حسن مفسّر كه گذشت.

فَلا مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ (2) يا أَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ هَلْ مِنْ خالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ (3) وَ إِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ (4)

يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ (5) إِنَّ الشَّيْطانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّما يَدْعُوا حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعِيرِ (6) الَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبِيرٌ (7) أَ فَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ فَلا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِما يَصْنَعُونَ (8)

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 7

بنام خداى رحمان رحيم

1- سپاس خدا را، كه آفريننده آسمانها و زمين و به وجود آورنده ملائكه است كه داراى بالهاى دو تا دو تا، سه تا سه تا، و چهار تا چهار تا هستند در خلقت آنچه بخواهد زياد مى كند كه خدا بر هر چيز تواناست.

2- خدا آنچه از رحمت براى مردم بگشايد، مانع شونده ندارد و آنچه مانع شود، رها كننده اى جز او نخواهد داشت، او توانا و حكيم است.

3- اى مردم ياد آوريد نعمت خدا را، آيا خالقى جز خدا هست كه از آسمان و زمين به شما روزى مى دهد؟ جز او معبودى نيست پس به كجا بر مى گرديد؟!!

4- پيامبر: اگر تو را تكذيب مى كنند (باكى نيست) كه پيامبرانى پيش از تو نيز تكذيب شده اند، كارها به خدا بر مى گردد.

5- اى مردم: وعده خدا حق

است زندگى دنيا فريبتان ندهد، فريبكار شما را به خدا جرى نكند.

6- شيطان دشمن شماست، او را دشمن بدانيد، جز اين نيست كه او حزب خودش را مى خواند تا اهل آتش باشند.

7- كسانى كه كفر آورده اند، آنها راست عذابى سخت و كسانى كه ايمان آورده و عمل صالح انجام داده اند، آمرزش و پاداش بزرگ مال آنهاست.

8- آيا آنكه عمل بدش براى او مزين شده و آن را خوب ديده (مانند كسى است كه چنين نيست؟) خدا هر كه را بخواهد گمراه مى كند و هر كه را بخواهد به سوى خود هدايت مى نمايد، وجود تو به علت اندوه بر آنان تلف نشود، خدا به آنچه مى كنند داناست.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 8

و نگاه داشتن.

مرسل: رها كننده. ارسال: فرستادن.

انى: ظرف زمان و مكان است به معنى استفهام نيز به كار رود، معناى فارسى آن (كى، كجا، چطور) است (اين، متى، كيف).

غرور: بفتح اوّل: فريب دهنده، آن صفت مشبهه است. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 9

سعير: آتش افروخته. «سعر النار و الحرب: اوقدهما و اشعلهما».

حسرات: حسرت: اندوه و غم. در مجمع البيان فرموده: «الحسرة: شدّة الحزن على ما فات» جمع آن حسرات است، آن در آيه مفعول له «تذهب» مى باشد.

در زير پاست. در سوره حمد درباره «الحمد للَّه» سخن گفته شد.

جاعِلِ الْمَلائِكَةِ رُسُلًا أُولِي أَجْنِحَةٍ مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 10

اين جمله تعليل ديگر «الحمد للَّه» است، منظور از «رسلا» فقط وحى آوردن براى پيامبران نيست، بلكه فرستاده شدن در هر كار و هر مأموريت است نظير إِذا جاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا انعام/ 61 كه براى قبض روح بندگان فرستاده ميشوند، إِنَّ رُسُلَنا يَكْتُبُونَ ما تَمْكُرُونَ يونس/ 21 كه براى نوشتن اعمال مأموريت دارند و همچنين. كه در نكته ها خواهد آمد.

لفظ «الملائكة» كه جمع محلّى بالف و لام است روشن ميكند كه همه ملائكه رسل و واسطه در اداره امور جهان هستند. أُولِي أَجْنِحَةٍ ... وصف ملائكه است منظور از جناحها، بالهاى مادّى مانند بال پرندگان نيست زيرا مى دانيم كه ملائكه مادّى نيستند، بلكه منظور يا سعه قدرت و توانايى است كه چندين جور كار توانند كرد، مانند كسى كه خلبان، راديو ساز، مهندس و نظير آنست و يا منظور سرعت عمل آنهاست، آنكه داراى سه جناح است سريعتر از صاحب دو جناح كار مى كند و اللَّه اعلم.

يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ ما يَشاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ.

نشان مى دهد كه بعضى از ملائكه بيشتر از چهار بال دارند، إِنَّ اللَّهَ ...

تعليل جعل الملائكة است.

2- ما يَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا مُمْسِكَ لَها وَ ما يُمْسِكْ فَلا مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ از جمله مسائل توحيد و نفوذ مشيّت خدا در جهان آنست كه: كسى قدرت ايستادن در مقابل خدا را ندارد فلذا اگر خدا باب رحمتى بر روى كسى بگشايد هيچ كس نمى تواند مانع

از آن باشد و بالعكس. وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ تقرير صدر آيه است كه خدا تواناست، اگر كسى بتواند جلو قدرت خدا بيايستد اين مخالف عزّت و قدرت خدا خواهد بود، حكيم است كه باب رزق را به مصلحت باز ميكند و مى بندد. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 11

3- يا أَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ، هَلْ مِنْ خالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ.

در اينجا دو تا مسئله هست: يكى آنكه انسانها فاعل طبيعى هستند و فقط مى توانند چيزهايى را كه خدا آفريده است جابجا كنند، امّا خدا فاعل الهى است، اشياء جهان را به وجود آورده است فلذا هر تصرّفى كه در جهان مى كنيم در ملك خدا مى كنيم، جز خدا كسى خالق چيزى نيست كه به ما روزى بدهد.

ديگرى آنكه: خداوند وسائل آسمان و زمين را بهم مربوط كرده، همه روزيها را آفريده و ما از آنها بهره مى بريم، با كمى تذكّر، اين مطلب بر همگان روشن خواهد گرديد، ديگر جايى براى توجّه به غير خدا نخواهد ماند. لذا فرموده:

لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ.

در حكم نتيجه است يعنى حالا كه روزى دهنده اوست، معبود نيز اوست پس عوامل شرك شما را به كجا برمى گرداند، 4- وَ إِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ.

صدر آيه تسليتى است بر آن حضرت كه از تكذيب مشركان ناراحت مباش اين جريان در گذشته ها نيز بوده است، انسانهاى بزرگ بلاهاى بزرگ دارند ذيل آيه راجع به پيروزى آن حضرت مى باشد، كارها به خدا راجع است، خدا كار تو را روبراه خواهد كرد، 5- يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا

تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ.

خطاب است به عامّه مردم در رابطه با حتمى بودن آخرت، فريفتن حيات تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 12

دنيا آنست كه در اثر پيروى از لذّات فانى، خدا و آخرت از ياد فراموش شوند،

«حبّ الدنيا رأس كلّ خطيئة».

در جمله لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ غرور به معنى تجرّى و جسارت است در اقرب الموارد گويد: «ما غرّك بفلان: كيف اجترأت عليه»، پس معناى آن چنين است: شيطان و نفس شما را به خدا و نافرمانى او جرى نكند.

6- إِنَّ الشَّيْطانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّما يَدْعُوا حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعِيرِ.

تكميل آيه سابق است، دشمنى شيطان از همه دشمنها بدتر است، زيرا دشمنان ما فقط مى خواهند ما را در دنيا ساقط كنند ولى شيطان ميخواهد ما از رحمت خدا قطع شده و اهل آتش باشيم. اين روح پليد و شرير با سائر شياطين و ارواح پليده، پيوسته در فكر آنند كه رابطه انسان را با خدا قطع نمايند، مى شود از اين آيه فهميد كه منظور از «غرور» در آيه قبلى شيطان است.

7- الَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبِيرٌ.

توضيحى است در رابطه با آن كه شيطان و دنيا فريبش مى دهد و آنكه فريفته نمى شود، لَهُمْ مَغْفِرَةٌ حاكى است كه گناهانى كه دارند مورد عفو واقع خواهد شد. نكره آمدن آن شايد براى تفخيم يا نوعيّت باشد.

8- أَ فَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ.

تقرير و تعليل آيه سابق و تقسيم شدن انسانها به معذّب و منعم است.

أَ فَمَنْ زُيِّنَ لَهُ ... مبتدا،

خبر آن «كمن ليس كذلك» است، يعنى كافرى كه عمل زشت او در نظرش خوب جلوه گر شده و آن را خوب ديده مانند مؤمنى است كه خوب را خوب و زشت را زشت ديده است؟ تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 13

پس كافرى كه اعمال زشت را نيك مى بيند، بايد در عذاب باشد، اما مؤمن كه زشت را زشت ديده و اجتناب كرده بايد در بهشت باشد.

فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ تعليل عدم مساوات است يعنى: نمى شود با هم برابر باشند زيرا خدا خواسته كافر را اضلال كند و مؤمن را هدايت، مى دانيم كه اضلال كافر، اضلال ابتدايى نيست بلكه در اثر طغيان و لجاجت اوست على هذا آن، بر خدا قبيح نيست.

فَلا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِما يَصْنَعُونَ.

پس حالا كه اينطور است، وجود تو به علت غصّه ها، از بين نرود و خودت را هلاك مكن كه چرا چنين شدند. خدا به كارشان داناست، كسانى كه با پاى خود به هلاكت ميروند، چرا خودت را از غصّه درباره آنها هلاك مى كنى؟!

مِنْ رَبِّكُمْ وَ بَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسى وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِكَةُ بقره/ 248. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 14

3- ملائكه در جنگها به يارى پيامبران مى آمدند: إِذْ يُوحِي رَبُّكَ إِلَى الْمَلائِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِينَ آمَنُوا سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْناقِ وَ اضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنانٍ انفال/ 12 ايضا آل عمران/ 124 125 و نيز: وَ أَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها توبه/ 26، احزاب/ 9.

4- ملائكه انسانها را قبض روح مى كنند: وَ لَوْ تَرى إِذْ يَتَوَفَّى الَّذِينَ كَفَرُوا الْمَلائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ انفال/ 50 قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظالِمِي أَنْفُسِهِمْ ... الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبِينَ نحل/ 28، 32.

5- ملائكه در عالم برزخ كفّار را عذاب مى كنند چنان كه از يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ ... انفال/ 50 روشن گرديد و نيز آياتى نظير: فَكَيْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ محمّد/ 27.

6- ملائكه موكّلين آتش و جهنّم هستند: عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ تحريم/ 6، وَ نادَوْا يا مالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنا رَبُّكَ قالَ إِنَّكُمْ ماكِثُونَ زخرف/ 77 وَ ما جَعَلْنا أَصْحابَ النَّارِ إِلَّا مَلائِكَةً مدثر/ 31.

7- ملائكه حامل وحى بر انبيا هستند نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى قَلْبِكَ شعراء/ 194 در اين زمينه آياتى ديگر نيز داريم. اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلًا وَ مِنَ النَّاسِ حجّ/ 75.

8- ملائكه براى اهل ايمان از خدا آمرزش مى خواهند، در اين رابطه چند آيه داريم از جمله: وَ الْمَلائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِي الْأَرْضِ شورى/ 5، ايضا كريمه: الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يُؤْمِنُونَ

بِهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْ ءٍ رَحْمَةً تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 15

وَ عِلْماً

غافر/ 7.

9- ملائكه حاملان عرش خدا هستند چنان كه از آيه قبل روشن گرديد.

10- ملائكه حافظ انسان ها و در عين حال نويسندگان اعمال بندگان خدا هستند: وَ إِنَّ عَلَيْكُمْ لَحافِظِينَ كِراماً كاتِبِينَ انفطار/ 11، أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلى وَ رُسُلُنا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ زخرف/ 80 و نيز آيه: ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ ق/ 18.

11- ملائكه بر محمد و آل محمّد صلوات ميفرستند: إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ ... احزاب/ 56.

12- ملائكه تسبيحگران خدايند كه از عبادت خدا خسته نمى شوند،:

فَالَّذِينَ عِنْدَ رَبِّكَ يُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ هُمْ لا يَسْأَمُونَ فصّلت/ 38.

13- از آياتى نظير تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ ... قدر/ 4، معلوم ميشود كه ملائكه در تمشيت كارهاى جهان، از جانب خدا مسئوليّتهاى مهمّى دارند.

14- در اين زمينه رواياتى زيادى داريم كه در كتابهاى احاديث آمده است و نيز در نهج البلاغه مخصوصا در خطبه اوّل درباره ملائكه و وظائف آنها سخن گفته شده و ايضا در دعاى سوّم صحيفه سجّاديه كه امام سجّاد عليه السّلام بعضى از وظائف آنها را بيان فرموده و بر آنها صلوات مى فرستد.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 16

خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَكُمْ أَزْواجاً وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثى وَ لا تَضَعُ إِلاَّ بِعِلْمِهِ وَ ما يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلاَّ فِي كِتابٍ إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ (11) وَ ما يَسْتَوِي الْبَحْرانِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ مِنْ كُلٍّ تَأْكُلُونَ لَحْماً طَرِيًّا وَ تَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَى الْفُلْكَ فِيهِ مَواخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (12) يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ وَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ ما يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِيرٍ (13)

إِنْ تَدْعُوهُمْ لا يَسْمَعُوا دُعاءَكُمْ وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَكُمْ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ وَ لا يُنَبِّئُكَ مِثْلُ خَبِيرٍ (14)

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 17

9- خدا آنست كه: بادها را مى فرستد، بادها ابر را حركت مى دهند، ابر را به سوى ديار مرده سوق مى دهيم و با آن، زمين مرده را زنده مى كنيم، برخاستن از قبرها چنين است.

10- هر كه عزت بخواهد، همه عزت خاص خداست، كلمه هاى پاك به سوى او بالا مى رود و عمل صالح آنها را بالا مى برد، كسانى كه كارهاى بد انجام مى دهند، براى آنها عذاب شديدى هست، و مكرشان بى اثر مى شود.

11- خدا شما را از خاكى آفريد، سپس از نطفه اى و سپس مؤنث و مذكرتان گردانيد.

هيچ مؤنثى بار بر نمى دارد و نمى گذارد مگر با علم خدا، هيچ عمر كننده اى عمر نمى كند و از عمر كسى ناقص نمى شود مگر آنكه در كتابى است اين بر خدا آسان است.

12- دو دريا مساوى نيستند، اين شيرين و گوارا

و آبش نوشيدنى است و اين شور و تلخ است، از هر دو گوشت تازه مى خوريد و زيور خارج مى كنيد و مى پوشيد كشتيها را مى بينى كه در آن جارى هستند، تا از فضل خدا روزى بطلبيد و تا خدا را شكر كنيد.

13- شب را به روز و روز را به شب داخل مى كند آفتاب و ماه را مسخر كرده، همه براى مدتى روانند. آن خدا پروردگار شماست، حكومت خاص اوست آنان كه جز خدا مى خوانند مالك هيچ چيز نيستند.

14- اگر آنها را بخوانيد، صداى شما را نمى شنوند و اگر مى شنيدند اجابت نمى كردند و روز قيامت به مشرك بودن شما كافر مى شوند، كسى مانند دانا به تو خبر نمى دهد.

شور كه به تلخى زند. در قاموس گويد: ماء اجاج آبى است كه شور و تلخ باشد.

طرى: تازه. راغب گويد: «غضا جديدا».

مواخر: مخر: شكافتن و جارى شدن. «مخرت السفينة مخرا: جرت» ماخر به معنى شكافنده و جارى شونده، جمع آن مواخر است.

يولج: ولوج: داخل شدن. ايلاج: داخل كردن.

قطمير: (بكسر قاف) پوست هسته خرما، شيار هسته، نقطه سفيد در تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 19

پشت هسته، پرده شكاف هسته راغب گويد: آن مثلى است براى شى ء بى ارزش.

خشگيها حركت مى كنند، آن گاه به باران و برف مبدّل شده به زمين فرو مى ريزند، روئيدنيها كه پشتوانه زندگى مى باشند مى رويند، مشيّت خدا جاى خود را مى گيرد، اين نظامى است كاملا قابل دقّت، و دليلى است بر نفوذ اراده حق تعالى در تدبير كائنات. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 20

وانگهى جمله كَذلِكَ النُّشُورُ حكايت مى كند، كه چون بهار قيامت بيايد ذرّات ابدان انسانها مانند تخمها از زمين مى رويند، اين يكى از شش راهى است كه قرآن مجيد در بيان آخرت مطرح كرده است. در تفسير قمى از جميل بن درّاج از امام صادق عليه السّلام نقل شده است كه فرمود: چون خدا بخواهد مردمان را زنده كند، چهل روز باران مى بارد در نتيجه عضوها جمع مى شود و گوشتها مى رويد

«قال اذا اراد اللَّه ان يبعث الخلق امطر السماء على الارض اربعين صباحا فاجتمعت الاوصال و نبتت اللحوم» «1».

10- مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ.

اين آيه يك نوع نتيجه گيرى از آيه قبلى است عزّت حالتى است در انسان كه از مغلوبيت او مانع مى شود هر كس بخواهد به عزّت برسد بايد از خدا بخواهد و از او بجويد، زيرا همه عزّت در پيش خدا و مال خداست فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ در جاى جواب «من كان» گذاشته شده است، در جاى ديگر آمده:

أَ يَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً نساء/ 139.

جمله إِلَيْهِ يَصْعَدُ ... نشان ميدهد كه عزّت بوسيله اعتقاد صحيح و عمل صالح به دست مى آيد. چنان كه در مجمع البيان از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله روايت شده:

«انّه قال انّ ربّكم يقول كلّ يوم انا

العزيز فمن اراد عزّ الدارين فليطع العزيز».

منظور از كلمه طيّب قهرا كلمه هايى است كه بيان كننده اعتقاد صحيح هستند نظير لا اله الا اللَّه محمّد رسول اللَّه على ولىّ اللَّه چنان كه در تفسير برهان از

__________________________________________________

(1) الميزان از تفسير قمى «وصل» (بكسر و ضم اول) به معنى هر عضو بخصوص است.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 21

حضرت صادق و حضرت رضا عليهما السّلام نقل شده است «1»، كلمه طيّبه در آيه أَ لَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ ابراهيم/ 24، كلمه توحيد است.

اين كلمات كه نمايانگر اعتقاد حقّند به طرف خدا بالا مى روند، در نتيجه گوينده آنها نيز بالا مى رود و مقرّب مى شود، ضمير «يرفعه» راجع است به الْكَلِمُ الطَّيِّبُ يعنى عمل صالح كه پياده كننده اعتقاد صحيح و مكمّل آنست كلم طيّب را بالا مى برد، در نتيجه صاحب كلم طيّب و عمل صالح به عزت مى رسد.

وَ الَّذِينَ يَمْكُرُونَ السَّيِّئاتِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ مَكْرُ أُولئِكَ هُوَ يَبُورُ.

نقطه مقابل صدر آيه است «يمكرون» به معناى «يعملون» است يعنى:

صاحب اعتقاد صحيح و عمل صالح به عزّت مى رسد ولى آنهايى كه اهل گناه مى باشند در عذاب شديد خواهند بود و عمل آنها كه جز مكر در مقابل حق نيست تباه مى شود و آنها را مقرّب نمى كند.

11- وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَكُمْ أَزْواجاً وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثى وَ لا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ.

دليل ديگرى است از دلائل متقن توحيد و اينكه آفريننده و گرداننده هر دو يكى است، خداوند روى نظام خلقت مواد زمين را به خوراكيها و سپس آنها را به نطفه تبديل مى كند، آن وقت نطفه را در

حال رشد در رحم، به صورت پسر

__________________________________________________

(1)

«عن الرضا عليه السلام ... قال الكلم الطيب هو قول المؤمن لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه: على ولى اللَّه و خليفته حقا و خلفائه خلفاء اللَّه و العمل الصالح يرفعه فهو دليله و عمله اعتقاده الذى فى قبل بان الكلام صحيح كما قلته بلسانى».

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 22

و دختر (نر و ماده) در مى آورد، آن گاه حمل و وضع هر مؤنّث زير نظر او و مشمول علم اوست و به همه آگاهى دارد اللَّهُ يَعْلَمُ ما تَحْمِلُ كُلُّ أُنْثى وَ ما تَغِيضُ الْأَرْحامُ وَ ما تَزْدادُ ... رعد/ 8.

در اين اسرار پيچيده خلقت اگر كمى دقّت شود مانند روز روشن، وجود خدا و قدرت و علم او را نشان مى دهد خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ خواه به بشر اوّلى باشد و خواه راجع به همه انسانها، آن گاه تشكيل نطفه و تركيبات منظم آن و سپس مبدّل شدن به دختر يا پسر با آن دستگاه تناسلى عجيب از اسرار بزرگ كائنات است كه در اثر تكرار آن، متوجّهش نيستيم.

وَ ما يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِي كِتابٍ إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ.

از جمله وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثى ... تكميل مطلب صدر آيه است يعنى:

خدا شما را از خاك آفريده و تا مردن تدبير شما را دنبال مى كند و احوال هيچ يك از شما از زير نظر او خارج نيست، هر چه پيش خواهد آمد از اوّل در لوح محفوظ حاضر بوده و در نزد اوست.

«معمّر» به صيغه مفعول در جاى «احد» است و «يعمّر» به صيغه مجهول به معنى زياد شدن عمر مى باشد.

يعنى عمر كرده نميشود و زايد العمر نمى گردد كسى و از عمر كسى چيزى كم نمى شود مگر آنكه در لوح محفوظ است، «ذلك» اشاره است به همه مطالب آيه.

12- وَ ما يَسْتَوِي الْبَحْرانِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ مِنْ كُلٍّ تَأْكُلُونَ لَحْماً طَرِيًّا وَ تَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها.

اين آيه گر چه يك مطلب مستقلى است ولى با در نظر گرفتن آيات قبل مى خواهد بفهماند كه مؤمن مانند درياى شيرين و گوارا و كافر و مشرك تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 23

همچون درياى شور و تلخ است على هذا اين هر دو، يكى حساب نمى شوند.

وَ مِنْ كُلٍّ تَأْكُلُونَ لَحْماً طَرِيًّا اشاره است به اينكه: گر چه مؤمنان و كافران در دنيا خواص مشترك دارند و همه در پيشرفت و اداره كار جهان سهيم هستند ولى يكى نمى توانند باشد، زيرا كافر از فطرت اوّليه خود منحرف شده چنان كه آب شور از اصل خود برگشته است.

تشبيه به دريا شايد براى آن باشد كه مؤمن همچون دريا پر از اعمال صالح است، هم خود عمل مى كند و هم ديگران را راهنمايى مى كند، امّا كافر بعكس اوست.

منظور از درياى شيرين نهرهاى بزرگ است امثال دجله، فرات، نيل آمازون و غيره كه در آنها ماهى، مرواريد و ديگر اسباب زينت وجود دارد و شايد تَسْتَخْرِجُونَ به هر دو دريا راجع نباشد و فقط به درياى شور راجع باشد.

وَ تَرَى الْفُلْكَ فِيهِ مَواخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ.

ضمير «فيه» راجع است به «بحر» كلمه «لتبتغوا» مفعول له «مواخر» است، «لعلّ» به معنى «تا» و نتيجه است يعنى جريان كشتيها براى آنست كه شما از فضل خدا

روزى بطلبيد و شكر گزار باشيد. اين آيه در سوره نحل/ 14 چنين است: وَ هُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِيًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَى الْفُلْكَ مَواخِرَ فِيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ.

اينكه دريا شامل خوراكيها و زينتهاست و بشر با مسافرت در آن زندگى خويش را تأمين مى كند، از دلائل توحيد است، در سوره بقره وَ الْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِما يَنْفَعُ النَّاسَ از شواهد توحيد شمرده شده است به آنجا رجوع شود. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 24

13- يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ.

دليل بسيار بارزى است بر توحيد و نفوذ اراده خدا در تدبير جهان كه در آل عمران/ 27، حجّ/ 61، لقمان/ 29 گذشت، آمدن شب به جاى روز و روز به جاى شب، مسخّر شدن خورشيد با حجمى يك ميليون و سيصد هزار برابر زمين در هوا، و تسخير ماه در مدار خويش، حكايت از نظم عالى و ناظم دانا و توانا دارد، آرى ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ آن خدا پروردگار شماست، حكومت و تدبير عالم خاصّ اوست.

وَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ ما يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِيرٍ.

يعنى بتها و معبودهاى باطلى كه مى خوانيد و پرستش مى كنيد حتى پوست هسته خرمايى را مالك نيستند نه از خلقت جهان و نه از تدبير آن. پس چطور مى توانند معبود و مورد پرستش باشند!! 14- إِنْ تَدْعُوهُمْ لا يَسْمَعُوا دُعاءَكُمْ وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَكُمْ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ وَ لا يُنَبِّئُكَ مِثْلُ خَبِيرٍ.

صدر آيه تعليل ما

يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِيرٍ است يعنى اگر آنها را بخوانيد صداى شما را نمى شنوند چون جمادند، و اگر هم مى شنيدند اجابت نمى كردند زيرا آنها در اجابت مستقلّ نيستند مى بايست با اجازه و حول و قوّه خدا اجابت كنند، خدا چنان اذنى را به آنها نداده است؟

اگر معبودها، موجودهاى با شعورى هم باشند باز بدون اذن خدا قدرت اجابت ندارند، در آيات بسيارى آمده كه روز قيامت معبودها از مشركان بيزارى خواهند كرد، چنان كه در اينجا فرموده: وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ در سوره بقره آمده إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 25

الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ

بقره/ 166.

وَ لا يُنَبِّئُكَ مِثْلُ خَبِيرٍ تاكيد مطلب آيه است. يعنى اين، خبر خداست كه بر هر چيز داناست و هيچ كس مانند دانا به تو خبر نمى دهد تقدير آن «و لا ينبّئك مخبر مثل مخبر خبير» است. در اين جمله خطاب از مشركان به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله برگشته است.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 26

وَ لا الْأَمْواتُ إِنَّ اللَّهَ يُسْمِعُ مَنْ يَشاءُ وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِي الْقُبُورِ (22) إِنْ أَنْتَ إِلاَّ نَذِيرٌ (23) إِنَّا أَرْسَلْناكَ بِالْحَقِّ بَشِيراً وَ نَذِيراً وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاَّ خَلا فِيها نَذِيرٌ (24)

وَ إِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْكِتابِ الْمُنِيرِ (25) ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ (26)

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 27

15- اى مردم شما به خدا محتاجيد، اما خدا بى نياز و پسنديده است.

16- اگر بخواهد شما را مى برد و مخلوق جديدى مى آورد.

17- اينكار بر خدا دشوار نيست.

18- هيچ نفس گناهكارى، گناه ديگرى را به عهده نمى گيرد و اگر گناهكارى، ديگرى را به حمل بار گناهش بخواند. چيزى از آن برداشته نمى شود هر چند كه دعوت شده، از اقربا باشد، تو فقط كسانى را مى ترسانى كه در غيب از پروردگارشان مى ترسند و نماز را به پا مى دارند، هر كه پاك شود به نفع خويش بوده و برگشت به سوى خداست.

19- كور و بينا با هم برابر نمى شوند.

20- و نه ظلمتها و نور.

21- و نه سايه و هواى گرم.

22- و برابر نمى شود زندگان و مردگان، خدا هر كه را بخواهد شنوا مى كند، تو كسانى را كه در قبور هستند شنوا نتوانى كرد.

23- تو فقط انذار كننده اى.

24- ما تو را به حق بشير و نذير فرستاده ايم، هيچ امتى نيست مگر اينكه در آن انذار كننده اى گذشته است.

25- اگر تو را تكذيب كنند، پيشينيان نيز تكذيب كرده اند، پيامبران آنها بر ايشان معجزه و حكمت و كتاب روشنگر آوردند.

26- سپس كافران را به عذاب گرفتم (ديدى) عذاب من چگونه بود؟!

اللَّهِ بِعَزِيزٍ به معنى دشوار است، يعنى در يك حالت غلبه و قدرت نيست كه خدا نتواند. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 28

وازرة: وزر: سنگين و سنگينى. اسم و مصدر هر دو آمده است وازرة يعنى نفسى و انسانى كه حامل سنگينى است، اين لفظ اغلب در «بار» گناه به كار رفته است يعنى: نفس گناه دار، گناه ديگرى را برنمى دارد.

حمل: (بكسر اوّل) بار ظاهرى مانند باريكه بر دوش گيرند و بفتح اوّل به معنى بار باطنى است مانند فرزند در شكم مادر.

تزكى: از باب تفعّل به معنى پاك شدن است. زكاة در اصل به معنى نموّ و زيادت و پاكى آيد.

جرور: باد گرم، چنان كه طبرسى و راغب گفته اند، به معنى حرارت آفتاب نيز آيد.

زبر: (بر وزن عنق) نوشته ها و كتابها. مفرد آن زبور است، طبرسى زبور را كتاب حكمت (و اخلاق) فرموده است، آن با آيه شريفه مناسب است.

نكير: انكار كردن، آن به معنى عذاب است كه نتيجه انكار اعمال قبيح از جانب خداست، آن در تقدير «نكيرى» و اضافه بياء متكلّم مى باشد.

گروه يكسان نيستند ...

ناگفته نماند: اين فرق شامل دنيا و آخرت هر دو است.

15- يا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ.

اين آيه به حكم مقدّمه براى دو آيه بعدى است و در عين حال مطلب مستقلّ است. يا ايّها الناس خطاب به عموم مردم اعم از مكذّب و موحّد مى باشد گر چه روى خطاب با مكذّبين است، مخلوقات همه ممكن الوجود و محتاج به خالق و آفريننده هستند و اگر علّت واجبه موجود نبود، به وجود آمدن آنها محال بود، پس همه محتاج به خدا و همگان وجودهاى تعلّقى هستند.

امّا خدا غنىّ بالذات و پسنديده در اعمال و افعال خويش است، هر چه بكند از روى عدل و مصلحت و رحمت مى كند، غنى مربوط به ذات حق، حميد مربوط به اعمال او است. فقر منحصر به خلق و غنا منحصر به خداست.

16 و 17- إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَ يَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ وَ ما ذلِكَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِيزٍ.

جمله إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ در رابطه با غنى بودن خداست كه چون حاجتى به شما ندارد لذا اگر بخواهد شما را از بين مى برد از بين رفتن شما ضررى به او ندارد.

وَ يَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ ظاهرا در رابطه با حميد بودن است، يعنى حميد بودنش لازم گرفته كه بعد از شما قوم ديگرى را بياورد تا فيض از فيّاض بريده نشود.

«ذلك» اشاره به هر دو مطلب است، يعنى: بردن قومى و آوردن قومى ديگر بر خدا دشوار نيست. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 30

18- وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلى حِمْلِها لا يُحْمَلْ مِنْهُ شَيْ ءٌ وَ لَوْ كانَ ذا

قُرْبى.

در اين آيه چند مطلب مطرح است اوّل اينكه هر كس مسئول گناه و عملكرد خويش است، هيچ كسى بار گناه ديگرى را برنمى دارد، و اگر نفس سنگين شده با بار گناه، ديگرى را به حمل بار خود بخواند باز از گناه او برداشته نمى شود، هر چند كه دعوت شده از اقوام گناهكار باشد.

به نظر مى آيد و اللَّه اعلم، عذاب جهنّم مانند درد شكم و امثال آنست كه نه به كسى مى تواند آن را تحويل بگيرد. فاعل «كان» از «تدع» فهميده مى شود.

اين قسمت از آيه ظاهرا دفع دخل است، گويى سؤال مى شود: بد كاران كه به حكم إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ از بين مى روند، گناه نيكوكاران چيست؟ جواب آمده كه حكم ايندو از هم جداست، عذاب فقط شامل بدكاران خواهد بود، و اگر احيانا نيكوكاران نيز از بين رفتند مورد رحمت قرار مى گيرند.

دوم- إِنَّما تُنْذِرُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ.

يعنى انذار آن حضرت فقط در حق اهل خشيت و اهل نماز مؤثر خواهد بود، انتظار نكشد كه همه به وى ايمان آورند إِنَّما تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّكْرَ وَ خَشِيَ الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ يس/ 11 منظور از خشيت به غيب، ترسيدن از خدا در اين جهان است كه غائب از جهان آخرت است. آنها كه عقيده به معاد ندارند و با نماز خواندن با خدا ارتباط ندارند، انذار در وجودشان اثرى ندارد.

سوم- وَ مَنْ تَزَكَّى فَإِنَّما يَتَزَكَّى لِنَفْسِهِ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ.

هر كه هدايت تو را قبول كند، و ظاهر و باطن خويش را به وسيله تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 31

اعمال خوب پاك گرداند: به نفع خود كرده است، اين وعده را خدايى مى دهد كه

بازگشت همه به سوى اوست.

19- 21- وَ ما يَسْتَوِي الْأَعْمى وَ الْبَصِيرُ وَ لَا الظُّلُماتُ وَ لَا النُّورُ وَ لَا الظِّلُّ وَ لَا الْحَرُورُ.

مراد از اين آيات و آيات بعدى ظاهرا فرق ما بين پاك شدگان و مكذّبين است، النهايه در قالب مثل بيان شده است، تكرار لفظ «لا» ظاهرا براى تأكيد است، آدم هدايت شده و درستكار مانند بينا، نور، و سايه گواراست، آدم مكذّب همچون نابينا، تاريكيها و حرارت است، چنان كه اينها با هم نيستند، نيك و بد نيز يكسان نباشند.

22 و 23- وَ ما يَسْتَوِي الْأَحْياءُ وَ لَا الْأَمْواتُ إِنَّ اللَّهَ يُسْمِعُ مَنْ يَشاءُ وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِي الْقُبُورِ إِنْ أَنْتَ إِلَّا نَذِيرٌ.

تكرار وَ ما يَسْتَوِي ظاهرا براى طول فاصله است، صدر آيه تمثيل مؤمن و كافر است، آن گاه فرموده: خدا هر كس را بخواهد شنوا گرداند، خدا خواسته است كه مؤمن را شنوا و هدايت كند چنان كه فرموده: أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ انعام/ 122.

منظور از مَنْ فِي الْقُبُورِ كفّار هستند كه بر قلوبشان مهر نهاده شده و به حكم اموات در آمده اند، يعنى آرزوى ايمانشان را نكن، تو فقط انذار كننده اى، امّا هدايت اهل هدايت و اضلال اهل ضلال در اثر عمل ناپاكشان كار خداست.

24- إِنَّا أَرْسَلْناكَ بِالْحَقِّ بَشِيراً وَ نَذِيراً وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِيها نَذِيرٌ.

اين آيه تعليل آيه قبلى است يعنى اينكه: تو انذار كننده اى عجب نيست زيرا در هر امّتى انذار كننده اى بوده است. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 32

لفظ «بالحقّ» مربوط به ارسال است يعنى ما تو را بحق بشير

و نذير فرستاده ايم و اين سنّت الهى است و در هر امّت انذار كننده اى بوده است.

آيه صريح است در اينكه هر امّتى را پيامبر و انذار كننده اى بوده است النهايه يا از خودشان و يا از ديگران، زيرا كه فرموده خَلا فِيها نَذِيرٌ و نفرموده «خلا منها نذير» چنان كه در الميزان گفته است. على هذا يا از خودشان و يا از اقوام ديگر بوده كه خودش يا دعوتش به ميان آنها آمده است.

علّت اينكار، مسئله عموم رسالت است، سنّت خدايى لازم گرفته كه براى هدايت بندگان، پيامبران مبعوث شوند وَ ما كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا اسراء/ 15، على هذا بايد در هر امّت مسئله ارشاد و هدايت عملى شود.

اين مطلب راجع به عموم من حيث العموم است امّا راجع به فرد فرد اشخاص، اگر دعوت انبياء برسد و توجّه پيدا كنند، در قبول و عدم قبول پيش خدا مسئول مى باشند و اگر در اثر تزاحم اسباب و علل، از رسيدن دعوت محروم باشند جزء مستضعفين خواهند بود، ظاهرا اگر در حدّى كه معرفت و علم دارند عمل كنند و نيكوكار باشند مورد رحمت خدا واقع خواهند شد، رجوع شود به آيه وَ أُوحِيَ إِلَيَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ انعام/ 19 و آيه:

إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا نساء/ 98 (استفاده از الميزان).

25- وَ إِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْكِتابِ الْمُنِيرِ.

تسليتى است بر رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله، و دستورى است درباره استقامت آن حضرت،

«البليّة اذا عمّت طابت»

وانگهى دارنده مسئوليت بزرگ بايد

به اين تكذيبها خود را آماده كند، منظور از بيّنات، معجزه ها و از زبر، حكمتها تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 33

و موعظه ها و از كتاب منير كتاب انبياء است.

جاءَتْهُمْ ... حاكى است كه آنها نيز مانند: معجزه، حكمت و احكام داشتند.

26- ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ.

اشاره است به اينكه تكذيب كنندگان تو نيز همان سرنوشت را خواهند داشت. منظور از «نكير» انكار و عذاب است، كسره راء، دليل بر حذف ياء متكلم مى باشد، جمله فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ اشاره به شدّت عذاب است يعنى: ديدى عذاب من چگونه بود؟

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 34

يَمَسُّنا فِيها لُغُوبٌ (35)

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 35

27- آيا ندانسته اى كه خدا از آسمان آب (مباركى) نازل كرد، با آن آب ميوه هايى بيرون آورديم كه رنگهاى آنها مختلف است، و از كوه ها قطعه هايى آفريديم كه سفيد و سرخ به الوان مختلفند و سياه تند.

28- و از انسانها و جنبنده ها و چهارپايان نيز به رنگهاى مختلف (آفريديم) از خدا فقط بندگان دانايش مى ترسند، خدا توانا و آمرزنده است.

29- كسانى كه كتاب خدا را تلاوت مى كنند و نماز را اقامه مى نمايند و از آنچه روزيشان داده ايم نهان و آشكار انفاق مى كنند، تجارتى را مى دارند كه كساد ندارد.

30- تا خدا پاداششان را به طور كامل بدهد، و از اكرام خويش بيافزايد كه او آمرزنده و پاداش دهنده است.

31- آنچه از كتاب به تو وحى كرده ايم، حق است و تصديق كننده كتابهاى پيشين مى باشد خدا دانا و بيناست.

32- سپس كتاب را به منتخبين از بندگان خويش ارث گذاشتيم، بعضى از آنها به نفس خويش ظالمند و بعضى ميانه رو و بعضى سابق بخيرات به اذن خدا، آنست فضل بزرگ.

33- (براى آنهاست) بهشتهاى خلود كه داخل مى شوند، در آن با دستبندهايى از طلاى بخصوص و مرواريد، زينت شوند، لباسشان نازك است.

34- گويند حمد خدا را كه اندوه را از ما برد پروردگار ما آمرزنده و پاداش دهنده است.

35- خدايى كه ما را از فضل خويش در خانه جاودانى داخل كرده كه در آن نه رنجى به ما مى رسد و نه خستگى.

(بضمّ اوّل) به معنى طريق ظاهر است، به نظر تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 36

مى آيد: آن به معنى تكه ها و قسمتهاست خواه جمع جديد باشد يا جدّه.

بيض: جمع ابيض، چنان كه حمر جمع احمر است.

غرابيب: غربيب: بسيار سياه، جمع آن غرابيب است.

سود: جمع اسود به معنى سياه است، در اقرب الموارد گويد «و غرابيب سود» سود بدل از غرابيب است، زيرا تأكيد الوان بر آنها مقدّم نمى شود.

تبور: بوار: كساد، «لن تبور»: هرگز كساد نمى شود.

مقصد: متوسّط و معتدل «قصد فى النفقه: توسّط بين الاسراف و التقصير».

خيرات: كارهاى خوب. كه اختيار كرده مى شوند. مفرد آن خير است.

عدن: استقرار. «عدن فى المكان: استقر» به معنى بهشتهاى استقرار و خلود. اين كلمه يازده بار در قرآن آمده و همه در وصف بهشت آخرت است.

اساور: دستبندها. مفرد آن سوار (بكسر سين) و جمع آن اسوره و اساور است.

لؤلؤ: مرواريد درشت. «اللؤلؤ: الدرّ».

حرير: راغب آن را لباس نازك، طبرسى ابريشم خالص فرموده است آن سه بار در قرآن آمده است: حج/ 23، فاطر/ 33، انسان/ 12.

حزن: (بر وزن شرف) اندوه. و نيز (بر وزن قفل) آيد.

مقامه: اقامت و پيوستگى.

نصب: (بر وزن شرف) رنج و تعب.

لغوب: خسته شدن «اللغوب: الاعياء من التعب».

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 37

خاك و آب، به انواع مختلف روئيدنيها و ميوه ها، دليل بارز وجود خدا و تدبير اوست.

رؤيت در «الم تر» به معنى علم و دانستن است يعنى آيا ندانسته اى؟

ناگفته نماند: نظر در اين آيه به اختلاف رنگهاست و آن سه بار تكرار شده است: اختلاف رنگ ميوه ها، اختلاف رنگ كوه ها، اختلاف رنگ مردم جنبندگان و چهارپايان. به نظر مى آيد: قطع نظر از بيان توحيد، مراد بيان گسترش قدرت خداست كه اين اختلاف رنگ را در همه پياده كرده است، پس مراد از الوان، انواع ميوه ها نيست مگر بالملازمه.

وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِيضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَ غَرابِيبُ سُودٌ.

در اين قسمت از آيه، نظر به رنگ كوه هاست كه سفيد، سرخ و سياه هستند وَ مِنَ الْجِبالِ تقديرش «و مما خلقنا من الجبال» است، «غرابيب» عطف است بر «جدد» يا بر «غرابيب»، طبرسى فرموده: سود عطف بيان است از غرابيب ولى بهتر است كه تأكيد باشد، اين بهتر است از آنكه بگوئيم: آن در اصل «سود غرابيب» با تقديم و تأخير بوده است. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 38

28- وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ كَذلِكَ.

يعنى: اين سه قسم از موجودات زنده نيز داراى رنگهاى مختلف مى باشند «كذلك» اشاره است به جبال و ثمرات، بعضى گويند: تقدير آن: «الامر كذلك» است.

إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ.

جمله مستأنفه و نتيجه گيرى از صدر آيه است يعنى: اين واقعيات عظمت خدا را در ذهن مردان الهى مجسّم مى كند، آنها در مقابل اين عظمت و توانايى به حالت خشيت مى افتند، خشيت، حالت انفعال و خوفى است كه از توجّه به عظمت طرف ناشى

مى شود. منظور از علماء كسانى است كه علم به خدا و اوصاف او دارند. اين خشيت باعث خضوع در عمل نيز خواهد بود.

در مجمع البيان فرموده: از حضرت صادق عليه السّلام روايت شده: عالم كسى است كه فعل او گفتارش را تصديق كند، هر كه فعلش گفتار او را تصديق نكند عالم نيست،

«قال يعنى بالعلماء من صدق فعله قوله و من لم يصدق فعله قوله فليس بعالم».

إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ وصف عزيز ظاهرا راجع به اختلاف رنگ موجودات است كه گذشت يعنى خدا تواناست و دليل توانايى او همانست كه خواست خود را هم در جمادات پياده كرده و هم در نباتات و هم در حيوانات. غفور در رابطه با غفران علماء و اهل خشيت است، الميزان هر دو را، راجع به علما دانسته است.

29- إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتابَ اللَّهِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِيَةً يَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ.

ربط آيه با مطالب قبل روشن است يعنى اين مطالب در قرآن است، تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 39

آنان كه قرآن را مى خوانند و اين حقائق را دريافت مى كنند ....

اقامه صلوة به معنى بر پا داشتن و ادامه آنست، انفاق ظاهرا انفاق مستحبى است كه در وقت نزول آيه، هنوز زكاة واجب نشده بود، انفاق پنهانى براى محفوظ ماندن از ريا، و انفاق آشكار براى ترويج احسان است اين تجارت در رساندن سعادت به انسان در دنيا و آخرت كساد ندارد.

30- لِيُوَفِّيَهُمْ أُجُورَهُمْ وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَكُورٌ.

لام در «ليوفيهم» گويند: متعلق به يَتْلُونَ ... است يعنى: اينكار را ميكنند تا خدا پاداش آنها را به طور كمال بدهد، و

ميشود به معناى غايت باشد يعنى عاقبت آن اعمال چنين خواهد شد. منظور از «يزيدهم» هر چه باشد، زائد. بر استحقاق است مانند لَهُمْ ما يَشاؤُنَ فِيها وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ ق/ 35 و مانند:

مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها انعام/ 160.

غفور راجع به آمرزش گناهان آنهاست كه در آيات مى خوانيم گناهانشان آمرزيده خواهد شد، شكور راجع به دادن پاداش است، آن از اسماء حسنى است كه يعنى خداوند اعمال را بى پاداش نمى گذارد.

31- وَ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ مِنَ الْكِتابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ إِنَّ اللَّهَ بِعِبادِهِ لَخَبِيرٌ بَصِيرٌ.

اين آيه در تكميل آيه بيست و نهم، ضمير «هو» براى تأكيد حق است يعنى حقّى است كه ابدا باطلى در آن نيست و اگر براى قصر بود، لازم مى آمد كه كتابهاى ديگر آسمانى حق نباشد با آنكه قرآن آنها را تصديق مى كند خدا به نيازهاى مردم دانا و بيناست كه اين كتاب فرستاده است.

32- ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَيْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 40

با در نظر گرفتن روايات و بعضى از آيات، معلوم مى شود كه مراد از الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا نسل حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله از اولاد فاطمه است.

مثلا در آيه: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِينَ آل عمران/ 33، ملاحظه مى شود كه خانواده ابراهيم و خانواده عمران مصطفى هستند پس مانعى نيست كه الَّذِينَ اصْطَفَيْنا نيز يك خانواده باشد و آنهم جز خانواده آن حضرت نمى تواند باشد.

اينكه: سپس آنها به ظالم و مقتصد و

سابق، تقسيم مى شوند، ضررى به «اصطفينا» ندارد زيرا اصطفينا راجع به كلّ است، مانعى ندارد كه بعضى از آنها نيز ظالم باشد چنان كه در آل ابراهيم و آل عمران نيز بوده است. على هذا سابق بالخيرات ائمه اطهار هستند، مقتصد نيكوكاران اولاد فاطمه و ظالم لنفسه بدكاران آنهاست. امّا كتاب يعنى قرآن مجيد موروثى آن خانواده مى باشد.

در مجمع البيان فرموده: از حضرت باقر و حضرت صادق عليهما السّلام روايت شده كه فرموده اند

«هى لنا خاصة و ايانا عنى»

سپس فرموده: اين اقرب اقوال است ...

در تفسير برهان از كافى از حضرت رضا صلوات اللَّه عليه نقل شده: فرمود:

آنها نسل فاطمه مى باشند، سابق بخيرات امام، مقتصد عارف به امام، ظالم به نفس كسى است كه امام را نشناسد

«عن احمد بن عمر قال سألت ابا الحسن الرضا عليه السّلام عن قول اللَّه عزّ و جلّ ثمّ اورثنا الكتاب الذين اصطفينا من عبادنا ...

فقال ولد فاطمه عليها السّلام و السابق بالخيرات الامام و المقتصد العارف بالامام و الظالم لنفسه الذى لا يعرف الامام».

در الميزان فرموده: روايات مستفيضه داريم كه مراد از الَّذِينَ اصْطَفَيْنا ذرّيّه حضرت رسول چه از اولاد فاطمه مى باشند. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 41

ناگفته نماند: «من» در جمله مِنْ عِبادِنا بيانيّه است، بِإِذْنِ اللَّهِ نشان مى دهد كه مراد از «سابق» امام است كه او به اذن خدا بر ظالم و مقتصد سبقت كرده، اما به وسيله فعل خيرات.

ذلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ اشاره است به ايراث كتاب كه تفضّل بزرگى از جانب خداست، و هدايت بشرى آن را لازم گرفته است، نظير سخن خدا درباره بنى اسرائيل وَ أَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعالَمِينَ گويا منظور آنست كه اين

فضل كبير اكتسابى نيست.

33- جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها يُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِيها حَرِيرٌ.

در مجمع البيان فرموده: جنّات عدن بيان است براى فضل كبير، الميزان نيز آن را پذيرفته است ولى اين بعيد است. زيرا فضل راجع به ايراث كتاب است و آن نمى تواند بهشت باشد.

به نظر مى آيد كه تقدير آن «لهم جنات عدن» باشد يعنى براى مقتصدان

و سابقان به خير بهشتهاى برين است. «لؤلؤ» در قرائت نصب تقديرش «يحلون فيها لؤلؤ» است. «حرير» ظاهرا به معنى لباس نازك است چنان كه از راغب نقل شد، به معنى ابريشم بودن بعيد است.

34- وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَكُورٌ.

اگر منظور از «الحزن» غمهاى دنيا باشد كه ديده بودند در اينصورت اين گفته، سخن هر سه گروه است به شرط آنكه ظالم لنفس نيز اهل بهشت باشد و اگر مراد غم عرصات محشر باشد در آن صورت بايد سابقين مستثنى باشد زيرا كه آنها را در عرصات اندوهى نيست لا يَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَكْبَرُ انبياء/ 103. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 42

جمله اخير آيه، مؤيد احتمال اول است.

35- الَّذِي أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لا يَمَسُّنا فِيها نَصَبٌ وَ لا يَمَسُّنا فِيها لُغُوبٌ.

بقيّه سخن اهل بهشت است، عدم رسيدن رنج دليل آنست كه در بهشت رنجى نيست، عدم رسيدن خستگى حكايت از يك حقيقت دارد و آن اينكه در قيامت، اصل كهولت و فرسودگى از مادّه، برداشته مى شود و همه چيز به حالت خلود در مى آيد، انسان اگر هزاران سال از يك طعامى بخورد، لذّت يك نواخت او را خسته نمى كند، هكذا در سائر چيزها و اگر

اصل كهولت در آخرت حاكم باشد حتما لغوب و خستگى از يك نواختى لذّت، عارض انسان خواهد شد اين سخن در ذيل آيه خالِدِينَ فِيها لا يَبْغُونَ عَنْها حِوَلًا كهف/ 108 گذشت.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 43

كانَ اللَّهُ لِيُعْجِزَهُ مِنْ شَيْ ءٍ فِي السَّماواتِ وَ لا فِي الْأَرْضِ إِنَّهُ كانَ عَلِيماً قَدِيراً (44) وَ لَوْ يُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِما كَسَبُوا ما تَرَكَ عَلى ظَهْرِها مِنْ دَابَّةٍ وَ لكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِعِبادِهِ بَصِيراً (45)

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 44

36- آنان كه كافر شده اند، آتش جهنم خاص آنهاست. حكم نمى شود تا بميرند و از عذابش چيزى كم نمى شود. همه كفر پيشگان را اين چنين عذاب مى كنيم.

37- آنها در آتش ضجه مى كشند: پروردگارا ما را خارج كن. تا عمل خوب كنيم غير از آنچه مى كرديم. آيا شما را زندگى نداديم به قدرى كه اهل پند در آن پند مى گرفت؟ به شما انذار كننده آمده پس بچشيد، ظالمان را يارى نيست.

38- خدا داناى نهان آسمانها و زمين است او به مكنونات سينه ها آگاه است.

39- اوست كه شما را جانشينان زمين كرده است هر كس كافر شود، كفرش بر عليه اوست كافران را كفرشان جز غضب خداوند نيافزايد، كافران را كفرشان جز خسران نيافزايد.

40- بگو: خبر دهيد از معبودهايى كه جز خدا مى خوانيد، نشان دهيد چه چيز از زمين را آفريده اند؟ يا آنها را در آسمانها شركتى است؟! يا به آنها كتابى داده ايم كه از آن دليلى بر شرك دارند؟! بلكه ظالمان بعضى بعضى را جز فريب وعده نمى دهند. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 45

41- خدا آسمانها و زمين را نگاه مى دارد از اينكه متلاشى شوند، و اگر مشرف به متلاشى شدن شوند جز خدا كسى نتواند نگاه دارد، خدا بردبار و آمرزنده است.

42- به خدا قسم خوردند، قسمى محكم، كه اگر براى آنها پيامبرى آيد، يكى از هدايت

يافته ترين امتها مى شوند، پس چون پيامبرى به آنها آمد، جز نفرت بر آنها نيافزود.

43- به علت استكبار و حيله بد، با آنكه حيله بد جز حيله گر را احاطه نمى كند، آيا انتظار دارند مگر طريقه گذشتگان را؟ پس در طريقه خدا تغييرى نمى يابى و در طريقه خدا هرگز انتقالى نمى يابى.

44- آيا در زمين سفر نكرده اند تا بنگرند چگونه شد عاقبت آنان كه پيش از آنها بودند و از مكيان قويتر بودند، چيزى در آسمانها و زمين، خدا را عاجز نتواند كرد خدا دانا و تواناست.

45- اگر خدا مردم را در مقابل عملشان مؤاخذه مى كرد در روى زمين جنبنده اى نمى گذاشت ليكن آنها را تا رسيدن وقت معين به تأخير مى اندازد و چون اجلشان بيايد خدا به بندگان خويش بيناست.

«لا يحيق»: احاطه نميكند.

سنت: طريقه و رويه. كه استمرار داشته باشد.

تحويل: حول: تغيّر و انفصال. تحويل: به معنى نقل انتقال هر دو آمده است.

نداديم كه در آن عمر، پند گيرنده پند مى گيرد، وانگهى پيامبر انذار كننده نيز آمد و انذارتان كرد، ديگر عذر پذيرفته نيست، پس بچشيد عذاب را.

38- إِنَّ اللَّهَ عالِمُ غَيْبِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ

.يعنى خداوند با آنچه مى كرديد و با آنچه در باطن پنهان مى داشتيد شما را محاسبه و عذاب مى كند، زيرا كه او داناى نهانهاى آسمانها و زمين و داناى مكنونات سينه هاست. إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ ...

بقره/ 284.

39- هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلائِفَ فِي الْأَرْضِ فَمَنْ كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ وَ لا يَزِيدُ الْكافِرِينَ كُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتاً وَ لا يَزِيدُ الْكافِرِينَ كُفْرُهُمْ إِلَّا خَساراً. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 48

اين آيه تعليل مطالب آيات گذشته است يعنى: تدبير شما در دست خداست و او شما را جانشينان اين زمين قرار داده و در آن ساكنتان كرده است، انتهاى تدبير و عدالت و حكمتش آنست كه جريان آخرت چنان باشد، على هذا هر كه خدا و توحيد و تدبير او را انكار كند، بر ضرر او خواهد بود و عذاب آخرت را در پى خواهد داشت.

انسان داراى فطرتى آماده براى قبول ايمان و كفر است، اگر ايمان بياورد كمال و تقرب بر آن افزوده مى شود و اگر كافر شود عذاب خدا بر آن مى افزايد، خسران و ضرر در نفس خود انسان است ولى غضب و مقت در نزد خداست لذا در مقت قيد عِنْدَ رَبِّهِمْ آمده است نه در «خسارا».

حب و مقت از صفات فعل هستند، و خارج از ذات حق مى باشند، معناى حبّ خدا نسبت به كسى، انبساط رحمت براى او و معناى مقت خدا،

انقباض رحمت و دور شدن آن از انسان است (از الميزان).

40- قُلْ أَ رَأَيْتُمْ شُرَكاءَكُمُ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِي ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّماواتِ أَمْ آتَيْناهُمْ كِتاباً فَهُمْ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْهُ.

اين آيه استدلال است بر نفى معبودهاى مشركان، كه نه از عالم دليلى بر معبود بودن آنها هست و نه از جانب خدا.

بنا بر اين نشان بدهيد كه آنها چه چيزى از زمين را آفريده اند و يا كدام شركتى در آفرينش آسمانها داشته اند؟ ناگفته نماند: خلقت نمى تواند از تدبير جدا باشد، اگر معبودهاى باطل مدبر جهان بودند مى بايست خالق جهان نيز بوده باشند، اين قابل تصور نيست كه خدا آسمانها و زمين را بيافريند و آن گاه به دست چند مجسّمه اداره شود.

و نيز كتابى از آسمان درباره معبود بودن آنها نفرستاده ايم، «منه». تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 49

راجع بكتاب است. ناگفته نماند: چون زمين در دسترس همه است، بهترين تعبير همانست كه گفته شود أَرُونِي ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ و چون آسمان در دسترس نيست لذا درباره آن تعبير أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ ... مناسب است.

بَلْ إِنْ يَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً إِلَّا غُرُوراً.

يعنى دليلى ندارند، بلكه بزرگان مشركان پيروان خويش را در اين باره فقط فريب مى دهند.

41- إِنَّ اللَّهَ يُمْسِكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَكَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ.

تكميل مطالب گذشته است در آيه سى نه خوانديم كه خدا انسانها را جانشينان زمين گردانيد، و در آيه چهل خوانديم كه معبودهاى آنها چيزى از آسمانها و زمين را نيافريده اند، در اين آيه ميفرمايد: همانطورى كه خلقت آنها در دست خداست، ابقاء آنها

نيز در دست خداست، معلول در وجود و بقاء خود احتياج به علّت دارد.

مراد از زوال ظاهرا متلاشى شدن و اضمحلال است نه انتقال از مكان، منظور از «زالتا» اشراف به زوال است، و گرنه بعد از زوال، امساك متصور نيست اگر مشرف به متلاشى شدن گردند، جز خدا از متلاشى شدن نگاهشان نمى دارد، أَنْ تَزُولا تقديرش «من ان تزولا- لئلا تزولا» است.

إِنَّهُ كانَ حَلِيماً غَفُوراً حلم و بردبارى و گذشت خدا، سبب مى شود كه آسمانها و زمين تا رسيدن اجلشان، متلاشى نشوند، در الميزان فرموده:

خداوند به علّت حليم بودن در كارى عجله نمى كند و به علّت غفرانش، جهات عدم در اشياء را مى پوشاند (و اللَّه اعلم) اين سخن مى رساند كه بالاخره زمانى خواهد رسيد كه «ان تزولا» تحقق پذيرد، به نظر مى آيد «غفور» به معنى تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 50

چاره ساز باشد، در اينصورت تناسب آن با صدر آيه بهتر روشن خواهد شد.

42- وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذِيرٌ لَيَكُونُنَّ أَهْدى مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ.

در تفسير صافى فرموده: گويند قريش اطلاع يافتند كه اهل كتاب، پيامبران خويش را تكذيب كرده اند، گفتند: خدا بر يهود و نصارى لعنت كند اگر رسولى براى ما مبعوث شود يكى از هدايت شده ترين امتها خواهيم بود (و او را قبول خواهيم كرد)، الميزان اين سخن را از درّ منثور نقل كرده و فرموده: سياق آيه اين نقل را تصديق و تأييد مى كند.

فَلَمَّا جاءَهُمْ نَذِيرٌ ما زادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً.

ولى به قول خويش عمل نكردند، آمدن رسول فقط دورى از حق را بر ايشان افزود.

43- اسْتِكْباراً فِي الْأَرْضِ وَ مَكْرَ السَّيِّئِ وَ لا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ.

يعنى علّت

تنفّر و دورى، تكبّر و عناد و حيله زشت آنها بود با آنكه حيله بد فقط حيله گر را مى كوبد تكذيب رسول بالاخره به ضرر خود آنها خواهد بود اسْتِكْباراً ... مفعول له است براى «نفورا».

جمله وَ لا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ يكى از نظامات زندگى و از قواعد كلّيه است نظير إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ يوسف/ 23 يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّما بَغْيُكُمْ عَلى أَنْفُسِكُمْ يونس/ 23.

فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِينَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا.

تعيين مصداق است در زمينه اينكه اقوام گذشته مكر كردند و مكرشان خودشان را گرفت. آن وقت فرموده: اين طريقه نه قابل تبديل است و نه قابل تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 51

تحويل، يعنى عوض نمى شود كه كسى مكر كند امّا گرفتار نشود، و از محلّى به محلّى منتقل نمى شود كه كسى مكر كند، امّا ديگرى گرفتار شود، يعنى اينها منتظر نيستند مگر به سنّت خدا و عذابش، مانند عذاب اقوام گذشته.

44- أَ وَ لَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ كانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً.

مشروح آيه ما قبل و استشهاد است بر سنّت جاريه خدا در اقوام پيشين.

با آنكه از لحاظ نيرومندى بالاتر از اهل مكّه بودند.

وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُعْجِزَهُ مِنْ شَيْ ءٍ فِي السَّماواتِ وَ لا فِي الْأَرْضِ إِنَّهُ كانَ عَلِيماً قَدِيراً.

يعنى فكر نكنند كه خدا نمى تواند عذاب گذشتگان را بر آنها وارد آورد. آرى مى تواند، زيرا هيچ چيز قدرت عاجز كردن خدا را ندارد، سپس فرموده: او عليم است، ميداند مكر كنندگان كدامند. و نيز او به آنچه مى خواهد تواناست.

45- وَ لَوْ يُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِما

كَسَبُوا ما تَرَكَ عَلى ظَهْرِها مِنْ دَابَّةٍ وَ لكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى.

جواب است از اشكالى كه به نظر مى آيد، گويا كسى مى گويد: حالا كه اينطور است، پس چرا بدكاران گرفتار نميشوند؟ جواب آنست كه، كارهاى خدا از روى تدريج و مهلت است، اگر بنا بود هر گناهكار بفوريت گرفتار شود، كسى در روى زمين زنده نمى نماند. ولى تا رسيدن اجل معيّن در مهلت خواهند بود.

ضمير «ظهرها» راجع است به «ارض» كه از صدر آيه فهميده مى شود منظور از «دابة» و اللَّه اعلم، گناهكاران يا همه انسانهاست يعنى «ما ترك على تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 52

ظهرها دابة منهم» بقيّه مطلب در سوره نحل ذيل آيه شصت يك كه نظير همين آيه است ديده شود.

فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِعِبادِهِ بَصِيراً.

مراد از اجل، وقت مرگ با قيامت است، يعنى به وقت آمدن اجل، با هر كس مطابق عملش رفتار مى كند، كه خدا از اعمالشان با خبر و نسبت به آنها بيناست، در اينجا سبب كه «بصير» باشد بجاى مسبّب (عذاب و پاداش) گذاشته شده است.

روز بيست يكم ماه مبارك رمضان سال هزار و چهار صد و چهار هجرى قمرى مطابق 31/ 3/ 1363 طرف عصر تفسير سوره فاطر به انجام رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 53

قبل ان ينام اوفى نهار قبل ان يمسى كان فى نهاره من المحفوظين و المرزوقين حتى يمسى ...».

و نيز در مجمع البيان از محمّد بن مسلم از امام باقر عليه السّلام نقل شده كه فرموده:

رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله را دوازده اسم است، پنج تا از آنها در قرآن است. محمّد، احمد عبد اللَّه، يس، نون.

در تفسير برهان از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده:

«قال ابو عبد اللَّه علّموا اولادكم يس فانها ريحانه القرآن»

در تفسير خازن از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل شده:

«اقرؤا على موتاكم يس».

5- سوره مباركه به شهادت آيات آن مكّى است، محور مطالب آن اصول سه گانه نبوّت، توحيد و معاد است. در مجمع البيان فرموده: ابن عباس گفته كه آيه: وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ .../ 47 در مدينه نازل شده است، ولى اين سخن، استحسان مى باشد.

6- احتمال نزديك به يقين آنست كه همه سوره به يك بار نازل شده است، دليلى بر نزول تدريجى يافته نيست.

7- شأن نزولى براى سوره نقل نشده است ولى از آيات آن پيدا است كه علّت عمده در نزول آن، انكار معاد از جانب مشركان بوده است، نظير وَ يَقُولُونَ مَتى هذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ/ 48 مَنْ يُحْيِ الْعِظامَ وَ هِيَ رَمِيمٌ/ 78.

ايضا در مسئله انفاق نسبت به فقراء اعتراض داشتند كه اگر خدا مى خواست خودش غنى مى كرد/ 47، به هر حال، وضع آن روز مكّه ايجاب مى كرد كه تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 55

آن حقائق در قالب الفاظ اين سوره بيان شود و الى الابد، سرمشق و جهت دهنده باشد.

8- گفته شد: محور مطالب سوره،

نبوّت، توحيد و معاد است، اين سه اصل با الفاظ بسيار رسايى بيان شده و بلاغت تا آنجا پيش رفته كه اين سوره به زبان رسالت، قلب القرآن ناميده شده است.

سخن از نبوّت شروع مى شود، مردم در قبول دعوت حق بدو گروه تقسيم مى گردند: قبول كننده و عاصى. آن گاه شاهدى از پيامبران گذشته نقل مى شود: وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا أَصْحابَ الْقَرْيَةِ ....

بعد عنان سخن بتوحيد معطوف مى شود، گوشه هايى از نظام خلقت و نفوذ اراده حق در تدبير كائنات مطرح مى گردد، سپس به معاد مى رسد، مطالب كلّى معاد به نحو اعجاب انگيزى ترسيم مى شود، در آخر اعتراض مشركان مورد نقل و ردّ قرار مى گيرد و با آيه فَسُبْحانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ سوره مباركه به پايان مى رسد.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 56

بر راه راستى.

5- نازل شده خداى توانا و مهربان است.

6- تا انذار كنى قومى را كه پدران آنها انذار نشده اند، پس آن قوم غافلند.

7- وعده عذاب بر بسيارى از آنها حتمى شده، آنها ايمان نمى آورند.

8- ما بر گردنهاشان زنجيرهايى قرار داده ايم كه تا به چانه هايشان رسيده و آنها سر بالا گرفته شده اند.

9- و ما از جلو آنها سدى قرار داده ايم و از پس آنها سدى، آنها را پوشانيده ايم و آنها نمى بينند.

10- برابر است بر آنها، چه بترسانى و چه نترسانى، ايمان نمى آورند.

11- فقط كسى را مى ترسانى كه تابع قرآن باشد و از خداى رحمن در نهان بترسد، او را به آمرزش بزرگ و پاداشى خوشايند مژده ده.

12- ما مردگان را زنده مى كنيم و آنچه را كه از پيش فرستاده اند و آثارشان را مى نويسم و شمارش هر چيز را در كتابى آشكار تمام كرده ايم.

ميان دو چيز است، مراد از آن در آيه معناى دوّم مى باشد.

اغشيناهم: غشى و غشيان: پوشانيدن و احاطه كردن. اغشاء: پوشانيدن و پوشانيدن چيزى بر چيزى.

احصيناه: احصاء: تمام كردن و به آخر رساندن شمارش. «احصيناه»:

شمارش آن را تمام كرده ايم.

امام: مقتدا، پيشوا، راغب گويد: امام آنست كه از وى پيروى و به وى اقتدا شود، خواه انسان باشد يا كتاب يا غير آن. (حتى به ريسمان بنائى امام مى گويند).

معنى مفعول است يعنى نازل شده از جانب خداى توانا و رحيم است، عزيز و توانايى كه دستى بالاى دست او نيست، رحمتش اقتضاى نزول آن را دارد. نصب تنزيل بتقدير «اعنى» است.

يعنى: قسم به قرآن پر از حكمت و مصلحت، قسم به قرآن نازل شده از جانب خداى توانا و مهربان كه تو از پيامبرانى و تو بر راه راست توحيد هستى كه ضامن سعادت دنيا و آخرت است.

6- لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أُنْذِرَ آباؤُهُمْ فَهُمْ غافِلُونَ. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 60

تعليل ارسال و انزال است يعنى تو را از مرسلين قرار داده ايم و كتاب نازل كرده ايم تا انذار كنى ....

در سوره قصص/ 46 و سجده/ 3 آمده است لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِيرٍ مِنْ قَبْلِكَ و در اينجا آمده است لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أُنْذِرَ آباؤُهُمْ.

به هر حال منظور از اين كلام آنست كه: آمدن تو و قرآن لازم بود، به دو علت يكى آنكه پيش از تو براى آنها پيامبرى بالخصوص نيامده است.

ديگرى آنكه پدرانشان انذار نشده اند تا حجّت بر فرزندان آنها نيز تمام شود.

در الميزان فرموده: مراد از قوم اگر قريش و امثال آنها باشد در اينصورت منظور از «آباء» پدران نزديك آنهاست زيرا در پدران بعيد آنها حضرت اسماعيل ذبيح بود و نيز پيامبرانى امثال هود، صالح و شعيب بر عرب مبعوث شده بودند. و اگر منظور همه مردم معاصر آن حضرت باشد ... باز پدران نزديك منظور است زيرا آخرين پيامبر قبل از آن حضرت عيسى عليه السّلام است كه ميان آن دو، زمان فترت وجود دارد.

فَهُمْ غافِلُونَ تأكيد مطلب است. غفلت از رسالت و دين سبب آمدن دين

است.

7- لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلى أَكْثَرِهِمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ.

از اين آيه بيان دو گروه شروع مى شود، منظور از قول، وعده عذاب است، در دو آيه بعدى علت عدم ايمان آنها بيان شده است.

8- إِنَّا جَعَلْنا فِي أَعْناقِهِمْ أَغْلالًا فَهِيَ إِلَى الْأَذْقانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ.

اين آيه و آيه بعدى حالات روحى و نتائج شرك و اعمال قبيح آنها را چنين بيان مى كند: جمعى را در نظر بگيريد كه بگردن آنها زنجير كرده اند تا بچانه شان، در نتيجه سرهاي آنها بالا رفته قدرت پائين آمدن ندارد، از تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 61

آن طرف از پس و پيش آنها حائلى قرار دارد كه از هر طرف آنها را احاطه كرده و پوشانيده است و در نتيجه چيزى را نمى بينند. حالات كفّار در قبال آيات حق چنين است.

در الميزان فرموده: از تفسير فخر رازى نقل شده: موانع تفكّر در آيات خدا دو قسم است يكى آنكه انسان را از تفكر در وجود خويش باز مى دارد، دوّم آنكه از تفكر در جهان (آفاق) مانع مى شود، در اين دو آيه، قسم اوّل به غل تشبيه شده كه نمى گذارد انسان سر پائين بياورد و خودش را به بيند قسم دوّم به حائل تشبيه شده كه از هر طرف او را پوشانيده و نمى گذارد چيزى از جهان را به بيند، در نتيجه از سَنُرِيهِمْ آياتِنا فِي الْآفاقِ وَ فِي أَنْفُسِهِمْ فصلت/ 53 محروم مانده است.

«اغلالا» نكره است و حكايت دارد كه آنها اغلال ظاهرى نيستند بلكه اغلال باطنى هستند كه از كفر و شرك و طغيان به وجود آمده اند.

9- وَ جَعَلْنا مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْناهُمْ فَهُمْ لا يُبْصِرُونَ.

تتمه حكايت

حال آنهاست، فَأَغْشَيْناهُمْ فَهُمْ لا يُبْصِرُونَ حاكى است كه «سد» آنها را از هر طرف حتّى از بالا سر گرفته است. «سدّا» نكره است و دلالت بر عظمت و روحى بودن آن دارد. ناگفته نماند: اوصافى از اين قبيل درباره مؤمنان و كافران نشان مى دهد كه براى انسان در باطن اين زندگى، زندگى ديگرى هست و از حس مادّى پوشيده مى باشد، وقت مرگ يا قيامت آشكار مى شود، پس كلام در اين اوصاف و امثال، جارى مجراى حقيقت است نه مجاز چنان كه گفته اند، (از الميزان).

10- وَ سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ.

عطف تفسير و نتيجه دو آيه فوق است، به قولى عطف است بر لا يُبْصِرُونَ تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 62

ناگفته نماند: منظور از ايمان در آيه شناخت و باور و اعتقاد نيست، بلكه تسليم شدن به اعتقاد است و گرنه آنها اعتقاد داشتند، مانند وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ نمل/ 14.

در ذيل همين آيه در سوره بقره گفته ايم، اعتقاد داشتن يك مطلب است تسليم به اعتقاد شدن مطلبى ديگر، على هذا منظور آن نيست كه اعتقاد پيدا نمى كنند بلكه منظور آنست كه باعتقادشان تسليم نمى شوند.

مخفى نماند كه آنها از ايمان آوردن مسلوب القدرة نيستند، بلكه روى روحيّاتى كه دارند، خاضع و تسليم نمى شوند. و اگر مسلوب القدرة هم شده اند باز تقصير از خودشان است.

11- إِنَّما تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّكْرَ وَ خَشِيَ الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ فَبَشِّرْهُ بِمَغْفِرَةٍ وَ أَجْرٍ كَرِيمٍ.

نظير اين آيه در سوره فاطر/ 18 گذشت خَشِيَ الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ عبارت اخراى اعتقاد به معاد است اتَّبَعَ الذِّكْرَ همان حال تسليم شدن به اعتقاد است كه در كافران نبود. انسان وقتى

كه به آن حالت رسيد، انذار در او مؤثر خواهد بود گر چه رسيدن به آن حالت نيز در اثر تبليغ رسالت است.

12- إِنَّا نَحْنُ نُحْيِ الْمَوْتى وَ نَكْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ وَ كُلَّ شَيْ ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ.

اين آيه يك مطلب مستقلى است و در عين حال تعليل مطالب گذشته است يعنى عذاب اهل كفر كه از حَقَّ الْقَوْلُ فهميده شد و بهشت اهل ايمان كه از «رزق كريم» معلوم مى گردد بر خداوند مشكل نيست زيرا كه احياء مردگان و نوشتن اعمال و آثار در دست خداست.

منظور از ما قَدَّمُوا اعمالى است كه از پيش فرستاده اند و مراد از آثار، سنّتها و بدعتهايى است كه بعد از خود گذاشته اند، اين مطلب در ذيل تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 63

آيه وَ لَيَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ عنكبوت/ 13 مشروحا گذشت.

اگر مراد از «كل شى ء» اعمال بندگان باشد در اينصورت مراد از إِمامٍ مُبِينٍ نامه اعمال است نظير ما لِهذَا الْكِتابِ لا يُغادِرُ صَغِيرَةً وَ لا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصاها كهف/ 49، به عبارت ديگر تقدير آن «و كل شى ء من اعمالهم» است، البته مناسب با صدر آيه همين است نظير آية: وَ كُلُّ شَيْ ءٍ فَعَلُوهُ فِي الزُّبُرِ وَ كُلُّ صَغِيرٍ وَ كَبِيرٍ مُسْتَطَرٌ قمر/ 52.

على هذا به كتاب اعمال، امام گفته شده زيرا كه آن مقتداست و در اهل بهشت بودن و اهل عذاب بودن از آن پيروى خواهد شد.

و اگر منظور همه موجودات باشد، در اينصورت مراد از إِمامٍ مُبِينٍ لوح محفوظ است كه گاهى امّ الكتاب و گاهى لوح محفوظ و گاهى امام مبين خوانده شده است، به تناسب مقام، طبرسى و

الميزان لوح محفوظ گفته اند.

در خاتمه آيه دو مطلب را ياد آور مى شويم، اوّل آنكه مراد از «آثارهم» قدم برداشتن است يعنى ما عدد قدمهاى آنها را مى نويسيم، زيرا كه از ابو سعيد خدرى نقل شده: قبيله بنى سلمه در كنار مدينه بودند و از دورى منازل خويش به رسول خدا شكايت كردند، آيه در تسليت و بشارت آنها نازل شد اين سخن را مرحوم طبرسى بطور «قيل» نقل كرده است ولى به هيچ وجه قابل قبول نمى تواند باشد و با مطلب آيه منافات دارد.

دوّم: در تفسير برهان از ابن عباس از امير المؤمنين صلوات اللَّه عليه نقل شده كه فرمود:

«انا و اللَّه الامام المبين ابيّن الحق من الباطل ورثته عن رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله».

در تفسير صافى در ضمن حديثى از معانى الاخبار از حضرت باقر عليه السّلام از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل شده كه درباره على عليه السّلام فرمود:

«... هو هذا انّه الامام تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 64

الذى احصى اللَّه فيه علم كلّ شى ء».

در الميزان فرموده: اگر اين دو حديث صحيح باشد، مربوط به تفسير آيه نيست بلكه از بطون و اشارات قرآن است، مانعى نيست كه خدا به بنده مخلص خود علم همه آنچه در كتاب مبين است بدهد و او سيّد الموحدين ... است.

كه ساخته ام من بنّا هستم، اين گونه سوگندها، سوگند به دليل مطلب است و اين يك نوع سخن گفتن است كه قرآن مجيد دارد. در آيه وَ الْقُرْآنِ الْحَكِيمِ إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ سوگند به دليل است زيرا دليل رسالت آن حضرت همين قرآن است، معنى اين سخن چنين مى شود اگر كسى در قرآن تو تدبّر كند معلوم خواهد شد كه تو پيامبرى.

در آيه وَ الْقَلَمِ وَ ما يَسْطُرُونَ ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونٍ نيز مطلب همانست كه اگر كسى گفته هاى تو را بنويسد و به قلم آورد خواهد ديد: اين كار ديوانگان نيست و تو ديوانه نيستى.

در سوره وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِي خُسْرٍ ... مطلب خسران انسان است مگر اهل ايمان و عمل، اين مطلب را تاريخ و گذشت روزگار روشن مى كند پس زمان و تاريخ و گذشت روزگار، دليل اين مطلب است، آرى گذشت تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 65

روزگار است كه على ها، خمينى ها، معاويه ها، چنگيزها و ... را آشكار مى سازد و اگر گذشت روزگار نباشد اين خسران و غير خسران معلوم نخواهد شد.

در بعضى از اين سوگندها، آنچه به نظر مى آيد، ارتباط با تناسب است نظير: وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشى وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّى ... إِنَّ سَعْيَكُمْ لَشَتَّى ليل/ 1- 4 در اينجا مطلب شايد مانند «و العصر» باشد كه گذشت شب و روز، اختلاف تلاشها را آشكار ميكند و يا: همانطور كه شب و روز مختلف هستند كارهاى شما نيز چنين است.

با توجّه به اين تحليل، مى توانيم پرده از اسرار اين سوگندها برداريم و اللَّه اعلم، البتّه آنچه گفته شد به حكم سر خطّ است، لازم است محقّقين در اين باره

تحقيق بيشترى بكنند.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 66

سومى آنها را نيرومند كرديم، گفتند: ما پيامبرانيم.

15- اهل شهر گفتند: شما جز بشرى مانند ما نيستيد و خداى رحمان چيزى نازل نكرده شما فقط دروغ مى گوئيد.

16- گفتند: خداى ما مى داند كه ما به سوى شما فرستادگانيم.

17- بر عهده ما نيست مگر ابلاغ آشكار.

18- گفتند: ما شما را فال بد زديم، اگر بس نكنيد، سنگبارانتان مى كنيم و از ما عذاب دردناكى به شما خواهد رسيد.

19- پيامبران گفتند: شومى شما در خود شماست. عجبا كه در صورت تذكر، تهديد مى كنيد!!

20- مردى از دورترين محل شهر شتابان آمد و گفت: اى قوم من اين پيامبران را پيروى كنيد.

21- پيروى كنيد از كسى كه از شما مزدى نمى خواهد و آنها هدايت يافتگانند.

22- چه شده مرا كه عبادت نكنم به آنكه مرا آفريده و به سوى او بر مى گرديد. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 68

23- آيا جز او خدايانى بگيرم، اگر خداى رحمان ضررى براى من بخواهد، شفاعت آنهايى نيازم نمى كند و نجاتم نتوانند.

24- من آن وقت در گمراهى آشكارم.

25- من به پروردگارتان ايمان آوردم از من بشنويد.

26- گفته شد: داخل بهشت شو، گفت اى كاش قوم من مى دانستند.

27- كه خدايم مرا آمرزيد و از اهل كرامتم گردانيد.

28- بعد از او بر قوم او از آسمان لشكرى نفرستاديم، و قشون فرستنده نبوده ايم.

29- نبود مگر صيحه اى، ناگاه همه مردگان بودند.

30- اى تأسف بر بندگان كه هيچ پيامبرى به سوى آنها نمى آيد، مگر مسخره اش مى كنند.

31- آيا ندانسته اند چه قدر از نسلها را پيش از آنها هلاك كرده ايم، كه به سويشان برنمى گردند.

32- نيست همه شان مگر آنكه پيش ما جمع شده و براى حساب ها حاضر شده اند،

شهر و گاهى در روستا به كار رود، در قاموس و اقرب الموارد گويد: «القرية: المصر الجامع» در در اقرب اضافه كرده كه به شهر و غير آن گفته مى شود، حتى بلانه مورچه «قرى النمل» گويند. اصل قرى به معنى جمع كردن است (قاموس قرآن).

عززنا: عزّت: توانايى «عزّ الرجل عزّا ...: قوى بعد ذلّة». تعزيز:

تقويت. «عزّزنا»: تقويت كرديم.

تطيرنا: يعنى: فال بد زديم، طيره: فال بد. اصل تطير، فال بد زدن به وسيله پرندگان است، سپس در هر فال بد به كار مى رود، لذا تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 69

است كه از «طير» مشتق شده است «طائر»: فال بد.

نرجمنكم: رجم: سنگسار و سنگباران كردن.

اقصى: دورتر. قصو (بر وزن فلس): دورى. «قصا المكان قصوا: بعد».

خامدون: خمود: فرو نشستن زبانه آتش «خمدت النار خمودا: طفئ لهبها»، آن در انسان كنايه از مرگ است، «خامد»: مرده.

حسرة: حسر در اصل به معنى كشف و انكشاف است «حسر العمامة عن راسه»: عمامه را از سرش كنار كرد. حسرت به معنى اندوه و غصّه است.

مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ انفال/ 42، عدّه اى ايمان بياورند و بر عده اى حجت تمام شود. و نيز به نظر مى آيد كه اين جريان براى مردم مكّه يك جريان معلومى بوده كه شاهد آورده شده است. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 70

تو را و خدايانت را به وجود آورده است. پادشاه گفت: برويد تا در كار شما فكرى بكنم، آنها از محضر شاه بيرون آمدند، مردم بازار آنها تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 71

را گرفته و مورد ضرب و شتم قرار دادند.

و نيز نقل شده كه آن دو را گرفته و زندانى كردند، حضرت عيسى عليه السّلام شمعون صفا رئيس حواريون را به كمك آنها فرستاد، شمعون پنهان وارد شهر شد، با درباريهاى شاه بناى الفت گذاشت تا شاه از او با خبر گرديد و از اطرافيان خود گردانيد.

روزى شمعون به شاه گفت: شنيده ام: دو نفر را زندانى كرده و مورد ضرب قرار داده اى؟ آيا سخن آن دو را شنيده اى؟ شاه گفت: غضب مجالم نداد تا حرفشان را بشنوم. شمعون گفت: اگر شاه صلاح بداند آنها را حاضر كنيم و بدانيم چه مى گويند.

شاه آن دو را حاضر كرد، شمعون به آن دو گفت: شما را چه كسى به اينجا فرستاده است؟ گفتند: خدايى كه همه كائنات را آفريده و شريكى ندارد. شمعون گفت: چه معجزه اى داريد؟ گفتند: آنچه بخواهى.

پادشاه دستور داد غلامى را آوردند كه دو چشم نداشت، آن دو دعا كردند تا گودى چشم در محل چشم آنها پيدا شد، آن دو مقدارى گل در جاى چشم او گذاشتند، مبدل به حدقه شد و غلام بينا گرديد، پادشاه در عجب ماند شمعون گفت: شاها خدايان تو نيز اين كار توانند كرد؟ شاه گفت: از تو پنهان نمى كنم: خدايان من لا يضر و لا ينفع مى باشند.

آن گاه پادشاه به آن دو گفت: اگر خداى شما قدرت زنده كردن مرده اى را داشته باشد به او ايمان خواهيم

آورد، گفتند: خداى ما قادر است. پادشاه گفت: انسانى مرده و هفت روز است دفن نكرده ايم تا پدرش بيايد، ميّت را آوردند، آن دو شروع به دعا كردند، شمعون نيز زير لب دعا مى كرد، ميّت زنده شد و به پا خاست. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 72

شاه در عجب شد، شمعون او را به طرف خدا خواند، شاه ايمان آورد، اهل مملكت او نيز ايمان آوردند ولى قومى كافر شدند.

آن گاه طبرسى رحمه اللَّه فرموده: عيّاشى نظير اين سخن را با سند خود از ابو حمزه ثمالى و غير او، از امام باقر و امام صادق عليهما السّلام نقل كرده، امّا در بعضى روايات هست كه آن دو را و بعد سومى را خدا فرستاد و در بعضى آمده كه خدا به عيسى وحى فرمود چنين كارى بكند، آن گاه شمعون را فرستاد تا آن دو را آزاد نمايد و در بعضى هست كه ميّت زنده شده، پسر پادشاه بود، اما ابن اسحق گويد: پادشاه كافر شد، او و قومش قصد كشتن پيامبران را كردند، حبيب از اينكار با خبر شد، شتابان آمد و اهل شهر را به طاعت رسولان دعوت نمود.

(مجمع البيان).

ناگفته نماند: ظهور آيات قصّه در آنست كه مردم شهر ايمان نياورده و با پيامبران به مبارزه برخاسته اند، و حبيب را به علّت آنكه از پيامبران دفاع ميكرده، به شهادت رسانده اند و سپس همگى در اثر عذاب آسمانى از بين رفته اند: إِنْ كانَتْ إِلَّا صَيْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ خامِدُونَ شايد روايات صحنه ديگرى از حالات آنها را بيان داشته است و اللَّه العالم اينك مى رسيم به تفسير آيات:

13- وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا أَصْحابَ

الْقَرْيَةِ إِذْ جاءَهَا الْمُرْسَلُونَ.

الف و لام «القرية» براى عهد و اشاره به شهر معهودى است به اطمينان ميتوان گفت: اهل مكّه از آن شهر و جريان آن اطّلاع داشته اند تا به طور مثل به آنها نقل شده است.

در مجمع البيان فرموده: اصحاب القرية بدل است از «مثلا» به گفته بعضى «مثلا» مفعول ثانى «اضرب» است.

14- إِذْ أَرْسَلْنا إِلَيْهِمُ اثْنَيْنِ فَكَذَّبُوهُما فَعَزَّزْنا بِثالِثٍ فَقالُوا إِنَّا إِلَيْكُمْ مُرْسَلُونَ. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 73

بيان تفصيلى آيه گذشته است، إِذْ أَرْسَلْنا تقديرش «اذكر اذ ارسلنا» است. معلوم ميشود كه آمدن پيامبر سوم به دنبال تكذيب اولى بوده و آن گاه هر سه نفر به اهل شهر گفته اند: ما پيامبريم.

15- قالُوا ما أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا وَ ما أَنْزَلَ الرَّحْمنُ مِنْ شَيْ ءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَكْذِبُونَ.

بسيارى از مشركان در ردّ پيامبران گفته اند: شما مثل ما بشر هستيد از كجا مى توانيد پيامبر باشيد؟ اين سخن در رابطه با تكذيب ارزشهاى والاى انسانى است، آرى پيامبران مانند ديگران بشر هستند امّا لياقت آن را دارند كه عهده دار رسالت و هدايت بشر باشند.

از وَ ما أَنْزَلَ الرَّحْمنُ مِنْ شَيْ ءٍ ... منظورشان آن بود كه چون بشر نمى تواند پيامبر باشد پس نبوت شما ساختگى است.

16 و 17-الُوا رَبُّنا يَعْلَمُ إِنَّا إِلَيْكُمْ لَمُرْسَلُونَ وَ ما عَلَيْنا إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِينُ

.جواب پيامبران در اينجا بر خلاف جوابى است كه پيامبران ديگر داده اند مثلا در سوره ابراهيم آمده كه كفّار گفتند: إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا تُرِيدُونَ أَنْ تَصُدُّونا عَمَّا كانَ يَعْبُدُ آباؤُنا. ../ 20، پيامبران در جواب فرمودند: إِنْ نَحْنُ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ وَ لكِنَّ اللَّهَ يَمُنُّ عَلى مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ ما كانَ

لَنا أَنْ نَأْتِيَكُمْ بِسُلْطانٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ/ 11.

ملاحظه مى شود كه رسولان در جواب مشركان مى گويند: درست است كه ما بشريم ولى خدا بعضى از بشرها را بر بعضى مبعوث مى كند.

امّا در اينجا مى بينيم كه در جواب مشركان مى گويند: خدا مى داند كه ما به سوى شما فرستاده شده ايم.

گويى: مرادشان آن بود كه شما خواه قبول كنيد تا نكنيد ما خودمان تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 74

را پيامبر مى دانيم و خدا بر اين رسالت گواه است، على هذا بايد شما را تبليغ نمائيم، (در وهله اوّل) وظيفه ما فقط ابلاغ اين رسالت است.

18- قالُوا إِنَّا تَطَيَّرْنا بِكُمْ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا لَنَرْجُمَنَّكُمْ وَ لَيَمَسَّنَّكُمْ مِنَّا عَذابٌ أَلِيمٌ.

منظورشان آن بود كه آمدن شما باعث سر و صدا و جنجال گرديد، و و آرامش ما را بر هم زد، پس آمدن شما را به فال بد مى گيريم اگر بس نكنيد، سنگبارانتان خواهيم كرد، و عذاب دردناكى از ما به شما خواهد رسيد.

19- قالُوا طائِرُكُمْ مَعَكُمْ أَ إِنْ ذُكِّرْتُمْ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ.

يعنى فال بد شما و سبب بدبختى شما و چيزى كه بايد به فال بد بگيريد با خود شماست، و آن اعراض از حق و توحيد است.

إِنْ ذُكِّرْتُمْ استفهام توبيخى است جواب آن «تطيرتم هددتم» مى باشد يعنى اگر به فال بدتان تذكر داده شديد، تهديد مى كنيد! و فال بد مى زنيد؟!! (عجبا كه در صورت تذكر تهديد مى كنيد).

بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ اعراض است از سخن سابق، يعنى بلكه علّت اصلى تكذيب شما آنست كه متجاوز هستيد.

20 و 21- وَ جاءَ مِنْ أَقْصَا الْمَدِينَةِ رَجُلٌ يَسْعى قالَ يا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِينَ اتَّبِعُوا مَنْ لا يَسْئَلُكُمْ أَجْراً وَ هُمْ مُهْتَدُونَ.

ظاهر آنست كه:

اين شخص در دورترين قسمت شهر، شنيده كه عده اى به شهر آمده و مردم را تبليغ مى كنند، لذا شتابان به آنجا آمده كه به بيند چه خبر است، و چون در سخن فرستادگان تأمل كرده، دانسته كه آنها پيامبر هستند، لذا در مقام دفاع از آنها گفته است: اى قوم من به اين پيامبران ايمان بياوريد. و در آيه بعدى به اين گفته استدلال مى كند. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 75

اگر كسى سخن ديگرى را قبول نكند، علّت آن يكى از دو چيز مى تواند باشد اول آنكه سخن او سخن باطل و ناحقّ است، دوم آنكه: غرض فاسدى دارد و مى خواهد به مال و منال برسد. ولى اينها «مهتدون» هستند و سخن حق مى گويند، از آن طرف مزدى هم از شما نمى خواهند.

22- وَ ما لِيَ لا أَعْبُدُ الَّذِي فَطَرَنِي وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ.

تكميل سخن فوق است درباره خود و در عين حال، استدلال براى آنهاست يعنى اگر بنا باشد، عبادت شود، بايد به كسى عبادت شود كه هم آفريننده است و هم بازگشت به سوى اوست. على هذا چرا من به چنين كسى عبادت نكنم و شما عبادت نكنيد «1».

23- أَ أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً إِنْ يُرِدْنِ الرَّحْمنُ بِضُرٍّ لا تُغْنِ عَنِّي شَفاعَتُهُمْ شَيْئاً وَ لا يُنْقِذُونِ.

نفى خدايان مشركان است، يعنى خدايان باطل از من دفاع و دفع ضرر نتوانند كرد. لا تُغْنِ عَنِّي شَفاعَتُهُمْ در مقام آنست كه: آنها جلو اراده خدا را نتوانند گرفت، وَ لا يُنْقِذُونِ حاكى است كه بعد از افتادن به ضرر، قدرت نجات دادن را ندارند.

ظهور لا تُغْنِ عَنِّي شَفاعَتُهُمْ در آنست كه شفاعت دارند ولى شفاعتشان مؤثر نيست، ولى

سالبه به انتفاء موضوع است چنان كه در مجمع البيان فرموده: «لا شفاعة لهم فتغنى».

24 و 25- إِنِّي إِذاً لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ إِنِّي آمَنْتُ بِرَبِّكُمْ فَاسْمَعُونِ.

يعنى با علم به اينكه معبودها كاره اى نيستند. اگر باز عبادتشان كنم در ضلالت آشكارى هستم، آن گاه صريحا اظهار ايمان مى كند. اگر «ربكم» خطاب

__________________________________________________

(1) «ترجعون» را مى شود حال يا استقبال معنى كرد.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 76

به رسولان باشد «فاسمعون» به معنى «شاهد باشيد» است، و اگر خطاب به اهل شهر باشد، يعنى از من بشنويد شما نيز ايمان بياوريد. الميزان وجه اول را قبول دارد.

26 و 27- قِيلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قالَ يا لَيْتَ قَوْمِي يَعْلَمُونَ بِما غَفَرَ لِي رَبِّي وَ جَعَلَنِي مِنَ الْمُكْرَمِينَ.

اين آيه حاكى است كه اهل شهر او را زده و شهيد كرده اند و در دم داخل بهشت برزخى شده و گفته است: اى كاش كشندگان من مى دانستند كه خدا گناهم را آمرزيد و مرا اهل كرامت گردانيد. درباره اين آيه و عالم برزخ در ذيل آيه وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتٌ ... بقره/ 154، سخن گفته ايم، در مجمع البيان از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل شده:

«سباق الامم ثلاثة لم يكفروا باللّه طرفة عين على بن ابى طالب و صاحب يس و مؤمن آل فرعون فهم الصديقون و على افضلهم».

28- وَ ما أَنْزَلْنا عَلى قَوْمِهِ مِنْ بَعْدِهِ مِنْ جُنْدٍ مِنَ السَّماءِ وَ ما كُنَّا مُنْزِلِينَ.

اين آيه مقدمه آيه بعدى است يعنى: لازم نبود كه ما لشكرى از ملائكه براى هلاك آنها نازل كنيم تا با آنها بجنگند و غالب شوند و كار ما در از بين بردن ظالمان چنين

نبوده است، بلكه:

29- إِنْ كانَتْ إِلَّا صَيْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ خامِدُونَ.

يعنى: حادثه اى كه سبب هلاكت آنها گرديد نبود مگر يك صيحه آسمانى پس از آن به ناگاه همه خاموش گرديدند.

30- يا حَسْرَةً عَلَى الْعِبادِ ما يَأْتِيهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ.

تأسف است از حال بندگان كه به جاى اطاعت از پيامبران، آنها را به تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 77

مسخره گرفته و خود را در معرض غضب الهى قرار دادند.

31- أَ لَمْ يَرَوْا كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ أَنَّهُمْ إِلَيْهِمْ لا يَرْجِعُونَ:

تكميل مطلب بالاست، يعنى آنها مى دانستند كه امتهاى گذشته، مانند آنها طغيان كرده و از بين رفتند، با وجود آن، باز طغيان مى كنند. «يروا» در آيه به معنى علم است يعنى «ا لم يعلموا ...».

32- وَ إِنْ كُلٌّ لَمَّا جَمِيعٌ لَدَيْنا مُحْضَرُونَ.

يعنى گر چه آنها از دنيا رفته اند ولى نابود و معدوم نشده اند، بلكه همه در نزد ما حاضرند.

«ان» براى نفى، «لما» بمعنى «الا»، «جميع» به معنى مجموع است يعنى «ما كلهم الا مجموع لدينا محضرون للحساب».

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 78

لا اللَّيْلُ سابِقُ النَّهارِ وَ كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ (40) وَ آيَةٌ لَهُمْ أَنَّا حَمَلْنا ذُرِّيَّتَهُمْ فِي الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ (41) وَ خَلَقْنا لَهُمْ مِنْ مِثْلِهِ ما يَرْكَبُونَ (42)

وَ إِنْ نَشَأْ نُغْرِقْهُمْ فَلا صَرِيخَ لَهُمْ وَ لا هُمْ يُنْقَذُونَ (43) إِلاَّ رَحْمَةً مِنَّا وَ مَتاعاً إِلى حِينٍ (44) وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ اتَّقُوا ما بَيْنَ أَيْدِيكُمْ وَ ما خَلْفَكُمْ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ (45) وَ ما تَأْتِيهِمْ مِنْ آيَةٍ مِنْ آياتِ رَبِّهِمْ إِلاَّ كانُوا عَنْها مُعْرِضِينَ (46) وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا أَ نُطْعِمُ مَنْ لَوْ يَشاءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ (47)

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 79

33- براى آنها آيت توحيد است زمين مرده كه زنده اش كرديم و از آن دانه رويانديم كه از آن مى خورند.

34- و در آن باغاتى از خرما و انگور قرار داديم و در آن چشمه ها شكافتيم.

35- تا از ميوه آن بخورند، با آنكه دستشان در آن كار نكرده آيا شكر نمى كنند.

36- منزه است خدايى كه از هر كه زمين مى روياند نر و ماده ها را رويانيده و از خود شما و از آنچه نمى دانند.

37- آيت توحيد است بر آنها، شب كه روز را از آن خارج مى كنيم ناگاه در ظلمتند.

38- آفتاب تا قرارگاه خود روان است آن تقدير خداى توانا و داناست.

39- براى ماه منازلى معين كرده ايم تا برمى گردد و مانند بند خوشه كهنه خرما مى شود.

40- نه آفتاب را سزاست كه ماه را درك كند و نه شب بر روز سبقت تواند كرد و همه در مدارى شناورند.

41- و آيت توحيد است براى آنها كه فرزندان آنها را در كشتى پر شده

حمل كرده ايم.

42- و براى آنها نظير كشتى را آفريديم از آنچه سوار مى شوند.

43- و اگر بخواهيم غرقشان مى كنيم، در آن صورت نه فرياد رسى دارند و نه نجات مى يابند.

44- مگر بواسطه رحمتى از جانب ما و براى تمتعى تا هنگامى.

45- و چون به آنها گفته شود: بترسيد از آنچه در حال و از آنچه پشت سر داريد تا مورد رحمت قرار بگيريد. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 80

46- هيچ آيه اى از آيات خدايشان به آنها نمى آيد مگر آنكه از آن اعراض مى كنند.

47- و چون به آنها گفته شود: انفاق كنيد از آنچه خدا روزيتان داده، كافران به اهل ايمان مى گويند: آيا اطعام كنيم به آنكه اگر خدا مى خواست اطعامش مى كرد شما جز در ضلالت نيستيد.

كهنه و خشكيده باشد.

فلك: مدار كواكب. و (بر وزن قفل): كشتى. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 81

يسبحون: شنا مى كنند. سبح: شنا، خواه در آب باشد يا در هوا.

مشحون: پر شده. شحن، پر كردن «شحن السفينة شحنا: ملأها» آن فقط دو بار در قرآن آمده است.

صريخ: فرياد رس. نجات دهنده. صراخ: صيحه شديد.

فَجَّرْنا فِيها مِنَ الْعُيُونِ.

تكميل دليل گذشته و نيز دليل مستقلى است، كه گذشته از روئيدن دانه ها، در زمين باغات خرما و انگور به وجود آورديم، و آبهايى كه در اثر باران و برف در شكم زمين ذخيره شده بود. با انفجار چشمه ها بيرون ريختيم تا مورد استفاده انسانها باشد، شايد قناتهايى كه با دست بشر احداث مى شود، نيز مراد باشد.

35- لِيَأْكُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ وَ ما عَمِلَتْهُ أَيْدِيهِمْ أَ فَلا يَشْكُرُونَ هدف و علّت غايى، خلقت جنات و تفجير چشمه هاست. ضمير «ثمره» عايد است به «مجعول» كه از وَ جَعَلْنا فِيها فهميده مى شود، يعنى «ليأكلوا من ثمر المجعول من الجنات».

بعضى ها ما عَمِلَتْهُ را ماء نافيه گرفته اند يعنى بخورند از ميوه جنات، حال آنكه دستهاى آنها در آفرينش كار نكرده است بعضى ها «ما» را موصول گرفته و گفته اند: تا بخورند از ميوه آن و از آنچه دستشان كار كرده است، ولى الميزان وجه اول را اختيار مى كند زيرا كه آيه در مقام امتنان است و آن مؤيد وجه اول مى باشد. أَ فَلا يَشْكُرُونَ در مقام تذكر و توبيخ است.

36- سُبْحانَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْواجَ كُلَّها مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمَّا لا يَعْلَمُونَ.

به دنبال نقل نعمتهاى خداوند و عدم شكر مشركان، در اين آيه در مقام تنزيه فرموده: سُبْحانَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْواجَ مراد از ازواج به قرينه وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ نر و ماده است، تا آن موقع بشر مسئله بسيار عجيب نر و ماده بودن را فقط در انسان و حيوان ميدانست، ولى قرآن براى اولين بار از اين حقيقت پرده تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 83

برداشت كه مسئله نر و ماده در روئيدنيها نيز وجود

دارد و بالاتر از آن گفت:

وَ مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ ذاريات/ 49 يعنى اين حقيقت در همه اشياء هست، حتى در ذرات اتم، الكترونها، ماده و پروتونها، نرند.

پس در آيه سُبْحانَ الَّذِي ... اشاره به حقيقت عجيب نر و مادگى است كه ميوه ها و دانه و انسانها و ... نتيجه آنست، مراد از لا يَعْلَمُونَ اگر اهل مكه باشند، در اينصورت منظور آنست كه نر و مادگى در چيزهاى ديگرى نيز هست كه آنها نمى دانند و اگر منظور همه مردم باشد در اينصورت مقدارى از نر و مادگى در جهان وجود دارد كه تا ابد براى كسى روشن نخواهد شد زيرا جمله لا يَعْلَمُونَ تا ابد به قوت خود باقى خواهد ماند- 37- وَ آيَةٌ لَهُمُ اللَّيْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ فَإِذا هُمْ مُظْلِمُونَ.

اين آيه و سه آيه بعدى ظاهرا يك هدف را در بيان وجود و توحيد خدا تعقيب مى كنند، در اين چهار آيه، سخن از شب و روز، حركت آفتاب و ماه تنظيم حركت و مدار آنهاست كه در نهايت نظم دقيق و موافق با آفرينش حيات و ادامه آن است.

پر روشن است كه زندگى در نور دائم و ظلمت پيوسته، امكان پذير نيست توالى شب و روز در پيدايش و ادامه زندگى ضرورى است.

«نسلخ» به معنى اخراج است و اگر به معنى كندن بود با «عن» تعديه مى شد، خارج كردن روز از شب نظير داخل كردن يكى از آن دو در ديگرى است چنان كه در آيات يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ حج/ 61 خوانده ايم:

شايد اين تعبير براى آنست كه ماده و ذرات هوا تاريك و

ظلمت زاست، نور در آنها داخل شده و روشن مى كند و چون نور خارج شد، باز ظلمت بجاى تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 84

خود بر مى گردد.

و اينكه فرموده: وَ آيَةٌ لَهُمُ اللَّيْلُ به تناسب الْأَرْضُ الْمَيْتَةُ است، زيرا شب با زمين مرده مناسب است و گرنه گفته مى شد «و آية لهم النهار ...».

38- وَ الشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَها ذلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ.

لام در «لمستقر» براى غايت يا به معنى «الى» است يعنى آفتاب تا رسيدن به قرارگاه خود جارى و روان است، ظهور «تجرى» در حركت انتقالى است، پس خورشيد پيوسته جا عوض مى كند و هر ثانيه در مكانى غير از مكان اولى است.

ما احساس مى كنيم كه آفتاب به دور زمين مى گردد ولى علم خلاف آن را اثبات كرده و ثابت مى كند كه حركت وضعى زمين سبب اينكار است، اين آيه مى گويد: آفتاب تا رسيدن به قرارگاه و خاموش شدن روان است خداى توانا و دانا چنين حركت و سرنوشتى را براى او اندازه گرفته است.

ناگفته نماند: خورشيد داراى حركت وضعى و حركت انتقالى است، دليل حركت وضعى خورشيد لكه هاى سطح خورشيد است كه در هر يازده سال يك بار جابجا مى شوند، و در حركت انتقالى آن گفته اند: خورشيد با همه سيارات خود به طرف ستاره «وگا» و به قولى بطرف ستاره «نسّه» يكى از ستارگان صورت فلكى شلياق ... در حركت است، سرعت حركت آن را نوزده كيلومتر در ثانيه گفته اند.

على هذا ما ساكنان روى زمين مهاجرين بى قرار و گريز پاى عالم هستيم كه پس از يك سال، ششصد ميليون كيلومتر از مكان امروزى خو در فضا دور مى شويم ذلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ.

39- وَ

الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتَّى عادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 85

گويند تقدير آيه «و القمر قدرنا له منازل» است به نظر مى آيد: علت اين تعبير آن باشد كه منازل در فضا با قمر معلوم مى شود و اگر قمر نباشد منازلى وجود ندارد، گويى قمر خودش منازل است.

مراد از منازل ظاهرا بيست محل از فضاست كه قمر چهار حالت در آنها عوض مى كند، سپس به شكل بند خوشه خرما در مى آيد، ناگفته نماند: ماه در رؤيت اول به شكل نوار زردى ديده مى شود، سپس به تدريج، بزرگ شده و شب هفتم به صورت نيم دائره مى شود، آن گاه بزرگ شده، در شب چهارده به شكل بدر در مى آيد، سپس از طرف ديگر ناقص شده و در شب بيست يكم به صورت نيم دائره در مى آيد و در بيست هشتم به حالت «عرجون» مى شود، البته اينها نسبت به مشاهده ماست و گرنه همواره نيمكره قمر رو به آفتاب و روشن است.

اين تغيير و تحول و اين تنظيم بدون وقفه از يك هدف خاص حكايت دارد كه در زندگى بشر، مخصوصا براى دانستن حساب ماه و سال ضرورى است.

40- لَا الشَّمْسُ يَنْبَغِي لَها أَنْ تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَ لَا اللَّيْلُ سابِقُ النَّهارِ وَ كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ.

اشاره به تسخير آفتاب و ماه در مدار خود است كه حق تجاوز از آن را ندارند و نيز شب و روز قدرت پيش گرفتن بر يكديگر ندارند، يعنى در اينكارها مطيع محض از مشيت ازلى هستند و اختيارى از خود ندارند، جلو افتادن شب از روز، نتيجه اش آنست كه دو شب متوالى پشت سر هم باشند ولى نمى شوند.

لفظ «كل» على

الظاهر راجع بشمس و قمر و شب و روز است، شب و روز نيز در مدار خود كه اطراف زمين است، حركت و شنا مى كنند. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 86

«يسبحون» با صيغه مذكر عاقل حاكى است كه آنها مانند يك انسان عاقل از اراده خداوند اطاعت مى كنند نظير كلمه «طائعين» در آيه: ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ وَ هِيَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قالَتا أَتَيْنا طائِعِينَ سجده/ 11.

41- 43- وَ آيَةٌ لَهُمْ أَنَّا حَمَلْنا ذُرِّيَّتَهُمْ فِي الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ وَ خَلَقْنا لَهُمْ مِنْ مِثْلِهِ ما يَرْكَبُونَ وَ إِنْ نَشَأْ نُغْرِقْهُمْ فَلا صَرِيخَ لَهُمْ وَ لا هُمْ يُنْقَذُونَ.

در سوره بقره/ 164 مشروحا گفته شد كه چرا جريان كشتى ها در دريا از دلائل توحيد و وجود خداست.

در اين آيات نيز مى خوانيم كه نقل و انتقال انسانها در كشتى و نيز حيواناتى كه در حمل و نقل از آنها استفاده مى شود از دلائل توحيد به شمار آمده اند.

آرى آب و چوب و هوا و آهن و خواص آنها، تصرف در دريا و كشتى رانى را براى بشر ميسر كرده است و اين خداست كه آنها را آفريده و آن خواص را در آنها به وجود آورده است و اگر اشياء، همه بدون فاصله به زير آب مى رفتند، ديگر تصرف در درياها امكان نداشت.

آمدن «ذريتهم» به جاى «حملناهم» شايد براى ارفاق باشد چنان كه در الميزان فرموده و در مجمع البيان، نزديك به آن نقل شده است.

قيد «المشحون» شايد براى آنست كه: با آنكه با انسانها و اجناس پر است باز غرق نمى شود. «من مثله» در آن روزگار شامل شتر و اسب و امثال آنها بود

فعلا شامل خودروها و هواپيماها نيز مى شود.

آيه وَ إِنْ نَشَأْ ... در رابطه با آنست كه: اگر بخواهيم اين عوامل را از اثر مى اندازيم در آن صورت نه فرياد رسى به فرياد آنها مى رسد و نه نجات دهنده اى تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 87

آنها را نجات مى دهد.

44- إِلَّا رَحْمَةً مِنَّا وَ مَتاعاً إِلى حِينٍ.

استثناء مفرغ و «رحمة- متاعا» مفعول له است يعنى لكن به علّت رحمتى از جانب ما و به جهت تمتع تا رسيدن مرگ، از غرق نجات مى يابند.

45- وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ اتَّقُوا ما بَيْنَ أَيْدِيكُمْ وَ ما خَلْفَكُمْ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ.

پس از ذكر آياتى كه دلالت بر وجود و توحيد خدا دارند، در اين آيات و آيات بعدى، آنها را براى عدم اعتنا ملامت كرده است. مراد از ما بَيْنَ أَيْدِيكُمْ مى شود شرك و گناهانى باشد كه اكنون مى كنند و از ما خَلْفَكُمْ شرك و گناهانى كه در گذشته كرده اند پرهيز از آنها با توبه و ترك آنهاست «1».

از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه در مجمع البيان نقل شده كه ما بَيْنَ أَيْدِيكُمْ گناهان و ما خَلْفَكُمْ عقوبت آينده است

«قال معناه اتقوا ما بين ايديكم من الذنوب و ما خلفكم من المعاصى».

جواب «اذا» محذوف است و از آيه بعدى فهميده مى شود يعنى: «اذا قيل لهم اتقوا ... اعرضوا».

46- وَ ما تَأْتِيهِمْ مِنْ آيَةٍ مِنْ آياتِ رَبِّهِمْ إِلَّا كانُوا عَنْها مُعْرِضِينَ.

اين آيه در جاى جواب «اذا» در آيه قبلى است. يعنى در مقابل هر آيه از آيات خداوند جنبه اعراض به خود مى گيرند، لفظ «تأتيهم» حاكى است كه منظور از آيات، آياتى است كه به وسيله پيامبران بيان مى شود نه آيات طبيعى.

47- وَ إِذا

قِيلَ لَهُمْ أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا أَ نُطْعِمُ مَنْ لَوْ يَشاءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا فِي ضَلالٍ مُبِينٍ.

__________________________________________________

(1) نظير آيه فَجَعَلْناها نَكالًا لِما بَيْنَ يَدَيْها وَ ما خَلْفَها وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ بقره/ 66.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 88

مؤمنان به كفّار گفتند: از آنچه خدا داده، به فقراء احسان كنيد، يعنى آنچه شما داريد مال حقيقى شما نيست بلكه خدا به شما داده است، اين حق است، و بايد آنها كه خداوند به آنها بيشتر داده است در راه خدا انفاق نمايند.

كفار در جواب آنها گفتند: اين اشتباه است، اگر خدا مى خواست خودش به آنها ثروت مى داد، حالا كه نداده و شما مى خواهيد ما بدهيم بر خلاف اراده خدا سخن مى گوئيد، اين گمراهى آشكار است.

اين سخن در جاهاى ديگر نيز از مشركان نقل شده است نظير: سَيَقُولُ الَّذِينَ أَشْرَكُوا لَوْ شاءَ اللَّهُ ما أَشْرَكْنا وَ لا آباؤُنا وَ لا حَرَّمْنا مِنْ شَيْ ءٍ كَذلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ... انعام/ 148 و مانند: وَ قالَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا لَوْ شاءَ اللَّهُ ما عَبَدْنا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَيْ ءٍ نحل/ 25.

جواب آنست كه: خداوند داراى دو اراده است: حتميه و غير حتميه (تشريعيه) اراده حتمى خدا قابل تخلف نيست و هيچ عاملى از آن جلوگيرى نتواند كرد، ولى اراده غير حتمى و تشريعى قابل تخلف است مثلا خدا اراده كرده انسان شراب نخورد امّا مى بينيم كه مى خورد، خدا اراده فرموده كه انسان نماز بخواند، مى بينيم كه نمى خواند و هكذا، اراده خدا در انفاق انسانها نيز چنين است.

خدا خواسته انسانها نان داشته باشند، خدا خواسته انسانها به انسانها انفاق كنند، اين اراده ها حتمى نيستند، اين

آيه شايد در رابطه با آيه سى و سه تا سى و شش باشد كه خدا به وسيله زمين و باران و جنات، روزى مى دهد اما آنها درباره احسان و انفاق به ديگران چنان سخنان خلاف را مى گويند.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 89

و در صور دميده مى شود، ناگاه از قبرها، شتابان بطرف خدا مى روند.

52- گويند: واى بر ما چه كسى ما را از قبرهايمان برانگيخت، اين روز آنست كه خداى رحمان وعده كرده و پيامبران راست گفته اند.

53- نبود مگر يك فرياد، پس ناگاه همه در پيش ما جمع شده و براى حساب حاضر شده اند.

54- امروز هيچ كس اصلا مظلوم نمى شود و مجازات نمى شويد مگر آنچه كه مى كرديد.

55- حقا كه اهل بهشت امروز در مشغوليت دلنشين شادمانند.

56- آنها و زنانشان در سايه هايى بر تختهايى مزين نشسته اند.

57- براى آنهاست ميوه بخصوصى و براى آنهاست آنچه آرزو مى كنند.

58- (براى آنهاست) سلام قولى از جانب خدايى مهربان.

59- (گوئيم) اى گناهكاران امروز از اهل بهشت جدا شويد.

60- اى فرزندان آدم آيا به شما توصيه نكردم كه شيطان را عبادت نكنيد كه او براى شما دشمن آشكارى است؟!

61- و مرا بندگى كنيد كه راه راست همين است؟!

62- شيطان مردمان بسيارى را پيش از شما گمراه كرده بود آيا نمى فهميديد؟!

63- اين است جهنمى كه وعده ميشديد. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 91

64- امروز داخل جهنم شويد به علت آنكه كفر مى ورزيديد.

65- امروز بر دهانهاى آنها مهر ميزنيم، دستهايشان با ما سخن مى گويد و پاهايشان بآنچه مى كردند گواهى مى دهد.

(بضم اول) شيپور. در قاموس گويد: شاخى است كه در آن ميدمند و نيز جمع صورت آيد، اين لفظ ده بار در قرآن مجيد آمده و همه درباره قيامت است.

اجداث: قبرها. مفرد آن جدث بر وزن شرف است.

ينسلون: نسل در آيه بمعنى رفتن با سرعت است گويند: «نسل الماشى فى مشيه: اسرع» پس «ينسلون» يعنى: بسرعت مى روند.

مرقد: رقد: خوابيدن، راغب رقاد را خواب راحت و كم گفته است مرقد: خوابگاه. اسم مكان است در آيه مراد قبر است.

شغل: (بر وزن عنق و قفل): مشغوليت.

ارائك: تختهاى مزين. مفرد آن اريكه است. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 92

متكئون: اتكاء بدو معنى آيد يكى نشستن با اطمينان ديگرى تكيه كردن منظور از آن در آيه معنى اول است.

جبلا: منظور از جبل مردمان است، اما چون جبلّت طبيعتى است كه شى ء بر آنها بنا نهاده شده است، مراد از آن مردمانى است كه بر شرك و اطاعت شيطان خو گرفته بودند.

اصلوها: صلى: به معنى دخول و ملازمت است «اصلوها»: داخل آن شويد و در آن پايدار باشيد.

خطاب است به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و مؤمنان.

49- ما يَنْظُرُونَ إِلَّا صَيْحَةً واحِدَةً تَأْخُذُهُمْ وَ هُمْ يَخِصِّمُونَ.

منظور از صيحه واحده، نفخ صور اول است كه در جاى ديگر فرموده:

وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ زمر ير أحسن الحديث، ج 9، ص: 93

68، قيد «واحدة» ظاهرا اشاره به سهولت كار از نظر خداست، يعنى: همه اش فقط يك فرياد است نظير: فَإِنَّما هِيَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ نازعات/ 12.

وَ هُمْ يَخِصِّمُونَ حاكى است كه وقوع قيامت بسيار دفعى و آنى خواهد بود كه هيچ گونه قابل پيش بينى نباشد، مانند وقوع يك زلزله مهيب. مراد از «يخصمون» اختصام در امور زندگى و رقابت در آنست. اين آيه جواب مَتى هذَا الْوَعْدُ مى باشد.

50- فَلا يَسْتَطِيعُونَ تَوْصِيَةً وَ لا إِلى أَهْلِهِمْ يَرْجِعُونَ.

يعنى به قدرى دفعى مى شود كه ديگر مجال وصيت و برگشتن بخانه ها پيدا نخواهند كرد.

51- وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ إِلى رَبِّهِمْ يَنْسِلُونَ.

نفخ صور دوم است كه همه از قبرها خارج ميشوند، در آيه زمر/ 68 ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرى فَإِذا هُمْ قِيامٌ يَنْظُرُونَ، خدا ميداند كه فاصله اين دو نفخه چقدر خواهد بود، از روايتى كه در تفسير صافى نقل شده معلوم مى شود كه فاصله بسيار زياد خواهد بود، درباره مراد از «صور» در سوره طه/ 102 در نكته ها سخن گفته ايم.

فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ ناگهانى بودن را ميرساند، در جاى ديگر آمده:

يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعاً معارج/ 43 «ينسلون» يعنى مى شتابند، به هر حال در عين ناگهانى بودن پشت سر هم خواهد بود، از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله

نقل شده:

انا اول من تنشق عنه الارض

من اولين كسى هستم كه زمين شكافته مى شود و من سر درمى آورم.

52- قالُوا يا وَيْلَنا مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا هذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ وَ صَدَقَ الْمُرْسَلُونَ. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 94

لفظ يا وَيْلَنا حاكى است كه اين سخن منكرين قيامت است مِنْ مَرْقَدِنا نشان مى دهد كه عالم مرگ را به صورت خراب پنداشته اند، چنان كه در تفسير برهان از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده است.

هذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ مبتدا و خبر است نه اينكه «هذا» صفت «مرقدنا» باشد و اين اقرار به قيامت است از جانب آنها، ذكر «رحمان» از جانب آنها نوعى استرحام است صَدَقَ الْمُرْسَلُونَ عطف است بر هذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ، مانعى نيست كه جمله فعليه بر اسميه عطف شود چنان كه اهل ادب گفته اند.

53- إِنْ كانَتْ إِلَّا صَيْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ جَمِيعٌ لَدَيْنا مُحْضَرُونَ.

اشاره است به جواب مَتى هذَا الْوَعْدُ يعنى كار آنها نبود مگر يك فرياد كه به دنبال آن همه در پيش ما مجموع و براى حساب حاضر شدگانند.

54- فَالْيَوْمَ لا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً وَ لا تُجْزَوْنَ إِلَّا ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.

اشاره است بر آنكه در آن روز قضاوت به حق خواهد بود، اينجا دو مطلب هست.

اول آنكه- هيچ كسى مظلوم نمى شود يعنى: به گناهكار بيشتر از عملش مجازات داده نمى شود و به ثوابكار كمتر از استحقاقش پاداش داده نمى شود.

دوم- وَ لا تُجْزَوْنَ إِلَّا ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ اين برهان مطلب اول است يعنى اشقياء و سعداء فقط با عمل خويش مجازات مى شوند على هذا ظلمى در بين نخواهد بود، و مجازات از جنس عمل است «ان خيرا فخير و ان شرا

فشر».

ناگفته نماند: در اين آيه فرض شده كه قيامت به وجود آمده و خداوند به عموم مردم اعم از نيكوكاران و بدكاران خطاب مى كند. لفظ «الا» مفيد حصر است يعنى مجازات همه فقط از ناحيه عمل است، على هذا آنچه در آيات ديگر آمده كه خدا از كرم خود، به نيكوكاران اضافه خواهد فرمود نظير لَهُمْ ما تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 95

يَشاؤُنَ فِيها وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ

ق/ 35 مطلبى است ما وراء مدلول آيه، و منافاتى با آن ندارد.

55- إِنَّ أَصْحابَ الْجَنَّةِ الْيَوْمَ فِي شُغُلٍ فاكِهُونَ.

اين آيه و آيات بعدى در بيان وَ لا تُجْزَوْنَ إِلَّا ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ است نكره آمدن «شغل» براى تفخيم است «فاكهون» به معنى شادمانان و متلذذان است با گفتگوها و امثال آن.

از ابو زيد نقل شده: «فكه» به معنى خوشحال و خندان است.

يعنى: اهل بهشت در آن روز در مشغوليت بزرگى متلذذ و شادمانند اين تلذذ آنها از توجّه به حال اهل جهنم و غير آنها مشغول كرده است خواه لذت بردن از نعمتها باشد يا از حوريان بهشتى و ...

56- هُمْ وَ أَزْواجُهُمْ فِي ظِلالٍ عَلَى الْأَرائِكِ مُتَّكِؤُنَ.

ازواج و زنان آنها شايد از زنان مؤمنه باشد كه در دنيا داشته اند و شايد از حوريان بهشتى باشد، نكره آمدن «ظلال» براى خوشايند و لذت بخش بودن آنهاست. عَلَى الْأَرائِكِ ... خبر بعد از خبر است يعنى «هم و ازواجهم على الارائك متكئون». از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده: تختهايى كه حجله هاى عروسى بر آن است

«قال: الارائك، السرير عليها الحجال».

57- لَهُمْ فِيها فاكِهَةٌ وَ لَهُمْ ما يَدَّعُونَ.

نكره آمدن فاكهه براى تفخيم آنست «يدعون» ظاهرا به معنى «يتمنون» است

يعنى: براى آنها در بهشت ميوه به خصوصى است و براى آنهاست آنچه آرزو مى كنند. و شايد به معنى خواستن از خدمتكاران بهشتى باشد، نظير وَ لَكُمْ فِيها ما تَشْتَهِي أَنْفُسُكُمْ وَ لَكُمْ فِيها ما تَدَّعُونَ

فصلت/ 31.

ناگفته نماند: اغلب يا تمام نعمتهاى بهشتى در قرآن مجيد به صورت نكره تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 96

آمده است و آن نشان مى دهد كه اسما مانند نعمتهاى دنيا هستند ولى در حقيقت غير آنها مى باشند.

58- سَلامٌ قَوْلًا مِنْ رَبٍّ رَحِيمٍ.

يعنى «لهم سلام»، كلمه «قولا» اگر تميز باشد معنايش آنست كه اين سلام به صورت كلام است يعنى خدا صداى «سلام عليكم» را ايجاد مى كند و آنها مى شنوند، چنان كه موسى كلام خدا را از درخت طور شنيد، بعضى گويند:

آن مفعول مطلق و تقديرش «اقول قولا من رب رحيم» است آمدن «رب رحيم» حاكى از مورد تفضل بودن آنهاست.

ظاهرا اين سلام غير از سلام ملائكه است كه مى گويند: سَلامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِينَ زمر/ 74 و يا ميخوانيم: وَ الْمَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ رعد/ 24.

59- وَ امْتازُوا الْيَوْمَ أَيُّهَا الْمُجْرِمُونَ خطاب است به مجرمان كه از مؤمنان و اهل بهشت جدا شوند. يعني مى گوئيم: اى مجرمان امروز از مؤمنان متمايز شويد زيرا خداوند در آيات متعدد قول داده كه نيكوكاران و بد كاران را در يك رديف حساب نخواهد كرد:

أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ 60 و 61- أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِي آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ وَ أَنِ اعْبُدُونِي هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ منظور از «بنى آدم» همان مجرمون در آيه فوق است، گويى تعبير بنى

آدم به علّت يادآورى آنست كه پدرتان آدم نيز گرفتار وسوسه او شد.

عبادت شيطان پيروى از وسوسه اوست از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده:

من اطاع رجلا فى معصية فقد عبده

و در روايت ديگرى از حضرت باقر عليه السّلام تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 97

نقل شده: هر كس بگوينده اى گوش دهد او را اطاعت كرده است، اگر گوينده از خدا نقل مى كند او عبادت خدا كرده است و اگر گوينده از شيطان نقل مى كند، شنونده از شيطان عبادت كرده است «1».

عهد و توصيه اهلى همانست كه به وسيله انبياء به بشر شده است، در سوره اعراف آمده: يا بَنِي آدَمَ لا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطانُ كَما أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ/ 27، به قول بعضى مراد از عهد همانست كه در عالم «ذر» آمده است و در سوره اعراف گذشت إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ تعليل لا تَعْبُدُوا است.

وَ أَنِ اعْبُدُونِي ... عطف است بر لا تَعْبُدُوا و يا عطف تفسير آيه قبلى مى باشد، «هذا» اشاره است به عبادت پروردگار، يعنى راه راست همان عبادت و بندگى خداست، كه آفريننده كائنات و انسانها را بشناسى و از فرمان او اطاعت نمايى.

ناگفته نماند: در آيه شريفه، قيامت در حال وقوع فرض شده است.

62- وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْكُمْ جِبِلًّا كَثِيراً أَ فَلَمْ تَكُونُوا تَعْقِلُونَ ما امروز ميدانيم كه شيطان بسيارى از اقوام گذشته را اضلال كرده است باز گول شيطان را مى خوريم، خدا در آن روز خواهد فرمود: شما كه مى دانستيد او اقوام گذشته را گول زده است آيا نمى فهميديد؟.

ناگفته نماند: در زندگى دو راه بيشتر نداريم: راه خدا و راهى كه نفس و شيطان به آن دعوت مى كنند، گر چه

شيطان نيز از حول و قوه الهى و از مهلت او استفاده مى كند.

__________________________________________________

(1)

عن الباقر عليه السلام من اصغى الى ناطق فقد عبده فان كان الناطق يروى عن اللَّه فقد عبد اللَّه عز و جل و ان كان الناطق يروى عن الشيطان فقد عبد الشيطان»

از تفسير صافى.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 98

63 و 64- هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ اصْلَوْهَا الْيَوْمَ بِما كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ لفظ كُنْتُمْ تُوعَدُونَ حاكى از استمرار است يعنى به طور دائم وعده مى شديد و پيامبران مرتبا از آن خبر مى دادند. «اصلوها» حاكى از دخول و ملازمت در آنست كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ تعليل دخول در آتش است يعنى كفر و انكار حقائق سبب دخول در آتش مى شود، آيه حاكى است كه به هنگام گفتن اين سخن، جهنم محسوس خواهد بود.

65- الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلى أَفْواهِهِمْ وَ تُكَلِّمُنا أَيْدِيهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ.

منظور از شهادت دستها و پاها ظاهرا به عنوان نمونه است و گرنه هر عضو از اعضاء به عمل خود شهادت خواهد داد، در سوره نور/ 24 شهادت زبانها نيز اضافه شده و در سوره فصلت/ 20 شهادت چشمها، گوشها و پوستها نيز آمده است «تكلمنا» يعنى سخن مى گويد با ما.

ناگفته نماند: در قرآن كريم راجع به حفظ اعمال انسانها چهار گروه از آيات آمده است، گروه اول آياتى است كه مى گويند: اعضاء بدن به اعمال انسان گواهى مى دهد، آيه يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِيماهُمْ رحمن/ 41 نيز از اين قبيل است.

گروه دوم آياتى است كه مى گويند: كرام الكاتبين اعمال انسانها را ضبط و ثبت مى كنند، گروه سوم آياتى هستند كه ميگويند: پيامبر و اشهاد بر اعمال شهادت مى دهند، گروه چهارم آيه يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ

أَخْبارَها زلزال/ 4، است كه گويد زمين شهادت خواهد داد، گروه اوّل و سوّم فقط درباره گناهان است. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 99

در كافى از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده: اعضاء بدن بر عليه مؤمن شهادت نمى دهد، فقط بر كسى شهادت مى دهند كه وعده عذاب بر آنها حتمى شده است اما مؤمن نامه عملش به دست راستش داده مى شود، خدا فرمايد:

فَمَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ فَأُولئِكَ يَقْرَؤُنَ كِتابَهُمْ وَ لا يُظْلَمُونَ فَتِيلًا (از الميزان).

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 100

ج 9، ص: 101

69- ما به پيامبر شعر نياموخته ايم و باو سزاوار نيست، گفته او نيست مگر بيدارى و قرآن آشكار.

70- تا بترساند كسى را كه عاقل باشد و وعده عذاب بر كافران حتمى گردد.

71- آيا ندانسته اند كه ما از آنچه دستمان كار كرده براى آنها چهار پايان آفريده ايم كه به آنها مالكند.

72- چهارپايان را براى آنها رام كرده ايم، از آنهاست مركوبشان و از آنها مى خورند.

73- برايشان در چهارپايان منافع و نوشيدنيهاست آيا شكر نمى كنند؟!

74- جز اللَّه معبودهايى گرفتند كه شايد يارى شوند.

75- معبودها قدرت يارى آنها را ندارند بلكه آنها براى معبودها لشكر آماده اند.

76- سخن مشركان محزونت نكند، ما آنچه را كه نهان مى دارند و آنچه را كه آشكار مى كنند مى دانيم.

است.

است به مضمون دو آيه قبلى كه انسان در اثر عمر طولانى قوه اش به ضعف و علمش به جهل مبدل مى شود با آنكه اگر به اختيار خودش بود، بآن راضى نمى شد، تعمير عمر طولانى دادن است.

69- وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما يَنْبَغِي لَهُ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِينٌ.

اين آيه در جواب كسانى است كه مى گفتند: آن حضرت شاعر است و نظرشان خيالبافى بود، شاعر كسى است كه خيالباف است، بيشتر روى توهمات از اين شاخ به آن شاخ مى پرد، كلماتش آسمان ريسمان، كاه و كوه، حبه و قبه است، به قول قرآن أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وادٍ يَهِيمُونَ، اين چنين اشخاصى، اغلب سخنانشان قابل پياده شدن نيست.

فتح و شكست، حمله و فرار، و نشيب و فراز، كاميابى و ناكامى آنها اغلب در خيال و تصورات است، اين چنين كسان پيامبر نتوانند باشند.

لذا فرموده: ما به او شعر ياد نداده ايم، پس او شعر نتواند سرود، نه اينكه مى تواند و نمى سرايد، آن وقت در تكميل اين مطلب فرموده: وَ ما يَنْبَغِي لَهُ يعنى مقام نبوت بالاتر از آنست كه شاعر باشد.

به عبارت ديگر: عدم تعليم ما سبب نقصى در او نيست بلكه مقامش والاتر تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 104

از آنست، سپس فرموده: نيست آن مگر بيدار كننده و خوانده آشكار از جانب حق تعالى، «قرآن» در آيه مصدر به معناى مفعول است. راجع به اينكه آن حضرت شعر گفته يا نه در نكته ها خواهد آمد.

70- لِيُنْذِرَ مَنْ كانَ حَيًّا وَ يَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَى الْكافِرِينَ.

تعليل است براى ذِكْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِينٌ منظور از «حيا» انسانى است كه روح حق پرستى در او نمرده است «1»،

على هذا پيامبر چنين كسى را انذار مى كند اما آنكه روح حق پرستى در او مرده است حجّت بر او تمام مى شود مراد از «القول» وعده عذاب است كه خدا بكافران داده، در اينكه فرموده:

وعده هر عذاب براى كافران حتمى گردد و نفرموده: وعده را براى آنها حتمى كند، اشاره است به اينكه عدم قبول حق نتيجه اش همانست، نظير فَرِيقاً هَدى وَ فَرِيقاً حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلالَةُ اعراف/ 30.

71- أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّا خَلَقْنا لَهُمْ مِمَّا عَمِلَتْ أَيْدِينا أَنْعاماً فَهُمْ لَها مالِكُونَ.

اين آيه و دو آيه بعدى در رابطه با آنست كه خلقت چهارپايان از دلائل توحيد است، در عين حال مى شود كه تعليل آيات 66 و 67 باشد يعنى ما كه با دست خويش چهار پايان را اين چنين آفريده ايم، قدرت از بين بردن بينايى آنها و مسخ آنها را نيز داريم، «يروا» در آيه به معنى علم و عَمِلَتْ أَيْدِينا حاكى از عدم دخالت انسانها در خلقت آنهاست فَهُمْ لَها مالِكُونَ تثبيت خَلَقْنا لَهُمْ است.

72- وَ ذَلَّلْناها لَهُمْ فَمِنْها رَكُوبُهُمْ وَ مِنْها يَأْكُلُونَ.

تكميل مطلب بالاست، رام شدن چهارپايان، مركوب شدن آنها و مأكول

__________________________________________________

(1) از امير المؤمنين صلوات اللَّه عليه نقل شده كه آن را عاقل معنى كرده است.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 105

بودن گوشت آنها، همه حاكى از هدفدار بودن خلقت آنها و دليل ربوبيت و توحيد است.

73- وَ لَهُمْ فِيها مَنافِعُ وَ مَشارِبُ أَ فَلا يَشْكُرُونَ.

اشاره به منافع ديگر چهارپايان است از قبيل پوست، پشم، كرك، شير و سرگين و امثال آن، وَ مِنْ أَصْوافِها وَ أَوْبارِها وَ أَشْعارِها أَثاثاً وَ مَتاعاً إِلى حِينٍ نحل/ 80.

74- وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً

لَعَلَّهُمْ يُنْصَرُونَ.

بعد از اشاره به دلائل توحيد و قدرت خداوند، مشركان در دو آيه توبيخ شده اند كه هستند به اميد يارى شدن در زندگى، خدايانى گرفته اند با آنكه آنها يار معبودها هستند، لَعَلَّهُمْ ... نشان مى دهد كه فكر مى كنند جلب منافع و دفع ضرر در دست خدايان است.

75- لا يَسْتَطِيعُونَ نَصْرَهُمْ وَ هُمْ لَهُمْ جُنْدٌ مُحْضَرُونَ.

ضمير «لهم» راجع به اصنام است يعنى اصنام قدرت يارى كردن آنها را ندارند، بلكه آنها براى اصنام لشكر آماده اند، كه به آنها موضوعيت مى دهند و در جامعه مطرحشان مى كنند و گرنه چند هيكل بيجان چه ارزشى دارند.

الميزان گويد: لشكر هستند زيرا كه مطيع اصنامند، محضر مى باشند يعنى حاضر شده در عذابند. به نظر مى آيد: «محضرون» به معنى آمادگان باشد چنان كه گفته شد، از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده: «

و هم للالهة جند محضرون

». 76- فَلا يَحْزُنْكَ قَوْلُهُمْ إِنَّا نَعْلَمُ ما يُسِرُّونَ وَ ما يُعْلِنُونَ.

تسليتى است بر رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله كه از آنچه در تكذيب آن حضرت مى گويند ناراحت نباشد كه خدا بر آنچه در نهان و آشكار مى گويند داناست. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 106

اولا سخنشان را بى اثر مى كند، ثانيا در مقابل گفته ها عذابشان مى نمايد شايد مراد از ما يُسِرُّونَ مكنونات خاطر آنها باشد نه آنچه نجوى مى كنند.

رسوا و متملّق، پولهاى كلان مى دادند، يك نفر شاعر با گفتن يك سطر شعر در ولادت فرزند فضل بن خالد برمكى، سى و شش هزار جايزه گرفت.

در مجمع البيان از حسن نقل شده: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله چنين تمثل مى كرد:

«كفى الاسلام و الشيب للمرء ناهيا»

ابو بكر گفت: يا رسول اللَّه شاعر گفته است:

«كفى الشيب و الاسلام للمرء ناهيا» گواهى مى دهم كه تو رسول خدايى و خدا به تو شعر نياموخته است و بر تو برازنده نيست.

عايشه گويد: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله شعر برادر بنى قيس را كه گفته است.

ستبدي لك الايام ما كنت جاهلا و يأتيك بالاخبار من لم تزوّد

اين طور مى خواند:

«يأتيك من لم تزوّد بالاخبار»

ابو بكر گفت: يا رسول اللَّه اينطور نيست فرمود: من شاعر نيستم و بر من برازنده نيست.

و امّا سخن آن حضرت كه (در جنگ حنين) فرمود:

«انا النبى لا كذب انا من عبد المطلب».

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 107

گروهى گفته اند: آن شعر نيست، گروهى گفته اند اتّفاقى است و به طورى كه از آن حضرت نقل شده كه: به شعر گوش مى داد و به حسّان بن ثابت گفت:

«لا تزال يا حسّان مؤيّدا بروح القدس ما نصرتنا بلسانك».

آنچه از حسن و عائشه نقل شد مانعى ندارد و امّا شعر اخير، در الميزان فرموده طرح روايت آسانتر از اين اقوال است.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 108

جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً فَإِذا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ (80) أَ وَ لَيْسَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلى وَ هُوَ الْخَلاَّقُ الْعَلِيمُ (81)

إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ (82) فَسُبْحانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ (83)

77- آيا انسان نمى داند كه ما او را از نطفه اى آفريديم ناگهان مخاصم آشكارى است.

78- بر ما مثلى زد و خلقت خويش را از ياد برد و گفت: چه كسى زنده مى كند استخوانهايى را كه پوسيده اند.

79- بگو، زنده مى كند آنكه آنها را بار اول آفريد، او بهر نوع آفرينش داناست.

80- خدايى كه براى شما از درخت سبز آتشى قرار داد كه ناگاه از آن، آتش روشن مى كنيد.

81- آيا آنكه آسمانها و زمين را آفريده قادر نيست امثال مردمان را بيافريند؟ بلى مى تواند او خلاق داناست.

82- كارش فقط آنست كه چون چيزى را اراده كند، به او مى گويد: باش و مى شود.

83- پس منزه است خدايى كه حكومت همه چيز در دست اوست و به سوى او باز مى گرديد.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 109

آمده است: انعام/ 75 اعراف/ 185، مؤمنون/ 88. يس/ 83.

را نمى كرد، زيرا مى ديد كه استخوانهاى او و وجود او از اول نبود و خدا آنها را «بود» كرد، در اينصورت مى گفت كه خدا بار ديگر «بود» مى تواند بكند اما نسيان و بى اعتنايى به اين واقعيت سبب شد كه چنين اعتراض را بكند.

79- قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ اين استدلال همانست كه ضمن استدلالهاى ششگانه در آخر سوره «حجر» به طور مشروح بيان گرديد و آن يك استدلال تمام و «قياس آخر به اول» است و آياتى از قبيل: وَ يَقُولُ الْإِنْسانُ أَ إِذا ما مِتُّ لَسَوْفَ أُخْرَجُ حَيًّا تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 111

أَ وَ لا يَذْكُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ يَكُ شَيْئاً مريم/ 67 آن را بازگو مى كنند.

خلاصه اين سخن آنست كه انسان تصور كند مثلا ده سال پيش از آنكه بدنيا آيد در كجا بوده است، آن وقت خواهد ديد كه وجود او به صورت مواد خام در آب و خاك و هوا و گياهان و امثال آنها بوده است، اتفاقا خداوند همه موجودات زنده اعم از حيوان و گياه را از سه خزانه بزرگ آب، هوا و خاك بوجود مى آورد و اين از عجايب خلقت است.

وقتى كه خدا خود انسان و استخوانهاى او را از اين مواد به وجود آورده ديگر چه بعدى دارد كه بعد از پوسيدن استخوانها، آنها را بار ديگر زنده نمايد لذا در اين آيه مى فرمايد: بگو آن، خدا زنده خواهد كرد كه بار اول آفريده است.

وَ هُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ جواب سؤال مقدرى است و آن اينكه: مگر در روز قيامت مادرانى وجود خواهد داشت تا

مانند دنيا، انسانها بزايند؟ جواب آنست كه: خدا به هر نوع خلقت داناست، در دنيا انسانها را از مادران به وجود مى آورد و در آخرت از زمين مى روياند، چنان كه علفها را مى روياند.

80- الَّذِي جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً فَإِذا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ بيرون آمدن آتش از درخت سبز و تر، يكى از نمونه هاى معاد و تقريب آن به ذهن است، ما اگر دو تا چوب تر را به هم محكم بسائيم گرم شده، آتش مى گيرند آتش سوزى جنگلها نيز از همين است كه در اثر گردباد درختان جنگل به هم سائيده شده و آتش مى گيرند.

على هذا همانطور كه خداوند از درخت تر، آتش بيرون مى آورد همانطور از خاك مرده انسان زنده به وجود مى آورد و استخوان پوسيده را زنده مى كند.

ناگفته نماند: همه درختان روى زمين چنين هستند ولى به قول مفسرين تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 112

در عربستان دو نوع درخت هست بنام مرخ (بر وزن عقل) و عفار (بر وزن مزار) كه اگر دومى را در پائين گذاشته و اولى را بر آن بسايند به فوريت آتش مى گيرند فَإِذا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ تأكيد مطلب است.

81- أَ وَ لَيْسَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلى وَ هُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِيمُ اين آيه تأكيد قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَها ... و در عين حال دليل ديگرى بر معاد است، اين مطلب در آيات ديگرى نيز آمده است نظير: أَ يَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدىً ... أَ لَيْسَ ذلِكَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتى قيامت/ 40، أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتى

احقاف/ 33.

اين همان استناد به قدرت خداوندى است، خدايى كه در اثر توانايى و قدرت خويش اينهمه آسمانها و زمين و نظامات عجيب را بوجود آورده آيا نمى تواند مردگان را زنده گرداند؟ آرى مى تواند كه او بسيار آفريننده و دانا به راههاى آفرينش است.

اينكه فرموده: أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ در مقابل مَنْ يُحْيِ الْعِظامَ وَ هِيَ رَمِيمٌ است كه استخوانهاى زنده شده به هر حال مثل استخوانهاى دنيا خواهد بود نه عين آنها.

ناگفته نماند: عينيّت انسان در دنيا و آخرت جز با بقاء روح قابل حل نيست، بدن خاك ميشود، و هزاران تبدلات پيدا مى كند و شايد بدن در روز قيامت از مقدارى از ذرّات برويد نه از همه آن، اما بقاء روح و ماندن آن و مراجعتش به بدن در روز قيامت، مشكل عينيت را حل مى كند. چنان كه در آخر سوره حجر بيان كرده ايم.

در بيان أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ وجوه زيادى آورده اند، طبرسى رحمه اللَّه آن را تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 113

«اعادة البشر» فرموده و در الميزان همان بقاء روح را فرموده چنان كه گفته شد در اين زمينه روايتى در نكته ها نقل خواهد شد.

82- إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ بيان آسان بودن امر معاد نسبت به خداوند، در اينجا چند مطلب هست.

اول منظور از امر كار و شأن است يعنى كار خدا در خلقت چنين است، مراد از «يقول» صرف اراده است بى آنكه در آنجا كلامى و لفظى باشد چون هنوز چيزى موجود نشده تا طرف خطاب باشد.

همچنين است در آيه: إِنَّما قَوْلُنا لِشَيْ ءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ نحل/ 40، ايضا: وَ إِذا قَضى

أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ بقره/ 117 در كافى از صفوان بن يحيى نقل شده كه گويد: به ابى الحسن موسى بن جعفر صلوات اللَّه عليه گفتم: از اراده خدا و اراده خلق به من خبر دهيد؟ فرمود:

اراده خلق همان ضمير (تفكر) و سپس عمل است اما از خدا، اراده خدا همان احداث است لا غير، زيرا كه خدا اين كنم آن كنم، قصد و تفكر ندارد، اين صفات از خدا منتفى و از صفات خلق است.

پس اراده خدا فعل است لا غير، به شى ء مى گويد: كُنْ فَيَكُونُ بدون لفظ، بدون تكلم به زبان، بدون قصد، بدون فكر، براى اراده كيفى نيست چنان كه براى خدا كيفى نيست «1» در نهج البلاغه فرموده: خدا مى گويد ولى

__________________________________________________

(1)

اصول كافى باب «الاراده من صفات الفعل ...» حديث 3 «عن صفوان بن يحيى قال قلت لابن الحسن عليه السلام اخبرنى عن الارادة من اللَّه و من الخلق قال الارادة من الخلق الضمير و ما يبدو لهم بعد ذلك من الفعل و اما من اللَّه تعالى فارادته احداثه لا غير ذلك لانه لا يروى و لا يهم و لا يتفكر و هذه الصفات منفية عنه و هى صفات الخلق فارادة اللَّه الفعل لا غير ذلك يقول له كن فيكون بلا لفظ و لا نطق بلسان و لا همة و لا تفكر و لا كيف لذلك كما انه لا كيف له».

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 114

تكلم نمى كند و اراده مى كند ولى چيزى در دل نمى دارد «يقول و لا يلفظ و يريد و لا يضمر» «1».

دوم: جمله كُنْ فَيَكُونُ حكايت از دفعى بودن دارد و آن نشان مى دهد كه كائنات دو

جنبه و دو وجهه دارند، وجهه اى به سوى حق كه در آن همه بدون زمان و به صورت جمعى پيش خدا موجود هستند و با اراده «كن» موجود شده اند، و وجهه اى به سوى ماديات كه در آن بطور تدريج و در زمان واقعند. مثلا در آيه كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ ظاهرا جمله اول راجع به خلقت دفعى و جمله اخير راجع به تدريج است. و نيز آيه وَ ما أَمْرُنا إِلَّا واحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ قمر/ 50 راجع بدفعى بودن است. در اين زمينه آيات زيادى يافته است كه فيض و خلقت خدا مهلت بردار نيست.

83- فَسُبْحانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ.

اشاره است به استبعاد منكرين معاد و تنزيه خداست از اينكه از خلقت مجدد ناتوان باشد يعنى پاك و منزه است از ناتوانى، خدايى كه حكومت تمام كائنات در دست اوست و در همه چيز و همه جور قدرت تصرف دارد، همه به سوى او بر مى گردد و اختيار شما در دست اوست.

مبعوث مى شود حال آنكه بدن پوسيده شده و اعضاء آن پراكنده شده است، عضوى در شهر نصيب درندگان شده و عضوى را در شهرى حشرات پاره پاره كرده اند و عضوى خاك شده و با آن ديوارى ساخته مى شود؟!! امام فرمود: خدايى كه آن را از غير شى ء آفريده و بدون شكل قبلى مصور فرموده، مى تواند مانند حالت اول اعاده كند.

سائل گفت: اين را براى من توضيح دهيد؟

امام عليه السّلام فرمود: روح در مكان خودش ايستاده است، روح نيكوكار در نور و وسعت است، روح بدكار در تنگى و ظلمت مى باشد، بدن خاك مى شود چنان كه در اول از خاك آفريده شده، آنچه درندگان و حشرات خورده و پاره كرده و سپس در زمين انداخته اند، همه در خاك محفوظ مى باشند

«و ما تقذف به السباع و الهوام من اجوافها فما اكلته و مزقته كل ذلك فى التراب محفوظ»

«1» ذره اى در ظلمات زمين از خدا غائب نيست، عدد اشياء و وزن آنها را مى داند و خاك روحانيين مانند طلا در خاك است «2».

چون وقت قيامت رسد. باران قيامت مى بارد، زمين بالا مى آيد ... خاك ابدان بشر مانند طلا مى شود وقتى كه از خاك شسته شود يا مانند كره كه از شير بر مى آيد، خاك هر قالب به طرف آن قالب جمع مى شود و با اذن قادر

__________________________________________________

(1، 2) اين دو قسمت از روايت همچنين تمثيل طلا و خاك نشانگر آنست كه: ذرات ابدان انسانها به هيچ چيز مخلوط نشده و جزء هيچ چيز نميشوند.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 116

متعال به مكانى كه روح در آنجاست منتقل مى شود شكلها به اجازه خداى مصور به هيئت اولى در مى آيند و روح

در آنها داخل مى گردد، چون روح در بدن استقرار يافت، انسان هيچ چيز را از ياد نمى برد «3».

اين روايت صريح است در اينكه ارواح به ابدان باز مى گردند و عينيت انسان به وسيله همانست.

در شب شنبه بيست يكم شوال هزار و چهار صد و چهار هجرى قمرى مطابق سى ام تير ماه/ 1363 تفسير سوره يس به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

__________________________________________________

(3) اين روايت عجيب در ضمن احتجاجهاى امام صادق عليه السلام در احتجاج ج 2 ص 350 نقل شده است.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 117

آن روز اسلام و مسلمين و مشركين سبب نزول آن حقائق جاودان از طرف خداوند سبحان شده است كه پيوسته به مردان الهى جهت بدهد و كفر و شرك را بكوبد.

آيات شريفه آن در آهنگى بسيار رسا و اعجاب انگيز است كه با كمترين تفكر در وضع آن روز مكّه شكّى نمى ماند در اينكه اين آيات از جانب آفريننده جهان نازل شده است و از آن عجيب تر آيه وَ سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ/ 181، است كه خداوند خود به پيامبران (به بشر موحّد و منادى توحيد) سلام مى دهد چنان كه در باره نوح، ابراهيم، موسى، هارون و الياس به طور جداگانه سلام فرموده است، عجبا!! بشر در راه حق پرستى و تقرّب به كجاها مى رسد.

7- سخن در اين سوره با وَ الصَّافَّاتِ شروع مى شود و با رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما ادامه پيدا مى كند، سپس انكار معاد و جواب آن و مقدارى از حالات اهل عذاب و اهل بهشت مطرح مى گردد، آن گاه به حالات نوح، ابراهيم، اسحاق، موسى، هارون، الياس، لوط و يونس اشاره مى شود، سپس با نقل مقدارى از حالات مشركان و ملائكه و با سلام به انبياء و تنزيه خداوند سخن به پايان مى رسد. على هذا غرض سوره بيان توحيد و نبوت و معاد است.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 119

(8) دُحُوراً وَ لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ (9)

إِلاَّ مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ (10) فَاسْتَفْتِهِمْ أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِينٍ لازِبٍ (11)

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 120

به نام خداى رحمان رحيم

1- قسم به صف كشندگان، صف كشيدن مخصوص.

2- پس قسم به طرد كنندگان طردى به خصوص.

3- پس قسم به تعقيب كنندگان تعقيبى به خصوص.

4- كه معبود شما يكى است.

5- پروردگار آسمانها و زمين و آنچه ميان آن دو است.

6- ما آسمان نزديكتر را به زينتى كه كواكب باشد زينت داده ايم.

7- و آن را از هر شيطان بيفائده حفظ كرده ايم.

8- به جمعيت اعلى گوش نتوانند داد و از هر طرف زده ميشوند.

9- به جهت طرد و آنها راست عذابى ثابت.

10- مگر كسى كه خبرى بربايد ربودن كمى و تعقيب كند او را آتشى نافذ.

11- از مشركان بپرس آيا آنها در خلقت محكمترند يا كسانى كه ما آفريده ايم، ما آنها را از گل چسبنده اى آفريده ايم.

به معنى تعقيب است و شايد به معنى تلاوت كنندگان باشد، در اينجا نيز مساله مذكّر لا يعقل كه گفته شد جارى است.

مارد: بى فايده و عارى از خير. راغب: مارد و مريد ... آنست كه از خيرات عارى باشد.

«شجر امرد درختى را گويند كه از برگ خالى باشد، جوان بى ريش را امرد گويند كه صورتش از مو خالى است.

يسمعون: تسمّع (از باب تفعّل) به معنى طلب سماع است، آن در اصل «لا يتسمعون» است يعنى طلب گوش دادن نمى كنند (نمى توانند بكنند).

ملاء الاعلى: جمعيّت و اجتماع بالاتر. منظور اجتماع ملائكه است.

يقذفون: قذف: انداختن. «يقذفون»: انداخته مى شوند.

دحور: دحر و دحور: راندن با قهر. «دحره دحرا و دحورا: طرده و ابعده و دفعه».

واصب: ثابت و دائم. «وصب الشي ء وصوبا: دام».

خطف: ربودن. قاپيدن. «خطفه خطفا: استلبه بسرعة» «خطفة» مصدر است به معنى ربودن، الف و لام آن براى عهد و ثاء آن براى قلّت است يعنى: ربودن كمى از ملائكه.

شهاب. در مجمع البيان آمده: شهاب به معنى تكّه آتش است. ابن اثير و راغب و ديگران شعله آتش گفته اند. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 122

ثاقب: نافذ. ثقب: نفوذ و پاره كردن.

طين: گل. راغب گويد: گاهى به گل خشكيده نيز طين گويند:

لازب: چسبنده و ثابت. راغب محكم الثبوت گفته. طبرسى لازب و لازم را به يك معنى گرفته است، اين لفظ فقط يك بار در قرآن مجيد آمده است.

نه القاء شياطين، چنان كه در سوره شعراء خوانديم: وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّياطِينُ وَ ما يَنْبَغِي لَهُمْ وَ ما يَسْتَطِيعُونَ إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ 210- 212، گويى مشركان گفته اند: اين سخنان از تلقينات شياطين است، اين سخن سبب شده كه خداوند بفرمايد: ما آسمان را با كواكب زينت داده و درهاى آن را بر روى شياطين بسته ايم، پس شياطين از آوردن اين سخن ناتوانند.

در آخر فرموده: انسان ضعيفتر از مخلوقات ديگر است زيرا او را از گلى آفريده ايم چگونه مى تواند ما را عاجز بداند و در مقابل نبوّت و معاد و توحيد كه قرآن مى گويد بيايستد؟!.

1- 4- وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا فَالزَّاجِراتِ زَجْراً فَالتَّالِياتِ ذِكْراً إِنَّ إِلهَكُمْ لَواحِدٌ.

اين سه قسم در رابطه با يكى بودن خداست. و در واقع، استدلال بر توحيد است. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 123

ناگفته نماند: نظير اين تعبيرات در سه سوره ديگر آمده كه نتيجه آنها وقوع قيامت است، در سوره ذاريات آمده: وَ الذَّارِياتِ ذَرْواً فَالْحامِلاتِ وِقْراً فَالْجارِياتِ يُسْراً ... إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِقٌ.

در سوره مرسلات آمده: وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً فَالْعاصِفاتِ عَصْفاً وَ النَّاشِراتِ نَشْراً ... إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِعٌ و در سوره نازعات آمده: وَ النَّازِعاتِ غَرْقاً وَ النَّاشِطاتِ نَشْطاً وَ السَّابِحاتِ سَبْحاً فَالسَّابِقاتِ سَبْقاً ... يَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ ...

امّا در اين سوره بعد از قسمها فرموده: إِنَّ إِلهَكُمْ لَواحِدٌ پس بايد اين سوگندها در رابطه با توحيد و يكى بودن خدا باشد.

ناگفته نماند: يكى از دلائل توحيد، وحدت نظام جهان است و آن نشان مى دهد كه در تمام جهان يك اراده حكومت مى كند، هشام بن حكم از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه مى پرسد: «ما الدليل على أنّ اللَّه واحدا»؟

امام در جواب مى فرمايند:

«اتّصال التدبير و تمام الصنع»

«1» يعنى اتصال و وحدت تدبير جهان و كامل بودن آن دليل وحدت خالق و مدبّر است.

سوگندهاى سه گانه در اين آيات وحدت نظام جهان را مى رساند به اين بيان: انواع و اصناف موجودات جهان هر يك صف مخصوصى تشكيل داده و در صف خود ايستاده اند، انواع جمادات، موجودات زنده، انسان، حيوان، پرندگان خزندگان، حشرات چهارپايان و انواع نباتات و ميوه ها، هر يك براى خود صف بخصوصى دارند.

لفظ «صفّا» كه دلالت بر نوع دارد حاكى است كه اين صف كشيدن، طرز بخصوصى است نه صف كشيدن معمولى و آن مخصوص به خود بودن و مخلوط نبودن به موجودات ديگر است.

__________________________________________________

(1) تفسير برهان سوره مؤمنون/ 91.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 124

به حكم فَالزَّاجِراتِ زَجْراً اين موجودات همديگر را دفع مى كنند از اينكه صف يكديگر را بشكنند و انواع و اصناف بودن را از بين ببرند، بلكه مثلا مورچگان پيوسته در صف خود و شتران در صف خود ايستاده اند، انسانها در صف خويش و گوسفندان در صف خويش ثابت قدم مى باشند، خصوصيات ذاتى، آنها را از آميخته شدن باز مى دارد، حرف فاء در فَالزَّاجِراتِ نشان ميدهد:

صف كشيدن نتيجه اش منع كردن يكديگر است.

امّا فَالتَّالِياتِ ذِكْراً نشان مى دهد كه اين موجودات يكديگر را تعقيب مى كنند و در ميان آنها يك نوع ارتباط هست و هماهنگى بخصوصى برقرار مى باشد، اين همانست كه در آيه ديگر مى خوانيم ما تَرى فِي خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرى مِنْ فُطُورٍ ملك/ 3 «1» يعنى موجودات يكديگر را فوت نمى كنند و تعقيب همديگر را از دست نمى دهند بلكه با هماهنگى در تعقيب يكديگر هستند و

اين نشان مى دهد كه در همه جهان يك اراده حكومت مى كند و گرنه به حكم لَذَهَبَ كُلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ مؤمنون/ 91 هر خدا مخلوق خويش را به طرز مخصوص اداره مى كرد هماهنگى از بين ميرفت. آرى إِنَّ إِلهَكُمْ لَواحِدٌ.

بنا بر اين، تاليات به معنى تعقيب كنندگان است مانند وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها كه ماه آفتاب را تعقيب مى كند و در پى او مى آيد و مانند أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ هود/ 17 كه قطعا به معنى تعقيب است.

«ذكرا» نشان مى دهد كه موجودات در هماهنگى خود يك نوع تذكّر و يادآورى نسبت به وظيفه خود و تعقيب يكديگر دارند، يك تذكر طبيعى و مخصوص. وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ اسراء/

__________________________________________________

(1) تفاوت آنست كه موجودات يكديگر را فوت كنند و از دست بدهند.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 125

44. وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ نحل/ 49.

ابن عباس و مسروق و امثال او گفته اند مراد از صافات ملائكه هستند كه در آسمان صف مى كشند مانند صفوف مؤمنان در نماز، أبو مسلم آن را صفهاى مؤمنان در نماز و جهاد گفته است.

زاجرات و تاليات را نيز ملائكه، و مؤمنان گفته اند، قتادة زاجرات را نواهى قرآن گفته است كه از اعمال قبيح باز مى دارند رجوع شود به مجموع البيان.

معنى: اين اقوال آنست كه: قسم به ملائكه يا قسم به مؤمنان كه خداى شما يكى است، بايد بدانيم كه در اين زمينه روايتى از ائمّه اطهار صلوات اللَّه عليهم نقل نشده كه بفرمايند مراد ملائكه يا مؤمنانند، بلكه از تفسير قمى نقل شده

كه صافّات ملائكه و انبياء هستند و آن را به معصوم عليهم السّلام نسبت نداده است، ظاهرا همان قول ابن عباس و امثال اوست و اللَّه اعلم.

5- رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما وَ رَبُّ الْمَشارِقِ.

بيان إِنَّ إِلهَكُمْ لَواحِدٌ است يعنى آن اله واحد، پروردگار آسمانها و زمين ... است. ما بَيْنَهُما شامل انسان، حيوان، نباتات، هوا، ابرها، و ساير چيزهايى است كه ما بين زمين و آسمانها موجود مى باشند، مثلا انسان جزء زمين و آسمان نيست، بلكه ما بين آن دو است.

مشارق جمع محلى بالف و لام است و شامل همه مشرقهاى اجرام و موجوداتى است كه داراى مشرق و مغربند، حتى كهكشانها و سحابيها مثلا كره زمين كه با حركت وضعى در مقابل آفتاب مى گردد، همه جاى آن مشرق و مغرب است كه در آن به تدريج جابجا مى شوند، على هذا مشارق شامل هر جزء جزء اجرام مى شود، اينكه فقط مشارق آمده و مغارب نيامده، شايد در رابطه با تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 126

نزول قرآن باشد چنان كه در الميزان فرموده، چون با نزول قرآن مشرق مناسب است نه مغرب.

رَبُّ السَّماواتِ مى شود خبر بعد از خبر و يا خبر مبتداى محذوف باشد يعنى: «هو رب السموات» اين آيه در عين حال، استدلال است به معبود بودن خدا كه از إِنَّ إِلهَكُمْ فهميده مى شود.

6 و 7- إِنَّا زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِزِينَةٍ الْكَواكِبِ وَ حِفْظاً مِنْ كُلِّ شَيْطانٍ مارِدٍ از اين آيه تا آيه دهم، مطلب آنست كه شياطين به ملاء اعلى و شنيدن سخنان ملائكه راهى ندارند، پس قرآن تلقينات شياطين نيست بلكه سخن جبرئيل و نازل شده از جانب خداست. در

گذشته گفته شد، ظاهرا اين آيات در جواب كسانى است كه مى گفتند: اين سخن شياطين است كه به او تلقين مى شود.

كواكب بيان يا بدل است از «بزينة» سماء الدنيا، يعنى آسمان نزديكتر در آيات ديگر نيز آمده است، نظير: فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَ أَوْحى فِي كُلِّ سَماءٍ أَمْرَها وَ زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابِيحَ وَ حِفْظاً ذلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ فصلت/ 12، پس آسمان اول از هفت آسمان، از همه به ما نزديكتر است و با ستارگان زينت داده شده است.

وَ لَقَدْ زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابِيحَ وَ جَعَلْناها رُجُوماً لِلشَّياطِينِ وَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذابَ السَّعِيرِ ملك/ 5 در اين آيه نيز آسمان پائين تر مطرح است با اضافه آنكه: مصابيح طرد كنندگان شياطين مى باشند.

«حفظا» در هر دو آيه مفعول مطلق است و تقدير آن «و حفظناها حفظا» آيه اخير نشان مى دهد كه اين حفظ به وسيله ستارگان است.

در سوره حجر/ 16 آمده است: وَ لَقَدْ جَعَلْنا فِي السَّماءِ بُرُوجاً وَ زَيَّنَّاها لِلنَّاظِرِينَ وَ حَفِظْناها مِنْ كُلِّ شَيْطانٍ رَجِيمٍ إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ مُبِينٌ. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 127

توجه در اين آيات با در نظر گرفتن آيه 5 از سوره ملك نشان مى دهد كواكب طرد كننده شياطين هستند و اللَّه العالم.

8- 10- لا يَسَّمَّعُونَ إِلَى الْمَلَإِ الْأَعْلى وَ يُقْذَفُونَ مِنْ كُلِّ جانِبٍ دُحُوراً وَ لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ اين آيات مى گويند: شياطين به طور آزاد نمى توانند به اجتماع ملائكه وارد شده و گوش دهند، و از هر طرف رانده مى شوند، مگر آنكه كسى از شياطين، مقدارى از گفته هاى ملائكه را بربايد در اينصورت آتش نافذ او

را تعقيب مى كند.

جمله إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ ... در اينجا و جمله إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ ... در سوره حجر، نشان مى دهد كه چيزى مى ربايند و در صورت تعقيب شدن باز آن چيز در اختيارشان مى ماند، در سوره شعراء خوانديم: تَنَزَّلُ عَلى كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ يُلْقُونَ السَّمْعَ وَ أَكْثَرُهُمْ كاذِبُونَ/ 223 و گفتيم: منظور از «السمع» مسموع از ملاء اعلى است كه شياطين مى شنوند.

مراد از عَذابٌ واصِبٌ به قرينه وَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذابَ السَّعِيرِ ملك/ 5 عذاب آخرت است ناگفته نماند: آيات سوره جن نشان مى دهد كه ملائكه در قسمتهايى از آسمان نشسته و به سخن ملائكه گوش مى داده اند، سپس در اثر پيشامدى از اينكار ممنوع شده اند چنان كه خودشان گفته اند: وَ أَنَّا لَمَسْنَا السَّماءَ فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِيداً وَ شُهُباً وَ أَنَّا كُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ يَسْتَمِعِ الْآنَ يَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً وَ أَنَّا لا نَدْرِي أَ شَرٌّ أُرِيدَ بِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَمْ أَرادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً جن/ 8- 10، از بعضى روايات معلوم مى شود كه به وقت ولادت رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله از آسمان ممنوع شدند (سوره حجر/ 18)، طبرسى رحمه اللَّه در تفسير سوره جن تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 128

فرموده اين به وقت بعثت آن حضرت بوده است.

منظور از شِهابٌ ثاقِبٌ درست معلوم نيست، بعيد است مراد از آن، سنگهاى آسمانى باشد كه در اثر وارد شدن به جوّ زمين آتش ميگيرند و به صورت نوار نورانى در فضا ديده مى شوند و غبار مى گردند.

ناگفته نماند: آيات شريفه از متشابهاتند، مصداق خارجى و چگونگى آن بر ما روشن نيست، خداوند خود بهتر داناست.

11- فَاسْتَفْتِهِمْ أَ هُمْ أَشَدُّ

خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِينٍ لازِبٍ.

تفريع است بر آيات گذشته. يعنى حالا كه خدا آسمانها را چنين و چنان آفريده و شياطين را از آسمان منع كرده و ربّ السموات و الارض است، از مشركان بپرس آيا آنها در خلقت قوى و محكم هستند يا آسمانها و زمين و ملائكه؟! آنها چگونه مى توانند ما را عاجز كنند با آنكه آنها را از گلى چسبنده آفريده ايم؟! در مجمع البيان فرموده به قولى مَنْ خَلَقْنا شامل ملائكه و آسمانها و زمين است، ملائكه اى كه شياطين را مى رانند، اطلاق اولو العقل بر سماوات و ارض از باب تغليب است، الميزان آن را قبول دارد.

مؤيّد اين قول آيات: أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ بَناها رَفَعَ سَمْكَها فَسَوَّاها وَ أَغْطَشَ لَيْلَها وَ أَخْرَجَ ضُحاها ... نازعات/ 27 است.

إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِينٍ لازِبٍ تعليل اشدّ نبودن آنهاست. گل چسبنده چه اشدّيتى و صلابتى خواهد داشت؟!!.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 129

يَتَساءَلُونَ (27) قالُوا إِنَّكُمْ كُنْتُمْ تَأْتُونَنا عَنِ الْيَمِينِ (28) قالُوا بَلْ لَمْ تَكُونُوا مُؤْمِنِينَ (29) وَ ما كانَ لَنا عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ بَلْ كُنْتُمْ قَوْماً طاغِينَ (30) فَحَقَّ عَلَيْنا قَوْلُ رَبِّنا إِنَّا لَذائِقُونَ (31)

فَأَغْوَيْناكُمْ إِنَّا كُنَّا غاوِينَ (32) فَإِنَّهُمْ يَوْمَئِذٍ فِي الْعَذابِ مُشْتَرِكُونَ (33) إِنَّا كَذلِكَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِينَ (34) إِنَّهُمْ كانُوا إِذا قِيلَ لَهُمْ لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ يَسْتَكْبِرُونَ (35) وَ يَقُولُونَ أَ إِنَّا لَتارِكُوا آلِهَتِنا لِشاعِرٍ مَجْنُونٍ (36)

بَلْ جاءَ بِالْحَقِّ وَ صَدَّقَ الْمُرْسَلِينَ (37) إِنَّكُمْ لَذائِقُوا الْعَذابِ الْأَلِيمِ (38) وَ ما تُجْزَوْنَ إِلاَّ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (39)

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 130

12- بلكه تو تعجب مى كنى و آنها مسخره مى كنند.

13- و چون تذكر داده شوند متذكر نمى شوند.

14- و چون آيه اى ببينند مسخره مى كنند.

15- گفتند اين سحر آشكارى است.

16- آيا وقتى كه مرديم و خاك و استخوانها گشتيم مبعوث شدگانيم؟! تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 131

17- آيا و پدران گذشته ما نيز!

18- بگو: آرى و شما ذليلانيد.

19- بعثت جز يك صيحه نيست ناگاه همه (برخاسته) نگاه مى كنند.

20- گويند: اى واى بر ما اين روز جزاست.

21- اين همان روز داورى است كه آن را انكار مى كرديد.

22- جمع كنيد ظالمان و همسران آنها را و آنچه را كه عبادت مى كردند.

23- جز خدا، هدايتشان كنيد به راه جهنم.

24- متوقفشان كنيد كه آنها مسئولند.

25- چه شده كه همديگر را يارى نمى كنيد؟!

26- بلكه آنها امروز تسليم شدگانند.

27- رو كرده بعضى بر بعضى از هم سؤال مى كنند.

28- (تابعان به متبوعان) گويند: شما از طرف راست پيش ما مى آمديد.

29- گويند: بلكه شما مؤمنان نبوديد.

30- ما بر شما تسلطى نداشتيم بلكه قومى طغيانگر بوديد.

31- وعده عذاب خدا بر ما حتمى شد، ما چشندگان

عذاب خواهيم بود.

32- ما شما را گمراه كرديم خود نيز گمراهان بوديم.

33- آنها امروز در عذاب شريكند.

34- ما با گناهكاران اين چنين رفتار مى كنيم.

35- چون لا اله الا اللَّه به آنها گفته مى شد تكبر مى كردند.

36- و مى گفتند: آيا ما خدايان خويش را به خاطر شاعرى ديوانه ترك كنيم!

37- ديوانه نيست، بلكه دين حق آورده و پيامبران را تصديق كرده است.

38- شما حتما چشنده عذاب دردناك خواهيد بود.

39- مجازات نمى شويد مگر آنچه را كه مى كرديد.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 132

يعنى: بگو آرى مبعوث خواهيد شد، شما در مقابل اراده خدا ذليل و زبون هستيد، چنان كه در خلقت تسليم خدا هستيد، در اعاده خلقت نيز چنين خواهيد بود. آن وقت در رابطه با آسان بودن بعث فرموده: آن فقط يك صيحه ايست از جانب ما، ناگاه خواهيد ديد كه همه زنده شده و ايستاده ايد.

نظير: إِنْ كانَتْ إِلَّا صَيْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ جَمِيعٌ لَدَيْنا مُحْضَرُونَ يس/ 53 و نظير: ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرى فَإِذا هُمْ قِيامٌ يَنْظُرُونَ زمر/ 67، ايضا فَإِنَّما هِيَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ نازعات/ 13.

20 و 21- وَ قالُوا يا وَيْلَنا هذا يَوْمُ الدِّينِ هذا يَوْمُ الْفَصْلِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ.

در اين دو آيه يك سخن از جانب كفّار است كه بعد از زنده شدن خواهند گفت: واى بر ما، اين روز جزاست كه پيامبران وعده كرده اند، سخن ديگر از جانب خدا و ملائكه است كه خواهد فرمود: اين همان روز جدايى حق از تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 134

باطل است كه در دنيا تكذيب مى كرديد.

22 و 23- احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَ أَزْواجَهُمْ وَ ما كانُوا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلى صِراطِ الْجَحِيمِ.

خطاب بعدى است از جانب خدا نسبت به ملائكه درباره كفّار. كه فرمان خواهد داد ظالمان و همسران ظالم و معبودهاى آنها را به طرف راه جهنّم سوق دهيد.

لفظ «ظلموا» تعليل اهل آتش بودن، و مراد از ازواج همسرانى است كه با كفّار همراه بوده اند و شايد منظور قرناء آنها از شياطين باشند چنان كه فرموده: وَ قَيَّضْنا لَهُمْ قُرَناءَ فَزَيَّنُوا لَهُمْ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ ... فضّلت/ 25، وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ

لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ زخرف/ 38.

منظور از «معبودهاي باطل» بتها و شايد فراعنه هم باشند در جاى ديگر آمده: إِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ ... انبياء/ 98، ملائكه و انبياء كه معبود واقع شده اند از آن مستثنى هستند.

ناگفته نماند: مراد از الَّذِينَ ظَلَمُوا مشركان در آيه ما قبل هستند كه معاد را انكار مى كرده اند.

24- 26- وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ ما لَكُمْ لا تَناصَرُونَ بَلْ هُمُ الْيَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ.

ظهور آيه در آنست كه در راه جهنّم نگاه داشته مى شوند، شايد مصداق سؤال ما لَكُمْ لا تَناصَرُونَ باشد و شايد سؤال از هر حق باشد، آيه اخير نشان مى دهد كه مقاومتى نشان نمى دهند و مانند دنيا يكديگر را يارى نمى كنند لا تَناصَرُونَ نشان ميدهد كه آنها مركّب از مستكبران و پيروان آنهاست در دنيا مددكار هم بوده اند. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 135

در مجمع البيان از ابو سعيد خدرى نقل شده: به قولى از ولايت على عليه السّلام سؤال مى شوند.

در تفسير برهان پنج و شش روايت در اين زمينه نقل كرده است و نيز در برهان از ابو سعيد خدرى از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل كرده كه فرمود:

«لا يزول قدم عبد يوم القيامة حتى يسئل عن اربعة عن عمره فيما افناه و عن شبابه فيما ابلاه و عن ماله من اين اكتسبه و فيما انفقه و عن حبّنا اهل البيت.

27- وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ يَتَساءَلُونَ.

يعنى نه تنها به يكديگر يارى نمى كنند بلكه به مقام مخاصمه بر مى آيند آيات ذيل نشان مى دهد كه تسائل درباره محكوم كردن يكديگر مى باشد و مستضعفين چنين مى گويند:

28- قالُوا إِنَّكُمْ كُنْتُمْ تَأْتُونَنا عَنِ الْيَمِينِ.

منظور

از آمدن از طرف آنست كه: باطل را به حق نشان مى داديد و چنان وانمود مى كرديد كه خير خواه ما هستيد.

29- قالُوا بَلْ لَمْ تَكُونُوا مُؤْمِنِينَ.

جواب مستكبران است كه خواهند گفت: شما خود مؤمنان نبوديد كه به حرف ما باور كرديد، در جاى ديگر آمده: كه گويند: أَ نَحْنُ صَدَدْناكُمْ عَنِ الْهُدى بَعْدَ إِذْ جاءَكُمْ بَلْ كُنْتُمْ مُجْرِمِينَ سبأ/ 32.

30- وَ ما كانَ لَنا عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ بَلْ كُنْتُمْ قَوْماً طاغِينَ.

ادامه سخن مستكبران است، مراد از «سلطان» اجبار كردن است، يعنى شما نيز اهل طغيان بوديد كه از ما پيروى كرديد و گرنه ما قدرت مجبور كردن نداشتيم. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 136

31 و 32- فَحَقَّ عَلَيْنا قَوْلُ رَبِّنا إِنَّا لَذائِقُونَ فَأَغْوَيْناكُمْ إِنَّا كُنَّا غاوِينَ به نظر ميايد: «علينا» شامل تابعين و متبوعين هر دو است يعنى شما نيز طاغى بوديد در نتيجه، هر دو گروه مستحق وعده عذاب شديم، «ذائقون» يعنى چشندگان و لمس كنندگان عذاب.

فَأَغْوَيْناكُمْ ... احتمال دارد متفرع بر «طاغين» باشد مانند فَحَقَّ عَلَيْنا يعنى شما طاغى بوديد كه ما گمراهتان كرديم، اين گمراه كردن يك چيز معمولى بود زيرا كه از گمراه جز گمراه كردن نيايد.

33 و 34- فَإِنَّهُمْ يَوْمَئِذٍ فِي الْعَذابِ مُشْتَرِكُونَ إِنَّا كَذلِكَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِينَ.

يعنى متبوعان و تابعان در عذاب شريك خواهند بود، معامله خدا با مجرمين همين است تابع باشند يا متبوع. در سوره اعراف/ 38 آمده است رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ قالَ لِكُلٍّ ضِعْفٌ وَ لكِنْ لا تَعْلَمُونَ از اين معلوم مى شود كه عذاب هر دو گروه مضاعف است ولى ظهور آيات ديگر آنست كه عذاب متبوعان بيش از تابعان خواهد بود.

35-

إِنَّهُمْ كانُوا إِذا قِيلَ لَهُمْ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ يَسْتَكْبِرُونَ اين آيه و آيه بعدى در تعليل عذاب آنهاست، يكى آنكه در مقابل توحيد تكبر كرده و خدا را يكى نمى دانستند.

36- وَ يَقُولُونَ أَ إِنَّا لَتارِكُوا آلِهَتِنا لِشاعِرٍ مَجْنُونٍ دوم آنكه پيامبر خدا را به جنون و خيالباف بودن نسبت مى دادند.

37- بَلْ جاءَ بِالْحَقِّ وَ صَدَّقَ الْمُرْسَلِينَ نه او ديوانه و شاعر نيست بلكه دين حق آورده و پيامبران را تصديق كرده است، ديوانه و شاعر چگونه مى تواند بگويد. پيامبران گذشته همه بر حق تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 137

و راهنمايان توحيد بوده اند 38 و 39- إِنَّكُمْ لَذائِقُوا الْعَذابِ الْأَلِيمِ وَ ما تُجْزَوْنَ إِلَّا ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ تهديد آنهاست در مقابل استكبارشان، و نيز بيان شده كه ظلمى در كار نيست، فقط با عمل خويش مجازات مى شويد، آيه شريفه دلالت بر تجسم عمل دارد.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 138

ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ (59)

إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ (60) لِمِثْلِ هذا فَلْيَعْمَلِ الْعامِلُونَ (61) أَ ذلِكَ خَيْرٌ نُزُلاً أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ (62) إِنَّا جَعَلْناها فِتْنَةً لِلظَّالِمِينَ (63) إِنَّها شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِي أَصْلِ الْجَحِيمِ (64)

طَلْعُها كَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّياطِينِ (65) فَإِنَّهُمْ لَآكِلُونَ مِنْها فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ (66) ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَيْها لَشَوْباً مِنْ حَمِيمٍ (67) ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَإِلَى الْجَحِيمِ (68) إِنَّهُمْ أَلْفَوْا آباءَهُمْ ضالِّينَ (69)

فَهُمْ عَلى آثارِهِمْ يُهْرَعُونَ (70) وَ لَقَدْ ضَلَّ قَبْلَهُمْ أَكْثَرُ الْأَوَّلِينَ (71) وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا فِيهِمْ مُنْذِرِينَ (72) فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُنْذَرِينَ (73) إِلاَّ عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ (74)

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 140

40- مگر بندگان خالص شده خدا.

41- كه آنها را رزقى معين هست.

42- ميوه ها و آنها محترمين هستند.

43- در بهشتهاى پر نعمت مى باشند.

44- بر تختهايى بخصوص مقابل هم نشسته اند.

45- شرابى از چشمه اى جارى بر آنها گردانده مى شود.

46- سفيد و يكپارچه لذت است نوشندگان را.

47- در آن دردسر نيست و از آن مست نمى شوند.

48- در نزد آنها است حوريان بزرگ چشم و كوتاه نگاه.

49- گويا آنها تخمهاى پنهانند.

50- پس رو كرده بعضى بر بعضى سؤال مى كنند.

51- گوينده اى از آنها مى گويد: من در دنيا آشنايى داشتم.

52- مى گفت: آيا تو از باور كنندگانى؟

53- وقتى كه ما مى ميريم و خاك و استخوانها مى شويم آيا زنده شده و مجازات مى شويم؟

54- گويد: آيا از حال رفيق من با خبريد؟

55- سر بلند كرده او را در وسط آتش مى بيند.

56- گويد: به خدا قسم نزديك بودى ساقطم كنى.

57- اگر توفيق خدايم نبود از حاضر شدگان در آتش بودم.

58- آيا ما مردگان نخواهيم بود.

59- مگر مرگ اولى را و ما عذاب شدگان نخواهيم بود؟

60- حقا كه اين نجات بزرگى

است.

61- براى اين پاداش عاملان عمل كنند. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 141

62- آيا اين نعمت بهتر است يا درخت زقوم؟

63- ما آن را براى ظالمان عذاب قرار داده ايم.

64- آن، درختى است كه در قعر جهنم مى رويد.

65- ميوه آن گويى رؤس شياطين است.

66- اهل آتش از آن مى خورند و از آن شكمهاى خود را پر مى كنند.

67- سپس بر آن زقوم، خليطى از آب جوشان دارند.

68- سپس رجوعشان به طرف آتش است.

69- آنها پدران خويش را در ضلالت يافتند.

70- آنها بر آثار پدران كشيده مى شوند.

71- پيش از اهل مكه، بيشتر گذشتگان گمراه شدند.

72- در ميان آنها انذار كنندگان فرستاديم.

73- بنگر عاقبت انذار شدگان چه شد؟

74- مگر بندگان خالص شده خدا.

كرده و فقط به شوهران خود نگاه مى كنند.

در اقرب الموارد آمده: «امرأة قاصرة الطرف» يعنى زنى كه جز به شوهر خود نگاه نمى كند، ظاهرا منظور زنانى است كه فقط به شوهران خويش عشق مى ورزند.

عين: زنان درشت چشم. مفرد آن عيناء است.

بيض: (بفتح اول) جمع بيضه به معنى تخم مرغ است. راغب گويد:

به تخم مرغ بجهت سفيد بودنش بيضه گويند. به هر حال آن از مادّه بياض است.

مكنون: كنّ و كنون: پوشاندن و محفوظ داشتن.

بَيْضٌ مَكْنُونٌ: تخم هايى كه نهفته و محفوظند، تخم مرغ كه در زير سينه مرغ يا در جاى ديگر محفوظ است سفيد و برّاق و باصفاست.

مدينون: مجازات شدگان. دين (به كسر اوّل): جز او طاعت مفرد آن مدين به صيغه مفعول است.

مطلعون: اطلاع از باب افتعال: آگاه شدن و نيز به معنى اشراف و از بالا نگاه كردن است. چنان كه «فاطّلع» به معني اشراف ميباشد.

سواء: در اصل مصدر است به معنى برابرى. به معنى مساوى و وسط تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 143

به كار رود، مراد از آن در آيه «وسط» است.

نزل: (بر وزن عنق) پذيرايى. آنچه براى ميهمان آماده شده تا بر آن نازل شوند.

طلعها: طلع: ميوه. چيزى كه از درخت طلوع مى كند. يا ميوه نخل.

الفوا: الفاء: پيدا كردن. «ألفاه: وجده».

يهرعون: هرع و اهراع: رفتن به شتاب. «هرع اليه، مشى باضطراب و سرعة» على هذا «يهرعون» يعنى به سرعت كشيده مى شدند.

پيروى عاطفى از پدران مشرك بوده است.

40 و 41- إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ أُولئِكَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ.

استثناء منقطع است از ضمير «لذائقوا» يعنى لكن بندگان خالص شده خدا عذاب اليم را نمى چشند. مخلصين را به صيغه مفعول گفته اند: يعنى كسانى كه خدا آنها را براى خود خالص كرده است امّا مى شود گفت: كه خود را براى خدا خالص كرده اند.

مراد از «معلوم» شى ء معين است اگر «مخلصين» مخصوص به معصومين باشد در اينصورت منظور آنست كه رزق آنها رزق معينى است كه به رزق ساير اهل بهشت مخلوط و مشتبه نمى شود، با مراجعه به اول سوره واقعه و ملاحظه حالات «السابقون» معلوم مى شود كه مراد از عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ همان تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 144

«السابقون» است كه رزق و زندگى آنها در بهشت از اصحاب يمين فرق دارد.

پس «معلوم» يعنى مشخص شده از رزق اصحاب يمين «1».

42- 44- فَواكِهُ وَ هُمْ مُكْرَمُونَ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ عَلى سُرُرٍ مُتَقابِلِينَ اين آيات و آيات بعدى در بيان حالات «السابقون» است كه به احتمال قوى فقط انبياء و امامان معصوم مى باشند «فواكهه» جمع فاكهه به صورت نكره است كه واقعيت آن معلوم نيست اما نامش ميوه است.

«فى جنات» ظرف «مكرمون» و عَلى سُرُرٍ ... تقديرش «متكئين على سرر ...»

است كه رو برو در تختهايى سرور آور نشسته اند. اين آيات و آيات بعدى بيان رِزْقٌ مَعْلُومٌ است.

45- 47- يُطافُ عَلَيْهِمْ بِكَأْسٍ مِنْ مَعِينٍ بَيْضاءَ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ لا فِيها غَوْلٌ وَ لا هُمْ عَنْها يُنْزَفُونَ منظور از «كأس» كاسه پر از شراب است «معين» حاكى است كه آن شراب از چشمه جارى است. «لذة» تقديرش «ذو لذة» و مانند زيد

عدل است، آن گاه فرموده: اين شراب نه درد سر و ناراحتى مى آورد و نه مستى. بلكه يكپارچه لذت است، شراب دنيا، هم عوارض ناگوار بدنى دارد و هم عقل را از بين مى برد ولى شراب بهشتى هيچ يك از اينها را ندارد.

اين آيه نظير- لا يُصَدَّعُونَ عَنْها وَ لا يُنْزِفُونَ واقعه/ 19 است عاصم «ينزفون» را در اينجا به صيغه مجهول و در سوره واقعه به صيغه معلوم خوانده است و در هر دو منظور مستى و رفتن عقل است يعنى عقل از وجودشان خارج

__________________________________________________

(1) در تفسير برهان از امام باقر عليه السلام نقل شده كه رزق براى خادمان بهشتى معلوم است آن را پيش اولياء اللَّه مى آورند پيش از آنكه بخواهند اما فَواكِهُ وَ هُمْ مُكْرَمُونَ آنست كه آنها در بهشت چيزى ميل نمى كنند مگر آنكه با آن احترام مى شوند.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 145

نمى شود و يا عقل را از سر خود خارج نمى كنند كلمه «يصدعون» حاكى است كه مراد از «غول» درد سر است.

48 و 49- وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ عِينٌ كَأَنَّهُنَّ بَيْضٌ مَكْنُونٌ اين دو آيه در رابطه با حوريان بهشتى است كه سه وصف براى آنها ذكر شده است اول- زنانى كه فقط به همسران خود علاقه مند و عاشقند دوم- درشت چشمانند، سوم مانند تخمهاى پوشيده، سفيد، با صفا و براق و روشن مى باشند.

ناگفته نماند در جاى ديگر آمده: وَ حُورٌ عِينٌ كَأَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَكْنُونِ واقعه/ 23 وَ يَطُوفُ عَلَيْهِمْ غِلْمانٌ لَهُمْ كَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَكْنُونٌ طور/ 24، منظور از مكنون در اين آيات، معناى بالاست در سوره واقعه در حالات «السابقون» نيز نظير اين آيات آمده است، ما آن آيات

را در اينجا مى آوريم تا قضيه كاملا معلوم گردد وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ قَلِيلٌ مِنَ الْآخِرِينَ عَلى سُرُرٍ مَوْضُونَةٍ مُتَّكِئِينَ عَلَيْها مُتَقابِلِينَ يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ بِأَكْوابٍ وَ أَبارِيقَ وَ كَأْسٍ مِنْ مَعِينٍ لا يُصَدَّعُونَ عَنْها وَ لا يُنْزِفُونَ وَ فاكِهَةٍ مِمَّا يَتَخَيَّرُونَ وَ لَحْمِ طَيْرٍ مِمَّا يَشْتَهُونَ وَ حُورٌ عِينٌ كَأَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَكْنُونِ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ واقعه/ 10- 24 پس معلوم مى شود مراد از رِزْقٌ مَعْلُومٌ نعمتهاى السابقون است 50- فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ يَتَساءَلُونَ لفظ «اقبل» فعل ماضى است براى محقق الوقوع بودن ماضى آمده است، به نظر مى آيد مقصود مطلق اهل بهشت است نه فقط عباد اللَّه المخلصين، زيرا قضيه بعدى نشان مى دهد كه مرد مؤمن در مظان قريب بوده است، «يتساءلون» مطلق گفتگو را شامل است از جمله ياد آورى زندگى دنيا.

51- 53- قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ إِنِّي كانَ لِي قَرِينٌ يَقُولُ أَ إِنَّكَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِينَ تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 146

أَ إِذا مِتْنا وَ كُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَدِينُونَ

اينجا از جمله محلهايى است كه اهل بهشت زندگى دنيا را ياد مى آورند و يكديگر را مى شناسد، نظير اين سخن در سوره طور/ 21 به بعد و سوره حديد/ 13 به بعد آمده است.

در اينجا يكى از اهل بهشت يكى از رفقاى دنيا را كه كافر و منكر بعث بوده به ياد مى آورد كه در قيافه حق به جانب مى خواسته او را از اعتقاد به معاد باز گرداند، منظور از «مدينون» آنست كه زنده شده و مجازات مى شويم.

54 و 55- قالَ هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِي سَواءِ الْجَحِيمِ به نظر مى آيد

منظور از «مطلعون» آگاهان و از «فاطلع» اشراف است يعنى مى گويد: آيا شما از جاى رفيق من آگاهيد، سپس سر بر مى دارد و او را در وسط جهنم مى بيند. در صافى از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده: «

يقول فى وسط الجحيم».

56 و 57- قالَ تَاللَّهِ إِنْ كِدْتَ لَتُرْدِينِ وَ لَوْ لا نِعْمَةُ رَبِّي لَكُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِينَ.

سخن مرد بهشتى است بعد از ديدن رفيقش در جهنم، كه گويد: بخدا نزديك بودى مرا ساقط كنى و اگر خدايم نعمت هدايت و رو گردانى از تو را نداده بود، اكنون از حاضر شدگان در آتش بودم.

58 و 59- أَ فَما نَحْنُ بِمَيِّتِينَ إِلَّا مَوْتَتَنَا الْأُولى وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ به نظر مى آيد: اين سخن آن كافر در دنياست كه مرد بهشتى به عنوان توبيخ، سخن او را تكرار كرده است يعنى باز در همان عقيده هستى كه مى گفتى فقط يك مردن داريم ديگر مبعوث و مجازات نمى شويم، طبرسى چنين فرموده است. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 147

مؤيد اين احتمال آنست كه خدا اين قول را از كفار نقل كرده است: إِنَّ هؤُلاءِ لَيَقُولُونَ إِنْ هِيَ إِلَّا مَوْتَتُنَا الْأُولى وَ ما نَحْنُ بِمُنْشَرِينَ دخان/ 35.

ولى الميزان فرموده: اين سخن مرد بهشتى نسبت به خود و رفقاى خودش است يعنى سپس به طرف رفقاى خود برگشته و از روى تعجب مى گويد: آيا ما در بهشت مخلد هستيم و نخواهيم مرد مگر آن مرگ اولى را كه در دنيا مرديم، آن وقت از طبرسى رحمه اللَّه نقل كرده كه از اين سخن تحقيق اراده مى كنند نه شك زيرا كه اين سخن سبب سرور مضاعف است، ناگفته نماند طبرسى آن

را به طور «قيل» گفته و الميزان پذيرفته است «1».

60 و 61- إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ لِمِثْلِ هذا فَلْيَعْمَلِ الْعامِلُونَ به نظر مى آيد كه اين آيه سخن خداست كه بعد از نقل نعمتهاى بهشت فرموده رسيدن به اين مقام فوز بزرگى است و عاملان براى رسيدن به اين مقام بايد عمل كنند نظير: وَ فِي ذلِكَ فَلْيَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ مطففين/ 26، الميزان نظر مى دهد كه هر دو بقيه سخن مرد بهشتى است، طبرسى اولى را سخن مرد بهشتى و دومى را قول خداى متعال دانسته است 62 و 63- أَ ذلِكَ خَيْرٌ نُزُلًا أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ إِنَّا جَعَلْناها فِتْنَةً لِلظَّالِمِينَ لفظ «ذلك» اشاره است به «رزق معلوم» با آن شرحى كه بيان گرديد.

درخت زقوم در آيه درختى است كه در جهنم خواهد بود و اهل آتش از آن خواهند خورد و آن فتنه و عذاب ظالمان است.

__________________________________________________

(1) در تفسير برهان از امام باقر عليه السلام نقل است:

«قال اذا دخل اهل الجنة الجنة و اهل النار النار جى ء بالموت فيذبح كالكبش ثم يقال لهم خلود فلا موت أبدا يقول اهل الجنة أَ فَما نَحْنُ بِمَيِّتِينَ إِلَّا مَوْتَتَنَا الْأُولى وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ ...»

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 148

در جاى ديگر آمده: إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ طَعامُ الْأَثِيمِ كَالْمُهْلِ يَغْلِي فِي الْبُطُونِ كَغَلْيِ الْحَمِيمِ دخان/ 43 و نيز ثُمَّ إِنَّكُمْ أَيُّهَا الضَّالُّونَ الْمُكَذِّبُونَ لَآكِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ واقعه/ 52 (نعوذ باللّه منها) ولى كلمه زقوم در لغت فرو بردن لقمه است با كراهت و مشقت شديد. و زقوم را كره با خرما و نيز پليدترين درخت تلخ در تهامه

گفته اند به نظر مى آيد نظر قرآن مجيد به همان پليدترين درخت تلخ است كه عرب مى شناختند.

64 و 65- إِنَّها شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِي أَصْلِ الْجَحِيمِ طَلْعُها كَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّياطِينِ تعريف درخت زقوم است، اصل به معنى قعر جهنم است درخت در آتش مى رويد، سبحان اللَّه، درباره كَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّياطِينِ چند قول هست يكى آنكه در مجمع البيان و كشاف گفته است: رؤس الشياطين ميوه درختى است كه «استن» نام دارد و شبيه به انسان است.

ديگرى آنكه: اين تشبيه به عنايت آنست كه در اوهام مردم، شياطين در اقبح صورت مصدر است چنان كه ملك در احسن صورت مشبّه به در اذهان مردم مصور است و آن تشبيه به شى ء معلوم است نه بشى ء نامعلوم، على هذا معنى آيه آنست كه: ميوه درخت زقوم هر چه بيشتر كريه و ناخوشايند و ترس آور است الميزان اين نظر را پسنديده و آن سومين وجهى است كه در مجمع نقل شده است.

امرء القيس به دشمن خود شاخ كشيده و در وصف نيزه اش گفته است

أ يقتلني و الشرفى مضاجعى و مسنونة زرق كانياب اغوال

يعنى: آيا آن مرد مى تواند مرا بكشد حال آنكه شمشير مشرفى و نيزه كبود سنان همچون دندان غولها همخوابه من و در كنار من است؟! نوك نيزه اش را به دندان غولها تشبيه مى كند، غول گر چه وجود ندارد ولى به عنوان يك شى ء مخوف در اذهان مصور است (و اللَّه العالم) تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 149

66- 67- فَإِنَّهُمْ لَآكِلُونَ مِنْها فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَيْها لَشَوْباً مِنْ حَمِيمٍ در آيات سوره دخان و واقعه نيز گذشت كه اهل آتش از ميوه درخت زقوم (نعوذ

باللّه) خواهند خورد، در اين آيه مى گويد: بر آن زقوم مخلوطى از آب جوشان دارند، مراد آنست كه پس از خوردن زقوم از روى آن آب جوشان مى خورند و با زقوم در شكمشان مخلوط مى شود.

در سوره واقعه فرموده: فَشارِبُونَ عَلَيْهِ مِنَ الْحَمِيمِ فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهِيمِ واقعه/ 54 يعنى بر آن زقوم از آب جوشان مى خورند و مانند شتران عطشان با سرعت مى خورند.

68- ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَإِلَى الْجَحِيمِ در الميزان فرموده: از آيه استفاده مى شود كه «حميم» خارج از جحيم است، طبرسى آن را به طور قطع فرموده و آيه: هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِي يُكَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ يَطُوفُونَ بَيْنَها وَ بَيْنَ حَمِيمٍ آنٍ رحمن/ 44 بر آن دليل گرفته است ولى مشكل است كه بگوئيم: حميم جزء جهنم نيست، مى شود براى آيات توجيه ديگرى پيدا كرد.

69 و 70- إِنَّهُمْ أَلْفَوْا آباءَهُمْ ضالِّينَ فَهُمْ عَلى آثارِهِمْ يُهْرَعُونَ يعنى سبب خوردن زقّوم و رجوع به جحيم، اطاعت از پدران مشرك و گمراه است. با آنكه مى دانستند پدرانشان در ضلالت هستند باز به حكم عاطفه غير مقبول، به طرف ضلالت آنها كشيده مى شدند.

منظور از «آثار» ظاهرا شركها و ضلالتهاى آنهاست كه اثرى جز شرك و كفر در دنيا نگذاشتند.

71- وَ لَقَدْ ضَلَّ قَبْلَهُمْ أَكْثَرُ الْأَوَّلِينَ اين آيه و آيه بعدى اشاره است تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 150

به آنكه بايد اهل مكه از سرگذشت مشركان پيشين عبرت بگيرند ضمير «قبلهم» راجع به اهل مكه است.

72- وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا فِيهِمْ مُنْذِرِينَ يعنى در ميان آنها پيامبران انذار كننده فرستاديم چنان كه براى اهل مكه نيز رسول مبعوث كرديم.

73- فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُنْذَرِينَ به صيغه اسم مفعول، يعنى انذار شدگان، آيه

خطاب به حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله است.

74- إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ يعنى مگر بندگان خالص خدا كه از عذاب نجات يافتند. اگر منظور از عِبادَ اللَّهِ غير پيامبران باشد در اينصورت بايد استثناء را منقطع دانست.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 151

فَدَيْناهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ (107) وَ تَرَكْنا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ (108) سَلامٌ عَلى إِبْراهِيمَ (109)

كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ (110) إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِينَ (111) وَ بَشَّرْناهُ بِإِسْحاقَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ (112) وَ بارَكْنا عَلَيْهِ وَ عَلى إِسْحاقَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِما مُحْسِنٌ وَ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ مُبِينٌ (113)

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 153

75- نوح ما را ندا كرد، بهتر جواب دهنده ايم.

76- او و خانواده اش را از اندوه بزرگ نجات داديم.

77- ذريه او را باقى مانده ها قرار داديم.

78- دعوت او را در آيندگان بر او باقى گذاشتيم.

79- سلام بر نوح در ميان مردمان.

80- ما نيكوكاران را بدينسان پاداش مى دهيم.

81- او از بندگان مؤمن ماست.

82- سپس آخر مانده ها را غرق كرديم.

83- ابراهيم از شيعه نوح است.

84- ياد آر كه با قلبى سالم به طرح پروردگارش آمد.

85- ياد آر كه به پدرش و قومش گفت چه چيز را بندگى مى كنيد؟

86- آيا به دروغ خدايانى جز خدا قصد مى كنيد؟ تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 154

87- گمان شما به خداى جهان چيست؟

88- به ستارگان نگاه كرد.

89- گفت: من مريضم.

90- پشت كنان از او رو گرداندند.

91- به سوى معبودهاى آنها رفت و گفت آيا نميخوريد؟

92- چرا سخن نمى گوئيد؟

93- بر آنها رفت و با دست آنها را مى زد.

94- مردم شتابان رو به ابراهيم كردند.

95- گفت: آيا عبادت مى كنيد به آنچه مى تراشيد؟

96- خدا شما و آنچه را كه مى كنيد آفريده است.

97- گفتند براى او بنائى بسازيد و او را در آتش بزرگ بياندازيد.

98- به او قصد حيله كردند، مغلوبشان گردانديم.

99- گفت: من به سوى پروردگارم مى روم حتما هدايتم مى كند.

100- خدايا فرزندى از نيكوكاران بر من عطا كن.

101- پسرى بردبار را به او مژده داديم.

102- چون با پدرش بجوانى

رسيد، ابراهيم گفت: فرزند عزيزم من در خواب مى بينم كه تو را ذبح مى كنم، به بين چه نظرى دارى؟ گفت: پدرم آنچه را كه مأمور هستى بكن انشاء اللَّه. مرا از صبر كنندگان مى يابى.

103- چون هر دو تسليم شدند و او را بر پيشانى به خاك گذاشت.

104- و ندايش كرديم كه اى ابراهيم.

105- حقا كه خوابت را خوب عمل كردى، ما نيكوكاران را بدينسان پاداش مى دهيم.

106- حقا كه اين امتحان آشكارى است.

107- و قربانى بزرگ را از او عوض داديم.

108- و دعوت او را در آيندگان بر او باقى گذاشتيم.

109- سلام از ما بر ابراهيم.

110- بدينسان نيكوكاران را پاداش مى دهيم. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 155

111- او از بندگان مؤمن ما بود

112- ولادت اسحاق را به او مژده داديم كه پيامبرى از صالحان خواهد بود.

113- بر او و بر اسحاق بركت گذاشتيم و از نسل آن دو نيكوكار و آشكارا ظالم به نفس هست.

در لغت آمده: «تلّه: صرعه».

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 156

است، اهل شامل اصحاب نيز هست يا به طور تغليب و يا اينكه اهل به خواص مرد نيز شامل است منظور از كرب عظيم مى شود طوفان باشد و مى شود اذيت مشركان، ذريّه نيز به اصحاب شامل است همانطور كه در اهل گفته شد، ظاهر آنست كه طوفان نوح جهانى نبوده است على هذا مراد از «الباقين» كسانى است كه در آن سرزمين باقى ماندند، 78 و 79- وَ تَرَكْنا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ سَلامٌ عَلى نُوحٍ فِي الْعالَمِينَ.

جمله وَ تَرَكْنا ... درباره ابراهيم نيز در آيه 108 آمده است و در وَ اجْعَلْ لِي لِسانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ شعراء/ 84 نيز گذشت، و در آنجا گفتيم كه ظاهرا مراد از آن بقاء شريعت و دين توحيد است به همانجا رجوع شود.

على هذا وَ تَرَكْنا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ يعنى گذاشتيم بر شريعت او در ميان آيندگان كسانى را كه دين و شريعت و دعوت او را احياء كنند.

لفظ «العالمين» در سَلامٌ عَلى نُوحٍ فِي الْعالَمِينَ شامل همه آدميان تا انقراض بشريّت است در قرآن كريم اين جمله فقط درباره نوح به كار رفته است او عليه السّلام اولين كسى است كه دعوت توحيد را آغاز كرد و نهصد و پنجاه سال در تبليغ آن زحمت كشيد، انبياء ديگر همه دنباله رو او هستند.

به موجب: فَسَلِّمُوا عَلى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبارَكَةً طَيِّبَةً نور/ 61 سلام تحيت و ثنائى است از جانب خدا، با بركت و پاك است. بنا بر اين، سلام و محبت و درود بر نوح، پايه گذار توحيد تا بشر هست و انسان در روى زمين زندگى مى كند، ظهور آيه آنست كه اين سلام و

تحيت از جانب خداست نسبت به او نه از جانب بشر. چنان كه بعضى از مفسران گفته اند: «سلام منا».

80- 82- إِنَّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِينَ ثُمَّ أَغْرَقْنَا الْآخَرِينَ. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 158

لفظ «كذلك» اشاره است به اجابت دعا، نجات از كرب عظيم، بقاء شريعت و سلام جهانى، منظور از تشبيه در مطلق پاداش نيكوكاران است نه اينكه به هر نيكو كار پاداش مانند نوح داده مى شود.

إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِينَ تعليل محسن بودن نوح است، آنكه داراى ايمان واقعى است قهرا از نيكوكاران خواهد بود، «ثم» در آيه براى تراخى در كلام است و گرنه غرق قوم او از وَ جَعَلْنا ذُرِّيَّتَهُ هُمُ الْباقِينَ فهميده شد.

83- وَ إِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإِبْراهِيمَ.

يعنى از جمله پيروان نوح و از كسانى كه دعوت او را تعقيب كرد، ابراهيم است و به واسطه ابراهيم، وعده وَ تَرَكْنا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ تحقق يافت.

84- إِذْ جاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ.

منظور از قلب سليم قلبى است كه از شك و شرك و هر آنچه خدا مكروه دارد سالم باشد، آن كنايه از ايمان و تسليم ابراهيم عليه السّلام است: إِذْ قالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعالَمِينَ بقره/ 131، «اذ» تقديرش: «اذكر اذ جاء ...»

است.

از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده:

«بقلب سليم من كل ما سوى اللَّه تعالى لم يتعلق بشى ء غيره».

85- إِذْ قالَ لِأَبِيهِ وَ قَوْمِهِ ما ذا تَعْبُدُونَ.

در سوره هاى گذشته گفته ايم كه از معصوم عليه السّلام نقل شده: آزر جدّ امّى ابراهيم عليه السّلام بود نه پدر اصليش. اينكه مى گويد: ما ذا تَعْبُدُونَ از روى تعجب است.

86- أَ إِفْكاً آلِهَةً دُونَ اللَّهِ تُرِيدُونَ. تفسير أحسن

الحديث، ج 9، ص: 159

كلمه «افكا» در آخر كلام است به علت اعتنا به آن مقدم شده است يعنى آيا جز خدا، خدايانى به دروغ مى گيريد؟! 87- فَما ظَنُّكُمْ بِرَبِّ الْعالَمِينَ.

چه گمانى درباره خدا داريد كه در مقابل شرك با شما رفتار كند؟

88- 89- فَنَظَرَ نَظْرَةً فِي النُّجُومِ فَقالَ إِنِّي سَقِيمٌ.

ظهور اين دو آيه در آنست كه آن حضرت با نگاه كردن به كواكب به سقيم بودن خود پى برده است اين، دو وجه دارد يكى اينكه مانند قوم خود عقيده به نجوم احكامى داشت و از حركت آنها آينده را مى فهميد، اين وجه قابل قبول نيست زيرا نجوم احكامى باطل است و آن حضرت نمى توانست از اهل باطل باشد.

وجه دوم آنست كه آن حضرت علتى مثلا تب نوبه اى داشته و آمدن وقت آن را از حركت كواكب مى دانسته است و چون به نجوم نگاه كرد، احساس نمود كه وقت آن مى رسد و اينكه پيش از رسيدن مرض فرموده است: إِنِّي سَقِيمٌ نظير إِنَّكَ مَيِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَيِّتُونَ است.

اين وجه اول از وجوهى است كه طبرسى رحمه اللَّه نقل كرده و الميزان آن را اختيار مى كند.

در كتب اهل سنت از ابو هريره نقل شده: ابراهيم دروغ نگفت مگر در سه مورد يكى: إِنِّي سَقِيمٌ با آنكه مريض نبود، ديگرى بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ با آنكه بتها را خودش شكسته بود سوم آنكه گفت: سارا خواهر من است با آنكه زنش بود، اين سخن از رو سياهى مثل ابو هريره بعيد نيست، من اين خرافه را در قاموس قرآن (ابراهيم) به طور مشروح نقل و رد كرده ام. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 160

90- فَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُدْبِرِينَ آنها چون

از سخن ابراهيم دانستند كه مريض مى شود، او را گذاشته پى كار يا جشن همگانى كه داشتند، رفتند.

91- 92- فَراغَ إِلى آلِهَتِهِمْ فَقالَ أَ لا تَأْكُلُونَ ما لَكُمْ لا تَنْطِقُونَ.

چون شهر را خلوت ديد، آهسته به بتخانه رفت و چون طعامها را در جلو بتها ديد از كثرت خشم و انزجار فرمود: چرا نمى خوريد! و اضافه كرد چرا جوابم نمى دهيد؟! 93- فَراغَ عَلَيْهِمْ ضَرْباً بِالْيَمِينِ يعنى: پس از اين سخن به طرف آنها رفت و با دست راست يا به قوت آنها را ميزد: «ضربا» تقديرش «يضربهم ضربا باليمين» است.

به نظر بعضى مراد از «يمين» سوگند اوست كه گفته بود تَاللَّهِ لَأَكِيدَنَّ أَصْنامَكُمْ ولى آن بعيد است.

94- فَأَقْبَلُوا إِلَيْهِ يَزِفُّونَ يعنى مردم پس از برگشتن به شهر و ديدن اصنام كه تكه پاره شده اند به طرف ابراهيم رو كردند و در آمدن شتاب مى كردند اين جريان در سوره انبياء بتفصيل گذشت.

95 و 96- قالَ أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ در آيات، حذف و ايجاز هست يعنى پس از آنكه او را گرفته و پيش مردم آورده و بازجويى كرده و اقرار نمودند كه اصنام سخن گفتن نتوانند، فرمود: آيا آنچه را كه با دست مى تراشيد مى پرستيد؟! حال آنكه خدايم شما را آفريده و هم آنچه را كه مى سازيد، پس معبود شما خالق شماست (و دانسته ايم تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 161

كه خلقت از تدبير قابل انفكاك نيست).

در جمله وَ ما تَعْمَلُونَ اشاره است به توحيد افعال، كارهاى انسان مورد اراده خداست از طريق اختيار انسان، انسان در آنها به حكم آلت است بارها ديده ايم كه خدا خلقت كشتى ها را به

خود نسبت مى دهد اما اين سخن مخالف آن نيست كه انسان در مقابل اعمال ارادى خويش مثاب يا معاقب است.

97- قالُوا ابْنُوا لَهُ بُنْياناً فَأَلْقُوهُ فِي الْجَحِيمِ.

بنيان مصدر از براى مفعول است يعنى بنائى و محلى، ظهور اين كلام در آنست كه محلى بسازند و در آن آتش افروزند و آن حضرت را در آن اندازند.

جحيم يعني آتش بزرگ و به قول زجاج آتشى است كه بعضى بالاى بعضى باشد.

98- فَأَرادُوا بِهِ كَيْداً فَجَعَلْناهُمُ الْأَسْفَلِينَ مراد از نجات آن حضرت از آتش است كه در سوره انبياء گذشت: قُلْنا يا نارُ كُونِي بَرْداً وَ سَلاماً عَلى إِبْراهِيمَ/ 69 «اسفلين» بودن بدان معنى است كه ابراهيم فوق آنها قرار گرفت، به عبارت ديگر حيله شان بى اثر گرديد.

99- وَ قالَ إِنِّي ذاهِبٌ إِلى رَبِّي سَيَهْدِينِ فصل ديگرى از زندگى آن حضرت از اين آيه شروع مى شود، بعد از آن ولادت اسماعيل، جريان قربانى، سپس بشارت ولادت اسحاق است.

ظهور آيه در آنست كه آن حضرت را اخراج و تبعيد نكردند، بلكه خودش ديد كه تبليغ فائده اى ندارد تصميم به مهاجرت گرفت، آيه وَ نَجَّيْناهُ وَ لُوطاً إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بارَكْنا فِيها لِلْعالَمِينَ انبياء/ 71 و آيه وَ أَعْتَزِلُكُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ أَدْعُوا رَبِّي عَسى أَلَّا أَكُونَ بِدُعاءِ رَبِّي شَقِيًّا مريم/ 48 نيز حاكى از آنست.

100- رَبِّ هَبْ لِي مِنَ الصَّالِحِينَ تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 162

حكايت دعاى آن حضرت است كه از خدا فرزندى خواست با قيد صالح بودن، اين دعا بعد از هجرت به فلسطين است 101- فَبَشَّرْناهُ بِغُلامٍ حَلِيمٍ مراد از آن به طور قطع اسماعيل است، زيرا بشارت اسحاق در آيات بعدى

خواهد آمد آيه حاكى است كه آن نوزاد پسر خواهد بود و به حد رشد رسيده و وصف حليم بر او اطلاق خواهد گرديد، حليم و بردبار بودن اسماعيل در آن موقع آشكار شد كه به پدرش گفت يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ.

102- فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قالَ يا بُنَيَّ إِنِّي أَرى فِي الْمَنامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ ما ذا تَرى كلمه «فلما» حاكى از حذف و ايجاز است يعنى: زمانى كه به دنيا آمد و بزرگ شد و به جوانى رسيد كه مى توانست براى رفع نيازهاى زندگى سعي و تلاش بكند.

كلمه «انى ارى» حاكى از تكرار و استمرار است كه يعنى آن حضرت بارها در خواب مى ديد كه اسماعيل را در راه خدا ذبح مى كند و اينكه از پسرش نظر خواست حاكى است كه آن حضرت از ديدن خواب احساس تكليف كرده است فَانْظُرْ ما ذا تَرى نظر خواهى است كه آيا پسرش راضى است يا نه.

قالَ يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ آن پسر حليم و بزرگوار در جواب اظهار رضايت كرده و ميگويد حالا كه امر پروردگار است من نيز صبر مى كنم.

103- فَلَمَّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِينِ تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 163

يعنى پدر براى ذبح كردن و پسر براى ذبح شدن تسليم شدند، اگر اين سخن را قرآن مجيد نقل نمى كرد ممكن بود در صحت آن ترديد شود، عجبا آدمى در مسير توحيد و عشق به اللَّه بچه مقامي مى رسد كه به همه چيز جز خدا پشت پا مى زند و به مقام تسليم محض و فنا في اللَّه قدم مى گذارد. تَلَّهُ

لِلْجَبِينِ يعنى او را به پيشانى در خاك گذاشت شايد اين براى آن بود كه احتمال مى داد كه صورت او را به بيند و عاطفه اش تحريك شود و از فرمان حقّ سست گردد.

جواب «لما» محذوف است نظير «ظهر اخلاصهما للَّه» و شايد جواب آن از آيه بعدى فهميده شود يعنى «حقق رؤياه» آخر در آن تماشاگه خدا و محل ظهور درياى خلوص و عبوديت خطاب رسيد كه:

104 و 105- وَ نادَيْناهُ أَنْ يا إِبْراهِيمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيا إِنَّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ كلمه «و نادينا» عطف است بر جواب «لما» از اين معلوم مى شود كه امر امتحانى بود كه تا اندازه خلوص و طاعت ابراهيم و استقامت اسماعيل مجسم گردد.

قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيا يعنى آن خواب را به مقام صدق و بعمل رساندى.

ناگفته نماند: از إِنِّي أَرى فِي الْمَنامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فقط اين مقدار معلوم مى شود كه آن حضرت ديده بود كه اسماعيل را ذبح مى كند نه اينكه ذبح كرده است و گرنه مى فرمود: «انى ذبحتك» پس گذاشتن به خاك و كشيدن كارد همانست كه در خواب ديده بود، النهايه آن حضرت احساس كرده بود كه بايد كار را انجام بدهد:

«كذلك» احتمال دارد اشاره به قصّه ذبح و امتحان باشد يعنى ما اينطور تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 164

نيكوكاران را امتحان مى كنيم و آن گاه پاداشى مى دهيم چنان كه الميزان فرموده است.

به نظر بعضى «كذلك» اشاره است به «قد صدقت» يعنى همانطور كه خواب تو عملى شد پاداش نيكوكاران نيز حتمى و عملى است.

106 و 107- إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِينُ وَ فَدَيْناهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ.

يعنى مذبوح بزرگى را عوض قربانى اسماعيل كرديم، در الميزان فرموده:

آن قوچى بود

كه جبرئيل از جانب خدا آورد چنان كه در اخبار هست، مراد از عظمت، بزرگى مقام آنست كه از جانب خدا بود.

اما به نظر مى آيد: منظور از ذبح عظيم قربانى همه ساله حاجيان در مراسم حج باشد چنان كه در نكته ها خواهد آمد و نيز خواهد آمد كه ذبيح اسماعيل بوده است نه اسحاق.

108- وَ تَرَكْنا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ در آيه 78 گفته شد كه ظاهرا مراد از آن بقاء شريعت و دعوت او است «تركنا» به معنى «ابقينا» و مفعول آن دعوت و شريعت است يعنى: «ابقينا له دعوته فى الاخرين» طبرسى رحمه اللَّه آن را ذكر حسن و نام نيك مى داند و مى گويد «تركنا عليه ذكرا جميلا و اثنينا عليه في امة محمّد صلّى اللَّه عليه و آله.

109- سَلامٌ عَلى إِبْراهِيمَ در جريان نوح عليه السّلام گفته شد ظاهرا اين سلام از جانب خداست يعنى:

«سلام منا على ابراهيم»: نظير: سَلامٌ قَوْلًا مِنْ رَبٍّ رَحِيمٍ يس/ 59.

110- 111- كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِينَ اشاره به «تركنا- سلام» است تشبيه درباره مطلق پاداش است نه اينكه تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 165

به هر نيكو كار چنان پاداش داده خواهد شد، رجوع شود به آيه 80 از اين سوره.

112- وَ بَشَّرْناهُ بِإِسْحاقَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ اين آيه كه بعد از بشارت به غلام حليم و بعد از جريان قربانى آمده است به طور حتم نشان مى دهد كه ذبيح اسماعيل بوده نه اسحاق چنان كه در نكته ها خواهد آمد، يعنى: به او ولادت اسحاق را بشارت داديم كه پيامبر و از جمله صالحين خواهد بود، آمدن صالحين بعد از «نبيا» دال بر اهميت صلاح است

و گرنه پيامبر غير صالح نخواهد بود.

113- وَ بارَكْنا عَلَيْهِ وَ عَلى إِسْحاقَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِما مُحْسِنٌ وَ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ مُبِينٌ.

لفظ «ذريتهما» قرينه است كه بركت در فرزندان و كثرت اولاد است كه آن همه پيامبران از نسل آن دو به وجود آمدند، همه انبياء بنى اسرائيل و اسماعيل و فرزندان او از نسل آن دو بزرگوار هستند، مُحْسِنٌ وَ ظالِمٌ حاكى است كه بركت فقط راجع به محسنين است.

خدا فرمود: ثواب اين حزن تو مانند ثواب حزنى است كه دوست داشتى اى كاش اسماعيل را ذبح كرده و در راه خدا محزون مى شدى.

(تفسير صافى).

الْخالِقِينَ (125) اللَّهَ رَبَّكُمْ وَ رَبَّ آبائِكُمُ الْأَوَّلِينَ (126) فَكَذَّبُوهُ فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ (127) إِلاَّ عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ (128)

وَ تَرَكْنا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ (129) سَلامٌ عَلى إِلْ ياسِينَ (130) إِنَّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ (131) إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِينَ (132) وَ إِنَّ لُوطاً لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ (133)

إِذْ نَجَّيْناهُ وَ أَهْلَهُ أَجْمَعِينَ (134) إِلاَّ عَجُوزاً فِي الْغابِرِينَ (135) ثُمَّ دَمَّرْنَا الْآخَرِينَ (136) وَ إِنَّكُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَيْهِمْ مُصْبِحِينَ (137) وَ بِاللَّيْلِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ (138)

وَ إِنَّ يُونُسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ (139) إِذْ أَبَقَ إِلَى الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ (140) فَساهَمَ فَكانَ مِنَ الْمُدْحَضِينَ (141) فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَ هُوَ مُلِيمٌ (142) فَلَوْ لا أَنَّهُ كانَ مِنَ الْمُسَبِّحِينَ (143)

لَلَبِثَ فِي بَطْنِهِ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ (144) فَنَبَذْناهُ بِالْعَراءِ وَ هُوَ سَقِيمٌ (145) وَ أَنْبَتْنا عَلَيْهِ شَجَرَةً مِنْ يَقْطِينٍ (146) وَ أَرْسَلْناهُ إِلى مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ يَزِيدُونَ (147) فَآمَنُوا فَمَتَّعْناهُمْ إِلى حِينٍ (148)

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 170

114- حقا كه به موسى و هارون عنايت كرديم

115- آن دو و قوم آنها را از غصه بزرگ نجات داديم.

116- آنها را يارى كرديم تا پيروز شدند.

117- به آن دو كتابى روشنگر داديم.

118- و آن دو را براه راست هدايت نموديم.

119- و بر آن دو در آيندگان دعوتشان را باقى گذاشتيم.

120- سلام بر موسى و هارون.

121- ما نيكوكاران را بدينسان پاداش ميدهيم.

122- حقا كه آن دو از بندگان مؤمن ما بودند.

123- الياس از پيامبران بود.

124- ياد آر كه بقوم خويش گفت: آيا از خدا نميترسيد؟ ..

125- آيا بت «بعل» را ميخوانيد و بهترين خالقان را ترك ميكنيد؟.

126- اللَّه را ترك ميكنيد كه پروردگار شما و پدران گذشته شماست.

127- الياس را تكذيب كردند، آنها حاضر شدگانند.

128- مگر بندگان خالص شده خدا (از

قوم او).

129- بر او دعوتش را در آيندگان باقى گذاشتيم.

130- سلام بر الياس.

131- ما نيكوكاران را بدينسان پاداش ميدهيم.

132- او از بندگان مؤمن ما بود.

133- لوط از پيامبران بود.

134- ياد آر كه او و خانواده اش را همگى نجات داديم. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 171

135- مگر پير زنى را كه در ميان ماندگان ماند.

136- آن گاه ديگران را هلاك كرديم.

137- شما اهل مكه در حال صبح كردن بر خرابه آنها مى گذريد.

138- و در شب، آيا تعقل نميكنيد؟!

139- يونس از پيامبران بود.

140- ياد آر كه خشمگين به كشتى پر شده آمد.

141- قرعه انداخت و از مغلوبان شد.

142- ماهى او را بلعيد حال آنكه ملامت گر بود.

143- اگر نبود كه او از جمله مسبحين بود.

144- قطعا تا به محشر در شكم ماهى مى ماند.

145- او را به آن مكان خالى انداختيم.

146- و بر او درخت كدو رويانديم.

147- و او را بر جمعى كه بيشتر از صد هزار بودند فرستاديم.

148- ايمان آوردند تا دم مرگ متاعشان داديم.

انعام/ 85، صافّات/ 133، «الياس» لغتى است در «الياس» مانند سينين و سينا. (نكته ها).

بعلا: گويند: بعل نام بتى بود در بعلبك.

غابرين: غبور: ماندن و رفتن آن از اضداد است «غبر غبورا: مكث و بقى و ذهب و مضى» غابر كسى را گويند كه بعد از رفتن كسانى كه با او بودند باز ماند.

دمرنا: دمار: هلاكت. تدمير: هلاك كردن. راغب ادخال هلاكت در شي ء گفته است «دمرنا»: هلاك كرديم.

يونس: از پيامبران الهى است نام مباركش چهار بار در قرآن مجيد ذكر شده است. رجوع شود به «نكته ها».

ابق: اباق: رفتن در حال خشم. اكثر اهل لغت آن را فرار گفته اند مانند فرار بنده از مولايش ولى قاموس، رفتن بدون ترس و رحمت گفته است يا رفتن بعد از مخفى شدن.

ساهم: بين الاثنين است يعنى با ديگران قرعه كشيد. و چون قرعه را با تيرهاى مخصوص مى كشيدند لذا كلمه «سهم» به كار رفته است.

مدحضين: دحض: لغزيدن و سقوط. «مدحضين»: ساقط شدگان و مغلوب شدگان. در نهج البلاغه خطبه/ 147 فرموده: «

و ان تدحض القدم ...

» يعنى اگر قدم بلغزد.

مليم: لوم: سرزنش. مليم اسم فاعل است به معنى ملامت كننده، ظاهرا منظور ملامت خودش است كه چرا از ميان قوم خارج شدم، تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 173

آن ارباب افعال «الام يليم» است.

عراء: مكان خالى كه چيزى از قبيل درخت و نبات آن را نپوشانيده است اين كلمه فقط دو بار در قرآن مجيد ذكر شده است: صافات/ 145، قلم/ 49.

يقظين: كدو. طبرسى فرمايد: آن، كدو و به قولى هر گياه بى ساق است فقط يك بار در قرآن مجيد آمده است.

الياس، لوط و يونس نقل شده است و نيز هلاكت قوم آنها مطرح مى باشد، آنها همه مصداق هستند بر عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ و هلاك شدگان، چنان كه در قصّه نوح و ابراهيم گفته شد، از آيات شريفه روشن مى شود كه هر كه در مسير توحيد قدم برداشت برنده شد، ديگران از زندگى خود جز نكبت و بدبختى چيزى نبردند.

114- وَ لَقَدْ مَنَنَّا عَلى مُوسى وَ هارُونَ.

از اين آيه تا آيه 122 در رابطه با شرح حال موسى و هارون و هلاكت فرعون است، منّت در آيه به معنى عطيّه است كه آيات بعدى آن را شرح مى دهد از قبيل نجات از دست فرعون و دادن كتاب و رسالت.

115- وَ نَجَّيْناهُما وَ قَوْمَهُما مِنَ الْكَرْبِ الْعَظِيمِ.

تفسير «مننّا» است، مراد از كرب عظيم شكنجه فرعونيان بود از جمله آنها «يذبحون ابنائهم ...» است كه كرارا بيان شده است.

116- وَ نَصَرْناهُمْ فَكانُوا هُمُ الْغالِبِينَ. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 174

منظور گذشتن از دريا و نجات از فرعونيان است، نه اينكه با فرعونيان جنگيده و غالب شدند.

117 و 118- وَ آتَيْناهُمَا الْكِتابَ الْمُسْتَبِينَ وَ هَدَيْناهُمَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ.

منظور از كتاب توراة است كه حقائق و مجهولات زندگى را بر بنى اسرائيل بيان مى كرد، و از اينكه هدايت فقط به موسى و هارون اختصاص يافته معلوم مى شود كه آن هدايت كامل و هدايت به خصوصى است و مصداق صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ مى باشد.

119- وَ تَرَكْنا عَلَيْهِما فِي الْآخِرِينَ.

در گذشته گفته شد كه به احتمال قوى، مراد بقاء شريعت و دعوت توحيد است كه دعوت و شريعت آيندگان ادامه دعوت آنهاست، يعنى «و ابقينا عليها دعوة التوحيد» طبرسى رحمة اللَّه ثناء جميل

فرموده است. به نظر بعضى مراد از آن سلام است كه در آيه بعدى مى آيد.

120- سَلامٌ عَلى مُوسى وَ هارُونَ.

يعنى: سلام از خدا بر موسى و هارون كه در هموار كردن راه توحيد تلاش كردند، چه افتخارى بالاتر از اين كه بنده خاكى مورد اين همه مكرمت ربّ العالمين گردد.

121- إِنَّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ.

لفظ «كذلك» اشاره به نجات، دادن كتاب، بقاء شريعت، سلام و مانند آنها است، منظور مطلق تشبيه در پاداش دادن است نه اينكه به هر نيكوكار چنان پاداش داده مى شود.

122- إِنَّهُما مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِينَ. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 175

تعليل پاداش فوق است يعنى بنده مؤمن بودن مستلزم پاداش خوب است.

123- وَ إِنَّ إِلْياسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ.

از اين آيه تا آيه 132 در رابطه با شرح حال الياس پيامبر است، در اين آيات مى خوانيم كه او قوم خويش را به توحيد دعوت نمود، و از عبادت بتى كه «بعل» نام داشت بر حذر كرد ولى قومش او را تكذيب كردند و در نتيجه در عذاب خدا و يا براى حساب حاضر خواهند شد.

در مجمع البيان از ابن عباس و محمّد بن اسحاق و غيره، نقل شده كه او از انبياء بنى اسرائيل و از اولاد هارون برادر موسى بود، مؤيد اين سخن آنست كه الياس در سوره انعام/ 85 در رديف انبياء بنى اسرائيل ذكر شده است، در قرآن مجيد فقط دو بار نام او آمده است و بيشتر از آنچه در اين سوره نقل شده، ذكرى از او نيست آنچه در روايت ها آمده اكثرا از كعب الاخبار و وهب بن منبّه است كه هر دو دروغگو بودند، لذا از ذكر آنها اجتناب

شد.

124- إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ أَ لا تَتَّقُونَ.

نقل دعوت الياس است، مراد از «تتقون» ترس از عذاب خداست كه مشركان به وجود خدا عقيده داشته اند.

125- أَ تَدْعُونَ بَعْلًا وَ تَذَرُونَ أَحْسَنَ الْخالِقِينَ.

در تفسير صافى از تفسير قمى نقل شده: «و كان لهم صنم يسمونه بعلا» لفظ أَحْسَنَ الْخالِقِينَ كه در سوره مؤمنون نيز آمده است، در رابطه با كارهاى انسان است كه انسان خالق عرضى و فاعل طبيعى است و گرنه خالقى جز خدا نيست يعنى: از بين همه انسانها خدا بهترين آنهاست كه «نبودها» را به وجود آورده است.

126- اللَّهَ رَبَّكُمْ وَ رَبَّ آبائِكُمُ الْأَوَّلِينَ. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 176

اين آيه با كلمه أَحْسَنَ الْخالِقِينَ يك استدلال تمام است يعنى: شما بت بعل را مى خوانيد ولى آفريننده و اداره كننده را ترك مى كنيد حال آنكه بايد رو به سوى خالق و مدبّر آورد نه بتى كه كاره اى نيست.

127- 128- فَكَذَّبُوهُ فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ يعنى برانگيخته شده و براى عذاب حاضر شدگان هستند، جمله استثنائيه نشان مى دهد كه گروهى در قوم او ايمان آورده بودند، على هذا آن استثنا از فاعل «فكذبوه» است.

129 و 130- وَ تَرَكْنا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ سَلامٌ عَلى إِلْ ياسِينَ معنى آيه اوّل گذشت، سلام تقديرش «سلام منا» است در «ال ياسين» چند مطلب هست، اوّل آنكه جمع الياس و مراد از آن الياس و قوم او است يعنى سلام از ما بر الياس و قوم او، دوم آنكه: الياسين لغتى است در الياس، مانند جبريل و جبرئيل، ميكال و ميكائيل، سينا و سينين.

سوّم آنكه در مجمع البيان فرموده: ابن عامر و نافع و رويس از يعقوب آن را

«آل ياسين» خوانده اند، در تفسير برهان 12 روايت نقل شده كه آل ياسين عبارتند از آل محمّد صلّى اللَّه عليه و آله، دو تاى آنها از امير المؤمنين عليه السّلام و دو تا از امام صادق عليه السّلام و يكى از حضرت رضا عليه السّلام و بقيه از ابن عباس است، ابن حجر در صواعق محرقه خود، اين آيه را سومين آيه نازله در شأن اهل بيت عليهم السّلام شمرده و گويد:

جماعتى از مفسران نقل كرده اند كه مراد از آيه، «سلام على آل محمد» است. ابن كثير و بيضاوى نيز به آن اشاره كرده اند عبارت امام صادق چنين است:

«يس محمّد و نحن آل يس».

به نظر مى آيد: اين يك نوع استفاده مخصوص از قرآن مجيد است كه ائمه صلوات اللَّه عليهم كرده اند در حاشيه مجمع البيان نقل شده: اتفاق كرده اند تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 177

كه در تمام قرآنها آن را به صورت «ال ياسين» بنويسند و «ال» را از «ياسين» جدا نمايند نه به صورت «الياسين».

131 و 132- إِنَّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِينَ:

لفظ «كذلك» اشاره بر «تركنا» و سلام است. آيه اخير تعليل «نجزى» مى باشد.

133- وَ إِنَّ لُوطاً لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ.

از اين آيه تا آيه 138 در رابطه با حالات لوط عليه السّلام است، او خواهرزاده ابراهيم عليه السّلام بود كه در بابل به آن حضرت ايمان آورد و در معيت او به فلسطين هجرت كرد و در آنجا به پيامبرى مبعوث گرديد. حالات او در سوره اعراف و هود و جاهاى ديگر گذشته است.

134- 136- إِذْ نَجَّيْناهُ وَ أَهْلَهُ أَجْمَعِينَ إِلَّا عَجُوزاً فِي الْغابِرِينَ ثُمَّ دَمَّرْنَا الْآخَرِينَ.

چون در اين جريان مسئله إِلَّا

عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ مطرح است لذا بيشتر به نجات لوط و خانواده اش توجّه شده است مراد از عجوز زن لوط است كه عذاب او را نيز گرفت و به آن حضرت ايمان نياورده بود، بقيّه معلوم است.

137- 138- وَ إِنَّكُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَيْهِمْ مُصْبِحِينَ وَ بِاللَّيْلِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ

خطاب به مشركان مكه است كه وقت مسافرت به شام گاهى در روز و گاهى در شب از خرابه هاى قوم لوط مى گذشتند.

139- وَ إِنَّ يُونُسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ

.از اين آية تا آيه 148 در رابطه با يونس عليه السّلام است، شرح حال اين پيامبر گرامى در اين سوره مفصلتر از هر جا نقل شده است.

140- إِذْ أَبَقَ إِلَى الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ

. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 178

لفظ «ابق» مفيد خشم است چنان كه در كلمه ها گفته شد، مؤيد اين سخن آيه وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً ... انبياء/ 78 است كه به غضب تصريح گرديده و او غضبناك از قوم خويش بود كه به وى ايمان نياورده بودند لفظ «مشحون» حاكى است كه پر بودن كشتى علّت قرعه انداختن شد، تا عدّه اى را به دريا بياندازند و بار كشتى سبك شود.

141- 142- فَساهَمَ فَكانَ مِنَ الْمُدْحَضِينَ فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَ هُوَ مُلِيمٌ

لفظ «مدحضين» نشان مى دهد كه يونس تنها نبود كه قرعه به نام او اصابت كرد بلكه عده اى بودند، يونس نيز از آن جمله بود، از لفظ «مشحون» در آيه گذشته و از كلمه «مدحضين» در اين آيه، روشن مى شود كه دريا طوفانى شده چاره اى نبود كه بعضى از مسافران را به قيد قرعه به دريا افكنند تا بار كشتى سبك شود، و گرنه هلاك همه حتمى بوده است، لذا

عدّه اى به قيد قرعه به دريا انداخته شدند كه يونس از آن جمله بوده است، بقيه در نكته ها ديده شود.

التقام يعنى بلعيدن است، ظاهرا منظور از «مليم» آنست كه نفس خود را ملامت مى كرد كه چرا از ميان قوم خويش خارج شدم.

143- 144- فَلَوْ لا أَنَّهُ كانَ مِنَ الْمُسَبِّحِينَ لَلَبِثَ فِي بَطْنِهِ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ.

منظور از «مسبّحين» آن نيست كه در شكم ماهي گفت: سُبْحانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ بلكه منظور آنست كه او از تسبيح گويان بود و پيوسته در زندگى خدا را به پاكى ياد مى كرد و گرنه پيوسته در شكم ماهى مى ماند و نجات پيدا نمى كرد.

زيرا از بعضى آيات معلوم مى شود كه يونس در هر حال بنا بود از شكم ماهى نجات يابد و اين كار يك امتحان بوده است در سوره (ق) مى خوانيم: لَوْ لا تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 179

أَنْ تَدارَكَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَراءِ وَ هُوَ مَذْمُومٌ

/ 49، اين آيه مى گويد:

اگر توفيق و نعمت خدا او را نمى يافت از شكم ماهى به كنار انداخته مى شد ولى ملامت شده، اما نعمت خدا او را گرفت و به بيرون انداخته شد در حالى كه باز پيامبر بود.

نتيجه آنكه: اگر از مسبحين نبود در شكم ماهى مى ماند، ولى از مسبحين بود كه نجات يافت و نيز اگر در شكم ماهى لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ نمى گفت و نعمت خدا او را درك نمى كرد بيرون انداخته مى شد اما به حالت مذموم.

145- فَنَبَذْناهُ بِالْعَراءِ وَ هُوَ سَقِيمٌ.

علّت سقيم بودن، اقامت چند روز در شكم ماهى بود و اگر لطف خدا نبود ترشحات شكم ماهى او را ذوب كرده بود.

146-

وَ أَنْبَتْنا عَلَيْهِ شَجَرَةً مِنْ يَقْطِينٍ.

ظهور آيه در آنست كه درخت كدو به طور اعجاز بوده است كه برگهاى بزرگ دارد و اگر انسان زير برگهاى آن باشد از حرارت آفتاب مصون مى- شود، ظاهرا هم از كدو خورده و هم از سايه آن استفاده كرده تا حالش بهبود يافته است.

147- وَ أَرْسَلْناهُ إِلى مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ يَزِيدُونَ.

ظهور آيه در آنست كه: اين صد هزار قوم اول او نبوده است، طبرسى رحمه اللَّه احتمال مى دهد كه قوم اول او اهل نينوى بودند و نيز احتمال مى دهد كه قوم ديگرى باشند، به هر حال، آيه حاكى از تجديد رسالت او نظير: فَاجْتَباهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصَّالِحِينَ ق/ 50، گويند: «او» در آيه به معنى مترقى و «بلكه» است، الميزان قوم اول مى داند. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 180

148- فَآمَنُوا فَمَتَّعْناهُمْ إِلى حِينٍ.

مراد ايمان به يونس عليه السّلام است از «حين» وقت مرگ است.

زيرا انبياء عليهم السّلام معصومند و خدا درباره ايشان فرموده: وَ سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ صافات/ 181، حاشا كه پيامبر مرتكب گناه شود با آنكه مشمول وَ كلًّا فَضَّلْنا عَلَى الْعالَمِينَ از جمله فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ انبياء 78 روشن مى شود كه آن حضرت مانعى نمى ديد كه از ميان قومش خارج شود و مثلا در جاى ديگرى تبليغ كند و اگر بيرون رفتن را حرام مى دانست ديگر «ظنّ» مورد نداشت و به يقين مى دانست كه خدا بر وى تنگ خواهد گرفت.

ولى ناگفته نماند: از جمله فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَ لا تَكُنْ كَصاحِبِ الْحُوتِ كه به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله خطاب مى شود: صبر كن و مانند يونس نباش و از جمله «فظن ان لي نقدر عليه» معلوم مى شود كم صبرى كرده و صلاح آن بود كه از ميان قوم خود خاري نشود و قهر نكند و اللَّه العالم.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 181

شده:

«لبث يونس في بطن الحوت ثلاثة ايام فنادى في الظلمات ظلمة بطن الحوت و ظلمة الليل و ظلمة البحر ...».

از اين نقل معلوم مى شود كه احساس كرده اند، علّت طوفان آن بوده بنده گناهكارى در ميان آنها هست، بايد او را به دريا اندازند تا طوفان آرام گردد در روايات اسلامى نيز چنين است ولى گفته شد كه ظهور آيات غير از آن است و اللَّه العالم.

كام نهنگ» درباره آن تحقيق كرده و بالاخره نظر داده كه ممكن است يونس را نهنگ «كاشالو» بلعيده باشد اين نهنگ نوعا داراى بيست دو متر است و از گلوى آن انسان به راحتى فرو مى رود و اللَّه العالم.

براى خدايت دختران و براى آنها پسران هست؟!

150- يا ملائكه را زنان آفريديم و آنها تماشاگر بودند؟!

151- بدان كه آنها از روى افتراء مى گويند:

152- خدا فرزند زائيده است آنها حتما دروغگويانند.

153- آيا دختران را بر پسران برگزيده است؟

154- چه شده بر شما چه مى گويند؟!

155- آيا متذكر نمى شويد؟!

156- يا بر اين گفته دليلى آشكار داريد؟!

157- اگر راستگوييد نوشته تان را بياوريد.

158- ميان خدا و جن نسب جعل كردند حال آنكه جن دانسته اند كه در عذاب حاضر شدگانند.

159- منزه است خدا از آنچه وصف مى كنند.

160- مگر بندگان خالص شده خدا.

161- شما مشركان و آنچه مى پرستيد.

162- نيستيد به فتنه اندازنده. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 185

163- مگر كسى را كه داخل شونده جحيم است.

164- از ما ملائكه كسى نيست مگر آنكه براى او مقام معلومى است.

165- ما هستيم صف كشندگان.

166- و ما هستيم تسبيح گويان.

167- حقا كه آنها مى گويند:

168- اگر در نزد ما كتابى از گذشتگان بود.

169- حتما بندگان خالص خدا مى بوديم.

170- قرآن را انكار كردند، بزودى مى دانند.

شود كه آيه، دختران را ناپسند مى داند بلكه در مقام توبيخ به مشركان مى گويد: شما كه پسران را خوش داريد لازم بود به خدا آنچه را كه خوش داريد نسبت بدهيد. آيه: أَمْ خَلَقْنَا الْمَلائِكَةَ ... مطلبى ديگر است و آن اينكه ملائكه را مؤنث مى دانستند، لفظ «خلقنا» نشان مى دهد كه دختر خدا بودن در اين آيه مطرح نيست.

نظير: وَ جَعَلُوا الْمَلائِكَةَ الَّذِينَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ سَتُكْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ يُسْئَلُونَ زخرف/ 19.

151- 152- أَلا إِنَّهُمْ مِنْ إِفْكِهِمْ لَيَقُولُونَ وَلَدَ اللَّهُ وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ.

لفظ وَلَدَ اللَّهُ صريح است در اينكه عقيده داشتند كه نعوذ باللّه خدا فرزند زائيده است نظير آيه سابق و نظير وَ خَلَقَهُمْ وَ خَرَقُوا لَهُ بَنِينَ وَ بَناتٍ بِغَيْرِ عِلْمٍ انعام/ 100 ولى اين سخن، افك و برگرداندن قول از حق به باطل است و آنها تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 187

دروغگويند، نعوذ باللّه اين سخن ضدّ واجب الوجود و خدا بودن خداست.

153- 154- أَصْطَفَى الْبَناتِ عَلَى الْبَنِينَ ما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ.

تكرار آية 149 است، «اصطفي» تقديرش «ء اصطفى» است با همزه استفهام.

يعنى بنا بر قول شما بايد شما افضل از خدا باشيد كه بهتر را به شما داده و غير بهتر را خود برگزيده است آن گاه در مقام توبيخ فرموده: چه حكم مى كنيد؟ اين حكم بدون دليل است.

155- 157- أَ فَلا تَذَكَّرُونَ أَمْ لَكُمْ سُلْطانٌ مُبِينٌ فَأْتُوا بِكِتابِكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ.

آيه اول ظاهرا راجع به اصل ولادت است، يعنى اگر توجه كنند مى دانند كه محال است خدا جسم باشد و جزء و فرزند از او به وجود آيد، منظور از سلطان كتاب آسمانى است كه

حكايت كند از اينكه خدا زائيده و ملائكه دختران او هستند.

158- وَ جَعَلُوا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ.

مراد از نسب ظاهرا آنست كه جنّ اولاد خداست، چنان كه در الميزان اختيار كرده است، به نظر ميايد: جن را پسران خدا مى دانستند چنان كه ملائكه را دختران خدا مى پنداشتند از آيه: وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَكاءَ الْجِنَّ وَ خَلَقَهُمْ وَ خَرَقُوا لَهُ بَنِينَ وَ بَناتٍ بِغَيْرِ عِلْمٍ انعام/ 100 معلوم مى شود كه براى خدا هم پسران قائل بوده اند و هم دختران. پس جن را پسران خدا گفته اند.

ناگفته نماند: اين آيه نقل قول مشركان است ربطى به اهل كتاب ندارد لذا نمى توان گفت. منظور عيسى يا عزيز است.

وَ لَقَدْ عَلِمَتِ ... رد سخن آنهاست يعنى: جن چطور مى توانند فرزند خدا تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 188

و شريك خدا باشند با آنكه مى دانند محكوم بحكم خدا هستند و در مقابل گناهان خود در عذاب حاضر خواهند شد چنين كسانى فرزند خدا و شريك خدا نتوانند باشند.

159- سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ.

فاعل «يصفون» كفّار و مشركان مى باشند كه خدا را با ولادت، دختر داشتن و شريك داشتن توصيف مى كردند، يعنى: خدا منزّه است از آنچه توصيف مى كنند.

160- إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ.

استثناء منقطع است يعنى ليكن بندگان خالص شده خدا او را با اوصافى كه لائق به شأن او است توصيف مى كنند. الميزان به يك اعتبار فاعل «يصفون» را عموم مردم گرفته و در آن صورت استثناء را متصل داشته است يعنى: خدا منزّه است از آنچه مردم توصيف مى كنند مگر بندگان مخلص كه او را مناسب ساحت مقدسش توصيف مى كنند چنان كه از حضرت رسول

صلّى اللَّه عليه و آله نقل شده: كه فرمود:

«لا احصى ثناء عليك انت كما اثنيت على نفسك»

كه ثناء خويش را با ثنايى كه خدا از خود كرده است تكميل فرمود. در اينصورت كسى غير از «مخلصين» حق توصيف خدا را ندارد.

161- 163- فَإِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ ما أَنْتُمْ عَلَيْهِ بِفاتِنِينَ إِلَّا مَنْ هُوَ صالِ الْجَحِيمِ.

تفريع است بر مستثنى، يعنى: شما و معبودهايتان بر عليه خدا فقط اهل ضلالت و اهل آتش را مى توانيد به فتنه اندازيد و گمراه كنيد، نه عباد اللَّه مخلصين را.

على هذا «ما» در وَ ما تَعْبُدُونَ موصول و منظور از آن اصنام و معبودهاى تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 189

باطل است ولى در «ما انتم» نافيه مى باشد و ضمير «عليه» راجع به اللَّه است يعنى «ما انتم على اللَّه بفاتنين» بعضى گفته اند: آن راجع بماء موصول است يعنى «ما انتم بفاتنين على عبادة الاصنام الا من هو صال الحجيم».

164- وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ.

اين آيه و دو آيه بعدى نقل قول مقام ملائكه است، آنهم به طور جمله معترضه، در آيات گذشته خوانديم كه ملائكه را دختران خدا دانسته اند، در جواب آن در اين آيات مى خوانيم كه ملائكه خود، خدا را از اين وصف منزه مى دانند.

در اين آيه مى گويند: ما هر يك مقام و مرتبت معينى از جانب خدا داريم چگونه فرزندان خدا توانيم بود، شايد منظور از مقام معلوم وظائف محوّله بر آنهاست مانند قبض ارواح، كتابت اعمال، حمل عرش خدا و ...

165- 166- وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ.

شايد منظور از صف كشيدن، انتظار فرمان حق باشد و ما خدا را تسبيح كننده ايم يُسَبِّحُونَ اللَّيْلَ

وَ النَّهارَ لا يَفْتُرُونَ انبياء/ 20 على هذا نمى توانيم مولود خدا و شريك خدا باشيم.

در نهج البلاغه خطبه اول فرموده است:

«منهم سجود لا يركعون و ركوع لا ينتصبون و صافون لا يتزايلون و مسبّحون لا يسئمون».

167- 169- وَ إِنْ كانُوا لَيَقُولُونَ لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ لَكُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ «1» اين آيات تكميل مطالب گذشته و نقل اعتراضات مشركان است كه قرآن

__________________________________________________

(1) «ان» در آيه مخفف از ثقيله است. [.....]

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 190

مجيد را دليل كافى ندانسته و مى گفتند، اگر كتابى از گذشتگان با ما بود، ايمان مى آورديم و از بندگان خالص خدا مى بوديم ولى چه كنيم كه قرآن براى ما كافى نيست لذا در ايمان نياوردن معذوريم، در جواب اين حرافه آمده است:

170- فَكَفَرُوا بِهِ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ.

آنها از روى لجاجت قرآن را انكار كردند، به زودى مى دانند چه بلائى در دنيا و آخرت به سرشان خواهد آمد.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 191

ما عجله مى كنند؟!

177- چون به ديارشان نازل شود روزگار انذار شدگان بد خواهد بود.

178- از آنها تا مدتى چشم به پوش.

179- منتظر باش به زودى مى دانند.

180- منزه است پروردگارت كه صاحب عزت است از آنچه توصيف مى كنند.

181- سلام از ما بر پيامبران.

182- و حمد خدا را كه رب العالمين است.

تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ آل عمران/ 139 پس وعده حتمى خدا هم درباره انبياء است و هم درباره جامعه اسلامى، النهايه در صورتى كه اهل ايمان و عمل و جهاد در راه خدا باشند چنان كه از دو آيه فوق معلوم مى شود ولى اگر ايمان فقط اسمى و رسمى شد نبايد انتظار پيروزى را كشيد.

174- 175- فَتَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّى حِينٍ وَ أَبْصِرْهُمْ فَسَوْفَ يُبْصِرُونَ.

تفريع است بر وعده نصرت در مقابل مشركان مكه، ظاهرا مراد از تولّى چشم پوشيدن و اهميت ندادن است و شايد مراد هجرت آن حضرت باشد كه بعد از هجرتش، كفّار مكه به تدريج تار و مار شدند، وَ أَبْصِرْهُمْ يعنى آنها را زير نظر بگير و منتظرشان باش، گويى به علّت نزديك بودن وعده عذاب، به جاى انتظار، ابصار آمده است فَسَوْفَ يُبْصِرُونَ يعنى: به زودى مى بينند چه بلائى به سرشان خواهد آمد.

176- 177- أَ فَبِعَذابِنا يَسْتَعْجِلُونَ فَإِذا نَزَلَ بِساحَتِهِمْ فَساءَ صَباحُ الْمُنْذَرِينَ.

مشركان در مقابل وعده عذاب از جانب آن حضرت مى گفتند: مَتى هذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ آيه در جواب آن مى فرمايد: عذاب ما را به عجله نخواهند زيرا چون به محيطشان نازل شود، روزگارشان را سياه خواهد كرد.

178- 179- وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّى حِينٍ وَ أَبْصِرْ فَسَوْفَ يُبْصِرُونَ.

تكرار آيات گذشته است از باب تأكيد، بعضى احتمال داده اند كه آيات اول راجع به عذاب دنيا و اين آيات راجع به عذاب آخرت است، مؤيد اين احتمال كلمه «ابصر» است كه در اينجا بدون مفعول آمده چنان كه در سابق وَ أَبْصِرْهُمْ با مفعول بود، بدون مفعول بودن دلالت بر عموم دارد، يعنى: عامه مشركان

را تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 194

ببين و آن در قيامت خواهد بود.

180- سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ.

تنزيه خداست در مقابل آنچه توصيف مى كردند، اضافه ربّ به «العزة» حاكى از آنست كه خداى تو را عاجز نتوانند كرد.

181- وَ سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ.

قدر دانى است از عموم پيامبران كه در راه توحيد رنجها را متحمل شدند و راه خداشناسي را بر روى بشر باز كردند، يعنى: سلام بر پيامبران از جانب ما. كه يعنى از جانب خدا مكروهى بر آنان نخواهد رسيد، بلكه سلامتى و سعادت دنيا و آخرت عطا خواهد شد.

182- وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ.

تفسير آن در سوره حمد گذشت، و در اينجا اشاره به آنست كه همه اين عنايات و مواهب و توفيقها از خداست، و ثنا و درود نيز مخصوص اوست در كافى از امير المؤمنين صلوات اللَّه عليه نقل شده: هر كه بخواهد با پيمانه كامل پيمانه شود، وقتى كه از مجلسش بر مى خيزد بگويد: سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ وَ سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ. رجوع شود به صافى و مجمع البيان.

در روز دوشنبه بيست و دوم ذو القعدة الحرام هزار و چهار صد هجرى قمرى مطابق 29/ 5/ 1363 تفسير سوره مباركه صافات به پايان رسيد و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 195

داورى كنى، كه او خردمندان ما را به سفاهت نسبت داده و به خدايان ما ناسزا مى گويد.

ابو طالب رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله را دعوت كرد و گفت: پسر برادرم اينها از قوم تو هستند و از تو سؤالى دارند فرمود: آن سؤال چيست؟ گفتند از ما و معبودهاى ما دست بردار تا از تو و معبودت دست برداريم. فرمود: يك كلمه از من قبول كنيد كه با آن حكومت عرب و عجم به دست شما مى آيد، ابو جهل گفت: خدا به پدرت رحمت كند، ده كلمه قبول مى كنيم. فرمود: بگوئيد: «لا إله إلا اللَّه» آنها با شنيدن اين سخن برخاسته و رفتند و مى گفتند: اجعل الالهة الها واحدا» آيات در اين زمينه نازل شد.

روايت شده: اشك در چشمان آن حضرت حلقه زد و فرمود: عمويم به خدا قسم اگر آفتاب در دست راست من گذاشته شود و ماه در دست چپ من، اين دعوت را ترك نخواهم كرد تا آن را پياده كنم و يا كشته شوم. ابو طالب گفت:

به دعوت خويش ادامه بده به خدا قسم چيزى به تو نخواهم گفت.

اين نقل در تفسير برهان و جاهاى ديگر با كمى تفاوت نقل شده است، به نظر مى آيد كه اين ماجرا سبب نزول همه سوره باشد نه فقط چند آيه از اوّل آن.

اين سخن را كه ابو طالب به آن حضرت گفت، همانست كه در شعر آن جناب آمده كه به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله عرض كرد:

و اللَّه لن يصلوا إليك بجمعهم حتّى او سدّ في التراب دفينا

فاصدع بأمرك ما عليك غضاضته و ابشر بذاك و قرّ منك عيونا

تفسير

أحسن الحديث، ج 9، ص: 197

و دعوتنى و علمت انك ناصحى و لقد دعوت و كنت ثمّ أمينا

و لقد علمت بانّ دين محمّد من خير اديان البريّة دينا «1»

6- در اين سوره مى خوانيم كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله، انذار كننده است، به وسيله قرآن مجيد، مشركان با كمال سرسختى در مقابل او ايستاده و آنچه توانستند در شكست دين او كوشيدند ولى از پيش نخواهند برد.

جُنْدٌ ما هُنالِكَ مَهْزُومٌ مِنَ الْأَحْزابِ آن گاه حال دو نفر از پيامبران كه در دعوت خويش موفّق شده حكومت تشكيل دادند يعنى داود و سلمان نقل شده و نيز حالات حضرت ايّوب كه نمونه صبر و استقامت بود بيان گرديده و با كلمه اصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ اشاره شده است كه همچون ايّوب صبر كن و همچون داود و سليمان منتظر موفّق بودن باش و نيز به ابراهيم، اسحاق، يعقوب، اسماعيل يسع و ذى الكفل كه همه از ابوابين ما هستند اشاره شده است.

آن گاه مقدارى از حالات اهل بهشت و جهنّم بازگو گشته، سپس نقل مخالفت ابليس با سجده بر آدم، روشن مى كند كه پايه مخالفت با خدا از آن موقع گذاشته شده و در همانجا سوره مباركه به آخر مى رسد. على هذا محور مطالب سوره و غرض از آن توحيد و نبوّت و معاد است.

__________________________________________________

(1) الغدير ج 7 ص 334.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 198

كَذَّابٌ (4)

أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَيْ ءٌ عُجابٌ (5) وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلى آلِهَتِكُمْ إِنَّ هذا لَشَيْ ءٌ يُرادُ (6) ما سَمِعْنا بِهذا فِي الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هذا إِلاَّ اخْتِلاقٌ (7) أَ أُنْزِلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ مِنْ بَيْنِنا بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ مِنْ ذِكْرِي بَلْ لَمَّا يَذُوقُوا عَذابِ (8) أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَحْمَةِ رَبِّكَ الْعَزِيزِ الْوَهَّابِ (9)

أَمْ لَهُمْ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما فَلْيَرْتَقُوا فِي الْأَسْبابِ (10) جُنْدٌ ما هُنالِكَ مَهْزُومٌ مِنَ الْأَحْزابِ (11) كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتادِ (12) وَ ثَمُودُ وَ قَوْمُ لُوطٍ وَ أَصْحابُ الْأَيْكَةِ أُولئِكَ الْأَحْزابُ (13) إِنْ كُلٌّ إِلاَّ كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقابِ (14)

وَ ما يَنْظُرُ هؤُلاءِ إِلاَّ صَيْحَةً واحِدَةً ما لَها مِنْ فَواقٍ (15) وَ قالُوا رَبَّنا عَجِّلْ لَنا قِطَّنا قَبْلَ يَوْمِ الْحِسابِ (16)

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 199

به نام خداى رحمان رحيم

1- صاد، قسم به قرآن بيدارگر (كه تو از پيامبرانى).

2- ليكن كافران در امتناع و مخالفتند.

3- چه بسا مردمانى كه پيش از آنها هلاك كرديم، فرياد بر آوردند ولى وقت فرار نبود.

4- و تعجب كردند از آنكه انذار كننده از خودشان بر آنها آمد، كافران گفتند اين جادوگر و دروغگو است.

5- آيا خدايان را يك خدا كرده است اين چيز عجيبى است.

6- اشراف آنها به راه افتادند كه برويد و در حمايت خدايان استقامت كنيد كه اين كار پسنديده ايست.

7- ما اين سخنان را در طريقه هاى اخير نشنيده ايم، اين جز افترا نيست.

8- آيا قرآن از ميان ما بر او نازل شده است؟ بلكه آنها از قرآن من در شك هستند بلكه عذاب مرا نچشيده اند.

9- يا

خزائن رحمت پروردگار توانا و عطاگر در نزد آنهاست؟

10- يا حكومت آسمانها و زمين و آنچه در ميان آن دوست خاص آنهاست؟ پس در وسيله ها بالا روند.

11- آنها گروهى اندك هستند در آنجا و از جمله احزاب منهزم شده اند.

12- پيش از آنها قوم نوح و عاد و فرعون صاحب ميخها، پيامبران را انكار كردند.

13- و قوم ثمود و قوم لوط و اهل بيشه، كه احزاب همانها هستند.

14- همه آنها پيامبران را تكذيب كردند عقاب من بر آنها حتمى شد.

15- اهل مكه منتظر نيستند مگر به يك صيحه كه براى آن مهلتى نيست.

16- و گفتند: پروردگارا بهره ما را از عذاب به زودى برسان.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 200

آيه معناى دوم يعنى تأخّر و فرار است و مصدر ميمى مى باشد.

عجاب: بسيار تعجّب آور. «العجاب: ما جاوز حدّ العجب».

انطلق: راه افتاد، شروع كرد. آن از طلاق به معنى جدايى و جدا كردن است.

ملة: دين و شريعت.

اختلاق: دروغ. راغب گويد: هر جا كه خلق در وصف كلام باشد به معنى تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 201

كذب است.

ايكه: بيشه و جنگل «اهل ايكه» قوم شعيب هستند.

فواق: مهلت. در مصباح و اقرب الموارد گويد: آن فاصله ميان دو بار دوشيدن ناقه است «و هو ما بين حلبتى الحالب».

قطنا: قطّ (بكسر- ق): حصّه و نصيب.

القرآن ذى الذكر انك لمن المنذرين».

اين سه سوره كه با سوگند به قرآن آغاز مى شوند در اوائل آنها الفاظ:

يس، ص، ق آمده است در تفسير برهان از كافى حديث معراج از امام صادق صلوات تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 202

اللَّه عليه نقل شده كه:

«قال رسول اللَّه ثم اوحى اللَّه لى يا محمّد ادن فمن «صاد» و اغسل مساجدك و طهرها وصل لربك فدنا رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله من «صاد» و هو ماء يسيل من ساق العرش الايمن»

و در مجمع البيان از آن حضرت نقل شده: صاد نامى از نامهاى خداست ولى روايت بالا نشان مى دهد كه آن نام چشمه اى است.

«بل» براى گذشتن از مطلبى و تأسيس مطلب ديگرى است، مصداق ذكر در آيه بايد توحيد، نبوت و معاد و امثال آن باشد. يعنى سوگند به اين قرآن كه داراى ياد آورى و بيدارگرى در زمينه توحيد و معاد و امثال آنست.

نكره آمدن «عزة و شقاق» حاكى از سختى و شدت آنهاست يعنى كفار در امتناع و مخالفت سختى هستند.

3- كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ فَنادَوْا وَ لاتَ حِينَ مَناصٍ.

جواب آنهاست يعنى امتناع و دشمنى نكنند، بسيارى از پيشينيان را كه مانند آنها در مخالفت بودند هلاك كرده ايم، «نادوا» يعنى نداى واويلا سر دادند و يا نداى استغاثه كردند فَلَمَّا أَحَسُّوا بَأْسَنا إِذا هُمْ مِنْها يَرْكُضُونَ. قالُوا يا وَيْلَنا إِنَّا كُنَّا ظالِمِينَ انبياء/ 16 «كم» به معنى كثرت است.

اسم «لات» حذف شده و تقدير آن «لات الحين حين مناص» است يعنى امروز، وقت فرار نيست، به عبارت ديگر، ندايشان فائده اى نخواهد داشت.

4- وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَ قالَ الْكافِرُونَ هذا

ساحِرٌ كَذَّابٌ تعجب آنها از آمدن بشر بدان علّت بود كه آمدن پيامبر از بشر را انكار مى كردند، گويى آن يك اعتراض همگانى بود چنان كه در جاى ديگر فرموده وَ ما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ يُؤْمِنُوا إِذْ جاءَهُمُ الْهُدى إِلَّا أَنْ قالُوا أَ بَعَثَ اللَّهُ بَشَراً رَسُولًا اسراء/ 94.

ساحر گفتن از آن جهت بود كه نمى توانستند نظير قرآن را بياورند، نظرشان تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 203

از كذاب آن بود كه به خدا دروغ مى بندد، عادت كافران و مستكبران در مقابل مردان حق هميشه اينطور بوده و هست.

5- أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَيْ ءٌ عُجابٌ.

ادامه سخن مشركان است در مقابل دعوت رسالت، كه مى گفتند: اين چه پيامبرى است كه خدايان را يك خدا كرده و شعار خويش را «قولوا لا اله الا اللَّه» قرار داده است، اين شگفت آور است. بعضى «عجاب» را با تشديد جيم خوانده اند كه از تخفيف ابلغ است.

6- وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلى آلِهَتِكُمْ إِنَّ هذا لَشَيْ ءٌ يُرادُ اين آيه در هوچيگرى اشراف مشركان است كه به يكديگر و يا به ديگران و عوام مى گفتند: برويد و بر دفاع از خدايانتان و بر عبادت آنها استقامت كنيد تا از اين خطر كه پيش آمده است در امان بمانيد.

بعضى ها «انطلق» را رفتن از محضر رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله دانسته اند چنان كه در شأن نزول سوره گفته شد. ولى شايد مراد از آن، شروع كار به نحو جدى باشد، نه بيرون آمدن از حضور آن جناب.

درباره إِنَّ هذا لَشَيْ ءٌ يُرادُ چند احتمال داده اند يكى آنكه هذا، اشاره به امْشُوا وَ اصْبِرُوا باشد يعنى: دفاع

از عقيده و از مقدسات، خلق پسنديده اى است كه طبيعتا از ما خواسته مى شود و ما بايد اينطور باشيم.

دوم اينكه: هذا اشاره است به دعوت آن حضرت و اينكه مطلوب او حكومت و رياست است يعني رياست و حكومت چيزى است طبع پسند، او نيز هم به چنين كارى دست زده است نظير: ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُرِيدُ أَنْ يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ/ 24 به نظر نگارنده احتمال اول قويتر است، زيرا مشركان خواسته اند، به تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 204

سخن خود امْشُوا وَ اصْبِرُوا استدلال كنند.

7- ما سَمِعْنا بِهذا فِي الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ با اين سخن وَ اصْبِرُوا عَلى آلِهَتِكُمْ را تأكيد كرده اند، منظور از الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ بعيد نيست كه طريقه هاى زمان خود يا نزديك به زمان خودشان باشد يعنى: ما در اين طريقه هايى كه هستند و يا در گذشته نزديك بوده اند، چنين چيزى نشنيده ايم كه به جاى خدايان يك خدا باشد. و اهل عصر آن را پذيرفته باشند، پس بايد اين، افسانه و دروغ باشد إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ.

به عبارت ديگر: اين سخن عبارت اخراى ما هذا إِلَّا أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ است كه چندين بار در قرآن از آنها نقل شده است. در مجمع البيان از ابن عباس نقل شده: مراد از «ملة آخرة» نصرانيت است آنها نيز خدا را يكى نمى دانند و «ثالث ثلاثة» مى گويند. الميزان فرموده: ضعف اين سخن ظاهر است زيرا مشركان دين نصرانيت را نيز حق نمى دانستند.

8- أَ أُنْزِلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ مِنْ بَيْنِنا بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ مِنْ ذِكْرِي بَلْ لَمَّا يَذُوقُوا عَذابِ تعليل «اختلاق» در آيه قبلى است يعنى: علت افتراء بودن آنست كه او مزيتى بر

ما ندارد چرا بر او نازل شد و بر ما نازل نشد؟ نظير ما أَنْتَ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا و نظير: لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ زخرف/ 31 آن گاه در جواب همه اباطيل گذشته فرموده است: بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ مِنْ ذِكْرِي يعنى: آنچه مى گويند از روى اعتقاد و ايمان نمى گويند، بلكه از ذكر من يعنى قرآن من در شك مى باشند.

بَلْ لَمَّا يَذُوقُوا عَذابِ اضراب است از اضراب قبلى، يعنى شكشان و عدم ايمانشان از روى استكبار و عناد و لجاجت است، اينها فقط با ديدن عذاب، تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 205

اعتراف مى كنند و ايمان مى آورند فَلا يُؤْمِنُوا حَتَّى يَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِيمَ يونس/ 88، و هنوز آن عذاب را نچشيده اند تا ايمان بياورند.

9- أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَحْمَةِ رَبِّكَ الْعَزِيزِ الْوَهَّابِ.

اين آيه و آيه بعدى جواب تفصيلى است از سخن آنها كه گفتند:

أَ أُنْزِلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ مِنْ بَيْنِنا يعنى: مگر خزائن رحمت پروردگار تو در نزد آنهاست تا تو را از آمدن رسالت مانع شوند؟ نه خزائن رحمت در پروردگار تو در نزد اختيار اوست و به هر كه خواهد رسالت مى دهد اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ آيه نشان مى دهد كه نبوت از جمله رحمتهاى الهى است و از خزائن رحمت نازل مى شود.

دو وصف عزيز وهّاب حاكى است كه خدا تواناست و خزائن در اختيار خود اوست و بهر كه خواهد هبه مى كند، صيغه مبالغه راجع به همه هبه ها است.

«ام» منقطعه و به معنى بل و همزه استفهام است.

10- أَمْ لَهُمْ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما فَلْيَرْتَقُوا فِي الْأَسْبابِ.

يعنى: يا حكومت آسمانها و زمين در دست آنهاست، اگر

چنين است، پس در اسباب و وسائلى كه با آنها مى شود به آسمانها بالا رفت، بالا روند و از نزول وحى بر كسى كه: خدا مى خواهد مانع گردند. «ليرتقوا» امر تعجيزى است.

11- جُنْدٌ ما هُنالِكَ مَهْزُومٌ مِنَ الْأَحْزابِ.

اين آيه تحقير مشركان است در مقابل قدرتى كه از سخنشان فهميده مى شود «ما» براى تقليل و «هنالك» اشاره به بعيد و بى اعتبار بودن است، مراد از احزاب تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 206

گروه هايى است كه در مقابل پيامبران گذشته ايستاده و نابود شدند يعنى: آنها گروه اندكى در مكان دورى هستند و محكوم به شكست و خذلان مى باشند و از جمله احزاب گذشته مى باشند، بعضى «هنالك» را اشاره به جنگ «بدر» دانسته اند ولى مى شود گفت: آن براى تحقير است.

12- كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتادِ.

بيان است براى «الاحزاب» مراد از «الاوتاد» ظاهرا از كافى است كه سبب تقويت فرعون بود مانند لشكريان، بيت المال، ملت، اراضى و امثال آن، و يا منظور چهار ميخ است كه فرعون مقصران را به چهار ميخ مى كشيد. اين تعبير در سوره فجر نيز آمده است، راجع به معنى دوم روايتى در علل الشرائع از حضرت رضا صلوات اللَّه عليه آمده است (تفسير صافى).

اينكه فرعون در رديف قوم نوح و عاد آمده است علتش ظاهرا هم سنخ بودن عذاب آنهاست، قوم نوح و فرعونيان غرق شدند، قوم عاد نيز با باد صرصر از بين رفتند، غرق و باد دو مصداق طوفانند.

13- وَ ثَمُودُ وَ قَوْمُ لُوطٍ وَ أَصْحابُ الْأَيْكَةِ أُولئِكَ الْأَحْزابُ.

ثمود قوم صالح عليه السّلام بود كه با صاعقه از بين رفتند، قوم لوط با آنكه محيطشان زير

و رو شد توأم با صاعقه بودند چنان كه آمده: فَأَخَذَتْهُمُ الصَّيْحَةُ مُشْرِقِينَ فَجَعَلْنا عالِيَها سافِلَها حجر/ 73، اهل ايكه نيز كه قوم شعيب عليه السّلام بودند با صاعقه هلاك شدند فَكَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمْ عَذابُ يَوْمِ الظُّلَّةِ ... شعراء/ 189 ظاهرا آنها نيز براى هم سنخ بودن عذابشان در يك رديف شمرده شده اند و گرنه از لحاظ تاريخ، با هم جور نيستند، الف و لام «الاحزاب» براى عهد است يعني احزاب مهزوم و تار و مار شده.

14- إِنْ كُلٌّ إِلَّا كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقابِ. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 207

كلمه «وعيد» اضافه به ياء متكلم و تقدير آن «وعيدى» است «حق» به معنى حتمى شدن مى باشد. آيه در بيان مال كار احزاب است.

15- وَ ما يَنْظُرُ هؤُلاءِ إِلَّا صَيْحَةً واحِدَةً ما لَها مِنْ فَواقٍ.

هؤلاء اشاره به اهل مكه است يعنى: اينان نيز مانند احزاب گذشته منتظر يك صيحه هستند كه به وقت آمدن ديگر براى آن مهلتى نيست. گويند مراد از صيحه نفخه اول قيامت است ولى اين بر خلاف ظاهر است زيرا عذابهاى گذشته همه دنيائي بودند مشركان گرچه با صيحه از دنيا نرفتند بلكه به تدريج مستأصل گشتند ولى آيه ظاهرا در بيان آنست كه اينها اعتبارى ندارند يك صيحه كارشان را مى سازد و اللَّه العالم ولى آخر آيه مخالف اين احتمال است.

16- وَ قالُوا رَبَّنا عَجِّلْ لَنا قِطَّنا قَبْلَ يَوْمِ الْحِسابِ.

اين سخن را از روى استهزاء گفته اند و گرنه به روز حساب عقيده نداشتند و در مقابل وعده عذاب مى گفتند: مَتى هذَا الْوَعْدُ در معانى الاخبار از امير المؤمنين صلوات اللَّه عليه نقل شده: «

قال نصيبهم من العذاب» (تفسير برهان).

آنچه از جانب خدا

از قبيل هدايت و توفيق لازم بود در اختيار انسانها قرار گرفت ولى حيف كه ما انسانها از آنها بهره بردارى كامل نكرديم و يا اصلا انكار نموديم.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 208

الحديث، ج 9، ص: 209

17- صبر كن بر آنچه مشركان مى گويند و ياد كن بنده ما داود نيرومند را، كه بسيار متوجه خدا بود.

18- ما كوه ها را مسخر كرديم كه بامداد و عصر با داود به خدا تسبيح مى كردند.

19- پرندگان جمع شده را نيز كه همه با او هم صدا بودند.

20- حكومت او را قوى كرديم، به او حكمت و قضاوت به حق داديم.

21- آيا خبر اهل خصومت به تو رسيده كه از ديوار محراب داود بالا رفتند؟

22- وقتى كه بر داود وارد شدند از آنها ترسيد گفتند. نترس ما دو نفر خصم هستيم كه بعضى بر بعضى ظلم كرده، ميان ما به حق داورى كن، ظلم نكن، ما را به وسط راه هدايت نما.

23- اين برادر من است كه نود و نه ميش دارد، من فقط يك ميش دارم، گويد: مرا به آن كفيل كن و در سخن بر من غلبه كرده است.

24- داود گفت: با سؤال ميش تو براى افزودن به ميشهاى خود، بر تو ظلم كرده است بسيارى از شركاء بعضى بر بعضى ظلم مى كنند مگر آنان كه اهل ايمان و اعمال صالحند و آنها كم هستند، داود دانست كه او را امتحان كرديم آمرزش خواست، با خضوع به زمين افتاد و توبه كرد. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 210

25- ما اين خطا را بر او بخشوديم و براى او نزد ما مقام بزرگ و بازگشت خوبى است.

26- اى داود ما تو را جانشين قرار داديم، ميان مردم به حق داورى كن، پيرو هواى نفس مباش كه تو را از راه خدا گمراه كند آنان كه از راه خدا گمراه مى شوند، براى آنها

عذاب شديدى هست كه روز حساب را از ياد برده اند.

27- ما آسمان و زمين و آنچه را كه ميان آن دوست، باطل نيافريده ايم، اين گمان كافران است واى بر كافران از آتش.

28- يا قرار مى دهيم كسانى را كه ايمان آورده و عمل صالح كرده اند مانند مفسدان در روى زمين، يا قرار مى دهيم متقين را مانند فاجران؟

29- اين كتابى است كه بر تو نازل كرده ايم با بركت است، تا آيات آن را تدبر كنند و تا خردمندان متذكر گردند.

آيات ماجراى داود مطرح است، او از پيامبرانى بود كه استقامت ورزيد و در پياده كردن توحيد موفق شد، علت اينكه فقط پيش آمد خصم و قضاوت داود نقل شده، شايد آن باشد كه به آن حضرت گوشزد مى شود، در قضاوتهايت دقت كن و نيز در پيشامدهاى غير پيش بينى شده كه همچون بالا رفتن از ديوار غير مترقّبه خواهند بود، خودت را گم نكن و اللَّه العالم، سپس بر وجود معاد تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 212

استدلال شده كه خواهد آمد.

17- اصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ وَ اذْكُرْ عَبْدَنا داوُدَ ذَا الْأَيْدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ كلمه «ذا الايد» وصف داود است و تنها يك بار در قرآن يافته است از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده: ايد در كلام عرب قوه و نعمت است «1» به نظر مى آيد: منظور از آن حكومت، قضاوت بر حق، تسبيح مرغان و كوه ها با او، نرم شدن آهن براى وى، دانستن كلام پرندگان، نيروى بدنى كه توانست با يك سنگ جالوت را بكشد، نيرومندى در عبادت خدا و امثال آنست، اينها هم قوه اند و هم نعمت.

إِنَّهُ أَوَّابٌ يعنى با آن نيرومندى بسيار متوجه به خدا و رو آورنده به سوى او بود، شايد منظور آن باشد كه آن همه امكانات او را مغرور نمى كرد.

18 و 19- إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبالَ مَعَهُ يُسَبِّحْنَ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِشْراقِ وَ الطَّيْرَ مَحْشُورَةً كُلٌّ لَهُ أَوَّابٌ.

در رابطه با اينكه كوه ها و پرندگان در تسبيح با داود همصدا مى شدند، سه تعبير در قرآن مجيد آمده است يكى دو آيه بالا است، ديگرى: وَ سَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ يُسَبِّحْنَ وَ الطَّيْرَ وَ كُنَّا فاعِلِينَ انبياء/ 79 مى باشد،

و سوّم:

وَ لَقَدْ آتَيْنا داوُدَ مِنَّا فَضْلًا يا جِبالُ أَوِّبِي مَعَهُ وَ الطَّيْرَ وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِيدَ سبأ/ 10 اين آيات نشان مى دهد كه كوه ها و پرندگان در موقع ذكر و تسبيح خدا با او همصدا مى شدند، ظاهر كلمه «اوبى- اواب» آنست كه اول داود تسبيح مى گفت سپس آنها جواب مى دادند اما آيا ديگران هم صداى آنها و مخصوصا صداى كوه ها را مى شنيده ظاهرا فقط داود مى شنيده است. «محشورة» حاكى است كه

__________________________________________________

(1)

عن محمد بن مسلم عن ابى جعفر عليه السلام ... قال الايد فى كلام العرب القوة و النعمة ثم تلى هذه الاية.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 213

پرندگان در وقت تسبيح در يك جا جمع مى شده اند. بقيه مطلب در سوره انبياء و سبأ گذشت، مراد از تسخير وادار كردن به تسبيح با داود است.

ناگفته نماند: تسخير جبال و پرندگان كه با داود همصدا باشند از جمله مصاديق «ذا الايد» و تأييد داود است، الميزان نظر مى دهد كه تسبيح كوه ها و پرندگان را مردم نيز مى شنيده اند و اللَّه العالم.

20- شَدَدْنا مُلْكَهُ وَ آتَيْناهُ الْحِكْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ سه مطلب در اين آيه مطرح است، اول تشديد و تقويت حكومت داود، كه با لشكريان و خزائن و تدبير و كياست و امكانات خدايى، حكومت و جهاندارى او محكم شده بود، دوم وَ آتَيْناهُ الْحِكْمَةَ طبرسى حكمت را زبور و علم به شرايع و احكام دانسته است «1» الميزان معارف حقه مى داند كه انسان را تكميل مى كند. بعضى ها: نبوت گفته اند.

در جاى ديگر آمده است: وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ وَ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ وَ الْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمَّا يَشاءُ ... بقره/ 251 به نظر مى آيد كه مراد از حكمت

بينش و كاردانى و درك باشد. سوم وَ فَصْلَ الْخِطابِ منظور از خطاب ظاهرا كلام متخاصمين است كه داود مى توانست حق آن را از باطل تميز دهد و جدا كند و آن بر قضاوت حق تطبيق مى شود، مطلب آينده اين سخن را تأييد مى كند.

21- وَ هَلْ أَتاكَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ.

از اين آيه داستانى شروع مى شود كه خلاصه آن چنين است: گروهى از ديوار غرفه داود بالا رفته و وارد غرفه او شدند، داود از ورود غير متعارف آنها وحشت كرد، گفتند: نترس ما دو نفر متخاصم هستيم كه بعضى بر بعضى ظلم كرده است، ميان ما به حق داورى كن، آن گاه يكى به ديگرى اشاره كرده و به داود

__________________________________________________

(1) جوامع الجامع.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 214

چنين گفت:

اين برادر من است كه نود و نه ميش دارد و من فقط يك ميش دارم مى گويد:

مرا بر آن يك ميش نيز كفيل گردان و آن را در اختيار من قرار بده. و در سخن مرا مجاب كرده است.

داود پيش از آنكه از طرف ديگر توضيح بخواهد، گفت: او در اين خواستن بر تو ظلم كرده است، بسيارى از شريكان بعضى بر بعضى ظلم مى كنند در اينجا داود متوجه گرديد كه اين قضاوت خطاست، زيرا پيش از شنيدن كلام خصم، يك طرفه قضاوت كرده است. لذا استغفار كرد و به خاك افتاد و توبه نمود، بقيه مطالب در آخر قصه خواهد آمد.

كلمه «الخصم» مطلق و شامل جمع است چنان كه از «تسوروا» روشن مى شود در مجمع البيان فرموده: خصم بر واحد و تثنيه و جمع اطلاق مى شود زيرا كه در اصل مصدر است «تسور» به معنى

آمدن از ديوار است، مراد از محراب ميشود كه مصلاى داود يا غرفه او باشد، كاخ را نيز محراب گويند كه شخص در دفاع از آن مى جنگد.

22- إِذْ دَخَلُوا عَلى داوُدَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قالُوا لا تَخَفْ خَصْمانِ بَغى بَعْضُنا عَلى بَعْضٍ فَاحْكُمْ بَيْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ وَ اهْدِنا إِلى سَواءِ الصِّراطِ فزع و اضطراب داود يك امر طبيعي بود زيرا ورود غير عادى و غير مترقبه آنها هر كس را مضطرب مى كرد، اين غير از آنست كه درباره انبياء آمده وَ لا يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلَّا اللَّهَ احزاب/ 93، به نظر مى آيد: گوينده لا تَخَفْ ... كه آن همه داد و بيداد مى كند كه نترس، به حق حكم كن، ظلم نكن، به راه حق هدايتمان كن، همان كسى بود كه گفت: برادرم نود و نه ميش دارد، از اين معلوم مى شود كه او خود را مظلوم مى دانسته و مى ترسيده كه به حق خود نرسد. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 215

منظور از وَ اهْدِنا ... تأكيد فَاحْكُمْ بَيْنَنا بِالْحَقِّ است، وسط صراط همان داورى عادلانه مى باشد.

23- إِنَّ هذا أَخِي لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِيَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ أَكْفِلْنِيها وَ عَزَّنِي فِي الْخِطابِ اين آيه مورد مخاصمه و اختلاف بود كه مى بايست داود درباره آن قضاوت كند، معلوم مى شود كه اختلاف ما بين دو نفر بود ولى عده اى هم با آنها به طرفدارى يا شهادت آمده بودند، زيرا تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ جمع است.

مراد از أَكْفِلْنِيها تمليك است يعنى: آن را به من تمليك كن و در تحت كفالت من قرار بده چنان كه ميشهاى ديگرم چنان است و اگر منظور امانت دادن و نظير آن بود

خصومت لازم نبود، در مجمع البيان فرموده: «و المعنى اعطينها» 24- قالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤالِ نَعْجَتِكَ إِلى نِعاجِهِ وَ إِنَّ كَثِيراً مِنَ الْخُلَطاءِ لَيَبْغِي بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ قَلِيلٌ ما هُمْ حقش آن بود كه داود از آن شخص ديگر بپرسد تو چه مى گويى، آن وقت قضاوت نمايد ولى آيه نشان مى دهد كه بى آنكه از طرف ديگر چيزى بپرسد، گفته است، برادرت در اينكار بر تو ستم كرده است.

از كلمه مِنَ الْخُلَطاءِ بر مى آيد كه آن دو با هم بالنسبة شريك بوده اند، لفظ «الى» در إِلى نِعاجِهِ حاكى است كه به سؤال، معنى اضافه اشراب شده است يعنى «ظلمك بسؤال اضافة نعجتك الى نعاجه» چنان كه در جوامع الجامع فرموده است، «ما» در قَلِيلٌ ما هُمْ براى ابهام و تأكيد است.

وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راكِعاً وَ أَنابَ اينجاست كه داود پى برد، اين پيشآمد و نسيان امتحان خدايى بود تا بعدا تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 216

در قضاوتها بيشتر دقت نمايد لذا از خدا آمرزش خواست و به سجده افتاد و توبه نمود.

گويند: «ظن» در آيه به معنى علم است زيرا در صورت ظن، استغفار و انابه تقديرى بود و اطلاق لفظ بر خلاف آنست، به نظر نگارنده مى شود استغفار و انابه براى اشتباه در داورى باشد و نيز ظن كند كه اين پيشآمد امتحانى بوده است ولى از حضرت باقر عليه السّلام نقل شده كه ظن در آيه به معنى علم است.

25- فَغَفَرْنا لَهُ ذلِكَ وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفى وَ حُسْنَ مَآبٍ كلمات «استغفر- اناب- غفرنا» حكايت دارند كه آن حضرت

مى بايست دقت كند و چنين جريانى پيش نيايد، جمله وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنا ... براى جبران و تدارك اين جريان است كه مبادا فكرتان به داود عوض شود، آن فقط امتحانى بود، داود نزد خدا داراى منزلت و در آينده اهل بهشت و داراى بازگشت خوبى است. نكره آمدن زلفى و حسن مأب براى تفخيم است.

26- يا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ اين آيه ادامه آيه سابق است يعني «فغفرنا له ذلك و قلنا يا داود انا جعلناك خليفة ...»، علت اينكه نتيجه خلافت در اينجا فقط قضاوت به حق آمده است، همان جريان داورى گذشته درباره آن دو نفر است و گرنه، خلافت آثار زيادى دارد.

مراد از «خليفه» على الظاهر جانشين بودن از طرف خداست چنان كه در إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً ... گذشت، نه خليفه بودن از پيامبران گذشته، چنان كه بعضى ها گفته اند. از جمله كارهاى خدا آنست كه وَ اللَّهُ يَقْضِي بِالْحَقِّ غافر/ 20 تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 217

جانشين خدا نيز بايد قضاوت به حق كند، وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى ... تأكيد مطلب اول است. مراد از جَعَلْناكَ خَلِيفَةً خلافت فعلى و حضورى است نه شأنى چنان كه در إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً بقره/ 30 بود، مراد از ركوع تواضع يا انحناء است.

آيه نشان مى دهد كه جعل خلافت و تعيين سرپرست در روى زمين، منصب خدايى است خواه پيامبر باشد يا امام معصوم يا ولى فقيه كه قائم مقام امام معصوم است، إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الْحِسابِ.

تعليل نهى

سابق است. «ما» در بِما نَسُوا مصدريه و تقدير آن «بنسيانهم يوم الحساب» مى باشد. در تكميل ماجراى داود عليه السلام ذكر چند نكته لازم است.

اول- ظهور آيات آنست كه مخاصمه كنندگان بشر بودند و غير متعارف به محضر داود آمدند تا جريان قضاوت آن طور كه گفته شد انجام يافت، به نظر ميايد كه داود در همانجا متوجه خطا شده و آن را جبران كرده است.

ولى در روايات هست كه آن دو نفر فرشته بودند كه از طرف خداوند براى امتحان داود آمدند، از عيون اخبار الرضا عليه السّلام نقل شده كه حضرت رضا صلوات اللَّه عليه ... فرمود: خطاى داود آن بود كه گمان كرد: خدا داناتر از او نيافريده است، خدا دو نفر ملك فرستاد كه از ديوار محراب داخل شدند و از او داورى خواستند ... پس خطاى داود صورت داورى بود نه حقيقت داورى. «فكان خطيئته هذا رسم الحكم ...».

در الميزان فرموده: خصوصيات قضيه مانند از ديوار آمدن، دخول غير عادى تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 218

متوجه شدن داود كه اينكار امتحانى از جانب خدا بود نه واقعه عادى، كه ظاهرا خدا مى خواسته او را در خلافتش و در داوريش ميان مردم از خطا حفظ كند، همه اين قرائن تأييد مى كند كه آنها ملائكه بودند و به صورت مردان در آمده اند على هذا آن فقط تمثلى بوده و قضاوت در حال تمثّل نظير عالم خواب است و معلوم است كه در عالم خواب تكليف نيست.

(منظور الميزان از اينكه آنجا جاى تكليف نبوده آنست كه بفرمايد: اين كار گناه و خطا نبوده است) آن گاه فرموده: اگر متخاصمين بشر بوده باشند بايد

گفت: قضاوت مشروط بوده است يعنى: داود گفت: برادرت بر تو ظلم كرده، در صورتى كه بر عليه ادعاى تو دليل نياورد. اين براى آنست كه دليل قاطع عقلى و نقلى اقامه شده كه انبياء عليهم السّلام معصومند ...

دوم: نقل است كه جريان ميش ها و ميش در رابطه با زن (اوريا) يكى از فرماندهان داود بود كه داود آن را تزويج كرد، در مجمع البيان نقل شده ... داود روزى در محراب خويش بود كه كبوترى در آن داخل شد، داود در پى گرفتن كبوتر به طرف روزنه محراب رفت، آنجا مشرف به خانه (اوريا) بود، داود زن اوريا را ديد كه غسل مى كند عشق زن در دل داود جاى گرفت و خواست او را به زنى بگيرد.

«اوريا» را به بعضى از جنگها فرستاد و گفت او را جلوتر از «تابوت عهد» به جنگ وادارند، در نتيجه «اوريا» كشته شد، داود زن او را پس از انقضاى عده به زنى گرفت و سليمان از او متولد گرديد.

روزى داود مشغول خواندن زبور بود كه دو نفر وارد شدند، داود ترسيد گفتند: نترس ... پس از قضاوت داود، آن دو مرد به هم نگاه كرده و خنديدند، داود دانست كه آن دو فرشته اند، خدا به صورت خصمين فرستاده تا او را در گناهى تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 219

كه كرده بود محكوم كنند، داود توبه كرد و به قدرى گريست تا از اشك چشمان او علف روئيد.

مؤلف گويد: على هذا منظور دو ملك آن بود كه داود تو 99 زن دارى، به آنها اكتفاء نكرده زن او ريا را نيز براى خودت خواستى اين عدالت است؟ داود

متوجه خطاى خود شد.

مرحوم طبرسى بعد از نقل قضيه مى فرمايد: شكى در فساد اين سخن نيست اين مانع عدالت است چطور مى شود انبياء كه امين وحى خدا و واسطه ما بين خدا و خلقند در صفت كسى باشند كه عدالتش پذيرفته نشود و انسان از شنيدن حال او متنفر باشد، پيامبران خدا از اينها برتر مى باشند، از امير المؤمنين عليه السّلام نقل شده كه فرمود: اگر مردى پيش من آوردند كه ميگويد: داود زن اوريا را گرفت به او دو تا حد مى زنم يك حد براى توهين به نبوت ديگرى حد اسلام:

«قال لا اوتى برجل يزعم ان داود تزوج امرأة اوريا الا جلّدته حدين حدا للنبوة و حدا للاسلام».

مؤلّف گويد: اين نقل از تورات است النهايه آن را در كتابهاى اسلامى تعديل كرده اند.

در تورات در كتاب دوّم سموئيل باب يازدهم مى نويسد: داود زن اوريا را از پشت بام ديد كه غسل مى كند، كسانى را فرستاد زن را گرفته و آوردند، بلا فاصله با او همبستر شد، زن حامله گرديد و از او سليمان به دنيا آمد آن گاه در باب دوازدهم مى نويسد: ناتان فرستاده خدا پيش داود آمد و گفت:

خدا مى گويد: به عوض كارى كه درباره زن اوريا كردى زنان تو را گرفته پيش چشم تو به همسايه خواهم داد و او در روز روشن با زنان تو خواهد خوابيد: تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 220

تو در پنهانى زنا كردى امّا من اينكار را پيش تمام بني اسرائيل خواهم نمود (معاذ اللَّه).

سوم- اگر مسئله خصومت و قضاوت به واسطه خدا و در اثر فرستادن ملك بوده باشد، غرض آن بوده كه داود عليه السّلام در

قضاوت ميان مردم آمادگى داشته باشد در اينصورت گناهي در بين نبوده است و اگر جريان به صورت عادى اتفاق افتاده باشد، باز امتحانى از جانب خدا بوده است، اين مقدار انحراف و تدارك آن، ضرورى به عصمت ندارد، نظير جريان حضرت يونس عليه السّلام.

27- وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلًا ذلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ النَّارِ.

در آخر آيه گذشته به معاد اشاره شد و خوانديم: لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الْحِسابِ در اين آيه به معاد از راه حكمت استدلال شده است و آن يكى از راه هاى اثبات معاد است چنان كه در آخر سوره حجر به طور تفصيل سخن گفته ايم خلاصه استدلال آنست كه: اگر معاد نباشد خلقت آسمان و زمين عبث و باطل است و چون محال است كه خدا باطل كار باشد، پس بايد معاد حتما واقع شود.

يعنى خلقت آسمانها و زمين بايد غايتى و هدفى داشته باشد و اگر منظور آن باشد كه اين چرخ فقط در جريان باشد و به غايتى ثابت نرسد. سؤال: «منظور از خلقت اينها چيست؟» بدون جواب مى ماند و خلقت باطل مى شود و كار بى غايت بر حكيم محال است.

اگر گويند: منظور خلقت انسان و زندگى او است، گوئيم: زندگى پر از رنج و درد انسان نمى تواند هدف اين خلقت عظيم باشد، اين هدف كوچك با اين خلقت عظيم سازگار نيست، چنان كه منظور از خلقت انسان نيز، زندگى دنيا نمى تواند باشد: أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ مؤمنون تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 221

115 نظير آيه مورد تفسير است آيه: وَ ما خَلَقْنَا

السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبِينَ ما خَلَقْناهُما إِلَّا بِالْحَقِّ دخان/ 39.

ذلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا ... يعنى آنها گمان مى كنند كه خلقت آسمان و زمين بى هدف است در آيه ديگرى مى خوانيم كه خلقت آسمانها و زمين هدفش آنست كه انسان به مقام احسن العمل برسند و اگر براى پاداش احسن العمل روز قيامت نباشد خلقت آسمانها و انسان باطل خواهد بود، آيه هفتم از سوره هود چنين است: وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَ لَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ.

28- أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ.

ما قبل أَمْ نَجْعَلُ ... محذوف است و از آيه سابق فهميده مى شود يعنى «أ خلقنا السماء و الارض باطلا ام نجعل الذين آمنوا ...» اين آيه استدلال است براى معاد از راه عدالت خداوند چنان كه در آخر سوره حجر گذشت. تقدير آن چنين است:

زندگى دنيا طورى است كه نيكوكار و بدكار در آن مشتركند، هر كس تلاش بيشتر كند و اسباب طبيعى موافق تلاش او باشد به آرزوى خويش مى رسد نيكوكار باشد يا بدكار پس از اين جهت در دنيا فرقى ندارند.

اگر جهان آخرت نباشد كه نيكوكاران به پاداش خود برسند نيكوكاران با بدكاران يكى خواهند بود و اين بر خلاف عدالت است كه خداوند فرمان نيكو- كارى و اعمال خوب بدهد و آن گاه نيكوكاران را با بدكاران يكسان حساب كند و چيزى در مقابل عمل به آنها ندهد. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 222

وانگهى

مردان و زنان نيكوكار در دنيا تا آخرين نفس در زحمت و فشار مطيع فرمان خدا مى شوند و از زحمت چشم باز نمى كنند و همانطور از دنيا مى روند.

شهداء جان در راه خدا مى دهند، چيزى عايدشان نمى شود، بدكاران و ستمگران آنچه مى توانند آزادانه ظلم مى كنند و سپس در بستر راحت از دنيا مى روند، نه بازخواستى از آنها مى شود و نه به طور طبيعى گرفتار مى شوند و حتى از بسيارى از پيشوايان ستمگر، انتقام گرفتن در بافت زندگى دنيا امكان ندارد.

مثلا از يزيدها، معاويه ها، ترومن ها، صدام ها، بگين ها چطور انتقام گرفته بشود مگر كشتن يا تكه تكه كردن آنها مى تواند انتقام خون مظلومان بى حد و حصر و آن همه فسادها باشد.

اگر دنياى ديگرى براى تكميل نواقص اين زندگى نباشد، عدالت خدا جاى خود را نمى گيرد.

دو نكته ديگر را بايد در آيه شريفه در نظر گرفت يكى آنكه: آيه شريفه ناظر به يك طرف قضيه است و آن اينكه اگر روز حساب نباشد نيكوكاران مانند بدكاران مى شوند و اهل سعادت مانند اهل خسران مى شوند اين بر خلاف عدالت خداست.

ديگرى آنكه، مقابله ما بين مؤمن و كافر نيست بلكه ما بين اهل ايمان و عمل و مفسدين است خواه اهل كافر باشند يا مؤمن بدكار و غير صالح، شايد براى همين است كه براى روشن شدن هر چه بيشتر، در قالب ديگر فرموده است: أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ. اينجاست كه جانب عمل در اين مسئله تقويت مى شود. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 223

29- كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ وَ لِيَتَذَكَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ.

تكميل مطالب قصه داود عليه السّلام است، مبارك يعنى پر بركت و دائم الخير، ظاهرا تدبر و تذكر

هر دو راجع به عامه مردم است، تذكر نتيجه تدبّر مى باشد على هذا اولو الالباب راجع به تدبر و تذكر هر دو است، «كتاب» تقديرش «هذا كتاب» مى باشد.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 224

اراده مى كرد به آرامى مى رفت.

37- و شياطين را كه بنا و غواص بودند.

38- و شياطين ديگر كه در زنجيرها قرين هم شده بودند.

39- اين است عطاى بيحساب ما، عطاء كن يا امساك نما.

40- سليمان را نزد ما منزلت بزرگ و بازگشت بهترى است.

زنجيرى است كه با آن دستها را به گردن مى بندند، جمع آن اصفاد است:

زلفى: تقرب و نزديكى. مقام و منزلت.

«اواب» آنست كه پيوسته در كارها به خدا رجوع مى كرد و خدا را از نظر دور نمى داشت.

31- إِذْ عُرِضَ عَلَيْهِ بِالْعَشِيِّ الصَّافِناتُ الْجِيادُ.

آمدن كلمه «عشى» كه به معنى بعد از ظهر يا آخر روز است مشعر بر تأخير نماز است يعنى ادامه تماشاى آنها كه بعد از ظهر بود قهرا به گذشتن وقت نماز مى انجاميد «اذ» به تقدير «اذكر» است.

32- فَقالَ إِنِّي أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَيْرِ عَنْ ذِكْرِ رَبِّي حَتَّى تَوارَتْ بِالْحِجابِ.

يعنى: گفت من دوستى اسبان را بر ياد پروردگارم و نمازم برگزيدم و به تماشاى آنها به قدرى ادامه دادم تا آفتاب غروب كرد، به عبارت ديگر تماشاى تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 228

اسبان مرا از ياد خدا مشغول نمود، اين سخن حاكى از تحسر و ندامت است.

«احببت» به معنى اختيار كردن و حُبَّ الْخَيْرِ مفعول آنست «عن» ظاهرا به معنى «على» و مراد از «ذكر رب» نماز است، در مجمع البيان از امير المؤمنين صلوات اللَّه عليه نقل شده كه فرمود: سليمان روزى به ديدن اسبان مشغول شد، زيرا مى خواست به جهاد دشمن برود تا آفتاب غروب كرد. در اين صورت: سليمان را عبادتى از عبادت ديگرى مشغول كرده است ولى ترجيح مال نماز بود «1».

اين عمل در هر حال، گناه نبوده است و گر نه با نِعْمَ الْعَبْدُ و با إِنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفى ... منافات داشت، شايد سان ديدن از اسبان در وضعى بود كه دست كشيدن و نماز خواندن ميسر نبود، در جريان جنگ احزاب وضعى پيش آمد كه نماز رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و نماز مسلمانان به قضا ماند. در مجمع البيان فرموده گويند: تماشاى اسبان او

را از نماز عصر مشغول كرد در روايات اماميه است كه اول وقت نماز از او فوت شد.

33- رُدُّوها عَلَيَّ فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ الْأَعْناقِ.

يعنى: حالا كه ديگر وقت نماز گذشت اسبان را پيش من برگردانيد، سپس شروع كرد. به ساقها و گردنهاى آنها دست مى ماليد. يعنى «فطفق يمسح مسحا بالسوق ...» گفته اند: «ردوها» خطاب به ملائكه است يعنى: آفتاب را بر من برگردانيد تا نمازم را ادا بخوانم اين سخن از امير المؤمنين صلوات اللَّه عليه نقل شده است. تا نمازم را ادا بخوانم و گفته اند «مسحا» به معنى قطع و بريدن است يعنى: اسبان را براى من برگردانيد، آن گاه شروع كرد ساقها و گردنهاى اسبان را قطع مى كرد كه سبب به قضا ماندن نماز او شدند.

اين سخن از كعب الاحبار يهودى و دروغگو نقل شده است، در مجمع البيان

__________________________________________________

(1) خير به معنى شى ء اختيار شده است، به مال و اسب اطلاق مى شود.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 229

آمده كه امير المؤمنين صلوات اللَّه عليه فرمود: كعب دروغ گفته است ... انبياء اللَّه ظلم نمى كنند و امر به ظلم نمى نمايند كه آنها معصوم و پاكند «لانهم معصومون مطهرون».

و نيز گفته اند: سليمان و يارانش شروع كردند به مسح بر ساقها و گردنهاى خود و آن وضوى آنها بود تا بعدا نماز بخوانند اين سخن در فقيه به لفظ «روى عن الصادق عليه السّلام» نقل شده است.

34- وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَيْمانَ وَ أَلْقَيْنا عَلى كُرْسِيِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ.

اين دومين قصه از قصه هاى سليمان در اين سوره است، در الميزان فرموده از ميان اقوال مختلف مى شود آن را پذيرفت كه سليمان كودكى داشته خدا او را بميراند

و بر تخت سليمان انداخت و سليمان به آينده آن كودك اميد بسته بود، مردن او سليمان را متنبّه كرد كه كار خويش را به خدا تفويض كند و به او دل نبندد.

به نظر مى آيد كه اين بهترين تفسير از تفاسير گوناگون است «ثم اناب» نشان مى دهد كه مردن آن كودك و گذاشته شدن جنازه اش بر تخت سليمان، او را متوجه كرده كه نمى بايست به او دل ببندد و مطمئن باشد، لذا به خدا رو آورده و توبه كرده است، احتمالات ديگر را در مجمع البيان و مانند آن مطالعه فرمائيد.

35- قالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَ هَبْ لِي مُلْكاً لا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِي إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ.

قسمت اول آيه راجع به مطلب سابق است، هَبْ لِي مُلْكاً ... تقاضاى مخصوصى است از خدا، ظاهرا مرادش از اين تقاضا، اختصاص به خود است نه بخل به ديگران يعنى حكومتى مخصوص كه در ديگران نباشد به من عطا فرما، نظير آنكه بگوئيم اين ساختمان مخصوص به من است، نظير ندارد، ولى اين مانع از آن نيست كه تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 230

ساختمان ديگران بهتر و بالاتر از آن باشد، آيه بعدى در بيان آن ملك اختصاصى است.

36- فَسَخَّرْنا لَهُ الرِّيحَ تَجْرِي بِأَمْرِهِ رُخاءً حَيْثُ أَصابَ.

اين آيه و آيه بعدى در بيان ملك اختصاصى سليمان است كه در ديگران نبود چنان كه از فاء تفريع در «فسخرنا» روشن مى شود اينكه خداوند باد را در اختيار سليمان گذاشته بود در سوره انبياء/ 81 و در سوره سبأ/ 12 نيز گذشت اين عجب نيست، خدا به هر چيز تواناست.

اين تسخير مصداقى از مُلْكاً لا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِي است

كه ظاهرا در هيچ يك از پيامبران الهى ديده نشده است، آيه پر روشن است كه سليمان هر جا را كه مى خواست، باد به آسانى به آن طرف تغيير مسير مى داد.

37- 38- وَ الشَّياطِينَ كُلَّ بَنَّاءٍ وَ غَوَّاصٍ وَ آخَرِينَ مُقَرَّنِينَ فِي الْأَصْفادِ.

در سوره سبأ گذشت كه ... وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ ...

يَعْمَلُونَ لَهُ ما يَشاءُ مِنْ مَحارِيبَ وَ تَماثِيلَ وَ جِفانٍ كَالْجَوابِ .../ 12 و 13 به نظر مى آيد كه جن به شكل انسان در آمده و براى او كار مى كرده اند در آيه مورد تفسير مى خوانيم كه براى او بنائى و غواصى مى كرده اند «الشياطين» عطف است بر «الريح».

زنجير كشيده ها و محبوسها ظاهرا همانا بوده كه از فرمان او سرپيچى كرده بودند، درست بر ما روشن نيست كه سليمان آنها را چطور به زنجير كرده بود الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ اين تسخير نيز مصداقى از آن حكومت بى نظير است كه به پيامبران ديگر داده نشده بود. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 231

در صحيح بخارى از ابو هريره نقل شده: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نماز خواند و گفت: شيطان بر من آشكار شد و خواست نماز مرا قطع كند، خدا مرا بر او غالب كرد، او را كنار زدم، خواستم وى را به يكى از ستونها ببندم تا صبح او را ببينيد، اما قول سليمان را ياد آوردم كه گفته: رَبِّ اغْفِرْ لِي وَ هَبْ لِي مُلْكاً لا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِي در نتيجه خدا او را ناميد برگردانيد «1».

اين روايت در مجمع البيان نيز از بخارى نقل شده است، معلوم مى شود كه گرفتن و به زنجير كشيدن شياطين

مخصوص سليمان بوده است.

39- هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسابٍ.

الميزان نظر مى دهد كه بِغَيْرِ حِسابٍ قيد «عطائنا» و معنى آن تمام نشدنى است، آن گاه مى فرمايد در دادن به ديگران مخير هستى و تأثيرى در تمام شدن ملك تو ندارد.

در جوامع الجامع نيز مانند الميزان است، بعضى بِغَيْرِ حِسابٍ را معنى كرده يعنى در دادن و ندادن محاسبه نخواهى شد.

40- وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفى وَ حُسْنَ مَآبٍ.

مراد از «حسن مأب» رسيدن به بهشت و سعادت ابدى است، نكره آمدن زلفى و مأب براى تفخيم و عظمت آنهاست.

ناگفته نماند: در تفسير اين آيات مطالب گوناگونى نقل شده كه بايد گفت: از اسرائيليات هستند و چهره انبياء عليهم السّلام را نازيبا نشان مى دهند، از جمله آنكه: سليمان روزى گفت: امشب با هفتاد زنم هم بستر خواهم شد كه هر يك پسر مجاهدى به دنيا آورد ولى «انشاء اللَّه» نگفت در نتيجه فقط يك زن حامله شد، او هم يك كودكى در آورد كه نصف بدن بود، مراد از «جسدا» همانست.

__________________________________________________

(1) بخارى جزء دوم باب ما يجوز من العمل فى الصلاة.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 232

از جمله اينكه: سليمان وارد مستراح شد، شيطانى به نام صخر، انگشتر سليمان را از يكى از زنان او گرفت و چهل روز بر تخت سليمان نشست، سليمان فرارى بود، منظور از «جسدا» همان شيطان مارد است.

مرحوم طبرسى بعد از نقل مقدارى از آنها مى فرمايد: اعتمادى بر اين نقلها نيست ...

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 233

أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنَّا وَ ذِكْرى لِأُولِي الْأَلْبابِ (43) وَ خُذْ بِيَدِكَ ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ وَ لا تَحْنَثْ إِنَّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ (44) وَ اذْكُرْ عِبادَنا إِبْراهِيمَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ أُولِي الْأَيْدِي وَ الْأَبْصارِ (45)

إِنَّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ (46) وَ إِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ الْمُصْطَفَيْنَ الْأَخْيارِ (47) وَ اذْكُرْ إِسْماعِيلَ وَ الْيَسَعَ وَ ذَا الْكِفْلِ وَ كُلٌّ مِنَ الْأَخْيارِ (48)

41- ياد كن بنده ما ايوب را كه پروردگارش را ندا كرد، كه شيطان مرا رنج و عذاب مى دهد.

42- (گفتم) با پايت راه برو، كه اين محل شستشو است، خنك و نوشيدنى است.

43- و نيز اهل او و مانند اهل او را به او داديم از براى رحمت خاصى از جانب ما و براى بيدارى، براى خردمندان.

44- به دستت مشتى چوب بر گير و با آن بزن و نقض عهد مكن، ما او را صبور يافتيم بهتر بنده و بيشتر متوجه خدا بود.

45- ياد آر بندگان ما ابراهيم و اسحق و يعقوب را، كه صاحبان نيرو و بصيرت بودند.

46- ما آنها را با خصلتى پاك كه يادآورى آخرت بود، خالص نموديم. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 234

47- و آنها نزد ما از برگزيدگان و از نيكان بودند.

48- ياد آر اسماعيل و يسع و ذى الكفل را كه همه از نيكان بودند.

به سوار اطلاق شود به معنى دواندن است و اگر به راه رو نسبت داده شود به معنى راه رفتن مى باشد «اركض» راه برو.

مغتسل: محلّ شستشو و آبى كه با آن شستشو كنند.

بارد: برد: خنكى. بارد: خنك.

ضغث: (بكسر اوّل) دسته علف و تركه، و بفتح اول به معنى مخلوط كردن است.

لا تحنث: حنث: گناه. شكستن عهد و قسم. «لا تنحث» عهد مشكن.

اخيار: نيكان. مفرد آن خير است «خير» يعنى اختيار شده و برگزيده.

اسماعيل: نام دو نفر از پيامبران است، اسماعيل بن ابراهيم و اسماعيل صادق الوعد.

يسع: (بفتح اول و دوم) يكى از پيامبران است نام مباركش فقط دو بار در قرآن مجيد آمده است: انعام/ 86، ص/ 48 امّا راجع به شرح حال او چيزى در قرآن مجيد نيست. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 235

ذو الكفل: عليه السّلام از انبياء الهى است نام مباركش فقط دو بار در قرآن مجيد يافته است يكى در سوره انبياء/ 85 ديگرى در سوره ص/ 48 امّا شرح حال از او در كلام اللَّه نيامده است،

دعايش را پذيرفت و دستور داد در آبى شستشو كند تا از مرض رها گردد، خانواده اش نيز به او داده شد، در ايام ابتلا، زنش بى تابى كرد، ايوب سوگند خورد كه در صورت شفا يافتن او را تأديب نماند، دستور آمد يك مشت تركه برگير و با آن بزن تا نقض عهد نكرده باشى.

41- وَ اذْكُرْ عَبْدَنا أَيُّوبَ إِذْ نادى رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الشَّيْطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ.

به نظر مى آيد: مراد از مس شيطان، وسوسه هاى اوست كه در هنگام مرض و از بين رفتن خانواده اش، خيالات شيطانى ناراحتش مى كرده است در مناجات دوّم از مناجات خمسة عشر آمده است كه امام عليه السّلام مى فرمايد:

«الهى اشكو اليك ... شيطانا يغوينى قد ملاء بالوسواس صدرى»

درباره حضرت تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 236

رسول صلّى اللَّه عليه و آله آمده: وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّياطِينِ وَ أَعُوذُ بِكَ رَبِّ أَنْ يَحْضُرُونِ مؤمنون/ 98.

در مجمع البيان نقل شده: شيطان به او وسوسه مى كرد كه مرضت طول كشيد، خدايت به تو رحم نمى كند و نيز اموال و اهل او را كه از بين رفته بودند به يادش مى آورد، الميزان ترجيح مى دهد كه مراد مريض شدن او به وسيله شيطان است به الميزان رجوع شود.

منظور از نصب و عذاب ظاهرا يكى است كه وسوسه، رنج و عذاب است.

شايد لفظ «الضر» كه در سوره انبياء گذشت شامل وسوسه شيطان هم باشد در اينصورت مراد از أَنِّي مَسَّنِيَ الضُّرُّ ... ضرر بدن و وسوسه هر دو است.

42- ارْكُضْ بِرِجْلِكَ هذا مُغْتَسَلٌ بارِدٌ وَ شَرابٌ.

يعنى: دعايش را مستجاب كرديم و گفتيم با پايت راه برو، معلوم ميشود كه از كثرت مرض قدرت راه

رفتن نداشته است، خدا اوّل به پاهايش قدرت داد، آن وقت از چشمه اى كه خدا به وجود آورده غسل كرده و نوشيد، تا ظاهر و باطنش شفا يافت، لفظ مغتسل حاكى از شستشو و شراب حاكى از نوشيدن است.

43- وَ وَهَبْنا لَهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنَّا وَ ذِكْرى لِأُولِي الْأَلْبابِ.

آيه قبلى درباره بدن ايوب عليه السّلام بود، اين آيه درباره خانواده اوست ظهور آيه در آنست كه خانواده اوليش برگشته است، از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده: خدا كسانى از اهل او را كه قبل از بليّه مرده بودند و آنهايى كه در حين بليّه مردند زنده كرد:

«روى عن ابى عبد اللَّه عليه السّلام انّ اللَّه تعالى احيا له اهله الذين ماتوا قبل البليّه و احيا له اهله الذين ماتوا و هو فى البليّه».

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 237

بعضى ها گفته اند: خانواده او متفرق شده بودند، بعد از شفا يافتن او به دورش جمع گرديدند وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ نشان مى دهد به تعداد خانواده قبلى اش بر خانواده او افزوده است.

رَحْمَةً مِنَّا وَ ذِكْرى لِأُولِي الْأَلْبابِ يعنى: صحت يافتن بدنش و برگرداندن اهلش به علّت رحمت و عاطفه مخصوص ما بود و نيز خواسته ايم به خردمندان يادآورى باشد كه اگر به خدا روى آورند مانند ايّوب مشمول رحمت خدا مى شوند. مانند: رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ ذِكْرى لِلْعابِدِينَ انبياء/ 84 درباره ايّوب عليه السّلام افسانه هايى هست كه در نكته ها خواهد آمد.

44- وَ خُذْ بِيَدِكَ ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ وَ لا تَحْنَثْ إِنَّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ.

در مجمع البيان و جوامع الجامع فرموده: در موقع ابتلا زنش حرفى زد كه ايّوب را خوش نيامد، قسم

خورد اگر شفا يابد، صد تازيانه به او بزند لذا دستور رسيد مشتى تركه خرما و نظير آن را به دست بگير و يك دفعه بزن تا به سوگند خود عمل كرده باشى، به نظر مى آيد زنش به او خشونت كرده كه چرا از خدا براى خودت عافيت نمى خواهى؟ ايّوب ناراحت شده و سوگند ياد كرد بعد از شفا يافتن تأديبش نمايد، اين حكم درباره حد مريض در فقه اسلامى هست كه چوبها را جمع كرده و يك دفعه مى زنند.

إِنَّا وَجَدْناهُ صابِراً يعنى: ما او را در بلايايى كه پيش آورديم، خويشتن دار يافتيم، آن گاه در بيان مقام والاى او فرموده نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ، رسد آدمى به جايى كه خداوند عالم درباره او چنين سخن بفرمايد.

45- وَ اذْكُرْ عِبادَنا إِبْراهِيمَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ أُولِي الْأَيْدِي وَ الْأَبْصارِ. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 238

فداكاريهاى اين بزرگواران به آن حضرت روشن بوده لذا احتياج به توضيح بيشتر نبوده است.

مراد از أُولِي الْأَيْدِي نيرومند بودن آنها در به جاى آوردن فرمانهاى خدا و استقامت در راه اوست و نيز صاحبان بصيرت و بينايى بوده اند، از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده:

«اولوا القوة في العبادة و الصبر فيها (صافى).

46- 47- إِنَّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ وَ إِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ الْمُصْطَفَيْنَ الْأَخْيارِ.

اين آيه تعليل آيه قبلى است منظور از «خالصة» خلصت خالص و غير مشوب است، ذِكْرَى الدَّارِ بيان خالصه است يعنى: ما آنها را با يك خصلت غير مشوب براى خود خالص و مخصوص كرده ايم، آن خصلت عبارت است از ياد آورى دار آخرت.

از اين سخن روشن مى شود كه عقيده به روز قيامت علّت نيرومند

بودن انسان براى اطاعت حق و داراى بصيرت بودن است چنان كه انكار روز قيامت بيشتر از هر عامل ديگرى انسان را بى بند و بار مى كند. آيه دوم نشان مى دهد كه آنها براى هدايت انسانها انتخاب شده و در درجه كامل ايمان و توحيد قرار گرفته اند.

48- وَ اذْكُرْ إِسْماعِيلَ وَ الْيَسَعَ وَ ذَا الْكِفْلِ وَ كُلٌّ مِنَ الْأَخْيارِ.

گفته شد كه اخيار جمع خير مقابل شر است، بعضى آن را جمع خير (با تشديد) گفته اند، در قرآن مجيد راجع به شرح حال «يسع ذى الكفل» مطلبى ذكر نشده در نكته ها به مجملى از شرح حال آن دو اشاره خواهيم نمود.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 239

خداوند يك هادى و پيامبر را كه بايد مردم پيش او بيايند و هدايت شوند به وضعى بياندازد كه بدنش بگندد و مردم او را در مزبله اندازند تا ميزان صبر او را معلوم نمايد.

در تورات فعلى كتاب ايوب باب دوم آمده است: پس شيطان از حضور خداوند بيرون رفته، ايوب را از كف پا تا كله اش بدملهاى سخت مبتلا ساخت، او سفالى گرفت تا خود را بخراشيد و در ميان خاكستر (مزبله) نشسته بود.

در بحار الانوار از خصال صدوق از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده كه ... ايوب با همه محنتهايش، بوى او بد نشد، صورتش ناپسند نگرديد چرك تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 240

و خونى از بدنش بيرون نيامد، كسى به هنگام ديدن او، از وى متنفر نگرديد و وحشت ننمود و در هيچ جاى بدنش كرم توليد نگرديد .... «1».

مجلسى رحمه اللَّه بعد از نقل اين خبر فرموده: اين خبر به مذهب اهل كلام از اماميه اوفق است كه گفته اند: پيامبران از تنفر آور بودن منزه هستند آن گاه از سيد مرتضى علم الهدى نقل مى كند كه گفته است: مرضهايى كه انسان از ديدن آنها تنفر مى كند، هيچ يك در انبياء نبايد باشد.

از سوره انبياء از حضرت عبد العظيم بن عبد اللَّه حسنى نقل شده كه گويد: به حضرت ابى جعفر امام جواد صلوات اللَّه عليه نوشتم و از ذو الكفل سؤال كردم كه اسمش چه بود و آيا از مرسلين بود يا نه؟

در جواب مرقوم فرمود: خداوند صد و بيست چهار هزار پيامبر مبعوث فرموده است سيصد و سيزده نفر از آنها «مرسل» بودند و ذو الكفل از آنان است، او بعد از سليمان بن داود بود، ميان مردم مانند داود قضاوت مى كرد اصلا به خشم نيامد مگر براى خدا، نامش عدويا بن ادارين بود.

__________________________________________________

(1) بحار ج 12/ 348 ط جديد.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 241

نشسته اند، مى خواهند ميوه زياد و نوشيدنى را.

52- و در نزد آنهاست زنان كوتاه نگاه همسال.

53- اين است آنچه براى روز حساب وعده مى شويد.

54- اين است رزق ما كه تمام ناشدنى است.

55- اين است، طاغيان را بازگشت بدى هست.

56- جهنم كه بر آن داخل مى شوند و مهياى بدى است.

57- اين آب جوشان و چرك است بچشيد آن را.

58- و حميم ديگرى مانند آن كه انواع مى باشند.

59- اين فوجى است كه با شما داخل آتش مى شود، فراخى مباد آنها را كه داخل آتش مى شوند.

60- گويند: بلكه شما را فراخى مباد كه شما آن را براى ما مقدم كرديد، آتش بد قرارگاه است.

61- گويند: پروردگارا هر كه اين را براى ما پيش فرستاده در آتش عذاب او را مضاعف كن.

62- و گويند: چه شده بر ما، مردانى كه از اشرار مى شمرديم نمى بينيم؟

63- آيا آنها را مسخره گرفته (و اشتباه كرديم) يا چشمهايمان از آنها منحرف شده است؟

64- اين حق است يعنى مخاصمه اهل آتش.

چرك بد بو معنى كرده، راغب آنچه از پوست بدن اهل آتش متقاطر مى شود گفته است، بعضى آن را آب كدر و كثيف گفته اند، آن فقط دو بار در كلام اللَّه آمده است.

شكل: مثل. شبيه، طبرسى فرموده: به فتح اول، شبيه و به كسر آن نظير در حسن است.

مقتحم: اقتحام وارد شدن به سختى. راغب گويد: قرار گرفتن در وسط سختى مخوف است «مقتحم» وارد شونده.

مرحبا: رحب: وسعت و فراخى. «مرحبا بك» يعنى بوسعت و فراخى برسى.

قرار: مصدر است به معنى ثبات، و اسم مكان است به معنى محل استقرار.

سخرى: (به ضم و كسر سين) به دو معنى آيد: مسخره شده و تسخير تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 244

شده، اما طبرسى در ذيل آيه 110 مؤمنون فرموده: در صورت ضم، فقط به معنى تسخير شده آيد.

زاغت: زيغ: منحرف شدن چشم و قلب، زاغَتِ الْأَبْصارُ چشمها منحرف شد.

ياد خواهند شد، ولى در ضمن حالات ايوب گفته شد: وَ ذِكْرى لِأُولِي الْأَلْبابِ لذا بهتر است به همان معنى باشد كه گفتيم.

مراد از «المتقين» ظاهرا عموم متقين اعم از انبياء و پيروان آنهاست تنكير «حسن» براى تفخيم است.

50- جَنَّاتِ عَدْنٍ مُفَتَّحَةً لَهُمُ الْأَبْوابُ.

اين آيه و ما بعد آن بيان «حسن مأب» است «عدن» به معنى خلود و دوام تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 245

مى باشد، مُفَتَّحَةً ... ظاهرا كنايه از ممنوع نبودن است، الف و لام «الأبواب» عوض از مضاف اليه و تقدير آن «ابوابها» مى باشد، به قولى وقت رسيدن ملاحظه مى كنند كه درهاى آن باز است.

51- مُتَّكِئِينَ فِيها يَدْعُونَ فِيها بِفاكِهَةٍ كَثِيرَةٍ وَ شَرابٍ.

يعنى نشستگانند بر تختها، عرب به نشستن نيز اتكاء گويد. منظور از يَدْعُونَ فِيها دستور دادن به خادمان بهشت است «متكئين» حال است از متقين، «كثيرة» وصف «فاكهة» مى باشد، در مجمع البيان و الميزان فرموده: مراد آنست كه چون ميوه و نوشيدنى را بخوانند، خود به خود پيش آنها حاضر مى شوند.

اگر چنين باشد، مراد آنست كه اهل بهشت خدا صفت مى شوند و به محض اراده كردن، ميوه و شراب نزد آنها حاضر مى شود، شواهدى از آيات و روايات در دست است كه اهل بهشت لا اقل مقدارى كارهاى خويش را با اراده و بدون ابزار انجام مى دهند.

52- وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ أَتْرابٌ يعنى «أزواج قاصرات الطرف» كه ديد و نگاهشان را به شوهران خود منحصر كرده اند، به ديگران علاقه ندارند درباره اتراب گفته اند كه آنها با يكديگر همسال هستند عجوزه پيرزن نيستند و نيز گفته اند كه با شوهران خود همسال مى باشند احتمال دوم قويتر است يعنى «اتراب لازواجهن».

53 و 54- هذا

ما تُوعَدُونَ لِيَوْمِ الْحِسابِ إِنَّ هذا لَرِزْقُنا ما لَهُ مِنْ نَفادٍ هذا اشاره است به نعمتهايى كه اشاره شد، خطاب به متقين است، در آيه ديگرى آمده: ما عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ باقٍ نحل/ 96 55- هذا وَ إِنَّ لِلطَّاغِينَ لَشَرَّ مَآبٍ تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 246

گويند «هذا» اشاره به ما قبل است يعنى «هذا للمتقين» آن گاه شروع به عذاب طاغيان شده است و نيز «هذا» را اسم فعل گفته اند يعنى «خذ ذا».

56- جَهَنَّمَ يَصْلَوْنَها فَبِئْسَ الْمِهادُ.

بيان «شر مأب» است در كلمه «صلى» دخول با قيد ملازمت وجود دارد، مهاد وصف جهنم مى باشد.

57- هذا فَلْيَذُوقُوهُ حَمِيمٌ وَ غَسَّاقٌ يعنى: «هذا حميم و غساق فليذوقوه» فعل «فليذوقوا» دلالت بر اكراه آنها از خوردن دارد.

58- وَ آخَرُ مِنْ شَكْلِهِ أَزْواجٌ لفظ «آخر» تقديرش «و هذا آخر» است يعنى اين حميم و غساق ديگرى از جنس آن حميم و غساق است و آنها انواع مى باشند.

59- هذا فَوْجٌ مُقْتَحِمٌ مَعَكُمْ لا مَرْحَباً بِهِمْ إِنَّهُمْ صالُوا النَّارِ از اين آيه تخاصم پيشوايان ستمگر و تابعان آنها شروع مى شود، مراد از «هذا فوج» تابعان و پيروان است، جمله هذا فَوْجٌ مُقْتَحِمٌ مَعَكُمْ خطاب است به پيشوايان، يعنى مأموران خدا به پيشوايان گويند: اين فوج تابعان است كه با شما داخل آتش خواهند شد. آنها در جواب خواهند گفت: لا مَرْحَباً بِهِمْ يعنى بر اين تابعان فراخى و وسعت مباد كه داخل آتش خواهند شد.

إِنَّهُمْ صالُوا ... در بيان آنست كه: با ما بودن چه فائده اى دارد آنها هم با ما داخل آتش خواهند شد.

60- قالُوا بَلْ أَنْتُمْ لا مَرْحَباً بِكُمْ أَنْتُمْ قَدَّمْتُمُوهُ لَنا فَبِئْسَ الْقَرارُ جواب تابعان

است به متبوعان كه شما را فراخى مباد، شما بوديد كه ما را به اين روز سياه انداختيد فَبِئْسَ الْقَرارُ براى تبكيت آنهاست يعنى در تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 247

قرارگاه بدى خواهيد بود.

61- قالُوا رَبَّنا مَنْ قَدَّمَ لَنا هذا فَزِدْهُ عَذاباً ضِعْفاً فِي النَّارِ ادامه قول تابعان است كه براى متبوعان عذاب مضاعف خواهند خواست «هذا» اشاره به عذاب است، «ضعفا» تقديرش «ذا ضعف» مى باشد.

62 و 63- وَ قالُوا ما لَنا لا نَرى رِجالًا كُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِيًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصارُ اين سخن اهل آتش است كه چون مؤمنان را در آتش نمى بينند مى گويند مردانى را كه در دنيا از اشرار مى دانستيم چرا نمى بينيم؟ آيا آنها را در دنيا مسخره گرفتيم و در اينكار خطا كرديم و آنها اهل نجات بودند؟ يا با ما در آتشند ولى چشم ما آنها را نمى بيند؟

مجمع البيان در معنى: أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِيًّا كه با همزه استفهام است فرموده: «اتخذناهم هزءا فى الدنيا فاخطأنا» الميزان نيز چنان گفته است.

64- إِنَّ ذلِكَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ لفظ «ذلك» اشاره است به تخاصم گذشته، يعنى اين مخاصمه و مجادله حتمى و ثابت است، آن گاه مشار اليه «ذلك» بيان شده كه تخاصم اهل النار باشد.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 248

(71) فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ ساجِدِينَ (72) فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ (73) إِلاَّ إِبْلِيسَ اسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الْكافِرِينَ (74)

قالَ يا إِبْلِيسُ ما مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِيَدَيَّ أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالِينَ (75) قالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ (76) قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّكَ رَجِيمٌ (77) وَ إِنَّ عَلَيْكَ لَعْنَتِي إِلى يَوْمِ الدِّينِ (78) قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِي إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ (79)

قالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ (80) إِلى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ (81) قالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ (82) إِلاَّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ (83) قالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ (84)

لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ (85) قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ (86) إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرٌ لِلْعالَمِينَ (87) وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِينٍ (88)

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 249

65- بگو من فقط انذار كننده ام، معبودى جز خداى يكتا و غالب نيست.

66- پرورش دهنده آسمانها و زمين و آنچه در ميان آنهاست، توانا و آمرزنده است.

67- بگو: قرآن خبر بزرگى است.

68- شما از آن رو گردانيد.

69- من به جمعيت بالاتر، آن گاه كه اختصام مى كردند علمى نداشتم.

70- فقط به من وحى مى شود كه من انذار كننده آشكارى هستم.

71- ياد كن كه خدايت به ملائكه فرمود: من بشرى از گل خواهم آفريد.

72- چون او را ساختم و در او از روح خود دميدم بر او سجده كنان بيافتيد.

73- ملائكه همه و تمامى سجده كردند. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 250

74- مگر ابليس كه تكبر كرد و از كافران گرديد.

75- خدا فرمود، اى ابليس چه عامل مانع شد از سجده ات به آنچه با

دو دست خود آفريده ام آيا خودت را بزرگ ديدى و يا از بزرگان هستى؟

76- گفت: من بهتر از او هستم، مرا از آتش و او را از گلى آفريده اى.

77- فرمود از آنجا خارج شو، تو رانده شده اى.

78- لعنت من تا روز جزا بر تو است.

79- گفت: خدايا تا روزى كه مبعوث مى شوند مهلتم ده.

80- فرمود: تو از مهلت شدگانى.

81- تا وقت روز معين.

82- گفت: به عزتت سوگند، همه شان را گمراه خواهم كرد.

83- مگر بندگانت از آنها كه خالص شده اند.

84- فرمود: سخن من حق است، حق را مى گويم.

85- به طور حتم و يقين. جهنم را از تو و پيروان تو پر خواهم كرد.

86- بگو: از شما پاداشى نمى خواهم و من از اهل تصنع نيستم.

87- نيست قرآن مگر بيدارى، جهانيان را.

88- حتما (صدق بودن) خبر آن را بعد از زمانى خواهيد دانست.

خدايى كه تواناست و عجز و نيازى در او نيست و خدايى كه صفت گذشت و اغماض را دارد يعنى از عزت و توانايى خود سوء استفاده نمى كند.

67 و 68- قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِيمٌ أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ آيه ما كانَ لِي مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْلى و آيه وَ الْقُرْآنِ ذِي الذِّكْرِ نشان مى دهد كه ضمير «هو» به قرآن راجع است يعنى قرآن خبر پر فائده تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 252

بزرگى است كه شما از آن رو گردانيد.

69- ما كانَ لِي مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْلى إِذْ يَخْتَصِمُونَ اين آيه و آيه بعدى توجيه «نبأ عظيم- منذر» است يعنى من به عنوان يك بشر، علمى به ملاء اعلى و اختصام شيطان با ملائكه درباره سجده آدم نداشتم بس آنچه مى گويم از روى وحى مى گويم، به نظرم منظور از «يختصمون» گفتگوى ملائكه با ابليس است درباره سجده آدم، معلوم مى شود كه پس از فرمان پروردگار با هم مخاصمه كرده اند، بالاخره ابليس به سجده حاضر نشده است.

در مجمع البيان و الميزان گفته: اختصام همانست كه در آيات وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً ... اما آنجا گفتگو با خداست نه مخاصمه ميان خود.

در روايات آمده: كه اختصام آنها در كفارات و درجات است كفارات يعنى وضو گرفتن در سرماى شديد و رفتن به جماعت و انتظار نماز بعد از نماز درجات يعنى افشاء سلام و اطعام طعام و نماز خواندن در شب وقتى كه مردم در خوابند ولى اين روايات با آيه سازگار نيست.

70- إِنْ يُوحى إِلَيَّ إِلَّا أَنَّما أَنَا نَذِيرٌ مُبِينٌ يعنى علمى به ملاء اعلى نداشتم آنچه مى گويم وحى است و به

من وحى نمى شود مگر آنكه من انذار كننده ام.

71- إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِينٍ از اينجا جريان خلقت آدم و سجده ملائكه شروع مى شود، علت نقل اين ماجراى ظاهرا آنست كه ريشه مخالفت با حق از اينجا آغاز مى شود، «طين» به گل خشكيده نيز گفته مى شود.

72- فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ ساجِدِينَ تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 253

در آياتى نظير اين آيه گفته ايم: منظور از «سويته» ساختن و پرداختن جسد آدم از گل و از نفخ روح، دميدن حيات در او و مبدل شدن به انسان است و نيز گفته ايم ظهور آيات آنست كه خلقت آدم بدون سابقه و انفجارى بوده است مانند مبدل شدن عصاى موسى به مار، منظور از افتادن به سجده ظاهرا خضوع در مقابل آدم و اقرار به لياقت او در خليفة اللهى است.

73- فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ.

دو تا تأكيد نشان مى دهد كه احدى از ملائكه از اين حكم مستثنى نبوده است.

74- إِلَّا إِبْلِيسَ اسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الْكافِرِينَ مگر ابليس كه خودبين شد و امتناع كرد، به نظر مى آيد «كان» منسلخ از زمان و به معنى «شد» است، نه اينكه قبلا از كافران بود على هذا «كان» تامه است.

به صريح آيه إِلَّا إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ كهف/ 50 شيطان از ملائكه نبود، لذا جمله إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ به طور تغليب به ابليس شامل است، آن ملعون نيز شمول خطاب را مى دانست، لذا نگفت: خدايا خطاب به ملائكه بود نه به من.

75- قالَ يا إِبْلِيسُ ما مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِيَدَيَّ أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالِينَ مراد از

«يدى» شايد اهتمام به خلقت آدم است مانند كسى كه بگويد اين كار دست من است. در روايتى از حضرت رضا صلوات اللَّه عليه، «يدى» به قدرت تفسير شده است. در اينصورت تثنيه براى تأكيد است، خطاب و استفهام براى توبيخ است و نيز در مقام توبيخ فرموده: آيا خودت را بزرگ ديدى يا تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 254

واقعا از برترها بودى، كه سجده براى تو لايق نبود؟ احتمال دارد مراد از دو دست علم و حكمت باشد.

76- قالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ اشتباه ملعون در اينجا بود و فكر نمى كرد كه خلقت از يك نوع آتش، چه برترى مى تواند داشته باشد و چگونه او از آدم بهتر مى شود؟!! وانگهى او مأمور به اطاعت از خدا بود، او را خداى حكيم مى دانست لازم بود متوجه شود كه در اين كار خدا را حكمتى است، پس اين جز يك عصيان و طغيان نمى تواند باشد، لذا خداوند ديگر جواب نداده و ساقطش كرد.

در نهج البلاغه فرموده: «

فعدو اللَّه امام المتعصبين و سلف المستكبرين الذى وضع اساس العصبية

». 77 و 78- قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّكَ رَجِيمٌ وَ إِنَّ عَلَيْكَ لَعْنَتِي إِلى يَوْمِ الدِّينِ.

در سوره اعراف آمده: فَاهْبِطْ مِنْها فَما يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فِيها/ 13 ضمير منها در هر دو حمل ظاهرا راجع به منزلت و مقام است كه مانند ملائكه بود و نيز حق آنست كه شيطان با مجرد تمرد و عصيان از منزلت خويش افتاد، اين آيه بيان افتادن اوست مگر آنكه بگوئيم: منظور خارج شدن از ميان ملائكه است فَإِنَّكَ رَجِيمٌ تعليل خروج است كه ديگر از رحمت

من رانده شدى و آنجا محل رحمت است نبايد در آنجا بمانى. راجع به لَعْنَتِي إِلى يَوْمِ الدِّينِ رجوع شود به سوره حجر/ 35.

79- قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِي إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ.

ظهور رجيم و لعين بودن آن بود كه از بين برود و يا قدرتش سلب شود لذا مهلت خواست، در سوره حجر/ 36، اين آيه و آيه بعدى مشروحا تفسير تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 255

شده است.

80 و 81- قالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ إِلى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ.

ابليس تا روز بعث مهلت خواست على هذا لازم بود كه بعد از شروع انقراض عالم، ميان دو نفخ صور نيز در مهلت باشد ولى بعد از مردن همه انسانها در نفخه اوّل، ديگر حكمتى براى مهلت او نبود، لذا فرمود: اين مهلت تا روز وقت معلوم است كه ظاهرا نفخه اوّل باشد «منظرين» نشان مى دهد كه مهلت داده شدگان زياد هستند.

82 و 83- قالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ.

تفسير آن در سوره حجر ديده شود، جمع آمدن «أغويناهم» حاكى است كه مسئله تنها درباره آدم نبوده بلكه همه انسانها در نظر بوده است.

84- 85- قالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ وعده آتش است به ابليس و پيروان او، وعده مؤكد و حتمى، «فالحق» تقديرش «فقولى الحق»، مقسم به آن لَأَمْلَأَنَّ ... است، وَ الْحَقَّ أَقُولُ جمله معترضه است يعنى: سخن من حق است و حقّ را مى گويم كه جهنم را از تو و پيروان تو پر خواهم كرد، در الميزان فرموده گويا مراد از «منك» جنس است تا شامل ابليس و سائر شياطين نيز گردد.

86- قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ

أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ نوعى استدلال است بر ذكر بودن قرآن و بر «منذر» بودن آن حضرت، يعنى اگر از اين تبليغ نظرم جاه و مال بود مى توانستيد درباره نبوت من شك كنيد، حال آنكه اجرى از شما نمى خواهم و اهل تصنع هم نيستم كه خودم را بيجا به زحمت اندازم، گويا تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 256

مراد آنست كه نه چيزى مى خواهم و نه حاضرم بدون فرمان خدا چيزى بر خود تحميل كنم و رنج بى فائده بكشم.

87- إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعالَمِينَ بلكه قرآن بيدارى است براى همه جهانيان در همه جا و در هر عصر، از همه جهانيان در هر عصر چگونه مى شود مزد دريافت كرد آن وقت در ادامه مطلب فرموده:

88- وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِينٍ يعنى آنچه نسبت به آينده خبر داده است از پيروزى حق و خذلان باطل و نزول عذاب و آمدن آخرت، خواهيد دانست و كه همه گفته هايش بر حقّ بوده است.

روز پانزدهم ذو الحجة الحرام هزار و چهار صد و چهار هجرى مصادف با روز ولادت حضرت امام هادى صلوات اللَّه عليه، مطابق 20/ 6/ 1363، تفسير سوره مباركه ص به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 257

ظاهر آنست كه همه سوره به يك بار نازل شده است.

(غرض سوره) 5- در اين سوره به اين مطلب كه بايد رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله خدا را عبادت كند بسيار اهميت داده شده است نظير فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ/ 2، آن گاه بعد از چند آيه مى فرمايد: قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ/ 11، سپس بعد از دو آيه مى فرمايد: قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ دِينِي فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ/ 14 و نيز فرمايد: بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَ كُنْ مِنَ الشَّاكِرِينَ/ 66 و در مقام تهديد مى فرمايد: لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ/ 65.

و نيز در مقام بر حذر داشتن كه مبادا از تلقينات مشركان اطاعت كنى فرمود:

أَ لَيْسَ اللَّهُ بِكافٍ عَبْدَهُ وَ يُخَوِّفُونَكَ بِالَّذِينَ مِنْ دُونِهِ .../ 36، آن گاه در آيه 65 فرموده: قُلْ أَ فَغَيْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّي أَعْبُدُ أَيُّهَا الْجاهِلُونَ.

از اينها چنان كه الميزان فرموده: معلوم مى شود كه مشركان از آن حضرت خواسته اند از دعوت خود دست بردارد و متعرض خدايان آنها نشود و او را از غضب خدايان خود ترسانده اند و نيز او را به عبادت آنها خوانده اند، اين جريان سبب نزول سوره با آن لجن موكد گرديده است.

علاوه بر اين: سوره مباركه مسئله توحيد و يگانگى خدا و نفوذ قدرت او را در اراده كائنات در حدّ اعلى از راه عقل و وحى آسمانى بيان مى كند و از آنها نتيجه مى گيرد كه خلقت و تدبير كائنات در دست خداست، عبادت و اطاعت خاصّ اوست و نيز مسئله معاد را مطرح كرده و در آخر مى فرمايد: تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص:

259

متّقيان گروه گروه به بهشت و كفّار فوج فوج رهسپار آتش خواهند شد.

راه زندگى آن نيست كه انسان در دفع مضرات و جلب منافع به مجسمه ها و مخلوق روى آورد و زندگى خويش را با رسومات از خود ساخته به آخر رساند و گرنه خلقت او عاطل و باطل خواهد بود، خدا از خلقت او غرضى دارد، رسيدن به آن هدف و غرض، در اطاعت و زندگى از نظر خداست.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 260

رحيم

1- اين كتاب از جانب خداى توانا و حكيم نازل شده است.

2- ما اين كتاب حق را به تو نازل كرده ايم خدا را پرستش كن در حالى كه عبادت را براى او خالص كرده اى.

3- بدانيد فقط عبادت خالص براى خداست، كسانى كه جز خدا سرپرستان گرفته اند و مى گويند ما اينها را عبادت نمى كنيم مگر براى آنكه ما را بخدا نزديك كنند، خدا ميان آنها در آنچه اختلاف مى كنند داورى خواهد كرد، خدا كسى را كه دروغگو و كافر است هدايت نمى كند.

4- اگر خدا مى خواست فرزندى اخذ كند، از آنچه مى آفريند برميگزيد، منزه است او، فقط اوست خداى واحد و قهار.

5- آسمانها و زمين را بحق آفريد، شب را بر روز و روز را بر شب مى پيچد، آفتاب و ماه را رام كرده، همه تا مدتى معين روانند، بدانيد كه فقط اوست توانا و آمرزنده.

6- شما را از يك شخص تنها آفريد، سپس زوج او را از جنس خود قرار داد، براى شما هشت جفت چهار پايان به وجود آورد، در شكمهاى مادرانتان به تدريج شما را مى آفريند در ظلمتهاى سه گانه، آن خدا پروردگار شماست، حكومت او راست، الهى جز او نيست ...

7- اگر كفران كنيد خدا از شما بى نياز است براى بندگان كفران را خوش ندارد و اگر شكر گذار باشيد آن را براى شما خودش دارد، هيچ نفس متحمل گناه ديگرى نمى شود، آن گاه بازگشت شما به سوى خداست از حقائق اعمالتان به شما خبر مى دهد.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 262

مراد دين باشد كه طريقه زندگى است.

زلفى: مصدر است به معنى تقرّب و نيز به معنى مقام و منزلت آيت، مراد از آن در آيه معناى مصدرى است.

كفار: بسيار كافر و بسيار ناسپاس: با قرائن معلوم مى شود.

واحد: ظاهرا وقتى كه اين كلمه وصف خدا آيد نظر به عدد است يعنى يكى است و دو تا يا بيشتر نيست. راغب «بى تجزى و بى تكثّر» گفته است.

قهار: بسيار غالب و توانا.

يكور: كور و تكوير: پيچيدن و جمع كردن در مجمع البيان انداختن چيزى بالاى چيزى گفته است، فيومى در مصباح گويد «كار العمامة كورا: ادارها على رأسه» و نيز آمده: «كور العمامة عن رأسه تكويرا: لفّها».

ازواج: جمع زوج به معنى جفت. در زبان عرب به هر يك از نر و ماده زوج گفته مى شود مثل اسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ كه مراد زن آدم است و مثل قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجادِلُكَ فِي زَوْجِها كه مراد مرد است، زوجه و زوجات در قرآن نيست.

تصرفون: صرف: برگرداندن. خواه ظاهرى باشد يا از حالى به حالى مراد از آن معناى دوّم است «تصرفون»: برگردانده مى شويد. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 263

يرضه: در اصل «يرضاه» بود الف آن در اثر جزم كه جواب ان شرطيه است حذف گرديده، هاء آن را بعضى ساكن و بعضى مضموم و با اشباع و بعضى مضموم بلا اشباع خوانده اند (مجمع البيان).

وازره: وزر، بار، اغلب درباره گناه به كار رود، «وازرة» صفت نفس است يعنى نفسى كه بار گناه دارد.

ذات: صاحب و قرين بِذاتِ الصُّدُورِ آنچه مصاحب و قرين سينه هاست (مكنونات خاطر).

از جانب خداست، فقط خدا را بندگى كن. آنهايى كه غير خدا را بندگى مى كنند در اشتباهند، دروغگو و ناسپاسند، مورد هدايت خدا نيستند.

خدا در اداره جهان براى خويش فرزندى و شريكى اتخاذ نكرده است، براى واحد قهار فرزندى نمى تواند باشد.

خلقت آسمانها و زمين و اداره آنها خاص خداست، شما را نيز او آفريده است على هذا پرستش مخصوص اوست، اگر او را عبادت كنيد آن براى شما بهتر است و اگر كافر باشيد حاجتى به شما ندارد، بازگشت همه شما به سوى اوست، از كارتان با خبر است. ناگفته نماند: همه آيات فرمان پرستش خدا و استدلال به آنست.

1- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ.

ترجمه و تفسير آيه بسمله در سوره فاتحة الكتاب گذشت، خلاصه اين آيه آنست كه. اين قرآن از جانب خداى توانا و حكيم است، تَنْزِيلُ الْكِتابِ تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 264

خبر مبتداى محذوف و اضافه صفت به موصوف است و آن به معناى مفعول و «منزل» مى باشد يعنى: «هذا كتاب منزل من اللَّه» طبرسى رحمه اللَّه فرموده:

تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ مبتداء و خبر است.

«العزيز» خداى توانا كه دستى بالاى دست او نيست فعّال ما يشاء است و در عين حال حكيم است، كار را از روى مصلحت انجام مى دهد، قرآن از روى مصلحت بشر نازل شده از جانب خداى توانا.

2- إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ.

مشروح آيه سابق و نتيجه گيرى از انزال كتاب است «بالحق» حال است از «الكتاب» يعنى كتابى كه ملتبس به حق است فرمان «عبادت به خدا» در آن حق است، پس خدا را عبادت كن در

حالى كه عبادت را براى او خالص و مخصوص كرده اى و غير خدا در آن شركتى ندارد.

منظور از عبادت فقط نماز و روزه و اعمال عبادى نيست، بلكه: زندگى كردن مطابق دستورات خداست، اعمال عبادى باشد يا غير عبادى. مراد از «الكتاب» همه قرآن است، آنچه تا وقت نزول اين سوره نازل شده بود و آنچه در علم خدا بود كه نازل شود، مگر آنكه منظور فقط اين سوره باشد.

3- أَلا لِلَّهِ الدِّينُ الْخالِصُ وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فِي ما هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ.

صدر آيه توضيح فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ است يعنى فقط عبادت خالص مال خدا و مخصوص خداست به عبارت ديگر: خدا فقط عبادتى را قبول مى كند كه خالص و فقط براى خدا باشد، عبادت شرك آلود يا عبادت غير خدا مورد قبول خدا نيست.

آن گاه در همين رابطه فرموده: بت پرستان كه جز خدا، اصنام را تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 265

مى پرستند بيراهه رفته اند، خدا خود ميان آنها داورى خواهد كرد. كلمه «اولياء» نشان مى دهد كه بتها را ضارّ و نافع مى دانسته اند، ما نَعْبُدُهُمْ تقديرش «يقولون ما نعبدهم» است «زلفى» مفعول مطلق و تقدير آن «ليقربونا تقريبا» مى باشد.

ناگفته نماند مشركان مكّه به معاد عقيده نداشتند، على هذا منظورشان تقرب دنيوى و موفّق شدن در كارهاى دنياست.

به نظر مى آيد: فاعل «يختلفون» پيامبران و اهل اخلاص از يك طرف و كفّار از طرف ديگر باشد و شايد فاعل آن مشركان باشد يعنى «يختلفون مع الانبياء» در اينصورت اختلاف در جاى انكار است.

إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي مَنْ هُوَ كاذِبٌ كَفَّارٌ.

يعنى حكم خدا

در قيامت بر عليه مشركان خواهد بود كه آنها دروغگو و بسيار كافر هستند، هدايت ظاهرا ايصال به مطلوب است. ناگفته نماند: علامه طباطبائى در ذيل اين آيه فرموده: مشركان در واقع ارباب انواع را مى پرستيدند توجّه به اصنام از آن جهت بود كه ارباب انواع را بياد مى آوردند و در شكل آنها بودند، اين سخن و نقد آن در نكته ها خواهد آمد.

4- لَوْ أَرادَ اللَّهُ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَداً لَاصْطَفى مِمَّا يَخْلُقُ ما يَشاءُ سُبْحانَهُ هُوَ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ.

آنچه گذشت در رابطه با شرك عبادتى بود، اين آيه در نفى شكر ربوبى است از آيات شريفه معلوم مى شود كه منظور مشركان از اتخاذ ولد آن بود كه خدا فرزندى براى خود اخذ كرده و در اداره كار جهان شريك اوست چنان كه از آياتى نظير: قالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً سُبْحانَهُ هُوَ الْغَنِيُّ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ ...

يونس/ 68 على هذا بعد از نفى شرك عبادتى در آيه سوم در اين آيه خواسته شرك تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 266

ربوبى را نفى كند، يعنى ربوبيت جهان مانند خلقت آن خاص خداست، جز خدا كسى در اداره جهان دست اندر كار نيست.

الميزان فرموده: پسر بودن اگر به طور حقيقى باشد لازمه اش شريك بودن پسر با پدر در ذات و خواص و آثار آنست و اگر اعتبارى باشد، لازمه اش اشتراك در شئونات خاصه است مانند آقايى، حكومت، شرافت، تقدم و امثال آن، آيه لَوْ أَرادَ اللَّهُ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَداً ... دليل بر محال بودن اتخاذ ولد براى خدا به هر دو معنى است.

نگارنده گويد: علّت محال بودن آنست كه هر دو نوع فرزند بر

خلاف واحد و قهار بودن خداست و اگر خدا چنين مى كرد دليل مى شد كه او واحد و قهار نيست. به عبارت ديگر خدا واحد است در ذات و واحد است در صفات ذاتيه و واحد است در لوازم صفات ذات از قبيل خلقت و تدبير و عزت و كبرياء و قهار و بر هر چيز غالب است، پس محال است كه در قبال او چيزى باشد مستقل در بعضى از اين كارها.

در الميزان فرموده: اين آيه يك قياس استثنايى است كه نقيض مقدم در آن استثنا مى شود تا نقيض تالى را نتيجه بدهد يعنى: اگر خدا مى خواست فرزندى اخذ كند، آن را از بعضى مخلوق خود اختيار مى كرد، اما اين خواست محال است زيرا كه خدا واحد و قهار است پس اختيار بعضى از خلق براى فرزندى نيز محال است.

در خاتمه بايد دانست لَاصْطَفى مِمَّا يَخْلُقُ ما يَشاءُ براى آنست كه، غير از خلق خدا براى اختيار كردن چيزى نيست على هذا اگر اخذ ولد مى كرد لا بد مى بايست از مخلوق خود بكند.

5- خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ يُكَوِّرُ اللَّيْلَ عَلَى النَّهارِ وَ يُكَوِّرُ النَّهارَ تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 267

عَلَى اللَّيْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى أَلا هُوَ الْعَزِيزُ الْغَفَّارُ

اين آيه و آيه بعدى در رابطه با آنست كه خلقت و تدبير هر دو در دست خداست، على هذا او را شريكى نيست و عبادت خاص اوست. يُكَوِّرُ اللَّيْلَ ...

سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ ... در بيان تدبير و اداره جهان است، تكوير به معنى انداختن بعضى بر بعضى و پيچيدن بعضى بر بعضى، همانست كه شب به جاى روز و

روز به جاى شب آيد نظير: يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهارَ: اعراف/ 54 يعنى شب را بر روز مى پوشاند، آن در جاى وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ بقره/ 164 است كه شب و روز پيوسته در جاى يكديگر قرار مى گيرند.

تسخير شمس و قمر در مدارهاى خود و در فواصل معين از مصاديق تدبير است لِأَجَلٍ مُسَمًّى حاكى است كه اين تدبير تا مدتى خواهد بود. هُوَ الْعَزِيزُ الْغَفَّارُ عزت و غفران را به خدا منحصر مى كند و استدلال به توحيد است فقط اوست تواناى منحصر به فرد و آمرزنده بى نظير.

6- خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ يَخْلُقُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِي ظُلُماتٍ ثَلاثٍ.

آيه گذشته راجع به خلقت و تدبير همه كائنات بود، اين آيه راجع به خلقت انسان است، مراد از هشت زوج از چهار پايان شتر، گاو، بز و گوسفند است كه به اعتبار نر و ماده هشت زوج مى شود چنان كه در سوره انعام آمده:

ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ مِنَ الضَّأْنِ اثْنَيْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَيْنِ ... وَ مِنَ الْإِبِلِ اثْنَيْنِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَيْنِ .../

143. به كار رفتن لفظ انزال در خلقت آنها، شايد به علت وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ حجر/ 21 باشد كه انبارهاى هر چيز پيش از ظاهر شدن در دنيا در نزد خدا موجود است.

از همين قسم است يا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَيْكُمْ لِباساً يُوارِي سَوْآتِكُمْ اعراف/ تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 268

26 وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ ... حديد/ 25.

مراد از نفس واحده به قرينه آيات ديگر آدم ابو

البشر و از «زوجها» زن او «حوا» است «ثم» نشان مى دهد كه زنش مقدارى بعد از او آفريده شده است.

و شايد براى تراخى رتبى در كلام باشد، يعنى خلقت شما از دو فرد شروع شده است.

يَخْلُقُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ اگر من باب تغليب اولى العقل باشد راجع به انسان و چهارپايان هر دو است و گرنه خلقت چهارپايان بالملازمه از آن فهميده مى شود.

در مجمع البيان از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده كه ظلمات سه گانه را ظلمت شكم، ظلمت رحم و ظلمت بچه دان فرموده است، شروع خلقت همه اشياء در ظلمت و تاريكى است، حيوان باشد يا نبات. خدا مى داند در آن چه سرى هست.

ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ.

كلمه رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ حاكى از تدبير كل جهان و انسان است لا إِلهَ إِلَّا هُوَ نتيجه گيرى است از دو آيه فوق فَأَنَّى تُصْرَفُونَ تذكر به اشتباه انسان است كه به غير خدا روى مى آورد.

7- إِنْ تَكْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنْكُمْ وَ لا يَرْضى لِعِبادِهِ الْكُفْرَ وَ إِنْ تَشْكُرُوا يَرْضَهُ لَكُمْ.

يعنى: اين همه دعوت به توحيد براى نفع شماست و گرنه خدا را نيازى به عبادت شما نيست، در عين حال از كفران شما خوشنود نمى شود كه به ضرر شما و سبب آتش رفتن شماست، و نيز از شكر شما خوشنود مى شود كه سبب نجات شماست، مقتضاى مولويّت و معبود بودن آنست كه از سعادت بندگان خوشنود تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 269

و از بدبختى آنها ناخرسند باشد، اينكار منافى با نياز بودن نيست. ضمير «يرضه» راجع به شكر است كه از «تشكروا» فهميده مى شود.

وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ

وِزْرَ أُخْرى ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ مَرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ.

يعنى در مسئله كفران و مجازات، شخصى بار گناه شخص ديگر را حمل نمى كند، مؤنث آمدن «وازره» به اعتبار «نفس وازرة» است، اين خوشنودى و عدم خوشنودى راجع به دنياست.

آن گاه بازگشتتان به سوى خداى متعال است در آنجا حقائق اعمال بر شما كشف مى شود و حتى به كيفر و پاداش مكنونات خاطر نيز خواهيد رسيد، «ينبئكم» نشان مى دهد كه اعمال در شكل ديگرى ديده خواهند شد كه احتياج به خبر دادن پيش خواهد آمد.

و هيكلهاى ارباب و الهه هستند و در واقع عبادت مال ارباب است نه هيكلها و آنها ارباب انواع را عبادت مى كنند نه اصنام را ..

مرحوم علامه اين سخن را در چندين محلّ از تفسير الميزان تكرار كرده است به نظر مى آيد: اين مطلب را از عقائد يونان باستان اخذ كرده كه آنان درباره خدايان «آلپ» داشتند در صورتى كه چنين چيزى وجود داشته باشد.

به هر حال اين سخن مورد تصديق قرآن مجيد نيست در آيات از اين مطلب خبرى يافته نمى شود بلكه ظهور آيات آنست كه بت پرستان فقط توجهشان به اصنام بوده و آنها را ضارّ و نافع دانسته و به خود آنها پرستش ميكرده اند.

مثلا در جريان ابراهيم عليه السّلام و قومش آمده: إِذْ قالَ لِأَبِيهِ وَ قَوْمِهِ ما تَعْبُدُونَ. قالُوا نَعْبُدُ أَصْناماً فَنَظَلُّ لَها عاكِفِينَ قالَ هَلْ يَسْمَعُونَكُمْ إِذْ تَدْعُونَ أَوْ يَنْفَعُونَكُمْ أَوْ يَضُرُّونَ قالُوا بَلْ وَجَدْنا آباءَنا كَذلِكَ يَفْعَلُونَ شعراء/ 70- 74، ابراهيم از آنها مى پرسد آيا وقتى كه شما آنها را مى خوانيد حرف شما را مى شنوند؟ يا ضرر و نفعى مى رسانند؟ آنها در جواب وامانده مى گويند:

پدرانمان چنين مى كردند، اگر فرموده الميزان صحيح بود لازم بود آنها در جواب بگويند: ما كه اينها را پرستش نمى كنيم، بلكه ارواح آنها و ارباب را پرستش مى كنيم آنها نيز مى شنوند.

يا آنجا كه ابراهيم ميگويند: بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ كانُوا يَنْطِقُونَ آنها در جواب مى گويند: لَقَدْ عَلِمْتَ ما هؤُلاءِ يَنْطِقُونَ انبياء/ 63 تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 271

و 65، لازم بود در جواب بگويند: اينها سخن نمى گويند ولى ما كه باينها پرستش نمى كنيم.

يا آنجا كه مشركان به هود عليه السّلام مى گفتند: إِنْ نَقُولُ

إِلَّا اعْتَراكَ بَعْضُ آلِهَتِنا بِسُوءٍ هود/ 54 آيا نظرشان به خود اصنام بود يا به ارباب اصنام؟

يا آنجا كه درباره بتها مى گويد: وَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ ما يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِيرٍ إِنْ تَدْعُوهُمْ لا يَسْمَعُوا دُعاءَكُمْ ... فاطر/ 13، آيا منظور اصنام است يا ارواح اصنام؟ چرا در جواب نگفتند: اينها نمى شنوند ولى معبودهاى اصلى كه ارواح اينهاست مى شنوند؟

يا آنجا كه در محكوم كردن بت پرستى فرموده: قُلْ أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِيَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كاشِفاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرادَنِي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكاتُ رَحْمَتِهِ ... زمر/ 38، آيا منظور اصنام است يا ارباب اصنام؟

آيا مراد از اينهمه وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً كه در قرآن داريم، ارباب انواع هستند يا خود هياكل و اصنام؟ حق اينست كه براى گفته الميزان شاهدى در قرآن يافته نيست بلكه آيات قرآن خلاف آن را مى رسانند.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 272

عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ (13) قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ دِينِي (14) فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَلا ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِينُ (15) لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذلِكَ يُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبادَهُ يا عِبادِ فَاتَّقُونِ (16) وَ الَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ يَعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرى فَبَشِّرْ عِبادِ (17)

الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذِينَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ (18) أَ فَمَنْ حَقَّ عَلَيْهِ كَلِمَةُ الْعَذابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِي النَّارِ (19) لكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِيَّةٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَعْدَ اللَّهِ لا يُخْلِفُ اللَّهُ الْمِيعادَ (20)

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 273

8- چون به انسان بد حالى رسد، خدايش را در حال انابه ميخواند، سپس چون نعمتى به او عطا كرد گرفتارى خويش را كه خدا را به سوى آن مى خواند از ياد مى برد و براى خدا شريكان قرار مى دهد، تا از راه خدا گمراه كند، بگو از كفر خود كمى لذت ببر كه تو از اهل آتشى.

9- يا آنكه در ساعات شب ساجد و قائم است، از آخرت مى ترسد و به رحمت خدايش اميدوار است، بگو: آيا آنان كه مى دانند و آنان كه نمى دانند برابر هستند، فقط خردمندان متذكر مى شوند.

10- بگو: اى بندگان مؤمن من، از پروردگارتان بترسيد، براى آنان كه در اين دنيا كار خوب كرده اند، پاداش خوبى هست، زمين خدا وسيع است، صابران بى حساب اجر مى برند.

11- بگو: من مأمورم كه خدا را عبادت كنم در حالى كه خالص كننده عبادت براى خدايم

12- و مأمورم كه

اولين مسلمان باشم.

13- بگو: اگر معصيت خدا كنم از عذاب روز بزرگ مى ترسم.

14- بگو: خدا را بندگى مى كنم با اخلاص عبادتم به او. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 274

15- جز خدا هر چه را مى خواهيد عبادت كنيد، بگو: زيانكاران كسانى مى باشند كه خود و اهل خويش را در قيامت به زيان انداخته اند، بدانيد كه خسران آشكار همين است.

16- آنها را از بالاى سر و از پائين، پرده هايى از آتش است، واقع اين است، خدا با اين كلام بندگان خويش را بيم مى دهد، بندگانم از من بترسيد.

17- كسانى كه از عبادت بتها اجتناب كرده و به خدا باز گشته اند، براى آنهاست بشارت بندگان مرا بشارت بده.

18- بندگان من آنهايند، كه سخن را مى شنوند و به نيكوتر آن تابع مى شوند، آنها هدايت شده خدايند و آنها خردمندانند.

19- آيا آنكه وعده عذاب بر او حتمى شده، آيا تو مى توانى نجات بدهى آنكه را كه در آتش است.

20- اما آنان كه از پروردگارشان تقوا داشته اند آنها را غرفه هايى است بنا شده بالاى غرفه هايى. نهرها از زير آنها روان است، وعده خداست، خدا در وعده اش تخلف نمى كند.

عبادت است.

اناء: ساعات. اوقات. مفرد آن «انى» بر وزن (عنب، شرف و صرد) است. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 275

ظلل: سايبانها. مفرد آن ظلة است و نيز به معنى پوشاننده است.

طاغوت: در اصل مصدر است به معنى طغيان كردن، سپس به معنى طغيانگر متجاوز به كار مى رود، انسان باشد يا معبود باطل يا غير آن.

تنقذ: انقاذ: نجات دادن و خلاص كردن «الانقاذ: التخليص عن ورطة».

غرف: جمع غرفه. يعنى درجه رفيعه و بنائى بالاى بناى ديگر.

ميعاد: وعده و وقت وعده و محل عمل مخصوص.

ص: 276

اين آيه اشاره مى دارد كه توحيد فطرى است و پيامبران به كار غير فطرى دعوت نمى كنند پس فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً يك دعوت فطرى مى باشد.

«ما» در إِنَّما يَدْعُوا ظاهرا راجع به «ضرّ» است منظور از انداد، اصنام و يا مطلق وسائل مادى است كه بالاستقلال مورد توجه انسان مشرك است.

قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَلِيلًا إِنَّكَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ.

تهديد است نسبت به عملى كه انسان مشرك در پيش گرفته است، يعنى:

لذت بردن تو كم خواهد بود. زيرا كه از اهل آتشى، «انك ...» تعليل قليل است.

9- أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ ساجِداً وَ قائِماً يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ يَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ.

يعنى: آيا آن شخص مشرك خوب است يا كسى كه او در ساعات شب در سجده و قيام است، در آيه سه وصف درباره مؤمن آمده است: در ساعات شب در عبادت است، از عذاب خدا مى ترسد و به رحمت خدايش اميدوار است، مؤمن پيوسته ميان خوف و رجا زندگى مى كند. به نظر مى آيد: عبادت شب براى نمونه و اهميت آنست إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِيلًا مزمل/ 6 از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه روايت شده: منظور از قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ ... نماز شب است.

قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ.

قرينه مقام نشان مى دهد: مراد از علم در اينجا، علم به خدا و عقائد حقه است كه مستوجب عمل باشد. يعنى: مؤمنان و منكران يكسان نتوانند بود، فقط اهل خرد متوجه اين واقعيت مى شوند. آيه تعليل است براى دو آيه قبلى.

10- قُلْ يا عِبادِ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هذِهِ الدُّنْيا حَسَنَةٌ وَ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةٌ

إِنَّما يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 277

تفريعى است بر مطلبى كه از آيات فوق معلوم گرديد يعنى: حالا كه واقعيت چنين است به بندگان من بگو كه از خدا بترسند. و راه توحيد در پيش گيرند.

لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا ... تعليل اتَّقُوا رَبَّكُمْ است. كلمه فِي هذِهِ الدُّنْيا متعلق به «احسنوا» مى باشد، «حسنة» دال بر تفخيم و شامل اجر دنيا و آخرت است. أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةٌ حاكى است كه از تقوى دست برنداريد و لو به هجرت از دار و ديار بيانجامد، زمين خدا وسيع است در جاى ديگر نيز مى توانيد زندگى كنيد و با تقوا زندگى كنيد. آن گاه در تشويق به تقوا و هجرت فرموده پاداش اهل صبر بيحد و حساب است. گويى بِغَيْرِ حِسابٍ اشاره به كثرت فزون از حد است حصر در آيه ممكن است راجع به «صابرون» و يا بِغَيْرِ حِسابٍ باشد در صورت دوم مراد آنست كه: صابرون پاداش داده نمى شوند مگر بدون حساب.

صبر در آيه در مقابل سختى ها و شدائد است كه در راه تقوا حتى به مهاجرت مى انجامد.

از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده است كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرمودند: چون دفترها باز شود و ميزانها نصب گردد براى اهل بلا ميزانى گذاشته نشود و دفترى باز نگردد ...

«قال رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله اذا نشرت الدواوين و نصبت الموازين لم ينصب لاهل البلاء ميزان و لم ينشر لهم ديوان ثمّ تلا هذه الاية إِنَّما يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ (مجمع البيان).

11- قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ.

از اين آيه، جريان فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً به

نحوى تكرار مى شود و مشركان را مأيوس مى كند از اينكه آن حضرت به خواسته هاى آنان برگردد. «مخلصا» حاكى است كه غير خدا را دخالتى در عبادت من نخواهد بود.

12- وَ أُمِرْتُ لِأَنْ أَكُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِينَ. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 278

يعنى: منظور آن نيست كه فقط كه شما عمل بكنيد، بلكه من نيز در اينكار مانند شما هستم و حتى مأمورم اولين مسلمان باشم. به عبارت ديگر تكليف من در اينكار بالاتر از تكليف شماست. مراد از «اوّل» ظاهرا نخستين مؤمن و نخستين مسلم است.

13- قُلْ إِنِّي أَخافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ.

تعليل عبادت خداست، «عذاب» مفعول «اخاف» و مواد از يَوْمٍ عَظِيمٍ آخرت است، جمله إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي معترضه است.

14 و 15- قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ دِينِي فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ تكرار مطلب گذشته و مأيوس كردن مشركان است، تقدم كلمه «اللَّه» براى افاده حصر و «مخلصا» تأكيد آن مى باشد، «فاعبدوا» امر تهديدى است.

قُلْ إِنَّ الْخاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ.

يعنى: جز خدا هر چه بخواهيد عبادت بكنيد اما نتيجه اش خسران است.

خسران نفس، به هلاكت انداختن آن و خسران اهل، اضلال آنهاست در دنيا.

قيد يَوْمَ الْقِيامَةِ حاكى از خسران روز قيامت است كه بالاترين خسرانهاست مراد از «اهليهم» اگر خواص و خانواده شخص باشد، معنايش همانست كه گفته شد. شايد مراد از آن اهل و مأنوسان روز قيامت باشد از حوريان و خدمه و غيره در اينصورت مراد از «خسران» از دست دادن آنهاست.

أَلا ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِينُ.

اين از آن جهت است كه خسران دنيا مدتش كم است و نيز قابل جبران مى باشد بر خلاف خسران آخرت.

16- لَهُمْ مِنْ

فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذلِكَ يُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبادَهُ يا عِبادِ فَاتَّقُونِ. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 279

بيان خسران مبين در آخرت است ظلّه به معنى ساتر و پوشاننده است، نكره آمدن آن دليل عجيب و ناشناس بودن است، بالا و پائين بودن حاكى از احاطه است نظير: إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمِينَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها كهف/ 29، «ذلك» تقديرش: «الامر ذلك» است، تخويف خدا، همان بيان واقعيت است.

17- وَ الَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ يَعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرى فَبَشِّرْ عِبادِ.

بيان گروه دوم است كه اهل بهشت باشند، مراد از طاغوت به قرينه مقام اصنام است، آن در واحد و جمع به كار مى رود، «انابوا» حاكى است كه اجتناب تنها كافى نيست بلكه بايد برگشت به خدا نيز باشد، چنين كسى بنده محبوب خداست، براى اوست بشارت خدا، در مجمع البيان از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه نقل شد كه به ابى بصير فرمود:

«انتم هم و من اطاع جبارا فقد عبده».

18- الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذِينَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ.

وصف «عباد» در آيه سابق است، آيه اجازه مى دهد كه انسان سخنان را بشنود و بهترين آنها را انتخاب كرده و پيروى كند، قول احسن، قولى است كه بهترين راه سعادت را نشان بدهد و ارشاد كند. «يتبعون» حاكى از عمل است، هَداهُمُ اللَّهُ روشن مى كند كه وجود اين حالت در انسان مصداق هدايت الهى است و نيز چنين كسانى خردمندانند.

19- أَ فَمَنْ حَقَّ عَلَيْهِ كَلِمَةُ الْعَذابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِي النَّارِ.

يعنى آيا آنكه قول احسن را مى شنود و پيروى مى كند بهتر است يا آنكه

وعده عذاب بر او حتمى شده و گوش شنوا ندارند؟ مراد از «كلمة» وعده خداست كه فرموده: وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ بقره/ 28. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 280

أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ ... حاكى است كه خودت را درباره اسلام آوردن آنها به فشار ميانداز كه عذاب بر آنها حتمى شده است، على هذا جمله أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ ...

استيناف است، به قولى تقدير آن: «أ فمن وجب عليه وعيد اللَّه بالعقاب أ فأنت تخلّصه من النار» است تكرار استفهام براى تأكيد مى باشد.

20- لكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِيَّةٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَعْدَ اللَّهِ لا يُخْلِفُ اللَّهُ الْمِيعادَ.

نقطه مقابل آيه سابق است، نكره آمدن «غرف» دال بر تفخيم است، ممكن است «مبنية» اشاره به مستقل بودن آنها باشد درباره انهار بهشتى در بقره/ 25 توضيح داده شده و در سوره قتال نيز خواهد آمد، وَعْدَ اللَّهِ مفعول مطلق و در جاى فعل خود قرار گرفته است يعنى «وعدهم اللَّه تلك الغرف وعدا» جمله اخير حكايت از حتمى بودن غرفه ها و پاداشهاست كه وعده خدا تخلف پذير نيست.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 281

قُلُوبُهُمْ إِلى ذِكْرِ اللَّهِ ذلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ (23) أَ فَمَنْ يَتَّقِي بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذابِ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ قِيلَ لِلظَّالِمِينَ ذُوقُوا ما كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ (24) كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَأَتاهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَيْثُ لا يَشْعُرُونَ (25)

فَأَذاقَهُمُ اللَّهُ الْخِزْيَ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ (26) وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِي هذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ (27) قُرْآناً عَرَبِيًّا غَيْرَ ذِي عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ (28) ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً رَجُلاً فِيهِ شُرَكاءُ مُتَشاكِسُونَ وَ رَجُلاً سَلَماً لِرَجُلٍ هَلْ يَسْتَوِيانِ مَثَلاً الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ (29) إِنَّكَ مَيِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَيِّتُونَ (30)

ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ عِنْدَ رَبِّكُمْ تَخْتَصِمُونَ (31) فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَبَ عَلَى اللَّهِ وَ كَذَّبَ بِالصِّدْقِ إِذْ جاءَهُ أَ لَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوىً لِلْكافِرِينَ (32) وَ الَّذِي جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ (33) لَهُمْ ما يَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِكَ جَزاءُ الْمُحْسِنِينَ (34) لِيُكَفِّرَ اللَّهُ عَنْهُمْ أَسْوَأَ الَّذِي عَمِلُوا وَ يَجْزِيَهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ الَّذِي كانُوا يَعْمَلُونَ (35)

أَ لَيْسَ اللَّهُ بِكافٍ عَبْدَهُ وَ يُخَوِّفُونَكَ بِالَّذِينَ مِنْ دُونِهِ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ (36) وَ مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلٍّ أَ لَيْسَ اللَّهُ بِعَزِيزٍ ذِي انْتِقامٍ (37)

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 282

21- آيا ندانسته اى كه خدا از آسمان آبى نازل كرد و آن را در جويها داخل نمود، سپس بواسطه آن زرعى كه داراى انواع گوناگون است خارج مى كند، سپس خشكيده مى گردد، در آن تذكرى است خردمندان را.

22- آيا آنكه خدا سينه اش را براى اسلام آوردن وسعت داده (مانند قسى القلب است؟)

واى به آنهايى كه قلوبشان از ياد خدا قسى و غافل شده است و آنان در گمراهى آشكار قرار دارند. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 283

23- خدا بهترين كلام را نازل كرده است، كتابى متشابه و ملتئم، پوستهاى آنان كه از خدا مى ترسند، از ياد آن مى لرزد، سپس جلود و قلوبشان به ياد خدا آرام مى گيرد، آن هدايت خداست، هر كه خدا اضلالش كند راهنمايى ندارد.

24- آيا آنكه عذاب بد را با صورتش دفع مى كند (مانند ايمن از عذاب است؟) گفته شود به ظالمان بچشيد كارى را كه مى كرديد.

25- آنان كه پيش از اهل مكه بودند، پيامبران را تكذيب كردند، عذاب از جاى ندانسته به آنها آمد.

26- پس خدا خوارى را در دنيا به آنها چشانيد، البته عذاب آخرت بزرگتر است اى كاش مى دانستند.

27- براى مردم در اين قرآن از هر مثل، مثل زديم تا پند گيرند.

28- قرآنى واضح، بدون كجى، تا از شرك و كفر بپرهيزند.

29- خدا مثلى زده است، مردى را كه در او شريكان بد خلق و مخالف هست و مردى را كه مخصوص و خالص است فقط به مردى، آيا اين دو نفر در صفت و حالت برابراند؟

30- تو خواهى مرد، آنها نيز خواهند مرد.

31- سپس شما روز قيامت نزد خدايتان مخاصمه خواهيد كرد

32- كيست ظالمتر از آنكه بر خدا دروغ گويد و كلام راست را تكذيب كند، آيا در جهنم كافران را اقامتگاه نيست؟

33- آنكه كلام راست را آورده و آن را تصديق كرده، آنها متقيان مى باشند.

34- براى آنهاست نزد پروردگارشان آنچه مى خواهند، پاداش نيكوكاران چنين است

35- تا خدا بدترين عملى را كه كرده اند از آنها تكفير كند، و اجرشان

را در مقابل بهترين كارى كه مى كردند عطا فرمايد.

36- آيا خدا به بنده اش كفايت كننده نيست؟ تو را با كسانى جز خدا مى ترسانند، هر كه خدا اضلالش كند، هدايت كننده اى ندارد.

37- و هر كه خدا هدايتش نمايد گمراه كننده اى ندارد، آيا خدا، توانا و صاحب انتقام نيست؟

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 284

مى شود، گروه دوّم متأثر نمى شوند چون اهل هدايت نيستند.

2- آن گاه مى فرمايد: مشرك مانند كسى است كه برده چند نفر انسان بد خلق و اهل اختلاف است نمى داند كدام را راضى گرداند، هر يكى را راضى كند آن ديگرى به غضب مى آيد. امّا مؤمن مطيعى است فقط به يك نفر كه جلب رضاى او آسان است.

3- همه از دنيا خواهيد رفت و در پيشگاه خدا مخاصمه خواهيد نمود، غلبه با آنان خواهد بود كه حق را آورده و تصديق كرده باشند.

4- تو را با اصنامى كه شريك خدا قرار داده اند مى ترسانند، ولى خدا بنده خويش را كفايت خواهد فرمود، تو كه هدايت شده خدايى، گمراهت نتوانند كرد.

21- أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَكَهُ يَنابِيعَ فِي الْأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطاماً.

در اين آيه سخن از يك انسجام كامل، و نفوذ مشيت الهى، و به نتيجه رسيدن آنست، بدين طريق:

1- درياها در اثر حرارت آفتاب تبخير شده و به شكل برف و باران در زمين مى نشينند. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 286

2- آن گاه در زمين به صورت نهرها و جدولهاى پر آب جارى مى شود و از محلّى به محلّى منتقل مى گردد.

3- در نتيجه انواع روئيدنيها از زمين مرده خارج مى شود، خوراك انسانها و حيوانات تأمين مى گردد، عجيب است كه با يك آب و يك خاك اينهمه انواع مختلف روئيدنيها به وجود مى آيد مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ قابل دقت است، در سوره رعد فرموده: يُسْقى بِماءٍ واحِدٍ.

4- آن گاه با خزان پائيزى خشك شده و از بين مى رود تا زمين براى نوبت بعدى و تكرار عمل

آماده گردد، ماده بى شعور از آوردن اينهمه نظم هدفدار عاجز است، اين نيست مگر صنع يك خالق دانا و توانا و حكيم. لذاست كه در مقام نتيجه گيرى فرموده: إِنَّ فِي ذلِكَ لَذِكْرى لِأُولِي الْأَلْبابِ.

ناگفته نماند: «ينابيع» ممكن است مفعول دوّم «سلكه» و يا تقديرش «فى ينابيع» باشد، «الوانه» به معنى اقسام و انواع است.

22- أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَيْلٌ لِلْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ أُولئِكَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ.

اين آيه مربوط به لَذِكْرى لِأُولِي الْأَلْبابِ است، در گذشته نيز در وصف بندگان خدا خوانديم كه يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ. لذا در اين آيه فرموده: آنهايى كه خردمند هستند، و تابع احسن مى باشند، داراى هدايت و نورى از جانب خدا هستند، آنها با سنگدلان كه قلب خاشع ندارند يكى نيستند. در توضيح آيه ذكر چند نكته لازم است.

1- أَ فَمَنْ شَرَحَ ... خبرش محذوف است و از ما بعد فهميده مى شود، يعنى «أ فمن شرح اللَّه صدره للاسلام كالقاسية قلوبهم».

2- شرح صدر كه در جاى هدايت است آنست كه قلب بتواند حرف حق و تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 287

اعتقاد حق را پذيرا باشد و آن را در خود جاى دهد و اگر «ضيق حرج» باشد كه عبارت اخراى سختى است حرف حق در آن جاى نمى گيرد.

3- هدايت نورى از جانب خداست كه در مظاهر زندگى حق و باطل را به انسان نشان مى دهد و به طرف حق راهبرى مى كند، اين تعبير در قرآن مجيد بسيار است.

4- قسى القلب و سنگدل انسانى است كه قلب او از ياد خدا منحرف گشته است، در نتيجه در ضلالت آشكار است.

5- عطاء شرح

صدر به خدا نسبت داده شده نه قساوت قلب، يعنى غرض اولى خدا هدايت و اعطاء شرح صدر است، قساوت قلب ثانيا و بالعرض و در اثر اعراض از حق است.

23- اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِيَ.

تكرار آيه گذشته است با تعبير ديگرى كه مردم در مقابل قبول قرآن دو گروه هستند.

قرآن كريم در اينجا با سه وصف توصيف شده است، اول أَحْسَنَ الْحَدِيثِ آن ظاهرا راجع به محتواى قرآن است مانند: إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ اسراء/ 9، و شايد فصاحت و بلاغت الفاظ نيز مراد باشد. اما در فَلْيَأْتُوا بِحَدِيثٍ مِثْلِهِ طور/ 34، فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَهُ يُؤْمِنُونَ مرسلات/ 50 هر دو در نظر است. منظور از «الحديث» مطلق كلام و يا كلام جديد است.

دوم «متشابها» مراد از تشابه در اينجا شبيه بودن آيات قرآن در تفهيم مطالب حق و در نشان دادن راه حق و باطل است، آن غير از متشابه است كه در آيه وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ آل عمران/ 7 گذشت.

سوم: «مثانى» و آن چنان كه الميزان فرموده جمع مثنيه است يعنى منعطف تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 288

شونده، مراد آنست كه آيات قرآن به يكديگر ميل مى كنند و يكديگر را توضيح مى دهند و تفسير مى كنند بى آنكه با هم تنافى داشته باشند وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً نساء/ 82 در كلام حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله آمده/ بعضى از قرآن بعضى ديگر را تصديق مى كند، و از امير المؤمنين عليه السّلام نقل شده: بعضى از قرآن بر بعضى ناطق و بعضى بر بعضى شاهد است.

تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ

تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلى ذِكْرِ اللَّهِ.

در الميزان فرموده: معنى سكون به «تلين» تضمين شده و با «الى» متعدى گشته است يعنى با شنيدن آيات قرآن پوست بدن آنها مى لرزد، آن گاه پوست و قلوبشان با ذكر خدا آرام مى گيرد، معنى آن را درك مى كنند و آرام مى گيرند.

در مجمع البيان از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل شده:

«قال اذا اقشعر جلد العبد من خشية اللَّه تحاتت عنه ذنوبه كما يتحات عن الشجرة اليابسة ورقها.

ذلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ.

يعنى اين حالت همان هدايت الهى است، البته لرزيدن پوستها و سپس آرامش آنها و آرامش قلوب لازمه هدايت خدايى است، در اينجا تعريف شى ء با لازم آنست.

باء در «به» به معنى سبب و آلت است، نظير يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً در اين قسمت از آيه مانند بسيارى از آيات نسبت هدايت و ضلالت هر دو به خدا داده شده است، اين موجب جبر نمى شود، مى دانيم كه هدايت و اضلال خدا هر دو در رابطه با مقدماتى است كه بشر با اراده خود آنها را فراهم مى آورد، نظير وَ يُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِينَ وَ يَفْعَلُ اللَّهُ ما يَشاءُ ابراهيم/ 27، و نظير وَ يَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ أَنابَ رعد/ 27. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 289

24- أَ فَمَنْ يَتَّقِي بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذابِ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ قِيلَ لِلظَّالِمِينَ ذُوقُوا ما كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ.

تفريح است بر آيه گذشته. يعنى: اهل هدايت و اهل ضلالت يكسان نخواهند بود، خبر أَ فَمَنْ يَتَّقِي محذوف است مثل «كمن هو في امن من العذاب» گويند: چون اهل عذاب دستشان بسته است و

آتش به آنها حمله مى كند لذا با چهره خود از آتش دفاع مى كنند، جمله وَ قِيلَ ... ظاهرا حاليه و به تقدير «قد» است يعنى: اتقاء به وجود در حالى است كه به آنها گفته شده: بچشيد اعمال خويش را. آمدن لفظ «ظالمين» مشعر بر علّيت است.

25- كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَأَتاهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَيْثُ لا يَشْعُرُونَ.

تهديد است براى مشركان مكّه و هر قوم مفسد و معاند كه طريقه خدا در آيندگان مانند طريقه او در گذشتگان است.

26- فَأَذاقَهُمُ اللَّهُ الْخِزْيَ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ.

توضيح آيه سابق است كه خدا به وسيله آن عذاب خوارى را بر آنها چشانيد آمدن لفظ «اذاق» شايد به علّت كم بودن آن نسبت به عذاب آخرت و يا براى احساس شديد آنست، يعنى: چشيدند و متوجه شدند.

عذاب آخرت هم شديد و هم بزرگتر و پيوسته است، «لو» براى تمنّى «اى كاش» مى باشد.

27- وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِي هذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ تكميل بحث سابق است، «مثل» در تفهيم مطلب و اشباع ذهن انسان اثر خاصى دارد. «لعل» به معنى علّت است يعنى: تا متذكر شوند. اخفش و كسايى اين مطلب را حتمى دانسته اند. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 290

28- قُرْآناً عَرَبِيًّا غَيْرَ ذِي عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ.

تعريفى است براى قرآن، عربى به معنى روشن و واضح الدلاله است، قرآنى كه در آن كجى و انحراف نيست، و صراط مستقيم را نشان مى دهد «قرءانا» منصوب بر مدح و يا بتقدير «اعنى- اخص» است. «لعل» به معنى تعليل مى باشد.

29- ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلًا فِيهِ شُرَكاءُ مُتَشاكِسُونَ وَ رَجُلًا سَلَماً لِرَجُلٍ هَلْ يَسْتَوِيانِ مَثَلًا.

اين

آيه مثلى است براى مشرك و مؤمن، مشرك مانند انسانى است كه خدمتكار چند ارباب بد خلق و مخالف هم ديگر است. هر يك او را به طرفى مى كشند. هر يك را از خود راضى كند آن ديگرى ناراضى مى شود، اين خدمتكار سر گردان و پيوسته ناراحت و قلبش پر از آتش است، بيچارگى او خارج از توصيف مى باشد.

اما مؤمن مانند انسانى است كه خالص و مخصوص براى يك نفر است، راهش روشن و فكرش آسوده است، اين مثلى است عموم فهم و تقريبا نظير آيه: أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ يوسف/ 39. «سلم» به معنى خالص و مخصوص است.

در مجمع البيان از على عليه السّلام روايت شده كه فرمود:

«انا ذاك الرجل السلم لرسول اللَّه»

و عياشى از امام باقر عليه السّلام نقل كرده:

«قال الرجل السلم للرجل حقا على و شيعته»

اين روايات استفاده از آيات است نه تفسير.

الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ.

اين جمله در رابطه با كامل بودن مطلب صدر آيه است يعنى حمد خدا را كه چنين اتمام حجت و توضيح مطلب مى كند. منظور از لا يَعْلَمُونَ نافهمى است كه مزيت بندگى خدا را نمى دانند. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 291

30 و 31- إِنَّكَ مَيِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَيِّتُونَ ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ عِنْدَ رَبِّكُمْ تَخْتَصِمُونَ.

آيه اول مقدمه آيه دوم است، ظهور آيه در آنست كه آن حضرت با مشركين امت خود روز قيامت مخاصمه خواهد كرد، آيات بعدى نشان مى دهد كه در اين مخاصمه، غلبه با آن حضرت خواهد بود. به نظر مى آيد كه آن حضرت در مقام مخاصمه خواهد فرمود: يا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً فرقان/ 30.

32-

فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَبَ عَلَى اللَّهِ وَ كَذَّبَ بِالصِّدْقِ إِذْ جاءَهُ أَ لَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوىً لِلْكافِرِينَ.

نتيجه مخاصمه است در رابطه با مشركان، كذب على اللَّه، شريك قرار دادن به خدا و تكذيب صدق، تكذيب قرآن و پيامبر است مشرك هم به خدا دروغ مى گويد و هم دين خدا را تكذيب مى كند، يعنى: نتيجه اختصام آن خواهد بود كه كافران در جهنم خواهند بود.

33 و 34- وَ الَّذِي جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ لَهُمْ ما يَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِكَ جَزاءُ الْمُحْسِنِينَ.

بيان طرف دوّم مخاصمه است. مراد از جاءَ بِالصِّدْقِ رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و از صدق، قرآن است «صدّق به» شامل آن حضرت و امّت اوست، لذاست كه أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ و آيه ما بعدى با صيغه جمع آمده است.

در مجمع البيان فرموده:

«و قيل الذى جاء بالصدق محمّد صلّى اللَّه عليه و آله و صدق به على بن ابى طالب عليه السّلام و هو المروى عن ائمة الهدى من آل محمّد صلى اللَّه عليه و آله»

روايت بيان مصداق است، عِنْدَ رَبِّهِمْ حاكى از خلود و بقاء است، لفظ «محسنين» مشعر بر علّيت مى باشد.

35- لِيُكَفِّرَ اللَّهُ عَنْهُمْ أَسْوَأَ الَّذِي عَمِلُوا وَ يَجْزِيَهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 292

الَّذِي كانُوا يَعْمَلُونَ

.آيه راجع به كسانى است كه قرآن را تصديق كرده اند و در وَ صَدَّقَ بِهِ گذشت.

در مجمع البيان «اسوء» را شامل شرك و گناهانى دانسته كه قبل از ايمان مرتكب شده اند و با ايمان و احسان و رجوعشان الى اللَّه، آمرزيده خواهند شد، الميزان آن را مى پسندد ولى به نظر مى آيد كه منظور از «اسوء ...» همان شرك و

كفر باشد، از آن معلوم مى شود كه گناهان ديگر به طريق اولى آمرزيده خواهد شد و اين عبارت اخراى «الاسلام يجب ما قبله» است.

در جمله اخير مراد آن نيست كه خدا به اعمال احسن پاداش مى دهد و به اعمال ديگر نمى دهد، بلكه ظاهرا مراد آنست كه همه اعمال را احسن حساب كرده و پاداش مى دهد به قول بعضى همه گناهان اسوء و همه اعمال نيك احسن هستند.

به عبارت ديگر: خدا گذشته هاى آنها را مى آمرزد و به اعمال نيكشان بهترين اجرها را مى دهد، لِيُكَفِّرَ ... تعليل لَهُمْ ما يَشاؤُنَ است و شايد لام آن براى غايت باشد.

36- أَ لَيْسَ اللَّهُ بِكافٍ عَبْدَهُ وَ يُخَوِّفُونَكَ بِالَّذِينَ مِنْ دُونِهِ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ.

صدر آيه مقدمه است براى وَ يُخَوِّفُونَكَ ... يعنى از تهديد آنها مترس خدا ترا كفايت خواهد كرد نظير فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ بقره/ 137، آن گاه فرموده: اميدى به هدايت آنها نيست زيرا كه خدا اضلالشان كرده است، آيه بعدى نشان مى دهد كه هدايت شده خدا را اضلال نتوان نمود، على هذا باكى بر آن حضرت از تهديد مشركان نيست. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 293

37- وَ مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلٍّ أَ لَيْسَ اللَّهُ بِعَزِيزٍ ذِي انْتِقامٍ.

جمله أَ لَيْسَ اللَّهُ بِعَزِيزٍ ذِي انْتِقامٍ تعليل هر دو مطلب است يعنى هدايت شده خدا را اضلال نتوان كرد زيرا خدا عزيز و تواناست، اگر غير آن باشد منافى عزت خداست، و نيز اضلال شده خدا را هدايت نتوان كرد زيرا خدا توانا است و او را روى انتقام و عقوبت اعمالش گمراه كرده است.

و نيز اين جمله نشان

مى دهد كه اضلال خدا يك مسئله ابتدايى نيست بلكه انتقام اعمال ناپاك شخص است (از الميزان).

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 294

مى شود. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 295

41- ما بر تو اين كتاب حق را براى مردم نازل كرديم، هر كه هدايت بپذيرد به نفع خودش است و هر كه گمراه شود بر عليه خود مى شود، تو بر آنها وكيل نيستى.

42- خدا ارواح را به وقت مردن ابدان، تحويل مى گيرد، و آنكه بدنش نمرده به وقت خواب تحويل مى گيرد، آن را كه مرگش را خواسته است، نگاه مى دارد، ديگرى را تا اجل معين رها مى كند، در اين، نشانه هايى است براى قومى كه تفكر مى كنند.

43- بلكه جز خدا شفيعانى گرفته اند، بگو و هر چند كه چيزى را مالك نيستند و شعورى ندارند؟

44- بگو: واسطه قرار دادن همه اش خاص خداست، حكومت آسمانها و زمين براى اوست سپس به سوى او بر مى گرديد.

أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِيَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كاشِفاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرادَنِي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكاتُ رَحْمَتِهِ.

اين قسمت از آيه چنان كه گفته شد تفريع است بر آنكه خلقت دست خداست كشف ضرر و ممانعت از رحمت نيز جزء خلقت است، اصنام را در آن دخالتى نيست، پس خلق و تدبير هر دو راجع به خداست.

در الميزان فرموده: اينكه فقط ازاله ضرر و منع از رحمت عنوان شده براى آنست كه مشركان آن حضرت را در رابطه با اين دو امر از بتهاى خود مى ترسانيدند.

قُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ.

يعنى: حالا كه خلقت در دست خداست، بتها نيز دفع ضرر و منع از رحمت نتوانند كرد، پس خدا براى من بس است كه تدبيرم نيز در دست او است و حالا تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 297

كه توكل كنندگان فقط به او توكّل مى كنند، من نيز كه از متوكّلانم به او توكل مى كنم.

39- قُلْ يا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلى مَكانَتِكُمْ إِنِّي عامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ.

امر تعجيزى است يعنى هر چه امكان داريد به شرك و كفر ادامه دهيد، من نيز به حق پرستى و دعوت به توحيد ادامه خواهم داد ولى خواهيد ديد كه عاقبت از آن كيست.

40- مَنْ يَأْتِيهِ عَذابٌ يُخْزِيهِ وَ يَحِلُّ عَلَيْهِ عَذابٌ مُقِيمٌ.

لفظ «من» استفهاميّه است، ظاهرا عَذابٌ يُخْزِيهِ راجع به عذاب دنيا و عَذابٌ مُقِيمٌ راجع به عذاب آخرت مى باشد، «مقيم» به معنى پيوسته و دائم است.

41- إِنَّا أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ لِلنَّاسِ بِالْحَقِّ فَمَنِ اهْتَدى فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما يَضِلُّ عَلَيْها وَ ما أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِوَكِيلٍ.

تعليلى است بر قُلْ يا قَوْمِ اعْمَلُوا ... لام «للناس» براى

تعليل است يعنى به علّت هدايت مردم، كتاب را نازل كرده ايم، «بالحق» وصف كتاب است يعنى كتابى كه حق است و در آن باطلى نيست.

آن وقت فرموده: نفع قبول هدايت و ضرر ضلالت به خود مردم عايد است تو وكيل آنها نيستى بلكه كارشان در دست خداست و كارسازشان خداست ظاهرا منظور آنست كه: كار تو فقط ابلاغ است، اصل هدايت و تأثير آن در قلوب، كار خداست. قرآن واقعيت را بى دغدغه بيان مى كند.

42- اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها وَ الَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنامِها فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَ يُرْسِلُ الْأُخْرى إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى.

آيه شريفه مصداقى از تدبير خدا و بيان واقعيتى عجيب است، منظور از تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 298

«موتها» موت ابدان است زيرا براى روح مرگ نيست، تقدير آن «حين موت ابدانها» است (با حذف مضاف).

آيه صريح است در اينكه خداوند، هم در وقت مرگ و هم در وقت خواب ارواح را تحويل مى گيرد، اگر بنا باشد آدم در خواب بميرد، روح او را نگاه مى دارد، او ديگر بيدار نمى شود و اگر بناست بيدار بشود روح او را رها مى كند اينكار تا وقت مرگ او ادامه خواهد داشت. در سوره اعراف/ 158 مشروحا گفته شد كه حيات از آثار ماده نيست و از طرف خدا افاضه مى شود.

از آيه شريفه دو مطلب معلوم مى شود، اول آنكه روح موجود مستقلّ است، از بدن به وقت مرگ خارج مى شود و در جهان باقى مى ماند تا در آخرت باز به بدن برگردد.

دوم اينكه: انسان داراى دو تا روح است، اول روح نباتى و حيوانى دوم روح انسانى، در وقت مرگ هر دو روح از

بدن خارج مى شود، اما در وقت خواب فقط روح انسانى تحويل گرفته مى شود، اين مطلب را در ذيل وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ اسراء/ 85 مشروحا گفته ايم، در سوره مؤمنون/ 14 خوانديم: ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ ... مسلما تا آن موقع در حال نطفه، علقه، مضغه و عظام بودن روح نباتى داشت، و در خَلْقاً آخَرَ روح انسانى در وجود او دميده مى شود.

در مجمع البيان از ابن عباس نقل شده: در وجود آدم نفس و روحى هست ميان آن دو مانند شعاع آفتاب رابطه اى وجود دارد، نفس همانست كه تعقل و درك با اوست، و روح همان سبب نفس كشيدن و حركت است.

در اين زمينه روايتى از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده كه

«قال ما احد ينام الا عرجت نفسه الى السماء و بقيت روحه فى بدنه و صار بينهما سبب كشعاع الشمس فان اذن اللَّه فى قبض الارواح اجابت الروح النفس و ان اذن اللَّه تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 299

في ردّ الروح، اجابت النفس الروح و هو قوله سبحانه اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها ... فمهما رأت في ملكوت السّماوات فهو ممّا له تأويل و ما رأت فيها بين السماء و الارض فهو مما يخيّله الشيطان و لا تأويل له» (مجمع البيان).

إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ.

منظور از آيات، تدبير خدا، توانايى و قدرت خدا، بقاء روح و بازگشت آن در آخرت به بدن و امثال آنست كه همه اينها با تفكر در آيه شريفه روشن مى شود.

43- أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ شُفَعاءَ قُلْ أَ وَ لَوْ كانُوا لا يَمْلِكُونَ شَيْئاً وَ لا يَعْقِلُونَ.

اين آيه و آيه بعدى در رابطه با نفى شفاعت

آلهه است، يعنى: شفاعت آنها در صورتى معقول بود كه چيزى را از جهان يا شفاعت را مالك شوند و نيز عقل و درك داشته باشند، آلهه شما كه هستند شعورى ندارند و نيز مالك شفاعت و امثال آن نيستند.

«ام» منقطعه است به معنى «بل» و تقدير جمله اخير چنين است: «قل ا تتخذونهم شفعاء و لو كانوا لا يملكون شيئا ...» و مى شود «ا يشفعون و لو كانوا ...»

باشد چنان كه در جوامع الجامع فرموده است.

44- قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمِيعاً لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ يعنى: واسطه قرار دادن كار خداست زيرا كه حكومت آسمانها و زمين خاص اوست، اين آيه مسئله واسطه را اثبات مى كند ولى آن را فقط در دست خدا مى داند، شفاعت در آيه شامل شفاعتهاى طبيعى و تكوينى است كه خدا عوامل طبيعت مانند آفتاب و ماه و زمين و دريا و امثال آنها را واسطه هاى فيض خويش قرار داده است و نيز شامل شفاعتهاى تشريعى است مانند شفاعت انبياء و ائمه و ملائكه تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 300

و امثال آن، اما از آيه ما قبل فهميده شد كه اصنام، مصداق هيچ يك از اين دو نيستند.

ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ تعليل ديگرى است بر شفاعت، يعنى: شفيع قرار دادن خاص خداست كه حكومت كائنات در دست اوست و نيز شفاعت در اختيار كسى بايد باشد كه كار مشفوعها به او راجع است، اگر شفاعت را قبول كند، حال مشفوع را اصلاح نمايد و الا نه، و چون بازگشت به سوى خداست پس جعل شفاعت در دست اوست.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 301

اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ إِذا ذُكِرَ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ إِذا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ (45) قُلِ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عالِمَ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ أَنْتَ تَحْكُمُ بَيْنَ عِبادِكَ فِي ما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ (46) وَ لَوْ أَنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لافْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذابِ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ بَدا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ ما لَمْ يَكُونُوا يَحْتَسِبُونَ (47) وَ بَدا لَهُمْ سَيِّئاتُ ما كَسَبُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ (48) فَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَةً مِنَّا قالَ إِنَّما أُوتِيتُهُ عَلى عِلْمٍ بَلْ هِيَ فِتْنَةٌ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ (49)

قَدْ قالَهَا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَما أَغْنى عَنْهُمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ (50) فَأَصابَهُمْ سَيِّئاتُ ما كَسَبُوا وَ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْ هؤُلاءِ سَيُصِيبُهُمْ سَيِّئاتُ ما كَسَبُوا وَ ما هُمْ بِمُعْجِزِينَ (51) أَ وَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ (52)

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 302

45- چون خدا بتنهايى ياد شود دلهاى كسانى كه به آخرت عقيده ندارند، تنگ مى شود و چون اصنام ياد شوند، آن وقت مسرور مى گردند.

46- بگو: اى اللَّه اى آفريننده آسمانها و زمين، اى داناى نهان و آشكار، تو ميان بندگانت در آنچه اختلاف مى كنند داورى مى كنى.

47- اگر آنچه در زمين است و مثل آن براى ظالمان بود، حتما در مقابل (رهايى) از عذاب بد در روز قيامت عوض مى دادند، و آشكار مى شود بر ايشان از جانب خدا آنچه گمان نمى كنند.

48- و آشكار مى شود براى آنها و بالهاى آنچه كرده اند و عذابى كه استهزاء مى كردند آنها را احاطه مى نمايد.

49- چون به

انسان بد حالى رسد، ما را مى خواند، آن گاه چون نعمتى به او عطا كرديم گويد: فقط روى علمى كه دارم داده شده ام بلكه آن امتحانى است، ليكن اكثر مردم نمى دانند.

50- اين سخن را گذشتگان نيز گفتند ولى آنچه مى كردند كفايتشان نكرد.

51- و بالهاى اعمالشان به آنها رسيد، و بالهاى اعمال اهل مكه نيز به آنها مى رسد، آنها عاجز كننده خدا نيستند.

52- آيا ندانسته اند كه خدا روزى را به هر كه خواهد بسط مى دهد و تنگ مى گيرد در آنچه گفته شد نشانه هايى است براى قومى كه ايمان مى آورند.

و در شرك و طغيان تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 304

به سر مى برند.

45- وَ إِذا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ إِذا ذُكِرَ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ إِذا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ.

لفظ «وحده» حال است از «اللَّه» منظور آنست كه خدا به تنهايى ياد شود و ذكرى از آلهه آنها نباشد كه همان «لا اله الا اللَّه» است، علّت اشمئزاز آنست كه عقيده به آخرت ندارند تا بدانند كه بازگشت به سوى اللَّه است و حساب در دست او است، در دنيا نيز، تدبير را در دست بتها مى دانند، گويى منظور آنست كه فكر مى كنند: حاجتى به خدا ندارند نه در دنيا و نه در عقبى. (العياذ باللّه)، ولى چون آلهه باطلشان شاد شود شاد مى گردند، البته اين انكار از روى عناد است نه عدم علم.

46- قُلِ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عالِمَ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ أَنْتَ تَحْكُمُ بَيْنَ عِبادِكَ فِي ما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ.

آنچه از آيه سابق فهميده شد، بسيار خطرناك است، كه نعوذ باللّه انسان خويش را چنان بى نياز ببيند كه به وقت ياد خدا احساس انزجار بكند، لذا در اين آيه فرموده، بگو، خدايا تو ميان بندگانت داورى خواهى كرد و تو بهتر مى دانى كه اين طاغيان تا چه حد مستحق عذابند.

وصف «فاطر ... و عالم ...» استدلالى است بر داورى بحق، زيرا به وجود آورنده و داناى نهان و آشكار اوست «يختلفون» در جاى انكار است يعنى «يختلفون مع الانبياء و مع الحق».

47- وَ لَوْ أَنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذابِ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ بَدا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ ما لَمْ يَكُونُوا

يَحْتَسِبُونَ.

بيان حكومت و داورى است كه در آيه فوق خواسته شد. يعنى: چنان تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 305

عذابى خواهند داشت كه اگر همه اشياء روى زمين و يك برابر آن را داشتند مى دادند تا رها شوند. يعنى: «لو ان للظالمين ضعفى ما في الارض لافتدوا به».

سُوءِ الْعَذابِ اضافه صفت بر موصوف است، بَدا لَهُمْ ..، تأكيد و توضيح صدر آيه است. يعنى: به حكم يَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ حقائقى از اعمال و عذاب توسط فرمان خداوند آشكار مى شود كه بذهنشان هم خطور نمى كرد.

لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ ق/ 22.

48- وَ بَدا لَهُمْ سَيِّئاتُ ما كَسَبُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ.

توضيح بَدا لَهُمْ ... در آيه سابق است «سيئات» چيزهايى است كه انسان را بد حال و ناراحت مى كند، آن از ماده «سوء» است، اين سيئات همان عذاب و واقعيت گناهان است كه در دنيا مى كردند، گناه در زندگى شيرين و خوشايند است ولى حقيقت آن تلخ و عذاب دردناك مى باشد.

منظور از «ما» در ما كانُوا عذابى است كه انبياء وعده داده و مشركان استهزاء مى كردند به هر حال آيه نشان مى دهد كه گناهان در روز قيامت در اشكال بخصوصى متجلّى خواهند شد.

49- فَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَةً مِنَّا قالَ إِنَّما أُوتِيتُهُ عَلى عِلْمٍ.

گويى اين آيه توجيهى است بر مطالب گذشته، يعنى: انسان طاغى و در نعمت در اثر توجّه به دنيا و نسيان خداوند، به حال انكار و اشمئزاز در مى آيد و يا منظور آنست كه: انسان با همه اين طغيان در وقت گرفتارى و از كار افتادن وسائل مادى، روى به

خدا مى آورد و فطرت او اثبات مى كند كه از خدا بى نياز نيست. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 306

قالَ إِنَّما أُوتِيتُهُ ... ادعاى استقلال در رسيدن به مطلوب است، كه كار مشركان مى باشد، نظير قول قارون كه گفت: إِنَّما أُوتِيتُهُ عَلى عِلْمٍ عِنْدِي قصص/ 78، منظور از علم، دانستن راه پول در آوردن است، ضمير «اوتيته» راجع به نعمت است، علّت تذكير ضمير به اعتبار مال و شى ء مى باشد، فعل مجهول براى آنست كه از خدا بودن را انكار كند و مذكر آمدن ضمير به جهت انكار نعمت بودن است در مقابل خَوَّلْناهُ نِعْمَةً مِنَّا (از الميزان).

بَلْ هِيَ فِتْنَةٌ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ.

يعنى ادعاى تو كه در آن نعمت مستقل هستى و روى علم خود به آن رسيده اى صحيح نيست بلكه آن امتحانى است كه تو را در صورت بيدارى پيش مى برد و گرنه مستحق آتشت مى گرداند، حيف كه بيشتر مردم آن را نمى دانند.

50- قَدْ قالَهَا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَما أَغْنى عَنْهُمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ.

يعنى: گذشتگان نيز إِنَّما أُوتِيتُهُ عَلى عِلْمٍ گفتند ولى بالاخره نعمت از دستشان رفت، خودشان نيز تار و مار شدند. آيه ما بعد جريان فَما أَغْنى ...

را بيان مى كند.

51- فَأَصابَهُمْ سَيِّئاتُ ما كَسَبُوا وَ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْ هؤُلاءِ سَيُصِيبُهُمْ سَيِّئاتُ ما كَسَبُوا وَ ما هُمْ بِمُعْجِزِينَ.

مراد از وَ الَّذِينَ ظَلَمُوا اهل مكه است، وَ ما هُمْ بِمُعْجِزِينَ يعنى آنها عاجز كننده خدا نيستند بلكه خدا وبال اعمال آنها را به آنها خواهد رسانيد.

52- أَ وَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ.

اين آيه جواب إِنَّما أُوتِيتُهُ عَلى عِلْمٍ است كه از مشركان

نقل شد مراد از تنگ گرفتن روزى گرسنه ماندن نيست بلكه مراد گرفتاريهاى دنياست كه تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 307

سبب تنگى معيشت و زندگى مى شود چنان كه ذيل آيه إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ ... فجر/ 16 گفته ايم و اللَّه العالم، منظور از «آيات» نشانه هاى تدبير خدا و غير مستقلّ بودن انسان در زندگى است و گرنه قبض و بسط روزى در دست بنده واقع مى شد.

آيات هشتگانه فوق تحليلى است در رابطه با حالات و اعمال مشركان و پى آمدى كه در اين زمينه خواهند داشت.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 308

آمرزنده و مهربان است.

54- توبه كنيد به پروردگارتان و به او مطيع شويد، پيش از آنكه عذاب بطرف شما آيد كه ديگر يارى كرده نمى شويد. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 309

55- پيروى كنيد بهترين چيزى را كه از جانب خدايتان نازل شده، پيش از آنكه عذاب به ناگهان آيد حال آنكه نمى دانيد.

56- (مبادا كه بعد از رسيدن عذاب) كسى بگويد: اى تأسف بر آنچه در طاعت خدا كوتاهى كرده و از مسخره گران شدم.

57- يا بگويد: اگر خدا هدايتم مى كرد از اهل تقوى مى بودم.

58- يا چون عذاب را به بيند بگويد: اى كاش برگشتى داشتم و از نيكوكاران مى شدم.

59- بلى آيات من به طرف تو آمد، آنها را تكذيب كردى و تكبر نمودى و از كافران شدى.

60- روز قيامت خواهى ديد كه چهره هاى آنان كه به خدا دروغ بسته اند، سياه است، آيا در جهنم متكبران را اقامتگاه نيست؟

61- (ولى) خدا اهل تقوى را به سبب فوزشان نجات مى دهد، عذابى به آنها نمى رسد محزون نمى شوند.

است.

و ترك واجبات به طورى كه نفس را در معرض هلاكت قرار مى دهد و آن عبارت اخراى قيام انسان بر عليه خود مى باشد، منظور از «رحمة» مغفرت است چنان كه از يَغْفِرُ الذُّنُوبَ فهميده مى شود، إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ تعليل يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً است و غفران توأم با رحمت را به خدا منحصر مى كند. در اينجا چند مطلب ياد آورى مى شود.

اول: آيات ما بعد نشان مى دهد كه منظور از يا عِبادِيَ ... مشركان هستند و اگر شامل همه هم باشد بايد به فحواى آيه نظر داشته باشيم، يعنى وقتى كه خدا اين خطاب را به مشركان مى كند، به مؤمنان به طريق اولى مى كند، اينكه گفته اند مراد از آن بندگان مؤمنند درست نيست.

دوم: منظور از يَغْفِرُ الذُّنُوبَ در صورت توبه و بازگشت به سوى خدا است چنان كه از آيه وَ أَنِيبُوا إِلى رَبِّكُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ ... معلوم مى شود اساسا اين آيه، مقدمه آيه وَ أَنِيبُوا ... است و به تنهايى استقلال ندارد، على هذا اگر كسى بگويد: كه مغفرت در آيه مقيّد به چيزى نيست، به اشتباه رفته است، غفران جزافى از نظر قرآن و اسلام قابل قبول نيست، آنچه از آلوسى در روح المعانى نقل شده كه مغفرت در آيه مقيد به توبه نيست، خطاى صرف مى باشد.

سوم: طبرسى فرموده: گويند: اين آيه درباره وحشى قاتل حضرت حمزه نازل گرديد كه او خواست مسلمان شود اما ترسيد كه توبه قبول نگردد، چون آيه نازل شد، اسلام آورد، گفته شد يا رسول اللَّه آيا اين آيه مخصوص وحشى است يا شامل همه مسلمانان است؟ فرمود: همه را شامل است.

آن گاه طبرسى فرمايد: اين صحيح نيست

چون آيه مكى است، وحشى در مدينه اسلام آورد، شايد آيه را بر او خوانده است و سبب اسلام او گرديده است تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 312

مؤلف گويد: وحشى مدمن خمر بود، براى شرابخوارى چندين بار حد خورد و آخر مست از دنيا رفت، از نقل الغدير معلوم مى شود كه تا آخر عمر از كشتن حضرت حمزه رضوان اللَّه عليه، لذت مى برد و آن را با طمطراق نقل مى كرد.

چهارم در صافى و برهان رواياتى از ائمه صلوات اللَّه عليهم نقل شده كه اين آيه فقط درباره شيعه اهل بيت نازل شده است، الميزان بعد از اشاره به آن روايات فرموده است، همه اين روايات از باب توسعه (جرى) است نه تفسير و لذا آنها را نقل نكرديم.

54- وَ أَنِيبُوا إِلى رَبِّكُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ.

اين آيه مكمل و قيد آيه سابق است يعنى از غفران خدا نااميد نباشيد و اگر مغفرت خدا را مى خواهيد از شرك دست برداشته و به خدا توبه كنيد. مراد از «اسلموا» تسليم و انقياد به خداست در آنچه امر و نهى مى كند، منظور از «العذاب» به قرينه آيات بعدى، عذاب آخرت است، لفظ «اسلموا» در مقابل استكبار آنهاست كه از آيات قبلى روشن گرديد، ذيل آيه حاكى است در غير اين صورت، در قيامت اصلا نجاتى براى آنها متصور نيست، و اين مى رساند كه «يا عباد» به طور حتم شامل مشركان مى باشد.

55- وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذابُ بَغْتَةً وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ.

اين آيه بيان «اسلموا» در آيه گذشته است يعنى تسليم شدن آنست كه

از ما انزل اللَّه پيروى نمائيد، به نظر مى آيد «احسن» در بيان آنست كه همه ما انزل تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 313

اللَّه احسن است نه اينكه از «احسن» پيروى كنيد و از «حسن» پيروى نكنيد، تا اشكال شود: پس «حسن ها» چرا نازل شده اند و يا گفته شود: آن دو را چطور از هم بشناسيم و نيز مى دانيم كه همه ما انزل اللَّه واجب الاتباع است نه فقط قسمتى از آنها.

به نظر بعضى مراد از «احسن» واجبات و مستحبات است در مقابل مباحات بقولى مراد از احسن ناسخهاست در مقابل منسوخها، بقولى: «ما انزل» شامل همه كتابهاى آسمانى است و بهترين آنها قرآن است.

به نظر مى آيد: منظور از مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذابُ ... عذاب دنيا و عذاب استيصال باشد، كه ديگر مجالى براى ايمان و اصلاح نمى ماند و با آن عذاب آخرت نيز شروع مى شود.

56- أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ كُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِينَ.

لفظ «ان تقول» تقديرش «كراهة ان تقول» و نظير آنست يعنى اين تذكرات را براى شما مى دهيم مبادا كه روز قيامت كسى اظهار حسرت بكند و فائده اى به حال او نداشته باشد، مراد از جنب اللَّه، حق خدا و طاعت خداست، در روايتى از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده كه در تفسير جنب اللَّه فرموده:

«يعنى في ولاية على عليه السّلام» «1»

اين روايت از باب بيان مصداق است، رواياتى كه جنب اللَّه را به امير المؤمنين و ائمه صلوات اللَّه عليهم تفسير كرده اند همه از باب توسعه استفاده از قرآن مجيد مى باشند.

«ان» مخفف از ثقيله است مراد از ساخرين مسخره كنندگان به آيات و

احكام و انبياء خدا هستند.

__________________________________________________

(1) تفسير برهان.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 314

57- أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِي لَكُنْتُ مِنَ الْمُتَّقِينَ.

يعنى نزول اين آيات براى اتمام حجت نيز هست كه كسى نگويد: خدا هدايتم نكرد. مراد از «متقين» ظاهرا پرهيز كنندگان از عذاب است با تسليم شدن به فرمان حق تعالى.

58- أَوْ تَقُولَ حِينَ تَرَى الْعَذابَ لَوْ أَنَّ لِي كَرَّةً فَأَكُونَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ.

نوع ديگر از اتمام حجّت است، ظرف «تقول» روز قيامت مى باشد، «لو» به معنى تمنى و «اى كاش» است: وَ لَوْ تَرى إِذْ وُقِفُوا عَلَى النَّارِ فَقالُوا يا لَيْتَنا نُرَدُّ ... انعام/ 27.

59- بَلى قَدْ جاءَتْكَ آياتِي فَكَذَّبْتَ بِها وَ اسْتَكْبَرْتَ وَ كُنْتَ مِنَ الْكافِرِينَ.

اين آيه جواب است براى لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِي ... اما آيه يا حَسْرَتى لَوْ أَنَّ لِي كَرَّةً احتياج به جواب ندارند، در اين آيه چنان فرض شده كه روز قيامت آمده و آنها لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِي را گفته اند. «كنت» منسلخ از زمان است.

60- وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ تَرَى الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ أَ لَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوىً لِلْمُتَكَبِّرِينَ.

كذب بر خدا، شريك قرار دادن براى خدا و قول به فرزند داشتن خدا و بدعت گذاشتن است، سياه شدن چهره، علامت ذلت و كيفر تكبر آنهاست لذا فرموده: أَ لَيْسَ فِي جَهَنَّمَ ... (از الميزان).

61- وَ يُنَجِّي اللَّهُ الَّذِينَ اتَّقَوْا بِمَفازَتِهِمْ لا يَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 315

نقطه مقابل مطالب فوق است كه جريان اهل تقوى چنان نخواهد بود مفازه ظاهرا مصدر ميمى و «باء» به معنى سبب مى باشد، منظور از آن فوز با ايمان و تقوى است يعنى خدا اهل تقوى

را به علّت فوز به ايمان و تقوى، از عذاب نجاتشان مى دهد.

آن گاه در بيان نجات فرموده: لا يَمَسُّهُمُ ... يعنى نه از خارج عذابى به آنها مى رسد و نه در باطن محزون مى شوند «اللهم ارزقنا».

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 316

قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِينَ (74) وَ تَرَى الْمَلائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ قِيلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ (75)

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 317

62- خدا آفريننده همه اشياء و او بر هر چيز وكيل است.

63- خزائن آسمانها و زمين خاص اوست، آنان كه به آيات خدا كافر شده اند، جز زيانكار نيستند.

64- بگو اى نادانها آيا فرمان مى دهيد كه جز خدا را بندگى كنم؟!!

65- بر تو و بر پيامبران پيش از تو وحى شده هر آينه اگر شرك آورى يقينا عملت باطل شده و حتما از زيانكاران مى شوى.

66- بلكه خدا را بندگى كن و از شكرگذاران باش.

67- خدا را لايق شناختن اش نشناختند با آنكه زمين همه اش روز قيامت تحت تسلط خداست آسمانها با قدرت او پيچيده مى شوند.

68- در صور دميده مى شود، هر كه در آسمانها و زمين هستند مى ميرند، مگر كسى كه خدا خواهد، آن گاه دميدن ديگر دميده مى شود كه همه ايستاده و نگاه مى كنند.

69- زمين با نور پروردگارش روشن مى گردد، نامه عمل در ميان گذاشته مى شود، پيامبران تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 318

و گواهان آورده مى شوند و ميان مردم به حق، داورى مى گردد، مردم مظلوم نمى گردند.

70- به هر كس آنچه كرده است به طور كامل داده مى شود خدا به آنچه مردم مى كنند داناست.

71- كافران فوج فوج به طرف جهنم سوق مى شوند چون به كنار جهنم رسيدند درهاى آن باز مى شود مأموران آن گويند آيا پيامبرانى از شما به سوى شما نيامدند؟ كه آيات خدا را بر شما تلاوت مى كردند و از ملاقات اين روزتان

انذار مى نمودند؟ گويند:

آرى، ليكن وعده عذاب بر كافران حتمى شد.

72- گفته شود: داخل درهاى جهنم شويد، در آن پيوسته خواهيد بود، جايگاه متكبران بد است.

73- و اهل تقوى فوج فوج به طرف بهشت سوق شوند، چون به كنار بهشت رسند در حالى كه درهاى آن باز شده و مأموران آن گويند: سلام شما راست. پاك شديد، به طور جاودان داخل شويد.

74- گويند: حمد خدا راست كه وعده خويش را بر ما راست كرد، زمين جنت را به ارثمان گذاشت از هر كجا خواهيم مكان مى گيريم، پاداش اهل عمل خوب است.

75- مى بينى ملائكه را كه در اطراف عرش، آن را احاطه كرده اند، تسبيح و حمد مى كنند، ميان مردم به حق داورى مى شود، گفته شود: حمد خدا راست كه رب العالمين است.

آيه مرگ است كه لازمه صاعقه زدگى مى باشد.

زمر: (بر وزن صرد) دسته ها و فوجها. مفرد آن زمره است در صحاح گويد: الزمرة: المجاعة من الناس و الزمر: الجماعات» آن فقط دو بار در قرآن مجيد آمده است.

خزنتها: آن جمع خازن به معنى محافظ و نگهبان است، خزن (بر وزن فلس) به معنى حفظ و نگهدارى است، خزانه (بكسر اول):

محل حفظ شى ء.

حافين: احاطه كنندگان. «حف القوم بالشي ء: اطافوا به» در نهج البلاغه آمده «

حفت الجنة بالمكاره ...

آنچه انسانها مى كنند همه مخلوق خدا و كار خداست.

جمله وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ وَكِيلٌ اشاره به تدبير جهان بعد از خلقت آن است كه كار همه اشياء و تدبير آنها موكول به خداست.

63- لَهُ مَقالِيدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِ اللَّهِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ.

صدر آيه توجيه و تعليل وكيل بودن خداست. نظير اين آيه است آيه لَهُ مَقالِيدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ شورى/ 12 ايضا آيه: وَ لِلَّهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ... منافقون/ 7 و نيز آيه: وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ حجر/ 26.

از اينها معلوم مى شود كه مراد از مقاليد، خزائن است، اين مسلم است زيرا خزائن بايد در اختيار خالق و آفريننده باشد على هذا او وكيل و كار ساز همه است، آيه وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ ... نشان مى دهد كه موجودات تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 321

عالم علاوه از اين گستردگى، در پيش خدا يك وجود جمعى و وجود واحد دارند نسبت به جهان مادى گسترده و پراكنده اند و نسبت به صقع ربوبى متحد و جمعى مى باشند اگر منظور از مقاليد كليدها باشد باز مطلب همانست كه كليد همه كائنات در دست اوست و وكيل همه است، امّا كافران فقط خود را به خسران مى اندازند.

64- قُلْ أَ فَغَيْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّي أَعْبُدُ أَيُّهَا الْجاهِلُونَ.

نتيجه است بر آنچه گذشت، يعنى: حالا كه خدا خالق و وكيل همه است آيا جز او را پرستش كنم، اين درخواست نتيجه جهل و نادانى شماست.

65- وَ لَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَ إِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ

وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ.

تهديد است نسبت به آن حضرت كه در صورت پرستش اصنام، هر چه كار نيك كرده باطل مى شود و از زيانكاران مى گردد، اشاره به وحى گذشتگان براى تأكيد مطلب است يعنى: به آنها نيز وحى شده بود كه اگر مشرك شوند اعمالشان باطل مى گردد «1» منظور از خسران، اهل آتش بودن است چنان كه در جاى ديگر آمده: وَ لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتُلْقى فِي جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً اسراء/ 39.

از تفسير على بن ابراهيم قمى رحمه اللَّه نقل شده: اين آيه خطاب به رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله بوده ولى مراد امت آن حضرت است و اين همانست كه حضرت صادق عليه السّلام فرموده: خدا پيامبرش را با «تو را مى گويم همسايه بشنو» مبعوث كرده است

«ان اللَّه عز و جل بعث نبيّه بايّاك اعنى و؟؟ اسمعى يا جارة»

(الميزان).

__________________________________________________

(1) اين همانست كه در جوامع الجامع و الميزان فرموده است، ولى به نظر مى آيد كه نائب فاعل «اوحى» محذوف است نظير «ان اعبد اللَّه وحده» «و مانند آن، على هذا لَئِنْ أَشْرَكْتَ ... مستأنفه است.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 322

شايد: مراد آنست كه وقتى تكليف متوجه انسان معصومى باشد كه از او گناه سر نمى زند اين تكليف نسبت به ديگران ابلغ و مؤكد خواهد بود، نه اينكه اين آيات مطلقا توجهى به خود آن حضرت ندارد و اللَّه العالم.

ناگفته نماند: شرك خارج شدن از نظام آفرينش و شقاوت آور است، در اين كار پيامبر و غير پيامبر فرقى ندارد وانگهى نمى شود گفت: چون پيامبران معصومند پس اينگونه خطابات شامل آنها نمى شود، زيرا عصمت مكلف بودن را از بين نمى برد.

66- بَلِ

اللَّهَ فَاعْبُدْ وَ كُنْ مِنَ الشَّاكِرِينَ.

آن گاه پس از تهديد در اين آيه بعدى فرموده: فقط خدا را بندگى كن تقديم لفظ جلاله براى حصر است، و شكر گذار باش كه خدا هدايتت كرده، نه اينكه در اين پرستش، منتى بر خدا داشته باشى.

67- وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِيعاً قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمَّا يُشْرِكُونَ.

فاعل «قدروا» مشركان است يعنى خدا را لائق به شأن او نشناختند و گرنه شرك نمى آوردند، بلكه او را بندگى كرده و زندگى خويش را با قوانين او تنظيم مى كردند، وَ الْأَرْضُ جَمِيعاً قَبْضَتُهُ ... و نيز آيات بعدى نشان مى دهد كه منظور از وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ معرفت خداست نسبت به معاد و رجوع اشياء و كارها به سوى او.

«قبضة» به معنى مقبوض است يعنى: حال آنكه زمين با همه بزرگى اش و هر چه در آنست روز قيامت در تسلّط خداست، آسمانها نيز به دستور او چون طومار پيچيده خواهند شد: يَوْمَ نَطْوِي السَّماءَ كَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ ... انبياء/ 104. حالا كه جز خدا كسى در اين كارها دخيل نيست و كار همه كس و همه چيز در دست او است پس: سُبْحانَهُ وَ تَعالى .... تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 323

68- وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرى فَإِذا هُمْ قِيامٌ يَنْظُرُونَ.

مراد از نفخ صور اول، صيحه وقوع قيامت و مراد از «صعق» مردن است چنان كه در سوره يس گذشت ما يَنْظُرُونَ إِلَّا صَيْحَةً واحِدَةً تَأْخُذُهُمْ وَ هُمْ يَخِصِّمُونَ فَلا يَسْتَطِيعُونَ تَوْصِيَةً وَ لا إِلى

أَهْلِهِمْ يَرْجِعُونَ/ 49 از اين آيه مى فهميم:

اولا: قيامت راجع به همه انسانها است نه فقط به اهل زمين يا منظومه شمسى مثلا، زيرا «السموات» جمع محلّى بالف و لام، شامل همه آسمانهاست.

ثانيا: در آسمانها نيز مانند ما انسانهايى هست كه مكلّف مى باشند و قيامت دارند اين مطلب در ذيل وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَثَّ فِيهِما مِنْ دابَّةٍ ... شورى/ 29 مشروحا خواهد آمد.

ثالثا: به موجب إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ عدّه اى نخواهند مرد ظاهرا مراد از آنها ملائكة اللَّه باشند، چون قيامت براى انس و جن است نه براى ملائكه، مگر آنكه سنت قطعيه داشته باشيم بر آنكه ملائكه نيز خواهند مرد، در مجمع البيان فرموده روايت شده كه مَنْ شاءَ اللَّهُ جبرائيل، ميكائيل، اسرافيل و عزرائيل است، ولى اختصاص به چهار نفر وجه اش معلوم نيست.

از ابو سريره نقل شده: كه از حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله پرسيد، فرمود:

آنها شهداء هستند شمشير به كمر در اطراف عرش خدا خواهند بود، اين روايت نيز بوى ابو هريره مى دهد، شهيد تا از دنيا نرود و روح از بدنش خارج نشود شهيد گفته نمى شود.

الميزان فرموده: اگر فرض شود كه خداوند در ما وراء آسمانها و زمين خلقى دارد، مى شود به طور استثناء منقطع استثناء شوند و يا اگر گفته شود، تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 324

مرگ بعد از خروج ارواح، به اجساد تعلّق مى گيرد، آن وقت مى توان گفت كه ارواح مستثنى هستند و آنها نخواهند مرد، اين وجه با رواياتى كه از ائمه عليهم السلام نقل شده كه در جواب لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ ارواح انبياء خواهند گفت: لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ مؤمن/ 16

تأييد مى شود، ناگفته نماند: آنچه در اول گفتيم از همه قابل قبولتر است.

رابعا: در نفخه دوم همه انسانها زنده شده و ايستاده به احوال قيامت تماشاگر خواهند بود.

69- وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها وَ وُضِعَ الْكِتابُ وَ جِي ءَ بِالنَّبِيِّينَ وَ الشُّهَداءِ وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ.

الميزان نظر ميدهد كه شايد: منظور از اشراق ارض، رفتن پرده ها و ظهور حقائق اشياء و ظاهر شدن اعمال باشد، نظير يَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ چنان كه از آيات فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ ق/ 22 يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها ... فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ زلزال/ 8 و آيات ديگر استفاده مى شود.

بعضى گفته اند: زمين با عدل پروردگار روشن مى شود، و در ميان مردم عدل خدا حكومت مى كند، به قولى: خداوند نور بخصوصى مى آفريند كه زمين را روشن مى كند، در قول ديگر مراد تجلّى خداوند براى رسيدن به حساب مردم است.

زمخشرى گويد: «و اشرقت الارض بما يقيم اللَّه فيها من الحق و العدل ...»

نگارنده گويد: آيه شريفه از متشابهات است، گفته الميزان به نظر بهتر مى رسد.

منظور از «الكتاب» نامه اعمال است كه در ميان گذاشته مى شود، در تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 325

جاى ديگر آمده: وَ وُضِعَ الْكِتابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ كهف/ 49 جِي ءَ بِالنَّبِيِّينَ وَ الشُّهَداءِ حاكى است كه پيامبران در عرصات محشر حاضر كرده خواهند شد شايد براى آنكه خدا بپرسد كه آيا رسالت خدا را رسانده اند؟

خداوند فرمايد: فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ اعراف/ 6.

و شايد براى آن باشد كه از آنها بپرسند: مردم تا چه حد از شما حق را پذيرفتند؟ يَوْمَ يَجْمَعُ

اللَّهُ الرُّسُلَ فَيَقُولُ ما ذا أُجِبْتُمْ ... مائده/ 109.

شهداء قطعا شامل پيامبران است زيرا در آيات داريم: فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلى هؤُلاءِ شَهِيداً نساء/ 41، در اين زمينه در ذيل آيه هيجده از سوره هود توضيح داده ايم، امامان عليهم السّلام نيز از جمله شهداء اعمال مى باشند در روايات آمده: «الاشهاد هم الأئمة» در كافى كتاب الحجة ذيل باب «الأئمة شهداء اللَّه على خلقه» احاديثى در اين رابطه نقل كرده است. نتيجه همه اينها وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ ... است، لا يُظْلَمُونَ در بيان آنست كه به اهل عذاب بالاتر از استحقاق و به اهل رحمت كمتر از استحقاق داده نمى شود.

70- وَ وُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِما يَفْعَلُونَ.

بيان وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ ... در آيه سابق است، وَ هُوَ أَعْلَمُ ... تعليل صدر آيه است. توفيه، دادن بطور كمال است.

71- وَ سِيقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلى جَهَنَّمَ زُمَراً حَتَّى إِذا جاؤُها فُتِحَتْ أَبْوابُها.

اين آيه و دو آيه بعدى بيان كامل وُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ كلمه «فتحت» در جواب «اذا» نشان مى دهد كه درهاى جهنم بعد از آمدن آنها، باز خواهد شد ولى درباره اهل بهشت خواهيم ديد كه پيش از آمدن آنها درهاى بهشت باز خواهند شد. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 326

آيه صريح است در اينكه جهنم درهايى دارد، در سوره حجر/ 44 آمده:

لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِكُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ آيه 29 از سوره نحل و 76 از سوره غافر نيز چنين است: رجوع شود به سوره حجر كه گفته شده مراد از ابواب طبقات آن است.

وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ

مِنْكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ آياتِ رَبِّكُمْ وَ يُنْذِرُونَكُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا.

مراد از «خزنة» ملائكه موكّل بر آتشند، و سؤالشان سؤال تنفّر است در آيه ديگر آمده: كُلَّما أُلْقِيَ فِيها فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُها أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَذِيرٌ ملك/ 8.

قالُوا بَلى وَ لكِنْ حَقَّتْ كَلِمَةُ الْعَذابِ عَلَى الْكافِرِينَ.

يعنى: تقصير از خودمان بوده است حق به معنى ثبوت و حتميت و كلمه به معنى وعده مى باشد، وصف كافرين مشعر بر عليت است. يعنى: بلى پيامبران آمدند و آيات حق را تلاوت كردند و ليكن ما تكذيب كرده و كافر شديم ...

72- قِيلَ ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ.

قائل ظاهرا خازنان جهنم است، متكبرين نشان مى دهد كه آنها كافر عن عناد بوده و آيات خدا را تكذيب كرده اند «خالدين» حال است از فاعل «ادخلوا» ...

73- وَ سِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَراً حَتَّى إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها.

جواب اذا به علّت تفخيم و عظمت آن ذكر نشده، گويى آن ما فوق تصور است وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها حال است از جنت و نشان مى دهد كه قبل از رسيدن آنها درها باز شده اند نظير: جَنَّاتِ عَدْنٍ مُفَتَّحَةً لَهُمُ الْأَبْوابُ ص/ 50، لفظ «سيق» در تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 327

مقابله با آيه قبلى است.

در مجمع البيان از اهل سنت از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل شده كه درهاى بهشت هشت تاست.

«في الخصال عن الصّادق عن ابيه عن جده عن على عليه السّلام قال: للجنة ثمانية ابواب باب يدخل منها النبيون و الصديقون و باب يدخل منها الشهداء و الصالحون و خمسة ابواب يدخل منها شيعتنا و محبونا فلا ازال واقفا على الصراط ادعو و اقول رب

سلم شيعتى و محبى و انصارى و اوليائى و من تولانى في دار الدنيا فاذا النّداء من بطنان العرش قد اجيبت دعوتك و شفعت في شيعتك و يشفع كلّ رجل من شيعتى و من تولانى و نصرنى و حارب من حاربنى بفعل او قول في سبعين من جيرانه و اقربائه و باب يدخل منه سائر المسلمين ممن يشهد ان لا اله الا اللَّه و لم يكن في قلبه مثقال ذرة من بغضنا اهل البيت»

صافى.

وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِينَ.

سلام حاكى از كنار بودن از هر ناگوارى است يعنى سلامتى هست براى شما به طور مطلق، «طبتم» يعنى با ايمان و عمل، پاك گشتيد و مستحق بهشت گرديديد پس به طور جاويدان داخل شويد.

74- وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشاءُ.

منظور از «وعده» وعده بهشت در مقابل ايمان و عمل صالح است، صدق وعده، وفا به آن است، مراد از «الارض» زمين بهشت مى باشد، نَتَبَوَّأُ ...

نتيجه «اورثنا» است درباره ارث گذاشتن بهشت، مطلبى در ذيل أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ مؤمنون/ 10 گفته شد. «فنعم الاجر، اجر العاملين» فاعل نعم محذوف است. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 328

75- وَ تَرَى الْمَلائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ قِيلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ.

حلقه زدن ملائكه در اطراف عرش ظاهرا براى دريافت فرمان الهى است عرش محل صدور فرمانهاى خداوند تعالى است اين آيه نشان مى دهد كه آن يك شى ء خارجى و داراى ابعاد و حول وحوش است در رابطه با عرش در قاموس قرآن به طول و تفصيل سخن گفته ايم، ملائكه در

حال احاطه كردن، خدا را در مقابل جلالش تسبيح و در مقابل نعمتهايش حمد مى كنند «1».

«بينهم» ظاهرا راجع به خلائق است، احتمال دارد قُضِيَ بَيْنَهُمْ كه در آيه 69 گذشت راجع به دادن پاداش و كيفر باشد چنان كه از آيه بعدى وَ وُفِّيَتْ ...

روشن مى شود، اما قُضِيَ بَيْنَهُمْ در اينجا راجع به داورى درباره اختلاف ما بين مردم باشد چنان كه در آياتى نظير: فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ بقره/ 113 آمده است و شايد براى تأكيد و نظير آن باشد و اللَّه العالم.

جمله وَ قِيلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ راجع به قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ در همه ابعاد روز قيامت است، زيرا كه همه كارها قطع نظر از رحمت خدا با عدالت كامل جاى خود را گرفته اند و حقى از كسى ضايع نشده است قائل الْحَمْدُ لِلَّهِ ...

مؤمنون و به احتمال قوى همه مردمان است چنان كه در آيه يَوْمَ يَدْعُوكُمْ فَتَسْتَجِيبُونَ بِحَمْدِهِ اسراء/ 52.

در جاى ديگر در باره ملائكه آمده: وَ الْمَلَكُ عَلى أَرْجائِها وَ يَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يَوْمَئِذٍ ثَمانِيَةٌ حاقه/ 17

__________________________________________________

(1) و شايد منظور آن باشد كه ملائكه وظيفه دنيايى را تمام كرده و در اطراف عرش مشغول ذكر خدا مى شوند.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 329

شايد در اطراف آسمان بودن و در اطراف عرش بودن يكى باشد.

روز هيجدهم محرم الحرام هزار و چهار صد و پنج هجرى مطابق 22/ 7/ 1363 تفسير سوره مباركه زمر به پايان رسيد.

و الحمد للَّه اولا و آخرا.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 330

هر كه بخواهد در باغهاى بهشت بخرامد در نماز شب حاميم ها را بخواند:

«ابو برزه الاسلمى قال قال رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله من احب ان يرتع في رياض الجنة فليقرء الحواميم في صلوة الليل».

انس بن مالك از آن حضرت نقل كرده كه فرمود: حاميم ها ديباج قرآنند «الحواميم ديباج القرآن» (مجمع البيان).

صدوق عليه الرحمه در ثواب الاعمال از ابى الصباح از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل كرده: فرمود: هر كه «حم المؤمن» را در هر شب بخواند خدا گناه كهنه و تازه او را مى آمرزد و كلمه تقوى را ملازم او مى گرداند و آخرت را براى او بهتر از دنيا قرار مى دهد.

و نيز از ابى بصير نقل مى كند كه حضرت صادق صلوات اللَّه عليه فرمود:

«الحواميم رياحين القرآن ...» حاميم ها گلهاى قرآنند چون آنها را خوانديد خدا را بسيار حمد و شكر كنيد براى حفظ و تلاوت آنها، بنده بر مى خيزد و حاميم ها را مى خواند، بويى نيكوتر از مشك اذخر و عنبر از دهان او خارج مى شود خداى عز و جل بخواننده آنها و همسايگانش و رفقا و آشنايانش و هر مهربان و نزديكش رحم مى كند و در قيامت عرش و كرسى و ملائكه مقرب بر او استغفار مى نمايند.

7- سوره هاى مؤمن، سجده، شورى، زخرف، دخان، جاثيه و احقاف، همه با «حم» آغاز مى شوند، در سوره شورى كلمه «عسق» نيز اضافه شده است اين نشان مى دهد كه در ميان اين سور هفتگانه يك هماهنگى خاصى در مطالب يا در حروف (چنان كه در اول اعراف گفته شد) وجود دارد، وانگهى بنا بر آنچه تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 332

در مقدمه تفسير گفته ايم: اين سوره ها به

ترتيب، يكى بعد از ديگرى نازل شده اند و اين مى رساند كه مقتضاى نزول آنها نيز يكى بوده است، اميد است محققين محترم بتوانند مقدارى از اين رازها را كشف و در اختيار ديگران نيز بگذارند حيف كه دست نگارنده كوتاه است.

8- ظاهرا شأن نزول بخصوصى براى اين سوره نقل نشده است، وضع آن روز مسلمانان و كفار اقتضاء كرده كه اين همه حقائق از طرف خدا نازل شده و براى انسان درس ابدى باشد.

الْفَوْزُ الْعَظِيمُ (9)

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 334

بنام خداى رحمان رحيم

1- حاء ميم.

2- اين كتاب از جانب خداى توانا و دانا نازل شده است.

3- (خدايى كه) آمرزنده گناه و پذيرنده توبه، سخت عذاب، صاحب نعمت طولانى است جز او معبودى نيست، بازگشت به سوى اوست.

4- در آيات خدا مجادله نميكند مگر آنان كه حق را انكار كرده اند، تصرفشان (در كارها) در ديارشان تو را نفريبد.

5- پيش از اهل مكه، قوم نوح و بعد از آنها، احزاب شرك، آيات خدا را تكذيب كردند و هر امت قصد كرد تا پيامبرش را بگيرد، با باطل مجادله كردند تا حق را با آن ساقط كنند آنها را گرفتم، عقاب من چگونه بود؟

6- اين چنين عذاب پروردگارت بر كافران قطعى شد كه آنها اهل آتش هستند.

7- ملائكه اى كه عرش را حمل مى كنند و ملائكه اى كه در اطراف آنند، خدا را تسبيح و حمد مى گويند و باو ايمان مى آورند و براى اهل ايمان آمرزش مى خواهند كه خدايا به هر چيز با رحمت و علم احاطه كرده اى، بيامرز كسانى را كه به سوى تو برگشته و تابع راه تو شده اند و آنها را از عذاب جحيم حفظ كن.

8- پروردگارا داخلشان كن به بهشتهاى جاويدان و كسانى را كه صلاحيت دارند از پدران و همسران و فرزندان آنان، كه فقط تو، توانا و حكيمى.

9- آنها را از وبالها حفظ كن، هر كه را كه در آن روز از عذابها حفظ كنى مورد رحمت قرار داده اى، فوز عظيم همانست.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 335

درصد آن دو در تمام سوره هاى قرآن است و اين يكى از اعجاز قرآن مى باشد. به نظر بعضى در اين سوره ها بيشتر مسئله مرگ و حيات مطرح است، حاء مختصر حيات و ميم مختصر موت است.

توب: توب و توبه و متاب: رجوع، در صحاح و قاموس رجوع از معصيت گفته است ولى رجوع مطلق صحيح است، زيرا اين كلمه در خدا نيز به كار مى رود. در مجمع فرموده: جايز است توب جمع توبه باشد.

طول: (بفتح اوّل) قدرت و فضل. طبرسى فرموده: انعامى كه مدتش طولانى است.

يجادل: اين كلمه در مجادله حق و باطل هر دو به كار مى رود، مجادله مقابله با خصم است كه او از رأى خود منصرف شود و در اصل به معنى تابيدن شديد است.

تقلبهم: تقلب: تحول و تصرف در امور و تلاش در كارهاى زندگى.

يدحضوا: دحض: سقوط و لغزيدن. ادحاض: ساقط كردن.

عدن: خلود و دوام جَنَّاتِ عَدْنٍ در جاى «جنات الخلود است».

ما عرفناك حق معرفتك و ما شكرناك حق شكرك».

1- حم.

اين كلمه در قرائت كوفى كه مورد تأييد امير المؤمنين صلوات اللَّه عليه است به تنهايى يك آيه شمرده شده است در كتاب ديوان دين از كشف الغمه اربلى نقل شده: امير المؤمنين عليه السّلام در صفين به ياران خويش فرمود: هر كه يك نفر را بكشد با صداى بلند بگويد: حاميم، شريح بن اوفى از ياران آن حضرت چون نيزه خود را بسينه محمّد بن طلحه فرو برد فرياد كشيد «حم».

نگارنده گويد: در حاشيه مجمع البيان نقل شده: كه محمّد بن طلحه شريح را به «حم» قسم داد كه او را نكشد ولى شريح به حرف او گوش نداد و او را كشت و گفت:

يذكرنى حاميم و الرمح شاجر فهلا تلى حاميم قبل التقدّم

يعنى در حال اشتغال جنگ و نيزه به دستم، حاميم را بياد من مى آورد، چرا حاميم را پيش از ورود به جنگ نخواند (و اگر مى خواند به جنگ حضرت ولى ذو الجلال نمى آمد).

2- تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 337

تفسير اين آيه در اول سوره زمر گذشت، وصف عزيز و عليم ظاهرا در بيان آنست اين كتاب از تجليات عزت و توانايى خدا و علم او به نياز بندگان است.

3- غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقابِ ذِي الطَّوْلِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ.

يعنى: قرآن از جانب اين چنان خدايى نازل شده است. اهل گذشت است عذر را مى پذيرد، دست رد به سينه كسى نمى گذارد، در مقام انتقام گرفتن سخت است، داراى موهبتهاى مداوم است ... همه اين اسماء در جهان هستى پياده شده و مى شود،

انسانهاى بى شمارى از تجليات اين اسماء به سعادت رسيده و نيز كوبيده شده اند.

اسم فاعل در «غافر- قابل» دالّ بر استمرار است، عطف با واو حال است كه آن دو يكى هستند و يا ارتباط شديد دارند بر خلاف شَدِيدِ الْعِقابِ كه با و او عطف نشده است. غفران ممكن است در اثر رحمت خدا و شفاعت باشد، قبول توبه نيز لازمه اش غفران است.

لا إِلهَ إِلَّا هُوَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ در رابطه با عبادت و نزول قرآن است كه معبود بودن خدا هدايت را لازم گرفته است، آينده و بازگشت نيز براى اوست.

4- ما يُجادِلُ فِي آياتِ اللَّهِ إِلَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَلا يَغْرُرْكَ تَقَلُّبُهُمْ فِي الْبِلادِ.

يعنى آنچه فرستاده ايم حق است، صفات ذكر شده نزول آن را اقتضاء مى كند اهل انصاف در قبول آنها مجادله نمى كند، بلكه فقط آنها مجادله مى كنند كه دانسته و از روى عناد حق را انكار كرده اند.

به عبارت ديگر: انكار آنها دليل ناحق بودن دعوت تو نيست، وانگهى مبادا فكر كنى كه در مهلت زيستن آنها و تحولشان از نعمتى به نعمتى و از صحتى به صحتى دليلى هست كه آنها خدا را عاجز كرده اند، نه قوم نوح و ديگران به تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 338

ياد آور كه چه شدند.

5- كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ وَ هَمَّتْ كُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِيَأْخُذُوهُ وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ فَأَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كانَ عِقابِ.

يعنى: گذشتگان چنان گرفتار شدند، اين مشركان نيز در مسير آنها قرار دارند.

مراد از «الاحزاب» قوم عاد، ثمود، قوم شعيب و امثال آنهاست: وَ ثَمُودُ وَ قَوْمُ لُوطٍ وَ أَصْحابُ الْأَيْكَةِ أُولئِكَ الْأَحْزابُ ص/ 13، منظور از گرفتن پيامبران ظاهرا

گرفتن آنها با قتل و اخراج از شهر و نظير آنست فَكَيْفَ كانَ عِقابِ استفهام تقريرى و توجه دادن مخاطب به عذاب معلوم آنهاست، عقاب تقديرش «عقابى» است.

6- وَ كَذلِكَ حَقَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحابُ النَّارِ.

ظاهرا منظور از عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا مطلق كفار است خواه گذشتگان باشد يا آيندگان و قوم آن حضرت. به نظر بعضى منظور فقط كفار مكه است، حق به معنى حتمى بودن مى باشد، مراد از «كفروا» انكار حق است دانسته و از روى عناد، نه كفر از روى جهل و بيخبرى.

ناگفته نماند منظور از آيه، تشبيه عذاب آخرت به عذاب دنياست، يعنى همانطور كه گذشتگان را با عذاب دنيا گرفتيم عذاب آخرت درباره مطلق كفّار حتمى است. أَنَّهُمْ أَصْحابُ النَّارِ بيان حَقَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ است، آمدن كَلِمَةُ رَبِّكَ به جاى «كلمتى» اشاره به آن حضرت است كه به ركن بزرگى تكيه دارى.

7- الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا.

در سوره شورى/ 5 آمده: وَ الْمَلائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 339

فِي الْأَرْضِ أَلا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ

«از اين دو آيه معلوم مى شود كه منظور از لِمَنْ فِي الْأَرْضِ اهل ايمانند نه همه اهل زمين و نيز حاملان عرش و آنان كه در اطراف آنند همه ملائكه هستند و در آخر سوره «زمر» خوانديم وَ تَرَى الْمَلائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ در اينجا چند مطلب قابل ذكر است.

اول: ملائكه اى كه مشركان آنها را شريك خدا مى دانند مطيع خدا مى باشند و خدا را در مقابل جلال و بى نيازيش تسبيح و در مقابل نعمتهايش حمد

ميكنند مراد از يُؤْمِنُونَ بِهِ ايمان آنها به توحيد و ربوبيت و شريك نداشتن خداست، نه به اصل وجود خدا.

دوم: اين آيه مصداقى از غافِرِ الذَّنْبِ و يكى از حقائق بسيار اميدوار كننده است، اجازه استغفار به ملائكه بيهوده نيست، و دعاى آنها پيش خدا مقبول است واى به حال انسان كه از اين درياى رحمت حظى نداشته باشد، خدايا به محمّد و آل محمّد صلّى اللَّه عليه و آله و به رحمت بى پايانت قسم مى دهيم ما را نيز مشمول استغفار ملائكه بفرما.

سوم: آيه شريفه نشان مى دهد كه عرش يك شى ء محدود و داراى ابعاد و اطراف است و آن چنان كه از روايات معلوم مى شود محل صدور فرمان الهى راجع به اداره جهان است چنان كه در آخر سوره زمر نيز گفته شد.

چهارم: از حضرت رضا صلوات اللَّه عليه نقل شده كه فرمود:

الذين آمنوا بولايتنا.

و از امام صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده كه فرمود:

«ان للَّه ملائكة يسقطون الذنب عن ظهور شيعتنا كما يسقط الريح الورق في اوان سقوطه و ذلك قول اللَّه تعالى الذين يحملون ...».

رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِيلَكَ تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 340

وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِيمِ

.بيان استغفار ملائكه است، آنها اول خدا را با ياد رحمت و علمش ثنا گفته اند، زيرا كه رحمت خدا سبب افاضه هر خير، و علم خدا به نياز بندگان موجب رساندن رحمت به محل آنست، اين جمله در واقع يك نوع استدلال بر قبول استغفار است.

تابُوا وَ اتَّبَعُوا ... در جاى «آمنوا و عملوا الصالحات» مى باشد يعنى با ايمان به وحدانيت، به سوى تو برگشته و با

عمل به دستورهاى تو، از دين تو پيروى كرده اند، اين تعبير ظاهرا براى آنست كه رجوع و اتباع، استحقاق رحمت و آمرزش مى آورد.

8- رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِي وَعَدْتَهُمْ.

قسمت اوّل دعا درباره غفران و نگهداشتن از عذاب بود، اين قسمت در رابطه با داخل كردن به بهشت است مراد از وعده بهشت، همانست كه به زبان انبياء داده شده است.

وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّيَّاتِهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ از اين قسمت آيه معلوم مى شود كه مراد از لِلَّذِينَ آمَنُوا وَ اتَّبَعُوا مؤمنان كامل و درجه اولند كه مورد وعده جنات عدن هستند و از وَ مَنْ صَلَحَ ... مؤمنان درجه دوم مى باشند كه به فرموده: الميزان ناقص الايمان، مستضعف و بدكار هستند ولى به حكم وَ مَنْ صَلَحَ صلاحيت بهشت رفتن را دارند و از نزديكان گروه اول مى باشند.

اين آيه نظير آيه: وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِإِيمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَيْ ءٍ طور/ 21 است ولى در آن فقط ذريه آمده و از آباء و ازواج خبرى نيست. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 341

إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ در رابطه با فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ ... تا آخر است، يعنى خدايا تو قادرى، آمرزيدن و عذاب كردن در دست توست، حق داريم كه چنين خواهشى از تو بكنيم و تو كار به مصلحت ميكنى و حكيم هستى و به نياز آنها واقف مى باشى.

9- وَ قِهِمُ السَّيِّئاتِ وَ مَنْ تَقِ السَّيِّئاتِ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ.

به نظر الميزان منظور از سيئات، اهوال و شدائد عرصات قيامت است غير از عذاب جحيم.

ناگفته نماند: گر چه

خدا به اهل ايمان وعده بهشت داده است ولى رسيدن به آن وعده هزاران مخاطره و انحراف در سر راه دارد، اينكه از خدا بخواهيم و بخواهند تا از انحرافها حفظ كند تا وعده خدا در آيد يك امر واقعى و لازم است ديگر نمى توان اشكال كرد كه با وجود وعده حتمى خدا، دعا و خواستن وجهى ندارد.

به نظر مى آيد «سيئات» دوام اعم از اوّل و شامل عذاب جهنم نيز است و گرنه فوز عظيم قابل توجيه نخواهد بود، در هر حال، سيئات و بالها همان اعمال دنيوى هستند كه به وبال و عذاب آخرت تبديل شده اند.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 342

مِنْ دُونِهِ لا يَقْضُونَ بِشَيْ ءٍ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ (20) أَ وَ لَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ كانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ آثاراً فِي الْأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما كانَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ (21) ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كانَتْ تَأْتِيهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَكَفَرُوا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ إِنَّهُ قَوِيٌّ شَدِيدُ الْعِقابِ (22)

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 343

10- آنان كه كافر شده اند، روز قيامت ندا مى شوند كه غضب خدا بزرگتر است از غضبتان به خودتان، وقتى كه به ايمان دعوت مى شديد و انكار مى كرديد.

11- گويند. پروردگارا ما را دو دفعه ميراندى و دو بار زنده كردى، به گناهانمان اقرار كرديم، آيا براى خروج از آتش راهى هست؟

12- اين عذاب براى آنست كه چون خدا به تنهايى ياد مى شد كافر مى شديد و چون به خدا شرك آورده مى شد قبول مى كرديد، پس حكم درباره شما خاص خداى والا و بزرگ است.

13- او كسى است كه آيات خويش را به شما نشان مى دهد و از آسمان براى شما آب نازل مى كند، (با اين گفته ها) پند نمى گيرد مگر آنكه به خدا انابه مى كند.

14- پس خدا را بخوانيد در حالى كه عبادت را خاص او كرده ايد هر چند كافران را خوش نيايد.

15- او داراى درجات بالا رفته و صاحب حكومت است روحى را كه از كار اوست القاء مى كند بر آنكه از بندگانش مى خواهد تا بيم دهد از روز لقاء اللَّه.

16- روزى كه مردم آشكار هستند، چيزى از آنها بر خدا پوشيده نمى ماند، امروز حكومت تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 344

خاص كيست؟ خاص خداى يگانه و غالب است.

17- امروز هر كس با آنچه

كرده مجازات مى شود امروز ظلمى نيست، خدا سريع الحساب است.

18- انذار كن مردم را از روز نزديك، وقتى كه دلها كنار حنجره هاست، ظالمان را دوستى و شفاعتگر مقبول القولى نيست.

19- خدا خيانت چشمها را و آنچه را كه سينه ها پنهان مى دارد، مى داند.

20- خدا به حق داورى مى كند، كسانى كه جز خدا هستند هيچ داورى نتوانند، خدا فقط او شنوا و بيناست.

21- آيا در زمين سفر نكرده اند تا بنگرند، چطور شد عاقبت آنان كه پيش از آنها بودند، از اهل مكه در نيرو و آثار قويتر بودند، خدا آنها را با گناهانشان گرفت، نگهدارنده اى از عذاب خدا براى آنها نبود.

22- اين عذاب بدان جهت بود كه پيامبرانشان براى آنها معجزات آوردند، ولى آنها انكار كردند، پس خدا با گناهانشان گرفت، كه خدا توانا و سخت عذاب است.

داشته و به هلاكت انداخته است و اگر نفس خويش را دوست مى داشت به هلاكت نمى انداخت. به قول بعضى بعد از دخول آتش خويش را مبغوض مى دارند ولى آن با إِذْ تُدْعَوْنَ نمى سازد. اين ندا از جانب خدا خواهد بود.

11- قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 346

إِلى خُرُوجٍ مِنْ سَبِيلٍ

.اين گفته از كفار به دنبال نداى آيه قبلى خواهد بود، اينكه دو دفعه زنده كردن و دو دفعه ميراندن را مطرح كرده اند يعنى خدايا در اين عذاب كردن حق با تو است، با اين چهار عمل كاملا روشن شد كه ما گناهكار بوده ايم، پس به گناهمان اقرار مى كنيم آيا اين اعتذار راهى به خروج از آتش باز مى كند؟

در سوره بقره آمده: كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ كُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْياكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ/ 28، اين آيه در بيان آنست كه ما پيش از ورود به صلب پدر و رحم مادر، مواد مرده و بيجان بوده ايم، سپس با آمدن به دنيا زنده شديم، آن گاه از دنيا مى ميريم و بعد در آخرت زنده مى شويم و سپس به طرف رحمت يا عذاب خدا مى رويم.

به نظر مى آيد: منظور از آيه أَمَتَّنَا ... نيز اين چهار مرحله است النهايه به حالت اولى كه ماده بيجان بوده ايم به علّت تغليب «اماته» اطلاق شده است، طبرسى رحمه اللَّه در جوامع الجامع آن را اختيار كرده است.

بعضى گويند: اماته اوّل مردن در دنيا و اماته دوّم مردن در قبر بعد از زنده شدن در آنست احياء اول، زنده شدن در قبر براى سؤال قبر و احياء دوم زنده شدن در آخرت

است، اين قول «سدى» است كه الميزان نيز آن را قبول دارد.

ولى قول اول قوى به نظر مى رسد، زيرا احياء و اماته در قبر در آن حدى نيست كه اين مقدار به آن تكيه شود، وانگهى زنده شدن در دنيا به حساب نيامده و لازم بود كه گفته شود «احييتنا ثلاثا» در الميزان فرموده: علت عدم ذكر، آن است كه آفريدن و زنده كردن در دنيا سبب يقين به معاد نمى شود، ولى اين سخن بعيد است زيرا خدا با آن به معاد استدلال كرده و مى گويد: كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ اعراف/ 29 وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الْأُولى فَلَوْ لا تَذَكَّرُونَ واقعه/ 62. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 347

12- ذلِكُمْ بِأَنَّهُ إِذا دُعِيَ اللَّهُ وَحْدَهُ كَفَرْتُمْ وَ إِنْ يُشْرَكْ بِهِ تُؤْمِنُوا فَالْحُكْمُ لِلَّهِ الْعَلِيِّ الْكَبِيرِ.

تعليل عدم خروج و معذب بودنشان است «ذلكم» اشاره است به عذابى كه در آن هستند. «يشرك» دلالت بر استمرار دارد، يعنى: در دنيا اگر خدا به تنهايى و توحيد ياد مى شد انكار مى كرديد و هر وقت با شرك ياد مى شد قبول مى نموديد. حالا كه اصلا جانب خدا را مراعات نكرده ايد پس حكم مال خداست و در آن جانب شما را ملاحظه نخواهد كرد.

«العلى» يعنى والا مقام كه مقامى برتر از مقام او نيست «الكبير» يعنى عظيم القدر و بر هر چيز تواناست. اين دو وصف در توجيه و تعليل فَالْحُكْمُ لِلَّهِ است.

13- هُوَ الَّذِي يُرِيكُمْ آياتِهِ وَ يُنَزِّلُ لَكُمْ مِنَ السَّماءِ رِزْقاً وَ ما يَتَذَكَّرُ إِلَّا مَنْ يُنِيبُ.

لفظ «آياته» شامل آيات كونيه است كه دلالت بر وجود و وحدانيت خدا دارند و نيز آياتى كه به وسيله انبياء ارائه شده اند، على هذا

اين جمله دليل مستقلى بر وجود و معبود بودن خداست و لازمه خدا بودن نشان دادن آيات و هدايت انسان است.

وَ يُنَزِّلُ لَكُمْ ... استقلال خدا در روزى دادن است، اگر منظور از سماء طرف بالا و از رزق باران باشد هيچ والا مراد نزول رزق از صقع ربوبى است:

وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ حجر/ 21 وَ ما يَتَذَكَّرُ ... حاكى است كه فقط اهل انابه و توجّه به خدا از اين گفته بيدار مى شوند نه اهل عناد و لجاجت.

14- فَادْعُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 348

تفريع است بر آيه فوق، دين به معنى عبادت و بندگى است، يعنى: جز خدا را در اين پرستش شريك نكنيد و لو مشركان را ناخوش آيد.

15- رَفِيعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلى مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ لِيُنْذِرَ يَوْمَ التَّلاقِ.

تعليل است بر فَادْعُوا اللَّهَ ... آيه حاكى از قدرت و تدبير خداست، مراد از رَفِيعُ الدَّرَجاتِ و ذُو الْعَرْشِ بيان مقام و تسلّط خداست يعنى او بلند درجات و صاحب حكومت بر كائنات است يا صاحب عرشى است كه مصدر فرمانهاى اداره جهان است.

در اينصورت منظور از درجات، صفات جلال و جمال است چنان كه در مجمع البيان از بعضى آن را «عالى الصفات» نقل كرده و در سوره روم/ 27 گذشت كه وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلى فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ و يا به طور كنايه، اشاره به عظمت مقام و بلندى مرتبه خداست نسبت به خلق، نظير ذِي الْمَعارِجِ معارج/ 3.

اينكه گفته اند: بالا برنده مقام انبياء و امثال آنها

است با ظاهر و سياق آيه نمى سازد پس بايد چنين خدايى را پرستش نمود، اين راجع به فراز اول آيه.

فرار دوم يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ ... يعنى هدايت بندگان و بعثت انبياء مربوط به اوست، در ذيل وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ ... اسراء/ 85 گفته شد، نبوت داراى روح مستقلى است كه از جانب خدا توسط ملائكه بر پيامبران نازل مى شود اين آيه يكى از دلائل آنست «1»، كلمه «من امره» درباره روح در چندين محلّ آمده است يُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلى مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا نحل/ 2 قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي اسراء/ 85، وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا شورى/ 51

__________________________________________________

(1) در تفسير برهان از تفسير قمى نقل شده: «قال: قال روح القدس و هو خاص لرسول اللَّه و الأئمة صلوات اللَّه عليهم».

ير أحسن الحديث، ج 9، ص: 349

، به نظر الميزان منظور از «امر» فرمان ايجاد «كن فيكون» است يعنى خدا آن را بدون واسطه آفريده است نظير: إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ يس/ 82.

فراز سوم: لِيُنْذِرَ يَوْمَ التَّلاقِ يعنى القاء روح نبوت براى آنست كه خدا به وسيله ايشان بندگان خويش را از روز لقاء اللَّه بترساند، در اينجا كفه انذار مرحج شده مانند «ان انذروا» كه گذشت، و شايد انذار شامل تبشير نيز باشد، يَوْمَ التَّلاقِ ظاهرا روز ملاقات رحمت يا عذاب خداست چنان كه در بسيارى از آيات آمده است نظير: مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَآتٍ عنكبوت/ 5، گفته اند:

ملاقات خلق با خلق، ملاقات مخلوق با خالق، ملاقات اهل آسمان و زمين، ملاقات ظالم با مظلوم، ملاقات

انسان با عملش

«عن حفص بن غياث عن الصّادق عليه السلام قال: يوم التلاق يوم يلتقى اهل السماء و اهل الارض».

16- يَوْمَ هُمْ بارِزُونَ لا يَخْفى عَلَى اللَّهِ مِنْهُمْ شَيْ ءٌ لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ.

بيان يوم التلاق است، به نظر مى آيد منظور از «بارزون» قطع شدن اسباب دنيوى و علائق باشد، چنان كه از فَقالَ الضُّعَفاءُ ... در آيه وَ بَرَزُوا لِلَّهِ جَمِيعاً فَقالَ الضُّعَفاءُ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعاً ... ابراهيم/ 21 معلوم مى شود آنها بعد از احساس قطع علائق، به پيشوايان خود چنان خواهند گفت و خواهند ديد كه آشكار هستند و چيزى ميان آنها و خدا واسطه و حائل نيست.

على هذا لا يَخْفى عَلَى اللَّهِ مِنْهُمْ شَيْ ءٌ جمله مستقلى است نه تفسير «بارزون» زيرا معنايش آن مى شود كه قبلا حالشان بر خدا مخفى بود. يعنى ظاهر و باطن و هيچ چيزشان بر خدا مخفى نيست.

لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ ... سؤال و جوابى است متفرع بر صدر آيه، يعنى: وقتى تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 350

كه همه اسباب و وسائل از بين رفت و چيزى از آنها بر خدا پوشيده نيست، پس امروز حكومت و فرمانروايى از كيست؟ خدا خودش جواب مى دهد كه: لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ وصف واحد و قهار تعليل ملك است، وقتى كه او قادر و غالب بر هر چيز است ديگر جز او غالب و قاهر ندارد پس حكومت خاص اوست.

على الظاهر مراد آنست كه: در آن روز اين حقيقت تحقق پياده كرده و پياده خواهد شد و همه به آن پى خواهند برد نه اينكه چنين ندايى و جوابى به وقوع خواهد پيوست.

ولى در بعضى از روايات آمده: در

جواب خداوند، ارواح انبياء و رسل جواب داده و خواهند گفت: لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ چنان كه در تفسير برهان از حضرت رضا صلوات اللَّه عليه نقل شده است و در بعضى روايات از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده كه اين ندا در وقتى خواهد بود كه همه انسانها و حتّى ملائكه مرده باشد لذا خدا به سؤال خويش، خودش جواب خواهد داد كه لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ.

ناگفته نماند: ظهور يَوْمَ هُمْ بارِزُونَ آنست كه جريان لِمَنِ الْمُلْكُ بعد از زنده شدن مردم خواهد بود نه بعد از مردن آنها، شايد روايات حقيقتى سوارى آيه را بيان مى كنند و اللَّه العالم.

17- الْيَوْمَ تُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ لا ظُلْمَ الْيَوْمَ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسابِ.

بيان مجازات در آن روز است، ظهور آيه در تجسم عمل است كه هر نفس با آنچه كرده است مجازات مى شود نظير: يا أَيُّهَا الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ إِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ تحريم/ 7، على هذا در آن روز ظلمى نيست كه به هر كس عملش مى رسد. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 351

الميزان فرموده: منظور از ظلم، ظلمى است كه ناشى از خطا و اشتباه باشد و جزاى كسى به كس ديگرى داده شود، خدا در نفى اين ظلم فرموده كه خدا سريع الحساب است، محاسبه او وقتى نمى برد تا خطايى به وقوع رسد، اما ظلم عمدى معلوم است كه نخواهد بود، زيرا به هر كس عمل خودش خواهد رسيد.

18- وَ أَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْآزِفَةِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَى الْحَناجِرِ كاظِمِينَ ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَ لا شَفِيعٍ يُطاعُ.

از نامهاى قيامت «يوم الازفة» است يعنى: روز نزديك شونده إِنَّهُمْ يَرَوْنَهُ بَعِيداً وَ

نَراهُ قَرِيباً معارج/ 7، زيرا فرصت تا وقت مرگ است، بعد از مرگ يا رحمت است يا عذاب و يا شايد بى خبرى در عالم برزخ، نسبت به بعضى از انسانها پس آخرت به وقت مرگ متصل است.

آمدن قلب به حلقوم كنايه از كثرت وحشت است، انسان در موقع وحشت و فرار، تنگ نفس مى شود و احساس مى كند كه قلبش بالا آمده و وارد حلقوم مى شود چنان كه هستند در وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ احزاب/ 10 گذشت.

«كاظمين» يعنى پر از اندوه و اندوه خود را فرو مى برند. در آن روز نه دوستى دارند كه دلش بر آنها بسوزد و نه شفاعتگرى كه به حرفش گوش داده شود.

19- يَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَ ما تُخْفِي الصُّدُورُ.

اشاره به علم و احاطه خداست خيانت چشم قهرا در نگاه نامشروع آنست گويى منظور نگاه مخفى و سرّى است چنان كه از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده كه در جواب راوى فرمود:

«الم تر الى الرجل ينظر الى الشي ء كانه لا ينظر اليه فذلك خائنة الاعين» (برهان).

ما تُخْفِي الصُّدُورُ شامل كفر، شرك، حبّ، بعضى شكل معاصى و امثال آنست. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 352

20- وَ اللَّهُ يَقْضِي بِالْحَقِّ وَ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا يَقْضُونَ بِشَيْ ءٍ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ.

ظاهرا اين آيه استدلال ديگرى است بر توحيد و تسلط خدا زيرا لازمه معبود بودن، حكم در ميان بندگان و حكم در كارهاى خوب و بد آنهاست اين قضاوت به حقّ درباره خداست كه حقّ هر صاحب حقّ را به خودش مى رساند، معبودهاى باطل چنين كارى نتوانند كرد، إِنَّ اللَّهَ ... تعليل يَقْضِي بِالْحَقِّ است زيرا كه شنوا و بيناى

واقعى اوست و اعمال بندگان را مى شنود و مى بيند 21- أَ وَ لَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ كانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ آثاراً فِي الْأَرْضِ.

مى شود اين مصداقى براى يَقْضِي بِالْحَقِّ باشد كه در اثر سنت لا يتغير خدايى تار و مار شدند. آنها كه از لحاظ نيرو و آثار قويتر از اهل مكه بودند نتوانستند در مقابل قدرت خداوند مقاومت نمايند.

فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما كانَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ.

بيان كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ ... است، جمله اخير حاكى است، آنچه به آن اعتماد كرده و حامى خود مى دانستند از عذاب خدا حفظشان نكرد.

22- ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كانَتْ تَأْتِيهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَكَفَرُوا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ إِنَّهُ قَوِيٌّ شَدِيدُ الْعِقابِ.

تعليل تار و مار شدنشان است كه پيامبران براى آنها معجزات آوردند و حجت بر آنها تمام شد ولى آنها انكار كردند، تكرار فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ ظاهرا براى تأكيد است.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 353

يَكُ صادِقاً يُصِبْكُمْ بَعْضُ الَّذِي يَعِدُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ (28) يا قَوْمِ لَكُمُ الْمُلْكُ الْيَوْمَ ظاهِرِينَ فِي الْأَرْضِ فَمَنْ يَنْصُرُنا مِنْ بَأْسِ اللَّهِ إِنْ جاءَنا قالَ فِرْعَوْنُ ما أُرِيكُمْ إِلاَّ ما أَرى وَ ما أَهْدِيكُمْ إِلاَّ سَبِيلَ الرَّشادِ (29) وَ قالَ الَّذِي آمَنَ يا قَوْمِ إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ مِثْلَ يَوْمِ الْأَحْزابِ (30) مِثْلَ دَأْبِ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ وَ مَا اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْماً لِلْعِبادِ (31) وَ يا قَوْمِ إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ يَوْمَ التَّنادِ (32)

يَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِينَ ما لَكُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ (33) وَ لَقَدْ جاءَكُمْ يُوسُفُ مِنْ قَبْلُ بِالْبَيِّناتِ فَما زِلْتُمْ فِي شَكٍّ مِمَّا جاءَكُمْ بِهِ حَتَّى إِذا هَلَكَ قُلْتُمْ لَنْ يَبْعَثَ اللَّهُ مِنْ بَعْدِهِ رَسُولاً كَذلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتابٌ (34) الَّذِينَ يُجادِلُونَ فِي آياتِ اللَّهِ بِغَيْرِ سُلْطانٍ أَتاهُمْ كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ الَّذِينَ آمَنُوا كَذلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبَّارٍ (35)

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 354

23- موسى را با آيات خويش و حجت آشكار فرستاديم.

24- به سوى فرعون و هامان و قارون، گفتند: او جادوگر دروغگويى است.

25- چون حق از سوى ما به آنها آمد، گفتند: بكشيد كسانى را كه به او ايمان آورده اند و دخترانشان را زنده نگاه داريد، جمله كافران در تباهى است.

26- فرعون گفت: بگذاريد موسى را بكشم، و خدايش را بخواند، من بيم دارم كه دين شما را تغيير دهد و يا در اين زمين شورش بپا دارد.

27- موسى گفت: من پناه مى برم به پروردگار خودم و خداى شما از هر متكبرى كه

به روز حساب ايمان نمى آورد.

28- مردى مؤمن از آل فرعون كه ايمان خويش را مخفى مى داشت، گفت آيا مى كشيد مردى را به علت آنكه مى گويد: اللَّه رب من است و به شما معجزات آورده؟ اگر دروغگو باشد دروغش او را بس است و اگر راستگو باشد بعضى از آنچه وعده مى دهد به شما خواهد رسيد ...

29- اى قوم امروز حكومت در زمين به طور غلبه، شمار است، چه كسى ما را از عذاب تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 355

خدا يارى مى كند اگر بيايد؟ فرعون گفت: شما را اشاره نمى كنم مگر به آنكه صواب مى بينم ...

30- آنكه ايمان آورده بود گفت: اى قوم من، بر شما از عذابى مانند روز احزاب بيم دارم.

31- مانند جريان قوم نوح و عاد و ثمود و كسانى كه بعد از آنها بودند، خدا بر بندگان ظلم نمى خواهد.

32- واى قوم، من مى ترسم بر شما از روز قيامت.

33- روزى كه پشت كنان بر مى گرديد، از عذاب خدا نگهدارنده اى نداريد، هر كه خدا اضلالش كند، هدايت كننده اى ندارد.

34- پيش از موسى، يوسف براى شما معجزات آورد، پيوسته در نبوت او شك كرديد، چون از دنيا رفت گفتيد: ديگر خدا پيامبرى مبعوث نخواهد كرد، بدينسان خدا هر متجاوز شكاك را گمراه مى كند.

35- كسانى كه در آيات خدا بدون دليل مجادله مى كنند، آن مجادله پيش خدا و مؤمنان بسيار مبغوض است، اين چنين خدا بر قلب هر متكبر ستمگر مهر مى زند.

فرعون بود، قارون خزانه دار فرعون و از قوم يهود بود چنان كه در آخر سوره قصص گفته شد.

نسائهم: طبرسى رحمه اللَّه تصريح كرده كه نساء به دختران نيز گفته مى شود مراد از آيه دختران است.

مسرف: متجاوز. سرف (بر وزن شرف): تجاوز از حد «السرف: ضد تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 356

القصد».

رشاد: رشاد و رشد: هدايت، نجات، صلاح و كمال. مراد از آن در آيه نجات است.

دأب: عادت، شأن، تلاش. مراد از آن در آيه ظاهرا شأن و سرگذشت است.

التناد: آن در اصل «تنادى»، مصدر باب تفاعل است، روز قيامت را يَوْمَ التَّنادِ گويند كه اهل عذاب يكديگر را با ويل و هلاكت ندا مى كنند و يا اهل بهشت و جهنم يكديگر را نداء كنند.

وَ نادى أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابَ النَّارِ.

مقتا: مقّت: بغض شديد نسبت به كسى كه مى بينى مرتكب كار قبيح است.

دفاع برخاسته و از اينكار جلوگيرى مى كند، گفتگو ميان آنها بدرازا مى كشد آخر مى خواهند او را از بين ببرند ولى خدا او را حفظ مى كند.

23- وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسى بِآياتِنا وَ سُلْطانٍ مُبِينٍ.

ظاهرا مراد از آيات معجزات موسى است مانند عصا و يد بيضاء و سائر معجزات نهگانه.

الميزان نظر مى دهد كه مراد از سلطان، سلطه الهى است كه نگذاشت فرعون موسى را از بين ببرد.

مؤلف گويد: شايد آن تأكيد آياتنا باشد، يعنى آيات ما غالب و قانع كننده بود.

24- إِلى فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ قارُونَ فَقالُوا ساحِرٌ كَذَّابٌ.

هامان وزير فرعون و از قبطيان بود، ولى قارون خزانه دار او از بنى اسرائيل بود، او از فرعون حمايت كرده و در تعذيب بنى اسرائيل با او همكارى مى كرد چنان كه مشروح جريان او در سوره قصص گذشت اين نشان مى دهد كه اين دو معاون در پيش برد كارهاى فرعون موقعيّت بسيار بزرگ داشته اند به طورى كه در رديف او آمده اند.

موسى براى همه قوم فرعون مبعوث شده بود اختصا سه نفر فوق براى آنست كه آنها همه كاره و اصول استكبار بودند و آنها بودند كه درباره موسى ساحِرٌ كَذَّابٌ گفتند ديگران نيز تبعيت كردند.

25- فَلَمَّا جاءَهُمْ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا اقْتُلُوا أَبْناءَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ وَ اسْتَحْيُوا نِساءَهُمْ وَ ما كَيْدُ الْكافِرِينَ إِلَّا فِي ضَلالٍ.

فاعل «قالوا» سه كافر فوق الذكر است. با آنكه قارون خود از بنى اسرائيل تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 358

بود، باز با آن كشتار هولناك موافقت كرد، النهايه فقط درباره آنان كه به موسى ايمان آورده بودند فَما آمَنَ لِمُوسى إِلَّا ذُرِّيَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلى خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِمْ يونس/ 83.

در

جاهاى مناسب گفته ايم، كشتن فرزندان بنى اسرائيل براى آن بود كه مردان آنها زياد نشوند تا در آينده بتوانند شورش كنند نه فقط براى خوابى كه ديده بودند كه حكومت فرعون به دست فردى از بنى اسرائيل از بين خواهد رفت و گرنه در اينجا كشتن پسران معنى نداشت، زيرا كه موسى به وجود آمده بود.

26- وَ قالَ فِرْعَوْنُ ذَرُونِي أَقْتُلْ مُوسى وَ لْيَدْعُ رَبَّهُ إِنِّي أَخافُ أَنْ يُبَدِّلَ دِينَكُمْ أَوْ أَنْ يُظْهِرَ فِي الْأَرْضِ الْفَسادَ.

طبرسى فرموده: در اين آيه دلالت هست كه عده اى از خواص فرعون از قتل موسى مانع مى شده اند الميزان فرموده: آن از أَرْجِهْ وَ أَخاهُ ... فهميده مى شود.

وَ لْيَدْعُ رَبَّهُ را از كثرت طغيان گفته است، يعنى خدايش را بخواند كه او را از دست من نجات بدهد «1» إِنِّي أَخافُ ... تعليل قتل موسى است يعنى اگر زنده بماند بيم آن دارم كه يكى از دو كار را بكند، بت پرستى را از بين ببرد و توحيد را در جاى آن بگذارد و يا در اين سرزمين شورش بپا دارد.

27- وَ قالَ مُوسى إِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَ رَبِّكُمْ مِنْ كُلِّ مُتَكَبِّرٍ لا يُؤْمِنُ بِيَوْمِ الْحِسابِ.

جواب موسى عليه السّلام است در مقابل تهديد فرعون بِرَبِّي وَ رَبِّكُمْ در مقابل

__________________________________________________

(1) آن عطف بر محذوفى است كه گفته نشده مثل «اقتل موسى لتعلم قدرتى و ليدع ربه».

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 359

لْيَدْعُ رَبَّهُ است يعنى رب من رب شما نيز مى باشد «كم» خطاب است به فرعون و درباريانش به نظر مى آيد كه تهديد به قتل در حضور موسى بوده است.

مراد از «متكبر» فرعون و ياران اوست متكبرى كه ايمان به معاد ندارد انسانى

بى بند و بار و قاتل و همه چيز است.

28- وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمانَهُ.

از علل الشرائع از حضرت رضا عليه السّلام نقل شده، او خاله زاده فرعون بود به هر حال آيه مى رساند كه از درباريان نزديكان فرعون بوده و ايمان خويش را پنهان مى كرده است سخنان او در آيات زير نشان مى دهد كه يك مسلمان و موحد و كامل و آشنا به احكام دين بوده است از آدم تازه متديّن آن گونه سخنان ساخته نيست.

أَ تَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ وَ قَدْ جاءَكُمْ بِالْبَيِّناتِ مِنْ رَبِّكُمْ سخن آن مؤمن است در مقابل فرعون، يعنى كشتن مردى كه مى گويد، اللَّه پروردگار من است و بر گفته خويش معجزه آورده، معنى ندارد. «ان يقول» مفعول له «تقتلون» است.

وَ إِنْ يَكُ كاذِباً فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ وَ إِنْ يَكُ صادِقاً يُصِبْكُمْ بَعْضُ الَّذِي يَعِدُكُمْ او يقينا مى دانست كه موسى صادق است ولى اگر با ترديد نمى گفت، رازش معلوم مى گرديد يعنى: اگر در اين ادّعا دروغگو باشد موفّق نمى شود دروغ بر او بس است، اما اگر راستگو باشد، عذابى كه وعده مى دهد به شما خواهد رسيد.

علّت آمدن «بعض» شايد براى آن باشد كه وعده عذاب براى همه فرعونيان بود و به درباريان فقط بعضى از آن مى رسيد. بعضى گفته اند: مراد آنست كه لا اقل بعض آن خواهد رسيد.

إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ ظاهرا اين جمله تعليل يُصِبْكُمْ تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 360

بَعْضُ الَّذِي ...

است يعنى در صورت صادق بودن او، شما در تكذيبتان متجاوز و دروغگو هستيد، مورد حمايت خدا نيستيد، پس عذاب به شما خواهد رسيد. در عين حال، اين

سخن يك حكم كلّى است و مى گويد كه راه تجاوز و دروغ، راه هدايت نمى تواند باشد نه اينكه كسى كه در اين كار شد ديگر اهل هدايت نمى شود زيرا مى دانيم كه هدايت در رابطه با گناهكاران است. صيغه مبالغه براى آنست كه با ديدن معجزه باز موسى را انكار مى كردند.

29- يا قَوْمِ لَكُمُ الْمُلْكُ الْيَوْمَ ظاهِرِينَ فِي الْأَرْضِ فَمَنْ يَنْصُرُنا مِنْ بَأْسِ اللَّهِ إِنْ جاءَنا.

يعنى به حكومت و توانايى امروز مغرور نشويد و موسى را نكشيد و گرنه فردا عذاب خدا مى رسد براى دفع آن كمكى نخواهيم داشت «ظاهرين» به معنى غالبين است.

قالَ فِرْعَوْنُ ما أُرِيكُمْ إِلَّا ما أَرى وَ ما أَهْدِيكُمْ إِلَّا سَبِيلَ الرَّشادِ.

فرعون در مقابل گفته هاى مؤمن هم چنان در رأى خود ايستادگى كرد كه راه رشاد و صواب همين است ما أُرِيكُمْ يعنى اشاره و پيشنهاد نمى كنم مگر كارى را كه صواب مى دانم.

جمله وَ ما أَهْدِيكُمْ ... تفسير جمله قبلى است معلوم مى شود كه آن مؤمن نفوذ داشته و فرعون از او حساب مى برده است و گرنه در مقابل سخنان او چنين خضوع نمى كرد.

30- وَ قالَ الَّذِي آمَنَ يا قَوْمِ إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ مِثْلَ يَوْمِ الْأَحْزابِ.

چون فرعون خواست درباريان را با سخن فوق با خود هم رأى كند، لذا مؤمن آنها را از عذاب خدا ترسانيد كه نظر فرعون را قبول نكنند، باز معلوم مى شود كه داراى نفوذ و منزلت بوده است، منظور از احزاب قوم نوح، هود و تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 361

صالح و مانند آنهاست كه در آيه بعدى مى آيد و آنها گروه هاى شرك و كفر بودند.

31- مِثْلَ دَأْبِ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ

وَ مَا اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْماً لِلْعِبادِ.

بيان احزاب است، اطلاق دأب به سر گذشت آنان ظاهرا از لحاظ سنّت مداوم بودن است، وَ مَا اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْماً ... در رابطه با آنست كه خودشان سبب هلاكت خود شدند.

32- وَ يا قَوْمِ إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ يَوْمَ التَّنادِ.

ظاهرا اين آيه و آيه بعدى در بيان عذاب آخرت است چنان كه آيات قبلى در بيان عذاب دنيا بود در الميزان و مجمع و جوامع الجامع عذاب آخرت دانسته است از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده

«يوم التناد يوم ينادى اهل النار اهل الجنة ان افيضوا علينا من الماء او مما رزقكم اللَّه» (برهان).

33- يَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِينَ ما لَكُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ.

به نظر مى آيد كه آنها العياذ باللّه در آتش به اينطرف و آن طرف فرار خواهند كرد به اميد آنكه از آن خارج شوند، ولى فرار آنها را از عذاب خدا نگهدارنده نيست زيرا ما لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ جمله وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ ... تعليل نبودن عاصم است.

«مدبرين» تأكيد «تولّون» مى باشد. على هذا صدر آيه نظير كُلَّما أَرادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعِيدُوا فِيها حج/ 22، است.

34- وَ لَقَدْ جاءَكُمْ يُوسُفُ مِنْ قَبْلُ بِالْبَيِّناتِ.

آيه شريفه در رابطه با وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ ... است معلوم مى شود كه يوسف تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 362

عليه السلام بعد از وزير دارايى شدن، بر اهل مصر مبعوث شده و معجزات آورده است.

فَما زِلْتُمْ فِي شَكٍّ مِمَّا جاءَكُمْ بِهِ حَتَّى إِذا هَلَكَ قُلْتُمْ لَنْ يَبْعَثَ اللَّهُ مِنْ بَعْدِهِ رَسُولًا.

معلوم مى شود كه تا يوسف در قيد حيات بوده در نبوت او

شك داشته اند و بعد از مرگ، او را به پيامبرى قبول كرده و گفته اند ديگر پيامبرى نخواهد آمد و با اين سخن، حرف اولى خويش را نقض كرده اند و مصداق وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ ... بوده اند.

در قاموس قرآن ماده «هلك» گفته ايم كه ماده هلاك در وقت نزول قرآن در مرگ عادى نيز به كار مى رفت چنان كه در اين آيه است، ولى بعدا به مرگ شفا و تبار اختصاص يافته است.

كَذلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتابٌ.

تأكيد و توضيح مطلب آيه است.

35- الَّذِينَ يُجادِلُونَ فِي آياتِ اللَّهِ بِغَيْرِ سُلْطانٍ أَتاهُمْ.

وصف مسرف مرتاب است كه بدون دليل درباره آيات خدا مجادله باطل مى كنند و مى خواهند آنها را ردّ كنند، افراط و تزلزل قلب، آنها را به چنين كار واداشته است، منظور از «آتاهم» ظاهرا آمدن از جانب خداست.

كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ الَّذِينَ آمَنُوا كَذلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبَّارٍ.

يعنى جدال آنها از لحاظ مبغوض بودن در نزد خدا و مؤمنان بزرگ است به عبارت ديگر، خدا و مؤمنان مجادله آنها را مبغوض مى دارند. زيرا كه با حق مقابله مى كنند. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 363

«كذلك» اشاره است به مهر شدن قلب متجاوز شكّاك.

بعضى ها قلب را با تنوين خوانده اند درين صورت «متكبّر» وصف قلب است مانند آثِمٌ قَلْبُهُ بقره/ 283. جبّار نيز وصف بعد از وصف مى باشد. و اگر اضافه به متكبّر باشد، منظور همه قلب و به همه جاى قلب نيست بلكه «كل» راجع به قلوب است يعنى «يطبع اللَّه على كل قلب من كل متكبر ...»

بنا بر آنچه مفسّران گفته اند و اللَّه العالم، اين آيه ممكن است تتمّه قول مؤمن و

يا قول خدا باشد.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 364

بَلى قالُوا فَادْعُوا وَ ما دُعاءُ الْكافِرِينَ إِلاَّ فِي ضَلالٍ (50)

إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهادُ (51) يَوْمَ لا يَنْفَعُ الظَّالِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ (52) وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْهُدى وَ أَوْرَثْنا بَنِي إِسْرائِيلَ الْكِتابَ (53) هُدىً وَ ذِكْرى لِأُولِي الْأَلْبابِ (54)

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 365

36- فرعون گفت: اى هامان براى من عمارت بلندى بساز تا به راهها برسم

37- راههاى آسمانها تا به معبود موسى مطلع شوم، من او را دروغگو گمان دارم، اين چنين كار بدش به فرعون مزين گرديد و از راه حق باز داشته شد، حيله فرعون جز در خسران نيست.

38- آنكه ايمان آورده بود، گفت: اى قوم من، از من تبعيت كنيد تا به راه كمال هدايتتان كنم. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 366

39- اى قوم من: اين زندگى دنيا متاع اندكى است، (اما) آخرت همو خانه پايدار است.

40- هر كه عمل بد كند، مجازات نمى شود مگر به قدر آن و هر كه عمل خوب انجام دهد مرد باشد يا زن در حالى كه مؤمن است، آنها داخل بهشت مى شوند و بى حساب پاداش داده مى شوند

41- و اى قوم من، مرا چه شده كه شما را به نجات مى خوانم و شما مرا به آتش مى خوانيد.

42- مرا مى خوانيد كه به خدا كافر شوم و به او شريك قرار دهم چيزى را كه به آن دليلى ندارم و من شما را به سوى خداى توانا و آمرزنده مى خوانم.

43- ناچار آنچه مرا بدان مى خوانيد دعوتى در دنيا و آخرت ندارد، بازگشت ما به سوى خداست اهل اسراف فقط اهل آتشند.

44- به زودى

آنچه را كه مى گويم ياد مى آوريد، من كارم را به خدا واگذار مى كنم كه خدا به بندگان بيناست.

45- خدا او را از بديهاى مكرشان نگاه داشت و عذاب بد، آل فرعون را احاطه نمود

46- (آن عذاب) آتشى است كه بامداد و شامگاه به آن نشان داده شوند و روزى كه قيامت بر پا مى شود و آل فرعون را به اشد عذاب داخل كنيد.

47- يادآور كه در آتش با هم محاجه كنند، ضعفاء به مستكبران گويند: ما به شما تابع بوديم آيا مقدارى از آتش را از ما كفايت مى كنيد؟

48- مستكبران گويند: ما همه در آتش هستيم خدا ميان بندگان حكم كرده است.

49- آنان كه در آتشند به خازنان جهنم گويند: پروردگارتان را بخوانيد تا روزى مقدارى از آتش را از ما تخفيف دهد.

50- گويند: آيا پيامبرانتان آيات روشن را براى شما نياوردند؟ گويند آرى، ملائكه گويند: پس بخوانيد، دعاى كافران جز در ضلال نخواهد بود.

51- ما پيامبران و اهل ايمان را در زندگى دنيا و روزى كه گواهان بر مى خيزند يارى مى كنيم تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 367

52- روزى كه ظالمان را معذرتشان سودى ندهد، آنها راست لعنت خدا و آنها راست خانه بد.

53- به موسى هدايت داديم و كتاب را بر بنى اسرائيل ارث گذاشتيم.

54- هدايت و تذكر است براى خردمندان.

راغب. زيان مستمر گفته است.

قرار: مصدر است به معنى ثبات و استقرار و نيز اسم مكان به معنى محل استقرار.

مرد: مصدر ميمى است به معنى برگرداندن ولى در آيه به معنى برگشتن است.

حاق: حيق: احاطه و فرا گرفتن «حاق به حيقا: احاط به».

غدو: غدوة و غداة: بامداد يا از اول صبح تا طلوع فجر، جمع آن غدوّ است.

عشى: طبرسى و زمخشرى آن را از اول ظهر تا غروب آفتاب گفته اند» اشهاد: جمع شاهد به معنى گواهى دهنده.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 368

آسمان است چنان كه در آيه بعدى بيان مى شود.

37- أَسْبابَ السَّماواتِ فَأَطَّلِعَ إِلى إِلهِ مُوسى وَ إِنِّي لَأَظُنُّهُ كاذِباً.

گويى مى خواهد بگويد: خداى موسى در زمين نيست مى خواهم از آن ساختمان بالا روم و به معبود موسى مطلع شوم چون گمان دارم كه دروغ مى گويد على هذا با اينكار دروغ او را آشكار خواهم كرد.

مگر موسى گفته بود: معبود من در آسمان است؟ مگر فرعون يقين داشت تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 369

كه با عمارت چند مترى مى شود به آسمانها راه يافت به نظر مى آيد: فرعون در اثر اصرار مرد مؤمن و عدم موافقت درباريان در رابطه با قتل موسى با اين دستور خواسته موقعيت خويش را در مقابل درباريان و مردم تا حدى حفظ كند و گرنه آن احمق مى دانسته كه اين كار شدنى نيست.

وَ كَذلِكَ زُيِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوءُ عَمَلِهِ وَ صُدَّ عَنِ السَّبِيلِ وَ ما كَيْدُ فِرْعَوْنَ إِلَّا فِي تَبابٍ.

منظور از سُوءُ عَمَلِهِ ظاهرا انكار نبوت موسى و مجادله با اوست، يعنى اين چنين شيطان، عمل قبيح او را در نظرش خوب متجلّى كرد و از راه حقّ بازش داشت اين حيله و تدبيرش نيز جز در خسران و تباهى نيست كارى از پيش نمى برد جمله وَ ما كَيْدُ ... حكايت حال ماضى است.

38- وَ قالَ الَّذِي آمَنَ يا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِكُمْ سَبِيلَ الرَّشادِ.

از اين آيه آنها را به پيروى از خود كه پيروى از موسى است فرا خوانده مراد از سبيل رشاد در مقابل سخن فرعون است كه نظر خويش را سبيل الرشاد خوانده راه كمال همانست كه در آيات بعدى بيان مى شود.

39- إِنَّما هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا مَتاعٌ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ هِيَ دارُ

الْقَرارِ.

اين همان واقعيتى است كه همه انبياء بيان فرموده اند نكره آمدن «متاع» براى «قلّت» و كمى است نظير قُلْ مَتاعُ الدُّنْيا قَلِيلٌ نساء/ 77 مراد از «القرار» ظاهرا خلود و ثبات است نه عدم تغيير و از بين رفتن كهولت از اشياء، و اللَّه العالم.

40- مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً فَلا يُجْزى إِلَّا مِثْلَها وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ.

مصداق سبيل رشاد است و آن اينكه گناهكار فقط به قدر گناهش كيفر مى بيند تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 370

اگر نبخشايد و شفاعت را مشمول نشود و يا كافر باشد، و نيز عمل صالح به شرط ايمان به توحيد سبب دخول بهشت است، آيه صريح است در اينكه در قبول عمل و داخل شدن به رحمت، زن و مرد فرقى ندارند.

يُرْزَقُونَ فِيها بِغَيْرِ حِسابٍ.

گويى اشاره است به وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ ق/ 30 فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَيُوَفِّيهِمْ أُجُورَهُمْ وَ يَزِيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ نساء/ 173 در اين آيه سبيل رشد با مختصر بيان روشن شده است.

41- وَ يا قَوْمِ ما لِي أَدْعُوكُمْ إِلَى النَّجاةِ وَ تَدْعُونَنِي إِلَى النَّارِ.

معلوم مى شود كه آنها نيز او را دعوت به شرك و ربوبيت فرعون مى كرده اند منظور دعوت به ايمان و كفر است كه سبب نجات و آتش است مسبب در جاى سبب نشسته است. آن گاه در بيان اين سخن گفته است، 42- تَدْعُونَنِي لِأَكْفُرَ بِاللَّهِ وَ أُشْرِكَ بِهِ ما لَيْسَ لِي بِهِ عِلْمٌ وَ أَنَا أَدْعُوكُمْ إِلَى الْعَزِيزِ الْغَفَّارِ.

مراد از «علم» حجت و دليل است نداشتن علم نشانه نداشتن دليل است «و اشرك» بيان «لا كفر» مى باشد آن گاه گويد: ولى من

شما را به طرف خدايى مى خوانم كه غالب و تواناست و تائبان را مى بخشايد.

43- لا جَرَمَ أَنَّما تَدْعُونَنِي إِلَيْهِ لَيْسَ لَهُ دَعْوَةٌ فِي الدُّنْيا وَ لا فِي الْآخِرَةِ وَ أَنَّ مَرَدَّنا إِلَى اللَّهِ وَ أَنَّ الْمُسْرِفِينَ هُمْ أَصْحابُ النَّارِ.

استدلال است بر بطلان شرك و شركاء يعنى از طرف آنچه شريك خدا مى دانيد تا به حال پيامبرى نيامده كه به سوى او دعوت نمايد و آن گهى برگشت همه ما به سوى خداست نه به سوى معبودهاى باطل على هذا ناچار اهل تجاوز اهل آتش خواهند بود مى شود از آيه فهميد كه لازمه معبود بودن دعوت و ارسال است. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 371

جمله هاى وَ أَنَّ مَرَدَّنا- وَ أَنَّ الْمُسْرِفِينَ عطف است بر أَنَّما تَدْعُونَنِي كه «لا جرم» در همه آنها در نظر است.

44- فَسَتَذْكُرُونَ ما أَقُولُ لَكُمْ وَ أُفَوِّضُ أَمْرِي إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِيرٌ بِالْعِبادِ.

صدر آيه در رابطه با وَ أَنَّ مَرَدَّنا إِلَى اللَّهِ است يعنى الان كه به دعوت من اهميت نمى دهيد به زودى در آخرت و وقت وقوع عذاب سخن مرا ياد مى آوريد آن وقت فرموده: در كارم توكّل به خدا مى كنم زيرا تفويض همان توكّل است إِنَّ اللَّهَ ... تعليل أُفَوِّضُ ... است.

45- فَوَقاهُ اللَّهُ سَيِّئاتِ ما مَكَرُوا وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ.

ظهور آيه در آنست كه خواسته اند به او حيله اى بكنند ولى خدا حفظش كرده است در تفسير برهان از كافى نقل شده كه بر او حمله كرده و مقتولش كردند ليكن خدا او را از اينكه در دينش به فتنه بياندازند حفظ كرد. مراد از بِآلِ فِرْعَوْنَ قوم فرعون و اتباع اوست كه با او هم عقيده

بودند نظير

«سلمان منا اهل البيت»

منظور از سُوءُ الْعَذابِ غرق شدن آنهاست و يا همانست كه در آيه بعدى آمده است.

46- النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ.

جمله النَّارُ ... ظاهرا بيان سُوءُ الْعَذابِ و شايد معترضه باشد، دقّت در آيه نشان مى دهد كه «النار» غير از أَشَدَّ الْعَذابِ و ظرف آن دو نيز غيرهم است، على هذا قسمت اوّل راجع به عذاب برزخ است كه در ذيل وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتٌ بقره: 154 مشروحا نوشته ايم و از آيه معلوم مى شود كه اموات در عالم برزخ صبح و شام را خواهند فهميد.

در مجمع البيان از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده: اين عذاب، تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 372

در دنياست پيش از قيامت، زيرا در آتش قيامت بامداد و شام نيست و اگر آنها بامداد و شام در آتش آخرت باشند پس ما بين دنيا و آخرت از سعداء خواهند بود نه ليكن اين عذاب در برزخ خواهد بود پيش از قيامت آيا قول خداى عزّ و جلّ را نمى شنوى كه وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ روايات در رابطه با عالم برزخ زياد است براى نمونه در كافى به «كتاب الجنائز» مراجعه شود.

47- وَ إِذْ يَتَحاجُّونَ فِي النَّارِ فَيَقُولُ الضُّعَفاءُ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا نَصِيباً مِنَ النَّارِ.

جريان مخاصمه پيشوايان ستمگر و پيروان آنها در چندين مورد از جمله سوره ابراهيم و سوره سبأ گذشت، در اين آيات نيز در رابطه با فرعون و پيروان او تكرار شده است منظور از «يتحاجون» محكوم

كردن يكديگر است.

48- قالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُلٌّ فِيها إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَكَمَ بَيْنَ الْعِبادِ.

جواب يأس است از جانب پيشوايان ستمگر كه درباره شما كارى از ما ساخته نيست زيرا ما هم مثل شما در عذابيم إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَكَمَ ... در رابطه با آنست كه حكم خدا ما را مانند شما خلع سلاح كرده است ديگرى قدرتى نداريم.

49- وَ قالَ الَّذِينَ فِي النَّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّكُمْ يُخَفِّفْ عَنَّا يَوْماً مِنَ الْعَذابِ.

گفتار اهل عذاب است كه از مأموران آتش خواهند خواست كه خدا از عذابشان تخفيف دهد، مراد از «ربكم» به جاى «ربنا» شايد به علّت قطع اميدشان از رحمت خداست «يوما» نسبت به عالم قيامت و مِنَ الْعَذابِ بيان مقدارى از عذاب است نه همه آن.

50- قالُوا أَ وَ لَمْ تَكُ تَأْتِيكُمْ رُسُلُكُمْ بِالْبَيِّناتِ قالُوا بَلى قالُوا فَادْعُوا وَ ما دُعاءُ الْكافِرِينَ إِلَّا فِي ضَلالٍ. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 373

اينكه مأمورين آتش در جواب مى گويند: آيا پيامبران دلائل روشن نياوردند؟ اشاره به آنست كه فعلا چاره اى نداريد خلاصى شما در صورتى بود كه دعوت پيامبران را بپذيريد.

آنها با اين اقرار قبول كرده اند كه دانسته و از روى عمد كافر شده و حقّ را انكار نموده اند آن گاه در جواب، احاله به خودشان كرده اند كه خود خدا را بخوانيد و سپس گفته اند كه دعاى كافران به اجابت نمى رسد و از حدّ اجابت منحرف مى گردد.

در الميزان فرموده: بعضى با جمله اخير استدلال كرده اند كه دعاى كافر مطلقا قبول نيست ولى آيه مى گويد: فقط درباره آنچه انكار مى كند و كافر مى شود پذيرفته نيست نه مطلقا، زيرا كه آياتى داريم: دعاى كافر در موقع اضطرار اجابت

مى شود (ترجمه آزاد) 51- إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهادُ.

آيه صريح است در اينكه خدا پيامبران خويش را در دو جهان يارى خواهد كرد رجوع شود به إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ صافات/ 172، منظور از «الاشهاد» پيامبران و امامان و امثال آنهاست كه به گناهان اهل عذاب گواهى خواهند داد كه در ذيل وَ يَقُولُ الْأَشْهادُ هؤُلاءِ الَّذِينَ كَذَبُوا عَلى رَبِّهِمْ ... هود/ 18 گذشت:

52- يَوْمَ لا يَنْفَعُ الظَّالِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ.

بيان يَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهادُ است، عدم نفع معذرت ظالمان از مصاديق نصرت رسولان است و اگر معذرت آنها قبول مى شد دعوت پيامبران باطل مى گرديد لَهُمُ تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 374

اللَّعْنَةُ

يعنى براى آنهاست دورى از رحمت خدا، سُوءُ الدَّارِ اضافه صفت به موصوف است يعنى خانه بد، كه همان جهنّم باشد.

اين آيه نشان مى دهد كه معذرتى از آنها خواهد بود و ليكن نفعى به حال آنها نخواهد داشت اما در آيه هذا يَوْمُ لا يَنْطِقُونَ وَ لا يُؤْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِرُونَ مرسلات/ 36 مراد اعتذار مفيد است كه بعد از اذن خدا باشد، آيه چنين اعتذارى را نفى مى كند، به عبارت ديگر: اعتذار خود فائده اى نخواهد داشت به اعتذار مفيد و مقبول نيز اجازه داده نخواهد شد، نظير فَيَوْمَئِذٍ لا يَنْفَعُ الَّذِينَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَ لا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ روم/ 57.

53- وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْهُدى وَ أَوْرَثْنا بَنِي إِسْرائِيلَ الْكِتابَ.

خاتمه جريان است يعنى پس از آنكه فرعونيان غرق شد و بنى اسرائيل به صحراى سينا آمدند، به موسى تورات داده شد مراد از «الهدى» يا دين است و يا تورات كه براى عدم تكرار

كتاب آمده است، منظور از ايراث، باقى ماندن تورات در ميان آنهاست.

54- هُدىً وَ ذِكْرى لِأُولِي الْأَلْبابِ.

در حالى كه آن كتاب هدايت و تذكّر بود ميشود گفت: هدايت براى عموم و تذكّر فقط براى خواصّ و خردمندان بود.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 375

اجابت كنم، آنان كه از عبادت من تكبر مى كنند حتما ذليلانه داخل آتش مى شوند.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 376

كنايه از تداوم است مانند: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً وَ سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلًا احزاب/ 42 بعضى گويند: مراد نمازهاى پنجگانه است.

56- إِنَّ الَّذِينَ يُجادِلُونَ فِي آياتِ اللَّهِ بِغَيْرِ سُلْطانٍ أَتاهُمْ إِنْ فِي صُدُورِهِمْ إِلَّا كِبْرٌ ما هُمْ بِبالِغِيهِ.

تأكيد إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ است، يعنى: صبر كن موفّق خواهى شد، آنان كه در مقابل دين تو مجادله مى كنند دليلى ندارند. علّت مجادله آنها فقط استكبار آنهاست. ضمير «بالغيه» راجع به «كبر» است مراد، مسبّب كبر است كه همان غلبه بر حقّ باشد، يعنى: آنها در اين مجادله به مرادشان نخواهند رسيد.

فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ.

گويى اين جمله در مقابل وَ قالَ مُوسى إِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَ رَبِّكُمْ مِنْ كُلِّ مُتَكَبِّرٍ لا يُؤْمِنُ بِيَوْمِ الْحِسابِ است يعنى: تو هم مانند موسى از شرّ مشركان به خدا پناه ببر. كه او گفته ها را مى شنود و به حال استعاذه كنندگان بيناست.

57- لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ.

به نظر مى آيد: اين آيه در رابطه با ما هُمْ بِبالِغِيهِ است يعنى كائنات تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 378

به اين عظمت، خدا را عاجز نكرده و او آنها را آفريده است، انسان ضعيف كه جزئى از اين خلقت عظيم است چطور خدا را عاجز مى كند و به مرادش مى رسد؟! ليكن اكثر مردم جاهلند و به اين حقيقت باور نمى كنند و فكر مى كنند كه مى توانند خدا را عاجز كرده و به مراد خويش برسند، نظير اين آيه است آيه أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ بَناها ... نازعات/ 27.

58- وَ ما يَسْتَوِي الْأَعْمى وَ الْبَصِيرُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ

عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ لَا الْمُسِي ءُ قَلِيلًا ما تَتَذَكَّرُونَ.

توضيح و تعليلى است بر وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ چون بعضى از آنها بصيرتشان كور شده و بعضى با بصيرت هستند، اهل ايمان مصداق بصير و «مسي ء» مصداق اعمى است، باز براى مزيد بيان فرموده: قَلِيلًا ما تَتَذَكَّرُونَ آرى، اهل ايمان نور دارند، و گناهكاران در تاريكى به سر مى برند.

59- إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِيَةٌ لا رَيْبَ فِيها وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يُؤْمِنُونَ.

گويى آمدن اين آيه در رابطه با آيه قبلى است كه عدم استواء اعمى و بصير در روز قيامت روشن خواهد شد.

60- وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ.

اين آيه با آنكه مطلب مستقلى است، شايد در رابطه با وَ ما يَسْتَوِي ...

باشد يعنى از خدا بخواهيد تا شما را از اهل بصيرت گرداند و اللَّه اعلم.

اينكه به جاى «عن دعائى» لفظ عَنْ عِبادَتِي آمده، حاكى است كه دعا عبادت است. امر به دعا و وعده اجابت در آيه بدون قيد و شرط است، آنان كه از خواندن خدا و توجّه به او تكبّر كرده و اعراض ميكنند قطعا رابطه شان از خدا بريده است، لذا اهل جهنّم خواهند بود. در اينجا لازم است چند روايت نقل شود. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 379

1-

«عن النبيّ صلّى اللَّه عليه و آله قال ما من مسلم دعا اللَّه تعالى بدعوة ليست فيها قطيعة رحم و لا استجلاب اثم إلا اعطاء اللَّه تعالى بها احدى ثلاث خصال امّا ان يعجّل له الدعوة و امّا ان يدّخرها له في الاخرة و امّا ان يرفع عنه مثلها من السوء».

(سفينة البحار).

2-

«عن حمّاد بن عيسى عن

أبي عبد اللَّه عليه السّلام قال سمعت يقول: ادع اللَّه و لا تقل: قد فرغ من الامر فانّ الدعاء هو العبادة انّ اللَّه عزّ و جلّ يقول انّ الذين يستكبرون عن عبادتى سيدخلون جهنّم داخرين و قال ادعونى استجب لكم».

3-

عن أبي عبد اللَّه عليه السّلام قال: قال رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله الدعاء سلاح المؤمن و عمود الدين و نور السموات و الارض.

4-

عن أبي عبد اللَّه عليه السّلام قال: إنّ الدعاء يردّ القضاء و قد نزل من السماء و قد ابرم ابراما.

5-

عن أبي عبد اللَّه عليه السّلام قال: ما من شى ء إلا و له كيل و وزن إلا الدموع فان القطرة تطفئ بحارا من نار فاذا اغر و رقت العين بمائها لم يرهق وجها قتر و لا ذلّة فاذا فاضت حرّمه اللَّه على النار و لو أنّ باكيا بكى في امّة لرحموا.

6-

عن أبي عبد اللَّه عليه السّلام قال: كلّ عين باكية يوم القيامة إلا ثلاثا اعين عين غضّت عن محارم اللَّه و عين سهرت في طاعة و عين بكت في جوف الليل من خشية اللَّه،

اين روايات از كتاب كافى، كتاب دعا نقل شده است.

تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 380

هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ (65)

قُلْ إِنِّي نُهِيتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَمَّا جاءَنِي الْبَيِّناتُ مِنْ رَبِّي وَ أُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِينَ (66) هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخاً وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفَّى مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُسَمًّى وَ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ (67) هُوَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ فَإِذا قَضى أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ (68)

61- خدا اوست كه شب را قرار داده تا در آن آرام گيريد، روز را روشن قرار داده است، خدا بر مردم صاحب كرم است ليكن بسيارى از مردم شكر نمى كنند.

62- آن اللَّه پروردگار شماست، آفريننده همه اشياء است پس به كجا برگردانده مى شويد. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 381

63- اين چنين از حق برگردانده مى شوند، آنان كه دانسته آيات خدا را انكار مى كنند.

64- خدا همانست كه زمين را براى شما قرارگاه گردانيد و آسمان را بنائى كرد، شما را شكل داد، شكلتان را بهتر گردانيد و از پاكيزه ها به شما روزى داد آن اللَّه پروردگار شما و دائم الخير است ...

65- فقط اوست زنده واقعى، جز او معبودى نيست، او را بخوانيد در حالى كه بندگى را مخصوص او كرده ايد، حمد خداى رب العالمين راست.

66- بگو: من نهى شده ام از اينكه عبادت كنم آنان را كه جز خدا مى خوانيد، چون بينات از خدايم به من آمد، و مأمورم كه تسليم رب العالمين باشم.

67- خدا همانست كه شما را از خاكى سپس از آب صافى، سپس از خونى منعقد آفريد، سپس بصورت طفلان از شكم مادران خارج

مى كند، سپس بزرگ ميكند تا به جوانى برسيد و سپس پيران باشيد، بعضى از شما از پيش مى ميرند.

68- اوست كه زنده ميكند و ميميراند، پس چون چيزى را اراده فرمايد به او مى گويد:

باش، مى شود.

حق تعالى در اداره كار جهان دارند. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 383

61- اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَشْكُرُونَ.

وجود روز و شب و پى در پى بودن آنها واقعيتى است كه زندگى بدون آن ميسر نبود، حيات نه در نور دائم قابل بقاست و نه در ظلمت دائم، در اينجا اشاره به يكى از علل وجود شب است كه سبب استراحت و آماده شدن بدن براى تلاش در روز بعدى مى باشد، و نيز اگر روز روشن، اشياء جهان را براى بشر نشان نمى داد باز زندگى ميسر نبود لَذُو فَضْلٍ حاكى است كه اينها زائيده فضل و احسان خداوندى است بى آنكه مردم استحقاقى داشته باشند.

62- ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ خالِقُ كُلِّ شَيْ ءٍ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ يعنى پروردگار شما همان قرار دهنده شب و روز، نه تنها پروردگار شما، بلكه پروردگار همه كائنات است زيرا خلقت از تدبير قابل انفكاك نيست.

درباره خالِقُ كُلِّ شَيْ ءٍ بايد گفت: كائنات به حسب ذات خود ممكن الوجود هستند محال است كه بدون علت به وجود آمده باشند، آن علت نيز بايد واجب الوجود باشد و هستى را از جاى ديگرى نگرفته باشد و گر نه دور يا تسلسل كه هر دو محالند لازم مى آيد.

نمى شود گفت: ماده ازلى است و گرنه بر خلاف اللَّهُ رَبُّكُمْ خالِقُ كُلِّ شَيْ ءٍ و بر خلاف برهان امكان و وجوب خواهد بود وانگهى خدا علت اضطرارى نيست بلكه علت مختار است.

لا إِلهَ إِلَّا هُوَ متفرع است بر خالِقُ كُلِّ شَيْ ءٍ آن گاه در مقام تعجب فرموده: از بندگى خدا

به كجا برگردانده مى شويد؟!! 63- كَذلِكَ يُؤْفَكُ الَّذِينَ كانُوا بِآياتِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ.

يعنى فقط انكار از روى علم و لجاج بسبب انحراف از دلائل روشن خداست. تفسير أحسن الحديث، ج 9، ص: 384

«كذلك» ظاهرا اشاره به افك اهل مكّه و مشركان زمان نزول قرآن است، مراد از آيات مى شود آيات تكوينى و آيات نازله، هر دو باشد.

64- اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ قَراراً وَ السَّماءَ بِناءً وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَ رَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ.

سه نمونه از كارها و تدبير خداوندى در اين آيه مطرح است:

اول: زمين در طول هزاران سال براى به وجود آمدن حيات آماده شده و قرارگاه زندگى گشته است آسمان يك شى ء بنا شده اى است كه با ماه و خورشيد و هوا و ابرها، بادها، برفها و بارانها، كارهاى حيات را در زمين تكميل كرده است، رجوع شود به: الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِراشاً وَ السَّماءَ بِناءً بقره/ 22 منظور از «سماء» مى شود هواى اطراف زمين و يا همه آنچه در بالاست باشد.

دوّم: وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ در تصوير انسان، به وجود آوردن همه اعضاء ظاهرى و باطنى در نظر است، نه فقط شكل و قيافه او مانند درختى كه از برگها و شاخه ها و كلّها شكل گرفته است، نظير: هُوَ الَّذِي يُصَوِّرُكُمْ فِي الْأَرْحامِ كَيْفَ يَشاءُ آل عمران/ 6، تصوير انسان و تشكيل و تركيب اجزاء باطنى و ظاهرى او يك نظام اتمّ و اكمل و نيكوتر است كه از وجود و قدرت خداى توانا حكايت مى كند.

سوّم: وَ رَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ پر روشن است كه تأمين اين موجود زيبا به واسطه خوراكيهاست. اگر آنها نبودند حيات انسان بقا نداشت.

فَتَبارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ.

ثناء و