اسلامي مي باشد. اگرچه اين كتاب در تقسيم بندي آثار مركز مطالعات ششمين جلد از مجموعه ي «سيري در جنگ ايران و عراق» محسوب شده، ليكن كتابي است مستقل كه كل دوران جنگ، از زمينه سازي هجوم ارتش عراق تا آتش بس را شامل مي شود و هرچند توجه علاقمندان مطالعه وقايع جنگ به آثار اين مركز بيشتر به دليل دقت، سنديت و محتواي مفيد آن مي باشد، ولي توجه افزون تر به كتاب آغاز تا پايان به دليل جامعيت و در عين حال اختصار آن است.

[ صفحه 8]

يكي از اهل نظر كه در تمام دوران جنگ در صحنه هاي مختلف آن حضور داشته است، پس از مطالعه كتاب در يادداشتي كه براي اين مركز ارسال كرده، نوشته است:

«كتاب مجموعا خوب نوشته شده، ساده، روان و براي خواننده جاذب... احساسي كه از خواندن كتاب به من دست داد اين بود كه كتابي را مطالعه كردم كه هشت سال جنگ در 200 صفحه به صورت اجمالي، مفيد و جمع وجور تحليل شده است و سر درگم نمي شوم...»

اين كتاب تاكنون شش بار چاپ شده و بيش از 25000 نسخه از آن منتشر گرديده است. زماني كه نسخه هاي چاپ ششم به اتمام رسيد و چاپ مجدد آن ضروري شد، با تلاش محققان و ويراستاران مركز مطالعات مجددا ويرايش شد و اشكالات آن برطرف گرديد و دوباره حروفچيني و صفحه آرايي شد تا در شكلي مطلوب تر تقديم علاقه مندان شود. در اينجا از همه كساني كه در مراحل مختلف كار تحقيق، تدوين، ويرايش، آماده سازي و چاپ اين كتاب تلاش كردند و همچنين از حسين مجيدي و هادي كريم دهنوي كه مديريت

بهره دهي را در آماده سازي كتاب ياري كردند، سپاسگزاري مي شود.

اميد است اين كوشش ناچيز مقبول حضرت حق جل و علا و اهل نظر قرار گيرد.

مركز مطالعات و تحقيقات جنگ 1383

[ صفحه 9]

فاو (پس از عمليات بيت المقدس تا فتح فاو در عمليات والفجر 8)

3- فاو تا شلمچه (پس از عمليات والفجر 8 تا فروريختن ديوارهاي دفاعي عراق در شرق بصره در عمليات كربلاي 5).

4- شلمچه تا حلبچه (پس از عمليات كربلاي 5 تا انتقال منطقه نبرد از زمين به دريا و از جنوب به شمال غرب و تصرف حلبچه در عمليات والفجر 10)

5- حلبچه تا مرصاد (پس از عمليات والفجر 10 تا پذيرش قطعنامه 598 و آخرين عمليات جمهوري اسلامي ايران در منطقه چارزبر و انهدام منافقين) كه در حال آماده سازي براي چاپ است.

به موازات تهيه جلد پنجم اين مجموعه، اقدام جديدي براي بررسي كلي و اجمالي جنگ و گنجاندن آن در يك جلد صورت گرفت كه حاصل آن كتاب حاضر است. اين كتاب در حالي كه به دليل تشابه كلي در روش بررسي رخدادهاي جنگ در امتداد مجموعه ي پنج جلدي «سيري در جنگ ايران و عراق» محسوب مي شود و آن را مي توان ششمين جلد از اين مجموعه به شمار آورد ليكن به لحاظ موضوع بندي جديد و سبك و سياق فصل بندي آن و مهم تر از همه بيان جنگ از آغاز تا پايان در يك جلد، نمي تواند در ادامه مجموعه ياد شده باشد و بيشتر به عنوان يك كتاب مستقل قابل ارزيابي است.

كتاب حاضر در عين حال در مقايسه با مجموعه پنج جلدي «سيري در جنگ ايران و عراق» و ساير كتاب هاي منتشر شده ي مركز از تفاوت هايي برخوردار است كه به منزله ويژگي ها و وجه تمايزهاي آن محسوب مي شود.

1- در جلدهاي يك تا پنج، حوادث سياسي

- نظامي جنگ به صورت موضوعي تقسيم بندي شده است، اما در اين كتاب برخلاف روش هاي پيشين، سال ملاك تقسيم بندي و عنوان گذاري مي باشد و سعي شده عناويني انتخاب شود كه وضعيت كلي حاكم بر هر سال جنگ را بيان نمايد.

[ صفحه 11]

2- براي هر فصل تنها يك عنوان انتخاب شده كه در ابتداي فصل قرار مي گيرد و از انتخاب عناوين فرعي اجتناب شده است، لذا سعي بر اين بوده است كه انسجام مطالب هر فصل از آغاز تا پايان به گونه اي باشد كه نياز به عناوين فرعي را برطرف سازد.

3- در پايان هر فصل يك سؤال طرح شده است كه نشان دهنده مسئله اصلي جنگ در همان سال است. اين سال در واقع مبناي توضيح رخدادهاي جنگ در سال بعد مي باشد. به عبارت ديگر، غير از فصل اول كه بررسي زمينه هاي شكل گيري تجاوز عراق است و سؤال اصلي بحث درباره امكان اجتناب پذيري از وقوع جنگ مي باشد و در ابتداي فصل طرح شده است، هر فصل پاسخ به يك سؤال است كه در پايان فصل قبلي طرح شده است.

پس از هر فصل كتاب (به جز فصل اول) نقشه اي براي راهنمايي مطالعه كنندگان آمده است. همچنين در پايان كتاب ضميمه اي با عنوان «فهرست راهنماي موضوعي» اضافه شده است كه در آن موضوع هاي گوناگون كتاب به تفكيك دسته بندي و تنظيم شده و راهنماي بسيار خوبي براي پژوهشگران است تا به سادگي به موضوع موردنظر خود دست يابند.

مجموعه ي سيري در جنگ ايران و عراق با تلاش گروه كاري اين مجموعه به ثمر رسيده است كه بار اصلي يعني تحقيقات و

تدوين آن را برادر محمد دروديان بر دوش داشته است. ويرايش محتوايي آن را برادر بهاءالدين شيخ الاسلامي، ارزيابي نظامي را سردار غلامعلي رشيد و ويرايش فني و آماده سازي براي چاپ را برادر مهدي انصاري، تهيه نقشه ها را برادران اسدالله احمدي و علي محمد تقيئي به عهده داشتند. جلدهاي يك تا چهار از اين مجموعه و كتاب حاضر در زمان فرماندهي سردار محسن رضايي و با مجوز ايشان منتشر گرديده است. ضمنا جلد دوم از اين مجموعه در زمان تصدي و مسئوليت برادر ابراهيم حاجي محمدزاده در مركز مطالعات و تحقيقات جنگ

[ صفحه 12]

و بقيه در زمان مسئول فعلي مركز انتشار يافته است.

مركز مطالعات بر خود لازم مي داند ضمن سپاسگزاري از دست اندركاران اصلي اين مجموعه، از كليه همكاراني كه در مراحل مختلف تهيه و آماده سازي كتاب اين مركز را ياري كرده اند، به ويژه مديريت اطلاع رساني و مديريت بهره دهي مركز كه سرويس دهي اطلاعاتي و تحقيقات و آماده سازي كتاب هاي اين مجموعه را به عهده داشته اند، تشكر كند.

مركز مطالعات و تحقيقات جنگ

1376

[ صفحه 14]

ديگر، سبب شده است علت، نحوه و نتايج جنگ تا سال هايي مديد همچنان بحث و بررسي شود. [2] .

شكل گيري زمينه ها و مجموعه عواملي كه امكان وقوع جنگ را فراهم ساخت، به دليل ابعاد و نتايج نظامي، سياسي و حقوقي آن، همواره يكي از جدي ترين موضوعاتي بوده است كه از زمان شروع جنگ و پس از آن بحث و بررسي شده و خواهد شد. اهميت اين موضوع بدين دليل است كه مي تواند به اين سؤال پاسخ دهد كه آيا شروع جنگ اجتناب ناپذير بود؟ با بيان ساده تر، آيا اين امكان وجود داشت كه از وقوع جنگ جلوگيري شود؟ طبيعتا بدون توصيف و تشريح اوضاع حاكم بر ايران انقلابي پس از سقوط رژيم پهلوي و التهاب و نگراني هاي موجود درباره نتايج و تأثيرات ناشي از پيروزي انقلاب اسلامي در منطقه و سپس كالبدشكافي دلائل عراق براي تجاوز به ايران، نمي توان به درك و پاسخ درستي در اين زمينه دست يافت.

محققان غربي عموما بر اين باور هستند كه انقلاب اسلامي و آثار و نتايج

[ صفحه 15]

آن بيشترين تأثير را در وقوع جنگ داشته است. [3] بدين معنا كه با پيروزي انقلاب اسلامي و سقوط شاه، بناي استراتژي امريكا كه بر دو ستون ايران و عربستان سعودي پي ريزي شده بود، فروريخت [4] و اين مسئله مناسبات ميان دو كشور ايران و عراق را دستخوش تغيير و تحول كرد. [5] بدين ترتيب كه «موازنه نسبي قوا» كه بين ايران و عراق حاكم بود، تغيير كرد [6] و با پيدايش خلأ قدرت در منطقه، «موج اسلامي» مي توانست ثبات منطقه را تهديد جدي

كند. [7] در نتيجه اعاده نظم پيشين، لازمه ي تأمين منافع امريكا و غرب در منطقه بود.

دريافت موجود در غرب از علل ايجاد جنگ و ماهيت آن، كه به اعتباري نشان دهنده ي نحوه ي نگرش غربي ها و مفهوم سازي آنها درباره جنگ، با هدف توضيح و تشريح وقايع آن مي باشد. ناظر بر اين معناست كه انقلاب اسلامي نظم موجود و حاكم بر منطقه و ايران را برهم زد و نتايج ناشي از اين تحول، زمينه هاي وقوع جنگ را به وجود آورد. [8] در واقع، در غرب جنگ ايران و عراق از زاويه «تجاوز و دفاع» كه بيان كننده واقعيات جنگ و مبين ديدگاه و نظريات ايران مي باشد، بررسي نمي شود و بيشتر وضعيتي كه به جنگ منجر شد، مدنظر مي باشد. [9] در اين نگرش مفهوم جنگ به عنوان امري نامطلوب پس از جنگ جهاني دوم، در چارچوب «نظريه توسعه و تكامل» بررسي مي گردد. به همين دليل جنگ عاملي بالقوه «مغاير با نظم مطلوب جهان» [10] ارزيابي مي شود. بر پايه اين مفهوم، غربي ها انقلاب اسلامي و تأثيرات ناشي از آن را براي منافع غرب (شامل: نفت، ثبات كشورهاي مرتجع منطقه، امنيت اسرائيل و همچنين مقابله با نفوذ شوروي)، جنايتي عليه نظم جهاني [11] قلمداد مي كنند.

چنين باوري درباره انقلاب اسلامي، مقابله با آن را با استفاده از زور و كليه ابزار و وسائل لازم، نه تنها ضروري بلكه اجناب ناپذير مي نماياند. زيرا مسئله اصلي مفهوم درگيري و جنگ نيست، بلكه در اين جنگ هدف اصلي و ضروري، واژگون ساختن نظام انقلابي حاكم بر ايران يا «تعديل و مهار» آن،

[ صفحه 16]

براي اعاده نظم پيشين

بوده است. آيت الله خامنه اي رئيس جمهور وقت ايران با درك روشن از هدف جنگ، در اين باره گفت:

«اين جنگ عليه انقلاب اسلامي ايران و به منظور واژگون ساختن نظام انقلابي ايران و از بين بردن انقلاب اسلامي سازماندهي شد.» [12] .

در همين زمينه حجت الاسلام هاشمي رفسنجاني، رئيس وقت مجلس شوراي اسلامي گفت:

«شرع جنگ تحقيقا براي نابودي انقلاب بود و از آن رو كه شرقي ها و غربي ها از اين انقلاب راضي نبودند، غرب كه بيشترين منافع را در ايران داشت، انقلاب را مستقيما عليه منافع خود دانست، بايد در ايران شرايطي به وجود مي آمد كه ديگران نااميد شوند و بگويند نمي شود بدون اتكا به شرق وغرب، انقلابي باقي بماند ويكي از اهداف جنگ، تحقق اين امر بود و براي سركوبي و مهار انقلاب، ماركسيسم شرق و امپرياليسم غرب در اين هدف به تلاقي رسيدند و صدام نقطه تقاطع خطوط فوق بود و از آنجا شروع كردند و بر روي ايران فشار آوردند.» [13] .

جيمز بيل يكي از كارشناسان مسائل منطقه خليج فارس و خاورميانه درباره دليل واقعي جنگ در كتاب خود مي نويسد:

«دليل واقعي جنگ درگيري سياسي براي دست يافتن به برتري و سلطه يافتن بر خليج فارس بود. در اين روند عراق اميدوار بود انقلاب ايران را در نطفه خفه كند و نابود سازد كه اين براي كشورهاي منطقه نظير عربستان سعودي و شيخ نشين هاي خليج فارس، هدف چندان ناخوشايندي نبود.» [14] .

عراقي ها در توضيح علل شروع جنگ بر مفهوم حقوقي «پيشگيري» [15] تأكيد مي كنند و در اظهارات خود بدون آنكه دلايل روشن و درستي ارائه

نمايند، مي گويند پس از پيروزي انقلاب اسلامي در برابر وضعيتي قرار داشتند كه «به جز مقاومت و برخورد با تجاوزگري راهي براي حفظ كشور خود نداشتند.» [16] در نهمين كنگره حزب بعث - كه براي نخستين بار مباحث آن درباره جنگ ايران و عراق منتشر شد - تأكيد مي شود كه «در برابر رهبران عراق تنها اختيار يك راه وجود داشت يا مقاومت و جلوگيري از

[ صفحه 17]

تجاوزات دشمن و يا اينكه تسليم شدن به برنامه هاي (امام) خميني.» [17] همچنين مجيد خدوري، عراقي الاصل مقيم امريكا، در كتاب خود، در توجيه علل تجاوز عراق به ايران مي نويسد: «عراق در موقعيتي قرار داشت كه ناگزير شد براي دفاع از خود دست به اقدام بزند.» [18] وي در عين حال به دليل اينكه چنين ادعايي فاقد مباني حقوقي روشن و مشخص مي باشد، [19] اضافه مي كند: «البته مناسب بود كه عراق به شوراي امنيت متوسل مي شد و خود رأسا دست به كار نمي شد.» [20] .

در هر صورت، وجود اختلاف مرزي و ارضي ميان ايران و عراق كه با انعقاد قرارداد 1975 الجزاير حل وفصل شده بود و حتي وقوع تشنج مجدد ميان دو كشور به تنهايي نمي توانست انگيزه و علت اصلي تجاوز عراق به ايران باشد، زيرا اولا كه مباني و راه حل هاي رفع اختلافات در قرارداد الجزاير تعيين شده بود و ثانيا پيش از اين، دو كشور ايران و عراق در اوضاع بسيار حادتري قرار داشته اند كه هرگز به يك جنگ تمام عيار متوسل نشده اند. [21] مهم تر آنكه ايران به دليل وضعيت انقلابي و منازعات داخلي - كه به طور طبيعي انقلاب ها پس

از پيروزي درگير آن هستند - فرصت و امكان آن را نداشت كه عراق را تحريك و يا به آن هجوم كند. آقاي هاشمي رفسنجاني با اشاره به اوضاع ايران پس از انقلاب و امكان تحريك كردن عراق مي گويد:

«ما ترورها و انفجارهايي روزانه و كودتا داشتيم. كودتاي نوژه چند هفته قبل از آغاز جنگ اتفاق افتاد و در كل تصور اين امر كه ايران اين همه بر خود مسلط باشد كه به اين زودي عراق را تحريك كند، از نظر آشنايان به تاريخ و سياست محال است. اينكه بخواهيم در يك كشور همسايه برنامه اي پياده كنيم محققا انقلاب ما آماده نبود و همه به اين امر اذعان دارند. در آن زمان حتي ارتش ما نيز آماده نبود و بنابراين ادعاي عراق كه ما قصد تحريك اين كشور را داشتيم

[ صفحه 18]

پذيرفتني نيست. البته ما مواضع انقلاب را اعلام كرده بوديم كه در هيچ منطق، مكتب و در هيچ جايي اعلام نظرات يك انقلاب و مكتب به دنيا، نمي تواند جرم تلقي شود.» [22] .

در عين حال اظهارات مقامات رسمي عراق اهداف عراق را از تهاجم به ايران روشن مي سازد. در آبان 1359 صدام طي مصاحبه اي گفت:

«ما از تجزيه و انهدام ايران ناراحت نمي شويم و صريحا اعلام مي داريم در شرايطي كه اين كشور دشمني بورزد هر فرد عراقي و يا شايد هر عربي مايل به تقسيم ايران و خرابي آن خواهد بود.» [23] .

طارق عزيز نخست وزير وقت عراق نيز اعلام كرد:

«وجود پنج ايران كوچك تر بهتر از وجود يك ايران واحد خواهد

بود... ما از شورش ملت هاي ايران پشتيباني خواهيم كرد و همه سعي خود را متوجه تجزيه ايران خواهيم نمود.» [24] .

طه ياسين رمضان معاون نخست وزير عراق نيز در مصاحبه با الثوره تأكيد كرد:

«اين جنگ به خاطر عهدنامه 1975 و يا چند صد كيلومتر خاك و يا نصف شطالعرب نيست. اين جنگ به خاطر سرنگوني رژيم جمهوري اسلامي است.» [25] .

بنابراين گرچه عراق قرارداد 1975 الجزاير و درخواست لغو آن را بهانه تهاجم به ايران قرار داد ولي «تجزيه ايران و براندازي نظام نوپاي جمهوري اسلامي» هدف نهايي رژيم بعثي محسوب مي شد. [26] .

بررسي اوضاع داخلي ايران پس از پيروزي انقلاب اسلامي، هر چند به صورت اجمالي و گذرا، نشان دهنده اين معناست كه ايران نه تنها براي جنگ كه حتي براي دفاع نيز آمادگي نداشت، زيرا علاوه بر منازعه اي كه در داخل كشور بلافاصله پس از پيروزي انقلاب ميان نيروهاي انقلابي و ليبرال ها آغاز شد، اقتصاد كشور فوق العاده ضعيف شده بود و بسياري از گروه هاي ضدانقلاب در مناطق مختلف كشور براي تضعيف دولت مركزي تلاش مي كردند. [27] منابع تسليحاتي ايران به دليل ماهيت ضدامريكايي انقلاب اسلامي، قطع شده بود و در مجموع ايران بسيار آسيب پذير به نظر مي رسيد. [28] .

[ صفحه 19]

در اين ميان وضعيت نيروهاي ارتش كه وظيفه دفاع از مرزهاي ايران را در مقابله با تهديدات و تهاجم دشمن بيگانه بر عهده داشتند بسيار نامطلوب بود. گروه هاي سياسي شعار انحلال ارتش را سر مي دادند كه با درايت و هوشمندي امام خميني خنثي شد، [29] در عين حال ارتش با مشكلات

اساسي كه بسياري از آنها ريشه در «ساختار»، «هويت»، «آموزش» و «فرماندهي و كنترل» [30] داشت، براي انتقال از ارتشي طاغوتي به ارتشي اسلامي دست و پنجه نرم مي كرد. اين روند همچنان ادامه يافت و حتي جريان ضدانقلابي در درون ارتش براي اعاده وضعيت پيشين، كودتان نوژه را سازماندهي كرد كه در آستانه اجرا (20 / 4 / 1359) كشف و خنثي شد. [31] آقاي هاشمي رفسنجاني در تشريح وضعيت نظامي ايران مي گويد:

«... ما هنوز مشغول تصفيه ارتش بوديم و افراد ارتش فرار كرده و بسياري از آنها محبوس بودند و جاي كارشناسان امريكايي را كه از ايران رفته بودند، كسي نگرفته بود. تعداد بسياري از قراردادهاي تسليحاتي كه مكمل قدرت ارتش بود، در همان روزهاي قبل از انقلاب توسط بختيار لغو شده بود و بسياري از امكانات ما بدون پشتيباني مانده بود و نيروي نظامي ديگري نيز هنوز در ايران شكل نگرفته بود.» [32] .

سپاه پاسداران در اين وضعيت با مأموريت دفاع از انقلاب، درگير مأموريت هاي امنيتي در داخل كشور و در شهرها بود و بخشي از توانش در كردستان در مصاف با گروه هاي ضدانقلاب صرف مي شد. بسيج نيز كه پس از تصرف لانه جاسوسي امريكا با فرمان امام خميني در ششم آذر 1358 تشكيل

[ صفحه 20]

شد به دليل موانع موجود، فاقد هويت نظامي بود. [33] رژيم بعثي حاكم بر عراق دقيقا به چنين وضعيتي آگاه بود. احمد زبيدي سرهنگ سابق ارتش عراق درباره درك رهبري عراق از وضعيت داخلي ايران پس از سقوط شاه مي نويسد:

«رهبري عراق معتقد بود پس از سقوط

شاه، ايران و خصوصا ارتش ايران پس از انجام تصفيه و پاك سازي در آن، ضعيف شده است.» [34] .

وضعيت نظامي ايران نشان دهنده ي كاهش توان دفاعي كشور و در نتيجه از ميان رفتن «قدرت بازدارندگي ايران» در برابر عراق بود و اين مسئله قطعا نقش بسيار اساسي در تصميم گيري عراق براي تجاوز به ايران داشته است.

رژيم عراق براي دستيابي به نقش جديد در منطقه و در فضاي برخورد خصومت آميز امريكا و غرب عليه نظام انقلابي ايران، بي ثباتي ناشي از انقلاب خصومت آميز امريكا و غرب عليه نظام انقلابي ايران، بي ثباتي ناشي از انقلاب در داخل ايران را به مثابه يك فرصت استثنايي، براي «تسلط بر خليج فارس»، به سود خود ارزيابي مي كرد. [35] در واقع روند تحولات ظاهرا به نفع عراق تمام شده بود، زيرا به جاي يك ايران قوي در مقابل يك عراق ضعيف و منزوي، يك عراق قوي در مقابل يك ايران ضعيف و متفرق قرار گرفته بود. [36] .

در اين مرحله گرايش سياسي عراق كه به طور سنتي به سوي شرق بود، تدريجا به سمت غرب به چرخش درآمد، زيرا براي عراق، مقابله با انقلاب اسلامي در چارچوب منافع و سياست هاي غرب، در مقايسه با شرق عملي و امكان پذيرتر بود. عراقي ها احتمال قطع ارسال تسليحات روسي را پيش بيني كرده بودند و با توجه به سلاح هايي كه پيش از اين خريده بودند و انعقاد قرارداد تسليحاتي چهار ميليارد دلاري با فرانسه، تصور مي كردند در يك «جنگ سريع و كوتاه مدت» دچار مشكلات اساسي نخواهند شد. البته اين مسئله نيز قابل پيش بيني بود كه روس ها هم با تهاجم عراق به

ايران موافق باشند. زيرا اين مسئله علاوه بر اينكه تمركز و انرژي ايران را به جنگ با عراق منتقل مي كرد، مي توانست، جمهوري اسلامي ايران را به گسترش روابط به ويژه در زمينه نظامي با مسكو، سوق دهد.

شمارش معكوس براي شروع جنگ، متعاقب نااميدي امريكايي ها از حل

[ صفحه 21]

معضل گروگان ها (در تسخير لانه جاسوسي) در سال 1358 آغاز شد. در بهمن 1358 برگزاري انتخابات رياست جمهوري و انتخاب بني صدر به عنوان اولين رئيس جمهور و كلا تلاش هايي كه وي انجام داد، هيچ كدام به حل معضل گروگان هاي امريكايي منجر نشد. با فرارسيدن زمان برگزاري انتخابات رياست جمهوري در امريكا، «كارتر» كه عملا در كمند گروگان ها به گروگان گرفته شده بود، به تدريج فشار بر ايران را فزايش داد. در فروردين 1359 امريكا ضمن اعلام قطع رابطه با ايران، به تحريم اقتصادي ايران اقدام كرد. [37] ضمن اينكه پيش از اين، ارسال هرگونه تجهيزات نظامي به ايران قطع شده بود. صدام نيز در اين فضاي رواني جديد ناشي از فشارهاي سياسي و نظامي اعلام كرد عراق آماده است تمام اختلافات خود با ايران را، با زور حل كند. [38] موضع گيري صدام آشكارترين اعلام آمادگي عراق براي فشار به ايران در جهت سياست واشنگتن بود. رژيم عراق بلافاصله بر نقل و انتقالات و تجاوزات مرزي افزود به گونه اي كه بسياري از ناظران، وقوع جنگ ميان دو كشور را محتمل ارزيابي كردند و در نتيجه بخشي از نيروهاي نظامي ايران در مرز مستقر شدند. [39] خبرگزاري رويتر در گزارش خود، اوضاع نظامي را وخيم ترين برخوردها ميان دو كشور پس از جنگ هاي سال

1974 اعلام كرد. [40] .

عمليات طبس با هدف آزادسازي گروگان هاي امريكايي در 11 آوريل 1980 (23 فروردين 1359) در جلسه ويژه شوراي امنيت ملي امريكا تصويب و 13 روز بعد (5 ارديبهشت 1359) اجرا شد؛ زيرا برژينسكي معتقد بود زمان تيغ زدن به دمل فرارسيده است. [41] عراقي ها از اين اقدام چنين برداشت كردند كه امريكا در مرحله بعد به اقدام نظامي به مراتب بزرگ تري عليه ايران دست خواهد زد. [42] .

برژينسكي مغز متفكر و تصميم گيرنده امريكا براي مقابله با ايران، در تير 1359 برنامه مذاكره محرمانه مقامات عالي رتبه امريكا و عراق را طراحي كرد. [43] به گزارش نشريه نيويورك تايمز هدف از اين ديدار بحث و مذاكره درباره ي راه هاي هماهنگ كردن فعاليت هاي امريكا و عراق در مخالفت با

[ صفحه 22]

سياست هاي ايران بود. [44] برژينسكي صدام را «نيروي متعادل كننده» آيت الله خميني تلقي مي كرد. [45] ملاقات محرمانه صدام و برژينسكي در مرز اردن به منزله «چراغ سبز امريكا» [46] به عراق براي آغاز جنگ بود و اين تلقي را در صدام به وجود آورد كه در صورت حمله به ايران مورد حمايت امريكا قرار خواهد گرفت. [47] سه ماه پس از تجاوز عراق به ايران و گرفتار شدن عراقي ها در سرزمين هاي اشغالي، طارق عزيز در سفر به فرانسه خبر ملاقات صدام و برژينسكي را در اختيار مجله فيگارو قرار داد تا به عنوان اعتراض عراق به سياست هاي امريكا در قبال عراق منتشر شود. گزارش فيگارو چنين است:

«جريان جنگ ايران و عراق در واقع از ژوئن گذشته (تير 1359) زماني آغاز شد

كه برژينسكي به اردن سفر كرد و در مرز دو كشور اردن و عراق با شخص صدام ملاقات كرد و قول داد كه از صدام حسين كاملا حمايت نمايد و اين امر را تفهيم كرد كه امريكا با آرزوي عراق درباره شطالعرب (اروند رود) و احتمالا برقراري يك جمهوري عربستان در اين منطقه مخالفت نخواهد كرد و بالاخره كليه اقدامات به كشاندن عراق به جنگ عليه ايران منجر شد و پيش بيني ها چنين بود كه اگر بغداد پيروز بشود، ايران بي ثبات مي شود و رژيم جمهوري اسلامي از ميان مي رود و يك دولت طرفدار غرب جاي آن به قدرت مي رسد و در صورتي كه عراق با شكست مواجه گردد، امريكا مي تواند خود را به عنوان حامي و مدافع ايران قلمداد نمايد.» [48] [49] .

در تير 1359 برابر اعترافات «ركني»، [50] يكي از عناصر كودتاي نوژه، امريكايي ها درباره تقدم و تأخر كودتا و جنگ به بحث و بررسي پرداختند و اجراي كودتا را در تقدم قرار دادند. زيرا در صورت موفقيت كودتا ديگر نيازي

[ صفحه 23]

به تهاجم نظامي عراق نبود. ضمن اينكه شكست كودتا با توجه به نقش محوري ارتش در اجراي آن، مي توانست موقعيت روحي و رواني ارتش را به طور كامل متزلزل نمايد. بنابر برخي گزارش ها رهبران عراق از ناحيه نيروي هوايي ايران بسيار نگران بوده اند، [51] لذا وقوع كوتا مي توانست تا اندازه اي نگراني عراق را كه در انديشه تجاوز به ايران بود، نيز برطرف سازد.

با شكست كودتاي نوژه و فرار عناصر كودتاچي به عراق و تشريح وضعيت نظامي ايران، عراقي ها كه از چند ماه قبل

از تجاوز به ايران در آمادگي به سر برده و هزمان با كودتاي نوژه نيز در 20 نقطه مرزي درگيري ايجاد كرده بودند، [52] بر نقل و انتقالات خود افزودند و سرانجام در 31 شهريور 1359 تهاجم سراسري خود را آغاز كردند.

با توجه به آنچه كه توضيح داده شد، تهاجم عراق به ايران در واقع تهاجم به يك انقلاب بود. به عبارت ديگر، ايران بهاي انقلاب خود را پرداخت، زيرا با راه حل هايي كه در برابر خود داشت، ممانعت از وقوع جنگ امكان ناپذير بود. ايران براي جلوگيري از وقوع جنگ كه زمينه هاي آن به نحو اجتناب ناپذيري در حال شكل گيري و تكوين بود، سه راه حل شامل «بازدارندگي»، «يارگيري سياسي» و «ارائه امتياز» فراروي خود داشت. قدرت بازدارندگي ايران ظاهرا به دليل وضعيت نيروهاي ارتش كاهش يافته بود و نيروهاي انقلابي نظير سپاه و بسيج نيز از لحاظ امكانات در وضعيت مناسبي قرار نداشتند. حضور ليبرال ها در رأس هرم قدرت سياسي در اين مقطع، عوارض نامطلوب و جبران ناپذيري به دنبال داشت، زيرا ليبرال ها به لحاظ بينش و تفكر و عدم درك ماهيت و مباني انقلاب، قادر به حل معضلات انقلاب نبودند. بني صدر در حد فاصل اسفند 1358 تا شهريور 1359 علاوه بر رياست جمهوري به فرماندهي كل قوا منصوب شده بود، ليكن نه تنها نيروهاي انقلابي را منزوي كرد، بلكه در به كارگيري ارتش براي بازدارندگي در برابر عراق نيز ناتوان بود. نماينده امام خميني در شوراي عالي دفاع، آيت الله خامنه اي در اين باره در نماز جمعه تهران اظهار كرد:

[ صفحه 24]

«نزديك به هفت ماه قبل از جنگ، شما فرمانده كل

قوا بوديد چرا نيروهاي نظامي ما هنگام شروع جنگ نتوانست مقاومت كند؟ حضرت امام شما را در اول اسفند 1358 به فرماندهي كل قوا برگزيدند. در اول مهرماه 1359 يعني هفت ماه تمام بعد از فرماندهي كل قواي شما جنگ شروع شد. در اين هفت ماه شما چه كرديد؟ چرا ارتش را مرمت نكرديد. چرا نظاميان را آموزش نداديد. آيا اينها را چه كسي مي بايست انجام مي داد؟ چرا شما وقتي جنگ شروع شد و خرابي كار شما در هفت ماه گذشته آشكار شد، تقصيرها را به گردن اين و آن مي اندازيد؟ وقتي از ايشان مي پرسند چرا ارتش را سر و سامان نداده ايد مي گويد چون كسان ديگري در ارتش دخالت كرده اند. منظور ايشان دادگاه هاي انقلاب در ارتش است چون افراد متهم به كودتا را دستگير كرده بودند. آقاي بني صدر توقع داشتند در ارتش عليه جمهوري اسلامي كودتا شود و كودتاچيان آزاد گردند و دستگير نشوند.» [53] .

«يارگيري سياسي و مشاركت در يك ائتلاف سياسي منطقه اي يا جهاني» نيز به دليل فقدان ثبات سياسي در كشور براي تصميم گيري و همچنين به دليل ماهيت انقلاب اسلامي عملي نبود، زيرا وضعيت كشور مانع از شكل گيري روابط سياسي پايدار بود. ضمن اينكه «ارائه امتياز آشكار» نيز كاملا با خطمشي انقلاب در تضاد بنيادين بود و عملا هيچ گونه تأثيري در ممانعت از وقوع جنگ نداشت و تنها مي توانست زمان آن را به تأخير اندازد. در نتيجه مردم ايران بر پايه هويت جديدي كه با انقلاب اسلامي كسب كردند، تهاجم عراق را در چارچوب سياست هاي امريكا و با هدف براندازي نظام انقلابي حاكم بر ايران تفسير و به دفاع

در برابر متجاوزان مبادرت كردند.

ماهيت تجاوز عراق و مقاومت مردمي جمهوري اسلامي نشان دهنده ي پيوستگي عميق اهداف جنگ با انقلاب اسلامي بود. تأثيرات و تعاملات جنگ و انقلاب بر يكديگر، تا پايان جنگ همچنان ادامه يافت. در عين حال دستيابي به درك روشن و عميق تر درباره تأثيرات انقلاب در دفاع و در نتيجه

[ صفحه 25]

ناكامي دشمن نياز به بررسي جداگانه اي دارد و شايد پاسخ به سؤال زير تا اندازه اي ابعاد اين موضوع را روشن نمايد:

«اگر شروع جنگ از جانب رژيم عراق به دليل وقوع انقلاب در ايران و فقدان توان نظامي جمهوري اسلامي براي بازدارندگي دشمن بوده است، پس چه عامل يا عواملي به ناكامي و محقق نشدن اهداف دشمن پس از تجاوز به ايران انجاميد؟»

[ صفحه 28]

استراتژي تهاجمي عراق، موجب شد توان اصلي ارتش عراق در اين منطقه متمركز شود. لشكرهاي 1 مكانيزه و 10 زرهي ارتش عراق با پيشروي در منطقه غرب رودخانه كرخه، فاصله 80 كيلومتري مرز تا رودخانه را طي چهار روز [57] پشت سر گذاشتند. [58] در محور بستان - سوسنگرد لشكر 9 زرهي ارتش عراق در همان خيز اول بستان را اشغال كرد و سوسنگرد و حميديه را محاصره نمود و به نزديكي اهواز رسيد كه با شبيخون برادران سپاه و بسيج اهواز به فرماندهي شهيد غيور اصلي مواجه شد و عقب نشيني كرد.

[ صفحه 29]

در محور جنوب غربي اهواز لشكر 5 مكانيزه عراق بعد از تصرف جفير و پادگان حخميد تا منطقه نورد در 15 كيلومتري جنوب اهواز پيشروي كرد و سپس از حركت ايستاد. در محور شلمچه لشكر 3 زرهي و تيپ 33 نيروي مخصوص براي اشغال خرمشهر و آبادان وارد عمل شدند كه بر اثر مقاومت مردم، بسيج و سپاه در خرمشهر تا چهارم آبان 59 (به مدت 34 روز) دشمن نتوانست اين شهر را تصرف كند. نيروهاي لشكر 3 در 19 مهر 1359 در منطقه اي كه هيچ گونه مواضع دفاعي وجود نداشت، از رودخانه كارون عبور كردند و شهر آبادان را به محاصره درآوردند. در مجموع ارتش عراق در اين مرحله از تهاجم خود بيش از 15000 كيلومتر مربع از اراضي ايران را اشغال كرد و در آن مستقر شد. [59] .

نواقص و كاستي هاي دفاعي ايران، هنگامي كه فرماندهي كل قوا بر عهده بني صدر بود، نقش زيادي در سهولت پيشروي نيروهاي ارتش عراق در عمق

سرزمين ايران و محاصره و اشغال شهرها داشت. آرايش دفاعي نيروهاي ايران به شيوه ي سنتي (يعني طبق آئين نامه هاي رسمي و بدون در نظر گرفتن وضعيت جديد)، بدون بررسي دقيق و در نظر گرفتن احتمالات گوناگون انجام گرفته بود. [60] در آرايش نيروها پوشش مرز در نظر گرفته شده بود، حال آنكه بايد به صورت متحرك عمل مي شد و نيروهاي ايران با تمركز در شمال حسينيه از جبهه اهواز خرمشهر دفاع مي كردند. [61] بنابراين گسترش عملياتي و تاكتيك نظامي ايران دچار نقص بود، معابر مسدود نشده بود و درك روشني از تلاش اصلي عراق وجود نداشت. [62] .

«كردزمن» دلائل عدم آمادگي جنگي ايران را «فقدان قرارگاه فرماندهي» در مناطقي كه جنگ جريان داشت و «مستقر نبودن توپخانه و هلي كوپترهاي تهاجمي و كليه يگان هاي ارتشي در مرز» ذكر مي كند و مي نويسد:

«ايران هيچ گونه آرايش نظامي در مناطق بسيار حساس نزديك خرمشهر و آبادان نداشت. نزديك ترين لشكر ايران به منطقه عملياتي در اهواز مستقر بود كه 40 تا 50 كيلومتر تا صحنه جنگ فاصله داشت.» [63] .

[ صفحه 30]

وي سهولت پيشروي نيروهاي عراقي را نشانه ي عدم آمادگي دفاعي ايران دانسته و مي نويسد:

«در واقع حتي اعلاميه هاي نظامي عراق نيز نشان مي داد كه ارتش عراق در طول يكي دو روز اول جنگ با مقاومت زيادي روبه رو نشده، بنابراين تمامي شواهد حكايت دارند كه اين عراق بوده است كه با آمادگي كامل و به كارگيري نيروهاي نظامي، تهاجم همه جانبه اي را عليه ايران سازمان داد، در حالي كه ايران حتي از آمادگي دفاعي كامل برخوردار نبود.» [64] .

نماينده امام در شوراي عالي دفاع، آيت الله خامنه اي در تشريح وضعيت دفاعي ايران و ناتواني در بهره برداري از توان و امكانات موجود گفت:

«... از جمله شهرهايي كه به شدت تهديد مي شد دزفول بود، در حالي كه ما آنجا نيرو كم داشتيم و وقتي به فرماندهان ارتش مي گفتيم، مي گفتند نيرو كم داريم و يا نيرو و تجهيزات هر دو را با هم نداريم، درست هم بود، به اين معنا كه آمادگي لازم را براي خودشان در اين جنگ تهيه نديده بودند. در صورتي كه ابزارهاي زيادي داشتيم ولي از كار افتاده بود و مهمات زيادي داشتيم كه اينها از وجودش خبر نداشتند. افراد زيادي هم داشتيم كه اينها در پادگان ها حضور نداشتند و لذا وضعمان خيلي بد بود.» [65] .

مقاومت نيروهاي مردمي و انقلابي، به ويژه در شهرها، بسياري از كاستي ها را جبران كرد و نقشي بسيار تعيين كننده در ناكامي ارتش عراق داشت. به عنوان مثال پس از آنكه تيپ سوم از لشكر 92 زرهي اهواز تنها سه روز [66] در مرز در برابر لشكر 9 زرهي ارتش عراق پدافند فعال كرد، [67] نيروهاي لشكر 9 با عبور از بستان، سوسنگرد و حميديه در آستانه ورود به اهواز بودند كه بر اثر شبيخون نيروهاي مردمي و انقلابي عقب نشيني كردند و سرانجام در پشت ديوارهاي غربي شهر سوسنگرد زمين گير شدند [68] ارتش عراق تيپ 33 نيروي

[ صفحه 31]

مخصوص را نيز مأمور تصرف خرمشهر كرد ولي به دليل مقاومت هاي مردمي، سرانجام پس از 34 روز جنگ و گريز و با اختصاص 2 لشكر، موفق به اشغال خرمشهر شد.

[69] مقاومت هاي مردمي علاوه بر ايجاد فاصله ميان يگان هاي ارتش عراق و ناهماهنگي در پيشروي آنها و ايجاد تأخير و كندي در حركت يگان هاي مهاجم، به تأخير در سقوط خرمشهر و حفظ آبادان انجاميد. [70] .

دلايل ناتواني عراق براي بهره برداري از وضعيت سياسي - نظامي ايران و دست نيافتن به پيروزي «قاطع و روشن» علي رغم توضيحات و نظرياتي كه ناظران و تحليل گران نظامي تاكنون ارائه كرده اند، همچنان مبهم است، اما آنچه بيشتر تأكيد مي شود «عدم وجود يك استراتژي نظامي روشن» [71] است كه آن را مركز ثقل ناكامي عراق مي دانند؛ زيرا رفتار نظامي عراق نشان دهنده ي اين است كه نيروهاي عراقي نمي دانستند تا چه حد بايد پيشروي كنند و اهداف آنها مشخص نبود. [72] به همين دليل عراق با دستور توقف به ارتش در حال پيشروي، دچار يك اشتباه نظامي جبران ناپذير شد. [73] همچنين اطلاعات غلط و نادرست و اشتباه در محاسبات اوضاع داخلي ايران، [74] بخش ديگري از عوامل ناكامي عراق است كه تحليل گران نظامي به آن اشاره كرده اند. در واقع آنچه كه پس از تهاجم عراق، در داخل ايران روي داد «ظهور جنگ مردمي در شهرها» و «تحكيم موقعيت سياسي ايران» بود. حال آنكه عراقي ها تصور مي كردند كه حمله نظامي سراسري در زمين و هوا، به مثابه يك شك، به سقوط نظام انقلابي ايران منجر خواهد شد!

يكي از نظاميان سابق ارتش عراق بر اين باور است كه رهبري عراق از روح انقلابي مردم كه شاه را ساقط كرده و آماده بودند تا به دفاع از انقلاب برخيزند، غافل بوده است. [75] وي معتقد است اگر رهبري عراق وضعيت داخلي

ايران را به خوبي بررسي كرده بود، حمله خود را به تأخير مي انداخت و راه هاي ديگري را در پيش مي گرفت. [76] بنابراين توضيح، در واقع رهبري عراق تنها به مشاهده ظواهر و تكيه بر منابع اطلاعاتي امريكا و غرب و اطلاعات عناصر فراري ضد انقلاب اكتفا كرده است، براي همين «قدرت پنهان

[ صفحه 32]

ايران» [77] را درك نكرده و از همين نقطه آسيب پذير شده است.

تنها يك هفته پس از شروع جنگ، صدام در سخناني خطاب به ملت عراق اعلام كرد: «عراق به مقاصد ارضي خود نائل شده و مايل است خصومت ها را كنار بگذارد و به مذاكره بپردازد.» [78] برخي از تحليل گران ارائه اين پيشنهاد را به مثابه شكست عراق ارزيابي كردند. [79] دبير كل سازمان ملل در تاريخ 22 سپتامبر 1980 (31 شهريور 1359)، در شرايطي كه به ايران تجاوز شده بود به دولت هاي ايران و عراق پيشنهاد كرد: «دو دولت مساعي جميله خود را در جهت كمك به حل مسالمت آميز برخورد ميان دو كشور به كار بندند» روز بعد نخستين جلسه شوراي امنيت سازمان ملل برگزار شد و اولين موضع گيري خود را در قبال جنگ تحميلي اعلام كرد. [80] حاصل اين جلسه صدور بيانيه اي بود كه در آن شوراي امنيت به جانبداري از عراق - در حالي كه اين كشور با اقدام به زور از مرزهاي ايران عبور كرده بود - از طرفين متخاصم مي خواهد «از استفاده بيشتر از زور خودداري كنند و پيشنهاد صحيح ميانجيگري و مصالحه را بپذيرند» [81] چنان كه مشخص است شوراي امنيت ضمن اجتناب از صدور قطعنامه، تنها بيانيه اي صادر

كرد كه در آن هيچ گونه اشاره اي به نقض تماميت ارضي ايران نشده است.

جمهوري اسلامي با توجه به تردد هيئت هاي ميانجيگري و درخواست هايي كه براي برقراري صلح ارائه مي شد، شرايط خود را اعلام كرد:

1- محكوميت متجاوز.

2- عقب نشيني نيروهاي اشغالگر به مرزهاي بين المللي.

3- پرداخت غرامت.

4- بازگشت پناهندگان. [82] .

در وضعيتي كه ارتش عراق در مناطق اشغالي مستقر بود، كليه ي هيئت هاي صلح ابتدا از ايران درخواست مي كردند آتش بس را بپذيرد! حال آنكه ايران «عقب نشيني» و «محكوميت متجاوز» را بر هر اقدام ديگر مقدم مي دانست. آنچه كه بعدها امام خميني بيان كردند، مواضع برحق ايران را نمايان ساخت:

[ صفحه 33]

«ايران مي گويد كه تا از خانه ما بيرون نرويد و تا جرم هايي كه كرده ايد معلوم نشود كه شما مجرم هستيد و تا ضررهايي كه به ايران زديد جبران نشود و حكم به جبران نشود، صلح معني ندارد.» [83] .

رهبري عراق متعاقب «نرسيدن به اهداف نظامي» و «ناكامي در تحميل صلح به ايران»، پس از هفته اول جنگ، بيشترين تلاش نظامي خود را روي اشغال شهرهاي سوسنگرد، خرمشهر و آبادان، متمركز كرد. ليكن مقاومت نيروهاي مردمي و سپاه و عناصر ژاندارمري و ارتش در سوسنگرد و فرمان امام براي شكستن محاصره شهر آبادان، طرح دشمن را عقيم گذاشت. تداوم مقاومت در خرمشهر توان زيادي از دشمن گرفت و اشغال اين شهر با تأخير، خسارات فراوان براي دشمن به همراه داشت. در اين مرحله بيشترين فشار ارتش عراق بر «اشغال آباان» متمركز شد. صدام اميدوار بود با اين اقدام و تصرف

ساحل شمالي رودخانه اروند، به حداقل اهداف خود مبني بر لغو قراداد 1975 دست يابد. امام خميني با دركي كه از ماهيت تلاش هاي سياسي - نظامي عراق در مرحله جديد داشتند، فرمان «شكستن حصر آبادان» را در تاريخ 14 آبان 1359 صادر فرمودند. [84] تشديد مقاومت در آبادان و عقب راندن نيروهاي مهاجم عراق از نخلستان هاي كوي ذوالفقاري آبادان و شكست نيروهاي عراقي در عبور از رودخانه بهمنشير، در واقع استراتژي عراق را در نقطه اصلي آن با شكست مواجه كرد. [85] .

رژيم عراق كه با اقدام به «جنگ تحميلي» نتوانسته بود «صلح تحميلي» را به ايران تحميل كند، دو راه حل: «عقب نشيني» يا «استقرار در مواضع اشغالي» را فرا روي خود داشت. رهبري عراق براي عقب نشيني توضيح روشني نداشت؛ زيرا بدون اينكه از تهاجم به ايران نتيجه اي كسب كرده باشد، بايد به داخل خاك عراق عقب نشيني مي كرد. استقرار در مواضع اشغالي بر پايه اين تصور كه قواي نظامي ايران قادر به بيرون راندن متجاوزان نخواهد بود و اوضاع سياسي داخل ايران نيز شديدا بي ثبات است، مورد توجه قرار گرفت. صدام در توضيح اقدام خود مي گويد «اگر تاكتيك نظامي و امنيت ارتش

[ صفحه 34]

خودمان اقتضا نمايد كه در اين سرزمين ها باشيم، آن را تحت اشغال خود قرار خواهيم داد.» [86] در واقع ناتواني نظامي ايران براي حمله به نيروهاي عراق، ضامن امنيت آنها بود؛ به همين دليل رهبري عراق تصميم به اشغال مناطق و استقرار در آن گرفت.

عراقي ها در مرحله جديد به اطمينان از «تضمين امنيت نيروهاي عراقي» در مواضع اشغالي، در انتظار تشديد بحران در

داخل ايران و سرانجام مجبور شدن جمهوري اسلامي به پذيرش «صلح تحميلي» بودند. در عين حال عراقي ها براي تقويت توان نظامي و كسب حمايت هاي سياسي، بر تلاش هاي خود افزودند. طارق عزيز حداقل سه بار به فرانسه سفر كرد كه يكي از اهداف اصلي اين ترددهاي ديپلماتيك دريافت هواپيماهاي ميراژ جنگنده بود. [87] سفر طارق عزيز به مسكو نيز با هدف ترميم روابط و رفع تحريم تسليحاتي عراق انجام گرفت كه نتيجه مطلوبي نداشت. [88] .

جمهوري اسلامي ايران پس از متوقف كردن قواي دشمن با «مقاومت و دفاع همه جانبه و مردمي»، در مرحله جديد لزوما مي بايست متجاوزان را از سرزمين هاي اشغالي عقب مي راند.

تداوم استقرار نيروهاي متجاوز در مناطق اشغالي، سرنوشت سياسي بني صدر (فرمانده كل قوا) را تحت تأثير قرار داده بود، بنابراين آزادسازي اين مناطق و كسب پيروزي در جنگ مي توانست موقعيت سياسي وي را ارتقا و بهبود بخشد. بني صدر مي پنداشت با اتكا به نيروهاي ارتش و استفاده از روش هاي كلاسيك تحت عنوان روش هاي علمي و تخصصي مي تواند اين مهم را تحقق بخشد. [89] از سوي ديگر، بني صدر كه در پي حذف نيروهاي خط امام از صحنه سياسي كشور بود، راه حل هاي پيشنهادي نيروهاي انقلابي و مردمي را كه در مرحله «دفاع و مقاومت» در برابر دشمن، نقش اساسي و تعيين كننده داشتند، ناديده مي گرفت.

در اين مرحله با هدف «آزادسازي مناطق اشغالي» چهار عمليات طرح ريزي و اجرا شد:

[ صفحه 35]

1- عمليات نيروهاي ارتش در 23 مهر 1359 در منطقه غرب رودخانه كرخه كه با هدف آزادسازي اين منطقه انجام گرفت ولي تا قبل از ظهر همين

روز به دليل ناكامي، به اتمام رسيد و نيروها به مواضع خود عقب نشيني كردند. [90] .

2- در سوم آبان 1359، متعاقب محاصره آبادان، نيروهاي ارتش براي شكستن محاصره اين شهر عملياتي اجرا كردند، [91] ولي بنا به دلايلي از جمله «نداشتن اطلاعات كافي و حتي اطلاعات كاذب» با ناكامي روبه رو شدند. پيدايش اين وضعيت، توان اجراي عمليات بعدي را در نيروهاي ارتش ضعيف كرد. [92] .

3- در پانزدهم دي عمليات «نصر» كه بعدها به عمليات هويزه مشهور شد، در منطقه غرب رودخانه كارون با هدف آزادسازي خرمشهر اجرا شد. اين عمليات علي رغم موفقيت اوليه، به شكست انجاميد. صرف نظر از نتيجه نظامي اين عمليات، به دليل شهادت تعداد بسياري از دانشجويان پيرو خط امام كه پس از تحويل گروگان ها، عازم جبهه هاي نبرد شده بودند، اين عمليات انعكاس نسبتا وسيعي در داخل كشور و در صحن مناقشات سياسي داشت.

4- در بيستم دي عمليات «توكل»، با هدف شكستن محاصره آبادان و آزادسازي خرمشهر [93] انجام شد كه نتيجه اي همانند عمليات هاي پيشين داشت.

نتايج سلسله تلاش هايي كه در اين مرحله انجام گرفت در بعد نظامي سبب گرديد تفكر «تهاجم گسترده» به دشمن كنار گذاشته شود. چنان كه در كتاب منتشر شده ارتش جمهوري اسلامي ايران آمده است:

«پس از انجام ناموفق عمليات آفندي توكل، از روز 21 دي وضعيت كلي منطقه عملياتي آبادان - ماهشهر به حالت قبل از اجراي حمله بازگشت و الزاما نيروهاي فرماندهي اروند وضعيت پدافندي را پذيرفتند و نيروهاي طرفين مجددا به حالت نبرد توپخانه بازگشتند و مبادله آتش به جريان خود ادامه داد و طرفين به

تقويت و تحكيم مواضع پرداختند و مرحله ديگري از عمليات در جبهه ي ماهشهر - آبادان آغاز شد كه پدافند در مواضع و اجراي تك هاي محدود و محلي بود. اين مرحله از عمليات حدود 8 ماه ادامه داشت.» [94] .

[ صفحه 36]

پيدايش اين وضعيت تا اندازه اي بديهي بود زيرا آنچه كه با هدف آزادسازي مناطق اشغالي انجام گرفت براساس بضاعت و توان فكري و كليه امكانات نيروهاي ارتش به فرماندهي بني صدر بود. لذا پس از مواجه شدن با ناكامي جز «انديشه پدافندي» و اجراي «تك هاي محدود و محلي» راه حل ديگري تصور نمي شد. با گذشت چهار ماه از تجاوز دشمن، نيروهاي اشغالگر نيز همچنان در سرزمين هاي اشغال شده مستقر بودند و از عمليات هاي انجام شده جز اتلاف وقت و نابودي امكانات موجود - كه جايگزيني آنها عملي نبود - نتيجه اي حاصل نشد. ضمن آنكه به صورت اساسي «تفكر تكيه بر مانور زرهي»، صرفا با استفاده از تانك و نفربر، منسوخ شد، به گونه اي كه پس از آن از تانك تنها براي پشتيباني نيروي پياده يا توپخانه استفاده شد. [95] .

بني صدر كه با مشاهده پي درپي ناكامي هاي نظامي، وضعيت سياسي خود را در مخاطره مي ديد، با سازمان مجاهدين خلق (منافقين) و چپ هاي امريكايي و ساير عناصر واخورده ساسي ائتلاف كرد تا آنچه را كه در صحنه نظامي نتوانست به دست آورد با «گسترش دامنه مناقشات داخلي» كسب كند. [96] غائله 14 اسفند 1359 در دانشگاه تهران نقطه آغاز مرحله ي جديد منازعات سياسي بود. عراقي ها با مشاهده «بن بست نظامي» در جبهه ها و «بحران سياسي» در داخل كشور، بر صحت ارزيابي و تحليل

خود از ناتواني نظامي و اوضاع داخلي ايران پافشاري مي كردند طوري كه انديشه عمليات آفندي دوباره در آنها قوت گرفت و در همين جهت ارتش عراق به دنبال اجراي عملياتي در منطقه آبادان براي اشغال اين شهر به صورت كامل بود. [97] .

تداوم «بحران سياسي» در داخل كشور، در حالي كه جبهه هاي نبرد در

[ صفحه 37]

وضعيتي نامطلوب به سر مي برد و امام خميني مكررا بر «اصلي بودن جنگ» تأكيد مي فرمودند، سرانجام در خرداد 1360 به درگيري داخلي مسلحانه منجر شد. امام خميني، بني صدر را از فرماندهي كل قوا خلع كردند و مجلس شوراي اسلامي «كفايت سياسي» وي را به بحث گذاشت و در نتيجه عدم كفايت بني صدر به اتفاق آرا - در زماني كه نمايندگان نهضت آزادي از شركت در مجلس خودداري كرده بودند - به تصويب رسيد.

وزير خارجه وقت فرانسه (كلودشسون) طي مصاحبه اي رسما اعلام كرد:

«اگر بني صدر از فرانسه تقاضاي پناهندگي سياسي بكند، چون فرانسه كشور حقوق بشر است»، به وي پناهندگي خواهيم داد و از او حمايت خواهيم كرد.» [98] .

صدام نيز در مصاحبه مطبوعاتي اعلام كرد:

«چنانچه بني صدر تمايل داشته باشد، عراق آماده دادن پناهندگي سياسي به وي مي باشد.» [99] .

سرانجام بني صدر به اتفاق رجوي با كمك خلبان پيشين شاه به فرانسه متواري شدند و سازمان مجاهدين (منافقين) موجي از ترور و انفجار را به اميد براندازي نظام جمهوري اسلامي، در سراسر كشور به راه انداخت. در حادثه هفتم تير 1360 آيت الله بهشتي و 72 تن از يارانش شامل مسئولان اجرايي كشور و نمايندگان مجلس

شوراي اسلامي به شهادت رسيدند و در هشتم شهريور 1360 آقاي رجايي كه پس از خلع بني صدر به عنوان رئيس جمهور انتخاب شده بود، به همراه حجت الاسلام باهنر در حادثه ي انفجار ساختمان نخست وزيري به شهادت رسيدند.

صدام كه پيش از اين حوادث در ديدار با كميته ي حسن نيت آمادگي خود را براي برقراري آتش بس و مذاكره سياسي اعلام كرده بود، [100] پس از مشاهده وضعيت سياسي - نظامي ايران در تير 1360 در مصاحبه اي مطبوعاتي اعلام كرد:

«اگر مي خواهيد نظر ما را بدانيد، بايد بگويم، ما ترجيح مي دهيم، در حالي كه جنگ ادامه دارد، با ايرانيان به قصد رسيدن به توافق به مذاكره بنشينيم. زماني كه به توافق دست يابيم مي گوييم جنگ خاتمه يابد!» [101] .

[ صفحه 38]

بدين ترتيب سال اول جنگ در وضعيتي به پايان رسيد كه هيچ گونه پيروزي نظامي در جهت آزادسازي سرزمين هاي اشغالي به دست نيامد و كشور در گرداب عميقي از بحران سياسي و امنيتي فرورفته بود. بسياري از ناظران و تحليل گران دورنماي سياسي ايران را پس از حذف بني صدر و آغاز ترور و انفجار، براندازي نظام جمهوري اسلامي ارزيابي مي كردند. يكي از نشريات چاپ امريكا در همين زمينه نوشت:

«دولتمردان متعصب ايران ضعيف تر از آن هستند كه اشغالگران عراقي را از خاك خود بيرون برانند و بسياري از كارشناسان خاورميانه معتقدند كه با پايان دادن به جنگ ايران و عراق، رژيم جنگ زده آيت الله خميني بايد سقوط كند... سقوط سران حكومت (امام) خميني گاهي بسيار نزديك به نظر مي آيد و رهبر رژيم كنوني با بمب گذاري هاي گروه مخالفان بسيار ضعيف شده است.» [102]

.

بنابراين مهم ترين سؤالي كه بعدها فراروي ناظران و تحليل گران امور سياسي - نظامي ايران قرار گرفت و همواره در جست وجوي يافتن پاسخ مناسب آن بودند، اين بود كه:

«ايران تحت چنين وضعيتي چگونه توانست ضمن «تثبيت اوضاع سياسي» روند آزادسازي مناطق اشغالي را آغاز و سرانجام جشن پيروزي را در مسجد جامع خرمشهر برگزار نمايد؟»

[ صفحه 44]

جنگ قابل تحقق بود، با حضور سپاه تأمين و آغاز شد، [103] شيد حسن باقري در فرودين 1360 پس از بحث با برخي از مسئولان سپاه درباره ضرورت تغيير استراتژي جنگ مي گويد:

«بايد به خود جرأت داد كه اين نوع جنگيدن به درد نمي خورد و لازم است استراتژي جنگ عوض شود.» [104] .

[ صفحه 45]

تأكيد بر ضرورت تغيير استراتژي جنگ [105] به موازات ايجاد ترديد درباره فرماندهي بني صدر در سطوح بالاي كشور و شوراي عالي دفاع، [106] بخشي از موانع موجود را براي ايفاي نقش تعيين كننده سپاه در جنگ، برطرف ساخت. محسن رضايي در اين زمينه مي گويد:

«استراتژي نظامي به طور كلي در ايران از هم پاشيد. در اينجا استراتژي جديد نيروهاي حزب الله آغاز شد. نيروهاي حزب اللهي آمدند و جنگ انقلابي را تدوين كردند و براساس آن يك سري عمليات هاي محدود انجام شد.» [107] .

آموزه ي [108] جديد نيروهاي انقلابي (سپاه و بسيج) در مرحله نخست شامل اصولي بود كه به طور بنيادين با تفكر و روش فرماندهي بني صدر در تعارض قرار داشت. اين اصول چنين بود:

1- حملات پي درپي به دشمن با اجراي عمليات محدود.

2- تكيه بر عوامل معنوي همچون وحدت، ايمان و عشق به شهادت.

3- جذب نيرو و گسترش سازمان نيروهاي انقلابي با سازماندهي نيروهاي بسيجي.

4- همكاري با نيروهاي ارتش جمهوري اسلامي ايران و به كارگيري نيرو و امكانات آنها.

5- اتخاذ تاكتيك هاي جديد با اتكا بر نيروهاي پياده و اجراي عمليات در شب.

ستاد عمليات سپاه در جنوب، در تير 1360 طي تحليلي درباره

ضرورت اتخاذ تاكتيك هاي جديد و اتكا به نيروهاي پياده در عمليات مي نويسد:

«با طولاني شدن جنگ، توجه سپاه و نيروهاي مردمي روي اين نكته متمركز شد

[ صفحه 46]

كه با توجه به محدوديت و آسيب پذيري وسايل نظامي و عدم امكان جايگزيني آن (با موقعيت فعلي انقلاب اسلامي ايران، به علت مخالفتش با ابرقدرت هاي سازنده اين وسايل) بهترين راه، تأكيد بر نيروي پياده مي تواند باشد.» [109] .

در مرحله جديد و با در نظر گرفتن تجارب پيشين و با شناخت نسبتا عميق از دشمن و مطابق با توان و مقدورات موجود و فارغ از روش هاي كلاسيك - كه اساسا حاصل ترجمه آيين نامه هاي ارتش امريكا بود - در فاصله زماني اسفند 1359 تا مهر 1360 بيش از 20 عمليات محدود طرح ريزي و اجرا شد. مشخصه اين عمليات ها دستيابي به روش هاي جديد براي شكستن خطوط دفاعي دشمن با اتكا به نيروهاي بسيجي و سپاه بود. در روش نظامي منطبق با آئين نامه هاي ارتش، مواضع دفاعي دشمن عمدتا مي بايست با اتكا به آتش و نيروهاي زرهي درهم مي شكست و سپس پيشروي در عمق انجام مي گرفت. در روش جديد براي غافلگيري دشمن و جبران كمبود امكانات، عمليات در شب و با تكيه بر نيروي پياده - كه از روحيه شهادت طلبي برخوردار بود - طرح ريزي مي شد. در اين مرحله تجهيزات ارتش شامل توپخانه و زرهي تنها نقش آتش پشتيباني كننده داشت.

نتايج حاصله از اجراي عمليات هاي محدود علاوه بر نماياندن ضعف هاي دشمن و توانايي و قابليت هاي نيروهاي انقلابي، صحت استراتژي جديد را تأييد كرد. ضمن اينكه روحيه يأس و نااميدي كه پس از شكست تلاش هاي

نظامي كلاسيك به فرماندهي بني صدر، در نيروهاي نظامي و مسئولان سياسي بروز كرده بود برطرف شد و در عين حال زمينه را براي پشت سر نهادن بحران بي ثباتي سياسي در كشور آماده ساخت.

همچنين انديشه هاي دفاعي سپاه تدريجا شكل گرفت و زمينه هاي طرح ريزي عمليات گسترده و آزادسازي كليه مناطق اشغالي را فراهم ساخت. به موازات اين تحولات، دشمن نيز تدريجا بخشي از تغييرات تاكتيكي را درك كرد و براي ممانعت از غافلگيري دستورالعمل هاي جديدي صادر كرد كه در آن بر آمادگي دفاعي تأكيد شده بود. [110] آيت الله خامنه اي هنگامي كه به

[ صفحه 47]

عنوان نماينده امام خميني در شوراي عالي دفاع از نزديك تحولات جنگ را پيگيري مي كرد پس از فتح خرمشهر در تحليلي از روند جنگ، به مسائلي اشاره كرد كه حائز اهميت است:

«كلا تا قبل از عمليات ثامن الائمه، عمليات ما غالبا موفق نبوده است و شايد يك يا دو عمليات را بتوان نشان داد كه تا حدودي موفق بوده و علتش هم اين است كه تا قبل از عمليات ثامن الائمه نيروهاي مردمي به كار گرفته نمي شد، يعني از بسيج و سپاه در عمليات به صورت كامل خبري نبود و سپاه امكانات نداشت و گذشته از اين، مسئولان نظامي حاضر نبودند حتي سپاه را در حيطه كار نظامي راه بدهند و لذا يكي از درگيري هاي ما با بني صدر همين مسئله بود. نيروهاي محدود ارتش هم طبيعي بود كه با فرمانده اي مثل بني صدر شانس موفقيت بسيار كمي را داشت و عملا هم موفق نبود.» [111] .

در اين جمع بندي روي دو مسئله تأكيد شده است: نخست

اينكه نيروهاي سپاه و بسيج به صورت كامل در صحنه حضور نداشتند و ديگر اينكه نيروهاي محدود ارتش با فرماندهي بني صدر قادر به كسب پيروزي نبودند و در عمل هم موفق نشدند. آيت الله خامنه اي در جايي ديگر با اشاره به تأخير در فتح خرمشهر چنين بيان كرد:

«به اعتقاد من يك سال دير برگشت چون مي توانست خرمشهر در سال گذشته، يعني يك سال پيش آزاد شود.» [112] .

ايشان درباره علت اين تأخير و تفاوت آن با سال گذشته اظهار كرد:

«سال گذشته در اين وقت سپاه پاسداران جدي گرفته نمي شد و وجود سپاه در صحنه رزم فرض نمي شد.» [113] .

در عين حال به دليل بحران سياسي در كشور و حتي پس از فرار بني صدر همچنان براي اجراي فرمان امام موانعي وجود داشت كه محسن رضايي درباره آن گفت:

«حضرت امام مدت ها بود كه دستور داده بودند كه حصر آبادان بايد شكسته شود، اما مديريت اوليه جنگ بهاي لازم را به اين كار نمي داد و حتي

[ صفحه 48]

بقاياي ين مديريت هم با اينكه آقاي بني صدر كنار رفته بود، باز به سختي زير بار حمله به اين منطقه مي رفتند. به طوري كه طرح اوليه سپاه در اوايل فروردين سال 60 آماده شد ولي شش ماه طول كشيد تا عمليات اجرا شود.» [114] .

تأخير در اجراي عمليات شكستن محاصره آبادان با توجه به وضعيت سياسي كشور به گونه اي بود كه امام مدتي بعد از حادثه هفتم تير خطاب به شوراي عالي دفاع كه در محضر ايشان تشكيل شد، فرمودند:

«چرا حمله نمي كنيد.

بني صدر هم هميشه امروز و فردا مي كرد و مي گفت يك ماه ديگر طراحي داريم.. اگر نمي خواهيد بجنگيد بگوييد تا ما تكليف خودمان را بدانيم.» [115] .

سرانجام عمليات ثامن الائمه با هدف شكستن محاصره آبادان در تاريخ 15 مهر 1360 در شرق رودخانه كارون آغاز شد و پس از 48 ساعت نبرد، كليه مواضع دشمن درهم كوبيده شد و كليه اهداف عمليات تأمين شد. در كنار سازماندهي جديد، توپخانه به تدريج به كار گرفته شد و پس از عمليات فتح المبين عملا توپخانه سپاه شكل گرفت. همچنين سپاه با جذب و به كارگيري نيروهاي مردمي، توانست 15 گردان نيرو سازماندهي كرده و وارد عمل نمايد. اين اقدام به منزله افزايش توان سازماندهي سپاه به ميزان ده برابر بود. [116] .

اولين نتيجه كلي و برجسته عمليات ثامن الائمه عبارت بود از «درهم شكستن استراتژي دشمن در نقطه اصلي آن»؛ [117] بدين معنا كه دشمن پس از ناكامي اوليه در آغاز جنگ با هدف برخورداري از برگ برنده براي مذكرات صلح، تلاش اصلي خود را روي اشغال خرمشهر و آبادان متمركز كرد. تداوم مقاومت در خرمشهر به حفظ آبادان منجر شد. در عين حال دشمن در فرصت هاي متعدد درصدد اشغال آبادان برآمد ولي موفق به اين كار نشد بنابراين در منطقه اي كه دشمن براساس استراتژي خود براي اشغال آبادان تلاش مي كرد، شكستن محاصره آبادان به معناي عقيم گذاشتن برنامه هاي دشمن بود. نتيجه دوم «كسب اعتماد به نفس براي برداشتن گام هاي بلندتر»

[ صفحه 49]

بود. در واقع پيروزي در عمليات ثامن الائمه نيروهاي انقلابي را براي ادامه جنگ مطمئن كرد و وضعيت رواني مناسبي

در جامعه به وجود آمد و اميد و اعتماد براي كسب پيروزي حاصل شد. در نتيجه، اين تحول موقعيت و زمينه ي لازم را براي طرح ريزي «استراتژي آزادسازي مناطق اشغالي» [118] براساس ساختار و تركيب جديد نيروها و استراتژي و تاكتيك هاي جديد فراهم كرد. [119] يكي از كارشناسان نظامي خارجي بر اين مسئله تأكيد كرد كه «اين پيروزي اين حقيقت را آشكار ساخت كه برتري در قدرت زرهي و هوايي مي تواند بي معنا باشد» [120] اين كارشناس همچنين با اعتراف درباره ماهيت ناشناخته تاكتيك هاي جديد و نحوه كسب پيروزي نظامي ايران مي نويسد:

«هنوز مشخص نشده است كه ايرانيان چگونه به اين پيروزي دست يافتند!» [121] .

پيروزي هاي حاصله در صحنه سياسي كشور با انتخاب آيت الله خامنه اي به رياست جمهوري و گذر از مرحله بحران و بي ثباتي، همراه با پيروزي در عمليات ثامن الائمه، به دو اقدام اساسي انجاميد؛ نخست اينكه سپاه سازمان رزم جديد خود را توسعه داد و ديگر اينكه به موازات گسترش سازمان رزم، اقدامات جدي و اساسي را براي طرح ريزي يك سلسله عمليات با هدف آزادسازي كليه مناطق اشغالي آغاز كرد. [122] [123] .

سال دوم جنگ را براي سپاه در مقايسه با سال اول - كه سال «تولد در

[ صفحه 50]

مقاومت» بود - در واقع بايد سال «رشد و تثبيت» نامگذاري كرد. [124] در اين سال تدريجا به ضرورت تشكيل تيپ توجه گرديد و سپاه با سازمان تيپ وارد عمليات طريق القدس شد.

در اين مرحله مجموعا 12 عمليات شامل كربلاي 1 تا 12 طرح ريزي شد. [125] اهداف استراتژي جديد با تركيب و هماهنگي سپاه و

ارتش عبارت بود از:

1- انهدام نيرو و امكانات دشمن به منظور تقليل توان نظامي عراق.

2- آزادسازي نيروهاي خودي كه در خطوط پدافندي استقرار داشتند.

3- كسب آمادگي براي حمله تعيين كننده و نهايي به دشمن.

در چارچوب استراتژي جديد و با تركيب و هماهنگي نيروها و سازماندهي سپاه در شكل تيپ، عمليات طريق القدس با هدف قطع ارتباط دشمن از شمال به جنوب با تصرف و تأمين تنگه چزابه و همچنين آزادسازي شهر بستان و 70 روستاي ديگر آن، در هشتم آذر 1360 آغاز شد. غافلگيري دشمن نسبت به تاكتيك ويژه عمليات (عبور از زمين هاي رملي)، زمينه هاي انهدام دشمن و كسب پيروزي را فراهم كرد. [126] .

برجسته ترين ويژگي عمليات طريق القدس «نقش بسيار مهم نيروهاي مردمي» [127] بود و در واقع براي نخستين بار نيروهاي مردمي در سطح گسترده اي سازماندهي و به كار گرفته شدند [128] و مسلما همين حضور مردمي اجراي تاكتيك عبور از منطقه رملي را ميسر كرد؛ زيرا بدون خلاقيت و ابتكار عمل و شجاعت نيروهاي مردمي و انقلابي اجراي اين تاكتيك عملي نبود.

همچنين پيروزي ايران در اين عمليات همچون وارد شدن ضربه اي قاطع و اساسي بر دشمن بود، چنان كه بر اثر اين ضربه، دشمن تعادل خود را از

[ صفحه 51]

دست داد و هر چه تلاش كرد نتوانست اين تعادل را بازيابد. [129] .

برخي از تحليل گران نظامي كه روند تحولات جنگ را پيگيري مي كردند با مشاهده ابعاد و نتايج عمليات طريق القدس، به بازيابي قدرت برنامه ريزي عمليات و مهارت هاي فرماندهي و كنترل نظامي ايران كه پيش از

اين كاملا از بين رفته بود، توجه و تأكيد كردند. [130] به كارگيري اصطلاح «تاكتيك هاي موج انساني» [131] براي توضيح تاكتيك جديد ايران و حضور گسترده نيروهاي مردمي، پس از اين عمليات در رسانه هاي غربي رواج و گسترش يافت، طوري كه يكي از فرماندهان نظامي ارتش امريكا با توجه به تغيير استراتژي و تاكتيك هاي ايران نوشت:

«در اين عمليات كه ايراني ها آن را عمليات طريق القدس نامگذاري كردند يك تغيير استراتژيكي عمده به چشم مي خورد. ايراني ها به استراتژي استفاده از نيروهاي پياده و سرمايه گذاري روحي احساسات آنها، جهت غلبه بر كمبود تجهيزات نظامي روي آورده اند.» [132] .

عراقي ها كه پيش از اين، پيروزي ايران در عمليات ثامن الائمه را با اكراه و تأخير پذيرفته و اعلام كرده بودند، چنين تصور مي كردند كه شكست ارتش عراق به دليل مواضع نامناسب نيروهايشان در شرق رودخانه كارون بوده است، به همين دليل احتمال تكرار پيروزي ايران در يك منطقه ديگر را بعيد مي پنداشتند. مهم تر آنكه اجراي پي درپي عمليات هاي پيروز، اصلي ترين منشأ نگراني عراقي ها بود، لذا با تهاجم ارتش عراق به تنگه ي چزابه از تاريخ 17 / 11 / 1360 به مدت 13 روز، عراقي ها اميدوار بودند ضمن نمايش قدرت نظامي خود و جبران تأثيرات روحي و رواني ناشي از شكست در دو عمليات پيشين، از اجراي عمليات بعدي ايران ممانعت يا در آن «تأخير» ايجاد كنند.

درك و تشخيص فرماندهي سپاه از ماهيت تحركات نظامي عراق در تنگه چزابه، سبب گرديد بلافاصله كليه تلاش هاي ايران در منطقه عمومي غرب رودخانه كرخه با هدف اجراي عمليات فتح المبين، متمركز شود. [133] آزادسازي منطقه غرب رودخانه كرخه مي توانست ضمن انهدام

نيروهاي دشمن، شهرهاي

[ صفحه 52]

شوش، انديمشك، دزفول و پايگاه چهارم شكاري را از برد آتش توپخانه دشمن خارج سازد. علاوه بر اين با موفقيت در اين عمليات، مناطق و تأسيسات مهم منطقه شامل سايت و رادار، جاده انديمشك - اهواز و چاه هاي نفتي ابوغريب از برد توپخانه و يا اشغال نيروهاي دشمن خارج مي شد.

متعاقب تلاش هايي كه در زمينه طرح ريزي، مهندسي و پشتيباني انجام گرفت، سرانجام در تاريخ 2 / 1 / 1361، عمليات فتح المبين آغاز شد و طي يك هفته كليه مواضع دشمن منهدم و منطقه به طور كامل پاك سازي شد. اسارت 17000 تن از نيروهاي دشمن نشان دهنده ميزان موفقيت عمليات و مهم تر از آن، فروپاشي اردوگاه دشمن بود. در اين عمليات غنائم بسياري از جمله 165 قبضه توپ و 320 دستگاه تانك و نفربر دشمن به دست رزمندگان افتاد و مقدار زيادي از تجهيزات عراقي نيز منهدم گرديد.

عمليات فتح المبين به لحاظ وسعت، ميزان نيروهاي شركت كننده و سرعت عمل نيروها در تأمين اهداف و نتايج و دستاوردها بسيار برجسته و چشمگير بود. برخي از كارشناسان از اين عمليات به عنوان پيچيده ترين تلاش ايران در جنگ تا آن زمان [134] كه «خفت بارترين شكست را از آغاز جنگ تاكنون نصيب عراق كرده است» [135] ياد كردند.

مهم ترين ويژگي و نتيجه كلي عمليات در دو زمينه قابل مشاهده است، نخست اينكه عمليات فتح المبين نمايش جنگ فراگير مردمي بود. [136] بدين معنا كه در سازمان رزم سپاه با تشكيل تيپ و قرارگاه تحول جدي ايجاد شد. [137] همين مسئله علاوه بر فراهم نمودن زمينه ي افزايش جذب و

به كارگيري نيروهاي مردمي و برتري قواي ايران بر عراق، امكان فرماندهي و كنترل و هدايت را به نحوي مناسب فراهم ساخت.

تحميل وضعيت جديد به دشمن، دومين نتيجه مهم در اين عمليات بود. تاكتيك ويژه عمليات فتح المبين در طرح مانور عمليات با توجه به زمين منطقه و آرايش دشمن، در نظر گرفته شد. آرايش قواي دشمن بر «تنگه رقابيه»، «تپه هاي عين خوش»، و «ارتفاع برغازه» متكي بود و نزديكي به اين

[ صفحه 53]

نقاط مي توانست تمام جبهه دشمن را متزلزل كند. به همين دليل با پيشروي نيروها در محور قرارگاه قدس و تصرف عين خوش، تعادل دشمن به هم خورد و با پيشروي در محور قرارگاه فتح و تصرف تنگه رقابيه تير خلاص به دشمن شليك شد. در نتيجه، با پيروزي در عمليات فتح المبين، ذهنيت و باورهاي دشمن از توانايي هايش، درهم شكسته شد. [138] اگر تا پيش از اين دشمن تصور مي كرد با تكيه بر نيروهايش قادر به حفظ مواضع اشغالي خواهد بود، با شكست در عمليات فتح المبين، اين باور درهم شكست و انديشه عقب نشيني از همين زمان در ذهن دشمن شكل گرفت.

گسترش پيروزي هاي ايران و تزلزل در وضعيت نظامي دشمن، حاميان منطقه اي و جهاني عراق را مضطرب و نگران كرد. برخي از سران كشورهاي عربي فشارهاي بسياري به امريكا وارد كردند تا به حمايت از عراق اقدام نمايد. يكي از مقامات وزارت دفاع امريكا طي سخناني صريحا اظهار كرد: «كمك به عراق، براي واشنگتن در جهان عرب منافع زيادي به همراه خواهد داشت.» [139] راديو اسرائيل به منظور پافشاري بر ضرورت تغيير موضع امريكا براي

جانبداري از عراق، بهبود موقعيت ايران براي «صدور انقلاب» را تأكيد كرد. [140] .

در پي تحولات جديد، دولت امريكا با اعزام واينبرگر وزير دفاع خود به منطقه و مذاكره با سران كشورهاي عرب، تصميم به افزايش فروش تسليحات به كشورهاي منطقه گرفت. امريكايي ها كه تا پيش از اين به طور سنتي تهديد شوروي را خطر اصلي براي منافع خود ارزيابي مي كردند، ايران را به عنوان يك تهديد منطقه اي جايگزين آن كردند. اين تغيير فراتر از تأثيرات كوتاه مدت آن، به عنوان يك استراتژي جديد، آثار و نتايج بلند مدتي را بر جاي نهاد كه پس از فتح خرمشهر به صورت تدريجي نمايان شد.

طرح ريزي و اجراي عمليات بيت المقدس در فضايي كاملا متفاوت با عمليات هاي پيشين انجام گرفت. نخست آنكه دشمن درباره منطقه عمليات هوشيار بود زيرا تنها منطقه اي كه در جنوب همچنان در اشغال دشمن قرار داشت، منطقه غرب رودخانه كارون بود و طبيعي به نظر مي رسيد كه قواي

[ صفحه 54]

نظامي ايران اين منطقه را براي عمليات انتخاب كنند. بنابراين امكان غافلگيري دشمن درباره مكان عمليات وجود نداشت.

عمليات بيت المقدس [141] در موقعيتي كاملا حساس طرح ريزي شد. [142] تدبير فرماندهان سپاه اين بود كه تلاش اصلي عمليات بايد در عبور از رودخانه كارون و تصرف سرپلي بزرگ متمركز شود. حال آنكه فرماندهان ارتش براساس تفكر كلاسيك، همانند عمليات قبلي (هويزه در 15 / 10 / 59) در اين منطقه، بر اين نظر بودند كه تلاش اصلي بايد با اتكا به جاده اهواز - خرمشهر انجام شود. [143] متعاقب بحث ها و بررسي هاي طولاني، سرانجام براساس نظر

سپاه عمليات در ساعت 3 بامداد دهم ارديبهشت 1361 آغاز و در چهار مرحله اجرا شد و به پيروزي رسيد. در اين عمليات 19000 تن از نيروهاي دشمن به اسارت قواي ايران درآمدند. [144] .

فتح خرمشهر صرف نظر از بازتاب و نتايج سياسي آن، از بعد نظامي بسيار حائز اهميت بود. عوامل مؤثر در پيروزي ايران علاوه بر استراتژي برتر، اجراي تاكتيك ويژه ي عمليات عبور از رودخانه كارون و افزايش توان رزمي سپاه بود. در اين عمليات سپاه 100 تا 120 گردان نيرو در قالب تيپ (ولي با استعداد لشكر) وارد عمليات كرد كه در مقايسه با عمليات ثامن الائمه، تنها در فاصله ي 9 ماه، توان رزمي سپاه نزديك به 10 برابر رشد و افزايش را نشان مي دهد. در واقع گرچه سپاه به عنوان يك نهاد انقلابي به تناسب ضرورت هاي انقلاب متولد شد ولي «در خوزستان و در لابلاي حوادث جنگ تحميلي به رشد و بالندگي رسيد» [145] و موقعيت آن تثبيت شد. [146] .

خرمشهر در روند تحولات جنگ تحميلي به عنوان نماد و مظهر «مقاومت

[ صفحه 55]

سرسختانه ايران و پيروزي بر عراق «به شمار مي رفت. [147] به همين دليل عمليات بيت المقدس و نتايج آن مي توانست سرنوشت جنگ و موقعيت سياسي رژيم عراق را مشخص نمايد. مواضع و استحكامات عراق در خرمشهر و آمادگي براي مقابله با تهاجم رزمندگان اسلام، اين اميدواري را براي حاميان جهاني و منطقه اي عراق به وجود آورده بود كه عراق با حفظ خرمشهر و با ايجاد تأخير در آزادسازي آن، ضمن فرسايش توان نظامي ايران، فرصت لازم را براي آمادگي ارتش عراق

جهت مقابله با وضعيت جديد فراهم خواهد ساخت.

سرعت عمل قواي نظامي ايران با اتكا به تاكتيك ويژه ي عمليات عبور از رودخانه كارون و سقوط مواضع عراق و آزادسازي زودهنگام خرمشهر، نه تنها تمامي اميدهاي حاميان عراق را بر باد داد، بلكه دامنه نگراني و اضطراب آنها را درباره سرنوشت سياسي رژيم صدام و آينده منطقه گسترش داد. روزنامه آلماني دويچه سايتونگ طي تحليلي در اين باره نوشت:

«خطر پيروزي ايران و در نتيجه درهم ريختن عراق، نظام هاي حاكم منطقه را پس از سقوط رژيم بعثي بغداد، تهديد مي كند و احتمال مداخله ابرقدرت ها را نيز به دنبال دارد.» [148] .

از نظر نظامي اجراي چهار عمليات پيروز طي 8 ماه نشان دهنده تجديد قواي نظامي ايران بود. متقابلا ناتواني عراق براي دفاع از مواضع و استحكامات خود، به منزله از ميان رفتن توان نظامي اين كشور و در نتيجه سقوط احتمالي رژيم عراق ارزيابي مي شد.

از بعد سياسي، در واقع عراق با از دست دادن خرمشهر تكيه گاهش را براي مذاكره از دست داد. [149] به عبارت ديگر، خرمشهر براي عراق «برگ برنده اي» [150] محسوب مي شد كه با آزادسازي آن به دست رزمندگان اسلام و «عقب نشيني تحقيرآميز» [151] و مفتضحانه ارتش دشمن، رژيم عراق به نقطه پايان نزديك مي شد.

روزنامه لوموند با توجه به روند تحولات جنگ كه به بن بست رسيده بود و بي ثباتي داخل كشور با فرار بني صدر به پاريس، موقعيت جديد ايران و اين

[ صفحه 56]

پيروزي ها را از زاويه ديگري بررسي كرد و نوشت:

«جنگ به رژيم ايران اجازه داد كه ضمن برقراري

مجدد اتحاد مقدس، به پاسداران، بازوي نيرومند انقلاب اسلامي و عمده ترين نيروهاي نظامي كشور، اهميت خاصي داده شود و جناح هاي مختلف «ليبرال» و «چپي» تصفيه شوند و اين خود نشانه ي يكي از عمده ترين پيروزي هاي جمهوري اسلامي ايران در مقابل رژيم بعثي بغداد بود.» [152] .

در واقع تثبيت اوضاع داخلي و مهار بحران و بي ثباتي سياسي، منشأ دستيابي به پيروزي نظامي بود و متقابلا اين پيروزي ها روند تثبيت اوضاع داخلي را تسريع كرد. كميته روابط خارجي سناي امريكا نيز طي گزارشي پيروزي هاي ايران را نتيجه ي تجديد قواي نيروهاي مسلح ايران، نيروي انساني بيشتر ايران و هماهنگي بهتر بين ارتش منظم و پاسداران انقلابي ارزيابي مي كند. [153] .

پيدايش وضعيت جديد در صحنه سياسي - نظامي جنگ و تحولات احتمالي در منطقه، امريكا را به شدت نگران كرد. با فتح خرمشهر در واقع امريكا دچار همان مخاطراتي شد كه با پيروزي انقلاب اسلامي و سقوط شاه با آن روبه رو گرديد، با اين تفاوت كه با بي ثباتي داخل ايران و شروع جنگ، امريكا اميدوار بود انقلاب در درون كشور مضمحل يا تعديل شود، ولي پيروزي هاي پي درپي ايران و سرانجام فتح خرمشهر و احتمال سقوط رژيم عراق، دامنه نگراني امريكا را در سطح منطقه گسترش داد. زيرا اين تحول اساسي و چشمگير به منزله تهديد منافع امريكا در منطقه ارزيابي شد. [154] به همين دليل واينبرگر وزير دفاع وقت امريكا اعلام كرد پيروزي هاي ايران به نفع امريكا نخواهد بود. [155] .

هيگ وزير خارجه وقت امريكا نيز اعلام كرد كه امريكا در برابر هرگونه تغيير اساسي در منطقه ي خليج فارس كه ناشي از جنگ ايران

و عراق باشد، بي تفاوت نخواهد بود. [156] كيسينجر وزير خارجه اسبق امريكا طي تحليلي چالش هاي موجود در منطقه را به چهار دسته تقسيم كرد: «راديكاليسم

[ صفحه 57]

شيعه، نهادگرايي اسلامي، انقلاب ايران و امپرياليسم شوروي.» [157] وي در عين حال به ضرورت «توازن قوا در منطقه» تأكيد كرد.

بازنگري استراتژي منطقه اي امريكا در خليج فارس كه با آشكار شدن برتري نظامي ايران بر عراق پس از عمليات فتح المبين آغاز شده بود، امريكا را ناچار به اتخاذ سه ابتكار ديپلماتيك كرد. هيگ وزير خارجه امريكا در اين باره گفت:

«اگر بخواهيم به يك نظم مسالمت آميز بين المللي اميدي داشته باشيم، بايد وقايع خاورميانه را شكل دهيم و اكنون لحظه ورود امريكا به منطقه است. امريكا براي پايان دادن به جنگ ايران و عراق، فعال كرن مذاكرات خودمختاري فلسطين و رفع تهديد از آغاز جنگ اقدام خواهد كرد. اين ابتكارها به يكديگر مربوط و با كشورهاي ديگر نيز هماهنگ خواهد بود.» [158] .

وي همچنين يادآور شد:

«بيم آن مي رود كه درگيري ايران و عراق به كشورهاي همسايه گسترش پيدا كرده موجب تغييرات گسترده و غيرقابل پيش بيني در توازن نيروهاي منطقه بشود.» [159] .

بدين ترتيب امريكايي ها به دليل نگراني از سقوط رژيم عراق كه حاصل اخطار آژانس هاي متعدد جاسوسي اين كشور بود، كمك هاي حياتي به بغداد را آغاز كردند. [160] امريكا براي رفع محدوديت هاي موجود [161] نام عراق را از ليست كشورهاي به اصطلاح تروريست خارج كرد و محدوديت فروش تسليحات به عراق لغو شد و براي برقراري روابط ديپلماتيك ميان دو كشور توافقاتي به عمل آمد.

مصر و كشورهاي شوراي همكاري [162] براي كمك به عراق ترغيب و تشويق شدند. كمك هاي اطلاعاتي و حمايت هاي سياسي و تبليغاتي امريكا از

[ صفحه 58]

عراق به نحو چشمگيري افزايش يافت. [163] مشاور كميته روابط خارجي سناي امريكا در توضيح فروش تسليحات امريكا به عراق در همان زمان گفت:

«اين عمل امريكايي ها به منظور تنبيه ايران و باز كردن راهي براي خروج عراق از بن بست موجود مي باشد و ايران در جنگ با عراق از برتري محسوسي برخوردار است و اين واقعه ي ناخوشايندي براي امريكاست.» [164] .

امريكايي ها به منظور فراهم سازي زمينه هاي حمايت سياسي و تبليغاتي از عراق، اين كشور را متقاعد كردند آمادگي خود را براي عقب نشيني از خاك ايران اعلام نمايد. رژيم بعثي و صدام كه پيش از اين به لحاظ سياسي و نظامي در موقعيت برتري قرار داشتند و از تجزيه ايران سخن مي گفتند با پيدايش وضعيت جديد در جنگ و اوضاع جنوب، آمادگي خود را براي برقراري آتش بس اعلام كردند. [165] .

در اجلاس چهار روزه ي كنگره ي حزب بعث عراق، صدام با پذيرش مسئوليت شكست استعفا داد [166] ولي مجددا به اتفاق آرا به مقام دبيركل حزب بعث انتخاب شد. [167] .

صدام در موقعيت جديد تغييرات نسبتا گسترده اي را به وجود آورد؛ بدين شكل كه اعضاي شوراي فرماندهي انقلاب را از 17 تن به 10 تن كاهش داد و در كابينه عراق 8 تن از وزيران (از جمله وزير نفت) سمت هاي خود را از دست دادند و 10 وزير جديد وارد كابينه عراق شدند. [168] بسياري از تحليل گران تحولات داخلي عراق را

نتيجه شكست هاي اخير [169] اين كشور و با هدف از ميان بردن «هر گونه انتقاد در سطح بالا» [170] و فراهم سازي تحكيم موقعيت صدام [171] ارزيابي كردند.

امريكايي ها براي مهار نتايج ناشي از پيروزي هاي ايران علاوه بر اقدامات مذكور، سعي داشتند به هر نحو ممكن از ارائه امتياز به ايران جلوگيري كنند.

[ صفحه 59]

تا جمهوري اسلامي به عنوان يك قدرت منطقه اي ظاهر نشود. در جهت اين سياست، سازمان ملل نيز با وجود برتري جمهوري اسلامي، شرايط ايران مبني بر محكوميت متجاوز و پرداخت غرامت به ايران را نپذيرفت و همچنان بر تقدم آتش بس به هر اقدام ديگري تأكيد كرد. ايران در وضعيت جديد و با توجه به موقعيت برتر سياسي و نظامي سه راه حل فراروي خود داشت:

1- آغاز مذاكره سياسي با رژيم عراق و قدرت هاي حامي وي كه لازمه آن دادن امتياز به ايران بود ولي سازمان ملل و قدرت هاي حاكم بر شوراي امنيت، اين اقدام را به منزله به رسميت شناختن قدرت انقلاب ايران در منطقه خليج فارس مي دانستند، لذا با بي توجهي به درخواست هاي برحق ايران، عملا درهاي مذاكره را مسدود كردند زيرا تمام رژيم هاي ذي نفع در جنگ بر «ندادن امتياز به ايران» به منظور جلوگيري از برتري اين كشور، توافق داشتند.

2- ترك مخاصمه بدون اتمام جنگ راه حل ديگري بود كه فراروي ايران قرار داشت. در اين صورت قواي نظامي ايران مي بايست در حالت نه جنگ و نه صلح در مرزها مستقر باشند و اين امر جز فرسايش قواي سياسي و نظامي ايران نتيجه اي نداشت. روزنامه گاردين درباره ي اين راه حل نوشت:

«توقف

ايران در داخل خاك خود به گفته تحليل ژگران نمي تواند ضامن آن باشد كه صدام حسين به دادن امتياز بيشتري تن در دهد. ضمن اينكه نبايد اين احتمال را از نظر دور داشت كه نيروهاي عراقي پس از گذراندن يك دوره استراحت و بازسازي به تهاجم مجدد اقدام نكنند.» [172] .

3- صلح شرافتمندانه و تضمين شده تنها راه حلي بود كه در برابر ايران قرار داشت. [173] «شرافتمندانه» به اين معنا كه حقوق ايران تأمين مي شد و «تضمين شده» به معناي جلوگيري از جنگ مجدد بود. اين راه حل با توجه به سياست قدرت ها در جلوگيري از ارائه هرگونه امتياز به ايران، سرآغاز دوره جديدي از جنگ بود [174] كه به تصميم گيري نياز داشت. لذا جلسه شوراي عالي دفاع در حضور امام خميني برگزار شد و سرانجام مسئولان سياسي و نظامي كشور راه حل سوم را هرچند با تأخير برگزيدند.

[ صفحه 60]

از بعد سياسي در حالي كه جمهوري اسلامي در موقعيت برتر قرار داشت و از ارائه هرگونه امتياز مناسب به ايران از جمله محكوم كردن متجاوز خودداري مي شد، آيا ايران راه حل ديگري جز آنچه برگزيد، مي توانست انتخاب كند؟ از نظر نظامي نيز نظاميان به عنوان متوليان اصلي صحنه جنگ بر اين اعتقاد بودند كه به لحاظ نظامي امكان پدافند با توقف روي خط مرزي وجود ندارد زيرا در اغلب نقاط خط مرزي هيچ گونه مانع طبيعي وجود نداشت. ضمن اينكه ايجاد استحكامات نيز يك سال به طول مي انجاميد و طي اين مدت احتمال تجديد قواي دشمن و حمله مجدد وجود داشت. مهم تر از همه اينكه با تكيه بر اصل «تعقيب

دشمن»، هرگونه توقف پس از فتح خرمشهر يك حركت غيراصولي بود. امام خميني پس از ترديد [مخالفت] اوليه درباره تداوم جنگ در خاك عراق، [175] با استماع دلايل نظاميان، به ادامه ي جنگ متقاعد شدند و حمايت هاي لازم را به عمل آوردند. [176] .

موقعيت برتر نظامي ايران و پيروزي هاي پي درپي، در ايجاد اعتماد لازم براي پيروزي بر عراق و تصميم گيري براي تداوم جنگ در داخل خاك عراق تأثير اساسي داشت. ورود به داخل خاك عراق از نظر نظامي نيز اجتناب ناپذير بود و با هدف تأمين ساحل شرقي رودخانه اروند انجام گرفت. [177] اين اقدام حاصل نگراني و در عين حال بي اعتمادي به سياست هاي امريكا و مجامع بين المللي بود. تنها راه حل اين بود كه قواي نظامي ايران با تكيه بر عوارض طبيعي و تهديد شهر بصره و در تيررس قرار دادن منطقه عظيم نفتي رميله و صفوان، عراق را وادار به تأمين خواسته هاي ايران كنند. [178] بدين ترتيب در مرحله جديد جنگ، عمليات رمضان در چارچوب تجربيات و تاكتيك هاي

[ صفحه 61]

پيشين طرح ريزي و در تاريخ 23 تير 1361 به اجرا گذاشته شد. در اين مرحله تغييرات بسياري در زمين منطقه و نحوه آرايش دشمن به وجود آمده بود. متقابلا عدم آمادگي نيروهاي خودي براي مواجهه با وضعيت جديد، سبب گرديد نيروها با وجود موفقيت در شكستن مواضع و استحكامات دشمن، سرانجام به مواضع خود مراجعت نمايند. [179] .

نتيجه عمليات رمضان نشان داد كه هيچ گونه آمادگي لازم در داخل عراق براي برپايي يك نهضت انقلابي به حمايت از انقلاب اسلامي ايران و مبارزه با رژيم بعثي عراق

وجود ندارد. [180] و از نظر نظامي نيز وضعيت جديدي فراروي ايران قرار دارد كه دورنماي آن روشن نيست.

سال دوم جنگ در وضعيتي پايان يافت كه بيشتر مناطق اشغالي از لوث وجود متجاوزان پاك شده بود و ايران به منظور تأمين «صلح شرافتمندانه و تضمين شده» عمليات رمضان را طرح ريزي و اجرا كرد. مهم ترين سؤالي كه در اين مرحله وجود داشت اين بود كه:

«چه علل يا عواملي مانع از تبديل پيروزي ايران در خرمشهر به يك پيروزي استراتژيك براي پايان بخشيدن به جنگ شد؟»

[ صفحه 68]

عبارت ديگر، امكان دستيابي به پيروزي سريع و زودهنگام بر عراق سهل و آسان پنداشته مي شد. لذا با تكيه بر همان تاكتيك هاي پيشين [183] عمليات رمضان آغاز گرديد.

عراق در مرحله جديد جنگ و پس از شكست هاي پي درپي، در برابر وضعيتي

[ صفحه 69]

دشوار قرار داشت. در واقع سرنوشت عمليات رمضان با سرنوشت رژيم حاكم بر بغداد گره خورده بود. براي همين، مقابله با تهاجم ايران مي توانست تزلزل روحي - رواني موجود در ارتش عراق و موقعيت سياسي صدام را برطرف سازد و مجددا اعتماد به نفس را به ارتش عراق و حاميان منطقه اي عراق بازگرداند.

در اين حال عراق با استفاده از فرصت كوتاهي كه ذهنيت و تلاش مسئولان جمهوري اسلامي به تجاوز اسرائيل به جنوب لبنان معطوف شده بود، موانع و استحكامات بسياري [184] كه با گذشته تفاوت آشكار داشت - در منطقه شرق بصره ايجاد كرد. [185] .

با تغيير زمين منطقه نبرد و آرايش و استحكامات جديد دشمن و آمادگي دفاعي نسبتا مطلوب ارتش عراق، نيروهاي ايران در عمليات رمضان با وجود درهم شكستن خطوط دفاعي عراق به دليل نداشتن امكانات مناسب مهندسي و زرهي براي تثبيت مواضع جديد، سرانجام به مواضع قبلي خود بازگشتند. گرچه در اين عمليات تلفات بسياري به دشمن وارد شد ولي ابتكار عمل در اختيار قواي نظامي ايران نبود. [186] .

عمليات رمضان پيامدهاي استراتژيك براي طرفين درگير در جنگ داشت و روند جنگ در سال سوم و سال هاي بعد را شكل داد. عراق در اين عمليات برتري زرهي و استحكاماتش را به نمايش گذاشت و همين

مسئله مهم ترين عامل موفقيت دفاعي عراق در سال هاي 1362 و 1363 بود. [187] حال آنكه قدرت زرهي ايران كه براي آخرين بار در عمليات هويزه به فرماندهي بني صدر به نمايش گذاشته شده بود، به دليل نتايج نامناسب عمليات و از دست دادن امكانات زرهي و جايگزين نشدن آن و مهم تر از آن با تغيير تاكتيك هاي رزمي در مرحله آزادسازي مناطق اشغالي، هرگز بازسازي و احيا نشد و يگان هاي زرهي تنها نقش پشتيباني و اجراي آتش داشتند كه اين

[ صفحه 70]

وضعيت تا پايان جنگ ادامه يافت. [188] .

بنابراين با اجراي عمليات رمضان كاستي هاي موجود در قدرت زرهي، مهندسي و توپخانه ايران نمايان شد و همچنين اين تصور به وجود آمد كه سازمان رزم ايران از نظر حجم و شكل سازماندهي دچار كاستي است و براي دستيابي به پيروزي نياز به بازسازي و گسترش دارد. [189] اين برداشت به اقداماتي انجاميد كه در آستانه عمليات والفجر مقدماتي نتايج آن با «تغيير در سازمان رزم سپاه و گسترش آن» آشكار شد. [190] .

جمهوري اسلامي پس از عمليات رمضان در وضعيت بسيار دشواري قرار گرفت. بدين معنا كه پس از فتح خرمشهر با راه حل سياسي و مذاكره قادر به تأمين خواسته هاي برحق خود نبود و با عمليات رمضان نيز نتوانست در تداوم پيروزي هاي مرحله پيشين و تبديل آن به يك پيروزي استراتژيك، جنگ را با پيروزي نظامي و قاطعانه در كنار شهر بصره خاتمه دهد. [191] .

پيدايش وضعيت جديد براي ايران، تا اندازه اي نتيجه ناديده انگاشتن تغيير اوضاع جنگ و اقتضائات گذر از مرحله پيشين به مرحله

جديد و همچنين خوش بيني درباره آسيب پذيري عراق بود. [192] بنابر واقعيت هاي موجود، ايران براي ادامه جنگ ناگزير از ورود به داخل خاك عراق بود ولي آنچه كه اوضاع را به زيان ايران تغيير داد، تأخير در تصميم گيري و فراهم نكردن شرايط و امكانات لازم در مرحله جديد براي تداوم جنگ در خاك عراق بود. دشمن از نظر تاكتيكي و عملياتي، دشمن پيشين نبود و ضرورت داشت كه تاكتيك هاي جديدي اتخاذ شود ولي اين ضرورت با تأخير درك شد. [193] .

همچنين به نظر مي رسد با وجود اجماع نظر مسئولان سياسي و نظامي براي ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر، درباره چگونگي اين حركت و مراحل بعدي و همچنين خاتمه ي آن، نظريات به صورت يكسان، هماهنگ، شفاف و روشن نبوده است و به دليل وضعيت خاصي كه براي تصميم گيري وجود داشته، فرصت لازم براي بحث و بررسي در اين زمينه فراهم نشده است.

صرف نظر از احتمال مذكور، پس از عمليات رمضان به تدريج اين مسئله

[ صفحه 71]

روشن شد كه استراتژي جمهوري اسلامي دستيابي به صلح با كسب يك پيروزي مي باشد. [194] بدين شكل كه ايران با يك عمليات پيروز، دشمن را در وضعيتي قرار دهد كه سرانجام جز ارائه امتياز به ايران و پايان دادن به جنگ راه حل ديگري نداشته باشد. اين تفكر تدريجا بر جنگ سايه افكند و تا پايان جنگ همچنان حاكم بود.

برخلاف ايران كه با عمليات رمضان و به طور مشخص پس از عمليات رمضان براي دستيابي به صلح و با تمايل به اتمام سريع جنگ، مي جنگيد و بازسازي مناطق و شهرهاي مرزي را

نيز براساس همين تدبير آغاز كرده بود، عراق با انديشه جنگ طولاني، اقدامات نسبتا گسترده و اساسي را آغاز كرد. نخست آنكه سازمان ارتش عراق را بازسازي و به تشكيل تيپ هاي سه رقمي [195] اقدام كرد و براي مقابله با تاكتيك هاي ايران آرايش دفاعي خود را تغيير داد و مواضع و استحكامات جديدي ايجاد كرد. [196] .

همان طور كه اشاره شد امريكايي ها عميقا از روند پيروزي هاي رو به گسترش ايران و تداوم جنگ در خاك عراق و سقوط احتمالي صدام نگران بودند. سوليوان سفير سابق امريكا در ايران طي تحليلي حتي پيش بيني كرد صدام تا سال 1983 سقوط خواهد كرد. سفير وقت امريكا در عربستان (ريچارد مورفي) در توضيح علل نگراني امريكا، تأكيد كرد كه: «ما نگران گسترش شيعه گرايي تندرو بوديم.» [197] .

امريكا براي مقابله با تأثيرات احتمالي ناشي از پيروزي ايران، تمهيدات جديدي اتخاذ كرد. گرچه نتايج عمليات رمضان به منزله بازيابي توانايي دفاعي عراق براي مقابله با تهاجمات ايران ارزيابي شد و به اطمينان خاطر امريكا منجر گرديد و همين موضوع سبب شد جنگ ايران و عراق، به عنوان

[ صفحه 72]

اولويت هاي اول سياست خارجي، از دستور كار ريگان خارج شود. [198] و ليكن تداوم جنگ به عنوان يك واقعيت و ضرورت كنترل و مهار آن، سياست منطقه اي امريكا را شكل داد. استراتژي جديد آمريكا درباره جنگ ايران و عراق بر اين پايه قرار داشت كه «جنگ را در يك محدوده معين نگه دارد. [199] و ضمن ممانعت از پيروزي ايران، حمايت هاي لازم را از عراق به عمل آورد. امريكايي ها براي توجيه اين سياست،

بر اين موضوع تأكيد مي كردند كه «سياست نه شكست نه پيروزي» را دنبال مي كنند. امريكا براي تحقق اين استراتژي از كشورهاي عرب متحد خود درخواست كرد به عراق كمك مالي كنند. كشورهاي صنعتي متحد امريكا نيز ترغيب شدند كه سلاح هاي بيشتري در اختيار عراق قرار دهند. ريگان طرحي نيز آماده كرد تا در صورت سقوط رژيم عراق، امريكا با مداخله سريع، اوضاع را كنترل نمايد. از طرف ديگر، امريكايي ها تنها به دليل اهميت و حساسيت مسئله اسرائيل، بيشترين تلاش و توجه خود را روي حل بحران جنوب لبنان و جلوگيري از تأثيرگذاري ايران بر حوادث لبنان متمركز ساختند.

سياست جانبدارانه امريكا از عراق - كه مشاور امنيت ملي ريگان رسما آن را در تاريخ 17 / 12 / 1361 تأييد كرد [200] سبب گرديد پس از حذف نام عراق از فهرست كشورهاي به اصطلاح تروريست، وزارت خارجه امريكا طرحي را براي كمك به عراق (از جمله صدور غله به اين كشور) تهيه نمايد. بر همين اساس در آذر 1361 بنگاه اعتبار كالا (شاخه اي از وزارت كشاورزي امريكا) اعتباري 300 ميليون دلاري براي خريد برنج و گندم در اختيار دولت عراق قرار داد. دولت امريكا تضمين داد اگر عراق تا سه سال آينده پول غله را نپرداخت، راسا صورت حساب طلبكارهاي عراق را خواهد پرداخت. اين اعتبار در مرحله بعد به يك ميليارد دلار افزايش يافت. [201] امريكايي ها با اين اقدام مرحله جديدي از كمك به عراق را آغاز كردند كه به تدريج به همكاري در زمينه هاي اقتصادي،

[ صفحه 73]

اطلاعاتي و حمايت هاي سياسي - تبليغاتي و نظامي منجر شد.

در مرحله جديد جنگ، شوروي كه ظاهرا پس از تهاجم عراق به ايران ارسال سلاح به عراق را قطع كرده بود، با بهبود مناسبات، مجددا ارسال سلاح به عراق را از سر گرفت. در نوامبر 1982 تعداد 1000 تا 1200 مستشار نظامي شوروي به عراق مراجعت كردند و 400 تانك تي - 55 و 250 تانك تي - 72 به عراق تحويل شد و تعداد زيادي موشك و تعدادي جنگنده هاي ميگ 25 شناسايي و هلي كوپترهاي توپدار به عراق ارسال گرديد. [202] ارسال تانك هاي تي - 72 به عراق توان دفاعي عراق را براي مقابله با تهاجمات ايران به نحوي مؤثر تقويت كرد طوري كه برخي از ناظران، تجهيزات ارسالي به عراق را صرف نظر از ابعاد سياسي آن، به لحاظ نظامي داراي «اهميت استراتژيكي» ذكر كردند. [203] .

فرانسوي ها كه از سال ها قبل بخشي از نيامندي هاي عراق را تأمين مي كردند، تلاش بسياري براي تقويت قدرت تهاجمي هوايي و واحدهاي ضدهوايي عراق انجام دادند. بنابر برخي گزارش ها فرانسه نخستين جنگنده بمب افكن «ميراژ» را بلافاصله پس از آزادي گروگان هاي امريكايي از ايران (در بهمن 1359) به عراق تحويل داد. دقيقا 10 روز پس از آنكه گروگان هاي امريكايي ايران را ترك كردند (بهمن 1359) چهار ميراژ فرانسوي با هدايت خلبانان نيروي هوايي فرانسه وارد قبرس شد كه خلبانان عراقي آنها را به عراق منتقل كردند. [204] پس از آن هم به تدريج ميراژهاي فرانسوي در پي سفارش عراق به اين كشور تحويل شد. علاوه بر اين، فرانسوي ها با تحويل موشك اندازهاي «رولاند» شبكه دفاع هوايي عراق را تقويت كردند. همچنين 13 دستگاه موشك انداز متحرك، علاوه بر سكوهاي ثابت به

عراق تحويل شد. [205] .

بازسازي راكتور هسته اي ازيراك - كه در سال 1981 به دست اسرائيلي ها منهدم شده بود - از جمله كمك هايي بود كه كلودشسون وزير خارجه وقت فرانسه در ديدار ژانويه 1983 با طارق عزيز قول آن را داد.

احداث شبكه پناهگاه هاي پرهزينه زيرزميني، بخش ديگري از تلاش هاي

[ صفحه 74]

عراق بود كه در ژوئن 1982 با تصميم صدام و مشاركت مهندسان انگليسي آغاز شد. كالين گرافت رئيس فدراسيون مشاوران و مقاطعه كاران پناهگاه هاي هسته اي انگليس مي گويد: «شركت هاي انگليسي طرح هايي ارائه كردند كه به موجب آن براي 48000 سرباز پناهگاه امن ساخته شد. هر پناهگاه تونلي پولادين داشت و مي توانست تا 1200 نفر را در خود جاي دهد. در هر پناهگاه پست هاي فرماندهي، محل بيماران، اتاق هاي ضدآلودگي، آشپزخانه، انبار غذاهاي خشك، آب و قورخانه، يعني تمامي ملزومات يك اقامت بلندمدت پيش بيني شده بود.» [206] .

در مجموع با اقداماتي كه رژيم عراق پس از فتح خرمشهر و به ويژه بعد از عمليات رمضان براي تقويت بنيه دفاعي خود انجام داد، چنين به نظر مي رسيد كه موقعيت سياسي صدام نيز تحكيم شده است.

ضرورت ادامه جنگ پس از عمليات رمضان و تأكيد امام خميني بر ضرورت حضور نيروهاي مردمي در جبهه، به عنوان واجب كفايي، تحرك لازم را براي بازنگري وضعيت حاكم بر صحنه جنگ و اتخاذ تدابير ضروري فراهم ساخت. طي جلساتي كه در همين زمينه در قرارگاه كربلا با حضور فرماندهان ارتش و سپاه تشكيل شد، اجراي عمليات محدود به منظور اخذ فرصت از دشمن تا آماده شدن شرايط لازم براي عمليات گسترده

تأكيد گرديد. [207] در واقع از يك سو ادامه جنگ ضرورت داشت و از سوي ديگر با توان موجود امكان دستيابي به پيروزي با دشواري هاي بسيار همراه بود. استراتژي نظامي ايران در اين مرحله اجراي عمليات محدود در مناطق غرب و جنوب كشور با هدف ايجاد فشار نظامي و تجزيه قواي دشمن و ممانعت از ايجاد فرصت حمله براي دشمن بود. [208] اين اميدواري وجود داشت كه با اجراي سلسله عمليات محدود، فرصت و زمنه لازم براي اجراي عمليات گسترده فراهم شود. [209] در اين چارچوب عمليات مسلم بن عقيل در منطقه غرب سومار طرح ريزي و در تاريخ 9 / 7 / 1361 اجرا شد و يك ماه بعد عمليات محرم در جنوب شرقي دهلران در غرب عين خوش، در تاريخ 10 / 8 / 1361 انجام شد كه هر دو عمليات با موفقيت همراه بود.

[ صفحه 75]

موقعيت دشمن در منطقه عمومي العماره و موفقيت در عمليات محرم به طرح ريزي عمليات والفجر با هدف تصرف پل غزيله و رسيدن به حلفائيه انجاميد. انتخاب نام «والفجر» علاوه بر تقارن زماني با دهه فجر، اساسا با اين تفكر انتخاب شد كه در آستانه برگزاري كنفرانس غيرمتعهدها، سرنوشت جنگ با شكست عراق مشخص شود. عمليات والفجر در موقعيتي كه بسياري از مسئولان كشور با اميدواري به صحنه جنگ مي نگريستند در تاريخ 17 / 11 / 1361 آغاز شد. مواجه شدن رزمندگان با خطوط دفاعي جدي عراق و قرار گرفتن بيش از 16 رده از موانع مختلف در برابر آنها و ساير مشكلات و ناهماهنگي ها مانع از دستيابي به اهداف عمليات شد. [210] ضمن

اينكه اختلاف نظر ارتش و سپاه درباره طرح ريزي، فرماندهي و اجراي عمليات براي نخستين بار آشكار گرديد.

ناكامي در عملياتي ديگر، با وجود اقداماتي كه پيش از اين با گسترش سازمان رزم سپاه انجام گرفته بود و توقف در پشت ديوارهاي دفاعي عراق و ناتواني از تثبيت مواضع تصرف شده، بر پيچيدگي اوضاع سياسي و نظامي جنگ افزود.

عمليات والفجر با توجه به نتايج آن به «والفجر مقدماتي» تغيير نام يافت و عمليات جديدي با عنوان «والفجر 1 «بر پايه نظريات و تفكرات فرماندهان ارتش در شمال غربي منطقه والفجر مقدماتي - ارتفاعات حمرين تا فكه - طرح ريزي و در تاريخ 21 / 1 / 1362 اجرا شد. ناكامي مجدد در اين عمليات، دامنه اختلاف نظر ميان ارتش و سپاه را گسترش داد [211] و به عبارتي انديشه اجراي

[ صفحه 76]

عمليات سپاه و ارتش به طور مستقل - كه عملا پس از عمليات بدر آغاز شد - در اين مرحله ريشه گرفت.

از ميان رفتن امكان غافلگيري دشمن و از دست دادن ابتكار عمل و بسياري از مشكلات ديگر، مانع از رسيدن غلبه بر استحكامات عراق و تثبيت مواضع تصرف شده بود. قدرت زرهي ارتش و آتش توپخانه به عنوان دو عامل تعيين كننده، توانايي برابري و غلبه بر دشمن را نداشت، براي همين ناكامي در دو عمليات والفجر مقدماتي و والفجر 1 سبب گرديد كليه راه كارهاي عمليات در منطقه جنوب، مسدود ارزيابي شود.

پس از آنكه اجراي عمليات هاي محدود به عنوان مقدمه و واسطه ي اجراي عمليات بزرگ و پيروز با موفقيت همراه نشد، اجراي عمليات در منطقه

غرب كشور در دستور كار قرار گرفت، با اين تدبير عمليات والفجر 2 در 29 تير 1362، در غرب پيرانشهر، در حدفاصل ارتفاعات قمطره و تمرچين، اجرا و منطقه حاج عمران به وسعت 30 كيلومتر مربع آزاد شد. همچنين عمليات والفجر 3 در 7 مرداد 1362 در منطقه عمومي مهران اجرا شد. با اجراي اين عمليات دشت مهران و جاده مهران - دهلران از اشغال دشمن آزاد شد و ارتباط جبهه ي مياني با جنوب برقرار گرديد. [212] .

گرچه جنگ در سال سوم به نتيجه روشني منتهي نشد، در عين حال «نقطه قوت جمهوري اسلامي» در اين مرحله، برخوداري از «روحيه تهاجمي و تداوم تلاش هاي نظامي» با اجراي عمليات هاي محدود و گسترده در جبهه هاي مياني و شمالي بود. در مقابل گرچه عراق موقعيت دفاعي خود را با مهار حملات پي درپي ايران بهبود بخشيد و تثبيت كرد، ليكن اين نگراني و اضطراب همواره براي حاميان جهاني و منطقه اي عراق وجود داشت كه

[ صفحه 77]

احتمال درهم شكستن خطوط دفاعي عراق و وقوع حوادث غيرمترقبه وجود دارد. اين باور و نگراني، هسته مركزي نگرش ها و ساماندهي سياست هاي حمايت آميز از عراق و تشديد فشار به ايران بود.

در هر صورت، گشوده نشدن بن بست جنگ و دست نيافتن ايران به پيروزي نظامي، اين سؤال را به وجود آورد كه:

«ايران براي رهايي از بن بست موجود و شكستن آن چه راه حل هايي را فراروي خود دارد و چه اقداماتي را بايد انجام دهد؟»

[ صفحه 80]

قواي جمهوري اسلامي در پشت ديوارهاي دفاعي عراق و صرفا ايجاد رخنه هايي در آن و كاهش توان نظامي ايران [213] در درازمدت، به منزله تغيير ماهيت جنگ از «تهاجمي» به «فرسايشي» بود. لازمه مقابله ايران با حاكم شدن اين وضعيت، علاوه بر حملات پي درپي به مواضع دفاعي عراق، كه در سال سوم جنگ انجام گرفت، به كار گرفتن ابتكار عمل براي شكستن بن بست حاكم بر جنگ بود. در واقع تجارب جنگ در سال سوم حاوي اين معنا بود كه بدون «ابتكار عمل نظامي»، امكان غافلگيري دشمن و در نتيجه دستيابي به پيروزي همانند مرحله آزادسازي مناطق اشغالي، فراهم نخواهد شد.

توجه به اين موضوع براي نخستين بار پس از عمليات رمضان براي فرماندهي سپاه حاصل شد. به همين دليل فرمانده كل سپاه بلافاصله مسئولان و فرماندهان يگان هاي سپاه را فراخواند و پس از بحث ها و بررسي هاي طولاني، منطقه هور براي اولين بار به عنوان منطقه عملياتي مورد توجه قرار گرفت. [214] ليكن مجموع اوضاع حاكم بر صحنه جنگ و ضرورت اجراي عمليات مشترك سپاه و ارتش و اميدواري به موفقيت بر پايه تجارب پيشين و مهم تر از همه تطابق نداشتن توان و تجهيزات موجود با آنچه كه

[ صفحه 81]

براي عمليات در هور لازم بود، در مجموع مانع از توجه جدي به اين منطقه شد. پس از عمليات والفجر 1 و بروز ديدگاه هاي متفاوت در ارتش و سپاه، فرمانده سپاه با تشكيل يك قرارگاه در منطقه هور، شناسايي منطقه را به طور مستقيم كنترل و هدايت كرد. [215] .

با تغيير زمين منطقه عمليات از خشكي به آب

با ويژگي هاي «هور» از جمله وجود آبراه هاي مختلف و امكان استتار در ني زارها، اين اميدواري به وجود آمد كه با غافلگيري در مكان و تاكتيك و احتمالا در زمان، امكان غلبه بر دشمن و تصرف و تأمين منطقه فراهم شود. زيرا عدم درك دشمن از عمليات در هور به لحاظ تاكتيكي و عدم سازمان و توانايي مناسب براي مقابله با تهاجم نظامي ايران، به گونه اي بود كه دورنماي دستيابي به پيروزي را روشن مي نماياند.

سپاه بنابر تجارب دو عمليات والفجر مقدماتي و والفجر 1، بر اجراي عمليات به طور مستقل از ارتش تأكيد مي كرد ولي شوراي عالي دفاع اين مسئله را نپذيرفت. [216] لذا پس از توافقات لازم، مقرر شد ارتش با به كارگيري لشكرهاي 7 ولي عصر (عج) و 14 امام حسين (ع) از يگان هاي قوي و خطشكن سپاه به همراه تيپ زرهي 72 محرم (سپاه) در منطقه زيد به عمليات بپردازد [217] و ديگر يگان هاي سپاه در منطقه هور به اجراي عمليات مبادرت كنند.

عمليات خيبر در تاريخ 3 / 12 / 1362 در منطقه هورالهويزه آغاز شد و با تصرف جزاير مجنون - كه داراي حوزه هاي نفتي زيرزميني بود - به پايان رسيد. [218] ليكن عملياتي كه با فرماندهي ارتش در منطقه زيد انجام گرفت با موفقت توأم نبود.

عمليات خيبر از نظر نظامي بسيار حائز اهميت بود زيرا در وضعيتي كه روند جنگ، فرسايشي ارزيابي مي شد، قواي نظامي ايران با ابتكار عمل در منطقه اي كه به تصور دشمن عمليات در آن قابل اجرا نبود، در شمال منطقه بصره حضور يافتند و جاده بصره - العماره را تهديد كردند.

مسلما در صورتي كه امكانات مورد نياز براي عمليات تأمين مي شد، نتيجه ي عمليات و جنگ

[ صفحه 82]

چيزي غير از آن بود كه به دست آمد. در صورت تصرف شرق رودخانه دجله و منطقه «القرنه» به همراه جزاير مجنون و گشايش محور طلائيه به نشوه، بصره در خطر جدي قرار مي گرفت، اما متأسفانه به دليل واگذار نشدن امكانات مورد نياز، بخش كمي از اهداف عمليات خيبر تأمين شد. مثلا اگر به جاي حدود 500 قايق، 2000 قايق واگذار مي شد و يا چنانچه در زمينه ي استفاده از هلي كوپترهاي هجومي و ترابري مشكل جدي وجود نداشت و نيرو به ميزان مورد نياز در جزيره شمالي - به جاي 3 گردان، 18 گردان مانوري - پياده مي شد، دستيابي به يك پيروزي اساسي و تعيين كننده قطعي بود. [219] .

غافلگيري دشمن در اين عمليات و ناتواني او در عقب راندن نيروهاي خودي از جزاير مجنون، مجددا توانايي دفاعي عراق را مورد ترديد قرار داد و شگفتي ناظران را از قابليت هاي طرح ريزي عمليات تهاجمي و دفاعي جمهوري اسلامي برانگيخت.

به گزارش راديو امريكا، ديپلمات هاي غربي، عرب و آسيايي در تهران تاكتيك هاي جنگي جديد ايران را ستايش كردند. [220] ناظران بر اين عقيده بودند كه نتيجه نبرد در جزاير مجنون هرچه باشد، تاكتيك هاي نظامي ايران از نظر جسارت و شهامت، در تاريخ استفاده خواهد شد. اين عمليات به مثابه اقدامي جسورانه از سوي ايران، ارزيابي شد. [221] .

عراق به دليل نگراني از نتايج عمليات، براي نخستين بار نوعي از سلاح هاي شيميايي محصول كارخانه سامره (به نام گاز خردل) را با استفاده از

هلي كوپترهاي ساخت شوروي و فرانسه، به كار گرفت. [222] پيش از اين در عمليات والفجر 2 در منطقه حاج عمران، عراق به صورت محدود از سلاح هاي شيميايي استفاده كرده بود، ولي آنچه كه در عمليات خيبر انجام گرفت، بسيار گسترده و فاجعه آميز بود. گاز خردل با ايجاد تاول هاي بزرگ روي پوست بدن و اختلال در دستگاه تنفسي، آثار مخرب روحي و جسمي فراوان را بر رزمندگان اسلام به صورت كوتاه مدت و درازمدت داشت. شوراي امنيت سازمان ملل در واكنش به اين اقدام عراق، در تاريخ 10 / 1 / 1363 با صدور

[ صفحه 83]

بيانيه اي استفاده از گازهاي سمي را محكوم كرد اما مسئوليت استفاده از آن را به هيچ يك از طرفين نسبت نداد. صدور بيانيه، به جاي قطعنامه، بنابر تحليل منابع ديپلماتيك به دليل اجتناب از مباحث شديد و اشاره به هر يك از دو طرف جنگ بوده است. [223] در هر صورت، اين نخستين اقدام سازمان ملل بود كه حداقل گرچه به سود ايران نبود ولي به زيان آن نيز تنظيم نشده بود.

به كارگيري سلاح هاي شيميايي از يك سو نشان دهنده ي ضعف دفاعي، نوميدي و درماندگي ارتش عراق بود [224] و از سوي ديگر اين موضوع را روشن مي كرد كه عراق با ايجاد زيرساخت هاي جديد در زمينه توليد سلاح هاي شيميايي با كمك كشورهاي اروپايي به ويژه آلمان، استراتژي جديدي را براي مقابله با تهاجمات پي درپي و گسترده ايران برگزيده است.

مسلما دستيابي به تمامي اهداف عمليات خيبر مي توانست جنگ را به وضعيت تعيين كننده اي نزديك سازد، ليكن محقق نشدن اين امر مانع از تغيير توازن سياسي

- نظامي به سود ايران و كسب برتري بر عراق شد. نشريه نيويورك تايمز پس از آشكار شدن نتايج عمليات خيبر طي تحليلي درباره ادامه بن بست در جنگ و دلائل آن نوشت:

«به نظر منابع اطلاعاتي امريكا و ديگر منابع غربي، جنگ ايران و عراق ظاهرا به يك بن بست رسيده و هيچ يك از دو طرف قادر به برتري بر ديگري نيست. به نظر مي رسد ايراني ها قادر به شكستن مرز طولاني عراق نباشند و عراقي ها نيز نتوانند به موفقيت هاي دفاعي دست يابند.

منابع اطلاعاتي غرب گفتند ناتواني ظاهري ايران در اجراي يك تهاجم تعيين كننده تنها يكي از دلائل ادامه بن بست جنگ 43 ماهه است. آنها مي گويند دليل دوام و ادامه اين بن بست شكست مداوم ارتش عراق در امر دفاع و عدم استفاده از برتري كمي و كيفي نيروي هوايي عراق عليه هدف هاي مهم در جبهه و پشت جبهه است.» [225] .

بنابر نظريه مذكور بن بست حاكم بر جنگ حاصل دو وضعيت جداگانه است. به اين ترتيب كه ايران با وجود تهاجمات پي درپي، قادر به اجراي

[ صفحه 84]

«تهاجم تعيين كننده» نيست و عراق نيز در مواضع دفاعي قادر به دفاع كامل نيست، ضمن اينكه عراقي ها فاقد قابليت هاي لازم براي استفاده از برتري تكنولوژيك خود در هوا مي باشند. يكي از نشريات خارجي با توجه به نتايج عمليات هاي ايران در اين باره نوشت:

«مقدورات نظامي طرفين با اهدافشان تناسبي ندارد. عراق تجهيزات لازم براي دست زدن به حمله را دارد اما فاقد انگيزه و نيروي انساني است در حالي كه ايران بر دست زدن به حمله تأكيد مي ورزد و

ليكن از تجهيزاتي كه مؤثر واقع شود، برخوردار نيست.» [226] .

در هر صورت، عدم دستيابي ايران به پيروزي كامل در عمليات خيبر - كه همواره بايد از آن به عنوان يك فرصت استثنايي و بي نظير كه از دست رفت ياد كرد - متأثر از عوامل مختلفي بود: «تعجيل در اجراي عمليات» [227] به دليل اسارت چند تن از نيروها، «افزايش تردد قايق ها و احتمال هوشياري دشمن» و مهم تر از آن «به پايان رسيدن زمان مأموريت نيروها» و همچنين نگراني از تأخير عمليات به دليل احتمال لو رفتن آن، به نوعي شتاب در اجراي عمليات منجر شد. حال آنكه بنابر تحليل فرمانده سپاه، با توجه به دركي كه از زمين منطقه و نيز وضعيت دشمن وجود داشت [228] سپاه بايد بر پايه ابتكار عمل جديد به صورت «مستقل» از ارتش، عمليات را اجرا مي كرد و دو لشكر خطشكن و قوي سپاه را از سازمان خود خارج نمي كرد و تحت كنترل عملياتي ارتش قرار نمي داد. [229] .

در هر صورت، با اجراي عمليات خيبر قابليت و توانايي هاي فوق العاده سپاه در طرح ريزي، فرماندهي و دفاع، بيش از گذشته آشكار شد. با اجراي اين عمليات سپاه به تجارب جديد نظامي دست يافت و جاي پاي مناسبي در منطقه هور (جزاير مجنون) به دست آورد و زمينه هاي لازم براي اجراي عمليات هاي آبي - خاكي ديگر در منطقه هور فراهم گرديد.

اگرچه ايران با تصرف جزاير مجنون در عمليات خيبر براي نخستين بار پس از ورود به داخل خاك عراق مناطقي مهم را تصرف كرد، ليكن با وجود

[ صفحه 85]

شكسته شدن

خطوط دفاعي دشمن، توازن تغيير نكرد؛ زيرا هنوز در مواردي از جمله پشتيباني، هوايي، توپخانه و مهندسي كاستي ها و نقايص زيادي وجود داشت كه بايد برطرف مي شد.

دشمن پس از اين عمليات و پي بردن به پيچيدگي ها و نتايج احتمالي آن، سازمان رزم خود را با تشكيل يك سپاه براي هور با عنوان سپاه ششم تكميل كرد. ضمن اينكه ارتش عراق در حدفاصل عمليات رمضان تا عمليات خيبر و مدتي پس از آن 10 لشكر جديد تشكيل داد و بر توان نظامي خود افزود. [230] .

به موازات عمليات خيبر و ابعاد سياسي و نظامي آن، انفجار مقر امريكايي ها در بيروت، وضعيت جديدي را در منطقه به وجود آورد. امريكايي ها كه در سال 1982 پس از فتح خرمشهر، به طور جدي در انديشه تسلط بر لبنان بودند، انتظار داشتند با «فرسايشي شدن جنگ» از فرصت لازم براي حل بحران ناشي از پيروزي ايران بر عراق از طريق تجاوز اسرائيل و تشكيل يك دولت مسيحي و وابسته در لبنان برخوردار شوند.

حضور اوليه نيروهاي سپاه براي مقابله با تجاوز اسرائيل و گسترش و تعميق اين حضور با سازماندهي حزب الله لبنان تدريجا ساختار قدرت در لبنان را دستخوش تغيير كرد و اسرائيل و امريكا پس از اجراي عمليات استشهادي حزب الله لبنان و انفجار مقر امريكايي ها در بيروت، [231] با شكست، صحنه لبنان را ترك كردند. در واقع شكست امريكايي ها در سلطه بر لبنان و تشكيل يك دولت مسيحي، ضربه ي استراتژيك را به آنها وارد ساخت.

در اوضاع جديد، امريكا در موقعيتي قرار گرفت كه بايد استراتژي جديدي را طرح ريزي مي كرد. بر اين اساس

«بنياد هريتيج» طرحي را مبني بر از بين بردن «اصل اميد» به ريگان ارائه كرد. اين سياست به منزله تشديد فشار به ايران با هدف از ميان بردن اميدواري ايران براي دستيابي به پيروزي بود. عناصر اصلي

[ صفحه 86]

اين استراتژي كه در صفحات بعد توضيح داده خواهد شد، به شرح ذيل مي باشد:

1- تقويت وضعيت اقتصادي عراق.

2- ايجاد محدوديت در منابع ارزي ايران.

3- اجراي عمليات استانچ [232] با هدف جلوگيري از فروش سلاح به ايران.

4- ايجاد محدوديت در استخراج و فروش نفت ايران.

قبل از عمليات خيبر، روزنامه واشنگتن پست در تحليلي با اشاره به اهميت مسائل اقتصادي بر سرنوشت جنگ، بر اين مسئله تأكيد كرد كه عراق به دليل از دست دادن بخش اعظم صادرات نفت خود با دشواري روبه رو شده است. [233] امريكايي ها پيش از اين اقداماتي را براي تقويت موقعيت اقتصادي عراق با تشويق روابط بازگاني ميان عراق و كشورهاي اروپايي، تعمير چاه هاي نفت عراق و فراهم كردن زمينه صدور نفت عراق انجام داده بودند، [234] ولي با توجه به روند تحولات جنگ، تلاش براي افزايش كمك هاي امريكا به عراق به منظور جلوگيري از سقوط صدام، به سفر معاون وزارت خارجه امريكا به عراق در دي 1362 انجاميد. واشنگتن پست اين سفر را به منزله برقراري روابط كامل سياسي عراق و امريكا ارزيابي كرد. [235] .

بنابر گزارش كميته روابط خارجي سناي امريكا از سال 1982 كه عراقي ها بدون هيچ پيش شرطي حاضر به مذاكره با امريكا شدند، امريكا براي تقويت عراق و جلوگيري از پيروزي ايران،

اقدامات ذيل را به عمل آورد:

1- تخصيص حدود يك ميليارد دلار به صورت اعتبار غير نقدي براي خريد محصولات كشاورزي.

[ صفحه 87]

2- تصميم بانك صادرات و واردات امريكا براث ضمانت 85 درصد از 7 / 5 ميليارد دلار مبلغ لازم جهت ساخت خط لوله نفتي عقبه.

3- حمايت امريكا از قطعنامه هاي شوراي امنيت سازمان ملل كه ايران را به خاطر حملاتش به كشتيراني در خليج فارس تقبيح نموده است.

4- حمايت شديد امريكا از تحريم فروش تسليحات به ايران. [236] .

جورج شولتز كه قبل از انتصاب به سمت وزارت خارجه امريكا در سال 1982 براي شركت مهندسي ساختماني گروه بجتل - كه يكي از بزرگ ترين شركت هاي ساخت پالايشگاه و احداث لوله نفت محسوب مي شد - كار مي كرد، مقدمات قرارداد يك ميليارد دلاري بجتل را با عراق براي احداث لوله نفتي از عراق به بندر عقبه فراهم ساخت. امريكايي ها موافقت اسرائيل را در اين زمينه به دست آوردند و به عراقي ها درباره امنيت خطوط لوله نفت عراق كه به بنادر مديترانه و درياي سرخ متصل مي شد، اطمينان دادند. [237] .

در عين حال دولت ريگان به دليل مشكلاتي كه وجود داشت با نگراني چشم به موفقيت خطوط لوله نفت عقبه دوخته بود. [238] عراقي ها اميدوار بودند با توجه به عدم صدور نفت از اسكله هاي البكر و العميه و قطع صدور نفت از طريق سوريه، صادرات نفت خود را از 750 هزار بشكه در روز به بيش از يك ميليون بشكه افزايش دهند تا مشكلات و كمبود نقدينگي عراق برطرف شود. [239] ضمن اينكه

عربستان و كويت متعهد شدند روزانه نيم ميليون بشكه نفت به حساب عراق بفروشند. اين موضوع را كويت در اجلاس اوپك اعلام كرد. [240] .

عراقي ها به موازات تلاش براي رفع تنگناهاي اقتصادي خود و فشار به ايران براي پايان دادن به جنگ، در چارچوب موافقت امريكا، ضربه زدن به توانايي هاي صدور نفت ايران با موشك هاي اگزوسه و هواپيماهاي سوپراتاندارد را طرح ريزي و اجرا كردند. [241] در واقع عراق با هدف محدود كردن درآمد نفتي ايران و بين المللي كردن مسئله جنگ، جنگ نفتكش ها را آغاز كرد. عراقي ها در نظر داشتند به محل صدور نفت ايران در جزيره خارك حمله كنند. چنان كه خبرگزاري رويتر از بغداد درباره تهديد عراق براي حمله

[ صفحه 88]

به خارك، خبر زير را مخابره كرد:

«عراق گفت اگر تهران دست به حمله زميني جديدي در جبهه جنگ بزند اين كشور تأسيسات حياتي نفتي ايران در جزيره خارك را مستقيما مورد حمله قرار خواهد داد.» [242] .

ريچارد مورفي معاون وزارت خارجه امريكا كه در آستانه عمليات خيبر در اسفند 1362 به خاورميانه و بغداد سفر كرده بود، [243] صراحتا اعلام كرد: امريكا يك حمله گسترده به جزيره خارك را ناممكن نمي داند. [244] فارين ريپورت چاپ امريكا نيز طي تحليلي نوشت: تشديد فشار به ايران و گسترش جنگ، نتيجه طبيعي حمله عراق به خارك است. [245] همچنين روزنامه نيويورك تايمز طي تحليلي درباره هدف اين اقدام نوشت: حمله به خارك براي شكستن بن بست جنگ است. [246] ايران با دركي كه از ماهيت تلاش هاي جديد عراق داشت، رسما هشدار داد اگر عراق نقل و

انتقالات نفتي ايران را قطع كند، تنگه هرمز در دهانه خليج فارس بسته خواهد شد.

بعدها طي اجلاسي كه هفت كشور عمده صنعتي در تاريخ 17 / 3 / 1363 برگزار كردند، تحليلي كه درباره عواقب جنگ بر جريان نفت جهان ارائه شد [247] نشان دهنده ي اين معنا بود كه حملات عراق كنترل شده و تنها براي فشار به ايران مي باشد. ضمن اينكه از قبل با افزايش توليد نفت عربستان،

[ صفحه 89]

پيش بيني هاي لازم براي جايگزيني كاهش صادرات نفت ايران در بازار نفت، انجام گرفته بود؛ طوري كه به موازات تشديد حملات عراق به پايانه هاي صدور نفت ايران و نفتكش ها، قيمت نفت تدريجا كاهش يافت!

بدين ترتيب عراقي ها با حمايت امريكا و غرب براي نخستين بار در تاريخ 3 / 2 / 1363 با استفاده از هواپيماهاي فرانسوي سوپراتاندارد به خاك و نفتكش هاي حامل نفت ايران حمله كردند. طارق عزيز در ديدار با شولتز وزير خارجه امريكا درباره اقدام عراق چنين استدلال كرد كه اين حمله سبب پايان يافتن جنگ خواهد شد، زيرا گر ايران پول نفت را نداشته باشد نمي تواند اسلحه مورد نياز خود را از بازارهاي سياه تهيه كند. [248] .

واكنش ايران در برابر اقدامات جديد عراق كه اتخاذ سياست «مقابله به مثل محدود» بود، به اعتراض كشورهاي شوراي همكاري خليج فارس و برگزاري جلسات پي درپي و نامه به شوراي امنيت سازمان ملل منجر شد. اعضاي شوراي امنيت پس از برگزاري جلسه با 13 رأي موافق و 2 رأي ممتنع (زيمبابوه و نيكاراگوئه) ايران را به دليل حمله به كشتي هاي كويت و عربستان محكوم كردند.

[249] سازمان ملل كه پيش از اين در واكنش به حملات شيميايي عراقي ها تنها به صدور بيانيه (به جاي قطعنامه) بدون ذكر نام عراق اقدام كرده بود، در اينجا با صدور قطعنامه و ذكر نام ايران ماهيت سياست جانبدارانه ي اين سازمان از عراق را بيش از گذشته آشكار ساخت.

امريكا در روند تشديد فشار به ايران و تنگ كردن حلقه محاصره اقتصادي آن، نام ايران را در فهرست كشورهايي كه به اقدام هاي تروريسم بين المللي كمك مي رسانند، افزود. اين اقدام تأييد آشكار رژيم عراق و تشديد فشار براي به زانو درآوردن جمهوري اسلامي بود. [250] .

تلاش براي جلوگيري از ورود سلاح به ايران تحت عنوان عمليات استانچ، بخش ديگري از اقدامات امريكا براي فشار به ايران بود كه پس از عمليات خيبر آغاز شد. [251] عمليات استانچ و محدوديت هاي قانوني براي فروش سلاح به ايران، فروشندگان بين المللي اسلحه را بيش از گذشته به بازار عراق

[ صفحه 90]

اميدوار و جذب كرد. [252] ضمن اينكه ايران پس از اين بايد براي تهيه نيازمندي هاي خود علاوه بر پرداخت پول بيشتر، مسير طولاني تري را طي نمايد. در گزارش كميته روابط خارجي سناي امريكا درباره تأثير عمليات استانچ آمده است:

«تحريم فروش تسليحات عليه ايران در توانايي اين كشور به ادامه جنگ تأثير محسوس داشته است. از نظر عراقي ها تحريم فروش تسليحات احتمالا مهم ترين علت گرمي روابط ايالات متحده با عراق است.» [253] .

با گسترش روابط امريكا و عراق، شوروي نيز متعاقب تغيير اوضاع جنگ پس از فتح خرمشهر و احتمال سقوط رژيم عراق، با واگذاري تجهيزات مدرن به

عراق، بر ميزان كمك هاي خود به اين كشور افزود. [254] در فرودين 1363 يك هيئت بلندپايه به رياست پاكوف ريابوف [255] رئيس كميته روابط اقتصادي خارجي شوروي به بغداد اعزام شد و فروش 5 / 4 ميليارد دلار اسلحه ي شوروي به عراق را پيشنهاد داد. اين بزرگ ترين پيشنهاد فروش سلاح بود كه تاكنون شوروي ها به عراق مي دادند. [256] ريابوف كه از ميزان عصبانيت صدام به خاطر از دست دادن جزاير مجنون در عمليات خيبر مطلع بود، به عراق اطلاع داد شوروي حاضر است ميگ هاي 23 و 21، هلي كوپترهاي توپدار و 350 موشك اسكاد. بي در اختيار عراق قرار دهد. سرانجام طه ياسين رمضان معاون اول صدام اين قراردادها و قرارداد وام 2 ميليارد دلاري شوروي به عراق را در 27 آوريل 1984 (7 ارديبهشت 1363) در سفر به مسكو امضا كرد. [257] .

در تير ماه 1363 در كنفرانس بررسي آثار جنگ بر صلح و امنيت كه در بغداد گشايش يافت، اظهارات يكي از مقامات شوروي تا اندازه اي ماهيت و دامنه پيوند عراق و شوروي را آشكار ساخت. وي گفت كه شوروي درباره جنگ ايران و عراق عميقا نگران است و كشور متبوعش مصمم است عراق را

[ صفحه 91]

با سلاح هاي گوناگون مجهز سازد، چون اين تصميم تلاش مشترك عراق و شوروي را براي پايان يافتن جنگ و برقراري صلح تقويت مي كند. [258] روزنامه الخليج چاپ امارات مدتي بعد اعلام كرد: عراق هواپيماهاي پيشرفته ميگ 29 از شوروي دريافت كرده است. [259] .

تهديداتي كه صدام و وزير دفاع عراق - پس از اين حمايت هاي همه جانبه ي غرب و

شرق - درباره ايران ابراز كردند مسلما بدون ارتباط با تجهيزات واگذار شده به عراق نبود، زيرا تجهيزات نظامي سنگين مانند تانك ها، نفربرهاي زرهي و هواپيماهاي عراق دو برابر شده بود. [260] صدام طي مصاحبه اي اعلام كرد: سلاح هاي جديد دريافت شده طي روزهاي آينده عليه منافع ايران مورد استفاده قرار خواهد گرفت. [261] وزير دفاع وقت عراق نيز گفت عراق به زودي صاحب سلاح هاي تهاجمي اي خواهد شد كه قادر است هدف هاي داخل ايران را مورد حمله قرار دهد. [262] بدون ترديد اين تهديد براي حمله به شهرها بود كه در ماه هاي پاياني سال 1363 انجام گرفت. عراقي ها درباره نتايج فشار به ايران چنان اميدوار بودند كه رئيس خبرگزاري عراق طي مصاحبه اي اعلام كرد رهبران و مردم فكر مي كنند در سال جاري مسيحي بين دو كشور آتش بس برقرار شود. [263] .

گسترش دامنه فشار، جمهوري اسلامي را براي ادامه جنگ در وضعيت بسيار دشواري قرار داده بود. در واقع به همان ميزان كه دستيابي به پيروزي در جبهه هاي نبرد با موانع بسياري مواجه شده بود، مقاومت در برابر فشار نيز به سهولت امكان پذير نبود. اظهارات آقاي هاشمي فرمانده عالي جنگ، در اين زمينه به خوبي گويا و روشن است:

«توان كشور براي ادامه جنگ محدود است و دشمن محاسبه كرده و امكان ارزي ما را مي داند. بعد از زدن كشتي ها درآمد ما پايين آمده، 5 / 2 ميليون بشكه صدور نفت به زير 2 ميليون رسيده، قيمت هر بشكه 24 دلار است كه 5 / 2 دلار ارزانتر شده است. اسكله خارك زده شده و خسارات زيادي داشته است و فشار دشمن روز

به روز بر ما بيشتر خواهد شد.» [264] .

[ صفحه 92]

نظر به ضرورت تحرك در ميدان نبرد و با توجه به فشارهاي سياسي - اقتصادي گسترده به ايران، تلاش براي اجراي عمليات آغاز شد. نخست مناطق زيد و كوشك در شمال ايستگاه حسينيه براي اجراي عملياتي با عنوان «والفجر 7» انتخاب شد، ليكن موقعيت منطقه و استحكامات دشمن و مهم تر از آن، دشمن با رها كردن آب امكان اجراي عمليات در اين منطقه را از بين برد. [265] .

انتخاب بعدي براي عمليات، شمال شبه جزيره ي فاو (منطقه سيبه) از مقابل جزيره مينو تا پاسگاه خسروآباد و با عنوان «والفجر 8» بود. با توجه به محدوديت در وسايل عبور و موقعيت دشمن، با جود بحث و بررسي هاي فراواني كه برادران ارتشي و سپاه انجام دادند، به نظر مي رسيد اجراي عمليات در اين منطقه با توان نيروهاي خودي تطابق ندارد، ليكن نظر به ضرورت اجراي عمليات، آقاي هاشمي (فرمانده عالي جنگ) با حضور در منطقه عملياتي در تلاش بود تا با تأكيد بر ضرورت حمله به دشمن، زمينه و تجهيزات لازم را براي اجراي عمليات فراهم سازد. ايشان با اشاره به اقدامات جنون آميز دشمن در منطقه، گفت:

«اگر ما بازنده شويم و اگر روزي به عقب برويم،، عقب نشيني در مواضع سياسي جمهوري اسلامي فشار را شديدتر خواهد كرد. ما همه اميدمان و همه تلاشمان و همه غم و غصه مان اين است كه يك جايي را پيدا كنيم و دست به اقدام (عمليات) بزنيم و يك حمله مجدد بكنيم ولو با 30% موفقيت و يا 40%، تا جنگ را از

اين حالت نجات بدهيم.» [266] .

آقاي هاشمي همچنين بر اين مسئله تأكيد كرد كه اگر عمليات ناموفق باشد، علاوه بر از ميان رفتن اعتبار نظامي ايران، تأمين خواسته هاي ايران نيز دشوار خواهد شد. [267] پس از پيشنهادهايي كه فرماندهان ارتش و سپاه درباره مشكلات اجراي عمليات و امكانات لازم براي تأمين پيروزي ارائه كردند، آقاي هاشمي گفت:

«عمليات ناموفق به صلاح ما نيست، اين به عنوان يك اصل است، انجام عمليات با تمام امكانات لازم تا آنجايي كه من مي دانم مقدور نخواهد بود، عملياتي را پشنهاد كنيد تا بتوانيم بپذيريم.» [268] .

[ صفحه 93]

فرمانده عالي جنگ با توجه به تركيب جلسه و نظريات متفاوت درباره اجراي عمليات و مشكلات موجود افزود:

«اين براي اين است كه فقط بخواهيم كلاسيك فكر كنيم. حفظ جزيره مجنون بدون هيچ يك از امكاناتي كه در اينجا مطرح است انجام شد.»

وي سپس تأكيد كرد:

«در صورت موفقيت در اجراي اين عمليات، تمام زحمات ما اين خواهد شد كه اين طرف آب (در منطقه فاو) باقي بمانيم و فشار سياسي مان را به دنيا از همين جا وارد خواهيم كرد. ما در هيچ كدام از جنگ هايمان اين اطمينان هايي را كه شما مي خواهيد نداشته ايم... اگر بخواهيم كاري كنيم همين است كه اينجا بكنيم. بايد يك جنگ حزب اللهي را اينجا كرد.» [269] .

آقاي هاشمي در ادامه با اشاره به حملات دشمن به اسكله نفتي خارك و افزايش اين فشارها و ضرورت اجراي عمليات، گفت:

«فرماندهان راه ما را مشخص كنند. اگر پيشنهاد داريد به ما بگوييد در كجا

خواهيد جنگيد. من تصورم از شما اين بوده كه 50 كيلومتر مي توانيد جلو برويد، و ليكن در طلائيه (عمليات خيبر) 13 كيلومتر بيشتر جلو نرفتيد... اگر كسي نظرش اين است كه نمي شود بجنگيم حالا بايد تصميم گرفت. زمان امروز براي ما بسيار مهم است چون دنيا پيروزي مطلق ما را نمي پذيرد، لذا به مرور بر ما فشار مي آورد.درباره صلح، نظر امام مطرح است و ايشان مي گويند بدون جنگ صلح امكان ندارد و اگر ما هم نتوانيم بجنگيم [امام] به مردم مي گويند برويد بجنگيد.» [270] .

به هر صورت، اجراي عمليات در منطقه شمال فاو با امكانات موجود امكان پذير نبود و نوعي اتفاق نظر در مخالفت با عمليات در اين منطقه وجود داشت و به اين ترتيب اجراي اين عمليات منتفي شد و بعدها به «عمليات والفجر 8 انجام نشده» موسوم گرديد.

از سوي ديگر، عمليات در منطقه اي ديگر با برآورد صحيح و پس از تأمين نيازمندي ها، نياز به زمان داشت و در نيمه نخست سال 1363، اجراي آن عملي نبود.

[ صفحه 94]

در واقع سرنوشت عمليات خيبر به دليل عدم تطابق بين ابتكار و امكانات مورد نياز، موجب نرسيدن به نتيجه مطلوب و ظهور نوعي سرگرداني شد. پيدايش وضعيت جديد دو نتيجه آشكار در پي داشت؛ نخست عدم ابتكار عمل و بازگشت به وضعيت قبل از عمليات خيبر و ديگري نبود امكانات لازم براي اجراي عمليات فراهم نشد. در اين جلسات براي نخستين بار فرمانده عالي جنگ در برابر توضيحاتي كه فرماندهان و طراحان عمليات درباره مشكلات و نيازمندي هاي پشتيباني براي اجراي عمليات بيان كردند، به مسائلي اشاره نمود

كه تا اندازه اي سؤال برانگيز بود. در واقع با توجه به مجموع مسائلي كه بيان شد براي نخستين بار مشكلات ادامه جنگ و ترديدهاي موجود در اين زمينه به نحو تعجب آميزي اظهار شد. [271] .

سفر گنشر وزير خارجه وقت آلمان به ايران در مرداد 1363 به عنوان سفر اولين وزير خارجه كشورهاي اروپايي به ايران، بسيار حائز اهميت بود. وي در ايران مذاكراتي با مسئولان و مقامات سياسي و اقتصادي انجام داد و پس از بازگشت به آلمان اعلام كرد آنچه كه در اروپا درباره ايران تصور مي شود با واقعيات موجود در ايران تفاوت زيادي دارد.

متعاقب سفر گنشر و بحث و بررسي هايي كه پيرامون آن انجام گرفت، براي نخستين بار بحث هايي جديد در رسانه هاي غربي درباره جناح بندي هاي سياسي داخل كشور و نظريات مختلفي كه در ميان جناح ها درباره مسائل سياسي و اقتصادي و به ويژه جنگ و ادامه آن وجود دارد، اشاره شد. در همين روند، وزير خارجه ژاپن در ديدار با طارق عزيز با اشاره به انديشه هاي

[ صفحه 95]

متفاوتي كه در ايران درباره جنگ وجود دارد، به وي گفت:

«در ايران دو گروه سرسخت و ميانه رو و با دو عقيده مختلف وجود دارد. دسته دوم كه اميدوار است جنگ از راه هاي صلح آميز پايان يابد، براي برقراري صلح به ژاپن و كشورهاي غربي نزديك شده است و ژاپن فكر مي كند تشويق گروه ميانه رو در ايران مي تواند به پايان يافتن جنگ منتهي شود.» [272] .

بنابر تحليل هايي كه منتشر مي شد چنين به نظر مي رسيد كه از يك سو به موازات افزايش فشارها و از سوي

ديگر، دست نيافتن به پيروزي قطعي و تعيين كننده و مشكلاتي كه براي ادامه جنگ وجود داشت، به تدريج گرايش هاي جديد در نگرش به جنگ و سياست خارجي در حال به وجود آمدن است و بازتاب آن در خارج از كشور، دسته بندي اين گرايش ها به راست و چپ و ميانه بود.

با پيدايش وضعيت جديد سياسي، نظامي و اقتصادي و افزايش فشار به ايران براي خاتمه دادن به جنگ و نظريات متفاوتي كه درباره نحوه ادامه جنگ و ضرورت تنظيم سياست خارجي مناسب وجود داشت، همچنان اين سؤال همانند گذشته به قوت خود باقي بود كه:

«ايران چه راه حل هايي براي رهايي از بن بست جنگ و فشارهاي سياسي و اقتصادي فراروي خود دارد؟»

[ صفحه 100]

بود كه عراق با دريافت تجهيزات جديد [278] از اعتماد به نفس بيشتري برخوردار شده است و

[ صفحه 101]

به خوبي در برابر حملات مكرر ايران مقاومت مي كند. [279] در عين حال، بنابر همين ارزيابي ها عراق فاقد استراتژي دقيق و روشن بود و به نظر مي رسيد روحيه سربازان عراقي نيز شكننده است. [280] متقابلا مهم ترين ضعف عمده ايران كمبود تجهيزات و قطعات يدكي در زمينه هاي مختلف ارزيابي مي شد. [281] .

وضعيت نظامي ايران و عراق به نحوي آشكار بر استراتژي دو كشور سايه افكنده بود. عراق در حالي كه در انديشه حفظ منابع انساني محدود خود بود، تلاش مي كرد ضمن حفظ مواضع دفاعي خود، از راه هاي بين المللي بر ايران فشار وارد كند تا شرايط خود را به ايران تحميل نمايد. عراق براي متقاعد ساختن جامعه بين الملل جهت وارد كردن فشار سياسي و اقتصادي بر ايران، به دنبال «گسترش دامنه جنگ» بود. [282] در گزارش كميته روابط خارجي سناي امريكا در اين زمينه آمده است:

«هدف اصلي ارتش عراق پايان دادن فوري به جنگ است كه اين خود به معناي ايستادگي در برابر حملات زميني ايران، دامن زدن به جنگ نفتكش ها براي كاستن از برتري اقتصادي ايران و احتمال حمله به جزيره خارك مي باشد.» [283] .

جمهوري اسلامي متقابلا به دليل محدوديت هايي كه در تأمين تجهيزات و تكنولوژي مورد نياز خود داشت، همچنان متكي بر نيروي داوطلب بود. عناصر اصلي استراتژي ايران، مقاومت در برابر فشارها و تأكيد بر خواسته هاي برحق [284] خود با ادامه تهاجم مكرر به عراق و سياست مقابله به مثل در برابر حملات عراق

به نفتكش ها بود. به موازات تشديد فشار به ايران و مشكلات موجود براي دستيابي به نيازمندي هاي نظامي و كسب پيروزي در صحنه جنگ، برخلاف گذشته تحركات ديپلماتيك نيز مورد توجه قرار گرفت. كميته روابط خارجي سناي امريكا مواضع ايران را در اين دوره چنين ارزيابي مي كند:

[ صفحه 102]

«ايراني ها معتقدند كه آنها هستند كه مورد تجاوز قرار گرفته اند و استحقاق مجازات متجاوز را دارند. تا همين اواخر به نظر نمي رسيد كه هيچ كس در ايران به چيزي كمتر از يك پيروزي قاطع نظامي فكر كند، اما در چند ماهه ي اخير بعضي از اعضاي رهبري ايران درباره ادامه جنگ دچار ترديد شده اند.» [285] .

در عين حال پافشاري ايران بر تأمين اهداف خود، علي رغم برتري قابل توجه عراق، موجب گرديد كه به اين موضوع توجه شود كه «نبايد احتمال يك پيشرفت غيرمنتظره از سوي ايران را ناديده گرفت.» [286] برخي از ناظران سياسي در مصاحبه با هيئت اعزامي كميته روابط خارجي سناي امريكا به منطقه، معتقد بودند كه حمله برق آساي ايران قادر است اين وضع را تغيير دهد. [287] .

«گسترش دامنه جنگ» با توجه به تشديد جنگ نفتكش ها به وسيله عراق در سال 1363 و مقابله به مثل ايران و توانايي احتمالي جمهوري اسلامي براي مسدود كردن تنگه هرمز، [288] مداخله غرب را ضروري مي كرد و اين مسئله به منزله ايجاد فرصت هاي جديد براي شوروي در ايران و منطقه ارزيابي مي شد. [289] به همين دليل امريكايي ها بر تلاش هاي ديپلماتيك براي پايان بخشيدن به جنگ تأكيد داشتند. [290] [291] .

«پيروزي ايران» به دليل پيدايش فرصت هاي جديد براي

صدور انقلاب، موجب نگراني شديد امريكا و غرب بود. در واقع ظرفيت انقلابي ايران براي تحمل فشارها و ايجاد فرصت هاي استثنايي و بهره برداري از آن، نقطه ثقل پيش بيني تغيير احتمالي اوضاع در جنگ ارزيابي مي شد. براي همين علي رغم تقويت و حمايت همه جانبه از عراق، همچنان پيروزي ايران محتمل و با نگراني دنبال مي شد.

در 25 مهر 1363 عمليات ميمك (عاشورا) روي ارتفاعات ميمك با هدف

[ صفحه 103]

آزادسازي قسمتي از اراضي اشغالي انجام شد. [292] اين عمليات صرف نظر از نتايج آن، نشان دهنده ي استقامت ايران در برابر فشارهاي عراق، با وجود حملات اين كشور به جزيره خارك بود. عراق در اين عمليات همانند عمليات خيبر، با تعداد معتنابهي گلوله هاي حاوي گازهاي شيميايي منطقه را گلوله باران كرد. [293] .

با فرارسيدن زمستان و احتمال اجراي عمليات جمهوري اسلامي - كه در منطقه جنوب در موقعيت مناسب فصلي انجام مي گرفت - زمزمه هاي تازه اي مبني بر احتمال گسترش حملات عراق به نفتكش ها و حمله به شهرها و اماكن غيرنظامي آغاز شد. وزير اطلاعات عراق طي مصاحبه هايي در آبان 1363 رسما اعلام كرد عراق اماكن غيرنظامي [294] را هدف حمله قرار خواهد داد. [295] يك افسر عالي رتبه عراق نيز اعلام كرد عراق سلاح هاي جديد دريافت كرده است تا به اهداف موردنظر در عمق خاك ايران حمله كند. [296] .

اين تهديدات كه بعدها تحقق يافت در عين حال كه به منزله ي تشديد فشار به ايران و در نتيجه گسترش دامنه جنگ بود، نشان دهنده ي ناكامي استراتژي عراق در مراحل پيشين نيز بود.

بنابراين اگر قصد عراق از ايجاد زيرساخت توليد گازهاي شيميايي

مقابله با حضور گسترده نيروهاي داوطلب بود و حمله به نفتكش ها براي «محروم كردن ايران از درآمد ارزي» انجام مي گرفت، «حمله به اماكن غيرنظامي» با موشك هاي دور برد و افزايش حملات هوايي با هدف «فشار رواني - اجتماعي» مستقيم روي مردم و غيرمستقيم بر مسئولان و تصميم گيرندگان براي فراهم سازي زمينه هاي پايان دادن به جنگ بود. [297] سخنان صدام در اين

[ صفحه 104]

باره تا اندازه اي اهداف رژيم عراق را آشكار مي سازد:

«ما دو راه بيشتر نداريم يا مصالحه و يا اينكه براي حل مسئله جنگ بايد شهرهاي ايران را بزنيم.» [298] .

متعاقب انفجار اولين راكت هواپيماهاي عراقي در تهران كه كاملا دور از انتظار بود و نگراني هاي بسياري را به وجود آورد، برخي تحليل گران هدف عراق از اين اقدام را وادار ساختن ايران براي دست زدن به يك حمله زميني زودرس ذكر كردند. [299] راديو امريكا نيز به نقل از ديپلمات هاي مقيم تهران بر همين تحليل تأكيد كرد. [300] لطيف جاسم وزير وقت اطلاعات عراق هم با اشاره به برخورداري عراق از 400 جنگنده و بمب افكن اعلام كرد كه هدف عراق از تهاجم به مردم بي دفاع در شهرها، مجبور ساختن ايران به مذاكره و پايان دادن به جنگ مي باشد. [301] .

اقدام تلافي جويانه ايران در برابر عراق، طي اين دوره، به شليك 13 موشك زمين به زمين اسكاد به شهرهاي كركوك و بغداد انجاميد كه يگان موشكي سپاه پاسداران اجراي اين عمليات را به عهده داشت. اولين موشك ايران ساعت 20 / 3 بامداد پنج شنبه 23 / 12 / 1363 به بانك رافدين در بغداد

اصابت كرد. شگفتي ناظران از اين واقعه و تكذيب عراق نشان دهنده اهميت و تأييد حملات موشكي ايران به بغداد بود. [302] عراقي ها پس از وقوع چهار انفجار در بغداد، همچنان اصابت موشك به بغداد را تكذيب مي كردند و انفجار را حاصل اقداماتي خرابكارانه [303] اعلام مي كردند. حتي سخنگوي وزارت خارجه امريكا نيز گفت: چنين برداشت مي كنيم كه انفجار بغداد يك انفجار داخلي بوده است! [304] .

[ صفحه 105]

وقوع افنجارهاي پي درپي در بغداد و سردرگمي مقامات عراق، اوضاع را در اين شهر دستخوش تغيير كرد و ديپلمات هاي غربي روزها از تردد در شهر اجتناب مي كردند و شب ها نيز در هراس و نگراني به سر مي بردند. اين حملات چند ماه ادامه يافت و در مجموع دو اقدام ايران اهداف عراق را عقيم كرد. نخست آنكه حملات موشكي ايران به بغداد و آمادگي نداشتن عراق براي رويارويي با اين واقعه، وضعيت ناهنجاري را براي عراقي ها در شهر بغداد به وجود آورد. عراقي ها تصور نمي كردند ايران از توانايي لازم براي حمله موشكي به بغداد برخوردار باشد به همين دليل كاملا غافلگير شدند. در ثاني، سپاه پاسداران سيستم موشكي سام 2 (زمين به هوا) را به سرعت فعال كرد و به اين ترتيب دفاع از تهران در برابر حملات هواپيماهاي عراقي تقويت شد.

فشار رواني حاصله از اين وضعيت، اوضاع را به زيان عراق به چرخش درآورد. علاوه بر اين، آغاز عمليات بدر در تاريخ 20 / 12 / 1363 در منطقه هورالهويزه، [305] عراق را در وضعيت دشواري قرار داد. بدين معنا كه از يك سو بايد در خطوط مرزي به مقابله

با تهاجم قواي نظامي ايران مي پرداخت و از سوي ديگر مشكلات روحي - رواني مردم و غربي ها را در بغداد برطرف مي ساخت.

انتخاب منطقه هور براي اجراي عمليات بدر صرف نظر از نتايج آن، با دشواري هاي زيادي همراه بود. در حدفاصل عمليات خيبر (اسفند 1362) تا عمليات بدر تلاش هاي بسياري براي انتخاب منطقه عملياتي انجام گرفت، ليكن هيچ يك به نتيجه مطلوب نرسيد. در اين زمينه فرمانده كل سپاه مي گويد:

«ما در ادامه جنگ با عراق منطقه اي را پيدا كرده ايم كه داراي يك رشته نقاط ضعف و يك رشته نقاط قوت است. اگر ما برويم جايي ديگر كه نقاط ضعف براي ما بيشتر است و نقاط قوت براي دشمن بيشتر، سرنوشت جنگ به صورت ديگري خواهد بود. اگر نيروي زرهي داشتيم، امكانات داشتيم و آتش داشتيم، مي توانستيم در دشت هاي عريض و عميق مانور بكنيم.» [306] .

در واقع محدوديت هاي موجود در زمينه امكانات زرهي، آتش و پدافند هوايي مانع از اجراي مانور در دشت هاي عريض و عميق بود. ضمن اينكه فشار

[ صفحه 106]

روي سپاه براي اجراي عمليات گسترده با تضمين پيروزي بيش از گذشته، افزايش يافته بود. [307] بنابراين انتخاب منطقه هور براي اجراي عمليات بدر اساسا به اين دليل بود كه «بايد مي جنگيديم» و اگر متوقف مي شديم، كلاف سردرگم بن بست جنگ پيچيده تر مي شد. [308] ضمن اينكه از يك سال گذشته به موازات افزايش فشارها و دشواري هاي موجود براي دستيابي به پيروزي نظامي، برخي سپاه را - كه ميدان دار جنگ بود - تشويق و ترغيب مي كردند كه رسما به امام اعلام كند «نمي توانيم بجنگيم» برادر رضايي در

اين زمينه مي گويد:

«بعضا از ما خواسته مي شد كه اگر توانايي جنگ را نداريم، برويم به امام بگوييم كه نمي توانيم بجنگيم. اين ايده آل و آرزوي كساني بود كه احساس مي كردند واقعا نمي شود جنگيد. اين تفكر از كجا حاصل شده بود؟ از اينكه احساس ناتواني در جنگ مي شد. پس ما بايد به هر قيمتي شده مي جنگيديم. توقف در جنگ فرورفتن در يك منجلاب را به دنبال داشت.» [309] .

علاوه بر اين، عامل دومي كه در انتخاب هور نقش داشت، وضعيت زمين هور براي جنگ بود. در واقع با انتخاب هور معضل برابري توان نيروهاي خودي و دشمن با عامل موقعيت و وضعيت زمين، تا حدودي حل مي شد. ضمن اينكه امكان گسترش عمليات با پيشروي در هور، در غرب رودخانه دجله و شمال غربي بصره و تهديد اين شهر وجود داشت. [310] .

عمليات بدر در موقعيتي بسيار دشوار و با اميدواري زياد آغاز شد [311] ليكن به دليل هوشياري و اطلاع دشمن از تاكتيك ايران براي اجراي عمليات در هور و همچنين آمادگي هايي كه دشمن طي يك سال گذشته (پس از عمليات خيبر) به دست آورده بود و مهم تر از همه كاستي هاي خودي در زمينه پدافند هوايي و آتش توپخانه، با وجود پيشروي شجاعانه رزمندگان در مواضع

[ صفحه 107]

دشمن و حضور در غرب رودخانه ي دجله، رزمندگان سرانجام پس از يك هفته نبرد، از بخش اعظم مناطق تصرف شده، عقب نشيني كردند.

عمليات بدر، تكامل يافته ي عمليات خيبر بود [312] ليكن به دليل شكاف موجود بين خلاقيت و ابتكار عمل طراحان، فرماندهان و رزمندگان از يك سو

و از سوي ديگر مقدورات و امكانات موردنياز براي تحقق آن، زحمات يك ساله آنها به نتايج مطلوب نرسيد. يكي از نشريات چاپ لندن در اين زمينه نوشت:

«ايراني ها با كارايي بسيار نيروهاي خويش را به هنگام رسيدن به اراضي خشك استحكام بخشيدند، اما آنها نتوانستند مواضع خويش را حفظ كنند چون از پشتيباني تداركاتي، تسليحاتي و يا پوشش هوايي كافي براي مقابله با ضدحمله عراق برخوردار نبودند. آنها از دو سال پيش نظير اين مواضع را داشته اند ولي نتوانسته اند آنها را حفظ كنند. نبرد اخير مقدورات و محدوديت هاي هر دو طرف را به خوبي نشان مي دهد. عراق از جنگ افزارهاي بسياري برخوردار بوده و يك نيروي هوايي عظيم دارد و...» [313] .

در واقع اجراي عمليات در هور و درهم شكستن خطوط دفاعي عراق - كه به حيرت عراقي ها منجر شد - يكي از مشكل ترين و خطرناك ترين عمليات رزمي [314] و حاصل ابتكار عمل و خلاقيت قواي نظامي ايران بود زيرا بدون برخورداري از اين ويژگي، عبور از خطوط دفاعي و استحكامات عراق امكان پذير نبود. [315] اما لازمه ي حفظ مواضع تصرف شده، برخورداري از تجهيزات دفاعي مناسب بود. [316] كاستي ها و نقايص خودي در اين زمينه و متقابلا برتري قابل توجه عراق سبب مي شد پس از اجراي پرحجم آتش توپخانه و فشار

[ صفحه 108]

هواپيماهاي عراقي همراه با به كارگيري گازهاي شيميايي، حفظ مواضع تصرف شده با دشواري مواجه گردد و نيروهاي خودي به ناچار به مواضع اوليه مراجعت نمايند. [317] استفاده ي عراق از سلاح هاي شيميايي با عمليات خيبر به صورت گسترده آغاز شد و همچنان ادامه يافت.

بي توجهي محافل بين المللي درباره نقض قوانين منع استفاده از سلاح هاي شيميايي، به دليل تمايلات موجود براي حمايت از عراق با هدف غلبه اين كشور بر ايران، وضعيت تحمل ناپذيري را به وجود آورد. در واقع تلفات ناشي از به كارگيري اين سلاح ها و تأثيرات رواني آن، قدرت دفاعي ايران را تحت تأثير قرار داده بود. عراق با دركي كه از اين مسئله داشت در عمليات بدر بيش از گذشته از سلاح هاي شيميايي استفاده كرد. برابر آمار موجود تنها در طول 5 روز (از 22 تا 27 / 12 / 1363) عراقي ها بيش از 30 بار انواع سلاح شيميايي را استفاده كردند. [318] برخي از منابع نظامي فاش ساختند كه عراقي ها در كارخانه اي در حدود 10 كيلومتري جاده سامرا - بغداد در حال توليد سلاح شيميايي مي باشند و همزمان با اوج گيري عمليات بدر، دستور دو برابر كردن توليدات كارخانه را كه گازهاي خردل و تابون توليد مي كند، [319] صادر كرده اند. [320] .

ابعاد گسترده ناشي از استفاده عراق از سلاح هاي شيميايي، به تدريج توجه افكار عمومي را به خود معطوف كرد. سخنگوي وزارت خارجه امريكا رسما

[ صفحه 109]

اعلام كرد در بررسي مقدماتي متقاعد شده ايم كه عراق از سلاح هاي شيمايي استفاده كرده است! [321] دبير كل سازمان ملل (خاوير پرز دكوئيار) نيز پس از ديدار با نمايندگان ايران و عراق، استفاده از سلاح هاي شيميايي را محكوم كرد. [322] در وضعيت جديد سرانجام شوراي امنيت طي بيانيه اي و با اجتناب از صدور قطعنامه، در 25 آوريل 1985 كاربرد سلاح هاي شيميايي از سوي عراق را محكوم ساخت. [323] كشورهاي اروپايي نيز استفاده از اين

سلاح ها را محكوم كردند. سه روز بعد در 28 آوريل 1985 عراق طي يادداشتي به سازمان ملل درباره صدور بيانيه اعتراض كرد و طارق عزيز وزير خارجه وقت عراق در مصاحبه اي مطبوعاتي اعلام كرد:

«عراق براي دفاع از خاك خود هرگونه سلاحي را كه در اختيار دارد به كار خواهد گرفت!» [324] .

برخي از تحليل گران بيانيه اخير شوراي امينت را به منزله تشويق و ترغيب ايران براي گفت وگو درباره ي مذاكرات صلح در سازمان ملل، ارزيابي كردند.

تداوم جنگ در سال 1364 نشان دهنده ي ناكامي استراتژي عراق براي از پا درآوردن ايران بود. صرف نظر از مقاومت ايران در برابر فشارهاي رو به گسترش عراق و تأثير آن بر عقيم گذاشتن اهداف اين كشور، بنابر ارزيابي تحليل گران نظامي، عراق علي رغم برتري بسياري كه در زمينه تجهيزات نظامي به دست آورده بود، همچنان دچار ضعف و كاستي بود. در كاربرد اين تجهيزات و نتيجه گيري از عمليات بدر، برخي از منابع غربي ناتواني عراق در هدف گيري دقيق در حملات هوايي به تهران و به نفتكش ها را به ضعف تاكتيكي خلبانان عراقي نسبت دادند. [325] آنتوني كردزمن معتقد است: «عراق فاقد تركيب هواپيما و موشك هاي زياد با شعاع عمل گسترده هوايي و قدرت حمل سلاح براي انجام حملات هوايي پرحجم عليه مردم ايران بوده است. ضمن اينكه عراق نتوانست حملات خود را دقيقا بر اهداف آسيب پذير اقتصادي چون نيروگاه ها و پالايشگاه هاي نفتي متمركز سازد.» [326] وي بر اين باور است كه «اين ضعف و ناتواني در رسيدن به اهداف استراتژيك، از فقدان

[ صفحه 110]

تكنولوژي ريشه مي گرفت. علاوه بر اين، عراق از

سازمان نظامي و فرماندهي مناسب برخوردار نبود. به همين دليل حملات عراق همواره نتايج استراتژيك و سياسي عمده اي به دست نداد.» [327] .

با فرارسيدن تابستان 1364 در حالي كه تهديدات عراق براي حمله مجدد به شهرها و اماكن غيرنظامي ادامه داشت، لطيف جاسم وزير اطلاعات عراق طي مصاحبه اي تهديد كرد كه عراق حملات خود عليه كشتيراني در خليج فارس را تشديد خواهد كر تا بدين وسيله ايران را وادار به نشستن بر سر ميز مذاكره كند. [328] وزير نفت عراق نيز پيش از اين اعلام كرده بود عراق به نفتكش هايي كه به بنادر ايران نزديك شوند حمله خواهد كرد زيرا اين بنادر شاهرگ اقتصاد ايران كه ماشين جنگي اين كشور را تغذيه مي كند، مي باشند. [329] .

به نظر مي رسيد عراق پس از عمليات بدر در مرحله جديدي از حملات خود، به تأسيسات نفتي جزيره خارك كه محل صدور نفت ايران بود، حمله خواهد كرد. اين اقدام عراق به منزله بنيان نهادن گسترش دامنه جنگ ارزيابي شد. [330] آقاي هاشمي فرمانده عالي جنگ و رئيس وقت مجلس شوراي اسلامي با دركي كه درباره اهداف عراق داشت، گفت:

«آنها مي خواهند ما را از خارك محروم كنند تا نتوانيم نفت صادر كنيم، ولي ما مي توانيم در مقابل هر كشتي يك كشتي از آنها را بزنيم و مسئوليت هيچ كدام را به عهده نمي گيريم و به فرض اينكه به عراق امكاناتي بدهند كه هيچ كشتي اي نتواند نفت ما را ببرد، ما تنگه ي هرمز را به راحتي مي بنديم.» [331] .

عراق سرانجام در 24 مرداد 1364 به پايانه هاي نفتي ايران در خارك حمله كرد. گزارش هاي

اوليه حاكي از انهدام پايانه هاي T و H در دو سوي جزيره بود. بنابر گزارش هاي موجود، عراق در حمله به خارك از موشك هاي پيشرفته فرانسوي «آرما» استفاده كرد [332] كه قادر به رديابي رادار بودند. [333] اين

[ صفحه 111]

اقدام عراق مشكلات جديدي را براي صدور نفت ايران به وجود آورد.

همزمان با حملات عراق به پايانه هاي نفت ايران در جزيره خارك، حملات هوايي عراق عليه مردم غيرنظامي در شهرها (مرحله دوم آن از خرداد 1364 آغاز شد) ادامه داشت. آقاي هاشمي فرمانده عالي جنگ وضعيت دشوار ايران را چنين ترسيم مي كند:

«ما الآن وضع امكانات و درآمدمان نمي كشد، به سختي خودمان را تجهيز و يا كالايي را فراهم مي كنيم. از نظر نظامي و امكانات مربوطه مشكلات داريم. الآن فشار اقتصادي مي آورند و نفت ما را نمي خرند. الآن ما در وضع ضعيفي حركت مي كنيم و ظرف اين دو ماه قدرت خريد ما مقدار زيادي پايين آمده، امكان فروش نفت در آن سطحي كه مي خواهيم نيست. اينها در طول زمان براي كشور مشكل است.» [334] .

هر اقدام نظامي ايران به طور طبيعي نتايجي را در بهبود وضعيت سياسي - نظامي داشت، ليكن عدم دستيابي به پيروزي، عملا به تقويت موقعيت عراق مي انجاميد و به منزله اثبات توانايي اين كشور براي دفاع در برابر تهاجمات ايران ارزيابي مي شد. فرمانده عالي جنگ در همين زمينه مي گويد:

«تا يك ضربه مي زنيم شرايطمان بهتر مي شود، اما ركود كه پيدا مي كند وضع كم كم بدتر مي شود.» [335] .

در فضاي ناشي از تشديد فشارها تدريجا اين سؤال مطرح مي شد كه «چه

مي خواهيد بكنيد؟» [336] امام خميني براي رفع هرگونه ترديد درباره ادامه جنگ، در ملاقات با مسئولان، بر «ادامه جنگ به صورت قاطع» تأكيد كردند و چنين نقل شده است كه ايشان فرموده اند:

«حتي اگر يك خانه سالم مانده باشد و يك نفر در اين مملكت زنده مانده باشد، اين جنگ را ادامه خواهيم داد.» [337] .

براساس ضرورت هاي ياد شده، بلافاصله پس از عمليات بدر، فرماندهان ارتش با مسئوليت فرمانده وقت نيروي زميني ارتش، عمليات كميل را در منطقه هور طرح ريزي و آماده كردند. در اين عمليات برادران ارتش قصد داشتند كه از محور ضلع شرقي جزيره جنوبي تا نشوه و از آنجا با گسترش به

[ صفحه 112]

طرف شرق تا طلائيه و سپس كوشك پيشروي كنند. هدف نهايي اين عمليات رسيدن به نزديكي بصره از طريق غرب كانال ماهيگيري بود. [338] .

در اين عمليات قرار بود يگان هاي سپاه تحت امر ارتش قرار گيرد و فرمانده سپاه نيز به عنوان معاون عمليات باشد. تأيد بر شيوه اي مغاير با تجارب گذشته ي جنگ، تحت عنوان اصول كلاسيك و تأكيد بر تدبير فرماندهي به جاي بحث و بررسي كه پيش از اين انجام مي شد و ساير موارد، مشكلاتي را ايجاد كرده بود. نظر به اهميت اجراي اين عمليات، برادر رضايي به فرماندهان يگان هاي سپاه چنين نوشت:

«با برادر صياد شيرازي كه از طرف اينجانب هم مسئوليت دارد، مسائلتان را در ميان بگذاريد؛ هر تصميمي ايشان بگيرد، واجب الاطاعه است و چون اين عمليات مورد تصويب مسئولان بوده و به اطلاع شخص امام نيز رسيده است، لذا به برادران بگوييد

آبروي اسلام و سپاه و رزمندگان به عمل شما بستگي دارد.» [339] .

با وجود محاسن بسياري كه براي اجراي عمليات كميل به صورت ذهني برشمرده مي شد [340] و علي رغم اينكه يگان هاي خطشكن سپاه براي نخستين بار به اين شكل تحت امر ارتش قرار مي گرفتند، به علل مشكلاتي كه در طرح ريزي عمليات وجود داشت، پس از تعويق هاي مكرر (و سرانجام تعويق از فروردين به ارديبهشت)، در نهايت به دليل عدم انطباق راه كارها با واقعيات، اجراي آن منتفي شد. [341] .

سرانجام عمليات كميل بسيار قابل توجه بود. پيش از اين بسياري از مسئولان و تصميم گيرندگان جنگ تصور مي كردند كه با واگذاري مسئوليت جنگ به ارتش و قرار دادن يگان هاي سپاه تحت كنترل ارتش، مسائل و مشكلات جنگ حل خواهد شد؛ به همين دليل علي رغم آنكه ضعف ها و كاستي هاي طرح ريزي در عمليات كميل مرتبا به فرمانده عالي جنگ اطلاع داده مي شد، ليكن چندان به آن توجه نشد.

با پيدايش وضعيت جديد در صحنه جنگ و ملاحظات سياسي - اقتصادي كه به وجود آمده بود، ضرورت اجراي عمليات مطرح گرديد. سپاه و ارتش

[ صفحه 113]

طرح هاي پيشنهادي خود را ارائه كردند. برادران ارتش پس از آنكه عمليات كميل انجام نشد، مناطق مختلفي مانند كوشك و شلمچه در جنوب و سيدكان در غرب را پيشنهاد كردند. [342] [343] سپاه براساس دركي كه از روند تحولات جنگ پس از فتح خرمشهر داشت، مشكل اساسي جنگ را در استراتژي و ميزان اختصاص منابع و امكانات كشور، براي جنگ ارزيابي مي كرد. در چارچوب اين تحليل، شكست در عمليات بدر به منزله شكست در

«استراتژي حركت محدود و شتاب زده» تعبير مي شد. مشخصه ي اين استراتژي [344] كسب پيروزي با يك عمليات، بدون برخورداري از برنامه درازمدت و در نظر گرفتن افزايش توان، گسترش سازمان رزم و محاسبه حركت هاي احتمالي دشمن بود. [345] .

فرمانده كل سپاه بر پايه اين ملاحظات با فراخواني فرماندهان مناطق پنجگانه سپاه، قرارگاه ها و برخي يگان ها به تهران، از آنها خواست صرف نظر از وضعيت موجود، طرح ها و نظريات خود را براي ادامه جنگ پيشنهاد كنند، تا به شوراي عالي دفاع ارائه شود. [346] .

به موازات اقدامات مذكور، توجه به تحركات ديپلماتيك كه از تابستان 1363 با سفر گنشر وزير خارجه وقت آلمان به ايران آغاز شده بود با سفر آقاي هاشمي به كشورهاي سوريه، ليبي، چين و ژاپن در تابستان 1364 ابعاد جديدي به خود گرفت. طي اين مدت بحث هايي در دفتر مطالعات و تحقيقات وزارت خارجه در باب سياست خارجي ايران تحت عنوان «سياست درهاي باز» انجام گرفت. در يكي از همين جلسات بر اين مسئله تأكيد شد

[ صفحه 114]

كه بايد «روابط با هر كشوري عادي شود مگر دليل خاصي آن را محدود كند.» [347] همچنين بيان شد كه «لازمه ديپلماسي ارتباط است. اگر ما نباشيم در غياب ما سرنوشت ما رقم زده مي شود. ولي اگر باشيم به قدر لياقت و كارمان در تعيين سرنوشتمان دخالت خواهيم داشت.» [348] .

وزير خارجه ايران نيز در مجلس شوراي اسلامي در پاسخ به سؤال نمايندگان مجلس درباره سياست خارجي ايران بر همين مسئله تأكيد كرد.

صرف نظر از كليه ملاحظات، به نظر مي رسد ارزيابي جديد درباره قدرت

رو به افزايش عراق [349] و مشكلات و دشواري هاي ايران براي دستيابي به پيروزي، نقش بسياري در ساماندهي مجدد سياست خارجي ايران داشت. بنابر ارزيابي هاي موجود اركان قدرت عراق بر سه عامل: «كمك هاي تسليحاتي فرانسه، حمايت هاي مالي ارتجاع عرب در منطقه و همكاري تسليحاتي شوروي با عراق» استوار بود. جمهوري اسلامي براي خنثي كردن و تضعيف اين عوامل اقدامات جديدي را شروع كرد. از جمله روابط جديد با فرانسه آغاز شد. اين تماس ها گرچه تأثيري بر كاهش حمايت فرانسه از عراق نداشت ولي فضاي جديدي را براي تحركات ديپلماتيك ايران و تماس با اروپا فراهم كرد. توماس مك تاور (كارشناس نظامي) با توجه به روابط سياسي - اقتصادي ايران با آلمان، فرانسه، بريتانيا و ژاپن، گفت: «به هر صورت اين روابط علامت مثبتي است كه مي تواند در آينده به تحولي مثبت تر منجر شود.» [350] همچنين گفت وگو با روس ها به ويژه پس از روي كار آمدن گورباچف، موقعيت جديدي

[ صفحه 115]

را براي ايران فراهم ساخت كه به هنگام حمله عراق به تهران، آثار آن با حملات موشكي ايران به بغداد آشكار شد. ضمن اينكه روس ها از تحويل موشك به عراق اجتناب كردند و براي حل مسئله افغانستان انتظارات خود را از ايران بيان داشتند. گروميگو وزير خارجه وقت شوروي حتي در ارديبهشت 1364 آمادگي شوروي براي نظارت بر مذاكرات صلح ميان ايران و عراق را اعلام كرد.

سفر سعود الفيصل وزير خارجه عربستان به ايران بخشي از نتايج شكل گيري روند جديد در سياست خارجي ايران بود. همچنين ايران از بيانيه ي سازمان ملل مبني بر محكوميت به كارگيري سلاح شيميايي،

در فروردين 1364، استقبال كرد كه به گفته ي آقاي هاشمي براي اولين بار سازمان ملل به واقعيت جنگ توجه نشان داد. اينها تماما آثار و نتايج همين روند بود كه تدريجا آشكار مي شد.

توجه جديدي كه در اين مرحله به ايران شد به نظر مي رسد متأثر از چند موضوع بود. نخست آنكه با نگرش درازمدت به روند جنگ و اوضاع منطقه، تقويت و تجهيز عراق در هر صورت منشأ پيدايش نوعي نگراني درباره رفتارهاي سياسي و نظامي احتمالي عراق در آينده بود. ثانيا پيش بيني هاي موجود درباره از پاي درآمدن ايران با واقعيات انطباق نداشت [351] و جمهوري اسلامي همچنان براي اجراي عمليات هاي محدود و گسترده در جبهه هاي جنگ و اقدامات تلافي جويانه در برابر حملات عراق به نفتكش ها و اماكن غيرنظامي، از توانايي لازم برخوردار بود. ضمن اينكه همچنان احتمال وقوع حوادث غيرمترقبه و دستيابي ايران به پيروزي، قابل پيش بيني و موجب نگراني بود. فراتر از اين مسائل، بحث هاي جديدي بود كه چند تن از

[ صفحه 116]

نمايندگان در مجلس شوراي اسلامي تحت عنوان مجمع عقلا درباره برقراري صلح انجام مي دادند [352] و در وزارت خارجه نيز بحث هاي ديگري با عنوان «سياست درهاي باز» در سياست خارجي دنبال مي شد. اين رخدادها به پيدايش تحليل هايي جديد در رسانه هاي خارجي درباره ي وجود گرايش هاي دوگانه در ايران در زمينه ي ادامه جنگ منجر شد. هنري كيسينجر وزير خارجه اسبق امريكا و از طراحان و صاحب نظران سياست خارجي آمريكا طي تحليلي كه در روزنامه واشنگتن پست در اسفند 1364 منتشر شد، نوشت:

«نفع امريكا در جلوگيري از سقوط دول مقتدر عرب است كه آن

هم مستلزم عقيم گذاشتن ايران است. اما از طرفي ايران ضعيف نيز به نفع شوروي خواهد بود. ايران محور طبيعي براي اهداف روسيه در پيشروي به سوي اقيانوس هند است.

غرب بايد از شكست عراق جلوگيري كند، اما نه به نحوي كه ايران از هم بپاشد. ايران يكپارچه كه سياست ملي معتدل را دنبال كند با منافع غرب هماهنگي خواهد داشت. سياست منزوي كردن ايران تا موقعي درست است كه تهران توسط متعصب هاي توسعه طلب رهبري شود، لذا امريكا بايد دروازه ها را به روي تهران نبندد، اگر يك جو واقعيت گرايي بر تهران حكمفرما شود. [353] .

به عقيده من سياست عاقلانه امريكا بايد دو طريق را به موازات هم بپيمايد. ايستادگي در برابر توسعه طلبي هاي ايراني ها همگام با برقراري يك رابطه سازنده، آنگاه كه واقعيت ها خودشان را نشان بدهند.» [354] .

[ صفحه 117]

اين نظريات كيسينجر علاوه بر اينكه مورد توجه و اشاره ي بسياري از تحليل گران قرار گرفت، به تدريج آثار خود را در سياست خارجي امريكا نمايان ساخت.

در ادامه ي تلاش هاي سياسي و ديپلماتيك، سفر آقاي هاشمي به سوريه و حل معضل گروگان گيري هواپيماي امريكايي تي. دبليو. اي (T.W.A) و سپس اظهارات ايشان در سفر به چين و ژاپن درباره ابعاد رابطه با امريكا بسيار مورد توجه قرار گرفت. برابر شواهد و قرائن موجود زمينه ي شكل گيري ماجراي موسوم به مك فارلين [355] و برقراري رابطه پنهاني ميان ايران و امريكا نيز از همين جا شروع شد.

مهم ترين رخداد جنگ در ماه پاياني پنجمين سال جنگ، صدور حكم امام خميني به سپاه براي تشكيل سه نيروي هوايي، دريايي

و زميني بود. بنا به گفته ي محسن رضايي اين اقدام بيش از آنكه متأثر از درخواست سپاه باشد، بر پايه درك امام از اوضاع جنگ و ضرورت هاي موجود بود. [356] به نظر مي رسد امام با توجه به روند تحولات جنگ پس از فتح خرمشهر و ضرورت هاي موجود براي تقويت سپاه، حكم تشكيل سه نيرو را صادر فرمودند. در عين حال اين حكم نشان دهنده ي انتظار امام از سپاه براي حل معضلات جنگ نيز بود.

بدين ترتيب با گسترس دامنه جنگ از زمين به دريا و شهرها، از يك سو ادامه جنگ با دشواري هاي بسيار همراه بود و از سوي ديگر موانع پايان دادن به جنگ با توجه به برتري عراق، به نحوي آشكار افزايش يافته بود. حال جاي اين سؤال وجود دارد كه:

«ايران در چنين وضعيتي چگونه مي توانست با تغيير توازن نظامي به سود خود، جنگ را پايان دهد؟»

[ صفحه 122]

ملاحظه، همچنان سيل سلاح و تجهيزات نظامي را به سوي عراق سرازير مي كردند.

عراقي ها مايل بودند بيش از خريد سلاح، تكنولوژي نظامي خريداري كنند تا از توانايي لازم براي توليد نيازمندي هاي دفاعي و بهسازي سلاح ها برخوردار شوند. از اوايل سال 1986، شواهد و قرائن موجود نشان دهنده ي برخورداري عراق از توليدات نظامي در داخل عراق بود. ديپلمات هاي غربي در بغداد به دولت هاي متبوع خود گزارش دادند كه عراق از بمب ها و مهمات ساخت داخل استفاده مي كند. [358] بنا به گزارش يكي از سفارتخانه ها، عراق كارخانه هايي داير كرده بود كه تانك هاي تي - 55 ساخت شوروي را به لوله پرقدرت 105 ميليمتري مجهز

[ صفحه 123]

مي ساخت كه همراه گلوله هاي ساخت غرب از اين تانك ها سلاح هاي پرقدرتي ساخته بود. [359] ژنرال عامر رشيد العبيدي مدير شوراي پژوهش علمي عراق در فوريه 1986 طي مصاحبه اي در بغداد اعلام كرد:

«مي خواهيم صنايع الكترونيكي خاص خود را در دستگاه هايي بپردازيم كه استقلال و آزادي عمل ما را در حال و آينده تضمين نمايد... تكنولوژي نظامي يكي از اولويت هاي بزرگ دولت ما است از همين رو تلاش مي كنم مجهز به آن نوع تكنولوژي شويم كه به بهترين وجه توسعه و رشد صنعتي را تضمين كند.» [360] .

در اين روند عراقي ها از توانايي لازم براي سوار كردن موشك هاي فرانسوي بر هواپيماهاي شوروي و برعكس برخوردار شدند. [361] در عين حال عامر رشيد معتقد بود عراق هنوز تجهيزاتي به دست نياورده است كه صددرصد با انتظارات اين كشور همخواني داشته باشد. [362] .

در ژوئيه 1986 پنتاگون در نبرد بر سر صدور تكنولوژي به

عراق بازنده شد. در نشست شوراي امنيت ملي امريكا (NSC) از پنتاگون خواسته شد مانع از صدور پروانه صادراتي تكنولوژي پيشرفته به عراق نشود. در واقع شركت هاي امريكايي از اختيارات لازم براي كمك به عراق در زمينه هاي مختلف از جمله توليد موشك هاي دوربرد برخوردار شدند. [363] .

ويليام اشنايدر دستيار امور خارجه امريكا در مسائل امنيتي كه مسئوليت عمليات استانچ را بر عهده داشت، در فوريه 1986 به بغداد سفر كرد تا درباره توسعه رو به افزايش دادوستد ميان امريكا و عراق مذاكره كند. [364] اين اقدام امريكايي ها در حالي صورت مي گرفت كه اسرائيلي ها نگران آن بودند. چنان كه از توسعه و تحول مجتمع «سعد 16» مركز تحقيقات نظامي عراق در نزديكي موصل ابراز نگراني كردند و بعدها نيز عراقي ها مدعي شدند كه يكي از هواپيماهاي شناسايي اسرائيل را بر فراز اين مجتمع سرنگون كرده اند. [365] .

كمك اطلاعاتي امريكا به عراق كه يكي از مهم ترين نيازمندي هاي اين كشور بود، در صدر موافقت هاي عراق و امريكا در سال 1986(1365) بود. امريكايي ها درباره فعاليت نيروي هوايي ايران اطلاعات ذي قيمتي در اختيار

[ صفحه 124]

عراق قرار مي دادند. اين اطلاعات را آواكس هاي امريكايي مستقر در رياض جمع آوري مي كردند. هواپيماهاي عراق براساس همين اطلاعات بود كه براي نخستين بار به جزيره ايراني سيري حمله هوايي كرند و در راه بازگشت با استفاده از تانكر ساخت شركت هاي امريكايي سوختگيري كردند. [366] گزارش اطلاعاتي امريكايي ها از آرايش نيروهاي نظامي ايران نيز پيوند محرمانه اطلاعاتي امريكا و عراق را برقرار كرد. در اوت 1986 واشنگتن پست در گزارشي نوشت: امريكا درباره آرايش نيروهاي نظامي ايران

در جبهه ها و هدف هاي اقتصادي ايران، اطلاعات ماهواره اي در اختيار عراق قرار مي دهد. [367] ويليام كيسي رئيس پيشين سازمان سيا در سفر به امان پايتخت اردن در سال 1982، با برزان رئيس سازمان اطلاعاتي عراق ديدار كرد. كيسي در سر راه خود به امان در پاريس توقف كرد و با همتاي خود، رئيس پيشين سازمان اطلاعاتي فرانسه به تبادل نظر پرداخت، كيسي پيوند اطلاعاتي امريكا و عراق را برقرار ساخت و امريكا پيش از اعزام سفير به بغداد، يك رئيس تمام وقت ايستگاه اطلاعاتي را در بغداد مستقر كرد. صدام قبل از هر حمله بزرگ عراق در جبهه جنگ با حمله ديپلماتيك در جبهه سياسي، با رئيس اين ايستگاه مشورت مي كرد. [368] .

علاوه بر كمك هاي تسليحاتي و اطلاعاتي امريكا به عراق، فرانسه نيز مانند گذشته ارسال تسليحات به عراق را ادامه مي داد. [369] يكي از فرودگاه هاي پيشين ناتو در فرانسه مركز بارگيري هواپيماهاي نيروي هوايي عراق بود و اين هواپيماهاي غول پيكر باري هر روز به اين فرودگاه مي آمدند و موشك هاي ساخت فرانسه، بمب خوشه اي، فيوز، تجهيزات رادار و تجهيزات الكترونيكي هواپيما را با خود به عراق مي بردند. محموله هاي تسليحاتي فرانسه به عراق آن قدر زياد بود كه تقريبا از اواسط سال 1986 حتي هواپيماهاي غيرنظامي

[ صفحه 125]

خطوط هوايي بغداد - پاريس نيز به حمل جنگ افزار مي پرداختند. [370] .

شركت هاي انگليسي نيز برخلاف آنچه كه رسما اعلام شده بود، فروش سلاح به عراق را ادامه مي دادند. در اين روند از جمله بيش از 5 / 1 ميليارد دلار كالاي تكنولوژي پيشرفته به عراق صادر كردند. [371] اين در

حالي بود كه انگليسي ها نتايج استراق سمع در دفتر خريد ايران در لندن را در اختيار عراق قرار مي دادند.

برابر گزارش هاي موجود، [372] به دنبال تقويت توان رزمي و دفاعي عراق، استعداد ارتش اين كشور به شرح زير بود:

- 5 لشكر زرهي شامل لشكرهاي 17،12،10،6،3.

- 3 تيپ مستقل زرهي شامل تيپ هاي 2،1،10 گارد جمهوري.

- 2 لشكر مكانيزه شامل لشكرهاي 1 و 5.

- 5 لشكر پياده شامل لشكرهاي 11،8،7،4،2.

- 7 تيپ مستقل پياده از نيروهاي احتياط.

- 15 لشكر كه پس از شروع جنگ سازماندهي شدند. شامل لشكرهاي 35،31،28،27،26،24،23،22،21،20،19،18،16،15،14.

- لشكرهاي زرهي و مكانيزه در قالب 120 گردان تانك و نفربر با استعداد 45 تا 50 تانك جمعا 5400 تا 6000 دستگاه تانك و نفربر.

- 120 گردان توپخانه سازماني.

- مجموع نيروهاي پياده 550 گردان.

بنابر برآوردهاي موجود، ارتش عراق بر پاياه سازمان و نيروي انساني و تجهيزاتي كه در اختيار داشت از توانايي هاي زير برخوردار بود: [373] .

«- دشمن در هر زمان توانايي جابه جايي 3 لشكر پياده را در هر منطقه دارد. يك تيپ پياده را در عرض 24 ساعت جابه جا مي كند. يك تيپ

[ صفحه 126]

زرهي را در 72 ساعت از غرب منتقل مي كند.

- دشمن در هر زمان داراي 5 لشكر زرهي و مكانيزه است كه در عرض 4 تا 5 روز قابليت مانور و جابه جايي سريع را دارد.

- دشمن در هر زمان توانايي آزادسازي 40 گردان توپخانه را دارد كه در خط جمع كند و

در يك نقطه تمركز بدهد.

- دشمن توانايي يك ماه بمباران و فشار هوايي به گستردگي عمليات بدر را دارد.

- دشمن توانايي اداره دو عمليات همزمان به وسعت 3 تا 4 لشكر را دارد.

- دشمن در برابر عمليات آفندي ما با 100 گردان، مي تواند با 300 گردان آزاد، مقابله كند.»! [374] .

مشكل ايران در مرحله جديد جنگ با توجه به افزايش توان نظامي عراق، اساسا ناشي از اين بود كه به راحتي قادر به كسب پيروزي نظامي براي تغيير توازن به سود خود نبود. در واقع تقويت عراق و متقابلا تضعيف ايران، فاصله ميان توانمندي ايران براي تهاجم و كسب پيروزي و توانايي عراق براي مقابله با تهاجمات ايران را به نحوي آشكار افزايش داده بود. به عبارت ديگر، امكانات و مقدورات سپاه با خلاقيت و ابتكارات اين نيرو براي دستيابي به پيروزي لازم، به تناسب ضرورت ها و اوضاع سياسي حاكم بر جنگ نبود. برادر محسن رضايي با بازنگري سال هاي پيشين جنگ، روند گذشته را چنين تشريح مي كند:

«سال اول جنگ ما مي خواستيم با شيوه دشمن حمله كنيم، لذا شكست خورديم. سال دوم، جنگ جديدي را آغاز كرديم كه دشمن فكر آن را نكرده بود و پيروز شديم. در سال سوم و چهارم دشمن روش جنگ ما را فهميد و روي جنگ مطالعه كرد و با به كارگيري شيميايي، جنگ عليه پياده را اجرا كرد. در سال پنجم رفتيم در هور، جايي كه توان دشمن ضعيف بود. ما هور را به عنوان يك گذر در نظر گرفتيم و قصدمان نبود آنجا بمانيم ولي به هر حال به

يك نوع جنگ جديدي دست زديم. در خيبر مي خواستيم بلافاصله به نشوه برسيم و عقبه دشمن را بگيريم. اين به ما فرصت مي داد ابتكار عمل را به دست بگيريم. در

[ صفحه 127]

هر حال، با جنگ در هور به عنوان يك جنگ جديد، مي خواستيم استفاده كنيم. ما يك جنگ انقلابي و مردمي داريم، اگر توان مناسب با اين جنگ را بتوانيم ارائه بدهيم موفق خواهيم بود.» [375] .

در سال ششم جنگ، در وضعيتي كه دشمن 550 گردان نيروي پياده در اختيار داشت و براي مقابله با عمليات آفندي، از 300 گردان نيروي آزاد برخوردار بود، سپاه تنها 80 گردان نيرو براي 7 روز جنگ در اختيار داشت. [376] ضمن اينكه بخشي از توان رزمي سپاه در خطوط دفاعي مناطق تصرف شده، مانند جزاير مجنون و هور زمين گير شده بود. در اين روند كاهش توان ايران در برابر عراق دو عارضه اساسي به دنبال داشت: نخست آنكه نمي توانست از امكان غافلگيري و تجزيه قواي دشمن برخوردار شود، در نتيجه اجراي عمليات با نوعي ريسك و عدم موفقيت همراه بود. علاوه بر اين، قواي ايران فاقد توانايي لازم براي نبرد طولاني در يك عمليات بود؛ زيرا بلافاصله پس از آغاز عمليات، در حالي كه خطوط دفاعي دشمن درهم شكسته شده بود، دشمن به سرعت نيروهاي خود را در منطقه عمليات متمركز مي كرد و با افزايش آتش هوايي و توپخانه، به تدريج نيروهاي خودي را از مناطق تصرف شده عقب مي زد.

با توجه به واقعيت هاي موجود، كم كم اين اعتقاد به وجود آمد كه «با اين توان نمي توانيم غافگيري را رعايت

كنيم و قطعا بايد اين توان 2 تا 3 برابر شود كه با يكي دشمن را فريب بدهيم و با 2 توان ديگر بتوانيم به طور جدي عمل كنيم.» [377] بر پايه همين ملاحظه، در انتخاب منطقه عمليات نيز دچار مشكل بوديم. [378] لذا چنين استدلال مي شد كه «ما جايي مي توانيم بجنگيم كه بلافاصله پشت يك رودخانه، يك عارضه يا تنگه اي برسيم تا دشمن به راحتي نتواند به ما حمله كند.» [379] .

[ صفحه 128]

پس از عمليات بدر بحث هاي بسيار اساسي و جدي درباره نحوه ادامه جنگ انجام شد. لازمه ارائه طرح به شوراي عالي دفاع انجام دادن يك بررسي همه جانبه بود كه با حضور فرماندهان سپاه صورت مي گرفت. در اين جلسات ضمن بازنگري گذشته و بررسي وضعيت كنوني، سپاه پيشنهادهايي در زمينه هاي مختلف براي استمرار جنگ ارائه مي كرد. ملاقات اوليه فرماندهان سپاه با مسئولان و رهنمودهاي فني اي كه ارائه شد، در سامان دهي چارچوب مباحث نقش تعيين كننده اي داشت. در اين ملاقات ها دو موضوع اساسي: آماده كردن طرح و سازمان جنگ، تأييد شده بود. [380] محورهاي اساسي بحث بر پايه ملاحظات ياد شده، شامل: استراتژي جنگ، فرماندهي در جنگ، نحوه ادامه جنگ، آموزش و امكانات مورد نياز، شيوه جنگ (در شب و روز)، طرح هاي عملياتي براي عمليات گسترده، محدود و نامنظم، تغيير سازمان رزم و اجراي عمليات مستقل از ارتش بود. [381] در عين حال بيشترين تأكيد بر تغيير وضعيت جنگ با تغيير در استراتژي جنگ، گسترش سازمان رزم سپاه، افزايش توان از جهت امكانات، تجهيزات و نيرو بود.

اعتقاد عمومي فرماندهان سپاه براساس تجارب حاصله در چهار

سال گذشته چنين بود كه ادامه جنگ با اجراي عمليات گسترده با توان موجود امكان پذير نيست. برادر رحيم صفوي در اين باره گفت:

«از تجارب عمليات هاي رمضان گرفته تا والفجرها و حتي خيبر و بدر به اين نتيجه قطعي رسيده ايم كه با اين مقدورات و امكانات حاضر كه داريم، نمي توانيم عمليات گسترده داشته باشيم.» [382] .

برادر غلامعلي رشيد نيز در اين زمينه گفت:

«در ادامه جنگ به روش پيشين و براساس استراتژي دستيابي به يك پيروزي، به بن بست رسيديم.» [383] .

سپاه پاسداران از يك سو به اين نتيجه قطعي و روشن رسيده بود كه با روش گذشته امكان ادامه جنگ با عمليات گسترده وجود ندارد و از سوي ديگر اوضاع جنگ پس از عمليات بدر و تشديد فشار به ايران، اجراي عمليات را ضروري

[ صفحه 129]

ساخته بود. در واقع ميان توانايي ايران براي اجراي عمليات مؤثر و تعيين كننده با تضمين پيروزي، با اوضاع و ضرورت هاي سياسي حاكم بر جنگ، تناسبي وجود نداشت. پيدايش اين وضعيت در جنگ بيش از هر مسئله اي متأثر از نحوه نگرش به جنگ و كسب پيروزي بود. بدين معنا كه پس از فتح خرمشهر پيروزي بر عراق بسيار سهل و آسان پنداشته مي شد و اين باور همگاني وجود داشت كه صدام در حال سقوط است. بر پايه همين نگرش، تفكرات استراتژيك مسئولان درباره ي جنگ مبني بر «كسب يك پيروزي و خاتمه جنگ»، در پي ناكامي در عمليات رمضان به تدريج شكل گرفت. در چارچوب اين تفكر تصور مي شد با يك پيروزي قاطع مي توان جنگ را تمام كرد، لذا نيازي

به بسيج كشور در خدمت جنگ نيست. اين گونه تفكرات منطبق و همسو با انديشه استراتژيك امام درباره جنگ نبود. [384] شكاف موجود ميان دو نگرش ياد شده در واقع از مهم ترين دلائل وضعيت جنگ در چهار سال گذشته بود. [385] كم كم با گسترش دامنه جنگ و فشار بر ايران و افزايش موانع موجود براي دستيابي به پيروزي، نوعي ترديد و نااميدي در مسئولان به وجود آمد. برخي چنين تصور مي كردند كه كار تمام شده است و بايد چهار سال پيش (پس از فتح خرمشهر) تصميم مي گرفتيم. [386] علاوه بر اين، مشاهده واكنش حاميان عراق در برابر پيروزي هاي نسبي ايران، اين نگراني را به وجود آورده بود كه حتي اگر موفق به تصرف بغداد بشويم امكان حمله اتمي به ايران وجود دارد!

سپاه با الهام از نظريات امام و دركي كه از اوضاع و ضرورت هاي جنگ داشت، در انديشه تداوم جنگ بود. فرمانده سپاه در همين زمينه با اشاره به نظريات امام خميني [387] چنين تأكيد مي كرد:

«جنگ بايد ادامه پيدا كند يا با عمليات محدود يا با عمليات بزرگ يا با تركيبي از عمليات هاي منظم و نامنظم چرخ جنگ بايد مرتب در جريان باشد.» [388] .

[ صفحه 130]

با بررسي هايي كه انجام گرفت اين نتيجه حاصل شد كه براي ادامه جنگ، بدون ورود كليه ي سازمان ها و امكانات كشور به جنگ، امكان پشتيباني از جنگ وجود ندارد. حداقل توان لازم براي ادامه جنگ 300 گردان نيرو بود كه در آخرين پيشنهاد سپاه ارائه شد. در عين حال جمع بندي نتايج جلسات فرماندهان سپاه در اين مرحله به شرح زير

بود:

1- استراتژي جنگ تاكنون براساس «جنگ، جنگ تا پيروزي» بوده است كه اين سياست با شكست مواجه شده است، لذا بايد استراتژي جنگ تغيير كند.

2- توان خودي در مقايسه با توان دشمن كاهش يافته، لذا توان موجود نه تنها براي كسب پيروزي كامل نظامي بلكه براي ادامه جنگ هم كافي نيست.

3- با توان موجود تنها مي توان عمليات محدود انجام داد.

4- بايد يك فرماندهي واحد با اختيارات و ستاد تخصصي، با قدرت كشور را به جنگ بكشاند و كليه امكانات و نيروها را براي پيشبرد جنگ به كار گيرد.

5- ادامه همكاري ارتش و سپاه به صورت گذشته امكان پذير نيست. لذا بايد به صورت مستقل و جداگانه همكاري كنند. سپاه و ارتش طرح ها را بدهند، فرماندهي (عالي) تصميم بگيرد و هر كدام در زمين پيشنهادي خود بجنگند.

6- به دليل كمبود آتش توپخانه و هوايي و زرهي خودي و برتري دشمن در اين زمينه ها، اساس جنگ همچنان بر عمليات نيروهاي پياده در شب همراه با حفظ غافلگيري مي باشد. [389] .

در پي تبيين استراتژي جديد جنگ و ارائه آن به وسيله سپاه، اين شائبه كه سپاه تمايل به ادامه جنگ ندارد، گسترش يافت! اين وضعيت در حالي پيش آمده بود كه قبل از آن تمايل سپاه به ادامه جنگ بنابر نظر امام خميني، عامل اصلي در ادامه جنگ ذكر مي شد! در نتيجه سپاه در مرحله جديد - كه اساسا بار جنگ را بر دوش مي كشيد - تحت فشار برخي جريان ها

[ صفحه 131]

قرار گرفت. فرمانده كل سپاه با دركي كه

از ماهيت اين جريان ها داشت، در شوراي عالي سپاه گفت:

«امروز مشكلات ما در سپاه بسيار زياد و غيرقابل تصور است، هم در خارج سپاه و هم در داخل، وضع بودجه ما خراب است. مشكلات عظيمي از جاهاي مختلف به وجود مي آيد. هر كجا دست مي گذاريد مشكلات هست. تا چند جزوه چند صفحه اي در مجلس، عليه جنگ و سپاه پخش كرده اند.» [390] .

برادر رضايي مشكلات سپاه را براي انتقال به امام خميني با بيت ايشان در ميان گذاشت. [391] به نظر مي رسيد هسته مركزي اين جوسازي ها عليه سپاه، به دليل تعهد و پايبندي سپاه به نظريات امام و فراتر از آن اعتقاد سپاه به برنامه ريزي براي جنگ درازمدت بود.

برادر رشيد نيز درباره علت جوسازي ها مي گويد با استراتژي جنگ درازمدت كسي موافقت نداشت. [392] .

سپاه براي فائق آمدن بر معضلات ناشي از جنگ و فشارهاي وارده، دو اقدام را در كنار طرح ريزي عمليات هاي گسترده و محدود به موازات هم انجام داد. نخست تشريح مسائل جنگ با ارسال نامه به امام خميني بود. در يكي از اين نامه ها آمده است:

«اين جنگ نابرابر به كجا كشيده مي شود؟ ما پيشنهادات را خدمت آقايان بيان كرديم و اينها باز هم معتقد به يك تغيير و دگرگوني اساسي در مملكت نيستند و مي خواهند جنگ را با همين وضعيت پيش ببرند.» [393] .

علاوه بر اين، تماس سپاه با مسئولان شامل آيات عظام، ائمه جماعات مناطق، مجلس و نمايندگان مجلس براي بيان مشكلات جنگ انجام گرفت. اين اقدامات و به موازات آن نااميدي مسئولان از دو عمليات كميل و قادر (عمليات كميل

انجام نشد ولي عمليات قادر با ناكامي مواجه گرديد.) سبب گرديد مواضع مسئولان تغيير كرده و به نظريات سپاه توجه كنند. [394] .

برادر رضايي نيز پس از ملاقات با امام تأكيد مي كند:

«اگر كشور هم نيايد در جنگ و اگر امكانات كل كشور هم در جنگ وارد

[ صفحه 132]

نشود، ولو ما 2 نفر هم باشيم، 3 نفر هم باشيم، جنگ را ادامه خواهيم داد و عاشورا مي سازيم.» [395] .

سپاه بر پايه همين ملاحظات و براي استمرار جنگ، استراتژي جديدي را تبيين كرد كه از اصول زير پيروي مي كرد:

1- ضرورت ادامه جنگ با جنگ درازمدت.

2- اجراي عمليات محدود [396] با هدف زنده نگهداشتن جنگ و فشار نظامي بر دشمن.

3- افزايش توان و سازمان رزم سپاه براي اجراي عمليات گسترده.

4- طرح ريزي و اجراي عمليات گسترده به صورت مستقل. [397] .

سپاه در فاصله خرداد تا شهريور 1364 سلسله عمليات محدودي را انجام داد كه آثار مثبتي بر جاي نهاد. علاوه بر اين، با توجه به تجارب به دست آمده در عمليات هاي پيشين، به ويژه عمليات بدر، براي اجراي عمليات گسترده شرايط زير تعيين شد:

1- در اختيار داشتن حداقل 150 گردان نيرو (هدف هاي ارزشمند در جنوب بدون 150 گردان قابل تصرف نبود).

2- بيش از يك ميليون گلوله توپ براي آتش پشتيباني مناسب در يك عمليات گسترده.

3- سلاح ضدزره به اندازه كافي (حداقل 3 هزار موشك تاو) براي اجراي يك عمليات گسترده.

4- اجراي تك پشتيباني در جزيره مينو.

5- شركت

مؤثر نيروي هوايي ارتش براي پشتيباني هوايي عمليات. [398] .

انتخاب منطقه مناسب براي اجراي عمليات با رعايت غافلگيري همچنان از مهم ترين مشكلات سپاه بود، بدين معنا كه فرماندهان سپاه از يك سو بايد

[ صفحه 133]

درباره امكان دستيابي به پيروزي با در اختيار داشتن نيرو و تجهيزات كافي، متقاعد شده و به نتيجه مي رسيدند و از سوي ديگر مسئولان كشور نيز بايد از تضمين سپاه براي كسب پيروزي اطمينان حاصل كرده امكانات مورد نياز سپاه را واگذار مي كردند. مشكلات ناشي از اين وضعيت سبب گرديد سپاه موقعيت بسيار سخت و دشواري را پشت سر قرار دهد. چنان كه برادر رضايي پس از عمليات فاو گفت:

«سپاه فاصله زماني پس از عمليات بدر تا عمليات فاو را با سختي سپري كرد.» [399] .

بحث و بررسي هايي كه به هنگام انتخاب منطقه عمليات صورت گرفت تا اندازه اي ابعاد اين دشواري ها را نشان مي دهد. چنان كه ترديدهاي موجود درباره ادامه جنگ به دليل مشكلات و دشواري هايي كه وجود داشت، سبب گرديد ديدگاه هاي موجود درباره ي ادامه جنگ، مورد تجزيه و تحليل قرار گيرد. برادر رحيم صفوي در اين زمينه در جلسه فرماندهان سپاه گفت:

«هر عمليات ناموفقي هم از نظر سياسي و هم از نظر نظامي منجر به تقويت دشمن خواهد شد. هم اكنون دو تفكر وجود دارد. نخست استراتژي ادامه جنگ متناسب با توان، ديگري تصرف يك منطقه و برقراري صلح.

در جنوب در هر منطقه اي، هرگونه عمليات گسترده ي خارج از توان، به شكست قطعي ما منجر خواهد شد، چون نمي توان غافلگيري را رعايت كرد. با توان

موجود، حداكثر 5 الي 6 روز بيشتر نمي توان با دشمن جنگيد زيرا توان ما از نظر نيرو و امكانات نسبت به دشمن ضعيف است.» [400] .

تأخير در اجراي عمليات گسترده نيز قابل پذيرش نبود، زيرا بنابر تجربيات گذشته، عدم اجراي عمليات بزرگ، بيشتر از اجراي عمليات بزرگ و شكست خورده زيان داشت. [401] به همين دليل ضرورتا بايد عمليات بزرگ و گسترده انجام مي شد. بحث و بررسي هاي مربوط به انتخاب منطقه فاو از خرداد 1364 آغاز شد. برادر شمخاني در جلسه قرارگاه خاتم الانبياء (ص) با در نظر گرفتن كليه ملاحظات براي اجراي عمليات، گفت:

«1- ما مجبوريم عملياتي را شروع كنيم كه اين عمليات مبتني بر توانمان باشد.

[ صفحه 134]

2- توان دشمن در آنجا محدودتر باشد.

3- براساس تجربه عمليات خيبر و بدر باشد.

4- بتوانيم مسئله آتش دشمن را كه در عمليات بدر مسئله اساسي بود، حل كنيم.» [402] .

فرمانده كل سپاه نيز با اشاره به وضعيت زمين و امكان اجراي آتش پشتيباني روي مواضع دشمن، درباره محاسن اجراي عمليات در منطقه فاو گفت:

«دشمن همواره سعي مي كند زمين و نيرو را براي خود نگه دارد ولي در اينجا مجبور است براي بازپس گيري زمين، نيروي خود را ديوانه وار مصرف كند.» [403] .

در عين حال چون سپاه درگير عمليات محدود بود، طراحي و آماده سازي عمليات فاو با كندي دنبال مي شد. در فاصله مهر تا آبان 1364 با ظهور ترديدهاي جديد درباره اجراي عمليات گسترده و با مشكل مواجه شدن دريافت امكانات مورد نياز، تضمين هاي لازم براي اجراي عمليات اتخاذ

نشد. اين مرحله براي سپاه، چنان كه اشاره شد، بسيار دشوار بود ليكن با تدبير فرمانده سپاه به آرامي پشت سر نهاده شد، بعدها فرمانده سپاه درباره ضرورت در اختيار داشتن امكانات براي اجراي عمليات مي گويد:

«در عمليات فاو ما به اين نتيجه رسيده بوديم كه بايستي بدون كم و كاست، از تمام عوامل مؤثر در يك عمليات استفاده كرد و هيچ چيز را فداي چيز ديگري نكنيم. به مهندسي گفتيم بايد حتما توجه شود به كارهاي مهندسي و نبايد از آن بگذريم. به آتش بايد توجه شود و نبايد از كنار آن بگذريم و به مانور بايد حتما توجه كنيم. گفتيم يك ميزان سخت گيري و تأمين همه عوامل لازم براي يك عمليات بكنيم، ديگر ساده انديشي هم نكنيم.» [404] .

نگراني از دشواري هاي دستيابي به پيروزي در فاو، سبب گرديد كه سپاه علاوه بر تلاش براي اجراي تك پشتيباني در جزيره ام الرصاص، بر ضرورت اجراي عمليات ارتش در شلمچه نيز تأكيد كند. [405] در جريان طرح ريزي

[ صفحه 135]

عمليات، با توجه به وجود رودخانه اروند و نخلستان هاي حاشيه آن، درباره شكستن خط و پاك سازي، بحث هاي بسيار پيچيده و ظريفي انجام گرفت و مراحل اجراي عمليات در طرح ريزي كاملا تفكيك شد. [406] همچنين تجربه عمليات بدر در امر پدافند هوايي، سبب گرديد سپاه قرارگاه رعد به فرماندهي سرلشكر شهيد عباس بابايي را در كنترل عملياتي خود بگيرد و علاوه بر تأكيد بر استقرار سيستم پدافند ضدهوايي هاگ (هاوك) در منطقه نزديك عمليات، اهداف را براي بمباران مشخص كند. [407] .

سرانجام در ساعت 22:10 تاريخ 20 / 11

/ 1364 فرمانده كل سپاه رمز عمليات والفجر 8 را قرائت و دستور آغاز عمليات را صادر كرد. [408] .

غافلگيري دشمن در اين عمليات و تأخير عراقي ها در درك اصلي بودن عمليات در منطقه فاو، به نيروهاي خودي فرصت داد تا منطقه را پاك سازي و تثبيت نمايند. پاتك هاي دشمن در اين عمليات 75 روز به طول انجاميد و سرانجام ارتش عراق با نااميدي از بازپس گيري منطقه عمليات، حملات خود را متوقف كرد. ضمنا تك پشتيباني اين عمليات را سپاه در جزيره ام الرصاص انجام داد كه با موفقيت همراه بود. برادران ارتش نيز در منطقه شلمچه وارد عمل شدند ليكن موفق به پيشروي نشدند.

فتح فاو آثار و نتايج بسيار مهمي داشت، زيرا براي نخستين بار پس از فتح خرمشهر، منطقه مورد تهاجم در يك عمليات بزرگ، پس از تصرف تثبيت شده بود. اين مسئله به منزله ناتواني دفاعي عراق و متقابلا توانمندي نيروهاي خودي براي تهاجم و پدافند، ارزيابي مي شد. توانايي و قابليت سپاه در طرح ريزي و اجراي عمليات به صورت مستقل، شگفت انگيز و حيرت آور بود پيش از اين تأكيد بر اجراي روش هاي كلاسيك و تحت كنترل قرار گرفتن سپاه بود، ليكن با صدور فرمان امام خميني به سپاه براي تشكيل سه نيروي زميني، هوايي و دريايي؛ اجراي عمليات والفجر 8 به صورت مستقل و پيروزي به دست آمده، موقعيت سپاه را در عرصه جنگ تثبيت كرد. در واقع با فتح فاو و ظهور توانايي سپاه در طرح ريزي، فرماندهي، پشتيباني و

[ صفحه 136]

پدافند به مدت 75 روز، حيات جديد سپاه آغاز شد. همچنين «قدرت فرماندهي

سپاه براي كنترل هوايي، پدافندي و هوانيروز در اين عمليات آشكار شد». ضمن اينكه اعتماد به نفس براي كسب پيروزي كه بيش از اين مورد ترديد قرار گرفته بود، مجددا حاصل گرديد. [409] نتايج حاصله از فتح فاو، قرارداد 1975 الجزاير را به سود ايران تثبيت كرد. با تكيه بر منطقه تصرف شده امكان ادامه جنگ و بعدها رويارويي با امريكا نيز به وجود آمد. [410] در مجموع عمليات فاو تجارب زير را براي سپاه به دنبال داشت:

1- استقلال در تصميم گيري؛ پيش از اين سپاه ساير ملاحظات را در نظر مي گرفت ولي در اين عمليات تأكيد بر اجراي عمليات به صورت مستقل، وضعيت سپاه را بهبود بخشيد.

2- صراحت و اطمينان در به كارگيري امكانات و پافشاري بر تأمين آن.

3- ضرورت تأمين امكانات براي هر عمليات حتي اگر به تأخير در زمان اجراي عمليات منجر شود.

4- دخالت بيشتر فرماندهي و كاهش واگذاري اختيارات به رده پايين در صورت وجود ابهام و ترديد.

5- كنار گذاشتن انديشه «استراتژي يك پيروزي» با ارائه پيشنهاد 1200 گردان نيرو و رفع ابهام در استراتژي موجود.

6- به كارگيري آتش توپخانه براساس تجارب عمليات خيبر و بدر.

7- فعال كردن قرارگاه رمضان در داخل خاك عراق.

8- استفاده از اصل غافلگيري با اجراي عمليات فريب. [411] .

بازتاب عمليات فاو در رسانه هاي خارجي و تحليل ها و تفسيرهاي ناظران و تحليل گران مسائل سياسي از اين عمليات، قابل توجه بود. تحليل گر نظامي مؤسسه بين المللي تحقيقات استراتژيك لندن حمله ايران به فاو را «حمله اي زيركانه» مي نامد كه «به مراتب پيچيده تر از

معمول» بوده است. [412] .

كارشناس نظامي سرويس بين المللي راديو استراليا نيز موفقيت در عمليات فاو را چشمگير و بهتر از تمام دوران جنگ ذكر مي كند. [413] .

[ صفحه 137]

خبرنگاران لوس آنجلس تايمز و شبكه ان. بي. سي امريكا عمليات والفجر 8 را بزرگ ترين پيروزي ايران در خلال جنگ تحميلي خواندند. [414] .

روزنامه معاريو چاپ اسرائيل نوشت: «اگر ايراني ها موفق شوند پايگاهي را كه تصرف كرده اند حفظ نمايند، موقعيت صدام را متزلزل خواهند ساخت.» [415] .

راديو بي. بي. سي نيز در تحليل خود تأكيد كرد: «در صورت تصرف فاو از سوي ايران، اين ضربه اي شديد بر روحيه نيروهاي عراق خواهد بود؛ ضمن اينكه عواقب مهم نظامي به دنبال خواهد داشت.» [416] همين راديو چند روز بعد مجددا در تفسيري گفت: «اگر عراق نتواند فاو را بگيرد، ممكن است روحيه معنوي و موقعيت صدام به طرز خطرناكي از بين برود.» [417] گزارشگر نشريه ميدل ايست نيز «تفوق رواني» ايران را بر عراق را تأكيد كرد. [418] .

از ميان رفتن «تفوق نظامي عراق» [419] و برخورداري ايران از امتياز نظامي، [420] توازن نظامي را به سود ايران تغيير داد. اين مهم در موقعيتي به دست آمد [421] كه تصور مي شد عراق اوضاع نظامي را تحت كنترل دارد [422] و ايران قادر به ايجاد شكاف عمده در خطوط دفاعي مستحكم عراق نيست. [423] در بررسي علل پيدايش اين وضعيت تحليل هاي مختلفي ارائه شد. «ماهر عبدالرشيد» يكي از فرماندهان نظامي عراق اعتراف كرد ايران از روش هاي نظامي نوين استفاده كرده است. [424] كردزمن يكي از تحليل گران نظامي،

پوشش دفاعي ضعيف عراق و احتمال ندادن اينكه ايران به اجراي عمليات آبي - خاكي دست بزند و مهم تر از همه بي توجهي عراقي ها به اهميت استراتژيك منطقه فاو را از علل موفقيت ايران ذكر كرده است. [425] .

«تيمرمن» نيز در كتاب «سوداگري مرگ» نوشت:

«نيروهاي رزمنده ايراني كاري كردند كه تا آن زمان از نظر ناظران نظامي غيرممكن بود... اين شبيخون سريع، كارآمد و نمايان، كار رزمندگان غواصي بود كه به ياري هزاران پاسدار در قايق هاي كوچك فايبرگلاس از اروندرود گذشتند و قدم به فاو گذاشتند.» [426] .

راديو امريكا نيز گفت:

[ صفحه 138]

«تحليل گران نظامي غرب از اين موضوع متعجب هستند كه ايران چگونه با تجهيزات اندك توانسته از اين آبراه عبور نموده و به مواضع عراقي ها دست يابد؟» [427] .

به موازات ناتواني عراق از بازپس گيري منطقه فاو و متقابلا توانايي نيروهاي خودي براي تثبيت مواضع تصرف شده، تدريجا نتايج اين پيروزي ايران در منطقه مورد تأكيد قرار گرفت. «در كويت و دنياي غرب اين نگراني به وجود آمد كه ايران در جنگ برنده خواهد شد.» [428] جرج بوش معاون ريگان رئيس جمهور وقت امريكا پس از سفر 8 روزه به منطقه [429] و اقدام نظامي امريكا عليه ليبي، گفت:

«امريكا نمي خواهد نظاره گر اين مسئله باشد كه گسترش جنگ از سوي ايران، به روند تغيير در توازن قدرت در منطقه بينجامد.» [430] .

روند تحولات جنگ پس از تثبيت موقعيت ايران در فاو، با توجه به تحليل هاي ارائه شده درباره نتايج حاصله از پيروزي ايران در منطقه و عراق و

اظهارات مقامات امريكايي، تا اندازه اي نگران كننده به نظر مي رسيد. پيش از اين چنين تصور مي شد كه در صورت دستيابي ايران به يك پيروزي، شرايط براي خاتمه يافتن جنگ با ارائه امتياز به ايران فراهم خواهد شد، به همين دليل فاو به عنوان آخرين عمليات تلقي مي شد. بنابه اظهار فرمانده كل سپاه، مسئولان چنين تصور مي كردند كه با عبور از فاو، در حقيقت مي توانيم جنگ را تمام كنيم و دنيا ديگر مسئله اش حل مي شود [431] اين نگرش سبب شده بود كليه تلاش ها و اقدامات ايران در حد فاصل عمليات رمضان تا عمليات فاو در چارچوب «كسب يك پيروزي» سازماندهي و انجام شود. سپاه برخلاف اين نگرش، بر اين باور بود كه عمليات فاو تنها براي گرفتن زمان از دشمن است و بايد با عمليات هاي پي درپي دشمن را مستأصل كرد و از پاي در آورد؛ به همين دليل، سپاه پيشنهادهايي را براي ادامه جنگ درازمدت ارائه كرد كه تصويب نشد.

فتح فاو برخلاف تصور برخي كه آن را نوعي ارائه امتياز به ايران براي خاتمه يافتن جنگ تلقي مي كردند، نه تنها هيچ تغييري در روش قدرت هاي

[ صفحه 139]

حامي عراق، به سود ايران به وجود نياورد، بلكه فشار به ايران در ابعاد جديدي گسترش يافت و حمايت كشورهاي منطقه از صدام افزايش يافت. [432] در واقع فتح فاو ترديد دنيا را از ميان برد و براي خاتمه دادن به جنگ با روش تضعيف ايران به تصميم گيري رسيدند. [433] تلاش براي تصويب قطعنامه 598 در حالي كه ايران در موقعيت برتر قرار داشت، نوعي اعمال فشار به ايران ارزيابي مي شد.

عراقي ها

نيز پس از نااميدي از بازپس گيري فاو، به دليل تشديد آسيب پذيري مواضع دفاعي و استحكامات خود و آشكار شدن ميزان قدرت دفاعي اين كشور، استراتژي موسوم به «دفاع متحرك» را آغاز كردند. اين اقدام عراق نوعي تجديدنظر در استراتژي [434] و انتقال از موقعيت دفاعي به تهاجمي بود. در واقع عراقي ها در نظر داشتند با كسب پيروزي نظامي، قدرت نظامي خود را مجددا به نمايش بگذارند. [435] تهاجم دشمن از شمال و منطقه عملياتي والفجر 9 در تاريخ 5 / 12 / 1364 آغاز شد، [436] صدام گفته بود از دم شروع مي كنيم تا به سر (فاو) برسيم. [437] اين دور از تهاجمات عراق با اشغال مجدد مهران در تاريخ 27 / 2 / 1365 خاتمه يافت. [438] .

صدام در پاسخ به اينكه چرا عراقي ها به جاي فاو به جاي ديگري حمله مي كنند، گفت:

«ما به اين نتيجه رسيده ايم كه اگر ارتش ما حمله نكند، نيروهاي ايران حمله مي كنند و اگر در يك منطقه پدافند كنيم، پس از چند روز همان اندازه تلفات مي دهيم كه معمولا در حمله مي دهيم. بنابراين بهترين راه را در اين يافتيم كه فعلا از فاو صرف نظر كنيم و در ساير جبهه ها به نيروهاي ايران حمله كنيم.» [439] .

شواهد و قرائن موجود حاكي است كه قبل از عمليات فاو، عراق در نظر

[ صفحه 140]

داشت به مواضع ايران حمله كند. در واقع افزايش توان عراق با انباشت امكانات و گسترش سازمان رزم و ناكامي ايران طي سه سال گذشته شرايطي را فراهم ساخته بود كه احتمال حمله ي دشمن دور از

انتظار نبود؛ چنان كه در گزارش كميته روابط خارجي سناي امريكا به اين مسئله اشاره شده است. [440] در هر صورت، عمليات فاو اقدام دشمن را به تأخير انداخت ولي بلافاصله پس از نااميدي عراقي ها از بازپس گيري فاو، تهاجم آنها آغاز شد.

گرچه ارتش عراق در عمليات فاو شكست خورد و نتوانست مواضع دفاعي خود را حفظ كند و منطقه را بازپس گيرد، ليكن آنچه كه حائز اهميت بود و شايد به اندازه كافي به آن توجه نشد توانايي عراق براي 75 روز تهاجم پي درپي در فاو و سپس اجراي استراتژي موسوم به دفاع متحرك بود. در واقع حوادث يادشده نشان دهنده ي قدرت نهفت عراق بود كه در صورت موفقيت در به دست گيري ابتكار عمل در جنگ با تغيير استراتژي از پدافند به آفند، مي توانست روند جنگ را تغيير دهد. تلاش هاي سياسي دشمن در اين مرحله سبب گرديد بخي از نتايج ناشي از شكست فاو، در داخل عراق جبران شود و از نظر نظامي نيز درگير كردن قواي نظامي ايران در ساير مناطق، از تمركز توان ايران در فاو جلوگيري كرد و اين به سود عراق بود. اگر ما مهران را آزاد نمي كرديم، مسلما عراق در تداوم عمليات دفاع متحرك خود، دو ماه بعد به فاو حمله مي كرد. [441] .

عراقي ها همزمان با اجراي عمليات موسوم به استراتژي دفاع متحرك به نفتكش ها و پايانه هاي نفتي ايران در خليج فارس با استفاده از جنگنده بمب افكن هاي فرانسوي و موشك هاي اگزوسه، حمله كردند. [442] موج جديد حملات عراق پس از يك توقف سه ماهه آغاز شد. هدف هاي عراق شامل اردوگاه هاي نظامي، پالايشگاه هاي نفت و اهداف غيرنظامي

در مناطق مختلف بود. [443] عراق در همين روند براي اولين بار به تأسيسات نفتي ايران در جزيره ي سيري حمله كرد. [444] در واقع عراقي ها پس از حمله به خارك به جزيره سيري، محل بارگيري نفت ايران حمله كردند.

[ صفحه 141]

امام خميني با دركي كه از نتايج احتمالي ناشي از پيروزي ايران در عمليات فاو، مبني بر تشديد فشار به ايران، داشتند، سال 1365 را «سال استقامت» ناميدند. [445] آقاي هاشمي با استقبال از سخنان امام تأكيد كرد: «اين پيام به موقع بود و شرايط جديدي را به وجود آورده است.» [446] مهندس موسوي نخست وزير اعلام كرد كه جنگ را در اولويت مي گذارد و تمام امكانات را در اختيار جنگ قرار مي دهد. [447] برادر رضايي فرمانده كل سپاه نيز اعلام كرد كه تنها راه، بسيج كليه نيروها و امكانات كشور است. [448] وي همچنين گفت:

«در فاو با 150 هزار نيرو در برابر 700 هزار نفر از ارتش عراق جنگيديم و به آن پيروزي درخشان نائل آمديم. آيا نمي توانيم با 10 برابر اين نيرو ارتش عراق را منهدم كنيم؟» [449] .

آقاي هاشمي مدتي بعد و پس از تشديد فشارهاي عراق با حملات هوايي به مراكز اقتصادي و صنعتي و حملات زميني، در سمينار فرماندهان سپاه براي لبيك به پيام امام خميني، با تأكيد بر ضرورت تسريع در امر جنگ، اعلام كرد: منطقي ترين راه اين است كه زمان را از دست ندهيم. [450] وي در نماز جمعه تهران نيز گفت:

«هر محاسبه اي نشان مي دهد ما بايد هر چه زودتر جنگ را به پايان برسانيم. [451] زمان

بيش از اين نبايد در اختيار دشمن قرار گيرد. همه چيز در اولويت اول در خدمت جنگ بايد باشد.» [452] .

شعار تعيين سرنوشت جنگ به تدريج در همين روند شكل گرفت. آقاي هاشمي در توضيح اين مفهوم تأكيد كرد كه تعيين سرنوشت جنگ بدان معنا نيست كه امسال جنگ پايان يابد. [453] بلكه جنگ را به جايي مي رسانيم كه پيروزي ايران مشخص شود. [454] اين اظهارات براساس اين تحليل بيان مي شد كه پيروزي در عمليات فاو كافي نبوده است براي تشديد فشار به عراق وحاميانش

[ صفحه 142]

بايد در تداوم پيروزي در فاو، اقدامات نظامي ديگري را نيز انجام داد. [455] .

عراق پس از عمليات فاو با شروع عمليات «دفاع متحرك» فرصت بازسازي و ادامه حملات در منطقه فاو يا ساير مناطق را از ما گرفت و سپس به بازسازي مشغول شد. پيدايش وضعيت جديد بدين شكل بود كه از يك سو پيروزي در فاو برخلاف تحليل هاي پيشين نتايج مثبتي براي پايان دادن به جنگ نداشت، بلكه متقابلا به تشديد فشار به ايران انجاميد. عبور از اين مرحله الزاما با مقاومت در برابر فشارها و اجراي عمليات محود يا گسترده امكان پذير بود. در چارچوب نظر امام براي پاسخ به وضعيت جديد كه فرمودند:

«شما در جبهه ها هيچ نگذاريد آرامش پيدا كند دشمن، اگر بگذاريد آرامش پيدا كند مي رود و تجهيز بيشتر مي كند و شما را به زحمت مي اندازد.» [456] .

سپاه سلسله عمليات هاي محدود را طرح ريزي و اجرا كرد. بدين ترتيب كه سپاه پاسدران با هدف آزادسازي مهران، عمليات كربلاي 1 را در تاريخ

9 / 4 / 1365 به اجرا درآورد. عمليات مشترك سپاه و ارتش به نام كربلاي 2 در تاريخ 10 / 6 / 1365 در منطقه حاج عمران اجرا شد و همزمان با آن، سپاه عمليات دريايي كربلاي 3 را روي اسكله العميه در تاريخ 10 / 6 / 1365 انجام داد. يگان هاي سپاه پاسداران همچنين در تاريخ 20 / 6 / 1365 «عمليات انصار» را در جزيره جنوبي خيبر و در تاريخ 19 / 7 / 1365 عمليات فتح 1 را در عمق خاك عراق اجرا كردند. [457] .

بدين ترتيب ششمين سال جنگ در حالي پايان يافت كه در سخت ترين وضعيت، سپاه با طرح ريزي و اجراي عمليات فاو و تصرف و تأمين اين منطقه، توازن جنگ را به سود جمهوري اسلامي تغيير داد. تشديد فشار به ايران، به

[ صفحه 143]

جاي ارائه امتياز، كليه تحليل ها و باورهاي پيشين مبني بر دستيابي به يك پيروزي و خاتمه دادن به جنگ را درهم شكست، مقابله با پيدايش وضعيت جديد با شعار تعيين سرنوشت جنگ و بسيج عمومي دولت و مردم آغاز شد.

مهم ترين سؤالي كه در اين مرحله فراروي تصميم گيرندگان قرار داشت اين بود كه:

«چگونه مي توان موقعيت برتر سياسي - نظامي ايران را حفظ و تثبيت كرد و بر پايه آن با تأمين خواسته هاي برحق ايران، وضعيت نهايي جنگ را به سود جمهوري اسلامي تغيير داد؟»

[ صفحه 148]

دامنه آن بود. پيدايش اين وضعيت به منزله آغاز شمارش معكوس براي خاتمه يافتن جنگ ارزيابي مي شد. به عبارت ديگر، با تنوع، شدت و سرعت وقوع رخدادهاي جنگ، تدريجا كليه ظرفيت هاي لازم براي تداوم جنگ، رو به اتمام بود. به بهمين دليل با مشاهده علائم موجود، برخي از تحليل گران پيش بيني مي كردند كه زمان خاتمه يافتن جنگ فرارسيده است. نقطه ثقل پيدايش وضعيت جديد در جنگ، با تغيير توازن به سود ايران پس از فتح فاو و توانايي ايران در حفظ آن و متقابلا ناتواني عراق براي بازپس گيري آن، آغاز شد. آقاي هاشمي با توجه به همين وضعيت، در جمع فرماندهان و مسئولان سپاه گفت:

«در محاسباتي كه تاكنون شده، به نظر ما هيچ شرايطي بهتر از اينكه تسريع كنيم در پيشبرد كار جنگ به چشم نمي خورد.» [458] .

ايشان سپس با اشاره به وضعيت اقتصادي كشور چنين تأكيد كرد:

«وضع عمومي كشور و شرايط اقتصادي كشور هم ايجاب مي كند كه ما اين مسئله را اگر بتوانيم زودتر به نقطه اي برسانيم.» [459] .

آقاي هاشمي يك روز بعد در نماز جمعه تهران مجددا تأكيد كرد:

«وضع جنگ الآن به جايي رسيده كه هر محاسبه اي نشان مي دهد ما بايد هرچه زودتر جنگ را به پايان برسانيم.

به همين دليل آقاي هاشمي در اين وضعيت، چنين معتقد بود:

[ صفحه 149]

«تا زماني كه جنگ به چيزي نياز دارد، مصرف كردن آن در غير جنگ سزاوار نيست و همه بايد همه چيز خود را در اولويت در خدمت جنگ قرار دهند.» [460] .

در اين مرحله

اعلام شعار «تعيين سرنوشت جنگ» محور فراخواني نيروهاي داوطلب و به كارگيري و اختصاص امكانات كشور براي جنگ بود. آقاي هاشمي درباره مفهوم اين شعار گفت:

«با برنامه هايي كه داريم جنگ را به جايي خواهيم رساند كه پيروزي ايران مشخص شود.» [461] .

فرمانده ي كل سپاه نيز درباره مفهوم شعار تعيين سرنوشت جنگ، طي تحليلي گفت:

«سال سرنوشت، قطعا سال آخر معني ندارد، ضمن اينكه مي تواند سال آخر هم در آن مفهوم داشته باشد. سال سرنوشت به اين معني است كه اگر امسال ما جهتي در امر جنگ پيدا نكنيم عواقب بسيار سختي را در پيش داريم.» [462] .

بدين ترتيب ضرورت دستيابي سريع تر به پيروزي، براي خاتمه دادن به جنگ، فعاليت هاي همه جانبه اي را سازمان و گسترش داده بود كه كاملا بر روند تحولات هفتمين سال جنگ سايه افكنده بود. در چنين موقعيتي افشاي ماجراي مك فارلين در 13 آبان 1365 كليه تحولات سياسي و نظامي جنگ را تحت تأثير قرار داد. با در نظر گرفتن اهداف و ماهيت گفت وگوهاي پنهاني ايران و امريكا، به نظر مي رسد علاوه بر اينكه امكان خاتمه يافتن جنگ از ميان رفت، سلسله حوادث و اقداماتي كه به تدريج عليه ايران صورت گرفت، بدون ترديد متأثر از افشاي ماجراي موسوم به مك فارلين بود [463] و اوضاع را بيش از گذشته براي ايران سخت و دشوار كرد.

زمينه هاي شكل گيري مذاكرات پنهاني مقامات امريكايي با عناصر ايراني، با مبادله قطعات يدكي نظامي به ايران در مقابل آزادي گروگان هاي امريكايي در لبنان، از سال 1364 آغاز شد. ناتواني امريكايي ها، به رغم تلاش هاي سوريه، براي حل معضل گروگانگيري در لبنان

و هواپيماي ربوده شده تي. دبليو. اي (T.W.A) در 24 خرداد 1364، [464] و متقابلا ميانجيگري ايران در

[ صفحه 150]

حل معضل هواپيماي تي. دبليو. اي (T.W.A) پس از سفر آقاي هاشمي به سوريه در تير 1364، توجه امريكا را مجددا به ايران معطوف كرد. البته عوامل ديگري در اين ماجرا مؤثر بود كه پس از افشاي آن، ريگان رئيس جمهور وقت امريكا به آنها اشاره مي كند:

«اكنون هجده ماه است كه طي يك ابتكار سياسي محرمانه ارتباط با ايران را در جريان كار خود قرار داده ايم. براي استفاه از اين ابتكار ساده ترين و بهترين دلائل را در اختيار داريم: 1- تجديد روابط با ايران. 2- اقدامي شرافتمندانه براي خاتمه دادن به جنگ شش ساله ايران و عراق. 3- محو كردن تروريسم دولتي و خرابكاري. 4- تأثير بخشيدن به روند بازگشت تمامي گروگان ها.» [465] .

بنابر نشته ي فارين ريپورت چاپ لندن، در گزارش سري كيسينجر به ريگان ضرورت گشودن كانال هاي ارتباط مستقيم و غيرمستقيم براي مذاكره با ايران تأكيد شده است و ريگان براساس همين توصيه براي برقراري رابطه امريكا با ايران اقدام كرده است. [466] طبق نظر كيسينجر، در صورتي كه يك جناح ميانه رو و قدرتمند مايل به گفت وگو با امريكا در بين رهبران ايران وجود نداشته باشد، هيچ گونه پيوند و مصالحه اي ميان دو كشور برقرار نخواهد شد. [467] بر پايه همين ملاحظه، امريكايي ها مذاكرات محرمانه اي را از طريق يك ميانجي در لندن آغاز كردند و اميدوار بودند با بهره برداري از اختلاف نظر ميان جناح هاي سياسي ايران [468] با ارائه امتياز به ميانه روها براي تحكيم موقعيت آنها

تلاش نمايند. [469] .

متعاقب تماس ها و اقدامات دوجانبه اي كه از سال 1364 آغاز شد، در ماه هاي پاياني همين سال توافقات لازم براي سفر هيئت امريكايي به تهران انجام گرفت. صبح روز يكشنبه 25 مه 1986 (4 خرداد 1365) هيئت امريكايي شامل مك فارلين، نورث، كيو، تيچر، نير و رابط سيا وارد تهران شدند. [470] معطلي بيش از يك ساعت و عدم حضور افرادي براي استقبال، اولين

[ صفحه 151]

نگراني هيئت امريكايي بود كه در مذاكرات به عنوان گلايه عنوان شد. [471] هيئت امريكايي پس از استقرار در هتل، اولين دور مذاكرات خود را در ساعت 17 آغاز كردند. [472] در اين جلسه هيئت امريكايي به رياست مك فارلين نظريات خود را در زمينه هاي مختلف بيان كردند و متقابلا نظريات و پاسخ هاي هيئت ايراني را استماع كردند.

در اين جلسه اولويت اصلي، «ساختن پل اطمينان» ذكر شد و مك فارلين حضور خود را در ايران به نمايندگي از طرف رئيس جمهور امريكا به نشان شروع فصلي جديد در مناسبات دو كشور ذكر كرد. وي تأكيد كرد كه براي نشان دادن حسن نيت آماده است برخي از اقلام مورد نياز ايران را تأمين نمايد. [473] طرف ايراني نيز اظهار كرد: به هر حال انتظار داريم كه اقلام بيشتري از طرف شما دريافت نماييم تا در موقعيت بهتري از جهت رهبران خود باشيم. ايران 6 سال است كه درگير جنگ است. تصرف فاو موفقيت بزرگي بود. ما انتظار تجهيزات بيشتري را داريم. همچنين طرف ايراني درباره ميزان حمل سلاح به ايران توسط هواپيماهاي هيئت امريكايي و مستعمل بودن برخي از

قطعاتي كه پيش از اين ارسال شده بود، اعتراض كرد. [474] نورث محدوديت سوخت و وزن براي هواپيما را علت محدوديت در حمل سلاح ذكر كرد. بدين ترتيب جلسه در ساعت 19 به پايان رسيد.

دور دوم مذاكرات روز 26 مه 1986 (دوشنبه 5 / 3 / 1365) ساعت 15:30 آغاز شد. نگراني از عدم پيشرفت در مذاكرات سبب گرديد نورث اظهار كند: «ما سردرگم و نگران هستيم.» [475] علت اين مسئله مخالفت برخي از مقامات در دولت امريكا درباره مذاكره با ايران بود. [476] وي گفت: «اكنون بيش از يك روز است كه در اينجا هستيم و كسي با ما صحبت نمي كند.» [477] مك فارلين در ادامه صحبت هاي نورث گفت: «هدف از آمدن به اينجا ايجاد اساسي براي اعتماد و سپس پرداختن به مسائل مهم مي باشد.» [478] منظور از موضوعات مهم از نظر وي، موضوعاتي درباره ي «شوري و افغانستان و عراق» بود [479] لازمه صحبت در اين زمينه ملاقات با وزيران بود. لذا در جلسه اظهار كرد: «مايلم با

[ صفحه 152]

وزيران شما ملاقات نمايم.» [480] .

وي علت اين درخواست را عمدتا به دليل موقعيت خودش مي دانست. لذا گفت: «از آنجا كه من در سطح وزير هستم، انتظار دارم با مقامات تصميم گيرنده ملاقات نمايم در غير اين صورت مي توانيد با كارمندان من صحبت نماييد.» [481] .

دور دوم مذاكرات در ساعت 16 پايان يافت و به نظر مي رسيد انتظار هيئت امريكايي اين بود كه براي تصميم گيري به ملاقات در سطوح بالاتر نياز است. در دور سوم مذاكرات كه ساعت 19:30 همان روز آغاز شد مك

فارلين در جلسه شركت نكرد و نورث صريحا اظهار كرد: «چيزي كه ما به آن اميد بسته بوديم توافق در خصوص جهت گفت وگوها بين ايران و امريكا بود. براي اين هدف تصميمات سياسي لازم است. [482] وي همچنين درباره لو رفتن مذاكرات قبل از دستيابي به نتايج روشن، به ويژه از سوي روس ها، نگران بود. وي يكي از نقطه ضعف هاي اساسي را فقدان ارتباطات امن ذكر كرد. [483] وي همچنين گفت: «اگر بدون برداشتن موانع به خانه هاي خود برگرديم، موانع جديدي در آينده بروز خواهد كرد.» [484] هوارد تيچر در اين جلسه بخشي از تهديدات شوروي عليه ايران از جمله استقرار 26 لشكر در نزديكي هاي ايران و اجراي تمريناتي براي اقدامات نظامي عليه ايران را برشمرد. [485] جورج كيو يكي ديگر از اعضاي هيئت امريكايي اعلام كرد: «ما براي توجيه اطلاعاتي هشت ساعت مواد (مطالب) توجيهي در اختيار داريم.» [486] .

در ادامه گفت وگوها مسائلي مبادله شد كه تا اندازه اي دشواري ها و موانع را آشكار ساخت. طرف ايراني در سخنان خود گفت: «پذيرش سفر مك فارلين به ايران يك تحول جديد سياسي بوده است ليكن يك سوءتفاهم به وجود آمده است. زيرا سفر به معناي انجام گفت وگوهاي مستقيم نبود.» [487] نورث در برابر اين اظهارات، گفت: «وي به مك فارلين گفته است با رئيس مجلس آقاي رفسنجاني، آقاي موسوي نخست وزير و پرزيدنت خامنه اي ملاقات خواهد كرد.» [488] نورث تكرار كرد: «قرباني فر در حالي كه آقاي جورج كيو حضور

[ صفحه 153]

داشت، گفت كه گروه امريكايي با مقامات عالي رتبه ايران ملاقات خواهند كرد.» [489] مقام ايراني اظهار كرد: «قبلا موافقت

شده بود كه نورث به تهران بيايد و ترتيب كارها را بدهد و دستور كار جلسات را تنظيم نمايد. برابر آخرين مذاكره تلفني، صبحتي از جلسه در سطح وزير نبوده است و سوابق موجود است.» [490] نورث مجددا سؤال كرد: «آيا مي توانيم ترتيب ملاقاتي سري بين مك فارلين و رهبران شما را بدهيم.» [491] قرار شد اين درخواست منتقل شود و ادامه مذاكرات در ساعت 10 صبح روز 27 مه (6 / 3 / 1365) با بحث هايي كه جنبه سياسي دارد پيگيري شود. [492] جلسه در ساعت 5 / 1 بامداد پس از يك بحث سنگين به پايان رسيد.

در واقع معضل اصلي در اين مرحله با توجه به حضور مك فارلين به عنوان نماينده رئيس جمهور امريكا در ايران و درخواست وي براي گفت وگو با مسئولان، عدم تمايل و آمادگي ايران بود، زيرا امام پس از استماع گزارش سفر هيئت امريكايي، فرمودند:

«هيچ يك از مسئولان با آنها مذاكره نكند.»

تدبير امام در واقع مذاكرات را با بن بست و شكست مواجه ساخت و از اين پس كليه بحث هايي كه صورت گرفت نوعي وقت گذراني بود؛ زيرا دستيابي به نتيجه عملي امكان پذير نبود.

در چهارمين دور مذاكرات در ساعت 10 صبح روز 27 مه 1986 (سه شنبه 6 / 3 / 65) طرف ايراني مشكلات مربوط به آزادي گروگان ها و شرايط آن را بازگو كرد: خروج اسرائيل از بلندي هاي جولان و جنوب لبنان، بازگشت آنتوان لحد به شرق بيروت، آزادي زندانيان اسير در كويت و پرداخت هزينه. در اين جلسه با توجه به دستور جلسه، بحث ها از ماهيت سياسي برخوردار بود. جلسه براي

صرف ناهار تعطيل شد و مك فارلين در گزارش خود به دريادار پويندكستر، گزارش جلسه را براي گرفتن دستور از رئيس جمهور، مخابره كرد. در اين جلسه امريكايي ها تأكيد كردند: «شوروي ها تا ميزان قابل توجهي براي جلوگيري از شكست عراق به ايران، جلو خواهند رفت زيرا

[ صفحه 154]

چنانچه عراق در جنگ شكست بخورد، اعتبار شوروي در منطقه به نحوي مصيبت بار آسيب خواهد ديد، فكر مي كنيم كه شوروي ها تمامي نيازهاي عراق را تأمين نمايند و اگر كافي نباشد سپس به طور مستقيم با نيروي نظامي به ايران فشار خواهند آورد.» [493] امريكايي ها در اين جلسه همچنين تأكيد كردند كه سياست آنها در جنگ خاتمه دادن به جنگ و ممانعت از پيروزي طرفين است. ضمن اينكه درباره ارسال سلاح به ايران، آمادگي ندارند به ميزاني به ايران اسلحه بدهند كه در جنگ پيروز شود. [494] در پايان جلسه توافق شد طرفين از شعار عليه يكديگر بكاهند و خود را به گفت وگوهاي مستمر براي رفع اختلاف، متعهد نمايند و جلسات محرمانه باشد. [495] به همين منظور قرار شد وسايل امن تري براي ارتباط با اعزام يك تكنسين انجام گيرد. [496] مك فارلين در گزارش خود به پويندكستر درباره روند مذاكرات مي نويسد: «قضاوت من اين ا ست كه آنها (ايراني ها) بسيار ناراحت هستند. آنها در يك سردرگمي رواني به سر مي برند، از يك طرف مي خواهند از اين معامله چيز بيشتري به دست آورند و از طرف ديگر به اين واقعيت پي برده اند كه امكان دارد واسطه ها آنها را گمراه كرده باشند.» [497] .

دور پنجم مذاكرات در همان روز از ساعت 17 آغاز

شد. در اين جلسه برخلاف مذاكرات جلسه صبح، بحث ها درباره دشواري هاي موجود براي آزادي گروگان ها بود. هيئت امريكايي مايل بود كليه گروگان ها آزاد شوند. طرف ايراني با ذكر مشكلات، بر اين مسئله تأكيد مي كرد كه سلاح ها كمتر از آن چيزي است كه انتظار مي رفت و بايد كليه سلاح ها تحويل شود. مك فارلين در اين جلسه اظهار كرد: «اگر اشتباهي شده است تقصير ما نمي باشد. شايد قرباني فر اشتباه كرده است.» [498] وي تأكيد كرد: «تمام اقلامي كه پول آن پرداخت شده است، آماده تحويل است، به مجرد اينكه گروگان ها در اختيار ما قرار گيرند، تحويل سريع آنها در عرض 10 ساعت تعهد ما مي باشد.» جلسه بدون نتيجه در ساعت 18 به پايان رسيد.

دور ششم مذاكرات مجددا در همان روز از ساعت 21:30 آغاز شد. به

[ صفحه 155]

دليل نرسيدن به نتيجه مطلوب و تمايل هيئت امريكايي به بازگشت، گذرنامه آنها بازگردانده شد. امريكايي ها در اين جلسه پيش نويس پيشنهاد براي تكامل تدريجي روابط را تسليم كردند. امريكايي ها از اين پس چنين تصور مي كردند كه سر دوانده مي شوند، لذا مك فارلين دستور داد لوازم خود را براي بازگشت جمع آوري كنند. [499] .

آخرين دور گفت وگوها روز 28 مه 1986 (چهارشنبه 7 خرداد 1365) انجام گرفت. مك فارلين معتقد بود: «فرصت مهمي از دست رفت.» زيرا پس از چهار روز حضور در تهران و چند دور گفت وگو، به دليل نرسيدن به نتيجه مطلوب در حال ترك تهران بودند. برابر پيش نويس موافقت نامه 27 مه (سه شنبه 6 خرداد) گفت وگوي سياسي ميان طرفين همچنان تا زمان افشاي اين روابط در آبان 1365 و مدتي

پس از آن ادامه يافت و بعدها افشاي ماهيت تماس هاي پنهاني ايران و امريكا به نحو آشكاري بر روند تحولات جنگ تأثير گذاشت كه بخشي از آن چنين بود:

1- اعتبار سياست امريكا درباره تحريم صدور تسليحات به ايران در نزد متحدين اين كشور عميقا مخدوش شد. [500] .

2- بحران تمام عيار سياسي در امريكا، [501] تغيير و اصلاح سياست امريكا را به عنوان ضرورتي اجتناب ناپذير، آشكار ساخت و جدال هاي بسياري ميان كنگره و دولت در امريكا انجام گرفت.

3- بي اعتمادي متحدين امريكا در منطقه، به تشتت سياست خارجي امريكا در منطقه و از دست دادن ابتكار عمل امريكا براي پايان دادن به جنگ انجاميد.

4- عراقي ها طي بيانيه اي از اقدام امريكا انتقاد كردند و اعتبار سياست هاي اعلام شده ي امريكا را مورد سؤال قرار دادند [502] و اين اقدام را به شدت محكوم كردند.

5- روس ها با بهره برداري از خلأ ايجاد شده، سياست هاي مشخص و فعال تري را با حضور در منطقه و به دست گرفتن ابتكار عمل در جنگ ايران و عراق

[ صفحه 156]

با حمله به سياست هاي امريكا و حمايت از عراق آغاز كردند.

مجموع عوامل ياد شده سبب گرديد امريكايي ها ضمن از دست دادن ابتكار عمل براي خاتمه دادن به جنگ، در موقعيت بسيار دشواري قرار گيرند. بخشي از تلاش امريكا براي خروج از اين وضعيت و كسب اعتماد مجدد متحدين خود در منطقه و عراق، تشديد فشار به ايران به طور مستمر بود. [503] .

چنان كه بنابر اطلاعات و شواهد موجود، حملات گسترده عراق به مراكز صنعتي و

اقتصادي ايران در اين مرحله با چراغ سبز امريكا و حمايت و هدايت اطلاعاتي اين كشور انجام گرفت. در اين زمينه ساندي تايمز نوشت: «افشاي حمايت تسليحاتي ايران، ماشه حملات ناگهاني و سنگين عراق به منابع و مراكز صنعتي و نظامي ايران را چكاند.» [504] .

روزنامه واشنگتن پست نيز نوشت: «پس از افشاي ارسال پنهاني اسلحه به ايران، عراقي ها حملات هوايي خود را به ايران افزايش دادند.» [505] همچنين نشريات، حضور يك افسر عالي رتبه امريكايي در بغداد براي كمك اطلاعاتي به نيروي هوايي عراق را افشا كردند. [506] در پي بمباران نيروگاه نكا در آذر 1365، ساندي تلگراف به نقل از ديپلمات هاي مستقر در بغداد نوشت: «كمك اطلاعاتي امريكا به عراق اين كشور را قادر ساخت تا به تأسيسات اقتصادي ايران و نيروگاه نكا ضربه وارد كند.» [507] .

امريكايي ها در اين مرحله رسما اعتراف كردند كه طي چند سال گذشته با هدف جلوگيري از پيشروي ايران، اطلاعات جاسوسي به عراق ارائه كرده اند. [508] آقاي هاشمي در نماز جمعه تهران كمك هاي اطلاعاتي امريكا به عراق براي حمله به تأسيسات ايران و علت افشاي آن را جلوگيري از افزايش سرخوردگي متحدين امريكا از اين كشور ذكر كرد. [509] .

امريكايي ها در توضيح سياست خود مجددا تأكيد كردند: «امريكا مي كوشد كه از پيروزي جمهوري اسلامي ايران در جنگ جاري جلوگيري به عمل آورد.» [510] وزير خارجه وقت امريكا نيز رسما درباره سياست امريكا اعلام كرد. كاستن از توان نظامي ايران مي تواند به دستيابي به يك راه حل از طريق

[ صفحه 157]

مذاكره كمك كند. وي افزود: هدف پايان دادن

جنگ است، بدون اينكه جنگ طرف بازنده يا پيروز داشته باشد. [511] .

حمد شعبان فرمانده وقت نيروي هوايي عراق در فضاي ناشي از تشديد سياست خصومت آميز امريكا براي جلب اعتماد اين كشور و ساير كشورهاي عربي، پس از حملات گسترده نيروي هوايي عراق به مراكز اقتصادي و صنعتي ايران گفت:

«سال جاري تحولي قطعي و سريع به خود خواهد ديد كه به پايان يافتن جنگ به نفع عراق منجر خواهد شد. اولين مرحله از طرح شكست ايران با انهدام كليه منابع انرژي اين كشور به خصوص منابع نفتي آن كامل خواهد شد.» [512] .

خطمشي عراق در اين مرحله «قطع نفت ايران و تأمين نفت جهان» بود. لذا به موازات گسترش حمله به مراكز نفتي ايران و اخلال در صدور نفت جمهوري اسلامي، تلاش گسترده اي براي تأمين نفت جهان با صدور نفت از منطقه خليج فارس با اتكا به خطوط لوله به جاي نفتكش ها انجام گرفت. سيستم صدور نفت عراق در اين مرحله از طريق اردن، عربستان و تريكه طراحي شده بود و سعودي ها نيز در اجراي لوله گذاري تعهداتي را پذيرفتند. به همين دليل ادامه تهاجمات عراق بيشترين خسارات را متوجه ايران مي كرد. بدون اينكه در صدور نفت ساير كشورها اخلال ايجاد شود و يا قيمت نفت تحت تأثير اين حملات افزايش يابد. با توجه به همين نتايج، روزنامه واشنگتن تايمز در تحليلي نوشت:

«اين حملات توازن جنگ در خليج فارس را تغيير داده است... تهاجم نيروي هوايي عراق تأثيرات عمده اي در جنگ خليج فارس داشته است.» [513] .

بر اثر تهاجمات هوايي عراق به مراكز صنعتي و اقتصادي ايران

و به موازات آن تهديد كمپاني هاي خارجي صادر كننده ي نفت ايران و حمله به نفتكش ها و پايانه هاي نفتي و كشتي هاي تجاري، وضعيت اقتصادي جمهوي اسلامي رو به وخامت گذاشت. ضمن اينكه قيمت نفت به كمتر از بشكه اي 10 دلار كاهش يافت. فصل نامه اينتلجنت وابسته به هفته نامه اكونوميست با استفاده

[ صفحه 158]

از برآورد دبيرخانه اوپك نوشت:

«درآمد نفت ايران در نيمه اول سال 1986 معادل 2 ميليارد و 896 ميليون دلار بوده است كه در مقايسه با دور مشابه سال قبل بيش از 50 درصد كاهش نشان مي دهد. در واقع سال 1986 براي اقتصاد ايران يكي از بدترين سال ها بود و اين مسئله به دليل كاهش عايدات ايران در مقايسه با سال هاي گذشته بود.» [514] [515] .

طي همين سال بخشي از واردات ايران به دليل كمبود شديد ذخاير ارزي، به قراداد پاياپاي با كشورهاي دوست متكي بود. [516] گزارش هاي منتشره نشان دهنده ي افزايش مشكلات و سختي هاي روزافزون در زندگي قشرهاي وسيعي از جامعه بود كه عمدتا درآمد ثابتي داشتند و در تأمين مايحتاج خود به ارزاق كوپني و ارزان متكي بودند. در واقع در دوران سخت بي برقي، جيره بندي بنزين، بازار سياه كالاهاي اساسي، افزايش قيمت ها و تورم، نيروهاي داوطلب مردمي براي اجراي عمليات جذب و سازماندهي مي شدند. امريكايي ها اميدوار بودند، ايران در اين روند تدريجا مواضع خود را تغيير دهد. «دانيل پاس» مدير مؤسسه پژوهش هاي سياست خارجي در امريكا بر اين باور بود كه اگر براي اينها (ايراني ها) روشن سازيم كه به عراقي ها كمك خواهيم كرد و پيروزي را براي آنها دشوار خواهيم ساخت، آنگاه به گمان من

ايراني ها بيدار خواهند شد. به همين دليل وي معتقد بود كه دادن اطلاعات جاسوسي و اسلحه و كمك هاي ديگر به عراق، به سود آمريكاست. [517] .

در اين موقعيت دشوار، عمليات كربلاي 4 - كه سپاه پاسداران از مدت ها قبل طرح ريزي و آماده سازي كرده بود - براي اجرا آماده شد. انتخاب منطقه عملياتي بر پايه موفقيت به دست آمده در فاو بود. در واقع پس از عمليات فاو

[ صفحه 159]

ادامه عمليات از سمت كارخانه نمك به دليل آگاهي دشمن از سمت تك و تمركز نيروها و امكانات ارتش عراق در اين منطقه، عملي نبود. دو راه حل وجود داشت: نخست پيشروي به سمت ام القصر و در غير اين صورت انتخاب منطقه جديد با هدف پيشروي به سمت بصره، كه به انتخاب منطقه عملياتي كربلاي 4 انجاميد. فرمانده كل سپاه درباره ضرورت اجراي عمليات در اين منطقه گفت:

«در صورت نجنگيدن در اينجا (جنوب) بايد زمين هاي ديگري انتخاب كنيم و سازمان آبي و خاكي مان را تغيير دهيم.» [518] .

منطقه عملياتي در حد فاصل پنج ضلعي در شمال شلمچه تا 4 كيلومتري انتهاي جزيره جنوبي جزيره مينو قرار داشت. چنين تدبير شد كه عمليات از دو محور شلمچه و ابوالخصيب با هدف بصره، طرح ريزي شود. عبور از بين جزاير ام الرصاص و بوارين در واقع تاكتيك ويژه عمليات بود. [519] به نظر مي رسيد با پيشروي به سمت ابوالخصيب و بصره و با مسدود كردن عقبه سپاه هفتم عراق و عبور از ميان خط حد سپاه سوم و سپاه هفتم عراق مي توان قواي دشمن را تجزيه كرد و به پيشروي

در عمق ادامه داد. [520] .

عمليات كربلاي 4 سرانجام در وضعيت خاص سياسي - نظامي كشور و با اميد به كسب پيروزي، در تاريخ 3 / 10 / 1365 آغاز شد. تنها به فاصله 24 ساعت پس از شروع عمليات، به دليل وضعيت جديدي كه در خطوط درگيري به وجود آمد، فرمانده كل سپاه دستور توقف عمليات را صادر كرد. در واقع با توجه به افشاي عمليات براساس اطلاعاتي كه امريكا به عراق داده بود [521] و استفاده عراق از تجارب عمليات فاو، [522] امكان پيروزي در عمليات از ميان رفت. عراقي ها بلافاصله از امريكايي ها به دليل واگذاري اطلاعات اساسي به اين كشور براي مقابله با تهاجم ايران، تشكر كردند. [523] .

نظر به شش ماه تلاش و سرمايه گذاري و با توجه به سردادن شعار تعيين سرنوشت جنگ، سرانجام عمليات كربلاي 4 وضعيت دشواري را فراروي مسئولان سياسي - اقتصادي كشور و فرماندهان سپاه قرار داد. عراقي ها كه

[ صفحه 160]

پس از فاو (عمليات والفجر 8) و ناكامي در استراتژي موسوم به دفاع متحرك با وضعيت نامطلوبي روبه رو شده بودند، مجددا اعتماد به نفس خود را بازيافتند [524] و حاميان عراق نيز درباره توانايي اين كشور براي مقاومت در برابر حملات ايران و دفاع از مراكز دفاعي تا اندازه اي اميدوار شدند. [525] .

با پيدايش وضعيت جديد به نظر مي رسيد توازن جنگ كه پس از فتح فاو به سود ايران تغيير كرده بود، مجددا در حال تغيير به سود عراق باشد، در چنين وضعيتي تداوم حملات عراق به مراكز صنعتي و اقتصادي كشور و آمادگي قواي

عراقي براي بازپس گيري فاو مي توانست برتري ايران را دستخوش تغيير قرار داده و اوضاع را به سود عراق به چرخش درآورد.

در چنين موقعيت دشواري نيروهاي بسيجي نيز به دليل اتمام مأموريتشان در حال بازگشت به خانه هاي خود بودند. تحقق اين امر مي توانست ايران را در برابر حملات زميني احتمالي عراق كاملا آسيب پذير نمايد، ضمن اينكه امكان اجراي عمليات نيز از ميان مي رفت. بر پايه اين ملاحظات، مجددا تمامي طرح هاي عملياتي بازبيني شد و سرانجام منطقه شلمچه - به دليل موفقيت لشكر 19 فجر و تيپ 57 حضرت ابوالفضل (ع) در محور شلمچه در عمليات كربلاي 4 - مورد توجه فرمانده كل سپاه قرار گرفت. در واقع گزارش عمليات يگان هاي ياد شده در عمليات كربلاي 4 و پيشروي اين دو يگان در جهت خلاف آرايش دشمن، از شمال به جنوب، نطفه طرح ريزي عمليات كربلاي 5 را در ذهن فرمانده سپاه منعقد كرد و تلاش ها مجددا در همين چارچوب شروع شد. كمتر از دو هفته پس از توقف عمليات كربلاي 4، سپاه پاسداران عمليات كربلاي 5 را در ساعت 2 بامداد 19 / 10 / 1365 در منطقه شرق بصره آغاز كرد. تأخير در واكنش دشمن نشان دهنده حضور نيروهاي عراقي در منطقه فاو و آمادگي آنها براي حمله به فاو و بازپس گيري آن بود.

تاكتيك ويژه عمليات با عبور از كانال پرورش ماهي و اجتناب از تك جبهه اي از منطقه شلمچه، نيروهاي دشمن را در موقعيتي دشوار قرار داد و

[ صفحه 161]

سرانجام پس از يك نبرد سخت و دشوار، نيروها در شرق نهر جاسم مستقر شدند

و دشمن به رغم تمام تلاش هايي كه انجام داد، نتوانست مناطق تصرف شده را بازستاند. [526] .

يكي از كارشناسان نظامي ضمن تأكيد بر «سرعت سازماندهي» نيروها در اين عمليات [527] ، بر اين باور است كه ايران بدون «غافلگيري تاكتيكي» نمي توانست بر مواضع پدافندي و استحكامات عراق فائق آيد. [528] در عين حال وي معتقد است: «اگرچه عراق نتوانست مناطق تصرف شده را بازپس بگيرد ولي ثابت كرد مي تواند از بصره دفاع كند. ايران نيز متقاعد شد حتي با عمليات هاي خوب تدارك يافته هم نمي تواند عراق را شكست دهد.» [529] عراق براي جبران شكست در عمليات كربلاي 5 مجددا حملات هوايي به شهرها و مردم بي دفاع را از سر گرفت. [530] ايران نيز متقابلا بغداد را زير حملات موشكي گرفت و با اجراي آتشبار كاتيوشا روي بصره، عراق را در وضعيت دشواري قرار داد.

روس ها كه پيش از اين مترصد بهره برداري از فرصت ها براي به دست گيري ابتكار عمل در جنگ ايران و عراق و خروج از افغانستان بودند، در پي پيدايش تنش در روابط امريكا با ايران و عراق و تشتت در سياست خارجي امريكا و مهم تر از همه بي اعتبار شدن سياست هاي امريكا در نزد متحدين خود، حمايت از عراق را با افزايش ارسال سلاح به اين كشور تشديد كردند. بنابر برخي گزارش ها شوروي از اول ژانويه 1987 يك قطار هوايي براي ارسال موشك هاي زمين به زمين با برد متوسط از نوع اسكاد. بي، تانك هاي مدرن تي. 72، هواپيماهاي ميگ 23 و ميگ 27 و چهار هواپيماي سوخت رسان از نوع توپولف 72 به كار انداخت. [531] هفته نامه فارين ريپورت معتقد است اين

سياست تازه شوروي در افزايش حمايت از عراق، با هدف تضعيف ايران و وادار كردن حكومت تهران به درخواست كمك از مسكو مي باشد؛ زيرا در حال حاضر جمهوري اسلامي ايران نمي تواند از امريكا كمك هاي ارسالي دريافت كند. [532] روس ها چنين تصور مي كردند بدين وسيله قادر خواهند بود علاوه بر اينكه برنده اصلي جنگ شوند، با كسب توافق ايران، معضل افغانستان را حل كنند.

[ صفحه 162]

اظهارات رئيس هيئت نمايندگي شوروي در سازمان ملل، ماهيت سياست هاي جديد اين كشور را روشن ساخت:

«مسكو اميدوار است با سياست فروش تسليحات جنگي به عراق، ايران را وادار سازد كه درصدد حل وفصل جنگ از راه گفت وگو برآيد. تا وقتي ايران معتقد باشد كه مي تواند از طريق نظامي بر عراق چيره شود، مسكو روش خود را تغيير نخواهد داد... مسكو هيچ گونه ترديدي براي تأمين اسلحه عراق به خود راه نمي دهد.» [533] .

با آشكار شدن پيروزي ايران در عمليات كربلاي 5 و ناتواني عراق در باز پس گيري مناطق تصرف شده، گورباچف رهبر وقت شوروي ضمن «بي معني خواندن جنگ» گفت:

«اين جنگ بايد از طريق مذاكرات سياسي پايان يابد. و هرچه زودتر اين اقدام صورت گيرد بهتر خواهد بود؛ راه ديگري وجود ندارد.» [534] .

در عين حال ضرورت توجه روس ها به ايران، سبب گرديد به رغم اصرار و تمايل عراقي ها براي دريافت موشك هاي برد بلند براي تهاجم به تهران، مسكو از تحويل آن خودداري نمايد. همين مسئله برنامه دستيابي به صنعت تسليحات موشكي را در عراق تسريع كرد [535] كه نتايج آن يك سال بعد با حملات موشكي به تهران

در اسفند 1366 آشكار شد.

مهم ترين نتيجه پيروزي ايران در عمليات كربلاي 5 و دستاورد استراتژيك آن، تثبيت توازن به سود ايران بود. در واقع مجموع تحولات جنگ از بهمن 1364 با فتح فاو تا بهمن 1365 با پيروزي در عمليات كربلاي 5، كوشش ايران براي حفظ برتري و متقابلا تلاش عراق براي تغيير آن بود. سرانجام تحكيم مواضع دفاعي ايران در منطقه شرق بصره سبب گرديد بر اين تأكيد شود كه «تعادل قوا به نحوي قاطع به نفع ايران به هم خورده است.» [536] ميتران رئيس جمهور اسبق فرانسه درباره نتايج احتمالي برتري ايران گفت:

«پيروزي ايران در اين جنگ به مثابه پيروزي تندروهاي اسلامي خواهد بود كه مي تواند ثبات كلي جهان عرب و مديترانه را برهم زند». [537] .

[ صفحه 163]

سفير وقت انگليس در سازمان ملل نيز اعلام كرد:

«هيچ كس مايل به پيروز شدن ايران انقلابي - اين برهم زننده وضع موجود در منطقه و زير پا گذارنده ي حقوق و عرف بين المللي - نيست.» [538] .

بر پايه اين ملاحظات، نوعي بازبيني در برنامه هاي استراتژيك كشورهاي غربي و شوروي درباره جنگ پديد آمد. [539] فضاي پديد آمده از اين تحول، اين امكان را براي عراق فراهم ساخت كه با هدف بين المللي كردن جنگ، به نفتكش ها و پايانه هاي نفتي و مراكز صنعتي و اقتصادي ايران شديدا تهاجم كند. «گري سيك» مشاور رئيس جمهور اسبق امريكا درباره ضرورت قطع صدور نفت ايران مي نويسد:

«عامل عمده ادامه جنگ از جانب ايران، صدور نفت توسط اين كشور است و تا موقعي كه نفت از ايران صادر مي شود،

جنگ ادامه خواهد يافت. بنابراين بايد جريان صدور نفت ايران را قطع كرد.» [540] .

هسته مركزي سياست جديد عراق با حمايت امريكا، چنان كه وزير دفاع وقت امريكا مي گويد، از بين بردن اصل «اميد» بود:

«اكنون ما با نوعي جنگ روبه رو هستيم كه هدف آن از بين بردن اميد است.» [541] .

امريكايي ها كاهش توان نظامي ايران را لازمه دستيابي به يك راه حل از طريق مذاكره مي دانستند و بر همين اساس زمينه لازم را براي حمايت از اقدامات عراق در حمله به نفتكش ها و پايانه هاي نفتي و مراكز صنعتي و اقتصادي ايران فراهم ساختند. نتايج عمليات كربلاي 5 سبب گرديد پس از آن كابينه ي ريگان استراتژي صلح را به طور جدي دنبال نمايد و حتي وزير خارجه وقت امريكا، جورج شولتز، به ايران هشدار داد كه يا جنگ را پايان دهد و يا با اقدامات شديد و مقتضي روبه رو خواهد شد. [542] .

عراق همزمان با حملات خود براي قطع صدور نفت ايران، تدريجا استراتژي نظامي خود را با كمك هاي مستشاري روس ها بازبيني كرد و به اين نتيجه رسيد كه سرنوشت جنگ روي زمين تعيين خواهد شد، لذا هماهنگ با افزايش توان نظامي براي مقابله با تهاجمات پي درپي ايران، رهيافت نظامي

[ صفحه 164]

تهاجمي تري را مورد توجه قرار داد.

ايران نيز با وجود افزايش فشارها پس از عمليات والفجر 8 (فتح فاو)، به دليل كسب برتري هاي نظامي در سال 1365 از اعتماد به نفس بيشتري براي پيگيري اهداف خود برخوردار شد. يكي از كارشناسان مسائل ايران در اين زمينه مي گويد:

«آنها دليل نداشتند

كه فكر كنند قادر به پيروزي مي باشند ولي عمليات فاو و مهران (كربلاي 1) در سال گذشته به آنها نشان داد كه به اين امر قادر مي باشند و هم اكنون آنها براي كسب پيروزي عجله دارند.» [543] .

جمهوري اسلامي به دليل برتري نظامي در جبهه زميني و تمايل نداشتن به گشايش جبهه جديد و مهم تر از همه نياز به صدور نفت از خليج فارس، هيچ گونه تمايلي به گسترش جنگ در دريا نداشت، لذا براي مقابله با تشديد حملات عراق، سياست «امنيت در خليج فارس براي همه يا هيچ كس» را دنبال مي كرد. سياست مقابله به مثل ايران با توجه به امكانات محدود و رغبت نداشتن به اجراي اين سياست، مراحل مختلفي را پشت سر نهاد.

در مرحله اول تا سال 1363 ايران به ازاي هر سه حمله عراق به اهداف غيرنظامي، تنها يك مورد را پاسخ مي داد. روش اقدام نيز به اين صورت بود كه حملات به صورت هوايي و با استفاده از موشك ماوريك انجام مي شد. اصابت اين موشك ها به غرق شدن كشتي منجر نمي شد و روند حركت كشتي را مختل نمي كرد بلكه تنها خساراتي به آن وارد مي كرد. در اين مرحله با حمله ي جنگنده هاي سعودي، دو فروند هواپيماي جنگي اف. 4 جمهوري اسلامي سقوط كردو در پي آن عملا سياست مقابله به مثل ايران متوقف شد. [544] .

در مرحله دوم، ضرورت مقابله به مثل در برابر عراق سبب گرديد با استفاده از هلي كوپترهاي نيروي دريايي و با استقرار آنها روي برخي سكوهاي نفتي در منطقه جنوبي خليج فارس كه در برابر مسير كشتيراني قرار داشت، براي مقابله

به مثل با همان اصل سه به يك اقدام شود. حمله عراقي ها به سكوي

[ صفحه 165]

نفتي سلمان بيش از 100 ميليون دلار خسارت به دنبال داشت و عملا اين شيوه نيز كنار گذاشته شد. [545] .

در مرحله سوم به كارگيري توپخانه نيروي دريايي ارتش در منطقه بعد از تنگه ي هرمز، از سال 1365 دنبال شد ولي نتيجه قابل توجهي در پي نداشت و حملات عراق همچنان رو به افزايش بود. در واقع به موازات تشديد حملات عراق، توانايي ايران براي پاسخ با ابزارهاي مناسب محدودتر و بسيار پرهزينه تر مي شد. [546] .

پيدايش بن بست در اجراي «سياست مقابله به مثل» سبب گرديد منطقه خليج فارس كاملا در اختيار عراق قرار گيرد. ضمن اينكه فشارهاي وارده به جمهوري اسلامي، برتري هاي سياسي - نظامي ايران را تا اندازه اي تحت تأثير قرار داد و كشور در وضعيت بسيار دشواري قرار گرفت.

آقاي هاشمي، با توجه به اين وضعيت، در اوج اجراي عمليات كربلاي 5 خطاب به برادر علايي فرمانده وقت نيروي دريايي سپاه گفت:

«بررسي كنيد آيا براي مقابله به مثل مي توانيد وارد خليج فارس شويد؟» [547] .

اين دستور در واقع طليعه حضور سپاه در دريا بود. البته نيروي دريايي سپاه پيش از اين به فرمان امام خميني تشكيل شده بود و سپاه نيز براي «جنگ در دريا» طرح و برنامه داشت، ليكن اميدواري به ساير منابع و ابزارها، مانع از توجه به طرح هاي سپاه شده بود. [548] .

حضور فعالانه سپاه، مرحله چهارم از سياست مقابله به مثل ا يران را تشكيل مي داد و آثار

آن تنها چند ماه بعد از فروردين 1366 آشكار شد. در اين مرحله برخورد نفتكش ها به مين، حملات قايق هاي تندرو و شليك موشك كرم ابريشم، زمينه هاي گسترش دامنه درگيري را به كشورهاي منطقه به وجود آورد. درخواست جدي و عاجزانه كويت از امريكا براي اسكورت نفتكش هايش در اين مرحله بود. نگراني امريكا از عواقب اين اقدام، سبب گرديد امريكايي ها در وهله اول از اجابت درخواست كويتي ها اجتناب كنند، ليكن كويت همين پيشنهاد را به شوروي كرد كه شوري آن را پذيرفت. اين

[ صفحه 166]

مسئله امريكايي ها را تحريك كرد تا پس از يك بررسي جدي در كنگره امريكا و بحث ميان كنگره و دولت، سرانجام پرچم امريكا را بر فراز نفتكش هاي كويت به اهتزاز درآورند. [549] امريكايي ها به موازات اين اقدام، پس از تلاش هاي گسترده در سازمان ملل، سرانجام قطعنامه 598 را در شوراي امنيت به تصويب رساندند. [550] ضمن اينكه كشتار حجاج ايراني با دست عوامل سعودي و با حمايت امريكايي ها نيز در همين زمان انجام گرفت. برابر شواهد موجود، امريكايي ها پس از افشاي ماجراي مك فارلين، با تصويب قطعنامه 598 و حضور نظامي گسترده در منطقه خليج فارس و اسكورت نفتكش ها، در نظر داشتند با ابتكار عمل جديد، شرايط خاتمه يافتن جنگ را فراهم سازند. شش ماهه ي نخست سال 1366 اساسا به درگيري ايران و امريكا در خليج فارس و تلاش هاي ديپلماتيك ايران در سازمان ملل براي تعديل قطعنامه 598 و ممانعت از صدور قطعنامه مجدد عليه ايران معطوف شد. [551] .

بدين ترتيب هفتمين سال جنگ در حالي پايان يافت كه علي رغم تثبيت توازن جنگ به

سود ايران، دامنه فشار عليه ايران گسترش يافت و موانع و دشواري هاي ادامه جنگ و فائق آمدن بر مشكلات و برخورداري از وضعيت مناسب براي خاتمه دادن به جنگ، بيش از گذشته خودنمايي مي كرد. به همين دليل اين سؤال در برابر مسئولان و تصميم گيرندگان سياسي و نظامي به وجود آمه بود كه:

«در وضعيت موجود چه راه حلي براي ادامه پيروزمندانه جنگ يا خاتمه شرافتمندانه آن وجود دارد؟»

[ صفحه 172]

لازم را بدهد.» [554] .

بدين ترتيب امريكايي ها به رغم تبليغات و توافق براي اعمال پشتيباني از كويت، سرانجام به دليل نگراني از عواقب تداوم و گسترش درگيري ايران و امريكا، تصميم گيري درباره پاسخ به حملات موشكي را بر عهده كويت گذاشتند. [555] وزير دفاع وقت امريكا با پذيرش تلويحي شكست امريكا در درگيري با ايران، اعلام كرد:

[ صفحه 173]

«بهترين راه پايان بخشيدن به ستيزه جويي ايران، اجراي برنامه تحريم سازمان ملل در مراودات ايران است.» [556] .

سفير كويت در امريكا نيز طي مصاحبه با روزنامه الشرق الاوسط با توجه به تغييري موضع امريكا گفت:

«منافع كشورهاي شوراي همكاري اين است كه در زندگي با آرامش و صلح در كنار ايران باشند... درگير شدن با ايران آسان است ولي پايان دادن به چنين نبردهايي دشوار مي باشد!» [557] .

ريگان رئيس جمهور امريكا با صدور بيانيه اي تحريم اقتصادي ايران را اعلام كرد. در بيانيه صادره چنين تأكيد شده است:

«ما فقط پس از تلاش هاي مكرر و ناموفق براي كاهش بحران با ايران، دست به اين تحريم هاي اقتصادي زديم!» [558] .

از جمله موارد تحريم، خريد نفت از ايران ذكر شده است. [559] .

در وضعيتي كه ابتكار عمل امريكا براي پايان دادن به جنگ با شكست مواجه شد، تحولات ديگري در حال انجام بود كه بدون ترديد نقش مهمي در فراهم سازي زمينه هاي پايان دادن به جنگ داشت. پيش از اين تلاش عراق براي بين المللي كردن جنگ با فراهم كردن زمينه هاي حضور امريكا در منطقه و حمله به ايران و تصويب قطعنامه 598 و

همچينن حمله به مردم بي دفاع و غيرنظامي در شهرها، گرچه ابعاد فشار به ايران را گسترش داد و تشديد كرد ولي هيچ كدام به پايان يافتن جنگ منجر نشد. بنابراين عراقي ها در جستجوي راه حل پايان دادن به جنگ، «تغيير استراتژي» عراق را «از تدافعي به تهاجمي» مورد توجه قرار دادند. ضمن اينكه تلاش براي دستيابي به موشك هايي براي «حمله موشكي به تهران» و تداوم «حمله به مراكز صنعتي و اقتصادي» ايران را كماكان در دستور كار خود داشتند.

درك جديد عراق درباره ضرورت تغيير استراتژي با كمك مستشاري كارشناسان ارشد نظامي شوروي و كمك هاي نظامي و اطلاعاتي امريكا انجام گرفت، ضمن اينكه برخي از افسران ارشد عراق نيز با تجزيه و تحليل

[ صفحه 174]

شوروي ها درباره ضعف ها و كاستي هاي اساسي در ساختار هجومي ارتش عراق موافق بودند. [560] ناتواني عراق در بازپس گيري فاو و سپس ناكامي در تأمين اهداف استراتژي موسوم به دفاع متحرك، نشان دهنده ي ضعف در ساختار دفاعي و تهاجمي عراق بود. آنتوني كردزمن يكي از كارشناسان نظامي امريكا بر اين نظر است كه عراقي ها مشكل استراتژيكي و تاكتيكي داشتند و قادر نبودند در برابر پيشروي نيروهاي ايران مقاومت كنند و همچنين نمي توانستند با تصرف بخش هاي محدودي از خاك ايران، اين كشور را مجبور به پذيرش صلح كنند. [561] .

در واقع پيشروي قواي نظامي ايران در مستحكم ترين مواضع دفاعي عراق در منطقه شرق بصره، مجددا ضعف هاي عراق را آشكار ساخت. برابر برخي گزارش ها، در 15 مارس 1987(14 اسفند 1365) صدام حسين در جلسه اي 5 ساعته با فرماندهان ارتش عراق و برخي از مسئولان سياسي و

حزبي، خطر شكست تدريجي عراق را بررسي كردند كه در اين جلسه تصميم هاي اساسي براي تغيير استراتژي عراق، با گسترش بيشتر سازمان گارد رياست جمهوري و ساير نيروها جهت تدارك ضد حملات و تشديد جنگ نفتكش ها اتخاذ شد. [562] .

روس ها با برخورداري از نقش جديد در منطقه، با افزايش حمايت سياسي و تسليحاتي از رژيم بعثي، نقش تعيين كننده اي در بهبود موقعيت عراق داشتند. رهبري جديد شوروي براي خاتمه دادن به جنگ، در انديشه تجهيز بيشتر عراق بود تا بدين وسيله ايران را مجبور به پذيرش صلح نمايد. گورباچف رهبر وقت شوروي در همان زمان رسما اعلام كرد:

«اين جنگ بايد از طريق مذاكرات سياسي پايان يابد و راه ديگري وجود ندارد.» [563] .

رئيس هيئت نمايندگي شوروي در سازمان ملل نيز اعلام كرد كه مسكو اميدوار است سياست فروش تسليحات جنگي به عراق، ايران را وادار سازد درصدد حل وفصل جنگ از راه گفتگو برآيد. وي در اظهارات خود با تأكيد بر عدم تغيير روش مسكو در حمايت از عراق، گفت:

«مسكو هيچ گونه ترديدي براي تأمين اسلحه عراق به خود راه نمي دهد.» [564] .

[ صفحه 175]

گرچه شوروي در اين مرحله نقش برجسته تر و فعال تري در مقايسه با ساير كشورها براي حمايت از عراق داشت، ولي تصميم به تقويت نظامي عراق در برابر ايران، يك تصميم جهاني بود. [565] [566] منطق حاكم بر اين تصميم مشترك به اين دليل بود كه هيچ گونه چشم انداز واقعي و روشن براي خاتمه ي جنگ مشاهده نمي شد. بر پايه اين ملاحظه چنين تصور مي شد كه «يك تغيير اساسي در موازنه نظامي

جنگ به نفع عراق، شرط اوليه ي پايان سريع جنگ است.» [567] از سال 1365 اعزام كارشناسان شوروي براي تأمين تسليحات عراق به ميزان و كيفيتي بود كه وضعيت استراتژيكي را تغيير دهد و ايران را مجبور به قبول يك راه حل سياسي كند. [568] .

در نتيجه ي پشتيباني هاي همه جانبه ي جهاني، دو تحول اساسي در ساختار نظامي عراق پديد آمد: گسترش سازمان رزم، خريد و انباشتن تجهيزات. در طول سال 1366 عراقي ها تمرين هاي آموزشي گسترده اي را با انتقال نيروها از خط مقدم به عقب در تمام سطوح انجام دادند. واحدهاي گارد رياست جمهوري از اجازه ي آزادي عمل بيشتري برخوردار شدند. به واحدهاي توپخانه

[ صفحه 176]

آموزش هاي ويژه اي در زمينه تمركز و تغيير مسير آتش داده شد. مجموع اين آموزش ها اصلاحات عمده اي در تعدادي از سپاه ها و لشكرهاي كليدي عراق به وجود آورد. [569] ضمن اينكه نيروي زميني عراق از 26 لشكر در سال 1986(1365) به 45 لشكر در 1988(1367) افزايش يافت. بنابراين رشد واقعي هم در ساختار نيرو و هم توانايي عملياتي آنها به وجود آمد. [570] صدام طي مصاحبه اي با روزنامه كويتي السياسه رسما اعلام كرد كه عراق در تمام زمينه هاي سياسي - نظامي قوي تر از سال گذشته است و امكانات نظامي آن حداقل از 6 ماه پيش، دو برابر شده است. [571] .

بنابراين در سال 1366، در وضعي كه ايران عميقا درگير مشكلات فزاينده ناشي از فشارهاي بين المللي و حملات عراق به مراكز صنعتي و اقتصادي بود، [572] «فضاي تنفس حياتي» براي عراق فراهم شد تا با سازماندهي كامل نيروهايش و ايجاد قابليت هاي جديد دفاعي و تهاجمي، براي

حمله به مواضع و استحكامات ايران كمين نمايد.

عناصر اصلي استراتژي ايران در موقعيت دشوار هشتمين سال جنگ، مقاومت در برابر فشارها [573] با رويكرد جديد نظامي در جبهه هاي غرب بود. گرچه موقعيت برتر نظامي ايران با پيروزي در عمليات كربلاي 5 تثبيت شد، ولي همين عمليات نقطه ثقل آغاز تحول جديد در جنگ و چرخش روند جنگ به زيان ايران بود. يكي از كارشناسان نظامي بر اين عقيده است كه «در اين عمليات چكش ايران در مقابل سندان عراقي ها درهم شكست.» [574] و ايران پس از آن ديگر مجال بازسازي پيدا نكرد. حال آنكه عراق تحت حمايت بين المللي به رشد كمي و كيفي شگفت انگيز و باورنكردني دست يافت.

محسن رضايي فرمانده كل سپاه درباره ي تأثيرات عمليات كربلاي 5 بر روند

[ صفحه 177]

جنگ و كاهش توانايي ايران مي گويد:

«1- بخش قابل توجهي از توان سپاه با استقرار در مناطق فاو، جزاير مجنون و شلمچه زمين گير شد.

2- استراتژي كشور براي بسيج امكانات شكست خورد.

3- در منطقه جنوب به بن بست رسيديم و امكان غافلگيري دشمن از ميان رفت.» [575] .

اجراي عمليات كربلاي 8 در اديبهشت 1366 بر اثر اصرار مسئولان، و ساير دشواري هاي موجود سبب گرديد فرمانده كل سپاه طي نامه اي به امام خميني با بيان كردن مشكلات جنگ بر اين مسئله تأكيد نمايد كه اگر كشور وارد جنگ نشود، عراق حملاتش را عليه ايران آغاز خواهد كرد. [576] .

نگراني هاي ذكر شده در اين نامه به ملاقات آقاي رضايي با امام و سپس ملاقات با حاج سيد احمد خميني انجاميد

و در پي آن طي نامه اي 20 صفحه اي مسائل به طور مشروح بيان شد. [577] .

افزايش توان نظامي عراق به صورت روزافزون و متقابلا كاهش توان اقتصادي و نظامي ايران، شكاف عميقي ميان توانايي نظامي ايران و اهداف سياسي كشور به وجود آورده بود و امكان تغيير موازنه جنگ با آغاز تهاجمات عراق وجود داشت. در واقع گرچه استقرار نيروهاي ايران در طول مرز و حملات پي درپي قواي خودي موازنه را همچنان به نفع ايران حفظ كرده بود [578] ولي همين وضعيت موجب كاهش تدريجي توان نظامي و افزايش آسيب پذيري ما شده بود. ضمن اينكه خلأ استراتژيك [579] موجود بر اثر درنگ و ترديد دو ابرقدرت جهت اقدام عليه ايران، در حال كم رنگ شدن بود. [580] چنان كه از اواسط سال 1987(1366) با حضور نظامي امريكا در منطقه و اسكورت نفتكش ها و تصميم شوروي براي بازسازي و تقويت ماشين جنگي

[ صفحه 178]

عراق، به تدريج توانايي ايران براي بهره برداري از رقابت ابرقدرت ها كاهش يافت و بدين ترتيب خلأ استراتژيك كه براي اقدامات و سياست ايران در خليج فارس بسيار اهميت داشت، منتفي گرديد. [581] .

لازمه فائق آمدن بر اين وضعيت، تداوم حملات ايران بود كه از اين پس حداقل براي يك مقطع زماني تنها در منطقه غرب كشور، قابل پيگيري و اجرا بود. در واقع هرگونه درنگ در انتقال از جنوب به غرب هيچ گونه گشايشي را در جنگ حاصل نمي كرد، زيرا به دليل بن بست نظامي، امكان اجراي عمليات گسترده و پيروز در جنوب وجود نداشت. ضمن اينكه امكان تهاجم دشمن همچنان پابرجا بود [582] با

اين تفاوت كه حصول پيروزي در منطقه غرب كشور با پيشروي به سمت سليمانيه و كركوك امكان تجزيه قواي دشمن را به دنبال داشت. در عين حال عوامل مؤثر در تغيير رويكرد نظامي ايران از جنوب به غرب به شرح زير بود:

1- ضرورت تداوم جنگ و ممانعت از ايجاد ركود در جنگ.

2- حفظ ابتكار عمل در برابر دشمن.

3- گشودن جبهه جديد در مقابل دشمن و تجزيه قواي آن.

4- كسب زمان از دشمن براي دستيابي به راه كار جديد در جنوب. [583] .

در اين چارچوب علاوه بر سلسله عملياتي كه سپاه پاسداران در نيمه اول سال 1366 (كربلاي 10، فتح 5، نصر 4 و نصر 7) انجام داد، عمليات نصر 8 را نيز در تاريخ 29 / 8 / 66 در ماؤوت به اجرا درآورد. سپاه پس از آن نيز دو عمليات بيت المقدس 2 و 3 را در 25 / 10 / 1366 و 24 / 12 / 1366 در محور ماؤوت اجرا كر. با توجه به دشواري هاي موجود براي ادامه عمليات در اين محور، سپاه پاسداران در منطقه حلبچه عمليات والفجر 10 را طرح ريزي كرد كه در تاريخ 23 / 12 / 1366 اجرا شد. [584] .

در اين مرحله رژيم عراق به كارگيري سازمان مجاهدين خلق (منافقين) را براي مقابله با سياست هاي ايران در همكاري با معارضين كرد عراقي به نحو گسترده اي افزايش داد. ملاقات صدام و رجوي در بغداد زمينه اجراي

[ صفحه 179]

عمليات هاي نامنظم منافقين را فراهم ساخت. [585] رجوي در پيام به نيروهاي شناسايي خود تأكيد

كرد كه عمليات هاي شناسايي بدون برجاي نهادن رد پا از سازمان انجام گيرد. [586] .

با فرارسيدن ماه پاياني سال 1366، از نيمه اسفند حملات موشكي عراق به تهران آغاز شد. به دليل اين تصور كه عراق فاقد موشك مناسب براي حمله به تهران مي باشد، اين حملات موجب شگفتي ناظران شد، به نظر مي رسيد حمله موشكي ايران به بغداد در پاسخ به تهاجمات هوايي عراق به مردم بي دفاع و غيرنظامي در شهرها، در اسفند 1363 و بعدها در سال هاي 1364 و 1365، به تصميم عراقي ها در شتاب براي تهيه و ايجاد زيرساخت صنايع موشكي و همچنين دريافت موشك هاي اس. اس. 12، منجر شده است. [587] .

عراقي ها در فضاي خصومت آميز بين المللي عليه ايران، متقاعد شده بودند كه غرب از آنها حمايت مي كند و مي توانند به هر عملي دست بزنند. [588] به همين دليل صدام طي سخناني براي اعضاي شوراي فرماندهي عراق رسما اعلام كرد:

«عراق از كليه سلاح هاي ممكن براي وادار ساختن ايران به پذيرش آتش بس استفاده خواهد كرد.» [589] .

گرچه عراق توانايي شليك موشك به تهران را با كمك آلمان و آرژانتين به دست آورد، ولي كمك هاي فني روس ها [590] و نقش مشاوره ي فني و پشتيباني عملي آنها در طرح ريزي مأموريت و سازمان يگان هاي هوايي تهاجمي عراق در اين مرحله بسيار مهم و مؤثر بوده است. مهم تر از اين، عراق تهاجم موشكي به تهران را در چارچوب سياست هاي شوروي [591] و با هدف تغيير موضع ايران در قبال افغانستان انجام داد. يك مقام رسمي وزارت خارجه

[ صفحه 180]

امريكا در همان زمان اعلام كرد:

«هر عكس العمل شوروي را بايد در عملكرد فوري رژيم بعث عراق جستجو كرد.» [592] .

بعدها آقاي ولايتي وزير خارجه ايران در مصاحبه با روزنامه كيهان گفت:

«در اوج بمباران هاي عراق به قائم مقام وزير خارجه شوروي گفتم: چرا به عراقي ها موشك مي دهيد؟ گفت: شما دست از حمايت مجاهدان افغاني برداريد تا ما هم موشك ندهيم. [593] معامله خوبي نيست؟» [594] .

در آغاز سال 1367 امام خميني با دركي كه از وضعيت حاكم بر جنگ داشتند، طي پيامي در تاريخ 11 / 1 / 1367 به مناسبت انتخابات سومين دوره مجلس شوراي اسلامي، فرمودند:

«اين روزها روز امتحان الهي است. امروز روز عاشوراي حسيني است. امروز ايران كربلاست، حسينيان آماده باشيد.»

در ادامه پيام امام آمده است:

«اي آزادگان و احرار بپاخيزيد، قدرت هاي بزرگ شرق و غرب مي خواهند شما را زير چكمه ها و چنگال هاي كثيف و خونين خود خرد كنند كه حتي آخ هم نگوييد. امروز روز مقاومت است.»

امام خميني در ادامه ي پيام پس از اشاره به حملات موشكي دشمن به مردم بي دفاع در شهرها و حملات شيميايي به مناطق مسكوني حلبچه، فرمودند:

«به سوي جبهه ها هجم بريد تا ضربات پي درپي شما توان و امان او را بگيرد.» [595] .

با فرارسيدن سال 1367 و در حالي كه حملات موشكي عراق به تهران همچنان ادامه داشت، اجرا نشدن عمليات گسترده در جبهه ي جنوبي (طي سال 1366)، بازتاب وسيعي در رسانه هاي خارجي داشت. واشنگتن پست به نقل از كارشناسان نظامي نوشت كه احتمال نمي رود ايران بتواند در آينده اي نزديك حمله بزرگ و مورد انتظار خود

را عليه عراق آغاز كند. [596] .

[ صفحه 181]

علت اين موضوع علاوه بر تأثير حمله هوايي عراق بر ساختار اقتصادي ايران و تضعيف آن، عمدتا خسارات و تلفات ناشي از عمليات كربلاي 5 و عدم بازسازي و جبران نشدن كمبودها، ذكر شده است. [597] شائول بخاش يكي از كارشناسان مسائل ايران «مشكلات ايران در خريد اسلحه» بر اثر سياست هاي دولت ريگان در تحريم بين المللي فروش اسلحه به ايران را يكي از عوامل مؤثر در پيدايش وضعيت جديد مي داند. [598] ريچارد مورفي معاون وزارت خارجه امريكا در همين زمينه گفت:

«قدرت نظامي ايران به دنبال حركتي كه تحت رهبري امريكا براي جلوگيري از فروش اسلحه به تهران صورت گرفته، شديدا به تحليل رفته است. امريكا تاكنون براي جلوگيري از ارسال اسلحه به ايران با 20 كشور تماس رسمي گرفته است...

در سال 1987(1366) شش كشور غربي سلاح هايي به ارزش 200 ميليون دلار [599] به ايران فروختند، ولي در سال 1984 (1363) ارزش سلاح هايي كه پانزده كشور غربي به ايران تحويل داده اند، يك ميليارد دلار بوده است.» [600] .

بنابراين اظهارات، علاوه بر كاهش كشورهاي فروشنده سلاح به ايران، حجم خريد ايران نيز كاهش بسياري يافته است. مورفي در ادامه اظهارات خود درباره ي تأثيرات اقدام امريكا در تحريم ايران مي گويد:

«ايران در خريد تكنولوژي پيشرفته و سيستم نظامي مدرن از غرب، دچار مشكل شده و به همين دليل بهاي گراني را براي سلاح ها مي پردازد و با تأخير زماني بيشتري سلاح دريافت مي كند.» [601] .

مجموع اين عوامل سبب گرديد علائم و نشانه هاي مهمي از «تغيير موازنه

قدرت به سود عراق» آشكار شود. [602] .

امريكايي ها در حالي كه فشارهاي شديد و گسترده اي را روي ايران متمركز

[ صفحه 182]

كردند و متقابلا سياست هاي حمايت آميزي را درباره عراق اعمال مي كردند، تنها به اين دليل از تأمين نظر ايران مبني بر متجاوز شناختن عراق خودداري مي كردند كه اين اقدام ممكن است به سرنگون شدن رژيم عراق بينجامد و به ايران پيروزي ببخشد كه در ميدان نبرد توان دستيابي به آن را نداشته است. [603] .

در همين وضعيت امريكايي ها در تاريخ 28 / 1 / 1367 به دو سكوي نفتي ايران در خليج فارس حمله كردند. [604] و همزمان با آن عراقي ها غافلگيرانه و پس از حمله ي گسترده ي شيميايي به خطوط پدافندي خودي در منطقه فاو، با سپاهي مجهز به اين منطقه يورش آوردند؛ بدين ترتيب جمهوري اسلامي در برابر يك آزمون بسيار دشوار و سرنوشت ساز قرار گرفت. [605] برابر شواهد و قرائن موجود پيش از اين احتمال حمله دشمن، به ويژه در منطقه فاو بررسي شده بود. [606] با ادامه جنگ در فصل زمستان در منطقه ي شمال غرب، چنين تصور مي شد كه قواي دشمن به اين منطقه گسيل خواهند شد و خطر حمله به جبهه ي جنوب رفع مي شود و يا اگر عراقي ها به جنوب حمله كنند با توجه به پيشروي هاي عميق رزمندگان در منطقه شمال غرب و دسترسي به سليمانيه، نوعي تعادل برقرار خواهد شد [607] ولي قبل از رسيدن به نتايج و دستاوردهاي استراتژيك و حياتي در منطقه شمال غرب، دشمن تهاجم به فاو را آغاز كرد.

عراق توان لازم را براي اين اقدام

به تدريج طي سال هاي قبل به ويژه سال 1366 به دست آورد، ضمن اينكه سيستم فرماندهي و سازماندهي عراقي ها دچار تغيير و اصلاحاتي شد كه بر كارآمدي آنها در مقايسه با گذشته افزود. [608] .

سقوط فاو در عرض 36 ساعت [609] - پس از آنكه 2 سال و 3 ماه در اختيار ايران بود - و در حالي كه عراق از حضور عمده قواي ايران در منطقه غرب

[ صفحه 183]

اطلاع داشت، [610] با به كارگيري سلاح هاي شيميايي [611] و از جمله گاز خردل و گاز سيانور، انجام گرفت. اين رخداد نظامي، به دليل آشكار شدن برتري نظامي عراق و مهم تر از آن، احتمال خاتمه يافتن جنگ، بازتاب نسبتا گسترده اي داشت. برخي از تحليلگران بازپس گيري فاو را همانند زمان فتح آن در سال 1986(1364) به منزله نقطه عطف و نشانه ي مرحله ي نهايي جنگ ارزيابي كردند. [612] تايمز لندن بر تأثير رواني سقوط فاو تأكيد كرد. [613] اظهارات برخي از شخصيت هاي رسمي نيز قابل توجه بود.

ميتران رئيس جمهور وقت فرانسه با تأكيد بر ضرورت خاتمه يافتن جنگ، گفت:

«اين جنگ بايد بدون غالب و مغلوب پايان پذيرد.» [614] .

واينبرگر وزير دفاع وقت امريكا نيز اعلام كرد:

«امريكا نمي خواهد ايران در جنگ برنده شود.» [615] .

گروميكو وزير خارجه وقت شوروي با توجه به پافشاري ايران بر تعيين متجاوز، اعلام كرد:

«بدون توجه به اينكه چه كسي مسئول آغاز جنگ مي باشد، اين جنگ بايد به فوريت پايان يابد.» [616] .

مورفي معاون وزارت خارجه امريكا گفت: «ادامه جنگ ايران و

عراق به هيچ وجه به نفع امريكا نيست.» [617] وي در جاي ديگر با توجه به تأثيرات بازپس گيري فاو، در سمينار خليج فارس اعلام كرد: «ما مي خواهيم توازن در جنگ برهم نخورد.» [618] مورفي بر اين باور بود كه عراق با بازپس گيري فاو توازن را مجددا برقرار كرده است و ادامه تهاجمات عراق به برهم خوردن موازنه منجر خواهد شد. [619] .

آقاي هاشمي فرمانده عالي جنگ با توجه به ابعاد و نتايج احتمالي اين حادثه اعلام كرد:

«از اين پس زمان به نفع ما نخواهد بود.» [620] .

[ صفحه 184]

با توجه به اهميت سقوط فاو، به نظر دو تن از تحليل گران نظامي درباره علت وقوع اين حادثه اشاره مي شود. كردزمن معتقد است مرحله جديد جنگ را سه عامل شكل داد: نخست، تغييرات مهم در نيروهاي مسلح عراق [621] و شيوه رزم آن. دوم، تغيير توانايي ايران براي ادامه جنگ و سومين عامل كه كمتر محسوس بود، حضور نيروهاي غربي در خليج فارس و انزواي فزاينده ديپلماسي ايران بود. [622] ژنرال موگلن كارشناس نظامي فرانسه معتقد است عراقي ها به چند دليل توانستند فاو را مجددا آزاد سازند: اولا برنامه ريزي بسيار خوب و دقيق. ثانيا اطلاعات بسيار دقيق از مواضع استقرار نيروهاي ايران در فاو. ثالثا اجراي مانور موفق و ايجاد اين ذهنيت براي ايراني ها كه عراق قصد انجام عمليات در شمال را دارد. [623] .

بدون ترديد افزايش توان نظامي عراق و تغيير استراتژي اين كشور، نقش مهمي در تغيير اوضاع به سود عراق داشت. بيش از اين عراق با عمليات موسوم به «استراتژي

دفاع متحرك» در انديشه تصرف برخي از مناطق مرزي و شهرهاي ايران بود كه به توفيق چنداني دست نيافت. عراق ضعف و كاستي هاي خود را در اين زمينه برطرف ساخت و «با بهبود ارتش عراق» [624] و تغيير شيوه رزم آن، از موقعيت برتري برخوردار شد. محي الدين مصباحي در مقاله خود وضعيت نظامي عراق را در آستانه بازپس گيري فاو چنين ذكر مي كند:

«نيروهاي مسلح عراق در نتيجه فروش عظيم تسليحاتي توسط شوروي و سايرين، در مدتي كمتر از 2 سال سيستم هاي تسليحاتي خود را به بيشتر از 40% افزايش دادند. ارتش عراق در شرف بازپس گيري فاو در آوريل 1988 (فتح نظامي كه بعدا ثابت شد نقطه عطفي در جنگ مي باشد) حدود 5000 تانك، 4500 نفربر زرهي (5500)، (AF7) عراده توپ و آلات توپخانه، 420 هلي كوپتر و 720 هواپيماي جنگي آماده براي عمليات در اختيار داشت. اين خيل عظيم سيستم هاي

[ صفحه 185]

تسليحاتي با حداقل 300 موشك زمين به زمين اسكاد و مقادير زيادي مهمات شيميايي تكميل مي شد. بغداد با كسب اين مقادير عظيم سلاح توانست نيروهاي زميني خود را از 26 لشكر در سال 1986 به 50 لشكر در سال 1988 يعني دو برابر برساند. اين امر نمايانگر رشد واقعي در ساختار نيرو و توانايي هاي عملياتي بود و گام مهمي در تغيير موازنه استراتژيك كلي در خليج فارس به شمار مي رفت. افزايش نيروي انساني آموزش ديده در ارتش عراق نيز به وضوح نشان دهنده ي كمك هاي شوروي در اين زمينه بود كه عراق را قادر ساخت ضمن كسب مقادير زيادي سلاح از شوروي، امر سازماندهي ارتش خود را مجددا

تكميل نمايد.» [625] .

نشريه اسپرسو چاپ ايتاليا با ارائه آماري از نيروها و تجهيزات نظامي ايران و عراق، وضعيت دو كشور را مقايسه كرده است:

ايران- نيرو: 655000 نفر، تانك: 1050 دستگاه، توپخانه: 600 قبضه، هواپيما: 400 فروند [626] ، هلي كوپتر: 300 فروند، كشتي: 21 فروند

عراق- نيرو: 800000 نفر، تانك: 7000 دستگاه، توپخانه: 5600 قبضه، هواپيما: 500 فروند، هلي كوپتر: 200 فروند [627] ، كشتي: 34 فروند [628] .

در عين حال، غافلگير شدن ايران در فاو و به كارگيري سلاح شيميايي به وسيله عراق به نحوي گسترده، نقش مؤثري در سقوط فاو داشت. عراقي ها با استفاده از زمان تمركز نيروهاي ايران در منطقه شمال غرب كشور، تهاجم خود را به منطقه فاو آغاز كردند و آن را بازپس گرفتند. البته برتري بارز عراق در تجهيزات، سازمان گسترده و آمادگي قوا نيز به گونه اي بود كه با فرض هوشياري و غافلگير نشدن ايران، با توجه به موقعيت فصلي و حضور حداقل

[ صفحه 186]

نيروهاي مردمي در جبهه هاي جنگ و به تحليل رفتن قواي ايران به دليل اجراي عمليات والفجر 10، احتمالا سقوط فاو به جاي 36 ساعت زمان بيشتري به طول مي انجاميد. به عبارت ديگر، تفوق استراتژيك عراق وضعيت را به گونه اي اساسي به نفع عراق و به زيان ايران تغيير داده بود و مهار تهاجمات عراق در مرحله جديد امري بسيار دشوار بود.

ارتش عراق در تداوم تهاجمات خود در ساعت 8 صبح 4 / 3 / 1367 حمله به منطقه شلمچه را آغاز كرد. [629] در اين هجوم منطقه شلمچه

طي 8 ساعت سقوط كرد در حالي كه نيروهاي خودي در اين منطقه نسبت به منطقه فاو آماده تر بودند، عقبه مناسبي داشتيم، هوشيار بوديم و غافلگير نشديم. [630] زيرا از 24 ساعت قبل، تحركات عراق و تجمع نيرو نشان دهنده آمادگي عراق براي عمليات بود. [631] اين اراده وجود داشت كه شلمچه را حفظ كنيم اگر نيروي احتياط در اختيار داشتيم و خطوط تقويت شده بود، ولي دشمن قدرتمند بود و تغيير تاكتيك داده بود. [632] .

امكانات فوق العاده، تجهيزات پيشرفته، كاربرد سلاح هاي غيرمتعارف همچون سلاح هاي شيميايي و گسترش سازمان ارتش عراق، امكان مانور گسترده با استفاده از شيوه هاي جديد را به عراق داد. اين تغييرات در ارتش عراق و شيوه هاي رزم و برتري چشمگير اين كشور از نظر نيرو و سازمان، بعد از سقوط فاو مورد توجه رسانه هاي خارجي و تحليل گران نظامي قرار گرفت ولي پس از سقوط شلمچه «استراتژي تازه كادر رهبري سياسي عراق» و ظهور نشانه هايي آشكار از كارآيي اين استراتژي مورد توجه واقع شد. [633] روزنامه نيويورك تايمز به نقل از مقامات عراقي نوشت: «آنها مي گويند استراتژي تازه اي در پيش گرفته اند.» [634] نظر به اهميت منطقه شلمچه و نگراني هاي جمهوري اسلامي از احتمال پيشروي دشمن از محور شلمچه به سمت خرمشهر و آبادان، يگان هاي سپاه پاسداران در تاريخ 22 / 3 / 1367 طي عملياتي با نام «بيت المقدس 7» به نيروهاي دشمن هجوم بردند و خسارات بسياري را بر آنها و امكاناتشان وارد كردند. [635] .

[ صفحه 187]

در روزهاي پاياني خرداد 1367 نيروهاي سازمان مجاهدين خلق (منافقين) به كمك ارتش عراق به مهران و دهلران

- كه در كنترل پدافندي ارتش قرار داشت - حمله كردند. [636] پيش از اين منافقين - پس از توافق جديد با رژيم عراق - در تايخ 8 / 1 / 1367 به فكه حمله كرده بودند. در بهار همين سال، بعد از نشست محرمانه ي رجوي و صدام، تجهيزات سنگين شامل تانك تي 55 و نفربرهاي پي. ام. پي در اختيار منافقين قرار گرفت و افسران عراقي آموزش فشرده اي را براي آنها برگزار كردند. [637] رجوي قبل از عمليات مهران طي نشستي براي تحريك و تشويق نيروهايش جهت حمله به خطوط ارتش، مي گويد: «توان يك يگان ما با 3 يا 4 يگان ارتش ايران برابر است، يك گردان براي درهم شكستن چند گردان كلاسيك ارتش.» [638] منافقين پس از حمله به مهران شعار «امروز مهران فردا تهران» را سر دادند.

در تاريخ 4 / 4 / 1367 تهاجم نيروهاي عراق به جزاير مجنون آغاز شد. [639] اين حمله، اوج قدرت عراق بود. [640] و پس از آن با توجه به بازپس گيري كليه ي مناطق آزادشده، عراقي ها مواضع جديدي اتخاذ كردند. نزار حمدون معاون وزير خارجه عراق اعلام كرد: «زمان به نفع ايران نيست و در مرحله نهايي جنگ هستيم. عراق نمي تواند صرفا يك آتش بس را بپذيرد!» [641] .

طه ياسين رمضان معاون نخست وزير عراق نيز طي مصاحبه اي گفت: نتيجه جنگ در روزها، هفته ها و ماه هاي آينده روشن خواهد شد.» [642] تأكيد نزار حمدون بر اين مسئله كه عراق از اين پس تصميم ندارد مساعي خود را در صحنه ي ديپلماتيك متمركز كند، [643] نشان دهنده ي تصميم عراق بر تداوم تهاجمات بود. چنان كه نيروهاي عراقي

حملات گسترده اي را به خطوط ارتش با هدف گرفتن اسير و غنائم آغاز كردند. در اين مرحله تعداد زيادي نيرو و مقدار بسياري امكانات ارتشي به اسارت و غنيمت گرفته شد و در بغداد به نمايش گذاشته شد.

بنابر يك ارزيابي شتابزده درباره علل سقوط اين مناطق در مرحله پاياني جنگ، مي توان به عوامل زير اشاره كرد:

[ صفحه 188]

1- از سال 1362 ارتش درخواست كرد سپاه نيز در خطوط پدافندي مستقر شود. با اين كار بخشي از توان تهاجمي سپاه زمين گير شد. در نتيجه در سال 1367 نيروي متحرك و هجومي سپاه در بدترين موقعيت پدافندي، در مناطقي مانند فاو، شلمچه، مهران، جزاير مجنون، هور، ماؤوت و حلبچه زمين گير شده بود.

2- عدم توسعه توان رزم جمهوري اسلامي به تناسب گسترش دامنه جنگ و به تبع آن رشد كند سازمان رزم سپاه، با ضرورت هاي جنگ هيچ گونه تناسبي نداشت.

3- متقابلا توسعه توان رزم عراق امكان پاسخگويي به حملات ايران در يك يا چند منطقه را مي داد. ضمن اينكه عراق قادر به آفند در چند منطقه به صورت همزمان بود.

4- استفاده ي گستاخانه ي عراق از سلاح هاي شيميايي، به دليل برخورداري از حمايت تكنولوژيك و سياسي - تبليغاتي غرب، از عوامل مؤثر و مهم سقوط خطوط پدافندي خودي در اين دوره است.

البته عوامل ديگري در اين زمينه مؤثر بوده است كه بايد به صورت جداگانه و در موقعيت مناسب بررسي شود.

در مجموع وضعيتي كاملا نگران كننده به وجود آمده بود. در همين حال امريكايي ها هواپيماي مسافربري ايران را با 2 فروند موشك كه

از رزم ناو امريكايي وينسنس، مستقر در خليج فارس شليك شد، ساقط كردند. [644] اين حادثه پيام روشن و قاطع امريكا مبني بر تشديد جنگ در صورت عدم اقدام ايران براي خاتمه دادن به جنگ بود. چنان كه ريگان رئيس جمهور وقت امريكا گفت كه اين فاجعه ضرورت دستيابي به برقراري صلح را با حداكثر شتاب، دوچندان ساخته است. [645] سخنگوي كاخ سفيد نيز گفت: امريكا مدت مديدي است كه تمايل به برقراري تماس با ايران دارد و ما اين تمايل را در هر موقعيتي ابراز كرده ايم. [646] مايكل آرماكاست معاون وزارت خارجه امريكا نيز تأكيد كرد كه امريكا از انعطاف ايران استقبال مي كند، اما ايران نمي تواند به

[ صفحه 189]

انتخاب خود بخش هايي از قطعنامه را بپذيرد. [647] .

ايران با توجه به وضعيت ياد شده، علاوه بر شتاب در تلاش هاي ديپلماتيك و شكايت از امريكا در دادگاه لاهه به خاطر سرنگون كردن هواپيماي مسافربري ايران، دو اقدام اساسي انجام داد. نخست حكم امام خميني مبني بر انتصاب آقاي هاشمي به عنوان جانشين فرمانده كل قوا به منظور «ايجاد ستاد فرماندهي كل»، «هماهنگي ارتش و سپاه»، «تمركز صنايع نظامي و تهيه مايحتاج نظامي و دفاعي»، «تمركز امور تبليغي و فرهنگي»، و «بهره برداري صحيح از كمك هاي مردمي» [648] بود. اقدام ديگر، «اعلام بسيج عمومي» [649] براي دفاع در برابر تهاجمات عراق بود.

در اين مرحله تداوم حملات عراق سبب گرديد در منطقه شرهاني، زبيدات و ارتفاعات حمرين، قواي عراقي ضمن حمله به خطوط دفاعي نيروهاي ارتش تا عين خوش پيشروي كنند و در اين حملات و همچنين حمله به مناطق

سومار و ميمك، در مجموع نزديك به 17000 تن را اسير كردند. با ادامه ي تهديدات عراق براي حمله به مناطق جنوبي، [650] عقب نشيني از حلبچه بررسي شد و سرانجام به رغم نظرهاي متفاوتي كه وجود داشت، نيروهاي خودي منطقه حلبچه را تخليه كردند. [651] علاوه بر اين، بنابه ملاحظات جديد و احتمال تداوم تهاجمات عراق و همچنين تشديد فشار بين المللي عليه جمهوري اسلامي، امام خميني با يك تصميم حساب شده و ناگهاني، اوضاع را به نفع ايران تغيير دادند و رئيس جمهوري اسلامي ايران در نامه اي به خاوير پرز دكوئيار دبيركل وقت سازمان ملل، پذيرش قطعنامه را رسما اعلام كرد. خبر پذيرش قطعنامه روز دوشنبه 27 / 4 / 1367 ساعت 2 بعدازظهر از صداي جمهوري اسلامي ايران به شرح زير قرائت شد:

«جمهوري اسلامي ايران طي پيامي خطاب به خاوير پرز دكوئيار دبيركل سازمان ملل اعلام نمود كه با تأييد مجدد تلاش هاي انجام شده و اطمينان قلبي به اقدامات ايشان و به منظور ياري نمودن دبيركل در جهت استقرار امنيت براساس عدالت، قطعنامه 598 را رسما پذيرفته است.» [652] .

[ صفحه 190]

در نامه رئيس جمهور ايران به دبيركل سازمان ملل به اين مسئله اشاره شده است كه جنگ اكنون ابعادي غيرقابل پيش بيني يافته و ضمن وارد كردن كشورهاي ديگر در جنگ، «قربانيان بي گناهي را در خود فروبرده است». [653] .

اقدام ايران و اهميت آن واكنش هاي متفاوتي را برانگيخت. اعجاب و شگفتي مردم و همچنين تأسف و تألم آنها موجي از حزن و اندوه همراه با نوعي ابهام و حيرت را در ميان رزمندگان اسلام و طرفداران

انقلاب اسلامي در خارج از ايران برانگيخت. در واقع شكاف موجود ميان آگاهي مردم از واقعيات جنگ و برتري هاي چشمگير عراق در توان رزمي و تبليغاتي كه انجام مي گرفت و اذهان جامعه را شكل داده بود، مهم ترين عاملي بود كه براساس آن مي توان وضعيت روحي و رواني مردم را توضيح داد.

«و اما درباره قبول قطعنامه كه حقيقتا مسئله بسيار تلخ و ناگواري براي همه و خصوصا براي من بود، اين است كه من تا چند روز قبل معتقد به همان شيوه ي دفاع و مواضع اعلام شده در جنگ بودم و مصلحت نظام و كشور و انقلاب را در اجراي آن مي ديدم ولي به واسطه ي حوادث و عواملي كه از ذكر آن فعلا خودداري مي كنم و به اميد خداوند در آينده روشن خواهد شد و با توجه به نظر تمامي كارشناسان سياسي و نظامي سطح بالاي كشور - كه من به تعهد و دلسوز و صداقت آنان اعتماد دارم - با قبول قطعنامه و آتش بس موافقت نمودم و در مقطع كنوني آن را به مصلحت انقلاب و نظام مي دانم، و خدا مي داند كه اگر نبود انگيزه اي كه همه ي ما و عزت و اعتبار ما بايد در مسير مصلحت اسلام و مسلمين قرباني شود، هرگز راضي به اين عمل نبودم و مرگ و شهادت برايم گواراتر بود...»

امام خميني در همين پيام اين اقدام را به منزله ي نوشيدن جام زهر ذكر كرده و فرمودند:

«شما مي دانيد كه من با شما پيمان بسته بودم كه تا آخرين قطره ي خون و آخرين نفس بجنگم اما تصميم امروز فقط براي تشخيص مصلحت بود و تنها به

اميد رحمت و رضاي او از هر آنچه گفتم، گذشتم و اگر آبرويي داشتم با خدا معامله كردم.» [654] .

[ صفحه 191]

اقدام ايران در پذيرش قطعنامه، بازتاب نسبتا وسيعي داشت. رابين رايت كارشناس مسائل منطقه، دليل اين تصميم را نااميدي ايران از راه حل نظامي ذكر كرد و وضعيت اقتصادي و تحولات اخير جبهه هاي جنگ را مؤثر در اين تصميم گيري دانست. [655] وزير دفاع وقت امريكا، رويارويي امريكا با ايران را يكي از عوامل مؤثر در پذيرش قطعنامه به وسيله ايران دانست. [656] عراقي ها كه اوضاع را به سود خود ارزيابي مي كردند و از اقدام ايران ناخشنود بودند، پذيرش قطعنامه را يك تاكتيك خواندند! [657] برخي از صاحب نظران غربي نيز واكنش عراق را قصد عملي عراق براي جلوگيري از برقراري آتش بس ارزيابي كردند [658] همچنين راديو لندن با استناد به بيانيه نظامي عراق، خبر حمله نظامي وسيع برعليه مواضع ايران را اعلام كرد. [659] امريكايي ها از اقدام ايران اظهار خرسندي كردند و سخنگوي وزارت خارجه امريكا اعلام كرد امريكا پذيرش قطعنامه 598 را توسط ايران خوش آمد مي گويد. [660] وايتهد معاون وزير خارجه امريكا نيز اعلام كرد واشنگتن هفته گذشته پيامي براي ايران ارسال داشته و از تصميم اين كشور براي قبول قطعنامه 598 تقدير كرده است. [661] امريكايي ها اقدام ايران را عامل مهمي در رفع موانع در روابط ايران و امريكا مي دانستند. [662] چنان كه شولتز وزير خارجه امريكا اعلام كرد امريكا مايل به تجديد مناسبات مستقيم با نمايندگان معتبر تهران است. [663] .

تنها سه روز پس از اقدام ايران در اعلام پذيرش قطعنامه 598، عراقي ها در روز

جمعه 31 / 4 / 1367 تهاجم خود را در منطقه جنوب آغاز كردند و در 30 كيلومتري شمال خرمشهر مستقر شدند. [664] اين حركت شتابزده شباهت زيادي به تهاجم آنها در آغاز جنگ داشت. هدف عراق از اين اقدام وارد كردن ضربه سنگين نظامي به ايران، اشغال زمين و به اسارت گرفتن شمار بيشتري از نظاميان ايراني بود تا به هنگام مذاكرات بعد از جنگ، از آنها به عنوان برگ برنده استفاه كند و در تبادل اسيران نسبت به ايران از موقعيت بهتري برخوردار شود. ضمن آنكه خرمشهر به شدت تهديد مي شد و اشغال مجدد آن امتياز بزرگي براي عراق بود. [665] .

[ صفحه 192]

وضعيت بسيار حساسي بود. خرمشهر در آستانه ي سقوط قرار داشت. سقوط مجدد خرمشهر ضربات رواني سنگيني بر مردم وارد مي كرد و ممكن بود ابتكار عملي را كه امام با پذيرش قطعنامه به دست آورده بود، از دست برود. نگراني هاي برخاسته از اين وضعيت سبب شد امام خميني توسط فرزندشان (حاج احمد آقا) پيامي را براي سپاه، تنها سازمان حاضر در صحنه، ارسال فرمايند كه در آن آمده بود:

«اينجا نقطه حياتي كفر و اسلام است، يعني نقطه شكست و پيروزي، يا اسلام يا كفر است و بايد متر به متر بجنگيد و هيچ چيزي از هيچ كس پذيرفته نيست. اينجا نقطه اي است كه يا موجب مي شود سپاه حيات پيدا كند دوباره در كشور و يا براي هميشه سپاه يك سپاه ذليل و مرده اي بشود.» [666] .

سپس حاج سيد احمد آقا خطاب به برادر رحيم صفوي كه پيام را يادداشت مي كرد، به

اين مسئله اشاره نمود كه اگر خداي ناكرده در خرمشهر يك حادثه اي رخ بدهد، ديگر ما هيچ كاري نمي توانيم انجام دهيم. [667] .

طولي نكشيد كه سيل نيروهاي بسيجي كه از قبول قطعنامه به شدت متأثر بودند و امام خميني را تنها مي ديدند، به ياري او شتافتند و راهي جبهه ها شدند تا به هر نحو ممكن در برابر دشمن بايستند، دشمني كه بسيار قدرتمندتر از روزهاي اول جنگ شده بود. بار ديگر بسيجيان با كمترين امكانات به ميدان شهادت آمدند. جبهه اي كه تنها سپاه بود و بسيج، اما نه در سازمان هاي از پيش تعريف شده، بلكه در هسته هايي خودجوش مركب از فرماندهان لشكرهاي سپاه و رده هاي پايين تر و نيروهاي مردمي و بسيجي همه شانه به شانه در لابه لاي تانك هاي عراقي با سلاح سبك و آرپي جي، بدون اتكا به نيروي زرهي و توپخانه به دشمن يورش بردند و طي چند روز درگيري سنگين، بخش بزرگي از قواي عراقي را منهدم و آنها را مجبور به عقب نشيني كردند.

تهاجم عراق تأثير فوق العاده اي بر جاي نهاد، ادعاهاي دروغين صلح طلبي اين رژيم آشكارتر شد و عناصر مردد داخلي و افكار فريب خورده جهان به اين

[ صفحه 193]

امر واقف شدند. ضمن آنكه نگراني ناشي از حركت اخير عراق با توجه به زمينه رواني ويژه اي كه امام آماده كرده بود، جو عمومي داخل كشور را يكباره دستخوش تحول كرد و سيل نيروهاي مردمي بسيار گسترده تر از روزهاي نخستين جنگ به جبهه سرازير شدند. همچنين اين اقدام عراق تغيير مواضع بين المللي را به زيان عراق و به سود ايران موجب شد. چنان كه پنج عضو دائمي

شوراي امنيت، عراق را براي نشان دادن انعطاف بيشتر تحت فشار قرار دادند. [668] به نوشته ي نيويورك تايمز، امريكا نيز عراق را براي برقراري آتش بس تحت فشار قرار داد. [669] .

عراقي ها در وضعيت جديد ضمن اعلام مقاومت در برابر فشار امريكا، مدعي بودند امريكا مي خواهد هرچه زودتر جنگ تمام شود تا با ايران ارتباط برقرار كند، [670] واكنش عراق در مجموع سبب گرديد ايران پيروزي تبليغاتي به دست آورد. [671] به همين دليل برخي از تحليل گران اقدام عراق در اشغال مجدد خاك ايران را يك «اشتباه محض» [672] قلمداد كردند. يك سرهنگ سابق ارتش عراق اين اقدام عراق را يك اشتباه استراتژيك ناميد و گفت:

«در موقعيتي كه ايران از كمبود نيرو رنج مي برد و ابتكار عمل در اختيار رهبري عراق بود، پيشروي نيروهاي عراق به سمت خوزستان منجر به «خروش ملي» و ايجاد شور و شوق در ميان مردم ايران شد. همين نيروها طي يك هفته تلفات و خسارت هاي سنگيني به ويژه در محور جنوب، بر نيروهاي عراقي وارد ساختند و در اين منطقه 18 تيپ زرهي و مكانيزه كه اصل قدرت عراق را تشكيل مي دادند، مورد تهاجم نيروهاي داوطلب ايراني قرار گرفتند و با عقب نشيني مقدار زيادي منهدم شدند.» [673] .

در جبهه ي جنوب هنوز ارتش عراق به طور كامل تا خط مرزي عقب زده نشده بود كه حدود ساعت 14:30 روز 3 / 5 / 1367 سازمان مجاهدين خلق (منافقين) همراه با ارتش عراق هجوم مشتركي را از طريق سرپل ذهاب به طرف شهر «كرند» آغاز كردند. [674] آنها عمليات خود را با هدف براندازي شروع كردند با

اين تصور كه اوضاع بين المللي كاملا به زيان ايران مي باشد و همانند

[ صفحه 194]

وضعيتي است كه آلمان در اواخر جنگ جهاني دوم گرفتار آن شده بود. وضعيت نظامي ايران را به دليل تهاجمات پي درپي عراق از هم پاشيده ارزيابي مي كردند و همچنين اوضاع داخلي ايران را به دليل تحولات نظامي و پذيرش قطعنامه 598 آسيب پذير مي دانستند. براي همين، منافقين مي پنداشتند يك ضربه و شوك نظام جمهوري اسلامي را فروخواهد ريخت و اين تنها فرصتي است كه در اختيار دارند. [675] رجوي در همان زمان طي تحليلي گفته بود كه نبايد اين فرصت تاريخي را از دست بدهيم و بايد حمله كنيم و در شرايطي كه رژيم نيروي جنگي ندارد، كار را تمام كنيم! [676] مريم رجوي نيز در جمع نيروهاي حمله كننده اظهار كرده بود: وقتي از جبهه برويم آن طرف تر كسي نيست كه جلوي ما را بگيرد. [677] رجوي در پاسخ به سؤالات حاضرين در همين نشست مي گويد:

«جمع بندي نهايي در ميدان آزادي!» [678] .

منافقين طرح خود را در يك نشست 24 ساعته آماده كردند و در تاريخ 31 / 4 / 1367 توجيه صورت گرفت و نام عمليات را «فروغ جاويدان» گذاشتند. [679] .

سخنگوي سازمان منافقين استراتژي سازمان را وارد كردن هرچه بيشتر تلفات و باز كردن راه براي يك انقلاب عمومي ضد (امام) خميني ذكر كرد! [680] در يكي از رسانه هاي غربي استراتژي منافقين «ايجاد منطقه آزاد شده» اعلام شد. [681] .

به هر صورت، بلافاصله پس از اطلاع مردم از هجوم منافقين؛ بسيجي ها سيل وار راهي غرب كشور شدند و به

همراه يگان هاي سپاه پاسداران، راه را بر منافقين بستند و از روبه رو و پهلو به آنها حمله كردند و سازمان نظامي منافقين را متلاشي كردند. منافقين با آشكار شدن ناتواني و برملا شدن آثار توهمات خود، با بر جاي گذاشتن كشتگان و اسيران بسيار، مجددا به داخل خاك عراق فرار كردند. راديو لندن طي تفسيري گفت: «هدف از اين حمله هرچه باشد ظاهرا تأثير مثبت و مطلوبي در داخل ايران نداشته است.» [682] .

بدين ترتيب با حضور گسترده نيروهاي مردمي در جبهه ها و پيام امام به سپاه پاسداران براي مقاومت و رفع تهاجم عراق و منافقين، سرانجام عراقي ها

[ صفحه 195]

پس از تحمل تلفات و عدم موفقيت در لشكركشي مجدد به خاك ايران و نااميدي از كارآيي منافقين به عنوان يك عامل تعيين كننده، با برقراري آتش بس موافقت كردند و در تاريخ 29 / 5 / 1367 ميان ايران و عراق آتش بس برقرار شد. رابين رايت متخصص مسائل منطقه، در تحليلي نوشت: براي ايران اجراي آتش بس رسمي نخستين گام از اجراي استراتژي گسترده براي آغاز مرحله اي جديد در انقلاب آن كشور است. هدف از اين استراتژي آن است كه آن بقاي انقلاب اسلامي اهميت بيشتري يافته است.

بدين ترتيب جنگ ايران و عراق پس از هشت سال در حالي پايان يافت كه علي رغم حمايت همه جانبه ي غرب و شرق از عراق، كه قدرت نظامي اين كشور را به نحوي چشمگير افزايش داده بود، دستاورد مهمي عايد عراق نشد.

عدم موفقيت عراق در جنگ و باقي ماندن مشكلات ژئوپلتيك اين كشور، عراق بعد از جنگ را در وضعيت ويژه اي

قرار داد. حمايت فوق العاده غرب و شرق از عراق در زمينه انواع تسليحات به خصوص سلاح ها و تجهيزات پيشرفته و كشتار جمعي و همكاري با اين كشور براي دستيابي به سلاح هاي غيرمتعارف و حتي ايجاد زمينه مناسب براي ساخت سلاح هاي اتمي، به همراه جنبه هاي رواني و ويژگي هاي شخصي سران رژيم عراق، پس از جنگ توان متراكم و تهديدكننده اي از عراق ساخته بود كه كشورهاي منطقه و همجوار، خصوصا عربستان و اسرائيل را در معرض تهديد جدي قرار مي داد. اين مسئله در تجاوز عراق به كويت به وقوع پيوست و در يك حركت مشكوك - كه در آن فريب خوردن رژيم عراق دور از ذهن نيست - ارتش عراق، كويت را اشغال كرد و اين اقدام زمينه اي شد كه حاميان عراق - كه صرفا براي مقابله با انقلاب اسلامي، رژيم صدام را تا اين حد تجهيز كرده بودند - پس از پايان جنگ اوضاع را مساعد ديدند كه آنچه را با ثروت كشورهاي حوزه خليج فارس در اختيار عراق گذاشته بودند، مجددا با امكانات همين كشورها همه را منهدم كنند. انهدامي كه طي چندين سال گذشته ادامه داشته و هنوز هم غرب از آن احساس تهديد مي كند.

هزيمت يا شكست رسواي امريكا، ترجمه احمد سميعي (گيلاني)، تهران، نشر ناشر، 1362، ص 301.

[5] افرايم كارش، جنگ ايران و عراق - آثار و مفاهيم (شامل سلسله مقالات ارائه شده در كنفرانسي كه پس از پذيرش قطعنامه 598 در تل آويو - سپتامبر 1988 - برگزار شد)، ترجمه ي خبرگزاري جمهوري اسلامي، شهريور 1368.

[6] پيشين، مقاله شهرام چوبين.

[7] كنت آر تيمرمن، سوداگري مرگ، ترجمه احمد تدين، تهران، مؤسسه فرهنگي رسا، چاپ دوم، 1376، ص 162.

[8] مأخذ 5.

[9] دبيرخانه كنفرانس بين المللي تجاوز و دفاع، بازشناسي جنبه هاي تجاوز و دفاع - جلد دوم، مقاله ي «مسئله تجاوز و نقش دريافت جهاني از جنگ ايران و عراق»، نوشته ي ژوهانس ديسنر، تهران، چاپخانه سپهر، 1368، ص 259.

[10] پيشين، ص 298.

[11] مأخذ 9، ص 301.

[12] دبيرخانه كنفرانس بين المللي تجاوز و دفاع، بازشناسي جنبه هاي تجاوز و دفاع - جلد اول، مراسم افتتاحيه ي كنفرانس بين المللي تجاوز و دفاع، سخنان آقاي هاشمي رفسنجاني، تهران، چاپخانه سپهر، 1368، ص 1.

[13] پيشين، ص 41.

[14] جيمز بيل، عقاب و شير، ترجمه مهوش غلامي، تهران، انتشارات شهرآشوب، بهار 1371، ص 485.

[15] خبرگزاري جمهوري اسلامي، ويژه نامه «گزارش نهمين كنگره ي حزب بعث درباره ي جنگ»، 24 / 2 / 1362، راديو بغداد، اسفند 1361.

[16] پيشين.

[17] مأخذ 15.

[18] خبرگزاري جمهوري اسلامي، معرفي كتاب جنگ ايران و عراق ريشه ها و عواقب منازعه ايران و عراق، ترجمه گروه تحقيق خبرگزاري جمهوري اسلامي، 11 / 2 / 1368، ص 7.

[19] البته تاكنون سازمان ملل اين مفهوم را به رسميت نشناخته است ولي در برخي از مخاصمات (رخدادهايي كه به منازعه نظامي منتهي شده است) كشور تجاوزكننده، براي مشروعيت اقدام خود، از اين مفهوم استفاده كرده است.

[20] پيشين.

[21]

آنتوني كردزمن و آبراهام. آر. واگنر، درس هايي از جنگ مدرن - جلد دوم: جنگ ايران و عراق، ترجمه حسين يكتا، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، ص 50 (منتشر نشده).

[22] مأخذ 12، ص 46.

[23] محمد جوادي پور، علي نيكفرد، سيد يعقوب حسيني، نقش ارتش جمهوري اسلامي در هشت سال دفاع مقدس - جلد اول: نبردهاي غرب دزفول، سازمان عقيدتي سياسي ارتش جمهوري اسلامي، 1372، ص 51 و 52، تاريخ مصاحبه 21 / 8 / 1359 (12 نوامبر 1980).

[24] پيشين، ص 52.

[25] مأخذ 22، ص 41، تاريخ مصاحبه دي 1360، (ژانويه 1982).

[26] محمد دروديان، از خونين شهر تا خرمشهر، چاپ دوم، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، خرداد 1373، ص 24 و 25.

[27] مأخذ شماره ي 14.

[28] مأخذ 20، ص 54.

[29] آيت الله خامنه اي، رئيس جمهور وقت، مصاحبه با مجله پيام انقلاب، 25 / 12 / 1360.

[30] آنتوني كردزمن از مسئولان وزارت دفاع امريكا، درباره مشكلات اساسي ارتش در كتاب خود مي نويسد: «هيچ يك از دو كشور ايران و عراق ساختار فرماندهي عالي كارآمد نداشتند، شاه ايران دائما فرماندهي عالي ارتش را تغيير مي داد. با سقوط شاه حتي اين ركن شكننده فرماندهي و كنترل ارتش ايران نيز فروپاشيد.» (درس هايي از جنگ مدرن، ترجمه حسين يكتا، ص 73).

[31] افراد شركت كننده در كودتاي نوژه علاوه بر نيروي هوايي، در غالب يگان ها و نيروهاي ارتش حضور داشتند. چنان كه شهيد فكوري در نامه اي به امام خميني براي كمك به خانواده هاي معدومان كودتا مي نويسد. معدومان نيروي زميني كه اكثر آنان از افسران زرهي و توپخانه، لشكر گارد (سابق)، لشكر 92 زرهي، لشكر 16 قزويني و لشكر 64 پياده اروميه و تيپ نوهد بوده اند... (صحيفه نور، جلد 14،

ص 34).

[32] مأخذ 12، ص 46.

[33] مأخذ 20، ص 54.

[34] سفارت جمهوري اسلامي ايران در بيروت، به نقل از روزنامه السفير، 1368، 29 / 8 / 1989.

[35] مأخذ 20، ص 43.

[36] مأخذ 9، مقاله «تحليل خطرات جنگ» نوشته ي كيث مك گلان، ص 139.

[37] مأخذ 25، ص 19 و 20.

[38] مأخذ 25، ص 20.

[39] مهدي انصاري، محمد دروديان، هادي نخعي، خرمشهر در جنگ طولاني، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، تهران، 1375، ص 96.

[40] پيشين، ص 93، به نقل از خبرگزاري جمهوري اسلامي،21/ 1 / 1359.

[41] مأخذ 14، ص 480.

[42] خبرگزاري پارس، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 293، 17 / 10 / 1359، راديو امريكا، 16 / 10 / 1359، به نقل از مجله فارين افرز.

[43] مأخذ 7، ص 165.

[44] مأخذ 7، ص 165.

[45] مأخذ 7، ص 163.

[46] مأخذ 7، ص 166.

[47] مأخذ 7، ص 165.

[48] روزنامه انقلاب اسلامي، 17 / 9 / 1359.

[49] پس از آنكه عراق تصميم به استقرار در مواضع اشغال گرفت نماينده امريكا در سازمان ملل اعلام كرد: اراضي نبايد با زور تصرف شود و اختلافات به جاي توسل به جنگ با مسالمت حل شود (راديو لندن 30 / 7 / 59). ماسكي وزير خارجه امريكا نيز اعلام كرد: امريكا با تجزيه ايران مخالف است (راديو امريكا 3 / 8 / 59). حال آنكه برابر خبر منتشره فيگارو در واقع عراقي ها از مواضع امريكايي ها چنين استنباط مي كردند كه امريكايي ها با تجزيه ايران موافق هستند. بنابراين تغيير موضع امريكايي ها مورد گلايه و انتقاد عراق قرار گرفت.

[50] مأخذ 25، ص 21 و 22.

[51] اسراي عراقي، «تحليل نبردهاي بين ايران اسلامي و بعثيان عراق»، ترجمه اطلاعات نيروي زميني

سپاه، ص 8.

[52] مأخذ شماره ي 36، ص 96.

[53] آيت الله خامنه اي، نماز جمعه تهران، 29 / 3 / 1360.

[54] مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، از خونين شهر تا خرمشهر، چاپ دوم، خرداد 1373، ص 23 و 26.

[55] وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي ايران، بولتن سفارت جمهوري اسلامي در مسكو، 8 / 8 / 1359، به نقل از روزنامه ستاره ي سرخ مسكو.

[56] دفتر حقوقي وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي، تحليلي از جنگ تحميلي رژيم عراق عليه جمهوري اسلامي ايران، تهران، انتشارات دفتر حقوقي وزارت امور خارجه، 1361، ص 102، روزنامه ي القبس به نقل از مقامات عراقي، آوريل 1981 (فروردين 1360).

[57] لشكر 10 ارتش عراق در اين محور از 1 / 7 / 1359 تجاوز خود را آغاز كرد و در ساعت 9 صبح 5 / 7 / 59 در كنار پل نادري مستقر شد.

[58] سند شماره 289663 مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، اظهارات معاون تيپ 17 از لشكر 10 ارتش عراق، ص 5.

[59] محمد پاكپور، «آخرين وضعيت خطوط مرزي ايران و عراق»، پايان نامه فوق ليسانس، مرداد 1367، ص 1.

[60] محسن رضايي، «تجزيه و تحليل جنگ ايران عراق»، دانشكده ي فرماندهي و ستاد سپاه پاسداران، دوره عالي جنگ، 15 / 4 / 1374.

[61] پيشين.

[62] مأخذ 6.

[63] آنتوني كردزمن و آبراهام. آر. واگنر، درس هايي از جنگ مدرن - جلد دوم جنگ ايران و عراق، ترجمه حسين يكتا، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، ص 54. (منتشر نشده).

[64] پيشين.

[65] انتشارات سروش، مجموعه ي مصاحبه هاي سال 1361 و 1362، تهران، انتشارات سروش، 1366، مصاحبه ي آيت الله خامنه اي درباره ي شهادت شهيد چمران، 12 / 3 / 1361، ص 64 و 65.

[66] مدت 3 روز در منابع منتشره از

ارتش ذكر شده است، حال آنكه بنابر گزارش هاي ديگر تيپ سوم بدون درگيري عقب نشيني كرده است.

[67] نيروي زميني ارتش جمهوري اسلامي ايران، دفاع مقدس - نيروي زميني ارتش جمهوري اسلامي ايران در هشت سال جنگ، اسفند 1371، ص 8.

[68] مأخذ 1، ص 29.

[69] مأخذ 1، ص 49 و 50.

[70] مأخذ 6.

[71] گزارش سفارت جمهوري اسلامي در بيروت، 1368، به نقل از مقاله ي روزنامه ي السفير، نوشته ي احمد زبيدي (سرهنگ سابق ارتش عراق)، 20 / 11 / 1989.

[72] پيشين.

[73] افرايم كارش، «جنگ ايران و عراق، يك تحليل نظامي»، نشريه ي ادلفي پي پر، مؤسسه بين المللي مطالعات استراتژيك لندن، بهار 1987، ترجمه دفتر مطالعات و تحقيقات جنگ ستاد كل نيروهاي مسلح، 1370، ص 40 و 41.

[74] كنت آر. تيمرمن، سوداگري مرگ، ترجمه احمد تدين، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگي رسا، 1373، ص 176 و 177، به نقل از مارنشه (رئيس وقت سازمان اطلاعاتي فرانسه).

[75] مأخذ 16.

[76] پيشين.

[77] جي دال - مكي ليپ، «نگرشي جديد به استراتژي عراق در جنگ خليج فارس»، ترجمه عليرضا كاوه، مجله سياست دفاعي، شماره 2، دانشگاه امام حسين (ع)، بهار 1375، ص 33.

[78] مأخذ 1، ص 51.

[79] پيشين.

[80] عباس هدايتي خميني، شوراي امنيت و جنگ تحميلي عراق عليه جمهوري اسلامي ايران، تهران، دفتر مطالعات سياسي و بين المللي، 1370، ص 69.

[81] پيشين، ص 70.

[82] وزارت خارجه جمهوري اسلامي ايران، «طرح سياسي جمهوري اسلامي ايران براي خاتمه جنگ»، آذر 1366، ص 1.

[83] مركز مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي، صحيفه نور: مجموعه رهنمودهاي امام خميني - جلد 16، تهران، وزارت ارشاد اسلامي، 1361، ص 76، سخنراني 24 / 12 / 1360.

[84] مأخذ 1، ص 73.

[85] مأخذ 15، 22 / 4 /

1374.

[86] روزنامه ي ميزان، 1 / 7 / 1359.

[87] مأخذ 19، ص 185.

[88] مأخذ 19: ص 178.

[89] ابوالحسن بني صدر، روزها بر رئيس جمهور چه مي گذرد؟، تهران: انتشارات آموزش انقلاب اسلامي، 1360.

[90] محمد جوادي پور، علي نيكفرد و سيد يعقوب حسيني، ارتش جمهوري اسلامي ايران در هشت سال دفاع مقدس - جلد اول، نبردهاي غرب دزفول، تهران، سازمان عقيدتي سياسي ارتش جمهوري اسلامي ايران، 1372، ص 135 تا 139.

[91] سيد يعقوب حسيني، محمد جوادي پور، ارتش جمهوري اسلامي ايران در هشت سال دفاع مقدس - جلد سوم: اشغال خرمشهر و شكستن حصر آبادان، تهران، سازمان عقيدتي سياسي ارتش جمهوري اسلامي ايران، 1373، ص 159.

[92] تيمسار اسدالله ميرمحمدي، مصاحبه با روزنامه كيهان، 25 / 5 / 1375.

[93] مأخذ 36.

[94] مأخذ 36، ص 207.

[95] خبرگزاري جمهوري اسلامي ايران، ويژه نامه «گزارش نهمين كنگره ي حزب بعث درباره جنگ»، 24 / 2 / 1362، راديو بغداد، اسفند 1361.

[96] مأخذ شماره ي 1، ص 58 و 59.

[97] يكي از فرماندهان عراق در اين زمينه مي گويد: «ما تصور مي كرديم كه نيروهاي ايراني از انجام يك عمليات دقيق و برنامه ريزي شده در سطحي گسترده ناتوان هستند، لذا بر موضع خود كاملا اصرار داشتيم... ما اين ذهنيت را از شكست نيروهاي ايراني در تاريخ 5 / 1 / 1981 (16 / 10 / 1359) در هويزه به دست آورديم.»

[فصلنامه بررسي هاي نظامي (دانشكده فرماندهي و ستاد سپاه پاسداران) شماره 1 ص 23 و 29].

[98] دفتر سياسي سپاه، «بولتن رويدادها و تحليل»، شماره ي 19، 14 / 4 / 1460، خبرگزاري فرانسه 29 / 3 / 1360.

[99] وزارت ارشاد اسلامي، «بولتن بررسي مطبوعات جهان»، شماره ي 89، 7 / 7 / 1360، نشريه السياسه

چاپ كويت، 21 ژوئيه 1981.

[100] ستاد تبليغات شوراي عالي دفاع، ستيز با صلح، به نقل از راديو بغداد، 12 / 12 / 1359، ص 123.

[101] پيشين، به نقل از مصاحبه مطبوعاتي صدام در تاريخ 22 / 7 / 1981 (31 / 4 / 1360)، ص 123.

[102] خبرگزاري پارس، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 191، 5 / 7 / 1360، راديو اسرائيل، 4 / 7 / 1360، به نقل از هفته نامه نيوزور لديپورت.

[103] غلامعلي رشيد، «شرايط و ضرورت هاي تولد و رشد و تثبيت نقش سپاه در جنگ»، مصاحبه 25 / 6 / 1375، ص 3، پياده شده نوار.

[104] شهيد حسن باقري، «دفترچه يادداشت هاي روزانه»، يادداشت 17 / 5 / 1360، سند شماره 502، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ.

[105] مأخذ 1.

[106] محسن رضايي، «تجزيه و تحليل جنگ ايران و عراق»، در دانشكده ي فرماندهي و ستاد سپاه پاسداران، دوره ي عالي جنگ، 19 / 5 / 1374.

[107] پيشين.

[108] آموزه: واژه دكترين (آموزه) از اصطلاح لاتين دكترينا و دكتر به معناي تعليم و تعلم و علم گرفته شده است. در استعمال رايج، دكترين (آموزه) به معناي چيزي كه آموخته شده و تعليم مي شود به كار مي رود و اغلب به طور اخص چيزي كه تحت عنوان اصول، عقيده، قاعده، نظريه، اصل قانوني و يا بيان رسمي سياست ملي تعليم شده را نيز دربر مي گيرد.

(فئوفلت و گووالنيك 1988، كتاب تئوري عمليات و جنگ، ترجمه ي معاونت تحقيق و پژوهش دانشكده فرماندهي و ستاد، چاپ اول 1375، ص 33).

[109] ستاد عمليات سپاه در جنوب، تير 1360.

[110] سپاه پاسداران خوزستان، واحد اطلاعات، «گزارش ستاد عمليات جنوب از وضعيت جبهه هاي جنگ»، 25 / 4 / 1360، ترجمه

اطلاعيه هاي محرمانه دشمن.

[111] انتشارات سروش، مجموعه مصاحبه هاي سال هاي 1361-62، تهران، انتشارات سروش، 1366، ص 119، مصاحبه آيت الله خامنه اي با مجله پيام انقلاب، 16 / 6 / 1362.

[112] پيشين، مصاحبه با گروه تلويزيوني سپاه پاسداران، 4 / 3 / 1361.

[113] پيشين.

[114] مأخذ 4، 12 / 7 / 1375.

[115] مأخذ 2.

[116] سيد يعقوب حسيني، محمود جوادي پور، ارتش جمهوري اسلامي ايران در هشت سال دفاع مقدس - جلد سوم: اشغال خرمشهر و شكستن حصر آبادان، تهران: سازمان عقيدتي سياسي ارتش جمهوري اسلامي ايران، 1373، ص 261.

[117] مأخذ شماره 4، 27 / 4 / 1374.

[118] پيشين.

[119] سردار محسن رضايي در اين زمينه مي گويد: «در گلف (پايگاه منتظران شهادت» جلسه داشتيم. شهيد باقري، آقا رحيم و رشيد بودند. به آنها گفتم براي عمليات بعدي طرحي بدهيد كه حجم به كارگيري نيروها دو برابر عمليات ثامن الائمه باشد و عمليات بعدي هم دو برابر و... چون مشكل نيرو وجود داشت گفتم تأمين نيرو بر عهده من، در اين مرحله 14 عمليات طرح ريزي شد كه اولين آن عمليات طريق القدس بود.»

(دانشكده فرماندهي و ستاد سپاه پاسداران، دوره عالي جنگ، 27 / 2 / 1375.

[120] آنتوني كردزمن و آبراهام آر. واگنر، درس هايي از جنگ مدرن - جلد دوم: جنگ ايران و عراق، ترجمه ي حسين يكتا، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، ص 146، (منتشر نشده).

[121] پيشين.

[122] مأخذ 4، 12 / 7 / 1375.

[123] سردار رضايي در توضيح اين مطلب مي گويد: «ما بچه هاي سپاه را كاملا جدا كرديم و گفتيم شما يك تيمي بشويد طراحي عمليات بكنيد و برادران ارتش هم يك تيم درست كنند. به صورت جداگانه طراحي عمليات كنيد ولي بعد در جلسه مشتركي نظرتان

را بگوييد، آنها هم نظرشان را بگويند. علت اين تفكيك اين بود كه مي خواستيم به سپاه شكل بدهيم، يك سازمان درست بكنيم... گفتيم سپاه با هويت سپاه بايد طرح ريزي كند...»

(دانشكده فرماندهي و ستاد سپاه پاسداران، دوره عالي جنگ، 12 / 7 / 1375).

[124] مأخذ 1، ص 8.

[125] در سال 1365 پس از فتح فاو و بعد از عمليات هاي عراق موسوم به استراتژي دفاع متحرك، سلسله عمليات هاي جديدي تحت عنوان كربلاي 1 در مهران، كربلاي 2 در حاج عمران، كربلاي 3 در خليج فارس و... انجام گرفت كه تنها در به كارگيري كلمه «كربلا» اشتراك داشت.

[126] ويژگي عمليات طريق القدس اجراي همين تاكتيك بود كه با پيشنهاد سپاه و با تلاش نيروهاي سپاه اجرا شد. موفقيت عمليات در ساير محورها اساسا متكي به پيروزي در اين محور بود كه حاصل شد.

[127] مأخذ 8، ص 39 و 40.

[128] غلامعلي رشيد، «بررسي روند شكل گيري استراتژي آزادسازي مناطق اشغالي»، مجله ي سياست دفاعي، پژوهشكده ي علوم دفاعي - استراتژيك دانشگاه امام حسين (ع)، سال چهارم، شماره ي 4، تابستان و پاييز 1375، ص 31.

[129] مأخذ 4، 12 / 7 / 1375.

[130] افرايم كارش، مقاله «جنگ ايران و عراق، يك تحليل نظامي»، نشريه ادلفي پي پر، مؤسسه بين المللي مطالعات استراتژيك لندن، بهار 1987، ترجمه ي دفتر مطالعات و تحقيقات جنگ ستاد كل نيروهاي مسلح، 1370، ص 25.

[131] پيشين، ص 26.

[132] ويليام اف. هيكمن، مقاله «ارتش از هم پاشيده و از نو متولد شده»، 1982، ترجمه ي خبرگزاري جمهوري اسلامي 20 / 12 / 1363، ص 31.

[133] مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، از خونين شهر تا خرمشهر، تهران، چاپ دوم، 1373، ص 80.

[134] پيشين، ص 82.

[135] پيشين.

[136] مأخذ 21.

[137]

مأخذ 4، 12 / 7 / 1375.

[138] مأخذ 21.

[139] روزنامه اطلاعات، 17 / 11 / 1360.

[140] خبرگزاري پارس، نشريه «گزارش هاي ويژه» شماره 326، 20 / 11 / 1360 به نقل از راديو اسرائيل 19 / 11 / 1360.

[141] تشديد تهاجمات اسرائيل به جنوب لبنان و مناسبات بحراني اعراب و اسرائيل سبب گرديد نام عمليات با الهام از اين اوضاع «بيت المقدس» انتخاب شود.

[142] احتمال فروپاشي نظام حاكم بر عراق بر اثر تداوم پيروزي هاي نظامي ايران، مهم ترين دغدغه و نگراني حاميان جهاني و منطقه اي عراق بود، ضمن اينكه رژيم اشغالگر قدس نيز براي حمله به جنوب لبنان در آمادگي به سر مي برد.

[143] مأخذ 26، ص 113.

[144] مأخذ 26، ص 121.

[145] آيت الله خامنه اي در جمع مسئولان استان خوزستان، روزنامه جمهوري اسلامي، 26 / 12 / 1375.

[146] مأخذ 1، ص 32.

[147] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 41، 10 / 2 / 1361، به نقل از روزنامه تايمز مالي، 9 / 2 / 1361.

[148] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه» شماره 63، 1 / 3 / 1361.

[149] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 67، 5 / 3 / 1361،به نقل از روزنامه دويچه سايتونگ چاپ آلمان.

[150] روزنامه اطلاعات 19 / 3 / 61، به نقل از روزنامه گاردين.

[151] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 59، 28 / 2 / 1361، به نقل از خبرنگار وال استريت ژورنال در واشنگتن.

[152] مأخذ 26، ص 177 و 178.

[153] روابط عمومي فرماندهي كل سپاه، «گزارش رسمي كميته روابط خارجي سناي امريكا پس از سفر به منطقه»، ترجمه خبرگزاري جمهوري اسلامي، دي 1362، ص 12.

[154] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»،

شماره 78، 16 / 3 / 1361، لوس آنجلس تايمز.

[155] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره63، 1 / 3 / 1361، رويتر 31 / 2 / 1361.

[156] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 60، 29 / 2 / 1361، خبرگزاري آلمان به نقل از روزنامه مصري الاهرام، 28 / 2 / 61.

[157] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 98، 5 / 4 / 1361.

[158] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 68، 6 / 3 / 1361، يونايتدپرس، 5 / 3 / 1361.

[159] پيشين.

[160] روزنامه نيويورك تايمز 26 ژانويه 1992 (6 بهمن 1370).

[161] الكساندر هيگ وزير امور خارجه وقت امريكا پيش از اين در مارس 1981 (اسفند 1360) در كنگره امريكا گفت كه عراق تمايل به شوروي را تا حدي تغيير داده است. چند هفته بعد منع فروش پنج بوئينگ 747 به عراق از ميان برداشته شد.

(نشريه مسلم ميديا - چاپ لندن - ژانويه 1985).

[162] شفيق ناظم الغبراء استاد دانشگاه كويت، طي سخناني در تهران اعلام كرد: «كويت در ابتداي جنگ بي طرف بود. اما پس از فتح خرمشهر توسط نيروهاي ايران، عرب ها بر خود لرزيدند و بي صبرانه به حمايت از صدام حسين برخاستند.»

(سمينار بحران و توسعه همكاري كشورهاي منطقه، دي 1375).

[163] نك.به: كتاب سوداگري مرگ، نوشته ي كنت آرتيمرمن.

[164] مأخذ 26، ص 186.

[165] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 66، 4 / 4 / 1361، روزنامه هرالدتربيون.

[166] استعفاي صدام در منابع رسمي عراق منتشر نشد و تنها پس از تصفيه اي كه مجددا انجام گرفت. اين خبر منعكس گرديد.

[167] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 101، 8 / 4 / 1361، راديو امريكا،

7 / 4 / 1361، به نقل از خبرگزاري عراق.

[168] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 102، 9 / 4 / 1361، راديو امريكا، 8 / 4 / 1361.

[169] پيشين.

[170] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 104، 11 / 4 / 1361، راديو امريكا، 10 / 4 / 1361، به نقل از روزنامه كريستين ساينس مانيتور.

[171] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 103، 10 / 4 / 1361، آسوشيتدپرس، 9 / 4 / 1361.

[172] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 99، 6 / 4 / 1361، روزنامه گاردين، 5 / 4 / 1361.

[173] مأخذ 4، 19 / 5 / 1374.

[174] مأخذ 59.

[175] براي اطلاع از مشروح چگونگي تصميم گيري براي ادامه ي جنگ پس از آزادي خرمشهر و نظريات مختلف در اين باره، فصل سوم كتاب علل تداوم جنگ از انتشارات مركز مطالعات و تحقيقات جنگ را مطالعه نماييد.

[176] اين توضيحات براساس دست نوشته سردار غلامعلي رشيد بر متن دستنويس همين كتاب تنظيم شده است.

[177] مأخذ 4، 16 / 6 / 1374.

[178] پيشين.

[179] محمد دروديان، از خرمشهر تا فاو، تهران، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، چاپ چهارم، 1375، ص 24 تا 34.

[180] مأخذ 16، ص 178. أخذ 1، ص 52.

[181] طي چهار عمليات گسترده بيش از 10000 كيلومترمربع آزاد شد.

(پايان نامه محمد پاكپور، آخرين وضعيت خطوط مرزي ايران و عراق، مرداد 1367، ص 1).

[182] البته سال ها بعد از آتش بس و پس از تجاوز عراق به كويت، سازمان ملل، عراق را به عنوان متجاوز در جنگ ايران و عراق معرفي كرد.

[183] محمد دروديان، از خرمشهر تا فاو، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، چاپ چهارم، 1375.

ص 29.

[184] برخي از اين موانع و استحكامات در سال هاي قبل از انقلاب ايجاد شده بود. مانند كانال پرورش ماهي به طول 40 كيلومتر، عرض 1 كيلومتر و عمق 2 متر كه چون سدي در مقابل بصره خودنمايي مي كرد.

[185] پيشين، ص 26.

[186] محسن رضايي «تجزيه و تحليل جنگ ايران و عراق» در دانشكده ي فرماندهي و ستاد سپاه پاسداران، دوره ي عالي جنگ، 26 / 6 / 1374.

[187] آنتوني كردزمن و آبراهام. آر. واگنر، درس هايي از جنگ مدرن، جلد دوم: جنگ ايران و عراق، ترجمه حسين يكتا، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، ص 215 (منتشر نشده).

[188] پيشين.

[189] مأخذ 4، ص 214.

[190] مأخذ 1، ص 50.

[191] مأخذ 3.

[192] مأخذ 4، ص 214.

[193] مأخذ 3، 20 / 2 / 1375.

[194] پيشين.

[195] ضرورت گسترش سازمان رزم عراق سبب گرديد عراقي ها با جمع آوري نيرو به تشكيل تيپ هاي جديدي اقدام كنند. شماره اين يگان هاي جديد تماما سه رقمي بود، لذا به تيپ هاي سه رقمي مشهور شدند. وجه تفاوت يگان هاي جديد با يگان هاي قبلي ارتش عراق، ضعف در توانايي دفاعي و تهاجمي آنها بود.

[196] مأخذ 1، ص 34.

[197] كنت آر. تيمرمن، سوداگري مرگ، ترجمه ي احمد تدين، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگي رسا، 1373، ص 235.

[198] پيشين، ص 191.

[199] مأخذ 13، ص 235.

[200] وي در تاريخ ياد شده رسما اعلام كرد: امريكا در جنگ جانب عراق را گرفته است.

[201] مأخذ 13، ص 258 و 259.

[202] مأخذ 13، ص 249.

[203] مأخذ 13، ص 370.

[204] مأخذ 13، ص 193.

[205] مأخذ 13، ص 194.

[206] مأخذ 13، ص 240.

[207] مأخذ 3.

[208] مأخذ 3.

[209] مأخذ 1، ص 36 تا 39.

[210] مأخذ 1، ص 52.

[211] سردار محسن رضايي در اين باره

گفت: «عمليات رمضان را كه انجام داديم و عدم الفتح حاصل شد، ديگر همه برادران ارتش آمدند و گفتند كه بايستي از اصول جنگ ارتش و جداول كلاسيك استفاده شود و نبايد همه ي نيروهاي بسيج را به سپاه بدهند بلكه از نيروهاي بسيج به ارتش هم بايد بدهند. قبل از عمليات والفجر مقدماتي نوع بحث ها منجر به تعويق زمان عمليات به مدت يك ماه شد. سپاه به امام نامه نوشت و نظر ارتش را براي كنترل عملياتي سپاه توضيح داد و پيشنهاد كرد يك نفر فرمانده براي حل مسائل سپاه و ارتش مشخص شود. امام به آيت الله خامنه اي حكم دادند و دو گروه كار تشكيل شد براي تمشيت امور سپاه و ارتش، ولي مسائل حل نشد. مجددا پس از عمليات والفجر 1 بحث شد و سپاه بر تشكيل دو قرارگاه و انجام عمليات به صورت جداگانه تأكيد كرد. سپاه عمليات خيبر را پيشنهاد كرد كه ارتش در زيد و سپاه در منطقه هور وارد عمل شد و آقاي هاشمي براي نخستين بار به قرارگاه آمد و از سوي امام به عنوان فرمانده عالي جنگ منصوب شد.»

(سند شماره 15310 / پ ن مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، مصاحبه با راويان، 3 / 5 / 1365، ص 8).

[212] مأخذ 1، ص 52.

[213] كاهش بنيه دفاعي ايران در مقايسه با عراق، علاوه بر حمايت بين المللي از عراق و فشار به ايران، اساسا متأثر از استراتژي دو كشور بود. عراقي ها با در اولويت نخست قرار دادن جنگ، كليه منابع خود را براي همين هدف بسيج كرده بودند، حال آنكه در ايران منابع و امكانات اصلي كشور تا سال 1365

كه فاو فتح شد، در خدمت جنگ نبود.

[214] هادي نخعي، راوي قرارگاه مركزي كربلا در عمليات رمضان.

[215] محمد دروديان، از خرمشهر تا فاو، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، چاپ چهارم، 1375، ص 81.

[216] محسن رضايي، «تجزيه و تحليل جنگ ايران و عراق»، در دانشكده ي فرماندهي و ستاد سپاه (دوره عالي جنگ)، 1374.

[217] مأخذ 2، ص 85.

[218] پيشين.

[219] غلامعلي رشيد، حاشيه نويسي دستنويس كتاب حاضر، ص 76.

[220] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 3، 3 / 1 / 1363، راديو امريكا 2 / 1 / 1363.

[221] پيشين، خبرگزاري فرانسه، 2 / 1 / 63.

[222] كنت آر. تيمرمن، سوداگري مرگ، ترجمه ي احمد تدين، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگي رسا، 1373، ص 274 تا 291.

[223] روابط عمومي فرماندهي كل سپاه، «عمليات خيبر و پيامدهاي جهاني آن»، آبان 1363، ص 22.

[224] نشريه روابط عمومي فرماندهي كل سپاه پاسداران، تير 1364، ص 2، به نقل از مايكل جانسون (كارشناس ارشد ارتش امريكا).

[225] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 365، 29 / 12 / 1362، نيويورك تايمز، 28 / 12 / 1362.

[226] روابط عمومي فرماندهي كل سپاه پاسداران، «گزارش تحولات يك ساله جنگ تحميلي در مطبوعات جهان» (شهريور 1363 تا شهريور 1364)، ص 32.

[227] محسن رضايي، «تجزيه و تحليل جنگ ايران و عراق» در دانشكده ي فرماندهي و ستاد سپاه (دوره ي عالي جنگ)، 13 / 7 / 1374.

[228] پيشين.

[229] مأخذ شماره 14.

[230] غلامرضا محرابي (مسئول پيشين اطلاعات نيروي زميني سپاه)، «تجزيه و تحليل جنگ ايران و عراق»، در دانشكده فرماندهي و ستاد سپاه پاسداران (دوره عالي جنگ)، 1374.

[231] واينبرگر وزير دفاع وقت امريكا پس از انفجار مقر امريكايي ها در بيروت، به كنگره

امريكا گفت: دخالت ايران در اين انفجار تأييدكننده اين امر است كه امريكا بايد به عراق كمك كند. (نشريه مسلم ميديا، چاپ لندن، ژانويه 1985).

[232] عمليات استانچ (Operation staunch) عملياتي بود كه امريكايي ها طرح ريزي كردند تا از دسترسي ايران به تجهيزات نظامي و سلاح جلوگيري كنند. اين عمليات از پاييز 1983 شروع شد. به اين ترتيب كه امريكايي ها با جمع آوري اطلاعات درباره خريدهاي سلاح و وسائل نظامي ايران، از طريق دولت ها يا واسطه ها و بازار سياه، بلافاصله وارد عمل مي شدند و به كشور فروشنده تذكر مي دادند و يا بعضا اقدام به دستگيري فروشنده و واسطه و يا خريدار مي كردند. اين اقدام امريكايي ها چند نتيجه داشت: 1- مسير دستيابي ايران به سلاح طولاني مي شد. 2- سلاح با قيمت بالاتر خريداري مي شد، ضمن اينكه برخي از اين وسائل از رده خارج و فاقد كيفيت لازم بودند.

[233] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 288، 12 / 10 / 1362.

[234] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 254، 8 / 9 / 1362،.

[235] مأخذ 18، واشنگتن پست، 11 / 10 / 1362.

[236] روابط عمومي فرماندهي كل سپاه، «گزارش رسمي كميته روابط خارجي سناي امريكا پس از سفر به منطقه»، ترجمه خبرگزاري جمهوري اسلامي، دي 1363، ص 18.

[237] مأخذ 9، ص 355.

[238] مأخذ 9، ص 357.

[239] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 248، 2 / 9 / 1362، خبرگزاري رويتر، 1 / 9 / 1362.

[240] مأخذ شماره 10، ص 30.

[241] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 218، 20 / 8 / 1362، نيويورك تايمز، 19 / 8 / 1362.

[242] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 5،

15 / 1 / 1363.

[243] روزنامه وال استريت ژورنال درباره سفر مورفي به منطقه نوشت: ريگان كه از تضعيف تدريجي عراق در جنگ با ايران دچار هراس شده است، دستور تهيه طرح هاي جديدي براي تقويت عراق در جنگ با ايران به دستيارانش صادر كرده است. دولت ريگان هيئت عالي رتبه اي را به كشورهاي حوزه خليج فارس اعزام كرده است. مورفي رئيس هيئت از بحرين و عراق و برخي از كشورهاي منطقه ديدن كرد. به توصيه ريگان نقش وزارت خارجه امريكا در تهيه طرح هاي جديد، چاره انديشي براي جلوگيري از سقوط صدام است. متقاعد ساختن اردن و فرانسه براي افزايش كمك به عراق بخش ديگري از اين طرح است. (خبرگزاري جمهوري اسلامي، «گزارش هاي ويژه»، شماره 24، 24 / 1 / 63).

[244] مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، «طرح كلي روزشمار جنگ».

[245] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 219، 21 / 8 / 1362.

[246] مأخذ 27، خبرگزاري رويتر، 4 / 1 / 1363.

[247] در اين تحليل آمده است: «ما همچنين عواقب اين جنگ روي جريان نفت جهان را در چارچوب اصول اقتصادي كنفرانس مورد بحث و كنترل و بررسي قرار داديم و به اين نتيجه رسيديم كه بازار نفت جهان از ثبات نسبي برخوردار مي باشد. ما معتقديم كه سيستم بين المللي قابليت مقابله با هرگونه مشكلات آينده را از طريق ادامه تماس هاي صحيح و منطقي دارا مي باشد.»

(روابط عمومي فرماندهي كل سپاه «گزارش عمليات خيبر و پيامدهاي جهاني آن» آبان 1363، ص 65).

[248] مأخذ 9، ص 289.

[249] مأخذ 9، ص 276.

[250] مأخذ 9، ص 289.

[251] مأخذ 9، ص 284.

[252] مأخذ 9، ص 335.

[253] مأخذ 21، ص 18.

[254] خبرگزاري جمهوري اسلامي،

نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 250، 4 / 9 / 1364، راديو آلمان، 3 / 9 / 1363، به نقل از روزنامه پراودا.

[255] پاكوف ريابوف از افسران بلندپايه كا. گ. ب بود كه در سال 1986 به سمت سفير شوروي در فرانسه منصوب شد.

[256] مأخذ شماره 9، ص 371.

[257] پيشين.

[258] مأخذ 10، ص 68.

[259] مأخذ 10، ص 29.

[260] مأخذ 11، ص 5.

[261] مأخذ 10، ص 29.

[262] مأخذ 10، ص 30.

[263] مأخذ 10، ص 30.

[264] سند شماره 009 / گ مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، «عمليات والفجر 8 انجام نشده»، گزارش راوي قرارگاه مركزي، (محمد دروديان)، ص 14، سخنان حجت الاسلام هاشمي رفسنجاني در دزفول، 30 / 4 / 1363.

[265] محمد دروديان، نبرد در شرق بصره، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، 1374، ص 32.

[266] مأخذ 46، ص 13.

[267] مأخذ 46، ص 15.

[268] مأخذ 46، ص 118.

[269] مأخذ 46، ص 113 تا 116.

[270] پيشين.

[271] در گزارش كميته روابط خارجي سناي امريكا به اين نكته اشاره شده است كه بعضي از رهبران اصلي ايران به اين نتيجه رسيده اند كه هزينه ادامه اقدامات نظامي بيش از حد زياد است. ترديد ايران در شروع يك حمله به بصره تا اندازه اي نشان هنده اين نگرش است.»

(روابط عمومي فرماندهي كل سپاه، «گزارش كميته روابط خارجي سناي امريكا»، ترجمه ي خبرگزاري جمهوري اسلامي، دي 1363، ص 48).

[272] مأخذ 10، ص 44 و 45.

[273] كنت آر. تيمرمن، سوداگري مرگ، ترجمه ي احمد تدين، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگي رسا، چاپ دوم 1376، ص 315.

[274] پيشين، ص 443.

[275] روابط عمومي فرماندهي كل سپاه، «گزارش رسمي كميته روابط خارجي سناي امريكا، پس از سفر به منطقه»، ترجمه خبرگزاري جمهوري اسلامي، دي 1363،

ص 22.

[276] پيشين.

[277] نشريه المجله چاپ انگليس در آوريل 1985 عوامل اصلي عدم تعادل قدرت نظامي ايران و عراق را چنين ذكر كرد:

1- برتري كامل عراق در نيروي هوايي: عراق داراي 600 فروند هواپيماي بمب افكن و تهاجمي شامل توپولف، ميگ 21، ميگ 23 و ميگ 27، سوخوي 7، سوخوي 20، ميراژ اف - 1 و سوپراتاندارد مي باشد و در حالي كه ايران حدود 60 تا 70 فروند هواپيماي جنگي دارد.

2- برتري عراق در زمينه سلاح هاي زميني به ويژه تانك و نفربر زرهي و توپ.

3- نيروهاي ايران از داشتن عوامل كمكي و پشتيباني لجستيكي و فرماندهي مناسب در هر عمليات تهاجمي محروم مي باشند.

(وزارت ارشاد اسلامي، «بررسي مطبوعات جهان»، شماره 839، 20 / 3 / 1364، المجله 16 آوريل 1985 برابر 27 / 1 / 1364).

[278] نيويورك تايمز چاپ امريكا در شماره 27 / 7 / 1363 طي گزارشي نوشت: سلاح هاي سنگين عراق اخيرا نسبت به سال گذشته به ميزان قابل توجهي افزايش يافته است.

[279] مأخذ 3.

[280] مأخذ 3، ص 2.

[281] مأخذ 3، ص 38.

[282] مأخذ 3، ص 13.

[283] مأخذ 3، ص 25.

[284] يكي از كارشناسان امور ايران طي تحليلي از اوضاع جنگ در مصاحبه با راديو امريكا گفت: «ايران خواستار شناخته شدن اين حقيقت است كه عراق متجاوز اصلي بوده است و اين مسئله براي دولت ايران مهم است.» (خبرگزاري جمهوري اسلامي، «گزارش هاي ويژ»، شماره 1، 1 / 1 / 1367، به نقل از شيرين هانتر، معاون مؤسسه ي استراتژيك در دانشگاه جرج تاون).

[285] مأخذ 3، ص 13.

[286] مأخذ 3، ص 24.

[287] مأخذ 3، ص 27.

[288] مأخذ 3، ص 12.

[289] مأخذ3، ص 3.

[290] پيشين.

[291] طي بررسي جامعي

كه دو تن از كارشناسان مجله ميدل ايست چاپ لندن انجام دادند و در ميان سناريوهاي مختلف شامل «ادامه جنگ فرسايشي»، «تشديد جنگ»، «نه جنگ نه صلح»، همچنان ادامه وضعيت «نه جنگ نه صلح» به ميزان 40% ارزيابي شد.

(فوريه 1985، ترجمه روابط عمومي فرماندهي كل سپاه، شهريور 1364، ص 23).

[292] محمد دروديان، از خرمشهر تا فاو، تهران، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، چاپ چهارم، اسفند 1375، ص 98.

[293] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 218، 2 / 8 / 1363، باختران.

[294] در اينجا مفهوم حمله به اماكن غيرنظامي، حمله موشكي يا بمباران هوايي شهرها و تأسيسات بود. عراق براي نخستين بار پس از ناكامي اوليه در تهاجم به ايران، حملات موشكي به شهر دزفول را آغاز كرد، بعدها اين حملات به ساير شهرها از جمله تهران گسترش يافت.

[295] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 216، 30 / 7 / 1363، روزنامه ي داگنس نيهتر، چاپ سوئد.

[296] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 253، 7 / 9 / 1363.

[297] روزنامه وال استريت ژورنال در اين باره نوشت: «عراق پس از 2 سال كه در مواضع غيردفاعي قرار گرفته بود و اميدوار بود فشار بين المللي ايران را به گفت وگوهاي صلح وادار سازد، به اين نتيجه رسيد كه به ادامه ي فشار به ايران نياز دارد و تدارك تازه سلاح هاي پيشرفته فرانسوي و روسي به عراق اطمينان داد كه مي تواند فشار را با حمله به مناطق غيرنظامي ادامه دهد و به نتايج حاصله از اين فشار دست يابد.» (خبرگزاري جمهوري اسلامي «گزارش هاي ويژه»، 22 / 12 / 1363، وال استريت ژورنال، 21 / 12 / 1363).

[298] خبرگزاري

جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 353، 17 / 12 / 1363، راديو بغداد، 16 / 12 / 1363.

[299] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 360، 24 / 12 / 1363، روزنامه ي گاردين چاپ انگلستان، 23 / 12 / 1363.

[300] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 354، 19 / 12 / 1363، راديو امريكا، 18 / 12 / 1363.

[301] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 69، 7 / 3 / 1363، روزنامه واشنگتن پست، 6 / 3 / 1363.

[302] بنابر اظهارات يك ديپلمات غربي به سفير ايران در چين، عراق با تهاجم وسيع به شهرهاي ايران در نظر داشته است ايران را به قبول صلح وادار سازد، ولي موشك هاي ايران اين محاسبه را دچار تأخير كرده است و عراق در تلاش براي به دست آوردن موشك هايي است كه تهران را مورد هدف قرار دهد. (دفتر سياسي سپاه پاسداران، «رويدادها»، شماره 40، 31 / 1 / 64).

[303] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 360، 24 / 12 / 1363، راديو امريكا، 23 / 12 / 1363.

[304] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 361، 25 / 12 / 1363، خبرگزاري يونايتدپرس، 24 / 12 / 1363.

[305] مأخذ 16، ص 94.

[306] سند شماره 1283 / گ مركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه: «عمليات بدر»، گزارش راويان قرارگاه ها و لشكرهاي سپاه در عمليات بدر، جلسه فرمانده كل سپاه پاسداران با فرماندهان يگان ها، 30 / 11 / 1363، قرارگاه خاتم الانبياء (ص).

[307] در مباحث پيشين اجمالا به اين موضوع اشاره شد.

[308] سند 15309 / پ ن، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ: مصاحبه راويان جنگ با فرمانده

كل سپاه، نوار شماره ي 17377، 3 / 5 / 1365، ص 21 و 22.

[309] پيشين، ص 22.

[310] مأخذ 28، ص 25.

[311] سردار محسن رضايي در اين زمينه مي گويد: «تحليل ما اين بود كه دشمن جهت اصلي را جزاير و طلائيه مي داند، لذا رفتيم روي العزير تمركز قوا داديم و زمين را محدود گرفتيم. جاده زديم به جاده شمال و با احداث پل خيبري براي پشتيباني، تلاش كرديم ضعف هاي قبلي را جبران كنيم.»

(دانشكده فرماندهي و ستاد سپاه پاسداران، دوره عالي جنگ، 13 / 7 / 74).

[312] سردار محسن رضايي، «تجزيه و تحليل جنگ ايران و عراق»، دانشكده فرماندهي و ستاد و سپاه پاسداران (دوره ي عالي جنگ)، 20 / 2 / 1375.

[313] روابط عمومي فرماندهي كل سپاه، بولتن «تحولات يكساله جنگ تحميلي در مطبوعات جهان»، شهريور 1363 تا شهريور 1364 (به نقل از فايننشال تايمز، 1 آوريل 1985)، ص 35.

[314] روابط عمومي فرماندهي كل سپاه، «مايكل جانسون، كارشناس ارشد ارتش امريكا»، تير 1364، ص 4.

[315] يك كارشناس ارشد ارتش امريكا درباره اين عمليات مي گويد: در حقيقت اين عمليات به عنوان يكي از مشكل ترين و خطرناك ترين عمليات رزمي تلقي شد و روي آنان كه هنوز فكر مي كنند ايرانيان يك مشت بي دست و پاي آموزش نديده ي فناتيك هستند، اثر معكوس مي گذارد.

[316] سپاه در اين عمليات ارزش و اهميت آتش توپخانه را بيش از گذشته درك كرد. بدين معنا كه در سازمان سپاه بايد توپخانه گسترش يابد و در عمليات نيز توپخانه ارتش تحت امر عملياتي سپاه قرار گيرد تا آتش در اختيار فرماندهي باشد. در عمليات بدر اين نقض موجب گرديد در مناطقي كه يگان هاي سپاه درخواست آتش پشتيباني

مي كردند، حمايت لازم از آنها صورت نگيرد.

[317] برادر محسن رضايي در اين زمينه مي گويد: «عملياتي كه در هور انجام داديم، يك هفته كامل كنار دجله بوديم. در عمليات خيبر جاي پاي خوبي به دست آورديم. همه اينها نشان مي داد زمين و طرح و مانور و همه مسائل بسيار خوب انتخاب شده و در جهت استراتژي انجام گرفته است. اما از پيروزي به دست آمده نمي توانستيم استفاده بكنيم. مشكل ما ضعف استفاده خودمان از پيروزي ها بود. (دشمن به دليل تفوق استراتژيك به ما اجازه نمي داد) ما به اندازه كافي آن سه روز اول زمان داشتيم كه بتوانيم پل عزير را ببنديم كافي بود 2 گردان نيروي ديگر داشتيم، كافي بود 200 قايق ديگر مي داديم به لشكر ولي عصر (عج) و يا...»

(مصاحبه با راويان جنگ، نوار شماره 17378 مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، ص 21 و 22).

[318] روابط عمومي فرماندهي كل سپاه، گذري بر پنجمين سال جنگ تحميلي، شهريور 1364، ص 51.

[319] برابر مندرجات كتاب سوداگري مرگ نوشته كنت. آر. تيمرمن كه به نقل از منابع اطلاعاتي انگليس و امريكا نوشته شده است، عراقي ها در اين كارخانه هر ماه 60 تن گاز خردل توليد مي كردند. توليد گاز تابون و ساروين تازه آغاز شده بود و طبق برنامه در طول يك سال توليد ماهانه آن به 8 تن بالغ مي گردد. عراقي ها نيازمندي هاي خود را از آلمان، هلند، انگليس و بازار مشترك تأمين مي كردند. (سوداگري مرگ، ص 379).

[320] پيشين، ص 171.

[321] مأخذ 34، ص 63، 7 / 1 / 1364.

[322] مأخذ 34، ص 64، 7 / 1 / 1364.

[323] مأخذ 34، ص 189.

[324] مأخذ 34، ص 50.

[325] مأخذ 32.

[326]

آنتوني كردزمن و آبراهام. آر. واگنر، درس هايي از جنگ مدرن (جلد دوم: جنگ ايران و عراق)، ترجمه ي: حسين يكتا، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، ص 229 (منتشر نشده).

[327] پيشين، ص 225.

[328] مأخذ 34، ص 156.

[329] پيشين.

[330] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 187، 1 / 7 / 1363، جان هيوز، 31 / 6 / 1363.

[331] روزنامه ي اطلاعات، 8 / 10 / 1363.

[332] اين موشك بسيار پيچيده و پيشرفته بود و شركت سازنده ي آن از انتشار هرگونه عكس درباره آن خودداري كرد و در سياهه ي طبقه بندي شده تسليحات عراق كه سازمان اطلاعات ارتش فرانسه در اوت 1990 تهيه و ارائه كرد، جاي آن خالي بود. (سوداگري مرگ، ص 421).

[333] مأخذ 1، ص 49.

[334] سند شماره 0221 / گ، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ: «مسائل اساسي جنگ و سپاه پس از عمليات بدر»، آذر 1365، گزارش جلسه قرارگاه خاتم، 16 / 6 / 1364، ص 9.

[335] پيشين.

[336] مأخذ 48.

[337] مأخذ 48، ص 10.

[338] مأخذ 48، ص 12، برادر علايي 4 / 3 / 1364.

[339] مأخذ 48، ص 15.

[340] مأخذ 48، ص 15.

[341] مأخذ 48، ص 24 و 25.

[342] مأخذ 48، ص 27.

[343] البته به دليل آنكه برادران ارتش در اين مقطع بررسي هاي خود را جداگانه انجام مي دادند و پيشنهاد مي كردند، اطلاعات ياد شده براساس گزارش هايي است كه در جلسات مشترك مطرح مي شد و اطلاع دقيقي از كم و كيف آن در اختيار اين مركز نيست.

[344] آقاي هاشمي قبل از عمليات بدر درباره اين استراتژي مي گويد: «ما بعد از فتح خرمشهر يك سياستي را اتخاذ كرديم كه يك جايي را از دشمن بگيريم كه در صورت ادامه

جنگ، براي دشمن اهميت داشته باشد و نتواند تحمل كند. در اين صورت اگر جنگ هم متوقف بشود، مي توانيم امتيازاتي از دشمن بگيريم.» (سند شماره 0221 / گ مركز مطالعات و تحقيقات جنگ،» مسائل اساسي جنگ و سپاه پس از بدر»، آذر 65، ص 30، به نقل از جلسه قرارگاه خاتم الانبياء، 14 / 10 / 64).

[345] مأخذ 48، ص 30.

[346] مأخذ 48، ص 10.

[347] محمدجواد لاريجاني، مقولاتي در سياست خارجي، دفتر مطالعات سياسي و بين المللي، اسفند 1363، ص 125.

[348] سيروس ناصري،، گزارش سمينار، دفتر مطالعات سياسي و بين المللي، 1364، ص 23.

[349] در همين وضعيت سيل ارسال سلاح به عراق همچنان ادامه داشت طوري كه در خرداد 1364 طارق عزيز اعلام كرد: عراق موشك هاي پيشرفته و تسليحات بيشتري خواهد گرفت. شيخ صباح الاحمد نيز در ملاقات با يك هيئت ايراني گفت: صدام درباره جنگ مشغول رسيدن به توافق هايي با شوروي است. برابر گزارش روزنامه دي ولت چاپ آلمان، امريكا نيز قرار است 20 هلي كوپتر مدرن بل هاوك به مبلغ 30 ميليون دلار به عراق واگذار نمايد. (8 / 3 / 64، گذري بر پنجمين سال جنگ تحميلي از انتشارات روابط عمومي فرماندهي كل سپاه، ص 174)فرانسوي ها نيز در همين موقعيت 60 هواپيماي ميراژ 2000 به عراق تحويل دادند. (همان، ص 174، به نقل از مجله جينزديفنس) بنابر گزارش هاي مطبوعات امارات به نقل از لوموند، كيسينجر و راكفلر نيز اخيرا معاملاتي را به ارزش ميلياردها دلار براي تحويل اسلحه برزيل به عراق ترتيب داده اند. (همان، ص 171).

[350] دفتر سياسي سپاه پاسداران، خط توطئه در ششمين و هفتمين سال جنگ، شهريور 1366، ص 62.

[351] در خرداد 1364 همزمان با

روز قدس در حالي كه حملات عراق به شهرها ادامه داشت، به درخواست آقاي هاشمي مردم براي حمايت از جنگ به تظاهرات فراخوانده شدند. حضور گسترده مردم در اين تظاهرات به گونه اي بود كه خبرگزاري فرانسه به خاطر وسعت تظاهرات، آن را با تجمع هاي عظيم اوائل انقلاب قابل مقايسه دانست.

(خبرگزاري جمهوري اسلامي، «گزارش هاي ويژه»، 25 / 3 / 1364، خبرگزاري فرانسه، 24 / 3 / 64).

[352] زماني كه حفظ و نگهداري منطقه تصرف شده در عمليات بدر با دشواري روبه رو شد و فرماندهي در حال تصميم گيري بود، آقاي روحاني نماينده مجلس كه در قرارگاه حضور داشت، به وجود اين جمع و تلاش آنها براي خامه دادن به جنگ اشاره كرد. امام خميني با حساسيتي كه درباره اين مسئله داشتند، دستور فرمودند جلسات مزبور تعطيل شود.

[353] برژينسكي مشاور امنيت كارتر مشابه نظريات كيسينجر را مطرح كرد و گفت: «هدف غرب مي بايست اين باشد كه از شكست عراق جلوگيري كند، ولي نه به طريقي كه ايران را فرسوده و بي نظام سازد. زيرا يك ايران متحد با اهداف سياسي ميانه رو با منافع امريكا در ثبات خليج فارس مطابق است، به همين منظور سياست منزوي نمودن ايران تا جايي صحيح است كه دولت تهران به وسيله افراطيون توسعه طلب رهبري مي شود.»

(دفتر سياسي سپاه، خط توطئه در ششمين و هفتمين سال جنگ، 1366، ص 78).

[354] روزنامه كيهان، 17 / 11 / 1363.

[355] در فصل هشتم توضيح داده خواهد شد.

[356] مأخذ 31، سال 1374.

[357] تفوق هوايي عراق نسبت به ايران، برابر اظهارات رابرت اسبوت تحليل گر نظامي مؤسسه بين المللي تحقيقات استراتژيك لندن، شش بر يك بود.

(روزنامه رسالت، 14 / 2 / 65، به

نقل از ميدل ايست).

[358] كنت آر. تيمرمن، سوادگري مرگ، ترجمه احمد تدين، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگي رسا، چاپ دوم 1376، ص 455.

[359] پيشين.

[360] مأخذ 1.

[361] مأخذ 1، ص 458.

[362] مأخذ 1، ص 458.

[363] مأخذ 1، ص 472.

[364] مأخذ 1، ص 468.

[365] مأخذ 1، ص 491.

[366] مأخذ 1، ص 475.

[367] مأخذ 1، ص 474.

[368] مأخذ 1، ص 474.

[369] سازمان هاي اطلاعاتي فرانسه در اواسط سال 1986 چنين برآورد مي كردند كه اگر فرانسه فقط سه هفته از ارسال سلاح به عراق خودداري كند آن كشور شكست خواهد خورد.

(تيمرمن، سوداگري مرگ، ص 453).

[370] مأخذ 1، ص 453.

[371] مأخذ 1، ص 453.

[372] سند شماره 0221 / گ، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ: «مسائل اساسي جنگ و سپاه پس از عمليات بدر»، آذر 1365، ص 33.

[373] برادر غلامعلي رشيد معاون عمليات فرمانده كل سپاه در تاريخ 25 / 2 / 1364 در تجزيه و تحليل توان دشمن اين ارزيابي را به عمل آورده است.

[374] غلامعلي رشيد، «تجزيه و تحليل توان دشمن»، 25 / 2 / 1364.

[375] سند شماره 0220 / گ، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ: «انتخاب منطقه فدك»، گزارش داوود رنجبر، راوي قرارگاه خاتم، مهر 1365، ص 126 (نوار شماره ي 205).

[376] مأخذ 14، ص 37 - به نقل از غلامعلي رشيد (25 / 2 / 64).

[377] مأخذ 14، ص 38، غلامعلي رشيد.

[378] اجتناب از رويارويي با دشمن پس از عمليات رمضان سبب گرديد همواره در جستجوي منطقه اي باشيم كه دشمن در آنجا حضور ندارد. اين مسئله گرچه در عمل به غافلگيري و به دست گيري ابتكار عمل مي انجاميد ولي نشان دهنده كاستي هاي ايران بود. همچنين بلافاصله پس از تمركز قواي دشمن در

منطقه عمليات، به دليل برتري نيروهاي دشمن، عملا امكان پيشروي ايران از بين مي رفت و تنها براي حفظ منطقه تصرف شده تلاش مي شد.

[379] مأخذ 14، ص 38.

[380] مأخذ 14، ص 28.

[381] مأخذ 14، ص 28، غلامعلي رشيد.

[382] مأخذ 14، ص 29.

[383] مأخذ 14، ص 38.

[384] سند شماره ي 15309 / پ ن، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ: مصاحبه راويان با محسن رضايي، 3 / 5 / 65، نوار شماره ي 17377، ص 4 و 5.

[385] پيشين.

[386] مأخذ 24.

[387] نكته ديگري كه امام تأيد داشتند استمرار عمليات بود.

(سند شماره 0221 / گ مركز مطالعات و تحقيقات جنگ: «مسائل اساسي جنگ و سپاه پس از بدر»، آذر 1365، ص 31 و 32، به نقل از محسن رضايي، 4 / 3 / 63).

[388] مأخذ 14.

[389] مأخذ 14، ص 61 تا 63.

[390] مأخذ 14، 4 / 3 / 1364، ص 44.

[391] مأخذ 14، ص 66.

[392] مأخذ 14 (اهواز، 18 / 8 / 1364، نوار شماره ي 193، به نقل از غلامعلي رشيد)، ص 68.

[393] پيشين، ص 72.

[394] مأخذ 14، ص 69 و 70.

[395] مأخذ 14، 3 / 7 / 1364، ص 73.

[396] چنين پيش بيني مي شد كه با اجراي عمليات محدود، كليه خطوط فعال دشمن درگير نگه داشته مي شود و براي همين، دشمن جهت اصلي تلاش نيروهاي خودي براي اجراي عمليات گسترده را گم خواهد كرد.

[397] مأخذ 16، ص 125.

[398] مأخذ 16، ص 81.

[399] مأخذ 24، ص 33.

[400] مأخذ 16، ص 120 و 121.

[401] مأخذ 16، ص 114.

[402] مأخذ 16.

[403] مأخذ 16.

[404] سند شماره 15311 / پ ن، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ: مصاحبه راويان جنگ با محسن رضايي، نوار شماره 17379، 4

/ 5 / 1365، ص 23.

[405] اين عمليات (در شلمچه) برابر زمان بندي از قبل تعيين شده انجام نگرفت و به دليل خاتمه سريع، فاقد آثار و نتايج لازم براي تجزيه قواي دشمن بود.

[406] محمد دروديان، از خرمشهر تا فاو، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، تهران، ارديبهشت 1367، ص 175 تا 179.

[407] پيشين، ص 180.

[408] مأخذ 43، ص 186.

[409] سند شماره 15316 / پ ن، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ: مصاحبه راويان جنگ با محسن رضايي، 7 / 5 / 1365، نوار شماره 17384.

[410] محسن رضايي، «تجزيه و تحليل جنگ ايران و عراق»، در دانشكده فرماندهي و ستاد سپاه پاسداران (دوره عالي جنگ 13 / 7 / 74).

[411] پيشين.

[412] روزنامه ي رسالت، 14 / 2 / 1365، به نقل از ميدل ايست، رابرت اليوت.

[413] روزنامه ي كيهان، 1 / 12 / 1364، ويليام ريديك.

[414] روزنامه كيهان، 1 / 12 / 1364.

[415] دفتر سياسي سپاه پاسداران، خط توطئه در ششمين و هفتمين سال جنگ، شهريور 1366، ص 29، 28 / 11 / 1364.

[416] پيشين، ص 28، 23 / 11 / 1364.

[417] واحد مركزي خبر، «بولتن راديوهاي بيگانه»، 4 / 12 / 64، راديو لندن، 3 / 12 / 1364.

[418] روزنامه ي رسالت، 14 / 2 / 1365.

[419] روزنامه ي كيهان، 17 / 12 / 1364.

[420] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نظريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 315، 15 / 12 / 64 به نقل از خبرگزاري رويتر 14 / 12 / 1364.

[421] وزارت ارشاد اسلامي، «بولتن بررسي مطبوعات جهان»، شماره ي 1196، 11 / 9 / 1365، مجله تايم چاپ لندن، 3 / 9 / 1365، به نقل از ويليام اسميت.

[422] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي

ويژه»، شماره 31، 31 / 1 / 1364، به نقل از راديو اسرائيل، 30 / 1 / 1365.

[423] محي الدين مصباحي، «چارچوب مواضع شوروي»، در كتاب بازشناسي جنبه هاي تجاوز و دفاع، تهران، دبيرخانه كنفرانس بين المللي تجاوز و دفاع، چاپخانه سپهر، 1368، ص 228.

[424] محمد دروديان، از فاو تا شلمچه، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، 1373، ص 24.

[425] آنتوني كردزمن و آبراهام آر. واگنر. درس هايي از جنگ مدرن، مترجم: حسين يكتا، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، ص 252. (منتشر نشده).

[426] مأخذ 1، ص 449.

[427] دفتر سياسي سپاه، خط توطئه در ششمين و هفتمين سال جنگ، شهريور 1364، ص 27، (25 / 11 / 1365).

[428] مأخذ 1، ص 451.

[429] مأخذ 61، ص 27.

[430] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 29، 29 / 1 / 1365، به نقل از راديو امريكا، 28 / 1 / 1365.

[431] مأخذ 24.

[432] مأخذ 24.

[433] مأخذ 47، 20 / 7 / 1374.

[434] روزنامه ي رسالت، 14 / 2 / 1365، به نقل از مجله ي ميدل ايست، فيليپ مارفيلد.

[435] مأخذ 47، 20 / 7 / 1374.

[436] سپاه عمليات والفجر 9 را همزمان با عمليات والفجر 8 انجام داد كه به منزله نوعي قدرت نمايي و عامل تجزيه قواي دشمن بود. سپاه پس از تثبيت منطقه متصرفه، آن را به ارتش واگذار كرد. البته با حمله عراق تحت عنوان استراتژي دفاع متحرك، منطقه مجددا به تصرف نيروهاي عراقي درآمد.

(سردار رضايي، دانشكده فرماندهي و ستاد سپاه، دوره عالي جنگ، 13 / 7 / 1374).

[437] مأخذ 47، 20 / 7 / 1374،.

[438] مأخذ 43، ص 225 و 226.

[439] مأخذ 43، ص 57.

[440] روابط عمومي فرماندهي كل سپاه، «گزارش كميته

روابط خارجي سناي امريكا»، ترجمه ي خبرگزاري جمهوري اسلامي، دي 1363.

[441] مأخذ 47، 20 / 7 / 1374.

[442] مأخذ 1، ص 454.

[443] مأخذ 62، ص 263.

[444] پيشين.

[445] مأخذ 61، ص 67.

[446] مأخذ 61، ص 70.

[447] پيشين.

[448] مأخذ 61، ص 71.

[449] پيشين.

[450] مأخذ 61، 15 / 3 / 1365، ص 72.

[451] اظهارات آقاي هاشمي دقيقا بلافاصله پس از شكست سفر مك فارلين به ايران و بن بست در مذاكرات بيان شد.

[452] مأخذ 61، ص 72.

[453] مأخذ 61، ص 74.

[454] مأخذ 61، ص 75.

[455] خبرگزاري فرانسه به نقل از تحليل گران و ناظران غربي نقل مي كند: «به عقيده عده اي از ناظران، پيروزي اعلام شده توسط تهران هنوز جهت به دست آوردن امتياز براي جهوري اسلامي در چانه زدن هاي ديپلماتيك پيش بيني شده در شوراي امنيت براي به دست آوردن «محكوميت مهاجم» - كه تهران شرط ضروري براي پايان دادن به خصومت ها تعيين كرده - كافي نيست.»

(دفتر سياسي سپاه، خط توطئه، شهريور 64، ص 32، خبرگزاري فرانسه، 29 / 11 / 64).

[456] روزنامه رسالت، 29 / 4 / 1365.

[457] مأخذ 61، ص 76.

[458] محمد دروديان، از فاو تا شلمچه، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، 1373، ص 72.

[459] روزنامه جمهوري اسلامي، 17 / 3 / 1365.

[460] پيشين.

[461] روزنامه ي كيهان 11 / 5 / 1365.

[462] سند شماره 15316 / پ ن، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، مصاحبه راويان جنگ با محسن رضايي، 7 / 5 / 1365، نوار شماره 17384.

[463] مأخذ 1، فصل چهارم.

[464] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 116، 23 / 4 / 1365، نشريه ي نيوزويك 22 / 4 / 1365.

[465] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 233، 17 / 8

/ 1365، واشنگتن پست 16 / 8 / 1365، به نقل از ريگان، روزنامه رسالت، 24 / 8 / 1365.

[466] مأخذ 1، ص 89، به نقل از نشريه «بررسي مطبوعات جهان»، 19 / 9 / 1365.

[467] روزنامه ابرار 24 / 8 / 1365، خبرگزاري آسوشيتدپرس، به نقل از مك فارلين.

[468] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 231، 15 / 8 / 1365، گاردين، 14 / 8 / 1365.

[469] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 237، 21 / 8 / 1365، راديو مسكو، 20 / 8 / 1365.

[470] كليه اين اطلاعات و مطالبي كه در همين زمينه به آن اشاره خواهد شد، با استفاده از گزارش موسوم به «تاور» ترجمه وزارت خارجه جمهوري اسلامي ايران نوشته شده است.

[471] «گزارش كميسيون تاور»، ترجمه وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي ايران، ص 380.

[472] پيشين، ص 381.

[473] مأخذ 14، ص 389.

[474] مأخذ 14، ص 391.

[475] مأخذ 14، ص 393.

[476] پيشين.

[477] پيشين.

[478] پيشين.

[479] مأخذ 14، ص 394.

[480] مأخذ 14، ص 395.

[481] مأخذ 14، ص 396.

[482] مأخذ 14، ص 398.

[483] پيشين.

[484] مأخذ 14، ص 399.

[485] پيشين.

[486] مأخذ 14، ص 400.

[487] مأخذ 14، ص 402.

[488] مأخذ 14، ص 403.

[489] پيشين.

[490] پيشين.

[491] مأخذ 14، ص 404.

[492] مأخذ 14، ص 408.

[493] مأخذ 14، ص 411.

[494] پيشين.

[495] مأخذ 14، ص 412.

[496] پيشين.

[497] مأخذ 14، ص 415.

[498] مأخذ 14، ص 416.

[499] مأخذ 14، ص 422.

[500] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 278، 2 / 10 / 1365، آسوشيتدپرس، 1 / 10 / 1365.

[501] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 273، 27 / 9 / 1365، راديو بي. بي. سي، 26 / 9 /

1365، به نقل از شهرام چوبين. روزنامه جمهوري اسلامي، 27 / 9 / 1365، به نقل از نشريه اينديپندنت.

[502] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 272، 26 / 9 / 1365، راديو بي. بي. سي، 25 / 9 / 1365.

[503] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 34، 4 / 2 / 1367، راديو امريكا، 3 / 2 / 1367، به نقل از شيرين هانتر معاون بخش خاورميانه اي مركز مطالعات بين المللي و استراتژيك دانشگاه جرج تاون امريكا.

[504] معاونت سياسي سپاه پاسداران، بولتن «بررسي» اسفند 1366، به نقل از ساندي تايمز، ص 17.

[505] روزنامه كيهان، 25 / 9 / 1365.

[506] روزنامه جمهوري اسلامي، 22 / 9 / 1365، به نقل از ميدل ايست اينترنشنال چاپ لندن.

[507] مأخذ 48، ص 17 و 18.

[508] مأخذ 46، خبرگزاري يونايتدپرس، به نقل از مقامات رسمي امريكا.

[509] روزنامه رسالت، 29 / 9 / 1365.

[510] روزنامه رسالت، 26 / 9 / 1365، واحد مركزي خبر به نقل از وزير خارجه وقت امريكا (شولتز).

[511] روزنامه جمهوري اسلامي، 27 / 9 / 1365.

[512] دفتر سياسي سپاه پاسداران، «رويدادها»، شماره 128، 24 / 10 / 1365، به نقل از روزنامه القادسيه، 16 / 10 / 1365.

[513] معاونت سياسي سپاه، بولتن، «بررسي»، 4 / 10 / 1365.

[514] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 290، 14 / 10 / 1365، راديو بي بي سي، 13 / 10 / 1365.

[515] عدنان مزارعي در بررسي اقتصادي ايران بعد از انقلاب مي نويسد: كاهش عمومي قيمت هاي نفت و خسارات وارده بر ظرفيت صدور نفت ايران به سبب جنگ با عراق به افت قابل توجه درآمدهاي نفتي انجاميد. روشن است

كه به رغم افزايش درآمدهاي نفتي بين سال هاي 1361 تا 1363، جنگ نفتكش ها در خليج فارس و افت شتابان قيمت هاي نفت از سال 1365، به سرعت درآمدهاي نفتي ايران را كاهش داد. در سال 1366 درآمدهاي نفتي حدود 40% سال 1356 بود. (مجله فرهنگ و توسعه، شماره 26، سال 75، ترجمه پرويز صداقت).

[516] دفتر تبليغات حوزه علميه قم، بولتن «گزارش»، 24 / 11 / 1365، راديو دولتي انگليس.

[517] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 298، 22 / 10 / 1365، راديو امريكا، 21 / 10 / 1365.

[518] سند شماره 0304 / گ، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، «كربلاي 4 - عمليات سرنوشت ساز» جلد 1، گزارش راويان قرارگاه مركزي سپاه در عمليات كربلاي 4، ص 8.

[519] پيشين، ص 35.

[520] مأخذ شماره 62، ص 14.

[521] مأخذ 1، ص 116.

[522] مأخذ 1، ص 118.

[523] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 287، 11 / 10 / 1365 خبرگزاري فرانسه از بغداد.

[524] دفتر سياسي سپاه پاسداران «رويدادها»، شماره 127، 17 / 10 / 1365، خبرگزاري تانيوگ.

[525] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 291، 15 / 10 / 1365ساندي تلگراف.

[526] محمد دروديان، نبرد در شرق بصره، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، 1374، ص 31.

[527] آنتوني كردزمن، آبراهام آر. واگنر، درس هايي از جنگ مدرن - جلد دوم: جنگ ايران و عراق، ترجمه حسين يكتا، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، ص 385 (منتشر نشده).

[528] پيشين، 287.

[529] مأخذ 293، 70.

[530] روزنامه كيهان، 25 / 10 / 1365.

[531] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 280، 4 / 10 / 1365 راديو اسرائيل، 3 / 10 / 1365، به نقل از هفته نامه

فارين ريپورت.

[532] پيشين.

[533] روزنامه جمهوري اسلامي، 20 / 10 / 65، به نقل از راديو امريكا، 19 / 10 / 1365.

[534] كنت آر. تيمرمن، سوداگري مرگ، ترجمه احمد تدين، مؤسسه خدمات فرهنگي رسا، چاپ دوم 1366، ص 488.

[535] پيشين.

[536] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 354، 18 / 12 / 65، نشريه نول آبزرور.

[537] روزنامه رسالت، 11 / 1 / 1366، خبرگزاري فرانسه.

[538] روزنامه اطلاعات، 20 / 7 / 1373، به نقل از مجله «سياست خارجي» دفتر مطالعات وزارت خارجه، مقاله روح الله كارگر رمضاني از دانشگاه ويرجينيا.

[539] مأخذ 79.

[540] معاونت سياسي سپاه، بولتن «بررسي»، ارديبهشت 1367، مقاله ي نگاهي به بحران خليج فارس، ص 24.

[541] پرفسور حميد مولانا، «تكنولوژي هاي ا طلاعاتي و حاكميت ملي»، كتاب بازشناسي جنبه هاي تجاوز و دفاع - جلد اول (دبيرخانه كنفرانس بين المللي جنبه هاي دفاع و تجاوز، نشر سپهر، 1368)، ص 280.

[542] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 57، 26 / 2 / 1366، راديو لندن، 25 / 2 / 1366.

[543] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره 305، 29 / 10 / 1365، راديو لندن، 28 / 10 / 1365.

[544] مصاحبه اختصاصي با سردار علايي فرمانده پيشين نيروي دريايي سپاه و سردار فدوي مسئول اطلاعات نيروي دريايي سپاه، 22 / 9 / 1375.

[545] پيشين.

[546] مأخذ 87.

[547] مأخذ 87.

[548] مأخذ 87.

[549] محمد دروديان، شلمچه تا حلبچه، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، 1376، فصل دوم.

[550] پيشين.

[551] مأخذ 92.

[552] محمد دروديان، شلمچه تا حلبچه، تهران، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، 1376، فصل دوم.

[553] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 218، 2 / 8 / 1366، راديو امريكا، 1 / 8 / 1366.

[554]

خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 217، 1 / 8 / 1366،اوكلي، سخنگوي وزارت خارجه امريكا.

[555] مأخذ 2، اوكلي، سخنگوي وزارت خارجه امريكا.

[556] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 219، 3 / 8 / 1366.

[557] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 22، 5 / 8 / 1366، خبرگزاري آلمان، 4 / 8 / 1366.

[558] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 222، 6 / 8 / 1366، رويتر، 5 / 8 / 1366.

[559] پيشين.

[560] محي الدين مصباحي، «چارچوب مواضع شوروي»، بازشناسي جنبه هاي تجاوز و دفاع جلد دوم، تهران: دبيرخانه كنفرانس بين المللي جنبه هاي تجاوز و دفاع، نشر سپهر، 1368، ص 233.

[561] آنتوني كردزمن و آبراهام آر. واگنر، درس هايي از جنگ مدرن - جلد دوم: جنگ ايران و عراق، ترجمه حسين يكتا، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، 1376، ص 228.

[562] پيشين، ص 299.

[563] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 328، 2 / 11 / 1365، خبرگزاري تاس، 21 / 11 / 1365.

[564] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 296، 20 / 10 / 1365،راديو امريكا، 19 / 10 / 1365.

[565] مأخذ 9.

[566] واگذاري تجهيزات به عراق به نحوي چشمگير و بي سابقه افزايش يافت. بنابر نظر آنتوني كردزمن در طول جنگ جمعا 50 ميليارد دلار تسليحات جنگي به عراق تحويل شد (كنفرانس خليج فارس، بررسي منافع و راه هاي موجود امريكا 21 / 6 / 1369، واشنگتن). فرانسه در كمتر از 2 سال، تسليحاتي به ارزش 6 / 5 ميليارد دلار به عراق ارسال كرد. چين، انگلستان، آلمان، برزيل، مصر، كلمبيا، اسپانيا، امريكا و بسياري از كشورهاي ديگر تسليحات شيميايي بسياري با تكنولوژي پيشرفته در

اختيار عراق قرار دادند. پس از تشديد درگيري ميان عراق و كويت، عراقي ها مدعي شدند جنگ را به تنهايي انجام داده اند. پس از تشديد درگيري ميان عراق و كويت، عراقي ها مدعي شدند جنگ را به تنهايي انجام داده اند. ابوغزاله معاون سابق رئيس جمهوري و وزير دفاع مصر در گفت وگو با راديو كويت اعلام كرد: همه مي دانند كه تنها كويت و عربستان بيش از 60 ميليارد دلار به عراق كمك كرده اند و ادعاي عراق در مورد اينكه جنگ را به تنهايي شروع كرد يك دروغ بزرگ است و دولت هاي عرب در طول جنگ كمك هاي فراواني به عراق كردند (روزنامه كيهان، 7 اسفند 1369). شوروي در بين سال هاي 88-1986 (67-1365) سلاح هايي به ارزش تقريبي 8 / 8 تا 2 / 9 ميليارد دلار شامل 2000 تانك (از جمله 800 تانك تي. 72)، 300 هواپيماي جنگنده، حدود 300 موشك زمين به زمين از نوع اسكاد. بي و هزاران قطعات توپخانه سنگين و نفربرهاي مسلح به عراق تحويل دادند (محي الدين مصباحي، اتحاد جماهير شوروي و جنگ ايران و عراق از برژنف تا گورباچف، مجله سياسي دفاعي، ويژه نامه جنگ، تابستان و پاييز 1375). طه ياسين رمضان به خبرگزاري مصر گفت: «شوروي ها در كنار ما هستند و در توسعه نيروهاي مسلح ما شركت دارند.» (خبرگزاري جمهوري اسلامي، گزارش هاي ويژه، 14 / 4 / 66، خبرگزاري فرانسه، 13 / 4 / 66).

[567] مأخذ 9.

[568] مأخذ 9.

[569] مأخذ 10، ص 392.

[570] مأخذ 9.

[571] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 207، 21 / 7 / 1367،.

[572] مأخذ 10، ص 394.

[573] حجت الاسلام سيد محمد خاتمي در جلسه اي با حزب الله مجلس گفت: «تداوم حملات عراق

به مراكز اقتصادي ايران و كاهش قيمت نفت سبب گرديد درآمد ارزي ايران در سال 65 اندكي بالاتر از 5 ميليارد دلار برسد كه از اين مقدار 3 ميليارد دلار به قواي مسلح اختصاص يافت و با 2 ميليارد و خرده اي كشور اداره شد.» (روزنامه اطلاعات، 9 / 12 / 1375).

[574] مأخذ 10، ص 301.

[575] محسن رضايي، «تجزيه و تحيل جنگ ايران و عراق»، در دانشكده فرماندهي و ستاد سپاه پاسداران (دوره عالي جنگ)، 12 / 11 / 1374.

[576] پيشين.

[577] مأخذ 22.

[578] وزارت ارشاد اسلامي، «بولتن بررسي مطبوعات جهان»، شماره

1196، مجله ي تايم، 3 / 9 / 1365، به نقل از ويليام اسميت.

[579] محدود بودن جنگ به مرزهاي دو كشور ايران و عراق و عدم مداخله جويي جدي امريكا و شوروي، وضعيتي را براي ايران به وجود آورد كه در اينجا به عنوان خلأ استراتژيك از آن ياد مي شود. عراق با گسترش دامنه جنگ با هدف بين المللي كردن آن، تدريجا اوضاع را براي ايران دشوار كرد و از سال 1366 امريكا و شوروي ايران را عملا تحت فشار قرار دادند.

[580] مأخذ 9.

[581] مأخذ 9.

[582] مأخذ 22، بهار 1375.

[583] محسن رضايي، «تجزيه و تحليل استراژي دفاع مقدس».

[584] مأخذ 1، فصل سوم.

[585] سازمان مجاهدين خلق (منافقين) در همين روند در بهار 1367 يك گزارش اطلاعاتي، همراه با يك جمع بندي براي استخبارات عراق تهيه كردند. در اين گزارش تأكيد شده بود كه ارتش ايران توان آفندي ندارد و به همين دليل در مواضع پدافندي استقرار يافته است. همچنين ارتش عراق تشويق شده بود به مواضع دفاعي اين نيروها حمله كند.

(اظهارات يكي از اعضاي منافقين كه در يكي از اين عمليات ها

به اسارت درآمد).

[586] اظهارات يكي از اعضاي منافقين كه به اسارت درآمده است.

[587] كنت آر. تيمرمن، سوداگري مرگ، ترجمه احمد تدين، تهران، خدمات فرهنگي رسا، 1373، ص 488.

[588] وزارت ارشاد اسلامي «بولتن بررسي مطبوعات جهان»، شماره ي 1308، تايمز لندن، 21 / 1 / 1367، به نقل از مايكل ايوانس.

[589] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 8، 8 / 1 / 1367،آسوشيتدپرس، 7 / 1 / 1367.

[590] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 365، 29 / 12 / 1366، راديو لندن، 28 / 12 / 1366.

[591] مأخذ 10، ص 394.

[592] سند شماره 208834 مركز مطالعات و تحقيقات جنگ: معاونت اطلاعات نيروي دريايي سپاه، گزارش «اگر من بودم مي زدم»، 1367، به نقل از ريچارد مورفي.

[593] كيانوري دبير كل حزب منحله توده در مصاحبه با روزنامه جمهوري اسلامي (6 / 11 / 1371) گفت: «وزير خارجه شوروي به آقاي ولايتي گفته است شما به محض اينكه حمايت از افغان ها را قطع كنيد، ما هم حملات عراق به ايران را متوقف مي كنيم.».

[594] روزنامه ي كيهان، 28 / 11 / 1375.

[595] مركز مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي، صحيفه نور: مجموعه رهنمودهاي امام خميني، تهران، وزارت ارشاد اسلامي، جلد 1369،20، ص 194 و 195.

[596] واحد مركزي خبر، «بولتن راديوهاي بيگانه»، 29 / 1 / 1367، راديو امريكا، 27 / 1 / 1367.

[597] پيشين.

[598] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 11، 11 / 1 / 1367، واشنگتن پست، 10 / 1 / 1367.

[599] اين در حالي است كه عراق در همين سال بيش از 15 ميليارد دلار (75 برابر ايران) سلاح و تجهيزات نظامي دريافت كرد.

[600] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»،

شماره ي 363، 27 / 12 / 1366، خبرگزاري رويتر.

[601] پيشين.

[602] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 349، 13 / 12 / 1366، راديو امريكا، 12 / 12 / 1366، و روزنامه نيويورك تايمز.

[603] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي15، 15 / 1 / 1367، راديو امريكا، 14 / 1 / 1367، و شيرين هانتر معاون بخش خاورميانه، مركز مطالعات و تحقيقات استراتژيك در واشنگتن.

[604] معاونت سياسي سپاه پاسداران، «بولتن بررسي»، ارديبهشت 1367، ص 9.

[605] پيشين.

[606] چنان كه سردار رضايي مي گويد. «در جلسه اي در دي ماه 1366 گفته ايم اگر در اسفندماه در جنوب حمله نكنيم، دشمن به جنوب حمله مي كند (ولي راه كارهاي جنوب بسته است). دشمن مي داند ما در جنوب ابتكار عمل نداريم. اگر در شمال سليمانيه عمل نشود تا پايان بهار وضع خوبي نخواهيم داشت. من تأكيد داشتم زمستان بايد در غرب كار كنيم. فرماندهان عملياتي مي گفتند در جنوب نمي توانيم عمليات انجام دهيم (و بايد) تا فصل بهار (صبر كنيم شايد راه كاري باز شود).»

(دانشكده ي فرماندهي و ستاد سپاه پاسداران) دوره عالي جنگ (19 / 11 / 74).

[607] مأخذ 22، 19 / 11 / 1374.

[608] مأخذ 10، ص 464.

[609] مأخذ 22، 26 / 11 / 1374.

[610] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 34، 3 / 2 / 1367، روزنامه تايمز، 2 / 2 / 1367.

[611] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 106، 13 / 4 / 1367، خبرگزاري رويتر، به نقل از يك تحليل گر خاورميانه.

[612] مأخذ 9، ص 229.

[613] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 34، 3 / 2 / 1367، راديو امريكا، 2 / 2 / 1367، به نقل از

روزنامه تايمز لندن.

[614] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 37، 6 / 2 / 1367، پاريس، ژون آفريك.

[615] پيشين.

[616] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 41، 10 / 2 / 1367،خبرگزاري رويتر، به نقل از خبرگزاري تاس.

[617] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 57، 26 / 2 / 1367، راديو لندن، 25 / 2 / 1367.

[618] مأخذ 47، ص 6.

[619] طه ياسين رمضان با تهديد ايران مبني بر اينكه استراتژي عراق نابود كردن تمامي تأسيسات نفتي ايران است، نشان داد عراقي ها در انديشه تداوم تهاجم به ايران هستند.

[620] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي32، 1 / 2 / 1367.

[621] برنارد نيوز در نيويورك تايمز نوشت: تحليل گران پنتاگون به وجود تحولات عمده اي در ارتش عراق پي بردند و به تجديدنظر در تفكر خود پرداختند. (نشريه هفتگي ايران تايمز، 9 / 2 / 1376).

[622] مأخذ 10، ص 389.

[623] وزارت ارشاد اسلامي، «بررسي مطبوعات جهان»، شماره ي 1317، 4 / 3 / 1367، به نقل از روزنامه الدستور چاپ انگليس (7 مه 1988 برابر با 7 / 2 / 1367).

[624] برنارد نيوز، نيويورك تايمز، هفته نامه ايران تايمز، 9 / 2 / 1367.

[625] محي الدين مصباحي، «شوروي و جنگ ايران و عراق و چارچوب ها و اهداف»، مجله ي سياست دفاعي، شماره ي 4، سال چهارم، تابستان و پاييز 1375، ويژه نامه جنگ تحميلي، ص 203 تا 206.

[626] ايران 150 تا 200 فروند هواپيما بيشتر نداشت.

[627] ارتش عراق 450 فروند هلي كوپتر در اختيار داشت.

[628] وزارت ارشاد اسلامي، «بولتن بررسي مطبوعات جهان»، شماره ي 1317، 4 / 3 / 1367، به نقل از روزنامه اسپرسو (24 آوريل 1988، 4 / 2 / 1367).

[629]

دفتر سياسي سپاه، «بولتن رويدادها و تحليل»، شماره 44، 6 / 3 / 1367، ص 8.

[630] مأخذ 22، 26 / 11 / 1374.

[631] مأخذ 67.

[632] مأخذ 68.

[633] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 73، 11 / 3 / 1367، راديو لندن، به نقل از روزنامه واشنگتن پست.

[634] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 93، 31 / 3 / 1367، راديو امريكا 30 / 3 / 1367، به نقل از نيويورك تايمز.

[635] دفتر سياسي سپاه، «بولتن رويدادها و تحليل»، شماره 45، 25 / 4 / 1367،ص 16.

[636] پيشين، ص 12.

[637] مأخذ 31.

[638] پيشين.

[639] مأخذ 73، ص 13.

[640] مأخذ 22، 26 / 11 / 1374.

[641] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 103، 10 / 4 / 1367، آسوشيتدپرس، 9 / 4 / 1367.

[642] پيشين.

[643] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي97، 4 / 4 / 1367،خبرگزاري فرانسه 3 / 4 / 1367.

[644] مأخذ 73، ص 28.

[645] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 110، 17 / 4 / 1367، راديو امريكا، 16 / 4 / 1367.

[646] پيشين، رويتر، 16 / 4 / 1367، مارلين فيتزواتر.

[647] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 117، 24 / 4 / 1367،رويتر، 23 / 4 / 1367.

[648] مأخذ 73، ص 1 و 2.

[649] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 111، 18 / 4 / 1367، راديو لندن، 17 / 4 / 1367.

[650] مأخذ 10، ص 443.

[651] مأخذ22، 26 / 12 / 1374.

[652] [دفتر] نخست وزيري، «بررسي روند تحولات صلح»، حميد فرهادنيا، ص 112.

[653] پيشين، ص 123.

[654] مأخذ 39، ص 239،238، و 241.

[655] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»،

شماره ي 122، 29 / 4 / 1367، راديو آمريكا، 28 / 4 / 1367.

[656] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 124، 31 / 4 / 1367، خبرگزاري رويتر، 30 / 4 / 1367، به نقل از هارلد براون.

[657] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 121، 28 / 4 / 1367،خبرگزاري فرانسه، خبرگزاري عراق، 27 / 4 / 1367، به نقل از لطيف جاسم (وزير اطلاعات عراق).

[658] مأخذ 94، روزنامه ي گاردين.

[659] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 125، 1 / 5 / 1367، راديو لندن، 31 / 4 / 1367.

[660] مأخذ 93.

[661] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 127، 3 / 5 / 1367،خبرگزاري رويتر، 2 / 5 / 1367.

[662] مأخذ 94، به نقل از مقامات وزارت خارجه.

[663] مأخذ 94.

[664] دفتر سياسي سپاه «بولتن رويدادها و تحليل»، شماره ي 46، 29 / 5 / 1367.

[665] مأخذ 97، رسانه هاي انگليسي، 31 / 4 / 1367.

[666] سند شماره ي 1710 / د، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، دفترچه ثبت جنگ راوي قرارگاه مركزي (حميدرضا فراهاني)، ص 53، 1 / 5 / 1367.

[667] پيشين.

[668] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 134، 10 / 5 / 1367،راديو لندن، به نقل از ديپلمات هاي غربي.

[669] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 140، 16 / 5 / 1367، راديو امريكا، 15 / 5 / 1367.

[670] پيشين، نيويورك تايمز، به نقل از مقامات عراقي.

[671] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 139، 15 / 5 / 1367، به نقل از هانس هاتيوكوبيلس، تحليل گر مؤسسه مطالعات استراتژيك لندن،14 / 5 / 1367.

[672] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 126، 2

/ 5 / 1367، به نقل از دان كار، يكي از ناظران جنگ مؤسسه مطالعات استراتژيك لندن، 1 / 5 / 1367.

[673] روزنامه السفير، مقاله ي احمد زبيدي، 29 / 8 / 1369، ترجمه سفارت جمهوري اسلامي در بيروت.

[674] دفتر سياسي سپاه، «بولتن رويدادها و تحليل»، شماره ي 46، 29 / 5 / 1367، ص 16.

[675] مأخذ 31.

[676] مأخذ 31.

[677] مأخذ 31.

[678] مأخذ 31.

[679] مأخذ 31.

[680] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه» شماره ي 133، 9 / 5 / 1367، ديلي تلگراف، به نقل از سخنگوي منافقين، 8 / 5 / 1367.

[681] مأخذ 106، اينديپندنت، 6 / 5 / 1367.

[682] خبرگزاري جمهوري اسلامي، نشريه «گزارش هاي ويژه»، شماره ي 135، 11 / 5 / 1367، راديو لندن، 10 / 5 / 1367.