُن كي ہنسي اُڑاتے رہے تھے

11. خدا ہي خلقت كو پہلي بار پيدا كرتا ہے وہي اس كو پھر پيدا كرے گا پھر تم اُسي

كي طرف لوٹ جاؤ گے

12. اور جس دن قيامت برپا ہوگي گنہگار نااُميد ہوجائيں گے

13. اور ان كے (بنائے ہوئے) شريكوں ميں سے كوئي ان كا سفارشي نہ ہوگا اور وہ اپنے شريكوں سے نامعتقد ہوجائيں گے

14. اور جس دن قيامت برپا ہوگي اس روز وہ الگ الگ فرقے ہوجائيں گے

15. تو جو لوگ ايمان لائے اور عمل نيك كرتے رہے وہ (بہشت كے) باغ ميں خوش حال ہوں گے

16. اور جنہوں نے كفر كيا اور ہماري آيتوں اور آخرت كے آنے كو جھٹلايا۔ وہ عذاب ميں ڈالے جائيں گے

17. تو جس وقت تم كو شام ہو اور جس وقت صبح ہو خدا كي تسبيح كرو (يعني نماز پڑھو)

18. اور آسمانوں اور زمين ميں اُسي كي تعريف ہے۔ اور تيسرے پہر بھي اور جب دوپہر ہو (اُس وقت بھي نماز پڑھا كرو)

19. وہي زندے كو مردے سے نكالتا اور (وہي) مردے كو زندے سے نكالتا ہے اور( وہي) زمين كو اس كے مرنے كے بعد زندہ كرتا ہے۔ اور اسي طرح تم (دوبارہ زمين ميں سے) نكالے جاؤ گے

20. اور اسي كے نشانات (اور تصرفات) ميں سے ہے كہ اُس نے تمہيں مٹي سے پيدا كيا۔ پھر اب تم انسان ہوكر جا بجا پھيل رہے ہو

21. اور اسي كے نشانات (اور تصرفات) ميں سے ہے كہ اُس نے تمہارے لئے تمہاري ہي جنس كي عورتيں پيدا كيں تاكہ اُن كي طرف (مائل ہوكر) آرام حاصل كرو اور تم ميں محبت اور مہرباني پيدا كر دي جو لوگ غور كرتے ہيں اُن كے لئے ان باتوں

ميں (بہت سي) نشانياں ہيں

22. اور اسي كے نشانات (اور تصرفات) ميں سے ہے آسمانوں اور زمين كا پيدا كرنا اور تمہاري زبانوں اور رنگوں كا جدا جدا ہونا۔ اہلِ دانش كے ليے ان (باتوں) ميں (بہت سي) نشانياں ہيں

23. اور اسي كے نشانات (اور تصرفات) ميں سے ہے تمہارا رات اور دن ميں سونا اور اُس كے فضل كا تلاش كرنا۔ جو لوگ سنتے ہيں اُن كے ليے ان باتوں ميں (بہت سي) نشانياں ہيں

24. اور اسي كے نشانات (اور تصرفات) ميں سے ہے كہ تم كو خوف اور اُميد دلانے كے لئے بجلي دكھاتا ہے اور آسمان سے مينھہ برساتا ہے۔ پھر زمين كو اس كے مر جانے كے بعد زندہ (و شاداب) كر ديتا ہے۔ عقل والوں كے لئے ان (باتوں) ميں (بہت سي) نشانياں ہيں

25. اور اسي كے نشانات (اور تصرفات) ميں سے ہے كہ آسمان اور زمين اس كے حكم سے قائم ہيں۔ پھر جب وہ تم كو زمين ميں سے (نكلنے كے لئے) آواز دے گا تو تم جھٹ نكل پڑو گے

26. اور آسمانوں اور زمين ميں (جتنے فرشتے اور انسان وغيرہ ہيں) اسي كے( مملوك )ہيں (اور) تمام اس كے فرمانبردار ہيں

27. اور وہي تو ہے جو خلقت كو پہلي دفعہ پيدا كرتا ہے پھر اُسے دوبارہ پيدا كرے گا۔ اور يہ اس كو بہت آسان ہے۔ اور آسمانوں اور زمين ميں اس كي شان بہت بلند ہے۔ اور وہ غالب حكمت والا ہے

28. وہ تمہارے لئے تمہارے ہي حال كي ايك مثال بيان فرماتا ہے كہ بھلا جن (لونڈي غلاموں)

كے تم مالك ہو وہ اس (مال) ميں جو ہم نے تم كو عطا فرمايا ہے تمہارے شريك ہيں، اور (كيا )تم اس ميں (اُن كو اپنے) برابر (مالك سمجھتے) ہو( اور كيا) تم اُن سے اس طرح ڈرتے ہو جس طرح اپنوں سے ڈرتے ہو، اسي طرح عقل والوں كے لئے اپني آيتيں كھول كھول كر بيان كرتے ہيں

29. مگر جو ظالم ہيں بيسمجھے اپني خواہشوں كے پيچھے چلتے ہيں تو جس كو خدا گمراہ كرے اُسے كون ہدايت دے سكتا ہے؟ اور ان كا كوئي مددگار نہيں

30. تو تم ايك طرف كے ہوكر دين (خدا كے رستے) پر سيدھا منہ كئے چلے جاؤ (اور) خدا كي فطرت كو جس پر اُس نے لوگوں كو پيدا كيا ہے (اختيار كئے رہو) خدا كي بنائي ہوئي (فطرت) ميں تغير وتبدل نہيں ہو سكتا۔ يہي سيدھا دين ہے ليكن اكثر لوگ نہيں جانتے

31. (مومنو) اُسي (خدا )كي طرف رجوع كئے رہو اور اس سے ڈرتے رہو اور نماز پڑھتے رہو اور مشركوں ميں نہ ہونا

32. (اور نہ) اُن لوگوں ميں (ہونا) جنہوں نے اپنے دين كو ٹكڑے ٹكڑے كر ديا اور (خود) فرقے فرقے ہو گئے۔ سب فرقے اسي سے خوش ہيں جو اُن كے پاس ہے

33. اور جب لوگوں كو تكليف پہنچتي ہے تو اپنے پروردگار كو پكارتے اور اسي كي طرف رجوع ہوتے ہيں۔ پھر جب وہ ان كو اپني رحمت كا مزا چكھاتا ہے تو ايك فرقہ اُن ميں سے اپنے پروردگار سے شرك كرنے لگتا ہے

34. تاكہ جو ہم نے ان كو بخشا ہے اُس كي

ناشكري كريں سو (خير) فائدے اُٹھالو عنقريب تم كو (اس كا انجام) معلوم ہو جائے گا

35. كيا ہم نے ان پر كوئي ايسي دليل نازل كي ہے كہ اُن كو خدا كے ساتھ شرك كرنا بتاتي ہے

36. اور جب ہم لوگوں كو اپني رحمت كا مزا چكھاتے ہيں تو اُس سے خوش ہو جاتے ہيں اور اگر اُن كے عملوں كے سبب جو اُن كے ہاتھوں نے آگے بھيجے ہيں كوئي گزند پہنچے تو نااُميد ہو كر رہ جاتے ہيں

37. كيا اُنہوں نے نہيں ديكھا كہ خدا ہي جس كے لئے چاہتا ہے رزق فراخ كرتا ہے اور( جس كے لئے چاہتا ہے) تنگ كرتا ہے۔ بيشك اس ميں ايمان لانے والوں كے لئے نشانياں ہيں

38. تو اہلِ قرابت اور محتاجوں اور مسافروں كو ان كا حق ديتے رہو۔ جو لوگ رضائے خدا كے طالب ہيں يہ اُن كے حق ميں بہتر ہے۔ اور يہي لوگ نجات حاصل كرنے والے ہيں

39. اور جو تم سود ديتے ہو كہ لوگوں كے مال ميں افزائش ہو تو خدا كے نزديك اس ميں افزائش نہيں ہوتي اور جو تم زكوٰة ديتے ہو اور اُس سے خدا كي رضا مندي طلب كرتے ہو تو (وہ موجبِ بركت ہے اور) ايسے ہي لوگ (اپنے مال كو) دو چند سہ چند كرنے والے ہيں

40. خدا ہي تو ہے جس نے تم كو پيدا كيا پھر تم كو رزق ديا پھر تمہيں مارے گا۔ پھر زندہ كرے گا۔ بھلا تمہارے (بنائے ہوئے) شريكوں ميں بھي كوئي ايسا ہے جو ان كاموں ميں سے كچھ كر سكے۔

وہ پاك ہے اور (اس كي شان) ان كے شريكوں سے بلند ہے

41. خشكي اور تري ميں لوگوں كے اعمال كے سبب فساد پھيل گيا ہے تاكہ خدا اُن كو اُن كے بعض اعمال كا مزہ چكھائے عجب نہيں كہ وہ باز آجائيں

42. كہہ دو كہ ملك ميں چلو پھرو اور ديكھو كہ جو لوگ( تم سے) پہلے ہوئے ہيں ان كا كيسا انجام ہوا ہے۔ ان ميں زيادہ تر مشرك ہي تھے

43. تو اس روز سے پہلے جو خدا كي طرف سے آكر رہے گا اور رك نہيں سكے گا دين (كے رستے) پر سيدھا منہ كئے چلے چلو اس روز (سب) لوگ منتشر ہوجائيں گے

44. جس شخص نے كفر كيا تو اس كے كفر كا ضرر اُسي كو ہے اور جس نے نيك عمل كئے تو ايسے لوگ اپنے ہي لئے آرام گاہ درست كرتے ہيں

45. جو لوگ ايمان لائے اور نيك عمل كرتے رہے اُن كو خدا اپنے فضل سے بدلہ دے گا۔ بيشك وہ كافروں كو دوست نہيں ركھتا

46. اور اُسي كي نشانيوں ميں سے ہے كہ ہواؤں كو بھيجتا ہے كہ خوشخبري ديتي ہيں تاكہ تم كو اپني رحمت كے مزے چكھائے اور تاكہ اس كے حكم سے كشتياں چليں اور تاكہ اس كے فضل سے (روزي) طلب كرو عجب نہيں كہ تم شكر كرو

47. اور ہم نے تم سے پہلے بھي پيغمبر ان كي قوم كي طرف بھيجے تو وہ اُن كے پاس نشانياں ليكر آئے سو جو لوگ نافرماني كرتے تھے ہم نے اُن سے بدلہ ليكر چھوڑا اور مومنوں كي

مدد ہم پر لازم تھي

48. خدا ہي تو ہے جو ہواؤں كو چلاتا ہے تو وہ بادل كو اُبھارتي ہيں۔ پھر خدا اس كو جس طرح چاہتا ہے آسمان ميں پھيلا ديتا اور تہ بتہ كر ديتا ہے پھر تم ديكھتے ہو كہ اس كے بيچ ميں سے مينھہ نكلنے لگتا ہے پھر جب وہ اپنے بندوں ميں سے جن پر چاہتا ہے اُسے برسا ديتا ہے تو وہ خوش ہو جاتے ہيں

49. اور بيشتر تو وہ مينھہ كے اُترنے سے پہلے نااُميد ہو رہے تھے

50. تو (اے ديكھنے والے) خدا كي رحمت كي نشانيوں كي طرف ديكھ كہ وہ كس طرح زمين كو اس كے مرنے كے بعد زندہ كرتا ہے۔ بيشك وہ مردوں كو زندہ كرنے والا ہے۔ اور وہ ہر چيز پر قادر ہے

51. اور اگر ہم ايسي ہوا بھيجيں كہ وہ (اس كے سبب) كھيتي كو ديكھيں (كہ) زرد (ہو گئي ہے) تو اس كے بعد وہ ناشكري كرنے لگ جائيں

52. تو تم مردوں كي (بات) نہيں سنا سكتے اور نہ بہروں كو جب وہ پيٹھ پھير كر پھر جائيں آواز سنا سكتے ہو

53. اور نہ اندھوں كو اُن كي گمراہي سے (نكال كر) راہ راست پر لاسكتے ہو۔ تم تو انہي لوگوں كو سنا سكتے ہو جو ہماري آيتوں پر ايمان لاتے ہيں سو وہي فرمانبردار ہيں

54. خدا ہي تو ہے جس نے تم كو (ابتدا ميں) كمزور حالت ميں پيدا كيا پھر كمزوري كے بعد طاقت عنايت كي پھر طاقت كے بعد كمزوري اور بڑھاپا ديا۔ وہ جو چاہتا ہے پيدا كرتا

ہے اور وہ صاحب دانش اور صاحب قدرت ہے

55. اور جس روز قيامت برپا ہوگي گنہگار قسميں كھائيں گے كہ وہ (دنيا ميں) ايك گھڑي سے زيادہ نہيں رہے تھے۔ اسي طرح وہ (رستے سے) اُلٹے جاتے تھے

56. اور جن لوگوں كو علم اور ايمان ديا گيا تھا وہ كہيں گے كہ خدا كي كتاب كے مطابق تم قيامت تك رہے ہو۔ اور يہ قيامت ہي كا دن ہے ليكن تم كو اس كا يقين ہي نہيں تھا

57. تو اس روز ظالم لوگوں كو ان كا عذر كچھ فائدہ نہ دے گا اور نہ اُن سے توبہ قبول كي جائے گي

58. اور ہم نے لوگوں كے (سمجھانے كے) لئے اس قرآن ميں ہر طرح كي مثال بيان كر دي ہے اور اگر تم اُن كے سامنے كوئي نشاني پيش كرو تو يہ كافر كہہ ديں گے كہ تم تو جھوٹے ہو

59. اسي طرح خدا اُن لوگوں كے دلوں پر جو سمجھ نہيں ركھتے مہر لگا ديتا ہے

60. پس تم صبر كرو بيشك خدا كا وعدہ سچا ہے اور( ديكھو) جو لوگ يقين نہيں ركھتے وہ تمہيں اوچھا نہ بناديں

$ (36)

$ (37)

$ (38)

$ (39)

$ (40)

$ (41)

$ (42)

$ (43)

$ (44)

$ (45)

$ (46)

$ (47)

$ (48)

$ (49)

$ (50)

$ (51)

$ (52)

$ (53)

$ (54)

$ (55)

$ (56)

$ (57)

$ (58)

$ (59)

$ (60)

encama wanê berya wan da borî ça bûye? (Ewanê berya wan da hebûne) hêj ji wanê naha bi hêztir bûne. Loma ewan di zemîn da (cuhê avan û karxaneyên madenan bi vekirî ava kirine û zevî çandine û dar çikandine) û xênîyî ji van çêtir ava kiribûne. Saîyên wan jî bi beratên hizwartî va hatibûne bal wan (ewan jî wekî wê bi gotina wan saîyan ne dikiribûne. Yezdan ji bona wan ra şapat daye). Îdî Yezdan li wan cewr ne kirîye, lê ewan bi xweber li xwe cewr kirine.

10. Paşê ewanê sîkatî kirine hene! Bi sedema ku ewan beratên Yezdan dida¬ne derewdêrandinê û bi wan beratan tinaz dikiribûne, şû¬na wan sikê şûnan e.

11. Di cara yekem da Yezdan afirandin çê kirîye, paşê (ji piştî mirinê Yezdan) ewan radike, paşê hûnê li bal wî da bêne fetilandinê.

12. Di roya, ku hemî radibin; gonehkar bê deng şûna xwe da dimînin.

13. Ji bona wan (gonehkaran) ji wan hevrîyên, ku ewan (ji bona Yezdan ra çê dikin) qe tu mehderî çênabe. Ewan (di wê gavê da) bi wan hevrîyan dibine file.

14. Di roya ku hemî radibin, di wê royî da (bawerker û file) ji hev radiqetin.

15. Îdî ewanê bawer kirine û karê aştî kiri¬ne hene! Ewanan di bihişta (gul û sosinan da) berxwudar dibin.

16. Lê ewanê bûne file û beratê û rasthatina para da dane derewdêrandinê hene! Evan jî di şapatê da têne amadekirinê.

17. Îdî di gava evar û sibehe da (hûn) Yez¬dan (ji kemaîyan) paqij bikin.

18. Di ezman û

zemîn da hemî sipazî ji bona wî ra ne. Di êvar û di gava hûn dikebine nîvro da jî.

19. (Yezdan) zindîyan ji mirîyan derdixe û mirîyan jî ji zindîyan derdixe û ji piştî mirin û (hişkaya) zemîn, dîsa zemîn jî zende dike. Hûn jî (gelî merivan!) wusa (bi mirin û zendetî ji hev) derdikebin.

20. Ji berate (şîn û hez û hebûna Yezdan e, ku ewî hûn) ji xwelîyê afirandine, paşê di gavekî da hûn bûne meriv (li ser zemîn) belav bûne.

21. Û ji beratên (şîn û hez û hebûna Yezdan e, ku ewî) ji bona we ra, ji we bi xweber zone we afirandîye. Ewî di nava we (zoyan da) hezkirin çê kirîye, ji bo ku hûn li bal hev hew bikin. Bi rastî di ¬van (afirandinan da) ji bona komalên raman dikin berateên (derhoze) hene.

22. Û afirandina ezman û zemîn û ne wekhevbûna ziman û rengên we bi (xweber jî) beratên (şîn û hêz û hebû¬na Yezdan in). Ji bona zanan (û cîhanê) di van (kirinan da) beratên (derhoze) hene.

23. Û nivîstina we ye di şevan da û (xwastina we ye, ku hûn) ji rûmeta wî rojî û jînê di royê da dixwazin, beratên (şîn û hêz û hebûna Yezdan in). Bi rastî ji bona komalên dibêhên, di van da beratên (derhoze) hene.

24. Û avêtina berqetavê, ku (Yezdan) berqatavê bi tirsa (ji teyrokê) û dilxwazîya (şilî barandinê) bi we dide dîtinê, beratên (şîn û hêz û hebûna Yezdan e). Ewa ji ezmanan aveke wusa dihênirîne, îdî ji piştî

mirin û (hişkaya zemîn) Yezdan ewî ( zemînî bi wê avê zende dike. Bi rastî ji bona wan komalên, ku hişê xwe dixebitînin di van da beratên (derhoze) hene.

25. Ji beratên (şîn û hêz û hebûna Yezdan e) ku ezman û zemîn bi fermana wî bi hewyaî mane. Paşê gava carekî bi tenê ewa gazî we dike, hûn ji zemîn nişke va (bi zendetî) derdikebin.

26. Çi kesên di ezman û zemîn da hene! Hemî ji bona Yezdan ra ne. Hemî jî ji bona wî ra sitûxar in.

27. Ewê di cara yekem da heyî afirandine heye! Ewa (Yezdan) bi xweber e paşê ewa ewê (afirandina xwe) difetilîne hêj nû da diafirîne. Ewa (nû afirandin) ji (afirandina cara yekem da) li ser wî hêsantir e. Di ezman û zemîn da salixê bilind hey ji bona wî ra ne. Şixwa servahatê bijejkê ewa bi xweber e.

28. Ji bona we ra, ji we bi xweber jî hecwekîyek heye (di wî da jî beratên jîn û şîna hebûna Yezdan he ne). Ka (mêze bikin) gava ji bona we ra bendekî binê destê we da hebe; ewa benda bi xweber jî di rojîna we da hempar be (ça jî hûn hemî di rojînan da) wekî hev hempar in, hûn ji tirsa (yek bi mafê yekê maî ra) nêzîk nabe (heryek ji hev ra rûmetdar in). Şixwa ji têkilîya mafê hev, hûn wekî (pûçbûna) mafê xwe ditirsîyan (hûn ewan ji xwa ra naxine hempar, ça hûn bendeyên min ji bona min ra dixne hevrî û he¬mpar?) bi vî

awayî em ji bona komalên ku hişê xwe dixebîtînin, beratan ji hev derdixin.

29. Na (wekî kirina wan) nîne, 1ê ewanê cewr kirine hene! Bê zanîn bûne peyrewê hewasa xwe. Gelo ewê ku Yezdan ji rêya rast derxistibe, kesek dikare beledîya wî bike? Ji bona vanê bi van salixan hatine salixkirinê, qe tu arîkar jî tune ne.

30. (Muhemmed!) Tu îdî berê xwe li bal wê ola rast da bide. Ewa (ola) afirandina Yezdan e, ku meriv li ser wê olê afirandine. Ji bona afirandina Yez¬dan qe tu guhurandin tune ye, ola rast eva ye. Lê pirên kesan pê nizanin.

31. Hûn (gelî kesan!) li bal wî da bizivirin û hey parisîya wî bibikin (ji wî bitirsin). Hûn (ji bona wî ra) nimêj bikin û nebine ji wanê hevrîçêker.

32. Ewanê (hevrîçêker hene!) ewanan ola xwe ji hev raqetandine, ewan (paşê) bûne hinek (partî û) kom mane. Her partîk bi para li bal wan heyî şa dibin (ku para wan rast e).

33. Gava nexwaşîk bi merivan bigire (ji bona feletbûna xwe) bi dilekî vala li bal (Yezdan da) dizivirin gazî wî Xudayê xwe dikin. Paşê (gava Xudayê wan) dilovîneke ji xwe bi wan dide çeşnekirinê (dîsa) nişkê va destekî ji wan, hevrîyan ji Xudayê xwe ra çê dikin.

34. (Ewa desta wusa dike) ji bo ku ewan nonkorîya wan qencîyên me ji wan ra daye bikin. Îdî hûn berxwudar bin, hûnê di nêzîk da bizanin (ka encama we ewê ça bibe).

35. Ya jî qey me bi ser wan da hinek nîşanên bi hêz

hinartine (ku ewan ji bona Yezdan ra hevrîyan çê bikin). Îdî ewan jî bi sedema wan nîşanan (bi rastîya wan hevrîyan) diaxivin?

36. Û di gava ku em bi meri¬van dilovînekî bidine çeşnekirinê, îdî meriv bi wê dilovînîyê şa dibin. Heke sikatîyek bi sedema keda destê wan kirî bi wan da hatibe, di wê gavê da bê hêvî dibin.

37. Ma qey ewan nabînin, ku bi rastî Yezdan; rojînan ji bona kîjan ra bivê pir dike û ji kîjana ra jî bivê kêm dike? Bi rastî ji bona komalekî bawer kiribe di van (bûyeran da) beratên (derhoze) hene.

30. Îdî tu ji bona pismam û belengaz û rewîyê rêyan mafê wan ê (rojînî) bide wan. Eva (maf dayîna hanê) ji bona wanê, ku hey qayîlbûna Yezdan va ne, qenctir e. Evan bi xweber jî felat bûne. (38)

39. Ji bo ku malê merivan pir be, hûn çiqa serpaîyan (riba) bidin, ewa li bal Yezdan hey pir nabe. Û hûn ji baca malê xwe, ji bona qayîlbûna Yezdan (ji hewcan ra) çi bidin, îdî ewa (mal û qencî li bal wî) car bi car pir dibe.

40. Ew ê hûn afirandine û paşê ji bo¬na we ra rojî daye û paşê we dimirîne û paşê; we dijîne heye! Ewa Yezdan e. Gelo di nava hevrîyên we da yekê ku tiştekî ji vanê borî bike heye? Yezdan ji van hevrîyên we paqij û bilind e.

41. Bi sedema ku merivan bi destê xwe (goneh) ked kirine, tevdanî di reşaî û deryayê da xwûya bûye, dibe ku ewan

(ji kirinê xwe) para da bizivirin (Yezdan) hinek ji kirinê wan bi wan daye çeşnekirinê.

42. (Muhemmed! Tu ji wan ra aha) bêje: "Hûn (gelî Mekkîyan!) di zemîn da bigerin; îdî hûn mêze bikin ka encama wanê berya we da borîne ça bûye!" Pirê wan bi xweber jî hevrîçêker bûne.

43. Îdî hêj di berya ku roya ji (şapata) Yez¬dan tu kes nikare merivan bide para da, tu rûyî xwe ji bona ola Yezdan e rast ra bizivirîne. Di wê royê da (meriv) ji hev radiqetin.

44. Kîjan bûbe file, îdî filetîya wî ji bona wî ra ne, kîjan karê aştî bike, îdî ewa ji bona xwe ra hêlanan çê dikin.

45. (Ji ber vî meriv bûne du deste): Ewanê bawer kirine û karê aştî kirine ewa ji rûmeta xwe ji bona wan ra (xelatan) dide. Ewanê bûne file jî bi rastî ewa ji wan hez nake.

46. Û ji beratên (şîn û hêz û hebûna Yezdan in) ji bo ku ewa bi we dilovanîya xwe bide çeşnekirinê û ji bo ku ke¬lek bi fermana wî (bi wî baî di deryayê da) bikişe û ji bo ku hûn (hewceyên xwe) bi rûmeta wî (pêk bînin) ewa ewî baî bi mizginvanî dişîne. Û dibe ku hûn sipazîya wî bikin.

47. Bi sond (Muhemmed!) me di berya te da saî li bal komalê wan da şandine, îdî ewan saîyan (bi beratên) hizwartî va li bal wan da hatine; ewanê gohdarya wan saîyan ne kirine, goneh kirine hene! Me ji wan tol hildaye. Loma bi rastî arîkarya bawerkeran

li ser me maf bûye.

48. Ewê ku bayê dişîne, îdî ewa baya jî ewran radike, paşê ewa bi vîna xwe ewan (ewran) jor da bela dike û par par dike, îdî tu dibînî ku baran di nava wan ewran da derdikebe, heye! Ewa Yezdan e. Îdî gava Yezdan ewê baranê bi ser bendeyên xwe yê, ku vaye ji wan ra bibarîne, barandîye; ewan nişke va (bihatina baranê) şa bûne.

49. Ewan (bendan) hêj berya ku (baran bi ser wan da ne barîbû) ji hinartina baranê bê hêvî bûn.

50. Îdî (Muhemmed!) tu li bal rêça dilovanîya Yezdan mêze bike, ka zemîn ji piştî mirina (xwe ¬ya hişkaî) ça (bi hêşînaî) zende kirîye? Loma bi rastî Yezdan mirîya jî wusa zende dike. Şixwa Yezdan li ser hemî tiştî bi hêz e.

51. Bi sond! Heke em bayekî bişînin (ewa baya rengê çandinîyên wan zer bike) ewan jî (çandinîyên xwe) zer bibînin, ewanê ji piştî vê (zeraya çandinîyên xwe) wê nonkorîya qencîyên me bikin û (wekî mirîyan) bimînin.

52. Îdî tu jî bi rastî nikarî bi mirîyan bidî guhdarîkirinê, gava ker pişta xwe bidinê herin, tu nikarî bi wan bidî bihîstinê.

53. Û tu nikarî koran jî ji re wundabûna wan bînî rêya rast. Tu hey dikarî ewanê bi beratên me bawer kirine (şîretan) bidî bihîstinê. Îdî şixwa ewan bi xweber jî Misilman bûne.

54. Ew ê ku hûn ji (nişayeke) bê wec afirandîye heye! Ewa Yezdan e, ewî ji pişti bê wecyî (ji bona we ra) hêz daye: Paşê ji pişti hêzê ewî hûn bê

wec kirine û hûn kal kirine. Ewa çi bivê diafirîne. Loma ewa pirzanê pir bi şî ye.

55. Roya ku danê rabûna hemîtî tê, gonehkar sond dixwun, ku (di cîhanê da) hey danekî bi tenê mane. Şixwa ewan (di cîhanê da jî) wusa vir dikiribûne.

56. Ewanê ku ji wan ra zanîn û bawerî hatîye dayînê hene! Ewan (aha) gotine: "Bi sond! Di pirtûka Yezdan da, heya roya rabûna hemî da hûn mane. Îdî eva roya (bi xweber jî) roya rabûna hemî ye (hûn tê da hatine şandinê) lê hûn bi wê nizanin."

57. Îdî di wê royê da Tatê cewrkaran qe kêrê wan nayê, guhdarya mijûlya wan jî nayê kirinê.

58. Bi sond! Me di vê Qur’anê da ji bona merivan ji hemî hecwekîyan vekirîye. Heke tu beratekî ji bona wan ra bînî, ewanê bûne file hene! (aha) dibejin: "Evan (beratan) hey hinek (rêzikên) pûçkar in (tu ewan tînî ji bo ku tu rê û rêzikê bav û kalê me bi wan pûç bikî)."

59. Bi vî awayî Yezdan li ser dilê wanê nezan duruf dike.

60. Îdî (Muhemmed! Tu li ser cefadana wan) hew bike, loma bi rastî peymana Yezdan maf e. Ewanê ku bi jîna para bawer nakin hene! Bira (ki¬rinê wan) te (ji doza te) bi sivikaî (para nedin).

Laam Miim.(1) (2)

Telah dikalahkan bangsa Rumawi,(2) (3)

Di negeri yang terdekat dan mereka sesudah dikalahkan itu akan menang,(3) (4)

dalam beberapa tahun (lagi). Bagi Allah- lah urusan sebelum dan sesudah (mereka menang). Dan di hari (kemenangan bangsa Romawi) itu bergembiralah orang- orang yang beriman,(4) (5)

karena pertolongan Allah. Dia menolong siapa yang dikehendaki-Nya. Dan Dialah Yang Maha Perkasa lagi Maha Penyayang.(5) (6)

(sebagai) janji yang sebenar- benarnya dari Allah. Allah tidak akan menyalahi janji-Nya, tetapi kebanyakan manusia tidak mengetahui.(6) (7)

Mereka hanya mengetahui yang lahir (saja) dari kehidupan dunia; sedang mereka tentang (kehidupan) akhirat adalah lalai.(7) (8)

Dan mengapa mereka tidak memikirkan tentang (kejadian) diri mereka, Allah tidak menjadikan langit dan bumi dan apa yang ada di antara keduanya melainkan dengan (tujuan) yang benar dan waktu yang ditentukan. Dan sesungguhnya kebanyakan di antara manusia benar- benar ingkar akan pertemuan dengan Tuhannya.(8) (9)

Dan apakah mereka tidak mengadakan perjalanan di muka bumi dan memperhatikan bagaimana akibat (yang diderita) oleh orang- orang yang sebelum mereka Orang- orang itu adalah lebih kuat dari mereka (sendiri) dan telah mengolah bumi (tanah) serta memakmurkannya lebih banyak dari apa yang telah mereka makmurkan. Dan telah datang kepada mereka rasul- rasul mereka dengan membawa bukti- bukti yang nyata. Maka Allah sekali- kali tidak berlaku lalim kepada mereka, akan tetapi merekalah yang berlaku lalim kepada diri sendiri.(9) (10)

Kemudian, akibat orang- orang yang mengerjakan kejahatan adalah (azab) yang lebih buruk, karena mereka mendustakan ayat- ayat Allah dan mereka selalu memperolok- oloknya.(10) (11)

Allah menciptakan (manusia) dari permulaan, kemudian mengembalikan (menghidupkan) nya kembali;

kemudian kepada-Nyalah kamu dikembalikan.(11) (12)

Dan pada hari terjadinya kiamat, orang- orang yang berdosa terdiam berputus asa.(12) (13)

Dan sekali- kali tidak ada pemberi syafa`at bagi mereka dari berhala- berhala mereka dan adalah mereka mengingkari berhala mereka itu.(13) (14)

Dan pada hari terjadinya kiamat, di hari itu mereka (manusia) bergolong- golongan.(14) (15)

Adapun orang- orang yang beriman dan mengerjakan amal saleh, maka mereka di dalam taman (surga) bergembira.(15) (16)

Adapun orang- orang yang kafir dan mendustakan ayat- ayat Kami (Al Quran) serta (mendustakan) menemui hari akhirat, maka mereka tetap berada di dalam siksaan (neraka).(16) (17)

Maka bertasbihlah kepada Allah di waktu kamu berada di petang hari dan waktu kamu berada di waktu subuh,(17) (18)

dan bagi- Nyalah segala puji di langit dan di bumi dan di waktu kamu berada pada petang hari dan di waktu kamu berada di waktu Zuhur.(18) (19)

Dia mengeluarkan yang hidup dari yang mati dan mengeluarkan yang mati dari yang hidup dan menghidupkan bumi sesudah matinya. Dan seperti itulah kamu akan dikeluarkan (dari kubur).(19) (20)

Dan di antara tanda- tanda kekuasaan-Nya ialah Dia menciptakan kamu dari tanah, kemudian tiba- tiba kamu (menjadi) manusia yang berkembang biak.(20) (21)

Dan di antara tanda- tanda kekuasaan-Nya ialah Dia menciptakan untukmu istri- istri dari jenismu sendiri, supaya kamu cenderung dan merasa tenteram kepadanya, dan dijadikan-Nya di antaramu rasa kasih dan sayang. Sesungguhnya pada yang demikian itu benar- benar terdapat tanda- tanda bagi kaum yang berpikir.(21) (22)

Dan di antara tanda- tanda kekuasaan-Nya ialah menciptakan langit dan bumi dan berlain-lainan bahasamu dan warna kulitmu. Sesungguhnya pada

yang demikian itu benar- benar terdapat tanda- tanda bagi orang- orang yang mengetahui.(22) (23)

Dan di antara tanda- tanda kekuasaan-Nya ialah tidurmu di waktu malam dan siang hari dan usahamu mencari sebagian dari karunia-Nya. Sesungguhnya pada yang demikian itu benar- benar terdapat tanda- tanda bagi kaum yang mendengarkan.(23) (24)

Dan di antara tanda- tanda kekuasaan-Nya, Dia memperlihatkan kepadamu kilat untuk (menimbulkan) ketakutan dan harapan, dan Dia menurunkan air hujan dari langit, lalu menghidupkan bumi dengan air itu sesudah matinya. Sesungguhnya pada yang demikian itu benar- benar terdapat tanda- tanda bagi kaum yang mempergunakan akalnya.(24) (25)

Dan di antara tanda- tanda kekuasaan-Nya ialah berdirinya langit dan bumi dengan iradah-Nya. Kemudian apabila Dia memanggil kamu sekali panggil dari bumi, seketika itu (juga) kamu keluar (dari kubur).(25) (26)

Dan kepunyaan- Nyalah siapa saja yang ada di langit dan di bumi. Semuanya hanya kepada- Nya tunduk.(26) (27)

Dan Dialah yang menciptakan (manusia) dari permulaan, kemudian mengembalikan (menghidupkan) nya kembali, dan menghidupkan kembali itu adalah lebih mudah bagi-Nya. Dan bagi-Nya lah sifat yang Maha Tinggi di langit dan di bumi; dan Dialah Yang Maha Perkasa lagi Maha Bijaksana.(27) (28)

Dia membuat perumpamaan untuk kamu dari dirimu sendiri. Apakah ada di antara hamba- sahaya yang dimiliki oleh tangan kananmu, sekutu bagimu dalam (memiliki) rezeki yang telah Kami berikan kepadamu; maka kamu sama dengan mereka dalam (hak mempergunakan) rezeki itu, kamu takut kepada mereka sebagaimana kamu takut kepada dirimu sendiri Demikianlah Kami jelaskan ayat- ayat bagi kaum yang berakal.(28) (29)

Tetapi orang- orang yang lalim, mengikuti hawa nafsunya tanpa ilmu pengetahuan; maka

siapakah yang akan menunjuki orang yang telah disesatkan Allah Dan tiadalah bagi mereka seorang penolong pun.(29) (30)

Maka hadapkanlah wajahmu dengan lurus kepada agama (Allah); (tetaplah atas) fitrah Allah yang telah menciptakan manusia menurut fitrah itu. Tidak ada perubahan pada fitrah Allah. (Itulah) agama yang lurus; tetapi kebanyakan manusia tidak mengetahui,(30) (31)

dengan kembali bertobat kepada-Nya dan bertakwalah kepada-Nya serta dirikanlah salat dan janganlah kamu termasuk orang- orang yang mempersekutukan Allah,(31) (32)

yaitu orang- orang yang memecah belah agama mereka dan mereka menjadi beberapa golongan. Tiap- tiap golongan merasa bangga dengan apa yang ada pada golongan mereka.(32) (33)

Dan apabila manusia disentuh oleh suatu bahaya, mereka menyeru Tuhannya dengan kembali bertobat kepada-Nya, kemudian apabila Tuhan merasakan kepada mereka barang sedikit rahmat daripada-Nya, tiba- tiba sebahagian daripada mereka mempersekutukan Tuhannya,(33) (34)

sehingga mereka mengingkari akan rahmat yang telah Kami berikan kepada mereka. Maka bersenang- senanglah kamu sekalian kelak kamu akan mengetahui (akibat perbuatanmu).(34) (35)

Atau pernahkah Kami menurunkan kepada mereka keterangan, lalu keterangan itu menunjukkan (kebenaran) apa yang mereka selalu mempersekutukan dengan Tuhan.(35) (36)

Dan apabila Kami rasakan sesuatu rahmat kepada manusia, niscaya mereka gembira dengan rahmat itu. Dan apabila mereka ditimpa sesuatu musibah (bahaya) disebabkan kesalahan yang telah dikerjakan oleh tangan mereka sendiri, tiba- tiba mereka itu berputus asa.(36) (37)

Dan apakah mereka tidak memperhatikan bahwa sesungguhnya Allah melapangkan rezeki bagi siapa yang dikehendaki-Nya dan Dia (pula) yang menyempitkan (rezeki itu). Sesungguhnya pada yang demikian itu benar- benar terdapat tanda- tanda (kekuasaan Allah) bagi kaum yang beriman.(37) (38)

Maka berikanlah kepada kerabat yang terdekat akan

haknya, demikian (pula) kepada fakir miskin dan orang- orang yang dalam perjalanan. Itulah yang lebih baik bagi orang- orang yang mencari keridaan Allah; dan mereka itulah orang- orang beruntung.(38) (39)

Dan sesuatu riba (tambahan) yang kamu berikan agar dia bertambah pada harta manusia, maka riba itu tidak menambah pada sisi Allah. Dan apa yang kamu berikan berupa zakat yang kamu maksudkan untuk mencapai keridaan Allah, maka (yang berbuat demikian) itulah orang- orang yang melipat gandakan (pahalanya).(39) (40)

Allah- lah yang menciptakan kamu, kemudian memberimu rezeki, kemudian mematikanmu, kemudian menghidupkanmu (kembali). Adakah di antara yang kamu sekutukan dengan Allah itu yang dapat berbuat sesuatu dari yang demikian itu Maha Sucilah Dia dan Maha Tinggi dari apa yang mereka persekutukan.(40) (41)

Telah nampak kerusakan di darat dan di laut disebabkan karena perbuatan tangan manusia, supaya Allah merasakan kepada mereka sebahagian dari (akibat) perbuatan mereka, agar mereka kembali (ke jalan yang benar).(41) (42)

Katakanlah:" Adakan perjalanan di muka bumi dan perhatikanlah bagaimana kesudahan orang- orang yang dahulu. Kebanyakan dari mereka itu adalah orang- orang yang mempersekutukan (Allah)".(42) (43)

Oleh karena itu, hadapkanlah wajahmu kepada agama yang lurus (Islam) sebelum datang dari Allah suatu hari yang tak dapat ditolak (kedatangannya): pada hari itu mereka terpisah- pisah.(43) (44)

Barang siapa yang kafir maka dia sendirilah yang menanggung (akibat) kekafirannya itu; dan barang siapa yang beramal saleh maka untuk diri mereka sendirilah mereka menyiapkan (tempat yang menyenangkan),(44) (45)

Agar Allah memberi pahala kepada orang- orang yang beriman dan beramal saleh dari karunia-Nya. Sesungguhnya Dia tidak menyukai orang- orang yang ingkar.(45) (46)

Dan di antara tanda- tanda kekuasaan-Nya ialah bahwa Dia mengirimkan angin sebagai pembawa berita gembira dan untuk merasakan kepadamu sebagian dari rahmat-Nya dan supaya kapal dapat berlayar dengan perintah-Nya dan (juga) supaya kamu dapat mencari karunia-Nya; mudah- mudahan kamu bersyukur.(46) (47)

Dan sesungguhnya Kami telah mengutus sebelum kamu beberapa orang rasul kepada kaumnya, mereka datang kepadanya dengan membawa keterangan- keterangan (yang cukup), lalu Kami melakukan pembalasan terhadap orang- orang yang berdosa. Dan Kami selalu berkewajiban menolong orang- orang yang beriman.(47) (48)

Allah, Dialah yang mengirim angin, lalu angin itu menggerakkan awan dan Allah membentangkannya di langit menurut yang dikehendaki-Nya, dan menjadikannya bergumpal- gumpal; lalu kamu lihat hujan ke luar dari celah- celahnya, maka apabila hujan itu turun mengenai hamba- hamba-Nya yang dikehendaki-Nya tiba- tiba mereka menjadi gembira.(48) (49)

Dan sesungguhnya sebelum hujan diturunkan kepada mereka, mereka benar- benar telah berputus asa.(59) (50)

Maka perhatikanlah bekas- bekas rahmat Allah, bagaimana Allah menghidupkan bumi yang sudah mati. Sesungguhnya (Tuhan yang berkuasa seperti) demikian benar- benar (berkuasa) menghidupkan orang- orang yang telah mati. Dan Dia Maha Kuasa atas segala sesuatu.(50) (51)

Dan sungguh, jika Kami mengirimkan angin (kepada tumbuh- tumbuhan) lalu mereka melihat (tumbuh- tumbuhan itu) menjadi kuning (kering), benar- benar tetaplah mereka sesudah itu menjadi orang yang ingkar.(51) (52)

Maka sesungguhnya kamu tidak akan sanggup menjadikan orang- orang yang mati itu dapat mendengar, dan menjadikan orang- orang yang tuli dapat mendengar seruan, apabila mereka itu berpaling membelakang.(52) (53)

Dan kamu sekali- kali tidak akan dapat memberi petunjuk kepada orang- orang yang buta (mata hatinya) dari kesesatannya. Dan

kamu tidak dapat memperdengarkan (petunjuk Tuhan) melainkan kepada orang- orang yang beriman dengan ayat- ayat Kami, mereka itulah orang- orang yang berserah diri (kepada Kami).(53) (54)

Allah, Dialah yang menciptakan kamu dari keadaan lemah, kemudian Dia menjadikan (kamu) sesudah keadaan lemah itu menjadi kuat, kemudian Dia menjadikan (kamu) sesudah kuat itu lemah (kembali) dan beruban. Dia menciptakan apa yang dikehendaki-Nya dan Dialah Yang Maha Mengetahui lagi Maha Kuasa.(54) (55)

Dan pada hari terjadinya kiamat, bersumpahlah orang- orang yang berdosa;" Mereka tidak berdiam (dalam kubur) melainkan sesaat (saja)". Seperti demikianlah mereka selalu dipalingkan (dari kebenaran).(55) (56)

Dan berkata orang- orang yang diberi ilmu pengetahuan dan keimanan (kepada orang- orang yang kafir):" Sesungguhnya kamu telah berdiam (dalam kubur) menurut ketetapan Allah, sampai hari berbangkit; maka inilah hari berbangkit itu akan tetapi kamu selalu tidak meyakini (nya).(56) (57)

Maka pada hari itu tidak bermanfaat (lagi) bagi orang- orang yang lalim permintaan uzur mereka, dan tidak pula mereka diberi kesempatan bertobat lagi.(57) (58)

Dan sesungguhnya telah Kami buat dalam Al Quran ini segala macam perumpamaan untuk manusia. Dan sesungguhnya jika kamu membawa kepada mereka suatu ayat, pastilah orang- orang yang kafir itu akan berkata:" Kamu tidak lain hanyalah orang- orang yang membuat kepalsuan belaka".(58) (59)

Demikianlah Allah mengunci mati hati orang- orang yang tidak (mau) memahami.(59) (60)

Allah jualah terpulang segala urusan, sebelum berlakunya dan sesudah berlakunya; dan pada ketika berlakunya (kemenangan Rom) itu, orang-orang yang beriman akan bergembira - (4)

Dengan kemenangan yang diberi Allah. Ia memberi kemenangan kepada sesiapa yang dikehendakiNya, dan Dia lah jua yang Maha Kuasa, lagi Maha Mengasihani. (5)

Demikian dijanjikan Allah. Allah tidak pernah mengubah janjiNya, akan tetapi kebanyakan manusia tidak mengetahui (hakikat yang sebenarnya). (6)

Mereka hanya mengetahui perkara yang zahir nyata dari kehidupan dunia sahaja, dan mereka tidak pernah ingat hendak mengambil tahu tentang hari akhirat. (7)

Patutkah mereka merasa cukup dengan mengetahui yang demikian sahaja, dan tidak memikirkan dalam hati mereka, (supaya mereka dapat mengetahui), bahawa Allah tidak menciptakan langit dan bumi serta segala yang ada di antara keduanya itu melainkan dengan ada gunanya yang sebenar, dan dengan ada masa penghujungnya yang tertentu, (juga untuk kembali menemui Penciptanya)? Dan sebenarnya banyak di antara manusia, orang-orang yang sungguh ingkar akan pertemuan dengan Tuhannya. (8)

Tidakkah mereka telah berjalan dan mengembara di muka bumi, serta memerhatikan bagaimana kesudahan orang-orang yang terdahulu dari mereka? Orang-orang itu lebih kuat daripada mereka sendiri, dan orang-orang itu telah meneroka bumi serta memakmurkannya lebih daripada kemakmuran yang dilakukan oleh mereka, dan orang-orang itu juga telah didatangi oleh Rasul-rasulnya dengan membawa keterangan-keterangan yang jelas nyata (lalu mereka mendustakannya dan kesudahannya mereka dibinasakan). Dengan yang demikian, maka Allah tidak sekali-kali menganiaya mereka, tetapi merekalah yang menganiaya diri sendiri. (9)

Sesudah dibinasakan di dunia maka akibat orang-orang yang melakukan kejahatan itu ialah seburuk-buruk azab (di akhirat kelak), disebabkan mereka mendustakan ayat-ayat keterangan Allah

dan sentiasa mempersendakannya. (10)

Allah memulakan kejadian sekalian makhluk, kemudian Ia mengembalikannya (hidup semula pada hari kiamat), kemudian kepadaNyalah kamu akan dikembalikan (untuk menerima balasan). (11)

Dan semasa berlakunya hari kiamat, orang-orang yang berdosa akan dia membisu serta berputus asa. (12)

Dan makhluk-makhluk yang mereka jadikan sekutu-sekutu Allah itu tidak ada satupun daripadanya pemberi syafaat melepaskan mereka (dari azab Allah), padahal mereka berlaku kufur di dunia dahulu dengan sebab makhluk-makhluk yang mereka sekutukan (dengan Allah) itu. (13)

Dan semasa berlakunya kiamat, mereka pada hari itu akan berpecah kepada dua kumpulan (setelah selesai perbicaraan). (14)

Adapun kumpulan orang-orang yang beriman dan beramal soleh, maka mereka akan ditempatkan di taman Syurga dalam keadaan bersuka ria. (15)

Dan sebaliknya kumpulan orang-orang yang kafir dan mendustakan ayat-ayat Kami (Al-Quran) serta mendustakan pertemuan hari akhirat, maka mereka akan tetap berada dalam azab seksa selama-lamanya. (16)

(Setelah kamu mengetahui yang demikian) maka bertasbihlah kepada Allah semasa kamu berada pada waktu malam dan semasa kamu berada pada waktu subuh. (17)

Serta pujilah Allah yang berhak menerima segala puji (dari sekalian makhlukNya) di langit dan di bumi, dan juga (bertasbihlah kepadaNya serta pujilah Dia) pada waktu petang dan semasa kamu berada pada waktu zuhur. (18)

Ia mengeluarkan sesuatu yang hidup dari benda yang mati, dan mengeluarkan benda yang mati dari sesuatu yang hidup, serta menghidupkan bumi sesudah matinya; dan sedemikian itulah kamu akan dikeluarkan (hidup semula dari kubur). (19)

Dan di antara tanda-tanda yang membuktikan kekuasaanNya (menghidupkan kamu semula), bahawa Ia menciptakan kamu dari tanah; setelah sempurna sahaja peringkat-peringkat kejadian kamu, kamu menjadi

manusia yang hidup bertebaran di muka bumi. (20)

Dan di antara tanda-tanda yang membuktikan kekuasaannya dan rahmatNya, bahawa Ia menciptakan untuk kamu (wahai kaum lelaki), isteri-isteri dari jenis kamu sendiri, supaya kamu bersenang hati dan hidup mesra dengannya, dan dijadikanNya di antara kamu (suami isteri) perasaan kasih sayang dan belas kasihan. Sesungguhnya yang demikian itu mengandungi keterangan-keterangan (yang menimbulkan kesedaran) bagi orang-orang yang berfikir. (21)

Dan di antara tanda-tanda yang membuktikan kekuasaanNya dan kebijaksanaanNya ialah kejadian langit dan bumi, dan perbezaan bahasa kamu dan warna kulit kamu. Sesungguhnya yang demikian itu mengandungi keterangan-keterangan bagi orang-orang yang berpengetahuan. (22)

Dan di antara tanda-tanda yang membuktikan kemurahannya dan kasih sayangNya ialah tidurnya kamu pada waktu malam dan pada siang hari, dan usaha kamu mencari rezeki dari limpah kurniaNya (pada kedua-dua waktu itu). Sesungguhnya keadaan yang demikian mengandungi keterangan-keterangan bagi orang-orang yang mahu mendengar (nasihat pengajaran). (23)

Dan di antara tanda-tanda yang membuktikan kebesaranNya dan kekuasaanNya, Ia memperlihatkan kilat kepada kamu, untuk menakutkan (dari panahan petir) dan memberi harapan (dengan turunnya hujan); dan Ia menurunkan hujan dari langit, lalu Ia hidupkan bumi sesudah matinya dengan hujan itu. Sesungguhnya yang demikian mengandungi keterangan-keterangan bagi orang-orang yang menggunakan akal untuk memahamiNya. (24)

Dan di antara tanda-tanda yang membuktikan keluasan ilmuNya dan kekuasaanNya, ialah terdirinya langit dan bumi (dalam keadaan yang menakjubkan itu) dengan perintah dan penentuan takdirNya; akhirnya apabila Ia menyeru kamu dengan satu seruan (supaya kamu bangkit hidup semula) dari bumi, kamu dengan serta merta keluar (dari kubur masing-masing). (25)

Dan sekalian makhluk yang ada di langit dan di

bumi adalah hak kepunyaanNya, masing-masing tetap tunduk kepada hukum peraturanNya. (26)

Dan Dia lah yang memulakan kejadian sekalian makhluk, kemudian Ia mengembalikannya (hidup semula sesudah mereka mati), sedang perlaksanaan yang demikian amatlah mudah bagiNya. Dan bagiNyalah jua sifat yang tertinggi di langit dan di bumi, dan Dia lah jua Yang Maha Kuasa, lagi Maha Bijaksana. (27)

Ia mengemukakan kepada kamu satu misal perbandingan dari keadaan diri kamu sendiri, iaitu: Relakah kamu menerima sebahagian dari hamba-hamba abdi yang kamu miliki itu menjadi rakan kongsi kamu pada harta benda yang Kami telah kurniakan kepada kamu, supaya dengan penerimaan kamu itu, mereka dengan kamu menjadi sama-sama berhak padanya, sehingga kamu pun tidak berani (menguruskan harta benda itu dengan tiada persetujuan) mereka, sebagaimana kamu tidak berani (berbuat demikian dengan orang-orang yang berkongsi dengan kamu - yang setaraf dengan) diri kamu? Demikianlah Kami menjelaskan keterangan-keterangan satu persatu bagi orang-orang yang menggunakan akal untuk memahaminya. (28)

Orang-orang yang zalim itu (tidak berfikir), bahkan menurut hawa nafsu mereka (melakukan syirik) dengan tidak berdasarkan pengetahuan. Maka tiada sesiapa yang dapat memberi petunjuk kepada orang yang telah disesatkan oleh Allah (disebabkan bawaannya sendiri), dan tiada pula bagi mereka sesiapa yang dapat menolong melepaskan mereka dari azab. (29)

(Setelah jelas kesesatan syirik itu) maka hadapkanlah dirimu (engkau dan pengikut-pengikutmu, wahai Muhammad) ke arah ugama yang jauh dari kesesatan; (turutlah terus) ugama Allah, iaitu ugama yang Allah menciptakan manusia (dengan keadaan bersedia dari semulajadinya) untuk menerimanya; tidaklah patut ada sebarang perubahan pada ciptaan Allah itu; itulah ugama yang betul lurus, tetapi kebanyakan manusia tidak mengetahui. (30)

Hendaklah kamu (wahai Muhammad dan pengikut-pengikutmu) sentiasa rujuk kembali kepada Allah (dengan mengerjakan amal-amal bakti) serta bertaqwalah kamu kepadaNya; dan kerjakanlah sembahyang dengan betul sempurna; dan janganlah kamu menjadi dari mana-mana golongan orang musyrik - (31)

Iaitu orang-orang yang menjadikan fahaman ugama mereka berselisihan mengikut kecenderungan masing-masing serta mereka pula menjadi berpuak-puak; tiap-tiap puak bergembira dengan apa yang ada padanya (dari fahaman dan amalan yang terpesong itu). (32)

Dan apabila manusia disentuh oleh sesuatu bahaya, mereka segera berdoa kepada Tuhan mereka dengan keadaan rujuk kembali bertaubat kepadaNya; kemudian apabila Allah memberi mereka merasai sesuatu rahmat daripadaNya, tiba-tiba sebahagian dari mereka mempersekutukan sesuatu yang lain dengan Tuhannya; (33)

Dengan sebab itu, mereka mengingkari nikmat-nikmat yang telah Kami berikan kepadanya. Maka (dikatakan kepada mereka): "Bersenang-senanglah kamu (bagi sementara), kemudian kamu akan mengetahui (balasan kederhakaan kamu)". (34)

Pernahkah Kami menurunkan kepada mereka (yang musyrik itu) sebarang bukti keterangan, lalu ia menerangkan jalan yang membolehkan mereka lakukan perbuatan syirik itu? (35)

Dan apabila Kami beri manusia merasai sesuatu rahmat, mereka bergembira dengannya (sehingga lupa daratan); dan jika mereka ditimpa sesuatu bencana disebabkan apa yang telah dilakukan oleh tangan mereka sendiri, tiba-tiba mereka berputus asa. (36)

(Mengapa mereka bersikap demikian?) dan mengapa mereka tidak melihat (dengan hati mereka) bahawa Allah memewahkan rezeki bagi sesiapa yang dikehendakiNya (sebagai cubaan adakah orang itu bersyukur atau sebaliknya), dan Ia juga yang menyempitkannya (sebagai ujian sama ada diterima dengan sabar atau tidak)? Sesungguhnya hal yang demikian itu mengandungi keterangan-keterangan (yang membuktikan kekuasaan Allah) bagi orang-orang yang beriman. (37)

Maka (bagi menyatakan sikap syukur) berikanlah

kepada kerabatmu, dan orang miskin serta orang musafir akan haknya masing-masing; pemberian yang demikian adalah baik bagi orang-orang yang bertujuan memperoleh keredaan Allah dan mereka itulah orang-orang yang berjaya. (38)

Dan (ketahuilah bahawa) sesuatu pemberian atau tambahan yang kamu berikan, supaya bertambah kembangnya dalam pusingan harta manusia maka ia tidak sekali-kali akan kembang di sisi Allah (tidak mendatangkan kebaikan). Dan sebaliknya sesuatu pemberian sedekah yang kamu berikan dengan tujuan mengharapkan keredaan Allah semata-mata, maka mereka yang melakukannya itulah orang-orang yang beroleh pahala berganda-ganda. (39)

Allah jualah yang mencipta kamu; kemudian Ia memberi rezeki kepada kamu; sesudah itu Ia mematikan kamu; kemudian Ia menghidupkan kamu semula. Adakah di antara makhluk-makhluk yang kamu sekutukan dengan Allah itu sesiapa yang dapat berbuat sesuatu pun dari segala yang tersebut? Maha Suci Allah dan Tertinggi keadaanNya dari apa yang mereka sekutukan (denganNya). (40)

Telah timbul berbagai kerosakan dan bala bencana di darat dan di laut dengan sebab apa yang telah dilakukan oleh tangan manusia; (timbulnya yang demikian) kerana Allah hendak merasakan mereka sebahagian dari balasan perbuatan-perbuatan buruk yang mereka telah lakukan, supaya mereka kembali (insaf dan bertaubat). (41)

Katakanlah: "Mengembaralah kamu di muka bumi kemudian lihatlah bagaimana kesudahan orang-orang yang telah lalu (yang telah dibinasakan); kebanyakan mereka adalah orang-orang musyrik". (42)

(Jika demikian keadaannya) maka hadapkanlah dirimu (wahai Muhammad) ke arah ugama yang betul, sebelum datangnya dari Allah: hari yang tak dapat ditolak; pada hari itu manusia akan berpecah (kepada dua golongan). (43)

Sesiapa yang kufur ingkar maka dia lah sahaja yang menanggung bencana kekufurannya itu, dan sesiapa yang beramal

soleh (yang membuktikan imannya), maka merekalah orang-orang yang membuat persiapan untuk kesenangan diri mereka masing-masing; (44)

Kerana Allah akan membalas orang-orang yang beriman dan beramal soleh dari limpah kurniaNya. Sesungguhnya Ia tidak suka kepada orang-orang yang kufur ingkar. (45)

Dan di antara tanda-tanda yang membuktikan kekuasaanNya, bahawa Ia menghantarkan angin sebagai pembawa berita yang mengembirakan; dan untuk merasakan kamu sedikit dari rahmatNya, dan supaya kapal-kapal belayar laju dengan perintahNya, dan juga supaya kamu dapat mencari rezeki dari limpah kurniaNya; dan seterusnya supaya kamu bersyukur. (46)

Dan demi sesungguhnya, Kami telah mengutuskan sebelummu (wahai Muhammad) Rasul-rasul kepada kaum masing-masing, lalu mereka membawa kepada kaumnya keterangan-keterangan yang jelas nyata; kemudian Kami menyeksa orang-orang yang berlaku salah (mengingkarinya); dan sememangnya adalah menjadi tanggungjawab Kami menolong orang-orang yang beriman. (47)

Allah jualah yang menghantarkan angin, lalu angin itu menggerakkan awan; kemudian Allah menyebarkan awan itu di langit sebagaimana yang dikehendakiNya, dan menjadikannya berkelompok-kelompok; lalu engkau melihat hujan keluar dari celah-celahnya. Maka apabila Allah menurunkan hujan itu mengenai sesiapa yang dikehendakiNya dari hamba-hambanya, mereka serta merta bergembira; (48)

Dan sesungguhnya mereka dahulu, sebelum diturunkan hujan kepada mereka, adalah orang-orang yang telah berputus asa. (49)

Maka lihatlah olehmu kepada kesan-kesan rahmat Allah, bagaimana Ia menghidupkan bumi sesudah matinya (dengan tanaman-tanaman yang menghijau subur). Sesungguhnya Allah yang demikian kekuasaanNya, sudah tentu berkuasa menghidupkan orang-orang yang telah mati. Dan (ingatlah) Ia maha Kuasa atas tiap-tiap sesuatu. (50)

Dan demi sesungguhnya, jika Kami hantarkan angin (menyerang tanaman) lalu mereka melihat tanaman itu menjadi kuning kering, nescaya mereka sesudah itu, terus kembali kufur (tidak mengenangkan

nikmat-nikmat Allah serta berputus asa). (51)

(Maka janganlah engkau berdukacita - wahai Muhammad - terhadap keadaan mereka yang demikian), kerana sesungguhnya engkau tidak dapat menjadikan orang-orang yang mati (hatinya) itu menerima ajaranmu, dan tidak dapat menjadikan orang-orang yang pekak itu mendengar seruanmu, apabila mereka berpaling undur (disebabkan keingkarannya). (52)

Dan engkau tidak akan dapat memberi petunjuk kepada orang-orang yang buta (matahatinya) supaya menjauhi kesesatan mereka; engkau tidak dapat memperdengarkan (seruanmu itu) melainkan kepada orang-orang yang sedia beriman akan ayat-ayat keterangan Kami, kerana mereka orang-orang yang menurut perintah. (53)

Allah yang menciptakan kamu bermula dengan keadaan lemah, selepas berkeadaan lemah itu Ia menjadikan kamu kuat. Setelah itu Ia menjadikan kamu lemah pula serta tua beruban. Ia menciptakan apa yang dikehendakiNya, dan Dia lah jua yang Maha Mengetahui, lagi Maha Kuasa. (54)

Dan semasa berlakunya hari kiamat, orang-orang yang berdosa akan bersumpah mengatakan bahawa mereka tidak tinggal (di dalam kubur) melainkan sekadar satu saat sahaja; demikianlah mereka sentiasa dipalingkan (oleh fahaman sesatnya dari memperkatakan yang benar). (55)

Dan (bagi menjawabnya) berkatalah orang-orang yang berilmu serta beriman: "Demi sesungguhnya, kamu telah tinggal - menurut yang terkandung dalam Kitab Allah - sampai ke hari kebangkitan (hari kiamat); maka inilah dia hari kebangkitan (yang dijanjikan) itu, akan tetapi kamu dari dahulu lagi tidak mahu mengetahui (kebenarannya)". (56)

Maka pada hari itu tidak berguna lagi bagi orang-orang yang zalim, sebarang alasan yang mereka kemukakan untuk melepaskan diri, dan mereka pula tidak diberi peluang untuk memohon keredaan Allah. (57)

Dan demi sesungguhnya, Kami telah mengemukakan kepada umat manusia berbagai kisah dan perbandingan

di dalam Al-Quran ini; dan demi sesungguhnya jika engkau membawa kepada mereka sebarang keterangan, sudah tentu orang-orang kafir itu akan berkata: "Kamu ini tidak lain hanyalah orang-orang yang membuat dakwaan palsu". (58)

Demikianlah Allah meteraikan hati orang-orang yang tidak mahu menerima jalan mengetahui (kebenaran). (59)

Oleh itu, bersabarlah (wahai Muhammad), sesungguhnya janji Allah itu benar; dan janganlah orang-orang yang tidak meyakini apa yang engkau sampaikan itu menjadikan engkau resah gelisah. (60)

Mwenyeezi Mungu, na walikuwa wakizifanyia mzaha.

11. Mwenyeezi Mungu huanzisha kiumbe tena hukirudisha (mara ya pili) kisha mtarudishwa kwake.

12. Na siku kitakaposimama Kiyama waovu watakata tamaa.

13. (Wala) hawatakuwa na waombezi miongoni mwa waliokuwa wakiwashirikisha, nao watawakataa washirika wao.

14. Na siku kitakapotokea Kiyama, siku hiyo watafarikiana.

15. Lakini wale walioamini na kutenda mema, basi wao watafurahishwa katika Bustani.

16. Na wale waliokufuru na wakazikadhibisha Aya zetu na mkutano wa Akhera basi hao watahudhurishwa katika adhabu.

17. Basi mtukuzeni Mwenyeezi Mungu mnapoingia usiku na mnapoingia asubuhi.

18. Na sifa zote njema ni zake mbinguni na ardhini, na wakati wa alasiri na mnapoingia adhuhuri.

19. Hukitoa kilicho hai kutokana na kilicho kufa, na hukitoa kilicho kufa kutokana na kilicho hai na huihuisha ardhi baada ya kufa kwake na hivyo ndivyo mtakavyotolewa.

20. Na katika dalili zake ni huku kukuumbeni kwa udongo. kisha mmekuwa watu mnaoenea.

21. Na katika dalili zake ni kuwa amekuumbieni wake zenu katika jinsi yenu ili mpate utulivu kwao, naye amejaalia mapenzi na huruma baina yenu. Bila shaka katika hayo mna mazingatio kwa watu wanaofikiri.

22. Na katika dalili zake ni kuumba mbingu na ardhi na kutafautiana, lugha zenu na rangi zenu, kwa hakika katika hayo mna mazingatio kwa wenye elimu.

23. Na katika dalili zake ni kulala kwenu kwa usiku na mchana, na kutafuta kwenu fadhili yake. Hakika katika hayo mna mazingatio kwa watu wanaosikia.

24. Na katika dalili zake ni kukuonyesheni umeme kwa khofu na tumaini na kuteremsha maji kutoka mawinguni, kwa hayo huifufua ardhi baada ya kufa kwake. Bila

shaka katika hayo mna mazingatio kwa watu wanaofahamu.

25. Na katika dalili zake ni kuwa mbingu na ardhi husimama kwa amri yake, kisha atakapokuiteni wito mmoja, nanyi ndipo mtatoka ardhini.

26. Vilivyomo mbinguni na ardhini ni vyake, vyote humtii.

27. Na yeye ndiye anayeanzisha kiumbe tena atakayekirudisha, na jambo hili ni rahisi kwake, na sifa zilizotukuka katika mbingu na ardhi ni zake, naye ndiye Mwenye nguvu, Mwenye hekima.

28. Amekupigieni mfano kwa hali ya nafsi zenu: Je, katika hao waliomilikiwa na mikono yenu kuna washirika wenu katika yale tuliyo kupeni hata mkashiriki sawa sawa, mkawaogopa kama mnavyoogopana wenyewe? Hivyo ndivyo tunavyozieleza Aya kwa watu wanaofahamu.

29. Lakini waliodhulumu walifuata matamanio yao pasipo kujua, basi ni nani awezaye kumuongoza ambaye Mwenyeezi Mungu amempoteza? Nao hawatakuwa na wasaidizi.

30. Basi uelekeze uso wako kwa dini iliyo sawa sawa ndilo umbile Mwenyeezi Mungu alilowaumba watu. Hakuna mabadiliko katika maumbile ya viumbe wa Mwenyeezi Mungu, hiyo ndiyo dini iliyo haki lakini watu wengi hawajui.

31. Nyenyekeeni kwake na mcheni, na simamisheni swala, wala msiwe katika washirikina.

32. Katika wale walioitenga dini yao na wakawa makundi makundi, kila kundi hufurahia waliyo nayo.

33. Yakiwapata watu madhara humuomba Mola wao kwa kumnyenyekea kisha anapowaonjesha rehema yake, hapo baadhi yao mara humshirikisha Mola wao.

34. Kwa kuyakataa tuliyowapa, basi stareheni, karibuni mtajua.

35. Je, tumewateremshia dalili inayowaambia juu ya yale wamshirikishayo nayo?

36. Na tunapowaonjesha watu rehema, huifurahia, na kama ukiwafikia ubaya kwa sababu ya yale iliyoyatanguliza mikono yao, mara wanakata tamaa.

37. Je, hawaoni ya kwamba Mwenyeezi Mungu hutoa riziki nyingi

kwa amtakaye na hudhikisha? Bila shaka katika hayo mna mazingatio kwa watu wanaoamini.

38. Basi mpe jamaa haki yake na masikini na msafiri, hayo ni hora kwa wale wanaotaka radhi ya Mwenyeezi Mungu na hao ndio wenye kufaulu.

39. Na riba ile mtoayo ili izidi katika mali ya watu, basi mbele ya Mwenyeezi Mungu haizidi, lakini (mali) mnayoitoa zaka kwa kutaka radhi ya Mwenyeezi Mungu, basi hao ndio wazidishao (mali zao).

40. Mwenyeezi Mungu ndiye aliyekuumbeni kisha akakupeni riziki kisha atakufisheni, kisha atakufufueni. Je, miongoni mwa washirika wenu yuko awezae kufanya lolote katika hayo? Yeye ameepukana na upungufu na yu juu kabisa kuliko yale wanayomshirikisha nayo.

41. Uharibifu umedhihiri barani na baharini kwa sababu ya yale iliyoyafanya mikono ya watu, ili awaonjeshe (adhabu ya) sehemu ya waliyoyafanya huenda wakarudi.

42. Sema: Nendeni katika ardhi na tazameni jinsi ulivyokuwa mwisho wa wale waliotangulia, wengi wao walikuwa washirikina.

43. Basi uelekeze uso wako katika dini iliyo na haki kabla ya kufika siku isiyozuilika kutoka kwa Mwenyeezi Mungu siku hiyo watatengana.

44. Anayekufuru, basi (madhara ya ) kufru yake ni juu yake, na afanyae mema, basi (hao) wanazitengenezea nafsi zao.

45. Ili awalipe wale walioamini na kufanya vitendo vizuri katika fadhili yake. Bila shaka yeye hawapendi makafiri.

46. Na katika dalili zake ni kuzituma pepo ziletazo khabari nzuri, na ili kuwaonjesheni rehema yake, na ili yatembee majahazi kwa amri yake, na mzitafute fadhili zake, na ili mshukuru.

47. Na kwa hakika tuliwatuma Mitume kwa watu wao, na wakawafikia kwa Miujiza wazi wazi, kisha tukawaadhibu wale waliokosa, na ilikuwa

haki juu yetu kuwasaidia waumini.

48. Mwenyeezi Mungu ndiye anayezituma pepo zikayatimua mawingu, kisha akayatandaza mbinguni kama apendavyo. Na akayafanya mapande mapande, basi ukaiona mvua inatoka ndani yake. Anapowafikishia awatakao katika waja wake, mara wao huwa na furaha.

49. Na ingawa kabla ya kuwateremshia walikuwa wenye kukata tamaa.

50. Basi ziangalie alama za rehema ya Mwenyeezi Mungu jinsi anavyoihuisha ardhi baada va kufa kwake, bila shaka yeye ndiye Mwenye kuhuisha wafu, naye ndiye Mwenye uwezo juu ya kila kitu.

51. Na kama tukiutuma upepo na wakauona umekuwa rangi ya manjano, juu ya haya kwa hakika wataendelea kukufuru.

52. Na wewe, bila shaka huwezi kuwasikilizisha wafu, wala huwezi kuwasikilizisha viziwi wito, watakapogeuka kurudi nyuma.

53. Wala huwezi kuwaongoza vipofu katika upotovu wao huwasikilizishi ila wanaoziamini Aya zetu, hao ndio wenye kunyenyekea.

54. Mwenyeezi Mungu ndiye aliyekuumbeni katika udhaifu, na baada ya udhaifu akafanya nguvu, kisha baada ya nguvu akaufanya udhaifu na uzee, huumba apendavyo, naye ni Mjuzi Mwenye uwezo.

55. Na siku kitakaposimama Kiyama waovu wataapa ya kwamba Hawakukaa (ulimwenguni) isipokuwa saa moja tu, hivyo ndivyo walivyokuwa wakigeuzwa.

56. Na waliopewa elimu na imani watasema: Hakika nyinyi mmekaa kwa hukumu ya Mwenyeezi Mungu mpaka siku ya ufufuo, basi hii ni siku ya ufufuo, lakini mlikuwa hamjui.

57. Na siku hiyo hautawafaa waliodhulumu udhuru wao, wala hawatapokelewa toba yao.

58. Na kwa hakika tumepiga mfano wa kila namna kwa ajili ya watu katika Our'an hii, na kama ukiwajia na hoja yoyote, bila shaka wale waliokufuru watasema; Nyinyi si chochote ila ni wabatilishaji (haki).

59. Hivyo ndivyo Mwenyeezi

Mungu anavyopiga muhuri katika nyoyo za wale wasiofahamu.

60. Basi subiri, bila shaka ahadi ya Mwenyeezi Mungu ni haki, wala wasikuhafifishe wale wasiokuwa na yakini.

خدا به ايشان ظلم نكرد بلكه خودشان به خود ظلم كردند (9).

و سرانجام كسانى كه بديها را به بدترين وجه مرتكب مى شدند اين شد كه آيات خدا را تكذيب نموده و به آن استهزاء كنند (10).

خدا است كه خلق را براى نخستين بار آفريد و سپس براى بار دوم نيز برمى گرداند و شما هم به سويش برمى گرديد (11).

و روزى كه قيامت به پا شود مجرمين مايوس مى گردند (12).

و از شركاء كه درست كرده بودند هيچ يك شفيع آنان نگشته و خودشان به شركايشان كفر مى ورزند (13). ______________________________________________________ صفحه ى 232

و روزى كه قيامت به پا شود آن روز فرقه ها از يكديگر جدا مى شوند (14).

اما آنان كه ايمان آوردند و عمل صالح كردند در باغى و بهشتى شاد و خرمند (15).

و اما آنهايى كه كفر ورزيده و آيات ما و روز ديدار آخرت را تكذيب كردند ايشان در عذاب احضار خواهند شد (16).

پس منزه است خدا، هم در آخر روز و هم در حينى كه صبح مى كنيد (17).

و تنها او سزاوار ستايش در آسمانها و زمين است، هم در آخر شب و هم در حينى كه ظهر مى كنيد (18).

زنده را از مرده بيرون مى كند و مرده را از زنده درمى آورد و زمين را بعد از مردنش زنده مى كند و به همين نحو شما بيرون مى شويد (19).

بيان آيات [اشاره به مضامين و غرض سوره مباركه روم

اين سوره با وعده اى از خدا آغاز شده، و آن اين است كه: به زودى امپراطورى روم كه در ايام نزول اين سوره از امپراطورى ايران شكست خورد، بعد از چند سال بر آن امپراطورى غلبه خواهد كرد، و بعد از ذكر

اين وعده، منتقل مى شود به وعده گاه اكبر كه قيامت و يوم الوعدش گويند، روزى كه تمامى افراد و اقوام در آن روز به سوى خدا بازمى گردند، آن گاه به استدلال بر مساله معاد پرداخته، سپس كلام را به آيات ربوبيت معطوف مى دارد و صفات خاصه خدا را برمى شمارد، و در آخر، سوره را با وعده نصرت به رسول گرامى اش ختم مى كند، و در فرا رسيدن اين وعده تاكيد بليغ نموده و مى فرمايد:" فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لا يُوقِنُونَ- صبر كن كه وعده خدا حق است، و كسانى كه يقين ندارند تو را در كارت سست نسازند"، و در چند آيه قبل نيز فرموده بود:" وَ كانَ حَقًّا عَلَيْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ- يارى ما براى مؤمنين حقى است بر ما".

پس معلوم شد كه غرض سوره وعده دادن قطعى خدا به يارى دين است، و اگر قبل از بيان اين غرض، مساله وعده غلبه روم را در چند سال بعد ذكر كرد، براى اين است كه مؤمنين وقتى ديدند كه وعده غلبه روم عملى شد، يقين كنند كه وعده ديگر خدا نيز عملى خواهد شد، و نيز يقين كنند كه وعده آمدن قيامت هم، مانند ساير وعده هايش عملى مى شود، آرى عقل هر عاقلى حكم مى كند كه وقتى خداى تعالى دو تا از وعده هايش را عملى كرد ساير وعده هايش نيز عملى مى شود، و بايد از خطرهايى كه وعده آن را مى دهد بر حذر بود. ______________________________________________________ صفحه ى 233

" غُلِبَتِ الرُّومُ فِي أَدْنَى الْأَرْضِ" كلمه" 0 روم" نام اقوامى از انسانهاست كه در ساحل مديترانه در غرب آسيا زندگى مى كنند، در آن ايام اين اقوام امپراطورى

بزرگ و وسيعى تشكيل داده بودند، به طورى كه دامنه آن تا حدود شامات توسعه يافته بود، در ايام نزول اين سوره جنگى بين اين امپراطورى، و امپراطورى ايران در سرزمينى ميان شام و حجاز درگرفت، و روم از ايران شكست خورد، و ظاهرا مراد از كلمه" أرض" سرزمين حجاز و مراد از" أَدْنَى الْأَرْضِ" نزديكيهاى اين سرزمين است، و الف و لام در كلمه" الأرض" الف و لام عهد است.

" وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ فِي بِضْعِ سِنِينَ" ضمير جمع اولى و سومى به روم برمى گردد، ولى ضمير جمع دومى (غلبهم)- بعضى «1» گفته اند- به فرس برمى گردد، و معنايش اين است كه: روميان بعد از غلبه فارسيان برايشان، به زودى غلبه خواهند كرد.

ولى ممكن است آن را نيز به روم برگردانيم، و بگوييم كه مصدر" غلبهم" مصدر مفعولى است، و در نتيجه اختلافى هم در مرجع ضميرهاى سه گانه پديد نمى آيد، و معناى آيه چنين مى شود كه: روميان بعد از مغلوب شدنشان به زودى غالب مى شوند، و كلمه" بضع" در اعداد از سه تا نه را گويند.

" لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ" دو كلمه قبل و بعد، در صورتى كه به چيزى اضافه شوند، حركات سه گانه فتحه و كسره و ضمه را مى گيرند، و در صورتى كه اضافه نشوند، و مضاف اليه آنها منوى و در تقدير باشد، مبنى بر ضمه مى شوند، يعنى غير از ضمه حركت ديگرى به خود نمى گيرند.

در جمله مورد بحث مضاف اليه آن دو منوى و مورد نظر است، و تقدير آن چنين است" للَّه الامر من قبل ان غلبت الروم و من بعد ان غلبت- امر به

دست خدا است قبل از آنكه روم مغلوب شود، و بعد از آنكه غلبه كند"، يعنى قبل از آن و بعد از اين امر به دست او است، به هر چه بخواهد امر مى كند، پس هر كس را بخواهد يارى مى كند، و هر كس را نخواهد يارى نمى كند.

بعضى «2» از مفسرين گفته اند معنايش اين است كه: امر به دست خدا است، قبل از غالب شدن روم، يعنى همان هنگامى كه مغلوب بودند، و از بعد از مغلوب شدنشان، يعنى _______________

(1) روح المعانى، ج 21، ص 17.

(2) روح المعانى، ج 21، ص 20. ______________________________________________________ صفحه ى 234

هنگامى كه غالب بودند، و خلاصه هم هنگام مغلوب شدن و هم هنگام غالب شدنشان، ولى معناى اول بهتر است، هر چند كه بهتر بودنش به حدى نيست كه بگوييم تنها آن معنا متعين است.

[وجوهى كه در معناى آيه:" يَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ ..." و ارتباط آن با قبل (غلبت الروم ...) گفته شده است

" وَ يَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ يَنْصُرُ مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ" ظرف: در اين روز، متعلق است به" يفرح"، و همچنين كلمه" بِنَصْرِ اللَّهِ"، و معناى آيه اين است كه: روزى كه روم غلبه مى كند مؤمنان به نصرت خدا- كه وعده ديگر او است- خوشحال مى شوند، (و با خود مى گويند خدا دو وعده داده بود، يكى پيشگويى غلبه روم بود، و دوم يارى مؤمنان، اولى صورت خارج به خود گرفت، پس معلوم مى شود آن ديگر هم خواهد شد).

جمله" يَنْصُرُ مَنْ يَشاءُ"، جمله اى است از نو، كه جمله" لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ" را تقرير و اثبات مى كند، و در جمله"

وَ هُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ" مى خواهد بفرمايد: خدا عزيز است، و به همين جهت هر كه را بخواهد با يارى خود عزت مى دهد، و رحيم است، رحمت خود را به هر كس بخواهد اختصاص مى دهد.

البته در معنا و تفسير آيه مورد بحث وجوه ديگرى است ضعيف، كه ذيلا از نظر خواننده مى گذرد.

اول اينكه: جمله" و يومئذ" عطف باشد بر جمله" من قبل"، و مراد از آن اين باشد كه سلطنت خدا مختص به قبل و بعد نيست، بلكه حال نيز در تحت سلطنت اوست، گويا فرموده: امر به دست خدا است، چه قبل از فلان، و چه بعد از آن، و چه در حال، آن گاه جمله" يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ" ابتداى كلام است، اشكال اين وجه اين است كه نظم آيه را به هم مى زند، و اول آن از آخرش جدا مى گردد.

دوم اينكه: كلمه" بِنَصْرِ اللَّهِ" متعلق است به كلمه" مؤمنون" نه به كلمه" يفرح" آن گاه به ملازمه اى كه در مقام هست، فهميده مى شود كه غلبه روم به نصرت خدا بوده.

اشكال اين وجه اين است كه: مستلزم آن مى شود كه مؤمنين هم در روز غلبه فرس خوشحال شوند، و هم در روز غلبه روم، چون در غلبه نصرتى است براى طرف غالب، و نصرت هم هميشه از خدا است، هم چنان كه خودش فرموده:" وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ" «1» پس اگر در آيه، فرح مؤمنين را اختصاص داده به روز غلبه روم، ترجيح بدون مرجحى مرتكب _______________

(1) نصرت نمى رسد مگر از ناحيه خداى عزيز و حكيم. سوره آل عمران، آيه 126. ______________________________________________________ صفحه ى 235

شده است،- دقت بفرماييد-.

سوم اينكه: مراد از" نصر

اللَّه" يارى مؤمنين عليه مشركين در روز جنگ بدر است، نه يارى روم عليه فرس، هر چند كه هر دو يارى در يك زمان اتفاق افتاده باشد، پس گويا فرموده: روم به زودى و در چند سال بعد غلبه مى كند، و در هنگام غلبه روم مؤمنين هم بر مشركين غلبه مى كنند، و به نصرتى كه خدا به ايشان داده خوشحال مى گردند. اشكال اين وجه اين است كه: با جمله:" خدا هر كه را بخواهد يارى مى كند" سازگار نيست.

چهارم اينكه: مراد از" نصرت" نصرت مؤمنين است، اما نه در جنگ بدر، بلكه به همين كه روم طبق پيشگويى قرآن غلبه كرده، چون اين پيشامد مؤمنين را سرفراز مى كند، و مى توانند قرآن و دين خود را به رخ كفار بكشند.

بعضى «1» ديگر گفته اند:" مراد از" نصرت"، استيلاى بعضى از كفار بر بعضى ديگر، و تفرقه كلمه آنها و شكستن شوكت آنهاست". و اين وجوه و امثال اينها وجوه قابل اعتناء نيست.

[اشاره اى در مورد وجه اينكه خداوند خلف وعده نمى كند (لا يُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ)]

" وَعْدَ اللَّهِ، لا يُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ" كلمه" وَعْدَ اللَّهِ" مفعول مطلق فعل حذف شده است، و تقدير آن" وعد اللَّه وعدا" مى باشد، يعنى خدا وعده داده وعده دادنى چنين و چنان. و جمله" لا يخلف" از اخلاف است، و اخلاف به وعده وفا نكردن است. و جمله" وَعْدَ اللَّهِ" تاكيد و تثبيت وعده سابق است، كه مى فرمود" سَيَغْلِبُونَ"، و" يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ"، هم چنان كه جمله" لا يُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ"، تاكيد و تثبيت جمله" وَعْدَ اللَّهِ" است.

مساله خلف وعده نكردن خدا، در آيه مورد بحث و آيه" إِنَّ اللَّهَ

لا يُخْلِفُ الْمِيعادَ" «2» آمده، كه به كلى خلف وعده را از خدا نفى مى كند و خلف وعده هر چند در پاره اى اوقات از قبيل موارد اضطرارى عملى پسنديده مى شود، و به همين جهت مى توان گفت قبح آن ذاتى نيست، و ليكن از آنجايى كه هيچ عاملى خدا را مضطر به خلف وعده نمى كند، پس خلف وعده در حق او هميشه زشت است.

علاوه بر اين خلف ملازم با كمبود داشتن است، و خدا كاملى است كه كمبود در باره او محال است.

_______________

(1) روح المعانى، ج 21، ص 21.

(2) به درستى كه خداوند از وعده خود تخلف نمى كند. سوره رعد، آيه 31. ______________________________________________________ صفحه ى 236

از اين هم كه بگذريم خودش در آيات مذكور از كلام مجيدش خبر داده كه خلف وعده نمى كند، و او راستگوترين راستگويان است، و همو است كه در كلام بى مانندش فرموده:

" وَ الْحَقَّ أَقُولُ" «1».

" وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ"- يعنى و ليكن بيشتر مردم به شؤون خداى تعالى جاهلند، و به وعده او اطمينان و وثوق ندارند، او را چون امثال خود مى پندارند، كه هم راست مى گويند، و هم دروغ، هم وعده مى دهند، و هم خلف وعده مى كنند.

[چند وجه در بيان مفاد آيه:" يَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَياةِ الدُّنْيا ..."]

" يَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ" جمله" يعلمون" به طورى كه در كشاف گفته- بدل است از جمله" لا يعلمون" و با در نظر گرفتن اينكه هر جا بدل در كلام آيد" مبدل منه" آن در حكم سقوط است، از اين به دست مى آيد كه فرقى بين ندانستن يعنى جهل و بين دانستنى كه از

امور مادى تجاوز نمى كند نيست، يعنى كسى كه عملش تنها در امور مادى است، در حقيقت با جاهل هيچ فرقى ندارد «2».

بعضى «3» ديگر گفته اند:" جمله مذكور استثنايى است، مى خواهد علت جهلشان را بيان كند، جهلشان به حقانيت وعده خدا، و اينكه امر به دست اوست، چه قبل و چه بعد، و او مؤمنين را عليه كفار يارى خواهد كرد، و آن علت اين است كه: علم خود را به امورى مادى اختصاص داده اند، و معناى آن اين است كه: كفار حقايق مذكور را نمى دانند، و علمى ندارند، مگر به امور ظاهرى دنيا" و اين ظاهرتر است.

و اگر كلمه" ظاهرا" را نكره آورد، و فرمود: ظاهرى از حيات دنيا را مى دانند، براى اين است كه آن را تحقير كند، و ظاهر حيات دنيا، در مقابل باطن آن، همان چيزهايى است كه با حواس ظاهريشان احساس مى كنند، و اين احساس وادارشان مى كند كه در پى تحصيل آن برآيند، و به آن دل بسته، غير آن را يعنى حيات آخرت، و معارف مربوط به آن را فراموش كنند، و از خيرات و منافعى كه در آن است، و منافع و خيرات واقعى و به حقيقت معناى كلمه است غفلت بورزند.

بعضى «4» ديگر گفته اند:" كلمه" ظاهر" در آيه به معناى زايل است، و استشهاد

_______________

(1) من همواره حق مى گويم. سوره ص، آيه 84.

(2) تفسير كشاف، ج 3، ص 468.

(3) روح المعانى، ج 21، ص 22.

(4) روح المعانى، ج 21، ص 21. ______________________________________________________ صفحه ى 237

كرده اند به شعر شاعر كه گفته:

و عيرها الواشون أنى أحبها *** و تلك شكاة ظاهر عنك عارها

يعنى سخن چينان محبوبه مرا سرزنش كردند به اينكه من او را

دوست مى دارم و ننگ اين سرزنش از محبوبه من زايل شدنى است.

و معناى آيه اين است كه: كفار از دنيا چيزهايى را مى دانند كه زايل و ناپايدار است". و ليكن اين معنا كه براى كلمه" ظاهر" كرده اند، معناى غير متداولى است.

[توضيح مراد از اينكه فرمود: خداوند جهان را جز به" حق" و" أَجَلٍ مُسَمًّى" نيافريد]

" أَ وَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى ..."

مراد از حق بودن خلقت آسمانها و زمين، و آنچه بين آن دو است،- و خلاصه حق بودن همه عوالم محسوس- اين است كه: خلقت آن عبث و بى نتيجه نبوده، كه موجود شود و بعد معدوم گردد، و دوباره موجود گشته و سپس معدوم شود، بدون اينكه غرضى و هدفى از آن منظور باشد، پس خداى تعالى اگر عالم را خلق كرده به خاطر غايت و نتيجه اى بوده كه بر خلقت آن مترتب مى شده.

ممكن است گفته شود غايت و نتيجه خلقت هر جزء از عالم جزئى ديگر است، كه بعد از آن موجود مى شود، مانند فرزند كه بعد از پدر به وجود مى آيد، پس هر موجود آينده اى خلف و نتيجه موجود قبلى خويش است. ليكن اين حرف صحيح نيست، چون سراپاى عالم با همه اجزايش دائم الوجود نيست بلكه همه آن فانى و هالك است، و قهرا بايد نتيجه و هدفى از خلقت آن در بين باشد، كه آن نتيجه بعد از فناى آن هويدا مى شود، و به همين جهت مى بينيم كه جمله:" خلق نكرد آسمانها و زمين و ما بين آن دو را مگر به حق" مقيد كرد

به جمله:" و سرآمدى معين".

پس معلوم مى شود هستى عالم تا مدتى معين است، و بنا بر اين استفهام در آيه، براى تعجب است، و تعبير به تفكر در نفوس، از باب به كار بردن كنايه است، و معناى آن اين است كه: آيا اين قدر فراغت خاطر ندارند كه در اين مساله بينديشند؟ و آن را در ذهن خود بياورند؟

گويا كفار از بس سرگرم امور دنيا هستند، و براى آن تلاش نموده، و فكرشان پريشان است كه خود را هم فراموش كرده اند، و در صورتى كه خود را در ذهن خود حاضر سازند، در حقيقت در خويشتن خود قرار گرفته اند، آن وقت تفكرشان تفكرى با تمركز خواهد بود، و فكرشان پراكنده و متفرق نخواهد بود، پس آن وقت فكر ايشان را به سوى حق هدايت و به واقع امر ارشاد مى كند. ______________________________________________________ صفحه ى 238

بعضى «1» گفته اند:" مراد از تفكرشان در انفسشان، اين است كه: در خلقت خود فكر كنند، كه يك يكشان حادثند، و حادث محتاج به پديد آورنده اى قديم، زنده، قادر، دانا و حكيم است، پس چنين پديد آورنده اى آنچه پديد مى آورد عبث و بيهوده نمى باشد، بلكه به منظور هدفى پديد مى آورد، كه مطلوب و پسنديده است، به طورى كه نمى توان از آن چشم پوشيد، و اين هدف چيزى نيست كه عايد خود او گردد، براى اينكه او غنى مطلق است، بلكه چيزى است كه باز عايد خلق مى شود، و آن عبارت است از پاداش نيك، و اين پاداش نيك ممكن نيست داده شود مگر در برابر عمل صالح، پس بايد دينى و شريعتى باشد تا عمل نيك را از عمل زشت مشخص كند، و

چون پاى دين به ميان آيد، ناچار بايد كلاسى باشد كه افراد در آن كلاس امتحان خود را نسبت به آن دين بدهند، و نيز بايد عالم ديگرى باشد كه آنان كه در آن كلاس مردود شده اند، كيفر، و آنان كه موفق شده اند پاداش داده شوند، آن كلاس همان دنيا، و آن عالم ديگر عالم آخرت است".

ولى اين تفسير صحيح نيست، براى اينكه هر چند جمله" أَ وَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ" با آن سازگارى دارد، اما اتصال آن با جمله" ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ"، با آن نمى سازد، مگر اينكه از اتصال صدر و ذيل آيه صرف نظر شود، و آن هم صحيح نيست.

جمله" ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى"، همان واقعيت و فكر است كه بايد در آن امعان و دقت كنند، و بيانش بنا بر آنچه گذشت. اين است كه: خداوند، همه عالم و جزئى از آن را هم جز به حق نيافريده، حال چه اين خلق ملابس و متصف به حق باشد و يا مصاحب و همراه با آن، هر چه باشد، آن را به خاطر غرضى و غايتى حقيقى آفريده، نه اينكه غرضش سرگرمى و عبث بوده باشد، و نيز نيافريده مگر براى مدتى معين، پس هيچ يك از اجزاى عالم تا بى نهايت باقى نمى ماند، بلكه روزى فانى مى شود، و وقتى يك يك اجزاى عالم، و نيز مجموع آن، مخلوقى داراى نتيجه و غايت باشد، و نيز وقتى هيچ يك از اجزاى آن دائمى نباشد، معلوم مى شود غايت و نتيجه آن بعد از فناى آن مترتب مى شود، و اين همان آخرتى است

كه بعد از گذشتن عمر دنيا و فناى آن ظاهر مى شود.

جمله" وَ إِنَّ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَكافِرُونَ" با اينكه فعل تعجب در آن نيامده، مع ذلك افاده تعجب مى كند، هم چنان كه آيه با استفهام تعجبى آغاز شد. و مراد از" لقاء اللَّه" همان بازگشت به سوى او در معاد است، و اگر آن را ديدار خوانده، براى اين است كه كفر

_______________

(1) روح المعانى، ج 21، ص 23. ______________________________________________________ صفحه ى 239

آنان را شگفت آورتر سازد، و بفهماند كه چطور ممكن است از ناحيه خدا آغاز گردند، ولى سرانجامشان به سوى او نباشد، و به همين جهت مطلب را با كلمه" ان" تاكيد كرد تا اشاره كرده باشد به اينكه كفر به معاد فى نفسه چيزى است كه قابل قبول نيست.

" أَ وَ لَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ..."

بعد از آنكه فرمود: بسيارى از مردم به معاد كافرند، و چون با كفر به معاد، دين حق لغو مى شود، لذا دنباله آن سرگذشت امت هاى كافر گذشته را خاطرنشان ساخت، باشد كه از شنيدن آن عبرت گرفته و از كفر دست بردارند، و كلمه" اثاروا الأرض" به معناى زير و رو كردن زمين براى زراعت و تعمير و امثال آن است.

" وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ"- يعنى خدا به ايشان ستم نكرد، بلكه خودشان با كفر و معصيت به خود ستم كردند.

[دو وجه در معناى آيه:" ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذِينَ أَساؤُا السُّواى أَنْ كَذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ ..."]

" ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذِينَ أَساؤُا السُّواى أَنْ كَذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ وَ كانُوا بِها يَسْتَهْزِؤُنَ" اين آيه سرانجام كار ستمگران مذكور را بيان مى كند، و

به همين جهت با كلمه" ثم- سپس" تعبير كرد، و كلمه" عاقبة" با (نصب) خوانده مى شود، چون خبر" كان" و اسم" كان" كلمه" سواى" است، و با اينكه قاعدتا بايد اسم" كان" اول بيايد، و سپس خبر، اگر خبر را مقدم ذكر كرده، براى اين است كه حصر را افاده كند، و بفهماند كه سرانجامشان جز" سواى" چيزى نيست.

در كلمه" اساؤا" نفرموده در چه چيز بد كردند، و خلاصه متعلق آن را ذكر نكرده و معنايش" عملوا السوء- بد كردند"، است و كلمه" سواى" به معناى حالتى است كه صاحبش از آن در رنج باشد، و مقصود از آن در اين جا عذاب بد است و جمله" أَنْ كَذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ" در تقدير" لتكذيبهم بآيات اللَّه" است، و لام تعليل از آن حذف شده.

و معنايش اين است كه: سپس سوء العذاب سرانجام كار كسانى شد كه عمل بد مى كردند، و غير اين سرانجامى نداشتند، براى اينكه آيات خدا را تكذيب و استهزاء مى كردند.

بعضى «1» گفته اند:" كلمه" سواى" مفعول است براى كلمه" اساؤا" و خبر كان جمله" أَنْ كَذَّبُوا ..." است، و معناى آيه اين است كه:" گناهان سرانجام گنه كاران را به كفر و تكذيب آيات خدا و استهزاى آن كشانيد".

ليكن هر چند اين معنا در جاى خود صحيح است، و گناه چنين طبعى دارد، و ليكن _______________

(1) روح المعانى، ج 21، ص 24. ______________________________________________________ صفحه ى 240

مناسب با مقام همان معناى اول است، چون مقام، مقام انذار و بصيرت و عبرت است، و مناسب با چنين مقامى اين است كه: سرانجام گنه كاران كه همان" سوء العذاب" است به رخ آنان كشيده شود، نه اينكه بگوييم:" زنهار

گناه مكنيد كه سرانجام كسانى كه قبل از شما گناه كردند اين شد كه به بزرگترين گناهان يعنى تكذيب آيات خدا و استهزاى آن دچار شدند".

" اللَّهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ" بعد از آنكه حجت بر معاد را ذكر كرد و تكذيب بسيارى از مردم را خاطرنشان ساخت، نتيجه را به طور خلاصه بيان فرمود، و آن اين است كه: آغاز و انجام به دست خداى سبحان است، و همه به سوى او بازمى گردند، و مراد از خلق، مخلوقات است، و به همين جهت ضمير جمع را به آنان برگردانيد، و فرمود" ترجعون- برمى گردانده مى شويد".

" وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يُبْلِسُ الْمُجْرِمُونَ" اين آيه حال مجرمين را بيان مى كند، كه بعد از قيام ساعت يعنى برگشتن به سوى خدا براى حساب و جزاء، چه حالى دارند. و كلمه" يبلس" از مصدر" ابلاس" است، كه: به معناى نوميدى از رحمت خداست، كه منشا همه شقاوتها و بدبختى ها است.

" وَ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ مِنْ شُرَكائِهِمْ شُفَعاءُ وَ كانُوا بِشُرَكائِهِمْ كافِرِينَ" اين جمله مى خواهد بفرمايد: اين گروه با ياسى كه از ناحيه اعمال خودشان دارند، از شفاعت خدايانى هم كه در دنيا شريك خدا گرفته بودند، و به آن اميد، آنها را مى پرستيدند، و مى گفتند:" هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ- اينها شفيعان ما، نزد خدايند"، مايوس خواهند شد، و عبادت بت ها را پنهان خواهند كرد" وَ كانُوا بِشُرَكائِهِمْ كافِرِينَ- پرستشى را كه نسبت به شركاء داشتند پنهان مى كنند"، چون كلمه" كافرين" به معناى" ساترين" است.

" وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَتَفَرَّقُونَ ... مُحْضَرُونَ" در مجمع البيان گفته: كلمه" روضة" به معناى بستانى است كه حسن منظر و

خوشبويى او به نهايت رسيده باشد «1»، و در مفردات گفته:" كلمه" حبر" به معناى اثر نيكى است كه همه آن را مستحسن بدارند،- تا آنجا كه گفته:- معناى" فِي رَوْضَةٍ يُحْبَرُونَ" اين است كه: در باغى فرح مى كنند، بقدرى كه اثر و نشانه تنعم در سيمايشان ظاهر شود" «2».

_______________

(1) مجمع البيان، ج 8، ص 298.

(2) مفردات راغب، ماده" حبر". ______________________________________________________ صفحه ى 241

و مراد از تفرق خلق در روز قيامت اين است كه: صالحان از مجرمان جدا مى گردند، يكى به آتش، و ديگرى به بهشت وارد مى شود، همان طور كه دو آيه بعد آن را شرح مى دهد.

و لزوم اين تمايز در وجود، همان حقيقتى است كه خداى تعالى آن را برهان بر ثبوت معاد گرفت، آنجا كه فرمود" أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْياهُمْ وَ مَماتُهُمْ ساءَ ما يَحْكُمُونَ" «1».

[نكاتى كه از آيه:" فَسُبْحانَ اللَّهِ حِينَ تُمْسُونَ وَ حِينَ تُصْبِحُونَ وَ لَهُ الْحَمْدُ ..." استفاده مى شود]

" فَسُبْحانَ اللَّهِ حِينَ تُمْسُونَ وَ حِينَ تُصْبِحُونَ وَ لَهُ الْحَمْدُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ عَشِيًّا وَ حِينَ تُظْهِرُونَ" بعد از آنكه بيان داشت كه خدا خلقت را آغاز كرده، و سپس ايشان را براى لقاى خود مبعوث مى كند، و سپس به دو طايفه بهشتى و دوزخى، متنعم و معذب متفرق مى كند، مؤمنين را كه اعمال صالح مى كنند به سوى بهشت، و كفار را كه آيات خدا را تكذيب مى كنند به دوزخ مى برد، و نيز بعد از آنكه خاطرنشان ساخت كه تكذيب كنندگان آيات خدا در دنيا نيرومند و مرفه و توانگر هستند، و ليكن آخرت را فراموش كرده و در نتيجه

آيات خداى را تكذيب نموده، و بدان استهزاء كردند، و سرانجام كارشان منتهى به عذاب استيصال شد، و اين عذاب كيفر ظلمى بود كه خودشان به خود كردند، و خدا به آنان ظلم نكرد.

و چون از بيان مزبور، اين معنا به دست آمد كه در دار خلقت تدبيرى الهى و متقن در كار هست، تدبيرى كه بهتر از آن و زيباتر از آن تصور ندارد، و نيز به دست آمد كه انسانها در سير تاريخى خود گناهان و خطاهايى در عقيده داشته، و در باره پروردگار خود مرتكب بديها، و اسائه ادبها شدند، شريك هايى برايش تراشيده، و ديدارش را منكر شدند، و گناهانى ديگر كردند.

لذا دنبالش خداى را در هر زمان متجدد تسبيح، و بر صنع و تدبيرش در آسمانها و زمين يعنى در سراسر عالم مشهود تحميد كرده، پس خدا از آن عقايد باطل و اعمال زشت منزه است، و در تمامى آنچه در آسمان و زمين آفريده محمود و ستايش شده است.

از اين حمد و تسبيح چند نكته به دست مى آيد. اول اينكه: تسبيح و تحميد در آيه شريفه انشايى، و از ناحيه خود خداى تعالى است، نه اينكه براى ديگران انشاء كرده باشد، تا معنايش" قولوا سبحان اللَّه، و قولوا الحمد للَّه- خدا را تسبيح و تحميد كنيد" باشد.

_______________

(1) يعنى آيا كسانى كه مرتكب گناهان مى شوند، گمان كرده اند كه ما ايشان را برابر با كسانى مى دانيم كه ايمان آورده و اعمال نيك كرده اند؟ و زندگى و مرگشان يكسان است؟ چه بد داورى است كه كرده اند. سوره جاثيه، آيه 21. ______________________________________________________ صفحه ى 242

و اين اولين بار نيست كه خدا خود را تسبيح و

تحميد گفته، بلكه در كلام مجيدش مكرر آمده، مانند آيه:" سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ" «1»، و آيه" تَبارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى عَبْدِهِ" «2».

نكته دوم اينكه: مراد از تسبيح و تحميد معناى مطلق آن است، نه نمازهاى واجب روزانه، كه بيشتر مفسرين «3» كه كلمه" قول" را در تقدير گرفته اند و گفته اند: معناى آيه اين است كه: بگوييد" سبحان اللَّه و الحمد للَّه".

سوم اينكه: جمله" وَ لَهُ الْحَمْدُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ" جمله اى است معترضه، كه بين معطوف و معطوف عليه واقع شده دو جمله" وَ عَشِيًّا وَ حِينَ تُظْهِرُونَ" هر دو عطفند بر محل" حِينَ تُمْسُونَ"، نه بر جمله" فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ"، تا در نتيجه صبح و عصر مخصوص تسبيح و سماوات و ارض و ظهر و شب مخصوص حمد شود، بلكه همه اين اوقات مخصوص تسبيح، و همه مكانها مخصوص حمد است.

بنا بر اين سياق آيه اشاره مى كند به اينكه خلقت و تدبيرى كه در آسمانها و زمين هست مخصوص خدا است، كه با حسنش اقتضاى حمد و ثناى خداى سبحان را دارد، و نيز مى رساند كه انسان در سير تاريخ و در زمانهاى مختلف، شرك و گناهانى مرتكب شده، كه ساحت مقدس خداى تعالى منزه از آن است.

البته مى توان اعتبار ديگرى را در نظر گرفت كه با آن اعتبار تحميد و تسبيح مربوط به يك چيز مى شود، و آن اين است كه: زمانها با همه دگرگونيها و گذشتن هايش، خود يكى از موجودات آسمانها و زمين است، و با وجود خود، خداى را ثنا مى گويد، آن گاه آنچه در آسمانها و زمين است، با فقر و حاجتى كه به خداى تعالى دارد،

و ذلتى كه در پيشگاه او دارد و نقصى كه نسبت به كمال او دارد، او را تسبيح گفته و از نقص و حاجت و ذلتى كه در خويش سراغ دارد منزه مى دارد، هم چنان كه خدا مى گويد" وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ" «4»، و اين اعتبار هر چند كه در جاى خود صحيح است ليكن منظور نظر دو آيه مورد بحث نيست.

مفسرين در معناى دو آيه اقوال مختلف ديگرى دارند، كه مهم ترين آنها را در آنجا كه _______________

(1) منزه است خداى تو كه پروردگار عزت است. سوره صافات، آيه 180.

(2) حمد خدايى را كه فرقان را بر بنده اش نازل كرد. سوره فرقان، آيه 1.

(3) روح المعانى، ج 21، ص 27.

(4) موجودى نيست مگر اينكه تسبيح حمد او را مى گويد. سوره اسراء، آيه 44. ______________________________________________________ صفحه ى 243

وجوه را ذكر مى كرديم، نقل نموديم.

و اگر در آيه شريفه در باره صبح و عصر و ظهر، كلمه" حين" را آورد، ولى در خصوص" عشاء- سر شب" اين كلمه را نياورد، بلكه فرمود" عشيا"، از اين جهت است كه كلمه مذكور فعلى از باب افعال از آن مشتق نشده، به خلاف" مساء و صباح و ظهيره" كه" امساء و اصباح و اظهار" از آنها مشتق شده است، و داخل شدن در" مساء و صباح و ظهيره" را مى رساند.- اينطور «1» گفته اند-.

باقى مى ماند خطاب در" حِينَ تُمْسُونَ وَ حِينَ تُصْبِحُونَ و تظهرون- عصر مى كنيد و صبح و ظهر مى كنيد" كه آيا اين خطاب از باب التفات است، و يا نكته اى ديگر دارد؟ در جواب مى گوييم: نه، از باب التفات نيست، بلكه از باب تعميم خطابى است كه در

آغاز سوره متوجه رسول خدا (ص) كرد كه بعد از بيان حقايق، هنگام نتيجه گرفتن رو به همه بشر نموده، و فرموده است حال كه مطلب از اين قرار است، پس براى شما اى گروه بشر ثابت شد كه خدا هنگامى كه شما آدميان داخل عصر و صبح و شب و ظهر مى شويد، منزه است، و در همه آسمانها و زمين ثنايى جميل دارد.

نظير اين تعميم در خطاب، در آيه قبلى بود كه مى فرمود:" و اليه ترجعون- خدا خلقت را آغاز كرده، و آن را اعاده مى دهد، و به سويش بازمى گرديد" و نيز در آيه بعد كه مى فرمايد:" يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ كَذلِكَ تُخْرَجُونَ- زنده را از مرده، و مرده را از زنده بيرون مى آورد، و زمين را بعد از مردنش زنده مى كند، و شما نيز اين طور بيرون مى شويد".

" يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ كَذلِكَ تُخْرَجُونَ" ظاهر بيرون آوردن زنده از مرده و به عكس، خلقت موجودات زنده از زمين مرده، و دوباره خاك كردن آنهاست، ولى بعضى «2» آن را تفسير كرده اند به اينكه مؤمن از كافر و كافر از مؤمن خلق مى كند، چون خود خداى تعالى كافر را مرده، و مؤمن را زنده ناميده، و فرموده:

" أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً" «3».

و اما اينكه در آخر فرموده: و زمين را بعد از مردنش زنده مى كند، منظور آن حالتى است _______________

(1) روح المعانى، ج 21، ص 29.

(2) روح المعانى، ج 21، ص 30.

(3) آيا كسى كه مرده

بود پس او را زنده كرديم و برايش نورى قرار داديم. سوره انعام، آيه 122. ______________________________________________________ صفحه ى 244

كه زمين در فصل بهار به خود مى گيرد، و گياهان از آن بيرون آمده و سبز و خرم مى شود، و منظور از مردن زمين، خمودى آن در فصل پاييز و زمستان است، و اينكه فرمود:" وَ كَذلِكَ تُخْرَجُونَ" معنايش اين است كه: شما هم اين چنين از قبرهايتان بيرون مى شويد، خداوند به احياى جديدى زنده تان مى كند، هم چنان كه همه ساله زمين را به احياى جديدى، بعد از مردنش زنده مى كند و تفسير صدر و ذيل اين آيه در آيات نظير آن گذشت.

بحث روايتى [(نقد رواياتى كه در ذيل آيه:" غُلِبَتِ الرُّومُ ..." و شرط بندى با مشركين بر سر غلبه روم نقل شده)]

در الدر المنثور است كه: احمد، ترمذى- وى حديث را حسن دانسته- نسايى، ابن منذر، ابن ابى حاتم، طبرانى- در كتاب تفسير كبير-، حاكم- وى حديث را صحيح شمرده- ابن مردويه، بيهقى، (در كتاب دلائل)، ضياء از ابن عباس روايت كرده اند كه در باره" الم غُلِبَتِ الرُّومُ" گفت: هم" غلبت" و هم" غلبت".

بعد در توضيحش گفته كه مشركين ميل داشتند فارس به روم غلبه كند، چون فارسيان نيز مانند ايشان مشرك بودند، ولى مسلمانان دلشان مى خواست كه روم بر فارس غلبه كند، براى اينكه روميان اهل كتاب بودند، جريان به گوش ابى بكر رسيد، و او خدمت رسول خدا (ص) معروض داشت، رسول خدا (ص) به وى فرمود: آگاه باشيد كه ايشان به زودى غلبه مى كنند، ابو بكر پاسخ آن جناب را به مردم رسانيد، مشركين گفتند مدتى براى اين پيشگويى مقرر كن، اگر در اين

مدت فارسيان غلبه كردند، شما فلان مقدار ... به ما بدهيد، و اگر روميان غلبه كردند ما فلان مقدار ... مى دهيم، ابو بكر مدت پنج سال معين كرد، و در اين مدت امپراطورى روم بر ديگرى غلبه نكرد، ابو بكر جريان را به عرض رسول خدا (ص) رسانيد، حضرت فرمود: چرا- يادم مى آيد فرمود- كمتر از ده سال معين نكردى، آن گاه چيزى نگذشت كه روم بر فارس غلبه كرد، و در اين باره آيه شريفه قرآن مى فرمايد:" الم غُلِبَتِ الرُّومُ" پس روميان هم مغلوب شدند، و هم غلبه كردند.

خداى تعالى مى فرمايد:" لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ يَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ" سفيان گفته: شنيده ام كه در روز جنگ بدر روميان غلبه كردند و مسلمين خوشحال شدند «1».

_______________

(1) الدر المنثور، ج 5، ص 150. ______________________________________________________ صفحه ى 245

البته در اين معنا روايات ديگرى هست كه تا حدى با هم اختلاف دارند، مثلا در بعضى آمده كه اين شرطبندى و قمار بين ابى بكر و ابى بن خلف بوده، و در بعضى ديگر آمده كه در حقيقت بين همه مسلمين و همه مشركين بوده، چيزى كه هست ابو بكر از طرف مسلمانان، و ابى از طرف مشركين شرط بسته اند، و در بعضى ديگر آمده كه اصلا بين دو طرف بوده، نه شخص ابى بكر و ابى، و در بعضى ديگر مانند روايتى كه ما نقل كرديم آمده كه بين شخص ابى بكر و همه مشركين بوده.

و همچنين در باره مدت شرطبندى در بعضى سه سال، و در بعضى پنج سال، و در بعضى شش سال، و در بعضى هفت سال آمده.

و نيز در بعضى

از آنها آمده كه مدت مقرر هفت سال بود، و در مكه به سرآمد، و ابو بكر به دستور رسول خدا (ص) دو سال آن را تمديد كرد، تا آنكه روميان غلبه كردند، و در بعضى ديگر مخالف اين آمده.

و نيز در بعضى آمده كه مدت دوم نيز در مكه منقضى شد، و در بعضى ديگر آمده كه بعد از هجرت به سرآمد، و غلبه روم در روز جنگ بدر اتفاق افتاد، و در بعضى ديگر آمده كه در روز حديبيه واقع شد.

باز در بعضى از آن روايات آمده كه ابو بكر وقتى بر سر غلبه روم با مشركين قمار زد، شرطى از ايشان گرفت، و آن عبارت بود از صد شتر چاق و فربه، و آن را نزد رسول خدا (ص) آورد، حضرت فرمود اين حلال نيست، صدقه اش بده.

آنچه همه روايات در آن اتفاق دارند اين است كه: ابو بكر با مشركين شرط بسته، و شرط را برد، و اين شرطبندى و قمار به اشاره رسول خدا (ص) بوده، بعد توجيه كرده اند به اينكه اين جريان قبل از نزول حرمت قمار بوده، چون قمار با شراب در يك آيه تحريم شد، و آن اواخر عمر رسول خدا (ص) بود.

و ليكن ما در تفسير آيه تحريم شراب و قمار گفتيم كه شراب از همان اول بعثت حرام بوده، و حرمت آن و زنا در دين جديد معروف بوده.

علاوه بر اين خمر و ميسر- كه همان شراب و قمار باشد- به نص آيه بقره كه مى فرمايد:" يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِما إِثْمٌ كَبِيرٌ" «1» اثم هستند، و" اثم" به نص آيه _______________

(1) سؤال مى كنند

از تو راجع به شراب و قمار بگو در آنها گناهان بزرگى است. سوره بقره، آيه 219. ______________________________________________________ صفحه ى 246

اعراف كه فرموده:" قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الْإِثْمَ وَ الْبَغْيَ" «1» حرام است و با در نظر داشتن اين كه سوره اعراف از سوره هاى قديمى قرآن است كه در مكه نازل شده محال است كه رسول خدا (ص) به ابى بكر اشاره كرده باشد كه با مشركين قمار و شرطبندى كند.

و به فرض هم كه حرمت قمار در اواخر عمر رسول خدا (ص) نازل شده باشد، اشكال ديگرى كه بر اين روايات وارد است، اين كلام رسول خدا (ص) است كه به ابى بكر فرموده باشد: اين حرام است، ببر و صدقه بده، چون اين حرف را با هيچ يك از موازين فقهى نمى شود تصحيح كرد، مگر چيزى كه مال مردم و حرام است مى شود صدقه داد؟ آن گاه براى رفع اين اشكال دست و پاى زيادى زده اند، ولى هر چه بيشتر دست و پا كرده اند اشكال بزرگتر شده است، اشكال ديگرى كه به روايت وارد است اين است كه: فارسيان را بت پرست دانست در حالى كه فارسيان هر چند مشرك بودند اما بت براى خود درست نكرده بودند.

و در تفسير قمى در ذيل آيه" يَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ" گفته: يعنى دنياى حاضر را مى بينند، و در باره آخرت، خود را به غفلت مى زنند «2».

و در خصال آمده كه از امام صادق از معناى آيه" أَ وَ لَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ" پرسيدند، فرمود: يعنى آيا در قرآن نظر نمى كنند «3».

و در

تفسير قمى در ذيل جمله:" وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَتَفَرَّقُونَ" گفته: يعنى به سوى جهنم و بهشت «4».

_______________

(1) بگو جز اين نيست كه پروردگارم همه فاحشه ها را چه ظاهرى باشد و چه پنهانى، و نيز اثم و ستم را حرام كرده است. سوره اعراف، آيه 33.

(2) تفسير قمى، ج 2، ص 153.

(3) خصال، ج 2، ص 455، حديث 102 (ط علميه اسلاميه).

(4) تفسير قمى، ج 2، ص 153.

ترجمه آيات و يكى از آياتش اين است كه: شما را از خاك آفريد و سپس ناگهان بشرى هستيد كه منتشر مى شويد (20).

و يكى از آيات او اين است كه براى شما از خود شما همسرانى خلق كرد تا به سوى آنان ميل كنيد و آرامش گيريد و بين شما مودت و رحمت قرار داد و در همين آيتها هست براى مردمى كه تفكر كنند (21).

_____________________________________________________ صفحه ى 248

و يكى از آيات او خلقت آسمانها و زمين و اختلاف زبانهاى شما و رنگهايتان است كه در اينها آياتى است براى دانايان (22).

و يكى از آياتش خوابيدنتان در شب و طلب روزيتان در روز است كه در اين، آيت ها هست براى مردمى كه بشنوند (23).

و يكى از آيات او اين است كه برق را به شما نشان مى دهد كه شما به خوف و طمع درآييد و از بالا آبى نازل مى كند پس با آن آب زمين را بعد از مردنش زنده مى كند، در اين نيز آيت ها هست براى مردمى كه تعقل كنند (24).

و از جمله آيات او اين است كه آسمان و زمين را با امر خود سر پا نگه داشته پس چون شما را با يك دعوت مى خواند

همه از زمين خارج مى شويد (25).

از آن اوست آن كس كه در آسمانها و زمين است و همه او را عبادت مى كنند (26).

بيان آيات در اين فصل عده اى از آيات را كه بر وحدانيت خداى تعالى در ربوبيت و الوهيت دلالت مى كند، ذكر فرموده، و در آن به امتزاج و آميختگى خلقت با تدبير، نيز اشاره شده، تا بدين وسيله روشن گردد كه ربوبيت به معناى مالكيت تدبير، و الوهيت به معناى معبود بودن به حق، مخصوص خدا است، و كسى جز خدا مستحق آن نيست، و چنين نيست كه وثنى ها پنداشته اند كه خلقت تنها از خدا است، ولى تدبير و عبادت از آن بت ها است، بايد بت ها را پرستيد، تا شفيعان ما در درگاه خدا شوند، و خداى سبحان جز بر ارباب و آلهه ربوبيتى ندارد، و ربوبيت موجودات از آن آلهه است.

[اشاره به مراد از اينكه در مقام بر شمردن آيات خود فرموده است خدا شما را از خاك آفريد]

" وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ إِذا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ" منظور از اينكه فرموده شما را از خاك خلق كرده، اين است كه: خلقت شما افراد بشر بالأخره منتهى به زمين مى شود، چون مراتب تكون و پيدايش انسان چه مرتبه نطفه، و چه علقه، و چه مضغه، و چه مراتب بعد از آن بالأخره از مواد غذايى زمين است كه پدر و مادر او مى خورند، و فرزند در صلب پدر و رحم مادر رشد مى كند، پس انسان پيدايشش از عناصر زمين است.

و در جمله" ثُمَّ إِذا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ" كلمه" اذا" به اصطلاح اهل ادب، فجائيه (ناگهانى) است، و معناى جمله

اين است كه: خداوند شما را از زمين خلق كرد، ناگهان ______________________________________________________ صفحه ى 249

انسانى تمام عيار شديد، و به روى زمين منتشر گشتيد، با اينكه انتظار مى رود از زمين مرده مرده اى ديگر پديد آيد، نه موجودى جاندار، ليكن ناگهان و يك دفعه موجودى زنده و با شعور و عقل گشته، و براى تدبير امر زندگى خود در روى زمين به جنب و جوش درآمديد، پس جمله" ثُمَّ إِذا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ" در معناى همان جمله" ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ" «1» مى باشد.

پس خلقت انسان يعنى جمع كردن اجزاء و مواد زمينى، و آنها را بهم تركيب كردن، آيتى و همه آن را انسانى داراى حيات و شعور عقلى ساختن، آيتى و يا آياتى ديگر است كه بر وجود صانعى زنده و عليم دلالت مى كند، صانعى كه امور را تدبير مى كند، و اين نظام عجيب را به وجود مى آورد.

با اين معنايى كه براى آيه شد، روشن گرديد كه كلمه" ثم" براى افاده بعديت و تاخير رتبى است، و جمله عطف است بر جمله" خلقكم" نه بر جمله" أن خلقكم".

[بيان اينكه خلقت ازواج و جعل مودت و مهربانى بين زن و مرد از آيات خدا است

" وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها ..."

راغب گفته:" كلمه" زوج" به هر يك از نر و ماده حيوانات در صورتى كه جفت هم شده باشند اطلاق مى شود، هم چنان كه به هر يك از دو قرين چه حيوان و چه غير حيوان نيز زوج گفته مى شود، خداى تعالى فرموده:" فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَ الْأُنْثى خدا از آن دو زوج قرار داد، يكى نر و

يكى ماده" و نيز فرمود: به آدم گفتيم كه تو و زوجت در بهشت منزل كنيد، و اگر به ماده از حيوانات و مخصوصا انسان زوجه مى گويند، لغت نازيبا و غير فصيح است، كه جمعش زوجات مى آيد،- تا آنجا كه گفته- و جمع زوج ازواج مى آيد" «2».

پس اينكه فرمود:" أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها"، معنايش اين است كه براى شما و يا براى اينكه به شما نفع برساند از جنس خودتان زوج آفريد.

آرى هر يك از مرد و زن دستگاه تناسلى دارند كه با دستگاه تناسلى ديگرى كامل مى گردد و از مجموع آن دو توالد و تناسل صورت مى گيرد، پس هر يك از آن دو فى نفسه ناقص، و محتاج به طرف ديگر است، و از مجموع آن دو، واحدى تام و تمام درست مى شود، و به خاطر همين نقص و احتياج است كه هر يك به سوى ديگرى حركت مى كند، و چون بدان رسيد آرام مى شود، چون هر ناقصى مشتاق به كمال است، و هر محتاجى مايل به زوال حاجت و فقر خويش است، و اين حالت همان شهوتى است كه در هر يك از اين دو طرف به وديعت نهاده شده.

_______________

(1) سپس او را موجودى ديگر آفريديم. سوره مؤمنون، آيه 14.

(2) مفردات راغب، ماده" زوج". ______________________________________________________ صفحه ى 250

" وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً"- كلمه" مودت" تقريبا به معناى محبتى است كه اثرش در مقام عمل ظاهر باشد، در نتيجه نسبت مودت به محبت نسبت خضوع است به خشوع، چون خضوع آن خشوعى را گويند كه در مقام عمل اثرش هويدا شود، به خلاف خشوع كه به معناى نوعى تاثر

نفسانى است، كه از مشاهده عظمت و كبريايى در دل پديد مى آيد.

و" رحمت"، به معناى نوعى تاثير نفسانى است، كه از مشاهده محروميت محرومى كه كمالى را ندارد، و محتاج به رفع نقص است، در دل پديد مى آيد، و صاحبدل را وادار مى كند به اينكه در مقام برآيد و او را از محروميت نجات داده و نقصش را رفع كند.

يكى از روشن ترين جلوه گاه ها و موارد خودنمايى مودت و رحمت، جامعه كوچك خانواده است، چون زن و شوهر در محبت و مودت ملازم يكديگرند، و اين دو با هم و مخصوصا زن، فرزندان كوچكتر را رحم مى كنند، چون در آنها ضعف و عجز مشاهده مى كنند، و مى بينند كه طفل صغيرشان نمى تواند حوائج ضرورى زندگى خود را تامين كند، لذا آن محبت و مودت وادارشان مى كند به اينكه در حفظ و حراست، و تغذيه، لباس، منزل، و تربيت او بكوشند، و اگر اين رحمت نبود، نسل به كلى منقطع مى شد، و هرگز نوع بشر دوام نمى يافت.

نظير اين مورد مودت و رحمتى است كه در جامعه بزرگ شهرى، و در ميان افراد جامعه مشاهده مى شود، يكى از افراد وقتى هم شهرى خود را مى بيند، با او انس مى گيرد، و احساس محبت مى كند، و به مسكينان و ناتوانان اهل شهر خود كه نمى توانند به واجبات زندگى خود قيام كنند، ترحم مى نمايد.

و به طورى كه از سياق برمى آيد مراد از" مودت و رحمت" در آيه همان مودت و رحمت خانوادگى است، هر چند كه اطلاق آيه شامل دومى نيز مى شود.

" لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ"- چون وقتى قومى در باره اصول تكوينى خويش بينديشند كه آن اصول مرد و زن را وادار

كرده به اينكه تشكيل جامعه خانوادگى دهند، و نيز آن دو را به مودت و رحمت واداشت، و آن مودت و رحمت نيز اجتماع مدنى و شهرى را پديد آورد، و چه آثارى بر اين اجتماع مترتب شد، نوع بشرى بقاء يافت، و زندگى دنيايى و آخرتى انسان به كمال رسيد، آن وقت متوجه مى شوند كه چه آيات عجيبى در آنها هست، و خداى تعالى چه تدابيرى در امر اين نوع از موجودات به كار برده، تدابيرى كه عقل را حيران و دهشت زده مى كند.

" وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوانِكُمْ ..."

ظاهرا مراد از اختلاف لسانها، اختلاف واژه ها باشد، كه يكى عربى، و يكى فارسى، ______________________________________________________ صفحه ى 251

و يكى اردو، و يكى چيز ديگر است، و نيز مراد از اختلاف الوان اختلاف نژادهاى مختلف از نظر رنگ باشد كه يكى سفيد پوست، ديگرى سياه، يكى زرد پوست، و ديگرى سرخ پوست است.

البته ممكن است اختلاف لسان شامل اختلاف در لهجه ها، و اختلاف آهنگ صداها نيز بشود، چون مى بينيم كه در يك زبان بين اين شهر و آن شهر، و حتى اين ده و ده مجاورش اختلاف در لهجه هست، هم چنان كه اگر دقت شود خواهيم ديد كه تن صداى دو نفر مثل هم نيست، و همچنين ممكن است اختلاف الوان شامل افراد از يك نژاد نيز بشود، چون اگر دقت شود دو نفر از يك نژاد رنگشان عين هم نيست، و اين معنا از نظر علماى اين فن مسلم است.

پس متفكرين و اهل بحث كه پيرامون عالم كبير بحث مى كنند، در نظام خلقت، به آياتى دقيق برمى خورند كه

دلالت مى كند بر اينكه عالم صنع و ايجاد با نظامى كه در آن جارى است ممكن نيست پديد آيد مگر از ناحيه خدا، و نيز ممكن نيست منتهى شود مگر به سوى او.

[ياد آورى آيات الهى ديگر: خوابيدن در شب، تلاش در روز، رعد و برق، فرو فرستادن باران و ...]

" وَ مِنْ آياتِهِ مَنامُكُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ابْتِغاؤُكُمْ مِنْ فَضْلِهِ ..."

كلمه" فضل" به معناى زيادتر از مقدار حاجت از هر چيز است، و بر" عطيه" نيز اطلاق مى شود، چون صاحب عطا آنچه زايد بر مقدار حاجتش مى باشد عطا مى كند و مراد از اين كلمه در آيه شريفه رزق است. و معناى" ابتغاء فضل" طلب رزق است.

و در اينكه انسان داراى قواى فعال خلق شده كه او را وادار مى كند به اينكه در جستجوى رزق باشد، و حوائج زندگى خود را به خاطر بقاى خود تحصيل كند، از جاى برخيزد، و تلاش كند و نيز در اينكه به سوى استراحت و سكون هدايت شده، تا به وسيله آن، خستگى تلاش خود را بر طرف نموده و تجديد و تجهيز قوا كند، و باز در اينكه شب و روز پشت سر هم قرار داده شده براى تلاش و براى اينكه خستگى هر روز را در شب همان روز بر طرف سازد، و باز در اينكه براى پديد آمدن شب و روز اوضاع جوى به وسيله زمين و خورشيد پديد آمده، آيت ها و نشانه هاى سودمندى است براى كسى كه داراى گوشى شنوا باشد، و در آنچه مى شنود تعقل كند، و چون آن را حق ديد پيروى نمايد.

در كشاف گفته:" در آيه شريفه لف و نشر مرتب

به كار رفته- كه معناى آن در ساير مجلدات فارسى اين كتاب گذشت- براى اينكه تقدير آيه چنين است" و من آياته منامكم و ابتغاؤكم من فضله بالليل و النهار- يكى از آيات او خواب شما، و كار و كسب شماست در شب و در روز، يعنى خوابتان در شب، و كار و كسبتان در روز"، چيزى كه هست جمله ______________________________________________________ صفحه ى 252

" بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ" بين دو قرين" منامكم و ابتغاؤكم" فاصله شده، براى اينكه هر دو از جنس زمانند، و زمان و آنچه در زمان واقع مى شود شى ء واحد است، علاوه بر اين خود لف، بر مساله اتحاد كمك مى كند.

احتمال هم دارد كه لف و نشرى در كار نباشد، و معناى آيه اين باشد كه: يكى از آيات خدا خواب شما در شب و روز، و كار و كسبتان در شب و روز است، و ليكن معناى اول روشن تر است، چون در قرآن كريم مكرر آمده، و بهترين معانى آن معنايى است كه قرآن بر آن دلالت كند" «1».

و از آنچه گذشت معلوم شد كه چرا در ذيل آيه فرمود:" إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ"." وَ مِنْ آياتِهِ يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً، وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً، فَيُحْيِي بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها" ظاهرا كلمه" يريكم" كه فعل است، در جاى مصدر نشسته، براى اينكه بايد مى فرمود: يكى ديگر از آيات او نشان دادن برق به شما است، ولى فرموده يكى از آيات او اين است كه برق را به شما نشان مى دهد، پس فعل" نشان مى دهد" در جاى" نشان دادن" نشسته، و به همين جهت نفرمود:" ان يريكم" هم چنان كه

در چند آيه قبل فرمود:" ان خلقكم" و" أَنْ خَلَقَ لَكُمْ" براى اينكه خود فعل، كار مصدر را كرده، و ديگر احتياج به" ان" مصدريه نيست.

و نشستن فعل در جاى مصدر از لغت هاى خوب عرب است، و مثل معروف در زبانها را هم كه مى گويند:" تسمع بالمعيدى خير من ان تراه- نام معيدى را از دور بشنوى بهتر است از اينكه ببينى" بر همين لغت حمل مى كنند، و مى گويند معنايش اين است كه: شنيدنت بهتر از ديدنت مر او راست، و هيچ عيبى ندارد، كه كلام خدا را بر اين معنا حمل كنيم، چون خداى تعالى در اول آيات مورد بحث تعبيرهاى گوناگون كرده، يك جا بدون" أن" مصدريه آورده و فرموده" يريكم"، و يك جا با" ان" آورده و فرموده:" أَنْ تَقُومَ" يك جا خود مصدر را آورده و فرموده:" منامكم".

البته در خصوص كلمه" يريكم" احتمال هست كه حرف" ان" مصدريه در آن حذف شده، و تقدير" ان يريكم" باشد، مؤيد اين احتمال اين است كه بعضى «2» كلمه مزبور را

_______________

(1) تفسير كشاف، ج 3، ص 473.

(2) روح المعانى، ج 21، ص 32. ______________________________________________________ صفحه ى 253

با نصب خوانده اند.

احتمال هم دارد از باب حذف مضاف باشد، و تقرير آن" و من آياته آية ان يريكم البرق- و يكى از آيات او آيت نشاندادن برق به شما است" باشد، هم چنان كه احتمال دارد تقدير آن" و من آياته آية البرق" باشد، و جمله" يُرِيكُمُ الْبَرْقَ ..." جمله استينافى باشد، و نيز احتمال دارد جمله" من آياته" متعلق باشد به جمله" يريكم" و تقدير كلام" يريكم من آياته البرق" باشد، و نيز احتمال دارد" من آياته"

حال از" البرق" باشد و تقدير كلام" و يريكم البرق حال كون البرق من آياته" باشد، يعنى برق را به شما نشان مى دهد، در حالى كه برق يكى از آيات اوست.

اينها وجوه متفرقى است كه خواننده خود به دورى آنها از ذهن آگاه است، علاوه بر اين بعضى از آنها كلام را در اين آيه از سياق آيات سابق كه نظير همين آيه هستند خارج مى سازد، مانند دو وجه اخير.

و جمله" خَوْفاً وَ طَمَعاً" معنايش" خوفا من الصاعقه، و طمعا فى المطر- ترس از صاعقه و طمع به باران" است، و تفسير جمله:" وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَيُحْيِي بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها" مكرر در اين كتاب گذشت، و معناى جمله" إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ" اين است كه: كسانى كه اهل تعقل هستند، مى فهمند كه در اين ميان عنايتى به اين نظام كه سراپا مصلحت است مى باشد، و پديد آمدن، صرفا از باب تصادف و اتفاق نيست.

" وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذا دَعاكُمْ دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ" كلمه قيام كه لفظ" تقوم" مضارع آن است به معناى ايستادن، و در مقابل قعود است كه به معناى نشستن است، و چون معتدل ترين حالات آدمى، كه در آن بر همه كارهايش مسلط است، حالت ايستادگى است، لذا در عرب وقتى بخواهند از ثبوت و استقرار چيزى بر معتدل ترين حالاتش خبر دهند، تعبير به قيام آن چيز مى كنند، هم چنان كه در قرآن كريم بر تدبير عالم از ناحيه خدا قيام اطلاق كرده، و فرموده:" أَ فَمَنْ هُوَ قائِمٌ عَلى كُلِّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ" «1».

و مراد از قيام

آسمان و زمين به امر خدا، ثبوت آن دو است بر حالاتى كه عبارت است از حركت و سكون و تغيير و ثبات كه خدا به آنها داده، و اما اينكه كلمه" أمر" به چه _______________

(1) آيا كسى كه او قائم بر هر نفسى است به آنچه مى كند. سوره رعد، آيه 33. ______________________________________________________ صفحه ى 254

معناست؟ آيه" إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ" «1» جوابگوى آن است.

" ثُمَّ إِذا دَعاكُمْ دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ"- كلمه" اذا" ى اولى شرطيه، و" اذا" ى دومى فجائيه، (ناگهان) است، كه در جاى" فا" ى جزاء نشسته، و كلمه" من الأرض" متعلق است به كلمه" دعوة" و جمله دومى عطف است بر محل جمله اولى، چون مراد از جمله" ثُمَّ إِذا دَعاكُمْ ..." بعث و رجوع به سوى خدا است، كه جزء آيات نيست، بلكه جمله اى است خبرى كه از امرى خبر مى دهد كه قبلا بر آن استدلال كرده، و بعدا نيز استدلال مى كند.

و اما اينكه بعضى «2» گفته اند:" جمله مذكور بعد از تاويل به مصدر مفرد مى شود، و عطف بر" أَنْ تَقُومَ" مى گردد، و تقديرش اين است كه:" و من آياته قيام السماء و الأرض بامره ثم، خروجكم اذا دعاكم دعوة من الأرض- يكى ديگر از آيات او قيام آسمان و زمين به امر اوست، و سپس بيرون شدن شما از زمين هنگامى كه شما را بخواند" صحيح نيست. زيرا لازمه اش اين است كه: مساله بعث نيز از آيات باشد، و حال آنكه گفتيم جزء آيات نيست، بلكه يكى از اصول سه گانه اى است كه آيات زمين و آسمان بر آن دلالت مى كند، به

شهادت اينكه اگر مساله معاد آيت بود، بايد با اين مساله بر اثبات توحيد استدلال شود و چنين استدلالى معقول نيست، و به فرضى هم كه ممكن باشد با يكى از اصول سه گانه اعتقادى بر ديگرى استدلال شود، مساله توحيد است كه با آن مى توان معاد را اثبات كرد، نه اينكه با معاد توحيد اثبات شود- دقت بفرماييد-.

و از آنجايى كه آيات مذكور در اين فراز يعنى خلقت بشر از خاك، خلقتشان به صورت زوج، اختلاف زبانها و رنگها، خوابيدنشان در شب، و كار و كسبشان در روز، نشان دادن برق به ايشان، و نازل كردن آب از آسمان، همه آياتى بود مربوط به تدبير امر انسان، قهرا جمله" أَنْ تَقُومَ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ" هم به كمك سياق مربوط به تدبير امور انسانها مى شود، و مى خواهد بفرمايد: ثبات آسمان و زمين بر وضع طبيعى و حال عاديشان به طورى كه سازگار با زندگى نوع انسانى و مرتبط با آن باشد يكى از آيات اوست، و آن وقت جمله" ثُمَّ إِذا دَعاكُمْ ..."، مترتب بر آن مى شود، ترتبى تاخيرى، و معنايش اين مى شود كه: خروج انسانها از زمين بعد از اين قيام است، و وقتى است كه ديگر آسمان و زمين قائم نيستند، يعنى ويران _______________

(1) امر او جز اين نيست كه چون چيزى را بخواهد بدو بگويد بباش، و آن چيز بى درنگ موجود شود. سوره يس، آيه 82.

(2) روح المعانى، ج 21، ص 34. ______________________________________________________ صفحه ى 255

شده اند، هم چنان كه آيات بسيارى ديگر در مواردى از كلام مجيد بر اين خرابى دلالت دارد.

و نيز از اينجا معلوم مى شود كه مراد از جمله سابق هم

كه مى فرمود" وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ" خلقتى است كه: مربوط و نافع به زندگى بشر است، نه اصل خلقت آنها.

[نكاتى كه در ترتيب بيان آيات وجود دارد]

آيات مذكور در اين فراز به طور ترتيب ذكر شده، اول شروع كرده به مساله خلقت انسان، و پيدايش او، آن گاه مساله دو صنف بودن و مرد و زن بودنش، سپس مرتبط بودن وجودش به وجود آسمان و زمين، آن گاه اختلاف زبانها و رنگهايش پس از آن سعى و كوشش او در طلب رزق، و آرامش و خوابيدنش در شب، آن گاه نشاندادن برق به او، و نازل كردن باران، و در آخر قيام آسمان و زمين تا روزى معين، يعنى روزى كه آن سرآمدى كه براى حيات بشر در زمين مقدر شده به پايان برسد، و آن گاه مساله معاد و از سرگرفتن زندگى اش ذكر شده. اين بود پاره اى از نكاتى كه در ترتيب آيات هست.

نكته ديگر در ترتيب فواصل آنها هست، اول فرموده" يتفكرون"، بعد" للعالمين"، بعد" يسمعون" سپس" يعقلون" و از اين ترتيب اين نكته استفاده مى شود كه انسان اول فكر مى كند، بعد عالم مى شود، و بعد هر گاه چيزى از حقايق را شنيد در خود جاى مى دهد، آن گاه پيرامون آن تعقل مى كند- و خدا داناتر است.

" وَ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ كُلٌّ لَهُ قانِتُونَ" همان طور كه گفتيم آياتى كه در اين فراز نام برد، همه براى اثبات ربوبيت خداى تعالى و الوهيتش بود، و چون سخن منتهى شد به مساله معاد، و بازگشت به سوى خدا، لذا در دنبال آن استدلال كرد بر امكان آن، و

اين استدلال از خلقت و تدبيرى كه در آيات سابق مذكور بود گرفته شده.

پس جمله" لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ" اشاره است به احاطه ملك حقيقى خدا، كه اثر آن جواز تصرف مالك در ملك خويش، و به دلخواه خويش است، پس خداى تعالى از آنجا كه مالك حقيقى عالم است، در مملوك خود تصرف نموده از نشاه دنيا به آخرت مى برد.

و اين معنا را با جمله" كُلٌّ لَهُ قانِتُونَ" تاكيد فرموده، چون" قنوت" به معناى لازم بودن اطاعت با خضوع است، هم چنان كه راغب «1» نيز اين طور معنا كرده. و مراد از اطاعت با خضوع- به طورى كه سياق مى رساند- اطاعت تكوينى است، نه اطاعت دستورات شرعى، چون _______________

(1) مفردات راغب، ماده" قنت". ______________________________________________________ صفحه ى 256

دستورات شرعى گاهى نافرمانى مى شود، و درباره اش نمى توان گفت:" كُلٌّ لَهُ قانِتُونَ- همه و همه براى او مطيع و خاضعند".

زيرا منظور از كل حتما جن و انس و ملك است، و همه مطيع اسباب تكوينى هستند، اما ملائكه كه جز خضوع اطاعت ندارند، و اما جن و انس آنها هم منقاد و مطيع علل و اسباب تكوينى هستند، هر چند كه دائما نقشه مى ريزند كه اثر علتى از علل و سببى از اسباب تكوينى را لغو كنند، ولى براى رسيدن به اين منظور باز متوسل به علت و سببى ديگر مى شوند.

از اين هم كه بگذريم خود علم و اراده و اختيارشان از اسباب تكوينى است، پس در هر حال مطيع تكوين هستند، پس در باب تكوين تنها مؤثر خداست و آنچه او بخواهد مى شود، يعنى آنچه كه علل خارجيش تمام باشد، و اما از آنچه جن

و انس بخواهد تنها آن موجود مى شود كه خدا اذن داده باشد، و خواسته باشد، پس مالك همه آنان و آنچه را كه مالكند خدا است. صفحه ى 258

ترجمه آيات و او كسى است كه خلقت را آغاز كرد و اعاده اش مى كند، و اعاده برايش آسان تر است، و براى او در آسمانها و زمين از هر مثل فرد اعلايش هست و او مقتدر حكيم است (27).

براى شما از خود شما مثلى زده، آيا بردگان شما در آنچه كه از اموال به شما روزى كرده ايم هيچ فردى شريك شما هست بطورى كه آن برده و شما با هم برابر باشيد و احيانا شما از آن بردگان بترسيد كه مبادا در شركت تجاوز كنند آن طور كه از يك شريك آزاد مى ترسيد؟ قطعا نه، پس چطور مخلوقات خدا را شريك او مى گيريد، ما اين طور آيات را براى مردمى كه تعقل كنند توضيح مى دهيم (28).

بلكه آنها كه ستم كردند هواهاى خود را بدون علم پيروى كردند، و وقتى خدا كسى را گمراه كند كيست كه او را هدايت نمايد؟ و هيچ ناصرى برايشان نيست (29).

پس روى خود به سوى دين حنيف كن كه مطابق فطرت خدا است فطرتى كه خدا بشر را بر آن فطرت آفريده و در آفرينش خدا دگرگونگى نيست، اين است دين مستقيم ولى بيشتر مردم نمى دانند (30).

رو به سوى دين خدا كنيد و بپرهيزيد از او و نماز بپا داريد و از مشركين مباشيد (31).

از آنهايى كه دين خود را تكه تكه كرده و خود دسته دسته شدند و هر دسته اى به دين خود خوشحالى كردند (32).

و چون ضررى به مردم برسد به سوى

خدا برگشته او را همى خوانند، ولى همين كه رحمتى از خود به ايشان مى چشاند باز دسته اى از آنان شرك مى ورزند (33).

تا نعمت ها كه ما به ايشان داده ايم كفران كنند، پس بهره بگيريد كه به زودى خواهيد فهميد (34).

و يا دليلى برايشان نازل كرده ايم، و آن دليل و رهنما شرك ورزيدن را به ايشان درس داده؟! (35).

و چون به انسان رحمتى مى چشانيم شادى مى كند. و اگر مصيبتى به ايشان برسد با اينكه اثر كارهاى خودش است ناگهان نوميد مى شود (36).

آيا نديدند كه خدا روزى را به هر كه بخواهد زياد و به هر كه بخواهد اندك مى دهد در اين خود آيتى است براى مردمى كه ايمان آورند (37).

پس حق ذى القربى و مسكين و ابن سبيل را بده اين براى كسانى كه رضاى خدا را مى طلبند بهتر است و هم ايشان رستگارند (38). ______________________________________________________ صفحه ى 259

و آنچه از ربا مى دهيد تا مال مردم زياد شود نزد خدا زياد نمى شود و آنچه از زكات كه براى رضاى خدا مى دهيد زياد مى شود و زكات دهندگان مال خود را زياد مى كنند (39).

بيان آيات بعد از استدلال بر وحدانيت خدا، و بر معاد، از طريق شمردن آيات داله بر آن، كه پشت سر هم فرمود:" وَ مِنْ آياتِهِ ... وَ مِنْ آياتِهِ" تا آنجا كه فرمود:" وَ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ..."، كه خود يكى از صفات فعلى خداست، اينك در اين آيات روش استدلال را از راه شمردن آيات به استدلال به صفات فعلى خدا تغيير داد، كه آنها را تا آخر سوره در چهار فصل بيان مى فرمايد، در هر فصل چند صفت از صفات فعل

كه مستلزم وحدانيت خدا و معاد است، ذكر مى كند، فصل اول با آيه" وَ هُوَ الَّذِي يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ ..." آغاز شده. و فصل دوم با آيه" اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُمْ ثُمَّ رَزَقَكُمْ ..."، و فصل سوم با آيه" اللَّهُ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّياحَ ..."، و فصل چهارم با آيه" اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ ضَعْفٍ ..."، آغاز شده.

و اگر فصل اول مانند ساير فصول با نام جلاله" اللَّه" آغاز نشده، بدين جهت است كه متصل به آيه سابق است كه مى فرمود:" وَ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ كُلٌّ لَهُ قانِتُونَ" كه در حقيقت واسطه و برزخ است بين دو سياق، پس آيه مورد بحث كه مى فرمايد:" وَ هُوَ الَّذِي يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ"، فصل در صورت وصل است.

[بررسى وجوه و اقوال مختلفى كه در جواب به اين اشكال كه چرا فرموده است اعاده خلق از خلقت ابتدايى بر خدا آسان تر است؟ گفته شده

" وَ هُوَ الَّذِي يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ ..."

كلمه" يبدؤا" از" بدء" است، و" بدء خلق" همان ايجاد ابتدايى و بدون الگو است، و كلمه" يعيده" از اعاده است، كه به معناى انشاء بعد از انشاء است.

در جمله" وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ"، ضمير اولى به اعاده برمى گردد، كه از كلمه" يعيد" استفاده مى شود، و ضمير دومى- به طورى كه از سياق به ذهن تبادر مى كند- به خداى تعالى بر مى گردد.

بعضى «1» به اين آيه شريفه اشكال كرده اند كه:" اگر اعاده انسانها در قيامت براى خدا آسانتر باشد، لازمه اش اين است كه ايجاد آنها بدون الگو در آغاز خلقت دشوارتر باشد، چون هر آسانترى يك دشوارتر دارد، و اين

با قدرت مطلقه و نامحدود خدا نمى سازد، چون قدرت _______________

(1) روح المعانى، ج 21، ص 36. ______________________________________________________ صفحه ى 260

نامتناهى وضعش نسبت به موارد مختلف نمى شود، و تعلقش بر دشوار و آسان يكسان است، پس كلمه أفعل تفضيل (آسانتر) در اين جا معنا ندارد".

در جواب از اين اشكال وجوهى ذكر كرده اند.

اول «1» اينكه:" ضمير در" عليه" به خدا برنمى گردد، بلكه به خلق برمى گردد، و معنايش اين است كه: اعاده هر چيزى براى خلق آسانتر از ايجاد ابتدايى است، چون ايجاد ابتدايى الگو ندارد، ولى اعاده هر چند بار هم كه باشد آسانتر است چون الگو دارد، و چون اعاده از ابتداء براى خلق آسانتر است ديگر در باره خداى تعالى چه اشكالى دارد".

و اين توجيه صحيح نيست، براى اينكه برگشتن ضمير به خلق خلاف ظاهر آيه است.

دوم «2» اينكه:" كلمه" اهون" در اين جا از معناى تفضيلى منسلخ است، و همان معناى" آسان" را مى دهد، نه" آسانتر"، هم چنان كه كلمه" خير" با اينكه در اصل فعل تفضيل است، و معناى" بهتر" را مى دهد در جمله" ما عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ- آنچه نزد خدا است خوبست نه لهو"، از معناى تفضيلى منسلخ شده".

اشكال اين توجيه هم اين است كه: دليلى بر آن نيست، و تحكم واضحى است.

سوم «3» اينكه: آسانتر بودن اعاده از انشاء ابتدايى از نظر مقايسه خود آن دو با هم است، نه اينكه نسبت به خدا باشد، و اين تفضيل در بين فعلى و فعل ديگر خدا هيچ مانعى ندارد، هم چنان كه خودش فرموده:" لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ" «4».

اين توجيه همان است كه از كلام زمخشرى هم

استفاده مى شود كه گفته است:" اگر بگويى چرا در جمله" ثُمَّ إِذا دَعاكُمْ ..." اعاده خلق اين قدر بزرگ شمرده شده، به طورى كه گويى از قيام آسمانها و زمين به امر خدا مهم تر است؟ و آن وقت همين اعاده در جمله" وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ" آسانتر معرفى شده؟ در جواب مى گوييم: اعاده انسانها در قيامت فى نفسه بزرگ هست، و ليكن به قياس با انشاء ابتدايى آسانتر معرفى شده" «5».

اشكال اين وجه اين است كه: كلمه" اهون" مقيد به" عليه" شده، يعنى براى خدا آسانتر است، و اين بهترين گواه است بر اينكه مقايسه اى كه بين انشاء و اعاده واقع شده نسبت _______________

(1 و 2) روح المعانى، ج 21، ص 36.

(3) تفسير كشاف، ج 3، ص 477.

(4) خلقت آسمانها و زمين از خلقت مردم بزرگتر است. سوره مؤمن، آيه 57.

(5) تفسير كشاف، ج 3، ص 476. ______________________________________________________ صفحه ى 261

به خداى تعالى است، نه بين خود اعاده و انشاء، پس اشكال هم چنان به قوت خود باقى است.

توجيه چهارم اينكه گفته اند:" تفضيل نسبت به اصول و موازين رايج بين مردم است، نه نسبت به واقع امر، اين مردمند كه معتقدند تكرار شدن يك عمل هر چند يك بار باشد سبب مى شود براى اينكه اعاده اش از بار اولش آسانتر باشد. پس گويا گفته شده، اعاده براى خدا كارى ندارد، چون از نظر اصول و موازين خود شما هم كه باشد اعاده از انشاء آسانتر است براى خدايى كه عالم را بدون الگو، و براى اولين بار آفريده، اين از نظر اصول و موازين خود شماست، و گر نه قدرت او نسبت به ايجاد ابتدايى و اعاده

يكسان است".

اشكال اين توجيه اين است كه: هر چند در جاى خود حرف صحيحى است، و ليكن اشكال در اين است كه چگونه از آيه استفاده كنيم، با اينكه شاهدى از الفاظ آيه بر آن نيست.

پنجم اينكه «1» گفته اند:- اين را نيز صاحب كشاف به عنوان وجهى ديگر آورده- انشاء از قبيل تفضل است، كه فاعلش در انجام و ترك آن مخير است، مى تواند چيزى را ايجاد بكند، و مى تواند ايجاد نكند، ولى اعاده از قبيل واجب است، كه به هيچ وجه نبايد ترك شود، براى اينكه اعاده براى جزاء و كيفر و پاداش است، و اين بر خداى تعالى واجب است.

توضيح اينكه: كارها انجامش به دست فاعل يا محال است، كه محال قابليت آن را ندارد كه قدرت به آن متعلق شود، و فاعل آن را بياورد، و يا به خاطر وجود مانعى مثل قبح ممتنع است، كه انجام اين نيز براى حكيم مانند محال است، چيزى كه هست نه محال عقلى، بلكه محال عارضى، و يا تفضل است كه فاعل مى تواند آن را بياورد و مى تواند نياورد، و يا واجب است كه در اينگونه كارها فاعل مجبور به آوردن آن است، و نمى تواند در انجام آن اخلال كند.

حال كه اين تقسيم روشن شد مى گوييم دورترين افعال از محال بودن، فعل واجب است، هم چنان كه نزديك ترين آنها نسبت به تحقق باز واجب است، و چون اعاده واجب است، پس دورترين افعال است از امتناع، و چون چنين است نزديك ترين افعال است به تحقق، پس اعاده آسانترين كارها است، و چون آسان ترين آنهاست در نتيجه از انشاء نيز آسان تر است.

و ما به اين جواب

چهار اشكال داريم:

_______________

(1) تفسير كشاف، ج 21، ص 477. ______________________________________________________ صفحه ى 262

اول اينكه: اين حرف وقتى صحيح است كه خلقت عالم و تحقق موجودات به اولويت بوده باشد، نه وجوب، و حال آنكه در جاى خودش ثابت كرده ايم كه تحقق اشياء بر اساس اولويت نيست، بلكه بر اساس وجوب است، و چون چنين است پس انشاء و اعاده هر دو به يك مقدار از امتناع فاصله دارند، يكى از ديگرى نزديك تر نيست.

دوم اينكه: دورى و نزديكى كه زمخشرى ذكر كرد صرف تصوير عقلى است، به خلاف سهولت و دشوارى كه دو صفت وجودى است، يعنى وجود يك چيز از جهت صدورش از فاعل گاهى آسان و گاهى سخت است، و اين گونه صفات وجودى دائر مدار اعتبار عقلى نمى شود.

سوم اينكه: انشاء هم مانند اعاده مبتنى بر مصلحت است اينطور نيست كه تنها اعاده به خاطر اينكه براى جزاء است مصلحت داشته باشد، بلكه انشاء نيز تا مصلحت صد در صد نداشته باشد از خداى حكيم سر نمى زند، پس از اين نظر اعاده و انشاء فرقى با هم ندارند، و به طورى كه گفته اند: از جهت دورى و نزديكى به امتناع يكسانند.

چهارم اينكه: به مقتضاى اين وجه اعاده فى نفسه آسان تر از انشاء است، نه به قياس با قدرت خداى تعالى، پس در حقيقت توجيه پنجم همان توجيه سوم خواهد بود، و اشكالش نيز همان اشكال.

[جواب به اشكال فوق با بيان مفاد جمله:" وَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلى و توضيح اينكه مراد اين است كه آسان ديگران براى خداوند آسانتر است

ببينيم آنچه سزاوار است گفته شود اين است كه جمله مورد بحث كه به آن

اشكال شده يعنى جمله" وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ" با جمله بعدى تعليل شده، و در آن فرموده كه چرا اعاده آسان تر است، و آن جمله:" وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلى ..." است، كه در حقيقت حجتى است بر آسانتر بودن اعاده.

به اين بيان كه: از جمله مذكور برمى آيد كه هر صفت كمالى كه يك يك موجودات آسمان و زمين به آن متصف و ممثل مى شوند از قبيل حيات، قدرت، علم، ملك، جود، كرم، عظمت، و كبريايى، و امثال آن، در حقيقت اندكى است كه رفيع ترين رتبه آن، و عالى ترين حد آن در خداى سبحان است، زيرا هر موجودى هر قدر هم بزرگ باشد، بالأخره محدود و متناهى است، پس به قدر ظرفيت خود آن صفت را فرا گرفته، و نشان مى دهد، ولى خداى تعالى نامحدود و نامتناهى است، هم چنان كه خودش فرموده:" وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى «1».

توضيح اينكه: هر صفتى از صفات كمال كه در موجودى از موجودات زمين و آسمان _______________

(1) براى خداست اسماء حسنى. سوره اعراف، آيه 180. ______________________________________________________ صفحه ى 263

ببينيم بايد بلا درنگ منتقل به صفتى در مقابل آن شويم، چون صفت كمال او از خداست، و مقابل آن از خود اوست، مثلا وقتى موجودى زنده مى بينيم، منتقل مى شويم به اينكه او در ذات خود مرده است، و يا اگر قادر مى بينيم، مى فهميم كه او در ذاتش عاجز است، پس صفت كمالى كه دارد محدود و مقيد به حالى و وصفى است كه در غير آن حال و وضع آن صفت را ندارد.

مثلا علم در موجودات و مخلوقات، مطلق و غير محدود نيست، بلكه محدود و آميخته با جهل است، جهل

به غير مسائل معلوم، و همچنين حيات، قدرت، ملك، عظمت و غير آن همه مقيد و محدودند.

ولى خداى سبحان كه افاضه كننده آن صفت كمال است، صفت مذكور در او محدود نيست، بلكه مطلق است، و آميخته با ضدش نيست بلكه صرف و خالص، است پس با علمش جهلى، و با حياتش مماتى نيست، پس خداى سبحان از آنچه غير او بدان متصف مى شود از صفات كمال- كه آميخته و محدود است- خزينه و نامحدود و خالصش را دارد.

تكرار مى كنم، هر صفتى كه در خداى تعالى و مخلوقات او پيدا شود، حد اعلايش و افضلش در خدا است، و حد پايين و غير خالصش در غير اوست، پس آنچه در غير اوست مفضول است نسبت به آنچه نزد اوست.

حال كه اين معنا روشن گرديد، مى گوييم: اعاده اى كه متصف به آسانى است (در وقتى كه قياس شود با انشايى كه نزد خلق است) نزد خدا اهون است، يعنى آسان محض است، و خالص از صعوبت و مشقت است، بخلاف آسانى نزد خلق، كه در عين آسانى خالى از دشوارى نيست، پس ديگر لازم نيست كه انشاء براى خدا سخت تر از اعاده باشد، براى اينكه مشقت و صعوبت مربوط به فعل است، كه فعل هم تابع قدرت فاعل است، هر چه قدرت كمتر باشد، مشقت فعل بيشتر، و هر چه قدرت بيشتر باشد، مشقت فعل كمتر خواهد بود، تا آنجا كه قدرت غير متناهى شود، كه در آن صورت ديگر مشقتى تصور ندارد، و چون قدرت خداى تعالى غير متناهى است، هيچ عملى براى او مشقت ندارد، هم چنان كه مستفاد از جمله" إِنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ

شَيْ ءٍ قَدِيرٌ" همين است، چون وقتى خدا بر هر چيز قادر بود، و قدرتش به هر چيز تعلق گرفت، ديگر متناهى نخواهد بود- دقت فرماييد.

پس حاصل جواب اين شد كه اعاده خدا آسان ترين اعاده، و انشايش آسان ترين انشاء، و هر كمال ديگرش كامل ترين كمال است.

" وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلى فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ"- گفتيم كه اين جمله در مقام استدلال و ______________________________________________________ صفحه ى 264

تعليل جمله" وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ" است، و حاصل آن اين است كه: هر صفت كمال كه در موجودى از موجودات زمين و آسمان باشد چه صفت جمال باشد، و چه جلال، اعلا مرتبه آن، يعنى مطلق غير مقيد، و خالص بدون خلط و شائبه آن در خدا است، پس آسان ديگران براى او آسان تر است.

" وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ"- اين جمله در مقام تعليل جمله" وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلى ..."

است، و معنايش اين است كه: بدين جهت گفتيم كه عالى ترين صفات از آن اوست، كه او عزيز است، يعنى واجد است آنچه را كه ديگران فاقد آنند، و ممكن نيست چيزى برايش ممتنع باشد، و نيز براى اينكه او حكيم است، و نقص و فتور عارض بر فعل او نمى شود، چون اگر يكى از صفات او كه در ديگران نيز هست اعلا نمى بود، قهرا محدود و غير مطلق، و مخلوط به ضد و آميخته با نقص و قصور مى بود، و به خاطر همين نقص و قصور ذليل و پست مى شد، و حال آنكه او عزيز است، و عزتش على الاطلاق است، از سوى ديگر اگر نقص در او راه مى داشت، اين نقص و فتور در فعل او رخنه ايجاد مى كرد، و

ديگر حكيم على الاطلاق نمى بود، و حال آنكه حكيم على الاطلاق است.

[تمثيلى متضمن رد و ابطال پندار مشركين در باره اينكه خدا از مخلوقات خود شركايى دارد]

" ضَرَبَ لَكُمْ مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِكُمْ هَلْ لَكُمْ مِنْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ مِنْ شُرَكاءَ فِي ما رَزَقْناكُمْ فَأَنْتُمْ فِيهِ سَواءٌ تَخافُونَهُمْ كَخِيفَتِكُمْ أَنْفُسَكُمْ ..."

كلمه" من" در جمله" من انفسكم" براى ابتداء غايت است، يعنى خداوند براى شما مثلى زده كه از خود شما اخذ شده، و از حالات خود شما گرفته شده، آن گاه با جمله" هَلْ لَكُمْ" شروع به آن مثل مزبور شده است، و استفهام آن انكارى است و كلمه" ما" در جمله" مِنْ ما مَلَكَتْ" نوعيت را مى رساند، يعنى از نوع آنچه شما مالكيد، از قبيل بردگان و كلمه" من" در جمله" من شركاء" زيادى است، و" شركاء" مبتدا، و جمله" فَأَنْتُمْ فِيهِ سَواءٌ" تفريع بر شركت است و كلمه" انتم" خطابى است كه از طريق غلبه شامل بردگان و مالكين آنان مى شود، و جمله" تَخافُونَهُمْ كَخِيفَتِكُمْ أَنْفُسَكُمْ" به اين معنا است كه: مى ترسيد مملوك هاى شركاء در تصرف مال مشترك استبداد به خرج دهند، همان طور كه مى ترسيد كه شركاى آزاد و مثل خودتان در مال مشترك تصرف كنند، بدون اينكه اجازه و رضايتى از شما كسب كرده باشند.

و اين مثلى است كه خداى تعالى براى بطلان پندار مشركين زده، كه براى خدا شريكهايى از مخلوقات خود او گرفته اند، و آنها را چون خدا" اله و رب" پنداشته اند، و اين مثل را به صورت استفهام انكارى آورده، مى پرسد: آيا هيچ در بين مملوك ها و غلام و كنيزهاى ______________________________________________________ صفحه ى 265

شما غلام و كنيزى يافت مى شود كه

در اموال شما كه خدا روزيتان كرده شريك شما باشند؟

با اينكه آنها مملوك شمايند، و شما مالك خود آنها و اموال آنهاييد؟ و آيا هيچ تصور دارد كه مملوك شما آن چنان شريك شما شود كه بترسيد بدون اجازه و رضايت شما در اموال شما تصرف كند؟ همان طور كه مى ترسيد شريكهايى كه مثل شما آزادند در اموالتان تصرف كنند؟

آيا هيچ چنين چيزى ممكن است؟

نه، ابدا چنين چيزى تصور ندارد، و ممكن نيست مملوك شريك مولاى خود باشد، و در اموال او تصرف كند، و وقتى چنين چيزى جايز نيست، پس چطور جايز است كه بعضى از مخلوقات خدا چون جن يا ملك با اينكه عبيد و مملوك اويند شريك او در ملك او باشند و اله و رب جداگانه اى باشند؟! آن گاه مثالى را كه آورده با جمله" كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ" خاتمه داده، تا زمينه اى براى آيه بعد باشد.

" بَلِ اتَّبَعَ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَهْواءَهُمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ فَمَنْ يَهْدِي مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِينَ" كلمه" بل" اعراض از مطالب قبل را افاده مى كند، و در اينجا از مطلبى كه از ذيل آيه قبلى استفاده مى شد اعراض شده، و تقدير چنين است:" اين مشركين شرك خود را بر اساس تعقل بنا ننهاده اند، بلكه از هواهاى خود پيروى كردند، بدون اينكه علمى داشته باشند".

و مقتضاى ظاهر اين بود كه بفرمايد:" بل اتبع الذين اشركوا- بلكه مشركين هواهاى خود را پيروى كردند" ولى اينطور نفرمود و به جايش فرمود:" بَلِ اتَّبَعَ الَّذِينَ ظَلَمُوا- بلكه كسانى كه ستم كردند هواهاى خود را پيروى نمودند" تا بدين وسيله ضلالتى كه بعدا در آيه" فَمَنْ يَهْدِي

مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ- چه كسى هدايت مى كند كسى را كه خدا به خاطر ظلمش گمراه كرد" به ايشان نسبت مى دهد تعليل كرده باشد، به اينكه چون ظالم بودند.

پس معلوم مى شود كه ظلم اضلال الهى را در پى دارد، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:" يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ وَ يُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِينَ وَ يَفْعَلُ اللَّهُ ما يَشاءُ" «1».

پس جمله" فَمَنْ يَهْدِي مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ" استفهامى است انكارى كه مى رساند مشركين _______________

(1) خداوند كسانى را كه ايمان آوردند بر قول ثابت و حق، ثابت قدم مى سازد، هم در زندگى دنيا و هم در آخرت، و ستمگران را گمراه مى كند، و هر چه بخواهد مى كند. سوره ابراهيم، آيه 27. ______________________________________________________ صفحه ى 266

پيرو هواى نفس بايد از نعمت هدايت مايوس باشند، هر چند كه حق برايشان ظاهر شده باشد، براى اينكه ستم كردند، و ستم باعث اين شد كه ما گمراهشان كنيم، و در كلام خداى تعالى مكرر آمده كه فرموده:" إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ- خدا مردم ستمگر را هدايت نمى كند".

" وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِينَ"- اين جمله نجات ايشان را به كمك ياوران نفى مى كند، و حاصلش اين است كه: بعد از آنكه از ناحيه خودشان نتوانستند از ضلالت نجات يابند، چون خدا گمراهشان كرده بود، از ناحيه ديگران هم هيچ ياورى براى نجات ندارند، و اينكه كلمه" ناصرين" را جمع آورده، دلالت مى كند بر اينكه غير ايشان ياورانى از قبيل شفيعان دارند.

و اين حرف كه كسى «1» بگويد" معناى نفى ناصران براى ايشان اين است كه: يك نفر از ايشان يك نفر ناصر ندارد، چون

مشهور از مقابله جمع با جمع همين معنا است" درست نيست، براى اينكه حرف مزبور همه جا جارى نمى شود.

و معناى آيه اين است كه: بلكه كسانى كه با شرك ظلم كردند، هواهاى نفس خود را بدون علم پيروى نمودند، و در نتيجه خدا به كيفر ظلمشان گمراهشان كرد، و ديگر هيچ راهنمايى كه هدايتشان كند نيست، و هيچ ياورانى كه ياريشان كنند ندارند.

[شرح مفاد آيه:" فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها ..." با بيان اينكه فطرت انسان هادى همه افراد در هر عصر و مصر به سوى سعادت است

" فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ" حرف" فاء" كه در اول آيه است مى رساند كه كلام در آيه فرع و نتيجه مطالبى است كه در خصوص مبدء و معاد از آيات قبل استفاده مى شد، و معنايش اين است كه: وقتى ثابت شد كه خلقت و تدبير تنها از آن خداست، و او را شريكى نيست، و او به زودى خلق را مبعوث نموده و به حساب مى كشد، و نيز معلوم شد كه در آن روز كسى كه از او اعراض كرده باشد، و رو به غير او آورده باشد، راه نجاتى ندارد، پس روى دل به سوى دين كن، و ملازم آن باش، كه آن همان دينى است كه خلقت الهى بدان دعوت مى كند.

بعضى «2» از مفسرين گفته اند" كلام در اين آيه فرع و نتيجه تسليتى است كه از سياق بيان سابق استفاده مى شد، و حق مطلب را مى رسانيد، و مى فرمود: مشركين به خاطر

ظلمشان پيروى كردند هواها را، و از تعقل صحيح اعراض نمودند، و در نتيجه خدا گمراهشان كرد، و به _______________

(1) تفسير روح المعانى، ج 21، ص 39.

(2) تفسير روح المعانى، ج 21، ص 29. ______________________________________________________ صفحه ى 267

هيچ ناصرى اجازه يارى و هدايتشان را نداد، و به هيچ نجات دهنده اى اجازه نداد كه از ضلالت نجاتشان دهد، نه تو، و نه غير تو، پس تو از هدايت ايشان مايوس باش، و تنها به خودت و به مؤمنينى كه پيرويت كردند بپرداز، و روى دل خود و پيروانت را به سوى دين كن".

بنا بر اين مراد از" اقامه وجه براى دين" روى آوردن به سوى دين، و توجه بدان بدون غفلت از آن است، مانند كسى كه به سوى چيزى روى مى آورد، و همه حواس و توجهش را معطوف بدان مى كند، به طورى كه ديگر به هيچ طرف نه راست و نه چپ رو برنمى گرداند و ظاهرا لام در" دين" لام عهد است، و در نتيجه مراد از دين، اسلام خواهد بود.

كلمه" حنيفا" حال از فاعل" اقم" است، و ممكن هم هست حال از دين و يا حال از وجه باشد، اما اولى ظاهرتر و با سياق مناسب تر است، و كلمه مذكور از ماده" حنف" است، كه به معناى تمايل دو پا بسوى وسط مى باشد، و در آيه منظور اعتدال است.

" فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها" كلمه" فطرت" بر وزن فعلت به اصطلاح اهل ادب بناى نوع را مى رساند و در كلمه مورد بحث به معناى نوعى از خلقت است و" فِطْرَتَ اللَّهِ" به نصب خوانده مى شود، چون در مقام وادارى شنونده است، و چنين معنا

مى دهد كه ملازم فطرت باش و بنا بر اين در جمله مزبور اشاره است به اينكه اين دينى كه گفتيم واجب است براى او اقامه وجه كنى، همان دينى است كه خلقت بدان دعوت، و فطرت الهى به سويش هدايت مى كند، آن فطرتى كه تبديل پذير نيست.

براى اينكه دين چيزى به غير از سنت حيات، و راه و روشى كه بر انسان واجب است آن را پيشه كند تا سعادتمند شود نيست. پس هيچ انسانى هيچ هدف و غايتى ندارد مگر سعادت، هم چنان كه تمامى انواع مخلوقات به سوى سعادت خود، و آن هدفى كه ايده آل آنهاست هدايت فطرى شده اند، و طورى خلق شده، و به جهازى مجهز گشته اند كه با آن غايت و هدف مناسب است، هم چنان كه از موسى (ع) حكايت كرده كه در پاسخ فرعون گفت:" رَبُّنَا الَّذِي أَعْطى كُلَّ شَيْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى «1» و نيز فرموده:" الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَدى «2».

_______________

(1) پروردگار ما كسى است كه نخست، خلقت هر چيزى را به آن چيز داد، و سپس هدايتش كرد.

سوره طه، آيه 50.

(2) آن خدايى كه خلق كرد، و تمام عيار و بى نقص آفريد، و آنچه تقدير نموده سپس هدايت فرمود. سوره اعلى، آيه 2 و 3. ______________________________________________________ صفحه ى 268

بنا بر اين انسان نيز مانند ساير انواع مخلوقات مفطور به فطرتى است كه او را به سوى تكميل نواقص، و رفع حوائجش هدايت نموده، و به آنچه كه نافع براى اوست، و به آنچه كه برايش ضرر دارد ملهم كرده و فرموده:" وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها" «1» و

او در اين حال مجهز به جهاز بدنى نيز هست، كه با آن اعمال مورد حاجت خود را انجام دهد، هم چنان كه فرموده:" ثُمَّ السَّبِيلَ يَسَّرَهُ" «2» يعنى سپس وسيله و راه زندگى را برايش فراهم كرد.

پس انسان داراى فطرتى خاص به خود است، كه او را به سنت خاص زندگى و راه معينى كه منتهى به هدف و غايتى خاص مى شود، هدايت مى كند راهى كه جز آن راه را نمى تواند پيش گيرد،" فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها" و انسان كه در اين نشاه زندگى مى كند، نوع واحدى است كه سودها و زيانهايش نسبت به بنيه و ساختمانى كه از روح و بدن دارد سود و زيان مشتركى است كه در افراد مختلف اختلاف پيدا نمى كند.

پس انسان از اين جهت كه انسان است بيش از يك سعادت و يك شقاوت ندارد، و چون چنين است لازم است كه در مرحله عمل تنها يك سنت ثابت برايش مقرر شود، و هادى واحد او را به آن هدف ثابت هدايت فرمايد.

و بايد اين هادى همان فطرت و نوع خلقت باشد، و به همين جهت دنبال" فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها" اضافه كرد كه" لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ".

و اما اينكه گفتيم نوع انسان يك سعادت و شقاوت دارد، براى اين است كه اگر سعادت افراد انسانها به خاطر اختلافى كه با هم دارد مختلف مى شد، يك جامعه صالح و واحدى كه ضامن سعادت افراد آن جامعه باشد، تشكيل نمى گشت، و همچنين اگر سعادت انسانها به حسب اختلاف اقطار، و سرزمينهايى كه در آن زندگى مى كنند، مختلف مى شد، و سنت اجتماعى كه همان دين است اساسش

همان چيزى باشد كه منطقه اقتضاء دارد آن وقت ديگر انسانها نوع واحدى نمى شدند، بلكه به اختلاف منطقه ها مختلف مى شدند، و نيز اگر سعادت انسان به اقتضاى زمانها مختلف مى شد، يعنى اعصار و قرون يگانه اساس سنت دينى مى گشت. باز انسانهاى قرون و اعصار نوع واحدى نمى شدند، و انسان هر قرنى و زمانى غير انسان زمان ديگر مى شد، و اجتماع انسانى سير تكاملى نمى داشت، و انسانيت از نقص متوجه به سوى كمال نمى شد، چون نقص و كمالى وجود ندارد مگر اينكه يك جهت مشترك و ثابت _______________

(1) و قسم به نفس و آنكه او را نيكو بيافريد و به او شر و خير را الهام كرد. سوره شمس، آيه 7 و 8

(2) سوره عبس، آيه 20. ______________________________________________________ صفحه ى 269

بين همه انسانهاى گذشته و آينده باشد.

البته منظور ما از اين حرف اين نيست كه اختلاف افراد و مكانها و زمانها هيچ تاثيرى در برقرارى سنت دينى ندارد، بلكه ما فى الجمله و تا حدى آن را قبول داريم، چيزى كه هست مى خواهيم اثبات كنيم كه اساس سنت دينى عبارت است از ساختمان و بنيه انسانيت، آن بنيه اى كه حقيقتى است واحد و مشترك بين همه افراد و اقوام، و ثابت در همه.

مى خواهيم بگوييم براى انسانيت سنتى است واحد، و ثابت به ثبات اساسش، كه همان انسان است، و همين سنت است كه آسياى انسانيت بر محور آن مى گردد، و همچنين سنت هاى جزئى كه به اختلاف افراد و مكانها و زمانها مختلف مى شود، پيرامون آن دور مى زند. و اين همان است كه جمله" ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ" بدان اشاره مى كند، و ما

به زودى و در بحثى جداگانه ان شاء اللَّه اين مطلب را توضيح بيشترى مى دهيم.

[اقوال مختلف مفسرين در باره مفردات و مفاد آيه فوق

مفسرين در مفردات آيه، و معناى مجموع آن، اقوال متفرق ديگرى دارند.

اول اينكه: «1»" مراد از" اقامه وجه" محكم كارى در عمل است، چون وجه عبارت است از چيزى كه متوجه آنى و آن عمل است، و اقامه اش به معناى تسديد و اتقان آن است".

و اين حرف صحيح نيست، براى اينكه وجه عمل غرض مقصود از عمل است و آن غير از عمل است و در آيه شريفه فرمود:" فَأَقِمْ وَجْهَكَ"، و نفرموده" فاقم وجه عملك".

دوم اينكه: «2»" كلمه" فطرة" در جمله" فِطْرَتَ اللَّهِ" منصوب است، زيرا كلمه" اعنى" در تقدير است و كلمه فطرت به معناى ملت است، و معناى جمله اين است كه: استقامت در دين به خرج بده، و دين را نگهدار، يعنى ملتى را كه خدا مردم را بر آن ملت آفريده ادامه بده، كه در خلقت خدا تبديلى نيست".

اشكال اين وجه هم اين است كه: اين حرف وقتى صحيح است كه مراد از كلمه فطرت و كلمه" فَطَرَ النَّاسَ" دو چيز باشد، اولى به معناى ملت، و دومى به معناى خلقت باشد، و تفكيك در معناى آنها خلاف ظاهر آيه است، و اگر بگويى ممكن است دومى يعنى" فَطَرَ النَّاسَ" را هم به همان معناى ملت و دين بگيريم، و بگوييم معنايش" ادان الناس"

_______________

(1) تفسير روح البيان، ج 7، ص 30.

(2) روح المعانى، ج 21، ص 39. ______________________________________________________ صفحه ى 270

است، يعنى مردم را وادار بر دين (توحيد) كرد و در اين صورت ديگر اشكال تفكيك وارد

نمى شود، مى گوييم: بله، و ليكن آن وقت جمله" لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ" از ما قبل خود بريده و غير مربوط به آن مى گردد.

علاوه بر اين در اين وجه خلاف ظاهر روشنى است، چون دين را به معناى توحيد گرفته، و اگر هم دين به معناى اسلام و يا مجموع دين ها باشد، و كلمه فطرت هم بر همان معناى متبادر خود باشد، كه عبارت است از خلقت، آن وقت تقدير گرفتن كلمه" اعنى" درست نمى شود، چون دين به اين معنا غير از فطرت به معناى خلقت است.

سوم اينكه: كلمه فطرت بدل است از كلمه" حنيفا"، و فطرت به معناى ملت است، اشكال اين حرف همان اشكالى است كه بر وجه سابق كرديم.

چهارم اينكه: «1»" كلمه فطرت مفعول مطلق است براى فعل محذوف، و مقدر، و تقدير كلام" فطر اللَّه فطرة فطر الناس عليها" است، يعنى خدا فطرتى درست كرد كه انسانها را نيز بر آن فطرت مفطور كرده" كه فساد اين وجه حاجت به توضيح ندارد.

پنجم اينكه:" معناى آيه اين است كه: پيروى كن از دين، آنچه را كه فطرت خدا بر آن دلالت دارد، و آن همان است كه ابتداى خلقت، تو را بر آن دلالت مى كند، زيرا خداوند طورى موجودات را آفريد و تركيب و صورتگرى نمود، كه دلالت كند بر اينكه صانعى قادر، عالم، حى، قديم و واحد دارد، صانعى كه هيچ چيز شبيه او نيست، و او نيز به هيچ چيز شبيه نيست.

اشكال اين وجه اين است كه: مبتنى است بر اينكه كلمه" فطرت" به تقدير" اتبع- پيروى كن" منصوب شده باشد، هم چنان كه ابو السعود و قبل از او ابو

مسلم مفسر، اين نظريه را داده اند، آن وقت مراد از پيروى فطرت، پيروى دلالت فطرت و خلقت مى شود، و مراد از" عدم تبديل الخلق" تغيير نپذيرفتن خلقت، است، در دلالت كردن بر وجود صانع، و صفات كريمه او، و اين وجه از نظر معنا نزديك به همان وجهى است كه ما براى آيه ذكر كرديم چون ما نيز كلمه" فطرت" را حمل بر وادارى نموديم، ليكن اين اشكال متوجه وجه مذكور مى شود كه آيه شريفه عام است، و وجهى ندارد كه به توحيد اختصاص يابد.

ششم اينكه: «2»" كلمه" لا" در جمله" لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ" در عين اينكه نفى است،

_______________

(1) روح المعانى، ج 21، ص 39.

(2) تفسير منهج الصادقين، ج 7، ص 205. ______________________________________________________ صفحه ى 271

معناى نهى را افاده مى كند، و مى فرمايد كه خلقت خدا يعنى آن دينى را كه ماموريد به آن متمسك شويد، تغيير ندهيد، و يا اينكه خلقت خدا را با انكار دلالتش بر توحيد تغيير ندهيد، و از همين باب است آن تفسيرى كه به ابن عباس نسبت داده اند كه گفته: منظور از آيه نهى از اخته كردن انسانها است".

اشكال اين وجه اين است كه: اولا هيچ دليلى نداريم بر اينكه خلق به معناى دين است و ثانيا دليلى نيست بر اينكه اعراض از دلالت مخلوقات، و يا انكار دلالت آن تبديل خلق خدا باشد، و تفسيرى هم كه به ابن عباس نسبت داده اند فسادش ظاهر است.

هفتم كلام فخر رازى است كه در تفسير كبير خود گفته:" احتمال دارد منظور از" لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ" اين باشد كه خداوند خلايق را براى عبادت آفريده، و همه آنها بندگان اويند، و اين

هرگز تغيير پذير نيست، و بندگان او چون بندگان عرفى نيستند در بندگان عرفى تبديل هست اين مولا بنده خود را به آن ديگرى مى فروشد، و يا اصلا آزادش مى كند، ديروز فلانى مولايش بود، امروز ديگرى مولاى اوست، و يا اصلا مولا ندارد، به خلاف بندگى خدا، كسى نمى تواند از بندگى او بيرون شود.

پس اين جمله مى خواهد فساد قول كسانى را كه گفته اند: عبادت براى تحصيل كمال است، باطل كند، چون آنها مى گويند بنده وقتى به كمال بندگى خود رسيد، ديگر تكليفى برايش نمى ماند، همه حرام ها برايش حلال، و همه واجبات مباح مى شود، و جمله مورد بحث مى گويد: انسان به هر درجه از كمال هم برسد، باز هم بنده است.

و نيز مى خواهد گفتار مشركين را باطل كند، كه مى گفتند ناقص، صلاحيت عبادت خدا را ندارد، بلكه آدميان بندگان كواكبند، و كواكب بندگان خدايند، و نيز مى خواهد گفتار مسيحيان را باطل كند، كه گفته اند: خدا در عيسى حلول كرده و او اله شده، در جواب همه حرفها مى فرمايد:" لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ"، بلكه همه خلق، بندگان خدايند، و نمى توانند از بندگى او خارج شوند" «1».

اشكالى كه به گفته وى وارد است اين است كه: بين ملكيت و عبادت تكوينى با ملكيت و عبادت تشريعى خلط كرده، چون ملك خداى تعالى قابل انتقال و بطلان نيست، زيرا ملك تكوينى است، به اين معنا كه قيام وجود اشياء به اوست، عبادتى هم كه در مقابل اين ملكيت قرار مى گيرد، عبادت تكوينى است، يعنى خضوع ذات هر چيزى براى اوست، و

_______________

(1) تفسير كبير فخر رازى، ج 25، ص 12. ______________________________________________________ صفحه ى 272

اين عبادت هم مانند ملكيت قابل تبديل و

ترك نيست، هم چنان كه خودش فرموده:" وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ" «1» و آن عبادتى كه قابل تبديل است، و يا مى شود تركش كرد، عبادت تشريعى مانند نماز و امثال آن است، كه در مقابل ملك تشريعى خدا قرار مى گيرد، چون عقل همان طور كه من و تو را مالك اعتبار مى كند، خدا را نيز مالك قانونى مى داند- دقت بفرماييد-.

و اگر جمله" لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ" دلالت كند بر اينكه ملك و عبادت و عبوديت تبديل پذير نيست، تكوينى آن را مى گويد، نه تشريعى، و آن عبادتى هم كه مشركين و متصوفه و مسيحيان تبديل كرده اند به اينكه يكى قائل به ارتفاع تكليف از انسان كامل شده، و ديگرى به جاى خدا، بت و كواكب و يا مسيح را مى پرستد، عبادت تشريعى است، نه تكوينى.

" مُنِيبِينَ إِلَيْهِ وَ اتَّقُوهُ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ لا تَكُونُوا مِنَ الْمُشْرِكِينَ" در اين جمله بعد از آنكه در جملات قبل، خطاب متوجه شخص رسول خدا (ص) بود، خطاب را متوجه عموم كرده نظير آيه" يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ" «2»، و آيه" فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَكَ، وَ لا تَطْغَوْا" «3»، كه اول خطاب را به رسول خود كرده، سپس متوجه عموم نموده است، و در نتيجه معناى آيه مورد بحث به مثل اين بر مى گردد كه بگوييم" فاقم وجهك للدين حنيفا انت و من معك منيبين الى اللَّه- رو به سوى دين كن در حالى كه حنيف است، تو و هر كه با تو است در حالى كه به سوى خدا انابه داشته باشيد"، و" انابه" به معناى بازگشت و توبه است.

"

وَ اتَّقُوهُ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ"- كلمه" تقوى" در اينجا بر حسب دلالتى كه مقام دارد شامل امتثال اوامر خدا، و پرهيز از نواهى او مى شود، و از بين همه اوامر خدا فقط نماز را ذكر كرد براى اينكه اهميت آن را برساند، چون نماز عمود دين است.

" وَ لا تَكُونُوا مِنَ الْمُشْرِكِينَ"- در اينكه چرا در بين همه محرمات تنها شرك را ذكر كرد، جوابش همان است كه در باره نماز داديم، چون شرك از همه گناهان كبيره بزرگتر است، به شهادت آيه" إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ" «4» و آياتى _______________

(1) هيچ چيز نيست مگر آنكه او را تسبيح و حمد مى گويد. سوره اسرى، آيه 44.

(2) اى پيغمبر چون زنان را طلاق مى دهيد. سوره طلاق، آيه 1.

(3) استقامت بورز آن طور كه مامور شده اى تو و هر كه با تو توبه كند و طغيان مورزيد. سوره هود، آيه 112.

(4) خدا اين را نمى آمرزد كه به وى شرك ورزند، و پايين تر از آن را از هر كس بخواهد مى آمرزد.

سوره نساء، آيه 48. ______________________________________________________ صفحه ى 273

ديگر.

[نهى از تحزب و تفرق در دين كه از صفات مشركين و ناشى از پيروى آنان از اهواء خود است

" مِنَ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَ كانُوا شِيَعاً كُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ" كلمه" من" براى بيان است، و منظور از كسانى كه دين خود را متفرق كردند، مشركين است، در اين جمله مشركين را به خصوصى ترين صفاتى كه در دين دارند معرفى نموده، و آن اين است كه: در دين متفرقند، و دسته دسته و حزب حزب هستند، و هر حزب

به دين خود خوشحال است، و علت آن همان است كه كمى قبل از اين فرمود:" بَلِ اتَّبَعَ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَهْواءَهُمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ فَمَنْ يَهْدِي مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ، وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِينَ" و بيان داشت كه مشركين اساس دين خود را بر هوى و هوس نهاده اند، و خدا ايشان را هدايت نمى كند، و هادى ديگرى هم جز او نيست.

و معلوم است كه هواى نفس همه مردم يك جور نيست، بلكه به يك حالت هم ثابت نمى ماند، بلكه به اختلاف احوال مختلف مى شود، و اگر چنين چيزى اساس دين باشد، معلوم است كه دين با سير هواها و پابپاى آن سير مى كند، و با سقوط هواها و پستى آنها پست مى گردد، و در اين اشكال هيچ فرقى بين دين حق و دين باطل نيست، چون دين حق هم وقتى اساسش هوى باشد باطل است.

از اينجا معلوم مى شود كه نهى از تفرقه كلمه در دين، در حقيقت نهى از اين است كه هواى را به جاى عقل، اساس دين قرار دهند، و چه بسا احتمال «1» داده شود كه:" آيه شريفه كلامى است از سر گرفته شده باشد" ولى اين احتمال با سياق سازگار نيست.

در آيه شريفه از مشركين به خاطر تفرقى كه در كلمه و تشتتى كه در دين دارند مذمت شده.

" وَ إِذا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنِيبِينَ إِلَيْهِ ثُمَّ إِذا أَذاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَةً إِذا فَرِيقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ يُشْرِكُونَ" تعبير به" مس" براى اين است كه: بر ناچيزى و مختصر بودن گرفتارى دلالت كند، و نكره آوردن" ضر" و" رحمة" نيز براى افاده اختصار و ناچيزى است، و معناى آيه اين است كه:

چون مختصر ضررى از قبيل مرض، فقر و شدت، به انسان ها برسد، پروردگارشان را مى خوانند، در حالى كه به سوى او كه همان خداى سبحان است بازگشت مى كنند، و چون خداى تعالى مختصر رحمتى به ايشان بچشاند، ناگهان جمعى از اين مردم به پروردگارشان كه _______________

(1) تفسير منهج الصادقين، ج 7، ص 206. ______________________________________________________ صفحه ى 274

ديروز او را مى خواندند، و به ربوبيتش اعتراف مى كردند، شرك ورزيده و شريكها برايش مى تراشند.

خلاصه مى خواهد بفرمايد: انسان طبيعتا كفرانگر نعمت هاست، هر چند كه در هنگام گرفتارى به نعمت و ولى نعمت اقرار داشته باشد. و اگر فرموده:" ناگهان جمعى از مردم" براى اين است كه همه مردم چنين نيستند.

" لِيَكْفُرُوا بِما آتَيْناهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ" در اين جمله مشركين مورد نظر را تهديد مى كند و لام در" ليكفروا" لام امر غايب است، و جمله" فتمتعوا" متفرع بر ما قبل خودش است، و امر ديگرى است كه با امر سابق روى هم تهديد را مى رساند و التفات از امر غايب به امر حاضر براى افاده فوران خشم است، از اينكه چقدر در باره خداى تعالى كوتاهى نموده، و امر او را ناچيز مى انگارند؟! و اين بى اعتنايشان به جايى رسيده كه در هنگام بدبختى و گرفتارى دست به دامنش مى شوند، ولى در هنگام خوشى كفران نعمتش مى كنند.

" أَمْ أَنْزَلْنا عَلَيْهِمْ سُلْطاناً فَهُوَ يَتَكَلَّمُ بِما كانُوا بِهِ يُشْرِكُونَ" كلمه" ام" به اصطلاح ادبى منقطعه است، و مراد از" نازل كردن سلطان" اعلام و يا تعليم است، كه مجازا انزال خوانده شده، و مراد از" سلطان" برهان است، و منظور از" تكلم" دلالت است، كه مجازا تكلمش خوانده، و بنا بر اين

معناى آيه اين است كه: بلكه ما به ايشان برهانى را اعلام كرديم كه دلالت مى كند بر شرك ايشان.

و ممكن هم هست مراد از" سلطان" صاحب سلطان يعنى فرشته باشد، كه در اين صورت ديگر مجازى در كلمه" انزال" و" تكلم" به كار نرفته، آن وقت معنا چنين مى شود:

بلكه مگر ما فرشته اى بر ايشان نازل كرديم، پس او در باره شركشان تكلم كرد.

" وَ إِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ إِذا هُمْ يَقْنَطُونَ" كلمه" اذاقة" مانند كلمه" مس"، كه گذشت، كمى و ناچيزى را مى رساند، و كلمه" قنوط" به معناى نوميدى است.

كلمه" اذا" ى اولى، شرطيه، و دومى فجائيه (ناگهانى) است، و مقابله بين" اذا" در چشاندن رحمت، و" ان" در رسانيدن سيئه، اين معنا را مى رساند كه رحمت قطعى و بسيار است، و مصيبت اندك و احتمالى است.

و اگر رحمت را به خدا نسبت داد، ولى رساندن سيئه را به خدا نسبت نداد، براى اين است كه رحمت، امر وجودى است كه از ناحيه خدا افاضه مى شود، و سيئه و گرفتارى ها، امور ______________________________________________________ صفحه ى 275

عدمى هستند، و برگشتشان به افاضه نكردن خداست، و به همين جهت آن را تعليل كرد به" بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ"، آنچه به دست خود از پيش فرستادند، و همين تعليل آوردن در طرف سيئه و نياوردن آن در طرف رحمت، اشاره است به اينكه رحمت، تفضل است.

و تعبير در رحمت به" فرحوا" و در سيئه به" إِذا هُمْ يَقْنَطُونَ"، براى اشاره و دلالت بر اين است كه: نوميدى امرى حادث و چيزى است كه انتظارش نمى رود، چون رحمت و سيئه هر دو به

دست خداست، ولى رحمت خدا واسع است، لذا تعبير به مضارع" يقنطون" كرد، كه حال آنان را مجسم كرده باشد، چون مضارع دلالت بر حال هم دارد.

[بيان عدم منافات اينكه فرمود انسان با اصابه سيئه نوميد مى شود با آنكه فرمود:" إِذا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ ..."]

و مراد از آيه شريفه بيان اين نكته است كه: مردم نظرشان از ظاهر آنچه از نعمت و نقمت مى بينند فراتر نمى رود، باطن امر را نمى بينند، همين كه نعمتى به دستشان مى آيد، خوشحال مى شوند، بدون اينكه بينديشند اين امر به دست خود آنان نيست، و اين خدا است كه به مشيت خود نعمت را به ايشان رسانده، و اگر او نمى خواست نمى رسيد، و همين كه نعمتى را از دست مى دهند مايوس مى شوند، تو گويى خدا در اين ميان هيچكاره است، و از دست رفتن نعمت به اذن خدا نبوده، پس اين مردم ظاهر بين و سطحى اند.

با اين بيان روشن مى شود كه ديگر هيچ تدافع و ناسازگارى بين اين آيه و آيه سابق كه مى فرمود:" وَ إِذا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنِيبِينَ إِلَيْهِ ..."، نيست، براى اينكه مدلول آيه مورد بحث اين است كه: مردم ظاهر بين و سطحى نگر هستند، وقتى نعمتى به دستشان مى رسد خوشحال مى شوند، و چون از دست مى دهند نوميد و مايوس، و مدلول آيه سابق اين است كه وقتى نعمتى بدستشان مى رسد خوشحال مى شوند، و چون از دست مى دهند خدا خدا مى كنند، در حالى كه از آنچه از دست داده اند نوميد، و از اسباب آن مايوسند، تنها به خدا بازگشت مى كنند، پس منافاتى بين دو آيه نيست.

و چه بسا بعضى «1» از مفسرين از

اين شبهه جواب داده اند كه:" مردم مورد نظر در دو آيه مختلفند، مراد از مردم در آيه سابق غير از مراد از مردم در آيه مورد بحث است، و به فرضى هم يكى باشند خدا خدا كردنشان در يك حال است، و نوميدى شان در حالى ديگر".

بعضى «2» ديگر گفته اند:" خدا خدا گفتن زبانى از باب عادت است، و منافات ندارد كه همين شخص در دل نوميد باشد" ولى خواننده به سستى هر دو جواب واقف است.

جواب «3» سومى كه داده اند اين است كه:" مراد از نوميدى ايشان اين است كه كار

_______________

(1 و 2 و 3) روح المعانى، ج 21، ص 43. ______________________________________________________ صفحه ى 276

نوميدان را مى كنند، مثل اينكه به جمع ذخيره در ايام قحطى مى پردازند". ولى به ايشان اشكال شده كه علاوه بر اينكه دليلى بر اين معنا نيست، با" اذا" ى فجائيه و نوميدى ناگهانى نمى سازد.

[وسعت و تنگى معيشت تابع مشيت خدا است (يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ)]

" أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ" اين آيه خطاى مردم را در مبادرت به خشنودى، و نوميدى بيان مى كند، و مى فرمايد كه: نبايد در هنگام رسيدن به نعمت بى درنگ خوشحالى كرد، و در مورد از دست رفتن نعمت بى درنگ نوميد شد، براى اينكه رزق در كمى و زيادى تابع مشيت خداست، بر انسان لازم است كه بداند آن رحمتى كه به وى رسيده و همچنين آن ناملايمى كه به او رسيده هر دو با مشيت خدا قابل زوالند، پس نبايد به چيزى كه ايمن از فقدانش نيست خوشحال شود، و از

چيزى كه اميد زوالش هست ناراحت و نوميد گردد.

و اما اينكه فرمود: مگر نمى بينند كه خدا روزى را براى هر كس بخواهد گسترش مى دهد، و مساله روزى دادن را امرى ديدنى معرفى كرد، براى اين است كه بفهماند اين رزقى كه به انسان مى رسد، و يا خود آدمى كسب مى كند، مولود دست بدست دادن هزاران هزار اسباب و شرايطى است كه آدمى- كه آن را از هنرمندى خود مى داند- يكى از آن هزاران هزار است، و همچنين آن سببى كه انسانها دل خود را به آن خوش مى كنند، كه من فلان مغازه يا فلان كارخانه و يا فلان پست را دارم، نيز يكى از آن اسباب است، و تمامى اسباب هم سبب بودنشان از خودشان نيست، همه مستند به خداى سبحان است. پس اين خدا است كه يا رزق مى دهد و يا نمى دهد، و همو است كه رزق را يا زياد مى دهد و يا كم مى دهد، بر يكى وسعت داده، و بر ديگرى تنگ مى گيرد، و بقيه الفاظ آيه روشن است.

" فَآتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ وَ الْمِسْكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ ..."

كلمه" ذى القربى" به معناى صاحب قرابت از ارحام است. و كلمه" مسكين" به معناى كسى است كه از فقير بد حال تر باشد، و" ابن السبيل" به معناى مسافر در راه مانده و حاجتمند است، و اينكه كلمه" حق" به ضمير" ذى القربى" اضافه شده، دلالت دارد بر اينكه براى ذى القربى حق ثابتى است، و خطاب در آيه به رسول خدا (ص) است، پس ظاهر آيه با قراينى كه در آن هست اين است كه مراد از" حق" خمس است، و وظيفه دادن آن

متوجه به رسول خدا (ص) و هر مسلمانى كه مامور به دادن خمس است، مى باشد و منظور از كلمه" قرابت" به هر حال ______________________________________________________ صفحه ى 277

قرابت رسول خدا است، هم چنان كه در آيه خمس هم مراد همين است. همه اينها در صورتى است كه آيه شريفه در مدينه نازل شده باشد، و اما در فرضى كه مانند ساير آيات اين سوره در مكه نازل شده باشد آن وقت مقصود از حق مطلق احسان خواهد بود، نه خمس.

و به خاطر اينكه آيه از نظر معنا عموميت دارد، و مخصوص به رسول خدا (ص) نيست، لذا در بيان آثار نيك خمس، و يا صدقه به طور عموم فرمود:" ذلِكَ خَيْرٌ- اين بهتر است براى كسانى كه رضاى خدا را مى جويند، و آنان رستگارانند".

[مراد از" ربا" و" زكات" در آيه:" وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ رِباً لِيَرْبُوَا ..."]

" وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ رِباً لِيَرْبُوَا فِي أَمْوالِ النَّاسِ فَلا يَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ زَكاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ" كلمه" ربا"، به معناى نمو مال، و زياد شدن آن است، و جمله" ليربوا ..." اشاره به علت اين نامگذارى مى كند، كه چرا ربا را ربا خواندند بنا بر اين مراد اين است كه: مالى كه شما به مردم داده ايد تا اموالشان زياد شود، نه براى اينكه خدا راضى شود- اين قيد را از ذكر اراده وجه خدا در عبارت مقابل آن مى فهميم- آن مال نزد خدا زياد نمى شود، و نمو نمى كند، و ثوابى از آن عايدتان نمى شود، براى اينكه قصد قربت نداشته ايد.

" وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ زَكاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ"- مراد از"

زكات" مطلق صدقه است، و معنايش اين است كه: آن مالى كه براى رضاى خدا داديد، و اسراف هم نكرديد، چند برابرش عايدتان مى شود، كلمه" مضعف" به معناى دارنده چند برابر است، و معناى كلام اين مى شود كه: چنين كسانى آنهايند كه" يضاعف لهم" مالشان و يا ثوابشان چند برابر مى شود.

پس مراد از" ربا" و" زكات" به قرينه مقابله و شواهدى كه همراه اين دو كلمه است، رباى حلال است، و آن اين است كه چيزى را به كسى عطا كنى و قصد قربت نداشته باشى، و مراد از صدقه آن مالى است كه براى رضاى خدا بدهى همه اينها در صورتى است كه آيه شريفه در مكه نازل شده باشد، و اما اگر در مدينه نازل شده باشد، مراد از ربا همان رباى حرام، و مراد از زكات همان زكات واجب است.

و اين آيات و آيات قبلش به مدنى شبيه ترند، تا به مكى، و اينكه: بعضى «1» ادعاى روايت يا اجماع منقول در اين باب كرده اند، اعتبارى به گفته شان نيست _______________

(1) روح المعانى، ج 21، ص 44. ______________________________________________________ صفحه ى 278

بحث روايتى [روايتى در باره شان نزول آيه:" ضَرَبَ لَكُمْ مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِكُمْ ..." كه در مقام نفى اعتقاد به شريك داشتن خدا است

در كتاب عيون از عبد اللَّه بن عباس روايت كرده كه گفت: رسول خدا (ص) در بين ما به خطبه ايستاد، و در آخر فرمود: ماييم كلمه تقوى و سبيل هدى و مثل اعلى و حجة عظمى و عروة الوثقى ... «1».

و در تفسير قمى در ذيل آيه" ضَرَبَ لَكُمْ مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِكُمْ ..."، گفته: سبب نزول اين آيه چنين بود

كه قريش حج خانه خدا را به روش ابراهيم (ع) انجام مى دادند، و تلبيه آن جناب را مى گفتند، يعنى مى گفتند:" لبيك اللهم لبيك، لبيك لا شريك لك لبيك، ان الحمد و النعمة لك و الملك، لا شريك لك". اين مراسم هم چنان ادامه داشت، تا آنكه وقتى ابليس به صورت پير مردى پيش ايشان آمد و تلبيه ايشان را تغيير داد و گفت:" لبيك اللهم لا شريك لك الا شريكا هو لك، تملكه و ما ملك- يعنى لبيك بار الها شريكى برايت نيست، مگر آن شريكى كه خودت گرفته اى، و مالك او و مالك ملك اويى" قريش از آن به بعد تلبيه خود را تغيير داده و تلبيه ابليس را سنت خود كردند، تا آنكه رسول خدا (ص) مبعوث شد، و اين عمل را انكار نمود و فرمود: خدا شريك ندارد، و اين تلبيه، شرك به خدا ورزيدن است.

پس اين آيه نازل شد كه:" ضَرَبَ لَكُمْ مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِكُمْ هَلْ لَكُمْ مِنْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ مِنْ شُرَكاءَ فِي ما رَزَقْناكُمْ فَأَنْتُمْ فِيهِ سَواءٌ"، يعنى آيا راضى مى شويد شما انسانهاى مخلوق كه در آنچه داريد شريك داشته باشيد؟ نه، پس چطور راضى مى شويد براى من كه خالق عالمم در آنچه مالكم شريك قائل شويد؟! «2».

و در كافى به سند خود از ابى بصير از امام صادق (ع) روايت كرده كه در ذيل جمله:" فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً" فرمود: دين حنيف، ولايت است «3».

و نيز در همان كتاب به سند خود از هشام بن سالم، از امام صادق (ع) روايت كرده كه گفت: به آن جناب عرضه داشتم معناى" فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها"

_______________

(1) عيوان (2)

تفسير قمى، ج 2، ص 154.

(3) اصول كافى، ج 1، ص 346، روايت 35. ______________________________________________________ صفحه ى 279

چيست؟ فرمود دين توحيد است «1».

مؤلف: اين روايت را از حلبى و زراره نيز از آن جناب روايت كرده «2» و صدوق هم آن را در كتاب توحيد از علاء بن فضيل، و زراره، و بكير، از آن جناب نقل كرده است «3».

و در روضه كافى به سند خود از اسماعيل جعفى، از امام ابى جعفر (ع) روايت كرده كه فرمود: شريعت نوح اين بود كه خدا به يكتايى پرستيده شود، و در عبادتش اخلاص داشته باشند، و شريكهايى كه براى خدا قائل بودند خلع كنند، و اين همان فطرتى است كه خدا خلق را بر آن خلق نموده «4».

[رواياتى در ذيل آيه:" فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها ..." و بيان مراد از" فطرت"]

و در تفسير قمى به سند خود از هيثم رمانى، از حضرت رضا (ع) از پدرش، از جدش، از پدرش محمد بن على (ع) روايت كرده كه در ذيل آيه" فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها" فرمود: آن فطرت عبارت است از لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه على امير المؤمنين ولى اللَّه، و توحيد تا اينجا است «5».

مؤلف: اين معنا در بصائر الدرجات از امام صادق (ع) «6» و در كتاب توحيد از عبد الرحمن مولاى امام ابى جعفر (ع) از آن جناب روايت شده «7».

و معناى اينكه: فرمود فطرت عبارت است از اين سه شهادت، اين است كه: هر انسانى مفطور است بر اعتراف به خدا، و به اينكه شريك ندارد، زيرا با و جدان خود در مى يابد كه به اسبابى احتياج

دارد كه آن اسباب نيز سبب مى خواهند، و اين همان توحيد است و نيز مفطور به اعتراف بر نبوت نيز هست، زيرا به و جدان خود احساس مى كند كه ناقص است، و اين نقص او را نيازمند به دينى كرده كه تكميلش كند، و اين همان نبوت است، و نيز مفطور به ولايت و اعتراف به آن نيز هست، براى اينكه به و جدان خود احساس مى كند كه اگر بخواهد عمل خود را بر طبق دين تنظيم كند، جز در سايه سرپرستى و ولايت خدا نمى تواند، و فاتح اين ولايت در اسلام همان على بن ابى طالب (ص) است، البته معناى گفتار ما اين _______________

(1 و 2) اصول كافى، ج 2، ص 10 (ط اسلاميه).

(3) توحيد صدوق، ص 328 (ط تهران).

(4) روضه كافى، ج 8، ص 236.

(5) تفسير قمى، ج 2، ص 155.

(6) بصائر الدرجات،

(7) توحيد صدوق، ص 329. ______________________________________________________ صفحه ى 280

نيست كه انسانها حتى انسانهاى اولى به فطرتشان متدين به اين سه شهادت بوده اند.

برگشت معناى روايت قبلى كه آيه را به ولايت تفسير مى كرد به همين معنا است، چون ولايت مستلزم توحيد و نبوت هست، و معقول نيست كسى ولايت داشته باشد، و به آن معترف باشد، ولى نبوت را قبول نداشته باشد، و همچنين آن روايت ديگر كه فطرت را به توحيد تفسير مى كرد، همين معنا را افاده مى كند، چون معناى توحيد اين است كه انسان معتقد به وحدانيت خداى تعالى باشد، خدايى كه مستجمع تمامى صفات كمال است، كه مستلزم به معاد و نبوت و ولايت هست، پس بنا بر اين برگشت تفسير آيه در روايتى به شهادتهاى سه گانه، و در روايتى

ديگر به ولايت، و در روايت سوم به توحيد، به يك معنا است. و در كتاب محاسن به سند خود از زراره روايت كرده كه گفت: من از امام ابى جعفر (ع) از آيه" فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها" پرسيدم، فرمود: خداوند مردم را بر اين معرفت كه او پروردگارشان است خلق كرده، و اگر غير از اين بود از هر كس مى پرسيدى پروردگار تو كيست؟ و كيست كه تو را روزى مى دهد؟ نمى توانست پاسخى بدهد «1».

و در كافى به سند خود از حسين بن نعيم صحاف، از امام صادق (ع) روايت كرده كه در حديثى گفت امام فرمود: خداى عز و جل همه مردم را بر فطرتى خلق كرد كه خلقتش طبق آن فطرت بوده، نه ايمان به شريعتى داشته اند، و نه كفرى و انكارى، تا آنكه خداى عز و جل رسولانى بر انگيخت، تا بندگان را به سوى ايمان به او دعوت كنند، و آن وقت بود كه بعضى ايمان آورده و خدا هدايتشان كرد، و بعضى ديگر را هدايت نكرد «2».

مؤلف: و در اين معنا روايت ديگرى در تفسير آيه" كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً" «3» وارد شده، و مراد از انسان فطرى در اين روايت انسان ساده اى است كه بر اساس فطرت ساده اى كه خدا او را بر آن فطرت آفريده بود زندگى مى كرد، آن فطرت ساده اى كه به اوهام فكرى، و هواهاى نفسانى آلوده نشده بود، و معلوم است كه چنين فطرت سالم و دست نخورده آن قدر استعداد پذيرايى اصول عقايد و كليات شرايع الهى را دارد كه مى توان گفت استعدادى است نزديك به فعليت، چون چنين انسانى هر

چه مى كرد به تحريك فطرت و خصوصيت خلقتش مى كرد.

_______________

(1) محاسن، ج 1، ص 241 حديث 224 (ط دار الكتاب اسلامى قم).

(2) كافى، ج 2، ص 416.

(3) سوره بقره، آيه 213. ______________________________________________________ صفحه ى 281

ولى با همه اينها راه يافتنش به خصوص عقايد حق، و تفاصيل شرايع الهى و جزئيات آن، منوط به هدايت خاص الهى و از طريق نبوت بود، چون عقل فطرى به آن جزئيات راه نمى يابد، در مباحث نبوت كه در جلد دوم اين كتاب گذشت اين مطلب را به طور مفصل بحث كرديم.

و در الدر المنثور است كه: ابن مردويه، از حماد بن عمرو الصفار، روايت كرده كه گفت: از قتاده پرسيدم معناى" فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها" چيست؟ گفت: انس بن مالك برايم حديث كرد كه رسول خدا (ص) فرمود: منظور از فطرتى كه خدا مردم را بر آن فطرت آفريده دين خدا است «1».

[چند روايت حاكى از اينكه كل مولود يولد على الفطرة ...]

و نيز در همان كتاب آمده كه بخارى، مسلم، ابن منذر، ابن ابى حاتم و ابن مردويه، از ابى هريره روايت كرده اند كه گفت رسول خدا (ص) فرمود: هيچ مولودى به دنيا نمى آيد مگر بر فطرت، و اين پدر و مادر كودك هستند كه او را يهودى و نصرانى و مجوسى مى كنند، هم چنان كه نتاج و بچه هر حيوانى كامل است، آيا هيچ در آنها نقص مى بينيد؟ سپس ابو هريره گفت: اگر خواستيد در اين باره بخوانيد:" فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها ..." «2».

مؤلف: اين روايت را از مالك و ابى داوود، و ابن مردويه، از ابى هريره از رسول خدا (ص) آورده، اما با

اين عبارت كه: هر مولودى بر فطرت متولد مى شود، بعد پدر و مادرش او را يهودى يا نصرانى مى كند، هم چنان كه شتر بهيمه اى تمام عيار نتاج مى دهد، هيچ ديده اى كه ناقص نتاج دهد؟.

اين روايت را كافى نيز به سند خود از زراره از ابى جعفر (ع) در ضمن حديثى نقل كرده كه فرمود: رسول خدا (ص) فرمود: هر مولودى بر فطرت متولد مى شود، يعنى بر اين معرفت كه آفريدگارش خدا است ... «3».

و در توحيد به سند خود از عمر روايت كرده كه گفت: رسول خدا (ص) فرمود: كودك را به خاطر اينكه مى گريد مزنيد زيرا گريه طفل تا چهار ماه گواهى شهادت به لا اله الا اللَّه است، و تا چهار ماه ديگر صلوات بر پيغمبر است، و تا چهار ماه ديگر دعا به جان پدر و مادر است «4».

_______________

(1 و 2) الدر المنثور، ج 5، ص 155.

(3) كافى، ج 2، ص 13 روايت سوم.

(4) توحيد صدوق، ص 331. ______________________________________________________ صفحه ى 282

مؤلف: اين حديث مضمون لطيفى دارد، و معنايش اين است كه طفل تا چهار ماه احدى را نمى شناسد، تنها و تنها حاجتش را احساس مى كند، و با گريه رفع آن حاجت را مى خواهد، و معلوم است كه برآورنده حاجتش خدا است، پس او به درگاه خالقش تضرع مى كند، و به وحدانيت او شهادت مى دهد.

و در چهار ماه دوم پدر و مادرش را مى شناسد، و مى فهمد كه ايندو واسطه ميان او و رافع حاجاتش هستند، البته تنها اين مقدار را درك مى كند كه واسطه اند، نه اينكه شخص آن دو را بشناسد، تكرار مى كنم كه در چهار ماهه دوم اين قدر مى فهمد كه بين

او و خدا كه رافع حاجاتش مى باشد واسطه اى هست، ولى نمى داند كه آن واسطه كه رحمت و فيض را مى گيرد و به خلق مى رساند پيغمبر است، پس گريه اش در چهار ماهه دوم در حقيقت درخواست رحمت است از پروردگارش براى پيغمبر، تا بوسيله پيغمبر به او نيز برسد.

و در چهار ماهه سوم پدر و مادر را بشخصه و با خصوصياتى كه دارند مى شناسد، و از ديگران تميز مى دهد، پس گريه اش دعا است به جان آن دو، مى خواهد رحمت خدا از مسير آن دو به وى برسد، پس حديث شريف لطيف ترين اشارتها را در كيفيت جريان فيض از مجراى واسطه ها بيان مى كند- دقت بفرماييد-.

و در مجمع البيان در ذيل آيه" وَ آتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ" مى گويد: ابو سعيد خدرى، و غير او روايت كرده اند كه وقتى اين آيه به رسول خدا (ص) نازل گرديد فدك را به فاطمه داد، و تسليمش هم كرد، و اين معنا از امام ابى جعفر و امام صادق (ع) روايت شده «1».

و در كافى به سند خود از ابراهيم يمانى از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمود: ربا دو جور است، يكى ربايى كه مى توان خورد، و ديگر آنكه نمى توان خورد، اما آن ربايى كه جايز و حلال است، هديه اى است كه به كسى مى دهى و از دادنت ثواب مى خواهى، چون ثواب آن چند برابر خود آن است، اين آن ربايى است كه مى توان خورد، و خداى تعالى در باره اش فرموده:" وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ رِباً لِيَرْبُوَا فِي أَمْوالِ النَّاسِ فَلا يَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ" «2».

و اما آن ربايى كه خوردنى نيست، آن همان ربايى است كه خدا از آن نهى

كرده و وعده آتش در برابرش داده.

_______________

(1) مجمع البيان، ج 8، ص 306.

(2) فروع كافى، ج 5، ص 145. ______________________________________________________ صفحه ى 283

مؤلف: اين روايت را در تهذيب هم از ابراهيم بن عمر، از آن جناب «1»، و نيز در تفسير قمى از حفص بن غياث، از آن جناب «2» و در مجمع البيان بدون ذكر سند از امام باقر (ع) آورده اند «3».

و در مجمع البيان در ذيل آيه" فَأُولئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ" گفته امير المؤمنين (ع) فرموده: خداى تعالى نماز را واجب كرد تا خلق از تكبر منزه شوند، و زكات را واجب كرد تا سبب زيادى رزقشان گردد، و روزه را واجب كرد تا خلقشان را بيازمايد و خالص كند، و صله رحم را واجب كرد تا جمعيت زياد شود «4».

و در كتاب فقيه خطبه اى از فاطمه زهراء (ع) نقل كرده كه در آن فرمود:

خداوند ايمان را واجب كرد تا دلها از شرك پاك گردد، و نماز را واجب كرد، تا مردم را از مرض تكبر پاك كند، و زكات را واجب كرد تا رزقشان زياد شود «5».

گفتارى در معناى فطرى بودن دين در چند فصل [1- توضيح در مورد هدايت عامه موجودات و اينكه تمامى موجودات در مسير تكاملى خود مراحلى را طى مى كنند و در همه مراحل رو به سوى غايت تكوينى خود دارند]

1- اگر انواع موجودات، از جاندار و بى جان، شعور دار و بى شعور را مورد تامل قرار دهيم كه به تدريج و يكى پس از ديگرى موجود مى شوند، و تكامل مى كنند، يعنى از خاك خشك و بى جان به سوى حيات حركت نموده، و به صورت انواع نباتات در

مى آيند، و از نبات به سوى حيات داراى شعور حركت نموده، به صورت انواع حيوانات در مى آيند، و از آن مرحله نيز گذشته و به صورت موجودى عاقل در مى آيد، خواهيم ديد كه هر نوعى از آنها در وجود خود سيرى تكوينى، و معين دارد و داراى مراحل مختلفى است، بعضى از مراحل قبل از بعض مراحل ديگر، و بعضى بعد از بعضى ديگر است، بطورى كه نوع به هر يك از آن مراحل مى رسد بعد از آن كه از مرحله قبلى گذشته باشد، و به مرحله بعدى هم نرسيده باشد، و اين نوع هم چنان با طى منازل استكمال مى كند تا به آخرين مرحله كه نهايت درجه كمال اوست برسد.

از سوى ديگر اين مراتبى كه در طى حركت نوع مشاهده مى كنيم، هر يك از آنها

_______________

(1) التهذيب، ج 5، ص 15.

(2) تفسير قمى، ج 2، ص 159 (ط قم).

(3 و 4) مجمع البيان، ج 8، ص 306.

(5) فقيه، ج 3، ص 467. ______________________________________________________ صفحه ى 284

ملازم مقامى است كه خاص به خود او است، نه از آن جلو مى افتد، و نه عقب مى ماند، و اين ملازمت از ابتداى حركت نوع در سير وجودى اش تا آخرين نقطه كمالش هست، از اينجا مى فهميم كه پس بين همه اين مراحل يك رابطه تكوينى وجود دارد، كه چون بند تسبيح مراحل را به يكديگر وصل كرده، به طورى كه نه يك مرحله آن از سلسله مراحل حذف مى شود، و نه جاى خود را به مرحله اى ديگر مى دهد، از اينجا نتيجه مى گيريم كه پس براى اين نوع موجود، غايتى تكوينى است، كه از همان آغاز وجودش متوجه آن غايت و به

سوى آن در حركت است، و از پاى نمى ايستد تا به آن غايت برسد.

مثلا يك دانه گردو را اگر در نظر بگيريم مى بينيم كه اگر در زيرزمين قرار گيرد- البته نه هر قرارى، بلكه قرارى كه واجد شرايط نمو باشد، يعنى رطوبت به مقدار لازم، و حرارت و ساير شرايط را به مقدار لازم داشته باشد- مغز آن شروع مى كند به نمو، و چاق شدن، تا آنجا كه پوست را مى شكند، و از لاى پوست بيرون مى شود، و هر روز بر ابعاد حجمش افزوده مى شود، و هم چنان زيادتر مى گردد تا سر از خاك در آورد، بيرون خاك نيز بلندتر، و ضخيم تر مى شود تا به صورت درختى نيرومند و سبز و باردار در آيد.

پس يك دانه گردو در اين سير تكاملى، حالش تغيير نمى كند، و از ابتداى وجودش غايت تكوينى دارد، كه خود را به آن غايت تكوينى برساند، غايتى كه گفتيم عبارت است از درختى كامل و بارور.

همچنين اگر يك نوع از انواع حيوانات را، مثلا گوسفند را در نظر بگيريم، مى بينيم كه آن نيز بدون شك از همان ابتداء كه تكون پيدا مى كند، و در شكم مادر به صورت جنينى در مى آيد، متوجه به سوى غايت نوعيه اش مى باشد، و آن غايت عبارت است از گوسفندى كامل آن گوسفندى كه خواص و آثار گوسفندى دارد اين حيوان نيز از راهى كه تكوين پيش پايش قرار داده براهى ديگر منحرف نمى گردد، و غايت خود را فراموش نمى كند، و هرگز ديده نشده كه روزى از روزها گوسفند به سوى غير غايت خود سير كند، مثلا راه فيل را پيش بگيرد، و يا بخواهد درخت گردو شود.

پس

معلوم مى شود هر نوع از انواع موجودات مسير خاصى در طريق استكمال وجود، دارند، و آن مسير هم داراى مراتب خاصى است، كه هر يك مترتب بر ديگرى است تا منتهى شود به عالى ترين مرتبه، كه همان غايت و هدف نهايى نوع است، و نوع با طلب تكوينى- نه ارادى-، و با حركت تكوينى- نه ارادى-، در طلب رسيدن به آن است، و از همان ابتداء كه داشت تكون مى يافت مجهز، به وسائل رسيدن به آن غايت، است. ______________________________________________________ صفحه ى 285

و اين توجه تكوينى از آنجا كه مستند به خداى تعالى است، نامش را هدايت عام الهى مى گذاريم، و- همان طور كه متذكر شديم- اين هدايت تكوينى در هدايت هيچ نوعى از مسير تكوينى آن خطا نمى رود، بلكه با استكمال تدريجى و به كار بستن قوا و ادواتى، كه مجهز به آنها است، براى آسانى مسير، آن را به غايت نهايى سوق مى دهد. هم چنان كه فرموده:

" رَبُّنَا الَّذِي أَعْطى كُلَّ شَيْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى «1» و نيز فرموده:" الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَدى وَ الَّذِي أَخْرَجَ الْمَرْعى فَجَعَلَهُ غُثاءً أَحْوى «2».

[2- زندگى اجتماعى و نياز به قانون ويژگى انسان است و بينش و ديدگاه انسان مبنا و تعيين كننده قوانين و سنن حاكم بر او است

2- در اين ميان نوع انسان نيز همين وضع را دارد، و از آن حكم كلى مستثنى نيست، به اين معنا كه او نيز مشمول هدايت عامه است، چون مى دانيم از آن روزى كه نطفه اش شروع به تكون مى كند، به سوى يك انسان تمام عيار متوجه است، انسانى كه آثار انسانيت و خواص

آن را دارد، و تا رسيدن به اين هدف نهايى مرحله هايى را طى مى كند، علقه مضغه، و مضغه عظام، و سپس جنين مى شود، طفل مى گردد، مراهق مى شود، جوان و كامل مرد، و پير مى گردد.

چيزى كه هست يك تفاوت بين انسان با ساير انواع حيوانات و نباتات و غير آن هست، و آن اين است كه: هر چند بعضى حيوانات نيز اجتماعى زندگى مى كنند، ليكن در قبال مدنيت بشر چيزى نيست، آرى انسان به خاطر احتياجات تكوينى بيشترى كه دارد، و نواقص بيشترى كه در وجود او هست، نمى تواند همه نواقص خود را خودش به تنهايى تكميل كند، و همه حوايج وجودى اش را خودش برآورد، به اين معنا كه يك فرد از انسان زندگى انسانى اش تمام نمى شود، در حالى كه خودش باشد و خودش، بلكه محتاج است به اينكه نخست يك اجتماع كوچك خانواده اى تشكيل شود، و سپس يك اجتماع بزرگ شهرى به وجود آيد، و از مسير ازدواج و تعاون و همكارى، با ديگران جمع شود، و همه با هم و با همه قواشان كه بدان مجهزند در رفع حوائج همه بكوشند، و سپس حاصل زحمات را بين همه تقسيم كنند، و هر كس به قدر شانى كه در اجتماع دارد سهم خود را از آن بگيرد.

خواننده عزيز در مباحث سابق اين كتاب خوانده كه گفتيم: مساله مدنيت و اجتماعى زندگى كردن طبيعى انسان نيست، و چنين نيست كه از ناحيه طبيعت تحريك بر اين معنا شود، بلكه او طبيعت ديگرى دارد كه نتيجه آن به وجود آمدن قهرى مدنيت است، و

_______________

(1) خداى ما آن كسى است كه همه موجودات عالم را نعمت وجود بخشيده

و سپس به راه كمالش هدايت كرده. سوره طه، آيه 50.

(2) آن خدايى كه خلق كرد و تمام عيار خلق كرد و آن كسى كه اندازه گيرى كرد و سپس هدايت نمود و آن كسى كه گياهان را رويانيد و آن را خزان و افتاده كرد. سوره اعلى، آيه 5. ______________________________________________________ صفحه ى 286

آن اين است كه: انسان طبعا مى خواهد ديگران را به نفع خود استخدام كند، حال هر كس و هر چه مى خواهد باشد، حتى يك آهن پاره را ببيند بر مى دارد و مى گويد روزى بدرد مى خورد، تا چه رسد به گياهان و حيوانات، و معلوم است چنين كسى به استخدام افرادى ديگر از نوع خود جرى تر است، چون زبان آنها را مى داند، ليكن همين كه تصميم مى گيرد آنها را استخدام كند، متوجه مى شود كه آنها هم عينا مثل خود اويند، و بلكه از او جرى ترند، مى خواهند خود او را زير بار بكشند، خلاصه اميالى كه او دارد، آنها نيز دارند، لذا ناگزير مى شود با آنها از در مسالمت در آيد، و حقوقى مساوى حق خود، براى آنها قائل شود.

و نتيجه و سرانجام اين برخورد و تضاد بين منافع، اين است كه بعضى با بعضى ديگر در عمل تعاونى شركت جويند، و حاصل و دسترنج حاصل از همه كارها بين آنان تقسيم شود، و به هر يك آن مقدار كه استحقاق دارد بدهند.

به هر حال پس جامعه انسانى هرگز نمى تواند اجتماعى زندگى كند، و داراى اجتماعى آباد شود، مگر وقتى كه داراى اصولى علمى، و قوانينى اجتماعى باشد، و آن قوانين را همه محترم بشمارند، و نگهبانى بر آن بگمارند، تا آن قوانين را حفظ كند،

و نگذارد از بين برود، و آن را از ضايع و تعطيل شدن جلوگيرى كند، بلكه در جامعه جارى اش سازد، در اين هنگام است كه زندگى اجتماعى افراد رضايت بخش و قرين سعادت مى شود.

و اما اينكه گفتيم اصولى علمى داشته باشد، اين اصول عبارت است از اينكه اجمالا حقيقت زندگى دنيا را بفهمند، و آغاز و سرانجام انسان را در نظر بگيرند، چون اختلاف مذاهب مختلف در همين سه مساله باعث مى شود كه سنن آن اجتماع نيز مختلف شود، واضح تر بگويم، طرز تفكر افراد اجتماع در باره حقيقت زندگى دنيا، و نيز طرز تفكرشان در آغاز و سرانجام جهان، هر قسم باشد سنت هايى كه در آن اجتماع وضع مى شود همان طور خواهد بود.

مردمى كه طرز تفكرشان در باره حقيقت زندگى انسان در دنيا اين باشد كه صرفا موجودى هستيد مادى، و به جز زندگى دنياى زودگذر كه با مرگ خاتمه مى يابد زندگى ديگرى ندارند، و نيز طرز تفكرشان در باره آغاز و سرانجام جهان اين باشد كه در دار هستى جز اسباب مادى كه يكى پس از ديگرى موجود مى شود، و سپس تباه مى گردد، چيز ديگرى نيست، چنين مردمى وقتى مى خواهند براى اجتماع خود سنت هايى مقرر سازند، طورى آن را مقرر مى كنند كه تنها لذائذ و كمالات محسوس و ماديشان را تامين كند، و ما وراى آن سعادتى نخواهد بود.

و اما مردمى كه معتقدند كه در پس اين عالم ماده صانعى غير مادى هست كه عالم، ______________________________________________________ صفحه ى 287

صنع او و مخلوق اوست، مانند بت پرستان، وقتى بخواهند سنت ها و قوانينى براى اجتماع خود مقرر كنند، رعايت رضاى بت هايشان را هم مى كنند، چون معتقدند سعادت زندگيشان در

دنياى مادى همه به دست خودشان نيست، بلكه به دست بت هاست.

و مردمى كه معتقدند كه عالم، صنع خدا است، و خدا اين جهان را آفريده، تا راه و وسيله براى جهان ديگر باشد، و خلاصه علاوه بر اعتقاد به مبدأ كه در بت پرستان نيز بود، معتقد به معاد هم هستند، وقتى مى خواهند براى زندگى دنيايى خود اساسى بريزند، طورى مى ريزند كه هم در دنيا سعادتمند باشند، و هم در آخرت كه حياتى است ابدى، و آغازش از همان روزى است كه حيات دنيا با مرگ خاتمه مى يابد.

بنا بر اين صورت و شكل زندگى با اختلاف در اصول اعتقادى و طرز تفكر در حقيقت عالم و حقيقت انسانى كه جزئى از آن است مختلف مى شود.

و اما اينكه گفتيم بشر اجتماعى و مدنى هرگز نمى تواند اجتماعى زندگى كند، مگر وقتى كه قوانينى داشته باشد، دليلش اين است كه با نبودن قانون و سنت هايى كه مورد احترام همه، و حد اقل، اكثريت باشد، جمع مردم متفرق، و جامعه شان منحل مى شود.

و اين سنت ها و قوانين قضايايى است كلى و عملى به شكل" نبايد چنين كرد"،" فلان چيز حرام"، و" فلان چيز جايز است"، و اين قوانين هر چه باشد، اگر احترام دارد و معتبر است، به خاطر مصلحت هايى است كه براى اجتماع در پى دارد، و جامعه را صالح مى سازد، پس در اين قوانين مصالح و مفاسد اعمال، در نظر گرفته مى شود.

[3- دين (مجموعه سنن و قوانين) بايد در جهت بر آوردن حوائج حقيقى انسان و مطابق با فطرت و تكوين تشريع شده باشد]

3- تا اينجا معلوم شد كه انسان وقتى به آن كمال و سعادت كه برايش مقدر

شده مى رسد، كه اجتماعى صالح منعقد سازد، اجتماعى كه در آن سنت ها و قوانين صالح حكومت كند، قوانينى كه ضامن رسيدن انسان به سعادتش باشد، و اين سعادت امر و يا امورى است كمالى، و تكوينى، كه به انسان ناقص كه او نيز موجودى است تكوينى ضميمه مى شود، و او را انسانى كامل در نوع خود، و تام در وجودش مى سازد.

پس اين سنن و قوانين- كه گفتيم قضايايى عملى و اعتبارى است- واسطه اى است بين نقص انسان و كمال او، و راه عبورى است بين دو منزلگاه او، و همان طور كه گفتيم تابع مصالح اوست، كه عبارت است از كمال و يا كمالات او، و اين كمالات مانند آن واسطه اعتبارى و خيالى نيست، بلكه امورى است حقيقى، و واقعى، و سازگار با نواقصى كه هر يك مصداق يكى از حوائج حقيقى انسان است.

پس حوائج حقيقى و واقعى انسان اين قضايا و" بكن و نكن ها" ى عملى را وضع ______________________________________________________ صفحه ى 288

كرده، و معتبر شمرده است، و مراد از حوائج، آن چيزهايى است كه نفس انسان آنها را با اميال و تصميم هايش مى طلبد، و عقل هم كه يگانه نيروى تميز بين خير و نافع و ما بين شر و مضر است، آنها را تصديق مى كند، و معين مى كند كه فلان قانون حاجتى از حوائج واقعى انسان را بر مياورد، و يا رفع احتياج نمى كند، نه هواهاى نفسانى، هواى نفس نمى تواند كمالات انسانى و حوائج واقعى او را تشخيص دهد، او تنها مى تواند لذائذ مادى و حيوانى انسان را تشخيص دهد.

بنا بر اين، اصول و ريشه هاى اين قوانين بايد حوائج حقيقى انسان باشد، حوائجى كه

واقعا حاجت است، نه بر حسب تشخيص هواى نفس.

اين هم معلوم شد كه صنع و ايجاد هر نوعى از انواع موجودات را- كه يكى از آنها انسان است- به قوا و ابزارى كه اگر به كار رود حوائج او را بر طرف مى سازد مجهز ساخته، كه اگر آن موجود فعاليت كند، و آن قوا و آن ابزار را آن طور كه بايد به كار بزند، به كمال خود مى رسد، از اين معنا نتيجه مى گيريم كه جهازهاى تكوينى انسان كه بدان مجهز شده، هر يك محتاج و مقتضى يكى از آن قضاياى عملى" بكن و نكن" كه نامش سنت و قانون است مى باشد، به طورى كه اگر انسان به آن قضايا عمل كند، آن جهاز به حد رشد و كمال خود رسيده، مانند جهاز هاضمه كه يكى از جهازهاى تكوينى آدمى است، اين جهاز اقتضاء قوانينى مربوط به خود دارد، كه اگر صاحب جهاز به آن قوانين عمل كند، جهاز مذكور به حد كمال خود كه براى رسيدن به آن خلق شده است، مى رسد، و نيز جهاز تناسل اقتضاء دستوراتى دارد كه اگر صاحب جهاز مزبور به آن دستورات عمل كند، جهاز تناسلى خود را به حد كمال مى رساند چون در جايى صرف كرده كه براى آن خلق شده است.

پس روشن شد كه به حكم عقل بايد دين- كه همان اصول عملى و سنن و قوانين عملى است كه اگر به آن عمل شود سعادت واقعى انسان را ضمانت مى كند از احتياجات و اقتضاآت خلقت انسان منشا گرفته باشد، و بايد كه تشريع دين مطابق فطرت و تكوين باشد، و اين همان معنايى است كه آيه

شريفه" فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها، لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ، ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ" آن را خاطرنشان مى سازد.

[4- اسلام" دين فطرت"،" دين خدا" و" سبيل اللَّه" است

4- تا اينجا خواننده عزيز متوجه شد كه معناى فطرى بودن دين چيست، اينك مى گوييم: اسلام" دين فطرت" خوانده شده، چون فطرت انسان اقتضاى آن را دارد، و به سوى آن راهنمايى مى كند.

و اگر اين دين" اسلام" ناميده شده، براى اين است كه: در اين دين، بنده تسليم ______________________________________________________ صفحه ى 289

اراده خداى سبحان است و مصداق اراده او- كه صفت فعل است- عبارت است از تمامى علت هاى مؤتلفه از خلقت انسان و مقتضيات تكوينى او (اعم از فعل يا ترك) هم چنان كه فرمود:" إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ".

و نيز" دين خدا" ناميده شده، چون خداى تعالى اين دين را از بندگانش خواسته، يعنى خواسته است تا عمل خود را چه فعل و چه ترك با آن تطبيق دهند، و چنين اراده كرده است،- البته اراده به آن معنايى كه گذشت-.

و نيز" سبيل اللَّه" ناميده شده، چون اسلام تنها سبيل و راهى است كه خدا از بندگانش خواسته، تا آن را بپيمايند، و سلوك كنند تا به كمال وجود و سعادت هستى خود برسند، هم چنان كه فرموده:" الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ يَبْغُونَها عِوَجاً" «1» و اما اين مساله كه دين حق بايد از طريق وحى و نبوت، به بشر اعلام شود، و عقل كافى نيست، بيانش در مباحث نبوت و غير آن گذشت.

_______________

(1) كسانى كه از راه خدا- يعنى اسلام- جلوگيرى مى كنند، و آن راه را كج و معوج مى خواهند، چنين

و چنانند. سوره اعراف، آيه 45.

ترجمه آيات خدا است آن كسى كه شما را خلق كرد و سپس روزى داد آن گاه همو است كه شما را مى ميراند و سپس زنده مى كند آيا كسى از خدايان شما هست كه چنين كارها كند، منزه و متعالى است خدا از شركى كه به وى مى ورزند (40).

______________________________________________________ صفحه ى 291

در دريا و خشكى فساد ظاهر گشت به خاطر كارهاى بد مردم، ظاهر گشت تا خدا به اين وسيله بعضى از آثار كار بد را به ايشان بچشاند (41).

بگو در زمين سير كنيد و ببينيد عاقبت كسانى كه قبل از شما بودند چه شد و چگونه شد، بيشتر آنان مشرك بودند (42).

پس رو به سوى دين مستقيم كن قبل از آنكه روزى برسد كه ديگر خدا اجازه برگشت ندهد در آن روز مردم از هم جدا شوند (43).

آنهايى كه كافر شدند كفرشان به ضرر خودشان است و آنها كه عمل صالح كردند براى خود ذخيره نمودند (44).

تا خدا كسانى را كه ايمان آورده و عمل صالح كردند از فضل خود پاداش دهد كه او كافران را دوست نمى دارد (45).

و يكى از آيات او اين است كه بادها را مى فرستد تا مژده باران دهند و تا شما را از رحمت خود بچشاند و تا كشتى ها به امر او به حركت در آيند و تا شما به طلب فضل او برخيزيد و تا شايد شكر او بگزاريد (46).

و به تحقيق قبل از تو رسولانى به سوى قومشان فرستاديم معجزه هاى روشن براى آنها آوردند و ما از كسانى كه جرم كردند انتقام گرفتيم، و از ازل يارى مؤمنين حقى بود بر ما (47).

بيان

آيات اين آيات فصل دوم از فصول چهارگانه اى است كه گفتيم سوره مشتمل بر آن است، در اين آيات با افعال خاص به خدا، و به عبارتى با اسماى افعال خدا استدلال كرده بر بطلان شركاء، و نفى ربوبيت و الوهيت آنها، و نيز استدلال كرده است بر مساله معاد.

" اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُمْ ثُمَّ رَزَقَكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ هَلْ مِنْ شُرَكائِكُمْ مَنْ يَفْعَلُ مِنْ ذلِكُمْ مِنْ شَيْ ءٍ ..."

اسم جلاله" اللَّه" در آيه شريفه مبتداء، و جمله" الَّذِي خَلَقَكُمْ" خبر آن است، و همچنين جمله" مَنْ يَفْعَلُ" مبتداء است، و خبرش جمله" مِنْ شُرَكائِكُمْ" مى باشد كه از مبتداء جلو افتاده است، و استفهام در آيه انكارى است اين نظريه ما بود، البته ديگران در تركيب آيه احتمالات ديگرى دارند.

[هيچ شانى از شؤون عالم از" خلقت" جدا نيست و لذا خالق عالم را شريكى نيست

و معناى آيه اين است كه: خداى سبحان كسى است كه متصف به اوصافى چنين و ______________________________________________________ صفحه ى 292

چنان از اوصاف الوهيت و ربوبيت است، پس آيا از بين آلهه اى، كه شما مى گوييد اله اند، كسى هست كه چنين اوصافى داشته باشد؟ و چنين كارهايى كند؟ يعنى خلق كند، رزق دهد، بميراند، و زنده كند؟ و چون هيچ يك آنها چنين نيستند، پس خداى سبحان تنها" اله" شما، و رب شما است- لا اله الا هو- معبودى جز او نيست.

و شايد وجه اينكه در بين همه كارهاى خدا، خلقت و رزق دادن و احياء و اماته را اختصاص به ذكر داد، با اينكه مكرر نام آنها در ضمن احتجاجهاى سابق گذشت، اشاره به اين باشد كه رزق منفك از خلقت نيست، به

اين معنا كه رزق دادن نيز خود خلقت است، چيزى كه هست به قياس با خلقتى ديگر آن را رزق او مى ناميم، چون هستى او را دوام مى بخشد، مثلا انسان مخلوقى است و نان و آب نيز مخلوقى ديگر. ولى چون حيات انسان بستگى به نان و آب دارد، ما آب و نان را رزق انسان مى ناميم، پس رزق هم خلق است، و كسى كه خلق را مى آفريند رازق نيز هست.

پس مشركين نمى توانند بگويند رازق و زنده كننده و ميراننده بعضى از خدايان ماست، كه چه بسا بعضى از آنان ادعاء هم كرده باشند، و گفته باشند كه به طور كلى مدبر عالم انسانى، بعضى از آلهه است، و مدبر تمامى شؤون عالم از خيرات و شرور بعضى ديگر از آلهه اند، و ليكن هيچ يك از مشركين اختلاف ندارند در اينكه خلقت و ايجاد تنها از خداى تعالى است، و كسى و چيزى شريك او در اين كار نيست، وقتى اين معنا مسلم شد، پس رزق و همچنين هر چيزى كه از خلقت جدا نيست، مانند خود خلقت راجع به خدا است، در نتيجه براى خدايان و ارباب آنان شانى از عالم نمى ماند، كه بگويند اين كار را الهه ما مى كنند، چون هيچ شانى از شؤون عالم جداى از مساله خلقت نيست. آن گاه خداى سبحان خود را تنزيه نموده، مى فرمايد:" سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمَّا يُشْرِكُونَ- منزه و متعالى است از شركى كه به وى مى ورزند"." ظَهَرَ الْفَسادُ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ" اين آيه به ظاهر لفظش عام است، و مخصوص به يك زمان و

يا به يك مكان و يا به يك واقعه نيست و در نتيجه مراد از" بر و بحر" همان معناى معروف است كه شامل همه روى زمين مى شود.

و مراد از فساد در زمين، مصايب و بلاهايى عمومى است كه يكى از منطقه ها را گرفته و مردم را نابود مى كند، مانند زلزله، نيامدن باران، قحطى، مرضهاى مسرى، جنگها، ______________________________________________________ صفحه ى 293

غارتها، و سلب امنيت، و كوتاه سخن هر بلايى كه نظام آراسته و صالح جارى در عالم را بر هم مى زند، چه اينكه مستند به اختيار بعضى از مردم باشد، و يا نباشد، چون همه آنها فسادى است كه در دريا و خشكى عالم پديد مى آيد، و خوشى و طيب عيش انسانها را از بين مى برد.

[اشاره به وجود رابطه مستقيم بين اعمال مردم و حوادث عالم و توضيح مفاد آيه:" ظَهَرَ الْفَسادُ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ ..."]

" بِما كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ"- يعنى اين فساد ظاهر در زمين، بر اثر اعمال مردم است، يعنى به خاطر شركى است كه مى ورزند، و گناهانى است كه مى كنند، و ما در تفسير آيه" وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ" «1»، و نيز در مباحث نبوت در جلد دوم اين كتاب، اثبات كرديم كه بين اعمال مردم و حوادث عالم رابطه مستقيم هست، كه هر يك متاثر از صلاح و فساد ديگرى است.

" لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا"- لام در اين جمله، لام غايت است، و آيه چنين معنا مى دهد: آنچه در زمين ظاهر شد، به خاطر اين بود كه خدا و بال پاره اى از آنچه مى كردند به ايشان

بچشاند، بلكه براى اين بود كه خود اعمالشان را به ايشان بچشاند، كه به صورت و بال به سوى شان بر مى گشت.

و اما اينكه چرا فرمود: بعض اعمالشان را، براى اينكه خدا از بيشتر اعمال آنان صرف نظر كرد، هم چنان كه فرمود:" وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ" «2».

اين آيه شريفه ناظر است به وبال دنيوى گناهان، و چشاندن و بال بعضى از آنها، نه همه آنها، و اما عذاب و وبال اخروى گناهان، آيه از آن ساكت است. پس اينكه بعضى ها «3» گفته اند:" مراد اين است كه وبال دنيوى را مى چشانيم، و اخروى آن را تا رسيدن قيامت تاخير مى اندازيم" تفسيرى است بدون دليل.

و بعيد نيست كه تقدير كلام را" ليذيقهم بعض جزاء ما عملوا- تا بچشاند به ايشان بعضى از كيفر آنچه كرده اند" گرفته اند و حال آنكه تقدير آن به عكس اين است، يعنى تقديرش" ليذيقهم جزاء بعض ما عملوا- تا بچشاند به ايشان جزاء بعضى از كارهاى ايشان را" است براى اينكه: آنچه كه ما را ناگزير مى كند از اينكه چيزى تقدير بگيريم،- البته اگر ناگزير باشيم- اين است كه آنچه به صورت فساد به آنان بر مى گردد، جزاى اعمالشان است نه خود

_______________

(1) و اگر اهل شهرها ايمان آورند و بپرهيزند هر آينه باز مى كنيم براى آنان بركتهايى از آسمان و زمين. سوره اعراف، آيه 96.

(2) آنچه از مصائب به شما مى رسد به خاطر كارهايى است كه خودتان كرديد، و خدا از بسيارى از كارهايتان عفو مى كند. سوره شورى، آيه 30.

(3) تفسير شريف لاهيجى، ج 3، ص 562. ______________________________________________________ صفحه ى 294

اعمال، پس آنچه مى چشند جزاى پاره اى

از اعمال است، نه پاره اى از جزاء اعمال.

و اينكه فرمود:" لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ" معنايش اين است كه: خداوند مى چشاند به آنان آنچه را مى چشاند، براى اينكه شايد از شركشان و گناهانشان دست برداشته، به سوى توحيد و اطاعت برگردند.

و اما در پاسخ اين سؤال كه وجه اتصال آيه مورد بحث به ما قبلش چيست؟ مى گوييم:

وجهش اين است كه: در آيه قبل استدلال مى كرد بر توحيد، و نزاهت خدا از شركى كه برايش قائل شده اند، اينك در اين آيه به آثار شرك اشاره مى كند، و آن عبارت است از: گناه و فساد در زمين، و چشيدن و بال گناهان، چيزى كه هست در اين آيه نامى از شرك نبرده، و مطلب را به گناهان ناشى از شرك اختصاص نداده، بلكه به طور كلى راجع به گناه صحبت كرده است.

مفسرين در تفسير اين آيه سخنان مختلف و عجيب و غريبى زده اند، مثلا بعضى «1» گفته اند:" مراد از" ارض" سرزمين مكه است" بعضى «2» گفته اند:" مراد از" بر- خشكى" بيابانهايى خشك است كه نهرى از آن نمى گذرد، و مراد از" بحر" هر شهر و قريه اى است كه بر لب نهرى بزرگ قرار داشته باشد". بعضى «3» ديگر گفته اند:" مراد از" بر" صحراها و محل قبايل است، و مراد از" بحر" سواحل، و شهرهاى ساحل دريا و نهرها است". بعضى «4» ديگر گفته اند:" مقصود از" بر" بيابانهاى لم يزرع و خشك است، و مراد از" بحر" صحراهاى سبز و خرم است". بعضى «5» گفته اند:" در اينجا مضافى در تقدير است، و تقدير" ظهر الفساد فى البر و مدن البحر" است، يعنى فساد در زمين و شهرهاى دريا ظاهر شد".

شايد داعى

آقايان بر اين حرف ها اين بوده كه فكر كرده اند آيه شريفه- بر حسب روايتى كه رسيده- ناظر به قحطسالى مكه به دنبال نفرين رسول خدا به قريش است، چون قريش در كفر خود لجاجت كرده، و بر عناد خود ادامه دادند، و رسول خدا (ص) نفرينشان كرد، در نتيجه شهر مكه دچار قحطى شد، لذا خواسته اند با اين اقاويل آيه را به آن روايت تطبيق دهند، در نتيجه اين طور به زحمت افتاده اند.

و نيز بعضى «6» گفته اند:" مراد از فساد در خشكى كشتن يكى از پسران آدم برادر

_______________

(1) مجمع البيان، ج 8، ص 307.

(2 و 3 و 4) منهج الصادقين، ج 7، ص 211.

(5) مجمع البيان، ج 8، ص 207.

(6) روح المعانى، ج 21، ص 47. ______________________________________________________ صفحه ى 295

خودش را مى باشد، و مراد از فساد در دريا غضب كردن آن پادشاه است كه كشتى هاى مردم را مى گرفت". ولى خود خواننده به سستى اين سخن واقف است، زيرا در آيه شريفه دليلى بر آن نيست علاوه بر اينكه آيه عام است.

" قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلُ كانَ أَكْثَرُهُمْ مُشْرِكِينَ" در اين آيه شريفه رسول خدا (ص) را مامور مى كند به اينكه به مردم دستور دهد در زمين سير كنند، و سرانجام و آثار باقيمانده اقوام گذشته را ببينند، كه چگونه خانه هايشان خراب گشته، و آثارشان محو شد، و تا آخرين نفر منقرض شدند، و نسلشان قطع گشت، و دچار انواع گرفتاريها و بلاها شدند، به خاطر اينكه بيشترشان مشرك بودند، پس خدا جزاى بعض كرده هايشان را به ايشان چشانيد، تا شايد عبرت گيرندگان عبرت گيرند، و در نتيجه به سوى

توحيد برگردند. پس آيه شريفه در مقام استشهاد براى مضمون آيه قبل است.

" فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ الْقَيِّمِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ يَوْمَئِذٍ يَصَّدَّعُونَ" اين آيه تفريع بر ما قبل است، و معنايش اين است كه: وقتى شرك و كفر به حق چنين سرانجامى داشت، و وبالش گردنگير مرتكبش مى شود، پس رو به سوى دين مستقيم كن.

" مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ" ظرف" من قبل" متعلق است به جمله" فاقم". و كلمه" مرد" مصدر ميمى از رد و به معناى" راد، برگرداننده" است، و مراد از روزى كه برگرداننده اى براى آن نيست، و كسى نيست كه آن را از خدا برگرداند، روز قيامت است. [دو دسته شدن مردم در روز قيامت، كافران به سوى جهنم و نكو كرداران به سوى بهشت

" يَوْمَئِذٍ يَصَّدَّعُونَ"- اصل اين كلمه" يتصدعون" بوده، و تصدع در اصل به معناى تفرق اجزاء ظروف بوده، و- به طورى كه گفته اند «1»- بعدها در مطلق تفرق استعمال شده، و- باز به طورى كه گفته اند «2»- مراد از آن در آيه اين است كه: روز قيامت مردم به دو طرف بهشت و جهنم متفرق مى شوند.

بعضى «3» ديگر گفته اند:" مراد تفرقه اشخاص مردم است، هم چنان كه آيه" يَوْمَ يَكُونُ النَّاسُ كَالْفَراشِ الْمَبْثُوثِ" «4» بدان اشاره مى كند، و براى هر يك از اين دو معنى وجهى است، ولى ظاهر آن است كه- همان طور كه بعدا نيز خواهد آمد- بگوييم مراد همان وجه اول است.

_______________

(1 و 2 و 3) روح المعانى، ج 21، ص 49 و مجمع البيان، ج 8، ص 307.

(4) روزى كه

مردم چون پروانه اى كه پراكنده اش كنند مى باشند. سوره قارعه، آيه 4. ______________________________________________________ صفحه ى 296

" مَنْ كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ يَمْهَدُونَ" ظاهرا اين آيه مى خواهد" يَتَفَرَّقُونَ" را كه در آيه قبل بود تفسير كند، و در جمله" فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ" ممكن هست مضاف حذف شده باشد، و تقدير آن" فعليه و بال كفره" باشد، يعنى هر كس كفر بورزد وبال كفرش بر خودش مى باشد و ممكن هم هست مضافى در تقدير نباشد و معنايش" هر كه كفر بورزد كفرش عليه خودش است" باشد، چون همان عمل و يا اعتقادى كه در اين نشاه كفر نام دارد، در نشاه ديگر به آتش جاودانه منقلب مى شود. اين آيه بيان يكى از دو فريق است، و فريق ديگر را آيه بعدى بيان مى كند.

" وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ يَمْهَدُونَ"- كلمه" يمهدون" از مهد است، كه به معناى گستردن بستر و استفاده از آن است، و فريق دوم كه ايمان آورده و عمل صالح كردند، بسترى براى خود گسترده اند، و اگر فرموده:" فلانفسهم" با اينكه هر يك از ايشان يك نفرند، و بايد فرموده باشد هر كس عمل صالح كند براى خود ...، نه براى خودشان، اين بدان جهت است كه نظر به معناى" من" دارد، كه جمع است، نه به لفظ آن كه مفرد است، هم چنان كه در جمله شرطيه سابق كه مى فرمود:" مَنْ كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ" نظر به لفظ" من" داشت، و ضمير را مفرد آورد.

نكته ديگر اينكه در جمله مورد بحث در شرط كردن اكتفاء كرد به عمل صالح، و نامى از ايمان نياورد، و اين بدان جهت است كه عمل بدون ايمان

صالح نمى شود، علاوه بر اين چون در آيه قبلى شرط ايمان را آورده بود، ديگر حاجت به تكرار نداشت.

و معناى آيه اين است كه: كسانى كه- بعد از ايمان- اعمالى صالح را كردند براى خود تهيه ديده اند، سرمايه اى را كه با آن زندگى كنند، و به زودى بر آنچه براى خود گسترده اند قرار مى گيرند.

" لِيَجْزِيَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْكافِرِينَ" راغب گفته:" كلمه" جزاء" به معناى بى نيازى و كفايت است، چنان كه خداى تعالى فرموده:" لا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئاً" «1» و نيز فرموده:" لا يَجْزِي والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَيْئاً" «2»، و نيز به معناى آن مقابلى كه كفايت كند، و در ازاء مقابل خود قرار گيرد، آمده، مى گويى:" جزيته كذا- من او را اين طور جزاء دادم، و يا جزيته بكذا- من _______________

(1) روز قيامت كسى كس ديگر را بى نياز نمى كند. سوره بقره، آيه 48- 117.

(2) هيچ پدرى كفايت از فرزند خود نكند، و هيچ فرزندى كفايت از والدش نكند. سوره لقمان، آيه 33. ______________________________________________________ صفحه ى 297

او را به فلان چيز جزاء دادم، حال اين چيز خير باشد، جزايش هم خير مى شود، شر باشد جزايش شر مى شود" «1».

[پاداشى كه خدا به مؤمنان صالح العمل مى دهد فضل او است كه ناشى از محبت خدا به بندگان خود مى باشد]

در آيه مورد بحث لام در" ليجزى" لام غايت است، و منافات نيست ما بين اينكه آنچه را در قيامت به صالحان مى دهد جزاء خوانده، كه معناى مقابله را مى دهد، و اينكه در عين حال آن را فضل خود خوانده، كه در

معنايش مقابله اى نيست، براى اينكه درست است كه ثواب آخرت را جزاء، و مقابل اعمال صالح آنان خوانده، ولى اين را هم نبايد فراموش كرد كه صاحبان اعمال صالح خودشان و اعمالشان ملك طلق خداى سبحانند، پس چيزى از خود ندارند، تا به خدا بدهند، و مستحق جزاء شوند، عبوديت كجا، و مالكيت استحقاق كجا؟ پس هر جزايى هم كه به ايشان داده شود فضلى است كه بدون استحقاق به ايشان داده شده است.

چيزى كه هست خداى تعالى باز از شدت فضل و رحمتى كه به بندگان خود دارد، آنان را مالك اعمالشان اعتبار كرده، و در عين اينكه خودش مالك ايشان، و مالك اعمال ايشان است، در برابر اعمالشان حقى برايشان قائل شده و آنان را مستحق آن حق خوانده، و بهشت و مقام قربى كه به ايشان مى دهد پاداشى در مقابل اعمالشان دانسته، و اين حق اعتبارى، خود فضل ديگرى است از خداى سبحان.

منشا اين فضل محبتى است كه خدا به بندگان خود دارد، چون آنان پروردگار خود را دوست مى دارند، و رو به سوى او مى كنند، و دين او را به پا مى دارند، و فرستادگان او را به آنچه دعوت مى كنند پيروى مى كنند، لذا خدا هم ايشان را دوست مى دارد، هم چنان كه خودش فرموده:" قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ" «2».

بدين جهت است كه آيه مورد بحث آنچه را كه خدا از ثواب به بندگان مى دهد اجر و پاداش آنان ناميده، با اينكه در معناى اين كلمه چه در عربى (اجر) و چه فارسى (پاداش) معناى مقابله و مبادله هست، و در عين حال آن را فضل هم خوانده،

براى اينكه گفتيم خود آن مقابله و مبادله نيز از فضل خدا است، و منشاش محبتى است كه به بندگان خويش دارد، لذا در آخر آيه به همين نكته اشاره نموده و مى فرمايد:" إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْكافِرِينَ- چون او كفار را دوست نمى دارد".

_______________

(1) مفردات راغب، ماده" جزاء".

(2) بگو اگر خدا را دوست مى داريد، مرا پيروى كنيد، تا خدا هم شما را دوست بدارد. سوره آل عمران، آيه 31. ______________________________________________________ صفحه ى 298

پس از اينجا معلوم شد كه جمله" إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْكافِرِينَ" هم طرف اثبات را تعليل مى كند، و هم طرف نفى را، و مى فرمايد: خدا مؤمنين اهل عمل را به اين فضل اختصاص داده، و كفار را از آن محروم كرده، براى اينكه مؤمنين را دوست مى دارد، و كفار را دوست نمى دارد.

[ياد آورى آيت" باد" و آثار آن

" وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ يُرْسِلَ الرِّياحَ مُبَشِّراتٍ وَ لِيُذِيقَكُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ بِأَمْرِهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ" منظور از اينكه بادها را مبشر خوانده، اين است كه: بادها مژده باران مى دهند، چون قبل از آمدن باران باد مى وزد.

" وَ لِيُذِيقَكُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ"- اين جمله عطف است بر محل" مبشرات" نه بر ظاهرش، چون در آن معناى تعليل است، و تقدير كلام اين است كه:" يرسل الرياح لتبشركم و ليذيقكم من رحمته" بادها را مى فرستد براى اينكه شما را مژده دهد، و براى اينكه از رحمت خود به شما بچشاند، و مراد از" اذاقه رحمت" رساندن انواع نعمت ها است كه بر وزيدن باد مترتب مى شود، چون وقتى باد مى وزد عمل تلقيح در گلها و ميوه ها انجام مى شود، و عفونت ها از بين مى رود،

و جو زمين تصفيه مى شود، و نعمتهايى ديگر از اين قبيل كه اطلاق جمله، همه را شامل مى شود.

" وَ لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ بِأَمْرِهِ"- يعنى بادها را مى فرستد تا چنين و چنان شود، و نيز كشتيها به امر او به حركت در آيند" وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ"، يعنى و تا رزق او را كه از فضل اوست بطلبيد.

" وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ"- و تا شايد شكر بگزاريد، اين جمله هدف و نتيجه معنوى فرستادن باد است، هم چنان كه بشارت باد، و چشاندن رحمت، و جريان كشتى ها، و به دست آوردن فضل خدا، نتايج صورى و مادى آن بود.

كلمه" شكر" به معناى آن است كه نعمت ولى نعمت را طورى به كار بزنى كه از انعام منعم آن خبر دهد، و يا ثناى او بگويى كه چه نعمتها به تو ارزانى داشته است، و هر كدام باشد منطبق با عبادت او مى شود، و به همين جهت تعبير كرد به" لعل"، كه اميد را مى رساند، چون نتايج معنوى تخلف پذير است، يعنى ممكن است مردم شكر او را بجا نياورند، و لذا فرمود تا شايد شكر بگزاريد، به خلاف نتايج مادى مذكور كه تخلف پذير نيست، باد وقتى وزيد نتايج مذكور را در پى دارد. ______________________________________________________ صفحه ى 299

" وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ رُسُلًا إِلى قَوْمِهِمْ فَجاؤُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَانْتَقَمْنا مِنَ الَّذِينَ أَجْرَمُوا وَ كانَ حَقًّا عَلَيْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ" راغب مى گويد:" اصل" جرم" به فتح جيم و سكون راء، به معناى كندن ميوه از درخت است،- تا آنجا كه مى گويد- و" أجرم" به معناى اين است كه: فلانى صاحب جرم شد، مانند" أثمر و أتمر و البن" كه به معناى

اين است كه: صاحب ميوه و خرما و شير شد. اين معناى لغوى ثلاثى و باب افعال كلمه است، و ليكن به عنوان استعاره در ارتكاب هر عمل زشتى استعمال مى شود، و در سراسر كلام عرب ديده نشده كه اين كلمه در حق اشخاص دانا و پسنديده استعمال شود" «1».

و اين آيه شريفه نظير جمله معترضه است، و گويا بدين منظور آمده كه بيان كند براى مؤمنين حقى بر پروردگارشان هست، و آن اين است كه: در دنيا و آخرت ياريشان كند، كه يكى از مصاديق يارى او از ايشان اين است كه از مجرمين انتقام بگيرد.

اين حقى است كه از ناحيه خود خداى تعالى براى مؤمنين جعل شده، پس ديگر جا ندارد كسى بر آن اشكال كند كه: خدا هيچ وقت مقهور و محكوم غير خود نمى شود.

" فَانْتَقَمْنا مِنَ الَّذِينَ أَجْرَمُوا"-" فاء" بر سر اين جمله فاى فصيحه است، و معنايش اين است كه: پس بعضى از ايشان ايمان آورده، و بعضى ديگر جرم كردند، در نتيجه ما از مجرمين انتقام گرفتيم، و اين همواره حقى است به عهده ما كه مؤمنين را يارى كنيم، يعنى از عذاب نجات داده و مخالفينشان را هلاك كنيم، و در اين آيه تا حدى اشعار به اين معنا است كه انتقام از مجرمين به خاطر مؤمنين است، چون يكى از مصاديق نصرت آنان است.

بحث روايتى [(رواياتى در ذيل آيه:" ظَهَرَ الْفَسادُ ..." و برخى ديگر از آيات گذشته)]

در تفسير قمى در ذيل آيه" ظَهَرَ الْفَسادُ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ"، نقل كرده كه فرمودند: فساد خشكى به نيامدن باران است، كه باعث تباهى حيوانات

مى شود، و همچنين فساد در دريا كه آنهم با نيامدن باران و هلاك جنبندگان درياست، و نيز امام صادق (ع) فرمود: زندگى جنبندگان دريا به باران بستگى دارد، پس اگر باران نيايد، هم خشكى فاسد مى شود، هم دريا، و اين وقتى است كه گناهان بسيار شود «2».

_______________

(1) مفردات راغب، ماده" جرم".

(2) تفسير قمى، ج 2، ص 160. ______________________________________________________ صفحه ى 300

مؤلف: اين دو روايت از باب تطبيق كلى بر مصداق است، نه اينكه آيه در خصوص نيامدن باران نازل شده باشد.

و در روضه كافى به سند خود از ابى الربيع شامى، روايت كرده كه گفت: از امام صادق (ع) پرسيدم معناى آيه" قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلُ"، چيست؟ فرمود: منظور از آن اين است كه: در قرآن نظر بيفكنيد، تا ببينيد عاقبت مردم قبل از شما چه بود «1».

و در مجمع البيان ذيل جمله" وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ يَمْهَدُونَ" مى گويد:

منصور بن حازم، از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمود: عمل صالح قبل از صاحبش به سرعت به سوى بهشت مى رود، تا آنجا را براى ورود وى آماده كند، همان طور كه خادم شما براى شما آب و جارو مى كند «2».

و نيز در همان كتاب است كه روايت آمده از ام درداء، كه گفت: من از رسول خدا (ص) شنيدم مى فرمود: هيچ مردى از ناموس برادرش دفاع نمى كند مگر آنكه حقى بر خدا ثابت مى شود، كه در قيامت آتش جهنم را از او رد كند، آن گاه اين آيه را تلاوت فرمود:" وَ كانَ حَقًّا عَلَيْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ" «3».

مؤلف: اين روايت را الدر المنثور هم از ابن ابى حاتم،

و نيز طبرانى، و ابن مردويه، از ابى الدرداء، نقل كرده اند «4».

_______________

(1) روضه كافى، ج 8، ص 208.

(2) مجمع البيان، ج 8، ص 307.

(3) مجمع البيان، ج 8، ص 309.

(4) الدر المنثور، ج 5، ص 157.

ترجمه آيات خدا آن كسى است كه بادها را مى فرستد تا ابرها را برانگيزد، و هر طور بخواهد آن را در آسمان بگستراند، و آن را قطعه هايى روى هم و متراكم كرده، قطره هاى باران را مى بينى كه از لابلاى آن ابر بيرون مى شود، و چون آن را به هر كس از بندگان خود برساند شادمانى كنند (48).

و اگر چه پيش از آنكه باران به ايشان نازل شود نوميد بودند (49).

پس نشانه هاى رحمت خدا را ببين، كه چگونه زمين را از پس موات شدنش زنده مى كند، اين همان خدا است كه زنده كننده مردگان است، و همو به همه چيز توانا است (50).

سوگند مى خورم، كه اگر باد سردى بفرستيم كه زراعتهايشان را زرد كند همين كه آن را زرد ببينند، ______________________________________________________ صفحه ى 302

يك باره به نعمت هاى خدا كفر مى ورزند (51).

پس تو غم اينان مخور، كه هر دم بر يك مزاجند چون اينها مردگانند، كه وقتى رو مى گردانند، تو نمى توانى بشنوانى (52).

و نيز تو نمى توانى كوران گمراه را از گمراهى به هدايت بكشانى، و به جز كسانى را كه به آيات ما ايمان دارند، و تسليم ما هستند نمى شنوانى (53).

بيان آيات [استدلال بر توحيد و معاد با ياد آورى انزال باران و ديگر افعال خداى تعالى

اين آيات سومين فصل از سوره است، كه گفتيم از راه افعال خداى تعالى، بر اصول عقايد استدلال مى كند، و يا به عبارتى ديگر اسامى افعال

خدا را مى شمارد، و غرض عمده از آن، احتجاج بر مساله معاد است.

و از آن جا كه عمده انكار و لجاجت مشركين متوجه به معاد است، و انكار آن مايه لغويت احكام و شرايع است، و در نتيجه مساله توحيد هم لغو مى شود، لذا دنبال احتجاج بر مساله معاد، رسول گرامى اش را از تاثير دعوتش در آنان مايوس نموده، و دستور مى دهد تنها به دعوت كسانى بپردازد كه در نفسشان استعداد ايمان و صلاحيت اسلام و تسليم شدن در برابر حق باشد.

" اللَّهُ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّياحَ فَتُثِيرُ سَحاباً فَيَبْسُطُهُ فِي السَّماءِ كَيْفَ يَشاءُ ... إِذا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ" كلمه" اثاره" به معناى تحريك و هم به معناى پاشاندن است. و كلمه" سحاب" به معناى ابر است. و" سماء" جهت بالا را گويند. پس هر چه بالاى سر آدمى قرار دارد، و سايه بر سرش بيفكند" سماء" است. كلمه" كسف"- به كسره كاف و فتحه سين- جمع" كسفة" به معناى قطعه است. و كلمه" ودق" به معناى مقدارى از باران است. و كلمه" خلال" جمع" خلة"، به معناى شكاف است.

و معناى آيه اين است كه: خدا آن كسى است كه بادها را مى فرستد، و بادها ابرها را به حركت در آورده، و منتشر مى كند، و ابرها در جهت جو بالاى سر شما گسترده گشته، هر جور كه خداى سبحان بخواهد بسط مى يابد، و خدا آنها را قطعه قطعه روى هم سوار، و درهم فشرده مى كند، سپس مى بينى كه مقدارى باران از شكاف ابرها بيرون مى آيد، و چون به مردمى كه خدا مى خواهد، برسد، آن مردم خوشحال مى شوند، و به يكديگر بشارت مى دهند، چون ماده ______________________________________________________ صفحه ى 303

حياتشان

و حيات حيوانات و گياهان به ايشان رسيده.

" وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ يُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمُبْلِسِينَ" كلمه" مبلسين" از مصدر" ابلاس" است، و ابلاس به معناى ياس و نوميدى است. و ضمير در" ينزل" به كلمه" ودق" بر مى گردد. همچنين ضمير در كلمه" من قبله"،- به طورى كه گفته اند «1»- و بنا بر اين كلمه" من قبله" تاكيد جمله" مِنْ قَبْلِ أَنْ يُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ" خواهد بود، و فائده اين تاكيد- باز به طورى كه گفته اند «2»- فهماندن سرعت دگرگونى دلها از ياس به خوشحالى است، چون جمله" مِنْ قَبْلِ أَنْ يُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ" بيش از اين نمى رسانيد، كه خشكى زدگان قبل از اينكه باران آيد نوميد بودند، و احتمال دارد كه نوميدى آنان مدت زيادى قبل از آمدن باران بوده و كلمه" من قبله" احتمال فاصله زياد را دفع نموده، مى رساند در همان يك لحظه قبل نوميد بودند.

و در كشاف گفته كه جمله" من قبله" از باب تكرار، و به منظور تاكيد است، مانند تكرار در آيه" فَكانَ عاقِبَتَهُما أَنَّهُما فِي النَّارِ خالِدَيْنِ فِيها" و معناى تاكيد در دلالت، و معناى تاكيد در قبليت، اين است كه دلالت كند بر اينكه عهد مردم به باران طولانى شده بود، چون مدتها بود باران نديده بودند، در نتيجه نوميديشان از باران در دلهايشان محكم و جايگير شده بود، و بدين جهت وقتى باران را ديدند خوشحالى آن مدت كوتاه به اندازه غم و اندوه آن مدت طولانى بود «3».

و چه بسا گفته «4» شده كه ضمير در جمله" من قبله" به ارسال رياح بر مى گردد، و معناى آيه اين است كه:" هر چند قبل از

فرستادن باران بر آنان و بلكه قبل از برخاستن باد مايوس و نوميد بودند".

" فَانْظُرْ إِلى آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ، كَيْفَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ ذلِكَ لَمُحْيِ الْمَوْتى وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ" كلمه" آثار" جمع اثر است، و اثر به معناى باقى مانده اى از چيزى است كه بعد از رفتنش بماند، و به هر بيننده بفهماند كه قبلا چنين چيزى در اينجا بوده، مانند اثر پا، و اثر ساختمان، ليكن به عنوان استعاره در هر چيزى كه متفرع بر چيز ديگرى شود، استعمال _______________

(1) مجمع البيان، ج 8، ص 309.

(2) روح المعانى، ج 21، ص 53.

(3) تفسير الكشاف، ج 3، ص 485.

(4) مجمع البيان، ج 8، ص 309. ______________________________________________________ صفحه ى 304

مى شود.

و مراد از رحمت خدا بارانى است كه از ابرها فرو مى ريزد، ابرهايى كه به وسيله بادها گسترش يافته، و آثار آن عبارت است از هر چيزى كه بر آمدن باران مترتب شود، چون گياه و درخت و ميوه، كه در عين اينكه آثار بارانند آثار حيات يافتن زمين بعد از مردنش نيز هستند.

و لذا در آيه شريفه فرمود:" نظر كن به آثار رحمت خدا، كه چگونه زمين را بعد از مردنش زنده مى كند" كه در اين عبارت باران را رحمت خدا، و كيفيت زنده كردن زمين بعد از مردنش را آثار آن خوانده، پس زنده شدن زمين بعد از مردنش از آثار رحمت خدا است، و نباتات و اشجار و ميوه ها از آثار زنده شدن زمين است، با اينكه خود آنها نيز از آثار رحمت هستند، و تدبير، تدبيرى است الهى، كه از خلقت باد و ابر و باران حاصل مى شود.

و در

جمله" إِنَّ ذلِكَ لَمُحْيِ الْمَوْتى كلمه" ذلك" اشاره است به خداى تعالى، كه داراى رحمتى است كه از آثار آن احياى زمين بعد از مردنش مى باشد، و اگر براى اشاره به خداى تعالى كلمه:" ذلك" را كه مخصوص اشاره به دور است به كار برده، به منظور تعظيم بوده، و مراد از" موتى- مردگان" انسان و يا انسان و ساير جانداران است.

[خدايى كه زمين موات را (با فرستادن باران) زنده مى كند مردگان را نيز زنده خواهد كرد]

و مراد از جمله مذكور فهماندن اين معنا است كه زنده كردن مردگان مثل زنده كردن زمين موات است، چون در هر دو مرگ هست، كه عبارت از اين است كه آثار حيات از چيزى سلب شود، و نيز حيات عبارت از اين است كه چيزى بعد از ساقط شدن آثار حيات از او دوباره اثر حيات به خود بگيرد، و زمين در فصل بهار داراى اثر حيات مى شود، پس در فصل بهار خداوند زمين مرده را زنده كرده، و حيات انسان و حيوان نيز مثل حيات زمين است، و چيزى غير از آن نيست.

خوب، وقتى مى بينيم كه خداى تعالى مى تواند از بين چند چيز مثل هم، يكى را بعد از مردن زنده كند، ديگر چرا نگوييم كه مى تواند آن چند چيز ديگر را نيز بعد از مردن زنده كند؟ با اينكه بنا به قاعده معروف:" حكم الامثال فيما يجوز و ما لا يجوز واحد- حكم چند چيز مثل هم در يكى كه محقق شده با آنكه محقق نشده يكى است". وقتى مى بينيم زمين و نبات مرده را زنده كرده، بى درنگ بايد قبول كنيم كه حيوان و

انسان را هم مى تواند زنده كند.

و جمله" وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ" اثبات احياى مذكور است، به بيانى ديگر مى فرمايد: چرا خدا نتواند مردگان را زنده كند؟ با اينكه قدرت او عمومى، و غير محدود، و غير متناهى است، و وقتى قدرت غير متناهى شد شامل احياى بعد از موت نيز مى شود، و گر نه لازم است قدرت مقيد شود و حال آنكه ما آن را مطلق فرض كرديم. ______________________________________________________ صفحه ى 305

" وَ لَئِنْ أَرْسَلْنا رِيحاً فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا لَظَلُّوا مِنْ بَعْدِهِ يَكْفُرُونَ" ضمير در" فرأوه" به نبات بر مى گردد، البته لفظ نبات در سابق نيامده بود، بلكه معناى آن از سياق استفاده مى شود، پس ضمير به نبات مستفاد از معنا بر مى گردد، و جمله" لظلوا" جواب سوگند، و قائم مقام جزاى شرط" لئن" است، و معنايش اين است كه سوگند مى خورم كه اگر باد سردى بفرستيم كه زراعتهايشان و درختهايشان را زرد كند، و ببينند كه روييدنيهايشان زرد شده، بلا درنگ به نعمت هاى خدا كفران مى ورزند.

پس در آيه شريفه مشركين را سرزنش مى كند به اينكه به سرعت دلهايشان زير و رو مى شود، هنگام نعمت يك جور، و هنگام نقمت جور ديگر، به محضى كه آثار نعمت نزديك مى شود، بى درنگ خوشحال مى شوند، و چون بعضى از نعمتها را از ايشان بگيرد بدون هيچ درنگى نعمت هاى مسلم و روشن را منكر مى شوند.

بعضى «1» گفته اند ضمير در" فرأوه" به كلمه سحاب بر مى گردد، چون سحاب (ابر) وقتى زرد رنگ شد ديگر نمى بارد. بعضى «2» ديگر گفته اند: به كلمه" ريح" بر مى گردد، چون كلمه مذكور هم مرجع ضمير مؤنث مى شود و هم مذكر ليكن هر دو قول

بعيد است.

" فَإِنَّكَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتى ... فَهُمْ مُسْلِمُونَ" اين جمله علت مطلبى را كه از سياق سابق فهميده مى شد بيان مى كند، گويا فرموده:

اين قدر مشغول اين گونه افراد سست عنصر مشو، و غم بى ايمانيشان را مخور، كه چرا يك دم خوشحال و يك دم مايوسند، و به آيات ما ايمان نمى آورند، و در آنها تعقل نمى كنند، چون اينان مردگانى كر و كورند، و تو نمى توانى چيزى به ايشان بشنوانى، و هدايتشان كنى، تو، تنها كسانى را مى شنوانى و هدايت مى كنى كه به آيات ما ايمان داشته باشند، يعنى در اين جهت ها تعقل كنند، و تصديق نمايند، پس تنها اين گونه افراد مسلمند. و چون تفسير اين دو آيه در سوره نمل گذشت ديگر تكرار نمى كنيم.

_______________

(1) مجمع البيان، ج 8، ص 310.

(2) روح المعانى، ج 21، ص 54.

ترجمه آيات خدا آن كسى است كه شما را از ناتوانى آفريد، و از پس ناتوانى نيرو داد، و از پس نيرو دو باره ناتوانى و پيرى آورد، هر چه بخواهد خلق مى كند، و او داناى توانا است (54).

روزى كه رستاخير بپا شود، بزه كاران سوگند خورند كه جز ساعتى درنگ نكرده اند، روش آنان در دنيا هم همين طور بود كه حق را باطل، و آيات داراى دلالت را بى دلالت وانمود مى كردند (55).

و كسانى كه علم و ايمان داده شدند، گويند همان طور كه خدا در كتابش خبر داده بود، طول ______________________________________________________ صفحه ى 307

مدت بين دنيا و آخرت را خوابيده ايد، و اين همان آخرت و روز رستاخير است، اما شما در دنيا به آن علم و ايمان نداشتيد (56).

در آن روز كسانى كه ستم كردند عذرخواهيشان سودشان

ندهد، و ايشان را به دفاع از خود دعوت نكنند (57).

براى مردم در اين قرآن همه جور مثل زده ايم، و چون آيه اى براى ايشان بياورى، كسانى كه كافرند گويند شما (از نظر ما) جز مردمى بيهوده كار نيستيد (58).

خدا اين چنين بر دل كسانى كه نمى دانند مهر مى نهد (59).

پس تو صبر كن كه وعده خدا درست است، و آن كسان كه يقين ندارند، تو را به سبك سرى وا ندارند (60).

بيان آيات اين آيات فصل چهارم از آيات سوره است، كه از نظر مضمون نظير آيات قبل است، و سوره با آن خاتمه مى يابد.

[ياد آورى مراحل خلقت و حيات انسان و وصف حال مجرمين در قيامت كه به سبب عدم اعتقادشان به معاد، بعد از رستاخيز فاصله بين مرگ و بعث خود را ساعتى بيش نمى پندارند]

" اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفاً وَ شَيْبَةً ..."

" ضعف" در مقابل قوت است، و كلمه" من" در جمله" من ضعف" براى ابتداء است. و آيه چنين معنى مى دهد، كه خدا خلقت شما را از ضعف ابتداء كرد، يعنى شما در ابتداى خلقت ضعيف بوديد. و مصداق اين ضعف- به طورى كه از مقابله بر مى آيد- اول طفوليت است، هر چند كه ممكن است بر نطفه هم صادق باشد.

و مراد از قوت بعد از ضعف، رسيدن طفل است به حد بلوغ، و مراد از ضعف بعد از قوت، دوران پيرى است، و لذا كلمه" شيبة- پيرى" را بر آن (ضعف) عطف كرد، تا تفسير آن باشد، و اگر" ضعف" و" قوت" را نكره آورد، براى اين است كه

دلالت كند بر ابهام، و معين نبودن مقدار، چون افراد در آن اختلاف دارند.

" يَخْلُقُ ما يَشاءُ"- يعنى هر چه مى خواهد خلق مى كند، هم چنان كه ضعف را خواست و خلق كرد، و سپس قوت را خواست و خلق كرد، و در آخر ضعف را خواست و خلق كرد، و در اين بيان صريح ترين اشاره است به اينكه پشت سرهم قرار داشتن اين سه حالت، از مقوله خلقت است، و چون اين حالى به حالى كردن انسانها در عين اينكه تدبير است، خلق نيز ______________________________________________________ صفحه ى 308

هست، پس اين نيز، فعل خدا مى باشد كه خالق اشياء است، پس ديگر كسى از مشركين نگويد كه اين حالى به حالى كردن انسانها از آنجايى كه از مقوله تدبير است، به اله انسان مربوط مى شود، نه خدا.

آن گاه كلام را با ذكر دو صفت علم و قدرت خدا پايان داده، فرمود:" وَ هُوَ الْعَلِيمُ الْقَدِيرُ".

" وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ ما لَبِثُوا غَيْرَ ساعَةٍ كَذلِكَ كانُوا يُؤْفَكُونَ" اين آيات به منزله دنباله اى است براى آيات سابق، كه قدرت نمايى ها و براهين خدايى بر وحدانيت او، و نيز بر معاد را ذكر مى كرد، و نيز به منزله توطئه و زمينه چينى است براى آيه اى كه سوره با آن ختم مى شود، چون بعد از آنكه مقدارى از آيات و حجتها را بيان نموده، و اشاره فرمود به اينكه مشركين از كسانى نيستند كه انتظار ايمان از ايشان داشته، و يا حتى اميد و طمع آن را داشته باشى، خواست بيان كند كه ايمان نياوردنشان به خاطر جهلى است كه نسبت به حق دارند، و سخن حق را باطل مى پندارند و

آيات صريح الدلالة را بى دلالت مى پندارند، و به همين جهت افتراء مى بندند، و هيچ عذرى هم كه بدان متعذر شوند ندارند.

و اين افتراها و حالى به حالى شدن ها، و ميلشان از حق به باطل، هم چنان در ايشان ادامه دارد، و از ايشان جدا شدنى نيست، تا قيام قيامت، براى اين كه در آن روز هم امر بر ايشان مشتبه مى شود، خيال مى كنند كه بين مرگ و قيامت غير از يك ساعت از روز درنگ نكرده اند، هم چنان كه هر حقى بر آنان مشتبه مى شد، و آن را باطل مى پنداشتند.

پس اين كه فرمود" وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ ما لَبِثُوا غَيْرَ ساعَةٍ" حكايت وضع ايشان است، كه در مساله فاصله بين دنيا و آخرت دچار اشتباه شده، به حدى كه پنداشتند كه اين فاصله ساعتى از يك روز بوده.

" كَذلِكَ كانُوا يُؤْفَكُونَ"- يعنى اين چنين از حق به سوى باطل مى گرايند، به سوى حق دعوت مى شوند، و بر ايشان استدلالها مى شود، مع ذلك آن را باطل و خرافى مى پندارند.

" وَ قالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِيمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِي كِتابِ اللَّهِ إِلى يَوْمِ الْبَعْثِ فَهذا يَوْمُ الْبَعْثِ ..."

اين آيه حكايت كلام مؤمنين در رد سخن مجرمين است كه مى گفتند:" ما لَبِثُوا غَيْرَ ساعَةٍ" چون مجرمين به خاطر روحيه مادى، و فرورفتگى كه در نشاه دنيا داشتند، روز قيامت و فاصله آن تا دنيا را محكوم به همان نظام دنيا مى دانستند، و با آن مقياس مى سنجيدند، لذا ______________________________________________________ صفحه ى 309

گفتند:" غير از ساعتى درنگ نكردند" و يك ساعت مقدار كمى از زمان است، گويا خيال مى كردند كه هنوز هم در دنيا هستند، چون فهم

و شعورشان همين قدر بود.

لذا اهل علم و ايمان سخن ايشان را رد كرده اند، كه درنگ آنان يك ساعت نبوده، بلكه به مقدار فاصله بين دنيا و آخرت بوده است، همان فاصله اى كه آيه" وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ" «1» آن را بيان مى كند.

اهل علم و ايمان نتيجه گرفتند كه اين همان روز قيامت است، و ليكن مجرمين از آنجا كه هميشه در باره قيامت در شك بودند، و جز به امور مادى دنيوى يقين پيدا نمى كردند، لذا پنداشتند كه بيش از يك ساعت از ساعتهاى دنيا از مردنشان نگذشته است.

اين است معناى كلام اهل علم و ايمان كه گفتند" لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِي كِتابِ اللَّهِ إِلى يَوْمِ الْبَعْثِ فَهذا يَوْمُ الْبَعْثِ وَ لكِنَّكُمْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ" يعنى شما جاهل و شكاك بوديد، يقين به چنين روز نداشتيد، و به همين جهت امروز امر بر شما مشتبه شده است.

از اينجا معلوم مى شود كه مراد از علم و ايمان در جمله" أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِيمانَ" يقين و التزام به مقتضاى يقين است، و اصولا" علم" در زبان قرآن عبارت است از يقين به خدا و آيات او، و" ايمان" به معنى التزام به آنچه يقين اقتضاى آن را دارد كه خود موهبتى است الهى.

و نيز از اينجا روشن مى شود كه مراد از" كِتابِ اللَّهِ"، كتابهاى آسمانى، و يا خصوص قرآن كريم است، و اينكه بعضى «2» از مفسرين گفته اند در آيه تقديم و تاخيرى به كار رفته است، و تقدير آيه:" و قال الذين اوتوا العلم و الايمان فى كتاب اللَّه لقد لبثتم الى يوم البعث" مى باشد صحيح و قابل اعتنا نيست.

" فَيَوْمَئِذٍ لا يَنْفَعُ

الَّذِينَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَ لا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ"" استعتاب" به معناى طلب عتبى است، و" عتبى" به معناى از بين بردن عتاب است، و معناى آيه اين است كه: آن روز معذرت خواهى از ظلم سودى به حالشان ندارد، و از ايشان نمى خواهند تا عتاب را از خود زايل كنند.

" وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِي هذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ ... إِلَّا مُبْطِلُونَ" اين آيه اشاره است به اينكه اشخاص مورد بحث به روگردانى از حق مبتلا شدند، به _______________

(1) و در پشت سرشان فاصله اى است تا روزى كه مبعوث شوند. سوره مؤمنون، آيه 100.

(2) روح المعانى، ج 21، ص 60. ______________________________________________________ صفحه ى 310

حدى كه ديگر هر چه مثلها برايشان آورده شود، و هر قدر آن مثلها، حق را به دلها نزديك كند، سودى به حالشان ندارد، چون مهر بر لبهايشان زده شده، و حالت روگردانى جزو طبيعتشان شده است.

و لذا دنبال اين بيان فرموده" وَ لَئِنْ جِئْتَهُمْ بِآيَةٍ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا مُبْطِلُونَ" يعنى هر آيتى برايشان بياورى آنها كه كافر شدند خواهند گفت چيزى جز باطل نياورده اى، و اين را بدان جهت مى گويند كه روگردان از حق شدند، و هر حقى را باطل مى بينند. در اين جمله مى توانست به آوردن ضمير كفار اكتفاء نموده، بفرمايد:" و لئن جئتهم بآية ليقولون ان انتم ..."، ولى به جاى ضمير، كلمه موصول" الذين" و صله" كفروا" را آورده، براى اين كه منشا و علت اين حرفشان را بيان كند و بفهماند كه اگر اين حرف را مى زنند به خاطر كفرشان است.

" كَذلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلى قُلُوبِ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ" منظور از جمله" نمى دانند" اين است

كه در باره خدا و آيات او كه يكى از آنها مساله بعث است جاهلند، و تازه بر جهل و شك خود اصرار هم مى ورزند. " فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لا يُوقِنُونَ" يعنى به هر عكس العملى كه با تو روبرو مى شوند بساز، و در برابر اينكه مى گويند:

" إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا مُبْطِلُونَ" و ساير زورگوييهايشان صبر كن، كه وعده خدا حق است و اگر او وعده داده كه ياريت كند، قطعا خواهد كرد، هم چنان كه در آيات قبل نيز فرموده:" وَ كانَ حَقًّا عَلَيْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ"، پس كسانى كه يقين به وعده خداى سبحان ندارند، تو را سست نسازند.

و اينكه بعضى «1» گفته اند مراد از" لا يُوقِنُونَ"، اين است كه به آنچه از آيات بينات كه برايشان مى خوانى يقين ندارند، و آن را تكذيب نموده تو را با اباطيل خود اذيت مى كنند، صحيح نيست، چون همان طور كه گفتيم وعده آخر آيه و اول آن يكى است، و آن وعده به نصرت است.

_______________

(1) روح المعانى، ج 21، ص 62.

)) غلبه كردند پيروزى نهائى از آن شرك است و طومار اسلام به زودى پيچيده خواهد شد و ما پيروز مى شويم .

گرچه اينگونه نتيجه گيريها پايه و مايه اى نداشت اما در آن جو و محيط براى تبليغ در ميان مردم جاهل خالى از تاءثير نبود، لذا اين امر بر مسلمانان گران آمد.

آيات فوق نازل شد و قاطعانه گفت : گرچه ايرانيان در اين نبرد پيروز شدند اما چيزى نمى گذرد كه از روميان شكست خواهند خورد و حتى حدود زمان اين پيشگوئى را نيز بيان داشت و گفت اين امر فقط در طول چند سال به وقوع مى پيوندد!.

اين پيشگوئى قاطع قرآن كه از يكسو نشانه اعجاز اين كتاب آسمانى و اتكاء آورنده آن به علم بى پايان پروردگار به عالم غيب است ، و از سوى ديگر نقطه مقابل تفاءل مشركان بود، مسلمانان را طورى دلگرم ساخت كه حتى مى گويند بعضى از آنان با مشركان روى اين مساءله شرط بندى مهمى كردند! (آن روز هنوز حكم تحريم اينگونه شرط بنديها نازل نشده بود). <3>

سوره روم

مقدمه

اين سوره در مكه نازل شده و داراى 60 آيه است

محتواى سوره روم

از آنجا كه اين سوره مطابق مشهور تماما در مكه نازل شده است ، محتوا و روح سوره هاى مكى در آن منعكس مى باشد، يعنى بيش از همه چيز بحث از مساءله ((مبدء)) و ((معاد)) مى كند، چرا كه دوران مكه دوران آموزشى اعتقادات اصيل اسلامى ، توحيد و مبارزه با شرك ، و توجه به معاد و دادگاه رستاخيز بود، و در لابلاى اين مباحث مطالب ديگرى در ارتباط با آنها نيز مطرح

شده است .

در حقيقت مطالب اين سوره را در هفت بخش مى توان خلاصه كرد.

1 - پيشگوئى از پيروزى روميان بر ايرانيان در جنگى كه در آينده درگير مى شد، به مناسبت گفتگوئى كه ميان مسلمانان و مشركان در اين زمينه روى داده بود كه مشروح آن به خواست خدا خواهد آمد.

2 - گوشه اى از طرز فكر و چگونگى حالات افراد بى ايمان ، و سپس تهديدهائى نسبت به آنها در مورد عذاب و كيفر الهى در رستاخيز.

3 - بخش مهمى از آيات عظمت خداوند در آسمان و زمين و در وجود انسانها از قبيل خروج حيات از مرگ ، و مرگ از حيات ، خلقت انسان از خاك ، نظام زوجيت و آفرينش همسران براى انسانها و رابطه مودت در ميان آنها، آفرينش آسمان و زمين ، اختلاف زبانها، نعمت خواب در شب و جنبش در روز، ظهور رعد و برق و باران ، و حيات زمين بعد از مرگ ، و تدبير امر آسمان و زمين به امر خدا.

4 - سخن از توحيد فطرى بعد از بيان دلائل آفاقى و انفسى براى شناخت خدا.

5 - بازگشت به شرح و تبيين حالات افراد بى ايمان و گنهكار، و ظهور فساد

در زمين بر اثر گناهان آنها.

6 - اشاره اى به مساءله مالكيت و حق ذى القربى و نكوهش از رباخوارى .

7 - بازگشت مجددى به دلائل توحيد و نشانه هاى حق و مسائل مربوط به معاد.

روى هم رفته در اين سوره همچون سوره هاى ديگر قرآن مسائل استدلالى و عاطفى و خطابى چنان بهم آميخته شده است كه معجون كاملى براى هدايت و

تربيت نفوس فراهم ساخته است .

فضيلت سوره روم

در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) كه قبلا نيز به آن اشاره كرديم چنين آمده است :

((هر كس سوره عنكبوت و روم را در ماه رمضان در شب بيست و سوم بخواند بخدا سوگند اهل بهشت است و هيچ در اين سخن استثنا نمى كنم … و اين دو سوره موقعيت مهمى نزد پروردگار دارند)). <1>

و در حديث ديگرى از پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) چنين آمده : ((من قرئها كان له من الاجر عشر حسنات بعدد كل ملك سبح الله بين السماء و الارض و ادرك ما ضيع فى يومه و ليلته )): ((هر كس سوره روم را بخواند پاداشى معادل ده حسنه به تعداد هر فرشته اى كه در ميان آسمان و زمين تسبيح خدا مى گويد خواهد داشت و آنچه را در روز و شب از دست داده جبران خواهد كرد)) <2>

بديهى است كسى كه محتواى اين سوره را كه سراسر درس توحيد خدا و دادگاه بزرگ قيامت است در روح و جان خود جاى دهد و مراقبت پروردگار را در هر لحظه در خود ببيند و روز جزا و محكمه عدل الهى را مسلم بداند، تقواى الهى چنان قلبش را پر مى كند كه شايسته چنين پاداش بزرگى است .

تفسير:

يك پيشگوئى عجيب !

اين سوره جزء 29 سوره اى است كه با حروف مقطعه آغاز مى شود (الم ).

كرارا در تفسير اين حروف مقطعه (مخصوصا در آغاز سوره بقره ، آل عمران و اعراف ) بحث كرده ايم .

تنها چيزى كه در اينجا جلب توجه مى

كند اين است كه برخلاف بسيارى از سوره هائى كه با حروف مقطعه آغاز مى شود و پشت سر آن سخن از عظمت قرآن است در اينجا بحثى از عظمت قرآن نمى يابيم ، بلكه سخن از شكست روميان و پيروزى مجدد آنها در آينده است ، ولى با دقت روشن مى شود كه اين بحث نيز

بيان عظمت قرآن است ، چرا كه اين خبر غيبى مربوط به آينده از نشانه هاى اعجاز و عظمت اين كتاب آسمانى محسوب مى شود.

بعد از ذكر حروف مقطعه مى فرمايد: ((روميان مغلوب شدند)) (غلبت الروم ).

((و اين شكست در سرزمين نزديكى واقع شد)) (فى ادنى الارض ).

نزديك به شما مردم مكه ، در شمال جزيره عرب ، در اراضى شام ، در منطقه اى ميان ((بصرى )) و ((اذرعات )).

و از اينجا معلوم مى شود كه منظور از ((روم )) روم شرقى است نه روم غربى .

بعضى از مفسران مانند مرحوم شيخ طوسى در تبيان احتمال داده اند كه منظور نقطه نزديكى به سرزمين ايرانيان بوده است يعنى در محلى واقع شد كه نزديكترين نقطه ميان ايران و روم بود. <4>

درست است كه تفسير اول با الف و لام عهد در كلمه ((الارض )) مناسبتر است ولى به طورى كه خواهيم گفت از جهاتى تفسير دوم صحيحتر به نظر مى رسد.

در اينجا تفسير سومى نيز وجود دارد كه شايد تفاوت زيادى از نظر نتيجه با تفسير دوم نداشته باشد، و آن اينكه منظور از اين زمين ، زمين روم است يعنى آنها در نزديكترين سرحداتشان با ايران گرفتار شكست شدند. و اين اشاره به اهميت و عمق

اين شكست است چرا كه شكست در نقطه هاى دور دست و مرزهاى بعيد، چندان مهم نيست ، مهم آن است كه كشورى در نزديكترين مرزهايش به دشمن كه از همه جا قويتر و نيرومندتر است گرفتار شكست شود.

بنابراين ذكر جمله ((فى ادنى الارض )) اشاره اى خواهد بود به اهميت اين شكست ، و طبعا پيشگوئى از پيروزى طرف مغلوب ظرف چند سال آينده

واجد اهميت بيشترى خواهد بود كه جز از طريق اعجاز قابل پيش بينى نيست !

سپس اضافه مى كند: ((آنها (روميان ) بعد از مغلوبيت به زودى غلبه خواهند كرد)) (و هم من بعد غلبهم سيغلبون ).

با اينكه جمله ((سيغلبون )) (به زودى غالب مى شوند) براى بيان مقصود كافى بود، ولى مخصوصا تعبير ((من بعد غلبهم )) (بعد از مغلوبيتشان ) بر آن افزوده شده است ، تا اهميت اين پيروزى آشكارتر گردد، چرا كه غالب شدن يك جمعيت مغلوب آنهم در نزديكترين و نيرومندترين مرزهايش ، در يك مدت كوتاه غير منتظره است و قرآن صريحا از اين حادثه غير منتظره خبر مى دهد.

سپس حدود سالهاى آن را با اين عبارت بيان مى كند: ((در چند سال ))! (فى بضع سنين ).

و مى دانيم مفهوم تعبير ((بضع )) حداقل سه و حداكثر آن نه مى باشد. <5>

و اگر مى بينيد خداوند از آينده خبر مى دهد، به خاطر آن است كه همه چيز و همه كار به دست او است چه قبل از پيروزى و چه بعد از پيروزى اين قوم شكست خورده )) (لله الامر من قبل و من بعد).

بديهى است بودن همه چيز به دست خدا و

به فرمان و اراده او، مانع از اختيار و آزادى اراده ما، و تلاش و كوشش و جهاد در مسير اهداف مورد نظر نيست به تعبير ديگر اين عبارت نمى خواهد اختيار را از ديگران سلب كند، بلكه مى خواهد اين نكته را روشن سازد كه قادر بالذات و مالك على الاطلاق او است و هر كس هر چيزى دارد از او دارد.

سپس مى افزايد اگر امروز كه روميان شكست خوردند مشركان خوشحال شدند ((در آن روز كه روميان غالب شدند مؤ منان خوشحال خواهند شد))! (و يومئذ يفرح المؤ منون ).

آرى ((خوشحال مى شوند به نصرت الهى )) (بنصر الله ).

((خداوند هر كه را بخواهد يارى مى كند، و او شكست ناپذير و مهربان است )) (ينصر من يشاء و هو العزيز الرحيم ).

در اينكه منظور از خوشحالى مسلمانان در آن روز چيست ؟ جمعى گفته اند منظور خوشحالى از پيروزى روميان است هر چند آنها نيز در صف كفار بودند، اما چون داراى كتاب آسمانى بودند پيروزى آنها بر مجوسيان مشرك يك مرحله از پيروزى ((توحيد)) بر ((شرك )) بود.

و بعضى افزوده اند: مؤ منان از اين خوشحال شدند كه اين حادثه را به فال نيك گرفتند و دليلى بر پيروزى آنها بر مشركان .

يا اينكه شادى آنان از اين بود كه عظمت قرآن و صدق پيشگوئى قاطع آن كه خود يك پيروزى مهم معنوى براى مسلمين محسوب مى شد در آن روز ظاهر گشت .

اين احتمال نيز بعيد به نظر نمى رسد كه پيروزى روميان مقارن بود با يكى از پيروزيهاى مسلمين بر مشركان بخصوص اينكه در بعضى از كلمات مفسران بزرگ

آمده كه اين پيروزى مقارن پيروزى ((بدر))، و يا مقارن ((صلح حديبيه )) بود كه آن نيز در نوع خود يك پيروزى بزرگ محسوب مى شد. مخصوصا تعبير بنصر الله نيز تناسب با اين معنى دارد.

خلاصه ، مسلمانان در آن روز از جهات مختلفى خوشحال شدند:

از پيروزى اهل كتاب بر مجوسيان كه صحنه اى از غلبه خداپرستى بر شرك بود.

از پيروزى معنوى به خاطر ظهور اعجاز قرآن .

و از پيروزى مقارن آن كه احتمالا ((صلح حديبيه )) يا يكى ديگر از فتوحات مسلمين بود.

باز هم براى تاءكيد بيشتر مى فرمايد: ((اين وعده اى است كه خدا داده است )) (وعد الله ). <6>

((و خداوند هرگز از وعده اش تخلف نخواهد كرد، هر چند اكثر مردم نمى دانند)) (لا يخلف الله وعده و لكن اكثر الناس لا يعلمون ).

و علت عدم آگاهى مردم عدم معرفتشان نسبت به خدا و علم و قدرت او است آنها خدا را به درستى نشناختند، و لذا از اين حقيقت كه او محال است از وعده اش تخلف كند درست آگاه نيستند، چرا كه تخلف از وعده يا بخاطر جهل است كه مطلبى مكتوم بوده سپس آشكار گرديده و مايه تغيير عقيده شده است ، و يا به خاطر ضعف و ناتوانى است كه وعده دهنده از عقيده خود باز نگشته ولى توانائى بر انجام وعده خود ندارد.

اما خدائى كه هم از عواقب امور آگاه است و هم قدرتش مافوق همه قدرتها است هرگز از وعده اش تخلف نخواهد كرد.

سپس مى افزايد ((اين مردم كوتاه بين تنها ظاهرى از زندگى دنيا را مى بينند و از آخرت و پايان كارها

بيخبرند))! (يعلمون ظاهرا من الحياة الدنيا و هم عن الاخرة هم غافلون ).

آنها تنها از زندگى دنيا آگاهند، و تازه از اين زندگى نيز به ظاهرى قناعت كرده اند، مجموعه اى از سرگرميها و لذات زودگذر و خوابها و خيالها برداشت آنها را از زندگى دنيا تشكيل مى دهد، غرور و غفلتى كه در اين برداشت نهفته است بر كسى پوشيده نيست .

اگر آنها باطن و درون اين زندگى دنيا را نيز مى دانستند براى شناخت آخرت كافى بود، چرا كه دقت كافى در اين زندگى زودگذر نشان مى دهد كه حلقه اى است از يك سلسله طولانى ، و مرحله اى است از يك مسير بزرگ ، همانگونه كه دقت در زندگى دوران جنينى نشان مى دهد كه هدف نهائى خود اين زندگى نيست ، بلكه اين يك مرحله مقدماتى براى زندگى گسترده اى است .

آرى آنها تنها ظاهرى از اين زندگى را مى بينند و از محتوا و مفاهيم و مكنون آن غافلند.

جالب اينكه با تكرار ضمير ((هم )) به اين حقيقت اشاره مى كند كه علت اين غفلت و بيخبرى خود آنها هستند، درست مثل اينكه كسى به ما بگويد: مرا از اين امر تو غافل كردى ، و در جواب بگوئيم : تو خودت غافل شدى ، يعنى سبب غفلت خودت بودى .

1 - اعجاز قرآن از دريچه علم غيب

1 - يكى از طرق اثبات اعجاز قرآن خبرهاى غيبى قرآن است كه يك نمونه روشن آن در همين آيات مورد بحث آمده ، در طى چند آيه با انواع تاءكيدات از پيروزى بزرگ يك ارتش شكست خورده در چند سال

بعد خبر مى دهد، و آن را به عنوان يك وعده تخلف ناپذير الهى معرفى مى كند.

از يك سو خبر از اصل پيروزى مى دهد (و هم من بعد غلبهم سيغلبون ).

از سوى ديگر خبر از پيروزى ديگرى براى مسلمانان بر كفار مقارن همان زمان (و يومئذ يفرح المؤ منون بنصر الله ).

و از سوى سوم تصريح مى كند كه اين امر در چند سال آينده به وقوع خواهد پيوست (فى بضع سنين ).

و از سوى چهارم با دو بار تاءكيد، قطعى بودن اين وعده الهى را مسجل مى كند (وعد الله - لا يخلف الله وعده ).

تاريخ به ما مى گويد كه هنوز نه سال نگذشته بود كه اين دو حادثه انجام يافت . روميان در نبرد جديدى بر ايرانيان پيروز شدند، و مقارن همان زمان مسلمانان با صلح حديبيه (و طبق روايتى در جنگ بدر) پيروزى چشمگيرى بر دشمنان پيدا كردند.

اكنون اين سؤ ال مطرح است كه آيا يك انسان با علم عادى مى تواند اين چنين قاطعانه از حادثه اى به اين مهمى خبر دهد؟ حتى فرضا اگر قابل پيش بينى سياسى هم باشد - كه نبود - بايد با قيد احتياط و ذكر احتمال بگويد، نه اين چنين با صراحت و قاطعيت كه اگر تخلف آن ظاهر گردد بهترين سند براى ابطال دعوى نبوت به دست دشمنان خواهد افتاد.

حقيقت اين است كه مسائلى از قبيل پيش بينى پيروزى يك كشور بزرگ همچون كشور روم با مساءله مباهله به خوبى نشان مى دهد كه پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) بجاى ديگرى دل بسته بود، و پشتگرمى از

جاى ديگر داشت ، و گرنه هيچكس در شرائط عادى توانائى و جراءت بر چنين امورى ندارد.

بخصوص اينكه مطالعه در حال پيامبر اسلام نشان مى دهد كه او از كسانى نبود كه بى گدار به آب بزند، بلكه كارهايش حساب شده بود، چنين ادعائى از چنين كسى نشان مى دهد كه او تكيه بر جهان ماوراى طبيعت ، بر وحى الهى و علم بى پايان خداوند داشته است .

در باره تطبيق تاريخى اين پيشگوئى قرآن به زودى بحث خواهيم كرد.

2 - ظاهر بينان !

اصولا بينش يك انسان مؤ من و الهى با يك فرد مادى يا مشرك تفاوت بسيار دارد.

اولى طبق عقيده توحيدى جهان را مخلوق خداوند حكيم و آگاهى مى داند كه تمام افعالش روى حساب و برنامه است و به همين دليل معتقد است كه جهان مجموعه اى است از اسرار و رموز دقيق ، هيچ چيز در اين عالم ساده نيست ، همه كلمات اين كتاب پر محتوا و پر معنى است .

اين بينش توحيدى به او مى گويد: از كنار هيچ حادثه و هيچ موضوعى ساده نگذر زيرا ممكن است ساده ترين مسائل پيچيده ترين آنها باشد.

او هميشه به عمق اين جهان مى نگرد و به ظواهر آن قانع نيست ، او اين درس را در مكتب توحيد خوانده است ، او براى عالم هدف بزرگى قائل است و همه چيز را در دائره آن هدف مى بيند.

در حالى كه يك فرد مادى و بى ايمان دنيا را مجموعه اى از حوادث كور و كر و بى هدف مى شمرد، و جز به ظاهر آن نمى انديشد. اصلا براى آن باطن

و عمقى قائل نيست ، مگر مى توان براى كتابى كه مجموعه خطوط آن همان چيزى است كه كودكى با حركات بى هدف دست خود به روى كاغذ به وجود آورده است اهميت و عمقى قائل شد؟!

حتى به گفته بعضى از دانشمندان بزرگ علوم طبيعى تمام انديشمندان بشر از هر قشر و گروه كه در باره نظام جهان به انديشه برخاسته اند، از نوعى تفكر مذهبى برخوردار بوده اند (دقت كنيد).

((آينشتاين )) دانشمند معروف معاصر مى گويد: ((به سختى مى توان در

ميان مغزهاى متفكر جهان كسى را يافت كه داراى يكنوع احساس مذهبى مخصوص به خود نباشد، اين مذهب با مذهب يك شخص عامى فرق دارد… مذهب اين دانشمند تحيرى شعف آور از نظام عجيب و دقيق كائنات است كه گهگاه پرده از روى اسرارى برمى دارد كه در مقايسه با آن تمام تلاشها و تفكرات منظم بشرى انعكاسى ناقابل بيش نيست ))!. <7>

در جاى ديگر مى گويد: ((اصلا چيزى كه سبب شد دانشمندان و متفكران و مكتشفان در تمام طول قرون و اعصار در گوشه تنهائى به مطالعه اسرار دقيق جهان هستى بپردازند همين اعتقاد مذهبى آنان بود)). <8>

از سوى ديگر چگونه ممكن است كسى كه اين دنيا را مرحله نهائى و هدف اصلى مى شمرد با كسى كه آن را يك ((مزرعه )) و ((ميدان آزمودگى )) براى زندگى جاويدانى كه دنبال آن است مى داند يكسان ببيند؟ او از آن ظاهرى بيش نمى بيند و اين به اعماق ژرفش مى انديشد.

و اين اختلاف ديدها در تمام زندگى آنها اثر مى گذارد:

آن ((ظاهربين )) انفاق را سبب خسران و زيان

مى شمرد، در حالى كه اين ((موحد)) تجارتى پر سود مى داند.

آن يكى رباخوارى را مايه افزايش درآمد، و اين يكى مايه وبال و بدبختى و زيان .

آن يكى جهاد را مايه دردسر و شهادت را به معنى نابودى و اين يكى جهاد را رمز سربلندى و شهادت را حيات جاويدان مى شمرد.

آرى افراد بى ايمان تنها ظاهرى از زندگى دنيا را مى بينند و از آخرت غافلند (يعلمون ظاهرا من الحياة الدنيا و هم عن الاخرة هم غافلون ).

3 - تطبيق تاريخى

براى اينكه بدانيم شكست روميان از ايرانيان و سپس پيروزى آنها در چه مقطع تاريخى واقع شده است كافى است بدانيم كه در تواريخ امروز، در دوران خسروپرويز، به يك دوران جنگ طولانى ميان ايرانيان و روميان برخورد مى كنيم كه بيست و چهار سال دوام يافت ، و از 604 ميلادى تا 628 به طول انجاميد.

در حدود سنه 616 ميلادى دو سردار معروف ايرانى بنام ((شهر براز)) و ((شاهين )) به قلمرو روم شرقى حمله كردند، آنها را شكست سختى دادند، و منطقه شامات و مصر و آسياى صغير را مورد تاخت و تاز قرار دادند، دولت روم شرقى كه گرفتار شكست سختى شده بود تا آستانه انقراض پيش رفت و دولت ايران تمام متصرفات آسيائى او را با مصر تسخير كرد.

و اين در حدود سال هفتم بعثت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) بود.

ولى پادشاه روم ((هرقل )) از سال 622 ميلادى تهاجم خود را به ايران شروع كرد و شكست هاى پى در پى به سپاه خسروپرويز وارد ساخت ، و تا سال 628 ميلادى اين جنگهائى

كه به نفع روميان بود ادامه يافت ، ((خسروپرويز)) شكست سختى خورد و مردم ايران او را از سلطنت خلع كرده و پسرش ((شيرويه )) را بجاى او نشاندند.

با توجه به اينكه ميلاد پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در سال 571 و بعثت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در سال 610 ميلادى واقع شد شكست روميان منطبق بر سال هفتم بعثت و پايان پيروزى روميان و شكست خسروپرويز بر سال پنجم تا ششم هجرت منطبق مى شود، و مى دانيم در سال پنجم فتح خندق اتفاق افتاد و در سال ششم صلح حديبيه اتفاق افتاد، البته انتقال اخبار جنگ ايران و روم به منطقه حجاز و مكه نيز معمولا مقدارى از زمان را اشغال مى كرده است و به اين ترتيب تطبيق تاريخى اين خبر قرآنى روشن مى شود (دقت كنيد). عاقبت بدكاران

در آخرين آيه بحث گذشته سخن از ظاهربينانى بود كه تنها افق فكرشان به محدوده دنيا و جهان ماده تعلق دارد، و از قيامت و عالم ماوراء طبيعت بيخبرند.

در آيات مورد بحث و آيات آينده به ذكر مطالب متنوعى پيرامون مبدء و معاد مى پردازد نخست به صورت يك استفهام اعتراض آميز مى گويد: ((آيا آنها در درون جان خويش تفكر نكردند كه خداوند آسمان و زمين و آنچه را در ميان اين دو است جز به حق نيافريده ؟ و براى آن اجل و پايان معينى قرار داده است )) (ا و لم يتفكروا فى انفسهم ما خلق الله السموات و الارض الا بالحق و اجل مسمى ).

يعنى اگر آنها درست بينديشند و به

وجدان خود و داورى عقلشان مراجعه كنند به خوبى از اين دو امر آگاه مى شوند كه اولا جهان بر اساس حق آفريده شده ، و نظاماتى بر آن حاكم است كه دليل بر وجود عقل و قدرت كامل در خالق اين جهان است .

و ثانيا اين جهان رو به زوال و فنا مى رود و از آنجا كه خالق حكيم ممكن نيست بيهوده آن را آفريده باشد دليل بر اين است كه جهان ديگرى كه سراى بقا است بعد از اين جهان مى باشد، و گرنه آفرينش اين جهان مفهوم نداشت ، و اين

خلقت طويل و عريض تنها براى اين چهار روز زندگى دنيا بى معنى بود، و از اينجا به وجود آخرت پى ميبرند.

بنابراين دقت در نظم و حقانيت اين جهان دليل بر وجود مبدء است و دقت در داشتن ((اجل مسمى )) دليل بر معاد است (دقت كنيد).

لذا در پايان آيه اضافه مى كند: ((بسيارى از مردم به لقاى پروردگارشان كافرند)) (و ان كثيرا من الناس بلقاء ربهم لكافرون ).

يا اصلا منكر معادند، همانگونه كه مكرر در آيات قرآنى از قول مشركان نقل شده كه مى گفتند: آيا هنگامى كه ما خاك شديم مجددا به زندگى باز مى گرديم ؟ اين حرف عجيبى است ؟ اين غير ممكن است ! اين دليل جنون گوينده آن است ! (سوره رعد آيه 5، سوره مؤ منون آيه 35، سوره نمل آيه 67، و سوره ق آيه 3).

و يا اينكه با زبان منكر نيستند اما عملشان آنچنان آلوده و ننگين است كه نشان مى دهد آنها اعتقادى به معاد ندارند، چرا كه اگر معتقد بودند

نبايد اين چنين فاسد و مفسد باشند.

ضمنا تعبير ((فى انفسهم )) به اين معنى نيست كه آنها در باره اسرار وجود خويش مطالعه كنند آنچنانكه فخر رازى در تفسير خود گفته ، بلكه منظور اين است كه آنها در درون جان از طريق عقل و وجدان به آفرينش آسمانها و زمين بينديشند.

تعبير ((بالحق )) ممكن است دو معنى داشته باشد: يكى تواءم بودن آفرينش با حق و قانون و نظم است ، و ديگر اينكه هدف آفرينش هدف حقى بوده است و البته اين دو تفسير با هم منافات ندارند. <9>

تعبير به ((لقاء ربهم )) همانگونه كه بارها گفته ايم اشاره به قيامت و رستاخيز

است كه در آنجا حجابها كنار مى رود و انسان با شهود باطنى خدا را به عظمت مى شناسد.

و از آنجا كه تعبيرها به اجل مسمى بيانگر اين حقيقت است كه به هر حال زندگى اين جهان دوام بقائى ندارد و اين هشدارى است به همه دنياپرستان در آيه بعد چنين اضافه مى كند ((آيا آنها سير در زمين نكردند تا بنگرند عاقبت كسانى كه پيش از آنها بودند به كجا كشيده شد)) (اولم يسيروا فى الارض فينظروا كيف كان عاقبة الذين من قبلهم ).

((همانها كه نيروئى بيشتر از اينان داشتند، و زمين را دگرگون ساختند و بيش از آنچه اينها آباد كردند آنها عمران نمودند)) (كانوا اشد منهم قوة و اثاروا الارض و عمروها اكثر مما عمروها).

((و پيامبران آنها با دلائل آشكار به سوى آنها آمدند)) (و جائتهم رسلهم بالبينات ).

اما آنها خيره سرى كردند، و در برابر حق تسليم نشدند و به مجازات دردناك الهى مبتلا گشتند.

((خداوند به

آنها هرگز ستم نكرد، ولى آنها به خويشتن ظلم و ستم مى كردند)) (و ما كان الله ليظلمهم و لكن كانوا انفسهم يظلمون ).

در واقع قرآن اشاره به اقوامى مى كند كه نسبت به مشركان معاصر پيامبر برترى چشمگيرى از نظر قدرت و نيروى جسمى و مالى داشتند، و سرنوشت دردناك آنها را درس عبرتى براى اينها قرار مى دهد.

جمله اثاروا الارض (زمين را زير و رو كردند) ممكن است اشاره به شخم كردن زمين براى زراعت و درختكارى ، يا كندن نهرها و قناتها، و يا بيرون آوردن شالوده عمارتهاى بزرگ و يا همه اينها باشد، چرا كه جمله ((اثاروا الارض )) مفهوم

وسيعى دارد كه تمام اين امور را كه مقدمه عمران و آبادى است شامل مى شود. <10>

و از آنجا كه در دنياى آن روز بيشترين قدرت در دست كسانى بود كه از نظر كشاورزى پيشرفته تر بودند و از نظر ساختن عمارتها، ترقى چشمگيرى داشتند، برترى اين اقوام را نسبت به مشركان مكه كه قدرتشان از اين نظر بسيار محدود بود روشن مى سازد.

اما آنها با اينهمه توانائى هنگامى كه آيات الهى را انكار، و پيامبران را تكذيب كردند قدرت فرار از چنگال مجازات نداشتند شما چگونه مى توانيد فرار كنيد؟!

و اين مجازاتهاى دردناك و محصول اعمال و فرآورده دست خود آنها بود آنها بودند كه بر خويشتن ظلم كردند و خداوند هرگز ظلم و ستمى بر كسى روا نمى دارد.

آخرين آيه مورد بحث آخرين مرحله كفر آنها را بيان مى كند و مى گويد: ((سپس سرانجام كسانى كه اعمال بد انجام دادند بجائى رسيد كه آيات خدا را تكذيب كردند،

و از آن بدتر به استهزاء و مسخره كردن آن برخاستند)) (ثم كان عاقبة الذين اساؤ ا السؤ ى ان كذبوا بايات الله و كانوا بها يستهزئون ).

آرى گناه و آلودگى همچون بيمارى خوره به جان انسان مى افتد، و روح ايمان را مى خورد و از بين مى برد، و كار به جائى مى رسد كه سر از تكذيب آيات الهى در مى آورد، و از آن هم فراتر مى رود، و او را به استهزاء و سخريه پيامبران و آيات الهى وامى دارد، و به مرحله اى مى رسد كه ديگر هيچ وعظ و اندرز و انذارى مؤ ثر نيست و جز تازيانه عذاب دردناك الهى راهى باقى نمى ماند!

يك نگاه به صفحات تاريخ زندگى بسيارى از ياغيان و جانيان نشان مى دهد كه آنها در آغاز كار چنين نبودند حداقل نور ضعيفى از ايمان در قلب آنها مى تابيد ولى ارتكاب گناهان پيدرپى سبب شد كه روز به روز از ايمان و تقوا فاصله بگيرند و سرانجام به آخرين مرحله كفر برسند.

در خطبه معروف حضرت زينب شير زن كربلا (عليهاالسلام ) كه در شام در مقابل يزيد ايراد فرمود نيز اين آيه با همان برداشتى كه در بالا گفتيم آمده است .

زيرا آن حضرت هنگامى كه ديد يزيد با گفتن كلمات كفرآميز و اشعار معروف ((لعبت هاشم بالملك …)) كه بيانگر عدم ايمان او به اساس اسلام بود همه چيز را به سخريه گرفته ، بعد از حمد الهى و درود بر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) چنين فرمود:

صدق الله كذلك يقول ثم كان عاقبة الذين اساؤ ا

السؤ ى ان كذبوا بايات الله و كانوابها يستهزئون …

يعنى اگر تو امروز با اين اشعار كفرآميز اسلام و ايمان را انكار مى كنى و به نياكان مشركت كه در جنگ بدر به دست مسلمانان كشته شدند مى گوئى اى كاش بوديد و انتقامگيرى مرا از خاندان بنى هاشم مى ديديد، جاى تعجب نيست اين همان چيزى است كه خدا فرموده كه مجرمان سرانجام آيات ما را تكذيب مى كنند… و در اين زمينه مطالب فراوانى فرمود (براى توضيح بيشتر به جلد 45 بحار الانوار صفحه 157 مراجعه فرمائيد. <11> سرنوشت مجرمان در قيامت در آيات گذشته سخن از تكذيب كنندگانى به ميان آمد كه آيات خدا را به باد مسخره مى گرفتند، و در آيات مورد بحث با بيان گوشه اى از مباحث معاد و سرنوشت مجرمان در قيامت بحثهائى را كه قبل از اين در باره معاد در آيات قبل گفته شد تكميل مى كند.

نخست مى فرمايد: ((خداوند آفرينش را آغاز نموده سپس اعاده مى كند، و بعد به سوى او بازميگرديد)) (الله يبدء الخلق ثم يعيده ثم اليه ترجعون ).

در آيه يك استدلال كوتاه و پر معنى براى مساءله معاد بيان شده كه در آيات ديگر قرآن نيز به عبارات ديگرى تكرار گرديده است ، و آن اينكه : همان كسى كه قدرت بر آفرينش نخستين داشت قدرت بر معاد هم دارد، و قانون عدالت و همچنين حكمت خداوند ايجاب مى كند كه اين آفرينش مجدد تحقق يابد.

جمله ثم اليه ترجعون اشاره به اين است كه بعد از زندگى قيامت همگى به سوى دادگاه پروردگار و پاداش و ثواب او باز

مى گرديد، و از اين فراتر مؤ منانى كه در خط تكامل الهى قرار گرفته اند همچنان در تكامل خويش به سوى بى نهايت و به سوى ذات پاك پروردگار پيش مى روند.

آيه بعد وضع مجرمان را چنين مجسم مى كند: ((آن روز كه قيامت بر پا

مى شود مجرمان در نوميدى و غم و اندوه فرو مى روند)) (و يوم تقوم الساعة يبلس المجرمون ).

((يبلس )) از ماده ((ابلاس )) در اصل به معنى غم و اندوهى است كه از شدت ياس و نوميدى دست مى دهد.

بديهى است اگر چيزى كه انسان از آن نااميد مى شود امرى ضرورى نباشد نوميديش مهم نيست ، اما غم و اندوه نشان مى دهد كه در اين موارد از يك امر ضرورى نوميد شده است ، لذا بعضى از مفسران ضرورى بودن را جزء ماده ((ابلاس )) مى دادند.

((ابليس )) را نيز به همين مناسبت ابليس گفته اند كه از رحمت خدا مايوس و غمناك شد.

به هر حال مجرمان حق دارند كه در آن روز مايوس و غمناك شوند، چرا كه نه ايمان و عمل صالحى با خود به عرصه محشر آورده اند، نه يار و ياورى دارند و نه امكان بازگشت به دنيا و جبران گذشته وجود دارد.

لذا در آيه بعد مى افزايد: ((آنها شفيعانى از معبودانشان ندارند)) (و لم يكن لهم من شركائهم شفعاء).

همان بتها و معبودهاى ساختگى كه هر وقت از آنها سؤ ال مى شد چرا اينها را مى پرستيد؟ مى گفتند: هؤ لاء شفعائنا عند الله : ((اينها شفيعان ما در پيشگاه خدايند)) (سوره يونس آيه 18).

در آنجا مى فهمند كه هيچ

خاصيتى بر وجود اين معبودهاى تو خالى و بى ارزش مترتب نيست .

به همين جهت نسبت به معبودهائى كه آنها را شريك خدا قرار داده بودند

كافر مى شوند و از آنها تنفر و بيزارى مى جويند)) (و كانوا بشركائهم كافرين ).

چرا كافر نشوند؟ با اينكه مى بينند اين معبودها نه تنها گرهى از كارشان نمى گشايند بلكه به گفته قرآن به تكذيب آنها برمى خيزند و مى گويند: پروردگارا! ما كانوا ايانا يعبدون : ((اينها ما را پرستش نمى كردند)) (بلكه هواى نفس خويش را مى پرستيدند) (آيه 63 سوره قصص ).

و از اين بالاتر اينكه ، معبودان كمر دشمنى آنها را مى بندند چنانكه در آيه 6 سوره احقاف مى خوانيم : و اذا حشر الناس كانوا لهم اعداء و كانوا بعبادتهم كافرين : ((هنگامى كه مردم (مشرك ) محشور مى شوند معبودان دروغين دشمن آنان مى شوند و عبادت آنها را انكار مى كنند)).

سپس به گروه هاى مختلف مردم در آن روز اشاره كرده ، مى گويد: ((روزى كه قيامت بر پا مى شود مردم از هم جدا مى گردند)) (و يوم تقوم الساعة يومئذ يتفرقون ).

((گروهى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند آنها در باغى از بهشت متنعم و شاد و مسرور خواهند بود، آنچنان كه آثار شادى در چهره هايشان هويدا مى گردد)) (فاما الذين آمنوا و عملوا الصالحات فهم فى روضة يحبرون ).

((يحبرون )) از ماده ((حبر)) (بر وزن قشر) به معنى اثر جالب و خوب است ، و به حالت شادى و سرورى كه آثار آن در چهره ظاهر گردد نيز گفته مى شود و از آنجا

كه قلب بهشتيان چنان مالامال از شادى و سرور است كه آثار آن در تمام وجودشان ظاهر مى گردد اين تعبير در مورد آنها به كار رفته .

((روضة )) به معنى محلى است كه آب و درخت فراوان دارد، لذا به باغهاى خرم و سرسبز ((روضة )) اطلاق مى شود، و اگر مى بينيم در اينجا اين كلمه به -

صورت نكره آمده است براى تعظيم و بزرگداشت آن است ، يعنى در بهترين و برترين باغهاى زيبا و سرورانگيز بهشت غرق نعمت خواهند بود.

((و اما آنها كه كافر شدند و آيات ما و لقاى آخرت را تكذيب كردند آنها براى عذاب الهى احضار مى شوند)) (و اما الذين كفروا باياتنا و لقاء الاخرة فاولئك فى العذاب محضرون ).

جالب اينكه در مورد بهشتيان تعبير به ((يحبرون )) آمده كه نشان رضايت همه جانبه آنها است ، ولى در باره دوزخيان به ((محضرون )) تعبير مى كند كه دليل بر نهايت كراهت و ناخوشايندى آنها است ، زيرا احضار كردن در مواردى اطلاق مى شود كه بر خلاف ميل باطنى انسان صورت مى گيرد.

نكته ديگر اينكه : در مورد بهشتيان ((ايمان )) و ((عمل صالح )) را هر دو قيد مى كند، در حالى كه در مورد دوزخيان تنها به عدم ايمان (انكار مبداء و معاد) قناعت نموده است ، اشاره به اينكه براى ورود در بهشت تنها ايمان كافى نيست ، عمل صالح نيز لازم است ، اما براى دخول در دوزخ عدم ايمان كافى است هر چند گناهى از او سر نزده باشد، چرا كه كفر خود بزرگترين گناه است !.

چرا يكى از نامهاى قيامت

ساعة است

توجه به اين نكته نيز لازم است كه در بسيارى از آيات قرآن و از جمله در دو آيه از آيات مورد بحث از قيام قيامت تعبير به ((قيام ساعت )) شده است ، اين به خاطر آن است كه ساعة در اصل به معنى جزئى از زمان يا لحظاتى زودگذر است ، و از آنجا كه از يكسو وقوع رستاخيز به صورت ناگهانى و برق آسا است ، و از سوى ديگر به مقتضاى ((سريع الحساب )) بودن خداوند، حساب بندگان را در

آن روز به سرعت مى رسد، اين تعبير در مورد قيامت به كار رفته تا مردم موقعيت رستاخيز را همواره در نظر داشته باشند.

((ابن منظور)) در ((لسان العرب )) مى گويد: ((ساعة )) اسم براى زمانى است كه صيحه پايان جهان زده مى شود، و همگى ناگهان مى ميرند، و نيز نام براى وقتى است كه مردم در قيامت برانگيخته مى شوند، اين نام از آن جهت براى پايان جهان و وقوع رستاخيز انتخاب شده كه در صيحه نخستين كه خداوند در آيه ان كانت الا صيحة واحده فاذا هم خامدون <12> اشاره كرده بطور ناگهانى همگى مى ميرند (و در نفخه دوم ناگهان همه بپا مى خيزند و قيامت بر پا مى شود).

((زبيدى )) در ((تاج العروس )) از بعضى نقل مى كند كه ((ساعة )) سه گونه است :

((ساعت كبرى )) روز رستاخيز و زنده شدن مردم براى حساب .

و ((ساعت وسطى )) روز مرگ ناگهانى اهل يك زمان (به مجازاتهاى الهى و عذابهاى استيصال ).

و ((ساعت صغرى )) روز مرگ هر انسانى . تسبيح و حمد در همه

حال براى خدا است

بعد از بحثهاى فراوانى كه در آيات گذشته در مورد مبدء و معاد و بخشى از پاداش مؤ منان و كيفر مشركان آمد، در آيات مورد بحث به تسبيح و حمد پروردگار و تنزيه و تقديس او از هرگونه شرك و نقص و عيب پرداخته مى فرمايد: تسبيح و تنزيه از آن خدا است به هنگامى كه شام مى كنيد و هنگامى كه صبح مى كنيد (فسبحان الله حين تمسون و حين تصبحون )

((و حمد و ستايش مخصوص ذات پاك او است در آسمان و زمين ، و منزه است به هنگام عصر، و هنگامى كه وارد ظهر مى شويد)) (و له الحمد فى السموات و الارض و عشيا و حتى تظهرون ).

به اين ترتيب در اين دو آيه چهار وقت براى تسبيح پروردگار بيان شده : آغاز شب (حين تمسون ).

طلوع صبح (و حين تصبحون ).

عصرگاهان (و عشيا).

و به هنگام زوال ظهر (و حين تظهرون ). <13>

اما ((حمد)) از نظر مكان تعميم يافته و پهنه آسمان و زمين را شامل شده است .

ذكر اين چهار وقت در آيات فوق ممكن است كنايه از دوام و هميشگى تسبيح باشد، چنانكه در فارسى مى گوئيم هر صبح و شام از فلان كس مراقبت كن (يعنى هميشه و در هر زمان ).

اين احتمال نيز از ناحيه بعضى از مفسران اظهار شده است كه اوقات چهار گانه فوق اشاره به وقتهاى نماز است ، ولى اين سؤ ال را پاسخ نگفته اند كه چرا بجاى پنج وقت تنها از چهار وقت سخن گفته است (و از وقت عشا سخنى به ميان نيامده ).

ولى ممكن

است پاسخ داده شود كه چون وقت نماز مغرب و عشاء نسبتا به هم نزديك است ، و فاصله ميان آن دو در حدود يك الى يك ساعت و نيم مى باشد هر دو يكجا آمده است ، در حالى كه فاصله وقت فضيلت ظهر و عصر نسبتا زياد و چند ساعت است .

اما اگر تسبيح و حمد را به معنى وسيع كلمه در آيات فوق بگيريم محدود

به نمازهاى پنجگانه نخواهد شد، هر چند اين نمازها از مصداقهاى روشن آن است .

ذكر اين نكته نيز لازم است كه جمله هاى ((سبحان الله )) ((وله الحمد)) مى تواند انشاء تسبيح و حمدى از ناحيه خداوند باشد، همانگونه كه در آيه 14 سوره مؤ منون مى فرمايد ((فتبارك الله احسن الخالقين )): ((جاويد و پر بركت است خداوندى كه بهترين خالقها است )).

و ممكن است اين حمد و تسبيح به معنى امر باشد، يعنى او را تسبيح و حمد گوئيد (سبحوه و احمدوا له ) و اين تفسير نزديكتر به نظر مى رسد كه آيات فوق دستورى باشد به همه بندگان كه براى زدودن آثار شرك و گناه از دل و جان ، هر صبح و شام ، و هر ظهر و عصر، حمد و تسبيح خدا گويند، به وسيله نماز و غير نماز.

در حديثى از پيامبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) چنين آمده است : ((هر كس دو آيه فوق و آيه ما بعد از آن را صبحگاهان بخواند آنچه را در روز از او فوت مى گردد جبران خواهد كرد، و هر كس آن را در آغاز شب بخواند آنچه

را در شب از او فوت شود جبران خواهد كرد)). <14>

در آيه بعد باز به مساءله معاد بازميگردد، و از طريق ديگرى به استبعاد منكران چنين پاسخ مى گويد: ((خداوند همواره زنده را از مرده ، و مرده را از زنده خارج مى كند، و زمين را بعد از مرگ حيات مى بخشد، و همينگونه روز قيامت مبعوث و خارج مى شويد)) (يخرج الحى من الميت و يخرج الميت من الحى و يحيى الارض بعد موتها و كذلك تخرجون ).

يعنى ((صحنه معاد)) و ((صحنه پايان دنيا)) كه يكى خروج ((حّى از ميت )) است و ديگرى ((ميت از حّى )) مرتبا در برابر چشم شما تكرار مى شود، بنابراين

چه جاى تعجب كه در پايان جهان همه موجودات زنده بميرند و در رستاخيز همه انسانها به زندگى جديدى بازگردند؟!

امّا ((خروج حّى از ميت )) در مورد زمينهاى مرده كه بارها در قرآن براى مساءله معاد روى آن تكيه شده ، براى همه روشن است كه در فصل زمستان زمين به صورت مرده درمى آيد، نه گياهى از آن مى رويد، نه گلى مى خندد، و نه شكوفهاى مى شكفد، اما در فصل بهار با تعادل هوا و فرو ريختن قطرات حياتبخش باران جنبشى در زمين پيدا مى شود، همه جا گياهان مى رويند، گلها مى خندند و شكوفه ها بر شاخها آشكار مى شوند، و اين صحنه معاد است كه در اين جهان مى بينيم .

و اما در مورد خارج ساختن مرده از زنده آنهم چيز پوشيده و پنهانى نيست دائما در سطح كره زمين درختانى مى ميرند و به چوب خشكيدهاى تبديل مى شوند

انسانها و حيوانات حيات خود را از دست داده و به جسد بيجانى مبدل مى گردند.

و اما در مورد ((بيرون آمدن موجود زنده از مرده )) بعضى از مفسران آن را به خروج انسان و حيوان از نطفه تفسير كرده اند و بعضى به تولد مؤ من از كافر و بعضى به بيدار شدن خفتگان .

ولى ظاهر اين است كه معنى اصلى آيه هيچكدام از اين معانى نيست ، چرا كه نطفه خود موجود زنده اى است ، و مساءله ايمان و كفر نيز جزء بطون آيه است نه ظاهر آيه ، و موضوع خواب و بيدارى جنبه مجازى دارد زيرا حيات و مرگ حقيقى نيست .

ظاهر آيه اين است كه خداوند همواره موجودات زنده را از موجودات مرده خارج مى سازد، و موجودات بى جان را مبدل به جاندار مى كند.

گرچه طبق مسلمات علم امروز در حال حاضر حداقل در آزمايشهاى بشرى و مشاهدات روزمره موردى ديده نشده است كه موجودات زنده از موجودات بيجان

تولد يابند، بلكه همواره موجودات زنده از تخم يا بذر يا نطفه موجودات زنده ديگرى متولد مى شوند، ولى مسلما در آغاز كه اين كره خاكى يك پارچه آتش بود، موجود زندهاى وجود نداشت ، بعدا در شرائط خاصى كه علم هنوز آن را به درستى كشف نكرده است موجودات زنده از مواد بيجان با يك جهش بزرگ متولد شدند، اما اين موضوع در شرائط فعلى كره زمين در آنجا كه در دسترس علم و دانش بشر است ديده نمى شود (البته شايد در اعماق اقيانوسها در پارهاى از شرائط هم اكنون نيز اين جهش بزرگ صورت پذيرد).

اما آنچه براى

ما محسوس و كاملا قابل لمس و درك است اين است كه موجودات مرده دائما جزء اندام موجودات زنده مى شوند و لباس حيات در تن مى پوشانند، آب و غذائى كه ما مى خوريم موجود زندهاى نيست ، اما جزء بدن ما كه شد تبديل به يك موجود زنده مى شود، و سلولهاى تازهاى بر سلولهاى بدن ما افزوده مى گردد چنانكه طفل شيرخوار از همين راه به جوان نيرومند قوى پيكرى تبديل مى گردد.

آيا اين خارج كردن زندگى از دل مرگ ، و حى از ميت نيست ؟!

بنابراين مى توان گفت : دائما در نظام عالم طبيعت زندگى از دل مرگ و مرگ از دل زندگى بيرون مى آيد به همين دليل خدائى كه آفريننده طبيعت است قادر به احياى مردگان در جهان ديگر مى باشد.

البته - همانگونه كه گفتيم - آيه فوق از نظر بعد معنوى نيز تفسيرهاى ديگرى دارد، از جمله تولد مؤ من از كافر، و كافر از مؤ من ، عالم از جاهل ، و جاهل از عالم ، صالح از مفسد، و مفسد از صالح است ، همانگونه كه در بعضى از روايات اسلامى نيز به آن اشاره شده است .

اين معانى ممكن است از بطون آيه باشد، چرا كه مى دانيم آيات قرآن ظاهر و باطنى دارد، و نيز ممكن است مرگ و حيات معنى جامع و وسيعى داشته

باشد كه هم جنبه مادى و هم جنبه معنوى را شامل شود.

در روايتى از امام موسى بن جعفر (عليه السلام ) در تفسير آيه يحيى الارض بعد موتها چنين آمده است : ليس يحييها بالقطر و لكن يبعث الله

رجالا فيحيون العدل فتحى الارض لاحياء العدل ، و لاقامة العدل فيه انفع فى الارض من القطر اربعين صباحا: ((منظور اين نيست كه خداوند زمين را به وسيله باران زنده مى كند، بلكه مردانى را برمى انگيزد كه اصول عدالت را احيا كنند، و زمين با احياى عدالت زنده مى شود، (بدانيد) اقامه عدل در زمين از چهل روز باران نافعتر است )). <15>

روشن است اينكه امام (عليه السلام ) مى فرمايد منظور نزول باران نيست نفى انحصار است ، يعنى آيه را منحصرا نبايد به باران تفسير كرد چرا كه احياى معنوى زمين به عدالت از نزول باران نيز پراهميت تر است . آيات خدا در آفاق و انفس !

اين آيات و قسمتى از آيات بعد نكات جالبى از دلائل توحيد و نشانه هاى پروردگار را در نظام عالم هستى بازگو كرده ، و بحثهاى گذشته را تكميل مى نمايد

و مى توان گفت رويهمرفته بخش مهمى از آيات توحيدى قرآن را همين آيات تشكيل مى دهد.

اين آيات كه همه با تعبير من آياته (يكى از نشانه هاى خدا…) آغاز مى شود و آهنگ مخصوص و لحن گيرا و جذاب و تعبيرات مؤ ثر و عميقى دارد مجموعا از هفت آيه تشكيل شده كه شش آيه آن پشت سر هم و يك آيه جداگانه است (آيه 46 همين سوره ).

اين هفت آيه تقسيم بندى جالبى از نظر آيات آفاقى و انفسى دارد، به طورى كه سه آيه در باره آيات انفسى (نشانه هاى خدا در وجود خود انسان ) و سه آيه در باره آيات آفاقى (نشانه هاى عظمت پروردگار در بيرون وجود

انسان ) و يك آيه از آيات انفسى و هم از آيات آفاقى سخن مى گويد.

قابل توجه اينكه آياتى كه با اين جمله شروع مى شود در قرآن يازده آيه بيش نيست كه هفت آيه آن در همين سوره روم است ، و دو آيه در سوره فصلت (آيه 37 و 39) و دو آيه در سوره شورى است (آيه 29 و 32) و مجموع اين يازده آيه حقا يك دوره كامل توحيد است .

ذكر اين نكته را قبل از ورود در تفسير آيات نيز لازم مى دانيم كه آنچه را قرآن در اين آيات به آن اشاره مى كند گرچه مسائلى است كه در بدو نظر براى عموم مردم قابل درك و تشخيص است ، ولى با پيشرفت علم و دانش بشرى همواره نكته هاى تازهاى در زمينه آن براى دانشمندان آشكار مى شود كه به قسمتى از آن در لابلاى تفسير اين آيات اشاره خواهيم كرد.

قرآن در اينجا نخست به سراغ آفرينش انسان كه اولين و مهمترين موهبت الهى بر او است مى رود و مى گويد: ((يكى از نشانه هاى او اين است كه شما را از خاك آفريد، سپس شما انسانهائى شديد كه در روى زمين منتشر گشتيد)) (و من آياته ان خلقكم من تراب ثم اذا انتم بشر تنتشرون ).

در اين آيه به دو نشانه عظمت الهى اشاره شده : يكى آفرينش انسان از خاك كه ممكن است اشاره به آفرينش نخستين انسان يعنى آدم بوده باشد، يا آفرينش همه انسانها از خاك چرا كه مواد غذائى تشكيل دهنده وجود انسان همه ، مستقيما يا بطور غير مستقيم از خاك

گرفته مى شود.

ديگر تكثير نسل انسان و انتشار فرزندان آدم در سراسر روى زمين است كه اگر ويژگى گسترش در آدم آفريده نشده بود به زودى از ميان مى رفت و نسل او برچيده مى شد.

راستى خاك كجا و انسانى با اين ظرافت كجا؟ اگر پرده هاى ظريف چشم كه از برگ گل هم لطيفتر و حساستر و ظريفتر است ، همچنين سلولهاى فوقالعاده حساس و ظريف مغز را در كنار خاك بگذاريم و با هم مقايسه كنيم آنگاه مى فهميم كه آفريدگار جهان چه قدرت عجيبى به كار گرفته كه از آن ماده تيره كم ارزش چنين دستگاه هاى ظريف و دقيق و پرارزشى را به وجود آورده است ؟.

خاك نه نور دارد، نه حرارت ، نه زيبائى و نه طراوت ، و نه حس و نه حركت ولى در عين حال خمير مايه انسانى شده است داراى همه اين صفات ، آن كس كه از چنين موجود مردهاى كه كم ارزشترين موجودات محسوب مى شود چنان موجود زنده شگرفى بيافريند شايسته هرگونه ستايش بر اين قدرت و علم و دانش بيحساب است ((تبارك الله احسن الخالقين )).

اين تعبير ضمنا بيانگر اين واقعيت است كه در ميان انسانها تفاوتى نيست و ريشه همه به يكجا بازميگردد، همگى پيوند ناگسستنى با خاك دارند و طبعا سرانجام نيز همه به همان خاك بازمى گردند.

قابل توجه اينكه كلمه ((اذا)) در لغت عرب معمولا در مورد امور ناگهانى به كار مى رود، ذكر اين تعبير در اينجا ممكن است اشاره به آن باشد كه خداوند

آنچنان قدرت تكثير مثل به آدم داد كه در مدتى كوتاه ناگهان نسل او

در سراسر زمين منتشر شد و جامعه متشكل انسانى را به وجود آورد.

دومين آيه مورد بحث نيز بخش ديگرى از آيات انفسى را كه در مرحله بعد از آفرينش انسان قرار دارد مطرح كرده مى فرمايد: ((ديگر از نشانه هاى خدا اين است كه از جنس خودتان همسرانى براى شما آفريد تا در كنار آنها آرامش بيابيد)) (و من آياته ان خلق لكم من انفسكم ازواجا لتسكنوا اليها).

و از آنجا كه ادامه اين پيوند در ميان همسران خصوصا، و در ميان همه انسانها عموما، نياز به يك جاذبه و كشش قلبى و روحانى دارد به دنبال آن اضافه مى كند: ((و در ميان شما مودت و رحمت آفريد)) (و جعل بينكم مودة و رحمه ).

و در پايان آيه براى تاءكيد بيشتر مى فرمايد: ((در اين امور نشانه هائى است براى افرادى كه تفكر مى كنند)) (ان فى ذالك لايات لقوم يتفكرون ).

جالب اينكه قرآن در اين آيه هدف ازدواج را سكونت و آرامش قرار داده است ، و با تعبير پر معنى ((لتسكنوا)) مسائل بسيارى را بيان كرده و نظير اين تعبير در آيه 189 سوره اعراف نيز آمده است .

به راستى وجود همسران با اين ويژگيها براى انسانها كه مايه آرامش زندگى آنها است يكى از مواهب بزرگ الهى محسوب مى شود.

اين آرامش از اينجا ناشى مى شود كه اين دو جنس مكمل يكديگر و مايه شكوفائى و نشاط و پرورش يكديگر مى باشند بطورى كه هر يك بدون ديگرى ناقص است ، و طبيعى است كه ميان يك موجود و مكمل وجود او چنين جاذبه نيرومندى وجود داشته باشد.

و از اينجا مى

توان نتيجه گرفت آنها كه پشت پا به اين سنت الهى مى زنند وجود ناقصى دارند، چرا كه يك مرحله تكاملى آنها متوقف شده (مگر آنكه

به راستى شرائط خاص و ضرورتى ايجاب تجرد كند).

به هر حال اين آرامش و سكونت هم از نظر جسمى است ، و هم از نظر روحى هم از جنبه فردى و هم اجتماعى .

بيماريهائى كه به خاطر ترك ازدواج براى جسم انسان پيش مى آيد قابل انكار نيست .

همچنين عدم تعادل روحى و ناآراميهاى روانى كه افراد مجرد با آن دست به گريبانند كم و بيش بر همه روشن است .

از نظر اجتماعى افراد مجرد كمتر احساس مسئوليت مى كنند و به همين جهت انتحار و خودكشى در ميان مجردان بيشتر ديده مى شود، و جنايات هولناك نيز از آنها بيشتر سرميزند.

هنگامى كه انسان از مرحله تجرد گام به مرحله زندگى خانوادگى مى گذارد شخصيت تازهاى در خود مى يابد، و احساس مسئوليت بيشترى مى كند و اين است معنى احساس آرامش در سايه ازدواج .

و امّا مساءله ((مودت )) و ((رحمت )) در حقيقت ((ملاط)) و ((چسب )) مصالح ساختمانى جامعه انسانى است ، چرا كه جامعه از فرد فرد انسانها تشكيل شده همچون ساختمان عظيم و پرشكوهى كه از آجرها و قطعات سنگها تشكيل مى گردد.

اگر اين افراد پراكنده ، و آن اجزاء مختلف ، با هم ارتباط و پيوند پيدا نكنند ((جامعه )) يا((ساختمانى )) به وجود نخواهد آمد.

آن كس كه انسان را براى زندگى اجتماعى آفريده اين پيوند و ربط ضرورى را نيز در جان او ايجاد كرده است .

فرق ميان ((مودت )) و ((رحمت

)) ممكن است از جهات مختلفى باشد:

1 - ((مودت )) انگيزه ارتباط در آغاز كار است ، اما در پايان كه يكى از دو همسر ممكن است ضعيف و ناتوان گردد و قادر بر خدمتى نباشد ((رحمت )) جاى

آن را مى گيرد.

2 - ((مودت )) در مورد بزرگترها است كه مى توانند نسبت بهم خدمت كنند اما كودكان و فرزندان كوچك در سايه رحمت پرورش مى يابند.

3 - ((مودت )) غالبا جنبه متقابل دارد، اما رحمت يك جانبه و ايثارگرانه است ، زيرا براى بقاء يك جامعه گاه خدمات متقابل لازم است كه سرچشمه آن مودت است و گاه خدمات بلاعوض كه نياز به ايثار و ((رحمت )) دارد.

البته آيه مودت و رحمت را ميان دو همسر بيان مى كند ولى اين احتمال نيز وجود دارد كه تعبير ((بينكم )) اشاره به همه انسانها باشد، كه دو همسر يكى از مصاديق بارز آن محسوب مى شوند، زيرا نه تنها زندگى خانوادگى كه زندگى در كل جامعه انسانى بدون اين دو اصل يعنى مودت و رحمت امكانپذير نيست ، و از ميان رفتن اين دو پيوند، و حتى ضعف و كمبود آن ، مايه هزاران بدبختى و ناراحتى و اضطراب اجتماعى است .

آخرين آيه مورد بحث معجونى از آيات آفاقى و انفسى است : نخست به مساءله خلقت آسمانها و زمين اشاره كرده مى گويد: ((از نشانه هاى بزرگ خدا آفرينش آسمانها و زمين است )) (و من آياته خلق السموات و الارض ).

آسمانها با آنهمه كرات ، با آنهمه منظومه ها و كهكشانها، آسمانهائى كه انديشه بلند پرواز انسان از درك عظمت آن عاجز و

فكر از مطالعه آن خسته مى شود و هر قدر علم و دانش انسان پيش مى رود نكته هاى تازهاى از عظمتش آشكار مى گردد.

يك روز بود كه انسان كواكب آسمان را همين تعدادى مى دانست كه با چشم ديده مى شود (دانشمندان آنچه را با چشم غير مسلح ديده مى شود حدود پنج الى ششهزار احصاء كرده اند).

اما هر قدر تلسكوپهاى قويتر و عظيمترى ساخته شد عظمت و كثرت ستارگان

آسمان فزونتر گرديد، تا آنجا كه امروز معتقدند تنها كهكشان ما كه يكى از انبوه كهكشانهاى آسمان است بيش از يكصد ميليون ستاره دارد كه خورشيد ما با عظمت خيره كننده اش يكى از ستارگان متوسط آن محسوب مى شود!، و تنها خدا مى داند كه در همه كهكشانها كه تعداد آنها بر هيچكس روشن نيست چقدر ستاره وجود دارد.

همچنين هر قدر علوم طبيعى ، زمينشناسى ، گياهشناسى ، حيوانشناسى و علم تشريح و فيزيولوژى و روانشناسى و روانكاوى پيشرفت مى كند عجائب تازهاى درباره آفرينش زمين كشف مى شود كه هر يك آيتى از آيات عظمت خدا است .

سپس به يكى از آيات بزرگ انفسى سخن را منتقل ساخته مى گويد: ((اختلاف زبانها و رنگهاى شما نيز از آيات عظمت او است ))! (و اختلاف السنتكم و الوانكم ).

بى شك زندگى اجتماعى بشر بدون شناخت افراد و اشخاص ممكن نيست كه اگر يك روز همه انسانها يك شكل و يك قيافه و داراى يك قد و قواره باشند در همان يك روز شيرازه زندگى آنها بهم ميريزد، نه پدر و فرزند و همسر از بيگانه شناخته مى شوند، و نه مجرم از

بيگناه ، بدهكار از طلبكار، فرمانده از فرمانبر و رئيس از مرئوس ، و ميزبان از مهمان ، دوست از دشمن شناخته نمى شود و چه جنجال عجيبى بر پا خواهد شد! اتفاقا گاهى اين مساءله در مورد برادران دوقلو كه از هر نظر شباهت با هم دارند پيش مى آيد و چه مشكلاتى در برخورد مردم و مناسبات با آنها روى مى دهد تا آنجا كه شنيده ايم گاهى يكى از برادران دو قلوى همرنگ و هم شكل ، بيمار بوده و مادر دارو را به ديگرى داده است ! لذا براى سازمان يافتن اجتماع بشر خداوند صداها و رنگها را مختلف قرار داده است .

به گفته ((فخر رازى )) در ذيل آيه مورد بحث ، شناسائى انسان نسبت به انسان يا بايد از طريق چشم حاصل شود يا به وسيله ((گوش ))، خداوند براى تشخيص چشم رنگها و صورتها و شكلها را مختلف آفريده ، و براى تشخيص گوش اختلاف آوازها و آهنگهاى صدا را ايجاد كرده است ، بطورى كه در تمام جهان نمى توان دو انسان را پيدا كرد كه از نظر چهره و آهنگ صدا از تمام جهات يكسان باشند يعنى صورت انسان كه عضو كوچكى است و آهنگ صداى انسان كه موضوع ساده اى است به قدرت پروردگار به ميلياردها شكل مختلف در مى آيد و اين از آيات عظمت او است .

البته اين احتمال نيز وجود دارد - و بعضى از مفسران بزرگ به آن اشاره كرده اند - كه اختلاف السنه به معنى اختلاف زبانها از قبيل عربى و فارسى و مانند آن باشد، و اختلاف رنگها

اشاره به اختلاف نژادها كه هر نژادى رنگى دارد.

ولى مى توان معنى وسيعى از كلمه ((اختلاف )) استفاده كرد كه شامل اين تفسير و تفسير ما قبل آن هر دو شود، و به هر معنى اين تنوع خلقت شاهد عظمت و قدرت او است .

((فريد وجدى )) در دائرة المعارف خود از قول ((نيوتن )) دانشمند معروف غربى چنين نقل مى كند كه مى گويد: ((درباره آفريدگار جهان و خداوند هرگز شك نكنيد، زيرا معقول نيست ضرورت و علت و معلول فاقد شعور به تنهائى رهبر وجود باشد، چون ضرورت كور و يكسان در هر مكان و هر زمان متصور نيست كه اينهمه كائنات متنوع و موجودات رنگارنگ از او صادر گردد، و ممكن نيست كه وجود با نظام و ترتيب اجزائش و تناسبهاى لازم و هماهنگ با تغييرات زمان و مكان ظاهر گردد، بلكه همه اين امور حتما بايد از مبدئى سرچشمه گرفته باشد

كه داراى علم و حكمت و اراده است )). <16>

قرآن در پايان آيه فوق مى گويد: ((در اين امور نشانه هائى است براى عالمان و انديشمندان )) (ان فى ذالك لايات للعالمين ).

چرا كه آنها بيش از هر كس از اين اسرار آگاه مى شوند. باز هم نشانه هاى عظمت او در برون و درون

به دنبال بحثهاى گذشته پيرامون آيات پروردگار در آفاق و انفس ، آيات مورد بحث به گفتگو پيرامون بخش ديگرى از اين آيات بزرگ مى پردازد.

نخست پديده خواب را به عنوان يك پديده مهم آفرينش و نمودارى از نظام حكيمانه آفريننده آن مورد توجه قرار داده مى گويد:

((از آيات او خواب شما در شب و روز

است ، و نيز تلاش و كوشش شما براى بهره گيرى از فضل پروردگار و تامين نيازمنديهاى زندگى )) (و من آياته منامكم بالليل و النهار و ابتغاءكم من فضله ).

و در پايان مى افزايد: ((در اين امور آيات و نشانه هائى است براى آنها كه گوش شنوا دارند)) (ان فى ذلك لايات لقوم يسمعون ).

اين حقيقت بر هيچ كس پوشيده نيست كه همه موجودات زنده براى تجديد نيرو و به دست آوردن آمادگى لازم براى ادامه كار و فعاليت نياز به استراحت دارند، استراحتى كه به طور الزامى به سراغ آنها بيايد، و حتى افراد پر تلاش و يا حريص را ناگزير به انجام آن سازد.

چه عاملى براى وصول به اين هدف بهتر از خواب تصور مى شود كه الزاما به سراغ انسان مى آيد و او را وادار مى كند كه تمام فعاليتهاى جسمانى و بخش مهمى از فعاليتهاى فكرى و مغزى خويش را تعطيل كند، تنها دستگاه هائى از جسم همانند قلب و ريه و بخشى از فعاليتهاى مغزى كه براى ادامه حيات لازم است به كار خود ادامه مى دهند آنهم بسيار آرام و آهسته .

اين موهبت بزرگ الهى سبب مى شود كه جسم و روح انسان به اصطلاح سرويس شود، و با بروز حالت خواب كه يك نوع وقفه و تعطيل كار بدن است

آرامش و رفع خستگى حاصل گردد، و انسان حيات و نشاط و نيروى تازهاى پيدا كند.

مسلما اگر خواب نبود روح و جسم انسان بسيار زود پژمرده و فرسوده مى شد، و بسيار زود پيرى و شكستگى به سراغ او مى آمد، به همين دليل خواب متناسب و

آرام ، راز سلامت ، و طول عمر، و دوام نشاط جوانى است .

قابل توجه اينكه اولا خواب را قبل از ((ابتغاء فضل اللّه )) كه در آيات قرآن به معنى تلاش براى روزى است قرار داده ، اشاره به اينكه پايه اى براى آن محسوب مى شود، چرا كه بدون خواب كافى ((ابتغاء فضل اللّه )) مشكل است . ((ثانيا)) درست است كه خواب معمولا در شب است و تلاش معاش در روز، اما چنان نيست كه انسان نتواند اين برنامه را به هنگام لزوم تغيير دهد، بلكه خداوند انسان را چنان آفريده كه مى تواند برنامه خواب خود را تغيير داده ، و بر ضرورتها و نيازها منطبق سازد، تعبير به ((منامكم بالليل و النهار)) (خواب شما در شب و روز) گويا اشاره به همين نكته است .

بدون شك برنامه اصلى خواب مربوط به شب است ، و شب به خاطر آرامشى كه از تاريكى پديد مى آيد اولويت خاصى در اين مورد دارد، اما گاه شرائطى در زندگى انسان پيدا مى شود كه مثلا مجبور مى شود شبانه سفر كند و روز استراحت نمايد، اگر برنامه تنظيم خواب در اختيار انسان نبود چه مشكلى پيش مى آمد؟ اهميت اين مطلب مخصوصا در عصر ما كه بسيارى از مؤ سسات صنعتى و پزشكى و درمانى مجبورند بطور مداوم در تمام شبانه روز كار كنند و تعطيل برنامه هاى آنها ممكن نيست ، و لذا كارگران در سه نوبت به كار مى پردازند، از هر زمان ديگرى روشنتر است .

نياز جسم و روح انسان به خواب به اندازهاى زياد است كه توانائى و تحمل

انسان در برابر بيخوابى بسيار كم است و از چند شبانه روز تجاوز نمى كند،

به همين جهت جلوگيرى از خواب هميشه به عنوان يكى از دردناكترين شكنجه ها نزد جباران و طاغوتيان شناخته شده است .

و نيز به همين دليل يكى از طرق درمان مؤ ثر بسيارى از بيماريها اين است كه بيمار را در خواب عميق فرو مى برند، و از اين راه توان و نيروى بيمار را افزايش مى دهند.

البته هيچ كس نمى تواند مقدار معينى را به عنوان ((مقدار خواب لازم )) براى عموم انسانها تعيين كند، چه اينكه اين امر بستگى به سن و سال و وضع و موقعيت اشخاص و چگونگى ساختمان روحى و جسمى آنها دارد، آنچه مهم است اينكه ((خواب كافى )) مقدارى است كه انسان بعد از آن احساس كند از اين نظر اشباع شده است ، درست همانگونه كه در مورد آب و مقدار غذا احساس سيرى مى كند.

اين نيز قابل توجه است كه علاوه بر ((طول )) زمان خواب ، عمق آن نيز اهميت ويژهاى دارد، اى بسا يك ساعت خواب عميق كار چند ساعت خواب سطحى را در بازسازى روح و جسم انسان انجام مى دهد.

البته در آنجا كه خواب عميق ممكن نباشد ((نعاس )) (خواب خفيف ) هم يكى از نعمتهاى الهى است ، چنانكه در آيه 11 سوره انفال در مورد مجاهدان بدر از آن ياد شده ، چرا كه در ميدان جنگ خواب عميق نه امكان پذير است و نه مفيد و سودمند.

به هر حال نعمت خواب ، و آرامش و آسايش ناشى از آن و نيز قدرت و نشاطى كه

بعد از خواب پيدا مى شود از نعمتهائى است كه با هيچ بيانى قابل توصيف نيست .

آيه بعد كه پنجمين قسمت از آيات عظمت خدا را بيان مى كند باز به سراغ آيات آفاقى مى رود، و مسئله باران و رعد و برق و حيات زمين را پس از مرگ

مورد توجه قرار داده ، مى گويد: ((از نشانه هاى خدا اين است كه برق را كه هم مايه ترس است هم مايه اميد، به شما نشان مى دهد)) (و من آياته يريكم البرق خوفا و طمعا).

((ترس )) از خطرات ناشى از برق كه گاه به صورت ((صاعقه )) در مى آيد و هر چيز را در حوزه آن قرار گيرد آتش مى زند و خاكستر مى كند، و ((اميد)) از نظر نزول باران كه غالبا بعد از رعد و برق به صورت رگبار فرو مى ريزد.

بنابراين ، برق آسمان پيشاهنگى است براى نزول باران (علاوه بر فوائد گوناگون مهمى كه در اين برق نهفته شده و دانش امروز از آن پرده برداشته و ما در آغاز سوره رعد به آن اشاره كرديم ). <17>

سپس مى افزايد: ((و از آسمان آبى نازل مى كند كه زمين را بعد از مرگش حيات مى بخشد)) (و ينزل من السماء ماءا فيحيى به الارض بعد موتها).

زمين خشك و سوزانى كه بوى مرگ از تمام آن به مشام مى رسد بعد از نزول چند باران حياتبخش آنچنان جان مى گيرد و زنده مى شود و آثار حيات به صورت گلها و گياهان در آن نمايان مى گردد كه گاه باوركردنى نيست كه اين همان زمين مرده سابق است .

در

پايان آيه به عنوان تاءكيد مى افزايد: ((در اين امور آيات و نشانه هائى است براى جمعيتى كه تعقل و انديشه مى كنند)) (ان فى ذلك لايات لقوم يعقلون ).

آنها هستند كه مى فهمند در اين برنامه حساب شده دست قدرتى در كار است كه آنرا رهبرى و هدايت مى كند و هرگز نمى تواند معلول تصادفها و ضرورتهاى كور و كر باشد.

در آخرين آيه ، بحث از آيات آفاقى را در زمينه تدبير نظام آسمان و زمين و ثبات و بقاى آنها ادامه داده ، مى فرمايد: ((يكى ديگر از آيات عظمت حق اين است كه آسمان و زمين به فرمان او برپا است )) (و من آياته ان تقوم السماء و الارض بامره ).

يعنى نه تنها آفرينش آسمانها كه در آيات قبل به آن اشاره شد آيتى است كه برپائى و ادامه نظام آنها نيز آيتى ديگر مى باشد، چه اينكه اين اجرام عظيم در گردش منظم خود احتياج به امور زيادى دارد كه مهمترين آنها محاسبه پيچيده تعادل نيروى جاذبه و دافعه است .

پروردگار بزرگ آنچنان اين تعادل را سامان بخشيده كه ميليونها سال بدون كمترين انحراف در مسير خود گردش مى كنند.

و به تعبير ديگر آيه گذشته اشاره به ((توحيد خلقت )) بود، و اين آيه اشاره به ((توحيد ربوبيت و تدبير)) است .

تعبير به ((قيام )) و برپائى آسمان و زمين ، تعبير لطيفى است كه از حالات انسان گرفته شده ، چرا كه بهترين حالات انسان براى ادامه فعاليتها حالت قيام است كه قادر بر انجام همه حوائج خود مى باشد و تسلط كامل بر اطراف خويش دارد.

تعبير به

((امر)) در اينجا اشاره به نهايت قدرت پروردگار است كه براى ادامه حيات و نظم اين جهان پهناور تنها يك فرمان او كافى است .

و در پايان اين آيه با استفاده از زمينه بودن ((توحيد)) براى معاد بحث را به اين مسئله منتقل ساخته مى فرمايد: ((سپس هنگامى كه شما را از زمين فرا مى خواند ناگهان همه خارج مى شويد)) (ثم اذا دعاكم دعوة من الارض اذا انتم تخرجون ).

كرارا در آيات قرآن ديده ايم كه خداوند مساءله معاد را با تكيه بر نشانه هاى قدرت او در آسمان و زمين اثبات مى كند و آيه مورد بحث نيز يكى از آنها است .

تعبير به ((دعاكم )) (شما را فرا مى خواند) اشاره به اين است كه همانطور كه براى تدبير و نظم جهان يك فرمان او كافى است ، براى بعث و نشور و رستاخيز نيز يك دعوت او كفايت مى كند، مخصوصا با توجه به جمله ((اذا انتم تخرجون )) كه ((اذا)) در آن به اصطلاح براى مفاجاة است روشن مى سازد كه با يك دعوت او همه ناگهان بيرون مى ريزند.

ضمنا تعبير ((دعوة من الارض )) نشانه روشنى بر معاد جسمانى است كه انسان در رستاخيز از اين زمين فرا خوانده مى شود (دقت كنيد).

1 - يكدوره كامل درس خداشناسى

در آيات ششگانه گذشته بحثهاى گوناگونى پيرامون خداشناسى مطرح شده كه مجموعا يكدوره جالب را تشكيل مى دهد، از آفرينش آسمان گرفته تا آفرينش بشر از خاك ، و از پيوند محبت خانوادگى گرفته تا خواب آرامبخش در شب و روز از تدبير نظام و جهان بالا گرفته تا برق آسمان و

نزول باران و اختلاف زبانها و رنگها، يعنى مجموعه مناسبى از آيات آفاقى و انفسى .

جالب اينكه در هر يك از اين شش آيه دو بخش از دلائل توحيد ذكر شده تا يكى زمينه سازى كند و ديگرى تحكيم و تاءكيد، درست همانند آوردن دو شاهد عادل براى اثبات يك مدعا كه مجموعا دوازده شاهد صادق را براى قدرت بيپايان حق تشكيل مى دهد!

2 - چه كسانى از اين آيات الهام مى گيرند؟

در ذيل چهار آيه از اين شش آيه تاءكيد شده است كه در اين امور نشانه هاى روشنى است براى ((متفكران ))، ((عالمان ))، ((شنوايان )) و ((عاقلان )) ولى

در آيه اول و آخر اين موضوع ديده نمى شود.

فخر رازى در اين زمينه چنين توضيح مى دهد: عدم ذكر آن در نخستين آيه ممكن است به خاطر آن باشد كه آيه اول و دوم كه پشت سر هم قرار گرفته و هر دو از آيات انفسى سخن مى گويد و يكسان است .

و در آخرين آيه ، مطلب به قدرى وضوح پيدا كرده كه ديگر نياز به توضيح بيشتر و تاءكيد بر تعقل و تفكر نيست . <18>

جالب اينكه نخست سخن از ((تفكر)) به ميان مى آورد، سپس از ((علم )) چرا كه تفكر پايه و زمينه ساز علم است بعد از آن سخن از ((گوش شنوا)) است چرا كه در پرتو علم و آگاهى انسان آماده شنيدن و پذيرش حق مى شود، همانطور كه قرآن مى گويد: فبشر عباد الذين يستمعون القول فيتبعون احسنه : ((به بندگانم بشارت ده آنانى كه سخنان را مى شنوند و از بهترين آنها پيروى مى

كنند)) (سوره زمر آيه 18).

و در آخرين مرحله سخن از ((عقل )) است چون آنها كه گوش شنوا دارند سرانجام به مرحله عقل كامل خواهند رسيد.

اين نكته نيز قابل توجه است كه در ذيل نخستين آيه سخن از آغاز آفرينش انسان و انتشار نسل او در زمين است (ثم اذا انتم بشر تنتشرون ).

و در آخرين آيه نيز سخن از خروج و نشور انسانها در قيامت است (اذا انتم تخرجون ).

اولى آغاز است و آخرى انجام .

3 - شگفتيهاى عالم خواب

با تمام بحثهائى كه دانشمندان پيرامون خواب و ويژگيهاى آن كرده اند باز

هم به نظر مى رسد كه هنوز همه زواياى اين عالم اسرارآميز روشن نشده و حقائق پيچيده آن فاش نگرديده است .

هنوز در ميان دانشمندان بحث است كه چه فعل و انفعال در بدن انسان صورت مى گيرد كه در يك لحظه ناگهانى بخشى از فعاليتهاى مغز و بدن او تعطيل مى گردد، و تحولى در سرتاسر روح و جسمش ظاهر مى شود؟

بعضى عامل اصلى خواب را يك ((عامل فيزيكى )) مى دانند، و معتقدند كه انتقال خون از مغز به قسمتهاى ديگر بدن اين پديده را به وجود مى آورد، و براى اثبات عقيده خود از تختخواب مخصوصى به نام ((تختخواب ترازوئى )) استفاده كرده اند كه انتقال خون را از مغز به ساير اعضاء مشخص مى كند.

جمعى ديگر عامل خواب را ((عامل شيميائى )) مى دانند، و معتقدند به هنگام تلاش و كوشش سمومى در بدن پيدا مى شود كه بخشى از مغز را از كار مى اندازد در نتيجه انسان به خواب مى رود، هنگامى كه اين سموم جذب بدن

و خنثى شد انسان بيدار مى شود.

جمع ديگرى براى خواب يك ((عامل عصبى )) قائلند و مى گويند سيستم فعال عصبى ويژهاى در مغز موجود است كه حكم گاز اتومبيل را دارد و بر اثر خستگى خاموش مى شود و موقتا از كار مى ايستد.

اما پيرامون تمام اين نظريه ها سؤ الات و نقاط مبهم و تاريكى وجود دارد كه هنوز پاسخ آن به روشنى داده نشده است ، و خواب همچنان چهره اسرارآميز خود را حفظ كرده است .

از شگفتيهاى عالم خواب كه دانشمندان اخيرا از روى آن پرده برداشته اند اين است كه به هنگام خواب و از كار افتادن موقت بخش عظيمى از مغز بعضى از سلولها كه آن را سلول نگهبان بايد ناميد همچنان بيدار مى مانند، و توصيه هائى را كه انسان قبل از خواب در مورد لحظه بيدارى به آنها مى كند هرگز فراموش

نمى كنند تا به هنگام لزوم تمام مغز را بيدار كرده به حركت در آورند.

مثلا مادر خسته و كوفته اى كه شب مى خوابد و فرزند شيرخوارش در گاهواره نزديك او است ناخودآگاه به سلول نگهبان كه رابط ميان روح و جسم است اين مطلب را توصيه مى كند كه هر زمان كودك من كمترين صدائى كرد مرا بيدار كن ، اما سر و صداهاى ديگر مهم نيست ! لذا ممكن است غرش رعد اين مادر را از خواب بيدار نكند اما كمترين صداى كودكش سبب بيدارى او است ، اين وظيفه مهم را همان سلول نگهبان بر عهده گرفته !

خود ما نيز اين مطلب را بسيار آزموده ايم كه هر وقت تصميم داشته باشيم

صبح زود يا حتى وسط شب دنبال سفر يا برنامه مهمى برويم و اين را به خودمان بسپاريم غالبا به موقع بيدار مى شويم ، در حالى كه در غير اين موقع ساعتها ممكن است در خواب فرو رويم .

خلاصه از آنجا كه خواب از پديده هاى روحى است ، و روح جهانى است پر از اسرار، عجيب نيست كه زواياى اين مساءله هنوز روشن نشده باشد، ولى هر چه بيشتر در آن به غور و بررسى مى پردازيم به عظمت آفريدگار اين پديده آشناتر مى شويم .

اينها همه در مورد خواب بود و اما در باره رؤ يا و خواب ديدن بحثهاى فراوانى است كه در تفسير سوره يوسف جلد نهم صفحه 312 به بعد آورده ايم .

4 - پيوند محبت دو همسر

با اينكه ارتباط انسان با پدر و مادر و برادرش ارتباط نسبى است و از ريشه هاى عميق خويشاوندى مايه مى گيرد و پيوند دو همسر يك پيوند قرار دادى و قانونى است اما بسيار مى شود كه محبت و علاقه ناشى از آن حتى بر علاقه خويشاوندى پدر و مادر پيشى مى گيرد، و اين در حقيقت همان چيزى است كه

در آيات فوق با جمله و جعل بينكم مودة و رحمة به آن اشاره شده است .

در حديثى از پيامبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى خوانيم كه بعد از جنگ احد: به ((دختر جحش )) فرمود دائى تو ((حمزه )) شهيد شد، او گفت ((انا لله و انا اليه راجعون )) من اجر اين مصيبت را از خدا مى خواهم .

باز به او فرمود برادرت

نيز شهيد شد، ديگر بار ((انا للّه )) گفت و اجر و پاداش خود را از خدا خواست .

اما همينكه خبر شهادت همسرش را به او داد دست بر سرش گذاشت و فرياد كشيد پيامبر فرمود: (آرى ) ما يعدل الزوج عند المراءة شى ء: ((هيچ چيز براى زن همانند همسر نيست )). <19> توحيد مالكيت خداوند

در آيات گذشته بحثهائى پيرامون ((توحيد خالقيت )) و ((توحيد ربوبيت )) آمده بود، نخستين آيه مورد بحث از يكى ديگر از شاخه هاى توحيد كه ((توحيد مالكيت )) است سخن مى گويد.

مى فرمايد: ((تمام كسانى كه در آسمانها و زمين هستند از آن او مى باشند)) (و له من فى السموات و الارض ).

و چون همه از آن اويند ((در برابر او خاضع و مطيعند)) (كل له قانتون ).

روشن است كه منظور از مالكيت و همچنين مطيع بودن ، مالكيت و مطيع بودن تكوينى است ، يعنى از نظر قوانين آفرينش زمام امر همه در دست او است و همه خواه ناخواه تسليم قوانين او در جهان تكوينند.

حتى گردنكشان ياغى و گنهكاران قانون شكن نيز مجبورند سر بر فرمان قوانين تكوينى خدا بگذارند.

دليل اين ((مالكيت )) همان خالقيت و ربوبيت او است : كسى كه در آغاز موجودات را آفريده و تدبير آنها را بر عهده دارد، مسلما مالك اصلى نيز بايد او باشد، نه غير او.

و از آنجا كه همه موجودات جهان هستى در اين امر يكسانند روشن مى شود

كه هيچ شريكى براى او در مالكيت وجود ندارد، حتى معبودهاى پندارى مشركان نيز مملوك مالك الملوكند و سر بر فرمان او دارند.

ضمنا بايد توجه داشت ((قانت ))

از ماده ((قنوت )) در اصل به معنى ملازمت اطاعت تواءم با خضوع است (چنانكه راغب در مفردات گفته است ).

در حديثى از پيامبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى خوانيم : كل قنوت فى القرآن فهو طاعة : ((هر قنوتى در قرآن به معنى اطاعت است )).

منتهى گاه اطاعت تكوينى و گاه تشريعى است .

و اينكه بعضى از مفسران ((قانتون )) را در اينجا به معنى ((قائمون بالشهادة على وحدانيته )) كرده اند در حقيقت بيان يكى از مصداقهاى اطاعت است ، چرا كه شهادت به وحدانيت خدا نوعى اطاعت او است .

و از آنجا كه در سلسله آياتى كه گذشت و نيز بعدا خواهد آمد مسائل مربوط به مبدء و معاد همچون تار و پود يك پارچه درهم انسجام يافته ، در آيه بعد باز به مساءله معاد بر مى گردد و مى گويد: ((او كسى است كه آفرينش را آغاز كرد سپس آنرا باز مى گرداند، و اين براى او آسانتر است ))! (و هو الذى يبدء الخلق ثم يعيده و هو اهون عليه ).

قرآن در اين آيه با كوتاهترين استدلال ، مساءله امكان معاد را اثبات كرده

است ، مى گويد: شما معتقديد آغاز آفرينش از او است ، بازگشت مجدد كه از آن آسانتر است چرا از او نباشد؟

دليل آسانتر بودن ((اعاده )) از ((آغاز)) اين است كه در آغاز اصلا چيزى نبود و خدا آنرا ابداع كرد، ولى در اعاده لااقل مواد اصلى موجود است ، قسمتى در لابلاى خاكهاى زمين ، و بخشى در فضا پراكنده مى باشد، تنها مساءله همان نظام دادن و

صورت بندى آن است .

ولى توجه به يك نكته در اينجا ضرورى است كه تعبير به آسان بودن و سخت بودن از دريچه فكر ما است ، والا براى وجودى كه بينهايت است ((سخت )) و ((آسان )) هيچ تفاوتى ندارد، اصولا سخت و آسان در جائى مفهوم دارد كه سخن از قدرت محدودى در ميان باشد كه از عهده كارى به خوبى برآيد و از عهده كار ديگرى به زحمت ، اما هنگامى كه سخن از قدرت نامحدود در ميان است سخت و آسان بى معنى مى شود.

به تعبير ديگر برداشتن عظيمترين كوه هاى روى زمين براى خداوند به همان اندازه آسان است كه برداشتن يك پر كاه !

و شايد به همين دليل بلافاصله در ذيل آيه مى فرمايد: ((و براى خدا است توصيف برتر در آسمان و زمين )) (و له المثل الا على فى السموات و الارض ).

چرا كه هر وصف كمالى در آسمان و زمين در باره هر موجودى تصور كنيد از علم قدرت و مالكيت و عظمت وجود و كرم ، مصداق اتم و اكمل آن نزد خدا است ، چرا كه همه محدودش را دارند، و او نامحدودش ، اوصاف همه عارضى است و اوصاف او ذاتى و او منبع اصلى همه كمالات است .

حتى الفاظ ما كه غالبا براى بيان مقاصد روزمره ما است بيانگر اوصاف او نمى تواند باشد، همانگونه كه در تعبير ((اهون )) (آسانتر) نمونه آن را ديديم .

جمله فوق همانند چيزى است كه در سوره اعراف آيه 180 آمده : و لله الاسماء الحسنى فادعوه بها: ((براى خدا بهترين نامها است او را با

آن بخوانيد)) و در سوره شورى - 11 آمده است ليس كمثله شى ء: ((هيچ چيز در عالم همانند خدا نيست )).

سرانجام در پايان آيه به عنوان تاءكيد يا به عنوان يك دليل ، مى گويد: ((و او است عزيز و حكيم )) (و هو العزيز الحكيم ).

عزيز است و شكست ناپذير اما در عين قدرت نامحدودش كارى بى حساب انجام نمى دهد، و همه افعالش بر طبق حكمت است .

بعد از بيان قسمتى ديگر از دلائل توحيد و معاد در آيات گذشته به ذكر دليلى بر نفى شرك به صورت بيان يك مثال پرداخته ، مى گويد: ((خداوند مثالى از خودتان براى شما زده است )) (ضرب لكم مثلا من انفسكم ).

و آن مثال اين است كه اگر بردگان و مملوكهائى در اختيار شما باشد ((آيا اين مملوكهايتان هرگز شريك شما در روزيهائى كه به شما داده ايم مى باشند))؟! (هل لكم من ما ملكت ايمانكم من شركاء فى ما رزقناكم ).

((آنچنان كه هر دو با هم كاملا مساوى باشيد)) (فانتم فيه سواء).

((آنچنان كه بيم داشته باشيد آنها مستقلا و بدون اجازه شما در اموالتان تصرف كنند، همانگونه در مورد شركاى آزاد، در اموال يا ميراث خود بيم داريد)) (تخافونهم كخيفتكم انفسكم ).

يا آنچنان كه شما حاضر نيستيد بدون اجازه آنها دخل و تصرفى در اموالتان كنيد.

وقتى در مورد بردگانتان كه ((ملك مجازى )) شما هستند اين چنين امرى را نادرست و غلط مى دانيد، چگونه مخلوقات را كه ملك حقيقى خدا هستند شريك او مى پنداريد؟ يا پيامبرانى همچون مسيح ، يا فرشتگان خدا، يا مخلوقاتى

همچون جن ، و يا بتهاى سنگى و

چوبى را شركاء خدا مى شمريد؟ اين چه قضاوت زشت و دور از منطقى است ؟!

((مملوكهاى مجازى )) كه به سرعت ممكن است آزاد شوند و در رديف شما قرار گيرند (همانگونه كه در اسلام اين طرح ريخته شده ) هرگز در حال مملوك بودن در رديف مالك خود قرار نمى گيرند، و حق دخالت در قلمرو او ندارند، چگونه ((مملوكهاى حقيقى )) كه ذات و وجودشان متعلق به خدا است ، و محال است اين تعلق و وابستگى از آنها سلب شود، و هر چه داريد از او داريد، و بدون او هيچ است و پوچيد، چگونه آنها را به عنوان شريك خدا انتخاب كرده ايد؟

بعضى از مفسران گفته اند كه اين آيه ناظر به سخنى است كه مشركان قريش به هنگام مراسم حج و گفتن ((لبيك )) ذكر مى كردند، چرا كه آنها مى گفتند:

لبيك ، اللهم لا شريك لك ، الا شريكا هو لك ، تملكه و ما ملك ! كه محتواى آن اين بود ((خداوندا تو شريكى دارى كه مالك او هستى و مالك املاك او))!.

بديهى است اين شاءن نزول مانند سائر شاءن نزولها معناى آيه را محدود نمى كند و در هر حال آيه پاسخى است به همه مشركان ، و از زندگى خود آنها كه بر مدار بردگى مى چرخيد گرفته ، و بر آنها احتجاج مى كند.

تعبير به ((ما رزقناكم )) اشاره به اين نكته است كه شما نه مالك واقعى اين بردگان هستيد، و نه مالك واقعى اموالتان ، چرا كه همه از آن خدا است ، اما با اين حال حاضر نيستيد اموال مجازى خود را

به مملوكهاى مجازى خود واگذار كنيد و آنها را شريك خود بشماريد، در حالى كه از نظر تكوينى مشكل و محالى لازم نمى آيد، زيرا سخن در محور اعتباريات دور مى زند.

اما تفاوت خدا با مخلوقاتش يك تفاوت تكوينى و غير قابل تغيير است ، و شريك

قرار دادن آنها محال است محال .

از سوى ديگر پرستش يك موجود يا بخاطر عظمت او است ، يا بخاطر سود و زيانى است كه از او به انسان مى رسد، اما اين معبودان ساختگى نه آن دارند نه اين !.

و در دنباله آيه براى تاءكيد بر دقت هر چه بيشتر بر مضمون اين سؤ ال ، مى فرمايد: ((اين گونه آيات خود را براى افرادى كه تعقل مى كنند تشريح مى كنيم )) (كذلك نفصل الايات لقوم يعقلون ).

آرى با ذكر مثالهاى روشن از متن زندگى خود شما حقايق را بازگو مى كنيم تا انديشه خود را به كار اندازيد، و لااقل چيزى را كه حتى براى خود نمى پسنديد براى پروردگار جهان قائل نشويد.

ولى اين آيات بينات و اين گونه مثالهاى واضح و روشن براى صاحبان انديشه است ، نه ظالمان هواپرست بى دانشى كه پرده هاى جهل و نادانى بر قلب آنها فرو افتاده ، و خرافات و تعصبات جاهلى فضاى فكر آنها را تيره و تار كرده . لذا در آيه بعد مى افزايد: ((ظالمان از هوا و هوسهاى خويش بدون علم و آگاهى پيروى مى كنند و تابع هيچ منطقى نيستند)) (بل اتبع الذين ظلموا اهوائهم بغير علم ).

اينها را خداوند به خاطر اعمالشان در وادى ضلالت افكنده است و ((چه كسى مى تواند

آنها را كه خدا گمراه كرده است هدايت كند))؟! (فمن يهدى من اضل الله ).

تعبير به ((ظلموا)) بجاى ((اشركوا)) اشاره به اين است كه ((شرك )) خود بزرگترين ((ظلم )) محسوب مى شود، ظلم بر خالق از اين نظر كه مخلوقش را همرديف او قرار داده اند (و مى دانيم ظلم اين است كه چيزى را در غير جاى خود قرار دهند).

و ظلم بر خلق خدا كه آنها را از راه خير و سعادت كه راه توحيد است باز داشته اند.

و ظلم بر خويشتن كه تمام سرمايه هاى وجود خود را بر باد داده و در بيراهه سرگردان شده اند.

ضمنا اين تعبير مقدمه اى است براى جمله بعد كه اگر خداوند آنها را از طريق حق گمراه ساخته به خاطر ظلمشان است ، همانگونه كه در سوره ابراهيم آيه 27 مى خوانيم : و يضل الله الظالمين : ((خداوند ظالمان را گمراه مى سازد)).

و مسلم است كسانى را كه خدا رهايشان سازد و به خويشتن واگذار كند ((براى آنها هيچ يار و ياورى نخواهد بود)) (فما لهم من ناصرين ).

و به اين ترتيب سرنوشت شوم اين گروه را روشن مى سازد، چرا چنين نباشد در حالى كه آنها مرتكب بزرگترين ظلمها شده اند، عقل و انديشه خود را از كار انداخته و به آفتاب علم و دانش پشت كرده ، و به تاريكى هوى و هوس روى آورده اند، طبيعى است كه خداوند توفيقش را از آنها سلب مى كند و در ظلمتها رهايشان مى سازد و هيچ يار و ياورى براى آنها باقى نمى ماند. تا اينجا بحثهاى فراوانى پيرامون توحيد و خداشناسى از

طريق مشاهده نظام آفرينش و استفاده از آن براى اثبات يك مبدء علم و قدرت در ماوراى جهان طبيعت با استفاده از آيات توحيدى اين سوره داشته ايم .

و به دنبال آن در نخستين آيه از آيات مورد بحث سخن از توحيد فطرى است يعنى همان مساءله را از طريق درون و مشاهده باطنى و درك ضرورى و جدائى تعقيب مى كند.

مى فرمايد: ((روى خود را متوجه آئين پاك و خالص پروردگار كن ))! (فاقم وجهك للدين حنيفا).

چرا كه ((اين فطرتى است كه خداوند انسانها را بر آن آفريده ، دگرگونى در آفرينش خدا نيست )) (فطرة الله التى فطر الناس عليها لا تبديل لخلق الله ).

((اين است دين و آئين محكم و استوار)) (ذلك الدين القيم ).

((ولى اكثر مردم نمى دانند)) (و لكن اكثر الناس لا يعلمون ).

((وجه )) به معنى ((صورت )) است ، و در اينجا منظور صورت باطنى و روى دل مى باشد، بنابراين منظور تنها توجه با صورت نيست ، بلكه توجه با تمام وجود است ، زيرا وجه و صورت مهمترين عضو بدن و سنبل آن است .

((اقم )) از ماده ((اقامه )) به معنى صاف و مستقيم كردن و بر پا داشتن است .

و ((حنيف )) از ماده ((حنف )) (بر وزن كنف ) به معنى تمايل از باطل به سوى حق و از كجى به راستى است ، به عكس ((جنف )) (بر همين وزن ) به معنى تمايل از راستى به گمراهى است .

بنابراين دين حنيف يعنى دينى كه از تمام كجيها و از انحرافات و خرافات و گمراهيها به سوى راستى و درستى متمايل شده

است .

مجموع اين جمله چنين معنى مى دهد كه توجه خود را دائما به سوى آئينى داشته باش كه از هرگونه اعوجاج و كجى خالى است ، همان آئين اسلام و همان آئين پاك و خالص خدا است . <24>

آيه فوق تاءكيد مى كند كه دين حنيف و خالص خالى از هرگونه شرك دينى است كه خداوند در سرشت همه انسانها آفريده است سرشتى است جاودانى و تغيير ناپذير هر چند بسيارى از مردم توجه به اين واقعيت نداشته باشند.

آيه فوق بيانگر چند حقيقت است :

1 - نه تنها خداشناسى ، بلكه دين و آئين بطور كلى ، و در تمام ابعاد، يك امر فطرى است ، و بايد هم چنين باشد، زيرا مطالعات توحيدى به ما مى گويد ميان دستگاه ((تكوين )) و ((تشريع )) هماهنگى لازم است ، آنچه در شرع وارد شده حتما ريشه اى در فطرت دارد و آنچه در تكوين و نهاد آدمى است مكملى براى قوانين شرع خواهد بود.

به تعبير ديگر: ((تكوين )) و ((تشريع )) دو بازوى نيرومندند كه به صورت هماهنگ در تمام زمينه ها عمل مى كنند، ممكن نيست در شرع دعوتى باشد كه ريشه آن در اعماق فطرت آدمى نباشد، و ممكن نيست چيزى در اعماق وجود انسان باشد و شرع با آن مخالفت كند.

بدون شك شرع براى رهبرى فطرت حدود و قيود و شرائطى تعيين مى كند تا در مسيرهاى انحرافى نيفتد، ولى هرگز با اصل خواسته فطرى مبارزه نمى كند بلكه از طريق مشروع آن را هدايت خواهد كرد، و گرنه در ميان تشريع و تكوين تضادى پيدا خواهد شد كه با

اساس توحيد سازگار نيست .

به عبارت روشنتر خدا هرگز كارهاى ضد و نقيض نمى كند كه فرمان

تكوينيش بگويد انجام ده ، و فرمان تشريعيش بگويد انجام نده !.

2 - دين به صورت خالص و پاك از هرگونه آلودگى در درون جان آدمى وجود دارد، و انحرافات يك امر عارضى است ، بنابراين وظيفه پيامبران اين است كه اين امور عارضى را زايل كنند و به فطرت اصلى انسان امكان شكوفائى دهند.

3 - جمله لا تبديل لخلق الله و بعد از آن جمله ذلك الدين القيم تاءكيدهاى ديگرى بر مساءله فطرى بودن دين و مذهب و عدم امكان تغيير اين فطرت الهى است هر چند بسيارى از مردم بر اثر عدم رشد كافى قادر به درك اين واقعيت نباشند.

توجه به اين نكته نيز لازم است كه ((فطرت )) در اصل از ماده ((فطر)) (بر وزن بذر) به معنى شكافتن چيزى از طول است ، و در اينگونه موارد به معنى خلقت به كار مى رود، گوئى به هنگام آفرينش موجودات ، پرده عدم شكافته مى شود و آنها آشكار مى گردند.

به هر حال از نخستين روزى كه انسان قدم به عالم هستى مى گذارد اين نور الهى در درون جان او شعله ور است .

روايات متعددى كه در تفسير اين آيه آمده آنچه را در بالا گفتيم تاءييد مى كند كه در بحث نكات از آن سخن خواهيم گفت ، علاوه بر بحثهاى ديگرى كه در زمينه فطرى بودن توحيد خواهيم داشت .

در آيه بعد چنين مى افزايد: اين توجه شما به دين حنيف خالص و فطرى ((در حالى است كه شما بازگشت به سوى پروردگار

مى كنيد)) (منيبين اليه ).

اصل و اساس وجود شما بر توحيد است و سرانجام بايد به سوى همين اصل بازگرديد.

((منيبين )) از ماده ((انابه )) در اصل به معنى بازگشت مكرر است ، و در اينجا منظور بازگشت به سوى خدا و بازگشت به سوى سرشت توحيدى مى باشد

به اين معنى كه هر زمان عاملى پيدا شود كه انسان را از نظر عقيده و عمل از اصل توحيد منحرف سازد بايد به سوى او بازگردد، و هر قدر اين امر تكرار شود مانعى ندارد تا سرانجام پايه هاى فطرت آنچنان محكم و موانع و دوافع آنچنان سست و بى اثر گردد كه بطور مداوم در جبه ه توحيد بايستيد، و مصداق تام ((و اقم وجهك للدين حنيفا)) گردد.

قابل توجه اينكه : ((اقم وجهك )) به صورت مفرد آمده ، ((منيبين )) به صيغه جمع ، اين نشان مى دهد كه دستور اول گرچه مفرد است و مخاطب آن پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى باشد، ولى در حقيقت همه مؤ منين و مسلمين مخاطبند.

و به دنبال دستور ((انابه )) و بازگشت ، دستور به ((تقوا)) مى دهد كه جامع همه اوامر و نواهى الهى است ، مى فرمايد ((از خداوند بپرهيزيد)) (و اتقوه ).

يعنى از مخالفت فرمان او.

سپس از ميان تمام اوامر تكيه و تاءكيد بر موضوع نماز كرده ، مى گويد: ((و نماز را بر پا داريد)) (و اقيموا الصلوة ).

چرا كه نماز در تمام ابعادش مهمترين برنامه مبارزه با شرك و مؤ ثرترين وسيله تقويت پايه هاى توحيد و ايمان به خدا است .

لذا از ميان تمام نواهى نيز

روى ((شرك )) تكيه مى كند و مى گويد: ((و از مشركان نباشيد)) (و لا تكونوا من المشركين ).

چرا كه شرك بزرگترين گناه و اكبر كبائر است كه هر گناهى را ممكن است خداوند ببخشد اما شرك را هرگز نخواهد بخشيد چنانكه در آيه 48 نساء مى خوانيم : ان الله لا يغفر ان يشرك به و يغفر ما دون ذلك لمن يشاء: ((خداوند شرك را نمى بخشد ولى كمتر از آن را براى هر كس بخواهد مى بخشد)).

پيدا است كه دستورات چهارگانه اى كه در اين آيه آمده همه تاءكيدى است بر مساءله توحيد و آثار عملى آن ، اعم از توبه و بازگشت به سوى خدا، تقوا،

اقامه نماز، و پرهيز از شرك .

در آخرين آيه مورد بحث يكى از نشانه ها و پى آمدهاى شرك را در عبارتى كوتاه و پر معنى بيان كرده ، مى گويد: ((از مشركان نباشيد، از آنها كه دين خود را پراكنده ساختند، و به دسته ها و گروه هاى مختلفى تقسيم شدند)) (من الذين فرقوا دينهم و كانوا شيعا).

و عجب اين كه با تمام تضاد و اختلافى كه داشتند ((هر گروه از آئين و روش خود شاد و خوشحالند))! (كل حزب بما لديهم فرحون ).

آرى يكى از نشانه هاى شرك پراكندگى و تفرقه است ، چرا كه معبودهاى مختلف منشاء روشهاى متفاوت ، و سرچشمه جدائيها و پراكندگيها است ، به خصوص اينكه شرك همواره تواءم با هواى نفس و تعصب و كبر و خودخواهى و خودپسندى و مولود آن است ، لذا اتحاد و وحدت جز در سايه خداپرستى و عقل و تواضع و ايثار امكان

پذير نيست .

بنابراين هر جا اختلاف و پراكندگى ديديم بايد بدانيم نوعى شرك حاكم است ، اين موضوع را به صورت نتيجه مى توان بازگو كرد كه نتيجه شرك جدائى صفوف ، تضاد، هدر رفتن نيروها، و سرانجام ضعف و زبونى و ناتوانى است .

و اما اينكه هر گروهى از منحرفان و مشركان از راهى كه انتخاب كرده اند خوشحالند و آنرا حق مى پندارند دليلش روشن است ، چرا كه هوا و هوس كارش زينت كردن خواسته هاى دل در نظر انسان است ، و اين تزيين نتيجه اش دلبستگى هر چه بيشتر و خوشحالى بخاطر راهى است كه برگزيده ، هر چند بيراهه و گمراهى باشد.

هواپرستى هرگز به انسان اجازه نمى دهد چهره حقيقت را آن چنان كه هست ببيند، و قضاوت صحيح و خالى از حب و بغضها پيدا كند.

قرآن مجيد در آيه 8 سوره فاطر مى گويد: فمن زين سوء عمله فرآه حسنا: ((آيا كسى كه اعمال زشتش در نظرش تزيين شده و آن را زيبا مى بيند (همانند كسى است كه در راه حق گام برمى دارد و حقايق را آن چنان كه هست مى بيند و مى داند).

1 - توحيد يك جاذبه نيرومند درونى

بدون شك همانگونه كه دلائل عقلى و منطقى به انسان جهت مى دهد در درون جان او نيز كششها و جاذبه هائى وجود دارد كه گاهى آگاهانه و گاه ناخود آگاه براى او تعيين جهت مى كند.

فلسفه وجودى آنها همين است كه در مسائل حياتى انسان هميشه نمى تواند به انتظار عقل و منطق بنشيند، چرا كه اين كار گاهى سبب تعطيل هدفهاى حياتى مى شود،

مثلا اگر انسان براى خوردن غذا، يا آميزش جنسى ، بخواهد از منطق ((لزوم بدل ما يتحلل )) و ((لزوم تداوم نسل از طريق توالد و تناسل )) الهام بگيرد و طبق آن حركت كند، بايد مدتها پيش از اين نوع او منقرض شده باشد، ولى غريزه و جاذبه جنسى از يكسو و اشتها به تغذيه از سوى ديگر خواه ناخواه او را به سوى اين هدف مى كشاند، و هر قدر هدفها حياتيتر و عموميتر باشد اين جاذبه ها نيرومندتر است !.

ولى بايد توجه داشت كه اين كششها و جاذبه ها بر دو گونه است : بعضى ناآگاه است يعنى نياز به وساطت عقل و شعور ندارد، همانگونه كه حيوان بدون نياز به تفكر به سوى غذا و جنس مخالف جذب مى شود.

اما گاهى تاءثير آن به صورت آگاهانه است يعنى اين جاذبه درونى در عقل و انديشه اثر مى گذارد و او را وادار به انتخاب طريق مى كند.

معمولا قسم اول را ((غريزه )) و قسم دوم را ((فطرت )) مى نامند (دقت كنيد).

خداگرائى و خداپرستى به صورت يك فطرت در درون جان همه انسانها قرار دارد.

ممكن است بعضى در اينجا اين سخن را تنها يك ادعا بدانند كه از ناحيه خداپرستان جهان عنوان شده ، ولى شواهد گوناگونى در دست داريم كه فطرى بودن ((خداگرائى )) بلكه مذهب را در تمام اصولش روشن مى كند:

1 - دوام اعتقاد مذهبى و ايمان به خدا در طول تاريخ پرماجراى بشر خود نشانه اى بر فطرى بودن آن است ، چرا كه اگر عادت بود نه جنبه عمومى و همگانى داشت ، و نه دائمى

و هميشگى بود، اين عموميت و جاودانگى آن دليلى است بر اينكه ريشه فطرى دارد.

مورخان بزرگ مى گويند: تا آنجا كه تاريخ بشر را بررسى كرده اند، و تا آنجا كه دسترسى به دوران قبل از تاريخ دارند هرگز ((لادينى )) را جز به صورت يك استثناء در جوامع انسانى نديده اند.

((ويل دورانت )) مورخ معروف معاصر، مى گويد:

((اگر دين را به معنى پرستش نيروهاى برتر از طبيعت )) تعريف كنيم از همان ابتداى بحث بايد اين نكته را در نظر بگيريم كه بعضى از اقوام ابتدائى ظاهرا هيچگونه دينى نداشته اند… سپس بعد از ذكر نمونه هائى براى اين موضوع ، چنين ادامه مى دهد: ((با وجود اينها، نمونه هائى كه ذكر شد جزء ((حالات نادر)) است ، و اين اعتقاد كهن كه ((دين نمودى است كه عموم افراد بشر را شامل مى شود با حقيقت وفق مى دهد…. ))

سپس اضافه مى كنند: ((اين قضيه در نظر فيلسوف يكى از قضاياى اساسى تاريخ و روانشناسى بشمار مى رود، او به اين نكته قانع نمى شود كه همه اديان از

مطالب لغو و باطل آكنده است ، بلكه به اين مساءله توجه دارد كه دين از قديم الايام با تاريخ بشر همراه بوده است ))… و در پايان سخنش با اين استفهام پر معنى گفتار خويش را خاتمه مى دهد: ((آيا منبع اين تقوائى كه به هيچوجه از دل انسان زدوده نمى شود در كجا قرار دارد)). <25>

همان ((مورخ )) در تحقيقات ديگرى كه در زمينه وجود مذهب در دورانهاى قبل از تاريخ نموده چنين مى گويد:

((و اگر ما براى مذهب ريشه هائى در دوران

پيش از تاريخ تصور نكنيم هرگز نمى توانيم آنها را در دوران تاريخى چنانكه هست بشناسيم )). <26>

كاوشهائى كه پيرامون انسانهاى قبل از تاريخ از طريق حفاريها، انجام شده نيز اين مطالب را تاءييد مى كند، چنانكه جامعه شناس معروف ((ساموئلكنيگ )) در كتاب خود بنام ((جامعه شناسى )) تصريح مى كند كه : ((اسلاف انسانهاى امروزى (انسان نئاندرتال ) حتما داراى مذهب بوده اند))، سپس براى اثبات اين مطلب به آثارى كه در حفاريها به دست آمده كه آنها مرده هاى خود را با وضع مخصوصى به خاك مى سپردند و اشيائى همراه آنها دفن مى كردند كه بيانگر اعتقاد آنها به رستاخيز بوده است ، استدلال مى نمايند. <27>

به هر حال جدا كردن مذهب را از تاريخ بشر چيزى نيست كه هيچ محققى بتواند بپذيرد.

2 - مشاهدات عينى در دنياى امروز نشان مى دهد با تمام تلاش و كوششى كه بعضى از رژيمهاى استبدادى جهان براى محو مذهب و آثار مذهبى از طرق مختلف به خرج داده اند نتوانسته اند مذهب را از اعماق اين جوامع ريشه كن سازند.

به خوبى مى دانيم حزب حاكم ((روسيه شوروى بيش از 60 سال است كه با تبليغات مستمر و بدون هيچگونه وقفه ، و با كمك گرفتن از تمام وسائل ارتباط جمعى ، سعى كرده است كه مغزها و دلها را به كلى از اعتقادات مذهبى شستشو دهد، ولى اخبارى كه جسته گريخته از اين محيط در بسته بخارج درز كرده ، و اخيرا در مطبوعات خوانديم ، نشان مى دهد كه نه تنها با آن همه تبليغات و سختگريها نتوانسته اند، به چنان

هدفى برسند، بلكه در اين اواخر جنب و جوش و كشش بيشترى نسبت به مسائل مذهبى در بعضى از جمهوريهاى شوروى به چشم مى خورد كه سران نظام حاكم را متوحش ساخته ، و اين نشان مى دهد كه اگر يكروز فشار و اختناق برداشته شود، مذهب به سرعت جاى خود را باز خواهد يافت ، و اين شاهد ديگرى بر فطرى بودن مذهب است .

3 - كشفيات اخير روانكاوان و روانشناسان در زمينه ابعاد روح انسانى شاهد ديگرى بر اين مدعا است ، آنها مى گويند: بررسى در باره ابعاد روح انسان نشان مى دهد كه يك بعد اصيل آن ((بعد مذهبى )) يا به تعبير آنها ((قدسى )) و ((يزدانى )) است ، و گاه اين بعد مذهبى را سرچشمه ابعاد سه گانه ديگر يعنى بعد ((راستى )) (علم ) و ((نيكوئى )) و ((زيبائى )) دانسته اند.

آنها مى گويند انگيزه هاى اصولى و اساسى روح آدمى به شرح زير است :

1 - ((حس راستى )) كه سرچشمه انواع علوم و دانشها و انگيزه كنجكاوى مستمر و پيگير در شناخت جهان هستى است .

2 - ((حس نيكى )) كه انسانرا به سوى مفاهيم اخلاقى همچون عدالت و شهامت و فداكارى و مانند آن جذب مى كند، حتى اگر انسان خود داراى اين صفات نباشد به قهرمانان اين صفات عشق مى ورزد، و اين نشان مى دهد كه عشق به نيكى در ريشه هاى جان او نهفته است .

3 - ((حس زيبائى )) كه انسانرا به سوى هنرهاى اصيل ، زيبائيها، ادبيات ،

مسائل ذوقى جذب مى كند، و گاه سرچشمه تحول هائى در زندگى

فرد و جامعه مى شود.

4 - ((حس مذهبى )) يعنى ايمان به يك مبدء متعالى و پرستش و نيايش او.

در مقاله اى كه ((كوونتايم )) در اين زمينه نگاشته چنين مى خوانيم :

((روانشناسى به وسيله جستجو در روان ناآگاه بشر كه توسط ((فرويد)) شروع و به كمك ((آدلر)) و ((يونگ )) ادامه يافت ، در اعماق روح انسان به عالم تازه اى از قواى مستور و انحاء درك و معرفت وراء عقل رسيده است كه ممكن است يكى از كليدهاى حل معماى ((حس دينى )) شود.

هر چند در اين باره هنوز از اتفاق نظر دوريم ، اما با اين حال هم اكنون يك جريان فكرى وجود دارد كه روز به روز تعداد بيشترى از متفكران را از مكتبهاى گوناگون به تعريفى همانند آنچه ذيلا مى آوريم معتقد مى سازد.

((حس دينى يكى از عناصر اوليه و ثابت و طبيعى روح انسانى است ، اصلى ترين و ماهوى ترين قسمت آن ، و به هيچيك از رويدادهاى ديگر قابل تطبيق نيست ، بلكه … يكى از چشمه هاى آن از ژرفاى روان ناخودآگاه فوران مى كند، و نسبت به مفاهيم زيبائى و نيكى و راستى ، مفهوم دينى يا بطور صحيحتر ((مفهوم مقدس )) مقوله چهارمى است كه داراى همان اصالت و استقلال سه مفهوم ديگر است )). <28>

و نيز در ترجمه و اقتباسى كه از مقاله محققانه ((تانه گى - دو - كنتن )) شده چنين مى خوانيم : ((همانگونه كه يكى از مزاياى عصر حاضر است كه در عالم طبيعت بعد چهارمى بنام زمان يا جايگاه كشف كنند كه از سه بعد فضائى مشخص

و در عين حال جامع آن سه بعد است ، همچنين در اين عصر به موازات سه مفهوم

((زيبائى ، و نيكوئى ، و راستى ، مقوله چهارم قدسى يا يزدانى كه در حقيقت بعد چهارم روح انسانى است دو باره كشف گرديده ، در اينمقام نيز اين بعد چهارم روحى از سه مفهوم ديگر مجزا است ، و ممكن است منشاء توليد سه بعد ديگر بوده باشد))!. <29>

4 - پناه بردن انسان در شدائد و سختيها به يك نيروى مرموز ماوراى طبيعى و تقاضاى حل مشكلات و فرونشستن طوفانهاى سخت زندگى از درگاه او، نيز گواه ديگرى بر اصالت اين جاذبه درونى و الهام فطرى است كه به انضمام ساير شواهدى كه گفتيم - مى تواند ما را به وجود چنين كشش نيرومندى در درون وجودمان به سوى خدا واقف سازد.

البته ممكن است بعضى اين توجه را واكنش تلقينات و تبليغات مذهبى محيط بدانند كه در تمام طول عمر تحت تاءثير آن بوده و هستيم .

ولى عموميت اين پديده در همه انسانها و حتى در آنهائى كه معمولا با مسائل مذهبى سر و كار ندارند نشان مى دهد كه ريشه اى عميقتر از اين فرضيه دارد، ريشه اى كه در اعماق وجود انسان نهفته شده و نه مولود تبليغ و تلقين است .

5 - در زندگى انسان رويدادهائى ديده مى شود كه جز از طريق اصالت حس مذهبى قابل تفسير نيست : انسانهائى را مى بينيم كه همه امكانات مادى خود را عاشقانه فداى عواطف مذهبى كرده و مى كنند، و همه آنچه را كه دارند، با گذشت بينظيرى در پاى مذهب خود ريخته

و حتى جان خويش را بر سر اين كار مى نهند.

شهيدانى كه در ميدانهاى جنگ براى پيشبرد اهداف الهى شربت شهادت را با شوق و عشق نوشيده اند كه نمونه هاى آن نه تنها در تاريخ انقلاب اسلامى به وضوح و فراوان به چشم مى خورد بلكه در تاريخ اقوام و ملل ديگر نيز كم نيست

روشنگر اين حقيقت است كه حس مذهبى ريشه عميقى در روح انسان دارد.

ممكن است ايراد شود كه افرادى مانند كمونيستها كه موضعگيرى الحادى و ضد مذهبى خود را هرگز مكتوم نكرده و نمى كنند، و نيز كم و بيش داراى چنين فداكاريهائى در راه حفظ مكتب و اعتقادات خود هستند.

ولى با توجه به يك نكته اين ايراد كاملا حل مى شود و آن اينكه حتى كمونيستها كه ظاهرا مذهب را به كلى نفى مى كنند، و معتقدند مذهب مربوط به تاريخ گذشته است و در جامعه هاى كمونيستى هرگز نمى تواند جائى داشته باشد - آرى همانها - بطور ناخودآگاه شكل ديگرى از مذهب را پذيرا گشته اند.

آنها به پيشوايانشان به همان - ديد نگاه مى كنند كه بت پرستان مصرى به بتهايشان ، و صفهاى طولانى كه بسيارى روزها در كنار قبر لنين براى زيارتش تشكيل مى شود دليل ديگرى بر اين موضوع است .

آنها غالبا اصول ماركسيسم را همانند وحى آسمانى ((خدشه ناپذير)) و ((مقدس )) مى شمرند، و ماركس و لنين را همچون معصومانى خالى از خطا و اشتباه مى پندارند، و حتى تجديد نظر در اين اصول را گناه نابخشودنى مى پندارند، و مخالفان را با همان تعبير مذهبى ((مرتد)) خطاب مى كنند، و به اين

ترتيب بسيارى از مفاهيم و مراسم و اعتقادات مذهبى را پذيرفته اند منتها يكنوع تفكر مذهبى در شكل انحرافى است !

2 - فطرت خداشناسى در احاديث اسلامى :

نه تنها در آيات قرآن كه در احاديث اسلامى نيز در باره فطرى بودن ((معرفة الله و توحيد)) بحثهاى قابل ملاحظه اى وارد شده است كه در بعضى تاءكيد بر ((فطرت توحيدى )) و در بعضى تحت عنوان ((معرفت )) و در بعضى ديگر ((فطرت اسلامى )) و بالاخره در بعضى نيز به عنوان ((ولايت )) آمده است .

در حديث معتبرى كه محدث بزرگوار ((كلينى )) در اصول كافى آورده از هشام بن سالم چنين نقل مى كند كه مى گويد: از امام صادق (عليه السلام ) پرسيدم : منظور از فطرة الله التى فطر الناس عليها چيست ؟ فرمود: ((منظور، توحيد است )). <30>

و نيز در همان كتاب كافى از يكى ديگر از ياران امام صادق (عليه السلام ) نقل شده كه وقتى از امام ، تفسير آيه را مطالبه كرد، امام فرمود: هى الاسلام . <31>

در حديث مشابهى از امام باقر (عليه السلام ) مى خوانيم كه در پاسخ ((زراره )) يكى از ياران دانشمندش كه از تفسير آيه سؤ ال كرده بود فرمود: فطرهم على المعرفة به : ((خداوند سرشت آنها را بر معرفت و شناخت خود قرار داد)). <32>

حديث معروف ((كل مولود يولد على الفطرة حتى ليكون ابواه هما اللذان يهودانه و ينصرانه )) كه از پيامبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نقل شده نيز نشان مى دهد كه هر نوزادى بر فطرت اسلام و دين

خالى از شرك متولد مى شود و رنگهائى همچون يهوديت و نصرانيت انحرافى از طريق پدر و مادر به آنها القا مى شود)). <33>

و بالاخره در حديثى كه آن نيز در اصول كافى از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده است در تفسير همين آيه مى خوانيم : قال هى الولاية : فرمود: ((منظور فطرت ولايت و پذيرش رهبرى اولياى الهى است )). <34>

در خطبه اول نهج البلاغه نيز از اميرمؤ منان على (عليه السلام ) در عبارتى كوتاه و پر معنى چنين آمده است : فبعث فيهم رسله و واتر اليهم انبيائه ليستادوهم ميثاق فطرته و يذكروهم منسى نعمته و يحتجوا عليهم بالتبليغ و يثيروا لهم دفائن العقول : ((خداوند رسولان خود را به سوى انسانها فرستاد و انبياى

خود را يكى پس از ديگرى ماءموريت داد تا وفاى به پيمان فطرت را از آنها مطالبه كنند، و نعمتهاى فراموش شده الهى را به آنها يادآور شوند، از طريق تبليغ بر آنان اتمام حجت نمايند، و گنجينه هاى انديشه ها را براى آنها فاش سازند))!

طبق روايات فوق ، نه تنها ((معرفة الله ))، كه مجموع اسلام به صورت فشرده در درون سرشت انسانى نهاده شده ، از توحيد گرفته تا رهبرى پيشوايان الهى و جانشينان راستين پيامبر و حتى فروع احكام .

بنابر اين طبق تعبيرى كه در نهج البلاغه آمده بود، كار پيامبران شكوفا ساختن فطرتها، و به ياد آوردن نعمتهاى فراموش شده الهى ، از جمله سرشت توحيدى ، و استخراج گنجهاى معرفت است كه در درون جان و انديشه انسانها نهفته و مستور مى باشد.

جالب توجه اينكه قرآن مجيد،

در آيات متعددى از شدائد و مشكلات و حوادث دردناكى كه در زندگى انسان روى مى دهد به عنوان ((زمينه ساز شكوفائى حس مذهبى )) ياد مى كند از جمله مى گويد: و اذا ركبوا فى الفلك دعوا الله مخلصين له الدين فلما نجاهم الى البر اذا هم يشركون : ((هنگامى كه بر كشتى سوار مى شوند و در وسط دريا گرفتار مشكلات وحشتناك مى گردند خدا را با اخلاص مى خوانند، اما هنگامى كه آنها را به سلامت به خشكى مى رساند باز مشرك مى شوند))! (عنكبوت - 65).

البته در اين زمينه ذيل آيات بعد در همين سوره كه بى شباهت به آيه سوره عنكبوت نيست باز هم به خواست خدا سخن خواهيم گفت . نخستين آيه مورد بحث در حقيقت استدلال و تاءكيدى است بر بحث گذشته در زمينه فطرى بودن توحيد و شكوفا شدن اين نور الهى در شدائد و سختيها.

مى فرمايد: ((هنگامى كه مختصر ضررى به انسانها برسد پروردگارشان را مى خوانند، و به سوى او انابه مى كنند)) (و اذا مس الناس ضر دعوا ربهم منيبين اليه ).

ولى آنچنان كمظرفيت و كوتاه فكر و اسير تعصب و تقليد كوركورانه از نياكان مشرك خود هستند كه به مجرد اينكه حوادث سخت بر طرف مى شود و نسيم آرامش مى وزد و خداوند رحمتى از سوى خودش به آنها مى چشاند گروهى از آنان نسبت به پروردگارشان مشرك مى شوند)) (ثم اذا اذاقهم منه رحمة اذا فريق منهم بربهم يشركون ).

تعبير به مس الناس ضر اشاره به مختصر ناراحتى است .

همانگونه كه تعبير اذاقهم منه رحمة (رحمتى از سوى خود به آنها

مى چشاند) اشاره به رسيدن به مختصر نعمت است ، زيرا تعبير چشيدن در اينگونه موارد در امور كم و جزئى اطلاق مى شود مخصوصا با ذكر كلمه ((ضر)) و ((رحمة )) به صورت نكره .

يعنى گروهى چنانند كه با مختصر مشكلى به سراغ ((الله )) مى روند و پرده ها از روى فطرت توحيديشان به كنار مى رود، اما با مختصر نعمتى به كلى تغيير مسير داده و مست و غافل مى شوند، و همه چيز را به دست فراموشى مى سپارند.

البته در مورد اول به صورت كلى مى گويد همه مردم چنين هستند كه در مشكلات به ياد خدا مى افتند زيرا وجود فطرت توحيدى همگانى است .

اما در مورد دوم ، يعنى نعمت ، تنها از گروهى ياد مى كند كه راه شرك را

مى پويند، چرا كه گروهى از بندگان خدا هم در مشكلات به ياد او هستند و هم در نعمتها، هرگز تغييرات زندگى آنها را از ياد حق غافل نمى كند.

تكيه روى منيبين اليه با توجه به مفهومى كه براى ((انابه )) سابقا ذكر كرديم كه ((انابه )) از ماده ((نوب )) به معنى بازگشت مكرر به چيزى است اشاره لطيفى به اين معنى مى باشد كه پايه و اساس در فطرت انسان توحيد و خداپرستى است و شرك امر عارضى است كه وقتى از آن قطع اميد مى كند خواه ناخواه به سوى ايمان و توحيد بازمى گردد.

جالب اينكه ((رحمت )) در آيه فوق از ناحيه خدا شمرده شده اما ((ضر)) و ناراحتى اسناد به او داده نشده است ، زيرا بسيارى از گرفتاريها و مشكلات ما نتيجه اعمال

و گناهان خود ما است ، اما رحمتها همه به خدا باز مى گردد، خواه به طور مستقيم يا غير مستقيم .

كلمه ((ربهم )) كه دو بار در آيه ذكر شده تاءكيدى است بر اينكه انسان ربوبيت و تدبير الهى را بر وجود خويش احساس مى كند اگر تعليمات غلط او را به سوى شرك سوق ندهد.

ذكر اين نكته نيز لازم است كه ضمير در ((منه )) به خدا بازمى گردد و تاءكيدى است بر اين حقيقت كه تمام نعمتها از ناحيه او است ، بسيارى از مفسران مانند نويسندگان الميزان و تبيان و ابوالفتوح رازى همين معنى را اختيار كرده اند هر چند بعضى ديگر مانند فخر رازى اين ضمير را به ((ضر)) بازگردانده و آيه را چنين معنى كرده اند: ((هنگامى كه خداوند رحمتى بعد از مضرت و ناراحتى به آنها مى رساند گروهى مشرك مى شوند))(بنابراين ((من )) در اينجا به معنى بدليت است ).

ولى روشن است كه تفسير اول با ظاهر آيه سازگارتر مى باشد.

در آيه بعد به عنوان تهديد به اين افراد كم ظرفيت مشرك كه به هنگام نيل به نعمتها خدا را به دست فراموشى مى سپارند مى گويد: ((بگذار نعمتهائى را كه ما به آنها داده ايم كفران كنند)) و هر كار از دستشان ساخته است انجام دهند (ليكفروا بما آتيناهم ).

((و تا مى توانيد از اين نعمتهاى زودگذر دنيا بهره گيريد)) (فتمتعوا).

((اما به زودى نتيجه شوم اعمال خويش را خواهيد دانست )) (فسوف تعلمون ). <35>

گرچه مخاطب ، مشركانند، ولى بعيد نيست آيه مفهوم وسيعى داشته باشد كه تمام كسانى را كه به هنگام رو آوردن

نعمتها خدا را فراموش كرده و تنها به تمتع و بهره گيرى از اين نعم پرداخته ، و بخشنده نعمتها را از ياد مى برند، شامل گردد.

بديهى است به كار بردن صيغه امر در اينجا به عنوان تهديد است .

در آيه بعد براى محكوم ساختن اين گروه مشرك ، سخن را در قالب استفهام آميخته با توبيخ در آورده ، مى گويد: ((آيا ما دليل محكمى بر آنها نازل كرديم دليلى كه از شرك آنها سخن مى گويد و خبر مى دهد))؟! (ام انزلنا عليهم سلطانا فهو يتكلم بما كانوا به يشركون ).

((ام )) در اينجا براى استفهام است ، و استفهام جنبه انكارى و توبيخ را دارد

يعنى پيروى از اين راه و رسم يا بايد به خاطر نداى فطرت باشد، يا حكم عقل ، يا فرمان خدا، اما وجدان و فطرت آنها كه در شدائد و سختيها آشكار مى شود فرياد توحيد مى كشد، عقل نيز مى گويد بايد به سراغ كسى رفت كه ((واهب النعم )) است .

باقى مى ماند حكم خدا كه در اين آيه مورد نفى قرار گرفته كه ما هرگز چنين دستورى به آنها نداده ايم ، بنابراين آنها در اين اعتقاد خود به هيچ اصل قابل قبولى متكى نيستند.

((سلطان )) به معنى چيزى است كه مايه سلطه و پيروزى مى گردد و در اينجا به معنى دليل محكم و قانع كننده است .

تعبير به ((يتكلم )) (سخن مى گويد) يكنوع تعبير مجازى است كه به هنگام روشن بودن يك دليل تعبير مى كنيم : ((اين دليلى است گويا كه با انسان حرف مى زند)).

بعضى از مفسران احتمال داده اند

كه ((سلطان )) در اينجا به معنى فرشته اى است صاحب قدرت كه در اين صورت تكلم به معنى حقيقى خواهد بود، يعنى ما فرشته اى كه پيام آور شرك باشد براى آنها نفرستاديم تا با آنها در اين زمينه سخن گويد.

ولى اين تفسير روشنتر است .

بالاخره آخرين آيه مورد بحث كه ترسيم ديگرى از طرز فكر و روحيه اين جاهلان كم ظرفيت است چنين مى گويد: ((هنگامى كه رحمتى به مردم بچشانيم خوشحال و مغرور مى شوند، و هر گاه بلا و رنج و دردى به خاطر اعمالى كه انجام داده اند به آنها برسد ناگهان ماءيوس و نوميد مى گردند)) (و اذا اذقنا الناس رحمة فرحوا بها و ان تصبهم سيئة بما قدمت ايديهم اذا هم يقنطون ).