می نوشت. در مناظره ها و نامه ها گاهی نصیحت و موعظه می کند، خدا و قیامت و بهشت و دوزخ را یادآوری می کند. گاهی عواقب وخیم مادی جنگ را به یاد می آورد، و زمانی شرافت و غیرت انسانی را گوشزد می کند، تا شاید خفتگان مغرور بیدار شوند، یا در چاه هلاکت افتاده ای، دست خود را به سوی او دراز کند. خلاصه ی سخن این که، او حجت را از هر سو بر دشمن خیره سر تمام می کرد، که تا ممکن است جنگ بر پا نشود و خونی ریخته نگردد. سپس هر گاه تمام این مراحل و مقدمات سود نمی بخشید و دشمن به خیره سری و ستیزه جویی ادامه می داد و صف آرایی می نمود، آماده ی جنگ می شد و تا زمانی که دشمن دست به شمیر نمی برد و تیری رها نمی کرد، امیرالمومنین در انتظار می نشست و سربازان خود را به خونسردی و تسلط بر اعصاب توصیه می کرد. ولی زمانی که دشمن. حمله را آغاز و به حریم اسلام و مسلمین تجاوز می کرد، دیگر مسامحه و غفلت را روا نمی دانست، از فرصتها به مقدار مشروع استفاده می کرد و با هوشیاری و دوراندیشی امور جنگ را مراقبت می کرد. خودش در جنگ شرکت می کرد و فرزندانش را به همراه می آورد. تاکتیکهای جنگی را به سربازانش می آموخت، تنبلها را سرکوفت می داد و به غیرت وا می داشت، در سخنرانیهای

[صفحه 3]

پر شور خویش، آنها را نامرد و مانند عروسان در حجله می نامید [1] و می فرمود:

اف بر شما که همچون گوسفندان از چوپان فرار کرده اید [2] شما حرف می زنید و عمل نمی کنید، کاش معاویه ده تن از شما را می گرفت و یک سرباز خود را به من می داد [3]

خدا شما را بکشد، شما دلم را پر خون و سینه ام را خشمگین کردید. دین شما کجا رفت و غیرت شما چه شد؟ [4].

و زمانی که به سخنش گوش می کردند و بر سر غیرت می آمدند، آنان را ملاطفت و تشویق می کرد و درباره ی آنها دعا می کرد و می فرمود: خدا شما را جزای خیر دهد که عقده ی دلم را گشودید و دشمن را به عقب راندید، در همین حال به آنها سفارش می کرد، که متعرض زنان و کودکان و پیران دشمن نشوید. فرار کننده را تعقیب نکنید. نهرها را مسموم نکنید و درختان را نسوزانید. چون سلاح بر مین گذاشته و آماده صلح شدند، از ایشان بپذیرید و جنگ را ادامه ندهید و از همه مهمتر در همه ی احوال خدا را در نظر داشته و ذات قدوس او را حاضر و ناظر اعمال خویش بدانید. اینک شواهد این مخصتر را ضمن 6 فراز از نهج البلاغه بیان می گردد:

شما یکسان نیست، من شما را برای خدا می خواهم و شما مرا برای خود می خواهید، سپس رو به مردم کرد و فرود: ای مردم بر خلاف دلخواهتان مرا یاری دهید، به خدا سوگند به مظلوم انصاف می دهم تا حقش را از ظالم بگیرم و افسار در بینی ظالم کنم تا او را به آبشخور حق در آورم، اگر چه ناراضی باشد [6].

ج- زمانی که با لشکر دشمن مواجه می شد، چنین می فرمود:

خدایا: دلها به سوی تو شتافته، گردنها کشیده شده، دیده ها باز مانده، گامها راه پیموده و بدنها لاغر شده است (با تمام وجود به سوی تو آمده ایم)، خدایا عداوتهای پنهان آشکار شده و کینه ها در سینه هاب هجوش آمده، خدایا به تو شکایت می آوریم از نبودن پیغمبرمن و بسیاری دشمن و پراکندگی آرائمان، پروردگارا، خودت میان ما و قوم ما به حق داوری و میانجی گری فرما که تو بهترین داورانی. [7].

نپردازید تا زمانی که آنها شروع نند، زیرا شما بحمدالله بر آنان حجت دارید و اگر ایشان را رها کنید تا خود شروع به جنگ

[صفحه 5]

کنند، این خود حجت دیگری است از شما بر ایشان. [10].

د- در همین جنگ، چند روز سربازان را معطل نگه داشت و چون شامیان حمله را آغاز نکرده بودند، دستور حمله نمی داد، عاقبت سربازانش به ستوه آمدند و گفتند: علی یا از مرگ می ترسد و یا در گمراهی شامیان شک دارد. در پاسخ آنها فرمود: اما نسبت به ترس از مرگ که گفتید، بدانید برای من فرق نمی کند که من به جانب مرگ روم یا مرگ به سوی من آید (در معرکه کشته شوم یا در بستر بمیرم) و اما نسبت به شک در گمراهی شامیان، بدانید که چنین نیست بلکه به خدا سوگند من یک روز جنگ را به تاخیر نمی اندازم، مگر به امید این که مردمی به من بپیوندند و در پرتو من هدایت یابند و از کوردلی رها شوند. من این روش را از کشتن آنها در حال گمراهی دوست تر می دارم، اگر چه در آن صورت هم خسارت و گناهش به گردن خود آنها است [11].

صفین واقع نشود، تنها شانزده نامه به معاویه نوشته است [12] که در نهج البلاغه آمده است، در کتب تاریخ هم نامه های دیگری دیده می شود و برای عمروعاص و دیگران هم نامه نوشته است، در اینجا به قسمتی از نامه ها اشاره می شود:

الف- اینک وقت آن رسیده که با چشم بینا از واقعیتها به سود خود بهره گیری، تو در ادعای نادرست و جعل دروغ و خود بزرگ بینی و ربودن و بدست آوردن چیزی که استحقاق نداری (بیت المال و حکومت بر مسلمین) به راه

[صفحه 6]

پیشینیانت می روی، تا از حق فرارکنی و چیزی را که از خون و گوشت برای تو ثابت شده تر است (خلافت من) انکار نمایی … غیر از حق جز گمراهی آشکار وجود ندارد [13] (و راه سومی نیست).

ب- معاویه، به جان خودم سوگند، اگر با عقلت بسنجی نه با هوای نفست، من پاکدامنترین مردم نسبت به خون عثمانم، خودت می دانی که من به کناری بوده ام، مگر بخواهی بهتانی بزنی و آنچه نزد تو روشن است پنهان کنی. [14].

ج- معاویه چه خواهی کرد زمانی که حجاب دنیا، از پیش رویت برداشته شود (مرگت فرارسد) اکنون دنیا خود را آرایش کرده و با لذاتش ترا می فریبد. دنیا تو را به سوی تو خوانده و تو هم اجابتش کرده ای، افسارت را کشیده و تو هم به دنبالش رفته ای، او فرمانت داده و تو هم اطاعتش کرده ای، نزدیک است که تو را برای چیزی نگه دارند (حساب آخرت) که هیچ کس نجاتت ندهد. از این کار زشت (ادعای حکومت یا خونخواهی عثمان) باز ایست و خود را آماده حساب کن و مهیای آخرت باش. گوشت را در

اختیار گمراهان مگذار و گرنه به تو می فهمانم که چگونه از خود بی خبر بوده ای. تو افزون طلبی و شیطان راه خود را در وجودت باز یافته و به وسیله ی تو به آرزویش رسیده و در خون و روح تو جاری شده است، ای معاویه، شما (بنیامیه) چه زمان سیاستمداران رعیت و حاکم امر امت بوده اید؟ شما که در راه پیشرفت اسلام، قدمی برنداشته و بزرگواری و شرفی نداشته اید. به خدا پناه می بریم از گریبانگیر شدن شقاوتهای جاهلیت و تو را بر حذر می دارم از این که در آرزوهای فریبنده فروروی و ظاهر و باطنت یکسان نباشد. [15].

د- علاوه بر نامه هایی که به معاویه نوشته، نامه ای هم به عمروعاص نوشته است و در آنجا چنین می گوید:

تو دینت را در پی دنیای مردی برده ای که گمراهیش آشکار و او پرده دریده است (معاویه بن ابی سفیان). او مرد با کرامت را با مجالست خود، زشت و ننگین می کند و

[صفحه 7]

خردمند رابا معاشرتش سفیه و بی خرد می سازد، به دنبال او رفته و از پس مانده ی او طلب کرده ای، همچون سگی که به دنبال شیر درنده رود و منتظر پس مانده ی شکار او باشد، لذا دنیا و آخرت هر دو را از دست داده ای، در صورتی که اگر به راه حق می رفتی به مطلوب خود می رسیدی. اگر خدا به من فرصت دهد، تو پسر ابوسفیان را به خاطر ستمهایتان کیفر می دهم و اگر مرا ناتوان کردید و بعد از من باقی بودید، آنچه را در پیش دارید (کیفر الهی) از کیفر من بدتر است. [16].

او فرمود: نزد طلحه مرو که او را همچون گاو نری می بینی که شاخش را به دور گوشش می پیچد (متکبر و خشن است) چارپای سرکش سوار می شود و می گوید: راهوار است (به کارهای دشوار دست می زند و می گوید آسان است) ولی با «زبیر» ملاقات کن که او نرم خوی است. به او بگو: پسر عمه ات (علی (ع)) می گوید: «تو که در حجاز مرا شناختی (در مدینه با من بیعت کردی) چه پیش آمد که در عراق منکر شدی» [17] (نقض بیعت کرده، به جنگ من برخاستی؟).

مذاکرات علی- علیه السلام- با طلحه و زبیر یا درباره ی آنها قبل از جنگ جمل و بعد از آن، متعدد است،ما تنها بعضی از آنچه را که در نهج البلاغه آمده است نقل نمودیم.

از روزی که میان این نهر و گودالهای این دره به خاک هلاکت افتید، در حالی که نه دلیلی از پروردگار خود داشته و نه برهان روشنی برای شما باشد (نه دلیلی الهی داشته باشید و نه انسانی) دنیا شما را فریفته و قدرنشناسی به دام هلاکتتان انداخته است، من که خودم شما را ازحکومت عمروعاص و ابوموسی نهی می کردم و شما مخالفت می کردید. شما بیعت مرا شکستید، تا به ناچار رای خود را به سوی هوی و هوس شما متوجه ساختم، شما سبکسر و کم عقلید، من چه زیان و بلایی بر شما وارد کرده ام؟ [19].

احتمال نمی دهید) و بدانید که مقدمه ی لشکر جاسوس است (گروه شناسی) و جاسوس مقدمه پیشروان لشکر است. (پس جاسوس باید پیش از پیشروان و اصل لشکر پس از پیشروان در حرکت باشند) از جدا شدن بپرهیزید، همه با هم پیاده شوید و با یکدیگر حرکت کنید و چون شب فرارسد، نیزه ها را همچون کفه ترازو، به دور خود نصب کنید و خواب را اندک بچشید یا فقط مضمضه کنید [20] (چرتی بزنید).

ب- به معقل بن قیس که سردار سه هزار سرباز بود، دستور می دهد که: «در دو طرف روز که هوا سرد است (صبح و عصر) حرکت کن و هنگام ظهر به لشکر استراحت بده و هنگام حرکت به آنان آسایش ده و در سر شب حرکت مکن که خدا آن را زمان آرامش قرار داده است. شب هنگام ایستادن است نه حرکت و رفتن. در شب به بدنت استراحت دهو پشتت را به خوابگاهش برسان و چون روشنی سحر پهن شد، یا نور فرج شکافته شد، در پرتو برکت خدا حرکت کن. چون به دشمن رسیدی میان سربازان قرار گیر. نه به دشمن نزدیک باش، همچون کسی که قصد حمله دارد و نه دور باش چونان کسی که از جنگ می ترسد و منتظر باش تا فرمانم به تو برسد». [21].

ج- در جنگ جمل هنگامی که پرچم را به دست پسرش، محمد بن حنفیه داد، به او فرمود: «اگر کوهها متزلزل شوند، تو نباید تکان بخوری، دندانهایت را به هم بفشار، جمجمه ات را به خدا عاریت ده. پاهایت را بر زمین میخکوب کن. نگاهت به آخر لشکر دشمن باشد (که تا آنجا پیشروی کنی) چشمت

را بپوش (به چیزی جز معرکه جنگ منگر) و بدان که نصرت و یاری از سوی خدای سبحان است. [22].

د- «بر شما گران نیاید، گریزی که یورش در پی دارد و نه پراکندگی ای که

[صفحه 10]

در پس آن حمله باشد (زمانی که از برابر دشمن جاخالی می کنید و پراکنده می شوید تا آماده ی حمله شوید، اندوهگین مباشید که گاهی تاکتیک جنگی چنین روشی را اقتضا می کند) حق شمشیرها را (که در دست دارید) ادا کنید، پهلوی دشمن را برای به خاک افتادن بسازید، نیزه ها را با اثر بزنید و شمشیر را پر خطر، صداها را خفه کنید تا سستی و ترس را از شما بزداید. [23].

های مسلمانان، لباس زیرین خود را ترس از خدا (و احساس مسئولیت) و لباس روئین خود را آرامش و خونسردی قرار دهید … زره خود را تکمیل کنید و پیش از کشیدن شمشیر، چند بار آن را در نیام تکان دهید (تا هنگام مواجه با دشمن به آسانی برآید و به طور کلی اسلحه ی خود را پیش از به کار بردنش آزمایش کنید) با حالت خشم بنگرید و (نه تنها پیش رو بلکه) جانب چپ و راست را هم بزنید و جای تیز شمشیر را به کار برید و با پیش نهادن گام، شمشیر را به دشمن برسانید. [24].

یک از این دو دسته،آنچه برای خود لازم دانسته ند لازم بدان … ستایش نیک آنان را پیوسته دار و رنجی را که برده اند بر شمر، زیرا یاد کردن بسیار از کارهای نیکشان، دلیران را نشاط و امید می دهد و خانه نشسته و تنبل را به حرکت می آورد. [25].

و چون مردم بصره در جنگ جمل، رشادت ودلاویر کردند و خوب جنگیدند، به آنان نامه نوشت که: خدا شما را از جانب اهل بیت پیغمبرتان بهترین پاداشی دهد که به اطاعت کنندگان فرمان و سپاسگزاران نعمتش می دهد، که سخن

[صفحه 11]

مرا شنیده و اطاعت کردید و چون شما را خواندم، اجابت کردید. [26].

و روزی که در جنگ صفین نیکو جنگیدند، به آن فرمود: خشم سینه ام شفا یافت، زمانی که دیدم در آخر کار با به کار بستن شمشیر و نیزه، آنها را (دشمن را) می رانید چنانکه شما را راندند و از مواضعشان دور می کنید، چنان که شما را دور کردند، آنان مانند شترانی بودند که از آبگاه خود رانده می شدند و دسته یی در حال فرار، بر دسته یی دیگر سوار می شدند. [27].

و اما توبیخهای علی علیه السلام، نسبت به سربازان سست و تنبلش در نهج البلاغه بسیار بوده که رخی از آنها از این قرار است:

الف- ای مردمی که بدنهایتان جمع و خواسته های دلتان پراکنده است، سخنان داغ شما، سنگهای سخت را درهم می شکند ولی اعمال شما دشمنانتان را به طمع می اندازد، در مجالس می نشینید و چنین و چنان لاف می زنید، ولی زمانی که جنگ فرامی رسد، می گویید: «فرار، گریز» آن کس که شما را بخواند، فریادش به جایی نرسد و کسی که برای شما رنج برد، قلبش از آزار شما در امان

نباشد، به عذرهای باطل و نابجا متشبت می شوید، همچون بدهکاری که با بهانه جویی، از ادای دین خود سرباز می زند. افراد ناتوان هرگز ظلم را از خود دور نمی کنند و حق جز با تلاش و کوشش به دست نیاید، شما که از خانه ی خود دفاع نمی کنید، از چه خانه ای دفاع خواهید کرد؟ و با کدام رهبر پس از من به مبارزه خواهید رفت. به خدا سوگند فریب خورده ی واقعی کسی است که به گفتار شما مغرور شود … [28].

ب- من شب و روز، پنهان و آشکار، شما را به مبارزه ی با این مردم (معاویه و پیروانش) دعوت کردم و گفتم پیش از آنکه با شما بجنگند، با آنان نبرد کنید. به خدا سوگند هر ملتی که در درون خانه اش مورد هجوم دشمن قرار گیرد، ذلیل

[صفحه 12]

خواهد شد، ولی شما سستی کردید و نشستید تا دشمن پی در پی به شما حمله کرد و سرزمین شما را مالک شد …

روی شما زشت باد و همواره قرین اندوه باشد که به شما حمله می کنند و شما مقابله نمی کنید … ای مرد نمایان نامرد، ای کودک صفتان بی خرد، ای عروسان حجله نشین، ای کاش شما را هرگز نمی دیدم و نمی شناختم، شناختی که برایم پشیمانی و اندوه در پی داشت، خدا شما را بکشد که دلم را پر از خون و سینه ام را پر از خشم کردید … [29].

ج- نفرین بر شما که از بس سرزنشتان کردم، خسته شدم، آیا به جای زندگی با سعادت آخرت، به زندگی موقت دنیا راضی شده اید؟ و به جای عزت و سربلندی، بدبختی و ذلت را برگزیده اید؟ هر گاه شما را به جنگ

با دشمنانتان دعوت می کنم، چشمتان در حدقه دور می زند، گویا ترس از مرگ عقلتان را ربوده و همچون مستان بی خرد، از خود بی خود شده و سر گردان شده اید و گویا عقل خود را از دست داده اید و درک نمی کنید … [30].

… نهج البلاغه، خطبه ی 134.

[7] اللهم افضت الیک القلوب و مدت الاعناق وش خصت الابصار … نهج البلاغه، مکتوب 15.

[8] لا تدعون الی مبارزه و ان دعیت الیها فاجب فان الداعی باغ و الباغی مصروع، نهج البلاغه، حکمت 233.

[9] اتق الله الذی لا بد لک من لقائه و لا متهی لک دونه و لا تقاتلن الا من قاتلک. نهج البلاغه، مکتوب 12.

[10] لا تقاتلوهم حتی یبدووکم فانکم بحمدالله علی حجه و ترککم ایاهم حتی یبدووکم حجه اخری لکم علیهم، نهج البلاغه، مکتوب 14.

[11] اما قولکم کل ذلک کراهیه الموت فو الله ما ابالی ادخلت الی الموت او خرج الموت الی، نهج البلاغه، خطبه 55.

[12] این نامه ها بدین قرار است: نامه های شماره ی 6 تا 10 و 17 و 28 و 30 و 32 و 37 و 48 و 49 و 64 و 65 و 73 و 75.

[13] اما بعد فقد ان لک ان تنتفع باللمح الباصر من عیان الامور … نهج البلاغه، مکتوب 65.

[14] و لعمری یا معاویه لئن نظرت بعقلک دون هواک لتجدنی ابرا الناس من دم عثمان … نهج البلاغه، مکتوب 6.

[15] و کیف انت صانع اذا تکشفت عنک جلابیب ما انت فیه من دنیا … نهج البلاغه، مکتوب 10.

[16] فانک قد جعلت دینک تبعا لدنیا امیر ظاهرغیه، مهتوک ستره … نهج البلاغه، مکتوب 39.

[17] لا تلقین طلحه فانک ان تلقه تجده کالثور، عاقصا قرنه … نهج البلاغه، خطبه 31.

[18] لا تخاصمهم بالقرآن، فان القرآن حمال ذو وجوه، تقول و یقولون … نهج البلاغه، مکتوب 77.

[19] فانا نذیرکم ان تصبحوا صرعی بائناء هذا لنهر و باهضام هذا الغائط …، نهج البلاغه، خطبه ی 36.

[20] فاا نزلتم بعدو او نزل بکم فلیکن معسکرکم فی قبل الاشراف … نهج البلاغه، مکتوب

11.

[21] و سر البردین و غور بالناس ورقه فی السیر و لا تسر اول الیل … نهج البلاغه، مکتوب 11.

[22] تزول الجبال و لاتزل، عض علی ناجذک، اعر الله جمجمتک، تد فی الارض قدمک … نهج البلاغه، خطبه 11.

[23] لا تشتدن علیکم فره بعدها کره ولا جوله بعدها حمله … نهج البلاغه، مکتوب 16.

[24] معاشر المسلمین، استشعروا الخشیه و تجلببوا السکینه و عضوا علی النواجذ، نهج البلاغه، خطبه 64.

[25] و لای کونن المحسن و المسی عندک بمنزله سواء، فان فی ذلک تزهیدا لاهل الاحسان فی لاحسان … نهج البلاغه، مکتوب 53.

[26] و جزاکم الله من اهل مصر عن اهل بیت نبیکم احسن ما یجزی العاملین بطاعته … نهج البلاغه، مکتوب 2.

[27] و لقد شفی و حاوج صدری ان رایتکم باخره تحوزونهم کما حازوکم … نهج البلاغه، خطبه 105.

[28] ایها الناس المجتمعه ابدانهم، المختلفه اهواءهم، کلامکم یوهی الصم الصلاب … نهج البلاغه، خطبه 29.

[29] فقبحا لکم و ترحا حین صرتم غرضا یرمی، … یا اشباه الرجال و لا رجال، حلوم الاطفال و عقول ربات الحجال، لوددت انی لم ارکم و لم اعرفکم، معرفه و الله جرت ندما و اعقبت سدما … نهج البلاغه، خطبه ی 27.

[30] اف لکم لقد سئمت عتابکم، ارضیتم بالحیاه الدنیا من الاخره عوضا … نهج البلاغه، خطبه 34.

[31] انظروا اذا مت من ضبته هذه فاضریوه ضربه بضربه و لا یمثل بالرجل … نهج البلاغه، مکتوب 47.

[32] فاذا کانت الهزیمه باذن الله فلا تقتلوا مدبرا و لا تصیبوا معورا … نهج البلاغه، مکتوب 14.