‏عنوان و نام پدیدآور : فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام/ تالیف گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام محمود شریفی... [و دیگران]؛ ترجمه علی مویدی؛ زیرنظر سازمان تبلیغات اسلامی
‏وضعیت ویراست : [ویرایش ]۲
‏مشخصات نشر : قم: نشر معروف، ۱۳۷۸.
‏مشخصات ظاهری : ص ۹۵۹
‏شابک : 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال
‏وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی
‏یادداشت : عنوان اصلی: موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام.
‏یادداشت : چاپ چهارم: ۱۳۸۱؛ ۲۰۰۰۰ ریال
‏یادداشت : کتابنامه: ص. [۹۵۳] - ۹۵۹؛ همچنین به‌صورت زیرنویس
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- احادیث
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- کلمات قصار
‏شناسه افزوده : شریفی، محمود، . - ۱۳۳۱
‏شناسه افزوده : مویدی، علی، ۱۳۲۸ - ، مترجم
‏شناسه افزوده : سازمان تبلیغات اسلامی. پژوهشکده باقرالعلوم(ع). گروه حدیث
‏رده بندی کنگره : BP۴۱/۷/ش‌۴م‌۸۰۴۱ ۱۳۷۸
‏رده بندی دیویی : ۲۹۷/۹۵۳
‏شماره کتابشناسی ملی : م‌۷۹-۴۱۰۴‏

حدّثنا عبداللَّه بن أحمد بن إبراهیم، عن یحیی بن معین، عن الحجّاج، عن أبی معشر قال: [...]
فبعث به [برأس الحسین علیه السلام] إلی یزید، فأمر بغسله وجعله فی حریرة، وضرب علیه خیمة، ووکّل به خمسین رجلًا.
فقال واحد منهم: نمت وأنا مفکِّر فی یزید وقتله الحسین علیه السلام، فبینا أنا کذلک إذ رأیت سحابة خضراء فیها نور قد أضاءت ما بین الخافقین، وسمعتُ صهیل الخیل ومنادیاً ینادی: یا أحمد! اهبط.
فهبط رسول اللَّه (ص)- ومعه جماعة من الأنبیاء والملائکة- فدخل الخیمة، وأخذ الرّأس، فجعل یقبِّله، ویبکی، ویضمّه إلی صدره، ثمّ التفت إلی مَن معه، فقال: انظروا إلی ما کان من امّتی فی ولدی، ما بالهم لم یحفظوا فیه وصیّتی ولم یعرفوا حقِّی؟ لا أنالهم اللَّه شفاعتی!
قال: وإذا بعدّة من الملائکة یقولون: یا محمّد! [إنّ] «1» اللَّه تبارک وتعالی یقرؤک السّلام، وقد أمرنا بأن نسمع لک ونطیع، فمرنا أن نقلِّب البلاد علیهم.
فقال (ص): «خلّوا عن امّتی فإنّ لهم بُلغةً وأمداً». قالوا: یا محمّد! إنّ اللَّه جلّ ذکره أمرنا أن نقتل هؤلاء النّفر. فقال: دونکم وما أمرتم به.
__________________________________________________
(1)- [عن العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 2
قال: فرأیت کلّ واحد منهم قد رمی کلّ واحد منّا بحربة، فقتل القوم فی مضاجعهم غیری فإنِّی صحت: یا محمّد! فقال: وأنت مستیقظ؟ قلت: نعم. قال: خلّوا عنه یعیش فقیراً ویموت مذموماً.
فلمّا أصبحت دخلت علی یزید وهو منکسر مهموم، فحدّثته بما رأیت، فقال: امض علی وجهک، وتب إلی ربّک.
إبراهیم بن محمّد البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 52/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 337
ومنها: ما أخبرنی به الشّیخ أبو الفرج سعید بن أبی الرّجاء الصّیرفیّ الإصفهانیّ،
[حدّثنی] الشّیخ أبو سعید محمّد بن عبداللَّه بن عمر الخانیّ البزّاز،
[حدّثنی] أبو القاسم بکران «1» بن الطّیِّب بن شمعون القاضی المعروف ب «ابن أطروش» بجرجرایا،
حدّثنا أبو بکر محمّد بن أحمد بن یعقوب،
حدّثنا أحمد بن عبدالرّحمان «2» بن سعید، عن «3» أبی الحسن بن عمرو «2»، عن سلیمان بن مهران الأعمش، قال: بینا «4» أنا فی الطّواف بالموسم إذ «5» رأیت رجلًا یدعو وهو یقول:
اللَّهمّ اغفر لی وأنا أعلم أ نّک لا تفعل «6».
قال: فارتعت «7» لذلک، فدنوت «8» منه وقلت: یا هذا! أنت فی حرم اللَّه وحرم رسوله، وهذه «9» أیّام حرم فی شهر عظیم، فلم تیأس من المغفرة؟
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والعبرات: «بکراد»].
(2- 2) [فی البحار والعوالم والعبرات: «عن سعد، عن الحسن بن عمر»].
(3)- [فی المطبوع: «أبی»].
(4)- [فی البحار والعوالم: «بینما»].
(5)- [البحار: «إذا»].
(6)- [فی البحار والعوالم والعبرات: «لا تغفر»].
(7)- [فی البحار والعوالم والعبرات: «فارتعدت»].
(8)- [فی البحار والعوالم والعبرات: «ودنوت»].
(9)- [فی البحار والعبرات: «هذا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 3
قال: یا هذا! ذنبی عظیم. قلت: أعظم من جبل تهامة؟! قال: نعم. [...]
وأدخل الرأس إلی یزید [...] «1» وأمر بالرّأس، فأدخل القبّة الّتی بإزاء المجلس الّذی یشرب فیه «1»، ووکّلنا بالرّأس وکلّ ذلک کان فی قلبی، فلم یحملنی النّوم فی تلک القبّة، فلمّا دخل اللّیل وکّلنا أیضاً بالرّأس.
فلمّا مضی وهن من اللّیل، سمعت دویّاً من السّماء، وإذا منادیاً ینادی: یا آدم اهبط.
فهبط أبو البشر، ومعه خلق «2» کثیر من الملائکة.
ثمّ سمعت «3» دویّاً کالأوّل، فإذا مناد «3» ینادی: یا إبراهیم اهبط.
فهبط ومعه کثیر من الملائکة.
ثمّ سمعت منادیاً ینادی: اهبط یا موسی. فهبط «4» مع ملائکة «4».
و «5» سمعت منادیاً «6» ینادی: یا عیسی اهبط. فهبط «4» ومعه ملائکة «4».
ثمّ سمعت دویّاً عظیماً ومناد [یاً] ینادی: یا محمّد اهبط.
فهبط ومعه خلق کثیر من الملائکة، فأحدقت «7» الملائکة بالقبّة.
ثمّ إنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله دخل القبّة، فأخذ الرّأس منها. «8» وفی روایة: «9»
قعد محمّد صلی الله علیه و آله «9» تحت الرّأس، فانحنی الرّمح، ووقع الرّأس فی حجره «10»،
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار والعوالم والعبرات: «وأمر، فأدخل الرّأس، القبّة الّتی بإزاء القبّة الّتی یشرب فیها»].
(2)- [لم یرد فی البحار والعبرات].
(3- 3) [فی البحار والعوالم والعبرات: «منادیاً»].
(4- 4) [فی البحار والعوالم والعبرات: «ومعه کثیر من الملائکة»].
(5)- [فی البحار والعوالم والعبرات: «ثمّ»].
(6)- [العوالم: «منادٍ»].
(7)- [فی البحار والعوالم والعبرات: «فأحدق»].
(8) (8*) [لم یرد فی العبرات].
(9- 9) [فی البحار والعوالم: «أنّ محمّداً صلی الله علیه و آله قعد»].
(10)- [فی البحار والعوالم: «حجر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 4
فأخذه (8*) وجاء به إلی آدم علیه السلام، فقال: یا أبی «1» یا آدم «1»! ما تری ما فعلت امّتی بولدی [من] بعدی؟! فاقشعرّ لذلک جلدی.
ثمّ قام جبرئیل، فقال: یا محمّد! أنا صاحب الزّلازل «2»، فأمرنی لأزلزل بهم الأرض وأصیح بهم صیحة «3» یهلکون فیها.
فقال: لا. قال: یا محمّد! دعنی وهؤلاء الأربعین الموکّلین بالرّأس. قال: فدونک.
فجعل ینفخ بواحد واحد «4» فیهلک «5»، فدنا منِّی «6» وقال: أتسمع «6» وتری؟ فقال النّبیّ صلی الله علیه و آله: دعوه «4»، دعوه لا یغفر اللَّه له.
فترکنی، وأخذوا الرّأس وولّوا. فافتقد الرّأس من تلک اللّیلة، فما عرف له خبر «7».
ولحق عمر بن سعد بالرّیّ، فما لحق بسلطانه، ومحق اللَّه عمره، وأهلک فی الطّریق.
فقال «8» الأعمش: قلت للرّجل: تنحّ عنِّی، لا تحرقنی بنارک.
فولّیت ولا أدری «9» ما کان من خبره «9».
الرّاوندی، الخرائج والجرائح، 2/ 577- 578، 580، 581- 582 رقم 2/ عنه:
المجلسی، البحار، 45/ 184، 186، 187- 188؛ البحرانی، العوالم، 17/ 398، 400، 401- 402؛ المحمودی، العبرات، 2/ 334، 335- 336
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العبرات، وفی البحار والعوالم: «آدم»].
(2)- [العوالم: «الزّلزال»].
(3)- [فی البحار والعوالم والعبرات: «صیحة واحدة»].
(4)- [لم یرد فی العبرات].
(5)- [لم یرد فی البحار والعوالم والعبرات].
(6- 6) [فی البحار والعوالم والعبرات: «فقال: تسمع»].
(7)- [إلی هنا حکاه فی العبرات].
(8)- [فی البحار والعوالم: «فقال سلیمان»].
(9- 9) [فی البحار والعوالم: «بعد ذلک ما خبره»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 5
رأی الأعمش رجلًا فی الطّواف، یقول: اللَّهمّ اغفر لی، وأنا أعلم أنّک لا تفعل.
فسأله، فقال: کنت ممّن حمل رأس الحسین علیه السلام إلی یزید [...] فلمّا دخلت علی یزید، جعلنی فی الحرس لیلًا، فهبط آدم وإبراهیم وموسی وعیسی ومحمّد فی ملاء من الملائکة، فنفخ جبرائیل علی أصحابی واحداً واحداً، فلمّا دنا منِّی قال له النّبیّ صلی الله علیه و آله: لا غفر اللَّه له. فترکنی.
البیاضی، الصّراط المستقیم، 2/ 179- 180 رقم 8
وروی: إنّ رجلًا کان فی الطّواف وإذا برجل یطوف وهو یقول: اللَّهمّ إنِّی أعوذ بک من درک الشّقاء، اللَّهمّ اغفر لی وأظنُّک لا تفعل.
فقلت له: یا عبداللَّه! اتّق اللَّه ولا تیأس من رحمة اللَّه، فلو أنّ ذنوبک عدد قطر السّماء ثمّ استغفرت اللَّه لوجدته رحیماً، فقال لی: ادن منِّی، فدنوت منه. فقال لی: یا أخی اعلم! أنِّی کنتُ من أصحاب اللّعین عبیداللَّه بن زیاد ویزید بن معاویة وکنت قریباً منهم، فلمّا أوتی برأس الحسین، وطافوا به أمر أن یوضع فی طشت من اللّجین، وجعل ینکث ثنایاه بالقضیب، وجعل یقول: قد شفیت فیک، وفی أبیک، غیر أنّ أباک خرج علی أبی بأرض العراق، فنصر اللَّه أبی علیه وهو خیر الحاکمین. ثمّ إنّ أهل العراق خدعوک وأخرجوک، فنصرنی اللَّه علیک فالحمد للَّه‌الّذی أظفرنی علیک، ومکّننی منک، فحسبت قد ذبت حزناً علی الحسین وحنقاً علی أعدائه.
ثمّ جمع النّاس لیأخذ بقلوبهم، ثمّ قال: یعزّ علیَّ یا أبا عبداللَّه، إنّ أهل العراق خدعوک، وقتلوک، وعزیز علیَّ قتلک أو یصیبک ما أصابک، وقد نفذ فیک حکم اللَّه.
ثمّ دعا برأسه وغسّله بیده، ثمّ دعا بحنوط، فحنّطه، وطیّبه، وکفّنه، وجعله فی صندوق، وغلّق علیه بابه، ثمّ قال: ضعوه بین یدی قصری، واضربوا علیه سرادقاً ومسجداً یدعو اللَّه أن یرضی النّاس ویکفیهم عنه، ففعلوا ذلک، وجعل علی السّرادق حرساً خمسین رجلًا ووکّلنی أنا بهم.
فلمّا کان اللّیل أرسل الملعون إلینا طعاماً، وخمراً، فشربوا أصحابی، وأنا لم أشرب ولم أنم جزعاً علی الحسین علیه السلام ولکن استلقیتُ علی ظهری وقد هَدَأ اللّیل، وأنا مفکِّر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 6
فیما فعل اللّعین، إذ سمعت صوت رعد، فنظرت إلی السّماء وأبوابها مفتوحة، وإذا قد أقبلت سحابة بیضاء، لها نور قد أضاء وإذا قائل یقول: اهبط یا آدم! فهبط، فأحاطت به صفوف من الملائکة، وإذا سحابة أخری وقائل یقول: اهبط یا نوح! فهبط، وأحاطت به صفوف الملائکة، وإذا قد أقبلت سحابة أخری وقائل یقول: اهبط یا إبراهیم! فهبط.
وأحاطت به صفوف الملائکة، وإذا قد أقبلت سحابة اخری، وقائل یقول: اهبط یا موسی! فهبط، وأحاطت به صفوف الملائکة، وإذا قد أقبلت سحابة اخری، وقائل یقول: اهبط یا عیسی! فهبط، وأحاطت به صفوف الملائکة، فنظرت إلی سحابة أخری هی أعظم نوراً من الجمیع وإذا بقائل یقول: اهبط یا محمّد!
فهبط، ودخل الخیمة، فسلّم علی مَنْ فیها، فردّوا علیه السّلام، وعزّوه بأهل بیته، وتقدّم إلی صندوق، ففتحه، وأخرجه منه، وجعل یقبِّله، ویبکی بکاءً شدیداً، ویقول:
یا أبی آدم! ویا أبی نوح! ویا أبی إبراهیم! ویا أخی موسی! ویا أخی عیسی! ما ترون ما فعلت امّتی بولدی من بعدی لا أنالهم اللَّه شفاعتی. ثمّ نظرتُ إلی نور ملأ ما بین السّماء والأرض.
وإذا بملائکة قد أحاطوا بالخیمة، ودخلوها، وقالوا: یا محمّد! العلیّ الأعلی یقرؤک السّلام، ویقول لک: اخفض من صوتک، فقد أبکیت لبکائک الملائکة فی السّماوات والأرض وقد أرسلنا إلیک نمتثل أمرک.
فقال: من اللَّه بدأ السّلام وإلیه یعود، مَن أنتم رحمکم اللَّه؟
فقال أحدهم: أنا ملک الشّمس، إن أردتنی أحرق هذه الامّة فعلت.
وقال الآخر: أنا ملک البحار، إن أمرتنی أن أغرقهم فعلت.
وقال الآخر: أنا ملک الأرض، إن أردتنی أخسفها وأقلب عالیها سافلها فعلت. فقال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: دعوهم إنّ لی ولهم موقفاً بین یَدَی ربِّی یحکم بیننا وهو خیر الحاکمین. فقال جمیع مَن حضر: جزاک اللَّه خیراً یا محمّد عن امّتک ما أرأفک بهم؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 7
ثمّ أقبل فوج من الملائکة، فقالوا: یا محمّد! إنّ اللَّه یقرؤک السّلام وقد أمرنا بقتل هؤلاء الخمسین. فقال النّبیّ صلی الله علیه و آله: شأنکم بهم. فأقبل علی کلّ رجل منهم ملک وبیده حربة من نار وأقبل علیَّ «1» ملک، فقلت: یا رسول اللَّه! الأمان. فقال: اذهب لا غفر اللَّه لک. فانتبهت، فإذاً أصحابی رماداً وقد أصبحت متخلّیاً من الدّنیا بصحبتی لأعداء اللَّه. «2»
السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 270
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «لی»].
(2)- قطب راوندی از اعمش روایت کرده است که گفت:
من بر دور کعبه طواف می‌کردم. ناگاه دیدم که مردی دعا می‌کرد، می‌گفت: «خداوندا! مرا بیامرز و دانم که نیامرزی.»
چون از سبب ناامیدی او سؤال کردم. مرا از حرم بیرون برد و گفت: «من از آنها بودم که در لشکر عمر بودیم و از آن چهل نفر بودم که سر امام حسین علیه السلام را به شام بردیم، و در راه معجزات بسیار از آن سر بزرگوار مشاهده کردیم، و چون داخل دمشق شدیم، روزی که آن سر مطهر را به مجلس یزید می‌بردند، قاتل آن حضرت سر را برداشت و رجزی خواند به این مضمون که: «رکاب مرا پر از طلا و نقره کن که پادشاه بزرگی را کشته‌ام. و کسی را کشته‌ام که از جهت پدر و مادر از همه کس بهتر است.»
یزید گفت: «هرگاه می‌دانستی که او چنین است، چرا او را کشتی؟»
حکم کرد او را به قتل رسانیدند.
پس سر را در پیش خود گذاشت، و شادی بسیار کرد. اهل مجلس حجّت‌ها بر او تمام کردند؛ اما فایده نکرد، چنانچه گذشت. پس امر کرد که آن سر منور را در حجره‌ای که برابر مجلس عیش و شرب او بود، نصب کردند و ما را به آن سر موکل کردند و مرا از مشاهده معجزات آن سر بزگوار، دهشت عظیم رو داده بود و خوابم نمی‌برد.
چون پاسی از شب گذشت و رفیقان من به خواب رفتند، ناگاه صداهای بسیار از آسمان به گوشم رسید. پس شنیدم که منادی گفت: «ای آدم، فرود آی!»
پس حضرت آدم از آسمان به زیر آمد با ملائکه بسیار. سپس ندای دیگر شنیدم: «ای ابراهیم، فرود آی!»
حضرت به زیر آمد با ملائکه بی‌شمار. پس ندای دیگر شنیدم: «ای موسی، به زیر آی!»
آن حضرت آمد با بسیاری از ملائکه. سپس همچنین حضرت عیسی به زیر آمد با ملائکه بی حد و احصا.
آن‌گاه غلغله عظیم از هوا به گوش رسید و ندایی شنیدم: «ای محمّد، به زیر آی!»
ناگاه دیدم که حضرت رسالت نازل شد با افواج بسیار از ملائکه آسمان‌ها، و ملائکه دور آن قبه که سر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 8
(غریبة) روی سلیمان الأعمش رضی الله عنه، قال: خرجنا ذات سنة حجّاجاً لبیت اللَّه الحرام، وزیارة قبر النّبیّ علیه السلام. فبینا أنا أطوف بالبیت إذا رجل متعلّق بأستار الکعبة، وهو یقول: اللَّهمّ اغفر لی، وما أظنّک تفعل. فلمّا فرغت من طوافی، قلت: سبحان اللَّه العظیم، ما کان ذنب هذا الرّجل؟ فتنحّیت عنه. ثمّ مررت به مرّة ثانیة، وهو یقول: اللَّهمّ اغفر لی، وما أظنّک تفعل. فلمّا فرغت من طوافی قصدت نحوه، فقلت: یا هذا! إنّک فی موقف عظیم، یغفر اللَّه فیه الذّنوب العظام، فلو سألت منه عزّ وجلّ المغفرة والرّحمة لرجوت أن یفعل، فإنّه منعم کریم.
فقال: یا عبد اللَّه! مَن أنت؟ فقلت: أنا سلیمان الأعمش. فقال: یا سلیمان! إیّاک طلبت وقد کنت أتمنّی مثلک. فأخذ بیدی، وأخرجنی من داخل الکعبة إلی خارجها. فقال لی:
یا سلیمان! ذنبی عظیم. فقلت: یا هذا! أذنبک أعظم أم الجبل؟ أم السّماوات؟ أم الأرضون؟ أم العرش؟
فقال لی: یا سلیمان! ذنبی أعظم، مهلًا علیَّ حتّی أخبرک بعجب رأیته. فقلت له:
تکلّم رحمک اللَّه.
__________________________________________________
- مبارک حضرت امام حسین علیه السلام در آن‌جا بود، جمع شدند، و حضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم داخل آن قبه شد. چون نظرش بر آن سر مبارک افتاد، ناتوان شد و نشست. ناگاه دیدم آن نیزه که سر آن مظلوم را بر آن نصب‌کرده بودند، خم شد و آن سر در دامن مطهر آن سرور افتاد. حضرت سر را بر سینه خود چسباند و به نزدیک حضرت آدم آورد و گفت: «ای پدر من، آدم! نظر کن که امت من با فرزند دلبند من چه کرده‌اند؟!»
در این وقت من بر خود لرزیدم. ناگاه جبرئیل به نزد حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: «یا رسول اللَّه! موکلم به زلزله زمین. دستوری ده که زمین را بلرزانم و به ایشان صدایی بزنم که همه هلاک شوند.»
حضرت دستوری نداد. گفت: «پس رخصت بده که این چهل نفر را هلاک کنم.»
حضرت فرمود: «اختیار داری.»
پس جبرئیل به نزد هر یک که می‌رفت و بر ایشان می‌دمید، آتش در ایشان می‌افتاد و می‌سوختند. چون نوبت به من رسید، من استغاثه کردم. حضرت فرمود: «بگذارید او را. خدا نیامرزد او را.»
پس مرا گذاشت. آن‌ها سر را برداشتند و بردند. بعد از آن شب، دیگر کسی آن سر را ندید. عمر بن سعد لعین چون متوجه امارت ری شد، در راه به جهنم واصل شد و به مطلب نرسید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 746- 747
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 9
فقال لی: یا سلیمان! أنا من السّبعین رجلًا الّذین أتوا برأس الحسین بن علیّ (رضی اللَّه عنهما) إلی یزید بن معاویة، فأمر بالرّأس فنصب خارج المدینة، وأمر بإنزاله، ووضع فی طست من ذهب، ووضع ببیت منامه.
قال: فلمّا کان فی جوف اللّیل انتبهت امرأة یزید بن معاویة، فإذا شعاع ساطع إلی السّماء، ففزعت فزعاً شدیداً، وانتبه یزید من منامه. فقالت له: یا هذا! قم، فإنِّی أری عجباً، فنظر یزید إلی ذلک الضّیاء، فقال لها: اسکتی، فإنِّی أری کما ترین.
قال: فلمّا أصبح من الغد أمر بالرّأس، فأخرج إلی فسطاط هو من الدِّیباج الأخضر، وأمر بالسّبعین رجلًا، فخرجنا إلیه نحرسه، وأمر لنا بالطّعام والشّراب حتّی غربت الشّمس ومضی من اللّیل ما شاء اللَّه، ورقدنا. فاستیقظت ونظرت نحو السّماء وإذا بسحابة عظیمة ولها دویّ کدویّ الجبال، وخفقان أجنحة، فأقبلت حتّی لصقت بالأرض، ونزل منها رجل، وعلیه حلّتان من حلل الجنّة، وبیده درانک وکراسی، فبسط الدّرانک وألقی علیها الکراسی، وقام علی قدمیه ونادی: انزل یا أبا البشر، انزل یا آدم (ص). فنزل رجل أجمل ما یکون من الشّیوخ شیباً. فأقبل حتّی وقف علی الرّأس، فقال: السّلام علیک یا بقیّة الصّالحین! عشت سعیداً، وقتلت طریداً، ولم تزل عطشان حتّی ألحقک اللَّه بنا رحمک اللَّه ولا غفر لقاتلک، الویل لقاتلک غداً من النّار.
ثمّ زال، وقعد علی کرسی من تلک الکراسی، قال: یا سلیمان! ثمّ لم ألبث إلّایسیراً، وإذا بسحابة أخری أقبلت حتّی لصقت بالأرض. فسمعت منادیاً یقول: انزل یا نبیّ اللَّه! انزل یا نوح! وإذا برجل أتمّ الرّجال خلقاً وإذا بوجهه صفرة، وعلیه حلّتان من حلل الجنّة. فأقبل حتّی وقف علی الرّأس، فقال: السّلام علیک یا عبد اللَّه، السّلام علیک یا بقیّة الصّالحین! قتلت طریداً، وعشت سعیداً، ولم تزل عطشان حتّی ألحقک اللَّه بنا، غفر اللَّه لک ولا غفر لقاتلک، الویل لقاتلک غداً من النّار. ثمّ زال، فقعد علی کرسی من الکراسی.
قال: یا سلیمان! ثمّ لم ألبث إلّایسیراً وإذا بسحابة أعظم منها، فأقبلت حتّی لصقت بالأرض. فقام الأذان وسمعت منادیاً ینادی: انزل یا خلیل اللَّه! انزل یا إبراهیم (ص)! وإذا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 10
برجلٍ لیس بالطّویل العالی ولا بالقصیر المتدانی أبیض الوجه أملح الرّجال شیباً. فأقبل‌حتّی وقف علی الرّأس، فقال: السّلام علیک یا عبد اللَّه! السّلام علیک یا بقیّة الصّالحین! قتلت طریداً، وعشت سعیداً، ولم تزل عطشان حتّی ألحقک اللَّه بنا، غفر اللَّه لک ولا غفر لقاتلک، الویل لقاتلک غداً من النّار. ثمّ تنحّی علی کرسی من الکراسی.
ثمّ لم ألبث إلّایسیراً، فإذا بسحابة عظیمة فیها دوی کدوی الرّعد وخفقان أجنحة، فنزلت حتّی لصقت بالأرض وقام الأذان، فسمعت قائلًا یقول: انزل یا نبیّ اللَّه! انزل یا موسی بن عمران! قال: فإذا برجل أشدّ النّاس فی خلقه، وأتمّهم فی هیبته، وعلیه حلّتان من حلل الجنّة، فأقبل حتّی وقف علی الرّأس، فقال مثل ما تقدّم، ثمّ تنحّی، فجلس علی کرسی من تلک الکراسی.
ثمّ لم ألبث إلّایسیراً، وإذا بسحابة أخری، وإذا فیها دوی عظیم وخفقان أجنحة.
فنزلت حتّی لصقت بالأرض، وقام الأذان. فسمعت قائلًا یقول: انزل یا عیسی! انزل یا روح اللَّه! فإذا أنا برجل محمر الوجه، وفیه صفرة وعلیه حلّتان من حلل الجنّة. فأقبل حتّی وقف علی الرّأس، فقال مثل مقالة آدم ومن بعده، ثمّ تنحّی، فجلس علی کرسی من تلک الکراسی.
ثمّ لم ألبث إلّایسیراً وإذا بسحابة عظیمة فیها دوی کدوی الرّعد والرِّیاح وخفقان أجنحة. فنزلت حتّی لصقت بالأرض، فقام الأذان، وسمعت منادیاً ینادی: انزل یا محمّد، انزل یا أحمد (ص). وإذا بالنّبیّ (ص) وعلیه حلّتان من حلل الجنّة، وعن یمینه صف من الملائکة، والحسن وفاطمة (رضی اللَّه عنهما). فأقبل حتّی دنا من الرّأس، فضمّه إلی صدره وبکی بکاءً شدیداً، ثمّ دفعه إلی امّه فاطمة، فضمّته إلی صدرها، وبکت بکاءً شدیداً حتّی علا بکاؤها، وبکی لها مَن سمعها فی ذلک المکان، فأقبل آدم علیه السلام حتّی دنا من النّبیّ (ص)، فقال: السّلام علی الولد الطّیِّب، السّلام علی الخلق الطّیِّب، أعظم اللَّه أجرک، وأحسن عزاءک فی ابنک الحسین.
ثمّ قام نوح علیه السلام، فقال مثل قول آدم، ثمّ قام إبراهیم علیه السلام، فقال کقولهما، ثمّ قام موسی وعیسی علیهما السلام، فقالا کقولهم، کلّهم یعزّونه (ص) فی ابنه الحسین. ثمّ قال النّبیّ (ص):
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 11
یا أبی آدم! ویا أبی نوح! ویا أخی إبراهیم! ویا أخی موسی! ویا أخی عیسی! اشهدوا وکفی باللَّه شهیداً علی امّتی بما کافأونی فی ابنی وولدی من بعدی. فدنا منه ملک من الملائکة، فقال: قطعت قلوبنا یا أبا القاسم! أنا الملک الموکّل بسماء الدّنیا أمرنی اللَّه تعالی بالطّاعة لک، فلو أذنت لی أنزلتها علی امّتک، فلا یبقی منهم أحد.
ثمّ قام ملک آخر، فقال: قطعت قلوبنا یا أبا القاسم! أنا الملک الموکّل بالبحار، وأمرنی اللَّه بالطّاعة لک، فإن أذنت لی أرسلتها علیهم فلا یبقی منهم أحد.
فقال النّبیّ (ص): یا ملائکة ربِّی! کفوا عن امّتی، فإنّ لی ولهم موعداً لن أخلفه. فقام إلیه آدم علیه السلام، فقال: جزاک اللَّه خیراً من نبیّ أحسن ما جوزی به نبیّ عن امّته. فقال الحسن: یا جدّاه! هؤلاء الرّقود هم الّذین یحرسون أخی، وهم الّذین أتوا برأسه. فقال النّبیّ (ص): یا ملائکة ربِّی! اقتلوهم بقتلة ابنی.
فوَ اللَّه ما لبثت إلّایسیراً حتّی رأیت أصحابی قد ذبحوا أجمعین.
قال: فلصق بی ملک لیذبحنی، فنادیته: یا أبا القاسم! أجرنی وارحمنی یرحمک اللَّه.
فقال: کفوا عنه. ودنا منِّی، وقال: أنت من السّبعین رجلًا؟ قلت: نعم. فألقی یده فی منکبی، وسحبنی علی وجهی، وقال: لا رحمک اللَّه ولا غفر لک، أحرق اللَّه عظامک بالنّار.
فلذلک أیست من رحمة اللَّه.
فقال الأعمش: إلیک عنِّی، فإنِّی أخاف أن أعاقب من أجلک، انتهی من شرح الشّفاء للعلّامة التّلمسانیّ من الفصل الرّابع والعشرین فیما أطلع اللَّه نبیّه (ص) من الغیوب من ترجمة الحسین. «1»
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 272- 275
__________________________________________________
(1)- قطب‌راوندی از اعمش روایت کرده است که: من بر دور کعبه طواف می‌کردم. ناگاه دیدم که مردی دعا می‌کرد و می‌گفت: «خداوندا! مرا بیامرز. دانم که مرا نیامرزی.»
چون از سبب ناامیدی او سؤال کردم، مرا از حرم بیرون برد و گفت: «من از آن‌ها بودم که در لشگر عمر سعد (لعین) بودیم و از آن چهل نفر بودم که سرِ امام حسین علیه السلام را به شام بردیم و در راه، معجزات بسیار از آن سرِ بزرگوار مشاهده کردیم و چون داخل دمشق شدیم، روزی که آن سرِ مطهر را به مجلس-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 12
__________________________________________________
- یزید ملعون می‌بردند، قاتل آن حضرت سر مبارک را برداشت و رجزی خواند که: «رکاب مرا پر از طلا و نقره کن که پادشاه بزرگی را کشته‌ام و کسی را که از جهت پدر و مادر از همه کس بهتر است.»
یزید پلید گفت: «هرگاه می‌دانستی که او چنین است، چرا او را کشتی؟» و حکم کرد که او را به قتل آورند. پس سر را در پیش خود گذاشت و شادی بسیار کرد و اهل مجلس حجت‌ها بر او تمام کردند و فایده نکرد؛ چنانچه گذشت.
پس امر کرد که آن سر منور را در حجره‌ای که برابر مجلس عیش و شراب او بود، نصب کردند و ما را بر آن سر موکل نمودند و مرا از مشاهده معجزات آن سر بزرگوار دهشت عظیم روی‌داده بود و خوابم نمی‌برد؛ چون پاسی از شب گذشت و رفیقان من به خواب رفتند، ناگاه صداهای بسیار از آسمان به گوشم رسید. پس شنیدم که منادی گفت: «ای آدم، فرود آی!»
پس حضرت آدم علیه السلام از جانب آسمان به زیر آمد، با ملائکه بسیار. پس ندای دیگر شنیدم که: «ای ابراهیم، فرود آی!»
و آن حضرت به زیر آمد با ملائکه بی‌شمار. پس ندای دیگر شنیدم که: «ای موسی، به زیر آی!»
و آن حضرت آمد با بسیاری از ملائکه و همچنین حضرت عیسی به زیر آمد با ملائکه بی‌حد و احصا. پس غلغله عظیم از هوا به گوشم رسید و ندایی شنیدم که: «ای محمد صلی الله علیه و آله و سلم به زیر آی.»
ناگاه دیدم که حضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد با افواج بسیار از ملائکه آسمان‌ها و ملائکه بر دور آن قبه که سر مبارک حضرت امام حسین علیه السلام در آن‌جا بود، احاطه کردند و حضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم داخل آن قبه شد؛ چون نظرش بر آن سرِ مبارک افتاد، ناتوان شد و نشست. ناگاه دیدم آن نیزه که سر آن مظلوم را بر آن نصب کرده بودند، خم شد و آن سر در دامن مطهر آن سرور افتاد. حضرت، سر را بر سینه خود چسبانید و به نزدیک حضرت آدم علیه السلام آورد و گفت: «ای پدر من، آدم! نظر کن که امت من با فرزند دلبند من چه کرده‌اند.»
در این وقت من بر خود بلرزیدم که ناگاه جبرئیل به نزد حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: «یا رسول اللَّه! من موکلم به زلزله زمین. دستوری ده که زمین را بلرزانم و بر ایشان صدایی بزنم که همه هلاک شوند.»
حضرت دستوری نداد. گفت: «پس رخصت بده که این چهل نفر را هلاک کنم.»
حضرت فرمود: «اختیار داری.»
پس جبرئیل به‌نزدیک هر یک که می‌رفت و بر ایشان می‌دمید، آتش در ایشان می‌افتاد و می‌سوختند. چون نوبت به من رسید، استغاثه کردم. حضرت فرمود که: «بگذارید او را، خدا نیامرزد او را.»
پس مرا گذاشت و سر را برداشت و برد و بعد از آن شب دیگر آن سرِ مقدس را ندیدم و عمر بن سعد (لعین) چون متوجه امارت ری شد، در بین راه به جهنم واصل شد و به مطلب نرسید.
فقیر گوید که: آنچه در آخر خبر مروی از اعمش است که عمر سعد در راه ری هلاک شد، درست نیاید؛ چه آن‌که آن ملعون را مختار در منزل خودش در کوفه به قتل رسانید و مستجاب شد دعای مولای ما امام حسین علیه السلام در حق او.
قمی، منتهی الآمال،/ 520- 522
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 13

حدّثنی شجاع بن مخلّد الفلاس، عن جریر، عن مغیرة، قال: قال یزید- حین قتل الحسین-: لعن اللَّه ابن مرجانة، لقد وجده بعید الرّحم منه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 419، أنساب الأشراف، 3/ 219
قال حصین: فحدّثنی مولی لیزید بن معاویة، قال: لمّا وضع رأس الحسین بین یَدَی یزید رأیته یبکی ویقول: ویلی علی ابن مرجانة، فعل اللَّه به کذا. أما واللَّه لو کانت بینه وبینه رحم ما فعل هذا.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 424- 425، أنساب الأشراف، 3/ 226- 227
قال [أبو مخنف، حدّثنی أبو جعفر العبسیّ، عن أبی عمارة العبسیّ]: «1» ثمّ دعا بالنِّساء والصِّبیان «2» فأجلسوا بین یدیه «2»، فرأی هیئةً قبیحة، فقال: قبّح اللَّه ابن مرجانة! لو کانت «3» بینه وبینکم «3» رَحِم أو قرابةٌ ما فعل هذا بکم، «4» ولا بعث بکم هکذا «4».
الطّبری، التّاریخ، 5/ 461/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 302؛ مثله ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 343
قال: وحدّثنی مولیً لمعاویة بن أبی سفیان، قال: لمّا أتِیَ یزید برأس الحسین فوضع بین یدیه، قال «5»: رأیته یبکی، وقال «6»: لو کان بینه «7» وبینه رَحِم ما فعل هذا «8». «9»
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی المنتظم].
(2- 2) [لم یرد فی العبرات].
(3- 3) [المنتظم: «بینکم وبینه»].
(4- 4) [المنتظم: «فرقّ لهم یزید»].
(5)- [لم یرد فی البدایة].
(6)- [البدایة: «ویقول»].
(7)- [البدایة: «بین ابن زیاد»].
(8)- [أضاف فی البدایة: «یعنی ابن زیاد»].
(9)- گوید: پس از آن بگفت تا زنان و کودکان را پیش روی وی نشانیدند. سر و وضعشان را آشفته-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 14
الطّبری، التّاریخ، 5/ 393/ مثله ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 171
قال أبو جعفر: وحدّثنی أبو عبیدة «1» معمر بن المثنّی أنّ یونس بن حبیب الجرمیّ حدّثه، قال: لمّا قَتَل «2» عبیداللَّه بن زیاد الحسین بن علیّ علیه السلام وبنی أبیه «2»، بعث برؤوسهم إلی یزید «3» ابن معاویة «3»، فسُرّ بقتلهم «4» أوّلًا، وحسنت بذلک منزلة عبیداللَّه «5» عنده، ثمّ لم یلبث إلّا قلیلًا حتّی ندم «3» علی قتل الحسین «3»، فکان یقول: وما کان علیَّ لو احتملتُ الأذی، وأنزلته معی «6» فی داری، وحکّمته فیما یرید؛ وإن کان علیَّ «7» فی ذلک وکَفٌ ووَهنٌ فی سلطانی، حفظاً لرسول اللَّه (ص) ورعایة لحقّه وقرابته! «8» لعن اللَّه ابن مرجانة، فإنّه أخرجه واضطرّه، وقد کان سأله أن یُخلِّی سبیله «9» ویرجع، «10» فلم یفعل، أو یضع «10» یده فی یدی، أو یلحق «9» بثغر من ثغور المسلمین حتّی یتوفّاه اللَّه عزّ وجلّ فلم یفعل «7»، «11» فأبی ذلک، وردّه علیه وقتله «11»،
__________________________________________________
- دید و گفت: «خدا پسر مرجانه را روسیاه کند. اگر میان وی و شما خویشاوندی یا نزدیکی‌ای بود، با شما چنین نمی‌کرد و شما را به این وضع نمی‌فرستاد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3073
گوید: یکی از غلامان معاویة بن ابی سفیان به من گفت: «وقتی سرِ حسین را پیش یزید آوردند، آن را پیش روی خویش نهاد.»
می‌گفت: دیدمش که می‌گریست و می‌گفت: «اگر میان او و حسین خویشاوندی بود، چنین نمی‌کرد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2980
(1)- [فی تاریخ دمشق مکانه: «قرأت علی أبی الوفاء حفاظ بن الحسن الغسّانیّ، أنا عبدالوهّاب المیدانیّ، أنا أبو سلیمان بن زبر، أنا عبداللَّه بن أحمد الفرغانیّ، أنا محمّد بن جریر الطّبریّ، قال: حدّثت عن أبی عبیدة ...» وفی البدایة: «فقال أبو عبیدة ...»].
(2- 2) [البدایة: «ابن زیاد الحسین ومَن معه»].
(3- 3) [لم یرد فی البدایة].
(4)- [البدایة: «بقتله»].
(5)- [البدایة: «ابن زیاد»].
(6)- [لم یرد فی البدایة].
(7)- [لم یرد فی تاریخ دمشق].
(8)- [أضاف فی البدایة: «ثمّ یقول»].
(9- 9) [البدایة: «أو یأتینی أو یکون»].
(10- 10) [تاریخ دمشق: «من حیث أقبل، أو یأتینی، فیضع»].
(11- 11) [البدایة: «بل أبی علیه، وقتله»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 15
فبغّضنی بقتله إلی المسلمین، وزرع لی فی قلوبهم العداوة، فبغضنی «1» البَرُّ والفاجر، بما استعظم النّاس من قتلی حُسیناً؛ ما لی ولابن مرجانة (لعنه اللَّه) «2».
وغضب علیه! «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 506/ عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 10/ 68؛ مثله ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 232
ثمّ دعا بالنِّساء والصِّبیان، فأجلسوا بین یدیه «4»، فرأی هیئةً قبیحةً، فقال: قبّح اللَّه ابن مرجانة، لو کانت «5» بینکم وبینه «5» قرابة و «6» رحم ما فعل هذا بکم ولا بعث بکم علی «7» هذه الحالة «7». «8»
المفید، الإرشاد، 2/ 125/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 118؛ القمی، نفس المهموم،/ 440؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 253
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ دمشق: «وأبغضنی» وفی البدایة: «فأبغضنی»].
(2)- [أضاف فی البدایة: «قبّحه اللَّه»].
(3)- یونس بن حبیب جر می‌گوید: وقتی عبیداللَّه بن زیاد، حسین بن علی علیه السلام و پسران پدر وی را بکشت، سرهاشان را پیش یزید بن معاویه فرستاد که از کشتنشان خرسند شد و منزلت عبیداللَّه پیش وی نکو شد. اما چندی نگذشت که از کشتن حسین پشیمان شد و گفت: «چه مانعی داشت اگر به رعایت پیغمبر خدا و حق و خویشاوندی حسین تحمل زحمت کرده بودم و او را به خانه خویش فرود آورده بودم و در مورد آنچه می‌خواست، اختیار به وی داده بودم و گرچه مایه وهن من می‌شد. خدا پسر مرجانه را لعنت کند که او را برون آورد و به ناچاری افکند. از او خواسته بود راهش را باز گذارد که باز گردد؛ اما نکرد، یا دست در دست من نهد یا به یکی از مرزهای مسلمانان رود تا خدای عز وجل او را ببرد؛ اما نکرد و نپذیرفت و رد کرد و او را بکشت و با کشتن وی مرا منفور مسلمانان کرد و دشمنی مرا در دل‌هایشان کاشت که نکوکار و بدکار دشمنم دارند که کشتن حسین را فجیع دانسته‌اند. مرا با پسر مرجانه چه کار بود که خدایش لعنت کند.»
و بر او خشم آورد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3129
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین،/ 397].
(5- 5) [فی ط علمیّة: «بینه وبینکم»].
(6)- [لم یرد فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام].
(7- 7) [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام: «هذه الصّورة» وفی إعلام الوری: «هذا»].
(8)- سپس زنان و کودکان را خواند و پیش روی خود نشاند و وضع لباس و هیأت آنان را نامناسب دید. پس گفت: «خدا روی پسر مرجانه (عبیداللَّه بن زیاد) را زشت کند. اگر میانه شما خویشاوندی و نزدیکی بود، این کار را با شما نمی‌کرد و شما را به این حال نمی‌فرستاد.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 125
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 16
وذکر السّیِّد أبو الحسین یحیی بن الحسن بن جعفر العلویّ فی کتاب الأنساب: لمّا قتل الحسین علیه السلام حملوا أولاده وعشیرته إلی یزید بن معاویة، فلمّا رآهم یزید، قال لهم: ما بالکم صیّرتم أنفسکم عبید أهل العراق، لعن اللَّه ابن مرجانة- یعنی ابن زیاد- فواللَّه لو کان له نسب من قریش لما فعل بکم هذا، ما علمت خروج أبی عبداللَّه الحسین حتّی بلغنی قتله.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 350
«وروی» عن فاطمة بنت الحسین إنّها قالت: لمّا أدخلنا علی یزید، ساءه ما رأی من سوء حالنا، وظهر ذلک فی وجهه، فقال: لعن اللَّه ابن مرجانة، وابن سمیّة؛ لو کان بینه وبینکم قرابة ما صنع بکم هذا، وما بعث بکنّ هکذا. الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 62
ثمّ لمّا حمل رأسه إلی یزید، قال: إنِّی کنت أقنع من طاعتکم بدون هذا، لعن اللَّه ابن مرجانة یعنی عبیداللَّه لو کان له فی قریش نسبٌ لما فعل مثل هذا الفعل.
العمرانی، الإنباء،/ 16
وقیل: ولمّا وصل رأس الحسین إلی یزید حسنت حال ابن زیاد عنده، وزاده «1» ووصله، وسرّه ما فعل، ثمّ لم یلبث إلّایسیراً حتّی بلغه بُغض النّاس له، ولعنهم «2» وسبّهم، فندم علی قتل الحسین، فکان یقول: وما علیَّ لو احتملت الأذی وأنزلت الحسین معی فی داری، وحکّمته فیما یرید، وإن کان علیَّ فی ذلک وهنٌ فی سلطانی، حفظاً لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ورعایة لحقّه وقرابته، لعن اللَّه ابن مرجانة، فإنّه اضطرّه، وقد سأله أن یضع یده فی یدی، أو یلحق بثغر حتّی یتوفّاه اللَّه، فلم یجبه إلی ذلک، فقتله، فبغضنی بقتله إلی المسلمین، وزرع فی قلوبهم العداوة، فأبغضنی البرّ والفاجر بما استعظموه من «3» قتل الحسین «3» ما لی ولابن مرجانة لعنه اللَّه وغضب علیه. «4»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(2)- [أضاف فی نهایة الإرب: «إیّاه»].
(3- 3) [نهایة الإرب: «قتلی حسیناً»].
(4)- گفته شده است: چون سرِ حسین به یزید رسید، وضع و حال ابن زیاد نزد او بهبودی یافت و بر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 17
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 300/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 461- 462؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 471- 472
حدّث عبدالملک بن مروان: لمّا أتی یزید برأس الحسین علیه السلام، قال: لو کان بینک وبین ابن مرجانة قرابة لأعطاک ما سألت.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 54/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 132؛ البحرانی، العوالم، 17/ 433
وذکر ابن جریر فی تاریخه: إنّ یزید لمّا جی‌ء برأس الحسین سُرّ أوّلًا، ثمّ ندم علی قتله «1» وکان یقول: وما علیَّ لو احتملت الأذی وأنزلت الحسین معی فی داری حفظاً لقرابة رسول اللَّه ورعایة لحرمته «1»، لعن اللَّه ابن مرجانة لقد بغضنی إلی المسلمین، وزرع لی فی قلوبهم البغضاء.
ثمّ غضب علی ابن زیاد ونوی قتله.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 150/ عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه، 1/ 418
إنّه [یزید] استدعی ابن زیاد إلیه، وأعطاه أموالًا کثیرة، وتحفاً عظیمة، وقرب مجلسه، ورفع منزلته، وأدخله علی نسائه، وجعل ندیمه، وسکر لیلة، وقال للمغنی: غن. ثمّ قال
__________________________________________________
- جایزه او افزود و او را از خود خرسند و خشنود نمود. اندک مدتی گذشت که بر دشمنی و کینه و بدگویی مردم (به سبب قتل حسین) آگاه شد که او را لعن می‌کنند و دشنام می‌دهند. از قتل حسین سخت پشیمان شد. آن‌گاه گفت: «چه می‌شد اگر من آزار او را تحمل می‌کردم و حسین را با خود در کاخ خود منزل و منزلت می‌دادم و به او اختیار حکم می‌دادم. اگر هم در حکومت من تزلزل یا توهین بود، حق رسول اللَّه را حفظ و رعایت می‌کردم و خویشی او را احترام می‌داشتم. خداوند، فرزند مرجانه را لعنت کند که او را مجبور کرد. او خواست دست به دست من نهد یا به یکی از مرزها برود تا زنده باشد، در آن‌جا زیست کند، ولی او (ابن زیاد) اجابت نکرد. او را کشت و مرا مورد بغض و کینه مسلمین قرار داد که به سبب قتل او، تخم کینه در دل مسلمین کاشته شد؛ به حدی که پرهیزگار و زشتکار از عموم مسلمین نسبت به من دشمن و بدخواه شده‌اند؛ زیرا قتل حسین را یک امر بزرگ (و گناه غیر قابل غفران) می‌دانند. من کجا و ابن مرجانه کجا؟ خداوند او را لعنت کند و خداوند او را مشمول غضب خود فرماید.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 201
(1- 1) [الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه: «وقال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 18
یزید بدیهیّاً «1»:
أسقنی شربة تروی فؤادی «2» ثمّ مل فاسق مثلها ابن زیاد
صاحب السّرّ «3» والأمانة عندی ولتسدید مغنمی وجهادی
قاتل الخارجیّ أعنی حسیناً ومبید الأعداء والحسّاد «4»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص،/ 164/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 462- 463؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 187؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 397
وقال ابن جریر الطّبریّ: حدّثت عن أبی عبیدة أنّ یونس بن حبیب حدّثه، قال: لمّا قتل الحسین وبنو أبیه بعث ابن زیاد برؤوسهم إلی یزید، فسرّ بقتلهم أوّلًا ثمّ ندم، فکان یقول: وما علیَّ لو احتملت الأذی وأنزلت الحسین معی وحکمته فیما یرید، وإن کان علیَّ فی ذلک وهن فی سلطانی حفظاً لرسول اللَّه (ص) ورعایة لحقّه وقرابته، لعن اللَّه ابن مرجانة- یرید عبیداللَّه- فإنّه أخرجه واضطرّه، وقد کان سأل أن یخلِّی سبیله، ویرجع من حیث أقبل أو یأتینی فیضع یده فی یدی أو یلحق بثغر من الثّغور، فأبی ذلک، وردّه علیه، فأبغضنی بقتله المسلمون.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 351- 352
وقال المدائنیّ، عن إبراهیم بن محمّد، عن عمرو بن دینار، حدّثنی محمّد بن علیّ بن الحسین، عن أبیه، قال: [...]
فحملنا إلی یزید، فدمعت عینه حین رآنا وأعطانا ما شئنا، وقال: إنّه سیکون فی قومک أمور، فلا تدخل معهم فی شی‌ء. فلمّا کان من أهل المدینة ما کان کتب مع مسلم
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم والمعالی: «بدیهاً» ولم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- [فی نفس المهموم والمعالی: «مشاشی» وفی وسیلة الدّارین: «مشامی»].
(3)- [المعالی: «البرّ»].
(4)- پس یزید گفت: عورات اهل البیت را درآورید؛ چون آوردند، ایشان را با چادرهای سخت کهنه و ناشسته بدید و برنجید و گفت: «قبّح اللَّه ابن مرجانة، لو کانت بینکم وبینه قرابة ورحم ما فعل هذا»؛ یعنی: «خدای زشت گرداند ابن مرجانه را. اگر بودی در میان شما و او قرابتی و رحم هرگز این کار نکردی.»
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 295
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 19
ابن عقبة کتاباً فیه أمانی، فلمّا فرغ مسلم من الحرّة بعث إلیَّ، فجئته، وقد کتبت وصیّتی فرمی إلیَّ بالکتاب، فإذا فیه: استوص بعلیّ بن الحسین خیراً، وإن دخل معهم فی أمرهم فأمنه، واعف عنه وإن لم یکن معهم فقد أصاب وأحسن.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 352
محمّد بن جریر: حدّثت عن أبی عبیدة، حدّثنا یونس بن حبیب، قال: لمّا قتل عبید اللَّه الحسین. بعث برؤوسهم إلی یزید فسرّ بقتلهم أوّلًا؛ ثمّ لم یلبث حتّی ندم علی قتلهم، فکان یقول: وما علیَّ لو احتملت الأذی، وأنزلت الحسین معی وحکمته فیما یرید وإن کان علیَّ فی ذلک وهن، حفظاً لرسول اللَّه (ص) ورعایة لحقّه، لعن اللَّه ابن مرجانة، یعنی عبیداللَّه، فإنّه أخرجه واضطرّه. وقد کان سأل أن یخلِّی سبیله أن یرجع من حیث أقبل، أو یأتینی. فیضع یده فی یدی، أو یلحق بثغر من الثّغور، فأبی ذلک علیه، وقتله، فأبغضنی بقتله المسلمون، وزرع لی فی قلوبهم العداوة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 214
ثمّ دعا بالنِّساء والصِّبیان، فرأی هیئة قبیحة، فقال: قبّح اللَّه ابن مرجانة، لو کانت بینهم وبینه قرابة ورحم ما فعل هذا بهم، ولا بعث بکم هکذا. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 194
فقیل: إنّه لمّا وصلت إلیه رأس الحسین، قال: رحمک اللَّه یا حسین، لقد قتلک رجل لم یعرف حقّ الأرحام. وتنکّر لابن زیاد.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 412
ولمّا قتل الحسین وبنو أبیه بعث ابن زیاد برؤوسهم إلی یزید، فسُرَّ بقتلهم أوّلًا، ثمّ
__________________________________________________
(1)- یزید گفت: «همچنین است لعنت بر پسر مرجانه باد که کاری چنین از وی صادر شد و شخصی چون حسین ابن فاطمه رضی الله عنه را به قتل آورد. به وحدانیت حی اکبر که اگر من سردار آن لشکر می‌بودم ملتمسات امام حسین را به اجابت مقرون می‌داشتم و اگر فرزند خود را فدای او بایستی کرد، از آن باک نمی‌داشتم.»
در بعضی از کتب به نظر رسیده است که یزید امثال این سخنان به جهت آن بر زبان می‌آورد که مردم بر قتله امیر المؤمنین حسین و اصحاب او نفرین می‌کردند و او را توبیخ و سرزنش بسیار می‌کردند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 177
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 20
ندم لما مقته المسلمون علی ذلک، وأبغضه النّاس، وحُقَّ لهم أن یبغضوه. «1»
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 208
قلت: «یزید بن معاویة أکثر ما نقم علیه فی عمله شرب الخمر وإتیان بعض الفواحش». فأمّا قتل الحسین فإنّه کما قال جدّه أبو سفیان یوم أُحد لم یأمر بذلک ولم یسؤه. وقد قال: «لو کنت أنا لم أفعله معه ما فعله ابن مرجانة» یعنی عبیداللَّه بن زیاد.
وقال للرّسل الّذین جاؤوا برأسه: قد کان یکفیکم من الطّاعة دون هذا. ولم یعطهم شیئاً وأکرم آل بیت الحسین وردّ علیهم جمیع ما فقد لهم وأضعافه، وردّهم إلی المدینة فی محامل وأبّهة عظیمة. وقد ناحَ أهله فی منزله علی الحسین حتّی کان أهل الحسین عندهم ثلاثة أیّام. وقد قیل: إنّ یزید فرح بقتل الحسین أوّل ما بلغه، ثمّ ندم علی ذلک، فقال أبو عبیدة معمر بن المثنّی: «إنّ یونس بن حبیب الجرمیّ حدّثه قال: لمّا قتل ابن زیاد الحسین ومَن معه، بعث برؤوسهم إلی یزید، فسُرّ بقتلهم أوّلًا، وحسنت بذلک منزلة ابن زیاد عنده، ثمّ لم یلبث إلّاقلیلًا حتّی ندم، فکان یقول: «وما کان لو احتملت الأذی وأنزلته فی داری وحکمته فیما یرید، وإن کان علیَّ فی ذلک، وکفٌ، ووهنٌ فی سلطانی حفظاً لرسول اللَّه [صلّی اللَّه] علیه وسلّم، ورعایة لحقّه وقرابته. ثمّ یقول: لُعن ابن مرجانة، فإنّه أخرجه واضطرّه، وقد کان سأله أن یخلِّی سبیله أو یأتینی به أو یکون بثغر من ثغور المسلمین حتّی یتوفّاه اللَّه فلم یفعل، بل آسی علیه، وقتله، فبغضّنی بقتله إلی المسلمین، وزرع لی فی قلوبهم العداوة، فأبغضنی البرّ والفاجر بما استعظم النّاس من قتلی حسیناً، ما لی ولابن مرجانة لعنه اللَّه». وغضب علیه. «2»
ابن طولون، قید الشّرید،/ 39- 40
__________________________________________________
(1)- و امام زین العابدین و بعضی از مخدرات سراپرده طهارت در آن روز با یزید مناظرات فرمودند و سخنان زشت او را جواب‌های درشت گفتند و چون یزید شنید که مردم بر قتله امام حسین نفرین می‌کنند، با شمر و همراهان او به حسب ظاهر خشونت کرد و گفت: «واللَّه که من از اطاعت شما بدون قتل حسین رضی الله عنه راضی بودم. لعنت بر پسر مرجانه باد که بر چنین امری شنیع اقدام نمود.»
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 60
(2)- این وقت روی به اهل بیت آورد.
فقال: قبّح اللَّه ابن مرجانة لو کانت بینکم وبینه قرابة ورحم ما فعل هکذا بکم ولا بعث بکم علی هذا.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 21
__________________________________________________
- گفت: «خداوند زشت کناد عبیداللَّه پسر مرجانه را. اگر در میان شما و او قرابت رحم و خویشاوندی بود، هرگز با شما به این‌گونه کار نمی‌کرد و شما را به این ذلت و خواری کوچ نمی‌داد.»
این بگفت و اهل بیت را رخصت مراجعت داد و این کرت ایشان را بیاوردند و در مسجدی خراب جا دادند.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 3/ 158
همانا در جمله معاصی هیچ معصیتی از کشتن انبیا و اوصیا و اولاد ایشان برتر نیست و چون کسی مرتکب این امر عظیم شود و جمیع ذنوب و آثام 1 برای او صغیر است؛ لکن بعد از آن‌که مردمی منافق و گمراه و بی‌باک حفظ ظاهر کردند و به نکر شیطانی مردم را به ضلالت جاودانی خواندند و خود را حافظ شریعت و سالک طریقت شمردند و به این تلبیس 2 و تمویه 3 جهانیان را در امر خویش به تشکیک افکندند و اگر فعلی ناستوده از ایشان نیز بر مردمان روشن گشت، به تدابیر دنیویه ایشان را بر اغماض ناچار ساختند تا اندک اندک کار به کام و باره مرام رام بر مردمان عمارت تکیه آوردند و اعقاب ایشان و خلفای ایشان نیز جای ایشان را بگرفتند و آن وقت با اولاد صاحب حقیقی مسند مخالفت ورزیدند و مردم را در کار ایشان به شبهه افکندند و ایشان را خارجی خواندند و از دین بیرون شمردند و به این دستاویز با ایشان درآویختند و خون ایشان بریختند، عذر خویش را به این تمویهات توسل دادند و نامش را حفظ دین و آیین و انتظام امور سرحدات و ثغور مسلمانان گذاشتند؛ لکن ارتکاب بعضی محرمات را مثل خمر خوردن واضح و آشکار در مجلس رسول ملک روم که بر دعوی اسلام بودند، مرتکب محرمات الهی گشتن و خود را امیر مسلمانان خواندن عذر و بهانه چیست و آن لعنت‌ها بر پسر مرجانه از چه حیثیت است؟ و اظهار آن‌گونه اندوه و ندامت از چه؟ فرمایش دختر امیر المؤمنین در قصه مرد شامی و خواهش او از آن ملعون که: «این جاریه را به من بخش!»
در این کار برای تو و یزید ممکن نیست و آشفته شدن آن ملعون که: «اگر خواهم چنان می‌کنم!» و جواب آن حضرت که: «نمی‌توانی مگر گاهی که از دین و ملت ما بیرون شوی و به دیگر ملت اندر آیی یا به قبله دیگر نماز گزاری!»
و به مسجد رفتن آن ملعون و نماز گزاشتن به امامت جماعت و به پای داشتن اذان و اقامت و توحید و شهادت و صلوات بر حضرت رسالت است چگونه است اگر این افعال به این وضوح از وی مشهود بود، دیگر او را از علامات مسلمانی چه چیز برجا مانده بود و او چه برجا گذاشته بود که هنوز از ملت خارج نباشد. پس، از این جمله معلوم می‌شود که از رعایت ظاهر اوامر و نواهی یکباره منصرف نبوده‌اند؛ هم حفظ ظاهر را می‌نموده‌اند و هم کفر باطن را از دست نمی‌داده‌اند. لعب شطرنج را از سیره سلاطین و آداب سلطنت می‌شمردند و شرب فقاع را از موضوع شرب مسکر 4 خارج می‌خوانده‌اند، چنان‌که در آن حدیث که از حضرت‌امام‌رضا علیه السلام در کیفیت مجلس آن ملعون مأثور است، به‌فقاع و لعب شطرنج اشارت رفته است.
پس معلوم می‌شود که شرب خمر و خمار و قمر و قمار و یوز و شکار را در هر مقامی به آشکارا مرتکب نمی‌شدند. هم‌خدای می‌جستند وهم‌خدای می‌کشتند. هم‌مسجد می‌رفتند وهم‌محراب می‌سوختند. هم زائر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 22
أقول: یظهر لمن تأمّل فی أفعال یزید وأقواله أ نّه لمّا جی‌ء برأس الحسین علیه السلام وأهل بیته سرّ بذلک غایة السّرور، ففعل ما فعل مع الرّأس الشّریف، وقال ما قال، وحبس «1» علیّاً ابن الحسین علیه السلام «1» وسائر أهل بیته فی محبس لا یکنّهم من حرّ ولا قرّ «2» حتّی تقشّرت وجوههم، فلمّا عرفهم «3» النّاس واطّلعوا علی جلالتهم «4» وأ نّهم مظلومون ومن أهل بیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله کرهوا فعل یزید، بل لعنوه، وسبّوه، وأقبلوا علی أهل البیت،
__________________________________________________
- کعبه می‌شدند و هم کعبه را ویران می‌ساختند. هم حجر را تلثیم 5 می‌نمودند و هم بیهوده می‌شمردند. هم به قبله نماز می‌گذاشتند و هم قبله حقیقی را ناچیز می‌کردند. هم پرستش بت را از دست نمی‌دادند و هم از مناهی ناهی بودند. هم به جمله را به مناسبت وقت مرتکب می‌شدند، هم به رعایت دین روز می‌نهادند. هم در تخریب آیین روزگار می‌سپردند و هم خود را امت پیغمبر می‌شمردند. هم پسر پیغمبر می‌کشتند و گمان همی‌بردند که گوی مراد را به‌چوگان مرام درآوردند؛ اما غافل از این‌که: «اللَّهُ یَستهزئ بِهِم ویَمُدُّهم فی طُغیانهم یعمهون» 6، «اولئک الّذین اشتروا الضّلالة بالهُدی فما رَبحت تجارتهم وما کانوا مُهتدین» 7، «وضُرِبَت علیهِم الذِّلّة والمسْکنة وباؤوا بغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ذلکَ بأنّهُم کانوا یکفرونَ بآیاتِ اللَّهِ ویقتلون النّبیِّین بغیر الحقّ» 8، «وسَیعْلَمُ الّذینَ ظلمُوا أیَّ مُنقلَبٍ ینقلِبُون».
1. آثام (جمع اثم): گناه.
2. تلبیس: مشتبه ساختن. امر را برخلاف واقع جلوه دادن.
3. تمویه: برخلاف واقع و آنچه هست، جلوه دادن.
4. مسکر: چیزی که مست‌کننده باشد.
5. تلثیم: بوسه زدن.
6. خداوند آن‌ها را مورد مسخره و ریشخند قرار می‌دهد و آن‌ها را پس از بریدن از حق در سرکشی کورکورانه خود بدو می‌دهد (البقره- 14).
7. آن‌ها گروهی هستند که در برابر هدایت و طریق روشن الهی خریدار گمراهی گشتند. پس در این معامله سودی نبرده و پذیرای راه حق نگردیدند (البقره- 15).
8. خواری و بیچارگی بر ایشان زده شد و غضب خدا را بر خود هموار کردند و این در اثر کفران آن‌ها به نشانه‌های الهیه و کشتن پیغمبران به ناروا بوده است (البقره- 58).
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 216- 217
پس روی به اهل بیت کرد و گفت: «قبّح اللَّه ابن مرجانة لو کانت بینکم وبینه قرابة ورحم ما فعل هکذا بکم ولا بعث بکم علی هذا».
بیرجندی، کبریت احمر،/ 252
(1- 1) [وسیلة الدّارین: «علیّ بن الحسین علیه السلام»].
(2)- [وسیلة الدّارین: «برد»].
(3)- [وسیلة الدّارین: «عرف»].
(4)- [وسیلة الدّارین: «جلالة أهل البیت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 23
فلمّا اطّلع یزید علی ذلک أراد أن یفرغ ذمّته من دم الحسین علیه السلام، فنسب قتله إلی ابن زیاد ولعنه بفعله ذلک وأظهر النّدم علی قتله علیه السلام وغیر حاله مع علیّ بن الحسین علیه السلام وسائر أهل بیته، فأنزلهم فی داره الخاصّة حفظاً للملک والسّلطنة وجلباً لقلوب العامّة «1» لا أ نّه ندم علی قتل الحسین وساءه «1» ما فعل ابن زیاد بحسب الواقع ونفس الأمر. «2» والّذی یدلّ علی هذا ما نقله السّبط ابن الجوزیّ فی التّذکرة: أ نّه استدعی ابن زیاد إلیه، وأعطاه أموالًا کثیرة وتحفاً عظیمة، وقرب مجلسه، ورفع منزلته «3» وأدخله علی نسائه وجعله ندیمه [...] «4» «5» ونقل ابن الأثیر فی الکامل عن ابن زیاد أ نّه قال لمسافر بن شریح الیشکریّ فی طریق الشّام: أمّا قتلی الحسین علیه السلام فإنّه أشار لی یزید بقتله أو قتلی فاخترت قتله «5». «6»
__________________________________________________
(1- 1) [وسیلة الدّارین: «لا أنّ الخبیث ندم علی قتل الحسین علیه السلام وسأله»].
(2)- [من هنا حکاه فی المعالی].
(3)- [وسیلة الدّارین: «منزلته الخبیثة»].
(4)- [أنظر تذکرة الخواصّ].
(5- 5) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(6)- من می‌گویم: از تأمل در کردار وگفتار یزید برآید که چون سرِ حسین را با خاندانش برای او آوردند، بی‌نهایت خرسند شد و با آن سرِ شریف چنان کرد و چنان گفت و امام بیمار و سایر اهل بیت را در زندان بی‌سقفی باز داشت تا چهره‌شان پوست گذاشت و چون مردم آن‌ها را شناختند و به جلالت آن‌ها پی بردند و دانستند که مظلومند و اهل بیت رسولند، از کردار یزید بدشان آمد و او را لعن کردند و دشنام دادند و روی به اهل بیت آوردند و چون یزید چنین دید، خواست خود را از خون حسین علیه السلام برکنار دارد و قتل او را به گردن ابن زیاد گذاشت و او را بر این کردار لعن کرد و از قتل او اظهار پشیمانی کرد و وضع خود را درباره امام بیمار و اهل بیت دگرگون ساخت و آن‌ها را برای حفظ ملک و سلطنت و جلب قلوب مردم در خانه خود منزل داد؛ نه این‌که از روی حقیقت پشیمان شده باشد و از کردار ابن زیاد ناراضی گردد. دلیلش این است که ابن جوزی در تذکره گفته است: یزید ابن زیاد را خواست و اموال بسیار و تحف بی‌شماری به او داد و نزدیک خودش نشاند و مقام او را بالا برد و او را با زنان خود همنشین کرد و ندیم خویش ساخت و یک شب مست شد و به خواننده‌ای گفت که سرود بخواند و خودش بالبدیهه سرود:
به من جامی بده تا تازه گردم بده جام دگر به ابن زیادم
رفیق و صاحب سرّ و امینم غنیمت‌آور و مرد جهادم
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 24
القمی، نفس المهموم،/ 462- 463/ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 187؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 396- 397
أقول: ویظهر لمن تأمّل فی أفعال یزید وأقواله: إنّه کان راضیاً بقتل الحسین علیه السلام وهو الّذی أمر به لأنّه لمّا جی‌ء برأس الحسین علیه السلام وأهل بیته إلیه سرّ بذلک غایة السّرور، ففعل ما فعل مع الرّأس الشّریف، وقال ما قال، وحسنت حال ابن زیاد عنده، وزاده فی عطایاه، ووصله، وبرّه، وسرّه ما فعل، ثمّ لم یلبث إلّایسیراً حتّی عرفهم النّاس بأ نّهم عترة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم واطّلعوا علی جلالتهم، وأ نّهم مظلومون مطرودون مشرّدون کرهوا فعل یزید، بل لعنوه، وسبّوه، وأقبلوا علی أهل البیت. فلمّا اطّلع یزید وبلغه بغض النّاس له ولعنهم وسبّهم إیّاه ندم علی قتل الحسین، فکان یقول: وما علیَّ لو احتملت الأذی وأنزلت الحسین علیه السلام معی فی داری وحکمته فیما یرید وإن کان علیَّ فی ذلک وهن فی سلطانی حفظاً لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، ورعایة لحقّه وقرابته.
ثمّ إنّه نسب قتله إلی ابن زیاد، ولعنه بفعله ذلک، وأظهر النّدم علی قتله علیه السلام وقال:
لعن اللَّه ابن مرجانة، فإنّه اضطرّه وقد سأله أن یضع یده فی یدی أو یلحق بثغر حتّی یتوفّاه اللَّه فلم یجبه إلی ذلک، فقتله، فبغضنی بقتله إلی المسلمین، وزرع فی قلوبهم العداوة، فأبغضنی البرّ والفاجر بما استعظموه من قتل الحسین، ما لی ولابن مرجانة (لعنه اللَّه).
وغضب علیه، ثمّ غیّر حاله مع علیّ بن الحسین علیه السلام وسائر أهل بیته، فأنزلهم فی داره الخاصّة بعدما حبسهم فی محبس لا یکنّهم من حرّ ولا برد حتّی تقشّرت وجوههم. وکلّ ذلک حفظاً للملک والسّلطنة وجلباً لقلوب العامّة لا لأنّه ندم علی قتل الحسین بحسب الواقع ونفس الأمر، وساءه ما فعل ابن زیاد والّذی یدلّ علی هذا ما نقل سبط ابن الجوزیّ فی التّذکرة إنّه استدعی ابن زیاد إلیه وأعطاه أموالًا کثیرة «1».
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 186- 187
__________________________________________________
-کشنده خارجی یعنی حسینم مبید دشمنان و حاسدانم
ابن اثیر در کامل از ابن زیاد نقل کرده است که به مسافر بن شریح یشکری در راه شام گفت: «برای آن حسین را کشتم که یزید از من خواسته بود، یا او را بکشم و یا خود را و من کشتن او را اختیار کردم.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 221- 222
(1)- [انظر تذکرة الخواصّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 25
وقال ابن حجر فی الصّواعق: وجمع بأ نّه أظهر الأوّل وأخفی الثّانی، بقرینة أ نّه بالغ فی رفعة ابن زیاد حتّی أدخله علی نسائه.
وفی روضة الصّفا وغیره: إنّه أظهر النّدامة خوفاً من النّاس ومراعاةً لسیاسته الشّخصیّة، وإلّا فلا یخفی علی أحد أن قتله کان بأمره، فواعجباً کیف یُظهر النّدم ویرید إلباس الأمر علی النّاس مع أ نّه فی ذلک الیوم أو فی أمسه أطاف الرّؤوس بالشّام والسّبایا موثقات فی‌الحبال مکشّفات الوجوه عرایا علی أقتاب الجمال.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه، 1/ 418
وفی الصّواعق قال: لمّا وصلت الرّؤوس والسّبایا إلی یزید، قیل ترحّم علیه وتنکّر لابن زیاد. «1»
القزوینی، الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه، 1/ 418
__________________________________________________
(1)- یزید در اوّل امر، از ابن زیاد بسیار مسرور و خوشحال شد
تبلیغات بنی امیّه در شام بر علیه امیر المؤمنین سلام اللَّه علیه و آل علی علیه السلام به اندازه‌ای بود که مردم آن سامان اقربا و خویش نسبت به رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم به غیر از بنی امیّه کسی را به رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم اقربا و خویش نمی‌دانستند، ولی ورود اسرای اهل بیت علیهم السلام به شام و بیانات حضرت امام سجاد علیه السلام در منبر و شوارع دمشق و زینب کبری سلام اللَّه علیها در مجلس یزید و تماس گرفتن مردم شام با امام علیه السلام و تحقیق حال از آن حضرت، پرده از روی کار برداشت و یزید رسوا شد؛ لذا هرگز نمی‌توانست اسرا را بیش‌تر در شام نگاه دارد.
هندوشاه بن سنجر بن عبداللَّه صاحبی نخجوانی در کتاب «تجارب السلف» که در سال (724) ه آن را به انجام رسانده است، گوید: چون سرِ مبارک حسین را به دمشق بردند و زین العابدین علی بن الحسین بن علی ابن ابیطالب در میان ایشان بود و او را با جماعت عورات خاندان نبوت بر شتران نشاندند بر پالان‌های بی‌غطا 1 و غایشه در دمشق می‌گرداندند مانند اسیران که از زنگ و حبشه می‌آورند در این حال پیری از اهل شام بیامد پیش زین العابدین بایستاد و او را دشنام داد و اظهار شماتت کرد. زین العابدین گفت: «ای شیخ! قرآن خوانی؟»
گفت: «آری.»
گفت: «این آیه خوانده‌ای که: «قل لا أسألکم علیه أجراً إلّاالمودّة فی القربی».»
گفت: «خوانده‌ام.»
گفت: «مرا می‌شناسی؟»
گفت: «نه.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 26
__________________________________________________
- گفت: «ذی القربی منم!»
و نام و نسب خود را بگفت. پیر او را سوگند داد که: «راست می‌گویی؟ زین العابدین تویی؟»
سوگند خورد که راست می‌گویم. پیر گفت: «به خدا من هرگز ندانستم که (محمد) را به غیر از یزید و خویشان او خویشاوندی دیگر هست.»
آن‌گاه بگریست و از زین العابدین عذر خواست.
گویند: هفتاد کس از مشایخ دمشق به طلاق و عتاق و حج سوگند خوردند که: «ما پیغمبر را به غیر از یزید، خویشی ندانستیم و همه از زین العابدین عذر خواستند و زاری کردند و او همه را عفو فرمود.» 2
تبلیغات خلاف واقع در حق بزرگان دین که ورثه ائمه طاهرین علیهم السلام هستند، در هر دوره به شکلی روی کار آمده است؛ چنانچه در حق ائمه معصومین سلام اللَّه علیهم در عصر خودشان تهمت‌ها و افتراها و اکاذیب به آن‌ها نسبت داده‌اند؛ در حق نواب عام آن حضرات و علمای اعلام نیز نظایر آن‌ها را گفته‌اند. شمه‌ای از آن‌ها را در کتاب (سفرنامه بافت) نگارش داده و مقداری از آنچه در عصر حاضر به وقوع پیوسته، به قلم آورده است و اوضاع علمای سوء و متشبهین به علما را شرح داده‌ام.
مسعودی در مروج الذهب گوید: ونزل عبداللَّه بن علیّ الشّام ووجّه إلی أبی العبّاس السّفّاح أشیاخاً من أهل الشّام من أرباب النّعم والرّیاسة من سائر أجناد الشّام، فحلفوا لأبی العبّاس السّفّاح أ نّهم ما علموا لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم قرابة، ولا أهل بیت یرثونه غیر بنی امیّة حتّی ولیتم الخلافة 3.
تبلیغات خلاف واقع بنی‌امیّه لَه خودشان و علیه اهل بیت علیهم السلام و اقربای واقعی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم و رسوخ آن در اذهان مردم شام به اندازه‌ای رسیده بود که در افکار مشایخ دمشق بنابه نقل صاحب تاریخ (تجارب السلف) چنانچه گذشت، جاگیر شده بود و اگر ورود اسرای خاندان رسالت به شام و دمشق وقوع نیافته بود، پرده از روی کار برداشته نمی‌شد و نقل تجارب السلف معتبر است؛ زیرا تاریخ مزبور از مآخذ و مصادر محسوب است واخیراً تعلیقات وحواشی عموزاده‌معظم دانشمند محترم استاد حسن‌قاضی طباطبایی بر آن‌کتاب مستقلًا چاپ و از طرف دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز منتشر شده است و تعلیقات پر ارزشی بر آن تاریخ نگارش داده‌اند.
یزید خیال کرد، چنانچه صورت ظاهر حال نشان می‌داد، بر حسین بن علی سید الشهدا علیهما السلام غالب آمده [است] و سلطنت شومش استقرار یافت و خود و اعقاب و احفادش مالک رقاب امم و قهرمان الماء والطین شد و تا قرن‌ها اولاد و احفاد شومش السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان خواهند شد؛ ولی در عالم خیال هم تصور نمی‌کرد که در واقع سیّد الشهدا علیه السلام غالب است و آخر کار یزید برعکس آن است.
ولذا در اندک مدت از اریکه تخت شوم سلطنت به زمین افتاد و سرنگون و تا ابد رسوا شد و پس از خودش، پسرش معاویة بن یزید در بالای منبر در مسجد دمشق رسوایی پدر را بر عموم اعلان کرد. یزید به‌اندازه‌ای از کشتن سیّدالشهدا علیه السلام شاد و مسرور بود که ابن‌زیاد را نزد خود طلبید و به او انعام و جایزه داد.
محدث قمی رحمه الله در نفس المهموم چنانچه در ترجمه آن کتاب است، گوید: کسی که در افعال یزید و اقوال-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 27
__________________________________________________
- او نیک بنگرد، بر وی آشکارا گردد که چون سرِ مطهر حضرت ابی عبداللَّه علیه السلام و اهل بیت او را آوردند، سخت شادمان شد و آن جسارت‌ها با سرِ مطهر کرد و آن سخنان گفت و علی بن الحسین علیهما السلام را با سایر خاندان در زندانی کرد که از گرما و سرما محفوظ نبودند تا چهره ایشان پوست انداخت؛ اما چون مردم آن‌ها را شناختند و بزرگواری ایشان را بدانستند و مظلومی آن‌ها بدیدند و معلوم گردید که از خاندان رسولند صلی الله علیه و آله و سلم، از کار یزید کراهت نمودند و او را دشنام دادند و لعن کردند و به اهل بیت روی نمودند و یزید بر آن آگاه شد. خواست خویش را از خون آن حضرت بری نماید، نسبت قتل به ابن زیاد داد و او را نفرین کرد و پشیمانی نمود بر کشتن آن حضرت و رفتار خویش را با علی بن الحسین علیه السلام نیکو کرد و آن‌ها را در سرای خاص خویش فرود آورد برای حفظ ملک و پادشاهی خود تا دلِ مردم را به خویش جلب کند؛ نه آن‌که راستی کار ابن زیاد را نپسندیده باشد و از کشتن آن حضرت پشیمان شده باشد.
و دلیل بر این، داستانی است که سبط ابن الجوزی در تذکره روایت کرده است که: ابن زیاد را نزدیک خود بخواند و مال فراوان او را بخشید و تحفه‌های بزرگ داد و نزدیک خود نشانید و منزلت او را بلند گردانید 4 و او را به اندرون خود نزد زنان خود برد و ندیم کرد و شبی مست با مطرب گفت: «بخوان!» و خود این ابیات بدیهه انشا کرد:
اسقنی شربة تروی مشاشی 5 ثمّ مل فاسق مثلها ابن زیاد
صاحب السِّرّ والأمانة عندی ولتسدید مغنمی وجهادی
قاتل الخارجیّ أعنی حسیناً ومبید الأعداء والحسّاد
ابن اثیر در کامل از ابن زیاد نقل کرده است: ابن زیاد با مسافر بن شریح یشکری در راه شام گفت: «من حسین علیه السلام را به امر یزید کشتم و گفته بود: یا او کشته شود، یا تو کشته شوی. من قتل او را اختیار کردم.»
پس پشیمانی یزید از قتل امام حسین علیه السلام از روی حیله و تزویر و سیاست بود. چون دید نتیجه بد در انظار مردم و افکار عمومی بر علیه‌اش بخشیده است، خواست خود را تبرئه کند؛ بلکه با آن رویه جلب قلوب نماید؛ والّا در باطن، مسرور از قتل آن حضرت بوده است.
و شمر بن ذی الجوشن نیز نماز می‌خواند و بعد از نماز می‌گفت: «خدایا! اطاعت از اولی الامر مرا وادار کرد که ریحانه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم را به قتل برسانم.» رجوع شود به میزان الاعتدال ذهبی، ج 2، ص 280، ط مصر و انیس الموحدین ص 115 ط تبریز سال 1392 ق.
معلوم است که اولی الامر شمر عبارت از یزید و ابن زیاد است.
و اجازه دادن یزید که اهل بیت در دمشق در دربار خون‌بار او به سیّد الشهدا علیه السلام عزا برپا نمایند، آن هم از راه حیله و سیاست شومش بوده است که در انظار عموم، بلکه بتواند خود را از خون امام علیه السلام تبرئه نماید.
در ترجمه نفس المهموم گوید: در کامل بهایی گوید: زینب علیها السلام نزد یزید فرستاد و رخصت خواست تا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 28
__________________________________________________
- برای برادرش حسین علیه السلام مجلس عزا برپای دارد. یزید لعنه اللَّه رخصت داد و آنان را در دار الحجارة فرود آورد. هفت روز به آن‌جا ماتم داشتند و هر روز زنان بسیار نزد ایشان می‌آمدند و نزدیک بود مردم در سرای یزید ریزند و او را بکشند مروان آگاه شد و گفت: «مصلحت نیست اهل بیت حسین علیه السلام را در این شهر نگاه‌داری. برگ سفر بساز و ایشان را سوی حجاز فرست!»
و یزید برگ سفر ایشان بساخت و به مدینه روانه کرد. بنابراین روایت، مروان بدان وقت در شام بود.
بنابر آنچه بیان شد، یزید پلید دست و پای خود را گم کرده بود و نمی‌دانست چه حیلت اندیشد تا جلو تنفر و انزجار مردم را بگیرد و یورش مردم به دربارش که او را بکشند و مروان از نیّات مردم آگاه شده و یزید را از واقع امر آگاه ساخته و او را وادار به حرکت دادن به اسرای اهل بیت کرده است، واضح می‌سازد که هفت روز عزا برپا کردن بر سیّد الشهدا علیه السلام بسیار بعید است؛ بلکه کلیه مدتِ ماندن آن‌ها در دمشق هفت روز شده است. با آن هیجان مردم و اضطراب و تشویش در اذهان آن‌ها چه‌طور می‌توانست اهل بیت را در دمشق بیش‌تر نگه دارد و تا چهل روز سرِ مطهر را در مناره مسجد جامع آویخته باشند یا آن سرِ انور اطهر را با اسرای خاندان رسالت به مدینه فرستاده باشد؛ بلکه ملاحظه سیاست یزید و حیله وی برای جلب قلوب ایجاب می‌کرده است که رأس مطهر را هرچه زودتر به بدن اطیب برگرداند تا جلو توجه افکار عمومی مردم را در بدبینی به خودش گرفته و بر خویش جلب نماید. چنانچه عموم شیعه امامیه بر آن قائلند و ناگفته نماند که طبری گفته [است که] سه روز عزا نگاه داشتند. اهل بیت را در اول ورودشان به دمشق در خانه ویرانی مسکن دادند. چنانچه در بصائر الدرجات از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده [است] که علی بن الحسین علیه السلام را با همراهان نزد یزید بن معاویه بردند. آن‌ها را در خانه ویران مسکن دادند. یکی از ایشان گفت: «ما را در این خانه منزل دادند که سقف فرو افتد و ما را بکشد.»
پاسبانان به زبان رومی می‌گفتند: «این‌ها را بنگرید! از خراب شدن خانه می‌ترسند؛ با آن‌که فردا آن‌ها را بیرون می‌برند و می‌کشند.»
علی بن الحسین علیهما السلام فرمود: «هیچ کس از ما، زبان رومی را نیکو نمی‌دانست جز من.»
از این روایت شریفه استفاده می‌شود که: پاسبانان دولت بنی امیه در زندان و آن‌هایی که به اسرای اهل بیت علیهم السلام گمارده بودند با زبان رومی تکلم می‌کردند و ظن قوی آن است که اصلًا رومی باشند؛ چون دولت بنی امیه با روم ارتباط داشت و دولت روم در دربار بنی امیه و معاویه و یزید نفوذ داشت؛ چنانچه سرجون بن منصور رومی که معرب سرژیوس است، از زمان معاویه تا دوره عبدالملک تقریباً کاتب و وزیر مشاور در دربار اموی بود و تدبیر قتل سیّد الشهدا علیه السلام را به دست ابن زیاد، او به یزید پیشنهاد کرد و حکومت عراقین، بصره و کوفه‌را با هم نمود وابن‌زیاد را والی آن‌ها کرد و به محاربه سید الشهدا علیه السلام وادار نمود. سرجون قبلًا عهدی از معاویه اخذ نموده و نگه‌داشته‌بود. چون یزید با ابن‌زیاد مابین‌شان خوب نبود و بعد از مشاوره یزید با سرجون و پیشنهاد وی که ولایت عراقین را به ابن زیاد بدهد و به جنگ امام علیه السلام بفرستد، آن عهدنامه را به یزید نشان داد و او نیز قبول کرد؛ چنانچه شیخ مفید رحمه الله در ارشاد و دیگران نقل کرده‌اند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 29
__________________________________________________
- ارتباط روم با دربار بنی امیه، به جهت تمایل نژادی بنی امیه به آن‌ها بود و معاویه در زمان جنگ صفین با روم صلح کرد و عظمت اسلام را از نظر آن‌ها انداخت. به تفصیل آن، رجوع به کتاب «التدوین» مرحوم اعتماد السلطنه بشود و بنی امیه از نژاد اصیل عربی نبودند. رجوع شود به جنة المأوی، ص 304، ط 1 تبریز وص 250- 253 ط 2 تبریز.
و نیز از روایت استفاده می‌شود که امام علیه السلام زبان رومی را به خوبی می‌دانست. چنانچه اعتقاد ما امامیه بر آن است که امام به تمام لغات آشنا بوده است و به آن‌ها تکلم می‌کرد. لغتی پیدا نمی‌شود که امام به آن جاهل باشد؛ زیرا کسی که به لغتی و به چیزی جاهل باشد، او را امامت و خلافت الهیه نشاید که حجت خدا بر مردم باشد.
و از روایت مزبوره معلوم می‌شود که یزید در اول امر پس از ورود اهل بیت علیهم السلام به شام و زندانی کردن آن‌ها در دمشق، در خیال کشتن و به کلی از بین بردن آن‌ها بوده است؛ چنانچه از گفت‌وگوی پاسبانان زندان ظاهر می‌شود، ولی بعداً از آن خیال خبیث منصرف شده و جهت آن توجه افکار عمومی و بیدار شدن مردم و انقلاب و هیجان آن‌ها و انعکاس قتل سید الشهدا علیه السلام در میان مسلمین و بد نتیجه دادن آن بر یزید است که باعث شده از کشتن افراد خاندان رسالت صرف‌نظر نماید. چنانچه از فرمایش‌های امام سجاد علیه السلام با یزید نیز استفاده می‌شود که فرمود: «اگر مرا خواهی کشت، کسی را وادار کن که این زنان و اطفال را به وطن خودشان برساند.»
و یزید پلید گفت: «از قتل شما گذشتم و آن‌ها را خود شما خواهید برگردانید.»
چنانچه در مقاتل نقل کرده‌اند، از ملاحظه تمامی این‌ها معلوم می‌شود که یزید نمی‌توانست اهل بیت را در دمشق بیش‌تر نگه دارد.
یزید بس رسوا شد. دست از قتل اهل بیت علیهم السلام برداشت و در اندک مدت از بین رفت و پسرش معاویة بن یزید در بالای منبر باز رسوایش کرد.
1. این تعبیرات کتاب (تجارب السلف) مؤید روایتی است که در ص 73 از این کتاب گذشت و امام علیه السلام فرموده است: «بانوان حرم پشت سر من سوار اشتران پالان‌دار بودند ...» الخ چنانچه گذشت و گفته شد که راجع به احوال ورودشان به دمشق و مربوط به حالات‌شان در ورود به آن شهرستان است.
2. تجارب السلف ص 69 ط 2 تهران.
3. رجوع شود به مروج الذهب، ج 3، ص 43، ط مصر، سال 1377 ه. ق.
4. یعنی ترفیع رتبه و درجه داد.
5. مشاش، سرِ استخوان است.
قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سید الشهدا علیه السلام،/ 644- 655
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 30

وقال [یزید]: [...] یا أهل الشّام! ما ترون فی هؤلاء؟ فقال رجل من أهل الشّام:
لا تتّخذنّ من کلب سوء جرواً. فقال النّعمان بن بشیر: یا أمیر المؤمنین! اصنع بهم ما کان یصنع بهم رسول اللَّه (ص) لو رآهم بهذه الحال.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 7
ثمّ قال [یزید]: [...] ما ترون یا أهل الشّام فی هؤلاء؟ فقال له «1» رجل منهم «2» لا تتّخذ من کلب سوء جرواً «2».
قال النّعمان بن بشیر الأنصاریّ: انظر ما کان یصنعه رسول اللَّه (ص) بهم لو رآهم فی هذه الحالة فاصنعه «3» بهم.
قال: صدقت، خَلّوا عنهم، واضربوا علیهم القِباب. وأمال علیهم المطبخ وکساهم «4» وأخرج إلیهم جوائز کثیرة.
وقال: لو کان بین ابن مرجانة وبینهم نسب ما قتلهم.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 382/ عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 272؛ القمی، نفس المهموم،/ 441- 442؛ المحمودی، العبرات، 2/ 282، 353
ثمّ قال: یا أهل الشّام! ما ترون فی هؤلاء؟
فقال قائلهم: قد قتل «5» ولا تتّخذ جروء من کلب سوء.
فقال النّعمان بن بشیر: انظر ما کنت تری أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یفعله فیهم لو کان حیّاً، فافعله.
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی جواهر المطالب].
(2- 2) [نفس المهموم: «الکلمة المعلومة الملعونة»].
(3)- [العبرات،/ 282: «ما صنعه»].
(4)- [لم یرد فی العبرات،/ 353].
(5)- هکذا فی الأصل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 31
فبکی یزید، فقالت فاطمة بنت الحسین علیه السلام: یا یزید! ما تقول فی بنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله سبایا عندک.
فاشتدّ بکاؤه حتّی سمع ذلک نساؤه، فبکین حتّی سمع بکاؤهنّ مَن کان فی مجلسه.
وقیل: إنّ ذلک بعد أن أجلسهنّ فی منزل لا یکنّهنَّ من برد ولا حرّ.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 268- 269
وذکر السّیِّد أبو الحسین یحیی بن الحسن بن جعفر العلویّ فی کتاب الأنساب: [...]
قال: یا أهل الشّام! ما ترون فی هؤلاء؟
فقام النّعمان بن بشیر صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وقال: افعل ما کان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یفعل بهم.
وبکی نعمان بکاءً شدیداً، فبکی ببکائه یزید.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 351
ثمّ استشار أهل الشّام ماذا یصنع بهم، فقالوا له: لا تتّخذ من کلب سوء جرواً!
فقال النّعمان بن بشیر: انظر ما کان یصنعه بهم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فاصنعه.
فأمر بردِّهم إلی المدینة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 66/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 297
قال: یا أهل الشّام! ما ترون فی هؤلاء؟ «1» قال رجل: لاتتّخذنّ من کلب سوء جرواً «1».
فقال له النّعمان بن بشیر: اصنع ما کان رسول اللَّه یصنع بهم لو رآهم بهذه الهیأة! «2»
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 54/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 437
واستشار یزید أهل الشّام فی مَن بقی من ولد الحسین وولد أخیه الصِّغار. فقال له بعض الأشقیاء منهم: لا تتّخذ من کلب سوء جرواً یا أمیر المؤمنین.
__________________________________________________
(1- 1) [نفس المهموم: «أقول: قال رجل ملعون قبیحة لا أحبّ نقلها»].
(2)- [فی المطبوع: «الخیبة»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 32
فقال له النّعمان بن بشیر: اصنع بهم یا أمیر المؤمنین! ما کان یصنع بهم رسول اللَّه (ص) لو رآهم علی هذه الحال.
فأمر بإنزالهم وإکرامهم.
البرّی، الجوهرة،/ 45- 46
قال الرّاوی: ثمّ استشار أهل الشّام فیما یصنع بهم، «1» فقالوا: لا تتّخذنّ «1» من کلب سوء جرواً.
فقال له النّعمان بن بشیر: انظر ما کان الرّسول «2» یصنع «3» بهم فاصنعه بهم. «4»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 186/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 135؛ البحرانی، العوالم، 17/ 435؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 173؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 617، لواعج الأشجان،/ 231
وروی: أنّ یزید استشار النّاس فی أمرهم، فقال رجال ممّن قبّحهم اللَّه: یا أمیرالمؤمنین! لا یتّخذنّ من کلب سوء جرواً، اقتل علیّ بن الحسین حتّی لا یبقی من ذرِّیّة الحسین أحد. فسکت یزید.
فقال النّعمان بن بشیر: یا أمیر المؤمنین! اعمل معهم کما کان یعمل معهم رسول اللَّه (ص) لو رآهم علی هذه الحال. «5»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 196
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار وأعیان الشّیعة: «فقالوا: لا تتّخذ» وفی اللّواعج: «فقال له بعضهم: لا تتّخذ»].
(2)- [المعالی: «رسول اللَّه»].
(3)- [فی البحار والعوالم وأعیان الشّیعة واللّواعج: «یصنعه»].
(4)- راوی گفت: سپس یزید با اهل شام مشورت کرد که با اسیران چه کند؟ آنان نظری دادند (که به حکم مراعات ادب با خاندان رسالت ترجمه‌نشد). نعمان بن بشیر گفت: «ببین رسول خدا با آنان چه می‌کرد؟ تو نیز همان کن.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 186
(5)- آن‌گاه با بزرگان سخن به مشورت افکند که: «با این جماعت چه صنعت به دست گیرم؟»
قالوا: لا تتّخذ من کلب سوء إلّاجرواً.
کنایت از آن که همگان را با تیغ درگذران. نعمان بن بشیر حاضر مجلس بود.
فقال له: انظر ما کان الرّسول یصنعه بهم، فاصنعه بهم.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 33
__________________________________________________
- گفت: «ای یزید! ببین تا رسول خدای با ایشان چه صنعت پیش داشت، آن کن که رسول خدای کرد.»
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 3/ 149
و از آن پس با مردم شام در امر ایشان مشورت نمود و آن مردم خبیث او را به تباهی آل رسول اللَّه اشارت نمودند. از این عبارت معلوم می‌شود که این مشورت با اقربای خویش گذاشته است؛ چه اهل شام بر این قضیه به اندوه بودند.
بالجمله، با نعمان بن بشیر مشورت کرد و گفت: «همان کار که رسول خدای با ایشان به پای برد، تو به پای گذار.»
یزید رأی او را باز پسندید.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 254- 255
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 34

فشاور یزید «1» جلساءه فی أمره، فأشاروا «2» بقتله، «3» وقالوا له «4»: لا تتّخذ من کلب سوء جرواً 3 4.
فابتدر أبو جعفر علیه السلام الکلام «5» فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال لیزید (لعنه اللَّه): لقد أشار علیک هؤلاء بخلاف ما أشار جلساء فرعون علیه حیث شاورهم فی موسی وهارون فإنّهم قالوا له: أرجه وأخاه «6» وقد أشار هؤلاء علیک بقتلنا ولهذا سبب.
فقال یزید: وما السّبب؟ فقال: إنّ اولئک «7» کانوا لِرَشدة وهؤلاء لغیر رشدة ولا یقتل الأنبیاء وأولادهم إلّاأولاد الأدعیاء.
فأمسک یزید مطرقاً «8»، ثمّ أمر بإخراجهم. «9»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المعالی].
(2)- [نفس المهموم: «فأشاروه»].
(3- 3) [لم یرد فی المعالی].
(4- 4) [نفس المهموم: «الکلمة الخبیثة الّتی طویت کشحاً عن نقلها»].
(5)- [أضاف فی المعالی: «وله سنتان»].
(6)- [أضاف فی المعالی: «وابعث فی المدائن حاشرین یأتوک بکلّ سحّار علیم»].
(7)- [فی نفس المهموم والمعالی: «هؤلاء»].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم والمعالی أضاف فی المعالی: «ولقد عزم اللّعین علی قتل علیّ بن الحسین مراراً فلم یتیسّر له»].
(9)- یزید درباره زین‌العابدین با اهل مجلس خود مشورت کرد. اهل مجلس یزید که از یزید کم‌تر نبودند، به قتل زین العابدین علیه السلام اشاره کردند (و کلامی را گفتند که خودشان به آن سزاواتر بودند و ما از ترجمه آن خودداری می‌نماییم).
آن‌گاه امام محمد باقر علیه السلام (که دو سال وچند ماه بیش‌تر از عمر شریفش نگذشته بود) بعد از حمد وثنای خدا در جواب یزید فرمود: اهل مجلس تو به تو اشاره‌ای کردند که برخلاف اشاره اهل مجلس فرعون بود که درباره امر موسی و هارون علیهما السلام با آن‌ها مشورت کرد؛ زیرا اهل مجلس فرعون به فرعون گفتند: «موسی را با برادرش نگاه دار؛ ولی اهل مجلس تو به قتل ما اشاره کردند. این اشاره‌ای که این‌ها کردند، سببی دارد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 35
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 128/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 437؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین «1»، 2/ 161
__________________________________________________
- یزید گفت: «آن سبب چیست؟!»
حضرت باقر علیه السلام فرمود: «اهل مجلس فرعون حلال‌زاده بودند؛ ولی اهل مجلس تو حلال‌زاده نیستند؛ زیرا پیغمبران و فرزندان آنان را غیر از فرزندان زنا کسی نخواهد کشت.»
آن‌گاه یزید ساکت شد و چنان‌که گفته شد، دستور داد تا آنان را از مجلس خارج کردند.
نجفی، ترجمه اثبات الوصیه،/ 319- 320
و مسعودی نقل کرده [است]: وقتی که اهل مجلس یزید پلید این کلام را گفتند، حضرت باقر علیه السلام شروع کرد به سخن و در آن وقت دو سال و چند ماه از سن مبارکش گذشته بود. پس حمد و ثنا گفت خدای را. پس رو کرد به یزید لعین و فرمود: «اهل مجلس تو در مشورت تو رأی دادند به خلاف فرعون در مشورت کردن فرعون با ایشان در امر موسی و هارون چه آن‌ها گفتند: «ارجه وأخاه!» و این جماعت رأی دادند به کشتن ما و برای سببی است، یزید پلید پرسید که: «سببش چیست؟»
فرمود: «اهل مجلس فرعون، اولاد حلال بودند و این جماعت اولاد حلال نیستند و نمی‌کشد انبیا و اولاد ایشان را مگر اولادهای زنا.»
پس یزید ملعون از کلام باز ایستاد و خاموش شد.
قمی، منتهی الآمال،/ 512
(1)- [حکاه فی المعالی عن نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 36

ثمّ دعا بعلیّ بن حسین، وحسن بن حسن، وعمرو بن حسن، فقال لعمرو بن حسن- وهو یومئذ ابن إحدی عشرة سنة-: أتصارع هذا؟- یعنی خالد بن یزید- قال: لا، ولکن أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً حتّی أقاتله. فضمّه إلیه یزید، وقال:
شنشنة أعرفها من أخزم، هل تلد الحیّة إلّاحیّة.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 84/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 355
قال [محمّد بن عمرو بن حسن بن علیّ]: ثمّ قتل الحسین، فحمل رأسه إلی یزید، وحملنا [إلیه] فأقعدنی یزید فی حجره، وأقعد ابناً له فی حجره، ثمّ قال لی: أتصارعه؟ فقلت:
أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً ودعنی وإیّاه.
فقال: ما تدعون «1» عداوتنا صغاراً وکباراً.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 401، أنساب الأشراف، 3/ 193- 194
فقال ذات یوم لعمر بن الحسین: هل تصارع ابنی هذا؟- یعنی خالداً وکان من أقرانه- فقال عمر: بل أعطنی سیفاً، وأعطه سیفاً حتّی أقاتله، فتنظر أیّنا أصبر.
فضمّه یزید إلیه وقال: «شِنشنة أعرفها من أخزم» هل تلدُ الحیّة إلّاحیّة. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 258
__________________________________________________
(1)- [أنساب الأشراف: «تدعوا»].
(2)- روزی به عمر [بن حسین] گفت: «آیا حاضری با این پسرم خالد کشتی بگیری؟»
و خالد هم‌سن و سال او بود. عمر گفت: «بهتر است شمشیری به من بدهی و شمشیری به او تا با او جنگ کنم و تو بنگری که کدام‌یک از ما پایدارتریم.»
یزید او را در آغوش گرفت و این مثل را گفت: «خوی و عادتی است که از اخزم آن را می‌شناسم و مگر مار چیزی جز مار می‌زاید.» 1
1. اخزم نام مردی است که نسبت به پدرش بدرفتار بود. او مُرد و پسرانی باقی گذاشت که پدربزرگ خود را می‌زدند و او چنین می‌گفت. برای اطلاع بیش‌تر، ر ک، میدانی، مجمع الامثال شماره 1933. (م)
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 307
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 37
قال «1» أبو مخنف، عن الحارث بن کعب، عن فاطمة بنت علیّ قالت: [...]
فدعاه ذات یوم، ودعا عمر «2» بن الحسن بن علیّ وهو غلام صغیر، فقال «3» لعمر بن الحسن «3»: أتقاتل «4» هذا الفتی «5»؟ یعنی خالداً ابنه، قال: لا، ولکن أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً، ثمّ أقاتله. «6» فقال «7» له یزید؛ وأخذه، فضمّه «6» إلیه، ثمّ قال:
شِنشنةٌ أعرِفُها من أخزم هل تَلِد الحیّة إلّاحیّة! «8»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 462/ عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 73/ 132، تراجم النِّساء،/ 123، مختصر ابن منظور، 9/ 178؛ المحمودی، العبرات، 2/ 354
ودعا یوماً خالداً ابنه ودعا علیّاً- وهما صبیّان- فقال لعلیّ: أتقاتل هذا؟ قال: نعم! أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً ثمّ نتقاتل.
فأخذه وضمّه وقال:
__________________________________________________
(1)- [ابن عساکر: «قرأت علی أبی الوفاء حفاظ بن الحسن بن الحسین، عن عبدالعزیز بن أحمد، أنا عبدالوهّاب المیدانیّ، أنا أبو سلیمان بن زبر، أنا عبداللَّه بن أحمد بن جعفر، أنا محمّد بن جریر الطّبریّ، قال: قال هشام بن محمّد، قال»].
(2)- [فی ابن عساکر والعبرات: «عمرو»].
(3- 3) [فی ابن عساکر: «لعمرو» وفی العبرات: «لعمرو بن الحسن»].
(4)- [العبرات: «أتصارع»].
(5)- [لم یرد فی ابن عساکر].
(6- 6) [العبرات: «فأخذه یزید وضمّه»].
(7)- [تراجم النّساء: «فقام»].
(8)- گوید: روزی او را بخواند، عمرو بن حسن بن علی را نیز بخواند که پسری کم سال بود و به عمرو ابن حسن گفت: «با این جوان جنگ می‌کنی؟»- منظورش خالد پسرش بود-.
گفت: «این جور نه، کاردی به من بده، کاردی نیز به او بده تا با وی جنگ کنم.»
گوید: یزید او را به بر گرفت و گفت: «این روش را از اخزم می‌شناسم 1 مگر از مار به جز مار می‌زاید؟»
1. مثال روان عربی: یعنی هرکس خوی پدر می‌گیرد. م
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3074
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 38
شنشنةٌ أعرفها من أخزم هل یلد الأرقم غیر الأرقم
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 74
تاریخ الطّبریّ، والبلاذریّ: إنّ یزید بن معاویة قال لعلیّ بن الحسین: أتصارع هذا؟
یعنی خالداً ابنه، قال: وما تصنع بمصارعتی إیّاه؟ أعطنی سکِّیناً «1» ثمّ أقاتله.
فقال یزید: شنشنة أعرفها من أخزم.
2 هذا «2» من العصا عصیّة «2» هل تلد الحیّة إلّاالحیّة
وفی کتاب الأحمر، قال: أشهد أ نّک ابن علیّ بن أبی طالب.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 173/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 175؛ البحرانی، العوالم، 17/ 411
فلمّا انصرف یزید إلی منزله، دعا بعلیّ بن الحسین علیه السلام، فقال: یا علیّ! أتصارع ابنی خالداً؟
قال علیه السلام: وما تصنع بمصارعتی إیّاه، أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً، فلیقتل أقوانا أضعفنا. فضمّه یزید إلی صدره، ثمّ قال:
لا تلد الحیّة إلّاالحیّة، أشهد أ نّک ابن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
الطّبرسی، الاحتجاج، 2/ 39/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 162؛ البحرانی، العوالم، 17/ 408؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 135
فدعاه یوماً ودعا معه عمرو بن الحسین- وکان صغیراً- فقال یزید لعمرو: أتقاتل هذا؟ یعنی ابنه خالداً. قال: لا، ولکن أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً، ثمّ أقاتله.
فقال یزید: سُنّةٌ أعرفها من أحرم «3».
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 344
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار والعوالم: «وأعطه سکِّیناً»].
(2- 2) [فی البحار والعوالم: «هذا العصا من العصیّة»].
(3)- فی ت: «شنشنة أعرفها من أخزم».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 39
فدعاه «1» «2» ذات یوم «2» ومعه عمرو بن الحسن «3» وهو غلام صغیر «4»، فقال لعمرو: أتقاتل هذا؟ یعنی خالد بن یزید، فقال عمرو «5»: أعطنی سکِّیناً، وأعطه سکِّیناً حتّی أقاتله «6».
فضمّه یزید إلیه، وقال:
شنشنةٌ أعرفها من أخزم هل تلد الحیّة إلّاحیّة «7» «8»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 299/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 461؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 471؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 187
ودعا یزید یوماً بعلیّ بن الحسین وعمر «9» بن الحسن «10» وکان عمر «9» صغیراً، فقال له:
أتصارع ابنی خالداً؟ فقال: لا، ولکن أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً، ثمّ أقاتله.
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «فدعا»].
(2- 2) [نهایة الإرب: «یوماً»].
(3)- فی الأصل عمرو بن الحسین وهو غلط وصوابه عمرو بن الحسن کما فی الطّبریّ [وفی نفس المهموم: «عمرو بن الحسین (الحسن خ ل)»].
(4)- [زاد فی نفس المهموم والمعالی: «یقال: إنّ عمره إحدی عشر سنة»].
(5)- [لم یرد فی نهایة الإرب، وأضاف فی المعالی: «نعم»].
(6)- [أضاف فی المعالی: «وفی خبر: قال: أتصارع ابنی هذا؟ قال: لا، ولکن أعطه سکِّیناً وأعطنی سکِّیناً حتّی أقاتله»].
(7)- [نهایة الإرب: «حُیَیّة»].
(8)- روزی او را دعوت کرد که عمرو بن حسن کودک خردسال با او همراه بود. به عمرو گفت (یزید): «آیا با این نبرد می‌کنی؟»
مقصود خالد فرزند یزید بود. عمرو گفت: «آری! به من یک دشنه بده و به او هم دشنه بده؛ تا من با او جنگ کنم.»
یزید عمرو را به آغوش گرفت و گفت: «شنشنة أعرفها من أخزم. هل تلد الحیّة إلّاحیّة، این خوی و روش و طبیعت از اخزم (نام مرد عرب) مانده است که من آن را می‌شناسم. آیا مار جز مار چیز دیگری تولید می‌کند؟» (داستان معروف عرب است که فرزند، پدر خود را کشت و پدرش هنگام مرگ گفت: این عادت را من می‌شناسم، زیرا اخزم جد من همین کار را نسبت به پدرش کرده بود).
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 201
(9)- عمرو.
(10)- الحسین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 40
فقال یزید: ما تترکون عداوتنا صغاراً وکباراً. ثمّ قال:
شنشنةٌ أعرفها من أخزم هل تلد الحیّة إلّاحیّة «1»
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 57
ودعا یزید (علیه لعائن اللَّه) یوماً «2» بعلیّ بن الحسین علیه السلام وعمرو بن الحسین علیه السلام «3» وکان عمرو صغیراً «4» یقال إنّ عمره إحدی عشرة سنة، فقال له: أتصارع هذا یعنی ابنه خالداً؟
فقال له «5» عمرو: لا، ولکن أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً، ثمّ أقاتله.
فقال یزید (لعنه اللَّه):
شنشنةٌ أعرفها من أخزم هل تلد الحیّة إلّاالحیّة «6»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 194/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 143؛ البحرانی، العوالم، 17/ 444؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 135؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 617، لواعج الأشجان،/ 238
__________________________________________________
(1)- گویند: یزید روزی با زین العابدین بسیار الحاح کرد که: «با پسر من کشتی بگیر.»
امام گفت: «البته چنین می‌باید کردن که یک کاردی به من ده و یک به او تا مردی ظاهر شود.»
یزید گفت: «هیهات! هیهات لن یلد الحیّة إلّاالحیّة. چه دور است خیال او! مار نزاید مگر مار.»
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 298
(2)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(3)- [فی البحار والعوالم وأعیان الشّیعة واللّواعج: «الحسن علیه السلام»].
(4)- [فی أعیان الشّیعة واللّواعج: «غلاماً صغیراً»].
(5)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(6)- روزی یزید ملعون علی بن الحسین را با عمرو بن حسین احضار کرد و عمرو کودکی بود که گفته شده است یازده سال داشت و به عمرو گفت: «با این فرزند من خالد کشتی می‌گیری؟»
عمرو در جواب گفت: «نه! به کشتی گرفتن با او حاضر نیستم؛ ولی خنجری به من و خنجری به او بده تا با هم بجنگیم.»
یزید شعری خواند بدین مضمون:
ز اخزم همین خوی دارم امید که از مار جز مار ناید پدید
فهری، ترجمه لهوف،/ 194
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 41
فقال یزید یوماً لعمر بن الحسین- وکان صغیراً جدّاً-: أتقاتل هذا؟- یعنی ابنه خالد بن یزید- یرید بذلک ممازحته وملاعبته.
فقال: أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً حتّی نتقاتل. فأخذه یزید، فضمّه إلیه، وقال:
شنشنة أعرفها من أخزم هل تلد الحیّة إلّاحیّة
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 195
فدعاه ذات یوم ومعه عمر بن الحسین وهو صبی صغیر. فقال یزید لعمر: تقاتل «1» خالداً؟- یعنی خالد بن یزید وکان فی سنِّه-، فقال: أعطنی سکِّیناً، وأعطه سکِّیناً حتّی أقاتله. فضمّه یزید إلیه، وقال:
شنشنة أعرفها من أخزم وهل تلد الحیّة إلّاحیّة «2»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 195/ عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 266
__________________________________________________
(1)- [نور الأبصار: «أتقاتل»].
(2)- روزی عمرو بن الحسین رضی الله عنه را که چهار ساله بود، گفت: «توانی که با پسر من خالد که در سن قریب تو است، کشتی گیری؟»
عمرو گفت: «شمشیری به او ده و شمشیری به من تا با هم قتال نماییم.»
یزید عمرو را به سینه خود ضم کرد و گفت:
«شنشنة أعرفها من أحزم بل ملت الحیّة إلّاالحیّة»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 178
ایضاً روایت کرده‌اند:
روزی یزید لعین، حضرت امام زین‌العابدین و عمرو فرزند امام حسن علیه السلام را طلبید. عمرو کودک یازده ساله‌ای بود. یزید به عمرو گفت: «با فرزند من خالد، کشتی بگیر.»
عمرو گفت: «کشتی به چه کار می‌آید؟ اگر خواهی شجاعت ما را امتحان کنی، کاردی به دست من و کاردی به دست او بده تا با او مقاتله کنیم.»
یزید گفت: «این شجاعت را از پدران به میراث داری.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 749
و دیگر از پسرهای امام حسن علیه السلام که در یوم طف حاضر کربلا بود و به سلامت بیرون شد، عمر بن حسن علیه السلام است و او صغیر بود و در میان اهل‌بیت می‌زیست. اهل‌بیت او را به شام بردند. یک‌روز یزید بن معاویه به او گفت: «می‌توانی با پسر من عبداللَّه به کشتی زورآزمایی کنی؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 42
__________________________________________________
- فقال: ما فیَّ قوّة للصِّراع ولکن أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً، فإمّا أن یقتلنی فألحق بجدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وأبی علیِّ بن أبی طالب علیه السلام فإمّا أن أقتله فالحقه بجدِّه أبی سفیان وأبیه معاویة.
گفت: «مرا نیروی مصارعت 1 نیست و کشتی نتوانم گرفت. اگر خواهی کاردی مرا ده و کاردی عبداللَّه را عطا کن تا هر دو به مبارزت بیرون شویم. اگر او مرا کشت با جدم رسول خدا و پدرم علی مرتضی پیوسته خواهم شد و اگر من او را کشتم، او نیز با جدش ابو سفیان و پدرش معاویه خواهد پیوست.»
یزید چون این بشنید، لختی شزراً 2 در او نگریست. فقال:
شنشنة أعرفها من أخزم ما تلد الحیّة إلّاحُییّة
همانا یزید از این کلمات متمثل به امثله عرب شد؛ چه ابی اخزم کنیت جد حاتم طایی است و پسر او که اخزم نام داشت به شراست 3 طبع و نکوهش خوی و سوء خلق معروف بود. و او در جوانی وداع جهان گفت و از وی چند تن فرزندان به جا ماندند. یک روز این پسران اخزم بر جد خود ابو اخزم بتاختند و سر و روی او را با چنگ و دندان خون‌آلود کردند. ابو اخزم یاد از خوی درشت پسرش اخزم نمود و این شعر را در حق پسران اخزم گفت:
إنّ بَنیَّ رمّلونی بالدّم شنشنة أعرفها من أخزم
یعنی: «فرزندزادگان من مرا خون‌آلود کردند و این طبیعت ناهموار و خوی درشت را از پسرم اخزم به میراث دارند.»
بالجمله، یزید بعد از این مثل گفت: «از مار جز مار بچه نزاید.»
آن‌گاه با مردم خود گفت:
انظروا، هل اخضرّ إزاره؟
یعنی: «نگران شوید که موی از اندامش دمیده 4 و به حد رشد و بلوغ رسیده یا هنوز کودکی است.»
پس نگریستند و گفتند: «هنوز مکلف نیست.»
لا جرم دست از قتل او باز داشت تا اهل بیت او را به جانب مدینه مراجعت دادند.
1. مصارعت: کشتی گرفتن.
2. شزر (بر وزن فلس): از روی خشم با گوشه چشم نگریستن.
3. شراست: زشت‌خویی.
4. فقهای شیعه علامت بلوغ پسر را یکی از سه چیز ذکر نموده‌اند: 1. کامل شدن 15 سال قمری. 2. روییدن موی درشت بر عانه (زیر ناف). 3. احتلام، و مراد یزید علامت دوم است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 324- 325
مکشوف باد که: در بعضی از روایات به ما رسیده است که: یک روز یزید ملعون علی بن الحسین علیهما السلام را گفت: «هیچ توانی با پسر من خالد زورآزمایی کنی و او را در مصارعت بیفکنی؟»
گفت: «من کشتی نتوانم. اگر خواهی، او را کاردی ده و مرا نیز کاردی بخش تا به جای مصارعت، منازعت آغازیم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 43
__________________________________________________
- چون این حدیث را من بنده در حق عمر بن حسن علیه السلام و عبداللَّه بن یزید علیه اللعنه استوار دانستم، در ذیل قصه شهدای یوم طف نگاشتم. دیگر به تکرار نخواهم پرداخت.
بالجمله، اگر چند یزید ملعون از آیات آن سرِ مطهر و کرامات اهل بیت پیغمبر آشفته خاطر می‌گشت واز کرده پشیمان می‌شد، لکن به حکم فطرت و خبث جبلت مجبول 1 بود که چند که تواند زیان ایشان بخواهد و از مکافات ایشان نکاهد. اگرچه در این وقت رعایت مهر و حفاوت 2 می‌کرد و طریق رأفت و عطوفت می‌سپرد.
1. خبث: پلیدی. جبلت: غریزه. مجبول: سرشته، مطبوع.
2. حفاوت: احترام زیاد.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 3/ 160- 161
به روایت سیّد علیه الرحمه در لهوف، یزید ملعون یکی روز علی بن الحسین و عمر بن الحسن علیهم السلام را بخواند و در این هنگام عمرو بن الحسن صغیر بود و یازده سال از عمر مبارکش برگذشته بود. به روایت صاحب روضة الصفا این داستان با برادرش عمر بن الحسین روی داد. در آن وقت، چهار ساله بود. پس یزید با عمرو گفت: «آیا با پسرم خالد به کشتی و مصارعت می‌شوی؟»
عمرو فرمود: «دشنه‌ای به من بده تا با او مقاتلت کنم.»
یزید گفت: «شنشنة أعرفها من أخزم هل تلد الحیّة إلّاالحیّة» 1 کنایت از این که این خوی و رشادت از پدر و جد به ودیعت رسیده است و از مار، جز بچه مار پدید نیاید. ابن اثیر در تاریخ الکامل گوید: «یک روز یزید حضرت امام زین العابدین را بخواند و برادر آن حضرت عمرو بن الحسین علیهم السلام نیز در خدمت آن حضرت بود.»
اشارت به این داستان می‌نماید و در کتاب احتجاج بعد از بیان خطبه سید الساجدین چنان‌که مسطور شد، می‌گوید: چون یزید به منزل خود باز گردید، علی بن الحسین علیهما السلام را بخواند و گفت: «با پسرم خالد مصارعت می‌جویی؟»
«قال علیه السلام: وما تصنع بمصارعتی إیّاه أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً فلیقتل أقوانا أضعفنا».
فرمود: «با مصارعت 2 و کشتی گرفتن من با او، تو را چه کار است؟ دشنه با من سپار و دشنه به او گذار تا هریک نیرومندتر باشد آن دیگر را بکشد.»
چون یزید این سخن بشنید، آن حضرت را بر سینه خود بچسبانید. آن‌گاه گفت: «از مار جز بچه مار نزاید. شهادت می‌دهم که تویی پسر علی بن ابیطالب.»
آن‌گاه علی بن الحسین به آن ملعون فرمود: «به من رسیده است که در اراده قتل من هستی. اگر به ناچار مرا بخواهی کشت، پس کسی را با این زنان همراه کن تا ایشان را به حرم رسول باز رساند.»
یزید گفت: «سوگند به خدای جز تو کسی ایشان را باز نگرداند. لعنت کند خدای پسر مرجانه را. سوگند به خداوند، من او را به قتل پدرت امر نکردم. اگر من متولی قتال او بودم، او را نمی‌کشتم.»
آن‌گاه در آن حضرت جوایز نیکو تقدیم کرد و او را با زنان به مدینه روانه داشت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 44
__________________________________________________
- و در فصول المهمه نسبت این مصارعت و این کلمات را با عمر بن الحسین می‌دهد و می‌گوید: «وی صغیر بود و خالد بن یزید نیز در سال با وی همال می‌رفت.»
در بحار الانوار مسطور است که بعد از آن مکالمه، یزید با علی بن الحسین در باب مصارعت با خالد، پسر یزید و آن جوابِ آن حضرت، یزید گفت: «شنشنة أعرفها من أخزم هذا من العصا عصیّة هل تلد الحیّة إلّاالحیّة».
و اصحّ روایات این است که این مکالمه را یزید با عمر بن الحسن به پای برد. او در این هنگام، یازده ساله بود و یزید یکی روز حضرت علی بن الحسین را با وی بخواند و آن سخن براند و آن پاسخ بشنید و به او به حیرت درنگریست و گفت: «شنشنة أعرفها من أخزم ما تلد الحیّة إلّاالحیّة» و آن ملعون از این کلمات به امثله عرب متمثل گشت. چه ابو خزم کنیه جد حاتم طایی است. پسر او اخزم به خشونت خوی و شراست طبع معروف بود و در جوانی جان بداد و از وی فرزندی چند به جای بماند. روزی پسران اخزم بر جد خود ابو اخزم بتاختند و سر و رویش را خون‌آلود ساختند. چون ابو اخزم این حالت از ایشان دید، نگران گشت و این شعر به زبان براند.
إنّ بنیّ زملونی بالدّم شنشنة أعرفها من أخزم
کنایت از این‌که: «اگر فرزندزادگان من به خوی درشت و طبع ناتندرست با من کاری کردند و خون‌آلود ساختند، بعید نیست؛ چه این خوی ناهموار و طبیعت نااستوار را از اخزم به میراث دارند.»
از پسِ آن مثل گفت: «از مار جز مار بچه، چه زاید؟»
آن‌گاه گفت: «او را نگران شوید که به حد رشد و بلوغ رسیده است؟»
چون تفحص کردند و دانستند بالغ نیست، یزید از اندیشه قتل او فرو نشست؛ چنان‌که در جلد پنجم از کتاب دوم ناسخ التواریخ، تألیف پدرم لسان الملک اعلی اللَّه مقامه در شرح‌حال فرزندان امام حسن مجتبی سلام اللَّه علیه مسطور است و جز این نتواند بود و از فحوای کلام نیز جز این معلوم نمی‌شود؛ زیرا علی بن الحسین سلام اللَّه علیه در آن هنگام در شمارِ کودکان نبود و از بیست‌وسه سال کم‌تر نداشت. همچنین در خبر دیگر است که از این پیش مشهود و مذکور گشت؛ گاهی که یزید از مکالمات علی بن الحسین علیهما السلام به خشم رفت و از حالِ آن حضرت تفحص کردند، بالغ بود؛ منتهای امر به سبب کثرت مصائب و زحمت سفر و رنجوری‌های سخت و نزاری‌های بدن و ضعف بنیه با آن جوانان که با وی با آن مقدار روزگار همال 3 بودند، در نظر مردم به یک میزان نمایان نبود و هم آن روایت که صاحب روضة الشهدا می‌نویسد که: در آن مجلس یزید و آن احتجاج با حضرت امام زین العابدین، ناگاه صدای نقاره و نوبتی یزید برخاست. خالد ابن یزید به علی بن الحسین علیهما السلام عرض کرد: «این نوبت پدرم می‌باشد؛ نوبتی پدر تو کجاست؟»
آن حضرت فرمود: «اندکی تأمل کن.»
بالجمله، چون صوت مؤذن بلند گشت، پس علی بن الحسین فرمود: «این است نوبتی پدرم و جدم. پس به این نوبتی پدرت مغرور نباش و بدان که به زودی زوال می‌پذیرد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 45
وکان عمر بن الحسن مع الأساری، فقال له یزید (لعنه اللَّه): أتصارع ابنی هذا؟- یعنی خالداً-، فقال له: ما فیَّ قوّة للصِّراع، ولکن أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً، فإمّا أن یقتلنی فألحق بجدِّی رسول اللَّه وأبی علیّ بن أبی طالب، وإمّا أن أقتله فألحقه بجدِّه أبی سفیان وأبیه معاویة. فتأمّل یزید، وقال: شنشنة أعرفها من أخزم (هل تلد الحیّة إلّا الحیّة).
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 457
__________________________________________________
- و یزید از این کلام درعجب شد.
بالجمله، این روایت نیز درباره عمرو بن الحسن است و در مجلس دیگر روی داده است.
1. مؤلف مفاد مصرع اوّل که از اشعار عرب است، با مورد آن را در چند سطر بعد در متن کتاب ذکر می‌کند. مفاد مصرع نیز در خود کتاب ذکر شده است.
2. مصارعت: کشتی گرفتن.
3. همال: همتا، قرین.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 251- 254
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 46

کتاب النّسب: «1» عن یحیی بن الحسن، «2» قال یزید لعلیّ بن الحسین علیه السلام «3»: وا عجبا لأبیک «4» سمّی علیّاً وعلیّاً؟ فقال علیه السلام: إنّ أبی أحبّ أباه فسمّی باسمه مراراً. «5»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 173/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 175؛ البحرانی، العوالم، 17/ 411؛ القمی، نفس المهموم،/ 442؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 187
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی المعالی].
(3)- [زاد فی المعالی: «یوماً»].
(4)- [المعالی: «من أبیک»].
(5)- ابن شهرآشوب روایت می‌کند که آن ملعون به امام زین العابدین گفت: «وا عجباً لأبیک سمّی علیّاً وعلیّاً؛ یعنی: عجب است که پدر تو پسران خود را علی همی نام گذارد.»
فرمود: «إنّ أبی یحبّ أباه، فسمّی باسمه مراراً؛ پدرم دوست می‌داشت پدرش را؛ از این روی فرزندان خود را مراراً 1 به نام مبارکش نام می‌نهاد.»
1. مرار (جمع مرة): دفعه، مرتبه.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 201
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 47

__________________________________________________
(1)- این اخبار نیز صاحب حاویه ایراد کرد. چون امام زین العابدین را پیش یزید لعین بردند و بداشتند نزد یزید، این بیت‌ها انشا کرد:
لا تطمعوا فی أن تهینونا ونکرمکم وأن نکفّ الأذی منکم وتؤذونا
اللَّه یعلم أنّا لا نحبّکم ولا نلومکم ألّا تحبّونا
یزید گفت: «یا غلام! شما را بر ما فخری نیست.»
امام گفت: «یا ابن معاویة وهند وصخر! لم یزل النّبوّة والإمرة لآبائی وأجدادی من قبل أن تولد، ولقد کان جدِّی علیّ بن أبی طالب علیه السلام یوم بدر واحد والأحزاب فی یده رایة الإسلام، وأبوک وجدّک فی أیدیهما رایة الکفر. ثمّ أنشد؛ یعنی: ای پسر معاویه و هند و صخره! همیشه بود نبوت و امارت برای پدران من و اجداد من پیش از آن‌که تو در وجود آمدی و به تحقیق بوده جد من علی بن ابیطالب علیه السلام در روز بدر و احد و احزاب که در دست او بود رایت اسلام و پدر تو و جد تو در دست ایشان، رایت کفر.»
پس این شعر بخواند:
ماذا تقولون إذ قال النّبیّ لکم ماذا فعلتم وأنتم آخر الامم
بعترتی وبأهلی عند مفتقدی منهم أساری ومنهم ضرجوا بدم
ثمّ قال: «یا یزید! لو تدری ما فعلت وما الّذی ارتکبت من قتل أبی وأهل بیتی وأخی وعمومتی إذاً لهربت فی الجبال. وفرشت فی الرّماد. ودعوت بالویل والثّبور. ویکون رأس الحسین ابن فاطمة وابن علیّ علیه السلام منصوباً علی باب مدینتکم وهو ودیعة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فیکم فابشروا بالخزی والملامة غداً إذ أجمع النّاس، لیوم القیامة».
پس گفت: «ای یزید! اگر بدانی چه کردی و چه پیش گرفتی از قتل پدر من و اهل بیت من و برادر من و اعمام من در آن هنگام هرآینه به کوه‌ها گریزی و در خاکستر نشینی ویل و ثبور گویان. و حال آن‌که سرِ حسین که پسر فاطمه و علی است، منصوب است بر درِ شهر شما و امانت رسول خدای صلی الله علیه و آله و سلم بود در میان شما. پس بشارت باد شما را به خواری و ملامت فردا چون جمع شوند مردم برای روز قیامت.»
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 177- 178
پس یزید به امام زین العابدین گفت: «یا ابن الحسین! شما را بر دیگر قریش چه فضیلت است؟»
امام علیه السلام گفت: «نحن أهل بیت النّبوّة، ومعدن الرّسالة، ومختلف الملائکة، ومعدن التّأویل والتّنزیل من الدِّین، وقال اللَّه تعالی: سلام علی آل طه ویس، یا ویلک! لا تقاس صخر بن الحرب بأبی طالب، ولا معاویة بعلیّ بن أبی طالب، ولا أنت یا ابن الهند بالحسین بن علیّ، ولا ابنک بعلیّ بن الحسین».
یعنی: «ما اهل‌بیت نبوّتیم و معدن رسالت و محل آمد و شد ملائکه و معدن تأویل و فرود آمدن آن از دین و خدای تعالی گفته [است]: سلام بر آل طه و یس! ای وای بر تو! قیاس مکن صخر بن حرب را به ابوطالب و نه معاویه را به علی بن ابیطالب و نه خود را ای پسر هند به حسین بن علی و نه پسر تو را به علی ابن الحسین.»
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 298
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 48

ووعد یزید لزین العابدین علیه السلام بقضاء ثلاث حاجات.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 56
ثمّ قال یزید لعلیّ بن الحسین: وعدتک بقضاء ثلاث حاجات، اذکرها. فقال: الأولی:
ترینی وجه سیِّدی الحسین علیه السلام لا تزوّد منه.
والثّانیة: تردّ علینا ما أخذ منّا لأنّ فیه مغزل فاطمة وقمیصها وقلادتها.
والثّالثة: إن کنت عزمت علی قتلی فوجِّه مع النِّسوة مَن یُوصلهنّ إلی حرم جدّهنَّ.
قال: أمّا وجه أبیک فلن تراه أبداً، وأمّا قتلک فقد عفوت عنک فما یوصلهم إلی المدینة غیرک.
وأمر بردّ المأخوذ، وزاد علیه مأتی دینار، ففرّقها زین العابدین علیه السلام علی الفقراء والمساکین. «1»
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 58
قال الرّاوی: ووعد یزید (لعنه اللَّه تعالی) «2» علیّ بن الحسین علیهما السلام فی ذلک الیوم أ نّه «2» یقضی له ثلاث حاجات. «3»
__________________________________________________
(1)- مدتی امام آن‌جا بماند و هر روز مردم میل می‌کردند به عترت نبی و خاندان نبوت و زنان شام به تعزیت نزد زنان اهل بیت می‌آمدند و نزدیک شد که ملک یزید تباه شود.
امام علیه السلام را بخواند و گفت: «حاجتی داری، بخواه.»
امام گفت: «حاجت من آن است که سرِ پدر من به من دهی تا پیش تن برم.»
گفت: «به تو دادم.»
پس گفت: «قاتل پدر من را به من ده تا بکشم که قصاص بر من است.»
هرکه را حاضر می‌کردند، می‌گفت: «من نکشتم!»
تا به آخر یکی گفت: «حسین را آن کس کشت که درِ بیت المال گشود و مال به لشگر داد فرستاد.»
یعنی: «یزید کشت او را.»
پس لعین خجل شد و خاموش گشت.
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 298- 299
(2- 2) [الدّمعة السّاکبة: «لعلیّ بن الحسین علیه السلام فی ذلک الیوم أن»].
(3)- راوی گفت: آن روز یزید لعین به علی بن الحسین وعده داد که سه حاجت او را برآورده خواهد کرد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 188
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 49
ابن طاووس، اللّهوف،/ 188/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 119؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 515؛ القمی، نفس المهموم،/ 453
وقال [یزید] لعلیّ بن الحسین علیهما السلام: اذکر «1» حاجاتک الثّلاث اللّاتی وعدتک بقضائهنّ، فقال له: الأولی «2» أن ترینی وجه «3» سیِّدی ومولای وأبی الحسین علیه السلام «3» فأتزوّد منه «4».
والثّانیة: أن تردّ علینا ما أخذ منّا.
والثّالثة: إن کنت عزمت علی قتلی أن توجّه مع هؤلاء النِّسوة مَن یردّهنَّ إلی حرم جدّهنَّ صلی الله علیه و آله. فقال: أمّا وجه أبیک فلن تراه أبداً، وأمّا قتلک فقد عفوت عنک، وأمّا النِّساء فما یردّهنَّ «5» غیرک إلی المدینة. وأمّا ما أخذ منکم فأنا أعوّضکم عنه «6» أضعاف قیمته.
فقال علیه السلام «7»: أمّا مالک فلا نریده «8» وهو موفّر علیک، وإنّما طلبت ما أخذ منّا لأنّ فیه مغزل فاطمة بنت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم ومقنعتها «9» وقلادتها وقمیصها.
فأمر بردِّ ذلک و «10» زادَ فیه من عنده «10» مأتی دینار. فأخذها زین العابدین علیه السلام وفرّقها
__________________________________________________
(1)- [فی أعیان الشّیعة واللّواعج مکانه: «وکان یزید وعد علیّاً ابن الحسین علیه السلام یوم دخولهم علیه أن‌یقضی له ثلاث حاجات، فقال له: اذکر ...»].
(2)- [فی تسلیة المجالس مکانه: «وقال: إنِّی کنت قد وعدتک بقضاء ثلاث حاجات فاذکرها لی لأقضیها. فقال: الأولی ...»].
(3- 3) [فی تسلیة المجالس: «أبی عبداللَّه علیه السلام»، وفی البحار والعوالم: «سیِّدی وأبی ومولای الحسین علیه السلام»].
(4)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والأسرار: «وأنظر إلیه وأودِّعه»].
(5)- [فی البحار: «یؤدِّیهنّ» وفی الأسرار: «یردّ بهنّ»].
(6)- [تسلیة المجالس: «علیه»].
(7)- [فی الأسرار: «الإمام علیه السلام» وفی وسیلة الدّارین: «علیّ بن الحسین علیه السلام»].
(8)- [فی البحار والعوالم والأسرار: «فما نریده»].
(9)- [لم یرد فی الأسرار].
(10- 10) [فی تسلیة المجالس: «زید علیه» وفی البحار والعوالم والأسرار: «زاد علیه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 50
فی الفقراء «1». «2»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 194- 195/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 144؛ البحرانی، العوالم، 17/ 444- 445؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 146- 147؛ القمی، نفس المهموم،/ 464- 465؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 188؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 396؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 457- 458؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 524- 525؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 617، لواعج الأشجان،/ 238- 239
نقل: «3» أنّ اللّعین یزید وعد «3» علیّ بن الحسین بثلاث حاجات یقضیها له. فلمّا أحضره قال له: اذکر لی حاجاتک اللّاتی وعدتک بهنّ.
فقال له: (الأولی) أن ترینی وجه سیِّدی ومولای الحسین، فأتزوّد منه وأودِّعه.
و (الثّانیة) أن تردّ علینا ما أخذت منّا.
و (الثّالثة) إن کنت قد عزمت علی قتلی فوجِّه مع هؤلاء النِّسوة مَن یردّهنَّ إلی حرم جدّهنَّ.
فقال: أمّا وجه أبیک لن تراه أبداً، وأمّا قتلک فقد عفونا عنک، وأمّا النِّسوة فلا یسیر بهنّ إلی المدینة غیرک، وأمّا ما أخذ منکم فأنا أعوِّضکم عنه.
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والأسرار وأعیان الشّیعة واللّواعج: «والمساکین»].
(2)- یزید به علی بن الحسین گفت: «آن سه حاجتی را که وعده داده بودم برآورم بگو.»
فرمود: «اول این‌که، اجازه بدهی برای آخرین بار صورت سید و مولا و پدر خود حسین را ببینم. دوم این‌که، آنچه از ما به یغما برده‌اند، به ما باز گردانی. سوم این‌که، اگر تصمیم کشتن مرا داری، کسی را به همراه این زنان بفرست تا آنان را به حرم جدشان برساند.»
گفت: «اما روی پدرت را که هرگز نخواهی دید؛ اما کشتنت! تو را بخشیدم و زنان را جز تو کسی دیگر به مدینه باز نمی‌گرداند و اما آنچه از شما به یغما برده‌اند، من از خود چندین برابر قیمتش را می‌پردازم.»
فرمود: «اما مال تو را که نمی‌خواهم و ارزانی خودت باد و من که اموال تاراج شده را باز خواستم، به این‌منظور بود که جزو آن اموال پارچه‌ای دستبافت فاطمه دختر محمد صلی الله علیه و آله و روسری و گردنبند و پیراهنش بود.» یزید دستور داد که این اثاثیه‌را بازگرداندند و دویست‌دینار هم از مال خودش اضافه کرد. زین‌العابدین علیه السلام آن دویست دینار را در میان فقیران پخش کرد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 194- 195
(3- 3) [فی المطبوع: «اللّعین یزید أوعد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 51
فقال علیه السلام: أمّا مالک فهو موفور علیک، وإنّما طلبت ما أخذ منّا لأنّ فیها مغزل فاطمة بنت محمّد، ومقنعتها، وقلادتها، وقمیصها.
فأمر لعین بردّ ذلک. «1»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 497- 498
__________________________________________________
(1)- پس به امام زین العابدین علیه السلام گفت: «حاجتی از من بطلب.»
حضرت فرمود: «سه حاجت دارم: اول آن که سرِ پدر بزرگوار مرا به من دهی. دوم، حکم کنی که آنچه از ما غارت کرده‌اند، به ما پس دهند. سوم آن‌که اگر اراده کشتن من داری؛ کسی همراه مخدرات استار عصمت کنی که ایشان را به حرم جد خود برگرداند.»
آن ملعون گفت: «هرگز روی پدر خود را نخواهی دید. از کشتن تو گذشتم و زنان را به مدینه خواهی برد. آنچه از مال شما برده‌اند، من از مال خود عوض می‌دهم.»
حضرت فرمود: «من مال تو را نمی‌خواهم؛ لیکن جامه‌هایی که از ما گرفته‌اند. چون جامه‌ای چند در آن میان هست که حضرت فاطمه ریسمان آن‌ها را ریشته است و مقنعه و پیراهن و قلاده آن حضرت در میان آن‌هاست. برای آن، آن‌ها را طلبیدم.»
پس حکم کرد که آن‌ها را دادند و دویست دینار طلا با آن‌ها به آن حضرت داد. حضرت آن زر را گرفت و بر فقرا و مساکین قسمت کرد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 749
یزید ملعون بامداد اهل بیت رسول خدای را طلب داشت و روی به سید سجاد آورد و گفت: «حاجات خویش را مکشوف دار که در اسعاف سه حاجت از حاجات شما مسامحت نخواهد رفت.»
سیّد سجاد فرمود: «نخست آن است که سرِ پدر من و مولای من حسین بن علی را به ما باز دهی تا آن را زیارت کنیم و وداع بازپسین گوییم. دوم، آنچه لشکریان از ما به غارت برده‌اند، مسترد سازی. سه دیگر آن‌که اگر مرا بخواهی کشت، امینی بگماری که اهل بیت رسول خدای را به وجهی نیکو به جانب مدینه کوچ دهند.»
یزید گفت: «اما دیدار سرِ پدر هرگز از برای تو میسر نخواهد شد. اما قتل تو به دست من هرگز رنگ نخواهد بست. من تو را معفو داشته‌ام و جز تو، کس ایشان را به مدینه کوچ نخواهد داد و این که استرداد اموال خویش را خواسته‌اید که به غارت رفته است، من قیمت آن را دو چندان به عوض می‌دهم.»
سیّد سجاد فرمود: «ما از مال تو بخشی و بهره‌ای نخواسته‌ایم. ملک تو و مال تو بر تو موفر باد 1. ما اموال منهوبه 2 خویش را خواسته‌ایم، از بهر آن‌که بافت‌های فاطمه دختر مصطفی و مقنعه او و قلاده او و پیراهن او در میان آن اشیا است.»
یزید چون این بشنید، فرمان کرد تا آن اشیا را به دست کرده، باز دهند و دویست دینار برسری 3 عطا کرد.
سیّد سجاد علیه السلام آن زر بگرفت و بر مردم مسکین وفقیر بخش‌کرد. آن‌گاه یزید روی بااهل‌بیت آورد و گفت: «اگر شما را موافق می‌افتد، در شهر شام در نزد من اقامت می‌کنید، و اگرنه به مدینه مراجعت می‌نمایید.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 52
__________________________________________________
- گفتند: «ما دوست داریم که بر حسین سوگواری کنیم.»
گفت: «روا باشد بدانسان که رضا باشید.»
و حکم داد تا در دمشق بیوت و حجرات 4 چند خاص ایشان از بیگانه نهی کردند و اهل بیت را جا دادند. هیچ هاشمی و قرشی در دمشق نماند، الّا آن‌که جامه سیاه دربر کردند و بر اهل بیت درآمدند و بانگ ناله و عویل دردادند و هفته‌ای از گریه و زاری نیاسودند و روزان و شبان، نالان و گریان بودند.
1. موفر (به صیغه اسم مفعول): زیاد، کامل شده.
2. منهوبه: ربوده شده.
3. برسری: افزون، علاوه.
4. حجره: خانه.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 3/ 172- 173
به امام زین العابدین علیه السلام اظهار تلطف 1 ورزید و به آن حضرت وعده داد که سه حاجتش را به اجابت مقرون دارد و به روایتی، هفت روز از ایام سوگواری به پای رفت.
1. تلطف: مهر ورزیدن.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 255
به روایت محدثین آثار، یکی روز با حضرت علی بن الحسین گفت: «سه حاجت خویش را که به قبولی آن حضرت وعده نهاده بودم، باز گوی.»
فرمود: «الأولی أن ترینی وجه سیِّدی وأبی ومولای الحسین علیه السلام فأتزوّد منه، وأودِّعه. والثّانیة أن تردّ علینا ما أخذت منّا. والثّالثة إن کنت عزمت علی قتلی، فوجِّه مع هؤلاء النِّسوة مَن یردّهنَّ إلی حرم جدّهنَّ».
«اول آن است که روی سید من و پدر من و مولای مرا حسین علیه السلام به من باز نمایی تا بهره خویشتن و زاد و توشه خویش را از دیدار مبارکش باز ندانم و با وی وداع گویم. دوم آن است که از اموال ما هرچه مأخوذ داشته‌اند، به ما باز گردانی. سیم این است که اگر به آهنگ قتل من هستی، کسی را با این زنان همراه کنی تا ایشان را به حرم جدشان برساند.»
یزید در پاسخ گفت: «اما دیدار روی پدرت هرگز برای تو روی نخواهد داد. از قتل تو به عفو و گذشت رفتم ... (از این خبر می‌رسد که آن ملعون همیشه به قصد قتل آن حضرت بوده است) و اما زنان را جز تو به مدینه باز نمی‌گرداند؛ و اما آنچه از شما مأخوذ شده است، من عوض آن را به شما می‌دهم.»
و به روایتی گفت: «به اضعاف 1 قیمتش به شما عوض می‌دهم.»
«فقال علیه السلام: أمّا مالک فما نریده وهو موفر علیک وإنّما طلبت ما أخذ لأنّ فیه مغزل فاطمة بنت محمّد صلوات اللَّه علیه وآله وقلادتها وقمیصها».
فرمود: «ما را به مال تو اراده و نظری نیست. مال تو بر تو موفر باد! و این‌که طلب کردم آنچه را که از ما برده‌اند، برای این است که در جمله آن اموال، بافت‌های فاطمه دختر رسول خدای و قلاده 2 و پیراهن آن حضرت است.»
پس یزید فرمان کرد تا آن جمله را رد نمایند و نیز از خود دویست دینار بر آن جمله بیفزود و امام زین-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 53
__________________________________________________
- العابدین علیه السلام آن زر بگرفت و در میان فقرا متفرق گردانید. از این خبر معلوم می‌شود که چون اموال منهوبه اهل‌بیت در میان جمعی از لشکریان در هر گوشه و کنار پراکنده‌بود، یزید را رد آن مشکل می‌گشت. این بود که گفت: «من به اضعاف کثیره عوض می‌دهم.» و چون آن حضرت فرمود که مغزل 3 و قلاده و قمیص 4 حضرت فاطمه بتول سلام اللَّه علیها در آن جمله است، آن ملعون ناچار به استرداد آن جمله اموال حکم داد. این معنی مبرهن است که استرداد آن اموال از آن جمع کثیر که متفرق بودند، مدتی به طول می‌انجامد. چه آن جماعت مغزل و قمیص و قلاده آن حضرت را شناخته نداشتند. پس ببایست به جمله را مسترد دارند تا این اشیا از آن جمله به دست آید. این‌که گفت: «روی پدرت را نمی‌بینی!» با اخباری که در بردن امام زین العابدین علیه السلام آن سرِ مبارک را به کربلا و الحاق به جسد شریف، درست نمی‌آید؛ مگر این‌که این سخن را از آن پیش که به اهل بیت از درِ عطوفت درآمده باشد، به پای برده باشد.
1. اضعاف (جمع ضعف): زیادت، دو برابر.
2. قلاده: گردنبند.
3. مغزل: چرخ ریسندگی.
4. قمیص: پیراهن.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 255- 257
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 54

فی مثیر الأحزان: قال علیّ بن الحسین علیه السلام لیزید: «1» أُرید أن ترینی وجه أبی! فقال «2»:
لن تراه «3». وکان الرّأس الشّریف فی طشت من العسجد مُغطّی بمندیلٍ «4» زئبقیّ «5»، فإذا بالمندیل ارتفعت «6»، وناداه «4»: السّلام علیک یا ولداه! السّلام علیک یا علیّ.
فصاح علیّ بن الحسین علیهما السلام: وعلیک السّلام ورحمة اللَّه وبرکاته، یا أبتاه «7»! أیتمتنی «8» وذهبت یا أبتاه عنِّی، وفُرّق «9» بینی وبینک، فها أنا راجع إلی حرم جدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، «10» اودِّعک اللَّه تعالی «10» وأسترعیک، وأقرأ علیک السّلام «11». «12»
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة والمعالی ووسیلة الدّارین مکانه: «وفی شرح شافیة أبی فراس (وغیره): إنّه لمّاقال علیّ بن الحسین علیه السلام: یا یزید ...»].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة والمعالی ووسیلة الدّارین: «وسیِّدی (ومولای) الحسین علیه السلام وقال له:»].
(3)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی: «أبدا»].
(4- 4) [وسیلة الدّارین: «ارتفع، فناداه»].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی: «دیبقیّ»].
(6)- [الأسرار: «ارتفع»].
(7)- [لم یرد فی الأسرار].
(8)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة والمعالی ووسیلة الدّارین: «علی صغر سنّی»].
(9)- [الأسرار: «فرّقت»].
(10- 10) [فی الدّمعة السّاکبة والمعالی ووسیلة الدّارین: «أودعتک اللَّه»].
(11)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة والمعالی ووسیلة الدّارین: «فضجّ المجلس بالبکاء والعویل حتّی ارتجّت الأرض فخشی یزید (لعنه اللَّه) من انقلاب النّاس علیه فقام، ودخل منزله»].
(12)- لکن چنان‌که در شرح شافیه و بعضی کتب اخبار مسطور است، علی بن الحسین با یزید فرمود: «اراده نموده‌ام که روی پدرم را به من باز نمایی.»
یزید گفت: «هرگز نمی‌بینی.»
و آن سرِ مبارک در تشتی از زر بود و به مندیلی 1 ویبقی پیچیده بودند. پس به ناگاه آن مندیل مرتفع شد و آن سرِ مبارک امام زین العابدین را ندا کرد: «السّلام علیک یا ولداه! السّلام علیک یا علیّ».
پس علی بن الحسین صیحه‌ای برکشید و گفت: «وعلیک السّلام ورحمة اللَّه وبرکاته، أیتمتنی وذهبت یا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 55
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 382/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 147- 148؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 188؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 396؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 571
وقال الفاضل النّراقیّ فی المحرق: لمّا قال یزید (لعنه اللَّه): أمّا وجه أبیک فلن تراه أبداً.
قال علیّ بن الحسین علیه السلام: یا یزید! أنت ظننت أنّ رأس أبی مخفی علیَّ وأنِّی ما أقدر أن أراه وأکلِّمه «1»؟
ففی ذلک الوقت کان الرّأس الشّریف فی طشت من ذهب مغطّی بمندیل، ووضع فی حجرة، ثمّ توجّه نحو الحجرة، وقال: السّلام علیک یا أبا عبداللَّه. وإذا قد ارتفع المندیل، وقال الرّأس المبارک: وعلیک السّلام یا علیّ، یا ولدی.
فصاح علیّ بن الحسین علیه السلام صیحة، وقال: یا أبتاه! أیتمتنی، وذهبت وها أنا راجع إلی حرم جدِّی، فأودعک اللَّه، وأقرأ علیک السّلام.
فبکی کلّ مَن حضر فی المجلس.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 188- 189
__________________________________________________
- أبتاه عنِّی، وفرّق بینی وبینک، فها أنا راجع إلی حرم جدِّی صلی الله علیه و آله و سلم أودعک اللَّه تعالی وأسترعیک وأقرأ علیک السّلام».
چنان می‌رسد که همان وقت روی داده و آن سرِ مبارک از آن مکان که بوده، با فرزند خویش مکالمت فرموده است.
1. مندیل: دستمال.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 257
(1)- [فی المطبوع: «أتکلّمه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 56

وفی الکامل البهائیّ: روی أنّ امّ کلثوم اخت الحسین علیه السلام توفّیت بدمشق سلام اللَّه علیها.
وقال أبو عبداللَّه محمّد بن عبداللَّه المعروف بابن بطّوطة المعاصر لفخر المحقِّقین ابن العلّامة فی رحلته المسمّاة بتحفة النّظّار فی غرائب الأمصار: وبقریة قبلی البلد- أی بلدة دمشق- علی فرسخ منها مشهد امّ کلثوم بنت علیّ بن أبی طالب علیه السلام من فاطمة علیها السلام، ویقال أنّ اسمها زینب علیها السلام وکنّاها النّبیّ صلی الله علیه و آله امّ کلثوم لشبهها بخالتها امّ کلثوم بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وعلیه مسجد کبیر وحوله مساکن وله أوقاف، ویسمِّیه أهل دمشق قبر السِّتّ امّ کلثوم. «2»
القمی، نفس المهموم،/ 465
__________________________________________________
(1)- و روایت آمد که امّ کلثوم، خواهر امام حسین علیه السلام در دمشق متوفی شد.
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 302
(2)- در کامل بهایی گوید: امّ کلثوم خواهر حسین علیه السلام در دمشق وفات کرد.
ابن بطوطه معاصر فخر المحققین، پسر علامه در رحله خود به نام «تحفة النظار فی غرائب الأمصار» گفته است: در قبله شهر دمشق به فاصله یک‌فرسخ زیارتگاه امّ کلثوم دختر علی بن ابیطالب است از فاطمه علیه السلام. و گفته‌اند: نامش زینب است و پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم برای شباهت او به خاله‌اش امّ کلثوم، دختر او را امّ کلثوم کنیه نهاد. در این زیارتگاه مسجد بزرگی است و اطراف آن مساکنی است و اوقافی دارد و اهل دمشق آن را قبر ست امّ کلثوم می‌نامند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 223
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 57

فهیّأهم وجهّزهم وأمر بتسریحهم إلی المدینة.
الرّسّان، تسمیة مَن قتل- تراثنا، س «1»، ع «2»،/ 157/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 173
ثمّ بعث یزید إلی المدینة، فقدم علیه بعدّة من ذوی السّنّ من موالی بنی هاشم، ثمّ من موالی بنی علیّ، وضمّ إلیهم أیضاً عدّة من موالی أبی سفیان.
ثمّ بعث بثقل الحسین ومَن بقی من نسائه وأهله وولده معهم، وجهّزهم بکلّ شی‌ء، ولم یدع لهم حاجة بالمدینة إلّاأمر لهم بها.
وقال لعلیّ بن حسین: إنّ أحببت أن تقیم عندنا فنصل رحمک، ونعرف لک حقّک فعلت، وإن أحببت أن أردّک إلی بلادک وأصلک.
قال: بل تردّنی إلی بلادی.
فردّه إلی المدینة «1» ووصله «2».
وأمر الرُّسل الّذین وجّههم معهم أن ینزلوا بهم حیث شاؤوا، ومتی شاؤوا.
وبعث بهم مع محرز بن حریث الکلبیّ ورجل من بهراء، وکانا من أفاضل أهل الشّام.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 84، الطّبقات الکبیر، 5/ 157/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 355
فأطرق «3» یزید ملیّاً، ثمّ قال لعلیّ بن حسین: إن أحببت أن تقیم عندنا، فنصل «4» رحمک
__________________________________________________
(1)- [الطّبقات: «بلاده»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی الطّبقات].
(3)- [ابن عساکر: «أخبرنا أبو الحسین محمّد بن محمّد، وأبو غالب أحمد، وأبو عبداللَّه یحیی ابنا البنّاء، قالوا: أنبأنا محمّد بن أحمد، أنبأنا محمّد بن عبدالرّحمان، أنبأنا أحمد بن سلیمان، أنبأنا الزّبیر بن بکّار، حدّثنی عمِّی مصعب بن عبداللَّه قال: [..] فأطرق»، وفی المنتظم والعبرات،/ 242 مکانه: «أنبأنا الحسین بن محمّد بن عبدالوهّاب، قال: أخبرنا أبو جعفر بن المسلمة، قال: أخبرنا أبو طاهر المخلص، قال: أخبرنا أحمد بن سلیمان الطّوسیّ، قال: حدّثنا الزّبیر بن بکار، قال: حدّثنی عمِّی مصعب بن عبداللَّه قال: [..] فأطرق»].
(4)- [تاریخ دمشق: «فتصل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 58
فعلت «1»، وإن أحببت وصلتک، ورددتک إلی بلدک.
قال: بل تردّنی إلی المدینة. «2» فردّه، ووصله «2».
الزّبیری، نسب قریش،/ 58/ عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 44/ 153، علیّ بن الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 21، مختصر ابن منظور، 17/ 232؛ ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 345؛ المحمودی، العبرات، 2/ 242، 288
ثمّ قال: لو کان بینهم وبین عاضّ بظر امّه نسب ما قتلهم، ارجعوا بهم إلی المدینة.
قال: فبعث بهم مَن صار بهم إلی المدینة.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 7
ویقال: إنّ یزید أذن لهنّ فی ذلک وأعطی یزید کلّ امرأة من نساء الحسین ضعف ما ذهب لها. وقال: عجّل [علیه] ابن سمیّة لعنة اللَّه علیه.
وبعث یزید بالنِّساء والصِّبیان إلی المدینة مع رسول وأوصاه بهم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 417، أنساب الأشراف، 3/ 217
وقال لعلیّ بن الحسین: إن أحببت أن تقیم عندنا بررناک ووصلناک. فاختار إتیان المدینة، فوصله وأشخصه إلیها.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 417، أنساب الأشراف، 3/ 217
قال: ثمّ أمر بتجهیزهم بأحسن جهاز. وقال لعلیّ بن الحسین: انطلق مع نسائک حتّی تبلغهنّ وطنهنّ.
ووجّه معه رجلًا فی ثلاثین فارساً یسیر أمامهم، وینزل حجرةً «3» عنهم، حتّی انتهی بهم إلی المدینة. «4»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی العبرات،/ 288].
(2- 2) [فی المنتظم والعبرات،/ 242: «فوصله وردّه»].
(3)- [ابن العدیم: «حجزة»].
(4)- آن‌گاه دستور داد آنان را به بهترین وجهی مجهز کنند و به علی بن حسین علیه السلام گفت: «همراه این بانوان و کسان خود حرکت کن و ایشان را به مدینه ببر.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 59
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 258/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2632، الحسین ابن علیّ،/ 91
«1» فجهّزهم «2» و «1» حملهم إلی المدینة [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السلام].
الطّبری، التّاریخ، 5/ 390/ عنه: ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 197؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 192؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 429؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 209؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 353؛ مثله بلا إسناد المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 127
قال «3» أبو مخنف، عن الحارث بن کعب، عن فاطمة بنت علیّ [...] قالت: ثمّ قال یزید ابن معاویة: یا نعمان بن بشیر! جهِّزهم بما یُصلِحهم، وابعث معهم رجلًا من أهل الشّام أمیناً صالحاً، وابعث معه خیلًا وأعواناً فیسیر بهم إلی المدینة.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 461، 462/ عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 73/ 132، تراجم النِّساء،/ 122، مختصر ابن منظور، 9/ 177؛ المحمودی، العبرات، 2/ 354
قال: ولمّا أرادوا أن یخرجوا دعا یزید علیّ بن الحسین، ثمّ قال: لعن اللَّه ابن مرجانة، أما واللَّه لو أنِّی صاحبه ما سألنی خصلةً أبداً إلّاأعطیتها إیّاه، ولدفعتُ الحتف عنه بکلّ ما استطعت ولو بهلاک بعض ولدی، ولکنّ اللَّه قضی ما رأیت، کاتبنی وأنْه کلّ حاجةتکون لک.
قال: وکساهم، وأوصی بهم ذلک الرّسول.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 462/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 355
__________________________________________________
- مردی را هم همراه سی سوار با آنان روانه کرد و دستور داد تا پیشاپیشِ ایشان حرکت کند و دورتر از ایشان فرود آید تا آنان را به مدینه برساند.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 307
(1- 1) [البدایة: «ثمّ»].
(2)- [فی الأمالی والحدائق الوردیّة: «ثمّ جهّزهم»].
(3)- [ابن عساکر: «قرأت علی أبی الوفاء حفاظ بن الحسن بن الحسین، عن عبدالعزیز بن أحمد، أناعبدالوهّاب المیدانیّ، أنا أبو سلیمان بن زبر، أنا عبداللَّه بن أحمد بن جعفر، أنا محمّد بن جریر الطّبریّ، قال: قال هشام بن محمّد، قال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 60
قال هشام: وأمّا عوانة بن الحکم الکلبیّ، فإنّه قال: [..] ثمّ جهّزه، وأعطاه مالًا، وسرّحه إلی المدینة. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 464
قال: ثمّ «2» أمر لهم «2» [یزید «3»] بزاد کثیر ونفقة، وأمر بحملانهم إلی المدینة.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 250
ثمّ بعث یزید بأهله وبناته إلی المدینة.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 242
ثمّ ردّهم إلی المدینة.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 382/ عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 272؛ القمی، نفس المهموم،/ 442؛ المحمودی، العبرات، 2/ 282، 353
ثمّ أمره یزید بالشّخوص إلی المدینة مع النِّسوة من أهله وسائر بنی عمّه فانصرف بهم. «4»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 81
__________________________________________________
(1)- آن‌گاه پیش خانواده خویششان برد و لوازم داد و سوی مدینه فرستاد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2976
گوید: آن‌گاه یزید گفت: «ای نعمان پسر بشیر! لوازم بایسته برایشان آماده کن و یکی از مردم شام را که امین و پارسا باشد همراهشان کن و با وی سواران و یاران بفرست که آن‌ها را به مدینه برساند.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3074
گوید: و چون خواستند حرکت کنند، یزید، علی بن حسین را خواست و گفت: «خدا پسر مرجانه را لعنت کند. به خدا اگر کار وی به دست من بود، هرچه می‌خواست، می‌پذیرفتم و به هر وسیله می‌توانستم- حتی با تلف شدن یکی از فرزندانم- مرگ را از او دور می‌کردم؛ ولی خدا چنان مقدر کرده بود که دیدی. به من نامه بنویس و هر حاجتی داری، بگوی!»
گوید: «آن‌گاه جامه‌شان پوشانید و درباره آن‌ها به فرستاده سفارش کرد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3074- 3075
آن‌گاه لوازم بداد و مالی داد و او را سوی مدینه فرستاد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3078
(2- 2) فی د: أمرهم.
(3)- من د.
(4)- وپس از این جریان، یزید آن‌حضرت‌را به همراه زنان و عموزادگانش به‌سوی مدینه گسیل‌داشت.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 124
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 61
حدّثنا «1» أبو الزّنباع روح بن الفرح «2» المصریّ، ثنا یحیی «3» بن بکیر، حدّثنی اللّیث، قال: «4» [...] ثمّ أمر بهم فجُهِّزوا وأصلح إلیهم «5» وأُخرِجوا إلی المدینة «6».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 109، 110، مقتل الحسین علیه السلام،/ 39، 40/ عنه:
الشّجری، الأمالی، 1/ 178؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 74/ 12، 13، تراجم النّساء،/ 276، 277، مختصر ابن منظور، 20/ 353، 354؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 195؛ المحمودی، العبرات، 2/ 304، 307، 308؛ مثله الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 350، 351، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 216
وأمر بإطلاق علیّ بن الحسین علیه السلام. وخیّره بین المقام عنده، أو الانصراف. فاختار الانصراف إلی المدینة، فسرّحه.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 159
ولمّا بلغ من النّداء علی رأس الحسین علیه السلام والاستهانة [بحرمه] ونساء مَن قتل معه من أهل بیته ما أراده، وعلیّ علیه السلام علی حاله من العلّة. وما أراده اللَّه تعالی من سلامته، وأن لا تنقطع الإمامة بانقطاعه.
فسرّحهم یزید اللّعین، وانصرف إلی المدینة.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 252- 253
ثمّ ندب [یزید] النّعمان بن بشیر وقال له: تجهّز لتخرج بهؤلاء «7» النِّسوة إلی المدینة.
المفید، الإرشاد، 2/ 126/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 155؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 254
__________________________________________________
(1)- [فی الأمالی: «قال: أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبداللَّه بن أحمد بن ریذة، قراءة علیه بأصفهان، قال: أخبرنا أبو القاسم سلیمان بن أحمد بن أیّوب الطّبرانیّ، قال: حدّثنا» وفی ابن عساکر والعبرات،/ 304: «أنبأنا أبو علیّ الحسن (الحسین) بن أحمد وغیره، قالوا: أنبأنا أبو بکر بن ریذة، أنبأنا سلیمان بن أحمد، أنبأنا»].
(2)- [فی الأمالی وابن عساکر والعبرات: «الفرج»].
(3)- [فی تاریخ الإسلام مکانه: «قال یحیی ...»].
(4)- [فی المختصر مکانه: «قال اللّیث: ...» وفی مجمع الزّوائد: «عن اللّیث، قال: ...»].
(5)- [فی الأمالی وتاریخ الإسلام: «التهم» وفی العبرات،/ 308: «أمرهم»].
(6)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانی، ورجاله ثقات»].
(7)- [إعلام الوری: «هؤلاء»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 62
ولمّا أراد أن یجهِّزهم دعا علیّ بن الحسین علیهما السلام «1» فاستخلی به، ثمّ قال «1»: لعن اللَّه ابن مرجانة، أمَ «2» واللَّه لو أنِّی صاحب أبیک ما سألنی خصلة أبداً «3» إلّاأعطیته إیّاها، ولدفعت الحتف عنه بکلّ ما استطعت، ولکنّ اللَّه قضی ما رأیت «4»، کاتبنی من المدینة «5» وأ نّه إلیَّ کلّ «5» حاجة تکون لک.
وتقدّم بکسوته وکسوة أهله.
المفید، الإرشاد، 2/ 126/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 155؛ القمی، نفس المهموم،/ 464؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 399؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 254
وأنفذ معهم «6» فی جملة النّعمان بن بشیر رسولًا تقدّم إلیه «6» أن یسیر بهم فی اللّیل، ویکونوا أمامه حیث لایفوتون «7» طرفة، «8» فإذا نزلوا انتحی عنهم وتفرّق «8» هو وأصحابه حولهم کهیئة الحرّاس «9» لهم، وینزل منهم «10» بحیث إن «10» أراد إنسان من جماعتهم وضوءاً و «11» قضاء
__________________________________________________
(1- 1) [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام وإعلام الوری: «فاستخلاه، ثمّ قال له (وقال له)»، وفی الدّمعةالسّاکبة: «فاستخلی به، ثمّ قال له»].
(2)- [فی إعلام الوری ووسیلة الدّارین: «أما»].
(3)- [لم یرد فی إعلام الوری].
(4)- [إعلام الوری: «بما رأیت»].
(5- 5) [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام: «وأنه کلّ» وفی الدّمعة السّاکبة: «وأنهی کلّ» وفی وسیلة الدّارین: «بکلّ»].
(6- 6) [فی إعلام الوری: «جماعة علیهم النّعمان بن بشیر وتقدّم إلیه»، وفی وسیلة الدّارین: «النّعمان بن‌بشیر الأنصاریّ فی جملة من الرّجال وأمره»].
(7)- [وسیلة الدّارین: «لا یفوقون»].
(8- 8) [إعلام الوری: «عین، فإذا نزلوا تنحّی عنهم بالطّرف»].
(9)- [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام وإعلام الوری‌والدّمعة السّاکبةونفس المهموم ووسیلة الدّارین: «الحرس»].
(10- 10) [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام: «حیث إذا»، وفی إعلام الوری: «حیث لو»، وفی الدّمعة السّاکبة: «من حیث إذا»].
(11)- [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام وإعلام الوری والدّمعة السّاکبة ونفس المهموم ووسیلة الدّارین: «أو»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 63
حاجة لم یحتشم. فسار «1» معهم «2» فی جملة «3» النّعمان. «4»
المفید، الإرشاد، 2/ 127/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 155؛ القمی، نفس المهموم،/ 464؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 399- 400؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 254
ثمّ جهّز النِّساء وعلیّ بن الحسین، وضمّ إلیهم جیشاً، حتّی ردّهم إلی المدینة.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 75
وأمر بهنّ إلی المدینة.
الشّجری، الأمالی، 1/ 168
ثمّ ندب یزید نعمان بن بشیر، قال له: تجهّز لتخرج بهؤلاء النِّسوة إلی المدینة.
ولمّا أراد أن یجهّزهم دعا بعلیّ بن الحسین علیهما السلام فاستخلاه، ثمّ قال: لعن اللَّه ابن مرجانة، أما واللَّه لو أنِّی صاحب أبیک ما سألنی خصلة إلّاأعطیته إیّاها، ولدفعت الحتف عنه بکلّ ما استطعت ولکنّ اللَّه قضی ما رأیت، کاتبنی من المدینة وأنه إلیَّ کلّ حاجة تکون لک.
الفتّال، روضة الواعظین،/ 165
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم ووسیلة الدّارین: «فصار»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی إعلام الوری].
(3)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4)- آن‌گاه یزید نعمان بن بشیر را خواست و به او گفت: «آماده شو تا این زنان را به مدینه ببری.»
و چون خواست آنان را به مدینه فرستد. علی بن الحسین علیهما السلام را پیش خواند و با او خلوت کرد، در خلوت به او گفت: «خدا لعنت کند پسر مرجانه (عبیداللَّه) را. آگاه باش به خدا اگر من با پدرت برخورد کرده بودم (و سر و کارش به دست من افتاده بود)، هیچ چیز از من نمی‌خواست جز آن‌که به او می‌دادم و به هر نیرویی که داشتم، مرگ را از او جلوگیری می‌کردم (و نمی‌گذاشتم او را بکشند)؛ ولی خدا چنین مقدر کرده بود که دیدی و تو (چون به مدینه رسیدی) از مدینه برای من نامه بنویس و هرچه خواستی، به من گوشزد کن که آن برای تو است (و من آن را انجام خواهم داد).»
آن‌گاه لباس‌های او و جامه خاندانش (که در کربلا به غارت برده بودند، با لباس‌هایی که خود برای ایشان آماده کرده بود) پیش آنان نهاد و همراه نعمان بن بشیر، فرستادگانی فرستاد و دستور داد تا شب‌ها ایشان را راه برند و همه جا آنان در پیش روی باشند. بدانسان که از دیدارشان نیفتند (و خود در پشت سرِ آنان حرکت کنند) و هر کجا فرود شدند، آنان از ایشان دور شوند و خود و همراهانش مانند نگهبانانی در اطراف آنان پراکنده شوند و جای خود را چنان قرار دهند که اگر یکی از آنان خواست وضو بگیرد، یا قضای حاجت کند، از آنان شرم نکند.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 126- 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 64
ثمّ بعث إلی المدینة بذریّته.
السّمعانی، الأنساب، 3/ 476
وذکر السّیِّد أبو الحسین یحیی بن الحسن بن جعفر العلویّ فی کتاب الأنساب: [...] ثمّ راجعهم «1» إلی المدینة، وبعث معهم نعمان بن بشیر الأنصاریّ.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 351
فأمر بردِّهم إلی المدینة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 66/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 297
(وروی): إنّ یزید عرض علیهم المقام بدمشق، فأبوا ذلک، وقالوا: ردّنا «2» إلی المدینة «3» لأنّها مهاجرة «3» جدّنا. «4» فقال «5» للنّعمان بن بشیر «6»: جهِّز هؤلاء «7» بما یصلحهم، وأبعث معهم رجلًا من أهل الشّام أمیناً صالحاً، وابعث معهم خیلًا «8» وأعواناً.
ثمّ کساهم، وحَباهم، وفرض لهم الأرزاق والأنزال «9».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 74/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 399- 400؛ المجلسی، البحار، 45/ 145- 146؛ البحرانی، العوالم، 17/ 445؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 525؛ القمی، نفس المهموم،/ 463؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 189؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 399
__________________________________________________
(1)- فی ق: ترحّمهم.
(2)- [فی البحار والعوالم والأسرار: «بل ردّنا»].
(3- 3) [فی البحار والعوالم والأسرار: «فإنّه مهاجر»].
(4)- [من هنا حکاه فی نفس المهموم].
(5)- [فی المعالی مکانه: «ولمّا أراد أن یجهّزهم قال ...»].
(6)- [أضاف فی البحار والعوالم والأسرار ونفس المهموم والمعالی: «صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله» وأضاف فی وسیلة الدّارین: «الأنصاریّ»].
(7)- [فی الأسرار ونفس المهموم والمعالی: «هؤلاء النِّسوة»].
(8)- [وسیلة الدّارین: «ثلاثین رجلًا أو خمسمائة رجل»].
(9)- [أضاف فی المعالی: «ثمّ أوصی بهم الرّسول أن یسیروا بهم فی اللّیل، ویرفقوا بهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 65
ثمّ دعا بعلیّ بن الحسین، فقال له: لعن اللَّه ابن مرجانة، أما واللَّه لو کنت صاحبه ما سألنی خطّة «1» إلّا «2» أعطیتها إیّاه «2»، ولدفعت عنه الحتف بکلّ ما قدرت علیه «3»، ولو بهلاک بعض ولدی، ولکن قضی اللَّه ما رأیت، فکاتبنی بکلّ «4» حاجة تکون لک «5»، ثمّ أوصی بهم الرّسول.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 74/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 400؛ المجلسی، البحار، 45/ 146؛ البحرانی، العوالم، 17/ 445؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 525
وذکر الإمام أبو العلاء الحافظ، بإسناده، عن مشایخه: أنّ یزید بن معاویة حین قدم «6» علیه برأس «6» الحسین وعیاله «7» بعث إلی المدینة، فأقدم علیه عدّة من موالی بنی هاشم، وضمّ إلیهم «8» عدّة من «8» موالی آل «7» أبی سفیان، ثمّ بعث بثقل الحسین ومَن بقی من أهله معهم، وجهّزهم بکلّ شی‌ء ولم یدع لهم حاجة بالمدینة إلّاأمر لهم بها.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 75/ مثله المجلسی «9»، البحار، 45/ 145؛ البحرانی، العوالم، 17/ 452- 453؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 150
محرز بن حُزیب بن مسعود بن عدی بن هذیم بن عَدِی بن جناب الکلبیّ، رجل من أفاضل أهل الشّام، بعثه یزید بن معاویة من دمشق مع أهل بیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله حین ردّهم من دمشق إلی المدینة، قیِّماً علی حفظهم.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 60/ 86
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم: «خلّة» وفی الأسرار: «خصلة أبداً»].
(2- 2) [تسلیة المجالس: «أعطیته إیّاها»].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- [فی البحار والعوالم: «وأنه إلیَّ کلّ» وفی الأسرار: «من المدینة، وأنه إلیَّ کلّ»].
(5)- [أضاف فی الأسرار: «وتقدّم بکسوته وکسوة أهل بیته، وأنفذ معهم فی جملة النّعمان بن بشیر رسولًا»].
(6- 6) [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «علیه (إلیه) رأس»].
(7)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة].
(8- 8) [الدّمعة السّاکبة: «عنده»].
(9)- [حکاه فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة عن صاحب المناقب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 66
قال علیّ بن الحسین:
دخلنا دمشق بعد أن شخصنا من الکوفة، فإذا النّاس مجتمعون بباب یزید، فأدخلت علیه وهو جالس علی سریر، وعنده النّاس ساکتین، من أهل الشّام، ومن أهل العراق والحجاز. وکنت قدّام أهل بیتی، فسلّمت علیه، فقال: أیّکم علیّ بن الحسین؟
فقلت: أنا. فقال: أدنه. فدنوت، ثمّ قال: أدنه. فدنوت حتّی علا صدری علی فراشه، ثمّ قال: أمّا إنّه لو أنّ أباک أتانی لوصلت رحمه، وقضیت ما یلزمنی من عنقه، ولکن عجّل علیهم ابن زیاد- قتله اللَّه-، فقلت: یا أمیر المؤمنین! أصابتنا جفوة، فقال: یذهب اللَّه عنکم الجفوة.
فقلت: یا أمیر المؤمنین! أموالنا قبضت فاکتب أن تردّ علینا. فکتب لنا بردّها، وقال:
أقیموا عندی، فإنِّی أقضی حوائجکم، وأفعل بکم وأفعل. فقلت: بل المدینة أحبّ إلیَّ.
قال: قربی خیر لکم. قلت: إنّ أهل بیتی قد تفرّقوا، فنأتیهم، فیجتمعون، ویحمدون اللَّه علی هذه النّعمة.
فجهّزنا، وأعطانا أکثر ممّا ذهب منّا حتّی الکسوة والجهاز، وسرّح معنا رسلًا إلی المدینة، وأمرنا أن ننزل حیث شئنا.
ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 28/ 28- 29
ثمّ قال له علیّ بن الحسین علیه السلام: یا یزید! بلغنی أ نّک ترید قتلی، فإن کنت لا بدّ قاتلی، فوجِّه مع هؤلاء النِّسوة مَن یؤدِّیهنّ «1» إلی حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
فقال له یزید (لعنه اللَّه): لا یؤدِّیهنّ «2» غیرک، لعن اللَّه ابن مرجانة، فواللَّه ما أمرته بقتل أبیک، ولو کنت متولِّیاً لقتاله ما قتلته «3».
ثمّ أحسن جائزته وحمله والنِّساء إلی المدینة.
الطّبرسی، الاحتجاج، 2/ 39- 40/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 162؛ البحرانی، العوالم، 17/ 408؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 136
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «یردّهنّ»].
(2)- [فی البحار والعوالم: «لا یردّهنّ»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 67
ثمّ قال یزید للنّعمان بن بشیر: جهِّزهم بما یصلحهم، وابعث معهم رجلًا من أهل الشّام أمیناً صالحاً یسیر بهم إلی المدینة.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 344
ثمّ بعث بهم إلی المدینة.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 344، الرّدّ علی المتعصِّب العنید،/ 49
ولمّا أراد أن یسیِّرهم «1» إلی المدینة، أمر یزید النّعمان بن بشیر أن یجهّزهم بما یصلحهم، ویسیّر معهم رجلًا أمیناً، من أهل الشّام، ومعه خیل یسیر بهم إلی المدینة.
ودعا علیّاً لیودِّعه وقال له «2»: لعن اللَّه ابن مرجانة، أما واللَّه لو أنِّی صاحبه، ما سألنی خصلة أبداً إلّاأعطیته إیّاها ولدفعت الحتف عنه بکلّ ما استطعتُ ولو بهلاک بعض ولدی، ولکن قضی اللَّه «3» ما رأیت یا بنیّ، کاتبنی «3» حاجة تکون لک.
وأوصی بهم هذا «4» الرّسول. «5»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 300/ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 475
ثمّ قال: لو کان بینهم وبین مَن عضّ بظر امِّه نسب، یعنی ابن زیاد ما قتلهم. ثمّ ضرب علیهم القباب بعدما أدخلوا الحمّام، وأمال علیهم المطبخ، وکساهم «6»، وأخرج لهم جوائز کثیرة، وبعث معهم مَن ردّهم إلی المدینة.
البرّی، الجوهرة،/ 46
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «یسیّر آل الحسین»].
(2)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(3- 3) [نهایة الإرب: «بذلک کاتبنی بأیّة»].
(4)- [نهایة الإرب: «ذلک»].
(5)- چون یزید خواست خانواده حسین را سوی مدینه روانه کند، به نعمان بن بشیر دستور داد که وسایل سفر آن‌ها را فراهم و مردی استوار از اهل‌شام را با آن‌ها روانه کند که عده‌ای سوار هم همراه باشند.
آن‌گاه علی (زین العابدین) را خواند و با او وداع کرد و گفت: «خداوند ابن مرجانه را لعنت کند. به خدا سوگند، اگر من در قبال او (حسین) بودم، هر پیشنهادی که می‌کرد، می‌پذیرفتم و مرگ را از او دور می‌کردم؛ آن هم با تمام قوای خود؛ ولو این‌که به مرگ بعضی از فرزندانم کشیده شود. ولی خداوند آن کار را چنین مقدر کرده که تو دیدی، ای فرزندم (خطاب به علی بن الحسین)! هر کاری که داری، به من بنویس.»
آن‌گاه به نماینده خود که مأمور سفر آن‌ها بود دستور داد (سفارش آن‌ها را کرد).
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 202
(6)- [فی المطبوع: «تساهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 68
ثمّ أمر یزید بمضی الأساری إلی أوطانهم مع نعمان بن بشیر وجماعة معه إلی المدینة.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 58
وقال الزّهریّ: [...] ثمّ قال یزید لعلیّ الأصغر: إن شئت أقمت عندنا، فبررناک، وإن شئت رددناک إلی المدینة.
فقال: لا أرید إلّاالمدینة. فردّه إلیها مع أهله. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 150
ثمّ أمر بردِّ الأساری و «2» سبایا الحسین «3» علیه السلام «2» إلی «4» أوطانهنّ «5» بمدینة «4» الرّسول صلی الله علیه و آله و سلم. «6»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 195/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 144؛ البحرانی، العوالم، 17/ 445؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 147؛ القمی، نفس المهموم،/ 465؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 458؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 525
__________________________________________________
(1)- پس یزید امام زین العابدین علیه السلام را بخواند و پیش خود بنشانید و استمالت‌های بسیار کرد و گفت: «لعنت بر پسر مرجانه باد! اگر من صاحب پدر تو بودمی، نگذاشتمی که کار بدین مقام رسیدی و آنچه او از من بخواستی، بدادمی و حاجت او را روا کردمی؛ ولیکن قضا گذشت. باید که چون به مدینه رسی، هر کار و حاجتی که باشد، بنویسی.»
و امام را خلعت بداد و زنان را تشریف‌ها فرستاد، ولیکن گویند که اهل بیت هیچ قبول نکردند.
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 302
یزید، عمر بن خالد قرشی را بخواند و گویند نعمان بشیر را.
و عمر مؤمن بود و اعتقاد پنهان داشتی و سیصد مرد بدو داد و گفت: «این کودک و عورات را به مدینه رسان. باید که به شب راه روی و نه به روز تا ایشان را نبینی و چون فرود آیی، دور باشی.»
عمر بن خالد شرایط را قبول کرد و ایشان را به سلامتی به مدینه رساند.
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 302
(2- 2) [تسلیة المجالس: «السّبایا»].
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار: «البتول علیها السلام»].
(4- 4) [تسلیة المجالس: «مدینة»].
(5)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار: «أوطانهم»].
(6)- سپس یزید دستور داد که اسیران خانواده حسین علیه السلام به وطن‌های خودشان به مدینه پیغمبر باز گردند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 195
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 69
ثمّ ردّ نساءه إلی المدینة. «1»
ابن الطّقطقی، کتاب الفخری،/ 105
یحیی بن بکیر: حدّثنی اللّیث، قال: [...] ثمّ أمر لهم بجهاز وأصلح آلتهم، وخرجوا إلی المدینة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 216
بل أحضروه [علیّ بن الحسین علیهما السلام] مع آله إلی دمشق، فأکرمه یزید، وردّه مع آله إلی المدینة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 5/ 332 (ط دار الفکر)
فذکر الحافظ أبو العلاء «2» الهمدانیّ: أنّ یزید حین قدم علیه رأس الحسین علیه السلام بعث إلی المدینة، فأقدم علیه عدّة من موالی بنی هاشم وضمّ إلیهم عدّة من موالی أبی سفیان، ثمّ بعث «3» ینتقل رأس «3» الحسین علیه السلام ومَن بقی من أهله، وجهّزهم بکلّ شی‌ء، ولم یدع لهم حاجة إلّاأمر لهم بها. «4»
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 135/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 464؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 400
ثمّ أمر یزید النّعمان بن بشیر أن یبعث معهم إلی المدینة رجلًا أمیناً معه رجال وخیل، ویکون علیّ بن الحسین معهنّ. [...]
ولمّا ودّعهم یزید، قال لعلیّ بن الحسین: قبّح اللَّه ابن سمیّة، أما واللَّه لو أنِّی صاحب أبیک ما سألنی خصلة إلّاأعطیته إیّاها، ولدفعت الحتف عنه بکلّ ما استطعت، ولو بهلاک بعض ولدی، ولکن اللَّه قضی ما رأیت.
__________________________________________________
(1)- و زنانش را به مدینه باز گرداند.
گلپایگانی، ترجمه کتاب فخری،/ 157
(2)- [فی نفس المهموم ووسیلة الدّارین: «أبو علاء»].
(3- 3) [فی نفس المهموم ووسیلة الدّارین: «بثقل»].
(4)- از یافعی نقل شده است که حافظ ابو علاء همدانی گفته [است]: «چون سرِ حسین علیه السلام را نزد یزید بردند، آن را به مدینه فرستاد و جمعی از موالیان بنی هاشم را خواست و جمعی از موالی بنی سفیان را با آن‌ها پیوست و حرم حسین و باقی‌ماندگان خاندانش را با آن‌ها فرستاد و همه وسایل را برای آن‌ها آماده کرد و هر حاجتی خواستند، دستور انجام آن را صادر کرد.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 222
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 70
ثمّ جهّزه، وأعطاه مالًا کثیراً، وکساهم، وأوصی بهم ذلک الرّسول، وقال له: کاتبنی بکلّ حاجة تکون لک.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 195
ثمّ وجّه الذّریّة صحبة علیّ بن الحسین إلی المدینة ووجّه معه رجلًا فی ثلاثین فارساً یسیر أمامهم حتّی انتهوا إلی المدینة.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 88/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 234
ثمّ بعثه إلی المدینة، فکان بها محترماً معظّماً.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 204
ثمّ جهّزهم إلی المدینة [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السلام].
ابن حجر، الإصابة، 1/ 333/ عنه: ابن بدران فیما استدرکه علی ابن عساکر، 4/ 337
ثمّ إنّ یزید «1» بعد ذلک أمر النّعمان بن بشیر أن یجهِّزهم بما یصلحهم «1» إلی المدینة الشّریفة «2» وسیّر «2» معهم رجلًا أمیناً من أهل الشّام فی خیل سیرها «3» فی صحبتهم «3».
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 195- 196/ عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 266، 383
وودّع یزید علیّ بن الحسین، وقال له: لعن اللَّه ابن مرجانة، لو کنت حاضراً «4» الحسین ما سألنی خصلةً إلّاکنت أعطیه إیّاها، ولدفعت عنه الحتف بکلّ ما استطعت ولکن قضاء اللَّه غالب. یا علیّ! کاتبنی بأیّ «5» حاجة کانت لک أقضیها «6» إن شاء اللَّه تعالی.
وأوصی بهم الرّسول الّذی سیّره صحبهم.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 196/ عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 266
__________________________________________________
(1- 1) [نور الأبصار،/ 383: «لمّا جهّزهم»].
(2- 2) [نور الأبصار،/ 383: «أرسل»].
(3- 3) [نور الأبصار،/ 383: «صحبتهم إلی أن دخلوا المدینة» وفی نور الأبصار،/ 266: «صحبتهم»].
(4)- [نور الأبصار: «حاضر»].
(5)- [نور الأبصار: «بکلّ»].
(6)- [نور الأبصار: «أقضها لک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 71
فقال یزید: جهِّزوهم، وأمر النّعمان بن بشیر أن یجهِّزهم بما یصلحهنّ، ویسیر معهم. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 295
وفی دول الإسلام: [...] فأکرم أهله ونساءه وبعثهم إلی المدینة.
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 332
ولمّا أخزی اللَّه تعالی یزید الفاجر بما فعل، وطالت علیه الألسن لمّا حصل ما حصل، ولامه مَن حضر من أماثل الصّحابة وأرباب الملک، وشاع فی الآفاق، فضیع ظلمه وفتکه، وخشی الفتنة علی نفسه وملکه، رکن إلی الاعتذار، ولجأ إلی الإنکار، وأنّی له ذلک وقد زلّت القدم، وحلم الأدم، وجلّت الرّزیّة، وعظمت البلیّة، وثلم فی الإسلام ثلمة لا تسدّ، ووقعت فتنة لا تردّ، أشیر إلیه بتعظیم آل محمّد وردّهم، وإشخاصهم إلی مدینة جدّهم، فأظهر لسیِّد العابدین تکرمة وتبجیلًا، وسرّحه سراحاً جمیلًا.
روی: أنّ اللّعین لمّا خشی شقّ العصا، وحصول الفتنة، أخذ فی الاعتذار، والإنکار لفعل ابن زیاد، وإبداء التّعظیم والتّکریم لعلیّ بن الحسین علیه السلام، ونقل نساء رسول اللَّه صلی الله علیه و آله إلی داره الخاصّة.
__________________________________________________
(1)- وهم در آن نزدیکی پرتو اهتمام بر اسباب سفر ایشان انداخت و آن جماعت را با سی سوار به جانب مدینه گسیل کرد. از زینب بنت امیر المؤمنین علی علیه السلام منقول است که فرمود: «من فردی بامروت‌تر از یزید ندیدم.»
بر رأی مستمعان اخبار و مستجیران آثار پوشیده نماند که علمای متبحران و فضلای متقدمان و متأخران در مقتل امام حسین رضی الله عنه و معارضت زینب بنت امیر المؤمنین علی علیه السلام با یزید و محاورات امام زین العابدین رضی الله عنه با آن ملعون رسایل ساخته و مجلدات پرداخته‌اند و این حقیر بنابر مقتضی وقت و زمان، کلمه‌ای چند از آن حکایات در حین تحریر و تسطیر آوردم. مأمول و مسؤول آن‌که مطبوع طبع نقاد امیر روشن ضمیر ایده اللَّه تعالی ایام معدلة آید که معظم اعراض از تلفیق حکایات این تألیف و تمنیق روایات این تصنیف همین قدر بیش نیست.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 178- 179
آن‌گاه اسباب سفر امام زین العابدین و سایر اهل بیت را تهیه کرد و سرهای شهدا را به ایشان سپرد و نعمان بن بشیر انصاری را با سی سوار به همراهی آن طایفه واجب التعظیم مأمور گردانید و امام چهارم با خواهران و عمات و سایر اقربا متوجه مدینه طیبه گشت.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 60
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 72
وکان لا یتغدّی ولا یتعشّی إلّامع سیِّدنا سیِّد العابدین علیه السلام، وکلّ مَن کان حاضراً من الصّحابة والتّابعین والأجلّة وبنی امیّة أشاروا علیه (لعنه اللَّه) بردّ حرم رسول اللَّه والإحسان إلیهم، والقیام بما یصلحهم. «1»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 457
فلمّا کان الیوم الثّامن «2» دعاهنّ یزید، وعرض علیهنّ المقام فأبین، وأرادوا «3» الرّجوع إلی المدینة «4»، فأحضر لهم المحامل وزیّنها وأمر بالأنطاع من «5» الأبریسم، وصبّ علیها الأموال «6» وقال: یا امّ کلثوم! خذوا «7» هذا المال «7» عوض ما أصابکم.
فقالت امّ کلثوم: یا یزید! ما أقلّ حیاءک، وأصلف «8» وجهک، أتقتل «9» أخی وأهل بیتی وتعطینی عوضهم «10» مالًا؟ واللَّه «11» لا کان ذلک أبداً.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 497/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 154- 155؛ مثله المجلسی، البحار، 45/ 196- 197؛ البحرانی، العوالم، 17/ 422- 423؛ القمی، نفس المهموم،/ 465؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 400
وأمر بردّ الأساری إلی أوطانهم.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 498
فکانوا بها مدّة، ثمّ ردّهم یزید مع علیّ بن الحسین علیه السلام إلی المدینة.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 80
__________________________________________________
(1)- و بدان قرار دادند که امام زین العابدین علیه السلام و مخدرات آل یس را به مدینه فرستند، شخصی بود که یزید می‌دانست که دوستدار آل رسول است، همراه کرد تا ایشان را به کربلا آورد و از کربلا به مدینه.
کیاء گلپایگانی، سراج الانساب،/ 170
(2)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «من الأیّام الّتی ناحوا فیها علی الحسین علیه السلام»].
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة: «أردن» وفی نفس المهموم مکانه: «لمّا أرادوا ...»].
(4)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار،/ 523].
(5)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة].
(6)- [من هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(7- 7) [فی العوالم ونفس المهموم ووسیلة الدّارین: «هذه الأموال»].
(8)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة ونفس المهموم ووسیلة الدّارین: «أصلب»].
(9)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة ونفس المهموم ووسیلة الدّارین: «تقتل»].
(10)- [إلی هنا حکاه فی البحار والعوالم].
(11)- [وسیلة الدّارین: «اللَّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 73
فلمّا کان الیوم الثّامن، خیّرهنَّ بین المقام عنده والمسیر إلی المدینة، فاخترنَ المسیر، قال: فدعی لهنَّ بالمحامل وفرشها بالأبریسم وصبَّ الأموال وقال: یا امّ کلثوم! خذی هذه الأموال عوضاً عن الحسین علیه السلام.
فقالت له امّ کلثوم: ما أقسی قلبک! تقتل أخی وتعطینی عوضه مالًا؟ واللَّه لا کان ذلک أبداً.
قال: فأعطاهم مالًا کثیراً، وأخلف علی کلِّ واحد ما أخذ منه، وأزاد علیه من الحلیّ والحلل، ثمّ دعی بالجمال فأبرکوها، ووطّئوها لهم بأحسن وطاء، وأجمله، ودعی بقائد من قواده، وضمّ إلیه خمسمائة فارس، وأمره بالمسیر إلی المدینة، فسار بهم من دمشق وکان یقدمهم تارة ویتأخّر عنهم تارة، وأحسن لهم الصّحبة والنّصیحة والخدمة اللّائقة. «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 139- 140
__________________________________________________
(1)- پس یزید آن‌حضرت [امام سجاد علیه السلام] را مخیر گردانید میان ماندن در دمشق و برگشتن به سوی مدینه و حضرت فرمود: «می‌خواهم به سوی مدینه برگردم و در محلِ هجرت جد بزرگوار خود باشم.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 749
در روز هشتم، ایشان را طلبید. نوازش و عذرخواهی و تکلیف ماندن در شام کرد. چون قبول نکردند، محملهای مزین برای ایشان ترتیب داد و اموال برای خرج ایشان حاضر کرد و گفت: «اینها عوض آنچه نسبت به شما واقع شده است.»
امّ کلثوم گفت: «ای یزید! چه بسیار کم‌حیایی. برادران و اهل بیت مرا کشته‌ای که جمیع دنیا برابر یک موی ایشان نمی‌شود و می‌گویی که اینها عوض آنچه من کرده‌ام.»
به روایت شیخ مفید و دیگران:
یزید، نعمان بن بشیر را که از صحابه جناب رسول بود، طلبید و گفت: «مردی از اهل شام را که به صلاح و سداد و امانت و دیانت موسوم باشد، با ایشان همراه کن و کارسازی تهیه سفر ایشان را بر وجه نیکو به عمل آور و جمعی از حارسان با ایشان بفرست.»
به روایت دیگر:
نعمان را همراه کرد. پس امام زین العابدین علیه السلام را طلبید و برای رفع تشنیع مردم گفت: «خدا لعنت کند ابن مرجانه را! به خدا سوگند که اگر من به جای او می‌بودم، امام حسین هرچه از من طلب می‌کرد، اجابت او می‌کردم و به کشتن او راضی نمی‌شدم. باید که پیوسته نامه‌های تو به من برسد و هر حاجت که داشته باشی، از من طلب نمایی که به اجابت مقرون است.»
پس آن مردی را که برای حراست ایشان مقرر شده بود، طلبید و سفارش بسیار در باب رعایت ایشان کرد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 750- 751
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 74
ثمّ إنّ ابن معاویة أمر بردّ أهله (رضی اللَّه عنهم) إلی المدینة.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 214
فلمّا کان یوم الثّامن عرض علیهنّ، وخیّرهنّ بین المقام عنده والمسیر إلی المدینة المشرّفة، فاخترن المسیر إلی المدینة.
وقال أبو مخنف بعد قوله الّذی نقلنا عنه وهو قوله: فلمّا کان الیوم الثّامن عرض علیهنَّ وخیّرهنَّ بین المقام عنده والمسیر إلی المدینة.
قال الرّاوی: فعدّل لهنّ المحامل وفرشها بفرش دیبقیّ والأبریسم وصبّ الأموال علی الأنطاع وقال: یا امّ کلثوم! خذی هذه الأموال عوضاً عن الحسین علیه السلام واحسبی کان قد مات. فقالت امّ کلثوم: یا یزید! ما أقسی قلبک، تقتل أخی وتعطینی عوضه مالًا؟ واللَّه لا کان ذلک أبداً.
قال: فأعطاهم مالًا کثیراً وأخلف علی کلّ واحد منهم ومنهنّ ما أخذ منه، وزاد علیه من الحلیّ والثِّیاب والأثاث.
فقال أبو مخنف بعدما تقدّم من کلامه فی المجلس السّابق: ثمّ دعا بالجمال فأبرکوها فوطأها لهم بأحسن وطاء وأجمله، فدعی بقوّاد من قوّاده وضمّ إلیه خمسمائة فارس وأمره بالمسیر إلی المدینة، فسار القائد بهم من دمشق وکان یقدمهنّ تارة ویتأخّر عنهنّ تارة، وأحسن لهنّ بالصّحبة والنّصیحة والخدامة اللّائقة.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 523، 525، 526
ثمّ أمرهم بالرّجوع إلی المدینة المنوّرة، فسار القائد بهم [عن أبی مخنف].
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 92
ثمّ أرسلهم إلی المدینة. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 16
__________________________________________________
(1)- روز هشتم دیگرباره یزید ایشان را حاضر ساخت و گفت: «اکنون بگویید، در اقامت به شام و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 75
__________________________________________________
- مراجعت به مدینه چگونه رأی زدید؟»
گفتند: «ما به مدینه می‌رویم. چه آن‌جا، هجرتگاه جد ما است.»
پس یزید، نعمان بن بشیر را که در شمارِ اصحاب رسول خدای می‌رفت، طلب کرد و گفت: «تجهیز کن ایشان را بدانچه سزاوارند و از بسیج سفر و علف و آذوقه و خوردنی و آشامیدنی نارسایی به جای مگذار و از اهل بیت شام، مردی امین و پارسا با جماعتی از لشکر به ملازمت خدمت ایشان برگمار.»
این وقت، محمل‌ها حاضر کردند و به حلل و حلی بیاراستند و فرش‌های ابریشمین و دیباج بگستردند و اموال و اثقال و عطایا و هدایا بر زبر هم نهادند. آن‌گاه یزید روی به امّ کلثوم کرد.
فقال: خذوا هذا المال عوض ما أصابکم.
گفت: «بگیرید این مال را در ازای آن شداید و مصایب که بر شما فرود آمد.»
فقالت امّ کلثوم: ما أقلّ حیائک! وأصلب وجهک! تقتل أخی وأهل بیتی وتعطینی عوضهم؟!
امّ کلثوم فرمود: «ای یزید! چه بسیار کم است حیای تو! و چه بسیار سخت است پیشانی تو! برادر مرا و اهل بیت مرا گردن می‌زنی و در عوض ایشان، به من عطا می‌کنی؟»
از پسِ آن، روی به سیّد سجاد کرد.
فقال له: لعن اللَّه ابن مرجانة، أما واللَّه لو کنت صاحبه ما سألنی خلّة إلّاأعطیتها إیّاه ولدفعت عنه الحتف بکلّ ما قدرت علیه ولو بهلاک بعض ولدی ولکن قضی اللَّه ما رأیت فکاتبنی وأنه إلیَّ کلِّ حاجة تکون لک.
گفت: «خداوند لعن کند پسر مرجانه را. سوگند به خدا، اگر من حاضر بودم، آنچه حسین از من طلب نمودی، عطا کردمی و مرگ را از وی دفع دادمی، به هرچه قدرت داشتم. اگر چند به هلاک بعضی از فرزندان من معلق بود، لکن قضای خدا را هیچ آفریده‌ای نتواند برتافت. اکنون از برای اسعاف حاجت تو حاضرم. به هرچه خواهی از مدینه مکتوب کن.»
و آنان را که فرمان کرده بود در خدمت اهل بیت کوچ دهند، حاضر ساخت و وصیت کرد که همه جا از پیش روی اهل بیت روان باشید و اگر در عرض راه احدی از ایشان برای رفع حاجتی پیاده شود، همگان باز ایستید تا حاجت خود را بپردازد و برنشیند و در هر منزلی که فرود آمدند، از نزدیک ایشان دورتر فرود آیید و چنان کار کنید که خدمتکاران و حارسان کنند تا گاهی که وارد مدینه شوند.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 3/ 173- 174
معلوم باد که در نگارش این خطب مبارکه علی اختلاف الروایات و تطویل کلام به دو عذر معتذریم؛ و قبول اعتذار را از کرام قوم و فخام جماعتِ خواهش‌گر، نخست استیعاب 1 کلمات و خطب آن حضرت علی حسب المقدور 2، دوم وضوح مطلبی مبهم، چه از کلیه این اخبار مطالب مخفیه آشکار می‌شود؛ اولًا باز می‌نماید که طول مکث اهل البیت صلوات اللَّه علیهم در دمشق به چه مقدار است. دیگر این‌که باز می‌نماید که این خطب مبارک و کلمات شریفه بعضی در اوائل ورود و برخی در مجلس اوّل ملاقات با یزید و بعضی در مجلس و بعضی در مسجد و پاره‌ای با حضور یزید و پاره‌ای بی‌حضور آن پلید و برخی بلابد از خود آن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 76
__________________________________________________
- حضرت، و بعضی قبل از ظهر به دلیل پرسیدن مکحول یا منهال: «کیف أصبحت یا ابن رسول اللَّه» و برخی بعد از ظهر به دلیل سؤال ایشان: «کیف أمسیت یا ابن رسول اللَّه» و بعضی دور نباشد از سایر اهل بیت باشد به دلیل «أیتمنی علی صغر سنّی» و قول مؤذن: «فلم قتلت أباه وأیتمته علی صغر سنّه» و این کلمات یزید که گاهی با مؤذن گوید: دست این غلام را بگیر و بر منبر بر شو؛ و گاهی تکلم خطیب که: من نمی‌دانستم این کودک چنین تکلم نماید و گاهی سخنان اهل شام که این کودک برفراز منبر چه می‌تواند بگوید و اگر نظرش به این جماعت بیفتد، نیروی سخن کردن نیابد؛ و گاهی که مکالمه آن ملعون با آن حضرت که بر منبر برآی و از نصرت و فیروزی ما باز نمای، لابد این سخن با کودکان نشاید؛ و کودک را چون امام محمد باقر سلام اللَّه علیه که به تصریح علمای خبر و عموم محدثین در کربلا حضور داشته است، فرزند نشاید؛ و به جز کودک نیز یتیم خوانده نشود، و امتیاز در میانه این اخبار با محققین کامل راجع است؛ و دیگر از اختلاف احوال یزید و مجالس متعدده او در احضار اهل بیت خبر می‌دهد، و طول مدت مکث حضرات را می‌رساند، چه گاهی چنان‌که اشارت شد، به خشم و کین و ستیز می‌رود و گاهی اظهار مهر و حفادت می‌نماید.
گاهی در حق آن ملعون چنان‌که مذکور شد، فرموده‌اند: کافری به قساوت و شقاوت او ندیدیم. گاهی موافق خبر فصول المهمه از حضرت سکینه سلام اللَّه علیها چنان‌که مذکور آید، می‌فرماید: سوگند به خدای، کافری بهتر از یزید ندیدم. و نیز می‌رساند که آن ملعون چندین مره آهنگ قتل علی بن الحسین علیهما السلام را نموده است و بسی مجالس و محافل دل خویش را از کین و بغض خود بپرداخته، و بعد از آن‌که آتش کین و خشم او خمود 3 یافته و بعضی مشاهدات نیز روی داده است، از قبیل معجزات سرِ مبارک و حضرت علی ابن الحسین و خواب‌های زن‌ها و حضرت سکینه و مکالمات رسول ملک روم و جاثلیق و عالم یهود و رأس الجالوت، خواه با او یا با ابو الاسود محمد بن عبدالرحمان چنان‌که در جلاء العیون اشارت شده و نیز به سبب هیجان قلوب اهل شام بلابد و ناچار از درِ مهر و حفادت بیرون شده و به مراجعت اهل بیت تمکین نهاده است؛ وگرنه ایشان را هرگز از دمشق رها نمی‌ساخت؛ بلکه رجال و نسا و کبیر و صغیر را چندان باز می‌داشت تا تلف شوند و یا خودش به جمله را تباه گرداند و چون خدای نخواست، ممکن نشد و این حسرت را با عقوبت جهنم توأم ساخت؛ و نیز می‌رساند که اهل البیت مدت‌ها در مجلس بوده‌اند و راه بیرون شدن نداشته‌اند و از آن پس مدتی در خرابه بوده‌اند و راه بیرون شدن نداشته‌اند؛ و از آن پس مدتی در حر و با اختیار خود در اسواق 4 دمشق حرکت می‌فرموده‌اند، چنان‌که از حدیث منهال بن عمرو مکشوف افتاد و نیز می‌رساند که مدت‌ها به حرمت و عزت گذرانده‌اند؛ چنان‌که از منزل دادن ایشان را در سرای یزید و رفتار زن‌های آل ابی سفیان با ایشان و ماتم‌داری ایشان در حضور امام علیه السلام در تغذی 5 و تعشی 6 با یزید از این مسائل پرده برمی‌دارد. در منتخب شیخ طریح مسطور است که در اوقاتی که علی بن الحسین علیهما السلام در اسر بنی امیه بود، این کلمات را فرمود:
«أیها الناس! إنّ کلّ صمت لیس فیه فکر فهو غیّ، وکلّ کلام لیس فیه ذکر فهو هباء، ألا وإنّ اللَّه تعالی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 77
__________________________________________________
- أکرم أقواماً بآبائهم فحفظ الأبناء بالآباء، قوله تعالی وکان أبواهما صالحاً فأکرمهما، ونحن واللَّه عترة رسول اللَّه فأکرمونا لأجل رسول اللَّه لأنّ جدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله کان یقول فوق منبره: احفظونی فی عترتی وأهل بیتی فمن حفظنی حفظه اللَّه ومَن آذانی فعلیه لعنة اللَّه ألا لعنة اللَّه علی مَن آذانی فیهم حتّی قالها ثلاث مرّات ونحن واللَّه أهل بیت أذهب اللَّه عنّا الرِّجس والفواحش ما ظهر منها وما بطن ونحن واللَّه أهل بیت اختار اللَّه لنا الآخرة ویروی عنّا الدّنیا ولذّاتها ولم یمتعنا بلذّاتها».
می‌فرماید: «ای مردمان! همانا آن سکوت و خموشی که از روی تفکر در صنایع قدرت و تعقل ودایع 7 فطرت و سپاس ودایع نعمت و علائم قدرت و شمائم 8 رحمت و نسائم 9 مغفرت و آیات عذاب و عقوبت و جلایل 10 خلقت حضرت احدیت و غیرها نباشد، همانا گمراهی و غوایت است؛ و آن کلامی که در ذکری نباشد، غباری بی‌اختیار و نمایشی بیهوده است. دانسته باشید که خدای تعالی اقوامی را به سبب پدران ایشان و جلالت آبای ایشان گرامی و مکرم داشت و حفظ ابناء به آبا فرمود؛ چنان‌که درباره آن دو غلام یتیم در قرآن کریم می‌فرماید: «چون پدر ایشان صالح بود، خداوند دو پسر او را مکرم داشت.» سوگند به خدای ما عترت رسول خدای هستیم. پس شما با ما اکرام نمایید به سبب رسول خدای؛ زیرا که جدم رسول خدای صلی الله علیه و آله گاهی که در فراز منبر خویش بود، فرمود: «مرا در عترت و اهل بیت من محفوظ بدارید، و هر کس مرا و مقام مرا محفوظ بدارد، خداوندش حفظ فرماید و هر کس مرا رنج و گزند رساند، لعنت خدای بر او باد. دانسته باشید که لعنت خدای بر آن کس باشد که مرا درباره ایشان آزار و اذیت رساند» او این فرمایش را سه مره بگذاشت و سوگند به خدای مائیم اهل بیتی که خدای تعالی رجس و فواحش را خواه در ظاهر و خواه در باطن از ما برداشت و سوگند به خداوند، ماییم اهل بیتی که خدای تعالی آخرت را از بهر ما اختیار فرمود و دنیا را از ما باز داشت و به لذات آن متمع و بهره‌ور نخواست.»
معلوم باد که از بعضی روایات چنان مستفاد می‌شود که مجلس اهل بیت در مسجد خرابه بوده است؛ از پاره‌ای روایات مکشوف می‌افتد که در بیتی خراب بوده است؛ و از روایت صدوق علیه الرحمه در کتاب امالی معلوم می‌شود که زنان امام حسین علیه السلام را با علی بن الحسین در مجلسی جای داده‌اند که حافظ سرما و گرما نبوده است؛ چندان که از سورت 11 سرما و گرما چهره‌های مبارکشان پوست نهاده است و از پاره‌ای اخبار معلوم می‌شود که ایشان در اوائل ورود که در مجلس بوده‌اند، به میل و اراده خویشتن حرکت نداشته‌اند؛ چنان‌که در خبر مجلس یزید و صدور آن مکالمات مسطور است که فرمان کرد ایشان را به محل خود باز گردانند. از پاره‌ای اخبار آشکار می‌شود که ایشان مدتی نیز در محل و منزلی که داشته‌اند و بسیار بر ایشان سخت می‌گذشته است، به اختیار خود بیرون می‌شده‌اند؛ منتهای امر بی‌دیده‌بان نبوده‌اند؛ چنان‌که در حدیث آن حضرت در اسواق با منهال معلوم شد؛ و از این‌که فرموده‌اند: «ما را در مجلسی جا ساختند که نه از گرمی روز، نه از سرمای شب آسایش داشتیم.»
«با این‌که ما را از حر و قر یعنی گرما و سرما نگاهبان نبود» نیز امتداد مدت در محبس نموده می‌شود؛ چه قر به ضم و تشدید به معنی برد 12 است؛ یا این‌که مخصوص به سرمای زمستان است.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 78
__________________________________________________
- پس از این خبر معلوم می‌شود، چندان در زندان بوده‌اند که در هواها تبدیل و تغییر پدید کرده است؛ چه آن روزی که گرم باشد و اسباب زحمت شود، شبش آن‌گونه سرد نمی‌شود که مایه صدمت شود و آن شب که برودتش به آن مقام برسد که موجب زحمت گردد، روزش به آن درجه گرم نمی‌شود که اسباب شکایت و طلب حفظ و صیانت آید. همچنین اگر مدت متمادی 13 نباشد، از گرمی و شکایت از حرارت به برودت زمستان کجا اتصال می‌جوید؟ پس به ناچار بایست مدت حبس به آن مقدار باشد که تفاوت اهویه 14 ایام و لیالی را بنماید و از سرما به گرما و از گرما به سرما رجوع نماید؛ چنان‌که در خبری که رأس مبارک چهل روز علاقه 15 بود و علی بن الحسین زیارت می‌فرمود و زنان و مردان حریم زیارت می‌کردند و مردم به زیارت می‌شدند، بر طول مدت دلالت دارد و همچنین رؤیای حضرت سکینه سلام اللَّه علیها که می‌فرماید: «بعد از آن‌که چهار روز از زمان حبس بگذشت، این خواب را بدیدم.» و دیگر آن روایت صدوق در امالی که علی بن الحسین علیهما السلام و زنان را در مجلسی که ایشان را از حر و قر نگاهبان نبود، حبس کردند؛ چندان که پوست از چهره بگذاشتند و هیچ سنگی از بیت المقدس برنگرفتند، جز این‌که خون تازه در زیرش بدیدند و مردم آفتاب را بر دیوارها سرخ نگریستند؛ چون ملاحف 16 و معصفره 17 تا گاهی که علی بن الحسین علیهما السلام زنان را بیرون برد و رأس شریف را به کربلا باز گردانید، دلالتی بزرگ بر طول مدت‌اقامت در دمشق دارد؛ چه این‌خبر دلالت می‌کند بر این‌که حمرت 18 شمس بر دیوارها برحسب استمرار بوده است؛ تا گاهی که علی بن الحسین زنان را از دمشق بیرون برده و سرِ مبارک را به کربلا باز گردانیده و موافق اخبار متعدده، این علامت حمرت شش ماه به طول انجامیده است؛ بلکه در بعضی روایات یک سال بوده است. این‌که از پاره‌ای روایات مستفاد می‌شود که مدت حبس و مکث در زندان دو روز بوده است و امام علیه السلام به آن اشارت فرموده است، بعد از آن‌که با حارسان و رومیان به زبان خود آن سخنان که مذکور گشت گفتند، بوده است.
این سخن در اوائل حبس نبوده، بلکه بعد از گذشتن مدتی دیرباز بوده است؛ یا این‌که مقصود از اطلاق 19 این بوده است که از آن حبس و قید سختی که در آن اندر بودیم، رها کردند؛ نه از مطلق حبس یا از آن محبسی که گمان می‌رفت بر ایشان فرود آید، رها نموده و به جای دیگر جای ساخته‌اند؛ گاهی با غل و زنجیر و نهایت سختی بوده‌اند و گاهی در خرابه؛ گاهی در مسجدِ خرابه و گاهی در سرایِ یزید. گاهی در سرای مخصوص منفرد به خود بوده‌اند و گاهی به میل خود در اسواق دمشق حرکت داشته‌اند. از خبر ابن جوزی که یزید ملعون گفت: «لعنت خدای بر پسر مرجانه باد که حسین را به مقاتلت و قتل ناچار و مضطر ساخت. حسین از وی خواهش کرد که در بعضی بلاد و ثغور ملحق شود؛ اما ابن مرجانه او را مانع شد و این خبیث در دل نیکوکار و فجار 20 و صالح و طالح تخم عداوت مرا بکاشت.»
نیز خبری که در پایان مقتل ابی مخنف مسطور است، این‌که مردم گویا در خواب بودند و از خواب انگیخته شدند و بازارها را بستند و تجدید عزا کردند و برای آل عبا مصیبت به پا کردند و گفتند: سوگند به خدای ما نمی‌دانستیم این سر از آنِ حسین است و می‌گفتند سرِ خارجی است که در زمین عراق خروج کرده-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 79
__________________________________________________
- است و چون یزید این آشوب و آشفتگی مردمان را باز شنید، جزای قرآن از بهر مردم ترتیب کرد و در مسجد متفرق ساخت و چون مردم از نماز فراغت یافتندی، در حضور ایشان بگذاشتندی تا به آن اشتغال یابند و از یادِ حسین علیه السلام که همه به یاد اوست، بپردازند؛ لکن در این حاصلی نبخشید و مردم از یادش بیرون نشدند و از ذکرش به یک سوی نرفتند و یزید ناچار به احضار مردم شام فرمان کرد و گفت: «ای مردم شام! شما را گمان چنان می‌رود و چنان همی گویید که حسین را من کشته‌ام یا من به قتل او فرمان داده‌ام؛ بلکه ابن مرجانه او را بکشت؛ آن‌گاه آنان را که در قتل حسین علیه السلام حاضر بودند، بخواند و با ایشان آن مکالمات که مذکور افتاد، براند. معلوم می‌شود که مدت طول اقامت طویل بوده است؛ چندان که ابواب مراسلات نکوهش و مکالمات سرزنش‌آمیز مردم بر وی باز شده است و مردم اندک اندک از قبایح اعمال او مخبر شده‌اند.
آنان‌که از قاتل و مقتول بی‌خبر بوده‌اند، باز دانسته‌اند و آشفته شده‌اند و یزید به زبان خود خلع سلطنت از دودمانش اندیشه‌مند گشته و لابد طرحی به نو بیفکنده و با خاندان رسالت اظهار مهر و حفادت را آشکار ساخته است تا به این تمویهات 21 و تمهیدات، آتش قلوب را تسکین دهد.
فاضل دربندی در کتاب اسرار الشهاده می‌فرماید: جهاتی که اسباب اطلاق یزید علیه اللعنه آل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم را از زندان گشت، پاره‌ای خوارق 22 عادات و معجزات و کراماتی بود که از رأس شریف و از آل رسول و بعضی خواب‌ها که از زنان خویش شنید و اسباب ندامت و اندوه او گردید و رؤیای حضرت سکینه سلام اللَّه علیها بود؛ اگرچه در ظاهر، محض این‌که بر مردم اعتنا نماند، گفت: «شماها به خواب‌های خود تسلی می‌جویید.» دهشت و وحشت بر وی چنگ درافکند و نیز بعضی از امرای بنی امیه در رهایی ایشان نزد او اصرار و ابرام می‌نمودند و نیز تنفر اهل شام را احساس نمود و به زوال ملک خویش بیندیشید و یقین بدانست که اگر مدتی نیز بر امتداد مدت حبس اهل بیت پیغمبر بیفزاید، مردم هجوم نمایند و او را بکشند و سلطنت از خاندانش خلع شود و مردم را جز حدیث امام حسین علیه السلام سخنی بر زبان نمی‌رفت و همی هر کس با دیگری گفت: «آیا ندیدی با پسر پیغمبر ما چه کردند؟»
از این‌روی به‌اطلاق ایشان ناچار شد وگفت: «سوگند به‌خدای هر که قاتل حسین است، او را می‌کشم.»
و این سوگند نیز به دروغ راند؛ چه هیچ اثری در این کار مشهود نگشت؛ بلکه روز تا روز به آن جماعت به اظهار مهر و حفادت رفت؛ چنان‌که مسعودی در مروج الذهب می‌نویسد که یزید صاحب طرد 23 و کلاب و جوارح 24 و قرود 25 و فهود 26 و مداومت بر شراب بود و یکی روز به شرب شراب بنشست و در جانب راست آن ملعون، ابن زیاد لعین جای داشت. این داستان بعد از قتل حضرت امام حسین علیه السلام بود. پس روی با ساقی دلارام کرد و این شعر بخواند:
أسقنی شربة تروی فؤادی ثمّ مِل فاسق مثلها ابن زیاد
صاحب السِّرِّ والأمانة عندی ولتسدید مغنمی وجهادی 27
آن‌گاه به خوانندگان و نوازندگان حکم داد تا به تغنی 28 پرداختند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 80
__________________________________________________
- 1. استیعاب: فرا گرفتن، شامل شدن.
2. علی حسب المقدور: به اندازه‌ای که توانایی هست.
3. خمود: خاموش، آرام و ساکن بودن.
4. اسواق جمع سوق بازار.
5. تغذی: صبحانه خوردن.
6. تعشی: شام خوردن.
7. ودایع (جمع ودیعه): چیزی که امانت گذارده می‌شود.
8. شمائم (جمع شمیم): بوی خوش.
9. نسائم (جمع نسیم): باد ملایم.
10. جلائل (جمع جلیله): بزرگ و مهم.
11. سورت: تندی.
12. برد: سرما.
13. متمادی: طولانی، بادوام.
14. اهویه (جمع هوا): جسم لطیف مخصوص که مورد استنشاق موجودات زنده است.
15. علاقه: آویزان.
16. ملاحف (جمع ملحفه): لباس، روپوش.
17. معصفره: رنگین شده به رنگ زرد.
18. حمرت: قرمزی.
19. اطلاق: رها کردن.
20. فجار: ظاهراً صیغه مبالغه و به معنی بدکردار است. توضیح آن‌که لفظ جمع نیست.
21. تمویهات (جمع تمویه): برخلاف واقع جلوه دادن، به دروغ سخن آراستن.
22. خوارق (جمع خارقه): امری که برخلاف موازین و علل طبیعیه وجود یابد.
23. طرد: آشکار کردن.
24. جوارح (جمع جارحه): جانور شکاری.
25. قرود (جمع قرد): بوزینه.
26. فهود: جمع فهد.
27. شرابی که دل مرا خنک و سیراب کند، من بیاشامم. پس برگرد و شرابی مانند آن به ابن زیاد بده. او محرم راز و نگهدار امانت من و اساس برای محکم کردن بهره و منافع و مبارزات با دشمنان من است.
28. تغنی: آواز خواندن.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 243- 251
به روز هشتم ایشان را طلب کرد و نوازش و عذرخواهی نمود و خواستار گردید در شام توقف نمایند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 81
فهیّأ لهم المسیر، وبعث بهم إلی المدینة.
القمی، نفس المهموم،/ 452
اعلم: أ نّه «1» لمّا أجاز یزید بن معاویة لبنات رسول اللَّه والذّرِّیّة الطّیِّبة أن ینحن علی الحسین علیه السلام، ویقمن المآتم علیه ووعد علیّ بن الحسین علیه السلام أن یقضی له ثلاث حاجات، فأقمن المآتم أیّاماً- وقیل سبعة أیّام- فلمّا کان الیوم الثّامن دعاهم یزید، وعرض علیهم المقام بدمشق، فأبوا ذلک، وقالوا: بل ردّنا إلی المدینة، فإنّها مهاجر جدّنا صلی الله علیه و آله «2».
القمی، نفس المهموم،/ 463/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 395
__________________________________________________
- ایشان قبول نکردند و گفتند: «ما را به مدینه باز گردان که محل هجرت جدمان باشد.»
پس آن ملعون با نعمان بن بشیر، صاحب رسول خدای صلی الله علیه و آله و سلم فرمان کرد که: «آنچه برای این زنان لازم‌است، فراهم‌کن ومردی‌صالح وامین از مردم شام را باایشان روانه‌دار واعوان 1 وخیل 2 با آن‌ها بفرست.»
و به روایت ابی مخنف محامل 3 از بهر ایشان بربستند، و به فرش‌های ویبقی و ابریشم برآراستند. به روایت شیخ مفید در کتاب ارشاد، یزید ملعون به نعمان بن بشیر گفت: «کار سفر بساز و تهیه خویشتن بگذار که ببایست این زنان را به مدینه کوچ دهی.»
و خود آن به تجهیز اهل بیت نیت بست.
1. اعوان (جمع عون): یار، خدمتکار.
2. خیل: اسب.
3. محامل (جمع محمل): کجاوه که بر شتر بندند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 255
پس علی بن الحسین را به مکانی خلوت طلب کرد و گفت: «لعنت خدای بر پسر مرجانه باد! دانسته باش، سوگند به خدای اگر من با پدرت برابر بودم، هر چیزی از من خواستار می‌شد، قبول کردمی و تا نیرو داشتم، روی هلاکت و تباهی از وی برتافتم.»
به روایت صاحب مناقب گفت: هلاکت را از وی دفع می‌دادم؛ اگرچه فرزند خویش را بر سرِ این کار می‌نهادم؛ لکن خدای، آنچه دیدی، تقدیر فرموده بود. پس، از مدینه به من کتابت کن و به هر حاجت که پدید آید، مستحضر گردان.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 255
بالجمله، به روایت شیخ مفید در ارشاد، آن حضرت و اهل بیت عصمت را جامه بداد و با نعمان بن بشیر روانه مدینه طیبه نمود و با وی سفارش بلیغ نمود که ایشان را در شب‌ها حرکت بدهد و به راه سپردن شود و در همه جا ایشان از پیش باشند؛ آن چند که از دیده او ناپدید نباشند و به هر کجا که خواهند، فرود آیند، وی با اصحابش از ایشان از دورتر فرود آید و به حراست مراقبت نماید. آن چند از ایشان دورتر فرود آید که گاه یکی ایشان را کار وضو و طهارتی پدید آید، از نظر بیگانه محفوظ باشند و شرمگین نشوند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 257- 258
(1)- [من هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(2)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: «قال: نعم، فأمر أن یجهّزوا لهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 82
قال الجزریّ وابن الصّبّاغ المالکیّ: إنّ یزید سیر مع أهل بیت النّبوّة رجلًا أمیناً من أهل الشّام، وأوصاه بهم ومعه خیل یسیر بهم إلی المدینة.
وفی أخبار الدّول: إنّه [أرسل] النّعمان بن بشیر مع ثلاثین رجلًا. «1»
القمی، نفس المهموم،/ 470
ومنها إلی المدینة وطن جدّهم علیه وعلیهم السّلام.
السّماوی، إبصار العین،/ 14
وقال یوماً لعلیّ بن الحسین: إن شئت أقمت عندنا فبررناک، وإن شئت رددناک إلی المدینة. فقال علیه السلام: لا أرید إلّاالمدینة، فردّه إلیها مع أهله.
المازندرانی، معالی السّبطین 2/ 175
__________________________________________________
(1)- ویزید وسایل سفر آن‌ها را آماده کرد و آن‌ها را به‌مدینه فرستاد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 216
بدان که چون یزید به دختران رسول و ذریه طاهره اجازه داد بر حسین نوحه‌گری کنند و ماتم برپا کنند و به علی بن الحسین وعده داد که سه حاجت از او برآورد، به گفته‌ای تا هشت روز عزاداری کردند و روز هشتم یزید آن‌ها را خواست و به آن‌ها پیشنهاد کرد که در دمشق بمانند و آن‌ها نپذیرفتند و گفتند: «ما را به محل هجرت جدمان مدینه روانه کن.»
یزید، نعمان بن بشیر، یکی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را خواست و به او دستور داد که: «زن‌های حرم را آماده سفر کن و هرچه می‌خواهند تهیه ببین و با آن‌ها مردی از اهل شام که امین و درستکار باشد، گسیل کن و لشکر و خدمتکاری هم با آن‌ها بفرست.»
سپس جامه و بخشش به آن‌ها داد و ارزاق و نان سفره برای آن‌ها مقرر کرد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 222
جزری و ابن صباغ مالکی گفته‌اند: «یزید مردی امین از اهل شام با اهل بیت فرستاد و سفارش آن‌ها را کرد و سوارانی هم با خود داشت تا آن‌ها را به مدینه رسانید.»
در اخبار الدول است که غافله‌سالار آن‌ها نعمان بن بشیر بود و سی هزار مرد همراهش بود.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 225
در روز هشتم ایشان‌را طلبید، نوازش و عذرخواهی کرد و تکلیف ماندن شام کرد. چون قبول نکردند، محمل‌های مزین برای ایشان ترتیب داد و اموال برای خرج ایشان حاضر کرد و گفت: «این‌ها عوض آنچه به شما واقع شد.»
جناب امّ کلثوم سلام‌اللَّه علیها فرمود: «ای یزید پلید! چه بسیار کم‌حیایی. برادران و اهل‌بیت مرا کشته‌ای که جمیع دنیا برابر یک موی ایشان نمی‌شود و می‌گویی که این‌ها عوض آنچه من کرده‌ام!»
قمی، منتهی الآمال،/ 523
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 83
فی کتب المقاتل: لمّا أرادوا الرّجوع إلی المدینة أحضر یزید لهم المحامل وزیّنها، ثمّ دعا بعلیّ بن الحسین علیه السلام، فقال له: لعن اللَّه ابن مرجانة حیث قتل أباک، أما واللَّه لو کنت صاحبه ما سألنی خصلة إلّاأعطیتها إیّاه ولدفعت عنه الحتف بکلّ ما قدرت علیه، ولو بهلاک بعض ولدی ولکن اللَّه قضی ما رأیت، فکاتبنی من المدینة وارفع إلیَّ حوائجک وأنه إلیَّ کلّ حاجة تکون لک.
وتقدّم بکسوته وکسوة أهله، وأمر بالأنطاع من الأبریسم وصبّ علیها الأموال، وقال: یا امّ کلثوم! خذوا هذه الأموال عوض ما أصابکم. فقالت امّ کلثوم: یا یزید! ما أقلّ حیاءک وأصلب وجهک، تقتل أخی وأهل بیتی وتعطینی عوضهم مالًا! واللَّه لا کان ذلک أبداً.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 189
وفی أخبار الدّول: إنّ الرّسول هو النّعمان بن بشیر مع ثلاثین رجلًا.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 190
«وفی روایة»: إنّ یزید قال لعلیّ بن الحسین علیهما السلام: إن شئت أقمت عندنا فبررناک، وإن شئت رددناک إلی المدینة.
فقال: لا أرید إلّاالمدینة. «1» ثمّ إنّ یزید (لعنه اللَّه) أمر بردّ السّبایا والأساری إلی المدینة، وأرسل معهم النّعمان بن بشیر الأنصاریّ فی جماعة. «2»
الأمین، لواعج الأشجان،/ 239، أعیان الشّیعة، 1/ 617
لقد سرّ یزید قتل الحسین ومَن معه وسبی حریم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وظهر علیه السّرور فی مجلسه، فلم یبال بإلحاده وکفره حین تمثّل بشعر ابن الزّبعری وحتّی أنکر الوحی علی
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی أعیان الشّیعة].
(2)- سرانجام یزید چاره را در آن دید که هرچه زودتر پیام‌آوران عاشورا را از مرکز حکومت دور کند؛ زیرا در شام، ارتباط با نمایندگان و سفرای کشورهای دیگر، بازرگانان داخلی و خارجی و مردمی که از سایر شهرها می‌آمدند، امکان بیش‌تری داشت. لذا دستور داد که این چهره‌های رنج‌کشیده و مقاوم، با احترام و شکوه به مدینه بازگردانده شوند. نعمان بن بشیر انصاری با چند نفر دیگر، کاروان آنان را همراهی می‌کرد.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشیعه،/ 276
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 84
رسول اللَّه محمّد صلی الله علیه و آله ولکنّه لمّا کثرت اللّائمة علیه، ووضح له الفشل والخطأ فی فعلته الّتی لم یرتکبها حتّی مَن لم ینتحل دین الإسلام وعرف المغزی من وصیّة معاویة إیّاه حیث قال له:
«إنّ أهل العراق لن یدعوا الحسین حتّی یخرجوه، فإذا خرج علیک فاصفح عنه فإنّ له رحماً ماسة وحقّاً عظیماً».
وعاب علیه خاصّته، وأهل بیته، ونساؤه، وکان بمرأی منه ومسمع کلام الرّأس الأطهر لمّا أمر بقتل رسول ملک الرّوم (لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه) ولحدیث الأندیة عمّا ارتکبه من هذه الجریمة الشّائنة والقسوة الشّدیدة دوی فی أرجاء دمشق، لم یجد مناصاً من إلقاء التّبعة علی عاتق ابن زیاد تبعیداً للسبّة عنه ولکنّ الثّابت لا یزول.
ولمّا خشی الفتنة وانقلاب الأمر علیه عجّل بإخراج السّجّاد والعیال من الشّام إلی وطنهم ومقرّهم، ومکّنهم ممّا یریدون، وأمر النّعمان بن بشیر وجماعة معه أن یسیروا معهم إلی المدینة مع الرّفق.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 466- 467
وروی سبط ابن الجوزیّ فی أواخر ما جری علی أهل البیت علیهم السلام فی الشّام، فی کتابه: مرآة الزّمان المخطوط، ص 101، قال:
وقال یزید لعلیِّ بن الحسین: إن أحببت الإقامة عندنا وصلنا رحمک وعرفنا حقّک، وإن أحببت رددناک إلی بلدک؟ فقال [علیُّ بن الحسین]: بل تردُّنی إلی بلدی.
فوصلهم [یزید] وردَّ لهم، وبعث معهم محرز بن حزیب الکلبیّ؟ «1».
المحمودی، العبرات، 2/ 351
__________________________________________________
(1)- هکذا فی ترجمة الرّجل من النّسخة الظّاهریّة من تاریخ دمشق: ج 19/ الورق ...
ومثله فی أواخر ترجمة الإمام الحسن علیه السلام من الطّبقات الکبری: ج 8/ الورق 66/ ب/ ولکنّ فیه «محرز ابن حریث» وفی النّسخة المخطوطة لکتاب مرآة الزّمان- لسبط ابن الجوزیّ-: وبعث معهم بجریر بن الحریث الکلبیّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 85

قال: «1» وبعث یزید «1» برأس الحسین إلی عمرو بن سعید بن العاص وهو «2» عامل له یومئذ «2» علی المدینة.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 84/ مثله ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 49، المنتظم، 5/ 344
وقال: بعث یزید برأسه إلی المدینة، فنصب علی خشبة، ثمّ ردّ إلی دمشق، فدفن فی حائط «3» بها، ویقال فی دار الإمارة. ویقال فی المقبرة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 419، أنساب الأشراف، 3/ 219
وذکر الإمام أبو العلاء الحافظ بإسناده عن مشایخه: [...] وبعث رأس الحسین إلی عمرو بن سعید بن العاص- وهو إذ ذاک عامله علی المدینة- [...] وأمّا مَن قال: إنّه [رأس الحسین علیه السلام] بالمدینة، فإنّه یقول: إنّه لمّا نصب بدمشق وطیف به، أمر یزید بن معاویة النّعمان بن بشیر الأنصاریّ أن یحمله إلی المدینة لیشاهده النّاس، ولیرهب به عبداللَّه بن الزّبیر.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 480
واختلف النّاس أین حمل الرّأس المکرّم من البلاد، وأین دفن، فذکر الحافظ أبو العلاء الهمدانیّ أنّ یزید حین قدّم علیه رأس الحسین بعث إلی المدینة [...] وبعث برأس الحسین إلی عمرو بن سعید بن العاص وهو إذ ذاک عامله علی المدینة.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 135- 136
وأمّا رأسه فالمشهور بین أهل التّاریخ والسِّیَر: أ نّه بعثه ابن زیاد بن أبیه الفاسق إلی یزید بن معاویة وبعث به یزید إلی عمرو بن سعید الأشدق لطیم الشّیطان.
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الرّدّ علی المتعصّب والمنتظم].
(2- 2) [فی الرّدّ علی المتعصّب والمنتظم: «عامله»].
(3)- الحائط: الحدیقة أو البستان، ودار الإمارة هی قصر الخضراء وکان بجوار الجامع الأمویّ إلی الجنوب منه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 86
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 299
وذلک أنّ یزید بعث به إلی عامله بالمدینة عمرو بن سعید الأشدق.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 67
فلمّا وصلت إلیه قیل إنّه ترحّم علیه وتنکّر لابن زیاد وأرسل برأسه وبقیّة بنیه إلی المدینة. «1»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 119
__________________________________________________
(1)- بعضی گفته‌اند که یزید منکر ابن زیاد شد از این عمل قبیح که او به فعل آورده و دعای رحمت و مغفرت کرد در حق حسین علیه السلام و سرِ مبارک او را با بقیه اولاد به مدینه فرستاد.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 345
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 87

وبعث عبیداللَّه بن زیاد إلی المدینة: عبیداللَّه بن الحارث السّلمیّ. [...] «1» وروی: أنّ یزید بن معاویة بعث بمقتل الحسین «2» إلی المدینة محرز «2» بن حریث بن مسعود الکلبیّ من بنی عدیّ بن حباب ورجلًا من بهراء، وکانا من أفاضل أهل الشّام.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 51/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 123؛ البحرانی، العوالم، 17/ 391؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 482
نقل: أ نّه لمّا أنفذ ابن زیاد برأس الحسین علیه السلام إلی یزید (لعنه اللَّه) التفتَ یزید إلی عبد الملک بن مروان، وقال له: انطلق حتّی تأتی عمر بن سعید بن العاص بالمدینة، فبشِّره بقتل الحسین.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 403
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی البحار والعوالم والأسرار].
(2- 2) [الأسرار: «مخروب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 89

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 91

فلم یزل یرفق بهم حتّی وردوا المدینة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 417، أنساب الأشراف، 3/ 217
قال: فخرج بهم وکان «1» یسایرهم باللّیل، فیکونون أمامه حیث لا یفوتون طرفه، فإذا نزلوا تنحّی عنهم، وتفرّق هو وأصحابُه حولَهم کهیئة الحَرَس لهم، وینزل منهم بحیث إذا أراد إنسان منهم وضوءاً أو قضاءَ حاجة لم یحتشم.
فلم یزل یُنازلهم فی الطّریق هکذا، ویسألهم عن حوائجهم، ویُلطِفهم حتّی دخلوا المدینة. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 462/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 355؛ مثله کحّالة، أعلام النّساء، 2/ 98
فسار «3» معهم فی جملة «4» النّعمان ولم یزل ینازلهم «5» فی الطّریق، ویرفق بهم کما وصّاه یزید «6»، ویرعاهم «7» حتّی دخلوا المدینة. «8»
__________________________________________________
(1)- [فی أعلام النّساء مکانه: «فخرج الرّسول بهم فکان ...»].
(2)- گوید: «فرستاده آن‌ها را ببرد و شبانگاه همراه آن‌ها بود که پیش روی او می‌رفتند که دمی از آن‌ها غافل نماند و چون فرود می‌آمدند از آن‌ها دور می‌شد و او و یارانش اطرافشان پراکنده می‌شدند، همانند مراقبان، چنان‌که اگر یکیشان به وضو یا حاجت می‌رفت ناراحت نشوند.»
گوید: «بدین‌سان در راه برکنار از آن‌ها جای می‌گرفت و از حوایجشان می‌پرسید و مهربانی می‌کرد تا وارد مدینه شدند.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3075
(3)- [فی نفس المهموم ووسیلة الدّارین: «فصار»].
(4)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «یسایرهم»].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(7)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام: «ویرعونهم» وفی وسیلة الدّارین: «ویدعاهم»].
(8)- پس آن‌فرستادگان با نعمان بن بشیر به‌همراهی آنان آمدند وپیوسته آن‌ها را در راه فرود می‌آوردند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 92
المفید، الإرشاد، 2/ 127/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 155؛ القمی، نفس المهموم،/ 464؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 400
فسار معهم، فلم یزل یرفق بهم فی الطّریق حتّی وصلوا إلی المدینة.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 254
فخرج بهم الرّسول یسایرهم «1» فیکون أمامهم «2» حیث لا یفوتون طرفه «2»، فإذا نزلوا تنحّی عنهم، وتفرّق هو وأصحابه کهیئة الحرس، ثمّ ینزل بهم حیث أراد أحدهم الوضوء «3»، ویعرض علیهم حوائجهم، و «4» یلطف بهم «4» حتّی دخلوا المدینة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 74/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 400؛ المجلسی، البحار، 45/ 146؛ البحرانی، العوالم، 17/ 445؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 526؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 189- 190
یسیر «5» بهم إلی المدینة [...] فخرج بهم، فکان یسایرهم لیلًا فیکونون أمامه، بحیث لا یفوتون طرفه، «6» فإذا نزلوا «6» تنحّی عنهم هو وأصحابه، فکانوا حولهم کهیئة الحرس، وکان یسألهم «7» عن حاجتهم «8»، ویلطف بهم حتّی دخلوا المدینة. «9»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 300/ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 475
__________________________________________________
- و چنانچه یزید سفارش کرده بود، با آنان مدارا می‌کردند و مراعاتشان نمودند تا به مدینه درآمدند.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 127
(1)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار،/ 525].
(2- 2) [فی تسلیة المجالس: «حیث لا یفوتوا بطرفه»، ولم یرد فی البحار والعوالم والأسرار والمعالی].
(3)- [أضاف فی المعالی: «أو قضاء حاجة فصار معهم فی جملة النّعمان بن بشیر ولم یزل ینازلهم فی الطّریق ویرفق بهم کما وصّاه یزید ویرعاهم»].
(4- 4) [فی تسلیة المجالس: «یتلطّف بهم»، وفی البحار والأسرار: «یلطّفهم»، وفی العوالم: «یلاطفهم»].
(5)- [نهایة الإرب: «تسیر»].
(6- 6) [نهایة الإرب: «وإذا نزل»].
(7)- [نهایة الإرب: «یسائلهم»].
(8)- [نهایة الإرب: «حوائجهم»].
(9)- او هم سیر و سفر خود را به شب منحصر کرد. آن‌ها را پیشاپیش می‌فرستاد به حدی که از نظر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 93
فکان ذلک الرّسول الّذی أرسله معهنّ یسیر عنهنّ بمعزل من الطّریق، ویبعد عنهنّ بحیث یدرکهنّ طرفه وهو فی خدمتهم حتّی وصلوا المدینة.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 195
وکان یسایرهم هو «1» وخیله الّتی معه فیکون الحریم قدام، بحیث أ نّهم لا یفوتونه، وإذا «2» نزلوا تنحّی عنهم ناحیة هو وأصحابه، وکان حولهم کهیئة الحرس، وکان یسألهم عن حالهم ویتلطّف بهم فی جمیع امورهم، ولا یشقّ علیهم فی مسیرهم إلی أن دخلوا المدینة.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 196/ عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 266
ولفظ بعض الرّوایات هکذا: وأنفذ معهم فی جملة النّعمان بن بشیر رسولًا تقدّم إلیه وأن یسیر بهم فی اللّیل، ویکون أمامه حیث لا یفوتون طرفة عین، فإذا نزلوا تنحّی عنهم، وتفرّق هو وأصحابه حولهم کهیئة الحرس لهم، وینزل منهم جنباً حتّی إذا أراد انسان من جماعتهم وضوء أو قضاء حاجة لم یحتشم، فسار معهم فی جملة النّعمان بشیر ولم یزل ینازلهم فی الطّریق ویرعاهم کما وصّاه یزید (لعنه اللَّه) ویرفق بهم. «3»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 526
__________________________________________________
- غایب نشوند و چون رحل می‌افکندند، او و اتباعِ او کنار می‌رفتند و دورادور مانند حارس و نگهبان به حفظ آن‌ها می‌کوشید و همیشه احتیاجات آن‌ها را انجام می‌داد. خود می‌پرسید که: «چه حاجتی یا کاری دارید که انجام دهم؟»
و با لطف و عنایت رفتار می‌کرد تا آن‌ها را وارد شهر مدینه نمود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 202
(1)- [نور الأبصار: «وهو»].
(2)- [نور الأبصار: «فإذا»].
(3)- نعمان بن بشیر به دستور العمل یزید کار کرد و همه جا در کمال رفق و ملایمت سلوک نمود و در ملازمت ایشان ببود تا به مدینه مشرّفه درآمدند. معلوم باد که در حالت حرکت حضرات اهل بیت از دمشق به مدینه، دو مطلب مختلف فیه 1 است؛ یکی این‌که پاره‌ای از مورخین نوشته‌اند: یزید مال و خواسته بسیار بر نطع‌ها 2 بگذاشت و در حضور حضرات مقدم داشت؛ و دیگر در باب آن سرهنگی که در خدمت ایشان به ملازمت مقرر و با ایشان به سفر مدینه رهسپار شد؛ اما در فقره اولی، اغلب محدثین اشارت نکرده‌اند و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 94
__________________________________________________
- در هر صورت چنان‌که از این پیش اشارت رفت، اموال یزید در خدمت حضرات پذیرفته نیامد؛ چنان‌که امام زین العابدین علیه السلام نیز فرمود: «مال تو بر تو موفر باد!» و نیز از مکالمه امّ کلثوم یا حضرت زینب علیها السلام با آن خبیث که: «بی‌شرم و قسی القلب هستی! برادر مرا می‌کشی و در عوض، مال عطا می‌کنی ...» الی آخره معلوم می‌شود که از وی نپذیرفته‌اند و دلیل قوی آن است که حضرت فاطمه در طیِ راه یا وصول به مدینه می‌فرماید: با خواهرم زینب گفتم: «این مرد را بر ما حقی است؛ چه در این راه با ما نیکو مصاحبت نمود، آیا تو را چیزی باشد که به او عطا کنیم؟.»
فرمود: «سوگند به خدای، ما را چیزی نیست که به صله او گذاریم؛ مگر این‌که از حلی و زیور خویش به او عطا کنیم.»
پس معلوم می‌شود، اگر هدایای یزید در حضرت ایشان مقبول آمدی، این سخن نفرمودند. فقره دوم در تشخیص آن مأموری است که از جانب یزید با ایشان همراه شد. بعضی نعمان بن بشیر را دانسته‌اند که با سی سوار با ایشان رهسپار شد و بعضی عمر بن خالد قرشی را دانسته‌اند و بعضی نعمان بن بشیر را با سیصد سوار به ملازمت مأمور ساخت و با او گفت که این پسر را با این عورات به مدینه باز رسان و ایشان را در شب به راه ببر و به هر کجا نزول نمودید، تو و آنان که با ایشان هستید، دور فرود آیید تا دیده بر ایشان نیفتد و همه جا از رعایت حرمت و جانب ایشان به تقصیر مباش و هرچه خواهند، چنان کن. در همین روایت مذکور است که: پس از آن، عمر بن خالد ایشان را به مدینه رسانید و به روایتی دیگر، چنان‌که به آن اشارت رفت، یزید با نعمان بن بشیر صاحب رسول خدای صلی الله علیه و آله و سلم گفت: این جماعت زنان را به هر طور به صلاح و صواب مقرون باشد، تجهیز نمای و یکی از مردم شام را که به صلاح و سداد 3 امانت موصوف باشد، با خیل و اعوان با ایشان همراه کن.
از آن پس ایشان را جامه و لباس بداد و بخشش و عطیت بنمود و رزق و روزی و نزل 4 و طعام از بهر آن‌ها مقرر نمود. بعد از مکالمات با علی بن الحسین علیهما السلام چنان‌که مسطور شد، به آن رسول که با ایشان بود، درباره ایشان لوازم وصیت به جا نهاد و رسول با ایشان با کمال احترام و رفق تا به مدینه راه سپرد.
به روایتی دیگر، بشیر بن جذلم از جانب نعمان بن بشیر قائد 5 و رائد 6 آن جماعت بود و نیز چنان‌که از ظاهر آثار و اخبار نموده می‌شود، دلیل ایشان در این سیر و انصراف خزیم بن شتر یا شتیر به صیغه تصغیر یا حذلم با حاء مهمله و ذال معجمه بوده است. ممکن است نعمان بن بشیر یا عمر بن خالد سرکرده و رئیس بوده‌اند. از روایتی که سیّد بحرانی در کتاب مدینة المعاجز در ضمن معجزات علی بن الحسین می‌نماید، ابو نمیر علی بن یزید با ایشان بوده و آن جماعتی که مذکور داشته است، از سیصد نفر یا پانصد هزار یا افزون از هزار با ایشان بوده که معتمد یزید بوده‌اند، راه می‌سپرده‌اند و آن قائد که از جانب ایشان مراقب اهل بیت بوده است، با سی سوار بوده است. نیز در پاره‌ای روایات است که یزید در سفارشی که به آن قائد یا رسول می‌نمود، گفت: «با ایشان همراه باش تا به مدینه یا هر مکان که خود خواهند، فرود آیند.»
و از این می‌رسد که آن خبر که ایشان خواستار شدند، در عرضِ راه به کربلا عود دهند و آن سرهنگ-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 95
وفی أخبار الدّول: «1» إنّه [أرسل] «1» النّعمان بن بشیر مع ثلاثین رجلًا، فکان یسایرهم لیلًا، فیکونون «2» أمامه بحیث لا یفوتون طرفه، وإذا نزلوا تنحّی عنهم هو وأصحابه، فکانوا حولهم کهیئة الحرس، وکان یسألهم عن حاجتهم، ویلطف بهم حتّی دخلوا المدینة. «3»
القمی، نفس المهموم،/ 470/ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 190
__________________________________________________
- قبول نمود با صولت و سطوت یزید منافی نیست و مخالف امر او نبوده است.
بالجمله «علی أیّ نحو کان» 7 اهل بیت طهارت و سرادقات عصمت را در خدمت علی بن الحسین علیهما السلام با کمال حشمت و احترام روان داشت و به روایت ابو اسحاق اسفرائنی در کتاب نور العین چون حضرت زینب از قبول مال امتناع ورزید و یزید یکی از قواد 8 سپاه را بخواند و هزار سوار با او بسپرد و او را فرمان کرد تا ایشان را به سوی مدینه یا هر مکانی که ایشان اختیار نمایند، سفر دهد، وتمامت ما یلزم 9 ایشان را به جا گذارد. آن‌گاه سرِ مبارک را در مشک و کافور بیندود و به ایشان تسلیم کردند.
1. مختلف فیه: چیزی که در آن اختلاف واقع شده است.
2. نطع: بساطی است که از چرم ساخته می‌شود و در زیر شخص محکوم به شکنجه انداخته می‌شود، سفره چرمی.
3. سداد: محکم بودن.
4. نزل: آنچه برای مهمان تهیه می‌شود.
5. قائد: پیشوا.
6. رائد: کسی که از طرف جمعیتی فرستاده می‌شود به منظور این‌که جای مناسبی جهت فرود آمدن آن‌ها پیدا کند.
7. علی أیّ نحو کان: هرجور که هست.
8. قواد (جمع قائد): پیشوا، رهبر.
9. ما یلزم: آنچه لازم باشد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 258- 260
(1- 1) [المعالی: «إنّ الرّسول هو»].
(2)- [المعالی: «فیکون»].
(3)- در اخبار الدول است که: غافله سالار آن‌ها نعمان بن بشیر بود و سی مرد همراهش بود. شب آن‌ها را راه می‌برد و در چشم‌رس دنبال آن‌ها می‌رفت و چون منزل می‌کردند، با یاران خود دورتر از آن‌ها جا می‌گرفت و چون پاسبانی گرد آن‌ها بود و از حوایج آن‌ها پرسش می‌کرد و با آن‌ها ملاطفت می‌نمود تا به مدینه رسیدند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 225
پس آن مرد به وصیت یزید پلید عمل نمود و اهل بیت عصمت علیهم السلام را به آرامی و مدارا کوچ می‌داد و از هر جهت مراعات ایشان می‌نمود تا به مدینه رسانید.
و قرمانی در اخبار الدول نقل کرده است: «نعمان بن بشیر با سی نفر اهل بیت را حرکت دادند به همان طریق که یزید پلید دستور داده بود تا به مدینه رسیدند.»
قمی، منتهی الآمال،/ 524
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 96

فلمّا فصلوا من دمشق سمعوا منادیاً ینادی فی الهواء وهو یقول:
أ یُّها القاتلون ظلماً حسیناً أبشروا بالعذاب والتّنکیل
کلّ مَن فی السّماء یدعو علیکم من نبیٍّ ومرسل وقتیل
قد لعنتم علی لسان «1» ابن داوو د وموسی «1» وحامل الإنجیل
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 250- 251
__________________________________________________
(1- 1) من المراجع، وفی النّسخ: موسی وداوود.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 97

حدّثنی بذلک محمّد بن علیّ ماجیلویه رحمه الله، عن عمّه محمّد بن أبی القاسم، عن محمّد ابن علیّ الکوفیّ، عن نصر بن مزاحم، عن لوط بن یحیی، عن الحارث بن کعب «1»، عن فاطمة بنت علی (صلوات اللَّه علیهما) «2» [...] ولم یرفع «3» ببیت المقدس «4» حجر «5» عن «6» وجه الأرض «5» إلّا «7» وجد تحته دم عبیط وأبصر «8» النّاس الشّمس علی الحیطان حمراء کأ نّه «9» الملاحف المعصفرة إلی أن خرج علیّ بن الحسین علیه السلام بالنِّسوة، وردّ «10» رأس الحسین إلی کربلاء. «11»
الصّدوق، الأمالی،/ 167، 168/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 140؛ البحرانی، العوالم، 17/ 440؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 119؛ القمی، نفس المهموم،/ 448؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 166؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 395؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 165؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة 3/ 246
وفی العشرین منه [شهر صفر] کان رجوع حرم سیِّدنا ومولانا أبی عبداللَّه الحسین
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی الأنوار النّعمانیّة].
(2)- [من هنا حکاه فی روضة الواعظین ونفس المهموم ووسیلة الدّارین].
(3)- [وسیلة الدّارین: «لم یدفع»].
(4)- [فی الأنوار النّعمانیّة والعوالم ووسیلة الدّارین: «فی بیت المقدس»].
(5- 5) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(6)- [فی البحار والعوالم والمعالی: «علی»].
(7)- [الأنوار النّعمانیّة: «إلّا وقد»].
(8)- [الأنوار النّعمانیّة: «ونظر»].
(9)- [الأنوار النّعمانیّة: «کأنّها»].
(10)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «ردّوا»].
(11)- فاطمه دختر حسین علیه السلام گفت: [...] و در بیت المقدس سنگی برنداشتند جز آن‌که خون تازه زیرش بود و مردم، خورشید را بر دیوارها سرخ دیدند؛ مانند پتوهای رنگین تا علی بن الحسین با زنان بیرون شد و سرِ حسین را به کربلا برگرداند.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 167، 168
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 98
علیه السلام من الشّام إلی مدینة الرّسول. وهو الیوم الّذی ورد جابر بن عبداللَّه بن الحرام الأنصاریّ صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ورضی اللَّه عنه وأرضاه من المدینة إلی کربلاء لزیارة قبر أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام فکان أوّل مَن زاره من المسلمین.
المفید، مسارّ الشّیعة (من مجموعة نفیسة)،/ 62- 63
وبه قال: أخبرنا أبی رحمه الله، قال: أخبرنا أبو أحمد إسحاق بن محمّد المقرئ الکوفیّ بالکوفة، قال: حدّثنا «1» عبداللَّه بن محمّد الأیادیّ، قال: حدّثنا «2» محمّد بن «2» عمرو بن مدرک الرّازیّ، قال: حدّثنا محمّد بن زیاد المکّیّ، قال: حدّثنا جریر بن عبدالمجید، عن الأعمش، «3» عن عطیّة العوفیّ، قال: خرجت مع جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ زائرین «4» قبر الحسین علیه السلام، فلمّا وردنا کربلاء دنا جابر عن «5» شاطئ الفرات، فاغتسل، ثمّ إتّزر بأزار، ثمّ ارتدی بآخر، ثمّ فتح صرّة فیها سعده «6»، فنثره علی بدنه، ثمّ لم یخطو «7» خطوةً إلّاذکر «8» اللَّه تعالی حتّی دنا «9» من القبر، قال: یا عطیّة «10»! المسنیه، فألمسته، «11» فخرّ علی القبر مغشیّاً علیه «11»، فرشیت «12» علیه شیئاً من الماء، فلمّا أفاق قال: یا حسین! یا حسین! یا حسین!
__________________________________________________
(1)- [فی الخوارزمی مکانه: «أخبرنا الشّیخ الإمام الزّاهد أبو جعفر محمّد بن عمر بن أبی علیّ کتابة، أخبرنا الشّیخ الإمام أبو الحسین زید بن الحسن بن علیّ البیهقیّ، أخبرنا السّیِّد الإمام النّقیب علیّ بن محمّد بن جعفر الحسنیّ، حدّثنا السّیِّد الإمام أبو طالب یحیی بن الحسین بن هارون الحسنیّ، أخبرنا أبی، أخبرنا أبو أحمد إسحاق بن أحمد المقرئ بالکوفة، قال: حدّثنا ...»].
(2- 2) [لم یرد فی الخوارزمی].
(3)- [من هنا حکاه فی الحدائق الوردیّة].
(4)- [الخوارزمی: «زائراً»].
(5)- [فی الخوارزمی والحدائق الوردیّة: «من»].
(6)- [الحدائق الوردیّة: «سعد»].
(7)- [فی الخوارزمی: «إنّه لم یخط» وفی الحدائق الوردیّة: «لم یخط»].
(8)- [زاد فی الخوارزمی: «فیها»].
(9)- [الخوارزمی: «إذا دنا»].
(10)- [لم یرد فی الحدائق الوردیّة].
(11- 11) [الحدائق الوردیّة: «فخرّ مغشیّاً علی القبر»].
(12)- [فی الخوارزمی والحدائق الوردیّة: «فرششت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 99
ثلاثاً، ثمّ قال: حبیب لا یجیب حبیبه. «1» ثمّ قال «1»: وأنِّی «2» لک بالجواب وقد شخبت أوداجک علی أشباحک «3»، وفرّق بین بدنک ورأسک. فأشهد أ نّک ابن خیر «4» النّبیِّین وابن سیِّد الوصیِّین، و «5» ابن حلیف التّقوی «5»، وسلیل الهدی، وخامس أصحاب الکساء، وابن سیِّد النّقباء، وابن فاطمة سیِّدة النِّساء، «6» وما بالک ألّا تکون «6» هکذا وقد غذّتک کفّ محمّد سیِّد المرسلین «7» وربیت فی حجور المتّقین، ورضعت «8» من ثدی الإیمان، وفطمت «9» بالإسلام، فطبت حیّاً، وطبت میِّتاً «9» غیر أنّ قلوب المؤمنین غیر طیِّبة لفراقک «10» ولا شاکّة فی الخیرة «11» لک، فعلیک سلام اللَّه ورضوانه، فأشهد أ نّک مضیت علی ما مضی یحیی بن زکریّا.
قال عطیّة: ثمّ جال ببصره حول القبر، فقال: السّلام علیکم أیّتها الأرواح الطّیِّبة الّتی حلّت «12» بفناء الحسین علیه السلام، وأناخت برحله، أشهد أ نّکم أقمتم «13» الصّلاة، وآتیتم الزّکوة، وأمرتم بالمعروف، ونهیتم عن المنکر، وعبدتم اللَّه «14» حتّی أتاکم الیقین، والّذی بعث محمّداً صلی الله علیه و آله و سلم بالحقّ لقد شارکناکم فیما دخلتم فیه.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الخوارزمی].
(2)- [الحدائق الوردیّة: «أنا»].
(3)- [الخوارزمی: «أثباجک»].
(4)- [الخوارزمی: «خاتم»].
(5- 5) [الخوارزمی: «حلیف التّقی»].
(6- 6) [الخوارزمی: «وما لک لا تکون»].
(7)- [الحدائق الوردیّة: «النّبیِّین»].
(8)- [فی الخوارزمی والحدائق الوردیّة: «وأرضعت»].
(9- 9) [الخوارزمی: «حیّاً وطبت عیشاً»].
(10)- [الخوارزمی: «بفراقک»].
(11)- [الحدائق الوردیّة: «الخیر»].
(12)- [لم یرد فی الخوارزمی والحدائق الوردیّة].
(13)- [الخوارزمی: «قد أقمتم»].
(14)- [أضاف فی الحدائق الوردیّة: «حقّ عبادته»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 100
قال عطیّة: فقلت لجابر بن عبداللَّه: «1» وکیف ولم تهبط وادیاً، ولم تعسل «2» جبلًا، ولم تضرب «1» بسیف، والقوم فرّقت «3» بین رؤوسهم وأبدانهم. فأیتمت «4» الأولاد وأرملت الأزواج.
فقال «5»: یا عطیّة! سمعت حبیبی «6» رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یقول «7»: مَن أحبّ قوماً حشر معهم ومَن أحبّ عمل قوم أشرک فی عملهم، «8» أحدرنی نحو بیوت «8» کوفان.
قال «9»: فلمّا صرنا فی «10» بعض الطّریق، قال لی «10»: یا عطیّة! هل أوصیک وما أظننی بعد هذه السّفرة أُلاقیک: أحبَب «11» محبّ آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم ما أحبّهم، وأبغض مبغض آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم ما أبغضهم وإن کانوا صوّاماً قوّاماً.
أبو طالب الزّیدی، الأمالی،/ 93- 94/ عنه: الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 167- 168؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 128- 129
وفی العشرین [من صفر] رُدّ رأس الحسین إلی جُثّته حتّی دُفِنَ مع جثّته، وفیه زیارة الأربعین، وهم حرمه بعد انصرافهم من الشّام.
أبو ریحان البیرونی، الآثار الباقیة،/ 331
وفی الیوم العشرین منه [صفر] کان رجوع حرم سیِّدنا أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام من الشّام إلی مدینة الرّسول صلی الله علیه و آله و سلم وهو الیوم الّذی ورد فیه جابر بن عبداللَّه بن حرام الأنصاریّ رضی الله عنه صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم من المدینة إلی کربلاء لزیارة قبر أبی عبداللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فکان أوّل مَن زاره من النّاس، ویستحبّ زیارته علیه السلام فیه وهی
__________________________________________________
(1- 1) [الخوارزمی: «فکیف ولم نهبط وادیاً ولم نعل جبلًا ولم نضرب»].
(2)- [الحدائق الوردیّة: «لم تعلا»].
(3)- [فی الخوارزمی والحدائق الوریّة: «قد فرّق»].
(4)- [فی الخوارزمی والحدائق الوردیّة: «فأوتمت»].
(5)- [فی الخوارزمی والحدائق الوردیّة: «فقال لی»].
(6)- [الخوارزمی: «جدّه»].
(7)- [الخوارزمی: «قال»].
(8- 8) [فی الخوارزمی: «أحدربی نحو أبیات»، وفی الحدائق الوردیّة: «أحدرنی نحو أبیات»].
(9)- [لم یرد فی الخوارزمی].
(10- 10) [الخوارزمی: «الطّریق، قال»].
(11)- [الخوارزمی: «أحبّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 101
زیارة الأربعین «1».
فَرُوِی عن أبی محمّد العسکریّ علیه السلام أ نّه قال: علامات المؤمنین خمس: صلاة الإحدی والخمسین، وزیارة الأربعین، والتّختّم فی الیمین، وتعفیر الجبین، والجهر ببسم اللَّه الرّحمن الرّحیم.
الطّوسی، مصباح المتهجّد،/ 730/ عنه: الإسترابادی، تعلیقة رجال الکشی، 1/ 207
وعنه [محمّد بن أحمد بن داوود]، عن محمّد بن همام، قال: حدّثنا جعفر بن محمّد بن مالک، قال: حدّثنا سعد بن عمرو الزّهریّ، قال: حدّثنا بکر بن سالم، عن أبیه، عن أبی حمزة الثّمالیّ، عن علیّ بن الحسین علیه السلام فی قوله: «فحملته فانتبذت به مکاناً قصیاً» «2»
، قال:
خرجت من دمشق حتّی أتت کربلاء، فوضعته «3» فی موضع قبر الحسین علیه السلام، ثمّ رجعت من لیلتها.
الطّوسی، تهذیب الأحکام، 6/ 73 رقم 139/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، البرهان، 3/ 8- 9؛ المجلسی، البحار، 98/ 116؛ الحویزی، نور الثّقلین، 3/ 328؛ المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 8/ 209
أخبرنا الشّیخ الأمین أبو عبداللَّه محمّد بن شهریار الخازن بقرائتی علیه فی مشهد مولانا أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام فی شوّال سنة إثنی عشرة وخمسمائة، قال: أملأ علینا أبو عبداللَّه محمّد بن محمّد البرسیّ، قال: أخبرنی أبو طاهر محمّد بن الحسین القرشیّ المعدل، قال: حدّثنا أبو عبداللَّه أحمد بن أحمد بن حمران الأسدیّ، «4» قال: حدّثنا أبو أحمد إسحاق بن محمّد بن علیّ المقرئ، قال: «5» حدّثنا عبداللَّه «4»، قال «5»: حدّثنا عبیداللَّه بن محمّد ابن الأیادیّ، قال: حدّثنا عمر بن مدرک، قال: حدّثنا یحیی «6» بن زیاد الملکیّ «7»، قال:
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی تعلیقة رجال الکشی].
(2)- [مریم 19/ 22].
(3)- [فی نور الثّقلین وکنز الدّقائق: «فوضعت»].
(4- 4) [البحار،/ 65: «عن محمّد بن علیّ المقرئ»].
(5- 5) [لم یرد فی البحار،/ 98].
(6)- [البحار: «محمّد»].
(7)- [البحار: «المکّیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 102
أخبرنا جریر بن عبدالحمید «1»، عن الأعمش، عن عطیّة «2» العوفیّ، قال: خرجت مع جابر ابن عبداللَّه الأنصاریّ زائرین «3» قبر الحسین «4» بن علیّ بن أبی طالب «4» علیهم السلام، فلمّا ورَدْنا کربلاء دنا جابر من شاطئ الفرات، فاغتسل، ثمّ اتّزر بأزار «5» وارتدی بآخر ثمّ فتح صرّة فیها سعد، فنثرها علی بدنه، ثمّ «6» لم یخط خطوةً إلّاذکر اللَّه تعالی حتّی إذا «5» دنا من القبر، قال: ألمسنیه «7»، فألمسته «8»، فخرّ علی القبر مغشیّاً علیه، فرششت علیه شیئاً من الماء. «9» فلمّا أفاق «9» قال «10»: یا حسین- ثلاثاً-، ثمّ قال: حبیب لا یجیب حبیبه. «11» ثمّ قال «11»: وأنّی لک بالجواب، وقد شحطت «12» أوداجک علی أثباجک «13» وفُرِّق بین بدنک ورأسک، فأشهد أ نّک ابن خاتم «14» النّبیِّین وابن سیِّد المؤمنین «15» وابن حلیف التّقوی، وسلیل الهدی، وخامس أصحاب الکساء، وابن سیِّد النّقباء، وابن فاطمة سیِّدة النِّساء، وما لک لا تکون هکذا «16» وقد غذّتکَ کفّ سیِّد المرسلین، وربّیتَ فی حجر المتّقین، ورضعتَ من ثدی الإیمان، وفطمتَ بالإسلام، فطبتَ حیّاً، وطبتَ میِّتاً، غیر أنّ قلوب
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة ونفس المهموم والمعالی واللّواعج ووسیلة الدّارین].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «ابن عطیّة»].
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة والمعالی واللّواعج ووسیلة الدّارین: «زائراً»].
(4- 4) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة ونفس المهموم والمعالی واللّواعج ووسیلة الدّارین].
(5)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(6)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: «مشی إلی القبر الشّریف حافیاً»].
(7)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: «قال عطیّة»].
(8)- [زاد فی اللّواعج: «إیّاه»].
(9- 9) [فی البحار ونفس المهموم: «فأفاق ثمّ (و)»].
(10)- [فی المقرّم مکانه عنه: «ووقف جابر الأنصاریّ علی القبر، فأجهش بالبکاء، وقال: ...»].
(11- 11) [لم یرد فی المقرّم].
(12)- [اللّواعج: «شخبت»].
(13)- [الدّمعة السّاکبة: «أشباحک»].
(14)- [لم یرد فی البحار ووسیلة الدّارین، وفی الدّمعة السّاکبة ونفس المهموم واللّواعج: «خیر»].
(15)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «الوصیِّین»].
(16)- [المقرّم: «کذلک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 103
المؤمنین غیر طیِّبة لفراقک «1»، ولا شاکّة فی «2» الخیرة لک «2»، فعلیک سلام اللَّه ورضوانه، وأشهد أ نّک مضیت علی ما مضی علیه أخوک یحیی بن زکریّا.
ثمّ جال «3» بصره «4» حول القبر، وقال: السّلام علیکم «5» أیّتها «6» الأرواح الّتی حلّت بفناء «7» الحسین، وأناخت برحله، و «8» أشهد أ نّکم أقمتم الصّلاة، وآتیتم الزّکاة، وأمرتم بالمعروف، ونهیتم عن المنکر، وجاهدتم الملحدین، وعبدتم اللَّه حتّی أتاکم الیقین، والّذی بعث محمّداًصلی الله علیه و آله و سلم بالحقّ نبیّاً «8» لقد شارکناکم فیما دخلتم فیه. «9» قال عطیّة «10»: فقلت «11» له: یا جابر «9»! کیف «11» ولم نهبط وادیاً ولم نعل جبلًا، ولم نضرب بسیف، والقوم قد فُرِّق بین رؤوسهم وأبدانهم، وأوتمت «12» أولادهم، وأرملت أزواجهم «13». «14» فقال: یا عطیّة 14! سمعت حبیبی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یقول: مَن أحبّ قوماً حُشِر «15» معهم، ومَن أحبّ عمل قوم أشرک فی عملهم، والّذی بعث محمّداً بالحقّ «16» نبیّاً أنّ 16
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة واللّواعج والمقرّم: «بفراقک»].
(2- 2) [فی الدّمعة السّاکبة والمعالی واللّواعج ووسیلة الدّارین: «حیاتک»].
(3)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «آجال»].
(4)- [فی البحار والدّمعة السّاکبةونفس المهموم والمعالی واللّواعج: «ببصره» وفی وسیلة الدّارین: «البصر»].
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «علیک»].
(6)- [البحار: «أیّها»].
(7)- [زاد فی البحار،/ 98 ونفس المهموم والمعالی ووسیلة الدّارین: «قبر»].
(8)- [لم یرد فی البحار والدّمعة السّاکبة ونفس المهموم والمعالی واللّواعج ووسیلة الدّارین].
(9- 9) [المقرّم: «فقال له عطیّة العوفیّ»].
(10)- [الدّمعة السّاکبة: «ابن عطیّة»].
(11- 11) [فی البحار والدّمعة السّاکبة والمعالی واللّواعج ووسیلة الدّارین: «لجابر: وکیف (کیف، فکیف)» وفی نفس المهموم: «کیف»].
(12)- [فی الدّمعة السّاکبة: «أیتمت» ولم یرد فی البحار،/ 98 ونفس المهموم].
(13)- [فی البحار والدّمعة السّاکبة ونفس المهموم واللّواعج والمقرّم: «الأزواج»].
(14- 14) [فی البحار ونفس المهموم والمعالی واللّواعج: «فقال لی: یا عطیّة»، وفی الدّمعة السّاکبة: «فقال‌لی: یا ابن عطیّة»، وفی المقرّم: «فقال له: إنِّی»].
(15)- [المقرّم: «کان»].
(16- 16) [لم یرد فی نفس المهموم، وفی البحار،/ 98 والدّمعة السّاکبة والمعالی واللّواعج وسیلة الدّارین: «أنّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 104
نیّتی ونیّة أصحابی علی ما مضی علیه الحسین علیه السلام وأصحابه «1»، خذنی «2» نحو إلی «3» أبیات کوفان. «4» فلمّا صرنا فی بعض الطّریق، قال «5»: یا عطیّة! هل أُوصیک؟ وما أظنّ أ نّنی «6» بعد «7» هذه السّفرة «7» ملاقیک، أحبب «8» محبّ آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم ما «9» أحبّهم، وأبغض مبغض آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم ما «10» أبغضهم وإن کان صوّاماً قوّاماً، وارفق بمحبّ «11» محمّد و «11» آل محمّد فإنّه إن تزلّ له «12» قدم بکثرة ذنوبه «13» ثبتت له «14» اخری بمحبّتهم، فإنّ محبّهم یعود إلی الجنّة ومبغضهم یعود إلی النّار.
الطّبری، بشارة المصطفی،/ 74- 75/ عنه: المجلسی، البحار، 65/ 130- 131، 98/ 195- 197؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 156- 157؛ القمی، نفس المهموم،/ 543- 544؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 192- 193؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 240- 241؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 467- 468؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 402- 403
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة واللّواعج والمقرّم، وأضاف فی اللّواعج: «قال عطیّة: فبینما نحن‌کذلک ... [انظر أعیان الشّیعة]».].
(2)- [فی البحار،/ 65: «خذوا بی» وفی البحار،/ 98 ونفس المهموم: «خذونی» وفی المعالی: «حذوا النّعل، بالنّعل ثمّ قال: خذونی» وفی وسیلة الدّارین: «ثمّ قال: خذونی»].
(3)- [لم یرد فی البحار ونفس المهموم والمعالی ووسیلة الدّارین].
(4)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: «قال عطیّة:»].
(5)- [فی البحار والمعالی ووسیلة الدّارین: «فقال (قال) لی»].
(6)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(7- 7) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «هذا السّفر»].
(8)- [فی البحار،/ 65 ونفس المهموم والمعالی ووسیلة الدّارین: «أحبّ»].
(9)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «علی ما»].
(10)- [المعالی: «علی ما»].
(11- 11) [لم یرد فی البحار ونفس المهموم والمعالی ووسیلة الدّارین].
(12)- [فی البحار،/ 65 ونفس المهموم: «لهم» ولم یرد فی البحار،/ 98 والمعالی ووسیلة الدّارین].
(13)- [فی البحار ونفس المهموم والمعالی ووسیلة الدّارین: «ذنوبهم»].
(14)- [فی البحار ونفس المهموم: «لهم» ولم یرد فی المعالی ووسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 105
ولمّا مرّ عیال الحسین علیه السلام بکربلاء وجدوا جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ رحمة اللَّه علیه وجماعة من بنی هاشم قدموا لزیارته فی وقت واحدٍ، فتلاقوا بالحزن والاکتئاب والنّوح علی هذا المصاب المقرح لأکباد الأحباب.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 59
قال الرّاوی: ولمّا رجع «1» «2» نساء الحسین علیه السلام «2» وعیاله من الشّام وبلغوا «3» العراق «4»، قالوا للدّلیل: مرّ بنا علی طریق کربلاء. فوصلوا «5» إلی «6» موضع المصرع «6»، فوجدوا جابر ابن عبداللَّه الأنصاریّ رحمه الله وجماعة من بنی هاشم «7» ورجالًا من آل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم «7» قد وردوا لزیارة قبر الحسین علیه السلام «7» فوافوا «8» فی وقت واحد «7» وتلاقوا بالبکاء والحزن واللّطم «9»، وأقاموا «10» المآتم «11» «12» المقرحة للأکباد «12»، واجتمع «13» إلیهم نساء «13» ذلک السّواد، فأقاموا علی ذلک أیّاماً «10». [...]
قال الرّاوی: ثمّ انفصلوا من کربلاء طالبین المدینة. «14»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم: «رجعت»].
(2- 2) [المعالی: «أهل بیت الحسین علیه السلام ونسائه»].
(3)- [زاد فی البحار والعوالم: «إلی»].
(4)- [فی اللّواعج مکانه: «فلمّا بلغوا إلی العراق ...»، وفی المقرّم: «فلمّا وصلوا العراق ...»].
(5)- [فی أعیان الشّیعة مکانه: «إنّهم لمّا وصلوا ...»، وفی اللّواعج: «فلمّا وصلوا ...»].
(6- 6) [المقرّم: «مصرع الحسین»].
(7- 7) [لم یرد فی المقرّم].
(8)- [فی الأسرار واللّواعج وأعیان الشّیعة: «فتوافوا»].
(9)- [وسیلة الدّارین: «والألم»].
(10- 10) [الأسرار: «الماتم عند قبر الحسین ثلاثة أیّام، فلمّا کان یوم الرّابع توجّهوا نحو المدینة»].
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی المقرّم وأضاف فیه: «فی کربلاء ینوحون علی الحسین ثلاثة أیّام»].
(12- 12) [لم یرد فی اللّواعج وأعیان الشّیعة].
(13- 13) [فی أعیان الشّیعة واللّواعج: «علیهم أهل»].
(14)- راوی گفت: چون زنان و عیالات حسین از شام بازگشتند و به کشور عراق رسیدند، به راهنمای قافله گفتند: «ما را از راه کربلا ببر.»
پس آمدند تا به قتلگاه رسیدند. دیدند جابر بن عبداللَّه انصاری و جمعی از بنی هاشم و مردانی از اولاد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 106
ابن طاووس، اللّهوف،/ 196، 197/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 146، 147؛ البحرانی، العوالم، 17/ 446؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 526، 527؛ القمی، نفس المهموم،/ 467؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 190، 203؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 617، لواعج الأشجان،/ 239- 240، 242؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 467؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 401، 406
فصل: فیما نذکره من الجواب عمّا ظهر فی أنّ ردّ رأس مولانا الحسین علیه السلام کان یوم العشرین من صفر. «1» اعلم إنّ إعادة مقدّس رأس مولانا الحسین (صلوات اللَّه علیه) إلی جسده الشّریف یشهد به لسان القرآن العظیم المنیف حیث قال اللَّه جلّ جلاله: «وَلَا تَحْسِبَنَّ ا لَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتاً بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ» فهل بقی شکٌّ حیث أخبر اللَّه أنّه من حیث استشهد حیّ عند ربّه مرزوق مصون فلا ینبغی أن یشکّ فی هذا العارفون.
وأمّا کیفیّة إحیائه بعد شهادته وکیفیّة جمع رأسه الشّریف إلی جسده بعد مفارقته.
فهذا سؤال یکون فیه سوء أدب من العبد «2» علی اللَّه جلّ جلاله أن یعرفه کیفیّة تدبیر مقدوراته وهو جهل من العبد «2» وإقدام ما لم یکلّف العلم به ولا السّؤال عن صفاته.
وأمّا تعیین الإعادة یوم الأربعین من قتله، والوقت الّذی قتل فیه الحسین (صلوات اللَّه وسلامه علیه)، ونقله اللَّه جلّ جلاله إلی شرف فضله کان «3» الإسلام مقلوباً والحقُّ مغلوباً، وما تکون الإعادة بأُمور دنیویّة.
__________________________________________________
- پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم برای زیارت قبر حسین علیه السلام آمده‌اند. پس همگی به یک هنگام در آن سرزمین گرد آمدند و با گریه و اندوه و سینه‌زنی با هم ملاقات کردند و مجلس عزایی که دل‌ها را جریحه‌دار می‌کرد، برپا نمودند و زنانی که در آن نواحی بودند، جمع شدند و چند روزی به همین منوال گذشت. [..]
راوی گفت: «سپس از کربلا به مقصد مدینه حرکت کردند.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 196، 197
(1)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(2- 2) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «وقد کان»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 107
والظّاهر أنّها بقدرة إلهیّة، لکن وجدت نحو «1» عشر روایات مختلفات «1» فی حدیث الرّأس الشّریف کلّها منقولات.
ولم أذکر إلی الآن أنّنی وقفت ولا رویت تسمیة أحد ممّن کان من الشّام حتّی أعادوه إلی جسده الشّریف بالحائر علیه أفضل السّلام، ولا کیفیّة لحمله من الشّام إلی الحائر علی صاحبه أکمل التّحیّة والإکرام، ولا کیفیّة لدخول حرمه المعظّم، ولا مَن حفر «2» ضریحه المقدّس المکرّم حتّی عاد إلیه، وهل وضعه موضعه من الجسد، أو فی الضّریح مضموماً إلیه «3».
فلیقتصر الإنسان علی ما یجب علیه من تصدیق القرآن، من أنّ الجسد المقدّس تکمّل عقب الشهادة وانّه حیٌّ یرزق فی دار السّعادة، ففی بیان الکتاب العزیز ما یغنی عن زیادة دلیل وبرهان «4».
فصل فیما نذکره من فضل زیارة الحسین علیه السلام یوم العشرین من صفر وألفاظ الزّیارة بما نرویه من الخبر روینا بإسنادنا إلی جدِّی أبی جعفر الطّوسیّ فیما رواه بإسناده إلی مولانا الحسن بن علیّ العسکریّ (صلوات اللَّه علیه) أ نّه قال: علامات المؤمن خمس: صلاة إحدی وخمسین، وزیارة الأربعین، والتّختّم بالیمین، وتعفیر الجبین، والجهر به بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم.
أقول: «5»
فإن قیل: کیف یکونُ یوم العشرین من صفر یوم الأربعین إذا کان قتل الحسین (صلوات اللَّه علیه) یوم عاشر من «6» محرّم فیکون یوم العاشر من جملة الأربعین فیصیر أحداً وأربعین؟
فیقال: لعلّه قد کان شهر محرّم الّذی قُتِل فیه (صلوات اللَّه علیه) ناقصاً، وکان یوم عشرین
__________________________________________________
(1- 1) [الدّمعة السّاکبة: «عشرون روایة مختلفة»].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «حضر»].
(3)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(5)- [من هنا حکاه عنه فی البحار].
(6)- [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 108
من صفر تمام أربعین یوماً.
فإنّه حیث ضُبِطَ یوم الأربعین بالعشرین من صفر، فإمّا أن یکون الشّهر کما قلنا ناقصاً، أو یکون تامّاً ویکون یوم قتله (صلوات اللَّه علیه) غیر محسوب من عدد الأربعین، لأنّ قتله کان فی أواخر نهاره فلم یحصل ذلک الیوم کلّه فی العدد، وهذا تأویل کاف للعارفین، وهم أعرف بأسرار ربّ العالمین فی تعیین أوقات الزّیارة للطّاهرین.
فصل: ووجدت فی المصباح أنّ حرم الحسین علیه السلام وصلوا المدینة مع مولانا علیّ بن الحسین علیه السلام یوم العشرین من صفر.
وفی غیر المصباح أ نّهم وصلوا کربلاء أیضاً فی عودهم من الشّام یوم العشرین من صفر وکلاهما مستبعد لأنّ عبیداللَّه بن زیاد (لعنه اللَّه) کتب إلی یزید یُعرِّفه ما جری، ویستأذنه فی حملهم، ولم یحملهم حتّی عاد الجواب إلیه، وهذا یحتاج إلی نحو عشرین یوماً أو أکثر منها ولأ نّه لمّا حملهم إلی الشّام، رُوِی أ نّهم أقاموا فیها شهراً فی موضع لا یکنّهم من حرّ ولا برد وصورة الحال یقتضی «1» أ نّهم تأخّروا أکثر من أربعین یوماً من یوم قُتِل علیه السلام إلی أن وصلوا العراق أو المدینة.
وأمّا جوازهم فی عودهم علی کربلاء فیمکن ذلک، ولکنّه ما یکون وصولهم إلیها یوم العشرین من صفر لأنّهم اجتمعوا علی ما روی جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ فإن کان جابر وصل زائراً من الحجاز فیحتاج وصول الخبر إلیه ومجیئه أکثر من أربعین یوماً وعلی أن یکون جابر وصل من غیر الحجاز من الکوفة أو غیرها.
ابن طاووس، الإقبال،/ 588- 589/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 335- 336؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 153- 154
یروی عن أبی محمّد العسکریّ علیه السلام أ نّه قال: علامات المؤمن خمس: صلاة إحدی وخمسین، وزیارة الأربعین، والتّختُّم فی الیمین «2»، وتعفیر الجبین، والجهر ببسم اللَّه الرّحمن الرّحیم.
__________________________________________________
(1)- [البحار: «تقتضی»].
(2)- [البحار: «بالیمین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 109
وقال عطاء: کنتُ مع جابر بن عبداللَّه یوم العشرین من صفر، فلمّا وصلنا الغاضریّة اغتسل فی شریعتها، ولبس قمیصاً کان معه طاهراً، ثمّ قال لی: أمعک شی‌ء من الطِّیب یا عطاء؟ قلت: معی سُعد.
فجعل منه علی رأسه وسائر جسده، ثمّ مشی حافیاً حتّی وقف عند رأس الحسین علیه السلام، وکبّر ثلاثاً، ثمّ خرّ مغشیّاً علیه، فلمّا أفاق سمعته یقول:
السَّلامُ عَلَیکُم یا آلَ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیکُم یا صِفوةَ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیکُم یا خِیرةَ اللَّهِ مِنْ خَلقِهِ، السَّلامُ عَلَیکُم یا سادَةَ السَّاداتِ، السَّلامُ عَلَیکُم یا لیوثَ الغَاباتِ، السَّلامُ عَلَیکُم یا سَفِینةَ النَّجاةِ، السَّلامُ عَلَیکَ «1» یا أَبا عَبدِاللَّه «1» ورَحمةُ اللَّهِ وبرکاتُهُ.
السَّلامُ عَلَیکَ یا وَارِثَ عِلمِ الأَنبیاءِ، السَّلامُ عَلَیکَ یا وَارِثَ آدَمَ صِفوةِ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیکَ یا وَارِثَ نُوحٍ نَبیّ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیکَ یا وَارِثَ إِبرَاهیمَ خَلِیلِ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیکَ یا وَارِثَ إِسماعیلَ ذَبِیحِ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیکَ یا وَارِثَ مُوسی کَلِیمِ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیکَ یا وَارِثَ عِیسی روحِ اللَّهِ.
السَّلامُ عَلَیکَ یا ابنَ مُحَمَّدٍ المصطَفی، السَّلامُ عَلَیکَ یا ابنَ عَلیّ المُرتضی، السَّلامُ عَلَیکَ یا ابنَ فاطِمَةَ الزَّهراءِ، السَّلامُ عَلَیکَ یا شَهِیدَ یا «2» ابنَ الشَّهِیدِ، السَّلامُ عَلَیکَ یا قَتِیلَ ابنَ القَتِیلِ، السَّلامُ عَلَیکَ یا وَلِیّ اللَّهِ وابنَ وَلِیّهِ، السَّلامُ عَلَیکَ یا حُجَّةَ اللَّهِ وابنَ حُجَّتِهِ علی خَلقِهِ.
أَشهَدُ أَ نَّکَ قَدْ أَقِمتَ الصَّلاةَ، وَآتَیتَ الزَّکاةَ، وَأَمرتَ بِالمَعرُوفِ، ونَهیتَ عَنِ المنکرِ، وَبَرَرتَ وَالدیکَ، وَجَاهدتَ عَدُوَّکَ.
أَشهَدُ أَ نَّکَ تَسمعُ الکَلامُ وَتَرَدُّ الجَوابَ، وَأَ نَّکَ حَبِیبُ اللَّهِ وَخَلِیلُهُ وَنَجِیبُهُ، وَصَفِیُّهُ وابنُ صَفِیُّهُ. زُرْتُکَ مُشتَاقاً فَکُن لِی شَفِیعاً إِلَی اللَّهِ.
یا سَیِّدی استَشفِعُ إِلی اللَّهِ بِجَدِّکَ سَیِّدِ النَّبِیِّینَ، وَبِأَبِیکَ سَیِّدِ الوَصِیّینَ، وَبِأُمِّکَ سَیِّدَةِ
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار].
(2)- [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 110
نِسَاءِ العالَمِینَ، لَعَنُ اللَّهُ قاتِلِیکَ وَظالِمِیکَ، وَشانِئِیکَ وَمُبغِضِیکَ مِنَ الأَوَّلِینَ وَالآخَرِینَ.
ثمّ انحنی علی القبر، ومرَّغ خدّیه علیه، وصلّی أربع رکعات، ثمّ جاء إلی قبر علیّ بن الحسین علیهما السلام، فقال:
السَّلامُ عَلَیکَ یا مَولایَ وابنَ مَولایَ، لَعَنَ اللَّهُ قاتِلَکَ، لَعَنَ اللَّهُ ظالِمَکَ، أَتَقَرَّبُ إِلی اللَّهِ بِمَحَبَّتِکُم، وَأَبْرَأُ إِلی اللَّهِ مِنْ عَدُوِّکُم.
ثمّ قبّله، وصلّی رکعتین، والتفتَ إلی قبور الشُّهداء، فقال:
السَّلامُ علی الأَروَاحِ المنِیخةِ بقبر أبی عبداللَّه، السَّلامُ عَلَیکُم یا شِیعَةَ اللَّهِ، وَشِیعَةَ رَسُولِهِ، وَشِیعَةَ أَمِیر المؤمِنِینَ، وَالحَسَنَ والحُسَیْنِ، السَّلامُ عَلَیکُم یا طاهِرُونَ، السَّلامُ عَلَیکُم یا مَهدِیُّونَ، السَّلامُ عَلَیکُم یا أَبرَار، السَّلامُ عَلَیکُم وَعَلی مَلائِکَةِ اللَّهِ الحَافِّینَ بِقُبُورِکُم، جَمَعَنی اللَّهُ وَإِیَّاکُم فی مُستَقَرِ رَحمَتِهِ تَحتَ عَرشِهِ.
ثمّ جاء إلی قبر العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهما السلام، فوقف علیه، وقال:
السَّلامُ عَلَیکَ یا أَبا القَاسِمِ، السَّلامُ عَلَیکَ یا عَبّاسَ بن علیّ، السَّلامُ عَلَیکَ یا ابنَ أَمِیرِ المؤمنِینَ. أَشهَدُ لَقَد «1» بالَغتَ فِی النَّصِیحَةِ، وَأَدَّیتَ الأَمَانَةَ، وَجَاهَدتَ عَدُوَّکَ وَعَدُوَّ أَخِیکَ، فَصَلواتُ اللَّهِ عَلی روحِکَ الطّیِّبَةِ، وَجَزَاکَ اللَّهُ مِن أَخٍ خَیراً.
ثمّ صلّی رکعتین، ودعا اللَّه، ومضی «2».
ابن طاووس، مصباح الزّائر،/ 286- 288/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 329- 331
وفی الیوم العشرین من صفر سنة إحدی وستِّین. أو إثنتین «3» وستِّین «3» علی اختلاف الرّوایة به فی قتل مولانا الحسین علیه السلام کان رجوع حرم مولانا أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام من الشّام إلی مدینة الرّسول صلی الله علیه و آله و سلم.
__________________________________________________
(1)- [البحار: «أنّک قد»].
(2)- [أضاف فی البحار: «بیان: هذا الخبر یدلّ علی أنّ جابراً رضی الله عنه کان یستحسن الطِّیب لزیارته علیه السلام، وقد مرّ فی بعض الأخبار المنع عنه، ولا یبعد أن یحمل أخبار المنع علی ما إذا کان المقصود منه التّلذّذ لا حرمة الرّوضة المقدّسة، وإکرامها، وتطییبها، وقال الفیروزآبادیّ: شیعة الرّجل بالکسر أتباعه وأنصاره»].
(3- 3) [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 111
وهو الیوم الّذی ورد فیه جابر بن عبداللَّه بن حرام الأنصاریّ صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ورضی عنه وأرضاه، من المدینة إلی کربلاء، لزیارة قبر الحسین علیه السلام وکان أوّل مَن زاره من النّاس.
رضی الدّین ابن المطهّر، العدد القویّة،/ 219 رقم 11/ عنه: المجلسی، البحار، 95/ 195
إنّما سمِّیت بزیارة الأربعین لأنّ وقتها یوم العشرین من شهر «1» صفر، وذلک لأربعین یوماً من مقتل الحسین علیه السلام، وهو الیوم الّذی ورد فیه جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ صاحب النّبیّ من المدینة إلی کربلاء لزیارة قبر الحسین علیه السلام، فکان أوّل مَن زاره من النّاس. «2» عن العسکریّ علیه السلام: علامات المؤمن خمس: صلاة الإحدی وخمسین، وزیارة الأربعین، والتّختّم فی الیمین، وتعفیر الجبین، والجهر ببسم اللَّه الرّحمن الرّحیم «2».
وفی هذا الیوم کان رجوع حرم الحسین علیه السلام من الشّام إلی المدینة.
الکفعمی، المصباح،/ 489/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 334- 335
وفی العشرین منه [من صفر] کان رجوع حرم الحسین بن علیّ علیه السلام إلی المدینة.
الکفعمی، المصباح،/ 510
فسألوا أن یسار بهم علی العراق لیجدّدوا عهداً بزیارة أبی عبداللَّه علیه السلام، فلمّا بلغوا کربلاء، ونزلوا موضع مصرعه علیه السلام وجدوا جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ، وجماعة من بنی هاشم، ورجالًا من آل الرّسول قد وردوا لزیارة قبر الحسین علیه السلام لما کانوا یعلمون من فضل زیارته، فوافوا فی وقت واحد، وتلاقوا بالبکاء والحزن واللّطم، وأقاموا المآتم المقرّحة للأکباد، واجتمع إلیهم نساء أهل السّواد، وأقاموا علی ذلک أیّاماً.
قال: ثمّ فصلوا عن کربلاء، یریدون المدینة. «3»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار].
(2- 2) [لم یرد فی البحار].
(3)- در بیستم شهر صفر سرِ امام حسین و سایر شهیدان کربلا را رضی اللَّه عنهم به ابدان ایشان منضم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 112
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 458- 459
التّاسع عشر: فیه زیارة الأربعین لأبی عبداللَّه الحسین علیه السلام، وهی مرویّة عن الصّادق، ووقتها عند ارتفاع النّهار، وفی هذا الیوم وهویوم الأربعین من شهادته علیه السلام کان قدوم جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ رضی الله عنه لزیارته علیه السلام، واتّفق فی ذلک الیوم ورود حرمه علیه السلام من الشّام إلی کربلاء قاصدین المدینة، علی ساکنها السّلام والتّحیّة.
بهاء الدّین العاملی، توضیح المقاصد (من مجموعة نفیسة)،/ 563، 564- 565
قال: فسار القائد وکان یتقدّمهم تارةً ویتأخّر عنهم تارة. «1» فقلن النِّساء له: بحقِّ اللَّه علیک إلّاما عرجت بنا علی «2» طریق کربلاء، ففعل ذلک حین وصل إلی قرب «3» النّاحیة، وکان قدومهم إلی ذلک المصرع یوم العشرین من صفر، فوجدوا هناک جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ وجماعة من نساء بنی هاشم، فتلاقوا «4» فی وقتٍ واحد، فأخذوا بالنّوح والبکاء، وإقامة المآتم إلی ثلاثة أیّام، «5» فلمّا أنقضت توجّهوا إلی نحو المدینة «5».
الطّریحی، المنتخب، 2/ 498/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 155- 156، 157
قال: فعند ذلک قالوا له: مرّ بنا علی کربلاء.
فمرّ بهم، «6» فوجدوا فیها «6» جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ ومعه جماعة قد أتوا إلی زیارة «7»
__________________________________________________
- ساخت و از آن‌جا به سرِ تربت مقدس جد بزرگوار خود شتافت، رحل اقامت انداخت.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 60
(1)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «إلی»].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «تلک»].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «وتلاقوا»].
(5- 5) [الدّمعة السّاکبة: «قال السّیِّد رحمه الله: ثمّ انفصلوا من کربلاء طالبین المدینة»].
(6- 6) [الأسرار: «علی کربلاء، فوجد فیها یومئذ»].
(7)- [الأسرار: «لزیارة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 113
الحسین علیه السلام، فعند ذلک نزلوا «1» وجدّدوا «2» الأحزان، وشقّقوا الجیوب، ونشروا الشُّعور، وأبدوا ما کان مکتوماً من الأحزان «3»، وأقاموا عنده أیّاماً «4».
ثمّ رحلوا قاصدین المدینة.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 140/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 526؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 199
«فایدة» اعلم أ نّه لیس فی الأخبار ما العلّة، فی استحباب زیارته (صلوات اللَّه علیه) فی هذا الیوم؛ والمشهور بین الأصحاب أنّ العلّة فی ذلک رجوع حرم الحسین (صلوات اللَّه علیه) فی مثل ذلک الیوم إلی کربلاء عند رجوعهم من الشّام، وإلحاق علیّ بن الحسین (صلوات اللَّه علیه) الرّؤوس بالأجساد، وقیل فی مثل ذلک الیوم رجعوا إلی المدینة، وکلاهما مستبعدان جدّاً، لأنّ الزّمان لا یسع ذلک کما یظهر من الأخبار والآثار، وکون ذلک فی السّنة الاخری أیضاً مستبعد.
ولعلّ العلّة فی استحباب الزّیارة فی هذا الیوم هو أنّ جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ رضی الله عنه فی مثل هذا الیوم وصل من المدینة إلی قبره الشّریف، وزاره بالزّیارة الّتی مرّ ذکرها، فکان أوّل مَن زاره من الإنس ظاهراً، فلذلک یستحبُّ التّأسِّی به أو إطلاق أهل البیت علیهم السلام فی الشّام من الحبس والقید فی مثل هذا الیوم، أو علّة اخری لا نعرفه.
قال الکفعمیّ رحمه الله: [...]
وقال السّیِّد رحمه الله فی کتاب الإقبال [...]. «5»
المجلسی، البحار، 98/ 334، 335
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «نزلوا فی کربلاء»].
(2)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: «إنّ أهل البیت نزلوا بکربلا وجدّدوا ...»].
(3)- [زاد فی الأسرار: «والمصاب»].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار ووسیلة الدّارین، وزاد فی وسیلة الدّارین: «بالنّوح والبکاء»].
(5)- چون روانه شدند و به‌نزدیک عراق رسیدند، از آن مردی که برای رفاقت ایشان مأمور بود، التماس کردند که ایشان را به کربلا برد و از آنجا متوجه مدینه شود. او مضایقه نکرد. چون به کربلا رسیدند، در آن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 114
أقول: ثمّ إنِّی بعدما نقلت ما ذکر عن الکتب المعتبرة وقفت علی بعض الکتب القدیمة، ذکر فیه بعض ما یزید علی ما نقلناه لفظاً ومعنیً، فأحببت تذییل المقام بنقل ما فیه من الزّیادة، خاتمة للمرام.
قال: «1» فلمّا بلغوا أرض کربلاء نزلوا فی موضع مصرعه ووجدوا «2» جماعة من «2» بنی هاشم وغیرهم، وقد وردوا إلی زیارة الحسین علیه السلام فتلاقوا فی وقتٍ واحد، وأخذوا بالبکاء والنّحیب واللّطم، وأقاموا العزاء إلی مدّة ثلاثة أیّام، واجتمع إلیهم نساء أهل السّواد، فخرجت زینب علیها السلام فی الجمع، وأهوت إلی جیبها، فشقّته، ونادت بصوتٍ حزین یقرح القلوب: وا أخاه! وا حسیناه! وا حبیب رسول اللَّه! وا ابن مکّة ومنی! وا ابن فاطمة الزّهراء! وا ابن علیّ المرتضی! آه، ثمّ آه.
ووقعت «3» مغشیّة علیها.
وخرجت أمّ کلثوم لاطمة الخدّین تنادی برفیع الصّوت «3»: الیوم مات «4» محمّد المصطفی، الیوم مات «5» علیّ المرتضی، الیوم ماتت «6» فاطمة الزّهراء «6».
__________________________________________________
- روز جابر بن عبداللَّه انصاری و گروهی از بنی هاشم و اقارب آن امام مظلوم به زیارت آن حضرت آمده بودند. در آن موضع شریف، یکدیگر را ملاقات کردند و نوحه و زاری بسیار کردند. جمعی کثیر از زنان اهل‌قری و نواحی جمع شدند و به مراسم تعزیت و ماتم قیام کردند و از آنجا متوجه مدینه شدند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 751
(1)- [من هنا حکاه عنه فی المعالی ووسیلة الدّارین].
(2- 2) [فی المعالی: «جابر بن عبداللَّه مع جماعة من» وفی وسیلة الدّارین: «جابر بن عبداللَّه مع»].
(3- 3) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «مغشیاً علیها. أقول: إنّ زینب علیها السلام لیلة العاشر سمعت من أخیها أ نّه یقتل أهوت إلی جیبها فشقّته (فشقّت) ولطمت علی خدّها ووقعت مغشیّاً علیها، فکیف بها حین رأت قبر الحسین علیه السلام وأعظم من هذا الیوم یوم رأته مکبوباً علی وجهه وهو جثّة بلا رأس (وحاصل الکلام: واجتمعن النِّساء فرششن علیها الماء حتّی أفاقت) وأمّا أمّ کلثوم فقد نشرت شعرها ولطمت خدّیها ونادت برفیع صوتها»].
(4)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «مات جدّی»].
(5)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: «أبی»].
(6- 6) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «أمِّی فاطمة الزّهراء الیوم حلّ الثّکل بالزّهراء»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 115
وباقی النِّساء لاطمات ناعیات نائحات «1» «2» قائلات: وا مصیبتاه! وا حسناه! وا حسیناه.
فلمّا رأت سکینة ما حلّ بالنِّساء رفعت صوتها «2» تنادی: وا محمّداه! وا جدّاه! یعزّ علیک ما فعلوا بأهل بیتک ما بین مسلوب وجریح، ومسحوب وذبیح، «3» وا حزنی أسفاً «3».
ثمّ أمر علیّ بن الحسین علیهما السلام بشدّ رحاله، فشدّوها، فصاحت سکینة بالنِّساء لتودیع قبر أبیها، فدرن «4» «5» حوله فحضنت القبر الشّریف «5»، وبکت بکاءً شدیداً، وحنّت وأ نّت وأنشأت تقول:
ألا یا کربلاء نودعک جسماً بلا کفن ولا غسل دفینا
ألا یا کربلاء نودعک روحاً لأحمد والوصیّ مع الأمینا «6»
ثمّ فصلوا من کربلاء طالبین المدینة.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 162- 163/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 197، 198؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 404، 405
تذییل: فیه بیان لبعض الأمور: اعلم إنّ هذه الرّوایات لم یظهر منها أنّ ورود آل الرّسول صلی الله علیه و آله إلی کربلاء کان یوم الأربعین أو العشرین من شهر الصّفر، ولا یخفی علیک أنّ دعوی ورودهم إلی کربلاء فی یوم الأربعین أو العشرین من الصّفر دعوی غیر معقولة، لأنّ آل الرّسول کانوا فی الکوفة فی مدّة فی سجن ابن زیاد (لعنه اللَّه)، ثمّ کانوا فی مدّة مدیدة فی دمشق فی سجن یزید (لعنه اللَّه) ثمّ أ نّهم قد أقاموا ماتم سیِّد الشُّهدا علیه السلام فی دمشق مدّة سبعة أیّام وکان ذلک بعد خلاصهم عن سجن یزید (لعنه اللَّه) وقد عرفت کلّ ذلک فهذا کما تری لا یجتمع مع القول بأنّهم وردوا إلی کربلا یوم الأربعین أو العشرین من الصّفر.
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «نادبات»].
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3- 3) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «وا حزناه وا أسفاه»].
(4)- [وسیلة الدّارین: «وأحاطوا»].
(5- 5) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «حول القبر فحضنت سکینة قبر أبیها»].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی ووسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 116
وبالجملة: فإنّ ورود آل الرّسول من الشّام إلی کربلاء فی یوم العشرین من الصّفر ممّا لا یتعقّل، ثمّ العجب ممّن یحتمل هذا الاحتمال أی ورود آل الرّسول إلی کربلاء یوم الأربعین لأنّ إدراک جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ وجماعة من بنی هاشم زیارة یوم الأربعین لایستلزم أن یکون آل الرّسول صلی الله علیه و آله و سلم أیضاً قد أدرکوا زیارة یوم الأربعین، بل نقول: إنّ جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ وجماعة من بنی هاشم قد أدرکوا زیارة الأربعین ثمّ أقاموا ومکثوا فی کربلاء حتّی شاهدوا ورود آل الرّسول من الشّام إلیها، وأمّا ما فی بعض الرّوایات المتقدّمة من فقرة فتوافوا فی وقت واحد فلا ظهور له فی خلاف ما قلنا، فتأمّل [...].
فاعلم أنّ بعض أصحاب المقاتل قد نسبَ إلی أبی مخنف أنّه قد روی أنّ آل الرّسول قد أقاموا المآتم عند قبر الحسین ثلاثة أیّام، فلمّا کان الیوم الرّابع توجّهوا نحو المدینة، ثمّ لمّا أرادوا الرّحیل وجاؤوا بالجمال للنِّساء، صاحت رقیّة بنت الحسین بالنِّساء: ألا ارجعنَ إلی قبر أبی لنودِّعه. فرجعنَ إلیه ودرنَ حوله، فحضنت القبر الشریف وبکت بکاءً شدیداً حتّی غشی علیها، فلمّا أفاقت جعلت تنشد وتقول:
رحلنا یا أبی بالرّغم منّا ألا فانظر إلی ما حلّ فینا
ألا یا کربلاء أودعت جسماً بلا غُسْلٍ ولا کفنٍ دفینا
ألا یا کربلاء أودعت نوراً لباری الخلق طرّاً أجمعینا
ألا یا کربلاء أودعت کنزاً وذخر القاصدین الزّائرینا
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 526، 527
وقال الإمام والنِّساء للقائد: «بحقّ معبودک أن تدلّنا علی طریق کربلاء».
ففعل ذلک حتّی وصلوا کربلاء یوم عشرین من صفر، فوجدوا هناک جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ وجماعة من بنی هاشم، فأخذوا بإقامة المآتم إلی ثلاثة أیّام، ثمّ توجّهوا إلی المدینة. «1» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 92
__________________________________________________
(1)- مکشوف باد که: ثقات محدثین و مورخین متفقند که بعد از شهادت حسین علیه السلام، عمر بن سعد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 117
__________________________________________________
- نخست سرهای شهدا را به نزدیک ابن زیاد روان کرد و از پسِ آن اهل بیت را به کوفه آورد و ابن زیاد بعد از شناعت و شماتت به سید سجاد و اهل بیت احمد مختار فرمان داد تا اهل بیت را در حبس‌خانه باز داشتند. آن‌گاه یزید بن معاویه را مکتوب کرد که: «اکنون با سرهای بریده و اهل بیت ستم‌رسیده فرمان چیست؟»
یزید در پاسخ نگاشت: «اهل بیت را با سرهای شهدا به جانب شام روان باید داشت.»
لا جرم ابن زیاد بسیج راه را ساختگی کرد و ایشان را از کوفه به جانب شام گسیل نمود. همانا از یوم عاشورا تا گاهی که ابن زیاد کس به یزید می‌فرستاد، روزی چند برفته بود و نیز مدتی باید که فرستاده ابن زیاد به شام رود و جواب مکتوب گرفته باز شود و همچنان روزی چند باید تا ابن زیاد ساختگی کند و اهل بیت را از کوفه کوچ دهد. بعید نیست که اگر این جمله را به حساب گیریم، چهل روز برآید. پس روا باشد که گوییم چون اهل بیت از کوفه به جانب شام روان شدند. روز اربعین که بیستم ماه صفر بود، به کربلا رسیدند و ناله و عویل برآوردند و سوگواری کردند و از آن سوی نیز جابر از مدینه به زیارت قبر حسین شتافت. در کربلا یکدیگر را دیدار کردند. لکن اگر گوییم: «گاهی که یزید اهل بیت را از شام به جانب مدینه گسیل نمود، ایشان راه کربلا پیش داشتند و روز اربعین که بیستم شهر صفر بود، وارد کربلا شدند.» به نزدیک هیچ خردمند پسنده نیفتد. چه آن مدت را که به شمار گرفتیم، باید دو چندان برگیریم و آن با اربعین راست نیاید؛ خاصه کوچ دادن زنان و اطفال صغار و جوانان بیمار و زخمدار؛ همچون علی بن الحسین و حسن مثنی. اگر همه روز عاشورا به جانب شام سفر کردند، روز اربعین باز شدن نتوانستند.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 100- 101
اما از آن سوی، اهل بیت از شام بیرون شدند و راه مدینه پیش داشتند و سرهنگ یزید با پانصد سوار در خدمت ایشان طی مراحل همی کرد.
در کتاب «لهوف» و «عوالم» و منتخب طریحی مسطور است که: اهل بیت چون از شام بیرون شدند و به عراق نزدیک آمدند، نعمان بن بشیر انصاری را گفتند: «ما را از راه کربلا کوچ میده!» و دیگر باره به کربلا آمدند و چنان افتاد که هم در آن روز جابر بن عبداللَّه انصاری و جماعتی از بنی هاشم به قصد زیارت قبر سید الشهدا علیه السلام وارد کربلا شدند و ورود آن جماعت هم در آن ساعت بود که اهل بیت دررسیدند. بانگ ناله و زاری و صیحه عویل و بی‌قراری از جانبین برخاست. مردم آن اراضی از قاصی و دانی چون رسیدن علی بن الحسین و اهل بیت را بدانستند، به قدم عجل و شتاب دررسیدند و جامه سوگواران دربرکردند و چون ابر بهاران بگریستند. سر و مغز را به لطمه بکوفتند و چهرگاه را به زخم ناخن برآشفتند. پس از روزی چند که داد مصائب و نوائب بدادند، طریق مدینه را پیش داشتند.
مکشوف باد که من بنده از این پیش در ذیل قصه بیرون شدن اهل بیت از کوفه به جانب شام، حجت تمام کردم که در عقده محال است که سفیر ابن زیاد از کوفه به شام رود و دستوری از یزید بگیرد که اهل بیت را به شام باید فرستاد و باز کوفه شود و ابن زیاد تجهیز سفر اهل بیت کند و ایشان را به شام فرستد و پس-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 118
__________________________________________________
- از مدتی که اهل بیت در شام بمانده باشند، رخصت مراجعت به مدینه گیرند و روز بیستم شهر صفر که یوم اربعین شهادت سید الشهداست، وارد کربلا شود؛ لکن در هیچ‌یک از کتب معتبره مرقوم نیست که اهل بیت روز اربعین شهادت سید الشهدا وارد کربلا شدند. چون به این قید مقید نباشد 1، توانیم گفت که در مراجعت از شام، دیگر باره به کربلا آمدند و این‌که در کتاب «روضة الشهدا» مرقوم است که اهل بیت با سرِ سید الشهدا و سرهای دیگر شهیدان روز اربعین وارد کربلا شدند و از آن‌جا به مدینه آمدند و صاحب «حبیب السیر» نیز اقتفا به روایت صاحب آن کتاب نموده است؛ پسند هیچ خردمند نیفتد آنچه در نزد من بنده استوار است، گاهی که اهل بیت از کوفه به جانب شام کوچ می‌دادند، روز اربعین به کربلا آمدند- العلم عند اللَّه-.
1. یعنی: به قید اربعین اوّل.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 175- 176
آن‌گاه سر مبارک را در مشک و کافور بیندود و به ایشان تسلیم کردند. پس بگرفتند و به کربلا شدند و با جسد شریف مدفون ساختند و به روایتی آن سر همایون در خزانه یزید بماند تا یزید به دوزخ راه گرفت. و بعد از مرگ یزید، سلیمان بن عبدالملک آن سر مبارک را که این وقت استخوانی ابیض بود کفن نمود و در مقابر مسلمین دفن کرد. و در باب سر مطهر، روایات مختلفه کثیره است. و آنچه صاحب بحار الانوار اعلی اللَّه مقامه اختیار می فرمایند، چنان که صدوق نیز در امالی اشارت فرموده است و در این‌جا نیز مذکور افتاد این است که آن سر مبارک را به کربلا بردند و با بدن شریف دفن کردند؛ چنان که مختار ابن جوزی نیز به همین تقریب است. چه نوشته است که آن سر را با سبایا به مدینه باز گردانیدند. آن گاه به کربلا باز گردانیده با جسد شریف دفن نمودند و از این خبر، سفر کردن اهل بیت در حالت مسافرت به مدینه در کربلا بعید می‌نماید؛ چه اگر رأس شریف را در این سفر با جسد مبارک دفن کردند، حمل به مدینه چه صورت دارد. البته اگر به کربلا رفته‌اند و آن سر با ایشان بوده است، دفن می‌نمودند و ابداً به مدینه حمل نمی‌کردند تا دیگر باره باز گردانند، مگر این که خبر سابق که آن سر را به مدینه فرستادند و آن شعر مروان ابن الحکم استوار باشد و نیز این خبر که یزید گفت: «هرگز سر پدرت را نمی‌بینی»؛ صحیح باشد، بعد از مراجعت به مدینه آن سر را به کربلا فرستاده و با بدن مبارک مدفون نموده باشند، با سفر کردن به کربلا منافات نداشته باشد.
بالجمله، سید بن طاوس علیه الرحمه در لهوف می‌فرماید: چون زنان و عیال حضرت امام حسین علیه السلام از شام باز شدند و به عراق رسیدند، به آن مرد که دلیل ایشان بود، گفتند: «ما را از طریق کربلا عبور ده.» پس ایشان را رهسپار ساخت و چون به کربلا و قتلگاه رسیدند و مصرع شهدا را دریافتند، جابر بن عبداللَّه انصاری و جماعتی از بنی هاشم و مردانی از آل رسول صلی الله علیه و آله و سلم را در آن‌جا یافتند که برای زیارت قبر منور پسر پیغمبر ورود نموده بودند. پس اهل بیت و آن جماعت یکدفعه با هم باز خوردند و به ناله و زاری و اندوه و مصیبت پرداختند و ماتمی بزرگ به پا داشتند که دل‌ها را کباب و روان را بی‌تاب می‌ساخت و جمعی کثیر از زنان اهل‌قری و نواحی فراهم شدند و به مراسم تعزیت و سوگواری قیام ورزیدند. روزی چند به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 119
__________________________________________________
- همین حال به پای بردند. آن گاه به جانب مدینه رهسپار شدند. ابو مخنف نیز به همین تقریب مذکور داشته و نیز در اسرار الشهادة از ابو مخنف روایتی می‌کند که سه روز در قبر حسین علیه السلام ماتم به پای داشتند و در روز چهارم وداع با قبر اشعاری از رقیه بنت الحسین علیه السلام مسطور داشته و ابو اسحق نیز می‌گوید: به کربلا رفتند و در بیستم شهر صفر داخل کربلا شدند و جابر بن عبداللَّه انصاری و جماعتی از اهل کوفه با ایشان باز خوردند و اقامت ماتم و سوگواری نمودند. آن گاه آهنگ مدینه فرمودند. اعصم کوفی نیز در کتاب الفتوح می‌گوید: ایشان به کربلا رفتند و در بیستم شهر صفر سر مبارک را با بدن شریف دفن کردند وبه مدینه و جوار قبر جد خود راه سپردند.
نیز در کتب پاره‌ای از مورخین ومحدثین به‌این‌مطلب اشارت‌رفته ودر اکثر کتب‌معتبره اشارت‌نرفته است.
تحقیق در تعیین زیارت اربعین: مکشوف باد که برای پاره‌ای فقرات و وجود بعضی اشکالات و بیان بعضی عناوین و توضیح پاره‌ای مطالب، گزیری نباشد. یکی این است که در ورود اهل بیت و امام زین العابدین علیه السلام در زمین کربلا و ملاقات ایشان با جابر انصاری جای هیچ‌گونه تأمل و سخن نیست و زیارت اربعینی که وارد است، محل هیچ گونه تردید نباشد.
اما خبر صریح دادن که در همان روز که اهل بیت به مصرع وصول یافتند و با جابر ملاقات فرمودند، روز اربعین بوده باشد، در دست نیست. نیز ورود ایشان در روز اربعین سال اول شهادت محال است و همچنین آمدن جابر انصاری با جماعتی از بنی هاشم و آل رسول صلی الله علیه و آله و سلم در اربعین اول بر زیارت قبر مطهر بی‌اشکال نیست، چه تا منهیان 1 عبیداللَّه بن زیاد به مدینه از شهادت شهداء علیهم السلام اخبار نکردند، مردم آگاه نشدند و این واقعه شیوع نیافت و البته اگر بعد از رسیدن این خبر بخواهند به زیارت آن قبر مطهر شوند، گذشته از این که ببینیم از خشم و سطوت یزید بباید اندیشید و تقیه ورزید یا نورزید زمان و مدت آن استعداد نیست؛ که ایشان به آنجا وصول یابند. دیگر آن که جابر به علمی که خود در این قضیه داشت، کار کرده باشد و به هنگام وقت برنشسته و در بیستم صفر ادراک قبر مطهر را نموده باشد. چنان که در پاره‌ای اخبار رسیده است که جابر رضی الله عنه بعد از زیارت قبر مطهر در کوفه بماند و گاه به گاه به زیارت قبر مبارک مشرف می‌شد آن وقت که علی بن الحسین و اهل بیت از دمشق به کربلا شدند، در یکی از ایام زیارات جابر بود و با وی ملاقات فرمودند. مطلب دیگر آن است که از دمشق به مدینه شدن طرق متعدده دارد که از این که به عراق شوند و از آن‌جا به مدینه روند، اسهل است.
پس چه سبب خواهد داشت که آن قائدی که از طرف یزید با ایشان بود، بی‌اجازت یزید ایشان را به کربلا عبور دهد و البته یزید با آن حالت انقلابی که در قلوب مردم پدید گشته بود، هرگز جرأت نمی‌کرد اهل‌بیت را به عراق و کربلا که مجمع ایشان و دوستداران اهل بیت بود، عبور افتد و فتنه عظیم پدید گردد. دیگر این که وصول ایشان را در کربلا بعد از شهادت سید الشهدا جای سخن ندارد.
اما آنان که در اربعین اول دانسته‌اند، ببینیم چگونه درست می‌آید، اولًا محقق است که در همان روز که سید الشهدا شهید گشت، اهل بیت آن حضرت را فردای آن روز، بلکه دو روز بعد یا بیش‌تر به طرف کوفه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 120
__________________________________________________
- رهسپار داشتند. بعد از آن که به آن تفصیل وارد کوفه شدند، ابن زیاد ایشان را در مکانی بداشت و این قضیه به یزید برنگاشت و منتظر امر یزید گشت و جمعی از این بشارت به یزید بردند و یزید بدو نوشت که: «اهل بیت و اثقال و احمال و رئوس شهدا را به شام بفرست». با این که بعد از آن که یزید از شهادت آن حضرت خبر یافت متحیر و مبهوت ماند و بعد از مشورت با خاصان خویش، ایشان را احضار نمود و حکم داد در هر شهر و بلده‌ای که در عرض راه عبور دهند، سرها را بر سر نیزه‌ها نصب کنند و مردم را به استقبال دعوت نمایند و از آن پس که حکم یزید به عبیداللَّه ملعون پیوست، چند روز به تجهیز و تهیه ایشان پرداخت و از آن گذشته، مجالس و مکالمات او با امام زین العابدین و اهل بیت عصمت نیز مشهود است و با آن خبر ابن جوزی و رفتن امام زین العابدین در منزل مرد کوفی چنان که اشارت یافت، معلوم است مدت مکث ایشان در کوفه مختصر نبوده است و از آن پس که ایشان را به شام حمل کردند، اغلب منازل ایشان و ملاقات ایشان با اهالی امصار 2 و بلدان 3 و قری و توقف ده روزه ایشان در کنار شهر میافارقین و سه روز در نصیبین و سه روز در خارج شهر دمشق، چنان که شیخ عمادالدین حسن بن علی طبرسی، معاصر خواجه نصیرالدین طوسی در کتاب کامل بهایی یاد کرده است، ورود اهل‌بیت را در شانزدهم ربیع‌الاول به دمشق و الحاق سر مبارک را در بیستم شهر صفر به بدن مطهر که روز اربعین سال دوم باشد و مکالمات ایشان مضبوط و وقایع عرض راه مبسوط است، نمی‌توان گفت که ایشان را از راهی غیر معتاد 4 که آن هم موهوم است، عبور دادند. وانگهی ایشان اغلب زن و اطفال مصیبت‌زده و رنجور بودند. پس چگونه ممکن بود آن‌ها را به سرعت و شتاب روانه دارند. پس می‌توان گفت که آن خبری را که حسن بن علی بن محمّد طبرسی در کتاب کامل تصریح کرده و ورود آل رسول صلی الله علیه و آله و سلم را به دمشق در روز چهارشنبه شانزدهم ربیع الاول مرقوم داشته، به صواب مقرون است و می‌توان خبر آن کس را که ورود اهل بیت را در اربعین اول به کربلا در هنگام سفر کردن از کوفه به شام منتخب دانسته است، انتخابی درست وصحیح شمرد؛ اما ببینیم در این ورود به کربلا، ملاقات جابر چگونه بوده است؟ آیا به تصریح می‌توان قائل شد یا نه. بر اهل خبرت و تتبع پوشیده نخواهد ماند. اما مراجعت اهل بیت از شام از کلیه اخبار چنان معلوم می‌شود که مدت مکث اهل‌بیت در دمشق، متمادی بوده است.
یکی این که چنان که پاره‌ای نقله اخبار اشارت کرده‌اند، زمان مکث 5 ایشان در مجلس کمتر از یک ماه نبوده است؛ بلکه چنان که از این پیش اشارت رفت، بیش‌تر بوده است. دیگر آن که آن مجالس و خطب و مکالمات با یزید و دیگران ومدت‌ها دچار سختی‌ها بودن و بعد اظهار مهر و دوستی یزید با ایشان و حضور ایشان در مجلس او بر خوان مائده او و آمدن اهل بیت در سرای خاصه او و گاهی در سرای منفرد به خودشان و سوگواری داشتن و اندک اندک همهمه در مردم افتادن و از خواب غفلت بیدار شدن و زبان به شتم و طعن و لعن یزید گشودن و نیز رسیدن نامه‌های نکوهش‌آمیز از ابن عباس و ابن عمر و غیر ایشان و ملامت کردن مردم خارج از مذهب یزید را و فتنه ابن زبیر و آشوفتن مردم اغلب بلاد و طغیان و سرکشی ایشان محل تردید و سخن نیست. ببینیم یزید با این‌گونه نکرا و حیله خودش و دوستخواهانش چگونه با-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 121
__________________________________________________
- شرایط سلطنت و مملکت‌داری جایز می‌شمرد که یک جماعتی از اهل بیت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم را که همه پدر و برادر و عم‌زاده کشته و به آن زحمت‌های اسیری مبتلا شده بودند، در چنین آشوبی که در خلق جهانی افتاده بود و تمامت قلوب بر وی بد گشته بود و جمله مردمان به خونش عطشان گردیده بودند و در هر کجا سری سر به طغیان بر آورده بود، با سرهای بریده و کفن‌های خشک نشده به مدینه مراجعت دهد و از خلق روزگار آشوب برانگیزاند. با این که مخایل 6 خودش در انواع فسق و فجور بر او مستور نبود و می‌دانست همه مردم می‌دانند و از پی دست‌آویز هستند، مگر به محض خبر قتل سید الشهدا به مدینه آن آشوبها از مردم عراق برنخاست و به لعن و خلع او منبرها گذاشته نشد و به هزارگونه دهشت و وحشت مبتلا نشد و جایش از اندیشه چون یکی پیشه نگشت و به دیده‌اش ستاره خیره نشد و هر روز بر پسر مرجانه لعن نمی‌فرستاد، پس چگونه به چنین جرأت جسارت می‌کرد و شعله فتنه را بلند می‌ساخت؛ بلکه در چنین وقت و چنین حال نگهداری اهل بیت در دمشق، اسباب وقایه 7 و حفظ و صیانتی عظیم از بهر او بود، بلکه گردگانی از بهر هجوم نیاوردن مردمان می‌گشت و به این وسیله از بلاهای بزرگ آسوده بود؛ چنان که بعد از مراجعت اهل‌بیت به مدینه با این که مدت‌ها بر آمده بود، آن گونه غوغا در مردم درآمد که: اولًا، از این که از جنبش ایشان از یزید با اهل بیت گزندی برسد، آسوده بودند؛ و چنان می‌نمود که اگر در آن مدت کم‌تر جوشش می‌کردند، از آن بیم بود که مبادا یزید را خشم و کین فرو گیرد و آسیبی به ایشان برساند. ثانیاً، چنان بی‌اختیار شدند که آن آشوب‌ها برانگیختند که آن قتل‌ها در مدینه و ویرانی‌ها در مکه در افتاد. نیز آخر الامر با بنی‌امیه آن معاملت‌ها ورزیدند و آن آتش‌ها در جان آن‌ها افکندند که اسباب خمود نیران 8 قلوب دوستداران خاندان رسالت گشت. دیگر آن که موافق خبر صدوق علیه الرحمه و علامه مجلسی اعلی اللَّه مقامه بعد از کشته شدن سید الشهدا، هر سنگی را که از بیت المقدس برگرفتند، در زیرش خون تازه یافتند و آفتاب چون طلوع نمودی، مانند ملاحف معصفره بر حیطان 9 بنمودی تا گاهی که علی بن الحسین با زنان باز گشت و سر مطهر را به کربلا باز گردانید. مدت این حالتِ «خون و آفتاب» را تا یک سال نوشته‌اند پس چگونه نخواهد بود که یزید خبیث محض دوراندیشی مدتی اهل بیت را در دمشق اقامت داده باشد تا هیجان قلوب چندی تسکین یابد. و نیز مردم از آن حالت طغیان فرو نشسته باشند و چندان اظهار ندامت از حصول این قضیه نموده و با اهل بیت نیز اظهار مهر و عطوفت فراوان به جا آورده باشد تا مردم را خاموش ساخته باشد؛ از آن پس که مدت اقامت اهل بیت به طول انجامیده باشد و اظهار ملالت نموده باشد و مردم نیز او را در این امر نکوهش نمایند؛ از طول اقامت ایشان سرزنش کنند. آن وقت ایشان را روانه کرده باشد و ایشان به اختیار خود حرکت نمایند و رفتن ایشان به کربلا منافی خیال او نبوده باشد. در این وقت نیز جابر را ملاقات کرده باشند و زیارت جابر در اربعین ثانی باشد و اگر از آن پیش هم آمده باشد، ملاقات او با ایشان از آن بعد باشد، چه هیچ کس متعرض نیست که بالصراحه ملاقات جابر و علی ابن‌الحسین در اربعین اول بوده است و آن کس که زیارت اربعین را از جابر به آن شرح و بسط می‌نویسد هیچ نمی‌گوید که در آن هنگام با علی بن الحسین ملاقات نمود. پس تواند بود که جابر از منزل خود که در کوفه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 122
__________________________________________________
- داشت و گاه به گاه به زیارت قبر مبارک می‌شد، ورود علی بن الحسین با زیارت او موافق افتاده و در آن‌جا متفقاً به سوگواری پرداخته‌اند. نیز آن خطبه امام زین العابدین به آن‌جا معیت و آن جواب مردم در این ورود به کوفه بوده است؛ چنان که از این پیش مبسوطاً مذکور شد.
مطلب دیگر که نیز تقویت این بیان را می‌نماید، این است که راوی اخبار کوفه که حذلم بن شتر اسدی است، موافق پاره‌ای اخبار همان کس می‌باشد که اهل بیت را از دمشق به مدینه کوچ می‌داد پس معلوم می‌شود که این خطبه در این ورود به کوفه روی داده است و نیز خبری دیگر که مؤید این مسأله است، این می‌باشد که علامه‌مجلسی اعلی اللَّه مقامه در زاد المعاد در آداب روز اربعین می‌فرماید: این که بعضی می‌گویند، ورود اهل بیت به مدینه در روز اربعین بوده، بسیار بعید است نیز این که پاره‌ای می‌گویند ورود اهل بیت به کربلا در همین اربعین اول بوده، بسیار بعید است؛ بلکه از اخبار، خلاف آن می‌رسد.
ونیز مؤید این مطلب است که مورخین معتبر مثل مسعودی در مروج الذهب و دمیری در حیاة الحیوان چنان‌که مذکور گشت وبعضی از مدققین مورخین متأخرین سال شهادت‌را در عاشورا، سال شصتم می‌نویسند، چنان که از آن خبر نیز که می‌نویسند: «حضرت باقر سلام اللَّه علیه روز سه‌شنبه شهر صفر المظفر سال پنجاه و هفتم متولد شد؛ و در روز قتل جدش امام حسین علیه السلام سه ساله بود» بر این خبر تصریح می‌نماید چه معین کرده‌اند که جمعه عاشورا در سال شصتم هجری بوده است و نیز فتنه ابن زبیر را در آن سال نوشته‌اند. از این خبر نیز معلوم می‌شود که این که پاره‌ای از نقله آثار 10 و مورخین اخبار شهادت آن حضرت را در سال شصتم و برخی در سال شصت و یکم نوشته‌اند، به سبب همین شبهه است که در اربعین اوّل رفته و اگر شهادت در سال شصتم و فقره اربعین، یعنی ورود اهل بیت در سال دیگر باشد، ممکن است درست بیاید و جابر در اربعین دوم آمده و زیارت نموده باشد. چون پاره‌ای اشارات که از ابتدای ورود به کوفه تا به حال مسطور شده است با هم سنجیده آید و دور نیست که این تحقیق را پر ناستوده نشمارند؛ مع ذالک کله تصریح بر این مراتب هیچ جایز نیست و علم با خداوند علام الغیوب است. از آن زمان سال‌های بی‌شمار بر گذشته و خبرهای بسیار باقی مانده است، در هیچ یک تردید نباید داشت. منتهای امر مواقع وصول به صراحت معلوم نیست. شاید اگر محققین اخبار و علمای آثار بسنجند و اخبار را از روی بصیرت صدرو ذیل باز دهند و خوب بشکافند، رفع بعضی اشکالات را بفرمایند و اخبار را که در انظار، مختلف می‌نماید- با این که اگر تدقیق نماید، مخالف نیست- توافق دهند.
«أللَّهمّ احفظنا من هفوات اللِّسان» بالجمله اهل‌بیت اطهار را با کمال عطوفت وحشمت آن سرهنگ رهسپار داشت و در هر منزل و مقام از حال ایشان بپرسیدی، و شرایط مهربانی و لوازم احترام به جا گذاشتی و حشمت ایشان را فرو نگذاشتی.
1. منهی: ابلاغ کننده، جارچی.
2. امصار (جمع مصر): شهر.
3. بلدان (جمع بلده): شهر، آبادی، هرجای از زمین؛ اگرچه آباد هم نباشد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 123
__________________________________________________
- 4. غیر معتاد: غیر معمولی، برخلاف عادت.
5. مکث: توقف، بر یک جا ماندن.
6. مخایل (جمع مخیله): نشانه نیکی، نشانه اندیشه.
7. وقایه: چیزی که وسیله برای حفظ و نگهداری باشد.
8. نیران (جمع نار): آتش.
9. حیطان (جمع حائط): دیوار.
10. آثار (جمع اثر): خبر.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 260- 267
سید بن طاوس رحمه الله نقل فرموده است: زمانی که عیالات حضرت سید الشهدا علیه السلام از شام به مدینه مراجعت می‌کردند، به عراق رسیدند. به دلیل راه فرمودند که: «ما را از کربلا ببر».
پس ایشان را از راه کربلا سیر دادند؛ چون به سر تربت پاک حضرت سید الشهدا علیه السلام آلاف التحیة والثناء رسیدند، جابر بن عبداللَّه را با جماعتی از طایفه بنی هاشم و مردانی از آل پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم یافتند که به زیارت آن حضرت آمده بودند. پس در یک وقت آن‌جا رسیدند که یکدیگر را ملاقات نمودند و بنای نوحه و زاری و لطمه و تعزیه‌داری را گذاشتند و زنان قبایل عرب که در آن اطراف بودند، جمع شدند و چند روز اقامه ماتم و عزاداری نمودند.
مؤلف گوید: مکشوف باد که ثقات محدثین و مورخین متفقند، بلکه خود سید جلیل علی بن طاوس نیز روایت کرده است که بعد از شهادت حضرت امام حسین علیه السلام عمر سعد ملعون نخست سرهای شهدا را به نزد ابن زیاد لعین روانه کرد واز پس آن، روز دیگر اهل بیت را به جانب کوفه برد و ابن زیاد خبیث بعد از شناعت و شماتت با اهل‌بیت علیهم السلام ایشان را محبوس داشت و نامه به یزید بن معاویه فرستاد که در باب اهل بیت و سرها چه عمل نماید. یزید لعین جواب نوشت که به جانب شام روان باید داشت. لاجرم ابن زیاد ملعون تهیه سفر ایشان نمود و ایشان را به جانب شام فرستاد و آنچه از قضایای عدیده و حکایت متفرقه مسیر ایشان به جانب شام از کتب معتبره نقل شده است، چنان می‌نماید که ایشان را از راه سلطافی و قری و شهرهای معموره عبور داده‌اند که قریب چهل منزل می‌شود و اگر قطع نظر کنیم از ذکر منازل ایشان و گوییم مسیر ایشان از بریه و غربی فرات بوده است، آن هم قریب به بیست روز می‌شود. چه ما بین کوفه و شام به خط مستقیم یکصد و هفتاد و پنج فرسخ گفته شده و در شام هم قریب به یک ماه توقف کرده‌اند.
چنان که سید در اقبال فرموده، روایت شده است که اهل‌بیت یک‌ماه در شام اقامت کردند؛ در موضعی که ایشان را از سرما و گرما نگه نمی‌داشت. پس با ملاحظه این مطالب خیلی مستبعد است که اهل بیت بعد از این همه قضایا از شام برگردند و روز بیستم شهر صفر که روز اربعین و روز ورود جابر به کربلا بوده است، به کربلا وارد شوند و خود سید اجل این مطلب را در اقبال مستبعد شمرده است به علاوه آن که احدی از اجلای فن حدیث و معتمدان اهل سیر و تواریخ در مقاتل و ... اشاره به این مطلب نکرده‌اند، با آن که دیگر ذکر آن از جهاتی شایسته بود، بلکه از سیاق کلام ایشان انکار آن معلوم می‌شود، چنان که از عبارت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 124
__________________________________________________
- شیخ مفید در باب حرکت اهل بیت علیهم السلام به سمت مدینه دریافتی و قریب این عبارت را ابن اثیر و طبری و قرمانی و دیگران ذکر کرده‌اند و در هیچ کدام ذکری از سفر عراق نیست؛ بلکه شیخ مفید و شیخ طوسی و کفعمی گفته‌اند که در روز بیستم صفر حرم حضرت ابی عبداللَّه الحسین علیه السلام از شام به مدینه رجوع کردند و در همان روز جابر بن عبداللَّه به جهت زیارت امام حسین علیه السلام به کربلا آمد و اول کسی است که امام حسین علیه السلام را زیارت کرد.
وشیخ ما علامه نوری طاب ثراه در کتاب «لؤلؤ و مرجان» کلام را در رد این نقل بسط تمام داده. و از نقل سید بن طاوس آن را در کتاب خود عذری بیان نموده است؛ و لکن این مقام را گنجایش بسط نیست و بعضی احتمال داده‌اند که اهل بیت علیهم السلام در حین رفتن از کوفه به شام به کربلا آمده‌اند و این احتمال به جهاتی بعید است و هم احتمال داده شد که بعد از مراجعت، از شام به کربلا آمده‌اند، لکن در غیر روز اربعین بوده است؛ چه سید و شیخ ابن‌نما که نقل کرده‌اند ورود ایشان را به کربلا، به روز اربعین مقید نساخته‌اند و این احتمال نیز ضعیف است، به سبب آن که دیگران مانند صاحب «روضة الشهدا» و «حبیب السیر» و ... که نقل کرده‌اند مقید به روز اربعین ساخته‌اند و از عبارت سید نیز ظاهر است که با جابر در یک روز و در یک وقت وارد شدند؛ چنان که فرموده: «فوافوا فی وقتٍ واحد» و مسلم است که ورود جابر به کربلا در روز اربعین بوده است و به علاوه آنچه ذکر شد، تفصیل ورود جابر به کربلا در کتاب مصباح الزائر سید بن طاوس و بشارة المصطفی که هر دو از کتب معتبره است، موجود است و ابداً ذکری از ورود اهل بیت در آن هنگام نشده است با آن که به حسب مقام باید ذکر شود و شایسته باشد که ما روایت ورود جابر را که مشتمل بر فوائد کثیره است، در این‌جا ذکر نماییم.
شیخ جلیل‌القدر عمادالدین ابوالقاسم طبری آملی که از اجلای فن حدیث وتلمیذ ابوعلی بن شیخ طوسی است در کتاب «بشارة المصطفی» که از کتب بسیار نفیسه است، مسنداً روایت کرده است، از عطیة بن سعد ابن‌جنادة عونی که از روات امامیه است و اهل سنت در رجال تصریح کرده‌اند به صدق او در حدیث که گفت: ما بیرون رفتیم با جابر بن عبداللَّه انصاری به جهت زیارت قبر حضرت حسین علیه السلام پس زمانی که به کربلا وارد شدیم، جابر نزدیک فرات رفت و غسل کرد. پس جامه را لنگ خود کرد و جامه دیگر را بر دوش افکند. پس گشود بسته‌ای را که در آن سعد بود و بپاشید از آن بر بدن خود. پس به جانب قبر روان شد و گامی بر نداشت مگر با ذکر خدا، تا نزدیک قبر رسید. مرا گفت: «دست مرا بر قبر گذار. من دست وی را بر قبر گذاشتم؛ چون دستش به قبر رسید، بیهوش روی قبر افتاد. پس آبی بروی پاشیدم تا به هوش آمد و سه بار گفت: «یا حسین!»
پس گفت. «حبیب لا یجیب حبیبه! آیا دوست جواب نمی‌دهد دوست خود را؟»
پس گفت: «کجا توانی جواب دهی و حال آن که در گذشته رگهای گردن تو از جای خود آویخته شده بر پشت و شانه تو و جدایی افتاده ما بین سر و تن تو. پس شهادت می‌دهم که تو می‌باشی فرزند خیر النبیین و پسر سیدالمؤمنین و فرزند همسوگند تقوی و سلیل هدی و خامس اصحاب کساء و پسر سید النقباء-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 125
__________________________________________________
- و فرزند فاطمه سیده زن‌ها و چگونه چنین نباشی و حال آن که پرورش داده تو را پنجه سیدالمرسلین و پروریده شدی در کنار متقین و از پستان ایمان شیر خوردی و بریده شدی از شیر به اسلام و پاکیزه بودی در حیات و ممات. همانا دل‌های مؤمنین خوش نیست به جهت فراق تو و حال آن که شکی ندارد در نیکویی حال تو. پس بر تو باد سلام خدا و خشنودی او و شهادت می‌دهم که تو گذشتی بر آنچه گذشت بر آن برادر تو، یحیی بن زکریا.
پس جابر گردانید چشم خود را بر دور قبر و شهدا را سلام کرد به این طریق:
السلام علیکم أیتها الأرواح التی حلّت بفناء قبر الحسین علیه السلام وأناخت برحله، أشهد أنکم أقمتم الصلاة وآتیتم الزکاة وأمرتم بالمعروف ونهیتم عن المنکر وجاهدتم الملحدین وعبدتم اللَّه حتی أتاکم الیقین.
پس گفت: «سوگند به آن که برانگیخت محمد صلی الله علیه و آله و سلم را به نبوت حقه که ما شرکت کردیم شما را در آنچه داخل شدید در آن».
عطیه گفت: «به جابر گفتم: چگونه ما با ایشان شرکت کردیم و حال فرود نیامدیم ما وادیی را، بالا نرفتیم کوهی را و شمشیری نزدیم؛ و اما این گروه، پس جدایی افتاده ما بین سروبدنشان و اولادشان یتیم و زنانشان بیوه گشته است».
جابر گفت: «ای عطیه! شنیدم از حبیب خود، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که می‌فرمود: هرکه دوست دارد گروهی را، با ایشان محشور شود و هرکه دوست داشته باشد، عمل قومی را شریک شود در عمل ایشان. پس قسم به خداوند که محمد صلی الله علیه و آله و سلم را به راستی برانگیخته که نیت من و اصحابم بر آن چیزی است که گذشته بر آن حضرت حسین علیه السلام و یاورانش.»
پس جابر گفت: «ببرید مرا به سوی خانه‌های کوفه.»
پس چون پاره‌ای راه رفتیم، به من گفت: «ای عطیه آیا وصیت کنم تو را و گمان ندارم که برخورم تو را پس از این سفر و آن وصیت این است که دوست دار دوست آل محمد را مادامی که ایشان را دوست دارد. دشمن دار دشمن آل محمد را تا چندی که دشمن است با ایشان، اگر چه روزه‌دار و نمازگزار باشند و مدارا کن با دوست آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم اگر چه بلغزد از ایشان پایی از بسیاری گناهان، استوار و ثابت بماند پای دیگر ایشان از راه دوستی ایشان. همانا دوست ایشان بازگشت نماید به بهشت و دشمن ایشان باز گردد به دوزخ».
تذییل: از توصیف جابر حضرت امام حسین علیه السلام را به خامس اصحاب کساء معلوم می‌شود که این لقب از القاب معروفه آن حضرت بوده و حدیث اجتماع خمسه طیبه علیهم السلام تحت کساء از احادیث متواتره است که علمای شیعه و سنی روایت کرده‌اند ودر احادیث آیه تطهیر بعد از اجتماع ایشان نازل شده و هم در احادیث مباهله نیز به کثرت وارد است و شاید سر جمع نمودن حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم انوار طیبه اهل بیت مکرم را تحت کساء برای رفع شبهه باشد که کسی نتواند ادعای شمول آیه برای غیر مجتمعین تحت کساء نماید؛ اگر چه جمعی از معاندین عامه تعمیم دادند؛ ولی اغراض فاسده آن‌ها از بیانات وارده آن‌ها واضح و هویدا است. اما حدیث معروف به حدیث کساء که در زمان ما شایع است، به این کیفیت در کتب معتبره-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 126
وفی بعض کتب المقاتل: قال عطیّة: فبینما نحن بهذا الکلام إذا بسواد قد أقبل علینا من ناحیة الشّام. فقلت: یا جابر! إنِّی أری سواداً عظیماً مقبلًا علینا من ناحیة الشّام، فالتفت جابر إلی غلامه، وقال له: انطلق وانظر ما هذا السّواد، فإن کانوا من أصحاب عبیداللَّه بن زیاد لعلّنا نلجأ إلی ملجأ، وإن کان هذا سیِّدی ومولای زین العابدین فأنت حرّ لوجه اللَّه.
فانطلق الغلام فما کان بأسرع من أن رجع إلینا، وهو یلطم علی وجهه، وینادی: قم یا جابر! واستقبل حرم اللَّه وحرم رسول اللَّه، فهذا سیِّدی ومولای علیّ بن الحسین علیه السلام قد أقبل مع عمّاته وأخواته لیجدّدوا العهد بزیارة الحسین علیه السلام.
فقام جابر ومَن معه واستقبلوهم بصراخ وعویل یکاد الصّخر أن یتصدّع منه، ولمّا دنی من الإمام انکبّ علی أقدامه یقبِّلهما، ویقول: سیِّدی عظّم اللَّه لک الأجر «1» بأبیک الحسین علیه السلام! سیِّدی عظّم اللَّه لک الأجر «1» بعمومتک وإخوتک. فقال الإمام علیه السلام: أنت جابر؟ قال: نعم سیِّدی أنا جابر. فقال علیه السلام: یا جابر! ههنا قتل أبو عبداللَّه، یا جابر! ههنا ذبحت أطفال أبی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 193- 194/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 403
فی تفسیر الإمام الحسن العسکریّ علیه السلام: علامة الإیمان خمس: التّختّم بالیمین، وصلاة إحدی وخمسین، والجهر ببسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، والتّعفیر للجبین، وزیارة الأربعین.
وأوّل مَن زار الحسین علیه السلام فی یوم الأربعین، جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ، کما ذکرنا فی المجلس السّابق مشی حافیاً لم یخطّ خطوة إلّاوذکر اللَّه تعالی وهذا من أدب زیارة الحسین علیه السلام وکلّ مَن زار الحسین علیه السلام عارفاً بحقّه ینبغی أن یعمل بهذه الآداب وجابر کان عارفاً بحقّ الحسین، وبما فی زیارته من الأجر والثّواب وسمع من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم
__________________________________________________
- معروفه واصول‌حدیث ومجامع متقنه محدثین دیده نشده است می‌توان گفت که از خصائص کتاب منتخب است.
قمی، منتهی الآمال،/ 524- 527
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 127
أنّه مَن زار الحسین علیه السلام بکربلاء کان کمن زار اللَّه فی عرشه، وکان یعلم بأنّ لکلّ خطوة حجّة وعمرة.
ثمّ قول جابر: حبیب لایجیب حبیبه. کان جابر من أهل المعرفة وکان عارفاً بشؤونات الإمام بأ نّه یسمع الکلام، ویردّ الجواب لأنّه حیّ مرزوق عند اللَّه «ولا تحْسَبنّ الّذینَ قُتِلوا فی سَبیلَ اللَّهِ أموَاتاً بَلْ أحیاءٌ عندَ رَبِّهِم یُرزَقُون». فیقتضی أن یجیبه الحسین علیه السلام حین ناداه جابر، ویتکلّم معه، کما تکلّم روحی له الفداء مع ابنته سکینة، وهو جثّة بلا رأس، وقال: شیعتی مهما شربتم عذب ماء فاذکرونی .. إلخ.
واعتذار جابر بأ نّه: وأنّی لک بالجواب، کأ نّه یرید أن یبیِّن، ویظهر حال سیِّده وشهادته لمن حضر حتّی یبکوا علی الحسین، ولذا قال: وقد شحطت أوداجک علی أثباجک، وفرّق بین بدنک ورأسک. ثمّ قول جابر فی زیارته: فأشهد أ نّک ابن خاتم النّبیِّین وابن سیِّد الوصیّین، وابن حلیف التّقی، وسلیل الهدی، حلیف التّقی، هو أمیر المؤمنین، وهو شجرة التّقوی، وعین التّقوی، لو کان التّقوی رجلًا لکان هو أمیر المؤمنین وابنه الحسین علیه السلام کان حاویاً لجمیع صفات المتّقین عدداً واحداً واحداً وطابق مع الحسین علیه السلام، وقوله: وما لک لا تکون هکذا وقد غذتک کفّ سیِّد المرسلین، وربیت فی حجر المتّقین. نعم غذته کفّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ما رضع الحسین علیه السلام من ثدی أنثی أبداً، بل کان یأتی النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم إلیه، فیضع لسانه فی فم الحسین علیه السلام، وهو یمصّه ویرتوی.
نبت لحمه من لحم رسول اللَّه وعظمه من عظم رسول اللَّه ودمه من دم رسول اللَّه ولذا کان یشمّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، ویقبِّله ویقول: حسین منِّی وأنا من حسین.
أقول: أمّا اللّحم الّذی تربّی من لحم رسول اللَّه، فقد وزّعته سیوف أهل الکوفة ورماحهم، وأمّا الدّم الّذی تربّی من دم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فقد أرأفته سیوف بنی أمیّة، وأمّا العظم الّذی تربّی من عظم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فقد هشمته الخیل بحوافرها.
وقوله: ورضعت من ثدی الإیمان کنایة عن لسان النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، وفطمت بالإسلام کنایة عن سبق الإسلام لأنّ علیّاً علیه السلام أوّل النّاس إسلاماً، وأقدمهم إیماناً، وربیت فی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 128
حجر المتّقین کنایة عن حجر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم والأمیر والزّهراء علیهما السلام لم یزل الحسین علیه السلام فی حجر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ویطأ بقدمیه صدر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ینام النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم علی ظهره، والحسین علیه السلام یرقی صدره، ویجلس علی صدره، ولقد بلغت روحه التّراقی، والحسین علی صدره الشّریف، ویقول: ما لی ولیزید.
وقوله: أشهد أ نّک مضیت علی ما مضی علیه أخوک یحیی بن زکریّا یعنی سیِّدی أبا عبداللَّه قتلت فی سبیل اللَّه، کما قتل یحیی بن زکریّا فی سبیل اللَّه، وقتلت مظلوماً، وطافوا برأسک فی البلدان کما طافوا برأس یحیی، ووضعوا رأسک فی الطّست کما وُضع رأس یحیی ابن زکریّا فی الطّست، ولکن أین هذا من ذاک. إلی آخره.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 194- 196
وفی المخزن: وانکبّت فاطمة بنت الحسین علیه السلام علی قبر أبیها، ثمّ بکت بکاءً شدیداً حتّی غشی علیها.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 198/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 405
فلمّا بلغوا العراق قالوا للدّلیل: مرّ بنا علی طریق کربلاء، وکان جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ وجماعة من بنی هاشم ورجال من آل الرّسول (ص)، قد وردوا لزیارة قبر الحسین علیه السلام، فبینا هم کذلک «1» إذ بسواد قد طلع علیهم «2» من ناحیة الشّام «3». فقال جابر لعبده: انطلق إلی هذا السّواد، وائتنا بخبره، فإن کانوا من أصحاب عمر بن سعد، فارجع إلینا لعلّنا نلجأ إلی ملجأ، وإن کان زین العابدین، فأنت حرّ لوجه اللَّه تعالی.
فمضی العبد، فما کان بأسرع من أن رجع، وهو یقول: یا جابر! قم واستقبل حرم رسول اللَّه، هذا زین العابدین، قد جاء بعمّاته وأخواته.
فقام جابر یمشی حافی الأقدام، مکشوف الرّأس إلی أن دنا من زین العابدین علیه السلام، فقال الإمام: أنت جابر؟ فقال: نعم یا ابن رسول اللَّه، فقال: یا جابر! ههنا واللَّه قتلت
__________________________________________________
(1)- [فی اللّواعج مکانه: «قال عطیّة: فبینما نحن کذلک [انظر بشارة المصطفی] ...»].
(2)- [لم یرد فی اللّواعج].
(3)- [أضاف فی اللّواعج: «فقلت: یا جابر! هذا سواد قد طلع من ناحیة الشّام»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 129
رجالنا، وذبحت أطفالنا وسبیت نساؤنا، وحرقت خیامنا.
__________________________________________________
1الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 617، لواعج الأشجان،/ 241- 242
لم یجد السّجّاد علیه السلام بداً من الرّحیل من کربلاء إلی المدینة بعد أن أقام ثلاثة أیّام، لأنّه رأی عمّاته ونساءه وصبیته نائحات اللّیل والنّهار یقمن من قبر، ویجلسن عند آخر.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 485
فی تفسیر الإمام الحسن العسکریّ علیه السلام: علامة الإیمان خمس: التّختّم بالیمین، وصلاة إحدی وخمسین، والجهر ببسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، والتّعفیر بالجبین، وزیارة الأربعین.
وأوّل مَن زار الحسین فی یوم الأربعین هو جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ کما ذکرنا.
وذکر الشّیخ المفید رحمه الله فی الإرشاد ص 252، فروی عن الصّادق جعفر بن محمّد علیهما السلام أنّه قال: زیارة الحسین بن علیّ واجبة علی کلّ مَن یقرّ للحسین بالإمامة من اللَّه عزّ وجلّ وقال علیه السلام زیارة الحسین تعدل مائة حجّة مبرورة ومائة عمرة متقبّلة، وقال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: مَن زار الحسین علیه السلام بعد موته فله الجنّة.
2الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 403- 404
(1)- برخی نوشته‌اند: کاروانیان از وی خواستند که در راه بازگشت، از کنار مزار شهیدان بگذرند تا با این عزیزان تجدید پیمان نمایند 1.
1. بین مردم مشهور است که زنان و فرزندان امام در بازگشت، از شام به کربلا رفتند و چند روزی در آن‌جا به عزاداری پرداختند. روز ورود آنان به کربلا، مصادف با بیستم صفر (اربعین شهیدان) بود که همزمان با ایشان، جابر بن عبداللَّه انصاری نیز با جمعی به زیارت مرقد سالار شهیدان آمده بود.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشیعه،/ 276
(2)- ادّعای محدث نوری رحمه الله که سید، مصباح را در ایام جوانی نوشته و یا از تألیفات اولیه او است، پس «لهوف» هم مثل مصباح تمام نبوده است و ثابت نیست. باید به این مطلب اضافه کرد که خود سید به اتقان و نفاست کتاب «لهوف» و خوبی ترتیب آن در تألیفات خود اشاره فرموده است و اگر اشکالی در مطالب لهوف داشت، قطعاً اصلاح می‌فرمود.
در «کشف المحجة» می‌فرماید: منها کتاب اللّهوف علی قتلی الطّفوف فی مقتل الحسین علیه السلام غریب الترتیب والتلفیق وهو من فضل اللَّه جلّ جلاله الذی دلّنی علیه التوفیق 1.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 130
__________________________________________________
- کتاب «کشف المحجة» را در شصت‌ویک سالگی تألیف فرمود و تألیف آن را از فضل الهی می‌شمارد که خداوند او را بر تألیف آن دلالت فرموده است. آیا می‌شود باور کرد که در آن کتاب به قول محدث نوری رحمه الله خرابی‌هایی در نقل بوده باشد، ولی سید به مقام اصلاح آن‌ها نیاید و همین طور آن‌ها را به حال خود باقی بگذارد و بر قرائت آن کتاب، مردم را توصیه نماید؟ چنانچه در اقبال می‌فرماید:
«ویقرأ کتابنا الذی سمّیناه بکتاب اللهوف علی قتلی الطفوف» 2.
وامر به خواندن لهوف را در روز عاشورا فرموده است؛ در صورتی که سید رحمه الله تا سنین هفتاد سالگی، یعنی قریب پنج سال قبل از وفاتش به تألیف اقبال مشغول بوده 3 و سید در اجازه‌ای که در مجلد اجازات بحار نقل شده، فرموده است:
«وصنّفت کتاب اللهوف علی قتلی الطفوف ما عرفت أن أحداً سبقنی إلی مثله ومَن وقف علیه عرف ما ذکرته من فضله».
فرمایش بسیار متین است. کسی در تألیف مثل کتاب لهوف به وی سبقت نکرده ودرست است کسی که از اهل خبره باشد، می‌داند که نفاست و اتقان لهوف از فضل الهی است.
از این بیانات خود سید رحمه الله که در موارد متعدده از تألیفات نفیسه خود نگارش کرده است و مقداری از آن نقل شد، به خوبی روشن می‌شود که اگر سید رحمه الله لهوف را در ایام جوانی هم نوشته باشد، تا آخر عمرِ شریف خویش آن را تصدیق می‌نمود و بر اعتبار و اتقان آن عقیده‌مند می‌بود و کتابی می‌دانست که کسی در تألیف آن بر وی سبقت نگرفته است. علاوه بر آنچه در آخر خود لهوف نگارش کرده، به آخر آن کتاب مراجعه شود و گذشته از این‌ها، مگر قاعده کلیه است که هر تألیفی که در ایام جوانی مؤلفی نوشته شده باشد، می‌توان گفت که آن خالی از تحقیق بوده است و متقن نیست؟ بسیاری از علما، کتب زیادی در ایام جوانی خودشان نوشته‌اند و مشتمل بر اتقان و تحقیق و از نفائس تألیفات به شمار است؛ چنانچه یکی از کتب اربعه شیعه امامیه به همین روش تالیف شده است و آن عبارت از تهذیب شیخ طوسی رحمه الله است که شیخ رحمه الله آن را در بیست و پنج سالگی تألیف کرده و از ایام جوانی خویشتن به نوشتن آن مشغول بوده است.
همچنین مگر هر تألیفی که در اواخر عمر کسی تألیف شده باشد، دارای اتقان وخالی از شبهات و اشکالات می‌شود بلکه می‌توان گفت که قضیه برعکس است؛ زیرا شاید به جهت ضعف قوا و انحطاط آن‌ها آن گونه کتاب از زیور اتقان و تحقیق ونظریات دقیق خالی باشد؛ چنانچه خود علامه محدث نوری رحمه الله کتاب فصل الخطاب را در ایام جوانی و کودکی تألیف ننموده و در سال 1292 ه ق آن را تألیف کرده و در سال 1320 ه از دار دنیا رحلت فرموده و در عین ایام نشاط دوره عمر شریف خود، آن کتاب را تألیف کرده است، ولی چرا آن همه مسامحه روا داشته و به تحقیق نپرداخته و غیر از جمع شواذ و اخبار آحاد که در گوشه و کنار کتب مانده بوده است آن‌ها را برحسب مذاق خویشتن گرد آورده و غیر از صدمه و لطمه به عالم اسلام فایده‌ای از آن کتاب عائد به عالم دیانت نشده است؟ در صورتی که در حال بحبوحه کمال و درستی هوش و عقل نسبت به دوره زندگانی ایام و حیات خود نوشته است و غیر از ننگ به عالم شیعه با تألیف-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 131
__________________________________________________
- آن کتاب چیزی به یادگار نگذاشته است، حتی از شاگردانش «أستادنا العلامه المتتبع البحاثة الاکبر» آقای شیخ آقا بزرگ طهرانی نزیل نجف اشرف قدس سره صاحب الذریعة الی تصانیف الشیعه که از ثقات علمای شیعه و از خادمان حقیقی عالم اسلام بود، کتابی در زمینه کتاب استادش تألیف فرمود و آن را «النقد اللطیف فی نفی التحریف» نامیده. در آن خواسته بود تا حدی جسارت و جرأتی را که از استادش محدث نوری رحمه الله درباره قرآن مجید با تألیف فصل الخطاب صادر شده بود، ترمیم کند و از خشم مسلمانان علیه وی قدری بکاهد. پس از تألیفش خواست کتاب نامبرده را به نظر شریف استادنا الامام آیة اللَّه آقای حاج شیخ محمد حسین کاشف الغطاء قدس سره برساند واجازه و تصدیق نماید و به طبع برساند؛ بلکه این لکه سیاه را از فهرست تصانیف استادش محدث نوری رحمه الله پاک کند؛ ولی استادنا آیة اللَّه کاشف الغطاء رحمه الله باز نشر آن را نیز صلاح ندانست چنانچه به خط شریف استادنا آیة اللَّه کاشف الغطاء رحمه الله دیدم که در پشت کتاب «النقد اللطیف» تقریظی مرقوم و در ضمن اشاره فرموده بود که از نشر آن خودداری شود و استادنا شیخ تهرانی قدس سره خودش آن نسخه و کلمات آیة اللَّه کاشف الغطاء را به عنوان تقریظ به من نشان داد وآن بزرگوار به امر مرحوم شیخنا الاستاد رحمه الله امتثال کرده و از حسن نیت و صافی فطرت و طویت خویش که جز خدمت به عالم اسلام منظوری نداشت، از طبع و نشر آن خودداری فرمود.
پس، کتابی خواه در ایام جوانی شخص و یا در ایام پیری و فرسودگی انسان تألیف شده باشد، از جهت عدم اتقان و عدم اشتمال آن بر تحقیق و دیگر مزایا کلیت ندارد.
علامه نوری رحمه الله فرموده است که لهوف شباهت به سایر تألیفات سید رحمه الله ندارد؛ زیرا در آن سند نقلیات خود را بیان نفرموده است معلوم می‌شود که در ایام جوانی و هنوز در تألیف و تصنیف ورزیده نبوده و آن را نوشته است. این، حاصل فرمایش محدث نوری رحمه الله است.
ولی تعجب است از کثرت حب خویش بر تشدید اشکالات و شبهات در باره آمدن اسرای اهل‌بیت علیهم السلام به کربلا و هرچه می‌توانسته و خواسته است، از کتب معتبره امامیه مانند «لهوف» را از اتقان و استحکام نقلیات ساقط نماید؛ لذا متشبث به این حرف‌ها شده است؛ در صورتی که به هر منصف خالی از تعسف واضح وآشکار است که سید مرحوم لهوف را برای این که زائرین قبر اطهر سید الشهدا علیه السلام آن کتاب را همراه داشته باشند و در مجالس عزا ذاکرین مصائب آن حضرت آن را بخوانند، چنانچه در قدیم الایام مرسوم بوده که از روی کتاب ذکر مصائب می‌نمودند و بسیار کار خوبی بوده است که مرئیه خوان از خود اضافاتی در نقل وقایع و مصایب نمی‌کرده است و مطلب را از آنچه در کتب معتبره نوشته‌اند، وارونه نقل نمی‌نموده که فعلًا در میان اهل منبر معمول و مرسوم است؛ بلکه از روی کتاب مقتلی ذکر مصائب می‌کردند و آنچه در آن کتاب نوشته بود، به همان مطالب اکتفا می‌شد و اگر سید رحمه الله در لهوف نقلیات خودش را به سند آن‌ها نقل و بیان و شرح می‌داد، کتاب لهوفی با این ترتیب و لطافت و ظرافت تألیف نمی‌شد و مناسب مجالس عزا و خواندن آن در محافل سوگواری سید الشهدا علیه السلام نمی‌شد و به کار زائر نمی‌خورد و کتاب لهوف نمی‌شد؛ بلکه یک کتاب بزرگ می‌گردید. به این مناسبت است که اسناد نقلیات خویشتن را بیان نفرموده-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 132
__________________________________________________
- است و چون سید رحمه الله در دقت نظر و وثاقت و امانت و ضبط در نقل احادیث و تواریخ و وقایع نزد عموم علمای امامیه رضوان اللَّه علیهم مورد قبول بوده و هیچ‌گونه حتی سر مویی جای شبهه و اشکال نیست و قطعاً هرچه در لهوف نقل فرموده و از اول کتاب تا آخر آن هرچه بیان کرده با سند و مدرک و نقل از کتب معتبره است، ولی نظر به علت وجهتی که ذکر شد، اسانید را حذف کرده و بیان نفرموده است.
لذا تمامی نقلیات و محتویات کتاب لهوف سید رحمه الله نزد علمای امامیه مورد اطمینان و اعتماد و اعتبار است و از تمام تواریخ و مقاتل که از علمای شیعه و سنی تألیف کرده و در تاریخ دشت کربلا به قلم آورده‌اند صحیح‌تر و اعتبارش بیش‌تر است.
کسی که از نهایت ورع و تقوی و دیانت و خوف از خدا کتابی در فقه تألیف نکند و از آیه شریفه که در حق رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «ولو تقول علینا بعض الأقاویل لأخذنا منه بالیمین ثمّ لقطعنا منه الوتین» 4 بترسد و به یک کتاب به نام غیاث سلطان الوری در قضا از میت اکتفا نماید و از نهایت احتیاط و نظر به آیه شریفه «ولا تأکلوا ممّا لم یذکر اسم اللَّه علیه» 5 از هر غذایی که اسم خدا در تهیه و پختن آن گفته نشده بود، از خوردن آن اجتناب می‌فرموده است، و کسی که باب ملاقات با حضرت بقیة اللَّه ارواحنا فداه به وی باز و سعادت درک حضور اقدس آن‌حضرت برایش حاصل بوده و صاحب کرامات باهره و مقامات معنویه عالیه بوده است، آیا همچو شخصیت بزرگ دینی یک قضیه را در کتابش بدون سند ومصدر و مستند نگارش می‌دهد؟ لذا بی‌خود و بی‌جهت نیست که کتاب وی در نهایت درجه مورد اعتماد و اعتبار در میان علما و فقها و مؤرخان شیعه قرار گرفته است، ولی محدث نوری رحمه الله خواسته به همچو کتابی اشکال وارد کند.
ناگفته نماند، برخی از مردم اذعان دارند، چنانچه سید رحمه الله در لهوف و ابن نما در مثیر الاحزان تصریح فرموده‌اند، اسرای اهل بیت علیهم السلام به کربلا برای زیارت قبر اطهر سید الشهدا علیه السلام آمده‌اند؛ ولی گویند از آن دو کتاب شریف در نمی‌آید که آمدن آن‌ها در روز بیستم شهر صفر سال 61 هجرت بوده است؛ چون تصریح به روز و تاریخ ورود اسرای اهل بیت علیهم السلام نفرموده‌اند و عین عبارت مرحوم سید رحمه الله در لهوف به قرار زیر است:
«قال: ولمّا رجع نساء الحسین علیه السلام وعیاله من الشام وبلغوا العراق قالوا للدلیل: مرّ بنا علی طریق کربلاء، فوصلوا إلی موضع المصرع فوجدوا جابر بن عبداللَّه الأنصاری رحمه الله وجماعة من بنی هاشم ورجالًا من آل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله قد وردوا لزیارة قبر الحسین علیه السلام فوافوا فی وقت واحد وتلاقوا بالبکاء والحزن واللّطم وأقاموا المأتم المقرحة للأکباد واجتمع إلیهم نساء ذلک السّواد فأقاموا علی ذلک أیاماً».
یعنی راوی گفت: چون زنان و عیالات حسین علیه السلام از شام بازگشتند و به کشور عراق رسیدند، به راهنمای قافله گفتند: «ما را از راه کربلا ببر». پس آمدند تا به قتلگاه رسیدند. دیدند که جابر بن عبداللَّه انصاری و جمعی از بنی هاشم و مردانی از اولاد پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم برای زیارت قبر حسین علیه السلام آمده‌اند. پس همگی به یک هنگام در آن سرزمین گرد آمدند و با گریه و اندوه و سینه‌زنی با هم ملاقات کردند و مجلس عزایی که دل‌ها را جریحه‌دار می‌کرد، برپا کردند و زنانی که در آن نواحی بودند، جمع شدند و چند روزی به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 133
__________________________________________________
- همین منوال گذشت.
واما فقیه ابن‌نما رحمه الله در مثیر الاحزان گوید: «ولمّا مرّ عیال الحسین علیه السلام بکربلاء، وجدوا جابر بن عبداللَّه الأنصاری رحمة اللَّه علیه وجماعة من بنی هاشم قدموا لزیارته فی وقتٍ واحد، فتلاقوا بالحزن والاکتئاب والنّوح علی هذا المصاب المقرح لأکباد الأحباب».
سید رحمه الله و ابن نما رحمه الله گرچه به روز ورود تصریح نفرموده‌اند، ولی بی‌شک مرادشان از رجوع و مرور زنان و عیالات امام حسین علیه السلام به کربلا و ملاقات با جابر انصاری رحمه الله در اربعین بوده و کسی در غیر روز اربعین بیستم صفر سال 61 هجرت ملاقات آن‌ها را ننوشته است و عموم شیعه و علمای امامیّه همین معنا را از عبارات آن دو بزرگوار فهمیده‌اند و بعضی احتمالات و حدسیّات که در زمان‌های متأخر و قریب به زمان ما و در عصر حاضر داده‌اند، تماما حدسیّات و احتمالات ناشی از اشکالات و شبهاتی است که اذهان را مشوش و افکار را پریشان کرده است؛ والا مدرک و مستندی ندارند غیر از استبعادهایی که از آن شبهات ناشی شده است و به این جهت است که از بزرگان علمای امامیه همین مطلب را با تعیین روز بیستم ماه صفر نوشته و احتمال دیگری نداده اند.
چنانچه شیخ علامه متبحر شیخ فخرالدین طریحی نجفی رحمه الله که از اکابر و اجلای علمای امامیه است و در سال 1085 ه ق وفات یافته و صاحب «مجمع البحرین» از کتب مشهوره در غریب حدیث است که مکرر طبع و منتشر شده و در کتاب منتخب چنین بیان فرموده است:
«ثمّ أمر الملعون (یعنی یزید) بردِّ الأساری إلی أوطانهم: قال: فسار القائد بهم وکان یتقدّمهم تارة ویتأخّر عنهم تارة فقلن النساء له: بحقّ اللَّه علیک إلّاما عرجت بنا علی طریق کربلاء، ففعل ذلک حین وصل إلی تلک الناحیة وکان قدومهم إلی ذلک المصرع فی یوم العشرین من صفر فوجدوا هناک جابر بن عبداللَّه الأنصاری وجماعة من نساء بنی هاشم فتلاقوا فی وقت واحد فأخذوا بالنوح والبکاء وإقامة الماتم إلی ثلاثة أیام فلمّا انقضت، توجّهوا إلی المدینة، انتهی» 6.
عموم مورخان و ارباب مقاتل اتفاق دارند که تشرف جابر انصاری رحمه الله به زیارت سید الشهدا علیه السلام در اربعین اول بوده و رسیدن اسرای اهل بیت علیهم السلام و امام سجاد علیه السلام به کربلا و ملاقات با جابر رحمه الله که این اکابر از علما تصریح می‌فرمایند، بی‌شک نظرشان در همان موقع تشرّف جابر رحمه الله است و نه آن احتمالات وحدسیّات بی‌اساسی که امثال صاحب کتاب طراز المذهب و غیره نگارش داده‌اند وهمان موقع است که امثال ابو ریحان بیرونی حکیم و ریاضیدان مشهور در کتاب نفیس «الاثار الباقیة» تصریح کرده است در روز بیستم سر مبارک امام حسین علیه السلام را به بدنش ملحق کردند و چهل نفر از اهل بیت او پس از مراجعت از شام قبرش را زیارت کردند 7 و ابو ریحان تقریباً از علمای قرن چهارم هجری است و در سال 440 از هجرت وفات یافته و کتابش در غایت اعتبار است. بعضی از شاگردان محدث نوری رحمه الله در کلمه (رد رأس الحسین علیه السلام إلی جثته) که در عبارت ابو ریحان و جمع کثیری از علمای موجود است، اشکال‌تراشی نموده‌اند که عبارتشان کلمه «رجع» و «ارجاع» و «رجوع» نیست و شاید «رد» به عنوان طی الارض بوده باشد،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 134
__________________________________________________
- اشکالی است که وجهی ندارد و انجام این کار به طریق طی الارض و خوارق العادة دلیلی ندارد و قابل اعتنا نیست، زیرا عبارت ابو ریحان در اصل عربی الآثار الباقیة که کلمه (رد) دارد، ولی در آخر عبارت هم کلمه (بعد انصرافهم من الشام) را نیز دارد که ملحق‌کردن رأس اطهر به‌بدن مبارک بعد از مراجعت و برگشت از شام را می‌رساند و صریح در آن است که قابل هیچ گونه خدشه نیست.
پس، این‌که بعضی از معاصران گفته‌اند که در کتابش آمدن اسرای اهل‌بیت علیهم السلام و بانوان و مخدرات خاندان رسالت صلی الله علیه و آله و سلم را به کربلا نتوانسته انکار نماید و قبول کرده است، ولی در آخر کلامش گوید که از عبارت سید رحمه الله در نمی‌آید که این تشرف آن‌ها در بیستم صفر بوده باشد و این حرف او بی‌وجه و اشکال تراشی وجمود بیش‌تری نیست. خوب است عین عبارت وی نقل شود:
از نقل سید بن طاووس در «ملهوف» دانسته می‌شود که خانواده امام شهید پس از مراجعت از شام، اول به زیارت قبر حسین آمدند و در همان زمان نیز کاروانی از حجاز برای زیارت آمد. جابر بن عبداللَّه انصاری و جمعی از بنی هاشم با خاندان امام شهید مصادف شدند و چند روز ماندند و اقامه مجالس سوگواری کردند و زنان اعراب نیز در آن مجالس شرکت داشتند و این نقل با اعتبار مساعد است. اهل بیت امام که نتوانستند در کربلا عزاداری کنند و بدن‌های قطعه قطعه شده را وداع و دفن کنند؟ در این موقع که آزاد شدند، چگونه جبران گذشته نمی‌نمایند؟ آنان که در منزل یزید مجالس سوگواری و عزا به پا می‌کنند، چگونه از زیارت قبر حسین و شهدا و اقامه عزا در نزد خاک آن بزرگان خودداری می‌کنند. تسکین آلام داغ‌دیدگان به همین است که بر سر آن خاک بیایند و گذشته را به یاد بیاورند و در هر گوشه‌ای بنشینند و اقامه عزا بنمایند؛ جایی که امیر المؤمنان علیه السلام پیش از واقعه عاشورای کربلا بیاید و گریه‌ها بکند و بگوید که در این‌جا شتران بر زمین می‌نشینند و در این‌جا فرود می‌آیند و در این‌جا خونشان ریخته می‌شود.
«قرب الاسناد محمد بن عیسی عن القداح عن جعفر بن محمد عن أبیه قال: مرّ علی علیه السلام بکربلاء فی إثنین من أصحابه فلما مرّ بها ترقرقت عیناه للبکاء ثمّ قال: هذا مناخ رکابهم وهذا ملقی رحالهم وهیهنا تهراق دمائهم طوبی لک من تربة علیک تهراق دماء الأحبة».
چگونه امام سجاد علیه السلام بعد از واقعه کربلا به زیارت قبر پدر نیاید و یادی از ایام گذشته ننماید و همچنین زینب کبری علیها السلام و سایر خاندان از زنان و دختران و خواهران حضرت سید الشهدا مگر ممکن است که حسین را فراموش کنند و به زیارت او نیایند؟ در روایتی دیدم که ابو حمزه ثمالی می‌گوید: در مسجد کوفه بودم. شخص غریبی آمد و مشغول نماز شد. مجذوب او شدم، چون حال خوشی داشت. پس از نماز بیرون رفت. او را تعقیب کردم تا به جایی رسید که دو شتر و یک غلام حاضر بودند از غلام پرسیدم: «این شخص کیست؟» 8 گفت: «علی بن الحسین است». نزدیک رفتم و سلام کردم. گفتم: «آقا، این‌جا کوفه است. با پدر و جد تو چه کردند؟ چگونه به اهل‌کوفه اطمینان نمودی ودر این شهر وارد شدی؟» فرمود: «برای زیارت قبر پدرم و برای همین نماز که خواندم و تو دیدی، آمده بودم؛ والساعه برمی‌گردم.»
به خاطر دارم که این روایت را صاحب وسایل در باب نماز در مسجد کوفه نقل نموده و ظاهراً مقصود-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 135
__________________________________________________
- از زیارت پدر، همان حسین بن علی علیه السلام است. این قطعی است که امام سجاد پدر را فراموش نکرده و به زیارت او مکرر می‌آمده و البته به نحوی مسافرت نمی‌کرده است که در تواریخ ثبت و خلاف تقیه شود؛ ولی این آمدن اهل بیت به کربلا از نقل سید ابن طاووس دانسته نمی‌شود که در اربعین بوده و با این حال اربعین سال اول قطعاً نبوده است. (تا این‌جا کلام بعضی از معاصران بود).
در گذشته دانسته شد که منظور مرحوم سید رحمه الله در لهوف آمدن اسرای اهل بیت علیهم السلام بعد از خلاصی از شام در همان سال اول 61 بوده است؛ چنانچه بعضی از تواریخ و عبارات بعضی مقاتل دیگر نیز شاهد است و اسرای اهل بیت علیهم السلام غیر از این که در مراجعت از شام جمعاً به کربلا آمده باشند و موقع دیگر این واقعه اتفاق افتاده باشد، تاریخی آن را نشان نمی‌دهد و احتمالات و تخیلات اشخاص هم به قدر پشیزی ارزش نداشته است و ما را به واقع امر راهنمایی نمی‌کند. تمام آن احتمالات را باید به دور انداخت. و اما این که گفته شده است: «اربعین سال اول قطعاً نبوده است».
اگر برای صاحب این کلام قطع به این ادّعا حاصل شده باشد، او را از قطع خودش نتوان منصرف کرد؛ مگر بیش‌تر تأمل در تواریخ و مقاتل نماید و بداند که قطع وی، مطابق واقع نیست و اگر اشکال تراشی‌ها و احتمال‌ها و استبعادها را به دور اندازد، بطلان قطعش معلوم می‌شود؛ ولی از قطع او به ما قطع حاصل نمی‌شود وبرای ما قطع وی حجیت ندارد؛ زیرا قطع قاطع به خودش حجت است؛ چنانچه در اصول فقه، بیان شده است.
و ان شاء اللَّه تعالی از آنچه شرح خواهیم داد، بر خوانندگان گرامی اطمینان حاصل خواهد شد که آمدن اسرای اهل بیت علیهم السلام به کربلا در سال اول بوده و آنچه میان شیعه امامیّه مشهور است که سر مبارک امام حسین صلوات اللَّه علیه را به جسد اطهر و اطیب وی ملحق کرده‌اند، صحیح است و آن را امام سجاد علیه السلام بعد از چهل روز از شهادت با اهل بیت علیهم السلام به کربلا آورده و ملحق فرموده است و این آمدنش به طریق عادی بوده است و نه به طی‌الارض و مثل آن که مجرد ادّعا و تخیل است و مدرکی ندارد و ماندن اسرای اهل بیت علیهم السلام در دمشق بیش‌تر از چند روز نبوده و استیذان ابن زیاد از یزید پلید در باره اسرا، به واسطه کبوتران نامه‌بر بوده وانکار مرحوم محدث نوری رحمه الله و ادعای وی که استفاده از کبوتر از اواخر بنی عباس شروع شده و از زمان فاطمیین در موصل روی کار آمده است، ادعای بی‌وجه و خالی از تحقیق است؛ چنانچه می‌آید؛ ان شاء اللَّه تعالی.
دوم: از دلایلی که علامه محدث نوری رحمه الله برای استبعاد آمدن اسرا در اربعین اول به کربلا اقامه نموده است می‌فرماید: آمدن اسرای اهل بیت علیهم السلام در اربعین اول از چند جهت منافات دارد:
اول: آن است که خود سید رحمه الله در اقبال، آمدن اهل بیت را به کربلا در روز بیستم صفر سال 61 بعید شمرده است؛ چون ابن زیاد به شام برای یزید نامه نوشت ودر باره آن‌ها تکلیف خواست و این کار مدتی لازم دارد تا جواب از شام بیاید.
در جواب این شبهه گفته می‌شود که این‌ها استبعادهایی است که بعد از هزار وچند صد سال از وقوع-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 136
__________________________________________________
- قضایا به ذهن می‌آید و باعث ایجاد شبهه در وقوع قضیه می‌شود؛ چون از چگونگی و کیفیت استیذان ابن زیاد و این که به چه وسیله از یزید تکلیف خواسته، آن را به دست نیاورده و با میزان زمان خود اندازه گرفته است.
اولًا: خود سید رحمه الله در آوردن سر مبارک سید الشهدا علیه السلام و ملحق کردن آن به جسد مبارک تردید نداشته و در صفحه 588 از اقبال بر آن تصریح فرموده است؛ گر چه در کیفیت آن و چگونگی حمل آن از شام تا حائر شریف و در کیفیت الحاق به جسد اطهر در قبر مطهر و در جزئیات تفاصیل آن‌ها اظهار بی‌اطلاعی فرموده است؛ ولی چنانچه نقل خواهیم کرد، امام سجاد علیه السلام سر اطهر را به کربلا آورده و ملحق به جسد اطهر کرده و این قضیه بعد از چهل روز از عاشورا بوده است. پس معلوم می‌شود که جهت استبعاد مرحوم سید رحمه الله بنابر نقلی که اسرا یک ماه در شام مانده باشند- چنانچه خودش فرموده است- می‌باشد؛ ولی نه ناقل آن معلوم است و نه در روایتی و تاریخی که قابل اعتماد باشد، نقل کرده‌اند که یک ماه در شام مانده‌اند؛ بلکه تواریخ معتبره تصریح کرده‌اند که بیش‌تر از چند روز نمانده‌اند. هشت روز یا نهایت به قول طبری ده روز مانده‌اند.
داستان‌ها و شاخه برگ‌ها و پیرایه‌هایی که در کتب ضعیفه و قصه سرایان بر تاریخ صحیح اسرای اهل بیت علیهم السلام در شام و اقامه مجالس عزا با آن طول و تفاصیل که افزوده‌اند، خیال می‌شود که مدت‌ها در شام مانده‌اند؛ مانند تفاصیل وداستان‌های طولانی که نسبت به قضایای فاجعه روز عاشورا بسته‌اند تا کار به جایی رسیده است که بگویند، روز عاشورا برخلاف عادت، چندین ساعت طولانی شده است یا تفاصیل جعلی در باره خروج سید الشهدا علیه السلام از مدینه منوره نگارش داده‌اند که از اکاذیب است؛ زیرا تمام تواریخ و مقاتل معتبره تصریح کرده‌اند که امام علیه السلام از مدینه شبانه خارج شد (خائفا یترقب) مخفی و کسی مطلع نشد و اعتبار وملاحظه حال آن موقع نیز این را می‌رساند که امام علیه السلام، به طور مخفی از مدینه بیرون آمده باشد یا مانند جعلیاتی که در «طراز المذهب» نقل کرده که اسرای اهل‌بیت علیهم السلام را دوباره به شام اسیر برده‌اند، منظور نسبت به تفاصیلی که به قضایای شام وتوقف اهل بیت علیهم السلام در دمشق گفته‌اند، همین جریان‌های جعلی زیادی پیش آمده است و آن وقت در قضیه اربعین و آنچه مشهور میان علمای امامیه و شیعه اثنی عشریه است، به تردید افتاده‌اند تا کار را به جایی رسانیده‌اند که از محالات بشمارند. چرا این محال بودن را ابو ریحان بیرونی متوجه نشده که در کتاب «الآثار الباقیة» تصریح به ورود اسرا در بیستم صفر و الحاق کردن رأس اطهر اطیب به بدن مبارک کرده است؟
بلی! مدت بسیار کمی نگذشته بود و هنوز اسرای خاندان نبوت در شام بودند که از هر طرف بلاد اسلامی بغض و عداوت بر یزید قلوب را پر کرد و لعن و دشنام وی بر زبان‌ها جاری شد و عموم مسلمانان با نظر بغض و عداوت به وی نگریستند و تمام مردم از اشخاص نیک و بد او را دشمن داشتند و یزید به عمل ناهنجار و شنیع خود پی برد و در باطن از ابن زیاد خوشدل شد و او را مورد انعام وجایزه خود قرار داد، ولی در ظاهر از وی و از عمل وی در قتل امام حسین علیه السلام اظهار نارضایتی می‌کرد که بلکه از انزجار و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 137
__________________________________________________
- تنفر افکار عمومی علیه خود بکاهد وجلوگیری نماید 9؛ لذا در آن روزها اجازه داده بود که در دربار وی بر سرور مظلومان خاندان آواره‌اش که در دست یزید اسیر بودند، اقامه عزا نمایند و از باب مکر و سیاست بلکه جلوگیری از هیجان افکار عمومی کند، و الا چه طور متصور بود دیکتاتور قلدری مانند وی در دربار خود اجازه بدهد بر سید الشهدا علیه السلام دختران پدر مرده و مادران و خواهران داغ دیده عزا اقامه نمایند. از این اجازه وی معلوم می‌شود که دست و پای خود را از تشنج افکار عمومی مردم و از تنفر وانزجار مسلمانان کم کرده است و از این جهت بوده است که امام سجاد علیه السلام را کنار سفره غذای خود نشاند و با مهربانی هم روانه وطن خودشان کرد. ولی معلوم است که در دربار یزید اقامه عزا با آن تفاصیلی که قصه‌سرایان در بعضی کتب ضعیفه که ابداً قابل اعتماد نیست، شرح داده‌اند، هرگز وقوع نمی‌یابد. پس خیال نشود که اگر گفته شود که خاندان امامت در شام در دربار یزید اقامه عزا نموده‌اند، یعنی چند روزی صبح و شام با آن تفاصیل غیر قابل اعتماد عزا برپا کرده باشند.
واز این جهت بود که ذکر شد دیگر یزید نمی‌توانست اسرای خاندان رسالت را بیش‌تر در شام نگه دارد و مدت یک ماه و یا نظر به حدسیّاتِ پاره‌ای اشخاص تا یک سال در آن‌جا آن‌ها را توقف دهد و یا تا یک ماه در حبس ابن زیاد در کوفه مانده باشند، چنانچه صاحب «طراز المذهب» در خیال خویشتن بافیده و اربعین اول را در زمان بردن آن‌ها به اسارت به شام تصور کرده است که غیر از تصورات پوچ بی‌مدرک چیز بیش‌تری نیست و هیچ گونه شاهدی از تاریخ ندارد.
و ثانیاً: استبعاد سید رحمه الله در اقبال و محدث نوری رحمه الله در لؤلؤ مرجان نظر به ملاحظه حال عادی است که در بیستم صفر سال 61 اسرای خاندان نبوت به کربلا مراجعت کرده باشند، ولی این بعید شمردن آن‌ها از عدم توجه به جریان حال ورفتن و آمدن در آن زمان است و اگر با تعمق در تاریخ آن زمان بنگریم، خواهیم دید که در ظرف چند روز از عراق به شام و بالعکس می‌رفتند و برمی‌گشتند و با ملاحظه تاریخ شواهد زیادی پیدا می‌شود که با شترهای ذلول جماز و اسب‌های عربی تند تاز مسافت‌های طول و دراز را در اندک مدتی طی می‌کرده‌اند؛ حتی می‌توان گفت که در زمان ما، آن شترها و اسب‌ها، نایاب شده و بلکه از بین رفته وحتی شجاعت و شهامت آن اشخاص نیز نمانده است. شواهد زیادی در تاریخ وجود دارد که در ظرف ده روز و هشت روز و بلکه یک هفته از عراق به شام و از شام مراجعت به عراق می‌کرده‌اند و حتی در زمان حاضر ما نیز آثاری از آن سرعت سیرها باقی و هنوز در نژاد اصیل عربی نمونه‌ای وجود دارد؛ لذا در ذیل به موارد زیادی از گذشته و حال اشاره نموده و در این باره بیش‌تر توضیح می‌دهیم و شواهد می‌آوریم تا بر خوانندگان گرامی مطلب قدری روشن شود.
اول: راهی میان شام و عراق است و راه راست و مستقیم می‌باشد و عرب‌های (عقیل) در زمان ما از آن راه می‌روند و در مدت یک هفته به عراق می‌رسند وچون غالب عجم‌ها از احوال راه‌های صحرای کبیر میان عراق و شام بی‌اطلاع هستند و خبر ندارند و لذا غالب شبهه‌ها و اشکال‌ها در مراجعت اسرای خاندان رسالت و آمدنشان به عراق در اذهان آن‌ها پیدا شده است و قضیه اربعین را از محالات شمرده‌اند، ولی سید-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 138
__________________________________________________
- امام علامه واسع الاطلاع آقای حاج سید محسن امین عاملی قدس سره صاحب «اعیان الشیعة» که یکی از اکابر علمای شیعه امامیه در عصر اخیر بود و نمونه‌ای از علمای شیعه در زمان‌های گذشته به شمار می‌رفت، در تألیف نفیس خود، «اعیان الشیعة» به همین موضوعِ عرب‌های عقیل اشاره فرموده وتصدیق کرده است و خود آن مرحوم ساکن دمشق و از اهل شام و جبل عامل وبهتر مطلع و آشنا به احوال و اوضاع آن سامان بود.
دوم: عرب‌های «صلیب» از «حوران» که محال وسیع از اعمال دمشق و در جهت قبله آن واقع است و مشتمل بردهات و مزارع زیاد است و مرکز آن محال (بصری) می‌باشد و در اشعار عرب اسم آن محال زیاد آمده است، در ظرف هشت روز از محل خودشان حرکت کرده‌اند و در عراق به نجف اشرف می‌رسند. این موضوع را نیز سید امام امین عاملی قدس سره تصدیق فرموده است.
سوم: در تاریخ حالات یگانه شهید راه حق و مفسر قرآن مجید و یکه‌تاز میدان جانبازی در محبت و ولایت امیر المؤمنین سلام اللَّه علیه میثم تمار ایرانی عراقی نهروانی رضوان اللَّه علیه با سند معتبر نقل شده از یعقوب بن شعیب از اولاد خود میثم تمار و از ثقات اصحاب امام صادق سلام اللَّه علیه و او نقل کرده، از صالح بن میثم و او نقل کرده از ابو خالد تمار که روز جمعه با میثم تمار در شط فرات کوفه مشغول گردش و در کشتی بودیم که ناگاه باد سختی وزید. او از کشتی خارج شد وبه باد نگاهی کرد و فرمود: این باد عاصف است. کشتی را محکم ببندید که خطری به آن نرسد. الساعة معاویه در شام مرد.
روز جمعه بعد قاصد از شام وارد کوفه شد و با وی ملاقات کردم و خبر از شام گرفتم. گفت: «معاویه از دنیا رفت و مردم به پسرش یزید بیعت کردند».
گفتم: «کدام روز معاویه مرد؟».
گفت: «روز جمعه گذشته».
این قصه در کتب رجال مثل رجال شیخ ابو عمرو کشی رحمه الله با سند نقل شده و در تنقیح المقال و غیره نیز از آن نقل کرده‌اند و علامه شیخ محمد حسین مظفر نجفی رحمه الله صاحب کتاب علم امام علیه السلام در کتاب خود که در حالات میثم تمار رحمه الله تألیف کرده، نقل فرموده است؛ رجوع شود به تنقیح المقال ج 3 ص 262 ط نجف وکتاب میثم تمار مرحوم شیخ مظفر رحمه الله ص 28 ط نجف.
از این قضیه کاملًا روشن است که در ظرف یک هفته، از شام به عراق و کوفه می‌آمدند و قاصد در مدت یک هفته به کوفه رسیده و خبر دادن میثم تمار قدس اللَّه روحه صحیح و درست درآمده است.
واحتمال داده نمی‌شود که رسیدن این خبر به کوفه به وسیله کبوتر نامه‌بر بوده باشد؛ زیرا ابو خالد تمار گوید: «روز جمعه آینده قاصد از شام وارد کوفه شد و با وی ملاقات کردم و خبر از شام گرفتم. گفت: ...
واضح است که این ملاقات وی با شخص قاصد که از شام آمده بوده، اتفاق افتاده است و مربوط به کبوتر نامه‌بر نیست.
چهارم: در میان مورخان، مشهور و بلکه می‌توان گفت مسلم است که معاویه بن صخر بن حرب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 139
__________________________________________________
- اموی که خود را اول شاهان بنی‌امیه به جامعه مسلمانان معرفی‌کرد، در پانزدهم ماه رجب سال (60) هجرت مرد و یزید به والی مدینه منوره اطلاع داد و به وی دستور داد که از حضرت سید الشهدا علیه السلام بیعت بگیرد. حاکم مدینه امام علیه السلام را دعوت کرد و مردن معاویه را به آن حضرت اطلاع داد وبیعت کردن به یزید را به امام علیه السلام پیشنهاد نمود و امام علیه السلام امتناع و رزید و مروان اموی رانده (طرید) شده رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم به والی اظهار کرد که: «اگر حسین بن علی علیهما السلام حالا شبانه بیعت ننماید، دیگر تو به وی دست نخواهی یافت».
امام علیه السلام از کلام او (الوزغ ابن الوزغ) برآشفت و از مجلس بیرون آمد و تفصیل آن در تاریخ ثبت و مشروحاً بیان شده است.
امام صلی الله علیه و آله و سلم در بیست‌وهشتم رجب 60 از مدینه (خائفاً یترقب) خارج و عازم مکه معظمه شد. میان وفات معاویه و خارج شدن امام علیه السلام از مدینه سیزده روز فاصله است. تمام مدت رسیدن خبر مرگ معاویه به مدینه از شام و سؤال و جواب والی مدینه ... با یزید و پیشنهاد والی بیعت را به امام علیه السلام در آن مدت کوتاه شده واین جریان‌ها اتفاق افتاده و خبر شام به مدینه رسیده است؛ در صورتی که حجاز دورتر از عراق نسبت به شام است. برحسب گفته علامه محدث نوری رحمه الله بایستی بیش‌تر از بیست روز فقط رسیدن خبر مرگ معاویه به حجاز طول بکشد و دوباره مکتوب دوم یزید به والی پس از امتناع سید الشهدا علیه السلام از بیعت و امر او به قتل آن حضرت در آن مدت کوتاه انجام یافته است. تمام این ارسال نامه‌ها و اخذ جواب‌ها به واسطه کبوتر نامه‌بر بوده است و تفصیل آن خواهد آمد؛ ان شاء اللَّه تعالی.
پنجم: طبری در تاریخ خود نقل کرده است که بسر بن ارطات از دژخیمان معاویه بن صخر، ابو بکره را مهلت داد و از کوفه به شام روانه کرد. ابو بکره به نزد معاویه آمد و روز هفتم خبری را که پی آن رفته بود، از معاویه گرفت و در کوفه به بسر رسانید. از این قضیه معلوم می‌شود ابو بکره در مدت سه روز و نیم به شام رفته و در ظرف سه روز و نیم به کوفه برگشته و خود را در کوفه به بسر معرفی کرده است.
ششم: در کتاب «قرة العین فی أخذ ثار الحسین علیه السلام» تألیف عالم علامه عبداللَّه بن محمد که به تصریح بعضی از کتب معتبره است، قضیه رفتن عمیره را به شام نزد یزید پلید و نامه عبداللَّه بن عمر را که شوهر خواهر مختار ثقفی است، به یزید رسانیده و نقل کرده است، وقتی که عمیره نامه خلاصی مختار را در شام از یزید گرفت، در ظرف یازده روز خودش را به کوفه رسانید و نامه را به ابن زیاد داد و مختار را از حبس وی رهانید و گوید: «وخرجت من دمشق ولم أزل سائراً حتی وصلت الکوفة بعد أحد عشر یوماً» 10.
هفتم: باز در همان کتاب «قرة العین» نقل کرده است که: مروان، عامر بن ربیعه را با یک‌صد هزار لشکر از شام برای جنگ با مختار حرکت داد و عامر و تمام لشکر با جدیت تمام حرکت کردند و در مدت ده روز به کوفه رسیدند او گوید: «فسار هو ومن معه وجعل یجد فی المسیر حتی وصل إلی الکوفة فی مدة عشرة أیام» 11.
هشتم: می‌توان از مسلمات تاریخ بشماریم که حضرت سید الشهدا علیه السلام از مکه معظمه روز هشتم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 140
__________________________________________________
- ذی الحجة سال 61 هجرت به طرف عراق حرکت کرد وچون آن حضرت احرام به عمره مفرده بسته بود، عمره را به اتمام رسانید و هشتم ذی الحجة حرکت فرمود و با یاران و فداکاران باوفای خویشتن عازم کوفه شد ودر واقع به سوی قربانگاه کربلا روانه گشت و اهل بیت امام علیه السلام همراهش بودند. مسافت بین مکه و کوفه در حدود سیصد و هشتاد فرسخ است.
از قرائن زیاد و علائم و امارات بی‌شمار نیز معلوم است که امام علیه السلام با سرعت تمام در سیر خود حرکت نمی‌فرمود و در اثنای راه بعضی از مردم را که صلاح می‌دانست و در آن‌ها فلاح و رستگاری می‌دید، به یاری خود دعوت می‌فرمود و بدون شک این طرز سیر هم باعث معطلی در اثنای راه بود و پس از رسیدن حرّ بن یزید ریاحی به حضور آن حضرت، دو روز سر راه را بر امام علیه السلام گرفت و از پانزده فرسخی کوفه طی‌مسافت راه مستقیم پیش‌نگرفته بود. آن‌ها روز دوم محرم سال 61 هجرت وارد کربلا شدند وآن مسافت بعیده را از مکه تا کربلا در حدود بیست‌وچهار روز طی فرمودند. از تأمل در اطراف تاریخ این قضیه روشن می‌شود که امام علیه السلام با یاران و همراهان خود و مخدرات و بانوان عصمت و طهارت در آن سفر بسیار مهم روزی پانزده فرسخ راه را به آسانی طی می‌کرده‌اند و لابد مراکب شترانی بوده‌اند در آن زمان‌ها که بسیار تند رو و جماز وذلول که سیر متعارفی آن‌ها طی آن اندازه مسافت بوده است.
نهم: در بسیاری از کتب معتبره که اگر به شمار آورده شود، کلام به درازا می‌کشد، تصریح شده است که اسرای اهل بیت علیهم السلام را روز اول ماه صفر سال 61 وارد شام کرده‌اند.
ابو ریحان بیرونی، حکیم وریاضیدان مشهور اسلامی که در سال 440 هجرت از دنیا رفته و کتاب «الآثار الباقیة» او بسیار مورد اعتماد و اعتبار است، در آن کتاب خود بر این مطلب تصریح کرده است و می‌گوید:
«صفر: فی الیوم الأوّل أدخل رأس الحسین علیه السلام مدینة دمشق فوضعه یزید بین یدیه ونقر ثنایاه بقضیب کان فی یده وهو یقول: لست من خندف إن لم انتقم. من بنی أحمد ما کان فعل (تا آخر)».
در ترجمه «الآثار الباقیة» گوید: صفر در روز اول آن سر حسین علیه السلام را به شهر شام وارد کردند و یزید آن سر را پیش روی خود گذاشت و با چوبی که در دست داشت، به لب‌های حسین می‌زد و می گفت: ... (تا آخر).
ورود اسرای اهل بیت علیهم السلام روز اول ماه صفر به دمشق از قرائن وامارات زیادی مورد اعتماد و اطمینان است ولذا آن روز را بنی‌امیه برای خودشان عید رسمی قرار داده بودند. چنانچه زکریای قزوینی در کتاب «عجائب المخلوقات» گوید: «الیوم الأوّل منه (من صفر) عید بنی أمیّة أدخل فیه رأس الحسین رضی الله عنه بدمشق».
وقریب به این عبارت قزوینی را جمع کثیری از علمای شیعه و سنی نگارش داده‌اند.
با این که اسرای اهل بیت علیهم السلام مدتی که مقدارش تحقیقاً معلوم نیست در کوفه در زندان ابن زیاد مانده‌اند و ابن زیاد از یزید کسب اطلاع نموده و در باره آن‌ها کسب تکلیف و دستور خواسته که تمامی آن‌ها-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 141
__________________________________________________
- را بکشد و یا به شام رهسپار سازد و پس از رسیدن خبر از یزید و فرمان وی که اسرا را به شام روانه کند و روز اول صفر 61 وارد دمشق بشوند، اگر چند روزی در کوفه زندانی بوده‌اند و در حدود بیستم ماه محرم 61 یا بنا به نگارش بعضی تواریخ معتبره در 15 ماه محرم از کوفه اسرا را حرکت داده باشند، در ظرف ده یا پانزده روز به شام رسیده‌اند که اول ماه صفر وارد دمشق شده‌اند. گرچه از راه سلطانی هم رفته باشند، زیرا سرعت حرکت در آن زمان‌ها با مراکب آن دوران چنانچه از قرائن و نظایر فهمیده می‌شود، آن راه‌های دور را طی می‌کرده‌اند و در مراجعت از شام به کربلا نباید شبهات به راه انداخت و اذهان را دچار تشویش کرد و چه استبعاد دارد که در قریب به همین اندازه مدت از شام به کربلا مراجعت کرده باشند. چنانچه امثال ابو ریحان بیرونی که زمانش قریب به آن زمان‌هاست ورود اسرای اهل بیت علیهم السلام را به شام در اول صفر ذکر کرده و مراجعت شان را در بیستم صفر سال 61 نیز ذکر کرده است و بدون شک منظورش ماه صفر همان سال است. اگر غیر از آن سال منظورش بود، بر آن تصریح می‌کرد و ابداً آن شبهات که در اعصار اخیره به اذهان رسیده، در ذهن ابو ریحان و امثال او جلوه نکرده است؛ چون از اوضاع واحوال و سیر آن زمان‌ها مطلع بوده است.
پس مراجعت اسرای اهل بیت علیهم السلام در روز بیستم ماه صفر سال 61 هجرت بسیار قوی و مورد اعتماد است، چون معلوم نیست اسرا در شام چه‌قدر توقف کرده‌اند و بلکه بیش‌تر از چند روز در دمشق نمانده‌اند. چنانچه ملاحظه اوضاع سیاسی دولت بنی امیّه آن را ایجاب می‌کرده است که یزید نتواند اسرا را بیش‌تر از چند روز در دمشق توقف دهد؛ زیرا پس از واقعه کربلا اوضاع سیاسی دولت بنی امیة روز به روز رو به وخامت می‌کشید وبه اضمحلال می‌گرایید و تشنج در اذهان مردم بیش‌تر می‌شد و افکار عمومی علیه یزید متوجه می‌گشت؛ زیرا فاجعه دلخراش کربلا کار آسانی نبود و مخدرات خاندان رسالت را به اسارت بردن و دختران مؤسس‌دین و صاحب‌خاتمیت را بر شتران‌برهنه سوار کردن و سر مبارک جگرگوشه زهرای بتول علیها السلام را در کوفه و شام بالای نیزه گردانیدن، کار سهلی در انظار مسلمانان دیده نمی‌شد که مردم آرام نشسته و دم فرو بسته و در بستر استراحت خزیده باشند و بلکه مقدمات مفتضح شدن دشمنان سرسخت اسلام از تصمیمی که سید الشهدا علیه السلام گرفت، از همان روزها که واقعه عاشورا فراهم شد، شروع شد و به نتیجه رسید و خبر آن فاجعه در اطراف و اکناف بلاد اسلامی و غیر اسلامی می‌پیچید و روز به روز نفرت بالای نفرت در انظار عمومی علیه بنی امیّة و آل ابی سفیان دشمنان خاندان نبوت بیش‌تر می‌گشت.
با این وضع، چه طور یزید می‌توانست تا مدت زیادی اسرای اهل بیت علیهم السلام را در حال اسارت در غربت نگه دارد و تا مدت یک ماه مثلًا در دمشق، در جایی که نه از سرما و نه از گرما نگه می‌داشت، آن‌ها را متوقف سازد و لذا به حرمسرای دربار خونبار خویش برد و امام سجاد علیه السلام را در سر سفره خود نشاند و از روی حیله و تزویر و جلوگیری از تنفر افکار مردم از روی صورت سازی و حقه بازی که عادت و رویه ستمکاران خون آشام روزگار است، قتل سید الشهدا علیه السلام را به گردن ابن‌زیاد می‌انداخت و از روی سیاست اجازه اقامه عزا در دربار خود داد؛ بلکه بتواند با نیرنگ بازی این عار و ننگ را از خود-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 142
__________________________________________________
- دور سازد. ولی غافل از آن بود که تاریخ حقایق را آشکار و ظاهر می‌نماید و لذا احتمال زیاد ماندن خاندان رسالت در شام در تاریخ بسیار بی‌اساس و دور از تأمل است و هرگز اعتماد را نشاید؛ گر چه این احتمال و نقل پوچ اذهان بعضی از اکابر و بزرگان را در باره آمدن خاندان نبوت در اربعین اول به کربلا به حال تشویش در آورده است؛ ولی نباید بزرگواری آن‌ها باعث تبعیت و تقلید شود.
در صورتی که خود محدث نوری رحمه الله از «تاریخ طبری» نقل کرده که بیش‌تر از ده روز در دمشق توقف نکرده‌اند 12. پس احتمال یک ماه ماندنشان در شام بی‌اصل است و در کتاب معتبری دیده نشده و احتمال‌های بی‌جا که بعضی از صاحبان کتب ضعیفه در خیال خودشان بافته‌اند که شش ماه یا یک سال در شام مانده باشند، ابداً مدرک تاریخی ندارد و سند مورد اعتمادی بر آن پیدا نیست و سید رحمه الله هم در اقبال روایتی و سند تاریخی بر یک ماه ذکر نکرده است که قابل اعتماد باشد. از داستان‌های تعجب آور که غیر از فراهم کردن عار و ننگ بر عالم شیعه نتیجه ندارد آن است که بعضی از اشخاصی که از افواه جهال و یا از کتاب‌های مجهول‌المؤلف مطالب تاریخی را اخذ و وارد کتاب‌های خودشان می‌نمایند، برای اسرای اهل‌بیت علیهم السلام در عرض راه از کوفه تا به شام قصه‌های فراوان و داستان‌های بی‌پایان جعل ووضع کرده‌اند که اگر آن‌ها اصل داشته باشد، در ظرف یک سال هم تمام نمی‌شود تا به شام برسند و مدت‌ها باید در عرض مسافت راه از عراق تا شام سیر کرده باشند؛ چنانچه بیان این موضوع خواهد آمد؛ ان شاء اللَّه تعالی.
دهم: نقل شده است که هارون الرشید عباسی و ابو حنیفه هلال ذی الحجة را در کوفه و یا در بغداد رؤیت می‌نمودند و حرکت برای ادای مناسک حج در مکه معظمه می‌کردند و ایام حج را درک کرده و اعمال را به جا می‌آوردند. البته معلوم است که هارون الرشید این همه راه دور را با هواپیماهای (جت) عصر ما روانه نمی‌شده است، بلکه با آن شترانی حرکت می‌کرد که از امثال صفوان جمال رحمة اللَّه علیه کرایه می‌کرده است و آن‌ها آن اندازه سریع و تندرو در راه رفتن بوده‌اند که او را به مکه می‌رسانیده‌اند. در این جا خوب است به مناسبتی روایت صفوان به جهت عبرت خوانندگان گرامی نقل شود. [...]
یازدهم: شیخ اعظم مفید رحمه الله در «ارشاد» مسنداً نقل کرده است از وشا از خیران اسباطی گوید: شرفیاب شدم محضر امام هادی علیه السلام در مدینه، به من فرمود: «از واثق خلیفه پیش تو چه خبری است»؟.
عرض کردم: «فدای تو شوم. او را در حال عافیت گذاشتم و من ده روز است که از نزد او آمده‌ام».
فرمود: «اهل مدینه می‌گویند که او مرده است».
عرض کردم: «من از همه مردم عهدم به او نزدیک‌تر هستم»، یعنی اطلاعم به حال او بیش‌تر است.
فرمود: «مردم می‌گویند که واثق مرده است».
چون این کلام را فرمود، دانستم که از مردم، خود را اراده فرموده است. [...]
از این قضیه صحیح و درست که در غیر از کتاب «ارشاد» شیخ مفید رحمه الله در کتب معتبره دیگر و مصادر مهمه نیز نقل کرده‌اند، استفاده می‌شود که: در ظرف ده روز راه به آن مسافت طولانی قریب سیصد و هشتاد فرسخ میان مدینه وشهرستان‌های عراق را طی می‌کرده‌اند و این یک عمل عادی در آن زمان‌ها-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 143
__________________________________________________
- بوده است که خیران گفته است: «ده روز قبل، واثق را در عراق سلامت گذاشته و خارج شده‌ام». و در ظرف ده روز راه را طی کرده و در مدینه به حضور انور امام علیه السلام شرفیاب شده است در صورتی که برحسب عادت، پس از ملاقات با واثق اقلًا یک روز معطلی دارد، چون بعید است به مجرد ملاقات با واثق فوری حرکت نماید ونیز بعد از ورود به مدینه باز اقلًا یک روز و یا کم‌تر لازم دارد که از سفر وارد شده و برای تشرّف به حضور انور امام علیه السلام مهیا باشد.
دوازدهم: از قضایای تاریخی که گواه بر سرعت حرکت از شام است و در ظرف ده یا دوازده روز در آن دوران به عراق و کوفه می‌آمدند، عبارت از آمدن مالک اشتر نخعی رضوان اللَّه علیه به کوفه است. [...]
سیزدهم: شیخ امام فقیه قطب الدین راوندی رحمه الله در کتاب نفیس «الخرائج والجرائح» نقل کرده، یحیی بن هرثمة گوید: مرا متوکل پیش خود خواند و به من گفت: «با همراهی سیصد نفر به کوفه برو و از آن‌جا از طریق صحرا عازم مدینه شو و امام هادی سلام اللَّه علیه را با اکرام و احترام و تجلیل پیش من حاضر کن».
یحیی بن هرثمه جریان رفتن خود را به مدینه شرح داده و کرامتی که از امام علیه السلام به ظهور پیوسته آن را تفصیلًا نقل کرده است و گوید: «امام علیه السلام برای سفر خود وهمراهانش لباس‌هایی که مناسب فصل تابستان و گرمای حجاز در ماه تموز نبود، به خیاط امر فرمود و تهیه نمود و من از این کار آن حضرت تعجب می‌کردم و در دل خود می‌گفتم که میان ما و عراق ده روز راه است. او این لباس‌ها را برای چه می‌خواهد؟».
بعد از آن در عرض راه دچار باران و سرمای شدید شد و علت تهیه آن لباس‌ها به وی روشن شد و کار به جایی رسید که یحیی بن هرثمة به قبول مذهب شیعه مفتخر شد. اگر کسی طالب تفصیل آن قضیه باشد، به کتاب «خرائج» رجوع کند 13.
از این قضیه تاریخی از کلام یحیی که گوید: «میان ما و عراق ده روز راه است». معلوم می‌شود که از مدینه منوره تا عراق و سامرا این همه راه را به ده روز به طور عادی آن زمان طی می‌کرده‌اند و اربلی رحمه الله نیز این قضیه را از قطب الدین راوندی رحمه الله در «کشف الغمة» نقل کرده است.
چهاردهم: در دوران خلافت ابوبکر بن ابی‌قحافه که مسلمانان با روم به جنگ پرداختند، نیروی رومیان بیش‌تر و افراد لشکرشان زیادتر و بالغ به دویست و چهل هزار نفر بود. مسلمان‌ها که همیشه با نیروی ایمان با دشمن به جنگ می‌پرداختند، نه با کثرت افراد، با این حال احتمال این که تاب مقاومت در مقابل دشمن نیارند، از جبهه جنگ از ابو بکر در مدینه به مقام استمداد آمدند و کمک خواستند. ابو بکر به خالد بن ولید که با مثنی بن حارثة از مرز ایران گذشته و در عراق در جنگ با ایرانیان بود، به خالد نوشت که لشکر مسلمانان و صحابه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم را که در عراق بودند، دو قسمت کرده و جمعی را با مثنی در عراق گذاشته وقسمتی را با خودش به جنگ روم رسانیده و به کمک مسلمانان شتافته است.
در این‌جا مورد اختلاف است که خالد با هشتصد نفر یا ششصد یا پانصد یا نه هزار یا شش هزار نفر با-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 144
__________________________________________________
- لشگر جرار از عراق حرکت کرد و رو به طرف شامات وجنگ روم گذاشت.
از عبارات ابن اثیر در «تاریخ کامل» استفاده می‌شود که خالد با زحمت طاقت فرسا طی مسافت کرده و در اندک مدت به کمک مسلمانان شتافته و همه جا فاتح شده است.
و ابن واضح یعقوبی رحمه الله در تاریخ خود تصریح کرده که خالد بن ولید با آن همه لشکر و جمعیت به سیر خود ادامه داده و در ظرف هشت روز خود را به مسلمانان در جبهه جنگ با روم رسانده است؛ چنانچه گوید: «فقیل انّ خالداً سار فی البریة والمفازة ثمانیة أیام حتی وافاهم فافتتحوا (بصری وأجنادین) من فلسطین وکانت بینهم وبین الروم وقعات بأجنادین صعبة فی کل ذلک یهزم اللَّه الروم وتکون العاقبة للمسلمین» 14. [...].
پانزدهم: نسابه جلیل یحیی بن الحسن بن جعفر الحجة ابن الامیر عبیداللَّه الاعرج بن الحسین الاصغر بن الامام علی بن الحسین زین العابدین سلام اللَّه علیهما از قدمای علما و از اولاد ائمه اطهار علیهم السلام که از سایر اشخاص و مورخان بهتر آشنا به تواریخ افراد خاندان رسالت و امامت است و مشهور به عبیدلی نسابه است، در کتاب خود «اخبار زینبات» تصریح کرده که حضرت زینب کبری سلام اللَّه علیها در سال 62 از هجرت در مصر از دنیا رحلت فرموده است. این موضوع (تصریح عبیدلی) احتمالات و حدسیّاتی که از قلم بعضی اشخاص تراوش نموده و خیال کرده که اسرای اهل‌بیت علیهم السلام در شام یک سال و یا شش ماه مانده‌اند و یا در کوفه چند ماه توقف کرده‌اند و غیر از این احتمال‌ها و توهماتی که از قرن ششم به این طرف خصوصاً در بعضی کتب که قریب به عصر ما تألیف شده‌اند، تمام آن‌ها را باطل و برخلاف واقع نشان می‌دهد؛ زیرا از آنچه عبیدلی صریحاً نوشته است، معلوم می‌شود که زینب کبری علیها السلام از شام در سال شصت و یک برگشته و در ماه رجب سال نامبرده در مدینه منّوره بوده و آن حضرت را از آن‌جا به مصر حرکت داده‌اند.
1. کشف المحجّة، ط نجف به سال 1370 ه. ق، ص 138.
2. اقبال، ص 562.
3. اقبال، ص 599.
4. الحاقة: 44- 46.
5. الأنعام: 121.
6. منتخب طریحی رحمه الله، ص 498، ط النجف.
7. ترجمه الآثار الباقیة، ص 392، ط تهران سال 1321 ش.
8. از این نشناختن ابو حمزه معلوم می‌شود که این ابو حمزه راوی این قضیه، ابو حمزه ثمالی معروف که مانند لقمان زمان خود است، نبوده؛ زیرا او از خواص امام علیه السلام است چه‌طور می‌شود او را نشناسد؟ [صحیح آن است که همان ثمالی می‌باشد و علت نشناختن، شاید به یکی از دو عامل یا هر دو باشد: اول آن که: حضرت شاید خود نمی‌خواست که شناخته شود و ابو حمزه به آن اشاره می‌کند که به کوفه آمده و خود را در معرض مخاطره قرار داده بود. دوم آن که: ابو حمزه هیچ‌گاه در ذهنش خطور نمی‌کرد که حضرت را در کوفه ببیند، لذا مرد غریبی را که مانند کوفیان نبود نشناخت.]-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 145
__________________________________________________
- 9. الحسین تألیف «علی جلال»، ص 73، ط قاهره، مطبعه سلفیه از طبری و کامل ابن اثیر و از البدایة و النهایة ابن کثیر نقل کرده است که یزید از هر طرف با بغض و عداوت مسلمانان روبه رو شد.
10. رجوع شود به کتاب قرة العین ص 74 ط تهران سال 1318 ق و ص 107، ط نجف.
11. قرة العین، ص 127 ط نجف و ص 88 ط طهران سال 1318 ق.
12. رجوع شود به «لؤلؤ مرجان» صفحه 178، طبع سنگی تهران؛ محدث نوری رحمه الله تصور فرموده [است] که ماندن اسرا ده روز در خانه یزید، غیر از ماندنشان مدتی در اسارت در شام است. حال آن که آن طور نیست؛ بلکه منظور طبری کلیه مدت ماندن اسرا در دمشق است.
13. خرائج، صفحه 209، مطبوع با اربعین مجلسی رحمه الله و «کفایة الاثر» خزاز رازی قمی رحمه الله در سال 1305 ه. ق، ط تهران.
14. صفحة 112، جلد 2، تاریخ یعقوبی، ط نجف.
قاضی طباطبایی، تحقیق راجع به اول اربعین سید الشّهدا علیه السلام،/ 10- 77
پس از مسلّم بودن این که بانوی معظمه رباب یک سال بیش‌تر بعد از قضیه کربلا در دنیا نمانده و پس از مراجعت از اسارت شام در مدینه از دنیا رفته، احتمالاتی است که در کتب ضعیفه داده‌اند. اسرای اهل بیت چهل‌روز در شام توقف کرده‌اند، یا یک ماه یا یک ماه و نیم یا شش ماه و در کتب ضعیفه تألیف شده است، در عصر حاضر که بدون تحقیق و با نشان دادن مصدر و پیدا نشدن مطلب در آن مصدر توقف شش ماه به ابن بابویه رحمه الله نسبت داده شده و یا بعضی هیجده روز گفته ویا هشتاد روز در کوفه مانده‌اند، یا شش ماه در کوفه در حبس بوده‌اند، تمامی این اقوال را باطل می‌کند و آن اقوال ضعیف و حدسیّات بوده است قابل اعتماد نیست. علاوه، اضطراب در تعیین مدت توقف قصه را بی‌اعتبار و سلب اعتماد واطمینان می‌کند و باید به مورد متیقن اکتفا نمود و آن مدت توقف اسرای خاندان رسالت در شام کم‌تر بوده و ممکن است چنانچه اهل تحقیق گفته‌اند، بیش‌تر از یک هفته و هشت روز نباشد.
نقل بعضی از سؤال‌های سائل و بررسی آن‌ها:
سائل در سؤالش گوید: مرحوم حاج شیخ قمی رحمه الله در «منتهی الآمال» جلد اول بعد از ذکر جریانات کوفه و شام می‌فرماید: «پس با ملاحظه این مطالب خیلی مستبعد است که اهل بیت علیهم السلام بعد از این همه قضایا از شام برگردند و روز بیستم صفر اربعین که روز ورود جابر به کربلا بود، به کربلا وارد شوند».
در پاسخ گفته می‌شود: این فرمایش مرحوم محدث قمی رحمه الله مانند فرمایش استادش محدث نوری رحمه الله بیش‌تر از استبعاد نیست و تبعیت از استادش می‌باشد ودر علم کلام نزد متکلمان از واضحات است که استبعاد دلیل نیست.
و همچنین آنچه در کتابش «وقائع الایام» صفحه 195 بعد از نقل فرمایش سید رحمه الله در «لهوف» که اهل بیت علیهم السلام در موقعی که جابر به کربلا آمده است، آن‌ها نیز وارد شده‌اند، گفته است: این مطلب خیلی مستبعد است و خود سید رحمه الله در «اقبال» نیز استبعاد فرموده است و مقام را گنجایش نقل نیست و شیخ ما-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 146
__________________________________________________
- در «لؤلؤ مرجان» کلام را در این مقام بسطی داده است. طالبان به آن‌جا رجوع کنند.
فرمایش‌های شیخ ایشان در «لؤلؤ مرجان» ملاحظه و بررسی شد و دلایلی که نقل کرده بود، تمام نبوده است و مدعای او را ثابت نمی‌کند؛ چنانچه به تفصیل گذشت.
محدث نامبرده آن همه شاخه و برگ‌ها و تفصیل‌ها که در حالات اسرای اهل بیت علیهم السلام در شام و راههای میان کوفه و شام در کتاب‌ها که اغلب از اهل منبرها در تألیفات خودشان هرچه توانسته‌اند با شرح و تفصیل بیان کرده‌اند و در مقتل‌های جعلی مثل «مقتل أبو مخنف» نقل نموده‌اند، ملاحظه نموده و به نظرش مراجعت اسرای خاندان رسالت در اربعین اول بیستم صفر بعید آمده است بدون این که به تحقیق و بررسی کامل پردازد، ولی از آنچه بیان و بررسی شد، روشن می‌شود که آمدن اهل بیت علیهم السلام به کربلا در روز اربعین اول هیچ‌گونه استبعادی را دربر ندارد وتمام تقریباتی که برای استبعاد ذکر کرده‌اند، از بین می‌رود.
ونیز از آنچه تحقیق کردیم، روشن می‌شود که حرف‌های صاحب کتاب «کامل بهایی» که مرحوم اعتماد السلطنة در کتابش «حجة السعادة فی حجة الشهادة» نقل کرده است که اسرا را در 16 ربیع‌الاول 61 به دمشق وارد کرده‌اند، قول بسیار ضعیفی است و در کتب معتبره تصریح کرده‌اند که در اول ماه صفر وارد کرده‌اند و آن روز را بنی امیّه عید قرار داده‌اند. چنانچه غالب نقلیات در حجة السعادة از صفحه 56 تا 59 قابل اعتماد نیست.
صاحب کتاب «جنات الخلود» که در سال 1128 ق تألیف شده است، گوید: بیستم صفر روز ورود اهل بیت علیهم السلام به کربلا است.
گرچه اینجانب به متفردات آن کتاب اعتماد ندارم، چنانچه در تعلیقات خود بر انوار نعمانیه سید محدث جزائری رحمه الله نگارش داده و جهت آن را بیان کرده‌ام؛ رجوع شود به انوار نعمانیه، جلد 1، صفحه 379، ط تبریز.
اما در نگارش تاریخ ورود اهل بیت علیهم السلام در اربعین و روز بیستم صفر به کربلا متفرد در نقل نیست؛ چنانچه مشهور هم آن است و مرادش بیستم صفر سال (61) است. چون این موضوع ارتکازی در اذهان شده است و اگر غیر از سال (61) بود، بر آن تصریح می‌کرد.
علامه محقق اعظم شیخ بهایی رحمه الله در رساله «توضیح المقاصد» فرموده است: التاسع عشر (من شهر صفر) فیه زیارة الأربعین لأبی عبداللَّه الحسین علیه السلام وهی مرویة عن الصادق علیه السلام ووقتها عند ارتفاع النهار وفی هذا الیوم وهو یوم الأربعین من شهادته علیه السلام کان قدوم جابر بن عبداللَّه الأنصاری رضی الله عنه لزیارته علیه السلام واتفق فی ذلک الیوم ورود حرمه علیه السلام من الشام الی کربلاء قاصدین المدینة علی ساکنها السلام والتحیة.
شیخ بهایی رحمه الله که در این کلمات شریفه‌اش که نقل شد، روز اربعین را روز نوزدهم صفر دانسته، علت آن است که ابتدا روز چهلم را از روز عاشورا حساب فرموده و ماه محرم 61 را سی روز تمام فرض کرده است لذا روز نوزدهم صفر روز اربعین می‌شود؛ ولی روز عاشورا را نتوان ابتدای اربعین به حساب آورد؛ زیرا شهادت حضرت سیدالشهدا علیه السلام بعد از ادای نماز ظهر و اواخر وقت عصر اتفاق افتاده است و باید-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 147
__________________________________________________
- ابتدا چهل روز را از روز یازدهم محرم دانست و روز بیستم صفر روز اربعین می‌شود.
سید در «اقبال» تصریح فرموده که وقوع شهادت در اواخر روز عاشورا اتفاق افتاده است؛ صفحه 589 و شاید شیخ بهایی قدس سره نظرش در حساب آوردن روز عاشورا ابتدای چهل روز به آن بوده است که جمعی از بزرگان تصریح کرده‌اند که شهادت امام علیه السلام در روز عاشورا قبل از زوال اتفاق افتاده است؛ لذا بنابر آن قول باید روز عاشورا را به حساب آورد؛ چنانچه شیخ رحمه الله در تهذیب جلد 6، صفحه 42 سطر 2، ط نجف وعلامه رحمه الله در تحریر الاحکام صفحه 131 ط تهران فرموده‌اند که شهادت سید الشهدا علیه السلام روز عاشورا قبل از زوال واقع شده، ولی تحقیق مطلب برخلاف آن است که از صریح کلام شیخ و علامه قدس سرهما ودیگر از بزرگان معلوم می‌شود؛ زیرا به تصریح ارباب مقاتل، سید الشهدا علیه السلام روز عاشورا در وقت زوال هنوز به شهادت نائل نشده بود و نماز ظهر را ادا فرموده وصلات خوف خوانده و بلکه این مطلب محقق و ثابت گردیده است به نحوی که قابل تشکیک و جای شبهه نیست و شهادت امام علیه السلام در وقت عصر اتفاق افتاده است ولذا روز عاشورا را نتوان اول و ابتدای چهل روز به حساب آورد، بلکه ابتدای چهل روز از روز یازدهم محرم است.
شیخ اعظم مفید قدس سره در ارشاد فرموده است: وقاتل أصحاب الحسین علیه السلام القوم أشد قتال حتی انتصف النهار ...
واشتدّ القتال والتحم وکثر القتل والجراح فی أصحاب أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام إلی أن زالت الشمس فصلی الحسین علیه السلام بأصحابه صلاة الخوف.
وسید اجل اعظم سید بن‌طاووس قدس سره در «لهوف» فرموده است: (چنانچه در ترجمه آن است) راوی گفت: وقت نماز ظهر فرا رسید. حسین علیه السلام زهیر بن قین و سعید بن عبداللَّه حنفی را دستور داد تا پیش روی آن حضرت بایستند. پس حضرت با نیمی از باقی مانده یارانش (به ترتیب نماز خوف) به نماز ایستاد. در این اثنا تیری به جانب حضرت پرتاب شد. پس سعید بن عبداللَّه خود را در مسیر تیر قرار داد و آن را به جان خود خرید و به همین منوال خود را سپرتیرهای دشمن نمود تا آن که از پای در آمد و بر زمین افتاد و می‌گفت: بار الها! لعنت کن این مردم را به لعنتی که بر عاد و ثمود کرده‌ای. بار الها! سلام مرا به حضور پیغمبرت ابلاغ بفرما وآن حضرت را از درد زخم‌هایی که بر من رسید، آگاه فرما که مرا در یاری خاندان پیغمبرت هدفی به جز پاداش تو نبود.
سپس درگذشت رضوان اللَّه علیه و سیزده چوبه تیر به جز زخم‌های نیزه وشمشیر در بدنش دیده شد 1.
وعلامه امین عاملی قدس سره در «لواعج الاشجان» گوید: وحضر وقت صلاة الظهر فقال أبو ثمامة الصیداوی للحسین علیه السلام: یا أبا عبداللَّه! نفسی لنفسک الفداء هؤلاء اقتربوا منک ولا واللَّه لا تقتل حتی أقتل دونک وأحب أن ألقی اللَّه ربِّی وقد صلّیت هذه الصلاة، فرفع الحسین علیه السلام رأسه إلی السماء وقال: ذکرت الصلاة جعلک اللَّه من المصلِّین الذّاکرین نعم هذا أوّل وقتها، ثمّ قال: سلوهم أن یکفّوا عنّا حتی نصلِّی، ففعلوا فقال لهم الحصین بن تمیم: إنّها لا تُقبل، فقال له حبیب بن مظاهر: زعمتَ لا تُقبل الصلاة من آل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وأنصارهم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 148
__________________________________________________
- وتُقبل منکَ یا خمار، فحمل علیه الحصین وحمل علیه حبیب فضرب حبیب وجه فرسه بالسیف فشبّ به الفرس ووقع عنه الحصین، فاستنقذه أصحابه وشدّوا علی حبیب فقتل رجلًا منهم.
وقال الحسین علیه السلام لزهیر بن القین وسعید بن عبداللَّه الحنفی: تقدما أمامی حتی أصلی الظهر فتقدما أمامه فی نحو من نصف أصحابه حتی صلّی بهم صلاة الخوف، فوصل إلی الحسین علیه السلام سهم، فتقدّم سعید بن عبداللَّه ووقف یقیه من النبال بنفسه ما زال ولا تخطی، فما زال یرمی بالنبل حتی سقط إلی الأرض وهو یقول:
اللَّهمّ العنهم لعن عاد وثمود، اللَّهمّ ابلغ نبیّک عنِّی السلام وابلغه ما لقیت من ألم الجراح فإنِّی أردت ثوابک فی نصر ذریة نبیک.
وفی روایة انّه قال: اللَّهمّ لا یعجزک شی‌ء تریده فابلغ محمداً صلی الله علیه و آله و سلم نصرتی ودفعی عن الحسین علیه السلام وارزقنی مرافقته فی دار الخلود ثمّ قضی نحبه رضوان اللَّه علیه فوجد فیه ثلاثة عشر سهماً سوی ما به من ضرب السیوف وطعن الرماح.
وقیل: صلی الحسین علیه السلام وأصحابه فرادی بالایماء 2.
شیخ فقیه ابن نما قدس سره نیز در «مثیر الاحزان» 3 به نماز خواندن حضرت سید الشهدا علیه السلام تصریح فرموده و اشاره کرده که گفته شده است، آن‌حضرت و اصحابش فرادی با اشاره نماز خواندند. بعید نیست که نگذاشته باشند نماز خوف به جا بیاورد و لذا فرادی و با اشاره خوانده‌اند.
خلاصه کلام آن است که نماز ظهر خواندن سید الشهدا علیه السلام در روز عاشورا جای شک نیست. حالا نماز خوف به جا آورده یا نگذاشته‌اند و نماز را با اشاره وفرادی به عمل آورده‌اند، ولی نماز خواندن آن حضرت از اموری مسلّم و از وقایعی است که نتوان در آن شبهه نمود.
پس معلوم می‌شود که فرمایش شیخ الطائفه رحمه الله در تهذیب که شهادت امام علیه السلام در روز عاشورا قبل از زوال اتفاق افتاده و آیة اللَّه علامه رحمه الله نیز در تحریر از وی تبعیت فرموده، خالی از صحت بوده است و بعید نیست اشتباه از قلم شیخ رحمه الله یا ناسخین واقع شده و عبارت (بعد الزوال) تصحیف به (قبل الزوال) گردیده است؛ واللَّه العالم.
واما آنچه محدث قمی رحمه الله در «مفاتیح الجنان» فرموده است که: روز بیستم روز اربعین و به قول شیخین روز رجوع حرم امام حسین علیه السلام از شام به مدینه است و روز ورود جابر بن عبداللَّه انصاری به کربلا است ...؛ الخ.
وهمچنین آنچه علامه فیض کاشانی رحمه الله در «تقویم المحسنین» نظیر فرمایش محدث قمی رحمه الله را فرموده و تمامی آن‌ها تبعیت از شیخ مفید رحمه الله و شیخ طوسی رحمه الله است و در حقیقت فرمایش شیخ رحمه الله هم به تبعیت از استادش شیخ مفید رحمه الله است و تفصیلًا بیان کردیم که دأب و رویه آن دو بزرگوار در نقل تواریخ آن است، اگر سندی به نقل وقایع از مشایخ خودشان نداشته باشند، نقل نمی‌کنند و چون جریان قضیه ورود اهل بیت به کربلا در مراجعت از شام مسنداً به آن دو بزرگوار نرسیده است و لذا اجمالا به همان اندازه که نگارش داده‌اند اکتفا کرده‌اند و نقل ننمودن آن دو شخصیت بزرگ عالم اسلام دلیل آن نمی‌شود که قضیه واقعیت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 149
__________________________________________________
- نداشته باشد، چنانچه نظایری بر آن در گذشته بیان شد که آن بزرگواران نقل نکرده و ساکت شده‌اند.
چنانچه شیخ مفید رحمه الله مسموم شدن حضرت امام جواد علیه السلام را در ارشاد به قومی از شیعه نسبت داده و چون خودش با سند از مشایخش روایت نفرموده است، لذا گوید: «وقیل انّه مضی مسموماً ولم تثبت بذلک عندی خبر فاشهد به» 4 وعلاوه بر این شیخ طوسی رحمه الله مانند استادش سید رحمه الله تصریح فرموده که روز بیستم ماه صفر رأس مطهر امام علیه السلام به جسد اطیبش در کربلا ملحق شده و از آن است زیارت اربعین و الحاق کننده، غیر از امام سجاد علیه السلام کسی دیگر نیست وبایستی محدث قمی رحمه الله به این فرمایش شیخ رحمه الله که موافق مشهور میان شیعه امامیّه است، اشاره می‌کرد و می فرمود که: «روز بیستم صفر رأس مطهر به بدن اطیب انور به دست امام سجاد علیه السلام ملحق شده است».
یکی از سؤال‌های سائل آن است که: دکتر محمد ابراهیم آیتی در سخنرانی ششم صفحه 104، کتاب «بررسی تاریخ عاشورا» می‌فرماید: «اما داستان آمدن اهل بیت را از شام به طرف عراق و رسیدن آن‌ها در اربعین به کربلا به هیچ وجه نمی‌توان باور کرد و یا سند قابل اعتمادی برای این افسانه تاریخ به دست آورد».
در جواب گفته می‌شود: آقای آیتی در کنجکاوی و تتبع وسعی خویش در به دست آوردن یک موضوع تاریخی که نهایت درجه شهرت دارد، قصور ورزیده وموفق به اطلاع یافتن نشده و راه تحقیق را نپیموده و شبهاتی که اذهان امثال محدث نوری رحمه الله و دیگران را مشوش نموده، در ذهن ایشان نیز جاگیر شده است؛ لذا در تعبیر خودش رعایت احتیاط را نکرده و از آن واقعه به افسانه تاریخ تعبیر آورده است و اگر سند قابل اعتماد را ایشان نتوانسته‌اند به دست آورند، این دلیل آن نمی‌شود که یک موضوع تاریخی واقع و حقیقت نداشته باشد و اگر دقت کرده بود، سند قابل اعتماد را به دست می‌آورد و آن را باور می‌کرد و باور کردنش بروی مشکل نمی‌شد؛ چنانچه تصور می‌کنم بر کسی که این کتاب را مطالعه نماید، باور کردن به قضیه اربعین برایش آسان می‌شود.
بدون شک اگر آقای آیتی موضوع برید را که در آن زمان‌ها بوده است، بررسی می‌کرد ونیز اگر از موضوع کبوتران نامه‌بر اطلاع داشت وبا سرعت سیری که در آن زمان ما بین عراق و شام و حجاز و عراق راهی را که طی می‌کرده‌اند، در نظر می‌گرفت و از آن‌ها با اطلاع بود، آن جملات را در سخنرانی خود به زبان نمی‌آورد و ادّعایش غیر از استبعاد چیز دیگری نیست.
نباید تردید ورزید که آقای آیتی بر تقطیع شدن خبر عطیه عوفی و از نقل وی آمدن اسرا به کربلا و ملاقات‌شان با جابر رحمه الله چنانچه تحقیق شد، مطلع نشده است، باید موضوع تاریخی که میان مردم شهرت داشته باشد، ریشه و حقیقت آن را به دست آورد و با مسامحه و سر سری نگذشت؛ زیرا اغلب شهرت‌ها اصل داشته است و حقیقت دارد و از قدیم گفته‌اند: «بسا شهرت‌ها اصل ندارد؛ ولی اغلب آنچه مشهور است، مطابق واقع در می‌آید و اصل و اساس دارد».
سائل در سؤال‌های خود از کتاب «معالی السبطین» مرحوم حاج شیخ مهدی مازندرانی رحمه الله نقل کرده که قضیه ورود اهل بیت را از عطیه عوفی نقل نموده و از بعض کتب مقاتل که نام نبرده است نقل می‌کند که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 150
__________________________________________________
- سوادی نمایان شد و جابر گفت: «اگر آقایم امام سجاد علیه السلام باشد تو آزادی!» به زودی برگشت و گفت: «برخیز جابر، استقبال کن امام را ...» الخ.
در گذشته بیان و بررسی کردیم که روایت عطیه عوفی را محدثان تقطیع کرده و هر قسمتی از آن را در محل مناسبی از کتاب‌ها نقل کرده‌اند و آنچه علامه امین عاملی قدس سره در «لواعج الاشجان» نقل کرده است، در گذشته نقل نمودیم.
و آنچه صاحب «معالی السبطین» از بعض کتب مقاتل نقل کرده است، از «لواعج الاشجان» نیز نقل شد؛ ولی در نقل صاحب «معالی السبطین» بعض زیادات موجود و معلوم است که از دخل و تصرف و اضافات بعض کتب مقاتل است و یا از جهت نقل به معناست و صحیح آن است که در «لواعج الاشجان» است و به نقلیات کتاب «معالی السبطین» از هر جهت چندان اعتماد نیست؛ مگر این که مدارک و مصادر نقلیات خودش را نشان دهد و ذکر کند و از کتبی نیست که آن را بتوان مدرک نقل قرار داد. با مؤلف آن، مرحوم آقای حاج شیخ مهدی مازندرانی رحمه الله آشنایی و مکاتبه داشتم و در کتاب نامبرده‌اش صحیح و ضعیف را به هم آمیخته و بر ناظر بر کتابش لازم است که دقت کند و صحیح را از سقیم در آن کتاب تشخیص دهد. با این حال بعض تحقیقات نیز دارد که ذکر آن‌ها موجب اطاله کلام است.
اما این که سائل نقل کرده که در «معالی السبطین» است که: جابر به عطیة گفت: «تو آزادی!» اشتباه است. در عبارات معالی السبطین آن را نیافتم؛ بلکه جابر به غلامش آن جملات را فرموده است 5.
سائل در سؤال‌های خود فرمایش علامه مجلسی رحمه الله را که در «زاد المعاد» فرموده، نقل کرده واستبعاد آن بزرگوار را در باره آمدن اهل بیت در اربعین اول به کربلا نقل نموده وخوب است که عین عبارات علامه مجلسی رحمه الله را از «زاد المعاد» نقل کنیم وبعد از آن به بررسی پردازیم.
علامه مجلسی رحمه الله در «زاد المعاد» در بیان اعمال ماه صفر فرموده است: «روز بیستم این ماه مشهور است به روز اربعین؛ یعنی روز چهلم شهادت حضرت سید الشهدا علیه السلام.
پس از نقل بعضی زیارات برای روز اربعین فرموده است: «بدان که مشهور آن است که سبب تأکید زیارت آن حضرت در این روز آن است که حضرت امام زین العابدین علیه السلام با سایر اهل بیت در این روز بعد از مراجعت از شام به کربلای معلی وارد شدند وسرهای مقدس شهدا را به بدن‌های مطهر ایشان ملحق کردند واین بسیار بعید است از جهات بسیار که ذکر آن‌ها موجب تطویل است.
وبعضی گفته‌اند که در این روز اهل بیت علیهم السلام وارد مدینه طیبه شدند واین نیز بسیار بعید است.
وبعضی گفته‌اند که شاید حضرت امام زین العابدین علیه السلام با اعجاز وطی الارض مخفی به کربلا رفته باشند، از شام وسرها را به بدن‌ها ملحق کرده باشند واین ممکن است؛ اما روایتی در این باب به نظر نرسیده است؛ بلکه بعضی از روایات منافاتی بالجمله با این دارد.
ووجهی که از احادیث ظاهر می‌شود آن است که اول کسی که از صحابه حضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم به زیارت آن حضرت مشرف شد، جابر بن عبداللَّه انصاری بود واو در این روز به کربلا رسید وآن حضرت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 151
__________________________________________________
- را با شهدا زیارت کرد وچون جابر از اکابر صحابه بود واساس این امر عظیم را گذاشت، می‌تواند بود که سبب مزید فضل زیارت آن حضرت در این روز شده باشد وشاید که وجوه دیگر داشته باشد که بر ما مخفی باشد وچون فرموده‌اند که در این روز زیارت کنیم، باید کرد وتفحص سببش ضروری نیست 6.»
از صریح کلام علامه مجلسی رحمه الله معلوم می‌شود که آمدن امام سجاد علیه السلام با اهل بیت علیهم السلام در اربعین سال 61 هجرت به کربلا مشهور میان امامیّه است و رئوس شهدا را آورده به ابدان طاهره ملحق کرده‌اند ودر شهرت این قول جای تردید نیست ودلیلی برای استبعاد نشمرده وآن جهات بسیار را که دوری این قول را می‌رساند، ذکر نفرموده وغیر از آن قرائن ودلایلی که علامه محدث نوری رحمه الله در «لؤلؤ مرجان» به آن‌ها متعرض شده وبرای استبعاد آمدن اسرای اهل بیت علیهم السلام در اربعین اول به کربلا ذکر کرده است، جهات دیگری نیست وتمامی آن‌ها را نقل ودر اطراف آن‌ها تحقیق وبررسی کرده است وغیر از استبعاد وشبهات چیز بیش‌تری نبود؛ علاوه بر دلایل و قراین زیادی که برای تقویت قول مشهور ذکر کردیم.
اما قایل شدن به این که در روز بیستم ماه صفر سال 61 هجرت وارد مدینه طیبه شده‌اند، هیچ گونه قابل اعتماد نیست. چنانچه خود محدث نوری رحمه الله نیز بر آن اعتراف کرده است.
اما احتمال آمدن امام سجاد علیه السلام در روز اربعین سال 61 به کربلا به طریق اعجاز وطی الارض مجرد احتمال در مقام ثبوت است واثبات می‌خواهد ودلیلی بر آن نداریم؛ چنانچه خود علامه مجلسی رحمه الله بر آن اعتراف فرموده که از روایات شاهد بر آن نیافته ودر آن باره خبری به نظر شریفش نرسیده است و لذا مجرد احتمال فایده ندارد. علاوه این که بعضی از روایات منافات با آن احتمال دارد.
اما اول زایر بودن جابر بن عبداللَّه انصاری رحمه الله در گذشته گفته شد که صحیح است واو اول وارد به کربلا است وامام علیه السلام با اسرای اهل بیت علیهم السلام بعد از جابر وارد شده‌اند؛ گرچه در یک روز اتفاق افتاده است.
پس از تأمل وبررسی در کلمات علامه مجلسی رحمه الله دلیلی بر نفی آمدن اهل بیت علیهم السلام به کربلا در روز اربعین اول سال 61 هجرت پیدا نیست که قول مشهور را به اعتراف خود آن بزرگوار نفی نماید وبر آن خط بطلان بکشد وغیر از استبعاد محض، چیزی بیش‌تر نیست واز آنچه تفصیلًا از تقریبات ودلایل واز اقوال علمای شیعه وسنی نقل شد، قول مشهور را قوی ساخته وموجبات اطمینان واعتماد را بر آن بیش‌تر می‌نماید.
علامت بودن زیارت اربعین بر ایمان
وشاید از وجوهی که برای تأسیس روز اربعین برای سید الشهدا علیه السلام از سال 61 هجرت واز آن زمان تا حال که شیعه بر این امر همیشه قیام واقدام کرده وآن را زنده نگه داشتند، آن است که برای سید الشهدا علیه السلام زمین وآسمان تا چهل روز گریه کرده‌اند؛ چنانچه زرارة بن اعین شیبانی رحمه الله که از اکابر فقهای شیعه ومحدثان با عظمت امامیّه است، از حضرت امام صادق علیه السلام به این عبارت روایت کرده است:
قال: قال أبو عبد اللَّه علیه السلام: یا زرارة! إنّ السماء بکت علی الحسین علیه السلام أربعین صباحاً بالدم وانّ الأرض بکت علیه أربعین صباحاً بالسواد وانّ الشمس بکت اربعین صباحاً بالکسوف والحمرة وانّ الملائکة بکت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 152
__________________________________________________
- علیه أربعین صباحاً وما اختضبت منّا امرأة ولا أدهنت ولا اکتحلت ولا رجلت حتی أتانا رأس عبیداللَّه بن زیاد وما زلنا فی عبرة بعده ... الحدیث 7.
از این حدیث شریف که در صحیح‌ترین کتب حدیث شیعه (کامل الزیارة) نقل شده است، استفاده می‌شود که بکای آسمان وزمین وملائکه وآفتاب بر سید الشهدا علیه السلام تا چهل روز طریقه وعادتی را که در میان مردم یک حال استمراری پیدا کرده است وبر سید مظلومان اربعین نگاه می‌دارند، نشان می‌دهد؛ حتی در میان مردم در زمان فوت کسان خودشان نیز این رویه معمول شده واین سیره مستمره را انجام می‌دهند واحترام آن‌ها را که از دنیا رفته‌اند، نگاه می‌دارند وشیعه تا اربعین آن حضرت از شادی وخشنودی وسرور خودداری می‌کنند؛ حتی در غیر مسلمانان نیز این عادت در مرده‌هایشان مراعات می‌شود؛ خصوصاً که از بزرگان آن قوم باشد وکسی باشد که آثار عملی ونتایج قدمی را که در راه رفاه وآسایش دینی ودنیوی آنان برداشته باشد و در اصلاح جامعه از جان گذشتگی نشان‌داده و نهضتی بر علیه ظلم و ستم و از بین‌بردن ظالمین وستمکاران روزگار کرده ونهضتی به وجود آورده که در اثر آن اسلام وقرآن را زنده نگاه داشته ودین الهی را از دست خوش دشمنان سرسخت آن نجات داده وزحمات خاتم انبیاء صلی الله علیه و آله و سلم را نگذاشته است به هدر برود وبازیچه بنی امیّه شجره ملعونه گردد وبا خون خود درخت توحید را سیراب نموده ونگذاشته است که در نتیجه ظلم وجور وبی دینی واشاعه فحشا ومنکر بنی امیه خشک شود وخون دل خویش را در راه خدا بذل کرده است تا مردم را از حیرت ضلالت وگمراهی که در اثر تسلط بنی امیّه واشغال آن شجره ملعونه مقام خلافت الهیه را پیش آمده بود، برهاند واگر آن نهضت مقدس نبود، از اسلام به غیر از اسلام اموی واز دین به غیر از دین یزیدی ودین تشریفاتی وساخته بنی امیّه چیزی باقی نمانده بود؛ چنانچه نظریات مستعمران در دنیای فعلی نیز درباره اسلام همان نیّات شوم است که بنی امیّه داشتند.
ولذا باید مسلمانان عموماً وشیعه خصوصاً در زنده نگه داشتن تاریخ واقعه جانگداز کربلا ودر احیای آثار آن دشت پر بلا اهتمام تمام به کار ببرند ویکی از مراسمی که باید هر سال تجدید شود، موضوع اربعین است. کیست که از سید مظلومان لایق‌تر باشد که هر سال تا اربعین او آثار ومآثر او را زنده نگاه داشت؟ ودر تمامی روزهای زیارتی تظاهر به زیارت قبر مبارکش برپا نمود؟ واربعین او را هر سال تجدید کرد تا معلوم نمود که چنانچه تا حال معلوم شده است، نهضت سیدالشهدا علیه السلام «غالبیة فی صورة المغلوبیة» والبته باید فقط به قدردانی از سیدالشهدا علیه السلام اکتفا نکرد، بلکه عمده آن است که در هدف با آن حضرت قدم برداشت ودر هر زمان شرکت کرد وسر مشق اخذ نمود.
بله! گاه می‌شود برحسب اقتضای زمان باید رویه امام حسن مجتبی علیه السلام سرمشق شود وگاه رویه سیدالشهدا علیه السلام را دستور و سر مشق اتخاذ نمود و مصلحت وقت و زمان را با دقت ملاحظه کرد؛ چنانچه آن بزرگواران کردند.
و ناگفته نماند که اگر سایر مردم بر اموات خودشان در زمان وفات آن‌ها اربعین نگاه می‌دارند ودر سال‌های‌دیگر از آن رویه دست‌برمی‌دارند، چون مزایا ونتایج زندگانی آن‌ها محدود است وآثارش همیشگی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 153
__________________________________________________
- نیست ودر اندک مدت هر قدر کار بزرگی را انجام داده باشند، بالاخره منقضی شده است ودائمی نیست.
به خلاف آثار و نتایج نهضتی را که سیدالشهدا علیه السلام برپا نموده که مزایای آن تمام شدنی نیست ودرس عبرتی است بر آیندگان و سر مشق نهضتی است برای از جان‌گذشتگان وآن‌هایی که در راه دین ودر احیای شریعت سید المرسلین صلی الله علیه و آله و سلم جان خود را نثار می‌کنند ونفس‌های خود را قربانی می‌دهند ودر فکر آنند که ظلم وستم‌های بنی امیّه را با مرور زمان به یاد علاقه‌مندان به اسلام وقرآن بیاورند وجنایاتی که آن شجره خبیثه در حق خاندان پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم عملی کرده‌اند، با گذشت زمان کهنه نشود وفراموش نگردد وجنایتکاران دوران نتوانند انکار نمایند، چنانچه در گذشته اشاره شد که ابن‌تیمیه با تمام بی‌حیایی وپررویی چه کلمات جنایتکارانه به قلم آورده وچه طور کاری را که مثل آفتاب است، خواسته انکار نماید وامثال ابن تیمیه‌ها در هر زمان در کمین هستند ودر هر دوران می‌خواهند طرفداران اهل بیت علیه السلام را هدف اکاذیب خودشان قرار بدهند.
لذا شیعه همیشه در تمام روزهای سوگواری حضرت سید الشهدا علیه السلام و از آن‌هاست روز اربعین آن حضرت، در تظاهر به زیارت واقامه ماتم وعزاداری کوتاهی نکرده است ونباید بکنند واز این‌جاست که امام حسن عسکری علیه السلام زیارت اربعین را از علائم ایمان شمرده؛ چون مؤمن واقعی کسی است که نگذارد آثار نهضت حسینی فراموش شود ودر قدردانی وشرکت در هدف آن حضرت کوتاهی نورزد.
شیخ طوسی رحمه الله در کتاب تهذیب که یکی از کتب اربعه است وما شیعه امامیّه احکام شرعیّه وفروعات دینیه خودمان را از آن‌ها اخذ می‌کنیم، فرموده است 8: «وروی عن أبی محمد الحسن العسکری علیه السلام انّه قال: علامات المؤمن خمس: صلاة الخمسین، وزیارة الأربعین، والختم فی الیمین، وتعفیر الجبین، والجهر ببسم اللَّه الرحمن الرحیم».
تحقیق در حدیث شریف در چند مورد:
اول: ترتیب شمار علامت‌های پنجگانه در تهذیب شیخ رحمه الله به‌نحوی است که نگارش یافت:
1. نماز پنجاه رکعت یا پنجاه ویک رکعت چنانچه احادیث صحیحه کثیره بر آن دلالت دارد واجماعی میان علمای امامیّه است؛ چنانچه به زودی تحقیق می‌شود.
2. زیارت اربعین که متبادر به اذهان است، چنانچه علمای اعلام فهمیده‌اند وتوضیح بیش‌تر داده خواهد شد، زیارت روز بیستم صفر روز اربعین سید الشهداء علیه السلام است.
3. انگشتر را به دست راست کردن.
4. پیشانی را به خاک مالیدن.
5. بسم اللَّه الرحمن الرحیم را بلند گفتن.
چنانچه سید اجل ابن طاووس رحمه الله در «اقبال» 9 و فیض کاشانی رحمه الله در «وافی» 10 همان نحو نقل کرده‌اند که از تهذیب شیخ رحمه الله نقل شد.
دوم: در نسخه تهذیب شیخ رحمه الله عبارت است: «صلاة الخمسین» یعنی از علائم مؤمن، یکی پنجاه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 154
__________________________________________________
- رکعت نماز است که در روز وشب به جا آورده می‌شود، از فرائض ونوافل یومیه ونسخه «وافی» نیز مطابق تهذیب بوده وعبارت است از «صلاة الخمسین».
ولی سید بن طاووس رحمه الله در «اقبال» وبعض دیگر در تألیفات خودشان از شیخ رحمه الله روایت کرده‌اند که حدیث را «صلاة احدی وخمسین» نقل فرموده است. یعنی: «نماز پنجاه ویک رکعت».
وشیخ فقیه همدانی رحمه الله در «مصباح الفقیه» از مصباح المتهجدین شیخ رحمه الله عبارت را «صلاة الاحدی وخمسین» نقل فرموده ودر خود کتاب «مصباح المتهجدین» شیخ رحمه الله عبارت به همان نحو است ودو نسخه خطی از مصباح در کتابخانه ما موجود است؛ یکی در سال (942) هجری قمری استنساخ شده واز روی نسخه‌ای تصحیح گردیده که بر علامه کبیر فاضل مقداد وعالم ربانی ابن‌فهد حلی قدس سرهما قرائت ومقابله شده ومصحح از آن در سال 961 قمری فارغ شده است.
و نسخه دیگر به خط نسخ در سال 1057 قمری استکتاب وتصحیح شده ومورد اعتماد واطمینان است. این نسخه از متملکات آقا شیخ علی احسایی بوده است وخط ونقش ومهرش در ظهر نسخه به سال 1236 قمری موجود است.
در هر دو نسخه عبارت: «صلاة الإحدی والخمسین» است.
باید دانست که روایات وارده از خاندان عصمت وطهارت صلوات اللَّه علیهم در این باب (عدد نوافل) مختلف است در روایات کثیرة فرایض ونوافل را پنچاه ویک رکعت نقل کرده‌اند که هفده رکعت فرایض یومیه وهشت رکعت نافله ظهر وهشت رکعت نافله عصر وچهار رکعت نافله مغرب است که بعد از نماز مغرب خوانده می‌شود وبعد از نماز عشا دو رکعت نماز وتیره که یک رکعت محسوب است ویازده رکعت نماز شب که با دو رکعت شفع ویک رکعت وتر یازده می‌شود ودو رکعت نافله نماز صبح که مجموع سی‌وچهار رکعت است وبا هفده رکعت نمازهای فرایض یومیه پنجگانه پنجاه‌ویک رکعت می‌شود.
و در روایات دیگر مانند آنچه از تهذیب نقل گردید، عبارت «صلاة الخمسین» است که وتیره را بعد از نماز عشا جزو نوافل نیاورده‌اند وشاید جهت آن عدم مواظبت وجود مقدس رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم بر نماز وتیره است. چنانچه از احادیث اهل بیت علیهم السلام ظاهر می‌شود واز بعضی دیگر از احادیث ظاهر است که آن را نیز می‌خوانده ونظر به مصالح ومقتضیاتی که رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم خودش عالم به آن‌ها بوده، ولی در حق ماها استحباب وتیره ثابت و محقق بلکه مستحب مؤکد است.
و آنچه مسلم است و از نصوص کثیره استفاده می‌شود، نمازها در روز و شب پنجاه و یک رکعت از فرایض و نوافل است و از این امر مسلم نتوان دست برداشت و عمل را به روایات دیگر که تصریح می‌کند مجموع فرائض و نوافل پنجاه رکعت است، گذاشت؛ چون نصوص کثیرة رجحان بر طایفه دومی داشته و علاوه بر این که اجماع قائم و محقق است که فرایض و نوافل پنجاه‌ویک رکعت است.
لذا فقها رضوان اللَّه علیهم روایاتی را که دلالت بر پنجاه رکعت دارد، حمل بر معانی وجهات دیگر کرده‌اند؛ مثل این که جماعتی گفته‌اند: «نظر به مراتب فضل است یا نظر به جعل اولی وثانوی است».-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 155
__________________________________________________
- یا نظر به اختلاف جهات مزاحمت عرضیه است یا غیر از این‌ها از محامل که در کتب فقه بیان شده وشرح وتفصیل این مطلب فقهی در این مورد از موضوع این کتاب خارج است.
در این خصوص رجوع شود به کتاب شریف واثر خالد سید استاد ما امام فقیه آیت اللَّه آقای طباطبایی حکیم قدس سره که در شرح «عروة الوثقی» به نام «مستمسک العروة الوثقی» 11 تألیف و در تمامی اقطار و بلاد اسلامی شهرت علمی آن کتاب نفیس طنین‌انداز واشتهار تمام دارد و درس خارج چند مجلد از آن اثر گرانبها در حضورش درک شد.
سوم: پنجاه‌ویک رکعت نماز در روز و شب از مختصات شیعه امامیّه است و لذا امام علیه السلام از علائم مؤمن شمرده است؛ زیرا اهل سنت گرچه در عدد رکعات نمازهای فرائض پنجگانه با شیعه اتفاق دارند و عدد رکعات نمازهای یومیه‌ای واجبی از ضروریات در اسلام است.
ولی در میان سنی‌ها در عدد نوافل اختلاف است؛ به نحوی که هیچ کدام از اقوال آن‌ها پنجاه و یک رکعت نمی‌شود و برای ما احتیاجی به نقل اقوال آن‌ها نداشته است و تحقیق در اطراف آن اقوال لزوم ندارد و از برکت ائمه اهل بیت معصومین علیهم السلام که تمامی اقوال واخبارشان به رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم می‌رسد، احتیاجی به اقوال ائمه اربعه ایشان نداریم و اقوالشان را مورد اعتماد نمی‌شماریم؛ لذا از نقل اقوال سنی‌ها در باره عدد نوافل صرف نظر می‌شود.
چهارم: دوم از علائم مؤمن که در حدیث شریف آمده، عبارت از زیارت (اربعین) است وشکی نیست که مراد زیارت حضرت سید الشهدا سلام اللَّه علیه در روز اربعین بیستم شهر صفر در کربلا می‌باشد.
وآنچه از اذهان کج ظاهر شده واز آنانی که اعوجاج سلیقه در فهم اخبار و احادیث دارند، ابراز گردیده و معانی احادیث را از مصب و جریان و مسیر خود خارج می‌نمایند و در بعضی کتاب‌ها نیز نگارش داده‌اند که مراد از زیارت (اربعین) در حدیث شریف عبارت از اربعین مؤمن است، یعنی از علائم مؤمن یکی نیز زیارت چهل نفر از برادران مؤمن می‌باشد.
این حرف خلاف متبادر از حدیث در نهایت درجه قول سخیف ومعنی منافی با ذوق سلیم و ذهن مستقیم است؛ با این که ابداً قرینه در روایت که دلالت بر آن معنی کند، وجود ندارد، هرگاه این معنی مراد بود، باید عبارت «زیارة الاربعین» را بدون الف ولام عهدی بیان می‌فرمود. پس با آوردن آن الفاظ شریفه با الف ولام عهد خواسته اشاره فرموده و شنونده را متنبه سازد بر این که زیارت اربعین نیز از سنخ سایر مثال‌ها که برای علائم مؤمن در حدیث شریف می‌شمارد، می‌باشد و زیارت اربعین نیز مثل آن‌هاست، زیارتی که در خارج در روز معهود معلوم و از کارهای اختصاصی اهل ایمان و مشهور است.
واز حضرت امام صادق علیه السلام برای آن روز زیارت مخصوص مأثور بوده و شیخ طوسی رحمه الله در «مصباح المتهجدین» با سند معتبر، بلکه صحیح از صفوان بن مهران روایت کرده است و صفوان گوید: «قال لی مولای الصادق صلوات اللَّه علیه فی زیارة الاربعین تزور عند ارتفاع النهار وتقول: السلام علی ولی اللَّه وحبیبه السلام علی خلیل اللَّه ونجیّه 12 السلام علی صفی اللَّه وابن صفیه السلام علی الحسین المظلوم الشهید ...».-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 156
__________________________________________________
- تا آن‌جا که می‌فرماید: «وبذل مهجته فیک لیستنقذ عبادک من الجهالة وحیرة الضلالة ...» الخ.
آنان که می‌خواهند در جمله «وزیارة الاربعین» تصرفات ناروا کنند وحمل بر زیارت چهل مؤمن نمایند، در صورتی که نه قبلًا اشاره به آن شده است و نه قرینه مساعدی بر آن موجود است که آوردن آن جملات با الف ولام عهد صحیح باشد، بسیار در اشتباه هستند و راه کجی را پیموده‌اند که برخلاف راه راستی است که علمای اعلام رهسپار شده‌اند (ره چنان رو که رهروان رفتند).
خواننده محترم توجه فرماید که عبارت «وزیارة الاربعین» در حدیث امام عسکری سلام اللَّه علیه عین همان عبارت است که در روایت صفوان از امام صادق صلوات اللَّه علیه وارد شده است: «فی زیارة الأربعین» که بدون شک الف و لام برای عهد است.
گذشته از آنچه نگارش یافت، ممکن است گفته شود: «زیارت چهل مؤمن از علائم اسلام نزد عموم شیعه وسنی است واز کارهای اختصاصی اهل ایمان نیست تا از دیگران با آن امتیاز یافته باشند وامام علیه السلام از علائم مؤمن شمارد».
اما زیارت سید الشهداء علیه السلام در روز اربعین از اموری است که ایمان خالص بر اهل بیت علیهم السلام مؤمن را بر آن وادار کرده است وجای شک نیست آن‌هایی که در روز اربعین سید الشهدا علیه السلام در سر زمین مقدس کربلا در کنار قبر سید مظلومان ابو عبداللَّه علیه السلام برای زیارت اجتماع می‌نمایند، شیعیان خاص آن حضرت بوده وعلاقه‌مند بر آن بزرگوارند.
علاوه، علمای اعلام شیعیه امامیّه رضوان اللَّه علیهم از حدیث شریف امام عسکری صلوات اللَّه علیه خصوص زیارت اربعین سید الشهدا علیه السلام را فهمیده‌اند وغیر از آن معنی متبادر بر اذهان معنی دیگری بر اذهان علمای اعلام تبادر نکرده است.
چنانچه شیخ طوسی رحمه الله در «تهذیب» بعد از نقل احادیث در فضیلت زیارت عاشورا همین حدیث شریف را نقل فرموده است ودر «مصباح المتهجدین» در ضمن عنوان زیارت اربعین حدیث مزبور را روایت کرده است.
وآیت اللَّه علامه قدس سره در کتاب «منتهی المطلب» فرموده است: «مستحب است زیارت حسین علیه السلام در بیستم صفر» و بعد حدیث نامبرده را نقل فرموده و همچنین سید ابن طاووس رحمه الله در «اقبال» و علامه مجلسی رحمه الله در «مزار بحار» و محدث بحرانی رحمه الله در «حدائق» و عالم ربانی محقق سید حیدر کاظمی رحمه الله در «عمدة الزائر» و غیر از آن بزرگواران از فقهای عظام حدیث شریف را در عنوان زیارت روز بیستم صفر نقل کرده‌اند که اگر به ذکر اسامی شریفه آن‌ها پرداخته شود، کلام به درازا می‌کشد.
بعضی‌ها استبعاد کرده‌اند که اگر مراد از عبارت «وزیارت‌الاربعین»، زیارت روز اربعین بیستم شهر صفر باشد، امام علیه السلام ثواب زیارت وآثار اخرویه ای که بر آن مترتب می‌شود، بیان می‌فرمود؛ چون رویه اهل بیت علیهم السلام آن است، موقعی‌که مردم را تحریص وترغیب بر زیارت سید الشهدا علیه السلام ویا زیارت سایر ائمه هدی علیهم السلام فرموده‌اند، ثواب‌آخروی آن‌را نیز بیان فرموده‌اند؛ ولی در این حدیث این رویه اتخاذ نشده است.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 157
__________________________________________________
- و این استبعاد به هیچ وجه قابل اعتنا نیست؛ زیرا امام علیه السلام در این حدیث در صدد بیان علائم مؤمنی است که امتیاز از دیگری داشته باشد واز آن علائم هم یکی زیارت اربعین است و اجمالًا خواسته است علائم پنجگانه را به شمار آورد و در مقام بیان آثاری که بر زیارت اربعین مترتب می‌شود، نیست تا از آثار وثواب و نتایج اخروی و دنیوی آن بیان فرماید وعلاوه چه مانع دارد در جایی صلاح نمی‌بیند که ثواب و آثار را بیان فرمایند.
و ناگفته نماند که استحباب زیارت اربعین که روز بیستم ماه صفر است، جای شبهه نیست؛ چنانچه شیخ اجل اعظم شیخ مفید رحمه الله در رساله «مسار الشیعة» و آیت اللَّه علامه رحمه الله در کتاب «تذکرة وتحریر» و دیگران از اکابر فقها ومجتهدان شیعه بر آن تصریح فرموده‌اند.
پس بر سایر علائم اهل ایمان که در حدیث بر آن‌ها متعرض شده وبیان فرموده است، بپردازیم.
پنجم: سوم از آن علایم انگشتر را به دست راست کردن است وعموم افراد شیعه امامیّه بر این کار مواظبت دارند وملتزم می‌باشند واین آداب مأخوذ از ائمه معصومین علیهم السلام است که شیعه به فرمایش آن حضرات متدین و به اوامر آن‌ها عمل کرده‌اند، مگر عده‌ای در عصر ما از غرب زده‌ها به وجود آمده‌اند که عوض انگشتر که نگین آن از جنس‌هایی باشد که ائمه علیهم السلام دستور داده‌اند، حلقه طلائی به انگشت دست چپ کرده و به این کار حرام اقدام وتقلید از غربی‌ها می‌کنند. زهی بی اهمیتی وغرب زدگی است که به عمل حرامی که هیچ گونه حظ نفسانی ندارد، مرتکب می‌شوند، انگشتر طلا وحلقه طلا برای مردها حرام است و اگر آن را به دست کنند ونماز بخوانند، نمازشان باطل است.
و جماعتی از اهل سنت در این عمل استحبابی یعنی انگشتر را به دست راست کردن با شیعه مخالفت ورزیده‌اند؛ چنانچه در موارد بسیاری با این که خودشان اقرار دارند که سنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وطریقه اسلامی آن است که شیعه به آن عمل کرده‌اند، باز برای ضدیت و مخالفت با شیعه در آن موارد برعکس سنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم عمل کرده‌اند و می‌کنند.
ابن حجر گفته که مالک (یکی از ائمه چهارگانه أهل سنت) مکروه داشته است که به دست راست انگشتر کنند؛ بلکه باید به دست چپ باشد وباجی از علمای مالکی‌ها مبالغه ورزیده است در ترجیح دادن به قول مالک که انگشتر باید به دست چپ شود 13.
مؤلف «الهدایة» از علمای حنفی‌ها گوید: «آنچه تشریع شده انگشتر را به دست راست کردن است و لکن چون آن را رافضی‌ها بر خودشان شعار اخذ کرده‌اند، ما آن را در دست چپ قرار دادیم».
علامه زمخشری در «ربیع الابرار» گوید: اول کسی که انگشتر به دست چپ کردن را شعار اخذ کرد و بر خلاف سنت رفتار نمود، معاویه بود 14.
بیش‌تر از ده روز در دمشق توقف نکرده‌اند:
و از «تاریخ طبری» معلوم می‌شود که نوحه و ندبه خاندان رسالت در شام بعد از آن که یزید پلید از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 158
__________________________________________________
- باب سیاست و جلوگیری از تنفر افکار عمومی از وی اجازه داد که بر سید الشهدا علیه السلام اقامه عزا نمایند، سه روز اقامه عزا نموده‌اند؛ چنانچه گوید:
ثمّ قال یزید بن معاویه: یا نعمان بن بشیر جهِّزهم بما یصلحهم، وابعث معهم رجلًا من أهل الشام أمیناً صالحاً، وابعث معه خیلًا وأعواناً فیسیر بهم إلی المدینة، ثمّ أمر بالنسوة أن ینزلن فی دار علی حدة معهنّ ما یصلحهنّ وأخوهنّ معهنّ «علیّ بن الحسین» فی الدار التی هنّ فیها قال: فخرجنَ حتی دخلنَ دار یزید فلم تبق من آل معاویة امرأة إلّااستقبلتهنّ تبکی وتنوح علی الحسین، فأقاموا علیه المناحة ثلاثاً وکان یزید لا یتغدّی ولا یتعشّی إلّادعا علیّ بن الحسین إلیه 15.
بعد از آن، طبری اظهار لعن یزید را بر ابن مرجانه وانزجارش از وی نقل کرده است در صورتی که باطناً از وی خوشحال و مسرور بود و او را مورد انعام وجایزه خود قرار داده بوده است.
پس این که در بعضی کتاب‌ها اقامه عزای خاندان رسالت را در خانه یزید در دمشق بیش‌تر از سه روز نگارش داده‌اند، قول ضعیف وخالی از تحقیق است.
بلکه از اهل تحقیق گفته‌اند که: توقف اسرای اهل بیت در شام از هفت روز بیش‌تر نشده است، چنانچه در صفحه 274 گذشت ونیز در صفحه 370 از کتاب نقل شد (به صفحه نامبرده مراجعه شود).
ادّعای صاحب کتاب «کامل بهایی» که اهل بیت با چهار پایان خودشان به شام رفتند و عین عبارتش چنانچه گذشت، این است: «وامام و عورات أهل بیت به چهار پایان خود به شام رفتند؛ زیرا که مال‌ها را غارت کرده بودند، اما چهار پایان بدیشان گذاشته بودند».
(کامل بهایی، صفحه 291، جلد 2، ط قم).
این ادّعای وی که اهل بیت با چهارپایان خود به شام رفته‌اند، علاوه بر آنچه در ردّ حرفش در اصل کتاب نگارش یافت، فرمایش شیخ اعظم شیخ مفید رحمه الله در ارشاد آن را تکذیب می‌کند؛ زیرا شیخ رحمه الله می‌فرماید: «ثمّ اقبلوا علی سلب الحسین علیه السلام ... وانتهبوا رحله وابله وأثقاله وسلبوا نسائه ...» الخ، (ارشاد، صفحه 257، ط تبریز).
و محدث قمی رحمه الله نیز عین این عبارات ارشاد را در «نفس المهموم» نقل کرده است و مترجم آن کتاب گوید:
مردم بر ورس و حلّه‌ها و شتران ریختند و غارت کردند ... شیخ مفید گفت: «اثاث وشتران وباروبنه آن حضرت را غارت کردند وجامه‌های زنان را بربودند ...» ترجمه «نفس المهموم»، صفحه 204، س 18، ط تهران، سال 1374 ه. ق.
و ابن الاثیر در «تاریخ کامل» گوید: «مال الناس علی الورس والحلل والإبل فانتهبوها ونهبوا ثقله ومتاعه وما علی النساء حتی إن کانت المرأة لتنزع ثوبها من ظهرها فیؤخذ منها» (صفحه 79، جلد 4، ط بیروت).
و طبری گوید: «ومال الناس علی الورس والحلل والإبل وانتهبوها» (صفحه 346، جلد 4، ط مصر،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 159
__________________________________________________
- مطبعه استقامة قاهرة).
بنابه صریح فرمایش ونقل شیخ مفید رحمه الله و طبری و ابن الاثیر شتران امام علیه السلام را غارت کرده‌اند، پس آن‌ها را به اهل بیت نگذاشته‌اند بماند وقول شیخ مفید رحمه الله مقدم بر ادّعای صاحب کتاب «کامل بهایی» است؛ زیرا فرمایش وی أقرب به صواب وعقل واعتبار است؛ زیرا آن غارتگران و وحشیان بیابان که برای آدم کشتن و امام علیه السلام کشتن به دشت کربلا جمع شده بودند، از چهار پایان امام علیه السلام نمی‌گذارند چیزی بدیشان بماند.
وصلّی علیها مسلمة بن مخلد
مسلمة بن مخلد انصاری از صحابه است ومسلمه به فتح میم وسکون سین مهملة ومخلد به ضم میم وتشدید لام است، از طرف معاویه والی مصر بوده و در سال 47 به این امر تصدی کرده و در سال 62 وفات یافته است، عبیدلی تصریح کرده که او بر زینب کبری علیها السلام نماز خوانده است. معلوم می‌شود که بعد از وفات آن بانوی عصمت، مسلمة بن مخلد در همان سال وفات کرده است واین خود نیز قرینه است که وفات زینب کبری بنا به قول بعضی از بزرگان در سال 65 هجرت درست نیست و صحیح آن است که در سال 62 می‌باشد.
و به وفات مسلمة بن مخلد در سال 62 هجرت جمال الدین ابن تغری بردی أتابکی متوفی سال 874 ه ق در «النجوم الزاهرة» تصریح کرده است. (جلد 1، صفحه 156، ط دار الکتب، مصر).
چنانچه ابن تغری بردی در همان کتاب و در همان مجلد و صفحه با این که گفته است: «ام المؤمنین ام سلمة رضوان اللَّه علیها در سال 61 هجرت وفات یافته، ولی از صریح عبارتش معلوم است که وفات ام المؤمنین بعد از واقعه کربلا اتفاق افتاده و مؤید آن است که‌ام المؤمنین در سال 62 از دنیا رحلت کرده باشد، چنانچه قول اقوی و مورد اعتماد همین است.
ابن تغری بردی در حق ام سلمة گوید: «وکانت من أجمل النساء و طال عمرها و عاشت تسعین سنة و اکثر، وهی آخر أمهات المؤمنین وفاة، وقد حزنت علی الحسین وبکت علیه کثیراً».
از قضیه تربت که رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم به أم المؤمنین أم سلمه داده و فرموده بود که هر وقت دیدی که آن تربت مبدل به خون شد، بدان ام سلمه که فرزندم حسین علیه السلام را کشته‌اند وخود سیدالشهدا علیه السلام نیز به ام‌المؤمنین از تربت کربلا مرحمت فرمود وامر کرد که آن تربت را مانند تربتی که جد بزرگوارش داده بود نگاه دارد و هر وقت خون شد، بداند که سید مظلومان را شهید کرده‌اند.
معلوم می‌شود که قطعاً ام سلمة بعد از واقعه جانگداز کربلا وفات یافته است و علامه سیوطی در «خصایص الکبری» قضیه تربت دادن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم را به ام سلمه با چند طریق نقل کرده است. رجوع شود به «خصائص» جلد 2، صفحه 450، ط مصر و قبه زدن وی در مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم در صفحه 368؛ از کتاب گذشت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 160
__________________________________________________
- و از آنچه گفته شد، روشن شد که نسبت به ام سلمة دو فقره تاریخ وفاتی که محب طبری متوفی به سال 694 ق در کتابش «السمط الثمین فی مناقب أمهات المؤمنین» صفحه 95، ط حلب سال 1346 نقل کرده از اغلاط است.
در این‌جا خوش دارم آنچه را که شیخ فاضل آقا شیخ بدر الدین الصائغ العاملی در جزء اول از کتاب نفیس «أنا مدینة العلم وعلی بابها» در ترجمه أم المؤمنین أم سلمة (رض) نگارش داده است، بیاورم؛ چنانچه گوید: «إن أم سلمة من خیار أمهات المؤمنین؛ وإحدی زوجات النبی صلی الله علیه و آله و سلم الطاهرات، وهی ممن خضع لإرادته صلی الله علیه و آله و سلم ولم یعص له أمراً، بل هی سیدة أمهات المؤمنین وأفضلهن وأتقاهن وأبرهن بعد خدیجة الکبری سلام اللَّه علیها؛ کانت أم سلمة تحمل عقلا وافراً، وفکرة عمیقة، وبصیرة، نافذة، أطاعت الرسول صلی الله علیه و آله و سلم بإخلاص؛ وخدمته عن صدق وصفاء وطهارة؛ وکانت لدی الحقیقة أقرب أزواجه صلی الله علیه و آله و سلم إلیه، وأسماهن عنده منزلة وأسرعهن تلبیة لما یرضیه، انّ جمیع هذا یری من أحوالها وأوضاعها مع النبی صلی الله علیه و آله و سلم وقد أثنی علیها الرسول صلی الله علیه و آله و سلم غیر مرة و خصوصاً فی حدیث الکساء، ذلک الحدیث النیِّر الذی أثبت طهارة أهل البیت علی وأبنائه الأنجاب صلوات اللَّه علیهم أجمعین».
1. ترجمه لهوف، صفحه 111 ولهوف، صفحه 62، ط صیدا.
2. لواعج الأشجان، صفحه 155 و 156، ط 3، صیدا.
3. مثیر الأحزان، صفحه 34، ط سنگی.
4. ارشاد شیخ مفید رحمه الله، صفحه 351، ط تبریز، به سال (1308) ه. ق.
5. رجوع شود به «معالی السبطین» صفحه 115، ط افست تبریز از روی چاپ عراق و مؤلف آن، مرحوم مازندرانی رحمه الله درباره افست‌کردن آن‌کتاب در تبریز نامه‌ای به اینجانب نوشته و گلایه کرده است که البته شنیدم بعداً گلایه‌اش رفع شده است.
6. رجوع شود به «زاد المعاد» اعمال ماه صفر.
7. کامل الزیارة، صفحه 81، ط نجف و مستدرک الوسائل، جلد 2، صفحه 215.
8. تهذیب، جلد 6، باب 16، صفحه 52، ط نجف به سال 1380 ق.
9. اقبال، صفحه 589.
10. وافی، جزء 8، ابواب زیارات، صفحه 223.
11. مستمسک، جلد 5، صفحه 6- 7، ط 2، نجف. در اطلاع به تاریخ اجمالی سید استاد قدس سره رجوع شود به «آثار تاریخی آیة اللَّه طباطبایی حکیم قدس سره»، ط تبریز، سال 1390 ق که به قلم اینجانب انتشار یافته است.
12. در نسخه «مفاتیح‌الجنان» محدث قمی رحمه الله و «زاد المعاد» نجیبه است؛ ولی در نسخه صحیحه خطی از مصباح المتهجدین شیخ طوسی رحمه الله موجود در کتابخانه ما در متن نجیه است و در هامش نجیبه نسخه بدل گذاشته شده است.
13. الفتاوی الفقهیة الکبری، جلد 1، صفحه 264.
14. الغدیر، جلد 10، صفحه 210، ط 2 تهران.
15. تاریخ طبری، جلد 4، صفحه 353، ط مطبعه استقامه قاهرة، سال 1358 ه. ق.
قاضی طباطبایی، تحقیقی راجع به اول اربعین سیدالشهدا علیه السلام،/ 370- 401، 575- 581
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 161
جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ الخزرجیّ: غزا مع النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم بضع عشرة غزوة.
قلت: وفی الاستیعاب: أ نّه شهد صفّین مع أمیر المؤمنین علیه السلام، واستشهد والده بأُحُد، رضوان اللَّه علیهما، وکان جابر من سادات الصّحابة وفضلائهم، وأهل الولاء الخالص لأمیر المؤمنین وأهل بیته علیهم السلام، توفّی بالمدینة سنة ثلاث وسبعین، وهو ابن أربع وتسعین، وهو آخر الصّحابة موتا بها، خرج له أئمّتنا الخمسة وجماعة العامّة، روی عنه الباقر، وأبلغه السّلام عن جدِّه الرّسول صلی الله علیه و آله و سلم وأخوه الإمام الأعظم زید بن علیّ علیهما السلام، والحسن البصریّ، وسعید بن جبیر، ومحمّد بن المنذر حدیث «أللَّهمّ ربّ هذه الدّعوة» وعطیّة (زیارة قبر الحسین علیه السلام) وأبو الزّبیر المکّیّ، والشّعبیّ وعمرو بن دینار حدیث «لأعطینّ الرّایة» الخبر.
مجد الدّین، لوامع الأنوار، 3/ 67- 68
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 162

وهی الّتی أقامَتْ علی قبر الحسین علیه السلام حَوْلًا، ثمّ قالت:
إلی الحَوْلِ ثمّ اسْمُ السّلامِ علیکما ومَنْ یَبْکِ حولًا کاملًا فقدِ اعْتَذَرْ
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 73/ 91، مختصر ابن منظور، 8/ 351
وکان مع الحسین امرأته الرّباب بنت امرئ القیس، وهی أمّ ابنته «1» سکینة، وحُملت إلی الشّام «2» فیمن حُمِل من أهله «2» ثمّ عادت إلی المدینة، فخطبها الأشراف 2 من قریش «2»، فقالت: ما کانت لأتّخذ حمواً بعد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، وبقیت بعده «3» سنة، لم یظلّها سقف «2» بیت حتّی بلیت «2» وماتت کمداً. وقیل: إنّها أقامت علی قبره سنة «4»، وعادت إلی المدینة، فماتت أسفاً علیه. «5»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 300/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 470- 471؛ مثله الباعونی، جواهر المطالب «6»، 2/ 295- 296
ولمّا قتل بکربلاء کانت [الرّباب] معه، فوجدت علیه وجداً شدیداً، وذکر أنّها أقامت
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی جواهر المطالب].
(2- 2) [لم یرد فی جواهر المطالب].
(3)- [جواهر المطالب: «مدّة»].
(4)- [إلی هنا حکاه فی جواهر المطالب].
(5)- همسر حسین رباب دختر امری‌القیس مادر سکینه همراه بود (در واقعه کربلا)، او را با اسرای دیگر به شام روانه کرده بودند؛ چون وارد شهر مدینه شد اشراف قریش (یکی بعد از دیگری) از او خواستگاری کردند، او گفت:
«من بعد از پیغمبر کسی را خویش شوهر نمی‌دانم و اختیار نمی‌کنم.»
او مدت یک سال زیر آسمان زیست و حاضر نشد در خانه سر پوشیده و زیر سقف زندگانی کند و از فرط حزن و اندوه جان سپرد.
گفته شده: «او بر قبر حسین مدت یک سال اقامت و عزاداری نمود و چون به مدینه برگشت از شدت ماتم درگذشت.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 203
(6)- [حکاه فی جواهر المطالب عن ابن أبی شاکر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 163
علی قبره سنة، ثمّ انصرفت وهی تقول:
إلی الحول ثمّ اسم السّلام علیکما ومَن یبکِ حولًا کاملًا فقد اعتذر
ابن کثیر، البدایة والنهایة، 8/ 210
وفی کامل التّواریخ: أنّ رباب بنت امرئ القیس زوجة الحسین علیه السلام أقامت علی قبر الحسین علیه السلام سنة کاملة، ثمّ عادت إلی المدینة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 198
وبقیت الرّباب زوجة الحسین فی کربلاء حتّی ماتت. وفی کامل التّاریخ لابن الأثیر الجزریّ أنّ الرّباب بنت امرئ القیس زوجة الحسین أقامت علی قبره سنة کاملة، ثمّ عادت إلی المدینة. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 405
__________________________________________________
(1)- و در بعض تواریخ معتبره نقل شده است که رباب بنت امرئ القیس کلبی که زوجه باوفای سید الشهدا علیه السلام بود، تا یک سال در کنار قبر مبارک امام علیه السلام در کربلا ماند و در آنجا اقامت کرد و بعد از آن به مدینه بازگشت و از کثرت غم و حزن و تأسف بر آن حضرت از دنیا رفت. آن بانوی باوفا با اسرای اهل بیت به شام رفته بود و در مراجعت در اربعین در کربلا مانده و تا یک سال در کنار قبر مبارک امام علیه السلام در کربلا اقامت گزیده بود.
ابن الاثیر در تاریخ کامل گوید: «وکان مع الحسین امرأته الرّباب بنت امرئ القیس، وهی أمّ ابنته سکینة، وحملت إلی الشّام فیمن حمل من أهله، ثمّ عادت إلی المدینة ... وقیل: إنّها أقامت علی قبره سنة وعادت إلی المدینة فماتت أسفاً علیه».
در کتاب یکی از معاصران است که شیخ کلینی قدس سره در کتاب کافی از مصقلة بن طحان روایت کرده است که گفت:
از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «هنگامی که حضرت سید الشهدا علیه السلام شهید شد، زوجه کلبیه او بر قبر ابی عبداللَّه علیه السلام ماتم اقامه کرد و تا یک سال گریست.»
نگارنده گوید: «زوجه کلبیه آن حضرت عبارت از رباب، مادر سکینه و عبداللَّه رضیع است و یک سال بعد از واقعه کربلا و فاجعه عاشورا زنده بود و لا بد در اربعین اول در بیستم ماه صفر سال 61 هجرت از اسارت شام برگشته و در کنار قبر سید مظلومان سید الشهدا علیه السلام اقامت کرده و جلو آفتاب نشسته و در سایه قرار نگرفته و تقریباً پس از یک سال، مراجعت به مدینه کرده و از دنیا رحلت فرموده است. ملاحظه تاریخ آن بانوی معظمه، جریان اربعین اول سال 61 را تأیید می‌کند.»
و آن‌چه از شیخ کلینی قدس سره نقل شد، به تبعیت از یکی از معاصران است که به نشر بعض تألیفات اقدام-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 164
__________________________________________________
- کرده و بدون تحقیق و تثبت و ضبط، چند کتابی طبع و نشر کرده و در کتابش به این عبارت از شیخ کلینی قدس سره نقل کرده است.
ثقة الاسلام کلینی در کافی از مصقلة بن الطحان روایت کرده است که گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «هنگامی که حضرت سید الشهداء علیه السلام شهید شد، أقامت امرأته الکلبیة علی قبر أبی عبداللَّه مأتماً وبکت سنة کاملة وبکین النِّساء والجواری .. الی آخر.»
اما آن‌چه در کتاب کافی از شیخ کلینی قدس سره موجود است، عین عبارت آن این است:
مصقلة الطحان قال: سمعت أبا عبداللَّه علیه السلام یقول: لمّا قتل الحسین علیه السلام أقامت امرأته الکلبیّة علیه مأتماً وبکت وبکین النِّساء والخدم ... الی آخره.
در نسخ متعدده از کتاب کافی عبارت همین است که نقل شد و علامه فیض کاشانی قدس سره نیز در وافی عین این عبارت را نقل فرموده و فقط مصقلة را با ثاء مثلثه (مثقله) نوشته است. رجوع شود به کافی، ج 1، کتاب الحجة، ص 466، ط آخوندی، تهران و ص 254، ط تبریز به سال 1311 ه. ق و مرآة العقول، ج 1، ص 394 و کافی با شرح ملا صالح مازندرانی قدس سره ج 7، ص 230، ط تهران، به سال 1385 ه. ق و دیگر نسخ چاپی و خطی از کتاب کافی و رجوع شود به وافی، ج 1، باب 115، ص 174.
بعد از این همه تفصیل و واضح بودن اصل عبارت، روایت نامبرده معلوم نیست، معاصر در کتابش از کجا جملات: «علی قبر أبی عبداللَّه» «سنة کاملة» را به روایت کتابی مثل کافی افزوده و از کدام نسخه نقل کرده که بلا شک غلط بود و چرا نسخ صحیحه را به کنار گذاشته و از آنها نقل ننموده است؟
اگر آن کلمات افزوده شده در روایت بعض نسخ کافی وجود داشت، علامه مجلسی قدس سره در مرآة العقول و مولی صالح مازندرانی قدس سره در شرح کافی به آن نسخه اشاره می‌کردند؛ در صورتی که ابداً متعرض نشده‌اند.
نمی‌دانم با این‌گونه مسامحه و سهل‌انگاری در نقل روایات چند مجلد تألیف با آن همه سستی عبارات و به کلی خالی از تحقیقات طبع و نشر دادن چه فایده به عالم اسلام خواهد بخشید؟ بلکه ضرر خواهد ورزید.
در صورتی که معنی روایت با اضافه کردن آن جملات مذکوره بسیار فرق می‌کند. خداوند صدیقنا العلامة الخطیب، آقای حاج میرزا عباسقلی تبریزی واعظ چرندابی رحمه الله را غریق رحمت خود فرماید، روزی درباره تألیفات این شخص معاصر جامد بی‌تحقیق محرف روایات صحبت به میان آمد. فرمود: «من تألیفات وی را به کتابخانه خودم نمی‌گذارم وارد بشود و در ردیف و در جرگه کتب نفیسه قرار بگیرد.»
حالا از آن‌چه راجع به روایت مذکوره شرح داده شد، معلوم می‌شود، اگر به تحقیق محتویات تألیفات معاصری که بدون نام ذکر نام وی به طور اشاره گذشتیم، پرداخته شود، چه قدر اشتباهات و تحریفات و تصحیفات در آنها به وی رخ داده است و باید کتاب مستقلی تألیف شود و متأسفانه که برای جمعی در آینده، بلکه در حال حاضر مصدر نقل شده است و برای اشخاص مسامحه کار در آتیه مدرک درست خواهد شد.
واما اقامت بانوی معظمه و باوفای اسلام، رباب 1 رضوان اللَّه علیها در کنار قبر حضرت سید الشهدا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 165
__________________________________________________
- سلام اللَّه علیه بسیار مورد اعتماد است که حقیقت داشته باشد و بیشتر از یک سال بعد از امام علیه السلام در دنیا زندگانی نکرده و از کثرت حزن و تأسف در مدینه از دنیا رحلت کرده است.
ادیبه فاضله، زینب فواز در کتاب الدر المنثور در ترجمه رباب گوید: «وبقیت بعده سنة لا یظلها سقف بیت إلی أن ماتت» 2.
تحقیق و بررسی درباره خبر مصقلة الطحان
اگر اضافه‌کننده آن جملات زیادی: «علی قبر أبی عبداللَّه» و «سنة کاملة» به روایت مصقلة الطحان از اول تا آخر دقت می‌کرد و قرائتی را که در آن وجود دارد، ملاحظه می‌کرد و عبارات و جملات آن روایت را تا آخر مطالعه می‌کرد و در آنها تأمل می‌کرد، به وی روشن می‌شد و او می‌دید که آن قرائن شاهد است که روایت مزبوره راجع به پس از مراجعت بانوی معظمه رباب، زوجه باوفای امام علیه السلام به مدینه است که از کربلا پس از اقامت یک سال در میان آفتاب- چنان‌چه گفته شد بسیار مورد اعتماد است که این واقعه حقیقت داشته باشد- به مدینه برگشته و مراجعت وی به مدینه مورد اتفاق مورخان است و بعد از ورود به مدینه، باز در اقامه ماتم به سید الشهدا علیه السلام کوتاهی نکرد. حتی از تاریخ و اخبار معلوم می‌شود که در خوراک و پوشاک خود هم به طور عزاداری و اشخاص مصیبت‌زده بوده و غذاهای لذیذ نخورده است و طعام‌هایی که اشک چشم را زیاد نماید، تناول فرموده است و زنان و خادم‌ها به دور وی جمع می‌شدند و گریه بر سید الشهدا علیه السلام می‌کردند و آن بانوی معظمه گریه و زاریش در خانه و منزلی بوده است و اگر آن جریان و احوال که خبر طحان به آن دلالت دارد، در کنار قبر مطهر سید الشهدا علیه السلام در کربلا اتفاق افتاده بود، در آن اوقات در آنجا هنوز خانه‌ای وجود نداشته است تا آن بانوی معظمه امر کند، مرغ‌ها را از آن خانه بیرون رانند. پس بهتر آن است برای اتمام فایده، تمامی آن روایت را که به جملات اوایل آن اشاره و مختصری نقل شد، در این‌جا بیاوریم و برای بعض شارحین، اشتباهی که در شرح خبر نامبرده رخ داده و علامه مجلسی رحمه الله آن را در کتاب مرآة العقول نقل فرموده است و ظاهراً اشکالی بر گفته آن شارح نفرموده، متذکر شده است و معلوم شود که مفاد صحیح آن خبر چیست، واللَّه الموفق.
عن مصقلة الطحان قال: سمعت أبا عبداللَّه علیه السلام یقول: لمّا قتل الحسین علیه السلام أقامت امرأته الکلبیّة علیه مأتماً وبکت وبکین النِّساء والخدم حتّی جفّت دموعهنّ وذهبت فبینا هی کذلک إذا رأت جاریة من جواریها تبکی ودموعها تسیل، فدعتها فقالت لها: ما لک أنت من بیننا تسیل دموعک؟ قالت: إنِّی لمّا أصابنی الجهد شربت شربة سویق، قال: فأمرت بالطعام والأسوقة. فأکلت وشربت وأطعمت. وأهدی إلی الکلبیة جؤناً لتستعین بها علی مأتم الحسین علیه السلام فلمّا رأت الجؤن قالت: ما هذه؟ قالوا: هدیة أهداها فلان لتستعینی بها علی مأتم الحسین علیه السلام. فقالت: لسنا فی عرس، فما نصنع بها، ثمّ أمرت بهنّ فأخرجن من الدّار، فلمّا أخرجن من الدّار لم یحس لها حس کأنّما طرن بین السّماء والأرض ولم یر لهنّ بها بعد خروجهنّ من الدّار أثر 3.
الجؤن مثل صرد، جمع جونی است و آن نوعی از مرغ قطاست که بال‌ها و بطنش سیاه است و آن را در-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 166
__________________________________________________
- فارسی اسفرود گویند و معروف به باقرقره است. آن مرغ‌ها را کسی به‌بانوی معظمه رباب هدیه فرستاده که از آن غذا تهیه کند و برای ماتم نگهداشتن بر سید الشهدا علیه السلام و گریه و زاری به آن حضرت تقویت شود و آن بانوی معظمه نیز فرموده که طعام درست کردن از مرغان لطیف در ماتم آن حضرت تناسب ندارد. غذاهای لذیذ را در عروسی‌ها درست می‌کنند و امر کرد آن مرغ‌ها را از خانه خارج کردند و وقتی که آنها را از خانه بیرون بردند، مرغان پریدند و از آنها اثری دیده نشد.
این است حاصل معنی و مفاد آن روایت؛ ولی علامه مجلسی قدس سره وجوه چندی در مرآة العقول در شرح خبر مزبور ذکر کرده که مایه بسی تعجب است. او می‌فرماید: «وقیل کأنّ النِّساء کنّ من الجنّ أو کنّ من الأرواح الماضیات فتجسدن (انتهی) وبالجملة الخبر لا یخلوا من تشویش واضطراب لفظاً ومعنی» 4.
قلت: لا اضطراب فی ألفاظ الخبر ولا تشویش فی معناه کما عرفت نعم لا شکّ فی ضعف سند الخبر علی المشهور ومصقلة مهمل فی کتب الرّجال ولم یذکر له فی الکافی غیر هذا الخبر ولکن وجوه الخبر فی الکافی یکفی فی هذا الموضوع التاریخی.
وما ذکرناه من معنی الخبر هو المتعین فی معناه ولا یحتمل غیره وإلیه أشار الفاضل الصالح المازندرانی رحمه الله فی شرحه علی الکافی، فراجع 5.
1. رباب بنت امرئ القیس کلبی است و نسبت دادن شیخ ابن شهرآشوب قدس سره در مناقب، ج 4، ص 82، رباب را با امرئ القیس کندی شاعر مشهور اشتباه است. و کندی کافر بوده و کلبی بعد از اسلام آوردنش رباب را به سید الشهدا علیه السلام تزویج کرده است و شاید در نسخه مناقب اشتباه مطبعی، یا خطا از قلم ناسخ است.
2. الدر المنثور، ص 203، ط بولاق مصر، به سال 1312 ه. ق.
3. رجوع شود به اصول کافی، باب مولد الحسین علیه السلام.
4. این‌جا آخر عبارت مرآة العقول است، ج 1، ص 395، ط سنگی.
5. شرح کافی، ملّا صالح مازندرانی قدس سره، ج 7، ص 230.
قاضی طباطبایی، تحقیقی راجع به اول اربعین حضرت سیدالشهدا علیه السلام،/ 358- 361
در موضوع باقی ماندن حرم با وفای امام علیه السلام بانوی معظمه (رباب) که گفته شده تا یک سال در کنار قبر مطهر در کربلا مانده و بعد به مدینه مراجعت و وفات کرده و این قول که گفته شد: «بعید نیست اصل داشته باشد! طرفدار شبهات این قضیه را به اعتقاد خود از محالات دانسته و شبهاتی به راه انداخته است بعد از آن که راجع به خبر مصقلة الطحان در این کتاب نگارش داده‌ام، آن‌ها را پس از شکستن سروپای مطلب نقل نموده‌ام، بدون این که از روی رشک به تحقیقات اینجانب اشاره نماید وگفته است:
از خبر مصقلة استفاده می‌شود که رباب اقامه عزا را در مدینه کرده و نه در کربلا. علاوه، امام سجاد علیه السلام هرگز همسر حسین علیه السلام را در کنار قبر پدرش تنها نمی‌گذاشت تا یک سال بماند و بعد از یک سال به مدینه رجوع کند و در آن‌جا از دنیا برود.
بعد گفته است: آیا ذی شعوری این عمل منافی غیرت را که امام سجاد علیه السلام مادر خود را در وسط-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 167
__________________________________________________
- بیابان قفر بدون مرد محرم بگذارد و خود با اهل بیت روانه مدینه شود، می‌تواند قبول کند و تحلیل دهد؟
بعد گوید: تاریخ ولو این که روز وفات علیا مکرمه رباب را به طور قطع تعیین نکرده، و لکن همه اتفاق دارند که در مدینه وفات کرده و یک سال بعد از شهادت حسین علیه السلام زنده بوده و بعد از آن دنیا را وداع کرده است. با این وضع چه طور می‌شود گفت که این بانو یک سال در کربلا مانده و بعداً آمده در مدینه رحلت نموده است و با چه اشخاصی می‌توانست بیاید که به ساحت خاندان رسالت توهین نشود؟
در جواب این شبهات گفته می‌شود: اولًا هرگز کسی به طور جزم نگفته است که بانوی معظمه (رباب) تمام یک‌سال را در کنار قبر مطهر مانده و ابن‌الاثیر در تاریخ، به‌طور (قیل) نقل کرده، یعنی گفته شده است؛ و از ایام طفولیت موقعی که به مدرسه می‌رفتیم، به ما یاد داده‌اند که نسبت دادن مطلب به «قیل» اشعار به تمریض دارد. شاید اشعار مزبور برای این است که یک سال تمام نشده است و از خبر مصقلة گر چه ضعیف است، معلوم می‌شود که عزا نگاه داشتن بانوی مکرمه (رباب) در مدینه بوده و از این طرف گفته شده است که در کنار قبر مبارک مانده از آن جمع‌ها که صاحب طرفدار شبهات کرده است. در جمع بین خبر و تاریخ هم ممکن است گفته شود که قریب یک سال- که از روی مسامحه یک سال گفته می‌شود- در کنار قبر اطهر مانده و بعد به مدینه مراجعت کرده است چه اشکالی دارد که این طور بین خبر و تاریخ جمع شود؟ غرض بانوی معظمه در شام و کوفه زیاد توقف نکرده است و اگر به کنار قبر مبارک آمده، قطعاً با سایر افراد خاندان رسالت با هم آمده است.
آیا طرفدار شبهات اطلاع دارد که امام سجاد علیه السلام بانوی معظمه (رباب) را در کنار قبر مطهر تنها گذاشته است؟ اگر تاریخ ساکت است.
آیا سکوت تاریخ مقتضایش آن است که گفته شود، امام علیه السلام او را در آن‌جا تنها گذاشت؟ و به هیچ چیز احتیاج نداشت؟ خوراک و پوشاک برایش لازم نبود؟ قطعاً احتیاج داشته و امام علیه السلام تمام آن‌ها را فراهم آورده است. اغلب مؤرخان دوران‌های گذشته همیشه و غالباً به نقل تاریخ اجمالًا اکتفا کرده‌اند. چنانچه در جای خود این موضوع به طور کامل بررسی و تحقیق شده است.
به طور جزم غیب گویی: که امام علیه السلام بانوی مکرمه را در کربلا کنار قبر امام علیه السلام تنها گذاشته، از حرف‌های خنده آور است. از کجا به این موضوع یقین گردید وبه قلم آورده شد؟ آیا ذی شعوری به این عمل احتمال می‌دهد؟ تا این که شما به این احتمال جزم گردید.
خنده‌آور این عبارات است که گفته: آیا ذی شعوری این عمل منافی غیرت را که امام سجاد علیه السلام مادر خود را در وسط بیابان قفر بدون محرم بگذارد؟ ... الخ.
گویا نویسنده این کلمات قطع کرده که امام علیه السلام بانوی مکرمه را در وسط بیابان قفر بدون مرد محرم گذاشته است. اگر قطع به این حرفش دارد، ما با وی سخنی نداریم قطعش به خودش حجت است، ولی به ما قطع حاصل نیست؛ بلکه ما یقین داریم که هرگز امام علیه السلام بانوی معظمه را در کنار قبر امام علیه السلام- اگر ماندن (رباب) در کنار قبر مطهر اصل داشته باشد- قطعاً تنها نمی‌گذارد. نمی‌دانم طرفدار شبهات از کجا علم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 168
__________________________________________________
- رسانیده که امام علیه السلام او را تنها گذاشته است؟ و در مراجعت از کربلا به مدینه تاریخ اشخاص را تعیین نکرده که با چه اشخاص مراجعت کرده است تا طرفدار شبهات باور نماید و قطعاً با اشخاصی مراجعت کرده است که مورد اطمینان بوده‌اند. سکوت تاریخ دلیل آن نیست که ما اشخاصی که با آن‌ها مراجعت کرده است را باید بشناسیم و اگر نشناسیم، باور ننماییم.
علاوه معلوم می‌شود که صاحب این کلمات و شبهات، اطلاع کامل از تاریخ کربلا نداشته است؛ زیرا به مجرد این که یزید پشیمان شد و گناه را به گردن ابن زیاد انداخت، مردم از هر طرف رو به کربلا نهادند و به‌ویژه قبیله بنی‌اسد اطراف قبر مطهر را گرفتند و شب و روز کنار قبر مطهر خالی نبود و در دهات نزدیک قبر اطهر بودند و دائماً به دور قبر مطهر پروانه وار می‌گشتند و موقعی نمی‌شد که خالی بماند. حتی بعضی‌ها قایلند که بنا را به دور قبر مطهر، بنی‌اسد ساختمان کرده و مسجد بنا نمودند. بعضی قایلند که مختار ثقفی تشیید بنا کرده است؛ ولی جای شک نیست که بعد از دفن سید الشهدا سلام اللَّه علیه دور قبر مطهر هیچ وقت خالی نمانده است، چون طرفدار شبهات اطلاع نداشته، غیرتش به‌جوش‌آمده وگفته که چه‌طور می‌شود در وسط بیابان قفر بانوی مکرمه بدون مرد محرم بماند. از مسلّمات تاریخ است که قبر مطهر سید الشهدا علیه السلام از روز دفنش، اطرافش هیچ زمان از زوار خالی نمانده؛ حتی آن موقعی که هنوز قبه و بنا ساختمان نشده بود، دور قبر مطهر از زوار خالی نبود. چنانچه خود طرفدار شبهات به آن اعتراف دارد، مگر در زمان متوکل عباسی مدت‌ها مأموران دولتی نمی‌گذاشتند کسی به کنار قبر اطهر برود و هر وقت هارون‌الرشید و یا متوکل قبه مبارکه قبر مطهر را خراب می‌کردند، شیعیان از هر طرف هجوم می‌آوردند و فوری قبه را بالای قبر مطهر ساختمان می‌کردند؛ چنانچه بر مطلع به تاریخ کربلا این مطلب پوشیده نیست.
ابن‌الاثیر که این قول را نقل کرده که «بانوی مکرمه نزد قبر مطهر مانده» اگر اصل داشته باشد، هیچ گونه مانعی به نظر نمی‌رسد، مگر غیرت طرفدار شبهات به جوش آمده باشد و قبول ننماید که چه طور آن بانوی معظمه در کنار قبر مطهر تنها وبدون شخص محرمی مانده است؟
اولًا: در این گونه نقل قصه‌ها مسامحه می‌شود ادّعای این که بانوی معظمه در کنار قبر مبارک مانده است، معنی آن این نیست که شب و روز از قبر مطهر جدا نشده، بلکه ممکن است در آن آبادانی‌ها و قرای نزدیک حائر مقدس اقامت نموده واغلب اوقاتش نزد قبر مطهر بوده است. چنانچه آن زمان که هنوز قبر مطهر امیر المؤمنین علیه السلام مشهور نشده [است] و غیر از خواص از شیعه و اصحاب ائمه علیهم السلام کسی دیگر نمی‌شناخت. آن‌ها که می‌شناختند و به زیارت قبر اطهر می‌آمدند، در قریه نزدیک بربوات بیض که در آن‌جا قبر مبارک واقع است و به آن قریه نجف می‌گفتند، بعد داخل نجف فعلی شده و در آن محل توقف می‌کردند و از آن‌جا به زیارت قبر مبارک مشرف می‌شدند. همچنین در زیارت سیدالشهدا علیه السلام در قرای نزدیک به حائر حسینی توقف می‌کردند و از آن‌جا به زیارت حائر مقدس مشرف می‌گشتند و بانوی معظمه اغلب اوقاتش نزد قبر مبارک بوده است.
ثانیاً: ماندن بانوی مکرمه نزد قبر مطهر جای استبعاد نیست؛ چون در صدر اسلام توقف زوجات-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 169
__________________________________________________
- با وفای اشخاص و اشراف نزد قبور آن‌ها معمول بوده است و بانوان مکرمه در نزد قبر شوهرهای شان عزادار می‌شدند.
از مسلّمات تاریخ است که پس از وفات سید اجل اعظم حسن مثنی رضی الله عنه فرزند ارجمند حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام عیالش که فاطمة بنت الحسین علیه السلام بوده است آن بانوی معظمه تا یک سال در کنار قبر زوجش حسن مثنی چادر زد (فسطاط) و عزا دار شد و پس از یک سال که شب شد، امر کرد آن را چیدند وندایی شنید که گوید: «هل وجدوا ما فقدوا» ندا کننده دیگری به وی جواب داد: «بل یئسوا فانقلبوا». (رجوع شود به کتب معتبره شیعه و سنی).
وبعضی گویند: بانوی معظمه فاطمة رضی اللَّه عنها به بیت لبید تمثل جست:
(إلی الحول ثمّ اسم السلام علیکما) (ومَن یبک حولًا کاملًا فقد اعتذر)
محدث قمی رحمه الله در «سفینة البحار» گفته [است]: الذی ذکرناه عن زوجته فاطمة من انّها ضربت علی قبره فسطاطاً وکانت تصوم النهار وتقوم اللیل إلی سنة نقله الشیخ المفید وکثیر من علماء الشیعة والسنة وکان هذا شایعاً بین النساء المحترمات الحانیات. سفینة، جزء 1، صفحة 256، ط نجف اشرف.
بعد محدث قمی رحمه الله قضیه بانوی معظمه رباب را از ابن الاثیر نقل کرده است.
حالا بنا به عقیده طرفدار شبهات گفته شود که بانوی معظمه فاطمه در کنار قبر حسن مثنی رضی الله عنه چه‌طور یک سال تنها ماند. آیا از محارمش نزد وی شب‌ها بوده است یا نه؟.
این قبیل شبهات واهیه قابل ذکر نیست؛ چون قطعاً تنها نمی‌شود و از کسان و خادم‌ها در حضورش حاضر بوده‌اند. عیناً همین حال در باره بانوی معظمه «رباب» موجود است و جای شبهه‌تراشی نیست.
ام المؤمنین أم سلمة (رض) پس از شنیدن شهادت حضرت سید الشهدا علیه السلام در دشت کربلا و ظاهر شدن علامات شهادت آن حضرت به واسطه تربتی که رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم و امام حسین سلام اللَّه علیه به وی داده بودند، لباس سیاه دربر کرد و قبه سیاهی در مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم زد و در آن خیمه عزادار شد.
ادریس عماد الدین قرشی در کتابش «عیون الاخبار و فنون الآثار» گوید: «وعن أبی نعیم باسناده عن أم سلمة رضوان اللَّه علیها، أنّها لمّا بلغها مقتل الإمام الحسین بن علی علیه السلام أضربت قبّة سوداء فی مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ولبست السواد».
چون ام المؤمنین ام سلمة رضی اللَّه عنها سن شریفش بالا رفته بود، نتوانست به کربلا وبه زیارت قبر مطهر سیدالشهدا علیه السلام برود و در کنار قبر اطهر عزادار شود ولذا در مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم قبه سیاهی زده و لباس سیاه پوشیده و عزادار شده است ودر سال (62) هجرت دار فانی را وداع گفته است؛ رضوان اللَّه علیها.
غرض رویه توقف زنان مدتی در کنار قبر بزرگان از ازواج در صدر اسلام معمول بوده است و از افراد بانوان خاندان رسالت نیز این کار را عملی کرده‌اند و از طرف ائمه هدی سلام اللَّه علیهم منعی نرسیده است و در آن مواقع، بانوان هاشمیّات ودیگران را منع از این عمل و به جا آوردن آن نفرموده‌اند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 170
__________________________________________________
- طرفدار شبهات بس غیور است. ناراحت نشود اگر ماندن بانوی معظمه رباب در کربلا در کنار قبر سیدالشهدا علیه السلام اصل داشته باشد. قطعاً امام سجاد علیه السلام او را تنها نمی‌گذارد و بسیار احتمال قوی می‌رود که قریب یک سال مانده و بعد مراجعت به مدینه کرده است. در مراجعت به مدینه هم قطعاً با اشخاص مورد اعتماد مراجعت کرده است گرچه تاریخ ساکت است، ولی طرفدار شبهات یقین کند که با افراد مورد اطمینان مراجعت کرده است.
اگر مؤرخان احتمال می‌دادند که بعد از بیش‌تر از یک هزار سال این گونه شبهات پوچ به ذهن بعضی اشخاص خواهد آمد، اسامی اشخاصی را که آن بانوی معظمه با آن‌ها مراجعت به مدینه کرده به دست می‌آوردند و در تاریخ ثبت می‌کردند.
در هر حال، طرفدار شبهات مسلّم دانسته است که آن بانوی معظمه یک سال بیش‌تر پس از شهادت امام علیه السلام در دنیا زندگی نکرده و در مدینه از دنیا رفته است. پس احتمالات و توهمات که اهل بیت یک سال در کوفه مانده‌اند و یا در شام زیاد توقف کرده‌اند و یا چندین ماه در این دو محل مانده‌اند، احتمالات و پندارهای بی‌اساس و توهمات و خیالات فاسده بیش‌تر نیست.
قاضی طباطبائی، تحقیقی راجع به اول اربعین حضرت سید الشهدا علیه السلام،/ 362- 369
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 171

وقال الحارث بن کعب: فقالت لی فاطمة بنت علیّ: قلت لأختی زینب: یا أخیّة! لقد أحسنَ هذا الرّجل الشّامیّ إلینا فی صحبتنا، فهل لک أن نصلَه؟ فقالت: واللَّه ما معنا شی‌ء نصِلُه به إلّاحُلیّنا. قالت لها: فنعطیه حُلیَّنا.
قالت: فأخذتُ سِواری ودُمْلُجی، وأخذتْ أختی سِوارَها ودُملجَها، فبعثنا بذلک إلیه، واعتذرنا إلیه، وقلنا له: هذا جزاؤک بصحبتک إیّانا بالحسن من الفعل. قال: فقال:
لو کان الّذی صنعتُ إنّما هو للدّنیا کان فی حلیِّکنّ ما یرضینی ودونَه، ولکنْ واللَّه ما فعلتُه إلّا للَّه، ولقرابتکم من رسول اللَّه (ص). «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 462- 463/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 356
وروی عن الحارث بن کعب قال: قالت لی فاطمة «2» بنت علیّ علیه السلام: قلت لأختی زینب: قد وجب علینا حقّ هذا الرّسول «3» لحسن صحبته لنا، فهل لنا «4» أن نصله «5» بشی‌ء «6»؟
__________________________________________________
(1)- به روایت حارث بن کعب، فاطمه دختر علی گوید: به زینب، خواهرم گفتم: «خواهرکم! این مرد شامی در همراهی ما نیک‌رفتار بود. می‌خواهی چیزی به او بدهیم؟»
گفت: «به خدا چیزی نداریم به او بدهیم، مگر زیورهایمان.»
راوی گوید: فاطمه گفت: «زیورهایمان را به او می‌دهیم.»
فاطمه گوید: «دستبند و ساقبند خویش را برگرفتم. خواهرم نیز دستبند و ساقبند خویش را برگرفت که پیش وی فرستادیم و عذر خواستیم و گفتیم: «این پاداش رفتار نکوی تو است که در همراهی ما داشته‌ای.»
گوید: اما او گفت: «اگر آنچه کردم، برای دنیا بود، زیورهایتان و کم‌تر از آن نیز مرا خشنود می‌کرد، ولی به‌خدا این‌کار را جز برای خدا و نزدیکی شما با پیمبر خدای نکردم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3075
(2)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والأسرار مکانه: «قال الحارث بن کعب: قالت لی فاطمة ...»، وفی المعالی: «قالت فاطمة ...»].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والمعالی، وفی الأسرار: «الرّجل»].
(4)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والأسرار والمعالی: «لکِ»].
(5)- [فی البحار والأسرار: «تصله» وفی المعالی: «تصلیه»].
(6)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 172
قالت: واللَّه ما لنا ما نصله «1» به إلّاأن نعطیه حلیّنا.
فأخذت سواری ودملجی، و «2» سوار أختی ودملجها، «3» فبعثنا بها «3» إلیه «4» واعتذرنا من قلّتها «5». وقلنا: هذا بعض جزائک لحسن صحبتک إیّانا. فقال: لو کان الّذی صنعت «6» للدّنیا «7» ففی دون «7» هذا رضای، ولکن واللَّه ما فعلته إلّاللَّه‌ولقرابتکم «8» من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 75/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 400؛ المجلسی، البحار، 45/ 146؛ البحرانی، العوالم، 17/ 445- 446؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 526؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 190
فقالت فاطمة بنت علیّ لأختها زینب: لقد أحسن هذا الرّجل إلینا، فهل لک أن نصله بشی‌ء؟ فقالت: واللَّه ما معنا ما نصله به إلّاحُلیّنا.
فأخرجتا سوارین ودملجین لهما، فبعثتا به إلیه، واعتذرتا، فردّ الجمیع، وقال: لو کان الّذی صنعتُ «9» للدّنیا لکان فی هذا ما یُرْضینی، [ودونه] ولکن واللَّه ما فعلته إلّا للَّه ولقرابتکم من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. «10»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 300/ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 475
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: «ما تصل»].
(2)- [البحار: «أو»].
(3- 3) [لم یرد فی الأسرار].
(4)- [تسلیة المجالس: «إلی الرّسول»].
(5)- [تسلیة المجالس: «قلّته»].
(6)- [فی تسلیة المجالس: «فعلته» وفی البحار: «صنعته»].
(7- 7) [فی تسلیة المجالس: «لکان فی بعض» وفی البحار والعوالم والأسرار والمعالی: «کان فی دون»].
(8)- [فی البحار والعوالم والأسرار والمعالی: «قرابتکم»].
(9)- [نهایة الإرب: «صنعته»].
(10)- فاطمه دختر علی به خواهر خود زینب گفت: «این مرد نسبت به ما نیکی کرده آیا می‌توان به او چیزی داد؟»
گفت: «به خدا چیزی در دست نداریم، جز زیور خود.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 173
فقالت فاطمة بنت علیّ: قلت لأختی زینب: إنّ هذا الرّجل الّذی أرسل معنا قد أحسن صحبتنا، فهل لک أن نصله؟ فقالت: واللَّه ما معنا شی‌ء نصله به إلّاحلیّنا. قالت:
وقلت لها: نعطیه حلیّنا.
قالت: فأخذت سواری ودملجی، وأخذت أختی سوارها، ودملجها، وبعثنا به إلیه واعتذرنا إلیه، وقلنا: هذا جزاؤک بحسن صحبتک لنا. فقال: لو کان الّذی صنعت معکم إنّما هو للدّنیا کان فی هذا الّذی أرسلتموه ما یرضینی وزیادة، ولکن واللَّه ما فعلت ذلک إلّا للَّه‌تعالی، ولقرابتکم من رسول اللَّه (ص).
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 195
فقالت فاطمة بنت الحسین لأختها «1»: قد أحسن هذا الرّجل إلینا، فهل لک أن تصلیه بشی‌ء؟
فقالت: واللَّه ما معنا «2» شی‌ء نصله «2» به إلّاما کان من هذا الحلیّ. قالت: فافعلی.
فأخرجت له سوارین ودملجین، وبعثتا بهما إلیه، فردّهما، وقال: لو کان «3» ما صنعت رغبة «3» لکان فی هذا مقتنع بزیادة کثیرة، ولکنِّی ما فعلته إلّاللَّه‌تعالی ولقرابتکم من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم.
__________________________________________________
- آن‌گاه دو دستبند و بازوبند درآوردند و برای او فرستادند و پوزشی خواستند. او تمام آن‌ها را پس داد و گفت: «اگر من هرچه کرده‌ام، برای دنیا بود، البته این پاداش برای من بس بود و از آن خشنود می‌شدم؛ بلکه به کم‌تر از آن هم راضی بودم؛ ولی به خدا سوگند هرچه کردم، در راه خدا و محض خویشی شما با رسول اللَّه بود.»
(پیش از این اشاره کرده بودیم که چون نام فاطمه آمد، مؤلف در یک جا تصریح کرده بود که او خواهر سکینه، دختر حسین است و با اندک فاصله تصریح کرد که به خواهرش زینب چنین گفت و به اشتباه او اشاره نمودیم که اگر مقصود فاطمه، دختر حسین است که زینب عمه او بوده است و اگر مقصود فاطمه دختر علی بود که زینب خواهر بزرگ‌ترش بود، ولی از مادر جدا بودند. باید دانست که حسین دختری به نام فاطمه داشت که عروس پسر عثمان و بعد عروس حسن بن علی شده بود و علی هم دختری به نام فاطمه داشت و چون مؤلف تصریح کرده است، خواهر بزرگ‌تر سکینه بود، در آن‌جا باید دختر حسین باشد؛ ولی اشتباه این‌جاست که او را با خواهر زینب اشتباه کرده و در این‌جا ممکن است فاطمه، دختر علی باشد. در کتب تاریخ روشن‌تر آمده است.)
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 202- 203
(1)- [نور الأبصار،/ 266: «لأختها سکینة»].
(2- 2) [فی الدّمعة السّاکبة ونور الأبصار: «ما نصله»].
(3- 3) [فی الدّمعة السّاکبة ونور الأبصار: «الّذی صنعته رغبة للدّنیا (فی الدّنیا)»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 174
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 196/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 155؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 266، 383- 384
فلمّا أراد القائد الرّجوع أعطوه المال والثِّیاب الّذی أعطاها لهم یزید (لعنه اللَّه)، وقالوا:
لو نملک شیئاً لدفعناه إلیک بارک اللَّه لک فیه. فقال: ما أقبل شیئاً، وما فعلت ذلک إلّا والمِنّة علیَّ، ولکن هذا الطّریق واسع، وقد استغنیتم عن القربة، فادفعوها لی فدفعوها له، وودّعهم، وسار إلی الشّام.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 143
ومثل ذلک [کلام الخوارزمیّ] فی الفصول المهمّة، لکن قال: فاطمة بنت الحسین قالت لأختها: قد أحسن هذا الرّجل فهل لک أن تصله؟ وساق الکلام کما مرّ هذا ولا یخفی علیک إنّ هذه الصّلة من آل الرّسول للقائد إنّما کانت قبل وصولهم إلی المدینة، وقد یستفاد من کلام أبی مخنف إنّ هذه الصّلة کانت بعد وصولهم إلی المدینة وذلک حیث قال: قال:
فلمّا أراد القائد الرّجوع أعطوه المال والثِّیاب الّذی أعطاهم إیّاها یزید (لعنه اللَّه)، وقالوا: لو نملک شیئاً لدفعناه إلیک بارک اللَّه لک فیه. فقال: ما أقبل شیئاً، وما فعلت ذلک، إلّاوالمنّة علیَّ، ولکن هذا الطّریق واسع وقد استغنیتم عن القرب، فادفعوها إلیَّ، فدفعوها إلیه، وودّعهم، وسار إلی الشّام.
هذا أقول: یمکن أن تکون الصّلة من آل الرّسول للقائد مرّتین مرّة فی الطّریق، ومرّة فی المدینة بل هذا هو الظّاهر من أخذ مجامع الرّوایات بأسرها لأنّ المستفاد من کلام أبی مخنف أنّ القائد لم یقبل من الصّلة شیئاً إلّاالقرب والظّاهر من الرّوایات السّابقة أ نّه قبل صلة آل الرّسول وعطیّتهم. فتأمّل. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 526
__________________________________________________
(1)- چون امام زین العابدین علیه السلام با اهل بیت از شام بیرون شدند، کوچ بر کوچ طی مراحل و مناقل 1 کردند و در نزدیکی مدینه، محلی را که سزاوار دانستند، فرود آمدند و خیمه‌ها برافراختند. این وقت، فاطمه دختر علی بن ابیطالب به خواهر خود زینب گفت: «نعمان بن بشیر انصاری در طی طریق از هیچ زحمتی در خدمت ما دریغ نداشت. او را به صلات سنیه و جایزه بهیه 2 خشنود باید نمود.»
زینب فرمود: «امروز ما را بر اموال و اثقالی فره 3 و زر و سیمی سره دسترس نیست؛ الا آن‌که از حلی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 175
ثمّ قالت فاطمة لأختها زینب: یا أخیّة! لقد أحسن هذا الرّجل الشّامیّ إلینا فی صحبتنا، فهل لک أن نصله؟ فقالت: واللَّه ما معنا شی‌ء نصله به إلّاحُلیّنا. قالت لها:
فنعطیه حلیّنا. فأخذت فاطمة سوارها ودملجها، وأخذت أختها سوارها ودملجها، فبعثتا بذلک إلیه واعتذرتا إلیه، وقالتا له: هذا جزاؤک بصحبتک إیّانا بالحسن من الفعل.
فقال الرّسول: لو کان الّذی صنعت إنّما هو للدّنیا کان فی حلیّکنّ «1» ما یرضینی ودونه ولکن واللَّه ما فعلته إلّاللَّه‌ولقرابتکم من رسول اللَّه (ص).
کحالة، أعلام النِّساء، 2/ 98
__________________________________________________
- و زیور خود چیزی بدو عطا فرستیم.»
پس از دست او، رنجن و یاره 4 و خلخال و مرسله و قلاده مبلغی فراهم آورده، بدو فرستادند و پیام دادند که: «این اشیا، دستمزد بعضی از پایمردی‌های 5 تو است.»
نعمان بن بشیر گفت: «اگر من تقدیم این خدمت از بهر دنیا کردم، به کم‌تر از این عطا شادخاطر بودم؛ لکن من قربت و قرابت شما را به رسول خدا نگران بودم و خدمت‌گونه می‌نمودم.»
آن اشیا را مسترد ساخت 6 و اهل‌بیت را سلام فرستاد و طریق مراجعت پیش داشت و رهسپار گشت.
1. مناقل (جمع منقل) «چو جعفر»: راه میان کوه.
2. سنیه: عالی. بهیه: درخشان.
3. فره (به کسر فاء و فتح راء از ماده وفر): وافر، بسیار.
4. یاره: دستبند طلا یا نقره و به معنی گردنبند هم آمده است.
5. یایمرد: مددکار، یاور.
6. مسترد ساخت: پس داد.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 176- 177
پس فاطمه بنت امیر المؤمنین علیه السلام به خواهرش جناب زینب سلام اللَّه علیها گفت: «این مرد به ما احسان کرد. آیا میل دارید که ما در عوض احسان او چیزی به او بدهیم؟»
جناب زینب سلام اللَّه علیها فرمود: «ما چیزی نداریم به او عطا کنیم، جز حلی خود.»
پس بیرون کردند دست برنجن و دو بازوبندی که با ایشان بود و برای نعمان فرستادند و عذرخواهی از کمی آن نمودند. او رد کرد جمیع را و گفت که اگر این کار را من برای دنیا کرده بودم، همین‌ها مرا کافی بود و بدان خوشنود بودم؛ ولکن واللَّه من احسان نکردم به شما مگر برای خدا وقرابت شما با حضرت رسول صلی الله علیه و آله.
قمی، منتهی الآمال،/ 524
(1)- [فی المطبوع: «حلیّتکن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 176

وقال أبو جعفر: حدّثنی خلیفة بن هلال، قال: حدّثنا أبو النّمیر «1» علیّ بن یزید، قال: کنت مع علیّ بن الحسین علیه السلام عندما انصرف من الشّام إلی المدینة، فکنت أحسن إلی نسائه «2» أتواری عنهم إذا نزلوا وأبعد عنهم إذا رحلوا «2»، فلمّا نزلوا المدینة بعثوا إلیَّ بشی‌ء من الحلیّ «3»، فلم آخذه، وقلت: فعلت هذا للَّه «4» ولرسوله «4»، فأخذ علیّ بن الحسین حجراً أسوداً «5» صمّاءً، فطبعه «6» بخاتمه وقال: خذه واقض کلّ حاجة لک منه، فوَ اللَّه الّذی «6» بعث محمّداً بالحقّ لقد کنت أجعله فی البیت المظلم، فیسرج لی وأضعه علی الأقفال، فتفتّح «7» لی وآخذه بیدی وأقف بین «8» أیدی الملوک «8» فلا أری إلّاما أحبّ.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 85- 86/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 4/ 259- 260 (ط مؤسّسة المعارف- قم)
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: «أبو نمیر»].
(2- 2) [مدینة المعاجز: «وأتواری عنهم عند قضاء حوائجی»].
(3)- [مدینة المعاجز: «من حلیهنّ»].
(4- 4) [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(5)- [فی المطبوع: «أسود»].
(6- 6) [مدینة المعاجز: «بخاتم، ثمّ قال: خذه وسلْ کلّ حاجة لک منه، فوَ الّذی»].
(7)- [مدینة المعاجز: «فتنفتح»].
(8- 8) [مدینة المعاجز: «یدی السّلاطین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 177

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 179

قال هشام: حدّثنی عوانة بن الحکم، قال: «1» لمّا قَتلَ عبیداللَّه بن زیاد الحسین بن علیّ وجی‌ء برأسه. دعا عبدالملک بن أبی الحارث السّلمیّ. [...]
قال عبدالملک: فقدمتُ المدینة، فلقیَنی رجل من قریش، فقال: ما الخبر؟ فقلت:
الخبر عند الأمیر. فقال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون! قُتِل الحسین بن علیّ.
فدخلتُ علی عمرو بن سعید، فقال: ما وراءک؟ فقلت: ما سَرَّ «2» الأمیر، قُتِل الحسین «3» ابن علیّ «3»، فقال «4»: نادِ بقَتْله، فنادَیْت بقتله، فلم أسمع واللَّه واعیة قطّ مثل واعیة نساء بنی هاشم فی دُورهنّ علی الحسین «5»، فقال عمرو بن سعید، وضحک «6»:
عجّت نساءُ بنی زیاد عجّةً کَعجیجِ نِسْوتنا غَداةَ الأَرْنب «7»
والأرنب: وقعةٌ کانت لبنی زُبید علی بنی زیاد من بنی الحارث بن کعب، من رهط عبدالمدان، وهذا البیتُ لعمرو بن معدیکرَب «7»، ثمّ قال عمرو: هذه واعیة بواعیة عثمانَ ابن عفّان. «8»
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی المعالی ووسیلة الدّارین].
(2)- [وسیلة الدّارین: «یسرّ»].
(3- 3) [لم یرد فی نفس المهموم والمعالی ووسیلة الدّارین].
(4)- [وسیلة الدّارین: «فقال لی»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین وأضاف: «ثمّ أقبل عمرو بن سعید الأشدق نحو قبر النّبیّ وقال: یا محمّد! یوم بیوم بدر»].
(6)- [فی المعالی: «وضحک اللّعین» وفی العبرات: «وهو یضحک»].
(7- 7) [لم یرد فی المعالی والعبرات].
(8)- عبدالملک گوید: به مدینه رسیدم، یکی از مردم قریش مرا دید و گفت: «چه خبر؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 180
الطّبری، التّاریخ، 5/ 466/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 415؛ المحمودی، العبرات، 2/ 218- 219؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 63؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 352- 353
تقدّم [ابن زیاد] إلی عبدالملک بن أبی الحدیث «1» [...] بالمدینة [...] فقال عبدالملک «2»:
فرکبت راحلتی وسرت نحو المدینة، فلقینی رجل من قریش «3»، فقال: ما الخبر؟ فقلت:
الخبر عند الأمیر تسمعه. قال: إنّا للَّه‌وإنّا «4» إلیه راجعون قتل واللَّه الحسین علیه السلام!
ولمّا دخلت علی عمرو بن سعید، فقال: ما وراءک؟ فقلت: ما یسرّ «5» الأمیر، قتل الحسین بن علیّ علیه السلام. فقال: اخرج، فناد بقتله. فنادیت، فلم أسمع واللَّه «6» واعیة قطّ مثل
__________________________________________________
- گفتم: «خبر را امیر داند.»
گفت: «انا للَّه‌وانا الیه راجعون. حسین بن علی کشته شد.»
گوید: آن‌گاه پیش عمرو بن سعید رفتم. و گفت: «چه خبر بود؟»
گفتم: «مایه خوشدلی امیر. حسین بن علی کشته شد.»
گفت: «کشته شدن او را بانگ بزن.»
گوید: و من کشته شدن حسین را بانگ‌زدم. به‌خدا هرگز فریاد عزایی همچون فریادی که زنان بنی‌هاشم در خانه‌هاشان به عزای حسین برآوردند، نشنیده‌ام.
گوید: عمرو بن سعید بخندید و شعری به این مضمون خواند:
«زنان بنی زیاد روز پس از جنگ ارنب
فغانی کردند که همانند فغان زنان ما بود.»
ارنب جنگی بود که بنی زبید از بنی زیاد برده بودند و شعر از عمرو بن معدی کرب است.
گوید: آن‌گاه عمرو بن سعید گفت: «این بانگ عزا به عوض بانگ عزای عثمان بن عفان.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3080
(1)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار: «أبی الحارث» وفی أعیان الشّیعة واللّواعج: «الحارث»].
(2)- [الأسرار: «عبداللَّه»].
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة: «قیس»، وفی الأسرار: «قریش أو بنی قیس»].
(4)- [لم یرد فی الأسرار].
(5)- [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار: «ما سرّ»].
(6)- [لم یرد فی ط علمیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 181
واعیة بنی هاشم فی دورهم علی الحسین بن علیّ علیهما السلام حین سمعوا «1» النِّداء «2» بقتله، فدخلت «3» علی عمرو بن سعید، فلمّا رآنی تبسّم إلیَّ ضاحکاً، ثمّ «4» أنشأ متمثِّلًا «4» بقول عمرو بن معدی کرب «5»:
عجّت نساء بنی زیاد عجّة کعجیج نسوتنا غداة الأرنب
ثمّ قال عمرو: هذه واعیة بواعیة عثمان «6». «7»
المفید، الإرشاد، 2/ 127- 128/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 121- 122؛ البحرانی، العوالم، 17/ 389- 390؛ مثله البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 57- 58؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 482؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 615، لواعج الأشجان،/ 215
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(3)- [فی البحار والعوالم والأسرار: «ثمّ دخلت»].
(4- 4) [فی أعیان الشّیعة واللّواعج: «تمثّل»].
(5)- [أضاف فی أعیان الشّیعة واللّواعج: «الزّبیدیّ، وقیل: إنّه لمّا سمع أصوات نساء بنی هاشم ضحک، وتمثّل بذلک، فقال:»].
(6)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(7)- عبدالملک گوید: من سوار بر شتر شده و به سوی مدینه رهسپار شدم. پس مردی از قریش مرا دیدار کرد و گفت: «چه خبر؟»
گفتم: «خبر نزد امیر است و آن را خواهی شنید.»
گفت: «انا للَّه‌وانا الیه راجعون. به خدا، حسین علیه السلام کشته شد.»
و چون بر عمرو بن سعید درآمدم، گفت: «چه خبر داری؟»
گفتم: «خبری است که امیر را شاد کند. حسین بن علی کشته شد.»
گفت: «بیرون برو و خبر کشته شدن او را در شهر جار بزن.»
پس آمدم و جار کشیدم. پس شیون و فریادی هرگز نشنیده بودم، مانند شیون زنان بنی هاشم که آن روز از خانه‌هاشان شنیدم. آن‌گاه که خبر کشته شدن حسین بن علی را شنیدند. پس به نزد عمرو بن سعید درآمدم، چون مرا دید، خنده‌ای کرد و آن‌گاه به شعر عمرو بن معدی کرب تمثل جست که گوید:
شیون کردند زنان بنی زیاد شیونی مانند شیون زنان ما در بامداد روز ارنب
سپس عمرو گفت: «این شیون (امروز) در برابر شیون عثمان (که زنان بنی امیه بر او کردند).»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 127- 128
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 182
ثمّ إنّ عمراً غزا بنی الحارث، فأصاب فیهم وانتصف منهم، وقال:
لمّا رأونی فی الکتیفة «1» مقبلًا وسط الکتیبة مثل ضوء الکوکب
واستیقنوا منّا بوقع صادق هربوا ولیس أوان ساعة مهرب
عجّت نساء بنی زیاد عجّة کعجیج نسوتنا غداة الأرنب
هکذا رواه الطّوسیّ وغیره. وقد رأیت أبا جعفر محمّد بن حبیب «2» البصریّ أدرج هذا البیت فی خبر ذکره، فقال: لمّا جاء نعیُّ الحسین- رضی الله عنه- ومَن کان معه قال مروان:
«یوم بیوم الحَفَض «3» المجوّر» أی یوم بیوم عثمان- رضی الله عنه- ثمّ تمثّل بقول الأسدیّ:
عجّت نساء بنی زبید عجّة کعجیج نسوتنا غداة الأرنب
قال: وهذا یوم کان بین بنی أسد وبین بنی الحارث بن کعب ونهد وجرم، فانتفجت «4» لبنی الحارث یومئذ أرنب، فتفاءلوا وقالوا: ظفرنا بهم: فظفروا؛ ثمّ انتصف منهم بنو أسد فقال الأسدیّ هذا الشّعر. وهذا هو التّفسیر الصّحیح فی قوله: «غداة الأرنب» لا ما ذکره أبو علیّ- رحمه الله- لأنّه لا یعرف موضع یقال له أرنب ولا یحفظ ألبتّة؛ وإنّما هو یوم الأرنب، سُمِّی بهذه الأرنب الّتی انتفجت لهم، ولا یصحّ إنشاده:
عجّت نساء بنی زبید ...
إذا نُسِب إلی عمرو أصلًا؛ إلّاأن یکون البیت للأسدیّ کما قال ابن حبیب «5»، وعمرو أولی به، والأثبت أ نّه له، فلینشد:
عجّت نساء بنی زیاد ...
کما ذکرناه بدءاً.
أبو عبید، التّنبیه علی الأوهام،/ 49- 50
__________________________________________________
(1)- رسمَ الکاتب «صح» فوق الکلمة «الکتیفة» توکیداً لها.
(2)- رسم الکاتب «حبیب» وفوقها «معا».
(3)- الحفض: متاع البیت. والمجوّر: المطوّح. ومن أمثال العرب السّائرة: «یوم بیوم الحفض المجوّر» یضرب مثلًا للمجازاة بالسُّوء ... والأصل فی هذا المثل: زعموا أنّ رجلًا کان بنو أخیه یؤذونه، فدخلوا بیته فقلبوا متاعه، فلمّا أدرک ولده صنعوا مثل ذلک بأخیه؛ فشکاهم فقال: یوم ... الخ، (ل 8: 407).
(4)- انتفجت الأرنب: وثبت وثارت.
(5)- کتب: «حبیب» وفوقها «معاً».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 183
فأرسل عبیداللَّه بن زیاد مبشِّراً إلی المدینة. [...] فلقیه رجل من قریش، فقال: ما الخبر؟ فقال: الخبر عند الأمیر. فقال القرشیّ: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون قُتِل الحسین.
ودخل البشیر علی عمرو بن سعید، فقال: ما وراءک؟ قال: ما سَرّ الأمیر، قُتِل الحسین ابن علیّ. فقال: ناد بقتله. فنادی، فصاح نساء بنی هاشم.
فلمّا سمع عمرو أصواتهنّ، فضحک، وقال:
عجّت نساء بنی زیاد عجّة کعجیج نسوتنا غداة الأرنب
والأرنب وقعة کانت لبنی زبید علی بنی زیاد من بنی الحارث بن کعب، وهذا البیت لعمرو بن معدی کرب. ثمّ قال عمرو: ناعیة کناعیة عثمان. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 300
وبعث عبیداللَّه بن زیاد إلی المدینة عبیداللَّه بن الحارث السّلمیّ وکان والیها إذ ذاک عمرو بن سعید بن العاص، وقال له: لا یسبقنّک الخبر إلیه، قال: فلقینی رجل، قال:
ما الخبر؟ قلت: الخبر عند الأمیر تسمعه. فقال: إنّا للَّه‌قتل الحسین.
فدخلت علی عمرو، وقال: ما وراءک؟ فأخبرته. فاستبشر، وأمر أن ینادی بقتله،
__________________________________________________
(1)- مردی از قریش او را دید و پرسید: «چه خبر داری؟»
گفت: «خبر نزد امیر است.»
آن مرد قریشی گفت: «انا للَّه‌وانا الیه راجعون. حسین کشته شد.»
آن پیک هم بر عمرو بن سعید وارد شد. از او پرسید: «از پشت‌سر چه خبر داری؟»
گفت: «چیزی که امیر را خرسند کند. حسین بن علی کشته شد.»
گفت: «این خبر را اعلان بکن (جار بکش).»
چون فریاد زد، زنان بنی هاشم ضجه و صیحه کردند.
عمرو (حاکم مدینه) صدا و ضجه آن‌ها را شنید. خندید و گفت:
عجّت نساء بنی زیاد عجّة کعجیج نسوتنا غداة الأرنب
یعنی: زنان بنی زیاد (طایفه) ضجه و غوغا کردند، مانند غوغای زنان ما به هنگام واقعه ارنب.
(ارنب هم (محل) واقعه‌ای بود که بنی‌زیاد از بنی‌حارث بن کعب (در جاهلیت) بدان دچار شده بودند و این شعر عمرو بن معدی کرب- دلیر عرب که به دست علی کشته شد- است).
باز عمرو (حاکم مدینه) گفت: «این ندبه مانند ندبه قتل عثمان (برای تشفی) است.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 203- 204
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 184
ثمّ تمثّل ببیت عمرو بن معدی کرب الزّبیدیّ:
عجّت نساء بنی زیاد عجّة کعجیج نسوتنا غداة الأرنب
ویحسن أن أورد شعری هذا فی معناه مسفّهاً له فی بشراه:
یستبشرون بقتله وبسبّه وهم علی دین النّبیّ محمّد
واللَّه ما هم مسلمون وإنّما قالوا بأقوال الکفور الملحد
قد أسلموا خوف الرّدی وقلوبهم شیع لدین الجاهلیّة والّذی «1»
ورُوی: أنّ یزید بن معاویة بعث بمقتل الحسین «2» إلی المدینة محرز «2» بن حریث بن مسعود الکلبیّ من بنی عدیّ بن حباب، ورجلًا من بهراء «3»، وکانا من أفاضل أهل الشّام.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 51
ولمّا دخل رسوله [ابن زیاد] علی عمرو بن سعید بن العاص وهو أمیر المدینة، قال له:
ما وراءک؟ قال: ما سرّ الأمیر، قتل الحسین بن علیّ. قال: اخرج فناد بقتله. فنادی فلم أسمع واللَّه واعیة قطّ کواعیة بنی هاشم فی دورهم. فدخلت علی عمرو بن سعید، فلمّا رآنی تبسّم إلیَّ ضاحکاً، ثمّ أنشأ متمثّلًا بقول عمرو بن معدی کرب:
عجّت نساء بنی زیاد عجّة کعجیج نسوتنا غداة الأرنب
ثمّ قال عمرو: هذه واعیة بواعیة عثمان.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 68
لمّا قتل الحسین، أمر عبیداللَّه بن زیاد عبدالملک بن الحارث السّلمیّ بالمسیر إلی المدینة [...] فلقیه رجل من قریش فقال: ما الخبر؟ فقال: الخبر عند الأمیر. فاسترجع القرشیّ، وقال: قُتِل واللَّهِ الحسین!
ودخل عبدالملک علی عمرو بن سعید، فأخبره بقتل الحسین، فقال: ناد بقتله. ففعل،
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی البحار، 45/ 123 والعوالم، 17/ 391 والأسرار،/ 482].
(2- 2) [الأسرار: «مخروب»].
(3)- [البحار: «یهرا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 185
قال عبدالملک: فلم أسمع واعیة قَطُّ مثْلَ واعیة نساء بنی هاشم فی دورهنّ علی الحسین! فلمّا سمع عمرو بن سعید أصواتهنّ ضحک، وقال: واعیة بواعیة عثمان. وأنشد بیت عمرو ابن معدیّ کرب:
عجّت نساء بنی زیاد عجّة کعجیج نسوتنا غداة الأرنب
(والأرنب: یوم کان لبنی زُبَید علی بنی زیاد من بنی الحارث بن کعب).
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 472- 473
قال: ولمّا بلغ أهل المدینة مقتل الحسین بکی علیه نساء بنی هاشم ونحن علیه.
ثمّ کتب ابن زیاد إلی عمرو بن سعید أمیر الحرمین یبشِّره بمقتل الحسین، فأمر منادیاً فنادی بذلک. فلمّا سمع نساء بنی هاشم ارتفعت أصواتهنّ بالبکاء والنّوح، فجعل عمرو ابن سعید یقول: هذا ببکاء نساء عثمان بن عفّان.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 196
التفت یزید إلی عبدالملک بن مروان وقال له: انطلق حتّی تأتی عمر بن سعید بن العاص بالمدینة فبشّره بقتل الحسین.
قال عبدالملک: فرکبت ناقتی وسریت نحو المدینة، فلمّا دخلت المدینة لقینی رجل من قریش، فقال لی: ما الخبر؟ فقلت: عند الأمیر تسمعه. فبکی الرّجل، وقال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون قتل واللَّه الحسین.
قال عبدالملک: فلمّا دخلت علی عمر بن سعید قال لی: ما وراءک؟ قلت: ما یسرّ الأمیر، قتل واللَّه الحسین بن علیّ! فاسترّ بذلک سرور عظیماً، قال لی: اخرج فناد فی شوارع المدینة بقتل الحسین لتسرّ بذلک بنی أمیّة وتکمد بنی هاشم.
قال: فخرجت، فنادیت فی شوارع المدینة فلم أسمع واعیة قطّ مثل واعیة بنی هاشم فی دورهم ینوحون علی الحسین علیه السلام حین سمعوا النِّداء بقتله، ثمّ رجعت إلی عمر بن سعید بن العاص، فلمّا رآنی تبسّم ضاحکاً، ثمّ قال:
عجّت نساء بنی زیاد عجّة کعجیج نسوتنا غداة الأرنب
فالآن أشفینا القلوب بقتله وسقی حسین جرعةً لم تشرب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 186
ثمّ قال: هذه واللَّه واعیة بواعیة عثمان. «1»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 403
فلمّا بلغ الخبر إلی الهاشمیّات، خرجنَ صارخات، باکیات، نادبات، صائحات، نائحات، واجتمعنَ حول قبر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وهنّ یقلن: ألا یا رسول اللَّه لقد قتل‌ابنک الحسین.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 116
أرسل ابن زیاد عبدالملک بن الحارث السّلمیّ إلی المدینة [...] فسار مجدّاً حتّی إذا وصل المدینة لقیه رجل من قریش وسأله عمّا عنده، فقال له: الخبر عند الأمیر. ولمّا
__________________________________________________
(1)- چون خبر به آن ملعون رسید، حکم کرد که در مدینه ندا کنند: «حسین کشته شد.» پس شیون از خانه‌های بنی هاشم و سایر بیوت مدینه بلند شد که هرگز در مدینه چنین ماتمی نشده بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 723
در نواحی مدینه، مردی از قریش او [عبدالملک بن ابی الحارث السلمی] را دیدار کرد. گفت: «چنین شتابزده از کجا می‌رسی و چه خبر می‌رسانی؟»
گفت: «خبر در نزد امیر است. خواهی اصغا نمود.»
قریشی گفت: «إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، واللَّهِ قُتِل الحسین؛ سوگند به خدای که حسین کشته شد.»
بالجمله، عبدالملک به نزد عمرو بن سعید آمد. عمرو گفت: «خبر چیست؟»
گفت: «شاد باش ایها الامیر! حسین کشته شد.»
عمرو گفت: «بیرون شو و در مدینه منادی باش و مردم را از قتل حسین آگهی ده.»
عبدالملک از نزد او بیرون آمد و در کوی و بازار مدینه ندا درداد که: «قد قتل الحسین.»
بنی هاشم چون این ندا بشنیدند، ضجه واحده از مدینه برخاست. زن و مرد، هم‌آواز صیحه زدند و های‌های بگریستند و بخروشیدند و سر و سینه بخراشیدند و گریبان‌ها چاک زدند و به لطمه چشم و چهره بیازردند. چنان شورش و شیون از مرد و زن برخاست که تا کنون چشمی ندیده و گوشی نشنیده بود. این وقت عبدالملک به نزد عمرو بن سعید باز آمد. عمرو روی او تبسمی کرد و به این شعر عمرو بن معدی کرب تمثل جست:
عجّت نساء بنی زیاد عجّة کعجیج نسوتنا غداة الأرنب 1
آن‌گاه گفت: هذه واعیة بواعیة عثمان.
یعنی: چنان‌که عثمان را کشتند و سبب قتل عثمان بنی هاشم بودند، امروز حسین به قصاص خون عثمان کشته شد.
1. عجیج: ناله و فریاد. نساء و نسوة: زنان و مقصود از غداة الارنب، کارزاری است که بین بنی زیاد و قبیله عمرو بن معدی‌کرب واقع شد و قبیله عمرو مغلوب شدند.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 80- 81
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 187
أعلم ابن سعید بقتل الحسین فرح واهتزّ بشراً، وشماتة.
وأمر المنادی أن یعلن بقتله فی أزقّة المدینة فلم یسمع ذلک الیوم واعیة مثل واعیة نساء بنی هاشم فی دورهنّ علی سیِّد شباب أهل الجنّة واتّصلت الصّیحة بدار «الأشدق» فضحک، وتمثّل بقول عمرو بن معدیکرب:
عجّت نساء بنی زیاد عجّة کعجیج نسوتنا غداة الأرنب
ثمّ قال: واعیة بواعیة عثمان.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 436- 437
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 188

وبعث یزید برأس الحسین إلی عمرو بن سعید بن العاص؛ وهو عامل له یومئذ علی المدینة، فقال عمرو: وددت أ نّه لم یبعث به إلیَّ، فقال مروان: اسکت! ثمّ تناول الرّاس فوضعه بین یدیه وأخذ بأرنبته، فقال:
یا حبّذا بردک فی الیدین ولونک الأحمر فی الخدّین
کأ نّما بات بمجسدین
واللَّه لکأنِّی أنظر إلی أیّام عثمان.
وسمع عمرو بن سعید الصّیحة من دور بنی هاشم، فقال:
عجّت نساء بنی زیاد عجّة کعجیج نسوتنا غداة الأرنب
والشِّعر لعمرو بن معدی کرب فی وقعة کانت بین بنی زبید، وبین بنی الحارث بن کعب.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 84- 85/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 338
قالوا: وکان عمرو بن سعید من رجال قریش، وکان یزید بن معاویة قد ولّاهُ المدینة، فقُتل الحسین وهو علی المدینة، فبعث إلیه برأس الحسین، فکفّنه، ودفنه بالبقیع إلی جنب قبر أمِّه فاطمة بنت رسول اللَّه (ص).
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 176
ولمّا بلغ أهل المدینة مقتل الحسین کثر النّوائح والصّوارخ علیه، واشتدّت الواعیة فی دور بنی هاشم.
فقال عمرو بن سعید الأشدق: واعیة بواعیة عثمان! وقال مروان حین سمع ذلک:
عجّت نساء بنی زبید عجّة کعجیج نسوتنا غدات الأرنب
وقال عمرو بن سعید: وددتُ واللَّه أنّ أمیر المؤمنین لم یبعث إلینا برأسه. فقال مروان:
بئس ما قلت هاته «1»:
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «هاته واللَّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 189
یا حبّذا بردک فی الیدین ولونک الأحمر فی الخدّین
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 417، أنساب الأشراف، 3/ 217/ عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 340
وقال: بعث یزید برأسه إلی المدینة [...] ثمّ ردّ إلی دمشق.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 419، أنساب الأشراف، 3/ 219
ولمّا أمر اللّعین بأن یطاف برأس الحسین علیه السلام فی البلدان أتی به إلی المدینة، وعامله علیها یومئذٍ عمرو بن سعید [الأشدق] فسمع صیاح النِّساء، فقال: ما هذا؟
قیل: نساء بنی هاشم یبکین لمّا رأین رأس الحسین.
وکان عنده مروان بن الحکم.
فقال مروان اللّعین متمثّلًا:
عجّت نساء بنی زیاد عجّة کعجیج نسوتنا غداة الأذیب
عنی اللّعین عجیج نساء بنی عبدالشّمس لمن قتل منهم یوم بدر.
فأمّا ما أقاموه ظاهراً من أمر عثمان، فمروان اللّعین فیمن ألب علیه وشمت بمصابه، وهو القائل:
لمّا أتاه نعیه ذینه مَن کسر ضلعاً کسر جنبه
ولکن ذحول بنی أمیّة بدماء الجاهلیّة الّتی طلبوا بها رسول اللَّه فی عترته وأهل بیته.
ولمّا قال ذلک مروان اللّعین، قال عمرو بن سعید- عامل المدینة یومئذ-: لوددت واللَّه أنّ أمیر المؤمنین لم یکن یبعث إلینا برأس الحسین.
فقال له مروان: اسکت لا أمّ لک، وقل کما قال الأوّل:
ضربوا رأس شریز ضربة أشتت أوتاد ملک فاستتر
ثمّ أتی برأس الحسین إلی عمرو بن سعید، فأعرض بوجهه عنه واستعظم أمره.
فقال مروان اللّعین لحامل الرّأس: هاته.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 190
فدفعه إلیه، فأخذه بیده، وقال:
یا حبّذا بردک فی الیدین ولونک الأحمر فی الخدّین
وهذه العداوة المحضة الأصیلة، وطلب القدیم من ثار الجاهلیّة، لم یستطع مروان اللّعین أن یخفیه، وبعثه السّرور بقتل الحسین (صلوات اللَّه علیه)، علی أن أخذه بیده، وقال ما قاله.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 159- 161
وبه قال: أخبرنا أبو محمّد الحسن بن علیّ الجوهریّ بقراءتی علیه، قال: حدّثنا محمّد بن العبّاس بن حیویه من لفظه، قال: حدّثنا أبو بکر محمّد بن القاسم بن بشار الأنباریّ، قال: حدّثنا أحمد بن سعید، قال: حدّثنا الزّبیر بن بکار، قال: حدّثنی محمّد ابن الحسن، قال: کان بنو أمیّة مجتمعین عند «1» عمرو بن سعید «1»، فسمعوا صیاحاً، فقالوا:
ما هذا؟ فقیل: نساء بنی هاشم یصحن لمّا رأین رأس الحسین علیه السلام. فقال مروان بن الحکم:
عجّت نساء بنی زبیدة عجّة کعجیج نسوتنا غداة الأربد «2»
فلمّا دخل علی «1» عمرو بن سعید «1»، قال: وددت واللَّه أنّ أمیر المؤمنین ما کان وجّه إلیَّ. فقال له مروان: اسکت لاسکت ألا قلت کما قال القائل:
ضربت دوسر منهم ضربة أثبتت أوتاد ملک فاستقرّ
ثمّ أخذ مروان الرّأس فوضعه بین یدیه فقال:
یا حبّذا برده فی الیدین ولونه الأحمر فی الخدّین
کأنّما بات بمجسدین «3»
الشّجری، الأمالی، 1/ 160- 161/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 343
__________________________________________________
(1- 1) [فی المطبوع: «عمر بن سعد»].
(2)- [العبرات: «الأرنب»].
(3)- کثیر شعر الذّنب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 191
وبه قال: أخبرنا الحسن بن علیّ بن محمّد المقنعیّ بقراءتی علیه، قال: حدّثنا أبو عمرو محمّد بن العبّاس بن محمّد بن زکریا بن حیویه الخرّاز لفظاً، قال: حدّثنی أبو بکر محمّد بن القاسم بن بشار الأنباریّ، قال: حدّثنا موسی بن محمّد الخیاط، قال: حدّثنا محمّد بن حمید، قال: حدّثنا جریر، عن أبی النّعمان من ولد النّعمان بن بشیر قال: أتی برأس الحسین بن علیّ علیهما السلام، قال مروان بن الحکم شعراً.
ضربت دوسر فیهم ضربة أثبتت أوتاد ملک فاستقرّ
وقال عبدالرّحمان بن أمّ الحکم:
سمیّة أمسی نسلها عدد الحصا وبنت رسول اللَّه لیس لها نسل
الشّجری، الأمالی، 1/ 185
وذکر الإمام أبو العلاء الحافظ، «1» بإسناده عن مشایخه أنّ یزید بن معاویة «1»، حین قدم «2» علیه برأس «2» الحسین وعیاله «3»؛ بعث إلی المدینة [...] وبعث رأس «4» الحسین إلی عمرو ابن سعید بن العاص- وهو إذ ذاک عامله علی المدینة- فقال عمرو: وددت أ نّه لم یبعث به إلیَّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 75/ مثله الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 135- 136؛ المجلسی، البحار، 45/ 145؛ البحرانی، العوالم، 17/ 452- 453؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 150
وبعث برأس الحسین إلی عمرو بن سعید بن العاص وهو عامله علی المدینة «5»، فتناول عمرو الرّاس فوضعه بین یدیه، وأخذ بأرنبته.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 49، المنتظم، 5/ 344
__________________________________________________
(1- 1) [مرآة الجنان: «أنّ یزید»].
(2- 2) [فی مرآة الجنان والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «علیه (إلیه) رأس»].
(3)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة].
(4)- [مرآة الجنان: «برأس»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی المنتظم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 192
ونقلت عن تاریخ البلاذریّ: أ نّه لمّا وافی رأس الحسین علیه السلام المدینة سمعت الواعیة من کلّ جانب. فقال مروان بن الحکم:
ضربت «1» دوسر فیهم «1» ضربة أثبتت أوتاد ملک فاستقرّ
ثمّ أخذ ینکت وجهه بقضیب ویقول:
یا حبّذا بردک فی الیدین ولونک الأحمر فی الخدّین
کأ نّه بات بمجسدین شفیت منک النّفس یا حسین
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 52/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 124؛ البحرانی، العوالم، 17/ 391- 392؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 482
قال ابن سعد: لمّا وصل [رأس الحسین علیه السلام] إلی المدینة کان سعید بن العاص والیاً علیها، فوضعه بین یدیه، وأخذ بأرنبة أنفه.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 151/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة،/ 5/ 148
وذکر الشّعبیّ: أنّ مروان بن الحکم کان بالمدینة، فأخذه وترکه بین یدیه، وتناول أرنبة أنفه، وقال:
یا حبّذا بردک فی الیدین ولونک الأحمر فی الخدّین «2»
واللَّه لکأنِّی أنظر إلی أیّام عثمان، وقال ابن الکلبیّ: سمع سعید بن العاص أو عمرو بن سعید الضّجّة من دور بنی هاشم، فقال:
عجّت نساء بنی تمیم عجّة کعجیج نسوتنا غداة الأرنب
والبیت لعمرو بن معدی کرب والرّوایة عجّت نساء بنی زیاد.
وروی: إنّ مروان أنشد:
ضرب الدّوسر فیهم ضربة أثبتت أوتاد ملک فاستقرّ
__________________________________________________
(1- 1) [فی العوالم: «منهم رؤوس» وفی الأسرار: «رؤوس فیهم»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 193
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 151/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 149
قال: فأمّا مروان بن الحکم فأحقر وأقلّ من أن یذکر فی الصّحابة الّذین قد غمصناهم وأوضحنا سوء رأینا فیهم؛ لأنّه کان مجاهراً بالإلحاد هو وأبوه الحکم بن أبی العاص؛ وهما الطّریدان اللّعینان، کان أبوه عدوّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یحکیه فی مَشْیه، ویغمز علیه عینَه، ویُدْلِع «1» له لسانه ویتهکم به، ویتهافت علیه؛ هذا وهو فی قبضته وتحت یده، وفی دار دعوته بالمدینة؛ وهو یعلم أ نّه قادر علی قتله أیّ وقت شاء من لیل أو نهار، فهل یکون هذا إلّامن شانئ شدید البِغْضة، ومستحکم العداوة؛ حتّی أفضی أمرُه إلی أن طرده رسول اللَّه صلی الله علیه و آله عن المدینة، وسیّره إلی الطّائف. «2» وأمّا مروان ابنُه «3» فأخبَثُ عقیدة، وأعظم إلحاداً وکفراً؛ وهو الّذی خطب یوم وصل إلیه «3» رأس الحسین علیه السلام إلی المدینة؛ وهو یومئذ أمیرها وقد حمل الرّأس علی یدیه فقال:
یا حبّذا بردُک فی الیَدَیْنِ «4» وحُمْرَةٌ تَجْرِی علی «4» الخَدَّیْنِ «5»
کأ نّما بِتّ بمَحْشَدینِ «6» «5»
ثمّ رمی بالرّأس نحو قبر النّبیّ، وقال: یا محمّد! یوم بیوم بدر. «7» وهذا القول مشتق من الشّعر الّذی تمثّل به یزید بن معاویة وهو شعر ابن الزِّبَعْرَی یوم وصل الرّأس إلیه.
والخبر مشهور.
قلت: هکذا قال شیخنا أبو جعفر «7»؛ والصّحیح أنّ مروان لم یکن أمیرَ المدینة یومئذ؛
__________________________________________________
(1)- یدلع لسانه: یخرجه.
(2)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم والمعالی].
(3)- [لم یرد فی المعالی].
(4- 4) [المعالی: «ولونک الأحمر فی»].
(5- 5) [المعالی:
«کأ نّما حفّ بوردتین شُفیت قلبی بدم الحسین
أخذت ثاری وقضیت دَینی»].
(6)- [نفس المهموم: «بمجسدین»].
(7- 7) [لم یرد فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 194
بل کان أمیرَها «1» عمرو بن سعید بن العاص، ولم یحمل إلیه الرّأس؛ وإنّما کتب إلیه عبید [اللَّه] ابن زیاد یبشِّره بقتل الحسین علیه السلام «2»؛ فقرأ کتابه علی المنبر، وأنشد الرّجز المذکور، وأومأ إلی القبر قائلًا «3»: یوم بیوم بَدْر، فأنکر علیه قوله «3» قومٌ من الأنصار. ذکر ذلک أبو عُبیدة فی کتاب «المثالب».
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 4/ 71- 72/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 416؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 64
وأمّا مَن قال: إنّه [رأس الحسین علیه السلام] بالمدینة، فإنّه یقول: إنّه لمّا نصب بدمشق وطیف به، أمر یزید بن معاویة النّعمان بن بشیر الأنصاریّ، أن یحمله إلی المدینة، لیشاهده النّاس، ولیرهب به عبداللَّه بن الزّبیر، فلمّا وصل إلی المدینة ودخل به علی عمرو بن سعید الأشدق، قال: وددت أنّ أمیر المؤمنین، لم یکن بعث به إلیَّ. فقال له مروان بن الحکم: اسکت لاسکتّ، ولکن قل کما قال:
ضربت دوسی فیهم ضربةً أثبتت أوتاد ملک فاستقر
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 480
ثمّ بعث یزید برأس الحسین إلی عامله علی المدینة، فقال: وددت أ نّه لم یبعث به إلیَّ.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 351
فروی محمّد بن سعد: أنّ یزید بعث برأس الحسین إلی عمرو بن سعید نائب المدینة.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 204
وبعث به [رأس الحسین علیه السلام] یزید إلی عمرو بن سعید الأشدق لطیم الشّیطان وهو إذ ذاک بالمدینة.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 299
وذلک أنّ یزید بعث به إلی عامله بالمدینة عمرو بن سعید الأشدق، فکفّنه ودفنه.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 67
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم والمعالی: «أمیر المدینة»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(3)- [لم یرد فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 195
قال [ابن أبی الحدید]: وروی أ نّه یوم وصل إلی مروان رأس الحسین علیه السلام بالمدینة، وهو یومئذ أمیرها، صعد المنبر وخطب، ثمّ رمی بالرّأس نحو قبر النّبیّ صلی الله علیه و آله وقال:
یا محمّد! یوم بیوم بدر. «1»
المجلسی، البحار، 34/ 287
اختلفت الرّوایات والأقوال فی ذلک [مدفن رأس الحسین علیه السلام] علی وجوه [...].
(الرّابع): أ نّه دفن بالمدینة المنوّرة عند قبر أمّه فاطمة علیها السلام وإنّ یزید أرسله إلی عمرو ابن سعید بن العاص بالمدینة، فدفن عند أمّه الزّهراء علیها السلام، وأنّ مروان بن الحکم کان یومئذ بالمدینة، فأخذه، وترکه بین یدیه وقال:
یا حبّذا بردک فی الیدین ولونک الأحمر فی الخدّین
واللَّه لکأنِّی أنظر إلی أیّام عثمان.
حکاه سبط ابن الجوزیّ فی تذکرة الخواصّ عن ابن سعد فی الطّبقات «2». وفی کتاب جواهر المطالب لأبی البرکات شمس الدّین محمّد الباغندیّ الشّافعیّ کما فی نسخة مخطوطة فی المکتبة الرّضویّة عند ذکر أحوال الحسین علیه السلام: وأمّا رأسه، فالمشهور بین أهل التّاریخ
__________________________________________________
(1)- در کتاب «عوالم» و «تاریخ بلاذری» مسطور است که: به حکم یزید بن معاویه سرِ مبارک حسین علیه السلام را به مدینه آوردند. مروان بن الحکم شاد شد و انشاد اشعار کرد. این سخن استوار نیست؛ لکن سرور مروان و خواندن این شعر عجیب نیست:
ضربت رؤوس فیهم ضربة أثبتت أوتاد ملک فاستقرّ 1
و هم این شعر را مروان انشاد کرد:
یا حبّذا بردک فی الیدین ولونک الأحمر فی الخدّین
کأ نّه باتَ بمجسدین شفیت منک النّفس یا حسین! 2
1. مقصود مروان این است که: سرهای بنی هاشم بریده شد و میخ‌های سلطنت بنی امیه ثابت و پابرجا گشت.
2. کلمه (برد) اگر بر وزن فلس باشد، به معنی خواب و تسکین درد و در این‌جا مناسب است و اگر بر وزن قفل باشد، به نوعی از مجاز قوت و سکون از آن اراده شده است و کلمه «مجسد» اگر بر وزن منبر باشد، به معنی جامه چسبیده به بدن و اگر بر وزن مکرم باشد، به معنی جامه رنگ شده به زعفران است.
چه خوب است قوت دو دست و سرخی دو گونه تو که گویا در دو جامه زعفرانی خوابیده است. ای حسین! دل خود را از کینه تو شفا دادم «بعضی از معانی مجازی یدین هم در این‌جا محتمل است که به واسطه عدم اقتضای مقام ذکر نمی‌شود».
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 89
(2)- [إلی هنا حکاه فی اللّواعج].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 196
والسِّیَر، أ نّه بعثهُ ابن زیاد الفاسق إلی یزید بن معاویة وبعث به یزید إلی عمرو بن سعید الأشدق لطیم الشّیطان وهو إذ ذاک بالمدینة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 626، لواعج الأشجان،/ 247، 248
وفرح مروان بقتل الحسین علیه السلام، فقال:
ضربت دوسر فیهم ضربة أثبتت أوتاد ملک فاستقرّ
ثمّ جعل ینکت بالقضیب فی وجهه ویقول:
یا حبّذا بردک فی الیدین ولونک الأحمر فی الخدّین
کأ نّه بات بعسجدین شفیت منک النّفس یا حسین
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 459
أقول: اختلفت الکلمات فی مدفن الرّأس الشّریف علیه أفضل الصّلاة، فقال قوم: أ نّه بعث به یزید إلی عمرو بن سعید الأشدق عامله علی المدینة. فقال عمرو: وددت أ نّه لم یبعث به إلیَّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 400
عن الإسکافیّ: أنّ رأس الحسین علیه السلام لمّا وصل إلی المدینة کان مروان أمیرها، فحمل الرّأس علی یدیه، وقال:
(یا حبّذا بردّک فی العیدین وحمرة تجری علی الخدّین
کأ نّما بتّ بمسجدین)
ثمّ رمی بالرّأس نحو قبر النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، وقال: یا محمّد! یوم بیوم بدر.
ثمّ قال ابن أبی الحدید: مروان لم یکن یومئذٍ أمیر المدینة بل عمرو بن سعید، ولم یحمل إلیه الرّأس، وإنّما کتب إلیه ابن زیاد یبشِّره بقتل الحسین علیه السلام، فقرأ کتابه علی المنبر، وأنشد الرّجز المذکور، وأومئ إلی القبر یوم بیوم بدر ذکر ذلک أبو عبیدة فی کتاب المثالب.
قلت: ردّ ابن أبی الحدید وهم فإنّ مراد الإسکافیّ لم یکن بعد القتل من الکوفة من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 197
ابن زیاد بل بعد ذلک بإرسال یزید من الشّام. ففی تذکرة سبط ابن الجوزیّ قال کاتب الواقدیّ: دفن رأس الحسین علیه السلام بالمدینة عند أمّه.
وذکر الشّعبیّ أنّ مروان کان بالمدینة. فأخذ الرّأس، وترکه بین یدیه، وتناول أرنبة أنفه وقال: «یا حبّذا- الرّجز- واللَّه لکأنِّی أنظر إلی أیّام عثمان- إلخ-» وأخبار ابن زیاد کتابة عمرو بن سعید والی المدینة بقتل الحسین علیه السلام لم ینحصر نقله بأبی عبیدة بل ذکره الطّبریّ وغیره، وتعبیر ابن أبی الحدید بالتّبشیر غلط.
التّستری، بهج الصّباغة، 5/ 281
وروی أبو جعفر محمّد بن عبداللَّه الإسکافیّ المتوفّی سنة (240) فی کتاب التفضیل؛ قال:
وخطب مروان یوم وصل إلیه رأس الحسین علیه السلام إلی المدینة وقد حمل الرّأس علی یدیه «1»، فقال:
__________________________________________________
(1)- هذا هو الصّواب؛ وفی أصلی: «وخطب مروان یوم وصل إلیه رأس الحسین علیه السلام إلی المدینة وهو یومئذ أمیرها، وقد حمل الرّأس علی یدیه، فقال: ...».
هکذا رواه عنه ابن أبی الحدید؛ فی آخر الفصل الثّالث من شرح المختار: «57» من نهج البلاغة من شرحه: ج 4 ص 71 طبعة الحدیث؛ بمصر؛ ثمّ قال ابن أبی الحدید:
والصّحیح أنّ مروان لم یکن أمیر المدینة یومئذ؛ بل کان أمیرها عمرو بن سعید بن العاص؛ ولم یحمل إلیه الرّأس؛ وإنّما کتب إلیه عبید [اللَّه] بن زیاد؛ یبشِّره بقتل الحسین علیه السلام؛ فقرأ [عمرو بن سعید] کتابه علی المنبر؛ وأنشد الرّجز المذکور؛ وأومأ إلی القبر قائلًا: یوم بیوم بدر.
فأنکر علیه قوله قوم من الأنصار.
ذکر ذلک أبو عبیدة معمر بن المثنّی البصریّ المتوفّی سنة (209/ أو 211) فی کتاب المثالب.
أقول: الّذی ذکره ابن أبی الحدید؛ من أنّ مروان لم یکن أمیر المدینة حین وصل رأس الحسین علیه السلام إلیها فهو صواب لا غبار علیه؛ ولکن ذلک لا ینافی إنشاد المروان الشّعر المذکور؛ کما لا ینافی صعوده المنبر؛ والقائه الخطبة ورمیه الرّأس الشّریف إلی قبر النّبیّ وقوله: «یا محمّد! یوم بیوم بدر!!!» لأنّ مروان کان شریکاً لسعید ابن العاص وغیره من طواغیت بنی أمیّة فی الضّلال؛ والفرح بمصائب أهل بیت النّبوّة، وإن کان مروان کان أخبث من جمیع طواغیت بنی أمیّة.
وأیضاً قول ابن أبی الحدید: «إنّ عمرو بن سعید بن العاص قرأ کتاب شقیقه ابن مرجانة علی المنبر وأنشد الرّجز المذکور وأومأ إلی القبر قائلًا: یوم بیوم بدر» لا ینافی إنشاده الرّجز المذکور وقوله: «یوم بیوم بدر» عند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 198
یا حبّذا بردک فی الیدین وحمرة تجری علی الخدّین
کأ نّما بتَّ بمحشدین
ثمّ رمی [اللّعین] بالرّأس نحو قبر النّبیِّ وقال: یا محمّد! یوم بیوم بدر.
[قال الإسکافیّ:] وهذا القول [من مروان] مشتقٌّ من الشّعر الّذی تمثّل به یزید بن معاویة؛ وهو شعر ابن الزِّبْعَری یوم وصل الرّأس إلیه؛ والخبر مشهور.
المحمودی، العبرات، 2/ 342
__________________________________________________
- وصول رأس الحسین علیه السلام إلیه من جانب یزید؛ وقد تقدّم من روایة ابن سعد والبلاذریّ أنّ العاصی ابن العاص أنشدَ شعراً فرحاً ومسّرةً بقتل الحسین علیه السلام، فهم أرجاس کلّما تهبُّ ریح تنتشر خباثتهم وأریاحهم النّتنة الخبیثة؛ وما ذکره الرّواة من خبثهم وجیفة نزعاتهم قلیل من کثیر؛ أجری اللَّه أقلام نزر یسیر من المحدِّثین والمؤرِّخین بذکره علی خوف ورعب من الظّالمین والطّواغیت الّذین طبّقوا خطوات بنی أمیّة فی کتمان مثالب الظّالمین وموبقاتهم؛ کما أصرُّوا علی کتمان مناقب المعصومین وإخفاؤها عن المجتمع الإسلامی وسیعلم الّذین ظلموا أیّ منقلب ینقلبون.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 199

وبعث برأس الحسین رضی الله عنه فنصب بالمدینة.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 491
قال: فجی‌ء برأس الحسین، فنصب.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 418، أنساب الأشراف، 3/ 218/ عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 341
قال: فبعث یزید رأسه إلی المدینة، فنصب علی خشبة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 419، أنساب الأشراف، 3/ 219
وبعث به یزید إلی عمرو بن سعید الأشدق لطیم الشّیطان وهو إذ ذاک بالمدینة فنصبه.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 299/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 626
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 200

أنبأنا أبو القاسم النّسیب، وأبو الوحش المقرئ، عن رشأ بن نظیف ونقلته من خطّه، أخبرنا إبراهیم بن علیّ، حدّثنا محمّد بن یحیی الصُّولیّ، حدّثنا أبو خلیفة، حدّثنا محمّد ابن سلّام، حدّثنا عبیدة بن المنذر، قال: قال أبی:
لمّا أتی برأس الحسین بن علیّ إلی عمرو بن سعید بن العاص وضع بین یدیه.
فقال للولید بن عتبة بن أبی سفیان: قم، فتکلّم.
فقام، فقال: إنّ هذا- عفا اللَّه عنّا وعنه- خیّرنا «1» بین أن یقتلنا ظالماً أو نقتله معذورین فی قتله، فصرنا إلی الّتی کرهنا مضطرّین إلیها غیر مختارین لها، وباللَّه لوددنا أ نّا اشترینا له العافیة منه، ولو أمکن ذلک بأغلی الثّمن، وإن عجل قوم بملامنا لیصیرنّ إلی عذر منّا.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 66/ 154، مختصر ابن منظور، 26/ 334
__________________________________________________
(1)- [المختصر: «حرنا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 201

ثمّ خرج عمرو بن سعید إلی المنبر، فخطب النّاس، ثمّ ذکر حسیناً وما کان من أمره، وقال: واللَّه لوددت أنّ رأسه فی جسده وروحه فی بدنه یسبّنا، ونمدحه، ویقطعنا ونصله، کعادتنا وعادته.
فقام ابن أبی حبیش أحد بنی اسد بن عبدالعزّی بن قصیّ، فقال: أما لو کانت فاطمة حیّة لأحزنها ما تری!
فقال عمرو: اسکت لاسکتّ أتنازعنی فاطمة وأنا من عفر «1» ظبابها؟ واللَّه إنّه لابننا وإنّ أمّه لابنتنا! أجل واللَّه لو کانت حیّةً لأحزنها قتله، ثمّ لم تلم من قتله! یدفع عن نفسه!.
فقال ابن أبی حبیش: إنّه ابن فاطمة، وفاطمة بنت خدیجة بنت خویلد بن أسد بن عبدالعزّی.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 85/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 338- 339
وحدّثنا عمر بن شبّة [قال]: حدّثنی أبو بکر عیسی بن عبداللَّه «2» بن محمّد بن عمر ابن علیّ بن أبی طالب، عن أبیه، قال:
رعف عمرو بن سعید علی منبر رسول اللَّه (ص). فقال بیار «3» الأسلمیّ- وکان زاجراً-:
إنّه لیوم دم. قال: فجی‌ء برأس الحسین، فنصب، فصرخ «4» نساء [آل] أبی طالب، فقال مروان:
عجّت نساء بنی زبید عجّة کعجیج نسوتنا غداة الأرنب «5»
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «عقر»].
(2)- [أنساب الأشراف: «عبیداللَّه»].
(3)- [العبرات: «بیان»].
(4)- [العبرات: «فصرخت»].
(5)- [جمل من أنساب الأشراف: «الأزیب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 202
ثمّ صحن أیضاً، فقال مروان:
ضرب ذوشر «1» فیهم ضربة أثبتت «2» أن کان «2» ملک فاستقرّ
وقام ابن أبی حبیش وعمرو یخطب، فقال: رحم اللَّه فاطمة. فمضی فی خطبته شیئاً، ثمّ قال: وا عجباً لهذا الألثغ وما أنت وفاطمة؟ قال: أمّها خدیجة- یرید أنّها من بنی «3» أسد بن عبدالعُزّی «4»- قال: نعم واللَّه وابنة محمّد أخذتها یمیناً وأخذتها شمالًا!! وددتُ واللَّه «3» أنّ أمیر المؤمنین کان نحّاه عین «5» ولم یرسل به إلیَّ، ووددتُ واللَّه «6» أنّ رأس الحسین کان علی عنقه، وروحه کان فی جسده.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 417- 418، أنساب الأشراف، 3/ 217- 218 رقم 66/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 340- 341
ثمّ صعد المنبر فأعلم النّاسَ قتله. «7»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 466/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 415؛ المحمودی، العبرات، 2/ 219؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 300
ثمّ صعد المنبر، فأعلم النّاس بقتل الحسین علیه السلام ودعا «8» لیزید ونزل «8». «9»
المفید، الإرشاد، 2/ 122/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 68؛ المجلسی، البحار، 45/ 122؛ البحرانی، العوالم، 17/ 390؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 58؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 482
__________________________________________________
(1)- [فی أنساب الأشراف: «دوشر» وفی العبرات: «دوسر»].
(2- 2) [فی أنساب الأشراف والعبرات: «أرکان»].
(3)- [لم یرد فی العبرات].
(4)- [أنساب الأشراف: «عبدالعریّ»].
(5)- [فی أنساب الأشراف والعبرات: «عنِّی»].
(6)- [زاد فی العبرات: «هذا. وقال له: أوقفوا إلیه؟»].
(7)- آن‌گاه به منبر رفت و کشته شدن حسین را به مردم خبر داد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3080
(8- 8) [الدّمعة السّاکبة: «لیزید بن معاویة»].
(9)- آن‌گاه به منبر رفت و مردم را از کشته شدن حسین بن علی آگاه نمود و بر یزید بن معاویه دعا کرد و از منبر به زیر آمد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 128
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 203
قالوا: ثمّ صعد «1» عمرو بن سعید أمیر المدینة المنبر، وخطب، و «2» قال فی خطبته «1»: إنّها «3» لدمة بلدمة، وصدمة بصدمة «4»؛ «5» وموعظة بعد موعظة «5» (حکمة بالغة فما تغنی «6» النّذر) «7» واللَّه «8» لوددت أنّ رأسه فی بدنه، وروحه فی جسده أحیان «9» کان «7» یسبّنا ونمدحه، ویقطعنا ونصله؛ کعادتنا وعادته، «5» ولم یکن من أمره ما کان «5»، ولکن کیف نصنع «10» بمَن سلّ سیفه «11» یرید قتلنا، إلّاأن ندفع «12» عن أنفسنا.
فقام إلیه عبداللَّه بن السّائب، فقال: أما «13» لو کانت فاطمة حیّة فرأت رأس «8» الحسین لبکت «14» علیه.
فجبّهه «15» عمرو بن سعید، وقال: نحن أحقّ بفاطمة منک، أبوها عمّنا، وزوجها أخونا،
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: «لعنه اللَّه المنبر، وقال:»].
(2)- [من هنا حکاه فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار، وفی المعالی وأعیان الشّیعة واللّواعج مکانه: « (ثمّ) صعد المنبر، وخطب النّاس، وأعلمهم قتل الحسین علیه السلام و ..»].
(3)- [فی المقرّم مکانه: «ثمّ رقی المنبر، وقال: أیُّها النّاس! إنّها ...»].
(4)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی وأعیان الشّیعة واللّواعج‌والمقرّم: «کم خطبة بعد خطبة»].
(5- 5) [لم یرد فی المقرّم].
(6)- [فی تسلیة المجالس والعوالم: «تغن»].
(7- 7) [المقرّم: «لقد کان»].
(8)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(9)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی وأعیان الشّیعة واللّواعج: «أحیاناً»].
(10)- [لم یرد فی المعالی].
(11)- [أضاف فی المقرّم: «علینا»].
(12)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی وأعیان الشّیعة واللّواعج والمقرّم: «ندفعه»].
(13)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی وأعیان الشّیعة واللّواعج‌والمقرّم].
(14)- [الأسرار: «فبکت»].
(15)- [المقرّم: «فزبّره»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 204
و «1» ابنها ابننا «1»؛ أما «2» لو کانت فاطمة حیّة لبکت عینها، «3» وحزن «4» کبدها «3»، ولکن «2» ما لامت من قتله، ودفع «5» عن نفسه «6» «7».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 76- 77/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 459- 460؛ المجلسی، البحار، 45/ 122؛ البحرانی، العوالم، 17/ 390؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 58؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 482؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 65؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 615، لواعج الأشجان،/ 215- 216؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 437
أمّا عمرو «8» فحیث وصله الخبر صعد المنبر وخطب النّاس، وأعلمهم ذلک «9»، فعظمت واعیة بنی هاشم وأقاموا سنن المصائب والمآتم. «10»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 169- 170/ عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 372؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 481
__________________________________________________
(1- 1) [فی تسلیة المجالس: «ابنتها ابنتنا» وفی الدّمعة السّاکبة والمقرّم: «أمّها ابنتنا»].
(2)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی وأعیان الشّیعة واللّواعج والمقرّم].
(3- 3) [لم یرد فی المقرّم].
(4)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار وأعیان الشّیعة واللّواعج: «حرّت» وفی المعالی: «حزنت»].
(5)- [فی تسلیة المجالس: «منعه» وفی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی وأعیان الشّیعة واللّواعج والمقرّم: «دفعه»].
(6)- [أضاف فی المقرّم: «والتفت إلی قبر رسول اللَّه، وقال: یوم بیوم بدر، یا رسول اللَّه. فأنکر علیه قوم من الأنصار»].
(7)- [وقعت هذه الواقعة فی روایة الخوارزمی وتسلیة المجالس بعد دخول أهل البیت علیهم السلام فی المدینة].
(8)- [تسلیة المجالس: «عمرو بن سعید»].
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(10)- اما عمرو همین که خبر به او رسید، بر منبر رفت و برای مردم خطبه خواند و خبر رسیده را به آنان اعلام کرد. صدای ناله و شیون از خاندان بنی هاشم برخاست و مراسم عزا و سوگواری به پا داشتند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 169- 170
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 205
ثمّ صعد عمرو المنبر، فأعلم النّاس بقتل الحسین. «1»
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 473
ثمّ خرج إلی المسجد، ورقی المنبر، وأعلم النّاس بقتل الحسین علیه السلام، ودعا لیزید بدوام الملک وشدّة السّلطان، وسبّ الحسین وذمّه، ثمّ نزل عن المنبر.
فازداد البکاء والنّوْح فی دور بنی هاشم. «2»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 403
__________________________________________________
(1)- و مشهور است که چون این خبر محنت اثر به مدینه رسید، حاکم آن‌جا عمرو بن سعید بن العاص خطبه‌ای خواند و اظهار بشاشت کرد.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 58
(2)- پس آن ملعون بر منبر برآمد و گفت: «ایها الناس! این ناله‌ها و شیونها به عوض شیونهایی است که بر قتل عثمان از خانه بنی امیه بلند شد.»
سپس برای مصلحت گفت: «من می‌خواستم که سر او در بدنش می‌بود و ما را دشنام می‌داد و ما او را مدح می‌کردیم؛ اما چه کنم با کسی که شمشیر روی ما کشد و اراده قتل ما کند؟ به غیر آن که او را بکشیم، چه چاره توان کرد؟»
پس عبداللَّه بن سایب برخاست و گفت: «اگر فاطمه زنده می‌بود و سرِ حسین را می‌دید، چه می‌کرد؟»
عمرو گفت: «ما سزاوارتریم به فاطمه از تو. پدر او عم ماست و شوهر او برادر ماست و فرزند او فرزند ماست. اگر فاطمه زنده می‌بود، چشمش می‌گریست و جگرش می‌سوخت و کشنده او را ملامت نمی‌کرد.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 723
آن‌گاه به مسجد آمد و مردم را انجمن ساخت و بر منبر برآمد و مردم را از قتل حسین علیه السلام آگهی داد و در عرض خطبه این کلمات را بر زبان آورد:
قال: إنّها لدمة بلدمة وصدمة بصدمة. کم خطبة بعد خطبة وموعظة بعد موعظة، حکمة بالغة فما تغنی النُّذُر. واللَّه لوددت أنّ رأسه فی بدنه وروحه فی جسده أحیاناً کان یسُبُّنا ونمدحه ویقطعنا ونصله کعادتنا وعادته ولم یکن من أمره ما کان، ولکن کیف نصنع بمن سلَّ سیفه یرید قتلنا، إلّاأن ندفعه من أنفسنا؟.
در همه این کلمات به تصریح و تلویح تذکره 1 خون عثمان می‌کرد و می‌گفت: ضربی در ازای 2 ضربی و صدمتی در حذای صدمتی و چه بسیار خطبه که بعد از خطبه قرع صماخ می‌نماید و چه بسیار موعظه پس از موعظه نقر سماع 3 می‌کند و این همه حکمت بالغه خداوند است و مردمان از ادراک آن غایب‌اند. سوگند به خدای، دوست داشتم که سرِ حسین در بدنش بماند و روحش در جسدش بپاید و احیاناً ما را به فحش و شتم یاد کند و ما او را به مدح و ثنا نام بریم و او از ما ببرد و ما با او بپیوندیم؛ چنان‌که عادت او بود و عادت ما. و این امر واقع نشود؛ لکن چه توانستیم کرد گاهی که شمشیر خویش را کشید و آهنگ قتل ما کرد؛ الّا آن‌که حفظ نفس خویش را به دفع او کوشیم؟
عبداللَّه بن السایب حاضر مجلس بود. به پا خاست.
فقال: لو کانت فاطمة حیّة فرأت رأس الحسین لبکت عینها وحرّت کبدها.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 206
ثمّ صعد المنبر وأعلم النّاس بقتله علیه السلام وقرأ کتاب عبیداللَّه علی المنبر وأنشد الرّجز المذکور [عجّت نساء بنی زیاد عجّة کعجیج نسوتنا غداة الأرنب] وأومأ إلی القبر الشّریف وقال: یوم بیوم بدر. فأنکر علیه قوم من الأنصار.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 63- 64
__________________________________________________
- گفت: «اگر فاطمه دختر رسول خدا زنده بود و سر بریده فرزندش حسین را می‌نگریست، آتش در جگرش زبانه زدن می‌گرفت و سیلاب از چشمش می‌ریخت.»
عمرو بن سعید گفت: «ما با فاطمه نزدیک‌تریم از تو. پدر او عم ما است و شوهر او برادر ما است و فرزندان او فرزندان ما است؛ لکن اگر فاطمه زنده بود، آتش در جگر او زبانه می‌زد و آب از دیده او سیلان می‌نمود. اما قاتل او را که دافع بود، از نفس خود ملامت نمی‌فرمود.»
1. تصریح: آشکار گفتن. تلویح: مطلبی را به گوشه و کنایه فهمانیدن. تذکره: یادآوری.
2. ازاء: برابر، مقابل.
3. قرع صماخ: کوبیدن پرده گوش. نقر سماع: صدا کردن در گوش. و مقصود از این دو جمله (به طور کنایه) رسیدن سخن به گوش کسی با شد و وضوح می‌باشد.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 81- 81
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 207

قال أبو مخنف: عن هشام بن الولید، عمّن شهد ذلک، قال: أقبل الحسین بن علیّ بأهله من مکّة ومحمّد ابن الحنفیّة بالمدینة؛ قال: فبلغه خبرهُ وهو یتوضّأ فی طَسْت؛ قال: فبکی حتّی سمعتُ وکْفَ دموعه فی الطَّسْت. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 394
أقول: فمضی الحسین لشأنه، وبقی محمّد ینتظر خبره ویترقّب أثره، ولم یزل هکذا، حتّی رأی أنّ المدینة قد ضجّت بأهلها، وهو یومئذ مریض، فأقبل علی خادم له، وقال:
ما لی أری المدینة، قد ضجّت بأهلها، قال: کأنّ أخاک الحسین قد رجع من العراق.
قال: ویلک لیس الأمر کما ذکرت، علیَّ بفرسی. فقام لیرکب، فسقط، ومرّة ثانیة، فکبا ومرّة ثالثة، فوقع، فقال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون فیها مصیبة کمصیبة آل یعقوب. فرکب، وخرج من المدینة، فرأی النّاس بین صارخ وصارخةً، وباک وباکیةً، فصاح: واللَّه لقد قُتل أخی الحسین علیه السلام. وخرّ مغشیّاً علیه إلی آخر المصیبة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 252
__________________________________________________
(1)- هشام بن ولید گوید: وقتی حسین با کسان خود از مکه درآمد، محمد بن حنفیه به مدینه بود.
گوید: خبر کشته شدن وی را وقتی شنید که در تشتی وضو می‌کرد.
گوید: پس بگریست چندان که شنیدم که اشک‌های وی به تشت می‌ریخت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2981
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 208

ولمّا أتی النّاسَ بالمدینة مقتلُ الحسین بن علیّ علیهما السلام، خرجت زینب بنت عقیل بن أبی طالب، وهی تقول:
ماذا تقولون؟ إن قال النّبیّ لکم ماذا صنعتم وأنتم آخر الأُممِ
بعترتی أهل بیتی بعد مفتقدی منهم أساری ومنهم «1» ضُرّجوا بدمِ
ما کان هذا جزائی إذ نصحتُ لکم أنْ تخلفونی بسوءٍ فی ذوی رحمی
الرّسّان، تسمیة من قتل، س 1- ع 2،/ 151- 152/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171- 172
وزینب ابنة عقیل الّتی خرجت علی النّاس بالبقیع، وهی تبکی قتلاها بالطّفّ، فقالت:
ماذا تقولون إن قال النّبیّ لکم ماذا فعلتم وأنتم آخر الأمم
بأهل بیتی وأنصاری وذرِّیّتی منهم أساری وقتلی ضُرّجوا بدم؟
ما کان ذاک جزائی إذ نصحت لکم أن تخلفونی بسوءٍ فی ذوی رحمی
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 84- 85
ولمّا قُتل حسین، قالت بنت لعقیل بن أبی طالب:
ماذا تقولون إن قال النّبیّ لکم ماذا فعلتم وأنتم أفضل الأمم
بعترتی وبأهلی بعد منطلقی منهم أساری وقتلی ضُرِّجوا بدم
[ما کان هذا جزائی أن نصحت لکم أن تخلفونی بقتل فی ذوی رحمی] «2»
فما سمعها أحد إلّابکی.
ابن قتیبة، عیون الأخبار، 1/ 212
__________________________________________________
(1)- [الأمالی: «وقتلی»].
(2)- زیادة فی النّسخة الألمانیّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 209
وقالت زینب بنت عقیل ترثی قتلی أهل الطّفّ، وخرجت تنوح بالبقیع:
ماذا تقولون إن قال النّبیّ لکم ماذا فعلتم وأنتم آخر الأمم
بأهل بیتی وأنصاری أما لکم عهد کریم أما توفون بالذّمم
ذرِّیّتی وبنو عمِّی بمضیعة منهم أساری وقتلی ضُرِّجوا بدم
ما کان «1» ذا جزائی إذا «1» نصحتکم أن تخلفونی بسوء فی ذوی رحم
فکان أبو الأسود الدّؤلیّ یقول: «ربّنا ظلمنا أنفسنا وإن لم تغفر لنا وترحمنا لنکوننّ من الخاسرین» [الأعراف «7»: 23].
وکانت زینب هذه عند علیّ بن یزید بن رکانة من بنی المطّلب بن عبد مناف، فولدت له ولداً. منهم عبدة ولدت وهب بن وهب أبا البختریّ القاضی.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 420- 421، أنساب الأشراف، 3/ 221
فلمّا دخلوها «2» خرجت امرأة من بنی «3» عبدالمطّلب ناشرةً شعرها، واضعةً کمّها «4» علی رأسها «5» تلقاهم «6» وهی تبکی وتقول «5»:
ماذا تقولون إن «7» قال النّبیُّ لکم ماذا فعلتم وأنتم آخر «8» الأُمم!
بعترتی وبأهلی «9» بعد مفتقدی منهم أساری وقتلی ضرِّجوا بدم «10»
__________________________________________________
(1- 1) [أنساب الأشراف: «ذاک جزائی إذ»].
(2)- [فی تهذیب التّهذیب وأعلام النِّساء: «دخلوا (المدینة)»].
(3)- [فی تهذیب الکمال وتهذیب التّهذیب والحدائق الوردیّة: «بنات» وفی الأنساب مکانه: «فتلقّتهم امرأة من بنات ...»].
(4)- [تهذیب الکمال: «کفّها»].
(5- 5) [فی الأمالی: «تلقتهم وهی تقول» وفی الحدائق الوردیّة: «فتلقتهم»].
(6)- [لم یرد فی الأنساب، وفی تهذیب الکمال وتهذیب التّهذیب: «تتلقّاهم»].
(7)- [الأمالی: «لو»].
(8)- [الأمالی: «خیرة»].
(9)- [الحدائق الوردیّة: «بأصلی»].
(10)- [أضاف فی الأمالی: «قال أبو الولید: هذا البیت لم أسمعه من خالد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 210
ما کان هذا جزائی إذ نصحت لکم أن تخلفونی بسوءٍ «1» فی ذوی رحمی «2»!
[بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السلام]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 390/ عنه: ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 197- 198؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 192؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 429- 430؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 353؛ مثله بلا إسناد السّمعانی، الأنساب، 3/ 476؛ المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 127؛ کحّالة، أعلام النِّساء، 2/ 98- 99
قال: ولمّا أتی أهل المدینة مقتل الحسین خرجت ابنة عقیل بن أبی طالب، ومعها نساؤها، وهی حاسرة تلوی بثوبها، وهی تقول:
ماذا تقولون إنْ قال النّبیُّ لکم ماذا فعلتم وأنتم آخر الأمم
بعترتی وبأهلی بعد مفتقدی منهم أساری ومنهم ضرِّجوا بدم! «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 466- 467/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 417؛ المحمودی، العبرات، 2/ 220
__________________________________________________
(1)- [فی تهذیب الکمال وتهذیب التّهذیب: «بشرٍّ»].
(2)- [أضاف فی تهذیب الکمال: «قال أبو الولید أحمد بن جناب: لم أسمع هذا البیت الأخیر إلّامن هذا الشّیخ»].
(3)- و چون وارد آن‌جا شدند، زنی از بنی عبدالمطلب که موی خویش را آشفته بود و آستین به سر نهاده بود، پیش روی آن‌ها آمد که می‌گریست و اشعاری می‌خواند به این مضمون:
«چه خواهید گفت اگر
پیمبر به شما بگوید
شما که آخرین امت‌ها بودید
از پس مرگ من
با خاندان و کسانم چه کردید؟
که بعضیشان اسیران شدند
و کشتگان آغشته به خون!
پاداش من این نبود،
که اندرزتان داده بودم که از پس من
با خویشاوندانم بدی نکنید.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2976
گوید: و چون مردم مدینه از کشته شدن حسین خبر یافتند، دختر عقیل بن ابیطالب همراه زنان همدل-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 211
ورَثَتْهُ ابنة عقیل بن أبی طالب:
ماذا تقولون إن قال الملیکُ لکم: ماذا فعلتم وأنتم آخر الأمم؟
بعترتی وبأهلی بعد مفتقدی منهم أساری وقتلی ضرِّجوا بدمی
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 242
وقالت بنت عقیل بن أبی طالب «1» ترثی الحسین ومَن أُصیب معه «2» «1»:
«3» عینی «3» ابکی «3» بعبرة وعویل واندبی إن ندبت آل الرّسول
ستّة «4» کلّهم لصلب علیٍّ قد أصیبوا وخمسة لعقیل «5»
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 383/ عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 273؛ مثله القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 47- 48
ولمّا قُتل الحسین بن علیّ (رضی اللَّه عنهما) بکربلاء وحمل رأسه ابن زیاد إلی یزید، خرجت بنت عقیل بن أبی طالب فی نساء من قومها حواسر [حائرات]، لمّا قد ورد علیهنّ من قتل السّادات، وهی تقول:
ماذا تقولون إن قال النّبیُّ لکم: ماذا فعلتم وأنتم آخر الأمم؟
بعترتی وبأهلی بعد مفتقدی نصف أساری ونصف ضرِّجوا بدم
__________________________________________________
- خویش با سر برهنه بیامد، در جامه خویش می‌پیچید و شعری می‌خواند به این مضمون:
«چه خواهید گفت؟
اگر پیمبر به شما بگوید،
شما که آخر امت‌ها بودید
از پس من با خاندانم و کسانم چه کردید؟
بعضی‌شان اسیر شدند و بعضی دیگر در خون غلتیدند.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3081
(1- 1) [ینابیع المودّة: «ترثیه»].
(2)- [زاد فی جواهر المطالب: «من أهله»].
(3- 3) [جواهر المطالب: «عین بکِّی»].
(4)- [ینابیع المودّة: «تسعة»].
(5)- [أضاف فی ینابیع المودّة: «وأوردهما ابن عبدالبرّ فی الاستیعاب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 212
ما کان هذا جزائی إذ نصحتُ لکم أن تخلفونی بشرٍّ فی ذوی رحمی
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 78
حدّثنا «1»
علیّ بن عبدالعزیز، ثنا الزّبیر، عن عمّه مصعب بن عبداللَّه قال:
خرجت زینب الصّغری بنت عقیل بن أبی طالب علی النّاس بالبقیع تبکی قتلاها بالطّفّ وهی تقول:
ماذا تقولون إن قال النّبیُّ لکم ماذا فعلتم وکنتم آخر الأمم
بأهل بیتی وأنصاری وذرِّیّتی «2» منهم أساری وقتلی ضرِّجوا بدم
ما کان ذا «3» جزائی إذ نصحتُ لکم أن تخلفونی «4» بسوءٍ فی «4» ذوی رحم «5»
فقال أبو الأسود الدّؤلیّ: نقول «ربّنا ظلمنا أنفسنا» الآیة. ثمّ قال «6» أبو الأسود الدّؤلیّ:
أقول وزادنی جزعاً «7» وغیظا أزال اللَّه ملک بنی زیاد
وأبعدهم کما غدروا «8» وخانوا کما بعدت ثمود وقوم عاد
ولا رجعت رکابهم «9» إلیهم إذا قفت «10» إلی یوم التّناد
__________________________________________________
(1)- [کفایة الطّالب: «أخبرنا الحافظ یوسف، أخبرنا ابن أبی زید، أخبرنا محمود، أخبرنا ابن فاذشاه، أخبرنا الإمام أبو القاسم، حدّثنا»].
(2)- [کفایة الطّالب: «شیعتهم»].
(3)- [فی مقتل الحسین: «هذا» وفی کفایة الطّالب: «ذاک»].
(4- 4) [کفایة الطّالب: «بشرّ من»].
(5)- [فی مقتل الحسین وکفایة الطّالب: «رحمی»].
(6)- [فی مجمع الزّوائد مکانه: «رواه الطّبرانیّ بإسناد منقطع (انظر رقم 2875) ورواه باسناد آخر أجودمنه وزاد فیه، فقال ...»].
(7)- [مجمع الزّوائد: «حنقاً»].
(8)- [مجمع الزّوائد: «بعدوا»].
(9)- [مجمع الزّوائد: «رکائبهم»].
(10)- [کفایة الطّالب: «وقفت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 213
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 126- 127 رقم 2853، مقتل الحسین،/ 64/ عنه:
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 441؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 200
حدّثنا زکریا بن یحیی السّاجی «1» قال: سمعت أحمد «2» بن محمّد بن حمید الجهمیّ من ولد أبی جهم بن حذیفة «3» ینشد فی قتل الحسین وقال: هذا الشّعر لزینب بنت عقیل بن أبی طالب:
ماذا تقولون إن قال الرّسول «4» لکم ماذا فعلتم وأنتم آخر الأمم «5» بأهل «5» بیتی وأنصاری «5» وذرِّیّتی
منهم أساری وقتلی ضرِّجوا بدم ما کان ذاک «6» جزائی إذ «7» نصحتُ لکم
أن تخلفونی بسوءٍ فی ذوی رحم «8»
فقال أبو الأسود الدّؤلیّ: نقول «9» «رَبّنا «10» ظلمنا أنفسنا وإن لم تغْفِر لَنا وترحمنا لَنکُوننَّ مِنَ الخاسرین» «11»
.الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 133- 134 رقم 2875، مقتل الحسین،/ 75/ عنه:
الشّجری، الأمالی، 1/ 168- 169؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 199- 200
قیل: إنّ زینب بنت عقیل بن أبی طالب خرجت علی النّاس بالبقیع تبکی قتلاها،
__________________________________________________
(1)- [فی الأمالی مکانه: «قال: أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبداللَّه بن ریذة، قال: أخبرنا أبو القاسم الطّبرانیّ، قال: حدّثنا یحیی بن زکریا السّاجیّ ...»].
(2)- [فی مجمع الزّوائد مکانه: «وعن أحمد ...»].
(3)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «أ نّه کان»].
(4)- [فی الأمالی ومجمع الزّوائد: «النّبیّ»].
(5- 5) [مجمع الزّوائد: «بعترتی وبأنصاری»].
(6)- [مجمع الزّوائد: «هذا»].
(7)- [الأمالی: «أن»].
(8)- [فی مقتل الحسین والأمالی ومجمع الزّوائد: «رحمی»].
(9)- [الأمالی: «یقولون»].
(10)- [لم یرد فی المعجم الکبیر].
(11)- سورة الأعراف- الآیة 23. [وأضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ بإسناد منقطع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 214
وهی تقول:
ماذا تقولون إذ قال النّبیّ لکم ماذا فعلتم وأنتم آخر الأمم
بأهل بیتی وقد أضحوا بحضرتکم منهم أساری وقتلی ضرِّجوا بدم
هل کان هذا جزائی إذ نصحتُ لکم أن تخلفونی بسوءٍ فی ذوی رحمی
فقال أبو الأسود الدّؤلیّ «1»، وقد سمعتها تقول: «ربّنا ظلمنا أنفسنا وإن لم تغفر لنا وترحمنا لنکوننّ من الخاسرین» «2»
.القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 199 رقم 1128
فخرجت «3» أمّ لقمان بنت عقیل بن أبی طالب (رحمة اللَّه علیهم) حین سمعت نعی الحسین علیه السلام حاسرة «4»، ومعها أخواتها: أمّ هانئ، وأسماء، ورملة، وزینب، «5» بنات عقیل «6» بن أبی طالب (رحمة اللَّه علیهنّ) «5» تبکی قتلاها بالطّفّ «7» و «6» تقول «7»:
ماذا تقولون إن «8» قال النّبیّ لکم ماذا فعلتم وأنتم آخر الأمم
بعترتی وبأهلی بعد مفتقدی «9» منهم أساری وقتلی «10» ضرِّجوا بدم
ما کان هذا جزائی إذ نصحتُ لکم أن تخلفونی بسوءٍ فی ذوی رحمی «11» «12»
__________________________________________________
(1)- وهو ظالم بن عمرو بن سفیان الدّؤلیّ.
(2)- الأعراف: 23.
(3)- [فی المنتخب: «وخرجت»، وفی الأسرار: «فخرج»].
(4)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة، وفی المنتخب: «وهی حاسرة»].
(5- 5) [لم یرد فی کشف الغمّة].
(6- 6) [المنتخب: «وهنّ یبکین قتلاهنّ بطفّ کربلاء وواحدة منهنّ»].
(7- 7) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة، وفی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام وروضة الواعظین والبحار والعوالم والأسرار واللّواعج: «وهی تقول»].
(8)- [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام وکشف الغمّة والمنتخب والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «إذ»].
(9)- [کشف الغمّة: «منقلبی»].
(10)- [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام وروضة الواعظین وکشف الغمّة والمنتخب والدّمعة السّاکبة وأعیان الشّیعة: «ومنهم»].
(11)- [روضة الواعظین: «رحم»].
(12)- ام لقمان، دختر عقیل بن ابیطالب چون خبر کشته شدن حسین و همراهانش را شنید، سر و روی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 215
المفید، الإرشاد، 2/ 128- 129/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 68؛ المجلسی، البحار، 45/ 123؛ البحرانی، العوالم، 17/ 390- 391؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 59؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 482؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 165؛ الطّریحی، المنتخب، 2/ 403؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 622، لواعج الأشجان،/ 216
قال: أخبرنی أبو عبیداللَّه محمّد بن عمران المرزبانیُّ، قال: حدّثنی أحمد بن محمّد، قال:
حدّثنا الحسن «1» بن عُلیل العنزیُّ، قال: حدّثنا عبدالکریم بن محمّد، قال: حدّثنا علیُّ بن سلمة، عن أبی أسلم محمّد بن فخّار «2»، عن أبی هیّاج عبداللَّه «3» بن عامر، قال: «4» لمّا أتی نعی الحسین علیه السلام إلی المدینة خرجت أسماء «5» بنت عقیل بن أبی طالب- رضی اللَّه عنها- فی جماعة من نسائها حتّی انتهت إلی قبر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فلاذت به، وشهقت عنده، ثمّ التفتت «6» إلی المهاجرین والأنصار وهی تقول:
ماذا تقولون إن «7» قال النّبیُّ لکم یوم الحساب وصدق القول مسموع
خذلتم عترتی أو کنتم غیّباً والحقُّ عند ولیِّ الأمر مجموع
أسلمتموهم بأیدی الظّالمین فما منکم له الیوم عند اللَّه مشفوع
__________________________________________________
- باز با خواهرانش ام‌هانی، اسماء، رملة، زینب- دختران عقیل- از خانه بیرون آمد و برای کشته‌های خود در کربلا می‌گریست و می‌گفت:
«چه پاسخ دهید اگر پیغمبر به شما بگوید: «شما که آخرین امت‌ها بودید، چه کردید؟»
با عترت و خاندان من پس از رفتن من؟ گروهی را اسیر کردید و دسته‌ای را به خون آغشتید؟.
پاداش نصیحت‌های من این نبود که پس از من درباره نزدیکانم به بدی رفتار کنید.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 128- 129
(1)- [فی البحار والعوالم: «الحسین»].
(2)- [الطّوسیّ: «مخلد»].
(3)- [فی المنتخب مکانه: «عن عبداللَّه ...»].
(4)- [من هنا حکاه فی نفس المهموم].
(5)- [المنتخب: «أمّ أسماء»].
(6)- [البحار: «التفت»].
(7)- [المنتخب: «إذ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 216
ما کان عند «1» غداة الطّفِّ إذ حضروا تلک المنایا ولا عنهنّ مدفوع
قال: فما رأینا باکیاً ولا باکیة أکثر ممّا رأینا «2» ذلک الیوم.
المفید، الأمالی،/ 318- 319 رقم 5/ عنه: الطّوسی، الأمالی،/ 89- 90؛ المجلسی، البحار، 45/ 188- 189؛ البحرانی، العوالم، 17/ 376؛ القمی، نفس المهموم «3»،/ 417؛ مثله الطّریحی، المنتخب، 2/ 267- 268
ولمّا جاء «4» نعیُّه إلی المدینة «5» خرجت ابنة عقیل بن أبی طالب «5» وهی تقول:
ماذا تقولون إن «6» قال النَّبیُّ لکم ماذا فعلتم وأنتم آخر الأمم
بعترتی وبأهلی عند «7» مفتقدی نصف «8» أساری ونصف «8» ضرِّجوا بدم
ما کان هذا جزائی إذ «9» نصحتُ لکم أن تخلفونی بسوءٍ فی ذوی رحمی
أبو ریحان البیرونی، الآثار الباقیة،/ 319/ مثله الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 296
قال: حدّثنا محمّد بن القاسم، حدّثنا أحمد بن سعید بن عبداللَّه، حدّثنا الزُّبیر بن بکّار، قال: لمّا [أتی أهل المدینة مقتل الحسین] خرجت زینب بنت عقیل بن أبی طالب وهی زینب الصُّغری ترثی أهلها ومَن قتل بالطّفِّ وهی تقول:
ماذا تقولون إن قال النّبیُّ لکم ماذا صنعتم وأنتم آخر الأمم
بأهل بیتی وأنصاری وذی رحمی منهم أساری ومنهم ضرِّجوا بدم
__________________________________________________
(1)- [المنتخب: «عبد»].
(2)- [المنتخب: «ما رأینا»].
(3)- [حکاه فی نفس المهموم عن الشّیخ الطّوسیّ].
(4)- [جواهر المطالب: «ورد»].
(5- 5) [جواهر المطالب: «صاح نساء بنی هاشم، وخرجت ابنة عقیل صارخة وهی حاسرة»].
(6)- [جواهر المطالب: «إذ»].
(7)- [جواهر المطالب: «بعد»].
(8)- [جواهر المطالب: «منهم»].
(9)- [جواهر المطالب: «أن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 217
ما کان هذا جزائی إذ نصحتُ لکم أن تخلفونی بسوءٍ فی ذوی رحمی
ابن المغازلی، المناقب،/ 387 رقم 439
وخرجت بنت عقیل فی نساء من قومها وهی تقول:
ماذا تقولون إذ قال النّبیّ لکم ماذا فعلتم وأنتم آخر الأمم
بعترتی وبأهلی بعد مفتقدی فهم أساری وقتلی ضرِّجوا بدم
أکان هذا جزائی إذ نصحتکم ولم تَفُوا لِی بعهدی فی ذوی رحمی
ضیّعتم حقّنا واللَّه أوجبه وقد رعی الفیل حقّ البیت والحرم
(وجاء) فی المسانید إنّ القائلة للبیتین الأوّلین زینب بنت علیّ علیه السلام حین قتل الحسین علیه السلام، وأنّها أخرجت رأسها من الخباء، ورفعت عقیرتها وقالت البیتین الأوّلین.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 76
وعن زینب بنت علیّ أنّها یوم قتل الحسین بن علیّ أخرجت رأسها من الخباء وهی رافعة عقیرتها بصوت عال تقول: [من البسیط]
ماذا تقولون إن قال النّبیُّ لکم: ماذا فعلتم؟ وأنتم آخر الأمم
بعترتی وبأهلی بعد مفتقدی منهم أساری ومنهم ضرِّجوا بدم
ما کان هذا جزائی أن نصحتُ لکم أن تخلفونی بسوءٍ من ذوی رحم
وذکر الزّبیر:
أنّ زینب الّتی أنشدت هذه الأبیات زینب الصّغری بنت عقیل بن أبی طالب. أنشدتها بالبقیع تبکی قتلاها بالطَّفِّ «1»، وقال: فقال أبو الأسود الدّؤلیّ: نقول: «ربّنا ظلمنا أنفسنا وإن لم تغفِر لَنا وترحمنا لنکوننَّ مِنَ الخاسرین» «2»
.ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 9/ 178
__________________________________________________
(1)- الطَّفُّ: موضع قرب الکوفة.
(2)- الأعراف 7/ 23.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 218
أخبرنا أبو الحسین وأبو غالب وأبو عبداللَّه، قالوا: أنا ابن المسلمة، أنا أبو طاهر المخلّص، نا أحمد بن سلیمان، نا الزُّبیر.
قال فی تسمیة ولد عقیل بن أبی طالب.
قال: وزینب الصُّغری بنت عقیل الّتی خرجت علی النّاس بالبقیع تبکی قتلاها بالطّفّ، وهی تقول:
ماذا تقولون إن قال النّبیّ «1» لکم ماذا فعلتم وکنتم آخر الأمم
بأهل بیتی وأنصاری وذرِّیّتی منهم أساری وقتلی «2» ضرِّجوا بدم؟
ما کان ذاک جزائی إذ «3» نصحتُ لکم أن تخلفونی بسوءٍ فی ذوی رحمی
فقال «4» أبو الأسود الدّؤلیّ: نقول: «ربّنا ظلمنا أنفسنا وإن لم تغفِر لنا وترحمنا لنکوننَّ مِنَ الخاسرین» «5»
.ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 73/ 133، تراجم النِّساء،/ 124
وخرجت أسماء بنت عقیل تنوح وتقول:
ماذا تقولون إن قال النّبیّ لکم یوم الحساب وصدق القول مسموع
خذلتم عترتی أو کنتم غیباً والحقّ عند ولیّ الأمر مجموع
أسلمتموه بأیدی الظّالمین فما منکم له الیوم عند اللَّه مشفوع
ما کان عند عداة الطّفّ إذ حضروا تلک المنایا ولا عنهنّ مدفوع
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 116
ولمّا أتی أهل المدینة مقتل الحسین علیه السلام، خرجت ابنة عقیل بن أبی طالب ومعها نساؤها حاسرة وهی تبکی وتقول:
__________________________________________________
(1)- س: «الرسول».
(2)- [تراجم النِّساء: «ومنهم»].
(3)- [تراجم النِّساء: «أن»].
(4)- فی س: «یقول».
(5)- الأعراف 7/ 22.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 219
ماذا تقولون إن قال النّبیّ لکم ماذا فعلتم وأنتم أفضل الأمم
بعترتی وبأهلی عند منطلقی منهم أساری ومنهم ضرِّجوا بدم
ما کان هذا جزائی إذ نصحتُ لکم أن تخلفونی بشرٍّ فی ذوی رحم
ابن الجوزی، المنتظم،/ 344
أخبرنا ابن ناصر، قال: أنبأنا أبو محمّد بن السرّاج، قال: أنبأنا أبو طاهر بن العلّاف، قال: أنبأنا ابن أخی میمیّ، قال: حدّثنا الحسین بن صفوان، قال: أنبأنا أبو بکر بن أبی الدّنیا، قال: حدّثنا أبو الولید، قال: حدّثنا خالد بن یزید، قال: حدّثنی عمّار الدّهنیّ، عن أبی جعفر قال: [لمّا] قدموا المدینة خرجت امرأة من بنات عبدالمطّلب ناشرة شعرها، واضعة کمّها علی رأسها تلقّاهم، و [هی] تقول:
ماذا تقولون إن قال النّبیّ لکم ماذا فعلتم وأنتم آخر الأمم
بعترتی وبأهلی بعد مفتقدی منهم أساری وقتلی ضرِّجوا بدم
ما کان هذا جزائی إذ نصحتُ لکم أن تخلفونی بسوءٍ فی ذوی رحم
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 51/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 359
وخرجت ابنة عقیل «1» بن أبی طالب «2» ومعها نساؤها «2» حاسرة «3» تلوی ثوبها «4» وهی «5» تقول:
ماذا تقولون إذ «6» قال النّبیّ لکم ماذا فعلتم وأنتم آخر الأمم
__________________________________________________
(1)- [فی نهایة الإرب مکانه: «قال: ولمّا نودی بقتله، خرجت زینب بنت عقیل ...» وفی الفصول المهمّةونور الأبصار: «ولمّا بلغ أهل المدینة قتل الحسین علیه السلام خرجت ابنة عقیل ...»].
(2- 2) [فی الفصول المهمّة: «فی نساء من بنی هاشم خرجن معها وهی» وفی نور الأبصار: «فی نساء من بنی هاشم وهی»].
(3)- [أضاف فی نهایة الإرب: «ناشرة شعرها»].
(4)- [نهایة الإرب: «ثیابها»].
(5)- [لم یرد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار].
(6)- [فی نهایة الإرب والفصول المهمّة ونور الأبصار: «إن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 220
بعترتی وبأهلی «1» بعد مفتقدی منهم أساری وقتلی ضرِّجوا بدم
ما کان هذا جزائی إذ «2» نصحتُ لکم أن تخلفونی بسوءٍ فی ذوی رحمی «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 300/ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 474؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 196؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 266
فلمّا قدما «4» خرجت امرأة من بنات عبدالمطّلب، قیل: هی زینب بنت عقیل ناشرة شعرها واضعة کمّها علی رأسها تتلقّاهم وهی تبکی وتقول:
ماذا تقولون إذ قال النّبیّ لکم ماذا فعلتم وأنتم آخر الأمم
بعترتی وبأهلی «5» بعد مفتقدی منهم أساری ومنهم «6» ضرِّجوا بدم
ما کان هذا جزائی إذ نصحت «7» لکم أن تخلفونی بسوء فی ذوی رحمی
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 51/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 123؛ البحرانی، العوالم، 17/ 391؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 482
قال الواقدیّ: [...] وخرجت زینب بنت عقیل بن أبی طالب کاشفة وجهها، وناشرة
__________________________________________________
(1)- [فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: «وحریمی»].
(2)- [الفصول المهمّة: «أو»].
(3)- دختر عقیل بن ابیطالب هم با زنان (وبستگان یا کنیزان) خارج شد. جامه خود را پیچید و گفت:
ماذا تقولون إن قال النّبیّ لکم ماذا فعلتم وأنتم آخر الأمم
بعترتی وبأهلی بعد مفتقدی منهم أساری وقتلی ضرِّجوا بدم
ما کان هذا جزائی إذ نصحتُ لکم أن تخلفونی بسوءٍ فی ذوی رحم
یعنی: «چه خواهید گفت اگر پیغمبر به شما بگوید: چه کردید و حال این‌که شما آخر ملل هستید. نسبت به خانواده و ذریه من بعد از من (بعد از ناپدید شدن من) چه کردید؟ بعضی از آن‌ها اسیر و برخی کشته و به خون آغشته هستند. آیا این پاداش من است که شما را راهنمایی کردم که بعد از من نسبت به خویشان و ذوی الارحام من چنین رفتار بد بکنید؟»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 204
(4)- [الأسرار: «قدم المدینة»].
(5)- [الأسرار: «وأهل بیتی»].
(6)- [فی البحار والعوالم: «وقتلی»].
(7)- [الأسرار: «جنحت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 221
شعرها تصیح: وا حسیناه! وا إخوتاه! وا أهلاه! وا محمّداه، «1» ثمّ قالت «1»:
ماذا تقولون إذ «2» قال النّبیّ لکم ماذا فعلتم وأنتم آخر الأمم
بأهل بیتی وأولادی أما لکم عهد أمَا أنتم «3» توفون بالذِّمم
ذرِّیّتی وبنو عمِّی بمضیعة منهم أساری وقتلی ضرِّجوا بدم
ما کان هذا جزائی إذ نصحت لکم أن تخلفونی بسوء فی ذوی رحمی «4»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 151/ مثله السّمهودی، جواهر العقدین،/ 422؛ القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 47
وکانت زینب بنت عقیل بن أبی طالب علیه السلام تندب الحسین علیه السلام وتقول:
ماذا تقولون إن «5» قال النّبیّ لکم ماذا فعلتم وأنتم آخر الأمم
بعترتی وأهل بیتی «6» بعد مفتقدی منهم أساری ومنهم ضرِّجوا بدم
ما کان هذا جزائی إذ نصحت «7» لکم أن تخلفونی بسوء فی ذوی رحمی «8»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 170/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 481؛ مثله محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 372
__________________________________________________
(1- 1) [ینابیع المودّة: «وا علیّاه! وا حسناه! ثمّ قالت شعراً»].
(2)- [فی جواهر العقدین وینابیع المودّة: «إن»].
(3)- [لم یرد فی جواهر العقدین].
(4)- [جواهر العقدین: «رحم» وأضاف فی ینابیع المودّة: «وأوردهما ابن عبدالبرّ فی الاستیعاب»].
(5)- [تسلیة المجالس: «إذ»].
(6)- [تسلیة المجالس: «وبأهلی»].
(7)- [الأسرار: «جنحت»].
(8)- و زینب دختر عقیل بن ابی طالب بر حسین نوحه‌سرایی کرد بدین مضمون:
نبی را چه گویید پاسخ چو گوید که ای آخرین امت، آخر چه کردید
به اولاد و اهلم پس از من کز آنان اسیرند و یا از ره ظلم کشتید
نه این بود پاداشم از خیرخواهی که بال و پر از خاندانم شکستید
فهری، ترجمه لهوف،/ 170
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 222
وقد روی أبو مخنف، عن سلیمان بن أبی راشد، عن عبدالرّحمان بن عبید أبی الکنود أنّ بنت عقیل هی الّتی قالت هذا الشّعر [ماذا تقولون ...]، وهکذا حکی الزّبیر بن بکّار أنّ زینب الصّغری بنت عقیل بن أبی طالب هی الّتی قالت ذلک حین دخل آل الحسین المدینة النّبویّة. وروی أبو بکر بن الأنباریّ بإسناده أنّ زینب بنت علیّ بن أبی طالب من فاطمة- وهی زوج عبداللَّه بن جعفر أمّ بنیه- رفعت سجف خبائها یوم کربلاء یوم قتل الحسین، وقالت هذه الأبیات فاللَّه أعلم.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 197- 198
خرجت أمّ لقمان بنت عقیل بن أبی طالب تندب «1» قتلاها بالطّفِّ وترثیهم وتقول:
أیُّها القاتلون ظلماً حسیناً أبشروا بالعذاب والتّنکیل
کلُّ مَن فی السّماء یدعو علیکم من نبیّ وشاهد ورسول «2»
کیف ترجون رحمة من ملیک صمد دائم عظیم جلیل «3»
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین مکانه: «وجعلت أمّ لقمان تندب ...»].
(2)- [زاد فی الأسرار:
«ولعنتم علی لسان داوود وسلیمان وصاحب الإنجیل»
وفی وسیلة الدّارین:
«قد لعنتم علی لسان ابن داوود وموسی وحامل الإنجیل»
وإلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
(3)- پس ام لقمان، دختر عقیل بن ابی طالب با خواهران خود صدا به نوحه و زاری بلند کردند. آن‌ها بر سید الشهدا و شهیدان دیگر می‌گریستند و مرثیه‌ها می‌خواندند.
به روایت دیگر: زینب دختر عقیل، گیسوهای خود را پریشان کرد. خوناب اشک از دیده روان کرد و همواره می‌گفت: «ای کافران بی‌حیا! چه خواهید گفت در جواب سید انبیا در وقتی که از شما پرسد که چه کردید با عترت برگزیده من بعد از من؟ و به چه جهت ایشان را کشتید و اسیر کردید؟ آیا این بود جزای نیکی‌های من؟».
مجلسی، جلاء العیون،/ 724
این وقت ام لقمان دختر عقیل بن ابی طالب چون قصه کربلا را اصغا نمود، سر و پای برهنه با خواهران خود، ام هانی، اسماء، رمله و زینب حاضر شدند. و بر کشتگان یوم طف زارزار بگریستند. ام لقمان این شعر قرائت همی کرد:
ماذا تقولون إذ قال النّبیُّ لکم ماذا فعلتم وأنتم آخر الأمم؟
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 223
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 142/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 528؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 209؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 411
خرجت بنت عقیل بن أبی طالب فی جماعة من نساء قومها حتّی انتهت إلی قبر النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم فلاذت به وشهقت عنده، ثمّ التفتت إلی المهاجرین والأنصار تقول:
ماذا تقولون إن قال النّبیّ لکم یوم الحساب وصدق القول مسموع
خذلتمو عترتی أو کنتم غیبا والحقّ عند ولیّ الأمر مجموع
أسلمتموهم بأیدی الظّالمین فما منکم له الیوم عند اللَّه مشفوع
ما کان عند غداة الطّفّ إذ حضروا تلک المنایا ولا عنهنّ مدفوع
فأبکت مَن حضر ولم یر باک وباکیة أکثر من ذلک الیوم.
وکانت أختها زینب تندب الحسین بأشجی ندبة وتقول:
ماذا تقولون إذ قال النّبیّ لکم ماذا فعلتم وأنتم آخر الأمم
__________________________________________________
-بعترتی وبأهلی بعد مفتقدی منهم أساری وقتلی ضرِّجوا بدم
ما کان هذا جزائی إذ نصحت لکم أن تخلفونی بسوء فی ذوی رحمی
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 83
در «مجالس مفید» مسطور است که: چون خبر شهادت حسین به اسماء بنت عقیل رسید، با جماعتی از زنان بر سرِ قبر رسول خدا آمد و فریاد و عویل برداشت و خود را روی قبر افکند و مهاجر و انصار را خطاب کرد و گفت:
ماذا تقولون إذ قال النّبیُّ لکم یوم الحساب وصدق القول مسموع 1
خذلتمو عترتی أو کنتم غیّباً والحقُّ عند ولیِّ الأمر مجموع؟ 2
أسلمتموهم بأیدی الظّالمین فما منکم له الیوم عند اللَّه مشفوع 3
ما کان عند غداة الطّفِّ إذ حضروا تلک المنایا ولا عنهنّ مدفوع 4
چنان بانگ ویله و عویل از مدینه بلند شد که کم‌تر کس دیده و اگر نه شنیده بود.
1. مسموع: شنیده (در این‌جا کنایه از پذیرفته است).
2. غیب: جمع غائب. مقصود از ولی الامر، خداوند متعال است.
3. مشفوع: شفاعت شده.
4. ضمیر عنهنّ راجع به منایا است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 88-- 89
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 224
بعترتی وبأهلی بعد مفتقدی منهم أساری ومنهم ضرِّجوا بدم
ما کان هذا جزائی إذ نصحت لکم أن تخلفونی بسوء فی ذوی رحم
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 438- 439
عقیلة بنت عقیل: [...] ولمّا قتل الحسین بن علیّ بکربلاء وحمل رأسه ابن زیاد إلی یزید خرجت عقیلة فی نساء من قومها حواسر لما قد ورد علیهنّ من قتل السّادات وهی تقول:
ماذا تقولون إن قال النّبیّ لکم ماذا فعلتم وأنتم آخر الأمم
بعترتی وبأهلی بعد مفتقدی منهم أساری ومنهم ضرِّجوا بدم
وقالت أیضاً ترثی الحسین ومَن أُصیب معه:
عینی أبکی بعبرة وعویل واندبی إن ندبت آل الرّسول
ستّة کلّهم لصلب علیّ قد أصیبوا وخمسة لعقیل
کحّالة، أعلام النِّساء، 3/ 324
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 225

قال: ولمّا أتی أهل المدینة مصابهم، دخل النّاس علی عبداللَّه بن جعفر یُعزّونه، فدخل علیه بعض موالیه، فقال: هذا ما لقینا ودخل علینا من الحسین «1».
قال: فَخَذَفَه عبداللَّه بن جعفر بنعله، وقال: «یا ابن اللّخناء! أللحسین تقول هذا؟! واللَّه! لو شهدتهُ ما فارقته حتّی أقتلَ معه، واللَّه! «2» ما تسخی نفسی «2» عنهما وعن أبی عبداللَّه إلّا أنّهما أُصیبا مع أخی وکبیری وابن عمّی مُواسِیَین، مضاربین معه».
ثمّ أقبل علی جلسائه، فقال: الحمد للَّه‌علی کلّ محبوب ومکروه، أعزِزْ علیَّ بمصرع أبی عبداللَّه، ثمّ أعزز علیَّ ألّا أکون «3» آسیتُه بنفسی، الحمد للَّه‌علی کلّ حال، قد آساه ولدی.
الرّسّان، تسمیة من قتل، س 1- ع 2،/ 151/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171
وقال عبداللَّه بن جعفر: لو شهدته لأحببت أن أقتل معه. ثمّ قال: عزّ علیَّ بمصرع الحسین.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 85/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 339
قال هشام، عن أبی مخنف، عن سلیمان بن أبی راشد، عن عبدالرّحمان بن عبید أبی الکنود، قال «4»: لمّا بلغ عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب مقتل ابنیه مع الحسین، دخل علیه «5» بعضُ موالیه والنّاس یعزّونه- «6» قال: ولا أظنّ مولاه ذلک إلّاأبا اللِّسلاس «7»- فقال «6»:
__________________________________________________
(1)- [الأمالی: «حسین»].
(2- 2) کذا ظاهر العبارة، [وفی الأمالی: «ما شحی بنفسی»].
(3)- کذا فی إبصار العین وکان فی الأصل [والأمالی]: إلّاأن أکون ....
(4)- [من هنا حکاه فی المعالی].
(5)- [المعالی: «إلیه»].
(6- 6) [المعالی: «فقال مولاه أبو السّلاسل»].
(7)- [أضاف فی العبرات: «أقول: والظّاهر أنّ هذا المولی کان لیزید أو أبیه وهباه لعبداللَّه بن جعفر، فنزح منه ما وعائه بحسب التّربیة الأمویّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 226
هذا «1» ما لقینا ودخل علینا من الحسین!
قال «2»: «1» فَحذَفه عبداللَّه بن جعفر بنعله، ثمّ قال: یا ابن اللّخناء، أللحسین «2» تقول هذا! واللَّه لو شهدتُه لأحببتُ ألّا «3» أفارقهُ حتّی أقتلَ معه، واللَّه إنّه لممّا یسخِّی بنفسی عنهما، ویهوّن علیَّ المصابَ بهما، أنّهما أصیبا مع أخی وابن عمِّی مواسیین «4» له، صابرین معه.
ثمّ أقبل علی جلسائه، فقال: الحمد للَّه «5» عزّ وجلّ «5» علیَّ مصرع «6» الحسین، «7» إلّاتکن «7» آسَت حسیناً یدی «8»، فقد آساه ولدی «9». «10»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 466/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 416- 417؛ المحمودی، العبرات، 2/ 220؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 64
ودخل بعض موالی عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب علیه السلام فنعی إلیه ابنیه «11» فاسترجع،
__________________________________________________
(1- 1) [العبرات: «ما لقیناه من حسین بن علیّ»].
(2)- [لم یرد فی المعالی].
(3)- [المعالی: «أن»].
(4)- [فی نفس المهموم والعبرات: «مواسین»].
(5- 5) [فی نفس المهموم: «عزّ»، وفی المعالی: «الّذی عزّ»].
(6)- [فی نفس المهموم والمعالی والعبرات: «بمصرع»].
(7- 7) [فی نفس المهموم والمعالی والعبرات: «إن لا یکن»].
(8)- [المعالی: «یدای»].
(9)- [المعالی: «ولدای»].
(10)- عبدالرحمان بن عبید، ابی‌الکنود گوید: وقتی عبداللَّه بن جعفر بن ابیطالب خبر یافت که دو پسر وی نیز با حسین کشته شده‌اند، یکی از غلامانش پیش وی رفت. در آن وقت کسان به وی تسلیت می‌گفتند.
گوید: چنان دانم که این غلام به جز ابو اللسلاس کسی نبود و گفت: «این را از حسین داریم و به سبب او به سرمان آمد.»
گوید: عبداللَّه بن جعفر با پاپوش خویش او را بزد و گفت: «ای پسر زن بوگندو! درباره حسین چنین می‌گویی؟ به خدا اگر آن‌جا بودم، دلم می‌خواست از او جدا نشوم تا با وی کشته شوم. به خدا چیزی که مرا تسکین می‌دهد و غمشان را آسان می‌کند، همین است که با برادرم و عموزاده‌ام کشته شده‌اند و یاری او کرده‌اند و با وی ثبات ورزیده‌اند.»
گوید: آن‌گاه روی به حاضران کرد و گفت: «حمد خدای، به خدا کشته شدن حسین برای من گران بود. اگر دستانم او را یاری نکرد، دو پسرم یاریش کردند.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3080- 3081
(11) (11*) [اللّواعج: «عوناً وجعفراً فاسترجع وجعل النّاس یعزّونه، فقال مولی له یسمّی أبوالسّلاسل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 227
فقال أبو السّلاسل مولی عبداللَّه (11*): هذا ما لقینا «1» من الحسین بن علیّ علیهما السلام!
فحذفه عبداللَّه بن جعفر بنعله، ثمّ قال: یا ابن اللّخناء! أ «2» للحسین علیه السلام تقول هذا؟
واللَّه لو شهدته لأحببت أن لا أفارقه حتّی أقتل معه، واللَّه إنّه لممّا یسخّی نفسی «3» عنهما، «4» ویعزّی عن «4» المصاب «5» بهما، أنّهما أصیب «6» مع أخی وابن عمِّی مواسیین «7» له، صابرین معه.
ثمّ أقبل علی جلسائه فقال: الحمد للَّه‌الّذی «8» عزّ علیَّ بمصرع «9» الحسین علیه السلام، أن لاأکن آسَیت حسیناً بیدیّ فقد آساه ولدی «10». «11»
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «لقیه»].
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام وکشف الغمّة والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار: «بنفسی»].
(4- 4) [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام: «ویعزّینی عن» وفی اللّواعج: «ویهون علیَّ»].
(5)- [العوالم: «مصائب»].
(6)- [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام وکشف الغمّة والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار واللّواعج: «أصیبا»].
(7)- [فی کشف الغمّة والدّمعة السّاکبة والأسرار: «مواسین»].
(8)- [لم یرد فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام وکشف الغمّة والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة واللّواعج].
(9)- [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار واللّواعج: «مصرع»].
(10)- [فی البحار والعوالم والأسرار واللّواعج: «ولدای»].
(11)- و برخی از دوستان عبداللَّه بن جعفر (شوهر حضرت زینب که دو پسرش در کربلا شهید شدند) به نزد عبداللَّه رفتند و خبر کشته شدن دو پسرش را به او دادند. عبداللَّه گفت: «انا للَّه‌و انا الیه راجعون.»
پس ابو السلاسل، غلام عبداللَّه گفت: «این اندوهی است که ما از ناحیه حسین بن علی داریم» (و او باعث این مصیبت شد؟)
عبداللَّه نعلین خود را به او زد و او را از نزد خود دور کرد و گفت: «ای پسر زن لخناء (دشنامی است در عرب)! آیا درباره حسین علیه السلام چنین گویی؟ به خدا اگر من در خدمت آن حضرت بودم، هرآینه دوست می‌داشتم از او دور نشوم تا در کنارش کشته شوم، به خدا چیزی که مرا از آن دو خشنود می‌کند و در مرگشان دلداری به من می‌دهد، این است که آن دو در رکاب برادر و پسر عمویم کشته شدند و جان خود را در راه یاریش دادند و درباره او شکیبایی ورزیدند.»
سپس رو به هم‌نشینان خود کرد و گفت: «سپاس خداوندی را که گران کرد بر من شهادت حسین را و اگر من به دست خود یاریش نکردم، دو فرزندم او را یاری کردند.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 128
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 228
المفید، الإرشاد، 2/ 128/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 68؛ المجلسی، البحار، 45/ 122- 123؛ البحرانی، العوالم، 17/ 390؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 58- 59؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 482؛ مثله الأمین، لواعج الأشجان،/ 217
وجلس عبداللَّه بن جعفر للتّعزیة، فدخل علیه مولاه، فقال: هذا ما لقینا من الحسین.
فحذفه عبداللَّه بنعله وقال: یا ابن اللّخناء! أللحسین تقول هذا؟ واللَّه لو شهدته لأحببت أن أقتل دونه، وإنِّی لأشکر اللَّه الّذی وفّق ابنی عوناً ومحمّداً معه إذ لم أکن وفقت.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 76
ولمّا بلغ عبداللَّه بن جعفر قتل ابنیه مع الحسین دخل علیه بعض موالیه یعزّیه والنّاس یعزّونه، فقال مولاه: هذا ما لقیناه من الحسین.
فحذفه ابن جعفر بنعله وقال: یا ابن اللّخناء! أللحسین تقول هذا؟ واللَّه لو شهدته لأحببت أن لا أفارقه حتّی أقتل معه، واللَّه إنّه لممّا یسخّی بنفسی عنهما، ویهوّن علیَّ المصاب بهما، أنّهما أصیبا مع أخی وابن عمِّی مواسیین له صابرین معه. ثمّ قال: إن لم تکن آسَت الحسین یدی فقد آساه ولدی. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 300- 301
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] ولمّا بلغ عبداللَّه بن جعفر قتل ابنیه مع الحسین [علیه السّلام] دخل علیه بعض موالیه؛ فقال: هذا ما لقینا من الحسین!
__________________________________________________
(1)- چون خبر قتل حسین و دو فرزند عبداللَّه بن جعفر به خود عبداللَّه داده شد، به عزا نشست. یکی از وابستگان (موالی) او داخل شد و به او تعزیت و تسلیت داد و در حالی که مردم تسلیت می‌دادند، گفت: «این بلیه و مصیبت از ناحیه حسین به ما رسیده است.»
ابن جعفر او را با کفش خود زد و گفت: «ای زاده ناپاکان! حسین را چنین و چنان می‌گویی؟ به خدا سوگند، اگر من هم حاضر بودم، از او جدا نمی‌شدم تا آن‌که با او کشته شوم. به خدا سوگند تنها چیزی که ما را گرامی و کریم داشته است که از جان خود دریغ نکنیم و مصیبت را برای ما آسان کرده این است که هردو با برادرم و فرزند عم من مواسات کردند و کشته شدند. در حالی که با بردباری و ثبات جان سپردند. اگر من نتوانستم با حسین به دست و نفس خود مواسات و جانبازی کنم، دو فرزندم این کار را کردند (و دارای فضیلت شهادت شدند).»
خلیلی، ترجمه کامل، 6/ 204- 205
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 229
فحذفه بنعله وقال: یا ابن اللّخناء! أللحسین تقول هذا؟ واللَّه لو شهدته ما فارقته حتّی قتلت معه؟ واللَّه لممّا یسلِّینی عنهما أنّهما أصیبا معه؛ وهو أخی وابن عمّی.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 296
قال: وقام بعض موالی عبداللَّه بن جعفر «1»، فنعی إلیه ولدیه وقال: هذا ما لقینا من الحسین علیه السلام.
قال: فحذفه ابن جعفر «2» بفردة نعله و «3» قال: یا ابن اللّخنا! «4» تقول هذا فی الحسین علیه السلام «4»، واللَّه لو أنِّی شاهدته «5» لأجبته و «5» لا أفارقه حتّی أقتل معه.
ثمّ أقبل علی جلسائه وقال: یعزّ علیَّ واللَّه أن لا استشهدت معه ولکن قد واساه ولدای. «6»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 141- 142/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 528
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «جعفر بن أبی طالب»].
(2)- [الأسرار: «عبداللَّه بن جعفر»].
(3)- [الأسرار: «ثمّ»].
(4- 4) [الأسرار: «أتقول فی الحسین بمثل هذا الکلام»].
(5- 5) [الأسرار: «لأحببت أن»].
(6)- پس یکی از آزادکرده‌های عبداللَّه بن جعفر به نزد او رفت و خبر شهادت دو فرزند دلبند او را به او گفت. عبداللَّه به زبان شکیبایی و رضا گفت: «انا للَّه‌و انا الیه راجعون!»
ابو السلاسل، آزادکرده او گفت: «از حسین بن علی این به ما رسید.»
عبداللَّه نعل خود را بر او زد و گفت: «ای فرزند کنیز گندیده! نسبت به امام حسین چنین سخن می‌گویی؟! به خدا سوگند که من آرزو داشتم خود در خدمت او کشته شوم، و به همین خشنودم که اگر خود نتوانستم در راه او کشته شوم و از این سعادت محروم شدم، بحمد اللَّه که فرزندان من در رکاب او به سعادت شهادت رسیدند.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 723- 724
اما از آن سوی، ناعی خبر شهادت محمد و عون و عبیداللَّه پسرهای عبداللَّه بن جعفر طیار را به پدر بزرگوار رساند. عبداللَّه گفت: «انا للَّه‌و انا الیه راجعون.»
عبداللَّه غلامی داشت مکنی به ابو السلاسل. چون خبر شهادت مولی‌زادگان خویش را اصغا نمود، گفت: «هذا ما لقینا من الحسین بن علی؛ سبب این مصیبت که دل و جان ما را فرسود، حسین بن علی بود.»
چون عبداللَّه این کلمات را شنید، در خشم شد و سر و دهان ابو السلاسل را با نعل بکوفت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 230
ولمّا بلغ عبداللَّه بن جعفر مقتل ابنیه مع الحسین، دخل علیه بعض موالیه والنّاس یعزّونه. فقال: الحمد للَّه، عزّ علیَّ بمصرع الحسین أن لا یکن آسَت حسیناً یدای فقد آساه ولدای.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 258
وأقبل النّاس إلی عبداللَّه بن جعفر الطّیّار یعزّونه، فقال مولاه أبو اللّسلاس: هذا ما لقینا من الحسین.
فحذفه بنعله وقال له: یا ابن اللّخناء! أللحسین تقول هذا؟ واللَّه لو شهدته لأحببت أن لا أفارقه حتّی أقتل معه، واللَّه إنّه لممّا یسخِّی بنفسی عن ولدی، ویهوّن علیَّ المصاب بهما أنّهما أصیبا مع أخی وابن عمّی مواسیین له صابرین معه.
ثمّ أقبل علی جلسائه وقال: الحمد للَّه‌لقد عزّ علیَّ المصاب بمصرع الحسین أن لا أکون آسیته بنفسی فلقد آساه ولدای.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 440
ولمّا بلغ عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب علیه السلام مقتل ابنیه مع الحسین علیه السلام دخل علیه النّاس یعزّونه، فقال غلام له یقال له (أبو اللّسلاس): هذا ما لقینا من الحسین.
__________________________________________________
- ثمّ قال: یا ابن اللّخناء! أللحسین تقول هذا؟! واللَّه لو شهدته لأحببت أن لا أفارقه حتّی أقتل معه. واللَّه إنّه لممّا یُسخی بنفسی عنهما ویعزّی عن المصاب بهما. إنّهما أصیبا مع أخی وابن عمِّی مواسین له صابرین معه.
فرمود: «ای پسر زانیه! آیا در حق حسین چنین سخن می‌کنی؟ سوگند به خدای، اگر من حاضر حضرت او بودم، هرگز از وی مفارقت نمی‌جستم تا در رکاب او کشته شوم. سوگند به خدای که من در راه حسین چشم از زندگانی ایشان فرو بستم و به عزای ایشان نشستم. چه ایشان به جای من ملازمت رکاب جستند و کشته شدند. با برادر من و پسر عم من طریق مواسات سپردند و بر دواهی شکیبایی کردند.» این بگفت و روی به مجلس آورد،
فقال: الحمد للَّه، عزّ علیَّ مصرع الحسین، إن لم أکن آسیت حسیناً بیدی فقد آساه ولدای.
گفت: «سپاس می‌گزارم خدای را که عزیز آورد بر من مصرع حسین را. اگر خود حاضرم نبودم، فرزندان من به جای من در رکاب او سعادت شهادت یافتند.»
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 82- 83
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 231
فأخذ عبداللَّه بن جعفر نعله، فحذفه بها وقال: یا ابن الخبیثة! أللحسین تقول هذا؟
واللَّه لممّا یسخِّی بالنّفس دونهما ولکن هوّن علیَّ المصاب بهما أنّهما قتلا بین یدی أبی عبداللَّه، الحمد للَّه‌إن لم أکن واسیته بیدی فقد واسیته بولدی.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین/ 353
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 232

فلمّا کان اللّیل من ذلک الیوم الّذی خطب فیه عمرو بن سعید «1» بقتل الحسین بن علیّ علیهما السلام بالمدینة «1» سمع «2» أهل المدینة فی جوف اللّیل منادیاً ینادی «3» یسمعون صوته ولایرون «3» شخصه:
أیُّها القاتلون جهلًا «4» حُسینا أَبشروا بالعذاب والتّنکیل
کلّ «5» أهل السّماء «5» یدعو علیکم من نبیّ «6» وملأک «7» وقبیل «6»
قد «8» لعنتم علی لسان ابن داوود وموسی و «9» صاحب الإنجیل «10»
المفید، الإرشاد، 2/ 129/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 68- 69؛ المجلسی، البحار، 45/ 123؛ البحرانی، العوالم، 17/ 391؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 59؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 482؛ دانشیار، حول البکاء،/ 116- 117؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 165؛ الطّریحی، المنتخب، 2/ 403- 404؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 216- 217
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی اللّواعج، وفی المنتخب: «إذ»].
(2)- [فی روضة الواعظین مکانه: «وسمع ..»].
(3- 3) [المنتخب: «ولا یری»].
(4)- [فی روضة الواعظین والمنتخب والدّمعة السّاکبة: «ظلماً» وفی حول البکاء: «قتلًا»].
(5- 5) [فی کشف الغمّة والمنتخب والدّمعة السّاکبة وحول البکاء: «مَن فی السّماء»].
(6- 6) [الدّمعة السّاکبة: «وشاهد ورسول»].
(7)- [فی روضة الواعظین وحول البکاء: «وملک» وفی البحار والعوالم: «ومرسل»].
(8)- [روضة الواعظین: «لقد»].
(9)- [أضاف فی روضة الواعظین: «عیسی»].
(10)- و چون آن شبی که عمرو بن سعید در روز آن، جریان کشته شدن حسین بن علی را در منبر گفت، فرا رسید، مردم مدینه در دل شب از گوینده‌ای که آوازش شنیده می‌شد و خودش دیده نمی‌شد، شنیدند که چنین می‌گوید: «ای کسانی که از روی نادانی حسین را کشتید! مژده گیرید به عذاب و شکنجه.
همه اهل آسمان بر شما نفرین کنند؛ از پیمبران و فرشته و دیگر مردمان.
هرآینه شما لعنت شدید به زبان سلیمان بن داود و موسی و عیسی علیهم السلام.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 129
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 233
وممّا انفرد به النّطنزیّ فی کتاب الخصایص، عن أبی ربیعة، عن أبی قبیل قیل: سمع فی الهواء بالمدینة قائل یقول:
یا مَن یقول بفضل آل محمّد بلّغ رسالتنا بغیر توانی
قتلت شرار بنی أمیّة سیِّداً خیر البریّة ماجداً ذا شأن «1»
ابن المفضّل فی السّماء وأرضها سبط النّبیّ وهادم الأوثان «2»
بکت المشارق والمغارب بعدما «3» بکت الأنام له بکلّ لسان «4»
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 52/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 124؛ البحرانی، العوالم، 17/ 392؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 482
فلمّا جاء اللّیل سمع أهل المدینة هاتفاً ینادی «5»:
أیُّها القاتلون جهلًا حسیناً أبشروا بالعذاب والتّنکیل
کلّ «6» أهل السّماء «6» یدعو علیکم من نبیّ ومالک «7» وقبیل
قد لعنتم علی لسان ابن داوود وموسی وصاحب الإنجیل «8»
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «شانئ»].
(2)- [الأسرار: «الأوثانی»].
(3)- [الأسرار: «بعده»].
(4)- [الأسرار: «لسانی»].
(5)- [تسلیة المجالس: «یقول»].
(6- 6) [تسلیة المجالس: «مَن فی السّماء»].
(7)- [فی تسلیة المجالس: «ومرسل» وفی الأسرار: «وملائکة»].
(8)- چون شب فرا رسید، مردم مدینه آوازی شنیدند که گوینده‌اش دیده نمی‌شد و اشعاری به این مضمون همی خواند:
ای گروهی که بکشتید حسین از ره جهل مژده کز بهر شما هست عذاب و آزار
می‌کنند اهل سما جمله شما را نفرین چه پیمبر چه صفوف ملک و مالک نار
هم سلیمان به شما لعن کند هم موسی هم ز عیسی به شما لعن بود بر سرِ دار
فهری، ترجمه لهوف،/ 170- 171-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 234
ابن طاووس، اللّهوف،/ 170- 171/ عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 372- 373؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 481
__________________________________________________
- شب، مردم مدینه آواز کسی شنیدند که این ابیات می‌خواند و صاحب آن را ندیدند:
أیُّها القاتلون جهلًا حسینا أبشروا بالعذاب والتنکیل
کل أهل السماء یدعو علیکم من نبی وملایک وقبیل
قد لعنتم علی لسان ابن داود وموسی وصاحب الإنجیل
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 58
ناگاه در میان هوا مرثیه‌ها شنیدند که کسی می‌خواند برای آن امام مظلوم و او را نمی‌دیدند. چون شب شد، از هر طرف اشعار و مراثی بسیار بر آن امام اخیار و شهید تیغ اشرار از جنیان می‌شنیدند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 724
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 235

وذکر السّیِّد أبو الحسین یحیی بن الحسن بن جعفر العلویّ فی کتاب الأنساب: [...]
وما مدّ یزید یده إلی ترکة الحسین علیه السلام وأمواله، إلّاأنّ سعید بن العاص کان والی المدینة، فهدم حین سمع قتل الحسین علیه السلام دار علیّ بن أبی طالب علیه السلام بالمدینة، ودار عقیل، ودار زوجة الحسین علیه السلام أمّ سکینة «1».
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 351
عمرو بن سعید العاص الأمویّ [...] ثمّ إنّ عمرو هذا لیس هو عمرو بن سعید الأشدق والعاصی الأمویّ والی المدینة أیّام یزید بن معاویة، فإنّه ممّن کاد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وشمت، وفرح بقتل الحسین علیه السلام وآله کما ذکر المدائنیّ وغیره، وإن کانا معامن آل العاص بن أمیّة الأکبر الّذی سرت اللّعنة فی أعقابه إلی یوم القیامة.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 331
وکان عمرو فظّاً غلیظاً قاسیاً، أمر صاحب شرطته علی المدینة عمرو بن الزّبیر بن العوام بعد قتل الحسین أن یهدم دور بنی هاشم، ففعل وبلغ منهم کلّ مبلغ، وهدم دار ابن مطیع وضرب النّاس ضرباً شدیداً، فهربوا منه إلی ابن الزّبیر وسمِّی بالأشدق لأنّه أصابه اعوجاج فی حلقه إلی الجانب الآخر لإغراقه فی شتم علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 438
__________________________________________________
(1)- فی ن و ع: أمّ السّکینة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 236

سلیم، قال: لمّا «1» قتل الحسین بن علیّ علیهما السلام بکی ابن عبّاس بکاءً شدیداً. ثمّ قال: ما لقیت هذه الأمّة بعد نبیّها. اللّهمّ إنِّی أُشهدک أنِّی لعلیّ بن أبی طالب ولیٌّ ولولده، ومن عدوّه وعدوّهم «2» بری‌ء، وإنِّی أُسلِّم لأمرهم.
لقد «3» دخلت علی علیّ علیه السلام «4» بذی قار، فأخرج إلیَّ صحیفة وقال لی «5»: یا ابن عبّاس! هذه «6» صحیفة أملاها علیَّ «6» رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وخطّی بیده «7». فقلت: یا أمیر المؤمنین! اقرأها «8» علیَّ. فقرأها، فإذاً فیها «8» کلّ شی‌ء کان منذ قبض رسول اللَّه صلی الله علیه و آله إلی «9» مقتل الحسین علیه السلام «9» وکیف یقتل، ومَن یقتله، ومَن ینصره، ومَن یستشهد معه. فبکی «10» بکاءً شدیداً وأبکانی.
فکان فیما قرأه علیَّ «5»: کیف یصنع به وکیف «11» یستشهد فاطمة وکیف یستشهد الحسن ابنه «11» وکیف تغدر به الأمّة «12»، فلمّا «13» أنّ قرأ کیف یقتل الحسین ومَن یقتله أکثر «13» البکاء ثمّ أدرج الصّحیفة وقد بقی ما یکون إلی یوم القیامة.
وکان فیها- «14» فیما قرأ 14- 12 أمر أبی بکر وعمر وعثمان وکم یملک کلّ إنسان منهم،
__________________________________________________
(1)- [فی ابن شاذان مکانه: «و (بالإسناد) یرفعه إلی سلیم بن قیس أ نّه قال: لمّا ...»].
(2)- [ابن شاذان: «عدوّ ولده»].
(3)- [فی إثبات الهداة مکانه: «ابن عبّاس یقول فی حدیث: لقد ...»].
(4)- [ابن شاذان: «علیّ بن أبی طالب علیه السلام ابن عمّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم»].
(5)- [لم یرد فی ابن شاذان].
(6- 6) [ابن شاذان: «الصّحیفة إملاء»].
(7)- [فی ابن شاذان وإثبات الهداة: «بیدی، (قال)»].
(8- 8) [إثبات الهداة: «فقرأها، فإذا فیه»].
(9- 9) [ابن شاذان: «یوم قتل الحسین علیه السلام»].
(10)- [ابن شاذان: «فیها ثمّ بکی»].
(11- 11) [فی ابن شاذان: «تستشهد فاطمة، وکیف یستشهد الحسین علیه السلام»، وفی إثباة الهداة: «تشهدفاطمة وکیف یستشهد الحسن ابنه»].
(12- 12) [إثبات الهداة: «إلی أن قال: وکان فیها فیما قرأه»]
(13- 13) [ابن شاذان: «قرأ مقتل الحسین ومَن یقتله أکثر من»].
(14- 14) [ابن شاذان: «لمّا قرأها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 237
وکیف بویعَ علیّ علیه السلام، ووقعة الجمل وسیر «1» عائشة وطلحة والزّبیر، ووقعة صفّین ومَن یقتل فیها، ووقعة النّهروان وأمر الحَکَمین، وملک معاویة ومَن یقتل من الشّیعة، وما یصنع النّاس بالحسن، وأمر یزید بن معاویة حتّی انتهی إلی قتل الحسین.
فسمعتُ ذلک «2» ثمّ کان کلّما قرأ لم یزد ولم ینقص. فرأیت خطّه أعرفه فی «3» صحیفة لم تتغیّر ولم تصفر «3». فلمّا أدرج الصّحیفة قلت «2»: یا أمیر المؤمنین! لو کنتَ قرأت علیَّ بقیّة الصّحیفة؟ قال علیه السلام: «4» لا، ولکنِّی مُحدّثک. ما یمنَعُنی فیها ما نُلقی «4» من أهل بیتک وولدک «5» وهو أمر فظیع «5» من قتلهم لنا وعداوتهم إیّانا «6» وسوء ملکهم وشوم «7» قدرتهم، فأکره أن «8» تسمعه فتغتمّ ویحزنک ولکنِّی أحدِّثک «9»: «8»
أخذ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله «9» عند موته بیدی ففتح لی ألف باب من العلم یفتح «10» کلّ باب ألف باب- وأبو بکر وعمر «11» ینظران إلیَّ- وهو یُشیر إلی ذلک «11». فلمّا خرجتُ قالا لی «12»:
ما قال لک؟ فحدّثتهما «13» بما قال. فحرّکا أیدیهما، ثمّ حکیا قولی ثمّ ولّیا یردّان قولی ویخطران بأیدیهما. «14» یا ابن عبّاس! إنّ الحسن یأتیک من الکوفة بکذا وکذا ألف رجل غیر رجل 14.
__________________________________________________
(1)- [فی ابن شاذان: «مسیر»، وفی إثبات الهداة: «سیرة»].
(2- 2) [إثبات الهداة: «إلی أن قال: فقلت»].
(3- 3) [ابن شاذان: «الصّحیفة لم یتغیّر ولم یظفر»].
(4- 4) [فی ابن شاذان: «لایمنعنی فیها ما ألقی»، وفی إثبات الهداة: «لا إنِّی محدِّثک ما یمنعنی منها ما نلقی»].
(5- 5) [ابن شاذان: «أمراً فظیعاً»].
(6)- [ابن شاذان: «لنا»].
(7)- [فی ابن شاذان: «یوم»، وفی إثبات الهداة: «لوم»].
(8- 8) [إثبات الهداة: «أحدِّثک فتغتمّ ویحزنک»، وإلی هنا حکاه فیه].
(9- 9) [ابن شاذان: «بأنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أخذ»].
(10)- [ابن شاذان: «تنفتح من»].
(11- 11) [ابن شاذان: «ینظرون إلیَّ وهو یشیر لی بذلک»].
(12)- [لم یرد فی ابن شاذان].
(13)- [ابن شاذان: «قال: فحدّثتهم»].
(14- 14) [ابن شاذان: «ثمّ قال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 238
یا ابن عبّاس! إنّ ملک بنی أمیّة إذا زال «1» کان أوّل «1» ما یملک من بنی هاشم ولدک فیفعلون الأفاعیل.
فقال ابن عبّاس: لأن یکون نسختی ذلک الکتاب أحبّ إلیَّ ممّا طلعت علیه الشّمس.
سلیم بن قیس،/ 915- 916 ط بیروت/ عنه: ابن شاذان، الفضائل،/ 141- 142؛ الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 1/ 408
قال «2»: أخبرنا محمّد بن عمر، قال: حدّثنی محمّد بن عبداللَّه بن عبید بن عمیر، قال:
حدّثنا «3» ابن أبی ملیکة، قال:
بینما ابن عبّاس جالس فی المسجد الحرام، وهو یتوقّع خبر الحسین بن علیّ أن «4» أتاه آت، فسارّه بشی‌ء، فأظهر الاسترجاع، فقلنا: ما حدّث یا أبا العبّاس؟ قال: مصیبةً عظیمة «5» نحتسبها، أخبرنی مولای أ نّه سمع ابن الزّبیر یقول: قتل الحسین بن علیّ. فلم یبرح «6» حتّی جاءه «7» ابن الزّبیر، فعزّاه، ثمّ انصرف.
فقام ابن عبّاس، فدخل منزله، ودخل علیه النّاس یعزّونه.
فقال: إنّه لیعدل عندی مصیبة الحسین «8» شماتة ابن الزّبیر، أترون «9» مشی ابن الزّبیر إلیَّ یعزّینی؟ إن ذلک منه إلّاشماتة.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 85- 86 رقم 298/ عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 229، الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 264- 265، مختصر ابن منظور، 7/ 153؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 440
__________________________________________________
(1- 1) [ابن شاذان: «فأوّل»].
(2)- [ابن عساکر: «أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبدالباقی، أنا أبو محمّد الحسن بن علیّ، أنا أبو عمر محمّدابن العبّاس، أنا أبو الحسن أحمد بن معروف، أنا الحسین بن الفهم، أنا محمّد بن سعد، قال»].
(3)- [من هنا حکاه فی المختصر].
(4)- [فی ابن عساکر وتهذیب الکمال: «إلی أن»].
(5)- [زاد فی ابن عساکر وتهذیب الکمال: «عند اللَّه»].
(6)- [فی ابن عساکر وتهذیب الکمال: «فلم نبرح»].
(7)- [تهذیب الکمال: «جاء»].
(8)- [فی ابن عساکر وتهذیب الکمال: «حسین»].
(9)- [فی تاریخ دمشق والحسین علیه السلام ط المحمودی: «أترونی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 239

قال «1»: أخبرنا محمّد بن عمر، قال: فحدّثنی «2» ابن جریح، قال: کان المسور بن مخرمة بمکّة حین جاء نعی «3» الحسین بن علیّ «3»، فلقی ابن الزّبیر، فقال «4» له: جاءک «4» ما کنت تمنّی موت حسین بن علیّ، فقال ابن الزّبیر: یا أبا عبدالرّحمان! تقول لی هذا؟! فوَاللَّه لیته بقی ما بقی بالجماء «5» حجر، واللَّه ما تمنّیت «6» ذلک له.
قال المسور: أنت أشرت علیه «7» بالخروج إلی غیر وجه! قال: نعم، أشرت «8» علیه ولم أدر أ نّه یقتل! ولم یکن بیدی أجله، ولقد جئت ابن عبّاس فعزّیته فعرفت أنّ ذلک یثقل علیه منِّی، ولو أنِّی ترکت تعزیته. قال: مثلی یترک «9» لایعزِّینی «10» بحسین، فما أصنع أخوالی وغرة الصّدور علیَّ، وما أدری علی أیّ شی‌ء ذلک؟!
فقال له المسور: ما حاجتک إلی ذکر ما مضی ونثّة «11» دع الأمور تمضی «12»، وبرّ أخوالک، فأبوک أحمد عندهم منک.
__________________________________________________
(1)- [ابن عساکر: «أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبدالباقی، أنا أبو محمّد الحسن بن علیّ، أنا أبو عمر محمّدابن العبّاس، أنا أبو الحسن أحمد بن معروف، أنا الحسین بن الفهم، أنا محمّد بن سعد، قال»].
(2)- [من هنا حکاه فی المختصر].
(3- 3) [فی ابن عساکر ط المحمودی والمختصر: «حسین بن علیّ»].
(4- 4) [فی تاریخ دمشق والمختصر: «له: قد جاء»، وفی ابن عساکر ط المحمودی: «له: قد جاءک»، وفی تهذیب الکمال: «قد جاء»].
(5)- [تهذیب الکمال: «بالحمی»].
(6)- [تاریخ دمشق: «ما تمنّین»].
(7)- [تهذیب الکمال: «إلیه»].
(8)- [زاد فی ابن عساکر: «به»].
(9)- [المختصر: «تترک»].
(10)- [فی المختصر وتهذیب الکمال: «لا تعزّینی»].
(11)- [فی ابن عساکر وتهذیب الکمال: «بثّه»].
(12)- [لم یرد فی المختصر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 240
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 86 رقم 299/ عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 229- 230، الحسین علیه السلام، ط المحمودی،/ 265، مختصر ابن منظور، 7/ 153؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 440- 441
ولمّا بلغ ابن عبّاس قتله، کان فی المسجد الحرام، فقام، فدخل بیته، وهو یقول: إنّا للَّه وإنّا إلیه راجعون. ولقیه ابن الزّبیر، فقال له ابن عبّاس: قد جاء ما کنتَ تتمنّاه. فقال له:
تقول لی هذا، فوَ اللَّه لیته ما بقی فی الحما حجر واللَّه ما تمنّیت ذلک له. فقال المسور: أنتَ أشرتَ علیه بالخروج إلی غیر وجه؟ قال: نعم، أشرتُ به علیه ولم أدرِ أ نّه یُقتل، ولم یکن أجله بیدی، ولقد جئت ابن عبّاس، فعزّیته فعرفت أنّ ذلک یثقل علیه منِّی ولو أنِّی ترکت تعزیته، قال: مثلی یترک لا یعزِّینی بحسین، فما أصنع؟ أری وغِرَت الصّدور علیَّ، وما أدری علی أیِّ شی‌ءٍ ذلک. فقال له المسور: ما حاجتک إلی ذکر ما مضی وبثّه، دع الأمور تمضی، وبرّ أخوالک فأبوک أحمَد عندهم منک «1».
ابن عساکر، تهذیب ابن بدران، 4/ 341
__________________________________________________
(1)- [جمع ابن بدران بین حدیثین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 241

قال: أخبرنا «1» محمّد بن عمر، قال: حدّثنی محمّد بن عبداللَّه بن عبید بن عمیر، عن رجل، قال: سمعت ابن عبّاس، وعنده محمّد ابن الحنفیّة وقد «2» جاءهم نعی «3» الحسین بن علیّ «3» وعزّاهم النّاس. فقال ابن صفوان: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، أیّ مصیبة! یرحم اللَّه أبا عبداللَّه وآجرکم اللَّه فی مصیبتکم.
فقال ابن عبّاس: یا أبا القاسم! ما هو إلّاأن خرج «4» من مکّة، فکنت أتوقّع ما أصابه.
قال ابن الحنفیّة: وأنّا واللَّه فعند اللَّه نحتسبه، ونسأله الأجر وحسن الخلف.
قال ابن عبّاس: یا ابن صفوان «5»! أما واللَّه لا یخلد بعد صاحبک الشّامت بموته. فقال ابن صفوان: یا أبا العبّاس! واللَّه ما رأیت ذلک منه، ولقد رأیته محزوناً بمقتله، کثیر التّرحّم علیه. قال: یریک ذلک لما یعلم من مودّتک لنا، فوصل اللَّه رحمک، لا یحبّنا ابن الزّبیر أبداً.
قال ابن صفوان: فخذ «6» بالفضل فأنت أولی به منه.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 86 رقم 300/ عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 31/ 143، مختصر ابن منظور، 12/ 270- 271
__________________________________________________
(1)- [فی ابن عساکر مکانه: «أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبدالباقی، أنا الحسن بن علیّ، أنا أبو عمر بن‌حیویّه، أنا أحمد بن معروف، أنا الحسین بن الفهم، نا محمّد بن سعد، أنا ..»].
(2)- [فی المختصر مکانه: «کان محمّد ابن الحنفیّة عند ابن عبّاس، وقد ...»].
(3- 3) [فی تاریخ دمشق: «حسین بن علیّ» وفی المختصر: «الحسین بن علیّ علیه السلام»].
(4)- [المختصر: «أخرج»].
(5)- [فی المطبوع: «أبا صفوان»].
(6)- [ابن عساکر: «فجد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 242

یقال: أنّ رأس الحسین علیه السلام دُفِنَ بالمدینة
قالوا: وکان عمرو بن سعید من رجال قریش [...] فبعث إلیه برأس الحسین، فکفّنه، ودفنه بالبقیع إلی جنب قبر أمّه فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 176
ثمّ أمر عمرو بن سعید برأس الحسین، فکُفِّن، ودُفِنَ بالبقیع عند قبر أمّه.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 85
وذکر الإمام أبو العلاء الحافظ، بإسناده عن مشایخه: [...] ثمّ أمر عمرو «1» برأس الحسین علیه السلام، فکُفِّن ودُفِنَ فی البقیع «1» عند قبر أمّه فاطمة علیها السلام.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 75/ مثله المجلسی «2»، البحار، 45/ 145؛ البحرانی، العوالم، 17/ 452- 453؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 150
لمّا وصل إلی المدینة کان سعید بن العاص والیاً علیها، [...] ثمّ أمر به، فکُفِّنَ ودُفِنَ عند أمّه فاطمة علیها السلام.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 151/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 148
فکفّنه ودفنه بالبقیع عند قبر أمّه فاطمة، هکذا قال ابن سعد.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 344
ثمّ أمر به، فکُفِّنَ ودُفِنَ عند قبر أمّه فاطمة علیها السلام، هکذا قال محمّد بن سعد.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 50
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «به، فدفن بالبقیع»].
(2)- [حکاه فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة عن صاحب المناقب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 243
ومنهم مَن قال: دُفِنَ [رأس الحسین علیه السلام] بالمدینة عند قبر أمّه فاطمة (رضی اللَّه عنها) [...]
ثمّ أمر به عمرو بن سعید، فکُفِّنَ ودُفِنَ عند قبر أمّه فاطمة (رضی اللَّه عنها).
وقیل: بل أرسل إلی مَن بالمدینة من بنی هاشم، أن دونکم رأس صاحبکم، فأخذوه، فغسّلوه، وکفّنوه، وصلّوا علیه، ودفنوه عند قبر أمّه (رضی اللَّه عنهما)، واللَّه تعالی أعلم.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 476، 480
فدُفِنَ بالبقیع عند قبر أمّه فاطمة (رضی اللَّه عنها).
الذّهبی، تاریخ الإسلام 2/ 351
وذکر ابن سعد: أنّ جسده دُفِنَ حیث قُتل، وأنّ رأسه، کفّنه یزید وأرسله إلی المدینة، فدُفِنَ عند قبر فاطمة (رضی اللَّه عنها).
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 12/ 426
فذکر الحافظ أبو العلاء الهمدانیّ: [...] ثمّ أمر عمرو بن سعید برأس الحسین رضوان اللَّه علیه، فکُفِّن، ودُفِنَ فی البقیع عند قبر أمّه فاطمة (رضی اللَّه عنها)، قال: هذا أصحّ ما قیل فیه وکذلک قال الزّبیر بن بکّار: وإنّ الرّأس حمل إلی المدینة.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 135، 136
فروی محمّد بن سعد: [...] فدفنه عند أمّه بالبقیع.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 204
ودُفِنَ عند أمّه بالبقیع.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 299/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 626
والصّحیح: أنّ الرّأس المکرّم، دُفِنَ بالبقیع إلی جنب أمّه فاطمة، [...] فکفّنه ودفنه.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 67
ثمّ أمر به، فدُفِنَ بالبقیع عند قبر أمّه فاطمة.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 400
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 244

حدّثنی أحمد بن عیسی، قال: حدّثنی حسین بن نصر، قال: حدّثنا أبی، قال: حدّثنا عمرو بن شمر، عن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام: [...] «1» وکانت «2» أمّ البنین أمّ هؤلاء «3» الأربعة الإخوة القتلی «3» تخرج إلی البقیع «4» فتندب بنیها «4» أشجی ندبة وأحرقها، فیجتمع النّاس إلیها «5» یسمعون منها «5» فکان مروان یجی‌ء «6» فیمَن یجی‌ء «6» «7» لذلک «8» فلا یزال یسمع «7» «9» ندبتها ویبکی «10».
ذکر ذلک «11» علیّ بن محمّد «11» بن حمزة، عن النّوفلیّ، عن حماد بن عیسی الجهنیّ، عن معاویة بن عمّار، عن جعفر بن محمّد. «12»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 56/ عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 329؛ المجلسی، البحار، 45/ 40؛ البحرانی، العوالم، 17/ 283؛ الدّربندی،
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی تسلیة المجالس واللّواعج].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «فی البحار بإسناده إلی جعفر بن محمّد علیه السلام أ نّه قال: وکانت ...»، وفی الأسرار: «قد ذکر فی العوالم عن أبی الفرج بإسناده إلی جابر، عن أبی جعفر علیه السلام: أ نّه کانت ...»، وفی نفس المهموم: «وروی مسنداً عن معاویة بن عمّار، عن جعفر علیه السلام، أ نّه کانت ...»].
(3- 3) [تسلیة المجالس: «الإخوة الأربعة»].
(4- 4) [اللّواعج: «فتندبهم»].
(5) (5) [لم یرد فی اللّواعج].
(6- 6) [لم یرد فی الأسرار].
(7- 7) [تسلیة المجالس: «فیسمع»].
(8)- [لم یرد فی اللّواعج].
(9)- [الدّمعة السّاکبة: «یستمع»].
(10)- [إلی هنا حکاه فی تسلیة المجالس والدّمعة السّاکبة والأسرار ونفس المهموم واللّواعج].
(11- 11) [فی البحار والعوالم: «محمّد بن علیّ»].
(12)- و پس از واقعه کربلا، امّ البنین که مادر این چهار تن بود، به قبرستان بقیع می‌آمد و برای پسرانش سوزناک‌ترین و اندوهناک‌ترین مرثیه را می‌خواند و ناله می‌کرد و مردم اطراف او جمع می‌شدند و در گریه و لابه و زاری با او شریک می‌گشتند؛ حتی مروان بن حکم (حاکم مدینه) در میان مردم مزبور به بقیع می‌آمد و با آن‌ها در گریه و زاری شرکت می‌کرد. رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 82
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 245
أسرار الشّهادة،/ 338؛ القمی، نفس المهموم،/ 334؛ مثله البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 325؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 180- 181
قال الحسن: قال أبی: وهؤلاء الثّلاثة بنو أمّ جعفر، وهی الکلابیّة وهی أمّ البنین.
قال الحسن: قال أبی: بلغنی عن جعفر بن محمّد علیهما السلام أ نّه قال: بکی الحسین علیه السلام خمس حجج، وکانت أمّ جعفر الکلابیّة تندب الحسین وتبکیه وقد کفّ بصرها.
فکان مروان وهو وال المدینة یجی‌ء متنکّراً باللّیل حتّی یقف، فیسمع بکاءها وندبها. «1»
الشّجری، الأمالی، 1/ 175
کانت أمّ البنین بعد وقعة الطّفّ تخرج إلی البقیع، وتندب بنیها أشجی ندبة، وأحرقها، فیجتمع إلیها النّاس ویسمعون منها ویبکون رقّة لها، حتّی کان مروان یجی‌ء فیمن یجی‌ء، ویسمع، ویبکی لبکائها، وهی ترثی بنیها وتقول:
لا تدعونی ویک أمّ البنین تذکرینی بلیوث العرین
کانت بنون لی أدعی بهم والیوم أصبحت ولا من بنین
أربعة مثل نسور الرّبی قد واصلوا الموت بقطع الوتین
تنازع الخرصان أشلاءهم فکلّهم أمسی صریعاً طعین
یا لیت شعری أکما أخبروا بأنّ عبّاساً قطیع الیمین
__________________________________________________
(1)- و از امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهما السلام روایت کرده‌اند که مادر عباس و جعفر و عثمان و عمر اولاد امیر المؤمنین علیه السلام که در صحرای کربلا شهید شدند، ام البنین دختر حزام کلابیه بود؛ چون در مدینه خبر شهادت آن بزرگواران به او رسید، هر روز به قبرستان بقیع می‌رفت و بر فرزندان شهید خود نوحه و ندبه می‌کرد و اهل مدینه به صدای گریه و نوحه او می‌گریستند؛ حتی مروان با آن شقاوت و عداوت که با اهل بیت رسالت داشت، از ندبه او بی‌تاب می‌شد و می‌گریست.
مجلسی، جلاء العیون،/ 678
و گویند ام البنین مادر عباس در ماتم او و برادران اعیانی او بیرون مدینه در بقیع غرقد معتکف شد و در سوگواری سید الشهدا و فرزندان خود چنان می‌گریست که هر آفریده‌ای بر او می‌گذشت، گریان می‌گشت. گریستن دوستان موجب شگفتی نیست. مروان بن الحکم که بزرگ‌تر دشمنی بود خاندان احمد مختار را، چون بر ام البنین عبور می‌داد از اثر ناله او به های‌های می‌گریست.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 2/ 348
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 246
ولها أیضاً:
أنبئت أنّ ابنی أصیب برأسه مقطوع ید
ویل علی شبلی أمال برأسه ضرب العمد
لو کان سیفک فی یدیک لما دنا منک أحد
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 432
وأقامت أمّ البنین زوجة أمیر المؤمنین العزاء علی الحسین واجتمع عندها نساء بنی هاشم یندبن الحسین وأهل بیته.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 440
قالوا: وکانت (أمّ البنین) فاطمة بنت حزام تخرج إلی البقیع کلّ یوم بعد واقعة الطّفّ، وتحمل عبیداللَّه بن العبّاس معها، فترثی أولادها وتندبهم بأشجی ندبة وأحرقها، فیجتمع لسماع رثائها أهل المدینة- وفیهم العدوّ اللّدود لأهل البیت، مروان بن الحکم- فیبکون لشجی النّدبة، ورقیق الرّثاء.
فمن رثائها لأبنائها قولها:
یا مَن رأی العبّاس کرّ علی جماهیر النَّقَد «1» ووراه من أبناء حیدر کلُّ لیثٍ ذی لبد «2» أنبئتُ: أنّ ابنی أصیب برأسه مقطوعَ یَد
ویلی علی شبلی أمال برأسه ضربُ العمَد
ومن رثائها وندبتها:
لا تَدعونّی- وَیکِ- أمّ البنین تذکّرینی بلیوث العرین
کانت بنونٌ لی أدعی بهم والیومَ أصبحتُ ولا من بنین
__________________________________________________
(1)- النّقد- بالتّحریک-: قسم من الغنم قصار الأرجل قباح الوجوه.
(2)- اللّبد- بفتحتین- مصدر: الصّوف المتلبّد أو الشّعر الکثیر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 247
أربعةً مثلُ نسور الرّبی قد واصلوا الموتَ بقطع الوتین «1»
یا لیتَ شعری: أکما أخبَروا بأنّ عبّاساً قطیعُ الیمین
ألا لعنة اللَّه علی القوم الظّالمین.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 325
فاطمة بنت حزام بن خالد بن ربیعة الکلابیّة: [...]
وکانت تخرج کلّ یوم إلی البقیع ومعها عبیداللَّه ولد ولدها العبّاس، فتندب أولادها الأربعة، فیجتمع النّاس یسمعون بکاءها وندبتها.
کحّالة، أعلام النِّساء، 4/ 40
__________________________________________________
(1)- الوتین- بالفتح-: عرق القلب یجری منه الدّم إلی کلّ العروق.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 249

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 251

فلمّا وصل زین العابدین علیه السلام إلی المدینة، نزل وضرب فسطاطه، وأنزل نساءه، وأرسل بشیر بن حذلم لإشعار أهل المدینة بإیّابه مع أهله وأصحابه، فدخل وقال:
یا أهل یثرب لا مقام لکم بها قُتل الحسین فأدمعی مدرار
الجسم منه بکربلاء مضرّج والرّأس منه علی القناة تدار
ثمّ قال: هذا علیّ بن الحسین علیهما السلام قد نزل بساحتکم، وحلّ بعقوتکم وأنا رسوله أعرِّفکم مکانه.
فلم یبق فی المدینة مخدّرة ولا محجّبة إلّابرزت وهنّ بین باکیةٍ ونائحةٍ ولاطمة، فلم یر یوم أمرّ علی أهل المدینة منه، وخرج النّاس إلی لقائه، وأخذوا المواضع والطّرق.
قال بشیر: فعدت إلی باب الفسطاط، وإذا هو قد خرج وبیده خرقة یمسح بها دموعه، وخادم معه کرسیٌّ، فوضعه، وجلس، وهو مغلوب علی لوعته، فعزّاه النّاس.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 61- 62
قال الرّاوی: «1» ثمّ انفصلوا من کربلاء طالبین المدینة «2»، قال «3» بشیر بن جذلم «3»: فلمّا قربنا منها «4» نزل «5» علیّ بن الحسین علیه السلام. فحطّ «6» رحله، وضرب فسطاطه «7» وأنزل نساءه
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی أعیان الشّیعة واللّواعج].
(2)- [من هنا حکاه فی الأسرار والعبرات].
(3- 3) [فی البحار والعوالم والعبرات: «بشیر بن حذلم» وفی الدّمعة السّاکبة: «بشیر بن حذام»، وفی المعالی: «بشیر بن جذلم أو بشر بن جذلم»، وفی أعیان الشّیعة: «بشیر بن جذیم»].
(4)- [فی الأسرار والعبرات: «من المدینة»].
(5)- [أعیان الشّیعة: «منزل»].
(6)- [فی تسلیة المجالس مکانه: «قال: ثمّ فصلوا عن کربلاء یریدون المدینة [..] قال: ولمّا قرب علیّ بن الحسین علیه السلام من المدینة حطّ ...»].
(7)- [زاد فی تسلیة المجالس: «خارج البلد» وزاد فی وسیلة الدّارین: «وخیامه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 252
وقال «1»: یا بشیر «2»! رحم اللَّه أباک لقد کان شاعراً، فهل تقدر علی شی‌ء منه «3»؟ فقال «4»: بلی یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم إنِّی لشاعر. فقال علیه السلام: ادخل المدینة وانع أبا عبداللَّه علیه السلام.
قال بشیر: فرکبت فرسی ورکضت، حتّی دخلت المدینة، فلمّا بلغت مسجد النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم «5» رفعت صوتی بالبکاء وأنشأت أقول:
یا أهل یثرب لا مقامَ لکم بها قتل الحسین فأدمعی مدرار «6»
الجسم منه بکربلاء مُضرّج والرّاس منه علی القناة یُدار «7» «8»
قال: ثمّ قلت «8»: هذا علیّ بن الحسین علیهما السلام مع «9» عمّاته وأخواته قد حلّوا بساحتکم، ونزلوا بفنائکم، وأنا رسوله إلیکم «10» أعرّفکم مکانه.
قال «11»: فما بقیت فی المدینة مخدّرة ولا محجّبة «12» إلّابرزنَ من خدورهنّ، «13» مکشوفة شعورهنّ، مخمّشة وجوههنّ، ضاربات خدودهنّ، «14» یدعون «13» بالویل والثّبور «15»، فلم أرَ
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: «وقال لبشیر بن حذلم»].
(2)- [المعالی: «یا بشر»].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار وأعیان الشّیعة واللّواعج ووسیلة الدّارین والعبرات: «قلت»].
(5)- [فی تسلیة المجالس والأسرار: «رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم» وفی وسیلة الدّارین: «الرّسول صلی الله علیه و آله و سلم»].
(6)- [المعالی: «مرار»].
(7)- [زاد فی الأسرار: «یا أهل یثرب شیخکم وإمامکم هل فیکم أحد علیه یغار»].
(8- 8) [فی الدّمعة السّاکبة وأعیان الشّیعة واللّواعج ووسیلة الدّارین والعبرات: «ثمّ قلت: (یا أهل‌المدینة)»].
(9)- [تسلیة المجالس: «فی»].
(10)- [لم یرد فی الأسرار].
(11)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار، وفی وسیلة الدّارین: «قال بشیر:»].
(12)- [فی تسلیة المجالس: «مخبیة» وفی الأسرار: «محجوبة»].
(13- 13) [لم یرد فی تسلیة المجالس ونفس المهموم، وفی أعیان الشّیعة: «وهنّ یدعین»].
(14)- [أضاف فی اللّواعج: «وهنّ»].
(15)- [زاد فی الأسرار: «وعظائم الأمور» وأضاف فی أعیان الشّیعة واللّواعج: «ولم یبق بالمدینة أحد إلّاخرج وهم یصیحون (یضجّون) بالبکاء»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 253
باکیاً «1» أکثر من ذلک الیوم ولا یوماً أمرّ علی المسلمین «2» منه «3». «4» وسمعت جاریة تنوح «5» علی الحسین علیه السلام، فتقول:
نعی سیِّدی ناع نعاه فأوجعا «6» وأمرضنی ناع نعاه فأفجعا «6»
فعینیّ «7» جودا بالدّموع «8» وأسکبا «9» وجودا بدمع «10» بعد دمعکما معاً
علی مَن دهی «11» عرش الجلیل فزعزعا فأصبح هذا «12» المجد والدّین أجدعا
علی ابن نبیّ اللَّه وابن وصیِّه وإن کان عنّا شاحط «13» الدّار أشسعا
ثمّ قالت «4»: أ یُّها النّاعی! جدّدت حزننا بأبی عبداللَّه علیه السلام، وخدشت منّا قروحاً لمّا تندمل، فمن أنت رحمک اللَّه «14»؟
فقلت: أنا بشیر بن جذلم «15»، وجّهنی مولای علیّ بن الحسین علیه السلام وهو نازل «16» فی موضع کذا و 16 کذا مع عیال أبی عبداللَّه علیه السلام «17» ونسائه «18».
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة والأسرار: «ولا باکیة»].
(2) (2*) [أعیان الشّیعة: «منه بعد وفات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فضربت»].
(3)- [أضاف فی اللّواعج: «بعد وفات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم»].
(4- 4) [وسیلة الدّارین: «ثمّ قالت جاریة»].
(5)- [الأسرار: «تبکی وتنوح»].
(6- 6) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة والأسرار].
(7)- [فی تسلیة المجالس: «فعینای» وفی الأسرار: «أعینی»].
(8)- [الأسرار: «بالمدامع»].
(9)- [تسلیة المجالس: «فأبکیا»].
(10)- [الأسرار: «بدم»].
(11)- [الأسرار: «وهی»].
(12)- [الأسرار: «أنف»].
(13)- [الدّمعة السّاکبة: «شاخص»].
(14)- [فی الدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی: «یرحمک اللَّه»].
(15)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والعبرات: «حذلم»، وفی الدّمعة السّاکبة: «حذام» وفی نفس المهموم: «جذیم»].
(16- 16) [تسلیة المجالس: «بمکان»].
(17)- [فی المعالی واللّواعج ووسیلة الدّارین: «أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام»].
(18)- [تسلیة المجالس: «بناته»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 254
قال: فترکونی مکانی «1» وبادرونی «2».
فضربت (2*) فرسی حتّی رجعت إلیهم «3»، فوجدت النّاس قد أخذوا «4» الطّرق والمواضع.
فنزلت عن فرسی وتخطّیت رقاب النّاس حتّی قربت من باب الفسطاط، وکان علیّ بن الحسین علیه السلام داخلًا «5»، فخرج «6»، ومعه خرقة «7» یمسح بها دموعه وخلفه خادم معه کرسیّ، فوضعه له وجلس علیه وهو لا یتمالک «8» عن العبرة «9» وارتفعت أصوات النّاس بالبکاء «10» و «11» حنین النِّسوان «12» والجواری «8» و «13» النّاس «10» یعزّونه من کلّ ناحیة، فضجّت تلک البقعة ضجّة شدیدة. «14»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المعالی ووسیلة الدّارین].
(2)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والعبرات: «بادروا»].
(3)- [فی تسلیة المجالس: «إلیه» ولم یرد فی أعیان الشّیعة].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «قد أخذت»].
(5)- [تسلیة المجالس: «داخل الفسطاط»].
(6)- [لم یرد فی البحار والعوالم].
(7)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «مندیل»].
(8- 8) [تسلیة المجالس: «من العبرة والبکاء وارتفعت الأصوات بالنّحیب وحنین الجواری والنِّساء»].
(9)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار ونفس المهموم وأعیان الشّیعة واللّواعج والعبرات: «من العبرة» وفی وسیلة الدّارین: «عن العدّة»].
(10- 10) [لم یرد فی أعیان الشّیعة واللّواعج].
(11)- [الأسرار: «وکثر»].
(12)- [فی البحار والعوالم: «النِّساء» وفی الدّمعة السّاکبة: «النِّسوة»].
(13)- [الأسرار: «وأقبل»].
(14)- راوی گفت: سپس از کربلا به مقصد مدینه حرکت کردند. بشیر بن جذلم گفت: چون به نزدیک مدینه رسیدیم، علی بن الحسین فرود آمد و بارها را باز کرد و خیمه‌اش را برپا ساخت و زنان را پیاده نمود و فرمود: «ای بشیر! خدا پدرت را رحمت کند. او شاعر بود، تو هم شعر سرودن توانی؟»
عرض کرد: «آری یابن رسول اللَّه، من هم شاعرم.»
حضرت فرمود: «وارد شهر مدینه بشو و مرگ ابی عبداللَّه را اعلام کن.»
بشیر گفت: اسبم را سوار شدم و به تاخت وارد مدینه شدم. چون به مسجد پیغمبر رسیدم، صدا به گریه بلند کردم و شعری به این مضمون انشاد کردم:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 255
ابن طاووس، اللّهوف،/ 197- 200/ عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 459، 460- 462؛ المجلسی، البحار، 45/ 147- 148؛ البحرانی، العوالم، 17/ 446- 447؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 157- 159؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 527؛ القمی، نفس المهموم،/ 467- 469؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 203- 204؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 406؛ المحمودی، العبرات، 2/ 357- 358؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 617- 618، لواعج الأشجان،/ 242- 243
قال بشر بن حذلم: لمّا صرنا قریباً من المدینة نزل علیّ بن الحسین، وحطّ رحله،
__________________________________________________
-یثربیان رخت زین دیار ببندید زان که حسین کشته گشت وگریه کنم زار
پیکر پاکش به کربلا شده در خون بر سر نی شد سرش به کوچه و بازار
بشیر گفت: سپس گفتم: این علی بن الحسین است با عمه‌ها و خواهرانش که نزدیک شهر رسیده‌اند و در کنار آن فرود آمده‌اند و من قاصد اویم که جای او را به شما نشان دهم.
بشیر گفت: هیچ زن پرده‌نشین و باحجابی در مدینه نماند، مگر این‌که از پشت پرده بیرون آمدند مو پریشان و صورت خراشان و لطمه‌زنان صدا به واویلا بلند نمودند. من نه از آن روز بیش‌تر گریه‌کن دیده‌ام و نه از آن روز بر مسلمین تلخ‌تر، شنیدم که کنیزی بر حسین نوحه می‌کرد و به این مضمون شعر می‌خواند:
داد قاصد خبر مرگ تو و دل بشنید وه چه گویم که از این فاجعه بر دل چه رسید
دیدگان ز اشک عزایش منمایید دریغ اشک ریزید پیاپی ز غم شاه شهید
آن‌که در ماتم او عرش الهی لرزید وز غمش مجد و شرف داد ز کف دین مجید
پسر پاک نبیّ اللَّه و فرزند وصی گرچه آرامگه‌اش دور ز ما شد جاوید
سپس گفت: ای آن که خبر مرگ برای ما آوردی! اندوه ما را در ماتم ابی عبداللَّه تازه کردی و زخم‌هایی را که هنوز بهبود نیافته بود، خراشیدی. تو که هستی؟ خدایت رحمت کند.
گفت: من بشیر بن جذلم هستم که آقایم علی بن الحسین مرا به این سو فرستاد و خودش هم در فلان جا فرود آمده است. عیالات و زنان حسین علیه السلام نیز به همراه او است.
بشیر گفت: مرا همان‌جا گذاشتند و از من پیش افتادند. من به اسبم رکاب زدم و به سوی آنان بازگشتم. دیدم مردم همه جاده‌ها و پیاده‌روها را گرفته‌اند. از اسب پیاده شدم و از روی دوش مردم خود را به در خیمه‌ای که علی بن الحسین در میانش بود، رساندم. حضرت بیرون آمد و دستمالی به دست داشت که اشک دیدگانش را با آن پاک می‌کرد و خادمی کرسی به دست دنبال حضرت بود. کرسی را به زمین گذاشت. حضرت بر آن کرسی نشست و بی‌اختیار گریه می‌کرد. صدای مردم به گریه بلند شد و زنان و کنیزان ناله زدند. مردم از هر طرف به حضرت تسلیت عرض می‌کردند. آن قطعه از زمین یکپارچه گریه شد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 197- 200
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 256
وضرب فسطاطه، وأنزل نساءه، وقال لی: یا بشر! ادخل المدینة وانع أهلها بأبی عبداللَّه، وأخبرهم بقدومنا.
قال بشر: فرکبت ودخلت المدینة، ورفعت صوتی بالبکاء والنّحیب، فقلت: یا أهل المدینة! هذا علیّ بن الحسین قد قدم إلیکم مع عمّاته وأخواته، وقد نزل قریباً منکم، وأنا رسوله إلیکم أعرّفکم بمکانه.
قال: فما بقیت فی المدینة مخدّرة ولا محجّبة إلّاوبرزن من خدورهنّ مخمّشة وجوههنّ، لاطمات یدعون بالویل والثّبور وعظائم الأمور، قال: فلم أر باکیاً أکثر من ذلک الیوم.
قال: ثمّ إنّ أهل المدینة تبادروا مسرعین إلی نحو زین العابدین وأنا معهم، فوجدت النّاس قد ملأوا الطّرق والأمکنة، فنزلت عن فرسی، وبقیت أتخطّی رقاب النّاس حتّی قربت من باب الخیمة، وکان زین العابدین علیه السلام داخلًا، فخرج، وبیده مندیل یمسح به دموعه وکان عمره یومئذ علی ما نقل أحد عشر سنة، فجلس علی کرسیّ له، وهو لا یتمالک علی نفسه من شدّة البکاء، والنّاس یعزّونه وهم مع ذلک یبکون وینحبون.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 498
فلمّا أشرفوا علیها وکان ذلک یوم الجمعة، قال علیّ بن الحسین علیه السلام: تقدّم وانع أبا عبداللَّه بشی‌ء من الشِّعر.
قال بشر: فرکبت فرسی ورکضت حتّی بلغت المدینة، فلمّا بلغت مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم رفعت صوتی، ونادیت:
یا أهل یثرب لا مقام لکم بها قتل الحسین فادمعی مدرار
الجسم منه بکربلاء مضرّج والرّأس منه علی القناة یدار
ثمّ نادیت: یا أهل المدینة! هذا علیّ بن الحسین علیه السلام وأخواته «1» وعمّاته، قد نزلوا بساحتکم، وأنا رسوله إلیکم.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «إخوته»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 257
قال: فلم یبق فی المدینة مُخدّرة إلّاوبرزت من خدرها، ولبسوا السّواد، وصاروا یدعون بالویل والثّبور، فلم أر إلّاباک وباکیة، ونادبة وناعیة، وسمعت جاریة تبکی وتقول:
نعی سیِّدی ناع نعاه فأوجعا وأمرضنی ناع نعاه فأفجعا
فعینیّ جودا بالدّموع وأسکبا وجودا بدمع بعد دمعکما معا
علی مَن دهی عرش الإله مصابه وأصبح أنف الدِّین والمجد أجدعا
علی ابن نبیّ اللَّه وابن ولیِّه وإن کان عنّا نازح الدّار أشیعا «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 140- 141
__________________________________________________
(1)- بشیر بن جذلم که از رفقای ایشان بود، گفت:
چون نزدیک مدینه رسیدیم، حضرت سید الساجدین علیه السلام در مکان مناسبی نزول اجلال کرد و فرمود تا خیمه حرم را نصب کردند و سراپرده‌ای برای آن حضرت برپا ساختند. سپس فرمود: «ای بشیر! خدا رحمت کند پدر تو را مرد شاعری بود. آیا تو از پیشه پدر خود بهره‌ای داری؟»
گفتم: «بله یابن رسول اللَّه! من نیز خوب شعر می‌گویم.»
حضرت فرمود: «پس داخل مدینه شو و شعری چند در مرثیه سید شهدا بخوان و اهل مدینه را بر آمدن ما مطلع گردان.»
بشیر گفت: «من سوار شدم و به سوی مدینه طیبه تاختم تا داخل شهر شدم. چون به مسجد حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم رسیدم، صدا به گریه و زاری بلند کردم و شعری چند جانسوز به این مضمون ادا کردم: ای اهل مدینه اقامت مکنید که حسین کشته شد! به آن سبب، سیلاب اشک از دیده‌های محزون من روان است. بدن شریفش در کربلا میان خاک و خون افتاده است و سرش را بر نیزه در شهرها می‌گردانند.
پس فریاد کردم: علی بن الحسین با عمه‌ها و خواهران و بقیه اهل بیت رسالت به نزدیک شما رسیده‌اند، و من پیک ایشانم به سوی شما.»
چون این آوازه در مدینه بلند شد، جمیع مخدرات بنی هاشم و زنان و مهاجران و انصار از خانه‌ها بیرون دویدند، با سر و پای برهنه و روهای خود را خراشیدند و گیسوها پریشان کردند و صدا به نوحه و زاری و ناله وا ویلاه و وا مصیبتاه بلند کردند. هرگز مدینه را به آن حالت مشاهده نکرده بودم. هرگز روزی از آن تلخ‌تر و ماتمی از آن عظیم‌تر ندیده و نشنیده بودم. پس همه به نزد من دویدند و گفتند: «ای ناعی! اندوه ما را بر سید الشهدا تازه کردی و جراحت‌های سینه‌های ما را به ناله جانسوز خود خراشیدی. تو کیستی و از کجا می‌آیی؟»
گفتم: «منم بشیر بن جذلم! مولای من علی بن الحسین مرا به سوی شما فرستاده است و خود با عیال امام-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 258
قال: ثمّ فصلوا من کربلاء طالبین المدینة، فلمّا قربوا من المدینة بمنزلة أمر علیّ بن الحسین علیهما السلام بأن یحطوا رحالهم، فضرب فسطاطه وأنزل النِّساء والأطفال ونادی:
یا بشیر! فقال: لبّیک یا مولای. قال: رحم اللَّه أباک، فلقد کان شاعراً فهل تحسن شیئاً من الشّعر؟ فقال: نعم. قال علیه السلام: قم الآن وادخل المدینة وانع أبا عبداللَّه الحسین علیه السلام، ولو ببیتین من الشّعر.
قال: فرکبت فرسی وسرت حثیثاً إلی أن دخلت المدینة، فلمّا بلغت مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله رفعت صوتی بالبکاء، وأنا أقول:
یا أهل یثرب لا مقام لکم بها قتل الحسین فادمعی مدرار
الجسم منه بکربلاء مضرّج والرّأس منه علی القناة یدار
قال: ثمّ قلت: یا أهل المدینة! هذا علیّ بن الحسین علیهما السلام ومعه أخواته قد حلّوا بساحتکم، ونزلوا بفنائکم، وأنا رسوله إلیکم وقد ترکته بموضع کذا. فارتجّت المدینة بأهلها، فما بقیت مخدّرة إلّاوبرزت من خدرها وهنّ یندبن بالویل والثّبور، فلم أر باکیاً أکثر من ذلک الیوم.
قال بشر: فضربت فرسی وإذا بطرق المدینة مسدودة من کثرة النِّساء والرِّجال، وهم یبکون ویلطمون إلی أن خرجوا من المدینة.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 163- 164
__________________________________________________
- شهید غریب در فلان موضع فرود آمده است.»
چون این خبر را از من شنیدند، زنان و مردان با سر و پای برهنه گریان و نالان به آن جانب دویدند. من چندان که می‌تاختم، به ایشان نمی‌رسیدم. راهها پر شده بود از مردم که راه عبور نبود. چون نزدیک خیمه آن حضرت رسیدم، فرود آمدم و راه نمی‌یافتم از هجوم مردم که داخل خیمه شوم و دیدم که حضرت امام زین العابدین علیه السلام بر کرسی نشسته و آب از دیده حزین مبارکش مانند باران جاری است و دستمالی در دست دارد و آب از دیده مبارکش پاک می‌کند. از هر طرف صدای نوحه و گریه مردان و زنان و خواتین معظمه و کنیزان بلند شده است و فوج فوج می‌آیند و آن حضرت را تعزیه می‌فرمایند. صدای ناله وا حسین به عرش برین، و سیلاب اشک اهل زمین به آسمان می‌رسید، و آب دیده قدسیان روی زمین را گلگون می‌گردانید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 751- 752
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 259
وقال أبو مخنف: قال: فلمّا أشرفوا علی المدینة یوم الجمعة قال بشیر: فرکبت فرسی وارکضتها حتّی بلغت المدینة، فلمّا بلغت مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله رفعت صوتی بالبکاء، وأنشأت بهذه الأبیات أقول:
جاؤوا برأسک یا ابن بنت محمّد مترمِّلًا بدمائه ترمیلا
لا یوم أعظم حسرة من یومه أبداً ولا شبه الحسین قتیلا
فکأ نّما بک یا ابن بنت محمّد قتلوا جهاراً عامدین رسولا
ویکبِّرون إذا قتلت وإنّما قتلوا بک التّکبیر والتّهلیلا
قال: ثمّ نادیت: یا أهل المدینة! هذا علیّ بن الحسین علیه السلام وأخواته «1» وعمّاته قد نزلوا بساحتکم، وأنا رسوله.
قال: فلم یبق فی المدینة مخدّرة إلّاوبرزت من خدرها، ولبثوا السّواد وصاروا یدعون بالویل والثّبور، فلم أر إلّاباکیاً وباکیة، ونادیة وناعیة، وسمعت جاریة تبکی وتقول:
نعی سیِّدی ناع نعاه فأوجعا ... الأبیات.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 527- 528
قال بشیر بن حذلم: لمّا وصلنا قریباً من المدینة أمرنی الإمام زین العابدین رضی الله عنه أن أخبر أهل المدینة، فدخلت المدینة فقلت: «أ یُّها المسلمون! إنّ علیّ بن الحسین قد قدم إلیکم مع عمّاته وأخواته» فما بقیت مخدّرة إلّابرزن من خدورهنّ، مخمّشة وجوههنّ، لاطمات خدودهنّ، یدعون بالویل والثّبور.
قال: فلم أر باکیاً وباکیة أکثر من ذلک الیوم، [عن أبی مخنف]. «2»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 93
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «إخوته»].
(2)- این وقت سید سجاد علیه السلام در خیمه خویش درآمد و اهل بیت را در خیام دیگر مقام داد. بشیر بن جذلم را که این وقت ملازمت رکاب آن‌حضرت داشت، طلب فرمود:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 260
__________________________________________________
- وقال: یا بشیر! رحم اللَّه أباک لقد کان شاعراً، فهل تقدر علی شی‌ء منه.
فرمود: «ای بشیر! پدر تو مردی شاعر بود. تو را هیچ از آن صنعت بهره و نصیبه‌ای داده باشند؟»
عرض کرد: «من نیز شاعرم.»
سید سجاد فرمود: «اکنون برنشین و طریق مدینه پیش دار و مردم آن بلده را از شهادت ابی عبداللَّه و رسیدن اهل بیت آگاه کن.»
بشیر برحسب فرمان بر اسب خویش برنشست و راه درنوشت و چون به مدینه درآمد، با هیچ کس سخن نکرد تا به مسجد رسول خدای رسید. پس به اعلی صوت بگریست و این شعر بگفت:
یا أهل یثرب لا مقام لکم بها قتل الحسین فأدمعی مدرار
الجسم منه بکربلاء مضرّج والرّأس منه علی القناة یدار 1
آن وقت فریاد برآورد که: ای مردم! اینک علی بن الحسین علیهما السلام است که با عمه‌ها و خواهرها به اراضی شما درآمد و در ظاهر 2 شهر شما رحل خویش فرود آورد. اینک من فرستاده و رسول اویم و شما را به رسالت خویش به حضرت او دلالت می‌کنم.
مگر بانگ بشیر نفخه صور بود که عرصه مدینه را صبح نشور ساخت. مخدرات محجوبه بی‌پرده از سرای بیرون شدند و با چهرگان مکشوفه و گیسوهای آشفته راه دروازه مدینه برداشتند. هیچ زن و مردی به جای نماند، جز این‌که با سر و پای برهنه بیرون دوید و فریاد: «وا محمداه و وا حسیناه» برآورد. چنان نمود که امروز مصطفی از جهان بیرون شد؛ و اگرنه روز قیامت رحل اقامت انداخت. روزی تلخ‌تر از آن روز بر مسلمین نگذشت و بانگ عویل و ناله و زاری و ویله افزون از آن روز پدیدار نگشت. زنی به این اشعار بر حسین علیه السلام مرثیه می‌گفت و می‌نالید:
نعی سیِّدی ناع نعاه فأوجعا وأمرضنی ناع نعاه فأفجَعا
فعینیَّ جودا بالدُّموع وأسکبا وجودا بدمع بعد دمعکما معاً
علی مَن دهی عرش الجلیل فزعزعا فأصبح أنف المجد والدِّین أجدَعا
علی ابن نبیِّ اللَّه وابن وصیِّه وإن کان عنّا شاحط الدّار أشسعا 3
آن‌گاه گفت: «ای ناعی! تازه کردی حزن و اندوه ما را و بخراشیدی جراحت قلوبی را که هنوز بهبودی نپذیرفته بود. اکنون بگوی که چه کسی هستی؟ و از کجا می‌رسی؟»
گفت: «من بشیر بن جذلم هستم. سید من و مولای من علی بن الحسین اینک در ظاهر مدینه فرود شده و اهل بیت ابی عبداللَّه را فرود آورده [است]. مرا به این سوی گسیل فرمود تا مردم این بلده را به حضرت او دلیل باشم.»
بالجمله، مردم بشیر را بگذاشتند و درگذشتند. بشیر نیز عجلت‌کرد وبرنشست و باز شتافت. وقتی برسید، پیرامون خیمه سید سجاد چنان انبوه بود که راه نیافت. از اسب پیاده شد و بر دوش مردمان سوار گشت و تن‌کشان و کوس‌زنان مقداری راه با آن حضرت نزدیک کرد و تمامت مردان و زنان، هم‌آواز نعره‌زنان بودند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 261
__________________________________________________
- و همگان «وا محمداه! وا حسیناه!» می‌گفتند و به های‌های می‌گریستند. [...]
این‌وقت، خادم سید سجاد از بهر آن حضرت کرسی نهاد و علی بن الحسین علیهما السلام برنشست و مندیلی به دست کرده، سرشک مبارک را از دیده‌ها می‌سترد و چنانش گریه در گلوگاه گره می‌گشت که سخن کردن نمی‌توانست و مردم از هر سوی کلمه تعزیت و تسلیت انشا می‌کردند و بانگ در بانگ افکنده به ضجه واحده می‌گریستند.
1. ای اهل مدینه! مدینه جای اقامت شما نباشد. حسین کشته شد و اشک‌های من ریزان است. بدنش در کربلا به خون آغشته و سرش بر نیزه‌ها می‌گردد.
2. مقصود از ظاهر شهر، پشت و بیرون دروازه مدینه است.
3. خلاصه معنی: کسی خبر مرگ آقایم را داد و مرا ماتمزده کرد. ای دو چشم! پی‌درپی اشک ببارید بر کسی که عرش خدا را مصیبت‌زده کرد و دین و بزرگواری با مرگ او ناقص شد. بر پسر پیغمبر غریب اشک ببارید.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 182- 184
به روایت سید در «لهوف» و دیگران در دیگر کتب از بشیر بن جذلم که در رفاقت ایشان بود، می‌گوید: چون نزدیک و مشرف 1 به مدینه رسول خدای صلی الله علیه و آله و سلم شدیم، حضرت سید الساجدین در مکانی مناسب فرود آمد و خیمه حرم را نصب نمودند و برای آن حضرت سراپرده به پای داشتند. آن‌گاه فرمودند: «یا بشیر! رحم اللَّه أباک لقد کان شاعراً، فهل تقدر علی شی‌ء منه؛ ای بشیر! خدای پدرت را رحمت کند، همانا مردی شاعر بود. آیا تو را نیز از شعر و شاعری نصیبه‌ای 2 باشد؟»
عرض کرد: «بلی یابن رسول اللَّه! من مردی شاعر و سخن‌سنج باشم.»
«فقال علیه السلام: ادخل المدینة وانع أبا عبداللَّه علیه السلام»، فرمود: «به مدینه اندر شو و ابو عبداللَّه علیه السلام را مرثیه گوی و مردمان را از ورود ما خبر ده.»
بشیر می‌گوید: «بر اسب خویش برنشستم و همی بشتافتم تا به مدینه اندر شدم و چون به مسجد رسول خدای رسیدم، صدای خویش به گریه برکشیدم و به انشای این شعر پرداختم.»
این شعر اخیر در اغلب کتب مذکور نیست و از این حدیث مکشوف می‌شود:
یا أهل یثرب لا مقام لکم قتل الحسین فأدمعی مدرار
الجسم منه بکربلاء مضرّج والرّأس منه علی القناة یدار
یا أهل یثرب شیخکم وإمامکم هل فیکم أحد علیه یغار 3
که بشیر بن جذلم در مصاحبت سید الساجدین بوده؛ نه این‌که از طرف یزید مأمور شده است. چه اگر چنان بودی، این اعمال از وی ظهور نیافتی و نیز معلوم می‌شود که در سفر کربلا به دمشق نیز مصاحبت داشته است. می‌گوید: «آن‌گاه فریاد برکشیدم که علی بن الحسین با عمه‌ها و خواهران و بقیه اهل بیت رسالت نزدیک شما فرا رسیده‌اند و من رسول او به شما هستم.»
و در پاره‌ای نسخ منسوب به ابی‌مخنف نوشته‌اند: بشیر بن جذلم بعد از قرائت آن دو شعر «یا اهل یثرب»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 262
__________________________________________________
- الی آخرهما این شعر خواند: «جاؤوا برأسک یا ابن بنت محمد» 4؛ الی آخرها و در بعضی نسخ مسطور است که ابو مخنف می‌گوید: چون مشرف بر مدینه شدند، در روز جمعه بشیر گفت: «بر اسب خود برآمدم و براندم تا به مدینه رسیدم؛ و چون به مسجد رسول خدای صلی الله علیه و آله و سلم فرا رسیدم و فریاد به گریه برکشیدم و به این اشعار شروع نمودم: «جاؤوا برأسک یا ابن بنت محمّد» الی آخرها.
و از این خبر ممکن است بعضی از این اشعار را در ورود به مدینه و پاره‌ای را در بلوغ به مسجد خوانده باشد. اما در اغلب کتب معتبره به ذکر اشعار اخیره اشارت نرفته است و از کلمات بشیر با مردم مدینه چنان معلوم می‌شود که سر مبارک با ایشان همراه نبوده است و اگر بود، برای مذاکره از همه چیز در این حالت مناسب‌تر بود؛ بالجمله چون این آوازه در مدینه بلند گشت و این خبر دهشت‌اثر گوشزد مردان و زنان گردید، جمله مخدرات 5 بنی هاشم و زنان مهاجران و انصار با سرهای برهنه و چهره‌های خراشیده و گیسوان پریشان، با ویله 6 و ولوله و زاری و ندبه صدای وا ویلاه و وا مصیبتاه بلند کردند و هرگز مدینه را کسی به آن حال و آن اندوه و ماتم ندیده بود. از در و دیوار و سنگ و کلوخ و آسمان و زمین ناله و سوگواری پدید بود و هیچ روزی به روز ماتم رسول خدای از این روز شبیه‌تر نبود و هیچ ماتمی را به آن عظمت هیچ کس نشنیده بود.
بشیر می‌گوید: آن جماعت به جملگی نزد من آمدند و گفتند: «ای ناعی 7! اندوه ما را بر سید شهدا تازه کردی و جراحت‌های ما را از ناله جان‌سوز خویشتن خراشیدن دادی. تو کیستی و از کجایی؟»
و از این خبر که در «جلاء العیون» و دیگر کتب مسطور است، معلوم می‌شود که از زمان شهادت آن حضرت تا آن وقت مدتی برآمده و خلق مدینه بعد از زاری‌ها و سوگواری‌ها خاموش شده‌اند تا دیگرباره در ورود اهل بیت و نعی 8 بشیر بن حذلم عهد مصیبت و سوگواری تازه و نو شده است.
بالجمله، بشیر گفت: منم بشیر بن حذلم و مولای من علی بن الحسین مرا به سوی شما فرستاده است و آن حضرت و اهل بیت امام شهید در فلان مکان فرود آمده‌اند.
چون این خبر بدانستند، زن و مرد با سر و پای برهنه، گریان و نالان به آن سوی شتابان شدند و من هرچند می‌تاختم، به ایشان نمی‌رسیدم. تمامت طرق و شوارع چنان از مرد و زن آکنده بود که راه عبور مسدود بود و من از اسب خویش به زیر آمدم و بر دوش و گردن مردمان گام سپردم تا به سراپرده امام زین‌العابدین علیه السلام نزدیک شدم و علی بن الحسین درون خیمه جای داشت. پس از خیمه بیرون آمد و چنین می‌گریست و از دیدگان مبارکش اشک می‌بارید که با مندیلی سرشکِ دیده می‌سترد و از شدت گریه بر تمالک خویش قادر نبود و به‌روایت شیخ طریح در «منتخب» این‌وقت یازده سال از عمر مبارک آن‌حضرت برفته بود.
راقم حروف گوید: از این پیش بر اشارت رفت که این سخن با عموم روایات و وجود امام محمد باقر درست نیاید. ممکن است احد و عشرین بوده؛ و مقصود بیست‌ویک سال بوده است و یا و نون از قلم کتاب ساقط شده باشد و نیز ممکن است با عمرو بن الحسن و به روایتی عمر بن الحسین که سن او یازده سال-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 263
ورثاه بشیر بن جذیم ببیتین نعاه بهما إلی أهل المدینة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 622
قال بشیر بن حذلم: لمّا قربنا من المدینة نزل علیّ بن الحسین وحطّ رحله وضرب فسطاطه وأنزل نساءه وقال: یا بشیر! رحم اللَّه أباک، لقد کان شاعراً، فهل تقدر علی شی‌ء منه؟ قلت: بلی یا ابن رسول اللَّه! إنِّی لشاعر. فقال علیه السلام: ادخل المدینة، وانع أبا عبداللَّه علیه السلام. قال بشیر: فرکبت فرسی حتّی دخلت المدینة، فلمّا بلغت مسجد النّبیّ صلی الله علیه و آله رفعت صوتی بالبکاء وأنشأت:
یا أهل یثرب لا مقام لکم بها قتل الحسین فأدمعی مدرار
الجسم منه بکربلاء مضرّج والرّأس منه علی القناة یدار
وقلت: هذا علیّ بن الحسین مع عمّاته وأخواته قد حلّوا بساحتکم، وأنا رسوله إلیکم أعرِّفکم مکانه.
فخرج النّاس یهرعون، ولم تبق مخدّرة إلّابرزت تدعو بالویل والثّبور، وضجّت المدینة بالبکاء، فلم یر باک أکثر من ذلک الیوم.
__________________________________________________
- نوشته‌اند، مشتبه شده باشد.
بالجمله می‌گوید: آن حضرت برفراز کرسی که از برایش برنهاده بودند، برنشست و مردمان اگر چند به تعزیت آن حضرت سخن می‌راندند، لکن خویشتن را از گریستن و نالیدن باز داشتن نتوانستند و در آن بقعه ضجه بزرگ درانداختند و آسمان، زمین و ملائکه مقربین و کوه و دریا را به ناله درافکندند.
1. مشرف: بر بالای چیزی واقع شونده، نگران و متوجه به چیزی از جای مرتفع.
2. نصیبه: بهره.
3. ای اهل مدینه! جای ماندن برای شما در این‌جا نیست. حسین کشته شد. پس اشک‌های من ریزان است. جسم او در کربلا به خون آغشته شده و سر او روی نیزه‌ها در بلاد می‌گردد.
ای اهل مدینه! به آقا و پیشوای خود عنایت و توجه کامل پیدا کنید. آیا در بین شما، مردم غیرتمندی یافت می‌شود.
4. ای پسر دختر پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم! سر مقدس تو را آوردند.
5. مخدرات (جمع مخدره): بانوان پرده‌نشین.
6. ولوله: ناله و فریاد.
7. ناعی: خبر مرگ‌دهنده.
8. نعی: خبر مرگ دادن.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 267- 270
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 264
واجتمعوا علی زین العابدین یعزّونه، فخرج من الفسطاط وبیده خرقة یمسح بها دموعه، وخلفه مولی معه کرسیّ، فجلس علیه وهو لا یتمالک من العبرة، وارتفعت الأصوات بالبکاء والحنین.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 485- 486
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 265

قال: ولم یکن لمحمّد ابن الحنفیّة علم «1» بذلک الخبر الشّنیع، فسمع أصواتاً عالیة ورجّة عظیمة، فقال: واللَّه ما رأیت مثل هذه «2» الزّلزلة إلّایوم مات فیه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله «2»، ما هذه الصّیحة؟ فلم یقدر أحد أن یخبره بسوء لخوفهم علیه من الموت، لأنّه قد أنحله المرض، فلجّ «3» علیهم بالسّؤال، فتقدّم إلیه رجل من غلمانه وقال: جعلت فداک یا ابن أمیر المؤمنین علیه السلام، إنّ أخاک الحسین علیه السلام قد أتی أهل الکوفة، وغدروا به وقتلوا ابن عمّه مسلم بن عقیل. فرجع عنهم وأتی بأهله وأصحابه سالمین.
فقال له: لِمَ لا یدخل علیَّ أخی؟ قالوا «4»: ینتظر قدومک إلیه. ثمّ نهض فوقع تارة یقوم وتارة یسقط، ثمّ یقول: لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم. فحسّ قلبه بالشّرّ، فقال:
إنّ فیها واللَّه «5» مصائب آل یعقوب علیه السلام.
ثمّ قال: أین أخی؟ أین ثمرة فؤادی؟ أین الحسین علیه السلام؟. «6» ولم یعلم بقتله، فقالوا:
یا مولانا! أخوک بالموضع الفلانی. ثمّ أرکبوه جواده و «7» نسج علیه حلّة عظیمة، ثمّ «7» أتت خدّامه أمامه حتّی خرج من المدینة «6»، فلم یر إلّاأعلاماً سوداً. فقال: ما هذه الأعلام السّود؟ واللَّه قتل الحسین بنو أمیّة. فصاح صیحة عظیمة وخرّ عن جواده إلی الأرض مغشیّاً علیه.
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین مکانه: «فی الدّمعة السّاکبة عن بعض المقاتل لمّا دخل بشر بن جذلم‌المدینة وأخبر النّاس بقتل الحسین وضجّ (تهیّج) النّاس بالبکاء والنّحیب کان محمّد ابن الحنفیّة مریضاً ولم یکن له علم ...»].
(2- 2) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «الضّجّة والصّیحة، فسأل»].
(3)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «فألحّ»].
(4)- [وسیلة الدّارین: «قال»].
(5)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(6- 6) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(7- 7) [لم یرد فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 266
فرکض الخادم إلی زین العابدین علیه السلام وقال: یا مولای! أدرک عمّک قبل أن تفارق روحه الدّنیا. فخرج الإمام علیه السلام وبیده «1» خرقة سوداء «1» یمسح بها دموعه إلی أن أتی إلی عمّه، فأخذ رأسه، ووضعه فی حجره.
فلمّا أفاق قال: یا ابن أخی! «2» أین أخی؟ أین «2» قرّة عینی؟ أین نور بصری؟ أین أبوک؟ أین خلیفة أبی؟ أین أخی الحسین علیه السلام؟ فقال علیّ علیه السلام «3»: «4» یا عمّاه «4»! أتیتک یتیماً لیس معی إلّانساء حاسرات، فی الذّیول عاسرات «5» باکیات نادبات وللمحامی فاقدات، یا عمّاه! لو تنظر إلی أخیک وهو یستغیث فلا یغاث، ویستجیر فلا یجار، مات وهو عطشان والماء یشربه کلّ حیوان، فصرخ محمّد ابن الحنفیّة حتّی غشی علیه.
فلمّا أفاق من غشوته «6» قال: قصّ علیَّ یا ابن أخی ما أصابکم، فجعل یقصّ علیه القصّة والإمام علیه السلام عیناه کأ نّهما میزاب «7» وبیده خرقة «8» یمسح بها دموعه، فلم یزل یخبره حتّی لم تبق له قوّة أبداً، فما کان «9» ساعة إلّاو «9» قد أتت نساء أهل المدینة، فتلقتهنّ «10» نساء الحسین علیه السلام بلطم «11» یکاد الصّخر یتصدّع له، ثمّ دخلوا، فلمّا دخل الإمام علیه السلام إلی دار الرّسول صلی الله علیه و آله وجدها مقفرة خالیة من سکّانها، موحشة العرصات لفقد الأئمّة الهداة، جعل یبکی وزاد حزنه صلوات اللَّه علیه وسلامه. «12»
__________________________________________________
(1- 1) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «مندیل»].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: «أین ابن»].
(3)- [وسیلة الدّارین: «علیّ بن الحسین علیهما السلام»].
(4- 4) [لم یرد فی المعالی ووسیلة الدّارین].
(5)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «عاثرات»].
(6)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «غشیّة»].
(7)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «میزابان»].
(8)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «مندیل»].
(9- 9) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «إلّا ساعة، وإذا»].
(10)- [وسیلة الدّارین: «فتلقین»].
(11)- [وسیلة الدّارین: «یلطم»].
(12)- ومن بنده در هیچ‌یک از کتب مقتل علما ندیده‌ام که محمد بن حنفیه به استقبال اهل بیت رفته باشد،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 267
__________________________________________________
- جز در کتاب «مفتاح البکاء» که از تحریر آن روایت پرهیز نجستم:
قال: إنّ محمّد ابن الحنفیّة لمّا سمع بمجی‌ء أهل البیت خرج بسرعة، فلمّا نظر إلی الأعلام السُّود خرَّ من الفرس إلی الأرض مغشیّاً علیه. فقیل للسجّاد: أدرک عمّک، فإنّه کاد أن یهلک. فجاء باکیاً إلیه وأخذ رأس عمِّه فی حجره حتّی أفاق. فلمّا نظر إلی ابن أخیه تأوّه وقال: یا ابن أخی! أین أخی؟ أین قرّة عینی؟ أین ثمرة فؤادی؟ أین خلیفة أبی؟ أین الحسین أخی؟ فقال: یا عمّاه! أتیتک یتیماً. قتلوا رجالنا وأسروا نساءنا. یا لیت کنت حاضراً حتّی تری أخیک کیف یستغیث فلا یغاث، وکیف یستعین فلا یعان، وقتلوه عطشاناً وکلُّ الحیوانات ریّان. فصاح محمّد صیحة عالیة حتّی غشی علیه. فلمّا أفاق، قال: یا ابن أخی! کیف جری علیکم؟ فکان علیه السلام یحکی ما جری علیهم ومحمّد یبکی.
می‌گوید: وقتی محمد حنفیه رسیدن اهل بیت را شنید، برنشست و به سرعت بیرون شتافت. چون چشمش بر علم‌های سیاه افتاد، از اسب درافتاد و مدهوش گشت.
سید سجاد را گفتند: «دریاب عم خود را که در شرف هلاکت است.»
آن حضرت بشتافت و سر محمد را در کنار گرفت. چون به هوش آمد و چشمش بر سید سجاد افتاد، آهی دردناک برکشید و گفت: «ای پسر برادر! برادر من کجاست؟ روشنی چشم من کجاست؟ میوه دل من کجاست؟ خلیفه پدر من کجاست؟ حسین برادر من کجاست؟»
سید سجاد فرمود: «ای عم! من یتیم آمدم. کشتند مردان ما را، اسیر گرفتند زنان ما را. کاش بودی و می‌دیدی برادر خود را که چگونه استغاثه می‌کرد و کس داد او را نمی‌داد و چگونه استعانت می‌جست و کس به فریاد او نمی‌رسید. او را کشتند با لب تشنه و جمیع حیوانات سیراب بودند.»
محمد صیحه‌ای عظیم برآورد و مدهوش درافتاد. چون به خویش آمد، گفت: «ای پسر برادر! بر شما چه گذشت؟»
سید سجاد علیه السلام آغاز حدیث کرد ومحمد همی بگریست.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 178- 179
معلوم باد که در کیفیت ملاقات محمد بن حنفیه با حضرات اهل بیت به اختلاف سخن کرده‌اند و در پاره‌ای نسخ بعد از ذکر عنایت اهل بیت با نعمان بن بشیر و عطیت فرمودن از حلی و زیور خود به او تا آخر خبر. از «مفتاح البکا» روایت می‌کند که چون محمد بن حنفیه خبر وصول اهل البیت را بدانست، سوار گردید و باشتاب بیرون رفت و چون چشمش بر علم‌های سیاه افتاد، از اسب فرو افتاد و از هوش بگشت.
به امام زین العابدین سلام اللَّه علیه عرض کردند: «عم خویش را دریاب که به هلاکت دچار است.»
امام علیه السلام شتابان بیامد و سر محمد را در کنار گرفت. چون محمد به هوش گرایید و سید سجاد را نگران شد، آهی سوزناک برآورد و گفت: «ای پسر برادر! برادر من کجاست؟ روشنی دیده من کجاست؟ میوه دل من کجاست؟ خلیفه پدر من کجاست؟ حسین برادر من کجاست؟»
سید الساجدین علیه السلام فرمود: «ای عم من! بی‌پدر و یتیم آمدم. مردان ما را بکشتند و زنان ما را اسیر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 268
__________________________________________________
- ساختند. کاش می‌بودی و بر برادرت نگران می‌شدی که چگونه استغاثت 1 فرمود و هیچ کس دادش را نداد و یاوری می‌خواست و هیچ کس او را اعانت نکرد. همانا او را عطشان بکشتند. با این‌که تمامت حیوانات سیراب بودند.»
این وقت محمد ناله سخت برکشید و بیهوش بیفتاد و چون به خویش پیوست، گفت: «ای فرزند برادر! بر شما چه بگذشت؟»
آن حضرت همی حدیث براند و محمد همی بگریست.
اما ابو اسحاق اسفرایینی در کتاب «نور العین» به این ترتیب بیان می‌کند که چون اهل البیت از کربلا بکوچیدند و به مدینه رسیدند و ام کلثوم سلام اللَّه علیها همی بگریست و آن اشعار که در کتب مسطور است، بخواند، هنوز کلمات آن حضرت و اشعارش به پایان‌نرفته بود که اهل مدینه صیحه‌کنان و نالان و گریان مرد و زن بیرون تاختند تا با ایشان ملاقات کردند و سلام فرستادند و به گریه و نحیب بودند و محمد بن الحنفیه از آن روز که ایشان از مدینه بیرون می‌شدند، رنجور بود و همه‌گاه از دیده اشک همی بارید. چون این گریستن و آشوب مردمان را نگران گشت، از مجاری حال بپرسید و او را از قدوم اهل او خبر گفتند.
پس حیرت‌زده و مبهوت بیرون شد. گاهی بایستادی و گاهی فرو نشستی تا به ایشان پیوست و ناله همی برکشید و صدای «وا أخاه! وا حسیناه!» بلند ساخت. این وقت در حضور او ماتم و سوگواری برپای کردند و ناله و نحیب درافکندند و محمد بیهوش بیفتاد و چون به هوش آمد، به پای شد و پسر برادرش را در آغوش آورد و جبینش ببوسید و همی گفت: «ای برادر! بر من دشوار افتاد و سخت ناهموار گشت که تو کشته شوی و من با تو نباشم و جان خویش را فدای تو نکنم.» و از پس این مکالمات اهل بیت به تمامت روی به قبر جد بزرگوار نهادند و همی خویشتن را بر آن قبر بیفکندند و بگریستند و بنالیدند و شکایت فرمودند و از قتل حسین علیه السلام و آن مصائب اسیری و دیدار یزید و سواری بر شتران بدون وطاء و غطا 2 بنالیدند و آن‌گاه امام زین العابدین علیه السلام پیش آمد و شعری چند انشاد فرمود که از آن جمله است:
فخذ حقّنا یا جدّنا منه فی غد وفی یوم حشر یوم فصل قضاء 3
و چون آن حضرت از قرائت اشعار خویش فراغت یافت، به جمله بیرون شدند و به منازل خویش روی نهاده و آن سرهنگ با آنان که با او بودند، بعد از اکرام و دعای خیر اهل بیت در حق او با ایشان وداع کرد و در گریه ایشان بگریست و علی بن الحسین صلوات اللَّه علیه چون به منازل خودشان درآمد و به منازل قوم در حال خود نگران شد، معلوم است حالت آن حضرت چه بود و زبان حال منازل چگونه بود؛ چنان‌که در کتب مصیبت باز نموده‌اند و تلفیق 4 عبارت و اشعار و اشارات داده‌اند.
بالجمله، ابو اسحق بعد از ذکر اشعاری که در زبان حال منازل آل محمد صلوات اللَّه علیه وآله و آن‌حالت کربت 5 و ندبت و وحشت و پراکندگی جمعیت و ذهاب طراوت 6 و بهجت 7 و هجوم هموم و غموم و رزیت انشاد شده نوشته است که راوی می‌گوید: پس از آن علی بن الحسین بیرون آمد و خادمی با آن حضرت بود و کرسی از آن حضرت با خود داشت. پس آن کرسی را بر باب سرای بگذاشت و امام علیه السلام بر آن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 269
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 164- 165/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 205- 207؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 408- 409
__________________________________________________
- جلوس فرمود و همی می‌گریست و با مندیلی اشک دیدگان پاک می‌کرد و قلیلی برنیامد که عمش محمد ابن الحنفیه بیامد و از یک سوی آن حضرت بنشست. آن‌گاه اهل مدینه بیامدند و صدا به گریه و نحیب بلند کردند و زمین را از بانگ ناله و زاری به جنبش درافکندند. پس علی بن الحسین به ایشان اشارت فرمود تا خاموش شدند. آن‌گاه آن خطبه مسطوره را که پیش از دخول به مدینه مسطور گردید، مذکور می‌دارد و از این خبر معلوم می‌شود که قرائت خطبه آن حضرت و حضور جماعت اهل مدینه بعد از بازگشتن سرهنگ یزید و زیارت‌کردن حضرت قبر پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و ورود به منازل بوده است؛ واللَّه اعلم.
1. استغاثت: فریادرسی کردن.
2. غطا: پرده، پوشش.
3. ای جد بزرگ! در روز رستاخیز، حق ما را از او بگیر و در روزی که فرمان حق صادر می‌شود، بررسی فرما.
4. تلفیق: به هم آوردن و مطابقه کردن دروغ و باطل گفتن.
5. کربت: مصیبت و اندوه.
6. طراوت: خرمی، تازگی.
7. بهجت: خرسندی، مسرت.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 273- 275
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 270

قال الرّاوی: فخرجت أمّ سلمة من الحجرة الطّاهرة وفی إحدی یدیها القارورة وقد صارت التّربة فیها دماً، وقد أخذت بالأخری ید فاطمة العلیلة بنت الحسین علیه السلام «1» فلمّا رأی أهل البیت أمّ المؤمنین والتّربة المنقلبة بالدّم ضاعف بکاؤهم، فتعانقوا مع أمّ المؤمنین، وسألوا عن حال فاطمة العلیلة فأمرت «2» أمّ سلمة لهم بالصّبر. «3»
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 166/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 207؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 409
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: «الّتی بقیت فی المدینة وما جاءت إلی کربلاء لأجل مرضها»].
(2)- [وسیلة الدّارین: «فأمرتهم»].
(3)- به‌روایتی، ام‌سلمه دست فاطمه دختر حسین علیه السلام را در دست‌داشت و زار زار می‌گریست و ام‌البنین، مادر عباس از پسرهای شهیدش نام بر زبان نمی‌آورد و از ایشان یاد نمی‌کرد و بر حسین می‌زارید و می‌نالید.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 184
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 271

فأومئ إلیهم أن اسکتوا، فسکنت فورتهم، فقال:
الحمد للَّه‌ربّ العالمین، مالک یوم الدِّین، بارئ الخلائق أجمعین، الّذی بعد فارتفع فی السّماوات العلی، وقرب فشهد النّجوی، نحمده علی عظائم الأمور، وفجائع الدّهور، وجلیل الرّزء، وعظیم المصایب.
أ یُّها القوم! إنّ اللَّه وله الحمد ابتلانا بمصیبة جلیلة، وثلمة فی الإسلام عظیمة، قتل أبو عبداللَّه وعترته، وسبی نساؤه وصبیته، وداروا برأسه فی البلدان من فوق عالی السِّنان.
أ یُّها النّاس! فأی رجالات منکم یسرّون بعد قتله، أم أیّة عین تحبس دمعها وتضنّ عن انهمالها، فلقد بکت السّبع الشّداد لقتله وبکت البحار والسّماوات والأرض والأشجار والحیتان والملائکة المقرّبون، وأهل السّماوات أجمعون.
أ یُّها النّاس! أیّ قلب لا یتصدّع لقتله، أم أیّ فؤاد لا یحنّ إلیه، أم أیّ سمع یسمع هذه الثّلمة الّتی ثلمت فی الإسلام.
أ یُّها النّاس! أصبحنا مطرودین، مشرّدین، مذودین، شاسعین، کأ نّا أولاد تُرک أو کابل من غیر جرم اجترمناه، ولا مکروه ارتکبناه، ما سمعنا بهذا فی آبائنا الأوّلین إن هذا إلّااختلاق. واللَّه لو أنّ النّبیّ تقدّم إلیهم فی قتالنا کما تقدّم إلیهم فی الوصاة بنا لما زادوا علی ما فعلوه، فإنّا للَّه‌وإنا إلیه راجعون.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 62
فأومأ بیده «1» أن اسکتوا، «2» فسکنت فورتهم «2»، فقال:
الحمد للَّه‌ربّ العالمین «3»، مالک یوم الدِّین، بارئ الخلائق أجمعین، الّذی بعد
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تسلیة المجالس والمعالی ووسیلة الدّارین: «إلی النّاس»].
(2- 2) [تسلیة المجالس: «فسکتوا»].
(3)- [زاد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار وأعیان الشّیعة واللّواعج ووسیلةالدّارین والعبرات: «الرّحمان الرّحیم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 272
«1» فارتفع فی «2» السّماوات العُلی «1»، وقرب فشهد النّجوی. نحمده علی عظائم الأمور، وفجائع الدّهور وألم الفجائع، ومضاضة اللّواذع، وجلیل الرّزء، وعظیم المصائب الفاظعة «3» الکاظّة «4» الفادحة الجائحة «5».
أ یُّها القوم «6»! إنّ اللَّه وله الحمد ابتلانا بمصائب جلیلة، وثلمة فی الإسلام عظیمة. قتل أبو عبداللَّه الحسین «7» علیه السلام وعترته، وسبی «8» نساؤه وصبیته، وداروا برأسه فی البلدان «9» من فوق عامل «9» السّنان، وهذه الرّزیّة الّتی «10» لیس «11» مثلها رزیّة.
أ یُّها النّاس! فأیّ رجالات منکم یسرّون «12» بعد قتله؟ «13» أم أیّ فؤاد لا یحزن «14» من أجله «13»؟ أم أیّة «15» عین منکم «16» تحبس «17» دمعها وتضنّ «18» عن انهمالها 18؟ «19» فلقد بکت
__________________________________________________
(1- 1) [وسیلة الدّارین: «فلا یری»].
(2)- [الأسرار: «علی»].
(3)- [فی البحار والعوالم: «الفاضعة» وفی الدّمعة السّاکبة والأسرار: «القاطعة» وفی العبرات: «الفاظّة»].
(4)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة، وفی الدّمعة السّاکبة والأسرار ووسیلة الدّارین: «الکاظمة»].
(5)- [تسلیة المجالس: «الحامّة»].
(6)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والعبرات: «النّاس»].
(7)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار وأعیان الشّیعة واللّواعج والعبرات].
(8)- [تسلیة المجالس: «سبیت»].
(9- 9) [فی الدّمعة السّاکبة والأسرار والعبرات: « (من) فوق عالی (عال)»].
(10)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(11)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار ونفس المهموم والمعالی وأعیان الشّیعة واللّواعج ووسیلة الدّارین والعبرات: «لا»].
(12)- [فی تسلیة المجالس ونفس المهموم: «تسرّون»].
(13- 13) [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والعبرات].
(14)- [فی نفس المهموم ووسیلة الدّارین والعبرات: «لا تحزن»].
(15)- [فی أعیان الشّیعة واللّواعج: «أیّ»].
(16)- [وسیلة الدّارین: «لکم»].
(17)- [تسلیة المجالس: «تحتبس»].
(18- 18) [فی تسلیة المجالس والأسرار: «بانهمالها»].
(19) (19*) [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 273
السّبع الشِّداد لقتله، وبکت البحار بأمواجها، والسّماوات بأرکانها، والأرض بأرجائها، والأشجار بأغصانها، والحیتان و «1» لجج البحار، والملائکة المقرّبون، وأهل السّماوات أجمعون (19*).
یا «2» أ یُّها النّاس! أیّ قلب لا ینصدع «3» لقتله؟ أم أیّ فؤاد لا یحنُّ «4» إلیه؟ أم أیُّ سمع یسمع «5» هذه الثّلمة الّتی ثلمت فی الإسلام «6» ولا یصمّ «6»؟
أ یُّها النّاس! أصبحنا «7» مطرودین «8» مشرّدین مذودین و «9» «7» شاسعین عن الأمصار کأ نّا أولاد ترک وکابل من غیر جرم اجترمناه، ولا مکروه ارتکبناه، ولا ثلمة فی الإسلام ثلمناها، ما سمعنا بهذا فی آبائنا الأوّلین، «إن هذا إلّااختلاق» «10»
. واللَّه لو أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم تقدّم إلیهم فی قتالنا، کما تقدّم إلیهم فی الوصایة «11» بنا لما زادوا «12» علی ما فعلوا بنا «13» فإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون من مصیبة ما أعظمها وأوجعها وأفجعها وأکظّها «14» وأفظعها «15»
__________________________________________________
(1)- [فی تسلیة المجالس والدّمعة السّاکبة والأسرار واللّواعج والعبرات: «فی»].
(2)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والأسرار والعبرات].
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة والأسرار: «لا یتصدّع»].
(4)- [وسیلة الدّارین: «لا تحنّ»].
(5)- [الأسرار: «لا یسمع»].
(6- 6) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة، وفی الأسرار: «فلا یرتاع لها» وفی نفس المهموم: «ولم یصمّ»].
(7- 7) [فی تسلیة المجالس: «مطرودین مذودین»، وفی الدّمعة السّاکبة: «مطرّدین مشرّدین»].
(8)- [فی الأسرار ووسیلة الدّارین: «مطرّدین»].
(9)- [لم یرد فی البحار والأسرار وأعیان الشّیعة واللّواعج والعبرات].
(10)- [سورة ص: 7].
(11)- [فی تسلیة المجالس: «بالوصایة»، وفی الأسرار: «فی الوصیّة»، وفی العبرات: «فی الوصاة»].
(12)- [فی البحار والعوالم ونفس المهموم والعبرات: «لما أزدادوا»].
(13)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(14)- [فی الدّمعة السّاکبة: «وأکضّها»، وفی الأسرار ووسیلة الدّارین: «وأکضمها»].
(15)- [فی البحار والعوالم والعبرات: «وأفظّها» وزاد فی تسلیة المجالس: «أمضها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 274
وأمرّها وأفدحها «1» فعند اللَّه نحتسب «2» «3» فیما أصابنا وما بلغ بنا «3» فإنّه «4» عزیز ذو انتقام. «5»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 200- 202/ عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 462- 463؛ المجلسی، البحار، 45/ 148- 149؛ البحرانی، العوالم، 17/ 447- 448؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 159- 160؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 527؛ القمی، نفس المهموم،/ 469- 470؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 204- 205؛ الزّنجانی،
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «أقدحها»].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «نحتسبه»].
(3- 3) [فی الأسرار: «ما أصابنا وبلغ بنا» وفی وسیلة الدّارین: «فیما أصابنا»].
(4)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار وأعیان الشّیعة واللّواعج والعبرات: «إنّه»].
(5)- حضرت با دست اشاره کرد که ساکت شوید. مردم از جوش و خروش افتادند. حضرت فرمود:
سپاس خدای را که پروردگار عالمیان است و مالک جزا. آفریننده همه آفرینش، خدایی که از دیدگاه عقول مردم آن قدر دور است که مقام رفیعش آسمان‌های بلند را فرا گرفته و به آفریدگانش آن قدر نزدیک است که آهسته‌ترین صدا را می‌شنود. خدای را سپاسگزاریم بر کارهای بزرگ و پیشامدهای ناگوار روزگار و درد این ناگواری‌ها و سوزش زخم‌زبان‌ها و مصیبت‌های بزرگ و دلسوز و اندوه‌آور و دشوار و ریشه‌کن، ای مردم! همانا خداوند که حمد و سپاس بر او باد ما را به مصیبتهای بزرگی مبتلا فرمود و شکست بزرگی در اسلام پدید آمد. ابو عبداللَّه الحسین و خانواده‌اش را کشتند و زنان و کودکانش را اسیر کردند و سر بریده‌اش را بر نوک نیزه زدند و در شهرها گرداندند و این مصیبتی بود که مانندی ندارد. ای مردم! کدام‌یک از مردان شما می‌تواند پس از کشته شدن حسین شاد و خرم باشد؟ یا کدام قلبی است که برای او اندوهگین نشود؟ یا کدام‌یک از شما اشک دیدگانش را حبس و از ریزش آن جلوگیری تواند کرد؟ با این‌که هفت آسمان محکم برای کشته شدنش گریه کرد و دریاها با آن همه موج و آسمان‌ها با ارکانشان و زمین با اعماقش و درخت‌ها با شاخه‌هایشان و ماهی‌ها و امواج دریاها و فرشتگان مقرب خدا و اهل آسمان‌ها همه و همه گریه کردند؛ ای مردم! آن، چه دلی است که برای کشته شدنش شکافته نشود؟ و یا کدام قلبی است که ناله نکند؟ یا کدام گوشی است که این شکست اسلامی را بشنود وکر نشود؟ ای مردم! ما صبح کردیم در حالی که از شهر خود رانده شده و دربه‌در بیابان‌ها و دور از وطن بودیم؛ گویی که اهل ترکستان و کابلیم، بدون هیچ گناهی که از ما سر زده باشد و کار زشتی که مرتکب شده باشیم و شکستی در اسلام وارد آورده باشیم. چنین رسمی در نسل‌های پیشین نشنیده‌ایم. این، یک کار نوظهوری‌بود. به‌خدا قسم، اگر پیغمبر به‌اینان پیشنهاد جنگ با ما را می‌فرمود، آن‌چنان که سفارش ما را کرد، از آنچه با ما رفتار کردند بیش‌تر نمی‌توانستند کرد؛ انا للَّه‌و انا الیه راجعون. چه مصیبت بزرگ و دلسوز و دردناک و رنج‌دهنده و ناگوار و تلخ و جانسوزی بود. ما آنچه را که روی داد و به ما رسید، به حساب خدا منظور می‌داریم که او عزیز است و انتقام‌گیرنده.
فهری، ترجمه لهوف،/ 200- 202
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 275
وسیلة الدّارین،/ 406- 407؛ المحمودی، العبرات، 2/ 358- 359؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 618، لواعج الأشجان،/ 243- 245
فأومأ إلیهم أن اسکتوا، فقام، وقال: الحمد للَّه‌ربّ العالمین، مالک یوم الدِّین، بارئ الخلائق أجمعین، الّذی بعد فارتفع فی السّماوات العلی، وقرب فشهد النّجوی، نحمده علی عظائم الأمور، ومجامع الدّهور، وألم الفجائع، ومضاضة اللّواذع، وجلیل الرّزء، وعظیم المصائب.
أ یُّها النّاس! إنّ اللَّه له الحمد وله الشّکر قد ابتلانا بمصائب جلیلة، ومصیبتنا ثلمة عظیمة فی الإسلام ورزء جلیل فی الأنام، قتل أبی الحسین وعترته وأنصاره وشیعته، وسبیت نساؤه وذرِّیّته، وطیف برأسه فی البلدان من فوق عالی السّنان، فهذه الرّزیّةتعلو علی کلّ رزیّة، فإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون.
أ یُّها النّاس! مَن منکم یسرّ قلبه بعد قتل أبی، وهو ابن بنت رسول اللَّه، أم أیّة عین تحبس، وتضنّ بانهمالها، فلقد بکت السّبع الشّداد لقتله، والسّبع الطّباق لفقده، وبکت البحار بأمواجها والسّماوات بأرکانها وسکّانها، والأرضون بأرجائها والأشجار بأغصانها، والطّیور بأوکارها، والحیتان فی لجج البحار، والوحوش فی البراری والقفار، والملائکة المقرّبون والسّماوات والأرضون.
أ یُّها النّاس! أیّ قلب لا ینصدع لقتله ولا یحزن لأجله.
أ یُّها النّاس! أصبحنا مشرّدین لائذین شاسعین عن الأمصار کأ نّنا من أولاد الکفّار من غیر جرم اجترمناه أو مکروه ارتکبناه، ولا ثلمة فی الإسلام ثلمناها، ولا فاحشة فعلناها، فوَ اللَّه لو أنّ النّبیّ أوصی إلیهم فی قتالنا لما زادوا علی ما فعلوه بنا، فإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون.
ثمّ قام یمشی إلی دار الرّسول لیدخلها. «1»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 498- 499
__________________________________________________
(1)- چون طغیان گریه آن جناب تسکین یافت. به سوی مردم اشاره کرد که: «ساکت شوید!»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 276
فخرج الإمام من الخیمة، وبیده مندیل یمسح به دموعه. فجلس علی کرسی، وحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أ یُّها النّاس! إنّ اللَّه له الحمد وله الشّکر قد ابتلانا بمصائب جلیلة، ومصیبتنا ثلمة عظیمة فی الإسلام، ورزیّة فی الأنام، قتل أبی الحسین وعترته وأنصاره، وسبیت نساؤه وذرِّیّته، وطیف برأسه فی البلدان علی عالی السّنان، فهذه الرّزیّة تعلو علی کلّ رزیّة، فلقد بکت السّبع الشّداد لقتله، والسّبع الطّباق لفقده، وبکت البحار بأمواجها، والأرضون بأرجائها، والأشجار بأغصانها، والطّیور بأوکارها، والحیتان فی لجج البحار، والوحوش فی البراری والقفار، والملائکة المقرّبین، والسّماوات والأرضین.
أ یُّها النّاس! أیّ قلب لا ینصدع لقتله، ولا یحزن لأجله.
أ یُّها النّاس! أصبحنا مشرّدین مطرودین مذودین شاسعین عن الأوطان، من غیر جرم اجترمناه، ولا مکروه ارتکبناه، ولا ثلمة فی الإسلام ثلمناها، ولا فاحشة فعلناها،
__________________________________________________
- چون ساکت شدند، فرمود: «حمد می‌کنم خداوندی را که پروردگار عالمیان است. با همه خلایق رحیم و مهربان است. او است صاحب روز جزا و آفریننده ارض و سما. از ادراک عقلها دور و به رازهای پنهان نزدیک است. حمد می‌کنم او را بر عظایم امور و مصائب دهور، و محنتهای به درد آورنده و ماتمهای صبر براندازنده.
ایها الناس! خدا را است حمد که مبتلا گردانید ما را به بدترین مصیبتها، و رخنه در اسلام شد بزرگ‌ترین رخنه‌ها. سید جوانان بهشت را کشتند و فرزندان او را اسیر کردند. سرش را بر سر نیزه در شهرها گرداندند و این مصیبتی است که مثل خود ندارد. پس کدام دل بعد از مشاهده این مصیبت جانسوز شاد می‌تواند شد؟ و کدام دیده بعد از استماع این واقعه غم‌اندوز، سیلاب اشک خونین را حبس می‌تواند کرد. به تحقیق که آسمان‌های هفتگانه برای شهادت او گریستند و دریاها به خروش آمدند و آسمان‌ها و زمین‌ها بر خود بلرزیدند. درختان آتش از نهاد خود برآوردند و ماهیان بر آتش حرمان تپیدند. قدسیان عالم بالا و حاملان عرش اعلا در مصیبت سید الشهدا اشک خونین ریختند.
ایها الناس! کدام دل از این محنت شکافته و کدام سینه از این مصیبت مجروح نشد؟ ایها الناس! نمی‌دانید که با ما چه کردند. ما را مانند اسیران، غل و زنجیر کردند و بر شتران برهنه نشاندند، و از شهر به شهر و از دیار به دیار گرداندند. به خدا سوگند که اگر پیغمبر به ایشان سفارش در کشتن و ذلیل کردن و برانداختن نسل ما می‌کرد، به جای آنکه در اکرام و اعزاز و احترام و رعایت ما به ایشان وصیت کرد، هرآینه زیاده از آنچه کردند، نمی‌توانستند کرد. انا للَّه‌و انا الیه راجعون. چه ماتمی است جانگداز و چه واقعه‌ای است راحت برانداز. نزد خدا مزد خود را می‌طلبیم و از او امید ثواب داریم و او است انتقام‌کشنده مظلومان و ثواب دهنده صابران.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 753
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 277
فوَ اللَّه لو أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم أوصی إلیهم فی قتالنا لما زادوا علی ما فعلوا بنا، فإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون.
ثمّ قام، ومشی إلی المدینة لیدخلها. [عن أبی مخنف]. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 93
__________________________________________________
(1)- پس علی بن الحسین با دست مبارک اشارت فرمود تا خاموش شوند و آن جماعت چندی تسکین یافتند و از آن طغیان گریه و ندبه آرام یافتند. آن حضرت برخاست و فرمود:
الحمد للَّه‌رب العالمین مالک یوم الدین باری الخلایق أجمعین الّذی بعد فارتفع علی السّماوات العلی وقرب فشهد النّجوی، نحمده علی عظائم الأمور، وفجائع الدّهور وألم الفجائع ومضاضة اللواذع وجلیل الرّزء وعظیم المصائب الفاظعة الکاظّة الفادحة الجائحة أ یُّها الناس.
و به‌روایتی فرمود: أ یُّها القوم! إنّ اللَّه له الحمد وله الشّکر ابتلانا بمصائب جلیلة، وثلمة فی الاسلام عظیمة، قتل أبو عبداللَّه الحسین علیه السلام وعترته.
و به روایتی فرمود: «قتل أبو عبداللَّه وسبیت نسائه وصبیته وداروا برأسه فی البلدان من فوق عالی السّنان فهذه الرّزیّة الّتی ما مثلها رزیّة فإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، أ یُّها النّاس! فأیّ رجالات منکم یسرّون بعد قتله، أم أیّة عین منکم تحبس دمعها؟ وتضنّ عن انهمالها، فلقد بکت السّبع الشِّداد لقتله، وبکت البحار بأمواجها والسّماوات بأرکانها والأرضون بأرجائها، والأشجار بأغصانها، والطّیور بأوکارها، والحیتان فی لجج البحار، والوحوش فی البراری والقفار، والملائکة المقرّبون وأهل السّماوات أجمعون، أ یُّها النّاس أیّ قلب لایتصدّع لقتله؟ ولا یحزن لأجله؟ أم أیّ فؤاد لا یحن إلیه، أم أیّ سمع یسمع هذه الثّلمة الّتی ثلمت فی الإسلام فلا یرتاع لها.
أ یُّها النّاس! أصبحنا مطرودین مشردین مذودین شاسعین عن الأمصار، کأ نّا أولاد ترک وکابل، من غیر جرم اجترمناه، ولا مکروه ارتکبنا، ولا ثلمة فی الإسلام ثلمناها ما سمعنا بهذا فی آبائنا الأوّلین إنّ هذا إلّااختلاق، واللَّه لو أنّ النّبیّ تقدّم إلیهم فی قتالنا کما تقدّم إلیهم فی الوصایة بنا لما زادوا علی ما فعلوا بنا فإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون من مصیبة ما أعظمها وأوجعها وأفجعها وأکظّها وأفظعها وأمرّها وأقدحها فعند اللَّه نحتسِب فیما أصابنا، وما بلغ بنا، فإنّه عزیز ذو انتقام.
یعنی: سپاس مخصوص به پروردگار عالمیان و پادشاه روز جزا و پدیدآورنده جمله آفریدگان است. آن خداوندی که از ادراک عقول دور و اسرار پوشیده در حضرتش نامسطور است. سپاس می‌گزارم او را بر عظایم 1 امور و مصیبت‌های دهور و محنت‌های رنج‌آورنده و ماتم‌های صبر برگیرنده و از آتش غم‌های سوزنده و سموم دواهی اندوه فزاینده، و قوامع و مصیبات و بلیات درهم کوبنده. ای مردم! همانا خداوند تبارک و تعالی ما را به مصیبتهای بزرگ و رخنه عظیم که در اسلام درافتاد، مبتلا گردانید. سید جوانان بهشت را بکشتند و عترتش را از تیغ بگذرانیدند و فرزندانش را اسیر ساختند و سر مبارکش را برفراز نیزه در شهرها بگردانیدند.
همانا این مصیبتی است که مانندی ندارد. پس کدامین دل پس از مشاهدت این مصیبتِ دل‌دوز، شاد تواند بود؟ کدام دیده بعد از شنیدن این رزیت غم‌اندوز اشک‌ریز نخواهد بود؟ همانا آسمان‌های هفت‌گانه بر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 278
فأومأ إلی النّاس أن اسکتوا، فلمّا سکتت فورتهم، قال علیه السلام:
الحمد للَّه‌ربّ العالمین، الرّحمان الرّحیم، مالک یوم الدِّین، بارئ الخلائق أجمعین، الّذی بعد، فارتفع فی السّماوات العلی، وقرب فشهد النّجوی، نحمده علی عظائم الأمور، وفجائع الدّهور، وألم الفجائع، ومضاضة اللّواذع، وجلیل الرّزء، وعظیم المصائب الفاظعة الکاظّة الفادحة الجائحة.
أ یُّها القوم! إنّ اللَّه تعالی وله الحمد ابتلانا بمصائب جلیلة، وثلمة فی الإسلام عظیمة،
__________________________________________________
- این قضیه هایله 2 و بر این حادثه نالان شدند و دریاها به خروش درافتادند و آسمان‌ها به ارکان و جوانب و زمین‌ها به اطراف و اکناف خود بلرزیدند و درخت‌ها با شاخه‌ها و اغصان 3 بزاریدند و ماهیان دریا در آتش مصیبت بتفتند 4 و مرغ‌ها در آشیان‌ها و چرندگان در صحراها و بیابان‌ها بگریستند و قدسیان عالم بالا و حاملان عرش‌اعلی در مصیبت سید الشهدا خون از دیده بباریدند. ای مردمان! کدام دل از این محنت شکافته نگشت و کدام سینه بر این رزیت جراحت ندید و کدام گوش از استماع این ثلمه 5 که در سد اسلام بیفتاد، بی‌تاب نشد؟ ای مردمان! بامداد نمودیم گاهی که به جمله مطرود و رانده و پراکنده و از امصار و دیار دور بودیم. گویا اولاد مردم ترک و کابل بودیم؛ بدون جرم و جریرتی و ارتکاب مکروهی و ثلمه در اسلام که از ما یا از پدران ما دیده و شنیده باشند و این جمله همه به سبب خوی ناستوده و کید و کین بودند که ورزیدند و بهره‌ای بود که به ما رسید. سوگند به‌خداوند اگر پیغمبر ایشان را به قتل و قتال ما وصیت می‌کرد، چنان‌که به نیکی و اعزاز و اکرام ما وصیت فرموده است؛ بیش از آن‌که با ما به پای بردند، نمی‌توانستند به جای بیاورند.
«فانا للَّه‌و انا الیه راجعون 6 از مصیبتی که جان می‌گدازد و آسایش برمی‌اندازد و دل را به آتش اندوه می‌گدازد و جان را از تاب و توان می‌افکند و کام را تلخ می‌گرداند. پس در حضرت احدیت ثواب می‌طلبیم و این مصیبات و نقمات را به شمار می‌آوریم. چه او است انتقام‌کشنده مظلومان و اجردهنده شکیبایان.» این هنگام به روایت طریح آن حضرت برخاست و به سرای رسول صلی الله علیه و آله و سلم راه گرفت تا به آن‌جا درآید 7.
1. عظایم (جمع عظیمه): امر بزرگ و مهم.
2. هایله: خوفناک، تأثرآور.
3. اغصان (جمع غصن): شاخه.
4. تفتیدن: داغ شدن.
5. ثلمه: شکاف، رخنه.
6. البقره، آیه 152.
7. [این مطلب را سپهر در احوالات سید الشهدا علیه السلام، 3/ 185- 187 تکرار نموده است].
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 270- 273
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 279
قتل أبو عبداللَّه الحسین علیه السلام وعترته، وسبیت نساؤه وصبیته، وداروا برأسه فی البلدان، من فوق عامل السّنان، وهذه الرّزیّة الّتی لا مثلها رزیّة.
أ یُّها النّاس! فأیّ رجالات منکم یسرّون بعد قتله، أم أیّ فؤاد لا یحزن من أجله، أم أیّة عین منکم تحبس دمعها، وتضن عن انهمالها، فلقد بکت السّبع الشّداد لقتله، وبکت البحار بأمواجها، والسّماوات بأرکانها، والأرض بأرجائها، والأشجار بأغصانها، والحیتان فی لجج البحار، والملائکة المقرّبون، وأهل السّماوات أجمعون.
أیُّها النّاس! أیّ قلب لا ینصدع لقتله، أم أیّ فؤاد لا یحن إلیه، أم أیّ سمع یسمع بهذه الثّلمة الّتی ثلمت فی الإسلام ولا یصمّ.
أ یُّها النّاس! أصبحنا مشرّدین، مطرودین مذودین، شاسعین عن الأمصار کأ نّما أولاد ترکٍ وکابل، من غیر جرم اجترمناه، ولا مکروه ارتکبناه، ولا ثلمة فی الإسلام ثلمناها، ما سمعنا بهذا فی آبائنا الأوّلین إنّ هذا إلّااختلاق، واللَّه لو أنّ النّبیّ تقدّم إلیهم فی قتالنا کما تقدّم إلیهم فی الوصیّة بنا لما زادوا علی ما فعلوا بنا، فإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون من مصیبة ما أعظمها وأفجعها وأوجعها وأکظّها وأفظّها وأمرّها وأفدحها، فعند اللَّه نحتسب ما أصابنا، وما بلغ بنا، فإنّه عزیز ذو انتقام.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 486- 487
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 280

فقام إلیه صوحان بن صعصعة بن صوحان وکان زمناً، فاعتذر إلیه. فقبل عذره، وشکر له، وترحّم علی أبیه.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 62
قال الرّاوی: فقام صوحان «1» بن صعصعة بن صوحان وکان زمناً، فاعتذر إلیه صلوات اللَّه علیه بما «2» عنده من زمانة رجلیه. فأجابه بقبول معذرته «3» وحسن «4» الظّنّ فیه «4»، و «5» شکر له، و «5» ترحّم علی أبیه «6».
ابن طاووس، اللّهوف،/ 202- 203/ عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 463- 464؛ المجلسی، البحار، 45/ 149؛ البحرانی، العوالم، 17/ 448- 449؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 160؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 527؛ القمی، نفس المهموم،/ 470؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 205؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 407؛ المحمودی، العبرات، 2/ 359؛ مثله الأمین، لواعج الأشجان،/ 245
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «صفوان»].
(2)- [الأسرار: «ممّا»].
(3)- [العبرات: «عذره»].
(4- 4) [تسلیة المجالس: «الطّویّة»].
(5- 5) [لم یرد فی اللّواعج].
(6)- راوی گفت: صوحان بن صعصعة بن‌صوحان که زمین‌گیر بود، برخاست واز این‌که پاهایش زمینگیر است، پوزش طلبید. حضرت عذرش را پذیرفت و از حسن ظنش سپاسگزاری کرد و بر پدرش رحمت فرستاد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 202- 203
پس صوحان‌بن‌صعصعه برخاست و عذر خواست که من زمینگیرم و به این‌سبب از یاری شما محروم شدم. حضرت عذر او را قبول فرمود و بر پدرش ترحم کرد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 753
چون سخن آن حضرت به نهایت شد، صوحان بن صعصعة بن صوحان به پای خاست و عرض کرد: «یا ابن رسول اللَّه! من ذلیل و زمن گشتم، بی‌موجبی دست از نصرت شما باز نداشتم، نیروی حرکت و جنبش در پای من نیست.» آن حضرت عذر او را بپذیرفت و پدر او صعصعه را که در بعضی از مجلدات «ناسخ التواریخ» ذکر او مرقوم افتاد، رحمت فرستاد 1.
1. [این مطلب را سپهر در احوالات حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 273 تکرار کرده است].
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 187
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 281
فقام إلیه صوحان بن صعصعة بن صوحان العبدیّ وکان زمناً واعتذر بما عنده من زمانة رجلیه.
فأجابه علیه السلام بقبول عذره وحسن الظّنّ فیه وشکر له وترحّم علی أبیه، ثمّ دخل زین العابدین المدینة بأهله وعیاله.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 487
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 282

وأمّا أمّ کلثوم فحین توجّهت إلی المدینة جعلت تبکی وتقول:
مدینة جدّنا لا تقبلینا فبالحسرات والأحزان جئنا «1» ألا «1» فأخبر رسول اللَّه عنّا
بأ نّا قد فجعنا فی أخینا «2» «3» وأنّ «3» رجالنا فی الطّفّ «4» صرعی بلا رؤوس وقد ذبحوا البنینا «5» وأخبر «5» جدّنا أ نّا أسرنا
وبعد الأسر یا جدّ «6» سبینا «5» ورهطک یا رسول اللَّه أضحوا
عرایا بالطّفوف مسلّبینا وقد ذبحوا الحسین ولم یراعوا
جنابک یا رسول اللَّه فینا فلو نظرت عیونک للأساری
علی أقتاب «7» الجمال محمّلینا رسول اللَّه بعد الصّون صارت
عیون النّاس ناظرة إلینا وکنت تحوطنا حتّی تولّت
عیونک ثارت الأعدا علینا أفاطم لو نظرت إلی السّبایا
بناتک فی البلاد مشتّتینا أفاطم لو نظرت إلی الحیاری
ولو أبصرت زین العابدینا أفاطم لو رأیتینا سهاری
ومن سهر اللّیالی قد عمینا
__________________________________________________
(1) (1*) [لم یرد فی المعالی ووسیلة الدّارین].
(2)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة ونفس المهموم والمعالی ووسیلة الدّارین: «أبینا»].
(3) (3*) [نفس المهموم: «الأبیات ومن جملتها»].
(4)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة وینابیع المودّة: «بالطّفّ»].
(5- 5) [لم یرد فی ینابیع المودّة].
(6)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «جدّا»].
(7)- [ینابیع المودّة: «قتب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 283
أفاطم ما لقیت «1» من عداکی «2» ولا قیراط ممّا لقینا «3»
فلو دامت حیاتک لم تزالی إلی یوم القیامة تندبینا
وعرّج بالبقیع وقف وناد «4» «5» أ أین «5» حبیب ربّ العالمینا وقل یا عمّ یا الحسن «6» المزکّی
عیال أخیک أضحوا ضائعینا أیا عمّاه إنّ أخاک أضحی
بعیداً عنک بالرّمضا رهینا بلا رأس تنوح علیه جهراً
طیور والوحوش الموحشینا ولو عاینت یا مولای ساقوا
حریماً لا یجدن لهم معینا علی متن النّیاق بلا وطاء
وشاهدت العیال مکشّفینا (3*) «7» مدینة «7» جدّنا لا تقبلینا فبالحسرات والأحزان جئنا (1*) 7
خرجنا منک بالأهلین جمعاً رجعنا لا رجال ولا بنینا
وکنّا فی الخروج بجمع شمل رجعنا حاسرین «8» مسلّبینا
ونحن «9» فی أمان اللَّه جهراً رجعنا بالقطیعة خائفینا
ومولانا الحسین لنا أنیس رجعنا والحسین به رهینا
فنحن الضّائعات بلا کفیل ونحن النّائحات علی أخینا
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «لقیتی»].
(2)- [فی العوالم والدّمعة السّاکبة وینابیع المودّة: «عداک»].
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة وینابیع المودّة: «قد لقینا»].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «ونادی»].
(5- 5) [فی البحار والعوالم: «أیا ابن»، وفی الدّمعة السّاکبة وینابیع المودّة: «أین»].
(6)- [فی البحار والعوالم وینابیع المودّة: «حسن»].
(7- 7) [لم یرد فی ینابیع المودّة].
(8)- [فی ینابیع المودّة ونفس المهموم: «خاسرین»].
(9)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة وینابیع المودّة ونفس المهموم والمعالی ووسیلة الدّارین: «وکنّا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 284
«1» ونحن «1» السّائرات علی المطایا نشال «2» علی جمال المبغضینا
ونحن بنات یس «3» وطه ونحن الباکیات علی أبینا
ونحن الطّاهرات بلا خفاء ونحن المخلصون المصطفونا
ونحن الصّابرات علی البلایا ونحن الصّادقون النّاصحونا «1» «4»
ألا یا جدّنا قتلوا حسیناً ولم یرعوا جناب اللَّه فینا
ألا یا جدّنا بلغت عدانا مناها واشتفی الأعداء فینا
لقد هتکوا «5» النِّساء وحمّلوها «6» علی الأقتاب قهراً أجمعینا «7»
وزینب أخرجوها من خباها وفاطم واله «8» تبدی الأنینا
سکینة تشتکی من حرّ وجد تنادی الغوث ربّ العالمینا
وزین العابدین بقید ذلّ وراموا قتله أهل الخؤونا «9»
فبعدهم علی الدّنیا تراب فکأس الموت فیها قد سقینا
وهذی قصّتی مع شرح حالی ألا یا سامعون أبکوا علینا «10»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- [ینابیع المودّة: «نسار»].
(3)- [وسیلة الدّارین: «حیدرة»].
(4)- [إلی هنا حکاه فی المعالی ووسیلة الدّارین وأضاف فیهما:
«ألا فاخبر رسول اللَّه عنّا بأ نّا قد فجعنا فی أبینا
وأخبر جدّنا أ نّا أسرنا وبعد الأسر یا جدّا سبینا
رسول اللَّه بعد الصّون صارت عیون النّاس ناظرة إلینا»].
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «هلکوا»].
(6)- [ینابیع المودّة: «حملونا»].
(7)- [إلی هنا حکاه فی نفس المهموم وأضاف: «والأبیات أکثر من هذا لم نذکرها خوف الإطالة»].
(8)- [العوالم: «والهة»].
(9)- [ینابیع المودّة: «الخیونا»].
(10)- اما ام کلثوم چون آثار و جدران 1 مدینه را دیدار کرد، انشای این اشعار نمودند 2:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 285
__________________________________________________
-مدینة جدّنا لا تقبلینا فبالحسرات والأحزان جئنا 3
ألا أخبر رسول اللَّه فینا بأ نّا قد فجعنا فی أبینا 4
وأنّ رجالنا بالطّفِّ صرعی بلا رؤوس وقد ذبحوا البنینا 5
وأخبر جدّنا أ نّا أسرنا وبعد الأسر یا جدّا سبینا 6
ورهطک یا رسول اللَّه أضحوا عرایا بالطّفوف مسلّبینا 7
وقد ذبحوا الحسین ولم یراعوا جنابک یا رسول اللَّه فینا 8
فلو نظرت عیونک للأساری علی أقتاب الجمال محمّلینا 9
رسول اللَّه بعد الصّون صارت عیون النّاس ناظرة إلینا 10
وکنت تحوطنا حتّی تولّت عیونک ثارت الأعدا علینا 11
أفاطم لو نظرت إلی السّبایا بناتک فی البلاد مشتّتینا 12
أفاطم لو نظرت إلی الحیاری ولو أبصرت زین العابدینا 13
أفاطم لو رأیت بنا سهاری ومن سهر اللّیالی قد عمینا 14
أفاطم ما لقیت من عداک ولا قیراط ممّا قد لقینا 15
فلو دامت حیاتک لم تزالی إلی یوم القیامة تندبینا 16
وعرّج بالبقیع وقف وناد أ ابن حبیب ربّ العالمینا 17
وقل یا عمّ یا الحسن المزکّی عیال أخیک أضحوا ضائعینا 18
أیا عمّاه إنّ أخاک أضحی بعیداً عنک بالرّمضا رهینا
بلا رأس تنوح علیه جهراً طیور والوحوش الموحشینا 19
ولو عاینت یا مولای ساقوا حریماً لا یجدن لهم معینا
علی متن النّیاق بلا وطاء وشاهدت العیال مکشّفینا 20
مدینة جدّنا لا تقبلینا فبالحسرات والأحزان جئنا
خرجنا منک بالأهلین جمعاً رجعنا لا رجال ولا بنینا
وکنّا فی الخروج بجمع شمل رجعنا خاسرین مسلّبینا
وکنّا فی أمان اللَّه جهراً رجعنا بالقطیعة خائفینا
ومولانا الحسین لنا أنیس رجعنا والحسین به رهینا
فنحن الضّائعات بلا کفیل ونحن النّائحات علی أخینا
ونحن السّائرات علی المطایا نشال علی جمال المبغضینا 21
ونحن بنات یس وطه ونحن الباکیات علی أبینا
ونحن الطّاهرات بلا خفاء ونحن المخلصون المصطفونا
ونحن الصّابرات علی البلایا ونحن الصّادقون النّاصحونا
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 286
__________________________________________________
-ألا یا جدّنا قتلوا حسیناً ولم یرعوا جناب اللَّه فینا
ألا یا جدّنا بلغت عدانا مناها واشتفی الأعداء فینا 22
لقد هتکوا النِّساء وحمّلوها علی الأقتاب قهراً أجمعینا
وزینب أخرجوها من خباها وفاطم واله تبدی الأنینا 23
سکینة تشتکی من حرّ وجد تنادی الغوث ربّ العالمینا 24
وزین العابدین بقید ذلّ وراموا قتله أهل الخؤونا
فبعدهم علی الدّنیا تراب فکأس الموت فیها قد سقینا
وهذی قصّتی مع شرح حالی ألا یا سامعون أبکوا علینا 25
1. جدران (به ضم اول و سکون ثانی): دیوارها (جمع جدر چون فلس).
2. چون این اشعار از منشآت صاحب مصیبت و دختر افصح عرب است، شعله‌های قلبی سوزان و خالی از مبالغه و خلاف حقیقت می‌باشد؛ لذا خلاصه معنی یک به یک آن‌ها را تا تجدید مطلع ذکر می‌کنیم.
3. ای مدینه! ما را مپذیر؛ زیرا با دلی پر از حسرت و اندوه آمده‌ایم.
4. به پیغمبر خبر بده که ماتمزده پدر شدیم.
5. و این‌که مردان ما در کربلا بدون سر روی خاک افتاده و پسران ما را سر بریدند.
6. به جد ما خبر بده که ما اسیر شدیم و سپس شهر به شهر گشتیم.
7. و اهل بیت تو ای پیغمبر در کربلا برهنه و غارت شدند.
8. حسین را سر بریدند و ملاحظه جناب تو را درباره ما نکردند.
9. ای کاش اسیران را که بر پالان‌های شتران سوار بودند، می‌دیدی.
10. ای رسول خدا! پس از پرده‌نشینی، چشم‌های مردم نگران ما شد.
11. چون چشم‌های تو از نگهداری ما برگشت، دشمنان بر ما شوریدند.
12. ای فاطمه! کاش می‌دیدی دختران اسیرت را که در شهرها پراکنده گشته بودند.
13. ای فاطمه! ای کاش سرگردان‌ها را می‌دیدی. ای کاش زین‌العابدین را می‌دیدی.
14. ای فاطمه! کاش ما بیدارخوابانی که از زیادی بیدارخوابی کور شده‌ایم، می‌دیدی.
15. ای فاطمه! آنچه تو از دشمنان دیدی، نسبت به آنچه ما دیدیم، به مقدار یک قیراط هم نیست.
16. اگر زنده می‌بودی تا روز قیامت بر ما گریه می‌کردی.
17. و در بقیع بایست و صدا بزن: ای پسر حبیب پروردگار! (امام حسن!)
18. و بگو: ای عمو! ای حسن پاک! اهل بیت برادرت ضایع گشتند.
19. ای عمو! بدن بی‌سر برادرت در غربت گرفتار ریگ‌های داغ است و پرندگان و حیوانات وحشی آشکارا بر او نوحه می‌کنند.
20. آقای من! ای کاش حرمسرایی را که بی‌یاور بودند و روی شترهای بی‌محمل با صورت‌های باز، ایشان را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 287
الطّریحی، المنتخب، 2/ 499/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 160- 161؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 207- 208؛ مثله المجلسی، البحار، 45/ 197- 198؛ البحرانی، العوالم، 17/ 423- 424؛ القندوزی «1»، ینابیع المودّة، 3/ 94- 95؛ القمی، نفس المهموم،/ 471؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 409- 410
فأمّا أمّ کلثوم فأنشأت تقول:
مدینة جدّنا لا تقبلینا فبالحسرات والأحزان جئنا
خرجنا منک بالأهلین طرّاً رجعنا لا رجال ولا بنینا
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 488
__________________________________________________
- می‌بردند، می‌دیدی.
21. نشال: برآمدیم و سوار شدیم.
22. اشتفی الأعداء: دشمنان کینه‌های خود را شفا دادند.
23. خبا: خیمه.
24. حر و جد: آتش فراق.
25. این بود سرگذشت و شرح‌حال من! ای شنوندگان! بر ما گریه کنید.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 179- 182
اما ابو اسحاق اسفراینی در کتاب «نور العین» به این ترتیب بیان می‌کند که چون اهل بیت از کربلا بکوچیدند و به مدینه رسیدند و ام کلثوم سلام اللَّه علیهما همی بگریست و آن اشعار که در کتب مسطور است بخواند، هنوز کلمات آن حضرت و اشعارش به پایان نرفته بود که اهل مدینه صیحه‌کنان و نالان و گریان مرد و زن بیرون تاختند تا با ایشان ملاقات کردند و سلام فرستادند و به گریه و نحیب بودند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 274
(1)- [حکاه فی ینابیع المودّة عن أبی مخنف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 288

قال الرّاوی: أمّا زینب: فأخذت «1» بعضادتی باب المسجد، ونادت: یا جدّاه! إنِّی ناعیة إلیک أخی الحسین. وهی مع ذلک لا تجفّ لها عبرة ولا تفترّ من البکاء والنّحیب، وکلّما نظرت إلی علیّ بن الحسین تجدّد حزنها، وزاد وجدها «2».
الطّریحی، المنتخب، 2/ 501/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 161؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 528؛ القمی، نفس المهموم،/ 471؛ مثله المجلسی، البحار، 45/ 198؛ البحرانی، العوالم، 17/ 424؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 209؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 410- 411
قال: وأمّا زینب: فإنّها أخذت بعضادة مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وقالت: یا جدّاه! أنا ناعیة إلیک أخی الحسین علیه السلام. وهی لا تجفّ لها عبرة ولا تفترّ من البکاء. ودموعها جاریة علی خدّیها. «3»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 528
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم: «فإنّها أخذت» وفی المعالی ووسیلة الدّارین مکانه: «فی البحار (وغیره) وأمّا فخرالمخدّرات زینب علیها السلام فلمّا دخلت المدینة ووقع طرفها علی قبر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم صرخت وبکت وأخذت ...»].
(2)- [أضاف فی الأسرار: «فأنشأت تقول:
إن کنت أوصیت بالقربی بخیر جزی فإنّهم قطعوا القربی وما وصلوا
حتّی أبادوهم قتلی علی ظمأ من بارد الماء ما ذاقوا وما نهلوا»].
(3)- آن‌گاه آهنگ مدینه فرمود و با اهل بیت روان گشت و مردم مدینه با گریبان‌های چاک و ناله‌های سوزناک، ملازمت خدمت ایشان داشتند و از ایام هفته روز جمعه بود که آن جماعت انبوه، گروه از پسِ گروه با سلب‌های 1 سیاه و بانگ ویله و آه وارد مدینه شدند. زمین مدینه تو گفتی بخواهد توفید 2 و بنیان و جدران آن از ناله و نفیر زبر زیر 3 خواهد گشت. بدین‌گونه آشفته و دل کوفته طی طریق کردند تا به مسجد رسول خدای رسیدند. زینب علیها السلام عضاده 4 باب را بگرفت:
فقالت: یا جدّاه! أنا ناعیة إلیک أخی الحسین.
«ای جد بزرگوار! ای رسول پروردگار! اینک من خبر مرگ برادرم حسین را به حضرت توآورده‌ام.»
همی گفت و آب از دیده مبارکش چون قطرات سحاب سیلان داشت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 289
وأخذت زینب بنت أمیر المؤمنین بعضادتی باب المسجد، وصاحت: یا جدّاه! إنِّی ناعیة إلیک أخی الحسین.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 488
__________________________________________________
- 1. سلب: در این‌جا مقصود لباس است.
2. توفیدن (چو کوشیدن): شور و غوغا کردن، جنبیدن و زلزله.
3. زبر زیر: زیر و رو.
4. عضادة (به کسر اول): چهارچوب در.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 188
و نقل شده است که حضرت زینب سلام اللَّه علیها چون به درِ مسجد حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم رسید، دو بازوی در را بگرفت و ندا کرد که: «یا جدّاه! إنِّی ناعیة إلیک أخی الحسین علیه السلام؛ ای جد بزرگوار! همانا برادرم حسین علیه السلام را کشتند و من خبر شهادت او را برای تو آورده‌ام.»
برخیز حال زینب خونین‌جگر بپرس از دختر ستمزده حال پسر بپرس
با کشتگان به دشت بلا گر نبوده ای من بوده‌ام حکایتشان سر به سر بپرس
از ماجرای کوفه و از سرگذشت شام یک قصه ناشنیده حدیث دگر بپرس
از کودکانت از سفر کوفه و دمشق پیمودن منازل و رنج سفر بپرس
دارد سکینه از تن صد پاره اش خبر حال گل شگفته ز مرغ سحر بپرس
از چشم اشکبار و دل بیقرار ما کردیم چون به سوی شهیدان گذر بپرس
بال و پرم ز سنگ حوادث به هم شکست برخیز حال طایر بشکسته‌پر بپرس
و پیوسته آن مخدره مشغول گریه بود و اشک چشمش خشک نمی‌شد و هرگاه نظر می‌کرد به علی بن الحسین علیه السلام تازه می‌شد حزن او و زیاد می‌شد غصه او.
قمی، منتهی الآمال،/ 531
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 290

وصاحت سکینة: یا جدّاه! إلیک المشتکی ممّا جری علینا، فواللَّه ما رأیت أقسی من یزید ولا رأیت کافراً ولا مشرکاً شرّاً منه، ولا أجفا وأغلظ، فلقد کان یقرع ثغر أبی بمخصرته، وهو یقول: کیف رأیت الضّرب یا حسین.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 488
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 291

قال أبو مخنف رحمه الله: [...] وأقبلت أمّ کلثوم إلی مسجد رسول اللَّه «1» باکیة حزینة «1»، فقالت: السّلام علیک یا جدّاه، إنِّی ناعیة إلیک ولدک الحسین علیه السلام «2».
قال: فحنّ القبر حنیناً عالیاً، وضجّت النّاس بالبکاء والنّحیب. «3»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 143/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 162؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 528؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 209- 210؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 411
وجعلت أمّ کلثوم تقول:
ورهطک یا رسول اللَّه أضحوا عرایا بالطّفوف مُسلّبینا
وقد ذبحوا الحسین ولم یراعوا جنابک یا رسول اللَّه فینا
فلو نظرت عیونک للأساری علی أقتاب الجمال محمّلینا
وکنت تحوطنا حتّی تولّت عیونک صارت الأعدا علینا «4»
ثمّ أقبلت أمّ کلثوم إلی قبر أمّها فاطمة الزّهراء ورمت بنفسها علی القبر وغشی علیها، فلمّا أفاقت قامت، وهی تقول:
أفاطم ما لقیت من عداک ولا قیراط ممّا قد لقینا
__________________________________________________
(1- 1) [فی الدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی ووسیلة الدّارین: «باکیة العین، حزینة القلب»].
(2)- [أضاف فی المعالی ووسیلة الدّارین: «وجعلت تمرّغ خدّیها علی المنبر (القبر) والنّاس یعزّونها»].
(3)- پس ام کلثوم با چشم سیل‌خیز و سینه آتش‌انگیز درآمد:
فقالت: السّلام علیک یا جدّاه! إنِّی ناعیة إلیک ولدک الحسین، صلوات اللَّه وسلامه علیه.
در خبر است که این وقت از قبر رسول خدای ناله‌ای دردناک برآمد.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 188
(4)- [من هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 292
أفاطم لو نظرت إلی السّبایا بناتک فی البلاد مشتّتینا
أفاطم لو نظرت إلی الیتامی ولو أبصرت زین العابدینا
فلو دامت حیاتک لم تزالی «1» إلی یوم القیامة تندبینا
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 210/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 411- 412
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: «لم تزال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 293

[وجاء فی زیارة زار بها المرتضی علم الهدی رضوان اللَّه علیه الحسین علیه السلام]: وقام «1» ناعیک عند قبر جدِّک الرّسول صلی الله علیه و آله فنعاک إلیه بالدّمع الهطول، قائلًا: یا رسول اللَّه! قُتِل سبطک وفتاک، واستُبیح أهلک وحماک، وسبی «2» بعدک ذراریک، ووقع المحذور بعترتک «3» وبنیک. فنزع الرّسول الرِّداء «3».
ابن طاووس، مصباح الزّائر،/ 234/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 241، 323؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 430؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 210؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 411
ثمّ أقبل علیّ بن الحسین علیه السلام إلی قبر جدّه، «4» ومرّغ خدّیه، وبکی «4» «5» وأنشأ یقول:
أناجیک «6» یا جدّاه یا خیر مرسل «7» حبیبک «8» مقتول ونسلک ضائع
أناجیک «6» محزوناً علیک موجّلًا أسیراً وما لی «9» حامیاً ومدافع «9» «10»
سبینا کما تسبی الإماء ومسّنا من الضّرِّ ما لاتحتمله الأضالع «11» «12»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار،/ 323 والأسرار والمعالی ووسیلة الدّارین: «فقام»].
(2)- [فی البحار،/ 323 والأسرار والمعالی ووسیلة الدّارین: «وسبیت»].
(3- 3) [فی البحار،/ 323 والأسرار والمعالی ووسیلة الدّارین: «وذویک فانزعج الرّسول، وبکی قلبه المهمول»].
(4- 4) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(5)- [إلی هنا حکاه فی الدّمعة السّاکبة].
(6)- [وسیلة الدّارین: «أنا حبیبک»].
(7)- [وسیلة الدّارین: «الرّسل»].
(8)- [الأسرار: «حسینک»].
(9- 9) [المعالی: «قطّ حام ودافع»].
(10)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین وأضاف: «ثمّ خرج من عند قبر جدّه حزیناً باکیاً»].
(11)- [فی الأسرار: «الأضایع»، وأضاف فی الأسرار: «أیا جدّ یا جدّاه بعدک أظهرت أمیّة فینا مکرها والشّنایع»، وزاد فی المعالی: «ثمّ خرج من عند قبر جدّه رسول اللَّه حزیناً باکیاً»].
(12)- سپس به مدینه تشریف آوردند. چون نظر ایشان بر مرقد منور و ضریح مطهر حضرت رسالت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 294
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 143/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 162؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 528؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 210- 211؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 412
فلمّا دخل زار جدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ثمّ دخل منزله. [عن أبی مخنف] «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 93
__________________________________________________
- صلی الله علیه و آله و سلم افتاد، فریاد برکشیدند: «وا جداه! وا محمداه! حسین تو را با لب تشنه شهید کردند و اهل‌بیت محترم تو را اسیر کردند.»
پس بار دیگر خروش از اهل مدینه برخاست و صدای ناله و گریه از در و دیوار بلند شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 753- 754
(1)- که چون امام زین العابدین علیه السلام با اهل بیت به زیارت قبر منور آمدند و ناله و ندبه کردند و از قبر رسول خدا صدای ناله دردناک برخاست و از مردمان آواز گریه و نحیب بلند گردید، پس علی بن الحسین روی به قبر مبارک آورد و هر دو گونه مبارک را به قبر منور بمالید و بگریست و این شعر انشاد فرمود:
أناجیک یا جدّاه یا خیر مرسل حسینک مقتول ونسلک ضائع
أناجیک محزوناً علیلًا مؤجّلًا أسیراً وما لی حامیاً ومدافع
سبینا کما تسبی الإماء ومسّنا من الضُّرِّ ما لا تحتمله الأضائع
أیا جدُّ یا جدّاه بعدک أظهرت أمیّة فینا مکرها والشّنائع 1 2
و از این پیش در کیفیت مجلس یزید و حکم کردن آن ملعون به قتل امام زین العابدین اشعاری به این تقریب از آن حضرت مسطور گشت. تواند بود پاره‌ای را در آن مقام و برخی را در این مقام انشاد فرموده باشد.
1. ای جد! ای بهترین پیغمبران! با دلی غمگین و تنی بیمار و اسیر و بدون حامی و طرفدار به آهستگی می‌گویم، حسین تو کشته و نسلت تباه شد؛ مانند کنیزان اسیر شدیم و رنج و مصیبت طاقت‌فرسا ما را گرفت. ای جد! پس از تو نیرنگ و جنایت بنی‌امیه نسبت به ما هویدا شده است.
2. [این مطلب در احوالات سید الشهدا علیه السلام، 3/ 188- 189 تکرار شده است].
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 276
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 295

حدّثنا أبو علیّ أحمد بن زیاد الهمدانیّ رضی الله عنه قال: حدّثنا علیّ بن إبراهیم بن هاشم، عن محمّد بن عیسی بن عبید الیقطینیّ، عن یونس بن عبدالرّحمان، عن ابن أسباط، «1» عن علیّ بن سالم، عن أبیه، عن ثابت بن أبی صفیّة، «2» قال: نظر سیِّد العابدین علیّ بن الحسین علیه السلام إلی عبیداللَّه بن عبّاس «3» بن علیّ بن أبی طالب، فاستعبر، ثمّ قال: ما من یوم أشدّ علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم من یوم أُحُد، قتل فیه عمّه حمزة بن عبدالمطّلب أسد اللَّه، وأسد رسوله، وبعده یوم موتة «4» قتل فیه ابن عمّه جعفر بن أبی طالب، ثمّ قال علیه السلام:
ولا یوم کیوم الحسین علیه السلام ازدلف علیه «5» ثلاثون ألف رجل، یزعمون أ نّهم من هذه الأمّة، کلّ یتقرّب إلی اللَّه عزّ وجلّ بدمه، وهو باللَّه یذکِّرهم، فلا یتّعظون حتّی قتلوه بغیاً، وظلماً، وعدواناً.
ثمّ قال علیه السلام «2»: «6» رحم اللَّه العبّاس «7»، فلقد آثر، وأبلی وفدی أخاه بنفسه حتّی قطعت یداه، فأبدله «8» اللَّه عزّ وجلّ بهما جناحین یطیر بهما مع الملائکة فی الجنّة کما جعل لجعفرابن أبی طالب علیه السلام، وإنّ للعبّاس عند اللَّه تبارک وتعالی منزلة یغبطه بها جمیع الشّهداء یوم القیامة. «9»
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة والأسرار].
(2- 2) [الخصال: «قال علیّ بن الحسین علیه السلام»].
(3)- [فی البحار 44/ والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار: «العبّاس»].
(4)- [لم یرد فی الأسرار].
(5)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار: «إلیه»].
(6)- [فی شرح الشّافیة مکانه: «عن سیِّد العابدین علیه السلام أنّه قال علیه السلام ...»، وفی نفس المهموم: «عن علیّ‌ابن الحسین علیهما السلام قال علیه السلام ...»، ومن هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(7)- [فی الخصال: «العبّاس یعنی ابن علیّ»، وفی بحر العلوم: «عمِّی العبّاس»].
(8)- [فی البحار 44/ والعوالم: «فأبدل»].
(9)- امام چهارم به عبیداللَّه بن عباس بن علی نگاهی کرد و اشک چشمش را گرفت و فرمود: «روزی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 296
الصّدوق، الأمالی،/ 462- 463 رقم 10، الخصال،/ 79/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 298، 22/ 274؛ البحرانی، العوالم، 17/ 348- 349؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 182؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 337؛ القمی، نفس المهموم،/ 333؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 313 (الهامش)؛ المحمودی، العبرات، 2/ 80؛ مثله ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 367- 368
روی الصّدوق رحمه الله فی الأمالی عن علیّ بن الحسین علیه السلام أ نّه نظر یوماً إلی عبیداللَّه بن العبّاس، فاستعبر باکیاً، ثمّ قال لأبی حمزة: یا أبا حمزة! ما من یوم أشدّ علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم من یوم أُحُد إذ قتل فیه حمزة بن عبدالمطّلب أسد اللَّه وأسد رسوله، وبعده ما من یوم أشدّ علی رسول اللَّه من یوم مؤتة، قتل فیه ابن عمّه جعفر بن أبی طالب علیه السلام ولا یوم کیوم الحسین علیه السلام ازدلف إلیه ثلاثون ألف رجل یزعمون أ نّهم علی دین الإسلام أو أ نّهم من هذه الأمّة کلّ منهم یتقرّب إلی اللَّه بسفک دمه وهو یذکرهم باللَّه فلا یتّعظّون حتّی قتلوه بغیاً وظلماً وعدواناً إلی آخر الخبر.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 10
__________________________________________________
- بر رسول خدا سخت‌تر از روز احُد نگذشت که عمویش حمزه در آن کشته شد و بعد از آن موته است که عموزاده‌اش جعفر بن ابیطالب کشته شد.»
سپس فرمود: «روزی چون روز تو نباشد، ای حسین! سی‌هزار مرد که گمان می‌کردند از این امتند، دور او را گرفتند و هر کدام به کشتن او به خدا تقرب می‌جست و او خدا را به آن‌ها یادآورد می‌شد و پند نمی‌گرفتند تا او را به ستم و ظلم و عدوان کشتند.»
سپس فرمود: «خدا عمویم عباس را رحمت‌کند که جانبازی کرد و خود را فدای برادر کرد تا دو دستش قطع شد وخدا در عوض به او دو بال داد که بدان‌ها با فرشتگان در بهشت می‌پرد. چنانچه به‌جعفر بن ابیطالب عطا کرد و برای عباس نزد خدای تبارک و تعالی مقامی است که در قیامت همه شهدا اولین و آخرین بدان رشک برند. الحمد للَّه‌رب العالمین وصلی اللَّه علی خیر خلقه محمّد وأهل بیته الطّاهرین وحسبنا اللَّه ونعم الوکیل.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 462- 463
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 297

ثمّ خرج [علیّ بن الحسین علیه السلام] من عند قبر جدِّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ودخل علی عمِّه محمّد ابن الحنفیّة وأخبره بقتل أبیه، فبکی حتّی غشی علیه. فلمّا أفاق من غشوته قام، وتدرّع بدرعه، وتقلّد بسیفه، ورکب جواده، وصعد الجبل، والنّاس یشاهدون، وغاب وما ظهر إلّافی وقت ظهر فیه المختار رحمه الله.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 162
قال: ثمّ إنّ علیّ بن الحسین علیه السلام خرج من عند قبر جدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ودخل علی عمّه محمّد ابن الحنفیّة وأخبره بقتل أبیه، فبکی حتّی غشی علیه، فلمّا أفاق من غشوته.
قال: بالعزیز علیَّ یا أبا عبداللَّه کیف طلبتم ناصراً؟ فلم تُنصروا ومعیناً فلم تُغاثوا، لأندبنّکم ما حییت.
وفی نسخة من نسخ کتاب أبی مخنف هکذا: فلمّا أفاق من غشوته قام، وتدرّع بدرعه وتقلّد بسیفه ورکب جواده وصعد الجبل، والنّاس یشاهدونه وغاب وما ظهر إلّا فی وقت ظهر فیه المختار. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 528
__________________________________________________
(1)- ابو مخنف می‌نویسد: چون علی بن الحسین از زیارت قبر مطهر پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم باز آمد، به سرای عم خود محمد بن الحنفیه شد و او را از شهادت پدرش خبر فرمود. محمد بن حنفیه از استماع این قضیه هایله چندان بگریست که از هوش بیگانه شد و بیفتاد و چون به خود پیوست، برخاست و زره بر تن بیاراست و شمشیر از گردن بیاویخت و بر اسب خود برنشست و بر کوه برآمد و مردمان همچنان نگران او بودند که از دیده‌ها ناپدید شد و تا زمان مختار ظاهر نگشت؛ اما بر این خبر اعتماد نشاید.
چه این عقیدت و اقاویل جماعت کیسانیه است که او را مهدی می‌دانند و می‌گویند در کوه رضوی 1 غایب گردید؛ لکن آنچه معتقد جماعت امامیه است، این‌که محمد حنفیه از مدینه به مکه شد و در آن‌جا اقامت نمود و تا فتنه ابن‌زبیر طغیان کرد؛ به آن تفصیل که در این کتاب و دیگر تواریخ مسطور است. 2
1. رضوی، کوهی در حجاز نزدیک مدینه است.
2. [این مطلب را سپهر در احوالات سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 177- 178 تکرار کرده است].
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 275- 276
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 298
فی المعدن: «1» ثمّ أقبل علیّ بن الحسین علیه السلام علی عمّه محمّد ابن الحنفیّة وأخبره بما جری علیهم وکیفیّة قتل أبیه وبنی عمِّه وأهل بیته، وما صنع یزید (لعنه اللَّه) وحدّثه بالحدیث «2» من أوّله إلی آخره، فبکی محمّد ابن الحنفیّة بکاءً شدیداً حتّی غشی علیه، فلمّا أفاق من غشیته. قال: یعزّ علیَّ یا أبا عبداللَّه! یا أخی «3»! کیف طلبت ناصراً فلم تُنصَر، ومعیناً فلم تُعَن.
ثمّ نهض، ودخل داره ولم یخرج محمّد إلّابعد ثلاثة أیّام، فلمّا کان فی الیوم الرّابع خرج للنّاس وهو شاک فی سلاحه واشتمل ببردة واستوی علی جواده، وقصد ناحیة الجبل، فلم یظهر للنّاس إلّاعند خروج المختار.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 211/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 412
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(2)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 299

عنه، عن الحسن بن طریف «1» بن ناصح، عن أبیه، عن الحسین بن زید، عن عمر بن علیّ بن الحسین، قال «2»: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیه السلام لبسنَ «3» نساء بنی هاشم السّواد والمسوح وکنّ لا یشتکین من حرّ ولا برد، وکان علیّ بن الحسین علیه السلام یعمل لهنّ الطّعام للمأتم.
البرقی، المحاسن،/ 353 رقم 195/ عنه: الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 2/ 890؛ المجلسی، البحار، 45/ 188؛ البحرانی، العوالم، 17/ 412؛ القمی، نفس المهموم،/ 473؛ دانشیار، حول البکاء،/ 125؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 211؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 412
عن جعفر بن محمّد علیهما السلام «4» أ نّه قال «4»: «5» نیح علی الحسین بن علیّ علیهما السلام «5» سنة کاملة «6» کلّ یوم ولیلة وثلاث سنین من الیوم الّذی أصیب فیه «7». وکان المسور بن مخرمة وأبو هریرة وتلک الشّیخة من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یأتون مستّرین ومقنّعین فیسمعون ویبکون.
القاضی النّعمان، دعائم الإسلام، 1/ 227/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 473؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 211؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 412
وحدّثنی محمّد بن عبداللَّه بن جعفر الحمیریّ، عن أبیه، عن علیّ بن محمّد بن سالم «8»، عن محمّد بن خالد، عن عبداللَّه بن حمّاد البصریّ، عن عبداللَّه بن عبدالرّحمان الأصمّ،
__________________________________________________
(1)- [فی الوسائل والبحار والعوالم: «ظریف»].
(2)- [من هنا حکاه فی نفس المهموم والمعالی ووسیلة الدّارین وحول البکاء].
(3)- [فی الوسائل والبحار ونفس المهموم والمعالی ووسیلة الدّارین وحول البکاء: «لبس»].
(4) (4) [فی نفس المهموم والمعالی: «قال: إنّه»، وفی وسیلة الدّارین: «إنّه»].
(5- 5) [وسیلة الدّارین: «ناح علیّ بن الحسین علیه السلام»].
(6)- [لم یرد فی نفس المهموم والمعالی ووسیلة الدّارین].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم والمعالی ووسیلة الدّارین].
(8)- [مدینة المعاجز: «مسلم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 300
عن أبی یعقوب «1»، عن أبان بن عثمان، «2» عن زرارة، قال: قال أبو عبداللَّه علیه السلام: یا زرارة! إنّ السّماء بکت علی الحسین أربعین صباحاً بالدّم، وإنّ الأرض بکت «3» أربعین صباحاً بالسّواد، وإنّ الشّمس بکت أربعین صباحاً بالکسوف والحمرة، وإنّ الجبال تقطّعت وانتثرت «4» وإنّ البحار تفجّرت، وإنّ الملائکة بکت أربعین صباحاً علی الحسین علیه السلام و «5» ما اختضبت منّا إمرأة ولا ادّهنت، ولا اکتحلت، ولا رجّلت «6» حتّی أتانا رأس عبیداللَّه ابن زیاد، وما زلنا فی عبرة بعده.
وکان جدِّی إذا ذکره بکی حتّی تملأ عیناه لحیته، وحتّی یبکی «7» لبکائه رحمة له مَن رأه «5» وإنّ الملائکة الّذین عند قبره لیبکون، فیبکی لبکائهم کلّ مَن فی الهواء والسّماء «8» من الملائکة «9»، «10» ولقد «8» خرجت نفسه علیه السلام «11» فزفرت جهنّم زفرة کادت الأرض تنشقّ لزفرتها ولقد خرجت نفس عبیداللَّه بن زیاد ویزید بن معاویة فشهقت جهنّم «12» شهقة لولا أنّ اللَّه حبسها بخزّانها لأحرقت مَن علی ظهر «13» الأرض من فورها «14» ولو یؤذن لها ما بقی شی‌ء إلّا ابتلعته ولکنّها مأمورة مصفودة، ولقد عتت علی الخزّان غیر مرّة حتّی أتاها جبرئیل،
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: «أبی یعفور»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم وبحر العلوم].
(3)- [الأسرار: «بکت علیه»].
(4)- [مدینة المعاجز: «وتشتّرت»].
(5- 5) [حکاه عنه فی أعیان الشّیعة، 1/ 587].
(6)- [مدینة المعاجز: «ولا رجّل»].
(7)- [مدینة المعاجز: «تبکی»].
(8- 8) [الدّمعة السّاکبة: «ولقد»].
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(10) (10*) [نفس المهموم: «إلی أن قال علیه السلام»].
(11) (11*) [الأسرار: «إلی أن قال علیه السلام»].
(12)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(13)- [العوالم: «علی وجه»].
(14)- [الدّمعة السّاکبة: «نورها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 301
فضربها بجناحه، فسکنت، وأنّها لتبکیه وتندبه وأنّها لتتلظّی «1» علی قاتله، ولولا من علی الأرض من حجج اللَّه لنقضت «2» الأرض واکفئت «3» بما «4» علیها وما «5» تکثر الزّلازل إلّا عند اقتراب السّاعة (11*) (10*).
وما «5» من عین «6» أحبّ إلی اللَّه ولا عبرة «7» من عین بکت ودمعت علیه «8»، وما من باک یبکیه إلّاوقد وصل فاطمة علیها السلام وأسعدها علیه «9» ووصل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وأدّی حقّنا «10»، وما من عبد یحشر إلّاوعیناه باکیة إلّاالباکین علی جدِّی الحسین «11» علیه السلام فإنّه یحشر وعینه «12» قریرة والبشارة تلقاه والسّرور بیِّن «13» علی وجهه، والخلق «14» فی الفزع وهم آمنون والخلق 14 یعرضون وهم حدّاث «15» الحسین علیه السلام تحت العرش وفی ظلّ العرش، لا یخافون سوء یوم «16» الحساب.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 80- 81/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 278؛ المجلسی، البحار، 45/ 206- 207؛ البحرانی، العوالم، 17/ 462- 463؛
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: «لتطا»].
(2)- [مدینة المعاجز: «لنفضت»].
(3)- [مدینة المعاجز: «وألقت»].
(4)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة ومثیر الأحزان: «ما»].
(5- 5) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(6)- [مدینة المعاجز: «عبرة»].
(7)- [فی مدینة المعاجز: «ولا عین» وفی نفس المهموم: «وما عبرة»].
(8)- [فی مدینة المعاجز ومثیر الأحزان: «علی الحسین علیه السلام»].
(9)- [مدینة المعاجز: «وساعدها»].
(10)- [زاد فی مدینة المعاجز: «علیه»].
(11)- [لم یرد فی البحار والدّمعة السّاکبة والأسرار ونفس المهموم ومثیر الأحزان].
(12)- [فی مدینة المعاجز: «عینیه»، وفی الدّمعة السّاکبة: «وعیناه»].
(13)- [فی مدینة المعاجز: «یتبیّن»، ولم یرد فی البحار والأسرار ونفس المهموم].
(14- 14) [لم یرد فی الأسرار].
(15)- [مدینة المعاجز: «جیران»].
(16)- [لم یرد فی مدینة المعاجز والدّمعة السّاکبة والأسرار ونفس المهموم ومثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 302
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 169- 170؛ القمی، نفس المهموم،/ 482؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 47- 48؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 50؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 42
إبراهیم بن محمّد الختلیّ، قال: حدّثنی أحمد بن إدریس القمیّ، قال: حدّثنی محمّد بن أحمد، قال: حدّثنی الحسن بن علیّ الکوفیّ، عن العبّاس بن عامر، عن سیف بن عمیرة، عن جارود بن المنذر، عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال «1»: ما امتشطت فینا «2» هاشمیّة ولا اختضبت، حتّی بعث إلینا المختار برؤوس «3» الّذین قتلوا الحسین علیه السلام.
الکشی، 1/ 341 رقم 202/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 344؛ البحرانی، العوالم، 17/ 652؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 41
وذکر أحمد بن محمّد بن داوود «4» القمیّ فی نوادره، قال: روی محمّد بن عیسی، عن أخیه جعفر بن عیسی «5»، عن خالد بن سدیر «6» أخی حنّان «7» بن سدیر «6»، قال: سألت أبا عبداللَّه علیه السلام عن رجل شقّ ثوبه علی أبیه «8» أو علی أمّه، أو علی أخیه «9» أو علی قریب له؟
فقال: لا بأس «10» بشقّ الجیوب «10». قد «11» شقّ موسی بن عمران «12» علی أخیه هارون، ولا یشقّ الوالد علی ولده، ولا زوج علی امرأته، وتشقّ المرأة علی زوجها، «13» وإذا شقّ زوج
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار مکانه: «وفی خبر الجارود بن المنذر، عن الصّادق علیه السلام، قال: ...»].
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [الأسرار: «برأس ابن زیاد ورؤوس»].
(4)- [فی العوالی مکانه: «وروی الشّیخ فی التّهذیب عن داوود ...»].
(5)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم وحول البکاء].
(6- 6) [لم یرد فی نفس المهموم وحول البکاء].
(7)- [العوالی: «حیّان»].
(8)- [العوالی: «أخیه»].
(9)- [العوالی: «أخته»].
(10- 10) [لم یرد فی حول البکاء].
(11)- [العوالی: «فقد»].
(12)- [زاد فی العوالی: «جیبه»].
(13) (13*) [فی نفس المهموم وحول البکاء: «إلی أن قال علیه السلام: ولقد شققن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 303
علی امرأته أو والد علی ولده، فکفّارته حنث یمین، ولا صلاة لهما حتّی یکفّرا و «1» یتوبا من ذلک.
وإذا خدشت المرأة وجهها، أو جزّت شعرها، أو نتفته، ففی جزّ الشّعر عتق رقبة، أو صیام شهرین متتابعین، أو إطعام ستّین مسکیناً، وفی «2» الخدش إذ أدمیت «2» وفی النّتف کفّارة حنث «3» یمین، ولا شی‌ء «4» فی اللّطم علی «4» الخدود سوی الاستغفار والتّوبة، وقد «5» شققن (13*) الجیوب «3» ولطمن الخدود «3» الفاطمیّات علی «6» الحسین بن علیّ علیهما السلام، وعلی مثله تلطم الخدود وتشقّ الجیوب.
الطّوسی، تهذیب الأحکام، 8/ 325 رقم 1207/ عنه: ابن أبی جمهور، عوالی اللّئالی، 3/ 409؛ الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 15/ 583؛ القمی، نفس المهموم،/ 472؛ دانشیار، حول البکاء،/ 125
وبکی النّاس الحسین، فأکثروا.
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، 1/ 380
وبه قال: أخبرنا الشّریف أبو عبداللَّه محمّد بن علیّ بن الحسن بن علیّ بن الحسین ابن عبدالرّحمان البطحانیّ بالکوفة بقراءتی علیه، قال: أخبرنا محمّد بن جعفر، قال:
أخبرنا عبدالعزیز- یعنی ابن یحیی، قال: حدّثنا محمّد بن زکریّا، قال: حدّثنا عبداللَّه- یعنی ابن الضّحّاک، عن هشام بن محمّد، عن أبیه ولوط بن یحیی قالا: وجّه هشام بن عبدالملک برأس الإمام زید بن علیّ علیهما السلام إلی المدینة إلی إبراهیم بن هشام المخزومیّ، فنصب رأسه، فتکلّم أناس من أهل المدینة وقالوا لإبراهیم: لا تنصب رأسه. فأبی، وضجّت المدینة بالبکاء من دور بنی هاشم کیوم حسین علیه السلام.
الشّجری، الأمالی، 1/ 155
__________________________________________________
(1)- [الوسائل: «أو»].
(2- 2) [العوالی: «خدش الوجه إذا أدمت»].
(3)- [لم یرد فی العوالی].
(4- 4) [العوالی: «من لطم»].
(5)- [فی العوالی والوسائل: «ولقد»].
(6)- [العوالی: «علی فقد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 304
قالوا: ولمّا دخل حرم الحسین علیه السلام المدینة «1» عجّت نساء بنی هاشم وصارت «2» المدینة صیحةً واحدةً، فضحک عمرو بن سعید «3» أمیر المدینة «3» وتمثّل بقول عمروبن معدی کرب الزّبیدیّ:
عجّت نساء بنی زیاد عجّةً کعجیج نسوتنا غداة الأرنب
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 76/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 459
ولمّا رجع صحب آل الرّسول من السّفر بعد طول الغیبة وعدم الظّفر لفقد حملة الکتّاب، وحماه الأصحاب، وقد خلّفوا للسِّبط مفترشاً للتّراب، بعیداً من الأحباب، بقفرة بهماء وتنوفة شوهاء لا سمیر لمناجیها، ولا سفیر لمفاجیها، وأعینهم باکیة لیُتم البقیّة الزّاکیّة. فأسفت ألّا أکون رائد أقدامهم، ورافد خدِّی لموطئ أقدامهم، وقلت:
هذه الأبیات بلسان قالی ولسان حالهم:
ولمّا وردنا ماء یثرب بعدما أسلنا علی السّبط الشّهید المدامعا
ومدّت لمّا نلقاه من ألم الجوی رقاب المطایا واستکانت خواضعا
وجرّع کأس الموت بالطّفِّ أنفساً کراماً وکانت للرّسول ودایعا
وبدّل سعد الشِّمِّ من آل هاشم بنحس فکانوا کالبدور طوالعا
وقفنا علی الأطلال نندبُ أهلها أساء وتبکی الخالیّات البلاقعا
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 61
وروی المرزبانیُّ بإسناده «4» عن جعفر بن محمّد الصّادق علیه السلام أ نّه قال: «5» ما اکتحلت هاشمیّة ولا اختضبت ولا رئی فی دار هاشمیّ دخان خمس حجج «6»، حتّی قتل عبیداللَّه بن
__________________________________________________
(1)- [فی تسلیة المجالس مکانه: «قال: ولمّا وصلوا بالقرب من المدینة ...»].
(2)- [تسلیة المجالس: «صاحت»].
(3- 3) [تسلیة المجالس: «لعنه اللَّه وکان أمیر المدینة من قبل یزید لعنه اللَّه»].
(4)- [من هنا حکاه فی أعیان الشّیعة].
(5)- [من هنا حکاه فی المعالی،/ 211].
(6)- [أعیان الشّیعة: «سنین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 305
زیاد «1». «2» وعن عبداللَّه بن محمّد بن أبی سعید، عن أبی العیناء، عن یحیی بن راشد، قال:
قالت «2» فاطمة بنت علیّ: ما تحنّأت «3» امرأة منّا ولا أجالت فی عینها مروداً، ولا امتشطت حتّی بعث المختار رأس «4» عبیداللَّه بن زیاد.
ابن نما، ذوب النّضار،/ 144- 145/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 386؛ البحرانی، العوالم، 17/ 707؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 259؛ القمی، نفس المهموم،/ 473؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین «5»، 2/ 211، 261؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 587؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 421
وقال الواقدیّ: لمّا وصل الرّأس «6» إلی المدینة والسّبایا لم یبق بالمدینة أحد، وخرجوا یضجّون «7» بالبکاء. «8»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 151/ مثله السّمهودی، جواهر العقدین،/ 422
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم والمعالی،/ 211 ووسیلة الدّارین].
(2- 2) [فی أعیان الشّیعة واللّواعج: «وعن»].
(3)- یقال: تحنّأ: تخضّب بالحناء.
(4)- [أعیان الشّیعة: «برأس»].
(5)- [حکاه فی المعالی،/ 211 عن الدّمعة السّاکبة وفی المعالی،/ 261 عن البحار].
(6)- [جواهر العقدین: «رأس الحسین علیه السلام»].
(7)- [جواهر العقدین: «یصیحون»].
(8)- چون به مدینه رسیدند، مردان و زنان با نوحه و زاری استقبال کردند و مدتی تعزیت حسین داشتند و اشعار و مرثیه‌ها که در حق حسین علیه السلام گفته‌اند، دو مجلد آمد و زائد از آن جمله شافعی گوید:
تا رب همِّی والفؤاد کئیب وأرق عینی والرّقاد غریب
وممّا نفی نومی وشیب لمتی تصاریف أیّام لهنّ طبیب
فوا کبدی من حزن آل محمّد ومن زفرات ما لهنّ طبیب
فمن مبلغ عنِّی الحسین رسالة وإن کرهتها أنفس وقلوب
قتیل بلا جرم کان ثیابه صبیغ بماء الأرجوان خضیب
فللسیف أعوال وللرّمح رثّة وللخیل من بعد الصّهیل نجیب
تزلزلت الدّنیا لآل محمّد وکادت لها صمّ الجبال تذوب
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 306
قال: فسمعت أمّ لقمان «1» صراخ زینب وأمّ کلثوم «2» وباقی النِّساء «2»، فخرجت حاسرة «3»، ومعها أترابها «4»، وأمّ هانئ، ورملة، وأسماء «5» بنات علیّ علیه السلام «5». فجعلن یندبن «6» الحسین علیه السلام.
وکان دخولهم المدینة یوم الجمعة، والخاطب یخطب النّاس فذکروا الحسین علیه السلام وما جری علیه، فتجدّدت الأحزان «7» واشتملت علیهم المصائب «7» وصاروا بین «8» باک وناحب، وأقبلت أهل المدینة بأسرها، «9» وصار کیوم مات فیه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم «9».
قال: وأقامت الرِّجال والنِّساء یندبون الحسین علیه السلام «10» خمسة عشر یوماً. «11»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 142، 143/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 162؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 528؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 209، 211؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 411، 412
__________________________________________________
-وغابت نجوم واقشعرّت کواکب وهتک أستار وشق جیوب
هم شفعائی یوم حشری وموقفی وبغضهم للشّافعیّ ذنوب
نصلِّی علی المختار من آل هاشم ونوذی بنیه أن ذاک عجیب
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 302- 303
(1)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «أمّ لقمان بنت عقیل»].
(2- 2) [فی الدّمعة السّاکبة والأسرار: «وعاتکة وصفیّة ورقیّة وسکینة»].
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة والأسرار: «حاسرة الرّأس»].
(4)- [وسیلة الدّارین: «أخواتها»].
(5- 5) [فی الدّمعة السّاکبة: «بنات علیّ بن أبی طالب علیهما السلام»، وفی الأسرار: «بنات عقیل بن أبی طالب»، ولم یرد فی وسیلة الدّارین].
(6)- [فی الدّمعة السّاکبة والأسرار: «یبکین ویندبن»].
(7- 7) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(8)- [فی الدّمعة السّاکبة والأسرار: «ما بین»].
(9- 9) [فی الدّمعة السّاکبة والأسرار: «وکان أشبه الأیّام بموت النّبیّ صلی الله علیه و آله»].
(10)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی ووسیلة الدّارین: «فی المدینة»].
(11)- برقی در محاسن، از عمر پسر امام زین‌العابدین علیه السلام روایت‌کرده است که گفت: «چون جدم حسین مظلوم را شهید کردند، زنان بنی هاشم در ماتم آن حضرت جامه‌های سیاه و پلاس پوشیدند و از سرما و گرما پروا نمی‌کردند. حضرت امام زین العابدین علیه السلام طعام ماتم برای ایشان می‌ساخت.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 720
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 307
وقال الواقدیّ: لمّا وصلت السّبایا بالرّأس الشّریف للحسین (رضی اللَّه عنهم) المدینة، لم یبق بها أحد وخرجوا یضجّون بالبکاء. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 47 رقم 62
فی الدّمعة والمعدن وغیرهما من بعض المقاتل: لمّا دخل زین العابدین علیه السلام المدینة بعدما رجعوا من کربلاء، ومعه عمّاته وأخواته، کان ذلک «2» الیوم یوم الجمعة، والخاطب یخطب.
فلمّا سمعنَ الهاشمیّات تجدّدت علیهنّ الأحزان والمصائب، وارتفعت بالبکاء أصواتهنّ وشققن الجیوب، ولطمن الخدود، ونشرن الشّعور، فانقلبت المدینة بأهلها وحافیها «3» الرّجف والزّلازل لکثرة النّوْح والعویل من المهاجرین والأنصار، ولقد کان ذلک الیوم أشدّ من یوم مات فیه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وکان الولید بن عتبة والی المدینة علی المنبر، فسمع الصّیاح، فقال: ما الخبر؟ قیل له: هذا صیاح الهاشمیّات. فبکی «2» وجرت دموعه علی خدّیه، ونزل عن المنبر «4»، ودخل منزله.
__________________________________________________
(1)- بالجمله، نوشته اند که مردمان چون ابر آزار 1 زار بنالیدند و اشک بباریدند و ناله «وا محمداه و وا علیاه و وا حسناه و وا حسیناه!» برآوردند و تا پانزده روز در ماتم سید الشهدا به سوگواری و ناله و زاری زمین و زمان را گریان و نالان ساختند و زنان بنی‌هاشم لباس سیاه بر تن بیاراستند و از سرما و گرما بپرهیزیدند و امام زین‌العابدین علیه السلام از بهر ایشان، طعام سوگواری ترتیب دادند و برای ایشان روان داشتند. 2
1. ابر آزار: ابری که در فروردین ماه در آسمان پیدا شود.
2. [این مطلب در احوالات سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 189 تکرار شده است].
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 276
از صادق آل محمد علیه السلام مروی است:
قال: وما اکتحلت هاشمیة ولا اختضبت، ولا رئی فی دار هاشمیٍّ دخان إلی خمس حجج حتّی قتل عبیداللَّه ابن زیاد.
می‌فرماید: «بعد از شهادت حسین علیه السلام یک زن هاشمی چشم را سرمه نکشید و موی را خضاب نفرمود و دود از مطبخ ایشان برنخاست تا پس از پنج سال که عبیداللَّه زیاد کشته شد.»
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 3/ 191
(2)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [وسیلة الدّارین: «حلّ فیها»].
(4)- [وسیلة الدّارین: «عن المدینة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 308
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 208- 209/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 410
وأقمن حرائر الرِّسالة المأتم علی سیِّد الشّهداء، ولبسنَ المسوح والسّواد، نائحات اللّیل والنّهار، والإمام السّجّاد یعمل لهنّ الطّعام.
وفی حدیث الصّادق علیه السلام: ما اختضبت هاشمیّة ولا أدهنت ولا أجیل مرود فی عین هاشمیّة خمس حجج، حتّی بعث المختار برأس عبیداللَّه بن زیاد.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 488
وإذا قد أتت نساء أهل المدینة، فتلقّین نساء الحسین علیه السلام «1» یلطمن، یکاد الصّخر یتصدّع لهنّ «1»، ثمّ دخلوا.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 408- 409
__________________________________________________
(1- 1) [فی المطبوع: «یلطم یکاد الصّخر یتصدّع له»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 309

علیّ بن محمّد، عن سهل بن زیاد، عن محمّد بن أحمد، عن الحسن «1» بن علیّ، عن یونس، «2» عن مصقلة الطّحّان قال: سمعت أبا عبداللَّه علیه السلام یقول: لمّا قُتِل «3» الحسین علیه السلام أقامت امرأته الکلبیّة علیه «4» مأتماً وبکت، وبکین «5» النِّساء والخدم، «6» حتّی جفّت دموعهنّ وذهبت، فبینا هی کذلک إذ رأت جاریة من جواریها، تبکی ودموعها تسیل فدعتها.
فقالت لها «4»: ما لک أنت من بیننا تسیل دموعک؟ قالت: إنِّی لمّا أصابنی الجهد شربت شربة سویق. قال: فأمرت «7» بالطّعام والأسوقة، فأکلت وشربت وأطعمت وسقت.
وقالت: إنّما نرید بذلک أن نتقوّی علی البکاء علی الحسین علیه السلام. قال «6»: وأهدی إلی الکلبیّة جوناً لتسعین بها علی مأتم الحسین علیه السلام، «8» فلمّا رأت الجون قالت: ما هذه؟
قالوا: هدیّة أهداها فلان لتستعینی «9» علی مأتم الحسین علیه السلام «8»، فقالت: لسنا فی عرس، فما نصنع بها؟ «10» ثمّ أمرت بهنّ فأُخرجن من الدّار «11» فلمّا أُخرجن «10» من الدّار «11» لم یحسّ لها «12» حسٌّ کأ نّما طرن بین السّماء والأرض ولم یر لهنّ بها «13» بعد خروجهنّ من الدّار أثر «14».
__________________________________________________
(1)- [فی مدینة المعاجز والبحار: «الحسین»].
(2)- [من هنا حکاه فی الثّاقب].
(3)- [فی نفس المهموم مکانه: «عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال: لمّا قتل ...»].
(4)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(5)- [الثّاقب: «وأبکت علیه»].
(6- 6) [إثبات الهداة: «إلی أن قال»].
(7)- [أضاف فی الثّاقب: «فأتیت»].
(8- 8) [لم یرد فی الثّاقب].
(9)- [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم: «لتستعین بها»، وفی البحار والعوالم: «لتستعینی بها»].
(10- 10) [الثّاقب: «فأخرجت من الدّار، فلمّا خرجت»].
(11- 11) [لم یرد فی مدینة المعاجز، وفی إثبات الهداة: «فلمّا خرجن من الدّار»].
(12)- [فی إثبات الهداة: «لهنّ» وفی نفس المهموم: «بها»].
(13)- [لم یرد فی الثّاقب ومدینة المعاجز والبحار والعوالم ونفس المهموم].
(14)- مصقله گوید: شنیدم امام‌صادق علیه السلام می‌فرمود: چون حسین علیه السلام کشته‌شد، همسر کلبیه آن حضرت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 310
الکلینی، الأصول من الکافی، 2/ 367- 368 رقم 1260/ عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 571- 572؛ السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 240- 241؛ المجلسی، البحار، 45/ 170- 171؛ البحرانی، العوالم، 17/ 490- 491؛ القمی، نفس المهموم،/ 473؛ مثله ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 334
أخبرنی عمِّی قال: حدّثنا الکنانیّ، عن قعنب بن المحرز الباهلیّ، عن محمّد بن الحکم، عن عوانة، قال:
رثت الرّباب بنت امرئ القیس أمّ سکینة بنت الحسین، زوجها الحسین علیه السلام حین قتل، فقالت:
إنّ «1» الّذی کان نوراً یُستضاء به بکربلاء قتیلٌ «2» غیر مدفون
__________________________________________________
- (یعنی دختر امرؤالقیس ومادر سکینه) برایش سوگواری به‌پا کرد وخود گریست وزنان وخدمتگزاران او هم گریستند تا اشک چشمشان خشک شد و تمام گشت. آن هنگام یکی از کنیزانش را دید که می‌گرید و اشک چشمش جاری است. او را طلبید و گفت: «چرا در میان ما تنها اشک چشم تو جاری است؟»
او گفت: «من چون به سختی و مشقت می‌افتم سویق (شربت مخصوصی) می‌آشامم.»
او هم دستور داد غذا و سویق تهیه کنند و خودش از آن خورد و نوشید و به دیگران هم خورانید و نوشانید و گفت: «مقصودم از این عمل این است که برای گریستن بر حسین علیه السلام نیرو پیدا کنیم.»
شخصی برای زن کلبیه چند پرنده سیاه رنگ هدیه فرستاد تا به وسیله آن‌ها بر سوگواری حسین علیه السلام کمک شود. او چون آن‌ها را دید، گفت: «این‌ها چیست؟»
گفتند: «هدیه‌ای است که فلانی فرستاده است تا بر سوگواری حسین علیه السلام کمک شوی.»
او گفت: «ما که عروسی نداریم. این‌ها را برای چه می‌خواهیم؟»
سپس دستور داد تا آن‌ها را از خانه بیرون‌کردند. چون از خانه بیرون‌شدند. اثری از آن‌ها احساس نشد، مثل این‌که میان آسمان و زمین پرواز کردند و بعد از رفتن آن‌ها از خانه اثری در خانه از آن‌ها دیده نشد.
توضیح: این‌روایت چنان‌که مرحوم مجلسی رحمه الله گوید، از نظر لفظ ومعنی دارای تشویش و اضطراب است.
رسولی، ترجمه اصول کافی، 2/ 367- 368
(1)- [فی الجوهرة مکانه: «قالت الرّباب بنت امرئ القیس الکلبیّة، ترثی زوجها الحسین بن علیّ رضی الله عنه: إنّ ...» وفی الوافی: «وقالت [الرّباب] ترثی الحسین: إنّ ...» وفی أعیان الشّیعة: «ورثته زوجته الرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ، فقالت: إنّ ...» وفی أعلام النِّساء: «ترثی زوجها الحسین حین قتل: إنّ ...»].
(2)- [الجوهرة: «قتیلًا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 311
«1» سبط «1» النّبیّ جزاک اللَّه صالحةً عنّا، وجُنِّبت خُسران الموازین «1»
قد کنت لی جَبلًا صعباً «2» ألوذُ به وکنت تصحبنا بالرَّحم والدِّین
3 مَنْ «3» للیتامی ومَنْ للسّائلین «3» «4» ومَنْ یُغنی «4» ویأوی إلیه کلُّ مسکین «5»
واللَّه «6» لا أبتغی صهراً بصهرکم حتّی «7» أغیّبَ بین الرّمل «7» والطّین
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 142/ عنه: کحّالة، أعلام النِّساء، 1/ 8 «3» 4- 439؛ مثله البرّی، الجوهرة،/ 46- 47؛ الصّفدی، الوافی بالوفیات، 14/ 75؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 622
ولمّا تُوفّی الحسین خُطبت الرّباب، وأُلحّ علیها، فقالت: ما کنت لأتخذ حمواً بعد رسول اللَّه (ص) فلم تزوّج، وعاشت بعده سنة لم یظلّها سقفُ بیتٍ حتّی بلیت وماتت کمداً.
وکانت من أجمل النِّساء وأعقلهنّ.
وقیل: إنّها ماتت فی زمن الحسین.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 73/ 91، مختصر ابن منظور، 8/ 351
وکان مع الحسین إمرأته الرّباب بنت امرئ القیس وهی أمّ ابنته «8» سکینة وحملت إلی الشّام «9» فیمن حمل من أهله «9»، ثمّ عادت إلی المدینة، فخطبها الأشراف 9 من قریش «9»، فقالت: ما کنت لأتّخذ حمواً بعد رسول اللَّه (ص).
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(2)- [أعیان الشّیعة: «صلداً»].
(3- 3) [أعیان الشّیعة: «فمن یجیب نداء المستغیث»].
(4- 4) [الجوهرة: «یقی»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی الجوهرة والوافی].
(6)- [أعیان الشّیعة: «تاللَّه»].
(7- 7) [أعیان الشّیعة: «أوسد بین اللّحد»].
(8)- [لم یرد فی جواهر المطالب].
(9- 9) [لم یرد فی جواهر المطالب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 312
وبقیت بعد «1» سنة، لم یظلّها سقف «2» بیت حتّی بلیت «2» وماتت کمداً. وقیل: إنّها أقامت علی قبره سنة «3» وعادت إلی المدینة، فماتت أسفاً علیه. «4»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 300/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 470- 471؛ مثله الباعونی، جواهر المطالب «5»، 2/ 295- 296
وکان فی السّبایا الرّباب بنت امرء القیس زوجة الحسین وهی أمّ سکینة بنت الحسین وکان الحسین یحبّها حبّاً شدیداً وله فیها أشعار، منها:
لعمرک إنّنی لأحبّ داراً تحلّ بها سکینة والرّباب
أحبّهما وأبذل فوق جهدی ولیس لعاذل عندی عتاب
ولیس لهم وإن عتبوا مطیعاً حیاتی أو یغیّبنی التّراب
فخطبها یزید والأشراف من قریش، فقالت: واللَّه لا کان لی حمواً آخر بعد ابن رسول اللَّه. وعاشت بعد الحسین سنة ثمّ ماتت کمداً ولم تستظلّ بعد الحسین بسقف.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 150
وقد خطبها بعده خلق کثیر من أشراف قریش، فقالت: ما کنتُ لأتّخذ حمواً بعد رسول اللَّه (ص)، وواللَّه لا یؤوینی ورجلًا بعد الحسین سقف أبداً. ولم تزل علیه کمدة حتّی ماتت،
__________________________________________________
(1)- [جواهر المطالب: «مدّة»].
(2- 2) [لم یرد فی جواهر المطالب].
(3)- [إلی هنا حکاه فی جواهر المطالب].
(4)- همسر حسین، رباب دختر امرئ القیس مادر سکینه همراه بود (در واقعه کربلا) واو را با اسرای دیگر به شام روانه کرده بودند و چون وارد شهر مدینه شد، اشراف قریش (یکی بعد از دیگری) از او خواستگاری کردند. او گفت: «من بعد از پیغمبر کسی را خویش شوهر نمی‌دانم و اختیار نمی‌کنم.»
او مدت یک سال زیر آسمان زیست و حاضر نشد در خانه سرپوشیده و زیر سقف زندگانی کند و از فرط حزن و اندوه جان سپرد.
گفته شده است، او بر قبر حسین مدت یک‌سال اقامت و عزاداری نمود و چون به‌مدینه برگشت، از شدت ماتم درگذشت.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 203
(5)- [حکاه فی جواهر المطالب عن ابن أبی شاکر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 313
ویُقال إنّها إنّما عاشت بعده أیّاماً یسیرة، فاللَّه أعلم.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 210
وکان من جملة مَن کان معهم أمّ سکینة بنت الحسین علیه السلام، وهی الرّباب بنت «1» امرء القیس، فلمّا وصلت إلی المدینة «2» وأقامت قلیلًا وخطبها الأشراف من قریش، فقالت:
ما کنت لأخذ «3» حمواً بعد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله «4». وبقیت بعده سنةً لم یظلّها سقف «5» إلی أن ماتت (رضی اللَّه عنها).
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 196/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 166؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 359
کانت الرّباب بنت امرئ القیس إحدی زوجات الحسین بن علیّ علیهما السلام شهدت معه الطّفّ، وولدت منه سکینة، ولمّا رجعت إلی المدینة خطبها أشراف قریش فأبت، وقالت:
لا یکون لی حمّ بعد رسول اللَّه وبقیت بعده لم یظلّها سقف حتّی ماتت کمداً علیه. «6»
العاملی، الکشکول، 1/ 7
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «ابنة»].
(2)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «معهم»].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «لأتّخذ»].
(4)- [من هنا حکاه عنه فی نور الأبصار].
(5)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة ونور الأبصار: «بیت»].
(6)- در کتاب فصول المهمه مسطور است که: رباب دختر امرء القیس که مادر سکینه بود، یک سال در زیر سقف ننشست و از حر و برد پرهیز نجست و همه روز و شب بگریست و اشراف قریش خواستار تزویج او شدند. در جواب فرمود: «ما کنت لأتّخذ حمواً بعد ابن رسول اللَّه».
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 191
از صادق آل محمد علیه السلام حدیث کرده‌اند که اهل بیت نبوت چندان بگریستند که آب در چشم ایشان بخوشید. آن حضرت را زنی کلبیه بود، نگریست که یک تن از جواری را سیلاب اشک از دیده روان است. گفت: «چون است که سرشک تو بر چهره جاری است؟»
گفت: «شربتی از سویق نوشیدم و نیروی گریستن یافتم.»
زن کلبیه بفرمود تا سویق حاضر کردند و همگان به اطعام سویق پرداختند و بانیرو شدند و نیک بگریستند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 314
قال هشام بن الکلبیّ: کانت الرّباب من خیار النِّساء وأفضلهنّ وخطبت بعد قتل الحسین رضی الله عنه، فقالت: ما کنت لأتّخذ حماً بعد رسول اللَّه (ص)، ولمّا قتل الحسین رضی الله عنه رثته بأبیات، منها:
إنّ الّذی کان نوراً یُستضاء به بکربلاء قتیل غیر مدفون
سبط النّبیّ جزاک اللَّه صالحة عنّا وجنبت خسران الموازین
قد کنت لی جبلًا صعباً ألوذ به وکنت تصحبنا بالرّحم والدّین
مَنْ للیتامی ومَنْ للسّائلین ومَنْ یغنی ویأوی إلیه کلّ مسکین
واللَّه لا أبتغی صهراً بصهرکم حتّی أغیب بین الرّمل والطّین
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 358- 359
وفی کامل التّواریخ: إنّ رباب «1» بنت امرئ القیس زوجة الحسین علیه السلام أقامت علی «2» قبر الحسین علیه السلام «2» سنة کاملة، ثمّ عادت إلی المدینة خطبها الأشراف، فقالت: لا واللَّه ما کنت لأتّخذ حمواً بعد رسول اللَّه.
ولم تزل تبکی بعد «3» الحسین علیه السلام لیلها ونهارها وبقیت لم یظلّها سقف، وتجلس فی حرارة الشّمس حتّی ماتت کمداً، وکانت ترثی الحسین علیه السلام، ولها «4» هذه الأبیات:
إنّ الّذی کان نوراً یُستضاء به بکربلاء قتیل غیر مدفون
__________________________________________________
- وقالت: إنّما نریدُ بذلک أن نتقوّی علی البکاء علی الحسین.
یعنی: «ما از این اکل و شرب قصدی نداریم، جز آن‌که قوتی به دست کنیم و بر حسین پسر پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم بگرییم.»
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 33
(1)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: «وبقیت الرّباب زوجة الحسین فی کربلاء حتّی ماتت، وفی کامل التّاریخ‌لابن الأثیر الجزریّ: إنّ الرّباب ...»].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: «قبره»].
(3)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4)- [وسیلة الدّارین: «ومن رثائها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 315
سبط النّبیّ جزاک اللَّه صالحة عنّا وجنبت «1» خسران الموازین
قد کنت لی جبلًا صعباً ألوذ به وکنت تصحبنا بالرّحم والدِّین
مَنْ للیتامی ومَنْ للسّائلین ومَنْ یغنی ویأوی إلیه کلّ مسکین
واللَّه لا أبتغی صهراً «2» بصهرکم حتّی أغیب بین الرّمل والطّین
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 198- 199/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 405- 406
والرّباب هذه بعد رجوعها إلی المدینة، خطبها الأشراف من قریش، فقالت: واللَّه لا کان لی حمو بعد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وعاشت بعد الحسین علیه السلام سنة، ثمّ ماتت کمداً علی الحسین علیه السلام ولم تستظلّ بعده بسقف.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 223
وأمّا الرّباب فبکت علی أبی عبداللَّه، حتّی جفّت دموعها. فأعلمتها بعض جواریها بأنّ السّویق یسیل الدّمعة، فأمرت أن یصنع لها السّویق لاستدرار الدّموع.
وکان من رثائها فی أبی عبداللَّه علیه السلام:
إنّ الّذی کان نوراً یستضاء به بکربلاء قتیل غیر مدفون
سبط النّبیّ جزاک اللَّه صالحة عنّا وجنبت خسران الموازین
قد کنت لی جبلًا صعباً ألوذ به وکنت تصحبنا بالرّحم والدِّین
مَن للیتامی ومَن للسّائلین ومَن یغنی ویأوی إلیه کلّ مسکین
واللَّه لا أبتغی صهراً بصهرکم حتّی أغیب بین الرّمل والطّین
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 488- 489
فی کتاب مرآة الزّمان هکذا: «وخطب یزید الرّباب بنت امرئ القیس زوجة الحسین علیه السلام، فقالت: تقتل زوجی وتنکحنی؟ واللَّه لا کان لی حمو آخر بعد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
المحمودی، العبرات، 2/ 351
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: «وجفّت»].
(2)- [وسیلة الدّارین: «عهداً»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 316

علیّ بن محمّد، عن صالح بن أبی حمّاد، عن علیّ بن الحکم، عن مالک بن عطیّة، عن أبی حمزة قال: إنّ أوّل ما عرفت علیّ بن الحسین علیه السلام أنِّی رأیتُ رجلًا دخل من باب الفیل فصلّی أربع رکعات، فتبعته حتّی أتی بئر «1» الزّکاة وهی عند دار صالح بن علیّ «1»، وإذا بناقتین معقولتین ومعهما غلامٌ أسود، فقلت له: مَنْ هذا؟ فقال «2»: هذا علیّ بن الحسین علیهما السلام. فدنوتُ إلیه، «3» فسلّمتُ علیه وقلت له «3»: ما أقدمکَ بلاداً قُتِلَ فیها أبوک وجدُّک؟
فقال: زرتُ أبی وصلّیتُ فی هذا المسجد، ثمّ قال: ها هو ذا وجهی صلّی اللَّه علیه «4».
الکلینی، الرّوضة من الکافی، 8/ 255 رقم 363/ عنه: الحرّ العاملیّ، وسائل الشّیعة، 3/ 522- 523
حدّثنی أبی رحمه الله، عن جماعة مشائخی، عن سعد بن عبداللَّه، عن محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، عن أبی داوود المسترق، عن بعض أصحابنا، عن أبی عبداللَّه علیه السلام «5»، قال:
بکی علیّ بن الحسین علیه السلام «6» علی أبیه حسین بن علیّ (صلوات اللَّه علیهما) «6» عشرین سنة أو أربعین سنة، «7» وما وُضِعَ بین یدیه طعاماً «8» إلّابکی علی الحسین «9»، حتّی قال له «10» مولیً له «10»:
__________________________________________________
(1- 1) [وسائل الشّیعة: الرّکوة (الزّکوة)»].
(2)- [وسائل الشّیعة: «قال»].
(3- 3) [وسائل الشّیعة: «وسلّمتُ علیه، فقلت»].
(4)- الوجه مستقبَل کلّ شی‌ء أن أتوجّه الساعة إلی المدینة ولا أقف هناک فلا تخف علیّ. (آت). أقول: لعلّ المعنی أنّ هذا سبب قدومی.
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «وفی الکامل بإسناده إلی أبی عبداللَّه علیه السلام ...»].
(6- 6) [لم یرد فی البحار والدّمعة السّاکبة].
(7) (7*) [لم یرد فی البحار].
(8)- [الدّمعة السّاکبة: «طعام»].
(9)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(10- 10) [الدّمعة السّاکبة: «مولاه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 317
جُعِلْتُ فداک یا ابن رسول اللَّه! إنِّی أخاف علیک أن تکون من الهالکین.
قال علیه السلام: إنّما أشکو بثّی وحزنی إلی اللَّه وأعلم من اللَّه ما لا تعلمون. إنِّی لم أذکر مصرع بنی فاطمة إلّاخنقتنی «1» العَبْرَة لذلک (7*).
حدّثنی محمّد بن جعفر الرّزّاز، عن خاله محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب الزّیّات، عن علیّ بن أسباط «1»، عن إسماعیل بن منصور، عن بعض أصحابنا «2»، قال: أشرف مولی لعلیّ بن الحسین علیه السلام وهو فی سقیفة له ساجد یبکی، فقال له: «3» یا مولای «3» یا علیّ بن الحسین! أما آن لحزنک أن ینقضی؟ فرفع رأسه إلیه، وقال «4»: ویلک أو ثکلتک أمّک، واللَّه لقد شکی یعقوب علیه السلام إلی ربّه فی أقلّ ممّا رأیت. حتّی «5» قال: یا أسفی علی یوسف، إنّه «6» فقد ابناً واحداً وأنا رأیت أبی وجماعة أهل بیتی یذبحون حولی «7».
قال: وکان علیّ بن الحسین علیه السلام یمیل إلی ولد عقیل، فقیل له: ما بالک تمیل إلی بنی عمّک هؤلاء دون آل جعفر «8»؟ فقال: إنِّی أذکر یومهم مع أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیه السلام فأرقّ لهم.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 107/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 109- 110؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 166- 167؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 636؛ المحمودی، العبرات، 1/ 228- 229؛ دانشیار، حول البکاء،/ 107
__________________________________________________
(1- 1) [الدّمعة السّاکبة: «لذلک عبرة وفیه أیضاً بإسناده»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی أعیان الشّیعة وحول البکاء].
(3- 3) [لم یرد فی البحار والدّمعة السّاکبة وأعیان الشّیعة وحول البکاء].
(4)- [فی البحار والدّمعة السّاکبة: «فقال»].
(5)- [فی البحار والدّمعة السّاکبة وأعیان الشّیعة وحول البکاء: «حین»].
(6)- [فی البحار والدّمعة السّاکبة وأعیان الشّیعة: «وإنّه»].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی أعیان الشّیعة وحول البکاء وأضاف فی حول البکاء: «أقول: وهذا الّذی روی عن زین العابدین علیه السلام من بکائه علی أبیه طول عمره مع کونه فی نفسه حجّة قاطعة لما قدّمناه مشتمل علی الاحتجاج بفعل نبیّ اللَّه یعقوب علیه السلام فیما هو أهوَن ممّا جری علی الحسین علیه السلام بمراتب»].
(8)- [الدّمعة السّاکبة: «أولاد جعفر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 318
[عن محمّد بن سهل البحرانیّ] «1»، عن بعض أصحابنا، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، قال:
البکّاؤون خمسة: آدم ویعقوب ویوسف وفاطمة بنت محمّد، وعلیّ بن الحسین علیهم السلام.
وأمّا یعقوب فبکی علی یوسف حتّی ذهب بصره، وحتّی قیل له: «تَفْتَؤُ تَذْکُرُ یُوسُفَ حَتَّی تَکُونَ حَرَضاً أَو تَکُونَ مِنَ الهَالِکِینَ».
العیّاشی، التّفسیر، 2/ 188 رقم 60/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، البرهان، 2/ 264؛ المجلسی، البحار، 12/ 311
حدّثنا محمّد بن أحمد «2» بن الولید رضی الله عنه قال: حدّثنا محمّد بن الحسن الصّفّار، قال:
حدّثنی العبّاس بن معروف «3»، عن محمّد بن سهل البحرانیّ «4» یرفعه إلی أبی عبداللَّه علیه السلام قال: «5» البکّاؤون خمسة: آدم، ویعقوب، ویوسف، وفاطمة بنت محمّد، وعلیُّ بن الحسین علیهم السلام.
فأمّا آدم فبکی علی الجنّة حتّی صار «6» فی خدّیه أمثال الأودیة.
وأمّا یعقوب فبکی علی یوسف حتّی ذهب بصره، وحتّی قیل له: «تاللَّه تفتؤ تذکر یوسف حتّی تکون حرضاً أو تکون من الهالکین» «7».
وأمّا یوسف فبکی علی یعقوب حتّی تأذّی به أهل السّجن، فقالوا له «8»: إمّا أن تبکی
__________________________________________________
(1)- [ما بین المعقوفتین لم یرد فی البرهان].
(2)- [العبرات: «الحسن بن أحمد»].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی نور الثّقلین وکنز الدّقائق].
(4)- [نور الثّقلین: «النّجرانیّ»].
(5)- [فی الأمالی والبحار، 46/ مکانه: «حدّثنا الحسین بن أحمد بن إدریس رحمه الله، قال: حدّثنا أبی، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن عیسی، قال: حدّثنا العبّاس بن معروف، عن محمّد بن سهل النّجرانیّ (سهیل البحرانی) رفعه إلی أبی عبداللَّه الصّادق جعفر بن محمّد علیه السلام، قال ...»، وفی روضة الواعظین: «قال الصادق علیه السلام ...»، وفی المنتخب وبحر العلوم: « (عن) الصّادق علیه السلام أ نّه قال ...»].
(6)- [فی المنتخب والعبرات: «صارت»].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی نور الثّقلین وکنز الدّقائق].
(8)- [لم یرد فی الأمالی وروضة الواعظین والمنتخب والبحار وبحر العلوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 319
اللّیل وتسکت بالنّهار، «1» وإمّا أن «1» تبکی النّهار وتسکت باللّیل، فصالحهم علی واحد منهما.
أمّا فاطمة «2» فبکت علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم حتّی تأذّی بها أهل المدینة، فقالوا لها:
«3» قد آذیتنا بکثرة بکائک «3»، فکانت تخرج إلی المقابر «4»- مقابر الشّهداء- فتبکی حتّی تقضی حاجتها، ثمّ تنصرف.
وأمّا علیُّ بن الحسین، فبکی «5» علی الحسین علیه السلام «6» «7» عشرین سنة أو «7» أربعین سنة ما وضع بین یدیه طعام إلّابکی حتّی قال له «4» مولی له: جعلت فداک یا ابن رسول اللَّه! إنِّی أخاف علیک أن تکون من الهالکین «8».
قال «9»: «إنّما أشکو بثِّی وحزنی إلی اللَّه. «10» إنِّی أعلم «10» من اللَّه ما لا تعلمون» إنِّی ما أذکر «11» مصرع بنی فاطمة إلّاخنقتنی «12» لذلک عبرة «12». «13»
__________________________________________________
(1- 1) [المنتخب: «أو»].
(2)- [أضاف فی الأمالی وروضة الواعظین،/ 450 والمنتخب والبحار، 46/ وبحر العلوم: «بنت رسول‌اللَّه (محمّد) صلی الله علیه و آله»].
(3- 3) [فی روضة الواعظین،/ 170: «لقد آذیتنا بکثرة بکاءک»، وفی المنتخب: «آذیتینا ببکاؤک»].
(4)- [لم یرد فی المنتخب].
(5)- [المنتخب: «فإنّه بکی»].
(6)- [بحر العلوم: «أبیه علیه السلام» وإلی هنا حکاه فیه، وأضاف: «حتّی لحق بربّه، وما وضع بین یدیه طعام إلّابکی»].
(7- 7) [لم یرد فی المنتخب].
(8)- [فی روضة الواعظین،/ 451 والبحار، 12/: «الجاهلین»].
(9)- [المنتخب: «فیقول»].
(10- 10) [فی الأمالی وروضة الواعظین والمنتخب والبحار والعبرات: «وأعلم»].
(11)- [فی الأمالی والمنتخب والبحار، 46/: «لم أذکر»].
(12- 12) [فی روضة الواعظین،/ 170: «لذلک العبرة»، وفی روضة الواعظین،/ 451 والمنتخب: «العبرة»].
(13)- امام‌صادق علیه السلام فرمود: پنج‌تن گریه فراوان کردند: آدم، یعقوب، یوسف وفاطمه دختر محمد صلی الله علیه و آله و سلم و علی‌بن الحسین علیه السلام. اما آدم برای دوری از بهشت آن‌چنان گریست که اثر اشک همچون رودخانه به‌رخسارش نمایان شد و اما یعقوب بر فراق یوسف به اندازه‌ای گریست که چشمش از دست رفت و او را گفتند: «این چنین که تو پیوسته به‌یاد یوسف هستی، به‌خدا از بیماری لاغر ونحیف گردی ویا خود را نابود خواهی نمود.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 320
الصّدوق، الخصال، 1/ 302- 303 رقم 15، الأمالی،/ 140- 141/ عنه: الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 2/ 922؛ المجلسی، البحار، 12/ 264، 46/ 109؛ الحویزی، نور الثّقلین، 2/ 452- 453؛ المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 6/ 360؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 51- 52؛ المحمودی، العبرات، 1/ 229؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 170، 450- 451 (ط النّجف)؛ الطّریحی، المنتخب، 1/ 94- 95
حدّثنا المظفّر بن جعفر [بن المظفّر] بن العلویُّ السّمرقندیُّ- رضی الله عنه- حدّثنا جعفر بن محمّد بن مسعود العیّاشیُّ، عن أبیه، قال: حدّثنا عبداللَّه بن محمّد بن خالد الطّیالسیُّ، قال: حدّثنی أبی، عن محمّد بن زیاد، عن الأزدیّ، عن حمزة بن حمران، عن أبیه حمران ابن أعین، «1» عن أبی جعفر محمّد بن علیٍّ الباقر علیه السلام، قال: کان علیُّ بن الحسین علیه السلام یصلِّی فی الیوم واللّیلة ألف رکعة «2» کما کان یفعل أمیر المؤمنین علیه السلام کانت له خمس مائة نخلة فکان یصلِّی عند کلِّ نخلة رکعتین، وکان إذا قام فی صلاته غشی لونه لون آخر، وکان قیامه فی صلاته قیام العبد الذّلیل بین یدی الملک الجلیل، کانت أعضاؤه ترتعد من خشیة اللَّه عزّ وجلّ، وکان یصلِّی صلاة مودِّع یری أ نّه لا یصلِّی بعدها أبداً، ولقد صلّی
__________________________________________________
- اما یوسف از دوری یعقوب آن چنان گریست که زندانیان ناراحت شدند و یوسف را گفتند: «یا شب گریه کن و روز آرام باش و یا روز گریه کن و شب آرام بگیر.»
یوسف نیز با پیشنهاد آنان ساخت که در یکی از شبانه‌روز بگرید و اما فاطمه برای رسول خدا به اندازه‌ای گریست که اهل مدینه ناراحت شدند و به حضرتش عرض کردند: «از بس گریستی، ما را آزرده نمودی.»
پس از این تذکر، فاطمه از مدینه بیرون می‌رفت و در گورستان شهر هرچه می‌خواست گریه می‌کرد و سپس باز می‌گشت و اما علی بن الحسین بیست سال و یا چهل سال 1 بر مصیبت پدرش گریست. هرچه خوراک به پیش آن حضرت می‌نهادند، می‌گریست تا آن‌که یکی از غلامانش عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! من به فدایت، می‌ترسم که شما خود را هلاک سازید.»
فرمود: «شکوه غم و اندوه فراوان خود را فقط به نزد خداوند برم و من از جانب خداوند چیزی می‌دانم که شما از آن آگاه نیستید. خاطره قتلگاه فرزندان فاطمه را هرگاه که به یاد می‌آورم، گریه راه گلویم را می‌گیرد.»
1. تردید از راوی است.
فهری، ترجمه خصال، 1/ 302- 303
(1)- [من هنا حکاه عنه فی نور الثّقلین وکنز الدّقائق].
(2) (2**) [فی نور الثّقلین وکنز الدّقائق: «إلی أن قال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 321
ذات یوم فسقط الرِّداء عن إحدی منکبیه فلم یسوِّه حتّی فرغ من صلاته فسأله بعض أصحابه عن ذلک، فقال: ویحک أتدری بین یدی مَن کنت؟ إنّ العبد لا یقبل «1» من صلاته إلّا ما أقبل علیه منها بقلبه، فقال الرّجل: هلکنا، فقال: کلّا إنّ اللَّه عزّ وجلّ متمّم ذلک بالنّوافل، وکان علیه السلام لیخرج فی اللّیلة الظّلماء فیحمل الجراب علی ظهره وفیه الصّرر من الدّنانیر والدّراهم، وربّما حمل علی ظهره الطّعام أو الحطب حتّی یأتی باباً باباً، فیقرعه، ثمّ یناول مَنْ یخرج إلیه. وکان یغطّی وجهه إذا ناول فقیراً لئلّا یعرفه، فلمّا توفِّی علیه السلام فقدوا ذلک، فعلموا أ نّه کان علیّ بن الحسین علیهم السلام، ولمّا وضع علیه السلام علی المغتسَل، نظروا إلی ظهره وعلیه مثل رکب الإبل ممّا کان یحمل علی ظهره إلی منازل الفقراء والمساکین، ولقد خرج ذات یوم وعلیه مطرف خزٍّ. فعرض «2» له سائل، فتعلّق بالمطرف فمضی وترکه، وکان یشتری الخزّ فی الشّتاء، فإذا جاء الصّیف باعه فتصدّق بثمنه، ولقد نظر علیه السلام یوم عرفة إلی قوم یسألون النّاس، فقال: ویحکم أغیر اللَّه تسألون فی مثل هذا الیوم إنّه لیرجی فی هذا الیوم لما فی بطون الحبالی «3» أن یکونوا سعداء «3» ولقد کان علیه السلام یأبی أن یؤاکل أمّه، فقیل له: یا ابن رسول اللَّه! أنت أبرُّ النّاس وأوصلهم للرّحم فکیف لا تؤاکل أمّک؟ فقال: إنِّی أکره أن تسبق یدی إلی ما سبقت عینها إلیه. ولقد قال له علیه السلام رجل:
یا ابن رسول اللَّه! إنِّی لأحبّک فی اللَّه حبّاً شدیداً. فقال: اللَّهمّ إنِّی أعوذ بک أن أحبّ لک «4» وأنت لی مبغض، ولقد حجّ علی ناقة له عشرین حجّة فما قرعها بسوط، فلمّا توفّت «5» أمر بدفنها لئلّا تأکلها «6» السِّباع. ولقد سُئلت عنه مولاة له، فقالت: أطْنِب «7» أو أخْتَصِر «7»؟ فقیل لها: بل اختصری. فقالت: ما أتیته بطعام نهاراً قطُّ وما فرشت له فراشاً بلیل قطُّ،
__________________________________________________
(1)- [البحار: «لا تقبل»].
(2)- [البحار: «فتعرّض»].
(3- 3) [البحار: «أن یکون سعیداً»].
(4)- [البحار: «فیک»].
(5)- [البحار: «تفقت»].
(6)- [البحار: «یأکلها»].
(7- 7) [البحار: «وأختصر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 322
ولقد انتهی ذات یوم إلی قوم یغتابونه فوقف علیهم، فقال «1»: إن کنتم صادقین فغفر اللَّه لی، وإن کنتم کاذبین فغفر اللَّه لکم. فکان علیه السلام إذا جا ءه طالب علم، فقال: مرحباً بوصیّة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، ثمّ یقول: إنّ طالب العلم إذا خرج من منزله لم یضع رجله «2» علی رطب ولا یابس من الأرض إلّاسبّحت له إلی الأرضین السّابعة. ولقد کان یعول مائة أهل بیت من فقراء المدینة، وکان یعجبه أن یحضر طعامه الیتامی والأضرّاء والزّمنی والمساکین الّذین لا حیلة لهم، وکان یناولهم بیده ومن کان له منهم عیال حمله «3» إلی عیاله من طعامه وکان لا یأکل طعاماً حتّی یبدأ فیتصدّق بمثله، ولقد کان یسقط «4» منه کلّ سنة سبع ثفنات من مواضع سجوده لکثرة صلاته، وکان یجمعها فلمّا مات دفنت معه (2**)، «5» ولقد کان «6» بکی علی أبیه الحسین علیه السلام عشرین سنة، وما وضع بین یدیه طعام إلّابکی حتّی قال له مولی له: یا ابن رسول اللَّه! أما آن لحزنک أن تنقضی «7»؟! فقال له: ویحک إنّ یعقوب النّبیّ علیه السلام کان له إثنا عشر ابناً، فغیّب اللَّه عنه واحداً منهم، فابیضّت عیناه من کثرة بکائه علیه، «8» وشابَ رأسه من الحزن «8»، واحدودب «9» ظهره من الغمِّ، وکان ابنه حیّاً فی الدّنیا، وأنا نظرت إلی أبی وأخی وعمّی وسبعة عشر «10» من أهل بیتی مقتولین حولی، فکیف ینقضی حزنی. «11»
__________________________________________________
(1)- [البحار: «فقال لهم»].
(2)- [البحار: «رجلیه»].
(3)- [البحار: «حمل له»].
(4)- [البحار: «تسقط»].
(5)- [من هنا حکاه عنه فی أعیان الشّیعة].
(6)- [لم یرد فی البحار ونور الثّقلین وکنز الدّقائق وأعیان الشّیعة].
(7)- [فی البحار ونور الثّقلین وکنز الدّقائق وأعیان الشّیعة: «ینقضی»].
(8- 8) [لم یرد فی نور الثّقلین].
(9)- [زاد فی کنز الدّقائق: «وقوّست»].
(10)- [زاد فی أعیان الشّیعة: «رجلًا»].
(11)- امام باقر علیه السلام فرمود: امام زین العابدین علیه السلام در شبانه‌روز هزار رکعت نماز می‌گذارد؛ همچنان که امیر المؤمنین علیه السلام می‌خواند و او را پانصد نخله خرما بود و نزد هر نخله دو رکعت نماز می‌خواند و چون به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 323
__________________________________________________
- نماز می‌ایستاد، رنگش دیگرگون می‌شد و همچون بنده‌ای ذلیل که در پیشگاه پادشاهی بزرگوار ایستاده باشد، در نماز می‌ایستاد و اندامش از ترس خداوند عز وجل می‌لرزید و نمازش چنان بود که گویی با نماز وداع می‌کند و دیگر هرگز نماز نخواهد خواند. روزی نماز می‌خواند، عبا از یک دوشش افتاد. حضرت آن را درست نکرد تا از نمازش فارغ شد. بعضی از اصحابش در این باره از آن حضرت پرسیدند. فرمود: «وای بر تو! آیا می‌دانی در پیشگاه چه کسی ایستاده بودم؟ همانا از نماز بنده پذیرفته نمی‌شود؛ مگر همان قدر که به دل متوجه خدا بوده است.»
آن مرد عرض کرد: «بنابراین ما هلاک شدیم.»
فرمود: «نه چنین است. خدای عز وجل این کمبود را با نافله‌ها پر می‌کند.» و حضرتش در شب‌های تار بیرون می‌رفت و کیسه‌های دینار و درهم بر دوش می‌کشید و گاهی خوراکی و یا هیزم بر پشت می‌گرفت تا آن‌که یک یک در خانه‌ها را می‌کوفت و آنچه را که بر دوش داشت، به دست آن کس که در را می‌گشود، می‌داد و هرگاه به فقیر چیزی می‌داد، صورت خود را می‌پوشید که او را نشناسد و چون وفات کرد و این کار را از کسی ندیدند، دانستند آن کس که این کار می‌کرد علی بن الحسین علیه السلام بود و چون بدن شریف حضرت را بر غسلگاه گذاشتند، پشت آن حضرت را مشاهده کردند که مانند زانوی شتر پینه بسته بود از بس که به خانه‌های فقرا و مساکین بار به دوش کشیده بود و روزی از خانه بیرون شد و دوش‌انداز خزی به دوش داشت، گدایی بر سر راه آمد و به دوش انداز درآویخت. حضرت به راه افتاد و آن را به جای گذاشت و در فصل زمستان خز می‌خرید؛ چون تابستان می‌رسید آن را می‌فروخت و بهایش را صدقه می‌داد و روز عرفه‌ای جمعی را دید که از مردم گدایی می‌کنند. فرمود: «وای بر شما! آیا در چنین روزی از غیر خدا گدایی می‌کنید؟ در حالی که امید می‌رود در امروز پرتو سعادت به بچه‌های در رحم مادران نیز بتابد.»
چنین بود که از هم‌خوراک شدن با مادرش خودداری می‌فرمود. به خدمتش عرض شد: «ای پسر پیغمبر! شما که از همه مردم نیکوکارتر و از همه بیش‌تر صله رحم می‌کنید! چرا با مادر خود هم‌خوراک نمی‌شوید؟»
فرمود: «خوش ندارم که مبادا پیش‌دستی کنم به غذایی که مادرم چشم بر او داشته است.»
مردی به آن حضرت عرض کرد: «ای فرزند رسول خدا! به راستی که من تو را در راه خدا بسیار دوست دارم.»
فرمود: «بار الها! من به تو پناهنده می‌شوم از این‌که دیگری به خاطر تو مرا دوست بدارد و تو مرا دشمن داشته باشی.»
و آن‌حضرت ناقه‌ای داشت که بیست بار با آن به حج رفته بود و هرگز به آن تازیانه نزده بود و چون آن ناقه مرد، دستور فرمود به خاکش بسپارند تا درندگان آن را نخورند و کنیزی داشت که احوال آن حضرت را از او پرسیدند. گفت: «سخن دراز گویم یا کوتاه؟»
گفته شد: «کوتاه بگو.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 324
الصّدوق، الخصال، 2/ 615- 618 رقم 4/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 61- 63؛ الحویزی، نور الثّقلین، 2/ 452؛ المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 6/ 359- 360؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 636
وبه [السّیِّد أبو طالب الزّیدیّ]: أخبرنا أبو العبّاس «1» الحسنیّ، قال: حدّثنا محمّد بن جعفر القردانیّ «2»، قال: حدّثنا علیّ بن إبراهیم بن هاشم، عن أبیه، عن حیّان «3» بن سدیر، عن
__________________________________________________
- گفت: «هرگز به روز برای او غذا نیاوردم و هرگز به شب بستر برای او نگستردم.»
روزی گذارشان به جمعی افتاد که نسبت به حضرتش بدگویی می‌کردند. نزد آنان ایستاد و فرمود: «اگر در گفتار خود راست گویید، خداوند مرا بیامرزد و اگر دروغگو هستید، خداوند شما را بیامرزد.»
و از عادت حضرت این بود که چون دانش‌آموزی به خدمتش می‌رسید، می‌فرمود: «خوش آمدی، ای سفارش شده رسول خدا.»
سپس می‌فرمود: «به راستی که چون دانش‌آموز از خانه خود بیرون می‌آید، پای خود بر هیچ تر و خشکی از زمین نمی‌گذارد، مگر آن‌که تا هفتمین طبقه زمین برای او تسبیح می‌گویند.»
و صد خانواده از فقیران مدینه را سرپرستی می‌فرمود و از این‌که یتیمان و بیچارگان و زمینگیرشدگان و تهیدستانی که راه چاره ندارند بر سر سفره او بنشینند؛ خوشش می‌آمد و با دست خود لقمه برای آنان می‌گرفت و هریک از آنان که عائله‌مند بود، از غذای خود برای عائله‌اش می‌برد و غذایی نمی‌خورد تا آن‌که اول مانند آن غذا را صدقه می‌داد و هر سال هفت پینه از هفت محل سجده او می‌افتاد از بس نماز می‌خواند و آن حضرت آن پینه‌ها را جمع‌آوری می‌فرمود و چون از دنیا رحلت فرمود، آن پینه‌ها به همراه او به خاک سپرده شد و بر پدرش حسین علیه السلام بیست سال گریست و غذایی به پیش آن حضرت گذاشته نشد، مگر آن‌که گریست تا آن‌جا که غلامش عرض کرد: «ای فرزند رسول خدا! آیا روزگار اندوه تو به سر نیامد؟»
فرمود: «وای بر تو! یعقوب پیغمبر دوازده پسر داشت و خداوند یکی از آنان را از چشم او پنهان کرد. یعقوب از بس بر او گریست، دیدگانش کور و موی سرش از اندوه سفید گشت و پشتش از بار غم خمید و حال آن‌که پسرش در دنیا زنده بود و من خودم دیدم که پدرم و برادرم و عمویم و هفده نفر از خاندانم کشته و در کنار من افتاده بودند. پس چگونه روزگار اندوه من به سر آید؟»
فهری، ترجمه خصال، 2/ 615- 618
(1)- [فی الخوارزمی مکانه: «وأخبرنی الشّیخ الإمام سیف الدّین أبو جعفر محمّد بن عمرو بن علیّ کتابة، أخبرنی الشّیخ الإمام أبو الحسن زید بن الحسن بن علیّ البیهقیّ، أخبرنی السّیِّد الإمام النّقیب علیّ بن محمّد بن جعفر الإسترآبادیّ، حدّثنی السّیِّد الإمام زین الإسلام أبو جعفر محمّد بن جعفر بن علیّ الحسنیّ، حدّثنی السّیِّد الإمام أبو طالب یحیی بن الحسین، أخبرنی أبو العبّاس ...»].
(2)- [فی الخوارزمی والعبرات: «القزادانیّ»].
(3)- [فی المطبوع: «حبّان» وفی الخوارزمی والعبرات: «حنان»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 325
أبیه، عن أبی جعفر محمّد بن علیّ الباقر علیه السلام، قال: کان أبی علیّ بن الحسین علیه السلام إذا حضرت الصّلاة یقشعر جلده، ویصفرّ لونه، وترتعد فرائصه، ویقف «1» تحت السّماء، ودموعه علی خدّیه، ویقول «1»: لو علم العبد من یناجی ما انفتل!
ولقد «2» برز یوماً إلی الصّحراء، فتبعه مولی له، فوجده قد سجد علی حجارة خشنة، قال مولاه: فوقفت «3» وأنا «3» أسمع شهیقه وبکاءه، «4» قال: فأحصیت «4» ألف مرّة، وهو یقول:
لا إله إلّااللَّه حقّاً حقّاً لا إله إلّااللَّه تعبّداً ورقّاً، لا إله إلّااللَّه إیماناً وصدقاً.
ثمّ رفع رأسه من سجوده وإنّ لحیته ووجهه قد غمرا بالماء من دموع عینیه.
فقال له مولاه: یا سیِّدی! أما آن لحزنک أن ینقضی وبکائک «5» أن یقلّ؟ فقال له:
ویحک أنّ یعقوب بن إسحاق بن إبراهیم علیهم السلام کان نبیّاً ابن نبیّ «6» ابن نبیّ له أحد عشر «6» ابناً، فغیّب اللَّه واحداً منهم فشابَ رأسه من الحزن واحدودب ظهره من الغمّ، وذهب بصره من البکاء وابنه حیّ فی دار الدّنیا وأنا رأیت أبی وأخی وسبعة عشر «7» من أهلی «8» مقتولین صرعی، فکیف ینقضی حزنی ویقلّ بکائی.
أبو طالب الزّیدی، الأمالی،/ 117- 118/ عنه: الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 124- 125؛ المحمودی، العبرات، 1/ 230- 231
حدّثنا عمر بن أحمد بن عثمان، قال: ثنا عمر بن الحسن، قال: ثنا عبداللَّه بن محمّد بن عبید، قال: ثنا الحسین بن عبدالرّحمان، «9» عن أبی حمزة الثّمالیّ، عن جعفر بن محمّد،
__________________________________________________
(1- 1) [فی الخوارزمی والعبرات: «شعره ویقول- ودموعه تجری علی خدّیه-»].
(2)- [لم یرد فی الخوارزمی والعبرات].
(3- 3) [فی الخوارزمی والعبرات: «حیث»].
(4- 4) [فی الخوارزمی والعبرات: «فواللَّه لقد أحصیت علیه»].
(5)- [فی الخوارزمی والعبرات: «لبکائک»].
(6- 6) [فی الخوارزمی والعبرات: «وله إثنا عشر»].
(7)- [الخوارزمی: «سبعة وعشرین»].
(8)- [فی الخوارزمی والعبرات: «أهل بیتی»].
(9)- [من هنا حکاه عنه فی أعیان الشّیعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 326
قال: سُئِل علیّ بن الحسین عن کثرة بکائه، فقال: لا تلومونی، فإنّ یعقوب فقدَ سبطاً من ولده، فبکی حتّی ابیضّت عیناه «1»، ولم یعلم أ نّه مات. وقد نظرت إلی أربعة عشر رجلًا من أهل بیتی فی غزاة واحدة أفترون حزنهم یذهب من قلبی؟.
أبو نعیم، حلیة الأولیاء، 3/ 138/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 636؛ المحمودی، العبرات، 1/ 231
وکان علیه السلام سقطت عنه سبع ثفنات الإبل من موضع سجوده، وکان إذا صلّی یبرز إلی مکان خشن فیستخفی ویصلِّی فیه «2»، وکان کثیر البکاء، قال: فخرج یوماً فی حرّ شدید إلی الجبان «3» لیصلِّی فیه «3»، فتبعه مولی له، فوجده ساجداً علی الحجارة «4»، وهی خشنة حارّة، وهو یبکی، فجلس مولاه حتّی فرغ، فرفع رأسه، وکأ نّه غمس رأسه، ووجهه فی الماء من کثرة الدّموع، فقال له مولاه: یا سیِّدی! أما آن لحزنک أن ینقضی؟
فقال علیه السلام: ویحک «1»، إنّ یعقوب بن إسحاق بن إبراهیم کان نبیّ ابن نبیّ، وکان له إثنی عشر ابناً، فغیّب اللَّه عنه واحداً منهم، فذهب بصره من کثرة بکائه علیه؛ واحدودب ظهره من الحزن، وشابَ رأسه من الحزن، وکان ابنه حیّاً، وأنا نظرت إلی أبی وأخی وعمِّی وسبعة عشر من ولدهم مقتّلین صرعی، فکیف ینقضی حزنی؟!
الحلوانی، نزهة النّاهر وتنبیه الخاطر،/ 45/ عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 230
أخبرنا [الحافظ أبو سعد أحمد بن محمّد بن الحسن بن علیّ] البغدادیّ، أنبأنا أبو عمرو ابن مندة، أنبأنا الحسن بن محمّد بن أحمد، أنبأنا أبو الحسن [اللُّنبانیّ، أنبأنا عبداللَّه بن محمّد أبو بکر بن أبی الدّنیا]، حدّثنی الحسین بن عبدالرّحمان، عن أبی حمزة «5» محمّد بن یعقوب «5»، «6» عن جعفر بن محمّد، [قال: سئل علیّ بن الحسین] عن کثرة بکائه، فقال:
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی العبرات].
(2)- [من هنا حکاه فی العبرات].
(3- 3) [لم یرد فی العبرات].
(4)- [العبرات: «حجارة»].
(5- 5) [لم یرد فی ط المحمودی].
(6)- [من هنا حکاه فی المختصر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 327
لا تلومونی فإنّ یعقوب علیه السلام فقد سبطاً من ولده، فبکی حتّی ابیضّت عیناه من الحزن، ولم یعلم أ نّه مات، وقد نظرت إلی أربعة عشر رجلًا من أهل بیتی یُذبحون فی غداة واحدة، [أ] فترون حزنهم یذهب من قلبی أبداً.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 44/ 168، علیّ بن الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 55- 56 رقم 86، مختصر ابن منظور، 17/ 239/ عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 232
أخبرنا أبو القاسم علیّ بن إبراهیم، أنبأنا رشاء بن نظیف، أنبأنا الحسن بن إسماعیل، أنبأنا أحمد بن مروان، أنبأنا أبو بکر عبداللَّه بن أبی الدّنیا، أنبأنا الحسین بن عبدالرّحمان، عن محمّد «1» بن یعقوب بن سوّار، عن جعفر بن محمّد قال: سُئِل علیّ بن الحسین بن علیّ ابن أبی طالب عن کثرة بکائه؟ فقال: لا تلومونی فإنّ یعقوب فقد سبطاً من ولده، فبکی حتّی ابیضّت عیناه، ولم یعلم أ نّه مات، ونظرت أنا إلی أربعة عشر رجلًا من أهل بیتی ذبحوا فی غداة واحدة، فترون حزنهم یذهب من «2» قلبی أبداً؟
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 44/ 168، علیّ بن الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 56 رقم 87/ عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 232؛ مثله المزی، تهذیب الکمال، 20/ 399
عن أبی جعفر الباقر علیه السلام: «کان علیّ بن الحسین علیهما السلام یصلّی فی الیوم واللّیلة ألف رکعة، وکانت الرّیح تمیّله بمنزلة السّنبلة، وکان إذا توضّأ اصفرّ لونه، فیقول له أهله: ما هذا الّذی یغشاک؟ فیقول: أتدرون لمن أتأهّب للقیام بین یدیه. وإذا قام إلی الصّلاة أخذته الرّعدة، فقیل له فیه، فقال: أتدری إلی مَن أقوم ومن أرید أن أناجی. وحجّ ماشیاً فسار من المدینة إلی مکّة فی عشرین یوماً، ولقد حجّ علی راحلة عشر حجج، وعلی ناقته عشرین حجّة ما قرعهما بسوط. وکان یقرأ القرآن فربّما مرّ به المارّ یصعق من حسن صوته. وقیل له: ما آن لحزنک أن ینقضی.
__________________________________________________
(1)- [فی تهذیب الکمال مکانه: «وقال أبو جعفر محمّد ...»].
(2)- [العبرات: «عن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 328
فقال: شکی یعقوب إلی ربِّه من أقلّ ممّا رأیت حتّی قال: «یا أسفی» إنّه فقد ابناً واحداً، وأنا رأیت أبی وأخی وجماعة أهل بیتی یذبّحون حولی.
والبکّاؤون آدم علی فراق الجنّة، ویعقوب ویوسف وفاطمة وعلیّ بن الحسین وهو علیّ الثّانی.
الرّاوندی، ألقاب الرّسول وعترته (من میراث حدیث الشّیعة)، 1/ 55- 56
الصّادق علیه السلام: بکی علیّ بن الحسین «1» عشرین سنة، وما وضع بین یدیه طعام إلّا بکی، حتّی قال مولی له: جعلت فداک یا ابن رسول اللَّه! إنِّی أخاف أن تکون من الهالکین. قال: إنّما أشکو بثّی وحزنی إلی اللَّه، وأعلم من اللَّه ما لا تعلمون، إنِّی لم أذکر مصرع بنی فاطمة إلّاخنقتنی العبرة «2».
وفی روایة: أما آن لحزنک أن ینقضی؟ فقال له: ویحک، إنّ یعقوب النّبیّ کان له إثنا عشر ابناً، فغیّب اللَّه واحداً منهم، فابیضّت عیناه من کثرة بکائه علیه، واحدودب «3» ظهره من الغمّ، وکان ابنه حیّاً فی الدّنیا «4»، وأنا نظرت إلی أبی وأخی وعمّی وسبعة عشر من أهل بیتی مقتولین حولی، فکیف ینقضی حزنی.
وقد ذکر فی الحلیة نحوه، «5» وقیل: إنّه بکی حتّی خیف علی عینیه. «6» وکان إذا أخذ إناءً یشرب ماء بکی حتّی یملأها دمعاً «7»، فقیل له فی ذلک، فقال: وکیف لا أبکی وقد مُنِعَ أبی من الماء الّذی کان مطلقاً للسِّباع والوحوش «8». و «6» قیل له: انّک لتبکی دهرک، فلو قتلت نفسک لما زدت علی هذا؛ فقال: نفسی قتلتها، وعلیها أبکی.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی أعیان الشّیعة،/ 636: «علی أبیه»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة،/ 636].
(3)- احدودب: صار أحدب وهو الّذی خرج ظهره ودخل صدره وبطنه.
(4)- [أعیان الشّیعة: «دار الدّنیا»].
(5)- [من هنا حکاه عنه فی العبرات].
(6- 6) [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(7)- [حول البکاء: «دماً»].
(8)- [إلی هنا حکاه فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 329
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 165- 166/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 108- 109؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 586، 636؛ دانشیار، حول البکاء،/ 106- 107؛ المحمودی، العبرات، 1/ 231
فقد رویت عن والدی رحمه الله: أنّ زین العابدین علیه السلام کان- مع حلمه الّذی لا توصف به الرّواسی وصبره الّذی لا یبلغه الخلّ المواسی- شدید الجزع والشّکوی لهذه المصیبة والبلوی، بکی أربعین سنة بدمع مسفوح وقلب مقروح، یقطع نهاره بصیامه ولیله بقیامه، فإذا أحضر الطّعام لإفطاره ذکر قتلاه، وقال: وا کرباه. ویکرّر ذلک ویقول: قتل ابن رسول اللَّه جائعاً، قتل ابن رسول اللَّه عطشاناً حتّی یبل [بالدّمع] ثیابه.
قال أبو حمزة الثّمالی: سُئِل علیه السلام عن کثرة بکائه فقال: إنّ یعقوب فقدَ سبطاً من أولاده، فبکی علیه حتّی ابیضّت عیناه وابنه حیّ فی الدّنیا ولم یعلم أ نّه مات، وقد نظرت إلی أبی وسبعة عشر من أهل بیتی قتلوا فی ساعة واحدة فترون حزنهم یذهب من قلبی؟
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 63- 64
رویناها عن جماعة إلیه رحمه الله قال: أخبرنا محمّد بن عبداللَّه، قال: أخبرنا أبی، قال:
أخبرنا الحسن بن یوسف بن عمیرة، عن أبیه، عن جابر بن یزید الجعفیّ، عن أبی جعفر محمّد بن علیّ علیهما السلام، قال:
کان أبی علیّ بن الحسین علیهما السلام قد اتّخذ «1» منزله من بعد مقتل «2» أبیه الحسین بن علیّ علیهما السلام بیتاً من شعر وأقام بالبادیة، فلبث بها «3» عدّة سنین کراهیة لمخالطته «4» النّاس وملابستهم وکان یسیر «5» من البادیة «6» بمقامه بها «6» إلی العراق زائراً لأبیه وجدِّه علیهما السلام، ولایشعر
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی مکانه: «وکان علیه السلام قد اتّخذ ...»].
(2)- [المعالی: «قتل»].
(3)- [لم یرد فی المعالی].
(4)- [المعالی: «لمخالطة»].
(5)- [المعالی: «یصیر»].
(6- 6) [لم یرد فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 330
«1» بذلک «1» من فعله «1».
ابن طاووس، الإقبال،/ 470/ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 212
فقد روی عن مولانا زین العابدین علیه السلام «2» وهو ذو الحلم الّذی «3» لا یبلغه الوصف «3» «4» انّه کان کثیر البکاء لتلک البلوی وعظیم البثّ والشّکوی. «5» فروی «6» عن «4» الصّادق علیه السلام أ نّه قال: إنّ زین العابدین علیه السلام بکی علی أبیه أربعین سنة صائماً نهاره، وقائماً لیله، فإذا حضر «7» الإفطار «8» جاء غلامه «8» بطعامه وشرابه فیضعه بین یدیه فیقول: کل یا مولای.
فیقول: «9» قتل «10» ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم جائعاً «9»، قتل «11» ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم عطشاناً، فلا یزال یکرِّر ذلک ویبکی «12» حتّی یبتلّ «13» طعامه من دموعه، «14» ثمّ یمزج شرابه بدموعه 14، فلم یزل کذلک حتّی لحق باللَّه عزّ وجلّ «15».
__________________________________________________
(1- 1) [المعالی: «أحداً بذلک»].
(2)- [فی اللّواعج مکانه: «ولم یزل زین العابدین علیه السلام ...»].
(3- 3) [فی الدّمعة السّاکبة واللّواعج: «لا یبلغ الوصف إلیه»].
(4- 4) [اللّواعج: «حزیناً باکیاً علی تلک الرّزیّة العظیمة حتّی قبضه اللَّه تعالی إلیه، وعن»].
(5)- [من هنا حکاه عنه فی البحار والعوالم ونفس المهموم والمعالی ووسیلة الدّارین وحول البکاء].
(6)- [من هنا حکاه فی الأنوار النّعمانیّة].
(7)- [اللّواعج: «حضره»].
(8- 8) [فی نفس المهموم والمعالی ووسیلة الدّارین وحول البکاء: «جائه (غلمانه)»].
(9- 9) [لم یرد فی الأسرار].
(10)- [الدّمعة السّاکبة: «آکل وقتل»].
(11)- [الدّمعة السّاکبة: «ء أشرب وقتل»].
(12)- [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(13)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة ونفس المهموم والمعالی واللّواعج وحول البکاء: «یبلّ»].
(14- 14) [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة، وفی الدّمعة السّاکبة: «ویمزج شرابه من دموعه»].
(15)- [أضاف فی اللّواعج: «وفی روایة: أ نّه کان إذا حضر الطّعام لإفطاره ذکر قتلاه وقال: وا کرباه. یکرّر ذلک یقول: قتل ابن رسول اللَّه جائعاً، قتل ابن رسول اللَّه عطشاناً، حتّی یبلّ بالدّموع ثیابه». وإلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 331
«1» وحدّث مولی له: إنّه «1» برز یوماً إلی الصّحراء، قال «2»: فتبعته، فوجدته قد سجد علی حجارة «3» خشنة، فوقفت «4» وأنا أسمع شهیقه وبکائه وأحصیت علیه ألف مرّة یقول «5»: لا إله إلّا اللَّه حقّاً حقّاً، لا إله إلّااللَّه تعبّداً ورقّاً، لا إله إلّااللَّه إیماناً وتصدیقاً «6» وصدقاً «7».
ثمّ رفع رأسه من سجوده «8» وأنّ لحیته ووجهه قد غمرا بالماء من دموع عینیه.
فقلت: یا سیِّدی! أما آن لحزنک أن ینقضی، ولبکائک أن یقلّ «9»؟ فقال لی: ویحک، إنّ یعقوب بن إسحاق بن إبراهیم علیه السلام کان نبیّاً ابن نبیّ، له «10» إثنی عشر ابناً «11»، فغیّب اللَّه واحداً منهم، فشاب رأسه من الحزن، واحدودب ظهره «12» من الغمّ، وذهب بصره من البکاء، وابنه حیّ فی دار الدّنیا، وأنا رأیت «13» أبی وأخی وسبعة عشر من أهل بیتی صرعی مقتولین، فکیف ینقضی حزنی ویقلّ بکائی. «14»
__________________________________________________
(1- 1) [الأنوار النّعمانیّة: «وروی عن بعض موالیه أ نّه قال»].
(2)- [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(3)- [الأنوار النّعمانیّة: «أحجار»].
(4)- [لم یرد فی نفس المهموم والمعالی وحول البکاء].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة واللّواعج: «وهو یقول»، ولم یرد فی البحار ونفس المهموم والمعالی وحول البکاء].
(6)- [لم‌یرد فی البحار والأنوار النّعمانیة والعوالم والدّمعة السّاکبة ونفس المهموم والمعالی واللّواعج وحول البکاء].
(7)- [لم یرد فی الأسرار].
(8)- [فی البحار والعوالم والأسرار ونفس المهموم والمعالی وحول البکاء: «السّجود»].
(9)- [فی البحار والعوالم ونفس المهموم وحول البکاء: «أن تقلّ»].
(10)- [فی البحار والعوالم ونفس والمهموم والمعالی وحول البکاء: «کان له»].
(11)- [الأنوار النّعمانیّة: «ولداً»].
(12)- [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(13)- [فی البحار والعوالم ونفس المهموم والمعالی: «فقدت»].
(14)- از مولای ما زین العابدین علیه السلام روایت شده است با آن همه بردباری غیر قابل توصیف که آن حضرت را بود، در این گرفتاری و اندوه و ناراحتی بزرگ بسیار گریه می‌کرد؛ زیرا از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: زین‌العابدین بر پدرش چهل سال گریست و در این مدت، روزها را روزه داشت وشب‌ها به عبادت برپا بود و هنگام افطار که می‌رسید، خدمتگزارش، غذا و آب حضرت را می‌آورد و در مقابلش می‌گذاشت و عرض می‌کرد: «آقا، بفرمایید میل کنید.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 332
ابن طاووس، اللّهوف،/ 208- 210/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 149؛ البحرانی، العوالم، 17/ 449؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 167؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 529- 530؛ القمی، نفس المهموم،/ 472؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 211- 212؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 412- 413؛ دانشیار، حول البکاء،/ 124؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 226؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 245- 246
قال: أخبرنا محمّد بن عبداللَّه، قال: أخبرنا إسحاق بن محمّد بن مروان الکوفیّ الغزّال، قال: أخبرنا أبی، قال: أخبرنا علیّ بن سیف بن عمیرة، عن أبیه، عن جابر بن یزید الجعفیّ، عن أبی جعفر محمّد بن علیّ علیه السلام، قال: کان أبی علی بن الحسین علیه السلام قد اتّخذ منزله من بعد مقتل أبیه الحسین بن علیّ علیه السلام بیتاً من شعر، وأقام بالبادیة، فلبث بها عدّة سنین کراهیّة لمخالطة النّاس وملاقاتهم، وکان یصیر من البادیة بمقامه بها إلی العراق زائراً لأبیه وجدِّه علیهما السلام، ولایشعر بذلک من فعله. «1»
عبدالکریم بن طاووس، فرحة الغری،/ 43
__________________________________________________
- می‌فرمود: «فرزند رسول خدا گرسنه کشته شد. فرزند رسول خدا تشنه کشته شد.»
آن‌قدر این جمله‌ها را تکرار می‌کرد و می‌گریست تا غذایش از آب دیدگانش تر می‌شد و آب آشامیدنی حضرت با اشکش می‌آمیخت. حالِ آن حضرت چنین بود تا به خدای عز وجل پیوست. یکی از غلامان حضرت گفته است که روزی امام به بیابان رفت. گوید: من نیز به دنبالش بیرون شدم. دیدم پیشانی بر سنگ سختی نهاده است. من ایستادم و صدای ناله و گریه‌اش را می‌شنیدم. شمردم هزار بار گفت: «لا اله الا اللَّه حقاً حقاً، لا اله الا اللَّه تعبّداً ورقّاً، لا اله الا اللَّه إیماناً وتصدیقاً وصدقاً».
سپس سر از سجده‌اش برداشت. محاسن و صورتش از اشک چشمش غرق در آب بود. عرض کردم: «آقای من! وقت آن نرسیده است که روزگار اندوهت پایان پذیرد و گریه‌ات کاهش یابد؟»
به من‌فرمود: «وای بر تو! یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم پیغمبر و پیغمبرزاده بود و دوازده فرزند داشت. خداوند یکی از فرزندانش را پنهان کرد. موی سرش از اندوه فراق سفید گشت و از غم، کمرش خم شد و از گریه، دیده‌اش نابینا. با این‌که فرزندش در همین دنیا و زنده بود؛ ولی من پدرم و برادرم و هفده تن از فامیلم را کشته و به روی زمین افتاده دیدم. چگونه روزگار اندوهم سرآید و گریه‌ام بکاهد؟»
فهری، ترجمه لهوف،/ 208- 210
(1)- وابن‌ابی‌قرّه روایت‌کرده است در کتاب مزار به سند معتبر از جابر جعفی که حضرت امام محمّدباقر علیه السلام فرمود: «پدرم علی بن الحسین علیه السلام بعد از واقعه هایله کربلا خیمه‌ای از موی در صحرا زدند و چند سال در آنجا اقامت فرمودند، از کثرت حزن، اندوه و وفور دشمنان و معاندان به میان مردمان نمی‌آمدند و از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 333
وکان یصلِّی فی کلّ یوم ولیلة ألف رکعة، وکان کثیر الصّدقات، وکان أکثر صدقته باللّیل، وکان یقول: صدقة اللّیل تطفئ غضب الرّبّ، وکان کثیر البکاء، فقیل له فی ذلک، فقال: إنّ یعقوب علیه السلام بکی حتّی ابیضّت عیناه علی یوسف، ولم یتحقّق موته، فکیف لا أبکی وقد رأیت بضعة عشر رجلًا یذبّحون من أهلی فی غداة واحدة.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 204- 205
وروی عن علیّ بن الحسین علیهما السلام أ نّه قال: «ما من مؤمن ذرفت عیناه لقتل الحسین علیه السلام حتّی تسیل علی خدّه، إلّابوّأه اللَّه بذلک فی الجنّة غرفاً یسکنها أحقاباً. وأ یّما مؤمن دمعت عیناه حتّی تسیل علی خدّه فیما مسّنا من الأذی من عدوّنا إلّابوّأه اللَّه منزل صدق، وأ یّما مؤمن مسّته أذی فینا، فدمعت عیناه حتّی تسیل علی خدّه من مضاضة ما أوذی فینا صرف اللَّه عن وجهه الأذی وأمنه یوم القیامة من عذاب النّار».
ابن أبی جمهور، عوالی اللّئالی، 4/ 91- 92 رقم 126
روی: إنّ الإمام زین العابدین علیه السلام مع کثرة علمه وحلمه، کان کثیر البکاء لتلک البلوی وعظیم البثّ والشّکوی، وأ نّه بکی علی مصاب أبیه أربعین سنة وهو مع ذلک صائم نهاره، قائم لیله، وکان إذا حضر الطّعام لإفطاره یبکی بکاءاً شدیداً، فیقال له: کل یا مولای. فیقول: کیف آکل وقد قتل ابن رسول اللَّه جائعاً عطشاناً مظلوماً. ولم یزل یکرّر هذا القول وهو مع ذلک یبکی حتّی یبلّ طعامه بدموعه، ویمزج بشرابه، ولم یزل کذلک مدّة حیاته حتّی لحق بربّه.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 227
حکی عن علیّ بن الحسین علیه السلام: إنّه منذ وفاة أبیه الحسین ما أکل لحم الرّؤوس حزناً علی رأس أبیه، وکان عمره یومئذ أحد عشر سنة، ولم یزل یبکی علی مصاب أبیه أربعین سنة وهو مع ذلک صائم نهاره، قائم لیله، فإذا أحضر الطّعام لإفطاره قال: وا کرباه لکربک یا أباه! وا أسفاه لقتلک یا أباه!
__________________________________________________
- اختلاط ایشان نفرت می‌نمودند و از آن صحرا به طرف عراق تشریف می‌بردند به زیارت پدر و جد بزرگوار خود و کسی بر این مطلع نمی‌شد.»
مجلسی، ترجمه فرحة الغری،/ 73
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 334
ثمّ یبکی طویلًا وهو یقول: قتل ابن بنت رسول اللَّه جائعاً، قتل ابن بنت رسول اللَّه عطشاناً، وأنا آکل الزّاد، وأشرب الماء، لا هنّأنی الأکل والشّرب، یعزّز علیک یا أبی، لیتنی لم أر مصرعک. قال: ولم یزل یبکی حتّی تبلّ الدّموع وجهه ولحیته، فإذا أفاق أکل قلیلًا، وحمد اللَّه کثیراً، وقام إلی عبادة ربّه، وأصبح صائماً، ولم یزل هکذا حتّی مات رحمة اللَّه علیه ورضوانه.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 314- 315
فقد روی عن الباقر علیه السلام: أنّ زین العابدین علیه السلام کان مع علمه وصبره شدید الجزع والشّکوی لهذه المصیبة والبلوی، وإنّه بکی علی أبیه أربعین سنة بدمع مسفوح، وقلب مقروح یقطع نهاره بصیامه، ولیله بقیامه، فإذا حضر الطّعام لإفطاره ذکر قتلاه، ونادی:
وا أباه! ثمّ یقول: قتل ابن رسول اللَّه جائعاً، قتل ابن رسول اللَّه عطشاناً، وأنا آکل طیباً وأشرب بارداً. ثمّ یبکی کثیراً حتّی یبلّ ثیابه بدموعه.
نقل: أ نّه قیل لعلیّ بن الحسین علیه السلام: إلی متی هذا البکاء یا مولای؟ فیقول: یا قوم! إنّ یعقوب النّبیّ فقد سبطاً من أولاده الإثنی عشر، فبکی علیه حتّی ابیضّت عیناه من الحزن وابنه حیّ فی دار الدّنیا، ویعلم أ نّه لم یمت، وأنا قد نظرت بعینی إلی أبی وسبعة عشر من أهل بیتی قتلوا فی ساعة واحدة، فترون حزنهم یذهب من قلبی، وذکرهم یخلو من لسانی، وشخصهم یغیب عن عینی، لا واللَّه لا أنساهم حتّی أموت. «1»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 502- 503
__________________________________________________
(1)- از حضرت صادق علیه السلام منقول است که حضرت امام زین العابدین علیه السلام چهل سال بر پدر بزرگوار خود گریست. او روزها را روزه می‌داشت و در شب‌ها به عبادت حق تعالی می‌ایستاد. چون غلام آن حضرت آب وطعامی برای او می‌آورد که افطار کند، می‌گفت: «ای مولای من! تناول کن.»
حضرت قطرات اشک از دیده می‌بارید و می‌گفت: «چگونه طعام خورم در حالی که فرزند رسول خدا گرسنه شهید شد؟ چگونه بیاشامم در حالی که فرزند رسول خدا تشنه کشته شد؟»
این سخنان را مکرر می‌فرمود و می‌گریست و آن طعام و آب را به آب دیده خود مخلوط و تناول می‌کرد. به این حالت بود تا به ملاقات پدران بزرگوار خود رسید و از محنت دنیای دون فارغ شد.
یکی از آزادکرده‌های آن حضرت روایت کرد:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 335
قال المجلسیّ رحمه الله فی ترجمة جلاء العیون بعد نقل هذا الحدیث: یمکن أن یکون بکائه علیه السلام من خوف اللَّه. قال: کما یظهر من مناجاته، ولمّا کانت هذه المصائب العظیمة لها مدخل فی ذلک أظهر علیه السلام کون بکائه لأجل ذلک الضّرب من المصلحة، وإظهار کفر قتلته علیه السلام وقبح أفعالهم (لعنهم اللَّه) علی أنّ بکاء المقرّبین علی بعضهم بعضاً لیس لأجل المحبّة البشریّة، بل لأغراض أُخر.
وهنا لمّا کان زین العابدین علیه السلام عالماً بأحوال والده علیه السلام ممّا لا یخفی علی غیره ویعلم أ نّه أحبّ الخلق إلی اللَّه وأنّ فقده سبب لضلالة النّاس وضیاع الدّین، واندراس شریعة سیِّد المرسلین، وظهور البدع بکی علیه السلام لذلک، انتهی.
__________________________________________________
- روزی مولای من به صحرا رفت. من از عقب او رفتم و دیدم که روی زمین ناهمواری به سجده درآمده است و می‌گرید و زاری می‌کند. صدای او به ذکر خدا بلند شده بود. پس در سجده هزار مرتبه این تهلیل را خواند: «لا إله إلّااللَّه حقّاً حقّاً، لا إله إلّااللَّه تعبّداً ورقّاً، لا إله إلّااللَّه إیماناً وتصدیقاً».
چون سر مبارک از سجده برداشت، ریش مبارکش در آب دیده‌اش غرق شده بود. گفتم: «ای سید من! وقت آن نشد که گریه و اندوه تو کم شود؟»
حضرت فرمود: «وای بر تو! حضرت یعقوب، پیغمبر و پیغمبرزاده بود و دوازده پسر داشت. حق‌تعالی یک پسر او را ناپیدا کرد. از اندوه او موی سرش سفید، پشتش خم و دیده‌اش نابینا شد در حالی که پسرش در دنیا زنده بود. من پدر و برادر و هفده نفر از اهل بیت خود را کشته دیدم. چگونه اندوه من به آخر رسد؟»
مؤلف گوید:
می‌تواند بود که گریه آن حضرت برای محبت و خوف حق تعالی باشد؛ چنانچه از مناجات‌های آن حضرت معلوم است، چون این مصایب نیز دخیل بود، چنین اظهار می‌فرموده باشند برای مصلحت تا بر مردم ظاهر شود شناعت و رسوایی آن واقعه عظما و داهیه کبرا. با آن‌که گریه دوستان خدا و مقربان حق تعالی برای یکدیگر از بابت گریه دیگران نیست که برای محبت بشری باشد؛ لذا در فوت فرزندان خود چندان‌نمی‌گریستند؛ بلکه چون حضرت‌امام زین‌العابدین علیه السلام پدر بزرگوار خودرا بهتر از دیگران می‌شناختند و فواید وجود آن بزرگوار را و مفاسد فقدان امام اخیار را زیاده از دیگران می‌دانست، و می‌دانست که او در زمان خود محبوب‌ترین خلق بود نزد خدا. به کشتن او عالمیان گمراه شدند و دین خدا ضایع شد و سنن حضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم برطرف شد و بدع بنی امیه ظاهر شد. او به این جهات می‌گریست و این‌ها همه بعد از تأمل به گریه محبت خدا برمی‌گردد. قدری از این تحقیق در کتاب حیات القلوب و عین الحیات مذکور است.
مجلسی، جلاء العیون،/ 754- 755
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 336
أقول: وقال بعض الثّقاة: لا حاجة إلی هذه التّکلّفات، ولیس ینحصر بکاء المقرّبین بالخوف من اللَّه تعالی، بل لا یکون بکائهم إلّامرضیّاً للَّه‌تعالی، ولا ریب أنّ البکاء لفقد الأحبّة والآباء والأولاد مرضیّ للَّه‌تعالی مطلوب محبوب له، ألا تری أنّ نبیّنا صلی الله علیه و آله بکی علی موت ولده إبراهیم، فقیل له: یا رسول اللَّه! تبکی وأنت تنهانا عن البکاء. فقال صلی الله علیه و آله:
إنّ هذا رحمة ومَن لا یرحم لا یُرحَم، فما ظنّک بالبکاء علی مصیبة الحسین ابن بنت الرّسول وقرّة عین البتول، وثمرة فؤاد سیف اللَّه المسلول، الّتی هی من أعظم الطّاعات، وأفضل القربات، وأشرف العبادات، حتّی أن من خرج من عینیه مثل جناح الذّباب من الدّموع علیه صلوات اللَّه علیه، کان ذلک کفّارة لما لا یُحصی من ذنوبه، وموجباً لرفع الدّرجات، ونیل الطّلبات والنّعیم الأبدیّ، والخلود السّرمدیّ، فبکاؤه علیه السلام لذلک غیر قادح فی فضیلته فضلًا عن عصمته علیه السلام. «1»
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 167- 168
__________________________________________________
(1)- سید بن طاوس سند به صادق‌آل‌محمد منتهی می‌دارد که فرمود: امام زین العابدین علیه السلام چهل سال بر حسین علیه السلام گریست و در این مدت قائم اللیل و صائم النهار بود و چون غلامش هنگام افطار آب و طعام حاضر می‌داشت، آن حضرت در پیش روی خویش می‌گذاشت،
فیقول: قُتِل ابن رسول اللَّه جائعاً. قُتِل ابن رسول اللَّه عطشاناً.
می‌فرمود: «پسر رسول خدا گرسنه مقتول گشت و تشنه شهید شد.»
و این کلمه را مکرر می‌فرمود و می‌گریست؛ چندان که آن طعام را با آب دیده آلوده می‌ساخت و آن آب را با سرشک خویش آمیخته می‌داشت. بدین گونه روز شمرد تا رخت به سرای دیگر برد. از غلام آن حضرت روایت کرده‌اند که گفت: «روزی سید سجاد به جانب صحرا بیرون شد. از قفای آن حضرت روان شدم. وقتی رسیدم، دیدم که از برای سجده سر مبارک را بر سنگ خاره نهاده است و می‌نالد و می‌گرید. به شمار گرفتم هزار بار گفت: «لا إله إلّااللَّه حقّاً حقّاً، لا إله إلّا اللَّه تعبّداً ورقّاً، لا إله إلّااللَّه إیماناً وصدقاً».
آن‌گاه سر از سجده برداشت و چهره همایون و لحیه مبارکش در آب دیده مغمور بود.
فقلت: یا سیِّدی! أما آن لحزنک أن ینقضی ولبکائک أن یقلّ.
عرض کردم: وقت آن نشده است که حزن و اندوه تو به نهایت و گریستن تو اندک شود؟
فقال لی: ویحک! إنّ یعقوب بن إسحاق بن إبراهیم کان نبیّاً ابن نبیّ، کان له أثنی عشر ابناً فغیّب اللَّه سبحانه واحداً منهم، فشاب رأسه من الحزن واحدودب ظهره من الغمِّ وذهب بصره من البکاء وابنه حیٌّ فی دار الدّنیا. وأنا فقدت أبی وأخی وسبعة عشر من أهل بیتی صرعی مقتولین، فکیف ینقضی حزنی ویقلُّ بکائی؟-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 337
__________________________________________________
- فرمود: «ای غلام، وای بر تو! یعقوب پسر اسحاق بن ابراهیم درشمار پیغمبران است و نیز پسر پیغمبر بود. دوازده تن پسر داشت از میان ایشان یکی را خداوند مفقود داشت. از حدت حزن و شدت اندوه، موی سرش سفید شد و پشتش بخمید و بینش او از کثرت بکا عاطل گشت 1 و حال آن‌که پسرش زنده بود و به زندگانی او هنوز امید می‌داشت. اما پدر مرا و برادر مرا و هفده تن از اهل بیت مرا در پیش چشم من سر بریدند و سرهای ایشان را بر سنان نیزه کردند و تنهای ایشان را در بیابان افکندند. اکنون بگوی: چگونه حزن من به پایان رسد و گریه من به نهایت شود؟»
و به این شعر تمثل فرمود:
مَن یخبر الملبسینا بانتزاحهم ثوباً من الحزن لا یبلی ویبلینا؟
إنّ الزّمان الّذی قد کان یضحکنا بقربهم صار بالتّفریق یبکینا
حالت لفقدهم أیّامنا فغدت سوداً وکانت بهم بیضاً لیالینا 2
1. نور دیده او از زیادی گریه از بین رفت.
2. کیست که خبر دهد کسانی را که با دوری خود لباسی از اندوه بر ما پوشیدند که کهنه نگشته و ما را کهنه می‌کند؟ روزگاری که با وصال آن‌ها ما را مسرور داشت، اکنون با جدایی از آن‌ها به گریه آورده است. از مرگ آن‌ها، روزهایم سیاه و شب‌هایم سفید گشته است. سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 189- 191
در «بحار الانوار» و دیگر کتب‌آثار مسطور است که آن‌حضرت بعد از پدر بزرگوار به آن درجه بگریستی که ناودان‌ها از سرشک دیده مبارکش روان شدی و از این خبر چنان می‌رسد که آن حضرت غالباً برفراز بام‌ها به کربت و زاری بگریستی و کار به عبادت بیاراستی و سرشک دیده مبارکش با آب‌وضو مخلوط شدی و از ناودان فرود گشتی؛ بالجمله هر طعام وشراب که در حضرتش حاضر ساختند، از آب دیده تر ساختی.
1 از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام در کتاب «بحار» و «خصال» مروی است، گریه‌کنندگان پنج تن هستند؛ یعنی آنان که در گریه مبالغت ورزیدند و از دیگران برافزون آمدند، پنج تن هستند؛ و گرنه هر چشمی برای گریه است و هیچ کس بی‌اندوه و گریه به پای نبرد و این جمله حضرت آدم و یعقوب و یوسف و حضرت فاطمه دختر رسول خدای صلوات اللَّه علیهم اجمعین و علی بن الحسین سلام اللَّه علیهما باشند؛ اما حضرت آدم علیه السلام چندان در مفارقت جنت بگریست که اشک دیدگانش بر دو گونه مبارکش چون رودی روان بود و حضرت‌یعقوب چندان بر حضرت‌یوسف و هجران 2 او گریان گردید تا دیدگان مبارکش از بینش بیفتاد تا گاهی که به آن حضرت عرض کردند: سوگند به خداوند تا چند به یاد یوسف گریه و مویه 3 کنی که بیمار شوی یا به هلاکت دچار گردی؛ و اما حضرت یوسف آن چند بر حضرت یعقوب بزارید که اهل زندان از آن زاری و گریستن به ملال و آزار آمدند و عرض کردند: «یا روز گریستن گیر و شب برآسای؛ یا شب زاری کن و به روز خاموش باش.»
و آن حضرت با آن جماعت به یکی از این دو امر مصالحت فرمود.
و اما حضرت فاطمه، دختر رسول خدای صلی الله علیه و آله و سلم چندان بر رسول خدای بگریست که مردم مدینه به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 338
__________________________________________________
- ستوه آمدند و عرض کردند: «از کثرت گریستن ما را به رنجه و آزار همی داری.»
از این روی آن حضرت روی به گورستان‌ها می‌نهاد و به مقابر شهدا می‌شد و آن چند می‌گریست که آبی بر آتش دل تافته می‌رسید. آن‌گاه انصراف می‌جست. و اما علی بن الحسین علیهما السلام بیست سال و اگرنه چهل سال بر امام حسین بگریست و هیچ وقت طعامی در حضور مبارکش نیاوردند جز این‌که می‌گریست؛ چندان که یک تن از غلامانش عرض کرد: «بیم همی دارم که از این گریستن، زیستن بگذاری؛ «قال: إنّما أشکو بثّی وحزنی إلی اللَّه وأعلم من اللَّه ما لا تعلمون أنِّی لم أذکر مصرع بنی فاطمة إلّاخنقتنی لذلک عبرة».
فرمود: «از حزن و اندوه خویش به خدا شکایت می‌برم و می‌دانم آنچه را که شما نمی‌دانید. همانا من مصرع و فرود افتادنگاه بنی‌فاطمه را به یاد نیاورم، جز این که به علت آن حزن و اندوه گلوی مرا گریه فرو می‌گیرد.» 1
شیخ طریح در «منتخب» به این ترتیب اشارت کرده است؛ لکن در روایت او عشرین سنه مسطور نیست و همان اربعین سنه مذکور است و صحیح همین است؛ چه مدت مکث امام زین العابدین بعد از شهادت حضرت امام حسین به همین تقریب است؛ چنان‌که ان شاء اللَّه تعالی در ذکر وفات آن حضرت مسطور گردد، علی التحقیق سی‌وپنج سال سی‌وچهار سال مدت امامت آن حضرت کم‌تر نبوده است و این دو شعر را در «منتخب» در پایان روایت مسطور داشته است:
«تعوّدت مسّ الضّرّ لما ألقته وأسلمنی حسن الغراء إلی الصّبر
وصیّرنی یأسی من النّاس واثقاً بحسن صنیع اللَّه من حیث لا أدر 4
سید بن طاوس و طریح در «منتخب» نوشته‌اند که امام زین العابدین علیه السلام را با آن حلم و صبر که در وصف هیچ واصفی 5 نمی‌گنجد، در این مصیبت بزرگ شکایت و جزعی شدید بود. از امام جعفر صادق علیه السلام مروی است که فرمود: «إنّ زین العابدین علیه السلام بکی علی أبیه أربعین سنة بدمع مسفوح، وقلب مقروح، صائماً نهاره، قائماً لیله، فإذا حضر الإفطار جاء غلامه بطعامه وشرابه، فیضعه بین یدیه، فیقول: کل یا مولای. فیقول: وا أباه! أ آکل وقتل ابن رسول اللَّه جائعاً؟ أ أشرب وقتل ابن رسول اللَّه عطشاناً؟ فلا یزال یکرّر ذلک ویبکی حتّی یبلّ طعامه من دموعه ویمزج شرابه بدموعه حتّی یغشی علیه فإذا أفاق أکل قلیلًا، وحمد اللَّه کثیراً، وقام إلی عبادة ربّه وأصبح صائماً، ولم یزل هکذا حتّی لحق باللَّه عزّ وجلّ».
یعنی: امام زین العابدین سلام اللَّه علیه چهل سال با اشک خونین و دل زخمین بر پدر نازنین بگریست و در این مدت روزها به روزه و شب‌ها به عبادت به پای بود. چون غلام آن حضرت به هنگام افطار آب و طعام حاضر می‌ساخت و عرض می‌کرد: «ای مولای من! بخور و بیاشام!»
می‌فرمود: «وا اباه! آیا من طعام بخورم؟ با این‌که پسر پیغمبر با شکم گرسنه شهید شد، آیا آب بیاشامم؟ با این که پسر پیغمبر با لب تشنه کشته گردید؟»
و این کلمه همی مکرر بر زبان مبارک بگذرانید و همی سرشک از دیده مبارک جاری گردانید، چندان که آن طعام را از آب دیده‌تر و آن شراب را با سرشک چشم ممزوج می‌ساخت و مدهوش می‌افتاد و چون-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 339
__________________________________________________
- به هوش می‌گرایید؛ اندکی تناول می‌فرمود و بسیاری خدای را سپاس می‌گذاشت و به عبادت پروردگار برمی‌خاست و بامداد به روزه به پای می‌شد و بر این نسق بگذرانید تا به خداوند عز وجل پیوست.»
و در «منتخب»، طریح در پایان کتاب این روایت را به اندک اختلافی از حضرت امام محمد باقر سلام اللَّه علیه مسطور داشته است که آن حضرت فرمود: «امام زین العابدین با آن علم و صبرش بر این مصیبت و بلوی 6 شدید الجزع و الشکوی 7 بود»؛ الی آخر الحدیث.
در «لهوف» و کتب اخبار مسطور است که یکی از غلامان حضرت علی بن الحسین علیهما السلام حدیث نمود که یکی روز آن حضرت جانب صحرا گرفت و من به متابعت آن حضرت برفتم و نگران شدم که بر سنگی درشت سر به سجده نهاد و من در عقب آن حضرت بایستادم و آن حضرت همچنان سر به سجده داشت و من مدتی ناله و گریه آن حضرت را همی بشنیدم و همی به شمار درآوردم که هزار دفعه این کلمه را بر زبان راند:
«لا إله إلّااللَّه حقّاً حقّاً، لا إله إلّااللَّه تعبّداً ورقّاً، لا إله إلّااللَّه إیماناً وتصدیقاً».
چون سر مبارک برگرفت، روی و موی شریفش در سرشک دیده غرق شده بود. پس عرض کردم: «ای سید من! آیا اندوه تو را پایانی نباشد و این گریستنِ بسیار اندک نشود؟»
«فقال لی: ویحک إنّ یعقوب بن إسحاق بن إبراهیم کان نبیّاً وابن نبیّ وله إثنا عشر ابناً فغیّب اللَّه واحداً منهم فشابَ رأسه من الحزن واحدودبَ ظهره من الغمّ وذهب بصره من البکاء وابنه حیّ فی دار الدّنیا وأنا رأیت أبی وأخی وسبعة عشر من أهل بیتی صرعی مقتولین، فکیف ینقضی حزنی، ویقلّ بکائی».
از این خبر یک لخت بیش از این مسطور گشت.
بالجمله غلام می‌گوید: آن حضرت در پاسخ فرمود: همانا یعقوب بن ابراهیم علیه السلام پیغمبر و پیغمبرزاده بود و او را دوازده پسر بود؛ و خداوند یکی از این پسران را از وی پوشیده ساخت. پس، از شدت اندوه موی سرش سفید و پشتش بخمید و نوردیده‌اش برفت؛ با این‌که پسرش در دار دنیا زنده بود.
از این خبر می‌رسد که یعقوب علیه السلام به علم نبوت از حیات یوسف باخبر بود؛ چنان‌که اخبار متعدده در این باب رسیده است.
بالجمله فرمود: و اما من، پدرم و برادرم و هفده نفر از اهل بیت خود را کشته و در خون خویش افتاده دیدم. پس چگونه اندوه من پایان گیرد و گریستن من قلت پذیرد؟ در کتاب «کامل الزیاره» این حدیث مسطور است؛ به اندک تفاوتی و در آن‌جا نوشته شده است:
لقد شکی یعقوب إلی ربّه فی أقلّ ممّا رأیت حین قال یا أسفی علی یوسف وإنّه فقد ابناً واحداً وأنا رأیت أبی وجماعة من أهل بیتی یذبّحون حولی.
همانا یعقوب شکایت برد به پروردگارش از مصیبت و بلیتی که از آنچه که من دیده‌ام، کم‌تر بود؛ گاهی که گفت: «یا أسفی علی یوسف» 8 با این‌که بیش از یک پسرش مفقود نشده بود و من پدرم و جماعتی از اهل بیتم را نگران شدم که در پیرامونم چون گوسفندان سربریده بودند و ابو اسحاق اسفرائینی و پاره نقله آثار-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 340
__________________________________________________
- قصه سجده آن حضرت را در بیابان روی سنگ و تبعیت غلام آن حضرت و مکالمه غلام را با آن حضرت به همین صورت که از لهوف مسطور گردید، مذکور داشته‌اند و نوشته که از آن پس آن حضرت سخت بگریست و این اشعار همی بخواند:
إنّ الزّمان الّذی قد کان یضحکنا بقربهم صار بهم بالتّفریق یبکینا
حالت لفقدهم أیّامنا فغدت 9 سوداً 10 وکانت بهم بیضاً لیالینا
فهل تری الدّار بعد البعد آنسة؟ أم هل یعود؟ کما قد کان نادینا 11
یا ظاعنین 12 بقلبی أینما ظعنوا وبالفؤاد مع الأحشاء داعینا
ترفقوا بفؤادی فی هوادجکم 13 فقدته یوم راحت من أراضینا
فوالّذی حجت الرّکبان کعبته ومَن إلیه مطایا الکل ساعینا
لقد جری حبّکم مجری دمی بدمی من الفراق حری سؤلًا لبارینا
و در پاره‌ای کتب این شعر را در صدر مسطور داشته‌اند:
مَن یخرج الملبسینا بانتزاعهم ثوباً من الحزن لا یبلی ویبلینا
و در روایت شیخ طریح بعد از تبعیت غلام به آن حضرت در سجده چنان که مسطور گشت و کلمات غلام به آن حضرت فرمود:
«یا هذا! أما تعلم أنّ یعقوب بن إسحاق کان نبیّاً ابن نبیّ؟ وکان له إثنا عشر ابناً، فغیّب اللَّه له ولداً واحداً منهم فشاب رأسه من الحزن وذهب بصره من البکاء هذا وابنه حیّ فی الدّنیا وأنا قد رأیت إخوتی وأبی وسبعة عشر صالحاً من أهل بیتی مقتولین مطروحین حولی صرعی فی الفلاة مجدّلین قد غیّرت الشّموس محاسنهم وأتلفت الأرض جسومهم والرّمال تسفی علیهم.
فرمود: ای شخص! آیا نمی‌دانی که یعقوب بن اسحاق، پیغمبر و پیغمبرزاده و او را دوازده پسر بود و خدای یکی از ایشان را از وی ناپدید ساخت و یعقوب را از حزن و اندوه موی سر سفید شد و دیدگانش از کثرت گریه از بینش بیفتاد و این چند اندوه و مصیبت اظهار می‌کرد، با این‌که پسرش در جهان زنده بود و من برادران و پدرم و هفده تن از صلحای 14 اهل بیت خود را بجمله کشته و به خاک و خون آغشته و در بیابان افتاده نگریستم که آفتاب رنگ ایشان را بگردانیده و زمین جسم ایشان را ناچیز ساخته و بادها ریگ‌ها را بر ابدان ایشان فرو ریخته بود.
و نیز در منتخب طریح مسطور است که از آن هنگام که امام حسین سلام اللَّه علیه شهید گشت، علی بن الحسین هیچ‌گاه تا آخر روزگار مبارک از کمال حزن و اندوهی که بر رأس پدر بزرگوار داشت، از لحوم 15 رئوس گوسفند و میش تناول نفرمودی و در آن روز که پدرش مقتول گشت، یازده ساله بود و همه وقت بر مصیبت پدرش می‌گریست. تا چهل سال بر این پای برد و همه گاه صائم النهار و قائم اللیل بود؛ و چون طعام افطار آن حضرت را حاضر می‌ساختند، می‌فرمود: «وا کرباه لکربک یا أبا وا أسفاه» و فراوان می‌گریست و می‌فرمود: «قتل ابن بنت رسول اللَّه جائعاً قتل ابن بنت رسول اللَّه عطشاناً وأنا آکل الزّاد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 341
__________________________________________________
- وأشرب الماء لا هنّأنی الأکل والشّرب یغرون علیک یا أبی لیتنی لم أرَ مصرعک» و همچنان آن‌حضرت می‌گریست. اشک دیدگان مبارک، موی و رویش را تر می‌ساخت و چون آسوده می‌شد، اندکی تناول می‌فرمود و خدای را فراوان سپاس می‌گذاشت و کار عبادت خدای می‌آراست و با حالت صوم بامداد می‌فرمود و بر این حال ببود تا وفات فرمود؛ صلوات اللَّه وسلامه علیه؛ و نیز شیخ طریح نوشته است که به علی بن الحسین عرض کردند: ای مولای ما! این گریستن تا به کی و چند؟
فرمود: «یا قوم! إنّ یعقوب النّبیّ فقد سبطاً من أولاده الإثنا عشر فبکی علیه حتّی ابیضّت عیناه من الحزن وابنه حیّ فی دار الدّنیا ولم یعلم أ نّه مات، وأنا قد نظرت بعینی إلی أبی وسبعة عشر من أهل بیتی قتلوا فی ساعة واحدة فترون حزنهم یذهب من قلبی وذکرهم یخلون من لسانی وشخصهم یغیب عن عینی، لا واللَّه لا أنساهم حتّی أموت».
یعنی: «ای قوم! یعقوب پیغمبر را فرزندی از فرزندان دوازده‌گانه‌اش ناپدید گشت؛ چندان بر مفارقت و مصیبت او بگریست که دو چشمش از حزن و اندوه سفید گشت؛ با این‌که پسرش زنده بود و یعقوب بر مرگ او یقین نداشت و من با دو چشم خویش به پدرم و هفده تن از اهل بیت خویش نگران شدم که در یک ساعت کشته شدند. آیا چنان می‌دانید که حزن و اندوه ایشان از دل من بیرون شود و زبان من از ذکر ایشان خالی بماند و شخص ایشان از چشم من پوشیده گردد؟ سوگند به خدای چنین نیست و من ایشان را فراموش نمی‌کنم تا از جهان بیرون شوم.»
و نیز در منتخب طریح علیه الرحمه مسطور است که حضرت سید العابدین از آن هنگام که پدرش حسین علیهما السلام شهید شد، هرگز کله گوسفند تناول نفرمودند و تا پایان عمر شریف به همین حال بگذرانیدند. چه بر سر پدر گرامی اخترش محزون بود و عمر مبارک آن حضرت در آن روز که پدرش شهید شد، یازده سال بود و همه‌گاه بر مصیبت پدرش گریان و چهل سال بر آن حضرت بگریست و صائم النهار 16 و قائم اللیل 17 بگذرانید؛ الی آخر الخبر.
معلوم باد که در این مقدار سن آن حضرت که در آن‌جا اشارت رفت، بی‌تأمل نباید بود تا ان شاء اللَّه تعالی در مقام خود تحقیق شود؛ ممکن است احدی وعشرین 18 یا ونون جمع از قلم کاتب ساقط شده باشد؛ و گرنه یازده سال بودن آن حضرت در زمان شهادت امام حسین علیه السلام به هیچ وجه صحیح نمی‌افتد.
در کتاب «بحار» و کتب‌اخبار مأثور است که آن‌حضرت چندان بگریست که بیم کردند دیدگان مبارکش بینش بگذارد و چنان بود که هر وقت ظرفی آب به دست مبارکش می‌دادند تا آب بیاشامد، آن چند بگریستی که از خون آکنده داشتی. یعنی از خون، دیده‌اش رنگین می‌گشت. عرض کردند: «این گریستن از چیست؟»
فرمود: «چگونه نگریم با این‌که پدرم را از آب ممنوع داشتند؛ در حالتی که وحوش و سباع 19 ممنوع نبودند.»
و نیز در «بحار الانوار» مسطور است که امام زین‌العابدین علیه السلام را با فرزندان عقیل میل و توجهی مخصوص-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 342
__________________________________________________
- بود. عرض کردند: «از چیست که با این جماعت بنی عم آن چند مایل باشی و با فرزندان جعفر چنان نباشی؟»
فرمود: «از این‌که به یادمی آورم روزگار ایشان را با ابو عبداللَّه الحسین بن علی علیه السلام و بر حالت ایشان رقت می‌گیرم.»
در «بحار الانوار» مسطور است که به آن حضرت عرض کردند: «تو در تمام روزگار به گریستن باشی اگر نفس تو مقتول گردیده بود؛ و در معرض تباهی درافتاده بود، بر این گریستن افزون نتوانستی.»
فقال: نفسی قتلتها وعلیها أبکی.
کنایت از این‌که بر جان و جانان خود که مقتول شدند، می‌گریم یا این‌که نفس خویش را کشته‌ام و بر آن می‌گریم. یعنی بر نفس خود می‌گریم که مبادا به سرکشی و طغیان برآید و نیز در «بحار الانوار» مسطور است که یکی از موالی علی بن الحسین علیهما السلام بر آن حضرت مشرف گردید؛ گاهی که آن جناب در سقیفه، یعنی در صفه سرپوشیده که به آن حضرت مخصوص بود، سر به سجده داشت و می‌گریست. عرض کردند: «یا علی بن الحسین! آیا برای گریستن تو پایانی نیست؟»
فرمود: «وای بر تو!»
و به روایتی فرمود: «مادرت به عزایت بنشیند.»
أما واللَّه لقد شکی یعقوب إلی ربِّه فی أقلّ ممّا رأیت حین قال: یا أسفی علی یوسف وإنّه فقدَ إبناً واحداً وأنا رأیتُ أبی وجماعة من أهل بیتی یُذبّحون حولی.
یک پسر گم کرد یعقوب از فراقش کور شد چون ننالم من که یک عالم پدر گم کرده‌ام
(1- 1) [این مطلب را سپهر در احوالات حضرت زهرا سلام اللَّه علیها،/ 139- 140 تکرار کرده است].
2. هجران: دور بودن.
3. مویه: گریه با نوحه، ناله و زاری.
4. چون با رنج و مصیبت انس گرفتم، برخورد با آن را برای خود عادت و شأن قرار دادم و مرا خوبی عزا و مصیبت به سوی بردباری و تحمل رام و هموار کرد. بدون توجه و التفات یاس و نومیدی از مردم مرا به لطف و عنایت خاص الهی مطمئن و دلگرم گردانید.
5. واصف: بیان‌کننده وصف و خصوصیت.
6. بلوی: آزمایش، سختی، دریافت و کشف چیزی.
7. شدید الجزع والشکوی: بی‌تابی و شکایت او سخت و ناگوار بود.
8. ای افسوس و حسرت بر یوسف. یوسف آیه 84.
9. غدت: گردید.
10. سود (جمع اسود): سیاه.
11. نادی: مجلس.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 343
وأمّا علیّ بن الحسین: فانقطع عن النّاس انحیازاً عن الفتن، وتفرّغاً للعبادة، والبکاء علی أبیه، ولم یزل باکیاً لیله ونهاره، فقال له بعض موالیه: إنِّی أخاف علیک أن تکون من الهالکین.
فقال علیه السلام: یا هذا! إنّما أشکو بثِّی وحزنی إلی اللَّه وأعلم من اللَّه ما لا تعلمون، إنّ یعقوب کان نبیّاً، فغیّب اللَّه عنه واحداً من أولاده، وعنده إثنا عشر، وهو یعلم أ نّه حیّ، فبکی علیه حتّی ابیضّت عیناه من الحزن، وإنِّی نظرت إلی أبی وإخوتی وعمومتی وصحبی مقتولین حولی، فکیف ینقضی حزنی وإنِّی لم أذکر مصرع بنی فاطمة إلّاخنقتنی العبرة وإذا نظرت إلی عمّاتی وأخواتی ذکرت فرارهنّ من خیمة إلی خیمة.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 489
__________________________________________________
- 12. ظاعنین (جمع ظاعن): کورکننده.
13. هوادج (جمع هودج): کجاوه که در آن زنان سوار شوند.
14. صلحا (جمع صالح): نیک‌کردار، شایسته.
15. لحوم (جمع لحم): گوشت.
16. صائم النهار: آن‌که روز روزه‌دار باشد.
17. قائم اللیل: آن‌که شب‌ها را به عبادت و تهجد به سر برد.
18. احدی وعشرین: بیست‌ویک.
19. سباع (جمع سبع): درنده.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 279- 286
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 344

أبو نعیم، بإسناده، عن أمّ سلمة، أنّها لمّا بلغها مقتل الحسین علیه السلام، ضربت قبّة فی مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، جلست فیها ولبست سواداً.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 171 رقم 1119
قال: أخبرنا الحسن بن علیّ بن محمّد المقنعیّ بقراءتی علیه، قال: حدّثنا أبو عبیداللَّه محمّد بن عمران بن موسی المرزبانیّ، قال: حدّثنا علیّ بن محمّد بن عبد الحافظ، قال:
حدّثنی الحبریّ، قال: حدّثنا الفضل بن دکین، قال: حدّثنا حمید بن عبداللَّه الأصمّ، عن أمِّه قالت: ضرب لُامِّ سلمة (رضی اللَّه عنها) قبّة فی مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم حین قُتل الحسین علیه السلام، فرأیتُ علیها خماراً أسود.
الشّجری، الأمالی، 1/ 164
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 345

ثمّ دخل زین العابدین علیه السلام وجماعته دار الرّسول، فرآها مقفرة «1» الطّلول، خالیة من سکّانها، «2» خالیة بأحزانها «2»، قد غشیها القدر النّازل، وساورها الخطب الهائل، وأطلّت علیها عذبات المنایا، وأظلّتها جحافل الرّزایا، وهی موحشة العرصات لفقد «3» السّادات.
للهام فی «3» معاهدها صیاح وللرّیاح فی محو آثارها إلحاح
ولسان حالها یندب ندب الفاقدة وتذری دمعاً من عین ساهدة «4»
وقد جالت عواصف النّعامی «5» والدّبور فی تلک المعالم والقصور
وقالت: «6» یا قوم! أسعدونی بإسالة العزوب علی المقتول المسلوب، وعلی الأزکیاء من عترته، والأطائب من إمرته، فقد «6» کنت آنس بهم فی الخلوات، وأسمع تهجّدهم فی الصّلوات، «7» فذوی غصنی المثمر، وأظلم لیلی المقمر، فما یجفّ جفنی من التِّهیام ولا یقلّ قلقی لذلک الغرام، ولیتنی حیث فاتتنی المواساة «7» عند النِّزال، وحرمت معالجة تلک الأهوال، کنت لأجسادهم الشّریفة «8» مواریاً، للجثث الطّواهر من ثقل الجنادل واقیاً، لقد درست باندراسهم سنن الإسلام، وجفّت لفقدهم مناهل الأنعام، وأمتحت آثار التّلاوة والدّروس، وعطّلت مشکلات الطّروس، فوا أسفاً علی خیبة بعد انهدام أرکانه، ووا عجباً من ارتداد الدّهر بعد إیمانه، وکیف «8» لا أندب الإطلال الدّوارس، وأوقظ «9» الأعین
__________________________________________________
(1)- [فی المنتخب مکانه: «وأمّا علیّ بن الحسین علیه السلام فلمّا دخل إلی دار الرّسول وجدها مقفرة ...»].
(2- 2) [المنتخب: «حاکیة أحزانها»].
(3- 3) [المنتخب: «الأئمّة الهداة، لهوام لی»].
(4)- [المنتخب: «ساهرة»].
(5)- [المنتخب: «الشّمال»].
(6- 6) [المنتخب: «بلسان حالها: یا قوم! ساعدنی علی الحزن علی أناس»].
(7- 7) [المنتخب: «فیا لیتنی حیث لم أحط بالمساواة»].
(8- 8) [المنتخب: «محلّاً لجثثهم موطناً، ومجناً، فکیف»].
(9)- [المنتخب: «وأوقض»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 346
النّواعس، وقد کان سکّانها سماری، فی لیلی ونهاری، «1» وشموسی وأقماری آتیة علی الأیّام «1» بجوارهم وأتمتّع بوطی «2» أقدامهم وآثارهم، «3» وأشرف علی البشر یسیرهم، وانشقّ ریا العبیر من نشرهم «3»، فکیف یقلّ حزنی وجزعی، «4» ویخمد حرقی وهلعی «4».
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 62- 63/ مثله الطّریحی، المنتخب، 2/ 501- 502
قال علیّ بن موسی بن جعفر بن محمّد بن طاووس جامع هذا الکتاب: ثمّ «5» إنّه صلوات اللَّه علیه «5» رحل إلی المدینة بأهله وعیاله، ونظر إلی منازل قومه ورجاله، فوجد تلک المنازل تنوح بلسان أحوالها، وتبوح بإعلال «6» الدّموع وإرسالها، لفقد حماتها ورجالها، وتندب علیهم ندب الثّواکل، وتسأل عنهم أهل المناهل وتهیج أحزانه علی مصارع قتلاه، وتنادی لأجلهم: وا ثکلاه! وتقول: یا قوم! اعذرونی علی النِّیاحة والعویل وساعدونی علی المصاب الجلیل. فإنّ القوم الّذین أندب لفراقهم وأحنّ إلی کرام «7» أخلاقهم کانوا سمّار لیلی ونهاری، وأنوار ظلمی «8» وأسحاری، وأطناب شرفی وافتخاری، وأسباب قوّتی وانتصاری، والخلف من شموسی وأقماری، کم لیلة شرّدوا بإکرامهم وحشتی، وشیّدوا بأنعامهم حرمتی، وأسمعونی مناجات أسحارهم، وأمتعونی بإبداع «9» أسرارهم، وکم یوم عمّروا ربعی بمحافلهم، وعطّروا طبعی بفضائلهم، وأورقوا عودی بماء عهودهم، واذهبوا نحوسی بنماء سعودهم، وکم غرسوا لی من المناقب وحرسوا محلِّی من النّوائب، وکم أصبحتُ بهم «10» أتشرّف علی المنازل والقصور وأمیس فی ثوب الجذل
__________________________________________________
(1- 1) [المنتخب: «وهم شموسی وأقماری، وافتخر علی أمثالی»].
(2)- [المنتخب: «مواطی»].
(3- 3) [لم یرد فی المنتخب].
(4- 4) [المنتخب: «علیهم؟ وکیف لا تنهد أرکانی تشوّقاً إلیهم»].
(5- 5) [الأسرار: «إنّ الإمام علیه السلام»].
(6)- [الأسرار: «بإعلان»].
(7)- [الأسرار: «کرم»].
(8)- [الأسرار: «ظلمتی»].
(9)- [الأسرار: «بإیداع»].
(10)- [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 347
والسّرور «1»، وکم انتاشوا علی أعتابی من رفات المحذور «2» فاقصدنی «3» فیهم منهم «3» الحمام، وحسدنی علیهم حکم الأیّام، فأصبحوا غرباء بین الأعداء، وغرضاً لسهام الاعتداء، وأصبحت المکارم تقطع بقطع أناملهم، والمناقب تشکو لفقد شمائلهم، والمحاسن تزول بزوال أعضائهم، والأحکام تنوح لوحشة أرجائهم. فیا للَّه‌من ورع أریق دمه فی تلک الحروب، وکمال نکس علمه بتلک الخطوب، ولئن عدمت مساعدة «4» أهل العقول، وخذلنی عند المصائب جهل العقول، فإنّ لی مسعداً من السّنن الدّارسة والأعلام الطّامسة، فإنّها تندب کندبی وتجد مثل وجدی وکربی. فلو سمعتم کیف ینوح علیهم لسان «5» حال الصّلوات ویحنّ إلیهم إنسان الخلوات، وتشتاقهم طویّة المکارم، وترتاح إلیهم أندیة الأکارم، وتبکیهم محاریب المساجد، وتنادیهم مآریب «6» الفوائد، لشجاکم سماع تلک الواعیة النّازلة، وعرفتم تقصیرکم فی هذه «5» المصیبة الشّاملة، بل لو رأیتم وحدتی وانکساری وخلوّ مجالسی وآثاری، لرأیتم ما یوجع قلب الصّبور «7»، ویهیِّج أحزان الصّدور، لقد شمت بی مَن کان یحسدنی من الدِّیار، وظفرت بی أکفّ الإخطار، فیا شوقاه إلی منزلٍ سکنوه، ومنهلٍ أقاموا عنده واستوطنوه، لیتنی کنتُ إنساناً أفدیهم حزّ السّیوف، وأدفع عنهم حرّ الحتوف، وأشفی غیظی من أهل السِّنان، وأردُّ عنهم سهام العدوان، وهلّا إذا فاتنی شرف تلک المواساة الواجبة کنت محلّاً لضمّ جسومهم الشّاجعة «8»، وأهلًا لحفظ شمائلهم من البلی، ومصوناً من لوعة هذا «5» الهجر والقلی، فآه ثمّ آه لو کنت مخطّاً لتلک الأجساد ومحطّاً «9» لنفوس أولئک «10» الأجواد، لبذلت فی حفظها غایة المجهود، ووفّیت لها بقدیم
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأسرار: «وکم أعاشوا فی شعابی من أموات الدّهور»].
(2)- [الأسرار: «المحدور»].
(3- 3) [الأسرار: «سهم»].
(4)- [الأسرار: «مساعدتی»].
(5)- [لم یرد فی الأسرار].
(6)- [الأسرار: «میازیب»].
(7)- [الأسرار: «الصّبوری»].
(8)- [الأسرار: «الشّاجته»].
(9)- [الأسرار: «مخطّأ»].
(10)- [الأسرار: «تلک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 348
العهود، وقضیت لها بعض الحقوق الأوائل ووقیتها من وقع الجنادل، وخدمتها خدمة العبد المطیع، وبذلت لها جهد المستطیع، فرشت لتلک الخدود والأوصال فرش «1» الإکرام والإجلال، وکنت أبلغ منیتی من اعتناقها وانوِّر ظلمتی بأشراقها فیا شوقاه إلی تلک الأمانی ویا قلقاه لغیبة أهلی وسکّانی، فکلّ حنین یقصر عن حنینی وکلّ دواء غیرهم لایشفینی، وها أنا «2» قد لبست لفقدهم أثواب الأحزان وأنست بعدهم بجلباب الأشجان، وأیست أن یلمّ بی التجلّد والصّبر وقلت: یا سلوة الأیّام موعدک الحشر. «3»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 203- 207/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 529
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «فراش»].
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3)- علی‌بن موسی‌بن جعفر بن محمد بن‌طاووس گردآورنده این کتاب گوید: سپس آن حضرت صلوات اللَّه علیه با اهل و عیال به شهر مدینه کوچ کرد. نگاهی به خانه‌های فامیل و مردان خانواده‌اش انداخت و دید آن خانه‌ها با زبان حال همه نوحه‌گرند و اشک می‌ریزند که حمایت‌کنندگان و مردانشان از دست رفته و مانند مادرهای داغدیده گریه می‌کنند و از هر رهگذری جویای حال آنان می‌شود و بر کشتگانشان غصه‌ها می‌خورند و فریاد «وا مصیبتا» از آن‌ها بلند است و می‌گویند: «ای مردم! مرا در این نوحه‌سرایی و ناله معذورم بدارید و مرا در این مصیبت‌های بزرگ همدستی کنید که آن مردمی که من در فراق آنان گریه می‌کنم و به مکارم اخلاقشان دل داده‌ام، انیس شبانه‌روزی من بودند و نور شب‌ها و سحرهای تار من بودند و مایه شرافت و مباهات من بودند و باعث قدرت و نیروی من بودند و جانشین خورشیدها و ماه‌های من بودند. چه شب‌هایی که با بزرگواری‌شان وحشت مرا از من دور کردند و با نعمت‌هایشان پایه‌های احترام مرا محکم و استوار کردند و مناجات‌های سحری به گوش من رساندند و رازهایی به دست من سپردند که مرا لذتبخش بود. چه روزهایی که با مجالس خود سرزمین مرا آباد کرده و مشام جان مرا با فضایل‌شان معطر کردند و درخت خشکیده مرا با آب‌های پی‌درپی که دادند، به برگ نشاندند و با سعادت روزافزونشان نحسی‌های مرا از میان بردند. چه نهال‌های منقبت که در من کاشتند و مرا از پیشامدهای ناگوار نگهبانی نمودند. چه صبح‌ها بر من گذشت که به‌سبب آنان بر منزل‌ها وکاخ‌ها اظهار شرف می‌نمودم و در جامه شادی و سرور می‌خرامیدم. چه افرادی را که روزگار به شمار مردگانشان آورده بود در شعبه‌های من زندگانی بخشیدند وچه خارها که از راه من برداشتند، پس تیر مرگ بر آنان رسید وبه حکم‌روزگار مورد رشک درباره آنان قرار گرفتند و در نتیجه، میان دشمنان غریب ماندند و آماج تیر کینه شدند. مکارم اخلاق با بریده شدن انگشت‌های‌آنان قطع خواهدشد وبا فقدان قیافه‌هاشان منقبت‌ها زبان به شکایت خواهند گشود و زیبایی‌ها با زوال اعضایشان زائل و احکام الهی از وحشت تأخیر افتادنشان نوحه‌گر. خدایا! چه حقیقت تقوایی که‌خونش در این جنگ‌ها ریخته شد و چه مجسمه کمالی که پرچمش در این‌مصیبت‌ها سرنگون گردید. من-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 349
ثمّ دخل زین العابدین علیه السلام إلی المدینة، فرآها موحشة باکیة، ووجد دیار أهله خالیة، تنعی أهلها، وتندب سکّانها ولنعم ما قال الشّاعر:
مررتُ علی أبیات آل محمّد فلم أرها أمثالها یوم حلّت
فلا یبعد اللَّه الدّیار وأهلها وإن أصبحت منهم برغم تخلّت
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 618، لواعج الأشجان،/ 245
__________________________________________________
- اگر همدستی خردمندان را از دست دادم و نادانان به هنگام مصیبت مرا خوار کردند، ولی به‌عوض از رسم‌های دیرین ونشانه‌های از میان‌رفته مرا یار و مددکاری هست که آن‌ها نیز با من هم‌ناله‌اند و شریک غم و اندوه من. اگر به گوش دل بشنوید که نمازها چگونه با زبان حال بر آنان نوحه‌سرایی می‌کنند و چشم مکان‌های خلوت در انتظار آنان است و مجموعه مکارم اخلاقی مشتاقشان است و اجتماعات بزرگواری به وجود آنان شادمان و محراب‌های مسجدها بر آنان گریانند و نیازمندی‌های پرسود آنان‌را صدا می‌زنند (این‌همه بانگ وفریاد وناله) مسلماً شما را اندوهگین می‌ساخت ومی‌فهمیدید که در این‌مصیبت همگانی تقصیر کرده‌اید؛ بلکه اگر تنهایی و شکستگی و خلوت شدن مجالس و خالی شدن آثار مرا می‌دیدید، آن دیده بودید که دل شخص شکیبا را به درد می‌آورد و غم‌های سینه‌ها را برمی‌انگیزد؛ محققاً شهری که به من رشک می‌برد، اکنون سرزنشم می‌کند و پنجه‌های خطر گلوی مرا فشار می‌دهد. چه‌قدر شوق دارم به منزلی که آنان ساکن هستند و به آبخوری که محل اقامت آنان است و آن‌جا را وطن خویش ساخته‌اند. ای کاش من به صورت یک انسان بودم تا برش شمشیرها را به جان خویش می‌خریدم و حرارت مرگ را از آنان باز می‌داشتم و از نیزه‌داران انتقام می‌گرفتم و تیر دشمنان را از آنان باز می‌گرداندم و اکنون که چنین شرافت و فداکاری حتمی از دست من رفته است، کاش پیکرهای رنگ پریده آنان را محل و مأوی بودمی و لایق نگهداری قیافه‌های آنان از پوسیدن تا مگر از سوزش این هجران در امان می‌شدم. آه، باز آه، اگر آن پیکرها در آغوش من بودند و من فرودگاه این کریمان بودم تا آن‌جا که می‌توانستم در نگهداری آنان می‌کوشیدم و به پیمان‌های دیرینی که بسته بودم، وفادار می‌شدم و پاره‌ای از حق‌های اولیه را ادا می‌کردم و از پیشامدهای بزرگ محافظت‌شان می‌نمودم و همچون بندگان فرمانبردار، خدمتشان را میان می‌بستم و از آنچه تواناییم بود، دریغ نمی‌کردم وبرای آن‌صورت‌ها وپاره‌های بدن‌ها فرش احترام وبزرگداشت می‌گستردم تا از هم‌آغوشی آنان به آرزوی دیرین خودم می‌رسیدم و از نورشان کاشانه تاریک خود را روشن و منور می‌ساختم. چه‌قدر مشتاقم که به این آرزوهایم می‌رسیدم و چه‌قدر پریشانم که اهل و ساکنینم از چشم من غایبند. هرچه ناله زنم، کم زده‌ام و هیچ دارویی به جز آنان شفابخش درد من نتواند بود. اینک من به خاطر از دست‌دادن آنان جامه‌های‌غم به‌تن کرده‌ام وپس از آنان با لباس مصیبت‌ها انس‌گرفته‌ام و از خویشتنداری وشکیبایی مأیوسم وگفته‌ام که: «ای روزگار شادی دیدار در قیامت.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 203- 207
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 350
فلمّا دخل الإمام علیه السلام إلی دار آل الرّسول، وجدها مُقفرة خالیة من سکّانها، موحشة العرصات لفقد الأئمّة الهداة، جعل یبکی وزاد حزنه صلوات اللَّه علیه.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 409
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 351

وقال سلیمان بن قتّة «1» یرثی الحسین بن علیّ بن أبی طالب (رضی اللَّه عنهما) «1»:
وإنّ «2» قتیل الطّفّ من آل هاشم أذلّ رقاباً من قریش فذلّت
مررت علی أبیات آل محمّد «3» فألفیتها أمثالها حین «3» حلّت «4» وکانوا «4» لنا غنماً «5» فعادوا رزیّة
لقد عظمت تلک الرّزایا وجلّت «4» فلا یبعد اللَّه الدِّیار وأهلها
وإن أصبحت منهم برغمی تخلّت «6» إذا «6» افتقرت قیس جبرنا فقیرها وتقتلنا قیس إذا النّعل زلّت
وعند غنی قطرة من دمائنا سنجزیهم یوماً بها حیث حلّت «6»
ألم تر أنّ الأرض أضحت مریضة لفقد حسین والبلاد اقشعرّت «7»
فقال له عبداللَّه بن حسن بن حسن: «8» ویحک ألا «8» قلت:
أذلّ رقاب المسلمین فذلّت «9»
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 92- 93/ عنه: سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 154؛ مثله الزّرندی، درر السّمطین،/ 226
__________________________________________________
(1- 1) [درر السّمطین: «بتاء من فوق- وهی أمّه وقف علی مصارع الحسین وأهل بیته (رضی اللَّه عنهم) واتّکأ علی فرسه وجعل یبکی ویقول:»].
(2)- [فی تذکرة الخواصّ مکانه: «وذکر الشّعبیّ، وحکاه ابن سعد أیضاً قال: مرّ سلیمان بن قتّة بکربلاء، فنظر إلی مصارع القوم، فبکی حتّی کاد أن یموت، ثمّ قال: وإنّ ...»].
(3- 3) [فی تذکرة الخواصّ ودرر السّمطین: «فلم أرها أمثالها یوم»].
(4- 4) [لم یرد فی تذکرة الخواصّ].
(5)- [درر السّمطین: «عیشاً»].
(6- 6) [لم یرد فی تذکرة الخواصّ ودرر السّمطین].
(7)- [إلی هنا حکاه فی درر السّمطین].
(8- 8) [تذکرة الخواصّ: «هلّا»].
(9)- [انظر بکامله، 7/ 1012- 1025].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 352
وقال التّیمیُّ تیم مرّة یرثی للحسین وأهله وکان منقطعاً إلی بنی ...
مررتُ علی أبیات آل محمّد فلم أرها أمثالها یوم حلّت
فلا یُبعد اللَّه الدّیار وأهلها وإن أصبحت من أهلها قد تخلّت
وإنّ قتیل الطّفّ من آل هاشم أذلّ رقاب المسلمین فذلّت
وکانوا رجاء ثمّ أضحوا رزیّة لقد عظمت تلک الرّزایا وجلّت
وعند غنیّ قطرة من دمائنا سنجزیهم یوماً بها حیث حلّت
إذا افتقرت قیس جبرنا فقیرها تقتلنا قیس إذا النّعل زلّت «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
قال جعفر بن محمّد بن نما مصنّف هذا الکتاب: وقد رثیتها بأبیاتی هذه للدّار وجعلتها خاتمة ما قلته من الأشعار:
وقفت علی دار النّبیّ محمّد فألفیتها قد أقفرت عرصاتها
وأمْسَتْ خلاء من تلاوة قارئ وعطّل منها صومها وصلاتها
وکانت ملاذاً للعلوم وجنّة من الخطب یغشی المعتقین صلاتها
فأقوت من السّادات من آل هاشم ولم یجتمع بعد الحسین شتاتها
__________________________________________________
(1)- تیمی در رثای حسین و خانواده او که اختصاص و پیوستگی به خاندان بنی هاشم داشت، گوید:
مررت علی أبیات آل محمّد [...]
یعنی: بر خانه‌های آل محمد می‌گذشتم. من آن‌ها را مانند روز نخست که آباد و مسکون بود، ندیدم. خداوند آن خانه‌ها و ساکنان آن‌ها را دور نکند اگرچه امروز از سکنه و اهل تهی شده. کشته طف (کربلا) که از آل هاشم بود. مسلمین را خوار و گردن‌کج کرده، آن‌ها (بعد از کشتن او) سرافکنده و ذلیل شده‌اند. آن‌ها (مقتولین کربلا) مایه امید مردم بودند که خود آن‌ها موجب مصیبت و اندوه شده‌اند. آن مصیبت بسیار بزرگ وگران (وطاقت‌فرسا) می‌باشد. هر توانگری که یک قطره از خون ما (خون سروران ما) نزد او بوده، مستوجب کیفر خواهد بود هرجا و هرگونه باشد. ما اگر قیس (قبیله) فقیر شود، فقرای آن‌ها را دستگیری و مساعدت می‌کنیم؛ ولی اگر اندک لغزشی از ما پیش آید، قیس همه ما را می‌کشد (کنایه از اقدام بنی‌امیه به قتل بنی‌هاشم).
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 207
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 353
فعینی لقتل السّبط عبری ولوعتی علی فقده ما تنقضی زفراتها
فیا کبدی کم تصبرین علی الأذی أما آن أن یغنی إذن حسراتها
فلذ أ یُّها المفتون بهذا المصاب، ملاذ الحماة من سفرة الکتاب، بلزوم الأحزان علی أئمّة الإیمان.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 63
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 355

(من العقوبة فی الدُّنیا ولعذاب الآخرة أَشدُّ وأبْقی)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 357

ثمّ قال علیّ بن الحسین علیهما السلام: إنّ اللَّه تعالی مسخ هؤلاء لاصطیاد السّمک «1» فکیف تری عند اللَّه عزّ وجلّ [یکون] حال من قتل أولاد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وهتک حریمه؟! إنّ اللَّه تعالی وإن لم یمسخهم فی الدّنیا، فإنّ المعدّ لهم من عذاب [اللَّه فی] الآخرة [أضعاف] أضعاف عذاب المسخ.
فقیل له «2»: یا ابن رسول اللَّه! فإنّا قد سمعنا منک «3» هذا الحدیث فقال لنا بعض النّصّاب:
فإن کان قتل الحسین علیه السلام باطلًا، فهو أعظم «4» من صید السّمک فی السّبت، أ «2» فما کان «5» یغضب اللَّه «5» علی قاتلیه کما غضب علی صیّادی السّمک؟
قال علیّ بن الحسین علیهما السلام: قل لهؤلاء النّصّاب: فإن کان إبلیس معاصیه أعظم من معاصی مَن کفر بإغوائه، فأهلک اللَّه تعالی من شاء منهم کقوم نوح، «6» وفرعون، و «6» لم «7» یهلک إبلیس وهو أولی بالهلاک، فما باله «8» أهلک هؤلاء الّذین قصّروا عن إبلیس فی عمل الموبقات، وأمهل إبلیس مع إیثاره لکشف المخزیات «9»؟
__________________________________________________
(1)- [فی الاحتجاج والبحار والعوالم مکانه: «بالإسناد المتقدِّم ذکره (بالإسناد إلی أبی محمّد العسکریّ، عن آبائه): أنّ علیّ بن الحسین علیه السلام کان یذکر حال مَن مسخهم اللَّه قردة من بنی إسرائیل ویحکی قصّتهم، فلمّا بلغ آخرها قال: إنّ اللَّه تعالی مسخ أولئک لاصطیادهم (لاصطیاد) السّمک ...»].
(2)- [لم یرد فی البرهان].
(3)- [البرهان: «مثل»].
(4)- [أضاف فی الاحتجاج والعوالم: «عند اللَّه»].
(5- 5) [فی الاحتجاج: «اللَّه غضب»، وفی البرهان والبحار: «یغضب»].
(6- 6) [البرهان: «یغرقون فلم»].
(7)- «فلم لم» أ، ب، ط.
(8)- [البرهان: «فما بالک»].
(9)- «المحرمات» خ ل. [وفی الاحتجاج: «المحرمات»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 358
ألا «1» کان ربّنا عزّ وجلّ حکیماً «2» بتدبیره وحکمه «2» فیمَن أهلک، وفیمَن استبقی.
فکذلک هؤلاء الصّائدون [للسّمک] فی السّبت، وهؤلاء «3» القاتلون للحسین علیه السلام یفعل فی الفریقین ما یعلم أ نّه أولی بالصّواب والحکمة، لا یسأل عمّا یفعل وهم «4» یسألون.
التّفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام،/ 270- 271 رقم 137/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، البرهان، 1/ 107؛ المجلسی، البحار، 45/ 295- 296؛ البحرانی، العوالم، 17/ 611- 612؛ مثله الطّبرسی، الاحتجاج، 2/ 40- 41
[علیّ بن إبراهیم، عن أبیه، عن] ابن محبوب، عن عبداللَّه بن سنان، قال: سمعت أبا عبداللَّه علیه السلام یقول: ثلاث هنّ فخر المؤمن وزینه فی الدّنیا والآخرة: الصّلاة فی آخر اللّیل، ویأسه ممّا فی أیدی النّاس، وولایته الإمام من آل محمّد صلی الله علیه و آله. قال: وثلاثةٌ هم شرار الخلق ابتلی بهم خیار الخلق: أبو سفیان أحدهم قاتل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وعاداه، ومعاویة قاتل علیّاً علیه السلام وعاداه، ویزید بن معاویة (لعنه اللَّه) قاتل الحسین بن علیّ علیهما السلام وعاداه حتّی قتله.
الکلینی، الرّوضة من الکافی، 8/ 234 رقم 311
عبدالرّزّاق، قال: قلت لمعمر: أخبرنی أبی، أ نّه قال:
ما نجی أحد ممّن قتل الحسین علیه السلام من القتل فمات حتّی رمی بداء فی جسده.
فقال: صدقت قد سمعت هذا الحدیث من غیر واحد.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 169 رقم 1114
حدّثنی محمّد بن عبداللَّه بن جعفر الحمیریّ، عن أبی سعید الحسن بن علیّ بن زکریا العدویّ البصریّ، قال: حدّثنا عمرو بن المختار، قال: حدّثنا إسحاق بن بشر، عن العوام مولی قریش قال: سمعت مولای عمر بن هبیرة قال: رأیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم والحسن والحسین فی حجره یقبِّل هذا مرّة وهذا مرّة ویقول للحسین: إنّ الویل لمن یقتلک.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 70
__________________________________________________
(1)- [فی الاحتجاج: «أما»، وفی البرهان: «وألا»].
(2- 2) [فی الاحتجاج والبرهان: «تدبیره حکمة»].
(3)- [لم یرد فی البرهان].
(4)- [فی الاحتجاج والبحار والعوالم: «وعباده»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 359
وبهذا الإسناد [محمّد بن عبداللَّه بن جعفر الحمیریّ، عن أبیه، عن علیّ بن محمّد بن سلیمان، عن محمّد ابن خالد، عن عبداللَّه بن حمّاد]، عن عبداللَّه «1» الأصمّ، عن عبداللَّه بن بکر «2» الأرجانیّ، قال:
صحبت «3» أبا عبداللَّه علیه السلام فی طریق مکّة من المدینة، فنزلنا «4» منزلًا یقال له عُسفان «5»، ثمّ مررنا بجبل أسود عن یسار الطّریق موحش «6».
فقلت له «7»: یا ابن رسول اللَّه! ما أوحش هذا الجبل ما رأیت فی الطّریق «8» مثل هذا «8».
فقال لی «7»: یا ابن بکر «2»! أتدری أیّ جبل هذا؟ «9» قلت: لا.
قال «9»: هذا جبل یقال له الکمد، وهو علی واد من أودیة جهنّم، و «7» فیه قتلة أبی «10» الحسین علیه السلام «11» استودعهم فیه تجری من تحتهم «11» میاه جهنّم من الغسلین والصّدید والحمیم «12»، «13» وما یخرج من «14» «15» جبّ الجوّی 15، وما یخرج من الفلق «16»
__________________________________________________
(1)- [فی ثواب الأعمال والعوالم مکانه: «حدّثنی محمّد بن موسی بن المتوکّل، قال: حدّثنی محمّد بن یحیی‌العطّار، عن محمّد بن أحمد، عن أحمد بن محمّد، عن أبیه، (عن عبداللَّه بن المغیرة) عن عبداللَّه ...»، وفی الاختصاص: «عن ابن محبوب، عن أبیه والعبّاس بن معروف، عن عبداللَّه بن المغیرة، قال: حدّثنی عبداللَّه ...»].
(2)- [فی ثواب الأعمال: «کثیر»، وفی تأویل الآیات وکنز الدّقائق: «بکیر»].
(3)- [البرهان: «صحبنا»].
(4)- [فی ثواب الأعمال والاختصاص والبحار والعوالم: «فنزل»].
(5)- عُسفان بالضّمّ ثمّ السّکون قریة علی مرحلتین من مکّة علی طریق المدینة وقریة جامعة علی ستّة وثلاثین میلًا من مکّة.
(6)- [فی ثواب الأعمال والإختصاص وتأویل الآیات والبرهان والبحار وکنز الدّقائق: «وحش»].
(7)- [لم یرد فی ثواب الأعمال والإختصاص والبحار والعوالم].
(8- 8) [فی ثواب الأعمال والبحار والعوالم: «جبلًا مثله»، وفی الاختصاص: «جبلًا أوحش منه»].
(9- 9) [لم یرد فی ثواب الأعمال والبحار والعوالم].
(10)- [لم یرد فی ثواب الأعمال].
(11- 11) [فی ثواب الأعمال: «استودعهم اللَّه یجری من تحته»، وفی الاختصاص: «استودعوه یجری من تحته»، وفی تأویل الآیات والبحار والعوالم وکنز الدّقائق: «استودعهم اللَّه فیه تجری من تحته»].
(12)- [فی الاختصاص والبحار والعوالم: «والحمیم الآن»].
(13) (13*) [لم یرد فی العوالم].
(14) (14*) [فی ثواب الأعمال: «طینة خبال وما یخرج من الهاویة وما یخرج من العسیر»].
(15- 15) الجوّی من المیاه والجیة المتغیّر المنتن من جوی الماء وغیره انتن. [وفی الاختصاص والبحار: «جهنّم»، وفی البرهان وکنز الدّقائق: «جبّ الخزی»].
(16)- جهنّم أوجب فیها (قطر).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 360
من آثام «1» (13*)، وما یخرج من طینة الخبال «2»، وما یخرج من «3» جهنّم، وما یخرج من لظی و «4» «3» من الحطمة، وما یخرج من سقر، وما یخرج من الحمیم «5»، وما یخرج من الهاویة، وما یخرج من السّعیر (14*)، وما مررت بهذا الجبل فی سفری «6» فوقفت به «7» إلّارأیتهما یستغیثان إلیَّ «8» وأنِّی لأنظر إلی قتلة أبی، وأقول لهما «9» إنّما هؤلاء فعلوا ما أسّستما «9» لم ترحمونا إذ ولّیتم «10» وقتلتمونا وحرّمتمونا ووثبتم علی حقِّنا واستبددتم بالأمر دوننا، فلا رحم «11» اللَّه مَن یرحمکما، «12» ذوقاً وبال ما قدّمتما «12» وما اللَّه بظلّام للعبید «13».
وأشدّهما تضرّعاً واستکانة الثّانی، فربّما وقفت علیهما لیتسلّی عنِّی بعض ما «14» فی قلبی، وربّما طویت الجبل الّذی هما فیه وهو جبل الکمد. «15» قال: قلت له 15: جعلت فداک، فإذا طویت الجبل فما تسمع؟ قال: أسمع أصواتهما
__________________________________________________
(1)- [فی الاختصاص والبرهان: «وما یخرج من آثام»].
(2)- صدید أهل النّار کما فی الحدیث من قفا (أی قذف) مؤمناً بما لیس فیه وقفه اللَّه فی ردغة (یعنی الطّینة) الخبال. [وفی الاختصاص وتأویل الآیات والبرهان والبحار والعوالم: «خبال»].
(3- 3) [فی الاختصاص والبحار: «لظی وما یخرج»].
(4)- [العوالم: «وما یخرج»].
(5)- [فی الاختصاص وتأویل الآیات والبحار والعوالم: «الجحیم»، وفی البرهان: «الجحیم، وفی نسخة أخری: وما یخرج من حمیم»].
(6)- [فی ثواب الأعمال والبحار والعوالم: «فی مسیری»، وفی الاختصاص: «قطّ فی مسیری»].
(7)- [لم یرد فی ثواب الأعمال والاختصاص والبحار والعوالم].
(8)- [لم یرد فی البرهان، وفی ثواب الأعمال والبحار والعوالم: «ویتضرّعان»، وفی الاختصاص: «بی ویتضرّعان‌إلیَّ»].
(9- 9) [فی ثواب الأعمال: «إنّما فعلوه لما استمالوا»، وفی الاختصاص: «إنّ هؤلاء إنّما فعلوا بنا ما فعلوا لما أسّستما»، وفی تأویل الآیات والبحار والعوالم: «إنّ هؤلاء إنّما فعلوا لما أسّستما»].
(10)- [الاختصاص: «لما ولیتم»].
(11)- [ثواب الأعمال: «فلا یرحم»].
(12- 12) [فی ثواب الأعمال والبحار والعوالم: «ذوقا وبال ما صنعتما»، وفی الاختصاص: «صنعتما»].
(13)- [إلی هنا حکاه فی ثواب الأعمال والعوالم].
(14)- [الاختصاص: «ما یعرض»].
(15- 15) [الاختصاص: «قلت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 361
«1» ینادیان عرِّج علینا «1» نکلِّمک فإنّا نتوب وأسمع من الجبل صارخاً «2» یصرخ بی: أجبهما وقل لهما «2»: اخسؤوا فیها ولا تکلِّمون. «3» قال: قلت له «3»: جعلت فداک، ومَن معهم؟
قال: کلّ فرعون عتا علی اللَّه وحکی اللَّه عنه فعاله، وکلّ مَن علّم العباد الکفر.
فقلت «4»: مَن هم؟
قال: نحو «5» بولس الّذی علّم الیهود أنّ ید اللَّه مغلولة «5»، ونحو نسطور الّذی علّم النّصاری أنّ عیسی «6» المسیح ابن اللَّه وقال «7» لهم: هم «7» ثلاثة، ونحو فرعون موسی الّذی قال أنا ربّکم الأعلی، ونحو «8» نمرود الّذی قال: قهرت أهل الأرض وقتلت مَن فی السّماء، وقاتل أمیر المؤمنین علیه السلام، وقاتل فاطمة ومحسن، وقاتل الحسن والحسین علیهم السلام، فأمّا معاویة «9» وعمرو فما یطمعان «9» فی الخلاص ومعهم کلّ مَن نصبَ لنا العداوة، وأعان «10» علینا بلسانه ویده وماله «11».
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 326- 327/ عنه: السّیِّد شرف الدّین الإسترابادی، تأویل الآیات،/ 840- 842؛ السّیِّد هاشم البحرانی، البرهان، 4/ 148- 149؛ المجلسی، البحار «12»، 30/ 188- 191؛ البحرانی، العوالم، 17/ 606- 607؛ المشهدی
__________________________________________________
(1- 1) [الاختصاص: «ینادون عرِّج إلینا»].
(2- 2) [الاختصاص: «یقول: لا تکلِّمهم وقل لهم»].
(3- 3) [فی الإختصاص والبرهان: «قلت»].
(4)- [فی الاختصاص والبرهان وکنز الدّقائق: «قلت»].
(5- 5) [الاختصاص: «قورس الّذی علّم الیهود أنّ عزیراً ابن اللَّه»].
(6)- [لم یرد فی الاختصاص وکنز الدّقائق].
(7- 7) [البرهان: «أ نّه ثالث ثلاثة وفی نسخة: قال هم»].
(8)- [لم یرد فی البرهان].
(9- 9) [فی الاختصاص: «وعمرو بن العاص فما یطمعان»، وفی البرهان وکنز الدّقائق: «وعمرو بن‌العاص فهما (فلا) یطمعان»].
(10)- [الاختصاص: «وعاون»].
(11)- [لم یرد فی الاختصاص].
(12)- [حکاه أیضاً فی البحار، 25/ 372- 374].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 362
القمی، کنز الدّقائق، 14/ 535- 537؛ مثله الصّدوق، ثواب الأعمال،/ 217- 218؛ المفید، الاختصاص،/ 343- 344
حدّثنی أبی رحمه الله وجماعة مشایخی، عن سعد بن عبداللَّه، عن أحمد بن محمّد بن عیسی ومحمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، عن جعفر بن بشیر، عن حمّاد، عن کلیب بن معاویة، «1» عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال: کان قاتل یحیی بن زکریّا ولد زنا، وکان قاتل الحسین علیه السلام ولد زنا، ولم تبک السّماء إلّاعلیهما «2».
حدّثنی محمّد بن الحسن ومحمّد بن أحمد بن الحسین جمیعاً، عن الحسن بن علیّ بن مهزیار، عن أبیه، عن الحسن، عن فضالة بن أیّوب، عن کلیب بن معاویة الأسدیّ، «3» عن أبی عبداللَّه علیه السلام «3» مثله «4».
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 77/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 302- 303؛ البحرانی، العوالم، 17/ 600؛ القمی، نفس المهموم،/ 45
حدّثنی أبی رحمه الله، عن سعد بن عبداللَّه، عن «5» إبراهیم بن هاشم، عن عثمان بن عیسی، عن عمرو بن شمر، عن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: إنّ فی النّار منزلة لم یکن یستحقّها أحد من النّاس إلّاقاتل «6» الحسین بن علیّ ویحیی بن زکریّا علیهم السلام.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 77- 78/ عنه: المجلسی، البحار «7»، 44/ 301؛ البحرانی، العوالم، 17/ 604؛ مثله الصّدوق، ثواب الأعمال،/ 216
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(3- 3) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(4)- [زاد فی البحار والعوالم: «ومنه: ابن الولید، عن الصفّار، عن ابن عیسی، عن ابن فضّال، عن مروان ابن مسلم، عن إسماعیل بن کثیر، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، مثله»].
(5)- [فی ثواب الأعمال والبحار والعوالم مکانه: «حدّثنی محمّد بن الحسن، قال: حدّثنی محمّد بن الحسن‌الصّفّار، عن ..»].
(6)- [فی ثواب الأعمال والبحار والعوالم: «بقتل»].
(7)- [حکاه فی البحار والعوالم عن ثواب الأعمال وکامل الزّیارات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 363
وعنه [محمّد بن جعفر القرشیّ الرّزّاز] عن محمّد بن الحسین، عن صفوان بن یحیی، عن داوود بن فرقد، عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال: کان الّذی قتل الحسین بن علیّ علیه السلام ولد زنا، والّذی قتل یحیی بن زکریّا ولد زنا.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 78
وحدّثنی أبی رحمه الله، عن سعد بن عبداللَّه، عن إبراهیم بن هاشم، عن ابن أبی عمیر، عن بعض أصحابه، عن ابن مسکان، عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال: قاتل الحسین بن علیّ علیهما السلام ولد زنا.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 78/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 303؛ البحرانی، العوالم، 17/ 600
حدّثنی أبی رحمه الله ومحمّد بن الحسن، عن محمّد بن الحسن الصّفّار، عن أحمد بن محمّد ابن عیسی، عن ابن فضّال، عن ابن بکیر، عن زرارة، عن عبدالخالق، عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال: کان قاتل الحسین بن علیّ علیهما السلام ولد زنا، وقاتل یحیی بن زکریّا ولد زنا.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 78/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 303؛ البحرانی، العوالم، 17/ 600
حدّثنی محمّد بن الحسن بن أحمد بن الولید، عن محمّد بن الحسن الصّفّار، عن أحمد ابن محمّد بن عیسی، عن الحسن بن علیّ بن الفضّال، عن مروان بن مسلم، عن إسماعیل ابن کثیر قال: سمعت أبا عبداللَّه علیه السلام یقول: کان قاتل الحسین بن علیّ ولد زنا، وکان قاتل یحیی بن زکریّا ولد زنا، ولم تبک السّماء والأرض إلّالهما.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 79/ عنه: المجلسی، البحار، 14/ 84
وبهذا الإسناد [أبی رحمه الله وجماعة مشایخی، عن سعد بن عبداللَّه] عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن غیر واحد، عن جعفر بن بشیر، عن حمّاد، عن عامر بن معقل، عن الحسن بن زیاد، عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال: کان قاتل یحیی بن زکریّا ولد زنا، وقاتل الحسین علیه السلام ولد زنا، ولم تبک السّماء علی أحدٍ «1» إلّاعلیهما. قال: قلت: وکیف تبکی؟ قال: تطلع
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البرهان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 364
الشّمس فی حمرة وتغیب فی حُمرة «1».
حدّثنی محمّد بن جعفر القرشیّ، عن محمّد بن الحسین، عن جعفر بن بشیر، بإسناده مثله.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 91/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، البرهان، 2/ 6؛ المجلسی، البحار، 45/ 212؛ البحرانی، العوالم، 17/ 471؛ القمی، نفس المهموم،/ 483
حدّثنی أبی، عن محمّد بن الحسن بن مهزیار، عن أبیه، عن علیّ بن مهزیار، عن الحسن «2» بن سعید، عن فضالة بن أیّوب، عن داوود بن فرقد، قال: سمعت أبا عبداللَّه علیه السلام یقول: کان الّذی قتل الحسین بن علیّ علیه السلام ولد زنا، والّذی قتل یحیی بن زکریّا ولد زنا.
وقال «3»: احمرّت السّماء حین قتل الحسین بن علیّ سنة «4». ثمّ قال: بکت السّماء والأرض علی الحسین بن علیّ وعلی یحیی بن زکریّا، و «5» حمرتها بکاؤها «5».
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 93/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 276، البرهان، 3/ 6، 4/ 162؛ المجلسی، البحار، 45/ 213؛ البحرانی، العوالم، 17/ 465
رُویَ فیمَن تولّی قتل الحسین بن علیّ علیه السلام من ابن مرجانة وغیره کانوا أولاد زنا.
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 86 (ط أنصاریان)
وبهذا الإسناد [حدّثنا أبو الحسن محمّد بن علیّ بن الشّاه الفقیه المروزیّ بمرو الرّود فی داره، قال: حدّثنا أبو بکر بن محمّد بن عبداللَّه النّیسابوریّ، قال: حدّثنا أبو القاسم عبداللَّه بن أحمد بن عامر بن سلیمان الطّائیّ بالبصرة، قال: حدّثنا أبی قال: حدّثنی علیّ بن موسی الرِّضا علیه السلام، وحدّثنا أبو منصور أحمد بن إبراهیم بن بکر الخوریّ بنیسابور، قال: حدّثنا أبو إسحاق إبراهیم بن هارون بن محمّد الخوریّ، قال: حدّثنا جعفر بن محمّد بن زیاد الفقیه الخوریّ بنیسابور، قال: حدّثنا أحمد بن عبداللَّه الهرویّ الشّیبانیّ، عن الرِّضا علیّ بن موسی
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی البرهان ونفس المهموم].
(2)- [البرهان: «الحسین»].
(3)- [فی مدینة المعاجز والبرهان، 4/: «قد»].
(4)- [لم یرد فی مدینة المعاجز والبرهان، 3/].
(5- 5) [مدینة المعاجز: «حمرتهما بکائهما»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 365
علیهما السلام، وحدّثنی أبو عبداللَّه الحسین بن محمّد الأشنانیّ الرّازیّ العدل ببلخ، قال: حدّثنا علیّ بن محمّد بن مهرویه القزوینیّ، عن داوود بن سلیمان الفرّاء، عن علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام «1» قال: حدّثنی أبی موسی بن جعفر، قال: حدّثنی أبی جعفر بن محمّد، قال: حدّثنی أبی محمّد بن علیّ، قال: حدّثنی علیّ بن الحسین، قال: حدّثنی أبی الحسین بن علیّ، قال: حدّثنی أبی علیّ بن أبی طالب]، قال «2»، قال: رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: إنّ قاتل الحسین «3» بن علیّ علیهما السلام «3» فی تابوت من نار علیه نصف عذاب أهل الدّنیا «4»، وقد شدّت «5» یداه ورجلاه، بسلاسل من نار منکس فی النّار، حتّی یقع فی قعر جهنّم، وله ریح یتعوّذ أهل النّار إلی ربِّهم من شدّة «6» نتنه، وهو فیها خالد ذائق العذاب الألیم «7»، «8» مع جمیع مَن شایع علی قتله «8» کلّما نضجت جلودهم بدّل اللَّه «9» عزّ وجلّ علیهم الجلود «10» حتّی یذوقوا «9» العذاب الألیم «7» لا یفترّ عنهم ساعة ویسقون «11» من حمیم جهنّم «12»، فالویل لهم من «13» عذاب اللَّه تعالی فی النّار «13».
الصّدوق، عیون أخبار الرّضا علیه السلام، 2/ 28، 51 رقم 178/ عنه: الإسترآبادی، تأویل الآیات،/ 743؛ المجلسی، البحار «14»، 44/ 300؛ البحرانی، العوالم، 17/ 605
__________________________________________________
(1)- [فی فرائد السّمطین مکانه: «حدّثنا أبو بکر الجنید، قال: حدّثنا أبو القاسم الطّائیّ، قال: حدّثنی أبی، قال: حدّثنی علیّ بن موسی الرِّضا علیه السلام ...»].
(2)- [من هنا حکاه فی الحدائق وکنز الدّقائق، وفی تأویل الآیات مکانه: «وروی صاحب عیون الأخباربإسناده یرفعه إلی الصّادق علیه السلام، قال: إنّه قال: ...» وفی البحار والعوالم: «بالأسانید الثّلاثة عن الرّضا علیه السلام عن آبائه علیهم السلام قال، ...»].
(3- 3) [لم یرد فی الحدائق وفرائد السّمطین وتأویل الآیات].
(4)- [فی الحدائق والعوالم: «النّار»].
(5)- [فی الحدائق وفرائد السّمطین والبحار: «شدّ»].
(6)- [فی الحدائق وفرائد السّمطین: «شدّة ریح»].
(7- 7) [لم یرد فی الحدائق].
(8- 8) [لم یرد فی فرائد السّمطین].
(9- 9) [تأویل الآیات: «علیهم عزّ وجلّ جلوداً غیرها لیذوقوا»].
(10)- [أضاف فی البحار والعوالم: «غیرها»].
(11)- [فی الحدائق وفرائد السّمطین: «یسقی»].
(12)- [إلی هنا حکاه فی فرائد السّمطین].
(13- 13) [فی البحار وکنز الدّقائق: «عذاب النّار»].
(14)- [قد حکاه بمثله فی البحار، 45/ 314 وکنز الدقائق، 14/ 150].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 366
- 606؛ المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 3/ 433- 434؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 118؛ الحموئی، فرائد السّمطین، 2/ 263، 264
وبهذا الإسناد «1»، قال «2»: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم «3»: إنّ موسی بن عمران «4» سأل ربّه عزّ وجلّ «4»، فقال: یا ربّ! إنّ أخی هارون مات فاغفر له. فأوحی اللَّه تعالی إلیه:
یا موسی لو سألتنی فی الأوّلین والآخرین لأجبتک ما خلا قاتل الحسین «5» بن علیّ «6» بن أبی طالب 6 5 علیهم السلام فإنِّی أنتقم له من قاتله «7».
الصّدوق، عیون أخبار الرّضا علیه السلام، 2/ 28، 51 رقم 179/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 300؛ البحرانی، العوالم، 17/ 605، 606؛ القمی، نفس المهموم،/ 45؛ مثله الحموئی، فرائد السّمطین، 2/ 263
وبإسناده [محمّد بن عمر بن محمّد بن سلم بن البرّاء الجعابیّ، قال: حدّثنی أبو محمّد الحسن بن عبداللَّه ابن محمّد بن العبّاس الرّازیّ التّمیمیّ، قال: حدّثنی سیِّدی علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام، قال: حدّثنی أبی موسی بن جعفر، قال: حدّثنی أبی محمّد بن علیّ، قال: حدّثنی أبی علیّ بن الحسین، قال: حدّثنی أبی الحسین ابن علیّ]، عن علیّ علیه السلام، قال «8»: قال النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم: یقتل الحسین شرّ الأمّة، ویتبرّء من ولده مَن یکفر بی. «9»
__________________________________________________
(1)- [انظر رقم 178].
(2)- [فی الفرائد مکانه: «حدّثنا أبو بکر الجنید، قال: حدّثنا أبو القاسم الطّائی، قال: حدّثنی أبی، قال: حدّثنی علیّ بن موسی الرِّضا، قال: حدّثنی أبی موسی بن جعفر، قال: حدّثنی أبی جعفر محمّد، قال: حدّثنی أبی محمّد بن علیّ، قال: حدّثنی أبی علیّ بن الحسین، قال: حدّثنی أبی الحسین بن علیّ، قال: حدّثنی أبی علیّ ابن أبی طالب، قال: ...»، وفی البحار والعوالم: «بالأسانید الثّلاثة، عن الرِّضا عن آبائه علیه السلام، قال: ...»].
(3)- [فی نفس المهموم مکانه: «وبالإسناد إلی الشّیخ الصّدوق رحمه الله عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ...»].
(4- 4) [الفرائد: «رفع یدیه»].
(5- 5) [لم یرد فی الفرائد ونفس المهموم].
(6- 6) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(7)- [الفرائد: «منه»].
(8)- [من هنا حکاه عنه فی إثبات الهداة، وفی البحار والعوالم مکانه: «بإسناد التّمیمیّ، عن الرّضا، عن‌آبائه علیه السلام، قال: ...»].
(9)- به این اسناد گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود که کشنده حسین بن علی علیه السلام در تابوتی از آتش-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 367
الصّدوق، عیون أخبار الرّضا علیه السلام، 2/ 63، 69 رقم 277/ عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 1/ 265؛ المجلسی، البحار، 44/ 300؛ البحرانی، العوالم، 17/ 597
أبی رحمه الله، قال: حدّثنی سعد بن عبداللَّه، عن یعقوب بن یزید، عن زیاد القندیّ، عن محمّد بن أبی حمزة، عن عیص بن القاسم، قال: ذکر عند أبی عبداللَّه علیه السلام قاتل الحسین علیه السلام «1» فقال بعض أصحابه: کنت أتمنّی «2» أن ینتقم اللَّه منه فی الدّنیا. قال: کأ نّک تستقلّ له عذاب اللَّه، وما عند اللَّه أشدّ عذاباً وأشدّ نکالًا منه «3».
الصّدوق، ثواب الأعمال،/ 216/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 301؛ البحرانی، العوالم، 17/ 605
عن محمّد بن الأرقط، عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال لی: تنزل الکوفة؟ قلت: نعم. قال:
فترون قتلة الحسین بین أظهرکم؟ قال: قلت: جعلت فداک ما رأیت «4» منهم أحداً، قال:
فإذن أنت لا تری القاتل إلّامن قتل، أو من ولی القتل، ألم تسمع إلی قول اللَّه، «قل قد جاءَکُم رُسلٌ من قبلی بالبیِّنات وبالّذی قلتُم فَلِمَ قتلتُموهُم إن کنتُم صادقین» فأیّ
__________________________________________________
- است و معذب است به نصف عذاب همه اهل دنیا. دست و پای او به زنجیرهای آتشین بسته شده است و با سر در آتش فرود آید و در قعر جهنم واقع شود. بویی از او برخیزد که از تعفن و گندیدگی آن بو اهل جهنم به خدا پناه برند و مخلد است در جهنم و بچشد آن عذاب دردناک را با جمیع کسانی که او را متابعت کردند در قتل آن بزرگوار، و چون پوست ایشان پخته شود و برخیزد، حق تعالی مبدل کند پوست‌های دیگر را تا سختی عذاب دردناک بر ایشان اثر کند و بچشند آن را و به مقدار ساعتی آن‌ها را مهلت ندهند و می‌آشامانند آن‌ها را از آب گرم قعر جهنم. پس وای بر ایشان از عذاب حق تعالی در جهنم.
به این اسناد گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود که موسی بن عمران از پروردگار مسألت کرد و عرض کرد: پروردگارا! برادر من هارون وفات کرده [است]. او را بیامرز. حق تعالی وحی فرمود که: ای موسی! اگر آمرزش اولین و آخرین را از من بخواهی، تو را اجابت می‌کنم، سوای کشنده حسین بن علی علیه السلام که من انتقام حسین را از قاتل او بکشم.
اصفهانی، ترجمه عیون اخبار الرضا علیه السلام، 2/ 285
به اسناد سابق از علی علیه السلام مروی است که فرمود رسول خدا فرمود که بدترین امّت حسین علیه السلام را به قتل آورد و بیزاری جوید از فرزند دلبندش کسی که به من کافر شود.
اصفهانی، ترجمه عیون اخبار الرضا علیه السلام، 2/ 301
(1)- [فی البحار والعوالم: «الحسین بن علیّ علیهما السلام»].
(2)- [فی البحار والعوالم: «أشتهی»].
(3)- [لم یرد فی البحار والعوالم].
(4)- [فی نور الثّقلین وکنز الدّقائق: «ما بقی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 368
رسول قبل الّذی «1» کان محمّد صلی الله علیه و آله و سلم بین أظهرکم، ولم یکن بینه وبین عیسی رسول، إنّما رضوا قتل أولئک فسمّوا قاتلین.
العیّاشی، التّفسیر، 1/ 209 رقم 165/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، البرهان، 1/ 328؛ الحویزی، نور الثّقلین، 1/ 417؛ المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 3/ 279- 280
وروی أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم کان ذات یوم جالساً وحوله علیّ وفاطمة والحسن والحسین علیهم السلام، فقال لهم: کیف بکم إذا کنتم صرعی وقبورکم شتّی؟ فقال له الحسین علیه السلام:
أنموت موتاً أو نقتل؟ فقال: بل تقتل یا بُنیّ ظلماً ویقتل أخوک ظلماً، وتشرد ذراریکم فی الأرض. فقال الحسین علیه السلام: ومَن یقتلنا یا رسول اللَّه؟ قال: شرار النّاس. «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 134 رقم 8
وروی سعد الإسکاف قال: قال أبو جعفر علیه السلام: کان قاتل یحیی بن زکریّا علیه السلام ولد زنا، وکان قاتل الحسین بن علیّ علیه السلام ولد زنا، ولم تحمرّ السّماء إلّالهما. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 135/ عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 585؛ مثله الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 9؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 248
أخبرنی الأزهریّ، حدّثنا المعافی بن زکریّا الجریریّ، حدّثنا محمّد بن مزید بن أبی
__________________________________________________
(1)- [البرهان: «الّذین»].
(2)- و روایت شده [است] که روزی پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم نشسته بود و علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام در اطراف او نشسته بودند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به ایشان فرمود: چگونه است بر شما آن‌گاه که در خاک روید و قبرهای شما پراکنده باشد؟
حسین علیه السلام گفت: آیا به مرگ طبیعی از دنیا می‌رویم یا کشته خواهیم شد؟
فرمود: بلکه تو ای فرزند به ستم کشته خواهی شد، برادرت نیز به ستم کشته می‌شود و فرزندان شما در روی زمین آواره و پراکنده می‌شوند.
حسین علیه السلام گفت: ای رسول خدا! چه کسی ما را می‌کشد؟
فرمود: بدترین مردمان.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 134
(3)- و سعد اسکاف روایت کرده که امام باقر علیه السلام فرمود: کشنده حضرت یحیی بن زکریا زنازاده بود، و کشنده حسین بن علی علیهما السلام نیز زنازاده بود، و آسمان سرخ نشد مگر برای آن دو.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 135
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 369
الأزهر، حدّثنا علیّ بن مسلم الطّوسیّ، قال: حدّثنا سعید بن عامر، عن قابوس بن أبی ظبیان، عن أبیه، عن جدّه، عن جابر بن عبداللَّه، قال: وأنبأنا مرّة أخری عن أبیه، عن جابر قال: رأیت رسول اللَّه (ص) وهو یفحج بین فخذی الحسین ویقبّل زُبیبته ویقول:
«لعن اللَّه قاتلک». قال جابر: فقلت: یا رسول اللَّه! ومَن قاتله؟ قال: «رجل من أمّتی یبغض عترتی لایناله شفاعتی: کأنِّی بنفسه بین أطباق النّیران یرسب تارة ویطفو أخری، وإنّ جوفه لیقول عِقْ عِقْ».
وهذا الحدیث أیضاً موضوع إسناداً ومتناً، ولا أبعد أن یکون ابن أبی الأزهر وضعه ورواه عن قابوس، عن أبیه، عن جدّه، عن جابر، ثمّ عرف استحالة هذه الرّوایة، فرواه بعد ونقص عنه عن جدّه، وذلک أنّ أبا ظبیان [رأی] سلمان الفارسیّ وسمع منه، وسمع من [علیّ بن] أبی طالب أیضاً. واسم أبی ظبیان حصین بن جندب وجندب أبوه لایعرف، أکان مسلماً أو کافراً؟ فضلًا عن أن یکون روی شیئاً، ولکن فی الحدیث الّذی ذکرناه عنه فساد آخر لم یقف واضعه علیه فیغیّره. وهو استحالة روایة سعید بن عامر، عن قابوس، وذلک أن سعیداً بصریّ وقابوساً کوفیّ ولم یجتمعا قطّ، بل لم یدرک سعید قابوساً! وکان قابوس قدیماً روی عنه سفیان الثّوریّ وکبراء الکوفیّین، ومن آخر من أدرکه جریر ابن عبدالحمید. ولیس لسعید بن عامر روایة إلّاعن البصریّین خاصّة، واللَّه أعلم. «1»
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 3/ 290- 291
بإسناده [أخبرنا أبو إسحاق إبراهیم بن غسّان البصریّ إجازة أنّ أبا علیّ الحسین بن علیّ بن أحمد بن محمّد بن أبی زید حدّثهم، قال: حدّثنا أبو القاسم «2» عبداللَّه بن أحمد بن عامر الطّائیّ، حدّثنا أبی أحمد «3» بن
__________________________________________________
(1)- [وإنّما ذکرنا هذا الحدیث لیتبیّن إنّ العلل التّی ذکرها الخطیب البغدادیّ لا یأتی شی‌ء منها فی غیره من أحادیث عقوبة قاتلی الحسین علیه السلام].
(2)- [فی الخوارزمی مکانه: «أخبرنا الشّیخ الثّقة العدل الحافظ أبو بکر محمّد بن عبداللَّه بن نصر الزّغوانیّ‌بمدینة السّلام، منصرفی عن السّفرة الحجازیّة، أخبرنا الشّیخ الجلیل أبو الحسن محمّد بن إسحاق بن السّاهوجیّ، أخبرنا أبو عبداللَّه الحسین بن الحسن بن علیّ بن بندار، أخبرنا أبو بکر محمّد بن إبراهیم بن الحسن بن شاذان البزّاز، أخبرنا أبو القاسم ...»].
(3)- [فی المطبوع: «حدّثنا أحمد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 370
عامر، حدّثنا علیّ بن موسی الرّضا، قال: حدّثنی أبی موسی بن جعفر، قال: حدّثنی أبی جعفر بن محمّد، قال:
حدّثنی أبی محمّد بن علیّ، قال: حدّثنی أبی علیّ بن الحسین، قال: حدّثنی أبی الحسین بن علیّ، قال: حدّثنی أبی علیّ بن أبی طالب]، قال «1»: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم إنّ «2» قاتل الحسین فی تابوت من نار، علیه نصف عذاب أهل النّار «3»، وقد شدّ یداه ورجلاه بسلاسل «4» من نار «5» منکّس «6» فی النّار، حتّی یقع فی قعر «7» جهنّم وله ریح یتعوّذ أهل النّار إلی ربّهم عزّ وجلّ من شدّة «8» ریح نتنه، و «8» فیها خالد ذائق «9» العذاب الألیم «10»، «11» لا یفترّ عنهم «12» ساعة، ویسقی من حمیم، «13» الویل لهم «13» من عذاب اللَّه عزّ وجلّ «10».
ابن المغازلی، المناقب،/ 64، 66- 67/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 386؛ مثله الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 83؛ الحلّی، کشف الیقین «14»،/ 326- 327؛ القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 328- 329
وبهذا الإسناد [علیّ بن أحمد العاصمیّ، أخبرنا إسماعیل بن أحمد البیهقیّ] عن أحمد بن الحسین هذا، أخبرنا أبو زکریّا بن أبی إسحاق، أخبرنا محمّد بن علیّ، حدّثنا الفضل بن یوسف،
__________________________________________________
(1)- [فی العبرات مکانه: «وروی الفقیه ابن المغازلیّ بسنده عن الإمام علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام، عن‌أبیه عن آبائه، عن علیّ علیه السلام، قال: ...» ومن هنا حکاه فی کشف الیقین].
(2)- [فی ینابیع المودّة مکانه: «علیّ علیه السلام رفعه: إنّ ...»].
(3)- [کشف الیقین: «الدّنیا»].
(4)- [ینابیع المودّة: «من سلاسل»].
(5)- [کشف الیقین: «من النّار»].
(6)- [فی الخوارزمی وکشف الیقین: «ینکس» وفی ینابیع المودّة: «فیکبّ»].
(7)- [ینابیع المودّة: «فی نار»].
(8- 8) [فی الخورازمی: «نتنها وهو»، وفی کشف الیقین: «نتنه وهو»، وفی ینابیع المودّة: «نتن ریحه وهو»].
(9)- [ینابیع المودّة: «فی»].
(10- 10) [الخوارزمی: «کلّما نضجت جلودهم تبدل علیهم الجلود، لیذوقوا ذلک العذاب الألیم»].
(11)- [أضاف فی ینابیع المودّة: «کلّما نضج جلده شیّد اللَّه علیه الجلود، حتّی یذوق العذاب الألیم»].
(12)- [فی کشف الیقین: «عنه»، ولم یرد فی ینابیع المودّة].
(13- 13) [فی کشف الیقین: «جهنّم، الویل له» وفی ینابیع المودّة: «جهنّم فالویل له»].
(14)- [حکاه فی کشف الیقین عن الخوارزمی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 371
حدّثنا إسماعیل بن بهرام، حدّثنا أبو بکر بن عیّاش، عن الأجلح الکندیّ، عن عمرو بن قیس قال: ثلاثة محجوجون یوم القیامة. وذکرا الحدیث إلی أن قال: وقاتل الحسین، یُقال له، فیمَ قتلته؟ فلقد کان ینبغی أن تستحی من قتله؛ ولو کان ظالماً لک، لمکان جدِّه رسول اللَّه، فکیف وأنتَ ظالم؟
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 46
قال علیّ بن عیسی عفا اللَّه عنه بکرمه، ووفّقه لتأدیة شکر إحسانه ونعمه: لا ریب أن هذه موعظة لُاولی الأبصار، وعجیبة من عجایب هذه الدّار، وصغیرة بالنّسبة إلی ما أعدّ اللَّه لهؤلاء الظّلمة من عذاب النّار، فإنّهم رکبوا من قتل الحسین وأهله وسبی حریمه ما لا یرکب مثله مردة الکفّار، ولا یقدم علیه إلّامن خلع ربقة الدّین وجاهر اللَّه بالعداوة فحسبه جهنّم وبئس القرار.
قلت: وقد ذکره عزّ الدّین بن الأثیر الجزریّ رحمه الله فی تاریخه.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 11- 12
منقول من کتاب الأربعین للشّیخ القدوة أخطب الخطباء موفّق الدّین بن أحمد المکّیّ بالإسناد عن سلیمان بن مهروان الأعمش رحمه الله قال: بینما أنا ذات لیلة إذ أیقظنی صیاح الحرس وصک الباب علیَّ، فقمت مرعوباً ونادیت الغلام: ما هذا؟ قال: رسل أبی جعفر المنصور [...] ثمّ قال المنصور: یا ابن مهروان! إنّ هذین الحدیثین رویتهما فیما تروی، فقلت: لا واللَّه یا أمیر المؤمنین. فقال: هذا من ذخائر الأحادیث ونوادره. ثمّ قال: حبّ علیّ إیمان وبغضه نفاق. فقلت: الأمان یا أمیر المؤمنین. قال: لک الأمان. قلت: ما تقول فی قاتل الحسین علیه السلام؟ قال: النّار أخزاه اللَّه تعالی. قلت: فکذلک مَن قتل من ولدهم أحداً. قال: فحرّک رأسه قلیلًا، ثمّ قال: ویلک یا سلیمان الملک عقیم. قالها ثلاثاً.
الدّیلمی، إرشاد القلوب، 2/ 379، 383- 384
روی فی بعض «1» الأخبار عن الصّحابة الأخیار «1» قال: رأیت النّبیَّ صلی الله علیه و آله یمصُّ لعاب
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار والعوالم: «مؤلّفات أصحابنا مرسلًا عن بعض الصّحابة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 372
الحسین کما یمصُّ الرّجل السّکّرة، وهو یقول: حسینٌ منِّی وأنا من حسین، أحبّ اللَّه مَن أحبّ حسیناً، وأبغض اللَّه مَن أبغض حسیناً، حسینٌ سبط من الأسباط، لعن اللَّه قاتله.
فنزل جبرئیل علیه السلام وقال: یا محمّد! إنّ اللَّه قتل بیحیی بن زکریّا سبعین ألفاً من المنافقین، وسیقتل بابن ابنتک الحسین سبعین ألفاً من الکافرین «1» وسبعین ألفاً من المعتدین، وإنّ قاتل الحسین فی تابوت من نار، ویکون علیه نصف عذاب أهل الدّنیا، وقد شدّت یداه ورجلاه بسلاسل من نار، وهو منکّس علی أمِّ رأسه فی قعر جهنّم، وله ریح یتعوّذ أهل‌النّار من شدّة نتنها، وهو فیها خالد ذائق العذاب الألیم، لا یفترّ عنه ویسقی من حمیم جهنّم.
الطّریحی، المنتخب، 1/ 54- 55/ مثله المجلسی، البحار، 45/ 314؛ البحرانی، العوالم، 17/ 598- 599
(روی) عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم إنّه خرج فی سفر له، فلمّا کان فی بعض الطّریق إذ وقف جواده، فقال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون. ثمّ دمعت عیناه، وبکی بکاءً شدیداً، فسئل عن ذلک، فقال: هذا جبرئیل یخبرنی عن هذه الأرض یقال لها: کربلاء یقتل فیها ولدی الحسین علیه السلام، وکأنِّی أنظر إلیه وإلی مصرعه ومدفنه، وکأنِّی أنظر إلی السّبایا علی أقتاب المطایا، وقد أهدی رأس ولدی الحسین إلی یزید (لعنه اللَّه)، فواللَّه ما ینظر أحد إلی رأس الحسین علیه السلام ویفرح إلّاخالف اللَّه بین قلبه ولسانه وعذّبه عذاباً ألیماً.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 235
وکان الباقر علیه السلام یقول: إنّ قاتل یحیی بن زکریّا ولد زنا، وقاتل الحسین ولد زنا، ولم تمطر السّماء دماً إلّایوم قتلهما، ولم یحمرّ الأفق إلّافی قتلهما، وإنّ هذه الحمرة الّتی تظهر فی السّماء لم تر قبل قتل الحسین علیه السلام ولا رؤیت بعد قتله.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 333
محمّد بن العبّاس، قال: حدّثنا حمید بن زیاد، عن أحمد بن الحسین بن بکر «2»، وقال:
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار والعوالم].
(2)- [کنز الدّقائق: «بکیر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 373
حدّثنا الحسین بن علیّ بن فضّال، بإسناده إلی عبدالخالق، قال: سمعت أبا عبداللَّه علیه السلام یقول فی قول اللَّه عزّ وجلّ: «لم نجعل له من قبل سمیّا» «1»
قال: ذلک یحیی بن زکریّا، لم یکن من قبل له سمیّاً، وکذلک الحسین علیه السلام، لم یکن له من قبل سمیّاً، ولم تبک السّماء إلّا علیهما أربعین صباحاً.
قلت: فما کانت «2» بکاؤها؟ قال: تطلع الشّمس حمراء. قال: کان قاتل الحسین علیه السلام ولد زنا، وقاتل یحیی بن زکریا ولد زنا «3» «4».
السّیِّد هاشم البحرانی، البرهان، 3/ 4 رقم 1/ مثله المشهدی القمی، کنز الدّقائق «5»، 8/ 197- 198
محمّد بن عبّاس، عن محمّد بن خالد، عن عبداللَّه بن بکیر، عن زرارة، عن عبدالخالق، قال: سمعت أبا عبداللَّه علیه السلام یقول فی قوله تعالی: «لم نجعل له من قبل سمیّاً»، فقال: الحسین علیه السلام لم یکن له من قبل سمیّاً، ولم تبک السّماء إلّاعلیه أربعین صباحاً. قلت: فما کانت بکاؤها؟ قال: کانت الشّمس تطلع حمراء، وتغیب حمراء، وکان قاتل الحسین علیه السلام ولد زنا، وقاتل یحیی ولد زنا «6».
السّیِّد هاشم البحرانی، البرهان، 3/ 4 رقم 2
قصص الأنبیاء: عن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام قال: إنّ عاقر ناقة صالح کان أزرق ابن بغیّ، وإنّ قاتل علیّ صلوات اللَّه علیه ابن بغیّ، وکانت مراد تقول: ما نعرف له فینا أباً ولا نسباً، وإنّ قاتل الحسین بن علیّ صلوات اللَّه علیه ابن بغیّ، وإنّه لم یقتل الأنبیاء ولا أولاد الأنبیاء إلّاأولاد البغایا.
المجلسی، البحار، 42/ 303 رقم 3
__________________________________________________
(1)- [مریم 19: 7].
(2)- [کنز الدّقائق: «فما کان»].
(3)- [فی المطبوع: «ولد الزّنا»].
(4)- [أضاف فی کنز الدّقائق: «وروی علیّ بن إبراهیم فی تفسیره، عن أبیه، عن محمّد بن خالد، عن عبداللَّه بن بکیر، عن زرارة، عن عبدالخالق، قال: سمعت أبا عبداللَّه علیه السلام یقول: وذکر مثل ما ذکر فی الخبر السّابق بأدنی تغییر غیر مغیّر للمعنی»].
(5)- [حکاه فی کنز الدّقائق عن شرح الآیات الباهرة].
(6)- [فی المطبوع: «ولد الزّنا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 374
أقول: وروی ابن شیرویه فی الفردوس [...] عن علیّ علیه السلام، عنه صلی الله علیه و آله قال: قاتل الحسین فی تابوت من نار، علیه نصف عذاب أهل الدّنیا «1».
المجلسی، البحار، 45/ 322/ عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 604
وقال الحافظ ابن حجر: ورد من طریق واه، عن علیّ، عن المصطفی علیه السلام أنّه قال:
قاتل الحسین فی تابوت من نار، علیه نصف عذاب أهل النّار «2».
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 210/ مثله الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 276
وعن الصّادق علیه السلام، قال: قاتل الحسین علیه السلام وقاتل یحیی علیه السلام کانا ولد زنا، وقد احمرّت السّماء حین قتل الحسین ویحیی علیهما السلام وحمرتها بکاؤها.
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 101
[وعن] علیّ علیه السلام رفعه:
یقتل الحسین شرّ هذه الأُمّة. «3»
القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 328 رقم 960
__________________________________________________
(1)- [العوالم: «النّار»].
ابن‌بابویه به سندهای معتبر از حضرت امام رضا علیه السلام روایت کرده است که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «قاتل حسین بن علی در تابوتی است از آتش، و بر او نصف عذاب اهل‌دنیا مقرّر است، دستها و پاهای او را به زنجیرهایی از آتش بسته‌اند و او را سرنگون در قعر جهنّم آویخته‌اند، و از گند و بوی بد او استعاذه می‌کنند اهل جهنّم به سوی پروردگار خود، آن ملعون با جمیع یاوران خود و هر که معاونت او بر قتل آن‌حضرت کرده است ابد الآباد در جهنّم خواهند بود. هرچند سوخته شود پوستهای ایشان، حق‌تعالی بدل آن پوست تازه می‌رویاند، تا آن که شدّت عذاب الهی را دریابند، و یک ساعت عقوبت از ایشان ساکن نمی‌شود، و از حمیم جهنّم در حلق ایشان می‌کنند، پس وای بر ایشان از عذاب جهنّم.
مجلسی، جلاء العیون،/ 574
(2)- [نور الأبصار: «الدّنیا»].
(3)- در عیون اخبار به طرق متعدده سند به حضرت رضا علیه السلام پیوسته می‌شود:
قال: قال رسول اللَّه: إنّ قاتل حسین بن علیّ علیهما السلام فی تابوت [...]: لا یفتر عنهم ساعة ویسقون من حمیم جهنّم، فالویل لهم من عذاب اللَّه النّار.
می‌گوید: رسول خدای فرمود: «قاتل حسین را در تابوتی آتشین می‌گذارند و یک نیمه عذاب اهل دنیا را خاص او می‌دارند و هر دو دست و هر دو پای او را با زنجیرهای آتشین بسته، او را نگون‌سار در آتش-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 375
__________________________________________________
- دوزخ دست باز می‌دارند، تا گاهی که در قعر جهنم فرود آید و دوزخیان از بوی بد او به حضرت پروردگار پناهنده می‌شوند، و او ابد الآبدین در تنگنای جحیم دست فرسود عذاب الیم است با آنان که در قتل حسین متابعت قتله کردند.
و گاهی که از سورت آن پوست بر تن ایشان مکلس 1 گردد و از تأثیر و تاثر ساقط شود، خداوند قادر قاهر پوست دیگر بر تن ایشان برویاند تا نیک‌تر احساس عذاب توانند کرد و عذاب ایشان در هیچ ساعت سستی نپذیرد و از حمیم دوزخ سقایت شوند. وای بر ایشان از عذاب خداوند قهار و سورت نار.»
و در صحیفه رضا علیه السلام نیز این حدیث مسطور است.
و دیگر در عیون اخبار صحیفه رضا علیه السلام از آن حضرت مروی است:
قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: إنّ موسی بن عمران سئل ربّه عزّ وجلّ، فقال: یا ربِّ! إنّ أخی هارون مات، فاغفر له. فأوحی اللَّه عزّ وجلّ إلیه: یا موسی! لو سألتنی فی الأوّلین والآخرین لأجبتک، ما خلا قاتل الحسین بن علیّ، فإنِّی أنتقم له من قاتله.
فرمود: رسول خدای می‌فرماید که: موسی علی نبینا و آله و علیه السلام به حضرت یزدان مسئلت برد که: «ای پروردگار من! برادرم هارون جهان را وداع گفت، او را به جلباب مغفرت خویش تشریف فرمای.»
خطاب آمد: «ای موسی! اگر جرم وجریرت اولین وآخرین را از من مسئلت کنی، تو را اجابت می‌فرمایم، مگر قاتل حسین بن علی را که به خویشتن از وی انتقام خواهم کشید.»
و دیگر در کتاب ثواب الاعمال، سند به عیص بن قاسم منتهی می‌شود، می‌گوید: در خدمت ابو عبداللَّه علیه السلام از قاتل حسین علیه السلام تذکره کردند یک تن از اصحاب به عرض رسانیدند: «دوست داشتم که خداوند قادر قاهر در دنیا از کشنده حسین انتقام بکشد.»
فقال: کأنّک تستقلُّ له عذاب اللَّه! وما عند اللَّه أشدُّ عذاباً وأشدُّ نکالًا.
فرمود: «چنان می‌نماید که عذاب قاتل حسین را اندک می‌خواهی و تمنای قلت می‌نمایی، همانا عذابی که از برای او در نزد خداوند است و در آن جهان بر وی نازل می‌شود، اشد عذاب و نکال است.»
و نیز در ثواب الاعمال سند به جابر پیوسته می‌شود و او از ابو جعفر علیه السلام روایت می‌کند:
قال: قال رسول اللَّه: إنّ فی النّار منزلة لم یکن یستحقُّها أحد من النّاس، إلّابقتل الحسین بن علیٍّ ویحیی ابن زکریّا.
فرمود که: «رسول خدای می‌فرماید که: «در جهنم جایی است که هیچ‌یک از بنی نوع بشر را استحقاق آن به دست نشود، مگر به کشتن حسین بن علی و قتل یحیی بن زکریا.»
و دیگر در کامل الزیاره سند به عمرو بن هبیره منتهی می‌شود می‌گوید: رسول خدای را دیدار کردم که حسن و حسین را در کنار خویش داشت و کرتی این یک را بوسه می‌داد و کرتی آن دیگر را و می‌فرمود:
«الوَیلُ لِمن یقتُلُک!»
1. مکلس (بصیغه اسم مفعول) از ماده کلس: صاروج.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 103- 106-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 376
__________________________________________________
- و نیز سند به حسن بن زیاد پیوسته می‌شود و او از ابی عبداللَّه حدیث می‌کند:
قال: کان قاتل یحیی بن زکریّا ولد زناً وقاتل الحسین ولد زناً، ولم تبک السّماء علی أحد إلّاعلیهما. قال: قلت: وکیف تبکی؟ قال: تطلع الشّمس فی حمرة وتغیب فی حمرة.
فرمود: «قاتل یحیی و قاتل سیدالشهدا، ولد زنا بودند و آسمان جز بر ایشان بر کس نگریست.»
عرض کردم: «آسمان چگونه گریست؟»
فرمود: «آفتاب طلوع در سرخی و غروب در سرخی می‌کند.»
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 216
کسانی که اهانت به سر مطهر رسانیدند، چه انتقام‌ها که در دنیا و آخرت برای خود مهیا کردند. از آن‌جمله شمر ملعون که به‌اصح‌اخبار قاتل آن‌حضرت است، با آن‌که عذاب‌آخرت او را کفایت است.
صدوق در «عقاب الاعمال» روایت می‌کند: مردی از اصحاب حضرت صادق علیه السلام به او عرض کرد که دوست داشتم که از قاتل حسین علیه السلام در دنیا انتقام کشیده می‌شد.
آن حضرت فرمود: «کأ نّک تستقل له عذاب اللَّه وما عند اللَّه أشدّ عذاباً وأشدّ نکالًا».
در «عیون اخبار الرضا علیه السلام» از حضرت امام رضا علیه السلام روایت کرده است که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده [است] که فرمود: «إنّ قاتل الحسین بن علی علیه السلام فی تابوت من نار علیه نصف عذاب أهل الدّنیا وقد شدّ یداه و رجلاه بسلاسل من نار منکس فی النّار حتّی تقع فی قعر جهنّم وله ریح یتعوّذ أهل النّار إلی ربّهم من شدّة نتنه وهو فیها خالد ذائق العذاب الألیم مع جمیع من شایع علی قتله کلّما نضجت جلودهم بدل اللَّه عزّ وجلّ علیهم الجلود حتّی یذوقوا العذاب الألیم لا یفتر عنهم ساعة ویسقون من حمیم جهنّم فالویل لهم من عذاب اللَّه النّار».
در همین دنیا نیز از او انتقام گرفته شد و تابعین مختار او را به بئس البوار فرستادند. از آن جمله ابن زیاد ملعون که ابراهیم بن مالک او را به درک فرستاد و جسد خبیث او را سوزاندند.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 250
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 377

أخبرنا أحمد بن محمّد إجازة، أخبرنا عمر بن عبداللَّه بن شوذب، حدّثنا أبی، حدّثنا إبراهیم بن عبدالسّلام، حدّثنا عثمان بن [أبی شَیبَة، عن] إسماعیل، عن أبیه مُجالد بن سعید، [عن عامر بن سعد] البَجلیّ، قال: لمّا قُتِل الحسین بن علیِّ رأیتُ النّبیّ (ص) فی المنام، فقال: إئت البراء بن عازب، فأقرئه منِّی السّلام، وأخبره أنّ قتلة الحسین فی النّار، وأن کاد اللَّه عزّ وجلّ أن یسحت النّاس بعذاب عظیم.
قال: فأتیتُ البراء، فذکرت ذلک له، فقال: صدق رسول اللَّه (ص)، قال رسول اللَّه (ص):
مَن رآنی فی المنام فقد رآنی.
ابن المغازلی، المناقب،/ 79 رقم 118
أخبرنا «1» أبو سهل محمّد بن إبراهیم، أنبأنا أبو الفضل الرّازیّ، أنبأنا جعفر بن عبداللَّه، أنبأنا محمّد بن هارون، أنبأنا محمّد بن إسحاق، أنبأنا العبّاس بن محمّد مولی بنی هاشم، أنبأنا یحیی «2» بن أبی بکیر، أنبأنا علیّ ویکنّی أبا إسحاق، عن عامر بن سعد البجلیّ قال:
لمّا قتل الحسین بن علیّ رأیت رسول اللَّه (ص) فی المنام، فقال: إن رأیت البراء بن عازب فأقرأه «3» منِّی السّلام، وأخبره أنّ قتلة الحسین بن علیّ فی النّار، وإن کاد اللَّه «4» أن یسحت «4» أهل الأرض منه بعذاب ألیم.
قال «5»: فأتیت البراء، فأخبرته، فقال: صدق رسول اللَّه (ص)، قال رسول اللَّه (ص): مَن رآنی فی المنام فقد رآنی فإنّ الشّیطان لا یتصوّر بی.
__________________________________________________
(1)- [ابن العدیم: «أخبرنا أبو نصر إذناً، قال: أخبرنا علیّ، قال: أخبرنا»].
(2)- [فی تهذیب الکمال مکانه: «وقال یحیی ...»].
(3)- [تهذیب الکمال: «فأقرأ»].
(4- 4) [فی ابن العدیم: «یسحت» وفی تهذیب الکمال: «لیسحت»].
(5)- [ابن العدیم: «فقال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 378
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 244، الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 297/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2643- 2644، الحسین بن علیّ،/ 102- 103؛ مثله المزی، تهذیب الکمال، 6/ 446
أخبرنا «1» أبو محمّد بن الأکفانیّ شفاهاً «2»، أنبأنا عبدالعزیز بن أحمد، أنبأنا «3» أسد بن القاسم الحلبیّ، قال: رأی جدّی صالح بن الشّحّام رحمه الله بحلب- «4» وکان صالحاً دیناً «4»- فی النّوم کلباً أسود وهو یلهث عطشاً ولسانه قد خرج علی صدره، [قال:] فقلت: هذا کلب عطشان دعنی أسقه «5» ماءً أدخل فیه الجنّة، وهممت لأفعل بذلک «6»، فإذا بهاتف یهتف من ورائه، وهو یقول: یا صالح لا تسقه! یا صالح لا تسقه! هذا قاتل الحسین بن علیّ، أعذِّبه بالعطش إلی یوم القیامة «7».
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 245، الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 300، مختصر ابن منظور، 7/ 157/ عنه: الکنجی، کفایة الطّالب،/ 437- 438؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2643، الحسین بن علیّ،/ 102؛ المحمودی، العبرات، 2/ 372؛ مثله المزی، تهذیب الکمال، 6/ 447
وعن «8» عامر بن سعید «9» البجلیّ، قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیهما السلام رأیت النّبیّ صلی الله علیه و آله فی المنام، فقال لی: إئت «10» البرّاء بن عازب فأقرئه السّلام وأخبره أنّ قتلة الحسین علیه السلام فی
__________________________________________________
(1)- [فی کفایة الطّالب: «وأخبرنا العلّامة محمّد بن هبّة اللَّه بن محمّد، أخبرنا الحافظ أبو القاسم، أخبرنا»، وفی ابن العدیم: «أخبرنا القاضی أبو نصر بن الشّیرازیّ فیما أذن لنا أن نرویه عنه، قال: أخبرنا علیّ بن أبی محمّد، قال: أخبرنا»].
(2)- [لم یرد فی کفایة الطّالب ومن هنا حکاه فی تهذیب الکمال].
(3)- [من هنا حکاه فی المختصر].
(4- 4) [لم یرد فی المختصر].
(5)- [کفایة الطّالب: «أسقیه»].
(6)- [فی المختصر: «ذلک» ولم یرد فی تهذیب الکمال].
(7)- [أضاف فی کفایة الطّالب: «قلت: أخرجه الدّمشقیّ فی ترجمته کما سقناه»].
(8)- [فی جواهر العقدین وینابیع المودّة: «وأخرج أیضاً عن»].
(9)- [ینابیع المودّة: «سعد»].
(10)- [ینابیع المودّة: «إذا رأیت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 379
النّار، وإن کاد «1» واللَّه «2» أن یسحت «1» أهل الأرض بعذاب ألیم. «3» فأتیت البراء فأخبرته «3»، فقال: صدق اللَّه و [صدق] رسوله، قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله:
مَن رآنی فی المنام فقد رآنی فإنّ الشّیطان لا یتصوّر فی صورتی.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 57/ مثله السّمهودی، جواهر العقدین،/ 420؛ القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 44- 45
__________________________________________________
(1- 1) [ینابیع المودّة: «أن یعذِّب اللَّه»].
(2)- [جواهر العقدین: «اللَّه»].
(3- 3) [ینابیع المودّة: «فأخبرت البرّاء»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 380

وروی إنّ الدّم لم یسکن حتّی خرج المختار بن أبی عبید، فقتل به سبعین ألفاً وإنّ المختار قال: قتلت بالحسین سبعین ألفاً، واللَّه لو قتلت أهل الأرض جمیعاً لما وفوا بقلامة ظفره.
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 346
محمّد بن إبراهیم التّمیمیّ، بإسناده، عن عبداللَّه بن عبّاس، أ نّه قال: أوحی اللَّه إلی نبیِّه محمّد صلی الله علیه و آله: إنِّی قتلت بدم یحیی بن زکریّا سبعین ألفاً، وإنِّی أقتل بدم الحسین بن علیّ سبعین ألفاً وسبعین ألفاً.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 168 رقم 1112
حدّثنی النّاقد أبو الحسین أحمد بن عبداللَّه بن علیّ، قال: حدّثنی جعفر بن سلیمان، عن أبیه «1»، عن عبدالرّحمان الغنویّ، عن سلیمان «2» قال: [...] «3» قال عبدالرّحمان: [...]
وما بقی أحد ممّن تابعه علی قتله، أو کان فی محاربته إلّاأصابه جنون أو جذام أو برص، وصار ذلک وراثة فی نسلهم.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 61، 62/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 236، 237، 45/ 309؛ البحرانی، العوالم، 17/ 621؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 180، 181؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 106؛ القمی، نفس المهموم،/ 606
حدّثنا الحسن بن محمّد بن یحیی العلویّ رضی الله عنه، قال: حدّثنی جدِّی، قال: حدّثنا داوود، قال: حدّثنا عیسی بن عبدالرّحمان بن صالح، قال: حدّثنا أبو مالک الجنبیّ «4»، عن عمر
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(2)- کذا فی غیر واحد من النّسخ، وفی بعضها سلمان، ونقل فی البحار علی اختلافها. والظّاهر أ نّه هو سلیمان بن عبداللَّه أبو العلا الغنویّ الکوفیّ. [وفی الدّمعة السّاکبة والأسرار: «سلمان»].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(4)- [البحار: «الجهنیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 381
ابن بشر «1» الهمدانیّ، قال: قلت لأبی إسحاق: متی ذلَّ النّاس؟ قال: حین قُتل الحسین بن علیّ علیهما السلام، وادُّعی زیاد، وقُتل حجر بن عدیٍّ. «2»
الصّدوق، الخصال، 1/ 199 رقم 248/ عنه: المجلسی، البحار، 42/ 145
حدّثنا «3» أبو بکر محمّد بن عبداللَّه الشّافعیّ من أصل کتابه، ثنا محمّد بن شداد المسمعیّ، «4» ثنا أبو نعیم، وحدّثنی أبو محمّد الحسن بن محمّد السّبیعیّ الحافظ، ثنا عبداللَّه بن محمّد ابن ناجیة، ثنا حمید بن الرّبیع، ثنا أبو نعیم، وأخبرنا أبو محمّد الحسن بن محمّد بن یحیی ابن أخی طاهر العقیقیّ العلویّ فی کتاب النّسب، ثنا جدّی، ثنا محمّد بن یزید الآدمیّ، ثنا أبو نعیم (وأخبرنی) أبو سعید أحمد بن محمّد بن عمرو الأخمسیّ من کتاب التّاریخ، ثنا الحسین بن حمید بن الرّبیع، ثنا الحسین بن عمرو العنقزیّ والقاسم بن دینار (قالا): ثنا أبو نعیم (وأخبرنا) أحمد بن کامل القاضیّ، حدّثنی یوسف بن سهل التّمّار، ثنا القاسم ابن إسماعیل العزرمیّ، ثنا أبو نعیم (وأخبرنا) أحمد بن کامل القاضی، ثنا عبداللَّه بن إبراهیم البزّار، ثنا کثیر بن محمّد أبو أنس الکوفیّ «4»، ثنا أبو نعیم «5»، ثنا «6» عبداللَّه بن حبیب ابن أبی ثابت، عن أبیه، عن سعید بن جبیر، عن «7» ابن عبّاس (رضی اللَّه عنهما)، قال: أوحی اللَّه تعالی إلی «8» محمّد صلی الله علیه و آله و سلم «8»: إنِّی قتلت بیحیی «9» بن زکریّا «9» سبعین ألفاً، وإنِّی قاتل بابن
__________________________________________________
(1)- [البحار: «بشیر»].
(2)- عمر بن بشر همدانی گوید: ابی‌اسحاق را گفتم: «کی مردم خوار شدند؟» گفت: «هنگامی‌که حسین بن علی کشته شد و زیاد را معاویه بن ابی سفیان برادر خویش خواند و حجر بن عدی کشته شد.»
فهری، ترجمه خصال، 1/ 199
(3)- [الخوارزمیّ: «وأنبأنا أبو العلاء هذا، أخبرنا أحمد بن محمّد البخاریّ وأحمد بن عبدالجبّار البغدادیّ، وهبة اللَّه بن محمّد الشّیبانی، قالوا: حدّثنا محمّد بن محمّد الهمدانیّ، حدّثنا»].
(4- 4) [لم یرد فی الخوارزمیّ].
(5)- [فی التّلخیص مکانه: «محمّد بن شدّاد المسمعیّ وحمید بن الرّبیع وکثیر بن محمّد، وروی عن القاسم‌ابن دینار وحسین بن عمرو العنقزیّ وغیرهما قالوا ستّتهم: ثنا أبو نعیم ...»].
(6)- [لم یرد فی الخوارزمیّ].
(7)- [من هنا حکاه عنه فی فضائل الخمسة].
(8- 8) [فضائل الخمسة: «نبیّکم»].
(9- 9) [لم یرد فی التّلخیص].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 382
ابنتک «1» سبعین ألفاً وسبعین ألفاً «2».
هذا لفظ حدیث الشّافعیّ وفی حدیث القاضیّ أبی بکر بن کامل: إنِّی قتلت علی دم یحیی بن زکریّا وإنِّی قاتل علی دم ابن ابنتک «3». هذا حدیث صحیح الإسناد «4» ولم یخرجاه.
الحاکم، المستدرک، 3/ 178/ عنه: الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 96؛ الذّهبی، تلخیص المستدرک، 3/ 178؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 352
حدّثنا أبو بکر محمّد بن عبداللَّه بن إبراهیم بن عمرو البزار ببغداد، ثنا أبو یعلی محمّد ابن شدّاد المسمعیّ، ثنا أبو نعیم، ثنا «5» عبداللَّه بن حبیب بن أبی ثابت، عن أبیه، عن سعید بن جبیر «6»، عن ابن عبّاس (رضی اللَّه عنهما) قال: أوحی اللَّه إلی نبیِّکم صلی الله علیه و آله و سلم إنِّی قتلت بیحیی بن زکریّا سبعین ألفاً، وإنِّی قاتل بابن ابنتک «7» سبعین ألفاً وسبعین ألفاً «8».
قال الحاکم: قد کنت أحسب دهر، أنّ المسمعیّ ینفرد بهذا الحدیث عن أبی نعیم حتّی حدّثناه أبو محمّد السّبیعیّ الحافظ، ثنا عبداللَّه بن محمّد بن ناجیة، ثنا حمید بن الرّبیع، ثنا أبو نعیم، فذکره بإسناد نحوه.
الحاکم، المستدرک، 2/ 290- 291/ عنه: الذّهبی، تلخیص المستدرک، 2/ 290- 291؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 352
__________________________________________________
(1)- [فی الخوارزمیّ: «بنتک یا محمّد» وفی فضائل الخمسة: «بنتک»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی الخوارزمیّ والتّلخیص وأضاف فی الخوارزمیّ: «وأخرج هذا الحدیث أبو عبداللَّه الحافظ فی المستدرک عن ابن عبّاس أیضاً» وأضاف فی التّلخیص: «صحیح. قلت: علی شرط»].
(3)- [فضائل الخمسة: «بنتک. ثمّ قال:»].
(4)- [إلی هنا حکاه فی فضائل الخمسة وأضاف: «وذکره السّیوطی أیضاً فی الدّرّ المنثور فی ذیل تفسیر قوله تعالی: «وحناناً مِن لَدُنّا وزکاةً وکانَ تقیّاً» فی سورة مریم. وقال: «أخرجه ابن عساکر عن ابن عبّاس»].
(5)- [من هنا حکاه عنه فی التّلخیص].
(6)- [من هنا حکاه عنه فی فضائل الخمسة].
(7)- [فی التّلخیص وفضائل الخمسة: «بنتک»].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی التّلخیص وفضائل الخمسة وأضاف فی التّلخیص: «رواه محمّد بن شدّاد وحمید ابن الرّبیع، عن أبی نعیم، ثنا عبداللَّه، قلت: عبداللَّه ثقة، ولکنّ المتن منکر جدّاً، فأمّا محمّد بن شدّاد، فقال الدّارقطنیّ: لا یکتب حدیثه وأمّا حمید، فقال ابن عدی: کان یسرق الحدیث»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 383
فحدّثنا «1» أبو بکر محمّد بن عبداللَّه الشّافعیّ «2» من أصل کتابه «2»، ثنا محمّد بن شدّاد المسمعیّ، ثنا أبو نعیم، ثنا «3» عبداللَّه بن حبیب بن أبی ثابت، عن أبیه، عن سعید «4» بن جبیر، عن «5» ابن عبّاس (رضی اللَّه عنهما)، قال «6»: أوحی اللَّه إلی محمّد (ص) «7»: إنِّی قتلت «8» بیحیی «9» بن زکریّا «9» سبعین ألفاً، وإنِّی قاتل بابن ابنتک «10» سبعین ألفاً وسبعین ألفاً «11».
وقد رواه حمید بن الرّبیع الخزّاز «12» عن أبی نعیم.
الحاکم، المستدرک، 2/ 592/ عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 68/ 34- 35؛ الذّهبی، تلخیص المستدرک، 2/ 592؛ السّیوطی، الدّرّ المنثور، 4/ 264؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 276؛ مجد الدّین، التّحف،/ 61
وتظاهرت الأخبار بأنّه لم ینج أحد من قاتلی الحسین علیه السلام وأصحابه (رضی اللَّه عنهم) من قتل أو بلاء إلّاافتضح به قبل موته. «13»
المفید، الإرشاد، 2/ 136
__________________________________________________
(1)- [ابن عساکر: «أخبرنا أبو القاسم هبة اللَّه بن محمّد بن الحصین، أنا أبو طالب محمّد بن محمّد بن غیلان، أنا»].
(2- 2) [لم یرد فی ابن عساکر].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی التّلخیص].
(4)- [فی التّحف مکانه: «أخرج الإمام المرشد باللَّه بسنده إلی سعید ...»].
(5)- [فی الدّرّ المنثور مکانه: «وأخرج الحاکم وابن عساکر عن ...»، وفی نور الأبصار: «وأخرج الحاکم‌فی المستدرک وصحّحه، وقال الذّهبیّ فی التّلخیص: علی شرط مسلم عن ...»].
(6)- [التّحف: «ما لفظه»].
(7)- [التّلخیص: «النّبیّ (ص)»].
(8)- [ابن عساکر: «قد قتلت»].
(9- 9) [لم یرد فی التّلخیص].
(10)- [فی نور الأبصار والتّحف: «بنتک»].
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی ابن عساکر والدّرّ المنثور ونور الأبصار والتّحف].
(12)- [التّلخیص: «ومحمّد بن شدّاد المسمعیّ»].
(13)- واخبار بسیاری رسیده که هیچ‌یک از کشندگان حسین علیه السلام ویارانش (رضی اللَّه عنهم) از کشته‌شدن یا بلایی رهایی نیافت، جز این که پیش از مرگش بدان سبب رسوا شد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 136
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 384
أخبرنا «1» أحمد بن عثمان بن میّاح «2» السّکّریّ، قال: نا محمّد بن عبداللَّه بن إبراهیم الشّافعیّ «3»، قال: نا محمّد بن شدّاد المسمعیّ «4»، قال: نا أبو نعیم، قال: نا عبداللَّه «5» بن حبیب ابن أبی ثابت، عن أبیه، عن سعید بن جبیر، «6» عن ابن عبّاس «7». قال «8»: أوحی اللَّه تعالی إلی «9» محمّد (ص) «9»: إنِّی قد «10» قتلت بیحیی بن زکریّا سبعین ألفاً «11»، وإنِّی «12» قاتل بابن ابنتک «13» سبعین ألفاً «14» وسبعین ألفاً «15».
__________________________________________________
(1)- [فی ابن عساکر: «أخبرنا أبو الحسن بن قبیس، أنبأنا وأبو منصور بن زریق، أنبأنا أبو بکرالخطیب، أنبأنا» وفی المنتظم: «أخبرنا القزّاز، قال: أخبرنا أحمد بن علیّ، قال: أخبرنا»، وفی تهذیب الکمال: «أخبرنا بذلک أبو العزّ بن المجاور، قال: أخبرنا أبو الیمن الکندیّ، قال: أخبرنا أبو منصور القزّاز، قال: أخبرنا أبو بکر الحافظ، قال: أخبرنا»].
(2)- [فی تاریخ دمشق والبدایة: «ساج»].
(3)- [فی الأمالی مکانه: «قال: أخبرنا محمّد بن أحمد بن محمّد بن إبراهیم بن غیلان الخرّاز بقراءتی علیه‌دفعات ببغداد قال: أخبرنا أبو بکر محمّد بن أحمد الشافعیّ ...»، وفی کفایة الطّالب: «أخبرنا محمّد بن أبی جعفر وغیره بدمشق، ویوسف بن خلیل بحلب ومحمّد بن محمود ببغداد، قالوا: أخبرنا حجّة العرب زید بن الحسن الکندیّ، أخبرنا أبو منصور القزّاز، أخبرنا الإمام الحافظ أحمد بن علیّ بن ثابت الخطیب ...» وفی ابن العدیم،/ 2596- 2597: «أخبرنا أبو حفص عمر بن محمّد المکتب، قال: أخبرنا أبو القاسم بن الحصین، قال: أخبرنا أبو طالب بن غیلان، قال: أخبرنا أبو بکر الشّافعیّ ...» وفی ابن العدیم،/ 2634: «أخبرنا أبو حفص عمر بن محمّد بن معمر بن طبرزد قراءة منِّی علیه بحلب، قال: أخبرنا أبو القاسم هبّة اللَّه بن محمّد بن الحصین، قال: أخبرنا أبو طالب محمّد بن محمّد بن إبراهیم بن غیلان، قال: حدّثنا أبو بکر محمّد بن عبداللَّه الشّافعیّ ...»].
(4)- [من هنا حکاه فی تهذیب التّهذیب].
(5)- [البدایة: «عبیداللَّه»].
(6)- [من هنا حکاه فی التّهذیب والمختصر وفضائل الخمسة].
(7)- [فی الطّرائف مکانه: «وذکر صاحب الکتاب المذکور [الجمع بین الصّحّاح السّتّة] بإسناده إلی سعید ابن جبیر، عن ابن عبّاس ...»، وفی قید الشّرید: «وأخرج أبو بکر الشّافعیّ فی الغیلانیّات، عن ابن عبّاس ...»].
(8)- [لم یرد فی التّهذیب].
(9- 9) [التّهذیب: «نبیّه»].
(10)- [لم یرد فی البدایة وقید الشّرید].
(11)- [لم یرد فی التّهذیب].
(12)- [فی ابن عساکر ط المحمودی والمختصر والبدایة وتهذیب الکمال: «أنا»].
(13)- [فی الأمالی وتاریخ دمشق والتّهذیب وتهذیب الکمال وتهذیب التّهذیب وفضائل الخمسة: «بنتک»].
(14)- [إلی هنا حکاه فی التّهذیب وقید الشّرید].
(15)- [أضاف فی کفایة الطّالب: «قلت: أخرجه مؤرّخ العراق فی کتابه، وأخرجه عنه محدِّث الشام فی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 385
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 1/ 141- 142/ عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 218، الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 241، تهذیب ابن بدران، 4/ 339، مختصر ابن منظور، 7/ 149؛ الکنجی، کفایة الطّالب،/ 436؛ ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 346؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 431؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 201؛ ابن طولون، قید الشّرید فی أخبار یزید،/ 56؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 352؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 160؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2596- 2597، 2634، الحسین بن علیّ،/ 55- 56، 93؛ ابن طاووس، الطّرائف،/ 202؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 3/ 353- 354
وعن ابن عبّاس رضی الله عنه، عن النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، قال: قال «1» جبرئیل علیه السلام: إنّ اللَّه جلّ جلاله قتل بدم یحیی بن زکریّا سبعین ألفاً، وهو قاتل بدم «2» ابنک الحسین «2» سبعین ألفاً وسبعین ألفاً.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 219/ مثله الزّرندی، درر السّمطین،/ 216
تاریخ بغداد وخراسان والإبانة والفردوس، قال ابن عبّاس: أوحی اللَّه تعالی إلی محمّد صلی الله علیه و آله: أنِّی قتلت بیحیی بن زکریّا سبعین ألفاً، وأقتل بابن بنتک سبعین ألفاً وسبعین ألفاً «3».
الصّادق علیه السلام: قتل بالحسین مائة ألف وما طلب بثأره، وسیطلب بثأره.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 81/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 298؛ البحرانی، العوالم، 17/ 607
علیّ بن الحسین علیه السلام، قال: خرجنا مع الحسین فما نزل منزلًا ولا ارتحل عنه إلّا وذکر یحیی بن زکریّا، وقال یوماً: من هوان الدّنیا علی اللَّه أنّ رأس یحیی أُهدِیَ إلی بغیّ من بغایا بنی إسرائیل.
__________________________________________________
- تاریخه»، وأضاف فی البدایة: «هذا حدیث غریب جدّاً وقد رواه الحاکم فی مستدرکه»، وأضاف فی فضائل الخمسة: «ورواه ابن حجر أیضاً فی تهذیب التّهذیب»].
(1)- [درر السّمطین: «قال لی»].
(2- 2) [درر السّمطین: «ابن بنتک»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی العوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 386
وفی حدیث مقاتل عن زین العابدین علیه السلام [عن أبیه علیه السلام]: إنّ امرأة ملک بنی إسرائیل کبرت وأرادت أن تزوّج بنتها منه للملک، فاستشار الملک یحیی بن زکریّا فنهاه عن ذلک، فعرفت المرأة ذلک وزیّنت بنتها، وبعثتها إلی الملک، فذهبت، ولعبت بین یدیه، فقال لها الملک: ما حاجتک؟ قالت: رأس یحیی بن زکریّا. فقال الملک: یا بنیّة! حاجة غیر هذه «1». قالت: ما أرید غیره. وکان الملک إذا کذّب فیهم عزل عن ملکه، فخیّر بین ملکه وبین قتل یحیی فقتله، ثمّ بعث برأسه إلیها فی طشت «2» من ذهب فأمرت الأرض فأخذتها، وسلّط اللَّه علیهم بخت نصر، فجعل یرمی علیهم بالمناجیق «3» ولا تعمل شیئاً، فخرجت علیه «4» عجوز من المدینة، فقالت: أ یُّها الملک! إنّ هذه مدینة الأنبیاء لا تنفتح إلّا بما أدلّک علیه. قال: لک ما سألت. قالت: ارمها بالخبث والعذرة. ففعل، فتقطّعت، فدخلها، فقال: علیَّ بالعجوز. فقال لها: ما حاجتک؟ قالت: فی المدینة دم یغلی فاقتل علیه حتّی یسکن.
فقتل علیه سبعین ألفاً حتّی سکن، یا ولدی یا علیّ! واللَّه لا یسکن دمی حتّی یبعث اللَّه المهدیّ فیقتل علی دمی من المنافقین الکفرة الفسقة سبعین ألفاً.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 85/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 298- 299؛ البحرانی، العوالم، 17/ 608
وجمیع مَنْ أحصی من القتلی بسبب الحسین بن علیّ علیهما السلام فی الأیّام المروانیّة سبعین ألفاً مع التّوّابین والمختار وابن الأشعث.
وروی السّیِّد أبو الحسین یحیی بن الحسن العقیقیّ الحسینیّ رحمه الله بإسناده عن ابن عبّاس، قال: أوحی اللَّه إلی نبیِّه صلی الله علیه و آله و سلم فیما أوحی: أنِّی قتلت بدم یحیی بن زکریّا سبعین ألفاً، وأنِّی أقتل بدم الحسین ابن بنتک سبعین ألفاً وسبعین ألفاً. المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 132
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم: «هذا»].
(2)- [فی البحار والعوالم: «طست»].
(3)- [العوالم: «بالمجانیق»].
(4)- [فی البحار والعوالم: «إلیه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 387
فی عقوبة قاتلیه والانتصار من ظالمیه قال الزّهریّ: ما بقی منهم أحد «1» إلّاوعوقب فی الدّنیا إمّا بالقتل، أو العمی، أو سواد الوجه، أو زوال الملک فی مدّة یسیرة «2».
وقال جدِّی أبو الفرج فی کتاب المنتظم: عن ابن عبّاس، قال: أوحی اللَّه إلی محمّد (ص): إنِّی قتلت بیحیی بن زکریّا سبعین ألفاً، وإنِّی قاتل بابن فاطمة سبعین ألفاً وسبعین ألفاً.
فی روایة: وإنِّی قاتل بابن بنتک.
قلت: وقد ذکر جدّی هذا الحدیث فی الموضوعات ورواه عن الفرّاء، عن الخطیب بإسناده إلی ابن عبّاس فکیف یذکره فی التّاریخ، لم یبیّنه فیه والعلة فیه محمّد بن شدّاد، فإنّه فی إسناده ابن الخطیب رواه عن ابن نباح، عن محمّد بن إبراهیم، عن ابن شدّاد وهو المسمّی، عن أبی نعیم، عن عبداللَّه بن حبیب، عن أبیه، عن سعید بن جبیر، عن ابن عبّاس ومحمّد بن شدّاد ضعیف باتّفاقهم ثمّ هذه الجملة لم یقل به الحسین علیه السلام.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 158- 159
عن ابن عبّاس «3» قال: قال رسول اللَّه (ص) «3»: «إنّ جبریل أخبرنی أنّ اللَّه عزّ وجلّ قتل بدم یحیی بن زکریّا سبعین ألفاً، وهو قاتل بدم ولدک الحسین سبعین ألفاً» خرجه الملّا فی سیرته «4».
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 150/ عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 102؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 353
عن ابن عبّاس قال: نزل جبرئیل علیه السلام علی محمّد صلی الله علیه و آله و سلم: إنّ اللَّه عزّ وجلّ قتل بیحیی ابن زکریّا سبعین ألفاً، وأ نّه قاتل بابن بنتک الحسین سبعین ألفاً وسبعین ألفاً.
الحلّی، کشف الیقین،/ 326
__________________________________________________
(1)- [فی جواهر العقدین مکانه: «عن الزّهریّ أ نّه قال: لم یبق من قتلة الحسین (رضی اللَّه عنه) أحد ...»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی جواهر العقدین،/ 418- 419].
(3- 3) [ینابیع المودّة: «مرفوعاً»].
(4)- [أضاف فی فضائل الخمسة: « (أقول) والظّاهر إنّ فی الرّوایة سقطاً والصّحیح ما تقدّم فی روایة المستدرک والخطیب عن ابن عبّاس سبعین ألفاً وسبعین ألفاً»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 388
أخبرنی الإمام العدل الثّقة أبو طالب علیّ بن أنجب بن عثمان الخازن وغیره کتابة وإذناً، بروایتهم عن الشّیخ أبی أحمد بن علیّ بن أبی منصور إجازة، بروایته عن عبدالجبّار ابن محمّد بن أحمد الخواریّ إجازة جمیع مسموعاته، قال: أنبأنا الشّیخ سهل بن إبراهیم السّبعیّ خادم مسجد المطرّز، قال: أنبأنا الشّیخ الإمام رکن الإسلام أبو محمّد عبداللَّه بن یوسف الجوینیّ رحمه الله، قال: أنبأنا أبو عبداللَّه الحسین بن محمّد العطاریّ، أنبأنا محمّد بن عبداللَّه بن إبراهیم، أنبأنا محمّد بن شدّاد المسمعیّ، أنبأنا أبو نعیم، أنبأنا عبداللَّه بن حبیب بن أبی ثابت، عن أبیه، عن سعید بن جبیر:
عن ابن عبّاس قال: أوحی اللَّه عزّ وجلّ إلی محمّد (ص): إنِّی قتلت بیحیی بن زکریّا سبعین ألفاً، وإنِّی قاتل بابن بنتک سبعین ألفاً وسبعین ألفاً.
قال الشّیخ الإمام [أبو محمّد الجُوینی]: یحتمل أن یکون سبعون ألفاً من قاتلیه وأتباعهم، وسبعون ألفاً من خاذلیه وأشیاعهم.
الحموئی، فرائد السّمطین، 2/ 260 رقم 528
وأمّا ما رُویَ من الأحادیث والفتن الّتی أصابت مَن قتله فأکثرها صحیح، فإنّه قلّ مَن نجا من أولئک الّذین قتلوه من آفة وعاهة فی الدّنیا، فلم یخرج منها حتّی اصیب بمرض، وأکثرهم أصابهم الجنون.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 201- 202
وعن ابن عبّاس (رضی اللَّه عنهما) قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: «قال جبریل: قال اللَّه تعالی: إنِّی قتلت بدم یحیی بن زکریّا سبعین ألفاً، وإنِّی قاتل بدم الحسین بن علیّ سبعین ألفاً. رواه الحاکم فی «المستدرک» بأسانید متعدّدة تدلّ علی أنّ له أصلًا کما قال الحافظ شیخ الإسلام ابن حجر، فلا یلتفت إلی ذکر ابن الجوزیّ له فی «الموضوعات» بنحوه- وزاد فی آخره: «وسبعین ألفاً»- لاقتصاره علی بعض طرقه الواهیة.
وقد ذکره فی تاریخه «المنتظم» وسکت علیه، وقتل هذه العدّة بسبب دم الحسین لا یستلزم کونها عدّة العسکر القاتلین له، فإنّ فتن- ته أفضت إلی تعصّبات، فجمیع مَنْ قتل من قتلته، ومن المتعصّبین لهم فی سائر الأزمان فیهم ممّن قتل بسبب دمه.
وحاصل ما ذکره أهل السِّیَر فی ذلک أ نّه لمّا استخلف یزید سنة ستِّین کتب إلی عامله
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 389
بالمدینة الولید بن عتبة بن أبی سفیان أن یأخذ له البیعة علی الحسین رضی الله عنه، وعلی جماعة سمّاهم أخذاً شدیداً لیس فیه رخصة.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 405
وعن الزّهریّ: لم یبق ممّن قتله إلّامَنْ عوقب فی الدّنیا إمّا بقتلٍ أو عمی، أو سواد «1» الوجه، أو زوال الملک فی مدّة یسیرة.
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 116- 117/ عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 23؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 371
(وأخرج) الحاکم من طرق متعدّدة أ نّه (ص) قال: قال جبریل: قال اللَّه تعالی: إنِّی قتلت بدم یحیی بن زکریّا سبعین ألفاً، وإنِّی قاتل بدم الحسین بن علیّ سبعین ألفاً.
ولم یصب ابن الجوزیّ فی ذکره لهذا الحدیث فی الموضوعات «2» وقتل هذه العدّة بسببه لا یستلزم أنّها العدد عدّة المقاتلین له، فإنّ فتنته أفضت إلی تعصّبات ومقاتلات تفی بذلک. «3»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 119/ عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 31
یقال: إنّ اللَّه تعالی أوحی إلی نبیِّنا (ص): إنِّی قُتلت بیحیی بن زکریّا سبعین ألفاً، ولأقتلنّ بالحسین ابن ابنتک سبعین وسبعین ألفاً.
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 156- 157
أوحی اللَّه إلیَّ: أنِّی قتلتُ بیحیی بن زکریّا سبعین ألفاً، وأنِّی قاتلٌ بابن بنتک سبعین ألفاً «4» وسبعین ألفاً (ک [المستدرک]- عن ابن عبّاس).
المتّقی الهندی، کنز العمّال، 12/ 127 رقم 34320/ عنه: دانشیار، حول البکاء،/ 104
__________________________________________________
(1)- [ینابیع المودّة: «اسوداد»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی ینابیع المودّة].
(3)- حاکم از طرق متعدده روایت کرده که پیغامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «جبرائیل علیه السلام گفت که حق سبحانه وتعالی می‌فرماید که به عوض خون یحیی بن زکریا هفتاد هزار کس را کشتم و به عوض خون حسین بن علی علیه السلام هفتاد هزار کس را خواهم کشت.»
و ابن جوزی که حکم به وضع این حدیث کرده و در موضوعات شمرده در این حکم مصیب نیست و قتل این عدد لازم نیست که به قدر عدد قاتلان وی باشد زیرا که فتنه به مثل وی منجر شد به تعصبات و مقاتلانی که وفا به این عدد می‌کرد.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 346- 347
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی حول البکاء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 390
حکی فی بعض الأخبار: أنّ الحسین لمّا سقط عن سرجه یوم الطّفّ عفیراً بدمه رامقاً بطرفه یستغیث فلا یغاث ویستجیر فلا یجار، بکت ملائکة السّماء وقالوا: إلهنا وسیِّدنا یفعل هذا کلّه بابن بنت نبیّک وأنت بالمرصاد تنظر وتری وأنت شدید الانتقام. فأوحی اللَّه إلیهم یقول: یا ملائکتی! انظروا عن یمین العرش. فینظرون فیمثل اللَّه لهم شخص القائم المهدیّ فیرونه یصلّی عن یمین العرش راکعاً وساجداً، فیقول: یا ملائکتی! سأنتقم لهذا بهذا. ثمّ یقول: یا ملائکتی! إنِّی قتلت بثار یحیی بن زکریّا سبعین ألفاً من بنی إسرائیل، وسأقتل بثار الحسین ابن فاطمة الزّهراء سبعین ألفاً وسبعین ألفاً من بنی أمیّة علی ید القائم المهدیّ ولهم فی الآخرة عذاب عظیم.
الطّریحی، المنتخب، 1/ 143- 144
أقول: وروی ابن شیرویه فی الفردوس، عن ابن عبّاس، عن النّبیِّ صلی الله علیه و آله قال: قال لی جبرئیل: قال اللَّه عزّ وجلّ: قتلت بدم یحیی بن زکریّا سبعین ألفاً، وإنِّی أقتل بدم ابنک الحسین بن علیّ سبعین ألفاً وسبعین ألفاً. «1»
المجلسی، البحار، 45/ 322/ عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 607
وعن الزّهریّ: لم یبق أحد ممّن حضر قتل الحسین إلّاعوقب فی الدّنیا قبل الآخرة، إمّا بالقتل، أو سوادالوجه، أو تغیّر الخلقة، أو زوال الملک فی مدّة یسیرة. «2»
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 213/ مثله الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 268
__________________________________________________
(1)- ایضاً به سند معتبر روایت کرده است که مردی در خدمت حضرت امام جعفر صادق علیه السلام قاتل حسین بن علی را مذکور ساخت، بعضی از اصحاب آن حضرت گفتند: «می‌خواستیم که حق‌تعالی از او در دنیا انتقام بکشد.» حضرت فرمود: «مگر عذاب خدا را برای او سهل می‌شمارید، آنچه حق‌تعالی از برای او مقرّر کرده است از عذاب‌ها و عقوبت‌ها مشابهتی ندارد بر عقوبت‌های دنیا.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 575
(2)- عبدالرحمان قنوی گوید: [...] و آنان که به متابعت یزید با آن حضرت محاربت کردند، همگان یا کشته شدند و اگر نه، به جنون و جذام و برص گرفتار گشتند و این آیات در اولاد ایشان به میراث رسید.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 1/ 299
و حضرت صادق علیه السلام فرمود که حضرت قائم علیه السلام می‌کشد از قتله آن حضرت هفتاد هزار و هفتاد هزار و اکثر ایشان به سال نکشیدند. علاوه بر هفتاد هزار و زیاده که مختار از ایشان بکشت، بعضی سوختند، بعضی غرق شدند، بعضی دیوانه شدند و خود را از بام افکندند، یا در چاه افکندند و بعضی را سباع خوردند و تا بودند به بلاها و مرض‌های مختلفه گرفتار بودند.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 239
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 391
ویظهر من الأخبار المعتبرة أ نّه ما تلبس أحد بقتل الحسین علیه السلام إلّاأصابه بلاء فی أهله ونفسه وماله.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 244
وأخبر الحسین (صلوات اللَّه علیه) مَن حضر قتله من فراعنة الأمّة بما عهد إلیه الوصیّ فی خطبة طویلة، وأنبأهم بما یلاقون بعد قتله من أصناف العذاب، وأنّ اللَّه سینتقم منهم، وبتسلیط غلام ثقیف، وغیره من الجبابرة.
هذا ولم یبق أحد ممّن حضر قتل الحسین علیه السلام إلّاوعجّل اللَّه له العذاب فی الدّنیا، فمنهم مَن أحرق بالنّار، ومنهم مَن أخذه الجذام، ومنهم مَن استهواه الجنون، ولم یخرج أحد منهم من الدّنیا إلّاوقد شهر اللَّه عقوبته علی رؤوس الخلائق.
مجد الدّین، التّحف،/ 61
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 392

[حدّثنا] محمّد بن عبیداللَّه قال: حدّثنا محمّد بن عمر، عن أبیه، عن یحیی بن الیمان، [عن إمام لبنی سلیم، عن أشیاخ له غزوا أرض الرّوم]:
قال: دخل کنیسةً فی بلاد الرّوم، فإذا فیها کتاب:
أتطمع أمّة قتلوا حسیناً شفاعة جدّه یوم الحساب
قال: فقیل: مذ کم [وجدتم] هذا الکتاب [فی هذه الکنیسة]؟ فقال: هذا قبل الاسلام بثلاث مائة سنة.
محمّد بن سلیمان، المناقب، 2/ 228 رقم 692
حدّثنا محمّد بن عبداللَّه الحضرمیّ، ثنا محمّد بن غورک، ثنا أبو سعید التّغلبیّ، عن یحیی بن یمان «1»، عن إمام لبنی سلیم «2»، عن أشیاخ له: «3» غزوا أرض «3» الرّوم، فنزلوا فی کنیسة من کنائسهم، فقرأوا فی حجر مکتوب:
«4» أیرجو «4» معشر قتلوا «4» حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
فسألناهم: منذ کم بنیت هذه الکنیسة؟ قالوا: قبل أن یبعث نبیّکم بثلاثمائة سنة «5».
قال أبو جعفر الحضرمیّ: وثنا جندل بن والق، عن محمّد بن غورک، ثمّ سمعته من محمّد بن غورک.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 133 رقم 2874، مقتل الحسین،/ 73- 74/ عنه:
الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 199؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 366
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد وفضائل الخمسة].
(2)- [فی المطبوع: «لنبی سلیم» وفی مجمع الزّوائد وفضائل الخمسة: «لبنی سلیمان»].
(3- 3) [فی مجمع الزّوائد وفضائل الخمسة: «قال: غزونا»].
(4- 4) [فی مجمع الزّوائد وفضائل الخمسة: «أترجو أمّة قتلت»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد وفضائل الخمسة، وأضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ، وفیه مَن لم أعرفه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 393
حدّثنا أبی رحمه الله، قال: حدّثنا سعد بن عبداللَّه، قال: حدّثنا محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، عن نصر بن مزاحم المنقریّ، عن عمر بن سعد، عن أبی شعیب «1» التّغلبیّ، عن یحیی بن یمان، عن إمام لبنی سلیم، عن أشیاخ لهم، قالوا «2»: غزونا «3» بلاد الرّوم، فدخلنا کنیسة من کنائسهم، فوجدنا فیها «4» مکتوباً:
«5» أیرجو «5» معشر قتلوا «5» حسیناً شفاعة جدّه یوم الحساب «6»
قالوا: فسألنا «6»: منذ «7» کم هذا فی کنیستکم؟ فقالوا «8»: قبل أن یُبعث نبیّکم بثلاث مائة عام. «9»
الصّدوق، الأمالی،/ 131/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 224؛ البحرانی، العوالم، 17/ 110- 111؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 166؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 240
وبه: قال: أخبرنا عبیداللَّه، قال: حدّثنا أبی، قال: حدّثنا محمّد بن علیّ بن عفّان العامریّ بالکوفة، قال: حدّثنا أبو سعید الثّعلبیّ، قال: حدّثنا علیّ بن یمان، عن إمام أبی سلیم، عن أشیاخ له غزوا بلاد الرّوم، قالوا: وجدنا فی‌کنیسة من کنائس الرّوم مکتوباً:
أیرجو معشر «10» قتلوا حسیناً شفاعة جدّه یوم الحساب
__________________________________________________
(1)- [العوالم: «أبی الشّعیب»].
(2)- [فی الأنوار النّعمانیّة مکانه: «وروینا مسنداً عن أشیاخ لبنی سلیم، قالوا: ...»].
(3)- [فی روضة الواعظین مکانه: «قال شیخ من أشیاخ بنی سلیم: غزونا ...»].
(4)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(5- 5) [روضة الواعظین: «أترجو أُمّة قتلت»].
(6- 6) [روضة الواعظین: «فسألناهم»].
(7)- [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(8)- [فی البحار والعوالم: «قالوا»].
(9)- امام بنی سلیم از عده‌ای بزرگان آن‌ها نقل کرده است که گفتند: «در بلاد روم جهاد کردیم و به یکی از کلیساهای آن‌جا وارد شدیم؛ در آن‌جا این نوشته را یافتیم:
«امید دارند گروهی که حسین را کشتند به شفاعت جدش در روز حساب»
پرسیدیم: «از چه هنگام این نوشته در کلیسای شماست؟»
گفتند: «از سیصد سال پیش از این که پیغمبر شما مبعوث شود.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 131
(10)- [فی المطبوع: «معشراً»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 394
قال: قلت للرّوم: متی کتب هذا فی کنیستکم؟ قالوا: قبل أن یبعث نبیّکم بثلاثمأة عام.
الشّجری، الأمالی، 2/ 84
قال: حدّثنا ابن الیمان، عن إمام لبنی سلیم، عن أشیاخ له، قالوا: غزونا بلاد الرّوم، فوجدنا فی کنیسة من کنائسها مکتوباً:
أیرجو معشر قتلوا حسیناً شفاعة جدّه یوم الحساب
فقلنا للرّوم: متی کتب هذا فی کنیستکم؟ قالوا: قبل أن یبعث نبیّکم بثلاثمائة عام.
الطّبری، بشارة المصطفی،/ 201
وذکر هذا البیت «1» مع بیت آخر الرّئیس أبو الفتح الهمدانیّ فی کتابه المعروف بفوز الطّالب فی فضائل علیّ بن أبی طالب علی ما أخبرنی به سیِّد الحفّاظ أبو منصور شهردار ابن شیرویه الدّیلمیّ فیما کتب إلیَّ من همدان، أخبرنی الرّئیس أبو الفتح عبدوس بن عبداللَّه الهمدانیّ فی کتابه، حدّثنی الشّریف أبو طالب، حدّثنی الحافظ محمّد بن مردویه، حدّثنی یحیی بن عبداللَّه، حدّثنی جندل بن والق، حدّثنی محمّد بن فورک (ح) قال الرّئیس أبو الفتح وحدّثنی أبی، حدّثنی أحمد بن علیّ الزّعفرانیّ، حدّثنی أحمد بن عبیداللَّه، حدّثنی الحضرمیّ، حدّثنی محمّد بن فورک، عن أبی سعید الثّعلبیّ، عن یحیی بن یمان، عن إمام لبنی سلیم، قال: حدّثنا أشیاخنا قالوا: دخلنا فی الرّوم کنیسة لهم، فوجدنا فی الحائط صخرة فیها مکتوب:
أترجو أُمّة قتلت حسیناً شفاعة جدّه یوم الحساب
فلا واللَّه لیس لهم شفیع وهم یوم القیامة فی العذاب
فقلنا لشیخ فی الکنیسة: منذ کم هذا الکتاب؟ فقال: من قبل أن یبعث صاحبکم بثلاثمائة عام.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 93
__________________________________________________
(1)- [أترجو أمّة قتلت حسیناً شفاعة جدّه یوم الحساب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 395
أخبرنا «1»
أبو المعالی عبداللَّه بن أحمد الحلوانیّ، أنا أبو بکر بن خلف، أنا السّیِّد أبو منصور ظفر بن محمّد بن أحمد الحسینیّ «2»، أنا أبو الحسین علیّ بن عبدالرّحمان- بالکوفة- نا أبو عمرو أحمد بن حازم الغفاریّ، أنا أبو سعید «3» التّغلبیّ، نا أبو الیمان «4»، عن إمام لبنی سلیم، عن أشیاخ له، قالوا: غزونا بلاد الرّوم، فوجدنا فی کنیسة من کنائسها مکتوباً:
أترجو أمّة قتلت حسیناً شفاعة جدّه یوم الحسابِ
فقلنا للرّوم: مَن «5» کتب هذا فی کنیستکم؟ قالوا: قبل مبعث نبیّکم بثلاثمائة عام «6»، کذا قال. وإنّما هو یحیی بن الیمان.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 232، الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 271، تهذیب ابن بدران، 4/ 342/ عنه: الکنجی، کفایة الطّالب،/ 438؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2653، الحسین بن علیّ،/ 112
أخبرنا «7»
أبو بکر محمّد بن عبدالباقی، أنا أبو محمّد الجوهری- إملاء- أنا أبو عبداللَّه الحسین بن محمّد بن عبید العسکریّ، نا محمّد بن عثمان بن أبی شیبة، نا محمّد بن الجنید، نا أبو سعید التّغلبیّ، نا یحیی بن یمان، أخبرنی إمام مسجد بنی سُلَیم، قال: غزا أشیاخ لنا الرّوم فوجدوا فی کنیسة من کنائسهم:
کیف ترجو أمّة قتلت حسیناً شفاعة جدّه یومَ الحسابِ
فقالوا: منذ کم وجدتم هذا الکتاب فی هذه الکنیسة؟ قالوا: قبل أن یخرج نبیّکم بستّمائة عام.
__________________________________________________
(1)- [فی کفایة الطّالب: «أخبرنا المفتی أبو نصر هبة اللَّه، أخبرنا علیّ بن الحسن الحافظ، أخبرنا» وفی ابن‌العدیم: «وأنبأنا أبو نصر القاضی، قال: أخبرنا أبو القاسم بن أبی محمّد، قال: أخبرنا»].
(2)- [کفایة الطّالب: «الحسنیّ»].
(3)- [کفایة الطّالب: «سعید»].
(4)- [فی التّهذیب مکانه: «وحکی أبو الیمان ...»].
(5)- [کفایة الطّالب: «منذ کم»].
(6)- [فی کفایة الطّالب: «بستّة مأة عام» وإلی هنا حکاه فیه وفی التّهذیب، وأضاف فی ابن العدیم: «قال: أبو القاسم بن أبی محمّد»].
(7)- [ابن العدیم: «أخبرنا بذلک أبو الیمن زید بن الحسن الکندیّ اجازة، قال: أخبرنا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 396
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 232- 233، الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 271- 272/ مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2653، الحسین بن علیّ،/ 112
وأخبرناه أبو محمّد عبدان بن رزین المقرئ، أنا نصر بن إبراهیم الزّاهد، أنا عبدالوهّاب ابن الحسین الغزال، أنا الحسین «1» بن محمّد بن عبید العسکریّ، أنا محمّد بن عثمان- یعنی ابن أبی شیبة-، عن محمّد بن الجنید، نا أبو سعید التّغلبیّ، نا یحیی بن یمان «2».
أخبرنی إمام «3» مسجد بنی سُلَیم، قال: غزا أشیاخ لنا الرّوم، فوجدوا فی کنیسة من کنائسهم:
[أ] ترجو أمّة قتلت حسیناً شفاعة جدّه یوم الحساب
فقالوا: منذ کم وجدتم هذا الکتاب فی هذه الکنیسة؟ قالوا: قبل أن یخرج نبیّکم بستّمائة عام.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 233، الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 272، مختصر ابن منظور، 7/ 155/ مثله المزی، تهذیب الکمال، 6/ 442- 443
أخبرنا أبو الفرج غیث بن علیّ- ونقلته من خطّه- أنا الشّریف أبو الفضل جعفر بن الحسن بن أبی النّضر الحبشیّ- بعکا- نا عبدالعزیز بن بُندار بن علیّ الشّیرازیّ- بمکّة- قال: سمعت أبا علیّ الحسن بن أحمد الصّفّار یقول: سمعت أبا عبداللَّه محمّد بن خفیف یقول: سمعت عبداللَّه بن جعفر الأزرکانیّ یقول: کنت عند یعقوب بن سفیان، فتذاکرنا کتب أبی عُبید. فقلت: ممّن سمعتَ کتبَ أبی عُبید؟
فتبسّم، وقال لی: من أبی عُبید. فقلتُ: وقد لقیته؟ قال: یا بُنیَّ! أنا قد لقیت أستاذ
__________________________________________________
(1)- [فی تهذیب الکمال مکانه: «أخبرنا بذلک أبو الحسن علیّ بن أحمد بن عبدالواحد بن البخاریّ، وأبو محمّد عبدالرّحیم بن عبدالملک بن عبدالملک المقدسیان، وأبو العبّاس أحمد بن شیبان بن تغلب الشّیبانیّ، وأبو یحیی إسماعیل بن أبی عبداللَّه ابن العسقلانیّ، وأمّ أحمد زینب بنت مکّیّ بن علیّ الحرّانیّ، قالوا: أخبرنا أبو حفص عمر بن محمّد بن طبرزد، قال: أخبرنا القاضی أبو بکر محمّد بن عبدالباقی الأنصاریّ، قال: حدّثنا أبو محمّد الحسن بن علیّ الجوهریّ إملاء، قال: أخبرنا أبو عبداللَّه الحسین ...»].
(2)- [تهذیب الکمال: «الیمان»].
(3)- [فی المختصر مکانه: «حدّث إمام ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 397
أبی عُبید الأصمعیّ، قال: فقال: سمعتُ «1» الأصمعیّ یقول: مررتُ بالشّام علی باب دیرٍ، وإذا علی حجر منقور کتابة بالعبرانیّة، فقرأتها، فأخرج راهبٌ رأسه من الدّیر، وقال لی: یا حنیفیّ! أتحسنُ تقرأ العبرانیّة؟ قلت: نعم. قال لی: اقرأ. فقلت:
أیرجو معشر قتلوا حُسیناً شفاعةَ جدّه یومَ الحسابِ
فقال لی الرّاهب: یا حنیفیّ! هذا مکتوب علی هذا الحَجر قبل أن بعث صاحبک- «2» یعنی النّبیّ (ص)- بثلاثین عاماً، أو کما قال «2».
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 39/ 42، مختصر ابن منظور، 15/ 204
وقال أنس بن مالک: احتفر رجل من أهل نجران حفرة «3»، فوجد فیها لوح من ذهب فیه مکتوب هذا البیت:
[أترجو أمّة قتلت حسیناً شفاعة جدّه یوم الحساب]
وبعده:
فقد قدموا علیه بحکم جور فخالف حکمهم حکم الکتاب
ستلقی یا یزید غداً عذاباً من الرّحمن یا لک من عذاب
فسألناهم: منذ کم هذا فی کنیستکم؟ فقالوا: قبل أن یبعث نبیّکم بثلاثمائة عام.
وقال سعد بن أبی وقّاص: إنّ قسّ بن ساعدة الأیادیّ قال: قبل مبعث النّبیّ:
تخلّف المقدار منهم عصبة ثاروا بصفّین وفی یوم الجمل
والتزم الثّار الحسین بعده واحتشدوا علی ابنه حتّی قتل
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 61- 62/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 305- 306، 44/ 240؛ البحرانی، العوالم، 17/ 603- 604، 111- 112
__________________________________________________
(1)- [فی المختصر مکانه: «وروی یعقوب بن سفیان، قال: سمعت ...»].
(2- 2) [المختصر: «بثلاثین عاماً»].
(3)- [فی البحار والعوالم: «حفیرة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 398
فروی النّطنزیّ، عن جماعة، عن سلیمان بن مهران الأعمش قال: بینما «1» أنا فی الطّواف أیّام الموسم، إذا رجلٌ یقول: اللَّهمّ اغفر لی وأنا أعلم إنّک لا تغفر، فسألته عن السّبب؟
فقال: کنت أحد الأربعین الّذین حملوا رأس الحسین إلی یزید علی طریق الشّام، فنزلنا أوّل مرحلة رحلنا من کربلاء علی دیر للنّصاری «2» والرّأس مرکوز علی رمح، فوضعنا الطّعام، ونحن نأکل، إذا بکفّ علی حائط الدّیر، یکتب علیه بقلم حدید سطراً بدم:
أترجو أُمّة قتلت حسیناً شفاعة جدّه یوم الحساب
فجزعنا جزعاً شدیداً، وأهوی بعضنا إلی الکفّ «3» لیأخذها، فغاب «3»، فعاد أصحابی. «4» وعن مشایخ من بنی سلیم أ نّهم غزوا الرّوم فدخلوا بعض کنائسهم، فإذا مکتوب هذا البیت، فقالوا لهم: منذ متی مکتوب؟ قالوا: قبل أن یبعث نبیّکم بثلاثمائة عام «4».
وحدّث عبدالرّحمان بن مسلم، عن أبیه أ نّه قال: غزونا بلاد الرّوم، فأتینا کنیسة من کنائسهم قریبة من قسطنطنیّة «5» وعلیها شی‌ء مکتوب، فسألنا أناساً من أهل الشّام یقرؤون بالرّومیّة، فإذا هو مکتوب هذا البیت الشّعر «6».
وذکر أبو عمرو الزّاهد فی کتاب الیاقوت قال: قال عبداللَّه بن الصّفّار صاحب أبی حمزة الصّوفیّ: غزونا غزاة وسُبینا سبیاً، وکان فیهم شیخ من عقلاء النّصاری، فأکرمناه وأحسنّا إلیه، فقال لنا: أخبرنی أبی، عن آبائه أ نّهم حفروا فی بلاد الرّوم حفراً قبل أن یبعث النّبیّ «7» العربیّ بثلاثمائة سنة، فأصابوا حجراً علیه مکتوب بالمسند هذا البیت «8»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم وحول البکاء: «بینا»].
(2)- [العوالم: «النّصاری»].
(3- 3) [فی البحار والعوالم وحول البکاء: «لیأخذه، فغابت» وفی الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه: «لیأخذها، فغابت»].
(4- 4) [لم یرد فی البحار والعوالم وحول البکاء].
(5)- [فی البحار والعوالم: «القسطنطینیّة»، وفی حول البکاء: «القسطنطنیّة»].
(6)- [لم یرد فی البحار والعوالم وحول البکاء وفی الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه: «أترجو ...»].
(7)- [فی العوالم وحول البکاء: «محمّد»].
(8)- [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 399
الشّعر «1»:
أترجو عصبة قتلت حسیناً شفاعة جدّه یوم الحساب
والمسند کلام أولاد شیث «2» فانطلقوا جمیعاً.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 52/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 224- 225؛ البحرانی، العوالم، 17/ 111؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه، 1/ 398- 399؛ دانشیار، حول البکاء،/ 13
وقال ابن سیرین: وجد حجر قبل مبعث «3» النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم «4» بخمس مائة «3» سنة علیه مکتوب بالسّریانیّة، فنقلوه إلی العربیّة، فإذا هو:
أترجو أُمّة «5» قتلت حسیناً شفاعة جدّه یوم الحساب
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص،/ 155/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 422؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 369؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه، 1/ 398؛ مثله الزّرندی، درر السّمطین،/ 219؛ السّمهودی، جواهر العقدین،/ 421
وقال [الحافظ عبدالعزیز الجنابذیّ فی کتاب معالم العترة الطّاهرة] یرفعه إلی أشیاخٍ قالوا «6»:
غزونا أرض الرّوم، فإذا کتاب فی کنیسة من کنائسهم «7» بالعربیّة:
«8» أترجو «8» أُمّة قتلت «8» حسیناً شفاعة جدِّه یوم المعاد «9»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار والعوالم وحول البکاء].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار والعوالم والإمام الحسین علیه السلام وأصحابه].
(3- 3) [جواهر العقدین: «رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم بثلاثمائة»].
(4)- [درر السّمطین: «الرّسول صلی الله علیه و آله و سلم بثلاثمأة سنة، وقیل»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه].
(6)- [فی جواهر العقدین مکانه: «وقال ابن البرقیّ: حدّثنی عمر بن خالد، قال: حدّثنا أبو سعید محمّدابن یحیی بن الیمان، عن صالح إمام مسجد بنی سلیم، عن أشیاخ له قالوا: ...»].
(7)- [جواهر العقدین: «کتابتهم»].
(8- 8) [جواهر العقدین: «أیرجو معشر قتلوا»].
(9)- [جواهر العقدین: «الحساب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 400
فقلنا للرّوم: مَن کتب هذا؟ قالوا: لا ندری «1».
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 54/ مثله السّمهودی، جواهر العقدین،/ 421
وبالإسناد [أخبرنی المشایخ تاج الدّین علیّ بن أنجب بن عثمان بن عبیداللَّه الخازن، ومجد الدّین عبد الصّمد بن أحمد بن عبدالقادر بن أبی الجیش، وکمال الدّین علیّ بن محمّد بن محمّد بن محمّد بن وضّاح الشّهربانیّ، وجماعة آخرون رحمهم اللَّه إجازة، قالوا: أنبأنا محبّ الدّین أبو البقاء عبداللَّه بن الحسین بن عبداللَّه العُکبراویّ، إجازة إن لم یکن سماعاً، قال: أنبأنا أبو الفتح محمّد بن عبدالباقی بن أحمد بن سلیمان- سماعاً یوم الأحد سلخ رجب سنة خمس وثلاثین وخمس مأة- أنبأنا أبو الحسن علیّ بن الحسین بن أیّوب البزّار، أنبأنا أبو علیّ محمّد ابن أحمد بن الحسن بن إسحاق الصّوّاف قراءة علیه وأنا اسمع فأقرّ به] حدّثنا بشر بن موسی، حدّثنا محمّد بن موسی، حدّثنا سفیان بن وکیع، حدّثنا أبو سعید التّغلبیّ، [عن أبی الیمان، عن إمام لمسجد بنی سلیم] عن أشیاخ لهم، غزوا الرّوم، فوجدوا فی کنیسة من کنائسهم:
أترجو أمّة قتلت حسیناً شفاعة جدّه یوم الحساب
[قالوا: فسألناهم] فقلنا: منذ کم وجدتم هذا الکتاب فی هذه الکنیسة؟ قالوا: قبل خروج [نبیّکم جدّ] الحسین بثلاث مأة سنة.
الحموئی، فرائد السّمطین، 2/ 160- 161
وروی ابن عساکر: أنّ طائفة من النّاس ذهبوا «2» فی غزوة إلی «2» بلاد الرّوم، فوجدوا فی «3» کنیسة مکتوباً:
أترجو أُمّة قتلت حسیناً شفاعة جدّه یوم الحساب؟
فسألوهم «4»: مَن کتب هذا؟ فقالوا: إنّ هذا مکتوب ها هنا من قبل مبعث «5» نبیّکم بثلاثمائة سنة.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 200/ مثله الباعونی، جواهر المطالب،/ 296
__________________________________________________
(1)- [جواهر العقدین: «ما ندری»].
(2- 2) [جواهر المطالب: «لغزو»].
(3)- [جواهر المطالب: «بحائط»].
(4)- [جواهر المطالب: «فسألوا أهل الکنیسة»].
(5)- [جواهر المطالب: «أن یبعث»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 401
فساروا إلی أن وصلوا إلی دیر فی الطّریق، فنزلوا لیقیلوا «1» به، فوجدوا مکتوباً علی بعض جدرانه:
أترجو أُمّة قتلت «2» حسیناً شفاعة جدِّه یوم الحساب
فسألوا الرّاهب عن السّطر ومَن کتبه، فقال: إنّه مکتوب هنا «3» من قبل أن یبعث نبیّکم بخمسمائة عام «4».
وقیل: إنّ الجدار انشقّ، فظهر «5» منه کفّ مکتوب فیه بالدّمّ هذا السّطر.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 87/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 333؛ مثله القمی، نفس المهموم «6»،/ 422؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 369- 370؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه، 1/ 398
ولمّا قتلوه بعثوا برأسه «7» إلی یزید «7»، فنزلوا أوّل مرحلة، فجعلوا یشربون «8» بالرّأس، فبینما «8» هم کذلک إذ خرجت علیهم «9» من الحائط ید «9» معها قلم من حدید، فکتبت سطراً بدم:
أترجو أُمّة قتلت حسیناً شفاعة جدّه یوم الحساب
فهربوا وترکوا الرّأس «10». أخرجه منصور بن عمّار.
__________________________________________________
(1)- [الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه: «یقیلون»].
(2)- [تاریخ الخمیس: «قتلوا»].
(3)- [فی تاریخ الخمیس ونفس المهموم ووسیلة الدّارین: «ها هنا»، وفی الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه: «فیها»].
(4)- [إلی هنا حکاه فی نفس المهموم ووسیلة الدّارین والإمام الحسین علیه السلام وأصحابه].
(5)- [تاریخ الخمیس: «وظهر»].
(6)- [حکاه فی نفس المهموم ووسیلة الدّارین والإمام الحسین علیه السلام وأصحابه عن تاریخ الخمیس].
(7- 7) [ینابیع المودّة: «الشّریف إلی یزید الظّالم»].
(8- 8) [فی ینابیع المودّة: «النّبیذ، فبینا» وفی الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه: «الخمر بالرّأس، فبینما»].
(9- 9) [فی ینابیع المودّة: «ید من الحائط» وفی الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه: «من الحیطان ید»].
(10)- [ینابیع المودّة: «الرّأس الشّریف»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 402
وذکر غیره «1»: أنّ هذا البیت وجد بحجر «2» قبل مبعثه بثلاثمائة سنة، وإنّه «3» مکتوب فی کنیسة من أرض «4» الرّوم لا یدری مَن کتبه. «5»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 116/ عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 14- 15؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه، 1/ 397- 398
روی عن بعض المشایخ، قالوا: دخلنا کنیسة فی الرّوم فإذا فی الحائط صخرة مکتوب علیها:
أترجو أُمّة قتلت حسیناً شفاعة جدّه یوم الحساب
فقلنا لشیخ فی الکنیسة: منذ کم هذه الکتابات فی هذه الصّخرة؟ قال: قبل أن یبعث صاحبکم بثلاثمائة عام. «6»
الطّریحی، المنتخب، 1/ 95
__________________________________________________
(1)- [زاد فی ینابیع المودّة: «أیضاً»].
(2)- [زاد فی ینابیع المودّة: «مکتوب فیه هذا البیت»].
(3)- [ینابیع المودّة: «وإنّ هذا البیت»].
(4)- [ینابیع المودّة: «بأرض»].
(5)- سر مبارکش را نزد یزید فرستادند. مروی است به روایت منصور بن عمار که در راه شام جمعی که سر حسین علیه السلام را می‌بردند در مرحله اوّل که نزول کردند از دیوار دستی برون آمد و قلمی از آهن به آن دست بود آن‌گاه به خون سطری نوشت: أترجو ... یعنی: «آیا امتی که حسین علیه السلام را مقتول ساختید، در روز قیامت شفاعتِ جدِ وی پیغامبر را امید می‌دارید؟».
چون مشاهده این حال نمودند سر را گذاشتند، روی به گریز نهادند.
مروی است: این بیت سیصد سال قبل از بعثت حضرت رسالت در زمین روم و در کنیسه‌ای بر سنگ نوشته شده بود و کاتب آن را کسی ندانسته که کیست.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 337
(6)- و دیگر از اسناد معتبره روایت شده است که جماعتی از مشایخ عرب گفتند: «گاهی که به غزوه بلاد روم رفتیم، داخل کنیسه‌ای از کنایس ایشان شدیم، در آن‌جا نگارشی بدینگونه یافتیم:
أترجو معشر قتلوا حسیناً شفاعة جدِّه یوم الحساب
از راهبان پرسش نمودیم: «این خط از چه وقت در کنیسه شما نگارش یافته است؟»
گفتند: «سیصد سال از آن پیش که پیغمبر شما مبعوث شود.» سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 1/ 284
و ابن سیرین گوید: سنگی یافت شد که پانصد سال قبل از بعثت رسول خدا به خط سریانی شعری منقور داشت. آن را به عربی نقل کردند و هی هذه:
أترجو امّة قتلت حسیناً شفاعة جدِّه یوم الحساب
سپهر، ناسخ التواریخ، سیدالشهدا علیه السلام، 1/ 219
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 403
قال فی نفس المهموم: فساروا علی الفرات، وأخذوا علی أوّل منزل، فنزلوا وکان المنزل خراباً، فوضعوا الرّأس بین أیدیهم والسّبایا معه، وجعلوا یشربون ویتحجّجون بالرّأس فیما بینهم، فخرجت علیهم کفّ من الحائظ معها قلم من حدید، فکتبت أسطراً بالدّم وهی هذه:
أترجو أُمّة قتلت حسیناً شفاعة جدِّه یوم الحساب
فلا واللَّه لیس لهم شفیع وهم یوم القیامة فی العذاب
ففزعوا، وارتاعوا، ورحلوا من ذلک المنزل، فساروا إلی أن وصلوا إلی دیر فی الطّریق، فنزلوا لیقیلوا به، فوجدوا أیضاً مکتوباً علی بعض جدرانه:
أترجو أُمّة قتلت حسیناً شفاعة جدِّه یوم الحساب
فسألوا الرّاهب عن المکتوب ومن کتبه، فقال: إنّه مکتوب هاهنا من قبل أن یبعث نبیّکم بخمسمائة عام. ففزعوا من ذلک، ورحلوا من ذلک المنزل.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 122
وفی مناقب ابن شهرآشوب عن أنس بن مالک قال: حفر أهل نجران أرضاً، فإذا خرج لوح فیه مکتوب:
أترجو أُمّة قتلت حسیناً شفاعة جدِّه یوم الحساب
فقد قدموا علیه بحکم جور فخالف حکمهم حکم الکتاب
ستلقی یا یزید غداً عذاباً من الرّحمن یا لک من عذاب
وسأل عن کتابة الأشعار، قالوا: قبل بعث النّبیّ العربیّ بثلاثمأة.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه، 1/ 399- 400
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 404

فقال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم- لمّا نزلت هذه الآیة [ «وإذ أخذنا میثاقکم لا تسفکون دمائکم» «1»] فی الیهود، «2» هؤلاء الیهود «2» [الّذین] «3» نقضوا عهد اللَّه، وکذّبوا رسل اللَّه، وقتلوا أولیاء «4» اللَّه-: أفلا أنبِّئکم بمن یضاهیهم من یهود هذه الأمّة؟ قالوا: بلی، یا رسول اللَّه.
قال: قوم من أمّتی «5» ینتحلون بأ نّهم «5» من أهل ملّتی، یقتلون أفاضل ذرِّیّتی وأطائب أرومتی، ویبدِّلون شریعتی وسنّتی، ویقتلون ولدیّ الحسن والحسین کما قتل أسلاف هؤلاء «6» الیهود زکریّا ویحیی.
ألا وإنّ اللَّه یلعنهم کما لعنهم، ویبعث علی بقایا ذراریهم قبل یوم القیامة هادیاً مهدیّاً من ولد الحسین المظلوم، یحرفهم «7» [بسیوف أولیائه] إلی نار جهنّم.
ألا ولعن اللَّه قتلة الحسین ومحبّیهم وناصریهم، والسّاکتین عن لعنهم من غیر تقیّة تسکتهم «8».
ألا «9» وصلّی اللَّه «9» علی الباکین علی الحسین بن علیّ علیهما السلام رحمة وشفقة، واللّاعنین لأعدائهم «10» والممتلئین علیهم غیظاً وحنقاً.
__________________________________________________
(1)- [البقرة 2: 84].
(2- 2) [فی البحار والعوالم: «أی» ولم یرد فی مثیر الأحزان].
(3)- من البحار. [ولم یرد فی البرهان].
(4)- «أنبیاء» ب، ط.
(5- 5) [فی البحار والعوالم: «ینتحلون أ نّهم» وفی مثیر الأحزان: «یزعمون أ نّهم»].
(6)- [لم یرد فی البحار ومثیر الأحزان].
(7)- «یحرقهم» أ، ص، والبحار 44 [والعوالم ومثیر الأحزان]. «یجرفهم» ب، والبرهان. یحرفهم: یمیلهم، ویجعلهم علی حرف (أی جانب). والجرف: أخذک الشّی‌ء عن وجه الأرض بالمجرفة.
(8)- [البحار: «یسکتهم»].
(9- 9) [مثیر الأحزان: «وصلوات اللَّه»].
(10)- [مثیر الأحزان: «لأعدائه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 405
«1» ألا وإنّ الرّاضین بقتل الحسین علیه السلام شرکاء قتلته.
ألا وإنّ قتلته «2» وأعوانهم وأشیاعهم والمقتدین بهم براء من دین اللَّه.
[ألا] «3» إنّ اللَّه لیأمر الملائکة «4» المقرّبین أن یتلقّوا دموعهم «5» المصبوبة لقتل الحسین علیه السلام «6» إلی الخزّان فی الجنان، فیمزجونها «7» بماء الحیوان، «8» فیزید «9» فی «10» عذوبتها و «11» طیبها ألف ضعفها «12».
وإنّ الملائکة لیتلقّون دموع الفرحین الضّاحکین لقتل الحسین علیه السلام و «11» یلقونها «13» فی الهاویة، ویمزجونها بحمیمها وصدیدها وغسّاقها وغسلینها، فتزید «14» فی شدّة «8» حرارتها وعظیم عذابها بألف ضعفها «15»، یشدّد «16» بها علی المنقولین «17» إلیها من أعداء آل محمّد عذابهم.
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی البحار، 8/].
(2)- [البرهان: «قتلتهم»].
(3)- [لم یرد فی البحار والعوالم ومثیر الأحزان].
(4)- [فی البرهان والبحار والعوالم ومثیر الأحزان: «ملائکته»].
(5)- [مثیر الأحزان: «الدّموع»].
(6)- [زاد فی مثیر الأحزان: «فیدفعوها»].
(7)- [فی البحار والعوالم ومثیر الأحزان: «فیمزجوها»].
(8) (- 8) [مثیر الأحزان: «فتزید عذوبته ویلقوها فی الهاویة ویمزجوها بحمیمها وصدیدها وغسّاقها وغسلینها فیزید من شدّة»].
(9)- [فی البرهان والبحار والعوالم: «فتزید»].
(10)- [لم یرد فی البحار].
(11- 11) [لم یرد فی البحار، 8/].
(12)- [البرهان: «ضعف ضعفها»].
(13)- [البحار، 44/: «یتلقّونها»].
(14)- [فی البرهان والبحار والعوالم: «فیزید»].
(15)- [مثیر الأحزان: «ضعف»].
(16)- [فی البحار، 8/ والعوالم: «تشدّد»].
(17)- «المقبولین» أ، س، ص. «المقتولین» ب، ط. وما فی المتن من البحار. [وفی البرهان: «المقبولین»، وفی مثیر الأحزان: «المقتولین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 406
التّفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام،/ 368- 370 رقم 258/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، البرهان، 1/ 123- 124؛ المجلسی، البحار، 44/ 304- 305، 8/ 311- 312؛ البحرانی، العوالم، 17/ 597- 598؛ الجواهری، مثیر الأحزان/ 78- 79
حدّثنا أحمد بن زیاد بن جعفر الهمدانیّ رضی الله عنه، قال: حدّثنا علیّ بن إبراهیم بن هاشم، عن أبیه، عن عبدالسّلام بن صالح الهرویّ، قال: قلت لأبی الحسن الرّضا علیه السلام: یا ابن «1» رسول اللَّه! ما تقول فی حدیث روی عن الصّادق علیه السلام: أ نّه قال: إذا «2» خرج القائم علیه السلام قتل ذراریّ قتلة الحسین علیه السلام بفعال آبائهم «3»؟ فقال علیه السلام: هو کذلک. فقلت «4»: «5» وقول اللَّه عزّ وجلّ «5»: «ولا تزرُ وازرةٌ وزرَ أخری» «6»
ما معناه؟ قال: صدق اللَّه فی جمیع أقواله، ولکن ذراری قتلة الحسین علیه السلام یرضون بأفعال «7» آبائهم ویفتخرون بها، ومَن رضی شیئاً کان کمن أتاه، ولو أنّ رجلًا قتل بالمشرق «8» فرضی بقتله رجل فی المغرب «9» لکان الرّاضی عند اللَّه عزّ وجلّ شریک القاتل، وإنّما یقتلهم «10» القائم علیه السلام إذا خرج لرضاهم بفعل آبائهم «11».
قال: فقلت له: بأیّ شی‌ء یبدأ القائم علیه السلام منکم «12» إذا قام؟ قال: یبدأ ببنی شیبة فیقاطع «13»
__________________________________________________
(1)- [فی الصّافی 1/ مکانه: «وفی العلل: «عن الرِّضا علیه السلام أنّه سُئل: یا ابن ...»].
(2)- [فی الصّافی 2/ مکانه: «فی العیون عن الرّضا علیه السلام أ نّه سُئِل: ما تقول فی حدیث یروی عن الصّادق علیه السلام أ نّه إذا ...»].
(3)- [فی علل الشّرایع والبحار ونور الثّقلین والعوالم: «آبائها»].
(4)- [الصّافی: «فقیل»].
(5- 5) [فی علل الشّرایع والصافی 1/: «فقول اللَّه عزّ وجلّ»، وفی الصّافی 2/ ونور الثّقلین وکنز الدّقائق: «قول اللَّه تعالی»].
(6)- [الأنعام 6: 164].
(7)- [فی علل الشّرایع: «أفعال»، وفی الصّافی 2/ والبحار ونور الثّقلین والعوالم وکنز الدّقائق: «بفعال»].
(8)- [فی علل الشّرایع والصّافی 1/: «فی المشرق»].
(9)- [فی البحار والعوالم: «بالمغرب»].
(10)- [نور الثّقلین: «یقتل»].
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی الصّافی ونور الثّقلین وکنز الدّقائق].
(12)- [علل الشّرایع: «فیهم»].
(13)- [فی علل الشّرایع: «ویقطع»، وفی البحار والعوالم: «فیقطع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 407
أیدیهم، لأنّهم سرّاق بیت اللَّه عزّ وجلّ.
الصّدوق، عیون أخبار الرّضا علیه السلام، 1/ 247 رقم 5، علل الشّرائع، 1/ 268- 269/ عنه: الفیض الکاشانی، تفسیر الصّافی، 1/ 229، 2/ 177؛ المجلسی، البحار، 45/ 295؛ الحویزی، نور الثّقلین، 1/ 786؛ البحرانی، العوالم، 17/ 610- 611؛ المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 4/ 503
(روی) عن الإمام العسکریّ فی تفسیر قوله تعالی: «وإذا أخذنا میثاقکم لا تسفکون دماءکم ولا تخرجون أنفسکم من دیارکم ثمّ أقررتم وأنتم تشهدون، ثمّ أنتم هؤلاء تقتلون أنفسکم، وتخرجون فریقاً منکم من دیارهم تظاهرون علیهم بالإثم والعدوان» «1»
الآیة.
قال: قال لی أبی، عن آبائه، عن رسول اللَّه: لمّا نزلت هذه الآیة فی ذمّ الیهود الّذین نقضوا عهود اللَّه، وحادوا عن أمر اللَّه، وکذّبوا رسول اللَّه، وقتلوا أنبیاء اللَّه، فقال النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم: یا أصحابی! أفلا أنبِّئکم بما یضاهیهم من یهود أمّتی؟ فقالوا: بلی، یا رسول اللَّه صلّی اللَّه علیک وعلی آلک.
فقال: قوم من بنی أمیّة یزعمون «2» أ نّهم من أمّتی ویظنّون أ نّهم من أهل ملّتی، یقتلون أفاضل ذرِّیّتی، وأطائب أرومتی وذرِّیّة ابنتی، ویبدلون شریعتی، ویترکون سنّتی، ویقتلون ولدی الحسن والحسین، کما قتل أسلاف هؤلاء الیهود زکریّا ویحیی علیهما السلام، ألا وإنّ اللَّه یلعنهم کما لعنهم من قبل، ویبعث اللَّه علی بقایا ذراریهم یوم القیامة إماماً هادیاً مهدیاً من ولد الحسین، فیقتلهم عن آخرهم، ویأخذ بثار جدِّه الحسین، ولهم یوم القیامة أشدّ العذاب وبئس المصیر. ألا لعن اللَّه قتلة الحسین ومحبّیهم وناصریهم والشّارکین فی لعنهم من غیر تقیّة.
ألا وصلّی اللَّه علی الباکین علی الحسین والمقیمین عزاءه.
ألا وصلّی اللَّه علی مَن بکی علی الحسین رحمة وشفقة ورقّة له، ألا وصلّی اللَّه علی
__________________________________________________
(1)- [البقرة 2: 84- 85].
(2)- [فی المطبوع: «تزعمون»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 408
اللّاعنین لأعدائهم والممتلین علیهم غیضاً وحنقاً، ألا وإنّ الرّاضین بقتل الحسین هم شرکاء قتلته، ألا وإنّ قتلته وأعوانهم وأشیاعهم المتقدّمین والمتأخّرین براءة من دین اللَّه وعلیهم لعنة اللَّه والملائکة والنّاس أجمعین.
ألا وإنّ اللَّه یأمر ملائکته المقرّبین أن یتلقّوا دموع الباکین علی مصاب الحسین علیه السلام فیجمعون دموعهم وینقلونها إلی خزنة الجنان، فیمزجونها بماء الحیوان فیزید فی عذبها وطیبها وطعمها ألف ضعفها، وإنّ الملائکة المقرّبین لیتلقّون دموع الفرحین الضّاحکین لقتل الحسین ومصاب الحسین، فیلقونها فی الهاویة فیمزجونها بحمیم جهنّم وصدیدها، وغسّاقها وغسلینها، فتزید فی شدّة حرارتها، وعظیم عذابها ألف ضعفها، یشدّد اللَّه علی المنقولین إلیها من أعداء آل محمّد فی عذابهم یوم القیامة.
الطّریحی، المنتخب، 1/ 176- 177
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 409

أخبرنا أبو القاسم علیّ بن إبراهیم، أنا رشأ بن نظیف، أنا الحسن بن إسماعیل بن محمّد، نا أبو بکر المالکیّ، نا یوسف «1» بن عبداللَّه الحُلوَانیّ، نا «2» عثمان بن الهیثم، قال: کان رجل بالبصرة من بنی سعد، وکان قائداً من قوّاد عبیداللَّه بن زیاد، فسقط من السّطح فانکسرت رجلاه، فدخل علیه أبو قلابة فعاده، فقال له: أرجو أن یکون عملک «3» خیرة، فقال له: یا أبا قلابة! وأی خیرة «4» فی کسر رجلی جمیعاً؟ فقال: ما ستر «5» اللَّه علیک أکثر.
فلمّا کان بعد ثلاث ورد علیه کتاب ابن زیاد یسأله «6» أن یخرج «6» فیقاتل الحسین بن علیّ، قال «7»: فقال له: قد أصابنی ما أصابنی، قال ذلک للرّسول، فما کان إلّاسبعاً حتیّ وافی الخبر بقتل الحسین، فقال الرّجل: رحم اللَّه أبا قلابة، لقد صدق، إنّه کان خیرة «8» لی.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 30/ 231- 232، مختصر ابن منظور، 12/ 217/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2645، الحسین بن علیّ،/ 104
__________________________________________________
(1)- [فی ابن العدیم مکانه: «أخبرنا أبو بکر عتیق بن أبی الفضل بن سلامة قال: أخبرنا أبو القاسم علیّ‌ابن الحسن الحافظ، ح: وحدّثنا أبو الحسن بن أبی جعفر عن عبداللَّه بن عبدالرّحمان، قالا: أخبرنا أبو القاسم النّسیب قال: أخبرنا رشاء بن نظیف، ح: وأخبرنا أبو عبداللَّه بن الملثم، قال: أخبرنا أبو عبداللَّه محمّد بن حمد الإرتاحی، قال: أخبرنا أبو الحسن علیّ بن الحسن بن الفرّاء، اجازة، قال: أخبرنا عبد العزیز بن الحسن بن إسماعیل الضّرّاب، قالا: أخبرنا الحسن بن إسماعیل الضّرّاب، قال: حدّثنا أحمد بن مروان، قال: حدّثنا یوسف ...»].
(2)- [من هنا حکاه فی المختصر].
(3)- [فی المختصر: «لک» وفی ابن العدیم: «ذلک»].
(4)- [ابن العدیم: «خیر»].
(5)- [ابن العدیم: «ستره»].
(6- 6) [ابن العدیم: «الخروج»].
(7)- [لم یرد فی المختصر].
(8)- [ابن العدیم: «خیراً»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 410

وعطش الحسین فاستسقی- ولیس معهم ماء- فجاءه رجل بماء، فتناوله لیشرب، فرماه حسین بن تمیم بسهم، فوقع فی فیه، فجعل یتلقّی الدّم بیده ویحمد اللَّه.
وتوجّه نحو المسنّاة یرید الفرات، فقال رجل من بنی أبان بن دارم: حولوا بینه وبین الماء. فعرضوا له، فحالوا بینه وبین الماء وهو أمامهم. فقال حسین: اللَّهمّ أظمه.
ورماه الأبانیّ بسهم، فأثبتته فی حنکه، فانتزع السّهم، وتلقّی الدّم، فملأ کفّه، وقال:
اللَّهمّ إنِّی أشکو إلیک ما فعل هؤلاء.
فما لبثت الأبانیّ إلّاقلیلًا حتیّ رئی وأ نّه لیؤتی بالقلّة أو العس إن کان لیروی عدّة، فیشربه، فإذا نزعه عن فیه، قال: اسقونی فقد قتلنی العطش!
فما زال بذلک حتّی مات.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 74
قال: فقال رجل من بنی أبان بن دارم: ویلکم! حولوا بینه وبین الماء لا تتامّ إلیه شیعته. قال: وضرب فرسه، وأتبعه النّاس حتّی حالوا بینه وبین الفرات، فقال الحسین:
اللَّهمّ أظمه «1».
قال: وینتزع الأبانیّ بسهم، فأثبته فی حنک الحسین علیه السلام، قال: فانتزع الحسین السّهم، ثمّ بسط کفّیه فامتلأت «2» دماً، ثمّ قال الحسین: اللَّهمّ إنِّی أشکو إلیک ما یفعل بابن بنت نبیّک.
قال: فوَ اللَّه «3» إنْ مکث «3» الرّجل إلّایسیراً حتّی صبّ اللَّه علیه الظّمأ، فجعل لا یروی.
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «أظمأه»].
(2)- [فی نفس المهموم والإمام الحسین وأصحابه: «فامتلأتا»].
(3- 3) [الإمام الحسین وأصحابه: «لم یمکث»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 411
قال القاسم بن الأصبغ: لقد رأیتنی فیمن یرَوِّح عنه والماء یبرَّد له فیه السّکَّر وعِساس فیها اللّبن، وقِلال فیها الماء، وإنّه لیقول: ویلکم! أسقُونی قتلنی الظّمأ. فیعطی القُلّة أو العُسَّ کان مرویاً أهل البیت، فیشربه، فإذا نزعه من فیهِ اضطجع الهُنیهةَ ثمّ یقول: ویلکم! أسقونی قتلنی «1» الظّمأ. قال: فوَ اللَّه ما لبثَ إلّایسیراً حتیّ انقدّ بطنه انقداد بطن البعیر. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 450/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 331؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه، 1/ 295
حدّثنا «3» محمّد بن عبداللَّه الحضرمیّ، ثنا أحمد بن یحیی الصّوفیّ، ثنا أبو غسّان، ثنا عبدالسّلام بن حرب «4»، عن الکلبیّ، قال: رَمَی رجل الحسین وهو یشرب، فَشَلَّ «5» شِدْقَه،
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «قتلونی»].
(2)- گوید: یکی از بنی‌ابان‌بن‌دارم گفت: «وای شما! میان وی وآب حایل شوید که شیعیانش بدو نرسند.»
گوید: اسب خویش را بزد و کسان از پی او برفتند تا میان حسین و فرات حایل شدند. حسین گفت: «خدایا! تشنه‌اش بدار.»
گوید: مرد ابانی تیری بزد و آن را در چانه حسین جای داد.
گوید: حسین تیر را بیرون کشید و دو دست خویش را بگشود که از خون پر شد آن‌گاه گفت: «خدایا! از آن‌چه با پسرِ دختر پیغمبرت می‌کنند، شکایت به تو می‌آورم.»
گوید: به خدا، چیزی نگذشت که خدا تشنگی را بر آن مرد مسلط کرد و چنان شد که هرگز سیراب نمی‌شد.
قاسم بن اصبغ گوید: از جمله کسانی بودم که برای تسکین وی می‌کوشیدند. آب را برای وی خنک می‌کردند و شکر در آن بود. کاسه‌های بزرگ پر از شیر بود و کوزه‌ها پر آب بود و او می‌گفت: «وای شما! آبم دهید که تشنگیم کشت.» کوزه یا کاسه‌ای را به او می‌دادند که برای سیراب کردن اهل خانه بس بود. آب را می‌نوشید و چون از دهان خویش برمی داشت، لحظه‌ای دراز می‌کشید. آن‌گاه می‌گفت: «وای شما! آبم دهید که تشنگیم کشت.»
گوید: «چیزی نگذشت که شکمش همچون شکم شتر بشکافت.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3056- 3057
(3)- [کفایة الطّالب: «وأخبرنی بهذا شیخی شیخ الشّیوخ عبداللَّه بن عمر بن حمویه، أخبرتنا شهدة فذکره، وبه قال الطّبرانیّ، حدّثنا»].
(4)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
(5)- [فی الخوارزمی وکفایة الطّالب: «فشکّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 412
فقال: لا أرواک اللَّه! قال: فشرب حتّی تفطّر «1» «2».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 122 رقم 2841، مقتل الحسین،/ 57/ عنه:
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 94؛ الکنجی، کفایة الطّالب،/ 435؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 193
وحدّثنا عین الأئمّة أبو الحسن علیّ بن أحمد الکرباسیّ املاءاً، حدّثنا الشّیخ الإمام أبو یعقوب یوسف بن محمّد البلالیّ، حدّثنا السّیِّد الإمام المرتضی أبو الحسن محمّد بن محمّد الحسینیّ الحسنیّ، أخبرنا الحسن بن محمّد الفارسیّ، أخبرنا أبو الحسن علیّ بن عبدالرّحمان بن عیسی، حدّثنا أبو جعفر محمّد بن منصور المرادیّ المصریّ، حدّثنا عیسی ابن زید بن حسین، عن أبی خالد، عن زید قال: قال الحسن البصریّ: کان یجالسنا شیخ نصیب منه ریح القطران، فسألناه عن ذلک، فقال: إنِّی کنت فی مَن منع الحسین بن علیّ عن الماء، فرأیت فی منامی کأنّ النّاس قد حشروا، فعطشت عطشاً شدیداً، فطلبت الماء، فإذا النّبیّ وعلیّ وفاطمة والحسن والحسین علیهم السلام علی الحوض، فاستسقیت من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فقال: اسقوه. فلم یسقنی أحد، فقال ثانیاً، فلم یسقنی أحد، فقال ثالثاً، فقیل: یا رسول اللَّه! إنّه ممّن منع الحسین من الماء. فقال: اسقوه قطراناً.
فأصبحت أبول القطران ولا آکل طعاماً إلّاوجدت منه رائحة القطران، ولا أذوق شراباً إلّاصار فی فمی قطراناً.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 103- 104/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 370- 371
وبهذا الإسناد [الشّیخ الإمام الزّاهد أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، أخبرنا شیخ القضاة إسماعیل ابن أحمد البیهقیّ] عن أحمد بن الحسین، أخبرنا أبو الحسین بن بشران، أخبرنا الحسین بن صفوان، حدّثنا عبداللَّه بن محمّد بن أبی الدّنیا، أخبرنی العبّاس بن هشام بن محمّد الکوفیّ، عن أبیه، عن جدّه قال: کان رجل من أبان بن دارم- یُقال له زرعة- شهد قتل الحسین
__________________________________________________
(1)- [الخوارزمی: «نفط»].
(2)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ، ورجاله إلی قائله ثقات»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 413
علیه السلام، ورماه بسهم فأصاب حنکه، فجعل یتلقّی الدّم بکفِّه «1» ویقول به «1»، هکذا، إلی السّماء فیرمی به.
وذلک: أنّ الحسین علیه السلام دعا بماءٍ لیشرب، فلمّا رماه حال بینه وبین الماء، فقال الحسین:
اللَّهمّ أظمئه «2»، اللَّهمّ أظمئه «2». قال: فحدّثنی مَن شهده- وهو «3» یجود- أ نّه «3» یصیح من الحرِّ فی بطنه، والبرد فی ظهره، وبین یدیه المراوح والثّلج، وخلفه الکانون، وهو یقول: اسقونی أهلکنی العطش! فیؤتی بعسّ عظیم فیه السّویق والماء واللّبن، لو شربه خمسة لکفاهم، فیشربه ویعود، فیقول: اسقونی أهلکنی العطش!
قال: فانقدّ بطنه کانقداد البعیر.
وذکر أعثم الکوفیّ هذا الحدیث مختصراً، وسَمّی «4» الرّامی عبدالرّحمان الأزدیّ، وقال:
فقال الحسین: اللَّهمّ اقتله عطشاً، ولا تغفر له أبداً! قال القاسم بن الأصبغ: لقد رأیتنی عند ذلک الرّجل وهو یصیح: العطش، والماء یبرد له فیه السّکّر، والأعساس فیها اللّبن، وهو یقول: ویلکم اسقونی قد قتلنی العطش! فیُعطی القلّة و «5» العسّ، فإذا نزعه من فیه یصیح: «6» اسقونی. وما زال «6» حتّی انقدّ بطنه، ومات أشرّ میتة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 91- 92/ مثله المجلسی، البحار، 45/ 310- 311؛ البحرانی، العوالم، 17/ 615
أخبرنا أبو محمّد هبة اللَّه بن أحمد بن طاووس، أنبأنا طراد «7» بن محمّد بن علیّ، أنبأنا
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار والعوالم: «ثمّ یقول»].
(2)- [فی البحار والعوالم: «ظمئه»].
(3- 3) [فی البحار والعوالم: «یموت وهو»].
(4)- [فی البحار والعوالم: «إسم»].
(5)- [فی البحار والعوالم: «أو»].
(6- 6) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(7)- [فی‌کفایة الطّالب مکانه: «وأخبرنا المعمر بقیّة السّلف محمّد بن سعید بن الموفّق بن الخازن النّیسابوریّ ببغداد، أخبرتنا فخر النِّساء شهدة بنت أحمد بن الفرج الأبریّ، أخبرنا النّقیب أبو الفوارس طراد ...» وفی ابن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 414
«1» علیّ بن «1» محمّد بن عبداللَّه بن بشران، أنبأنا الحسین «2» بن صفوان، أنبأنا عبداللَّه بن محمّد ابن عبیداللَّه بن أبی الدّنیا «3»، أخبرنی العبّاس بن هشام بن محمّد الکوفیّ «4»، عن أبیه، عن جدِّه قال: کان رجل «5» من بنی «6» أبان بن دارم «5» یُقال له زرعة، شهد قتل الحسین، فرمی الحسین بسهم، فأصاب حنکه، «5» فجعل «7» یلتقی الدّم، ثمّ یقول، هکذا، إلی السّماء، فیرمی «8» به 5 7 وذلک: أنّ الحسین دعا بماء لیشرب، «9» فلمّا رماه حال «9» بینه وبین الماء، فقال: اللَّهمّ ظمّه، «5» «10» اللَّهمّ ظمّه «5» «11».
قال: فحدّثنی مَن «12» شهده، وهو یموت هو «12» یصیح من الحرِّ فی بطنه والبرد فی ظهره، وبین یدیه المراوح «13» والثّلج «14» وخلفه الکافور 14، وهو یقول: اسقونی، أهلکنی العطش،
__________________________________________________
- العدیم والعبرات: «أخبرنا أبو محمّد عبدالرّحمان بن إبراهیم بن أحمد المقدّسیّ بنابلس، وأبو المظفّر حامد ابن أمیریّ القزوینیّ بحلب، قالا: أخبرتنا شهدة بنت أحمد بن الفرج الأبریّ، قالت: أخبرنا أبو الفوارس طراد ...»].
(1- 1) [لم یرد فی کفایة الطّالب].
(2)- [فی الأسرار مکانه: «وفی العوالم، عن بعض کتب المناقب المعتبرة بإسناده، عن أحمد بن الحسین ...»].
(3)- [من هنا حکاه‌فی‌ذخائر العقبی‌وفضائل الخمسة، وفی‌تهذیب الکمال‌مکانه: «قال أبوبکر بن أبی الدّنیا ...»].
(4)- [تهذیب الکمال: «الکلبیّ»].
(5- 5) [لم یرد فی ذخائر العقبی وفضائل الخمسة].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7- 7) [الأسرار: «یتلقّی الدّم ویرمی به نحو السّماء»].
(8)- [تهذیب الکمال: «فیرقی»].
(9- 9) [فی ذخائر العقبی وفضائل الخمسة: «فرماه فحال» وفی الأسرار: «وحال»].
(10)- [فی التّهذیب‌وکفایة الطّالب‌وابن العدیم‌والعبرات: «ظمّئه» وفی ذخائر العقبی وجواهر العقدین والأسرار وفضائل الخمسة: «أظمأه»].
(11)- [فی التّهذیب وکفایة الطّالب وابن العدیم والعبرات: «ظمّئه» وفی الأسرار: «أظمأه»].
(12- 12) [فی ذخائر العقبی وجواهر العقدین وفضائل الخمسة: «شهد موته وهو» وفی الأسرار: «شهده‌وهو یموت إنّه کان»].
(13)- [کفایة الطّالب: «المرج»].
(14- 14) [فی کفایة الطّالب وذخائر العقبی وتهذیب الکمال والأسرار وفضائل الخمسة: «وخلفه الکانون» وفی ابن العدیم والعبرات: «ومن خلفه الکانون» وهو صحیح].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 415
فیؤتی بالعسِّ العظیم فیه السّویق «1» أو الماء أو اللّبن «1» لو شربه خمسة لکفاهم قال: فیشربه ثمّ یعود، فیقول: اسقونی، أهلکنی العطش. قال: فانقدّ «2» بطنه کانقداد البعیر «3».
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 216، الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 236- 237 رقم 282، تهذیب ابن بدران، 4/ 338، مختصر ابن منظور، 7/ 148/ عنه:
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 434- 435؛ مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2620، الحسین بن علیّ،/ 79؛ محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 144؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 430؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 412؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة «4»، 3/ 370؛ المحمودی، العبرات، 2/ 368
وفی روایة: إنّ رجلًا من کلب رماه بسهم، فَشَکّ شُدْقَهُ، فقال الحسین: لا أرواک اللَّه.
فعطش الرّجل حتّی ألقی نفسه فی الفرات وشرب حتّی مات.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 56/ عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 590؛ المجلسی، البحار، 45/ 300؛ البحرانی، العوالم، 17/ 613
فضائل العشرة، عن أبی السّعادات بالإسناد فی خبر: إنّه لمّا رماه الدّارمیّ «5» بسهم، فأصاب حنکه، جعل یتلقّی «6» الدّم، ثمّ یقول: هکذا، إلی السّماء. فکان هذا الدّارمیّ یصیح من الحرِّ فی بطنه، والبرد فی ظهره، بین یدیه المراوح، والثّلج، وخلفه الکانون «7»، والنّار، وهو یقول: «8» اسقونی. فیشرب العسّ، ثمّ یقول «8»: اسقونی أهلکنی العطش. قال: فانقدّ بطنه.
__________________________________________________
(1- 1) [فی کفایة الطّالب وذخائر العقبی وجواهر العقدین والأسرار وفضائل الخمسة: «والماء واللّبن» وفی تهذیب الکمال: «أو الماء واللّبن»].
(2)- [کفایة الطّالب: «فانقدّت»].
(3)- [أضاف فی کفایة الطّالب: «قلت: رواه ابن أبی الدّنیا فی کتابه، وابن عساکر فی تاریخه، عن ابن طاووس، عن طراد فکأنّی سمعته عنه» وأضاف فی ذخائر العقبی وفضائل الخمسة: «خرّجه ابن أبی الدّنیا»].
(4)- [حکاه فی فضائل الخمسة عن ذخائر العقبی وفی العبرات عن ابن العدیم].
(5)- [مدینة المعاجز: «رامی»].
(6)- [مدینة المعاجز: «یلقی»].
(7)- الکانون: الموقد والمصطلی.
(8- 8) [لم یرد فی مدینة المعاجز].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 416
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 56/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 241؛ المجلسی، البحار، 45/ 301؛ البحرانی، العوالم، 17/ 613
عن القاسم بن الأصبغ بن نباتة، قال: حدّثنی مَن شهد عسکر الحسین علیه السلام: أنّ الحسین لمّا غلب علی عسکره العطش رکب المسنّاة یرید الفرات، فقال رجل من بنی أبان بن دارم: حُولوا بینه وبین الماء. ورمی بسهم، فأثبته فی حنکه، فقال علیه السلام: «اللَّهمّ أظمئه، اللَّهمّ أظمئه» فوَ اللَّه ما لبث الرّجل إلّایسیراً حتّی صبّ اللَّه علیه الظّمأ.
قال القاسم بن الأصبغ: لقد رأیته وبین یدیه قلال فیها الماء، وإنّه لیقول: ویلکم اسقونی قتلنی الظّمأ. فیُعطی القلّة أو العسّ الّذی «1» کان أحدهما مرویّاً «2» أهل بیتٍ، فیشربه، ثمّ یقول: ویلکم اسقونی قتلنی الظّمأ.
قال: فوَ اللَّه ما لبث إلّایسیراً حتّی انقدَّ بطنه انقداد بطن البعیر.
وفی روایة أخری: النّار توقد من خلفه، والثّلج موضوع من قدامه، وهو یقول:
اسقونی ... إلی آخر الکلام.
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 341 رقم 287/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 241
واشتدّ عطش الحسین فدنا من الفرات لیشرب، «3» فرماه حصین بن نمیر بسهم، فوقع فی فمه، فجعل یتلقّی الدّم بیده، ورمی به إلی السّماء، ثمّ حمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال «3»:
اللَّهمّ إنِّی أشکو إلیک ما یصنع «4» بابن بنت نبیِّک، اللَّهمّ أحصهم عدداً، واقتلهم بدداً، ولا تبق منهم أحداً.
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(2)- [مدینة المعاجز: «یروی»].
(3- 3) [نهایة الإرب: «فقال رجل من بنی أبان بن دارم: ویلکم! حولوا بینه وبین الماء، وضرب فرسه، واتّبعه النّاس حتّی حال بینه وبین الفرات، فقال الحسین: اللَّهمّ أظمئه! وانتزع الأبانیّ سهماً، فأثبته فی حنک الحسین، فانتزع الحسین السّهم، ثمّ بسط کفّیه فامتلأ دماً، فقال»].
(4)- [نهایة الإرب: «ما یُفعَل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 417
وقیل: الّذی «1» رماه «2» رجل من بنی أبان بن دارم، فمکث ذلک الرّجل یسیراً، ثمّ صبّ اللَّه علیه الظّمأ، فجعل لا یُروی، فکان یروّح عنه ویبرّد له الماء «2» فیه السّکّر وعساس فیها اللّبن «3» ویقول «3»: اسقونی «4» فیعطی القلّة أو العسّ فیشربه، فإذا شربه اضطجع هنیهة، ثمّ یقول «5»: اسقونی قتلنی الظّمأ «6». فما لبث إلّایسیراً حتّی انقدّت «7» بطنه انقداد بطن البعیر. «8»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294/ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 457- 458
ولمّا اشتدّ بالحسین علیه السلام وأصحابه العطش، وبلغ منه اللّغوب.
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «أنّ الّذی»].
(2- 2) [نهایة الإرب: «حصین بن نمیر، قال: فما مکث الّذی رماه إلّایسیراً، ثمّ صبّ اللَّه علیه الظّمأ فجعل لا یُروی، والماء یُبرّد له»].
(3- 3) [نهایة الإرب: «وقلال فیها الماء، وإنّه لیقول: ویلکم»].
(4)- [أضاف فی نهایة الإرب: «قتلنی الظّمأ»].
(5)- [نهایة الإرب: «قال: ویلکم»].
(6)- [أضاف فی نهایة الإرب: «فیُعطی القلّة والعس فیشربه»].
(7)- [نهایة الإرب: «انقدّ»].
(8)- تشنگی حسین شدت یافت. ناگزیر رود فرات را قصد کرد که آب بنوشد. حصین بن نمیر او را هدف تیر کرد. تیر به دهانش اصابت کرد. او خون را از دهان خود با کف دست گرفت و حواله آسمان کرد. خداوند را حمد و ثنا کرد و گفت: (مقصود حسین بعد از گرفتن خون و حواله کردن آن به آسمان) «خداوندا! من نزد تو شکایت می‌کنم از آن‌چه نسبت به فرزند دختر پیغمبر تو مرتکب شده‌اند. خداوندا! آن‌ها را یک‌یک بشمار و بکش و پراکنده کن و یک تن از آن‌ها را باقی مگذار.» (عین نفرین آن بزرگوار نقل می‌شود که خالی از فایده نیست و مؤلف آن را به اختصار آورده که ما همان روایت مؤلف را که مختصر است، ذکر می‌کنیم و ترجمه آن هم همان دو کلمه است: اللَّهمّ أحصهم عدداً واقتلهم بدداً ولا تبق منهم أحداً؛ که عبارت بلیغ و مؤثر می‌باشد).
گفته شده [است]: کسی که او را هدف کرد، مردی از بنی ابان بنی دارم بود آن مرد اندکی (بعد از قتل حسین) زیست و بعد مبتلا به عطش شد که آب را برای او سرد می‌کردند و با شکر می‌آمیختند (شربت) و پیاپی می‌دادند. همچنین کوزه‌های دوغ خنک آماده کرده به او می‌دادند و رفع تشنگی از او نمی‌شد. او فریاد می‌زد: «آبم دهید!» یک کوزه آب به او می‌دادند. می‌نوشید و کوزه دیگر می‌رسید و او بر پشت می‌افتاد و باز تشنه می‌شد و فریاد می‌زد: «آبم دهید! که تشنگیم کشت.»
پس از اندک مدتی، شکم او ترکید و مانند شکم شتر دریده شد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 187
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 418
«1» فرویت إلی القاسم بن أصبغ بن نباتة، قال: حدّثنی مَن شاهد الحسین علیه السلام وقد لزم المسنّاة یرید الفرات، والعبّاس بین یدیه.
فقال زرعة «2» بن أبان بن دارم: حولوا بینه وبین الماء. ورماه بسهم، فأثبته فی حنکه، فقال علیه السلام: اللَّهمّ اقتله عطشاً، ولا تغفر له أبداً. وکان قد أتی بشربة، فحال الدّم بینه وبین الشّرب، فجعل یتلقّی الدّم، «3» ویقول هکذا «3» إلی السّماء «4».
ورویت عن الشّیخ عبدالصّمد، عن الشّیخ أبی الفرج عبدالرّحمان بن جوزیّ: أنّ الأبانیّ کان بعد ذلک یصیح من الحرّ فی بطنه، والبرد فی ظهره «1»، وبین یدیه المراوح والثّلج، وخلفه الکانون، وهو یقول: اسقونی، أهلکنی العطش. فیؤتی بالعسّ فیه الماء واللّبن والسّویق یکفی جماعة، فیشربه، ثمّ یقول: اسقونی. فما زال کذلک حتّی انقدّت بطنه کانقداد البعیر.
ثمّ اقتطعوا العبّاس عنه، وأحاطوا به من کلّ جانب وقتلوه، فبکی الحسین علیه السلام لقتله بکاءً شدیداً.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 36- 37/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 331، 332
عن رجل من کلیب، قال: صاح الحسین بن علیّ: اسقونا ماءً. فرمی رجل بسهم، فشقّ شدقه، فقال: لا أرواکَ اللَّه. فعطش الرّجل إلی أن رمی نفسه فی الفرات، فشربَ حتّی مات. خرّجه الملّا.
محبّ الدین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 144
هشام بن الکلبیّ، عن أبیه، قال: رمی زُرعة الحسین بسهمٍ فأصاب حنکه، فجعل یتلقّی الدّم، ثمّ یقول هکذا، إلی السّماء. ودعا بماء لیشرب، فلمّا رماه حال بینه وبین الماء، فقال: اللَّهمّ ظمئه. قال: فحدّثنی مَن شهده، وهو یموت، وهو یصیح من الحرّ فی بطنه والبرد فی ظهره. وبین یدیه المراوح والثّلج، وهو یقول: اسقونی، أهلکنی العطش. فانقدّ بطنه.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 210
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی نفس المهموم].
(2)- [فی المعالی مکانه: «وفی روایة نفس المهموم: لمّا نزلوا علی الشّریعة، صاح زرعة ...»].
(3- 3) [المعالی: «فیرمی به»].
(4)- [إلی هنا حکاه فی المعالی، 1/ 315].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 419
وعطش، وقد قاتل أشدّ القتال، فاستسقی، فجی‌ء بماء، فأراد الشّرب، فرمی بسهمٍ فی فیه، فجعل یتلقّی الدّم بیده، ویحمد اللَّه. وقیل: إنّه رمی بالدّم نحو السّماء، وقال: اطلب بدم ابن بنت نبیّک.
وتوجّه نحو الفرات، فعرضوا له، وحالوا بینه وبین الماء، أشار بذلک رجل من بنی أبان بن دارم. فقال الحسین: اللَّهمّ أظمئه. فما لبث الأبانی إلّاقلیلًا رئی. وأ نّه لیؤتی بعسٍّ یروی عدّة فیشربه، فإذا نزعه عن فیه قال: اسقونی، فقد قتلنی العطش. فانقدّ بطنه کانقداد البعیر.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 12/ 427
وقد اشتدّ عطش الحسین، فحاول أن یصل إلی أن یشرب من ماء الفرات فما قدر، بل مانعوه عنه، فخلص إلی شربة منه، فرماه رجل یقال له حصین بن تمیم بسهمٍ فی حنکه، فأثبته، فانتزعه الحسین من حنکه، ففار الدّم، فتلقّاه بیدیه، ثمّ رفعهما إلی السّماء وهما مملوءتان دماً، ثمّ رمی به إلی السّماء، وقال: اللَّهمّ أحصهم عدداً، واقتلهم بدداً، ولا تذر علی الأرض منهم أحداً. ودعا علیهم دعاءً بلیغاً.
[قال: فوَ اللَّه إن مکث الرّجل الرّامی له إلّایسیراً، حتّی صبّ اللَّه علیه الظّمأ، فجعل لا یُروی ویُسقی الماء مُبرّداً، وتارة یُبرّد له اللّبن والماء جمیعاً، ویُسقی فلا یُروی، بل یقول: ویلکم اسقونی قتلنی الظّمأ. قال: فواللَّه ما لبثَ إلّایسیراً حتّی «1» انقدّ بطنه انقداد «1» بطن البعیر] «2».
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 187
ودعا الحسین بماءٍ لیشربه، فحال رجل بینه وبینه بسهمٍ ضربه، فأصاب حنکه، فقال:
اللَّهمّ أظمئه. فصار یصیح الحرّ فی بطنه، والبرد فی ظهره، وبین یدیه الثّلج والمراوح، وخلفه الکانون «3»، وهو یصیح: العطش. فیُؤتی بسویقٍ وماء ولبن لو شربه خمسة لکفاهم، فیشربه، ثمّ یصیح، فیسقی کذلک إلی أن انقدّ بطنه.
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 118
__________________________________________________
(1- 1) [فی المطبوع: «انفدّ بطنه انفداد»].
(2)- سقط من المصریّة.
(3)- [فی المطبوع: «الکافور»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 420
ولولا ما کادوه به من أنّهم حالوا بینه وبین الماء لم یقدروا علیه إذ هو الشّجاع القرم الّذی لا یزول ولا یتحوّل، ولمّا منعوه وأصحابه الماء ثلاثاً، قال له بعضهم: انظر إلیه، کأ نّه کبد السّماء لاتذوق منه قطرة حتّی تموت عطشاً. فقال له الحسین: اللَّهمّ اقتله عطشاً، فلم یرو مع کثرة شربه للماء حتّی مات عطشاً. «1»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 118
عن هشام بن محمّد الکوفیّ، عن أبیه، عن جدِّه قال: کان رجل من أبان بن دارم
__________________________________________________
(1)- گویند: اگر نه این بودی که آن ظلمه میان حسین علیه السلام و آب حائل شده بودند و منع آشامیدن آب از وی می‌کردند، هرگز بر وی قدرت نمی‌یافتند. به واسطه کثرت شجاعت و مردانگی که داشت. نقل است که سه روز منع آب از حسین علیه السلام و أصحاب او کردند. در آن ایام شخصی از لشگر اعدا، وی را گفت: 1 «آب را ببین که چون جگرگوشه آسمان است قطره‌ای از آن نمی‌چشی تا به تشنگی بمیری؟» 1
حسین علیه السلام گفت: «اللَّهمّ اقتله عطشاً؛ بار خدایا! او را به تشنگی بکش.»
بعد از آن هرچند آب خورد، سیر نشد تا وقتی که بمرد.
1- 1. [ترجمه متن صحیح نبود].
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 342- 343
ایضاً، ابن شهرآشوب و دیگران روایت کرده‌اند که حضرت سیّد الشهدا علیه السلام در صحرای کربلا تشنه شد. خود را به کنار فرات رسانید و آب برگرفت که بیاشامد. ملعونی تیری به جانب آن جناب انداخت که بر دهان مبارکش نشست. حضرت فرمود: «خدا هرگز تو را سیراب نگرداند!»
پس آن ملعون تشنه شد و هرچند آب می‌خورد، سیراب نمی‌شد تا آن‌که خود را به شط فرات افکند و چندان آب آشامید که به آتش جهنم واصل گردید.
ایضاً روایت کرده‌اند که چون امام حسین علیه السلام از آن کافران جفاکار آب طلبید، بدبختی در میان آن‌ها ندا کرد که: «یا حسین! یک قطره از آب فرات نخواهی چشید تا آن‌که تشنه بمیری یا به حکم ابن زیاد درآیی.»
حضرت فرمود: «خداوندا! او را از تشنگی بکش و هرگز او را میامرز.»
پس آن ملعون پیوسته «العطش» فریاد می‌کرد و هرچند آب می‌آشامید، سیراب نمی‌شد تا آن‌که ترکید و به جهنم واصل شد.
و بعضی گفته‌اند که آن ملعون عبداللَّه بن حصین ازدی بود و بعضی گفته‌اند که حمید بن مسلم بود.
ایضاً روایت کرده‌اند که ولد الزنایی از قبیله دارم تیری به جانب آن حضرت افکند بر حنکش آمد. حضرت آن خون را می‌گرفت و به جانب آسمان می‌ریخت. پس آن ملعون به بلایی مبتلا شد که از سرما و گرما فریاد می‌کرد، آتشی از شکمش شعله می‌کشید، پشتش از سرما می‌لرزید، در پشت سرش بخاری روشن می‌کردند از پیش‌رو باد می‌زدند او را، یخ بر شکمش می‌چسباندند، از تشنگی فریاد می‌کرد و هرچند آب می‌خورد، سیراب نمی‌شد تا آن‌که شکمش پاره و به جهنم واصل شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 781- 782
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 421
یقال له: زرعة «1» بن شریک وهو ممّن شهد قتل الحسین علیه السلام، وقد رواه بعض وهو یصیح من الحرّ فی بطنه والبرد فی ظهره وبین یدیه المراوح والثّلج وخلفه الکانون والنّار، وهو یقول: اسقونی قد أهلکنی العطش.
فیؤتی بعسٍّ عظیم فیه السّویق والماء واللّبن لو شربه خمسة لکفاهم فیشربه، ثمّ یعود فیقول: اسقونی أهلکنی العطش، فانقدّ بطنه کانقداد البعیر.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 244
فاعترضتهما خیل ابن سعد وفیهم رجل من بنی أبان بن دارم، فقال لهم: ویلکم حولوا بینه وبین الفرات ولا تمکنوه من الماء، فحالوا بینه وبین الفرات. فقال الحسین علیه السلام: اللَّهمّ أظمأه. وفی روایة: اللَّهمّ اقتله عطشاً ولا تغفر له.
فغضب الدّارمیّ ورماه بسهم فأثبته فی حنکه الشّریف فانتزع الحسین علیه السلام السّهم وبسط یدیه تحت حنکه فامتلأت راحتاه من الدّم فرمی به نحو السّماء ثمّ حمد اللَّه وأثنی علیه ثمّ قال: اللَّهمّ إنِّی أشکو إلیک ما یفعل بابن بنت نبیّک، اللَّهمّ أحصهم عدداً، واقتلهم بدداً، ولا تبق منهم أحداً.
فمکث ذلک الرّجل یسیراً، ثمّ صبّ اللَّه علیه الظّمأ، فجعل لا یروی، وکان یصیح من الحرّ فی بطنه، والبرد فی ظهره، وبین یدیه المراوح والثّلج، وخلفه کانون، وکان برد له الماء، فیه السّکّر وعساس، فیها اللّبن، وهو یقول: اسقونی، أهلکنی العطش. فیؤتی بالعسّ أو القلّة، فیه الماء واللّبن، والسّویق یکفی جماعة، فیشربه، ویضطجع هنیئة، ثمّ یقول: اسقونی، قتلنی الظّمأ، فما زال کذلک حتّی انقدّت بطنه انقداد بطن البعیر.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 182- 183
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «ذرعة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 422

أخبرنا أبو غالب «1» أحمد بن الحسن، أنبأنا عبدالصّمد بن علیّ، أنبأنا عبیداللَّه بن محمّد ابن إسحاق، أنبأنا عبداللَّه بن محمّد بن عبدالعزیز، حدّثنی أحمد بن محمّد بن عیسی، أنبأنا عمرو بن عون، أنبأنا خالد، عن الجریریّ: عن عبد ربّه،- «2» أو غیره «2»-: أنّ الحسین بن علیّ لمّا أرهقه السّلاح «3»- «4» وأخذله السّلاح «5» «4»- قال: ألا تقبلون منِّی ما کان رسول اللَّه (ص) یقبل من المشرکین؟ «6» «7» قالوا: وما «8» کان رسول اللَّه (ص) «9» یقبل «10» من المشرکین «10» «7»؟ قال: إذا «11» جنح أحدهم «12» قبل منه. قالوا: لا. قال: فدعونی أرجع.
قالوا: لا. قال: فدعونی آتی أمیر المؤمنین «6» «13».
فأخذ له رجل السّلاح، فقال له «14»: أبشِر بالنّار! فقال: بل «15» إن شاء اللَّه برحمة ربِّی عزّ وجلّ وشفاعة نبیِّی «16» (ص).
__________________________________________________
(1)- [فی کفایة الطّالب مکانه: «وأخبرنا القاضی أبو نصر بن هبة اللَّه الشّیرازیّ، أخبرنا علیّ بن الحسن‌الشّافعیّ، أخبرنا أبو غالب ...» وفی ابن العدیم: «أنبأنا أبو حفص بن طبرزد قال: أخبرنا أبو غالب ...»].
(2- 2) [لم یرد فی المختصر وکفایة الطّالب].
(3)- [فی ذخائر العقبی وفضائل الخمسة مکانه: «عن عبد ربّه: أنّ الحسین بن علیّ لمّا أرهقه القتال ...»].
(4- 4) [لم یرد فی المختصر].
(5)- [لم یرد فی التّهذیب].
(6- 6) [فضائل الخمسة: «إلی أن قال»].
(7- 7) [لم یرد فی ذخائر العقبی].
(8)- [سقط فی تاریخ مدینة دمشق].
(9)- [لم یرد فی التّهذیب، وفی کفایة الطّالب: «جدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم»].
(10- 10) [التّهذیب: «منه»].
(11)- [فی المختصر وکفایة الطّالب وابن العدیم وذخائر العقبی: «کان إذا»].
(12)- [ذخائر العقبی: «أحدهم للسّلم»].
(13)- [کفایة الطّالب: «یزید»].
(14)- [لم یرد فی ذخائر العقبی وفضائل الخمسة].
(15)- [فی کفایة الطّالب وذخائر العقبی وفضائل الخمسة: «أبشر»].
(16)- [فی التّهذیب: «نبیّه» وفی کفایة الطّالب: «جدّی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 423
فقُتل، وجی‌ء برأسه «1» حتّی وضع «2» فی طستٍ «1» بین یَدَی ابن زیاد، فنکته «3» بقضیبه «4» «5» وقال: لقد کان غلاماً صبیحاً. ثمّ «5» قال: أ یّکم قاتله؟ فقام الرّجل «6»، فقال: أنا قتلته.
فقال: ما قال لک؟ فأعاد الحدیث، فاسودّ وجهه (لعنه اللَّه).
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 213- 214، الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 219 رقم 274، تهذیب ابن بدران، 4/ 334، مختصر ابن منظور، 7/ 146/ عنه:
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 430- 431؛ مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2616، الحسین بن علیّ،/ 75؛ محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 149؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة «7»، 3/ 372- 373
وعن أبی معشر، عن بعض مشیخته: أنّ قاتل الحسین لمّا جاء ابن زیاد، وحکی علیه کیفیّة قتله، وما قال له الحسین أسود وجهه «8». خرجه ابن بنت منیع أیضاً.
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 144/ عنه: الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 372
وقال خالد الحذاء، عن الجریریّ، عن عبداللَّه أو غیره: أنّ «9» الحسین لمّا أرهقه السّلاح، قال: ألا تقبلون منِّی ما کان رسول اللَّه (ص) یقبل من المشرکین؟ «10» قیل: وما کان یقبل منهم؟ قال «10»: کان إذا جنح أحدهم للسّلم «11»، قبل منه. قالوا: لا. قال: فدعونی أرجع.
قالوا: لا. قال: فدعونی آتی أمیر المؤمنین یزید «11».
__________________________________________________
(1- 1) [فی ذخائر العقبی وفضائل الخمسة: «إلی»].
(2)- [فی المختصر وکفایة الطّالب وابن العدیم: «وضعه»].
(3)- [فی ط المحمودی: «فبکته» وفی التّهذیب: «فنکثه»].
(4)- [فی التّهذیب وابن العدیم وذخائر العقبی وفضائل الخمسة: «بقضیب»].
(5- 5) [فضائل الخمسة: «إلی أن قال»].
(6)- [فی ذخائر العقبی وفضائل الخمسة: «رجل»].
(7)- [حکاه فی فضائل الخمسة عن ذخائر العقبی].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی فضائل الخمسة].
(9)- [فی السِّیَر مکانه: «خالد بن عبداللَّه الجریریّ، عن رجل: أنّ ...»].
(10- 10) [لم یرد فی السِّیَر].
(11)- [لم یرد فی السِّیَر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 424
فأخذ له رجل السّلاح، فقال له «1»: أبشر بالنّار! فقال: بل إن شاء اللَّه برحمة ربِّی وشفاعة نبیِّی.
قال «1»: فقتل، وجی‌ء برأسه، «2» حتّی وضع «2» فی طستٍ، بین یَدَی ابن زیاد. فنکته «3» بقضیبه، وقال: لقد کان غلاماً صبیحاً. ثمّ قال: أ یّکم قاتله؟ فقام الرّجل، فقال: ما «4» قال لک؟ فأعاد الحدیث، فاسودّ «5» وجهه.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 345- 346، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 209
عن عبد ربّه: إنّ الحسین بن علیّ لمّا رهقه القتال، وأخذله السّلاح، قال: ألا تقبلون منِّی ما کان رسول اللَّه (ص) یقبل من المشرکین؟ قال: کان إذا جنح أحد للسّلم قبل منه.
قالوا: لا. قال: فدعونی أرجع. قالوا: لا. قال: فدعونی آتی أمیر المؤمنین [...].
وفی ذخائر العقبی: جی‌ء برأسه إلی بین یدی ابن زیاد، فنکته بقضیبه، وقال: لقد کان غلاماً صبیحاً. ثمّ قال: أ یّکم قاتله؟ فقام رجل، فقال: أنا قاتله. فقال: ما قال لکم؟ قال: لمّا أخذت السّلاح، قلت له: أبشِر بالنّار! قال: أبشر إن شاء اللَّه تعالی برحمته وشفاعة نبیّه (ص). قال: فاسودّ وجه الرّجل.
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 334
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی السِّیَر].
(2- 2) [السِّیَر: «فوضع»].
(3)- [السِّیَر: «فنکثه»].
(4)- [السِّیَر: «وما»].
(5)- [السِّیَر: «قال: فاسودّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 425

وناداه عبداللَّه بن حصین الأزدیّ: یا حسین! ألا تنظر إلی الماء کأ نّه کبد السّماء؟ واللَّه لاتذوق منه قطرة، حتّی تموت عطشاً! فقال الحسین: اللَّهمّ اقتله عطشاً، ولا تغفر له أبداً.
فمات بالعطش. کان یشرب، حتّی یبغر فما یروی «1»، فما زال ذاک دأبه حتّی لفظ نفسه «2».
ویقال: إنّهم حالوا بینهم وبین ملئها، فانصرفوا بشی‌ء یسیر من الماء.
ونادی المهاجر بن أوس التّمیمیّ: یا حسین! ألا تری إلی الماء یلوح کأ نّه بطون الحیّات «3»؟ واللَّه لا تذوقه أو تموت!. فقال: إنِّی لأرجو أن یوردنیه اللَّه ویُحَلِّؤُکم عنه «4».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 389- 390، أنساب الأشراف، 3/ 181- 182
وکان رجل من بنی تمیم، یقال له عبداللَّه بن حوزة، فجاء حتّی وقف بحیال الحسین، فقال: أبشر یا حسین بالنّار. فقال: کلّا، إنِّی أقدم علی ربّ رحیم، وشفیع مطاع. ثمّ قال: من هذا؟ قالوا: ابن حوزة. قال: حازه اللَّه إلی النار. فاضطرب به فرسه فی جدول، فتعلّقت به رجله بالرّکاب ووقع رأسه فی الأرض، ونفر فی الفرس، فجعل یمرّ برأسه علی کلّ حجر وأصل شجرة حتّی مات.
ویقال: بقیت رجله الیسری فی الرّکاب، فشدّ علیه مسلم بن عوسجة الأسدیّ، فضرب رجله الیمنی، فطارت، ونفر به فرسه یضرب به کلّ شی‌ء حتّی مات «5».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 399، أنساب الأشراف، 3/ 191
__________________________________________________
(1)- أی کان یشرب إلی أن یمتلئ جوفه من الماء، فما یروی ولا یسکن عطشه.
(2)- أی حتّی مات، یقال: «لفظ فلان نفسه- من باب ضرب وعلم- لفظاً»: مات.
(3)- کذا فی الأصل، وفی المضبوط فی جلّ المصادر والمقاتل: «الحیتان» وهو جمع حوت، والکلام کنایة عن شعشعة الماء وتموّجه.
(4)- [قد أتی بکامله فی، 2/ 717- 720].
(5)- [قد أتی بکامله فی 3/ 465- 477].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 426
وأقبل رجل من معسکر «1» عمر «2» بن سعد، یقال له: مالک «3» بن حوزة علی فرس له، حتّی وقف عند الخندق، وجعل ینادی: أبشر یا/ حسین! فقد تلفحک النّار فی الدّنیا قبل الآخرة.
فقال له الحسین: کذبت یا عدوّ اللَّه! إنِّی قادم علی ربّ «4» رحیم، وشفیع مطاع، [و «5»-] ذلک جدِّی رسول اللَّه (ص). ثمّ قال الحسین: مَن هذا الرّجل؟ فقالوا: هذا مالک بن حوزة! فقال الحسین: «6» اللَّهمّ! حُزْه «6» إلی النّار، وأذقه حرّها فی الدّنیا قبل مصیره إلی الآخرة!
قال: فلم یکن بأسرع أن شبّ «7» به الفرس، فألقطه فی النّار، فاحترق.
قال: فخرّ الحسین «8» للَّه‌ساجداً مطیعاً، ثمّ رفع رأسه، وقال: یا لها من دعوة، ما کان «8» أسرع إجابتها «9».
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 174- 175
ثمّ برز «10» من عسکر عمر بن سعد رجل آخر «11» یقال له تمیم بن حصین «12» الفزاریّ «11»، فنادی «10»: یا حسین! ویا أصحاب الحسین! أما ترون إلی ماء الفرات یلوح کأ نّه بطون الحیّات (الحیتان)؟ واللَّه لا ذقتم «13» منه قطرة حتّی تذوقوا الموت «14» جزعاً. «15» فقال الحسین
__________________________________________________
(1)- فی د: عسکر.
(2)- فی النّسخ: عمرو.
(3)- کذا فی النّسخ والتّرجمة ص 380، وفی الطّبریّ 6/ 246: عبداللَّه.
(4)- زید فی د: کریم.
(5)- من د.
(6- 6) من د والطّبریّ وابن الأثیر، وفی الأصل وبر: ألم أجره.
(7)- [فی المطبوع: «شبث»].
(8- 8) فی د: «ساجداً للَّه‌شاکراً وقال: الحمد للَّه‌من دعوة ما».
(9)- [قد أتی بکامله فی، 3/ 261- 265].
(10- 10) [إثبات الهداة: «رجل آخر، فقال»].
(11)- [لم یرد فی الثّاقب].
(12)- [فی المطبوع: «الحصین»].
(13)- [روضة الواعظین: «لا أذقتم»].
(14) (14*) [إثبات الهداة: «جرعا. فقال الحسین:»].
(15) (15*) [لم یرد فی الثّاقب وأعیان الشّیعة واللّواعج ومثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 427
علیه السلام: مَن الرّجل؟ فقیل: تمیم بن حصین (15*).
فقال الحسین علیه السلام: هذا وأبوه من أهل النّار (14*)، اللَّهمّ اقتل هذا عطشاً فی هذا الیوم.
قال: فخنقه العطش حتّی سقط عن فرسه، فوطأته «1» الخیل بسنابکها، فمات. «2» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السلام] «3»
الصّدوق، الأمالی،/ 157/ عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 574؛ السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 241؛ المجلسی، البحار، 44/ 317؛ البحرانی، العوالم، 17/ 166؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 285- 286؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 273؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 159؛ ابن حمزة «4»، الثّاقب فی المناقب،/ 340- 341؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 602، لواعج الأشجان،/ 124؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 64؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه، 1/ 275- 276
ثمّ أقبل آخر من عسکر عمر بن سعد، یقال له محمّد بن أشعث بن قیس الکندیّ، فقال: یا حسین ابن فاطمة «5»! أیّة «6» حرمة «7» لک من رسول اللَّه، لیست لغیرک؟ قال «8»
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة والأسرار: «فوطئه»].
(2)- مرد دیگری به‌نام تمیم بن حصین فزاری از عسکر عمر بن سعد بیرون آمد و جار کشید: «ای حسین و یاران حسین! آب فرات را ببینید که چون شکم ماهی موج زند. به خدا قطره‌ای از آن نچشید تا از بی‌تابی جان دهید.»
حسین فرمود: «این مرد کیست؟»
گفتند: «تمیم بن حصین است.»
فرمود: «او و پدرش از اهل دوزخ باشند. خدایا! امروز او را از تشنگی بکش.»
تشنگی او را گلوگیر کرد تا از اسبش به‌زمین افتاد وزیر سم اسبها خرد شد.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 157
(3)- [قد أتی بکامله فی، 3/ 266- 267].
(4)- [حکاه ابن حمزة عن الصّادق علیه السلام].
(5)- [فی الصّافی ونور الثّقلین وکنز الدّقائق مکانه: «قال محمّد بن أشعث بن قیس الکندیّ: یا حسین ابن‌فاطمة! ...»].
(6)- [روضة الواعظین: «أیّ»].
(7)- [فی اللّواعج مکانه: «إنّ محمّد بن الأشعث قال: یا حسین! أیّ حرمة ...»].
(8)- [فی روضة الواعظین والصّافی ومدینة المعاجز والبحار ونور الثّقلین وکنز الدّقائق والعوالم ومثیر الأحزان والإمام الحسین علیه السلام وأصحابه: «فتلا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 428
الحسین علیه السلام «1» هذه الآیة «1»: «إنّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ ونوحاً وآلَ إبراهیم وآل عمران علی العالمین* ذرِّیّة» «2»
الآیة، ثمّ «3» قال: واللَّه «4» إنّ محمّداً لمن آل إبراهیم، وإنّ العترة الهادیة لمن آل محمّد «5». «6» مَن الرّجل؟ فقیل: محمّد بن أشعث بن قیس الکندیّ.
فرفع «6» الحسین علیه السلام رأسه إلی السّماء، فقال: اللَّهمّ «7» أرَ «8» محمّد بن الأشعث ذلّاً فی هذا الیوم، لاتعزّه «9» بعد هذا الیوم «9» أبداً. فعرض له عارض، فخرج من العسکر، یتبرّز، فسلّط اللَّه علیه عقرباً، فلذَعه «10»، فمات بادی العورة. «11» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السلام] «12»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(2)- [آل عمران 3: 33، وفی روضة الواعظین والصّافی ومدینة المعاجز ونور الثّقلین وکنز الدّقائق واللّواعج‌ومثیر الأحزان: «ذرِّیّة بعضها من بعض» وفی الأسرار: «ذرِّیّة بعضها من بعض واللَّه سمیعٌ علیم»].
(3)- [لم یرد فی نور الثّقلین].
(4)- [لم یرد فی اللّواعج].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی الصّافی ونور الثّقلین وکنز الدّقائق].
(6- 6) [اللّواعج: «ثمّ رفع»].
(7)- [فی إثبات الهداة مکانه: «ثمّ أقبل آخر من عسکر عمر بن سعد یقال له: محمّد بن الأشعث، فقال: یا حسین! أیّة حُرمة لک من رسول اللَّه لیست لغیرک؟ إلی أن قال: فقال: اللَّهمّ ...»].
(8)- [فی روضة الواعظین والإمام الحسین علیه السلام وأصحابه: «أذلّ»].
(9- 9) [اللّواعج: «بعده»].
(10)- [فی روضة الواعظین والبحار والعوالم والأسرار والإمام الحسین علیه السلام وأصحابه: «فلدغته»، وفی إثبات الهداة واللّواعج ومثیر الأحزان: «فلدغه»].
(11)- و مرد دیگری از قشون عمر بن سعد به نام محمد بن اشعث کندی پیش آمد و گفت: «ای حسین ابن فاطمه! تو از طرف رسول خدا چه حرمتی داری که دیگران ندارند؟»
فرمود از این آیه (آل عمران): «خدا برگزیده آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان نژادهایی که از یکدیگرند.»
سپس فرمود: «به خدا محمد از خاندان ابراهیم است و عترت رهبر از خاندان محمدند.»
فرمود: «این مرد کیست؟»
گفتند: «محمد بن اشعث بن قیس کندی است.»
حسین سر به آسمان‌برداشت وگفت: «خدایا! به‌محمد بن اشعث یک‌خواری بده که هرگز عزیزش نگردانی.»
بر او عارضه‌ای رخ داد و از لشکر به کناری رفت تا خود را وا رسد و خدا کژدمی بر او مسلط کرد و او را گزید و مکشوف العوره جان داد.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 157- 158
(12)- [قد أتی بکامله فی، 3/ 268- 271].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 429
الصّدوق، الأمالی،/ 157- 158/ عنه: الفیض الکاشانی، الصّافی، 1/ 328؛ الحرّ العاملیّ، إثبات الهداة، 2/ 574؛ السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 241؛ المجلسی، البحار، 44/ 317؛ الحویزی، نور الثقلین، 1/ 330؛ البحرانی، العوالم، 17/ 166؛ المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 3/ 78؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 286؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 273؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 159؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 151؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 64؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه «1»، 1/ 276
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه عن روضة الواعظین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 430

فانتدب عشرة منهم: إسحاق بن حیاة الحضرمیّ. وهو الّذی سلب الحسین قمیصه، فبرص.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 410، أنساب الأشراف، 3/ 204
ولمّا بقی الحسین فی ثلاثة نفر، أو أربعة، دعا بسراویل محشوة، فلبسها. فذکروا أنّ بحر بن کعب التّمیمیّ سلبه إیّاها [سراویل محشوة] حین قتل، فکانت یداه فی الشّتاء تنضحان الماء وفی الصّیف تیبسان، فکأ نّها عودان. «1»
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 408، أنساب الأشراف، 3/ 202
قال [حمید بن مسلم]: وإنّ رجلًا من کِنْدة یُقال له مالک بن النُّسیر من بنی بَدّاء، أتاه، فضربهُ علی رأسه بالسّیف، وعلیه بُرنُس له، فقطع البرنس، وأصاب السّیف رأسَه، فأدمی رأسَه، فامتلأ البرنس دماً، فقال له الحسین: لا أکلتَ بها ولا شربتَ، وحشرک اللَّه مع الظّالمین! قال: فألقی ذلک البرنس، ثمّ دعا بقلَنْسُوَة، فلبسها، واعتمّ «2»، وقد أعیا، وبَلّد، وجاء الکندیّ حتّی أخذ البرنس- وکان من خزّ-.
فلمّا قدم به بعد ذلک علی امرأته أمّ عبداللَّه ابنة الحرّ أخت حسین بن الحرّ البَدّیّ.
أقبل یَغسِل البرنسَ من الدّم، فقالت له امرأته: أسَلبَ ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، تدخِلُ بیتی! أخرِجْهُ عنِّی. فذکر أصحابهُ أ نّه لم یزل فقیراً بشرّ حتّی مات «3». «4»
__________________________________________________
(1)- [قد أتی بکامله فی، 4/ 446- 458].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(3)- [قد أتی بکامله، 4/ 435- 445، 571، 574].
(4)- گوید: عاقبت یکی از مردم کنده به نام مالک پسر نسیر از مردم بنی بدا بیامد و با شمشیر به سر وی زد که کلاهی دراز داشت. شمشیر، کلاه را بدرید و سر را زخمدار کرد و کلاه از خون پر شد.
حسین گفت: «به سبب این نخوری و ننوشی، و خدا با ستمگرانت محشور کند.»
گوید: آن‌گاه کلاهی خواست و به سر نهاد و عمامه نهاد. خسته و در خود فرو رفته شده بود.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 431
الطّبری، التّاریخ، 5/ 448/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 358؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه، 1/ 298؛ المحمودی، العبرات، 2/ 109
قال [أبو مخنف، عن جعفر بن محمّد بن علیّ]: وسُلِب الحسین ما کان علیه، فأخذ سراویله بحر بن کعب، «1» وأخذ قیس بن الأشعث قطیفته- وکانت من خزّ، وکان یسمّی بعدُ قیس قطیفة «1»، وأخذ نعلیه رجل من بنی أوْد، یقال له الأسود، وأخذ سیفه رجل من بنی نَهشل بن دارم، فوقع بعد ذلک إلی أهل حبیب بن بُدَیل.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 453/ عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه، 1/ 361، 362- 363؛ المحمودی، العبرات، 2/ 129
فانتدب عشرة منهم: إسحاق بن حیوة الحضرمیّ، وهو الّذی سلب قمیص الحسین- فبرص بعد-. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 454/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 381
وتقدّم إلیه رجل من بنی تمیم، یقال له الأسود بن حنظلة «3» (لعنه اللَّه) «4» وأخذ «4» سیفه، وتقدّم إلیه جعفر بن الویر الحضرمیّ (لعنه اللَّه)، فأخذ «5» قمیصه، فلبسه، فصار أبرص، وأسقط
__________________________________________________
- گوید: مرد کندی بیامد و کلاه دریده را که از خز بود، برگرفت و بعد وقتی آن را پیش زن خویش ام عبداللَّه برد که دختر حر و خواهر حسین بن حر بدی بود، می‌خواست کلاه را از خون بشوید، اما زنش گفت: «غارتی پسر دختر پیغمبر را به خانه من آورده‌ای؟ آن را از پیش من ببر.»
گوید: یاران مرد ازدی گویند که وی پیوسته فقیر بود و دستخوش شر؛ تا وقتی که جان داد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3054- 3055
(1- 1) [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه].
(2)- گوید: هرچه به تن حسین بود، درآوردند. جامه زیر را بحر بن کعب گرفت. روپوش را که خز بود، قیس بن اشعث گرفت. نعلین او را یکی از بنی اود گرفت اسود نام، شمشیرش را یکی از بنی نهشل گرفت که پس از آن به کسان حبیب بن بدیل رسید.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3062
ده کس داوطلب شدند، از جمله اسحاق بن حیوة حضرمی، همان که روپوش حسین را ربود و بعدها پیسی گرفت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3064
(3)- من د، وفی الأصل وبر: حنضلة- کذا.
(4- 4) فی د: فأخذ.
(5)- فی د: وأخذ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 432
شعره، وأخذ سراویله یحیی بن عمرو الحرمیّ فلبسه، فصار زمناً مقعداً من رجلیه، وأخذ عمامته جابر بن زید الأزدیّ، فاعتمّ بها، فصار مجذوماً، وأخذ درعه مالک بن بشر الکندیّ، فلبسه، فصار معتوها.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 219
وبآخر، عن أبی مخنف، أ نّه قال: أخذ بحر بن کعب سراویل الحسین علیه السلام، فکانت یداه تقطران فی الشّتاء دماً، فإذا أصاف یبستا، فکانتا کالعود الیابس.
وأخذ قطیفته کانت معه، قیس بن الأشعث، وکان یقال له: قیس قطیفة.
وأخذ برنسه مالک بن بشیر الکندیّ- وکان من خزّ- فأتی به إلی أهله.
وقالت امرأته- أمّ عبداللَّه بنت الحارث-: أسلب الحسین، تدخله بیتی، أخرجه واللَّه لا دخل بیتنا أبداً.
فلم یزل فقیراً محتاجاً، حتّی هلک.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 165 رقم 1094
وروی: أنّ إسحاق الحضرمیّ الملعون الزّندیق (لعنه اللَّه) أخذ قمیصه صلی الله علیه و آله فلبسه «1» فبرص.
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 337 رقم 282/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 264
ثمّ تقدّم الأسود بن حنظلة، فأخذ سیفه. وأخذ جعوثة الحضرمیّ قمیصه، فلبسه، فصار أبرص، وسقط شعره.
وروی: أ نّه وجد فی قمیصه مائة وبضع عشرة ما بین رمیة، وطعنة، وضربة.
وقال جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السلام: وجد فیه ثلاث وثلاثون طعنة، وأربع وثلاثون ضربة. وأخذ سراویله بحیر بن عمرو الجرمیّ، فصار زمناً مقعداً من رجلیه، وأخذ عمامته جابر بن یزید الأزدیّ، فاعتمّ بها، فصار مجذوماً. وأخذ مالک بن نسر الکندیّ درعه، فصار معتوهاً. [...]
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 433
وأخذ قیس بن الأشعث قطیفة للحسین، کان یجلس علیها، فسمِّی لذلک قیس قطیفة. واخذ نعلیه رجل من الأزد، یقال له الأسود. [...]
وقال عبیداللَّه بن عمّار، رأیت علی الحسین سراویل تلمع ساعة قتل، فجاء أبجر بن کعب، فسلبه، وترکه مجرّداً. وذکر محمّد بن عبدالرّحمان: أنّ یدی أبجر بن کعب کانتا تنضحان «1» الدّم فی الشّتاء، وتیبسان «2» فی الصّیف کأ نّهما عود.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 37، 38
ثمّ أتی برجل یقال له: بحدل بن سلیم الکلبیّ، وأدخل علی المختار، فقیل له: أ یُّها الأمیر! هذا بحدل الّذی أخذ خاتم الحسین، وقطع إصبعه. فقال المختار: اقطعوا یدیه، ورجلیه، وذروه یتشحّط بدمه. ففعل به ذلک. وجی‌ء ذلک الیوم بستّة نفر، وهم الّذین نهبوا مال الحسین، فأمر بهم، فسلخت جلودهم وهم أحیاء.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 220
وسلب جمیع ما کان علیه إسحاق بن حیاة الحضرمیّ.
وسلب الحسین ما کان علیه، فأخذ عمامته جابر بن یزید الأزدیّ؛ وقمیصه إسحاق ابن حوی؛ وثوبه جعونة بن حویه الحضرمیّ، وقطیفته من خزّ قیس بن الأشعث الکندیّ، وسراویله بحیر بن عمیر الجرمیّ، ویقال: أخذ سراویله أبحر بن کعب الّتمیمیّ، والقوس والحلل الرّحیل بن خیثمة الجعفیّ، وهانئ بن شبیب الحضرمیّ، وجریر بن مسعود الحضرمیّ، ونعلیه الأسود الأوسیّ، وسیفه رجل من بنی نهشل من بنی دارم، ویقال الأسود بن حنظلة: فأحرقهم المختار بالنّار.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 77، 111
ولمّا قتل مال النّاس إلی سلبه، ینهبونه، فأخذ قطیفته قیس بن الأشعث، فسمّی قیس القطیفة، وأخذ عمامته جابر بن یزید، وقیل: أخنس بن مرید بن علقمة الحضرمیّ،
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «ینضحان»].
(2)- [فی المطبوع: «ییبسان»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 434
فاعتمّ بها فصار معتوهاً، وأخذ برنسه مالک بن بشیر الکندیّ، وکان من خزّ وأتی امرأته فقالت له: أسلب الحسین علیه السلام، یدخل بیتی؟! واختصما، قیل: لم یزل فقیراً حتّی هلک.
وأخذ قمیصه إسحاق بن حویّة، فصار أبرص.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 40
وأخذ سراویل الحسین علیه السلام یحیی بن کعب، فکانتا یداه تقطران دماً إذا أشتا، وإذا أصاف یبستا وعادتا کأ نّهما عود یابس، وأخذ قطیفته قیس بن الأشعث بن قیس، وکان یقال له قیس القطیفة، وأخذ برنسه مالک بن بشیر الکندیّ، وکان من خزٍّ، فأتی به أهله، فقالت امرأته بنت عبداللَّه بن الحارث: أسلَب الحسین بن علیّ علیهما السلام یدخل بیتی؟ أخرجه عنِّی. فلم یزل محتاجاً حتّی مات.
وأخذ عمامته جابر بن یزید الأودیّ فاعتمّ بها، فصار مجذوماً.
وأخذ درعه مالک بن بشر الکندیّ، فلبسه، فصار معتوهاً.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 123
قال: ثمّ أقبلوا علی «1» سلب الحسین «1»، فأخذ قمیصه إسحاق بن «2» حویّة الحضرمیّ «2»، فلبسه، فصار أبرص، وامتعط «3» شعره «4».
وروی: أ نّه وجد فی قمیصه مأة وبضع عشرة ما بین «5» رمیة وطعنة سهم «6» وضربة.
وقال الصّادق علیه السلام: وجد بالحسین علیه السلام ثلاث وثلاثون طعنة وأربع وثلاثون ضربة «5».
__________________________________________________
(1- 1) [المعالی: «سلبه، أخذ درعه البتراء عمر بن سعد (لعنه اللَّه) فلمّا قتل عمر بن سعد وهبها المختارلأبی عمرة قاتله»].
(2- 2) [فی الدّمعة السّاکبة: «خویّة الخضرمیّ» وفی الأسرار: «حویة الخضرمیّ»].
(3)- [فی الأسرار والمعالی: «أسقط»].
(4)- [أضاف فی الدّمعة: «وفی بعض الکتب قیل: أخذه الأشعث بن قیس»].
(5- 5) [الأسرار: «ضربة ورمیة وطعنة»].
(6)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والمعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 435
وأخذ سراویله بحر «1» بن کعب التّیمیّ «2» لعنه اللَّه تعالی. فروی: أ نّه صار زمناً مقعداً من رجلیه «3» وأخذ عمامته أخنس بن مرثد بن علقمة الحضرمیّ، وقیل: جابر بن یزید الأودیّ «4» لعنهما اللَّه، فاعتمّ بها، فصار معتوهاً «3» «5». وأخذ نعلیه الأسود بن خالد (لعنه اللَّه)، «6» وأخذ خاتمه بجدل بن سلیم الکلبیّ، وقطع إصبعه علیه السلام مع الخاتم، وهذا أخذه المختار، فقطع یدیه ورجلیه، وترکه یتشحّط فی دمه حتّی هلک «6»، وأخذ قطیفة له علیه السلام کانت من خزّ قیس بن الأشعث، وأخذ درعه البتراء «7» عمر بن سعد، «8» فلمّا قتل عمر «8» وهبها المختار لأبی عمرة قاتله.
وأخذ سیفه جمیع بن «9» الخلق الأودیّ «10» وقیل «9»: رجل من بنی تمیم یقال له أسود بن حنظلة «11».
__________________________________________________
(1)- [البحار: «أبجر»].
(2)- [فی البحار والعوالم والأسرار ونفس المهموم والمعالی: «التّمیمیّ»].
(3- 3) [حکاه عنه فی إثبات الهداة، 2/ 586].
(4)- [الأسرار: «الأزدیّ»].
(5)- [أضاف فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «وفی غیر روایة السّیِّد (وفی روایة أخری) فصار مجذوماً، وأخذ درعه مالک بن بشیر (یسر) الکندیّ، فصار معتوهاً». وأضاف فی الأسرار: «فأخذ برنسه مالک بن یزید الکندیّ وکان من خزّ، فلمّا قدم بعد الوقعة علی امرأته فجعل یغسل الدّم عنه، فقالت له امرأته: تدخل بیتی بسلب ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم أخرج عنِّی حشی اللَّه قبرک ناراً، فلم یزل بعد ذلک فقیراً بأسوء حال وبسط یداه وکانتا فی الشّتاء ینضحان دماً وفی الصّیف تصیران یابستین کأ نّهما عودان»].
(6- 6) [لم یرد فی المعالی].
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة والأسرار: «التّبراء»].
(8- 8) [لم یرد فی الأسرار].
(9- 9) [فی مدینة المعاجز: «الخلیق الأودیّ، ویقال»، وفی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار: «الخلق الأزدیّ، ویقال»].
(10)- [المعالی: «الأزدیّ»].
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم وأضاف: «قلت: وقیل: إنّه أخذ سیفه الفلافس النّهشلیّ، وهذا السّیف المنهوب لیس بذی الفقار، فإنّ ذلک کان مذخوراً ومصوناً مع أمثاله من ذخائر النّبوّة والإمامة ومثله الخاتم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 436
«1» وفی روایة ابن أبی سعد «1»: أ نّه أخذ سیفه الفلافس «2» النّهشلیّ، «3» وزاد محمّد بن زکریّا:
أ نّه وقع «4» بعد ذلک إلی «5» بنت حبیب بن بدیل 3 5، وهذا السّیف المنهوب المشهور «6» لیس «7» بذی الفقار «7» فإنّ ذلک کان مذخوراً ومصوناً «8» مع أمثاله «8» من ذخائر النّبوّة والإمامة «9».
وقد نقل الرّواة تصدیق ما قلناه وصورة ما حکیناه. «10»
__________________________________________________
(1- 1) [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم: «وفی روایة ابن سعد»، وفی المعالی: «وقیل»].
(2)- [فی البحار والعوالم: «القلافس»].
(3- 3) [لم یرد فی المعالی].
(4)- [مدینة المعاجز: «رفع»].
(5- 5) [فی مدینة المعاجز: «بیت بن بدیل» وفی الأسرار: «حبیب بن هزیل»].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7- 7) [مدینة المعاجز: «هو ذو الفقار»].
(8- 8) [المعالی: «ومثله الخاتم مع أمثالهما»].
(9)- [إلی هنا حکاه فی الدّمعة السّاکبة والمعالی، وأضاف فی المعالی: «وأخذ خاتمه بجدل بن سلیم الکلبیّ وقطع إصبع الحسین علیه السلام، وهذا أخذه المختار وقطع یدیه ورجلیه وترکه یتشحّط فی دمه حتّی هلک»].
(10)- راوی گفت: «سپس دست به غارت لباس‌های حسین زدند. اسحاق بن حویة حضرمی پیراهن حضرت را برد؛ ولی چون او را دربر نمود، به بیماری پیسی گرفتار شد و موهای بدنش بریخت.»
و روایت شده است که در پیراهن حضرت، صدوده و اندی جای تیر و نیزه و شمشیر دیده شد.
و امام صادق علیه السلام فرمود که در پیکر شریف حسین، سی‌ونه زخم نیزه و سی زخم شمشیر بود و بحر بن کعب تیمی ملعون شلوار حضرت را برد و روایت شده است که زمین‌گیر شد و هر دو پایش از حرکت باز ماند. اخنس بن مرثد بن علقمه حضرمی عمامه حضرت را برد و گفته شده است. که جابر بن یزید اودی بود و چون بر سر گذاشت، دیوانه شد. نعلین حضرت را اسود بن خالد لعین برد و انگشترش را بجدل بن سلیم کلبی برد که انگشت حضرت را با انگشتر برید. همین بجدل را مختار دستگیر کرد و دست و پایش را برید و رهایش کرد و همچنان در خون خویش می‌غلتید تا جان سپرد. حضرت قطیفه‌ای داشت که از خز بود و قیس بن اشعث آن را برد و زره بتراء را (که زره رسول خدا بود) عمر بن سعد برد و چون عمر کشته شد، مختار آن را به ابی عمره که قاتل عمر بن سعد بود، بخشید. شمشیر حضرت را جمیع بن خلق اودی برد و گفته شده است که مردی از بنی تمیم به نام اسود بن حنظله بود. در روایت ابن ابی سعد است که شمشیر حضرت را فلافس نهشلی برد و محمد بن زکریا اضافه کرده است که شمشیر مزبور به دست دختر حبیب بن بدیل افتاد و این شمشیری که به غارت رفت، نه آن شمشیر ذو الفقار است؛ زیرا آن و چند چیز دیگر از سپرده‌های نبوت و امامت است که محفوظ است و نگهداری می‌شود و این‌که گفتیم و صورتش را حکایت کردیم، مورد تصدیق راویان حدیث است.
فهری، ترجمه لهوف،/ 129- 131
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 437
ابن طاووس، اللّهوف،/ 129- 131/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 264؛ المجلسی، البحار، 45/ 57- 58؛ البحرانی، العوالم، 17/ 301- 302؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 362- 363؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 434؛ القمی، نفس المهموم،/ 372- 373؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 52- 53
وسلب الحسین ما کان علیه، فأخذ سراویله بحر بن کعب، فکانت یداه فی الشّتاء تضخان الماء، وفی الصّیف تیبسان، کأ نّهما عود. وأخذ قیس بن الأشعث قطیفته وهی من خزّ، فکان یُسمّی بعد «قیس قطیفة». وأخذ نعلیه الأسود الأودیّ، وأخذ سیفه رجل من بنی نهشل. «1»
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 459- 460
ثمّ سلبوه علیه السلام لباسه وجمیع ما کان علیه، فأخذ عمامته جابر بن یزید الأزدیّ، وقمیصه إسحاق بن حیوة، وثوبه جعونة بن حوبة الحضرمیّ، وقطیفته من خزّ قیس بن الأشعث الکندیّ، وسراویله بحیر بن عمرو الجرمیّ.
وکان علیه السلام قد قال لأهله: ائتونی بثوبٍ لا یُرغب فیه لئلّا أسلبه. فأتوه بتبان، فقال:
هذا من لباس أهل الذّمّة. فأتوه بسراویل أوسع منه، فسلبوه إیّاها، سلبها [بحیر بن] عمرو المذکور، وقیل: أخذها بحر بن کعب التّمیمیّ، وأخذ القوس والحلل الرّحیل بن خیثمة الجعفیّ وهانئ بن ثُبیت الحضرمیّ وجریر بن مسعود الحضرمیّ، ونعلیه الأسود الأوسیّ، وسیفه رجل من بنی نهشل بن دارم، وقیل: الأسود بن حنظلة، فأحرقهم المختار رضی الله عنه بالنّار.
__________________________________________________
(1)- آورده‌اند که سراویل امام حسین را ابحر بن کعب از پایش بیرون کشید و از دست‌های وی در زمستان خون و ریم روان گشتی و در تابستان هر دو دست وی مانند چوب خشک می‌شد و قیس بن اشعث بن قیس قطیفه خز آن جناب را تصرف کرد. او را بعد از آن، قیس قطیفه گفتندی. در تاریخ احمد بن اعثم کوفی مسطور است که آن کس که پیراهن آن جناب را از بدنش بیرون کشیده بود، بپوشید و به علتی عظیم گرفتار شد و موی سر و روی او فرو ریخت و آن شخص که سراویل وی در پای کرد، فی الحال زمن شده تا آخر عمر از جای نتوانست که برخیزد و مردی که دستار آن جناب بر سر بست، به زحمت جذام مبتلا شد و آن کس که زره آن جناب را دربر کرد، معتوه گشت و ندانست که چه گوید و چه کند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 169
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 438
وابتلی اللَّه سبحانه الّذین أخذوا سلب الحسین علیه السلام کلّ واحد منهم ببلاء، فالّذی أخذ سراویله بحیر بن عمرو الجرمیّ فلبسها، فصار زمناً مقعداً، والّذی أخذ عمامته وهو جابر بن یزید، فصار مجذوماً، والّذی أخذ درعه مالک بن نسیر صار معتوهاً، والّذی أخذ خاتمه وهو بجدل بن سلیم الکلبیّ وقطع إصبعه علیه السلام مع الخاتم أخذه المختار وقطع یدیه ورجلیه وترکه یتشحّط بدمه حتّی مات.
والسّیف الّذی کان مع الحسین (رضوان اللَّه علیه) حین قُتل لیس هو بذی الفقار، وإنّما هو غیره، لأنّ ذا الفقار [کان مذخوراً ومصوناً مع أمثاله] من ذخائر النّبوّة والإمامة لایطّلع علیه أحد. «1»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 323- 324، 327- 328
فی مقتل أبی مخنف: وأخذ البیضة کندیّ، فانطلق بها إلی منزله وقال لزوجته: خذی هذه بیضة الحسین فاغسلیها من دمه. فبکت وقالت: ویلک! قتلت الحسین وسلبت سلاحه، واللَّه لا اجتمعت معک تحت سقف.
__________________________________________________
(1)- نقل است که اسحاق حضرمی پیراهن امام شهید را از تن مبارکش بیرون کشید و به علت برص مبتلا شد و به روایت احمد بن اعثم کوفی، هر لعینی که آن پیراهن را پوشید، به مرض عظیم گرفتار شد؛ موی سر و روی او فرو ریخت و شخصی که سراویل آن حضرت را در پای کرد، فی الحال زمین‌گیر شد و تا آخر عمر نتوانست که از جای برخیزد و به قولی، دست‌های آخذ سراویل امام حسین که بحر بن کعب نام داشت، در تابستان مانند چوب خشک می‌شد و در زمستان ریم و خون از آن سیلان می‌کرد. ملعونی که دستار آن سرور را برآورد و بر سر بست، به زحمت جذام مبتلا آمد و بدبختی که زره را دربر کرد، دیوانه شد و ندانست که چه کند و چه گوید. قیس بن اشعث بن قیس قطیفه آن حضرت را گرفت و به قیس قطیفه مشهور شد و به زشت‌ترین وجهی از عالم درگذشت.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 57
شیخ مفید و سید ابن طاووس و دیگران روایت کرده‌اند که چون آن اشقیا سر مبارک سید الشهدا را جدا کردند، اکثر جامه‌های آن حضرت را که قیمتی داشت، مانند جبه خز و عمامه خز غارت کردند و هریک از ایشان به بلای عظیم در دنیا مبتلا شدند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 692
ابن‌شهرآشوب و دیگران از کتب‌معتبره روایت کرده‌اند که دست‌های ابحر بن کعب که بعضی از جامه‌های حضرت امام حسین علیه السلام را کنده بود، در تابستان مانند دو چوب خشک می‌شد و در زمستان خون از دست‌های آن ملعون می‌ریخت؛ و جابر بن زید عمامه آن حضرت را برداشت، چون بر سر بست، در همان ساعت دیوانه شد؛ و جامه دیگر را جعوبة بن حویه برداشت، چون پوشید، در ساعت به برص مبتلا شد؛ و بحیر بن عمرو جامه دیگر را برداشت و پوشید، در ساعت زمین‌گیر شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 784
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 439
فوثب إلیها لیلطمها فراغت یده عنها فأصابت یده الباب الّتی فی الدّار، فدخل فیها مسمار، فعابت علیه حتّی قُطعت، ولم یزل فقیراً حتّی هلک، لعنه اللَّه.
فی مقتل ابن طاووس: أخذ قمیصه علیه السلام إسحاق بن جویه، فلبسه فصار أبرص وأسقط شعره. وأخذ خاتمه علیه السلام بجدل بن سلیم وقطع إصبعه علیه السلام، وهذا أخذه المختار فقطع یدیه ورجلیه وترکه یتشحّط بدمه حتّی هلک، لعنه اللَّه. وأخذ عمامته أخنس بن مرند فصار مجذوماً.
فی مقتل ابن شهرآشوب: أخذ ثوبه علیه السلام حویّة ولبسه، فتغیّر وجهه، وحصّ شعره، أی: تناثر، وبرص بدنه.
وفی مثیر الأحزان: لمّا قتل الحسین علیه السلام عمد أبجر بن کعب، فسلب السّراویل، فکانت ید أبجر تیبسان فی الصّیف حتّی کأ نّهما عودان، وترطبان فی الشّتاء فتنضحان دماً وقیحاً إلی أن هلک لعنه اللَّه، وأخذ قطیفته قیس بن الأشعث فتجذّم، فرماه أهله علی المزابل فصارت الکلاب تأکل لحمه وهو حیّ لعنه اللَّه.
فی انتقام المختار للخوارزمیّ: جی‌ء المختار بستّة نفر- وهم الّذین نهبوا أموال الحسین علیه السلام- فأمر بهم فسلخوا أحیاءً لعنهم اللَّه. «1»
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 375- 376
__________________________________________________
(1)- مع القصه، آن حضرت چون به درجه شهادت رسید، آن کفار، طمع در سلاح و سلب 1 مبارکش بستند. برنس 2 شریفش را که از خز بود- چنان که از پیش بدان اشارت شد- مالک بن بشر کندی در ربود. عمامه مبارکش را اخنس بن مرثد بن علقمه الحضرمی مأخوذ داشت و به روایتی جابر بن یزید الاودی بر سر بست و دیوانه شد و به روایتی مجذوم 3 گشت. و سراویل 4 آن حضرت را ابحر بن کعب تمیمی برد و در پوشید و زمن و مقعد 5 گشت و چند که زنده بود، نتوانست به پای خاست و به روایتی دستهایش بخوشید 6. در تابستان چون دو پاره عود 7 بود و در زمستان ریم 8 و خون می‌افشاند. ابن شهرآشوب نسبت اخذ سراویل را به بجیر بن عمر الجرمی داده و در این سخن متفرد می‌نماید 9 و قطیفه 10 مبارکش را که از خز بود، قیس ابن‌اشعث کندی برد و او را قیس القطیفه نامیدند. به روایت خوارزمی مجذوم شد و اهل‌بیتش از وی برمیدند و او را در مزابل 11 افکندند و هنوز زنده بود و کلاب گوشتش را دهان می‌زدند. قمیص شریفش را اسحاق ابن حیوة الحضرمی ببرد و دربر کرد، مبروص شد و موی سر و رویش بریخت. در آن قمیص نشان یک‌صد و ده و اند 12 زخم تیر و تیغ و نیزه و سنگ بود. و ثوب آن حضرت را جعونة بن حویه الحضرمی مأخوذ داشت و ملبوس کرد، رویش دیگرگون شد و مویش پراکنده گشت، بدنش مبروص آمد. نعلین مبارکش را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 440
__________________________________________________
- اسود بن خالد الازدی برگرفت. خاتم مبارکش را بجدل بن سلیم کلبی با انگشت مبارکش قطع کرد. مختار چنان‌که انشاء اللَّه در جای خود رقم می‌شود، هر دو دست و هر دو پای او را قطع کرد و بیفکند و او در خون خویش همی غلتید تا نگون‌سار به دوزخ درافتاد. شمشیر آن حضرت را جمیع بن الخلق الازدی و به‌روایتی اسود بن حنظله از قبیله بنی‌تمیم برد. و نیز گفته‌اند: قلافس نهشلی مأخوذ داشت. محمد زکریا گوید: در نزد حبیب بن بدیل دیده شد و این شمشیر، جز ذو الفقار است؛ چه ذو الفقار به روایتی با سایر اثاثه نبوت و امامت مصون و محفوظ است.
ابن‌شهرآشوب گوید: کمان آن‌حضرت و بعضی اشیا را رحیل بن جثیمة الجعفی و هانی بن ثبیت الحضرمی و جریر بن مسعود الحضرمی و ثعلبة الاسود الاوسی برگرفتند.
از اخبار چنان مستفاد می‌شود که: حسین علیه السلام در یوم طف با دو زره متظاهر بودند: یکی را درع بتراء می‌نامیدند که نیک رسا بود. آن را عمر بن سعد برگرفت و گاهی که مختار او را بکشت، آن درع را به قاتل او ابو عمره بخشید. درع دیگر را، مالک بن بشر کندی برد و دیوانه شد.
1. سلب (بفتحتین): لباس یا سلاحی که از مقتول ربوده می‌شود.
2. برنس (بر وزن برثن): کلاه درازی که در صدر اسلام مرسوم بود.
3. جذام: مرضی کشنده است که به فارسی آن را (خوره) می‌نامند.
4. سراویل: زیرجامه.
5. زمن (به فتح اول و کسر ثانی) و مقعد (اسم فاعل از اقعاد): زمین‌گیر؛ کسی که پاره‌ای از اعضایش بی‌حس شده باشد.
6. خوشیدن: خشک شدن.
7. عود، بر وزن و معنی چوب.
8. ریم: چرک.
9. گویا غیر او دیگری نقل نکرده است.
10. قطیفه: رولباسی.
11. مزابل، جمع مزبله: جایی که مدفوع انسان و حیوانات را ریزند.
12. اند (بر وزن و معنی چند): عدد مجهول از سه تا نه.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 8- 9
این وقت، مالک بن بسر الکندی، به جانب آن حضرت روان شد و همی شتم گفت و سب کرد و با شمشیر زخمی بر سر مبارکش فرود آورد.
فقال له الحسین: لا أکلت بها ولا شربت، وحشرک اللَّه مع الظالمین.
یعنی: با این دست نخوری و نیاشامی و خداوند تو را با ظالمان محشور کند و آن حضرت برنسی از خز بر سر افکنده بود، چون از خون فرق مبارکش آکنده شد، فرو افکند. مالک بن بسر برگرفت و به خانه خویش برد تا از آلایش خون بشوید. زوجه خود را آگاه ساخت و به روایتی، خود آن حضرت را برد.
وقال لها: هذه بیضة الحسین فاغسلیها من دمه. فبکت وقالت: یا ویلک! قتلت الحسین وسلبت سلاحه؟ اخرج عنِّی، حشی اللَّه قبرک ناراً، واللَّه لست أنت لی بعلًا ولا أنا لک أهلًا، ولا جمعت أنا وأنت تحت سقف بیت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 441
__________________________________________________
- یعنی با زوجه خود گفت: «بشوی از خون این خود را.»
زن بگریست و گفت: «وای بر تو! پسر پیغمبر را می‌کشی و سلاح او را مأخوذ می‌داری؟ بیرون شو از نزد من که خداوند تو را از آتش آکنده کند! سوگند با خدای تو شوهر من نیستی و من زوجه تو نیستم و هرگز با تو در زیر سقف خانه حاضر نخواهم شد.»
بالجمله، از دعای حسین علیه السلام هر دو دست مالک بن بسر از کار شد. در تابستان مانند دو چوب خوشیده بود و در زمستان خون و ریم از آن می‌چکید و سخت فقیر شد و با سوء حال وارد «بئس المصیر» گشت.
به روایت ابی مخنف: چون مالک بن بسر آن کلمات از زن بشنید، در خشم شد و دست برآورد تا بر وی لطمه زند. دستش بر مسمار درآمد و مسمار به دستش در رفت و بدان درآویخت و در خلاص خویش حیلتی نتوانست تا دستش از مرفق قطع شد و به تمام فقر و فاقت بزیست تا گاهی که به دار البوار قرار گرفت.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 2/ 387- 388
در کامل ابن اثیر و دیگر کتب اخبار مسطور است چون حسین علیه السلام را از سه تن یاور بیشتر نماند، سراویلی بخواست آن‌گاه آن ازار را در هم پاره کرد و بی‌مقدار فرمود تا کسی را در طلبش طمع نباشد و از پیکر همایونش بیرون نکند. عرض کردند: «اگر به صواب دانی، تبانی در زیرش بر تن بیارای.»
فرمود: «این جامه ذلت است و شایسته نیست که بپوشم.»
چون آن حضرت شهید شد، ابجر بن کعب خبیث از تن مبارکش بیرون آورد. لا جرم تا پایان روزگار چون برودت زمستان صورت گرفتی، هر دو دست نحسش آب برافشاندی، و چون گرمی تابستان شدت فزودی، چنان خشک شدند که گفتی دو دستش مانند دو چوب خشک است. به روایتی دیگر، چون فصل زمستان نمایان شدی، از دو دستش خون فرو چکیدی، و به روایتی ابجر بن کعب تمیمی سراویل آن حضرت را برد و بپوشید و زمین‌گیر شد و تا زنده بود، نیروی به پای خاستن نداشت؛ لیکن ابن شهرآشوب علیه الرحمه می‌فرماید: «بحیر بن عمر الجرمی، سراویل آن حضرت را مأخوذ داشت، اما چنان می‌نماید که دیگران به این روایت اشارت نکرده باشند.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 352- 353
و روایت کرده‌اند که عمامه آن حضرت را جابر بن یزید ازدی و به قولی اخنس بن مرثد بن علقمه الحضرمی برگرفت و بر سر بست و در حال، معتوه یعنی دیوانه و به قولی مجذوم شد. ثوب مبارکش را جعوبة بن حوبة الحضرمی برگرفت و بر تن بیاراست. پس رویش دیگرگون شد و مویش بریخت و بدنش مبروص شد. و قیس بن اشعث کندی قطیفه مبارکش را که از خز بود، ببرد و او را از آن روز ابو القطیفه نامیدند. او به دست مختار کشته شد و به روایت خوارزمی به مرض جذام گرفتار شد و چنان روزگارش بر اهل بیتش ناهموار شد که آن لاشه مجذوم را ناچار از سرای بیرون بردند و نیم جانش در مزابل درافکندند وهنوزش حشاشه از جان بر جای بود که سگانش با چنگ و دندان آزار همی کردند و از گوشتش بخوردند.
و دیگر، اسحاق بن جونة الحضرمی ملعون، قمیص شریف آن امام مظلوم را سلب نمود و بر تن پلیدش بیاراست و به مرض برص و رنج پیسی دچار شد و موی از سر و رویش بریخت. در آن پیراهن، نشان صد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 442
قالوا: فتسابق القوم إلی سلبه علیه السلام. قال الطّبریّ: قال أبو مخنف: وسلب الحسین علیه السلام ما کان علیه، فأخذ سراویله بحر بن کعب التّمیمیّ. وفی اللّهوف: روی أ نّه صار زمناً مقعداً من رجلیه وقته.
وأخذ قمیصه إسحاق بن حیوة الحضرمیّ فلبسه فصار أبرص وسقط شعره وقته. وأخذ عمامته أحبش بن مرثد بن علقمة الحضرمیّ، وقیل: جابر بن یزید الأودیّ فاعتمّ بها فصار معتوهاً.
وفی مثیر الأحزان: وأخذ برنسه مالک بن بشیر الکندیّ وکان من خزّ وأتی امرأته، فقالت له: أسلب الحسین یُدخل بیتی؟ فاختصما، قیل: لم یزل فقیراً حتّی مات.
وفی اللّهوف وغیره: أخذ درعه البتراء عمر بن سعد. فی اللّهوف: فلمّا قتل عمر وهبها المختار لأبی عمرة قاتله.
__________________________________________________
- و چند زخم تیر و تیغ و نیزه و سنگ بود. خاتم مبارکش را بجدل بن سلیم خبیث ببرد و در هوای آن خاتم، انگشت مبارکش را قطع کرد و خداوندش در دست مختار به عقوبت و عذابی ناهموار دچار ساخت تا در جای خود مسطور آید. نعلین مبارکش را اسود بن خالد الازدی ببرد و از روزگار برنخورد، یک درع آن حضرت را مالک بن یسر کندی به روایتی ببرد و رنج جنونش در سپرد.
معلوم باد در ضمن اسامی این ملاعین مالک بن بشیر و مالک بن یسر و مالک بن البشیر، ومالک بن یسیر به اقسام مختلفه دیده شده و نیز بسر بن مالک و بشر بن مالک مختلفاً نگارش رفته و ممکن است پاره‌ای در کتابت تصحیف شده باشد و نیز تواند بود اسم اشخاص مختلفه باشد و در نسبت ملتفت تصحیح اسم نشده باشند و گاهی یک نسبت را به دو شخص یا یک تن داده باشند.
صاحب غرر الخصایص الواضحه می‌نویسد که اسحاق بن جنوه قمیص مبارکش را مسلوب داشت و مبروص شد و این همان پلید است که به فرمان پسر سعد با نه تن دیگر از یارانش بر بدن مبارکش اسب براندند و هم گوید یحیی بن کعب سراویل آن حضرت را ببرد و کور شد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 353- 354
آن‌گاه بجدل بن سلیم کلبی را به حضرتش [مختار] حاضر ساختند و عرض کردند که این همان ملعون است که در صحرای کربلا از آن پس که حضرت سید الشهدا (صلوات اللَّه علیه) را شهید ساختند، برفراز کشته آن حضرت حاضر شد و انگشتری او را در انگشت مبارکش بدید و طمع ورزید و خواست از انگشتش درآورد؛ چون آسان نگشت، انگشت مبارکش را قطع‌کرد. مختار را حالت بگشت و روزگار ناهموار شد پس بفرمود تا از نخست انگشتهای آن ملعون را بریدند. بعد از آن، هر دو دستش را از تن جدا کردند و از آن پس، هر دو پایش را از بدن بینداختند. آن‌گاه او را به آن حال بیفکندند تا در خون و پلیدی خویش غلتان به آتش نیران شتابان شد. سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 407- 408
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 443
وفی روایة: له درع آخر أخذه مالک بن النّسیر الکندیّ فلبسه، فصار مجنوناً- قاله الطّبریّ عن أبی مخنف.
وفی اللّهوف وغیره: وأخذ قیس بن أشعث قطیفته وکانت من خزّ، وکان یسمّی بعد قیس قطیفة.
وعن الخوارزمیّ: صار قیس مجذوماً، أعرض عنه أهله فطرحوه فی مزبلة، وأکلت لحمه الکلاب قبل أن یموت.
وفی اللّهوف: وأخذ سیفه جمیع بن الخلق الأودیّ، ویقال رجل من بنی تمیم، یقال له الأسود بن حنظلة. وفی مثیر الأحزان: وأخذ سیفه القلانس النّهشلیّ. وفی اللّهوف: وهذا السّیف المنهوب المشهور لیس بذی الفقار، فإنّ ذلک کان مذخوراً ومصوناً مع أمثاله من ذخائر النّبوّة والإمامة. قال: وقد نقل الرّواة تصدیق ما قلنا، وصورة ما حکیناه.
وعن ابن شهرآشوب: أخذ قوسه وجملة ممّا یتعلّق به رحیل بن خیثمة الجعفیّ، وهانئ ابن شبیب الحضرمیّ، وجریر بن مسعود الحضرمیّ، وثعلبة بن الأسود الأوسیّ.
وقال الشّیخ ابن نما فی مثیر الأحزان، والسّیِّد فی اللّهوف، والمجلسیّ فی البحار، بل فی جلّ من المقاتل: وأخذ خاتمه بجدل بن سلیم الکلبیّ وقطع إصبعه مع الخاتم. قالوا: وهذا أخذه المختار، فقطع یدیه، ورجلیه، وترکه یتشحّط فی دمه حتّی مات.
والظّاهر بل المتعیّن أنّ هذا الخاتم غیر الخاتم الّذی هو من ذخائر النّبوّة، فإنّ ذلک الخاتم جعله روحی له الفداء فی إصبع ابنه علیّ بن الحسین علیه السلام کما رواه الشّیخ الصّدوق عن محمّد بن مسلم، قال: سألت الصّادق جعفر بن محمّد علیه السلام عن خاتم الحسین بن علیّ إلی مَن صار، وذکرت له أ نّه أخذ من إصبعه فیما أخذ. قال: لیس کما قالوا، إنّ الحسین أوصی إلی ابنه علیّ بن الحسین، وجعل خاتمه فی إصبعه وفوّض إلیه أمره. وقد مرّ تمام الحدیث فی باب وصایاه علیه السلام.
ثمّ إنّ الّذی یظهر من کلماتهم أنّ بعض ما ذُکر لیس ممّا سُلب عن بدنه علیه السلام، بل فیه المنهوبات من المخیم کالدّرع وبعض الأشیاء. واحتمال بعضهم أ نّه علیه السلام لبس درعین بعید
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 444
جدّاً، بل فی بعض المقاتل: أ نّهم تقاسموا سلبه وأخذ کلّ واحد ما ذکر باختلاف یسیر فی الآخذ والمأخوذ.
وأمّا قضیّة التِکّة وقطع الید فی اللّیل ذکرها فی مدینة المعاجز، وفیها غرائب ترکناها لعدم مستند صحیح لها، ومنافاتها لأخبار کثیرة. ونقلها فی البحار عن بعض کتب أصحابنا من المعاصرین، ومَن أراد فلیرجع إلیه.
هذا بالنّسبة إلی جسده الشّریف، وأمّا سلب سائر الشّهداء فلم أر مَن تعرّض لذلک نفیاً أو إثباتاً، فکأ نّهم أرسلوه إرسال المسلّمات لرذالة أهل الکوفة وطمعهم فی الدّنیا، فسلبوا من سائر الشّهداء ما یمکن أن یُسلب، کما فعلوا ذلک برحله وحرمه علیه السلام کما سیأتی.
وفی الحدیث المشهور المروی عن زائدة، عن علیّ بن الحسین علیه السلام قال: لمّا أصابنا بالطّفّ ما أصابنا وحملنا علی الأقتاب ساروا بنا إلی الکوفة، فجعلت أنظر إلیهم صرعی، إلی أن قال: فقالت لی عمّتی زینب: ما لی أراک تجود بنفسک یا بقیّة جدِّی وأبی وإخوتی؟
فقلت: فکیف لا أجزع وأهلع وقد أری سیِّدیّ وإخوتی، وعمومتی، وولد عمّی، وأهلی مضرّجین بدمائهم، مرمّلین بالعراء، مسلّبین لا یکفنون- إلی آخر الحدیث.
فقوله علیه السلام «مسلّبین» یدلّ علی سلبهم جمیعاً. وفی روایة قال علیه السلام: وأمّا یوم عاشوراء یوم أصیب فیه الحسین علیه السلام وأصحابه حوله صرعی عراة.
وذکر الشّیخ ابن نما: أنّ الحکیم بن الطّفیل الطّائیّ سلب العبّاس علیه السلام، ورماه بسهم.
وسیأتی فی ترجمة الحکیم بن الطّفیل أ نّه سلب العبّاس، وأخذ ثوبه، ورماه بسهم کما ذکر ذلک فی المختاریات.
وفی المختاریات کما فی البحار: ثمّ أخذ رجلین اشترکا فی دم عبدالرّحمان بن عقیل بن أبی طالب وفی سلبه کانا فی الجبّانة «1»، فضرب أعناقهما.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه، 1/ 361- 362، 363- 365
__________________________________________________
(1)- الجبّانة: ما استوی من الأرض فی ارتفاع ولا شجر فیه. المقبرة، الصّحراء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 445
وأقبل القوم علی سلب الحسین علیه السلام، فأخذ قمیصه إسحاق بن حویّة الحضرمیّ، فلبسه، فصار أبرص وامتعط شعره، ووجد فی قمیصه علیه السلام مائة وبضع عشرة ما بین رمیة، وطعنة، وضربة.
وفی روایة ثلاثمائة وستّون جراحة، وأخذ سراویله أبجر بن کعب التّمیمیّ، فصار زمناً مقعداً من رجلیه.
وأخذ ثوبه أخ لإسحاق بن حویه، ولبسه، فتغیّر وجهه، وحصّ شعره، وبرص بدنه.
وأخذ قطیفة له کانت من خزّ قیس بن الأشعث بن قیس.
وأخذ عمامته الأخنس بن مرثد، وقیل جابر بن یزید، فاعتمّ بها. فصار معتوهاً.
وأخذ برنسه مالک بن النّسر.
وأخذ نعلیه الأسود بن خالد.
وأخذ درعه البتراء عمر بن سعد، فلمّا قتل عمر أعطاها المختار لقاتله.
وأخذ سیفه الفلافس النّهشلیّ من بنی دارم، وقیل جمیع بن الخلق الأودیّ، وقیل الأسود بن حنظلة التّمیمیّ.
وأخذ القوس الرّجیل بن خیثمة الجعفیّ.
وأخذ خاتمه بجدل بن سلیم الکلبیّ وقطع إصبعه مع الخاتم. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 612، لواعج الأشجان،/ 192
__________________________________________________
(1)- آن‌ها نخست به سراغ امام رفتند و هر لباسی بر تن مبارک ایشان بود، درآورده با خود بردند. پیراهن امام را اسحق بن حویة 1 حضرمی از تن درآورد، در حالی که بیش از صد جای آن بر اثر تیر و نیزه و شمشیر دریده شده بود.
جامه زیرین امام را ابجر بن کعب تمیمی ربود. یکی از لباس‌های امام را برادر اسحاق بن حویه برد. قطیفه خز امام را قیس بن اشعث بن قیس کندی برد. عمامه امام را اخنس بن مرثد (یا جابر بن یزید) از سر مبارکشان برداشت و بر سر بست. کلاه امام را مالک بن نسر برد. کفش امام را اسود بن خالد از پای ایشان درآورد. زره کوتاه امام را عمر سعد برای خود برداشت که پس از هلاکت وی مختار آن را به قاتل او بخشید. شمشیر امام را فلافس نهشلی از افراد قبیله بنی دارم ربود (برخی به جای او جمیع بن خلق اودی یا اسود بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 446
وأقبل القوم علی سلبه، فأخذ إسحاق بن حویة قمیصه، وأخذ الأخنس بن مرثد بن علقمة الحضرمیّ عمامته، وأخذ الأسود بن خالد نعلیه، وأخذ سیفه جمیع بن الخلق الأودیّ، ویقال رجل من بنی تمیم اسمه الأسود بن حنظلة، وجاء بجدل فرأی الخاتم فی إصبعه والدّماء علیه، فقطع إصبعه، وأخذ الخاتم، وأخذ قیس بن الأشعث قطیفته، وکان یجلس علیها فسمِّی قیس قطیفة، وأخذ ثوبه الخلق جعونة بن حویة الحضرمیّ، وأخذ القوس والحلل الرّحیل بن خیثمة الجعفیّ، وهانئ بن شبیب الحضرمیّ، وجریر بن مسعود الحضرمیّ، وأخذ رجل منهم تکّة سرواله، وکان لها قیمة وذلک بعدما سلبه النّاس یقول:
أردت أن أنزع التّکّة، وضع یده الیمنی علیها، فلم أقدر علی رفعها، فقطعت یمینه، فوضع یده الیسری علیها، فلم أقدر علی رفعها، فقطعتها، وهممت بنزع السّروال، فسمعت زلزلة، فخفت، وترکته، وغشی علیَّ وفی هذه الحال رأیت النّبیّ وعلیّاً، وفاطمة، والحسن.
وفاطمة تقول: یا بُنیّ قتلوک قتلهم اللَّه. فقال لها: یا أمّ قطع یدی هذا النّائم. فدعت علیَّ، وقالت: قطع اللَّه یدیک ورجلیک، وأعمی بصرک، وأدخلک النّار. فذهب بصری، وسقطت یدای، ورجلای، فلم یبق من دعائها إلّاالنّار.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 359- 360
لمّا قُتل الحسین علیه السلام أقبل الأعداء لسلبه علیه السلام، فأخذ قمیصه إسحاق بن حبوة الحضرمیّ، فلبسه، فصار أبرص، وأمتعط شعره، وروی: أ نّه وجد فی قمیصه مائة، وبضع عشرة طعنة ما بین رمیة سهم، وطعنة، وضربة. وقال الصّادق علیه السلام: وجد بالحسین علیه السلام ثلاث وثلاثون طعنة، وأربع وثلاثون ضربة.
وأخذ سراویله بحر بن کعب التّمیمیّ (لعنه اللَّه)، فروی: أ نّه صار زمناً مقعداً من رجلیه.
وأخذ عمامته أخنس بن مرشد بن علقمة الحضرمیّ، وقیل جابر بن یزید الأودیّ (لعنهما اللَّه) فاعتمّ بها، فصار معتوهاً.
__________________________________________________
- حنظله تمیمی نقل کرده‌اند). کمان امام را رجیل بن خیثمه گرفت و انگشتر امام را بجدل بن سلیم کلبی با انگشت مبارک حضرتش برید و بُرد.
1. در بعضی کتاب‌ها «اسحق بن حیاة» ثبت شده است.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشیعه،/ 250- 251
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 447
وأخذ نعلیه: الأسود بن خالد (لعنه اللَّه)، وأخذ خاتمه بجدل بن سلیم الکلبیّ (لعنه اللَّه)، وقطع إصبعه مع الخاتم، وهذا أخذه المختار، فقطع یدیه ورجلیه، وترکه یتشحّط بدمه حتّی هلک، وأخذ قطیفته (کان للحسین علیه السلام قطیفة من خزّ) قیس بن الأشعث بن قیس، وأخذ درعه البتراء عمر بن سعد (لعنه اللَّه) «1»، فلمّا قتل المختار عمر بن سعد وهبها المختار لأبی عمرة قاتله، وأخذ سیفه جمیع بن الخلق الأودیّ، وقیل: رجل من بنی تمیم، یقال له: أسود بن حنظلة، وقیل: أخذ سیفه فلان النّهشلیّ، وهذا السّیف یسمّی بالمهذب، لیس بذی الفقار، فإنّ ذلک کان مذخوراً، ومصوناً مع أمثاله من ذخائر النّبوّة والإمامة.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 330- 331
وأیضاً روی الطّبریّ، عن أبی مخنف، قال: وسلب قمیصه إسحاق بن حیاة الحضرمیّ، فبرص بعد.
المحمودی، العبرات، 2/ 129
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «محمّد بن سعد لعنه اللَّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 448

قال: أخبرنا الفضل بن دکین، قال: حدّثنا عقبة بن أبی حفصة السّلولیّ، عن أبیه، قال: إنْ کان الورس من ورس الحسین لیقال به هکذا، فیصیر رماداً.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 91 رقم 329/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 175
[حدّثنا] أبو أحمد، قال: أخبرنا أبو علیّ عبداللَّه بن السّمسار، عن علیّ بن خشرم، قال: أخبرنا سفیان بن عیینة، قال: حدّثتنی جدّتی أمّ أبی، قالت: کنت جویریةً یوم قتل الحسین علیه السلام، فرأیت الورس تحوّل رماداً.
قالت: ورأیت لحم الإبل [الّتی نهبوها من معسکر الحسین ونحروها وطبخوها] فیه شبه الجمر یتّقد.
محمّد بن سلیمان، المناقب، 2/ 263 رقم 728/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 369
[حدّثنا] أبو أحمد، قال: أخبرنا علیّ بن عبداللَّه السّمسار عن علیّ بن خشرم، قال:
أخبرنا سفیان بن عیینة، قال: حدّثتنی جدّتی أمّ أبی، قالت: کنت جویریة یوم قتل الحسین بن علیّ، فرأیت الورس تحوّل رماداً.
محمّد بن سلیمان، المناقب، 2/ 268 رقم 733
روی سِنان «1» بن حَکیم، عن أبیه، قال «2»: انتهب النّاس وَرْساً فی عسکر الحسین بن علیّ یوم قُتل، فما تطیّبت «3» منه امرأة إلّابَرِصت «4».
ابن قتیبة، عیون الأخبار، 2/ 212/ عنه: المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 123؛ المحمودی، العبرات، 2/ 188
وروی: أ نّه لمّا قُتل رضی الله عنه احمرّت آفاق السّماء واقتسموا ورساً کان معه، فصار رماداً وکانت معه إبل، فجزروها، فصارت جمرة فی منازلهم.
__________________________________________________
(1)- کذا بالألمانیّة وفی الفتوغرافیة: «سیّار بن الحکم».
(2)- [من هنا حکاه عنه فی الحدائق الوردیّة].
(3)- [الحدائق الوردیّة: «فما طَلت»].
(4)- [أضاف فی الحدائق الوردیّة: «وکذلک رواه سیّار»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 449
إبراهیم بن محمّد البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 53/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 189
ابن عبدالوهّاب، عن یسار عبد الحکم «1» قال: انتُهب عسکر الحسین، «2» فوُجد فیه طیب «2»، فما تطیّبت به امرأة إلّابَرِصت.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 384/ عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 274- 275؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه، 1/ 345؛ دانشیار، حول البکاء،/ 73؛ المحمودی، العبرات، 2/ 188
حدّثنا علیّ بن عبدالعزیز، ثنا إسحاق بن إسماعیل، ثنا سفیان، حدّثتنی جدّتی أمّ أبی، قالت: رأیت الورس الّذی أخذ من عسکر الحسین صار مثل الرّماد.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 128 رقم 2858، مقتل الحسین،/ 67
حدّثنا محمّد بن عبداللَّه الحضرمیّ، ثنا أحمد بن یحیی الصّوفیّ، ثنا أبو غسّان، حدّثنا أبو نمیر عمّ الحسن بن شعیب، «3» عن أبی «4» حمید الطحّان، قال: کنت فی خزاعة فجاؤوا بشی‌ء من ترکة الحسین، فقیل لهم: ننحر، أو نبیع فنقسم «5». قال: انحروا. «6» قال: فجلس «6» علی جفنة، فلمّا وضعت «7» فارت ناراً «8». «9» «10» حدّثنا زکریّا بن یحیی السّاجیّ، ثنا إسماعیل بن موسی السّدیّ، ثنا ذوید «11»
__________________________________________________
(1)- [فی جواهر المطالب مکانه: «وعن عبدالوهّاب بن بشار أنّ الحکم ...»].
(2- 2) [جواهر المطالب: «فوجدوا فیه طیباً»].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد وفضائل الخمسة].
(4)- [لم یرد فی فضائل الخمسة].
(5)- [لم یرد فی مجمع الزّوائد وفضائل الخمسة].
(6- 6) [فی مجمع الزّوائد وفضائل الخمسة: «فجلست»].
(7)- [فضائل الخمسة: «جلست»].
(8)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ وفیه مَن لم أعرفه»].
(9) (9*) [فی مجمع الزّوائد وفضائل الشّیعة: «وعن دوید الجعفیّ»].
(10)- [من هنا حکاه عنه فی معرفة الصّحابة].
(11)- [معرفة الصّحابة: «زوید»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 450
الجعفیّ (9*)، عن أبیه قال: لمّا قتل الحسین رضی الله عنه انتهب جزور من عسکره، فلمّا طبخت فإذا هی دم فأکفؤوها.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 130 رقم 2863- 2864، مقتل الحسین،/ 69- 70/ عنه: أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 667؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 196؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 366- 367
عبداللَّه بن الجبّار بن العلیّ، عن سفیان بن عیینة، أ نّه قال: سمعت جدّتی تقول: کنت أیّام قتل الحسین علیه السلام جویریة، فذهبت أنظر إلی إبل الحسین علیه السلام لمّا أخذوها، فنحروها، فکنّا ننظر إلی لحمها کانت الجمر.
یزید بن هارون الواسطیّ، عن أمّه، عن جدّتها، قالت: إنّنا أوتینا بلحم جزور من إبل الحسین بن علیّ علیه السلام، فوضعته تحت سریری، وذهبتُ أنظر فإذا هو یتوقّد ناراً.
محمّد بن الزّبیر، بإسناده، عن [زید] بن أبی الزّناد، أ نّه قال: کنتُ ابن أربع عشر سنة حین قُتل الحسین (صلوات اللَّه علیه)، فرأینا السّماء تقطر دماً، وصار الورس رماداً.
محمّد بن [الحکم]، بإسناده عن بشار بن الحکم، عن أمّه، أنّها قالت: انتهب النّاس ورساً من عسکر الحسین علیه السلام، فما استعملته امرأة إلّابرصت.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 165- 167 رقم 1095- 1098
أعلم الأمین جبریل علیه السلام رسول اللَّه (ص) قتله، وأراه تربته، واحمرّت السّماء لقتله «1»، وکسفت «2» الشّمس یوم موته، وصار الورس فی عسکره رماداً، والمنحور من جذره دماً.
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 662
حدّثنا عبداللَّه بن محمّد بن جعفر، ثنا محمود بن أحمد بن الفرج، ثنا محمّد بن المنذر البغدادیّ، ثنا جریر بن عبدالحمید، عن یزید بن أبی زیاد قال: شهدتُ مقتل الحسین، وأنا ابن خمس عشرة سنة، فصار الورس فی عسکرهم رماداً.
__________________________________________________
(1)- فی ش: لمقتله.
(2)- فی ش: وانکسفت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 451
حدّثنا أبو محمّد بن حیّان، ثنا محمود بن أحمد بن الفرج، ثنا محمّد بن المنذر البغدادیّ «1»، ثنا سفیان بن عیینة [قال] «1»: حدّثتنی جدّتی أمّ عیینة، أنّ حمّالًا کان یحمل ورساً وهو فی قتل الحسین [بن علیّ] «1»، فصار ورسه رماداً.
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 667 رقم 1786- 1787
أخبرنا أبو الحسین، أخبرنا عبداللَّه، حدّثنا یعقوب، حدّثنا أبو بکر الحمیدیّ، حدّثنا سفیان، قال: حدّثتنی جدّتی قالت: لقد رأیتُ الورس عاد رماداً، ولقد رأیتُ اللّحم کأنّ فیه النّار حین قُتل الحسین.
البیهقی، دلائل النّبوّة، 6/ 472/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 189
أخبرنا أبوالحسین، أخبرنا عبداللَّه، حدّثنا یعقوب، حدّثنا سلیمان بن حرب، حدّثنا حمّاد بن زید، قال: حدّثنی حمید بن مُرّة قال: أصابوا إبلًا فی عسکر الحسین یوم قُتل، فنحروها وطبخوها، قال: فصارت مثل العلقم، فما استطاعوا أن یسیغوا منها شیئاً.
البیهقیّ، دلائل النّبوّة، 6/ 472/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 189
وبهذا الإسناد، عن أحمد بن محمّد بن سعید، عن الحسن بن علیّ بن عفّان، عن الحسن بن عطیّة، قال: حدّثنا ناصح «2» [عن] أبی عبداللَّه، عن قریبة جاریة لهم، قالت:
کان عندنا رجل خرج علی الحسین علیه السلام، ثمّ جاء بجمل وزعفران، قالت: فلمّا دقّوا الزّعفران صار ناراً. قالت: فجعلت المرأة تأخذ منه الشّی‌ء «3»، فتلطّخه علی یدها، فیصیر «4» منه برص «4». قالت: ونحروا البعیر. قالت: «5» فکلّما حزّوا «5» بالسّکین صار مکانها ناراً.
قالت: فجعلوا یسلخونه، فیصیر «6» مکانه «7» ناراً. قالت: فقطعوه، فخرجت «8» منه النّار.
__________________________________________________
(1)- لیست فی (ش).
(2)- [إثبات الهداة: «النّاصح»].
(3)- [لم یرد فی إثبات الهداة].
(4- 4) [إثبات الهداة: «برصاً»].
(5- 5) [فی إثبات الهداة: «فکلّما جزّوا» وفی البحار والعوالم: «فلمّا جزّوا» وفی المعالی: «فلمّا حزّوا»].
(6)- [فی إثبات الهداة: «فصار»].
(7)- [المعالی: «مکانها»].
(8)- [فی إثبات الهداة والبحار والعوالم والمعالی: «فخرج»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 452
قالت: فطبخوه، فکلّما أوقدوا «1» النّار فارت القدر ناراً. قالت: فجعلوه فی الجفنة، فصار «2» ناراً. «3» قالت: وکنتُ صبیّة یومئذٍ، فأخذت عظماً «4» منه، فطیّنت علیه، «5» فسقط وأنا یومئذٍ امرأة، فأخذناه نصنع منه اللّعب. قالت «5»: فلمّا حززناه بالسّکِّین صار «3» مکانه ناراً «6»، فعرفنا أ نّه ذلک العظم، فدفنّاه «7».
الطّوسی، الأمالی،/ 727 رقم 1528/ عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 574؛ المجلسی، البحار، 45/ 322؛ البحرانی، العوالم، 17/ 616؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 60؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 47- 48
حدّثنا أبو نعیم الحافظ، حدّثنا أبو محمّد عبداللَّه بن محمّد بن جعفر بن حیّان، حدّثنا محمود بن أحمد بن الفرج، حدّثنا محمّد بن المنذر البغدادیّ- سنة إثنتین وثلاثین ومائتین-، حدّثنا سفیان بن عیینة، قال: حدّثتنی جدّتی أمّ عیینة: أنّ حمّالًا کان یحمل ورساً، فهوی قتل الحسین بن علیّ فصار ورسه دماً.
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 3/ 300
قال: حدّثنا أسلم، حدّثنا إسماعیل بن عیسی، حدّثنا یزید بن هارون، حدّثتنی أمّی، عن جدّها، قال: أدرکت قتل الحسین بن علیّ علیهما السلام، فلمّا قُتل خرج أناس إلی إبل کانت معه، فانتهبوها، فلمّا کان اللّیل رأیت فیها النّیران، فاحترق کلّ ما أخذ من عسکره.
أخبرنا القاضی أبو الحسن علیّ بن خضر الأزدیّ إجازة أنّ أبا یعقوب یوسف بن یعقوب النّجیرمیّ حدّثهم، قال: حدّثنا أبو یحیی السّاجیّ، حدّثنا إسماعیل ابن بنت السُّدِّیّ، حدّثنا دوید الجعفیّ، عن أبیه قال: لمّا قتل الحسین علیه السلام، انتهبت جزور من
__________________________________________________
(1)- [المعالی: «أوقدت»].
(2)- [المعالی: «فصارت»].
(3- 3) [إثبات الهداة: «فأخذت عظماً منه، فلمّا جزرناه بالسّکین خرج»].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «عظاماً»].
(5- 5) [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والمعالی: «فوجدته بعد زمان»].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی إثبات الهداة].
(7)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة والمعالی: «وقد حکی أنّ جمیع الإبل الّتی نهبوها یوم الطّفّ کذا شأنها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 453
عسکره، فلمّا طبخت إذا هی دم فأکفوها «1».
ابن المغازلی، المناقب،/ 383، 384- 385 رقم 433، 435/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 188
قال [البیهقیّ]: وأخبرنا القطّان «2» بإسناده، عن جمیل بن مرّة، قال: أصابوا «3» إبلًا فی عسکر الحسین علیه السلام یوم قُتل، فنحروها، وطبخوها، قال «4»: فصارت مثل العلقم، فما استطاعوا أن یسیغوا منها شیئاً.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 220/ عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 578؛ مثله الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 267- 268
عن سیّار بن الحکم، قال: انتهبت «5» النّاس «6» ورساً «7» من عسکر الحسین، «8» یوم قتل الحسین «8»، فما تطیّبت به «9» امرأة إلّابرصت.
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 337 رقم 281/ 9/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 264، 281
عن سفیان بن عُیینة، قال: حدّثتنی جدّتی، قالت: لمّا قتل الحسین بن علیّ (صلوات اللَّه علیه)، ساقوا «10» إبلًا علیها ورس، فلمّا نُحِرت رأین «11» لحومها مثل العلقم، ورأینا الورس رماداً، وما رفعنا حجراً إلّاوجدنا تحته دماً عبیطاً.
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «فألقوها»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی إثبات الهداة].
(3)- [فی نور الأبصار مکانه: «وأصابوا ...»].
(4)- [لم یرد فی إثبات الهداة ونور الأبصار].
(5)- [مدینة المعاجز،/ 264: «انتهب»].
(6)- [لم یرد فی مدینة المعاجز،/ 281].
(7)- نبات یشبه الزّعفران ینفع الکلف والبهق والحکة. «لسان العرب- ورس- 6: 254. جامع مفردات الأدویة 4: 191».
(8- 8) [لم یرد فی مدینة المعاجز،/ 264].
(9)- [مدینة المعاجز،/ 281: «له»].
(10)- [مدینة المعاجز: «استاقوا»].
(11)- [مدینة المعاجز: «رأینا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 454
«1» ولیس بین الخبرین تناقض فإنّه ذکر فی الأوّل: أنّ الورس إذا استعملته امرأة برصت، وذکر فی الثّانی: أ نّه صار رماداً لأنّ ما وقع إلی قومها صار رماداً، وما وقع إلی قوم «2» سیّار، مَن «2» استعمله برص «1».
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 337 رقم 283/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 264، 281
وبهذا الإسناد [الشّیخ أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، أخبرنا شیخ القضاة إسماعیل بن أحمد البیهقیّ، أخبرنا والدی شیخ السّنّة أبو بکر أحمد بن الحسین، أخبرنا محمّد بن الحسین «3» القطّان، أخبرنا عبداللَّه بن جعفر ابن درستویه النّحویّ] «4»، عن یعقوب بن سفیان هذا، حدّثنی أیّوب بن محمّد الرّقّی، حدّثنی سلّام «5» بن سلیمان الثّقفیّ، عن زید بن عمرو «6» الکندیّ، حدّثتنی أمّ حیّان «7»، قالت: یوم قتل الحسین أظلمت علینا ثلاثاً، ولم یمسّ أحد من زعفرانهم شیئاً. «8» فجعله علی وجهه «8» إلّا احترق، ولم یقلّب حجر ببیت المقدس إلّا «9» وجد تحته «9» «10» دم عبیط «10».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی مدینة المعاجز،/ 281].
(2- 2) [مدینة المعاجز،/ 264: «شیئاً إلّا»].
(3)- [فی ابن عساکر والعبرات، 2/ 182 مکانه: «أخبرنا أبو عبداللَّه محمّد بن الفضل، أنبأنا أحمد بن‌الحسین ح: وأخبرنا أبو محمّد السّلمیّ، أنبأنا أبو بکر الخطیب، ح: وأخبرنا أبو القاسم إسماعیل بن أحمد، أنبأنا محمّد بن هبة اللَّه؛ قالوا: أنبأنا محمّد بن الحسین ...»].
(4)- [من هنا حکاه فی تهذیب الکمال].
(5)- [فی ابن العدیم والعبرات، 2/ 181 مکانه: «أخبرنا أبو الحسن محمّد بن أحمد بن علیّ- فیما أذن لی‌فی روایته- قال: أخبرنا أبو طاهر برکات بن إبراهیم بن طاهر الخشوعیّ، قال: أخبرنا أبو الحسن علیّ بن (المشرف بن المسلّم بن) مسلم بن حمید الأنماطیّ- إجازة- قال: أخبرنا القاضی أبو الحسین محمّد بن حمود الصّوّاف، قال: حدّثنا أبو بکر محمّد بن أحمد بن محمّد الواسطیّ، قال: حدّثنا أبو حفص عمر بن الفضل بن المهاجر الرّبعیّ، قال: حدّثنا أبی، قال: حدّثنا الولید الرّملیّ، قال: حدّثنا أبو نصر محمّد، قال: حدّثنا سلّام ...»].
(6)- [فی المطبوع: «عمر» وهو تصحیف].
(7)- [فی المطبوع: «أمّ حسان» وفی ابن العدیم والعبرات، 2/ 181: «أمّ حبّان»].
(8- 8) [لم یرد فی ابن العدیم والعبرات، 2/ 181].
(9- 9) [فی ابن عساکر والبحار والعوالم والعبرات، 2/ 182: «أصبح تحته» وفی ابن العدیم والعبرات، 2/ 181: «أصبح عنده» وفی تهذیب الکمال: «أصیب تحته»].
(10- 10) [فی ابن العدیم والبحار والعوالم والعبرات، 2/ 181: «دماً عبیطاً»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 455
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 89- 90/ مثله ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 221، الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 247، مختصر ابن منظور، 7/ 150؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2637، الحسین بن علیّ،/ 96؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 434؛ المجلسی «1»، البحار، 45/ 216؛ البحرانی، العوالم، 17/ 466؛ المحمودی، العبرات «2»، 2/ 181، 182
وبهذا الإسناد «3» [أخبرنا الشّیخ الإمام الزّاهد أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، أخبرنا شیخ القضاة إسماعیل بن أحمد البیهقیّ، أخبرنا والدی شیخ السّنّة أبو بکر أحمد بن الحسین، أخبرنا محمّد بن الحسین القطّان، أخبرنا عبداللَّه بن جعفر بن درستویه النّحویّ، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنا سلیمان بن حرب]، عن حمّاد بن زید هذا، حدّثنی جمیل بن مرّة «4»، قال: أصابوا إبلًا فی عسکر الحسین علیه السلام یوم قتل، فنحروها وطبخوها، فکانت «5» مثل العلقم «6»، فما استطاعوا أن یسیغوا منها شیئاً «7».
وبهذا الإسناد عن یعقوب بن سفیان، حدّثنا أبو بکر الحمیدیّ، حدّثنا سفیان، حدّثتنی جدّتی، قالت: لقد رأیت الورس عاد رماداً، ولقد رأیت اللّحم کأنّ فیه «8» المرار، وذلک ورس وإبل کانت للحسین، ونهبت لمّا قتل «8».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 90/ مثله المجلسی، البحار، 45/ 310؛ البحرانی، العوالم، 17/ 618؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 376؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 60- 61؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 48
وبهذا الإسناد عن یعقوب بن سفیان، حدّثنا أبو نعیم، حدّثنی عقبة بن أبی حفصة،
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی البحار والعوالم عن بعض کتب المناقب المعتبرة].
(2)- [حکاه فی العبرات عن ابن العدیم وتکرّره عن ابن عساکر].
(3)- [فی البحار والعوالم مکانه: «فی بعض کتب المناقب المعتبرة بهذا الإسناد ...»].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة والمعالی مکانه: «وفی البحار مسنداً عن جمیل بن مرّة ...»].
(5)- [فی البحار والعوالم وشرح الشّافیة والدّمعة السّاکبة والمعالی: «قال: فصارت»].
(6)- [إلی هنا حکاه فی شرح الشّافیة].
(7)- [إلی هنا حکاه فی الدّمعة السّاکبة والمعالی].
(8- 8) [فی البحار والعوالم: «النّار حین قتل الحسین علیه السلام»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 456
عن أبیه، قال: إن کان الورس من ورس الحسین بن علیّ لیقال به هکذا، فیصیر رماداً.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 90/ مثله المجلسی، البحار، 45/ 310؛ البحرانی، العوالم، 17/ 618- 619
وبهذا الإسناد عن أحمد بن الحسین، أخبرنا أبو عبداللَّه الحافظ، حدّثنا محمّد بن یعقوب، سمعت العبّاس بن محمّد الدّوریّ، سمعت یحیی بن معین، حدّثنی جریر، عن زید ابن أبی الزّناد «1»، قال: قتل الحسین بن علیّ ولی أربع عشرة سنة، وصار الورس «2» الّذی فی عسکره رماداً «2»، واحمرّت آفاق السّماء، ونحروا ناقة فی عسکره «3»، فکانوا یرون فی لحمها المرار «4».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 90- 91/ مثله المجلسی، البحار، 45/ 310؛ البحرانی، العوالم، 17/ 619
أخبرنا أبو بکر وجیه بن طاهر، أنبأنا أبو طالح «5» أحمد بن عبدالملک، أنبأنا علیّ بن محمّد بن علیّ وعبدالرّحمان بن محمّد بن أحمد، قالا: أنبأنا أبو العبّاس محمّد بن یعقوب، قال: سمعت عبّاس بن محمّد «6» یقول: سمعت یحیی یقول: أنبأنا جریر: عن «7» یزید «8» بن أبی زیاد «9»، قال: قتل الحسین ولی «10» أربعة عشر «10» سنة.
__________________________________________________
(1)- [العوالم: «أبی الزّیاد»].
(2- 2) [فی البحار والعوالم: «رماداً الّذی کان فی عسکرهم»].
(3)- [فی البحار والعوالم: «عسکرهم»].
(4)- [فی البحار والعوالم: «النّیران»].
(5)- [فی ابن عساکر ط المحمودی: «أبو صالح»].
(6)- [فی تهذیب الکمال مکانه: «وقال عبّاس بن محمّد الدّوریّ ...»].
(7)- [فی تاریخ الإسلام مکانه: «وقال جریر بن عبدالحمید عن ...» وفی السِّیَر: «یحیی بن معین، حدّثنا جریر، عن ...»].
(8)- [تاریخ الإسلام: «زید»].
(9)- [فی تهذیب التّهذیب وفضائل الخمسة مکانه: «قال: وقال ابن معین: حدّثنا جریر، حدّثنا یزید بن أبی زیاد ...»].
(10- 10) [فی تاریخ الإسلام وتهذیب الکمال والسِّیَر وتهذیب التّهذیب وفضائل الخمسة: «أربع عشرة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 457
«1» [قال:] وصار الورس الّذی کان «2» فی عسکرهم رماداً، «3» واحمرّت آفاق السّماء «3»، ونحروا ناقة [له] فی عسکرهم فکانوا یرون فی لحمها النّیران.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 222، الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 248 رقم 304، تهذیب ابن بدران، 4/ 339، مختصر ابن منظور، 7/ 150/ مثله المزی، تهذیب الکمال، 6/ 434- 435؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 348، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 211؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 354؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة «4»، 3/ 364
أخبرنا أبو عبداللَّه بن [أبی] «5» مسعود، أنبأنا أبو بکر الحافظ.
[ح: أخبرنا أبو محمّد السّلمیّ، أنبأنا أحمد بن علیّ الحافظ] «5».
ح: وأخبرنا أبو القاسم إسماعیل بن أبی بکر، أنبأنا أبو بکر بن الطّبریّ «6»، قالوا: أنبأنا أبو الحسین القطّان، أنبأنا عبداللَّه بن جعفر، أنبأنا یعقوب، أنبأنا أبو بکر الحمیدیّ «7»، أنبأنا سفیان، حدّثتنی «8» جدّتی قالت «9»: لقد رأیت الورس عاد «10» رماداً، ولقد رأیت اللّحم کأنّ فیه النّار حین قتل الحسین.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 222، الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 248- 249 رقم 305/ مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2639، الحسین بن علیّ،/ 98؛
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی التّهذیب].
(2)- [لم یرد فی تاریخ الإسلام وتهذیب التّهذیب وفضائل الخمسة].
(3- 3) [لم یرد فی التّهذیب].
(4)- [حکاه فی فضائل الخمسة عن تهذیب التّهذیب].
(5)- [ما بین المعقوفتین عن ابن عساکر ط المحمودی].
(6)- [فی ابن العدیم والعبرات مکانه: «أنبأنا ابن طبرزد، قال: أخبرنا ابن السّمرقندیّ، قال: أخبرناأبو بکر بن الطّبریّ ...»].
(7)- [فی تهذیب الکمال مکانه: «وقال أبو بکر الحمیدیّ ...»].
(8)- [فی تاریخ الإسلام والسِّیَر مکانه: «وقال ابن عیینة، حدّثتنی ...»].
(9)- [فی تهذیب التّهذیب وفضائل الخمسة مکانه: «وقال الحمیدیّ: عن ابن عیینة، عن جدّته أمّ أبیه، قالت ...»].
(10)- [فی تهذیب التّهذیب وفضائل الخمسة: «عادت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 458
المزی، تهذیب الکمال، 6/ 435؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 348، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 211؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 354؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة «1»، 3/ 364؛ المحمودی، العبرات «2»، 2/ 187
أخبرنا أبو محمّد السّلمیّ، أنبأنا أبو بکر الخطیب:
ح: وأخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ «3»، أنبأنا أبو بکر، قالا: أنبأنا أبو الحسین، أنبأنا عبداللَّه، أنبأنا یعقوب، أنبأنا أبو نعیم، أنبأنا عقبة بن أبی حفصة السّلولیّ، عن أبیه، قال: إن کان الورس من ورس الحسین یقال به هکذا فیصیر رماداً.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 222- 223، الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 249 رقم 306/ مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2639- 2640، الحسین بن علیّ،/ 98- 99؛ المحمودی، العبرات 2، 2/ 187
أخبرنا أبو الحسن بن قبیس، أنبأنا وأبو منصور بن زریق، أنبأنا أبو بکر الخطیب، أنبأنا أبو نعیم الحافظ «4»، أنبأنا أبو محمّد عبداللَّه بن محمّد بن جعفر بن حیّان، أنبأنا محمود ابن أحمد بن الفرج، أنبأنا محمّد بن المنذر البغدادیّ «5» سنة إثنتین وثلاثین ومأتین «5»، أنبأنا سفیان بن عیینة «6»، قال: حدّثتنی جدّتی أمّ عیینة، أنّ حمّالًا «7» کان یحمل ورساً فهوی قتل الحسین بن علیّ، فصار ورسه رماداً «8».
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 223، الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 249 رقم
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی فضائل الخمسة عن تهذیب التّهذیب].
(2)- [حکاه فی العبرات عن ابن العدیم].
(3)- [فی ابن العدیم والعبرات مکانه: «أنبأنا ابن طبرزد، قال ابن السّمرقندیّ ...»].
(4)- [فی ابن العدیم والعبرات مکانه: «أنبأنا أبو القاسم عبدالصّمد بن محمّد، قال: أخبرنا أبو الحسن بن‌قبیس، قال: أخبرنا أبو بکر أحمد بن علیّ الحافظ، قال: أخبرنا أبو نعیم الحافظ ...»].
(5- 5) [لم یرد فی ابن العدیم والعبرات].
(6)- [فی تهذیب الکمال مکانه: «وقال محمّد بن المنذر البغدادیّ، عن سفیان بن عیینة ...»].
(7)- [ابن العدیم: «أنّ جمّالًا»].
(8)- [فی ابن العدیم والعبرات: «دماً»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 459
307/ مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2639، الحسین بن علیّ،/ 98؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 435؛ المحمودی، العبرات «1»، 2/ 187.
أنبأنا أبو علیّ الحدّاد «2» وغیره، قالوا: أنبأنا محمّد بن عبداللَّه بن محمّد بن إبراهیم، أنبأنا سلیمان بن أحمد، أنبأنا محمّد بن عبداللَّه «3» الحضرمیّ، «4» أنبأنا أحمد بن یحیی الصّوفیّ، أنبأنا أبو غسّان، أنبأنا أبو نمیر عمّ الحسن بن شعیب «4»: عن أبی حمید الطحّان، قال:
کنت فی خزاعة، فجاؤوا بشی‌ء من ترکة الحسین، «5» فقیل لهم: ننحر «6»، أو نبیع فنقسم؟
قالوا: انحروا «7». قال: فجعل «5» علی جفنة، فلمّا وضعت فارت «8» ناراً.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 223، الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 249 رقم 308، تهذیب ابن بدران، 4/ 339- 340/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2640، الحسین بن علیّ،/ 99؛ مثله المزی، تهذیب الکمال، 6/ 435
أخبرنا أبو عبداللَّه الفراویّ «9»، أنبأنا أبو بکر البیهقیّ.
ح: وأخبرنا أبو محمّد السّلمیّ، أنبأنا أبو بکر الخطیب.
ح: وأخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، أنبأنا أبو بکر بن اللّالکائیّ «10»، قالوا: أنبأنا
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی العبرات عن ابن العدیم].
(2)- [فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا أبو نصر القاضی، قال: أخبرنا علیّ بن الحسن الحافظ، قال: أنبأناأبو علیّ الحدّاد ...»].
(3)- [فی تهذیب الکمال مکانه: «وقال محمّد بن عبداللَّه ...»].
(4- 4) [ابن العدیم: «قال: حدّثنا أحمد بن شعیب»].
(5- 5) [التّهذیب: «فجعلوه»].
(6)- [ابن العدیم: «نتجر»].
(7)- [ابن العدیم: «اتجروا»].
(8)- [ابن عساکر ط المحمودی: «صارت»].
(9)- [فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا أبوالقاسم عبدالصّمد بن محمّد، قال: أخبرنا أبو عبداللَّه محمّد بن الفضل الفراویّ، وأبو محمّد عبدالکریم بن حمزة السّلمیّ، وأبوالقاسم إسماعیل بن السّمرقندیّ فی کتبهم إلیَّ. قال الفراویّ ...»].
(10)- [ابن عساکر ط المحمودی: «ابن اللّالکانیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 460
محمّد بن الحسین بن الفضل، أنبأنا عبداللَّه بن جعفر، أنبأنا یعقوب، أنبأنا سلیمان بن حرب «1»، أنبأنا حمّاد بن زید، حدّثنی جمیل بن مرّة، قال «2»: أصابوا إبلًا فی «3» عسکر الحسین «3» یوم قتل، «4» فنحروها، وطبخوها «4»، قال: فصارت مثل العلقم، فما استطاعوا أن یسیغوا منها شیئاً.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 223، الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 249- 250 رقم 309، تهذیب ابن بدران، 4/ 340/ مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2641، الحسین بن علیّ،/ 100؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 435؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 348، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 211؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 354؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة «5»، 3/ 366
ولم یمسّ أحدٌ من زعفران قوم الحسین شیئاً، فجعله علی وجهه إلّااحترق.
ابن عساکر، تهذیب ابن بدران، 4/ 339
تاریخ النّسویّ، وتاریخ بغداد، وإبانة العکبریّ: قال سفیان بن عیینة، حدّثتنی جدّتی أنّ رجلًا ممّن شهد قتل الحسین کان یحمل ورساً، فصار ورسه دماً، ورأیت النّجم کأنّ فیه النّیران یوم قتل الحسین یعنی بالنّجم النّبات «6».
محمّد بن الحکم، عن أمّه قالت: انتهب النّاس ورساً من عسکر الحسین فما استعملته امرأة إلّابرصت.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 55- 56/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 264؛ المجلسی، البحار، 45/ 300؛ البحرانی، العوالم، 17/ 616
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی تهذیب الکمال وتاریخ الإسلام وسیر أعلام النّبلاء وتهذیب التّهذیب وفضائل‌الخمسة].
(2)- [من هنا حکاه فی التّهذیب].
(3- 3) [التّهذیب: «عسکره»].
(4- 4) [السِّیَر: «فطبخوا منها»].
(5)- [حکاه فی فضائل الخمسة عن تهذیب التّهذیب].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی مدینة المعاجز].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 461
أحادیث ابن الحاشر، قال: کان «1» عندنا رجل خرج علی الحسین، ثمّ جاء «2» بجمل، وزعفران «2»، فکلّما دقّوا الزّعفران صار ناراً، «3» فلطّخت امرأته علی یدیها، فصارت برصاً.
وقال: ونحر البعیر فکلّما جزّوا «4» بالسّکین صار «5» ناراً، «6» قال «3»: فقطّعوه، فخرج منه النّار «6»، فطبخوه، ففارت «7» القدر ناراً «8».
تاریخ النّسویّ: قال حمّاد بن زید: قال جمیل بن مرّة: لمّا طبخوا «9» صارت مثل العلقم «10».
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 57/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 264؛ المجلسی، البحار، 45/ 302؛ البحرانی، العوالم، 17/ 617؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 377
أبو مخنف فی روایة: لمّا دخل بالرّأس علی یزید کان للرّأس طیب قد فاح علی کلّ طیب، ولمّا نحر الجمل الّذی حمل علیه رأس الحسین کان لحمه أمرّ من الصّبر، ولمّا قتل الحسین صار الورس دماً.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 61/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 270؛ المجلسی، البحار، 45/ 305؛ البحرانی، العوالم، 17/ 618
أنبأنا عبدالوهّاب بن المبارک، قال: أنبأنا أبو الحسین بن عبدالجبّار، قال: أنبأنا الحسین بن علیّ الطّناجیریّ، قال: حدّثنا عمر بن أحمد بن شاهین، قال: حدّثنا أحمد بن
__________________________________________________
(1)- [فی شرح الشّافیة مکانه: «قال: أصبح کان ..»].
(2- 2) [شرح الشّافیة: «یحمل ورساً وزعفراناً»].
(3- 3) [مدینة المعاجز: «ونحرو الجمل»].
(4)- [شرح الشّافیة: «حزّ»].
(5)- [زاد فی البحار والعوالم: «مکانها»].
(6- 6) [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(7)- [فی مدینة المعاجز وشرح الشّافیة: «فصارت»].
(8)- [أضاف فی البحار والعوالم: «ویروی عن سفیان بن عیینة ویزید بن هارون الواسطیّ أنّهما قالا: نحر إبل الحسین علیه السلام فإذا لحمه یتوقّد ناراً»، وإلی هنا حکاه عنه فی شرح الشّافیة].
(9)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم: «طبخوها»].
(10)- العلقم: الحنظل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 462
عبداللَّه بن سالم، قال: حدّثنا علیّ بن سهل، قال: حدّثنا خالد بن خداس «1»، قال: حدّثنا حمّاد بن زید، عن جمیل «2» بن مرّة، عن أبی الوضی «3»، قال: نحرت الإبل الّتی حمل علیها رأس الحسین علیه السلام وأصحابه، فلم یستطیعوا أکلها، کانت لحومها أمرّ من الصّبر.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 45، المنتظم، 5/ 342/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 311
ونحرت الإبل الّتی کانت مع الحسین فلم یؤکل لحمها، لأنّه کان أمرّ من الصّبر.
وعن عبدالکریم بن یعفور الجعفیّ: أ نّه لمّا جعل اللّحم فی القدر، صار ناراً.
وکان مع الحسین علیه السلام ورسٌ وطیبٌ، فاقتسموه، فلمّا صاروا إلی بیوتهم صار رماداً.
وعن مشایخ طیّ قالوا: وجد شمر بن ذی الجوشن فی رحل الحسین علیه السلام ذهباً، فدفع بعضه إلی ابنته، فدفعته «4» إلی صائغ یصوغ منه حُلیّاً، فلمّا أدخله النّار صار نحاساً. وقیل:
ناراً، وما تطیّبت «5» امرأة من ذلک الطِّیب إلّابَرصت.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 44
أخبرنا غیر واحد، عن عبدالوهّاب بن المبارک، أنبا أبو الحسین بن عبدالجبّار، أنبا الحسین بن علیّ الطّناجیریّ، ثنا عمر بن أحمد بن شاهین، ثنا أحمد بن عبداللَّه بن سالم، ثنا علیّ بن سهل، ثنا خلد بن حداش، ثنا حمّاد بن زید، عن ابن مرّة، عن أبی الوصیّ ومروان «6» بن الوصین، قال: نحرت الإبل الّتی حمل علیها رأس الحسین وأصحابه، فلم یستطیعوا أکل لحومها کانت أمرّ من الصّبر.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 151/ عنه: دانشیار، حول البکاء،/ 73
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «خداش»].
(2)- [المنتظم: «حمیل»].
(3)- [المنتظم: «أبی الوصیّ»].
(4)- [فی المطبوع: «فدفعه»].
(5)- [فی المطبوع: «تطیّب»].
(6)- [فی حول البکاء مکانه: «وأخرج سبط ابن الجوزیّ الحنفیّ فی تذکرة الخواصّ بسنده عن أبی الوصین‌ومروان ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 463
أخبرنا مرجا بن أبی الحسن التّاجر، قال: أخبرنا محمّد بن علیّ بن أحمد، قال:
أخبرنا أبو الفضل بن أحمد بن عبداللَّه، قال: أخبرنا محمّد بن محمّد بن مخلّد، قال: أخبرنا علیّ بن الحسن، قال: أخبرنا أبو بکر بن عثمان الحافظ، قال: حدّثنا یزید بن هارون، قال: أخبرتنی أمّی، عن جدّتها، قالت: أدرکت قتل الحسین بن علیّ (رضوان اللَّه علیه)، فلمّا قتل خرج ناس إلی إبل کانت معه فانتهبوها، فلمّا کان اللّیل رأیت فیها النّیران تلتهب «1»، فاحترق کلّ ما أخذ من عسکره.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2620، الحسین بن علیّ،/ 79/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 189
أخبرنا مرجا بن الحسن الواسطیّ، قال: أخبرنا أبو طالب محمّد بن علیّ بن علیّ، قال: أخبرنا محمّد بن عمّار بن سمعان، قال: حدّثنا أسلم بن سهل، قال: حدّثنا إسماعیل ابن عیسی، قال: حدّثنا یزید بن هارون، قال: حدّثتنی أمِّی، عن جدّتها، قالت:
أدرکتُ قتل الحسین بن علیّ رضی الله عنه، فلمّا قُتل خرج ناس إلی إبل کانت معه، فانتهبوها، فلمّا کان اللّیل، رأیت فیها النّیران تلتهب، کلّما أخذ «2» من عسکره.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2640، الحسین بن علیّ،/ 99/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 187
قال: وسمعت زکریّا بن یحیی بن عمر الطّائنیّ، قال: سمعت غیر واحد من مشیخة طیّ یقول: وجد شمر بن ذی الجوشن «3» فی ثقل الحسین ذهباً، فدفع «4» بعضه إلی ابنته ودفعته إلی صائغ، یصوغ لها منه حلیّاً، فلمّا أدخله النّار صار هباءً. «5» قال: وسمعتُ غیر زکریّا یقول: صار نحاساً «5». فأخبرت شمراً «6» بذلک، فدعا بالصّائغ،
__________________________________________________
(1)- [زاد فی العبرات: «فاعتلت»].
(2)- [العبرات: «أخذوه»].
(3)- [فی شرح الشّافیة مکانه: «ووجد الشّمر (لعنه اللَّه) ...»].
(4)- [شرح الشّافیة: «فأعطی»].
(5- 5) [شرح الشّافیة: «وفی خبر: صار نحاساً، وقیل: ناراً»].
(6)- [شرح الشّافیة: «الشّمر (لعنه اللَّه)»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 464
فدفع إلیه باقی الذّهب، وقال: أدخله النّار بحضرتی، ففعل الصّائغ، «1» فعاد الذّهب هباءً، وقال غیره «1»: عاد نحاساً.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 56- 57/ مثله ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 377
وعن سفیان أیضاً: أنّ رجلًا ممّن شهد قتل الحسین کان یحمل ورساً، فصار ورسه رماداً. أخرجه الملّا فی سیرته.
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 144
أخبرنی المشایخ تاج الدّین علیّ بن أنجب بن عثمان بن عبیداللَّه الخازن، ومجد الدّین عبدالصّمد بن أحمد بن عبدالقادر بن أبی الجیش، وکمال الدّین علیّ بن محمّد بن محمّد بن وضّاح الشّهربانیّ، وجماعة آخرون رحمهم اللَّه إجازة، قالوا: أنبأنا محبّ الدّین أبو البقاء عبداللَّه بن الحسین بن عبداللَّه العُکبراویّ، إجازة إن لم یکن سماعاً، قال: أنبأنا أبو الفتح محمّد بن عبدالباقیّ بن أحمد بن سلیمان- سماعاً یوم الأحد سلخ رجب سنة خمس وثلاثین وخمس مأة- أنبأنا أبو الحسن علیّ بن الحسین بن أیّوب البزّار، أنبأنا أبو علیّ محمّد بن أحمد بن الحسن بن إسحاق الصّوّاف قراءة علیه وأنا أسمع، فأقرّ به، حدّثنا أبو علیّ بشر ابن موسی، حدّثنا محمّد بن موسی، حدّثنا سفیان بن وکیع، حدّثنا جریر، عن الأعمش، قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیهما السلام احمرّت آفاق السّماء أربعة أشهر وصار الورس رماداً.
الحموئی، فرائد السّمطین، 2/ 160 رقم 448- 449
من کتاب: [دلائل النّبوّة] للإمام أبی بکر محمّد بن علیّ بن [إسماعیل] القفّال [الکبیر] الشّاشیّ رحمه الله [المولود عام (291) المتوفّی سنة (365)]، قال «2»: حدّثنا عمر بن محمّد بن
__________________________________________________
(1- 1) [شرح الشّافیة: «فکان هباءً. وقیل:»].
(2)- ما بین المعقوفات أخذناه من ترجمة الرّجل من کتاب: الوافی بالوفیات: ج 4 ص 112، وقال بعده: کان [القفّال] فقیهاً محدّثاً أصولیّاً لغویّاً شاعراً، لم یکن بما وراء النّهر مثله فی وقته للشّافعیّة، رحل إلی خراسان والعراق والحجاز والشّام والثّغور، وسار ذکره فی البلاد، وصنّف فی الفروع والأصول. وسمع ابن خزیمة ومحمّد ابن جریر، وعبداللَّه المدائنیّ، ومحمّد بن محمّد الباغندیّ، وأبا القاسم البغویّ، وأبا عروبة وطبقتهم. وساق الکلام إلی أن قال: وقال الحاکم: کان القفّال شیخنا أعلم مَن لقیته من علماء عصره.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 465
یحیی، حدّثنا النّصر بن طاهر، حدّثنا سفیان بن عیینة، قال: حدّثتنی جدّتی «1» قالت:
لمّا قتل الحسین بن علیّ علیهما السلام کانت معه إبل، فاستاقوها لیزید بن معاویة- علیهما ما یستحقّهما- تحمل «2» الورس، فلمّا نحرت رأینا لحومها مثل العلقم، ورأینا الورس رماداً، وما رفعنا حجراً إلّاوجدنا تحته دماً.
الحموئی، فرائد السّمطین، 2/ 165 رقم 452/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 179
روی أبو الشیخ فی کتاب (السّنّة) بسنده: أ نّه یوم قتل الحسین أصبحوا من الغد، وکلّ قدر لهم طبخوها صار دماً وکلّ أناء لهم فیه ماء صار دماً.
وروی أیضاً بسنده إلی حمامة بنت یعقوب الجعفیّة، قالت: کان فی الحیّ رجل ممّن شهد قتل الحسین، فجاء بناقة من نوق الحسین علیه السلام، فنحرها وقسّمها فی الحیّ، فالتهبت القدور ناراً، فأکفیناها.
وروی أیضاً بسنده إلی یزید بن أبی زیاد، قال: شهدت مقتل الحسین وأنا ابن خمسة عشر سنة، فصار الفرس فی عسکرهم رماداً، واحمرّت السّماء لقتله، وانکسفت الشّمس لقتله حتّی بدت الکواکب نصف النهار، وظنّ النّاس أنّ القیامة قد قامت، ولم یرفع حجر فی الشّام إلّاروی تحته دم عبیط.
وقال سفیان بن عیینة (رحمه اللَّه): حدّثتنی جدّتی أمّ عینیة: أنّ حمّالًا کان یحمل ورشاً فهوی قتل الحسین، فصار ورشه رماداً.
الزّرندی، درر السّمطین،/ 220
فأخرج أبو الشّیخ ابن حبّان فی کتاب السّنّة، عن زید بن أبی زیاد، قال: شهدتُ مقتل الحسین رضی الله عنه وأنا ابن خمس عشرة سنة، فصار الورس فی معسکرهم رماداً [...].
قلت: وقوله: «فصار الورس» أی الّذی حملته قافلة من الیمن ترید العراق، فوافاها الحسین رضی الله عنه بالطّریق، وإلیه یشیر قول سفیان بن عیینة: حدّثتنی جدّتی أمّ عیینة: أنّ جمالًا کانت تحمل ورساً ممّن شهد قتل الحسین، فصار ورسه رماداً، ومن هذا القبیل
__________________________________________________
(1)- الظّاهر أنّ هذا هو الصّواب، وفی أصلیّ معاً: «حدّثتنی جدّة ...».
(2)- [فی المطبوع: «یحمل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 466
ما سبق من تحویل الدّنانیر خزفاً [...].
قال: وسمعتُ زکریّا بن یحیی بن عمر الطّائیّ قال: سمعتُ غیر واحد من مشیخة طی یقول: وجد شمر بن ذی الجوشن فی ثقل الحسین ذهباً، فدفع بعضه إلی ابنته، فدفعته إلی الصّائغ یصوغ لها منه حلیّاً، فلمّا أدخلهُ النّار صار هباء. وسمعتُ غیر زکریّا یقول: صار نحاساً، فأخبرتُ شمراً بذلک، فدعی بالصّائغ، فدفع إلیه بقیّة الذّهب، فقال: أدخله النّار بحضرتی، ففعل الصّائغ، فعاد الذّهب هباء، وقال غیره: عاد نحاساً.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 415
وصار الورس الّذی فی عسکرهم رماداً «1»، ونحروا ناقة فی عسکرهم، فکانوا یرون فی لحمها مثل النّیران، وطبخوها، فصارت مثل العلقم.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 207/ عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه، 1/ 345
(وأخرج) أبو الشّیخ: إنّ العدس «2» الّذی کان فی عسکرهم تحوّل رماداً، وکان فی قافلة من الیمن ترید العراق «3» فوافتهم حین قتله «3».
وحکی ابن عیینة، عن «4» جدّته أنّ جمّالًا ممّن «4» «5» انقلب ورسه «6» رماداً «7» أخبرها بذلک «8».
و 6 7 نحروا ناقة فی عسکرهم، فکانوا یرون فی لحمها مثل النّیران «9»، فطبخوها،
__________________________________________________
(1)- [الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه: «دماً» وإلی هنا حکاه عنه فیه].
(2)- [فی ینابیع المودّة ونفس المهموم والإمام الحسین علیه السلام وأصحابه وحول البکاء والعبرات: «الورس»].
(3- 3) [فی ینابیع المودّة والعبرات: «فوافقهم»].
(4- 4) [فی ینابیع المودّة والعبرات: «حربه (جدّته) إنّ رجلًا»].
(5)- [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه].
(6- 6) [العبرات: «بالرّماد وأخبر أ نّهم»].
(7- 7) [ینابیع المودّة: «أخبر بانقلاب ورسه بالرّماد، وأخبر أ نّهم»].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه وأضاف: «ویمکن تعدّد الواقعة، أو تصحیف رماداً بدم»].
(9)- [فی المطبوع: «الفیران» وفی ینابیع المودّة: «الغیران»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 467
فصارت مثل العلقم «1».
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 116/ عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 16، 19؛ القمی، نفس المهموم،/ 485؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه، 1/ 345؛ دانشیار، حول البکاء،/ 72؛ المحمودی، العبرات، 2/ 190
وفی روایة: نحرت إبل الحسین علیه السلام، فإذا لحمها یتوقّد ناراً، وکان الشّمر (لعنه اللَّه) قد أخذ من الإبل الّتی تحت رحل الحسین علیه السلام فنحرها، وقسّم لحمها علی قوم من أهل الکوفة، فأمر المختار فأحصوا کلّ دار دخلها ذلک اللّحم، فقتل أهلها.
فی مثیر الأحزان: کان مع الحسین علیه السلام ورس وطیب فاقتسموه، فلمّا صاروا إلی
__________________________________________________
(1)- و ابو الشیخ روایت کرده که قافله از یمن در آن وقت به جانب عراق می‌رفت و چون لشکر یزید به آن جانب می‌رفت به ایشان مرافقت نمود به مجرد همین رفاقت بعضی از شتران اهل قافله که در رسن بارها می‌داشتند همه آنها به خاکستر منقلب شد.
و ابن عیینه از جد خود روایت کرده که بعضی از شترداران که ورس ایشان در آن قافله خاکستر شده بود وی را از این معنی خبر دادند [...] و در آن لشکر کشتند شتری، گوشت آن تغییر یافته بود و بعد از آن که پختند، تلخ بود؛ مثل علقم که گیاهی است در غایت تلخی.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 338
ایضاً از ابن حاشر روایت کرده است که گفت: «مردی از آن ملاعین که به جنگ امام حسین علیه السلام رفته بودند، چون به نزد ما برگشت، از اموال آن حضرت شتری و قدری زعفران آورد. چون آن زعفران را می‌کوبیدند، آتش از آن شعله می‌کشید؛ و زنش بر خود مالید، در همان ساعت پیس شد؛ چون آن شتر را ذبح کردند، به هر عضو از آن شتر که کارد می‌رسانیدند، آتش از آن شعله می‌کشید؛ و چون آن را پاره کردند، آتش از پاره‌های آن مشتعل بود؛ چون در دیگ افکندند، آتش از آن مشتعل گردید، چون از دیگ بیرون آوردند، از جدوار تلخ‌تر بود.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 784
ایضاً روایت کرده است که بوی‌های خوشی که از انبار حضرت غارت کردند، همه خون شد و گیاه‌ها که برده بودند، همه آتش در آن افتاد.
و به روایت دیگر، از آن بوی خوش هرکه استعمال کرد از مرد و زن البته پیس شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 781
پس خبر به او [مختار] رسید که شمر بن ذی‌الجوشن شتری از شتران حضرت را به غنیمت برداشته بود و چون به کوفه رسید، آن شتر را نحر و گوشت آن را قسمت کرده بود. چون این خبر را شنید، گفت: «تفحص کنید و از این گوشت داخل هر خانه‌ای که شده باشد، مرا خبر کنید.»
پس فرمود، آن خانه‌ها را خراب کردند و هرکه از آن گرفته یا خورده بود، به قتل آوردند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 797
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 468
بیوتهم صار الورس رماداً، وما تطیّبت امرأة بذلک الطّیب إلّاوبرصت، فجی‌ء بهم إلی المختار، فقال: یا قتلة الصّالحین! ألا ترون أنّ اللَّه بری‌ء منکم، أخذتم الورس فی یوم نحس! فأخرجهم إلی السّوق وقتلهم، علیهم لعائن اللَّه.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 376- 377
وکان فی عسکرهم ورس، فصار رماداً، ونحروا ناقة فی عسکرهم فصاروا یرون فی لحمها مثل النّیران «1»، وطبخوها، فصارت کالعلقم.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 212- 213
وقد قیل: کان أبو عبداللَّه علیه السلام أعدّ جملًا لنفسه علیه السلام یحمل علیه خیمته وثقله، وهو راحلته الّتی رکبها، ووعظ ابن سعد وقومه، وکان یوم الواقعة قریباً من المخیّم، فلمّا صارت الصّیحة، وسمع وقع حوافر الخیل وزعقات الرّجال أقبل یمشی إلی أن صار بین القتلی، فوقف هناک، فجعل تارة ینظرهم، وتارة ینظر میمنة ومیسرة، فقصده ثلاثة فوارس، ثمّ ساقوه، فتوجّه إلی منازل الخیم، وکلّما أرادوا منعه عن ذلک الوجه لم یقدروا، فتبعوه فلمّا وصل إلی مکان خیمة أبی عبداللَّه علیه السلام فلم یرها، التفت إلی جهاته ثمّ شمّ تلک البقعة، وجعل یرغو رغاء عظیماً، وکلّما رکزوه لم ینبعث وزاد رغاؤه، ثمّ برک فی موضعه، وکأ نّه عرف أنّ الخیمة نهبت، فجعل یضرب برأسه الأرض، ویعضّ بأسنانه صفحیته، وظهره حتّی أدماها، فلمّا ضعف عن النّهوض نحروه فی مکانه، واقتسموا لحمه، وقیل: وضعوا علی ظهره الخیمة، فطاوعهم، ثمّ جعلوا طریقه علی مصرع الحسین علیه السلام لینظروه ما یفعل، فلمّا نظر إلی الحسین علیه السلام مطروحاً قصده، ووقف علیه، وجعل یشمّه ویرغو، فلمّا رآه لم ینهض ولم یتحرّک برک إلی جنبه علیه السلام مظللًا له، فلمّا أعیی من عظم ما لحقه من رغائه وضرب رأسه علی الأرض نحروه فی مکانه، واقتسموا لحمه، وطبخوه، فلم ینضج وقیل:
إنّه صار شعلة فأحرق القدر بما فیه.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 61
إنّ هذا من قبیل المعجزات الّتی هی من قسم الأخبار عن المغیّبات المصادف للواقع:
ثمّ لا یخفی علیک أنّ کلّ جملٍ وناقة وهکذا کلّ شی‌ء نهب فی کربلاء من أموال آل محمّد
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «الفیران»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 469
صلی الله علیه و آله و سلم قد وجد فیه آیة ساطعة، وبیِّنة قاطعة، وذلک أنّ الکفّار النّاهبین حیث دقّوا الزّعفران صار ناراً، فجعلت المرأة تأخذ منه، فتلطّخه علی یدها فتصیر برصاً، ثمّ إنّهم لمّا جزّوا البعیر صار مکانه ناراً، فجعلوا یسلخونه، فصار مکانه ناراً، فقطّعوه، فخرج منه النّار، فطبخوه، وکلّما أوقدوا النّار فار القدر ناراً، فجعلوه فی الجفنة، فصار ناراً، فأخذوا عظماً، فلمّا کسّروه صار مکانه نار، إلی غیر ذلک من الآیات السّاطعة، وخوارق العادات القاطعة الّتی وجدت فی کلّ شی‌ء نهب فی کربلاء، ثمّ إنّ أکثر الکفّار الّذین حضروا فی یوم الطّفّ فی کربلاء قد قتلوا لعنهم اللَّه، فی ید المختار بن أبی عبیدة، وأیادی أنصاره بأشدِّ عذاب، وأسوء قتلةٍ، وإنّ جمعاً منهم لعنهم اللَّه قد ذاقوا فی الدّنیا عذاب النّار قبل عذاب الآخرة، وإنّ جمعاً منهم لعنهم اللَّه قد ابتلوا فی الدّنیا بأنواع من الأمراض، والأوجاع المخزیة المفضحة، وإنّ جمعاً منهم لعنهم اللَّه قد مسخهم اللَّه تعالی وبدّل صورهم بأقبح الصّور کصورة الکلب والخنزیر. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 176- 177
__________________________________________________
(1)- در بحار الانوار از جمیل بن مرّه مروی است که در آن روز که حضرت سید الشهدا به قتل رسید، شتری از لشکرگاه آن حضرت به دست مشرکان افتاد. پس آن شتر را بکشتند و بپختند و چون خواستند از آن مطبوخ مأکول دارند، مانند علقم که درختی بس تلخ است، مرارت یافت؛ چندان که نتوانستند از گوشت و آبِ گوشتش بخورند.
و دیگر از سفیان نسوی مسطور است که گفت: «جده‌ام با من حدیث راند و گفت که در آن روز که حسین علیه السلام به عز شهادت فایز شد، نگران شدم که ورس یعنی اسپرک 1 به خاکستر عود گرفته بود و نیز گوشتها را آتش درافتاده بود.»
عقبةبن‌ابی‌حفصه گوید که پدرم می‌گفت: «اگر آن ورس از ورس حسین علیه السلام باشد، این سخن صحیح باشد و به خاکستر تبدیل جوید.»
و نیز از زید بن ابی الزیاد مروی است که گفت: «در روز شهادت امام حسین علیه السلام چهارده ساله بودم و آن ورسی که در لشکرگاه آن جماعت بود، خاکستر شده بود و آفاق آسمان به جمله حمرت گرفته و شتری را در لشکرگاه خودشان بکشتند و در گوشتش آتش افروخته دیدند.»
و دیگر از فتح بن شخرف عابد مروی است که می‌گفت: «چنان بود که به هر روزی، مقداری نان برای گنجشکان ریزریز همی‌کردم و عصافیر از آن بخوردند و چون روز عاشورا درآمد و به قانون دیگر ایام نان را ریزریز کردم، آن‌حیوان نخورد وبدانستم که عصافیر به‌سبب قتل حسین علیه السلام از خوردنش امتناع ورزیدند.»
راقم حروف گوید: «ممکن است در طعم نان تغییری روی داده باشد که آن حیوان را امکان خوردن آن نبوده است و می‌شود آن حیوان به سبب اندوه، آن روز اجتناب ورزیده باشد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 470
__________________________________________________
- و هم در آن کتاب از ابن حاشر مسطور است که گفت: مردی که بر حسین علیه السلام خروج کرده بود و نزد ما بود، شتری و مقداری زعفران بیاورد و چنان بود که از آن زعفران هر وقت کوبیدن گرفتند، آتش می‌گردید و نیز زنی مقداری از آن را بر دست خود بسود و به آسیب برص دچار شد و آن شتر را بکشتند و چون با کاردش پاره همی ساختند، از مکانش آتش برافروختی، و چون پاره پاره کردند، همچنان آتش از آن برآمد و چون در دیگ به طبخ درآوردند، از دیگ آتش برافروخت.»
و نیز از سفیان بن عیینة و یزید بن هارون واسطی مروی است که گفتند: «شتر حسین علیه السلام را نحر کردند و چون نگران شدند، از گوشتش آتش برافروخت.»
و دیگر ابو مخنف حدیث کرده است که: چون سر مطهر حضرت سید الشهدا علیه السلام را به مجلس یزید علیه اللعنه درآوردند، چنان بویی خوش بردمید که از جمله طیبهای جهان برتر بود، و چون آن شتری را که حامل سر مبارک آن حضرت بود، نحر کردند، گوشتش را از صبر سقوطر 2 تلخ‌تر دیدند، و چون آن حضرت شهید شد، ورس به خون عود گرفت.
و نیز در خبر زعفران و جمل از ابی عبداللَّه ناصح مروی است که کنیزکی حدیث رانده بود و گفت: «چون از آن گوشت در قدح ریختند، آتش از آن بردمید. در آن هنگام من کودک بودم و پاره‌ای از استخوان شتر را برگرفتم و در گل نهفتم و بعد از زمانی از گل درآوردم و چون کارد بر آن برکشیدیم، از جایش آتش نمودار شد. بدانستم که آن استخوان همان شتر است. پس مدفونش ساختم.»
و دیگر در کشف الغمه از عیسی بن حارث کندی مسطور است که گفت: از زکریا بن یحیی بن عمر طایی شنیدم که گفت: جماعتی بسیار از مشایخ طی گفتند که شمر بن ذی الجوشن لعنة اللَّه علیه در میان بار و اثقال امام حسین علیه السلام، مقداری طلای سرخ بیافت و آن ذهب را به یکی از دختران خویش بداد و آن دختر به زرگری بداد تا از بهرش حلی و زیور سازد؛ چون مرد صایغ آن زر در آذر برد، هباء شد. می‌گوید: از دیگری غیر از زکریا شنیدم که آن زر سرخ مس شد، و آن دختر با پدر خبیثش باز گفت: شمر آن زرگر را بخواست، و بقیه آن زر را به او داد و گفت: «در حضور من به آتش بتاب!»
و چون صایغ در آتش برد، هبا شد. هبا آن گرد هواست که از روزن در تابش آفتاب پدید شود، و به روایتی آن زر به آتش تبدیل شد.
1. با کاف فارسی بر وزن بهترک گیاهی است زرد که بدان چیزها رنگ کنند و آن در ولایت یمن بیشتر از جاهای دیگر به هم می‌رسد گویند چون یک سال بکارند ده سال باقی ماند و گیاه آن شبیه گیاه کنجد است و جامه که از آن رنگ کنند پوشیدنش قوت بسیار دهد.
2. سقوطر بر وزن کبوتر، گیاهی است که صبر از آن حاصل می‌شود.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 365- 368
در شرح شافیه و کتب دیگر مسطور است که: گروهی از لشکر عبیداللَّه بن زیاد شتری از سپاه حسین علیه السلام به غارت بردند و کشتند و پختند. به مرارت علقم 1 برآمد و به روایتی شتر حسین را چون بکشتند، گوشت آن آتش افروخته شد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 471
(ومنها) الورس. قد مرّ ضبط الوَرْس وأ نّه نبات کالسّمسم لیس إلّابالیمن، یُزرع، فیبقی عشرین سنة. وقد مرّ أیضاً أ نّه أرسله عاملُ الیمن مع أشیاء إلی یزید، فأخذه الحسین علیه السلام فی الطّریق، ونحن نکتفی فی ذلک بما ذکروه فی أحادیثهم وتواریخهم، وإلّا ففی کتب أصحابنا، وأحادیثهم وتواریخهم، ما یفید القطع به.
ففی تاریخ بغداد وإبانة العسکریّ: إنّ رجلًا فی یوم قتل الحسین أخذ مقداراً من الورس وحمل، فصار الوَرْسُ دماً.
وفی شرح الهمزیة المتقدِّمة: وممّا ظهر یوم قتله أنّ الورس انقلب دماً. [...]
__________________________________________________
- و مردی از اموال منهوبه آن حضرت، مقداری زعفران با خود آورد؛ چون بکوفت تا به کار برد، آتش شد و زنی از آن زعفران بر خود طلی کرد 2؛ مرض برص با دید آورد هر شتر که نحر کردند و پختند، از قدر و دیکدان آتش برافروخت و از طیب ورس آن‌چه بردند، هر زن که خود را بدان طیب خوشبوی ساخت، مبروص شد. شمر بن ذی الجوشن مبلغی زر با خود به کوفه آورد تا صایغی از بهر او حلی کند 3؛ چون مرد زرگر آن زر را به آتش برد، هبا 4 و نابود شد. چون این خبر به شمر لعین آورد، گفت: «در نزد من این صنعت بباید کرد.»
لا جرم صایغ در نزد شمر آن ذهب را در آتش افکند؛ همچنان هبا شد و به روایتی نار یا نحاس 5 شد.
1. مرارت: تلخی. علقم: حنظل که آن را هندوانه ابو جهل نامند.
2. طلی کردن: مالیدن.
3. صایغ: زرگر. حلی: زیورهایی که از طلا ساخته می‌شود.
4. هبا گشتن: نابود شدن، از بین رفتن.
5: نار: آتش. نحاس: مس.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 4/ 5- 6
و از ورس و حلی و حلل چیزی به جای نگذاشتند و اسب و شتر و مواشی آنچه دیدار شد، ببردند.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 11
سدی گفت: هرکس از آن لشگر که گندمی برده یا گیاهی خورده، یا از آب فرات نوشیده باشد، ابداً دیدارش به دیدار محمد صلی الله علیه و آله و سلم برخوردار نشود و از بهشت کامکار نگردد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 364
و به روایتی، آن‌گاه در خدمتش [المختار] معروض افتاد که شمر ذی‌الجوشن شتری از شتران امام حسین علیه السلام را به غنیمت برد و چون به کوفه رسید، نحر نمود و گوشتش را به مردم کوفه قسمت نمود. مختار فرمان کرد تا تفحص کنند و هر خانه را که از آن گوشت بهره رسیده [است]، معروض دارند. چون در خدمتش معلوم گردید، بفرمود تا آن خانه‌ها را ویران کرده و با خاک یکسان داشته و نیز هر کس از آن گوشت بخورده بود، سر از تنش برگرفتند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 382- 383
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 472
وعن محمّد بن الحکم، عن أمِّه: أ نّه ما استعملت امرأة من الوَرْس المنهوب عنه علیه السلام إلّاوبرصت.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه، 1/ 345
وانتهبوا رحله وثقله وسلبوا نساءه ونحرت «1» الإبل الّتی کانت مع الحسین علیه السلام فلم یؤکل لحمها لأنّه کان أمرّ من الصّبر.
«وروی»: أ نّه لمّا جعل اللّحم فی القدر صار ناراً.
«وکان» مع الحسین علیه السلام ورس وطیب، فاقتسموه، فلمّا صاروا «2» إلی بیوتهم صار دماً.
«وعن» مشائخ من طی‌ء أ نّهم قالوا: وجد شمر بن ذی الجوشن فی رحل الحسین علیه السلام ذهباً، فدفع بعضه إلی ابنته، فدفعته إلی صائغ یصوغ منه حلیّاً، فلمّا أدخله النّار، صار نحاساً، وقیل: ناراً «3»، «وما» تطیّبت امرأة من ذلک الطّیب إلّابرصت.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 193- 194/ عنه: دانشیار، حول البکاء،/ 73
وفی خطط المقریزیّ یقال: إنّه لم یمس أحد من زعفرانهم شیئاً، فجعله علی وجهه الاحتراق، وأ نّهم أصابوا إبلًا فی عسکر الحسین یوم قتل، فنحروها، وطبخوها، فصارت مثل العلقم، فما استطاعوا أن یسیغوا منها شیئاً.
دانشیار، حول البکاء،/ 72
__________________________________________________
(1)- [فی حول البکاء مکانه: «وذکرت فی لواعج الأشجان ما هذا لفظه ولست أعلم الآن من أین نقلته: ونحرت ...»].
(2)- [حول البکاء: «صار»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی حول البکاء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 473

قال «1»: [أبو غالب بن البنّاء، أنبأنا أبو الغنائم بن مأمون، قالا: أنبأنا أبو القاسم بن حبّابة] وأنبأناالبغویّ، حدّثنی أحمد بن محمّد بن یحیی بن سعید «2»، أنبأنا زید بن الحباب، «3» حدّثنا وقال أبو غالب «3»: حدّثنی أبو یحیی مهدیّ بن میمون، قال: سمعت مروان «4» مولی هند بنت المهلّب «5» یقول- وقال أبو غالب «5»، قال-: حدّثنی بّواب عبیداللَّه بن زیاد، أ نّه لمّا جی‌ء برأس الحسین، «6» فوضع «7» بین یدیه «6»، رأیت حیطان دار الإمارة تتسایل «8» دماً «9».
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 221، الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 246 رقم 300، تهذیب ابن بدران، 4/ 339، مختصر ابن منظور، 7/ 150/ مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2636، الحسین بن علیّ،/ 95؛ محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 145؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 433- 434؛ السّمهودی، جواهر العقدین،/ 416؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة «10»، 3/ 365؛ المحمودی، العبرات، 2/ 197
وذکر زکریّا فی کتاب الفتن حدیثاً آخر، فقال: حدّثنا أحمد بن سعید الدّارمیّ، قال:
حدّثنا سلیمان بن حرب، قال: حدّثنا مهدیّ بن میمون، قال: حدّثنی مروان مولی هند، قال: حدّثنی بوّاب ابن زیاد قال: لقد نظرتُ إلی حیطان دار الإمارة یوم جی‌ء برأس الحسین علیه السلام وکأ نّها تسیل دماً.
ابن طاووس، الملاحم والفتن،/ 173
__________________________________________________
(1)- [فی ابن العدیم والعبرات: «وأنبأنا أبو حفص المکتب قال:»].
(2)- [فی ابن العدیم والعبرات: «سعد»].
(3- 3) [فی ابن العدیم وتهذیب الکمال والعبرات: «قال»].
(4)- [فی ذخائر العقبی وجواهر العقدین وفضائل الخمسة مکانه: «وعن مروان ...»].
(5- 5) [لم یرد فی ابن العدیم وذخائر العقبی وتهذیب الکمال وجواهر العقدین وفضائل الخمسة والعبرات].
(6- 6) [لم یرد فی التّهذیب والمختصر].
(7)- [لم یرد فی ذخائر العقبی وجواهر العقدین وفضائل الخمسة].
(8)- [فی تاریخ مدینة دمشق وابن العدیم وذخائر العقبی وتهذیب الکمال وفضائل الخمسة والعبرات: «تُسایل»].
(9)- [أضاف فی ذخائر العقبی وفضائل الخمسة: «خرجه ابن بنت منیع»].
(10)- [حکاه فی فضائل الخمسة عن ذخائر العقبی وفی العبرات عن ذخائر العقبی وابن العدیم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 474
أنّه لمّا جی‌ء برأس الحسین إلی دار زیاد «1» سالت حیطانها «2» دماً.
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 116/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 477؛ القمی، نفس المهموم،/ 402، 486؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه، 1/ 393؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 363؛ دانشیار، حول البکاء،/ 74؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 362
قال مَن حضر: رأیت ناراً قد خرجت من القصر کادت تحرقه. فقام ابن زیاد عن سریره هارباً، ودخل بعض بیوته، «3» کلّ ذلک، ولم یرتدع اللّعین «3» عن غیّه وشقاوته.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 480/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 51؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 476
و [إنّه] لمّا جی‌ء برأس الحسین رضی الله عنه إلی دار ابن زیاد، صار لون حیطانها دماً. «4»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 20
فی اللّهوف: ثمّ إنّ ابن زیاد جلس فی قصر الإمارة وأذن للنّاس إذناً عامّاً، وأدخل نساء الحسین علیه السلام وصبیانه إلیه، وجی‌ء برأس الحسین علیه السلام روحی له الفداء، فوضع بین یدیه فی طشت.
قال ابن حجر فی الصّواعق: ولمّا جی‌ء برأس الحسین علیه السلام إلی دار ابن زیاد، سالت حیطانها دماً، فرقّ له المحبّ والعدوّ حتّی قالت مرجانة أمّ ابن زیاد لابنها: یا خبیث! قتلت ابن بنت رسول اللَّه، واللَّه لا تری الجنّة أبداً.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 109
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار ونفس المهموم والإمام الحسین علیه السلام وأصحابه ووسیلة الدّارین وفضائل الخمسة: «ابن زیاد»].
(2)- [الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه: «حیطانه»].
(3- 3) [الأسرار: «فرأی ذلک الکافر اللّعین کلّ ذلک، ولم یرتدع»].
(4)- در منتخب طریحی مسطور است که: «در این هنگامه، آتشی از قصر ابن زیاد زبانه زدن گرفت و لمعات و بروق آن در جو هوا متصاعد گشت. ابن زیاد از دیدار آن، چنان بیمناک شد که از سریر خویش برجست ودر بعضی از بیوت خانه گریخت. چون آن نار ناپیدا گشت، باز آمد وبر سریر خویش بنشست.»
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 72
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 475

قال: أخبرنا «1» الفضل بن دکّین ومالک بن إسماعیل، قالا: حدّثنا عبدالسّلام بن حرب، عن عبدالملک بن کردوس، عن حاجب عبیداللَّه بن زیاد، قال: دخلت معه القصر حین قتل الحسین. قال: فأضرم فی وجهه نار «2»- أو کلمة نحوها- فقال: هکذا بکمّه علی وجهه وقال: «3» لا تحدِّث بهذا «3» أحداً.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 89- 90 رقم 318/ عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 39/ 333؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 285- 286؛ المحمودی، العبرات، 2/ 198
حدّثنا محمّد بن عبداللَّه الحضرمیّ، ثنا أحمد بن یحیی الصّوفیّ «4»، ثنا أبو غسّان، ثنا عبدالسّلام بن حرب «5»، عن عبدالملک بن کردوس، «6» عن حاجب عبیداللَّه بن زیاد، قال:
دخلت القصر خلف عبیداللَّه بن زیاد حین قتل الحسین علیه السلام، فاضطرم فی وجهه نار «7»، فقال: هکذا بکمّه علی وجهه، فقال: هل رأیت؟ قلت: نعم. فأمرنی أن أکتم ذلک «8».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 119- 120 رقم 2831، مقتل الحسین،/ 54/ عنه:
الشّجری، الأمالی، 1/ 178؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 196؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة «9»، 3/ 365؛ المحمودی، العبرات، 2/ 198
__________________________________________________
(1)- [فی ابن عساکر مکانه: «أخبرنا أبو بکر الأنصاریّ، أنا الحسن بن علیّ، أنا أبو عمر بن حیویّه، أناأحمد بن معروف، نا الحسین بن الفهم، نا محمّد بن سعد، أنا ...»].
(2)- [فی ابن عساکر والبدایة: «ناراً»].
(3- 3) [البدایة: «لا تحدّثن بها»].
(4)- [فی الأمالی مکانه: «أخبرنا محمّد، قال: أخبرنا سلیمان، قال: حدّثنا أحمد بن علیّ الصّوفیّ ...»].
(5)- [الأمالی: «حرث»].
(6)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد وفضائل الخمسة].
(7)- [فی مجمع الزّوائد وفضائل الخمسة والعبرات: «ناراً»].
(8)- [لم یرد فی الأمالی، وأضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ وحاجب عبیداللَّه لم أعرفه، بقیّة رجاله ثقات»].
(9)- [حکاه فی فضائل الخمسة عن مجمع الزّوائد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 476
(وأنبأنی) الحافظ صدر الحفّاظ أبو العلاء الحسن بن أحمد الهمدانیّ بها، أخبرنی محمود ابن إسماعیل الصّیرفیّ، أخبرنی أحمد بن محمّد بن الحسین، أخبرنی الطّبرانیّ، حدّثنی محمّد بن عبداللَّه الحضرمیّ، حدّثنی محمّد بن یحیی الصّیرفیّ «1»، حدّثنی أبو غسّان، حدّثنی عبدالسّلام بن حرب، عن عبدالملک بن کردوس، عن «2» حاجب عبیداللَّه بن زیاد قال:
دخلت القصر خلف عبیداللَّه «3»، فاضطرم فی وجهه ناراً، فقال: هکذا بکمِّه علی وجهه.
«4» والتفت إلیَّ، فقال «4»: هل رأیت؟ قلت: نعم! فأمرنی أن أکتم ذلک «5».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 87/ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 124؛ المجلسی، البحار، 45/ 309؛ البحرانی، العوالم، 17/ 622
وقال بعض حجّاب ابن زیاد: دخلت معه القصر حین قتل الحسین، فاضطرم فی وجهه ناراً، فقال: «6» بکمّه هکذا علی وجهه، وقال «6»: «7» لا تحدّثن بهذا أحداً.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 381/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 476؛ القمی، نفس المهموم،/ 606؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 211
وذکر زکریّا فی کتاب الفتن «8» حدیثاً، فقال «8»: حدّثنا الحسین بن عمرو العنقزیّ، قال:
حدّثنا أبو غسّان، عن عبدالسّلام بن حرب، عن عبدالملک بن کردوس صاحب «9» عبیداللَّه ابن زیاد، قال: دخلت القصر مع عبیداللَّه بن زیاد، فاضطرم القصر ناراً؟ فجعل عبیداللَّه
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم: «الصّوفیّ»].
(2)- [فی الحدائق الوردیّة مکانه: «وروی عن ...»].
(3)- [أضاف فی الحدائق الوردیّة: «حین قتل الحسین علیه السلام»].
(4- 4) [فی الحدائق الوردیّة: «فقال» وفی البحار والعوالم: «وقال»].
(5)- [لم یرد فی الحدائق الوردیّة].
(6- 6) [لم یرد فی الأسرار].
(7)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(8- 8) [لم یرد فی العبرات].
(9)- [العبرات: «عن صاحب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 477
یتّقی بکمّه علی وجهه، ثمّ قال: لا تخبر «1» بهذا أحداً. «2»
ابن طاووس، الملاحم والفتن،/ 173/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 197
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «لا تخبرنّ»].
(2)- در بعضی از کتب معتبره از دربان ابن زیاد روایت کرده‌اند که گفت: از عقب آن ملعون داخل قصر او شدم. آتشی در روی او مشتعل و مضطرب گردید و رو به سوی من گردانید و گفت «دیدی؟»
گفتم: «بلی.»
گفت: «به دیگری نقل مکن.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 785
مغیره می‌گوید: اوّل کسی که در اسلام دراهم مغشوش‌را مسکوک نمود، این ملعون [ابن زیاد] بود.
در «کامل» ابن اثیر مسطور است که بعضی از حجاب ابن زیاد گفت که چون حسین علیه السلام را شهید کردند، با وی به قصر الاماره درآمدم. در چهره‌اش آتشی فروزان بود و آن خبیث به آستین خود آن آتش فروزان را برنشاند و به من گفت که با هیچ کس این حدیث را در میان مگذار.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 4/ 74
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 478

وقال فی حبیب السِّیَر: إنّ اللّعین حمل الرّاس علی یدیه، وجعل ینظر إلیه، فارتعدت یداه، فوضع الرّأس علی فخذه فقطرت قطرة من الدّم من نحره الشّریف علی ثوبه، فخرقه حتّی إذا وصل إلی فخذه فجرحه، وصار جرحاً منکراً، فکلّما عالجه لم یتعالج حتّی ازداد نتناً وعفونة، ولم یزل یحمل معه المسک لإخفاء تلک العفونة حتّی هلک.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 109
وفی ترجمة تاریخ الأعثم الکوفیّ، قال: لمّا وضع رأس الحسین عند ابن زیاد أخذه
__________________________________________________
(1)- چون سر آن سرور را باز به نزد ابن زیاد بردند، برداشت، در روی و موی مشک بوی او می‌نگریست؛ ناگاه لرزه‌ای بر دستهای شومش افتاد و آن سر مکرم را روی ران خود نهاد. قطره‌ای خون از آن‌جا بچکید و از جامه‌های آن ملعون درگذشت و رانش را سوراخ ساخت. چنان‌چه ناسور و متعفن شد و هر چند جراحان سعی کردند معالجه آن علت نتوانستند کرد. لا جرم ابن زیاد پیوسته با خود مشک نگاه می‌داشت تا بوی بد ظاهر نشود.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 59
به روایت صاحب روضة الاحباب که از اکابر اهل سنت و جماعت است، ابن زیاد بعد از ضرب قضیب، سر حسین علیه السلام را برگرفت و در روی آن حضرت نظاره همی کرد. ناگاه دستش بلرزید و آن سر مبارک بر زانوی او فرود آمد و قطره خونی بر ران او بچکید و از جامه او درگذشت و ران او را بسفت 1 و از سوی دیگر بیرون شد و آن زخم را چند که مداوا کردند، بهبود نشد و سخت عفن 2 بود؛ لا جرم با مشک طلا 3 می‌کرد که بوی ناخوش آن را همگنان 4 استشمام نکنند. از اینجاست که گویند: چون ابراهیم بن مالک اشتر، او را در تاریکی شب بکشت و ندانست کیست، گفت: «کسی را بکشتم که بوی مشک از وی ساطع گشت.»
چون بشتافتند و او را بیافتند، ابن زیاد بود.
1. سفتن: سوراخ کردن.
2. عفن: بدبوی.
3. طلا کردن: مالیدن، اندودن.
4. همگنان: حاضران.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 59- 60
دیگر ابن زیاد ملعون توهین کرد به سر مطهر آن حضرت؛ قطره خونی از آن خون شریف که مثل قرآن برای دختر یهودی شفاء شد بر زانوی نحس آن ملعون چکید و سوراخ کرد و به زمین فرود شد.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 240- 241
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 479
بیده، وجعل ینظر إلی وجهه وشعره، فإذا ارتعش اللّعین ارتعاشاً شدیداً، فوضع الرّأس علی فخذه، فسال من حلقه قطرة دم علی ثیابه، فجاوز الدّم عن ثیابه وفخذه، فصار فی موضعه جرحاً متعفّناً کلّما عالجوه لم ینفع، فلا جرم کان یأخذ معه المسک لئلّا تظهر منه ریح الجرح، إلی أن قتل لعنه اللَّه. ومثله فی حبیب السِّیَر.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السلام وأصحابه، 1/ 393
وروی: أنّ اللّعین [ابن زیاد] حمل الرّأس الشّریف علی یدیه، وجعل ینظر إلیه، فارتعدت یداه، فوضع الرّاس علی فخذه، فقطرت من الدّم من نحره الشّریف علی ثوبه.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 363
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 480

قال [سهل بن حبیب الشّهرزوریّ]: وأقبلوا بالرّأس إلی عبیداللَّه بن زیاد، قال بعضهم:
حدّثنی بعض مَن حضر ذلک الیوم، قال: رأیت ناراً قد خرجت من القصر، فولّی عبیداللَّه ابن زیاد هارباً من مجلسه إلی بعض البیوت، وارتفعت النّار، وتکلّم الرّأس بصوتٍ فصیح، ولسان طلق، حتّی سمعه عبیداللَّه بن زیاد (لعنه اللَّه) وجمیع مَن فی القصر، وهو یقول: إلی أین تهرب یا لعین إن عجزت عنک النّار فی الدّنیا، فما تعجز عنک فی الآخرة. قال: هی مثواک یوم القیامة. قال: فوقعَ کلّ مَن کان حاضراً علی رکبهم سُجّداً من تلک النّار وکلام الرّأس، فلطموا علی رؤوسهم لأجل ذلک، فلمّا ارتفعت، وسکت الرّأس رجع عبیداللَّه بن زیاد وجلس فی مجلسه، ودعا بالرّأس، فأحضر بین یدیه، وهو فی طستٍ من الذّهب، وجعل یضرب بقضیبٍ فی یده علی ثنایاه وینکثها، ویقول: قد أسرع الشّیب إلیک یا أبا عبداللَّه! فقال له رجل من القوم: مه فإنّ «1» رسول اللَّه (ص) یلثم حیث تضع قضیبک. فقال: یوم بیوم بدر. وأراد أن یصلبه فی الکوفة، فخشی أن یتکلّم علیه بکلامٍ آخر.
السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 271
ذکر أبو مخنف فی مقتله: حدّثنی مَن حضر الیوم الّذی ورد فیه رأس الحسین علیه السلام علی ابن زیاد، قال: رأیت قد خرجت من القصر نار، فقام عبیداللَّه بن زیاد هارباً من سریره إلی أن دخل بعض البیوت، فتکلّم الرّأس الشّریف بصوتٍ فصیح جهوریّ، یسمعه ابن زیاد «2» ومَن کان معه «2»: إلی أین تهرب من النّار یا ملعون! لئن «3» عجزت عنک فی الدّنیا فإنّها فی الآخرة مثواک ومصیرک!.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «فإنّی» ولعلّ الصّحیح: «فإنّی رأیت»].
(2- 2) [الدّمعة السّاکبة: «وکلّ مَن معه»].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «لقد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 481
قال: فوقع أهل القصر سجّداً لمّا رأوا من رأس الحسین علیه السلام، فلمّا ارتفعت النّار سکت رأس الحسین علیه السلام.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 380- 381/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 51- 52؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 114
ولمّا دخل الرّأس المقدّس إلی قصر الإمارة، سالت الحیطان دماً، وخرجت نار من بعض جدران قصر الإمارة، وقصدت عبیداللَّه بن زیاد. فقال لمن حضر عنده: اکتمه.
وولّی هارباً منها. فتکلّم الرّأس الشّریف بصوت جهوریّ: إلی أین تهرب یا ملعون! فإن لم تنلک فی الدّنیا فهی فی الآخرة مثواک. ولم یسکت الرّأس حتّی ذهبت النّار، فأدهش مَن فی القصر.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 375- 376
لمّا رجع ابن زیاد من معسکره بالنّخیلة، ودخل قصر الإمارة، ووضع أمامه الرّأس المقدّس، سالت الحیطان دماً، وخرجت نار من بعض نواحی القصر، وقصدت سریر ابن زیاد، فولّی هارباً منها، ودخل بعض بیوت القصر، فتکلّم الرّأس الأزهر بصوت جهوریّ سمعه ابن زیاد وبعض مَن حضر: «إلی أین تهرب، فإن لم تنلک فی الدّنیا، فهی فی الآخرة مثواک»، ولم یسکت حتّی ذهبت النّار، وأدهش مَن فی القصر لهذا الحادث الّذی لم یشاهد مثله، ولم یرتدع ابن زیاد لهذا الحادث الّذی لم یسمع بمثله، فأذن للنّاس إذناً عامّاً وأمر بإدخال السّبایا مجلسه، فأُدخِلَت علیه حرم رسول اللَّه بحالة تقشعرّ لها الجلود.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 419- 421
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 482

فاستدعی ابن زیاد (لعنه اللَّه) بحجّام یقال له طارق، وقیل: إلی عمر بن الحارث المخزومیّ (لعنهم اللَّه وأخزاهم)، فأمره أن یقور الرّأس، ویخرج دماغه وما حول الدّماغ من اللّحم، ففعل ذلک، ثمّ همّ بقطع اللّحم الّذی حول الرّأس، فیبست یداه، وورمت علیه، وانتفخت، وقیل: وقعت فیها الآکلة، فتقطّعت یداه ومات فیها لا رحمه اللَّه، وکان له ولد یعیرون به، وکنّاه ابن زیاد بأبی أمیّة وله ولد یعرفون به، وأمر أن یحشی الرّأس مسکاً، وکافوراً، وصبراً، وعنبراً، ففعل به ذلک.
السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 267
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 483

قال الطّرمّاح بن عدیّ: کنتُ فی القتلی وقد وقع فیَّ جراحات، ولو حلفت لکنت صادقاً، إنِّی کنت غیر نائمٍ إذ أقبل عشرون فارساً وعلیهم ثیاب بیض، یفوح منها المسک والعنبر فجاؤوا حتّی صاروا قریباً من جسد الحسین علیه السلام، فتقدّم رجل إلیه، وأجلسه قریباً منه، وأومی بیده إلی الکوفة، وإذا برأسه قد أقبل، فرکّبه علی الجسد، فعاد مثل ما کان بقدرة اللَّه تعالی، وهو یقول: یا ولدی قتلوک، ومن شرب الماء منعوک، ما أشدّ جرأتهم علی اللَّه. ثمّ التفت إلی مَن کان عنده، فقال: یا أبی، یا آدم! ویا أبی إبراهیم! ویا أبی إسماعیل! ویا أخی موسی! ویا أخی عیسی! أما ترون ما صنعت الطّغاة بولدی لا أنالهم اللَّه شفاعتی. فتأمّلته، فإذا هو رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 99
وروی عن الطّرمّاح بن عدیّ رضی الله عنه، قال: کنت من قتلی کربلاء، وقد بقی فیَّ رمق الحیاة، ولو حلفت لکنت صادقاً، إذ رأیت بعد عشرات متتابعات عشرین فارساً لهم نور شعشعانی، وکلّهم ذو ثیاب بیض، یفوح منها رائحة المسک والعنبر، فقلت فی نفسی:
هذا ابن زیاد، وقد أقبل یطلب جسد الحسین علیه السلام لیمثّل به، فجاؤوا حتّی نزلوا بین‌القتلی. ثمّ إنّ المتقدّم أتی إلی الحسین، وجلس عنده، وأجلسه، وسنّده بصدره، وأومئ إلی نحو الکوفة بیده فما ردّها إلّاوبها رأس الحسین علیه السلام، فرکّبه علی الجسد کما کان أوّلًا، فطار عقلی، وقلت: لیس ابن زیاد قادراً علی هذا. فتأمّلته، فإذا هو رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فقال: السّلام علیک یا ولدی! فقال: وعلیک السّلام ورحمة اللَّه وبرکاته یا جدّاه! قال: کیف یا ولدی قتلوک؟ أتراهم ما عرفوک ومن الماء منعوک، وعن حرم جدّک أخرجوک، ویلهم ألا أخبرتهم بحسبک عسی یرقوا بحالک؟ فبکی، وقال: یا جدّاه! أخبرتهم، فقالوا: نعرفک حقّ المعرفة لکن نقتلک ظلماً وعدواناً.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 484
فقال علیه السلام: یا أبی آدم! ویا أبی نوح! ویا أبی إبراهیم! ویا أخی إسماعیل! ویا أخی موسی! ویا أخی عیسی!
فأجابوه بالتّلبیة: انظروا إلی ما فعلت أشقی أمّتی من بعدی بعترتی، لا أنالهم اللَّه شفاعتی یوم القیامة. فقالوا: آمین، اللَّهمّ آمین. فجعلوا یبکون ویعزّون النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم زماناً طویلًا، وهو یحثو التّراب علی رأسه، وشیبته الطّاهرة، والحسین یقصّ علیه ما صدر [منهم]، وما عملوه فیه حتّی غشی علیه من البکاء، وأنا أسمعهم وأشاهدهم، ففارقوه وانطرح کما کان أوّلًا میّتاً.
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 253- 254
وفی خبر أبی مخنف، قال: قال الطّرمّاح بن عدیّ: کنت فی القتلی، وقد وقع فیَّ جراحات، «1» وضربات، وطعنات، فأثخنتنی بالجراح «1»، ولو حلفت لکنت صادقاً أنِّی کنت غیر نائم، إذ أقبل عشرون فارساً، وعلیهم ثیاب بیض، یفوح منها «2» المسک والعنبر، فقلت فی نفسی: هذا عبیداللَّه بن زیاد (لعنه اللَّه) قد أقبل یطلب جثّة الحسین علیه السلام لیمثّل بها «3».
فجاؤوا حتّی صاروا قریباً منه، فتقدّم رجل إلی جثّة الحسین علیه السلام، «4» وأجلسه قریباً منه «4» فأومئ بیده إلی الکوفة، وإذا بالرّأس قد أقبل، فرکّبه علی الجسد، فعاد «5» مثل ما کان بقدرة اللَّه تعالی، وهو یقول: یا ولدی! قتلوک أتراهم ما عرفوک، ومن شرب الماء منعوک؟ وما أشدّ جرأتهم علی اللَّه. ثمّ التفت إلی مَن کان معه «5» عنده، فقال: یا أبی آدم! ویا أبی إبراهیم! ویا أبی إسماعیل! ویا أخی موسی! ویا أخی عیسی! أما ترون ما صنعت الطّغاة بولدی لا أنالهم اللَّه شفاعتی «6». فتأمّلته، فإذا هو رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم.
وزاد السّیِّد فی أنواره: فجعلوا یبکون ویعزّون النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم زماناً طویلًا، وهو یحثو
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المعالی].
(2)- [المعالی: «منهم»].
(3)- [المعالی: «به»].
(4- 4) [المعالی: «وجلس قریباً منه، وأجلسه»].
(5)- [لم یرد فی المعالی].
(6)- [أضاف فی المعالی: «یوم القیامة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 485
التّراب علی رأسه، وشیبته الطّاهرة، والحسین علیه السلام یقصّ علیه ما صدر، وما عملوه فیه حتّی غشی علیه من البکاء، وأنا أسمعهم وأشاهدهم، ففارقوه، وانطرح علیه السلام کما کان میّتاً.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 385- 386/ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 46
قال أبو مخنف: قال الطّرمّاح بن عدیّ: کنت فی واقعة کربلاء وقد وقع فیَّ ضربات وطعنات، فأثخنتنی الجراح، فلو حلفت لحلفت صادقاً أنِّی ما کنتُ «1» نائماً إذا رأیت عشرة فوارس، قد أقبلوا وعلیهم ثیاب بیض یفوح منهم روائح المسک، فقلت فی نفسی: یکون هذا عبیداللَّه بن زیاد (لعنه اللَّه)، قد أقبل لطمِّ الحسین علیه السلام.
فرأیتهم حتّی نزلوا علی القتلی، ثمّ إنّ رجلًا منهم تقدّم إلی جسد الحسین علیه السلام فجلس قریباً منه، ومدّ یده إلی نحو الکوفة، فإذا برأس الحسین علیه السلام أقبل من نحو الکوفة فرکّبه علی الجسد، فعاد کما کان بإذن اللَّه تعالی، فإذا هو رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، ثمّ قال: یا ولدی! قتلوک أتراهم ما عرفوا ومن شرب الماء منعوک؟ ثمّ التفت إلی مَن کان معه، وقال: یا أبی یا آدم! ویا أبی یا نوح! ویا أبی یا إبراهیم! ویا أخی یا موسی! ویا عیسی! أترون ما صنعت أمّتی بولدی من بعدی؟ لا أنالهم اللَّه شفاعتی یوم القیامة. «2»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 444
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «کنت»].
(2)- ابی مخنف از طرماح بن عدی حدیث می‌کند که: من در میان کشتگان یوم طف با زخم‌های گران افتاده بودم؛ چنان‌که هیچ کس مرا زنده نمی‌پنداشت و سوگند یاد می‌کنم که سخن جز به صدق نکردم. همانا در بیداری نگریستم که بیست سوار درمی رسند و همگان تن به جامه‌های سفید درپوشیده‌اند و فضای قتلگاه را به بوی مشک بیاکنده‌اند. با خود اندیشیدم که: «اینک عبیداللَّه بن زیاد است و همی خواهد که تن مبارک حسین علیه السلام را مثله 1 کند.»
پس یک تن از آن سواران به جسد حسین علیه السلام نزدیک شد و از اسب پیاده گشت و بنشست و این وقت سرهای شهدا را به جانب کوفه حمل می‌دادند. آن شخص به جانب کوفه اشارتی کرد. ناگاه دیدم سر حسین علیه السلام در رسید و با تنش ملحق گشت. پس آن شخص آغاز سخن کرد:
وهو یقول: یا ولدی! قتلوک أتراهم ما عرفوک؟ ومن شرب الماء منعوک، وما أشدّ جرأتهم علی اللَّه تعالی.
فرمود: «ای فرزند من! کشتند تو را. آیا دیدی که نشناختند تو را؟ و از آب منع کردند تو را؟ چه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 486
__________________________________________________
- بسیار جرئت کردند بر خداوند قاهر غالب!»
آن‌گاه به جانب همراهان نگریست،
فقال: یا أبی آدم! ویا أبی إبراهیم! ویا أبی إسماعیل! ویا أخی موسی! ویا أخی عیسی! أما ترون ما صنعت الطّغاة بولدی؟ لا أنالهم اللَّه شفاعتی.
فرمود: «ای پدر من! آدم و ابراهیم و اسماعیل! و ای برادر من، موسی و عیسی! آیا نگران نیستید که طغات امت با فرزند من چه کردند؟ خداوند محروم بدارد ایشان را از شفاعت من.»
طرماح گوید: «این وقت دانستم که رسول خدای صلی الله علیه و آله و سلم است.»
1. بریدن گوش و بینی و مانند آن.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 15- 16
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 487

فاعلم: أنِّی قد رأیت فی نسخة قدیمة أ نّه قد حکی عن رجل قال: فی الیوم الّذی قتل الحسین علیه السلام وأصحابه، عرضت لی حاجة، فمضیت لقضائها، فمشیت فی البادیة، فمرّت علیَّ نفحات کنفحات المسک والعنبر، فقصدت تلک الرّائحة الطّیِّبة، فرأیت رجالًا مطروحین وعلی وجه الأرض والرّیاح سافیة علیهم ونورهم یشرق علی الخلائق، ومن بینهم رجل عظیم الهیئة، وهو مکبوب علی وجه الأرض ورأسه مقطوع من جثّته والرّیاح سافیة علیه، ونوره قد وصل إلی أعناق السّماء، فدخل فی قلبی هیبة منه، وتقدّمت إلیه، وارتعدت فرائصی، وإذا بهمهمة تحت الأرض بین قدمیّ وقائل یقول:
تنحّ یا رجل من هذا الشّخص الرّبّانیّ. فقلت: یا ویلک مَن أنت؟ ومَن هذا الشّخص الرّبّانیّ؟ فقال: أنا ملک من الجنّ، وهذا المکبوب علی الأرض، هو الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وهؤلاء المطروحون الّذین تسفی علیهم الرّیاح أصحابه، وبنوه.
قلت: هذا الحسین الّذی هو مکبوب علی الأرض؟ قال: نعم. فأخذت حجراً من الأرض، وکسّرت به رأسی إلی أن غشی علیَّ.
فلمّا أفقت، قلت: یا ویلک ما تصنع فی هذه الأرض؟ فقال: إنّ وطنی فی الکعبة، فسمعت أنّ الحسین قد قتل فی أرض کربلاء، فجئت إلی هنا، أبکی علی الحسین العطشان المذبوح.
فبینما نحن فی الکلام، فإذا بخیل قد قصدتنی، فخشیت أن یقتلونی، فملتُ عنهم وإذا بواحدٍ منهم قد تبعنی وضربنی بالسّوط حتّی غشی علیَّ فرجع معهم، وهم یتخطّون القتلی، واحداً بعد واحد، حتّی أتوا إلی جثّة الحسین، فجعلوا یدوسون الصّدر الشّریف بسنابک خیولهم حتّی کسروا أضلاعه، وظهره، ثمّ رجعوا إلی المکان الّذی أتوا منه، فجعلت أبکی وأنوح یومی کلّه إلی اللّیل.
فلمّا اعتکر الظّلام وإذا بغلبة عظیمة وبکاء ونحیب من ناحیة الشّرق، فنظرت، فرأیت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 488
رجالًا لبسهم السّواد، وهم باکون ومحزونون ومن بینهم رجل ذو شیبة بهیّة وهو قابض علی شیبته وهو یقول: وا ولداه! وا قرّة عیناه! وا ثمرة فؤاداه! وا مقتولاه! وا ذبیحاه! یا ولدی یا حسین. فتقدّم إلی الجسد الشّریف، ورمی نفسه علیه، ووضع فمّه إلی نحره، وصدره وهو یشمّه ویبکی ویقول: مَن قتلک یا ولدی! ومَن کسّر صدرک وظهرک، فتارة یشمّ صدره، وتارة ینظر إلی السّماء، وهو یشیر بیده إلی هؤلاء الرّجال واحداً بعد واحد، فهم یقبّلون الجسد الشّریف.
فلمّا فرغوا مضوا إلی ناحیة المغرب، وإذا بملک الجنّ بین قدمیّ تحت الأرض باکیاً معوّلًا.
فقلت: یا ویلک! أین ذهبت عن هؤلاء الرّجال الّذین یبکون علی الجسد الشّریف أظنّهم قرابة لهؤلاء المقتولین. قال: یا هذا! واللَّه أنا حاضرٌ، أتعرف الرّجال مَن یکونون؟
فقلت: لا واللَّه. فقال: الرّجل الّذی هو قابض شیبه بیده، هو جدّه محمّد المصطفی.
فقلت: والّذین معه مَن یکونون؟ فقال: ملائکة من السّماء. فلمّا سمعت کلامه خنقتنی العبرة. فانکببت علی وجهی، وبکیت وبکی معی فإذا بغلبة عظیمة. ظننت أنّها الأولی، ولهم بکاء، ونحیب ومن بینهم رجل وبیده مندیل أسود یمسح دموعه، وهو یقول: وا حرّ قلباه! علیک یا ولدی یا حسین! فتقدّم إلی الجثّة الشّریفة صلوات اللَّه علیها، وجعل فمّه علی نحره، وهو یبکی، ویقول: یا ثمرة فؤاد المصطفی! ویا سرور قلب الزّهراء! ویا حشاشة قلبی! أنا أبوک علیّ المرتضی.
فجعل یُقبِّل الجثّة الشّریفة، ودموعه کالدّم، تتقاطر من عینیه علیها، فلمّا رأیت ذلک غشی علیَّ، فلمّا أفقت من غشوتی رأیت الرّجال واحداً بعد واحد، یقبِّلون الجسد الشّریف روحی له الفداء، فمشوا ساعة، فغابوا عن بصری.
فسمعت رجّة عظیمة، وبکاء عالیاً اهتزّت الأرض منها وهم رجال، ونساء، وامرأة من بین تلک النِّساء، ناشرة شعرها، وعلیها ثیاب سود، ومشبّکة أصابعها علی رأسها وهی تحنّ من قلب حزین، والرّجال والنِّساء یبکون لبکائها، ثمّ تقدّمت إلی الجثّة الشّریفة، فرمت بنفسها علیها، ثمّ أتی رجل من الرّجال فرمی بنفسه علی الجثّة الشّریفة، وهو
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 489
یندب: وا أخاه! السّلام علیک یا غریب الغرباء، السّلام علیک یا مذبوحاً من القفا، أنا أخوک الحسن المجتبی. والامرأة تقول: وا ابناه! وا مقتولاه! وا عطشاناه! یا ولدی، قتلوک وما عرفوک، ومن شرب الماء منعوک، ومن القفا ذبحوک، ولا راقبوا جدّک وأباک، یا ولدی! کلِّمنی أنا أمّک الزّهراء، وهذا شقیقک الحسن المجتبی.
فتکلّم الحسین علیه السلام وکلامه یخرج من نحره، وهو یقول: یا أمّاه! یا فاطمة! یا أخاه! یا حسن! قتلونی، ومن القفاء ذبحونی، وعلی وجهی قلّبونی، ومن شرب الماء منعونی، فعلیکم منِّی السّلام. فلمّا نظرت ذلک حثوتُ التّراب علی رأسی، وما أدری إلی أین أتوجّه، ومضیت لشأنی. ولا حول ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم، وسیعلمُ الّذین ظلموا أیّ مُنقلب ینقلبون.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 454- 455
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 490

حکی عن رجل أسدیّ «1» قال: کنتُ زارعاً «2» علی نهر العلقمیّ بعد ارتحال عسکر بنی أمیّة، فرأیت عجائب لا أقدر أن أحکی إلّابعضها، منها: إنّه إذا هبّت الرّیاح تمرّ علیَّ نفحات کنفحات المسک والعنبر، وإذا سکنت أری [نجوماً] «3»، تنزل من السّماء، «4» إلی الأرض ویرقی «4» من الأرض إلی السّماء مثلها، وأنا مفرد «5» مع عیالی ولا أری «6» أحداً أسأله عن ذلک، وعند غروب الشّمس یقبل «7» أسد من القبلة، فأولِّی عنه «8» إلی منزلی، فإذا أصبح الصّباح وطلعت الشّمس وذهبت من منزلی أراه مستقبل «9» القبلة ذاهباً.
فقلت فی نفسی: إنّ هؤلاء خوارج قد خرجوا علی عبیداللَّه بن زیاد، فأمر بقتلهم، وأری «10» منهم ما لم أره «10» من سائر القتلی، فوَاللَّه هذه اللّیلة لابدّ من المساهرة «11»، لأبصر «12» هذا الأسد، یأکل «13» من هذه الجثث، أم لا؟ فلمّا صار [عند] غروب الشّمس وإذا به
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الأسرار: «علی نهج مفصّل وذلک أ نّه»].
(2)- [مدینة المعاجز: «نازلًا»].
(3)- [فی المطبوع: «ما»].
(4- 4) [فی مدینة المعاجز: «وترقی»، وفی الدّمعة السّاکبة والأسرار: «إلی الأرض وترقی»].
(5)- [فی مدینة المعاجز والدّمعة السّاکبة: «متفرِّد»، وفی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی: «منفرد»].
(6)- [مدینة المعاجز: «ولا أدری»].
(7)- [مدینة المعاجز: «یقدم»].
(8)- [المعالی: «منه»].
(9)- [المعالی: «متقبل»].
(10- 10) [مدینة المعاجز: «ما لم أر»].
(11)- السّهری بالتّحریک عدم النّوم فی اللّیل کلّه أو بعضه وقد سهر بالکسر یسهر فهو ساهرٌ وسهران إذا لم ینم اللّیل کلّه أو بعضه.
(12)- [مدینة المعاجز: «لأنظر»].
(13)- [فی مدینة المعاجز: «أیأکل»، وفی الأسرار: «تأکل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 491
أقبل «1» فحقّقته وإذا هو «2» هائل المنظر، فارتعدت منه، وخطر ببالی: إن کان مراده لحوم بنی آدم، فهو یقصدنی، وأنا أحاکی نفسی بهذا، فمثلته، وهو یتخطّی القتلی حتّی وقف علی جسدٍ کأ نّه الشّمس إذا طلعت، فبرک علیه، فقلت: یأکل منه، وإذا به یُمرِّغ وجهه علیه، وهو یهمهم «3»، ویدمدم.
فقلت: اللَّه أکبر، «4» ما هذا إلّاأعجوبة «4»، فجعلت أحرسه حتّی اعتکر الظّلام، وإذا بشموع معلّقة ملأت الأرض، وإذا ببکاء ونحیب ولطم مفجعٍ، فقصدت تلک الأصوات، فإذا هی تحت الأرض، ففهمت من ناعٍ فیهم «5» یقول: وا حسیناه! وا إماماه! فاقشعرّ جلدی، فقربت من الباکی، وأقسمت علیه باللَّه وبرسوله مَن تکون «6»؟ فقال: إنّا نساء «6» من الجنّ. فقلت: وما شأنکنّ؟ فقلن «7»: فی کلّ یوم ولیلة هذا عزاؤنا علی الحسین علیه السلام الذّبیح العطشان. فقلت: هذا الحسین الّذی یجلس عنده الأسد؟ قلن: نعم، أتعرف هذا الأسد؟ قلت: لا. قلن: هذا أبوه علیّ بن أبی طالب علیه السلام. فرجعت، ودموعی تجری علی خدِّی «8». «9»
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: «قد أقبل»].
(2)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(3)- [الأسرار: «یُحمحم»].
(4- 4) [فی البحار والعوالم والأسرار والمعالی: «ما هذه إلّاأعجوبة»، وفی مدینة المعاجز: «ما هذاالأعجوبة»].
(5)- [مدینة المعاجز: «منهم»].
(6- 6) [فی مدینة المعاجز: «أناساً، فقال»، وفی الدّمعة السّاکبة: «فقال: إنّا إناث»].
(7)- [مدینة المعاجز: «فقال»].
(8)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة: «وزاد السّیِّد فی أنواره بعد ما قلن له هذا أبوه علیّ بن أبی طالب علیه السلام: فهممت أن أرجع، ودموعی تجری علی خدّی حزناً علیه، وإذا أنا برجال لم أر أطول منهم ذوی أسلحة کثیرة، فکاد فؤادی أن یطیر، وإذا بهم قائل یقول: ارجع. فرجعت خائفاً، وقیل: هذا الرّجل هو الّذی دفن الحسین علیه السلام»].
(9)- در بعضی از کتب معتبره روایت کرده‌اند از مردی از قبیله بنی اسد که می‌گفت:
من زراعت می‌کردم در کنار نهر علقمه و بعد از ارتحال لشکر شقاوت اثر عمر، عجائب بسیار از شهدای آن صحرا مشاهده کردم که نمی‌توانم ذکر کرد. از جمله آن‌ها این بود که باد بر آن بدن‌های شریف می‌وزید و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 492
الطّریحی، المنتخب، 2/ 329/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 5- 6؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 440؛ مثله السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 262- 263؛ المجلسی، البحار، 45/ 193- 194؛ البحرانی، العوالم، 17/ 512- 513؛ المازندرانی، معالی السّبطین «1»، 2/ 59- 60
وروی عن رجل أسدیّ قال: کنت زارعاً علی نهر العلقمیّ بعد ارتحال عسکر بنی أمیّة، فرأیت عجائب لا أقدر أحکی إلّابعضها، وهو إذا هبّت الأریاح تمرّ علیَّ نفخات کنفخات المسک والعنبر وإذا سکنت أری نجوماً تنزل من السّماء إلی الأرض وترقی من الأرض إلی السّماء وأنا منفرد مع عیالی، ولا أری أحداً أسأله عن ذلک، وقبل غروب
__________________________________________________
- بویی بسیار نیکوتر از بوی مشک و عنبر به مشام من می‌رسید و پیوسته می‌دیدم که ستاره‌ها از آسمان به زیر می‌آمدند و به نزدیک بدن آن نجوم فلک امامت و خلافت و بالا می‌رفتند. من با عیال خود تنها در آن صحرا بودم و کسی را نمی‌دیدم که حقیقت احوال را معلوم کنم.
چون نزدیک غروب شد، سیاهی شخصی را می‌دیدم که پیدا می‌شد از جانب قبله و در میان کشتگان داخل می‌شد. چون صبح می‌شد، برمی‌گشت. من گمان می‌کردم که شیر است که به دریدن و خوردن آن کشتگان می‌آید. چون نظر کردم، آسیبی به آن بدن‌ها نرسیده بود. من از مشاهده این احوال تعجب می‌کردم و با خود می‌گفتم: «می‌گفتند که این‌ها خارجی‌اند و بر خلیفه زمان خروج کرده‌اند. پس من چه سبب این غرایب از ایشان مشاهده می‌کنم؟»
پس در یکی از شب‌ها با خود قرار کردم که به خواب نروم، شاید حقیقت حال ایشان بر من ظاهر گردد. چون شام شد، باز آن شخص ظاهر شد و من متوهم شدم که مبادا شیر باشد و قصد من کند. در آن اندیشه بودم که در میان کشتگان داخل شد و به نزدیک یکی از آن بدن‌ها رفت که مانند آفتاب، نور از جسد منور ساطع بود. او را دربرگرفت و رو بر بدن او می‌مالید. از مشاهده این حال در حیرت بودم. چون هوا بسیار تاریک شد، دیدم که شمع‌ها و مشعل‌های بسیار در آن صحرا روشن شد و از روز روشن‌تر، و ناگاه صدای شیون و نوحه و زاری و تپانچه بر رو زدن و سینه خراشیدن از جمیع آن عرصه بلند شد. گویا آن صدا از زیر زمین می‌آمد و یکی از آنها می‌گفت: «وا حسیناه! وا اماماه!»
من بر خود لرزیدم و با هزار ترس و بیم به نزدیک آن صدا رفتم و او را به خدا و رسول سوگند دادم که: «شما کیستید و سبب نوحه شما چیست؟»
گفت: «ماییم جنیان و هر شب تا صباح بر حسین تشنه لب شهید غریب نوحه می‌کنیم. آن‌که تو گمان شیر می‌کنی، شیر خدا علی بن ابی طالب علیه السلام پدر او است که هر شب می‌آید و نزد او گریه و نوحه می‌کند.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 771- 772
(1)- [حکاه فی المعالی عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 493
الشّمس یقبل أسد من القبلة فأولِّی عنه إلی منزلی، فإذا أصبح الصّباح أراه مستقبل القبلة ذاهباً، فقلت فی نفسی: حکیت عساکر ابن زیاد: إنّ هؤلاء خوارج قد خرجوا علی عبیداللَّه بن زیاد، فأمر بقتلهم وأری منهم ما لم أر من سایر القتلی، فواللَّه هذه اللّیلة لا بدّ من المساهرة فی هذه الأرض لأبصر هذا الأسد یأکل من هذه الجثث أم لا؟
فلمّا صار غروب الشّمس وإذا به أقبل، فخفته، فإذا هو هایل المنظر، فأرتعت منه وهممت أن أنهزم عنه، فثبطت نفسی وراجعتها، وهو یتخطّی القتلی حتّی وقف علی جسد کأ نّه الشّمس إذا طلعت تحت الغمام، فبرک علیه، فقلت: یأکل منه وإذا به یمرّغ وجهه علی ذلک الجسد وهو یهمهم، ویدمدم، ودموعه تجری علی خدّیه، فقلت: اللَّه أکبر ما هذه «1» إلّاأعجوبة «1»، فجعلتُ أحرسه حتّی اعترک الظّلام، وإذا الشّموع معلّقة، فملأت هذه الأرض فزادنی عجباً، إذا أنا أسمع بکاء ونحیباً ساعة، وإذا بلطم مفجع، لکن لم أر أشخاصاً، فقصدت تلک الأصوات، فخیل لی أنِّی وقعت علیها، فأصغیت سمعی زماناً، فإذا هو تحت الأرض، وفهمت من ناع فیهم یقول: وا حسیناه! وا إماماه! فاقشعرّ جلدی وطار لبّی، فقربت من الباکی وأقسمت علیه، باللَّه وبرسوله مَن تکون؟ فقال: إنّا نساء من الجنّ. فقلت: وما شأنکنّ؟ فقالت: فی کلّ یوم ولیلة هذا عزاؤنا علی الحسین العطشان المجدّل علی الرّملاء. فقلت: هذا الحسین الّذی یجلس عنده الأسد؟ فقالت:
نعم. قالت: أنت تعرف هذا الأسد؟ قلت: لا. قالت: هذا أبوه علیّ بن أبی طالب.
فهممت أن أرجع، ودموعی تجری علی خدّی حزناً علیه، وإذا برجال، لم أر أطول منهم ذو أسلحة کثیرة، فکاد فؤادی أن یطیر، وإذا بهم قائل یقول: فارجع. فرجعت خائفاً.
وقیل: هذا الرّجل هو الّذی دفن الحسین علیه السلام.
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 249- 250
[وجاء فی الهامش، ما یلی]: هذا الکلام إفک عظیم وکلمة خاطئة، یدلّ علی أنّ هذه القصّة المنقولة، لا تخلوا من دسّ واختلاق، فإنّ ظهور أمیر المؤمنین علیه السلام فی صورة الأسد لا یمکن التّفوة به من رواد العلم، وطلّاب الفضیلة، فإنّه محال کما نقل جمع من البسطاء،
__________________________________________________
(1- 1) [فی المطبوع: «الأعجوبة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 494
نظیر ذلک فی المعراج أیضاً: وإنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله رأی فی لیلة المعراج أسداً، قد سدّ الطّریق علیه، وأخذ الخاتم من یده، ثمّ عرف أ نّه أمیر المؤمنین علیه السلام.
وهذه النّقلیات من الأفائک والمفتریات، ومن موضوعات الغلات، والمفوّضة، وبعض الصّوفیّة، ومن مختلقاتهم، ومن خرافات بعض جهّال الشّعراء الّذین نظموا تلک القصّة المجعولة فی أشعارهم، وینشدونها فی مجالسهم، والاعتقاد بهذه الأکاذیب، وإنشاد الشّعر فیها لا یصدر عمّن کان من أهل الإسلام والإیمان.
لیت شعری أیّة شرافة فی صورة الأسد، وهو الحیوان المفترس، حتّی تنقلب صورة أمیر المؤمنین علیه السلام- العیاذ باللَّه- علیها، وینخلع مَن هو أفضل الخلائق بعد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله عن الصّورة الإنسانیّة الّتی هی أفضل صور الموجودات کلّها إلی الصّورة الحیوانیّة فإنّ الإنسان وصورته النّوعیّة أشرف الصّور وأحسنها وأفضلها، قال اللَّه تعالی: «لقد خلقنا الإنسانَ فی أحْسَنِ تقویم»، وقال تعالی: «ولقد کرّمنا بنی آدَم» ... «وفضّلناهُم علی کثیرٍ ممّن خلقنا تفضیلًا»، وقال سبحانه: «وصوّرکُم فأحسنَ صُوَرکم». وفی تحسین خلقة الإنسان یقول تعالی: «فتبارکَ اللَّهُ أحسن الخالقین».
فلیسمح لی القارئ الکریم أن أقول: إنّه هل انقلاب صورة أمیر المؤمنین بصورة الحیوان المفترس، کان باختیاره علیه السلام أو أنّ اللَّه تعالی أراد انقلاب صورته علیه السلام بصورة الأسد؟
فإن کان الأوّل، فنقول: کیف رضی أمیر المؤمنین علیه السلام أن ینخلع عن الصّورة الّتی یقول هو علیه السلام فی حقّها: الصّورة الإنسانیّة هی أکبر حجج اللَّه علی خلقه، وهی کتابه الّذی کتبه بیده، وهی الهیکل الّذی بناه بقدرته، وهی صورة مجموع العالمین، وهی النّسخة المختصرة من اللّوح المحفوظ، وهی الشّاهدة علی کلّ غائب، وهی الحجّة علی کلّ جاحد، وهی الطّریق المستقیم إلی کلّ خیر، وهی الصّراط الممدود بین الجنّة والنّار؟
فکیف اختار علیه السلام الصّورة الحیوانیّة علی الصّورة الإنسانیّة الشّریفة؟ فهل یسیغ وجدان عاقل من أهل الإیمان، أن ینسب هذا القول الشّائن المقذع إلی أمیر المؤمنین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 495
علیه السلام؟ حاشا وکلّا.
وإن کان الثّانی، فیلزم أن یکون اللَّه تعالی- العیاذ باللَّه- مسخ أمیر المؤمنین علیه السلام وحوّل صورته الشّریفة إلی الصّورة الحیوانیّة فإنّ المسخ عبارة عن تبدّل صورة أعلی، إلی صورة أدنی وتحوّل صورة إلی صورة أقبح منها، ونسبة هذا إلی اللَّه تعالی، وإلی أمیر المؤمنین علیه السلام کفر وإلحاد. وأضف إلی ذلک أنّ المسخ اتّفق فی بعض الأمم السّالفة، کما ینبئ عنه القرآن الکریم من جهة تمرّد تلک الأمّة عن طاعة اللَّه تعالی والإیمان به، والإصرار علی المعاصی، وعدم الانقیاد منهم، لأوامره ونواهیه، فغضب اللَّه تعالی علیهم، ومسخهم علی صورة القردة والخنازیر وغیرها، ولم یتّفق المسخ لاظهار الرّحمة والشّفقة، فإن توهّم جاهل أنّ لشرافة الأسد وصولته، جعل اللَّه تعالی أمیر المؤمنین علیه السلام فی صورته، فیقال لهذا الجاهل أیّة شرافة لهذا الحیوان المفترس الحرام اللّحم الّذی یأکل الجیف، وأیّة صولة له فی مقابل الانسان، وهو مسخّر له کسائر الحیوانات. وما یذکر فی حقّه علیه السلام لفظ (أسد اللَّه) وهو من ألقابه الشّریفة یقصد به المعنی المجازی الّذی یعرفه، ویفهمه کلّ ناشئ من الطلّاب وأصاغرهم، ولیس المراد، هو المعنی الحقیقی قطعاً، وبما أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام قاتل الکفرة، وله الشّجاعة المشهورة والمواقف المشهودة فی الحروب والغزوات وفی الجهاد مع الکفّار والمشرکین، ومع الأبطال والشّجعان، فشبّهوه بالأسد، وقالوا: هو أسد اللَّه، کما ذکروا ذلک فی حقّ حمزة سیِّد الشّهداء أیضاً.
وقد صرّح المجتهد المحقِّق الأکبر، والمفسِّر الأعظم السّیِّد علیّ الحائریّ اللّاهوریّ قدس سره فی تفسیر لوامع التّنزیل: إنّ الاعتقاد بظهور أمیر المؤمنین علیه السلام فی المعراج بصورة الأسد وسدّه الطّریق علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وأخذه الخاتم من یده، کفر وزندقة ومذهب الإمامیّة بری‌ء من هذه الأکاذیب والمفتریات، وأئمّة أهل البیت الطّاهر علیهم السلام، تبرّأوا عن هذه الحکایات الموضوعة، والقصص المختلقة، والأقوال المفتعلة، وقد حقّق قدس سره هذا المطلب تفصیلًا فی ذلک التّفسیر النّفیس، انظر إلی اللّوامع ج 15 ص 36- 37 ط. هند.
والعجب بعد ذلک کلّه عن المحدِّث المتتبّع المعاصر النّهاوندی نزیل المشهد الرّضویّ رحمه الله صاحب المؤلّفات المحتویة علی الصّحیح والسّقیم، والقویّ والضّعیف، وقد ذکر فی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 496
کتابه: (أنوار المواهب) قصّة ظهور أمیر المؤمنین علیه السلام فی لیلة المعراج بصورة الأسد، ونقلها عن بعض الکتب الضّعیفة الّتی لا یعتمد علیها، ثمّ أیّدها بهذا الخبر الّذی نقله المصنِّف قدس سره عن الزّارع الأسدیّ، وقال: إنّ هذا الخبر موجود فی المنتخب للطّریحیّ قدس سره ونقله صاحب ریاض الشّهادة باختلاف فاحش، وذکر أنّ هذا الزّارع الأسدیّ کان یهودیّاً، وأ نّه ذکر هذه القصّة للإمام السّجّاد علیه السلام وإنّه قال للیهودیّ: إنّ ذلک الأسد هو أمیر المؤمنین علیه السلام. انظر إلی أنوار المواهب الجزء الثّالث ص 55- 56.
وطالع هذه الأقاویل العجیبة، ولا عجب من مسلک صاحب صحیفة الأبرار وطریقته حیث نقل فی القسم الثّانی فی باب معجزات أمیر المؤمنین علیه السلام ص 24 عن بعض الکتب الضّعیفة أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله قال: فعرجت إلی عرش ربّی، فبیّنا یناجینی اللَّه تعالی ربِّی وأنا أناجیه، وإذا أنا بأسد واقف قدامی، فنظرت وإذا هو علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
فلینظر القارئ الفطن إلی هذه الشّطحات والأقوال الشّنیعة الّتی ألصقها المؤالف والمخالف إلی الإمامیّة وابتلی مجتمعنا المذهبی بهذه الأفائک والأباطیل. «1»
الأنوار النّعمانیّة (الهامش)، 3/ 250- 253
__________________________________________________
(1)- قصه شیری که در قتلگاه در کنار حسین می‌خفت:
و دیگر در مدینة المعاجز مسطور است که: مردی از قبیله بنی اسد روایت کرده است که بعد از کوچ دادن لشکر بنی‌امیه از کربلا با ضجیع 1 خود بر نهر علقمی درآمدیم و شگفتیها دیدم که قدرت بر گفتن ندارم. گاهی که باد وزیدن می‌گرفت، نفحات مشک و عنبر می‌پراکند و شبانگاه می‌نگریستم که ستاره‌های آسمان به زمین فرود می‌شدند و از زمین به سوی آسمان صعود می‌دادند و هنگام غروب آفتاب، از جانب قبله شیری در می‌رسید و به قتلگاه کشتگان در می‌رفت و بامدادان مراجعت می‌کرد.
با خویش اندیشیدم که این جماعت خوارجند که بر عبیداللَّه بن زیاد درآمدند و به امر او کشته شدند؛ لکن من از قتلی 2 این عجایب ندیده‌ام. سوگند با خدای، یک امشب بیدار خواهم بود تا بدانم این شیر با کشتگان چه صنعت پیش خواهد داشت؟
هنگام غروب آفتاب حاضر شدم. ناگاه دیدم که شیری هایل المنظر 3 بادید آمد. مرا از خوف رعدتی بگرفت و بیم کردم که مبادا قصد من کند. آن شیر به میان کشتگان درآمد و بر جسدی که طلیعه شمس داشت 4، بخفت و چهره خود بر آن جسد مسح همی کرد و همهمه و دمدمه همی داشت. گفتم: «اللَّه اکبر! این چه اعجوبه 5 است؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 497
__________________________________________________
- و ببودم؛ چون تاریکی جهان را بگرفت، روی زمین را به شموع افروخته معلقه آکنده دیدم و بانگ لطمات مفجع شنیدم وهای‌های بکا و نحیب اصغا نمودم و از تحت الارض شنیدم که ناعی می‌گوید: «وا حسیناه! وا اماماه!»
پشت من بلرزید. پیش شدم و یک تن باکی 6 را سوگند دادم که این هنگامه از کجاست؟
گفت: «این جماعت زنان جن‌اند که هر روز و هر شب بر حسین ذبیح عطشان می‌گریند.»
گفتم: «این حسین همان است که شیر در کنار او است؟»
گفتند: «جز او نیست. آیا می‌شناسی آن شیر را؟»
گفتم: «نمی‌شناسم.»
گفتند: «او پدرش علی بن ابی طالب است.»
پس من باز شدم و آب چشمم بر چهره روان بود 7.
1. ضجیع: همخوابه، همبستر.
2. قتلی، جمع قتیل: کشته.
3. هایل المنظر: کسی که دیدار او ترس‌آور است.
4. مانند هنگام طلوع خورشید می‌درخشید.
5. اعجوبه: چیز شگفت‌آور.
6. باکی: گریان.
7. این حکایت را مصنف با تمام خصوصیاتش در صفحه 261 جزء سوم ذکر کرد.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 4/ 22- 23
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 498

وعنه، عن الحسین بن علیّ الصّائغ، عن محمّد بن شهاب الوشّاء، عن کثیر بن وهب، عن الحدا بن یونس بن ظبیان، عن جابر بن یحیی المعبرانیّ، عن سعید بن المسیّب، قال: لمّا استشهد أبو عبداللَّه الحسین علیه السلام وحجّ النّاس من قابل، دخلت علی سیِّدی علیّ ابن الحسین علیهما السلام، فقلت له: یا مولای! قد قرب الحجّ، فماذا تأمرنی؟ قال: امض علی نیّتک. فحججت، فبینما أنا أطوف بالکعبة، فإذا نحن برجل مقطوع الیدین، ووجهه کقطع اللّیل المظلم، متعلّقاً بأستار الکعبة، وهو یقول: اللَّهمّ ربّ هذا البیت الحرام اغفر لی وما أحسبک تغفر لی، ولو شفع لی سکّان سماواتک، وجمیع مَن خلقت، لعظم جرمی.
قال سعید بن المسیّب: فشغلنا وشغل جمیع النّاس من الطّواف حتّی حفّ به النّاس واجتمعنا علیه، وقلنا له: یا ویلک! لو کنت إبلیس (لعنه اللَّه) لکان ینبغی أن لا تیأس من رحمة اللَّه، فمن أنت؟ وما ذنبک؟ فبکی، وقال: یا قوم! أنا أعرف بنفسی وذنبی، وما جنیت. فقلنا له: تذکره لنا.
فقال: إنِّی کنت جمّالًا لأبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام لمّا مرّ من المدینة إلی العراق وکنت أراه إذا أراد الوضوء للصّلاة فإذا یضع سراویله، فأری التّکّة تغشی الأبصار بحسن إشراقها وألوانها، وکنت أتمنّاها إلی أن صرنا بکربلاء، فقتل الحسین بن علیّ (صلوات اللَّه علیه) وأنا معه، فدفنت نفسی فی مکان من الأرض ولم أطلب إلّامنالی. قال:
فلمّا جنّ علینا اللّیل خرجت من مکانی، فرأیت تلک المعرکة بها نوراً لا ظلمة ونهاراً لا لیلًا، والقتلی مطروحین علی وجه الأرض، فذکرت لشقاوتی التّکّة، فقلت: واللَّه لأطلبنّ الحسین، فأرجو أن تکون التّکّة علیه فی سراویله، فآخذها، ولم أزل أنظر فی وجوه القتلی حتّی وجدته جدیلًا، فإذا التّکّة فیها، فدنوت منه، وضربت بیدی إلی التّکّة، فإذا هو قد عقدها عقدة قویّة، فلم أزل أحلّ حتّی حللت منها عقدة، فمدّ یده الیمین، وقبض
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 499
علی التّکّة، فلم أقدر علی أخذ یده عنها، ولا أصل إلیها، فدعتنی نفسی الملعونة إلی أن طلبت، فوجدت قطعة من سیف مطروحة، فأخذتها، وانکببت علی یده، فلم أزل أحزها من یده حتّی فصلتها عن التّکّة، ثمّ حللت عقدة أخری، فمدّ یده الیسری، فقطعتها، ثمّ نحیتها عن التّکّة، ومددت یدی إلی التّکّة لآخذها وإذا بالأرض ترجف والسّماء، وإذا بجلبة عظیمة، وبکاء ونداء یقول: وا ابناه! وا حسیناه! فصعقت، ورمیت نفسی بین القتلی.
فإذا ثلاث نفرٍ وامرأة، وحولهم خلائق وفرق، قد امتلأت منهم الأرض والسّماء فی صور النّاس وأجنحة الملائکة وإذا بواحدٍ منهم یقول: وا ابناه! یا حسین! فداک جدّک وأبوک وأمّک وأخوک. وإذا بالحسین قد جلس، ورأسه علی بدنه، وهو یقول: لبّیک یا جدّاه یا رسول اللَّه! ویا أبتاه یا أمیر المؤمنین! ویا أمّاه یا فاطمة! ویا أخاه المقتول بالسّمّ قبلی.
وإذا هم قد جلسوا حوله وفاطمة تقول: یا أبی یا رسول اللَّه! أتأذن لی حتّی آخذ من دم شیبته وأخضب ناصیتی وألقی اللَّه یوم القیامة؟ قال لها: افعلی. فرأیتهم یأخذون وفاطمة تمسح ناصیتها والنّبیّ وعلیّ والحسن علیهم السلام یمسحون نحورهم، وصدورهم، وأیدیهم إلی المرافق، وسمعت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول: فدیتک یا حسین فما کان من قطع یدک الیمنی وثنی بالیسری؟ قال: یا جدّاه! کان معی جمّال صحبنی من المدینة، وکان ینظر إلی سراویلی ووضوء الصّلاة فیتمنّی أن یکون له، فما منعنی أن أدفعها إلیه إلّالعلمی أ نّه صاحب هذا الفعل. فلمّا قتلت خرج یطلبنی، فوجدنی بلا رأس فتفقّد سراویلی ورأی التّکّة، وقد کنت عقدتها عقدة صعبة، فضرب یده إلی العقدة منها، فحلّها، فمددت یدی الیمنی، فقبضت علی التّکّة، فطلب فی المعرکة، فوجد قطعة من سیف، فقطع بها یدی الیمنی، ثمّ حلّ عقدة أخری، فضربت بیدی الیسری علی التّکّة لئلّا یحلّها، فتنکشف عورتی، فأخذ یدی الیسری، فلمّا أن حلّ العقدة الأخری أحسّ بک، فرمی بنفسه بین القتلی. فقالوا: أُفٍّ لک جمّالًا سوّد اللَّه وجهک فی الدّنیا والآخرة، وقطع یدیک، وجعلک فی حزب مَن سفک دماءنا، وحایش علی اللَّه فی قتلنا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 500
فما استتمّ دعاءه حتّی انتثرت یدای، وحسست بوجهی أ نّه ألبس قطعاً من النّار مسودّة، فجئت إلی هذا البیت أستشفع وأعلم بأ نّه لا یغفر لی أبداً.
فلم یبق بمکّة أحد ممّن سمع بحدیثه إلّاتقرّب إلی اللَّه بلعنه، وکلٌّ یقول: حسبک ما أنت فیه.
فکان هذا من دلائله وعجائبه وغرائبه وبرهانه علیه السلام.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 207- 209
ورئی رجل بلا یدین ولا رجلین، وهو أعمی یقول: ربِّی نجِّنی من النّار! فقیل له: لَمْ تبق علیک عقوبة، وأنت تسأل النّجاة من النّار؟ قال: إنِّی کنت فی مَن قاتل الحسین بن علیّ فی کربلاء، فلمّا قتل رأیت علیه سراویل، وتکّة حسنة، وذلک بعدما سلبه النّاس، فأردت أن أنتزع التّکّة، فرفع یده الیمنی، ووضعها علی التّکّة، فلم أقدر علی دفعها، فقطعت یمینه، ثمّ أردت انتزاع التّکّة، فرفع شماله، ووضعها علی التّکّة فلم أقدر علی دفعها، فقطعت شماله، ثمّ هممت بنزع السّراویل، فسمعت زلزلة، فخفت وترکته، فألقی اللَّه علیَّ النّوم، فنمت بین القتلی، فرأیت کأنّ النّبیّ محمّداً صلی الله علیه و آله أقبل، ومعه علیّ وفاطمة والحسن علیهم السلام، فأخذوا رأس الحسین، فقبّلته فاطمة، وقالت: یا بُنیَّ! قتلوک قتلهم اللَّه.
وکأ نّه یقول: ذبحنی شمر، وقطع یدی هذا النّائم. وأشار إلیَّ، فقالت فاطمة: قطع اللَّه یدیک ورجلیک، وأعمی بصرک، وأدخلک النّار. فانتبهت وأنا لا أبصر شیئاً، ثمّ سقطت یدای، ورجلای منِّی، فلم یبق من دعائها إلّاالنّار.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 102
روی عن سعید بن المسیّب، قال: لمّا استشهد سیِّدی ومولای الحسین علیه السلام وحجّ النّاس من قابل دخلت علی علیّ بن الحسین، فقلت له: یا مولای! قد قرب الحجّ فماذا تأمرنی؟ فقال: امض علی نیّتک وحجّ. فحججت فبینما أنا «1» أطوف بالکعبة وإذاً أنا برجل مقطوع الیدین، ووجهه کقطع اللّیل المظلم، وهو متعلّق بأستار الکعبة وهو یقول: اللَّهمّ
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی ووسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 501
ربّ هذا البیت الحرام اغفر لی وما أحسبک تفعل «1»، ولو تشفّع فیَّ سکّان سماواتک وأرضیک «2»، وجمیع ما خلقت، لعظم جرمی. قال سعید بن المسیّب: فشغلت وشغل النّاس عن الطّواف حتّی حفّ به النّاس واجتمعنا علیه «3»، فقلنا «4»: یا ویلک! لو کنت إبلیس ما کان ینبغی لک أن تیأس من رحمة اللَّه، فمن أنت؟ وما ذنبک؟
فبکی، وقال: یا قوم! أنا أعرف بنفسی وذنبی وما جنیت. فقلنا له: تذکره لنا.
فقال: أنا کنت جمّالًا لأبی عبداللَّه الحسین علیه السلام لمّا خرج من المدینة إلی العراق، وکنت أراه إذا أراد الوضوء للصّلاة یضع سراویله عندی، فأری تکّته «5» تغشی الأبصار بحسن إشرافها «6»، وکنتُ أتمنّاها تکون لی إلی أن صرنا بکربلاء. وقتل الحسین علیه السلام وهی معه، فدفنت «7» نفسی فی مکان من الأرض.
فلمّا جنّ اللّیل خرجت من مکانی، فرأیت فی «8» تلک المعرکة نوراً لا ظلمة، ونهاراً لا لیلًا، والقتلی مطرحین «9» علی وجه الأرض، فذکرت لحینی «10» وشقائی التّکّة، فقلت: واللَّه لأطلبنّ الحسین، وأرجو أن تکون التّکّة فی سراویله، فآخذها. ولم أزل أنظر فی وجوه القتلی حتّی أتیت إلی الحسین، فوجدته مکبوباً علی وجهه، وهو جثّة بلا رأس، ونوره مشرق «11» مرمّل بدمائه، والرِّیاح سافیة علیه، فقلت: «12» هذا واللَّه الحسین. فنظرت إلی
__________________________________________________
(1)- [المعالی: «أن تفعل بی»].
(2)- [البحار: «أرضک»].
(3)- [العوالم: «إلیه»].
(4)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «له»].
(5)- [فی البحار والعوالم: «تکّة»].
(6)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی ووسیلة الدّارین: «إشراقها»].
(7)- [وسیلة الدّارین: «فزویت»].
(8)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة ووسیلة الدّارین: «من»].
(9)- [فی الأسرار ووسیلة الدّارین: «مطروحین»].
(10)- [فی البحار والمعالی ووسیلة الدّارین: «لخبثی»، وفی العوالم: «لخیبتی»، وفی الدّمعة السّاکبة: «لحیفی»].
(11)- [وسیلة الدّارین: «یشرق»].
(12) (12*) [وسیلة الدّارین: «واللَّه لم أزل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 502
سراویله کما کنت أراها، فدنوت منه «1»، وضربت بیدی إلی التّکّة لآخذها «2» فإذا هو قد عقدها عقداً کثیراً «3»، فلم أزل (12*) أحلّها حتّی حللت عقدة منها. فمدّ یده الیمنی، وقبض علی التّکّة، فلم أقدر علی «4» أخذ یده «4» عنها، ولا أصل إلیها، فدعتنی النّفس الملعونة إلی أن أطلب شیئاً أقطع به یده «5»، فوجدت قطعة «6» سیف مطروح، فأخذتها واتّکیت «7» علی یده، ولم أزل أحزّها «8» حتّی فصلتها عن زنده، ثمّ نحیّتها عن التّکّة، ومددت یدی «9» لأحلّها، فمدّ یده الیسری، فقبض علیها، فلم أقدر علی أخذها، فأخذت قطعة السّیف، ولم أزل أحزّها «8» حتّی فصلتها عن التّکّة، ومددت یدی إلی التّکّة لأخذها، فإذا الأرض ترجف، والسّماء تهتزّ، وإذا «10» بجلبة «11» عظیمة، وبکاء «10» ونداء، وقائلٍ یقول: وا أبتاه «12»! وا مقتولاه! وا ذبیحاه! وا حسیناه! وا غریباه «13»! یا بُنیَّ! قتلوک وما عرفوک، ومن شرب الماء منعوک.
فلمّا رأیت ذلک صعقت ورمیت نفسی بین القتلی وإذا بثلاثة «14» نفر وامرأة وحولهم خلائق وقوف، وقد امتلأت «15» الأرض بصور النّاس وأجنحة الملائکة، إذ «16» بواحد منهم
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «فیه»].
(2)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة والمعالی].
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والمعالی: «کثیرة»].
(4- 4) [الأسرار: «أخذه»].
(5)- [فی البحار والعوالم والأسرار والمعالی ووسیلة الدّارین: «یدیه»].
(6)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(7)- [فی العوالم والدّمعة السّاکبة: «انتکبت» وفی الأسرار: «انتکیت»، وفی المعالی‌ووسیلة الدّارین: «وانکببت»].
(8)- [الدّمعة السّاکبة: «أجزّها»].
(9)- [أضاف فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والمعالی ووسیلة الدّارین: «إلی التّکّة»].
(10- 10) [وسیلة الدّارین: «ببکاء»].
(11)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار: «بغلبة» والمعالی: «بغلیة»].
(12)- [فی البحار والعوالم ووسیلة الدّارین: «وا إبناه»].
(13)- [الأسرار: «وا غُربتاه»].
(14)- [فی البحار والعوالم والمعالی ووسیلة الدّارین: «بثلاث»].
(15)- [وسیلة الدّارین: «امتدّت»].
(16)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار ووسیلة الدّارین: «وإذا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 503
یقول: یا أبتاه «1»! یا حسین! فداک جدّک وأبوک وأمّک «2» وأخوک. وإذا بالحسین قد جلس ورأسه علی بدنه وهو یقول: لبّیک یا جدّاه! یا رسول اللَّه! ویا أبتاه! یا أمیر المؤمنین! ویا أمّاه یا فاطمة الزّهراء! ویا أخاه «3» المقتول بالسّمّ! علیکم منِّی السّلام. «4» ثمّ إنّه بکی «4».
وقال: یا جدّاه! قتلوا واللَّه رجالنا، یا جدّاه! سلبوا واللَّه نساءنا، یا جدّاه! نهبوا «5» واللَّه «6» رحالنا، یا جدّاه! ذبحوا واللَّه «6» أطفالنا، یا جدّاه! یعزّ واللَّه علیک أن تری رحالنا «7»، وما فعل الکفّار بنا. وإذا هم جلسوا یبکون «8» علی ما أصابه وفاطمة تقول: یا أباه «9»! یا رسول اللَّه! أما تری ما فعلت أمّتک بولدی «10»؟ أتأذن لی أن آخذ من دم شیبه «11» واخضِّب به ناصیتی؟ وألقی اللَّه عزّ وجلّ وأنا «12» مختضبة «13» بدم ولدی الحسین؟ فقال لها:
خذی «14» وأنا أخذ 14 یا فاطمة، فرأیتهم یأخذون من دم شیبه «15» وتمسح به فاطمة ناصیتها، والنّبیّ وعلیّ والحسن علیهم السلام یمسحون به نحورهم وصدورهم وأبدانهم «16» إلی المرافق، وسمعت رسول اللَّه یقول: فدیتک یا حسین! یعزّ واللَّه علیَّ أن أراک مقطوع
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والمعالی ووسیلة الدّارین: «یا ابناه»].
(2)- [لم یرد فی المعالی].
(3)- [الأسرار: «أخا»].
(4- 4) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(5)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: «ذبحوا»].
(6- 6) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة والمعالی ووسیلة الدّارین].
(7)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی ووسیلة الدّارین: «حالنا»].
(8)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی ووسیلة الدّارین: «یبکون حوله»].
(9)- [فی‌الدّمعة السّاکبة والمعالی ووسیلة الدّارین: «یا أبتاه»].
(10)- [أضاف فی المعالی ووسیلة الدّارین: «الحسین یا أبتاه»].
(11)- [لم یرد فی الأسرار، وفی المعالی ووسیلة الدّارین: «شیبته»].
(12)- [لم یرد فی الأسرار].
(13)- [وسیلة الدّارین: «مخضّبة»].
(14- 14) [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی و وسیلة الدّارین: «و نأخذ»].
(15)- [فی الأسرار: «شیبة الحسین»، وفی المعالی والأسرار ووسیلة الدّارین: «شیبته»].
(16)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة ووسیلة الدّارین: «أیدیهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 504
الرّأس، مرمّل «1» الجبینین «2»، دامی النّحر «1»، مکبوباً علی قفاک، قد کساک الذّاری‌ء من الرّمول، وأنت طریح مقتول مقطوع الکفّین، یا بُنیَّ! مَن قطع یدک الیمنی «3» وثنّی بالیسری «3»؟
فقال: یا جدّاه! کان معی جمّال من المدینة، وکان یرانی إذا وضعت سراویلی للوضوء فیتمنّی أن تکون تکّتی له، فما منعنی أن أدفعها إلیه لا «4» لعلمی أ نّه صاحب «5» هذا الفعل «5».
فلمّا قتلت خرج یطلبنی بین القتلی، «6» قد وجدنی «6» جثّة «7» بلا رأس، فتفقّد سراویلی، فرأی التّکّة، وقد «8» عقدتها عقداً کثیرة، «9» فضرب بیده إلی التّکّة فحلّ عقدة منها، فمددت یدی الیمنی فقبضت علی التّکّة «9»، فطلب المعرکة «10» وجد «11» قطعة «7» سیف مکسور، فقطع «12» یمینی، ثمّ حلّ عقدة أخری، «13» فقبضت علی التّکّة «13» بیدی الیسری کی لا یحلّها، فتکشف «14» عورتی، فحزّ «15» یدی الیسری، فلمّا أراد حلّ التّکّة حسّ بک، فرمی نفسه بین القتلی.
فلمّا سمع النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم کلام الحسین علیه السلام بکی بکاءً شدیداً وأتی إلیَّ بین القتلی إلی أن وقف نحوی، فقال: ما لی وما لک یا جمّال! تقطع یدین طالما قبّلهما جبرئیل وملائکة اللَّه
__________________________________________________
(1- 1) [وسیلة الدّارین: «الجبین»].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «الجبین»].
(3- 3) [وسیلة الدّارین: «والیسری»].
(4)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی ووسیلة الدّارین: «إلّا»].
(5- 5) [الأسرار: «هذه الفعلة»].
(6- 6) [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی ووسیلة الدّارین: «فوجدنی»].
(7)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(8)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والمعالی ووسیلة الدّارین: «وقد کنت» وفی الأسرار: «وکنت»].
(9- 9) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(10)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی ووسیلة الدّارین: «فی المعرکة»].
(11)- [لم یرد فی الأسرار].
(12)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی ووسیلة الدّارین: «فقطع به»].
(13- 13) [وسیلة الدّارین: «فقبضتها»].
(14)- [فی البحار والعوالم والدّمعة ا لسّاکبة والأسرار والمعالی ووسیلة الدّارین: «فتنکشف»].
(15)- [فی الدّمعة السّاکبة: «فجزّ» وفی وسیلة الدّارین: «فقطع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 505
أجمعین «1»، «2» «3» وتبارکت بهما «3» أهل السّماوات والأرضین؟ أما کفاک ما صنع به الملاعین من الذّلّ والهوان، هتکوا نساءه من بعد الخدور، وانسدال السّتور «2» «4»، سوّد اللَّه وجهک یا جمّال فی الدّنیا والآخرة، وقطع اللَّه یدیک ورجلیک، وجعلک فی حزب مَن سفک دماءنا «2» وتجرّأ علی اللَّه «2». فما استتمّ دعاؤه صلی الله علیه و آله حتّی شلّت یدای «2» وحسست بوجهی کأن «5» ألبس قطعاً من اللّیل مظلماً، وبقیت علی هذه الحالة، فجئت إلی هذا البیت أستشفع، وأنا أعلم أ نّه لا یغفر لی أبداً «2». فلم یبق فی مکّة أحد إلّاوسمع حدیثه وتقرّب إلی اللَّه تعالی بلعنه «6» وکلّ یقول: حسبک ما جنیت یا لعین «وسَیَعْلَمُ الّذینَ ظَلمُوا أیّ مُنقلَبٍ یَنقلِبُون».
الطّریحی، المنتخب، 1/ 92- 94/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 7- 10؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 440- 441؛ مثله المجلسی، البحار، 45/ 316- 319؛ البحرانی، العوالم، 17/ 629- 631؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 60- 63؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 339- 341
وبإسناده [وروی الحسین بن حمدان الحضینیّ فی کتاب الهدایة فی فضائل] فی حدیث: إن جمّال الحسین علیه السلام لمّا قتل جاء، فوجد بدن الحسین علیه السلام بلا رأس، فمدّ یده لیأخذ تکّته، فمدّ الحسین علیه السلام یده الیمنی، وقبض علی التّکّة، فقطع الجمّال یده، ثمّ أراد أن یحلّ التّکّة، فمدّ الحسین علیه السلام الیسری، فقطعها أیضاً.
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 588
روی عن یوسف بن یحیی، عن أبیه، عن جدّه، قال: رأیت رجلًا بمکّة شدید السّواد له بدن، وخلق غابر، وهو ینادی: أ یُّها النّاس! دُلّونی علی أولاد محمّد.
فأشار بعضهم، وقال: ما لک؟ قال: أنا فلان بن فلان.
قالوا: کذبت إنّ فلاناً کان صحیح البدن، صبیح الوجه، وأنت شدید السّواد، غابر
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والدّمعة السّاکبة ووسیلة الدّارین: «أجمعون» وفی الأسرار: «السّماوات أجمعون»].
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3- 3) [الأسرار: «تبارک بها»].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «الشّور»].
(5)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی: «کأ نّه»].
(6)- [فی البحار والعوالم‌والدّمعة السّاکبةوالأسرار والمعالی: «بلعنته» وإلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 506
الخلق. قال: وحقّ محمّد أنِّی لفلان، اسمعوا حدیثی:
اعلموا «1» أنِّی کنت جمّال الحسین. فلمّا أن صرنا إلی بعض المنازل برز للحاجة وأنا معه، فرأیت تکّة لباسه، وکان أهداها له ملک فارس حین تزوّج بنت أخیه شاه زنان بنت یزدجرد، فمنعنی هیبته أن أسأله إیّاها، فدُرتُ حوله لعلّ «2» أن أسرقها، فلم أقدر علیها، فلمّا صار القوم بکربلاء وجری ما جری، وصارت أبدانهم ملقاة تحت سنابک الخیل، وأقبلنا نحو الکوفة راجعین، فلمّا أن صرتُ إلی بعض الطّریق ذکرت التّکّة، فقلت فی نفسی: قد خلا ما عنده.
فصرتُ إلی موضع المعرکة، فقربتُ منه، فإذا هو مُرمّل بالدّماء، قد جزّ «3» رأسه من قفاه، وعلیه جراحات کثیرة من السّهام والرّماح، فمددت یدی إلی التّکّة، وهممت أن أحلّ عقدها، فرفع یده، وضرب بها یدی، فکادت أوصالی وعروقی تتقطّع «4»، ثمّ أخذ التّکّة من یدی، فوضعت رجلی علی صدره، وجهدت جهدی لأزیل إصبعاً من أصابعه، فلم أقدر، فأخرجت سکّیناً کان معی، فقطعت أصابعه، ثمّ مددتُ یدی إلی التّکّة، وهممت بحلّها ثانیة، فرأیت خیلًا أقبلت من نحو الفرات وشممت رائحة لم أشمّ رائحة أطیب منها، فلمّا رأیتهم، قلت: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، إنّما أقبل «5» هؤلاء لینظروا إلی کلّ إنسان به رمق.
فصرتُ بین القتلی، وغاب عنِّی عقلی من شدّة الجزع، فإذا رجل یقدمهم کأنّ وجهه الشّمس، وهو ینادی: أنا محمّد رسول اللَّه. والثّانی ینادی: أنا حمزة أسد اللَّه. والثّالث ینادی: أنا جعفر الطّیّار. والرّابع ینادی: أنا الحسن بن علیّ، وکذلک علیّ، وأقبلت فاطمة وهی تبکی، وتقول: حبیبی وقرّة عینی، أبکی علی رأسک المقطوع؟ أم علی
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم مکانه: «إنّه کان رجل بمکّة شدید السّواد، وکان قبل ذلک صحیح البدن صبیح‌الوجه، قال: اعلموا ...»].
(2)- [نفس المهموم: «لعلّی»].
(3)- [نفس المهموم: «حزّ»].
(4)- [نفس المهموم: «تنقطع»].
(5)- [فی المطبوع: «أقبلوا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 507
یدیک المقطوعتین «1»؟ أم علی بدنک المطروح؟ أم علی أولادک الأساری؟
ثمّ قال النّبیّ صلی الله علیه و آله: أین رأس حبیبی، وقرّة عینی الحسین؟ فرأیت الرّأس فی کفِّ النّبیّ صلی الله علیه و آله، ووضعه علی بدن الحسین، فاستوی جالساً فاعتنقه النّبیّ صلی الله علیه و آله، وبکی، ثمّ قال: یا بُنیَّ! أراک جائعاً عطشاناً، أمالهم «2» أجاعوک، وأظماؤک، لا أطعمهم اللَّه ولا سقاهم «3» یوم الظّمأ. «4» ثمّ قال: حبیبی قد عرفت قاتلک، فمن قطع أصابعک؟ فقال الحسین: هذا الّذی بجنبی یا جدّاه! فقیل لی: أجب رسول اللَّه یا شقیّ. فأوقعت بین یدیه، فقال: یا عدوّ اللَّه! ما حملک علی قطع أصابع حبیبی، وقرّة عینی الحسین؟ فقلت: یا رسول اللَّه! لست ممّن أعان علی قتله. قال: الّذی قطع إصبعاً واحدة أکبر «4».
ثمّ قال النّبیّ صلی الله علیه و آله: أخسّ «5» یا عدوّ اللَّه غیّر اللَّه لونک. فقمت، فإذا أنا بهذه الحالة «6»، فما بقی أحد ممّن حضر إلّالعنه، ودعا علیه. ألا لعنة اللَّه علی القوم الظّالمین.
السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 262/ عنه: أستادی، نفس المهموم (الهامش)،/ 365
وروی أنّ رجلًا بلا أید «7» ولا أرجل وهو أعمی، یقول: ربّ نجِّنی من النّار. فقیل له:
لم تبق لک عقوبة، ومع ذلک تسأل النّجاة من النّار؟ قال: کنت فیمن قتل الحسین علیه السلام بکربلاء، فلمّا قتل رأیت علیه سراویلًا وتکّة حسنة بعدما سلبه النّاس، فأردت أن أنزع منه التّکّة، فرفع یده الیمنی، ووضعها علی التّکّة، فلم أقدر علی دفعها، فقطعت یمینه، ثمّ هممت أن آخذ التّکّة، فرفع شماله، فوضعها علی تکّته، فقطعت یساره، ثمّ هممت بنزع
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «المقطوعین»].
(2)- [نفس المهموم: «ما لهم»].
(3)- [فی المطبوع: «لا أسقاهم»].
(4- 4) [نفس المهموم: «إلی أن قال»].
(5)- [نفس المهموم: «للجمّال: أخسأ»].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(7)- [الدّمعة السّاکبة: «أیدی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 508
التّکّة من السّراویل، فسمعت زلزلة، فخفت، وترکته، فألقی اللَّه علیَّ النّوم. فنمت بین القتلی، فرأیت کأنّ محمّداً صلی الله علیه و آله أقبل «1» ومعه علیّ وفاطمة، فأخذوا رأس الحسین، فقبّلته فاطمة، ثمّ قالت: یا ولدی! قتلوک قتلهم اللَّه، مَن فعل هذا بک؟ فکان یقول: قتلنی شمر، وقطع یدای «2» هذا النّائم- وأشار إلیَّ- فقالت فاطمة لی: قطع اللَّه یدیک ورجلیک، وأعمی بصرک، وأدخلک النّار. فانتبهت وأنا لا أبصر شیئاً، وسقطت منِّی یدای ورجلای، ولم یبق من دعائها إلّاالنّار. «3»
المجلسی، البحار، 45/ 311- 312/ عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 628- 629؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 184
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «قد أقبل»].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «یدی»].
(3)- ایضاً از سعد بن مسیب روایت کرده است که چون حضرت امام حسین علیه السلام شهید شد، در سال دیگر من متوجه حج شدم که به خدمت حضرت امام زین العابدین علیه السلام مشرف شوم، پس روزی بر در کعبه طواف می‌کردم ناگاه مردی را دیدم که دست‌های او بریده بود و روی او مانند شب تار سیاه و تیره بود، به پرده کعبه چسبیده بود و می‌گفت: «خداوندا! به حق این خانه که گناه مرا بیامرز، و می‌دانم که نخواهی آمرزید.»
من گفتم: «وای بر تو، چه گناه کرده‌ای که چنین ناامید از رحمت خدا گردیده‌ای؟»
گفت: «من جمّال امام حسین علیه السلام بودم در هنگامی که متوجه کربلا گردید، چون آن حضرت را شهید کردند، پنهان شدم که بعضی از جامه‌های آن حضرت را بربایم، و در کار برهنه کردن حضرت بودم. در شب ناگاه شنیدم که خروش عظیم از آن صحرا بلند شد، و صدای گریه و نوحه بسیار شنیدم و کسی را نمی‌دیدم. و در میان آنها صدائی می‌شنیدم که می‌گفت: «ای فرزند شهید من، و ای حسین غریب من، تو را کشتند و حق تو را نشناختند و آب را از تو منع کردند.»
از استماع این‌اصوات موحشه، مدهوش گردیدم و خود را در میان کشتگان افکندم، و در آن حال مشاهده کردم سه مرد و یک زن را که ایستاده‌اند و بر دور ایشان ملائکه بسیار احاطه کرده‌اند، یکی از ایشان می‌گوید: «ای فرزند بزرگوار و ای حسین مقتول به سیف اشرار، فدای تو باد جد و پدر و مادر و برادر تو.»
ناگاه دیدم که حضرت امام حسین علیه السلام نشست و گفت: «لبیک یا جداه! و یا رسول اللَّه! و یا ابتاه! و یا امیر المؤمنین! و یا اماه یا فاطمة الزهرا! ویا اخاه ای برادر مقتول به زهر جانگداز! بر شما باد از من سلام.»
پس فرمود: «یا جداه کشتند مردان ما را، یا جداه اسیر کردند زنان ما را، یا جداه غارت کردند اموال ما را، یا جداه! کشتند اطفال ما را.»
ناگاه دیدم که همه خروش برآوردند و گریستند، حضرت فاطمه زهرا علیها السلام از همه بیشتر می‌گریست.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 509
وروینا حدیث الجمّال (لعنه اللَّه) بإسناده (نا) إلی سعید بن المسیّب، قال: لمّا استشهد مولانا أبو عبداللَّه الحسین علیه السلام، وحجّ النّاس من قابل، دخلت علی مولای علیّ بن الحسین علیه السلام، فقلت له: یا مولای! قد قرب الحجّ فما تأمرنی؟ فقال: امض علی نیّتک، فحجّ.
فحججت، فبینما أنا أطوف فی الکعبة وإذا أنا برجل مقطوع الیدین، ووجهه کقطع اللّیل المظلم، وهو متعلّق بأستار الکعبة وهو یقول: اللَّهمّ ربّ هذا البیت الحرام اغفر لی وما أحسبک تفعل، ولو تشفّعت فیَّ سکّان سماواتک وأرضک وجمیع ما خلقت، لعظم جرمی. قال سعید بن المسیّب: فشغلت، وشغل النّاس عن الطّواف حتّی حفّ به النّاس واجتمعنا علیه، فقلت: أیا ویلک لو کنت إبلیس لما کان ینبغی لک أن تیأس من رحمة اللَّه، فما أنت؟ وما ذنبک؟ فبکی، وقال: یا قوم! أنا أعرف بنفسی، وذنبی، وما جنیت.
فقالوا له: تذکره لنا.
فقال: أنا کنت جمّالًا لأبی عبداللَّه الحسین علیه السلام لمّا خرج من المدینة إلی العراق، وکنت أراه إذا أراد الوضوء للصّلاة یضع سراویله عندی، فأری تکّة تغشی الأبصار بحسن إشراقها وألوانها، وکنت أتمنّاها أن تکون لی، إلی أن سرنا بکربلاء فقتل الحسین علیه السلام وهی معه، فدفنت نفسی فی مکان من الأرض فلم أطلب أنا وأمثالی، فلمّا جنّ اللّیل
__________________________________________________
- پس حضرت فاطمه علیها السلام گفت: «ای پدر بزرگوار! ببین که چه کار کردند با این نوردیده من این امت جفاکار، ای پدر! مرا رخصت بده که خون فرزند خود را بر سر و روی خود بمالم، چون خدا را ملاقات کنم با خون او آلوده باشم.»
پس همه بزرگواران خون آن حضرت را برداشتند و بر سر و روی خود مالیدند.
پس شنیدم که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم می‌گفت: «فدای تو شوم ای حسین که تو را سر بریده می‌بینم و در خون خود غلتیده می‌بینم، ای فرزند گرامی چه کسی جامه‌های تو را کند؟» حضرت امام حسین علیه السلام فرمود: «ای جد بزرگوار! شترداری که با من بود و با او نیکی‌های بسیار کرده بودم، او به جزای آن نیکی‌ها مرا عریان کرد.»
پس حضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم به نزد من آمد و گفت: «از خدا اندیشه نکردی و از من شرم نکردی که جگرگوشه مرا عریان کردی، خدا روی تو را سیاه کند در دنیا و آخرت و دست‌های تو را قطع کند.»
پس در همان ساعت روی من سیاه شده و دست‌های من افتاد، و برای این دعا می‌کنم و می‌دانم که نفرین حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رد نمی‌شود، و من آمرزیده نخواهم شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 787- 788
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 510
خرجت من مکانی، فرأیت فی تلک المعرکة نوراً لا ظلمة، ونهاراً لا لیلًا، والقتلی مطرحون (حین) علی وجه الأرض، فذکرت لحینی وشقائی التّکّة، فقلت: واللَّه لأطلبنّ الحسین علیه السلام وأرجو أن تکون التّکّة فی سراویله، فآخذها. ولم أزل أنظر فی وجوه القتلی، حتّی أتیت إلی الحسین علیه السلام، فوجدته مکبوباً علی وجهه وهو جثّة بلا رأس ونوره مشرق، مرمّل بدمائه، والرِّیاح سافیة علیه، فقلت: هذا واللَّه الحسین علیه السلام.
فنظرت إلی سراویله کما کنت أراها، فدنوت منه، فضربت یدی إلی التّکّة لآخذها، فإذا هو قد عقدها عقداً کثیرة، فلم أزل أحلّها حتّی حللت عقدة منها، فمدّ یده الیمنی، وقبض علی التّکّة، فلم أقدر علی أخذ یده، عنها ولا أصل إلیها، فدعتنی النّفس الملعونة إلی أن أطلب شیئاً، أقطع به یده فوجدت قطعة سیف مطروح، فأخذتها، فلم أزل أجزّ یده حتّی فصلتها عن زنده، ثمّ نحّیتها عن التّکّة، فمددت یدی إلی التّکّة لأحلّها، فمدّ یده الیسری، فقبض علیها فلم أقدر علی أخذها، فأخذت قطعة السّیف وقطعتها بها، فمددت یدی إلی التّکّة لأخذها، فإذا بالأرض ترجف، والسّماء تهتزّ، وإذا بغلبة (بغلغلة) عظیمة، وبکاء ونداء، یقول: یا ابناه! یا مقتولاه! وا ذبیحاه! وا حسیناه! وا غریباه! یا بُنیَّ! قتلوک وما عرفوک؟ ومن شرب الماء منعوک وما عرفوا جدّک وأباک؟ فلمّا رأیت ذلک صعقت ورمیت نفسی بین القتلی وإذا بثلاث نفر، وامرأة تقول:
ألا یا نور عینی یا حسینا فمن قطع الیسار مع الیمینا
ومَن أرداک فی البیدا طریحا ومَن أیتم بناتک والبنینا
ومَن سلب الثِّیاب أیا حبیبی ویا ذخری ویا عینی الیمینا
عفیراً بالتّراب بغیر رأس خضیب النّحر متلول الجبینا
فمَن أوصیت بعدک بالیتامی ومَن لسکینة حصناً حصینا
ومَن للثّاکلات وللضّیاعا (للصّبایا) لقد أضحوا بأیدی الکافرینا
یعزّ علیَّ أن ألقاک ملقی بلا غسل ولا کفن رهینا
أیا روحی لقد طوّلت حزنی لقتلک یا ابن خیر العالمینا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 511
لمقتله بکت أملاک ربِّی وحور العین تبکی والأمینا
لقد أورثتنی حزناً طویلًا علی طول اللّیالی والسّنینا
فآه لما جری لک یا حبیبی نساؤک حاسرات مجررینا
فنوحوا وأندبوا مولی قتیلا حبیب رسول ربّ العالمینا
وقد امتلأت الأرض وحولها خلایق وقوفاً، وقد امتلأت الأرض بصور النّاس وأجنحة الملائکة، وإذا بواحد منهم یقول: یا ابناه! یا حسین! فداؤک جدّک وأبوک وأمّک وأخوک، وإذا بالحسین علیه السلام ورأسه علی بدنه، وهو یقول: یا جدّاه! یا رسول اللَّه! ویا أبتاه! یا أمیر المؤمنین! ویا أمّاه! یا فاطمة الزّهراء! ویا أخاه المقتول بالسّمّ قبلی! علیکم منِّی السّلام.
ثمّ إنّه بکی، وقال: یا جدّاه! قتلوا واللَّه رجالنا، یا جدّاه! سلبوا واللَّه نساءنا، یا جدّاه! نهبوا واللَّه رحالنا، ویا جدّاه! ذبحوا واللَّه أطفالنا، یا جدّاه! یعزّ واللَّه علیک أن تری حالنا، وما فعل الکفّار بنا، وإذا بهم قد جلسوا حوله یبکون علی ما أصابهم من الکفّار، وفاطمة تقول: یا أباه یا رسول اللَّه! أما تری ما فعل أمّتک بولدی، أتأذن لی أن آخذ من دم شیبه، وأخضبت به ناصیتی، وألقی اللَّه عزّ وجلّ، وأنا متخضّبة (مختضبة) بدم ولدی الحسین؟ فقال لها: خذی ونأخذ یا فاطمة! فرأیتهم یأخذون من دم شیبه وتمسح به فاطمة ناصیتها، والنّبیّ وعلیّ والحسن یمسحون به نحورهم، وصدورهم وأیدیهم إلی المرافق، وسمعت فاطمة الزّهراء تقول وهی مقروحة الفؤاد: یا بُنیَّ! مَن الّذی قطع رأسک الشّریف؟ یا بُنیَّ مَن ذا الّذی رضّ صدرک «1» العفیف؟ یا بُنیَّ! مَن ذا الّذی أیتم أطفالک؟
یا بُنیَّ! مَن ذا الّذی قتل رجالک؟ قال: وسمعت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول له: فدیتک یا حسین؟ یعزّ علیَّ واللَّه أن أراک مقطوع الرّأس، مرمّل الجبین، دامی النّحر، مکبوباً علی قفاک، قد کستک الذّواری من الرّمل (مول)، وأنت طریح مقتول، مقطوع الکفّین، یا بُنیَّ! مَن قطع یدک الیمنی وثنّی بالیسری؟
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «لصدرک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 512
فقال: یا جدّاه! کان معی جمّال من المدینة، وکان یرانی إذا وضعت سراویلی للوضوء، فیتمنّی أن تکون «1» له، فما منعنی أن أدفعها إلیه إلّالعلمی أ نّه صاحب هذا الفعل، فلمّا قتلت خرج یطلبنی من بین القتلی، فوجدنی جثّة بلا رأس، فتفقّد سراویلی، فرأی التّکّة، وقد کنت عقدتها عقداً کثیرة، فضرب یده إلی التّکّة، فحلّ عقدة منها، فمددت یدی الیمنی، فقبضت علی التّکّة، فطلب المعرکة، فوجد قطعة سیف، فقطع به یمینی، ثمّ حلّ عقدة أخری، فقبضت علی التّکّة بیدی الیسری، لئلّا یحلّها، فتنکشف عورتی، فجزّ یدی الیسری، فلمّا أراد حلّ التّکّة حسّ بک فرمی نفسه بین القتلی. فلمّا سمع النّبیّ صلی الله علیه و آله کلام الحسین علیه السلام بکی بکاءً شدیداً، وأتی بین القتلی إلی أن وقف نحوی، وقال: ما لی وما لک یا جمّال، تقطع أیدیاً طالما قبّلها جبرئیل علیه السلام وملائکة اللَّه أجمعین، وتبرّکت بها أهل السّماوات والأرضین؟ أما کفاک ما صنع به الملاعین من الذّلّ والهوان، هتکوا نساءه بعد الخدور، وانسباک السّتور، وقد سلبهنّ الأعداء، سوّد اللَّه وجهک یا جمّال فی الدّنیا والآخرة، وقطع اللَّه یدیک ورجلیک، وجعلک فی حزب مَن سفک دماءنا وجزاؤک علی اللَّه، فما استتمّ دعاؤه حتّی شلّت یدای، وحسبت بوجهی کأ نّه ألبس قطعاً من اللّیل مظلماً، وبقیت علی هذه الحالة، فجئت إلی هذا البیت، أستشفع وأنا أعلم أ نّه لایغفر لی أبداً. فلم یبق فی مکّة أحد إلّاوسمع حدیثه، وتقرّب إلی اللَّه بلعنه، وکلّ یقول: حسبک ما جنیت یا لعین.
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 256- 260
وقد روی هذا الحدیث بغیر هذا الطّریق فی بعض کتب أصحابنا، نقلًا عن صاحب کتاب تاج الملوک بإسناده عن عبداللَّه النّقیّ الحجازیّ، قال: کنت ببعض طرق المدینة المشرّفة أمضی لقضاء حاجة لی، وإذا أنا بجابر بن عبداللَّه الأنصاریّ، ویقوده مولیً له بعد أن کفّ بصره، وهو یبکی بکاء الثّکلی، فانزعجت، وقلت له: ما یبکیک یا جابر! هل من فقر؟ أم من مفتری علیک؟ أم مطالب بدین؟
فقال: کلّ هذا لم یکن. قلت: أجل. قال: یا أخی! خرجت من عند قبر النّبیّ صلی الله علیه و آله
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «یکون»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 513
هذه السّاعة، وإذا مولای هذا یقول لی: یا سیِّدی! قد اقشعرّ جسمی من رؤیتی لجسم من شخص أراه یطلب فی الأسواق. وقلت له: رجل؟ قال: نعم. قلت: وما صفته؟
قال: وجهه کالقار، شعره کأ نّما مسّته نار، وعیناه زایدتان علیهما الإحمرار، ویداه کأ نّما قطعتا بمنشار. فقلت له: أدعه لی. فدعاه، فأخذته إلی خارج السّوق وسألته: من أیّ البلاد أنت؟ فقال: من الکوفة. قلت: وما سبب ابتلائک بهذا الحال؟ فأنکر، فأقسمت علیه، وسمّیت له نفسی، وقلت: عساک تخشی منِّی. فقال: منذ رأیتک عرفتک من أصحاب النّبیّ صلی الله علیه و آله، وأنت جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ، وأمّا أنا فما تعرفنی؟ فقلت له:
لو عرفتک ما سألتک؟ فقال: أنا بریدة بن وابل جمّال الحسین علیه السلام. فبکی، وبکیت معه، وتیقّن أنِّی متوجِّع له، فقال: یا جابر! اعلم، إنّ هوای غلبنی، وأعانت علیه شقوتی مع إحسان الحسین علیه السلام علیَّ، وتلطّفه لدیَّ، وکان قائماً بی وبعیالی، فانتهت قصّتی أنِّی رأیت عنده تکّة حجازیّة، فأحببتها وأرددتها «1» تکون لی لأهدیها إلی بعض الحکّام، فلم أزل أرتقب فرصة علیها إذ هی فی لباسه إلی أن قتل، وقد کنت ممن ردّ عن نصرته حین أخبرنا: أنّ القوم یریدون سفک دمی، وأنتم ظننتم غیر ذلک، فاذهبوا حیث شئتم، ولا تقولوا خدعنا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. فتفرّقنا عنه، ولم یلبث معه سوی بنیه، وبنی أخیه، وإخوته وبعض الأنصار، ما یقرب من نیّف وسبعین رجلًا، وکنت بمفازة من شرق کربلاء، فلمّا قتل الحسین علیه السلام وأصحابه وأهل بیته، وساقوا نساءه سبایا، عرایا ظمایا، وحملوا رؤوس أنصارهم، یقدّمهم رأس الحسین علیه السلام إلی الکوفة، خرجت من المفازة وقصدت جثّته الطّاهرة وإذا علیها بردة قد قرضها فی حال حیاته بالمقراض، لئلّا تسلب منه، ویبقی عاریاً وفی رجلیه سروال، فقصدته طلباً للتّکّة وإذا به قد عقدها، عقداً کثیرة، فعالجت حلّها وإذا بیمینه قد امتدّت علیها، فقهرتها، وعالجت تحریکها، فلم أقدر، فاخترطت خنجری. وقطعت یمینه وحذفتها، ثمّ مددت یدی ثانیة، فمدّ یده الیسری، وقبض علی التّکّة، فقهرتها، وعالجت رفعها، فلم أقدر فقطعتها بخنجری، ورمیتها، ثمّ تیقّنت أخذ التّکّة، فهمت أن أخترطها.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «ووددتها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 514
وإذا بصیحة وضجّة من خلفی، فارتهبت لذلک وماتت یدی ویبست وإذا بنور قد ضرب علی بصری ساقطاً من السّماء، فظننته نجماً، فرمیت نفسی بین القتلی، وإذا بذی شیبة بهیّة أتی یمشی حتّی جلس عند رأسه، فحقّقته وإذا هو رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وإذا بأمیر المؤمنین علیه السلام خلفه، وإذا بفاطمة والحسن علیهما السلام وإذا برجال کثیرة، لم أعرفهم، وإذا بالنّبیّ صلی الله علیه و آله قد مدّ یده إلی نحو الکوفة، فما ردّها إلّاوفیها رأس الحسین، فرکّبه علی الجسد وأجلسه، فواللَّه الّذی لا إله إلّاهو لقد خلته کأ نّه لم یذبحه الشّمر، فلمّا رأی جدّه نادی: السّلام علیک یا جدّاه! فردّ صلی الله علیه و آله. فقال: وعلیک السّلام یا ولدی! ویا ثمرة فؤادی! یعزّ علیَّ أن أراک علی هذه الصّفة. ما لجسمک مبضّع وعظمک مرضّض؟ فقال:
یا جدّاه! من سنابک الخیل. فصاح رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: وا ولداه! وا مهجة قلباه! وا حسیناه! فدنی منه أبوه علیه السلام، وقال: یا ولدی! أری شیبک مضمّخاً بالدّماء ووجهک مضرّجاً مرمّلًا، وقد ذبحت ذبح الشّاة. فقال: نعم یا أبتاه! ذبحنی الشّمر الضّبّابیّ من القفاء.
فبکی أمیر المؤمنین علیه السلام، وقال: لیتنی کنت حاضراً لأُجَدّلَ دونک الأعداء وأسقیهم کأس الرّدی، یا لیت نفسی لنفسک الفداء. ثمّ دنت أمّه فاطمة الزّهراء علیها السلام، وقالت له:
یا نور عینی! أری جسمک علی الثّری، ورأسک علی السّمهریّ یُعلی، یا شقّ روحی وسمعی، فی الملأ، بقیت إلی الآن بلا غسل وکفن تری، وما لقبرک عن قبورنا نأی، ثمّ مرّغت ناصیتها بدمه، ونادت: وا ولداه! وا حسیناه! وا قتیلاه! وا جدیلاه! وا غریباه! هذا، ودم الحسین علیه السلام علی وجهها یسیل: وتقول: بهذا ألقی اللَّه الجلیل. هذا وجدّه وأبوه وأمّه وأخوه فی بکاء وعویل.
فمدّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یده وقلّب کفّی الحسین علیه السلام، وقال: مَن قطع یا ولدی کفّیک؟
فقال: یا جدّاه! قطعهما جمّال لی. قال: وما مراده بذلک؟ فقال: یا جدّاه! لأجل هذه التّکّة الّتی فی سراویلی، کلّما مدّ یده لیأخذها قبضت علیها لئلّا تنکشف عورتی، وکنت کلّما مددت یداً قطعها حتّی أتی علیهما، فلمّا سمع بذلک رمی نفسه بین القتلی خشیة منک یا جدّاه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 515
فقال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: یا أخسّ الأنام! علیک لعنة اللَّه الملک العلّام، فعلت هذا بولدی، سوّد اللَّه وجهک، وقطع یدیک فی الدّنیا، قبل الآخرة، فلم أشعر إلّاوقد سقطتا إلی الأرض کالعجین، والوجه کما تری کقالب قار، فلعلّک تدعو لی بالموت، ففارقته بعد أن لعنته، ألا لعنة اللَّه علی القوم الظّالمین.
أقول: إذا سمعتم یا إخوانی هاتین الرّوایتین، فاصغوا لما أذکر لکم من روایة عجیبة وهی ما ذکره الغزالی فی کتاب سرّ العالمین، وذلک حیث قال: وأمّا قصّة زعیم بن بلعام فهی عجیبة، قد أراد أن ینظر من أین منبع النّیل، فلم یزل یسیر حتّی وجد الخضر علیه السلام، فقال له: ستدخل مواضع کذا، وکذا ثمّ أعطاه علائمها فوصل إلی جبل، فیه قبّة من یاقوت علی أربعة أعمدة والنّیل، یخرج من تحتها، وفیه فاکهة لا تتغیّر، قال: فرقیت رأس الجبل، فرأیت وراءه بساتین وقصوراً ودوراً، وعالماً عزیزاً، وکنت شیخاً أبیض الشّعر، فهبّ علیَّ نسیم سوّد شعری، وأعاد شبابی، فنودیت من ملک القصور، إلینا یا زعیم إلینا فهذه دار المتّقین. فجذبنی والخضر منعنی، وهذا سرّ قوله صلی الله علیه و آله، سبعة أنهار من الجنّة جیحون، وسیحون، ودجلة، والفرات، والنّیل وعین بالبردن بالمقدس، عین سلوان لأنّ منها ماء زمزم. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 441- 442
__________________________________________________
(1)- و نیز در مدینة المعاجز مسطور است، راوی می‌گوید: مردی را در مکه دیدار کردم که با حالی تباه و چهره‌ای سیاه فریاد برمی‌آورد که: «أیها الناس! دلونی علی أولاد محمد.»
گفتند: «کیستی؟»
گفت: «من فلان پسر فلان.»
گفتند: «دروغ مزن! او صحیح و صبیح 1 بود. تو سیاه و تباهی.»
گفت: «گوش دارید تا چه گویم. من جمال حسین علیه السلام در بعضی از منازل با او بودم. (فرأیت تکّة لباسه). بند زیر جامه او را دیدار کردم و طمع در آن بستم و بعد از شهادت آن حضرت، چون راه کوفه پیش داشتیم، در عرض راه مرا آن بند زیر جامه فرا یاد آمد.
از آنجا باز آمدم به مقتل شهدا، و آن حضرت را با سر بریده آغشته به خون دیدم. دست فرا بردم که آن بند را مأخوذ دارم. دست مبارک را برآورد و بر دست من زد؛ چنان که عروق من خواست بگسلد. برخاستم و پای بر سینه آن حضرت گذاشتم و بند را بگرفتم و چند که کشیدم، نتوانستم. به اندازه اصبعی از دست او فرا کشید. پس کاردی برآوردم و انگشتان مبارکش را قطع کردم و دیگرباره آن بند را بگرفتم تا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 516
__________________________________________________
- بگشایم. ناگاه خیلی را دیدم که از جانب فرات فراز آمدند و استشمام رایحه‌ای کردم که هرگز اطیب 2 از آن ندیدم. با خود می‌اندیشیدم که این جماعت از لشکر ابن سعد باز شتافته‌اند تا اگر در میان کشتگان زنده‌ای به دست کنند، سر بردارند. سخت بترسیدم و خود را در میان کشتگان درافکندم و مخفی داشتم.
این وقت آن مردی که از پیش روی آن جماعت بود، با چهره‌ای که شنعت آفتاب می‌کرد 3 ندا درداد که: «منم محمد رسول خدای!»
و آن دیگر گفت: «منم علی مرتضی.»
و سه دیگر فرمود: «منم حمزه اسد اللَّه.»
چهارم گفت: «منم جعفر طیار.»
پنجم بانگ برآورد: «منم حسین بن علی.»
پس فاطمه علیها السلام نزدیک شد و همی گریست و گفت: «حبیبی وقرّة عینی! أبکی علی رأسک المقطوع؟ أم علی یدیک المقطوعتین؟ أم علی بدنک المطروح؟ أم علی أولادک الأساری؟»
یعنی: «ای محبوب من! ای روشنی چشم من! بر سر بریده‌ات بگریم؟ بر دست‌های قطع شده‌ات ناله کنم؟ بر بدن به خاک افتاده‌ات زاری کنم؟ بر اولاد اسیرت جزع فرمایم؟»
آن‌گاه رسول خدا فرمود: «سر محبوب من در کجاست؟»
ناگاه دیدم سر حسین بر دست پیغمبر است. پس آن سر را بر پیکر حسین گذاشت و آن حضرت برخاست و مستوی بنشست و پیغمبر با او معانقه 4 کرد و بگریست و فرمود: «ای فرزند! تو را جوعان و عطشان می‌بینم. خداوند سیر و سیراب نکناد دشمنان تو را. قاتل تو را نمی‌شناسم. بگوی تا کدام کس قطع کرد اصابع تو را؟»
عرض کرد: «اینک در پهلوی من است.»
جمال 5 را گفتند: «رسول خدا تو را طلب می‌کند.» و مرا در نزد او حاضر کردند.
فرمود: «ای دشمن خدای! تو را چه افتاد که انگشتان فرزند مرا قطع کردی؟ خداوند روی تو را سیاه کناد.»
جمال گفت: «از آن وقت من به این صورت برآمدم.»
جماعتی که در گرد او بودند، زبان به لعن او گشودند. 6
1. صحیح: سالم. صبیح: زیبا، خوشرو.
2. اطیب: خوشبوتر.
3. آفتاب در برابر رخسار او زشت می‌نمود.
4. معانقه: دست در گردن یکدیگر انداختن.
5. جمّال (چو شدّاد): ساربان، شتر ران.
6. [این مطلب در احوالات حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 357- 358 تکرار شده است].
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 4/ 19- 21
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 517
__________________________________________________
- در جلد هفدهم عوالم مسطور است که: سعید بن مسیب روایت کرده است که: بعد از شهادت سید الشهدا علیه السلام، چون هنگام موسم برسید، در رکاب سید سجاد علیه السلام به زیارت مکه شتافتم. هنگام طواف کعبه، مردی را دیدم با رویی سیاه همچون شب مظلم و دو پای لنگ و دو دست شل خویش را به استار 1 کعبه آویخته است و می‌گوید: «اللَّهمّ ربّ هذا البیت! اغفر لی وما أحسبک أن تفعل ولو تشفّع فیَّ سکّان سماواتک وأرضیک وجمیع ما خلقت لعظم جرمی».
یعنی: «ای پروردگار من! ای خداوند این خانه! بیامرز مرا و می‌دانم نمی‌آمرزی اگر چند شفاعت کنند مرا ساکنان آسمان‌ها و زمین‌ها و تمام آفریدگان. چه، گناه من بزرگ‌تر از آن است که آمرزیده شوم.»
سعید بن مسیب می‌گوید: من و جماعتی از مردم در گرد او انجمن شدیم و گفتیم: «ابلیس از رحمت خدای مأیوس نیست. تو کیستی و جرم تو چیست؟»
آن‌گاه قصه خویش را درازتر از آنچه من بنده نگاشتم، تقریر کرد تا بدان‌جا که شمشیر شکسته‌ای در قتلگاه به دست کردم و دست‌های حسین را قطع ساختم و قصد بند شلوار کردم. در این وقت زمین بجنبید و آسمان به اهتزاز درآمد. شنیدم که گوینده‌ای می‌گوید: «وا ابناه! وا مقتولاه! وا ذبیحاه! وا حسیناه! وا غریباه! یا بُنیَّ! قتلوک وما عرفوک، ومن شرب الماء منعوک».
و من از خوف و خشیت، خویش را در میان کشتگان افکندم تا کس مرا نداند.
بالجمله، جمال قصه خویش را به شرح کرد تا به آنجا که رسول خدای از حسین پرسش فرمود: «دست‌های تو را کدام کس قطع کرد؟»
و آن حضرت مرا بنمود. پس پیغمبر سخت بگریست و بر سر من آمد.
فقال: ما لی وما لک یا جمّال! تقطع یدین طال ما قبّلهما جبرئیل وملائکة اللَّه أجمعون، وتبارکت بهما أهل السّماوات والأرضین؟! أما کفاک ما صنع به الملاعین من الذّلّ والهوان؟! هتکوا نسائه من بعد الخدور وانسدال السّتور، سوّد اللَّه وجهک یا جمّال فی الدّنیا والآخرة، وقطع اللَّه یدیک ورجلیک وجعلک فی حزب مَن سفک دمائنا وتجرّء علی اللَّه.
فرمود: «ای جمال! چه افتاده است تو را با من و مرا با تو؟ قطع کردی دست‌هایی که جبرییل و فرشتگان خدا می‌بوسیدند و اهل آسمان و زمین به آن تبرک می‌جستند! کافی نبود آن‌چه این ملاعین از خواری و ذلت بر حسین فرود آوردند و حرمت حریم او را نگه نداشتند و زنان او را در پس پرده‌ها نگذاشتند.
هان ای جمال! خداوند روی تو را در دنیا و آخرت سیاه کناد و دست‌ها و پاهای تو را قطع کناد و تو را در شمار آنان به حساب گیرد که بر خدای بیرون شدند و خون ما را بریختند.»
از پس این قصه، جمال گفت: «در طلب شفاعت به این حضرت ضراعت آوردم و دانسته‌ام آمرزیده نشوم.»
مردمان چون قصه او بشنیدند، «تقرباً إلی اللَّه» در لعن او هم‌آواز شدند؛ لعنة اللَّه علیه. 2
1. استار: پرده‌ها.
2. [این مطلب در احوالات حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 358 تکرار شده است].
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 21- 22
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 518
وأخذ رجل منهم تکّة سرواله، وکان لها قیمة وذلک بعدما سلبه النّاس یقول: أردت أن أنزع التّکّة، وضع یده الیمنی علیها، فلم أقدر علی رفعها، فقطعت یمینه، فوضع یده الیسری علیها، فلم أقدر علی رفعها، فقطعتها، وهممت بنزع السّروال، فسمعت زلزلة، فخفت، وترکته، وغشی علیَّ وفی هذه الحال رأیت النّبیّ، وعلیّاً، وفاطمة، والحسن.
وفاطمة تقول: یا بُنیَّ! قتلوک قتلهم اللَّه. فقال لها: یا أمّ! قطع یدی هذا النّائم. فدعت علیَّ وقالت: قطع اللَّه یدیک ورجلیک، وأعمی بصرک، وأدخلک النّار. فذهب بصری، وسقطت یدای، ورجلای، فلم یبق من دعائها إلّاالنّار.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 360
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 519

أخبرنا أبو غالب أحمد وأبو عبداللَّه یحیی ابنا البنّاء فی کتابیهما، أنبأنا أبو بکر «1» أحمد ابن محمّد بن سیاوش الکازرونیّ، أنبأنا أبو أحمد عبیداللَّه بن محمّد بن محمّد بن أبی مسلم الفرضیّ المقرئ «2»، قال: قرئ علی أبی بکر محمّد بن القاسم بن یسار الأنباریّ النّحویّ وأنا حاضر، أنبأنا أبو بکر موسی بن إسحاق الأنصاریّ، أنبأنا هارون بن حاتم أبو بشر، أنبأنا عبدالرّحمان بن أبی حمّاد، أنبأنا الفضل بن الزّبیر، قال: کنتُ جالساً، فأقبل رجل فجلس إلیه رائحته رائحة القطران، فقال له: یا هذا! أتبیع القطران؟ قال: ما بعته قط.
قال: فما هذه الرّائحة؟ قال: کنتُ ممّن شهد عسکر عمر بن سعد، وکنتُ أبیعهم أوتاد الحدید، فلمّا جنّ علیَّ اللّیل رقدتُ، [فرأیتُ فی نومی رسول اللَّه (ص) ومعه علیّ، وعلیّ «3» یسقی القتلی من أصحاب الحسین]. فقلتُ له: اسقنی. فأبی، فقلت: یا رسول اللَّه! مرهُ یسقینی. فقال: ألستَ ممّن عاونَ علینا؟ فقلتُ: یا رسول اللَّه! واللَّه ما ضربتُ بسیفٍ ولا طعنتُ برمحٍ ولا رمیتُ بسهمٍ، «4» ولکنِّی کنتُ «4» أبیعهم أوتاد الحدید. فقال: یا علیّ! اسقه.
فناولنی قعباً مملوءاً قطراناً، فشربتُ منه قطراناً، ولم أزل أبول القطران أیّاماً، ثمّ انقطع ذلک البول عنِّی «5» وبقیت الرّائحة فی جسمی.
فقال له السّدّیّ: یا عبداللَّه! کُل من برّ العراق واشرَب من ماء الفرات فما أراک تعاین محمّداً أبداً.
__________________________________________________
(1)- [فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا أبو الیمن زید بن الحسن، قال: أخبرنا أبو عبداللَّه یحیی بن البنّاء، إجازة إن لم یکن سماعاً، قال: أخبرنا أبو بکر ...»].
(2)- [ابن العدیم: «المعرّی»].
(3)- [عن ط المحمودی].
(4- 4) [ابن العدیم: «ولکنّنی»].
(5)- [فی ابن عساکر ط المحمودی والعبرات: «منِّی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 520
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 244، الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 298- 299 رقم 397/ عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 371؛ مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2642- 2643، الحسین بن علیّ،/ 101- 102
عن السّدّیّ، قال: کنّا عنده إذ جاءه رجل ریحه ریح القطران «1»، فقال السّدّیّ: تبیع القطران؟ قال: لا. قال: فما هذه الرّیح «2»؟
قال: أخبرکم «3»، لا واللَّه لا أبیع القطران، إلّاأنِّی کنتُ مع عمر بن سعد (لعنه اللَّه) فی عسکره أبیعهم «4» الحدید، فلمّا أصیب الحسین (صلوات اللَّه علیه) کنت فی العسکر قریباً، فرأیت فی المنام إذا جاء رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وعلیّ (صلوات اللَّه علیه) کان معه، وهو یسقی أصحاب الحسین، فقلت: أسقنی یا علیّ. فأبی، فقلت: یا رسول اللَّه! قل لعلیّ یسقینی.
فقال: «اسقه یا علیّ».
فقال: یا رسول اللَّه! إنّ هذا ممّن أعان علینا». فقال: «ما فعلت»؟ فقلت: بلی، قد کنت أبیعهم الحدید.
فقال لی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: «فعلت»؟ قلت: نعم.
قال: «یا علیّ! اسقه قطراناً». فناولنی قدحاً ملئ قطراناً فشربته، فمکث ثلاثة أیّام أبول القطران، وهذه ریحه قد بقیت.
فقال السّدّیّ: اشرب من ماء الفرات، وکل من خبز البرّ، فما أراک تلقی محمّداً صلی الله علیه و آله و سلم.
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 335- 336 رقم 178
أمالی الطّوسیّ، قال السّدّیّ لرجل: أنتَ تبیع القطران؟ قال: واللَّه ما رأیت القطران إلّا أ نّنی کنتُ أبیع المسمار فی عسکر عمر بن سعد فی کربلاء، فرأیتُ فی منامی رسول اللَّه وعلیّ بن أبی طالب یسقیان الشّهداء، فاستسقیت علیّاً، فأبی، فأتیت النّبیّ، فاستسقیت،
__________________________________________________
(1)- زاد فی ر: فإذا أنا برجلیه؟
(2)- فی ر: فما هذا القطران.
(3)- فی ر: أخبرک.
(4)- فی ر: أبیع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 521
فنظر إلیَّ، وقال: ألست ممّن أعان علینا؟ فقلت: یا رسول اللَّه! إنّنی محترق، وواللَّه ما حاربتهم. فقال: اسقه قطراناً، فسقانی شربة قطران، فلمّا انتبهتُ کنتُ أبول ثلاثة أیّام القطران، ثمّ انقطع وبقیت رائحته.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 59
حکی عن رجل کوفیّ حدّاد، قال: لمّا خرج العسکر من الکوفة لحرب الحسین بن علیّ علیه السلام، جمعت حدیداً «1» عندی، وأخذتُ آلتی، وسرتُ معهم، فلمّا وصلوا، وطنّبوا خیمهم، بنیت خیمة، وصرت «2» أعمل أوتاداً للخیم، وسککاً «2»، ومرابط للخیل «3»، وأسنّة للرِّماح «4» وما اعوجّ من سنان أو خنجر أو سیف کنت بکلّ ذلک بصیراً، فصار رزقی «5» کثیراً، وشاع ذکری بینهم حتّی أتی الحسین مع عسکره، فارتحلنا إلی کربلاء وخیّمنا علی شاطئ العلقمیّ، وقام القتال فیما بینهم، وحموا الماء علیه «6»، وقتلوه وأنصاره وبنیه، وکان مدّة إقامتنا وارتحالنا «7» تسعة عشر یوماً، فرجعت غنیّاً إلی منزلی والسّبایا معنا، فعرّضتُ علی عبیداللَّه، فأمر أن یشهّروهم إلی یزید إلی الشّام.
فلبثتُ فی منزلی أیّاماً قلائل، «8» وإذا أنا ذات لیلة «8» راقد علی فراشی، فرأیت طیفاً کأنّ القیامة قامت، والنّاس یموجون علی الأرض کالجراد، إذا فقدت دلیلها، وکلّهم دالع لسانه علی صدره من شدّة الظّمأ، وأنا أعتقد «9» أنّ فیهم «9» أعظم منِّی عطشاً لأنّه کلّ سمعی وبصری من شدّته هذا غیر حرارة الشّمس، تغلی «10» منها دماغی، والأرض تغلی
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی مدینة المعاجز: «کان»].
(2- 2) [مدینة المعاجز: «أعمد أوتاد الخیم وسککها»].
(3)- [مدینة المعاجز: «الخیل»].
(4)- [مدینة المعاجز: «الرّماح»].
(5)- [مدینة المعاجز: «ربحی»].
(6)- [مدینة المعاجز: «علیهم»].
(7)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(8- 8) [مدینة المعاجز: «وأنا بلیلة»].
(9- 9) [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والمعالی: «بأنّ ما فیهم»].
(10)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والمعالی والأسرار: «یغلی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 522
«1» کأنّها القیر «1» «2» إذ أشعل «2» تحته نار، فخلت أنّ رجلی قد «3» تقلّعت قدماها «3»، فوَاللَّه العظیم لو أنِّی خیّرت بین عطشی، وتقطیع لحمی حتّی یسیل دمی لأشربه لرأیت شربه خیراً من عطشی «4».
فبینما «5» أنا فی العذاب الألیم، والبلاء العمیم، إذ أنا برجل قد عمّ الموقف نوره، وابتهج الکون بسروره، راکب علی فرس، وهو ذو شیبة قد حفّت به ألوف من کلّ نبیّ، ووصی، وصدِّیق، وشهید، وصالح، فمرّ کأ نّه ریح «6» أو سیران «7» فلک «6»، فمرّت ساعة وإذا أنا بفارس علی جواد أغرّ «8»، له وجه کتمام القمر، تحت رکابه ألوف، إن أمر ائتمروا «9»، وإن زجر انزجروا «10»، فاقشعرّت الأجسام من لفتاته «11»، وارتعدت الفرائص من خطواته «12»، «13» فتأسّفت عن الأوّل «14» ما سألت عنه خیفة من هذا «13»، وإذا به قد قام فی رکابه، وأشار إلی أصحابه، وسمعتُ قوله: خذوه «15»، وإذا بأحدهم قابض «16» بعضدی کلبة حدید خارجة
__________________________________________________
(1- 1) [مدینة المعاجز: «کالقیر»].
(2- 2) [فی مدینة المعاجز والأسرار: «إذا اشتعل»، وفی البحار والعوالم والمعالی: «إذا أشعل»].
(3- 3) [فی مدینة المعاجز: «تعلّقت أقدامها»، وفی الأسرار: «تقطّعت قدماها»].
(4)- [مدینة المعاجز: «عطش»].
(5)- [فی البحار والعوالم والأسرار: «فبینا»].
(6- 6) [المعالی: «عاصف»].
(7)- [فی مدینة المعاجز: «نسر أو»، وفی الأسرار: «سیر»].
(8)- [مدینة المعاجز: «غرّ»].
(9)- [مدینة المعاجز: «ایتمر»].
(10)- [مدینة المعاجز: «انزجر»].
(11)- [فی الدّمعة السّاکبة: «من التفاته»، وفی المعالی: «من خطراته»].
(12)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار: «من خطراته»، وفی المعالی: «من سطواته»].
(13- 13) [لم یرد فی المعالی].
(14)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «علی الأوّل»].
(15)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(16)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی: «قاهر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 523
من النّار، فمضی بی إلیه، فخلت کتفی الیمنی «1» قد انقلعت «2»، فسألته الخفّة، فزادنی ثقلًا، فقلت له: سألتک بمن أمّرک علیَّ مَن تکون؟ قال: ملک من ملائکة الجبّار. قلت: ومَن هذا؟ قال: علیّ الکرّار. قلت: والّذی قبله؟ قال: محمّد المختار. قلت: والّذین «3» حوله؟
قال: النّبیِّیون، والصِّدِّیقون، والشّهداء، والصّالحون، والمؤمنون. قلت: أنا ما فعلت حتّی أمّرک علیّ؟ قال: إلیه یرجع الأمر، وحالک حال هؤلاء. فحقّقت النّظر وإذا «4» بعمر بن سعد أمیر العسکر، «5» وقوم لم أعرفهم «5» وإذا بعنقه سلسلة من حدید، والنّار خارجة من عینیه، وأذنیه، فأیقنت بالهلاک. وباقی القوم منهم مغلّل «6»، «7» ومنهم مقیّد «7»، ومنهم «8» مقهور بعضده مثلی.
فبینما «9» نحن نسیر، وإذا برسول اللَّه «5» الّذی وصفه الملک «5» جالس علی کرسیّ عال «10» یزهو «11» أظنّه «12» من اللّؤلؤ، ورجلین «13» ذی «14» شیبتین بهیّتین عن یمینه، فسألت الملک «15» عن الشّابّین 15، فقال: نوح وإبراهیم «13»، وإذا برسول اللَّه یقول: ما صنعتَ یا علیّ؟ قال:
__________________________________________________
(1)- [فی مدینة المعاجز: «الیمین» وفی الأسرار: «الأیمن» ولم یرد فی المعالی].
(2)- [مدینة المعاجز: «انقطعت»].
(3)- [فی البحار والعوالم والمعالی: «والّذی» وفی الدّمعة السّاکبة: «ومن»].
(4)- [أضاف فی مدینة المعاجز: «أنا»].
(5- 5) [لم یرد فی المعالی].
(6)- [الأسرار: «مقلّد»].
(7- 7) [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(8)- [المعالی: «مأخوذ»].
(9)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «فبینا»].
(10)- [لم یرد فی مدینة المعاجز والأسرار].
(11)- [فی مدینة المعاجز والعوالم والمعالی: «یزهر»].
(12)- [المعالی: «وقوائمه»].
(13- 13) [مدینة المعاجز: «عن شماله ذی شیبتین بهیّین ورجلان عن یمینه، فاتّخذ علیّ وقام النّبیّ ولم یبق أحد جالس إلّاوقام، فسألت الملک عن الشّمالیّین. فقال: الشّمالیّین نوح وإبراهیم والیمنیین علیّ وآدم»].
(14)- [الدّمعة السّاکبة: «ذوی»].
(15- 15) [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی: «عنهما»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 524
ما ترکتُ أحداً من قاتلی «1» الحسین إلّاوأتیتُ به، فحمدتُ اللَّه تعالی بأنِّی «2» لم أکن منهم، وردّ إلیَّ عقلی وإذا برسول اللَّه «3» یقول: قدِّموهم! فقدّموهم «3» إلیه، وجعل یسألهم، ویبکی، ویبکی کلّ مَن فی الموقف لبکائه، لأنّه یقول للرّجل: ما صنعت بطفِّ کربلاء بولدی الحسین؟ فیجیب: یا رسول اللَّه! أنا حمیت الماء علیه «4». «5» وهذا یقول: أنا قتلته «5». وهذا یقول: «6» أنا سلبته، وهذا یقول «6»: أنا وطأت صدره بفرسی. ومنهم [مَن] یقول: أنا ضربت ولده العلیل. فصاح رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وقال «7»: وا ولداه! وا قلّة ناصراه! وا حسیناه! وا علیّاه! هکذا صدر «8» علیکم بعدی «9» أهل بیتی «9»، انظر یا أبی، یا «10» آدم، انظر یا أخی یا «11» «10» نوح، کیف أخلفونی «12» فی ذرِّیّتی؟ فبکوا حتّی ارتجّ المحشر، فأمر بهم زبانیة جهنّم، یجرّونهم «13» أوّلًا فأوّلًا إلی النّار.
وإذا بهم قد أتوا برجل، فسأله، قال: ما صنعت شیئاً. قال: أما «14» «15» أنت نجّار 15؟
قال: صدقت یا سیِّدی لکنِّی ما عملت «16» شیئاً إلّاعموداً لخیمة الحصین 16 بن نمیر، لأنّه
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «قاتل»].
(2)- [فی مدینة المعاجز: «إنِّی» وفی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی: «علی أنِّی»].
(3- 3) [مدینة المعاجز: «قال قدّموهم»].
(4)- [فی البحار والمعالی: «عنه»].
(5- 5) [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(6- 6) [لم یرد فی البحار والعوالم والمعالی].
(7)- [لم یرد فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والأسرار والمعالی].
(8)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی: «جری»].
(9- 9) [لم یرد فی مدینة المعاجز والأسرار].
(10)- [لم یرد فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار].
(11)- [مدینة المعاجز: «إبراهیم اسمع یا أخی»].
(12)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والمعالی: «خلّفونی»].
(13)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(14)- [مدینة المعاجز: «ما»].
(15- 15) [فی مدینة المعاجز: «أنت بنجار» وفی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی: «کنت نجّاراً»].
(16- 16) [فی مدینة المعاجز: «إلّا عمود الخیم لحصین»، وفی البحار والعوالم والأسرار والمعالی: «شیئاًإلّا عمود الخیمة لحصین»، وفی الدّمعة السّاکبة: «إلّا عمود لخیمة الحصین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 525
انکسر من ریح عاصف، فوصلته. فبکی صلی الله علیه و آله، وقال: کثّرت السّواد علی ولدی، خذوه للنّار «1». وصاحوا: لا حکم إلّاللَّه، ولرسوله، ووصیِّه.
قال الحدّاد: فأیقنت بالهلاک، فأمر بی فقدّمونی، فاستخبرنی، فأخبرته «2»، فأمر بی إلی النّار فلمّا سحبونی «3» إلّاوانتبهت، وحکیت لکلّ من لقیته، وقد یبس لسانه، ومات نصفه، وتبرّأ «4» کلّ مَن یحبّه، ومات فقیراً لا رحمه اللَّه تعالی، «وَسَیَعْلَمُ الّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنقَلِبٍ یَنْقَلِبُونَ».
الطّریحی، المنتخب، 1/ 197- 199/ عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 632- 634؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 186- 189؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 445- 446؛ مثله السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 266- 267؛ المجلسی، البحار، 45/ 319- 321؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 240- 242
بستان الواعظین، قال الفضل بن الزّبیر: کنتُ قاعداً عند السّدّی، فجاء رجل، فجلس إلیه، فإذا منه ریح القطران، قال: فقال له السّدّی: أتبیع قطراناً؟ قال: لا. قال له: ما هذه الرّایحة؟ قال: شهدتُ عسکر عمر بن سعد، فکنتُ أبیع منهم أوتاد الحدید، فلمّا قُتل الحسین علیه السلام یوم عاشوراء، أتیتُ فی العسکر، فرأیتُ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فی النّوم، والحسین علیه السلام وعلیّ معهما، وهو یسقی الماء مَن قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام، فاستسقیته، فأبی أن یسقینی، قال: فقال لی: ألستَ مِمّن أعان علینا؟ فقلت: بلی کنتُ أبیعهم أوتاد الحدید.
فقال لعلیّ علیه السلام: اسقه قطراناً. قال: فناولنی قدحاً، فشربتُ منه، فکنتُ ثلاثة أیّام أبول‌القطران، ثمّ ذهب عنِّی، وبقیت هذه الرّایحة علیَّ. قال: فقال السّدّی: کل من خبز البرّ، وکل من کلّ النّبات، واشرب من ماء الفرات، فما أراکَ تعاین الجنّة، ولا محمّداً أبداً. «5»
__________________________________________________
(1)- [فی مدینة المعاجز: «للنّار، فأخذوه»، وفی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والمعالی: «إلی النّار» وفی الأسرار: «إلی النّار فأخذوه»].
(2)- [مدینة المعاجز: «فخبّرته»].
(3)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی: «فما سحبونی»].
(4)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی: «تبرّأ منه»].
(5)- ایضاً روایت کرده است که مرد حدادی در کوفه بود، چون لشکر عمر بن سعد به جنگ سیدالشهدا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 526
__________________________________________________
- می‌رفتند، او آهن بسیاری برداشت و با لشکر ایشان رفت، و نیزه‌های ایشان را درست می‌کرد و میخ خیمه‌های ایشان را می‌ساخت و شمشیر و خنجر ایشان را اصلاح می‌کرد، آن حداد گفت: «من نوزده روز با ایشان بودم و اعانت ایشان می‌نمودم تا آن‌که آن حضرت را شهید کردند.»
چون برگشتم شبی در خانه خود خوابیده بودم، در خواب دیدم که قیامت برپا شده است و مردم از تشنگی زبانهایشان آویخته است و آفتاب نزدیک سر مردم ایستاده است و من از شدت عطش و حرارت مدهوش بودم.
آن‌گاه دیدم که سواره‌ای پیدا شد در نهایت حُسن و جمال و در غایت مهابت و جلال، و چندین هزار پیغمبران و اوصیای ایشان و صدّیقان و شهیدان در خدمت او می‌آمدند، و جمیع محشراز نور خورشید جمال او منور گردیده، و به سرعت گذشت، بعد از ساعتی سوار دیگر پیدا شد مانند ماه تابان، عرصه قیامت را به نور جمال خود روشن کرد و چندین هزار کس در رکاب سعادت انتساب او می‌آمدند، و هر حکمی که می‌فرمود اطاعت می‌کردند. چون به‌نزدیک من رسید، عنان مرکب کشید وفرمود: «بگیر این را.»
ناگاه دیدم که یکی از آن‌ها که در رکاب او بودند. بازوی مرا گرفت و چنان کشید که گمان کردم کتف من جدا شد.
گفتم: «به حق آن کسی که تو را به بردن من مأمور گردانید تو را سوگند می‌دهم که بگویی او کیست؟»
گفت: «این علی کرار است.»
گفتم: «آن‌که پیش از او گذشت که بود؟»
گفت: «احمد مختار بود.»
گفتم: «آن‌ها که بر دور او بودند چه جماعت بودند؟»
گفت: «پیغمبران و صدیقان و شهیدان و صالحان.»
گفتم: «شما چه جماعتید که بر دور این مرد برآمده‌اید و هرچه می‌فرماید اطاعت می‌کنید؟»
گفت: «ما ملائکه پروردگار عالمیانیم، و ما را در فرمان او کرده است.»
گفتم: «مرا چرا فرمود بگیرید؟»
گفت: «حال تو مانند حال آن جماعت است.»
چون نظر کردم عمر بن سعد را دیدم با لشکری که همراه بودند، و جمعی را نمی‌شناختم، و زنجیری از آتش در گردن عمر بود و آتش از دیده‌ها و گوش‌های او شعله می‌کشید، و جمعی دیگر که با او بودند پاره‌ای در زنجیرهای آتش بودند، و پاره‌ای، غل‌های آتش در گردن داشتند، و بعضی مانند من، ملائکه به بازوهای ایشان چسبیده بودند.
چون پاره‌ای راه ما را بردند، دیدم که حضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم بر کرسی رفیعی نشسته است و دو مرد نورانی در جانب راست او ایستاده‌اند، از ملَک پرسیدم که: «این دو مرد کیستند؟»
گفت: «یکی نوح علیه السلام است و دیگری ابراهیم علیه السلام.»
پس حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم گفت: «چه کردی یا علی؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 527
__________________________________________________
- فرمود: «احدی از قاتلان حسین را نگذاشتم مگر آنکه همه را جمع کردم و به خدمت تو آوردم.»
پس حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «نزدیک بیاورید ایشان را.»
چون ایشان را نزدیک بردند، حضرت از هر یک از ایشان سؤال می‌کرد که چه کردی با فرزند من حسین و می‌گریست، و همه اهل محشر از گریه او می‌گریستند، پس یکی از ایشان می‌گفت که: من آب بر روی او بستم، و دیگری می‌گفت: من تیر به سوی او افکندم، و دیگری می‌گفت: من سر او را جدا کردم، و دیگری می‌گفت: من فرزند او را شهید کردم. پس حضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم فریاد برآورد: «ای فرزندان غریب بی‌یاور من! ای اهل بیت مطهر من! بعد از من با شما چنین کردند؟!»
پس خطاب کرد به پیغمبران: «ای پدر من آدم و ای برادر من نوح و ای پدر من ابراهیم! ببینید که چگونه امت من با ذریت من سلوک کرده‌اند؟» پس خروش از انبیا و اوصیا و جمیع اهل محشر برآمد. پس امر کرد حضرت زبانیه جهنم را که: «بکشید ایشان را به سوی جهنم.»
پس یک‌یک ایشان را می‌کشیدند، به سوی جهنم می‌بردند، تا آن‌که مردی را آوردند، حضرت از او پرسید: «تو چه کردی؟» گفت: «من تیری و نیزه‌ای نینداختم و شمشیری نزدم و نجار بودم، و با آن اشرار همراه بودم، روزی عمود خیمه حصین بن نمیر شکست و آن را اصلاح کردم.»
حضرت فرمود: «آخر نه در آن لشکر داخل بوده‌ای، و سیاهی لشکر ایشان را زیاده کرده‌ای، و قاتلان فرزندان مرا یاری کرده‌ای، ببرید او را به سوی جهنم.»
پس اهل محشر فریاد برآوردند: «حکمی نیست امروز مگر برای خدا و رسول خدا و وصی او.»
چون مرا پیش بردند و احوال خود را گفتم، همان جواب را به من فرمود و امر کرد مرا به سوی آتش برند، پس از دهشت آن حال بیدار شدم و زبان من و نصف بدن من خشک شده بود، و همه کس از من بیزاری جسته‌اند و مرا لعنت می‌کنند.»
و به بدترین احوال گذرانید تا به جهنم واصل شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 788- 790
و نیز در «بحار الانوار» مسطور است که مردی آهنگر از مردم کوفه گفت: چون لشگریان از کوفه به آهنگ حرب حسین بن علی علیه السلام بیرون شدند، آنچه اشیای آهنین و آلات حدادی با خود داشتم، برگرفتم و با آن سپاه جانب راه سپردم و به هر کجا فرود می‌شدند و خیمه و خرگاه برپای می‌کردند، من نیز خیمه خویش برافراختم و اوتاد خیام و مرابط خیل را به اسنان‌های رماح، سیف و خنجر به اصلاح آوردم. چه بر این جمله عالم بودم، از این روی در میان آن لشگر جرار نامدار شدم و به فزونی رزق و روزی کامکار گشتم. بر این حال ببودیم تا حضرت حسین علیه السلام با لشگرش نزدیک شدند. ما به کربلا کوچ نهادیم و در کنار نهر علقمی خیمه برافراشتیم.
پس کار به قتال پیوست. آب را روی آن حضرت بربستند و او را با یاران و فرزندانش بکشتند. مدت اقامت و ارتحال ما نوزده روز بود و من با رفاه حال و فراغ بال و فزونی مایه، به منزل خویش مراجعت گرفتم. این وقت اسرا نیز با ما بودند. پس ایشان را بر عبیداللَّه عرض دادند و فرمان کرد تا به جانب یزید به سوی ملک شام روان دارند. من روزی چند در منزل خویش درنگ نمودم تا یکی شب که بر فراش-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 528
__________________________________________________
- خویش سر به خواب داشتم، قیامت را برپای و مردمان را چون جراد منتشر و ملخ‌های پراکنده پریشان و سرگشته [دیدم]، نگران شدم که از شدت عطش زبان‌ها بر سینه‌ها آویزان داشتند و با این بلیت و شدت که در ایشان مشاهدت همی کردم، خویشتن را از تمامت آنان تشنه‌کام‌تر می‌دانستم؛ چه از شدت تشنگی در سمع و بصرم کلال افتاده بود و بر این برافزون آفتاب تابنده چنان حرارت نمودار کرده بود که مغزم را به جوش و خروش آورد. به علاوه زمین چنان تفته و گرم گردیده که گفتی قیر را در زیرش آتش برافروخته و گداخته‌اند و چنان همی پنداشتم که هر دو قدمم از پاهایم جدا گردیده است. سوگند به خدای عظیم که اگر مرا مختار می‌داشتند که گوشت بدنم را پاره کنند تا از خون بدنم آشامیدن گیرم، بر من خوش‌تر بودی تا به این عطش در زحمت و محنت باشم.
در اثنای این عذاب الیم و بلای عمیم ناگاه مردی را نگران شدم که شعاع جمال مبارکش عرصه محشر را درسپرد و زمین و زمان را سرور او فرو گرفت و بر کرسی نشسته و با موی سفید می‌گذشت. از جماعت پیغمبران، اوصیا، صدیقان، شهیدان و صالحان گروهان گروه در اطرافش انبوه کرده بودند. چون باد وزان و گردش گردون گردان بگذشت و چون ساعتی برگذشت، ناگاه سواری نمودار گردید که بر اسبی جوان و پیشانی سفید برنشسته؛ گویی چهره‌اش چون ماه شب چارده روشن است. گروهی بی‌شمار در رکابش رهسپار و به امر و نهیش پاسدار بودند. چون به گوشه چشم نگران شدی اجسام را ارتعاش و لرزیدن فرو سپردی و اگر حرکتی به دست دادی، پهلوها را رعده افتادی.
مرا اندوه فرو خورد و دریغ و افسوس درسپرد تا چرا به سبب این بیم و دهشت از آن شخص که از نخست به آن جمال و جلال بگذشت، پرسش نگرفتم. این وقت نگران شدم که این سوار، به رکاب بایستاده و به اصحاب خود اشارت کرده [است] و شنیدم که فرمود: «بگیرید او را.»
پس یک تن بتاخت و بازوان مرا چنان بگرفت که گفتی با چنگالی آهنین که از آتش تافته آخته باشند، مأخوذ داشته باشد و بدو برکشید. یقین کردم کتف راستم کنده می‌شود.
پس زبان به مسألت برگشودم تا مگر به مدارات رود. بر ثقل و سختی بیفزود. پس گفتم: «تو را سوگند می‌دهم به آن کس که تو را به گرفتاری من فرمان کرد، بازگوی کیستی؟»
گفت: «ملکی از ملائکه پروردگار جبارم.»
گفتم: «این شخص کیست؟»
گفت: «علی کرار.»
گفتم: «آن کس که پیش از وی برگذشت، کدام کس بود.»
گفت: «محمد مختار.»
گفتم: «آنان که در اطرافش بودند، کیانند؟»
گفت: «پیغمبران، صدیقان، شهدا، صلحا و مؤمنان.»
گفتم: «از من چه روی داده است که علی این فرمان کرده است؟»
گفت: «فرمان او راست و حال تو بر منوال این مردم است.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 529
__________________________________________________
- چون درست نظر کردم، عمر بن سعد امیر سپاه را با جماعتی که ایشان را نمی‌شناختم بدیدم که او را در زنجیری آهنین بر گردن بازداشته و از دو چشم و دو گوش او آتش زبانه برمی‌کشید. این وقت به هلاک خویش یقین کردم. دیگر مردمان را پاره‌ای در زنجیر مغلل، برخی را مقید و گروهی را مانند خودم اسیر و دستگیر به بازو، نگران شدم و در این حال که ما را می‌بردند، رسول خدای را با رده‌ای از فرشتگان دیدم. آن‌حضرت برفراز تختی بلند و فروزنده نشسته بود که از مروارید غلطان بود و دو مرد نیک‌موی، نیک‌روی با چهره روشن از طرف یمین او نشسته بودند. از آن فرشته پرسیدم: «این دو تن کیستند؟»
گفت: «نوح و ابراهیم هستند.»
و در این حال نگران شدم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «یا علی! چه کردی؟»
عرض کرد: «هیچ‌یک از کشندگان حسین علیه السلام را به جای نگذاشتم، مگر آن‌که بیاوردم.»
چون این سخن بشنیدم، سپاس خدای را بگذاشتم که از جمله قاتلان نبودم و هوش و عقل با من بازگشت. آن‌گاه رسول خدای فرمود: «این جماعت را نزدیک بیاورید.»
چون به آن حضرت نزدیک ساختند، همی از ایشان پرسش می‌کرد و می‌گریست. چندان که از گریه آن حضرت تمام اهل محشر بگریستند. چه آن حضرت از مردی می‌پرسید: «باز گوی در کربلا با فرزندم چه ساختی؟»
و او جواب می‌داد: «یا رسول اللَّه! آب را از وی باز داشتم.»
دیگری گفتی: «او را بکشتم.»
دیگری گفتی: «سینه‌اش را از سم ستور درهم شکستم.»
و دیگری گفتی: «پسر بیمارش را مضروب ساختم.»
این وقت رسول خدای صیحه‌ای برکشید و فرمود: «وا ولداه! وا قلة ناصراه! وا حسیناه! وا علیاه! بعد از من ای اهل بیت من بر شما چنین برگذشت؟ ای پدرم آدم! بنگر، ای برادرم! نوح بنگر که بعد از من با فرزندان من چه پیش آوردند.»
ایشان چنان بگریستند که در محشر زلزله افکندند. آن‌گاه فرمان کرد تا زبانیه جهنم یک به یک را از آغاز تا انجام فرو گرفت و به آتش درآورد. پس از آن مردی را آوردند و از وی پرسید: «در کربلا چه کردی؟»
عرض کرد: «کاری نکردم.»
فرمود: «آیا نجار نبودی؟»
گفت: «آری ای مولای من! لکن هیچ کاری از من روی ننمود، جز آن‌که عمود خیمه حصین بن نمیر را که از لطمه باد شکسته شد، به اصلاح آوردم.»
فرمود: «سواد لشکر را بر پسرم بیشتر نمودی. او را به آتش برید.»
پس صیحه‌ای برآوردند که حکم و فرمان جز برای خدای، رسول خدای و وصی رسول خدا نیست.
حداد می‌گوید: این وقت بر هلاکت خود یقین آوردم. پس بفرمود تا مرا به حضورش حاضر کردند و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 530
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 265 رقم 140
__________________________________________________
- از حال من بپرسید و به عرض رسانیدم. بفرمود تا مرا روی به آتش برند. چون مرا روی به آتش بکشیدند، از کمال دهشت بیدار شدم و هر کس را بدیدم، آن داستان باز گفتم.
از آن پس زبان آن حداد از کار بشد و یک نیمه‌اش مردار گردید. دوستانش از وی کناری و بیزاری گرفتند و در شدت حال و سختی روزگار جانب بئس القرار گرفت.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 358- 361
و دیگر در «بستان الواعظین» از فضل بن زبیر مروی است که گفت: در مجلس سدی جای داشتم. ناگاه مردی درآمد و بنشست و از وی مجلس را بوی قطران فرو گرفت. سدی گفت: «مگر قطران‌فروش باشی؟»
گفت: «نیستم.»
فرمود: «این بوی از چیست؟»
گفت: من در لشکر عمر بن سعد حضور یافتم و میخ‌های آهن با مردم لشگری فروختم. از آن پس که حسین علیه السلام شهادت یافت، رسول خدای را در خواب بدیدم که حسین و علی علیهما السلام در خدمتش حاضر بودند و علی علیه السلام اصحاب حسین را که در روز عاشورا با او کشته شدند، سقایت همی فرمود. من نیز سخت تشنه بودم و خواستار شربتی آب شدم. رسول خدای فرمود: «تو آن کس هستی که دشمنان ما را یاری کردی؟»
عرض کردم: «جز این نبود که میخ‌های آهنین به ایشان بفروشم.»
پس به علی علیه السلام فرمود: «او را از قطران بنوشان.»
آن حضرت قدحی از قطران به من داد تا بنوشیدم و چون سر از خواب برگرفتم تا سه روز بول من قطران بود. آن‌گاه قطران قطع شد، لیکن این بوی در من به جای ماند 1.
1. [این مطلب را در احوالات سید الشهدا علیه السلام، 3/ 380 نیز آورده است].
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 364
از فضل بن زبیر روایت است که روزی در مجلس سدی بودم که مردی وارد شد و از او بوی قطران می‌آمد. سدی گفت: «مگر قطران فروشی؟»
گفت: نه، و لیکن در لشگر عمر سعد حاضر شدم و میخ‌های آهن به ایشان می‌فروختم. بعد از شهادت امام حسین علیه السلام در خواب دیدم که رسول خدا، علی و حسین با یکدیگرند و علی سقایت می‌کند اصحاب حسین را. من نیز تشنه بودم و آب طلب کردم.
رسول خدای فرمود: «تو آن نیستی که دشمنان ما را یاری کردی و میخ به ایشان فروختی؟»
پس فرمود: «یا علی! قطران به او بیاشامان.»
پس علی قدحی از قطران به من داد که نوشیدم، چون بیدار شدم، تا سه روز بول من قطران بود و این بو در من باقی بماند.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 240
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 531

سلمان بن محمّد بن أبی فاطمة، بإسناده، عن جویر بن سعید، قال:
أمسی رجل من الحیّ صحیحاً وأصبح أعمی فمررت ببابه بکرة، والنّاس یسألون:
ما الّذی أصابک؟
فقال: رأیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی منامی وبین یدیه طشت وبیده سکّین، وهو یقول:
ائتونی بقتلة الحسین. ولا یؤتی بأحد إلّاذبحه فی ذلک الطّشت، وذهب بی إلیه.
فقال لی: ما أنت ممّن قتل الحسین؟
فقلت: یا رسول اللَّه! شهدته واللَّه، ما رمیت بسهم، ولا طعنت برمح، ولا ضربت بسیف.
فقال لی: لا واللَّه، ولکنّک سودت وکثرت.
ثمّ أخذ من ذلک الدّم بإصبعیه، فأهوی به إلی عینی، فأصبحت کما ترون.
علیّ بن صلت، قال: جاء رجل إلی السّدّیّ، فقال له: إنِّی کنت مَن شهد قتل الحسین علیه السلام وما طعنت برمح ولا ضربت بسیف، فرأیت فی المنام، کأنّ القیامة قد قامت وکان النّاس قد حشروا، فمررت برسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فقال لی: أشهدت حسیناً؟
قلت: نعم، واللَّه ما ضربت بسیف ولا طعنت برمح.
فبخص بإصبعه فی عینی، فأصبحت أعمی.
فقال له السّدّیّ: فتردّ من الماء البارد.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 171، 173- 174 رقم 1120، 1123
أخبرنا الحسن بن أحمد بن موسی، أخبرنا أبو أحمد عبیداللَّه بن أبی مسلم الفرضیُّ،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 532
أخبرنا محمّد «1» بن القاسم الأنباریُّ النّحویُّ، حدّثنا «2» موسی «3» بن إسحاق الأنصاریُّ، حدّثنا هارون بن حاتم، حدّثنا عبدالرّحمان بن أبی حمّاد، عن ثابت بن إسماعیل، «4» عن أبی النّضر الحرمیُّ «5»، قال: رأیت رجلًا سمج العمی، فسألته عن سبب ذهاب بصره؟ فقال:
کنتُ فیمَن «6» حضر عسکر عمر بن سعد، فلمّا جاء اللّیل رقدت، فرأیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی المنام وبین یدیه طشت «7» فیها دم وریشة فی الدّم، وهو یؤتی بأصحاب عمر بن سعد، فیأخذ الرِّیشة، فیخطُّ بها أعینهم «8» فاتیَ بی، فقلت: یا رسول اللَّه! واللَّه ما ضربت بسیف، ولا طعنت برمح، ولا رمیت بسهم. فقال «9»: أفلم تکثّر عدوّنا؟ فأدخل إصبعیه «10» فی الدّم- السّبّابة والوسطی- وأهوی بها «11» إلی عینیَّ فأصبحت وقد ذهب بصری.
ابن المغازلی، المناقب،/ 405/ عنه: المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 128؛ المحمودی، العبرات، 2/ 370؛ مثله ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 244- 245، الحسین علیه السلام ط المحمودی،/ 299، مختصر ابن منظور، 7/ 157؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2642، الحسین بن علیّ،/ 101؛ المحمودی، العبرات «12»، 2/ 371- 372
__________________________________________________
(1)- [فی ابن عساکر والعبرات،/ 371 مکانه: «أخبرنا أبو غالب أحمد وأبو عبداللَّه یحیی ابنا البنّاء فی‌کتابیهما، أنبأنا أبو بکر أحمد بن محمّد بن سیاوش الکازرونیّ، أنبأنا أبو أحمد عبیداللَّه بن محمّد بن محمّد بن أبی مسلم الفرضیّ المقرئ قال: قرئ علی أبی بکر محمّد ...»].
(2)- [فی ابن عساکر والعبرات،/ 371: «وأنا حاضر، أنبأنا أبو بکر»].
(3)- [فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا أبو الیمن زید بن الحسن، قال: أخبرنا أبو عبداللَّه یحیی بن البنّاء، إجازة إن لم یکن سماعاً قال: أخبرنا أبو بکر أحمد بن محمّد بن سیاوش الکازرونیّ، قال: حدّثنا أبو أحمد عبیداللَّه بن محمّد بن أحمد بن أبی مسلم الفرضیّ المعریّ، قال: قرئ علی أبی بکر محمّد بن القاسم بن بشار الأنباریّ النّحویّ وأنا حاضر، حدّثنا أبو بکر موسی ...»].
(4)- [من هنا حکاه فی المختصر].
(5)- [فی ابن عساکر وابن العدیم والعبرات،/ 372: «الجرمیّ» وفی الحدائق الوردیّة مکانه: «بإسناده إلی‌النّصر الجرمیّ ...»].
(6)- [فی ابن عساکر وابن العدیم والعبرات،/ 372: «ممّن»].
(7)- [فی ابن عساکر وابن العدیم والعبرات،/ 372: «طست»].
(8)- [فی ابن عساکر وابن العدیم: «بین أعینهم»].
(9)- [فی المختصر وابن العدیم: «وقال»].
(10)- [فی تاریخ مدینة دمشق وابن عساکر ط المحمودی والعبرات،/ 372: «إصبعه»].
(11)- [فی ابن عساکر والعبرات: «بهما»].
(12)- [حکاه عن ابن عساکر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 533
(وقال) ابن رماح: لقیتُ رجلًا مکفوفاً قد شهد قتل الحسین علیه السلام، فکان النّاس یأتونه ویسألونه عن سبب ذهاب بصره، فقال: إنِّی کنتُ شهدتُ قتله عاشر عشرة، غیر أنِّی لم أضرب، ولم أطعن، ولم أرم، فلمّا قُتل رجعتُ إلی منزلی، فصلّیتُ العشاء الآخرة ونمت، فأتانی آت فی منامی وقال لی: أجِب رسول اللَّه! فإذا النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم جالس فی الصّحراء، حاسر عن ذراعیه، آخذ بحربة، ونطع بین یدیه وملک قائم لدیه فی یده سیف من نار یقتل أصحابی، فکلّما ضرب رجلًا منهم التهبت نفسه ناراً؛ فدنوتُ من النّبیّ صلی الله علیه و آله، وجثوت بین یدیه وقلت: السّلام علیک یا رسول اللَّه. فلم یردّ علیَّ ومکث طویلًا مطرقاً، ثمّ رفع رأسه، وقال لی: یا عبداللَّه! انتهکت حرمتی، وقتلت عترتی، ولم ترع حقِّی، وفعلت وفعلت. فقلت له: یا رسول اللَّه! واللَّه ما ضربتُ سیفاً، ولا طعنتُ رمحاً، ولا رمیتُ سهماً. فقال: صدقت ولکنّک کثرت السّواد، ادن منِّی! فدنوتُ منه، فإذا طست مملوء دماً، فقال: هذا دم ولدی الحسین. فکحّلنی منه، فانتبهتُ ولا أبصر شیئاً حتّی السّاعة.
(وأورد) هذا الحدیث مجد الأئمّة السّرخسکیّ، ورواه عن أبی عبداللَّه الحدّاد، عن الفقیه أبی جعفر الهندوانیّ أ نّه قال: یحکی عن عبداللَّه بن رماح القاضی. وساق الحدیث إلی أن قال: وکلّما قتلهم عادوا أحیاء، فیقتلهم مرّة أخری، وقال: صدقتُ ولکن یا عدوّ اللَّه لم ترع حقّ نبوّتی. وباقی الحدیث یقرب بعضه من بعض فی اللّفظ والمعنی، ولقد لقی بنو الحسن والحسین من عُتاة بنی العبّاس ما لقی آباؤهم من طغاة بنی أمیّة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 140
وسأل عبداللَّه الرِّیاح «1» القاضی الأعمی عن عمّائه، فقال: کنت حضرت کربلاء، وما قاتلت، فنمت، فرأیت شخصاً هائلًا، قال [لی]: أجب رسول اللَّه. فقلت: لا أطیق.
فجرّنی إلی رسول اللَّه، فوجدته حزیناً، وفی یده حربة، وبسط قدّامه نطع، وملک قبله قائم فی یده سیف من النّار، یضرب أعناق القوم، وتقع النّار فیهم فتحرقهم، ثمّ یحیون،
__________________________________________________
(1)- [فی البحار: «ابن رباح» وفی العوالم: «ابن ریاح»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 534
ویقتلهم أیضاً هکذا، فقلت: السّلام علیک یا رسول اللَّه، واللَّه ما ضربتُ بسیفٍ ولا طعنتُ برمح، ولا رمیتُ سهماً. فقال النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم: ألست کثّرت السّواد؟ فسلّمنی، وأخذ من طست فیه دم فکحّلنی من ذلک الدّم، فاحترقت عینای، فلمّا انتبهت کنت أعمی.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 58- 59/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 303؛ البحرانی، العوالم، 17/ 624
وروی ابن ریاح قال: لقیت رجلًا أعمی قد حضر قتل الحسین علیه السلام، فسُئِل عن ذهاب بصره.
قال: کنت عاشر عشرة غیر أنِّی لم أضرب ولم أرم، فلمّا رجعت إلی منزلی وصلّیت فأتانی آتٍ فی منامی، فقال: أجب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فقلت: ما لی وله؟
فأخذنی یقودنی إلیه، فإذاً هو جالس فی صحراء حاسر عن ذراعیه، أخذ بحربة، وملک قائم بین یدیه، وفی یده سیف من نار، فقتل أصحابی، فکلّما ضرب ضربة التهبت أنفسهم ناراً، فدنوت، وجثوت بین یدیه، وقلت: السّلام علیک یا رسول اللَّه.
فلم یردُّ علیَّ، ومکث طویلًا، ثمّ رفع رأسه، وقال: یا عبداللَّه! انتهکت حرمتی وقتلت عترتی، ولم ترع حقّی. فقلت: یا رسول اللَّه! واللَّه ما ضربت بسیف، ولا طعنت برمح، ولا رمیت بسهم. قال: صدقت، ولکنّک کثرت السّواد، ادن منِّی.
فدنوت، فإذاً طشت مملؤ دماً، فقال: هذا دم ولدی الحسین، فکحّلنی منه، فانتبهت لا أری شیئاً.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 42
وحکی الواقدیّ عن ابن الرّمّاح، قال: کان بالکوفة شیخ أعمی قد شهد قتل الحسین، فسألناه یوماً «1» عن ذهاب بصره. فقال: کنت فی القوم وکنّا عشرة غیر أنِّی لم أضرب بسیف، ولم أطعن برمحٍ، ولا رمیت بسهمٍ، فلمّا قتل الحسین وحمل رأسه رجعت إلی منزلی وأنا صحیح وعینای کأنّهما کوکبان، فنمت تلک اللّیلة، فأتانی آت فی المنام «2»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی جواهر العقدین].
(2)- [جواهر العقدین: «منامی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 535
وقال: أجب رسول اللَّه، قلت «1»: ما لی ولرسول اللَّه؟
فأخذ بیدی «2» وانتهرنی ولزم «2» تلبابی وانطلق بی إلی مکان فیه جماعة ورسول اللَّه (ص) جالس وهو مغتمّ «3» متحیِّر حاسر عن ذراعیه، وبیده سیف وبین یدیه نطع، وإذا أصحابی العشرة مذبّحین بین یدیه، فسلّمت علیه، فقال: لا سلّم اللَّه علیک، ولا حیّاک یا عدوّ اللَّه الملعون، أما استحیت منِّی تهتک حرمتی وتقتل عترتی ولم ترع حقّی. قلت: یا رسول اللَّه! ما قاتلت.
قال: نعم، ولکنّک کثرت السّواد وإذا بطست «4» عن یمینه فیه دم الحسین، فقال: اقعد.
فجثوت بین یدیه فأخذ مروداً وأحماه ثمّ کحّل به عینی، فأصبحت أعمی کما ترون.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 159/ عنه: السّمهودی، جواهر العقدین،/ 419
وروی ابن ریاح، قال: رأیت «5» رجلًا «6» مکفوفاً «7» قد شهد قتل الحسین علیه السلام، فسئل «8» عن ذهاب «9» بصره، فقال: کنت شهدت قتله «10» عاشر «11» عشرة «12» غیر إنِّی «13» لم أضرب «14»
__________________________________________________
(1)- [جواهر العقدین: «فقلت»].
(2- 2) [جواهر العقدین: «وانتهزنی ولزن»].
(3)- [جواهر العقدین: «معتمّ»].
(4)- [جواهر العقدین: «بطشت»].
(5)- [الأسرار: «لقیت»].
(6)- [فی البحار والعوالم والمعالی مکانه: «عن عبداللَّه بن رباح (ریاح) القاضی، قال: لقیت رجلًا ...»].
(7)- [المعالی: «مکفوف البصر»].
(8)- [فی مدینة المعاجز والدّمعة السّاکبة والأسرار: «فسألته»].
(9)- [لم یرد فی البحار والمعالی].
(10)- [فی مدینة المعاجز: «قتلة الحسین علیه السلام»، وفی المعالی: «قتل الحسین علیه السلام وأنا»].
(11)- [الدّمعة السّاکبة: «عاشرة»].
(12)- [مدینة المعاجز: «عاشورا»].
(13) (13*) [فی مدینة المعاجز: «لم أضرب بسیف ولم أرم بسهم»، وفی البحار والعوالم والمعالی: «لم أطعن برمح ولم أضرب بسیف ولم أرم بسهم»].
(14)- [فی الأسرار: «لم أطعن ولم أضرب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 536
ولم أرم (13*)، فلمّا «1» قتل علیه السلام «1» رجعت إلی منزلی وصلّیت العشاء الأخیرة «2»، ونمت فأتانی آتٍ فی منامی، فقال: أجب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، «3» فإنّه یدعوک «3». فقلت: ما لی وله؟
فأخذ بتلبیبی «4» وجرّنی إلیه، «5» فإذاً النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم جالس فی صحراء حاسر عن ذراعیه، آخذ بحربة «5» وملک قائم بین یدیه وفی یده سیف من نار، «1» فقتل «6» أصحابی التّسعة، فکلّما ضرب ضربة التهبت «7» أنفسهم ناراً «1»، فدنوت منه «1» وجثوت بین یدیه «1»، وقلت: السّلام علیک یا رسول اللَّه.
فلم یردّ علیَّ «8» ومکث طویلًا، ثمّ رفع رأسه «9» وقال: یا عدوّ اللَّه «10»! انتهکت حرمتی، وقتلت عترتی، ولم ترع حقِّی «11» وفعلت ما فعلت «12».
فقلت: واللَّه «11» «13» یا رسول اللَّه ما ضربت بسیف، ولا طعنت برمح، ولا رمیت بسهم.
قال: صدقت ولکنّک کثّرت السّواد، ادن منِّی. فدنوت منه، فإذا طست «14» مملوّ دماً، فقال لی: هذا «15» دم ولدی الحسین علیه السلام، فکحّلنی من ذلک الدّم، فانتبهت حتّی السّاعة لا أبصر
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(2)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی: «الآخرة»].
(3- 3) [لم یرد فی مدینة المعاجز والبحار والدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة والمعالی: «بتلابیبی»].
(5- 5) [مدینة المعاجز: «فأتیت، فوجدت النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم جالساً فی الصّحراء حاسراً عن ذراعیه، محمر الوجه فی جیبته عبس، فی یده حربة»].
(6)- [فی البحار والعوالم والأسرار والمعالی: «یقتل»].
(7)- [فی البحار والدّمعة السّاکبة: «التهب»].
(8)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(9)- [مدینة المعاجز: «رأسه إلیَّ»].
(10)- [مدینة المعاجز: «یا ویلک»].
(11- 11) [فی مدینة المعاجز والأسرار: «فقلت: (واللَّه)»].
(12)- [فی البحار والعوالم والمعالی: «وفعلت»].
(13)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة والمعالی].
(14)- [فی مدینة المعاجز: «بین یدیه طشت»، وفی الدّمعة السّاکبة والأسرار والمعالی: «طشت»].
(15)- [الدّمعة السّاکبة: «فهذا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 537
شیئاً. «1»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 136- 137/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 306؛ البحرانی، العوالم، 17/ 625؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 183- 184؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 445؛ مثله السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 267؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 244
وعن أبی حصین، عن شیخ من قومه من بنی أسد، قال: رأیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فی المنام والنّاس یعرضون علیه وبین یدیه طست فیه دم والنّاس یعرضون علیه، فیلطخهم حتّی انتهیت إلیه.
فقلت: بأبی واللَّه وأمِّی ما رمیت بسهم ولا طعنت برمح ولا کثرت.
فقال لی: کذبت، قد هویت قتل الحسین.
قال: فأومی إلیَّ بإصبعه، فأصبحت أعمی فما یسرّنی أنّ لی بعمای حمر النّعم.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 57
__________________________________________________
(1)- ابن‌ریاح گوید: مردنابینایی را دیدم که شاهد کشته شدن حسین علیه السلام بود. از او پرسیدند: «چرا چشمت نابینا شد؟»
گفت: «من یکی از ده نفر هستم که شاهد کشته شدن حسین بودم؛ ولی من شمشیری به کار نبردم و تیری پرتاب نکردم. چون حسین کشته شد، به خانه‌ام بازگشتم و نماز عشا خواندم و خوابیدم. در عالم خواب شخصی آمد و مرا گفت: «رسول خدا تو را احضار فرموده است، حاضر خدمتش باش.»
گفتم: «مرا با او کاری نیست؟»
او گریبان مرا بگرفت و کشان کشان به خدمتش برد. دیدم رسول خدا در بیابانی نشسته و آستین بالا زده است، و حربه‌ای در دست دارد. فرشته‌ای در مقابل حضرت ایستاده و شمشیری از آتش به دست او است و نه نفر رفیقان مرا کشت و به هریک که شمشیر می‌زد، سراپایشان را شعله آتش فرا می‌گرفت. نزدیک حضرت رفتم و در محضرش به زانو درآمدم و گفتم: «سلام بر تو ای رسول خدا.»
حضرت جواب سلام مرا نداد. و مدتی گذشت. سپس سر برداشت و فرمود: «ای دشمن خدا! احترام مرا از میان بردی و خاندان مرا کشتی و حق مرا ملاحظه نکردی و کردی آنچه کردی.»
عرض کردم: «به خدا یا رسول اللَّه نه شمشیری زدم و نه نیزه‌ای به کار بردم و نه تیری پرتاب نمودم.»
فرمود: «راست می‌گویی؛ ولی بر سیاهی لشگرشان افزودی، نزدیک بیا.»
نزدیک رفتم. تشتی پر خون در مقابل حضرت بود. مرا فرمود: «این خون فرزندم حسین است.» پس، از همان خون بر چشم من کشید و من از خواب بیدار شدم و تا امروز هیچ نمی‌بینم.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 136- 137
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 538
وأخرج عبد بن محمّد القرشیّ، عن «1» أبیه حصین، عن شیخ من قومه بنی أسد، قال:
أتیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم «1» فی المنام، والنّاس یعرضون علیه، وبین یدیه طست «2» فیها دم وأسهم، والنّاس یعرضون علیه فیلطّخهم حتّی انتهیت إلیه، فقلت: بأبی وأمّی واللَّه ما رمیت بسهم، ولا طعنت برمح، ولا کثرت. فقال لی: کذبت، قد هویت قتل الحسین.
قال: فأومی إلیَّ بإصبعه فأصبحت أعمی «3»، فما یسرّنی أن لی بعمای حمر النّعم.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 419- 420/ عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 44
وحکی سبط ابن الجوزیّ عن الواقدیّ «4»: إنّ شیخاً «5» حضر «6» قتله فقط «6» فعمی، فسئل عن سببه.
فقال: إنّه رأی النّبیّ (ص) «7» حاسراً عن ذراعیه وبیده سیف «8» وبین یده «9» نطع، ورأی عشرة «10» من قاتلی «10» الحسین مذبوحین بین یدیه ثمّ «11» لعنه وسبّه بتکثیره «11» سوادهم، ثمّ أکحله بمرود من دم الحسین، فأصبح أعمی.
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117/ عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 23؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 373؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 412
__________________________________________________
(1- 1) [ینابیع المودّة: «شیخ بن أسد قال: رأیتُ النّبیّ صلی الله علیه و آله»].
(2)- [ینابیع المودّة: «طشت»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی ینابیع المودّة].
(4)- [فی الأسرار مکانه: «عن تاریخ العصامیّ حکی سبط: السّدّیّ عن الواقدیّ ...»].
(5)- [ینابیع المودّة: «شخصاً»].
(6- 6) [فی الأسرار: «قتل الحسین علیه السلام فقط یعنی دون أن یقاتل معهم» وفی فضائل الخمسة: «قتله فقط یعنی قتل الحسین علیه السلام من دون أن یقاتله»].
(7)- [زاد فی فضائل الخمسة: «فی المنام»].
(8)- [الأسرار: «السّیف»].
(9)- [فی الأسرار وینابیع المودّة وفضائل الخمسة: «یدیه»].
(10- 10) [ینابیع المودّة: «ممّن قاتل»].
(11- 11) [الأسرار: «أ نّه سبّ الشّیخ ولعنه بتکثیر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 539
(وأخرج) أیضاً إنّ شیخاً رأی النّبیّ (ص) فی النّوم وبین یدیه طشت فیها دم والنّاس یعرضون علیه فیلطّخهم حتّی انتهیت إلیه، فقلت: ما حضرت؟ فقال لی: هویت. فأومأ إلیَّ بإصبعه، فأصبحت أعمی. «1»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117/ عنه: الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 373
وروی عن أبی الحصین رضی الله عنه، قال: رأیت شیخاً مکفوف البصر، فسألته عن السّبب؟
فقال «2»: إنِّی من أهل الکوفة وقد رأیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی المنام وبین یدیه طشت فیه دم عظیم من دم الحسین علیه السلام وأهل الکوفة کلّهم یعرضون علیه، فیلطّخهم «3» بالدّم، دم «3» الحسین علیه السلام حتّی انتهیت إلیه، وعرّضت علیه، فقلت: یا رسول اللَّه! ما ضربت بسیف ولا رمیت بسهم ولا کثّرت السّواد علیه. فقال لی: صدقت، ألست من أهل الکوفة؟
فقلت: بلی. قال «4»: فلِمَ لا نصرت ولدی، ولِمَ لا أجبت دعوته ولکنّک هویت قتلة «5» الحسین علیه السلام وکنت من حزب ابن زیاد.
__________________________________________________
(1)- سبط ابن الجوزی از واقدی روایت کرده که مردی پیر در قتل حسین علیه السلام حاضر بود. بی‌آن‌که معاونت بر قتل وی کند یا دخلی در آن داشته باشد، به مجرد همین حضور در این ایام نابینا شد.
آن‌گاه مردم از سبب آن پرسیدند. گفت: «پیغامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در خواب دیدم که دست‌های مبارک خود را بالا برده بود و شمشیر در دست داشت. نزدیک وی نطعی افتاده بود و ده کس از قاتلان حسین علیه السلام را مقتول ساخت که نزد آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم افتاده بودند. چون نظرش بر من افتاد، مرا سب و لعن کرد. به واسطه آن که حاضر بر قتل حسین علیه السلام شده بودم و میل از خون حسین علیه السلام در چشم من کشید. چون روز شد اعمی گشته از خواب برخاستم.»
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 340
روایت است که پیرمردی نیز پیغامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در خواب دید که تشتی پر از خون نزد آن حضرت نهاده بود و مردمان را بر آن عرض می‌کرد و ایشان را به خون آلوده می‌ساخت. تا نوبت به من رسید. گفتم: «یا رسول اللَّه! من در قتل حسین علیه السلام حاضر نبودم.»
(به من فرمود: «دوست داشتی.»)
آن گاه انگشت خود را اشاره به من کرد. چون بیدار گشتم نابینا شده بودم.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 340
(2)- [مدینة المعاجز: «فقال لی»].
(3- 3) [الأسرار: «بدم»].
(4)- [مدینة المعاجز: «فقال»].
(5)- [فی مدینة المعاجز والأسرار: «قتل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 540
ثمّ إنّ النّبیّ أومی إلیَّ بإصبعه، فأصبحت أعمی، فوَاللَّه ما یسرّنی أن یکون لی حمر النّعم، ووددت أن أکون شهیداً بین یدی الحسین علیه السلام.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 320/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 445؛ مثله السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 267
بستان الواعظین: قال الحرّ بن ریاح القاضی: رأیت رجلًا مکفوفاً قد شهد قتل الحسین علیه السلام وکان النّاس یأتونه ویسألونه عن ذهاب بصره. قال: فکان یقول: شهدت قتل الحسین علیه السلام ولکن لم أضرب بسیف ولم أرم بسهم، فلمّا قتل الحسین علیه السلام رجعت إلی المنزل، وصلّیت العشاء الآخرة ونمت، فأتانی آتٍ فی منامی وجذبنی جذبة شدیدة وقال لی: أجیب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم. فقلت: ما لی وله؟
فأخذنی وجذبنی جذبة أخری شدیدة، وانطلق بی إلیه، فإذاً رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم جالس فی المحراب مغتّماً حاسراً عن ذراعیه، أخذ نجدةً، بین یدیه نطع وملک قائم بین یدیه، وبین یدی الملک سیف من نار وکان أتی إلیَّ تسعة من الأصحاب، فقتل أصحابی التّسعة، فکلّما ضرب الملک منهم واحداً التهب نفسه ناراً، فکلّما قام الملک صاروا أحیاء، فقتلهم مرّة بعد أخری حتّی قتلهم سبع مرّات.
فدنوت من النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم وحبوت إلیه، فقلت: السّلام علیک یا رسول اللَّه، ما ضربت بسیف، ولا طعنت برمح، ولا رمیت بسهم، فقال لی: صدقت ولکن کثرت علی ولدی السّواد، ادن منِّی. فدنوت منه، فإذاً طشت مملوء دماً، فقال: دم ولدی الحسین، فکحّلنی من ذلک الدّم.
فانتبهت أعمی لا أبصر شیئاً. «1»
السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 265 رقم 139
__________________________________________________
(1)- سید ابن طاووس و ابن شهرآشوب و دیگران از عبداللَّه بن رباح قاضی روایت کرده‌اند که گفت: مرد نابینایی را دیدم و از سبب کوری از او سؤال کردم. گفت: من از آن‌ها بودم که به جنگ حضرت امام حسین علیه السلام رفته بودم و با نُه نفر رفیق بودم. اما نیزه به کار نبردم، شمشیر نزدم و تیری نینداختم. چون آن حضرت را شهید کردند، به خانه خود برگشتم و نماز عشا کردم و خوابیدم. در خواب دیدم که مردی به نزد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 541
وروی سبط ابن الجوزیّ أنّ شیخاً حضر قتله فقط، فعمی، فسئل عن سببه، فقال:
رأیت النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم حاسراً عن ذراعیه بیده سیف و «1» بین یدیه «1» نطع، وعلیه عشرة ممّن قتل الحسین مذبوحین، ثمّ لعننی، وسبّنی، ثمّ أکحلنی بمردود من دم الحسین، فأصبحت أعمی. «2»
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 213/ مثله الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 268
__________________________________________________
- من آمد و گفت: «بیا که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم تو را می‌طلبد.»
گفتم: «مرا به او چه کار است؟»
جواب مرا نشنید. گریبان مرا کشید و به خدمت آن حضرت برد. ناگاه دیدم که حضرت در صحرایی نشسته است؛ محزون و غمگین. جامه را از دست‌های خود بالا زده و حربه‌ای به دست مبارک خود گرفته است. نطعی در پیش آن حضرت افکنده‌اند و ملَکی بر بالای سرش ایستاده است و شمشیری از آتش در دست دارد و آن نُه نفر که رفیق من بودند را به قتل می‌رساند. آن شمشیر را به هر یک از ایشان که می‌زند، آتش در او می‌افتد و می‌سوزد و باز زنده می‌شود و بار دیگر ایشان را به قتل می‌رساند. من چون آن حالت را مشاهده کردم، به دو زانو درآمدم و گفتم: «السلام علیک یا رسول اللَّه!»
جواب سلام من نگفت و ساعتی سر در زیر افکند و گفت: «ای دشمن خدا! هتک حرمت من کردی، عترت مرا کشتی و رعایت حق من نکردی.»
گفتم: «یا رسول اللَّه! شمشیری نزدم، نیزه به کار نبردم و تیر نینداختم.»
حضرت فرمود: «راست گفتی؛ و لیکن در میان لشگر آن‌ها بودی و سیاهی لشگر ایشان را زیاد کردی. نزدیک من بیا.»
چون نزدیک رفتم، دیدم تشتی پر از خون در پیش آن حضرت گذاشته است. پس فرمود: «این خون فرزند من حسین است.»
و از آن خون دو میل در دیده‌های من کشید. چون بیدار شدم، نابینا بودم.
مجلسی، جلاء العیون،/ 784- 785
(1- 1) [نور الأبصار: «بیده»].
(2)- و هم ابن شهرآشوب به اسناد خود روایت می‌کند که: مردی از سپاهیان ابن سعد را پرسش کردند: «تو را چه افتاد که از هر دو چشم نابینا شدی؟»
گفت: من در کربلا حاضر بودم، لکن آهنگ مقاتلت و مبارزت ننمودم. بعد از قتل حسین در خواب مردی هولناک دیدم، بانگ بر من زد: «برخیز، رسول خدا تو را طلب می‌کند.»
گفتم: «مرا طاقت نیست.»
دست در من افکند و مرا کشان‌کشان به حضرت رسول آورد و آن حضرت را حزین و کئیب دیدم. حربه‌ای به دست کرده و نطعی از پیش روی گسترده و ملکی با شمشیری از آتش به پای ایستاده و گروهی را گردن می‌زند و به آتش می‌سوزاند و دیگرباره زنده می‌کند و گردن می‌زند. گفتم:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 542
__________________________________________________
- السّلام علیک یا رسول اللَّه! واللَّه ما ضربت بسیف ولا طعنت برمح ولا رمیت سهماً.
«سوگند با خدای، ای رسول پروردگار! نه با شمشیر ضربی آزمودم و نه با نیزه طعنی افکندم و نه تیری پرتاب کردم.»
فقال النّبیُّ: ألست أکثرت السّواد؟
پیغمبر فرمود: «آیا سواد سپاه خصم را زیاد نکردی؟»
و فرو گرفت مرا و از تشتی که سرشار بود از خون حسین مرا مکحول ساخت کأنه در چشم من آتشی پراکند. چون از خواب انگیخته شدم، از هر دو چشم کور بودم.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 378- 379
و دیگر عبداللَّه بن ریاح قاضی کوری را از علت کوریش پرسش گرفت، گفت: در واقعه کربلا حاضر شدم، لکن به مقاتلت مقابلت نورزیدم. از آن پس که امام حسین علیه السلام شهید گردید، شبی در عالم خواب مردی هایل را نگران شدم. پس بانگی بر من زد و گفت: «برخیز و به حضرت رسول خدای صلی الله علیه و آله و سلم حاضر شو. از بیم و هیبت، نیروی حرکت از من برفت.»
گفتم: «طاقت حرکت ندارم.»
پس دست مرا بگرفت و کشان کشان به حضرت رسول یزدان ببرد. آن حضرت را اندوهناک بدیدم که در دست مبارکش حربه و در پیش روی مبارکش نطعی بگسترده بودند. فرشته‌ای با شمشیری از آتش در حضرتش به پای و گروهی را گردن همی زد. آن آتش در ایشان می‌افتاد و آنان را می‌سوخت، دیگرباره زنده می‌شدند و همچنان بدان‌گونه کشته و سوخته می‌شدند.
چون این حال بدیدم، گفتم: «السلام علیک یا رسول اللَّه! سوگند به خدای، نه با شمشیر بزدم، نه با نیزه طعنه‌ای فرود آوردم و نه تیری به کسی پرّان داشتم.»
فرمود: «آیا بر سواد سپاه و کثرت لشکر نیفزودی؟»
پس مرا فرو گرفت، و از تشتی که از خون حسین علیه السلام سرشار بود، مرا مکحول نمود. چشم‌های من بسوخت و چون از خواب برجستم هردو چشمم کور بود.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 354
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌7، ص: 543