وقوع قيامت استدلال شده «1» و آخرت نيكوكاران و بدكاران به طرز مخصوصى ترسيم گشته است، اين مطلب حاكى است كه در وقت نزول آن، مسأله قيامت شديدا از طرف مشركان انكار شده و آن را افسانه حساب مى كرده اند، شأن نزول سوره نيز همين مطلب است. مطالب آن و راه هاى استدلال به قيامت بعدا خواهد آمد.

______________________________

(1) طرز استدلال آنست كه خدايى كه اين نظمها را به وجود آورده قدرت ايجاد معاد را دارد.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 5

سورة المرسلات مكيّة و هى خمسون اية نزلت بعد الهمزه

مى وزند. «عصف الريح عصفا:

اشتدّ» ناشرات: نشر: پراكنده شدن و پراكنده كردن. لازم و متعدى هر دو آمده است، مراد از ناشرات ظاهرا بادهايى است كه پراكنده مى كنند يا پراكنده مى شوند.

فارقات: جدا كنندگان. راغب گويد: فرق قريب است به فلق، ليكن فلق باعتبار شكافته شدن و فرق به اعتبار انفصال و جدايى گفته مى شود.

ملقيات: لقاء: روبرو شدن با شى ء و مصادف شدن. القاء: انداختن. راغب گويد: القاء انداختن هر چيز است به محلى كه مى بينى، سپس در عرف به هر انداختن اسم شده است، ملقيات: القاء كنندگان منظور القاء معنوى است.

عذرا: عذر (بر وزن قفل): اعتذار كردن. و قبول كردن عذر.

نذرا: نذر (بر وزن قفل): انذار كردن.

طمست: طمس و طموس: كهنه شدن و محو شدن و نيز محو و هلاك كردن.

لازم و متعدى هر دو آمده است. راغب ازاله اثر شى ء گفته است

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 8

آن با خاموش شدن و تيره شدن نجوم سازگار است.

فرجت: فرج: شكاف. جمع آن فروج است يعنى: شكافها. بَنَيْناها وَ زَيَّنَّاها وَ ما لَها مِنْ فُرُوجٍ ق/ 6 و نيز مصدر است به معنى شكافتن و باز كردن.

نسفت: نسف: كندن و پراكندن. «نسفت الريح التراب: فرقه و ذره» و نيز گويند: «نسف البناء نسفا: قلعه».

اقتت: توقيت به معنى تعيين وقت است «وقته توقيتا: جعل له وقتا يفعل فيه» كلمه «اقّتت» در اصل «وقّتت» با واو است. اين يكى از قواعد عربى است گويند: «اكّدت- وكّدت».

فصل: بريدن و جدا كردن. «فصل الشي ء: فصلا: قطعه و ابانه» يوم الفصل:

روز جدا كردن حق از باطل.

سپس مقدارى از مقدمات قيامت از قبيل تاريك شدن ستارگان و شكافتن آسمان، ذكر شده و نيز گفته شده كه اين نظام تا روز داورى و قيامت ادامه خواهد داشت، آن گاه فرموده: واى بر كسى كه روز جز را تكذيب كند.

1- 7- وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً فَالْعاصِفاتِ عَصْفاً وَ النَّاشِراتِ نَشْراً فَالْفارِقاتِ فَرْقاً فَالْمُلْقِياتِ ذِكْراً عُذْراً أَوْ نُذْراً إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِعٌ جواب قسم ها آيه إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِعٌ است ناگفته نماند اين سبك قسمها در سه محل از قرآن كريم آمده و در هر سه محل، وقوع قيامت از آن نتيجه گيرى شده است يكى اين آيات، ديگرى آيات وَ الذَّارِياتِ ذَرْواً فَالْحامِلاتِ وِقْراً

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 9

فَالْجارِياتِ يُسْراً فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِقٌ

سوم در سوره نازعات كه فرموده: وَ النَّازِعاتِ غَرْقاً وَ النَّاشِطاتِ نَشْطاً وَ السَّابِحاتِ سَبْحاً فَالسَّابِقاتِ سَبْقاً فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً. يَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ ...

چنان كه ملاحظه مى شود در هر سه مورد پس از قسمها، مسأله قيامت به ميان مى آيد و چون قرآن مجيد در اينگونه موارد به دليل مطلب سوگند مى خورد، بايد همين قسمها دليل وقوع قيامت باشد، در سوره ذاريات در اين مورد سخن گفته ايم، به آنجا رجوع شود «1» به هر حال به نظر مى آيد كه منظور از اين قسمها، بادها و ابرهاست، بادها از سطح اقيانوسها و درياها حركت كرده و پى در پى به طرف خشكيها حركت مى كنند، مى دانيم كه هواى خشكيها در مقابل اشعه آفتاب پيش از هواى درياها گرم مى شود و به بالا ميرود، در نتيجه هواى سرد درياها به طرف خشكيها مى آيد كه همان الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً باشد، الف و لام آن براى عهد و اشاره به

آن بادهاست (و اللَّه يعلم) لفظ «عرفا» حال است از مرسلات.

از آن طرف اين بادها گاهى شدت يافته به صورت طوفان در مى آيند كه همان فَالْعاصِفاتِ باشد، فاء آن حاكى است كه بادها به طوفانها تبديل مى شوند «2».

در جريان «ناشرات» مسأله ابرها مطرح مى شود، ابر كه همان هواى رطوبتدار است به وسيله بادها پراكنده و در هوا تقسيم مى شود و هر قسمت به محلى روان مى گردد در اين عمل، بادها ناشرات هستند كه ابرها را پراكنده كرده

______________________________

(1) و آن اينكه: خلقت و تدبير جهان در دست خداست و او پروردگار انسانهاست و او وعده كرده كه قيامت خواهد آمد و از طريق انبيا آن را اعلام كرده است.

(2) در مجمع البيان اولين معنى درباره مرسلات، عاصفات، ناشرات، بادها را اختيار كرده و آن را از ابن مسعود و ابن عباس و ديگران نقل كرده است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 10

و ميان آنها جدايى مى افكندند، لذا فَالْفارِقاتِ با فاء تفريع آمده است يعنى فارقات متفرع بر ناشرات است. ظاهرا چون در مرتبه ناشرات، ابرها نيز در نظر هستند، لذا ناشرات با واو آمده است. و اللَّه العالم.

فَالْمُلْقِياتِ ذِكْراً متفرّع است بر قسمهاى گذشته، يعنى آنها تذكر و ياد آورى مى كنند كه قيامت حق است و خواهد آمد.

على هذا، اين القاء تذكر براى گروهى كه حق را قبول ندارند عذر و اتمام حجت است از جانب خدا كه روز قيامت نگويند ما ندانستيم و نشنيديم و براى گروهى انذار است كه بترسند و عمل كنند، بنا بر اين عُذْراً أَوْ نُذْراً مفعول له هستند از فَالْمُلْقِياتِ و شايد تقدير آن «اعذارا و انذارا» باشد.

به نظر الميزان:

اوصاف پنجگانه همه مربوط به ملائكه است زيرا گرچه سوگندهاى اول و دوم قابل تطبيق به بادها و طوفانهاست، اما فَالْمُلْقِياتِ ذِكْراً تقريبا صريح است كه مراد ملائكة آورنده وحى مى باشند كه براى اتمام حجت يا انذار، وحى را بپيامبران مى آورند، دو صفت باقى نيز به اين معنى متناسبند اگر دو صفت اول را به بادها و سه وصف اخير را به ملائكه حمل كنيم تناسب نخواهد داشت، پس بهتر است همه را به ملائكه حمل كنيم، تأنيث مرسلات و اوصاف ديگر به اعتبار جماعات است يعنى جماعات ملائكه كه آورنده وحى هستند.

على هذا وَ الْمُرْسَلاتِ يعنى قسم به ملائكه اى كه پى در پى فرستاده مى شوند فَالْعاصِفاتِ قسم به ملائكه اى كه در سرعت هبوط مانند بادهاى شديد حركت مى كنند وَ النَّاشِراتِ قسم به ملائكه اى كه صحف وحى را نشر و باز مى كنند تا پيامبر آن را اخذ كند. فَالْفارِقاتِ قسم به ملائكه اى كه با نشر كتب حق را از باطل جدا مى كنند فَالْمُلْقِياتِ ذِكْراً قسم به ملائكه اى كه قرآن را بر پيامبر يا مطلق وحى را براى انبياء مى خوانند براى اتمام حجت يا انذار. قسم به همه

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 11

اينها كه إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِعٌ

فرموده الميزان از چند جهت قابل گفتگو است يكى اينكه: خلاصه آن چنين مى شود: قسم به ملائكه آورنده وحى كه قيامت حق است ظاهرا اين طرز اداى بيان قانع كننده نباشد خواه به مؤمنان خطاب شود يا به مشركان، گرچه در اين سوگندها به كارهاى ملائكه نيز اشاره شده است و اللَّه اعلم.

ديگر آنكه ملائكه اولوا العقلند و در همه جاى قرآن كلمات اولوا العقل درباره آنها به

كار رفته است مانند: بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ انبياء/ 27، وَ الْمَلائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِي الْأَرْضِ شورى/ 5 و ده ها آيات ديگر، لذا بعيد به نظر مى آيد كه اينهمه مرسلات، عاصفات و ... كه با الف و تاء جمع بسته شده اند به ملائكه اطلاق شوند، زيرا كه اينگونه جمعها يا وصف مؤنث حقيقى واقع مى شوند مثل مضروبات، مقتولات، مظلومات، حور مقصورات، و يا وصف مذكر لا يعقل آيند، مانند مرفوعات، مجرورات، ايام خاليات، على هذا چندان قوى به نظر نمى آيد كه با تأويل به جماعات. وصف ملائكه باشند و اللَّه اعلم.

ناگفته نماند در تطبيق اين اوصاف به بادها نيز چندان قلب انسان مطمئن نمى شود ولى تطبيق به ملائكه به نظر مى آيد ضعيفتر باشد، به هر حال ما بين اين قسمها و وقوع قيامت رابطه هايى وجود دارد كه شايد براى آيندگان بيشتر روشن گردد و نيز ممكن است مراد از آنها نظامات كلى جهان باشد و اللَّه العالم.

8- 11- فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ وَ إِذَا السَّماءُ فُرِجَتْ وَ إِذَا الْجِبالُ نُسِفَتْ وَ إِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ اين آيات در بيان وقوع قيامت است كه در إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِعٌ گفته شد جواب «إذا» محذوف است يعنى «فاذا النجوم طمست و ... وقع ما توعدون»

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 12

اينگونه قسمها در سوره هاى تكوير، انشقاق، انفطار و مانند آن تكرار شده است.

منظور از طمس نجوم ظاهرا رفتن نور آنهاست كه در وَ إِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَتْ تكوير/ 2 خواهد آمد اگر نجوم از خورشيدها كسب نور مى كنند با خاموش شدن آنها، نجوم نيز تاريك مى شوند و اگر روشنايى نجوم از خودشان

است با تمام شدن سوختشان، خاموش و تاريك خواهند شد.

غرض از إِذَا السَّماءُ فُرِجَتْ كه در إِذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ انشقاق/ 1 بيان شده است شكافته شدن آن و متلاشى شدن اجرام آن مى باشد كه همان از بين رفتن نظام كنونى است (رجوع شود به سوره انشقاق/ 1).

در زمينه كنده شدن و ريز ريز شدن و روان شدن كوه ها، آيات زيادى داريم كه همه از شرائط قيامت مى باشند نظير: وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْجِبالِ فَقُلْ يَنْسِفُها رَبِّي نَسْفاً طه/ 105.

وَ إِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ از سياق آيات مى شود فهميد كه مراد از «رسل» موجودات ارسال شده و رها شده از جانب خداست مانند: أَرْسَلْنَا الرِّياحَ حجر/ 22، فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمُ الطُّوفانَ وَ الْجَرادَ اعراف/ 133 أَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْراً أَبابِيلَ فيل/ 3 موجودات طبيعى از جانب خدا ارسال شده و همه در كار هستند ولى در وقوع قيامت معيّن الوقت مى گردند يعنى وقت از كار افتادن آنها مى رسد.

طبرسى، زمخشرى و بيضاوى گفته اند منظور آمدن پيامبران در روز حشر است تا بر امتها شهادت كنند، الميزان نيز آن را اختيار كرده است.

در مجمع از امام صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده:

اقتت اى بعثت في اوقات مختلفة

ظاهرا اين همان روايت است كه در طريق آن ابو الجارود واقع است چنان كه در تفسير الميزان از تفسير قمى از ابو الجارود از آن حضرت نقل شده است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 13

12- 15- لِأَيِّ يَوْمٍ أُجِّلَتْ لِيَوْمِ الْفَصْلِ وَ ما أَدْراكَ ما يَوْمُ الْفَصْلِ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ ضمير «اجّلت» راجع است به طمس نجوم، شكافتن آسمان و كنده شدن كوه ها. يعنى: اين قضاياى عجيب و مهيب براى آمدن روز قيامت به تأخير افتاده اند

كه وقوع آنها همان وقوع قيامت است، «يوم الفصل» يعنى روزى كه خدا در آن به حق داورى ميكند و حق را از باطل جدا مى نمايد. جمله وَ ما أَدْراكَ ...

براى بيان اهميت و عظمت روز فصل است، در آخر، تكذيب كنندگان قيامت تهديد شده اند.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 14

و مردگان؟

27- و در آن كوه هاى محكم و مرتفع قرار داديم و شما را از آبى گوارا آب داديم

28- واى در آن روز بر مكذبين

29- برويد بطرف عذابى كه تكذيب مى كرديد

30- برويد به طرف سايه اى كه داراى سه شعبه است

31- گوارا نيست و از شعله آتش باز نمى دارد

32- آن آتش شراره هايى مانند قصر مى اندازد.

33- گويى آن شراره ها شتران زرد رنگ هستند

34- واى در آن روز بر مكذبان

35- اين روزى است كه سخن نمى گويند.

36- اجازه داده نمى شود تا اعتذار كنند.

37- واى در آن روز بر مكذبين

38- اين روزى است كه شما و گذشتگان را جمع كرده ايم

39- اگر حيله اى داريد حيله ام كنيد.

40- واى در آن روز بر مكذبين

عيش است.

لهب: شعله آتش و مشتعل شدن. اسم و مصدر هر دو آمده است.

شرر: شراره: جرقه آتش. شرر (بر وزن شرف): مطلق شراره، واحد آن شرره است.

قصر: كاخ، درخت ضخيم، ريشه درختان بزرگ.

جمالت: جمل: شتر نر. جمع آن جمالت است.

صفر: اصفر: زردرنگ. جمع آن صفر (بر وزن قفل) است.

انسانها را هلاك مى كند؟ چون خدا بر خود لازم كرده تا بندگان را هدايت نمايد، و گرنه در راه توحيد تكامل پيدا نمى كردند، هدايت لازم گرفته تا نيكوكاران را پاداش و بدكاران را كيفر دهد و اين وجود آخرت را لازم گرفته است چنان كه در آخر سوره «حجر» گفته شده است.

20- 24- أَ لَمْ نَخْلُقْكُمْ مِنْ ماءٍ مَهِينٍ فَجَعَلْناهُ فِي قَرارٍ مَكِينٍ إِلى قَدَرٍ مَعْلُومٍ فَقَدَرْنا فَنِعْمَ الْقادِرُونَ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ بخش دوم از آيات است كه به معاد استدلال مى شود، انسانها اگر در خلقت مرموز خويش فكر كنند ذره اى شك نخواهند كرد در اينكه آفريننده انسان، به خلقت دوباره او توانا است، اين آيات، استدلال به معاد از راه قدرت خداست

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 19

الميزان فرمايد: آيات دليل توحيد ربوبيت و حجت تحقق قيامت است چون ربوبيت لازم گرفته انسانها به ساحت حق كه دين و تكليف از جانب او است خاضع شوند، تكليف تمام نمى شود مگر اينكه بر طاعت پاداش و بر عصيان، كيفر قرار داده شود، روز پاداش و كيفر همان روز قيامت است.

منظور از «قرار مكين» رحم مادر است، رحم واقعا قرارگاه با منزلت است، در جهان تنها ظرفى كه مى تواند نطفه را به انسان مبدل كند همين رحم مادر است، اين كيسه گوشتى، از قدرت نمائيهاى عجيب خداست كه فعاليت و عمل آن انسان را غرق در حيرت مى كند، هر چه درباره عجيب بودن آن سخن گفته شود باز كم است، غرض از «قدر معلوم» مدت حمل است كه حدود نه ماه (دويست و هفتاد روز) است، در اين فاصله يك نطفه ذره بينى بيك انسان تبديل

مى شود «قدرنا» اگر بمعنى توانايى و قدرت باشد معنايش آنست كه ما تواناييم ما بهر چيز تواناييم و بهتر تواناييم، همانطور كه تواناييم نطفه بيافرينيم و از آن انسان خلق كنيم، مى توانيم بار ديگر انسان را بيافرينيم، على هذا واى بر آنان كه قيامت را تكذيب مى كنند.

الميزان آن را به معنى اندازه گيرى گرفته و فرموده است: شما را خلق كرديم و آنچه از حوادث و اوصاف و احوال بر شما خواهد آمد اندازه گرفته و مقدر كرده ايم نظير طول عمر و كوتاهى عمر و هيئت و جمال و صحت و مرض و روزى و امثال آن.

25- 28- أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ كِفاتاً أَحْياءً وَ أَمْواتاً وَ جَعَلْنا فِيها رَواسِيَ شامِخاتٍ وَ أَسْقَيْناكُمْ ماءً فُراتاً وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ اين بخش سوم از نظام هستى و دليل توحيد ربوبيت و در عين حال دليل قدرت خدا بر معاد است خداوند زمين را به قدرى وسيع آفريده كه جامع و كافي

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 20

براى زندگان و مردگان است. هر دو قسمت را اداره مى كند و در آن كوه هاى بلند قرار داده و در نتيجه، مردم را از آب گوارا سيراب كرده است، اين نظام نمى تواند عبث باشد، اين نظام جريان معاد را در پى دارد أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ و شايد استدلال به معاد از طريق قدرت خدا باشد. مثل أَ لَيْسَ ذلِكَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتى قيامة/ 40.

«كفاتا» مفعول دوم «نجعل» است، أَحْياءً وَ أَمْواتاً هر دو حال هستند از مفعول «كفانا» يعنى: «الم نجعل الارض جامعا للناس تكفتهم احياء و امواتا» در تفسير برهان نقل شده:

امير المؤمنين عليه السّلام وقت برگشتن از صفين نگاه كرد به قبرستان فرمود:

هذه كفات الاموات

سپس به خانه هاى كوفه نگاه كرد فرمود:

هذه كفات الاحياء

آن گاه آيه أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ كِفاتاً ... را قرائت فرمود اين روايت از امام صادق عليه السّلام نيز نقل شده است.

از اين آيه معلوم مى شود كه زمين تا قيامت براى زندگان و مردگان كفايت خواهد كرد، نظريه «مالتوس» كشيش انگليسى و ديگران كه مى گويند: بشر آن قدر زياد خواهد شد كه زمين كفايت تأمين آنها را نخواهد كرد، حرف باطلى است.

مبدل شدن آب شور و تلخ درياها به آب شيرين و گوارا، كه در اثر تبخير آبهاى درياها و تبديل به ابر و باران انجام مى گيرد يكى از نظامات متقن جهان و دليل توحيد و نفوذ اراده خدا در تدبير زندگى است، كوه هاى روى زمين در نگهدارى برفها و تغييرات جوى و جارى شدن رودخانه ها سهم به سزايى دارند ديدن اين نظام و انكار معاد كه وعده خداست از روي لجاجت است، على هذا وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ

29- 34- انْطَلِقُوا إِلى ما كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ انْطَلِقُوا إِلى ظِلٍّ ذِي ثَلاثِ شُعَبٍ لا ظَلِيلٍ وَ لا يُغْنِي مِنَ اللَّهَبِ إِنَّها تَرْمِي بِشَرَرٍ كَالْقَصْرِ

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 21

كَأَنَّهُ جِمالَتٌ صُفْرٌ «1» وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ قسمت چهارم از آيات است كه وعده ويل در آنها تكرار شده است، اين آيات در بيان حال عذاب و مكذبين است.

انطلاق به معنى انتقال بدون مكث است، مراد از ما كُنْتُمْ ... جهنّم و عذاب است يعنى: به آنها گفته مى شود: از محشر به طرف عذابى كه تكذيب مى كرديد منتقل شويد، انْطَلِقُوا إِلى ظِلٍّ ... ظاهرا

خاصّ بعد از عامّ است كه آن قسمتى از عذاب جهنم است، منظور از «ظل» ظاهرا سايه اى از دود است كه در آيات ديگر آمده: وَ ظِلٍّ مِنْ يَحْمُومٍ لا بارِدٍ وَ لا كَرِيمٍ واقعه/ 43.

سه شعبه بودن آن شايد به علّت كفر، ترك واجبات و فعل محرمات است كه هر يك سبب شعبه اى از عذاب شده اند، در كشاف گويد: آن اشاره به عظمت دخان است كه دود بزرگ به شاخه ها تقسيم مى شود، الميزان نيز آن را نقل كرده است.

«لا ظليل» يعنى آن سايه، گوارا و خوشايند نيست يا آن سايه دخان است و سايه دار و نگهدارنده از حرارت نيست، در اين صورت وَ لا يُغْنِي مِنَ اللَّهَبِ تفسير آن است، الميزان فرموده: «ظل ظليل» آنست كه از حرارت مانع شود، در سوره واقعه كه گذشت به جاى «لا ظليل» جمله لا بارِدٍ وَ لا كَرِيمٍ آمده است.

آيات اخير راجع به شراره هاى آتش است (نعوذ باللّه) ضمير «انها» راجع به آتش است كه از آيات فهميده مى شود «كانّه» راجع به لفظ «شرر» مى باشد.

35- 37- هذا يَوْمُ لا يَنْطِقُونَ وَ لا يُؤْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِرُونَ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ تتمه حالات اهل عذاب است، در آيات ديگر ناله و استغاثه هاى اهل عذاب

______________________________

(1) ظاهرا تشبيه به شتران فقط راجع به رنگ شراره هاست

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 22

بسيار نقل شده است على هذا مراد اذن و اعتذار، اذن و اعتذارى است كه مفيد به حال آنها باشد و مورد قبول درگاه حق گردد، لذا مى شود گفت وَ لا يُؤْذَنُ ... تفسير لا يَنْطِقُونَ است يعنى روز فصل روزى است كه اهل عذاب سخن نمى گويند سخنى كه با اذن

خدا و شامل اعتذار باشد و مورد قبول گردد.

نظير: فَيَوْمَئِذٍ لا يَنْفَعُ الَّذِينَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَ لا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ روم/ 57، پس اهل عذاب اعتذار خواهند كرد ولى اعتذارى كه با اذن خدا و مورد قبول باشد نخواهند داشت.

38- 40- هذا يَوْمُ الْفَصْلِ جَمَعْناكُمْ وَ الْأَوَّلِينَ فَإِنْ كانَ لَكُمْ كَيْدٌ فَكِيدُونِ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ بقيه سخن خداست نسبت به اهل عذاب، فَإِنْ كانَ لَكُمْ كَيْدٌ ... حاكى از عجز انسان است كه در آن روز ابدا تاب مقاومت نخواهد داشت، مراد از «جمعناكم» تكذيب كنندگان از امت اسلام هستند، چنان كه «الاولين» امتهاى پيش از اسلام مى باشند.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 23

آن نماز است به علّت شامل بودن آن به ركوع.

آيه فباىّ حديث ... بيان حالت يأس از ايمان مشركان است، يعنى اگر به قرآن كه آيت الهى و پر از حكمتها و حقائق است ايمان نياورند به كدام سخن و كتاب ايمان خواهند آورد و كدام كتاب حقيقى تر از قرآن خواهد بود تا ايمان بياورند.

روز ششم رجب هزار و چهار صد و سه مطابق 31/ 1/ 1362 تفسير سوره مرسلات به انجام رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 26

و امثال آن، و نيز روشن است كه همه سوره مانند يك پيام، به يك بار نازل شده است.

نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً (6) وَ الْجِبالَ أَوْتاداً (7) وَ خَلَقْناكُمْ أَزْواجاً (8) وَ جَعَلْنا نَوْمَكُمْ سُباتاً (9)

وَ جَعَلْنَا اللَّيْلَ لِباساً (10) وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً (11) وَ بَنَيْنا فَوْقَكُمْ سَبْعاً شِداداً (12) وَ جَعَلْنا سِراجاً وَهَّاجاً (13) وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ ماءً ثَجَّاجاً (14)

لِنُخْرِجَ بِهِ حَبًّا وَ نَباتاً (15) وَ جَنَّاتٍ أَلْفافاً (16) إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ كانَ مِيقاتاً (17)

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 30

به نام اللَّه كه رحمتش همگانى و هميشگى است

1- از چه چيز مى پرسند؟

2- از آن خبر مهم بزرگ

3- خبرى كه آن را منكر هستند

4- انكار نكنند، بزودى خواهند دانست

5- سپس انكار نكنند، بزودى خواهند دانست

6- آيا زمين را مهيا (براى زندگى) نكرده ايم

7- آيا كوه ها را ميخها قرار نداده ايم

8- شما را جفتها (نر و ماده) آفريده ايم

9- خوابتان را مايه راحتى قرار داده ايم

10- شب را لباس بخصوصى گردانيده ايم

11- روز را وقت معيشت قرار داده ايم

12- بالاى شما هفت آسمان محكم بنا كرده ايم

13- چراغ پر نور و حرارت آفريده ايم

14- از ابرهاى فشارنده آبى ريزان نازل كرده ايم

15- تا با آن دانه و علف را برويانيم

16- و نيز باغاتى انبوه (برويانيم)

17- روزى داورى وقت تمام شدن اين نظام است

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 31

«حقا» نيز به كار مى رود.

مهاد: مهد: آماده كردن. «مهد الفراش: بسطه و وطأه» گهوار را مهد گويند كه براى استراحت بچه آماده شده است «مهاد» آماده شده براى زندگى.

اوتادا: وتد (بر وزن شرف): ميخ، جمع آن «اوتاد» است ازواج: زوج: جفت. در نر و ماده به كار رود، زوجه و زوجات لغت غير فصيح است، لذا در قرآن مجيد فقط زوج و ازواج آمده است خَلَقْناكُمْ أَزْواجاً يعنى شما را زنان و مردان آفريديم.

سباتا: سبت: قطع و بريدن «سبت الشي ء: قطعه» سبات به معنى راحت است، در صحاح آمده: «السبات: النوم و اصله الراحة» پس خواب قطع عمل قواى فعّاله و موجب راحت و آرامش است.

لباس: لباس بدن انسان را مى پوشاند، ظلمت شب نيز اشياء را مستور مى كند.

معاشا: عيش: زندگى. زندگى انسان و حيوان، آن از حيات اخصّ است زيرا حيات در خدا و ملائكه نيز به كار رود، معاش و معيشت مصدر

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 32

هستند به معنى زندگى. معاش را در آيه مصدر گرفته و مضاف مقدر كرده اند مثل «وقت معاش» ولى مى شود آن را اسم زمان گرفت به معنى وقت زندگى و تلاش. چنان كه شب وقت سكون و آرامش است.

شداد: شد: بستن به طور محكم. شديد: محكم و سخت. جمع آن شداد است.

وهاج: وهج: افروخته شدن و حرارت دادن. وهّاج صيغه مبالغه است: بسيار حرارت ده و نور افشان، راغب گويد: وهج حصول نور و حرارت است از آتش، طبرسى فرموده: «و هو المشتعل بالنور العظيم».

معصرات: عصر. فشردن، معصر: فشارنده، معصرات: فشارنده ها.

ثجاجا: ثج: جارى شدن. «ثج الماء و الدم: سأل» ثجاج: آنكه به شدت جارى مى شود و مى ريزد.

الفافا: لف: پيچيدن

و جمع كردن. لفيف: پيچيده، جمع آن الفاف است يعنى پيچيده ها و درهم فرو رفته ها (انبوه) ميقات: وقت معين براى كارى. وعده وقتدار. مكان معين شده براى عملى مراد از آن در آيه معناى اول يا دوم است

از بزرگان فرموده اند كه كفار ميان خود اختلاف مى كردند، بعضى معاد را محال و بعضى بعيد مى دانستند و بعضى در قلب اقرار و به زبان انكار مى كردند، در اين زمينه آياتى نيز از اقوال كفار كه معاد را تكذيب مى كردند نقل كرده است ولى حق آنست كه ما انتخاب كرديم.

كَلَّا سَيَعْلَمُونَ به طور تكرار و تأكيد مى گويد: قيامت را انكار نكنند به زودى خواهند دانست كه قيامت حق است و يا انكار نكنند كه با اين بيان خواهند دانست كه آن حق است زيرا آن ادامه همين خلقت است كه مى بينند.

6 و 7- أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً وَ الْجِبالَ أَوْتاداً.

از اين آيات تا آخر سوره، استدلال به معاد و تحقق بخشيدن به كَلَّا سَيَعْلَمُونَ است، دقت در آيات نشان مى دهد كه خداوند مى خواهد بفرمايد:

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 34

چرا آخرت را انكار مى كنند مگر نمى بينند كه ما اين خلقت را به وجود آورده ايم و آن را ادامه خواهيم داد، ادامه آن همان وجود و آمدن آخرت است كار اين خلقت، وقتى كه به مرحله انقلاب آخرت رسيد، خلقت متوقف نخواهد شد بلكه در دنباله آن شما فوج فوج خواهيد آمد و چنين و چنان خواهد شد و دنيا و آخرت هر دو يك خلقتند، اميد است خوانندگان در اين بيان دقت فرمايند كه كليد معما در اينجا است.

به هر حال در اينجا سخن از آماده شدن زمين براى زندگى است كه در سوره فصلت گذشت: قُلْ أَ إِنَّكُمْ لَتَكْفُرُونَ بِالَّذِي خَلَقَ الْأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ ... وَ جَعَلَ فِيها رَواسِيَ مِنْ فَوْقِها وَ بارَكَ فِيها وَ قَدَّرَ فِيها أَقْواتَها فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَواءً لِلسَّائِلِينَ فصلت/

9 و 10، اينها ظاهرا همان آماده كردن زمين از جانب خداست.

راجع به وَ الْجِبالَ أَوْتاداً در بسيارى از آيات آمده است: وَ أَلْقى فِي الْأَرْضِ رَواسِيَ أَنْ تَمِيدَ بِكُمْ و در تفسير آن آيات گفته ايم كه اگر كوه ها نبود مركز زمين كه مذاب و دريايى سهمگين است در اثر حركت، پوسته زمين را بالا و پائين مى برد و زندگى را مختل مى كرد اما كوه ها آن را در ميان و وسط پوسته ميخكوب كرده اند در نهج البلاغه خطبه اول فرموده است

«و وتد بالصخور ميدان ارضه»

يعنى خدا با سنگها بالا و پائين آمدن زمين را ميخكوب كرد.

8 و 9- وَ خَلَقْناكُمْ أَزْواجاً وَ جَعَلْنا نَوْمَكُمْ سُباتاً.

اين هر دو آيه راجع به ادامه حيات و تداوم آن در روى زمين است كه عبارت اخراى ادامه خلقت و پشت سر هم بودن آنست تا برسد به خلقت آخرت، كه گفتيم آخرت ادامه خلقت دنيا است، اگر انسانها نر و ماده و زن و مرد آفريده نمى شدند خلقت ادامه پيدا نميكرد و نيز اگر خواب نبود خلقت انسان قطع مى شد و ادامه پيدا نمى كرد و چون استمرار خلقت تا رسيدن به معاد در نظر است لذا از همه ويژه گى هاى انسان، فقط اين دو تا را بيان فرموده است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 35

ناگفته نماند: مسئله نر و مادگى در انسان و حيوان و نباتات و يكى از اسرار عجيب خلقت و قدرت نمايى خداست كه قلم از شرح آن عاجز است بلكه به حكم: وَ مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ ذاريات/ 49 اين مسئله حتى به اتمها و الكترون و پروتون كه بار مثبت و منفى دارند

نيز مى رسد.

وانگهى مسئله خواب يكى از حقائق عجيبى است كه ادامه حيات بدون آن ميسر نيست، دانشمندان به تجربه دريافته اند كه: بدون خواب زندگى محال است، حيواناتى كه بيست روز بى غذايى را تحمل مى كنند چهار پنج روز بيخوابى آنها را از پا در مى آورد، انسان ممكن است تا شش هفته بدون غذا زنده بماند ولى اگر ده شبانه روز خواب نرود خواهد مرد (دانستنيهاى جهان علم/ 150) آزمايشهايى كه در روى حيوانات انجام شده نشان داده است كه بعد از هشت روز بى خوابى از پا در مى آيند، اينجاست كه اهميت وَ جَعَلْنا نَوْمَكُمْ سُباتاً بر ما روشن مى شود كه خواب مايه استراحت و تجديد قوا و آماده شدن براى زندگى جديد است.

10 و 11- وَ جَعَلْنَا اللَّيْلَ لِباساً وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً.

اين دو آيه نيز در يك رديف هستند، وجود شب و روز در ادامه زندگى دخالت كامل دارند، در نور دائم و در ظلمت مستمر حيات ميسّر نيست، شب لباسى است كه با ظلمت خود اشياء را مى پوشاند و وقت آرامش و استراحت و تجديد قواست، روز وقت تلاش و تهيه وسائل زندگى است، استراحت و تلاش براى زندگى دو ركن تداوم حيات در روى زمين است رجوع شود به آيه 164 از سوره بقره در زمينه شب و روز.

12 و 13- وَ بَنَيْنا فَوْقَكُمْ سَبْعاً شِداداً وَ جَعَلْنا سِراجاً وَهَّاجاً.

آفتاب و آسمان در ارتباط با تأمين زندگى در زمين جزء العلة هستند و بدون آنها حيات در زمين امكان پذير نيست، به عبارت ديگر آن دو قسمتى از

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 36

نظام متقن جهان را تشكيل مى دهند، منظور از سبع

شداد و اللَّه اعلم طبقات هفتگانه هوا است كه در بقره/ 29 بيان گرديد، شديد و محكم بودن شايد به مناسبت آنست كه خواص و آثار خود را حفظ مى كنند و از جاى خود تكان نمى خورند و به حكم وَ أَوْحى فِي كُلِّ سَماءٍ أَمْرَها فصلت/ 11 هر يك وظيفه محوله را به نيكى انجام مى دهند، چراغ نور افشان كه نور و حرارت مى دهد همان آفتاب عالمتاب است.

14 و 15 و 16- وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ ماءً ثَجَّاجاً لِنُخْرِجَ بِهِ حَبًّا وَ نَباتاً وَ جَنَّاتٍ أَلْفافاً در اثر حرارت آفتاب دريا تبخير مى شود و ابرها تشكيل مى گردد، ابرها در اثر تراكم يكديگر را مى فشارند تا بخار تبديل به آب شده و به صورت باران فرو مى ريزد و در اثر باران، دانه ها، نبات و درختان و باغات انبوه از زمين مى رويند از آيه: أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُزْجِي سَحاباً ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكاماً فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ ... نور/ 43، روشن مى شود كه تراكم ابرها سبب فشار و تقطير مى گردد گرچه فشار طبقه هواى سرد بالا نيز مؤثر است و اللَّه اعلم.

به هر حال اين نظم عجيب داراى دقت بيشتر است، ادامه اين خلقت همان آمدن آخرت است.

17- إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ كانَ مِيقاتاً مراد از يَوْمَ الْفَصْلِ به قرينه آيه بعدى، روز قيامت است، فصل به معنى قضاوت و داورى و جدا كردن حق از باطل مى باشد يعنى روز قيامت برچيده شدن اين نظام و وقت تمام شدن آنست كه بلافاصله، خلقت در شكل ديگر ادامه پيدا مى كند و آخرت پديد مى گردد. و يا منظور آنست كه: روز قيامت وقت رسيدن به

حساب شماست.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 37

جز عذاب مزيدتان نمى كنيم

31- حقا كه متقيان را نجاتى هست

32- باغها و تاكهايى

33- و زنان سينه بر آمده، و همسال با شوهران

34- و كاسه اى پر از شراب

35- در آنجا نه بيهوده اى مى شنوند و نه تكذيب همديگر.

36- پاداش و عطائى است از خدا، به حساب

37- پروردگار آسمانها و زمين است كه از طرف او به سخن گفتن مجاز نيستند

38- روزى كه روح و فرشتگان صف به صف مى ايستند، سخن نمى گويند مگر آن كس كه خداى رحمان به او اجازه دهد و حرف راست بگويد

39- آن روز حتمى است، هر كه بخواهد به سوى پروردگارش رجوع صحيحى اتخاذ كند

40- ما شما را از عذابى نزديك بيم داديم، روزى كه انسان به آنچه دو دستش فرستاده است مى نگرد و كافر مى گويد: اى كاش خاك مى بودم.

آيد.

لابثين: لبث: توقف. ماندن «لابثين»: ماندگان.

احقاب: حقب (بر وزن شتر): دهر. زمان. جمع آن احقاب است به معنى زمانها و روزگاران، راغب گويد: حقبه مدتى مبهم از زمان است در نهج البلاغه خطبه 87 به معنى زمانها آمده است، به نظر بعضى آن هشتاد سال و در قول ديگرى چهل سال است.

برد: خنك. «البرد: نقيض الحر و البرودة نقيض الحرارة» برد به معنى خواب نيز آيد، راغب در علّت اين تسميه گفته است كه خواب سبب عروض سردى بر بدن است.

حميم: آب جوشان. «الحميم: الماء الحار» راغب قيد شدت بر آن افزوده است، حمام نيز بدين مناسبت است، اقربا را نيز حميم گويند كه در محبت انسان گرم و پر حرارتند.

غساق: چرك بد بو. «غسقت القرحة»: چرك زخم جارى شد، راغب گويد: آنچه از پوست اهل آتش متقاطر مى شود، آن را آب كثيف و تيره نيز گفته اند.

وفاق: وفق (بر وزن عقل): مطابقت ميان دو چيز، همچنين است وفاق آن در آيه به معنى فاعل و موافق است مفاز: مصدر ميمى و اسم مكان است، در آيه هر دو معنى صحيح است،

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 41

نجات يا محل نجات گرچه معناى دوم انسب است.

اعناب: عنب به انگور و درخت انگور هر دو گفته مى شود، جمع آن اعناب است.

كواعب: كعوب و كعابه: بزرگ شدن پستان دختر، كاعب: دخترى كه پستانش بزرگ شده است، جمع آن كواعب مى باشد.

اتراب: ترب (بر وزن جسر): همسال كه با همسال خود در يك زمان به دنيا آمده است: «الترب: من ولد معك ... هذه ترب فلانة: اذا كانت في سنها» علّت اين تسميه آنست كه هر دو با هم خاكبازى مى كنند

جمع آن اتراب است.

كاس: ظرف را كه شراب در آن باشد كاس گويند «الاناء بما فيه من الشراب» به شراب تنها و ظرف تنها و ظرف تنها نيز كأس گفته مى شود چنان كه در اقرب الموارد آمده است.

دهاق: دهق: پر كردن. دهاق در آيه ظاهرا مصدر به معناى مفعول است يعنى: كاسه پر شده.

كذاب: تكذيب شديد، شايد مفعول مطلق مفيد شدت تكذيب باشد.

صواب: سخن حق و راست. «الصواب: الحق و ضد الخطاء».

هُمْ جَمِيعٌ لَدَيْنا مُحْضَرُونَ يس/ 53 على هذا صيحه و نفخ صور يكى است درباره اين آيه در گذشته ذيل آيات يُنْفَخُ فِي الصُّورِ صحبت شده است.

لفظ يَوْمَ يُنْفَخُ بدل است از يَوْمَ الْفَصْلِ چنان كه در مجمع البيان فرموده است، جمله فَتَأْتُونَ أَفْواجاً شايد در رابطه با آيه يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ اسراء/ 71، باشد يعنى اين افواج با تبعيت از پيشوايان حق و باطل تشكيل خواهد يافت. مثلا درباره فرعون آمده است يَقْدُمُ قَوْمَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ هود/ 98.

در مجمع البيان درباره افواج حديثى از معاذ بن جبل نقل شده است، به آنجا رجوع شود.

19 و 20- وَ فُتِحَتِ السَّماءُ فَكانَتْ أَبْواباً وَ سُيِّرَتِ الْجِبالُ فَكانَتْ سَراباً ظاهر آنست كه وقوع اين دو آيه پيش از آمدن فوج فوج مردم است، در اين صورت تقدم فَتَأْتُونَ أَفْواجاً شايد به تناسب كَلَّا سَيَعْلَمُونَ است يعني اختلاف نكنند به زودى مى دانند آن گاه كه نفخ صور مى شود و فوج فوج مى آيند و ممكن

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 43

است كه اين دو واقعه بعد از زنده شدن مردگان باشد.

فُتِحَتِ السَّماءُ فَكانَتْ أَبْواباً نشان مى دهد كه حالت سقف محفوظ بودن از آسمان خواهد رفت كه در آيه: وَ جَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً انبياء/ 32 است و يا منظور آنست كه عالم ملائكه به عالم انسان متصل مى شود.

چنان كه در مجمع البيان و الميزان نظر داده است و در سوره فرقان/ 25 مى خوانيم: وَ يَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ وَ نُزِّلَ الْمَلائِكَةُ تَنْزِيلًا.

در زمينه سراب بودن كوه ها و ريز ريز شدن آنها آيات زياد است از جمله وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسًّا فَكانَتْ هَباءً مُنْبَثًّا واقعه/ 5.

21-

22- إِنَّ جَهَنَّمَ كانَتْ مِرْصاداً. لِلطَّاغِينَ مَآباً از اين دو آيه ماجراى اهل جهنّم شروع مى شود كه جهنّم كمينگاه است براى صيد اهل طغيان، آيه اخير حاكى است: كسانى كه از حد بندگى و اطاعت حق تجاوز كرده اند، بازگشت آنها به جهنم است.

23 تا 26- لابِثِينَ فِيها أَحْقاباً. لا يَذُوقُونَ فِيها بَرْداً وَ لا شَراباً، إِلَّا حَمِيماً وَ غَسَّاقاً. جَزاءً وِفاقاً از لفظ «احقاب» خلود فهميده نمى شود و فقط روزگاران را شامل است در اين زمينه در سوره انعام ذيل آيه: قالَ النَّارُ مَثْواكُمْ خالِدِينَ فِيها/ 128 سخن گفته ايم، الميزان آن را روزگاران بلانهايه فرموده و گويد: با خلود منافات ندارد ولى حق آنست كه خلود را نمى رساند، طبرسى زمانهاى زياد فرموده است.

در تفسير برهان از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده كه فرمود اين آيه درباره كسانى است كه از جهنم خارج مى شوند «1».

در مجمع البيان آن را از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل كرده و به حديث

______________________________

(1)

«... هذه الاية فى الذين يخرجون من النار»

رجوع شود به سوره هود/ 106

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 44

امام صادق عليه السّلام اشاره فرموده است.

منظور از «بردا» ظاهرا خنكى است گرچه آن را خواب نيز گفته اند، جَزاءً وِفاقاً حاكى است كه اين كيفر مطابق شرك و اعمال ناشايست آنهاست چنان كه آمده است: يا أَيُّهَا الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ إِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ تحريم/ 7.

27، 28- إِنَّهُمْ كانُوا لا يَرْجُونَ حِساباً وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا كِذَّاباً تعليل اهل جهنم بودن آنهاست، اين تعليل به دو بخش تقسيم مى شود اول آنكه به حساب آخرت اميد نداشتند و از آن مطمئن بودند و اين مفيد انكار

آنهاست دوم: گفته پيغمبر را نيز تكذيب مى كردند. تكذيبى عجيب و توأم با اصرار.

29، 30- وَ كُلَّ شَيْ ءٍ أَحْصَيْناهُ كِتاباً فَذُوقُوا فَلَنْ نَزِيدَكُمْ إِلَّا عَذاباً آيه اول متمّم تعليل سابق است، يعنى: كيفر موافق اعمال آنها است، زيرا هر چيز از جمله اعمال آنها را به طور كامل شمرده ايم، نظير: وَ كُلَّ شَيْ ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ يس/ 12، آن وقت به طور التفات از غيبت به خطاب فرموده است:

پس بچشيد عذاب را، مراد از فَلَنْ نَزِيدَكُمْ ... يا ادامه عذاب است و يا عذاب بعدى زائد بر عذاب قبلى است و عذابشان پيوسته در حالت تزايد است (نعوذ باللّه) 31 تا 34: إِنَّ لِلْمُتَّقِينَ مَفازاً حَدائِقَ وَ أَعْناباً وَ كَواعِبَ أَتْراباً وَ كَأْساً دِهاقاً از اين آيات بيان قيامت متقيان شروع مى شود، در آيات كفار، عنوان «طاغين» به كار برده شده كه طغيان از اطاعت حق سبب اهل جهنم بودن است و در اين آيات «متقين» عنوان شده است كه تقوى و دورى از بديها و پرهيز از مخالفت حق سبب اهل بهشت شدن است.

مفاز مى تواند مصدر ميمى يا اسم مكان باشد، منظور از «اتراب» ظاهرا

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 45

همسال بودن با شوهران خود است، در اينجا دو تا مطلب را لازم است ياد كنيم اول: نكره آمدن الفاظى است كه نعمتهاى بهشت يا عذاب آخرت را بيان مى كنند اين در تمام قرآن مجيد مورد نظر است و مى رساند كه نعمتها و عذابها از لحاظ اسم مانند اشياء دنيا هستند ولى از لحاظ حقيقت، واقعيتى ديگر دارند.

دوم: در بسيارى از آيات قرآن، از زنان بهشتى ياد شده كه براى مؤمنان زنان دلبخواهى خواهند

بود ولى گفته نشده كه براى زنان نيز مردانى ايد آل وجود خواهد داشت، اين به نظر نگارنده براى حفظ احترام زن است، و اگر قرآن مى فرمود: اى زنان شما را نيز مردان چنين و چنان خواهد بود، آن مناسب مقام زن نبود، ولى در روايات اين مطلب عنوان شده كه زنان را مردانى پاك و مورد پسند خواهند بود.

35 و 36- لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً وَ لا كِذَّاباً. جَزاءً مِنْ رَبِّكَ عَطاءً حِساباً يعنى اهل بهشت در سخن گفتن بيهوده نمى گويند و يكديگر را تكذيب نمى كنند، در جاى ديگر آمده است: لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً وَ لا تَأْثِيماً إِلَّا قِيلًا سَلاماً سَلاماً واقعه/ 25- 26، آيه اخير حاكى است كه نعمت بهشتى جزاء و پاداش است، در مقابل عمل و عطيه اى است حساب شده، «جزاء» حال است، عَطاءً، حِساباً وصف جزاء است و هر دو به معناى مفعول مى باشند.

در آيات بسيارى درباره اهل بهشت آمده است، يُرْزَقُونَ فِيها بِغَيْرِ حِسابٍ آن ظاهرا راجع به اضافه كردن خداست مانند وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ و مانند آن، ولى در هر حال به هر كس مطابق اعمالش داده خواهد شد، جَزاءً وِفاقاً درباره اهل جهنم و عَطاءً حِساباً درباره اهل بهشت همه روشنگر يوم الفصل هستند كه داورى به عدالت خواهد بود.

37- رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُمَا الرَّحْمنِ لا يَمْلِكُونَ مِنْهُ خِطاباً

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 46

بيان «ربك» در آيه قبلى است يعنى ربى كه پيامبر، مردم را به سوى او مى خواند، تنها رب انسانها نيست بلكه رب همه مخلوقات است و همان رب، رحمان است و رحمت او همه مخلوقات را مانند ربوبيتش احاطه كرده است

چنان كه فرموده است: رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً جمله لا يَمْلِكُونَ ... مربوط به آيه بعدى است.

38- يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِكَةُ صَفًّا لا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً كلمه يَوْمَ يَقُومُ ... ظرف است براى «لا يملكون» در آيه قبلى، ظاهرا مراد از خطاب، سخن گفتن درباره شفاعت باشد، فاعل «لا يملكون» همه حاضر شوندگان در محشر هستند اعم از جن و انس و ملائكه، فعل «لا يتكلمون» بيان است براى لا يَمْلِكُونَ مِنْهُ خِطاباً.

منظور از روح به احتمال قوى جبرئيل است كه در اين زمينه در ذيل آيه يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي اسرا/ 85 سخن گفته شده است، خلاصه آيه چنين مى شود: روزى كه روح و ملائكه صف مى ايستند هيچ كس از جانب خدا مالك سخن گفتن و شفاعت نيست و تكلم نمى كنند مگر آن كس كه خدا به او اذن تكلم داده است و او سخن بحق خواهد گفت. يعنى اولا بايد خدا اجازه سخن گفتن و شفاعت كردن داده باشد، ثانيا طرز شفاعت را بداند و بداند به كدام كسان شفاعت خواهد كرد، على هذا شافعان مى دانند كه شفاعت درباره كدام اشخاص و كدام اعمال قبول است و در كدام قبول نيست در اينجا چند مطلب هست: اول تعبير روح و ملائكه در سه جا از قرآن كريم آمده است يكى اينجا، ديگرى در تَعْرُجُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ معارج/ 4، سومى تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ ... قدر/ 4.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 47

دوم: از حضرت صادق

صلوات اللَّه عليه در مجمع البيان نقل شده كه فرمود روح ملكى است بزرگتر از جبرائيل و ميكائيل

«قال هو ملك اعظم من جبرائيل و ميكائيل».

سوم: در تفسير آيه شريفه از ائمه طاهرين عليهم السّلام نقل شده كه فرموده است به خدا قسم مائيم مأذون در روز قيامت و گويندگان صواب، راوى سؤال مى كند چه خواهيد گفت: فرمود: خدا را حمد خواهيم كرد، پيغمبران را صلوات خواهيم گفت و به شيعيان خويش شفاعت خواهيم كرد، خدا در آن روز سخن ما را رد نمى كند «1» در تفسير برهان پنج روايت در اين زمينه از حضرت صادق و حضرت كاظم سلام اللَّه عليهما نقل شده است، مفسر كبير طبرسى آن را از معاوية بن عمّار از امام صادق عليه السّلام نقل مى كند، ناگفته نماند: روايت از قبيل بيان مصداق است و گرنه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله، ملائكه، و ديگران نيز از جمله شافعانند رجوع شود به آيه وَ اتَّقُوا يَوْماً لا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئاً بقره/ 48 39: ذلِكَ الْيَوْمُ الْحَقُّ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّهِ مَآباً اين آيه نتيجه گيرى از بيان سابق است، «ذلك» اشاره است به «يوم الفصل» يعنى روز قيامت روزى است حتمى و ثابت، «اتخذ» در معناى امر است يعنى اخذ كند، پس حالا كه آن روز حتمى است هر كه خواهد، به سوى خدايش رجوعى اخذ كند كه او را در وصف متقين گرداند و از طاغين به دور كند.

40: إِنَّا أَنْذَرْناكُمْ عَذاباً قَرِيباً يَوْمَ يَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ يَداهُ وَ يَقُولُ الْكافِرُ يا لَيْتَنِي كُنْتُ تُراباً آخرين آيه سوره است، نزديك بودن آخرت از آن جهت

است كه

______________________________

(1)

«قال نحن و اللَّه المأذون لهم يوم القيامة و القائلون صوابا قال قلت ما تقولون اذا تكلمتم؟ قال نحمد ربنا و نصلى على نبينا و نشفع شيعتنا فلا يردنا ربنا» تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 48

به محض رسيدن مرگ اگر كافر در برزخ عذاب شود، كيفر او شروع مى شود و به آخرت متصل مى گردد و اگر در عالم برزخ چيزى احساس نكند، آن وقت آخرت در نظر او به وقت مرگ وى متصل است، الميزان در علت قريب بودن فرموده است، چون آخرت حق است و شكى در آن نيست و هر آينده نزديك است، نظر طبرسى نيز چنين است.

يَوْمَ يَنْظُرُ الْمَرْءُ ... حكايت از تجسم اعمال دارد، نظير يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ آل عمران/ 30 معنى جمله اخير اين است كه كافر مى گويد: اى كاش خاك مى بودم، يعنى اى كاش زنده نمى شدم و در همان خاك بودن مى ماندم و شايد منظور آن باشد كه اى كاش مانند خاك فاقد شعور بودم، چيزى و عذابى درك نمى كردم و اللَّه العالم، ناگفته نماند انسان فقط با دو دست عمل نمى كند، علت آمدن ما قَدَّمَتْ يَداهُ شايد آنست كه بيشتر كارها با دو دست انجام مى گيرد.

روز شنبه 25 رمضان 1402 مطابق 26/ 4/ 1361 طرف عصر تفسير سوره نبأ به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 49

تفسير احسن الحديث ج 12 93

ادامه همين زندگى است، نبايد در وقوع آن ترديد كرد، آن وقت اشكالى از كفار نقل و جواب داده مى شود، سپس يك عينيت تاريخى از طاغوتهايى كه در برابر پيامبران ايستادند و هلاك شدند نقل مى شود، (فرعون و هلاكت او).

آن گاه اشاره به عظمت خلقت آسمانها و زمين و نظامات آن است كه خلقت انسان در مقابل آنها كم مئونه تر است و در آخر با موعظه اى و سؤال و جوابى سوره مباركه به آخر مى رسد.

به نظر مى آيد سوره مباركه در زمينه اثبات معاد دو مطلب را پيش كشيده است، اول: اينكه معاد ادامه خلقت اين جهان است اين خلقت كه خدا شروع فرموده پايانش به آخرت مى انجامد و هر دو به هم متصل هستند، معاد يك تحول و انتقالى بيش نيست و خدا آن را خواهد آورد.

دوم: از راه قدرت و توانايى خدا، خدايى كه اين نظام را به وجود آورده است قادر است كه خلقت را در شكل ديگرى و در قالب ديگرى به وجود بياورد و ادامه دهد، على هذا تقريب اين سوره در رابطه با مسئله معاد همان تقريب سوره نبأ است.

6- علّت نزول سوره را مى توان از متن آن به دست آورد، در آيه دهم و ما بعد آن مى خوانيم: يَقُولُونَ أَ إِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِي الْحافِرَةِ أَ إِذا كُنَّا عِظاماً نَخِرَةً ...

از اين معلوم مى شود كه مشركان معاد را به مسخره گرفته و آن را غير ممكن قلمداد

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 51

كرده اند و آن سبب نزول اين سوره بوده است، مى شود قسمتى از علّت نزول هم سؤال مشركان باشد از وقت قيامت، چنان كه در آيه 42 آمده است: يَسْئَلُونَكَ

عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ مُرْساها.

به هر حال اين دو امر سبب شده كه اين سوره در اين سطح بسيار عالى با اين حقائق بسيار بزرگ نازل شود.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 52

سورة النّازعات مكّية و هى ست و اربعون اية نزلت بعد سورة النّبأ

اول بر خواهيم گشت؟

11- آيا وقتى كه استخوانهاى پوسيده شويم؟!

12- گفتند: آن رجوع در آن صورت رجوع زيانبارى است

13- قيامت فقط يك راندن با صيحه است

14- آن گاه مردم در روى زمين باشند.

15- آيا حكايت موسى را شنيده اى؟

16- كه پروردگارش او را در صحراى پاك طوى ندا كرد

17- كه بسوى فرعون برو كه او از حد تجاوز كرده است

18- بگو: آيا مايل هستى كه پاك شوى؟

19- و به سوى پروردگارت هدايت كنم تا از او بترسى؟

20- معجزه بزرگ را به او نشان داد.

21- نبوت موسى را تكذيب كرد و او را عصيان نمود

22- سپس از موسى دور شد (براى جمع ساحران) تلاش مى كرد

23- مردم را گردآورد و در ميان آنها فرياد كشيد

24- و گفت: پروردگار والاتر شما هستم.

25- خدا او را با عقوبت آخرت و دنيا گرفتار كرد

26- در حديث موسى موعظه هست براى كسى كه مى ترسد

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 55

آن سابح است چنان كه در نازعات گفته شد.

مدبرات: تدبير كنندگان و اداره كنندگان.

ترجف: رجف: لرزيدن و لرزاندن. «رجفه رجفا: حرّكه» و نيز آمده است: «رجف: تحرك و اضطرب شديدا» على هذا راجفه به معنى لرزنده و حركت كننده است.

رادفة: ردف: تبعيّت. «ردفه ردفا: تبعه» طبرسى از ابن اعرابى آن را لاحق شدن نقل كرده است «رادفة»: تابع و آنكه در پى ديگرى آيد.

واجفة: وجف، و جوف: اضطراب. «وجف الشي ء: اضطرب» «واجفة»:

مضطرب و ترسان

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 56

خاشعة: خشوع: تذلل و تواضع. ضد آن تكبر است خاشعه: متواضع، ذليل، مطيع.

حافرة: حفر: كندن. حفره: گودال. در مجمع فرموده: عرب به اول شى ء و ابتداء كار حافره گويد پس حافره به معنى حالت اول است «رجع على حافرته» يعنى به راهى كه آمده بود بر گشت منظور از آن در آيه زندگى اول است.

نخرة: نخر (بر وزن فرس): پوسيدن و متلاشى شدن. «نخر العظم: بلى و تفتّت» ناخر و نخر (بفتح نون و كسر خاء): پوسيده. نخرة جمع نخر است.

كرة: كرّة: رجوع و برگشتن. «خاسرة»: زيانبار.

زجرة: زجر: راندن با صدا. «الزجر: طرد بصوت» در مطلق راندن و صدا نيز به كار مى رود، آن را منع و نهى نيز معنى كرده اند، مراد از آن در آيه صيحه است و يا حركت دادن.

ساهرة: سهر (بر وزن شرف): شب زنده دارى. «سهر الرجل: لم ينم ليلا» ساهره: روى زمين و بيابان. عرب، بيابان را ساهره گويند كه شخص در آن از ترس بيدار مى ماند.

واد: وادى: سيلگاه. دره طبرسى دامنه كوه فرموده است، اصل آن به معنى جريان آب است.

طوى: نام واديى است كه در آن به موسى وحى

آمد، فقط دو بار در قرآن مجيد آمده است: طه/ 12، نازعات/ 16.

يسعى: سعى: تند رفتن. بطور استعاره به جديت در كار سعى گفته مى شود مراد از آيه همين است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 57

حشر: حشر: جمع كردن. «حشر الناس: جمعهم» نكال: نكل (بكسر نون): زنجير. نكال عقوبتى است كه براى مجرم كيفر، و براى ديگران موعظه و ارهاب باشد.

تُوعَدُونَ ... است ولى در اينجا يَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ مى باشد، از اين به نظر مى آيد كه منظور خدا در اين سوره آنست كه آخرت ادامه اين زندگى است و آن نظام تتمّه و تكميل اين نظام مى باشد بر خلاف

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 58

دو سوره فوق كه سخن از تحقق وعده خدا و تخلّف ناپذيرى آنست.

ناگفته نماند: آفتاب بر سطح درياها و اقيانوسها كه هزار فرسخ در هزار فرسخ وسعت دارند مى تابد، آبها تبخير شده به هوا بلند مى شوند، در اثر اختلاف حرارت خشكى ها و درياها، نسيم و بادها وزيدن آغاز مى كند، بدان وسيله ابرها از سطح اقيانوسها حركت كرده و مانند درياهاى بالدار بر خشكى ها منتقل مى شوند آن گاه به صورت باران و برف به زمين مى ريزند، روئيدنى ها مى رويد، زندگى ادامه پيدا مى كند و تدبير خدايى انجام مى گيرد.

على هذا مراد از «نازعات» بادهايى هستند كه ابرها را از بالاى اقيانوسها مى كنند و حركت مى دهند، «ناشطات» همان ابرها هستند كه از جاى خود حركت مى كنند و از سطح اقيانوسها خارج مى شوند، و به خشكى ها روي مى آورند، يعنى بادها ابر را حركت مى دهند و ابرها به آرامى و به طور مخصوص خارج مى شوند و حركت مى كنند. «سابحات» همان ابرهاى شناگر هستند كه در درياى آسمان شنا مى كنند، شناى كامل.

در نتيجه شنا كردن از يكديگر سبقت مى گيرند، بعضى جلو مى روند، بعضى در اطراف دريا مى مانند لذا با فاء تفريع فرموده: فَالسَّابِقاتِ سَبْقاً نتيجه دوم آنكه: آنها تدبير امر خدا مى كنند، واسطه هاى فيض خدا هستند و اين صنع عجيب و نظام متقن پيوسته تكرار مى شود.

ناگفته نماند: اين گفته در حد احتمال است، نمى گوئيم كه منظور قرآن فقط

همين است.

اهل تفسير فرموده اند: جواب اين سوگندها محذوف و آن كلمه «ليبعثن» است يعنى: قسم به نازعات و ناشطات و ... حتما مردم در روز قيامت برانگيخته مى شوند، ارتباط اين سوگندها با وقوع قيامت در گذشته گفته شد.

يَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ لفظ «يوم» منصوب است به كلمه

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 59

«اذكر» يعنى ياد كن روزى را كه زمين مى لرزد و در تعقيب آن زلزله ديگرى مى آيد مراد از «راجفه» زمين است، رادفه صفت «رجفه» است كه از «راجفه» فهميده مى شود ممكن است رجفه اول اشاره به نفخ صور اول و دومى اشاره به نفخ صور دوم و زنده شدن مردگان باشد.

اما آنچه اهل تفسير در اين زمينه گفته اند:

نازعات: ملائكه اى كه ارواح كفار را به شدت از بدنشان خارج مى كنند يا ملائكه اى كه ارواح انسانها را اعم از مؤمن و كافر از بدن خارج مى كنند، يا مرگ كه روح ما را قبض مى كند يا ستارگان كه از افقى به افقى نزع شده، طلوع و غروب مى كنند، يا كمانهايى كه تيرها را رها مى كنند، درباره ناشطات و سابحات و سابقات نيز نظير نازعات گفته اند چنان كه در مجمع البيان نقل فرموده است. علامه طباطبائى در الميزان بعد از نقل اقوال فرموده است: اوصافى كه در اين مقسم به ما آمده است، قابل انطباق بر صفات ملائكه است در رابطه با امتثال امرى كه از جانب خدا به آنها صادر مى شود و كار جهان تدبير مى گردد در اين زمينه مطلبى در «المرسلات» گذشت و اللَّه العالم.

8 و 9: قُلُوبٌ يَوْمَئِذٍ واجِفَةٌ أَبْصارُها خاشِعَةٌ اين دو آيه درباره كفار است يعنى قلوب كفار از ديدن احوال

قيامت مضطرب و ترسان است، «ابصارها» راجع به قلوب است يعنى چشمهاى آن قلوب ذليل و مطيع است به عبارت ديگر حالت تواضع و تسليم دارند نظير وَ تَراهُمْ يُعْرَضُونَ عَلَيْها خاشِعِينَ مِنَ الذُّلِ شورى/ 45 10- 12 يَقُولُونَ أَ إِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِي الْحافِرَةِ. أَ إِذا كُنَّا عِظاماً نَخِرَةً قالُوا تِلْكَ إِذاً كَرَّةٌ خاسِرَةٌ نقل اشكال و تمسخر مشركان است، جوابش در آيات بعدى خواهد آمد.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 60

اشكال آن بود كه در مقام انكار مى گفتند: آيا ما پس از مردن و پوسيدن به حالت اول برخواهيم گشت نظير: وَ قالُوا أَ إِذا كُنَّا عِظاماً وَ رُفاتاً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقاً جَدِيداً اسراء/ 49 جمله: أَ إِذا كُنَّا عِظاماً نَخِرَةً تأكيد انكار است.

اما جمله: تِلْكَ إِذاً كَرَّةٌ خاسِرَةٌ لفظ تلك راجع است به رجعت كه از لَمَرْدُودُونَ فهميده مى شود. خاسرة زيانبار يا به معنى «ذات خسران» است ظاهرا اين جمله را از باب تمسخر گفته اند يعنى بر گشتن زيانبارى است؟!! و شايد به عنوان تشأم و نامباركى گفته باشند، يعنى اگر چنين باشد رجوع شومى خواهد بود.

13 و 14- فَإِنَّما هِيَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ جواب استبعاد آنهاست كه وجود آخرت و زنده شدن مردگان در نظر شما مشكل و دشوار است ولى با يك صيحه، مردم زنده شده و در روى زمين خواهند بود نظير: إِنْ كانَتْ إِلَّا صَيْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ جَمِيعٌ لَدَيْنا مُحْضَرُونَ يس/ 53.

لفظ «هى» راجع است به «كرة» مراد از «زجرة» نفخه صور در مرحله دوم است، ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرى فَإِذا هُمْ قِيامٌ يَنْظُرُونَ زمر/ 68، گويا علّت آمدن زجره كه معناى راندن مى دهد آنست كه

انسان ها بواسطه آن صيحه، از عالم مرگ به جهان قيامت رانده مى شوند.

15- 19- هَلْ أَتاكَ حَدِيثُ مُوسى إِذْ ناداهُ رَبُّهُ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوىً اذْهَبْ إِلى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى فَقُلْ هَلْ لَكَ إِلى أَنْ تَزَكَّى وَ أَهْدِيَكَ إِلى رَبِّكَ فَتَخْشى در اينجا در ضمن دوازده آيه جريان فرعون و طغيان و هلاكت او بيان مى شود، اين در آن روز هشدارى بود به مشركان كه در مقابل رسول خدا موضع گيرى و انكار نكنند كه فرعون چنين كرد و هلاك شد و در عين حال استدلال به معاد است از طريق تصحيح دعوت موسى عليه السّلام.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 61

يعنى موسى رسول راستين بود به فرعون وعده عذاب داد و به وقوع پيوست پس موسى در دعوت به معاد نيز حق بوده است و نيز تسليتى است به رسول خدا كه در مقابل مشركان صبر كند و مطمئن آينده باشد و آن تهديدى است بر هر منكرى كه در مقابل حق قيام كند.

إِذْ ناداهُ ظرف و بيان «حديث» است «هل اتى» براى تذكر و توجه دادن است يعني: اين سخن بشنو، «طوى» نام وادى مقدس است لفظ «هل لك» تقديرش «هل لك ميل او رغبة» است، منظور از «تزكى» پاك شدن از كفر و شرك مى باشد وَ أَهْدِيَكَ إِلى رَبِّكَ ... بيان تزكى است «فتخشى» نتيجه هدايت است كه روح خشيت در انسان بوجود مى آورد.

20- 24 فَأَراهُ الْآيَةَ الْكُبْرى فَكَذَّبَ وَ عَصى ثُمَّ أَدْبَرَ يَسْعى فَحَشَرَ فَنادى فَقالَ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى منظور از آيه كبرى، عصاى موسى است كه در پيش فرعون به زمين انداخت و در دم اژدها شد فَأَلْقى عَصاهُ فَإِذا هِيَ ثُعْبانٌ مُبِينٌ

اعراف/ 107، منظور از أَدْبَرَ يَسْعى همان است كه از موسى مهلت گرفت كه در روز عيد ساحران را براى موسى جمع كند يعنى: به موسى پشت كرد و از او كنار شد و براى جمع كردن ساحران تلاش مى كرد و چون مردم را گرد آورد در ميانشان فرياد كرد كه أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى ظاهرا «يسعى» تلاش براى جمع كردن ساحران است ولى فحشر» راجع به جمع كردن همه مردم است.

ناگفته نماند: فرعون خودش بت پرست بود، آن گاه كه درباريان فرعون به او پيشنهاد كردند كه با موسى و قومش سخت بگيرد چنين گفتند: وَ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَ تَذَرُ مُوسى وَ قَوْمَهُ لِيُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَ يَذَرَكَ وَ آلِهَتَكَ اعراف/ 127. پس فرعون معتقد به وجود خدايان بود كه درباريان مى گفتند: آيا موسى و قوم او را رها مى كنى تا فساد كنند و تو و خدايانت را ترك نمايند؟

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 62

از طرف ديگر فرعون خودش را اله و معبود معرفى مى كرد و به موسى عليه السّلام فرمود: ... لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلهَاً غَيْرِي لَأَجْعَلَنَّكَ مِنَ الْمَسْجُونِينَ شعراء/ 29.

على هذا منظور فرعون از أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى آنست كه شما خدايان زياد و ارباب زيادى داريد ولى من و الا مقامترين آنها هستم، مرادش آن نيست كه من خالق و آفريننده شما هستم بلكه منظورش همان تربيت و اداره و كارگردانى و اصلاح شئون و ارزاق و امثال آنست و در جاى ديگر به مردم گفته است يا أَيُّهَا الْمَلَأُ ما عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرِي قصص/ 38.

به هر حال، اين سخن فرعون حاكى از آن بود كه بايد از خداى خالق

بريده و رو به من آوريد.

25- 26- فَأَخَذَهُ اللَّهُ نَكالَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولى إِنَّ فِي ذلِكَ لَعِبْرَةً لِمَنْ يَخْشى يعنى در مقابل آن طغيان و لجاجت، خدا او را به عقوبت دنيا و آخرت گرفتار فرمود، عذاب دنيا همان غرق شدن بود و عذاب آخرت، خلود در آتش مى باشد يَقْدُمُ قَوْمَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ هود/ 98 گويى «اخذه» در جاى «نكله» است يعنى «نكله اللَّه نكال الاخرة و الاولى» عذاب دنيا نكال است يعنى براى فرعون عقوبت. و براى ديگران عبرت است وعده عذاب آخرت نيز براى شنوندگان عبرت است.

در مجمع البيان از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده: ميان قول انا ربكم الاعلى و غرق شدن، چهل سال فاصله بود، ابو بصير از آن حضرت نقل مى كند جبرئيل گفت: خدايا فرعون را وا مى گذارى با آنكه مى گويد: أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى خداوند فرمود: اين سخن را مثل تو كسى مى گويد كه از فوت گناهكار مى ترسد.

به نظر بعضى مراد از «الاخرة» قول فرعون است كه گفت انا ربكم الاعلى

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 63

و از «الاولى» قول او است كه قبلا گفته بود: ما عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرِي يعنى «فاخذه اللَّه نكال كلمة الاخرة و الاولى» ولى استفاده آن از آيه مشكل است إِنَّ فِي ذلِكَ لَعِبْرَةً لِمَنْ يَخْشى لفظ «ذلك» اشاره است به حديث موسى مفعول يخشى به نظر الميزان نظير شقاوت و عذاب است يعنى در اين حديث، موعظه است براى كسى كه از شقاوت و گرفتارى آينده مى ترسد كه انسان موجودى است از آينده و از شقاوت خويش مى ترسد. طبرسى فرموده است «لمن يخشى اللَّه

...».

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 64

قيامت مى پرسند كه وقوع آن كدام وقت است؟

43- تو در چه حالى از علم آن؟

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 66

44- امر آن به پروردگارت مربوط است.

45- تو فقط انذار كننده اى، كسى را كه از آن مى ترسد

46- روزى كه مردم آن را مى بينند، گويا در دنيا توقف نكرده اند مگر بعد از ظهرى يا قبل از ظهر آن.

و بر روستاها غلبه كرد، قيامت را از آن طامة گفته اند كه بر هر چيزى غلبه و برترى كند «طامة» حادثه بزرگ و فراگيرند، آن فقط يك بار در قرآن آمده است.

برزت: بروز: آشكار شدن. «البروز: الظهور».

آثر: ايثار: برگزيدن و اختيار كردن آثَرَ الْحَياةَ الدُّنْيا: زندگى دنيا را بر آخرت برگزيد.

جحيم: آتش بزرگ الجحيم كل نار عظيمة في مهواة» مرساها: مرسى: مصدر ميمى، اسم زمان و اسم مكان آيد، آن در آيه ظاهرا به معنى وقوع است كه مصدر ميمى مى باشد.

الساعة: ساعة: وقت حاضر جزئى از اجزاء شب و روز، منظور از آن در آيه قيامت است.

يلبثوا: لبث: درنگ و توقف لَمْ يَلْبَثُوا توقف نكردند.

عشية: طبرسى و زمخشرى گفته اند: عشى از اول ظهر است تا غروب، عشيه همان عشى است، به قولى تاء آن براى وحدت است.

ذلِكَ دَحاها در اين آيات چنان كه ملاحظه مى شود دحو الارض يعنى گسترانيدن زمين يا به حركت در آوردن و غلطانيدن آن، بعد از تشكيلات آسمانهاست ولى در آيات ديگر، زمين پيش از منظم شدن آسمانها، خلق و منظم شده است مانند اين آيه هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ بقره/ 29 و در آيات سوره فصلت چنين مى خوانيم:

قُلْ أَ إِنَّكُمْ لَتَكْفُرُونَ بِالَّذِي خَلَقَ الْأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَنْداداً ... ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ وَ هِيَ دُخانٌ ... فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِي يَوْمَيْنِ ... فصّلت/ 9- 12 به نظر مى آيد و اللَّه العالم، در آيه بقره و فصّلت، سخن از زمين و هفت طبقه هواى محيط بر آن است، در اين جريان به حكم ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ وَ هِيَ دُخانٌ گازهاى غليظ و سياه كه از زمين خارج شده به تدريج به هفت طبقه جو مبدل شده است چنان كه در سوره بقره به تفصيل گفته ام.

ولى در آيه أَمِ السَّماءُ بَناها سخن از مطلق آسمانها يا لا اقل از منظومه شمسى است لذا نسبت شب و روز را نيز به آسمان داده است، يعنى آيا شما در خلقت محكمتر هستيد يا اين منظومه يا اين آسمان كه با اين ستارگان تشكيل يافته است، خدا آن را بنا نهاد و ارتفاعش را بالا برد و شب آن را كه نور آفتاب در

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 69

آن نيست تاريك گردانيد و نور آن را خارج كرد و روز گردانيد، در اين نظم و نظام گسترده شدن و يا به

حركت در آمدن و غلطيدن زمين، بعد از آسمان است. آيه لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ غافر/ 57 نشان مى دهد كه منظور از السماء، مطلق آسمان است.

31- 33- أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها وَ الْجِبالَ أَرْساها. مَتاعاً لَكُمْ وَ لِأَنْعامِكُمْ اين ها نتيجه گستردن زمين است همانطور كه روئيدنى ها از زمين خارج مى شود، از آيه فهميده مى شود كه دريا نيز از زمين به صورت گاز غليظ خارج شده و سپس در هوا تشكيل ابر داده و به صورت باران بر زمين ريخته و درياها تشكيل شده است، به نظر بعضى منظور بيرون آمدن چشمه هاست.

مَتاعاً لَكُمْ وَ لِأَنْعامِكُمْ روشن مى كند كه مراد از «مرعى» مطلق روئيدنيها است اعم از خوراك انسان و حيوان اين آيه نظير وَ جَعَلَ فِيها رَواسِيَ مِنْ فَوْقِها وَ بارَكَ فِيها وَ قَدَّرَ فِيها أَقْواتَها فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَواءً لِلسَّائِلِينَ فصلت/ 10 است مَتاعاً لَكُمْ ..

مفعول له فعلهاى مقدم مى باشد. رجوع شود به (عبس/ 23).

34- 36- فَإِذا جاءَتِ الطَّامَّةُ الْكُبْرى يَوْمَ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسانُ ما سَعى وَ بُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِمَنْ يَرى فاء تفريع در «فاذا» حاكى است كه آمدن قيامت نتيجه و از لوازم خلقت دنيا است، يَوْمَ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسانُ روشن مى كند كه انسان كارهاى دنيا را به ياد خواهد آورد، به واسطه حافظه خود و شايد به واسطه شهادت اعضاء و نامه اعمال هم.

منظور از «لمن يرى» هر بيننده است، زمخشرى مى گويد: يعنى به همه بينندگان و به هر كس، آن مثلى است كه به هر كار آشكارى كه بر كسى پوشيده نيست، زده مى شود و چون گويى: «يرز الامر لمن يرى» منظور آنست كه اين كار

تفسير احسن الحديث، ج 12،

ص: 70

بر همه آشكار است.

مجمع البيان و الميزان نيز نزديك به آن گفته اند. نظير اين آيات است آيات سوره تكوير و انفطار، كه در اولى آمده: ... عَلِمَتْ نَفْسٌ ما أَحْضَرَتْ 14 و در دومى: ... عَلِمَتْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ 5.

37- 39- فَأَمَّا مَنْ طَغى وَ آثَرَ الْحَياةَ الدُّنْيا فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوى يعنى چون قيامت و طامه كبرى واقع شود، مردم دو قسمت خواهند بود:

اهل آتش و اهل بهشت، اهل آتش هر آن كسى است كه از مرحله عبوديت و بندگى و اطاعت خدا، تجاوز و طغيان كند. و زندگى دنيا را اختيار نمايد و از آخرت دست بردارد. آثَرَ الْحَياةَ الدُّنْيا يعنى تمام هم و غم و تلاش او براى دنيا باشد و به آخرت بى اعتنا گردد، اين عبارت اخراى كفر است. زمخشرى گويد: «فاما ...» جواب فَإِذا جاءَتِ است.

الف و لام «المأوى» عوض از مضاف اليه و تقدير آن «هى مأواه» است، لفظ «هى» مفيد اختصاص است يعنى محل او فقط آتش مى باشد.

40 و 41- وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوى بيان قسمت دوم و اهل بهشت است «مقام» اسم مكان است يعنى محل ايستادن ولى گاهى از آن موقعيت و منزلت و عظمت اراده مى شود، مثلا در كلام نوح عليه السّلام كه فرموده: إِنْ كانَ كَبُرَ عَلَيْكُمْ مَقامِي وَ تَذْكِيرِي بِآياتِ اللَّهِ يونس/ 71، منظور نبوت و تبليغ احكام است.

امام صادق عليه السّلام مى فرمايد: مقام خدا آنست كه انسان را مى بيند، گفته هاى او را مى شنود و به آنچه مى كند داناست، اين مقام شخص را از كار بد باز مى دارد

و سبب وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى مى شود.

روايت امام صادق عليه السّلام چنين است

«قال من علم ان اللَّه يراه و يسمع ما يقول

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 71

و يعلم ما يعلمه من خير او شر فيحجزه ذلك عن القبيح من الاعمال فذلك الذى خاف مقام ربه و نهى النفس عن الهوى»

«1» خلاصه اينكه بدانيم در حضور خدا هستيم.

42- 44- يَسْئَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ مُرْساها فِيمَ أَنْتَ مِنْ ذِكْراها إِلى رَبِّكَ مُنْتَهاها.

سؤال و جوابى است درباره وقت آخرت، كه در قرآن مجيد چندين بار تكرار شده است و در هر بار جواب آمده كه علم آن پيش خداست نظير: يَسْئَلُكَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ اللَّهِ احزاب/ 63 يَسْئَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ مُرْساها قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ رَبِّي ... يَسْئَلُونَكَ كَأَنَّكَ حَفِيٌّ عَنْها قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ اللَّهِ اعراف/ 187 و آيات ديگر. نقل شده: روزى از آن حضرت درباره قيامت پرسيدند فرمود: «ما المسئول با علم من السائل» يعنى: از من كه مى پرسيد من به قيامت از شما داناتر نيستم.

«يسئلونك» استمرار سؤال را مى رساند، گويا مرتب درباره زمان آن از آن حضرت سؤال مى كرده اند، كفار به طور استهزاء، مسلمانان به طور استفسار.

«مرسى» به معنى اثبات و استقرار است يعنى اثبات و وقوع آن چه زمانى خواهد بود؟ «ذكرى» اگر به معنى علم باشد چنان كه طبرسى فرموده است، معنى فِيمَ أَنْتَ مِنْ ذِكْراها بطور استفهام انكارى آنست كه: در چه چيزى تو از دانستن آن.

يعنى تو نمى دانى و اگر ذكرى به معنى ياد آورى بيشتر باشد معنايش «في اى شى ء انت من كثرة ذكر الساعة» يعنى ياد آورى زياد تو را

به آن، عالم نمى كند چنان كه الميزان فرموده است.

إِلى رَبِّكَ مُنْتَهاها تكميل آيه سابق و تعليل آنست، معناى اين جمله چنين است: «الى ربك ينتهى امرها» يعنى كار قيامت به خدا مى رسد وقت آن، وقوع آن. آوردن آن مربوط به خدا و در دست خداست، تو را و ديگران را به وقت

______________________________

(1) تفسير برهان

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 72

آن علمى نمى تواند باشد، مانند قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ رَبِّي لا يُجَلِّيها لِوَقْتِها إِلَّا هُوَ اعراف/ 187، بعضى گفته اند «الى ربك منتهى علمها».

45 و 46- إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرُ مَنْ يَخْشاها كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَها لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا عَشِيَّةً أَوْ ضُحاها يعنى وظيفه تو فقط انذار است نه تعيين وقت آن، مراد از خشيت چنان كه الميزان گفته است به طور شأنيت است يعنى انذار مى كنى كسى را كه بعد از شنيدن، روح خشيت در او پيدا مى شود نه اينكه قبلا در او خشيت هست. مانند إِنَّما تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّكْرَ وَ خَشِيَ الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ يس/ 11.

جمله كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَها ... مثلى است براى زود آمدن و نزديك بودن قيامت، گويى از سؤال أَيَّانَ مُرْساها دور بودن آن به نظر آمده است، نظير إِنَّهُمْ يَرَوْنَهُ بَعِيداً وَ نَراهُ قَرِيباً معارج/ 6 و 7. منظور از لَمْ يَلْبَثُوا ظاهرا ماندن در دنيا است يعنى: آخرت به قدرى نزديك است كه مردم پس از رسيدن به قيامت و ديدن آن، به نظرشان خواهد آمد كه در دنيا فقط به قدر نصف روز توقف كرده اند.

به نظر بعضى مراد توقف در قبور و برزخ است ضمير أَوْ ضُحاها راجع به عشيه است يعنى: توقف نكرده اند در دنيا مگر به قدر بعد

از ظهر يك روز يا قبل از ظهر آن، نظير: كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ ما يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ.

روز پنجشنبه پانزده شوال 1402 قمرى مطابق 14/ 5/ 1361 تفسير سوره نازعات به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 73

آن اعتماد كرده اند و در بعضى از روايات شيعه نيز به آن اشاره شده است، ما آن را از مجمع البيان نقل مى كنيم.

مرحوم طبرسى چنين آورده است: گويند: اين آيات درباره ابن ام مكتوم نازل گشته است اسم او عبد اللَّه بن شريح بن مالك ... مى باشد، او نزد رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله آمد، آن حضرت با عتبة بن ربيعه و ابو جهل بن هشام و عباس بن عبد المطلب و ابىّ و اميّة پسران خلف، سخن مى گفت و آنها را به خدا دعوت مى كرد و اميد داشت كه اسلام آورند.

ابن ام مكتوم (كه نابينا بود) گفت: يا رسول اللَّه بر من قرآن بخوان و از آنچه خدا تعليمت كرده مرا تعليم كن، او با صداى بلند آن حضرت را مى خواند و حرف خويش را تكرار مى كرد و نمى دانست كه او مشغول سخن گفتن با ديگرى است، تكرار و بلند گفتن او كه سبب قطع كلام آن حضرت گرديد، موجب آن شد كه قيافه آن حضرت تغيير كند و آثار كراهت در آن مشهود گردد آن جناب در دلش گفت: اكنون اينها مى گويند: پيروان او فقط نابيناها و بردگانند «1».

لذا حضرت توجهى بر او نكرد و به سخنش با آن پنج نفر ادامه داد، در نتيجه، اين آيات (عتاب آميز) نازل شد، پس از اين ماجرا حضرت، ابن ام مكتوم را احترام مى كرد و چون او را مى ديد مى فرمود: به به به كسى كه پروردگارم مرا درباره او عتاب كرده است و به او مى فرمود آيا حاجتى دارى؟ و او را دو بار در مدينه چون به جنگ رفت، جانشين خود فرمود.

______________________________

(1) معلوم نيست

ناقل اين سخن از درون قلب آن حضرت چطور واقف شده كه اين سخن را گفته است به هر حال نقل مجمع البيان چنين است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 75

طبرسى رحمه اللَّه در ادامه قضيه فرموده است: از حضرت صادق عليه السّلام روايت شده كه فرمود: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله چون ابن ام مكتوم را مى ديد مى فرمود: مرحبا مرحبا، نه و اللَّه ديگر كارى نمى كنم كه خدا درباره تو مرا عتاب كند، آن حضرت به او بسيار تفقد مى فرمود تا حدى كه او از حضور در محضر آن حضرت خوددارى مى كرد (يعنى احساس مى كرد كه رسول خدا هر وقت او را مى بيند از ياد آورى آن ماجرا ناراحت مى شود).

آن گاه طبرسى در ادامه سخن چنين فرموده است: از حضرت صادق عليه السّلام روايت شده كه اين آيات درباره مردى از بنى اميه نازل گشته كه در محضر رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بود ابن ام مكتوم آمد، مرد اموى چون او را ديد، او را چركين حساب كرد و خودش را كنار كشيد و روترش كرد و از او اعراض نمود، خدا در اين جريان او را حكايت و اينكار را تقبيح فرمود.

آن گاه طبرسى رحمه اللَّه از سيد مرتضى علم الهدى نقل مى كند كه فرموده است: در ظاهر اين آيات دلالتى نيست كه عتاب متوجه آن حضرت، باشد نقل بالا فقط يك خبر است كه به «منجر به» تصريح نشده است وانگهى دلالت دارند كه منظور آن حضرت نيست زيرا رسول خدا با دشمنانش عبوس نبود كجا مانده دوستانش باشد آن گاه اينكه او به اغنياء توجه كند و

از فقراء غفلت نمايد، دور از اخلاق نيك آن حضرت است، مؤيد اين سخن آنست كه خدا در وصف او فرموده است إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ ... پس ظاهر آنست كه عَبَسَ وَ تَوَلَّى راجع به كسى غير از آن حضرت است.

علامه طباطبائى نيز در الميزان قبول ندارد كه عتاب در اين آيات راجع به آن حضرت باشد، طبرسى رحمه اللَّه در جوامع الجامع قول اول را بدون اظهار نظر نقل فرموده و به قول سيد مرتضاى مرحوم اشاره نمى كند.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 76

ناگفته نماند: دقت در آيات نشان مى دهد كه طرف خطاب يك مقام مسئول و بسيار بزرگ است، بسيار بعيد است كه اين آيات خطاب به يك انسان غير مسئول و خطاكار باشد، بلكه چنان كه خواهيم گفت از آيات فهميده مى شود كه اين مقام مسئول به مكتب خود بسيار علاقه داشته و آن سبب اين پيشامد ناگوار شده است. و اللَّه العالم.

6- در اين ماجرا، پيشامد طورى شده كه مؤمن فقير تحقير شده و كافر ثروتمند مورد احترام واقع گرديده است و اين بر خلاف نظام اسلام است، بلكه اهانت از آن كافر و احترام از آن مؤمن بايد باشد، آيات از اينكار بشدت نهى مى كند و مى گويد: مردم همه در استفاده از دين خدا يكسانند، كسى را بر كسى مزيتى نيست. مى شود گفت فقر و ثروت در نظر نيست بلكه مؤمن تحقير شده و كافر تكريم.

7- مطالب سوره مباركه از اين قرار است: يك مقام مسئول و بسيار بزرگ مورد ملامت قرار مى گيرد به علّت آنكه از آمدن يك نفر نابينا عبوس گشته و به او بى اعتنا شده است،

زيرا كه همه حق استفاده از دين خدا را دارند نبايد كسى را بر كسى مزيت و برترى قائل شد، سپس انسان عنود و لجوج مورد حمله سخت قرار گرفته است كه بدون توجه به خلقت خود و اينكه اختيارش در دست خالق است با آيات خدا و رسول او مبارزه مى كند.

و نيز انسان قطع نظر از خلقت خويش اگر به طعامى كه مى خورد توجه نمايد و نظامى را كه در به وجود آمدن آن طعام از قبيل باريدن باران، روئيدن روئيدنيها و غيره به كار رفته است، در نظر بگيرد، حتما به پديد آورنده اين نظام خاضع خواهد شد، آن وقت فرموده ادامه خلقت به آخرت منتهى خواهد شد كه مردم طبق ايمان و عمل و كفر و استكبار خويش، پاداش يا كيفر خواهند ديد.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 77

سورة عبس مكيّة و هى اثنان و أربعون آية نزلت بعد سورة النجم

كه خود را بى نياز مى داند!

6- تو به او توجه مى كنى!

7- حال آنكه بر تو باكى نيست كه از شرك پاك نگردد!

8- و اما آنكه به شتاب پيش تو مى آيد!

9- و از خدا مى ترسد!

10- تو از او به ديگران مشغول مى شوى!

11- اين كار مكن، آيات ما پندى است

12- هر كه بخواهد آن را ياد مى گيرد

13- (آن آيات) در صفحه هاى با ارزش است

14- بلند مقام و پاك شده از باطل است

15- در دست نويسندگانى است

16- كه محترم و نيكوكارانند

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 79

آن مى نويسند.

مكرمة: كرم بر وزن شرف»: شرافت. گرانقدرى و عزيز بودن مكرمة:

گرانقدر و پرارزش. «كرام» جمع كريم به معنى محترم و با

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 80

ارزش است.

سفره: سفر (بر وزن عقل): آشكار كردن، پرده برداشتن. «السفر: كشف الغطاء» و به كسر سين به معنى كتاب و نامه است كه حقائق و مطالب را روشن و آشكار مى كند، سافر به معنى كتاب و نويسنده است «سفرة»: نويسندگان.

بررة: برّ به (فتح اوّل) نيكوكار و احسان كننده. جمع آن بر ره و ابرار است.

پند استفاده مى كند و با عمل به آن پاك

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 81

مى شود «1».

يعنى: تو چه مى دانى شايد آن اعمى با آمدن و ياد گرفتن از تو عمل كند و پاك شود و يا پند گيرد و بياموزد و سپس از آن بهره برد.

در الميزان فرموده: در اين چهار آيه عتاب شديدى هست، و بر شدت عتاب مى افزايد اينكه دو آيه اول به صورت غيبت است و به علت تشديد انكار عمل، از خطاب اعراض شده است و در دو آيه بعدى به صورت خطاب و روبرو و الزام حجت و توبيخ و بدون واسطه سخن گفته شده است.

طبرسى رحمه اللَّه فرموده است: علّت غيبت در دو آيه اول اجلال آن حضرت است كه عبوس شدن و اعراض را به او نسبت نداده است.

الميزان فرموده است: اين سخن با خطاب أَمَّا مَنِ اسْتَغْنى فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّى جور در نمى آيد.

5 تا 10- أَمَّا مَنِ اسْتَغْنى فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّى وَ ما عَلَيْكَ أَلَّا يَزَّكَّى وَ أَمَّا مَنْ جاءَكَ يَسْعى وَ هُوَ يَخْشى فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّى به قرينه وَ أَمَّا مَنْ جاءَكَ ... به نظر مى آيد كه مراد از «استغنى» بى نيازى در قبول دين است يعنى آنكه در قبول دين خود را بى نياز مى داند، تو به او توجه مى كنى با آنكه بر تو باكى نيست كه ايمان نياورد و از شرك پاك نگردد، اما آنكه به شتاب پيش تو مى آيد تا پند گيرد و پاك شود و در حالى كه از خدا مى ترسد، تو از او به ديگران مشغول مى شوى.

جمله وَ هُوَ يَخْشى بيان آنست كه تعليم تو به او حتما مفيد خواهد بود.

زيرا به حكم

سَيَذَّكَّرُ مَنْ يَخْشى اعلى/ 10 هر كه خشيت دارد متذكر مى شود الميزان فرموده است: جلو افتادن «انت» در دو محل و آمدن «له- عنه» همه

______________________________

(1) «فتنفعه» را با نصب خوانده اند كه جواب «لعله» با تقدير «ان» است و با رفع نيز خوانده اند كه عطف بر «يذكر» مى باشد.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 82

براى تسجيل عتاب و ملامت است.

بعضى «ما» در وَ ما عَلَيْكَ أَلَّا يَزَّكَّى را استفهاميه دانسته اند يعنى چه محذوري بر تو لازم مى آيد اگر اسلام نياورد و از شرك پاك نگردد؟ طبرسى رحمه اللَّه درباره «استغنى» فرموده است «استغنى بالمال».

11 تا 16- كَلَّا إِنَّها تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شاءَ ذَكَرَهُ. فِي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ. مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ. بِأَيْدِي سَفَرَةٍ. كِرامٍ بَرَرَةٍ از اين آيات فهميده مى شود (و اللَّه اعلم): توجه آن حضرت به آن چند نفر براى آن بود كه ايمان بياورند و اسلام قوت گيرد و تا حدى عجله به خرج مى داده است، گويى مختصر نگرانى هم در قلب مباركش بوده تا آن قضيّه ناگوار واقع شده است.

خدا در اين آيات مى فرمايد: چنين مكن و از آينده اسلام نگران مباش.

اين آيات از باطل و شك پاك شده اند، در جزوه هاى با ارزش و والا مقام با دست نويسندگان محترم و نيكوكار ثبت مى شود و تبليغ مى گردد و به همه مى رسد و در قلبها جاى مى گيرد و از بين نمى رود، على هذا اين آيات، هم آن حضرت را از تكرار جريان نابينا منع مى كند و هم اطمينان مى دهد كه دين تو پايدار خواهد بود، نيازى به توجه به سران مشركان نيست.

اين تفسير در صورتى صحيح است كه مراد از «سفرة» نويسندگان معمولى قرآن و مبلّغين آن باشد چنان

كه طبرسى از قتاده نقل مى كند كه گفته است:

مراد از «سفره» قارئان قرآنند كه آن را مى نويسند و مى خوانند، بايد دانست كه قرآن به وسيله همين قارئان، نويسندگان، مفسرين، باقى مانده و به دست ديگران رسيده است، در تفسير برهان از ابو ايوب حذاء از امام صادق صلوات اللَّه عليه نقل كرده كه مراد از سَفَرَةٍ كِرامٍ بَرَرَةٍ امامان عليهم السّلام مى باشند

«قال هم الأئمة»

آرى آنها عليهم السّلام فرد اكمل «سفره» هستند.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 83

ابن عباس و مجاهد «سفره» را ملائكه گفته اند. الميزان سفره را جمع سفير به معنى فرستاده و نماينده دانسته كه ملائكه مى باشند و فرموده: «بايدى سفراء من الملائكة كرام على ربهم ...» با مراجعه به لغت خواهيم ديد: سفير به اين معنى در لغت نيامده است فقط به معنى نماينده اى كه براى اصلاح اعزام مى شود آمده است، آنهم در آيه مناسب نيست على هذا معناى اول اصح است.

إِنَّها تَذْكِرَةٌ يعنى آيات قرآن، و شايد «ها» راجع به قرآن باشد و تأنيث آن بجهت «تذكره» است فِي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ يعنى: آن تذكره نوشته شده است در صحيفه هاى با ارزش مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ يعنى والا مقام و گرانقدر هستند و پاك شده اند از باطل و شك و تناقض و اختلاف. لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ حم سجده/ 42 إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ وَ ما هُوَ بِالْهَزْلِ طارق/ 14.

بِأَيْدِي سَفَرَةٍ صفت چهارم «صحف» است يعنى آن صحيفه هاى پاك در دست نويسندگان كريم و نيكوكار است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 84

أَماتَهُ فَأَقْبَرَهُ (21)

ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ (22) كَلاَّ لَمَّا يَقْضِ ما أَمَرَهُ (23) فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى طَعامِهِ (24) أَنَّا صَبَبْنَا الْماءَ صَبًّا (25) ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا (26)

فَأَنْبَتْنا فِيها حَبًّا (27) وَ عِنَباً وَ قَضْباً (28) وَ زَيْتُوناً وَ نَخْلاً (29) وَ حَدائِقَ غُلْباً (30) وَ فاكِهَةً وَ أَبًّا (31)

مَتاعاً لَكُمْ وَ لِأَنْعامِكُمْ (32) فَإِذا جاءَتِ الصَّاخَّةُ (33) يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ (34) وَ أُمِّهِ وَ أَبِيهِ (35) وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِيهِ (36)

لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ (37) وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ (38) ضاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ (39) وَ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ عَلَيْها غَبَرَةٌ (40) تَرْهَقُها قَتَرَةٌ (41)

أُولئِكَ هُمُ الْكَفَرَةُ الْفَجَرَةُ (42)

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 85

17- بميرد انسان چه ناسپاسى است؟!

18- بنگرد خدا او را از چه آفريد

19- از نطفه آفريد و ساخت او را

20- سپس راه هدايت را بر او آسان كرد

21- آن گاه او را بميرانيد و در قبر كرد

22- سپس وقتى كه بخواهد او را زنده مى كند

23- نه، هنوز انسان امر خدا را به انجام نبرده است

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 86

24- بنگرد انسان به طعام خويش.

25- ما آب را به طرز مخصوصى از آسمان ريختيم

26- سپس زمين را به نحو مخصوصى شكافتيم

27- پس در آن دانه ها رويانديم

28- و انگور سبزى

29- و درخت زيتون و درخت خرما

30- و باغهاى انبوه

31- و ميوه و چراگاه

32- متاع است براى شما و چهارپايان شما

33- چون آن صيحه گوش خراش آيد

34- در روزى كه شخص از برادرش بگريزد

35- و از مادر و پدرش

36- و از زن و فرزندانش

37- براى هر كس را در آن روز كارى است كه

مشغولش مى كند

38- چهره هايى در آن روز نورانى هستند.

39- خندان و شادمانند.

40- و چهره هايى در آن روز بر آنها تيرگى هست

41- سياهى آنها را احاطه كرده است

42- آنها كافران و بدكارانند

(بر وزن عقل): پرده برداشتن و آشكار كردن. «مسفره» نورانى.

مستبشرة: شادمان. استبشار: طلب شادى، يافتن يا دانستن چيزى كه شاد

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 88

مى كند، آن به معنى بشارت دادن نيامده است.

غبرة: غبار. راغب گويد: غبارى است كه بر روى چيزى نشيند و آنچه به رنگ غبار باشد، ظاهرا مراد از آن تيرگى و گرفتگى است در مقابل «مسفره» مثل يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ آل عمران/ 106.

ترهقها: رهق: احاطه كردن «ترهقها»: احاطه مى كند آنها را.

قترة: قتر (بر وزن شرف): غبار. دودى كه از بريان و چوب و نحو آن بلند شود. شايد مراد از آن سياهى باشد نظير: كَأَنَّما أُغْشِيَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّيْلِ مُظْلِماً

ادامه مى دهد، هر انسان عاقل را ناچار مى كند كه به آفريننده اين نظام خاضع شود.

ناگفته نماند: قرآن مجيد گرچه در اينگونه آيات راه شناخت خداوند را در مطالعه طبيعت با روش حسّى بيان مى كند، اما راه فلسفه و تعقل را نيز عنوان كرده است چنان كه در لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ انبياء/ 22 و در مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ ... مؤمنون/ 91 گذشت.

در آخر آيات در زمينه معاد كه ادامه آفرينش و متصل به خلقت دنيا است مطالبى ذكر شده و روشن مى كند كه دنيا و آخرت يك مجموعه هستند و از يكديگر جدا نيستند. آنها كه وجود دنيا را پذيرفته اند بايد آخرت را نيز بپذيرند.

17- 20- قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَكْفَرَهُ مِنْ أَيِّ شَيْ ءٍ خَلَقَهُ. مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ ثُمَّ السَّبِيلَ يَسَّرَهُ در اينجا اول مى گويد: بميرد انسان چقدر كافر يا ناسپاس است!! آن گاه استدلال شده كه اگر انسان در خلقت خويش بيانديشد، به خدا و آفريننده اش خاضع مى شود و در راه او زندگى مى كند، اينهمه انسانهاى ستمگر كه در طول تاريخ خار راه بشريت بوده و هستند، توجهى به خلقت و ضعف خويش در مقابل آفريننده ندارند مِنْ أَيِّ شَيْ ءٍ خَلَقَهُ يعنى فكر كند انسان كه خدا او را از چه چيز آفريده است، نظير فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ مِمَّ خُلِقَ. خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ ...

طارق/ 5 و 6.

«قدره» به معنى اندازه گرفتن است، مراد از آن تكميل خلقت و ساختن انسان در حد معتدل و با اعضاى مناسب و مورد احتياج است، نظير الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى اعلى/ 2 الَّذِي خَلَقَكَ فَسَوَّاكَ فَعَدَلَكَ انفطار/ 7.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 90

«السبيل» را، راه

تولد و آمدن به دنيا گفته اند يعنى در شكم مادر او را ساخت و پرداخت سپس راه خروج و ولادت را بر او آسان كرد، اين قول ابن عباس است ديگران سبيل را طاعة اللَّه گفته اند يعنى راه رسيدن به خير و سعادت را براى او آسان كرد، اين قول صحيح تر است.

21- 23- ثُمَّ أَماتَهُ فَأَقْبَرَهُ. ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ. كَلَّا لَمَّا يَقْضِ ما أَمَرَهُ اين آيات تتمه ادوار وجود انسان است كه پس از زندگى دنيا، خدا او را مى ميراند و سپس روز قيامت او را زنده مى كند، بشر در مسير خلقت و مردن و زنده شدن در آخرت مسلوب الاختيار است و جريان مِنْها خَلَقْناكُمْ وَ فِيها نُعِيدُكُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُكُمْ تارَةً أُخْرى را بايد به پيمايد.

كَلَّا لَمَّا يَقْضِ ما أَمَرَهُ گويى: كسى سؤال مى كند: انسان در مقابل اين خلقت و تدبير و هدايت و اقبار و انشاء چه كرد؟ آيا به خداى خود خاضع شد؟

و راه توحيد را اختيار كرد؟ در جواب مى گويد: نه، هنوز انسان فرمان خدا را انجام نداده است.

ناگفته نماند: آيه راجع به حالت اوليه انسان است قطع نظر از تربيت توحيدى كه موحدان با آن زينت شده و حالت اوليه را ترك كرده اند.

24- 32- فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى طَعامِهِ أَنَّا صَبَبْنَا الْماءَ صَبًّا ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا فَأَنْبَتْنا فِيها حَبًّا وَ عِنَباً وَ قَضْباً وَ زَيْتُوناً وَ نَخْلًا وَ حَدائِقَ غُلْباً وَ فاكِهَةً وَ أَبًّا مَتاعاً لَكُمْ وَ لِأَنْعامِكُمْ در آيات گذشته، خلقت و ادوار زندگى و مرگ انسان بررسى شده كه دقت در آنها انسان را در مسير توحيد مى اندازد، در اين آيات به قسمتى از جهان خارج

اشاره شده كه تأمين زندگى و بقاء انسان بسته بر آنست و آن دسترسى انسان به طعام است از راه روئيدنيها و نيز از راه حيوانات، كه مواد روى زمين و گازهاى هوا در اثر يك نظام اتم و اكمل، به خوردنيها و گوشت حيوانات مبدل

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 91

شده و در اختيار انسان قرار مى گيرد.

درياها در اثر نور آفتاب تبخير مى شوند، ابرها تشكيل مى گردند بارانها در زمين فرو مى روند، جوانه ها از زمين سر در مى آورند، حبوبات، انگور، تره هاى خوردنى درختان زيتون و خرما باغات انبوه، ميوه ها و چراگاهها، بوجود مى آيند تا انسان و چهارپايان از آنها استفاده كنند و مدار زندگى به گردش در آيد، در زمينه مَتاعاً لَكُمْ وَ لِأَنْعامِكُمْ بايد دانست يكى از دلائل دخالت عقل و شعور در كارى، غايت و نتيجه آنكار است. شما اگر اطاقى را ملاحظه كنيد از چيدن فرش و ظرف و صندلى خواهيد دانست كه براى غايتى آنها را مرتب كرده اند هكذا از اينكه انسان و حيوان حاجت به غذا دارد و آن با روئيدن از زمين تأمين شده است دخالت اراده خدايى را روشن مى كند.

اگر انسان فكر كند كه اين انگورها و سيب ها مثلا چطور از درختان كه هيزمى بيش نيستند، به وجود مى آيند، يا اين هندوانه و خربوزه مثلا از اين تخمهاى كوچك چگونه متولد مى شوند يا دانه ها و هسته ها در درون زمين چگونه شكافته شده، درختان و بوته ها را تشكيل مى دهند و هزاران امثال اينها، خود را ناگزير خواهد ديد از خضوع در مقابل آن مشيت كه اينها را به وجود مى آورد تكرار اين كارها به انسان عادت شده و حيرت انگيز

بودن آنها را در نظر انسان كم كرده است، قرآن مجيد اين تذكر را در ما به وجود آورد كه در اينها دقت نمائيم، در خصوص «ابا» روايتى هست كه در نكته ها خواهد آمد.

33- 37- فَإِذا جاءَتِ الصَّاخَّةُ. يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِيهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِيهِ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ

آيه اول اشاره به خاتمه نظام دنيا و آمدن صيحه آخرت است كه نظام زندگى از بين مى رود. آيات يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ در اشاره به شدت احوال قيامت است انسان چون در وجود خود گرفتار شود و گرفتارى شدت گيرد همه چيز و همه

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 92

كس را فراموش مى كند، آيه لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ در بيان اين مطلب است يعنى كار و گرفتارى خود، او را چنان مشغول كرده كه در فكر ديگران نمى تواند باشد شايد فرار از آن جهت باشد كه مبادا از من چيزى و يارى بخواهند در آيات ديگرى آمده است وَ لا يَسْئَلُ حَمِيمٌ حَمِيماً يُبَصَّرُونَهُمْ يَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ يَفْتَدِي مِنْ عَذابِ يَوْمِئِذٍ بِبَنِيهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ أَخِيهِ وَ فَصِيلَتِهِ الَّتِي تُؤْوِيهِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً ثُمَّ يُنْجِيهِ معارج/ 10- 14.

در مجمع البيان روايت شده: از سوده زن حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله كه آن حضرت به وى گفت: مردم روز قيامت عريان و پا برهنه و غير مختون محشور مى شوند، عرقشان به آنها مانند لجام مى شود و به نرمه گوشها مى رسد

«يبعث الناس عراة حفاتا غرلا «1» يلجمهم العرق و يبلغ شحمة الاذن»

سوده گفت: يا رسول اللَّه وا ويلا بعضى از ما به بعضى نگاه

مى كند؟! حضرت فرمود: مردم در آن روز از چنين فكرى مشغول مى شوند آن گاه فرمود: لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ 38- 42- وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ ضاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ وَ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ عَلَيْها غَبَرَةٌ تَرْهَقُها قَتَرَةٌ أُولئِكَ هُمُ الْكَفَرَةُ الْفَجَرَةُ.

ناگفته نماند: آثار شادى و بلا و گرفتارى پيوسته در چهره انسان نمايان مى شود و چهره از غم يا شادى حكايت مى كند، لذا در بسيارى از آيات «وجوه» و مجسم شدن سعادت و شقاوت در آنها ذكر شده است، بعضى از چهره ها نورانى و خندان و شادمانند، آنها اهل ايمان و عملند، منظور از «غبرة» ظاهرا رنگ غبار و تيرگى آن است «قتره» به معنى سياهى و شدت «غبره» است مثل: يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ آل عمران/ 106 كَأَنَّما أُغْشِيَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّيْلِ مُظْلِماً يونس/ 27، آنها كسانى هستند كه حق را انكار كرده و فاجر و بدكار شده اند.

______________________________

(1) غرل: ختنه نشدن. اغرل: ختنه نشده. جمع آن غرل بر وزن قفل است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 93

و چهار صد و دو مطابق 8/ 6/ 1361 تفسير سوره عبس به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 94

تفسير احسن الحديث ج 12 144

است، به يقين خواهد دانست كه قرآن از جانب خدا است امكان ندارد كه ساخته دست بشر باشد.

6- شأن نزول به خصوصى براى اين سوره نقل نشده است، ولى دقت در آيات آن نشان مى دهد كه انكار معاد، نسبت دادن قرآن به تلقينات شيطان و نسبت جنون به آن حضرت، علّت نزول اين سوره بوده است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 96

سورة التّكوير مكيّة و هى تسع و عشرون آيه نزلت بعد سورة المسد

خالى شدن. «عطل الرجل من المال و الادب: خلا».

تعطيل: خالى كردن. «التعطيل: التفريغ» على هذا «عطّلت» به معنى خالى شدن است.

وحوش: وحشى در مقابل اهلى است. راغب گويد: وحش خلاف انس است حيواناتى كه با انسان انس ندارند، وحش ناميده مى شوند، جمع آن وحوش است.

سجرت: سجر: افروختن آتش. پر كردن. سرخ كردن تنور. اين هر سه معنى را اهل لغت گفته اند، در قاموس آمده: «سجر التنور:

احماه و النهر: ملائه» سجرت»: افروخته يا سرخ كرده شد.

موءوده: و وأد: زنده به گور كردن. «واد بنته» يعنى دخترش را زنده- به گور كرد «موءودة»: دختر زنده به گور شده، «وئيده» نيز همانست.

كشطت: كشط: كندن پوست شتر. برداشتن پرده از روى چيزى در كندن پوست شترى به جاى سلخ، كشط گويند. «كشطت»: كنده شد بر داشته شد.

سعرت: سعر: افروختن آتش و افروخته شدن آن سعر، اسعار و تسعير همه به معنى افروختن است.

ازلفت: زلف: نزديك شدن و مقدم گشتن. در اقرب الموارد گويد. «زلف

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 99

زلفا: تقدم و تقرب» در صحاح آمده: «ازلفه: قرّبه» «ازلفت» نزديك كرده شد.

حلقوم انسانى خارج شده كه لحظه اى پاى درس استادى و معلمى ننشسته است اين آيات توسط قلبى همچون آئينه صاف، از جهان غيب به جهان ما منعكس شده است.

عجب!!! آفتاب خاموش مى شود، ستارگان تاريك مى گردند، كوه ها مانند غبار به راه مى افتند، حامله ها خالى مى شوند، اقيانوسها تبخير مى گردند، ارواح به ابدان مراجعت مى كنند، طبقات هوا از اطراف زمين كنده مى شوند، شما را به خدا در عظمت اين سخنان فكر كنيد تا بدانيد قرآن چيست.

1 و 2- إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ وَ إِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَتْ منظور از تكوير شمس در هر حال خاموش شدن آنست.

در مجمع البيان فرموده: «اى ذهب ضوؤها و نورها فاضمحلّت» در الميزان

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 100

فرموده: شايد مراد از آن، ظلمانى شدن جرم آفتاب است به طورى كه ظلمت آن را احاطه كند، زمخشرى گويد: نور آن پيچيده شده و مى رود.

ناگفته نماند: تكوير و خاموش شدن خورشيد در حال حاضر يك مسأله علمى است و دانشمندان بر آن اذعان دارند، چنان كه در كتاب «معاد از نظر قرآن و علم» مشروحا توضيح داده ام «1» اگر در كتب نجوم عكس سحابى را ملاحظه كنيد خواهيد ديد كه به طور مار پيچى مى پيچند، خورشيد چنان كه دانشمندان گفته اند از مركزش خاموش مى شود و در آينده قسمت خاموش شده آن به قشر ظاهرى منتقل شده و قشر ظاهرى به مركز آن خواهد رفت و آن قهرا به طور مارپيچى خواهد بود كه همان تكوير است و شايد: منظور منقبض شدن آن در اثر خاموشى باشد و اللَّه العالم.

به هر حال ماجراى عجيبى است، وانگهى، بيان آن در روزگارى كه كسى از آن خبر نداشت. عجيبتر

است.

غرض از انكدار نجوم، اگر تاريك شدن آنها باشد، در اينصورت اگر مراد از آن ثوابت است كه آنها آفتابند و از كثرت فاصله به صورت نقطه هاى نورانى ديده مى شوند، آنها نيز سرنوشتى همچون آفتاب دارند، و اگر منظور سيارات هستند، پيداست كه با خاموش شدن خورشيد، تاريك خواهند گرديد.

ممكن است منظور از انكدار پراكنده شدن باشد كه در سوره انفطار خواهد آمد.

3- 7- وَ إِذَا الْجِبالُ سُيِّرَتْ وَ إِذَا الْعِشارُ عُطِّلَتْ وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ وَ إِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ وَ إِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ

______________________________

(1) ناگفته نماند مسائل علمى مسائل پايدارى نيستند، هر آن احتمال هست كه فرضيه جديدى در جاى آنها بنشيند، كمك گرفتن از آنها درباره قرآن فقط احتمال است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 101

پنج علامت از علامات آخرت و از بين رفتن نظام كنونى، مقدماتى هستند به سنگينى قيامت و ناقوس مرگ جهان هستند كه به صدا در خواهند آمد.

اول وَ إِذَا الْجِبالُ سُيِّرَتْ تحول و دگرگونى كوه ها در بسيارى از آيات با تعبيرهاى گوناگون آمده است مانند وَ تَكُونُ الْجِبالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ قارعه/ 5، وَ سُيِّرَتِ الْجِبالُ فَكانَتْ سَراباً نبأ/ 20 وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسًّا فَكانَتْ هَباءً مُنْبَثًّا واقعه/ 5 و 6 و آيات ديگر، اينها همه حكايت از تحول همگانى در كوه ها دارند.

دوم: وَ إِذَا الْعِشارُ عُطِّلَتْ گفته اند: منظور از عشار شتران آبستن است كه عرب به آنها علاقه شديدى داشت، «عطلت» يعنى رها كردند، بى آنكه صاحبى و حافظى داشته باشند، در اينصورت، نسبت به آيات قبلى و بعدى از لحاظ مفهوم بسيار كوچك خواهد بود. ممكن است منظور مطلق حامله ها باشد حامله ها خالى مى شوند، چيزى درون چيزى نمى ماند،

طبرسى از جبائى نقل كرده كه منظور از عشار ابرها است، اين معناى مناسبى است ولى ازهرى گويد: اين را در لغت نيافته ام.

سوم: وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ اگر اين آيه راجع به مرحله اول قيامت و شروع فناى عالم باشد، منظور آن مى شود كه از واهمه و دگرگون شدن شرائط زندگى، از لانه ها و كنامها و بيشه ها خارج شده و دورهم جمع مى شوند و اگر راجع به روز قيامت باشد، منظور آنست كه مانند انسانها زنده مى شوند.

الميزان فرموده: ظاهر آيه ... آنست كه وحوش مانند انسان محشور مى شوند مؤيد آن آيه وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ يَطِيرُ بِجَناحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْ ءٍ ثُمَّ إِلى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ انعام/ 38 است اما بعد از حشر كارشان به كجا خواهد رسيد، در قرآن و اخبار معتمد چيزى كه قضيه را روشن كند نرسيده است ... نگارند گويد: بايد علم آن را موكول به خدا كرد.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 102

چهارم: و اذا البحار سجرت» در سوره انفطار آمده است: وَ إِذَا الْبِحارُ فُجِّرَتْ به نظر مى آيد منظور از تسجير درياها، جوشيدن و تبخير شدن آنها در اثر حرارت باشد، قرآن صريح است در اينكه: آن روز آسمان مانند فلز مذاب داغ خواهد بود يَوْمَ تَكُونُ السَّماءُ كَالْمُهْلِ معارج/ 8 در اينصورت ديگر دريايى نخواهد ماند و همه تبخير خواهند گرديد، شايد منظور از انفجار و شكافتن نيز همان باشد كه در آيه انفطار آمده است، تحول بس عظيمى!!! اقيانوسها كه كران تا كران سطح زمين را گرفته اند، به هوا مى روند و بستر آنها مكشوف مى گردد (سبحان اللَّه).

پنجم: وَ إِذَا

النُّفُوسُ زُوِّجَتْ به نظر مى آيد: منظور آنست كه ارواح به ابدان بر مى گردند و با هم جفت مى شوند، چنان كه طبرسى رحمه اللَّه از عكرمه و شعبى و ابو مسلم نقل كرده است.

ناگفته نماند: مبعوث شدن عين انسانها فقط به واسطه روح مجرد است كه در جهان باقى است و گرنه، با روئيدن انسان از ذرات ابدان. فقط مثل بودن محقق مى شود نه عينيت، شما هر قدر به مغز خود فشار آوريد، عينيت را نمى توانيد تصور كنيد مگر با بر گشتن روحى كه در جهان زنده بوده است.

اين روايت در بيان مطلب كافى است

«عن الصادق عليه السّلام قال: من مات و هو ما حض للايمان محضا او ما حض للكفر محضا نقلت روحه من هيكله الى مثله فى الصورة و جوزى باعماله الى يوم القيامة فاذا بعث اللَّه من فى القبور، انشأ جسمه و رد روحه الى جسده و حشره ليوفيه اعماله ...» بحار ج 6/ 253.

در الميزان فرموده: نفوس پاكان با زنان بهشت جفت مى شوند نظير لَهُمْ فِيها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ نساء/ 57 وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِينٍ دخان/ 52 و نفوس اشقياء با قرين هاى خود كه شياطين هستند، نظير آيه: وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ زخرف/ 36.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 103

نگارنده گويد: اين سخن مطابق روايتى است كه از ابى الجارود از امام باقر عليه السّلام نقل شده است و اللَّه اعلم.

8- 14- وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ بِأَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ ...

در اين آيات شش مسأله عنوان شده كه دو تا راجع به انسان و چهار تا راجع به مقدمات قيامت است.

اول: وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ اين

آيه گرچه يك مطلب جزئى است و در رديف موضوعات ما قبل و ما بعد نيست ولى به نظر مى آيد مسأله به قدرى هولناك است كه لازم بوده در رديف آنها مطرح شود، بعضى ها آن را سمبل حقوق ضايع شده دانسته اند، جريان زنده به گور كردن دختران در ميان بعضى از قبائل عرب عادت بود چنان كه در ذيل آيه، وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا ...

نحل/ 59 مفصلا گفته ايم. مسئول در حقيقت، پدر دختر است، اسناد سؤال به دختر شايد براى آنست كه، قاتل لياقت آن را ندارد، لذا از خود دختر سؤال مى شود.

طبرسى فرمايد: معنى اين سؤال توبيخ قاتل است، زيرا دختر خواهد گفت: من بدون گناه كشته شده ام، دقت در آيه نشان مى دهد: اين تعبير براى مجسم كردن جنايت، بسيار مناسب است، گويى غضب به قاتل در حدى است كه از روبرو شدن با او صرف نظر شده است.

دوم: وَ إِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ منظور از آن ظاهرا توزيع نامه هاى عمل است كه در آيات ديگر آمده است فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ ... وَ أَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِشِمالِهِ ... و يا منظور از باز شدن، متوجه شدن مردم به آنهاست كه مى بينند و مى خوانند چنان كه فرموده است: ... وَ نُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ كِتاباً يَلْقاهُ مَنْشُوراً اسراء/ 13، به هر حال هنگامه عجيبى است كه تفصيل آن را جز خدا نمى داند.

سوم: وَ إِذَا السَّماءُ كُشِطَتْ به نظر مى آيد: منظور از «السماء» هواى

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 104

محيط بر زمين است كه از اطراف زمين كنده مى شود، در آيات ديگرى آمده است يَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْراً طور/ 9،

مور به معنى جريان سريع است مانند گردباد.

طبرسى رحمه اللَّه فرموده: آسمان از موضع خودش زايل مى شود مانند كنار شدن پوست از بدن حيوان و شايد اشاره باشد به وَ السَّماواتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ زمر/ 67، به هر حال تحول بسيار عظيمى است و ويرانگر.

چهارم: وَ إِذَا الْجَحِيمُ سُعِّرَتْ آن گاه كه آتش بزرگ و جهنم افروخته شود اين وصف براى جهنم در بسيارى از آيات آمده است، و در بعضى هست كه جهنم را در آن روز مى آورند وَ جِي ءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ فجر/ 23، ظهور آيه در آنست كه افروخته شدن، در آن روز خواهد بود.

پنجم: وَ إِذَا الْجَنَّةُ أُزْلِفَتْ بهشت براى داخل شدن اهل آن، نزديك كرده شود: وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ وَ بُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِلْغاوِينَ شعراء/ 90.

ششم: عَلِمَتْ نَفْسٌ ما أَحْضَرَتْ اين آيه جواب «اذا» ها است منظور از «نفس» جنس نفس و شامل همه است و از «ما» مطلق عمل مى باشد اين آيه نظير يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ آل عمران/ 30 است، در سوره انفطار آمده است: عَلِمَتْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ به هر حال تمام اعمالى كه انسان انجام داده است در پيش چشم او خواهد بود «الهم انصرنا على اهوال يوم القيامة».

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 105

بِقَوْلِ شَيْطانٍ رَجِيمٍ (25) فَأَيْنَ تَذْهَبُونَ (26) إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرٌ لِلْعالَمِينَ (27) لِمَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقِيمَ (28) وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ يَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ (29)

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 106

15- پس نه، قسم مى خورم به ستارگان پنهان شونده.

16- كه در حركت هستند و فانى شونده.

17- قسم به شب وقتى كه پشت مى كند

18- قسم به صبح وقتى كه گسترش مى يابد.

19- كه اين قرآن سخن فرشته عزيزى است

20- قوى و نزد خدا صاحب تقرب است

21- مطاع در نزد خدا و امين است

22- رفيق شما ديوانه نيست

23- جبرئيل را در آن ناحيه روشن ديده است

24- رسول خدا بروحى بخيل نيست

25- اين قرآن سخن شيطان رانده شده نيست

26- پس به كجا مى رويد؟!

27- آن فقط تذكر است براى مردمان

28- براى آنكه بخواهد در بندگى حق، استوار باشد

29- شما استوار شدن را نخواهيد خواست مگر آنكه پرودگار جهانيان بخواهد

اول و آخر شب است از اين رو «عسعس الليل» به رفتن و آمدن شب معنى شده كه در هر دو، تاريكى رقيق مى شود. ولى به تناسب وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ معناى رفتن بهتر است. اين كلمه فقط يك بار در كلام اللَّه آمده است.

تنفس: نفس (بر وزن فرس) و تنفس: گسترش و وسعت يافتن دم زدن به علّت گسترش يافتن و بزرگ شدن «ريه» نفس ناميده شده است.

مكين: داراى مكانت و منزلت.

ثم: اشاره است به مكان بعيد يعنى «آنجا» و آن فقط چهار بار در قرآن مجيد آمده است.

افق: در كلام عرب به معنى ناحيه و طرف است، جمع آن آفاق مى باشد به معنى اطراف و نواحى.

ضنين: «ضنين» به معنى بخيل و «ضنه» بخل ورزيدن به چيز نفيس است.

يستقيم: استقامت: استوارى و پايدارى،

شيطان يعنى در تلقينات شيطانى و در گفته هاى ديوانگان چنين مطالب شدنى نيست، سخن از ستارگان، سخن از شب و روز سخن از ناموس خلقت، سخن از خاموشى آفتاب، سخن از تبخير درياها و ... سخن ديوانگان و سخن شيطان نمى تواند باشد، على هذا اينها يعنى سوگندها خود دليل است كه قرآن از جانب خداست.

به بينيد ديوانگان چه مى گويند، به بينيد جن زده ها چه تكلم مى كنند آن گاه قرآن را با سخن آنها مقايسه كنيد، به هر حال اين آيات، ترسيم عجيبى هستند.

نظير اينها است آيات: فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِيمٌ إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتابٍ مَكْنُونٍ لا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ تَنْزِيلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ واقعه/ 75- 80 در اينجا هم در حقانيت قرآن سخن از محلهاى ستارگان و اين قسمت از كائنات است.

در توضيح آيات، اشاره به چند امر لازم است اول اينكه: از باب تفسير

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 109

فرموده اند: لفظ «لا» در «فلا اقسم» براى تأكيد قسم است و معناى آن «سوگند مى خورم» است.

طبرسى در جوامع فرموده: دخول «لاء» نافيه بر فعل قسم. مستفيض است ...

و فائده آن تأكيد قسم است، قول ديگر آنست كه اين «لا» نفى سخن خصم است مثلا در آيه لا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيامَةِ منظور آنست كه: نه، اى منكر قيامت حرف تو صحيح نيست، سوگند مى خورم به قيامت كه قيامت حق است، به نظر نگارنده اين قول صحيحتر است.

دوم: منظور از «خنس- كنس» ظاهرا همه ستارگان است كه در شب آشكار و در روز پنهان مى شوند و همه در حركت هستند و آن گاه همه مانند پنهان شدن آهو در لانه اش، تاريك

خواهند شد و منكدر خواهند گشت، على هذا منظور از خانس بودن استتار آنها در روز و از «جوار» در حركت بودن آنها و غرض از كانس بودن، سير نهايى است كه در اول سوره خوانديم: وَ إِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَتْ و اينكه سخن از پنهان شدن و تاريك شدن و جريان است، در رابطه با قيامت است كه بسوى زوال مى روند، رفتن شب و گسترش روز كه در آيات بعدى عنوان شده ادامه همين مسير است.

الميزان اول ترجيح مى دهد كه مراد همه ستارگان يا بعضى آنها باشد آن گاه فرموده: صفات خنوس، حركت و كنوس بيشتر با «خمسه متحيره»: زحل، مشترى، مريخ، زهره و عطارد تطبيق مى شود.

نگارنده گويد: بسيار بعيد است كه مراد ستارگان پنجگانه باشد، بلكه آيات از كلّيت و مشمول و عموم حكايت دارند.

در تفسير صافى فرموده: از امير المؤمنين عليه السّلام نقل شده: آنها ستارگان پنجگانه هستند: زحل، مشترى، مريخ، زهره و عطارد. روايت به لفظ «عن

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 110

امير المؤمنين» است و اللَّه اعلم.

«آيه» إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ جواب قسمها است، ضمير «انه» ظاهرا راجع به قرآن است و يا به آيات سابق، منظور از «رسول» جبرئيل است، آن گاه در وصف جبرئيل فرموده:

20 و 21- ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ مُطاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ لفظ «ثم» اشاره است به عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ از اين آيه معلوم مى شود كه در آنجا ملائكه اى هستند كه از جبرئيل اطاعت مى كنند، به هر حال در اين آيه و آيه قبلى، جبرئيل با شش صفت موصوف شده است و خداوند بهترين صفات را براى او آورده است، اول اينكه رسول و فرستاده

خداست براى پيامبران، دوم: در نزد خدا كريم و عزيز است. سوم: صاحب قدرت و نيرومندى است، شايد منظور سرعت انتقال او در رفتن به آسمان و آمدن به زمين باشد، در جاى ديگر نيز او با شَدِيدُ الْقُوى توصيف شده است عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوى ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوى نجم/ 5 و 6، به نظر مى آيد نيرومند بودن در رساندن وحى دخيل است.

چهارم عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ يعنى در نزد خدا صاحب مكانت و تقرب است، پنجم: مطاع بودن براى ملائكه است، ششم: امين بودن در رساندن وحى و عدم خيانت در تبليغ پيامهاى خداوند است.

درباره نيرومند بودن جبرئيل در مجمع البيان و در الميزان از «در منثور» خبرى نقل شده كه خالى از بعد نيست.

22- 26- وَ ما صاحِبُكُمْ بِمَجْنُونٍ وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِينِ وَ ما هُوَ عَلَى الْغَيْبِ بِضَنِينٍ وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَيْطانٍ رَجِيمٍ فَأَيْنَ تَذْهَبُونَ اين آيات در نفى جنون از آن حضرت و نفى بودن قرآن، از تلقينات شياطين است منظور از صاحب، رسول خداست، آمدن اين لفظ اشاره به آنست كه دو رفيق شماست مدتها با او در يك شهر زندگى كرده ايد و از او اختلاف مشاعر مشاهده نكرده ايد.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 111

در يك شهر زندگى كرده ايد و از او اختلال مشاعر مشاهده نكرده ايد.

فاعل «رآه» رسول خداست يعنى رسول خدا جبرئيل را در يك ناحيه روشن ديده است، مثل ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوى وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلى نجم/ 7 «1» مراد از «الغيب» وحى است كه خبر غيبى مى باشد يعنى: آن حضرت بر وحى آسمانى بخيل نيست هر چه خدا وحى مى كند در اختيار مردم مى گذارد بى آنكه تصرفى در

آن بكند و يا از تحويل آن بخل ورزد.

لفظ «رجيم» در جمله وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَيْطانٍ رَجِيمٍ استدلال است بر اينكه قرآن از تسويلات شيطان نيست، زيرا رجيم و رانده شده از درگاه خدا كارش تخريب و اضلال مى تواند باشد نه آياتى پر از هدايت و سعادت انسانها، چنان كه در جاى ديگر آمده است وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّياطِينُ وَ ما يَنْبَغِي لَهُمْ وَ ما يَسْتَطِيعُونَ شعراء/ 21 آرى شيطان و شرير، كلمات هدايت تلقين نمى كند.

آن گاه در نتيجه گيرى از آيات سابق، آمده است: فَأَيْنَ تَذْهَبُونَ پس كجا مى رويد و از پيروى حق كنار مى شويد؟ استفهام براى توبيخ است.

27- 29- إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعالَمِينَ لِمَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقِيمَ وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ

در تكميل نفى جنون از آن حضرت و اينكه قرآن از تسويلات شيطان نيست بلكه از جانب خداست، در اين آيات فرموده: قرآن فقط تذكر است براى مردمان، آرى قرآن براى همه مردم جهان، بيدارى است، اين آيه ترسيم بسيار عجيبى است كه الفاظ از اداى حق آن عاجز است.

«لمن شاء» بدل است از «العالمين» يعنى: هر كه بخواهد در اطاعت حق استوار باشد، اما براى ديگران: وَ لا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَساراً، آيه وَ ما تَشاؤُنَ ...

______________________________

(1) در سوره هود و جاهاى ديگر از تمثل فرشته و ظاهر شدن بر پيامبران خدا سخن رفته است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 112

دفع دخل است يعنى شما در اراده استقامت مستقل نيستيد بلكه بايد خواستن شما را اول خدا بخواهد، بعد شما بخواهيد.

ناگفته نماند: اراده خداوند در طول اراده بنده است يعنى: خدا خواسته است كه

بندگان با اختيار خود كار كنند، خوب باشد يابد، على هذا، مشيت خدا اثر اراده بنده را باطل نمى كند. خواست قبلى خدا ايجاد وسائل، فراهم آوردن امكانات است، اگر اين اراده از خدا نباشد، بندگان به هيچيك از كارهاى حق يا باطل قدرت نخواهند داشت، نظير اين دو آيه است آيات: إِنَّ هذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّهِ سَبِيلًا وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً دهر/ 29- 30.

در شب پانزدهم ذو الحجة الحرام يكهزار چهار صد و دو مصادف با شب ولادت حضرت امام هادى صلوات اللَّه عليه و على آبائه و ابنائه مطابق 11/ 7/ 1361 تفسير تكوير به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 113

نظام هستى و مقهور اراده خدا مى باشى و از خود چيزى ندارى، كدام علّت سبب مى شود كه به پروردگارت نافرمان و عاصى باشى؟! و ادعاى منم، منم كنى؟! 6- دقت در آيات سوره نشان مى دهد كه شأن نزول بخصوصى نداشته و وضع آن روز، نزول و بيان آن را ايجاب مى كرده است و اللَّه اعلم.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 115

سورة الانفطار مكيّة و هى تسع عشرة آية نزلت بعد سورة النازعات

كرده است.

9- نه، بلكه جزا را تكذيب مى كنيد.

10- حقا كه براى شما نگهبانانى هست

11- بزرگواران نويسندگان

12- مى دانند آنچه را كه مى كنيد

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 117

13- راستى كه نيكوكاران در نعمت وسيع مى باشند

14- و فاجران در آتش بزرگى هستند

15- روز جزا به آن داخل و ملازم مى شوند.

16- و از آن غائب (كنار) نخواهند بود.

17- چه چيز دانايت كرد كه روز جزا چيست

18- سپس چه چيز دانايت كرد كه روز جزا چيست

19- روزى است كه كسى براى كسى مالك چيزى نيست فرمان در آن روز مخصوص خداست.

بود تعادل وجود نداشت.

نعيم: نعمت پر وسعت و زياد «النعيم: النعمة الكثيره» (راغب).

جحيم: آتش بزرگ. در صحاح اللغة گفته: «الجحيم كل نار عظيمه في مهواة».

يصلونها: صلّى: داخل شدن با ملازمت «صلّى الرجل النار: لزمها» «يصلونها»: داخل و ملازم آن مى شوند.

كه اين گفته ها، ساخته بشر نمى تواند باشد، بلكه از جانب آفريننده اين كائنات است، بزرگى و عظمت اين سخنان «يدرك و لا يوصف» است:

3- وَ إِذَا الْبِحارُ فُجِّرَتْ اين حقيقت در سوره تكوير به لفظ: وَ إِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ گذشت، ظاهرا مراد از هر دو يكى است و آن تبخير شدن درياها در اثر تخليه نيروها و در اثر يَوْمَ تَكُونُ السَّماءُ كَالْمُهْلِ معارج/ 8 است و اللَّه العالم.

مفسران در تفسير آن گفته اند: درياها بعضى بر بعضى باز مى شوند حايل از ميان آنها برداشته مى شود، شور به شيرين مختلط مى شود و همه يك دريا مى شوند ولى نگارنده اين سخن را بعيد مى دانم. حقيقتى است بسيار بزرگ و اللَّه العالم.

4- وَ إِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ بنا بر معناى «بعثر» كه گذشت، به نظر مى آيد: منظور از اين كلمه متحول شدن خاكهاى قبر به انسانهاست، آيات و روايات شاهد هستند كه انسانها در درون خاك مى رويند و ساخته مى شوند آن گاه زمين شكافته مى شود و انسانها از درون آن سر بيرون مى آورند يَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِراعاً ذلِكَ حَشْرٌ عَلَيْنا يَسِيرٌ ق 44 در جاى ديگر آمده: يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعاً على هذا منظور! «بعثرت» منقلب شدن و متحول شدن قبرها است چنان كه دانه ها در زير زمين متحول مى شوند و مى رويند كَذلِكَ الْخُرُوجُ

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 120

5- عَلِمَتْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ در سوره تكوير خوانديم: عَلِمَتْ نَفْسٌ ما أَحْضَرَتْ اين آيه جواب «اذا» ها، است، ظاهرا منظور از «ما قدمت» اعمالى است كه انسان پيش از مرگ كرده است و از «ما اخرت» آثارى است كه در دنيا از خود باقى گذاشته است،

نظير: إِنَّا نَحْنُ نُحْيِ الْمَوْتى وَ نَكْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ يس/ 12، نظير اين آيه است آيه يُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ يَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ قيامة/ 13.

در اين زمينه روايات زيادى داريم كه: هر كس سنّت خوبى در دنيا از خود بگذارد، به اندازه پاداش آنان كه به آن سنّت عمل كرده اند، خدا به او پاداش خواهد داد، آنها هم پاداش خود را به طور كامل دريافت خواهند كرد و هر كه سنت بدى از خود بگذارد، به اندازه گناه كسانى كه به آن سنت عمل كرده اند، پيش خدا گناه خواهد داشت، آنها هم سزاى گناهشان را به طور كامل خواهند ديد.

طبرسى رحمه اللَّه در ذيل آيه از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل كرده:

«فقال النبى من استن خيرا فاستن به فله اجره و مثل اجور من اتّبعه غير منتقص من اجورهم شيئا و من استن شرا فاستن به فعليه مثل وزره و مثل أوزار من اتبعه غير منتقص من أوزارهم»

اين روايت در الميزان از «در منثور» نقل شده و همين مضمون در اصول كافى باب «ثواب العالم و المتعلم» در زمينه تعليم هدايت و تعليم ضلالت از حضرت باقر و حضرت صادق صلوات اللَّه عليهما نقل شده است.

به هر حال، اين آيه نظير يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ ... آل عمران/ 30، است، منظور از «نفس» جنس نفس و شامل همه است و غرض از عَلِمَتْ نَفْسٌ حاضر شدن اعمال است نه فقط دانستن آنها اگر ميان إِذَا السَّماءُ انْفَطَرَتْ ... و عَلِمَتْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ علّيت وجود داشته باشد، مراد آن مى شود

كه آمدن قيامت همه چيز را متحول و منقلب خواهد كرد اعمال را نيز كه به صورت نيروها بوده اند به ماده مبدل كرده و مجسم خواهد نمود.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 121

6- 8- يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ الَّذِي خَلَقَكَ فَسَوَّاكَ فَعَدَلَكَ فِي أَيِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَكَّبَكَ اين سه آيه يك نتيجه گيرى است از آيات سابق و مقدمه است نسبت به مطالب آيات ما بعد.

پس از آنكه در آيات گذشته روشن شد كه جهان رو به زوال است و انسان مقهور قدرت خدايى مى باشد، در اين آيات خطاب به انسان مى گويد: چه چيز تو را به پروردگارت جرى كرد و وادارت نمود تا طغيان كنى و خاضع نباشى؟! آن گاه با جملات الَّذِي خَلَقَكَ ... به ربوبيت استدلال شده است.

در اينجا در انسان چند جهت در نظر گرفته شده اول: خلقت و آفرينش انسان، دوم: تسويه و گذاشتن هر يك از اعضاء انسان در جاى مناسب خود، سوم:

متعادل كردن اعضاء و تناسب آنها نسبت به همديگر، مثلا اگر دست به اندازه دو متر بود تعادل از بين مى رفت، از اين تسويه و تعادل، شكل و صورتى كه منظور نظر خداست به وجود مى آيد، صورت و شكلى كه براى هر كس مخصوص است و به واسطه آن شناخته مى شود لذا بدون عطف فرموده: فِي أَيِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَكَّبَكَ در اينجا دو چيز بايد مورد توجه باشد.

اول: آفريده شدن انسان با آن اعضاء مختلف ظاهرى و باطنى و گذاشته شدن هر يك از اعضاء در جاى مناسب خود و تعادل اعضاء درونى و بيرونى با هم از دلائل بسيار روشن بر ربوبيت خالق

يكتاست كه عقول از اين نظام عجيب در حيرت هستند فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ

دوم: چهره و قيافه و شكل انسانها كه مخصوص و منحصر به فرد است و اگر آدمها مانند اجناس يك كارخانه، از همديگر شناخته نمى شدند، نظام زندگى از بين مى رفت، انسان، دوست و دشمن را از هم نمى شناخت، فرزندان و زنان خود را از ديگران تميز نمى داد، به طور كلّى زندگى مختل مى گرديد آرى

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 122

اختلاف اشكال و قيافه هاى انسانها، يكى از اسرار عجيب خلقت است.

به نظر بعضى كلمه «الكريم» تلقين حجت از جانب خداست كه اگر روز قيامت خدا به انسان فرمايد: ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ در جواب بگويد: كرم تو مرا مغرور كرد، از بعضى نقل شده كه در جواب خدا چنين خواهم گفت.

ولى آمدن دو وصف بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ چنان كه الميزان فرموده، براى تكميل استدلال و ابلغ بودن توبيخ است يعنى كسى كه تو را تربيت كرده و بزرگوار است و از نيكى به تو قصد بهره بردن ندارد. چرا با او مخالفت مى كنى؟!! 9- 12- كَلَّا بَلْ تُكَذِّبُونَ بِالدِّينِ وَ إِنَّ عَلَيْكُمْ لَحافِظِينَ كِراماً كاتِبِينَ يَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ به نظر مى آيد «كلا» راجع به ربوبيت و كرامت است يعنى: نه، ربوبيت و كرامت خدا سبب جرئت و جسارت شما نيست كه آن دو سبب طاعت مى باشند، بلكه سبب جرئت و طغيان شما آنست كه به جزاء و قيامت ايمان نمى آوريد.

اين آيات اولا علت جرئت به ساحت خدا را بيان مى كند و آن گاه محفوظ بودن اعمال و نويسندگان اعمال را شرح مى دهد يعنى: آخرت هست، اعمالتان نيز محفوظ است، راجع به نوشته شدن اعمال

انسان توسط ملائكه كرام در بسيارى از آيات سخن رفته است در سوره ق/ 17 و 18 آمده: إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيانِ عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِيدٌ ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ در جاى ديگر آمده:

بَلى وَ رُسُلُنا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ زخرف/ 80.

از آيات گذشته معلوم مى شود: ملائكه موكل بر انسان، دو وظيفه دارند يكى حفظ انسان از بليات و حوادث كه در ذيل يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رعد/ 11 گذشت، ديگرى نوشتن اعمال انسان و در آخر فرموده: آنچه مى كنيد مى دانند «1»

______________________________

(1) در نهج البلاغه حكمت 201 آمده:

«ان مع كل انسان ملكين يحفظانه فاذا جاء القدر خليا بينه و بينه و ان الاجل جنة حصينة». تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 123

در وسائل از موسى بن جعفر صلوات اللَّه عليه نقل شده: كه راوى از آن حضرت مى پرسد آيا وقتى كه بنده قصد گناه مى كند دو فرشته مى دانند؟ فرمود:

بوى كنيف و بوى خوب يكى است؟ گفتم: نه. فرمود: بنده چون قصد عمل خوب كند نفس او با بوى خوش خارج مى شود، فرشته اى كه در طرف راست اوست به فرشته طرف چپ مى گويد: پاشو او قصد عمل خوب كرده است، چون عمل را انجام دهد زبانش قلم و آب دهانش مركب او مى شود، فرشته آن عمل را براى او ثبت مى كند، و چون قصد گناه كند نفس او بدبو خارج مى شود. فرشته اى كه در طرف چپ او است به فرشته طرف راست مى گويد: دست نگهدار كه او قصد گناه كرده است، وقتى كه آن گناه را انجام داد زبانش قلم و آب دهانش مركب مى شود، فرشته آن عمل را براى او ثبت مى كند (وسائل

ج اول ابواب مقدمات عبادات باب 7).

از روايت معلوم مى شود كه از وقت قصد عمل خوب و بد، ملائكه آن را مى دانند و گرنه نيت مردم را ندانند، خوب و بد اعمال را نمى توانند تشخيص بدهند.

13- 16- إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِي نَعِيمٍ وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفِي جَحِيمٍ يَصْلَوْنَها يَوْمَ الدِّينِ وَ ما هُمْ عَنْها بِغائِبِينَ اين آيات، جايگاه و آينده طرفداران توحيد و طرفداران شرك را معين مى كند. يعنى كتابت اعمال آخرش باين امر منتهى مى شود و جمله هاى فعليه كه دلالت بر ثبوت دارند، حكايت از حتميت مى كنند، ضمير «يصلونها» به جحيم راجع است، جملة وَ ما هُمْ عَنْها بِغائِبِينَ دلالت بر خلود دارد، يعنى آنها از جهنم خارج نخواهند شد وَ ما هُمْ بِخارِجِينَ مِنَ النَّارِ بقره/ 167.

17- 19- وَ ما أَدْراكَ ما يَوْمُ الدِّينِ ثُمَّ ما أَدْراكَ ما يَوْمُ الدِّينِ يَوْمَ لا تَمْلِكُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَيْئاً وَ الْأَمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 124

جمله وَ ما أَدْراكَ كه در بسيارى از آيات آمده است براى نشان دادن اهميت مى باشد، تكرار اين جمله براى آيه اخير است يعني روز قيامت روزى است هيچ كس درباره هيچ كسى حق تصميم گيرى ندارد، كارها فقط مربوط به خداست حكومت و سلطه مطلقه مال او است، روابط دنيوى در آن روز به كلّى از بين خواهد رفت وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ بقره/ 166.

در روز يكشنبه 29 ذو الحجة الحرام هزار و چهار صد و دو مطابق 25/ 7/ 1361 تفسير سوره انفطار به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 125

است

«سدى» آيات در اين زمينه نازل گرديد.

ناگفته نماند: اوائل سوره، نشان مى دهد كه چنين كارى بوده است.

5- در اينسوره، ابتدا كم فروشان به شدت تهديد شده اند، و آن گاه حقائقى چند در اصالت عمل و اينكه سعادت اهل ايمان و شقاوت كفار ناشى از اعمال آنهاست در عبارات بسيار عالى بيان شده است، مسأله تجسم عمل در آيات آن ديده مى شود و نيز مى فرمايد:

فقط متجاوزان و اهل عناد، روز قيامت را تكذيب مى كنند و ايضا از انقلاب قلب انسان در اثر اعمال بد سخن رفته است، در آخر سوره مى خوانيم: اهل باطل كه امروز اهل حق را مسخره مى كنند در جهان بعدى توسط اهل حق مسخره خواهند شد.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 127

سورة المطفّفين مكيّة و هى و ستّه و ثلاثون آية نزلت بعد سورة العنكبوت

لِيَوْمٍ عَظِيمٍ يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِينَ اين آيات در مقام تعجب است يعنى: آيا نمى دانند كه روز جزائى هست پس چطور كم فروشى مى كنند، ايمان به قيامت، باعث منظم شدن انسان در كارها است. به نظر بعضى، ظن در آيه به معنى علم است ولى اگر به معنى خود هم باشد مطلب تمام است، زيرا ظن به خطر و ظن به اينكه خدا مجازات خواهد كرد باعث مى شود كه انسان از كار بد اجتناب كند.

منظور از «يقوم» ظاهرا زنده شدن و برخاستن از قبرهاست، لام در «لرب» براى تعليل است يعنى براى حكم و قضاوت خدا از قبرها بيرون مى آيند على هذا يَوْمَ يَقُومُ بيان «مبعوثون» است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 130

در آن روز از پروردگارشان در حجابند.

16- سپس آنها حتما وارد شونده جحيم هستند

17- سپس گفته مى شود: اين، آنست كه تكذيب مى كرديد.

ساختمان را كتاب ناميد كه حروف و كلمات آن آجرها و تيرها و درهاى آن است در اين زمينه روايتى هست كه در ذيل كِتابَ الْأَبْرارِ لَفِي عِلِّيِّينَ خواهد آمد.

ايضا: در اين آيات آمده است: علّت تكذيب قيامت از طرف مكذبين آنست كه اعمال بد، قلوب آنها را عوض و تاريك كرده كه نور حقيقت در آنها نفوذ نمى كند و گرنه به آن ايمان مى آوردند، در نتيجه، آنها در آخرت از مواهب الهى در حجاب خواهند بود و به آنها گفته خواهد شد: اين همان جهنم است كه تكذيب مى كرديد.

اين آيات نشان مى دهد كه اگر انسان، با انصاف به دلائل معاد گوش بدهد و در آنها دقت نمايد، اعتقاد به معاد بر او آسان خواهد شد نه اينكه چيز ناممكنى است، ولى بدكاران در اثر لجاجت آن را تكذيب مى كنند و پيش خدا معذور نمى باشند.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 133

7- 9- كَلَّا إِنَّ كِتابَ الفُجَّارِ لَفِي سِجِّينٍ وَ ما أَدْراكَ ما سِجِّينٌ كِتابٌ مَرْقُومٌ اين سه آيه اولا ردع ورد عمل كم فروشان است يعنى: كم فروشى نكنيد كه اعمال بدكاران براى آنها زندان خواهد شد، على هذا «كلا» در معناى اصلى خود مى باشد.

ثانيا: در بيان حقيقتى است كه گفته شد، منظور از كتاب نوشته ها است كه همان اعمال باشد، اين اعمال در يك زندان سخت و سجين مى باشند و چون سجين نيز كتاب نوشته شده اى است، على هذا اعمال مجسم شده در سجين است سجين نيز از اعمال به وجود آمده است، نظير اينكه بگوئيم: آجرها در ساختمان است ساختمان نيز از آجرها به وجود آمده است اين يك واقعيت عجيبى است كه عمل

بد به انسان زندان مى شود اين كتاب با عمل نوشته شده است، منظور از «مرقوم» همين معنى است و اللَّه اعلم.

الميزان كتاب را در هر دو جا به معنى مجازات حتمى گرفته و سجين را محل عذاب فرموده است يعنى: مجازات حتمى فجار در سجين خواهد بود و سجين مجازات حتمى است، منظور از مرقوم، آشكار و غير مبهم است.

10- 13- وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ الَّذِينَ يُكَذِّبُونَ بِيَوْمِ الدِّينِ وَ ما يُكَذِّبُ بِهِ إِلَّا كُلُّ مُعْتَدٍ أَثِيمٍ إِذا تُتْلى عَلَيْهِ آياتُنا قالَ أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ در آيات گذشته سخن از معاد و مجازات روز قيامت بود، به همين تناسب اين آيات در بيان منكرين معاد است، مى فرمايد: انسانهاى منصف معاد را دروغ نمى شمارند بلكه متجاوزان و آنهايى كه به گناه عادت دارند آن را تكذيب مى كنند كه به وقت شنيدن آيات معاد، گويند: اين افسانه گذشتگان است، آرى آنها در مقابل فرموده رسولان خدا مى گويند.

از اينجا معلوم مى شود كه ايمان به معاد كار مشكلى نيست اما حالت عصيان

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 134

و تمرد انسان را به تكذيب وادار مى كند.

14- 17- كَلَّا بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ كَلَّا إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ يَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ ثُمَّ إِنَّهُمْ لَصالُوا الْجَحِيمِ ثُمَّ يُقالُ هذَا الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ لفظ «كلا» در اول مربوط است به «اساطير»، يعنى آيات ما افسانه ها نيست بلكه اعمال ناشايست كفار قلوبشان را منحرف كرده تا درباره آنها چنين گويند.

از اين آيه معلوم مى شود اولا قلوب به حسب طبيعت اولى داراى صفا و نورانيت است كه اگر عوامل، آنها را منحرف نكند درك توحيد و معاد براى آنها آسان است، ثانيا: گناهان در قلوب،

نقش مى بندند، ثالثا آن نقشها از ورود نور ايمان به قلوب، مانع مى شوند، در اين زمينه روايتى در نكته ها خواهد آمد.

«كلا» ى دوم شايد به معنى «حقّا» بوده باشد كه يكى از معانى «الا» است و شايد ردع باشد از گناهان، يعنى بواسطه گناه قلوب خود را از كار نياندازند كه چنين كسان از رحمت خدا در حجاب و حرمان خواهند بود. از امير المؤمنين صلوات اللَّه عليه در مجمع البيان درباره «محجوبون» نقل شده: كه آنها از ثواب و كرامت خدا محرومند. نتيجه حرمان همان وارد شدن به آتش است، آن وقت براى شدت توبيخ گفته مى شود: اين همان عذابى است كه در دنيا دروغ حساب مى كرديد «ثم» در اول تراخى در ترتيب كلام است و در دوّم شايد به حسب وقت باشد.

فاذا اذنب ذنبا خرج فى النكتة، نكتة سوداء فان تاب ذهب ذلك السواد و ان تمادى في الذنوب زاد ذلك السواد حتى يغطى البياض فاذا تغطّى البياض لم يرجع صاحبه الى خير ابدا و هو قول اللَّه عز و جل كَلَّا بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ (كافى كتاب الايمان و الكفر باب الذنوب حديث 20).

در روايت ديگرى امام صادق عليه السّلام از پدرش نقل كرده كه مى فرمود: هيچ چيز بيشتر از گناه قلب را فاسد نمى كند قلب خطا مى كند و ادامه مى دهد تا گناه بر قلب غالب شود و بالاى آن را پائين آن كند (همان محل حديث اول).

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 136

شراب خالص، صحاح شراب صاف گفته است، اين كلمه فقط يك بار در قرآن مجيد آمده است.

مختوم: مهر شده. ختام»: آنچه با آن مهر مى كنند يا آخرين طعم.

بعضى آن را مهر گفته اند.

يتنافس: تنافس به معنى مسابقه دو نفر است در رسيدن به چيز مطلوب.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 138

راغب گويد: آن مجاهده نفس است در رسيدن و شبيه شدن به فضلاء بى آنكه ضررى به ديگرى برساند.

مزاجه: مزج: آميختن. «مزج الشراب بالماء مزجا: خلطه به» مزاج مصدر است و به معنى مفعول آيد (مخلوط شده) آن در آيه به معناى ممزوج «ما يمزج به» مى باشد.

تسنيم: آن در اصل به معنى بالا بردن است «سنم الشي ء: رفعه» آن در آيه نام چشمه اى است در جوامع الجامع فرموده: علت اين تسميه آنست كه آن بالاترين شراب بهشت است و يا اينكه از فوق جارى مى شود مثل آبشار.

به تفصيل بيان شده است در اين آيات خواهيم ديد كه مقربون از

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 139

خالص چشمه تسنيم مى آشامند ولى به شراب اصحاب يمين قسمتى از آن را مخلوط مى كنند.

18- كَلَّا إِنَّ كِتابَ الْأَبْرارِ لَفِي عِلِّيِّينَ لفظ «كلا» مانند گذشته مربوط به تطفيف است، يعنى: كم فروشى نكنند و نيكوكار باشند كه اعمال نيكو كان چنين و چنان است.

19- 21- وَ ما أَدْراكَ ما عِلِّيُّونَ كِتابٌ مَرْقُومٌ يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ آنچه به نظر مى آيد و اللَّه العالم اين است كه منظور از كتاب، اعمال مجسم شده است كه عليون را تشكيل مى دهند و عليون كتابى و مكان والايى است كه از اعمال مجسم نوشته شده به وجود آمده است. اين حقيقتى است كه قرآن بيان مى دارد و اگر غرض از «علّيون» مقامات همه اهل بهشت باشد باز مطلب صحيح است كه اعمال هر انسان قسمتى از آن را به وجود آورده است، نظر الميزان در اين باده در آيات كِتابَ الفُجَّارِ لَفِي سِجِّينٍ گفته شد.

مراد از يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ آنست كه آنجا جايگاه مقربون است و مقربون در آنجا حاضر مى شوند، على هذا مراد از «الأبرار- المقربون» همان وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ هستند، اما اينكه بگوئيم: مقربون آن را مى بينند يا مراد از مقربون ملائكه مى باشند، بسيار بعيد است.

22 و 24- إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِي نَعِيمٍ عَلَى الْأَرائِكِ يَنْظُرُونَ تَعْرِفُ فِي وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِيمِ بنا بر آيه تسنيم كه خواهد آمد، مراد از «الأبرار» اصحاب يمين هستند كه مقامشان از مقربين تا حدى پائين است، اگر «ينظرون» را اعم بگيريم شامل هر آن چيزى است كه اهل بهشت به آن مى نگرند، از مناظر بهشتى، حتى عذاب اهل

جهنم، آثار نعمت گسترده خدايى از طراوت و زيبايى چهره شان پيداست.

25- 26- يُسْقَوْنَ مِنْ رَحِيقٍ مَخْتُومٍ خِتامُهُ مِسْكٌ وَ فِي ذلِكَ فَلْيَتَنافَسِ

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 140

الْمُتَنافِسُونَ نكره آمدن رحيق دلالت بر عظمت و خصوصيت آن دارد غرض از خِتامُهُ مِسْكٌ آنست كه مهر آن از مشك بخصوصى است و يا آخرين طعمى كه از آن به مذاق مى رسد طعم مشك بخصوصى است «ذلك» اشاره است به همه آنچه در اين آيات و آيات سه گانه فوق گذشت يعنى پيشى گيرندگان براى اين نعمت پيشى گيرند مانند سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ ... حديد/ 21.

در وصيّت رسول اكرم صلّى اللَّه عليه و آله به على عليه السّلام آمده است:

«من ترك الخمر للَّه سقاه من الرحيق المختوم».

27 و 28- وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنِيمٍ عَيْناً يَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ تسنيم چنان كه گفته شد نام چشمه ايست و لفظ «عينا» تميز و بيان آن است علت اين تسميه در كلمه ها گفته شد، ضمير «مزاجه» راجع به «رحيق» است يعنى آنچه به رحيق مخلوط شده مقدارى از چشمه تسنيم است و آن چشمه اى است كه مقربون از خالص آن مى آشامند، اين فرق ما بين مقربين و اصحاب يمين است نظير اين است آيه: إِنَّ الْأَبْرارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كانَ مِزاجُها كافُوراً عَيْناً يَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ ... دهر/ 5 و 6: «شربه و شرب به» هر دو به يك معنى است. اللهم اجعلنا من المقربين.

در تفسير برهان از امام سجاد عليه السّلام از جابر بن عبد اللَّه از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله منقول است:

«قال هو (تسنيم) اشرف شراب في الجنة يشربه محمّد و آل محمّد

و هم المقربون السابقون، رسول اللَّه و على بن ابى طالب و الأئمة و فاطمة و خديجة و ذريتهم الذين اتبعوهم باحسان ...»

صلوات اللَّه عليهم اجمعين.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 141

بن ابى طالب عليه السّلام نازل شد، او با گروهى از مسلمانان محضر رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله آمدند، منافقان آنها را مسخره كردند و خنديدند و به يكديگر اشاره نمودند آن گاه پيش رفقاى خود بر گشته و گفتند: امروز اصلع «1» را ديديم و خنديديم، حاكم حسكانى در شواهد التنزيل نقل كرده: از ابن عباس كه گفت: إِنَّ الَّذِينَ أَجْرَمُوا منافقان قريشند و «الذين آمنوا» على بن ابى طالب و ياران او هستند، روايت اول در كشاف نيز آمده است بنا بر اين آيه مدنى است، به هر حال مورد، مخصص آيه نيست بلكه آيه يك واقعيت كلى را نشان مى دهد. در نقل ديگر كشاف شأن نزول آيه، عمار، خباب و بلال و سائر مسلمانان مى باشند.

31- 33- وَ إِذَا انْقَلَبُوا إِلى أَهْلِهِمُ انْقَلَبُوا فَكِهِينَ وَ إِذا رَأَوْهُمْ قالُوا إِنَّ هؤُلاءِ لَضالُّونَ وَ ما أُرْسِلُوا عَلَيْهِمْ حافِظِينَ بقيه تحقير و استهزاء مجرمين است نسبت به مؤمنين، آنها وقت بر گشتن به اهل خويش از استهزاء خود شادمان بودند و آن را به حالت لذت بردن نقل مى كردند، در وقت ديدن مؤمنان مى گفتند: اينها گمراه هستند، محمّد آنها را گمراه كرده است وَ ما أُرْسِلُوا عَلَيْهِمْ حافِظِينَ يعنى اين كفار نگهدارنده و متولى كار مؤمنان نيستند، آنها را چه رسد در حق مؤمنان قضاوت كنند، اين گفته آنها بدون منطق است.

34- 35- فَالْيَوْمَ الَّذِينَ آمَنُوا مِنَ الْكُفَّارِ يَضْحَكُونَ، عَلَى الْأَرائِكِ يَنْظُرُونَ اينجا است كه استهزاء به خودشان بر مى گردد، لفظ «من» حاكى است كه منشأ خنده مؤمنان، كفار و گرفتار بودن آنها در عذاب است، منظور از

______________________________

(1) كسى كه در جلو سرش موى

نروئيده باشد او را «اصلع» گويند، آن از اوصاف امير المؤمنين صلوات اللَّه عليه است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 144

«ينظرون» ظاهرا تماشا كردن به كفار است.

36- هَلْ ثُوِّبَ الْكُفَّارُ ما كانُوا يَفْعَلُونَ استفهام براى تقرير است اين جمله در مقام مفعول براى «ينظرون» مى باشد يعنى مؤمنان تماشا مى كنند به مجازات كفّار در مقابل اعمالشان.

در روز اول صفر الخير هزار و چهار صد و سه مطابق 26/ 8/ 1361 تفسير سوره مطففين به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 145

تفسير احسن الحديث ج 12 181

رسيدن به پروردگار در اين نظام بايد تلاش كند و در رنج و تعب باشد، اين كدح و تلاش اگر در راه مثبت و توحيد باشد نامه عملش به دست راست داده مى شود، و اگر در راه منفى و شرك و معاصى باشد به دست چپش آن گاه مشركان مورد ملامت واقع شده اند كه چرا در مقابل اين واقعيت تسليم نمى شوند.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 147

سورة الانشقاق و مكيّة و هى خمس و عشرون آية نزلت بعد الانفطار

طرف اهل خود، شادمان.

10- و اما هر كس كتابش از پشت سرش داده شود.

11- به زودى فرياد مى كشد: و اهلاكا.

12- و داخل مى شود به آتش افروخته.

13- كه او در ميان اهلش مسرور بود.

14- او گمان كرد كه هرگز به آخرت، بر نخواهد گشت

15- بلى كه پروردگارش به حال او بينا بود.

سه آيه و لا اقل از آيه اول و دوم، يكى است.

فضايى را در نظر بگيريد كه در آن صدها توپ بازى كوچك و بزرگ با ريسمانهايى به هم بسته و در فاصله هاى معين به دور خود و يكديگر حركت مى كنند، اگر انفجار بزرگى رخ دهد اين توپها از هم پاشيده و در فضا پراكنده خواهند گشت، به قرينه: وَ إِذَا الْكَواكِبُ انْتَثَرَتْ كه در سوره انفطار گذشت، به نظر مى آيد، شكافتن آسمانها چنين خواهد بود، اينهمه اجرام كه در فواصل معين به دور خود و ديگران حركت مى كنند، در اثر انفجار قيامت از هم مى پاشند و ظاهرا خود اجرام نيز منفجر شوند.

وَ أَذِنَتْ لِرَبِّها وَ حُقَّتْ معنايش آنست كه: در اين انفجار و شكافتن به دستور پروردگارش گوش مى دهد و اطاعت مى كند و حتمى است كه اطاعت خواهد كرد «اى و حق لها ان تطيع».

3- 5: وَ إِذَا الْأَرْضُ مُدَّتْ وَ أَلْقَتْ ما فِيها وَ تَخَلَّتْ وَ أَذِنَتْ لِرَبِّها وَ حُقَّتْ

در سوره زلزال آمده است: إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها از اين آيات همين قدر مى فهميم كه زمين گسترش پيدا مى كند و آنچه در جوف خود از مردگان و غير آنها را دارد بيرون مى اندازد، احتمال هست منظور از بيرون انداختن همان زنده شدن و بيرون آمدن مردگان باشد مانند:

يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعاً معارج/ 43، هر چه هست زمين در اينكار از پروردگار خود اطاعت خواهد كرد و اطاعت كردنش حتمى است.

6- يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقِيهِ نظير اين آيه است آيه: لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِي كَبَدٍ بلد/ 4، اين يك واقعيت است كه انسان

بايد تا رسيدن به پروردگار در تلاش توأم با رنج خواهد

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 151

بود، بد و خوب هيچ يك قادر نيستند كه خويش را از اين قانون مستثنى كنند و بايد در ميان منگنه روزگار فشرده شوند به قول امير المؤمنين صلوات اللَّه عليه

«دار بالبلاء محفوفة»

ضمير «ملاقيه» راجع به «ربك» است، احتمال دارد كه به «كدحا» راجع باشد يعنى عمل خويش را ملاقات خواهى كرد.

در اينجا دو نكته هست. اول اينكه: انتهاء زندگى و سير انسان به خداست منظور از رسيدن به خدا، رسيدن به ثواب يا عذاب خدايى و رسيدن به جايى است كه جز حكم خدا حكمى و حكومتى نيست أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ.

دوم اينكه: همانطور كه سماء و ارض مقهور قدرت و اراده خدا هستند، همين طور انسان نيز مقهور اراده و مشيت او است و بايد اين مسير را ادامه دهد و نيز از اين آيه جواب «اذا» ها معلوم مى شود يعنى: وقتى كه اينكارها به وقوع پيوست، انسان خداى خويش را ملاقات مى كند و به پاداش يا كيفر اعمال خود مى رسد، نظير عَلِمَتْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ كه در سوره انفطار گذشت.

7- 9 فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ فَسَوْفَ يُحاسَبُ حِساباً يَسِيراً وَ يَنْقَلِبُ إِلى أَهْلِهِ مَسْرُوراً مسئله داده شدن نامه عمل به دست راست يا چپ انسان در بسيارى از آيات آمده است در سوره جاثيه/ 27 آمده است كه امتها را نيز نامه عملى خواهد بود، منظور از حِساباً يَسِيراً حساب سهل و بدون مناقشه است، شايد ملائكه فقط به آن اكتفاء كنند كه ببينند كتاب در دست

راست او است.

در تفسير برهان از امام باقر عليه السّلام نقل شده كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرمودند هر حساب شده معذب است، شخصى گفت: يا رسول اللَّه پس فَسَوْفَ يُحاسَبُ حِساباً يَسِيراً يعنى چه؟ فرمود: آن فقط باز كردن است اينك متن حديث:

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 152

«عن ابى جعفر عليه السّلام قال قال رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله كل محاسب معذب. فقال له قائل يا رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله فاين قول اللَّه: فَسَوْفَ يُحاسَبُ حِساباً يَسِيراً قال ذلك العرض يعنى التصفيح».

مراد از «اهله» هر كسى است كه مؤمن در بهشت با او زندگى خواهد كرد، حور، غلمان و اهل دنيا كه مانند مؤمن اهل بهشت باشد در تفسير برهان در روايت امام صادق عليه السّلام آمده است:

«اهله فى الدنيا هم اهله فى الجنة ان كانوا مؤمنين».

10- 12: وَ أَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ فَسَوْفَ يَدْعُوا ثُبُوراً وَ يَصْلى سَعِيراً در بعضى از آيات آمده: وَ أَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِشِمالِهِ فَيَقُولُ يا لَيْتَنِي لَمْ أُوتَ كِتابِيَهْ حاقه/ 25، جمع آيه با اين است كه از پشت سر به دست چپش داده مى شود، و چون آن علامت جهنمى بودن است، لذا با دادن آن فرياد «و اهلاكا» مى كشد و وارد آتش مى شود، (نعوذ باللّه منه) لفظ وَراءَ ظَهْرِهِ تقديرش «من وراء ظهره» است.

13- 15: إِنَّهُ كانَ فِي أَهْلِهِ مَسْرُوراً إِنَّهُ ظَنَّ أَنْ لَنْ يَحُورَ بَلى إِنَّ رَبَّهُ كانَ بِهِ بَصِيراً يعنى در عصيان حق بود و به آن افتخار مى كرد شايد مراد از «اهله» همه كسانى باشد كه در دنيا با آنها مأنوس بود وانگهى

معاد را تكذيب مى كرد و گمان مى كرد كه بر گشتى نيست، آمدن «ظن» شايد براى آن باشد كه به عدم معاد نمى شود يقين كرد. اين دو آيه، نظير: وَ كانُوا يُصِرُّونَ عَلَى الْحِنْثِ الْعَظِيمِ وَ كانُوا يَقُولُونَ أَ إِذا مِتْنا وَ كُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ واقعه/ 46- 47 است.

بَلى إِنَّ رَبَّهُ كانَ بِهِ بَصِيراً ردّ ظن او است يعنى: بلى رجوع مى كند زيرا كه پروردگارش به او بينا بود و اين ربوبيت و دانايى موجب آن بود كه آخرت

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 153

و مجازات و حساب و كتاب باشد تا كارها با عدل و قسط فيصله يابد چنان كه در آخر سوره «حجر» مفصلا گفته ايم: على هذا ربوبيت و دانايى خدا به حال بندگان، مستوجب وجود آخرت است.

ناگفته نماند: آيات فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ وَ أَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِشِمالِهِ معلوم نيست همه اهل آخرت را شامل باشد كه اولى درباره مؤمنان و اهل بهشت و دومى درباره كفار و اهل جهنم است، با آنكه گناهكاران اهل ايمان، اول به آتش مى روند و سپس آزاد مى شوند، اينها جزء هيچ يك از دو گروه نيستند و كسانى كه مشمول آيه وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ توبه/ 106، هستند ظاهرا جزء هيچ يك نيستند، در سوره واقعه مردم را به سه قسمت تقسيم كرده: اصحاب ميمنة و اصحاب مشئمة و و سابقون، به نظر مى آيد كه سابقون از دو گروه كه كتاب به دست راست يا چپشان داده مى شود خارج مى باشند.

در الميزان فرموده: جايز است كه بگوئيم تقسيم اهل آخرت به اصحاب يمين و اصحاب

شمال شامل همه نيست بلكه بهشتيان و اهل خلود در آتش مخصوص شده اند بذكر وصفشان كه همان داده شدن كتاب بدست راست يا چپشان باشد همچنين است حال مكذبين و متقين در سوره مرسلات و نبأ و نازعات و عبس و مطففين و غير آنها، پس غرض ذكر نمونه اى از اهل ايمان و طاعت و اهل كفر و تكذيب است، ديگران مسكوت مانده اند تا مردم بدانند سعادت در جانب تقوى و شقاوت در جانب تمرد و طغيان است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 154

ذخيره كرد.

ممنون: من: قطع. غَيْرُ مَمْنُونٍ يعنى غير مقطوع.

اللَّه با كدح و فشار بايد اين مراحل را سير نمايد.

در مجمع البيان از امام صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده:

«لتركبن سنن من كان قبلكم من الاولين و احوالهم»

يعنى هر چه به سر اقوام گذشته آمده به سر شما نيز خواهد آمد، اين ظاهرا يك نوع استفاده از قرآن است، نه اينكه معنى آيه آن باشد كه امامان عليهم السّلام از اينگونه تطبيقها نسبت به قرآن مجيد بسيار دارند.

20 و 21- فَما لَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ وَ إِذا قُرِئَ عَلَيْهِمُ الْقُرْآنُ لا يَسْجُدُونَ تفريع و نتيجه گيرى از آيات سابق است، يعنى مطالب گذشته، مى بايست

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 157

سبب ايمان آنها باشد و وقت خوانده شدن به قرآن خاضع باشند و تسليم شوند، سجده در آيه به معنى خضوع و اطاعت است نه سجده معمولى اسلام.

22 و 23- بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا يُكَذِّبُونَ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما يُوعُونَ يعنى نه تنها ايمان نمى آورند بلكه آن را تكذيب هم مى كنند، روشن مى شود كه علّت تكذيب، كفر ديرينه آنهاست، خدا داناتر است به كفرى كه در قلب خود نگاه مى دارند. در نهج البلاغه آمده است:

«ان هذه القلوب اوعية فخيرها.

أوعاها».

24- فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيمٍ عاقبت و نتيجه تكذيب آنهاست، بشارت در خير و شر هر دو آمده است گويند:

استعمال آن در شر به طور تحكم است.

25- إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ

استثناء منقطع است به معنى «لكن» منظور از غَيْرُ مَمْنُونٍ پيوسته و دائمى است الميزان منّت را به معنى ثقل گرفته و فرمايد: مراد از اجر غير ممنون ثقيل نبودن آن به انسان است.

روز سيزده صفر الخير هزار و چهار صد و سه قمرى

مطابق 8/ 9/ 1361 با دلى آكنده از غم در اثر جور دشمنان دوست نما، تأليف سوره انشقاق به پايان رسيد.

و آخر دعوانا ان الحمد للَّه رب العالمين

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 158

حضرت رسالت خويش را آشكار كرد و كفار شروع به شكنجه مؤمنان كردند تا جايى كه خباب بن ارت به آن حضرت گفت:

«يا رسول اللَّه ادع لنا قال: انكم لتعجلون لقد كان الرجل ممن كان قبلكم يمشط بامشاط الحديد و يشق بالمنشار فلا يرده ذلك عن دينه ...» (تاريخ يعقوبى ج 2/ 16).

آن گاه در اين سوره آمده: شكنجه گران اگر توبه نكنند در عذاب سوزان خدا خواهند بود و مؤمنان در بهشت و نيز شواهدى از فرعون و ثمود آورده شده و تسلّط خدا بر همه و حق بودن قرآن و وعده هاى آن بيان گرديده است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 160

سورة البروج مكيّة و هى اثنان و عشرون آية نزلت بعد سورة الشمس

آتش نشسته بودند

7- و آنها بر آنچه به مؤمنان مى كردند نظاره گر بودند.

8- از مؤمنان مكروه نداشتند مگر ايمان آورد نشان را به خداى توانا و پسنديده.

9- خدايى كه سرپرستى آسمانها و زمين در دست او است و او بر هر چيز حاضر است.

10- آنان كه مؤمنين و مؤمنات را شكنجه كردند، سپس توبه ننمودند براى آنهاست عذاب جهنم و براى آنهاست عذابى سوزان.

11- كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، براى آنهاست بهشتهايى كه از زير آنها نهرها روان است و آن نجات بزرگى است.

انتقام در واقع انكار كردن كار بد به واسطه عقوبت است، آن در آيه به معنى مكروه داشتن است فتنوا: فتنه به معنى امتحان است، آن با عذاب كردن نيز سازگار است و در آيه به معنى عذاب است در اقرب الموارد گويد: «فتن الشي ء فتنا: احرقه» و منه يَوْمَ هُمْ عَلَى النَّارِ يُفْتَنُونَ

حريق: سوزان، فعل در اينجا به معنى فاعل است.

دوازده گانه يونانى هستند مانند حمل ثور، جوزا ... اين سخن درست نيست، يونانيان قديم آن نامها را از نام بتهاى خود گرفته اند و آن بروج اعتبارى هستند.

در قاموس قرآن (برج) در اين زمينه صحبت كرده و از بعضى روايات مجعول نيز جواب داده ام.

منظور از يوم موعود روز قيامت است، نكره آمدن شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ براى تفخيم و عظمت است مراد از شاهد كسى است كه شكنجه آن مؤمنان را مشاهده كرده و ديده است و شهادت خواهد داد و از مشهود:، ظاهرا مؤمنان و شكنجه آنهاست.

به حكم: فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلى هؤُلاءِ شَهِيداً نساء/ 41 پيامبران درباره اعمال امت خود شهادت خواهند داد، اين مستلزم آن است كه در دنيا شاهد اعمال امت خود باشند و به حكم: ... أُولئِكَ يُعْرَضُونَ عَلى رَبِّهِمْ وَ يَقُولُ الْأَشْهادُ هؤُلاءِ الَّذِينَ كَذَبُوا عَلى رَبِّهِمْ أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ هود 18، شاهدانى بر اعمال بدكاران وجود خواهند داشت.

على هذا شاهد تطبيق مى شود به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نسبت به اين امت و به

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 164

حضرت عيسى عليه السّلام نسبت بامت خويش، مى شود به خداى متعال نيز تطبق شود كه هُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ شَهِيدٌ در تطبيق شاهد و مشهود اقوال زيادى هست كه در مجمع البيان و كتابهاى ديگر آمده است.

به نظر مى آيد: سوگند به آسمان به علت آنست كه مؤمنان در وقت شكنجه و انداخته شدن به آتش، به آسمان نگاه كرده و خدا را مى خواندند، يعنى: سوگند به آسمان پر از ستاره كه مؤمنان رو به آن كرده و به آتش رفتند،

قسم به روز قيامت كه در آن مؤمنان به پاداش و كافران به كيفر خواهند رسيد و قسم به شاهد كه بر اين ستمها گواهى خواهد داد و قسم به آن شكنجه و شكنجه شدگان كه مشهود همه بودند حقا كه اصحاب اخدود ملعون شده و از رحمت خدا به دور گشتند.

4- 7- قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ. النَّارِ ذاتِ الْوَقُودِ. إِذْ هُمْ عَلَيْها قُعُودٌ وَ هُمْ عَلى ما يَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِينَ شُهُودٌ در تفسير برهان از على بن ابراهيم رحمهما اللَّه نقل شده: مردى از پادشاهان يمن بنام ذو نواس دين يهوديت اختيار كرد و خودش را يوسف ناميد، مدتى در اين كار بود، به وى اطلاع دادند قومى در «نجران» در دين نصرانيت و عيساى مسيح هستند و بزرگ آنها «عبد اللَّه بن بريامن» مى باشد، مردم ذو نواس را وادار كردند كه به نجران لشكر كشد او با لشكريان خويش به آنجا آمد و مردم نجران را به دين يهود دعوت كرد، مردم از قبول درخواست وى امتناع كردند، آنها را تهديد به قتل نمود ولى مؤثر واقع نشد، بالاخره به دستور ذو نواس كانال بزرگى كنده و در آن آتش افروختند عده اى از مؤمنان در آتش سوختند، گروهى با شمشير شهيد شدند و گروهى تكه پاره گرديدند ... آيات شريفه در صدد بيان همان مطلب است اين جريان طور ديگرى هم نقل شده كه بايد در مجمع البيان و برهان و

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 165

كتابهاى ديگر ديده شود.

منظور از «قتل» لعن و رانده شدن از رحمت خداست، گويى ديگر روحى در او نمانده است تا رحمت و توفيق خدا در او اثر كند. در

اقرب الموارد آمده است: «قتل اللَّه الانسان: لعنه» لفظ «النار» بدل است از «الاخدود»، تقدير آن «قتل اصحاب النار» است اين ظاهرا براى آنست كه، آن تنها يك كانال نبود بلكه دريايى از آتش بود، شايد ذاتِ الْوَقُودِ نيز اشاره به عظمت و بزرگى آن آتش باشد.

لفظ «هم» راجع به اصحاب اخدود است و دو آيه بعدى نشان مى دهد كه آنها سوخته شدن مؤمنان را تماشا مى كرده اند.

8 و 9- وَ ما نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلَّا أَنْ يُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ شَهِيدٌ.

اين دو آيه، علت شكنجه كردن مؤمنان را بيان مى كند يعنى: علت اين شكنجه آن بود كه چرا آنها به خداى توانا و پسنديده ايمان آورده اند، خدايى كه سرپرستى آسمانها و زمين در دست اوست و خدايى كه بر هر چيز شاهد و ناظر است؟!! آرى گناه آنها تنها آن بود كه به خداى توانا و سرپرست جهان و شاهد بر هر چيز، ايمان آوردند، پس به چه چيز ايمان مى آوردند؟!! 10- إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ ثُمَّ لَمْ يَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذابُ جَهَنَّمَ وَ لَهُمْ عَذابُ الْحَرِيقِ اين آيه مآل كار شكنجه گران است، در عين حال كه وعده عذاب مى دهد باز مسأله توبه را عنوان مى كند كه اينگونه اشخاص اگر بخواهند مى توانند بر گردند، توبه يكى از درهاى بزرگ رحمت خداست كه انسان تا در دنياست

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 166

مى تواند خود را بازسازى كند و گرنه عاقبت چنان كسان عذاب سوزان است لفظ «فتنوا» مى شود شامل اصحاب اخدود و مشركان مكه هر دو بوده باشد.

11- إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ

جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ذلِكَ الْفَوْزُ الْكَبِيرُ شق دوم مسأله است، راجع به انهار بهشتى كه چه چيز در آنجا جارى مى شود در سوره بقره/ 25 و سوره قتال توضيح داده شد.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 167

آن اهميت و پرفائده بودن قرآن است، مجيد بودن عرش به سبب عظمت آن مى باشد.

لوح: لوح در اصل به معنى آشكار شدن است «لاح الشي ء لوحا: بدا» آن گاه به هر تخته و صفحه لوح گويند كه معانى در آن به وسيله كتابت آشكار مى شود. آن به صورت مفرد فقط يك بار در قرآن مجيد آمده است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 169

و بسيار دوست دارنده است.

و نيز حكومت مجيد و فراگيرنده در دست او است، منظور از عرش تسلط و حكومت است، فَعَّالٌ لِما يُرِيدُ حاكى است كه دست خدا در كارهايش باز است.

17- 20- هَلْ أَتاكَ حَدِيثُ الْجُنُودِ فِرْعَوْنَ وَ ثَمُودَ بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي تَكْذِيبٍ وَ اللَّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحِيطٌ آيه اول و دوم شاهد تاريخى براى عذاب كافران و مكذبان است و در رابطه

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 170

با بطش شديد و فَعَّالٌ لِما يُرِيدُ است، فرعون و ثمود بدل است از «الجنود» يعنى آنهايى كه نيروهاى خود را در مقابل انبياء بسيج كردند، زمخشرى گويد:

«بل» حاكى است كه جريان قوم تو از گذشتگان عجيبتر است (كه آنها فقط از پيامبران وعده هلاك را شنيدند و تكذيب كردند) ولى اينها هلاكت آنها را دانستند اما باز تو را تكذيب كردند، آيه اخير نشان مى دهد كه آنها از چنگ خدا رهايى ندارند «ورائهم» شامل هر شش جهت مى شود.

21 و 22- بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَحْفُوظٍ يعنى تكذيبشان درست نيست، قرآن دروغ نيست بلكه قرآنى است مجيد و با عظمت و در لوحى است محفوظ از غلط و اشتباه و دستكارى.

در قرائت مشهور لفظ «محفوظ» مجرور است كه صفت «لوح» بوده باشد، على هذا آن لوح از هر غلط و خطا محفوظ است، در آيات ديگر درباره قرآن مجيد آمده است: وَ الْكِتابِ الْمُبِينِ إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ زخرف/ 2- 4 و نيز آمده است: إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتابٍ مَكْنُونٍ لا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ واقعه/ 77- 79، از اين آيات معلوم

مى شود كه قرآن مجيد را اصلّى و مكانى هست كه از آن نازل گرديده و در آن غلطى، خطايى و دروغى نيست و از همه آنها محفوظ است، پس قرآن كه از آن اصل محفوظ نازل شده غلطى و دروغى در آن نمى شود باشد على هذا فِي لَوْحٍ مَحْفُوظٍ نشان مى دهد كه جاى قبلى و اصلى قرآن همانجاست.

روز بيست و پنجم صفر الخير هزار و چهارصد و سه مطابق 20/ 9/ 1361 تفسير سوره بروج به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 171

آخر آن روشن مى گردد كه زمين و آسمان در «رجع و صدع» مسلوب الاختيار هستند پس انسان نيز در رديف آنهاست و از خود اختيارى ندارد، خدايى كه او را آفريده دوباره زنده اش خواهد كرد، اگر قدرت زنده كردن نداشت قدرت آفريدن هم نداشت.

آن گاه در مقام تأكيد فرموده: اين سخن جدى است، شوخى نيست إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ وَ ما هُوَ بِالْهَزْلِ

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 173

سورة الطّارق مكّية و هى سبع عشر آية نزلت بعد سورة البلد

كه ظلمت را مى شكافد و در آن نفوذ مى كند.

دافق: دفق: جهيدن. دافق: جهنده.

صلب: (بر وزن قفل) سخت و محكم. در نهج البلاغه خطبه 45 فرموده:

«الاوان الشجرة البريه اصلب عودا» منظور از آن در آيه مهره هاى

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 175

پشت و مجارى نطفه است كه به علت محكم بودن صلب گفته شده است.

ترائب: استخوانهاى نرم. طبرسى آن را استخوانهاى سينه زن گفته و گويد علت اين تسميه آنست كه استخوانهاى سينه مانند خاك به آسانى حركت مى كنند كه ترائب از «تراب» به معنى خاك است رجوع شود به (شرحها).

تبلى: بلى (بر وزن علم): كهنه شدن. گويند: «بلى الثوب بلى و بلاء» يعنى لباس كهنه شد. امتحان را از آن ابتلاء گويند كه گويى امتحان كننده امتحان شده را از كثرت سؤال كهنه مى كند، منظور از تُبْلَى السَّرائِرُ امتحان شدن و آشكار شدن آنهاست لذا بعضى «تبلى» را آشكار شدن گفته است.

سرائر: سر: نهان. امر پوشيده. در صحاح گويد: «السر: الذى يكتم» سريره مانند سرّ. به معنى امر پوشيده است، جمع آن سرائر مى باشد منظور از آن، افكار و اعمال انسان است كه روز قيامت آشكار خواهند شد.

خودم قسم: استدلال اين آيات چنان قوى و محكم است كه براى مجسم كردن آن كلمه اى را پيدا نمى كنم اگر در نظر آوريم كه اين سخنان در آن محيط پر از جهل از حلقوم يك انسان درس ناخوانده خارج شده است شكى نخواهيم داشت در اينكه: اين سخنان، سخن آفريننده جهان است.

1 و 2 و 3- وَ السَّماءِ وَ الطَّارِقِ وَ ما أَدْراكَ مَا الطَّارِقُ النَّجْمُ الثَّاقِبُ منظور از سماء مطلق آسمان و منظور از طارق ستاره اى است كه در شب مى درخشد و نور آن فضا را شكافته و به زمين مى رسد، وَ ما أَدْراكَ مَا الطَّارِقُ براى تفخيم مطلب است، مراد از «النجم» ظاهرا مطلق نجوم است «النجم» بيان «الطارق» مى باشد.

در هر حال اين آيات، آسمان و ستاره آن را مطرح مى كند كه با زمين ارتباط دارد، نورش به زمين مى رسد، آرى آن مقام بالا و فضاى پهناور ارتباط با زمين دارد آيا مى خواهد بفهماند كه قرآن نيز چنين است و از مقام بالا و صقع ربوبيت درخشيده و به زمين آمده است، مانند آيات فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِيمٌ إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتابٍ مَكْنُونٍ لا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ تَنْزِيلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ واقعه/ 75- 80 و يا مى خواهد بفهماند كه آسمان و ستاره نيز مانند زمين مسلوب الاختيار هستند.

4- إِنْ كُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَيْها حافِظٌ:

اين آيه جواب قسم است «لما» به معنى «الا» مى باشد، مراد از نفس ظاهرا شخص و انسان است نه فقط روح او. ارتباط قسم با مقسم به براى من روشن نشد العلم عند اللَّه. يعنى: نيست هيچ انسانى مگر آنكه براى او حافظى

است كه خود او و اعمال او را حفظ و نگهدارى مى كند، نظير: وَ إِنَّ عَلَيْكُمْ لَحافِظِينَ كِراماً كاتِبِينَ انفطار/ 10 كه ملائكه هم حافظ انسانند و هم كاتب اعمال او، چنان كه در وَ يُرْسِلُ عَلَيْكُمْ حَفَظَةً انعام/ 61 و ... يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رعد/ 11 گذشت

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 177

ولى منظور از «حافظ» در آيه خداست، نكره آمدن براى تفخيم است.

5- 7- فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ مِمَّ خُلِقَ. خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ يَخْرُجُ مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرائِبِ اين آيات استدلال است بر آيه فوق كه براى هر نفسى حافظى هست، انسان اگر در آفرينش خودش فكر كند كه با چه راههاى مرموز و عجيبى از نطفه آفريده مى شود و چطور يك «سلول» نامرئى به صورت انسان در مى آيد، شكى نخواهد داشت در اينكه او در خلقت خود دستى نداشته و آفريننده او خداى دانا و توانا است. قيد «دافق» كه فقط يك بار در قرآن مجيد آمده است، ظاهرا براى آنست كه دفق و جهيدن نطفه، در خلقت انسان ضرورى است، نطفه در وقت انزال اگر جهيدن نداشته باشد نمى تواند وارد لوله رحم شود.

اكثريت قريب به اتفاق مفسران، ترائب را استخوانهاى سينه زن گفته اند يعنى ماء دافق از ميان صلب مرد و استخوانهاى سينه زن خارج مى شود ولى اين بسيار عجيب است چون مسأله دفق و جهيدن فقط در نطفه مرد است، تحقيقات علمى اثبات كرده كه نطفه زن پس از پنج روز از عادت ماهانه از تخمدان زن جدا شده و در لوله رحم قرار مى گيرد، اگر در اين مدت، مقاربت روى دهد نطفه مرد خودش را به نطفه زن

مى رساند و مبدء فرزند مى شود پس ماء دافق در كجاى زن است؟! بايد منظور از صلب، استخوان محكم و از ترائب استخوانهاى نرم باشد، ناگفته نماند: مجراى منى از بيضه امتداد يافته و از مجراى معينى در امتداد كشاله ران به طرف داخل شكم مى رود و به طرف مثانه كه در پشت استخوان عانه است بر مى گردد و در زير مثانه از ميان پروستات (غده اى است كه در محل خروج بول قرار دارد و مجراى ناقل منى از وسط آن عبور مى كند) رد شده، وارد مجراى بول مى شود، قسمتى از اين مجرى كه داخل شكم است، اطرافش

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 178

حلقه استخوانى است كه در جلو، استخوان عانه و در طرفين و عقب، استخوان خاصره و در پشت، ستون مهره و استخوان خارجى مى باشد. على هذا مقصود از صلب، قسمت آخر ستون مهره و از ترائب استخوان ديگرى است كه منى از ميان آنها گذشته وارد مجراى ادرار مى شود، به عبارت ديگر منظور از ترائب استخوانهاى نرم است و اللَّه العالم.

8- 10- إِنَّهُ عَلى رَجْعِهِ لَقادِرٌ. يَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ فَما لَهُ مِنْ قُوَّةٍ وَ لا ناصِرٍ نتيجه گيرى است از آيات سابق. يعنى: خدايى كه او را آفريده است، قدرت دارد كه او را بعد از مردن به حيات جديد برگرداند و زنده كند، ضمير «رجعه» راجع به خداست كه براى واضح بودن ذكر نشده است، احتمال دارد كه به «حافظ» برگردد، اين آيه يكى از راه هاى استدلال به معاد است كه در آخر سوره حجر توضيح داده شد.

«يوم» ظرف رجوع است يعنى رجوع در روزى خواهد بود كه در آن روز سريره ها و

اعمال و افكار مخفى آشكار مى شوند، ديگر نه نيرويى براى مخفى كردن دارد و نه يارى و كمكى براى دفاع: إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ بقره/ 284.

در مجمع البيان از معاذ بن جبل نقل شده كه از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله پرسيد:

«ما هذه السرائر التي تبلى بها العباد في الاخرة؟ فقال: سرائركم هى اعمالكم من الصلاة و الصيام و الزكاة و الوضوء و الغسل من الجنابة ...

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 179

مى گردند (و لو اين مشاهده به وسيله حركت زمين باشد) و نيز هر چه در زمين مى كاريم، شكافته شده و آن را مى روياند، مناسبت اين دو قسم با مسأله معاد و زنده شدن مردگان كاملا روشن است، به قولى مراد از رجع بارانهاست كه به زمين بر مى گردند.

إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ ... جواب قسم است ضمير «انه» راجع به قرآن و يا به وعده قيامت قول جدى است نه شوخى، در روايت امام صادق عليه السّلام «انه» راجع به قرآن است.

15- 17- إِنَّهُمْ يَكِيدُونَ كَيْداً وَ أَكِيدُ كَيْداً فَمَهِّلِ الْكافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْداً كيد كفار آن بود كه مى خواستند دعوت قرآن را با انكار معاد و انكار نبوت باطل كنند، نكره آمدن آن شامل هر گونه كيد مى شود، كيد خدا آنست كه به تدريج قابليت هدايت را از آنها مى گيرد و عذاب را به آنها نزديك مى كند و حيله هاى آنها را خنثى مى گرداند.

در الميزان فرموده: «مهل و امهل» هر دو به يك معنى است ولى باب «تفعيل» براى تدريج و «افعال» براى دفعى بودن است، يعنى در هلاك كفار عجله نكن بلكه صبر كن و منتظر باش، به نظر مى آيد «امهل» براى تأكيد است و تبديل كلمه براى مكرر نبودن است. در جاى ديگر آمده: وَ ذَرْنِي وَ الْمُكَذِّبِينَ أُولِي النَّعْمَةِ وَ مَهِّلْهُمْ قَلِيلًا مزمل/ 11.

روز جمعه بيست و دوم ربيع الاول هزار و چهار صد و سه مطابق 17/ 10/ 1361 تفسير سوره طارق به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 182

تفسير احسن الحديث ج 12 226

توسط ايشان بوده است.

5- در فضيلت اين سوره رواياتى نقل شده كه مناسب است به بعضى از آنها اشاره شود:

اول: در مجمع البيان از امير المؤمنين عليه السّلام نقل شده كه فرمود: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله سوره سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى را دوست مى داشت و اولين كسى كه «سبحان ربى الاعلى گفت» ميكائيل بود.

دوّم: در همان كتاب از ابى بصير از حضرت صادق عليه السّلام منقول است:

هر كس سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى را در نماز واجب يا نافله بخواند، روز قيامت به او گفته مى شود: از هر كدام درهاى بهشت مى خواهى داخل شو.

من قرء سبح اسم ربك الاعلى فى فريضة او نافلة قيل له يوم القيامة ادخل من اى ابواب الجنة شئت»

اين روايت در تفسير برهان از حضرت باقر عليه السّلام نقل شده است.

سوم: در همان كتاب از تفسير عياشى از مردى به نام ابى حميصه منقول است كه گويد: بيست شب، پشت سر امير المؤمنين عليه السّلام نماز خواندم. جز سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ را نخواند، و فرمود: اگر مردم بدانند در آن چه هست، هر كس روزى بيست بار آن را مى خواند و هر كه آن را بخواند گويا صحف موسى و ابراهيم را خوانده است.

آن گاه مقدارى در وصف خدا و در توجيه رَبِّكَ الْأَعْلَى سخن گفته مى شود سپس به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله خطاب مى شود كه ما تو را خوانا خواهيم كرد على هذا حقائق را يادآورى كن كه هر كس روح خشيت دارد متذكر خواهد شد، در آخر به ذكر نماز عيد و زكاة فطره مى رسد و مى گويد: اين مطالب در نامه هاى ابراهيم و موسى نيز آمده است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 185

سورة الاعلى مكّية و هى تسع عشر آية نزلت بعد سورة التكوير

8- تو را به آسانترين راه موفق مى كنيم

9- ياد آورى كن اگر ياد آورى نفع دهد

10- آنان كه از خدا بترسد حتما متذكر مى شود

11- آدم بدبخت از تذكره اجتناب مى كند

12- همان كس كه به آتش بزرگ داخل مى شود.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 187

13- سپس در آن نه مى ميرد و نه زنده مى شود

14- رستگار شد آن كس كه پاك شد

15- و نام پروردگارش را ياد كرد و نماز خواند

16- ولى شما زندگى دنيا را اختيار مى كنيد

17- آخرت بهتر و پايدارتر است

18- اين مطلب در نامه هاى اولين هست

19- كه نامه هاى ابراهيم و موسى باشد

تو را.

نيسرك: يسر (بر وزن قفل): آسانى. تيسير: آسان كردن. «نيسّرك»:

آسان مى كنيم تو را يعنى توفيق مى دهيم به تو چنان كه در مجمع و صحاح گفته است «يسرى» مؤنث ايسر است يعنى آسانتر، موصوف آن بايد مؤنث باشد مانند شريعت و طاعت و طريقه.

تزكى: آن از باب تفعل به معنى پاك شدن است، منظور پاك شدن با دادن زكاة فطره است بنا بر روايات.

تؤثرون: ايثار: اختيار كردن. انتخاب كردن «تؤثرون» اختيار مى كنيد

اسم نخواهد بود، ايضا آيه:

وَ إِذا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِي الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلى أَدْبارِهِمْ نُفُوراً اسراء/ 46. بقيه مطلب در فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ واقعه/ 74 گذشت.

رَبِّكَ الْأَعْلَى مى تواند تعليل تسبيح باشد، ربوبيت و برتر و غالب بودن خدا مقتضى آنست كه او را پاك و منزه بدانيم از شرك و نقائص. او كه پرورش دهنده است، او كه از هر والا والاتر است، پس نمى شود كسى يا چيزى را با او قرين كرد.

در مجمع البيان از تفسير عياشى از عامر جهنى نقل كرده:

«قال لما نزلت فسبّح باسم ربّك العظيم قال رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله اجعلوها فى ركوعكم و لمّا نزلت سبح اسم ربك الاعلى قال اجعلوها فى سجودكم».

2- 5- الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَدى وَ الَّذِي أَخْرَجَ الْمَرْعى فَجَعَلَهُ غُثاءً أَحْوى اين چهار آيه برهان ربوبيت است كه در «ربك» گذشت. يك مسأله خلقت و آفرينش است، مسأله دوم تسويه و تركيب موجودات و گذاشتن هر عضوى در جاى خودش است، مثلا هر عضو اعضاء بدن در محل خودش باشد، مسأله سوم متناسب و متعادل بودن اعضاء و اجزاء است مثلا اگر سر انسان به قدر گنبدى بود با بدن تناسب نداشت چنان كه خوانديم: الَّذِي خَلَقَكَ فَسَوَّاكَ فَعَدَلَكَ انفطار/ 7 در آيه خَلَقَ فَسَوَّى به مسأله اول و دوم اشاره شده كه از دلائل ربوبيت و نفوذ مشيت خدا در جهان است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 190

وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَدى اين آيه نظير قالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطى كُلَّ شَيْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى طه/ 50، يعنى خداوند براى هر موجودى نحوه زندگى او را اندازه گرفت و در همان

راه آن را به طور تكوين هدايت و رهبرى كرد و همه را در راهى كه معين كرده پيش مى برد، كرات و اجرام آسمانى، كائنات عالم حيوانات و نباتات و انسان و به طور كلى كاروان خلقت همه در راههايى كه خدا قرار داده است پيش مى روند مثلا يك پرنده مانند يك متخصص دوره ديده به طرز زندگى خود آشناست و در آن راه به حيات خود ادامه مى دهد، پس از او نسل وى جاى او را مى گيرد همچنين است حركت اجرام، درياها، تغييرات فصول و ...

گوشه اى از اين نظام و هدايت تكوينى، روئيدن چراگاه ها و سپس خشكيدن آنهاست تا راه براى روئيدنيهاى ديگر باز شود، آرى وَ الَّذِي أَخْرَجَ الْمَرْعى فَجَعَلَهُ غُثاءً أَحْوى

6- 8- سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنْسى إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ إِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ وَ ما يَخْفى وَ نُيَسِّرُكَ لِلْيُسْرى

در مجمع البيان از ابن عباس نقل كرده: چون جبرئيل وحى مى آورد، حضرت از ترس آنكه از يادش فراموش شود آن را مى خواند، گاهى مى شد كه جبرئيل به آخر وحى نرسيده بود كه حضرت شروع به اول آن مى كرد. تا اين آيه نازل شده ديگر چيزى را فراموش نكرد.

ناگفته نماند ظهور آيه بر اين مطلب دلالت دارد.

منظور از اقراء و خوانا كردن آنست كه، خداوند بالاتر از وضع معمولى به آن حضرت چنان عنايت فرمايد كه آيات وحى را مطلقا فراموش نكند و همانطور كه نازل شده به ديگران تعليم دهد.

إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ استثناء است و دلالت مى كند كه جريان به حدى نيست كه حتى خدا هم نتواند از ياد تو ببرد، گرچه اين كار را نخواهد كرد مانند

تفسير احسن الحديث، ج 12،

ص: 191

وَ أَمَّا الَّذِينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّكَ عَطاءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ هود/ 108، معلوم است كه خدا آنها را از بهشت خارج نخواهد كرد، پس معنى إِلَّا ما شاءَ ... آنست كه خدا در اينكار مسلوب الاختيار نيست.

إِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ وَ ما يَخْفى يعنى خدا آنچه آشكار است از ديدنى و شنيدنى و آنچه پنهان است مى داند، اين جمله چنان كه الميزان فرموده: تعليل «سنقرئك» است يعنى خدايى كه آشكار و نهان را مى داند حال تو را نيز مى داند و مى داند كه احتياج به خوانا شدن دارى تا چيزى از وحى را فراموش نكنى.

وَ نُيَسِّرُكَ لِلْيُسْرى اين آيه عنايت دوم از خداست نسبت به آن حضرت و آن اينكه: خدا او را موفق خواهد فرمود كه با طريقه آسان و طريقه فطرت، مردم را هدايت كند، به نظر مى آيد منظور آماده كردن آن حضرت و سعه صدر و تحمل بر شدائد است نظير: أَ لَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ وَ وَضَعْنا عَنْكَ وِزْرَكَ الَّذِي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ انشراح/ 1- 3، پس مراد از «نيسرك» موفق كردن و آسان كردن و از «يسرى» طريقه آسان است يعنى تو را موفق مى كنيم براى تبليغ دين با راه آسان.

9- 13- فَذَكِّرْ إِنْ نَفَعَتِ الذِّكْرى سَيَذَّكَّرُ مَنْ يَخْشى وَ يَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَى الَّذِي يَصْلَى النَّارَ الْكُبْرى ثُمَّ لا يَمُوتُ فِيها وَ لا يَحْيى اين آيات نتيجه گيرى است از سَنُقْرِئُكَ ... و نشان مى دهد كه خدا با اين وعده آن حضرت را خوانا و موفق فرموده است، يعنى: حالا كه تو را خوانا و موفق كرديم، پس مردم را تبليغ كن كه گروهى

هدايت مى شوند و گروهى را حجت تمام مى شود.

به نظر الميزان: شرط در إِنْ نَفَعَتِ الذِّكْرى شرط حقيقى است، چون اگر تذكر فائده نداشته باشد لغو خواهد بود و خدا امر به لغو نمى كند، اگر انسان روح خشيت داشته باشد تذكر در اول دفعه، او را مايل به حق مى كند

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 192

و تكرارش بر ميل او مى افزايد، اما آنكه در قلب خشيت ندارد تذكر بار اول حجت را بر او تمام مى كند و از اين جهت نافع است اما بار دوم فائده اى نخواهد داشت و لغو خواهد بود، لذا در آيه فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّى عَنْ ذِكْرِنا وَ لَمْ يُرِدْ إِلَّا الْحَياةَ الدُّنْيا نجم/ 29 امر به اعراض فرموده است (از الميزان).

به نظر بعضى: شرط حقيقى نيست و آن حاكى است كه تذكر حتما مفيد خواهد بود، به نظر بعضى: شق دوم كلام حذف شده است يعنى: «ان نفعت أ و لم تنفع» و گويند: «ان» به معنى «قد» است، اما آنچه از الميزان نقل شد مورد اعتماد مى باشد.

غرض از «يخشى» خوف از خداست چنان كه فرموده: إِنَّما تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّكْرَ وَ خَشِيَ الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ يس/ 11 منظور از لا يَمُوتُ فِيها وَ لا يَحْيى آنست كه (نعوذ باللّه) انسان در جهنم نه مى ميرد تا با مردن راحت باشد و نه زنده ماندنش طورى است كه به آن زندگى گويند: لا تُبْقِي وَ لا تَذَرُ مدثر/ 28 پس منظور از حيات زندگى لذت بخش است.

14- 17- قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَياةَ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةُ خَيْرٌ وَ أَبْقى

به قرينه بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَياةَ الدُّنْيا مراد از

«تزكى» پاك شدن از علائق دنيا است كه انسان را دنيا پرست مى كند، حتى ياد خدا و نماز خواندن و وضو از مصاديق «تزكى» و پاك شدن است، پس «تزكى» يعنى پاك شد از علائق مادى پاك شد روحش به وسيله نماز و توجه به خدا و ...

در روايات اهل بيت عليهم السّلام و اهل سنت آمده: منظور از آيه، زكاة فطره و نماز عيد فطر است در وسائل الشيعه كتاب ابواب صلوة العيد باب 17 از فقيه نقل شده:

«و سئل الصادق عن قول اللَّه عز و جل: قد افلح من تزكى؟ قال: من اخرج الفطرة فقيل له و ذكر اسم ربه فصلّى؟ قال خرج الى الجبانة فصلّى»

در كشاف

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 193

آن را از امير المؤمنين صلوات اللَّه عليه نقل كرده است (جبانه به معنى صحراء است).

بَلْ تُؤْثِرُونَ ... اعراض است از كلام سابق، يعنى: حق آنست كه از علائق مادى و به وسيله نماز و صدقه پاك باشيد ولى شما زندگى دنيا را انتخاب مى كنيد:

با آنكه آخرت، بهتر و پايدارتر است. ما عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ باقٍ نحل/ 96.

18 و 19- إِنَّ هذا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولى صُحُفِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى

هذا اشاره است به آنچه در اين سوره گفته شد، يعنى اين مطالب تازگى ندارد، بلكه در كتابهاى پيامبران گذشته نيز گفته شده است. نظير وَ إِنَّهُ لَفِي زُبُرِ الْأَوَّلِينَ شعراء/ 196. به نظر مى آيد منظور از صحف موسى الواح تورات باشد، در تفسير برهان از حضرت باقر عليه السّلام نقل شده كه فرمود:

«... ان عندنا الصحف التي قال اللَّه سبحانه صُحُفِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى قال قلت جعلت فداك

و ان الصحف هى الالواح؟ قال نعم».

طبرسى رحمه اللَّه فرموده: از صحف ابراهيم معلوم مى شود كه به آن حضرت كتاب نازل شده بود بر خلاف بعضى (از يهود و نصارى) كه گويند به آن حضرت كتاب نازل نشده است و فرموده: از ابو ذر نقل شده: كه گفت: يا رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله پيامبران چند نفر بودند؟ فرمود: صد و بيست و چهار هزار. گفتم: چند نفر از آنها مرسل بودند؟ فرمود سيصد و سيزده نفر، بقيه انبيا بودند. گفتم آدم نبى بود؟

فرمود: آرى خدا با او سخن گفت و با دست خود او را خلق كرد.

اى ابا ذر چهار نفر از انبيا عرب بودند: هود، صالح، شعيب و پيامبر تو گفتم: يا رسول اللَّه خدا چند كتاب نازل كرده است؟ فرمود: صد و چهار كتاب ده لوح به آدم عليه السّلام، پنجاه صحيفه بر شيث، سى صحيفه بر اخنوخ كه همان ادريس

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 194

است، و اول كسى كه با قلم خط نوشت، بر ابراهيم ده صحيفه و تورات و انجيل و زبور و قرآن. گويند همه كتابهايى كه از طرف خدا نازل شده در رمضان نازل شده است.

روز سى ام ربيع الاول هزار و چهار صد و سه مطابق 25/ 10/ 1361 تفسير سوره مباركه اعلى به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 195

كه اين نظام را به وجود آورده، مى تواند آن را در شكل ديگر و با شرائط ديگرى به وجود مى آورد آخرت همان شكل ديگر اين جهان است، در پايان به رسول خدا فرمان مى دهد كه تبليغ كن، ياد آورى كن كه كار تو همين است، خدا به حساب كافران خواهد رسيد.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 197

سورة الغاشية مكّية هى و ستة و عشرون آية نزلت بعد سورة الذّاريات

فرو نمى نشاند.

8- چهره هايى در آن روز در نعمت قرار مى گيرند.

9- از تلاشى كه در دنيا كرده اند خوشنودند.

10- در بهشت والايى قرار دارند.

11- در آن بيهوده اى نمى شنوند.

12- در آن چشمه اى است روان.

13- در آن تختهايى است بلند شده.

14- جامهايى است در كنار هم.

15- پشتى هايى است رديف هم.

16- فرشهايى است گسترده.

17- آيا نمى نگرند به شتر چگونه آفريده شده است؟

18- آيا نمى نگرند به آسمان چگونه برافراشته شده است؟

19- و به كوه ها كه چگونه ايستاده شده اند؟

20- و به زمين كه چگونه گسترده شده است؟

21- يادآورى كن كه تو فقط يادآورى.

22- بر آنها مسلط و مراقب نيستى.

23- مگر آنكه از حق اعراض كرده و كافر شده است.

24- كه خدا او را به عذاب بزرگتر عذاب خواهد كرد.

25- حقا كه بازگشت آنها به سوى ماست.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 200

26- سپس حسابشان بر عهده ماست.

ندارد.

لا يسمن: سمن (بر وزن عقل): چاقى. اسمان: چاق كردن «لا يسمن»:

فربه نمى كند.

ناعمة: ناعم: صاحب نعمت. كسى كه در نعمت است مؤنث آن ناعمه است.

لاغية: لغو: كلام بى فائده «لاغية» كلام قبيح و بى فائده.

اكواب: كاسه ها، جام ها، مفرد آن كوب است (طبرسى و راغب).

نمارق: نمرق و نمرقه: پشتى «النمرق: الوسادة» جمع آن نمارق است

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 201

نَمارِقُ مَصْفُوفَةٌ پشتى هاى صف كشيده.

زرابى: زريبه: فرش فاخر. جمع آن زرابى است راغب گويد: زرب (بر وزن قفل) نوعى از لباس راحت است ... زَرابِيُّ مَبْثُوثَةٌ فرشهاى گسترده.

مصيطر: مسلّط. «تصيطر فلان على فلان و صيطر: اذا تسلّط» در اقرب الموارد گويد: المسيطر و المصيطر: الرقيب الحافظ و المسلّط على الشي ء».

ايابهم: اوب و اياب: برگشتن. «آب: رجع».

لِسَعْيِها راضِيَةٌ تأييد

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 202

مى شود. تقدير آن «وجوه يومئذ ناصبة».

در مجمع از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه نقل كرده: همه دشمنان ما اهل بيت هر چند عبادت كنند و تلاش نمايند مصيرشان به اين آيه است عامِلَةٌ ناصِبَةٌ «1» اين يك نوع تطبيق و استفاده از قرآن مجيد است.

نسبت عاملة، تصلى، تسقى به «وجوه» باعتبار ذكر الجزء و ارادة الكل است، لفظ «ضريع» نكره است، هر چه باشد يك خوراك بى فائده است چنان كه در تعريف آن فرموده است: فربه نمى كند و از گرسنگى بى نياز نمى كند قهرا از روى اضطرار آن را مى خورند.

ناگفته نماند: براى اهل جهنم چندين قسم طعام در قرآن مجيد نقل شده است بدين طريق: زقوم إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ طَعامُ الْأَثِيمِ كَالْمُهْلِ يَغْلِي فِي الْبُطُونِ دخان/ 43، غسلين فَلَيْسَ لَهُ الْيَوْمَ هاهُنا حَمِيمٌ وَ لا طَعامٌ إِلَّا مِنْ غِسْلِينٍ لا يَأْكُلُهُ إِلَّا الْخاطِؤُنَ حاقه/ 36.

صديد: وَ يُسْقى مِنْ ماءٍ صَدِيدٍ. يَتَجَرَّعُهُ وَ لا يَكادُ يُسِيغُهُ ابراهيم/ 16، ضريع: لَيْسَ لَهُمْ طَعامٌ إِلَّا مِنْ ضَرِيعٍ لا يُسْمِنُ وَ لا يُغْنِي مِنْ جُوعٍ غاشيه/ 7.

8 و 9- وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ناعِمَةٌ لِسَعْيِها راضِيَةٌ از اين آيات حالات گروه دوم كه اهل بهشتند شروع مى شود، نسبت ناعمة به وجوه يا براى آنست كه نعمت در چهره ها متجلى مى شود و يا از باب ذكر الجزء و اراده كل است نظير تَعْرِفُ فِي وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِيمِ مطففين/ 24، «لسعيها» مفعول «راضية» است يعنى: «رضيت سعيها» از تلاشى كه در دنيا كرده راضى است زيرا مشاهده مى كند كه علت بهشت رفتن همان سعى و عمل صالح اوست، به نظر الميزان «لام» آن براى تقريب است،

طبرسى تقدير آن را «لثواب سعيها»

______________________________

(1)

«و قال ابو عبد اللَّه عليه السلام كل ناصب لنا و ان تعبد و اجتهد يصير الى هذه الاية عامِلَةٌ ناصِبَةٌ. تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 203

گفته است، به هر حال، آن، مقابل عامِلَةٌ ناصِبَةٌ است.

10 و 11- فِي جَنَّةٍ عالِيَةٍ لا تَسْمَعُ فِيها لاغِيَةً يعنى: آنها در بهشتى عالى هستند كه در آن كلام بيهوده و باطل از همديگر نمى شنوند لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً وَ لا تَأْثِيماً إِلَّا قِيلًا سَلاماً سَلاماً واقعه/ 26 عالى بودن جنت در اثر نعمتها و پيوسته بودن و خالى از نقض بودن آنست وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فِيها نَعِيمٌ مُقِيمٌ توبه/ 21.

در مجمع فرموده: گويند عالى بودن بهشت هم از جهت شرافت و هم از جهت علو مكان است كه بر جاهاى ديگر اشراف دارد.

12- 16- فِيها عَيْنٌ جارِيَةٌ. فِيها سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ وَ أَكْوابٌ مَوْضُوعَةٌ وَ نَمارِقُ مَصْفُوفَةٌ وَ زَرابِيُّ مَبْثُوثَةٌ هر يك از عين، سرر، اكواب، نمارق و زرابى نكرده اند يعنى يك نوع چشمه و يك نوع تختها، كه از جهت اسم، با آنچه در دنيا مى شناسيم شريكند، امّا از لحاظ واقع چيز ديگر هستند گويى مراد از «عين» جنس آنست و گرنه در آيات ديگر فِي جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ آمده است، «مصفوفه»: صف شده است و «مبثوثة» به معنى گسترده مى باشد.

ناگفته نماند: غرائزى كه در وجود انسان هست، خداوند آنها را در قيامت به حد اعلا ارتقاء مى دهد و در همان حد آنها را از نعمتهاى بهشتى اشباع و ارضاء خواهد فرمود، بهشت مادى است و جاى لذائذ مادى و معنوى است وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ اللهم ارزقنا بحق محمّد و آله

الطاهرين صلواتك عليهم.

17- 20- أَ فَلا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ وَ إِلَى السَّماءِ كَيْفَ رُفِعَتْ وَ إِلَى الْجِبالِ كَيْفَ نُصِبَتْ وَ إِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ به نظر مى آيد: اين آيات يك استدلال لطيفى است بر معاد كه از اول سوره تا اينجا ذكر شده است، يعنى شما اگر مى خواهيد معاد را بفهميد در خلقت اين

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 204

جهان و نظام جارى آن بنگريد، خدايى كه اين كائنات را آفريده و اين نظام را به وجود آورده است، مى تواند آن را در شكل ديگرى به وجود آورد، آخرت، همان اين جهان است كه در قالب ديگرى و در شكل ديگرى به وجود خواهد آمد يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ وَ بَرَزُوا لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ ابراهيم/ 48.

آرى مسأله همين است و اين يكى از استدلالهاى قيامت است كه در آخر سوره «حجر» گذشت و آن مقايسه آخر خلقت به اول آن مى باشد چنان كه فرموده:

وَ هُوَ الَّذِي يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ روم/ 27.

به هر حال اين آيات در معناى آيه: يَوْمَ نَطْوِي السَّماءَ كَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ كَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ وَعْداً عَلَيْنا إِنَّا كُنَّا فاعِلِينَ انبياء/ 104 است.

اشاره به حال شتر براى آنست كه سوره مكى است و آنها با شتر مأنوس بوده اند، منظور از سماء همه اجرام آسمانى و مانند آنها هستند كه بالاى زمين قرار گرفته اند، نصب كوه ها ايستادن و سر به فلك كشيدن آنهاست كه در تعادل هواى زمين و بارانها و برف ها و حركت زمين، اثر مستقيم دارند، منظور از «سطحت» گسترده و هموار بودن قسمتهاى مفصلى از زمين است كه اگر

همه جا، كوهستان و به صورت ديوارهاى طبيعى بود، امكان زندگى در آن نبود، چنان كه در ذيل آيه: وَ جَعَلْنا فِيها فِجاجاً سُبُلًا لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ انبياء/ 21 شرح داده ايم نظير:

وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ بِساطاً نوح/ 20.

21- 26- فَذَكِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَكِّرٌ. لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُصَيْطِرٍ. إِلَّا مَنْ تَوَلَّى وَ كَفَرَ فَيُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَكْبَرَ. إِنَّ إِلَيْنا إِيابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا حِسابَهُمْ نتيجه گيرى است از آيات و مطالب سابق، يعنى حالا كه قيامت حتمى است و مآل نيكوكاران و بدكاران روشن است، پس تذكر بده تا بيدار شوند و به راه سعادت و توحيد در آيند، إِنَّما أَنْتَ مُذَكِّرٌ راجع به اين است كه حسابرس و عذاب كننده و نعمت دهنده خداست، رسولان وظيفه شان تبليغ است نظير: فَإِنْ

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 205

أَعْرَضُوا فَما أَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً إِنْ عَلَيْكَ إِلَّا الْبَلاغُ شورى/ 48. اين منافى آن نيست كه كار پيامبر بالا گيرد و حكومت تشكيل دهد، زيرا جزاى اعمال مربوط به خدا است. «مصيطر» راجع به حسابرسى و مجازات است.

به نظر بعضى إِلَّا مَنْ تَوَلَّى استثنا است از مفعول محذوف «فذكر»، و تقدير آن «فذكر الناس إلا من تولى و كفر» است يعنى: به مردم تذكر بده مگر كسى را كه از حق رو گردانده و كافر شده است، كه تذكر به چنين كسى بى فايده است.

طبرسى رحمه اللَّه فرموده: استثناء منقطع است به معنى «لكن» بنا بر قول اول اين آيه مانند فَذَكِّرْ إِنْ نَفَعَتِ الذِّكْرى مى باشد، دو آيه: إِنَّ إِلَيْنا إِيابَهُمْ ...

تعليل فَيُعَذِّبُهُ اللَّهُ ... است.

از على بن ابراهيم نقل شده است:

«قال الصادق عليه السّلام كل امة يحاسبها امام زمانها و يعرف

الأئمة اوليائهم و اعدائهم بسيماهم و هو قوله و على الاعراف رجال يعرفون كلا بسيماهم ...» (تفسير برهان).

در الميزان بعد از نقل حديث فرموده: آن در بصائر از امام صادق عليه السّلام و در كافى از امام باقر و امام كاظم عليهما السّلام و در فقيه از امام هادى عليه السّلام در زيارت جامعه نقل شده است.

روز يكشنبه پانزدهم ربيع الثانى هزار و چهار صد و سه مطابق 10/ 11/ 1361 تفسير سوره غاشيه به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 206

آيات آن، مكى است و همه به اين اعتراف دارند، ظاهرا شأن نزولى براى آن نقل نشده، هدايت بشرى لازم گرفته بود كه اين حقائق از طرف خدا نازل شود.

الْعِمادِ (7) الَّتِي لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُها فِي الْبِلادِ (8) وَ ثَمُودَ الَّذِينَ جابُوا الصَّخْرَ بِالْوادِ (9)

وَ فِرْعَوْنَ ذِي الْأَوْتادِ (10) الَّذِينَ طَغَوْا فِي الْبِلادِ (11) فَأَكْثَرُوا فِيهَا الْفَسادَ (12) فَصَبَّ عَلَيْهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذابٍ (13) إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ (14)

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 209

به نام خداى رحمان رحيم

1- قسم به صبح (درخشان).

2- قسم به شبهاى ده گانه.

3- قسم به زوج و فرد.

4- قسم به شب وقتى كه مى رود.

5- آيا در اينها براى خردمند سوگندى هست؟

6- آيا ندانستى كه پروردگارت به قوم عاد چه كرد؟

7- به شهر «ارم» كه كاخهاى مرتفع داشت؟

8- شهرى كه نظير آن در سرزمينها به وجود نيامده بود؟

9- و قوم ثمود كه سنگها را در دره قطع كردند؟

10- و فرعون كه داراى وسائل حكومت بود؟

11- كسانى كه در شهرها طغيان كردند.

12- در آن شهرها تباهى زياد كردند

13- پروردگارت تازيانه عذاب را بر آنها فرو ريخت.

14- كه پروردگارت در كمين است

اصل آن به معنى منع است، علّت اين تسميه آنست كه: عقل انسان را از ناشايسته ها منع مى كند در اقرب الموارد گويد: «لحجره الانسان عما لا ينبغى» رجوع شود به قاموس قرآن.

يسر: سرى: (بر وزن صرد) رفتن در شب. راغب گويد: «السرى:

سير الليل» آن در آيه «يسري» است كه ياء آن حذف شده است عاد: نام قومى است كه در يمن در سرزمين احقاف سكونت داشتند و از اعراب ما قبل تاريخ مى باشند، هود عليه السّلام بر آنها مبعوث گرديد با باد هلاك شدند.

ارم: بر وزن عنب، ابن اثير در نهايه گويد: ارم به معنى سنگهايى است كه براى نشاندادن راه در بيابانها روى هم مى چينند، جمع آن آرام است. «ارم» در آيه نام شهرى است داراى بناهاى بزرگ كه تا آن روز نظير آن ساخته نشده بود و آن مركز و پايتخت قوم عاد بوده است.

عماد: بناهاى رفيع مفرد آن عماده است. در اقرب الموارد گويد:

«العماد ... الأبنية الرفيعة» و نيز مفرد آيد به معنى ستون جمع

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 211

آن عمد (بر وزن عنق) آيد. عمد بر وزن شرف اسم جمع است.

ثمود: نام قومى است از اعراب ما قبل تاريخ كه در شمال عربستان (شام) مى زيسته اند صالح عليه السّلام بر آنها مبعوث گرديد با صاعقه از بين رفتند.

جابوا: جوب: بريدن. «جاب الثوب جوبا: قطعه» منظور در آن بريدن و تراشيدن سنگ است در آيات ديگر آمده وَ تَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً شعراء/ 149.

الواد: دره. راغب گويد: وادى در اصل به معنى سيلگاه است، دره را از آن وادى گفته اند، طبرسي كرانه كوه گفته است به هر حال مراد از آن دره

و جلگه اى است كه در آن ساكن بودند.

اوتاد: وتد: ميخ. جمع آن اوتاد است، آن در سوره ص/ 12 نيز آمده است، گويند علّت اين تسميه آن بود كه فرعون چون مى خواست كسى را شكنجه كند او را به چهار ميخ مى كشيد ولى ظاهرا منظور از اوتاد لشكريان، ساز و برگ وسائل حكومت و مانند آن است كه همچون ميخهايى حكومت او را محكم كرده بودند (قاموس قرآن).

صب: صب: ريختن. لازم و متعدى آمده است.

سوط: شلاق. كه از پوست بافند، آن در اصل به معنى آميختن است كه تارهاى شلاق به هم بافته و آميخته است (راغب).

مرصاد: رصد: مراقبت كردن. زير نظر گرفتن. به معنى مراقب نيز آيد مرصاد: كمينگاه. اسم مكان است يعنى: محل مراقبت.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 212

و گرنه قيد «رفتن» در آن نمى آمد.

توضيح اينكه: فجر، ليال عشر و ليل، همه زمانند و همه در حركتند اما شفع و وتر، بايد بدانيم كه موجودات دو گونه هستند، يكى مذكر و مؤنث (نر و و ماده) مانند انسان و حيوانات و نباتات، ديگرى آنكه نر و ماده بودن در آنها نيست مانند كوه ها، درياها، زمين و امثال آنها، به نظر مى آيد مراد از «الشفع» قسمت اول و از «وتر» قسمت دوم است يعنى قسم به موجوداتى كه نر و ماده هستند و قسم به موجوداتى كه جفت بودن در آنها نيست يعنى: قسم به همه كائنات.

بدين بيان هضم و فهم آيه: هَلْ فِي ذلِكَ قَسَمٌ لِذِي حِجْرٍ آسان خواهد بود يعنى: قسم به زمان و قسم به آفريده ها كه در مسير زمانند آيا در اين سخن براى خردمند قسم هست؟ آرى كه قسم هست. و اللَّه العالم مانعى نيست كه مردم آن زمان اين مطلب را به طور كامل نفهميده باشند، زيرا قرآن براى همه و براى هر زمان

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 213

است، آنها فقط مقدارى فهميده اند، مقدارى هم اهل اين زمان مى فهمند اينك مى پردازيم به مفردات آيات شريفه:

«و الفجر» قسم به فجر. آنچه طبيعى به نظر مى رسد آنست كه خدا در اين آيه به مطلق فجر و روشنايى اول روز سوگند مى خورد.

چنان كه در مجمع البيان از عده اى نقل كرده و الميزان آن را اختيار كرده است، اهل تفسير گفته اند: فجر ذى الحجة، فجر اول محرم، فجر روز عيد قربان مطلق روز، اما روايتى در اين زمينه كه نبوى باشد يا از امامان نرسيده است.

وَ لَيالٍ عَشْرٍ ممكن است منظور

دهه اول ذو الحجه باشد كه ميان اهل مكه مشهور بود، نكره آمدن براى تفخيم است، به نظر بعضى منظور دهه آخر رمضان است، ولى اين چگونه مى شود؟ با آنكه روزه در مدينه واجب شده است گويند: منظور آن ده روزى است كه بر وعده موسى در طور سينا افزوده شد وَ واعَدْنا مُوسى ثَلاثِينَ لَيْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ اعراف/ 142، در اين زمينه روايتى از اهل بيت عليهم السّلام نقل نشده است، ولى در تفسير ابن كثير از جابر بن عبد اللَّه از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل شده كه فرموده است:

«ان العشر عشر الاضحى ...»

وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ طبرسى فرموده: در روايت ابو سعيد خدرى از آن حضرت منظور از شفع مخلوق و از «وتر» خداست. در روايت ابن حصين از آن حضرت منظور از شفع و وتر نماز است كه بعضى زوج و بعضى فرد است و در روايت جابر از آن حضرت، شفع: روز قربان، و وتر: روز عرفه است، اين روايات در تفسير اهل سنت نيز آمده است.

در تفسير برهان از تفسير قمى نقل كرده: الْفَجْرِ وَ لَيالٍ عَشْرٍ

قال قال: عشر ذى الحجة و الشفع قال قال: ركعتان و الوتر ركعة

قال و في حديث آخر قال الشفع: الحسن و الحسين و الوتر امير المؤمنين» عليهم السّلام.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 214

ناگفته نماند: جواب قسم محذوف است و آن همه مطالب بعدى است كه در اول «شرحها» گفته شد، الميزان نيز آن را اختيار كرده است.

6- 8- أَ لَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعادٍ. إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ. الَّتِي لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُها فِي الْبِلادِ اين سه آيه يكى از

شواهد قسمها و يكى از وعده هاى الهى كه در مسير زمان به قوم عاد رسيده است، ماجراى آنها در بسيارى از آيات قرآن ذكر شده است با بادى سوزان منجمد شده و از بين رفتند. وَ أَمَّا عادٌ فَأُهْلِكُوا بِرِيحٍ صَرْصَرٍ عاتِيَةٍ سَخَّرَها عَلَيْهِمْ سَبْعَ لَيالٍ وَ ثَمانِيَةَ أَيَّامٍ حُسُوماً حاقه/ 6- 8. ولى مراد از آيه ظاهرا از بين رفتن شهر آنهاست أَ لَمْ تَرَ در آيه به معنى دانستن است كه يكى از معانى «رأى» علم است.

«ارم ...» عطف بيان است از «بعاد» و تقدير آن: «ا لم تر كيف فعل ربك بارم ذات العماد» مى باشد و اگر اينطور نبود معلوم نمى شد كه آن شهر مربوط به قوم عاد بوده است.

به هر حال آيه صريح است در اينكه شهر ارم شهرى بود كه در آن روزگار شهرى به عظمت و شكوه آن در روى زمين وجود نداشت، بهشت شداد كه در تفسير اين آيه در تفاسير نقل شده است، از افسانه هاست، پهلوان اين افسانه كعب الاحبار يهودى و وهب بن منبه است. من مشروح آن را در قاموس قرآن (ارم) نوشته ام به آنجا رجوع شود.

9- 12- وَ ثَمُودَ الَّذِينَ جابُوا الصَّخْرَ بِالْوادِ. وَ فِرْعَوْنَ ذِي الْأَوْتادِ. الَّذِينَ طَغَوْا فِي الْبِلادِ. فَأَكْثَرُوا فِيهَا الْفَسادَ اين آيات دومين شاهد قسم ها و مقسم به هاى ادله سوره است يعنى قسم به زمان و انسانهايى كه در مسير زمان واقع هستند كه عذاب خدا در كمين طاغيان است.

«و ثمود» عطف است به «عاد» و تقدير آن «الم تر كيف فعل ربك بثمود»

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 215

است، علت نصب آن غير منصرف بودن است مانند «فرعون». قوم ثمود

چنان كه در بسيارى از آيات آمده است ناقه صالح عليه السّلام را كشتند در نتيجه عذاب خدا آنها را گرفت و از ابرى كه بالاى سرشان بود آن قدر صاعقه ريخت تا همه هلاك شدند، علت هلاكت آنها و فرعون همان طغيان و فساد بود كه در روى زمين به وجود آوردند، تفصيل جريان آنها در سوره هود گذشت، لفظ جابُوا الصَّخْرَ ...

كه در جاهاى ديگر نيز آمده است حاكى از پيشرفت آنها در زندگى است.

در تفسير برهان از علل الشرائع از ابان احمر نقل كرده گويد از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه سؤال كردم از وَ فِرْعَوْنَ ذِي الْأَوْتادِ چرا فرعون را ذِي الْأَوْتادِ گفته اند؟ فرمود: او چون مى خواست مردى را شكنجه كند او را بر رو به زمين مى انداخت، دستها و پاهايش را به چهار ميخ مى بست، گاهى او را روى چوبى مى گذاشت و به چهار ميخ مى كشيد و مى گذاشت تا بميرد لذا خدا او را ذِي الْأَوْتادِ ناميد.

13 و 14- فَصَبَّ عَلَيْهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذابٍ إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ يعنى نتيجه طغيانها و افسادها آن بود كه خدا پشت سر هم عذاب شديد و دردناك را بر آنها فرو ريخت. آمدن «صب» بجاى «انزل» حاكى از متتابع و پشت سر هم بودن، و نكره آمدن عذاب حاكى از تفخيم و بزرگ بود آن است.

إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ تعليل آمدن عذاب در اثر طغيانها است، يعنى اين عذاب تار و مار كننده به علت آنست كه پروردگار در كمين ظالمان و طاغيان است اين جمله از آنست كه عذاب و انتقام خدا در پى بدكاران و ستمگران مى باشد نه اينكه خدا در مكانى نشسته

باشد، آرى اين يك قانون لا يزال الهى است در گذشته و حال و آينده، خاندان منفور پهلوى نيز روى اين قانون تار و مار شدند.

در خطبه 95 نهج البلاغه فرموده:

«و لئن امهل اللَّه الظالم فلن يفوت اخذه

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 216

و هو له بالمرصاد على مجاز طريقه و بموضع الشجى من مساغ ريقه»

يعنى اگر خدا به ظالم مهلت مى دهد كه از گرفتن او غفلت نمى كند. خدا در گذرگاه راه اوست و در جاى استخوان از محل فرو رفتن آب دهان اوست.

در مجمع البيان آمده: روايت شده كه على عليه السّلام در معنى اين آيه فرموده خداى تو قادر است كه اهل معاصى را با جز ايشان مجازات كند:

«قال معناه ان ربك قادر على ان يجزى اهل المعاصى جزائهم»

و نيز در مجمع البيان از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده: مرصاد پلى است بر صراط كه بنده اى با ظلم به بنده اى از آن نمى گذرد:

«عن الصادق عليه السّلام انه قال المرصاد قنطرة على الصراط لا يجوزها عبد بمظلمة عبد».

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 217

وَثاقَهُ أَحَدٌ (26) يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ (27) ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً (28) فَادْخُلِي فِي عِبادِي (29)

وَ ادْخُلِي جَنَّتِي (30)

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 218

15- اما انسان، چون پروردگارش او را امتحان كند، اكرام نمايد و نعمتش دهد گويد پروردگار من مرا اكرام كرده است.

16- و اما چون او را امتحان كند و روزى اش را بر او تنگ گيرد، پروردگارم مرا ذليل گردانيد.

17- نه، بلكه يتيم را اكرام نمى كنيد.

18- بر طعام مسكين يكديگر را تشويق نمى كنيد

19- ميراث را با حصه ديگران مى خوريد.

20- مال را به طور افراط دوست مى داريد.

21- نه، چون زمين به طور كامل كوبيده شود.

22- پروردگارت و ملائكه صف صف بيايند.

23- آن روز جهنم آورده شود، آن روز اين گونه انسان متذكر مى شود ولى تذكر چه فائده اى بر او دارد.

24- گويد: اى كاش براى اين زندگيم چيزى از پيش مى فرستادم.

25- آن روز كسى مانند خدا عذاب نمى كند.

26- و كسى مانند خدا نمى بندد.

27- اى نفس با اطمينان.

28- بر گرد به سوى پروردگارت راضى و مرضى

29- داخل شوميان بندگان من

30- داخل شو به بهشت من.

از ديگرى بدون خريدن و نظير آن، لذا مال ميت را ميراث، ارث و تراث گفته اند «الميراث ما صار للباقى من جهة البادى».

لما: لم (بر وزن شم): جمع كردن. «لم الشي ء لما: جمعه و ضمه» آن در آيه به معنى (ملموم- مجموع) است يعنى حصه او با حصه وراث ديگر جمع شده است.

جما: جم كثير و بسيار. «جمّ الماء: كثر و اجتمع» به معنى متعدى نيز آيد: يعنى زياد كردن.

دكا: كوبيدن. و كوبيده شده. «دك الحائط دكا: دقه و هدمه و كسره حتى سواه بالارض» على هذا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكًّا دَكًّا يعنى به طور كامل كوبيده شد.

وثاق: وثوق، ثقة: اعتماد كردن «وثق به وثوقا و ثقة» يعنى به او اعتماد كرد. وثاق (بكسر اول و فتح آن): چيزى است كه با آن مى بندند مانند زنجير و ريسمان. مصدر نيز آيد به معنى بستن.

ايثاق نيز به معنى بستن است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 220

فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهانَنِ اين دو آيه تفريع است بر آيات: أَ لَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعادٍ ... و نيز اين دو آيه زبان حال و حكايت وضع دو گروه است، نه اينكه به زبان چنين سخنى بگويند. و ايضا حكايت حال «انسان بما هو انسان» است و گرنه تربيت شدگان توحيد چنين نيستند.

ناگفته نماند: انسانها به دو گروه تقسيم مى شوند: گروهى در نعمت و گروهى گرفتار و مبتلا. گروه اول خود را مورد كرامت و لياقت ذاتى پنداشته و نعمت را به برترى و فضيلت ذاتى خود مستند مى دانند و بحكم: إِنَّ الْإِنْسانَ لَيَطْغى أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى علق/ 6 و 7، طغيان مى كنند و كوس أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى مى زنند چنان كه درباره عاد، ثمود و فرعون گفته شد.

گروه دوم كفر مى ورزند، به زمين و زمان بد مى گويند و بيدين مى شوند، خود را مورد اهانت خدا مى دانند و «خدا زده» مى پندارند.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 221

ولى هر دو گروه، با نعمت و گرفتارى امتحان مى شوند، نه گروه اول پيش خدا عزيز هستند و نه گروه دوم نزد خدا خوار و ذليل مى باشند. عزت و ذلت بسته به آنست كه چگونه از عهده امتحان بربيايند، نظير اين دو آيه آيات بسيارى داريم از جمله: وَ بَلَوْناهُمْ بِالْحَسَناتِ وَ السَّيِّئاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ اعراف/ 168 يعنى انسانها با نعمتها و گرفتاريها آزمايش مى شوند: وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً وَ إِلَيْنا تُرْجَعُونَ انبياء/ 35، آرى شر و خير هر دو امتحانند. ايضا: فَأَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ انعام/ 42، صريح است در اينكه گرفتارى براى آزمايش

و براى بر گشتن به سوى خدا بوده است.

بنا بر آنچه گفته شد: منظور از فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فقر و گرسنگى نيست بلكه عبارت اخراى گرفتارى و مبتلا شدن به بلاهاست و اين جمله در جاى «سيئات- شر- بأساء و ضراء» است و اينكه كسانى در اثر عدم كار و فعاليت و عدم تفكر صحيح گرسنه بمانند و فقير شوند بگوئيم گرسنه ماندن آنها امتحان خدايى است بسيار بعيد است، تنگ شدن روزى گرسنه ماندن نيست بلكه آنست كه گرفتارى و بلاها نمى گذارد از رزقى كه دارد بهره ببرد و اللَّه العالم.

گرچه سخن مفصل شد ولى باز چند نكته باقى است، اول اينكه به قرينه رَبِّي أَكْرَمَنِ رَبِّي أَهانَنِ ظاهرا مراد از «الانسان» در آيه انسان خداشناس است آيات بعدى در زمينه ارث و مسكين نيز آن را تأييد مى كند اگر منظور انسان مشرك باشد كلمه «ربى» نداى فطرت او است گرچه به زبان انكار مى كند.

دوم: امتحان لازمه زندگى و طريق تكامل در مراحل انسانيت است در صورتى كه از عهده آن بربيايد و در تكامل براى اهل عذاب شدن است، اگر از عهده اش برنيايد آرى إِنَّما نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ آل عمران/ 178.

سوم: فَأَكْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ نشان مى دهد كه نعمت دادن يك نوع اكرام ابتدايى

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 222

است كه اگر از عهده امتحان بربيايد مداوم خواهد بود.

17- 20- كَلَّا بَلْ لا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ وَ لا تَحَاضُّونَ عَلى طَعامِ الْمِسْكِينِ وَ تَأْكُلُونَ التُّراثَ أَكْلًا لَمًّا وَ تُحِبُّونَ الْمالَ حُبًّا جَمًّا لفظ «كلا» ردع است از رَبِّي أَكْرَمَنِ يعنى: نه، خدا با نعمت دادن شما را محترم و عزيز

نداشته است زيرا كه شما يتيم را اكرام نمى كنيد و در كار مسكينان بى اعتنائيد ... و نيز اين آيات روشن مى كند كه اكرام خدا در صورتى است كه به اين فرمانها و تحريمها عمل كنند.

يعنى اگر يتيم را اكرام كرديد و نگذاشتيد ضايع شود و اگر يكديگر را بر انفاق و طعام نيازمندان تشويق كرديد و جامعه را متعادل نموديد، و مال فرزندان صغار را تصاحب نكرديد، و دنيا پرست و مال پرست نشديد، پيش خدا محترم هستيد. اين مطالب اگر مورد عمل قرار گيرند جامعه انسانى روى سعادت خواهد ديد.

در مجمع البيان فرموده رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله انگشت سبابه و انگشت وسطى دستش را نشان داد و فرمود:

«انا و كافل اليتيم في الجنة لهاتين».

21- 24- كَلَّا إِذا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكًّا دَكًّا وَ جاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا وَ جِي ءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسانُ وَ أَنَّى لَهُ الذِّكْرى يَقُولُ يا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَياتِي آيات شريفه در رابطه با انسانى است كه اهل طغيان است و مى گويد:

رَبِّي أَكْرَمَنِ يعنى اينگونه انسان بعد از آمدن قيامت و عذاب نادم مى شود ولى ندامت به حال او سودى نخواهد داشت.

لفظ «كلا» باز ردع است از فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ يكى از شرائط آمدن قيامت كوبيدن و ريز ريز شدن زمين است، تكرار «دكا» دلالت بر كمال كوبيده شدن دارد «كشاف گويد: «دكا بعد دك» منظور از آمدن خدا، آمدن فرمان

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 223

خداست «1» وَ الْأَمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ انفطار/ 19، به عبارت ديگران منظور از آمدن خدا آنست، وعده هاى خدا چنان عملى مى شود و چنان تحقق پيدا مى كند كه تمام حجابات

و ابهامها از آنها بر طرف مى شود نظير: يَوْمَئِذٍ يُوَفِّيهِمُ اللَّهُ دِينَهُمُ الْحَقَّ وَ يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ نور/ 25، على هذا نسبت «آمدن» به خدا مجاز عقلى است.

آمدن ملائكه براى اجراء فرمان خداست، در جاى ديگر آمده است وَ يَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ وَ نُزِّلَ الْمَلائِكَةُ تَنْزِيلًا فرقان/ 25، «صفا صفا» حال است به معنى «مصطفين» زمخشرى در تفسير آن گويد: «فيصطفون صفا بعد صف».

ظهور وَ جِي ءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ آنست كه جهنم قابل نقل و انتقال است و آن را مى آورند، شايد منظور از آن آشكار شدن جهنم باشد نظير: وَ بُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِمَنْ يَرى نازعات/ 36 وَ بُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِلْغاوِينَ شعراء 91.

در زمينه آمدن جهنم روايتى در مجمع البيان از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله از طريق ابو سعيد خدرى نقل شده كه آن حضرت فرمود ... هفتاد هزار ملك جهنم را مى آورند و با هفتاد هزار افسار آن را مى كشند، يكباره چنان گسترده مى شود كه اگر در آن حال بماند همه را مى سوزاند، من پيش جهنم مى آيم، جهنم مى گويد اى محمّد صلّى اللَّه عليه و آله با من چكار دارى؟ خدا گوشت تو را بر من حرام كرده است همه در آن روز «نفسي نفسى» گويند

«و ان محمّدا يقول رب امتى امتى».

اين روايت در كشاف و تفسير ابن كثير و جاهاى ديگر با كمى تفاوت نقل

______________________________

(1)

عن على بن فضال قال: سئلت الرضا عليه السلام عن قول اللَّه عز و جل وَ جاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا فقال ان اللَّه سبحانه لا يوصف بالمجي ء و الذهاب تعالى عن الانتقال انما يعنى بذلك و جاء امر ربك (الميزان)

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 224

شده است.

و در تفسير برهان از امالى شيخ از حضرت رضا از پدرانش از امير المؤمنين از رسول خدا صلوات اللَّه عليهم نقل گرديده است.

وَ أَنَّى لَهُ الذِّكْرى كنايه از بى فائده بودن تذكر است، يعنى «من انى ينفع له الذكرى»، آن وقت با نهايت تأثر مى گويد: يا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَياتِي اى كاش براى اين زندگيم عملى از پيش مى فرستادم، منظور از «حياتى» حيات آخرت است.

25- 26- فَيَوْمَئِذٍ لا يُعَذِّبُ عَذابَهُ أَحَدٌ وَ لا يُوثِقُ وَثاقَهُ أَحَدٌ قرائت مشهور در «يعذب- يوثق» صيغه معلوم است، از مردى بنام ابو قلابه نقل شده كه مردى كه از رسول خدا خوانده بود كه بر من بفتح ذال و ثاء خواند (مجمع البيان).

ضمر «عذابه- وثاقه» راجع به خداست يعنى در آن روز هيچ كس مانند خدا عذاب نمى كند و هيچ كس مانند خدا به زنجير نمى كشد، يعنى عذاب و بستن خدا در آن روز بالاتر از بستن و عذاب خلق است، اين تعبير براى تشديد انذار است. و اين اختيار مجمع البيان و الميزان مى باشد.

بنا بر قرائت دوم ضمير «عذابه- وثاقه» راجع به انسان است يعنى در آن روز كسى مانند اين انسان طاغى عذاب نمى شود و مانند او به زنجير كشيده نمى شود (نعوذ باللّه من النار).

27- 30- يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً فَادْخُلِي فِي عِبادِي وَ ادْخُلِي جَنَّتِي ترسيم مرگ و آخرت انسانى است كه موحّد است و از عهده امتحان بر آمده است، نفس مطمئن انسانى است كه قلبش با وعده هاى خدا اطمينان و آرامش پيدا كرده و در زندگى مطيع خدا بوده است، اين نفس، مطمئن

و آرام است،

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 225

مى داند كه هر چه براى خدا انجام دهد بى پاداش نخواهد بود و هر گرفتارى كه در راه خدا پيش آيد سبب رفعت مقام او است، پس قلبش كاملا مطمئن و آرام است.

در اثر اطاعت از خدا و رسيدن به پاداش، به مقام «راضيه مرضية» رسيده است كه او از خدا و خدا از او خشنود است (اللهم ارزقنا) منظور از «عبادى» بندگان خالص خداست كه از پيش گذشته اند.

خطاب ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ ... شامل وقت مرگ تا رسيدن به بهشت است وَ ادْخُلِي جَنَّتِي راجع به دخول بهشت است، اضافه جنت بياء متكلم براى تشريف و عظمت بهشت است، اين تعبير فقط يك بار در قرآن مجيد آمده است.

ناگفته نماند: ظاهرا منظور از «نفس مطمئنة» در آيه روح انسان است در اين زمينه روايتى در كافى كتاب جنائز نقل شده است:

سدير صيرفى گويد به امام صادق عليه السّلام گفتم: فرزند رسول خدا فدايت شوم آيا مؤمن قبض روح خود را ناپسند مى دارد؟ فرمود: نه و اللَّه چون ملك الموت براى قبض روح او مى آيد، جزع و ناله مى كند، ملك الموت مى گويد: اى دوست خدا ناله مكن به خدايى كه محمّد صلّى اللَّه عليه و آله را برانگيخته است من براى تو از يك پدر مهربان، نيكوكارتر و مهربانترم كه بالاى سر تو حاضر شود، نگاه كن ببين.

در اين هنگام رسول خدا، امير المؤمنين، فاطمه، حسن، حسين، امامان كه از فرزندان آنها هستند عليهم السّلام بر او ممثل و نمودار مى شوند، به او گفته مى شود: اين رسول خدا و امير المؤمنين و فاطمه و حسن و حسين و امامانند

صلوات اللَّه عليهم كه رفقاى تو هستند، فرمود: چشم خود را باز كرده و نگاه مى كند.

در آن موقع ندا كننده اى از جانب خداى با عزت روح او را ندا مى كنند يا ايتها النفس المطمئنة كه به محمّد و اهل بيت او مطمئن بودى ارجعى الى ربك

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 226

راضية (بالولاية) مرضية (بالثواب» فَادْخُلِي فِي عِبادِي (يعنى محمّدا و اهل بيته) وَ ادْخُلِي جَنَّتِي در آن وقت چيزى به او محبوبتر از خروج روح او و لا حق شدن به منادى نيست.

روز چهار شنبه دوم جمادى الاولى سال هزار و چهار صد و سه مطابق 27/ 11/ 61 تفسير سوره «و الفجر» به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام و صلّى اللَّه على محمد و آله الطاهرين

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 227

تفسير احسن الحديث ج 12 269

هُمْ أَصْحابُ الْمَشْأَمَةِ عَلَيْهِمْ نارٌ مُؤْصَدَةٌ.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 229

سورة البلد مكّية و هى عشرون آية نزلت بعد سورة ق

خويشاوند است

16- يا مسكين خاك افتاده اى را

17- سپس (نشد) از آنان كه ايمان آورده و سفارش به صبر كردند و سفارش به رحمت.

18- آنها اهل بركت هستند كسانى كه آيات ما را انكار كردند آنها

19- اهل شومى و شقاوتند

20- بر آنهاست آتشى پيوسته

تسميه آن فرموده:

لازم است در آن، عقوبت و تنگى و خطر را متحمل شد، به قولى علّت تسميه آن است كه بايد با تعاقب از آن عبور كرد.

فك: باز كردن، جدا كردن «فك الشي ء فكا: فصله و ابان بعضه عن بعض».

رقبه: گردن. اطلاق آن به انسان از باب «قصد الكل من الجزء» است مراد از آن در آيه «برده» است.

مسغبه: سغب و مسغبه: گرسنگى. راغب و اقرب توأم با رنج بودن را اضافه كرده اند.

مقربة: مقربه و قربى: قرابت نسبى.

متربة: مجمع البيان آن را احتياج شديد گفته است كه گويى: فقير از كثرت فقر به خاك چسبيده است «ذا متربه»: به خاك افتاده.

مرحمة: رحمت و مرحمت هر دو به يك معنى است.

ميمنة: يمن (بر وزن عقل و قفل) مبارك بودن «اليمن: البركة» ميمنه را قاموس بركت گفته و راغب طرف راست معنى كرده مثل ميسره.

اقرب الموارد هر دو را گفته است، آن در آيه به معنى بركت است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 233

مشئمة: شومى و نامباركى. همچنين است «شؤم».

مؤصدة: وصد: بافتن. ثبوت. «وصد الثوب: نسجه» و گويند: «و صد الشي ء» يعنى ثابت شد «و صد بالمكان» يعنى ملازم و مقيم شد، ايصاد را بستن و در تنگنا قرار دادن گفته اند، ظاهرا مراد از «مؤصده» پيوسته، ثابت و ملازم است.

يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقِيهِ انشقاق/ 6، ابتدا مفردات آيات سپس تناسب قسم با مقسم به را مطرح مى كنيم.

درباره «لا اقسم» در سوره تكوير/ 15 توضيح داده ايم كه به احتمال قوى «لا» براى نفى كلام مفروض خصم است يا براى تأكيد قسم، آيه وَ أَنْتَ حِلٌ موقعيت بلد را مستحكم مى كند يعنى: سزاوار است كه به بلد سوگند ياد شود كه تو در آن ساكن هستى، تو كه حامل وحى خدايى، سبب عظمت اين سرزمين مى باشى.

در ميان احتمالاتى كه درباره والِدٍ وَ ما وَلَدَ گفته اند، مناسبتر از همه آنست كه مراد از «والد» ابراهيم و از «ما ولد» پسرش اسماعيل عليهما السّلام باشد كه بانى كعبه و سبب به وجود آمدن مكه بوده اند، نكره آمدن «والد» حاكى از عظمت-

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 234

آنست و اطلاق «ما» به اولى العقل نظير وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ آل عمران/ 36 است كه حاكى از عظمت مريم مى باشد، اينكه گفته شد مورد قبول الميزان است «1» به نظر بعضى مراد ابراهيم و همه فرزندان او است و به قولى منظور آدم و فرزندان او مى باشد.

ناگفته نماند: تربيت رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و مشكلاتى كه در رسالت خويش با آنها مواجه شد از آن طرف اسكان هاجر و اسماعيل در مكه توسط حضرت ابراهيم كه گفت: رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ ابراهيم/ 37، از نمونه هاى بارز مشقات زندگى است، بدين وسيله رابطه قسم و مقسم به در آيات كاملا روشن مى شود.

على هذا اين سوگندها در آيات، سوگند به دليل مطلب است گويى نويسنده اى مى گويد: قسم به اين

نوشته كه نويسنده ام يعنى قسم به اين سختيها و گرفتاريها كه انسان در مشقت آفريده شده است.

5- 7- أَ يَحْسَبُ أَنْ لَنْ يَقْدِرَ عَلَيْهِ أَحَدٌ يَقُولُ أَهْلَكْتُ مالًا لُبَداً أَ يَحْسَبُ أَنْ لَمْ يَرَهُ أَحَدٌ.

آيه اول نتيجه مطلب سابق است يعنى انسان در مشقت آفريده شده اگر اختيار در دست خودش بود، در مشقت نبود، پس انسان مقهور قدرت و اراده خداست، نمى تواند بگويد: كسى بر من قدرت و برترى ندارد و آن وقت تكبر و طغيان بكند.

از آيه دوم فهميده مى شود كه بعضى از مردم ايمان آورده و مقدارى در راه خدا انفاق كرده و در مقام منت گفته است: مالى زيادى تلف كردم. ولى آيا

______________________________

(1) جمع آمدن موازين دلالت دارد كه هر يك از اعمال از لحاظ حق بودن ميزان بخصوصى دارد مگر آنكه بگوئيم: موازين جمع موزون است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 235

مى پندارد كه كسى او را نمى بيند، حال آنكه خدا او را مى بيند و پاداش خواهد داد، در آيات بعدى آمده: سعادت در ايمان، عمل، انفاق و امثال آن است.

طبرسى رحمه اللَّه فرموده: گويند او حرث بن عامر بن نوفل بن عبد مناف بود كه گناه كرد و از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله درباره آن پرسيد، حضرت امر فرمود مقدارى كفاره بدهد، گفت: از وقتى كه به دين محمّد وارد شدم مال من در كفارات و نفقات از بين رفت.

8- 10- أَ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَيْنَيْنِ وَ لِساناً وَ شَفَتَيْنِ وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَيْنِ اين سه آيه ظاهرا در رابطه با آيه أَ يَحْسَبُ أَنْ لَمْ يَرَهُ أَحَدٌ است يعنى:

خدايى كه به انسان دو چشم داده و به واسطه

آن دو، او را بينا كرده، آيا مى شود خودش بينا نباشد و انفاقگران را نبيند؟! خدايى كه به او زبان و دو لب داده تا ما فى الضمير خويش را به ديگران بفهماند و آنها را دانا كند، آيا مى شود خودش دانا نباشد و از كار بندگان بيخبر ماند؟! خدايى كه راه خير و شر را به او فهمانده و او خوب و بد را تشخيص مى دهد آيا مى شود خودش اعمال نيك و بد بندگان را تشخيص ندهد؟! منظور از «نجدين» دو راه آشكار خير و شر است نظير وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها شمس/ 7 و 8.

در مجالس شيخ از امام صادق عليه السّلام نقل شده است آن حضرت به هشام بن سالم درباره وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَيْنِ فرمود:

«الخير و الشر»

و در روايت ديگرى از آن حضرت:

«قال نجد الخير و نجد الشر 3» (برهان).

11- 16- فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ وَ ما أَدْراكَ مَا الْعَقَبَةُ فَكُّ رَقَبَةٍ أَوْ إِطْعامٌ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ يَتِيماً ذا مَقْرَبَةٍ أَوْ مِسْكِيناً ذا مَتْرَبَةٍ اين آيات نتيجه گيرى است از آيات سابق، يعنى حالا كه انسان در مشقت آفريده شده، حالا كه خير و شر را تشخيص مى دهد چرا اين قسمت مشقات را

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 236

اختيار نمى كند تا به سعادت برسد، او كه بناست پيوسته در مشقت باشد، لا اقل راه خوب را اختيار كند تا آخرتش مثل دنيا نباشد.

در اين آيات، آزاد كردن برده، اطعام يتيم و مسكين، داخل شدن به عقبه و تحمل مشكل خوانده شده است. در كافى كتاب الزكاة باب «فضل اطعام الطعام» از معمر بن خلاد نقل كرده: حضرت رضا صلوات

اللَّه عليه وقت غذا خوردن كاسه اى در نزد خويش مى گذاشت، طعامى كه محضر آن حضرت مى آوردند از هر يك مقدارى در آن كاسه مى گذاشت، بعد مى فرمود آن را به مساكين بدهند، سپس آيه فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ را تلاوت مى كرد و مى فرمود خداى عز و جل دانسته است كه همه قدرت آزاد كردن بنده ندارند، طعام دادن را راه براى بهشت گردانيده است.

17- و 18- ثُمَّ كانَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ وَ تَواصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ أُولئِكَ أَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ به نظر الميزان «ثم كان» عطف است بر «اقتحم» يعنى: «فلا اقتحم العقبة و لا كان من الذين آمنوا» قول الميزان از همه آنچه گفته اند، قوى به نظر مى رسد «تواصوا» سفارش كردن به همديگر است، آمدن توصيه راجع به صبر و رحمت در زمينه خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِي كَبَدٍ است يعنى به اين دو مشقت در راه خدا، يكديگر را سفارش مى كنند يكى خويشتن دارى به كف نفس از گناهان و فرمانبرى از خدا، ديگرى رحمت و عاطفه نسبت به فقراء و يتيمان.

«اولئك» اشاره است به آنچه از فحواى آيات گذشته معلوم مى شود يعنى آنان كه وارد عقبه شده و ايمان آورده و سفارش به صبر و رحمت كرده اند اهل بركت مى باشند و مبارك مى باشند، منظور از «ميمنة» به قرينه «مشئمة» به يمن و مباركى است نه اصحاب يمين، آرى آنها مفيد و پرفائده هستند هم به خودشان و هم به ديگران.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 237

19- 20- وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِنا هُمْ أَصْحابُ الْمَشْأَمَةِ عَلَيْهِمْ نارٌ مُؤْصَدَةٌ مقابل آيه قبلى است، شايد مراد از آيات، هم آيات آفاقى و انفسى باشد كه بوجود خدا و توحيد او

دلالت دارند و هم آياتى كه توسط انبيا بر مردم خوانده مى شود، آنها اهل شومى و بدبختى مى باشند كه آتشى جاويدان و ملازم در كمين آنهاست، آخرتشان مانند دنيايشان پر از زحمت و رنج خواهد بود.

در روز چهارشنبه نهم جمادى الاولى هزار و چهار صد و سه مطابق 4/ 12/ 1361 تفسير سوره بلد به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 238

زَكَّاها (9)

وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها (10) كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْواها (11) إِذِ انْبَعَثَ أَشْقاها (12) فَقالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ ناقَةَ اللَّهِ وَ سُقْياها (13) فَكَذَّبُوهُ فَعَقَرُوها فَدَمْدَمَ عَلَيْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاها (14)

وَ لا يَخافُ عُقْباها (15)

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 240

به نام خداى رحمان رحيم

1- قسم به آفتاب و قسم به شعاع گسترده آن.

2- قسم به ماه، آن گاه كه در پى آفتاب آيد.

3- قسم به روز، آن گاه كه آفتاب را ظاهر مى سازد.

4- قسم به شب آن گاه كه آفتاب را مى پوشاند.

5- قسم به آسمان و قسم به قدرتى كه آن را بنا نهاده است.

6- قسم به زمين و قسم به قدرتى كه آن را گسترده است.

7- قسم به نفس انسان و قسم به قدرتى كه آن را ساخته است.

8- پس فاجر شدن و تقوى را به آن الهام كرده است.

9- قطعا رستگار شد آنكه نفس را پاك كرد.

10- و قطعا نوميد شد آنكه نفس را با آلودگى ها پوشانيد.

11- قوم ثمود در اثر طغيانش، پيامبر را تكذيب كرد.

12- وقتى كه شقى ترين آنها بپاخاست.

13- رسول خدا به آنها گفت از ناقه خدا و از حصه آب آن حذر كنيد.

14- پيامبر را تكذيب كرده و ناقه را كشتند.

15- خدا عذاب را در اثر گناهشان بر آنها آورد و همگانى كرد خدا از عاقبت عذاب نمى ترسد.

را بدان علّت تلاوت گويند كه بعضى حروف را به بعضى تابع مى كنند وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها قسم به ماه كه در پى آفتاب مى آيد و آن را تعقيب مى كند.

جلاها: جلو (بر وزن عقل): آشكار شدن و آشكار كردن، تجليه به معنى آشكار كردن است. «جلاها» يعنى آشكار كرد آن را.

طحيها: طحو مانند دحو به معنى گسترش دادن است «طحا الشي ء: بسطه و مده» طبرسى فرموده: طحو و دحو هر دو به يك معنى است. آن فقط يك بار در قرآن مجيد آمده است.

سواها: تسويه به معنى پرداختن و مرتب كردن است.

الهمها: لهم در اصل به معنى بلعيدن است «لهم الشي ء لهما: ابتلعه بمرة» الهام تفهيم بخصوصى است از جانب خدا، راغب گويد: الهام القاء چيزى است در قلب و مخصوص است به اينكه از جانب خدا و از ملاء اعلى باشد، آن فقط يك بار در قرآن مجيد آمده است.

فجور: گناه كردن. فجر در اصل به معنى شكافتن است. راغب گويد:

گناه را از آن فجور گويند كه پرده ديانت را پاره مى كند.

افلح: فلح (بر وزن شرف) و فلاح و افلاح: رستگارى، افعال آن در همه قرآن از باب افعال آمده است.

زكاها: تزكيه در آيه به معنى پاك كردن است از آلودگى و گناهان.

دساها: دس: پنهان كردن. «دسه في التراب» آن را در خاك پنهان كرد.

طغوى: اسم است از طغيان. «الطغوى: الاسم من طغا».

انبعث: برخاست. گويى در آن قيد سرعت ملحوظ است، در اقرب الموارد

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 242

آمده: «انبعث: اندفع ... اسرع في السير».

سقياها: سقى: آب دادن. «سقيا»: حصه آب. بعضى آن را مصدر و بعضى اسم مصدر گفته اند، مراد از آيه حصه

آب است.

عقروها: عقر: بريدن. «عقر الكلب و الفرس: قطع قوائمها بالسيف» ظاهرا كشتن ناقه صالح به واسطه قطع پاهايش بوده است.

دمدم: دمدمه به چندين معنى آمده است يكى: به زمين چسباندن، گويند: «دمدمت الشي ء» يعنى: آن را به زمين چسباندم. ديگرى:

مشمول و فراگيرى در كشاف گويد: فَدَمْدَمَ عَلَيْهِمْ اطبق عليهم العذاب» در قاموس آن را غضب معنى كرده است «دمدم عليه:

غضب عليه» ظاهرا منظور از آن در آيه، شمول و فراگيرى است.

عقبى: عقب (بر وزن قفل) و عقبى: عاقبت شى ء «العقبى: جزاء الامر و آخر كل شى ء».

داشته است.

دوم: فرمانده تمام اعمال نيك و بد، نفس انسان و قلب و درك انسان است اگر نفس و قلب، نورانى، موحد، پاك و با تقوى شد، اعمال آدمى مفيد و مؤثر واقع خواهد شد و گر نه، جز فساد و تباهى از او بروز نخواهد كرد، اين همه قتل و كشتارها، اين همه افساد و ظلم، اين همه محروم كردن انسانها به دست طاغوتيان، همه و همه نتائج درونهاى تيره، قلوب مشرك و كافر، و دلهاى پر از هواهاى نفسانى است، نگارنده كلماتى پيدا نمى كنم كه عظمت اين سوگندها و اين مقسم به را مجسم نمايم، «يدرك و لا يوصف» است.

سوم: ارتباط قسمها با مقسم به، دو گونه است، اول قسم خوردن خدا به خودش كه روشن است، دوم در قسم خوردن به آفتاب و ماه و روز و شب، نور بر ظلمت غلبه دارد، زيرا فقط شب از عوامل ظلمت است، شايد نظر آن باشد كه عوامل هدايت بيشتر از عوامل گمراهى است و نيز نشان مى دهد كه اين عوامل دست بدست هم داده و به هم مرتبط شده اند تا انسان آفريده شده و در مسير اللَّه قدم بردارد، آرى خدا براى خلقت انسان اين همه سرمايه گذاشته است از آيه كَذَّبَتْ ثَمُودُ يك نمونه از كارهايى كه در اثر ناپاك شدن نفس به وجود آمده، ذكر شده است.

1- 4- وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشاها به نظر مى آيد «ضحى» براى كثرت توضيح است زيرا در گفتن شمس غير از شعاع و نور چيزى به نظر نمى آيد مگر آنكه بگوئيم: هم نور در

نظر است و هم منبع نور، چنان كه در «نفس» هم خودش در نظر است و هم اعمالى كه از آن صادر مى شود.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 244

به نظر مى آيد مراد از قيد «تلاها» ادامه نور است يعنى قسم به ماه كه با نور آن، نور آفتاب تداوم پيدا مى كند، در آيه وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها ظاهر آن است كه ضمير «ها» به شمس بر مى گردد يعنى: قسم به روز كه آفتاب را ظاهر مى كند، آرى آمدن روز در اثر حركت زمين، سبب آشكار شدن آفتاب مى گردد گرچه در تعبير ديگرى، وجود روز بسته به آمدن خورشيد است، اينكه گفته اند: ضمير «ها» راجع است به ارض يا ظلمت يا دنيا همه بعيد هستند كه ذكرى از آنها در سابق نيامده است.

ايضا ضمير مؤنث در «يغشاها» به شمس راجع است كه آمدن شب در اثر حركت زمين سبب پنهان شدن آفتاب مى گردد، رجوع ضمير به ارض بعيد است.

5- 8- وَ السَّماءِ وَ ما بَناها وَ الْأَرْضِ وَ ما طَحاها وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها مراد از لفظ «ما» در هر سه مورد، خداست آمدن «ما» به جاى «من» اشاره به تفخيم و تعجب است يعنى قسم به آن قدرتى كه آسمان را بنا نهاده است و هكذا، نظير آن در آيات ديگر نيز آمده است مانند وَ ما خَلَقَ الذَّكَرَ وَ الْأُنْثى ليل/ 3، على هذا مراد از «ما» قدرت و مشيت و نظير آنست كه همان خداى سبحان باشد.

مسأله «طحاها» و گستردن زمين در بسيارى از آيات آمده است، شايد منظور از آن ظهور اولين قسمت خشكى از زمين و وسعت

يافتن آن باشد، ذوبان مركز زمين نشان مى دهد كه زمين در ابتداى خلقت مذاب بود، سپس در اثر كاسته شدن از حركت و حرارت آن، اولين قسمت از آن منجمد گرديد و به تدريج وسعت يافت تا همه مذاب را پوشانيد، در روايات آمده است كه اولين قسمت منجمد شده زمين كعبه بوده است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 245

در كافى كتاب الحج باب

«اول ما خلق اللَّه من الارضين موضع البيت»

از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه نقل كرده:

«ان اللَّه دحى الارض من تحت الكعبة الى منى، ثمّ دحاها من منى الى عرفات ... فالارض من عرفات و عرفات من منى من الكعبة».

مراد از «نفس» قهرا نفس انسان و روح اوست كه يك موجود مستقل است و اگر بگوئيم مراد شعور و درك انسان است باز به روح او تطبيق مى شود به هر حال، آيه حاكى از استقلال آن است نه اينكه شى ء اعتبارى باشد و همان است كه در يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ فجر/ 27 كَذلِكَ سَوَّلَتْ لِي نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ يوسف/ 53 وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ قيام/ 2 و آيات ديگر، آمده است.

لفظ «سواها» حاكى است كه نفس يك ساخته و پرداخته الهى است، فَأَلْهَمَها فُجُورَها ... نشان مى دهد كه خدا به طور تكوين زمينه خير و شر و ضلالت و هدايت را در نفس قرار داده است.

9 و 10- قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها اين دو آيه جواب سوگندهاست، منظور از تزكيه نفس آنست كه آن را از آلودگيهاى شرك و هواهاى نفسانى پاك كند و با تقوى و توحيد آن را مزين نمايد دس نفس

آنست كه با شرك و كفر و هوى، زمينه هدايت آن را مهمل و بلا اثر گذاريم تا در راه توحيد رشد نكند، در واقع هواها ظاهر شده و تقواى آن پنهان گشته است به عبارت ديگر: به حسب فطرت، خدا به نفس فهم فجور و تقوى را الهام كرده است هر كه زمينه تقوايى آن را رشد داد، رستگار شد و اگر با شرك و كفر و خواهشهاى حرام زمينه تقوايى آن را از كار انداخت از رحمت خدا نوميد گرديد.

11- 13- كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْواها إِذِ انْبَعَثَ أَشْقاها فَقالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ ناقَةَ اللَّهِ وَ سُقْياها.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 246

آيات تا آخر سوره يك شاهد عينى است از خابَ مَنْ دَسَّاها كه قوم صالح طغيان كردند و صالح را تكذيب نمودند يعنى قلوبشان را طغيان گرفت، زمينه تقواى آن را از كار انداخت، مصداق «خاب» و نوميدى شدند و تار و مار گشتند.

منظور از اشقاى ثمود همانست كه ناقه صالح را پى كرد و كشت گفته اند:

نام او «قدار بن سالف» بود كه شقاوت و طغيان او و تشويق قوم او، سبب آن جنايت گرديد.

در مجمع البيان نقل كرده: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله به على عليه السّلام فرمود: شقى ترين گذشتگان كيست؟ گفت: كشنده ناقه صالح. فرمود: شقى ترين آخرين كيست؟

گفت نمى دانم فرمود: آن كس است كه بر فرق تو شمشير مى زند «1» در تفسير برهان نظير آن از عمار ياسر نقل شده است «2».

ناقَةَ اللَّهِ تقديرش «احذروا ناقة اللَّه» است يعنى حذر كنيد از ناقه خدا و از اينكه به آن صدمه اى برسانيد و حذر كنيد از حصه آب او و از

اينكه مانع آب خوردن او شويد و گرنه عذاب خدا شما را خواهد گرفت، اين آيه نظير آيه قالَ هذِهِ ناقَةٌ لَها شِرْبٌ وَ لَكُمْ شِرْبُ يَوْمٍ مَعْلُومٍ وَ لا تَمَسُّوها بِسُوءٍ فَيَأْخُذَكُمْ عَذابُ يَوْمٍ عَظِيمٍ شعراء/ 155 مى باشد.

14 و 15- فَكَذَّبُوهُ فَعَقَرُوها فَدَمْدَمَ عَلَيْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاها وَ لا يَخافُ عُقْباها.

______________________________

(1)

«عن صهيب عن ابيه قال: قال رسول اللَّه (ص) لعلى بن ابى طالب (ع) من اشقى الاولين؟ قال عاقر الناقة: صدقت فمن اشقى الاخرين قال قلت لا اعلم يا رسول اللَّه قال: الذى يضربك على هذه و اشار الى يافوخه».

(2)

«عن عمار انه قال: قال النبى (ص) يا على اشقى الاولين عاقر الناقة و اشقى الاخرين قاتلك» تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 247

مفعول «دمدم» محذوف است، تقدير آن «فدمدم عليهم ربهم العذاب» است يعنى خدا عذاب را بر آنها عمومى و فراگيرنده كرد.

ضمير «سواها» اگر راجع به دمدمه باشد، معنايش آنست كه: خدا عذاب را بر آنها همگانى كرد به طورى كه احدى نجات نيافت و اگر راجع به «ثمود» باشد به تعبير قبيله بودن مى باشد، يعنى آنها را با خاك يكسان كرد، اين هر دو در تفاسير آمده است.

ضمير «عقباها» راجع به دمدمه يا تسويه است يعنى خدا از عاقبت و پى آمد عذاب نمى ترسيد، خدا مانند طاغوتها نيست كه عذاب كند و از ته دل لرزان باشد او فعال ما يشاء است و دستى بالاى دستش نيست.

روز جمعه هيجدهم جمادى الاولى يكهزار و چهار صد و سه مطابق 13/ 12/ 1361 تفسير سوره «الشمس» به پايان رسيد و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 248

در مدينه نازل شده و بيست و يك آيه است

و فرمود: آن درخت را به من بده در مقابل درخت خرمايى در بهشت، او قبول نكرد.

مردى از اهل مدينه كه او را ابو دحداح مى گفتند پيش آن مرد رفت و گفت: درخت خرماى خود را به من بفروش در مقابل باغى كه دارم، او قبول كرد، ابو دحداح نزد رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله آمده و گفت يا رسول اللَّه درخت خرماى فلانى را در مقابل باغ خودم خريدم، حضرت فرمود: براى تو در مقابل آن نخلى است در بهشت خداوند بر رسول خود نازل كرد وَ ما خَلَقَ الذَّكَرَ وَ الْأُنْثى ... تَرَدَّى

طبرسى رحمه اللَّه آن را به نحو مفصلى از اسباب النزول و احدى نقل كرده خازن نيز آن را در تفسير خود مانند طبرسى نقل مى كند، در تفسير ابن كثير نيز چنين است.

ناگفته نماند: آيات سوره نيز از وقوع قضيه اى حكايت دارد.

5- مطالب سوره بعد از «كلمه ها» خواهد آمد.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 250

سورة الّيل مكّية و هى احدى و عشرون آية نزلت بعد سورة الاعلى

ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزى (19)

إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلى (20) وَ لَسَوْفَ يَرْضى (21)

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 251

به نام خداى رحمان رحيم

1- قسم به شب وقتى كه موجودات را مى پوشاند

2- قسم به روز وقتى كه آشكار مى شود

3- قسم به قدرتى كه مذكر و مؤنث را آفريده است

4- كه تلاش شما انسانها گوناگون است

5- اما كسى كه انفاق كند و در آن تقوى داشته باشد

6- و وعده خوبتر خدا را تصديق كند

7- حتما او را به خصلت آسان تر موفق مى كنيم

8- و اما كسى كه بخل ورزد و با آن بى نيازى جويد

9- و وعده نيكوتر خدا را تكذيب كند

10- حتما او را به خصلت سختتر مى رسانيم

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 252

11- چون به هلاكت مشرف شود مالش او را بى نياز نمى كند

12- هدايت انسانها بر عهده ما است

13- آخرت و دنيا ملك ما است

14- شما را از آتشى مشتعل بيم مى دهم

15- كه به آن جز شقى تر داخل نمى شود

16- شقى ترى كه حق را تكذيب كرده و از آن اعراض نموده است

17- پرهيزكارتر به طور حتم از آن دور مى شود

18- كسى كه مال خويش را انفاق مى كند و مى خواهد كه پاك شود

19- كسى را نزد او نعمتى نيست كه پاداش داده شود

20- ليكن براى طلب رضاى پروردگارش انفاق نمى كند

21- به زودى از پاداش خدا خوشنود مى شود

جمع اولى اشتات و جمع دومى شتى است مثل مريض و مرضى.

نيسره: يسر (بر وزن قفل): آسانى. تيسير: آسان كردن نيسره: آسان مى كنيم او را يعنى توفيق مى دهيم به او چنان كه در مجمع و كشاف گفته است.

يسرى: مؤنث ايسر است يعنى: آسانتر، موصوف آن بايد مؤنث باشد مانند: طريقه، طاعت و شريعت.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 253

استغنى: استغناء: طلب بى نيازى «استغنى اللَّه: سأله ان يغنيه» آن در آيه به معنى بى نيازى جستن با بخل است. به نظر راغب استغنا مثل غنى به معنى بى نيازى است.

عسرى: مؤنث اعسر است يعنى: سختتر، موصوف آن بايد مؤنث باشد مانند طريقه و نحو آن.

تردى: ردى: هلاكت. تردى: قرار گرفتن در معرض هلاكت. «تردى»:

در معرض هلاكت قرار گرفت.

تلظى: لظى: شعله خالص. زبانه آتش. «اللظى: اللهب الخالص» تلظى:

مشتعل شدن. «تلظى»: مشتعل شد.

تولى: تولى چون با «عن» باشد معناى اعراض مى دهد.

يتزكى: زكاة: نمو و زيادت. «يتزكى»: پاك مى شود و زيادت پيدا مى كند.

وجه: چهره. و نيز به معنى ذات شى ء و نفس شى ء آيد چنان كه در مصباح فيومى، صحاح جوهرى، قاموس فيروزآبادى، مفردات راغب و اقرب الموارد تصريح شده است، مفسران وجه اللَّه را ذات اللَّه تفسير كرده اند. غرض از ابتغاء وجه اللَّه، طلب رضاى خداست.

او ثقيل و سنگين باشد و از مالى كه اندوخته نتواند كسب آبرو كند. بالاخره اولى كار را

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 254

در دنيا بى زحمت انجام مى دهد و در آخرت اهل بهشت مى شود، دوم كار نيك بر او سخت مى شود لذا كار نيك انجام نمى دهد و در آخرت اهل عذاب مى شود.

سوگندها كه در اول سوره آمده است بعدا بررسى خواهد شد.

1- 4- وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشى وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّى وَ ما خَلَقَ الذَّكَرَ وَ الْأُنْثى إِنَّ سَعْيَكُمْ لَشَتَّى

در اين آيات چند مطلب را مى شود مطرح كرد. اول اينكه شب و روز و مذكر و مؤنث بودن از مظاهر قدرت خدا و از نظام اتم جهان است و يكى از اسرار عجيب خلقت مسئله نر و مادگى است، در انسان و حيوان و نباتات و به وسيله آنست كه خلقت به طور خود كار پيش مى رود و جاى نقصها پر مى شود «سبحانك ما اعظمك و اعلمك» خدايا چقدر با عظمت و دانا و توانايى!!!. سوگندها انسان را به طبيعت و نظام جهان متوجه مى كند.

دوم: اينها همه مخالف هم هستند و آثار مخالف دارند، شب اثرش پوشاندن و پنهان كردن اشياء است، روز اثرش ظاهر و آشكار كردن اشياء مى باشد مؤنث و مذكر در عين حال كه خلاف همند، آثار مخالف دارند، اولى جنبه قابلى و دومى جنبه فاعلى دارد.

سوم: تناسب اين آيات با مقسم به شايد آن باشد كه شما انسانها نيز جزئى از جهان خلقت هستيد، اعمال و آثارتان مختلف و متفرق است، بعضى آتشزا و بعضى بهشتزا است. و اللَّه العالم.

منظور از «ما» در وَ ما خَلَقَ الذَّكَرَ وَ الْأُنْثى خداست، آمدن

«ما» براى تفخيم و تعظيم است يعنى سوگند به آن موجود عظيم و سوگند به آن قدرت بزرگى كه مذكر و مؤنث را آفريده است. آيه: إِنَّ سَعْيَكُمْ لَشَتَّى جواب قسمهاست يعنى تلاش شما انسانها متفرق و مخالف است، در آيات زير تلاشهاى مخالف كه بعضى در راه حق و بعضى در راه انكار حق تلاش مى كنند بيان گرديده

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 255

است.

5- 7- فَأَمَّا مَنْ أَعْطى وَ اتَّقى وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنى فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرى مراد از اعطاء، انفاق مال و از «اتّقى» ظاهرا تقوى در انفاق است يعنى اعطاء و انفاق او بايد في سبيل اللَّه باشد، منظور از «الحسنى» وعده ثواب و بهشت است كه لازمه اش اعتقاد به معاد مى باشد، يعنى: «و صدق بالعدة الحسنى او المثوبة الحسنى»، مقصود از جمله اخير ظاهرا آن است كه او را به حالت و خصلتى موفق مى كنيم كه كارهاى خوب را به نحو آسان و از روى رغبت انجام دهد، آرى اگر كار از روى تقوى و اعتقاد به معاد و پاداش باشد، بر انسان سهل و آسان مى شود چون دادن يك باغ در مقابل يك نخل و انفاق آن در راه خدا كه براى ابو دحداح آسان بود، زحمت در راه خدا براى مؤمن شيرين تر از عسل است.

8- 10- وَ أَمَّا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنى وَ كَذَّبَ بِالْحُسْنى فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرى

اين به عكس انسان اولى است «استغنى» يعنى با بخل كردن بخواهد كه غنى شود، تكذيب وعده حسنى لازمه اش انكار معاد است، عسرى حالت و خصلتى است كه عمل به كارهاى نيك را بر انسان تنگ و دشوار مى كند وَ مَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ

يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِي السَّماءِ انعام/ 125 در نتيجه به اعمال خوب توفيق پيدا نمى كند.

11 و 13- وَ ما يُغْنِي عَنْهُ مالُهُ إِذا تَرَدَّى إِنَّ عَلَيْنا لَلْهُدى وَ إِنَّ لَنا لَلْآخِرَةَ وَ الْأُولى

دنباله مطلب گذشته است، در اينجا سه مطلب هست.

اول: آنكه معاد را تكذيب كرده و با بخل، به مال و ثروت رسيده است، چون مشرف به هلاكت و مرگ شود ثروتش او را از هلاكت كفايت نمى كند و باز نمى دارد، ممكن است منظور از آن رسوايى دنيا نيز باشد چنان كه مثلا

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 256

امثال ابو لهب ها و پهلوى ها را مال و ثروت كفايت نكرد. إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً وَ أُولئِكَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ آل عمران/ 10.

دوم: اين سخنان كه به انسان گفته مى شود از آن جهت است كه خدا هدايت بشر را به عهده گرفته و بر خود واجب كرده است، وَ ما كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا اسراء/ 15، منظور از هدايت همان ارائه طريق به وسيله انبياست.

سوّم: دنيا و آخرت، خلقت و اعاده آن، همه ملك خدا و در اختيار خداست، كسى را حق تعرض به خدا نيست آنچه خدا انجام مى دهد از روى عدالت و صلاح انجام مى دهد فَلِلَّهِ الْآخِرَةُ وَ الْأُولى نجم/ 25.

14- 16- فَأَنْذَرْتُكُمْ ناراً تَلَظَّى. لا يَصْلاها إِلَّا الْأَشْقَى الَّذِي كَذَّبَ وَ تَوَلَّى

اين آيات نتيجه گيرى است از بخل ورزيدن و تكذيب معاد. يعنى اينكار عاقبتش جز آتش نخواهد بود، پس شما را مى ترسانم از اينكه چنين باشيد و اهل آتش شويد، منظور از «كذب» اعم از تكذيب معاد و نبوت

است كه شخص هر دو را تكذيب و از هر دو اعراض مى كند. اين تكذيب و اعراض، او را مصداق «الاشقى» مى گرداند.

ناگفته نماند: اشقيا بسيار هستند، نظير بدبختى در بدن، بدبختى در مال بدبختى در گرفتاريها. ولى بدبختتر و اشقى كسى است كه در آخرتش بدبخت و شقى باشد، على هذا آيه شامل همه كفار و اهل عذاب مى شود، نه اينكه بگوئيم اشقى اهل آتش است، امّا شقى نه.

17- 18- وَ سَيُجَنَّبُهَا الْأَتْقَى الَّذِي يُؤْتِي مالَهُ يَتَزَكَّى

اين دو آيه هم راجع به شخص اول است كه از آتش مذكور بدور مى شود الف و لام «الأتقى» براى عهد ذكرى است و اشاره به فَأَمَّا مَنْ أَعْطى وَ اتَّقى مى باشد، «يتزكى» تقديرش «يطلب ان يتزكى» و مانند آن است يعنى مى خواهد

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 257

كه با آن انفاق، پاك شود و نمو كند.

ناگفته نماند: آيه شريفه به قرينه الَّذِي يُؤْتِي مالَهُ عام است و همه پرهيزكاران را شامل مى باشد زيرا كه يُؤْتِي مالَهُ وصف عام است.

در الميزان فرموده: بعضى از ضايع شدن نفوس تقوى و پرهيز مى كنند، بعضى از فساد اموال، بعضى از فقر و بيچارگى و بعضى از عذاب خدا پرهيز مى كند و در راه خدا مال بذل مى نمايد، امّا پرهيزكارتر از همه، اين قسمت اخير است پس مفضل عليه «الأتقى» كسى است كه با اعطاء مال تقوى نمى كند گرچه از ديگر خطرها پرهيز مى نمايد.

19- 21- وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزى إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلى وَ لَسَوْفَ يَرْضى

آيه اول بيان يُؤْتِي مالَهُ يَتَزَكَّى است يعنى: كسى را نزد اين شخص نعمتى نيست كه براى مقابله با آن چيزى عطا كند،

لكن فقط براى طلب رضاى خدا عطا مى كند، على هذا «تجزى» تقديرش «تجزى به» است و ضمير آن به «عطاء» راجع است، «الا» استثناء منقطع و به معنى «لكن» مى باشد، «الاعلى» وصف «ربه» است، رب والا مقام.

وَ لَسَوْفَ يَرْضى يعنى: چنين شخصى به زودى از طرف خدا پاداش داده مى شود به طورى كه راضى و خوشنود شود.

روز جمعه بيست و پنجم جمادى الاولى هزار و چهار صد و سه مطابق 12 اسفند ماه 1361 تفسير سوره مباركه به پايان رسيد و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 258

كه اين اقوال از اهل بيت عليه السّلام نقل نشده است، فقط در اين زمينه يك روايت ضعيف از حضرت باقر عليه السّلام هست كه خواهد آمد.

ابن عباس گويد: پانزده روز وحى از آن حضرت قطع گرديد، مشركان گفتند: خدايش محمّد را ترك كرده و دشمن داشته است، و گر نه وحى قطع نمى شد سوره در جواب آنها نازل گرديد.

ابن جريح گويد: فقط دوازده روز وحى قطع گرديد، مقاتل چهل روز گفته است، اقوال ديگر نظير اينها است.

در تفسير برهان از ابى الجارود از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده:

جبرئيل در آمدن به حضور آن حضرت تأخير كرد، اولين سوره يعنى اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ به آن حضرت نازل شد، سپس در آمدن وحى تأخير روى داد.

خديجه (همسر ارجمند آن حضرت) گفت: شايد خدايت تو را رها كرده است كه وحى نمى فرستد، در اين زمينه ما وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَ ما قَلى نازل گرديد. مخفى نماند زياد بن منذر ابى الجارود زيدى مذهب است كه امام باقر عليه السّلام به او لقب سرحوب (شيطان مخصوص) داده بود.

ناگفته نماند: آيه ما وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَ ما قَلى نشان مى دهد كه جريانى در كار بوده و سبب نزول اين سوره گشته است ولى قطع وحى را نمى شود باور كرد، از آيه وَ لَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْأُولى و ما بعد آن مى شود احتمال داد كه وسائل مادى علّت نزول بوده است، يعنى آن حضرت از لحاظ مالى وسعت نداشته و مشركان گفته اند: اگر پيامبر است چرا خدا به او ثروت نمى دهد تا زندگى اش روبراه باشد چنان كه در سوره فرقان/ 8 مى خوانيم كه گفتند: أَوْ يُلْقى إِلَيْهِ

كَنْزٌ

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 260

أَوْ تَكُونُ لَهُ جَنَّةٌ يَأْكُلُ مِنْها ... و يا منظور احتمال مشقتهاست كه فكر نكند اين گرفتاريها دليل قهر خداست و اللَّه العالم.

6- مطالب سوره و اينكه «و الضحى و الم نشرح» يك سوره اند بعدا خواهد آمد.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 261

سورة الضحى مكّية و هى إحدى عشرة آية نزلت بعد سورة الفجر

اوى: نازل شدن «اوى منزله و الى منزله: نزل به» ايواء: نازل كردن «آويته ايواء: انزلته» به معنى رحم كردن نيز آمده است منظور از آن ظاهرا پناه دادن باشد، نظير: لَوْ أَنَّ لِي بِكُمْ قُوَّةً أَوْ

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 263

آوِي إِلى رُكْنٍ شَدِيدٍ هود/ 80 و مثل فَآواكُمْ وَ أَيَّدَكُمْ بِنَصْرِهِ انفال/ 26، خدا آن حضرت را در منزل ابو طالب پناه داد.

عائل: عيل (بفتح- ع): فقر. «عال يعيل عيلا: افتقر» عائل:

فقير.

تقهر: قهر: غلبه كردن. ذليل كردن، منظور از «لا تقهر» ظاهرا غلبه در خوردن مال يتيم و در مظلوم كردن او است.

تنهر: نهر: (بر وزن عقل) راندن، زجر كردن، راغب شدت را در آن قيد كرده است «نهر السائل: زجره» طبرسى فرموده: آن راندن سائل است با صيحه.

انسان يك تعادل روحى و تشخيص مسير نشان مى دهد كه انسان چه جور بايد زندگى كند و اين راه را چطور برود.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 264

1- 4- وَ الضُّحى وَ اللَّيْلِ إِذا سَجى ما وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَ ما قَلى وَ لَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْأُولى قيد «سجى» حاكى از استقرار از ظلمت است تا مقابل باشد با ضحى كه گسترش شعاع خورشيد است، ما وَدَّعَكَ ... جواب قسم است وَ لَلْآخِرَةُ ...

نشان مى دهد كه تحمل رنج در دنيا مهم نيست، نبايد در دنيا به فكر راحتى باشى پاداش آن سرا براى تو از اين دنيا بهتر است يعنى با آنكه خدايت در دنيا دشمنت نداشته است، آخرتت بهتر از اين است.

5- وَ لَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى

تكميل آيه سابق است به قرينه آيه سابق اين اعطاء در روز قيامت خواهد بود و شايد مراد آن باشد كه گرچه آخرت براى تو بهتر است ولى در دنيا نيز به قدرى پاداش داده خواهى شد كه راضى باشى، در اين صورت گسترش دين مراد است. و اگر منظور آخرت باشد تطبيق مى شود به بهشت و شفاعت و امثال آن كه در نكته ها خواهد آمد.

در تفسير برهان از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده:

«يعطيك من الجنة حتى ترضى».

6- 8- أَ لَمْ يَجِدْكَ يَتِيماً فَآوى وَ وَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدى وَ وَجَدَكَ عائِلًا فَأَغْنى

اين آيات تعليل وَ لَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ ... است يعنى خدا پاداش رسالت را به تو مى دهد تا خودت راضى گردى به دليل اينكه در گذشته نيز داده است.

در اين آيات سه مطلب ياد آورى شده است:

اول: آن حضرت يتيم شد، ولى خدا به وسيله

جدش عبد المطلب و عمويش ابو طالب رضوان اللَّه عليهما آن حضرت را كفايت فرمود و نگذاشت ضايع شود در اينجا مطلبى هست كه در نكته ها خواهد آمد.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 265

دوم: آن حضرت ضال بود خدا هدايتش كرد، منظور از ضلالت در آيه بى نقشه بودن است يعنى پيش از نبوت نقشه اى و راهى در پيش نداشتى، نظير ما كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتابُ وَ لَا الْإِيمانُ ... شورى/ 52، تِلْكَ مِنْ أَنْباءِ الْغَيْبِ نُوحِيها إِلَيْكَ ما كُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ هذا هود/ 49 نظير اين كلمه درباره موسى عليه السّلام نيز آمده است كه به فرعون گفت: فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّينَ فَفَرَرْتُ مِنْكُمْ لَمَّا خِفْتُكُمْ فَوَهَبَ لِي رَبِّي حُكْماً وَ جَعَلَنِي مِنَ الْمُرْسَلِينَ شعراء/ 20 و 21.

سوم: اينكه آن حضرت بعد از ازدواج با خديجه كبرى عليها السّلام از لحاظ مالى فكرش راحت شد كه آن زن موحد ثروت خويش را در اختيار آن حضرت گذاشت چنان كه گفته اند و اللَّه العالم.

9- 11- فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلا تَقْهَرْ وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ

نتيجه گيرى است از آيات گذشته. يعنى حالا كه انكسار و فشار يتيم بودن را ديده اى يتيمان را ذليل و مقهور مكن. خودت كه نادار بوده اى خدا بى نيازت كرده سائل را زجر و طرد مكن و خدا كه به تو نعمت داده آن را با اظهار كردن شكر كن و مستور نگردان، تحديث نعمت اظهار آنست قولا و عملا. روايت شده:

خدا دوست دارد نعمتى را كه به انسان داده است آثار آن در انسان ديده شود.

بايد نعمتهاى فردى و اجتماعى خدا را

به همديگر ذكر كنيم چنان كه خدا در قرآن نعمتهاى خويش را براى ما بارها ياد آورى فرموده است.

مردى به نام عمرو بن ابى نصر گويد: مردى از اهل بصره به من گفت على بن الحسين عليه السّلام و عبد اللَّه بن عمر را ديدم خانه خدا را طواف مى كردند از پسر عمر از أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ سؤال كردم گفت: خدا امر كرده آنچه به او نعمت داده به مردم حكايت كند، بعد از على بن الحسين پرسيدم فرمود:

«امره ان يحدث بما انعم اللَّه عليه من دينه» (تفسير برهان).

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 266

و استبصار فى مسوده است: اين دو سوره نزد آل محمّد صلّى اللَّه عليه و آله يك سوره است «هاتين السورتين سورة واحدة عند آل محمّد صلّى اللَّه عليه و آله».

5- محقق رحمه اللَّه در شرايع فرموده: «روى اصحابنا ان الضحى و الم نشرح سورة واحدة و كذا الفيل و لايلاف» سيد در عروه فرموده است اگر كسى اين دو را در نماز بخواند بايد بسم اللَّه را نيز بخواند.

مرحوم طبرسى فرموده: علّت يك سوره بودن مربوط بودن آنها به يكديگر است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 267

ناگفته نماند: بعضى از اهل سنت نيز چنين فتوى داده اند بدليل آنكه روايت شده: در مصحف ابى بن كعب ميان اين دو سوره بسم اللَّه نوشته نشده است.

روايات ديگرى در تهذيب و غيره بر خلاف روايات گذشته نقل شده كه مى رساند: يكى از آن دو نيز در نماز كفايت مى كند لازم است بگوئيم آنها چهار سوره مستقل هستند النهايه اهل بيت عليهم السّلام فرموده اند كه در نماز به جاى يك سوره دو سوره خوانده شود. صحيحه ابن ابى عمير در تهذيب باب كيفيت الصلاة حديث (265) چنين است.

«احمد بن محمّد عن ابن ابى عمير عن بعض اصحابنا عن زيد الشحام قال: صلّى بنا ابو عبد اللَّه عليه السّلام فقرء فى الاولى و الضحى و فى الثانية الم نشرح لك صدرك».

و لسوف يعطيك ربك فترضى: در رابطه با آيه شريفه و تطبيق آن بر شفاعت رواياتى نقل شده بهتر است به بعضى از آنها اشاره شود.

1- در تفسير ابن كثير از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل شده: ما خانواده اى هستيم كه خدا براى ما آخرت را بر

دنيا برگزيده است:

«انا اهل بيت اختار اللَّه لنا الاخرة على الدنيا و لسوف يعطيك ربك فترضى».

2- در الميزان از در منثور نقل شده كه حرب بن شريح مى گويد به ابى جعفر محمّد بن على بن الحسين (امام باقر عليه السّلام) گفتم: شفاعت رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله كه اهل عراق در بين خود حكايت مى كنند حق است؟ فرمود آرى و اللَّه. عمويم محمّد حنفيه از على از رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله به من حديث گفت كه آن حضرت فرمود:

شفاعت مى كنم براى امت خويش تا خدايم ندا كند: آيا راضى شدى اى محمّد؟ گويم:

بلى يا رب راضى شدم.

آن گاه آن حضرت رو كرد به من و فرمود: اى اهل عراق شما مى گوئيد

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 268

اميدوار كننده ترين آيه در كتاب خدا اين آيه است:

يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً

گفتم: آرى ما چنين مى گوئيم. فرمود: همه ما اهل بيت مى گوئيم: اميدوار كننده ترين آيه در كتاب خدا وَ لَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى است كه آن شفاعت مى باشد.

3- طبرسى رحمه اللَّه در مجمع نقل فرمود: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله داخل خانه فاطمه شد. فاطمه لباسى به تن داشت از پلاسى كه جهاز شتر مى دوزند، او با دستاس گندم را آرد مى كرد و به بچه اش شير مى داد، از ديدن اين منظره اشك در چشمان حضرت حلقه زد و فرمود: دخترم تلخى زود گذر دنيا را در مقابل شيرينى آخرت تحمل كن خدا بر من نازل فرموده: وَ لَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى اين روايت حاكى است كه «يعطيك» راجع به نعمتهاى بهشتى

است.

4- ايضا در همانجا از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده:

«قال الصادق عليه السّلام رضا جدى ان لا يبقى فى النار موحد».

مرگ پدر رسول خدا (ص): علامه طباطبائى در الميزان ذيل آيه أَ لَمْ يَجِدْكَ يَتِيماً فَآوى مى نويسد: عبد اللَّه پدر رسول خدا در وقتى از دنيا رفت كه آن حضرت در شكم مادرش بود.

ناگفته نماند: اين مطلب عقيده اهل سنت است، ولى به عقيده شيعه، آن حضرت از مادر متولد گرديد و دو ماهه بود كه پدرش عبد اللَّه از دنيا رفت.

مرحوم كلينى در كافى باب مولد النبى فرموده: «و توفى ابوه عبد اللَّه بن عبد المطلب بالمدينه عند اخواله و هو ابن شهرين» يعنى پدرش عبد اللَّه در مدينه نزد دايى هاى خويش از دنيا رفت در حالى كه آن حضرت دو ماهه بود.

يعقوبى در تاريخ خود جلد 2 باب مولد رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله مى نويسد: عبد اللَّه پدر آن حضرت بنا بر روايت امام صادق عليه السّلام در دو ماهگى آن حضرت وفات يافت، بعضى گويند: وفات عبد اللَّه پيش از ولادت آن حضرت بود ولى اين صحيح نيست

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 269

زيرا شيعه اجماع دارند كه وفات عبد اللَّه بعد از تولد آن حضرت بوده است ديگران گفته اند كه عبد اللَّه بعد از يك سال از ولادت آن حضرت وفات يافت.

نگارنده گويد: طبرسى رحمه اللَّه در ذيل أَ لَمْ يَجِدْكَ يَتِيماً فَآوى فرموده:

آن حضرت دو ساله بود كه پدرش عبد اللَّه از دنيا رفت.

روز جمعه سوم جمادى الثانية هزار و چهار صد و سه مصادف با وفات حضرت فاطمه سلام اللَّه عليها مطابق 27 اسفند ماه 1361،

تفسير سوره ضحى به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 270

تفسير احسن الحديث ج 12 304

با سختى آسانيى هست.

7- چون از كارى فارغ شدى در كارى ديگر زحمت بكش.

8- و به پروردگارت رغبت كن.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 272

سختيها انسان را مى سازد و در جهت مطلوب پيش مى راند آيه حاكى است كه آسانى توأم با سختى است نه اينكه آسانى بعد از سختى به وجود مى آيد.

ديگرى: ادامه تلاش و تحمل سختيهاست كه بايد پيوسته به تلاش در زندگى ادامه داد و مقصود را پيش برد.

1- 4- أَ لَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ. وَ وَضَعْنا عَنْكَ وِزْرَكَ. الَّذِي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ. وَ رَفَعْنا لَكَ ذِكْرَكَ

منظور از شرح صدر آن است خداوند به او توانايى داد تا آمدن وحى، ناراحتيهاى تبليغ رسالت و اذيتهاى مردم را تحمل نمايد، اين همان است كه موسى عليه السّلام از خدا مى خواهد: رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي طه/ 25.

وَ وَضَعْنا عَنْكَ وِزْرَكَ عطف است بر أَ لَمْ نَشْرَحْ كه تقدير آن «قد شرحنا لك صدرك» است، برداشتن سنگينى نتيجه شرح صدر است يعنى با دادن سعه صدر بار سنگين رسالت را بر تو سبك و آسان كرديم چنان كه يَسِّرْ لِي أَمْرِي نتيجه شرح صدر موسى بود.

الَّذِي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ حاكى است كه آن حضرت سنگينى را كاملا احساس مى كرده است آيه وَ رَفَعْنا لَكَ ذِكْرَكَ به اواخر دعوت آن حضرت تطبيق مى شود چنان كه آيات گذشته به اوائل بعثت منطبق است كه آن حضرت بلند آوازه گرديد و آوازه اش به همه جاى عربستان و حتى ايران و مصر و حبشه رسيد. در الميزان و جاهاى ديگر، شهادت بر نبوت را در اذان ها از مصاديق رَفَعْنا لَكَ ذِكْرَكَ

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 274

شمرده اند.

5 و 6- فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً «1».

اين دو آيه تعليل آيات سابق است، يعنى رسيدن به آن توفيق ها از آن

جهت است كه با مشقت سهولت هست، تكرار آيه براى تأكيد و نشان دادن اهميت مطلب است.

ناگفته نماند: آيه نمى گويد: بعد از سختى آسانى هست بلكه با لفظ «مع» مى فهماند كه آسانى با رنج توأم است، از لحظه تحمل سختى، آسانى به تدريج به دست مى آيد. ولى الميزان معيت را به معنى معيت پى در پى بودن گرفته است نه با هم بودن.

7 و 8- فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلى رَبِّكَ فَارْغَبْ

تفريع دو آيه فوق است يعنى: حالا كه شدائد سبب آسانى و توفيق است چون از عملى فارغ شدى در عمل ديگرى زحمت بكش و تلاش كن و به پروردگارت رغبت نما تا در تحمل شدائد براى تو عنايت كند

«عن الصادق عليه السّلام فاذا فرغت من الصلاة المكتوبة فانصب الى ربك في الدعاء و ارغب اليك في المسئلة يعطيك»

اين روايت يكى از مصاديق آيه شريفه است.

يا بعد از فراغ از عبادت امرى معقول بلكه واجب است تا مردم بعد از پيامبر در حيرت و ضلالت واقع نشوند، على هذا صحيح است كه امامت بر تبليغ رسالت يا عبادت مترتب شود، ولى چطور معقول است كه عداوت على عليه السّلام بر تبليغ رسالت يا عبادت مترتب گردد وانگهى كتب اهل سنت پر است از اينكه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله على عليه السّلام را دوست مى داشت و در تمام حياتش فضل او را اظهار مى كرد و از آن حضرت نقل كرده اند كه فرمود: دوستى على ايمان و بغض او كفر است.

بنگريد به اين آدم كه لقب جار اللَّه يافته چطور خدا قلبش را كور كرده تا چنين باطلى و منكرى در اين مقام به قلم آورده است «انها لا تعمى الأبصار و لكن تعمى القلوب التي في الصدور».

روز شنبه چهارم جمادى الثانى سال هزار و چهار صد و سه هجرى مطابق 28/ 12/ 1361 تفسير سوره مباركه الم نشرح به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 276

شك كرد.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 278

سورة التّين مكّية و هى ثمانى آيات نزلت بعد سورة البروج

ظاهرا آماده كردن انسان براى هدايت خداوند و ارتقاء است كه خدا او را در بهترين استعداد و صلاحيت ارتقاء آفريده است و شايد آماده بودن براى صعود و نزول هر دو مراد باشد چنان كه در آيات بعدى است.

اسفل: سفل (بر وزن قفل): پائينى. پستى. سافل: پائين. اسفل: پائين تر.

سافلين: پستها. در قرآن مجيد همه جا اسم تفضيل به جمع محلى بالف و لام اضافه شده است مانند: احكم الحاكمين. ارحم الراحمين.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 280

مگر در اين آيه كه بدون الف و لام آمده است در كشاف گويد:

بعضى آن را «اسفل السافلين» خوانده است.

احكم: حكم: داورى «حكم بينهم: قضى و فصل» احكم الحاكمين:

يعنى عادلترين داوران.

صلّى اللَّه عليه و آله كه استعداد و روح را اوج مى دهند و يا آنها مانند انسان فاسد شدن و صالح شدن دارند يعنى سوگند به انجير و زيتون كه درمان مادى و خوراك هستند، و سوگند به طور سينا و مكه كه محل طلوع ارتقاء الهى مى باشند كه ما انسان را ... و اللَّه العالم.

1- 3- وَ التِّينِ وَ الزَّيْتُونِ وَ طُورِ سِينِينَ وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ

ظاهر آيه آنست كه مراد از تين و زيتون دو ميوه معمولى است. از ابو ذر نقل شده كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرمودند: اگر مى گفتم ميوه اى از بهشت نازل شده

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 281

مى گفتم اين انجير است چون ميوه بهشت بدون هسته است بخوريد آن را ... «1».

قتاده گويد: تين كوهى است كه دمشق بر روى آن بنا نهاده شده و زيتون كوهى كه بيت المقدس بر آنست.

ناگفته نماند: قتادة بن دعامه در سال 117 در وقت دولت بنى اميه فوت كرده است، به نظر مى آيد خواسته است در اين ياوه گويى خدمتى به بنى اميه كند كه دمشق پايتخت آنها بوده است.

عكرمه كه يكى از خوارج و دشمن على بن ابى طالب عليه السّلام بود گفته است:

تين و زيتون دو كوه هستند، علّت اين تسميه آنست كه انجير و زيتون در آن دو كوه بسيار مى رويند ولى در اين صورت لازم بود كه آن دو نكره آيند نه با الف و لام، طور سينين يا سينا همانجايى است كه بر موسى وحى آمد، منظور از الْبَلَدِ الْأَمِينِ سرزمين مكه است چنان كه در بعضى از روايات نيز آمده است در آيات

ديگر مى خوانيم: كه ابراهيم عليه السّلام در دعايش فرموده رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً بقره/ 126، در بعضى از روايات، تين و زيتون و طور سينين به على و حسن و حسين صلوات اللَّه عليهم تفسير شده، كه آن شايد استفاده از قرآن مجيد باشد.

4 و 5- لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِينَ

جواب قسم هاست گفتيم كه منظور از احسن تقويم آنست كه خدا انسان را در بهترين استعداد و اعتدال آفريده كه براى صعود و نزول كمال آمادگى را دارد، نظير فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها شمس/ 8، از الطاف بزرگ خدا آنكه انسان مى تواند با ايمان و عمل، اوج گيرد و به سعادت ابدى برسد. و مشمول فَلَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ گردد، ظاهرا در اين آيه شكل ظاهرى و تناسب اندام انسان در

______________________________

(1)

«روى ابو ذر عن النبى (ص) قال فى التين لو قلت ان فاكهة نزلت من الجنة لقلت هذه هى، لان فاكهة الجنة لا عجم لها فكلوها فانها تقطع البواسر و تنفع من النقرس». تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 282

نظر نيست، بلكه نظر به استعداد درونى اوست، «اسفل» منصوب به نزع خافض و تقدير آن «الى اسفل» است منظور از برگردانيدن انسان به پستترين آنست كه انسان در اثر تسلط شيطان و نفس پستتر از هر پست گردد و مقام وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ اسراء/ 70 را از دست بدهد و مشمول: إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُ فرقان/ 44 گردد، اينكه خدا رد را به خود نسبت داده از آنست كه تأثير و تأثر اشياء ناشى از اراده خداست و گرنه انسان خودش باعث چنين بدبختى

مى شود، به نظر مى آيد «سافلين» از خود انسانها باشد يعنى: سافلين از اهل شقاوت و عذاب، به نظر بعضى منظور از اسفل سافلين حالت پيرى و ارذل العمر و امثال آن و يا منظور از آن آتش است ولى اين سخنان بسيار بعيد است.

6- إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ

استثناء است از ضمير «رددناه» كه مطلق انسان باشد، يعنى آنها كه اهل ايمان و عمل صالح هستند به اسفل سافلين بر نمى گردند، أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ به معنى غير مقطوع و ابدى است، آرى آنها راست پاداش دائمى و سعادت ابدى.

7 و 8- فَما يُكَذِّبُكَ بَعْدُ بِالدِّينِ أَ لَيْسَ اللَّهُ بِأَحْكَمِ الْحاكِمِينَ

نتيجه گيرى است از مطلب بالا، يعنى: حالا كه عده اى به اسفل سافلين بر- مى گردند و عده اى اهل آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مى شوند، اين كار، وجود معاد را لازم گرفته است پس چه چيز تو را وادار مى كند كه جزا و معاد را تكذيب كنى، آن گاه در تأكيد اين مطلب فرموده: آيا خدا بالاترين داوران نيست.

حالا كه خدا از هر قاضى بهتر و بالاتر حكم مى كند و ميان نيكوكار و بدكار فرق مى گذارد لا بد معادى در كار است، معقول نيست به نيكوكاران پاداش داده نشود و به بد كاران كيفر.

اين مطلب در آخر سوره حجر در وجوه اثبات معاد نقل گرديد، و اگر

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 283

با آمدن معاد ميان اين دو گروه حكم نشود منافى عدالت خواهد بود، اين مطلب در آيات: أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ ص/ 28 و: أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ

كَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْياهُمْ وَ مَماتُهُمْ ساءَ ما يَحْكُمُونَ جاثيه/ 21 نيز آمده است.

خطاب فَما يُكَذِّبُكَ بَعْدُ بِالدِّينِ راجع به انسان است.

در شب سه شنبه هفتم جمادى الثانية سال هزار و چهار صد و سه مطابق 1/ 1/ 62 تفسير سوره تين به انجام رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 284

تا لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِيَةِ را يك آيه شمرده اند.

به نقل تفسير خازن: اين سوره داراى نود و دو كلمه و دويست و هشتاد حرف است.

3- نامگذارى آن به سوره «علق» ظاهرا به علّت وقوع اين كلمه در اول آنست، در روايات اهل بيت عليهم السّلام سوره «اقرء باسم ربك» ناميده شده است.

4- در زمينه نزول سوره مباركه در تفاسير اهل سنت نقل شده: كه بعد از آمدن وحى، رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله خديجه را از آن، با خبر كرد، هر دو پيش «ورقه» پسر عموى خديجه آمدند، ورقه بعد از گفتگو با آن حضرت گفت: ناراحت مباش اين نبوت است.

ناگفته نماند: اين مطلب از اهل بيت عليهم السّلام نقل نشده است و بايد آن را تكذيب كرد كه متضمن شك آن حضرت در نبوت خويش است.

در الميزان بعد از اشكال در نقل بالا، فرموده است: حق آنست كه وحى نبوت و رسالت ملازم با يقين رسول به رسالتش و نبى به نبوتش از جانب خداست چنان كه از اهل بيت عليهم السّلام نقل شده است.

5- به هر حال رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله در سال چهلم از سن مباركش در كوه «حراء» بودند كه در بيست و هفتم ماه رجب اولين بار جبرئيل نازل گرديد و اين سوره را براى آن حضرت آورد و رسالت او را به وى اعلام كرد «1».

______________________________

(1) عجيب است كه آقاى طالقانى در تفسير پرتوى از قرآن مى نويسد: «بنا بر مشهور در شب يا روز هفدهم رمضان نداى «اقرء» به آن حضرت آمد. با آنكه شيعه اجماع دارد كه بعثت آن حضرت در بيست و هفت رجب

بوده است، آنچه ايشان گفته است قول اهل سنت مى باشد.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 286

سورة العلق مكّية و هى اوّل ما نزل من القران و اياتها تسعه عشر

او مى گيريم.

16- پيشانيى كه دروغگو و خطا كار است.

17- پس (بيارى) بخواند اهل مجلس خود را

18- مى خوانيم مأموران آتش را

19- نه، از او اطاعت نكن. سجده كن و به خدا نزديك باش

اين كار دست بر ندارند از پيشانى آنها گرفته به آتش مى افكنيم، اگر يارانى هم براى خود بخوانند اثرى ندارد ما نيز مأموران آتش را مى خوانيم.

معلوم مى شود بعضى از سران شرك آن حضرت و مسلمانان را از خواندن نماز مانع مى شدند كه بعد از تهديد آنها، به رسول خدا فرمان مى دهد كه به حرف چنين كسى گوش مكن، براى: خدايت سجده كن و تقرب جوى.

1- 5- اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ. خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ. عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ

اين پنج آيه با بسم اللَّه ... در همين قالب به آن حضرت نازل گشته و آن امر به اخذ قرآن از جانب خداست يعنى: «اقرء القران مفتتحا باسم ربك» گرچه خود اين كلمه نيز از قرآن است، نظير آنكه شخصى در نامه خود مى نويسد: چون اين نامه را خواندى به مضمون آن عمل كن، گرچه اين كلمات نيز از خود نامه است.

پس امر «اقرء» راجع به همه قرآن است و انتخاب «اقرء» به جاى اخذ

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 290

و مانند آن ظاهرا براى آنست كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله خواندن نمى دانسته است، على هذا در اينجا خواندن براى مردم مطرح نيست بلكه، آن در معناى «خذ القرآن من ربك» است.

رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ شامل خلقت و ربوبيت است يعنى: بخوان قرآن را با شروع به نام پروردگارت كه آفريدن و پرورش از جانب او است، اين همان توحيد كامل است كه انبياء به آن دعوت كرده اند: خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ ما مِنْ شَفِيعٍ إِلَّا مِنْ

بَعْدِ إِذْنِهِ يونس/ 3 «1» خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ گوشه اى از ربوبيت خدا درباره خلقت انسان و تكامل او از علقه به انسان است كه آمدن قرآن را لازم گرفته و گرنه انسان بى هدايت معنى ندارد، در اينجا نظر به مطلق انسان است.

«اقرء» دوم براى تأكيد است يعنى بخوان قرآن را و اخذ بكن قرآن را وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ ... ظاهرا در رابطه با «اقرء» است يعنى خداى تو آن خداى عطا كننده است كه انسان را با قلم تعليم كرده، بالاتر از آن به همه انسانها آنچه را كه نمى دانستند تعليم كرده است، على هذا مى تواند تو را تعليم كند با آنكه خواندن و نوشتن نمى توانى.

پس وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ ... جمله حاليه است، اكرم به معنى عطا كننده تر مى باشد عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ تعميم تعليم انسان از راههاى غير قلم است مانند خَلَقَ الْإِنْسانَ عَلَّمَهُ الْبَيانَ مى دانيم كه بسيارى در دانستنيهاست كه قلم در تعليم آنها به كار نرفته است، به هر حال هر دو تعليم از جانب خداست.

بعضى ها گفته اند «اقرء» دوم راجع به خواندن براى مردم است، يعنى «اقرء القرآن على الناس» ولى آن بسيار بعيد است.

______________________________

(1) مى شود كه اين جمله تعليل «باسم» باشد يعنى سزاست كه با نام خدا افتتاح كنى كه هم آفريننده است و هم تربيت كننده.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 291

مخفى نماند از آيات استفاده مى شود كه تكميل خلقت انسان با تعليم است اگر تعليم و تربيت نباشد خلقت انسان بى فائده خواهد بود.

6- 8- كَلَّا إِنَّ الْإِنْسانَ لَيَطْغى أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى إِنَّ إِلى رَبِّكَ الرُّجْعى

لفظ «كلا» ردع و جواب است به مطلبى كه از آيات سابق فهميده

مى شود يعنى مقتضاى خلقت و ربوبيت و تعليم و كرامت خدا آنست كه انسان او را شكر و بندگى كند لكن انسان طغيان مى كند زيرا كه خود را بى نياز ميداند اما بدان كه بازگشت بسوى پروردگار تو است و از انسان حساب خواهد كشيد.

على هذا «كلا» به معنى (لكن- امّا) است أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى تعليل «ليطغى» و تقدير آن «لان راه» مى باشد، فاعل و مفعول «راه» انسان است، رؤيت در اينجا به معنى ظن و گمان و استغنا، بى نيازى از خدا در اثر ثروت و قدرت مى باشد «1» اين سخن در رابطه با طبع انسان بما هو انسان است قطع نظر از تربيتهاى خارجى.

نظير وَ كانَ الْإِنْسانُ عَجُولًا اسراء/ 11 إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ ابراهيم/ 34.

9- 14- أَ رَأَيْتَ الَّذِي يَنْهى عَبْداً إِذا صَلَّى. أَ رَأَيْتَ إِنْ كانَ عَلَى الْهُدى أَوْ أَمَرَ بِالتَّقْوى أَ رَأَيْتَ إِنْ كَذَّبَ وَ تَوَلَّى أَ لَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ يَرى

اين آيات ذكر بعضى از مصاديق و نمونه هاى طغيان در آيات سابق است، معلوم مى شود كه بعضى از مشركان آن حضرت را از خواندن نماز نهى مى كرده است، گويند: او ابو جهل بود، چنان كه خواهد آمد، «أ رأيت» به معنى «اخبرنى» و استفهام براى تعجب است و تكرار آن تأكيد تعجب مى باشد، آيه أَ لَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ يَرى مربوط به هر سه «أ رأيت» است مفعول دوم «أ رأيت» در هر سه محل محذوف است و مراد از «عبدا» رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله مى باشد، اينك آيات را

______________________________

(1) به نظر راغب اصفهانى استغناء مثل غنى به معنى بى نيازى است، اين مطلب از آيات به وضوح فهميده

مى شود.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 292

يكى يكى مى آوريم أَ رَأَيْتَ الَّذِي يَنْهى عَبْداً إِذا صَلَّى تقدير آن چنين است:

«اخبرنى عن الذى ينهى الرسول اذا صلّى هل يستحق الا العذاب و هو يعلم ان اللَّه يرى» يعنى: بگو به بينم آنكه بنده اى را از نماز خواندن نهى مى كند آيا جز عذاب راهى دارد با آنكه مى داند خدا او را مى بيند.

أَ رَأَيْتَ إِنْ كانَ عَلَى الْهُدى أَوْ أَمَرَ بِالتَّقْوى فاعل «كان»، «عبدا» در آيه بالا است يعنى: بگو به بينم اگر آن بنده نهى شده بر هدايت باشد يا امر به تقوى و توحيد كند آيا اين نهى كننده جز عذاب راهى دارد با آنكه مى داند خدا او را مى بيند؟

أَ رَأَيْتَ إِنْ كَذَّبَ وَ تَوَلَّى يعنى: خبرم بده اگر آن نهى كننده حق را تكذيب كند و از آن رو گردان باشد جز عذاب راهى دارد؟ با آنكه مى داند خدا او را مى بيند، از آيه أَ لَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ يَرى معلوم مى شود كه بت پرستان مكه عقيده داشتند كه خدا از اعمال بندگان با خبر است چنان كه از آيات قرآن و از تاريخ آنها معلوم مى شود، درباره آيات دو مطلب ماند كه در نكته ها خواهد آمد.

15- 18- كَلَّا لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِيَةِ ناصِيَةٍ كاذِبَةٍ خاطِئَةٍ فَلْيَدْعُ نادِيَهُ سَنَدْعُ الزَّبانِيَةَ.

يعنى: مطلب آن طور نيست كه اين نهى كننده مى پندارد كه در كارش مطلق.

العنان باشد، اگر از اين كار دست برندارد حتما از موى پيشانى او گرفته و به آتش مى كشيم، نسبت كذب و خطابه ناصيه مجاز است، اين استعمال مجوز گرفتن از ناصيه است زيرا خطا كار و دروغگو بايد گرفته شود.

فَلْيَدْعُ نادِيَهُ ... براى تعجيز

است و يك نوع زور آزمايى است كه مشرك شكست مى خورد، يعنى در مقابل گرفتن از ناصيه اش ياران خويش را بطلبد، ما نيز مأموران آتش را مى طلبيم آن وقت خواهد ديد كه يارانش كمكى نتوانند كرد.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 293

19- كَلَّا لا تُطِعْهُ وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ

يعنى: نه، به نهى مشرك اطاعت مكن، به خدايت سجده كن و تقرب جوى.

گويى منظور از سجده نماز است، به قرينه يَنْهى عَبْداً إِذا صَلَّى اين آيه يكى از سجده هاى واجب قرآن است كه در «نكته ها» عنقريب توضيح داده خواهد شد.

حضرت رضا عليه السّلام فرموده است: بنده در حال سجده از همه وقت به خدا نزديكتر است، آنست قول خدا وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ (تفسير برهان).

نازل كرد أَ رَأَيْتَ الَّذِي يَنْهى ...

نماز آن حضرت پيش از بعثت: باز در رابطه با آيه أَ رَأَيْتَ الَّذِي يَنْهى عَبْداً إِذا صَلَّى بايد بدانيم بنا بر آنكه از حضرت صادق و حضرت رضا عليهما السّلام نقل شده كه همه سوره به يك بار نازل گرديده است به نظر مى آيد: آن حضرت پيش از آغاز وحى نماز مى خوانده است و ابو جهل به صرف آنكه اين شخص كارى بر خلاف آئين بت پرستى مى كند از آن مانع مى شده است، اين مطلب بعيد نيست

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 294

زيرا آن حضرت پيش از بعثت طبق آئين ابراهيم عليه السّلام عمل مى كرده است، جريان «تحنث» و عبادت آن حضرت در غار «حراء» قهرا توأم با نماز و سجده بوده است النهايه معلوم نشده كه آن نماز و سجده در چه شكلى بوده است «1» بايد در اين زمينه بيشتر تحقق شود، در الغدير ج 3/ 222 از امير المؤمنين عليه السّلام نقل شده فرمود:

پيش از مردم هفت سال (با رسول خدا) نماز خواندم آن وقت سجده مى كرديم ولى ركوع نه، مى دانيم كه آن حضرت در پنج سالگى به خانه رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله رفته است.

سجده هاى واجب در قرآن: در قرآن مجيد مجموعا پانزده آيه سجده است كه شافعى در همه آنها سجده را مستحبّ مى داند و ابو حنيفه در همه آنها به وجوب فتوى داده است. امّا شيعه به پيروى از ائمه اطهار عليهم السّلام فقط در چهار محل از آنها سجده را واجب مى داند كه به محض خواندن يا شنيدن آن سجده واجب است: اول آيه پانزدهم از سوره الم سجده، دوم

آيه سى و هفتم از سوره فصلت، سوم آيه شصت و دوم از سوره النجم، چهارم آيه نوزده از سوره علق، در بقيه كه يازده محل است سجده مستحبّ مى باشد.

در مجمع البيان فرموده:

«روى عبد اللَّه سنان عن ابى عبد اللَّه عليه السّلام قال: العزائم الم تنزيل و حم السجدة و النجم و اقرء باسم ربك و ما عداها في جميع القرآن مسنون و ليس بمفروض».

ناگفته نماند: به نظر ميآيد كه جمله «و ما عداها ...» از روايت نيست و

______________________________

(1) خلاصه: نماز آن حضرت پيش از بعثت نماز فعلى نبوده است كه بعد از بعثت نازل شد، ولى نماز مى خوانده است و چنان كه از على (ع) نقل شده: نماز بدون ركوع بوده است الغدير در اين رابطه بابى منعقد كرده است ج 3/ 221- 224

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 295

كلام طبرسى عليه الرحمة است.

روز جمعه دهم جمادى الثانية هزار و چهار صد و سه هجرى مطابق 15/ 1/ 1362 تفسير سوره علق به پايان رسيد و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 296

و جواب داده شده است. على هذا به نظر مى آيد كه سوره قدر نيز در مكه نازل شده باشد ولى روايتى كه در شأن نزول نقل خواهد شد خلاف آن را مى رساند و اللَّه العالم.

5- در رابطه با شأن نزول سوره دو مطلب نقل شده است يكى خواب آن حضرت در زمينه، حكومت بنى اميه كه در ذيل آيه وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْناكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ اسراء/ 60 گذشت و در بالا خلاصه آن نقل گرديد.

و در روايت امام صادق عليه السّلام در كافى نقل شده: «

و انزل عليه إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ ...» «1»

از اين روايت معلوم مى شود كه سوره مباركه در همين رابطه براى تسليت آن حضرت نازل شده است كه يعنى مدت حكومت بنى اميه هزار ماه است و شب قدر از همه آن بهتر است اين مطلب در روايات اهل سنت نيز آمده است چنان كه در برهان آن را از صحيح ترمذى نقل كرده است.

ديگرى آنكه در تفاسير شيعه و اهل سنت از ابن عباس منقول است و آن اينكه براى رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله حال مردى از بنى اسرائيل را نقل كردند كه سلاح به دست، هزار ماه در راه خدا جنگيده بود، حضرت تعجب كرد و خوش داشت در امتش نيز چنين كسانى بوده باشند، عرض كرد خدايا امت مرا عمر كوتاه و اعمال كم داده اى، خدا براى او ليله قدر را عطا كرد كه آن از هزار ماه بهتر است هزار ماهى كه آن اسرائيلى جنگيد.

ناگفته نماند: شأن نزول همه اش درباره هزار ماه است و فقط لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ

شَهْرٍ با شأن نزول مى سازد، اما خود سوره يك واقعيت بسيار بزرگى را مى رساند كه عقول از تصور آن متحير است.

______________________________

(1) كافى ج 4/ 159 كتاب الصيام باب فى ليلة القدر.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 298

سورة القدر مكّية و هى خمس آيات نزلت بعد سورة عبس

فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ اين آيات مى گويند: قرآن در شب مباركى نازل شده. و در آن هر كار حكيمانه و با مصلحت از همديگر جدا مى شود، ظاهرا مراد

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 300

آنست كه مقدرات و پيشامدهاى انسانها از روى مصلحت و علل و اسباب تعيين مى شود «يفرق» ظهورش در تداوم است يعنى آن شب و اين تفريق ادامه داشته و خواهد داشت چنان كه در «نكته ها» خواهد آمد.

«كل امر» در سوره دخان همان مِنْ كُلِّ أَمْرٍ است كه در اين سوره آمده و ملائكه براى آن نازل مى شوند.

معلوم مى شود كه كارهاى خدا داراى دو مرحله است، مرحله اجمال و مرحله تفصيل و تبيين، مرحله تفصيل در شب قدر بوده و خواهد بود، نزول قرآن نيز يكى از مصاديق فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ است.

از حضرت باقر عليه السّلام نقل شده:

«يقدر في ليلة القدر كل شى ء يكون في تلك السنة الى مثلها من قابل، خير و شر و طاعة و معصيته و مولود و اجل و رزق فما قدر في تلك السنة و قضى فهو المحتوم و للَّه عز و جل فيه المشية»

«1».

اين آيات از لحاظ مفهوم كاملا معلوم و روشن هستند امّا از لحاظ كيفيت و مصداق خارجى بر ما مجهول و متشابهند و العلم عند اللَّه.

2 و 3- وَ ما أَدْراكَ ما لَيْلَةُ الْقَدْرِ. لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ آيه اول بيان اهميت ليله قدر است. منظور از «الف شهر» تحديد واقعى نيست، مثلا آنجا كه فرموده: إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ توبه/ 80 منظور

آن نيست كه اگر هفتاد و يك بار استغفار كنى خدا مى بخشايد، بلكه منظور آنست كه هر چه استغفار كنى، خدا آنها را نخواهد بخشيد، در اينجا غرض آنست كه شب قدر از هزاران شب بهتر است.

ناگفته نماند: علّت بهتر بودن آن به مناسبت تعيين سرنوشتها در آنست و گرنه هرج و مرج مى شد چنان كه بهتر بودن بيست و هفت رجب به علّت بعثت آن حضرت و بهتر بودن سيزده رجب به علّت ولادت على عليه السّلام است.

______________________________

(1) كافى كتاب الصيام باب فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ ج 4/ 157.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 301

در مجمع البيان عبادت آن را بهتر از عبادت هزار ماه گفته است.

در الميزان فرموده: به قول مفسران خير بودن از جهت عبادت است و آن با غرض قرآن مناسب است كه مى خواهد بندگان به خدا مقرب شوند، پس احياء آن شب با عبادت بهتر است از عبادت هزار ماه.

ناگفته نماند: نظر به لفظ آيه، اين سخن بعيد به نظر مى آيد گرچه عبادت در آن شب افضل است ولى قرآن مجيد «الف شهر» را در مجسم كردن منزلت آن شب بيان مى كند.

در كافى از سعيد سمان نقل شده كه از حضرت صادق عليه السّلام پرسيد: ليلة قدر چطور از هزار ماه بهتر است؟ فرمود:

«العمل فيها خير من الف شهر ليس فيها ليلة القدر»

و نيز از حضرت باقر عليه السّلام در جواب زراره و محمّد بن مسلم چنين نقل شده است «1» على هذا به نظر مى آيد كه شب قدر از دو جهت از هزار ماه بهتر است يكى خود شب از لحاظ تعيين سرنوشتها، ديگرى عمل صالح در آن شب، و نزول

قرآن نيز بر آن افزوده است.

4- تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ.

يعنى: «من اجل كل امر» نزول ملائكه براى تمشيت كارها عبارت اخراى فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ است كه از سوره دخان نقل شد، آيه از متشابهات است كه وقوع خارجى آن درست درك نمى شود، چطور نازل مى شوند؟ به كجا نازل مى شوند؟ كل امر كدام است؟ چطور تمشيت مى دهند؟ خدا بهتر مى داند، اين آيه و آيه بعدى تفسير ليلة القدر است، راجع به روح رجوع شود به سوره اسرى/ 85 و آخر سوره نبأ.

از روايات معصومين عليهم السّلام معلوم مى شود كه ملائكه كارهاى شب قدر را به خدمت رسول خدا و ائمه هدى صلوات اللَّه عليهم مى رسانند در كافى ضمن روايتى

______________________________

(1) كافى كتاب صيام باب فى ليلة القدر.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 302

از حضرت باقر عليه السّلام نقل شده:

«... انما يأتى بالامر من اللَّه تعالى في ليالى القدر الى النبى و الى الاوصياء افعل كذا و كذا»

و در روايتى از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده كه على عليه السّلام به ابن عباس فرمود: شب قدر در هر سال است و در آن، كار يك سال نازل مى شود، براى آنكار بعد از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نمايندگانى هست، گفتم:

آنها كدام هستند؟ فرمود: من و يازده فرزندم از صلب من همه امامان محدثند «1» 5- سَلامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ.

در صحيفه سجاديه در دعاى چهل و چهار در خصوص شب قدر آمده:

«...

سلام دائم البركة الى طلوع الفجر على من يشاء من عباده بما احكم من قضائه».

ناگفته نماند: لفظ سلام بر خود «ليله» حمل شده است ولى از

كلام صحيفه معلوم مى شود كه اين سلام مخصوص بعضى از بندگان است (توجيه آن در پائين خواهد آمد).

در الميزان فرموده: «سلام هى» اشاره است بعنايت الهى كه به بندگانى كه به خدا روى آورده اند شامل مى شود ...

در بعضى از روايات كافى آمده كه ملائكه به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله سلام مى كنند در مجمع البيان بطور «قيل» نقل شده كه ملائكه به هر مؤمن كه مرور كنند در آن شب سلام مى كنند.

ناگفته نماند: قطع نظر از آنچه از حضرت سجاد صلوات اللَّه عليه نقل شد به نظر مى آيد كه اين جمله در رابطه با لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ باشد كه در سوره دخان آمده است يعنى: شب قدر مبارك است، عنايت است، رحمت است، سلامت است تا طلوع فجر، زيرا شب تقدير و شب تعيين پيشامدها و مقدرات است كه همه از

______________________________

(1) اصول كافى كتاب الحجة باب فى شأن انا انزلناه فى ليلة القدر و نيز در همان باب از امام باقر عليه السّلام نقل شده:

«انه لينزل فى ليلة القدر الى ولى الامر تفسير الامور سنة سنة» تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 303

روى حكمت تعيين مى گردند پس آن يكپارچه سلامت و عنايت است و اگر مقدرات نبود عالم به هرج و مرج مى رفت، گرچه آن مقدرات نسبت به بعضى شوم و ذلت بار است ولى در كل، عنايت و مبارك است از نظر آنكه بگوئيم زندان و دادگسترى در كل مملكت، لازم و ضرورى و مبارك است گرچه نسبت به اشقيا شوم و ناپسنديده باشد، اگر در اين گفته دقت شود حقيقت كلام امام سجاد عليه السّلام روشن خواهد شد.

آيه فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ كه گذشت معلوم مى شود، شب قدر هميشه خواهد بود و استمرار دارد، زيرا ظهور «يفرق» كه فعل مضارع مى باشد در استمرار است.

روايات اهل بيت عليهم السّلام آن را تأييد مى كند در كافى از حمران نقل شده كه از حضرت باقر عليه السّلام از إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ پرسيد، حضرت فرموده:

«نعم ليلة القدر و هى في كل سنة في شهر رمضان في العشر الاواخر ...»

«1».

داود بن فرقد گويد: يعقوب گفت: شنيدم مردى از حضرت صادق عليه السّلام پرسيد بفرمائيد: شب قدر در گذشته بوده يا در هر سال خواهد بود؟ امام فرمود:

«لو رفعت ليلة القدر لرفع القرآن»

«2».

در روايت ديگرى از امام پنجم عليه السّلام آمده:

«... و لقد قضى ان يكون في كل سنة ليلة يهبط فيها بتفسير الامور الى مثلها من السنة»

«3».

شب قدر ظاهرا شب بيست سوم رمضان است: حسان بن هران از امام صادق مى پرسد: شب قدر كدام است؟ مى فرمايد آن را در شب بيست و يكم يا در شب بيست و سوم جستجو كن:

«فقال التمسها (في) ليلة احدى

______________________________

(1، 2) فروغ كافى كتاب صوم باب فى ليلة القدر.

(3) اصول كافى باب كتاب الحجة باب فى شأن انا انزلناه ... تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 304

و عشرين او ليلة ثلاث و عشرين»

«1» از اين روايت معلوم مى شود كه شب بيست و يك يا شب بيست و سوم است، از زراره نقل شده كه حضرت صادق فرمودند: تقدير در شب نوزده، محكم كردن در شب بيست و يك و امضاء در شب بيست و سوّم است

«قال ابو عبد اللَّه عليه السّلام: التقدير في ليلة تسع عشرة و الإبرام

في ليلة احدى و عشرين و الامضاء في ليلة ثلاث و عشرين (كافى كتاب الصوم).

صدوق عليه الرحمة در فقيه كتاب صوم باب 33 روايت عبد اللَّه بن انيس انصارى معروف به «جهنى» را نقل كرده كه به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله گفت: منزل من از مدينه دور است شبى را تعيين كنيد كه در آن به مدينه بيايم، آن حضرت شب بيست و سوم را معين كرد كه معروف به «شب جهنى» شد، از اين روايات مى شود اطمينان پيدا كرده كه شب قدر شب بيست و سوم است.

روز شنبه نهم رجب هزار و چهار صد و سه مطابق 3/ 2/ 1362 وقت ظهر تفسير سوره قدر به پايان رسيد و الحمد للَّه و هو خير ختام

______________________________

(1) فروع كافى ج 4/ 156 كتاب الصوم باب ليلة القدر.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 305

تفسير احسن الحديث ج 12 335

و طبق سنت الهى هدايتشان كردند ولى آنها بعد از آمدن بينه اختلاف كردند، تقصير از آنها بود نه از سنت الهى. آن گاه در آخر سوره، عاقبت كار آنان كه از سنت الهى اطاعت كرده يا نكرده اند بيان شده است به نظر بعضى منظور آنست كه: مردم از شرك و كفر منفك نبودند مگر آنكه رسول خدا بيايد و آنها را منفك كند، متعلق «منفكين» در اين نظر غير از نظر فوق است. «1»

______________________________

(1) از الميزان.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 307

اختلاف نكردند مگر پس از آنكه براى آنها دليل آشكار آمد.

5- مأمور نشده اند مگر آنكه خدا را بندگى كنند، عبادت را مخصوص او كنند، موحد باشند، نماز را پيوسته بخوانند و زكاة را بدهند، دين استوار همين است.

6- آنان كه كافر هستند از اهل كتاب و مشركان در آتش جهنم مى باشند، در آن مخلد خواهند بود آنها بدترين خلق هستند.

7- كسانى كه ايمان آورده و اعمال شايسته كرده اند، آنها بهترين خلقند.

8- پاداش آنها نزد خدايشان بهشتهاى جاويدان است كه نهرها از زير آنها روان است در آنها مخلد مى باشند، خدا از آنها خوشنود و آنها از خدا خوشنود هستند، آن براى كسى است كه از پروردگارش بترسد.

از سنت هدايت دست بردارد.

«من» در جمله مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ اگر براى بيان باشد هيچ و اگر به معناى بعضيت باشد، مراد آن گروهى از اهل كتاب است كه هنوز ايمان نياورده بودند، رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله در آن روز با دو گروه اهل كتاب و بت پرستان روبرو بود.

غرض از «البينة» رسول خداست چنان كه خواهد آمد.

2 و 3- رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ يَتْلُوا صُحُفاً مُطَهَّرَةً فِيها كُتُبٌ قَيِّمَةٌ.

«رسول» بيان «بينه» در آيه سابق است مراد از صحف اجزاء قرآن

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 310

مجيد و از مطهرة، پاك بودن از باطل و شرك و دس شياطين است چنان كه در آيات فِي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ، مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ عبس/ 14 مشروحا گفته شد در بسيارى از آيات به گفته هاى پيامبران صحف اطلاق شده است، نظير: صُحُفِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى و اعلى/ 19 أَ وَ لَمْ تَأْتِهِمْ بَيِّنَةُ ما فِي الصُّحُفِ الْأُولى طه/ 133.

مراد از «كتب» نوشته و احكام و اعتقادات است. يعنى در آن صحف، احكام و اعتقاديات راست و صحيح ثبت است لفظ «قيمة» قرينه است كه مراد احكام و اعتقادات مى باشد.

4- وَ ما تَفَرَّقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّنَةُ.

اين آيه شايد در بيان آنست كه: اختلاف اهل كتاب پيش از آمدن قرآن، تقصير خودشان است و گرنه، بينه و پيامبر براى آنها نيز آمد ولى اهميت نداده و اختلاف كردند، به عبارت ديگر: آنها قبل از اسلام نيز از سنت الهى منفك نبوده اند.

در آيات ديگر اختلاف آنها پيش از اسلام چنين آمده است: مَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ ... بقره/ 212

وَ لَمَّا جاءَ عِيسى بِالْبَيِّناتِ قالَ قَدْ جِئْتُكُمْ بِالْحِكْمَةِ ... فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَيْنِهِمْ ... زخرف/ 65.

5- وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفاءَ وَ يُقِيمُوا الصَّلاةَ وَ يُؤْتُوا الزَّكاةَ وَ ذلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ.

اين آيه در رابطه با آنست كه: سنت الهى ضامن اصلاح جامعه و قابل فهم و قبول است بايد آن را بپذيرند و انكار نكنند، آن عبارت از بندگى و طاعت خدا است.

مخلصين و حنفاء حال است از فاعل «ليعبدوا» يعنى عبادت كنند خدا را در حالى كه عبادت را براى او خالص و مخصوص كرده اند و در حالى كه موحد هستند صلاة و زكاة به علت اهميت ذكر شده اند و گرنه لِيَعْبُدُوا اللَّهَ شامل

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 311

آنهاست. سپس فرموده: دين راست و استوار همين است نظير وَ أَنِ اعْبُدُونِي هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ يس/ 61.

ناگفته نماند: اقامه نماز پيوسته خواندن و ادامه آنست: در اقرب الموارد گويد: «اقام الشي ء: ادامه» على هذا در اقامه معناى تداوم در نظر است.

6- إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ وَ الْمُشْرِكِينَ فِي نارِ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها أُولئِكَ هُمْ شَرُّ الْبَرِيَّةِ.

معنى آيه ظاهر است، اين عذاب نتيجه كفر و بى اعتنا بودن به سنت الهى است، كفار خواه از اهل كتاب باشند يا مشركان، بدترين خلق خدا هستند.

7- إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ آرى بهترين خلق اللَّه كسانى مى باشند كه از لحاظ باطن مؤمن و موحد هستند و از لحاظ ظاهر، نيكوكار مى باشند.

در مجمع البيان از مقاتل و ضحاك و ابن عباس نقل كرده هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ درباره على بن ابى طالب و اهل بيت او عليهم

السّلام نازل گرديد، در اين زمينه روايات شيعه و اهل سنت زياد است براى نمونه به تفسير برهان و در منثور و غيره رجوع شود براى نمونه به دو روايت اكتفاء مى كنيم.

1- در تفسير برهان از خطيب خوارزمى از جابر بن عبد اللَّه نقل شده:

چون اين آيه نازل شد

«قال النبى صلّى اللَّه عليه و آله على خير البرية»

در ذيل روايت آمده:

(اين جريان به قدرى شهرت يافته بود) كه اصحاب آن حضرت وقتى كه على عليه السّلام را مى ديدند مى گفتند: «جاء خير البرية»: بهترين خلق آمد.

2- ابن حجر در صواعق محرقه خود ضمن نقل آياتى كه در شأن اهل بيت عليهم السّلام نازل شده ذيل آيه يازدهم إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ از ابن عباس نقل كرده: چون اين آيه نازل شده رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: به على عليه السّلام

«و انت و شيعتك تأتى انت و شيعتك يوم القيامة راضين

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 312

مرضين ...».

8- جَزاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها أَبَداً رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ منظور از جنات عدن بهشتهاى دائمى است لفظ «خالدين ... ابدا» براى تأكيد خلود است، وصف انهار بهشتى در سوره محمّد گذشت ذلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ يك قاعده كلى است، خشيت از خدا سبب تقوى و اعمال صالحه و آن سبت جنات الخلود در پيشگاه خداست.

روز جمعه پانزدهم رجب هزار و چهار صد و سه مطابق 9/ 2/ 1362 تفسير سوره بينه به پايان رسيد و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص:

313

سوره مباركه احتمال مكى و مدنى بودن هر دو را دارد، گرچه اكثرا آن را مدنى گفته اند، مؤلف نيز مدنى بودن را اختيار كرده است.

5- درست معلوم نيست چه عللى نزول سوره را سبب شده است ولى قهرا علتى داشته است كه خداوند اينهمه حقائق و واقعيات را در اين سوره به ظاهر كوچك و در واقع بزرگ، بيان داشته است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 315

سورة الزّلزال مدنية و هى ثمانى آيات نزلت بعد سورة النساء

«صدر عن المكان» يعنى از آنجا برگشت (قاموس قرآن).

اشتاتا: شتيت: پراكنده. جمع آن اشتات است شت نيز به معنى پراكنده و جمع آن شتى است.

يروا: اين كلمه مشهور به ضم ياء است. در كشاف نقل شده كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله آن را بفتح ياء خوانده و آن، در هر حال به معنى ديدن است.

مثقال: وزن و چيزى كه با آن وزن مى كنند (سنگ) راغب گويد:

«مثقال الشي ء: وزنه»، مِثْقالَ ذَرَّةٍ هم سنگ ذره.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 317

ذرة: مورچه ريز و دانه غبار. در نهج البلاغه خطبه 163 فرموده:

«سبحان من أدمج قوائم الذرة و الهمجه» يعنى منزه است خدايى كه دستها و پاهاى مورچه ريز و مگس ريز را در جاى خود قرار دارد.

الْأَرْضُ مُدَّتْ وَ أَلْقَتْ ما فِيها وَ تَخَلَّتْ انشقاق/ 4 است و يا نظير آيه: يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعاً معارج/ 43 مى باشد.

3- وَ قالَ الْإِنْسانُ ما لَها.

اين آيه نشان مى دهد كه بعد از زنده شدن انسانها نيز زلزله ادامه خواهد داشت تا انسان با كمال تعجب و دهشت بگويد: چه شده بر زمين چرا اين طور مى لرزد؟!

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 318

4 و 5- يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحى لَها.

آيه مى گويد: زمين روز قيامت اخبار خودش را حكايت خواهد كرد زيرا كه خدا به او چنين دستور داده و تفهيم كرده است، ظهور آيه در آنست كه اين خبر دادن به طور سخن گفتن خواهد بود كه در نكته ها خواهد آمد.

6- يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتاتاً لِيُرَوْا أَعْمالَهُمْ

اهل تفسير «يصدر» را برگشتن معنى كرده و فرموده اند: از محشر بر- مى گردند تا اعمال خويش را به بينند.

در الميزان فرموده: مراد برگشتن مردم است از موقف به منازلشان در در بهشت و جهنم. ولى به نظر مى آيد كه «صدور» به معنى ظهور و خارج شدن از قبرها باشد.

على هذا منظور از «اشتاتا» ظاهرا پراكنده و بى نظم بودن است نظير يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ كَأَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِرٌ قمر/ 7 و نظير: يَوْمَ يَكُونُ النَّاسُ كَالْفَراشِ الْمَبْثُوثِ قارعه/ 4، به نظر بعضى مراد از آن، متمايز شدن اهل بهشت و جهنم از همديگر است، اين سخن در صورتى بهتر است كه مراد از «يصدر» برگشتن باشد.

«ليروا» حاكى است كه اين صدور براى رسيدن به اعمال يا جزاى اعمال است مانند يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ آل عمران/ 30.

7 و

8- فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ

تفريع است بر لِيُرَوْا أَعْمالَهُمْ و تأكيد است بر ديده شدن اعمال، رابطه اين آيات با تجسم اعمال و نيز با حبط اعمال و آمرزيده شدن آنها در نكته ها خواهد آمد.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 319

ان تشهد على كل عبد و امة بما عمل على ظهرها تقول عمل كذا و كذا يوم كذا و كذا».

(2)

مجمع البيان «قال: قال رسول اللَّه (ص) حافظوا على الوضوء و خير اعمالكم الصلاة و تحفظوا من الارض فانها امكم و ليس فيها احد يعمل خيرا او شرا الا و هى مخبرة به».

(3)-

عن النبى (ص) انه لم يرتحل من منزل الا صلّى فيه ركعتين و قال حتى يشهد على بالصلاة (الميزان ج 6/ 337). تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 320

در جاهاى متعدد؟ فرمود: نه بلكه در اينجا و اينجا بخواند زيرا آن محلها روز قيامت براى او شهادت خواهند داد «1».

و در حديث ديگرى از آن حضرت وارد است: نمازها را در جاهاى متعدد از مساجد بخوانيد چون هر بقعه بر نمازگزار روز قيامت گواهى مى دهد «2».

از اينگونه اخبار در كتابها بسيار پيدا مى شود، مثلا زمين از بول انسان ختنه نشده آگاه است و يا از ريختن آب غسلى كه از زنا واجب شده، به خدا پناه مى برد، وانگهى در آخرت همه چيز زنده و داراى حيات خواهد بود حتى آتش و جهنم آن، نظير يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيدٍ ق/ 30 و درباره آتش آمده: إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ سَمِعُوا لَها تَغَيُّظاً وَ زَفِيراً فرقان/ 12 به هر حال زمين يكى از گواهان اعمال است. مانند زمين كربلا و خرمشهر و همه جاى زمين.

تجسم عمل: لفظ لِيُرَوْا أَعْمالَهُمْ و لفظ «يره» در دو محل صريح است در اينكه انسان روز قيامت، اعمال خود را مشاهده خواهد كرد، نه جزاى اعمال خود را اين سخن حاكى از تجسم عمل است،

مسئله تجسم عمل يكى از حقائق قرآن مجيد و روايات اسلامى است، كه نقل حتى بعضى از آنها از حوصله كتاب خارج است. اكنون ثابت شده كه عمل عرض نيست بلكه جوهر است، انسان در هر كار نيك و بد، مقدارى از ماده وجود خويش را به نيرو (انرژى) مبدل كرده و از دست مى دهد همانطور كه نفت در بخارى مبدل بحرارت مى شود، اين نيروها به قدرت خدا در آخرت مبدل به ماده و جسم شده و در صورتهاى نعمت

______________________________

(1)

سئل ابو كهمس ابا عبد اللَّه (ع) يصلى الرجل نوافله فى موضع او يفرقها؟ قال:

لا بل هاهنا و هاهنا فانها تشهد له يوم القيامة (وسائل ج 3/ 472).

(2)

عن الصادق (ع) فى حديث انه قال صلوا من المساجد فى بقاع مختلفة فان كل بقعة تشهد للمصلى عليها يوم القيامة (وسائل ج 3/ 474). تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 321

يا عذاب به انسان تحويل خواهد شد.

رابطه آيات اخير با حبط و توبه: آيات فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ ... صريح است در اينكه انسان تمام اعمال خويش را اعم از نيك و بد خواهد ديد با آنكه مى دانيم در صورت توبه كردن اعمال بد او از بين خواهد رفت و يا مقدارى از اعمال خوب حبط شده و به انسان از آنها چيزى نخواهد رسيد و در جريان حالات دو پسر آدم كه يكى آن ديگرى را كشت خوانديم گناه مقتول به قاتل منتقل مى شود.

در الميزان فرموده: آيات حبط و توبه و انتقال ذنوب بر دو آيه فَمَنْ يَعْمَلْ ...

حكومت دارد. يعنى مراد از اين دو آيه گناهانى است كه آمرزيده نشده و يا به قاتل منتقل نگشته

است و يا اعمال خيرى است كه حبط نشده باشند.

مخفى نماند: احتمال ديگر آنست كه آن اعمال در آخرت ديده شوند ولى ضررى نرسانند و يا فائده اى ندهند، مانند ديدن ساختمانى كه انسان آن را فروخته است و يا ديدن دشمنى كه دسترسى به انسان ندارد و اللَّه العالم.

روز چهار شنبه بيستم رجب هزار و چهار صد و سه مطابق 14/ 2/ 1362 تفسير سوره زلزله به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 322

ج 12، ص: 323

است كه خواندن اين سوره آن حضرت را ياد مى آورد.

4- در شأن نزول سوره در مجمع البيان آمده از امام صادق عليه السّلام در حديث طويلى نقل شده: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله در جنگ «ذات السلاسل» چند نفر از صحابه را در چند نوبت فرستاد كه همه بدون نتيجه برگشتند، آخر على بن ابى طالب عليه السّلام را فرستاد كه بر آنها غالب آمد، علت اين نام آنست كه گروهى از دشمنان مقتول و گروهى اسير شدند، اسيران را با ريسمان به هم بستند گويى در زنجير بسته شده اند.

چون اين سوره نازل گرديد: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله در نماز صبح، آن را خواند، پس از نماز، اصحاب آن حضرت گفتند: ما اين سوره را نشنيده ايم حضرت فرمود:

آرى على بر دشمنان خدا پيروز گشته، جبرئيل امشب به من مژده آورد، چند روز بعد، على عليه السّلام با غنائم و اسيران وارد مدينه شدند اهل بيت عليهم السّلام بر نزول سوره در حق آن حضرت اتفاق دارند رجوع به بحار ج 21/ 66 ببعد.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 324

سورة العاديات مكّية و هى احدى عشر آية نزلت بعد سورة العصر

زنان

2- پس قسم به آتش افروزان با زدن سم ها

3- پس قسم به اسبان حمله كننده در وقت صبح.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 325

4- كه با آن دويدن غبار بزرگى بلند كردند.

5- و با آن دويدن وسط قومى داخل شدند

6- كه انسان به پروردگارش سخت ناسپاس است

7- و انسان بر آن ناسپاسى گواه است

8- و انسان به جهت مال دوستى بخيل است

9- آيا نمى داند كه مسئول است وقتى كه انسانها برانگيخته شوند.

10- و به دست آيد آنچه در سينه هاست.

11- حقا كه پروردگارشان در آن روز به حال آنها آگاه است

پراكنده شدن. اثاره: پراكنده كردن.

«اثرن نفعا»: غبار بلند كردند.

نقعا: نقع: غبار. آن فقط يك بار در قرآن آمده است.

كنود: بسيار ناسپاس. «كند النعمة كنودا: كفرها».

بعثر: باز شد و آشكار شد. راغب احتمال مى دهد كه اين كلمه مركب از بعث و اثير (هر دو به صيغه مجهول) باشد يعنى برانگيخته و پراكنده شد، طبرسى مطلق زير و رو شدن گفته است. جوهرى گويد: «يقال: بعثرت الشي ء: اذا استخرجته و كشفة» على هذا آن در آيه به معنى مكشوف شدن است.

را به صبح برگردانده است، لفظ «صبحا» حاكى است كه حمله در وقت صبح بوده است.

از امام صادق عليه السّلام در تفسير برهان نقل شده كه امير المؤمنين صلوات اللَّه عليه در اول طلوع فجر با اصحاب خود نماز خواند آن گاه بلا فاصله بر كفار حمله برد آنها وقتى متوجه شدند كه زير پاى اسبان اسلام بودند.

6- 8- إِنَّ الْإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَكَنُودٌ وَ إِنَّهُ عَلى ذلِكَ لَشَهِيدٌ وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيْرِ لَشَدِيدٌ.

آيه اول جواب قسمهاست، شهيد مطهرى رحمه اللَّه در ارتباط قسمها با جواب آن، از بعضى نقل مى كند كه از شأن نزول استفاده كرده و گفته اند: قسم به اسبان دونده و ... كه انسان بسيار ناسپاسى است حالا كه پيغمبر آمده به جاى اينكه دعوتش بپذيرند، مى خواهند به مدينه حمله كنند و پيغمبر را از بين ببرند (و اللَّه اعلم).

ظاهر سياق آيات آنست كه ضمير «انه» در هر دو محل راجع به انسان است يعنى: انسان خود بر اين ناسپاسى گواه است اگر از خودش پرسى فطرتش بر اين ناسپاسى گواه خواهد داد و لو به زبان حاضر نباشد.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 328

آيه إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيْرِ لَشَدِيدٌ مى شود گفت كه دليل «كنود» است يعنى دنيا دوستى، غرق بودن در لذات مادى او را ناسپاس كرده است و شايد منظور آن باشد كه يكى از علائم ناسپاسيش آنست كه: بسيار پولدوست است و از آنچه خدا داده است انفاق نمى كند.

آيه را دو جور معنى كرده اند يكى اينكه «شديد» را به معنى بخيل گرفته و گفته اند: انسان به علّت دوست داشتن مال، بخيل است، ديگرى آنكه شديد را جلو انداخته و گفته اند «انه لشديد

لحب الخير» انسان در ثروت دوستى محكم است منظور از «الخير» ثروت دنيا است، آن به معنى «اختيار شده» است انسان ذاتا ثروت را دوست مى دارد، خدا آن را چنين كرده است، پس نه ثروت بد است و نه دوست داشتن آن، بلكه بخيل بودن و افراط در دوستى آن مذموم است.

9- 11- أَ فَلا يَعْلَمُ إِذا بُعْثِرَ ما فِي الْقُبُورِ وَ حُصِّلَ ما فِي الصُّدُورِ إِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ يَوْمَئِذٍ لَخَبِيرٌ.

اين آيه در رابطه با آنست كه كنود بودن و ثروت دوستى مفرط به زيان انسان تمام خواهد شد، به نظر بعضى مفعول «يعلم» محذوف است يعنى «ا فلا يعلم الانسان انه مسئول اذا بعثر ما في القبور» غرض از ما فِي الْقُبُورِ ذرات ابدان است كه به وسيله «بعثر» به انسان تبديل خواهند شد.

حُصِّلَ ما فِي الصُّدُورِ يعنى آنچه در سينه هاست مشخص و از هم جدا شوند، كفر و ايمان، حب و بغض از هم جدا و مورد سؤال قرار مى گيرند نظير:

إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ بقره/ 284 شايد منظور از آن به دست آمدن و آشكار شدن باشد، يعنى آنچه در ضمير انسان نهفته است بيرون ريخته مى شود و آشكار مى گردد و مورد باز خواست قرار مى گيرد، آن گاه در تأكيد اين مطلب فرموده:

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 329

إِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ يَوْمَئِذٍ لَخَبِيرٌ خدا در آن روز به همه اعمال آنها آگاه است و مطابق اعمال آنها پاداش يا كيفر مى دهد.

روز 23 رجب هزار و چهار صد و سه مطابق 17/ 2/ 1362 تفسير سوره عاديات به پايان رسيد و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن

الحديث، ج 12، ص: 330

آن كوبنده چيست

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 332

4- ياد كن روزى را كه مردم مانند ملخهاى پراكنده شوند

5- و كوه ها مانند پشم رنگارنگ حلاجى شده گردند

6- اما هر كه ميزانهايش سنگين باشد

7- او در زندگى خوشايند است

8- و اما هر كه ميزانهايش سبك باشد

9- مسكن او هاويه است

10- چه مى دانى هاويه چيست؟

11- آتش است به شدت با حرارت

قبور است بدون رويه و در هم و برهم، در آيه ديگر آمده: يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ كَأَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِرٌ قمر/ 7 همانطور كه با آمدن بهار، تخمهايى كه در بطن زمين انباشته شده اند درهم و برهم مى رويند، چه حالت وحشتناكى؟!! كوه ها همانطور كه اكنون رنگارنگ هستند آن روز نيز غبار شده آنها رنگ رنگ خواهد بود امّا با حجمى بسيار بزرگ. تنيير كوه ها در آيات ديگر نيز آمده است.

6- 9- فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ فَهُوَ فِي عِيشَةٍ راضِيَةٍ وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 334

مَوازِينُهُ فَأُمُّهُ هاوِيَةٌ.

تعبير «ثقلت- خفت» در سوره اعراف/ 8 و در سوره مؤمنون/ 102 گذشت در سوره اعراف گفته ايم: وزن عمل حق بودن و مطابق شرع بودن آن است هر عملى كه صحيح و مطابق شرع و از روى خلوص نيت باشد آن عمل وزن دارد «1»، على هذا گناهان و اعمالى كه از روى ريا باشد و اعمال حبط شده و نيز اعمال خير كفار كه از روى قربت نيست، مطلقا وزنى ندارند چنان كه فرموده: أُولئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ وَ لِقائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَلا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَزْناً كهف/ 105.

پس ثقل موازين در اثر ايمان و اعمال مقبول است، خفت و سبكى موازين در اثر نبودن اعمال مقبول است و آن فقط در زمينه كفار صادق است زيرا كه اعمال نيك و بد آنها داراى وزن نيستند بنا بر اين، اهل ايمان و لو گناهكار هم باشند از مصاديق ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ هستند. مؤيد اين سخن آيه مؤمنون است كه وعده خلود آتش مى دهد:

وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِي جَهَنَّمَ خالِدُونَ مؤمنون/

103 على هذا اگر گناهان اهل ايمان بخشوده نشود بعد از مدتى كه عذاب ديدند اهل بهشت خواهند بود چنان كه در سوره اعراف در بحث احباط و تكفير گذشت.

عِيشَةٍ راضِيَةٍ به معنى زندگى خوش آيند است.

طبرسى فرموده؟ اسم فاعل در اينجا به معنى مفعول است و به قولى به معنى

______________________________

(1) در روايات اهل بيت عليهم السلام آمده است كه «والد» را به على (ع) و «ما ولد» را به ائمه (ع) تفسير كرده اند.

«قال سئلت ابا جعفر (ع) عن قول اللَّه عز و جل وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ قال يعنى «عليا و ما ولد من الأئمة»

ظاهرا آن از باب تطبيق و استفاده به خصوصى از قرآن مجيد است.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 335

«زندگى داراى رضايت» مى باشد.

فَأُمُّهُ هاوِيَةٌ يعنى مسكن و مأواى او جهنم و آتش است.

در مجمع البيان فرموده: هاويه مادر خوانده شده چون كافر به آن پناه مى برد همانطور كه كودك بدامن مادرش، پناه مى برد.

10 و 11- وَ ما أَدْراكَ ما هِيَهْ نارٌ حامِيَةٌ.

ضمير «ما هيه» راجع است به «هاويه» هاء آن براى وقف است و تقديرش «ماهى» مى باشد، آن عظمت و هولناك بودن جهنم را بيان مى كند نارٌ حامِيَةٌ جواب استفهام است (اعاذنا اللَّه منها).

روز 24 رجب هزار و چهار صد و سه مطابق 18/ 2/ 1362 تفسير سوره قارعه به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 336

تفسير احسن الحديث ج 12 373

گرفته اند.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 338

سورة التّكاثر مكّية و هى ثمانى آيات نزلت بعد سورة الكوثر

و لام آن شايد براى استغراق باشد.

آيات بعدى مى شود فهميد كه اين «دانستن» در روز قيامت خواهد بود.

به نقلى مراد از «تعلمون» اول وقت مرگ و از دومى وقت بعث و قيامت است ولى ظاهرا دومى تأكيد اول مى باشد.

5- كَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ

تكرار ردع براى تأكيد است، علم اليقين علمى است كه مطلقا در آن شكى نباشد، جواب «لو» محذوف و «علم» مفعول مطلق است يعنى «لو تعلمون الامر

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 341

علما يقينا لما تكاثرتم» اين آيه يك مطلب مستقلى است «لترون» در آيه بعدى جواب «لو» نيست بلكه كلام مستأنفى است، معنى آيه چنين است: تكاثر شما را مشغول نكند، اگر به آينده علم يقين داشتيد تكاثر شما را مشغول نمى كرد، اين يقين با قلب و استدلال است امّا عين اليقين كه خواهد آمد با مشاهده و ديدن است.

6 و 7- لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ ثُمَّ لَتَرَوُنَّها عَيْنَ الْيَقِينِ

يعنى آتشى را كه كيفر اين تلهى و تكاثر است حتما و حتما خواهيد ديد منظور ظاهرا صرف ديدن نيست بلكه معذب شدن در آنست، آن گاه در تأكيد آن فرموده:

آن آتش را در حالى كه نفس يقين و وجود خارجى آنست خواهيد ديد، اين از علم اليقين بالاتر است كه آن يقين امر قلبى بود ولى عين اليقين يقين وجود خارجى است، به نظر مى آيد كه «ثم» براى ترتيب لفظى است نه زمانى، على هذا «لترون- لترونها» هر دو يكى هستند و عَيْنَ الْيَقِينِ حال است از ضمير «لترونها» كه جحيم باشد و اللَّه العالم.

8- ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ

ظاهرا مراد آنست كه از اين نعمتهاى وسيع كه در اثر تكاثر به دست آورده ايد مسئول خواهيد بود

كه از كدام راه به دست آورديد و در كدام راه مصرف نموديد اين نعمتهاى زندگى همه مواهب خدا هستند كه در اختيار انسان گذاشته شده است، خداوند اذن داده كه آنها فقط در راه سعادت انسانها و رسيدن به توحيد، رسيدن به خدا، رسيدن به مقام وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ ذاريات/ 56، مصرف شوند، به عبارت ديگر اين خوان نعمت كه در جهان پخش شده حدودى دارد، هر كه از آن حدود تجاوز كند مسئول خواهد بود، مسئوليتى كه عبارت اخراى عذاب است انسانهاى ظالم، حكومتهاى ستمگر اين همه نعمتها را تلف مى كنند و به خود اختصاص مى دهند و ديگران را گرسنه مى گذراند پيش

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 342

خدا مسئول خواهند بود.

«النعيم» با الف و لام استغراق شامل همه نعمتهاست، ايمان، ولايت ائمه عليهم السّلام و نظائر آن نيز مشمول «النعيم» است در اينجا مناسب است به چند روايت اشاره بشود.

1- طبرسى رحمه اللَّه روايت كرده: بعضى از صحابه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله را با عده اى ميهمان دعوت كرد، در منزل او خرما خوردند و آب خنك نوشيدند چون از منزل خارج شدند حضرت فرمود

«هذا من النعيم الذى تسئلون عنه».

2- عياشى در ضمن روايتى از ابو حنيفه نقل كرده كه از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه از «النعيم» پرسيدم امام فرمود: نعيم ما اهل بيت هستيم كه خدا به بندگان نعمت داده است تا فرمود: نعيم رسول خدا و عترت او است (مجمع البيان).

3- در تفسير برهان از امام باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده:

«في قوله تعالى ثمّ لتسئلن يومئذ عن النعيم يعنى الامن و الصحة

و ولاية على بن ابى طالب عليه السّلام».

در بعضى روايات آمده: خدا بزرگوارتر از آنست كه به شما طعامى بدهد و آن گاه از آن سؤال كند بلكه از شما از نعمتى كه به وسيله محمّد و آل محمّد داده سؤال خواهد كرد (تفسير برهان) به نظر مى آيد اينگونه روايات براى بيان عظمت و اهميت ولايت باشد و اللَّه العالم.

روز اول شعبان المعظم هزار و چهار صد و سه مطابق 24/ 2/ 1362 تفسير سوره تكاثر به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 343

تباهى هستند شايد به اين علّت به «العصر» يعنى روزگار قسم ياد شده است. على هذا قسم بعصر، قسم به تاريخ بشريت است كه دقت در تاريخ اقوام گذاشته و دقت در گذشت زمان، روشن مى كند كدام كس و كدام قوم در خسران بوده اند و كدام در غير خسران. و آن گهى هدف خدا از خلقت انسان زندگى در بهشت است و به آن فقط با ايمان و عمل مى توان رسيد، على هذا جز اهل ايمان و عمل همه در خسران مى باشند.

1 و 2- وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِي خُسْرٍ براى عصر معانى بسيارى گفته اند از قبيل وقت عصر، صلاة عصر، شب و روز عصر نبوت و روزگار، از ميان همه يكى عصر نبوت قابل دقت است يعنى قسم به زمان

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 346

رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله كه زمان طلوع اسلام و زمان غلبه حق بر باطل است، ديگرى عصر به معنى دهر و روزگار و قطعه اى از تاريخ، به نظر نگارنده دومى ارجح است كه در آن صورت تناسب قسم با مقسم به خوب روشن مى شود چنان كه گذشت درباره اين معانى روايتى نقل نشده است.

و در روايت حضرت صادق عليه السّلام در تفسير برهان بعصر ظهور حضرت قائم صلوات اللَّه عليه و على آبائه تفسير گرديده است.

الف و لام «الانسان» براى استغراق است يعنى خسران شامل همه انسانها و همه افراد جوامع بشرى است.

3- إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ.

استثناء است از «الانسان» بقيد در خسران بودن، منظور از «آمنوا» بايد ايمان به خدا و همه اعتقادات حقه باشد، مصداق واقعى

عملوا الصالحات كسانى هستند كه همه صالحات را انجام دهند، على هذا مؤمنان فاسق در نيمه خسران خواهند بود.

تواصى بالحق آنست كه يكديگر به حق و احياء حق و ماندن در حق سفارش كنند تا حق گسترده و حاكم گردد، آن از امر به معروف اعم است زيرا شامل اعتقادات نيز مى شود.

تَواصَوْا بِالصَّبْرِ ذكر خاص بعد از عام است زيرا «الحق» صبر را نيز شامل است و چون صبر و استقامت ركن ركين موفقيت در راه حق است و بدون آن توفيق ميسر نيست لذا بالخصوص ذكر شده است.

الميزان در توجيه إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِي خُسْرٍ فرموده: كتاب خدا روشن مى كند كه براى انسان زندگى ابدى در پيش است و اين زندگى مقدمه آن و به طور آزمايشى است وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا مَتاعٌ رعد/ 26 وَ نَبْلُوكُمْ

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 347

بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً انبياء/ 35.

و روشن مى كند كه اعتقاد حق و عمل صالح ملاك سعادت اخروى و كفر و فسق ملاك شقاوت در آنست و نيز روشن مى كند كه سرمايه انسان فقط زندگى او است اگر پيرو حق و نيكوكار باشد از تجارت زندگى سود برده و در آخرت اهل سعادت خواهد بود و گرنه در تجارت زندگى ضرر برده و اهل عذاب خواهد گشت اين است معنى: إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِي خُسْرٍ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ

در بعضى از روايات از حضرت صادق عليه السّلام روايت شده:

«آمنوا بولاية امير المؤمنين على عليه السّلام تواصوا بالحق اى بالولاية ...»

اينها از باب تعيين مصداق هستند، زيرا ايمان به ولايت از مصاديق «آمنوا» و سفارش به ولايت از مصاديق تَواصَوْا

بِالْحَقِ است.

روز اول شعبان هزار و چهار صد و سه مطابق با 24/ 2/ 1362 تفسير سوره عصر به پايان رسيد و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 348

تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ (7) إِنَّها عَلَيْهِمْ مُؤْصَدَةٌ (8) فِي عَمَدٍ مُمَدَّدَةٍ (9)

به نام خداى رحمان رحيم

1- واى بر هر عيبجوى طعنه زن

2- كه مالى گرد آورده و ذخيره كرده است

3- خيال مى كند كه ثروتش او را جاودانى نموده است

4- نه، حتما به حطمه انداخته مى شود.

5- چه مى دانى حطمه چيست؟

6- آتش افروخته خداست

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 350

7- كه بر قلوب چيره مى شود

8- آن آتش بر آنها ملازم و هميشگى است

9- در ميان ستونهايى برافراشته و استوار

آشكار شدن. اطلاع از باب افتعال به معنى آگاه شدن است آن را اشراف نيز گفته اند، آن در آيه ممكن است به معنى تسلّط و استيلا باشد كه اشراف توأم با تسلط است و شايد به معنى بروز و آشكار شدن باشد.

افئدة: قلبها. مفرد آن فؤاد است، فأد در اصل به معنى بريان كردن است، قلب را از آن فؤاد گويند كه در آن دلسوزى هست.

موصدة: ملازم، پيوسته. و صد به معنى بافتن و ثبوت آيد «و صد الثوب:

نسجه» گويند: «و صد الشي ء: ثبت» ايصاد را بستن در و محكم كردن گفته اند، ظاهرا در آيه به معنى ملازم شده و يا در بسته است.

عمد: ستونها. مفرد آن عماد است. عماد گاهى به معنى ابنيه آيد مانند إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ.

ممددة: كشيده شده. مدّ: زيادت و كشيدن «ممدد» (بصيغه مفعول) كشيده شده. به نظر مى آيد به معنى استوار و محكم باشد.

از آن مضارع است، آمدن ماضى براى آنست كه شخص مادى خلود و دائمى بودن پول و قدرت را قطعى و واقع شده مى داند ولى «يحسب» مى گويد: اين گمانى بيش نيست.

4 و 5- كَلَّا لَيُنْبَذَنَّ فِي الْحُطَمَةِ وَ ما أَدْراكَ مَا الْحُطَمَةُ ردع است از گمان خلود، لام «لينبذن» براى قسم و نون آن براى تأكيدات است يعنى: خود را هميشگى گمان نكند سوگند مى خورم كه مى ميرد و حتما به جهنم انداخته مى شود چه حطمه اى؟! چه جهنمى؟! 6 و 7- نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ.

منظور از تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ ظاهرا تسلّط و احاطه آتش بر قلوب است.

الميزان فرموده: گويى منظور آنست كه باطن انسان را مى سوزاند چنان كه ظاهر انسان را نيز مى سوزاند بعكس آتش دنيا كه ظاهر را مى سوزاند.

طبرسى فرموده: بر قلوب مشرف مى شود، درد و سوزش آن به قلوب مى رسد و اللَّه العالم.

8 و 9- إِنَّها عَلَيْهِمْ مُؤْصَدَةٌ فِي عَمَدٍ مُمَدَّدَةٍ.

لفظ «مؤصدة» در آيه عَلَيْهِمْ نارٌ، مُؤْصَدَةٌ بلد/ 20 گذشت، آن فقط دو بار در قرآن آمده است مى شود معناى آن ملازم، احاطه كننده يا در بسته باشد يعنى آتش بر آنها محيط يا در بسته است در ميان ستونهايى ممتد، شايد آن اشاره باشد بر اينكه خارج شدن از آن امكان ندارد.

در مجمع البيان در ذيل روايتى از حضرت باقر سلام اللَّه عليه نقل كرده كه فرمود:

«... ثمّ مدّت العمد و اوصدت عليهم و كان و اللَّه الخلود»

خدايا ما را از

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 353

آتش پناه بده يا ارحم الراحمين.

روز پنجم شعبان هزار و چهار صد و سه مصادف با روز ولادت حضرت سيد الساجدين صلوات اللَّه عليه مطابق

28/ 2/ 1362 تفسير سوره همزه به پايان رسيد و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 354

دعوت نمود، تا آن معبد به جاى كعبه رسميت پيدا كند، مردى از «بنى كنانه» كه از حجاز به يمن آمده بود، وارد معبد گرديد و در آن قضاى حاجت كرد.

ابرهه پس از اطلاع و ديدن نجاست با چشم خودش از غضب آتش گرفت و گفت: قسم به نصرانيت خودم خانه كعبه را ويران خواهم كرد، تا كسى به زيارت آن نرود، به مردم فرمان حركت داد، فيلان جنگى را نيز به همراه لشكريان آورد، چون به نزديكى طائف رسيدند، از مردم آنجا راهنمايى خواست، اهل طائف مردى به نام «نفيل» را فرستادند كه لشكريان او را هدايت مى كرد تا در شش ميلى مكه در محلى بنام «مغمس» فرود آمده و اردو زدند.

اهل مكه به شنيدن اين خبر، شهر را تخليه كرده، در كوه ها مخفى شدند در مكه فقط دو نفر مانده بود، اول عبد المطلب جد حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله كه در منصب «سقايه حاج» بود، ديگرى شيبة بن عثمان كليددار كعبه، عبد المطلب عليه السّلام دو طرف درب كعبه را گرفته و بدينسان دعا مى كرد.

لاهم ان المرء يمنع رحله فامنع حلالك.

لا يغلبوا بصليبهم و محالهم غدوا محالك.

لا يدخلوا البلد الحرام اذا فأمر ما بذلك.

يعنى: خدايا مرد از اثاث خويش دفاع مى كند از متاع خود دفاع كن تا با صليب و نيروى خويش بر نيروى تو غالب نشوند و تا داخل مسجد الحرام نگردند آن گاه هر چه مى خواهى فرمان بده.

آن گاه مقدمات لشكريان ابرهه احشام و حيوانات اهل مكه را به غارت بردند، از جمله دويست شتر كه مال حضرت عبد المطلب بود، آن حضرت پس از شنيدن واقعه به

اردوى ابرهه آمد، دربان ابرهه كه مردى از قبيله اشعريها بود

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 356

عبد المطلب را مى شناخت، دربان به ابرهه گفت: شاها پيشواى قريش و مردى كه مردم را در شهر و وحوش را در كوه ها اطعام مى كند به اردوى تو آمده او را اجازه دخول بده ابرهه اجازه داد.

عبد المطلب مردى خوش قيافه و تنومند بود، ابرهه چون او را ديد بزرگش يافت از اينكه او را زير تخت خود بنشاند و خوش نداشت كه بالاى تخت خود بياورد لذا از سرير پائين آمد و با او در زمين نشست و گفت: چه حاجتى دارى؟

عبد المطلب فرمود: لشكريان تو دويست شتر مرا برده اند بگو: آنها را پس بدهند. ابرهه گفت: تو را ديدم بزرگ يافتم، چون صحبت كردى، در نظرم كوچك شدى، عبد المطلب گفت چرا؟ ابرهه گفت: من آمده ام كعبه را كه مايه عزت و سرفرازى شماست ويران كنم ولى تو از من به جاى دست كشيدن از كعبه شترانت را مى خواهى!! عبد المطلب فرمود: شاها من درباره شتران خودم با تو سخن مى گويم، ولى اين خانه صاحبى دارد كه خود از آن دفاع مى كند من كارى به كار كعبه ندارم اين سخن ابرهه را مرعوب كرد، به نظر مى آيد كه عبد المطلب عليه السّلام خود چنين كرده كه با اين سخن ابرهه را مرعوب نمايد، دستور داد شتران آن حضرت را بدهند، عبد المطلب از پيش ابرهه برگشت.

لشكريان ابرهه آن شب را كه تيرهاى شهاب به هر طرف زبانه مى كشيدند و حكايت از نزديكى عذاب داشتند گذرانده صبح آماده حمله شدند فيل كه پيشاپيش قشون بود از جاى خويش حركت

نكرد، به هنگام طلوع خورشيد در آسمان حجاز دسته هاى پرندگان ظاهر شدند هر پرنده سنگى باندازه نخود در منقار و دو تا در چنگالهاى خود داشت، پرندگان لشكريان ابرهه را سنگباران كردند دسته اى از مرغان كه بر مى گشتند دسته ديگرى ظاهر مى شدند و مرتب

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 357

سنگباران مى كردند، هر سنگ به بدن انسانى مى خورد و سوراخ مى كرد و اگر به استخوانى مى رسيد خردش مى كرد، يكى از آن سنگها نيز به بدن ابرهه اصابت كرد بدنش زخم برداشت وقت برگشتن به يمن در هر منزلى تكه اى از گوشت بدنش در اثر زخم مى افتاد، چون به يمن رسيد به درك و اصل شد.

ناگفته نماند در اثر سنگباران و زخمى شدن و مردن گروهى، همه پا به فرار گذاشته و تار و مار شدند، در رابطه با اين واقعه مطلبى هست كه در نكته ها خواهد آمد.

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 358

سورة الفيل مكّية و هى خمس آيات نزلت بعد سورة الكافرون

كرده است اقرب الموارد گويد: «لورق اخذ ما فيه من الحب و بقى هو لا حب فيه» سپس تقدير آن «لعصف مأكول» است.

شدند.

حصبه و آبله در زمين عرب در آن سال ديده شد.

3- ابن اثير در تاريخ كامل ج 1/ 263 گويد: بيشتر اهل تاريخ بر آنند كه حصبه و آبله اولين بار در عرب بعد از واقعه فيل ديده شده است.

4- عده اى از روايات اهل بيت عليهم السّلام و اهل سنت حاكى است كه سنگها به هر كس اصابت كرد او را سوراخ كرد و كشت، اين روايات در تفسير برهان و ابن كثير و مانند آن نقل شده است.

ناگفته نماند بنا بر نقل اول بايد گفت كه سنگريزه ها آلوده به ميكرب حصبه و آبله بوده اند كه با شيوع آن دو مرض، تار و مار شده اند و بنا بر نقل دوم سنگها بدن آنها را سوراخ كرده و كشته است، به هر حال هر دو از آيات اللَّه البينات هستند و از كارهاى مخصوص و بزرگ خدا كه آن فتنه بزرگ را سر كوب كرد

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 362

و بر شرافت كعبه و مقام ابراهيم عليه السّلام افزود.

روز شنبه هشتم شعبان المعظم سال هزار و چهار صد و سه مطابق 31/ 2/ 1362 تفسير سوره فيل به پايان رسيد و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير احسن الحديث، ج 12، ص: 363