پس از آن تصاویر مربوط به این مجلد است که در چند مورد شماره های آنها ردیف نیست، و این به خاطر آن است که قسمتی از عکس ها که به شکل

تربت پاکان، ج 2، ص: 2

«اسلاید» و رنگین بود و چاپ آن با فقدان وسائل و امکانات در قم به چاپخانه ای در تهران احاله شده بود تا پایان کار چاپ متن کتاب و تصاویر که این سطور نوشته و کتاب برای سپردن به صحافی آماده می شد به دست نرسید و ناچار از آنها علی العجاله چشم پوشی شد.

*** در این نوشته تنها به وصف آثاری پرداخت که به هرحال از نظری ارزش وصف داشت. درمورد دیگر بناها که هیچ گونه ارزشی در جهت کار ما نداشت از ذکر نام نیز خودداری شد جز در مورد «مزارات» که به انگیزه ای از همگی مقابر و زیارت گاه های شهر و پیرامون آن یاد گردید.

در نیم قرن اخیر نیز چند اثر هنری ارزنده مانند بنا و تزیینات دو مسجد موزه و اعظم قم به وجود آمده که بحث درباره آنها از عنوان کار ما در این کتاب بیرون بوده است.

قم- ماه رمضان سال 1396 (ه. ق)

سید حسین مدرسی طباطبایی

تربت پاکان، ج 2، ص: 3

احمد قاسم 65

شاهزاده ابراهیم (مزدیجان) 71

شاهزاده ابراهیم (دروازه کاشان) 73

چهل اختران 76

خاک فرج 83

شاه حمزه 88

امام زاده سید ابو احمد 92

بقعه مجاور صحن مزار در بهشت 96

بابامسافر 97

شاه ظهیر 98

شیخ ابا صلت 100

مزارات دیگر 101

* مساجد

مسجد جمعه (جامع) 109

مسجد امام 115

مسجد پنجه علی 121

تربت پاکان، ج 2، ص: 5

مسجد عشقعلی 123

* مدارس قدیم

مدرسه غیاثیه 127

مدرسه رضویه 130

مدرسه جانی خان 131

مدرسه فیضیه 132

مدرسه دار الشفا 140

مدرسه حاجی 143

* آثار دیگر

مناره میدان 149

وقف نامه قنات 152

تیمچه بزرگ 154

پل علی خان 155

بارو 155

آب انبارها 156

مطب شفاء الدوله 156

بخش دوم

بناهای قدیم در روستاها و بلوکات قم

[161- 212]

* پیرامون شهر

شاهزاده عبد اللّه 161

شاه جمال 162

شاه جعفر غریب 162

شاه جمال غریب 162

تربت پاکان، ج 2، ص: 6

قدمگاه کوه خضر 163

مسجد صاحب الزمان 163

هادی مهدی 165

امام زاده حاجی صفر 167

* قمرود

سیف آباد 168

کوه سفید 169

* قنوات

طیب و طاهر 170

خدیجه خاتون 171

مبارک آباد 173

مؤمن آباد 173

زالون آباد 173

* قهستان و وازکرود

لنگرود 175

صرم 176

ورجان 177

شاه ابراهیم 178

کهک 182

ابرجس 186

بیدهند 187

کرمجگان 188

قباد بزن 189

میم 189

دستگرد 189

تربت پاکان، ج 2، ص: 7

بیرقان 190

وشنوه 194

فردو 195

باوره 195

* خلجستان

تقرود 201

طایقان 202

خدیجه خاتون 202

خلج آباد 206

جنداب 207

قره سو 207

قلعه چم 207

حصار سرخ 208

راهجرد «

* ضمیمه

ساریه خاتون 209

راونج 211

خاتمه

چند سند مربوط به این مجلد

[213- 243]

اسناد چهار مدرسه قدیم از مدارس قم در پایان دوره صفوی 217

* مدرسه فیضیه 218

1) وقف نامه ای از نیمه دوم قرن یازدهم 220

* مدرسه نجف قلی بیک 223

2) وقف نامه مورخ 22 ج 2- 1095 224

تربت پاکان، ج 2، ص: 8

* مدرسه مؤمنیه 225

3) وقف نامه مورخ رمضان 1118 227

4) وکالت نامه مورخ 4 ج 2- 1279 234

5) مصالحه نامه مورخ 29 صفر 1282 235

6) حکم مورخ ج 2- 1291 235

* مدرسه خان 235

7) وقف نامه مورخ ع 1- 1123 241

تصاویر- فهارس کتاب

تربت پاکان، ج 2، ص: 9

بوده است- کشیده شد که همه را از تعرض غارتگران دیلم نگاهداری می نمود.

در نیمه دوم قرن نخستین هجری اعراب اشعری به قم آمدند و در شش دیه از آن جمله با نام های گمر و کمیدان و مالون و قزوان و سکن و جلنبادان فرود آمدند و برای خود شهری جدید در قسمتی از سرزمین قم بنیاد نهادند و بارویی کوچک تر گرد همین قسمت چنان کشیدند که از باغ دولت تا درب نضر رودخانه در میان شهر بود و از این درب تا گمر و سعدآباد در کنار رودخانه بنا گردیده بود . بخش کمیدان را نیز با بارویی مستقل از مزدیجان و جز آن جدا کردند و به این ترتیب شهر جدید اسلامی قم در دو بخش- که یکی «مَمّجان» یا «مَنیجان» و دیگری «کمیدان» خوانده می شد و میان آن دو، رودخانه فاصل بود - در قسمتی کوچک

تربت پاکان، ج 2، ص: 13

از منطقه وسیع مزبور پدید آمد.

«مَمّجان» یا «مَنیجان» در میان پهنه ای وسیع که شهر باستانی قم را تشکیل می داد قرار داشت . شش دیه که با بارویی از این منطقه وسیع جدا شده و شهر اسلامی قم را پدید آورد به صورت کوی ها و محلات شهر درآمد . البته برخی از این مناطق مانند «مالون» به صورت کامل و برخی دیگر تا قسمتی در داخل بارو قرار گرفت چنان که قسمتی از اراضی «گمر» از باروی شهر بیرون بود .

از بررسی کتاب قم به درستی آشکار می شود که محل وقوع این شهر درست همین جاست که اکنون در جانب شرق رودخانه بخش یک شهر را تشکیل می دهد.

زیرا «مالون» در جنوب شرقی که مزار احمد بن قاسم

در آنجاست و «گمر» در شمال هم اکنون دو حد شمال غربی و جنوب شرقی این بخش شهر است. احمد ابن قاسم در «مقبره» مالون به خاک رفته که به حسب مرسوم در کنار آن منطقه بوده است و اکنون نیز مزار او در کنار این بخش شهر و بیرون از آن است.

دروازه های شهر که نمایاننده حدود باروی آن است مانند:

* درب سهلویه در کنار رودخانه، نزدیک پشته های سعدآباد گمر

* درب قریه گمر در شمال

تربت پاکان، ج 2، ص: 14

* درب ری در شمال شرقی، نزدیک گمر و سعدآباد - یعنی در پیرامون محل و موقع کنونی آن-

* باب شهرستان - گویا پیرامون «میل شهرستان» در بیرون شهر کنونی از جانب شرق- (و به هرحال حد منطقه شهرستان که مزرعه ای است در آن سو)

* درب تلقجار در سر راه سراجه در شرق و درب کاشان نیز

* درب مالون در جنوب شرقی

* درب نضر بن عامر اشعری یا درب بریدیا جبانه در جنوب، در اراضی قهیان

* رودخانه که بارو از قهیان تا گمر کنار آن قرار داشته است

همگی دقیقا حدود بخش یک شهر کنونی قم را تشکیل می دهند که جز در جنوب، محدوده ای است که آخرین باروی قم آن را درمیان داشت و از این برمی آید که حدود باروی شهر از قرون نخست تا دوره قاجار جز در جنوب دگرگونی مهمی نیافته است.

محلات و کوی های قم چون سروزار (سربازار) و اماکنی چون بابلان

تربت پاکان، ج 2، ص: 15

و مسجد جامع عتیق (مسجد امام) و پل بکجه (گویا باجک) بر در مسجد جامع و مشهد حمزه بن موسی به میدان زکریا بن آدم و خانه موسی بن خزرج

که حضرت ستی فاطمه در آن نزول فرمود و سرایی که حضرت علی بن موسی الرضا- علیه السلام- به نقلی در آن فرود آمد و سرای محمد بن حسن بن خالد شنبوله و مسجد رضائیه همه در این میان است.

از این همه برمی آید که شهر قم در قرون نخستین اسلامی در همین محدوده کنونی بخش یک قم در شرق رودخانه قرار داشته و تنها در سوی شرق و جنوب اندکی دامنه دارتر بوده که با گسترش سریع و روزافزون قم در این دو سو تا یکی دو سال دیگر شهر به همان حد پیشین خواهد رسید و از آن نیز خواهد گذشت .

* درباره محدوده قدیم شهر قم نکته ای باید بر آنچه گفته شد افزود و آن این که: نخستین بار که بارویی گرد شهر اسلامی قم کشیده شد به تصریح کتاب قم در جانب غربی، بارو بر کناره رودخانه بنا شده بود و ازاین رو بابلان و آستانه

تربت پاکان، ج 2، ص: 16

مقدس حضرت ستی فاطمه در آن دوره درون باروی شهر بوده است. لیکن این بارو در سال 210 در خلافت مأمون ویران گردید و پس از آن نیز تا روزگار تدوین کتاب قم (سال 379) سه بار تجدید بنا شد .

آستانه مقدس و مسجد جامع عتیق در قرن ششم بیرون شهر بوده اند و این بدان معنی است که وسعت محدوده داخل بارو از جانب غربی در این دوره کمتر از پیش بوده است. بلکه قرائتی نشان می دهد که پس از حمله مغول- که شهر آباد و بزرگ قم عهد سلجوقی به دست آنان ویران و قتل عام شد- معموره شهر در قسمتی کوچک از پهنه گسترده پیش محصور گردید.

با این همه

نام «پشت باره» در مورد کوچه ای نزدیک آستانه، و گفته سید عبد الکریم بن طاوس درباره مدرسه رضویه دو گواه معتبر و معتمدند بر این که شهر در این جانب هم تا پیرامون کوچه های «عشقعلی» و «سید حسن» و «حسین آباد» کنونی امتداد داشته است .

فاطمه و مسجد جامع عتیق قم نیز در کنار آن بوده اند که اکنون نیز بر همان منوال است. همچنین دیگر مشخصاتی که در کتاب قم برای رودخانه شهر یاد می شود بر مسیر کنونی تطبیق می کند و بس. از این همه برمی آید که مسیر رودخانه قم از قرون نخستین

تربت پاکان، ج 2، ص: 18

اسلامی تا روزگار ما کمترین تغییری ننموده است.

وصف ها و نقشه هایی که از قم در سفرنامه های خارجی دیده می شود از جمله نقشه «آدام اولئاریوس» همگی بر این مسیر منطبق است.

مزرعه قمرود قم را که از بایرات قدیم بود آباد نمود و قناتی چند در سر رودخانه قم احداث کرد . در کتابچه موقوفات و خالصه جات براساس دفاتر قدیم از «مزرعه قمرود میر سراج مشهور به سرآبی»

تربت پاکان، ج 2، ص: 21

یاد شده است. در خلاصه البلدان از قناتی به نام فردوس «که آن را عالی حضرت سیادت و مرحمت پناه امیر سراج الدین علی موسوی قمی عم زاده والده والد فقیر مصنف احداث کرده» بود سخن می رود. در همین مأخذ از میر سراج دیگری در دوره صفوی یاد می شود که نواده دختری میر سراج پیشین و فرزند میرصفی حسنی طباطبایی اردستانی بوده است . در تذکره همیشه بهار نام و سرگذشت میرزاجانی نواده میر سراج قمی هست .

داشته اند .

محمودآباد و اراضی پیر مشهد نزدیک آن و اراضی زاویه همه اکنون در شرق شهر مشخص است و با در نظر گرفتن این نشانی ها حدود تقریبی محل وقوع درب مزبور آشکار می گردد. بنابراین آنچه در کتاب قم در قرن نهم احتمال داده شده است که این درب همان دروازه کاشان باشد نادرست است چه قاضی احمد از آن با نام «دروازه اصفهان» در خلاصه التواریخ یاد می کند. نامی که دانستیم آن درب تا قرن اخیر بدان شناخته می شده است. گذشته از این، نشانی های پیش

تربت پاکان، ج 2، ص: 24

نیز بر دروازه کاشان شهر قابل انطباق نیست.

«کهنه» با «ها» ی غیر ملفوظ از مزارع براوستان در شرق قم بوده و هست.

پسوند «کان» و «گان» و «جان» و «قان» در نام بیش تر توابع قم دیده می شود.

پیداست که این درب چون در برابر مزرعه مزبور قرار داشته است به این نام خوانده می شده چنان که نظائر آن (در نام گذاری دروازه به نام قریه یا مزرعه مجاور آن) در کتاب قم به تکرار دیده می شود .

آستانه قم بوده است پس از باغ زاویه بیگمی یاد می کند. با در گرفتن این دو نشانی دانسته می شود که زاویه منصور بیک در همان جا بوده است که تا روزگار ما به نام زمین های زاویه و گردن شتر خوانده می شده و موقوفه آستانه بوده و اکنون زیر ابنیه ایستگاه راه آهن این شهر قرار گرفته است.

تربت پاکان، ج 2، ص: 25

از جمله بر محل تقسیم انهار شهر و محل تقسیم انهار محال قمرود، جز آن که در تحریرات دیوانی دوره های اخیر به این پندار که آن از اصلاح «وضع و تقسیم آب» گرفته شده است «سر وضع آب» می نوشته و می نویسند.

تردیدی نیست که «سروزار» همان جاست که اکنون به «سربازار» شهرت

تربت پاکان، ج 2، ص: 26

دارد و در نزدیک میدان کهنه شهر قرار گرفته است. از سند مورخ ع 1- 891 برمی آید که محله «دوقفیزآباد» جزء محلات «سروز» بوده، و از اسناد و قبالجات قدیم و سفرنامه قم افضل الملک برمی آید که دو محله «عشقعلی» و «تکیه سید حسن»- که هردو هم اکنون با همین نام ها معروف، و در قدیم جزء نقاط بالای شهر بوده اند- از محله «دوقفیزآباد» به شمار می رفته اند. با این نشانی ها حدود منطقه «سروز» نیز مشخص، و مطلبی که از خلاصه البلدان نقل شد کاملا تأیید می شود.

«این حدود» اشاره به گرداگرد قم و نه تنها آن سوی رودخانه بود بقعه واقع در باغ مجاور مزار در بهشت (کنار راه قدیم قم به کاشان) که نزدیک مقابر امراء خاندان علی صفی و سبک بنای آن صفوی است می توانست به عنوان یکی از محل های احتمالی برای خاکجای این شخص تصور گردد.

اصولا جز بزرگان و مقدسان مذهبی و روحانی که مدفن آنان- به خاطر تبرک جستن مردمان به زیارت تربتشان- بیش تر مشخص، و جای آن با گذشت زمان و حوادث آن معلوم و معین مانده است، قبور دیگران معمولا پس از گذشتن روزگار بزرگی و حرمتشان به دست فراموشی سپرده می شود. ازاین رو در قم نیز از آن همه بزرگان و امراء که از قرن دهم به بعد در خاک آن جا گرفته اند تنها قبر پادشاهان صفوی و قاجار مشخص است و از شاهزادگان و رجال قاجاری هم تنها قبور آن عده که در اواخر این دوره در بقاع دو صحن به خاک رفته اند. وگرنه حتی محل دقیق مدفن شاهزاده فاضل و صاحب اثری چون جهانگیر میرزا قاجار فرزند عباس میرزا نایب السلطنه- که سالیانی مجاور قم بوده و در این شهر کاروانسرایی بنیاد نموده

تربت پاکان، ج 2، ص: 28

و در سرگذشت او نوشته اند که پس از درگذشت به سال 1269 در قم در عمارتی که خود در زندگی ساخته بود به خاک سپرده شده - دانسته نیست که کجاست یا بر من پوشیده مانده است.

تربت پاکان، ج 2، ص: 29

آثار و بناهای قدیم

در محدوده کنونی دار المؤمنین قم

در دو بخش:

بخش یکم- بناهای قدیم شهر قم

بخش دوم- بناهای قدیم در روستاها و بلوکات قم

تربت پاکان، ج 2، ص: 31

مزارات و مقابر

2) مساجد

3) مدارس قدیم

4) آثار دیگر

تربت پاکان، ج 2، ص: 33

خط برجسته نبوده است نیمه دوم مشتمل بر نام بانی و تاریخ بنا- به سبکی مشکوک- محو و ساییده شده و خوانده نمی شود لیکن ریشه حروف برخی کلمات مشخص است و شاید از فاصله نزدیک تر و با لمس پستی ها و بلندی های بازمانده بتوان متن آن نیمه را نیز تا حدودی خواند.

چنین است آن مقدار از متن کتیبه که خوانده می شود:

[زاویه شمال غربی:] ذکر اللّه اعلی- (هذا) مشهد الطاهر المطهر جعفر بن موسی الکاظم (بن جع) فر الصادق بن محمد الباقر بن علی زین العابدین (بن) الامام الشهید حسین بن امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه الصلاه.

[زاویه جنوب شرقی:] امر ببناء هذه العماره (المنوره) و الروضه المقدسه ... الدنیا و الدین ..

زیر کتیبه گرداگرد صفه ها و گوشوارها با زنجیره ای ظریف از نقش ونگار آراسته شده و لچکی ها و قوسی ها و بدنه تا نزدیک سطح زمین مانند بدنه های قسمت شانزده ضلعی پوشیده از کنده کاری های گچی است. با این تذکر که کنده کاری ها

تربت پاکان، ج 2، ص: 37

همه با نقش ونگار است و برخلاف بناهای مشابه- جز یکی دو مورد در بدنه راست محراب که نام «علی» در میان آرایش ها گنجانیده شده- تزیین با نام های مقدس دیده نمی شود و این خود پیش تر بودن تاریخ بنای آن را تأیید می کند.

در محراب بنا دو قطعه کاشی خشتی لعابی و نه چندان کهن، بقایای کتیبه ای در این مزار بر دیوار نصب است. متن این دو قطعه به ثلث سیاه چنین است:

محمد (الب) اقر بن الامام علی زین العابدین بن الامام حسین بن علی بن ابو طالب علیهم السلام

در سردر راهرو مزار از سوی شمال کتابه ای از کاشی معرق نصب بود که به موزه آستانه قم منتقل

شده است با این متن:

تجدید عمارت این درگاه مشهد مقدس منور زبده الاعیان غازی پیر قلی نموده است. 942.

ساده فیروزه ای چهارپر به سبک مرسوم در همه موارد مشابه- آراسته بوده است. این کاشی ها نیز به نقل آگاهان محل چند ده سال پیش مورد دستبرد قرار گرفته و آنچه از این جمله در بدنه مرقد برجای مانده چنین است:

I

بدنه شرقی میان کاشی های خشتی نو قطعه ای مرکب از سه ردیف کاشی هشت گوشه زمینه قهوه ای و لاجوردی، در هر ردیف سه قطعه و در فواصل آنها چهار قطعه کاشی فیروزه ای ساده چهارپر. متن کتیبه ها گل و بوته و گرداگرد حاشیه ای از آیات قرآنی است. چنین است متن کتابه های حواشی قطعات بازمانده این بدنه به ترتیب افقی از ردیف بالا و از سوی راست (نخستین قطعه این ردیف نیز از میان رفته است):

1- أَقِمِ الصَّلاهَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ ... رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ

تربت پاکان، ج 2، ص: 39

سُلْطاناً نَصِیراً .

2- ... عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ ..

3- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ (تا پایان سوره) .

4- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. إِنَّا أَنْزَلْناهُ (تا پایان سوره) فی شهور سنه خمس و ستین و ستمائه. صدق اللّه العظیم و صدق ...

5- .. عَلِیمٌ وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ (تا پایان آیه) .

6- .. الْبَلَدِ وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کَبَدٍ .

7- .. وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ ..

8- وَ ثَمُودَ الَّذِینَ جابُوا الصَّخْرَ بِالْوادِ وَ فِرْعَوْنَ ..

بنابراین خشت میانه

که خوشبختانه کاملا سالم است تاریخ 665 دارد.

II

در بدنه جنوبی قطعه ای مرکب از سه ردیف، در هر ردیف پنج خشت به همان شرح که در وصف کاشی های بدنه شرقی گذشت. ردیف میان از این سه سالم است با این کتابه ها در حواشی به ترتیب یادشده پیش (از سوی راست):

1- سوره نصر

2- سوره مطففین

تربت پاکان، ج 2، ص: 40

3- قُلْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا (تا پایان آیه)

4- إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً (تا پایان آیه) .

5- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاهِ (تا پایان آیه) .

در ردیف پایین در یک خشت سوره فلق و در دیگری عبارت «الْإِنْسانُ ما لَها یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ» از سوره زلزال ، و به همین ترتیب آیات و سوری دیگر در حواشی خشت های دیگر این ردیف و ردیف بالا خوانده می شود.

III

در بدنه غربی قطعه ای مرکب از دو ردیف، در هر ردیف سه خشت به شرح پیش با این کتابه ها به همان گونه:

1- فَضَرَبْنا عَلَی آذانِهِمْ فِی الْکَهْفِ سِنِینَ عَدَداً (تا) عَلی قُلُوبِهِمْ .

2- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَنْزَلَ عَلی عَبْدِهِ الْکِتابَ .

3- .. آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ .

تتمه آن در خشت هفتم بدنه شرقی بود.

4- .. وَ لا یَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ .

5- وَ أَرْسَلْنَا السَّماءَ عَلَیْهِمْ مِدْراراً وَ جَعَلْنَا الْأَنْهارَ تَجْرِی مِنْ

تربت پاکان، ج 2، ص: 41

تَحْتِهِمْ ..

6- یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْراهِ وَ الْإِنْجِیلِ .

VI

در بدنه شمالی روبه روی درگاه ورود اصلی چیزی از این خشت ها دیده نمی شود.

تربت پاکان، ج 2، ص: 42

بهشت»- که از آن و کاشی های نفیس مرقد و محراب و ازاره و درگاه آن در بسیاری از مآخذ داخلی و خارجی یاد شده- در شرق شهر بیرون دروازه کاشان قرار دارد. آن را تربت «علی بن جعفر عریضی» فرزند امام صادق- ع- می پندارند و نمی تواند بود و مبنی آن است که خاکجای نواده وی «علی بن حسن بن عیسی علوی عریضی» است که همراه پدر خود از مدینه به قم آمده و یکی از درب های این شهر به نام او بوده و دور نیست که از این درب به زیارت تربت او می رفته اند. لیکن درب مزبور نزدیک نهر سعد بوده و گذشت که مسیر آن نهر در شمال شهر بوده است بنابراین مزار او را نیز باید در همان محدوده جست.

تربت پاکان، ج 2، ص: 43

در کتاب قم از قبه «علی بن عیسی طلحی» نزدیک دروازه اصفهان که رود- خانه قم در «ایام القدیم» از بالای آن جریان داشته است یاد می شود. گذشت که دروازه اصفهان همین دروازه کاشان و مسیر پیشین رودخانه همان مجرای صفی آباد بوده، بنابراین آن قبه در پیرامون همین جا قرار داشته است.

*** بنا و تزینیات بقعه در بهشت در نیمه نخستین قرن هشتم است. بقعه به دستور عطا ملک میر محمد حسنی بنیاد و با گچ بری های رنگین آراسته شده، و کار بنا و تکمیل و تزیین آن در سال 740 پایان گرفته است. پیوسته به آن در سوی شرق، بنایی «مقصوره» مانند است که چندان کهن نیست. برابر درگاه اصلی ورود مزار از شمال نیز ایوانی است که بنا و تزیین آن از نیمه دوم قرن گذشته است .

نمای بیرونی بنا

هشت گوشه با گنبد برجی هرمی دوازده ترکی، و نمای درون با بلندی پیرامون ده متر نخست چهارگوشه با صفه ای در هرسو است که پس از دو متر و اند در بالای کتیبه سراسری زیرین با پیش آمدن گوشوارها به صورت هشت ضلعی، و سپس با فاصله کتیبه سراسری دیگر به شکل شانزده ضلعی (با دوازده نما و چهار نورگیر) درآمده و پس از آن سقف گنبدی بناست.

صفه جنوبی به شکل محراب و سه صفه دیگر درگاه ورود است لیکن درگاه اصلی صفه شمالی است.

تربت پاکان، ج 2، ص: 44

اسپر چهار بدنه مقرنس، و چهار بدنه دیگر نورگیر است که هریک با مشبکی گچی پوشانیده شده است.

زیر بدنه های مزبور با فاصله حاشیه ای زنجیره ای و ظریف یکی از دو کتیبه سراسری بنا در آغاز قسمت هشت ضلعی به ثلث در زمینه نقش ونگار با این متن خوانده می شود:

امر بتجدید عماره المشهد المقدس مضجع الامامین السیدین المعصومین المظلومین الطاهرین ابی الحسن علی بن جعفر الصادق و ابی جعفر محمد بن موسی الکاظم صلوات اللّه

تربت پاکان، ج 2، ص: 45

علیهما المولی المرتضی الاعظم الصاحب الاعدل الاحسب الانسب علاء الحق و الدنیا و الدین جلال الاسلام و المسلمین عطا ملک المیر محمد الحسنی اعز اللّه فی الدارین.

زیر کتیبه، لچکی ها و گرداگرد صفه ها و گوشوارها با نقش ونگار گچ بری ظریف و رنگین آراسته شده و دو قوسی هر گوشوار نیز به همان ترتیب گچ بری رنگین است و قوسی های صفه ها هم شاید پیش تر چنین بوده لیکن اکنون پوشش درون صفه ها مقرنس است که از دوره قاجار مانده و طرح نقاشی شده در زوایای هشت گانه بنا- در فاصله صفه ها و گوشوارها- نیز از همین دوره است.

آرایش لچکی ها چنان که گفته شد همه نقش ونگار است و تنها در دو لچکی پیشانی محراب این عبارت میان دو ترنج گنجانیده شده است:

بنده این معصومان- پهلوان کرد میر

زیر گوشوارها با فاصله حاشیه ای گچ بری به شکلی خاص، کتیبه سراسری دوم به خط ثلث در زمینه نقش ونگار گچ بری شده که متن آن سوره دهر است.

این کتیبه از سوی راست درگاه اصلی ورود بنا در شمال آغاز شده و گرداگرد بنا و داخل صفه ها را دور زده، با آیه نهم آن سوره در همین درگاه پایان گرفته است.

جز آن که در صفه ها کتیبه آسیب دیده

و در صفه جنوبی قسمتی از آن که در اسپر محراب کتیبه بوده است (عبارت: «سل و اغلالا و سعیرا. ان الابرار یشربون م» از آیات 4- 5 آن سوره) از میان رفته است.

زیر این کتیبه تا بالای ازاره کاشی کاری که پیرامون یک متر است اکنون سفید کاری گچی است لیکن پیش تر بی تردید با گچ بری یا به گونه ای دیگر آراسته بوده است. در این قسمت هشت طاقچه گچ بری زیبا در چهار زاویه بنا دیده می شود که جز یکی همگی دارای کتیبه ای در حواشی طاقچه هستند. چنین است متن این

تربت پاکان، ج 2، ص: 46

کتابه ها که میان دو خط برجسته در دو سو گچ بری شده به ترتیب از طاقچه سوی راست درگاه اصلی ورود از شمال، گرداگرد تا طاقچه سوی چپ همین درگاه:

1- [نخستین طاقچه کنار درگاه از سوی راست کتیبه ای ندارد]

2- [دومین طاقچه از میان رفته و اکنون روی آن را با حفظ صورت گچ کشیده اند و دور نیست قسمتی از گچ بری ها زیر پوشش گچ جدید باقی باشد]

3- بنده علی مسعود دوازده من روغن چراغ نذر کرد که هرساله برساند و اخوه عماد سی من. عاقبت شان محمود باد.

4-

الیکم کل مکرمه تؤل اذا ما قیل جدکم رسول

ابوکم خیر من رکب المطایاو امکم المعظمه

5-

............ البتول

و فیکم انزل القرآن حقافذاک الفخر و الفضل الجمیل

6- بخدمتکم تشرف جبرئیل

علی و ابناه و فخران و اللحجه و موسی و طهراه و بران و الحجه

7-

ائمه هذا الخلق بعد محمدمودتهم فرض و اقوالهم حجه

فی سلخ ربیع آخر سنه اربعین و سبعمائه.

8- دوعاگوی مردان بهرام قزبینی.

زیر این قسمت ازاره بنا به بلندی یک متر و اند با کاشی های خشتی نو پوشیده

شده است. لیکن پیش تر سراسر ازاره آراسته به کاشی های کوکبی زرفام هشت پر قرن هشتم بوده که اکنون همه به موزه آستانه قم منتقل شده است. شمار این کاشی ها به طبع چندین صد قطعه است که از آن جمله چند قطعه را در تالار موزه به نمایش گذارده اند. متن همه آنها نقش ونگار و گل و بوته، و گاه در میان

تربت پاکان، ج 2، ص: 47

نقش آیه ای کوتاه یا کلماتی از قرآن کریم با سبک هایی خاص، و در لبه هریک گرداگرد کتابه ای است از سور کوچک یا آیات قرآنی یا روایات مذهبی و یا ابیات فارسی. و برخی از آنها رقم و تاریخ نیز دارد که نمونه را به ذکر یک رقم کامل از آن جمله اکتفا می رود:

کتبه عاشر ربیع الاخر سنه ثمان و ثلاثین و سبعمائه بمقام کاشان بکارخانه سید الساده سید رکن الدین محمد ابن المرحوم سید زین الدین علی الغضائری. عمل استاد الاجل المحترم استاد جمال نقاش .

صفه جنوبی که محراب مزار شمرده می شود با کاشی های زرفام این دوره آراسته بوده است. این کاشی ها در 45 قطعه به شکل محراب بوده که چند دانه آن ربوده شده و به موزه های بیرون از کشور رفته و باقی مانده به موزه ایران باستان منتقل شده و در تالار آثار اسلامی آن نصب گردیده است (شماره 3270) تصویر این محراب که اکنون جای خالی قطعات ربوده شده آن را نیز با قطعاتی هم شکل پر کرده اند در برخی جاها از جمله تعلیقات عرائس الجواهر گذارده شده و رقم پایان کتیبه گرداگرد آن چنین است:

کتب فی غره رمضان سنه اربع و ثلاثین و سبعمائه. عمل العبد یوسف بن علی بن ابی

طاهر

بدنه مرقد در چهار ردیف نصب بوده که ردیف نخست

تربت پاکان، ج 2، ص: 49

جز سوره یاسین در متن، در لبه بالا کتابه سراسری دیگری دارد که بر آن به ثلث در زمینه سفید نخست آیه «شَهِدَ اللَّهُ ..» و سپس «آمَنَ الرَّسُولُ ..» تا پایان نوشته شده و پس از آن خوانده می شود:

«صدق اللّه العظیم و صدق رسولنا الکریم و نحن علی ذلک من الشاهدین و المؤمنین و به موقنین.

امر بتجدید هذین الضریحین الشریفین الصاحب المعظم البهلوان زین الدوله و الدین حاجی علی .. تقبل اللّه تعالی منه. کتبه و عمله احقر عباد اللّه الغنی ابو محمد الحسین بن المرتضی بن محمد بن احمد الحسینی الما ... غفر اللّه ذنوبه و ستر عیوبه و عطر بنسیم الرحمه تراب النبی محمد و عترته الطیبین الط [اهرین]»

چند قطعه خشت کتیبه دار دیگر از مزار در بهشت در موزه آستانه قم هست که جای آنها به طور دقیق دانسته نیست و می تواند بود که پیش تر محراب یا درگاه ورود یا روی مرقد را زینت می داده اند:

1- کتیبه ای مشتمل بر آیه «أَقِمِ الصَّلاهَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ» تا «مَقاماً مَحْمُوداً» با لبه نقش ونگار که گویا در بالای محراب از سه سو نصب بوده و دو خشت دو زاویه آن دو لبه است. در چهارده خشت، و دو خشت دیگر نیز داشته که در دست نیست.

2- کتیبه ای مشتمل بر صلوات کبیر بدون لبه در 16 خشت، و یک خشت آن هم نیست و از سه خشت دیگر تنها قسمتی در دست است. پس همه کتیبه 20 خشت بوده و در موزه دو قسمت خشت چهارم را پس وپیش نصب کرده اند.

تربت پاکان، ج 2، ص: 50

3- هشت خشت

بزرگ، لبه دار با زمینه نقش ونگار و گل و بوته مورخ رجب 718. روی شش خشت نخستین عباراتی از سوره یاسین به این شرح خوانده می شود و از آن برمی آید که متن کتیبه همین سوره بوده است تا پایان:

قالَ یا لَیْتَ/ قَوْمِی یَعْلَمُونَ بِما/ جَمِیعٌ لَدَیْنا/ إِذْ جاءَهَا الْمُرْ/ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْ/ ون أَ لَمْ یَرَوْا کَمْ

خشت های پایان مشتمل بر تاریخ و رقم بوده که تنها دو خشت متضمن تاریخ برجای مانده است این گونه:

رجب الاصم سنه ثمان عشر و سبعمائه. عمل

«بنا و بانی و کاتب التماس دعا دارند»، و زیر آن میان ترنجی آیه «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» خوانده می شود. گرداگرد این کتیبه در فاصله میان آن تا بغله های درگاه در ترنج هایی نام های معصومان کتیبه شده است.

بر دو بغله درگاه از بالای قوسی ها تا پایین ابیاتی به نستعلیق کتیبه شده که از سوی چپ با جمله «لا اله الا اللّه الملک الحق المبین. اشهد ان محمدا رسول اللّه علیا ولی اللّه» آغاز می شود. ابیات در چند بحر و با چند قافیه و بسیار سست است با تخلص های انجم و مجرم، و با تاریخ سال 1268 در میان.

کتیبه سراسری درون ایوان سوره جمعه است با این رقم در پایان:

کتبه محمد بن حسین الحسینی فی سنه 1268. عمل استاد محمد طاهر قمی.

کتیبه سنگی بالای آن در چهار سطر به نستعلیق مورخ 1361 از مرمت اخیر است. بدنه ایوان در همه سو آراسته به کاشی های دوره ناصری است با ابیاتی به نستعلیق همانند ابیات درگاه ورود، و همان گونه سست، با تاریخ 1269 در چند جا، با تخلص های قابل و هدایت و قانع، و با اشاره به نام «استاد طاهر قمی» سازنده کاشی ها و «کاظم» نصب کننده آنها، با این رقم درون ترنجی در بدنه شرقی:

در روز پنجشنبه بیست و هفتم شهر صفر المظفر تحریر گردید.

راقمه هدایت اللّه الحسینی، 1269.

تربت پاکان، ج 2، ص: 52

- به خاک رفته اند.

طرح کلی بنا در این سه اثر از بیرون مضلع با گنبد برجی هرمی و از داخل هشت گوشه با هشت صفه در اضلاع بناست که در بالای صفه ها به شانزده گوشه دگرگون شده و سپس سقف گنبدی بنا بر فراز آن استوار است. بدنه داخل بنا از مرکز سقف تا نزدیک سطح زمین با آرایش های ظریف گچ بری و نقش ونگار و ترنج ها و مانند آن زینت یافته و در هریک سه کتیبه سراسری گچ بری شده است. یکی «گلوبندی» در بالای بدنه های قسمت شانزده ضلعی بنا، و دیگری «کمربندی» در آغاز قسمت هشت گوشه- بالای صفه ها-، سوم کتیبه پیوسته گرداگرد صفه ها که در هر صفه پس از رسیدن کتیبه در سیر نزولی به نزدیک سطح بنا، چند کلمه ای به شکل افقی کتیبه شده و به کنار صفه مجاور رسیده و سپس مجددا رو به بالا ادامه یافته

تربت پاکان، ج 2، ص: 53

است. آن گاه پیشانی صفه را پیموده، به پایه بعد می رسد و رو به پایین استمرار می یابد.

سخن گفتنی دیگر درباره مقابر باغ گنبد سبز آن که مردم قم این سه بنا را به صورت مجموع (نه تنها بنای بی تاریخ را) مدفن سعد و سعید و مسعود، و این سه را از بزرگان اعراب اشعری- احیاکنندگان این شهر در دوره اسلامی- می دانند.

چنین تصور می رود که «سعید» تصحیف تلفظی «صفی» و آن دو نام دیگر مکمل سجع باشد. می تواند بود که این نام گزاری را منشائی جز این باشد که اکنون بر ما پوشیده است.

چنین است وصف این سه بنا:

فرزند او خواجه علی اصیل نخستین امیر خاندان علی صفی است که در سال 761 به دستور خواجه علی صفی دومین امیر خاندان بنیاد گردید.

نمای بیرونی این بنا دوازده گوشه با سقفی آجری و ساده است که اخیرا به جای گنبد فروریخته آن بنا نموده اند. بلندی سقف کنونی از کف بنا پیرامون دوازده متر است.

در آغاز قسمت بازمانده بنا کتیبه گلوبندی است به ثلث درشت که متن آن چهار آیه نخستین سوره فتح - تا «وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً»- است. پایین کتیبه

تربت پاکان، ج 2، ص: 54

بدنه های شانزده گانه قاعده گنبد با بازمانده ای از آرایش های گچ بری پیشین قرار دارد. چهار بدنه نورگیر بوده که مشبک های آنها فروریخته است.

زیر بدنه های مزبور در آغاز قسمت هشت گوشه بنا کتیبه کمربندی به ثلث گچ بری شده که به علت بی سرپوش بودن چند صد ساله بنا و قرار داشتن در معرض باران و باد و آفتاب قسمت هایی از آن فروریخته، و آنچه باقی مانده چنین است:

ذکر القدیم اعلی و بالتقدیم اولی- امر باساس هذه البقعه الرفیعه و السده المنیعه المولی الصاحب الاعظم اعدل العرب و العجم ... الدنیا و الدین صفی الاسلام و المسلمین علی اعز اللّه انصاره و ضاعف اقتداره، رسم مرقد عمه الصاحب ...

اصیل الدوله و الدین جمال الاسلام و المسلمین و ولده و فلذه کبده الصاحب الشهید المغفور جمال الدوله و الدین اصیل [الاسلام و المسلمین] علی بن ابی المعالی بن علی صفی برد اللّه مضجعهما و جعل الجنه مرجعهما فی شهور سنه احدی و ستین و سبعمائه.

متن کتیبه گرد صفه ها با پهنای 35 س. م و به خط کوفی برجسته در زمینه ای از آرایش های ظریف گچ بری، دو سوره «دهر» و

«قدر» است که سوره نخست در زاویه شمال شرقی پایین جرزی که زیر نقطه پایان کتیبه کمربندی بالاست و چند کلمه ای در جرز مجاور پایان گرفته، و از میانه جرزی که زیر نخستین کلمات آن کتیبه است سوره قدر آغاز می شود.

تربت پاکان، ج 2، ص: 55

پیشانی صفه ها- لچکی های دو سو- و قوسی ها و اسپر و بدنه آنها پوشیده از تزیینات ظریف و زیبای گچ بری است. در اسپر هریک از صفه ها شمسه ای از گل و بوته یا نقوش یا نام های مقدس اللّه و محمد و علی به خطوط بنایی گچ بری شده است که هریک وصفی جدا دارد. آرایش کنده کاری و ملاطسازی قوسی- های صفه ها نام «علی» را جلوه می دهد. بر پیشانی صفه ها نیز در سراسر بنا در هر لچکی ترنجی است که بر مجموع آنها صلوات کبیر (اللهم صل علی/ محمد المصطفی ... تا: و الحجه القائم/ مهدی صلوات اللّه/ علیهم اجمعین) نوشته شده است.

در بالای درگاه ورود بنا دو کتابه هست که از نام سازندگان و آرایشگران هنرمند این اثر حکایت می کند. کتابه نخستین در پیشانی این درگاه بر لچکی های دو سو درون مربعی مستطیل در هر طرف نوشته شده و متن آن این است:

عمل علی بن محمد بن ابی شجاع بنا

دومین کتابه گرداگرد ترنج بالای در ورود است که بر آن به خط برجسته این عبارات گچ بری شده است:

هذه العماره بعمل حسن بن علی خلو ... البنا و کتب فی رجب 761

در صفه جنوبی این بنا محرابی گچ بری و زیبا پرداخته بوده اند که قسمت هایی از آن تا نیمه نخستین این قرن باقی بوده و تصویری روشن از آن در کتاب هنر

تربت پاکان، ج 2، ص:

56

ایران به چاپ رسیده است. کتیبه گرد این محراب چنان که در آن تصویر به خوبی و درستی نمودار است آیه «أَقِمِ الصَّلاهَ ..» بوده که به ثلث درشت و زیبا گچ بری نموده بوده اند. افسوس که از این محراب اکنون هیچ بر جای نیست.

اللّه/ الملک/ الحق المبین/ محمد رسول/ اللّه صادق/ الوعد الامین/ علی ولی اللّه/ امیر المؤمنین/ وصی الرسول / رب العالمین/ صدق اللّه/ العظیم و/ صدق رسوله/ الکریم و نحن/ علی ذالک من الشاهدین

دو ردیف دیگر نقش و نگارهای بسیار زیبای رنگ آمیزی شده است.

پس از آن در پایان قسمت گنبدی بنا، کتیبه سراسری نخستین به خط کوفی میان دو حاشیه از نام های مقدس (حاشیه بالا: اللّه، محمد و علی. حاشیه پایین:

محمد) در زمینه گل و بوته گچ بری شده که بر آن شش آیه آغاز سوره دهر به جز کلمه ای از پایان آیه ششم خوانده می شود. آغاز کتیبه فراز دومین صفه سمت راست درگاه ورود است که همان جا به جمله «یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ یُفَجِّرُونَها» پایان پذیرفته است.

پس از این در قسمت شانزده ضلعی بنا شانزده بدنه (نما) که چهارتای آن نورگیر است با آرایش های ظریف قرار دارد. بدنه ها همه با اشکال هندسی زیبایی آراسته شده که از ترکیب و سبک چینش قطعات مربع گچی میان قطعات مستطیل ساده پدید آمده است. این قطعات مربع مشتمل بر نقوش و گاه نام های مقدس به خصوص نام «علی» است. لچکی های این نماها و بدنه ها نیز با گچ بری ظریف تر آراسته شده و میان هریک ترنجی مشتمل بر نام پروردگار و اسماء معصومان چهارده گانه جای داده شده است.

تربت پاکان، ج 2، ص: 58

پس از آن در زیر نماها و آغاز قسمت هشت ضلعی دومین کتیبه سراسری به خط ثلث میان دو حاشیه نقش و نگار به این شرح خوانده می شود:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ. الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ. وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ. وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاهِ فاعِلُونَ. وَ الَّذِینَ

هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ إِلَّا عَلی أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ. فَمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ. وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ .

رب اغفر لساکنی المرقد اللطیف ذا: الصاحب الاعظم الدستور الاعلم المشرف قاطبه الالقاب خواجه جمال الحق و الدین علی و ابنه الامیر جلال الدین و اخاه خواجه عماد الدین محمود ابنا الخواجه صفی الدین، و ادخلهم فی رحمتک و انت ارحم الراحمین. فی سنه 792.

پس از این کتیبه، صفه های هشت گانه- با آرایش رنگ آمیزی شده گچی بر لچکی ها و قوسی های درون هریک و اسپر و پوشش بدنه ها- قرار دارد که از زیبایی خاص برخوردار است. متن کتیبه خط ثلث گرد صفه ها سوره یاسین است از آغاز تا آیه چهل و پنجم، و به جمله «وَ ما تَأْتِیهِمْ مِنْ آیَهٍ مِنْ آیاتِ» پایان می پذیرد. در پوشش صفه ها نام های مقدس «اللّه» و «محمد» و «علی» روی مربع های پنج سانتی متری کنده و نقش شده، و هر هفده عدد از این مربع ها نیز نام «علی» را به خطی درشت جلوه می دهد. این نام ها در ترنج های اسپر صفه ها هم قرار داده شده است.

تربت پاکان، ج 2، ص: 59

مطلع السعدین سمرقندی و احسن التواریخ روملو- دانست.

نمای بیرونی بنا هشت گوشه با گنبد هرمی 16 ترکی و ایوانی در هر ضلع است. نمای درون هشت گوشه با صفه ای در هر ضلع به بلندی 7 و درازا و پهنای 40/ 2 در 40/ 1 متر است. آجرچینی نو درون درگاه ها چنین می نمایاند که پیش تر از هر صفه دری به بیرون گشوده می شده، لیکن چنین نیست و درگاه ورود به نشان کتابه سردر همواره همین درگاه کنونی بوده و آجرچین ها گویا نشان محراب و شاه نشین های گچ بری گرداگرد بناست که همه فروریخته است.

میان سقف این بنا شمسه ای بزرگ گچ بری بوده که فروریخته و جای آن با اندک اثر از گچ بری پیش مشخص است. گرداگرد آن حاشیه ای با پهنای چند سانتی متر از نام های مقدس، و سپس کتیبه ای با پهنای بیست و چند سانتی متر گویا به قیاس بناهای مشابه از آیه «شَهِدَ اللَّهُ ..»، و آن گاه حاشیه ای از نقش و نگار بوده که از هریک اندکی برجای مانده است.

تربت پاکان، ج 2، ص: 60

در بدنه سقف ترنج ها با اشکال هندسی در چهار ردیف گچ بری و رنگ آمیزی شده که سه ردیف بالا هریک 12 عدد و ردیف پایین 24 عدد است و باقی قسمت های سقف نیز با نقش و نگار گچی آراسته شده است. کتیبه سراسری بالا به خط کوفی است با چهار لوحه مربع در چهار سو میان کتیبه به خط بنایی که متن هریک چهار «محمد»، و چهار «علی» در میان آنهاست. متن کتیبه هم نخست میان دو لوحه شرقی و شمالی عبارت:

«لا اله الا اللّه الملک الحق المبین. محمد رسول اللّه الصادق الامین. علی ولی اللّه»

و سپس سوره قدر

است که از لوحه شرقی تا پایان کتیبه مانند دیگر کتیبه های بنا در زمینه گل و بوته گچ بری گردیده است.

پایین کتیبه در قسمت شانزده گوشه بنا هشت نورگیر و هشت طاقچه گچ بری نقش و نگار رنگ آمیزی شده، و پس از آن کتیبه سراسری دوم در آغاز قسمت هشت گوشه با پهنای تقریبی پنجاه سانتی متر به ثلث قرار دارد که متن آن سه آیه پایان سوره حشر است.

سقف صفه های هشت گانه گرداگرد، مقرنس گچ بری رنگ آمیزی بوده که بیش تر فروریخته است لیکن آرایش ظریف و ترنج های پیشانی صفه، ها با حواشی ظریف از نقش و نگار و گاه نام های مقدس همچنان برجاست. کتیبه گرد صفه ها با پهنای 25 س. م سوره الرحمن است که با جمله «صدق اللّه» پایان می گیرد.

بدنه صفه ها پوشیده از نقوش «اللّه» و «محمد» و «علی» است بر مربع های پنج سانتی متری، و گذشت که هر 17 عدد از این مربع ها نیز نام «علی» را به خطی درشت جلوه می دهد. بالای درگاه ورود کتابه ای بوده که فروریخته و دو کلمه ای از آغاز آن برجای مانده که آن هم خوانده نمی شود.

تربت پاکان، ج 2، ص: 61

با پیش آمدن گوشواری در هر زاویه به هشت گوشه متساوی و سپس در بالای کتیبه کمربندی به شانزده ضلعی تغییر یافته و سقف گنبدی برفراز این قسمت استوار است.

محمد بن الامام جعفر الصادق علیهم السلام الصاحب الاعظم الاعدل الاعلم، و الی اقالیم الفضل و الکرم مستخدم ارباب السیف و القلم، المنصور بنصره خیر الناصرین، غیاث الحق و الدنیا و الدین امیر محمد بن المولی المخدوم الاعظم الاعدل الاعلم جمال الحق و الدنیا و الدین علی بن صفی اعلی اللّه شأنهما و رفع فوق الفرقدین مکانهما فی محرم الحرام لسنه 774.

پایین کتیبه حاشیه ای است گرداگرد از نقش ونگار با پهنای چند سانتی متر.

پیشانی صفه ها و گوشوارها آراسته به تزیینات ظریف گچی، و دو قوسی هر گوشوار نیز با آرایش ظریف و زیبا، و حواشی زنجیره ای گرداگرد هر قوسی (به جز در گوشوار شمال شرقی که از نام های متبرک است) نقش ونگار است.

پایین گوشوارها سومین کتیبه سراسری بنا به ثلث درشت گچ بری شده که از کنار صفه جنوبی آغاز شده و در جانب دیگر همین صفه پایان می گیرد. متن این کتیبه یازده آیه آغاز سوره دهر است. پایین کتیبه حاشیه ای زنجیره ای از نام های متبرک «اللّه، محمد و علی» دیده می شود.

پوشش قوسی های صفه ها، اسپر و بدنه آنها از سه سو تا نزدیک یک متری سطح زمین کنده کاری و «ملاط سازی» گچی بر دیواره آجری است. در جبهه اسپر صفه های شرقی و غربی دو ترنج دایره شکل با حاشیه ای از نام های متبرک گچ بری شده که متن ترنج صفه غربی نقش گل، و متن ترنج صفه شرقی- میان یک چهارگوشه- چهار «محمد» و چهار «علی» است.

تربت پاکان، ج 2، ص: 64

صفه جنوبی که شکل محراب دارد در طرح تزیین با دیگر صفه ها متغایر و پوشش آن در هر سه سو آراسته به نقش ونگار است. بالای صفه، کتیبه ای اسپر و دو پایه قوسی آن

را زینت بخشیده که نقش ونگارهای متنوع و گل و بوته های آرایشی و حاشیه زنجیره ای از نام های مقدس، از بالا و پایین آن را در میان گرفته است با این متن:

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. أَقِمِ الصَّلاهَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً . عامل هذا المحراب علی بن محمد ابی شجاع»

زیر این کتیبه در میان گل و بوته های آرایشی محرابی کوچک گچ بری شده که در جبهه آن کتیبه زیر به خط کوفی با پهنای 15 و درازای 125 سانتی متر بر قوسی محراب خوانده می شود:

«لا اله الا اللّه. محمد رسول اللّه. علی ولی اللّه»

حاشیه زنجیره ای گرداگرد محراب نیز به خطوط بنایی مشتمل بر نام های مقدس است.

بدنه بنا زیر سومین کتیبه سراسری تا نزدیک یک متری سطح زمین- به ترتیبی که درباره صفه ها گفته شد- با «ملاط سازی» گچی تزیین شده، و در این قسمت در هر ضلع پایین گوشوارها «طاقچه» ای کوچک به دهانه 68 و بلندی 84 سانتی متر آراسته به نقش ونگار و تزیینات زیبای گچی دیده می شود.

این نکته هم گفته شود که دود چراغ های پیه سوز و نفت سوز و جز آن طی سال ها رنگ گچ را در سراسر این بنا تیره ساخته است.

کاشی کاری مرقد «امام زاده» و برجستگی دیگری که در کنار آن- به عنوان محل دفن سر او- وجود دارد جدید و بی ارزش است. سقف درگاه ورود بنا مقرنس است با قدمت یکی دو قرن.

تربت پاکان، ج 2، ص: 65

در مجموع از بهترین و زیباترین نمونه های اوج تجلی هنر گچ بری در آثار قدیم قم است.

نمای خارجی بنا نخست هشت گوشه و سپس در بالا شانزده ضلعی با گنبد قوسی آجری است که در دوره های اخیر قبه ای کوچک فراز آن بنا نموده اند.

تردید نیست که گنبد دو پوشه بوده و پوشش فرازین که برجی هرمی بوده فروریخته است .

تربت پاکان، ج 2، ص: 66

نمای درونی نخست تا چند متر چهارگوشه با صفه ای در هر ضلع است که از هر صفه دری به بیرون گشوده می شده و اکنون درگاه شرقی را بسته اند. سپس با پیش آمدن گوشوارها در زوایای چهارگانه شکل بنا به هشت ضلعی، و پس از آن در قاعده گنبد به شانزده ضلعی تغییر یافته است.

و حاشیه بالا نقش ونگار- گچ بری شده که متن آن سوره حمد و گویا پس از آن سوره توحید است. پایین این کتیبه بدنه های شانزده گانه قاعده گنبد با تزیینات گچ بری نقش ونگار ظریف و زیبایی آراسته شده است. نیمی از بدنه ها نورگیر است که جلوی آنها را با مشبک هایی زیبا پوشانیده اند. نماها و مشبک ها هریک در سبک تزیین و پرداخت با دیگری متغایر، و در عین حال مجموعه آنها بسیار متناسق و یک نواخت و زیباست. حاشیه زنجیره ای گرداگرد بدنه ها گاه

تربت پاکان، ج 2، ص: 67

نقش ونگار و گاه نام های مقدس مزبور به خطوط بنایی، و صفحه زیرین برخی مشبک ها نیز تنها نقوش و متن برخی دیگر عباراتی مانند «الملک للّه» و «الحمد للّه» به خط کوفی است جز مشبک بالای درگاه جنوبی که بر صفحه زیر آن، این عبارت به خط ثلث دیده می شود:

فی محرم سنه ثمانین و سبعمائه

پس از آن در آغاز قسمت هشت گوشه دومین کتیبه سراسری در زمینه گل و بوته میان دو حاشیه- یکی نقش ونگار و دیگری از نام های مقدس- به خط ثلث با این متن گچ بری شده است:

للّه الس ... و الاعانه و الاغاثه. امر ببناء هذه العماره الرفیعه و الروضه الشریفه مرقد المعصوم المظلوم احمد بن قاسم بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام الصاحب الاعظم الاعدل الاعلم.

ملاذ طوایف الامم، مستعبد ارباب السیف و اصحاب القلم، صاحب دیوان الممالک، ملجأ العظماء العالم موئل صنادید بنی آدم عمیم المواهب و النعم، عضد الخواقین المنصور بنصره خیر الناصرین، قوام الحق و الدنیا و الدین مغیث الخلائق اجمعین علی بن الصاحب الاعظم السعید عز الحق و

الدنیا و الدین اسحق بن علی صفی الماضی عظم اللّه تعالی جلال قدره. بعمل بن محمد علی ابو شجاع البنا.

پس از آن لچکی های پیشانی و دو قوسی هریک از صفه ها و گوشوارها سراسر آراسته به نقش ونگارهای ظریف گچ بری است که پاره ای از قوسی های صفه ها و برخی حواشی زنجیره ای گرداگرد گوشوارها و ترنج های لچکی ها مشتمل

تربت پاکان، ج 2، ص: 68

بر نام های مقدس به خطوط بنایی است.

زیر گوشوارها سومین کتیبه سراسری بنا میان دو حاشیه نقش ونگار و نام های مقدس، در زمینه گل و بوته به خط ثلث گچ بری شده که بر آن یازده آیه آغاز سوره یاسین دیده می شود. این کتیبه به جمله «أَحْصَیْناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ. صدق اللّه» در لبه درگاه ورود جنوبی پایان پذیرفته است. در این درگاه- که آرایش قوسی های دو سوی آن هشت چهارگوشه، هریک مرکب از چهار نام «محمد» و چهار «علی» به خطوط بنایی است- در پایین قوسی ها در هر دو سو دو چهارگوشه زیبا به خط پیرآموز دیده می شود که متن هریک به این خط عبارت «لا اله الا اللّه» و حواشی زنجیره ای گرداگرد، نام های متبرک «اللّه» و «محمد» و «علی» است.

در بهشت می نویسد: «مرقد مطهر آنها کاشی کاری است که از کاشی خطوط بیرون آورده اند و بعضی از سوره های قرآن را نوشته اند و کاشی آنها به خصوص از خشت های مرقد کاشی زراندود است که گل او را با سوده طلای احمر خمیر کرده اند .. از غرایب آنجا این که اهل فرنگ از انگلیسیان که این کاشی کاری را دیده اند این بقعه و بقعه احمد بن قاسم یک نوع کاشی دارد

تربت پاکان، ج 2، ص: 69

خشتی سه تومان به متولیان این دو بقعه داده بودند که چند دانه خشت از آنها بگیرند و آنها راضی نشده بودند. عاقبت چند نفر از اشرار را رو به خود کرده بودند در شب چهار دانه از مرقد احمد بن قاسم را به طریق سرقت برده به آنها داده بودند . گویا در فرنگ این نوع کاشی یافت نشود».

محمد حسن طباطبائی تبریزی در تبصره المسافرین (ش 14 ب دانشکده ادبیات دانشگاه تهران: ص 23 سطر 17- 18) که به سال 1270 نگارش یافته است ذیل سخن از این مزار می نویسد: «بقعه با کاشی خیلی ممتاز از آیات کریمه و احادیث شریفه به خط علی بن محمد در سنه 663 است».

از این وصف اخیر دانسته می شود که لوح مرقدی که اکنون به عنوان «محراب مسجد قم» در موزه برلین نگاهداری می شود و مورخ صفر 663 و کار علی بن محمد بن ابی طاهر است از این مزار رفته است. در این لوح در بالا به خط کوفی در سه سطر این عبارات:

لا اله الا اللّه محمد رسول اللّه علی/ ولی اللّه امیر المؤمنین و وصی رسول رب العا/ لمین

نوشته شده و متن نوشته حاشیه و متن

آن پس از عبارت:

بسم اللّه و هو السمیع العلیم

تربت پاکان، ج 2، ص: 70

آیه «آمَنَ الرَّسُولُ ..» است که از حاشیه راست آغاز شده و در متن با این رقم:

«کتب ذلک فی عاشر من صفر ثلاث و ستین و ستمائه. کاتبه علی بن محمد بن ابی طاهر بعد ما عمله و صنعه»

پایان می گیرد. به حسب قاعده ازاره مرقد نیز با کاشی های کوکبی همین دوره- و شاید ازاره بقعه هم با کاشی های قرن هشتم- آراسته بوده است.

تربت پاکان، ج 2، ص: 71

از بالای لوحه شاهزاده ابراهیم) و در متن میان دو لوحه جدا، هریک چهار خشت، با طرح محراب این عبارات به ثلث برجسته خوانده می شود:

[لوحه جنوبی]: هذا المضجع للسید الشریف الطاهر المطهر التقی النقی الزکی محمد بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین اخ الحسن ابنا امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیهم السلام

[لوحه شمالی]: هذا المضجع للسید الشریف الطاهر المطهر التقی النقی الزکی ابراهیم بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین اخ الحسن ابنا امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیهم السلام.

در سال های اخیر چندبار از این مزار مرمت شده که کتیبه کمربندی ایوان درگاه بنا مورخ 1357 و سنگ نبشته بالای آن مورخ 1310 و کتیبه بالای سردر ورود صحن مزار مورخ 1378 نمایانگر دفعات آن است.

تربت پاکان، ج 2، ص: 73

الاسلام و المسلمین زیدت عصمتها و خلدت عظمتها فی شهر شوال سنه خمس و ثمانمائه. نمقه العبد علی بن حسن الطوسی.

پایین این کتیبه بدنه قوسی صفه ها و گوشوارها آراسته به مقرنس، و لچکی های دو سو و جرزهای میان صفه ها نیز مزین به نقش ونگارهای زیبای گچی است که از ظرافتی خاص برخوردار است. زیر مقرنس ها کمربندی از تزیینات با پهنای کم گرداگرد بنا گچ بری شده است.

باران قرار داشته از تازگی و جلای آن چیزی کاسته نشده است.

بقعه مورد سخن سردری دیگر نیز از شمال دارد که اکنون با دری بسته شده و به شکل رواقی درآمده است. در کنار درگاه ورود از این سردر لوحه ای گچ بری است در شش سطر به نستعلیق رنگین با این متن:

به یک دانه گندم ز لطف اله تمام است گنبد به اقبال شاه

به سعی براهیم ابن اویس رسیده به اتمام از آن نیک خواه

خرد گفت تاریخ او را بگوبه هفتاد و نه نهصدش کن نگاه

در پیشانی درگاه ورود نیز سنگ نبشته ای است میان قاب سازی گچی با این متن در چهار سطر به نسخ:

«چون داخل روضه شاهزاده زید بن امام زین العابدین علیه السلام شدی بگوی: بسم اللّه و باللّه و علی مله رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله. بانی تعمیر ایوان استاد علی اکبر»

تربت پاکان، ج 2، ص: 78

بنای چهارگوشه بقعه به بلندی پیرامون هفت متر گنبدی خوش طرح داشت که در زمستان سال 1352 تا قاعده فروریخت. پس وصف آن در اینجا دیگر موردی ندارد. مرقد امام زاده با کاشی کاری خشتی نو آراسته شده که در میان آنها چهار قطعه کاشی لاجوردی رنگ قدیم از آرایش کاشی کاری پیشین مرقد دیده می شود مشتمل بر عبارت:

«فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ- مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ»

از آیه الکرسی، با نقش «اللّه» و «محمد» به خط بنایی در میان بر دو قطعه لوزی شکل.

کنار بقعه شاهزاده زید مسجدی است از ساخته های قرن حاضر که در راهرو آن بر سنگ نبشته ای بزرگ وقف نامه ای از نیم قرن اخیر مربوط به سوکواری سالار شهیدان ثبت است.

موسی فرزند امام جواد (ع) دانسته می شود و گفته «ابن فندق، علی بن زید بیهقی» در گذشته 565 در لباب الانساب و «ابن عنبه» در عمده الطالب آن را تأیید می کند. لیکن در کتاب قم نخستین کس را که از رضویان به قم آمده است «محمد» فرزند این «موسی» می داند که در سال 256 به قم آمد و در 296 درگذشت و در سرای «محمد بن حسن بن ابی خالد اشعری» ملقب به «شنبوله» به خاک رفت . تحریفی که در برخی نسخ متأخر ترجمه

تربت پاکان، ج 2، ص: 79

کتاب قم در این مورد راه یافته و نخستین کس را (موسی بن محمد) می نمایاند خطایی است آشکار و تحریفی بسیار واضح که جای سخن گفتن ندارد .

تربت پاکان، ج 2، ص: 80

بقعه موسی بنایی ساده و کوتاه و تهی از تزیینات هنری است لیکن دهلیز و راهرو ورود آن به درازای بیست و یک متر در دو قسمت متمایز از میانه قرن نهم برجای مانده است. قسمت آغاز راهرو با درازا و پهنای 7* 4 و بلندی شش متر و دارای کتیبه و سه طاقچه گچ بری رنگین که- به گواهی تاریخ کتیبه پیشین راهرو- بی تردید از سال 851 است. طاقچه ها در بدنه شمالی به دهانه 80 و بلندی 150 سانتی متر با لچکی ها و اسپر و حاشیه آراسته به نقش ونگار گچ بری رنگین که حاشیه زنجیره ای گرداگرد یکی از طاقچه ها نام های مقدس است، و بالای آن دنباله کتیبه ای با این متن به ثلث برجسته به صورت سراسری دیده می شود:

«رسول اللّه علیه السلام النجوم امان لاهل السماء و اهل بیتی امان لامتی. صدق اللّه العظیم»

از بازمانده این آرایش برمی آید که

بدنه جنوبی این راهرو نیز با همین گچ بری آراسته بوده است.

قسمت نزدیک به بقعه به شکل رواق با درازا و پهنای 14 در 60/ 4 و بلندی 7 متر مرکب از سه طاق چشمه پوش به سبکی زیبا با شاه نشین هایی در شمال و جنوب و درگاهی به بقعه چهل اختران است که پیش تر کتیبه ای گچ بری مورخ 851 داشته و در متن آن ابیاتی نوشته بوده است . این کتیبه را در تعمیرات سال 1335 (ه. ق) از جای برداشته اند. در همین تعمیر که وسیله قائم مقام التولیه رضوی مشهدی انجام گرفته است در منتهی الیه راهرو مزبور بالای درگاه ورود بقعه موسی کتیبه ای به نستعلیق سفید بر کاشی خشتی مشتمل بر ابیاتی سست افزوده شده که نگارنده آن میرزا عباس قلی متولی مقبره مستوفی الممالک، و مقطع و ماده تاریخ

تربت پاکان، ج 2، ص: 81

آن چنین است:

از پی تاریخ تحسین با گفتی صبوری رونق جاوید دارد طور موسای مبرقع

از درون بالای در ورود کتیبه ای است گچ بری به ثلث برجسته به درازای سه متر با این متن:

تربت پاکان، ج 2، ص: 82

قد صدر الحکم المطاع ببناء هذه العماره الشریفه عن اعلی حضرت سلطان سلاطین الزمان ابو المظفر شاه طهماسب بهادر خان خلد اللّه ملکه و سلطانه و افاض علی العالمین بره و احسانه فی شهور سنه ثلاث و خمسین و تسعمائه

بقعه درگاهی دیگر در جنوب داشته که به راهرو بقعه موسی مبرقع گشوده می شده و بالای آن کتیبه مورخ 851 بوده است که اکنون آن درگاه را با احداث بقعه ای بسته اند. درگاهی دیگر از شمال دارد که با دری کهن بسته شده و قطعه چوب منبت قرن چهارم با کتیبه خط کوفی که اکنون به شماره 3387 میان تالار موزه ایران باستان در محفظه شیشه ای قرار دارد از بالای همین در به موزه رفته است.

جز آن که گویا آن پیش تر در جایی دیگر از مزار بوده و سپس به این سردر نقل گردیده بوده است.

تربت پاکان، ج 2، ص: 83

متن خشت ها:

«هذا مضجع شریف الامام حارث بن الامام احمد بن الامام المعصوم زین العابدین بن الامام المعصوم الشهید الحسین بن الامام الاکبر امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه الصلاه»

تربت پاکان، ج 2، ص: 85

در دو سوی بقعه از شمال و جنوب دو ایوان است که در برابر هریک صحنی قرار دارد. در ورود بنا از درگاه جنوبی- که از نیمه نخستین قرن گذشته به جای مانده است- منبت است که کتابه گرداگرد آن مشتمل بر ابیاتی چند ساییده شده و کتابه های متن دو لنگه به نستعلیق به این ترتیب:

«قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله انا مدینه العلم و علی بابها

این در که بود سجده گه پیر و جوان چون کعبه بود مطاف شاهان جهان

با روی سیه به تو پناه آوردیم شاید که شویم روسفید دو جهان»

خوانده می شود.

بالای درگاه ورود ایوان جنوبی که سقف آن مقرنس است سنگ نبشته ای است با این متن به نستعلیق:

«بسم اللّه الرحمن الرحیم

در زمان ملک غازی دارای جوادکه شد آباد جهان زو که به جانش آباد

ملک ملک گشا فتحعلی شه که به ملک هر ملک بست به ایمایی و هر ملک گشاد

هم ازو غیرت چین آمده اتلال و دمن هم ازو خجلت مصر آمده امصار و بلاد

هر سرابی که ز فیض گذرش آید خوش هر خرابی که ز نقش قدمش گردد شاد

اندر آن عهد که در سده او هرچه کریم اندر آن دور که در درگه او هرکه جواد

فخر امثال منوچهر همایون گوهرزین اشباه خردمند کز آن قدر بزاد

تربت پاکان، ج 2، ص: 86 برده تارک به فلک چون به خرد روشن و پاک گشته منظور ملک چون به گهر بخرد و راد

هم رهین

امر خداوند مهین را ز صلاح هم امین گنج شهنشاه زمین را ز سداد

گوهر روشن او صورتی از عقل و ادب پیکر فرخ او جوهری از دانش و داد

چون شد این بقعه فرخنده درین خاک فرج از تصاریف زمان قبه قرین با بنیاد

نه به بامش که حرم پایه به جز شیون بوم نه به باغش که ارم رتبه به جز مویه خاد

پی انگیزشش آن مهر سخاصره گشودبهر آبادیش آن بدر کرم بدره گشاد

اوستادان سنمار گهر ز ایمایش برده بنیان همایونش براز سبع شداد

بقعه نی خوابگه تاجوری پاک گهربقعه نی بارگه پادشهی نیک نهاد

بقعه نی از در رفعت فلک ذات بروج بقعه نی از ره رتبت ارم ذات عماد

الغرض کرد چو آهنگ به آبادی این که به پاداش شود هشت بهشتش هشتاد

منشی طبع صبا از پی تاریخش گفت شده این بقعه دلکش ز منوچهرآباد

تا به گردش بود این بارگه میناگون از رخش باغ جهان کارگه مینو باد

فی سنه 1232»

تربت پاکان، ج 2، ص: 87

مباشر اتمام یافت»

برابر درگاه ورود شرقی ایوانی است به دهانه و پهنای 6 در 5/ 3 و بلندی پیرامون 9 متر که سراسر بدنه داخلی و خارجی آن از پایه ها و لچکی ها و جز آن با کاشی های خشتی آغاز این قرن آراسته شده و در بالای آن در لبه ایوان، این سه بیت- با نام مظفر الدین شاه قاجار در میان- به نستعلیق سفید ثبت بوده که برخی خشت های آن فروریخته است:

این کفشکن سلیل موسی کظیم کو طعنه زند به طور موسی کلیم

بنیاد ز اصغر ابن ابراهیم است چونان که بنای کعبه کرد ابراهیم

هین واد مقدس است فاخلع نعلیک این باب خداست فادخلوا للتعظیم

با جمله «یا کافی المهمات» در پیشانی ایوان بر لچکی های دو سو.

در کمربند ایوان کتیبه ای است به ثلث سفید از آیه نور و چند حدیث نبوی مورخ 1301 با این عبارت در میان کتیبه بالای درگاه ورود بقعه:

تربت پاکان، ج 2، ص: 90

«حسب الامر حضرت مستطاب اشرف امجد اسعد ارفع افخم اعظم آقای میرزا علی اصغر خان صدر اعظم مد ظله العالی»

در نیمه نخستین کتیبه زیر ردیف خط آن به خطی ریزتر جابه جا کلماتی جدای از یکدیگر نوشته شده که مجموع آن چنین است:

«کتبه العبد الخاطی علی بن طاهر الرضوی»

گنبد امام زاده با بلندی پیرامون ده متر به روشی خاص بنا شده که در شکل خود بی مانند، و از آثار آغاز قرن حاضر است.

شده بود.

این بنا را سه سال پیش برداشتند و برجای آن بنایی بزرگ تر بنیاد نهادند.

تنها اثر قدیم مزار لوح مرقد امام زاده است به درازا و پهنای یک متر و نیم در 60 سانتی متر، مرکب از سه قطعه کاشی قرن هشتم و نهم از جنس کاشی های لوح مرقد امام زاده خاک فرج (که دانستیم اکنون در موزه ایران باستان است) با زمینه آراسته به نقش ونگار و گل و بوته. در متن لوح آیه نخستین سوره تبارک با بخشی از آیه «آمَنَ الرَّسُولُ» به این شکل خوانده می شود:

«تَبارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ. آمَنَ

تربت پاکان، ج 2، ص: 91

الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قالُوا»

در کناره لوح از سه جانب سوره های حمد و توحید با جمله «صدق اللّه العلی العظیم» در پایان نوشته شده است. در بالای لوح دو گوی فیروزه فام به روش معمول الواح مشابه قرار داشته که یکی را پیش ترها ربوده و برجای آن گویی از کاشی معمولی نهاده اند و دیگری را اخیرا ربوده اند که جای آن خالی است. زیر آن دو، بر دو سوی لوح این عبارت نوشته شده است:

صنعه- طاهر

تربت پاکان، ج 2، ص: 92

ترک به صورت متعاکس، و نام های «اللّه» و «محمد» بالای آن درون ترنج هایی به خطوط بنایی.

میان قسمت هرمی و بدنه ها حاشیه ای است گرداگرد از کاشی سیاه رنگ که در میان آن همین نام ها با کاشی نواری سفید به خطوط بنایی و به تکرار رسم گردیده است.

پوشش اسپر بدنه های زیر آن نیز با همین نام ها به همان خطوط آراسته است.

نمای درون بنا از سطح بقعه تا بلندی پیرامون سه متر چهارگوشه و سپس با پیش آمدن گوشوارها هشت ضلعی است. بالای قسمت هشت ضلعی کتیبه سراسری گرداگرد بنا، و پس از آن بدنه های شانزده گانه گرد گنبد، و آن گاه سقف بناست.

در ورود بنا از صفه شرقی گشوده می شود.

آراسته شده است. چهار نما از این جمله در چهار سو نورگیر بوده که جلوی هریک مشبکی گچ بری و زیبا قرار داشته و اکنون تنها مشبک نورگیر غربی باقی است.

پس از آن در آغاز قسمت هشت ضلعی کتیبه کمربندی به ثلث برجسته زیبا در زمینه گل و بوته قرار دارد که متن آن سوره فتح تا پایان آیه ششم (وَ کانَ ذلِکَ عِنْدَ اللَّهِ فَوْزاً عَظِیماً) است. آغاز کتیبه زاویه شمال غربی، و پایین آن حاشیه ای است گرداگرد از نقش ونگار.

پایین این قسمت بدنه صفه ها و گوشوارها ساده و فاقد هرگونه تزیین است و تنها در اسپر دو صفه شمالی و جنوبی دو مشبک دایره شکل گچ بری زیبا جلوی نورگیرهای قسمت هشت ضلعی بنا دیده می شود.

عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبی، وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَهً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً. إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ» با همان خط و شکل نوشته شده که از زاویه شمال غربی با جمله «قال اللّه تعالی» آغاز گردیده و در پایان بدنه جنوبی با عبارت «صدق اللّه العلی العظیم» انجام گرفته است.

تربت پاکان، ج 2، ص: 96

در مجلد نخست گذشت.

تربت پاکان، ج 2، ص: 107

متولی شرعی مسجد جامع عتیق بوده و همیشه سلسله سلیله ایشان در بلده کریمه قم من سالف الزمان الی الان عزیز و محترم بوده اند و خاندان ایشان به صلاح و تقوی و زهد و ورع و سداد و جاه و شوکت معروف و مشهور بوده و تمام عمر عزیز و محترم بوده و هستند و در بعضی احیان به مناصب دنیویه نیز مشغول می بوده اند و از جانب ملوک عجم به سیورغال

تربت پاکان، ج 2، ص: 111

و انعامات ممتع شده بوده اند و این سلسله جلیله به سادات واعظ معروف بوده اند»

در گلستان هنر ذیل سرگذشت حافظ قنبر شرفی می نویسد: «خط ثلث را خوش می نوشته و کتابه درگاه مسجد جامع دار المؤمنین قم و محراب مسجد ..

به خط اوست». از این برمی آید که در نیمه نخستین قرن دهم از این مسجد مرمتی به عمل آمده است. شاه عباس دوم در سفری به قم در همین مسجد پشت سر ملا محسن فیض دانشمند نامور آن دوره نماز گزارد .

در تاریخ دار الایمان قم و از آنجا در مرآت البلدان اصل بنای مقصوره را از ابو الصدیم حسین بن علی بن آدم اشعری در سال 265 دانسته اند. آقای

تربت پاکان، ج 2، ص: 112

گدار هم در مقاله ای به استناد نوشته مرآت البلدان اصل بنا را از همان زمان دانسته، لیکن پس از آن می گوید: «در حال حاضر قدیم ترین قسمتی که از مسجد دیده می شود از دوره سلجوقیان است. ساختمان مقصوره در زیر پوششی از گچ که او را پنهان نموده است از عهد سلطان سنجر است».

جامع ابو الصدیم با مشخصاتی که در کتاب قم برای آن گفته شده بر این مسجد قابل

انطباق نیست و از آنچه گذشت سال تاریخ بنا و بانی اصلی مسجد دانسته شد که البته مربوط به همان مقصوره یادشده است. اصل بنای گوشوار شرقی و غربی آن و ایوان رفیع جنوبی هم گویا صفوی است لیکن بنای ایوان شمالی و شبستان های سراسری شمالی و شرقی از فتحعلی شاه است که در اواخر روزگار فرمانروایی خویش همراه با مرمت مقصوره بزرگ و ایوان جنوبی بنیاد نهاد .

زیرزمین غربی و شبستان سراسری بالای آن را حسین خان نظام الدوله امیر تومان شاهسون در آغاز دوره ناصری بنا کرده است.

*** بنای مقصوره به دهانه 13 و بلندی پیرامون 27 متر که با سه درگاه به ایوان و با دو درگاه در هریک از دو جانب شرقی و غربی به گوشوارهای دو سو می پیوندد چهارگوشه و آجری است. در فاصله ای پیرامون شش متر از سطح زمین کتیبه ای است کمربندی به ثلث که با سوره تبارک از زاویه جنوب غربی آغاز شده و در پایان آن از تعمیر مقصوره به فرمان فتحعلی شاه سخن رفته است. بیش تر این کتیبه اکنون

تربت پاکان، ج 2، ص: 113

بی رنگ شده و خطوط آن خوانده نمی شود و در آن میان تنها نام فتحعلی شاه در بدنه غربی مشخص است. بالای کتیبه تا آغاز قسمت کروی سقف با نقش ونگار رنگین به سبکی خاص و با مقرنس کاری در زاویه ها و بالای محراب آراسته شده و در زیر سقف 16 نما با 8 نورگیر مشبک در میان طرح افکنده شده است. سقف نیز با اشکال هندسی رنگ آمیزی شده آراسته گردیده است.

گوشوارهای دو سوی مقصوره به درازای 21 متر با همین پهنا در گوشوار شرقی و با پهنای

13 متر در گوشوار غربی آجری است. ایوان پیشاپیش مقصوره با دهانه و پهنای 14 در 7 و بلندی پیرامون 17 متر، سقف آن مقرنس آجری است و بدنه و پایه ها و لچکی ها آراسته به کاشی های خشتی دوره فتحعلی شاه که قسمت های پایین آن در ربع قرن اخیر تعمیر شده است. کتیبه بالای ایوان آیه نور است تا «رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَهٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ» که بیست سال پیش به جای کتیبه فرو ریخته پیشین گذارده اند. کتیبه کمربندی ایوان به ثلث سفید سوره جمعه است با عبارت:

«سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ. فی تاریخ ربیع الثانی من سنه ست و اربعین و مأتین بعد الف من الهجره النبویه فی 1246»

در پایان. کتیبه ریز بالای درگاه ورود میانه که زیر کتیبه کمربندی قرار دارد آیه الکرسی است با آیه «فَاللَّهُ خَیْرٌ حافِظاً وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ» و عبارت «کتبه محمد حسن» در پایان. در بغله های شرقی و غربی در ترنج هایی آیه «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» و حدیث «انا مدینه العلم و علی بابها» خوانده می شود.

تربت پاکان، ج 2، ص: 114

در لبه ایوان از بالا تا پایین طره ای است از کاشی فیروزه ای و بسیار زیبا. نمای بیرونی ایوان با پایه های آن به درازای 28 متر به همان سبک کاشی کاری خشتی است.

قرینه ایوان مزبور در جانب شمال مسجد نیز ایوانی است به دهانه و پهنای 7 و بلندی 14 متر که بدنه و لچکی های آن کاشی خشتی و سقف مقرنس گچی است با کتیبه ای در کمربند آن به ثلث مشتمل بر سوره منافقون با

این رقم در پایان:

«کتبه محمد رضا الشریف القمی فی 1248»

در پس ایوان و دو سوی آن شبستانی است آجری، و در دو سوی شرقی و غربی مسجد نیز دو شبستان سراسری است که لچکی درگاه های آنها به صحن مسجد کاشی کاری است. در جانب غربی زیر شبستان زیرزمینی است سراسری.

سردر ورود مسجد از جانب غربی نیز از دوره فتحعلی شاه است لیکن کتیبه آن نو است و مورخ 1381.

تربت پاکان، ج 2، ص: 115

دستور آن حضرت از محل وجوه شرعی و درآمد موقوفات امامان اهل بیت در این شهر بنا نهاد لیکن بنای احمد بن اسحاق را یک صفه می دانند . صفی الدین حسینی قمی در بیاض خود پس از نقل فرمان امام در مورد بنای مسجد مزبور- آن چنان که مردمان شهر از دیرزمان معتقد بوده اند- می نویسد:

«به دستور امام حسن عسکری از خراج قم .. صفه ای در مسجد جامع در بیرون قم به قرب روضه مقدسه فاطمیه در کنار رودخانه که مشهور و معروف است به مسجد حضرت امام حسن عسکری، به فرموده آن حضرت از وجوه خراج قم ساختند که

تربت پاکان، ج 2، ص: 117

الحال آن مسجد کثیر الفیض باقی و نمازگاه شیعیان است» و همو در ذیل سخن از جامعی که ابو الصدیم در بیرون شهر بنا کرد می نویسد: «و مخفی نماناد که مسجد جامع بیرون، همان مسجد است که الحال به مسجد امام حسن عسکری معروف است و در آن مسجد صفه ای از سر کار آن حضرت ساخته شده و بدان جهت آن را مسجد امام حسن عسکری خوانند» . از سوی دیگر نگارنده انوار المشعشعین این شهرت را بی اساس می داند و در برخی نوشته های دیگر نیز وجه انتساب مزبور را به گونه هایی جز این آورده اند و می تواند هم وجه درست همان باشد که ذیل سخن از مزار احمد بن اسحاق گذشت.

تربت پاکان، ج 2، ص: 118

تولیت و امامت و خطابت این مسجد که مقامی بزرگ بود از دیرزمان با بزرگان شهر قم بوده و از قرن نهم به بعد متولیان قدیمی آستانه مقدس تولیت و پیشوایی تفویضی آن را عهده داری می نموده اند. نام این مسجد و متولیان قدیم آن به

همین جهت در اسناد و احکام مربوط به تولیت قدیمی آستانه از جمله فرمان های اوزون حسن و یعقوب و الوند و آق قویونلو و احکام پادشاهان صفوی و مثال های صدور این دوره آمده است. ثبت موقوفات و سیورغالات مسجد نیز که رقمی بزرگ بوده است پشت فرمان های مورخ 920 و 931 از اسناد آستانه قم دیده می شود.

جزوی از مصحف شریف (جزء 23) به شماره 56 انبار در کتابخانه آستانه قم هست که به شهادت وقف نامه روی نخستین برگ، آن را با بیست و نه جزو دیگر امیر یوسف خواجه فرزند شیخ علی بهادر (از امرای مشهور دوره تیموریان) در 20 رمضان سال 842 بر مسجد جامع عتیق قم منسوب به امام حسن عسکری واقع در بیرون درب ساوه از دروازه های شهر قم وقف نموده است. چنین است متن این وقف نامه:

وقف و حبس هذا الجزؤ مع الاجزاء التسعه و العشرین الباقیه من کلام اللّه رب العالمین و الصندوق المسدس المجلد المتین الامیر الاعظم الکبیر الافخم غیاث الدوله و الدنیا و الدین الامیر یوسف خواجه بهادر بن الامیر السعید الکبیر الشهید مظفر الدوله و الدین الامیر شیخ علی بهادر عمت معدلته علی المسجد

تربت پاکان، ج 2، ص: 119

الجامع العتیق الخارج درب ساوه من دروب مدینه قم حماها اللّه عن الافات و الحوادث المنسوب الی الامام الهمام الحسن العسکری علیه السلام خالصا للّه تعالی و ابتغاء لمرضاته و الزلفی لدیه فی جناته لیقرأ فیه خصوصا ایام الجمعات وقفا صحیحا شرعیا مؤبدا مخلدا مشروطا علی أن لا یخرج منه و لا یقرأ خارجه.

تقبل اللّه منه بقبول حسن فی العشرین من رمضان لسنه اثنی اربعین و ثمانمائه هجریه.

در اجازه کبیره صاحب معالم

از شیخ فقیه ابو محمد حسن بن حسوله بن صالحان قمی خطیب جامع عتیق قم، شاگرد ابو عبد اللّه جعفر بن محمد دوریستی و استاد شاذان بن جبرئیل یاد می شود .

در تذکره نصرآبادی (ص 78) می نویسد: «میرزا ابو طالب خلف بندگان مرحوم میرزا ابراهیم است که از سادات عظیم الشان رضویند. خطابت مسجد امام حسن عسکری که مسمی به مسجد عتیق است در قم ابا عن جد با ایشان است».

امیر ابو الفضل عراقی از امرای دوره طغرل اول سلجوقی (429- 465) بود و مسجد جامع عتیق قم و مناره ها او فرمود (النقض: 220). در دوره فتحعلی شاه به دستور او از این مسجد که آن هنگام از صدمه سیل رودخانه آسیب دیده بود مرمتی به عمل آمد . در دوره ناصری و پس از آن تا روزگار ما چندین بار قسمت های گوناگون مسجد تجدید بنا و تعمیر گردیده که تفصیل آن را در مصادر مربوط می توان یافت .

تربت پاکان، ج 2، ص: 120

بنای کنونی مسجد چندان کهن نیست. ایوان جنوبی مسجد که قدیم ترین قسمت موجود آن است تاریخ 1129 دارد. چند سال پیش هنگام توسعه زیرزمین غربی مسجد شنیده شد که محراب گچی کهنی در آن قسمت پدیدار و ویران گردیده است.

ایوان جنوبی با بلندی چهارده متر و درازا و پهنای 11 در 12 متر مرکب از سه طاق چشمه پوش، آرایشی مختصر دارد با سه صفه در بالای بدنه جنوبی که پوشش آنها مقرنس است با لوحه ای از نام های مقدس در اسپر هریک. کتیبه گچ بری گرداگرد ایوان به ثلث سوره جمعه است تا پایان و سپس سوره تبارک تا جمله «تَکادُ تَمَیَّزُ» از آیه هشتم. در محراب ایوان

که پوشش درون آن مقرنس و آرایش پیشانی با نام های مقدس است هفت لوحه گچ بری دیده می شود با کتابه- هایی این چنین:

1) عمل کلب علی بن استاد سلطان القمی.

2/ 6) یا غفران یا مستعان یا برهان یا سبحان یا رضوان یا حنان یا منان یا دیان.

3/ 5) جنات عدن مفتحه لهم الابواب. تربت پاکان ؛ ج 2 ؛ ص120

چهار «یا علی» در میان و گرداگرد آن: یا سبحان یا مستعان یا قاضی الحاجات یا رفیع الدرجات.

7) فی سنه تسع و عشرین و مأه بعد الالف.

چنان که دیده می شود متن لوحه های دوم و ششم و همچنین لوحه های سوم و پنجم یک سان است.

تربت پاکان، ج 2، ص: 121

سید عبد الصمد بن عطاء اللّه الحسینی فی سنه 886»

پس از افتادن خشت هایی از میان این کتیبه، چند خشت مشتمل بر عبارات «نصر من اللّه و فتح قریب و بشر المؤمنین، یا محمد یا علی ..» ساخته و در آغاز

تربت پاکان، ج 2، ص: 122

کتیبه برای تکمیل ردیف آن نصب نموده اند که مقدار افتاده را بازمی نماید.

II

قطعه خشت کاشی با نوشته ای به نستعلیق که از همان سال 886 است با این متن:

«هو- روایت است از عمار بن یاسر خالدونی که امام زاده حارث ابن الامام المفترض الطاعه موسی الکاظم علیهما السلام در قم به مسجد صینی در مصاف با کرخیه اسدی علیه اللعنه غایب شد و از وی کسی نشانی نیافت. صفت مسجد متبرک آن است که ابراهیم پیغمبر علیه السلام هفت نوبت کعبه معظمه را بنیاد کرد و خراب شد و قرار نگرفت، بامر اللّه تعالی چون حجر الابیض را از مسجد مذکور به کعبه مبارکه بردند مستحکم البنا شد. و همچنین نقل است که هر شهری در آخر الزمان به چیزی و قم به آب منهدم گردد الا این مسجد و حوالی به برکت مقام حجر الابیض و غایب شدن شاهزاده معصوم خراب نخواهد شد.

تمام گشت این محراب به سعی صاحب اعظم خواجه کمال الدین شاه حسین بن خواجه عوض شاه بزاز قمی.

تحریرا فی ثانی عشر محرم الحرام سنه 886 هجریه»

III

خشتی ترنج گونه با جمله «و موسی الکاظم» در میان، بازمانده کتیبه ای که ناچار صلوات کبیر بوده است. و خشتی گرد با طرح گل و بوته بدون نوشته.

تربت پاکان، ج 2، ص: 123

باشد. درباره بانی و تاریخ دقیق بنای آن آگاهی درستی در دست نیست جز آن که در «کتابچه ثبت موقوفات و خالصه جات کشور در دوره ناصری» براساس دفاتر قدیم از موقوفات سرکار سید عشق علی یاد می شود .

در کنار مسجد قدیم شبستانی نه چشمه ای با چهار ستون در میان هست که در دوره قاجار بنا نهاده اند. مسجد قدیم به شکل مقصوره با دهانه 8 و بلندی پیرامون 12 متر، چهار شاه نشین در چهار سو دارد که دو شاه نشین شرقی و غربی، درگاه ورود است. درون هریک از دو شاه نشین شمالی و جنوبی سه صفه طاق نما، و در کنار هر شاه نشین دو حجره در پایین و دو غرفه بالای آن طرح افکنده اند. پوشش در

تربت پاکان، ج 2، ص: 124

بدنه پایه ها سفیدکاری گچی است و در قاعده گنبد و سقف، آجری که با طرح و سبکی خاص به شکلی جالب درآمده و بر روی هم این بنا را از زیبایی و ظرافتی ویژه برخوردار ساخته است .

تربت پاکان، ج 2، ص: 125

لوزی در 19 ردیف، با طرحی از کاشی فیروزه ای میان لوزی ها در کمرگاه و گلوگاه هردو مناره، و در بالا با کتیبه ای از کاشی خشتی آراسته شده و در بالای کتیبه نقشه آجر چینی دگرگون گردیده و پس از چند ردیف، سه ردیف مقرنس آجری به شکل کنگره فراز مناره ها نمودار است.

متن کتیبه های بالای دو مناره به ثلث سفید در زمینه لاجوردی دو آیه از قرآن کریم بوده که آنچه در رویه شرقی و شمالی بوده بیش تر برجای مانده، آنچه در رویه های غربی و جنوبی بوده به نقل معمران در جنگ جهانی اول هنگام ورود نیروهای خارجی به قم، به منظور ارعاب «کمیته مجاهدین» این شهر هدف تیراندازی هوایی نیروهای مزبور قرار گرفته و یک سره فروریخته است. متن کتیبه مناره شمالی آیه «إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا ...» بوده که اکنون تنها جمله «.. لَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ» از دنباله آن بازمانده، و بر مناره جنوبی آیه «اللَّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها» کتیبه بوده که از آن هم تنها همین قسمت از آغاز آیه برجای مانده و در پایان کتیبه خوشبختانه تاریخ بنای مناره ها

تربت پاکان، ج 2، ص: 129

به این شکل باقی است :

«فی .. سنه ثلاثین و ثمانمائه»

تربت پاکان، ج 2، ص: 130

سردر شمالی آن است که از دوره صفوی برجای مانده و کاشی های پیشانی و کتیبه کمربندی آن جز چند خشتی فروریخته است. در دو جانب این سردر، دو طاق نماست که در جبهه طاق نمای شرقی سنگ نبشته ای کوچک با این متن- گویای تعمیری در این مدرسه به سال 1094- نصب است:

«هو الفتاح

این تازه بنا که هست در خوبی فردهرگز نرسد به ساکنانش غم و درد

از روی یقین گفت خرد تاریخش سرکاری ابدال بیک آبادش کرد»

تربت پاکان، ج 2، ص: 131

و کتیبه ای به نستعلیق در کمربند هریک آراسته بوده و اکنون مقرنس ها فروریخته و کاشی کاری ها نیز صورت آشفته ای به خود گرفته و ایوان غربی هم در نیم قرن اخیر از شکل خود خارج شده و با احداث سقفی در بالای کتیبه کمربندی آن، قسمت بالا مخزن کتابخانه و قسمت پایین مسجد

تربت پاکان، ج 2، ص: 133

و مدرس گردیده است. جز این سه ایوان، ایوانی نیز در جنوب هست که در سال 939 بنا شده و سردر صحن عتیق آستانه مقدس حضرت ستی فاطمه است که در مجلد نخست ذیل سخن از صحن عتیق به تفصیل وصف شد.

در بالای درگاه ورود مدرسه از سردر شمالی سنگ نبشته ای است مرمرین که بر آن این دو بیت به نستعلیق ثبت است:

«در روضه معصومه شهنشاه فلک جاه بنهاد بنا مدرسه ای دلکش و دلخواه

تاریخ بنایش چه ز ارباب سخن خواست بنوشت صبا مدرسه فتحعلی شاه»

متن کتیبه کمربندی این سردر به نستعلیق، با دو طرح در آغاز و انجام کتیبه از جمله «یا باقی» به ثلث و به تکرار (هشت بار در هریک به شکل دایره) چنین است:

«این همایون درگه فرخ پی گردون همال درگه علم است و باب فضل و کریاس کمال

این مقرنس طاق چبود این منور شمسه چیست آسمانی با سکون و آفتابی بی زوال

این حرم حرمت حریم این عرش فرسا بارگاه گشت بنیاد از مثال پادشاه بی مثال

باد یا رب بخت بیدارش چو حی لا ینام باد یا رب ملک اقبالش چو ملک لا یزال

با عبارت «انا مدینه العلم و علی بابها» به نستعلیق سفید درشت بالای درگاه ورود،

تربت پاکان، ج 2، ص: 134

و جمله «یا کافی المهمات» به همان خط در دو لچکی

بالای سردر.

در کمربند سه ایوان مدرسه، قصیده ای از فتحعلی خان ملک الشعراء در 21 بیت کتیبه شده که در هر ایوان هفت بیت است و آغاز آن از ایوان شرقی، این چنین:

ایوان شرقی:

دست قدرت تا به دهر این هفت منظر برکشیددهر را کی این چنین در حلیه و زیور کشید

هرزمان مشاطه قدرت عروس دهر رابر مراد خلق در پیرایه دیگر کشید

هر سفالین کاسه آمد یادگار جام جم بلکه جام جم ز رشک از خون دل بر سر کشید

این همه پیمانه عشرت به بزم روزگارهرکس از دوران شاه معدلت گستر کشید

فخر شاهان زمین فتح علی شه کاسمان حلقه فرمان او در گوش هفت اختر کشید

آن شهنشاه ملک شه چاکر سنجر غلام کش ملک شه خاک در در دیده چون سنجر کشید

آسمان در عهد او رسم ستمکاری گذاشت کز حسام شحنه عدلش بسی کیفر کشید

ایوان شمالی:

........................

شاه اژدر بند شیر اوژن به دشت کارزارچون زمرد رنگ تیغ اژدها پیکر کشید

آن حسام شعله بار آبگون در دست غیرراست چون بیدی است کاندر بوستان خنجر کشید

تربت پاکان، ج 2، ص: 135 این اثر از بازوی زورآزمای شاه یافت ذو الفقار آن گه اثر بخشید کش حیدر کشید

داد ملک آرای او موکب به هفت اقلیم راندعدل عالی رای او رایت به نه کشور کشید

قافله در قافله هر خواجه زو مرجان فشاندکاروان در کاروان هر برده زان گوهر کشید

شد جهان آباد چندان کش قصور بی قصورسر به چرخ اخضر از این توده اغبر کشید

ایوان غربی:

آن همایون خطه از سیل حوادث شد چنان کز خرابی بوم هم رختش ز بوم و برکشید

مضجع پاکان دین خیر البلاد ام القری خاک قم کز قمه عرش

برین سر برکشید

جسم پاک فاطمه آسوده در این خاک پاک کاسمانش خاک در در دیده اختر کشید

دایه گردون چو او در مهد عصمت درنیافت تا مه و خورشید را در مهد سیم و زر کشید

گرد خذلان خاک از آن بر صفه مانی فشاندخط بطلان چرخ از این برنامه آزر کشید

هر طرف کاخی منقش تا به کیهان درفزودهر طرف قصری مصور سر به کیوان برکشید

.... ب ..................

تربت پاکان، ج 2، ص: 136

در کنار ایوان غربی مسجدی است با سقف مقرنس کاری، و بالای آن شاه نشینی به درازا و پهنای 9 در 6 متر که از سویی به رودخانه و از سوی دیگر به ایوان مزبور درگاه داشته و اکنون از صورت خود خارج شده است لیکن پوشش مقرنس سقف و کتیبه گچ بری سراسری آن باقی است. متن کتیبه قصیده ای است از فتحعلی خان صبا در پنجاه بیت به نستعلیق این چنین:

یا رب این چرخ است یا عرش برین یا همایون قصر دارای زمین

زائران را از صریر آمد به گوش نغمه اهلا و بانگ آفرین

ساکنان را از صدا باشد خمش بر بط ناهید و چنگ را متین

گشته از نقش در و دیوار آن نقش بر دیوار نقاشان چین

کبک و بازش را جناح اندر جناح گرگ و پیلش را سروی اندر سرین

نه جدال آن به این از روی قهرنه نبرد این به آن از راه کین

خرم و خندان به باغش نسترن تازه و ریان به راغش یاسمین

نه زیان از غارت گلچین بر آن نه ضرر از آفت بهمن بر این

تربت پاکان، ج 2، ص: 137 چرخ زنگاری به شنگرف سرشک از غم زنگار و شنگرفش قرین

نیش

تیغش شیر شادروان اوهمچو سگ دم لابه کش شیر عرین

آن شرف دارد که دارد از شرف عرش بر خاک جناب او جبین

آن خطر دارد که دارد از خطردست رضوان آستانش از آستین

دانی این فخر و سعادت از چه یافت این همایون بارگاه دلنشین

از نزول داور کون ومکان از قدوم خسرو دنیا و دین

دادگر فتحعلی شه آن که بادآفرین بر جانش از جان آفرین

آن جهانداری که از تیغ نزارپهلوی ملک جهان دارد سمین

آن شهنشاهی که از شیرین سخن از نهاد حنظل آرد انگبین

ذو الجلالی کز جلال ذو الجلال رایت او آیتی باشد مبین

خسروی کافکنده صیت همتش جاودان در طاس نه گردون طنین

همتش را لا مکان زیر قدم حشمتش را آسمان زیر نگین

بخت او را مام گردون نازده همچو مامک بر سلیل نازنین

آسمان دارای خرمن گشت از آن کامدش بر کشت احسان خوشه چین

تربت پاکان، ج 2، ص: 138 گفتم او را هست بر آدم شرف وهم گفتا زین سخن هشدار هین

عقل از این اندرز خندان گشت و گفت کای به اندرز تو جان ما را رهین

آن که آورد این گهر از نور پاک طینت آدم سرشت از ماء و طین

اعتراضی گر تو را باشد بر اوست کاین چنین آراست نقش آن و این

چون به گاه کینه برخیزد ز جای چون به عزم رزم بنشیند به زین

با سر خطی ستاند بوم روم در پی خیلی سپارد ملک چین

نه بماند خاندان فیلقوس نه گذارد دودمان آبتین

نه به صلب بابک اندرشان سلیل نه به ناف مامک اندرشان جنین

در خم خام آورد یال نیال در پی خنگ افکند تاج تکین

رمح او نقاب دل ها تا کنددر درونشان گوهر خنجر دفین

تیر او با جان

بدخواهان اوچون شهاب ثاقب و دیو لعین

شهر قم فخر البلاد ام القری کاسمانش کرد یکسان با زمین

شد چنان ویران که نه بامی خراب تا در آن بومی شود منزل گزین

گشت چون از حادثات روزگارآن چنان شهری دل آرا این چنین

تربت پاکان، ج 2، ص: 139 جود شاهنشه پی آبادیش دست همت برکشید از آستین

یک دو فرسنگ اولش در راه سیل چون سکندر بست سدی بس متین

پس در آن فرخنده کشور برفراخت قصرهایی جان فزا و دلنشین

روضه معصومه کامد منهدم کردش اینک غیرت خلد برین

گنبدی افراختش از زر ناب کاسمان از غیرتش باشد حزین

از غم زرینه خشتش آفتاب هر سحرگه گشت خاکسترنشین

هم در آن بنیاد کرد این مدرسه کز غمش فردوس باشد در انین

صحنش از دلکش حدائق چون بهشت حجره ها چون حجله های حورعین

هم به رکنی زان فلک فرسا مکان ز امر آن دارای اسکندر مکین

این همایون قصر دلکش شد بناکاسمان بر آستان سودش جبین

الغرض چون ز امر آن صاحبقران با زمین این آسمان آمد قرین

زد صبا از بهر تاریخش رقم کاسمان دیگر است این بر زمین

تا بود ایوان کیوان برفرازتا بود گلزار جنت دلنشین

باد درگاهش بر از قصر زحل باد خرگاهش به از خلد برین

تربت پاکان، ج 2، ص: 140

50/ 1 متر، با کتیبه ای در دو سوی سردر (نمای درونی و بیرونی) که بر آن همان حدیث نبوی که در ازاره ایوان طلای آستانه مقدس ثبت شده و متن آن در ذیل سخن از آن بنا به صورت کامل نقل گردید به ثلث نگاشته شده است با تاریخ 1303 در پایان و عبارت «عمل صادق» بالای کتیبه در اسپر رویه جنوبی سردر.

در زاویه شرقی صحن دارالشفا آب انباری است که آن را میرزا تقی خان ساروتقی وزیر شاه عباس دوم در سال 1055 بنا نموده است با سردری به درازا و پهنای 6 در 70/ 2 و بلندی 8 متر، با مقرنس کاری در سقف و کاشی کاری معرق در لچکی های بالای درگاه راه پله آب انبار، که در بالای آنها در دو سطر این دو رباعی- هر مصرع میان یک ترنج- به نستعلیق محمد رضا امامی ثبت است:

تربت پاکان، ج 2، ص: 141 «زین برکه دستور که بادا جاویدبر یاد حسین هریک قطره چشید

فی الحال ز بهر سال تاریخش گفت لعنت بیزید باد و بر گور یزید

1055

میرزا تقی از بهر صفی شاه جهان این برکه نمود خیر بر عالمیان

جستم ز خرد حساب تاریخش گفت این برکه بنا کرده وزیر ایران»

در پایان رباعی نخست این عبارت به نستعلیق ریز خوانده می شود:

«کتبه العبد المحتاج محمد رضا الامامی»

در کمربند سردر کتیبه ای است از کاشی خشتی لاجوردی به ثلث محمد رضا امامی با این متن:

«فی ایام الدوله السلطان الاعظم و الخاقان الاکرم مروج المذهب الائمه المعصومین علیهم السلام السلطان بن السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان بن الخاقان، السلطان ابو المظفر شاه عباس الثانی الصفوی الحسینی الموسوی بهادر خان خلد اللّه

تعالی ملکه و سلطانه توفیق یافت به اتمام عمارت این برکه مخدوم الامرا و خادم الفقرا توفیق آثاری ایران مداری اعتماد الدوله العلیه العالیه الخاقانیه میرزا محمد تقی المشهور بساروتقی خالصا الی اللّه تعالی فی شهر ربیع الاول سنه خمس و خمسین بعد الالف. کتبه محمد رضا الامامی الاصفهانی»

بالای این کتیبه در زاویه جنوبی اسپر درگاه آب انبار سنگ نبشته ای کوچک است مشتمل بر پنج بیت در متن و دو بیت در کناره راست و چپ به نستعلیق، حاکی از مرمتی که در سال 1204 وسیله تقی خان بروجردی از این آب انبار به عمل آمده

تربت پاکان، ج 2، ص: 142

است ، این چنین:

«مظهر لطف حق تقی خانادر بروجرد و در زمانه وحید

مثل او روزگار کم دیده زاده ز ابا و امهات رشید

بانی کارهای خیر و ثواب ایزدش داده است بخت سعید

آب انبار این مکان شریف بود ویران به سال های مدید

کرد تعمیرش از برای ثواب حافظش باد کردگار مجید

بهر تاریخ سال تعمیرش زایر تشنه ای ز راه رسید

جرعه ای آب خورد و آن گه گفت سب و لعنت بشمر باد و یزید

سنه 1204»

تربت پاکان، ج 2، ص: 143

الخاقان بن الخاقان بن الخاقان المؤید المنصور قامع الاشرار و الشرور ابو المظفر ناصر الدین شاه قاجار خلد اللّه ملکه و سلطانه به واسطه دوام دولت ابد آیت اعلی حضرت قدر قدرت شاهنشاه عالمیان پناه این خجسته مسجد دلکش را جناب جلالت مآب نبالت نصاب غوث الاسلام و المسلمین کهف الدنیا و الدین معنی دانش و آگاهی امین اعلی حضرت

تربت پاکان، ج 2، ص: 144

ظل اللهی شایسته مسند صدارت فخر امم کان کرم محرم اسرار شاهنشاه عالمیان پناه قواما للمجد و الدوله و الاقبال نظاما للشوکه و الابهه و الاجلال اشرف ارفع امجد اکرم میرزا آقا خان نوری اعتماد الدوله العلیه العالیه صدر اعظم افخم لا زالت رأیات اجلاله مرفوعه بنا فرمودند و بر کافه مسلمین وقف عام نمودند که جمیع شیعه اثنی عشریه در او به عبادت و در حجرات آن به تحصیل علوم مشغول باشند. حرره فی شهر جمادی الثانیه 1272.

کتبه العبد المذنب محمد الگلپایگانی»

ایوان مدرسه که پیشاپیش شبستان مسجد قرار دارد به دهانه و پهنای 5/ 8 در 10 و بلندی 12 متر با کاشی کاری آراسته شده که در میان آنها در دو جانب درگاه مسجد بر ترنج هایی عبارت «معمار این مسجد حاجی شعبان سنه 1272» و «عمل استاد محمد آقا ولد حاجی اسماعیل» ثبت است. کتیبه کمربندی ایوان گچ بری است به ثلث مشتمل بر سوره جمعه با رقم:

«حرره علی اکبر متولی مضجع خاقان فتحعلی شاه فی سنه 1272».

در پایان. بالای این کتیبه در جبهه اسپر ایوان کتیبه ای است از کاشی خشتی لاجوردی در پانزده سطر به نستعلیق طلایی با این ابیات در متن، سروده حاجی رشید خان بیگدلی اخگر و تحریر همو:

«در زمان

شهریار تاج دار تاج بخش آن که ذات بی همالش پادشاهی را سزا

بو المظفر ناصر الدین شاه غازی آن که هست مهتران را شهریار و خسروان را پادشا

تربت پاکان، ج 2، ص: 145 اعتماد الدوله شه صدر اعظم آن که دادملک جم را نظم ها چون آصف بن برخیا

گاه بذل و وقت تحسین نی شگفت ار خود شوندمعن با جودش بخیل و فضل با ایدش گدا

شد دل آگاه او آگه ز آز روزگارزان که رایش از صفا شد آینه گیتی نما

دید چون شوق مهین فرزند خود در کار خیرآن که باشد مهتران و سروران را مقتدا

صهر شاهنشه نظام الملک و المله که هست چون پدر اصل سخا شخص کرم ذات حیا

ساخت در قم مسجدی دلکش که هرکس دید گفت لوحش اللّه زین بنا و بارک اللّه زین فضا

وه چه مسجد کز علو پایه و قدر بلندعقل می گویدش وه وه بر زمین آمد سما

وقف کرد این مسجد نیکو برای خاص و عام تا نیاز آرند و طاعت می به ذات کردگار

این عبادت خانه فرخ بنا کرد او که خلق بعد طاعت جاه گیتی را بگویندی دعا

ز اهتمام میر باقر خان عادل پور صدرآن که قم از عدل او بس یافته برگ و نوا

خان با ذل ذو الفقار آن کو به رنج فاقه گشت با دل وافی دوا و با کف کافی شفا

یافت چون اتمام این نیکو بنای دلپذیرگاه آن شد تا رشید الدین همی خواند ثنا

از پی تاریخ این فرخ بنا کلکش نگاشت صدرا مجد را مبارک باشی ای نیکی بنا»

تربت پاکان، ج 2، ص: 146

آن برجای مانده و از رهگذر معرفی اثری تاریخی شایسته ذکر بود. مدارس قدیم دیگری هست که تجدید بنا شده، و مدارسی نیز در کتاب ها و اسناد قدیم مذکور است که اکنون نشانی از آنها نیست.

درباره مدارس قدیم قم مقاله ای چند سال پیش از نگارنده این سطور به چاپ رسیده که قسمتی از آن با اصلاحات و اضافاتی در پایان این مجلد گذارده شده است.

تربت پاکان، ج 2، ص: 147

بربسته از گل دسته ای دهقان این بستان

بود مقری بر اوجش با سروش چرخ هم نغمه مؤذن برفرازش با خروش عرش همدستان

به گلبانگ بلند آوازه انصاف وجود اوبه شرق و غرب از این گلدسته خواهد رفت جاویدان

غرض چون نو شد این گلدسته زیبا و رفت از وی سوی عرش برین بانگ مؤذن های خوش الحان

دبیر خامه هاتف پی تاریخ اتمامش رقم زد شد ز حکم آصف این گلدسته آبادان

در کتابخانه آستانه مقدس قم جزوی است از مصحف شریف به شماره 240 انبار که بنابر مفاد وقف نامه آغاز نسخه، آن را خواجه فخر الدین احمد بن خواجه زین الدین شاه علی طخرودی در اواخر ع 1- 891 بر مسجد معروف به «مسجد منار» واقع در درون شهر قم برابر درب مشهور به «درب علویه» در محله «دوقفیزآباد» از محلات «سروزن» وقف داشته و تولیت آن را به امام آن مسجد شیخ شمس الدین شاه محمد واگذارده است. چنین است متن این وقف نامه:

«وقف و حبس هذا الجزء مع الاجزاء التسعه و العشرین من کلام اللّه رب العالمین مع الصندوق المسدس المتین الصاحب

تربت پاکان، ج 2، ص: 151

المعظم المقدم الموقر المکرم مجمع المحاسن و الشیم قدوه الاکارم و منبع المکارم الموفق بتوفیق الملک الصمد الخواجه فخر المله و الدین احمد بن الصاحب السعید المبجل المفخم المبرور المحترم الخواجه زین المله و الدین شاه علی الطخرودی ادام اللّه سعادته و تقبل منه حسنته علی المسجد المعروف بمسجد منار الواقع بداخل مدینه قم محاذیا للدرب المعروف بدرب علویه فی محله دوقفیزآباد من محلات سروزن لیقرأ فی هذا المسجد ایام الجماعات وقفا صحیحا شرعیا بلا نقص و لا فسخ و لا تغییر من البیع او

الرهن او الهبه او الارث خالصا للّه تعالی.

و فوض التولیه الی امام هذا المسجد و هو المولی الفاضل العالم المتورع الشیخ شمس المله و الدین شاه محمد ادیمت فضائله مشروطا بان یقرأ فی هذا المسجد و لا یقرأ فی مجلس خارج هذا المسجد الا فی مجلس ختم رأی المتولی المشار الیه مصلحه فی قرائه، فمن اجری علی هذا الجزء او واحد من الاجزاء الباقیه تبدیلا بنوع ما فقد باء بغضب من اللّه و مأواه جهنم و بئس المصیر و اجر الواقف علی اللّه تعالی فان اللّه لا یضیع اجر المحسنین. و کان ذلک فی اواخر ربیع الاول من تاریخ سنه احدی و تسعین و ثمانمائه» .

در سنگ نبشته مورخ 963 که بر دیوار مسجدی نزدیک همین مناره نصب است و متن آن در صفحه بعد نقل شد از «منار چهار سو» یاد می شود که گویا مقصود همین مناره باشد.

تربت پاکان، ج 2، ص: 152

او با مردم این شهر کرد... کرده نیکو از بدا بنیاد قم

تربت پاکان، ج 2، ص: 153 بعد چندین بقعه خیری که در راه خداساخت در هر گوشه ای تا بد در استعداد قم

کرد احداث قنات و نهر آبی بهر خیرساخت جاری بر سر میدان بی امداد قم

تا رسد فیضش به هرکس قربه للّه کردوقف بر هر خاص و عام و بنده و آزاد قم

مسجدی هم جمع آن ... دمنار چار سوی ساخت تا یک یک دعا گویندش از افراد قم

هرکه گردد مانع این آب و غاصب نیز هم حاکم و محکوم از اخیار و از اضداد قم

باد روی او زدود آتش لعنت سیاه تا بود نام و نشان از آب و خاک و باد قم

بود شهر قم ز بی آبی چو وادی عدم گوئیا زین آب شد بار دگر ایجاد قم

چون قبول حضرت حق بود بی شک خیر اوزین سبب تاریخش آمد آب خیرآباد قم»

تربت پاکان، ج 2، ص: 154

سروده های حکیم بر کاشی خشتی ثبت است این چنین:

«از غم هجر مریضی که گرفتار تب است نسخه اش افشره وصل به هنگام شب است

تربت پاکان، ج 2، ص: 158 آن که در بستر بیماری عشق است دواش خرفه خال و گل عارض و عناب لب است

چاره دل چه دوچار غم و اندوه شودساقی و جام می و نغمه و رقص و طرب است

فادزهر اثر سم خیالات به مغزسبزه و باغ و گل و قصه و شعر و ادب است

الغرض نیست عجب گر بشود سهل علاج هر مریضی که ز هر درد به رنج و تعب است

درد دانای گرفتار به نادان سخت است گر شفا جان ببرد زان به سلامت عجب است

تربت پاکان، ج 2، ص: 159

از این شرف دارد زمین

بود کامل از پی تاریخ پیر عقل گفت قایم آل محمد را قدمگاهست این

امر چون که هستی تودرست قول و امین و صدیق و هم محرم

به امر آمر و هم همرهی آن مأموربشد بنای همین بارگاه بس محکم

تبارک اللّه ازین آستان عرش نشان که هست خاک درش آبروی ملک عجم

به رتبه همچو سپهر و به فضل همچون عرش به اختیار چه کعبه به احترام حرم

هوای آن به لطافت هوای هشت بهشت فضای آن به نظافت فضای باغ ارم

شمیم آن همگی مشک بیز عنبر ریزنسیم آن چه دم پاک عیسی مریم

عجب مدار ز مدحش از آن که می باشدمحل و مدفن اولادهای فخر امم

سه گوهرند ز نسل چهارمین حجت به نام هادی و مهدی و ناصر الدین هم

که هریک از پی تعظیمشان ز رتبه و قدرشبانه روز نماید سپهر قامت خم

بود غرض ز طلوع و غروب شمس که سرنهد به درگه ایشان و یا که بر مقدم

تربت پاکان، ج 2، ص: 167 به بام رفعت ایشان کسی نخواهد یافت راه ار کند به مثل نه سپهر را سلم

برای علم به تاریخ بقعه گفت ملیح که برزده است ز نوک قلم به چرخ علم

ز هجرت نبوی بد هزار و سیصد و پنج که زد معاینه این بقعه بر سپهر خیم

عمل کربلائی عباس کاشی پز»

بنای دیگر را مدفن دو تن با نام های جعفر و سکینه، و این دو را فرزندان ناصر الدین مدفون در بقعه پیش می دانند . این بنا نیز چندان کهن نیست.

کوتاه. کهن هم نیست.

تربت پاکان، ج 2، ص: 168

است.

تربت پاکان، ج 2، ص: 170

است شیعیان را مقتدا و خلق را رهبر بود

نسل پاک سید سجاد زین العابدین آن امام راستین مر خلق را سرور بود

این منم خادم به زیر معصیت وا مانده ام مجرم و عاصی همی دست غمم بر سر بود

عمل استاد محمد ولد آباقر

مرقد است که گرداگرد آن را فرامی گرفته و متن آن «آیه الکرسی» بوده است.

در ایوان شرقی لوح سنگی بی تاریخی است حاکی از تجدید بنای این مزار با این متن به نستعلیق:

تربت پاکان، ج 2، ص: 173

«هذا مرقد المطهر المعصوم امام زادگان واجب التعظیم و التکریم شاهزاده عبد الرحمن و عبد اللّه ابنان موسی بن جعفر علیه السلام و زینب خاتون و فاطمه خاتون و خدیجه خاتون و مریم خاتون و رقیه خاتون بنات موسی بن جعفر علیهم السلام.

من بنای حاجی بخش علی بن جعفر آقا قمی»

نستعلیق که از آن برمی آید پیش تر این قطعه چوب جزئی از دری بوده است:

«لعنت به سگی که فتنه از وی سر زداول در بغض حیدر صفدر زد

از بهر شکستن در شهر علوم در بر شکم دختر پیغمبر زد

فی غره شهر محرم سنه 1015»

با کنده کاری های ظریف از نام «علی» و جز آن در زیر این کتابه بر بدنه چوب.

III

بر اسپر بدنه جنوبی رواق غربی چهار سنگ نبشته مشتمل بر ابیاتی چند نصب است که دو تا از آنها لوح قبر و دو دیگر حاکی از تعمیرات و اقداماتی در این مزار است با این متن ها:

1) سنگ نبشته مورخ 1064 حاکی از جریان آب قنات که آن را پیر مهدی بر این مزار خیر کرده است:

«جهان کرم پیر مهدی که کردجوی آب خیر او ز بهر صواب

به صد خرمنش اجر خواهد رسیدز انعام منعم به روز حساب

خوش امروز بادش که فردا کشدجوی آب صد نامه اش را به آب

تربت پاکان، ج 2، ص: 180 چو نیکواختری گشت نیکیش کردکز اقبال گردید نیکو مآب

چراغی ز نور سخا برفروخت به جایی کز او خور بود نورتاب

درین آستان آسمان پایه ایست بود کمتر از ذره ای آفتاب

ز آه مقیمان ملک دم به دم کند نقد گنج اثر انتخاب

دعا از لب زایرین کام جوی اثر از دم عارفان فیض یاب

کمال طلب با اجابت قرین نیاز امم با دعا مستجاب

به فراشی درگهش بر سپهرنسیم از لب غنچه ریزد گلاب تربت پاکان ؛ ج 2 ؛ ص180

پی بستن سنبل فرش روب قدر کرده از زلف حوران طناب

ز رضوان در این روضه تاریخ شدکه رضوان چنین کرد با دل خطاب

1064 ... حاجی محمد»

2) سنگ نبشته مورخ 1078 حاکی از

احداث برکه ای در کنار مزار:

«گشت ظاهر به لطف سبحانی در جهان برکه سلیمانی

آب سرد از برای تشنه لبان کرد خیرات میرزا جانی

از پدر هم به نام و هم به سخایادگار و محمد ثانی

تربت پاکان، ج 2، ص: 181 سال تاریخ این بنای نکوبشنو از من اگر نمی دانی

حق به او کین حیات بخشی کردعمر صد ساله دادش ارزانی

*

بگو ز شهر قم استاد این خجسته بنابود عنایت ابن علی بیک بنا

فی شهور سنه ثمان و سبعین بعد الالف 1078 کتبه محمد ابراهیم»

3) متن یکی از دو لوح قبر که چون بیانگر تعمیری در این مزار است به نقل آن می پردازد:

«هو الحی

مرغ روح زکی چو بیرون شدداخل بارگاه رضوان شد

اخ او قاسم آن محب علی عامر شاهزاده از جان شد

کرد سبطین مصطفی تعمیرمزد او در بهشت افزون شد

بود چون دوست دار آل رسول زین سبب همنشین حوران شد

سال تاریخ او اگر خواهی این دو مصرع لطیف موزون شد

بود شهر جمادی الثانی کل نفس شنید و بیرون شد

سیصد و چار سال بعد از الف همچو تقدیر خیر بی چون شد»

تربت پاکان، ج 2، ص: 182

یافت.

به تاریخ شهر رجب سنه تسع و ... سعین و تسعمایه.

کتبه الفقیر زین الدین بن محمد فردوئی عفی عنهما/ عمل استاد ملک و استاد جانعلی جاسبی».

ناصری شرحی در باب همین

تربت پاکان، ج 2، ص: 185

«شاه قاسم» در یکی از جنگ های متفرقات خود آورده است که عینا نقل می شود :

«زمانی در ماه ذی حجه الحرام سنه 1302 در خدمت جناب مستطاب نظاما للمجد آقای متولی باشی دام مجده العالی بعد از زیارت آستان امام زاده شاهزاده اسماعیل به کهک وارد شدیم، حکایت کردند امام زاده ای در این قریه این روزها پدیدار شده.

تفصیل را جویا شدیم گفتند مزرعه ای این قریه راست معروف و مشهور به مزرعه نره، در مکانی که آب قنات این مزرعه بر روی زمین ظاهر می شود که ابتدای زراعت است بعضی دیوار خرابه و آثار بقعه خرابه بود که او را «شاه قاسم» می گفتند. یکی از دشتبان و برزگرهای آن مزرعه شبی خواب دیده بود که در شاه قاسم چراغی روشن است، به هوای چراغ آمده بود چون نزدیک رسیده بود آن چراغ خاموش شده بود. صبح که دمیده بود آن مکان را که چراغ دیده بود بکاوید بعضی مردم هم که شنیدند به کمک او آمده، دو سه ذرع چون زمین را حفر کردند سقف سردابه ای پدیدار شد. او را که شکافتند سردابه ای بود که در وسط او دیواری به ارتفاع نیم ذرع کشیده بودند که زمین آن سردابه از جهت آن دیوار دو قسمت شده بود، در هریک از آن قسمت ها سه میت در میان تابوت خوابیده بودند. یکی از آن میت ها را در پوست گرفته اطراف او را میخ زده بودند. اجساد ایشان از هم متلاشی شده، استخوان سر و ساق ایشان برجا و بی عیب بود. کوزه آبی در بالای سر یکی از اموات نهاده بودند. فضای آن سردابه سه

ذرع در سه ذرع بود. جناب افلاطون الزمان میرزا محمد حسن طبیب خلف مرحوم حاجی میرزا رضای طبیب که از معاریف آن قریه است به

تربت پاکان، ج 2، ص: 186

همین تفصیل حکایت کردند و فرمودند در میان آن سردابه خودم رفته بودم به همین تفصیل بود.

اکنون آن مکان را امام زاده می نامند و محل زیارت شده است».

*** از آثار قدیم دیگر کهک بنای ویرانه بیرون قریه در سر راه بیدهند است که آن را «چهار طاقی» می نامند و گویا پیش تر مقبره ای بوده که اکنون جز پایه های آن برجای نیست. بنایی دیگر نیز به همین نام در میان ده بود که اخیرا برای توسعه چهارراهی ویران شد و چند لوح قبر با تاریخ های 1142 و 1157 و مانند آن که در آن بود کنار چهارراه بر دیوار نصب گردید.

چند مقبره عمومی قدیم نیز در کهک و پیرامون آن هست که ترتیب قدمت آن چنین است: قبرستان مزرعه نو/ قبرستان آوین/ قبرستان عالیجه (پایین مزار معصومه در دامنه کوه روبه روی آن) با الواح قبور از قرن های یازدهم و دوازدهم/ قبرستان بقعه در شمال دهکده با الواح قبور از 1200 تا 1260/ قبرستان کنونی کهک با سنگ های قبر از قرن دوازدهم به بعد.

بنای هیچ یک کهن نیست.

اواخر قرن دهم یا اوائل یازدهم باشد و اثری ارزنده است با کنده کاری های هنرمندانه و کتیبه ای گرداگرد به ثلث که متن آن سوره «فتح» است. دیگر کتابه های صندوق به علت قرار گرفتن در پشت محجر چوبین دیده نمی شود. بر مرقدی کوچک که در گوشه بقعه (زاویه شمال شرقی) هست و آن را از آن فرزند «شاهزاده اسماعیل» می دانند نیز چند قطعه چوب کنده کاری شده قرار دارد که گویا بقایای صندوقی منبت است.

تربت پاکان، ج 2، ص: 192

3) در منبت درگاه غربی که نیز اثری ارزنده است گویا از آغاز دوره قاجار با کنده کاری های منبت و مشبک بر صفحات فولادین روی چهارچوب در.

4) دو در دیگر یکی در مدخل رواق با عبارت:

«عمل رحیم جاسبی 1214»

روی دماغه آن، و دیگری ساده و قدیم در مدخل بقعه پیشاپیش و پیوسته به در منبت یادشده پیش با نقش چهار «علی» میان هریک از دو لنگه آن.

5) کاشی های فیروزه ای روی دو مرقد که عنوان لوح قبر دارد و از نیمه نخستین دوره قاجار باید باشد.

6) یکی از دو سنگ نبشته ایوان جنوبی حاکی از تعمیر بنا به سال 1214 به وسیله حسینقلی خان قاجار با این متن:

«هو الحی الذی لا یموت

کرد تعمیر این خجسته بنااز سعادت ز دوده قاجار

فخر ایران حسینقلی خانادر هزار و دویست و ده و چهار»

7) منبر قدیم مزار مورخ محرم 122 که گویا 1220 باشد.

8) کتیبه کاشی گرداگرد درگاه ورود در سه ردیف که ردیف میانه سوره جمعه است به خط ثلث با این عبارات در پایان:

«بنا استاد کاظم التماس دعا دارد از زوار

عمل طاهر متخلص به عشاق

طاهر ضعیف تر بود از مور روزگاردستش به روز حشر به

دامان هشت و چار

کاتب محمود»

دو ردیف دیگر ابیاتی است سست، سروده طاهر قصاع و مجرم با تاریخ

تربت پاکان، ج 2، ص: 193

1269 در پایان هر دو ردیف. در بالای درگاه ورود نیز این آیه شریف بر کاشی به ثلث نوشته شده است:

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ »

9) سنگ نبشته دیگر ایوان جنوبی مورخ 1304 حاکی از آن که در این سال سطح مزار سنگ فرش شده است با این متن:

«کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ

حرم شاهزاده اسماعیل شرح وصفش برون بود از حد

اندرین روضه بهشت آئین هیچ کس را دعا نگردد رد

هست چون شمع محفل جعفرهست چون سرو گلشن احمد

نتوان کرد تا به روز قیام شرح ذاتش بیان یکی از صد

زان که جدش به خلوت معراج از شرافت نشست بر مسند

کرد شوقی سؤال تاریخش گفت پیر خرد که در ابجد

عدد تربت بری از عیب هست تاریخ سنگ این مرقد»

تربت پاکان، ج 2، ص: 194

قنوات و انهار و جداول و معالف و مراتع و مرابع و دهکده و عمارات و حمامات و تلال و جبال و سایر ما یتعلق بها قدیما جدیدا داخلا خارجا و غیر ذلک، سمی ام لم یسم» .

الا منافق شقی. و قال علیه السلام لو جمع الناس علی حب علی ابن ابی طالب .... صدق رسول اللّه العربی.

[لنگه چپ]: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من فرح قلب المؤمن خلق اللّه تعالی ملکا بصوره الطیر له جناحان احدهما بالمشرق و الثانی بالمغرب ملکا بالدر و الیاقوت و عنقه ... و رجلاه فی تحت الثری و له الف رأس و فی کل رأس الف وجه و فی کل وجه الف فم و فی کل فم الف لسان یسبحون اللّه تعا [لی] ..... العربی الهاشمی صدقت.

تربت پاکان، ج 2، ص: 198

نام هنرمندانی که این در را آراسته و پرداخته اند در میان دو لنگه به این صورت ثبت گردیده است:

عمل استاد مهدی ابن فخر الدین بن عماد الکاشی تاج الدین و عماد ابن مهدی الکاشی سید محمد ابن سید احمد باوره [یی]

صندوق های گنبد جنوبی که از شاهزاده محمد و شاهزاده حسین دانسته می شود پوشیده از آرایش های ظریف با کتابه هایی به خط خوش ثلث در لبه صندوق است این چنین:

1) یکی از دو صندوق که در میان تزیینات زیبای آن نام های مقدس نیز کتیبه شده است و در پایین رویه جنوبی آن کتابه زیر به خط کوفی دیده می شود:

«لا اله الا اللّه، محمد رسول اللّه، علی ولی اللّه و الحسن و الحسین»

کتابه لبه صندوق آیه الکرسی است که به عبارت «لَا انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ » در بدنه جنوبی پایان می گیرد.

2) صندوق دیگر با این کتابه در چهارسوی لبه آن:

«قال النبی علیه افضل الصلوات و اکمل التحیات علی منی کمنزلتی من ربی. و قال النبی علیه السلام لا یجوز احد الصراط الا من کتب

له علی بن ابی طالب الجواز. صدق رسول اللّه العربی الهاشمی.

قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم اربعه انا شفیع لهم یوم القیامه المکرم لذریتی و القاضی لهم بحوائجهم و الساعی لهم فی امورهم و المحب لهم بقلبه و لسانه. صدق رسول اللّه و صدق اولاد رسول اللّه و هم من الصادقین فیه»

تربت پاکان، ج 2، ص: 199

در بدنه جنوبی صندوق پیوسته به این کتابه و پایین آن به صورت سرازیر خوانده می شود:

«کتبه العبد الفقیر المحتاج الی الغنی عبد السلام بن عبد الحی»

* دو صندوق دیگر مزار- که از آن دو زن دانسته می شود- با کنده کاری ظریف گرداگرد لبه های چهار بدنه هریک آراسته شده و کتابه هایی به خط نسخ دارد این چنین:

3) یکی از دو صندوق گنبد شمالی که در لبه آن صلوات کبیر به این شکل نوشته شده است:

اللهم صلی علی المصطفی محمد و المرتضی علی و البتول فاطمه و السبطین الحسن و الحسین و صلی علی زین العباد علی و الباقر محمد و الصادق جعفر و الکاظم موسی و الرضی علی و تقی محمد و نقی علی و الزکی العسکری حسن ابن علی و صلی علی الحجه القائم خلف الصالح امام الهمام المنتظر المظفر محمد المهدی الهادی صاحب الزمان صلوات اللّه و سلامه علیه و علیهم اجمعین و صلی اللّه علی خیر خلقه محمد و آله اجمعین الطیبین الطاهرین المعصومین برحمتک یا ارحم الراحمین

این کتیبه در دو بدنه شمالی و جنوبی است و در ردیف آن در بدنه غربی که نزدیک دیوار مزار است نوشته ای است که این مقدار آن را توانستم بخوانم:

«وقف نمود عظمت مآب معصوم ... شاهزاده واجب التعظیم شاه عبد اللّه و

شاه منصور علیه السلام»

و در ردیف آن در بدنه شرقی این عبارت کتیبه شده است:

«به تاریخ غره شهر جمادی الاول سنه اثنی ثلاثین و الف

تربت پاکان، ج 2، ص: 200

فی هجریه النبویه صلی اللّه علیه و آله و سلم، حرره العبد نور اللّه بن حبیب اللّه»

4) صندوق دیگر این گنبد با این کتیبه در لبه آن:

«اللهم صل علی المصطفی محمد و المرتضی علی و البتول فاطمه و السبطین الحسن و الحسین و صل علی زین العباد علی و الباقر محمد و الصادق جعفر و الکاظم موسی و الرضا علی و التقی محمد و النقی علی و الزکی العسکری الحسن و صل علی الحجه القائم خلف الصالح امام الهمام المنتظر المظفر محمد المهدی»

بر پایه های میانه بدنه های شرقی و غربی و جنوبی این صندوق کتابه هایی است به سبک عمودی با این متن ها:

[بدنه جنوبی] «وقف ... سعادت مآب سید امیر علی به تاریخ شهر ربیع الاول سنه ثلاثین و الف. حرره العبد نور اللّه ...»

[بدنه شرقی] «عمل فخر الصناع استاد ولی و استاد امیر علی و استاد اصغر نجار»

[بدنه غربی] «این صندوق به اهتمام جناب ریاست مآب میرزا رئیس قلی ابن مرحمت پناه پهلوان محمود (؟)».

تربت پاکان، ج 2، ص: 201

کوفی میان دو حاشیه- فرازین از نام «محمد» و زیرین از نام های مقدس «اللّه، محمد و علی» و عباراتی چون آن- گچ بری شده سوره حمد است.

پس از این کتیبه بدنه نماهای دوازده گانه قسمت شانزده ضلعی با کنده کاری گچی، و گرداگرد آنها و چهار نورگیر با حاشیه ای زنجیره ای از نقش ونگار و در یکی دو بدنه از نام «محمد» آراسته شده، و پس از آن در آغاز قسمت هشت گوشه

تربت پاکان، ج 2، ص: 204

دومین کتیبه سراسری بنا به ثلث برجسته در زمینه گل و بوته با این متن گچ بری شده است:

ذکر القدیم اعلی و بالتقدیم اولی- امر بتجدید بناء المشهد المقدس مضجع السیده المعصومه خدیجه بنت الامام المعصوم جعفر بن الامام محمد الباقر بن علی بن الحسین بن امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیهم الصلاه و السلام المولی المخدوم الصاحب الاعظم الدستور الاعدل الاعلم عمده اعاظم الوزراء فی العالم اعتضاد الملوک و السلاطین المؤید بتأیید رب العالمین غیاث الحق و الدوله و الدین الافتخار و النظام ایران امیر محمد بن المولی المخدوم المطلق

در اینجا کتیبه دوم در ضلع شمالی بنا پایان گرفته و دنباله آن در سومین کتیبه سراسری که زیر گوشوارها به ثلث برجسته بر بدنه پایه های غربی و جنوبی و شرقی گچ بری شده به این شرح آمده است (آغاز از کنار درگاه غربی):

المطاع الشهریار الاعدل الاعلم خلیفه العرب و العجم صاحب السیف و القلم حافظ البلاد ناصر العباد مدبر امور المملکه و خلاصه ترکیب الماء و الطین جمال الحق و الدوله و الدنیا و الدین علی صفی ایدهما اللّه تعالی و نصرهما علی اعدائهما و ابد دولتهما فی شهور سنه سبعین و سبعمائه.

این کتیبه چنان که گفته شد

بر پایه های غربی و جنوبی و شرقی و به تعبیر دقیق تر زیر گوشوارهای جنوب غربی، جنوب شرقی و شمال شرقی است. و در ردیف خط آن زیر گوشوار شمال غربی و سه جانب درگاه های چهارگانه بنا به همان خط و شکل سوره یاسین تا آیه نهم گچ بری شده که زیر گوشوار شمال غربی آغاز

تربت پاکان، ج 2، ص: 205

شده و پس از طی این نیمه بدنه غربی و درگاه ها با عبارت «أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ» در اسپر درگاه شمالی پایان گرفته است و پس از آن در کتابه همین درگاه خوانده می شود:

بید این جانی درویش علی حاجی طاهر و درویش ابراهیم بن حسن حلاج

در دنباله همین کتیبه بر نیمه دوم بدنه شمالی که زیر گوشوار شمال غربی است این عبارت دیده می شود:

هذا العمل للعبد بن محمد علی ابو شجاع [و حس] ن بن علی خلو ...

بدنه درگاه ها و گوشوارها با کنده کاری گچی، و گرداگرد آنها با حاشیه ای زنجیره ای و رنگین از نقش ونگار- جز در دو گوشوار شمال غربی و جنوب شرقی که متن حاشیه نام های مقدس «اللّه، محمد و علی» است- آراسته شده است.

بر دو سوی بدنه جنوبی زیر کتیبه سراسری سوم کتیبه ای از کاشی خشتی زمینه لاجوردی با پهنای کم دیده می شود که بر مجموع آن این ابیات میان ترنج هایی به نستعلیق سفید ثبت است:

«خاتون جهان خدیجه خاتون کز رتبه اش آسمان زمین است

هم دخت ششم امام باشدهم عمه شاه هشتمین است

اینجاست به خاک و ماه ازین خاک با خرمن خویش خوشه چین است

اسکندر بی قران که از جاه با قدر سکندر او قرین است

تربت پاکان، ج 2، ص: 206 بر مرقد او ضریح بگرفت یعنی که

جهان گرفتن این است

شهر محرم الحرام 1321

روی مرقد میان بنا شاید پیش ترها لوح کاشی بوده که اکنون چیزی نمودار نیست. بدنه مرقد با کاشی های هشت پر به سبک کاشی های مغولی آراسته بوده که گویا در طی قرون بسیاری از آنها شکسته و ریخته، و روی باقی مانده را گچ کشیده اند. در حین تحریر این سطور (خرداد ماه 1352) دو قطعه، یکی درست و دیگری شکسته با کتیبه ای در حاشیه که هر دو قهوه ای رنگ است بر بدنه شمالی مرقد (در زاویه شمال غربی) و بقایای یک قطعه دیگر بر بدنه شرقی با ریختن پوشش گچی از پشت محجر چوبین نمودار است.

درویش دانیه بن درویش محمد بن درویش شمس الدین بنا، التماس فاتحه دارد. خداش بیامرزد که فاتحه بخواند. فی تاریخ محرم سنه سبع عشر و تسعمایه ... استاد مظفر بن محمد ...»

اثر قدیم دیگر در این مزار محجر خاتم گرداگرد قبر است که باید از قرن یازدهم باشد و ارزنده است. این محجر را اکنون محجر چوبین ساده دیگری احاطه کرده است.

اسناد دیوانی و شرعی و اجتماعی بسیاری مربوط به قم از گوشه و کنار به دست آورده تاکنون به سندی مهم در این باره برخورد ننموده است.

در مورد مزارات بیرون شهر نیز این حکم عینا صادق است. آنچه تاکنون آگاه شده ام متصدیان دو مزار «هادی مهدی» جمکران «و چهار امام زاده» باوره فردو اسناد و احکامی از دوره صفوی و قاجار در دست دارند که توفیق استفاده از آنها در این مجموعه حاصل نشد. مزارات و مشاهد دیگر پیرامون شهر و بلوکات

تربت پاکان، ج 2، ص: 216

تا آنجا که اطلاع دارم اسناد مهمی ندارند لیکن متصدیان مزارات واقع در بخش تابع تفرش از خلجستان- که پیش ترها تابع قم بوده است- اسناد معتبری در دست دارند که قسمتی از آنها را دیده و از برخی عکس گرفته ام.

در میان اسنادی که به مرور یافته ام چند سندی مربوط به برخی مدارس قدیم این شهر به نظر رسید که برای آن که این مجلد نیز از بخشی درباره اسناد خالی نباشد به نقل آنها در اینجا مبادرت می رود.

تربت پاکان، ج 2، ص: 217

ائمه به زینت تمام و قبولی عظیم

* مدرسه ظهیر الدین عبد العزیز

* مدرسه استاد ابو الحسن کمیج

* مدرسه شمس الدین مرتضی با عدت و آلت و مدرس و درس

تربت پاکان، ج 2، ص: 218

* مدرسه مرتضی کبیر شرف الدین با زینت و آلت و حرمت و قبول .

از مآخذ و اسناد دوره های بعد نام برخی دیگر از مدارس قم در آن روزگاران دانسته می شود . در دوره صفوی نیز مدارسی نو بنیاد شده و برخی مدارس بازمانده از دوره های پیش تجدید بنا و توسعه یافته بود . از آن جمله مدرسه آستانه حضرت ستی فاطمه بود که در این دوره تجدید بنا گردید و «فیضیه» نام گرفت.

در سال های اخیر قرن یازدهم تا اواخر دوره شاه سلطان حسین مدارس متعددی در قم بنا شده و برخی از مدارس پیشین آن تعمیر و مرمت گردیده است.

در بخش مدارس قدیم همین کتاب دانستیم که مدرسه رضویه در سال 1094 وسیله ابدال بیک مرمت شده بود .

مدرسه جانی خان نیز گویا در نیمه دوم قرن یازدهم بنا شده است . سه مدرسه دیگر وسیله رجال بزرگ دوران صفوی در سال های 1095 و 1113 و 1123 در این شهر ساخته شده است.

اینک چند سند مربوط به چهار مدرسه آباد پایان دوره صفوی این شهر:

سال 1064 بر این دو جا موقوف داشت از آن با نام «مدرسه آستانه» یاد می شود. پیش از آن نیز در خلاصه التواریخ قاضی احمد قمی ذیل وقایع سال 994 از آن با همین نام یاد گردیده است .

نسخه ای از «الغنی و المنی» در تهران بوده است به نستعلیق مورخ 20 ذ ق 1073 در مدرسه معصومه قم . نسخه ای نیز از مفاتیح الشرایع فیض به شماره 53 در کتابخانه آستانه ری است نوشته مسیب بن میر صفی حسینی در جمعه 25 محرم 1090 در مدرسه فیضیه قم . نسخه ای از کتاب النفس ابن سینا در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران است که تحریر آن ظهر جمعه 10 شوال 1094 در مدرسه فیضیه فاطمیه قم انجام گرفته است . در کتابخانه مدرسه فیضیه نیز نسخه ای است از شمع الیقین میرزا حسن لاهیجی مورخ ج 1- 1120 در مدرسه فیضیه قم .

افندی در ذیل سرگذشت ملا عبد الرزاق لاهیجی که «مدرس مدرسه معصومه قم بود» از این مدرسه یاد کرده است . اروپاییانی که در دوره شاه عباس دوم و شاه

تربت پاکان، ج 2، ص: 220

سلیمان از قم بازدید نموده اند بنای آن روزگار این مدرسه را وصف کرده اند .

اینک یک طغرا سند مربوط به این مدرسه از قرن یازدهم:

طلبه عقول و رای بندگان را در مدارس ایمان و حجرات کاخ دماغ از مطالعه این کتاب الهی به سعادت شناسایی خود رسانیده است. در طریق معرفتش هر لاله تری چراغی و هر خار خشکی نشانه ایست در باغی، و نقوش حکمتش هر گلبرگی کتابی و هر غنچه کتاب خانه ای. دیده ها را جهت خواندن خطوط آثار خویش سواد مردمک داده و دبیر خرد دوراندیش را برای شناساندن خویش از کتب اربعه چهار فصل در پیش نهاده، دل دانشمند را در صفه سینه مسند تدریس جای نموده و تلامذه حواس پنجگانه را جهت تحصیل معرفت اشیاء به ملازمت خدمت وی امر فرموده، ساحت معرفت خود را بدایت وجود به فروغ آفتاب محمدی از ظلمت هر شک و شبهه پرداخته و طریق بندگی خویش

تربت پاکان، ج 2، ص: 221

را به نور ارشاد آن مهر سپهر فرخندگی و اهل بیت کرام و عظام او بر جمهور عالمیان روشن و مبرهن ساخته.

صنوف صلوات بی حد و ضروب تسلیمات فزون از عد بر ارواح طیبین و طاهرین آن برگزیدگان احد که بوستان شرع و دین به آب ارشاد و تلقین ایشان همیشه تازه است و اوراق ضوابط ملت و قواعد شریعت را به رشته اخبار و آثار این سلسله علیه پیوسته شیرازه.

و بعد بر هوشمندان صاحب خرد و ممیزان نیک و بدظاهر است که پربهاتر زیوری که جمال و کمال انسانیت را لایق و سزا، و فاخرتر خلعتی که بر قامت قابلیت آدمی موافق و براز است ممارست علوم دینیه است که در دنیا و عقبی مایه نجات و رستگاری است و زینت پایه قصر کرامت و بزرگواری. سحاب باران رحمت و چشمه سار زلال

مغفرت. در ظرف آراء مختلفه طالبان را به سرمنزل تحقیق رهنماست و در چاهسار شبهات باطله سالکان را در کف شعور قایم مقام عصا. مذاق جان را در سر خوان محامد و فضایل به جای نمک است و دیده بصیرت را در دیدن دقایق حقایق به منزله عینک. راحله طریق زندگی است و قافله سفر بندگی.

و معدن گوهر این فضیلت کبری و منبع زلال این سعادت عظمی چه می تواند بود جز کتاب خدا و آثار ائمه هدی صلوات اللّه و سلامه علیهم اجمعین که کعبه مراد را «این یکی راه است و آن یک راهبر» و آسمان ارشاد را «این یکی شمس است و آن دیگر قمر». آن یک بحر ز خاری است فراید فوایدش به گوش هوش مستمعان رسیده و این یک ابر مدراری است که از آن [مزرع] کشت بی پایان ایمان مؤمنان را خرمی و طراوت بخشیده. گوهر یقین را در ظلمات تکلیفات جهل اندوز جز به نور این دو چراغ عالم افروز نتوان جست و چهره احوال خویش را از غبار حیرت و ضلال جز در این دو چشمه زلال کوثر و تسنیم مثال نتوان شست.

و در ضبط و جمع آثار ائمه اطهار از علمای دیندار مساعی جمیله به ظهور

تربت پاکان، ج 2، ص: 222

رسیده و هریک به ترتیبی آن لئالی بی قیمت بحر بی کران طهارت و عصمت را با سرانگشت قلم صدق رقم به رشته تألیف کشیده اند. و امتن آن مؤلفات و اتقن آن مصنفات کتب اربعه حدیث است که هریک از آب صدق و صفا بحری است مواج و هرکدام در شب دیجور غوایت سراجی وهاج. و فقیه را جهت تهذیب عقاید دینیه و

استبصار در معارف یقینیه همین چهار کافی است و علل عیون بصایر را کحل الجواهر مطالعه همین احادیث شریفه نافع و شافی. امراض مزمنه قلبیه را تریاق اربعه آن چهار کتاب دافع است و استسقای باد غرور جهل مرکب را شربت چهار پنج این چهار اصل نافع.

دین را کتب اربعه چون جان باشداین چهار کتاب رکن ایمان باشد

هنگام جهاد نفس این چار کتاب چار آینه صاحب عرفان باشد

و شک نیست که در تحصیل و ترویج این کتب شریفه ساعی بودن و طلبه علوم دینیه را در مطالعه و مذاکره آنها اعانت نمودن از افضل حسنات و اجزل مثوبات است.

بنابراین وحید عصر و فرید دوران منبع جود و احسان، ارزنده گوهر درج دانش و کمال فروزنده اختر برج عظمت و اجلال، مجموعه محامد صفات گلدسته محاسن ملکات، مخلص دودمان ولایت نشان عالی مقدار والاشان، نواب دانشمند خان قربه الی اللّه و طلبا لمرضاته این چهار کتاب شریف را به تفصیل ذیل که از آن جمله این مجلد است به حسن اهتمام خدام والامقام افادت و افاضت پناه فضایل و کمالات دستگاه حقایق و معارف آگاه علامی فهامی مولانا محمد کاظم مدرس مدرسه سلطانی واقع در دار السلطنه قزوین به اتمام رسانیده، وقف طالب علمان شیعه مدرسه آستانه مقدسه منوره متبرکه حضرت معصومه علیها الف الف ثناء و تحیه که در دار المؤمنین قم واقع است نمود.

تربت پاکان، ج 2، ص: 223

حضرت افادت و افاضت پناه مومی الیه به وکالت آن عالی جناب صیغه وقفیت بر قانون مذهب حق اثنا عشری گفته، تولیت آنها را به مدرس آن مدرسه- و اگر مدرس متعدد باشد مابین ایشان- تفویض نمود. وقفا صحیحا ما دامت

السموات و الارض، الی ان یرث اللّه الارض و هو خیر الوارثین. فمن تعرض لابطالها و تصرف فیها بغیر شرط واقفها فقد باء بغضب من اللّه و سخطه و مأواه جهنم و بئس المصیر.

از نایب متولی بطلبند و بی اذن جدید نگاه ندارند و نفروشند و رهن نکنند و خلاف شرایط مزبوره را نامشروع دانند.

و کان ذلک فی 22 شهر جمادی الثانی سنه 1095.

حکم نافذه عن سواد القلوب قم یا غم

خسرو عهد و داور دوران شاه گیتی و قبله عالم

ساخت این مدرس سپهر اساس که از آن شد بنای دین محکم

ساخت بر شیعیان آل علی.........

تربت پاکان، ج 2، ص: 227 یافت اتمام این خجسته بناکه بود کعبه سان مطاف امم

عبید بندگان درگاهش مؤمن شاملو امیر عجم

زد رقم افهم از پی تاریخ بهترین مدارس عالم

سنگ نبشته ای نیز پیش تر بالای درگاه ورود مدرسه، میان کتیبه مزبور قرار داشته است مشتمل بر نام و خصوصیات موقوفات مدرسه که آن را سالها پیش برای تصرف همین موقوفات ربوده و از میان برده اند.

این مدرسه کتابخانه ای معتبر و مهم داشته که برخی نسخ آن تا این اواخر در بیوت علمی قم نگاهداری می شده و از آن جمله نسخه ای از نکاح وافی، که پس از تجدید بنای مدرسه به کتابخانه جدید آن بازگردانده شده است .

نکته گفتنی دیگر درباره مدرسه مؤمنیه این که: آن را در دوره های اخیر با نام «مدرسه تحویلخانه» نیز می شناخته اند. در تواریخ متأخر قم وجه این تسمیه چنین دانسته شده که در حمله افغان از این مدرسه به عنوان محل تحویل جنس دیوانی استفاده می نموده اند. درست آن است که این کار در دوره حکومت کیکاوس میرزا فرزند فتحعلی شاه انجام می گرفته ، و شهرت مدرسه به آن نام از همین دوره بوده است.

اینک با چهار طغرا از اسناد این مدرسه آشنا می شویم:

و سخف فکر الفضلاء قاصرا عن الانتهاء الی مدارک صفاته و اسمائه. و نصلی علی سید الانبیاء و مبلغ الانباء و اشرف اهل لارض و السماء، المعزز بتعزیز «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَهً لِلْعالَمِینَ» المکرم بتکریم «وَ لکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ»، صلی اللّه علیه و آله الذین هم مصابیح الایمان و مفاتیح الجنان، و قد انزل فی شأنهم تبصره للعالمین و تذکیرا:

«إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»، سیما سید الاوصیاء و اشرف الاولیاء و حجه اللّه علی اهل الغبراء و الخضراء، المخصوص باختصاص «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ» المعلی بتعلیه «من کنت مولاه فعلی مولاه» المکرم بتکریم «انا مدینه العلم و علی بابها»، سلام اللّه علیه و علی اولاده المعصومین سلاما دائما بدوام السموات و الارضین.

اما بعد مؤمنان ثواب کیش و مالکان عقل عاقبت اندیش که به حسن تدابیر صائبه اساس بنای سعادت دارین را به مصالح خیرات و مبرات باقیه محکم ساخته و حاصل مزارع نشأتین را به صدقات جاریه آبیاری و حسب الواقع بجمع آن پرداخته اند خوشه چین خرمن «مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّهٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَهٍ مِائَهُ حَبَّهٍ وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ» گشته، طایران

تربت پاکان، ج 2، ص: 229

آشیان مثوبات جاودانی را دانه خور خیرات و مبرات خود نموده اند. چراغ افروز انجمن حیات ابدی «المؤمن حی فی الدارین» گردیده و در طی معامله با مشتری ازلی که سرمایه سعادت لم یزلی است از راه «یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ»* شتافته، به ربح بی زیان و نفع بی پایان رسیده اند و به بذل بهترین اموال در سایه خورشید پایه بی زوال «المؤمن فی ظل صدقته یوم القیامه حتی یقضی

اللّه بینه و بین خلقه» آسوده. گوهر گرانبهای «ثواب الآخره خیر من نعیم الدنیا» را آویزه گوش شاهد رغبت نموده و به سودای «وَ لَلْآخِرَهُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولی» سرمه کش دیده بصیرت گردیده. و به مؤدای کریمه عظیمه اعنی آیه وافی هدایه «إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّهَ» در معامله با خدای عز و علا سودمندی دیده اند.

مع هذا چون در این زمان خیر اقتران و عهد ثواب اندیش خاطر ملکوت ناظر اعلی حضرت سلیمان حشمت سکندر شوکت سپهر منزلت خورشید رفعت مشتری سعادت بهرام صولت کیوان جلالت قبله سلاطین دوران آیین زمان قدوه خواقین محمدت قرین جهان، واقف مواقف عالمگیری و کشورستانی بانی مبانی جهانبانی، رفعت افزای سپهر سلطنت و شاهی خورشید آسمان ظل اللهی

گر بر درش سپهر زند لاف از گزاف سر در کمند آوردش کهکشان کشان

در عهد او نکنده خزان از درخت رخت وز عدل او نداده کس از بدنشان نشان

ثمره شجره طیبه سیادت و برتری نوباوه حدیقه ولایت و سروری، باسط بساط امن و امان رافع لوای عدل و احسان، السلطان بن السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان بن الخاقان ابو المظفر و المنصور سمی جده ثالث الائمه علیهم السلام شاه سلطان حسین الصفوی الموسوی بهادر خان لا زالت سفاین دولته القاهره

تربت پاکان، ج 2، ص: 230

مشحونه باسباب الفتح المبین و جواری سلطنته الباهره جاریه فی بحار الایام الی یوم الدین.

که همگی عالمیان و تمامی جهانیان خصوصا بندگان آستان و صوفی زادگان قدیم خاندان ولایت نشان به مقتضای «الناس علی دین ملوکهم» در میدان خیرات گوی مسابقت از سابقین ربوده و در تحصیل دعای خیر به جهت ذات اقدس اشرف کارگذاری

مساعی جمیله نموده.

بناء علیه نواب مستطاب معلی القاب فلک جناب عالمیان مآب مبادی آداب وزارت و شوکت و اقبال پناه، عظمت و حشمت و رفعت و اجلال دستگاه، شهامت و بسالت و مناعت و عوالی و اعالی انتباه، مرجع ارباب السیف و القلم مرضیه الخصال و الشیم مجمع محاسن الکمالات و الکرم، الدستور الاعظم الاکرم کافل مصالح الامم سلطان وزراء العرب و العجم، مدبر امور السلطنه بالرأی الصائب الاتم مزین مسند الوزاره بوفور الفضائل و وفور الهمم، المستغنی ذاته الشریف عن الاطاله فی الالقاب لعلو الذات و سمو الصفات، صوفی زاده قدیم خاندان ولایت نشان، عالی جاهی اعتضاد السلطنه البهیه السلطانیه، آصف جاهی اعتماد الدوله العلیه العالیه الخاقانیه، الواثق بعون اللّه المنان محمد مؤمن خان ابد اللّه تعالی ایام وزارته العظمی الی انقضاء الارض و السماء تقربا الی اللّه العظیم و ابتغاء لوجهه الکریم یوم لا ینفع مال و لا بنون الا من اتی اللّه بقلب سلیم.

وقف صحیح شرعی و حبس موبد ملی نمود

I

تمامی و همگی دو بند گاو از جمله پنج بند گاو ملک طلق نواب مستطاب واقف از کل هشت بند گاو مزرعه قمرود من محال قم که از غایت شهرت مستغنی از تعریف و توصیف است با جمیع توابع شرعیه و لواحق ملیه و ما یتعلق بها و ینسب الیها

تربت پاکان، ج 2، ص: 231

II و تمامی شش دانگ خان و بازار متصل به آن که مبنی است بر بیست و دو باب دکان واقعه در سر چاه حسن من محلات قم با جمیع توابع و لواحق بالتمام

III

و جملگی خان واقعه در کنار میدان مشهور به کاروانسرای حاجی نظر را بالتمام بر مدرسه مبارکه مؤمنیه مشتمل بر چهل

و دو حجره واقعه در دار المؤمنین قم که از جمله وقفیات و بناهای خیر نواب مستطاب ایران مآب است به شرطی که سکنه آن از فرقه محقه امامیه اثنی عشریه کثر اللّه امثالهم و بلغهم فی الدارین آمالهم بوده باشند.

و نواب مستطاب واقف امنه اللّه من المخاوف تولیت موقوفات مزبوره را به نفس نفیس خود مادام حیا باقیا- عمره اللّه اطول الاعمار و وقاه صوارف اللیل و النهار- و بعد از آن به ولد ارجمند سعادتمند خود اعنی جناب ستوده آداب مفاخر انتساب، الذی حاز فی عنفوان الشباب من انواع المکارم النصیب الاعلی و فاز مع حداثه السن من اصناف المحاسن بالقدح المعلی، امیرزاده اعظم اکرم حیدر بیکا- وقاه اللّه تعالی و بلغه بما تمناه-. و بعد از آن بر ارشد اولاد ذکور او هکذا ما تعاقبوا و تناسلوا- کثرهم اللّه و ابقاهم و من جمیع المکاره وقاهم-، و با وجود مانع از جانب ایشان تولیت به ارشد ذکور اولاد اناث او ما تعاقبوا و تناسلوا و باوجود عدم ایشان به ارشد اصلح برادران امیرزاده سابق الالقاب، و بعد از ایشان به ارشد اصلح اولاد ذکور ایشان، و باوجود مانع به ذکور اولاد اناث ایشان ما تعاقبوا به شرط تقدم بطن اول بر ثانی.

و نواب مستطاب واقف- امنه اللّه تعالی من المخاوف فی المواقف- مصارف این وقف مؤبد و حبس مخلد را چنین مقرر فرمودند که آنچه حاصل و مداخل موقوفات مزبوره- که عبارت از دو بند گاو قمرود و دو خان، و بیست و دو دکان واقعه در دار المؤمنین قم است- به هم رسد بعد از وضع حقوق دیوانی و اخراجات

تربت پاکان،

ج 2، ص: 232

و تعمیرات مدرسه و موقوفات و مایحتاج ملکی و اربابی و خرج قنوات و سایر ما یحتاج و ضروریات و مئونات آنچه بوده باشد یک عشر لحق التولیه مخصوص جناب معلی القاب متولی است در هر مرتبه از مراتب تولیت. و حجره ای را روزی مبلغ شصت دینار تبریزی رسانند و حجره اول را که در وقت داخل شدن به جانب یسار واقع است روزی یک صد دینار دهند و دو نفر خادم را از قرار هریک روزی پنجاه دینار مقرر دارند و اگر حاصل و مداخل موقوفات مزبوره زیاده یا کمتر از این مصارف به عمل آید زیاد و کم نمودن مصارف مزبوره در هر مرتبه به اختیار جناب متولی است و در هر مرتبه تعمیر مدرسه و موقوفات را مقدم دارند.

و نواب معلی القاب واقف- سلمه اللّه تعالی من جمیع المخاوف- حق التولیه ایام خود را چنین مقرر فرمودند که هرسال به قدر دوازده سال نماز و روزه و دوازده ختم کلام اللّه مجید از برای نواب جنت مآب بهشت آرامگاه [...] از مردم صالح متدین استیجار، و ثواب آن را به روح پر فتوح او هدیه نمایند.

و وظیفه طلبه سکنه مدرسه آن که به کسب علوم دین و انتشار معارف یقین و اشتهار احادیث و اخبار ائمه طاهرین صلوات اللّه علیهم اجمعین قیام و اقدام داشته، اوقات خود را باطل و مدرسه را معطل نگذارند.

و نواب مستطاب واقف- حفظه اللّه تعالی من المخاوف- بعد جریان الوقف علی الوجه المزبور و وقوع الشروط علی النهج المسطور محال مزبوره را به ید تولیت قبض نمود و جمیع شرایط صحه الوقف و لزومه ما نطقت به

الشریعه المطهره متحقق گشت.

فقد صارت المذکورات مع توابعها و لواحقها منخرطه فی سلک سایر الموقوفات الشرعیه القطعیه المؤبده التی لا تباع و لا توهب و لا ترهن و لا تبدل و لا تغیر بوجه من الوجوه و سبب من الاسباب، الی ان یرث اللّه الارض و من علیها

تربت پاکان، ج 2، ص: 233

و هو خیر الوارثین. و من سعی فی تغییره و ابطاله فعلیه لعنه اللّه و ملائکه و الناس اجمعین. و بجمیع ذلک کله وقع الاشهاد من الثقات الذین علیهم الاعتماد.

و کان ذلک فی لیله القدر من شهر رمضان المبارک من الشهر الثانی من النصف الثانی من الثلث الثانی من النصف الثانی من العشر الثانی من المائه الثانیه من الالف الثانی من الهجره النبویه علی مهاجرها الف الف التحیه. و الحمد للّه اولا و آخرا. سنه 1118.

[گواهی میر محمد باقر ملاباشی:]

بسم اللّه الرحمن الرحیم- الحمد للّه الواقف علی السرائر و الضمائر و الصلوه علی سید الاوایل و الاواخر محمد المبعوث من اشرف العشایر و علی اهل بیته الموقوف علی ولائهم غفران الکبائر و الصغائر.

و بعد فان عالی جاه النواب المستطاب الخان العظیم الشان الرفیع المکان الدستور الاعظم و المخدوم المکرم المعظم، جانی ثمر الفتح و الکرم من غصن السیف و القلم، شمس فلک الوزاره العظمی بدر سماء الایاله الکبری، مدار الایران و اهالیه ملاذ اعاظم العصر و اعالیه، لا زالت اعلام وزارته و دولته فی مواقف الخلود و الدوام منشوره و ارقام عظمته و ایالته علی صفحات اللیالی و الایام مسطوره، وقف جمیع ما سطر فی هذه الوثیقه الانیقه ابتغاء لوجه اللّه الکریم، ثم اخرجه من جمله متملکاته العاقبه مدی الایام و جعلت یده العلیا

ید التولیه الدائمه بدوام الشهور و الاعوام.

و کتب الداعی لدوام الدوله القاهره السامع لاعتراف جناب عالی جاه الواقف نصره اللّه تعالی من المخاوف بتمام ما رقم فی هذه الصحیفه الصحیحه

تربت پاکان، ج 2، ص: 234

محمد باقر بن اسماعیل الحسینی الخاتون آبادی.

[محل مهر] ...

دست است. از جمله:

1) احیاء حکمت، به فارسی، دوره حکمت طبیعی و الهی. نسخه ای از این کتاب در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران است به نسخ علی اصغر سبزواری ساکن قم در 1097، در 302 برگ رحلی .

2) الاربعون حدیثا، به عربی، ساخته شنبه 27 ج 1- 1097. رساله اول مجموعه شماره 136 د کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران در 68 برگ.

تربت پاکان، ج 2، ص: 237

3) الایمان الکامل، در حکمت و معارف، که در خزائن جواهر القرآن خود از آن یاد کرده است نیز در احیاء حکمت خود .

4) ایمان و کفر، در معرفت ایمان و نورانیت پیغمبر اکرم و امیر مؤمنان.

ساخته ذ ق- 1087 به فارسی. رساله دوم مجموعه شماره 136 د کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران در سی و پنج برگ .

5) تعلیقات بر شرح اشارات خواجه طوسی، که در اواخر «مزامیر العاشقین» خود از آن یاد کرده و دو برگی از آغاز آن در مجموعه شماره 6353 کتابخانه ملک هست .

6) التمهیدات، که در برخی نوشته های خود به آن ارجاع می دهد .

7) التنقیحات، که از آن نیز در نوشته های دیگر خود یاد کرده است .

8) خزائن جواهر القرآن. در جمع و تفسیر آیات مربوط به اصول عقاید و تفاصیل معاد و قصص و مواعظ و احکام و حکم قرآن مجید و دیگر مباحث قرآنی.

او در رمضان 1083 به نگارش این اثر آغاز کرده و آن را در چهار مجلد به پایان برده است .

تربت پاکان، ج 2، ص: 238

از این کتاب نسخه ای در کتابخانه آستانه قم است و نسخه ای در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره 1818 که پیش تر در دست فخر الدین نصیری

امینی بوده است و دو نسخه در کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی در قم، یکی به خط حبیب اللّه بن رشید مورخ آغاز سال 1086 و دیگری جزئی از نسخه اصل که قسمتی دیگر از همان شماره 1818 دانشگاه است.

9) زبور العارفین و براق العاشقین. به فارسی در سیر و سلوک. نسخه در قم .

10) شرح اثولوجیا، که در خزائن جواهر القرآن و فرقان الرأیین خود بدان ارجاع می دهد .

11) شوق نامه عباسی. در شرح ابیاتی از مثنوی که آن را به نام شاه عباس دوم نگاشته است. شماره 5 مجموعه 4097 کتابخانه ملک تهران .

12) رساله فی الصلوات. شماره 2 مجموعه 1818 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران .

13) رساله در علم اجمالی و تفصیلی پروردگار و عقول و نفوس، به فارسی.

رساله اول مجموعه شماره 3235 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران .

تربت پاکان، ج 2، ص: 239

14) رساله فی العلم، به عربی. شماره 3 مجموعه 1818 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران .

15) فرقان الرأیین و بنیان الحکمتین. در شرح 24 مسأله از مسائل مورد اختلاف میان قدماء فلاسفه و متأخرین. نسخه در تهران .

16) کمال محمدی. افندی در ریاض العلما از آن یاد کرده است .

17) مرآت الوجود و الماهیه، به فارسی که آن را در 43 سالگی نگاشته است. نسخه اصل در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره 3235 .

18) مزامیر العاشقین فی زبده زبور العارفین. ترجمه عربی زبور العارفین خود اوست با اضافات که دو نسخه از آن در دست است یکی در عراق و دیگری در کتابخانه مدرسه سپهسالار تهران به شماره 6567 .

19) منطق، به فارسی که آن را برای فرزند خود «محمد مهدی» نگاشته و

از تألیف جلد اول در جمعه 9 صفر 1076 در پنجاه و شش سالگی ، و از جلد دوم در شب دوشنبه 23 شعبان همین سال فراغت یافته است . نسخه ای از آن به شماره 1120 در کتابخانه آستان قدس رضوی است در 92 برگ، که فیلم آن به شماره

تربت پاکان، ج 2، ص: 240

2906 در دانشگاه است . نسخه ای هم نزد سید مهدی لاجوردی در قم دیده ام.

20) نفس انسان. نسخه شماره 9049 موقت کتابخانه مجلس شورای ملی.

گویا همین رساله است که در مقدمه رساله علم خود از آن با وصف «رساله در مسأله حقیقت نفس ناطقه و قوای او و سعادت و شقاوت و وصول آن به اقصی کمالات و سعادات و نجات از شقاوت» یاد می کند . نیز گویا همین رساله است که در یادداشت روی برگ آغاز نسخه خزائن جواهر القرآن کتابخانه آستانه قم با نام «مرآت جنت و نار» در معرفت احوال نفوس انسانی و مراتب دو قوس صعودی و نزولی آن یاد شده است .

مجموعه ای از سه رساله فلسفی (مبادی آراء اهل المدینه الفاضله، فارابی/ رساله نفس ارسطو/ صناعیه میر فندرسکی) به شماره 2579 در کتابخانه مرکزی دانشگاه است که آن را همین علی قلی خان به خط خود نوشته و بر هر سه رساله حواشی نگاشته است .

مهدی قلی خان فرزند او مردی دانشمند بوده و شعر نیز می سروده و «صفا» تخلص می نموده است. سرگذشت مختصر و نمونه شعر او در تذکره نصرآبادی دیده می شود. دیدیم که علی قلی خان کتاب منطق خود را به نام همین فرزند خویش در سال 1076 نگاشته است . در بحث «تولیت تفویضی» در

مجلد نخست همین

تربت پاکان، ج 2، ص: 241

کتاب دانستیم که او مدتی نیز متولی آستانه قم بوده است .

او کتاب بزرگی به نام «سماء الاسماء» در لغت عربی به فارسی به نام شاه سلطان حسین نگاشته که مفصل و نظیر دائره المعارف است. نسخه ای از آن در کتابخانه ملک تهران دیده شده است .

نسخه ای از کتاب صافی در کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی دو قم است به شماره 989، به نسخ عقیل بن سید رکن الدین مسعود بن محمد تقی حسینی کاشانی در اوائل سال 1090 در کاشان، که وسیله «مهدی قلی خان حافد المرحوم قرچقای خان» در سال 1090 در کاشان مقابله شده است با مهر «مهدی قلی مهدی قلی» در پایان یادداشت مقابله.

در منشآت شماره 189 کتابخانه ملی رشت (فیلم 2020 دانشگاه) پاسخ نامه مهدی قلی خان نواده قرچقای خان هست . در نسخه جمع و خرج سال 1139 آستانه قم از «قیصریه مرحمت پناه مهدی قلی خان» یاد شده است .

او را فرزندی بوده است با نام حیدر قلی بیک که در سندی که اکنون می بینیم از او یاد شده است. قبر مهدی قلی خان در حجره کنار راهرو ورود مدرسه او در قم بوده که پس از احداث خیابان ارم این شهر جزء پیاده رو خیابان شده است.

اللّه قدره العالی بوده و همواره بنابر مقتضاء خیرخواهی تمامی اوقات شریف را خود را صرف سبب ترفیه حال طلبه عظام نموده و می نماید.

بناء علیه در این وقت به جهت ترویح روح کثیر الفتوح والد ماجد خود اطاب اللّه ثراه این جلد کتاب را با بیست [و] نه جلد دیگر وقف صحیح شرعی و حبس مخلد ملی جبلی نمود و تولیت کتب مذکور را به عالی قدر والاتباری نتیجه الامراء العظام حیدر قلی بیک فرزند ارجمند خویش مفوض و مرجوع داشته اند به شرط آن که نظارت کتب مزبوره به مدرسین مدرسه مزبوره بوده باشد و متولی معزی الیه هرکه را از طلبه و غیره که مناسب داند کتاب دار نماید.

تحریرا شهر ربیع المولود سنه 1123.

[مهر:] الحکم للّه عبده مهدی قلی

توضیح آن که وقف مزبور مشروط است به این که تولیت کتب مزبوره بعد از متولی معزی الیه به اعلم و اصلح اولاد ذکور او متعلق باشد، و هرگاه العیاذ باللّه اولاد ذکور او بالکلیه منقرض شوند تولیت تعلق به ذکور اناث اولاد او دارد

تربت پاکان، ج 2، ص: 243

بطنا بعد بطن و عقبا بعد عقب، الاعلم فالاعلم و الاصلح فالاصلح. به شرط آن که کتب موقوفه را از دار المؤمنین قم و حوالی و نواحی تابعه آن بیرون نبرند. وقفا صحیحا شرعیا دائما بدوام السموات و الارض.

تحریرا فی التاریخ.

[مهر:] الحکم للّه عبده مهدی قلی

[دستخط واقف در کناره سند:]

بسم اللّه الرحمن الرحیم- لقد وقفت هذا الکتاب المستطاب مع سایر المجلدات الاخر علی ما سطر فی السطرین من تلک الاساطیر، وقفا صحیحا شرعیا.

و کتب هذه الاحرف بیده الفانیه و یمینه الجانیه مهدی قلی بن علی قلی بن قرچقای خان عفی عنهم.

[مهر:] الحکم للّه عبده

مهدی قلی

تربت پاکان، ج 2، ص: 245

سقف

تربت پاکان، ج 2، ص: 267

21) در بهشت، نمونه آرایش در قسمت شانزده ضلعی بنا

تربت پاکان، ج 2، ص: 268

22) در بهشت، کتیبه کمربندی بالا

تربت پاکان، ج 2، ص: 269

23) در بهشت، دنباله کتیبه کمربندی بالا

تربت پاکان، ج 2، ص: 270

24) در بهشت، دنباله کتیبه کمربندی بالا

تربت پاکان، ج 2، ص: 271

25) در بهشت، پایان کتیبه کمربندی بالا

تربت پاکان، ج 2، ص: 272

26) در بهشت، نمونه آرایش قوسی های گوشوارها

تربت پاکان، ج 2، ص: 273

27) در بهشت، طاقچه گچ بری شماره 3 بالای ازاره

تربت پاکان، ج 2، ص: 274

28) در بهشت: طاقچه شماره 4 بالای ازاره و بخشی از کتیبه کمربندی دوم

تربت پاکان، ج 2، ص: 275

29) در بهشت، طاقچه شماره 6 بالای ازاره

تربت پاکان، ج 2، ص: 276

30) در بهشت، طاقچه شماره 7 بالای ازاره، با تاریخ 740

تربت پاکان، ج 2، ص: 277

31) در بهشت، طاقچه گچ بری شماره 8 با نام هنرمند آرایشگر بنا (بهرام قزبینی)

تربت پاکان، ج 2، ص: 278

32) در بهشت، نمونه کاشی های ازاره (موزه آستانه قم)

تربت پاکان، ج 2، ص: 279

33) در بهشت، نمونه کاشی های ازاره (موزه آستانه قم)

تربت پاکان، ج 2، ص: 280

34) در بهشت، دو لوح کاشی روی مرقد (موزه آستانه قم)

تربت پاکان، ج 2، ص: 281

35) در بهشت، کاشی های بدنه مرقد (موزه آستانه قم)

تربت پاکان، ج 2، ص: 282

36) در بهشت، کاشی های بدنه مرقد (موزه آستانه قم)

تربت پاکان، ج 2، ص: 283

37) در بهشت، کاشی های بدنه مرقد (موزه آستانه قم)

تربت پاکان، ج 2، ص: 284

38) در بهشت، چند قطعه کاشی دیگر (موزه آستانه قم)

تربت پاکان، ج 2، ص: 285

39) در بهشت، کتیبه صلوات کبیر و کتیبه مورخ رجب 718 (موزه آستانه قم)

تربت پاکان، ج 2، ص: 286

40) در بهشت، محراب، پایان کتیبه (موزه ایران باستان)

تربت پاکان، ج 2، ص: 287

41) در بهشت،

محراب، قسمت بالا (موزه ایران باستان)

تربت پاکان، ج 2، ص: 288

42) در بهشت، محراب، قسمت پایین (موزه ایران باستان)

تربت پاکان، ج 2، ص: 289

43) گنبد سبز- مقبره خواجه اصیل الدین، نمای کلی بنا

تربت پاکان، ج 2، ص: 290

44) گنبد سبز- مقبره خواجه اصیل الدین، نمای کلی بنا

تربت پاکان، ج 2، ص: 291

45) گنبد سبز- مقبره خواجه اصیل الدین، بخشی از کتیبه کمربندی

تربت پاکان، ج 2، ص: 292

46) گنبد سبز- مقبره خواجه اصیل الدین، بخشی از کتیبه کمربندی مشتمل بر نام خواجه علی صفی

تربت پاکان، ج 2، ص: 293

47) گنبد سبز- مقبره خواجه اصیل الدین، پایان کتیبه کمربندی مشتمل بر تاریخ بنا

تربت پاکان، ج 2، ص: 294

48) گنبد سبز- مقبره خواجه اصیل الدین، نام «علی بن محمد بن ابی شجاع بنا» بالای درگاه ورود بنا

[در کتیبه خط کوفی عبارت «أَدْراکَ ما لَیْلَهُ الْقَدْرِ. لَیْلَهُ الْقَدْرِ خَیْرٌ ..» از سوره قدر که «لَیْلَهِ الْقَدْرِ» نخستین به غلط بی الف و لام کتیبه شده دیده می شود]

تربت پاکان، ج 2، ص: 295

49) گنبد سبز- مقبره خواجه اصیل الدین، ترنج اسپر یکی از صفه ها مشتمل بر نام چهارده معصوم با حاشیه نام «محمد»

تربت پاکان، ج 2، ص: 296

50) گنبد سبز- مقبره خواجه اصیل الدین، ترنج اسپر صفه ای دیگر

تربت پاکان، ج 2، ص: 297

51) گنبد سبز- مقبره خواجه اصیل الدین، آرایش قوسی یکی از صفه ها

تربت پاکان، ج 2، ص: 298

52) گنبد سبز- مقبره خواجه اصیل الدین، ترنج بالای در ورود مشتمل بر نام سازنده بنا و تاریخ آن

تربت پاکان، ج 2، ص: 299

53) گنبد سبز- مقبره خواجه علی صفی، نمای کلی بنا

تربت پاکان، ج 2، ص: 300

54) گنبد سبز- مقبره خواجه علی صفی، نمای کلی بنا

تربت پاکان، ج 2، ص: 301

55) گنبد سبز- مقبره خواجه علی

صفی، نمای کلی بنا

تربت پاکان، ج 2، ص: 302

56) گنبد سبز- مقبره خواجه علی صفی، سقف بنا (زیر گنبد)

تربت پاکان، ج 2، ص: 303

57) گنبد سبز- مقبره خواجه علی صفی، بخشی از کتیبه کمربندی

تربت پاکان، ج 2، ص: 304

58) گنبد سبز- مقبره خواجه علی صفی، پایان کتیبه کمربندی

تربت پاکان، ج 2، ص: 305

59) گنبد سبز- مقبره خواجه علی صفی، پوشش بدنه درگاه ها

تربت پاکان، ج 2، ص: 306

60) گنبد سبز- مقبره خواجه علی صفی، آرایش قوسی یکی از درگاه ها

تربت پاکان، ج 2، ص: 307

61) گنبد سبز- مقبره خواجه علی صفی، آرایش قوسی یکی از درگاه ها

تربت پاکان، ج 2، ص: 308

62) گنبد سبز- مقبره خواجه علی صفی، نمونه آرایش گچ بری در پیشانی صفه ها

تربت پاکان، ج 2، ص: 309

63) گنبد سبز- مقبره خواجه علی صفی، صفه برابر در ورود

تربت پاکان، ج 2، ص: 310

64) گنبد سبز- مقبره خواجه علی صفی، آرایش اسپر و لچکی های درگاهی دیگر

تربت پاکان، ج 2، ص: 311

81) گنبد سبز- مقبره بی تاریخ، نمای خارجی بنا پیش از کاشی کاری جدید کتیبه

تربت پاکان، ج 2، ص: 312

82) گنبد سبز- مقبره بی تاریخ، نمای کلی داخل بنا

تربت پاکان، ج 2، ص: 313

83) گنبد سبز- مقبره بی تاریخ، نمایی دیگر از داخل بنا

تربت پاکان، ج 2، ص: 314

84) گنبد سبز- مقبره بی تاریخ، نمایی دیگر از داخل بنا

تربت پاکان، ج 2، ص: 315

85) گنبد سبز- مقبره بی تاریخ، سقف بنا

تربت پاکان، ج 2، ص: 316

86) گنبد سبز- مقبره بی تاریخ، کتیبه گلوبندی زیر سقف

تربت پاکان، ج 2، ص: 317

87) گنبد سبز- مقبره بی تاریخ، نمونه آرایش در بدنه های قسمت شانزده ضلعی

تربت پاکان، ج 2، ص: 318

88) گنبد سبز- مقبره بی تاریخ، نمونه آرایش در بدنه های قسمت شانزده ضلعی

تربت پاکان، ج 2، ص: 319

89) گنبد سبز- مقبره بی تاریخ، نمونه آرایش پیشانی درگاه ها و کتیبه سراسری گرد آنها

تربت

پاکان، ج 2، ص: 320

90) گنبد سبز- مقبره بی تاریخ، آرایش گچ بری پیشانی و بدنه صفه ها

تربت پاکان، ج 2، ص: 321

91) گنبد سبز- مقبره بی تاریخ، کتیبه گرداگرد درگاه ها

تربت پاکان، ج 2، ص: 322

92) گنبد سبز- مقبره بی تاریخ، بازمانده پوشش مقرنس یکی از صفه ها

تربت پاکان، ج 2، ص: 323

93) سید سربخش، نمای درون بقعه از شرق و جنوب شرقی

تربت پاکان، ج 2، ص: 324

94) سید سربخش، نمای درون بقعه از غرب تا جنوب

تربت پاکان، ج 2، ص: 325

95) سید سربخش، ترنج گچ بری میان سقف

تربت پاکان، ج 2، ص: 326

96) سید سربخش، یک مشبک گچ بری و بخشی از کتیبه کمربندی

تربت پاکان، ج 2، ص: 327

97) سید سربخش، پایان کتیبه کمربندی و یک مشبک گچ بری دیگر

تربت پاکان، ج 2، ص: 328

98) سید سربخش، نمونه آرایش گچ بری در بدنه قوسی گوشوارها

تربت پاکان، ج 2، ص: 329

99) سید سربخش، پایان کتیبه کمربندی محراب مشتمل بر نام سازنده هنرمند آن

تربت پاکان، ج 2، ص: 330

100) شاه احمد قاسم، نمای خارجی بنا پیش از فروریختن گنبد برجی هرمی آن (عکس از المنجد با زیرنویس «مقام شاهزاده احمد» که مقصود همین بقعه است نه مزار خاک فرج)

تربت پاکان، ج 2، ص: 331

101) شاه احمد قاسم، نمای خارجی (پیش از تعمیر» اخیر).

تربت پاکان، ج 2، ص: 332

102) شاه احمد قاسم، نمای درون بقعه (از جنوب و شرق)

تربت پاکان، ج 2، ص: 333

103) شاه احمد قاسم، نمای درونی (از شرق و شمال)

تربت پاکان، ج 2، ص: 334

104) شاه احمد قاسم، نمای درونی (درگاه شمالی)

تربت پاکان، ج 2، ص: 335

105) شاه احمد قاسم، نمای درونی (درگاه جنوبی)

تربت پاکان، ج 2، ص: 336

106) شاه احمد قاسم، آرایش گچ بری پیشانی صفه ها

تربت پاکان، ج 2، ص: 337

107) شاه احمد قاسم، آغاز کتیبه کمربندی و آرایش پیشانی یک گوشوار

تربت پاکان،

ج 2، ص: 338

108) شاه احمد قاسم، یک مشبک گچ بری و بخشی از کتیبه کمربندی

تربت پاکان، ج 2، ص: 339

109) شاه احمد قاسم، بخشی دیگر از کتیبه کمربندی و تزیینات گچ بری بنا

تربت پاکان، ج 2، ص: 340

110) شاه احمد قاسم، بخشی دیگر از کتیبه کمربندی و تزیینات گچ بری بنا

تربت پاکان، ج 2، ص: 341

111) شاه احمد قاسم، بخشی دیگر از کتیبه کمربندی

تربت پاکان، ج 2، ص: 342

112) شاه احمد قاسم، تاریخ بنا (محرم 780) در بالای کتیبه زیر مشبک گچ بری

تربت پاکان، ج 2، ص: 343

113) شاه احمد قاسم، نام سازنده هنرمند این اثر در پایان کتیبه کمربندی

تربت پاکان، ج 2، ص: 344

114) شاه احمد قاسم، نمونه آرایش گچ بری در قوسی های گوشوارها

تربت پاکان، ج 2، ص: 345

115) شاه احمد قاسم، آرایش گچ بری گوشواری دیگر

تربت پاکان، ج 2، ص: 346

116) شاه احمد قاسم، لوح مرقد (موزه دولتی برلین)

تربت پاکان، ج 2، ص: 347

117) شاه ابراهیم- مزدیجان، پیش از تعمیرات اخیر (از کتاب راهنمای قم- چاپ 1317 ش).

تربت پاکان، ج 2، ص: 348

118) شاه ابراهیم- مزدیجان، نمای خارجی پس از تعمیرات مزبور

تربت پاکان، ج 2، ص: 349

119) شاه ابراهیم- دروازه کاشان، نمای خارجی

تربت پاکان، ج 2، ص: 350

120) شاه ابراهیم- دروازه کاشان، کتیبه سردر ورود بقعه مورخ 721 (1270)

تربت پاکان، ج 2، ص: 351

121) شاه ابراهیم- دروازه کاشان، نمای درون بقعه

تربت پاکان، ج 2، ص: 352

122) شاه ابراهیم- دروازه کاشان، انجام کتیبه کمربندی

تربت پاکان، ج 2، ص: 353

123) شاهزاده زید، کتیبه بالای درگاه ورود شرقی مورخ 847

تربت پاکان، ج 2، ص: 354

124) شاهزاده زید، گچ بری هلالی ایوان درگاه ورود شرقی از قرن نهم

تربت پاکان، ج 2، ص: 355

125) شاهزاده زید، گچ بری کنار درگاه ورود شمالی از سال 979

تربت پاکان، ج 2، ص: 356

130) موسی مبرقع، نمای بقعه از

جهت شمالی (گنبد سمت چپ)

تربت پاکان، ج 2، ص: 357

131) موسی مبرقع، راهرو ورود بقعه از قرن نهم

تربت پاکان، ج 2، ص: 358

132) موسی مبرقع، کتیبه و طاقچه های گچ بری راهرو ورود بقعه- از قرن نهم

تربت پاکان، ج 2، ص: 359

133) موسی مبرقع، پایان کتیبه گچ بری راهرو ورود

تربت پاکان، ج 2، ص: 360

134) موسی مبرقع، یک طاقچه گچ بری رنگین

تربت پاکان، ج 2، ص: 361

135) چهل اختران، نمای گنبد و سردر شمالی

تربت پاکان، ج 2، ص: 362

136) چهل اختران، نمای درون بنا و سقف

تربت پاکان، ج 2، ص: 363

137) چهل اختران، نمای درون بنا از جانب غربی و کتیبه درگاه ورود

تربت پاکان، ج 2، ص: 364

138) خاک فرج- شاهزاده احمد، نمای گنبد

تربت پاکان، ج 2، ص: 365

139) خاک فرج- شاهزاده احمد، سنگ نبشته بالای درگاه جنوبی

تربت پاکان، ج 2، ص: 366

140) خاک فرج- شاهزاده احمد، نمای درون بنا

تربت پاکان، ج 2، ص: 367

141) خاک فرج- شاهزاده احمد، لوح مزار (موزه ایران باستان)

تربت پاکان، ج 2، ص: 368

142) خاک فرج- صفورا، نمای گنبد و بقعه

تربت پاکان، ج 2، ص: 369

143) شاه حمزه، گنبد

تربت پاکان، ج 2، ص: 370

144) شاه حمزه، ایوان پیشاپیش بقعه

تربت پاکان، ج 2، ص: 371

145) شاه حمزه، نمای درون بنا

تربت پاکان، ج 2، ص: 372

146) شاهزاده احمد، لوح مرقد

تربت پاکان، ج 2، ص: 373

147) شاهزاده احمد، لوح مرقد

تربت پاکان، ج 2، ص: 374

148) شاهزاده احمد، همان لوح که عبارت صنعه طاهر در بالای آن دیده می شود

تربت پاکان، ج 2، ص: 375

149) امام زاده سید ابو احمد، نمای بیرونی

تربت پاکان، ج 2، ص: 376

150) امام زاده سید ابو احمد، نمای سقف

تربت پاکان، ج 2، ص: 377

151) امام زاده سید ابو احمد، نمای درون بقعه از جانب غربی

تربت پاکان، ج 2، ص: 378

152) امام زاده سید ابو احمد، نمای درون بنا از سوی جنوب

تربت پاکان، ج 2، ص: 379

153) امام زاده سید ابو احمد،

مشبک نورگیر غربی و بخشی از کتیبه کمربندی

تربت پاکان، ج 2، ص: 380

154) امام زاده سید ابو احمد، کتیبه لوح مرقد

تربت پاکان، ج 2، ص: 381

155) بنای مجاور مزار علی بن جعفر، نمای خارجی

تربت پاکان، ج 2، ص: 382

156) بابامسافر، با نموداری از تزیینات پیشین بدنه خارجی بقعه

تربت پاکان، ج 2، ص: 383

157) شاه ظهیر، یک خشت کاشی هشت پر روی مرقد

تربت پاکان، ج 2، ص: 384

158) شیخ ابا صلت، نمای خارجی

تربت پاکان، ج 2، ص: 385

159) سلطان محمد شریف، لوح مرقد

تربت پاکان، ج 2، ص: 386

160) چهار امام زاده، نمای خارجی

تربت پاکان، ج 2، ص: 387

161) مسجد جمعه، گنبد مقصوره

تربت پاکان، ج 2، ص: 388

162) مسجد جمعه، نمای صحن و ایوان جنوبی مسجد

تربت پاکان، ج 2، ص: 389

163) مسجد جمعه، سقف مقصوره

تربت پاکان، ج 2، ص: 390

164) مسجد جمعه، نمای درونی مقصوره

تربت پاکان، ج 2، ص: 391

165) مسجد جمعه، مقصوره، محراب و کتیبه دوره فتحعلی شاه

تربت پاکان، ج 2، ص: 392

166) مسجد جمعه، تزیینات پوشش و مقرنس کاری مقصوره

تربت پاکان، ج 2، ص: 393

167) مسجد جمعه، ایوان جنوبی و طره گرداگرد آن

تربت پاکان، ج 2، ص: 394

168) مسجد جمعه، پایان کتیبه کمربندی ایوان جنوبی

تربت پاکان، ج 2، ص: 395

169) مسجد جمعه، ایوان جنوبی، مقرنس کاری سقف

تربت پاکان، ج 2، ص: 396

170) مسجد جمعه، ایوان شمالی

تربت پاکان، ج 2، ص: 397

171) مسجد جمعه، کتیبه ایوان شمالی

تربت پاکان، ج 2، ص: 398

172) مسجد جمعه، زیرزمین و شبستان غربی

تربت پاکان، ج 2، ص: 399

173) مسجد جمعه، شبستان غربی

تربت پاکان، ج 2، ص: 400

175) مسجد امام، ایوان جنوبی

تربت پاکان، ج 2، ص: 401

176) مسجد امام، ایوان جنوبی، آغاز کتیبه کمربندی

تربت پاکان، ج 2، ص: 402

177) مسجد امام، سه چشمه ایوان جنوبی، نمودار سبک بنا

تربت پاکان، ج 2، ص: 403

178) مسجد امام، چشمه اخیر ایوان جنوبی، نمودار سبک

بنا

تربت پاکان، ج 2، ص: 404

179) مسجد پنجه علی، کتیبه ها و کاشی ها

تربت پاکان، ج 2، ص: 405

180) مسجد عشقعلی، شاه نشین جنوبی

تربت پاکان، ج 2، ص: 406

181) مسجد عشقعلی، نمای درون از زاویه شمال شرقی

تربت پاکان، ج 2، ص: 407

182) مدرسه غیاثیه، سردر و مناره ها

تربت پاکان، ج 2، ص: 408

183) مدرسه غیاثیه، بازمانده آرایش گچ بری دو هلالی پیشاپیش سردر با نام های محمد و علی

تربت پاکان، ج 2، ص: 409

184) مدرسه غیاثیه، بازمانده آرایش گچ بری هلالی های سردر با اثری از مقرنس پیشین سقف

تربت پاکان، ج 2، ص: 410

185) مدرسه غیاثیه، بازمانده آرایش گچ بری طاق نماها و بدنه پایه ها (پایه شمالی)

تربت پاکان، ج 2، ص: 411

186) مدرسه غیاثیه، بازمانده آرایش گچ بری سردر (پایه جنوبی)

تربت پاکان، ج 2، ص: 412

187) مدرسه غیاثیه، پایان کتیبه مناره جنوبی مشتمل بر تاریخ بنای آن

تربت پاکان، ج 2، ص: 413

188) مدرسه غیاثیه، پایان کتیبه مناره جنوبی مورخ 830

تربت پاکان، ج 2، ص: 414

189) مدرسه رضویه، سنگ نبشته سردر شمالی مورخ 1094

تربت پاکان، ج 2، ص: 415

190) دارالشفا، آب انبار ساروتقی، کتیبه درگاه

تربت پاکان، ج 2، ص: 416

191) دارالشفا، آب انبار ساروتقی، کتیبه درگاه

تربت پاکان، ج 2، ص: 417

192) دارالشفا، آب انبار ساروتقی، کتیبه درگاه

تربت پاکان، ج 2، ص: 418

193) دارالشفا، آب انبار ساروتقی، آرایش کاشی معرق پیشانی درگاه

تربت پاکان، ج 2، ص: 419

194) دارالشفا، آب انبار ساروتقی، سنگ نبشته مورخ 1204

تربت پاکان، ج 2، ص: 420

195) مناره میدان، از آثار دوره سلجوقی با نمای آجری از دوره زندیه

تربت پاکان، ج 2، ص: 421

197) سنگ نبشته مورخ 963 حاکی از وقف قناتی بر محله میدان قم

تربت پاکان، ج 2، ص: 422

198) تیمچه بزرگ- بازار

تربت پاکان، ج 2، ص: 423

199) تیمچه بزرگ- بازار

تربت پاکان، ج 2، ص: 424

200) تیمچه بزرگ- چشمه میانه

تربت پاکان، ج 2، ص: 425

201) تیمچه بزرگ، پوشش سقف

تربت پاکان، ج 2، ص: 426

202) تیمچه بزرگ،

درهای ارسی پیشاپیش غرفه ها

تربت پاکان، ج 2، ص: 427

203) مطب حکیم شفاء الدوله

تربت پاکان، ج 2، ص: 428

204) جمکران- سنگ نبشته مسجد صاحب الزمان

تربت پاکان، ج 2، ص: 429

205) جمکران- قریه گرگابی، بقعه امام زاده هادی مهدی

تربت پاکان، ج 2، ص: 430

206) قنوات- مزار طبیب و طاهر، نمای بیرونی گنبد

تربت پاکان، ج 2، ص: 431

207) قنوات- مزار طیب و طاهر، ایوان شرقی

تربت پاکان، ج 2، ص: 432

208) قنوات- مزار طیب و طاهر، نمای درون بقعه

تربت پاکان، ج 2، ص: 433

209) قنوات- مزار خدیجه خاتون، لوح مرقد

تربت پاکان، ج 2، ص: 434

210) قنوات- سکینه خاتون، نمای بنا

تربت پاکان، ج 2، ص: 435

211) قنوات- سکینه خاتون، نمای گنبد

تربت پاکان، ج 2، ص: 436

212) قنوات- سکینه خاتون، کتیبه و تزیینات گنبد

تربت پاکان، ج 2، ص: 437

213) لنگرود- حلیمه خاتون

تربت پاکان، ج 2، ص: 438

214) دهکده صرم، گنبد مسجد جامع

تربت پاکان، ج 2، ص: 439

215) صرم- مزار شاه زنده، سنگ قبری از قرن دهم

تربت پاکان، ج 2، ص: 440

216) قهستان- مزار شاه ابراهیم، در منبت

تربت پاکان، ج 2، ص: 441

217) قهستان- مزار شاه ابراهیم، تخته چوب منبت

تربت پاکان، ج 2، ص: 442

218) قهستان- مزار شاه ابراهیم، سنگ نبشته مورخ 1078 در رواق مزار

تربت پاکان، ج 2، ص: 443

219) قهستان- مزار شاه ابراهیم، دو سنگ نبشته دیگر رواق

تربت پاکان، ج 2، ص: 444

220) کهک، گنبد مزار معصومه

تربت پاکان، ج 2، ص: 445

221) کهک- معصومه، قطعه کاشی به سبک کاشی های قرن هفتم و هشتم

تربت پاکان، ج 2، ص: 446

222) کهک- معصومه، یک قطعه کاشی دیگر به سبک کاشی های قرن هفتم و هشتم

تربت پاکان، ج 2، ص: 447

223) کهک- معصومه، تنها قطعه چوب بازمانده از صندوق منبت مرقد مورخ 999

تربت پاکان، ج 2، ص: 448

224) کهک- شاه قاسم، بازمانده بنای سنگی از قرن یازدهم

تربت پاکان، ج 2، ص: 449

225)

کهک- شاه قاسم، یکی از الواح قبور بنای سنگی

تربت پاکان، ج 2، ص: 450

226) کهک- شاه قاسم، بازمانده بنای دیگر از قرن یازدهم

تربت پاکان، ج 2، ص: 451

227) کهک- شاه قاسم، سنگ قبری از قرن دهم

تربت پاکان، ج 2، ص: 452

228) قهستان- ابرجس، نمای بقعه شاهزاده قاسم از دور

تربت پاکان، ج 2، ص: 453

229) قهستان- دستگرد، سنگ نبشته سردر ورود بقعه شاهزاده ابراهیم

تربت پاکان، ج 2، ص: 454

230) قهستان- بیرقان، مزار شاهزاده اسماعیل

تربت پاکان، ج 2، ص: 455

231) شاهزاده اسماعیل، در منبت

تربت پاکان، ج 2، ص: 456

232) شاهزاده اسماعیل، در منبت

تربت پاکان، ج 2، ص: 457

233) شاهزاده اسماعیل، پشت در منبت

تربت پاکان، ج 2، ص: 458

234) شاهزاده اسماعیل، منبر

تربت پاکان، ج 2، ص: 459

235) شاهزاده اسماعیل، سنگ نبشته ای از ایوان جنوبی

تربت پاکان، ج 2، ص: 460

236) چند قطعه از کاشی های ازاره بقعه شاهزاده اسماعیل- قرن هفتم (موزه آستانه قم)

تربت پاکان، ج 2، ص: 461

237) کاشی مورخ 661 ازاره بقعه شاهزاده اسماعیل (موزه آستانه قم)

تربت پاکان، ج 2، ص: 462

238) چند قطعه از کاشی های فیروزه ای ازاره بقعه شاهزاده اسماعیل- قرن هفتم (موزه آستانه قم)

تربت پاکان، ج 2، ص: 463

239) قهستان- فردو، یکی از سنگ قبرهای گورستان دهکده- از قرن یازدهم

تربت پاکان، ج 2، ص: 464

240) قهستان- خاوه (از موقوفات زبیده بیگم)

تربت پاکان، ج 2، ص: 465

241) قهستان- باوره، در منبت امام زاده

تربت پاکان، ج 2، ص: 466

242) امام زاده باوره، در منبت

تربت پاکان، ج 2، ص: 467

243) امام زاده باوره، صندوق منبت شماره 1

تربت پاکان، ج 2، ص: 468

244) امام زاده باوره، صندوق منبت شماره 2

245) امام زاده باوره، صندوق منبت شماره 2

تربت پاکان، ج 2، ص: 469

246) امام زاده باوره، صندوق منبت شماره 3

247) امام زاده باوره، صندوق منبت شماره 3

تربت پاکان، ج 2، ص: 470

248) امام زاده باوره، صندوق منبت شماره 3

249) امام زاده باوره، صندوق

منبت شماره 4

تربت پاکان، ج 2، ص: 471

250) امام زاده باوره، صندوق منبت شماره 4

251) امام زاده باوره، صندوق منبت شماره 4

تربت پاکان، ج 2، ص: 472

252) خلجستان- خدیجه خاتون، نمای گنبد

253) خدیجه خاتون، نمای درون بنا (گوشوار شمال شرقی)

تربت پاکان، ج 2، ص: 473

254) خدیجه خاتون، دایره میان سقف

255) خدیجه خاتون، نمودار آرایش سقف و کتیبه سراسری اول

تربت پاکان، ج 2، ص: 474

256) خدیجه خاتون، آغاز کتیبه سراسری سوم

257) خدیجه خاتون، بخشی از دومین کتیبه سراسری در ضلع شمال شرقی

تربت پاکان، ج 2، ص: 475

258) خدیجه خاتون، بخشی از دومین کتیبه سراسری بالای درگاه ورود شمالی

259) خدیجه خاتون، بخشی از سومین کتیبه سراسری

تربت پاکان، ج 2، ص: 476

260) خدیجه خاتون، بخشی از سومین کتیبه سراسری

261) خدیجه خاتون، نمای گوشوار شمال شرقی و تاریخ بنای بقعه (770)

تربت پاکان، ج 2، ص: 477

262) خدیجه خاتون، نمای گوشوار شمال غربی و نام سازندگان هنرمند بنا

263) خدیجه خاتون، پایان کتابه درگاه ورود شمالی مشتمل بر نام سازندگان بنا

تربت پاکان، ج 2، ص: 478

187

اوزون حسن 118

ب

باقر خان- ذو الفقار خان 145

بخشعلی بن جعفر آقا قمی- حاجی 173

برخوردار ترکمان فراهی- میرزا 236

بهاء الدین سر کشیک- میر 106

بهاء الدین بن هبه اللّه قمی- خواجه 77

بهرام قزبینی 46

بیرون ترک- امیر قم 35

ت

تاج الدین 198

تاج الدین فردویی- استاد 183

تربت پاکان، ج 2، ص: 481

تقی خان بروجردی 141

تقی خان ساروتقی- میرزا 140/ 141

ج

جانعلی جاسبی- استاد 183

جعفر بن محمد دوریستی 119

جمال نقاش- استاد 47

جهانگیر میرزا 27/ 143

ح

حاجی صفر 167

حارث بن احمد 87

حافظ قنبر شرفی 94/ 111

حبیب اللّه بن حسین بن جهانگیر میرزا قاجار 27

حبیب اللّه بن رشید 238

حسام السلطنه 165

حسن بن ابی الحسن عسکری قمی 118

حسن بن ابی علی احمد شجری 110

حسن بن حسوله بن صالحان قمی- ابو محمد 119

حسن بن سید مرتضی حسینی استرابادی- سید 122

حسن صدر- سید 218

حسن عسکری موسوی- میر 117

حسن بن علی بن حسن دستجردی 190

حسن بن علی خلو .. 55/ 205

حسن لاهیجی قمی- میرزا 105/ 219

حسن معمار قمی- استاد 154

حسن بن نظر علی کیخی رشتی 79

حسین بن جهانگیر بن عباس میرزا قاجار 27

حسین خاک نگار- حاجی 157

حسین خان حاکم قم 155

حسین خان نظام الدوله شاهسون 112

حسین خوانساری- آقا 236

حسین بن علی بن آدم اشعری- ابو الصدیم 111/ 115

حسین علی محفوط- دکتر 238

حسین متولی باشی- سید 185

حسین بن مرتضی بن محمد بن احمد حسینی 49

حسینقلی خان قاجار 191/ 192

حکیم کاشی 156

حمزه بن موسی بن جعفر- ع 15/ 88

حیدر بیکا 231

حیدر خان شاملو 225

حیدر قلی بیک 241/ 242

خ

خاقان مفلحی 65

تربت پاکان، ج 2، ص: 482

خطاب اسدی 164

د

دانشمند خان 221/ 222

دانیه بن درویش محمد بن درویش شمس الدین بنا- درویش 211

ذ

ذاکر شاه قلی- امام قلی بن شاه قلی 177/ 184

ذو الفقار خان 143/ 145

ر

رئیس قلی بن

پهلوان محمود 200

رجبعلی تبریزی- ملا 236

رحیم جاسبی 192

رستم خان 26

رشید خان بیگدلی اخگر- حاجی 144/ 145

رضا طبیب- حاجی میرزا 185

رضا وزیردفتر- میرزا 202

رضوان 180

رکن الدین محمد غضائری 47

ز

زبیده بیگم 195

زکریا بن آدم 15/ 88/ 105

زکریا بن ادریس- ابو جریر 105

زیدین علی- ع 76

زین الدین حاجی علی 49

زین الدین علی بن سلطان علی 194

زین الدین علی غضایری 47

زین الدین بن محمد فردویی 183

زینل خان شاملو 225/ 226

س

سراج الدین علی قمی- میر 20/ 21

سراج طباطبایی اردستانی- میر 21

سعد بن مالک بن احوص اشعری 19

سلطان قمی 81

سلطان محمد شریف 101

سلیمان صفوی- شاه 195/ 220/ 223/ 224

سنجر سلجوقی- سلطان 112/ 187

ش

شاذان بن جبرئیل 119

شاه بیگی بیگم 17/ 24

شاه سلطان حسین 225/ 228/ 229/ 241 تربت پاکان ؛ ج 2 ؛ ص482

هویردی خان 236

تربت پاکان، ج 2، ص: 483

شرف الدین ابو طاهر سعد بن علی بن ممیسه قمی 187

شرف الدین عبد المجید- قاضی 94/ 152

شرف الدین علی حسن بن شمس الدین اشعری کاشانی 177

شعبان- حاجی 144

شفاء الدوله 156

شمسا گیلانی- ملا 236

شمس الدین شاه محمد- شیخ 150/ 151

شمس الدین علی بن محمد وشنوی 194

شمس الدین محمد بن خواجه محمد صالح عربشاهی- خواجه 184

شوقی 193

شیخ بهایی 79

شیخ علی بهادر 118

ص

صاحب معالم 119

صادق 140

صبا 86

صبوری 81

صفا 240

صفائی 169

صفورا 87

صفی- آقا 184

صفی حسنی طباطبایی اردستانی- میر 21

صفی الدین محمد حسینی قمی 21/ 116/ 165

ط

طاهر 91

طاهر- محمد طاهر قصاع 74

طاهر قصاع- محمد طاهر قصاع 192

طاهر واقعه نویس- میرزا 225

طغرل اول سلجوقی- سلطان 119

طغرل دوم- سلطان 109

طهماسب صفوی- شاه 20/ 81

ع

عباس اقبال 27

عباس اول- شاه 123/ 219/ 235

عباس دوم- شاه 111/ 140/ 141/ 219/ 223/ 238

عباس کاشی پز- کربلایی 167

عباس میرزا نایب السلطنه 27

عباس قلی متولی مقبره مستوفی الممالک- میرزا

80

عبد الجلیل رازی قزوینی- شیخ 217

تربت پاکان، ج 2، ص: 484

عبد الرحمن بن کمال الدین قمی- میر 83

عبد الرزاق دنبلی 119

عبد الرزاق لاهیجی- ملا 219

عبد السلام بن عبد الحی 199

عبد الصمد بن عطاء اللّه حسینی- سید 121

عبد الکریم بن طاوس- سید 16/ 130

عبد اللّه خان امین الدوله 43

عزیز خان امیر تومان- آقا 89/ 90

عشاق 192

عطا ملک- میر محمد حسنی 43/ 45

عقیل بن سید رکن الدین مسعود بن محمد تقی حسینی کاشانی 241

علی بن ابراهیم 105

علی اصیل- خواجه 53/ 54

علی بن بابویه 102/ 105

علی بن جعفر عریضی 42

علی حاجی طاهر- درویش 205

علی بن حسن طوسی 74

علی بن حسن بن عیسی عریضی 42/ 79

علی خان- سید 218

علی خان سنقری نایب الحکومه قم 102/ 142/ 155/ 162

علی بن زید بیهقی- ابن فندق 78

علی صفی- خواجه 53/ 54/ 56/ 59/ 202/ 204

علی بن طاهر رضوی 90

علی بن عیسی طلحی 43

علی کاشانی- حاجی آقا 175

علی بن محمد بن ابی شجاع بنا 55/ 61/ 64/ 65/ 67/ 205

علی بن محمد بن ابی طاهر 69/ 70

علی بن محمد باقر موسوی خوانساری- سید 131

علی اصغر خان امین السلطان- میرزا 88- 90

علی اصغر سبزواری 236

علی اکبر آقا 164

علی اکبر- استاد 77

علی اکبر فیض 73/ 79/ 144/ 184

علی اکبر مباشر- میرزا 89/ 90

علی قلی خان سپهسالار 236

علی قلی خان بن قرچقای خان 235/ 236/ 240/ 243

علی مراد خان زند 155

عماد کاتب 110

عماد بن مهدی کاشی 198

عمر بن علی بن ابی طالب 83

عنایت بن علی بیک بنا 181

تربت پاکان، ج 2، ص: 485

عیسی بن نور اللّه بن نور الهدی 111

غ

غیاث الدین امیر محمد 61/ 202/ 204

غیاث الدین علی عربشاهی- خواجه 183

ف

فارابی 240

فاطمه معصومه- ع 15- 17/ 20/ 88/

102/ 104/ 116

فتحعلی خان ملک الشعراء صبا 133- 135/ 139

فتحعلی شاه 43/ 50/ 84/ 85/ 106/ 109/ 112- 114/ 119/ 132- 134/ 137/ 140/ 144/ 191/ 227

فخر الدین احمد بن خواجه زین الدین شاه علی طخرودی- خواجه 150/ 151

فخر الدین نصیری امینی 238

ق

قائم مقام التولیه رضوی مشهدی 80

قابل 51

قاضی احمد قمی 21/ 94/ 170/ 219

قاضی سعید قمی 103/ 105

قانع 51

قرچقای خان 235/ 236/ 241/ 243

ک

کاظم 51

کاظم- استاد 192

کلب علی بن استاد سلطان قمی 120

کمال ثابت قمی 109/ 110

کمال الدین حسین مسیبی- آقا 24

کمال الدین شاه حسین قمی- خواجه 122

کیکاوس میرزا 227

گ

گدار 112

گنج علی- ملا 224

م

مأمون 16

مجتبی عراقی 219

مجرم 51/ 192

مجلسی 78

محدث ارموی 218

محدث قمی 61

تربت پاکان، ج 2، ص: 486

محسن فیض 111

محمد آقا بن حاجی اسماعیل- استاد 144

محمد ارباب قمی- حاجی میرزا 218

محمد پارسا- خواجه 23

محمد بن حسن بن ابی خالد اشعری- شنبوله 15/ 78

محمد بن حسین حسینی 51

محمد حسنی- میر- عطا ملک 43/ 45

محمد حنفیه 92

محمد بن سید احمد باوره ای- سید 198

محمد بن عبد اللّه بن حسین بن علی بن محمد دیباج 61

محمد بن علی بن بابویه قمی- صدوق 100/ 164

محمد بن قولویه 105

محمد گلپایگانی 144

محمد بن موسی الکاظم- ع 190

محمد بن موسی مبرقع 78/ 79

محمد میرزا بزرگ- سید 50

محمد هیدجی- ملا 103/ 105

محمد ابراهیم 181

محمد باقر بن اسماعیل حسینی خاتون آبادی 234

محمد باقر بن محمد حسین طبیب- غلام مکنون 226

محمد باقر ملاباشی- میر 233

محمد تقی بیک ارباب 20/ 68/ 112/ 123/ 143/ 161/ 227

محمد تقی دانش پژوه 236/ 237

محمد تقی مجلسی- ملا 235

محمد جعفر بیک 226

محمد حسن 113

محمد حسن- شیخ 234/ 235

محمد حسن طباطبایی تبریزی 69/ 109

محمد حسن طبیب- میرزا 185

محمد رضا امامی 140/ 141

محمد

رضا شریف قمی 114

محمد رضا میرزا قاجار 87

محمد رفیع بن محمد صالح گلپایگانی 224

محمد رفیع واعظ قزوینی- میرزا 220

محمد صادق قمی- حاجی ملا 143

محمد صادق ناطق اصفهانی- میرزا 133

محمد طاهر قصاع 50/ 51/ 74/ 75/ 192

محمد طاهر قمی- محمد طاهر قصاع 51

محمد طه حسنی حسینی طباطبایی 26

تربت پاکان، ج 2، ص: 487

محمد علی ارجستانی کچویی- شیخ 79

محمد علی خان ناظم الممالک- حاجی 168

محمد قلی بیک 226

محمد کاظم مدرس مدرسه سلطانی قزوین- ملا 220/ 222

محمد مؤمن خان اعتماد الدوله- میرزا 225/ 226/ 228/ 230

محمد مهدی- مهدی قلی خان 239

محمد مهدی رضوی قمی- میر سید 105

محمد هاشم گیلانی- میر 219

محمود 102

محمود (کاتب) 192

محمود مرعشی- سید 98

محیط طباطبایی 20/ 111/ 117/ 152

مخدوم- امیر 110

مستوفی الممالک 80

مسعود سلجوقی- سلطان 109

مسیب بن میر صفی حسینی 219

مسیح الدین عیسی- امیر 110

مظفر بن محمد- استاد 211

مظفر الدین شاه 89

معصوم صفوی- امیر 20

ملک جاسبی- استاد 183

ممتاز 236

منصور بیک چمشگزگی 24

منوچهر خان بن قرچقای خان 235

منوچهر خان معتمد الدوله 84- 86

موسی بن خزرج 15/ 20/ 104

موسی شبیری زنجانی- سید 19

موسی مبرقع 78- 82

مؤمن شاملو- محمد مؤمن خان اعتماد الدوله 226/ 227

مهدی- پیر 179

مهدی بن فخر الدین عماد کاشی 198

مهدی لاجوردی- سید 240

مهدی قلی خان 235/ 239- 243

مهندس الممالک غفاری 168

میرزا جانی 180

میرزا جانی- نواده میر سراج قمی 21

میرزای قمی 79/ 105

میرفندرسکی 187/ 240

ن

نادر میرزا 27/ 28

ناصر الدین شاه 50/ 143/ 144/ 165

ناصر الدین علی بطحانی 19/ 103

نجف قلی بیک تنکابنی 223- 225

نجم الملک 155

تربت پاکان، ج 2، ص: 488

نصر اللّه تاجر کاشانی- آقا 175

نصر اللّه خان مستوفی گرکانی- میرزا 131

نصر اللّه خان ناصر السلطنه دیبا- حاجی 162

نظر علی بیک 223

نور اللّه بن حبیب اللّه 200

و

وحید دستگردی

149/ 155/ 226/ 240

ولی- استاد 200

ویلبر 37/ 71/ 84

ه

هاتف 150/ 151

هانری رنه دالمانی 132

هدایت 51

هدایت اللّه حسینی 51

ی

یاقوت مستعصمی 95

یحیی بن اسحاق 115

یزدان فاذار 12

یعقوب آق قویونلو 118

یعقوبی 12/ 17

یوسف خواجه- امیر 118

یوسف بن علی بن ابی طاهر 47

یوسف گرجی- میرزا 97

یوسف بن محمد حسن آشتیانی 235

تربت پاکان، ج 2، ص: 489

خواجه علی صفی 23/ 59

خاوه 195/ 196

خبوشان 235

خدیجه خاتون- قریه 202/ 206

خدیجه خاتون- مزار 202

خلجستان 55/ 189/ 201/ 212/ 216/ 234/ 235

خواجه حسن- مزار 208

خیابان حضرتی 18

د

در باغ 188

در بهشت 27/ 42/ 68/ 73/ 79/ 96

در بن علی- مزار 186/ 187

درب اصفهان- دروازه اصفهان 21/ 23

درب برید 14

درب تلقجار 14

درب جبانه 14

درب ری- دروازه ری 14/ 19/ 23/ 92/ 95/ 171

درب ساوه- دروازه ساوه 118/ 119

درب سهلویه 13

درب علویه 150/ 151

درب علی بن حسن عریضی 42/ 92

درب قریه گمر 13

درب قلعه- دروازه قلعه 22/ 23

درب کاشان- دروازه کاشان 14

درب کنکان 22/ 24

درب مالون 14

درب نضر 12/ 14

درخت پیر- محله 16

تربت پاکان، ج 2، ص: 492

دروازه اصفهان 23/ 43

دروازه ری 92/ 97/ 100/ 103/ 109

دروازه ساوه 23/ 116

دروازه قلعه 22/ 65/ 101

دروازه کاشان 21/ 23/ 24/ 42/ 43/ 52/ 73

دروازه کنکان 20/ 22

دروازه نوآباد 22

دستگرد 189

دودهک 209

دورود 235

دوقفیزآباد 26/ 150/ 151

دیزیجان 208

ر

راونج 209/ 211

راهجرد 201/ 208

رضاآباد 104

رضائیه 104

رودخانه صفی آباد 17/ 43

رودخانه قم 12- 21/ 43/ 92/ 103/ 116/ 119

رهق 118

ری 14/ 19/ 23/ 92/ 95/ 97/ 109/ 169/ 171

ریزاه 208

ز

زالون آباد 173

زاویه آقا کمال الدین حسین- زاویه حسینیه 23

زاویه بیگمی 24

زاویه حسینیه 24

زاویه منصور بیک 24

زیبکان 207

س

ساریه خاتون- مزار 122/ 209/ 211

ساوه 23/ 111/ 116/ 118/ 119

ستیه 20/ 104

سرآبی 20

سراجه 14/ 17/ 23/ 92/ 170

سربازار 25

سرچاه حسن 231

سروز 14/ 25/ 26

سروزار 14/ 25

سروزن 25/ 150

سعدآباد 12- 14/ 17/ 19/ 92/ 102

سکن 12

تربت پاکان، ج 2، ص: 493

سکینه خاتون- مزار 173

سلطان محمد شریف- مزار 101/ 172

سلطان محمود- مزار 177

سمنان 111

سه خواهران 208

سه راه شاه 18

سید ابو الحسن رضا- بقعه 104

سید سربخش- مزار 61

سید معصوم- بقعه 103

سیرویه 176/ 178

سیف آباد 168

ش

شاه ابراهیم- مزار

178

شاه پورعلی 188

شاه جعفر 35

شاه جعفر غریب 162

شاه جمال 162

شاه جمال غریب 162

شاه چراغ شیراز 196

شاه حمزه 88/ 98

شاه زید 161

شاه زنده 177

شاه ظهیر 98

شاه عبد اللّه 196/ 199

شاه قاسم 183/ 185

شاه منصور 196/ 199

شاهزاده ابراهیم (خدیجه خاتون) 206

شاهزاده ابراهیم (دروازه کاشان) 73

شاهزاده ابراهیم (دستجرد) 190

شاهزاده ابراهیم (مزدیجان) 71/ 72

شاهزاده احمد (شاه حمزه) 90

شاهزاده احمد (خاک فرج) 83

شاهزاده اسحاق 189

شاهزاده اسماعیل 185/ 190/ 191/ 193

شاهزاده جعفر (راهجرد) 208

شاهزاده جعفر (مزدیجان) 171

شاهزاده حمزه 88

شاهزاده زکریا 206

شاهزاده زید 98

شاهزاده سلیمان 211

شاهزاده سید علی 103

شاهزاده طاهر 201

شاهزاده عباس 178

شاهزاده عبد اللّه 161

شاهزاده عبد اللّه (قلعه چم) 207

شاهزاده قاسم 186

شاهزاده محسن 189

شاهزاده محمد 77

شاهزاده ناصر الدین 104

شاهزاده هادی 194

تربت پاکان، ج 2، ص: 494

شهرستان 14/ 24

شیخ ابا صلت- بقعه 100

شیخ نور الدین- بقعه 173

شیراز 196

ص

صرم 176

صفی آباد 43

ط

طایقان 202

طبرستان 188

طخرود 151/ 201

طیب و طاهر- مزار 170

ع

عالیجه 186

عراق 239

عریض 42

عشقعلی- محله 26/ 151

علی بن بابویه- بقعه 102/ 105

علی بن جعفر- مزار 69/ 96

علی موسی رضا- بقعه 104

ف

فارس 187

فردو 195

ق

قاسم آباد 173

قاضی پایین 207

قبادان بزن 189

قبادبزن 176/ 189

قره سو 207

قزوان 12

قزوین 220/ 222/ 224

قصر دختر 162

قلاور 24

قل درویش- تپه 18/ 162

قلعه چم 207

قلعه صدری 161

قلیان فروش 169

قمرود 17/ 20/ 168/ 169/ 228/ 230/ 231

قنات فردوس 20

قهستان 175/ 177/ 178/ 182/ 196

قهیان 14

قیصریه مهدی قلی خان 241

ک

کاروانسرای حاجی نظر 231

تربت پاکان، ج 2، ص: 495

کاشان 14/ 21/ 23/ 27/ 42/ 43/ 47/ 52/ 68/ 73/ 118/ 162/ 173/ 175/ 241

کتابخانه آستان قدس رضوی 117/ 239

کتابخانه آستانه حضرت عبد العظیم- ری 219

کتابخانه آستانه قم 81/ 118/ 150/ 224/ 238/ 240/ 242

کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی- قم 18/ 20/ 61/ 69/ 97/ 117/ 123/ 127/ 185/ 236/ 238/ 241

کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران

21/ 69/ 83/ 109/ 133

کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران 226/ 236/ 237

کتابخانه دیوان هند 117

کتابخانه سالار جنگ حیدرآباد 95

کتابخانه غرب همدان 27

کتابخانه مجلس سنا- تهران 223

کتابخانه مجلس شورای ملی- تهران 163/ 220/ 223/ 240

کتابخانه مدرسه سپهسالار 239

کتابخانه مدرسه فیضیه قم 27/ 117/ 219/ 224

کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران 21- 24/ 78/ 98/ 100/ 111/ 117/ 163/ 170/ 190/ 219/ 223/ 236/ 239- 241

کتابخانه مسجد اعظم قم 20

کتابخانه مسجد اعظم قم 20

کتابخانه ملک تهران 79/ 102/ 237/ 241

کتابخانه ملی تهران 79

کتابخانه رشت 223

کرمان 104

کرمجگان 188

کعبه! 87

کمیدان 11/ 12/ 17/ 83/ 92/ 115/ 116

کوچه حکیم 106

کوچه سید حسن 16 تربت پاکان ؛ ج 2 ؛ ص495

چه عشقعلی 16

کوه خضر 163

کوه سفید 169

کوی قاضی 143

کهک 182/ 183/ 185/

تربت پاکان، ج 2، ص: 496

186/ 189

کهنه 24

کیکوهه 178

گ

گرجستان 26

گرگابی جمکران 165

گمر 12- 14/ 17/ 19/ 92/ 102

گیو- قریه 176

ل

لکهنو 19

لنگرود قم 175

م

مالک آباد 92

مالون 12- 14/ 65

مبارک آباد 173

محلات 209

محمدیه 105

محمودآباد 20/ 23

مداین 12

مدرسه آستانه 132/ 217- 220

مدرسه ابو الحسن کمیج 217

مدرسه اثیر الملک 217

مدرسه تحویلخانه 227

مدرسه جانی خان 131/ 218

مدرسه حاجی 143

مدرسه خان 235

مدرسه دارالشفا 140

مدرسه رضویه 16/ 130/ 156/ 218

مدرسه زین الدین امیره شرف شاه حسنی 217

مدرسه سعد صلت 100/ 217

مدرسه سلطانی قزوین 220/ 222

مدرسه سورانیک 19

مدرسه شرف الدین 218

مدرسه شمس الدین مرتضی 217

مدرسه ظهیر الدین عبد العزیز 98/ 217

مدرسه عز الدین مرتضی 217

مدرسه غیاثیه 127/ 152

مدرسه فیضیه 132/ 140/ 218/ 219

مدرسه مؤمنیه 225- 227/ 231/ 234/ 335

مدرسه ناصری 131

مدرسه نجفقلی بیک 223

مدینه 42/ 130

مرو 130

مزار شهیدان 202

مزدیجان 11/ 12/ 35/ 71/ 103/ 115/ 171

تربت پاکان، ج 2، ص: 497

مسجد امام حسن عسکری 15/ 103/ 109/ 110/ 115- 119

مسجد پنجه علی 87/ 111

مسجد جامع پاچنار-

وشنوه 194

مسجد جامع ساوه 111

مسجد جامع صرم 176

مسجد جامع عتیق قم 15- 17/ 103/ 109/ 110/ 115/ 119

مسجد جامع قم (مسجد جمعه) 95/ 109/ 111/ 131

مسجد جامع کهک 183

مسجد جمکران 104

مسجد حسن عسکری 117

مسجد رضائیه 15/ 61

مسجد صاحب الزمان 163/ 164

مسجد صینی 121

مسجد عتیق 115/ 119

مسجد عشقعلی 123

مسجد کمیدان 83

مسجد منار 150/ 151

مشهد 118/ 226/ 235

مشهد حمزه بن موسی- ع 15/ 88

مشهد محمودآباد 20/ 23

مصر 85

معصومه- مزار 182/ 184/ 186

مقبره شیخان 105

ممجان 12/ 13/ 17/ 115

منیجان- ممجان 12/ 13/ 17/ 115

موزه آستانه قم 37/ 46/ 49/ 191

موزه ایران باستان 47/ 82/ 90

موزه برلین 37/ 69

موسویان- محله 104

موسویان- مزار 15

موسی مبرقع- مزار 15

مؤمن آباد 173

میان شهر- محله 16

میدان زکریا بن آدم 15/ 88

میدان قم 25/ 152/ 231

میدان کهنه 26/ 127/ 149

میدان میر 20

میدان میرسراج- میدان میر 20/ 104/ 143

میل شهرستان 14

میم 189

ن

نجف 19/ 78/ 79/ 117/ 235

نره- مزرعه 183/ 185

نهاوند 201

نهر سعد 19/ 42/ 92

نهروان 61

تربت پاکان، ج 2، ص: 498

نیزار 208/ 209

نیوند 178

و

وادی اسحاق 201

وازکرود 175

ورجان 177/ 178

وشنوه 194

ویدهند 187

ه

هادی مهدی- مزار 165/ 215

هرات 226

همدان 24/ 27

هند 19/ 117

هندوجان 187

هندیجان- هندوجان 187

تربت پاکان، ج 2، ص: 499

226

شرح فروع کافی 224

شرح منظومه سبزواری 103

شمسه و قهقهه 236

شمع الیقین 105/ 219

شوق نامه عباسی 238

ص

صافی 241

صناعیه- رساله 187/ 240

ط

طب الرضا 226

طرائف الظرائف 27

ع

عروض و قافیه 27

غ

الغنی و المنی 219

ف

فرقان الرأیین 238/ 239

ک

کافی 117/ 236

کتاب قم 79/ 164

کمال محمدی 239

م

مبادی آراء اهل المدینه الفاضله 240

تربت پاکان، ج 2، ص: 501

مرآت جنت و نار 240

مرآت الوجود و المهیه 239

مزامیر العاشقین 237/ 239

مشکوه الصواب 131

مصابیح الهدی 105

مفاتیح الشرایع 219

منطق- کتاب 239/ 240

من لا یحضره الفقیه 244/ 235

ن

نفس- رساله 240

النفس- کتاب 219

نفس انسان 240

و

وافی 227

تربت پاکان، ج 2، ص: 502

115/ 116/ 163/ 168/ 175/ 186/ 187/ 189/ 190/ 194/ 195/ 201/ 202

ث

الثقات العیون فی سادس القرون 119

ج

جامع التواریخ حسنی 23

جامع الروات 43/ 189/ 194

جدی فروزان 79

جنگ شماره 113 د کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران 133

جنگ شماره 162 کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی- قم 185

جنگ شماره 4808 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران 241

ح

حقایق الاخبار ناصری 28

حکماء الاسلام 188

خ

خلاصه البلدان 17/ 18/ 20/ 22/ 25/ 26/ 79/ 100/ 109/- 111/ 115/ 117/ 152

تربت پاکان، ج 2، ص: 504

/ 161/ 165/ 167

خلاصه التواریخ 20- 24/ 105/ 117/ 170/ 219

د

الدرجات الرفیعه 218

دستور الملوک 223/ 224/ 226

دمیه القصر 187

دیوان ادیب الممالک فراهانی 119

دیوان ارجانی 110

دیوان امیر معزی 187

دیوان راوندی 187

دیوان شرر 144

دیوان صبا 134

دیوان علی اکبر فیض 102

دیوان قدرت قمی 142

دیوان قوامی رازی 101/ 218

دیوان هاتف 149/ 155

ذ

ذریعه 83/ 117/ 188/ 226/ 236- 242

ر

راحه الصدور 187

روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه 21/ 156/ 202

روضات الجنات 188

ریاض الرضا 43/ 116/ 119

ریاض العلماء 117/ 190/ 219/ 239

ز

زهر الربیع 79

س

سفرنامه آدام اولئاریوس 18

سفرنامه پیتر دولاواله 173

سفرنامه جملی کارری 220

سفرنامه خوزستان 155/ 156

سفرنامه قم 26/ 98/ 102/ 117/ 163

سفرنامه های ونیزیان در ایران 21

سفینه البحار 101

سیاحت نامه شاردن 26/ 220

ص

صبح گلشن 240

ط

طبقات اعلام الشیعه 119/ 143/ 189/ 194

تربت پاکان، ج 2، ص: 505

طرائق الحقائق 97

ع

عالم آرای عباسی 20/ 235

عامری نامه 226

عباس نامه 111/ 223/ 236

عرائس الجواهر 47

عمده الطالب 19/ 78/ 103

عیون الانباء 187

غ

الغدیر 188

ف

فرحه الغری 15/ 16/ 130

فرهنگ ایران زمین 123/ 227

فرهنگ جغرافیایی ایران 183

فرهنگنامه های عربی به فارسی 236/ 239/ 241

فصل الخطاب 23

فوات الوفیات 187

فهرست شیخ منتجب الدین 189/ 194

فهرست کتابخانه آستان قدس رضوی 117/ 239

فهرست کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران 21/ 83/ 223/ 224

فهرست کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران 131/ 188/ 226/

236/ 237

فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی 188

فهرست کتابخانه مدرسه فیضیه قم 219

فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران 117/ 238- 241

فهرست کتابخانه های شهرستانهای ایران 27/ 239

فهرست کتابهای اهدائی مشکوه به دانشگاه تهران 117/ 217/ 219

فهرست میکروفیلم های کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران 223/ 240/ 241

فهرست نسخه های خطی فارسی 26/ 27 117/ 226/ 236- 240

فیلم شماره 3012 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران 47

ق

قاموس الرجال 43

قم در قرن نهم 21/ 23/ 75/ 122

تربت پاکان، ج 2، ص: 506

ک

کأس السائلین 79

کتاب تاورنیه 220

کتابچه تفصیل احوالات دار الایمان قم 98/ 102/ 111/ 123/ 161/ 163/ 227

کتابچه تفصیل حالات و نفوس و املاک دار الایمان قم 68/ 98/ 163

کتابچه تفصیل و حالات دار الایمان قم 24/ 98/ 161/ 163

کتابچه ثبت موقوفات و خالصه جات کشور 18/ 20/ 21/ 24/ 97/ 123/ 127/ 195/ 196

کشف الظنون 188

کشکول 79

گ

گزارش های باستان شناسی 82

گلستان هنر 22/ 94/ 111/ 152

ل

لباب الانساب 78

م

مآثر سلطانیه 119/ 136

المآثر و الاثار 143

مجله معهد المخطوطات العربیه 238

مجمع الرجال 43

مجمل التاریخ پادشاهان عجم 112

مجموعه شماره 2497 کتابخانه غرب همدان 27

مجموعه شماره 2579 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران 240

مجموعه شماره 4149 کتابخانه مجلس شورای ملی 187

مجموعه شماره 9252 کتابخانه مجلس شورای ملی 220

محاسن اصفهان 188

مختار البلاد 123/ 127/ 143

مختصر کتاب البلدان 35/ 201

مرآت البلدان 111/ 112/ 123

مطلع سعدین 22/ 59

معجم الادباء 187

معجم المؤلفین 188

معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانیان 37/ 71/ 84/ 129

منتقله الطالبیه 13/ 65/ 79

منتهی الامال 61/ 101/ 103

منشآت شماره 133 ج دانشکده ادبیات دانشگاه تهران 223/ 224

تربت پاکان، ج 2، ص: 507

منشآت شماره 189 کتابخانه ملی رشت 223/ 241

منشآت شماره 583 کتابخانه مجلس سنا 223

مؤلفین کتب چاپی 27

ن

ناسخ التواریخ 119

نامه آستان قدس- مجله 196

نجم الثاقب 116

نسائم الاسحار 187

نسخه شماره

435- 15 موقت کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی قم 117

نسخه های خطی- نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران درباره نسخه های خطی 188/ 219/ 223/ 224/ 236/ 238

النقض 79/ 98/ 100/ 109/ 110/ 119/ 132/ 187/ 217- 219

و

وحید- مجله 146/ 156/ 218

وقایع السنین 223- 226

ه

همیشه بهار 21/ 83

هنر و مردم- مجله 55/ 236

ی

یادنامه مهدوی- شماره 90 نشریه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران 236/ 237

یتیمه الدهر 187

تربت پاکان، ج 2، ص: 508

چاپ کتاب در روز 8 ذی حجه سال 1396 (ه. ق) به پایان رسید و الحمد للّه اولا و آخرا