ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

ص:13

ص:14

ص:15

ص:16

ص:18

هدف و رسالت اساسى انبياى الهى نيز، تربيت و پرورش انسان ها بوده است:

رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يتْلُوا عَلَيهِمْ آياتِكَ وَ يعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَهَ وَ يزَكِّيهِمْ (1)

نهادها و مؤسسات دينى نيز براى تضمين موفقيت و دستيابى به اهداف و آرمان هاى سازمان، بايد بر مبناى آموزه هاى وحيانى و يافته هاى بشرى، جذب و گزينش نيروهاى كارآمد و تعليم و تربيت آنان را در اولويت مأموريت هاى خود قرار دهند.

در همين راستا،" حوزه نمايندگى ولى فقيه در امور حج و زيارت" پس از فراغت از طراحى و اجراى فرآيند جذب و گزينش،" آموزش و ارتقاى سطح علمى و فرهنگى نيروى انسانى به ويژه روحانيون" را در كانون برنامه هاى ستادى خود قرار داد و دوره هاى آموزش بدو خدمت، ضمن خدمت و تكميلى را راه اندازى نمود. از آنجا كه تدوين متون آموزشى كاربردى متناسب با واحدها و سرفصل هاى مصوب، از مراحل و عناصر اصلى و اساسى دوره هاى آموزشى محسوب مى شود، به طور همزمان گردونه تدوين متون آموزشى نيز به حركت درآمد. نكته حائز اهميت اين كه متون آموزشى پس از تدوين توسط گروه هاى علمى و تخصصى معاونت امور روحانيون و ارزيابى ناظران محتوايى، به صورت" درسنامه" براى حداقل يك ترم، به طور آزمايشى تدريس مى شود، تا پس از نظرسنجى و گردآورى نقطه نظرات مدرّسان و دانش پژوهان، به رفع و اصلاح كاستى هاى احتمالى اقدام شود و براى آموزش در دوره هاى بعد، تدوين نهايى شود.

نوشتار حاضر، از جمله همين متون آموزشى است كه توسط" گروه علمى و تخصصى تاريخ اسلام" به رشته تحرير درآمده و در قالب" درسنامه" منتشر شده و در اختيار شركت كنندگان دوره هاى آموزشى روحانيون قرار مى گيرد. فرصت را مغتنم شمرده و از تدابير و تلاش هاى ارزشمند گروه علمى و تخصصى تاريخ اسلام به ويژه محقق و مؤلف گرانمايه جناب حجت الاسلام و المسلمين آقاى محمد حسين واثقى راد تقدير و سپاس به عمل مى آيد.

انتظار مى رود كه مدرسان و دانش پژوهان محترم پس از طى دوره، نقطه نظرات اصلاحى خود را پيرامون متن، محتوا، منابع و ديگر بخش هاى درسنامه، جهت رفع و اصلاح نواقص و اشكالات احتمالى به كميته تدوين ارايه نمايند.

معاونت امور روحانيون

كميته تدوين متون آموزشى

زمستان 1387

ص:19

ص:20

سيره عبادى، تربيتى، خانوادگى، اقتصادى، فقهى و سياسى، كه در اين موارد نيز به بيان كليات بسنده شد. روش تدوين در اين نوشتار چنين بود كه با مطالعه سيره معصومين (ع) كلياتى استنباط شد و آن كليات در آغاز هر فصل به عنوان

موضوعات اصلى و فرعى آورده شد و سپس براى اثبات آن ها شواهد و دلايلى از كتاب ها بيان گرديد. حاصل برخى روايات نيز به صورت خلاصه آورده شد.

ص:21

ص:22

ص:23

ص:24

كتاب و مردم جايگاه محورى است. چنين كتابى نيز بدون معلم نمى تواند نقش اساسى خود را در تعليم و تربيت ايفا كند.

در نتيجه رابطه پيامبراسلام و مسلمانان، رابطه آموزگار و دانش آموز و رابطه الگوى معنوى با تربيت پذيراست. او افزون برتعليم كتاب آسمانى، مسؤوليت تربيت و هدايت انسان ها را نيز برعهده دارد. امامان معصوم نيز عينا در همان جايگاهى قراردارند كه پيامبران الهى به ويژه پيامبر اسلام قرار داشته اند.

ص:25

فجائز وقوعه منهم قبل النبوه و على غير تعمد و ممتنع منهم بعدها على كل حال، و هذا مذهب جمهور الإماميه. (1)شيخ الصدوق: اعتقادنا فى الأنبياء و الرسل و الأئمه و الملائكه (ع) أنهم معصومون مطهرون من كل دنس، و أنهم لايذنبون ذنبا، لا صغيرا و لا كبيرا، و لايعصون الله ما أمرهم، و يفعلون ما يؤمرون. و من نفى عنهم العصمه فى شئ من أحوالهم فقد جهلهم. و اعتقادنا فيهم أنهم موصوفون بالكمال و التمام و العلم من أوائل أمورهم إلى أواخرها، لايوصفون فى شى ء من أحوالهم بنقص و لا عصيان و لا جهل. (2)علامه الحلى: قالت الإماميه: إنه تجب عصمتهم عن الذنوب كلها صغيرها و كبيرها و الدليل عليه وجوه: أحدها: إن الغرض من بعثه الأنبياء (ع) أنما يحصل بالعصمه فتجب العصمه تحصيلا للغرض. (3)ذهبت الإماميه كافه إلى أن الأنبياء معصومون عن الصغائر و الكبائر، و منزهون عن المعاصى، قبل النبوه، و بعدها. على سبيل العمد، و النسيان، و عن كل رذيله و منقصه، و ما يدل على الخسه والضعه.

ذهبت الإماميه إلى أن الأئمه كالأنبياء، فى وجوب عصمتهم عن جميع القبائح و الفواحش، من الصغر إلى الموت، عمدا و سهوا، لأنهم حفظه الشرع، و القوامون به، حالهم فى ذلگ كحال النبى. (4)در نتيجه رهبر معصوم، از هرخطا و لغزش معرفتى دراصول و فروع دين و حقايق جهان و اشياء مادى و معنوى و همچنين در بعد عملى از تمام خطاها و لغزش هاى گفتارى وكردارى و اخلاقى كوچك و بزرگ، مصون است زيرا با اهداف بعثت پيامبران سازگار نمى باشد.

ص:26

ص:27

برعهده پيامبر و يا امام ديگرى قرار گيرد.

ص:28

و السيره الحاله التى يكون عليها الانسان و غيره غريزيا كان أو مكتسبا، يقال فلان له سيره حسنه و سيره قبيحه، و قوله (سَنُعِيدُها سِيرَتَهَا الأُولى) أى الحاله التى كانت عليها من كونها عودا. (1)فالسنن جمع سنه، و سنه النبى طريقته التى كان يتحراها ... (2)الفرق بين السنه و النافله: أن السنه على وجوه: أحدها أنا إذا قلنا فرض و سنه فالمراد به المندوب إليه و إذا قلنا الدليل على هذا الكتاب و السنه فالمراد بها قول رسول الله (ص) و إذا قلنا سنه رسول الله (ص) فالمراد بها طريقته و عادته التى دام عليها و أمر بها فهى فى الواجب و النفل. (3)پس سنت، همان سيره است كه مى تواند خوب يا بد باشد و سيره نيز همان سنت است. واژه سنت، هرگاه در شريعت اسلام به كار رود، به مفهوم آنچه كه رسول خدا به آن دستور داده و يا از آن بازداشته است، مى باشد. سنت، همان سيره پيامبر است. سنت، براى اين جهت به اين نام، ناميده شد كه جارى مى گردد. يعنى استمرار مى يابد. گرچه برحسب مفهوم لغوى خود مى تواند خوب يابد، پسنديده يا ناپسند باشد، اما ازنجا كهآ «جا كهآآ

آنجا كه درباره شيوه زندگى رسول خدا (ص) به كار مى رود، به ارزش هاى معنوى ويژه مى شود.

سيره دراصل برگرفته از «سير» به مفهوم حركت مستمر و هدفمند است. ديگر واژگان پديد آمده از سير نيز به اين مفهوم بسيار به كار رفته اند. (4)در قرآن و حديث نيز اين معنا بسيارآمده است اما در اصطلاح، سيره به معناى شيوه و روشى است كه شخص آن را به عنوان ضابطه و قانون زندگى برگزيده و خود را ملزم به انجام آن دانسته است. از اين جهت، سيره با عادت هاى شخصى تفاوت دارد. زيرا عنصر انتخاب در آن دخالت داشته وآگاهانه است. اما عادت هاى

ص:29

شخصى ممكن است نا آگاهانه و بدون توجه باشد. به همين جهت، سيره را به طريقه نيز معنى كرده اند. (1)اين واژه در مباحث كلامى، به معناى دستورهاى پيامبر است كه به انجام كارى فرمان داده و يا از انجام كارى منع كرده است كه گاهى به صورت سخن و كلام بوده و در مواردى خود ايشان، آن كار را انجام داده و يا ترك كرده است كه به دو گروه سيره عملى وگفتارى تقسيم مى شوند و هر دو گروه درحكم ضابطه ها و قوانينى هستند كه مردم بايد از آن ها پيروى كنند.

منظور از سيره معصومين شيوه و روشى است كه آن ها در زندگى به عنوان دستور و قوانين الهى انتخاب نموده و خود را ملزم به اجراى آن ها دانسته اند وشامل تمام اقدام هاى عملى وگفتارى و اخلاقى مى شود كه به عنوان حكم خدا انجام داده و يا بيان نموده و يا سخن وعملى را تأييد نموده كه ازآن به تقرير معصوم ياد شده است. در اين صورت، سيره شامل گفتار و دستور به ديگران نيز مى شود.

ص:30

اداره جامعه، نخست بايد آن ها را شناخت و سپس براساس آن ها قوانين مورد نياز را وضع كرد. پس شناخت سيره پيشوايان معصوم، براى شناخت احكام دين لازم و ضرورى است. اگر شناخت احكام دين واجب باشد، شناخت سيره معصومين نيز واجب است.

ص:31

عمل شده است، اما نهى نكرده و آن را باطل ندانسته اند كه در اين صورت آن را تأييد كرده اند. شناخت دستورهاى خداوند از سيره معصومان كارى كاملًا تخصصى است، زيرا استنباط احكام ازسيره و سنت معصومين دربسيارى موارد چندان روشن نيست. براى آنكه روايات وگزاره هاى رسيده در اين خصوص گاه در ظاهر متعارض و متناقض و يا مبهم مى باشند و نمى توان ملتزم شد كه همه آن ها را امام معصوم فرموده و يا انجام داده است. پس براى شناخت سيره معصومين به عنوان پيش درآمد بايد اقدام هاى ذيل را انجام داد:

الف: بايد دانست كه امام معصوم اين سخن را فرموده و اين اقدام را انجام داده است يا جاعلان حديث آن را ساخته و روايت كرده اند. علم رجال و تراجم براى همين هدف پديد آمده اند.

ب: بر فرض كه امام معصوم چنين مطلبى را فرموده و چنين اقدامى را انجام داده، آيا براى بيان حكم خدا بوده است؟

ج: اگر به منظور بيان و انجام حكم خدا بوده است، آيا با موارد ديگر تعارض ندارد؟ شرايط زمان و مكان در آن دخالت نداشته است؟ و آن حكم مدت دار و زمانمند نبوده است؟ علم درايه به بيان همين موضوع مى پردازد.

د: معناى واژگانى كه از معصوم نقل شده و يا شيوه و كار آن ها را گزارش كرده، به چه معنا ومفهوم است؟ اين موضوع را بايد دركتاب هاى فرهنگ لغت و ادبيات عرب و معانى و بيان جستجو كرد.

ه: براى اثبات سخن معصوم و سيره و سنت عملى آن ها، راهى جز نقل نيست. كتاب هاى حديث و شرح زندگى آن ها دركتاب هاى سيره و تاريخ براى همين جهت تدوين شده اند.

و: فهم فقها و عالمان گذشته نيز بى تأثير در فهم درست وكامل سيره نيست، پس استنباط پيشينيان را نيز بايد مورد توجه قرارداد.

ص:32

ز: شناخت سيره كامل امامان معصوم، مستلزم آن است كه تمام جريان هاى سياسى، فرهنگى و شرح زندگى شخصى و اجتماعى و موضع ائمه (ع) را در برابر جريان هاى حاكم شناخت. براى اين جهت ناگزير بايد تمام كتاب هاى تاريخ را بررسى كرد.

ص:33

مى شود كه امام معصوم در يك سخن شخصى را تأييد نموده و در سخن ديگر او را نفى كرده است.

پس عامل اصلى اختلاف سيره معصومين همان اختلاف شرايط زمان و مكان و اشخاص بوده است كه هر شرايطى حكم ويژه اى داشته و امام معصوم (ع) آن را انجام داده است و حكم خداوند نيز بى گمان درآن شرايط همان بوده كه امام معصوم آن را بيان كرده است وهمان حكم، درتمام شرايط مشابه و همانند نيز جارى مى گردد.

ص:34

ص:35

رابطه سيره معصومين و زندگى، رابطه عملى وكاربردى است. پس شناخت سيره معصومين، صرفا تئوريك وغيركاربردى نمى باشد و اجراى آن نيز درتمام شئون زندگى گسترش مى يابد.

ص:36

ص:37

پرسش هاى اين فصل

1- عصمت را از نظر شيخ مفيد تعريف كنيد.

2- سيره و سنت در لغت و اصطلاح به چه معناست؟

3- ضرورت شناخت سيره معصومين را تو ضيح دهيد.

4- جايگاه و اعتبار سيره معصومين را بيان كنيد.

5- عامل اختلاف سيره معصومين چه بود؟

ص:38

ص:39

ص:40

ص:41

ص:42

درباره ابراهيم و اسحاق و يعقوب و آيه 32 فاطر به طور كلى بر برگزيدگان و پيامبران الهى دلالت دارند. به دليل برترى پيامبر اسلام و اهل بيت او بر پيامبران پيشين، بى گمان آنها از همه برتر هستند. زيرا پيامبران از ميان هستى برگزيده شدند. پيامبر اسلام و اهل بيت او از ميان پيامبران برگزيده شده اند. پس پيامبر و ائمه برگزيده دوم از برگزيدگان اول هستند و عبادت نيز كه فلسفه آفرينش است، بايد در زندگى اينها به صورت ويژه و برتر تجلى كند. زيرا آن ها تبلور برتر در نظام هستى هستند، هستى نيزتجلى عبادت خداوند است، پس پيامبران و امامان نيز تجلى برتر عبادت مى باشند و مى توان چنين خلاصه كرد:

1. فلسفه آفرينش هستى، به ويژه آدميان و جنيان، عبادت خداوند است.

2. پيامبران از ميان ديگران برگزيده هستند.

3. پيامبر اسلام و امامان معصوم برگزيده تمام پيامبران هستند.

4. پس پيامبر اسلام و امامان معصوم برگزيده تمام هستى به ويژه آدميان هستند.

5. پس فلسفه آفرينش بايد در وجود آن ها به صورت ويژه تجلى كند.

6. بديهى است كه عبادت در زندگى آنها تجلى ويژه داشته است.

ص:43

د هر امامى در عصر خود، عابدترين و از نظر فضايل اخلاقى نيز برترين بوده است.

اينها اصول ثابت درسيره عبادى امامان (ع) بود، زيرا آن ها در رابطه با عبادت خداوند كه همان فلسفه آفرينش است، دو وظيفه اساسى داشتند و ديگر شيوه هاى زندگى در راستاى انجام همين دو وظيفه بوده است:

اول: پرداختن به عبادت خداوند در تمام لحظه هاى زندگى درقالب نماز، روزه، حج، دعا، تعليم و كار و تجارت و ... كه به عنوان سيره عبادى شناخته مى شوند.

دوم: تمام تلاش هاى ائمه و روابط اجتماعى و مبارزات سياسى آنها به اين جهت بود كه مردم جامعه به عبادت خداوند بپردازند كه به عنوان سيره تربيتى شناخته مى شوند.

ص:44

آن ها ارزيابى مى كنند. هر الگوى برترى بايد با فلسفه وجودى خودش ارزيابى شود.

گرچه هرامامى درعصرخود مظهركامل تجلى اسماء و صفات خداوند بود، اما درعين حال تفاوت هايى درسيره عبادى آن ها مشاهده مى شود و عامل اين اختلاف چند چيز مى تواند باشد:

1- در موضوع تاريخ وسيره نويسى هيچ گاه به طور قطعى نمى توان گفت تمام آنچه كه روى داده، نقل شده است. زيرا نويسندگان تاريخ و سيره و همچنين راويان حديث برحسب اهداف و انگيزه هايى كه داشته اند، برخى مطالب را برگزيده و بسيارى ديگر را نقل نكرده اند. عدم نقل نيز دليل برعدم وقوع نمى شود وگرنه تمام امامان شب ها به عبادت و نماز و تهجد مى پرداختند و افراد بسيارى از اسرارعبادت هاى آنان آگاه نبوده اند.

2- برخى امامان در زندان، يا در محاصره نظامى و مراقبت سياسى بودند وارتباط آن ها با مردم قطع بود و همه از شرايط زندگى و عبادت هاى آن ها اطلاع نداشتند. عبادت هاى امام موسى بن جعفر (ع) در زندان هارون الرشيد، توسط برخى از افراد روايت شده كه درزندان حضورداشتند و يا حضور يافتند.

3- شرايط سياسى و اجتماعى: برخى امامان درشرايط سياسى دشوارى زندگى مى كردند و از بسيارى از فعاليت هاى اجتماعى بازداشته مى شدند و نماز و عبادت هاى آنان درآن شرايط درنظر مردم بيشتر جلوه مى كرد و مورد توجه قرار مى گرفت.

4 تمام ائمه، مظهركامل تمام فضيلت هاى برتر هستند و هرفضيلتى در زندگى يكى از امامان بيشتر تجلى يافت تا همه فضيلت ها در زندگى همه آنها تجلى داشته باشد؛ تا هركس بخواهد تجلى فضيلتى را به طور كامل بشناسد، به زندگى آن امام مراجعه كند. درنتيجه مى بينيم كه عدالت و عبادت در زندگى حضرت على (ع)، حلم و بردبارى در زندگى امام حسن (ع)، شهادت و ايثار در

ص:45

زندگى امام حسين (ع)، عبادت و انفاق هاى شبانه در زندگى امام سجاد (ع)، علم و دانايى در زندگى امام باقر (ع) و امام صادق (ع)، صبر و استقامت درزندگى امام كاظم (ع) و ... بيش از همه جلوه كرد تا مجموع فضيلت ها در زندگى همه ائمه شناخته شود.

اين عوامل و برخى عوامل ديگر سبب شدند كه پرداختن به نماز و عبادت در زندگى برخى امامان بسيار نقل شود و در زندگى برخى ديگر كمتر گزارش شود. ترديدى نيست كه نماز و انجام نافله هاى شبانه روز در زندگى امامان محور اصلى بوده وتمام آن ها بى استثناء شبانگاه به عبادت مى پرداختند.

دليل اين مطلب افزون بر گزارش هاى تاريخى، آيات قرآن است كه درباره عبادت هاى شبانه رسول خدا (ص) رسيده است.

يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ. قُمِ اللَّيْلَ إِلا قَلِيلا. نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلا. أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلا. إِنَّا سَنُلْقِى عليك قَوْلا ثَقِيلا. إِنَّ نَاشِئَهَ اللَّيْلِ هِىَ أَشَدُّ وَطْئًا وَ أَقْوَمُ قِيلا. إِنَّ لگَ فِى النَّهَارِ سَبْحًا طَوِيلا. وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبگ وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلا. رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلَهَ إِلا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِيلا. (1)

گرچه مخاطب مستقيم اين آيات رسول خداست، اما امامان معصوم نيز به دليل مسؤوليت الهى و جايگاه معنوى خود و برابرى با پيامبر، همين وظيفه را داشته اند و بيشترين ساعات شب را به نماز و عبادت و تلاوت قرآن مى پرداخته اند.

از سوى ديگر، خداوند در قرآن دستورداده است كه به رسول خدا اقتدا كنيد. نخستين افراد بلكه تنها كسانى كه به تمام و كمال به رسول خدا (ص) اقتدا كردند، ائمه معصومين (ع) بودند. آن ها از چند جهت مصداق كامل اين آيات مى باشند:

ص:46

الف: رسول خدا (ص) به اين آيات عمل مى كرده است و بر اساس آيه ديگركه فرمود: لَكُمْ فِى رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ، امامان معصوم نيز بايد به آن حضرت اقتدا مى كردند.

ب: آن ها به تمام قرآن به طوركامل عمل مى كردند و همين آيات، نمونه اى از قرآن است.

ج: ازآن جهت كه خود بايد مقتداى ديگران مى بودند، ضرورى بود كه اين آيات در زندگى آن ها تجلى ويژه داشته باشد.

پس ترديدى نيست كه عبادت و به ويژه شب زنده دارى در زندگى ائمه يك اصل اساسى بوده است، هر چند كه درباره برخى امامان نقل نشده باشد. آنچه هم كه از عبادت ها مثل نماز، روزه و حج نقل شده است، اندكى از بسيار و قطره اى از اقيانوس بيكران و ستاره اى از آسمان پركهكشان زندگى آن هاست كه در بيان و قلم تاريخ نگاران، سيره نويسان و راويان حديث ظاهر شده است.

سيره عبادى امامان را به دو دسته عملى و دستورى تقسيم مى كنيم: قسم اول، سيره عملى آن پيشوايان است كه خود به آن پرداخته اند و قسم دوم، سيره دستورى آن هاست كه شيعيان را به آن دستور داده اند.

ص:47

مى پرداخت. اين فراز و نشيب ها او را ازعبادت باز نداشت و تغييرى در آن ايجاد نكرد.

فقد صح عنه (ع) أنه قال: أنا عبدالله و أخو رسول الله (ص) و أنا الصديق الأكبر، لايقولها بعدى إلا كذاب مفتر، و لقد صليت قبل الناس سبع سنين. (1)ابودرداء گويد: حضرت على (ع) را دريكى ازشب ها درمحله دوربنى نجار ديدم كه از بستگان دورى گزيده، تنها و پنهان از ديگران ميان نخل ها حركت مى كرد. ديگر او را نديدم و به جستجويش پرداختم و با خود گفتم به منزل رفته است. در اين ميان ناله حزينى شنيدم كه مى گويد:

إلهى، كم من موبقه (2)حملت عنى فقابلتها بنعمتگ، و كم من جريره (3)تكرمت عن كشفها بكرمگ، إلهى إن طال فى عصيانگ عمرى، و عظم فى الصحف ذنبى، فما أنا مؤمل غير غفرانگ، و لا أنا براج (4)غير رضوانگ.

در پى اين ناله رفتم تاببينم چه كسى است. ديدم آن حضرت است. آرام حركت كردم و پنهان شدم تا مرا نبيند. ديدم در دل شب چند ركعت نمازخواند و سپس به دعا و مناجات پرداخت و با گريه فرمود:

إلهى، أفكر فى عفوگ، فتهون (5)على خطيئتى، ثم أذكر العظيم من أخذگ فتعظم على بليتى (6)ثم قال: آه إن أنا قرأت فى الصحف سيئه أنا ناسيها و أنت محصيها، فتقول: خذوه، فياله من مأخوذ لاتنجيه عشيرته، و لاتنفعه قبيلته ... ثم

ص:48

قال: آه من نار تنضج الأكباد والكلى (1)، آه من نار نزاعه للشوى، آه من غمره (2)من ملهبات لظى. (3)آن قدر دعا و مناجات و گريه كرد كه صدايش خاموش شد. با خود گفتم چون عبادت و شب زنده دارى على طولانى شد، پس خواب بر او چيره شده است، خوب است بروم او را براى نماز صبح بيداركنم. هنگامى كه بالاى سرش رفتم ديدم بى حركت بر زمين افتاده است. گفتم: إنالله و إنا إليه راجعون، على از دنيا رفته است. با شتاب به منزل حضرت زهرا (س) رفتم تا رحلت على را به او خبردهم. جريان را خدمتش عرض كردم.

فرمود: ابودردا سوگند به خدا كه على از دنيا نرفته و ازخوف خدا بيهوش شده است. (4)اين موضوع دليلى است بر اين كه اين جريان در زمان حيات رسول خدا (ص) يا اندكى پس از رحلت آن حضرت بوده است.

شخصى گويد: از انس بن مالك شنيدم كه مى گفت اين آيه: أَمْ مَنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّيْلِ سَاجِدًا وَ قَائِمًا يَحْذَر الآخِرَهَ وَ يَرْجُو رَحْمَهَ رَبِّهِ (5)درباره

حضرت على (ع) نازل شده است. باخود انديشيدم على را بنگرم كه چگونه عبادت مى كند.

سوگند به خدا وقتى نزد او رفتم كه هنگام نماز مغرب بود. او با اصحابش نماز مى خواند. پس از نماز به تعقيبات پرداخت تا نماز عشا را خواند. پس از آن به منزل رفت و من هم همراه او به منزلش رفتم. ديدم درتمام شب به نماز و قرائت قرآن پرداخت تا شب سپرى شد. وضو گرفت و به مسجد رفت و با مردم نماز صبح

ص:49

را خواند و سپس به تعقيبات نماز صبح پرداخت تا خورشيد طلوع كرد و مردم به سوى او روى آوردند و به حل و فصل امور مردم پرداخت تا وقت نمازظهر فرا رسيد. وضو گرفت و با اصحابش نماز ظهر را خواند و سپس به انجام تعقيبات نماز ظهر پرداخت تا نماز عصر را با اصحابش خواند و مردم نزد او آمدند و به حل و فصل امور مردم و بيان احكام خدا پرداخت تا خورشيد غروب كرد و من از نزد او بيرون رفتم، در حالى كه با خود مى گفتم: خدا را گواه مى گيرم كه اين آيه در باره او نازل شده است. (1)نوف: بت ليله عند أميرالمؤمنين (ع) فكان يصلى الليل كله و يخرج ساعه بعد ساعه فينظر الى السماء و يتلوا القرآن. (2)ابن عباس: و كان يصوم النهار و يصلى بالليل ألف ركعه. (3)انه (ع) قال: ما تركت صلاه الليل منذ سمعت قول النبى (ص) صلاه الليل نور فقال ابن الكواء و لا ليله الهرير (4)قال: و لا ليله الهرير. (5)و فى تفسير القشيرى أنه كان (ع) إذا حضر وقت الصلاه تلون و تزلزل، فقيل له: ما لگ؟ فيقول: جاء وقت أمانه عرضها الله تعالى على السماوات و الأرض و الجبال فأبين أن يحملنها و حملها الانسان فى ضعفى، فلا أدرى أحسن إذا ما حملت أم لا. (6)و أخذ زين العابدين بعض صحف عباداته فقرأ فيها يسيرا ثم تركها من يده تضجرا و قال: من يقوى على عباده على بن أبى طالب (ع). (7)

ص:50

هرگاه وقت نماز مى رسيد، رنگ چهره آن حضرت متغير مى شد و بدن مباركش مى لرزيد. مى پرسيدند چرا اين گونه مى شويد؟

مى فرمود: هنگام اداى امانت خداوند فرارسيده است، امانتى كه آسمان ها و زمين توان پذيرش آن را نداشتند.

امام صادق (ع) نيز به نماز امام على (ع) اشاره كرده است. (1)

ص:51

هرگاه به نماز مى ايستاد، بدنش مى لرزيد. هرگاه بر مى خاست وضو بگيرد، بدنش مى لرزيد و رنگ چهره اش متغير مى شد، از اين موضوع پرسش شد وجواب داد: برهركسى كه نزد پروردگار مى ايستد، سزاست كه رنگ چهره اش متغير شود و بدنش بلرزد.

أن الحسن بن على (ع) كان إذا توضأ ارتعدت مفاصله، و اصفر لونه، فقيل له فى ذلگ فقال: حق على كل من وقف بين يدى رب العرش أن يصفر لونه، و ترتعد مفاصله. (1)آن حضرت بيست مرتبه، پياده به حج رفت.

قال ابن عباس: قد حج الحسن بن على خمسا و عشرين حجه ماشيا، وإن النجائب (2)لتقاد معه. (3)حج امام حسن (ع) در روايت هاى مختلف ودر بسيارى كتاب ها آمده است. (4)

ص:52

قال مصعب: حج الحسين خمسًا و عشرين حجه ماشيًا. قالوا: و كان الحسين (ع) فاضلًا، كثير الصلاه، و الصوم، و الحج، و الصدقه، و أفعال الخير جميعها. (1)و قال على بن الحسين: إنه (أبى) كان يصلى فى اليوم و الليله ألف ركعه. (2)و عن عبدالله بن عبيد بن عمير قال: حجّ الحسين بن على رضى الله عنه خمساً و عشرين حجَّهً ماشياً (3)و نجائبُه تُقاد معه. (4)و كان (ع) إذا توضّأ ارتعدت مفاصله و اصفرّ لونه، فقيل له فى ذلگ فقال: حقٌ على كلّ من وقف بين يدى ربّ العرش أن يصفرّ لونه و ترتعد مفاصله. (5)نماز او در ظهر روز عاشورا معروف است.

قال فلما رأى ذلگ أبو ثمامه قال للحسين يا أباعبدالله نفسى لگ الفداء إنى أرى هؤلاء قد اقتربوا منگ و لا والله لاتقتل حتى أقتل دونگ إن شاء الله و أحب ان ألقى ربى و قد صليت هذه الصلاه التى قد دنا وقتها. قال فرفع الحسين رأسه ثم قال ذكرت الصلاه جعلگ الله من المصلين الذاكرين نعم هذا أول وقتها. ثم قال سلوهم أن يكفوا عنا حتى نصلى (6).

ص:53

زين العابدين و ذوالثفنات و سيّد العابدين و قدوه الزاهدين و سيّد المتّقين و إمام المؤمنين و الأمين و السجّاد و الزكى و زين الصالحين و منار القانتين و العدل و إمام الامّه و البكاء، و قد اشتهر بلقبى السجاد و زين العابدين أكثر من غيرهما. حياه الامام زين العابدين، 1/ 39$ قال المبرد: كان ... و لقبه (ع): ذوالثفنات و الخالص، (1)و الزاهد، و الخاشع، و البكاء، و المتهجد، و الرهبانى، و زين العابدين و سيد العابدين، و السجاد. الكامل، المبرد، 2/ 93؛ بحارالأنوار، 46/ 16$ مناقب ابن شهر آشوب: لقبه (ع): زين العابدين و سيد العابدين و زين الصالحين و وارث علم النبيين و وصى الوصيين و خازن وصايا المرسلين و إمام المؤمنين و منارالقانتين و الخاشع و المتهجد و الزاهد و العابد و العدل و البكاء و السجاد و ذوالثفنات و إمام الأمه و أبوالأئمه بحارالأنوار، 46/ 4$ و قدوه الزاهدين و سيّد المتّقين و الأمين و الزكى و العدل. حياه الامام زين العابدين، 1/ 39$ اين اوصاف، براى عبادت ويژه اوگرديد: زين العابدين، ذوالثفنات، سيد العابدين، قدوه الزاهدين ...

قال جابر: سمعت رسول الله (ص) يقول للحسين بن على إنه يولد لإبنى هذا ابن يقال له على بن الحسين و هو سيد العابدين إذا كان يوم القيامه ينادى مناد ليقم سيد العابدين فيقوم على بن الحسين و يولد لعلى بن الحسين ابن يقال له محمد إذا رأيته يا جابر فاقرئه منى السلام. تاريخ دمشق، 54/ 276/ 11498- 4/ 45؛ مختصرتاريخ دمشق، 17/ 234/ 34؛ إحقاق الحق، 12/ 13- 160؛ البدايه و النهايه، ابن كثير، 9/ 123$ روز قيامت او را زين العابدين خطاب مى كنند. علل الشرائع، 1/ 263؛ الامالى، الصدوق، 31؛ بحارالانوار، 46/ 2؛ تاريخ دمشق، 41/173 /3138 $

ص:54

عن الإمام أبى جعفرالباقر (ع) أنّه قال: كان لأبى فى مواضع سجوده آثار ناتيه برآمدگى$ ، و كان يقطعها فى السنه مرتّين، فى كلّ مره خمس ثفنات پيشانى وروى زانوان ونوك انگشتان پينه بسته بود$ ، فسمّى ذاالثفنات لذلگ. علل الشرائع، 1/ 273؛ معانى الأخبار، 65؛ بحارالأنوار، 46/ 6؛ تذكره الخواص، 324$ عن أبى جعفرمحمد بن على الباقر (ع) قال: كان على ابن الحسين (ع) يصلى فى اليوم و الليله ألف ركعه، كما كان يفعل أميرالمؤمنين (ع) كانت له خمس مائه نخله، فكان يصلى عند كل نخله ركعتين، قال ابن حمزه كان على بن الحسين يصلى فى اليوم و الليله ألف ركعه. نورالأبصار، 281؛ مطالب السئول، 410$ و كان إذا قام فى صلاته غشى لونه لون آخر، و كان قيامه فى صلاته قيام العبد الذليل بين يدى الملگ الجليل، كانت أعضاؤه ترتعد من خشيه الله عزوجل، و كان يصلى صلاه مودع يرى أنه لايصلى بعدها أبدا، و لقد صلى ذات يوم فسقط الرداء عن أحد منكبيه فلم يسوه حتى فرغ من صلاته، فسأله بعض أصحابه عن ذلگ، فقال: ويحگ أتدرى بين يدى من كنت؟ إن العبد لاتقبل من صلاته إلا ما أقبل عليه منها بقلبه. بحارالأنوار، 46/ 61؛ مناقب، ابن شهر آشوب، 3/ 289؛ مختصر تاريخ دمشق، 17/ 236/ 134$ سعيد بن كلثوم گويد: نزد امام صادق (ع) بودم، وى از امام على (ع) ياد كرد و آن حضرت را به آنچه كه شايسته بود، وصف كرد و سپس فرمود: هيچ كسى جز حضرت على توان انجام عبادتى مثل عبادت هاى پيامبر (ص) را نداشت ... هيچ كسى نيز از خاندان على (ع) بيش ازعلى بن الحسين با آن حضرت همانند نبود. يك روزى فرزندش ابو جعفر نزد پدر رفت و او را در حالى ديد كه از شدت عبادت در شرايطى قرارگرفته كه هيچ كس درآن شرايط نيست. رنگ مبارك از فزونى شب زنده دارى زرد شده. چشم هايش از كثرت گريه كم سو شده. پيشانى مبارك از سجده بسيار پينه بسته و پاهايش از ايستادن در نماز ورم كرده است. چون پدر را

ص:55

در چنين حالى ديد، بى اختيار گريه كرد. آن حضرت در حالى كه به فكر فرو رفته بود، پس از اندكى به فرزندش توجه كرد و فرمود: فرزندم يكى از آن كتاب ها را كه شرح عبادت هاى حضرت على (ع) در آن نگاشته شده به من بدهيد. كتاب را به او داد و قدرى از آن را مطالعه كرد وكتاب را كنارگذاشت و فرمود: چه كسى توان دارد كه مثل حضرت على (ع) عبادت كند. الارشاد، 272؛ بحارالأنوار، 46/ 74؛ مناقب، ابن شهر آشوب، 3/ 290$ كان على بن الحسين إذا فرغ من وضوئه للصلاه، و صاربين وضوئه و صلاته أخذ له رعده و نفضه لرزش$ ، فقيل له فى ذلگ، فقال: ويحكم أتدرون إلى من أقوم. و من أريد أن أناجى. حليه الأولياء، 2/154 ؛ بحارالأنوار، 46/ 78( أتدرون من أتأهب للقيام بين يديه)؛ صفه الصفوه، 2/ 66/ 165؛ نور الأ بصار، 281؛ مطالب السئول، 409؛ عن الصادق قال: كان على بن الحسين إذا حضر الصلاه اقشعر جلده، و اصفر لونه، و ارتعد كالسعفه. فلاح السائل، 101؛ بحارالأنوار، 46/ 55$ أبوجعفر (ع) يقول: كان لعلى بن الحسين (ع) ناقه، حج عليها اثنتين و عشرين حجه، ما قرعها قرعه قط. كافى، 1/ 467$ امام سجاد، مظهر عبادت خداوند بود. نماز و سجده در زندگى او بيش از ديگر امامان نقل شده است. اين شايد به اين جهت بود كه:

الف: پس ازواقعه كربلا و حره اختناق شديد سياسى حاكم شد و اهل بيت پيامبر (ص) و امام سجاد (ع) بيش از همه ازسوى حكومتيان در مراقبت بود و بيشتر به نماز مى پرداخت.

ب: در شرايطى كه بنى اميه بر ضد اهل بيت پيامبر تبيلغ گسترده داشتند و آن ها را خارج از دين معرفى كرده بودند، نمازهاى امام سجاد (ع) بهتر مى توانست تبليغات آن ها را بى اثر و دشمنى بنى اميه را با دين ثابت و موقعيت معنوى اهل بيت را معرفى كند.

ص:56

ج: به دليل بيگانگى حاكمان بنى اميه، نسبت به عبادت و در نتيجه روى گردانى مردم ازعبادت، سبب شد كه امام سجاد (ع) با عبادت هاى خويش، جامعه را به بندگى خداوند و ارزش عبادت توجه دهد.

ص:57

مالگ بن انس فقيه المدينه يقول: و كان الصادق جعفر بن محمد (ع) رجلا لايخلو من إحدى ثلاث خصال: إما صائما، و إما قائما، و إما ذاكرا، و كان من عظماء العباد، و أكابر الزهاد الذين يخشون الله عزوجل. الخصال/ 79؛ علل الشرائع/ 234؛ أمالى الصدوق/ 169. بحار الأنوار 47/ 16. و قد روى القاضى عياض كلمه مالگ هذه بتغيير يسير فى كتابه المدارگ/ 212 و حكاها عنه أبوزهره فى كتابه مالگ/ 28 و الخولى فى كتابه مالگ/ 94. ومراجعه شود به: صفه الصفوه 2/ 114/ 186؛ سير اعلا النبلا ء 3/ 214$ جزئيات عبادت هاى امام صادق (ع) چندان نقل نشده است. شايد براى اين بوده كه كه علم و دانايى اين امام بيشتر مورد توجه قرار گرفته است. اما دستورهاى امام درباره اهميت نماز و عبادت و دعاهايى كه از اين امام روايت شده، بسيار است. مراجعه شود به الصحيفه الصادقيه تأليف باقر شريف القرشى، دارالكتاب الاسلاميه$

ص:58

حتى تطلع الشمس، و يخر لله ساجدا فلايرفع رأسه من السجود و التحميد حتى يقرب زوال الشمس، و كان يدعوكثيرا فيقول: اللهم إنى أسألگ الراحه عند الموت، و العفو عند الحساب، و يكرر ذلگ، و كان من دعائه (ع): عظم الذنب من عبدگ فليحسن العفو من عندگ، و كان يبكى من خشيه الله حتى تخضل لحيته بالدموع. إعلام الورى/ 296؛ الإرشاد/ 316؛ بحار الأنوار 48/ 101( ادامه در سيره اقتصادى)$ حسن بن محمد بن يحيى علوى گويد: جدم مى گفت: موسى بن جعفر براى فزونى در عبادت عبد صالح نام گرفت. او را ديدند كه شب هنگام وارد مسجد پيامبر شد و به سجده طولانى رفت و در سجده اش مى گفت: عظيم الذنب عندى فليحسن العفو عندك. يا أهل التقوى و يا أهل المغفره. فجعل يرددها حتى أصبح. تاريخ بغداد 13/ 27/ 6987؛ وفيات الأعيان: 5/ 308/ 746، وكنز اللغه: 766، الأنوار البهيه: 190. سيراعلام النبلا 6/ 270؛ تاريخ الاسلام الذهبى 12/ 418؛ تهذيب اكمال 29/ 44/ 6247 صفه الصفوه 2/ 124/ 191$ عمار بن ابان گويد: امام موسى بن جعفر در زندان سندى بن شاهك زندانى بود. خواهر سندى كه زن مؤمنه اى بود، از سندى خواست تا امورامام را به او واگذارد. وى نيز پذيرفت. اين زن كه خدمتگارى امام را بر عهده داشت، گويد:

موسى بن جعفر هر وقت نماز عشا را مى خواند، به حمد خداوند (دعا) و عبادت مى پرداخت تا شب سپرى مى شد، درپايان نماز مى خواند و سپس نماز صبح را ادا مى كرد و آن گاه به ذكر خدا مى پرداخت تا خورشيد طلوع مى كرد و آن گاه تا بالاآمدن آفتاب مى نشست و آن گاه آماده مى شد كه غذا بخورد و مسواك بزند و سپس استراحت مى كرد تا قبل از زوال، وضو مى گرفت و نماز مى خواند تا نماز عصر را ادا مى كرد. سپس رو به قبله به ذكرخدا مى پرداخت تا هنگام نماز مغرب فرا مى رسيد. بين نماز مغرب و عشا نيز نماز مى خواند. روش او در زندان هميشههمين بود.

ص:59

اين زن هر وقت به امام مى نگريست، مى گفت: افرادى كه ايشان را زندانى كرده اند، زيان ديده اند. او عبد صالح بود. سير اعلام النبلاء 6/ 273؛ تاريغ بغداد 5/ 465$ ثوبانى نيز نماز و عبادت هاى امام را در زندان نقل كرده است. عيون أخبار الرضا: 1/ 95 ح 14 وعنه فى الأنوار البهيه: 189$ امام موسى بن جعفر (ع) روزها به ويژه سال هايى كه در زندان بود، روزه مى داشت و شب ها به نماز مى پرداخت.

ص:60

عن الهروى قال: جئت إلى باب الدار التى حبس فيها الرضا (ع) بسرخس و قد قيد. فاستأذنت عليه السجان فقال: لا سبيل لكم إليه، فقلت: و لم؟ قال: لأنه ربما صلى فى يومه و ليلته ألف ركعه و إنما ينفتل كنار مى گذارد$ من صلاته ساعه فى صدر النهار، و قبل الزوال، و عند اصفرار الشمس فهو فى هذه الأوقات قاعد فى مصلاه يناجى ربه، قال: فقلت له: فاطلب لى فى هذه الأوقات إذنا عليه، فاستأذن لى عليه فدخلت عليه و هو قاعد فى مصلاه متفكر الخبر. عيون أخبار الرضا 2/ 184؛ بحار الأنوار ج 49/ 91$

ص:61

الله» و «الله أكبر» و «سبحان الله» و «الحمد لله» و «لا حول و لا قوه إلا بالله العلى العظيم» أربعا، «الله الله ربى و لاأشرگ به شيئا» أربعا، «لا أشرگ بربى أحدا» أربعا. وسائل الشيعه 5/ 243؛ مستدرك عوالم العلوم: 23/ 11. 222/ 39$

ص:62

مردى كه روزها روزه مى گيرد و شب ها به نماز مى پردازد، چه مى گوييد؟ هيچ چيزى او را از عبادت باز نمى دارد. وقتى كه به ما مى نگرد آن چنان ابهت و عظمتى دارد كه بدن ما مى لرزد و اختيار از ما سلب مى شود و بار ديگر كه امام زندانى شد، اين بار نيز زندان بان ها تحت تأثير عبادت هاى امام قرار گرفتند وگفتند:

ما تقول فى رجل يصوم النهار و يقوم اللّيل كلّه، لايتكلّم و لايتشاغل و إذا نظرنا إليه ارتعدت فرائصنا و يداخلنا ما لانملكه من أنفسنا، فلمّا سمعوا ذلگ انصرفوا خائبين. كافى: 1/ 512/ 23؛ المناقب 2/ 462$ على بن نارمش نيز از كسانى بود كه به دشمنى با اهل بيت معروف بود. وقتى امام عسكرى (ع) نزد او زندانى شد، عبادت هاى امام را ديد و توبه كرد و شيوه پيشين راكنار گذاشت. كافى: 1/ 508 ح 8$

ص:63

ص:64

ص:65

قال أبوبصير: دخلت على ام حميده- زوجه الإمام الصادق (ع)- أُعزّيها بأبى عبدالله (ع) فبكت و بكيت لبكائها، ثم قالت: يا أبامحمّد لو رأيت أباعبدالله عند الموت لرأيت عجباً فتح عينيه ثم قال: اجمعوا كل من بينى و بينه قرابه. قالت فما تركنا أحداً إلَّا جمعناه، فنظر إليهم ثمَّ قال: إن شفاعتنا لاتنال مستخفاً بالصلاه. وسائل الشيعه 3/ 17$ هارون بن خارجه قال: ذكرت لأبى عبدالله (ع) رجلًا من أصحابنا فأحسنت عليه الثناء فقال لى: كيف صلاته. وسائل الشيعه 3/ 21$ الامام الصادق: امتحنوا شيعتنا عند مواقيت الصلاه كيف محافظتهم عليها. وسائل الشيعه 3/ 83$ و قال سعد الإسكافى: سمعت أباجعفر محمد بن على الباقر (ع) يقول: عالم ينتفع بعلمه خير من ألف عابد و قال (ع): شيعتنا من أطاع الله. الفصول المهمه/ 210؛ تحف العقول 294. جامع بيان العلم وفضله 1/ 32( أفضل من سبعين ألف ...)؛ جامع السعادات 1/ 104؛ حليه الأولياء 3/ 184، ملحقات إحقاق الحق 12/ 192، كشف الغمه 2/ 133، تحف العقول 295، نور الأبصار 292$ گستردگى دعا و نمازهاى مستحبى كه در ايام هفته و اعياد و مكان ها و مناسبت هاى مختلف رسيده، دليل بر اهميت عبادت و دعا در اسلام، از يك سو و از سوى ديگر جايگاه آن ها در سيره عملى و دستورى امامان است.

ص:66

ص:67

به اين جهت، تمام ائمه، شب ها به عبادت خداوند مى پرداختند. عامل اين موضوع كه چرا عبادت ها ى برخى امامان كمتر نقل شده، چند چيز است:

الف: تمام آنچه كه واقع شده، نقل نشده و عدم نقل، دليل نمى شود كه عبادتى نبوده است. زيرا تاريخ نگاران آنچه را كه با اهدافشان سازگار بوده نقل كرده اند.

ب: تمام كسانى كه تاريخ را نوشته وگزارش ها را روايت كرده اند، در زندگى امامان راه نداشتند.

ج: برخى امامان، در زندان يا محاصره بودند وكسى نمى توانست با آنها در ارتباط باشد.

امامان، افزون بر آنكه خود به عبادت خداوند مى پرداختند، ديگران را نيز به عبادت دستور مى دادند. عبادت نيز منحصر به نماز نبود.

ص:68

ص:69

ص:70

ص:71

ص:72

آنان را شناخت. آنچه در تاريخ درخصوص شخصيت معنوى آن ها رسيده، اندكى از افق هاى معنوى و وجودى آن هاست كه برخى ازراويان حديث و نويسندگان سيره و تاريخ بدان دست يافته اند و اشارت هايى از كهكشان پرستاره وجودى آن هاست كه با ابزار مادى نمى توان رصد كرد.

درباره موضوع دوم بايد گفت فلسفه وجودى آن ها به عنوان رهبران الهى همين بود كه گل هاى باغ پيامبران را به بار بنشانند و فلسفه بعثت پيامبران را تحقق بخشند. از اين رو آنان از هر وسيله تبليغى كه در اختيار داشتند، از هر فرصتى كه پيش مى آمد و از هر شرايطى كه مساعد مى گرديد، به نحوكامل استفاده نموده و براى تعالى و تربيت جامعه مى كوشيدند. افراد را به صورت فردى و جامعه را به صورت جمعى، به سوى فضايل اخلاقى و عبادت پروردگار رهنمون شدند.

تعليم و تربيت مردم، مهم ترين وظيفه و مسؤوليتى بود كه خداوند بر دوش آن ها نهاد. انجام اين مسؤوليت، بنيان ديگر فعاليت هاى اجتماعى را تشكيل مى داد. تمام روابط اجتماعى، سيره سياسى، فرهنگى، اقتصادى، حتى فردى آن ها بر همين پايه و هدف استوار بود. در واقع، تمام فعاليت هاى امامان معصوم، از مظاهر همين سيره تربيتى آن ها به شمار مى آمد. اين همه براى اين بود كه مردم را به سوى عبادت خداوند هدايت كنند و از گناه و خطا و نادانى نجات دهند. در زيارت جامعه به همين جايگاه تربيتى آنها و نياز جامعه به آنان اشاره شده است:

بكم فتح الله و بكم يختم و أشرقت الارض بنوركم و فاز الفائزون بولايتكم ... و بكم أخرجنا الله من الذل و فرج عنا غمرات الكروب فرورفتن در دشوارى ها$ و أنقذنا من شفا جرف الهلكات شفا جرف الهلكات: قرارگرفتن برلبه پرتگاه هلاكت$ ... زيارت جامعه$

ص:73

فرازهايى كه از شخصيت معنوى و اقدام هاى تربيتى ائمه در سيره و تاريخ آمده كه جلوه هايى از همين موضوع است. فضايل وكمالات معنوى آن ها مقدمه تحقق تربيت معنوى جامعه بوده است.

در اينجا نگاهى به شخصيت معنوى امام على (ع) مى افكنيم:

خداوند، پيش از تولد به اوعنايات ويژه داشت. درخانه كعبه متولد شد. رسول خدا (ص) شخصا تربيت او را بر عهده گرفت و او از اين جهت درجايگاه ويژه قرارگرفت. سلام فرشتگان و جمادات را به پيامبر مى شنيد. پس از بعثت نيز درجريان وحى قرار داشت. در دوران مكى شايد هيچ روزى نبود، هيچ جريانى واقع نشد و رسول خدا (ص) به هيچ سفر تبليغى نرفت، مگر آنكه همراه پيامبر بود. اينها همه براى آن بود كه شخصيت معنوى او آن گونه رشد يابد كه خداوند خواسته است.

در دوران مدنى نيز جنگ ها با شمشير او به پيروزى رسيد. معجزه بزرگ پيروزى در بدر و ناكامى مشركان در جنگ احد از كشتن وى و پيامبر، شكست مشركان درخندق، پيروزى در خيبر و شكست مشركان در حنين و ... به دست او بود. او در واقع تجسم معجزات الهى بود. بى جهت نيست كه برخى گفته اند: على معجزه پيامبر است.

شرح زندگى امام على پس ازپيامبرتا شهادت وى در محراب كوفه، انجام همين وظيفه تربيتى او در جامعه بود.

رسول خدا (ص) اين جايگاه هدايت گرى و تربيت حضرت على (ع) را به عنوان نمونه نخست از اهل بيت در احاديث بسيار و موارد مختلف معرفى كرد. حديث انذار، وصايت، اخوت، منزلت، ثقلين، طير، نجوى، بستن دَرهاى باز شده به مسجد و بازگذاشتن دَرِ خانه على، حديث برزالإيمان كله مع الكفركله درخندق، حديث پرچم در خيبر، حديث دوستى با على دليل ايمان و دشمنى با او نشانه نفاق است، مدينه را جز من و على شايسته نيست، اعلام برائت از مشركان به وسيله

ص:74

على، همسرى فاطمه با على به دستورخداوند ... همه و همه براى معرفى نقش هدايتى و تربيتى حضرت على (ع) درجامعه بود و او مصداق كامل آيات قرآن قرارگرفت. چنانكه ابن عباس گويد: سيصد آيه درباره حضرت على نازل شده است. هيچ خطاب يا ايها الذين آمنوا نيست مگر آنكه على (ع) مصداق برتر آن است. كتاب هاى متعددى در اين خصوص نوشته شده است. الفتوحات الإسلاميه 2/ 516؛ كشف الغمه/ 93.؛ ينابيع المودّه/ 126$ تربيت امام على (ع) از سوى خداوند به رسول خدا (ص) واگذار شد و آن حضرت نيز او را آن گونه تربيت كرد كه خداوند خواسته بود. براى اين جهت برادرى و سپس برابرى باسول خدا (ص) ويژه او گرديد. اينها همه براى آن بود كه مسؤوليت تربيت جامعه پس از رسول خدا (ص) به او سپرده شد. رسول خدا (ص) امام حسن وامام حسين وديگرامامان را نيز براى تحقق همين هدف معرفى كرد كه دركتاب هاى حديث به روشنى بيان شده است.

از اين رو نقش تربيتى ائمه پس از رحلت رسول خدا (ص) درجامعه آغاز شد. اگر جريان سقيفه پيش نمى آمد و حكومت در اختيار معصومين بود، اين نقش تربيتى به خوبى انجام مى شد. اما جريان سقيفه و غصب خلافت، مشكلات بسيارى را پديد آورد.

پس از حضرت على (ع) نيز هر امامى به وسيله امام پيش از خود تعليم و تربيت شد. فلسفه سلسله امامت نيز همين است كه هر امامى به وسيله امام پيش از خود تربيت شود كه امام را معلمى جز امام شايسته نيست.

ص:75

اصول كلى ذيل، هميشه مورد توجه بوده است:

1- مسؤوليت الهى در تعليم و تربيت انسان ها.

2- از هر وسيله و ابزار تبليغى كه با اهداف دين سازگار بود و از هر شرايطى براى تربيت افراد به خوبى استفاده مى شد.

3- در روابط اجتماعى، اصل، تربيت اشخاص و تأثيرگذارى مثبت بر آن ها بود، هرچند كه با امام دشمن بودند.

4- تواضع و محبت و بخشش در رفتارهاى اجتماعى از اصول بنيادى بودند. براى همين جهت هيچ گاه در صدد انتقام بر نيامدند. اين موضوع در تمام رفتارهاى امامان مشاهده مى شود.

5- ائمه به همه افراد جامعه به عنوان مسلمان مى نگريستند و تلاش براى تربيت آن ها را وظيفه الهى خود مى دانستند و ازخداوند مى خواستند كه هدايت شوند. به عنوان مثال به دعاهاى صحيفه سجاديه و دعاى امام زمان (ع) «اللهم ارزقنا توفيق الطاعه و بعد المعصيه ...» مراجعه شود. به طور كلى در نمازها و مناجات هاى خود از امت اسلام غافل نبودند. تذكر وخيرخواهى را هميشه مد نظر داشتند.

6- افراد و طبقات مختلف جامعه درنظرگاه تربيتى ائمه، از جايگاه يكسانى برخوردار بودند. يعنى براى تربيت همه مى كوشيدند. اين حق را براى همگان مسلم و قطعى مى دانستند كه اگر بخواهند از آثارتربيتى و رفتارهاى ارشادى امام بهره مند شوند، چون باران رحمت كه براى همگان و همه سرزمين ها نازل مى شود، هيچ گاه احسان خود را از كسى دريغ نكردند. مگر آنكه خود نخواهد و يا شرايط سياسى اجازه ندهد.

7- از انزوا و دورى از جامعه به طور جدى پرهيز مى كردند. بر اين تلاش بودند كه در متن جامعه حضور يافته و با مردم معاشرت نيكو داشته باشند. مگرآنكه حاكمان و يا شرايط پديد آمده از سوى آن ها اجازه ندهد. روابط اجتماعى

ص:76

نيز بر اين پايه استوار بود كه آن ها را از نادانى بيرون آورد، با وظايف دينى آشنا سازد، آخرت را به يادشان آورد، تا فضايل اخلاقى را شيوه سازند.

8- ائمه هميشه مى كوشيدند، جايگاه معنوى و موقعيت علمى خود را به جامعه معرفى كنند. با آنكه سلاطين بنى اميه و بنى عباس با تمام امكانات تلاش كردند كه از ارتباط جامعه با اهل بيت جلوگيرى كنند و آنها را در انزواى كامل سياسى و فرهنگى قرار دهند، اما معصومين نيز هر زمان كه اندك فرصتى پيش مى آمد استفاده نموده و به هرگونه كه ممكن بود، اين جايگاه الهى و موقعيت علمى و معنوى خود را معرفى و نيازمندى مردم را به خود بيان مى كردند. مى بينيم در هر زمان كه ارتباط مردم با امام بيشتر بوده، اين جايگاه بيشتر معرفى شده و جامعه نيز شيفته امام شده است و ويژگى هاى الهى ومعنوى و علمى ائمه بيشترجلوه كرده است و در هر زمان كه در انزوا قرار گرفتند، كمتر نقل شده است. در سيره سياسى به اين موضوع خواهم پرداخت$ ائمه (ع) نيز بخشى از اين مسؤوليت را به شيعيان واگذاركرده اند.

9- ايفاى نقش تربيتى ائمه (ع) و هدايتى آن ها برحسب عقايد، ايمان، معرفت افراد و رابطه آن ها با اهل بيت، جايگاه اجتماعى افراد وگرايش آن ها به فضايل اخلاقى، موضع يا وابستگى افراد به درباريان و حكومتيان و ... مختلف بوده است. هركس را درخور توانايى وآمادگى اش به فضايل اخلاقى دعوت كرده اند. براى اين جهت آموزه هاى تربيتى ائمه (ع) برحسب مورد، متفاوت بوده است. اين ها برخى از اصول كلى تربيتى ائمه (ع) بود كه در زندگى آن ها به وفور مشاهده مى شود.

10- به پيروان خود نيز دستور مى دادند كه با ديگران يعنى با كسانى كه ائمه راقبول ندارند، معاشرت نيكو داشته باشند؛ تابتوانند مبلغ خوبى ها و معارف اهل بيت درجامعه باشند. دل هاى ديگران را نسبت به اهل بيت نزديك سازند. بديهى است كه اگركسانى كه اهل بيت را قبول ندارند، ائمه را بشناسند و با معارف آنها و

ص:77

مقام معنوى آنان آشنا شوند، حتما پيروى مى كنند. براى اين جهت ضمن آن كه مى كوشيدند موقعيت علمى و معنوى خود را به جامعه معرفى كنند، به شيعيان نيز دستور مى دادند به گونه اى با مخالفين رفتار كنند كه معرف اهل بيت باشند.

ص:78

للحديث إليه وصاياهم و ودائعهم، تسأل العشيره عنه فتقول من مثل فلان إنه أدانا للأمانه، و أصدقنا للحديث. وسائل الشيعه 8/ 398/ 15500$ درحديث ديگرباهمين سنداين مطلب نيزآمده است: ... وكونوا لنازينا ولاتكونوا علينا شينا، حببونا إلى الناس ولاتبغضونا إليهم فجروا إلينا كل موده، وادفعواعناكل شر. وسائل الشيعه 8/ 400$ و در روايت ديگرى آمده است:

عن أبى عبدالله (ع) قال: أبلغ موالينا السلام، و أوصهم بتقوى الله و العمل الصالح ... و أن يتلاقوا فى بيوتهم، و أن يتفاوضوا علم الدين، فإن ذلگ حياه لأمرنا. همان؛ السرائر/ 487$ اين روايات، به تفصيل آورده شد چون در هركدام از آن ها نكته اى بيان شده است و آنچه كه از آن ها استفاده مى شود، عبارت است از:

الف. شيعيان بايد در معاشرت با اهل سنت به ائمه اقتدا كنند.

ب. ائمه با اهل سنت معاشرت نيكو داشته اند.

ج. شيعيانى كه در ميان اهل سنت زندگى مى كنند، بايد در تمام امور اجتماعى آن ها شركت داشته باشند و در اين باره تفاوتى بين شيعه و اهل سنت قايل نشوند.

د. شيعيان بايد در جامعه اهل سنت، آن چنان زندگى كنند كه در انجام امور خير و نيكى و عبادت، سرآمد همه باشند تا جايى كه اگر پرسش شود چه كسى بهترين است؟ مردم به او اشاره كنند.

ه. شيعيان بايد با اعمال و رفتار خوب خود، موجب سرافرازى و فخر ائمه شوند.

و. شيعيان بايد با رفتار خوب خود و پاى بندى به دستورهاى دين سبب شوند كه ديگران به ائمه روى آورند و آن چنان عمل نكنند كه ديگران از ائمه روى بر

ص:79

تابند و اين مو ضوع سبب شود كه نسبت به شناخت ائمه و معارف آن ها بيگانه بمانند.

ز. شيعيان اگر به اين دستورها عمل كردند و با اهل سنت اين گونه معاشرت نيكو داشتند، زمينه فراهم مى شود كه معارف اهل بيت، براى آن ها بيان شود.

ص:80

و إنّ قوماً عبدوا الله رغبهً فتلگ عباده التجّار، وإنّ قوماً عبدوا الله رهبهً فتلگ عباده العبيد، و إنّ قوماً عبدوا الله شكراً فتلگ عباده الأحرار. نهج البلاغه طبعه صبحى الصالح 510 الحكمه 237 ط دار الهجره قم$

ص:81

الله (ص) و أشبههم به هديا و خلقا و سمتا الهدى/ سيره و روش. سمت/ شيوه افراد خوب و برازنده$ و فعلا، و أشرفهم منزله، و أكرمهم عليه. كافى 1/ 454$ ائمه كه خود مظهركمالات معنوى بودند، مى كوشيدند ارزش هاى معنوى و اخلاقى را درجامعه گسترش دهند.

ص:82

و هيچ گاه نيز فراموش نگردد.

داستان ملاقات زهرى با امام سجاد، شب هنگام در مدينه، يكى از آن موارد است. وى گويد: دريك شب سرد، امام على بن الحسين را ديدم كه كيسه آرد بر دوش دارد. پرسيدم اين چيست؟ فرمود مى خواهم به سفرى بروم، توشه اى فراهم كرده ام و مى خواهم آن را درجاى امنى بگذارم. عرض كردم آن را به خدمت كارم بدهيد تا هركجا كه مى خواهيد ببرد. نپذيرفت. زهرى گويد: اصراركردم كه خودم آن را ببرم. امام نپذيرفت و فرمود خودم را از چيزى راحت نمى كنم كه مرا نجات مى دهد وسبب مى شود، ورودم به آنجا كه وارد مى شوم، نيكوگردد. خواهش مى كنم شما برويد.

زهرى، چند روز بعد امام را درمدينه ديد و او كه فكر مى كرد، امام مى خواسته به سفر برود، مقصود حضرت را نفهميد و موضوع را پرسيد. امام پاسخ داد:

يا زهرى، ليس ما ظننت، و لكنّه الموت و له أستعدُّ، إنّما الاستعداد للموت تجنّب الحرام و بذل الندى بسيار بذل و بخشش$ فى الخير. علل الشرائع 1/ 27؛ بحار الأنوار 46/ 65- 66$ امام، اين موضوع را كه بهترين توشه آخرت، بذل و بخشش و دورى از گناه است، در ضمن يك داستان بيان كرد. با آن كه در نخستين ملاقات مى توانست بفرمايد اينها وسايلى است كه مى خواهم به منزل فقرا ببرم وشما آن هارا نمى شناسيد.

ص:83

إذا جادت سخاوتمندى نمود$ الدنيا عليگ فجد بها على الناس طرا قبل أن تتفلت پيش از آن كه ازبين برود ودور انداخته شود$

فلا الجود يفنيها إذا هى أقبلت ولا البخل يبقيها إذا ماتولت مناقب ابن شهرآشوب 3/ 222؛ بحار الأنوار 44/ 191$

هيچ ترديدى نيست كه فرزندان ائمه (ع) نياز نداشتند كه توسط ديگران آموزش ببينند واين اقدام امام (ع)، جز براى گسترش تعليم قرآن درجامعه و ارزش گذارى به فرهنگ تعليم وتربيت نبود؛ تا نخست ارزش آموزش رابيان كرده باشد و در ثانى ازآن شخص تشكر نموده، او راتشويق كرده باشد تا ديگران نيز بهآن روى آورند و در ضمن، سخاوتمندى خودرا نيز به اثبات رسانده باشد. امامان معصوم مى خواستند به مناسبت هاى مختلف به ديگران كمك شود و بديهى بود كه اين مورد نيز بهانه اى براى كمك به آن شخص بود وگرنه فرزند امام نياز نداشت كه قرآن را از او بيا موزد ن رذا از او بيا موزدآآ. پس اين اقدام امام پيش از آنكه پاداش كار آن شخص باشد، نشان سخاوتمندى امام است. اين هدف، در مفهوم شعر امام به خوبى بيان شده است.

ص:84

ص:85

عَنِ النَّاسِ) فقال الإمام (ع): عفا الله عنگ، ثمّ قالت: (وَ اللَّهُ يحِبُّ الْمُحْسِنِينَ) فقال (ع) لها: إذهبى فأنت حرّه. الإرشاد 2/ 146؛ مختصر تاريخ دمشق 17/ 240، أمالى الصدوق 168/ 12، مناقب ابن شهرآشوب 4/ 157، البحار 68: 46/ 37. تاريخ الطبرى 6/ 428، كامل ابن الأثير 4/ 526، مناقب آل أبى طالب 4/ 157، تاريخ دمشق 36/ 155 مختصر تاريخ دمشق 17/ 240، سيرأعلام النبلاء 4/ 397، نهايه الارب 21/ 326$ اين احتمال بسيار است كه اين داستان در زندگى ائمه تكرار شده باشد.

ص:86

لباس هايش پو شيده ونعلينى در پا دارد و تنها درگوشه اى نشسته است. با خود گفتم حتما از طايفه صوفيه است و مى خواهد بارى بر دوش مردم باشد. خوب است بروم، او را نصيحت و ملامت كنم. نزديك رفتم. وقتى مرا ديد، فرمود: يا شقيق!: اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ الحجرات/ 12$ مرا واگذاشت و رفت. اين موضوع برايم بزرگ آمد. گفتم چه كسى بود كه از نيتم خبرداد و مرا به نام صدازد؟ درحالى كه مرا نمى شناخت. اين شخص جزبنده صالح خدا نبود. مى روم تا اورا بيابم و از اين مو ضوع بپرسم با شتاب درپى او رفتم اما از نظرم پنهان شد و او را نديدم تا به واقصه رسيدم. آن جا ديدم كه نماز مى گذارد، درحالى كه بدنش مى لرزد واشكش جارى است. باخود گفتم اين همان شخص است نزدش مى روم و ازنيتى كه درباره اش داشتم، بخشش مى طلبم. منتظر ماندم تا از نمازش فارغ شد ونشست. به سوى او رفتم اماپيش ازآن كه سخن بگويم رو به من كرد وفرمود يا شقيق! بخوان: وَ إِنِّى لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى طه/ 82$ بار ديگر مرا واگذاشت و از نظرم ناپديد شد. يقين كردم او از ابدال است چون دوبار ازنيتم خبرداد. چون به رمال رسيديم بارديگر اورابرسرچاه آب ديدم كه مى خواست آب بردارد. ظرفى كه دردست داشت ازدستش به داخل چاه افتاد ومن به او مى نگريستم. نگاهى به آسمان كرد و فرمود:

أنت ربى إذا ظمئت من الما ء و قوتى إذا أردت الطعاما

اللهم سيدى ما لى سواها فلاتعدمنيها.

شقيق گويد: به خدا سوگند ديدم آب چاه جوشيد وبالا آمد وظرفش را بادست گرفت و آب نوشيد و وضو گرفت. چهار ركعت نمازخواند و سپس به سمت تپه شن رفت. شن ها را با دست به داخل ظرفش مى ريخت وحركت مى داد وتبديل به آب گوارا مى شد ومى نوشيد. نزدش رفتم وسلام كردم وجواب داد.

ص:87

عرض كردم آنچه كه خداوند به شما روزى كرده است، به من هم بدهيد. فرمود: يا شقيق! نعمت هاى خداوند هميشه به صورت پنهان وآشكار برما نازل مى شود. گمانت را نسبت به خداوند نيكوگردان. سپس ظرف را به من داد درحالى كه پر از سويق يك نوع غذاى بسيار لذيذ كه با آرد گندم مى پختند$ و شكر بود. به خدا قسم آن چنان معطر وخوش طعم بود كه درطول عمرم غذايى همانند آن نخورده بودم. هم سيرشدم، هم سيراب. پس از آن تا مدتى نياز به غذا وآب نداشتم تا اينكه به مكه رسيديم. نيمه شبى اورا نزديك قبه آب خورى ديدم كه با حالت خشوع وگريه نماز مى خواند. درحال نماز بود تاوقت نماز صبح نزديك شد. درمصلايش نشست و مشغول تسبيح شد تا نمازصبح را خواند وسپس هفت بارطواف كرد و ازمسجد الحرام بيرون رفت ومن هم درپى اورفتم. ديدم خدمت كاران وهمراهان بسياردارد و برخلاف آنچه كه مى پندا شتم، بود. مردم دور اوجمع شدندوبراوسلام مى كردند. از كسى پرسيدم: ايشان كيست؟ پاسخ داد اين جوان، موسى بن جعفربن محمد (ع) است. باخودگفتم: شگفت نيست كه اين شگفتى ها جز براى همانندايشان نمى باشد. صفه الصفوه 2/ 125/ 191؛ الفصول المهمه/ 231. وى گويد اين داستان را ابن جوذى درمسيرالعزم وجنابذى درمعالم العتره النبويه ورامهرمزى دركرامات الاولياء آورده اند)$ اين داستان را اهل سنت نقل كرده اند و در درستى آن ترديد نيست و مى توان از زاويه هاى مختلف به آن نگريست: زهد، عبادت، حج، معجزه، موقعيت اجتماعى امام واحترام مردم به آن حضرت و دعوت به كتاب خدا و اخلاق نيكو و بيان امامت و .....

در اين خصوص دركتاب هايى كه ويژه معجزات مى باشند از جمله: نوادر المعجزات. مناقب، ابن شهر آشوب،؛ الخرايج والجرايح$ و ديگر كتاب ها، موارد بسيارى نقل شده است. مراجعه شود به بحار الانوار تاريخ زندگى ائمه$

ص:88

ص:89

آن ها را در دل داشتند. بنى عباس نيز همان سياست بنى اميه را با گستردگى بيشترى ادامه دادند و افرادى نيز بودند كه نسبت به ائمه حسادت مى ورزيدند. در نتيجه افرادى آگاهانه و بسيارى ديگر ناآگاهانه به دشمنى پرداختند و در مواردى نيز اين دشمنى را اظهار مى كردند و به ائمه (ع) دشنام مى دادند. ائمه (ع) نيز از اين موقعيت استفاده نموده و مسؤوليت تربيتى خود را درباره اين افراد به خوبى ايفا مى كردند. در نتيجه برخى هدايت شده و به صف ياران اهل بيت مى پيوستند.

بديهى است كه ائمه (ع) مصداق كامل «وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الأرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلامًا فرقان 25/ 63$ » بودند كه بايد با بازماندگان فكرى به گونه اى رفتار مى كردند كه هدايت مى شدند. اين رفتار ائمه درگستره سيره و آموزگارى مبين موضوعات مهم ذيل بود.

اول: معصومين، مصداق روشن آيات قرآن از جمله وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ بودند.

دوم: عمل به قرآن در وجود آن ها تجلى كامل داشت.

سوم: پيروان اهل بيت نيز بايد در رفتار با مخالفان نقش تربيتى و هدايتى را فراموش نكنند. افرادى كه به دشمنى با اهل بيت مى پرداختند، ازگروه هاى مختلف بودند.

ص:90

و بار ديگر به يك حاكم معزول اموى در روز درماندگى محبت كرد، درحالى كه او با امام دشمن بود.

هشام بن اسماعيل استاندار مدينه بود و هميشه امام زين العابدين را آزار مى داد تا اينكه وليد، او را عزل كرد و دستور داد بر هركسى ستم كرده است، شكايت كنند. او مى گفت من ازهيچ كسى جز على بن الحسين نگران نيستم. او را جلو خانه مروان نگه داشته بودند تا هركس از سوى او ستم ديده، شكايت كند. امام به تمام بستگان و پيروان خود دستور داد كه متعرض او نشوند. وقتى امام از آنجا كه او بازداشت شده بود، گذشت، وى فرياد كرد: اللَّهُ أَعْلَمُ حَيثُ يجْعَلُ رِسالَتَهُ.

در روايت ديگرى آمده كه امام زين العابدين نامه اى فرستاد و فرمود اگر نياز مالى دارى، بگو. ما آنچه كه تو بخواهى داريم و از ناحيه ما و پيروان ما نيز آسوده خاطر باش و هشام فرياد كرده: اللَّهُ أَعْلَمُ حَيثُ يجْعَلُ رِسالَتَهُ. بحار الأنوار 46/ 94؛ مناقب ابن شهرآشوب 3/ 301؛ تاريخ الطبرى$

ص:91

زراعتت چه مقدار ضرر ديد؟ پاسخ داد صد دينار. امام پرسيد. انتظار داشتى چه مقدار محصول از زراعت، به دستت برسد؟ پاسخ داد: غيب نمى دانم. امام فرمود: من پرسيدم انتظار داشتى چه مقدار برايت حاصل داشته باشد؟ گفت: اميد مى رفت دويست دينار كسب كنم. امام سيصد دينار به او داد و فرمود اين قيمت زراعتت و آنچه از زراعتت نيز كه زير پا له شده بود، به حال اول برگشت. آن مرد عمرى بلند شد و پيشانى امام را بوسيد و امام برگشت. وقتى امام به مسجد رفت، او را آنجا ديد كه نشسته است. وقتى نگاهش به امام افتاد، فرياد كرد: اللَّهُ أَعْلَمُ حَيثُ يجْعَلُ رِسالَتَهُ. كسانى كه پيش از اين با او هم عقيده بودند، نزدش رفتند و پرسيدند داستان چيست كه از موسى بن جعفر ستايش مى كنى؟ او با آنهاگفتگو و استدلال مى كرد. ازآن پس هر وقت امام به مسجد مى رفت ويا خارج مى شد، او امام را دعا مى كرد. امام به پيروان خود فرمود: حالا بهتر شد يا آن گونه كه شما مى خواستيد؟ من به اين صورت وضعيت اورا اصلاح كردم. تاريخ بغداد 13/ 28/ 6987؛ سير اعلا مالنبلاء 6/ 271( قلت، إن صحت، فهذا غايه الحلم والسماحه)$

ص:92

لگ، فلو حرّكت رحلگ إلينا و كنت ضيفنا الى وقت ارتحالگ كان أعود عليگ، لأنّ لنا موضعاً رحباً خانه وسيع ومال فراوان دارم$ و جاهاً عريضاً و مالًا كثيرا. فلمّا سمع الرجل كلامه بكى، ثم قال: أشهد أنّگ خليفه الله فى أرضه، و اللَّهُ أَعْلَمُ حَيثُ يجْعَلُ رِسالَتَهُ، و كنت أنت و أبوگ أبغض خلق الله إلىّ، و الآن أنت أحبّ خلق الله إلىّ. العوالم( الإمام الحسن): 121 نقلًا عن المناقب: 3/ 184( اين روايت را عايشه نيز نقل كرده است. قالت: دخل رجل من أهل الشام المدينه فرأى رجلاراكبا على بغله حسنه قال: لم أرأحسن منه، فمال قلبى إليه فسألت عنه فقيل لى: إنه الحسن بن على. فامتلأ قلبى غيظا وحنقا وحسدا أن يكون لعلى ولد مثله، فقمت إليه فقلت: أنت ابن أبى طالب؟ فقال:( أناابنه). فقلت: أنت ابن من ومن ومن، وجعلت أشتمه وأنال منه( ومن أبيه وهوساكت، حتى استحييت منه) فلما انقضى كلامى ضحك وقال:( أحسبك غريبا شاميا). فقلت: أجل. فقال:( فمل معى، إن احتجت إلى منزل أنزلناك وإلى مال أرفدناك وإلى حاجه عاوناك). فاستحييت والله منه وعجبت من كرم خلقه فانصرفت وقد صرت أحبه مالاأحب غيره. العوالم( الإمام الحسن): 121 نقلًا عن المناقب: 3/ 184$ و نال منه (امام سجاد) رجل يوما فجعل يتغافل عنه- يريه أنه لم يسمعه- فقال له الرجل: إياك أعنى، فقال له على: و عنك أغضى.

عبدالغفار بن القاسم قال: كان على بن الحسين خارجاً من المسجد فلقيه رجل فسبه فثارت إليه العبيد و الموالى فقال على بن الحسين: مهلًا عن الرجل. ثم أقبل على الرجل فقال: ما ستر عنگ من أمرنا أكثر. ألگ حاجه نعنيگ عليها؟ فاستحيا الرجل. فألقى عليه خميصه ثوب أسود مربع$ كانت عليه و أمرله بألف درهم فكان الرجل بعد ذلگ يقول: أشهد إنگ من أولاد الرسول. صفه الصفوه 1/ 71؛ البدايه و النهايه 9/ 123 مطالب السئول/ 420$ كلّمه (على بن الحسين) رجل فافترى عليه فقال: إن كنّا كما قلت فنستغفر الله، و إن لم نكن كما قلت فغفر الله لگ. فقام إليه الرجل فقبل رأسه و قال: جعلت فداگ، ليس كما قلت أنا فاغفرلى: قال: غفر الله لگ. فقال الرجل: اللَّهُ أَعْلَمُ حَيثُ يجْعَلُ رِسالَتَهُ. صفه الصفوه 168/ 165$ درباره امام كاظم (ع) چنين روايت شده:

ص:93

كان موسى بن جعفر ... و كان يبلغه عن الرجل أنه يؤذيه فيبعث إليه بصره بسته يا كيسه پول$ فيها ألف دينار، و كان يصر الصرر ثلاثمائه دينار، و أربعمائه دينار، و مائتى دينار، ثم يقسمها بالمدينه. و كان مثل صرر موسى بن جعفر إذا جاءت الإنسان الصره فقد استغنى. تاريخ بغداد 13/ 27/ 6987؛ وفيات الأعيان: 5/ 308/ 746، وكنز اللغه: 766، الأنوار البهيه: 190. سير اعلام النبلا 6/ 270$

4- حسادت

برخى افراد از روى حسادت، با امام سر ناسازگارى داشتند.

وقف على على بن الحسين (ع) رجل من أهل بيته فأسمعه و شتمه، فلم يكلمه، فلما انصرف قال لجلسائه: قد سمعتم ما قال هذا الرجل، و أنا أحب أن تبلغوا معى إليه حتى تسمعوا ردى عليه قال: فقالوا له: نفعل، و لقد كنا نحب أن تقول له و نقول، قال: فأخذ نعليه و مشى و هو يقول: وَ الْكاظِمِينَ الْغَيظَ وَ الْعافِينَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ يحِبُّ الْمُحْسِنِينَ. فعلمنا أنه لايقول له شيئا، قال: فخرج حتى أتى منزل الرجل فصرخ به فقال: قولوا له: هذا على بن الحسين قال: فخرج إلينا متوثبا للشر به گونه اى كه مى خواست با يك اقدام ناگوار وانتقام جويانه مقابله كند$ ، و هو لايشگ أنه إنما جاءه مكافئا تلافى كند و انتقام بگيرد$ له على بعض ما كان منه، فقال له على بن الحسين (ع): يا أخى إنگ كنت قد وقفت على آنفا فقلت و قلت، فإن كنت قلت ما فى فأستغفر الله منه، و إن كنت قلت ما ليس فى فغفر الله لگ قال: فقبل الرجل ما بين عينيه و قال: بل قلت فيگ ما ليس فيك، و أنا أحق به. الإرشاد 2/ 145 بحارالانوار 46/ 95( به اختصار)؛ سير أعلام النبلاء 4/ 389( به اختصار)؛ صفه الصفوه 1/ 66/ 165؛ مطالب السئول/ 410؛ مختصر تارسيخ دمشق 17/ 244( قال الراوى: والرجل هو الحسن بن الحسن)$ برخى ديگر از روش هاى تربيتى ائمه (ع) درفصل هاى ديگر اين كتاب بيان شده است. اينها برخى ازروش هاى تربيتى ائمه (ع) بودكه براى تربيت جامعه

ص:94

ازآن ها استفاده مى كردند.

ص:95

ص:96

ص:99

ص:100

ص:101

امام باقر (ع)، و كان يجمع ولده و يأمرهم بذكر الله حتى تطلع الشمس، كما كان يأمرهم بقراءه القرآن، و من كان لايقرأ منهم كان يأمره بذكر الله تعالى. فى رحاب أئمه أهل البيت( ع) 4/ 7. 6/ 34$ معاويه بن عمار قال: قلت لأبى عبدالله (ع): ا لرجل لايرى أنه صنع شيئا فى الدعاء و القراءه، حتى يرفع صوته، فقال: لا بأس إن على بن الحسين] كان أحسن الناس صوتا بالقرآن، و كان يرفع صوته حتى يسمعه أهل الدار، و إن أباجعفر (ع) كان أحسن الناس صوتا بالقرآن، و كان إذا قام من الليل، و قرأ رفع صوته فيمر به مار الطريق من السقائين و غيرهم، فيقومون فيستمعون إلى قراءته. بحار الأنوار 89/ 194 سرائر/ 476$ روى أن لأبى عبد الله (ع) كان مولى يقال له مسلم و كان لايحسن القرآن، فعلمه فى ليله فأصبح و قد أحكم القرآن. بحار الأنوار 47/ 101$ عن عبد الله بن موسى، عن أبيه، عن جده قال: كانت أمى فاطمه بنت الحسين (ع) تأمرنى أن أجلس إلى خالى على بن الحسين (ع)، فما جلست إليه قط إلا قمت بخير قد أفدته، إما خشيه لله تحدث لله فى قلبى لما أرى من خشيته لله، أو علم استفدته منه. بحارالأنوار 46/ 73.$

ص:102

و اخصص اللهمّ والدىّ بالكرامه لديگ و الصلاه منگ يا أرحم الراحمين ... و ألهمنى علم ما يجب لهما علىّ إلهاماً، و اجمع لى علم ذلگ كلّه تماماً، ثم استعملنى بما تلهمنى منه، و وفّقنى للنفوذ توفيق عمل به آن علم عنايت كن$ فيما تبصرنى من علمه ... اللهم اجعلنى أهابهما هيبه السلطان العسوف، و أبرّهما برّ الأُم الرؤوف، از آنها چون سلطان قدرتمند بيمناك باشم وهمانند مادر مهربان به آنها نيكى كنم$ و اجعل طاعتى لوالدىّ و برّى بهما أقرّ لعينى من رقده الوسنان شيرين تر از خواب براى چشم تشنه خواب$ ، و أثلج لصدرى من شربه الظمآن تشنگى.$ ، حتى أُوثر على هواى هواهما، و اقدّم على رضاى رضاهما، و استكثر برّهما بى و إن قلّ، و استقلّ برّى بهما و إن كثر، اللهمّ خفّض لهما صوتى، و أطب لهما كلامى، و ألِن لهما عريكتى اخلاق ورفتارم را با آنها نيكو گردان$ ، و اعطف عليهما قلبى، و صيرنى بهما رفيقاً و عليهما شفيقاً ... اللهمّ لاتُنسنى ذكرهما فى أدبار صلواتى، و فى إناءً من آناء ليلى، و فى كل ساعه من ساعات نهارى ... اللهمّ صلّ على محمد و آله، و اغفر لى بدعائى لهما، و اغفر لهما ببرّهما بى ... الصحيفه السجاديه، دعاؤه لأبويه. 6/ 37.$ مطالب فوق، گرچه درقالب دعا بيان شده، اما در واقع بيان وظايف فرزند، نسبت به پدر ومادر است. پيام هاى اين دعا چنين است:

نخست بايد شناخت كه وظيفه فرزند، نسبت به پدر ومادر چيست. شناخت وظيفه، نخستين مرحله تكليف پذيرى و انجام تكليف است.

اين وظيفه شناسى بايد جوشش درونى داشته باشد. اينكه كه ديگران بگويند كه چه وظيفه اى نسبت به پدر و مادر داريم، كفايت نمى كند و وظيفه شناس نمى شويم. بايد ازخدا خواست كه وظايف ما را نسبت به آن ها به ما

ص:103

بشناساند واين وظيفه شناسى را در درون ما قراردهد واين معرفت، بايد معرفت الهى باشد و از طريق شريعت شناخته شود تا بتوان به آن ملتزم شد وانجام داد.

از خدا خواست كه در انجام اين وظيفه به ما كمك نمايد، چه آنكه انسان، بى استمداد از خداوند در انجام هيچ كارى موفق نمى شود.

انجام وظيفه توأم با احساس عاطفى و درونى باشد كه از يك سو پدر ومادر، نزد فرزند، اقتدار داشته باشند و ازسوى ديگر اين اقتدارموجب ترس در فرزند نشود كه وظايف خود را براى ترس از مجازات انجام دهد. بلكه از سراحترام و محبت و دوستى انجام گردد. دو عامل انجام وظيفه يعنى اقتدارومحبت بايد توأم باشند تا فرزند احساس نكند كه پدر و مادر درجايگاه اجتماعى با اوبرابرهستند و اين گونه تصور كند كه آن هامقام بسيار بلند وارجمند اجتماعى دارند. اين احساس، سبب مى شود كه فرزند وقتى درحضور پدر ومادرقراردارد، احساس فكر كند كه با افرادى رو به روست كه هم رديف و يا زيردست او نيستند. درنتيجه مواظبت است كه مرتكب اعمال ورفتارى نشود كه بى احترامى به پدرومادر به شمارآيد و اگر محبت مى كند، با انگيزه ترحم نيز نباشد.

فرمان بردارى ازپدرو مادر را برخود لازم و واجب بداند. چنانكه فرمان بردن ازدستورات حكومت لازم است، اطاعت از پدر ومادرنيز واجب است.

tفرمان بردارى وخدمت به پدر ومادر، برايش شيرين ولذت بخش باشد و اين چنين نباشد كه از سر اكراه انجام دهد. بايد از فرمان بردارى پدر و مادر، احساس خوشنودى وشادمانى كند. نسبت به والدين آن چنان باشد كه خواسته هاى آنها را برخواسته هاى خود ترجيح دهد.

رفتار با پدرومادر، بايد با نيكو ترين اخلاق باشد نه از نوع رفتار برادر وخواهر با يكديگر بلكه رفتار نيك فرمان بردار نسبت به فرمان روا كه بايد توأم با اطاعت ومحبت باشد.

ص:104

tبايد نزد خداوند در حق آن ها دعا كرد واين نعمت را سپاس گفت و بايد اين دعا را استمرار بخشيد. يعنى هميشه در حق آن ها دعا كرد و خود را مديون آن ها دانست. ائمه نسبت به پدر و مادر، بسيارمهربان بودند. داستان امام زين العابدين (ع) كه به مادرش احترام مى گذاشت، معروف است. اعلام الهدايه 6/ 37$ امام صادق (ع) گويد: هرشب رخت خواب پدرم را آماده مى كردم ومنتظر بودم تا از مسجد بيايد. هر وقت مى آمد واستراحت مى كرد، من هم استراحت مى كردم. يك شب تا ديروقت نيامد. نا گزير به مسجد رفتم تاببينم كجاست. زمانى بود كه مسجد خالى شده بود وجزپدرم كسى آنجا نبود. صداى مناجاتش را شنيدم كه سر برسجده گذاشته بود و مى گفت: سبحانگ اللهم، أنت ربى حقاً حقاً، سجدت لگ يا رب تعبّداً و رقّاً، اللهم إنّ عملى ضعيف فضاعفه لى ... اللهم قنى فعل امر از وقايه است، يعنى مرا از عذابت نگهدار$ عذابگ يوم تبعث عبادگ، و تب علىّ إنگ أنت التواب الرحيم. كافى 3/ 323$

ص:105

وَوَصَّيْنَا الإنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْنًا عنكبوت 29/ 8$ وَوَصَّيْنَا الإنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا الاحقاف 46/ 15$ در ستايش حضرت يحيى فرمود: وَبَرًّا بِوَالِدَيْهِ وَلَمْ يَكُنْ جَبَّارًا عَصِيًّا. مريم 19/ 14$ اين آيات، دليل بر مقام والدين، نزد فرزند است كه اجراى آن نه مستحب نه واجب كفايى است بلكه در هر زمان واجب عينى است. ائمه (ع) نيز بر اين موضوع دستورهاى بسيار داده اند.

إبراهيم بن مهزم قال: خرجت من عند أبى عبدالله (ع) ليله ممسيا فأتيت منزلى بالمدينه، و كانت أمى معى، فوقع بينى و بينها كلام، فأغلظت لها، فلما أن كان من الغد صليت الغداه، و أتيت أباعبدالله (ع) فلما دخلت عليه فقال لى مبتدئا: يا أبامهزم ما لگ و الوالده أغلظت فى كلامها البارحه، أما علمت أن بطنها منزل قد سكنته، و أن حجرها مهد قد غمزته، و ثديها وعاء قد شربته؟ قال: قلت: بلى قال: فلاتغلظ لها. بحار الأنوار 47/ 72.$

ص:106

محتاج، فلما خرجت إلى مكه أمرت له بصله، فلما دخلت على أبى عبدالله (ع) أخبرنى بهذا. بحار الأنوار 47/ 92$ عن ميسر قال: قال أبوعبدالله (ع): يا ميسر لقد زيد فى عمرگ، فأى شى ء تعمل؟ قال: كنت أجيرا و أنا غلام بخمسه دراهم، فكنت أجريها على خالى. بحار الأنوار 47/ 78$

ص:107

و إيّاگ و مصاحبه القاطع لرحمه، فإنّى وجدته ملعوناً فى كتاب الله. اصول كافى: 2/ 376، والاختصاص:239، وتحف العقول: 279، والبدايه والنهايه: 9/ 105$ قال (ع): يا بُنىّ، اصبر على النائبه مصيبت$ ، و لاتتعرّض للحقوق، و لاتجب أخاگ إلى شى ء مضرّته عليگ أعظم من منفعته لگ ... البيان والتبيين: 2/ 76، العقد الفريد: 3/ 88$ و قال (ع): يا بُنىّ، ... و اعلم أنّ خير الآباء للأبناء من لم تدعه المودّه إلى التفريط فيه، و خير الأبناء للآباء من لم يدعه التقصير إلى العقوق له. العقد الفريد: 3/ 89$ فرزندان ائمه هميشه ازنظردانايى، فقاهت، تقوا، فضايل اخلاقى، خدمت گزارى به جامعه، رهبرى جريان هاى سياسى، امربه معروف وخوبى هاى ديگر، برازنده وسرآمد بودند. اين براى آن بود كه درخانه معصوم و تحت تربيت امام معصوم قرارداشتند. سفارش امام على (ع) به امام حسن مجتبى (ع) و سفارش ديگر امامان به فرزندان خود، دليل بر اين است كه تربيت فرزند، وظيفه سنگين الهى است كه بر دوش پدران گذاشته شده است و هيچ پدرى نبايد از تربيت فرزندان خود غفلت نمايد.

ص:108

هرچند كه تمام امامان معصوم، زهد وپارسايى را در زندگى شخصى يك اصل قرارداده بودند واز نظر رفاهى به حد اقل اكتفا مى كردند، اما آن چنان نبود كه براى زهدى كه خود مى بايست داشته باشند، ديگراعضاى خانواده را درمضيقه قرار دهند و زهد را برآن ها تحميل كنند. بلكه مى كوشيدند وسايل رفاه وآسايش آن ها را نيز درحد لازم فراهم سازند. چنانكه درباره امام سجاد (ع) نقل شده:

كان الإمام زين العابدين (ع) من أرأف الناس و أبرّهم و أرحمهم بأهل بيته، و كان لايتميّز عليهم، و قد اثر عنه أنّه قال: لَئن أدخل إلى السوق و معى دراهم ابتاع بها لعيالى لحماً و قد قرموا قرموا/ اشتد شوقهم$ أحبّ الىَّ من أن أعتق نسمه. بحار الأنوار: 46/ 67 عن كافى: 2/ 12$ عاصم بن زياد از اصحاب اميرالمؤمنين (ع) دركوفه بود. زهد پيشه نمود و انزوا اختياركرد ولباس هاى ساده پوشيد. برادرش ربيع بن زياد جريان را به حضرت على (ع) گزارش نمود وعرض كرد او با اين كارش خانواده وفرزندانش را اندوهگين ساخته است. حضرت اورا فراخواند. وقتى آمد حضرت ازشدت ناراحتى چهره درهم كرد وفرمود:

أما استحييت من أهلك، أما رحمت ولدك؟ أترى الله أحل لگ الطيبات و هو يكره أخذگ منها؟ أنت أهون على الله من ذلگ، أو ليس الله يقول: وَ الأَرْضَ وَضَعَها لِلأَنامِ فِيها فاكِهَهٌ وَ النَّخْلُ ذاتُ الأَكْمامِ الرحمن 55/ 10 و 11$ ؟ أو ليس يقول: مَرَجَ الْبَحْرَينِ يلْتَقِيانِ بَينَهُما بَرْزَخٌ لايبْغِيانِ (إلى قوله): ى خْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ الرحمن 55/ 19 و 20.$ فبالله لابتذال نعم الله بالفعال زياد به كار گرفتن نعمت هاى خداوند$ أحب إليه من ابتذالها بالمقال و قد قال الله عزوجل: وَ أَمَّا بِنِعْمَهِ رَبِّگَ فَحَدِّثْ الرحمن 55/ 22.$ . فقال عاصم يا أميرالمؤمنين فعلى ما اقتصرت فى مطعمگ على الجشوبه و

ص:109

فى ملبسگ على الخشوبه غذاى خشك كه به سختى خورده مى شود ولباس هاى خشن كه پوشيدنش سخت است$ ؟ فقال: ويحگ إن الله تعالى فرض على أئمه العدل أن يقدروا أنفسهم بضعفه الناس كيلا يتبيغ غلبه نكند$ بالفقير فقره، فألقى عاصم بن زياد العباء و لبس الملاء. كافى 1/ 410 بحار الأنوار 41/ 123.( الملا يك نوع لباس)$

ص:110

ص:111

و قد كان له (امام سجاد (ع)) مملوگ فدعاه مرّتين فلم يجبه، و فى الثالثه قال له الإمام برفق و لطف: يا بُنىَّ، أما سمعت صوتى؟ قال: بلى ...، فقال له (ع): لِمَ لَمْ تُجبْنى؟ فقال: أمنت منگ، فخرج الإمام و راح يحمد الله و يقول: الحمد لله الذى جعل مملوكى يأمننى. الإرشاد 2/ 147، ومناقب آل أبى طالب 4/ 171؛ تاريخ دمشق 36/ 155. ومراجعه شود به بحارالأنوار 46/ 92$

هرچند دراين زمان، اين سخن كاربرد ندارد اما دليلى است براى اين كه درمحيط خانه با افراد زيردست چگونه بايد رفتاركرد و چنان نباشد كه جو ترس بر محيط خانه حاكم شود.

دخل سفيان الثورى على الصادق (ع) فرآه متغير اللون فسأله عن ذلگ فقال: كنت نهيت أن يصعدوا فوق البيت، فدخلت فإذا جاريه من جوارى ممن تربى بعض ولدى قد صعدت فى سلم و الصبى معها، فلما بصرت بى ارتعدت و تحيرت و سقط الصبى إلى الأرض فمات، فما تغير لونى لموت الصبى و إنما تغير لونى لما أدخلت عليها من الرعب، و كان (ع) قال لها: أنت حره لوجه الله لابأس عليگ- مرتين. بحار الأنوار 7/ 24.$

ص:112

احساس نكنند امام براى خود امتياز قايل است ويا آن ها را بيگانه مى داند. اين موضوع، آثار تربيتى بسيارى داشت تا جايى كه بسيارى از آن ها دوست نداشتند از محيط خانه امام جدا شوند ..

ياسر الخادم قال: كان الرضا (ع) إذا كان خلا جمع حشمه كلهم عنده الصغير و الكبير فيحدثهم و يأنس بهم و يؤنسهم، و كان (ع) إذا جلس على المائده لايدع صغيرا و لا كبيرا حتى السائس و الحجام إلا أقعده معه على مائدته. عيون أخبار الرضا 2/ 158، بحارالأنوار 49/ 90$ عبدالله بن الصلت عن رجل من أهل بلخ قال: كنت مع الرضا (ع) فى سفره إلى خراسان فدعا يوما بمائده له فجمع عليها مواليه من السودان و غيرهم، فقلت: جعلت فداگ لو عزلت لهؤلاء مائده فقال: مه إن الرب تبارگ و تعالى واحد و الأم واحده و الأب واحد و الجزاء بالاعمال. كافى 4/ 24؛ بحار الأنوار 49/ 100$

ص:113

ص:114

ص:117

ص:118

2- همه معصومين، بدون استثناء زندگى زاهدانه داشته اند. زهد وپارسايى ازدستورهاى اكيد خداوند به ائمه بودكه بايد آن را در زندگى شخصى رعايت مى كردند. زهد به مفهوم نادارى نيست، بلكه نفى رفاه طلبى، خوش گذرانى و پرداختن به لذت هاى دنيوى است.

3- تمام معصومين درعين حال كه زندگى زاهدانه داشتند، از نظراقتصادى نيز درمضيقه نبودند.

4- رسيدگى به امور مردم و حل مشكل اقتصادى ديگران، يكى از اوصاف برجسته امامان بود. در اين خصوص، تفاوتى بين دوست و دشمن و حتى مسلمان و كافر قايل نبودند. اين اقدام را به عنوان يكى از وظايف امامت و رهبرى جامعه وخدمت به انسان ها انجام مى دادند.

5- خدمت هاى اقتصادى خود را به نيازمندان هيچ گاه بامنت وتحقير شخصيت آن ها توأم نمى كردند و با افراد نيازمند با احترام رفتار مى نمودند.

6- در برابر انفاق هاى خود، هيچ گونه انتظار و توقع دنيوى نداشتند. چنين نبود كه انتظارداشته باشند تاآن ها نيز از ائمه پيروى كنند، به دفاع پردازند، يا متقابلًا جبران كنند.

7- درموارد بسيارى مى كوشيدند كه شناخته نشوندتاكسانى كه ازانفاق هاى مالى برخوردار مى شوند، ندانندكه چه كسى به آن ها انفاق كرده است. اين بودكه پس از رحلت آن امام مى فهميدند شخصى كه شبانگاه آرد ونان به دَرِخانه هاشان مى آورده، امام بوده است.

8- هيچ امامى نزد هيچ ثروتمند يا خليفه و حاكم و حكومتيان، اظهار نيازمندى نكرد و از هيچ كس چه براى زندگى شخصى خود و چه براى نيازمندان درخواست كمك نكرد. اگر در مواردى از آن هاپول گرفته است، به عنوان ولى امر الهى بوده كه تصرف دربيت المال حق آسمانى آن ها بوده است.

ص:119

9- معصومين به ساختمان سازى نپرداختند. هيچ بنايى به عنوان موقوفه، عام المنفعه، مدرسه و غيره به نام ائمه ثبت نشده است. اما حفرقنات، احداث باغ و مزرعه، خريد نخلستان و وقف آن و ... بسيار گزارش شده است.

10- كاردرمزرعه، نخلستان وكشاورزى توسط معصومين بسيارنقل شده است. امامانى كه درمدينه مى زيستند، هركدام باغ و ملك شخصى داشتند كه خودنيز درآن كارمى كردند ونيازهاى شخصى خود و خانواده را از اين طريق تأمين مى كردند.

11- كاروفعاليت هاى اقتصادى را به منزله عبادت و انجام وظيفه دينى مى دانستند. درنتيجه، آن فعاليت ها، لحظه اى امامان را از ياد خدا غافل نساخت و هيچ كاستى در نماز وعبادت هاى شبانه ايشان ايجاد نكرد.

12- در برخى موارد كه لازم بود، تمام نياز مالى نيازمندان را برطرف مى كردند. مثلا اگر دين كسى را پرداخت مى كردند، مازاد بردين نيز چيزى براى زندگى او مى بخشيدند. اگر راه مانده اى چيزى مى خواست، آن مقدار مى بخشيدند كه تمام نيازهاى سفر او را تا رسيدن به موطن ومنزلش تأمين كنند.

13- در موارد بسيارى معصومين (ع)، نيازمندان را شناسايى مى كردند و به سراغ آن ها مى رفتند تا نيازهايشان را برطرف كنند.

14- به ديگران به ويژه پيروان خود نيز دستور مى دادند كه انفاق كنند.

15- ثروتمندى وانفاق را وسيله برترى خود بر ديگران نمى دانستند.

16- چنين برمى آيد كه به دنبال بهانه اى بودند تا به ديگران كمك كنند. از اين رو با كمترين تقاضاى ديگران و بدون مناسبت خاصى انفاق مى كردند.

اينها مواردى ازسيره اقتصادى بود كه در زندگى تمام امامان جريان داشت.

اما سيره امامان در برابر جريان هاى اقتصادى حاكم برجامعه وپديد آمده ازسوى سلاطين واسراف وتبذيرحكومتيان، درباريان و ثروتمندان و حيف و ميل بيت المال وبذل وبخشش هاى ظالمانه كه توسط حكومت انجام مى شد، كم وبيش

ص:120

ناشناخته ماند. اما اندكى از آن در دوران حكومت امام على (ع) و در فلسفه قيام امام حسين (ع) ظاهرشد. با مطالعه اين دو جريان برداشت مى شود كه ائمه (ع) در خصوص تقسيم و مصرف بيت المال چه شيوه اى داشته اند.

در مجموع، سيره اقتصادى ائمه را مى توان به چند دسته تقسيم كرد:

ص:121

امام على (ع) به مالك اشتر چنين دستور داد:

و تفقد أمر الخراج بما يصلح أهله فإن فى صلاحه و صلاحهم صلاحا لمن سواهم، و لا صلاح لمن سواهم إلا بهم لأن الناس كلهم عيال على الخراج و أهله. و ليكن نظرگ فى عماره الأرض أبلغ من نظرگ فى استجلاب الخراج لأن ذلگ لايدرگ إلا بالعماره. و من طلب الخراج بغير عماره أخرب البلاد و أهلگ العباد، و لم يستقم أمره إلا قليلا، فإن شكوا ثقلا أو عله أو انقطاع شرب أو باله أو إحاله أرض اغتمرها غرق أو أجحف بها عطش خففت عنهم بما ترجو أن يصلح به أمرهم. و لايثقلن عليگ شى ء خففت به المؤونه عنهم، فإنه ذخر يعودون به عليگ فى عماره بلادگ و تزيين ولايتگ، مع استجلابگ حسن ثنائهم و تبجحگ باستفاضه العدل فيهم افتخار است براى شما كه عدالت را گسترش داديد.$ . فإن العمران محتمل ما حملته، و إنما يؤتى خراب الأرض من إعواز وضعيت نابسامان مردم$ أهلها و إنما يعوز أهلها لإشراف أنفس الولاه على الجمع، و سوء ظنهم بالبقاء، و قله انتفاعهم بالعبر. نهج البلاغه نامه/ 53$ اين مطالب كلى از اين فراز، استفاده مى شود:

گرفتن ماليات، بايد سبب اصلاح امور مادى ومعنوى ماليات دهندگان ومردم گردد. امورمردم، زمانى سامان خواهد يافت كه امورماليات دهندگان اصلاح شده باشد.

تلاش براى آبادانى زمين بايد بيش از تلاش براى جمع آورى ثروت و ماليات باشد.

هرحكومتى اگربخواهد ماليات رابدون عمران وآبادانى به دست آورد، دوام نمى آورد.

ص:122

tدرشرايطى كه مردم، دچار بحران اقتصادى شده اند و يا بلاياى طبيعى، كشاورزى را دچاركاستى وآفت كرده است، بايد ماليات را تخفيف داد. تخفيف ماليات، ذخيره اى است كه سبب آبادانى زمين وحمايت مردم خواهد شد.

عمران، قدرت پرداخت مردم را بيشتر خواهد كرد.

خرابى زمين ونادارى مردم، جز آن نيست كه در پى آزمندى حاكمان پديد مى آيد.

ص:123

حبيب بن أبى ثابت قال: جاء إلى أميرالمؤمنين (ع) عسل و تين من همدان و حلوان، فأمر العرفاء افرادى كه مردم را مى شناسند$ أن يأتوا باليتامى، فأمكنهم من رؤوس الأزقاق مشك$ يلعقونها، و هو يقسمها للناس قدحا قدحا، فقيل له: يا أميرالمؤمنين ما لهم يلعقونها؟ فقال: إن الإمام أبواليتامى، و إنما ألعقتهم هذا برعايه الآباء. فروع كافى 4/ 31 و 32.؛ بحار الأنوار 41/ 123$

ص:124

ص:125

و من كتاب له (ع) إلى عثمان بن حنيف: ألا و أن إمامكم قد اكتفى من دنياه بطمريه دو جامه كهنه$ ، و من طعمه بقرصيه ... ما كنزت من دنياكم تبرا طلا ونقره$ ، و لاادخرت من غنائمها وفرا، و لاأعددت لبالى ثوبى طمرا جامه ديگر بر آن دو جامه نيفزودم$ ، و لاحزت من أرضها شبرا، و لاأخذت منه إلا كقوت أتان دبره، و لهى فى عينى أوهى من عفصه مقره. دانه آفت زده وتلخ بلوط$ لو شئت لاهتديت الطريق إلى مصفى هذا العسل و لباب هذا القمح و نسائج هذا القز و لكن هيهات أن يغلبنى هواى و يقودنى جشعى إلى تخير الأطعمه- و لعل بالحجاز أو باليمامه من لا طمع له فى القرص و لا عهد له بالشبع- أو أبيت مبطانا و حولى بطون غرثى و أكباد حرى أو أكون كما قال القائل:

و حسبگ عارا أن تبيت ببطنه و حولگ أكباد تحن إلى القد

أأقنع من نفسى بأن يقال: هذا أميرالمؤمنين و لاأشاركهم فى مكاره الدهر أو أكون أسوه لهم فى جشوبه العيش! فما خلقت ليشغلنى أكل الطيبات كالبهيمه المربوطه. همها علفها أو المرسله. شغلها تقممها تكترش من أعلافها و تلهو عما يراد بها أو أترگ سدى أو أهمل عابثا أو أجر حبل الضلاله أو أعتسف طريق المتاهه! نهج البلاغه نامه/ 45$ رسول خدا (ص) امام على را چنين توصيف كرده است:

أن النبى (ص) قال: يا على إن الله قد زينگ بزينه لم يزين العباد بزينه أحب إلى الله منها، هى زينه الأبرار عند الله تعالى، الزهد فى الدنيا فجعلگ لاترز أمن الدنيا شيئا و لاترزأ دنيا هدف شما قرار نمى گيرد ودنيانيز نمى تواند كاستى در ارز شهاى معنوى شما ايجاد كند$ منگ الدنيا شيئا. بحار الأنوار- 40/ 334$

ص:126

هارون بن عنتره: حدثنى أبى قال: دخلت على على بن أبى طالب (ع) بالخورنق و هو يرعد تحت سمل قطيفه رو پوش كهنه$ ، فقلت: يا أميرالمؤمنين إن الله تعالى قد جعل لگ و لأهل بيتگ فى هذا المال ما يعم، و أنت تصنع بنفسگ ما تصنع؟ فقال: و الله ما أرزأكم من أموالكم شيئا، و إن هذا لقطيفتى التى خرجت بها من منزلى من المدينه، ما عندى غيرها. بحار الأنوار- 40/ 334$ و قال معاويه لضرار بن ضمره: صف لى عليا، قال: كان و الله صواما بالنهار قواما بالليل، يحب من اللباس أخشنه درشت$ ، ومن الطعام أجشبه. خشك$ اورا در يكى از شب ها در محراب ديدم كه اشكش جارى بود ودنيا را مخاطب قرار داد وفرمود: يا دنيا أبى تشوقت و لى تعرضت؟ لا حان حينك، فقد أبنتگ طلاق دادم$ ثلاثا لا رجعه لى فيگ، فعيشگ قصير و خطرگ يسير، آه من قله الزاد و بعد السفر و وحشه الطريق. بحار الأنوار 40/ 329؛ مناقب آل ابى طالب 1/ 309$ سويد بن غفله قال: دخلت على على بن أبى طالب (ع) العصر فوجدته جالسا بين يديه صحيفه فيها لبن حازر ترش$ ، أجد ريحه من شده؟ حموضته؟، وفى يده رغيف أرى قشار الشعير فى وجهه، و هو يكسر بيده أحيانا، فإذا غلبه كسره بركبته و طرحه فيه ... قال فقلت لجاريته و هى قائمه بقريب منه: ويحگ يا فضه ألاتتقين الله فى هذا الشيخ؟ ألاتنخلون له طعاما مما أرى فيه من النخاله خورشت وسركه$ ؟ فقالت: لقد تقدم إلينا أن لا ننخل له طعاما. بحار الأنوار 40/ 331؛ كشف الغمه: 47$

ص:127

قال أميرالمؤمنين (ع): إن الله جعلنى إماما لخلقه، ففرض على التقدير فى نفسى و مطعمى و مشربى و ملبسى كضعفاء الناس، كى يقتدى الفقير بفقرى و لايطغى الغنى غناه. كافى 1/ 410؛ بحار الأنوار 40/ 336. ابن ابى الحديد: من حيث أردنا أن نبين أن أميرالمؤمنين( ع) لم يكن يذهب فى خلافته مذهب الملوك الذين يصانعون بالأموال ويصرفونها فى مصالح ملكهم وملاذ أنفسهم، وأنه لم يكن من أهل الدنيا، وإنماكان رجلا متألها صاحب حق، لايريد بالله ورسوله بدلا. شرح نهج البلاغه 2/ 202- 203$

ديگر امامان نيز همين گونه بودند:

و كان (الحسن بن على (ع)) من أزهد الناس فى الدنيا و لذاتها، عارفا بغرورها و آفاتها، و كثيرا ما كان (ع) يتمثل بهذا البيت:

يا أهل لذات دنيا لا بقاء لها إن المقام ساكن شدن در سايه ناپايدار از حماقت است$ بظل زائل حمق الفصول المهمه- 155$ همه براى اين بود كه نخست وظيفه و مسؤوليت الهى را كه خداوند بردوش آن ها نهاده بود، انجام دهند و دوم براى توجه دادن جامعه به امر آخرت بود كه دنيا و خوش گذرانى آن را هدف قرار ندهند و از آخرت باز نمانند.

ص:128

در برابرتقاضاى برخى از افراد كه مى خواستند آن حضرت، امتيازى براى آن ها قايل شود وسهم بيشترى از بيت المال به آنها بدهد، چنين فرمود:

ابو اسحاق همدانى گويد: دو زن كه يكى عرب وديگرى عجم بود، نزد على آمدند. آن حضرت ازبيت المال به هردو مثل هم داد. زن عرب اعتراض كرد. امام فرمود: من دربيت المال برترى براى عرب بر اولاد اسحاق نمى بينم. شرح نهج البلاغه 2/ 200$ معاويه ازاين عدالت غيرانعطاف پذيرحضرت على (ع) سودبردوبيت المال رابيشتر دراختياركسانى قرارداد كه رئيس قبيله بودند وموقعيت اجتماعى داشتند و مى توانستند براى رسيدن او به حكومت، مؤثر واقع شوند. معاويه اين اقدام را به صورت گسترده انجام داد، تاجايى كه اخبارآن درقلمرو حكومت حضرت على (ع) پيچيد و افرادى نيز از عدالت حضرت على (ع) گريختند وبه ظلم معاويه پيوستند تا ازاين تباهى معنوى او سود دنيوى ببرند. افرادى به عنوان خيرخواهى به حضرت على (ع) پيشنهاد كردند كه اوهم چون معاويه به اين گونه افراد، اموالى ببخشد تا ازعدالت نگريزند. حضرت على (ع) مى دانست كه اگر اين كار را انجام دهد، افرادى دور او جمع خواهند شد. امام پاسخ داد:

أتأمرونى أن أطلب النصر بالجور؟ لا و الله ماأفعل ما طلعت شمس و لاح ظهر$ فى السماء نجم، و الله لو كان مالهم لى لواسيت بينهم، وكيف و إنما هو أموالهم، أمالى المفيد/ 104 و 105. أمالى الطوسى/ 121 و 122؛ بحار الأنوار 41/801 901 .$ برابرى درتقسيم بيت المال ويژگى اى است كه درحضرت على (ع) منحصر بود.

عبايه بن ربعى قال: قال على بن أبى طالب (ع): أحاج الناس يوم القيامه بسبع: إقام الصلاه و إيتاء الزكاه، و الأمر بالمعروف، و النهى عن المنكر، و القسم بالسويه، و العدل فى الرعيه، و إقام الحدود. بحار الأنوار 41/601 $

ص:129

رسول خدا (ص) نيز عدالت درتقسيم بيت المال را به عنوان يكى از ويژگى هاى حضرت على (ع) را بيان فرمود. حليه الاولياء 1/ 34( قال النبى( ص): ياعلى أخصمك بالنبوه ولا نبوه بعدى، وتخصم الناس بسبع ولايحاجك فيها أحد من قريش، أنت أولهم إيماناً با لله، وأوفاهم بعهد الله، وأقومهم بأمر الله، وأقسمهم بالسويه، وأعدلهم فى الرعيه، وأبصرهم بالقضيه، وأعظمهم عند الله مزيه)$ مساوات و برابرى به معناى تقسيم بيت المال بين شهروندان نيست، بلكه مصرف آن در امور عام المنفعه، مصداق ديگر مساوات و برابرى است.

ص:130

عثمان بود و همچنين اقدام هاى دو خليفه پيشين با تأييد امام به عنوان حكم خدا شناخته مى شد.

بخشى از اعتراض هاى مردم به عثمان نيز كه به بركنارى و مرگ او منجر شد، نتيجه همين سياست هاى غيرعادلانه او در تقسيم بيت المال بود.

ب: برخورد با كسانى كه اموالى ازبيت المال دراختيار آنهاست. يعنى مصادره آن اموال و بازگرداندن به بيت المال. ازآن جاكه حضرت على (ع) آن سياست ها راظالمانه مى دانست، ضرورى بود كه آن ها را تأييد نكند. اوپيشواى آسمانى بود و ستمگرى هرچند كوچك، در قلمرو انديشه و عمل او راه نداشت. در نتيجه راه دوم متعين بود. امام در اين خصوص چنين فرمود:

فقال (ع): ألا إنّ كلّ قطيعه زمينى كه حاكمان به افراد به خصوصى وا گذار مى كردند$ أقطعها عثمان و كلّ مال أعطاه من مال الله فهو مردود فى بيت المال، فإنّ الحقّ لايبطله شى ء، و لو وجدته قد تُزوج به النساء و مُلك به الإماء و فرِّق فى البلدان لرددته، فإنّ فى العدل سعهً، و من ضاق عليه العدل، فالجور عليه أضيق. نهج البلاغه: الخطبه: 115. بحار الانوار 41/ 116$

امام على (ع) درپاسخ برخى كه تنها به اين جهت كه ازقريش بودند و با رسول خدا (ص) قرابت داشتند، توقع سهم بيشترى داشتند، فرمود:

عن أبى الهيثم بن التيهان و عبدالله بن أبى رافع أن طلحه و الزبير جاءا إلى أميرالمومنين (ع) و قالا: ليس كذلگ. كان يعطينا عمر. قال: فما كان يعطيكما رسول الله (ص) فسكتا. قال: أليس كان رسول الله يقسم بالسويه بين المسلمين؟ قالا: نعم. قال: فسنه رسول الله أولى بالإتباع عندكم أم سنه عمر؟ قالا: سنه رسول الله. يا أميرالمؤمنين لنا سابقه و عناء سختى ودشوارى كه براى اسلام ديده ايم.$ و قرابه. قال: سابقتكما أسبق أم سابقتى؟ قالا: لا، فقرابتنا من النبىّ (ص)! قال (ع): أقرب من قرابتى؟ قالا: لا، فجهادنا،

ص:131

قال (ع): أعظم من جهادى؟ قالا: لا، قال (ع): فوالله ما أنا فى هذا المال و أجيرى إلّا بمنزله واحد. بحار الأنوار 41/ 116$

هدف دين و دولت ازسازمان اقتصادى، رفع نيازمندى همگان واستفاده عادلانه و بهينه ازاموال ملى است تا آنجاكه كسى مشكل اقتصادى نداشته باشد. اين هدف با اجراى اصول فوق تحقق مى يابد. اجراى اين اصول، مستلزم شناسايى توانمندى ها، نيازهاو برنامه ريزى است ودرنتيجه، سازمان اقتصادى در روند صحيح و عادلانه و منطقى قرار مى گيرد.

اگر ائمه معصومين (ع) به حكومت مى رسيدند، اصول فوق را كه در رأس برنامه هاى اقتصادى حضرت على (ع) قرارداشت، اجرا مى كردند. چنان كه در فلسفه قيام امام حسين (ع) و نامه مردم كوفه به آن حضرت، به اين موضوع اشاره شده است.

أمَّا بعد، فالحمد لله الذى قصم عدوّك الجبّار العنيد، الذى انتزى بر امت چيره شد$ على هذه الامّه فابتزّها أمرها امور مردم را به زور به دست گرفت$ و غصبها فيئها، و تأمّر عليها بغير رضىً منها، ثم قتل خيارها و استبقى شرارها، و جعل مال الله دُوْلهً بين جبابرتها و أغنيائها، فبعداً له كما بعدت ثمود، إنّه ليس علينا إمام غيرگ، فأقبل لعلّ الله أن يجمعنا بگ على الحقّ. الإرشاد 2/ 38، روضه الواعظين/ 171، تذكره الخواص/ 213، تاريخ الطبرى 4/ 262، الفتوح لابن أعثم 5/ 33، مقتل الحسين 1/ 195.$

يكى ازمفاسدى كه درحكومت بنى اميه گسترش يافت، مفاسد اقتصادى بود: يعنى تبعيض دربهره مندى از بيت المال. چنان كه معاويه به افرادى جايزه سنگين مى بخشيد. حتات عم فرزدق وأحنف بن قيس وجاريه بن قدامه السعدى نزد او رفتند. به احنف وجاريه هركدام يكصد هزار درهم داد وبه حتات عم فرزدق هفتادهزاردرهم داد. وقتى وى متوجه شد كه به او كم داده است، خشمگين شد

ص:132

وگفت: چرا به من كم داده اى؟ معاويه پاسخ داد دين آن هارا با آن مقدار خريدم اما شما را به دينت واگذاركردم. حتات گفت پس دين مرا نيز بخر. معاويه دستور داد به او نيز مثل بقيه بدهند. تاريخ دمشق 10/ 277؛ مختصر تاريخ دمشق 2/ 190$ با آنكه معاويه به برخى افراد كه از حكومت او حمايت مى كردند، اموال بسيار مى بخشيد، ولى مردم مدينه را ازبيت المال محروم كرد تا آن ها مجبور شوند زمين هاى خود را به قيمت بسيار اندك به اوبفروشند. حياه الامام الحسن( ع 2/ 123$

در عراق نيز وضع چنين بود. چنان كه مردم كوفه را نيز از بيت المال محروم كرد. اين دستور براى آن بودكه معاويه بامردم مدينه دشمنى ديرينه داشت ودركوفه نيز طرفداران حضرت على (ع) مى زيستند. آثارشوم اين سياست اقتصادى ظهور فقر و نادارى بود. حياه الإمام الحسين( عليه السلام): 2/ 125$ امام حسين (ع) اصلاح اين وضع اقتصادى را يكى از اهداف قيام خود معرفى كرد.

ص:133

در روايت ديگر: و قاسم الله تعالى ماله ثلاث مرات؛ حتى أن كان ليعطى نعلًا يمسك نعلًا، و يعطى خفاً و يمسك خفاً. البدايه 8/ 37، تهذيب ابن عساكر 4/ 216، 217، سيراعلام النبلاء 3/ 260؛ صفه الصفوه 1/ 168؛ كشف الغمه 2/ 193؛ صفه الصفوه 1/ 385/ 120. شرح نهج البلاغه: 16/ 10( روى محمد بن حبيب فى أماليه أن الحسن( ع) حج خمس عشره حجه ماشيا تقاد الجنائب معه، وخرج من ماله)؛ بحار الأنوار 43/ 357358$ ابو الحسن مدائنى گويد: حسن وحسين و عبد الله بن جعفر (ع) به حج مى رفتند. اموالشان از بين رفت. گرسنه وتشنه شدند. به چادرى رسيدند و پيرزنى آن جا بود. ازوى نوشيدنى خواستند. او به گوسفندى كه كنار چادر بود، اشاره كرد كه اگر شير دارد، بدوشند. از شير آن نوشيدند وسپس غذا خواستند. پاسخ داد چيزى جز همان گوسفند نيست و مى توانند آن را ذبح كنند. آن گوسفند را ذبح كردند. پس ازصرف غذا به آن زن گفتند ما از قريش هستيم، هر وقت به منزل برگشتيم، نزد ما بياييد، نيكى خواهيم كرد. شوهرآن زن آمد. وى جريان را گفت. او آن زن را سرزنش كرد كه گوسفند را ذبح كردند وگفتند از قريش هستند.

روزگارگذشت تا آن زن و شوهر از نادارى به مدينه رفتند. گذر آن زن به خانه امام حسن افتاد. آن حضرت، او را شناخت و به او هزارگوسفند وهزار دينار بخشيد. همين مقدار نيز امام حسين (ع) داد و عبدالله بن جعفر نيز دو هزار گوسفند و دو هزار دينار بخشيد. مطالب السئول 345؛( حياه الإمام الحسن)، كشف الغمه 1/ 558، المناقب لإبن شهرآشوب 3/ 182، البحار: 43/ 347؛ عوالم العلوم 9/ 114؛ احياء علوم الدين 3/ 364، الفصول المهمه/ 157؛ ربيع الأبرار 1/ 386( مشابه اين داستان را آورده است)، احياء علوم الدين 3/ 366. الفصول المهمه 2/ 708. ممكن است در اين مقدار بخشش ترديد شود كه اغراق آميز است. بايد گفت نخست اين داستان را اهل سنت نقل كرده اند كه امامت أئمه را قبول ندارند ومى تواند دليلى باشد بر اينكه وا قعيت داشته است. درثانى بر فرض اغراق باشد به يقين اموال بسيار به آن زن بخشيده اند.$

ص:134

لم يخب الآن من رجاگ حرّگ من دون بابگ الحلقه

أنت جواد أنت معتمد أبوگ قد كان قاتل الفسقه جج

فأعطى مائتا درهم ... معتذراً منه. تاريخ ابن عساكر: 4/ 323، ومناقب آل أبى طالب: 4/ 65. حيا ه الامام الحسين 1/ 132$

و بدهى اسامه را كه بيش ازده هزار دينار بود، پرداخت كرد. سير اعلا م النبلا ء 4/ 394، مطالب السئول/ 420؛ حليه الا ولياء 3/ 141 تاريخ دمشق 12/ 21$

ص:135

كما كان (الامام الصادق) يأتيهم بأشهى الطعام و ألذّه، و أوفره، و يكرر عليهم القول وقت الأكل: أشدكم حبّاً لنا أكثركم أكلا عندنا. و كان يأمر فى كل يوم بوضع عشر ثبنات من الطعام يتغدى على كل ثبنه عشره. و كان شرف على خدمه ضيوفه. الإمام جعفر الصادق: 46.؛ حياه المام الصادق 1/ 65$

ص:136

قال: شى ء خرج من يدى لايعود إلى قال: فسأل الرجل عنه فقيل: هذا جعفر الصادق (ع) قال: لاجرم هذا فعال مثله. بحار الأنوار ج 47/32 $

ص:137

و قال ابن عائشه: سمعت أهل المدينه يقولون: ما فقدنا صدقه السرّ حتى مات علىّ بن الحسين. الأولياء وعنه فى مناقب آل أبى طالب 4/ 166 وكشف الغمه 2/ 290 عن مطالب السئول عن الحليه 4/ 136 وفى البدايه والنهايه لابن كثير 9/ 114، وصفه الصفوه 2/ 54، الإتحاف بحب الأشراف 49 الأغانى 15/ 326.$ و كان (ع) شديد التكتّم فى صلاته و هباته، فكان إذا ناول أحداً شيئاً غطّى وجهه لئلّا يعرفه. مناقب آل أبى طالب: 4/ 166 عن الباقر( عليه السلام)$

و قال الذهبى: إنّه كان كثير الصدقه فى السرّ. تذكره الحفّاظ: 1/ 75. ومراجعه شود بتأريخ اليعقوبى: 2/ 303( وكان( ع) يجعل الطعام الذى يوزّعه على الفقراء فى جراب ويحمله على ظهره، وقد ترك أثراً عليه)$

و كان الإمام الصادق يقوم فى غلس الليل البهيم فيأخذ جراباً فيه الخبز و اللحم و الدراهم فيحمله على عاتقه و يذهب به إلى أهل الحاجه من فقراء المدينه فيقسمه فيهم، و هم لايعرفونه، و ماعرفوه حتَّى مضى إلى الله تعالى فافتقدوا تلگ الصلات فعلموا أنهامنه. الإمام جعفر الصادق احمد مغنيه/ 47. حياه الامام الصادق 1/ 63$

إسماعيل بن جابر قالً: أعطانى أبوعبدالله (ع) خمسين ديناراً فى صره، و قال لى: ادفعها إلى شخص من بنى هاشم، و لاتعلمه أنى أعطيتگ شيئاً، فأتيته و دفعتها إليه فقال لى: من أين هذه؟ فأخبرته انّها من شخص لايقبل أن تعرفه، فقال العلوى: مايزال هذا الرجل كل حين يبعث بمثل هذا المال، فنعيش بها إلى قابل، و لكن لايصلنى جعفر بدرهم مع كثره ماله. مجموعه ورام: 2/ 82؛ 8/ 29$

معلى بن خنيس قال: خرج أبوعبدالله (ع) فى ليله قد رشت السماء و هو يريد ظله بنى ساعده، فاتبعته فإذا هو قد سقط منه شئ فقال: بسم الله اللهم رده علينا قال: فأتيته فسلمت عليه فقال: معلى؟ قلت: نعم جعلت فداگ فقال لى: التمس بيدگ فما وجدت من شى ء فادفعه إلى، قال: فإذا أنا بخبز منتشر، فجعلت أدفع

ص:138

إليه ما وجدت فإذا أنا بجراب من خبز فقلت: جعلت فداگ أحمله على عنگ فقال: لا أنا أولى به منگ، و لكن امض معى قال: فأتينا ظله بنى ساعده، فإذا نحن بقوم نيام فجعل يدس الرغيف و الرغيفين تحت ثوب كل واحد منهم حتى أتى على آخرهم ثم انصرفنا فقلت: جعلت فداگ يعرف هؤلاء الحق؟ فقال: لو عرفوا لواسيناهم بالدقه، و الدقه هى الملح. بحار الأنوار 47/ 21 20؛ ثواب الأعمال/ 129؛ كافى 4/ 8$ كان أبوالحسن موسى (ع) ... يفتقد فقراء المدينه فى الليل، فيحمل إليهم الزبيل فيه العين و الورق و الأدقه و التمور خرما$ ، فيوصل إليهم ذلك، و لايعلمون من أى جهه هو. إعلام الورى/ 296؛ الإرشاد/ 316؛ بحار الأنوار 48/ 101.$

ص:139

افرادى در جنگ ها كشته يا از شيعيان شهيد شده و خانواده هاى آن ها بى سرپرست بودند. از اين دسته، افرادى دركوفه بودند كه در صفين شهيد شده بودند و امام على (ع) شبانگاه مواد غذايى به درخانه آن ها مى برد و همچنين در واقعه حره افراد بسيارى از مردم مدينه به شهادت رسيدند و امام زين العابدين (ع) به آن ها كمك مى كرد. دركوفه و بصره نيز افراد بسيارى توسط عمال بنى اميه از جمله حجاج بن يوسف ثقفى كشته شده و شايد برخى از خانواده هاى آنها به مدينه رفته بودند.

اما الحسين فيبدأ بأيتام من قتل مع أبيه بصفين فأن بقى شئ نحب به الجزور و سقى به اللبن. حياه الامام الحسين 1/ 128$

ص:140

طرفدارى و پيروى مى كنند رابطه آشكار بسيارى از مردم، با امام قطع و منزل امام كنترل مى شد. دراين شرايط بود كه امامان، به انفاق هاى شبانه مبادرت مى كردند تا يارانشان شناسايى نشوند.

ص:141

2- امام با اين اقدام به طور مستقيم، به تعليم و تربيت افراد مى پرداخت و حكومت نيز نمى توانست از اين موضوع جلوگيرى كند و زمينه بسيار خوبى براى آشنايى آنان با امام و بهره مندى از اخلاق پسنديده ائمه بود.

3- آن ها پس از آزادى به عنوان موالى معصومين شناخته مى شدند و خود را منتسب به امام مى دانستند و از پيروان امام بودند.

عن أبى عبدالله (ع) أن أميرالمؤمنين (ع) أعتق ألف مملوگ من كد يده. الكافى 5/ 74$

عبدالله بن الحسين بن الحسن، قال: أعتق على (ع) فى حياه رسول الله (ص) ألف مملوگ مما مجلت يداه، و عرق جبينه، و لقد ولى الخلافه، و أتته الأموال، فما كان حلواه إلا التمر، و لاثيابه إلا الكرابيس. شرح نهج البلاغه 2 ظ 202$ درباره امام باقر (ع) روايت شده:

فقد أعتق الامام باقر (ع): أهل بيت بلغوا أحد عشر مملوكاً و كان عنده ستون مملوكاً فأعتق ثلثهم عند موته. اعلام الهدايه 7/ 30. شرح شا فيه أبى فراس 2/ 176$

و گاه به مناسبت و بهانه هاى مختلف افراد را آزاد مى كرد.

چنان كه درباره امام رضا (ع) نقل شده كه در طول زندگى پر بركت خود هزار برده را خريدارى نمود و آزاد ساخت. الاتحاف بحب الأشراف/ 155$

ص:142

و عن عبدالله بن الوليد قال: قال لنا أبوجعفر محمد بن على: يدخل أحدُكم يده كيس صاحبه فيأخذ ما يريد؟ قال قلنا: لا. قال: فلستم إخواناً كما تزعمون. صفه الصفوه 1/ 79/ 171$

ص:143

آن پيشوايان، اين اموال را از كجا و چگونه فراهم مى كردند و چه منابع مالى در اختيار داشتند، چندان بحث نشده است. در هرصورت، منابع مالى ذيل تأمين كننده برخى از انفاقات بود.

ص:144

محمد بن منكدرگويد: مى خواستم محمد بن على را نصيحت كنم، اما او مرا نصيحت كرد. پرسيدند: چگونه؟ گفت: به يكى از نواحى مدينه رفتم. محمد بن على را ديدم كه كار مى كند و عرق مى ريزد. باخود گفتم مردى از قريش با اين حال در طلب دنياست، مى روم تا اورا نصيحت كنم. نزدش رفتم و سلام كردم و او با مهربانى جواب داد. گفتم مردى از قريش با اين حال درطلب دنياست؟ اگر اجلت فرا رسد چه مى كنى؟ جواب داد:

فقال (ع): لو جاءنى الموت و أنا على هذه الحاله جاءنى و أنا فى طاعه من طاعه الله عزوجل. اكفُّ بها نفسى و عيالى عنك و عن النّاس، و إنما كنت أخاف أن لو جاءنى الموت و أنا على معصيه من معاصى الله. فقلت: صدقت يرحمگ الله أردت أن أعظگ فوعظتنى. الكافى 5/ 73 و 74؛ الفصول المهمه/ 210؛ مطالب السئول/ 411$

ص:145

الله (ذى النفس الزكيه) ترك الإمام الصادق (ع) المدينه، و ذهب إلى أرض له بالفُرع، فلم يزل هناگ مقيماً حتى قتل محمّد. كشف الغمه 2/ 162 وعنه فى بحار الأ نوار 47/ 5$

ص:146

كار در مزرعه و نخلستان و احياى زمين، از موضوعاتى است كه امام على (ع) و پس از او، ديگر امامان نيز به آن پرداخته اند و درآمد حاصله و درمواردى نيز اصل ملكى را كه احيا كرده بودند، بخشيده اند.

ص:147

پيروان ائمه يعنى شيعيان، خمس اموال خود را به امام عصرخود مى دادند. هر چند به دليل اختناق سياسى حاكم بر جامعه و جلوگيرى از ارتباط مردم با امامان، فرستادن خمس با مشكلات بسيار رو به رو بود، اما خمس در هر شرايطى يا براى امام فرستاده مى شد و يا به نمايندگان و وكلاى امام تحويل مى گرديد. اين اموال در جهت مصالح شيعيان و ... به مصرف مى رسيد.

امامان در موضوع خمس، دستور اكيد داده اندكه بايد به امام تحويل داده شود:

قال (ع): من اشترى شيئاً من الخمس لم يعذره الله، اشترى ما لايحلّ له.

و قال (ع): لايحلّ لأحد أن يشترى من الخمس شيئاً حتّى يصل إلينا حقّنا. كافى 3/ 505$ احملوا الى الخمس فإنى لست آخذه منكم سوى عامى هذا. اعلام الهدايه 11/ 44،$ محمد بن على بن شاذان النيسابورى قال: اجتمع عندى خمسمائه درهم تنقص عشرين درهما فأنفت أن أبعث بخمس مائه تنقص عشرين درهما فوزنت من عندى عشرين درهما و بعثتها إلى الأسدى و لم أكتب مالى فيها، فورد: وصلت خمسمائه درهم لگ منها عشرون درهما. كافى 1/ 523.$ در اينكه خمس، ملك شخصى امام است يا مربوط به منصب امامت مى باشد، اختلاف نظر وجود دارد. برخى اين ديدگاه را ترجيح داده اند كه خمس، مال منصب امامت است. هرچه باشد، نتيجه يكى است. زيرا معصومين (ع) به دليل زندگى زاهدانه اى كه بايد مى داشتند اموال شخصى و غيرشخصى را در جهت مصالح اسلام و مسلمين مصرف مى كردند.

ص:148

زكات، از ديگر منابع مالى است كه از سوى شيعيان به امام و يا با اجازه امام به نمايندگان تحويل داده مى شد. در هر صورت در جهت رفع نياز نيازمندان و ... مصرف مى گرديد.

عن ضريس قال: سأل المدائنى أباجعفر (ع) قال: ان لنا زكاه نخرجها من أموالنا، ففيمن نضعها؟ فقال (ع): فى أهل ولايتگ. قال: انى فى بلاد ليس فيها أحد من أوليائگ. فقال (ع): ابعث بها الى بلدهم تدفع اليهم، و لاتدفعها الى قوم ان دعوتهم غداً إلى أمرگ لم يجيبوگ. و قال (ع): إنّما موضعها أهل الولايه. و كان يقدّم المهاجرين و أصحاب العقل و الفقه على غيرهم، فحينما سئل (ع) عن كيفيه العطاء فقال (ع): اعطهم على الهجره فى الدين و العقل و الفقه. كافى 3/ 545 و 549$

ص:149

اموال بسيارى جمع كرده است. مأمورين، شبانگاه به منزل امام هجوم بردند ... و ثابت شد اموالى بوده كه مادر متوكل فرستاده است. كافى 1/ 499( مأمورين، خانه امام را بازرسى كردند واموال رانزد متوكل بردند. وى مهر مادرش را ديد ومادرش جريان را به او خبرداد وتمام اموال را به منزل امام برگرداند. فحملته ورددت السيف والكيسين و قلت له: يا سيدى عز على، فقال لى:" سيعلم الذين ظلموا أى منقلب ينقلبون"$

ص:150

فرستاده شده بود. آن حضرت آن اموال را تصرف و بين نيازمندان تقسيم نمود و به معاويه نامه نوشت: من الحسين بن علىّ الى معاويه بن أبى سفيان، أمّا بعد فإنّ عيراً مرّت بنامن اليمن تحمل مالًا و حُللًا و عنبراً و طيباً إليگ لتودعها خزائن دمشق و تعلّ بها بعد النّهْل بنى أبيگ، و إنّى احتجتها اليها فأخذتها، و السلام. نهج البلاغه 4/ 327$

يكى از مردم كوفه كه ازشيعيان حضرت على (ع) بود، به سامرا رفت تا از امام هادى (ع) استمداد كند. آن حضرت در منزل نبود. به وى گفتند: امام در مزرعه اى درخارج شهركار مى كند. اوناگزير به خارج شهر، نزد آن حضرت رفت وموضوع نيازخود را خدمت امام عرض كرد وآن حضرت نيز آن مبلغ را نداشت و به خط مبارك نوشت كه ايشان اين مبلغ را ازمن طلب دارد وفرمود: وقتى به سامرا برگشتم ومردم نزد من آمدند، شمانيزبياييد وبگوييد ازشما اين مقدارطلب دارم واصراركنيد كه بدهم. هرچه عذرآوردم، نپذيريد. مرد عرب همان گونه كه امام دستور داده بود، انجام داد وامام مى فرمود: ندارم. برخى از درباريان كه آنجا بودند، موضوع را به متوكل خبر دادند ومتوكل دستور داد مبلغ سى هزار درهم به امام بدهند وامام آن را به مرد عرب دادوفرمود:

خذ هذا المال و اقضِ منه دينگ، و انفق الباقى على عيالگ و أهلگ و اعذرنا. و أكبر الاعرابى ذلگ، و قال للامام: إن دينى يقصر على ثلث هذا المبلغ. فأبى الإمام (ع) أن يستردّ منه من الثلاثين شيئاً، فولّى الاعرابى و هو يقول: اللَّهُ أَعْلَمُ حَيثُ يجْعَلُ رِسالَتَهُ. الاتحاف بحبّ الاشراف: 176. والفصول المهمه لابن الصباغ: 274. والصواعق المحرقه: 312.$

عن إسماعيل بن سلام، و فلان بن حميد، قالا، بعث إلينا على بن يقطين، فقال: اشتريا راحلتين و تجنبا الطريق، و دفع إلينا مالا و كتبا حتى توصلا ما معكما من المال و الكتب إلى أبى الحسن موسى (ع) و لايعلم بكما أحد. قالا: فأتينا الكوفه فاشترينا راحلتين و تزودنا زادا و خرجنا نتجنب الطريق حتى إذا صرنا

ص:151

ببطن الرمه شددنا راحلتنا و وضعنا لهما العلف و قعدنا نأكل، فبينا نحن كذلك إذا راكب قد أقبل و معه شاكرى اجير ومستخدم$ . فلما قرب منا فإذا هو أبوالحسن موسى (ع) فقمنا إليه و سلمنا عليه و دفعنا إليه الكتب و ما كان معنا فأخرج من كمه كتبا فناولنا إياها، فقال: هذه جوابات كتبكم. اختيار معرفه الرجال- الشيخ الطوسى 735-/ 821$

ص:152

مى كردند.

قال الزهرى: كنت عند على بن الحسين (ع) فجاءه رجل من أصحابه، فقال له على بن الحسين (ع): ما خبرك أيها الرجل؟ فقال الرجل: خبرى يا ابن رسول الله أنى أصبحت و على أربعمائه دينار دين لاقضاء عندى لها، و لى عيال ثقال ليس لى ما أعود عليهم به، قال: فبكى على بن الحسين (ع) بكاءا شديدا، فقلت له: ما يبكيك يا ابن رسول الله؟ فقال: و هل يعد البكاء إلا للمصائب و المحن الكبار؟ قالوا: كذلك يا ابن رسول الله، قال: فأيه محنه و مصيبه أعظم على حر مؤمن من أن يرى بأخيه المؤمن خله فلايمكنه سدها و يشاهده على فاقه فلايطيق رفعها، قال: فتفرقوا عن مجلسهم ذلك، فقال بعض المخالفين- و هو يطعن على على بن الحسين (ع)-: عجبا لهؤلاء يدعون مره أن السماء و الأرض و كل شئ يطيعهم، و أن الله لايردهم عن شئ من طلباتهم، ثم يعترفون أخرى بالعجز عن إصلاح حال خواص إخوانهم، فاتصل ذلك بالرجل صاحب القصه، فجاء إلى على بن الحسين (ع) فقال له: يا ابن رسول الله بلغنى عن فلان كذا و كذا، و كان ذلك أغلظ على من محنتى، فقال على بن الحسين (ع): فقد أذن الله فى فرجك، يا فلانه احملى سحورى و فطورى، فحملت قرصتين، فقال على بن الحسين (ع) للرجل: خذهما فليس عندنا غيرهما فان الله يكشف عنك بهما و ينيلك خيرا واسعا منهما، فأخذهما الرجل و دخل السوق لايدرى ما يصنع بهما و يتفكر ...

نان ها را به يك عدد ماهى وقدرى نمك فروخت. ماهى را به منزل برد وشكافت. دو عدد لؤلؤ گران قيمت بيرون آمد. پس ازاندكى صاحبان ماهى ونمك، نان ها را آوردند وگفتند: اين نان براى ما قابل استفاده نيست، مال خود شما باشد. ماهى ونمك را نيز به شما بخشيديم. وقتى آن ها رفتند، كسى ازجانب امام

ص:153

آمد وگفت: امام فرمود: نان ها را به خود ما برگردانيد. خداوند مشكل شما را حل كرد وآن شخص دو عدد لؤلؤ را به اموال بسيار فروخت. بحارالأنوار 46/ 20.$ از اين داستان چنين استفاده مى شود:

الف: هركس بايد در برابر مشكلات ديگران آن چنان احساس مسؤوليت كند كه اگرنتواند برطرف كند، اين احساس او را به گريه وا دارد.

ب: گرفتارى وناگوارى مومنان را بايد مصيبت بزرگ دانست.

ج: افرادى از مخالفان، درمجالس ومحافل ائمه حضور مى يافتند تا ازموضوعاتى كه پيش مى آيد، استفاده نموده وبرضد ائمه تبليغ كنند.

د: ائمه زمانى ازمعجزه استفاده مى كردند كه خداوند اجازه داده باشد. درنتيجه هركجا معجزه اى واقع شده، خداوند اجازه داده است.

ه: ائمه از طريق الهام يافرشتگان باخداوند مرتبط مى باشند ودر موارد لازم دستوراتى ازجانب خداوند فرستاده مى شده وائمه طبق آن ها عمل مى كردند.

ص:154

ص:155

ص:159

ص:160

مسؤوليت وجايگاه فرهنگى امامان معصوم نيز عيناً همان است كه دراين آيه بيان شده است. ازاينجامى توان به خوبى دانست كه انزواى فرهنگى معصومين درجامعه چه خسارت هاى غيرقابل جبرانى را در پى داشته است.

زيرا به همان نسبت كه آثار وجودى پيامبران و امامان معصوم درجامعه گسترده است، محروميت از اين نعمت بزرگ الهى نيز، خسارت عظيمى در پى دارد.

آثاراعتقادى وفرهنگى رسالت مداران الهى در دوگستره زندگى دنيوى واخروى غيرقابل شمارش است ودرتمام زواياى زندگى فردى و اجتماعى تأثيرى شگرف دارد. همان گونه كه درعرصه هاى اجتماعى اعم ازسياسى، اقتصادى، آداب ورسوم وروابط اجتماعى تأثيرآشكاردارد، درزندگى شخصى و روابط خانوادگى و زندگى شخصى نيزتأثيرعميق دارد. به همين جهت، در نخستين دعوت پيامبران و امامان معصوم، تعارض بين آن هاوحكومتيان ظاهرگرديد. هرزمان كه پيامبرى برانگيخته شد، سلاطين با آنها به ستيز پرداختند. زيراپيامبرى وامامت با سلطنت تعارض ذاتى وتضاد ماهوى دارند. حضورهركدام وجود ديگرى را نفى مى كند. براين اساس، رهبران الهى هيچ گاه با سلاطين درتعامل و سازش برنيامدند. زيرا طاغوت و خدا هيچ گاه در انديشه و عمل قابل جمع نيستند.

خاستگاه اصلى اين تعارض، نزاع برسرحكومت نبود. چه آنكه هدف پيامبران حكومت نبود. حكومت در نزد پيامبران ابزارى بود كه زمينه تحقق اهداف بعثت را فراهم مى ساخت. اصلى ترين اقدام پيشوايان الهى، اصلاح فرهنگى، بود. بديهى است كه اصلاح فرهنگى نخست: بدون حكومت تحقق نمى يابد ودوم: اگر اصلاح فرهنگى صورت گيرد، سلطنت را نفى مى كند. بديهى است كه اگرجامعه ازنظر فرهنگى اصلاح شود، حكومت غيرالهى را نمى پذيرد. چون برمبناى سلطه ظالمانه برخى بر بعضى ديگراستواراست. حكومتيان، اين موضوع راخوب مى دانستند كه اگرپيامبران وامامان به تعليم وتربيت بپردازند استمرارحكومت آن ها غيرممكن

ص:161

مى شود. ازاين روازحضور آن ها درعرصه تعليم و تربيت جلوگيرى كردند. درنتيجه ستيزمشركان با پيامبران وستيزسلاطين بنى اميه و بنى عباس با امامان معصوم خاستگاه واحدى داشته است. ابزار و وسايلى كه استفاده كرده اند نيز همانند بوده است.

اين مقدمه به نسبت طولانى را براى اين آوردم تا روشن شود كه:

1- فلسفه امامت معصومين، حضور آن ها در عرصه تعليم و تربيت است.

2- تعليم وتربيت، مسؤوليت اصلى آن ها بود. مبارزات سياسى نيز براى آن بود كه زمينه تحقق اين مسؤوليت را فراهم سازند.

3- حضورامامان معصوم درعرصه تعليم وتربيت، پايه هاى حكومت طاغوتيان را متزلزل و استمرار حكومت آن ها را ناممكن مى ساخت.

4- تعارض امامان معصوم باحاكمان و حكومتيان، نخست تعارض فكرى و فرهنگى بود كه سازش را با آن ها در تمام ابعاد زندگى اجتماعى ناروا مى ساخت.

و اينك به برخى از جلوه هاى سيره فرهنگى معصومين، در بستر تاريخ مى پردازيم.

عن أبى سعيد الخدرى قال: قال رسول الله (ص): إنى تارگ فيكم الثقلين أحدهما أكبر من الآخر: كتاب الله حبل ممدود من السماء إلى الأرض و عترتى أهل بيتى فإنهما لن يفترقا حتى يردا على الحوض. المسند، أحمد بن حنبل 7/ 19332 و 4/ 11131 و 4/ 11104 و 4/ 11561؛ المستدرك 3/ 161/ 4711/ 309؛ عجم الكبير 5/ 73؛ مسند ابى يعلى 3/ 35/ 297؛ المصنف، ابن ابى شيبه 7/ 176 مناقب الإمام أميرالمؤمنين( ع)- محمد بن سليمان الكوفى 2/ 167- 168$

ص:162

الف- صيانت از تحريف.

ب- تفسير و تبيين آن براى مردم.

ج- عمل به آن.

د- اجراى دستورهاى آن در جامعه.

ص:163

دستور خدا وپيامبر، درنخستين فرصت، قرآن راجمع آورى نمود و به حكومتيان ارائه داد:

كما روى أنّ عليّاً (ع) انقطع عن الناس مدّهً حتى جمع القرآن، ثمّ خرج إليهم فى إزار يحمله و هم مجتمعون فى المسجد، فلمّا توسّطهم وضع الكتاب بينهم ثمّ قال: إنّ رسول الله (ص) قال: إنّى مخلّف فيكم ما إن تمسّكتم به لن تضلّوا كتاب الله و عترتى أهل بيتى و هذا كتاب الله و أنا العتره، و قال لهم: لئلّا تقولوا غداً إِنَّا كُنَّا عَنْ هذا غافِلِينَ أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَهِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِينَ/ اعراف/ 172$ . ثمّ قال: لاتقولوا يوم القيامه إنّى لم أدعكم إلى نصرتى و لم اذكّركم حقّى و لم أدعكم إلى كتاب الله من فاتحته إلى خاتمته. المناقب لابن شهرآشوب: 2/ 41 .. كتاب سليم بن قيس: 32، ط-. مؤسّسه البعثه$

فقال له عمر: إن يكن عندگ قرآن فعندنا مثله فلا حاجه لنا فيكما. اعلام الهدايه 2/ 145.$ اقدام امام على كه درنخستين فرصت قرآن را به خط خود نوشت و به حكومتيان ارائه داد و قرآن و اهل بيت را براى هدايت و تربيت جامعه معرفى كرد، از دو جهت ضرورى بود:

اول: انجام وظيفه و مسؤوليت الهى خود.

دوم: اگر بپذيرند، هدايت شوند و اگر نپذيرند، حجت بر آن ها تمام گردد.

اين اقدام مستلزم پيام هاى ذيل بود:

1: قرآن به طوركامل نزد ما اهل بيت است و ما مسؤوليت حفظ آن را برعهده داريم.

2: حكومتيان گرچه حكومت را از مسيراصلى منحرف كردند، اما بدانند كه چنين اقدامى درباره قرآن نمى توانند انجام دهند.

3: مسلمانان بايد قرآن را از ما بپرسند و براى فهم قرآن به ما مراجعه كنند.

ص:164

4: معرفى خود واهل بيت (ع) به عنوان رهبران الهى واينكه سرچشمه واساس هدايت جامعه، ما اهل بيت هستيم.

5: حل مشكلات فكرى، اعتقادى و دينى. زيرا موارد بسيارى پيش آمد كه عمر مى گفت: لولا على لهلگ عمر. لاأبقانى الله لمعضله ليس لها أبوالحسن. اسد الغابه 4/ 22، وتهذيب التهذيب 7/ 296، وتاريخ دمشق 3/ 39 حديث 1071، والرياض النضره 2/ 197، وكنز العمال 5/ 832.$ 6: بيان حكم خدا وجلوگيرى از انحراف.

ص:165

مسؤوليت بيان آن را از جانب خداوند بر عهده داشته باشد. ترديدى نيست كه تفسير قرآن به دو دليل ذيل، منحصر به رسول خدا (ص) است:

الف: قرآن برآن حضرت نازل شد. اوكه نخستين مخاطب قرآن بود، مى دانست كه منظورخداوند چيست.

ب: رسول خدا مسؤوليت داشت كه قرآن را براى جامعه بيان كند.

اين مسؤوليت نيزمستلزم آن است كه نخست خود بداند كه مفاهيم قرآن چيست و منظورخداوند كدام است؛ تا بتواند آنچه را كه خداوند بيان كرده و به آن دستورداده است، براى جامعه تفهيم، تبيين و تفسيركند و توضيح دهد واجرا كند.

به اين دو دليل، تنها ضابطه ومعيارتفسير و درست فهميدن قرآن، رسول خداست.

ص:166

كامل به من آموخته و از تمام اسرار قرآن، مرا آگاه كرده است. اين حقيقت، ويژه حضرت على (ع) بود و تنها درباره او نقل شده و فقط ايشان فرموده است كه علم پيامبر نزد من است و من به تمام اسرار قرآن آگاه هستم.

آن حضرت فرمود:

ما نزلت على رسول الله (ص) آيه من القرآن إلّا أقرأنيها و أملاها علىَّ فكتبتها بخطّى، و علّمنى تأويلها و تفسيرها و ناسخها و منسوخها و محكمها و متشابهها، و دعا الله عزّوجلّ أن يعلّمنى فهمها، فما نسيت آيهً من كتاب الله عزّوجلّ و لا علماً أملاه علىّ فكتبته و ما ترك شيئاً علّمه الله عزوجل من حلال و حرام و لا أمر و لا نهى و ما كان أو يكون من طاعه أو معصيه إلّا علّمنيه و حفظته، فلم أنس منه حرفاً واحداً. كفايه الطالب للكنجى: 199، والاتقان للسيوطى: 2/ 187، وبحار الأنوار: 92/ 99.$ روايات، در اين خصوص كه رسول خدا (ص) نسبت به حضرت على (ع) عنايت ويژه داشت واينكه تفسير قرآن ويژه آن حضرت وديگر امامان معصوم مى با شد، بسيار است.

آموزش هاى ويژه اى كه رسول خدا (ص)، درباره قرآن، مخصوص حضرت على (ع) ترتيب داد، به همين جهت بود كه او مسؤوليت صيانت و تفسير قرآن را پس از رسول خدا (ص) برعهده داشت. آن حضرت نيز اين مسؤوليت را بر عهده امامان پس ازخود نهاد.

امام باقر (ع): إن العلم الذى نزل مع آدم (ع) لم يرفع، و العلم يتوارث، و كان علىّ (ع) عالم هذه الامه، و انه لم يهلگ منّا عالم قط إلّا خلفه من أهله من علم مثل علمه، أو ما شاء الله. اصول كافى 1/ 222$

ص:167

الامام الصادق (ع) قال: و الله إنى لأعلم كتاب الله من أوله إلى آخره كأنه فى كفى، فيه خبر السماء و خبر الأرض، و خبر ما كان، و خبر ما هو كائن، قال الله عزَّوجلَّ: فيه تبيان كل شى ء. اصول كافى 1/ 229$ بديهى است كسى كه در جريان وحى قرار دارد، مفاهيم و تفسير قرآن را به طور كامل مى داند، منظور خداوند را از آيات قرآن، خوب مى فهمد، در موضوع كلام، يعنى عقايد و فقه نيز آگاهى كامل دارد، زيرا فهم كامل قرآن، مستلزم فهم كامل دين نيز هست. از اين جهت در اينجا فصل ديگرى گشوده مى شود كه تنها ائمه، دانايان كامل هستند و مى توانند به تمام پرسش هاى مردم پاسخ گويند.

ص:168

اين سخن دليل است كه هدايت كننده صامت هميشه بايد همراه هدايت كننده ناطق باشد و اين دوهدايت كننده به نام قرآن وعترت هميشه باهم هستند. عدم جدايى آن ها در دو بعدزمانى ومعنوى امرى حتمى است. بلكه به يك معنا امكان پذير نيست. زيرا آن ها در بعد عمل به قرآن، هيچ گاه از قرآن جدا نشدند و به هيچ عنوان بر خلاف قرآن عمل نكردند. چه آنكه رسول خدا (ص) دربعد عمل به كتاب آسمانى، هيچ گاه اعمالش جدا از دستورهاى قرآن نبود. درباره امامان نيز عدم افتراق در بعد عمل به قرآن به اين معناست كه تمام زندگى آن ها در راستاى عمل به كتاب خدا قرار دارد وافتراق در اين موضوع غير قابل تصور است، زيرا عصمت از شرايط امامت ومستلزم عمل به قرآن است. در بعد زمانى نيز زمين هيچ گاه خالى از حجت خدا نبوده كه يا درجامعه حضور داشته و يا غايب بوده است. آن حديث به اين موضوع نيز اشاره دارد:

جاودانه بودن اين دو هدايت كننده آسمانى، اين ويژگى ها را حتمى ساخت:

1- بايد جاودانه باشند، زمين هيچ گاه خالى از حجت نيست.

2- برتر از كلام و شخصيت همه انسان ها باشند.

3- همان گونه كه كتاب آسمانى معصوم است، تمام شئون زندگى ائمه نيز از انحراف، مصون باشند.

4- هيچ كس نتواند ادعا كند كه امام معصوم است و درباره هيچ كتابى ادعا نشود كه از جانب خداست و يا با كتاب آسمانى برابر است.

5- بين كتاب آسمانى و پيشواى الهى هيچ گونه تعارضى وجود نداشته است. آن چنان نيست كه كتاب آسمانى به موضوعى دستور دهد و پيشواى الهى به موضوع ديگر.

6- كتاب آسمانى، قانون مكتوب و امام معصوم، قانون ناطق و زنده و غيرمكتوب است. از اين جهت تعارض و تنافى بين آن ها منتفى است. زيرا هرچه كه كتاب خدا نفياً و اثباتاً به آن دستور مى دهد و پيشوايان معصوم نيز در زندگى

ص:169

و رفتارخود به آن عمل كرده وبه آن ها دستور داده اند. از سوى ديگر به هر چيزى كه آن ها دستور داده اند و در زندگى به آن ها عمل كرده اند، بايد ريشه واساس آن دركتاب آسمانى باشد. به اين جهت به هر وصف شايسته اى كه كتاب آسمانى موصوف گرديده، پيشوايان معصوم نيز به همان اوصاف موصوفند.

7- هدايت گرى كتاب خدا و معصومين نيز همانند و همگون است. از تمام ابزارهاى هدايت كه در قرآن از آن ها استفاده شده، از قبيل: بيان صريح و ساده موضوع و حكم، تشويق، جايزه و تهديد، بيان فرجام و نتيجه، ضرب المثل، تشبيه، كنايه، داستان، نتيجه گيرى از داستان، طرح يك جريان واقعى و اجتماعى و بيان علل و عوامل و فرجام آن ها، بيان سنت هاى استوار و ثابت الهى، بيان نمونه هاى لازم از زندگى مردم و افراد تاريخ سازچون سلاطين، فرمان روايان و مصلحان، پيامبران، صالحان، عابدان، گنهكاران و تبهكاران، انواع نعمت ها و عذاب هاى الهى و ... پيشوايان معصوم نيز از اينها و موارد ديگركه ابزارهاى تبليغ وهدايت به شمار مى آيند، استفاده نموده ودرايفاى نقش هدايت گرى خود از آن ها بهره جسته اند.

اقدام هايى كه ائمه انجام دادند، نمونه هايى از انجام همين مسؤوليت هدايت گرى آن هابوده است. عدم جدايى ائمه از قرآن، موضوعات ذيل را حتمى ساخته است.

ص:170

هركجا كه مسؤوليت معلمى آن ها مطرح شد، فرمودند ما همه چيز را مى دانيم. هيچ گاه و به هيچ عنوان اظهار عجز و ناتوانى نكردند. هيچ وقت نگفته اند ما نمى دانيم. پاسخ هيچ پرسشى را به دليل ندانستن به روز ديگر موكول نكردند. هيچ وقت مردم را براى دانستن به افراد ديگر ارجاع ندادند. پيش از اين در بحث عصمت نيز از اين موضوع ياد گرديد.

امام على (ع) فرمود:

و قال (ع): لايُقاس بآل محمد (ع) من هذه الامّه أحد ... هم عيش العلم و موت الجهل ... لايخالفون الحقّ و لايختلفون فيه ... هم دعائم الإسلام و ولائج تكيه گاه ومحل اعتماد$ الاعتصام چنگ زدن$ بهم عاد الحقّ فى نصابه و انزاح الباطل عن مقامه با طل دور مى شود$ و انقطع لسانه عن منبته. عقلوا الدين عقل وعايه و رعايه لا عقل سماع و روايه. هم موضع سِرّ رسول الله (ص) و حماه أمره و عيبه جايگاه دانش$ علمه و موئل با زگشت$ حكمه و كهوف محل نگهدارى$ كتبه و جبال دينه، هم مصابيح الظلم و ينابيع الحِكمَ و معادن العلم و مواطن الحلم. تصنيف غررالحكم/ 109- 107. والمعجم الموضوعى لنهج البلاغه: 42- 53 و 101$ امام على (ع): فاسئلونى قبل أن تفقدونى ... نهج خطبه 92$

أيها الناس سلونى قبل أن تفقدونى ... نهج خطبه 189$

و قال على بن الحسين (ع) فى قوله تعالى: ى مْحُوا اللَّهُ ما يشاءُ ( 10) 10. رعد/ 39$ لولا هذه الآيه لأخبرتكم بما هو كائن إلى يوم القيامه. ( 11) 11. بحارالأنوار 46/ 97$

ص:171

امام صادق (ع): سلونى قبل أن تفقدونى فإنه لايحدثكم أحد بعدى بمثل حديثى.

و لم يقل أحد هذه الكلمه سوى جده الإمام أمير المؤمنين (ع). سير اعلام النبلاء 6/ 251 تاريخ الإسلام للذهبى: 6/ 45، تذكره الحفاظ: 1/ 157، تهذيب الكمال فى أسماء الرجال: 5/ 79$ و عن عمرو بن أبى المقدام قال: كنت إذا نظرت إلى جعفر بن محمد علمت أنه من سلاله النبيين. قد رأيته واقفا عند الجمره يقول: سلونى، سلونى. سير اعلام النبلاء 6/ 257- اصول كافى: 1/ 8. 229/ 25$ و امام رضا (ع) فرمود: هل يعرفون قدر الإمامه و محلّها من الامه فيجوز فيها اختيارهم، إنَّ الامامه أجلُّ قدراً و أعظم شأناً و أعلى مكاناً و أمنع جانباً و أبعد غوراً من أن يبلغها الناس بعقولهم، أو ينالوها بآرائهم، أو يقيموا إماماً باختيارهم، إنّ الإمامه خص الله عزّوجلَّ بها ابراهيم الخليل (ع) بعد النبوه. فقال جلّ و تعالى: إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِى وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِى الْمُؤْمِنِينَ آل عمران/ 68$ فكانت له خاصّه فقلّدها بر عهده گرفت$ (ص) عليّاً (ع) بامر الله تعالى على رسم ما فرض الله، فصارت فى ذرّيته الأصفياء الذين آتاهم الله العلم و الإيمان بقوله تعالى: وَ قَالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الإِيمَانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِى كِتَابِ اللَّهِ إِلَى يَوْمِ الْبَعْثِ فَهَذَا يَوْمُ الْبَعْثِ وَ لكنَّكُمْ كُنْتُمْ لاتَعْلَمُونَ الروم 30/ 28$ فهى فى ولد علىّ (ع) خاصّه إلى يوم القيامه؛ إذ لا نبى بعد محمد (ص) فمن أين يختار هؤلاء الجهّال ... الإمام المطهّر من الذنوب، و المبرأ من العيوب، المخصوص بالعلم، الموسوم بالحلم، نظام الدين، وعزّ المسلمين. راجع تمام الحديث فى: من لا يحضره الفقيه: 4/ 300، والخصال: 527، وعيون أخبار الرضا: 1/ 212$

جايگاه آسمانى و مسؤوليت الهى ائمه، مستلزم همين موضوع است كه آن ها در امور دين بايد داناى كامل باشند.

ص:172

ص:173

بعد البيعه له بالأمر فقال: نحن حزب الله الغالبون، و عتره رسوله الأقربون، و أهل بيته الطيبون، الطاهرون، و أحد الثقلين الذين خلفهما رسول الله (ص) فى أمته و التالى كتاب الله، فيه تفصيل كل شئ لايأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَينِ يدَيهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ فالمعول علينا فى تفسيره لاتنظنى تأويله بل نتيقن حقائقه، فأطيعونا فان طاعتنا مفروضه ... النساء: 4/ 83$ و بحار الأنوار 43/ 359 و 360 ومرا جعه شود به: تحف العقول 227$

ص:174

الأمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الكتَابَ وَ الْحِكْمَه جمعه 62/ 2$ فكيف كان يعلّمهم ما لايحسن؟ و الله لقد كان رسول الله (ص) يقرأ و يكتب باثنين و سبعين أو بثلاثه و سبعين لساناً، و إنّما سُمّى الامىّ لأنه كان من أهل مكه، و مكه من امّهات القرى، و ذلگ قول الله تعالى فى كتابه: لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَ مَنْ حَوْلَهَا. شورى 42/ 7) بصا ئر الدرجات/ 225؛ علل الشرايع 1/ 118$

ص:175

ص:176

امام على در اداى اين سخن، درباره سنت پيامبر به تفصيل سخن گفته است.

امام رضا (ع) زمانى كه ولايت عهدى مأمون را پذيرفت، به احياى سنت پيامبر اشاره كرد.

قال (ع): اللهم انگ قد نهيتنى عن الإلقاء بيدى الى التهلكه، و قد اكرهت و اضطررت كما اشرفت من قبل عبدالله المأمون على القتل متى لم اقبل ولايه عهده ... اللهم لا عهد إلا عهدگ، و لا ولايه إلّا من قبلگ، فوفقنى لإقامه دينگ، و احياء سنه نبيگ محمد (ص)، فإنگ انت المولى و أنت النصير، و نعم المولى انت و نعم النصير. عيون أ خبار الرضا 1/ 19$ عن سماعه عن أبى الحسن موسى (ع) قال: قلت له: أكلّ شى ء فى كتاب الله و سنّه نبيّه (ص)؟ أو تقولون فيه؟ قال: بل كلّ شى ء فى كتاب الله و سنّه نبيه (ص). الكافى 1/ 62$

عن سماعه، عن العبد الصالح قال: ... (از قياس برحذر داشت وفرمود) ليس من شى ء إلّا و جاء فى الكتاب والسنه. الإختصاص/ 281$ يونس بن عبدالرحمن، قال: قلت لابى الحسن الأوّل (ع): بما أُوحّد الله؟ فقال: يا يونس لاتكوننّ مبتدعاً، من نظر برأيه هلگ، و من ترگ أهل بيت نبيّه ضلّ، و من ترگ كتاب الله و قول نبيّه كفر. اصول كافى 1/ 56$ امامان معصوم به سه طريق، اين تحريف ها را روشن و سيره پيامبر را احيا نمودند:

ص:177

خواست احياكند.

بيست وسه روز پس از آنكه امام رضا (ع) ولايت عهدى مأمون را پذيرفت، مأمون از امام خواست تا نمازعيد را بخواند. امام پاسخ داد مى دانيد كه شرط كرده ام درهيچ كارى دخالت نكنم. مأمون گفت: مى خواهم با اين اقدام، موقعيت شما تثبيت گردد ومردم بيش ازگذشته فضايل شما را بدانند. ولى امام نپذيرفت تا با اصرار زياد مأمون، امام فرمود:

... إن أعفيتنى من ذلگ فهو أحبُّ الىّ، و إن لم تعفنى خرجت كما كان يخرج رسول الله (ص) و كما خرج أميرالمؤمنين على بن أبى طالب (ع)، فقال المأمون: اخرج كما تحب.

و أمر المأمون القوّاد و الناس فقعدوا عند باب الإمام (ع) و فى الطرقات و السطوح راهها وپشت بام ها$ ، فلما طلعت الشمس، خرج الإمام متعمّماً بعمامه بيضاء و القى طرفاً منها على صدره و طرفاً بين كتفه، و رفع ثوبه و هو حاف، و معه مواليه على نفس الحاله، ثم رفع رأسه الى السماء، و كبّر أربع تكبيرات، و قال: الله اكبر الله اكبر الله اكبر على ما هدانا، الله اكبر على ما رزقنا ... و رفع صوته فأجهش الناس بالبكاء و العويل، و نزل القوّاد عن دوابهم و ترجّلوا، و ضجّت مروضجّه واحده، و لم يتمالك الناس من البكاء و الضجيج، و كان الإمام (ع) يمشى و يقف فى كل عشر خطوات وقفه، و لما سمع المأمون بذلگ، قال له الفضل بن سهل: يا أميرالمؤمنين ان بلغ الرضا المصلّى على هذا السبيل افتتن به الناس، فالرأى أن تسأله أن يرجع، فبعث اليه و سأله الرجوع، فدعا الإمام (ع) بخفّه فلبسه و رجع. عيون أخبار الرضا 2/ 150- 151.$ اين موضوع نيزقطعى است كه هيچ كس نمى تواندمدعى شودكه بهترازحضرت على (ع) وبهترازامامان معصوم، باسيره وسنت رسول خدا (ص) آشناست وآن رابهترمى شناسد. چه آنكه حضرت على (ع) ازكودكى در دامن رسول خدا بزرگ

ص:178

شد و در خانه پيامبر زندگى كرد. هميشه (جز مواردى كه در مسافرت بود) همراه پيامبربود. پس او و امام حسن و امام حسين (ع) سيره و سنت رسول خداراخوب مى دانستندو بهتر از هركس مى شناختند و آن ها شايسته بودند كه سيره و سنت پيامبر را براى مردم تفسير و تبيين كنند.

ص:179

ربنا بينها لنبيه فبينها لنا. اعلام الورى/ 270$

ص:180

نتبعه، و قائدا نطأ عقبه. و الله لقد رقعت مدرعتى هذه حتى استحييت من راقعها. و لقد قال لى قائل ألاتنبذها؟ فقلت اغرب عنى فعند الصباح يحمد القوم السرى. ( 1) نهج البلاغه خطبه 160$ امام حسن (ع): كان رسول الله (ص) متواصل الأحزان، دائم الفكره، ليست له راحه، لايتكلّم فى غير حاجه، طويل السكوت، يفتح الكلام و يختمه بأشداق ( 2) منظورآن است كه با بيان شيوا به پايان مى برد$ ، و يتكلّم بجوامع الكلم، فصل لا فضول و لا تقصير ... و إذا غضب أعرض و أشاح ( 3) دورى مى كرد وخودرا بر حذر مى داشت$ ، و إذا فرح غضّ طرفه، جلّ ضحكه التبسم ... ( 4) راجع الموفقيات: 354- 359، أنساب الأشراف: 1/ 390 والمختصر فى الشمائل المحمديه للترمذى: 39$

و روى الحسين (ع) فقال: كان سكوته على أربع: على الحلم و الحذر و التقدير و التفكّر. فأما التقدير ففى تسويه النظر و الاستماع بين الناس، و أمّا تفكّره ففيما يبقى أو يفنى. و جمع له الحلم فى الصبر، فكان لايغضبه شى ء و لايستفزّه ( 5) براو چيره نمى شد.$ ، و جُمع له الحذر فى أربع: أخذه بالحَسَن ليُقتدى به، و تركه القبيح ليُنتهى عنه، و اجتهاده الرأى فى صلاح امّته، و القيام فى ما جُمع له من خير الدنيا و الآخره.

قال الحسين (ع): كان رسول الله (ص) أحسن ما خلق اللهُ خلْقا.

ص:181

ب: پديد آوردن جريان هاى انحراف عقيدتى ومباحث بى نتيجه كلامى تا برخى آن ها را بپذيرند و برخى ديگر سرگرم گفتگوهاى بى حاصل شوند.

ج: پديد آوردن مذاهب فقهى ديگر در برابر امامان معصوم واجبار مردم به پيروى از آنها. پيدايش مذهب مالكى كه به دستور منصورد وانقى براى مقابله با امام صادق (ع) پديد آمد، دليل روشن همين ادعاست.

د: شخصيت سازى

بنى اميه با ادامه منع تدوين حديث كه از زمان عمربن خطاب شروع شد وتبيلغ گسترده برضد امام على (ع) وخاندان او وترويج روايات جعلى درجامعه موفق شدند، ائمه را منزوى وخود برجامعه حكومت كنند وحاكميت آن ها به مدت يك قرن استمرار يافت. آن ها در اين مدت توانستند فرهنگى متناسب باحكومت وانديشه خود پديد آورند. جامعه در اين مدت با افكار و انديشه ها و با فرهنگى كه آن ها پديد آوردند، خوگرفتند. آن انديشه و فرهنگ درجامعه ريشه دار و عميق گرديد و آثار آن در قرن هاى متوالى تا به امروز استمرار يافت و برجاى ماند.

بنى عباس نيز با استفاده از اين تجربه بنى اميه همان اصول را به صورت عميق تر اجرا كردند واستمرار بخشيدند. بنى عباس مدعى حكومت دينى بودند وباشعار احياى دين پيامبر به حكومت رسيدند، تا جامعه را به اصطلاح از كفر بنى اميه نجات داده و دين دارى را درجامعه رواج دهند. طبيعى بودكه مردم در اين شرايط وبااين شعاربه دين وشناخت دين روى آورند وائمه معصومين (ع) بيش ازگذشته مورد توجه قرارگيرند. اينجا بود كه بنى عباس به فكر افتادند تا شخصيت ها ومذاهب ديگرپديد آورند وجامعه را به آن سوبكشانند. درنتيجه افزون برآنكه جامعه رابه مباحث كلامى پديد آمده سرگرم ساختند، مذاهب فقهى، تفسيرى و تاريخ نگارى را نيزبه وجود آوردند تا اقدام پيشينيان خود را تكميل كرده باشند.

ص:182

سلاطين براى انزواى اجتماعى وفرهنگى امامان، شخصيت هاى به اصطلاح علمى ساختند تا آن ها را جاى گزين ائمه كنند.

قال حسن بن زياد: سمعت أباحنيفه، و سئل: من أفقه من رأيت؟ قال: ما رأيت أحدا أفقه من جعفر بن محمد، لما أقدمه المنصور الحيره، بعث إلى فقال: يا أباحنيفه، إن الناس قد فتنوا بجعفر ابن محمد، فهيئ له من مسائلگ الصعاب.

فهيأت له أربعين مسأله.

ثم أتيت أباجعفر، و جعفر جالس عن يمينه، فلما بصرت بهما، دخلنى لجعفر من الهيبه ما لايدخلنى لأبى جعفر، فسلمت و أذن لى، فجلست.

ثم التفت إلى جعفر، فقال: يا أباعبدالله، تعرف هذا؟ قال: نعم.

هذا أبوحنيفه. ثم أتبعها: قد أتانا. ثم قال: يا أباحنيفه، هات من مسائلگ نسأل أباعبدالله فابتدأت أسأله.

فكان يقول فى المسأله: أنتم تقولون فيها كذا و كذا، و أهل المدينه يقولون كذا و كذا، و نحن نقول كذا و كذا، فربما تابعنا و ربما تابع أهل المدينه، و ربما خالفنا جميعا، حتى أتيت على أربعين مسأله ما أخرم منها مسأله.

ثم قال أبوحنيفه أليس قد روينا أن أعلم الناس أعلمهم باختلاف الناس. سير اعلام النبلاء 6/ 257$ ان أبايوسف أمره الرشيد بسؤال موسى بن جعفر قال: ما تقول فى التظليل للمحرم؟ قال: لايصلح، قال: فيضرب الخباء چادر$ فى الأرض و يدخل البيت؟ قال: نعم، قال: فما الفرق بين الموضعين؟ قال أبوالحسن: ما تقول فى الطامث حايض.$ أتقضى الصلاه؟ قال: لا، قال: فتقضى الصوم؟ قال: نعم، قال: و لم؟ قال: هكذا جاء، قال أبوالحسن: و هكذا جاء هذا، فقال المهدى لأبى يوسف: ما أراك صنعت شيئا، قال: رمانى من حجر دامغ. و روى من وجه آخر ان محمد بن الحسن سأله عنها فأجابه

ص:183

بما أجاب قال: فتضاحك محمد من ذلك، فقال أبوالحسن: أتعجب من سنه رسول الله و تستهزئ ان رسول الله كشف ظلاله فى احرامه و مضى تحت الظلال و هو محرم ان أحكام الله لاتقاس من قاس بعضها على بعض فقد ضل عن سواء السبيل. مناقب آل أبيطالب 3/ 429؛ مƠلايحضره الفقيه 2/ 352/ 2674؛ بحارالأنوار 2/ 289؛ الاحتجاج 2/ 161$

ص:184

فاما الحشويه فإنها تدين بإمامه بنى أميه و لاترى لولد رسول الله (ص) امامه على حال و المعتزله لاترى الإمامه إلا فيمن كان على رأيها فى الاعتزال و من تولوهم العقد له بالشورى والاختيار. كشف الغمه 2/ 200$ و همچنين آن ها فرقه هاى منحرفى رابه نام شيعه پديد آوردند و سپس برضد شيعه و اهل بيت تبليغ كردند و بين شيعيان اختلاف افكندند.

آن هادراجراى همين سياست، اقليت هاى دينى وغير دينى مثل يهوديان، مسيحيان، صائبان، براهمه، ملحدان و دهريان را آزادگذاشتند تاافكارخودرا آزادانه حتى درمسجد پيامبرتبليغ كنند. اعلا م الهدايه 10/ 71$

حكومتيان، دراين جريان تاريخ، به منظوراشاعه افكار باطل، پيشوايان انديشه هاى انحرافى وباطل را دعوت مى كردند تا به بحث وگفتگو بپردازند. گاه نيزانديشه اى را درجامعه القا مى كردند ومردم را به پيروى از آن فرامى خواندند كه اگركسى نمى پذيرفت، كشته يا زندانى مى شد. چنان كه هارون به دانشمندان دستور داد كه بگويند قرآن، قديم است. هركس اين ديدگاه را نمى پذيرفت، به اتهام زنديق كشته مى شد. البدايه والنهايه 10/ 215.$ پس ازوى، مأمون، ديدگاه خلاف آن را رواج داد كه قرآن مخلوق است. اين بارنيز هركس اين رأى را نمى پذيرفت، به اتهام زنديق كشته يا زندانى مى شد. تارخ الخميس 2/ 334.( اين موضوع در تاريخ، تحت عنوان محنت قرآن معروف است.)$

هم چنين هارون رواياتى را به نام پيامبر، جعل مى كرد و هركس كه آن رانمى پذيرفت، دستور مى داد كشته شود. راجع: تاريخ بغداد 14/ 8.$ فقها نيز به طمع پول يا ترس از مجازات، آن را مى پذيرفتند. مروج الذهب 3/ 365. تاريخ الخلفا/ 233.$

ص:185

سيره معصومين (ع) در برابر پيدايش جريان هاى فكرى منحرف آن بود كه:

1- خود به مناظره وگفتگو پردازند و بطلان آن انديشه ها را بادليل ثابت كنند، عقيده صحيح را ارائه دهند وجلو گسترش باطل رابگيرند. خطبه هاى بلند حضرت على (ع) درنهج البلاغه درباره توحيد و خداشناسى، براى جلوگيرى از انحراف اعتقادى بود.

گفتگوى امام باقر (ع) با علماى نصارى. بحار الأنوار 46/ 313- 315$ گفتگوى امام صادق (ع) با ابوشاكر ديصانى يكى از ملحدان. الاحتجاج 2/ 201/ 215$ گفتگوى امام صادق (ع) با اين ابى العوجا. همان$ گفتگوى امام كاظم (ع) با ابرهه نصرانى. بحارالانوار 48/ 104$ گفتگوى امام صادق و امام رضا (ع) با ثنويه. التوحيد للصدوق/ 243$ مباحثات امام رضا (ع) با علماى اديان. التوحيد للصدوق 417 و عيون اخبار الرضا 1/ 154$

ائمه معصومين از يك سو با پيروان اديان ديگر به گفتگو مى پرداختند، از سوى ديگر با افرادى كه مذهب هاى جديد كلامى را به وجود آورده بودند نيز به گفتگو مى نشستند وآن ها را از انحراف اعتقادى بر حذر مى داشتند.

امام سجاد (ع) در پاسخ كسى كه پرسيد: عامل آنچه كه مردم گرفتار آن مى شوند، قضا و قدر الهى است يا مشيت و اراده خود آن هاست؟ فرمود:

ان القدر و العمل بمنزله الروح و الجسد ... و الله فيه العون لعباده. التوحيد للصدوق/ 366.$

ص:186

و حذر من المرجئه و لعنهم حين قال: اللهم العن المرجئه فانهم أعدائنا فى الدنيا و الأخره. بحار الانوار 46/ 291$

گفتگوى امام زين العا بدين با حسن بصرى. الاحتجاج 2/ 140/ 179،. بحار الأنوار 5/ 17$ گفتگوى امام باقر با حسن بصرى. أبو سعيد الحسن بن أبى الحسن يسار البصرى؛ كان من التابعين، وفيات الاعيان 2/ 69 تذكره الحفاظ: 1/ 71/ 66 وحليه الأولياء 131: 2 وطبقات الشيرازى/ 24$ امامان، برخى از ياران خود را به صورت ويژه آموزش مى دادند تا با ديگران به مناظره پردازند. چنان كه امام صادق (ع) مطالبى را طى چند جلسه به مفضل بن عمرآموخت. توحيد المفضل$

ص:187

ائمه افزون بر آنكه با جريان هاى فكرى منحرف مبارزه كردند، با فرقه گرايى شيعه نيز مبارزه نمودند و از اينكه فرقه هاى منحرف به نام شيعه پديد آيد، به طور جدى جلوگيرى كردند.

ص:188

على من دون السماء و فوق الأرض. كافى 1/ 269$ حنان بن سديرگويد: خدمت امام صادق (ع) بودم، ميسر هم آنجا بود. وى ازابوالخطاب وپيروانش ياد كرد. امام درحالى كه تكيه داده بود، نشست وبا انگشت مبارك به آسمان اشاره كرد وفرمود:

على أبى الخطاب لعنه الله و الملائكه و الناس أجمعين، فأشهد بالله أنه كافر فاسق مشرگ. اختيار معرفه الرجال/ 298/ 531$ اين گروه گاه مدعى مى شدند كه امام به آن هاتوجه كرده است وبه اين دليل كرامت يافته اند وامام شديدا تكذيب مى فرمود. همان/ 292/ 516$

وبارديگر به مرازم دستور داد: وقتى به كوفه رفتيد به غاليه بگو جعفر بن محمد به شمافرمود: يا كافر يا فاسق أنا برى ء منگ ... همان/ 398/ 744$

ص:189

وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يعْمَلُونَ. فقلت: حسبى يا مولاى و إنّما جئت اسألگ عن هذا. قال: فتركنى و مضى. المناقب 4/ 461$ ابو حمزه ثمالى گويد: حسن بصرى خدمت امام صادق (ع) آمد وعرض كرد: آمده ام تا درباره برخى موضوعات كتاب خدا از شما بپرسم. امام پرسيد: آيا شما فقيه اهل بصره نمى باشيد؟ گفت: اين طور مى گويند. امام پرسيد آيا در بصره كسى هست كه شما از او ياد بگيريد؟ گفت خير. امام فرمود: آيا تمام مردم بصره ازشما ياد مى گيرند؟ گفت: بله. امام فرمود: سبحان الله! امربزرگى را برعهده گرفته ايد. سخنى درباره شما گفته اند، آيا درست است يا دروغ گفته اند؟ پرسيد چيست؟ امام فرمود: پنداشته اند كه شما مى گوييد خداوند، انسانها را آفريده وامورشان را به آن هاواگذاركرده است؟ وى سكوت كرد وامام فرمود:

... إنى أعرض عليگ آيه و أنهى إليگ خطابا، و لاأحسبگ إلا و قد فسرته على غير وجهه، فإن كنت فعلت ذلگ فقد هلكت و أهلكت. فقال له: ما هو؟ قال: أرأيت حيث يقول: وَ جَعَلْنا بَينَهُمْ وَ بَينَ الْقُرَى الَّتِى بارَكْنا فِيها قُرىً ظاهِرَهً وَ قَدَّرْنا فِيهَا السَّيرَ سِيرُوا فِيها لَيالِى وَ أَياماً آمِنِينَ. يا حسن بلغنى أنگ أفتيت الناس فقلت: هى مكه. فقال أبوجعفر (ع): فهل يقطع على من حج مكه، و هل يخاف أهل مكه، و هل تذهب أموالهم؟ قال: بلى. قال: فمتى يكونون آمنين؟ بل فينا ضرب الله الأمثال فى القرآن، فنحن القرى التى بارگ الله فيها، و ذلگ قول الله عزوجل، فمن أقر بفضلنا حيث أمرهم بأن يأتونا فقال: وَ جَعَلْنا بَينَهُمْ وَ بَينَ الْقُرَى الَّتِى بارَكْنا فِيها أى جعلنا بينهم و بين شيعتهم القرى التى باركنا فيها، قرى ظاهره، و القرى الظاهره الرسل، و النقله عنا إلى شيعتنا، و فقهاء شيعتنا، إلى شيعتنا، و قوله تعالى: وَ قَدَّرْنا فِيهَا السَّيرَ فالسير مثل للعلم، سير به ليالى و أياما، مثل لما يسير من العلم فى الليالى و الأيام عنا إليهم، فى الحلال و الحرام و ... لأنهم أخذوا العلم ممن

ص:190

وجب لهم أخذهم إياه عنهم بالمعرفه، لأنهم أهل ميراث العلم من آدم إلى حيث انتهوا، ذريه مصطفاه بعضها من بعض، فلم ينته الاصطفاء إليكم، بل إلينا انتهى، و نحن تلگ الذريه المصطفاه لا أنت و لا أشباهگ يا حسن، فلو قلت لگ حين دعيت ما ليس لگ، و ليس إليگ يا جاهل أهل البصره! لم أقل فيگ إلا ما علمته منگ، و ظهر لى عنگ، و إياگ أن تقول بالتفويض، فإن الله عزوجل لم يفوض الأمر إلى خلفه، و هنا منه و ضعفا، و لاأجبرهم على معاصيه ظلما. الاحتجاج 2/ 182/ 208؛ بحار الانوار 5/ 17$

ص:191

كاظم (ع) پديد آمد و امام عسكرى (ع) درباره آن ها چنين فرمود:

عن أحمد بن محمد مطهر كتب بعض أصحابنا إلى أبى محمد (ع) من أهل الجبل يسأله عمن وقف على أبى الحسن موسى (ع) أتولاهم أم أتبرأ منهم؟ فكتب إليه: لاتترحم على عمگ لا رحم الله عمگ تتبرأ منه أنا إلى الله منهم برى ء فلاتتولاهم و لاتعد مرضاهم و لاتشهد جنائزهم و لاتصل على أحد منهم مات أبدا. سواء من جحد إماما من الله أو زاد إماما ليست إمامته من الله كان كمن قال: ثالث ثلاثه إن الجاحد أمر آخرنا جاحد أمر أولنا و الزايد فينا كالناقص الجاحد أمرنا. الخرائج والجرائح 1/ 452/ 38 وعنه فى كشف الغمه 3/ 220؛ بحار 50/ 275$

ص:192

نُورَ اللَّهِ- ثم أومى إلى موسى (ع) و قال: وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ. ثم حثّوا عليه التراب، ثم اعاد علينا القول فقال: الميّت المكفّن المدفون فى هذا اللحد من هو؟ قلنا: اسماعيل ولدگ. فقال: اللّهم أشهد. ثم أخذ بيد موسى فقال: هو حق، و الحق معه و منه، إلى أن يرث الله الأرض ومن عليها. المناقب لإبن شهر آ شوب 1/ 327. بحار الأنوا ر 47/ 253$

قال عنبسه العابد: لما مات اسماعيل بن جعفر بن محمد (ع) و فرغنا من جنازته، جلس الصادق (ع) و جلسنا حوله و هو مطرق، ثم رفع رأسه فقال: أيها الناس: إن هذه الدنيا دار فراق ... و من لم يقدم ولداً هو المقدم دون الولد، ثم تمثّل بقول أبى خراش الهذلى يرثى أخاه ... كمال الدين/ 72 و 73. امالى الصدوق/ 197. بحار الأ نوار 47/ 245.$

اينها، برخى ازاقدام هاى ائمه دربرابرفرقه گرايى بودكه توسط بنى اميه وبنى عباس وعوامل آن هاپديد آمده بود وائمه باآن هابه شدت مبارزه كردند. اين فرقه گرايى درميان شيعه، ضربه هاى سنگينى واردكرد. نخست، اتحاد شيعه وقدرت اجتماعى آن هاراازهم پاشيدوسپس به استنادبرخى ازهمين اعتقادات باطل، بر ضد امام شيعه تبليغ شد و آثار منفى بسيارى برجاى گذاشت.

ص:193

2. برخى از عوام به آن گفتار، تمسك كنند و ازحقيقت بازمانند واعمال آن ها توأم با خرافات گردد. بدين سان جماعت شيعه درجامعه بد نام و پيرو خرافات شناخته شوند و با انجام اعمال دشمن زا منزوى گردند.

عن إبراهيم بن شيبه، قال كتبت إليه جعلت فداگ أن عندنا قوما يختلفون فى معرفه فضلكم بأقاويل مختلفه تشمئز منها القلوب، و تضيق لها الصدور، و يروون فى ذلگ الأحاديث، لايجوز لنا الاقرار بها لما فيها من القول العظيم، و لايجوز ردها و لا الجحود لها إذا نسبت إلى آبائگ، فنحن وقوف عليها ... فكتب (ع): ليس هذا ديننا فأعتزله. اختيار معرفه الرجال/ 564/ 995$ عن جابر قال قلت لمحمد بن على أكان منكم أهل البيت أحد يزعم أن ذنبا من الذنوب شرگ قال: لا. قلت أكان منكم أهل البيت أحد يقر بالرجعه قال: لا. قلت أكان منكم أهل البيت أحد يسب أبابكر و عمر قال: لا. فأحبهما و تولهما و استغفر لهما. تاريخ دمشق 54/ 284؛ الطبقات الكبرى 5/ 321$ عن سالم بن أبى حفصه قال سألت أبا جعفر محمد بن على و جعفر بن محمد عن أبى بكر و عمر فقالا لى يا سالم تولاهما و ابرأ من عدوهما فإنهما كانا إمامى هدى قال سالم و قال لى جعفر بن محمد يا سالم أيسب الرجل جده أبوبكر جدى لانالتنى شفاعه محمد يوم القيامه إن لم أكن أتولاهما و أبرأ من عدوهما. تاريخ دمشق 54/ 285؛ سير أعلام النبلاء 4/ 402$ ازاين گونه روايات كه ائمه معصومين (ع) خليفگان را تأييد كرده اند، دركتاب هاى اهل سنت بسياريافت مى شود.

ص:194

ص:195

ص:199

ص:200

ج- آشنايى مردم با امام باقر وامام صادق (ع) وروى آورد مردم به آن ها خطرجدى را براى عباسيان پديد آورد. آن ها ناگزيربه اين انديشه افتادندكه نخست ائمه اهل بيت را منزوى كنند وجامعه را از ارتباط با اهل بيت بازدارند و ازسوى ديگر، مذاهب فقهى ديگرى در برابرائمه به وجود آورند تا مردم به آن ها روى آورند.

5- باتوجه به موضوعات فوق، عباسيان نيزآن دسته فقيهان را به جامعه معرفى كردند و دستوردادند كه مسائل فقهى را از آن ها بپرسند كه ائمه اهل بيت (ع) را قبول نداشتند.

الف- آن فقيهان نيزبه دليل آن كه ازسرچشمه وحى محروم بودند، به قياس و استحسان روى آوردند و در نتيجه انحراف هاى فقهى بسيارى به وجود آمد.

ب- ازآن جا كه سخن و سياست وقلم دراختيارحكومت بود، ازاين افراد و مذاهب فقهى به صورت گسترده ترويج وتبليغ گرديد وآوازه آن ها زبان به زبان وقلم به قلم درتاريخ استمرار يافت ودر قلمرو دين وديانت وسياست ريشه دار وعميق گرديد. كتاب هاى رجال وتراجم را بنگريد كه از اين افراد چگونه تعريف وتمجيد شده است.$

6-- حكومت ها در اجراى همين سياست، تنها به انزواى سياسى وفقهى ائمه اهل بيت اكتفا نكردند بلكه راويان وفقيهان شيعه را درانزواى كامل سياسى وفقهى قراردادند و رابطه جامعه به صورت آشكار نيز با آنها قطع شد.

براى انزواى فقيهان و راويان شيعه، (سب الصحابه) را مطرح كردند وچنين تبليغ نمودند كه هركس، صحابه رسول خدا (ص) وبه ويژه خلفاراقبول نداشته باشد، فاسق وازعدالت ساقط است. درنتيجه، روايات وسخنان او اعتبارندارد. اين موضوع را اينگونه تعميم دادند. نخست ازشيعه تحت عنوان رافضه يادكردند وسپس گفتند چون شيعيان، صحابه رسول خدا (ص) را قبول ندارند و به خليفگان سه گانه دشنام

ص:201

مى دهند، پس مشرك هستند و روايات آن ها اعتبار ندارد. اين موضوع را در كتاب هاى رجال وتراجم وتفسير وحديث وفقه وتاريخ به صورت گسترده آوردند تا جايى كه از شيعه درطول تاريخ اهل سنت به بدنامى ياد شد وجو انزجار ونفرت پديد آمد وبسيارى از راويان را با بيان اين سخن كه گرايش شيعى دارد، بى اعتبار دانستند وروايات بسيار را ازگردونه و گستره استدلال به اين دليل خارج كردند كه راوى آن روايت، گرايش شيعى دارد و با اين اقدام، انزواى اهل بيت (ع) راتكميل كردند. هرجاسخنى ازاهل بيت نقل شد، ويادروصف ومعرفى اهل بيت روايتى نقل شد گفتند اين روايت توسط كسى نقل شده كه گرايش شيعى دارد، پس اعتبار ندارد. مراجعه شود به كتاب هاى تراجم اهل سنت واز جمله به ميزان الاعتدال ذهبى و همچنين به تفسير روح البيان حقى برسوى( از جمله ذيل آيه: من يشرى نفسه ايتغاء مر ضا ه الله. بقره 2/ 207)$

امادرعين حال گاه فرصتى براى اهل بيت پيش مى آمد واحكام شريعت رابيان مى كردند. در نتيجه فقه بسيارغنى و روايات گسترده درموضوع احكام پديد آمد.

ائمه دربيان موضوع احكام بيش ازموضوعات ديگر، مجال تعليم وتدريس يافتند. به ويژه زمانى كه بنى اميه و بنى عباس درگير بودند. اقدام هاى ائمه درموضوع بيان حكم خدا بر سه محور ذيل متمركز بود:

ص:202

امامان معصوم با اين انحرافات فقهى مبارزه مى كردند. درنتيجه در برابراين جريان هاى فقهى منحرف كوشيدند اين دسته فقيهان را از فتوا باز داشته و جامعه را ازپيروى آن ها برحذردارند.

و قال (امام سجاد (ع)): إنّ دين الله لايُصاب بالعقول الناقصه و الآراء الباطله و المقاييس الفاسده، لايُصاب إلّا بالتسليم، فمن سلّم لنا سَلِم، و من اقتدى بنا هُدى، و من كان يعمل بالقياس و الرأى هلگ، و من وجد فى نفسه- ممّا نقوله أو نقضى به- حَرَجاً كفر بالّذى أنزل السبع المثانى و القرآن العظيم و هو لايعلم. إكمال الدين/ 324 الباب 31 ح 9$

جاء قتاده بن دعامه البصرى الى الامام (الباقر (ع)) و قد هيّأ له أربعين مسأله ليمتحنه بها، فقال له (ع): أنت فقيه أهل البصره؟ قال قتاده: نعم، فقال (ع): ويحگ يا قتاده انّ الله عزّوجل خلق خلقاً، فجعلهم حججاً على خلقه، فهم أوتاد فى أرضه، قوّام بأمره، نجباء فى علمه اصطفاهم قبل خلقه، فسكت قتاده طويلًا، ثم قال: أصلحگ الله، و الله لقد جلست بين يدى الفقهاء، و قدّام ابن عباس، فما اضطرب قلبى قدّام أحد منهم ما اضطرب قدّامگ ... بحار الأ نوار 46/ 357$ امام باقر (ع) فقال: أدنى الشرگ ان يبتدع الرجل رأيا فيحب عليه و يبغض ... المحاسن/ 207$

من أفتى الناس بغير علم و لا هوى من الله لعنته الملائكه الرحمه و ملائكه العذاب و ألحقته وزر من عمل بفتياه ... المحاسن/ 205$

امام صادق (ع): يا أبان إن السنه إذا قيست محققت دين. بحار الأ نوار 104/ 405$

يكى از پيشوايان قياس، ابوحنيفه بود وامام صادق (ع) با اوگفتگوى مفصلى داشت تا اورا ازقياس بازدارد يادست كم حجت را براوتمام كند چون روايت مفصل

ص:203

است، به منبع اصلى مراجعه شود. حليه الاوليا ء 3/ 196/ 236$ على بن إبراهيم، عن أبيه، عن أحمد بن عبدالله العقيلى، عن عيسى بن عبدالله القرشى قال: دخل أبوحنيفه على أبى عبدالله (ع) فقال له: يا أباحنيفه! بلغنى أنگ تقيس؟ قال: نعم. قال: لاتقس فإن أول من قاس إبليس حين. قال: خَلَقْتَنِى مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ، فقاس ما بين النار و الطين، و لو قاس نوريه آدم بنوريه النار عرف فضل ما بين النورين، و صفاء أحدهما على الآخر. اصول كافى 1/ 58، بحار الانوار 47/ 226؛ الاحتجاج 2/ 266/ 236$ درگفتگوى مفصل ديگرى كه امام باابوحنيفه داشت، وى در پايان گفت:

لاأتكلم بالرأى و القياس فى دين الله بعد هذا المجلس. و أجابه الإمام (ع): كلّا إنّ حبّ الرئاسه غير تاركگ كما لم يترگ من كان قبلگ. الاحتجاج 2/ 267/ 237$ سعيد بن أبى الخضيب البجلى قال: كنت مع ابن أبى ليلى مزامله حتى جئنا إلى المدينه فبينا نحن فى مسجد الرسول (ص) إذ دخل جعفر بن محمد] فقلت لابن أبى ليلى: تقوم بنا إليه فقال: و ما نصنع عنده؟ فقلت: نسأئله و نحدثه، فقال: قم فقمنا إليه، فسألنى عن نفسى و أهلى، ثم قال: من هذا معگ؟ فقلت: ابن أبى ليلى قاضى المسلمين فقال له: أنت ابن أبى ليلى قاضى المسلمين؟ قال: نعم، قال: تأخذ مال هذا فتعطيه هذا؟ و تقتل و تفرق بين المرء وزوجه؟ لاتخاف فى ذلگ أحدا. قال: نعم، قال: فبأى شئ تقضى؟ قال: بما بلغنى عن رسول الله (ص) و عن على (ع) و عن أبى بكر و عمرقال: فبلغگ عن رسول الله (ص) أنه قال: إن عليا (ع) أقضاكم؟ قال: نعم، قال: فكيف تقضى بغير قضاء على (ع) و قد بلغگ هذا؟ فما تقول: إذا جيئ بأرض من فضه و سماء من فضه ثم أخذ رسول الله (ص) بيدگ فأوقفگ بين يدى ربگ فقال: يا رب إن هذا قضى بغير ما قضيت؟ قال: فاصفر وجه

ص:204

ابن أبى ليلى حتى عاد مثل الزعفران. ثم قال لى: التمس لنفسگ زميلا و الله لاأكلمگ من رأسى كلمه أبدا. كافى 7/ 408؛ الاحتجاج 2/ 253/ 225؛ بحار الانوار 47/ 334$ اين ها برخى ازگفتگوهاى ائمه (ع) با به اصطلاح فقيهان وقاضيان بود كه باتمسك به قياس، فتوا مى دادند وحكم صادر مى نمودند.

ص:205

فيقول له: أخبرنى عن الدين الذى جئت انظارگ به لأدخل معگ فيه، إن غَلَبَتْ حجتى حجتگ، من يوقِفُ المخطئ منّا عن خطئه و يحكم للمصيب بصوابه؟ فيشير الضحّاگ إلى رجل من أصحابه و يقول: هذا هو الحكم بيننا. هنا يتوجّه مؤمن الطاق إلى من كان حاضراً من الخوارج و يقول: زعيمكم هذا قد حكّم فى دين الله. و هكذا أفحمهم مغلوب كرد$ بحجّته البالغه و منطقه القويم. الإمام الصادق والمذاهب الأربعه 2/ 72$

و مناظره هشام بن حكيم با عمروبن عبيد بصرى ...

با يحيى بن خالد برمكى

و وجه يحيى بن خالد البرمكى سؤالا لهشام بحضره الرشيد من أجل احراجه قائلا له: أخبرنى عن على و العباس لما اختصما الى أبى بكر فى الميراث أيهما كان المحق من المبطل؟ فاستولت الحيره على هشام لأنه قال فى نفسه: ان قلت علياً كان مبطلا كفرت و ان قلت العباس كان مبطلا ضرب الرشيد عنقى.

فقال هشام: لم يكن من أحدهما خطأ و كانا جميعاً محقين، و لهذا نظير قد نطق به القرآن فى قصه داود (ع) حيث يقول الله: وَ هَلْ أَتاكَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ، الى قوله تعالى: (خَصْمانِ بَغى بَعْضُنا عَلى بَعْضٍ) فأى الملكين كان مخطئاً؟ و أيهما كان مصيباً؟ أم تقول: انهما كانا مخطئين فجوابگ فى ذلگ جوابى بعينه.

فقال يحيى: لست أقول: الملكين أخطأ، بل أقول انهما أصابا و ذلگ انهما لم يختصما فى الحقيقه و لااختلفا فى الحكم و انّما أظهرا ذلگ لينبّها داود على الخطيئه و يعرّفاه الحكم و يوقفاه عليه.

فقال هشام: كذلگ على و العباس لم يختلفا فى الحكم و لااختصما فى الحقيقه و انما أظهرا الإختلاف و الخصومه لينبّها أبابكر على غلطه و يوقفاه على خطيئته و

ص:206

يدلّاه على ظلمه فى الميراث و لم يكونا فى ريب من أمرهما. فتحيّر يحيى و لم يطق جواباً، و استحسن الرشيد هذا البيان الرائع الذى تخلص به هشام. الفصول المختار/ 42 و به اختصار عيون أخبارالر ضا 2/ 15$

ص:207

تعالى: فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ بِهِ أَذىً مِنْ رَأْسِهِ البقره 2/ 196$ صاحبه بالخيار إن شاء صام ثلاثاً، و صوم دم المتعه، لمن لم يجد الهدى، قال الله تعالى: فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَهِ إِلَى الْحَجِ البقره 2/ 196$ و صوم جزاء الصيد، قال الله عزوجل: وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ المائده 75/ 95$ و إنما يقوم ذلگ الصيد قيمه ثم يقص ذلگ الثمن على الحنطه. و أما الذى صاحبه بالخيار: فصوم يوم الاثنين و الخميس، و صوم سته أيام من شوال بعد رمضان، و يوم عرفه، و يوم عاشوراء، كل ذلگ صاحبه بالخيار، إن شاء صام، و إن شاء أفطر.

و أما صوم الإذن: فالمرأه لاتصوم تطوعاً إلا بإذن زوجها، و كذلك العبد و الأمه. و أما صوم الحرام: فصوم يوم الفطر و يوم الأضحى، و أيام التشريق، و يوم الشك نهينا أن نصومه كرمضان، و صوم الوصال حرام، و صوم الصمت حرام، و صوم نذر المعصيه حرام، و صوم الدهر حرام، و الضيف لايصوم إلا بإذن صاحبه، قال رسول الله (ص): من نزل على قوم فلايصومن تطوعاً إلا بإذنهم. و يؤمر الصبى بالصوم إذا لم يراهق تأنيساً، و ليس بفرض و كذلگ من أفطر لعله من أول النهار ثم وجد قوه فى بدنه أمر بالإمساك، و ذلگ تأديب الله عزوجل، و ليس بفرض، و كذلگ المسافر إذا أكل أول النهار ثم قدم أمر بالإمساگ. و أما صوم الإباحه: فمن أكل أو شرب ناسياً من غير عمد، فقد أبيح له ذلگ و أجزأه عن صومه. و أماصوم المريض و صوم المسافر، فإن العامه اختلف فيه، فقال بعضهم: يصوم، و قال قوم: لايصوم، و قال: قوم إن شاء صام، و إن شاء أفطر، و أما نحن فنقول: يفطران فى الحالين جميعاً، فإن صام فى السفر و المرض، فعليه القضاء، قال الله عزوجل: فَعِدَّهٌ مِنْ أَيامٍ أُخَرَ البقره 2/ 184$ . حليه الاوليلاء 3/ 141/ 229؛ فروع كافى: 1/ 185، الخصال: 501- 504، تفسير القمّى: 172- 175، المقنعه: 58، التهذيب: 1/ 435.$

ص:208

عن على بن إبراهيم، عن أبيه قال: استأذن على أبى جعفر (ع) قوم من أهل النواحى فأذن لهم فدخلوا فسألوه فى مجلس واحد عن ثلاثين ألف مسأله فأجاب و له عشر سنين. بحار الأنوار- العلامه المجلسى- ج 50- ص 93$

ص:209

ثم قال و ان عندنا لمصحف فاطمه (س) و ما يدريهم ما مصحف فاطمه؟ قال مصحف فيه مثل قرآنكم هذا ثلت مرات. والله ما فيه من قرآنكم حرف واحد إنما هو شئ أملأها الله و أوحى إليها ...

ثم قال إن عندنا لعلم ما كان و ما هو كائن إلى أن تقوم الساعه. قال قلت جعلت فداگ هذا والله هو العلم قال إنه لعلم و ما هو بذاگ؟ قال قلت جعلت فداگ فأى شئ هو العلم؟ قال ما يحدث بالليل و النهار الأمر بعد الامر و الشى ء بعد الشى ء إلى يوم القيمه. بصائر الدرجات 171/- 172، الارشاد: 2/ 186، فى مناقب آل أبى طالب: 4/ 396، والاحتجاج: 2/ 134، وبحار الأنوار: 47/ 26( وزادوا فيه: فسئل عن تفسير هذا الكلام فقال: أما الغابر فالعلم بما يكون.)$ درزمان امام باقر (ع) اوج گسترش فقه، توسط امام بود. درحالى كه مردم بسيارى ازشهرها احكام دين را نمى شناختند. دركوفه زكات فطره را نمى دانستند. حياه الامام الصادق 1 و 2/ 455( راجع الاحكام فى اصول الاحكام 2/ 131)$ در سرزمين شام، افرادى بودند كه حتى تعداد نمازهاى واجب را نمى دانستند. حياه الامام الصادق 1 و 2/ 455( را جع النسايى 1/ 42 سنن ابى داود 1/ 42)$

يقول المؤرخون إن أحكام الحج لم يكن يعرفها المسلمون حتى عرفهم بها الامام الباقر و ولده. حياه الامام الصادق 1 و 2/ 455 ومراجعه شود به مختصر تاريخ دمشق 23/ 79 و عيون أخبارالرضا 2/ 87.$

ص:210

بفهمند و يا امام با زبان آن ها سخن بگويد و تا آن زمان كه بسيارى از آن ها مسلمان نشده و زبان عربى را فرا نگرفته بودند، آسان ترين راه، آن بود كه امام با آن ها به زبان خودشان سخن بگويد كه در اين صورت دو كار انجام شده است:

الف: ارائه معجزه و دليل بر امامت.

ب: آشنا ساختن آن ها با معارف اسلام.

عن أبى عبدالله (ع) قال: إن الحسن (ع) قال: أنا أعرف جميع اللغات. اصول كافى 1/ 426$ روى يونس بن ظبيان النبطى أن الإمام الصادق (ع) تحدث معه باللغه النبطيه فأخبره عن أول خارجه خرجت على موسى بن عمران، و على المسيح، و على الإمام أميرالمؤمنين (ع) بالنهروان، و أعقب كلامه بقوله: مالح دير بير ماكى مالح. و معناه أن ذلگ عند قريتك التى هى بالنبطيه. الإمام الصادق كما عرفه علماء الغرب: 48$ روى عامر بن على الجامعى، قال: قلت لأبى عبدالله (ع): جُعلت فداگ، إنا نأكل كل ذبائح أهل الكتاب، و لاندرى أيسمون عليها أم لا؟ فقال (ع): إذا سمعتموهم قد سموا فكلوا، أتدرى ما يقولون على ذبائحهم؟ فقلت: لا. فقرأ شيئاً لم أعرفه ثم قال: بهذا امروا.

فقلت: جعلت فداگ إن رأيت أن نكتبها. قال (ع): اكتب: نوح أيوا ادينو بلهيز مالحوا عالم اشرسوا أو رصو بنوا (يوسعه) موسق ذعال اسطحوا. المصدر السابق: 47$ و فى روايه اخرى أنّ النص كالآتى با روح أنا ادوناى إيلوهنوا ملخ عولام اشرفدشنوا عبسوتا و سينوانوا على هشخيطا و معناه تباركت أنت الله مالك العالمين، الذى قدسنا بأوامره، وأمرنا على الذبح. المصدر السابق: 48.$

ص:211

روى أبوبصير قال: كنت عند أبى عبدالله (ع) و عنده رجل من أهل خراسان و هو يكلمه بلسان لاأفهمه. الاختصاص:183$ و كانت تلگ اللغه التى كان يتحدث بها مع الخراسانى هى اللغه الفارسيه.

و وفد عليه قوم من أهل خراسان، فقال (ع) لهم: من جمع ما لايحرسه عذبه الله على مقداره. فقالوا له باللغه الفارسيه: لانفهم العربيه، فقال (ع) لهم: هر كه درم اندوزد، جزايش دوزخ باشد. الإمام الصادق كما عرفه علماء الغرب: 46$ روى أبان بن تغلب قال: غدوت من منزلى بالمدينه و أنا أريد أباعبدالله فلما صرت بالباب وجدت قوماً عنده لم أعرفهم، و لم أر قوماً أحسن زيّاً منهم، و لاأحسن سيماءً منهم كأن الطيرعلى رؤوسهم، فجعل أبوعبدالله (ع) يحدثنا بحديث فخرجنا من عنده، و قد فهَّم خمسه عشر نفرا، متفرقى الألسن، منهم العربى، و الفارسى، و النبطى، و الحبشى، و الصقلبى، فقال العربى: حدثنا بالعربيه، و قال الفارسى: حدثنا بالفارسيه، و قال الحبشى: حدّثنا بالحبشيه، و قال: الصقلبى: حدثنا بالصقلبيه و أخبر (ع) بعض أصحابه بأن الحديث واحد، و قد فسره لكل قوم بلغتهم. المصدر السابق: 46- 47$ و دار الحديث بين الإمام (ع) و بين عمار الساباطى باللغه النبطيه فبهر عمار و راح يقول: ما رأيت نبطياً أفصح منگ بالنبطيه. فقال (ع) له: يا عمار و بكل لسان. الاختصاص:283.$

ص:212

داشتند وائمه نيز نسبت به آن ها توجه ويژه داشتند. روايات گسترده وغنى در موضوعات كلام، فقه، اخلاق و سياست به وسيله آن ها نقل شده است.

ارتباط امام با آن ها و ارتباط آن ها با مردم، به چند دسته تقسيم مى شود:

ارتباط با امام

ارتباط راويان حديث و فقها با امام، به چند دوره متمايز تقسيم مى شود:

ص:213

فقهى لازم بود، مى پرسيدند.

چنان كه امام كاظم (ع) زمانى كه در زندان هارون الرشيد بود، برخى افراد به صورت سرى با امام ملاقات مى كردند. ازجمله موسى بن ابراهيم مروزى بود و چون معلم فرزندان سندى بن شاهك بود به او اجازه داده مى شد كه با امام ملاقات كند. وى نيز هرچه از امام شنيده بود، نوشت وكتابى دراين خصوص تأليف كرد. النجاشى/ 407 رقم 1082$ قال الخيرانى: فخرج ذات ليله و قام أحمد بن محمد بن عيسى عن المجلس، و خلا بى الرسول، و استدار برگشت$ احمد فوقف حيث يسمع الكلام، فقال الرسول: ان مولاگ يقرأ عليگ السلام، و يقول لگ: انى ماض، و الأمر صائر الى ابنى على، و له عليكم بعدى ما كان لى عليكم بعد أبى.

روى أبوهاشم الجعفرى عن داود بن الأسود قال: دعانى سيدى أبومحمد- الحسن العسكرى (ع)- فدفع لى خشبه، كأنها رجل باب مدوّره طويله مل ء الكف فقال (ع): صر بهذه الخشبه إلى العمرى. فمضيت إلى بعض الطريق فعرض لى سقاء معه بغل، فزاحمنى البغل على الطريق ... فضربت البغل فانشقّت- الخشبه- فنظرت الى كسرها فاذا فيها كُتب، فبادјʠسريعاً فرددت الخشبه الى كمّى فجعل السقاء ينادينى و يشتمنى، و يشتم صاحبى فلمّا دنوت من الدار راجعاً استقبلنى عيسى الخادم عند الباب الثانى، فقال: يقول لگ مولاى: لِمَ ضربتَ البغل و كسرت رجل الباب؟ فقلت: يا سيدى لم أعلم ما فى رجل الباب، فقال (ع): و لم احتجت أن تعمل عملًا تحتاج أن تعتذر منه. إيّاگ بعدها أن تعود إلى مثلها، و إذا سمعت لنا شأناً فامضِ لسبيلگ التى أمرت بها، و إياگ أن تجاوب من يشتمنا، أو تعرّفه من أنت، فإننا فى بلد سوء، و مصر سوء و امضِ فى طريقگ فإنّ أخبارگ و أحوالگ ترد إلينا فاعلم ذلگ. مناقب آل أبى طالب 4/ 460- 461$

ص:214

ص:215

الامام الصادق (ع): انما علينا أن نلقى إليكم الاصول و عليكم التفريع. السرا ئر 3/ 575$ عن ابن مسكان، عن حبيب قال: قال لنا أبوعبدالله (ع): ما أحد أحبّ إلىَّ منكم، إن الناس سلكوا سبلًا شتّى. منهم من أخذ بهواه، و منهم من أخذ برأيه و إنّكم أخذتم بأمر له أصل. المحاسن 1/ 254$ أنتم أفقه الناس إذا عرفتم معانى كلامنا إن الكلمه لتنصرف إلى وجوه فلو شاء إنسان لصرف كلامه كيف شاء و لايكذب. معانى الأ خبار 1/ 1$ امام صادق (ع) برخى قواعد كلى فقه رابيان كرد تاعلما براساس آن قواعد اجتهاد كنند.

... كل شى مطلق حتى يرد فيه النهى ... من لا يحضره الفقيه 1/ 317$ عن أبى اسحاق الارجانى رفعه قال: قال أبوعبدالله (ع): أتدرى لم أمرتم بالأخذ بخلاف ما تقول العامّه؟ فقلت: لاأدرى، فقال: إن عليّاً (ع) لم يكن يدين الله بدين إلا خالف عليه الامّه الى غيره، إراده لإبطال أمره و كانوا يسألون المؤمنين (ع) عن الشى ء الذى لايعلمونه فإذا أفتاهم جعلوا له ضدّا من عندهم ليلبسوا على الناس. من لا يحضره الفقيه 1/ 317$

عن معاويه بن عمار، عن أبى عبدالله (ع) أن رسول الله (ص) حين فرغ من طوافه و ركعتيه، قال: ابدءوا بما بدأ الله عزّوجل به من اتيان الصفا، أنّ الله يقول: إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَهَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ. التهذيب 5/ 145.$

ص:216

قبله الحقّ، أو يعرف موضع الحقّ لگ، فيسألنى عمّا يعمل به، فيكون مذهبى أخذ ما يتبرّع فى سرّ؟

قال: اعمل فى ذلگ برأيگ، فإنّ رأيگ رأيى، و من أطاعگ فقد أطاعنى.

برخى از فقيهانى كه امام هادى (ع) دستور داد به فتواى آن ها عمل شود، عبارتند از:

ابراهيم بن عبده نيشا بورى.

ابرا هيم بن محمد همدانى.

ابرا هيم بن مهزيار.

احمد بن اسحاق بن عبد الله اشعرى.

احمد بن محمد بن عيسى اشعرى.

ايوب بن نوح بن دراج.

حسن بن را شد.

حسن بن على.

حسن بن على وشاء.

داود بن قا سم جعفرى.

ريان بن صلت.

عبدالعظيم حسنى.

عثمان بن سعيد العمرى.

فضل بن شاذان.

على بن مهزيار اهوازى.

محمد بن احمد محمودى.

محمد بن حسن بن ابى الخطاب زيات.

محمد بن فرج رخجى.

معاويه بن حكيم بن معاويه بن عماركوفى.

ص:217

يعقوب بن اسحاق. حياه الامام على الهادى/ 170- 230$ نام راويان و ياران هر امام را در دو كتاب اختيارمعرفه الرجال ورجال شيخ طوسى بنگريد.

ص:218

جعلت فداگ، إنّ مشايخنا رووا عن أبى جعفر و أبى عبدالله (ع) و كانت التقيّه شديده، فكتموا كتبهم، و لم ترو عنهم، فلمّا ماتوا صارت الكتب إلينا. فقال (ع): حدّثوا بها، فإنها حقّ.

ص:219

تفتى عبادى بما لم تعلم، و فى الأمه من هو أعلم منه. بحار الأنوار 50/ 99$

در نتيجه فتوا با معيارهاى ذيل صادر مى شد:

الف- اعتماد به كتاب و سنت به عنوان مصدر اساسى تشريع.

ب- ضرورت رجوع به امام معصوم و اخذ فتوا از آن حضرت در صورت امكان.

ج- لزوم رجوع به فقها در صورتى كه دسترسى به امام نباشد.

د- فتوا به نص روايت و يا انطباق با قواعد كلى برگرفته از روايت.

ص:220

طالب، وصى رسول خدا كيست؟ عمر بن حمق خزاعى ومحد بن ابى بكر و ميثم تمار و اويس قرن برمى خيزند وسپس ندا مى كند: حواريون حسن بن على كيست و .... تاآخرين امام. اختيار معرفه الرجال/ 39/ 20$

و عنه (ع) قال: قال جعفر بن محمّد الصادق] : علماء شيعتنا مرابطون فى الثغر الذى يلى إبليس و عفاريته، يمنعوهم عن الخروج على ضعفاء شيعتنا و عن أن يتسلط عليهم إبليس و شيعته و النواصب. ألا فمن انتصب لذلگ من شيعتنا كان أفضل ممن جاهد الروم و الترگ و الخزر ألف ألف مره لأنه يدفع عن أديان محبينا و ذلگ يدفع عن أبدانهم. الإحتجاج 1/ 8 و 1/ 6 نيز ملاحظه شود$

قال موسى بن جعفر: فقيه واحد ينقذ يتيما من أيتامنا المنقطعين عنا و عن مشاهدتنا بتعليم ما هو محتاج إليه أشدعلى إبليس من ألف عابد، لأن العابد همّه ذات نفسه فقط و هذا همه مع ذات نفسه ذوات عباد الله و امائه لينقذهم من يد إبليس و مردته، فلذلگ هو أفضل عندالله من ألف عابد و ألف ألف عابده. الإحتجاج 1/ 8$

قال على بن موسى الرضا (ع): يقال للعابد يوم القيامه: نعم الرجل كنت همتگ ذات نفسگ وكفيت مؤنتگ فادخل الجنه، ألا ان الفقيه من أفاض على الناس خيره و أنقذهم من أعدائهم و وفر عليهم نعم جنان الله تعالى و حصل لهم رضوان الله تعالى.

و يقال للفقيه: يا أيها الكافل لأيتام آل محمد الهادى لضعفاء محبيهم و مواليهم قف حتى تشفع لكل من أخذ عنگ أو تعلم منگ، فيقف فيدخل الجنه معه فئاماً و فئاماً و فئاماً جماعت وگروه گروه.$ - حتى قال عشراً- و هم الذين أخذوا عنه علومه و أخذوا

ص:221

عمن أخذ عنه و عمن أخذ عمن أخذ عنه إلى يوم القيامه، فانظروا كم صرف ما بين المنزلتين. الإحتجاج 19.$

ص:222

ىاران نزديك امام نيز پرداختند وافرادى را گماشتند تا ياران امام را شناسايى كنند و به شهادت برسانند. امامان شيعه در اين خصوص دو اقدام انجام دادند:

1. تقيه: تقيه به منظور حفظ جان اين دسته از شيعيان به عنوان يك واجب دينى مطرح شد و امام فرمود:

التقيه دينى و دين آبائى و لا إيمان من لا تقيه له. اصول كافى 2/ 219.$

تقيه براى حفظ جان اين افراد يك امر لازم و حتمى بود، زيرا:

نخست: از پيروزى حكومت و خوش حالى آن ها جلوگيرى مى شد.

دوم: چون اين افرادحلقه اتصال امام وجامعه شيعى بودند، اين ارتباط باحفظ آن ها حفظ مى شد.

سوم: شهادت آن ها موجب تضعيف شيعيان مى گرديد.

فقد جاءعنه (الإمام الباقر) (ع) فى وصيّته لجابر بن يزيد الجعفى فى أوّل لقاء له بالإمام (ع): أن لايقول لأحد أنه من أهالى الكوفه، و ليظهر بمظهر رجل من أهل المدينه.

شايد در همين سفر بوده كه هشام بن عبد الملك به استانداركوفه دستور داد: جابر را پس از ورودبه كوفه دستگيركند وبه قتل رساند وامام براى حفظ جان جابر به او دستور ويژه داد:

عن النعمان بن بشير قال: كنت مزاملا لجابر بن يزيد الجعفى، فلما أن كنا بالمدينه دخل على أبى جعفر (ع) فودعه و خرج من عنده و هو مسرور حتى وردنا الأخيرجه أول منزل نعدل من فيد إلى المدينه- يوم جمعه فصلينا الزوال، فلما نهض بنا البعير إذا أنا برجل طوال آدم معه كتبا، فناوله جابرا فتناوله فقبله و وضعه على عينيه و إذا هو: من محمد بن على إلى جابر بن يزيد و عليه طين أسود رطب، فقال له: متى عهدك بسيدى؟ فقال: الساعه فقال له: قبل الصلاه أو بعد

ص:223

الصلاه؟ فقال: بعد الصلاه، ففگ الخاتم و أقبل يقرؤه و يقبض وجهه حتى أتى على آخره، ثم أمسك الكتاب فما رأيته ضاحكا و لامسرورا حتى وافى الكوفه، فلما وافينا الكوفه ليلا بت ليلتى، فلما أصبحت أتيته إعظاما له فوجدته قد خرج على و فى عنقه كعاب مهره$ ، قد علقها و قد ركب قصبه و هو يقول: أجد منصور بن جمهور أميرا غير مأمور و أبياتا من نحو هذا فنظر فى وجهى و نظرت فى وجهه فلم يقل لى شيئا و لم أقل له و أقبلت أبكى لما رأيته و اجتمع على و عليه الصبيان و الناس، و جاء حتى دخل الرحبه محل وسيع در كوفه بوده است$ و أقبل يدورمع الصبيان و الناس يقولون: جن جابر بن يزيد جن، فوالله ما مضت الأيام حتى ورد كتاب هشام بن عبدالملك إلى واليه أن انظر رجلا يقال له: جار بن يزيد الجعفى فاضرب عنقه و ابعث إلى برأسه، فالتفت إلى جلسائه فقال لهم: من جابر بن يزيد الجعفى؟ قالوا: أصلحگ الله كان رجلا له علم و فضل و حديث، و حج فجن و هو ذا فى الرحبه مع الصبيان على القصب يلعب معهم قال: فأشرف عليه فإذا هو مع الصبيان يلعب على القصب نى$ ، فقال الحمد لله الذى عافانى من قتله، قال و لم تمض الأيام حتى دخل منصور بن جمهور الكوفه و صنع ما كان يقول جابر. بحار الأنوار: 46/ 282، وكافى: 1/ 396$

دراين زمان بود كه برخى ازفقيهان شيعه كاملًادرتقيه مى زيستند و به عنوان شيعه شناخته نمى شدند. از جمله آن ها سعيد بن مسيب بود. اختيار معر فه الرجال 198 شرح حال اورا دركتاب هاى تراجم اهل سنت بنگريد.$

روى على بن جعفر عن أحد أصحاب الإمام الحسن العسكرى (ع) فقال: اجتمعنا بالعسكر- أى سامراء- و قد صرنا لأبى محمد (ع) يوم ركوبه فخرج

ص:224

توقيعه: لايسلمنّ علىَّ أحد، و لايشير إلىّ بيده، و لايومئ، فإنّكم لاتأمنون على أنفسكم. الخرائج والجرائح للراوندى: 1/ 439 ح 20؛ بحار الأنوار: 50/ 269$

ص:225

مالى و شرعى را از شيعيان بگيرند و آن ها را درآنچه كه تعيين كرده، مصرف كنند. چنان كه فضل بن عمر را وكيل خود قرارداد كه وجوه شرعيه را بگيرد و به مصرف تعيين شده برساند. نظام وكالت از اين زمان پديد آمد. حياه الامام موسى بن جعفر 2/ 492$ نظام وكالت از زمان امام جواد (ع) به بعد گسترش يافت. برخى افراد به طور مستقيم ازجانب امام به عنوان وكيل تعيين شدند وبرخى ديگرنيزازجانب آن ها وكالت داشتند. اعلام الهدايه 12/ 188$

وكلاى امام وظيفه داشتند جامعه شيعى را در امور دينى، سياسى، اقتصادى و قضايى رهبرى كنند اعلام الهدايه 12/ 191$ كه در واقع تشكيل دولت مستقل در درون دولت هاى جائر بود.

دخل أبوعمرو عثمان بن سعيد و أحمد بن اسحاق الأشعرى و علىّ بن جعفر الهمدانى على أبى الحسن العسكرىّ فشكا إليه أحمد بن إسحاق ديناً عليه، فقال: يا أباعمر- و كان وكيله- إدفع إليه ثلاثين ألف دينار و الى علىّ بن جعفر ثلاثين ألف دينار و خذ أنت ثلاثين ألف دينار. المناقب 2/ 488$

عن إبراهيم بن محمد الهمدانى، قال و كتب إلى: قد وصل الحساب تقبل الله منگ و رضى عنهم و جعلهم معنا فى الدنيا و الآخره و قد بعثت إليگ من الدنانير بكذا و من الكسوه كذا، فبارگ لگ فيه و فى جميع نعمه الله عليگ. و قدكتبت إلى النضر أمرته أن ينتهى عنگ، و عن التعرض لگ و بخلافك، و أعلمته موضعگ عندى، و كتبت إلى أيوب أمرته بذلگ أيضا، و كتبت إلى موالى بهمدان كتابا أمرتهم بطاعتگ و المصير إلى أمرگ و أن لا وكيل لى سواگ. اختيار معرفه الرجال 647/ 1136$

ص:226

قال أبوعمرو: حكى بعض الثقات، أن أبامحمد صلوات الله عليه كتب إلى إبراهيم بن عبده: و كتابى الذى ورد على إبراهيم بن عبده بتوكيلى إياه لقبض حقوقى من موالينا هناگ: نعم هو كتابى بخطى إليه أعنى إبراهيم بن عبده لهم ببلدهم حقا غير باطل، فليتقوا الله حق تقاته و ليخرجوا من حقوقى و ليدفعوها إليه، فقد جوزت له ما يعمل به فيها، وفقه الله و من عليه بالسلامه من التقصير برحمته.

و من كتاب له (ع) إلى عبدالله بن حمدويه البيهقى: و بعد، فقد نصبت لكم إبراهيم بن عبده ليدفع النواحى و أهل ناحيتگ حقوقى الواجبه عليكم إليه، و جعلته ثقتى و أمينى عند موالى هناگ، فليتقوا الله و ليراقبوا و ليؤدوا الحقوق، فليس لهم عذر فى ترگ ذلگ و لا تأخيره، و لا أشقاهم الله بعصيان أوليائه، و رحمهم الله و إيا معهم برحمتى لهم، ان الله واسع كريم. فى محمد بن سنان. اختيار معرفه الرجال: 2/ 620/ 1089( سازمان چاپ وانتشارات)$

ص:227

درباريان و جاسوسان به آن ها دست يابند، شناخته نشوند.

قال أبوهاشم داود بن القاسم الجعفرى: دخلت على أبى جعفر الثانى (ع) و معى ثلاث رقاع غير معنونه و اشتبهت علىّ فاغتممت لذلگ، فتناول إحداهن و قال: هذه رقعه ريّان بن شبيب ثم تناول الثانيه فقال: هذه رقعه محمد بن حمزه و تناول الثالثه و قال: هذه رقعه فلان فبهت فنظر الىّ و تبسّم (ع) جاء فى تكمله الروايه السابقه ان داود بن القاسم الجعفرى قال: و أعطانى أبوجعفر ثلاثمائه دينار فى صرّه و أمرنى أن أحملها إلى بعض بنى عمّه و قال: أما انه سيقول لگ دلّنى على حرّيف فروشنده هر جنس مخصوص$ يشترى لى بها متاعاً فدلّه عليه. قال: فأتيته بالدنانير فقال لى: يا أباهاشم دلّنى على حرّيف يشترى لى بها متاعاً. ففعلت. إعلام الورى 2/ 98 و ملاحظه شود 12/ 184$ امام، براى برخى نامه مى نوشت و از نام مستعار استفاده مى كرد.

كان الإمام (ع) يذكر فى توقيعاته إلى بعض أصحابه و ينسبهم إلى عبيد ابن زراره و كانوا قد عرفوا ببنى الجهم و هم من أكابر بيوت الشيعه و أصحاب الأئمه (ع)، فعن الزرارى (أحدهم) قال: إن ذلگ توريه و ستراً من قبل الإمام (ع) ثم اتسع ذلگ و سمّينا به و كان (ع) يكاتبه فى امور له بالكوفه و بغداد.

قال أحمد بن اسحاق: دخلت على أبى محمد (ع) فسألته أن يكتب لأنظر إلى خطّه فأعرفه اذا ورد. فقال: نعم، ثم قال: يا أحمد إن الخطّ سيختلف عليگ من بين القلم الغليظ الى القلم الدقيق فلاتشكّنَّ، ثم دعا بالدواه فكتب و جعل يستمدّ الى مجرى الدواه، فقلت فى نفسى و هو يكتب: استوهبه القلم الذى كتب به. فلمّا فرغ من الكتابه أقبل يحدّثنى و هو يمسح القلم بمنديل الدواه ساعهً ثم قال: هاگ يا أحمد فناولنيه. الكافى 1/ 513. مسند امام حسن العسكرى/ 87.$

ص:228

مجموع نامه هايى كه از امام جواد (ع) برجاى مانده به 72 نامه مى رسد. الموسوعه الامام الجواد 2/ 413 و 515. الارشا د 2/ 179$

ص:229

عمر بن حنظله قال: سألت أباعبدالله (ع) عن رجلين من أصحابنا بينهما منازعه فى دين أو ميراث فتحاكما إلى السلطان و إلى القضاه أيحل ذلگ؟ قال: من تحاكم إليهم فى حق أو باطل فإنما تحاكم إلى الطاغوت، و ما يحكم له فإنما يأخذ سحتا، و إن كان حقا ثابتا له، لأنه أخذه بحكم الطاغوت، و قد أمر الله أن يكفر به قال الله تعالى: ى رِيدُونَ أَنْ يتَحاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ يكْفُرُوا بِهِ. قلت: فكيف يصنعان؟ قال: ينظران (إلى) من كان منكم ممن قد روى حديثنا و نظر فى حلالنا و حرامنا و عرف أحكامنا فليرضوا به حكما فإنى قد جعلته عليكم حاكما فإذا حكم بحكمنا فلم يقبله منه فإنما استخف بحكم الله و علينا رد و الراد علينا الراد على الله و هو على حد الشرك بالله. اصول كافى 1/ 67 التهذيب 6/ 218 ح 514 و 301 ح 845 وسائل الشيعه 27/ 136$ اين حديث، حكم قضاوت وفقاهت وتقليد رادرزمان غيبت به خوبى روشن كرده است.

ص:230

عن هشام بن سالم، عن أبى عبدالله (ع) قال: لما حضرت أبى (ع) الوفاه قال: يا جعفر أوصيگ بأصحابى خيرا، قلت: جعلت فداگ والله لأدعنهم (و الرجل منهم يكون فى المصر) فلايسأل أحدا. كافى 1/603 ؛ الإ رشاد 1/ 40؛ بحار الأنوار 47/ 12$ عن محمد بن على الصوفى قال: استأذن ابراهيم الجمّال (رض) على أبى الحسن على بن يقطين الوزير فحجبه. فحجّ على بن يقطين فى تلگ السنه فاستأذن بالمدينه على مولانا موسى ابن جعفر (ع) فحجبه. فرآه ثانى يومه فقال على بن يقطين: يا سيدى ما ذنبى؟ فقال (ع): حجبتگ لأنگ حجبت أخاگ ابراهيم الجمّال و قد أبى الله أن يشكر سعيگ أو يغفر لگ ابراهيم الجمّال.

فقلت: سيدى و مولاى من لى بابراهيم الجمّال فى هذا الوقت و أنا بالمدينه و هو بالكوفه؟

فقال (ع): اذا كان الليل فامض الى البقيع وحدك ... و اركب نجيباً هناگ مسرّجاً. قال: فوافى البقيع و ركب النجيب و لم يلبث أن أناخه على باب ابراهيم الجمّال بالكوفه. فقرع الباب ... فقال على بن يقطين: يا هذا إنّ أمرى عظيم و آلى عليه أن يأذن له، فلمّا دخل قال: يا ابراهيم إنّ المولى (ع) أبى أن يقبلنى أو تغفر لى، فقال: يغفر الله لگ ... فلم يزل ابراهيم يطأ خده و على بن يقطين يقول: اللّهم اشهد، ثم انصرف و ركب النجيب، و أناخه فى ليلته بباب المولى موسى بن جعفر (ع) بالمدينه فأذن له و دخل عليه فقبله. بحار الأنوار: 48/ 85، ح 105 عن عيون المعجزات: 90$ عن محمد بن سالم قال: لمّا حمل سيدى موسى بن جعفر (ع) الى هارون جاء إليه هشام بن ابراهيم العباسى، فقال له: يا سيدى قد كُتب لى صك نامه.$ الى الفضل بن يونس تسأله أن يروح أمرى. قال: فركب إليه أبوالحسن (ع) فدخل عليه حاجبه

ص:231

فقال: يا سيدى! أبوالحسن موسى بالباب فقال: فإن كنت صادقاً فأنت حرّ و لگ كذا و كذا!

فخرج الفضل بن يونس حافياً يعدو حتى خرج إليه: فوقع على قدميه يُقبّلهما ثم سأله أن يدخل، فدخل فقال له: اقض حاجه هشام بن ابراهيم، فقضاها. اختيار معرفه الرجال: 550/ 957؛ بحار الأنوار: 48/ 109$ فقد كان عنده جماعه من أصحابه فقال لهم: ما لكم تستخفّون بنا؟ فقام إليه رجل من أهل خراسان فقال: معاذ الله أن نستخفّ بگ أو شى ء من أمرگ! فقال (ع): إنّگ أحد من استخفّ بى. فقال الرجل: معاذ الله أن أستخفّ بگ! فقال له (ع): ويحگ ألم تسمع فلاناً و نحن بقرب الجحفه و هو يقول لگ: إحملنى قدر ميل فقد و الله أعييت. فوالله ما رفعتَ له رأساً، لقد إستخففت به و من استخفّ بمؤمن فينا استخفّ و ضيّع حرمه الله عزّوجلّ. سخن امام زمان( عج) به سيد ابوالحسن اصفهانى كه فرمود انا غير نا سين لذكركم لامهملين. نيز نقل شده است.$

ص:232

2- پيدايش گروهى به نام شيعه، خالى از ايمان و عارى از عمل كه تنها نام شيعه را با خود يدك مى كشيدند. ضربه اى كه شيعه و ائمه از اين ناحيه خوردند كمتر از ضربه حكومتيان و جاسوسان آن ها نبود.

امامان شيعه براى جلوگيرى ازاين دو خطربزرگ، نخست ويژگى شيعيان را بيان كردند تا شيعه واقعى ازغيرواقعى شناخته شوند و دوم آنكه از نفوذ مخالفان و جاسوسان حكومت در جمع شيعيان جلوگيرى شود.

امام صادق (ع) فرمود: امتحنوا شيعتنا عند مواقيت الصلاه، كيف محافظتهم عليها، و إلى أسرارنا كيف حفظهم لها عند عدونا و إلى أموالهم كيف مواساتهم لإخوانهم فيها. وسائل الشيعه 3/ 83 وبحار الأنوار 68/ 149. قرب الاسناد/ 52$

عن محمد بن عجلان قال كنت مع أبى عبدالله (ع) فدخل رجل فسلّم، فسأله، كيف من خلّفت من إخوانگ؟ فأحسن الثناء و زكى و أطرى، فقال له: كيف عياده اغنيائهم قرائهم؟ قال: قليله. قال: كيف مواصله أغنيائهم لفقرائهم فى ذات أيديهم؟ فقال: إنگ تذكر أخلاقاً ما هى فيمن عندنا. قال (ع): فكيف يزعم هؤلاء أنهم لنا شيعه؟ بحارالأنوار 68/ 168. صفات الشيعه للصدوق/ 166$ فقال (ع): فوالله ماشيعتنا الا من اتقى الله و أطاعه، و ما كانوا يعرفون الّا بالتواضع، و التخشع، و الامانه، و كثره ذكر الله، و الصوم، و الصلاه، و البر بالوالدين، و التعاهد للجيران من الفقراء و أهل المسكنه، و الغارمين، و الأيتام، و صدق الحديث و تلاوه القرآن، و كفّ الألسن عن الناس الا من خير، و كانوا امناء عشائرهم فى الأشياء. الكافى 2/ 74.$

ص:233

قال (الباقر) (ع): انّما شيعه على (ع) الشاحبون الناحلون الذابلون، هرسه به يك معنا ست بدنهاشان از شدت عبادت نحيف ولاغر است$ ذابله شفاههم، خميصه شكم خالى$ بطونهم، متغيّره ألوانهم، مصفرّه وجوههم، إذا جنّهم الليل اتّخذوا الأرض فراشاً، و استقبلوا الأرض بجباههم، كثير سجودهم، كثيره دموعهم، كثير دعاؤهم، كثير بكاؤهم، يفرح الناس و هم محزونون. بحار الأ نوار 65/ 149.$ در نتيجه اوصاف شيعه به شرح ذيل است:

تقواى الهى، اطاعت خداوند تواضع، خشوع، امانتدارى، دوام ذكرخدا، اهل نماز و روزه، نيكى به والدين، تعهد در برابر نيازمندان و بدهكاران و ايتام، راستگويى، تلاوت قرآن، پرهيز از غيبت و تهمت وآزار مردم به وسيله زبان، محافظت بر اوقات نماز، حفظ اسرار اهل بيت، رسيدگى ثروتمندان به امورنيازمندان.

ص:234

احترام به يكديگر.

مقام همديگر را بزرگ بشمارند.

به همديگرضرر نرسانند.

tحسد نورزيدن. بخل نداشته باشند.

tگرسنگان را سير نمايند. آبروى همديگر را حفظ كنند.

tمشكلات يكديگر را برطرف كنند.t به امور بازماندگان افرادى كه فوت كرده اند، رسيدگى كنند. هنگام ملاقات يكديگر مصافحه وسلام كنند.

tبه ملاقات همديگر بروند.t خطاها ولغزش هاى همديگر را ناديده گيرند. با خوش رويى همديگر را ملاقات كنند.

با همديگر رفتار نيكو داشته باشند.

اسرار ائمه و اسرار يكديگر را حفظ كنند.

از اختلاف، دورى كنند.

روابط آنها بايكديگر بايد برمبناى محبت ودوستى وتعاون باشد.

ثروتمندان به امور نيازمندان رسيدگى كنند.

بدهكارى بدهكاران را ادا نمايند.

tبه تشييع جنازه شان بروند.t به عيادت مريض هايشان بروند. به منزل همديگر بروند ودانايى هاى دين را به يكديگر ياد دهند.

باپرداختن به علم ودانايى، نام و انديشه ومذهب اهل بيت رادرجامعه زنده نگه دارند.

ص:235

باهم برادر باشند.

اگر با برخى اقدام هاى خود كسى را به خشم آوريد، بايد عذرخواهى كنيد و رضايت اورا به دست آوريد.

براى خداوند همديگر را دوست داشته باشند.

هركس هرچه را براى خود دوست دارد، براى ديگر شيعيان نيز دوست بدارد و هرچه را بر اى خود دوست ندارد، براى ديگر برادران خود نيز دوست نداشته باشد.

tبه نماز و اوقات آن اهميت دهند. تشكيل نماز جماعت و حضور در آنها. مراجعه شود به:

كافى 2/ 181. الامام الباقر( ع): عظموااصحابكم و وقّروهم ولايتجهم بعضكم بعضاً، ولاتضارّوا ولاتحاسدوا، وإياكم والبخل، وكونواعباد الله المخلصين عظموا اصابكم ... من حقّ المؤمن على أخيه المؤمن أن يشبع جوعته ويوارى عورته ويفرّج عنه كربته ويقضى دينه، فإذامات خلفه فى أهله و ولده. للمؤمنين إذاتوارى أحدهما عن صاحبه بشجره ثم التقيا أن يتصافحا.

الكافى 2/ 183 و 184 أيّمامؤمن خرج الى أخيه يزوره عارفاً بحقّه كتب الله له بكلّ خطوه حسنه، ومحيت عنه سيئه، ورفعت له درجه، واذاطرق الباب فتحت له أبواب السماء، فاذا التقيا وتصافحا وتعانقا أقبل الله عليهما بوجهه، ثم باهى بهما الملائكه، فيقول: انظروا الى عبدى تزاورا وتحابا فىَّ، حقٌّ علىَّ ألّااعذبهما بالنار بعد هذا الموقف، فإذا انصرف شيّعه الملائكه عدد نفسه وخطاه وكلامه، يحفظونه من بلاء الدنيا وبوائق( عذاب) الآخره الى مثل تلك الليله من قابل، فإن مات فيمابينهمااعفى من الحساب، وان كان المزور يعرف من حقّ الزائرما عرفه الزائرمن حقّ المزوركان له مثل أجره.

الكافى 2/ 355. إن أقرب مايكون العبد الى الكفر أن يؤاخى الرّجل الرّجل على الدين، فيحصى عليه عثراته( لغزش) وزلّاته ليعنّفه بها يوماً ما.

وسائل الشيعه 8/ 400. امام صادق( ع): أبلغ موالينا السلام وأوصهم بتقوى الله والعمل الصالح وأن يعود صحيحهم مريضهم وليعد غنيهم على فقيرهم، وأن يشهد جنازه ميّتهم، وأن يتلاقوا فى بيوتهم وأن يتفاوضوا علم الدين فإن ذلگ حياه لأمرنارحم الله عبداً أحيى أمرنا.

وسائل الشيعه 8/ 549. محمّد بن مسلم: أتانى رجل من أهل الجبل فدخلت معه على أبى عبدالله فقال له حين الوداع أوصنى فقال( ع): اوصيك بتقوى الله وبرّأخيك المسلم، وأحب له ماتحب لنفسك واكره له ماتكره لنفسك، وإن سألك فأعطه وإن كفّ عنك فأعرض عليه، لاتملّه خيراًفإنه لايملك وكن له عضداً فانه لك عضد وان وجد عليك فلاتفارقه حتى تحلّ سخيمته. وان غاب فاحفظه فى غيبته، وإن شهد فاكنفه واعضده ووازره، وأكرمه ولاطِفه فانه منك وأنت منه.

كامل الزيارات/ 319. عمروبن عثمان الرازى، قال: سمعت أباالحسن الاول( ع) يقول: من لم يقدره أن يزورنا فليزر صالحى موالينا يكتب له ثواب زيارتناومن لم يقدرعلى صلتنافليصل صالحى موالينايكتب له ثواب صلتنا.$

ص:236

ص:237

ص:238

فقد خاطب (ع) شيعته و أصحابه قائلًا: فإنّ الرجل منكم إذا ورع فى دينه، و صدق الحديث، و أدّى الأمانه و حسن خلقه مع الناس، قيل: هذا جعفرى، فيسرّنى ذلگ، و يدخل علىّ منه السرور و قيل: هذا أدب جعفر، و إذا كان على غير ذلگ دخل علىَّ بلاؤه، و عاره و قيل: هذا أدب جعفر. اصول كافى: 2/ 636 وعنه فى وسائل الشيعه: 12/ 5 ح 2، نهج السعاده: 8/ 32$ امام حسن عسكرى (ع): اوصيكم بتقوى الله و الورع فى دينكم، و الاجتهاد لله، و صدق الحديث و أداء الأمانه الى من ائتمنكم من برأ و فاجر، و طول السجود، و حسن الجوار، فبهذا جاء محمد (ص) صَلّوا فى عشائركم، و اشهدوا جنائزهم و عودوا مرضاهم، و أدّوا حقوقهم، فإنّ الرجل منكم اذا ورع فى دينه، و صدق فى حديثه، و أدّى الأمانه، و حسَّن خلقه مع الناس قيل: هذا شيعى فيسرّنى ذلگ، اتّقوا الله و كونوا زيناً و لاتكونوا شيناً، جُرّوا إلينا كلّ مودّه، و ادفعوا عنّا كلّ قبيح ... احفظوا ما وصّيتكم به و استودعكم الله و أقرأ عليكم السلام. تحف العقول/ 487 و 488$

فقد خاطب (ع) شيعته و أصحابه قائلًا: فإنّ الرجل منكم إذا ورع فى دينه، و صدق الحديث، و أدّى الأمانه و حسن خلقه مع الناس، قيل: هذا جعفرى، فيسرّنى ذلگ، و يدخل علىّ منه السرور و قيل: هذا أدب جعفر، و إذا كان على غير ذلگ دخل علىَّ بلاؤه، و عاره و قيل: هذا أدب جعفر. أ صول كافى 2/ 636. وسا ئل الشيعه 12/ 5. نهج السعاده/ 8/ 32.$

اينها برخى از دستورهايى بود كه ائمه درباره تعامل شيعه با ديگران داده اند كه اگر مورد توجه قرارگيرد، شيعه از انزواى سياسى واجتماعى بيرون آمده و فرهنگ اهل بيت را بهتر مى توانند معرفى و تبليغ كنند.

ص:239

ص:240

ص:243

ص:244

ص:245

العتر، إن نطقوا صدقوا و إن صمتوا لم يسبقوا ... نحن شجره النبوّه و محطّ الرساله جايگاه$ و مختلف الملائكه آمد و شد فرشتگان$ و معادن العلم و ينابيع الحكم نهج البلاغه خطبه 109/ 38$ فيهم كرائم القرآن و هم كنوز الرحمن، إن نطقوا صدقوا؛ وإن صمتوا لم يسبقوا. نهج البلاغه خطبه 154$

ص:246

ص:247

هذه الآيه قُلْ لاأَسْئَلُكُمْ عَلَيهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّهَ فِى الْقُرْبى. قال: بلى. فقال (ع): نحن أولئگ. فهل تجد لنا فى سوره بنى إسرائيل حقا خاصه دون المسلمين؟ فقال: لا. فقال: أما قرأت هذه الآيه: وَ آتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ؟ قال: نعم. قال على (ع): فنحن أولئگ الذين أمر الله نبيه أن يؤتيهم حقهم. فقال الشامى: إنكم لأنتم هم؟ فقال على (ع): نعم. فهل قرأت هذه الآيه: وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَى ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِى الْقُرْبى؟ فقال له الشامى: بلى. فقال على (ع): فنحن ذوالقربى. فهل تجد لنا فى سوره الأحزاب حقا خاصه دون المسلمين؟ فقال: لا. قال على بن الحسين (ع): أما قرأت هذه الآيه: إِنَّما يرِيدُ اللَّهُ لِيذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيتِ وَ يطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً؟ قال: فرفع الشامى يده إلى السماء ثم قال: اللهم إنى أتوب إليگ ثلاث مرات، اللهم إنى أتوب إليگ من عداوه آل محمد، و أبرء إليگ ممن قتل أهل بيت محمد، و لقد قرأت القرآن منذ دهر فما شعرت بها قبل اليوم. الاحتجاج 2/ 33- 34$ عن جعفر بن محمد عن أبيه عن جده على بن الحسين (ع) قال: نحن أئمه المسلمين، و حجج الله على العالمين، و ساده المؤمنين، و قاده الغر المحجلين كنايه از پيشواى بهشتيان ورستگاران$ ، و موالى المؤمنين، و نحن أمان لأهل الأرض، كما أن النجوم أمان لأهل السماء ... ثم قال: و لم تخلوا الأرض منذ خلق الله آدم من حجه لله فيها، ظاهر مشهور أو غائب مستور، و لاتخلو إلى أن تقوم الساعه من حجه الله، و لولا ذلگ لم يعبد الله. الاحتجاج 2/ 48 47؛ امالى الصدوق: 112$ وبار ديگر در بين راه مدينه ومكه به شخصى كه اورا نمى شناخت، فرمود:

نحن (لنحن) على الحوض ذواده مردم را سيراب مى كنيم$ (روّاده) (نذود و نسقى) تزود و يسعد و راده

(و) فما فاز من فاز إلا بنا و ما خاب من حبنا زاده

ص:248

فمن سرنا نال منا السرور و من ساءنا ساء ميلاده

و من كان غاصبنا حقنا فيوم القيامه ميعاده الفصول المهمه/ 217؛ كشف الغمه 2/ 141، البحار 46/ 270 ملحق حديث 73، إثبات الهداه 5/ 320 ح 88، ينابيع الموده/ 368( 3/ 135 ط أسوه)، و 1/ 79- 80، ملحقات إحقاق الحق 12/ 183، و 19/ 492، الإشراف على فضل الأشراف: 79. جواهر العقدين 2/ 167( فقط يك بيت را آورده و اصل داستان را نقل نكرده)$

ابن صباغ اين روايت را در شرح حال امام باقر (ع) آورده است: الفصول المهمه/ 217( به احتمال قوى امام با قر( ع) بوده است.)$

ص:249

امام باقر (ع) درحالى اين مطالب را بيان كرد كه توسط حاكم اموى دستگير و به دربار احضار شده بود. چون مردم شام آن جا حضورداشتند، امام (ع) فرصت را مغتنم شمرده وامامت خود را بيان وبه آيات قرآن استدلال كرد وپس از آن براى مردم شام وداناى مسيحى و زندانيان و براى مردم شهر مدين نيز اين جايگاه الهى خود را بيان كرد.

ص:250

يا اباصلت أنا حجه الله على خلقه. المنا قب 4/ 362$

ص:251

أمرنى رسول الله (ص) أن أوصى إليگ و أن أدفع إليگ كتبى و سلاحى كما أوصى إلى رسول الله (ص) و دفع إلى كتبه و سلاحه، و أمرنى أن آمرگ إذا حضرگ الموت أن تدفعها إلى أخيگ الحسين (ع)، ثم اقبل على ابنه الحسين (ع) فقال، و أمرگ رسول الله (ص) أن تدفعها إلى ابنگ هذا، ثم أخذ بيد على بن الحسين (ع) ثم قال لعلى بن الحسين: و أمرگ رسول الله (ص) أن تدفعها إلى ابنگ محمد بن على و اقرأه من رسول الله (ص) ومنى السلام. كافى 1/ 297؛ إعلام الورى بأعلام الهدى/ 405؛ بحار الانوار 43/ 322$

داستان رحلت اسماعيل فرزند امام صادق (ع) پيش از اين گذشت ...

ثم أخذ بيد موسى فقال: هو حق، و الحق معه و منه، إلى أن يرث الله الأرض و من عليها. المناقب لابن شهر آشوب: 1/ 327 عن الصدوق وعنه فى بحار الأنوار: 47/ 253$ فعن عبدالله بن الحارث انه قال: بعث إلينا أبوابراهيم (ع) فجمعنا ثم قال: أتدرون لم جمعتكم؟ قلنا: لا، قال: اشهدوا أنّ عليّاً ابنى هذا وصيى و القيّم بأمرى و خليفتى من بعدى ... و من لم يكن له بد من لقائى فلايلقنى الّا بكتابه. كافى: 1/ 312؛ عيون أخبارالرضا 1/ 27؛ الارشاد 2/ 250، 251 اعلام الورى 2/ 45 والطوسى فى الغيبه/ 37؛ بحار الأنوار 49/ 16$ صفوان بن يحيى قال: قلت للرضا (ع): قد كنّا نسألگ قبل أن يهب الله أباجعفر (ع) فكنت تقول: يهب الله لى غلاماً، فقد وهبه الله لگ، فأقر عيوننا؛ فلاأرانا الله يومگ، فإن كان كون فالى من؟ فأشار بيده الى أبى جعفر (ع) و هو قائم بين يديه. فقلت: جعلت فداگ، هذا ابن ثلاث سنين؟ فقال: ما يضرّه من ذلگ فقد قام عيسى (ع) بالحجه و هو ابن ثلاث سنين. كافى 1/ 321، الفصول المهمه 265.( ومرا جعه شود به اكمال الدين 2/ 278 واعلام الورى/ 436.)$

درباره اثبات امامت ائمه (ع) به اصول كافى كتاب الحجه مراجعه شود. اصول الكافى 1/ 286 الى 329$

ص:252

ص:253

امام حسين (ع) نيز خبر داد. موسوعه كلمات الإمام الحسين: 659، ينابيع المودّه: 590. و 660، عقد الدرر/ 158$

امام زين العابدين (ع) درجواب ابوخالدكابلى كه پرسيد: امامان پس ازشما چند نفرند؟ فرمود: ثمانيه. لأنّ الأئمّه بعد رسول الله (ص) اثنا عشر إماماً، عدد الأسباط، ثلاثه من الماضين، و أنا الرابع، و ثمانيه من ولدى. كفايه الأثر/ 236- 237. و باقى ائمه را نيز در همين كتاب بنگريد$ وامام درباره امام باقرفرمود: انّ الإمامه فى ولده الى أن يقوم قائمنا (ع) فيملأها قسطاً و عدلًا، و انه الإمام أبو الأئمه. كفا يه الأثر/ 237$ امام باقر (ع) فرمود: يا عبدالغفار انّ قائمنا (ع) هو السابع من ولدى ... لقد حدثنى أبى عن أبيه عن آبائه قال: قال رسول الله (ص): انّ الائمه بعدى اثنا عشر عدد نقباء بنى اسرائيل، تسعه من صلب الحسين، و التاسع قائمهم، يخرج فى آخر الزمان فيملأها عدلًا كما ملئت جوراً و ظلماً. بحار الأنوار 52/ 340$ عن أبى سعيد الخدرى قال: قال رسول الله (ص): يكون فى أمتى المهدى إن طال عمره أو قصر عمره يملگ سبع سنين أو ثمانى سنين أو تسع سنين، فيملاها قسطا و عدلا كما ملئت جورا، و تمطر السماء مطرها و تخرج الارض بركتها، قال: و تعيش أمتى فى زمانه عيشا لم تعشه قبل لگ. مصنف ابن ابى شيبه 8/ 678$ عن زر، عن عبد الله، قال: قال النبى (ص): يخرج رجل من أمتى يواطئ اسمه اسمى، و خلقه خلقى، فيملؤها قسطا و عدلا كما ملئت ظلما و جورا. صحيح ابن جبان 8/ 290/ 6786$ در كتاب هاى اهل سنت درباره حضرت مهدى (عج) مطالب بسيارى آمده است مراجعه شود. از جمله: مسند احمد 7/ 425/ 3390 و 7/ 427/ 3392 و 8/ 425/ 3890 و 9/ 89/ 4054 ومعجم الكبير 8/ 468 به بعد وسنن ابى داوود 11/ 353/ 3733 وسننترمذى 8/ 174/ 2156 و 8/ 175/ 2157.$

ص:254

ص:255

ص:256

بن يقطين بود كه خدمت هاى بسيارى انجام داد.

ص:257

عن الحسين بن عبد الرحيم، قال، قال أبوالحسن (ع) لعلى بن يقطين: اضمن لى خصله أضمن لگ ثلاثا فقال على: جعلت فداگ و ما الخصله التى أضمنها لگ؟ و ما الثلاث اللواتى تضمنهن لى. قال: فقال أبوالحسن (ع): الثلاث اللواتى أضمنهن لگ: أن لايصيبگ حر الحديد أبدا بقتل، و لا فاقه، و لا سجن حبس، قال، فقال على: و ما الخصله التى أضمنها لگ؟ قال، فقال: تضمن أن لايأتيگ ولى أبدا الا أكرمته، قال فضمن على الخصله و ضمن له أبوالحسن الثلاث. اختيار معرفه الرجال 492/ 818؛ حياه الإمام موسى بن جعفر: 2/ 286$ عن عبدالرحمن بن الحجاج، قال: قلت لأبى الحسن (ع): ان على بن يقطين أرسلنى إليگ برساله أسألگ الدعاء له فقال: فى أمر الآخره، قلت: نعم، قال: فوضع يده على صدره، ثم قال: ضمنت لعلى بن يقطين ألاتمسه النارأبدا. اختيار معرفه الرجال 490/ 807 و 808$ عن إبراهيم بن أبى محمود، عن على بن يقطين قال: قلت لأبى الحسن (ع): ما تقول فى أعمال هؤلاء؟ قال: إن كنت لابد فاعلا فاتق أموال الشيعه، قال: فأخبرنى على أنه كان يجبيها من الشيعه علانيه و يردها عليهم فى السر. وسائل الشيعه 12/ 140/ 22330؛ فروع 1/ 359؛ تهذيب 2/ 102$ مردى از مردم بست وسجستان گويد: در يكى از سال ها در زمان خلافت معتصم به حج ونزد ابوجعفر رفتم. درحالى كه برخى از درباريان نيزآنجا حضور داشتند. عرض كردم به حكومت، ماليات بدهكار هستم ويكى ازپيروان شما مسؤوليت دارد. اگرنامه بنويسيد كه ماليات را ازمن نگيرد، مفيد واقع مى شود. امام نامه نوشت:

بسم الله الرحمن الرحيم، أما بعد فان موصل كتابى هذا ذكر عنگ مذهبا جميلا و إنما لگ من عملگ ما أحسنت فيه، فأحسن إلى إخوانگ، و اعلم أن الله عزوجل سائلگ عن مثاقيل الذر و الخردل.

ص:258

وقتى نامه را دادم، بوسيد وماليات را بخشيد وفرمود: تامن اينجاهستم، ماليات پرداخت نكنيد وتا زنده بود، ماليات ندادم. وسائل الشيعه 141 12؛ الفروع 1/ 22330359؛ تهذ يب 2/ 101$

امام صادق (ع) نيز براى يكى ازكشاورزان فارس به نجاشى كه استاندار بود نامه نوشت كه ماليات نگيرد.

بسم الله الرحمن الرحيم، سر أخاگ يسرگ الله فلما و رد عليه و هو فى مجلسه، فلما خلا ناوله الكتاب و قال له: هذا كتاب أبى عبدالله (ع) فقبله و وضعه على عينيه، ثم قال: ما حاجتگ؟ فقال: على خراج فى ديوانگ، قال له: كم هو؟ قلت: هو عشره آلاف درهم، قال: فدعا كاتبه فأمره بأدائها عنه، ثم أخرج مثله فأمره أن يثبتها له لقابل، ثم قال: هل سررتگ؟ قال: نعم، قال: فأمر له بعشره آلاف درهم أخرى، فقال له: هل سررتگ؟ فقال: نعم جعلت فداگ، فأمر له بمركب ثم أمر له بجاريه و غلام و تخت ثياب فى كل ذلگ يقول: هل سررتگ؟ فكلما قال نعم زاده حتى فرغ، قال له: احمل فرش هذا البيت الذى كنت جالسا فيه حين دفعت إلى كتاب مولاى فيه، و ارفع إلى جميع حوائجگ، قال: ففعل و خرج الرجل فصار إلى أبى عبدالله (ع) بعد ذلگ فحدثه بالحديث على وجهته، فجعل يستبشر بما فعل، فقال له الرجل: يا ابن رسول الله كأنه قد سرگ ما فعل بى؟ قال: أى والله لقد سر الله و رسوله. وسائل الشيعه 142 12/ 22330/ 13؛ تهذيب/ 2/ 101( ونيز داستان ديگر را بنگريد وسائل الشيعه 12/ 144؛ فروع 1/ 357؛ تهذيب 2/ 100)$ تنها على بن يقطين وپدر او نبودند كه ازسوى امام مأموريت يافتند كه در دربار حاكمان، مسؤوليت بپذيرند تا بتوانند به شيعيان خدمت كنند، بلكه افراد ديگرى هم بودند كه امام به آن ها چنين دستورى داده بود. ازجمله:

1. محمد بن على بن عيسى كه به دستور امام هادى به دربار عباسيان پيوست.

ص:259

إن محمد بن على بن عيسى كتب إليه (أبى الحسن على بن محمد] يسأله عن العمل لبنى العباس و أخذ ما يتمكن من أموالهم هل فيه رخصه؟ فقال، ما كان المدخل فيه بالجبر و القهر فالله قابل العذر، و ما خلا ذلگ فمكروه، و لا محاله قليله خير من كثيره و ما يكفر به ما يلزمه فيه من يرزقه يسبب و على يديه ما يسرگ فينا و فى موالينا، قال: فكتبت إليه فى جواب ذلگ أعلمه ان مذهبى فى الدخول فى أمرهم وجود السبيل إلى إدخال المكروه على عدوه، و انبساط اليد فى التشفى منهم بشئ أتقرب به إليهم، فأجاب: من فعل ذلگ فليس مدخله فى العمل حراما بل أجرا و ثوابا. وسائل الشيعه 12/ 137/ 22320/ 9 مستطرفات السرائر/ 471$ 2. حفص بن غياث كوفى، از جانب هارون الرشيد، قاضى منطقه شرق بغداد و سپس قاضى كوفه بود. جامع الرواه 1/ 263؛ رجال النجاشى 1/ 325/ 344؛ اختيار معرفه الرجال 534/ 337( در ذيل عنوان محمد بن اسحق وغيره قال: هو عامّى) تنقيح المقال: 1/ 355$ مؤلفان تراجم براين باورند كه وى ازاهل سنت است. ليكن رواياتى كه از امام صادق وامام كا ظم (ع) نقل شده مى تواند دليلى باشد كه او شيعه بوده است. قاموس الرجال 3/ 589/ 2333$ 3. عبدالله بن سنان بن طريف، خزانه دار منصور، مهدى، هادى و رشيد بود. اختيار معرفه الرجال: 472/ 770؛ النجاشى 214/ 558 من موالى بنى العباس، وجامع الرواه 1/ 487$ 4. فضل بن سليمان كاتب بغدادى، كاتب منصور و مهدى بود. النجاشى: 306/ 837. جامع الرواه 2/ 5/$ 5. محمد بن اسماعيل بن بزيع يكى از وزراى دولت عباسى بود. اختيار معرفه الرجال: 606/ 1065؛ رجال النجاشى 330/ 893$ 6. حسن بن راشد وزير مهدى، موسى، هادى وهارون بود ... جامع الرواه 1/ 197 النجاشى 1/ 135/ 75؛ منهج المقال: 98. رجال الطوسى/ 413؛ معجم رجال الحديث 5/ 313$

ص:260

ص:261

امامان، افرادى كه رهبرى قيام ها را برعهده داشتند وشمارتعداد افرادى كه به آن ها پيوسته بودند، محل اختفاى آنان ونقشه هايى كه درپيش داشتند، اموالى كه ازسوى شيعيان براى امام فرستاده مى شد، زمان و چگونگى ملاقات افراد باائمه، افرادى كه تحت حمايت مالى وعلمى وسياسى امامان قرار مى گرفتند، وحتى دربرخى موارد چگونگى انجام وظايف دينى و .... همه و همه در بسيارى از موارد مخفيانه انجام مى شد. به همين جهت، كتمان اسرار از اصول امنيتى به شمار مى آمد و امامان معصوم بر آن تأكيد بسيار داشتند.

قال (ع): اكتموا اسرارنا و لاتحمّلوا الناس على أعناقنا. بحار الأنوار: 71/ 225$

ص:262

سلطانا على الجور قرن مع هامان، و كان هو و السلطان من أشد أهل النار عذابا و من عظم صاحب دنياه و أحبه لطمع دنياه سخط الله عليه، و كان فى درجته مع قارون فى التابوت الأسفل من النار، و من علق سوطا بين يدى سلطان جائر جعلها الله حيه طولها سبعون الف ذراع، فيسلطه الله عليه فى نار جهنم خالدا فيها مخلدا، و من سعى بأخيه إلى سلطان و لم ينله (يبذله خ ل) منه سوء و لا مكروه أحبط الله عمله و إن وصل منه إليه سوء و مكروه أو أذى جعله الله فى طبقه مع هامان فى جهنم. وسائل الشيعه 12/ 130/ 22300؛ عقاب الأعمال/ 45( ومراجعه شود به وسائل الشيعه 12/ 137)$ داستان صفوان جمالى كه به دستور امام موسى بن جعفر شترانش را فروخت، يكى از اين دستورهاست.

دخل صفوان بن مهران الأسدى على الإمام موسى الكاظم (ع) فقال له: يا صفوان، كل شى ء منك حسن جميل ما خلا شيئا واحداً. قال: جعلت فداگ، أى شى ء هو؟ قال (ع): اكراؤگ جمالگ من هذا الرجل، يعنى هارون الرشيد! قال: والله ما أكريته أشراً و لا بطرا باطل$ ، و لا للصيد، و لا للهو، و لكن لهذا الطريق- يعنى طريق مكه- و لا أتولّاه بنفسى و لكن أبعث معه غلمانى. قال (ع): يا صفوان أيقع كراگ عليهم؟ قال: نعم جعلت فداگ. قال (ع): أتحب بقاءهم حتى يخرج كراگ؟ قال: نعم. قال (ع): من أحب بقاءهم فهو منهم، و من كان منهم فهو وارد للنار. و قام صفوان فى الوقت فباع جماله و أعرض عن مهنته. رجال النجاشى: 198 برقم 525، وكان من موالى بنى أسد بالكوفه. والخبر من أختيار معرفه الرجال: 440 ح 828.( وداستان زياد بن سلمه را نيز بنگريد كافى: 5/ 109- 110 بحار الأنوار: 48/ 172)$ قال الامام الصادق (ع) لبعض أصحابه يا عذافر نبئت أنگ تعامل أباأيوب و الربيع فما حالگ إذا نوديى فى أعوان الظلمه ... وسائل الشيعه 12/ 128.$

ص:263

ص:264

قال: أتعلمون أنّ رسول الله (ص) قال فى آخر خطبه خطبها: أيّها النّاس! إنّى تركتُ فيكم الثقلين كتاب الله و أهل بيتى فتمسّكوا بهما لن تضلّوا؟ قالوا: اللّهمّ نعم. فلم يدع (ص) شيئاً أنزله الله فى علىّ بن أبى طالب خاصه و فى أهل بيته من القرآن و لا على لسان نبيّه إلّا ناشدهم فيه فيقول الصحابه: اللّهمّ نعم قد سمعناه، و يقول التابعى: اللّهم قد حدّثنيه من أثق به فلان و فلان. و ... فقالوا: اللّهمّ نعم، قد سمعناه، و تفرّقوا على ذلگ. كتاب سُليم بن قيس: 323، تحقيق محمد باقر الأنصارى.؛ الاحتجاج/ 2/ 19 18 به اختصار$

ص:265

ص:266

ص:267

ص:268

درمواردى كه جامعه به دشمنى باحضرت على (ع) وخاندان اونمى پرداختند، تفكربرترى ابوبكر و عمر وعثمان رانسبت به حضرت على (ع)، مطرح كردند وگسترش دادند.

اين موضوع در زمان بنى اميه آغاز وبه صورت گسترده تبليغ شدو در زمان بنى عباس استمرار يافت تا در انديشه جامعه اهل سنت، ريشه دار وعميق گرديد.

ص:269

حكومتيان بر اين باور بودند كه بايد مردم گرسنه باشند تا از حكومت پيروى كنند، به همين جهت معاويه، سهم مردم مدينه و عراق را از بيت المال پرداخت نمى كرد. اعلام الهدايه 5/ 93$

هارون الرشيد نيز وقتى به مدينه رفت و بين مردم پول تقسيم كرد، سهم سادات علوى را كمترين قرار داد و گفت اگر آن ها بى نياز شوند، با هزار شمشير شيعيان خود در برابر من خواهند ايستاد. بحارالانوار 48/ 129؛ عيون أخبار الرضا 1/ 81؛ الاحتجاج/ 211$

ص:270

وقتى به عبدالملك بن مروان خبر دادند كه به حكومت رسيده، قرآن را كه در

دستش بود كنارگذاشت وگفت:

هذا فراق بينى و بينك. تاريخ بغداد 10/ 388؛ البدايه والنهايه 9/ 77؛ تاريخ الخلفاء 1/ 89؛ حياه الحيوان الكبرى 1/ 60$ ويا گفت: هذا آخر العهد منك. البدايه والنهايه 9/ 77$ وى پس از كشتن ابن زبير گفت: من جز با شمشير برخورد نمى كنم ... عمرو بن سعيد را كه از بستگان من بود، مى شناسيد و مى دانيد كه حكومت مرا نپذيرفت. اورا به زنجير بستم وگردن زدم. هيچ كسى پس ازاين مرا به تقوا دعوت نكند مگرآنكه اوراگردن خواهم زد. تاريخ الخلفاء 1/ 90$

يكى از سلاطين بنى اميه، وليد بن يزيد بود. درباره او چنين رسيده است:

و كان الوليد بن يزيد صاحب شراب و لهو و طرب و سماع للغناء، و هو أول من حمل المغنين من البلدان إليه، و جالس الملهين، و أظهر الشرب و الملاهى و العزف، و فى أيامه كان ابن سريج المغنى، و معبد، و الغريض، و ابن عائشه، و ابن محرز، و طويس، و دحمان، و غلبت عليه شهوه الغناء فى أيامه، و على الخاص و العام، و اتخذ القيان، و كان متهتكا ماجنا خليعا. مروج الذهب 3/ 226$ فلما ولى هشام أكرم ابن أخيه الوليد حتى ظهر عليه أمر الشراب و خلطاء السوء و مجالس اللهو، فأراد هشام أن يقطع ذلگ عنه فأمره على الحج سنه ست عشره و مائه، فأخذ معه كلاب الصيد خفيه من عمه، حتى يقال إنه جعلها فى صناديق فسقط منها صندوق فيه كلب فسمع صوته فأحالوا ذلگ على الجمال فضرب على ذلگ. البدايه والنهايه 10/ 3؛ تاريخ الخلفاء/ 285$

ص:271

گويند او گنبدى به اندازه خانه كعبه ساخت وتصميم داشت آن را بالاى كعبه گذارد وبا اطرافيان خود، آنجا شراب بنوشد و لهو و لعب انجام دهند. همان$ وقتى هشام به او گفت: واى برتو! آيا تو مسلمان هستى؟ در حالى كه هيچ گناهى نبود مگرآنكه انجام دادى؟ پاسخ داد من به دين ابو شاكرهستم:

فكتب إليه الوليد:

يا أيها السائل عن ديننا نحن على دين أبى شاكر

نشربها صرفا و ممزوجه بالسخن أحيانا و بالفاتر

فغضب هشام على ابن مسلمه، وكان يسمى أبا شاكر! تاريخ الطبرى 7/ 210؛ الاغانى 7/ 3( داستان شهوت رانى شرم آور او نيز در همين منابع آمده است). البدايه والنهايه 10/ 3$ و تفاءل يوما فى المصحف فخرج له قوله تعالى: وَ اسْتَفْتَحُوا وَ خابَ كُلُّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ! فمزق المصحف و أنشأ يقول:

أتوعد كل جبار عنيد فها أناذاگ جبارعنيد

إذا ما جئت ربگ يوم حشر فقل يارب مزقنى الوليد حياه الحيوان: 1/ 66؛ مروج الذهب 3/ 226؛ الاغانى 7/ 49؛ البدايه والنهايه 10/ 3$

همو بود كه شب تاصبح باكنيزى به عياشى پرداخت وصبح آن كنيزمست را فرستاد كه بامردم نمازجماعت بخواند ومردم شام نيز پشت سر او نمازخواندند.

داستان هاى او را كه بى هيچ شرم و حيا به هتك حرمت دين مى پرداخت و همچنين داستان هاى شراب خوارى اورا دركتاب هاى مربوطه بنگريد. حياه الحيوان: 1/ 66، الاغانى 7/ 47؛ البدايه والنهايه 10/ 3 تاريخ دمشق 63/ 334$

ص:272

ومردم كه برضد او برشوريدند، گفتند: ... لكن ننقم عليگ انتهاگ ما حرم الله و شرب الخمر و نكاح امهات اولاد أبيگ و استخفافگ بأمر الله. تاريخ الخلفاء/ 285$ برخى نيزاشعار وكارهاى ملحدانه او را جمع آورى و تبديل به كتاب كرده اند. تاريخ الخلفاء/ 285 سير اعلام النبلا 5/ 370/ 168( قال المعافى: جمعت من أخبار الوليد وشعره الذى ضمنه ما فجر به من خرقه وسخافته وما صرح به من الالحاد فى القرآن والكفر بالله)$ وى نمونه اى از ديگر سلاطين بنى اميه بود و بيشتر آن ها سرگرم همين امور بودند. گرچه تاريخ نويسان از بازگو كردن اخبارشان امتناع ورزيده اند. برخى از سلاطين بنى عباس نيزكم تر از اين ها نبودند.

ص:273

به منظور انزواى امامان، نقش بسيارمهمى داشت. در واقع آن ها باتبليغات توانستند جامعه را ازشناخت اهل بيت بازدارند. اين تبليغات به وسيله حاكمان، حكومتيان، درباريان، علماى جيره خوار دربار، خطيبان متملق به صورت گسترده انجام مى شد. از عناصر مهم تبليغ برضد اهل بيت، تهمت وافترا بود كه باطل را حق وحق را باطل مى نماياند. در زمان بعثت پيامبران نيزسلاطين وعوامل آن ها به صورت گسترده برضد پيامبران تبليغ مى كردند.

عناصر مهم تبليغ بنى اميه و بنى عباس بر ضد خاندان پيامبر، امور ذيل بود:

الف. گستردگى: تبليغاتى كه توسط حكومت و عوامل آن ها انجام مى شد، گسترده وسازمان يافته بود.

ب. تهمت و افترا: يعنى ائمه را به امورى متهم مى كردند كه به ساحت مقدس آن ها راه نداشت. چنان كه رسول خدا (ص) را به سحر و جادوگرى متهم كردند.

ج. معرفى باطل به عنوان حق و معرفى حق به عنوان باطل: حاكمان بنى اميه و بنى عباس را حق جلوه مى دادند و رواياتى از قول پيامبر درباره آن ها جعل كردند.

د. وجوب اطاعت ازحكومت: مخالفت با حاكمان بنى اميه و به ويژه بنى عباس خروج از دين به شمار مى آمد و مى گفتند هركس حكومت آن ها را نپذيرد، از دين خارج شده و خونش هدر است.

ه. تبليغ در حضور ائمه برضد ائمه: در بسيارى موارد امامان را احضار مى كردند و در حضور آن ها بر ضد اهل بيت پيامبر سخن مى گفتند وتبليغ مى كردند وبه ائمه اجازه نمى دادند كه دفاع كنند.

ص:274

دشمنى افراد بسيارى با اهل بيت (ع).

انزواى اجتماعى و سياسى اهل بيت (ع).

حمايت مردم از حكومت.

تحقير و انزواى شيعيان.

از بين رفتن زمينه تبليغ و ارائه فرهنگ و معارف شيعه.

مشروع جلوه دادن برخورد سياسى حكومت با امامان و شيعيان وتجويز زندان و شكنجه و به شهادت رساندن آن ها.

استوارشدن حكومت برپايه هاى متزلزل، كه جامعه باهراقدام اساسى و مطالعه شده برضد آن ها برشورند.

ص:275

ثم أقبل على الناس، فقال: ألا آتينّكم بأخفّ الناس ميزاناً يوم القيامه، وأبينهم خسراناً؟: من باع آخرته بدنيا غيره، وهو هذا الفاسق. فأسكت الناس، وخرج الوالى من المسجد ولم ينطق بحرف. امالى الشيخ الطوسى: 66، وبحار الأنوار: 47/ 165 وحليه الأبرار: 2/ 215 نحن نحمدالله ... 8/ 217$

ص:276

كان من أمره كذا و كذا. فقال: صدق والله لقد كانوا إلى غير هذا أحوج (و) إياگ أن يسمع هذا الكلام منگ إنسان. الخرائج والجرائح 2/ 641؛ بحار الأنوار 47/ 172$ جنيدى، مأمورجلوگيرى از رفتن شيعيان به منزل امام هادى (ع) در مدينه بود. اعلام الهدايه 12/ 81. مآثر الكبراء فى تاريخ سامرا ء 3/ 91- 95$

متوكل عباسى نيز افرادى را براى جاسوسى به منزل امام هادى (ع) گماشت. آن ها به اوگزارش كردند كه اسلحه جمع آورى كرده است. درنتيجه منزل امام رابه صورت ناگهانى بازرسى كردند وآن حضرت را شبانگاه نزد متوكل بردند. او ازامام خواست كه شراب بنوشد و امام نپذيرفت. دستور داد پس شعر بگويد وامام XљřȘϺ

باتوا على قُلَل الأجْبَال تحرسهم غُلْبُ الرجال فما أغنتهمُ القُلَلُ

و استنزلوا بعد عزّ عن معاقلهم فأودعوا حُفَراً، يا بئس ما نزلوا

ناداهمُ صارخ من بعد ما قبروا أين الأسره تخت$ و التيجان و الحلل؟

أين الوجوه التى كانت مُنَعَّمه من دونها تضرب الأستار و الكِلَلُ

فأفصح القبر عنهم حين ساءلهم تلك الوجوه عليها الدود كرم$ يقتتلُ جج

قد طالما أكلوا دهراً و ما شربوا فأصبحوا بعد طول الأكل قد أكِلُوا

و طالما عمروا دوراً خانه هاى بسيار ساختند$ لتحصنهم ففارقوا الدور و الأهلين و انتقلوا

و طالما كنزوا الأموال و ادَّخروا ذخيره كردند.$ فخلفوها على الأعداء و ارتحلوا

ص:278

أضحت مَنَازِلُهم قفْراً خالى از سكنه$ مُعَطله وساكنوها إلى الأجداث قبر$ قدرحلوا ... مروج الذهب 4/ 113؛ حياه الامام الهادى/ 237$

ص:279

به اين دليل كه نخست: شريك ستمگرى هاى سلطنت نباشد و دوم: زهد و پارسايى نيز حفظ شود.

عن أبى الصلت الهروى قال: إن المأمون قال للرضا على بن موسى (ع) يا ابن رسول الله قد عرفت فضلگ و علمگ و زهدگ و ورعگ و عبادتگ و أراگ أحق بالخلافه منى، فقال الرضا (ع) بالعبوديه لله عزوجل أفتخر و بالزهد فى الدنيا أرجو النجاه من شرالدنيا ...

فقال المأمون: يا ابن رسول الله إنما تريد بقولگ هذا التخفيف عن نفسگ، و دفع هذا الامر عنگ، ليقول الناس إنگ زاهد فى الدنيا.

فقال الرضا (ع): والله ما كذبت منذ خلقنى ربى عزوجل و ما زهدت فى الدنيا للدنيا و إنى لأعلم ما تريد. فقال المأمون: و ما أريد؟ قال: الأمان على الصدق؟ قال: لگ الأمان.

قال: تريد بذلگ أن يقول الناس: إن على بن موسى لم يزهد فى الدنيا بل زهدت الدنيا فيه ألاترون كيف قبل ولايه العهد طمعا فى الخلافه، فغضب المأمون ثم قال: إنگ تتلقانى أبدا بما أكرهه. و قد آمنت سطوتى، فبالله أقسم لئن قبلت ولايه العهد و إلا أجبرتگ على ذلگ فإن فعلت و إلا ضربت عنقگ. فقال الرضا (ع): قد نهانى الله عزوجل أن القى بيدى إلى التهلكه، فإن كان الامر على هذا، فافعل ما بذلگ، و أنا أقبل ذلگ على أنى لا أولى أحدا و لا أعزل أحدا و لا أنقض رسما و لا سنه، و أكون فى الامر من بعيد مشيرا، فرضى منه بذلگ، و جعله ولى عهده كراهه منه (ع) لذلگ. علل الشرايع 1/ 226؛ عيون أخبارالرضا 2/ 139؛ أمالى الصدوق/ 68؛ بحارالأنوار 49/ 128.؛ حياه إمام الرضا/ 141.$ مأمون براى اهداف ذيل، امام را وادار به پذيرش ولايت عهدى نمود:

الف: اوضاع، به دليل قيام علويان آشفته بود و مى خواست آن ها را آرام كند وحكومت عباسيان را از فرو پاشى نجات دهد.

ص:280

ب: حكومت را مستند به حكم شرعى سازد وتبليغ كند كه اهل بيت پيامبر، حكومت اورا تأييد كرده اند و اگر امام رضا (ع) ولايت عهدى را بپذيرد قطعا حكومت اورا نيز تأييد كرده است ودر اين صورت، ديگر فقها نيزحكومت وخلافت اورا تأييد كرده اند.

ج: اين موضوع سبب مى شود كه امام رضامردم را به پيروى از خود دعوت نكند.

د: قطع ارتباط امام با نمايندگان و وكلايش كه در سرزمين هاى ديگرحضور دارند. كنترل ومراقبت دقيق از ارتباط امام با آن ها.

ه: جلوگيرى ازخطر به قدرت رسيدن امام. زيرا اگرارتباط مردم با امام آزاد باشد، ممكن است جامعه بر ضد حكومت، قيام كنند.

و قد اعترف المأمون بذلگ فقال: و قد خشينا ان تركناه على تلگ الحاله أن ينفتق علينا منه ما لانسدّه، و يأتى علينا ما لانطيقه. فرائد السمطين 2/ 214.$ و: چهره قدسى امام را خدشه دار و چنين تبليغ كند كه امام رضا براى رسيدن به حكومت، تلاش مى كند.

ز: جبهه علويان را كه برضد حكومت متحد شده و مبارزه مى كردند، از بين ببرد. زيرا پس از ولايت عهدى امام رضا، تمام علويان اسلحه را بر زمين خواهند گذاشت.

ص:281

دوم: شيوه ظاهرى سلاطين، نسبت به دين و جامعه و امامان.

زيرا بديهى است كه هرشرايطى حكم ويژه اى مى طلبيد. چنان كه موضع گيرى رسول خدا (ص) نيز در برابر مشركان در دو دوره مكى و مدنى متفاوت بود.

طبيعى است كه اگر مردم جامعه ازنظر اعتقادى امام را پذيرفته و به او ايمان داشته باشند و امامت را ازجانب خداوند بدانند و تعداد قابل توجهى آمادگى داشته باشند كه براى تشكيل دولت حق و عدالت بجنگند، هرچند كه كشته شوند، امام دراين شرايط قيام خواهدكرد و به جهاد خواهد پرداخت. چنان كه امام حسين (ع) اين كار را انجام داد و امام على (ع) در جمل و نهروان و صفين جنگيد.

اما اگرجامعه از امام، روى بر تافته و به باطل روى آورند و تعداد افرادى كه امامت امام را قبول دارند، ازشمار انگشتان تجاوزنكنند، بديهى است كه قيام، درچنين شرايطى سودمند نيست. چنان كه امام على (ع) در برابرخليفگان سكوت و امام حسن (ع) صلح كرد.

اگرمنزل امام درمحاصره باشد، ورود وخروج افرادكنترل وياران امام شناسايى و شكنجه و زندان شوند، قيام مسلحانه كار دشوارى خواهد بود.

اين بود كه امامان معصوم برحسب شرايط، در مواردى به قيام مسلحانه و در مواردى به بيان حكم خدا وجلوگيرى ازانحراف فكرى، دينى و اخلاقى پرداختند. هرچه وظيفه الهى آن ها بود، همان را انجام دادند كه اگرجاى امامان تغيير مى كرد وهركدام درجاى ديگرى قرار مى گرفت، همان اقدام و كارهايى را انجام مى داد كه امام ديگر انجام داده بود.

اينك به اختصاربه برخى ازموضع گيرى سلاطين در برابرامامان معصوم مى پردازيم.

ص:282

است وبه همين دليل موضع گيرى هاى سياسى امامان نيز متفاوت بوده است. برخى از آنها چنين بود:

ص:283

اصل دين از بين مى رفت. امام براى حفظ دين، سكوت مى كرد و يا صلح مى نمود تا شرايط براى قيام آماده گردد. چنان كه امام على (ع) در برابر خليفگان سكوت كرد وامام حسن (ع) با معاويه صلح نمود و زمينه براى قيام امام حسين (ع) فراهم گرديد وبا قيام امام حسين (ع) خطراضمحلال دين براى هميشه از بين رفت وانديشه شيعه در جامعه به عنوان يك انديشه اصيل، استوار و پايدارگرديد و بامرور زمان گسترش يافت وهميشه درحال گسترش است و دين جاودانه گرديد.

بديهى است كه امامان معصوم پيش ازتبليغ دين، حفظ دين رابرعهده داشتند.

امام حسن (ع): يا أباسعيد، ألستُ حجّه الله تعالى ذكره على خلقه، و إماماً عليهم بعد أبى (ع)؟ قلتُ: بلى، قال: ألستُ الذى قال رسولُ الله (ص) لى و لأخى: الحسن و الحسين إمامان قاما أو قعدا؟ قلتُ: بلى، قال: فأنا إذن إمام لو قمتُ، و أنا إمام إذا قعدتُ، يا أباسعيد عِلّهُ مصالحتى لمعاويه علّه مصالحه رسول الله (ص) لبنى ضُمْره و بنى أشجع، و لأهل مكه حين انصرف من الحديبيه، أُولئگ كفّار بالتنزيل و معاويه و أصحابه كفّار بالتأويل، يا أباسعيد إذا كنتُ إماماً من قبل الله تعالى ذكره لم يجب أن يُسَفَّه رأيى فيما أتيته من مهادنه سازش$ أو محاربه، و إن كان وجه الحكمه فيما أتيته مُلتبساً، ألاترى الخضر (ع) لمَّا خرق السفينه و قتل الغلام و أقام الجدار سخط موسى (ع) فعله؟ لإشتباه وجه الحكمه عليه حتى أخبره فرضى. هكذا أنا، سخطتم علىّ بجهلكم بوجه الحكمه فيه، و لولا ما أتيت لما ترك من شيعتنا على وجه الأرض أحدٌ إلّا قُتِل. علل الشرايع: 4. 200/ 148$ اين شرايط، زمانى پديد آمد كه ائمه، انصار وياور نداشتند. اين موضوع نيز به نوبه خود به آن جهت بود كه جامعه نسبت به امام، شناخت كافى نداشت و برخى امامان كه قيام نكردند، علتش همين نداشتن يارى كننده بود.

ص:284

سديرصيرفى به امام حسن (ع) عرض كرد: چرا صلح كرديد؟ امام به تعداى بز كه آنجا بود، اشاره كرد و فرمود:

والله يا سدير لو كان لى شيعه بعدد هذه الجداء ما وسعنى القعود.

سديرگويد: آن ها را شمردم تعدادشان هفده عدد بودند. كافى: 2/ 242، وبحار الأنوار: 47/ 8. 372/ 99$

ص:285

رهبرى الهى براى آن ها موضوعيت نداشت و هدف نبود و اگر شخص ديگرى مى توانست اين مطالبات آن ها را بهترتأمين كند، به او روى مى آوردند. اگراين مطالبات خود را از امام مستند به تكليف شرعى و وظيفه الهى نمايند كه اگر امام نپذيرد، روز قيامت او را بازخواست خواهند كرد، امام در چنين شرايطى حكومت را مى پذيرد.

چنان كه امام على (ع) بيعت مردم راپس ازعثمان پذيرفت، مردمى كه پس از عثمان به امام روى آوردند، نه به اين دليل بود كه امام را وصى و جانشين پيامبر مى دانستند و كسى كه حكومت ازجانب خداوند به او واگذار شده؛ بلكه به اين انگيزه كه او مى تواند تبعيضات نارواى عثمان را پايان بخشد و عدالت را برقرار كند.

امام على (ع) نخست بيعت رانپذيرفت چون اين روى آورد را بى نتيجه مى دانست و فرمود:

دعونى و التمسوا غيرى فإنا مستقبلون أمرا له وجوه و ألوان لاتقوم له القلوب و لاتثبت عليه العقول ... فإن تركتمونى فأنا كأحدكم و لعلى أسمعكم و أطوعكم لمن وليتموه أمركم و أنا لكم وزيرا خير لكم منى أميرا. نهج خطبه 92، 2/ 174$

پس از آنكه امام را در برابر حجت شرعى قرار دادند و ناگزير پذيرفت، فرمود:

لولا حضور الحاضر و قيام الحجه بوجود الناصر و ما أخذ الله على العلماء ألايقاروا حمايت وتأييد$ على كظه ظالم و لا سغب پر خورى ظالم وگرسنگى مظلوم.$ مظلوم لألقيت حبلها على غاربها. نهج خطبه 3.$ در اين كلام به طورصريح و دقيق بيان شده كه انگيزه مردم، تشكيل دولت الهى معصوم نبود. افزون برآنكه جامعه به انگيزه بازگرداندن خلافت به جايگاه الهى آن، به امام روى نياوردند و افرادى دراين كارفعاليت كردند كه انگيزه برقرارى

ص:286

عدالت را نداشتند. به دليل همين حمايت ظاهرى، حجت شرعى برامام تمام شد وآن راپذيرفت. هرچند باعلم امامت مى ديد كه اين حكومت پايدارنخواهد بود وهمين افرادى كه جلوداربيعت باوى هستند درآينده نزديك پيش تازجنگ با آن حضرت خواهند شد.

همين شرايط براى امام حسين (ع) نيز پيش آمد. افراد زيادى به آن حضرت روى آوردند كه از فساد گسترده معاويه و فرزند او يزيد خسته بودند و از ظلم آن ها به ستوه آمده بودند و ازامام خواستند تا حق وعدالت را برقراركند. افزون برآنكه شمار قابل توجهى از مردم كوفه به امامت امام حسين (ع) نيزعقيده داشتند. اما از آنجا كه تفاوت هايى با موارد ذكر شده دارد، جداگانه آورده مى شود.

ص:287

در اين صورت، آن حضرت نمى توانست در برابر حكومت يزيد سكوت كند، زيرا سكوت به معناى تأييد حكومت بود. روشى كه يزيد در پيش گرفته بود، گسترش مى يافت و به اضمحلال دين منجرمى شد. چنان كه آن حضرت در پاسخ مروان فرمود:

على الإسلام و السلام إذ قد بليت الامّه براع مثل يزيد ... سمعت جدّى رسول الله (ص) يقول: الخلافه محرّمه على آل أبى سفيان و على الطلقاء و أبناء الطلقاء فإذا رأيتم معاويه على منبرى فابقروا بطنه، فوالله لقد رآه أهل المدينه على منبر جدّى فلم يفعلوا ما أُمروا به. الفتوح لابن أعثم: 5/ 17، ومقتل الحسين للخوارزمى: 1/ 5. 184/ 130$

زيراشيوه حكومتى او تعطيل قوانين اسلام بود وسكوت امام نيزتأييدآن بود. در نتيجه هيچ گروهى مجوز شرعى براى قيام او نداشت ويزيد دراين صورت به آسانى مى توانست جامعه را از دين برگرداند. در چنين شرايطى اگر امام قيام كند و پيروز شود به همان نتيجه اى رسيده است كه تمام پيامبران براى تحقق آن جهادكرده اند. اما اگركشته شود، شهادت او قانون خدا خواهد بود و وظيفه جامعه را در برابرچنين حكومتى بيان كرده و آثارذيل را درپى خواهد داشت:

1- فراهم كردن زمينه قيام هاى ديگروگسترش انديشه جهاد ومبارزه درجامعه كه حكومت، ناگزير بايد روش درپيش گرفته را كناربگذارد و براى اجراى ارزش هاى اسلام هرچند برحسب ظاهر تلاش كند.

2- احياى تفكر مبارزه با ظلم در جامعه.

3- معرفى حكومت و اعضاى هيأت حاكمه به عنوان حاكمان ضد دينى كه در اين صورت، جامعه درجستجوى شناخت ارزش هاى دين بر مى خيزدوشناخت مردم نسبت به دين عميق تر مى گردد.

ص:288

4- امام با شهادت خود، دين را به شكل گسترده، فراگير و مستمرتبليغ كرده است. بديهى است كه يكى ازمسؤوليت هاى پيامبران، بلكه مهم ترين مسؤوليت آن ها همين تبليغ دين و بيان دستورهاى الهى است. اين مسؤوليت گاه بابيان وسخن انجام مى شود ودربرخى موارد، تنها باشهادت ميسر است. براى پيامبران تفاوتى ندارد كه اين مسؤوليت را با سخن انجام دهند، يا باشهادت، بلكه تبليغ دين باشهادت رساتر ازتبليغ باسخن است. چه آنكه سخن رابه آسانى مى توانندتحريف ياكتمان كنند اماتحريف وياكتمان شهادت آن هم به شكلى كه امام حسين (ع) انجام داد، چندان سان نيستآ سان نيستآآااآآآد ذذذ آسان نبود ومى بينيم كه سخنان ائمه معصومين (ع) رادرباره ظلم ستيزى، تحريف وكتمان كردند وحتى به نام ائمه شيعه درباره تأييد حكومت ها وستم گرى، حديث جعل كردند؛ اما مخفى بودن قبر حضرت زهرا (س) وشهادت امام على (ع) وشهادت امام حسين (ع) را نتوانستند تحريف ياكتمان كنند. ديديم كه تبليغ دين با شهادت امام حسين (ع) بسيارپرقدرت و نيرومند بودكه هم چنان پرخروش دل روزگار را مى شكافد وانديشه شيعه را در سرزمين ها ودل ها گسترش مى دهد. درنتيجه سلاح شهادت، براى تبليغ دين قدرتمندتر از سخن وكلام است. اين چنين فرصتى براى همگان پيش نمى آيد وكرامتى است كه از جانب خداوند به برخى ويژه مى گردد و از بين امامان، اين كرامت بزرگ، ويژه امام حسين (ع) شد. پس چرا آن را نپذيرد؟ وآن فرصت طلايى را از دست دهد؟ به همين جهت است كه امام حسين (ع) مى كوشد تا شهادت او هرچه آشكارتر انجام شود. همراهى زنان وكودكان واسارت آن ها و همه وهمه در راستاى تحقق همين هدف بود. اينكه امام حسين براى تشكيل حكومت رفت ويا نعوذ بالله نمى دانست كه كشته مى شود، توجيهات مادى گرايانه ازشهادت آن شهيد هميشه زنده تاريخ است. هرچند ائمه مأمور هستند كه علل وعوامل ظاهرى را نيز ناديده نه انگارند.

كاروانى كه بود بدرقه اش ذكرخدا به كرامت بنشيند، به جلالت برود

ص:289

اگرمهم ترين وظيفه پيامبران و امامان معصوم، تبليغ دين است واگرتبليغ دين منحصر به شهادت باشد، هرامام معصوم كه درآن موقعيت قرارگيرد، آن رابا اشتياق مى پذيرد. فرقى ندارد كه امام حسين (ع) باشد يا امام حسن ويا هرامام ديگر. اگرامام فرمود كه خداوند خواسته است مراشهيد ببيند، به همين معناست. درطول تاريخ نيزهيچ حادثه اى عظيم تروبراى اسلام پرثمرترازشهادت امام حسين (ع) نبود. هر عالم دينى نيزكه درچنين شرايطى قرارگيرد، لازم است به امام حسين (ع) اقتدا كند. قيام زيد وقيام نفس زكيه كه امامان هم در جريان كامل آن ها قرارداشتند و تأييد كردند نيزبه همين جهت بود.

ص:290

مى دانند، در اولين فرصت نيزخيانت مى كنند. چنان كه طلحه و زبيردرباره حضرت على (ع) انجام دادند. مردمى كه آرمان شناس نيستند وابزاردست افرادى قرارمى گيرندكه فقط به حكومت مى انديشند، نمى توانند پايه هاى حكومت حق را بردوش گيرند.

در چنين شرايطى اگر يك نفررهبرى مردم را برعهده گيرد، امام دعوت او را نمى پذيرد. چه رسد به آنكه بى ثباتى سياسى وجود داشته باشد و گروه هاى مختلف براى رسيدن به حكومت تلاش كنند. امام خود در اين جريانات سياسى شركت نمى كند و شيعه را نيز ازشركت درآن ها برحذر مى دارد.

عن عبدالحميد بن أبى الديلم، قال: كنت عند أبى عبدالله (ع) فأتاه كتاب عبدالسلام بن عبدالرحمن بن نعيم و كتاب الفيض بن المختار و سليمان بن خالد، يخبرونه أن الكوفه شاغره هرج ومرج وبى ثباتى وتفرقه$ برجلها و انه إن أمرهم أن يأخذوها، أخذوها، فلما قرأ كتابهم رمى به، ثم قال: ما انا لهؤلاء بامام اما علموا ان صاحبهم السفيانى. اختيار معرفه الرجال 419/ 662. بحار الأ نوار 47/ 351$

نمايندگانى از مردم خراسان، نزد امام صادق (ع) رفتند تا درباره كسى كه مردم را به نام آن حضرت دعوت مى كند، تحقيق كنند وامام دعوت آن ها را نپذيرفت. بصائر الدرجات/ 264/ 5. بحارالأنوار 47/ 72$

وامام صادق (ع) درپاسخ نمايندگان بصره فرمود:

أكلكم على مثل ما قال عمرو؟ قالوا: نعم. قال: إتّق الله يا عمرو، و أنتم أيها الرهط، فاتّقوا الله فإنّ أبى حدّثنى و كان خير أهل الأرض و أعلمهم بكتاب الله و سنّه رسوله: أنّ رسول الله قال: من ضرب الناس بسيفه و دعاهم إلى نفسه، و فى المسلمين من هو أعلم منه فهو ضال متكلّف. كافى: 2/ 118، و 5/ 23، بحار الأنوار: 47/ 213/ 2 و 3$ ابوسلمه خلال، مردم كوفه را باشعارتسليم حكومت به اهل بيت پيامبر (ص) برضد امويان برشوراند و پس ازپيروزى سه نامه نوشت و دستور داد نامه اول را به

ص:291

جعفر بن محمد (ع) بدهند، اگرحكومت راپذيرفت، دو نامه ديگر را پاره كند اما اگر نپذيرفت، نامه دوم را به عبدالله محض بدهد كه اگر نپذيرفت نامه سوم را به عمرالاشرف فرزند امام زين العابدين (ع) تحويل دهد. امام صادق (ع) نامه را درآتش سوزاند و به پيك ابوسلمه فرمود: جوابش همين است و به اطلاع او برسان. پيك ابوسلمه نامه دوم را به عبدالله محض داد، وى شادمان شد و نزد امام صادق (ع) رفت تا به زعم خود اين فرصت بسيار ارزشمند را به اطلاع امام برساند، امام به او فرمود:

يا أبامحمد و متى كان أهل خراسان شيعه لگ؟ أنت بعثت أبامسلم إلى خراسان؟ و انت أمرتهم بلبس السواد؟ هؤلاء الذين قدموا العراق أنت كنت سبب قدومهم أو وجهت فيهم؟ و هل تعرف منهم أحداً؟ مروج الذهب: 3/ 254.$ اينكه ابوسلمه خلال سه نامه نوشت، دليل بر اين است كه امام صادق (ع) را امام حق و وصى رسول خدا نمى دانسته كه يا چنين شناختى نسبت به امام نداشت وياچنين هدفى نداشت وامام نيز از عواقب اين قيام آگاه بود و مى دانست كه شكست مى خورد و ممكن بودفرايند هاى منفى بسيارى داشته باشد. درهر صورت امام نمى توانست تنها به استناد اين نامه به سمت كوفه حركت كند ورهبرى مردمى را دردست گيرد كه هدفشان تشكيل حكومت نيست.

افزون برآنكه برقرارى حكومت توسط ابوسلمه دربرابرقيام ابومسلم خراسانى و واداركردن مردم خراسان به پذيرش حكومت عباسيان، مقطعى و ناموفق بود. ابومسلم خراسانى نيزكه از سوى عباسيان به خراسان فرستاده شده بود، پس از پيروزى و جمع آورى سپاهيان به امام صادق (ع) نامه نوشت:

قد اظهرت الكلمه و دعوت الناس عن موالاه بنى اميه إلى موالاه أهل البيت فإن رغبت فلا مزيد عليگ.

ص:292

و جاء فى جوابه (ع). ما أنت من رجالى و لا الزمان زمانى. 1/ 185. الملل والنحل، الشهرستانى 1/ 142$

ص:293

بنى اميه پس از روى كار آمدن معاويه، اختناق سياسى را برجامعه حاكم ساختند اما اين اختناق تا حدودى بر تمام مسلمانان تعميم يافت. گرچه شيعيان، محور اصلى اين اختناق بودند اما بر ديگران نيز اعمال مى شد.

امام حسن مجتبى (ع) پيش ازآنكه از سوى حكومت در انزواى سياسى قرارگيرد و آمد و شد مردم به منزل آن حضرت كنترل شود، مردم نيز به دليل تبليغات گسترده بنى اميه برضد خاندان پيامبر ازامام روى گرداندند. افزون برتبليغات امويان، خوارج و پيروان عبدالله بن زبيروپيروان طلحه و ... نيزبرضد امام تبليغ مى كردند تا جايى كه امام حسن (ع) درسخت ترين شرايط مظلوميت قرار گرفت وازسوى دوست ودشمن برآن حضرت جفاشد. تعداد افرادى كه امامت آن حضرت را قبول داشتند، انگشت شماربود. لازم بود زمان بگذرد واهل بيت بيش از گذشته درجامعه معرفى وشناخته شوند. امام در اين فرصت پيش آمده توانست معارف اهل بيت را در موضوع توحيد و امامت و غيره منتشر كند.

ص:294

تعيين اين شخص به عنوان استاندار مدينه براى آن بود كه نسبت به علويان وشيعيان سخت گيرى كند ومخاطب وى درسخنرانى معروفش نيزهمين افراد بودند. وى به شناسايى علويان پرداخت تا آن ها را به شهادت رساند.

عن أبى بصير قال: فلما ولى داود المدينه، دعا المعلّى و سأله عن شيعه أبى عبدالله (ع) فكتمه، فقال اتكتمنى!؟ أما إنگ إن كتمتنى قتلتگ. فقال المعلى: أبالقتل تهددنى؟ والله لو كانوا تحت قدمى ما رفعت قدمى عنهم، و إن أنت قتلتنى لتسعدنى و لتشقين، فلما أراد قتله، قال المعلى أخرجنى إلى الناس، فإنّ لى أشياء كثيره، حتى أشهد بذلگ. فأخرجه إلى السوق، فلما اجتمع الناس، قال: أيها الناس، إشهدوا أن ما تركت من مال عين، أو دين، أو أمه، أو عبد، أو دار، أو قليل أو كثير، فهو لجعفر بن محمد (ع) فقتل. لقد تألّم الإمام الصادق (ع) كثيراً لمقتل المُعلّى بن خنيس و لما التقى الإمام (ع) بداود بن على بن العباس قال له: قتلت قيّمى فى مالى و عيالى، ثم قال لأدعونّ الله عليگ. قال داود: اصنع ما شئت. فلما جنّ الليل قال (ع): اللّهم ارمه بسهم من سهامگ فأفلق به قلبه. فأصبح و قد مات داود و الناس يهنئونه بموته. كافى 2/ 513، الخرائج والجرائح 2/ 611، بحارالانوار 47/ 209.$ ابوالعباس سفاح، امام صادق (ع) را به عراق فراخواند و در روز ماه مبارك رمضان دستور داد روزه را افطار كند. امام در اين باره چنين فرمود:

قال أبوعبدالله (ع): دخلت على أبى العبّاس بالحيره فقال: يا أباعبدالله ما تقول فى الصيّام اليوم؟ فقلت: ذاگ الى الإمام إن صمت صمنا و إن أفطرت أفطرنا فقال: يا غلام علىَّ بالمائده فأكلت معه و أنا أعلم والله إنّه من شهر رمضان فكان إفطارى يوماً و قضاؤه أيسر علىَّ من أن يضرب عنقى و لايُعبد الله. كافى 4/ 83.$

منصور نيز همين سياست ابوالعباس سفاح را با شدت بيشتر ادامه داد و منزل امام را در مدينه دركنترل ومراقبت شديد قرارداد. داستان هشام بن سالم را كه

ص:295

پس از رحلت امام صادق (ع) متحير بود كه چه كند واز ترس جاسوسان منصور نمى توانست تحقيق كند كه پس از امام صادق (ع) چه كسى امام است، بنگريد. اختيار معرفه الرجال 565/ 503؛ الارشاد 2/ 221؛ اعلام الورى 2/ 16؛ كشف الغمه 3/ 12؛ بحارالانوار 48/ 50$ پيش از اين گذشت كه منصور مى گفت: قتلت من ذريه فاطمه ألفاً أو يزيدون و تركت سيّدهم و مولاهم جعفر بن محمد. الأدب فى ظل التشيع لعبد الله نعمه: 63، نقلا عن شرح القصيده الشافيه لأبى فراس: 8. 161/ 211$

كليد خزانه راكه به ريطه سپرد تا بامهدى عباس آن سالن بزرگ را كه جنازه هاى علويان را در آن انباشته بود، باز كنند، معروف است. تاريخ الطبرى 8/ 104$

ابراهيم موصلى گويد: درشبى هارون مرا فراخواند تادرمجلس عيش او شركت كنم. هارون درباره علويان چنين گفت:

حتام أصبرعلى آل بنى أبى طالب! والله لأقتلنهم و لأقتلن شيعتهم و لأفعلن و لأفعلن، فقلت: إنا لله! ليس عند هذا أحد يخرج غضبه عليه، أحسبه والله سيوقع بى، فاندفعت أغنى ... الاغانى 5/ 224$

وى امام كاظم (ع) را در مدينه در حالى دستگير كرد و به زندان بصره فرستاد كه بالاى سر مرقد پيامبر نماز مى خواند. عيون أخبار الرضا 1/ 82/ 10$ همو نيز دستور داد: مرقد مطهر امام حسين (ع) را تخريب و از زيارت مرقد مطهر آن حضرت جلوگيرى كنند. المناقب 2/ 19؛$ هارون درحالى امام كاظم (ع) را دستگير و زندانى كرد و سپس به شهادت رساند كه به امامت امام كاظم (ع) اعتراف مى كرد:

مأمون گويد: ازهارون پرسيدم: اين شخصى كه به او بسيار احترام گذاشتى چه كسى بود؟ گفت:

ص:296

قال: هذا إمام الناس، و حجه الله على خلقه، و خليفته على عباده. فقلت: يا أميرالمؤمنين أوليست هذه الصفات كلّها لگ و فيگ؟! فقال: أنا إمام الجماعه فى الظاهر و الغلبه و القهر، و موسى بن جعفر إمام حق. والله يا بنىّ انه لأحقّ بمقام رسول الله (ص) منى و من الخلق جميعاً، والله لو نازعتنى هذا الأمر لاخذت الذى فيه عيناگ فإن الملگ عقيم. عيون أخبار الرضا: 1/ 88 ح 11، البحار: 48/ 129 ح 9 .. 4/ 130$

وى آن گاه كه دستور داد امام را دستگير كند، خطاب به رسول خدا گفت:

بأبى انت و أمى إنى اعتذر إليك فى من أمر عزمت عليه إنى أريد ان آخذ موسى بن جعفر فأحبسه لأنى قد حنيت أن يلقى بين امتگ حربا يسفگ بها دماءهم. عيون أخبار الرضا: 73 ح 3 والغيبه للطوسى: 28 وعن العيون فى بحار الأنوار: 48/ 213 ح 13$

چنان كه گذشت، هارون فقر و نادارى را برعلويان و شيعيان حاكم كرد. به اين دليل كه اگر ثروت داشته باشند، قيام مى كنند. عيون أخبار الرضا 1/ 88/ 11، البحار 48/ 129/ 4.$ امام كاظم (ع) مدت زمان طولانى در زندان بصره و بغداد بود كه مدت آن روشن نيست.

امام (ع) در اين دوره دستور به تقيه داد و خود نيز براى حفظ امامت در برخى موارد تقيه مى كرد و با برخى از ياران خود ارتباط سرى داشت. نامه هاى آنان را در زندان و غير آن جواب مى داد. به امور شيعيان تا آنجا كه ممكن بود، رسيدگى مى كرد و نمايندگانى در شهرها منصوب نمود.

ص:297

بيش ازگذشته براى قيام هاى عمومى برضد بنى عباس فراهم گرديد. اين بود كه سياستشان را در ظاهر تغيير دادند. اين خط مشى جديد از زمان مأمون آغاز شد و تا شهادت امام عسكرى (ع) ادامه يافت.

مأمون، امام رضا (ع) را از مدينه به مرو احضار نمود. اين موضوع در شرايطى بود كه علويان در شهرهاى مختلف برضد بنى عباس قيام كرده بودند و بنى عباس نيز بر سرحكومت اختلاف داشتند و پس ازجنگ هاى خونين بين امين و مأمون، حكومت مأمون مستقرگرديد. او چاره اى جز آن نديد كه امام را به منظور اهداف ذيل به مرو فرا خواند و در ظاهر به امام احترام بگذارد:

الف: در ظاهر پيشنهاد كند كه وى خلافت را بپذيرد. اگر امام خلافت را پذيرفت او عباسيان را برضد آن حضرت برشوراند و جنگ هاى خونين به راه اندازد تا موفق شود امام را به شهادت رساند و يا آنكه افرادى را مأموركند كه آن حضرت را ترور نمايند و سپس براى مشتبه ساختن شهادت آن حضرت يكى دو نفر را دستگير و اعدام كند. اما اگر امام نپذيرفت، آن حضرت را به كينه ودشمنى شخصى متهم كند و به شهادت رساند. چنان كه به امام گفت: اگر ولايت عهدى را نپذيرد، آن حضرت را خواهد كشت.

ب: تمام علويان با پذيرش حكومت يا ولايت عهدى توسط امام، اسلحه را بر زمين خواهند گذاشت و با حكومت همكارى خواهند كرد.

ج: با واگذارى حكومت يا ولايت عهدى به امام چنين وانمود كند كه حكومت حق ما بود و آن را به امام رضا بخشيديم و با اين اقدام، خود را درجايگاهى قراردهد كه امام رضا (ع) در همان جايگاه قرار داشت و امام براى اداره كشور از وى دستورگيرد.

د: دربى عدالتى ها وستم گرى هايى كه ازسوى حكومتيان واستانداران انجام مى شود، امام رضا (ع) را مقصر بداند كه نمى تواند مملكت را خوب اداره كند.

ه: كنترل و نظارت بر تمام روابط امام با ديگران.

ص:298

مأمون با اين اقدام به تمام اهداف مورد نظرخود دست مى يافت. اما اين كه امام از نظر علمى مورد توجه همگان بود، موضوعى بود كه تمام نقشه هاى او را بى نتيجه ساخت و ممكن بود جامعه به آن حضرت روى آورد وبه انقلاب بزرگ فكرى، سياسى و اجتماعى منجر شود.

اين بود كه مجالس مناظره تشكيل داد و دانايان برتر مذاهب و اديان را فراخواند، تا باامام رضا (ع) به گفتگو پردازند و امام نتواند به پرسش هاى كلامى، فقهى و تاريخى آن ها پاسخ دهد و آن هاله قداست، معنويت وعظمتى را كه از امام در اذهان بسيارى وجود داشت، بشكند. در پى اين تصميم مأمون، مجالسى براى مناظره منعقد گرديد و تمام آن ها محكوم وتسليم شدند و آوازه امام بيش از گذشته دل ها را تسخيركرد.

ص:299

سيره امام در اين دوره چنين بود:

1- ارتباط و ملاقات هاى سرى با شيعيان.

2- ارائه معجزه براى تحكيم مبانى اعتقادى افراد ويژه.

3- تعيين افراد به عنوان وكيل در شهرها.

4- پاسخ به نامه ها و ارسال نامه براى افراد ويژه.

5- تأكيد بر امامت حضرت مهدى (عج) ومعرفى آن حضرت پس از تولد براى برخى از ياران.

ص:300

اين دو شرط وارد نشدند واز قيام هايى كه هدف سپردن حكومت به معصوم را نداشتند، حمايت نكردند.

ص:301

كناسه بنى أسد؟ قال: قلت نعم، قال: فبكى حتى بكى النساء خلف الستور پرده$ ، ثم قال: أما والله لقد بقى لهم عنده طلبه، ما أخذوها منه بعد. قال: فجعلت أفكر و أقول: أى شئ طلبتهم بعد القتل و الصلب! فودعته و انصرفت حتى انتهيت إلى الكناسه، فإذا أنا بجماعه، فأشرفت عليهم، فإذا زيد قد أنزلوه من خشبته يريدون أن يحرقوه. قال: قلت: هذه الطلبه التى قال لى. الأمالى؛ الشيخ الطوسى/ 672/ 1418/ 25؛ بحا رالانوار 46/ 201$ عن حمزه بن حمران، قال: دخلت إلى الصادق جعفر بن محمد (ع) فقال لى: يا حمزه، من أين أقبلت؟ قلت له: من الكوفه. قال: فبكى (ع) حتى بلت دموعه لحيته، فقلت له: يابن رسول الله، ما لگ أكثرت البكاء؟ فقال: ذكرت عمى زيدا و ما صنع به فبكيت. فقلت له: و ما الذى ذكرت منه؟ فقال: ذكرت مقتله، و قد أصاب جبينه سهم، فجاءه ابنه يحيى فانكب عليه، و قال له: أبشر يا أبتاه، فإنگ ترد على رسول الله و على و فاطمه و الحسن و الحسين (ع). قال: أجل يا بنى، ثم دعا بحداد فنزع السهم من جبينه، فكانت نفسه معه، فجى ء به إلى ساقيه نهر آب$ تجرى عند بستان زائده، فحفر له فيها و دفن، و أجرى عليه الماء و كان معهم غلام سندى لبعضهم، فذهب إلى يوسف ابن عمر من الغد فأخبره بدفنهم إياه، فأخرجه يوسف بن عمر فصلبه فى الكناسه أربع سنين، ثم أمر به فأحرق بالنار، و ذرى فى الرياح، فلعن الله قاتله و خاذله، و إلى الله جل اسمه أشكو ما نزل بنا أهل بيت نبيه بعد موته، و به نستعين على عدونا، و هو خير مستعان. الأمالى- الشيخ الصدوق/ 320( الأمالى- الشيخ الصدوق/ 476/ 643/ 3.$ فضيل بن يسار پس از شهادت زيد به مدينه نزد امام صادق (ع) رفت. امام پرسيد: فلعلك شاك فى دمائهم (اهل شام)؟ قال: فقلت: لو كنت شاكا ما قتلتهم. قال: فسمعته و هو يقول: أشركنى الله فى تلگ الدماء، مضى والله زيد عمى و

ص:302

أصحابه شهداء، مثل ما مضى عليه على بن أبى طالب (ع) و أصحابه. امالى الصدوق 2/ 286؛ الأمالى الصدوق 430/ 567/ 1؛ عيون أخبارالرضا 1/ 252/ 7، بحارالأنوار 46/ 171/ 20$ عن عبدالله بن سيابه قال: خرجنا و نحن سبعه نفر فأتينا المدينه، فدخلنا على أبى عبدالله (ع) ... فقرأ و بكى، ثم قال: إنا لله و إنا إليه راجعون، عندالله أحتسب عمى إنه كان نعم العم، إن عمى كان رجلا لدنيانا و آخرتنا مضى والله عمى شهيدا كشهداء استشهدوا مع رسول الله و على و الحسن و الحسين صلوات الله عليهم. بحار الأنوار 46/ 175؛ عيون أخبار الرضا 1/ 248$ اين روايات دليل بر اين است كه قيام زيد مورد تأييد امام بوده است.

ص:303

قيام هاى سادات علوى در دو دولت بنى اميه و بنى عباس را دركتاب مقاتل الطالبيين بنگريد.

شايد بسيارى از قيامهاى ديگر علويان نيز مورد تأييد ائمه بوده است و اخبار آن ها به ما نرسيده است.

از ديگرافرادى كه به طور مسلحانه قيام كردند، محمد و ابراهيم، فرزندان عبدالله محض از نوادگان امام حسن مجتبى (ع) بودند. امام صادق (ع) قيام محمد را به عنوان مهدى موعود باطل دانست. اما فرمود اگربه عنوان امر به معروف باشد مورد تأييد است. مقاتل الطالبيين/ 1237 و 138$

ص:304

ص:305

ص:306

ص:307

ب: كتاب هايى كه از سوى مؤلفان شيعه درباره ائمه نوشته شده است. اين كتاب ها به دليل آنكه چند قرن پس از زندگى ائمه نوشته شده اند از نظر سند ضعيف مى با شند واستناد به آن ها از اين جهت دچار مشكل است.

ج: كتاب هاى تاريخ اهل سنت كه اندكى به بيان شرح زندگى امامان شيعه پرداخته اند و برخى ازگزارش هايى كه دركتاب هاى شيعه نوشته شده نيز از همين كتاب ها گرفته شده است. اين كتاب ها نيز از نظر سند دچار مشكل است.

د: كتاب هاى رجال و تراجم اهل سنت.

ازآن جاكه اهل سنت ائمه شيعه را قبول نداشته اند، به اين جهت مطالبى را آورده اند كه دليل بر امامت امامان شيعه نباشد. به هرحال برخى از منابع سيره معصومين كه موضوع آن ها تاريخ مى باشد، كتاب هاى ذيل هستند:

1- بصائر الدرجات فى فضائل آل محمد، ابوجعفر محمد بن الحسن بن فروخ الصفار القمى، متوفى 290.

2- اصول الكافى، ثقه الاسلام أبى جعفر محمد بن يعقوب بن إسحاق الكلينى الرازى، المتوفى سنه 328/ 329 ه. در اين كتاب بسيار مختصر بحث شده است.

3- الإرشاد فى معرفه حجج الله على العباد، أبى عبد الله محمد بن محمد بن النعمان العكبرى البغدادى الشيخ المفيد (336- 413 ه)

4- خصائص الأئمه، الشريف الرضى أبو الحسن محمد بن أبى أحمد الطاهر" ذى المنقبتين" الحسين بن موسى الأبرش بن محمد الأعرج بن موسى" المعروف بأبى سبحه" بن إبراهيم (الأصغر) بن الإمام موسى بن جعفر] وى در سال 359 متولد ودر سال 404 در بغداد رحلت كرده است.

5- دلائل الامامه، محمد بن جرير الطبرى (الشيعى) (ق 4)

6- نوادر المعجزات فى مناقب الأئمه الهداه (ع)، أبى جعفر محمد بن جرير بن رستم الطبرى من أعاظم علماء الإماميه فى المائه الرابعه

7- ألقاب الرسول و عترته (المجموعه)، من قدماء المحدثين (ق 4)

ص:308

8- عيون المعجزات، المحدث الجليل الشيخ حسين بن عبد الوهاب (من علماء القرن الخامس)

9- روضه الواعظين، محمد بن فتال نيشابورى، متوفى 508 (بخش كوچك اين كتاب مربوط به تاريخ امامان است).

10- إعلام الورى بأعلام الهدى، امين الاسلام ابوعلى فضل بن حسن طبرسى، متوفى 548 ه- صاحب مجمع البيان.

11- الثاقب فى المناقب، ابن حمزه الطوسى، المؤلف: هو الشيخ الفقيه المتكلم المحدث عماد الدين أبو جعفرمحمد بن على بن حمزه الطوسى المشهدى. به احتمال قوى اين كتاب را در سال 560 نوشته ودر سال 585 رحلت كرده وچند كتاب به اين نام نيز مى باشد. وى معاصر شيخ طوسى بوده است. راجع الذريعه 5/ 5

12- تاريخ مواليد الأئمه (المجموعه) و وفياتهم، الحافظ الشيخ أبى محمد عبدالله بن النصر ابن الخشاب البغدادى، المتوفى فى سنه 567 هق

13- الخرائج و الجرائح، الفقيه المحدث و المفسر الكبير قطب الدين الراوندى (ره)، المتوفى سنه 573 هجريه.

14- مناقب آل أبى طالب، الإمام الحافظ ابن شهرآشوب مشير الدين أبى عبدالله محمد بن على بن شهرآشوب ابن أبى نصر بن أبى حبيشى السروى المازندرانى المتوفى سنه 588 ه.

15- كشف الغمه فى معرفه الأئمه، العلامه المحقق أبى الحسن على بن عيسى بن أبى الفتح الأربلى، المتوفى سنه 693 ه.

16- معارج الوصول إلى معرفه فضل آل الرسول (ع)، شمس الدين محمد بن يوسف الزرندى الشافعى (693- 750 ه (

17- عمده الطالب فى أنساب آل أبى طالب، جمال الدين أحمد بن على الحسينى المعروف بابن عنبه، المتوفى سنه 828 هجريه.

ص:309

18- الفصول المهمه فى معرفه الأئمه، الشيخ الإمام العلامه والبحر الفهامه على بن محمد بن أحمد المالكى المكى المعروف بابن الصباغ المتوفى سنه 855 ه

19- الطبقات الكبرى، ابن سعد. ولد سنه 168 ه- بالبصره، فنسب إليها، و ارتحل إلى بغداد و أقام فيها ملازماً لأستاذه الواقدى يكتب له، حتى عرف باسم" كاتب الواقدى". و كانت له رحله إلى المدينه و الكوفه، توفى يوم الأحد لأربع خلون من جمادى الآخره سنه 230 ه، بمدينه بغداد.

20- المنتخب من كتاب ذيل المذيل من تاريخ الصحابه و التابعيه، محمد بن جرير بن يزيد بن كثير بن غالب الآملى، أبو جعفر الطبرى، (224- 310 ه)

21- تاريخ الطبرى.

22- تاريخ مدينه دمشق و ذكر فضلها و تسميه من حلها من الاماثل أو اجتاز بنواحيها من وارديها و أهلها، الامام العالم الحافظ أبى القاسم على بن الحسن ابن هبه الله بن عبد الله الشافعى المعروف بابن عساكر، 499- 571 ه

23- صفه الصفوه، ابوالفرج عبدالرحمن ابن جوزى، 510- 597 ه

24- تذكره الخواص، سبط ابن جوزى، المتوفى 654 ه

25- وفيات الأعيان و أنباء أبناء الزمان، أبوالعباس شمس الدين أحمد بن محمد بن أبى بكر بن خلكان، 607- 681.

26- تهذيب الكمال فى اسماء الرجال، الحافظ المتقن جمال الدين ابى الحجاج يوسف المزى، 654- 742.

27- سير اعلام النبلاء، الامام شمس الدين محمد بن أحمد بن عثمان الذهبى، المتوفى 748 ه 1374.

28- تاريخ الاسلام.

29- البدايه و النهايه، الامام الحافظ ابى الفداء اسماعيل بن كثير الدمشقى، المتوفى سنه 774 ه

30- شذرات الذهب فى اخبار من ذهب، ابن عماد حنبلى، المتوفى 1089.

ص:310

31- نور الابصار فى مناقب آل بيت النبى المختار، مؤمن بن حسن مؤمن شبلنجى (ازتوابع مصر)، 1298 درس مى خوانده است.

ص:311

ص:312

الاغانى، ابوالفرج اصفهانى، دار إحياء التراث العربى.

الأمالى، الشيخ الصدوق، مؤسسه الاعلمى، بيروت، 1400.

ألأمالى، الطوسى، دار الثقافه، 1414.

الإمام جعفر الصادق، احمد مغنيه.

الأنوار البهيه، شيخ عباس قمى، جامعه مدرسين، 1418.

الأوائل، أبوهلال العسكرى.

البدايه و النهايه، ابن كثير، احياء التراث العربى، 1408.

البيان و التبيين، جاحظ، دار إحياء التراث العربى.

التحقيق فى كلمات القرآن، حسن مصطفوى، بنگاه ترجمه و نشركتاب، 1360.

التوحيد، الصدوق، جامعه مدرسين.

الخرائج و الجرائح، قطب الدين راوندى، مؤسسه الامام المهدى، 1409.

الخصال، الشيخ الصدوق، مؤسسه العلمى، بيروت، 1410.

الرياض النضره، محب طبرى، دارالكتب العلميه، بيروت.

السرائر، ابن ادريس، جامعه مدرسين، 1413.

السنه، إبن أبى عاصم.

الصحيفه السجاديه.

الصحيفه الصادقيه، باقر شريف القرشى، دار الكتاب الاسلاميه.

الصواعق المحرقه، ابن حجر هيثمى، قاهره.

الطبقات الكبرى، ابن سعد، دار بيروت، 1405.

الطرائف، سيد بن طاوس، دفتر نشر نويد.

العقد الفريد، ابن عبد ربه، دار الكتب العلميه، 1404.

العمده، ابن بطريق، حج و زيارت، 1412.

الغارات، ابواسحاق اصفهانى، انجمن آثار ملى.

ص:313

tالغدير، علامه امينى، مركز الغدير، 1416. الغيبه، الطوسى، جامعه مدرسين، 1411.

الفتوح، ابن أعثم كوفى، انتشارات آموزش انقلاب اسلامى، 1372.

الفتوحات الإسلاميه.

الفروق اللغويه ابوهلال العسكرى، جامعه مدرسين، 1412.

الفصول المختار، شيخ مفيد، داودى، 1396.

الفصول المهمه، ابن صباغ، مؤسسه اعلمى، بيروت، 1408.

الفهرست، ابن النديم.

الكامل فى التاريخ، ابن الأثير، دار الكتاب العربى، بيروت، 1420.

الكامل، المبرد، دارالفكر، بيروت.

المحاسن، ابوجعفر احمد بن خالد برقى، مجمع جهانى اهل بيت، 1416.

المختصر فى الشمائل المحمديه، الترمذى.

المسند، أحمد بن حنبل، دار الفكر، بيروت، 1414.

المصنف، ابن أبى شيبه، دار الفكر، بيروت، 1409.

المعارف، ابن قتيبه، شريف رضى، 1417.

المعجم الأوسط، الطبرانى، مكتبه المعارف، رياض، 1416.

المعجم الصغير، الطبرانى، دار الفكر، بيروت، 1401.

المعجم الكبير، الطبرانى، دار إحياء التراث العربى.

المعجم الموضوعى لنهج البلاغه.

المفردات لالفاظ القرآن، الراغب الإصبهانى، دار الكتب العلميه، قم، 1392 (افست).

الملل و النحل، شهرستانى، دار المعرفه، بيروت.

المنتظم، ابن جوزى، دار الكتب العلميه، بيروت.

ص:314

الموسوعه الامام المهدى، الغيبه الصغرى، سيد محمد صدر، مكتبه الإمام اميرالمؤمنين، 1400.

النصائح كافيه، سيد محمد بن عقيل علوى، مؤسسه الفجر، 1412.

النهايه فى غريب الحديث المكتبه العلميه بيروت.

أنساب الأشراف، بلاذرى، دار الفكر، بيروت، 1417.

أوائل المقالات، الشيخ المفيد.

بحار الأنوار، مؤسسه الوفاء، بيروت، 1413.

بصائر الدرجات، محمد بن حسن قمى، كتابخانه آيت الله نجفى مرعشى.

تاريخ ابن وردى، ابن وردى، دار الكتب العلميه، 1417.

تاريخ الاسلام، ذهبى، دار الكتب العربى، 1413.

تاريخ الخلفاء، سيوطى، دار القلم، 1406.

تاريخ الخميس، حسين بن محمد ديار بكرى، دار الفكر، بيروت.

تاريخ الطبرى، بيروت.

تاريخ بغداد، خطيب بغدادى، دار الكتب العلميه، 1409.

تاريخ دمشق، ابن عساكر، دار الفكر، 1416.

تاريخ يعقوبى، يعقوبى، مؤسسه الاعلمى، بيروت، 1413.

تحف العقول، على بن شعبه حرانى، جامعه مدرسين.

تذكره الحفاظ، ذهبى، دار إحياء التراث العربى.

تذكره الخواص، سبط ابن جوزى، مؤسسه آل البيت، بيروت، 1401.

تصنيف غرر الحكم، دفتر تبليغات اسلامى.

تفسير الإمام الحسن العسكرى.

توحيد المفضل، بيروت.

تهذيب الاحكام، شيخ طوسى، دار الأضواء بيروت.

تهذيب الأسماء، يحيى بن شرف نووى، دارالكتب العلميه.

ص:315

تهذيب التهذيب، ابن حجر عسقلانى، دار صادر، بيروت.

تهذيب التهذيب، ابن حجر، دار صادر، بيروت.

تهذيب الكمال، المزى، مؤسسه الرساله، 1413.

تهذيب تاريخ دمشق، عبدالقادر بدران، دار إحياء التراث العربى، 1407.

ثواب الأعمال، صدوق، مكتبه الصدوق.

جامع الرواه، الاردبيلى، كتابخانه آيه الله نجفى، 1403.

جامع السعادات، محمد مهدى نراقى، دارالكتب العلميه، بيروت، 1383.

جامع بيان العلم و فضله، ابن عبدالبر، مؤسسه اعلمى، بيروت.

جواهر العقدين، سمهودى، بغداد، 1405.

حليه الاولياء، ابونعيم، دارالكتب العلميه، 1409.

حياه الإمام الحسن، باقر شريف القرشى، دارالكتاب الإسلاميه، 1408.

حياه الإمام الحسين، باقر شريف القرشى، دارالكتاب الإسلاميه، 1408.

حياه الامام الرضا، باقر شريف القرشى، سعيد بن جبير.

حياه الامام الصادق، باقر شريف القرشى، دار الأضواء، بيروت، 1413.

حياه الامام زين العابدين، باقر شريف القرشى، دار الكتاب الإسلاميه، 1408.

حياه الإمام على الهادى، باقر شريف القرشى، دار الكتاب الإسلاميه، 1408.

حياه الإمام محمّد الجواد، باقر شريف القرشى، دار الكتاب الإسلاميه، 1418.

حياه الامام موسى بن جعفر، باقر شريف القرشى، دار الكتاب الإسلاميه، 1389.

حياه الحيوان الكبرى، كمال الدين الدميرى، دار القاموس، بيروت.

خصائص امام على، نسايى، دار الكتب التربيه، بيروت، 1987 م.

خطط المقريزيه، تقى الدين مقريزى، دار صادر، بيروت.

ذخائر العقبى، محب الدين الطبرى، مكتبه القدسى، 1356.

ربيع الأبرار، زمخشرى، شريف رضى، 1410.

ص:316

رجال النجاشى، نجاشى، دار الأضواء، بيروت، 1408.

رسائل الجاحظ، دار الجيل، بيروت، 1411.

روضه الواعظين، فتال نيشابورى، دليل ما.

سنن ابن ماجه، ابن ماجه قزوينى، احياء التراث العربى، 1395.

سنن ابى داود، ابوداود سجستانى، دار الفكر، بيروت.

سنن الكبرى، البيهقى، دار الكتب العلميه، 1414.

سنن ترمذى، ترمذى، احياء التراث العربى، بيروت.

سنن نسايى، نسايى، دار الفكر، بيروت.

سير اعلام النبلاء، ذهبى، مؤسسه الرساله، 1409.

سيره الإمام على الهادى.

شرح القصيده الشافيه، أبو فراس.

شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، دار إحياء التراث العربى.

شعب الإيمان، البيهقى، دار الكتب العلميه، 1410.

شواهد التنزيل، حاكم حسكانى، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1411.

صحيح ابن جبان، دار الكتب العلميه، بيروت.

صحيح مسلم، دارالقلم، بيروت.

صفه الصفوه، ابن جوزى، دار الكتب العلميه، 1409.

طبقات الفقهاء، ابواسحاق شيرازى، دار الرائد، بيروت.

طبقات الكبرى، الشعرانى، دار الكتب العلميه، 1418.

عقد الدرر فى اخبار المنتظر، مقدسى شافعى، عالم الفكر، قاهره.

علل الشرائع، صدوق، مكتبه الحيدريه، نجف، 1385.

عوالم العلوم، بحرانى، مدرسه الامام.

عيون أخبار الرضا، صدوق، رضا مشهدى، 1360.

فتح البارى، ابن حجر عسقلانى، دار الكتب العلميه، بيروت، 1410.

ص:317

فرائد السمطين، جوينى خراسانى، مؤسسه محمودى، بيروت، 1398.

فرهنگ معارف اسلامى.

فضائل الخمسه من الصحاح السته، سيد مرتضى حسينى، مؤسسه الاعلمى، بيروت، 1402.

فلاح السائل، سيد بن طاووس، دفتر تبليغات اسلامى.

قاموس المحيط، محمد بن يعقوب فيروزآبادى، دار إحياء التراث، بيروت، 1412.

قرب الاسناد، عبدالله بن جعفر حميرى، مؤسسه آل البيت، 1413.

كافى، محمد بن يعقوب كلينى، دار الأضواء، بيروت، 1405.

كامل الزيارات، جعفر بن محمد قولويه، نجف، 1356.

كشف الغمه، اربلى، دار الكتب اسلاميه، بيروت.

كمال الدين و تمام النعمه، صدوق، جامعه مدرسين، 1400.

كنز العمال، متقى هندى، دار الكتب العلميه، 1414.

كشف الغمه، صدوق، جامعه مدرسين، 1405.

كشف المراد، يوسف بن مطهر حلى، جامعه مدرسين، 1415.

كفايه الأثر، خرازى، انتشارات بيدار، 1401.

كفايه الطالب، گنجى.

كنز اللغه.

لسان العرب ابن منظور، دار إحياء التراث العربى، 1408.

مجمع الزوايد، هيثمى، دار الفكر، بيروت، 1414.

مجموعه ورام، دار الكتب العلميه، بيروت، 1368.

مختصر تاريخ دمشق، ابن منظور، دار الفكر، بيروت، 1404.

مروج الذهب، مسعودى، دار المعرفه، بيروت، 1403.

مستدرك عوالم العلوم.

ص:318

مستدرك، الحاكم، دار الكتب العلميه، بيروت، 1411.

مسند ابى يعلى، ابويعلى موصلى، دار المأمون للتراث، 1410.

مشكل الآثار، طحاوى، دار صادر، بيروت، 1333.

مصباح المنير، احمد بن محمد، فيو مى، مصر، 1347.

مصنفات شيخ مفيد، چاپ كنگره جهانى شيخ مفيد، 1314.

معانى الأخبار، صدوق، جامعه مدرسين، 1361.

معجم احاديث المهدى.

معجم رجال الحديث، آيت الله خويى، مدينه العلم.

مفاتيح الجنان، زيارت آل ياسين.

مقاتل الطالبيين، ابوالفرج اصفهانى، دارالكتاب، قم.

مقتل الحسين، خوارزمى، جامعه مدرسين، 1414.

ملحقات إحقاق الحق، كتابخانه آيت الله نجفى مرعشى، 1409.

من لايحضره الفقيه، صدوق، جامعه مدرسين، 1414.

مناقب آل أبى طالب، ابن شهر آشوب، دار الأضواء بيروت، 1412.

مناقب الإمام أميرالمؤمنين، محمد بن سليمان الكوفى، مجمع إحياء الثقافه، 1412.

مناقب امام على، ابن مغازلى، المكتبه الاسلاميه، 1403.

منهج المقال.

موسوعه الإمام الحسين، آموزش و پرورش، 1387.

مهج الدعوات، سيد بن طا وس، مؤسسه الاعلمى، بيروت، 1414.

ميزان الإعتدال، ذهبى، دارالمعرفه بيروت 1382.

نقض العثمانيه، ابو جعفر اسكافى.

نورالأبصار، شبلنجى، دارالجيل، بيروت 1409.

نهايه الارب، وزارت ارشاد مصر.

ص:319

نهج البلاغه، صبحى الصالح.

نهج الحق وكشف الصدق، يوسف بن مطهر حلى، مؤسسه دار الهجره 1407.

نهج السعاده، محمودى، مؤسسه التضامن الاسلامى، 1385.

وسائل الشيعه، المكتبه الاسلاميه.

وفيات الاعيان، ابن خلكان، شريف رضى، 1364.

ينابيع الموده، سليمان بن ابراهيم قندوزى، شريف رضى، 1371.