بسم الله الرحمن الرحیم

ص :2

ص :3

شرح نهج البلاغه ابن ميثم

كمال الدين ميثم بن علي بن ميثم بحراني

مترجم محمدصادق عارف … [و ديگران]

مشخصات نشر: مشهد: بنياد پژوهشهاي اسلامي، - 1375.

ص :4

نامۀ 47 به معاويه 208

نامۀ 48 امام(علیه السلام)در آن بر معايب دنيا اشاره دارد 212

نامۀ 49 به سران سپاه خود 214

نامۀ 50 به كارگزاران ماليات 219

نامۀ 51 به فرمانداران شهرها در بارۀ معناى نماز 224

عهد نامۀ 52 به مالك اشتر نخعى هنگامى كه او را به استاندارى مصر گماشت 227

نامۀ 53 به طلحه و زبير 311

نامۀ 54 به معاويه كه او را به تقواى الهى دعوت مى كند 315

نامۀ 55 امام(علیه السلام)در آن شريح را نصيحت مى كند موقعى كه او را سرلشكر سپاهى قرار مى دهد كه به شام گسيل مى دارد 319

نامۀ 56 به اهل كوفه 321

نامۀ 57 به مردم شهرها كه در آن ماجراى خود را با اهل صفّين شرح مى دهد 323

نامۀ 58 به اسود بن قطيبة رئيس سپاه حلوان 327

نامۀ 59 به كارگزارانى كه سپاه امام از قلمرو آنها مى گذرند 330

نامۀ 60 به كميل بن زياد نخعى 333

نامۀ 61 به مردم مصر كه موقع تعيين مالك به فرمانروايى مصر با وى فرستاد 335

نامۀ 62 به ابو موسى اشعرى كه از طرف امام فرمانرواى كوفه بود 341

نامۀ 63 در پاسخ معاويه 346

نامۀ 64 به معاويه كه ضمن آن او را به تقوى امر كرده،و به خوددارى از دعوى باطل ارشاد نموده 354

نامۀ 65 به عبد اللّه بن عباس 360

نامۀ 66 به قثم بن عباس 362

نامۀ 67 به سلمان فارسى،پيش از ايام خلافتش 366

نامۀ 68 به حارث همدانى 368

نامۀ 69 به سهل بن حنيف انصارى 377

نامۀ 70 به منذر بن جارود عبدى 380

نامۀ 71 به عبد اللّه بن عباس 383

نامۀ 72 به معاويه كه او را به خاطر نافرمانى اش توبيخ مى كند 385

نامۀ 73 پيمانى كه امام(علیه السلام)بين مردم ربيعه و يمن نوشته است 388

ص:6

نامۀ 74 به معاويه در نخستين روزهايى كه با وى بيعت شد 391

نامۀ 75 به عبد اللّه بن عباس موقعى كه او را در بصره به جاى خود تعيين كرد 393

نامۀ 76 به عبد اللّه بن عباس وقتى كه او را به مصر فرستاد 395

نامۀ 77 به ابو موسى اشعرى در پاسخ جريان حكمين 397

نامۀ 78 به سران سپاه موقعى كه به خلافت رسيدند 400

گزيدۀ سخنان دلاويز امير المؤمنين 403

ص:7

منزل مردگان است.زيرا هر كس در محلّ سكونت اموات قرار دارد،دچار سرنوشت آنان خواهد شد،و در جهت ايجاد نفرت[از دنيا]نظير آيه مباركه «وَ سَكَنْتُمْ فِي مَساكِنِ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ» (1)است.

هفتم: الظّاعن عنها غدا اين عبارت يادآور جدايى و غدا كنايه از زمان جدايى و لفظ الظّاعن استعاره براى همان جدايى است.

امّا در بارۀ فرزند:

اوّل: المؤمّل ما لا يدرك ،در اين جمله به دورى جستن از طول آرزو امر شده،زيرا آن باعث فراموش كردن آخرت است،و دليل دورى جستن از دنيا و آرزو داشتن چيزى است كه به او نمى رسد.بديهى است كه انسان تا وقتى كه در اين دنياست،به خواسته هاى خود آرزومند است،همان طورى كه پيامبر(صلی الله علیه و آله) فرموده است:فرزند آدم پير مى شود ولى دو خصلت در او شدّت مى يابد:

آزمندى و آرزو داشتن،و بى ترديد عمر به سر مى آيد بى آنكه اينها برآورده شوند.

دوّم: السالك سبيل من قد هلك ،راه كسانى كه هلاك شده اند همان مسافرت از دنياست به سمت آخرت و طىّ منازل عمر.و اين كه راه را به كسانى كه هلاك شده اند،نسبت داده است براى يادآورى مرگ است .

سوّم: غرض الاسقام از آن رو لفظ«الغرض»را استعاره براى فرزندش آورده كه او به منزلۀ نشانه اى مورد اصابت تيرهاى بيماريهاست.

چهارم: رهينة الايّام لفظ الرّهينه را استعاره براى فرزند خود آورده است به اعتبار اين كه وجود او وابسته به اوقات و داخل در حكم آنست چنانكه گروگان در اختيار گرودار است.

پنجم: و رميّة المصائب اين عبارت نيز مثل عبارت غرض الأسقام

ص:3

[استعاره است براى اين كه او هدف تيرهاى شدايد است.] ششم: و عبد الدّنيا لفظ عبد مستعار است،زيرا كه طالب دنيا در حقيقت مطيع دنيا و كارگزار اوست،همچنان كه بنده،فرمانبردار و كارگر مولاى خويش است.

هفتم: و تاجر الغرور يعنى تجارت او براى دنيا،فريب و غفلت از كسب و كار حقيقى و جاودانه است.و كلمه تاجر استعاره از انسان است،به دليل صرف مال و فعاليّت خود در راه شرّ دنيا به گمان اين كه آنها همه خواستهاى مفيدند.

هشتم: و غريم المنايا لفظ غريم كنايه از انسان است به اعتبار اين كه هر فرد بشر همچون مسافرى است و اجل در پى او بمانند طلبكارى در پى بدهكار خود است.

نهم:لفظ اسير را استعاره آورده است به لحاظ تسليم بودن او به مرگ و خلاصى نداشتن از آن.

دهم: و حليف الهموم :همدم غمهاست.

يازدهم: و قرين الاحزان ،الفاظ حليف و قرين را استعاره آورده است به اعتبار انفكاك ناپذيرى او از غم و اندوهها همان طورى كه دو هم پيمان از يكديگر جدا نمى شوند.

دوازدهم: و نصب الافات ،مثل و رميّة المصائب،است.يعنى در معرض آفتهاست.

سيزدهم: و صريع الشهوات ،كلمه صريع استعاره آورده شده است به جهت مغلوب و مقهور بودن او در دست هواى نفس همچون قتيل به معناى مقتول.

چهاردهم: و خليفة الاموات ،در اين عبارت با يادآورى مرگ ايجاد نفرت از دنيا مى فرمايد،زيرا كه جانشين مردگان در معرض پيوستن به آنهاست،

ص:4

نظير سخن بعضى از حكما كه گفته اند:براستى كه ما بين او و آدم جز پدرى مرده وجود ندارد،نسبت اصولى با مرگ دارد.

پس اين نامه را براى تو نوشتم در حالى كه بدان پشت گرمم.چه من زنده بمانم و چه بميرم-(اگر به آن عمل نمايى خاطرم آسوده است )».

ص:7

كلمه محض را به حالت رفع بنا به فاعليّت و به صورت نصب بنا بر حذف حرف جرّ[منصوب به نزع خافض]خوانده اند بنا بر اين،تقدير عبارت:عن محض امرى است.

سپس توجّه داده است كه از لوازم وجدانى اوست آنچه را كه مورد توجّه و اهميّت است به فرزندش توجه دهد و اهميتش را گوشزد كند،بدان جهت اين وصيت را نوشته است كه پشتوانه و سندى باشد تا در هر حال،چه او بماند و يا بميرد سرمشق عمل او باشد.زيرا اين وصيت مشتمل است بر سخنان دلاويز، آداب زندگى،اخلاق شايسته و رهنمودهاى خط مشى در راه خدا،آنچه را كه خود به پيروى و تقليد از پيامبر(صلی الله علیه و آله)در طول عمر براى خويشتن پسنديده است عنايت و علاقۀ به فرزند ايجاب مى كند كه او را نيز به انجام اين كارها رهنمون شود.و توفيق عمل مربوط به خداست.

خُضِ الْغَمَرَاتِ لِلْحَقِّ حَيْثُ كَانَ وَ تَفَقَّهْ فِي الدِّينِ- وَ عَوِّدْ نَفْسَكَ الصَّبْرَ عَلَى الْمَكْرُوهِ- وَ نِعْمَ الْخُلُقُ التَّصَبُرُ فِي الْحَقِّ- وَ أَلْجِئْ نَفْسَكَ فِي أُمُورِكَ كُلِّهَا إِلَى إِلَهِكَ- فَإِنَّكَ تُلْجِئُهَا إِلَى كَهْفٍ حَرِيزٍ وَ مَانِعٍ عَزِيزٍ- وَ أَخْلِصْ فِي الْمَسْأَلَةِ لِرَبِّكَ- فَإِنَّ بِيَدِهِ الْعَطَاءَ وَ الْحِرْمَانَ- وَ أَكْثِرِ الاِسْتِخَارَةَ وَ تَفَهَّمْ وَصِيَّتِي- وَ لاَ تَذْهَبَنَّ عَنْكَ صَفْحاً- فَإِنَّ خَيْرَ الْقَوْلِ مَا نَفَعَ- وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لاَ خَيْرَ فِي عِلْمٍ لاَ يَنْفَعُ- وَ لاَ يُنْتَفَعُ بِعِلْمٍ لاَ يَحِقُّ تَعَلُّمُهُ

طور كه شايسته است در راه خدا جهاد كن،و در راه خدا از سرزنش ملامتگران باكى نداشته باش،و براى حق هر جا كه باشد سختيها را تحمل كن،در احكام دين بصير و آگاه باش،و خود را بردبارانه بر ناملايمات عادت ده،نيكو صفتى است شكيبايى در راه حق،و در همۀ كارها خود را به خدا واگذار،زيرا در آن صورت به پناهگاهى پناه برده اى كه نگهبان تو نگهدارى تواناست و در درخواست خود،تنها از پروردگار مسألت نما،زيرا بخشش و يا محروم ساختن به دست اوست،و از خداوند بسيار طلب خير و نيكى كن،وصيّت مرا خوب درك كن،و از آن روى مگردان،زيرا نيكوترين سخن گفتارى است كه سود دهد،و بدان كه دانش بى فايده را خيرى نيست،و از علمى كه شايستۀ آموختن نيست فايده و منفعتى عايد نمى شود .»

وسيلۀ نجات او مى گردد.مقصود از چنگ زدن،نگهدارى خود از عذاب خدا به وسيلۀ تمسّك به اوست.سپس از وسيله اى كه مطمئن تر از آن باشد،به طريق استفهام انكارى،جويا شده است و اطمينان بخشى آن را در حدّى شگفت آور دانسته است.و اين مطلب در معناى ملازمت امر خدا مندرج است به دليل آيۀ مباركه «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً » (1).

پنجم:دستور داده است كه قلب خود را با موعظه زنده بدارد،صفت احياء را براى قلب عاريه آورده است به اعتبار كامل ساختن وى خود را به وسيلۀ علم و عبرتى كه از موعظه به دست مى آيد چنان كه انسان به وسيلۀ حيات به كمال مى رسد.

ششم:اين سخن حضرت: فأمته بالزّهادة و آنچه را كه او مى ميراند همان نفس امّاره است كه ميراندن نفس عبارت از درهم شكستن و بازداشتن آن از خواهشهايى است كه مخالف با عقل مى باشد،و آن از طريق ترك دنيا و نيز مطيع ساختن نفس از اين طريق به دست مى آيد.و احتمال دارد كه نفس عاقله مورد نظر باشد،و ميراندن نفس،همان بريدن از هواى نفس است.

هفتم: أن يقوّيه باليقين :يعنى دل را از ناتوانى جهل بيرون كند تا بتواند به سوى افق عليّين و جايگاه نيكان حركت كند،و چون مرحله يقين مرتبۀ قوى و نيرومند علم مى باشد،مناسب بوده است كه آن را وسيلۀ تقويت قلب قرار دهد.

هشتم:به وسيلۀ حكمت دل را نورانى سازد.امام(علیه السلام)در اين عبارت كلمۀ (تنوير را استعاره از حكمت آورده است.)[يعنى به گونۀ تشبيه استعارى حكمت را به نور تشبيه كرده است،زيرا حكمت در تاريكيهاى جهل همچون كسى كه مشعلى در دست دارد،وسيلۀ هدايت دل به راه خداست.قبلا با معناى حكمت

ص:11

و انواع آن آشنا شديم.

نهم:با ياد مرگ دل را شكسته و خاشع گرداند،به اين ترتيب كه زياد به ياد مرگ بودن،باعث ترس مى شود و دل را از چموشى در ميدان خواستها باز مى دارد،و آن را از اوج خودخواهى و لغزش خودپسندى و جانبدارى از خشم،به خوارى و ذلّت مى كشاند.

دهم:او را وادار به اعتراف بر نابودى و مرگ سازد،يعنى قلب را وادار به قبول حتميّت مرگ،ياد مرگ را ادامه دهد تا يقين به مردن در دل جايگزين شود.

يازدهم:چشم دل را به گرفتاريهاى دنيا بصير و بينا گرداند:يعنى دل را وادار كند تا با چشم بصيرت و عبرت به مصيبتها و آفتهاى دنيا بنگرد .

دوازدهم:آن را از جملۀ روزگار و دگرگونى سادۀ شبانه روز بترساند،كلمۀ صولت عاريه آورده شده به لحاظ شباهت روزگار به درنده،در صيد جانداران، و نيز در آزار رساندن به ديگران.

سيزدهم:شرح حال گذشتگان را بر قلب خود عرضه بدارد و آنچه بر سر آنها آمده است متذكّر شود تا ببيند آنان چه كرده اند و از چه آثار بزرگ و قدرت گسترده اى دست شسته اند،تا بدان وسيله عبرتى و حالت مقايسه اى از خودش با آنها حاصل گردد و در نتيجه نزديكى پيوستن خود به ايشان و يكى از آنها شدن را يقين كند،جهت شباهت حال خود را با فردى از آنان درك كند.و اين آيۀ مباركه نيز بدان اشاره دارد:

«أَ وَ لَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا» (1)تا آخر آيه چهاردهم:محلّ اقامت خود را بيارايد،يعنى سراى آخرت را با انجام كارهاى شايسته بيارايد و آخرت و آنچه را كه از خيرات جاويدان در آن وعده

ص:12

داده اند،به لذّتهاى خيالى ناپايدار نفروشد.لفظ فروش استعاره است.

پانزدهم:در بارۀ آنچه آگاهى ندارد سخن نگويد.زيرا لازمۀ سخن گفتن بدون آگاهى،صفات ناپسند دروغ و جهالت است،و باعث نكوهش انسان مى شود.اين گفتار نظير سخن پيامبر(صلی الله علیه و آله)است به بعضى از اصحابش كه فرمود:«چگونه خواهى بود،آن گاه كه در ميان جمعى از مردم فرومايه بمانى كه وفا و امانت از بين آنها رفته باشد و اين چنين بگردند-انگشتانش را داخل هم كرد- راوى مى گويد:عرض كردم:يا رسول اللّه!شما وظيفۀ مرا تعيين كنيد.فرمود:آنچه را خوب مى دانى انجام بده و آنچه را آگاه نيستى نپذير،و مبادا از حدّ خود تجاوز كنى.و همچنين،اين عبارت كه فرمود:و سخنى را كه موظّف به گفتن آن نيستى، نظير اين گفتۀ پيامبر(صلی الله علیه و آله)است:از محسّنات اسلام هر شخص،خوددارى او از سخنى است كه به او مربوط نيست.

شانزدهم:از حركت در راهى كه ترس از گمراهى دارد،خوددارى كند، مقصود توقّف در برابر كارهاى شبهه ناك و شتاب نداشتن در حركت از طريقى است كه انجاميدن آن به حق مورد ترديد است،زيرا ايستادن و دقّت كردن او براى جستجوى حقيقت تا اين كه راه برايش روشن شود بهتر است از بيراهه رفتن و ارتكاب عملى كه خطر گمراهى در آن باشد .

هفدهم:با رفتار و گفتار خود امر به معروف و نهى از منكر كند،و از زشتكار تا حدّ امكان فاصله گيرد،و اين كار از جمله واجبات كفايى است،و گردش نظام جهان بر محور امر به معروف و نهى از منكر است.از اين رو قرآن كريم و سنّت پيامبر(صلی الله علیه و آله)پر از دستور به امر و نهى است،و با اين عبارت مقام او را تا آنجا بالا برده است كه مى فرمايد:تا در زمرۀ امر و نهى كنندگان باشى زيرا آنان از اولياى شايستۀ خدايند كه دل هواى در زمرۀ ايشان بودن را دارد.

هيجدهم:در راه خدا،با دشمنان دين خدا آن طور كه شايسته است،

ص:13

اقدام به جهاد كند.اضافۀ كلمه حقّ به جهاده از باب اضافۀ صفت به موصوف از لحاظ اهميّت بيشتر صفت است.

نوزدهم:مبادا خود را در راه خدا مستحقّ ملامت گرداند.كنايه از منع او از كوتاهى در اطاعت خداست.زيرا از لوازم كوتاهى در طاعت،استحقاق ملامت ملامتگران است.

بيستم:به خاطر رسيدن به حق در هر كجا كه باشد،سختيها را تحمّل كند،كلمۀ«خوض»استعاره از مواجهه با سختيها و ورود در آن به خاطر رسيدن به حق است .

بيست و يكم:بصيرت و بينش در دين داشته باشد و احكام شرعى و مقدّمات آنها را بياموزد.

بيست و دوم:خود را در مقابل ناملايمات به صبر و استقامت عادت دهد.و قبلا معلوم شد كه تحمّل ناملايمات فضيلتى است كه در سايۀ شجاعت به دست مى آيد و از جمله صفات پسنديده است .

بيست و سوم:خود را در تمام كارها به خدا واگذارد،اين دستورى است كه در هر كارى-چه كار دلخواه و يا كار خطرناك-توكّل و توجّه به خدا كند، حقيقت توكّل و آنچه لازمۀ آن بود قبلا توضيح داده شد،حضرت تا آنجا ارزش توكّل را بالا برده كه فرموده است:زيرا تو خود را در پناهگاهى امن و سدّى ارزشمند قرار مى دهى،و كلمه كهف را استعاره از خداى تعالى آورده است به اين لحاظ كه هر كس بر او توكّل كند،خدا او را كفايت مى كند و از آنچه مى ترسد او را ايمن مى دارد،همچون غارى كه پناهندۀ خود را حفظ مى كند.

بيست و چهارم:در دعا و درخواست خود تنها پروردگارش را منظور كند.

زيرا خلوص از جمله شرايط اجابت است.مرتبۀ اخلاص را با اين گفتار بالا برده است:زيرا دادن و ندادن،بخشش و حرمان در دست اوست،تا توجّه به خدا را

ص:14

شدّت بخشد و از غير خدا باز دارد.

حرف ف در هر سه مورد:فنعم فانّك و فانّ بيده،جواب سه فعل امر مى باشد.

بيست و پنجم:از خداوند بسيار درخواست خير كند.يعنى از خداوند بخواهد تا در آنچه انجام مى دهد و نمى دهد،خير پيش آورد.

بيست و ششم:وصيّت او را درك كند و از آن غفلت نكند.عبارت الذّهاب صفحا،كنايه از روى گرداندن و عمل نكردن به آن است.كلمه صفحا را بنا بر اين كه حال است،منصوب آورده است:يعنى نبايد به اين وصيّت بى اعتنا باشى!امام(علیه السلام)براى قانع كردن فرزندش و پايبندى او به اين وصيّت اين جمله را افزود:همانا بهترين سخن آن است كه مفيد باشد منظور اين است كه وصيّت من مفيد است و هر چه مفيد و سودمند باشد بهترين سخن است،بنا بر اين وصيّت من بهترين سخن است .سپس آن حضرت با اين سخنان خود: و اعلم...تعلمه به وى هشدار داده است كه پاره اى از علوم بى فايده هستند،پس نبايد ميل به دانستن آنها كند،زيرا او را از سير و سلوك در راه خدا و علمى كه مى تواند او را به خدا برساند،باز مى دارد.البتّه مقصود از اين علوم همانهايى هستند كه شرع مقدّس از آموختن آنها نهى فرموده است مانند جادو و پيشگويى و ستاره شناسى (1)و افسونگرى و امثال اينها كه به هدفهاى عالى حقيقت نمى انجامد.گويا چنين فرموده است:بدان كه هر علمى كه شايستگى آن را ندارد تا بياموزى:يعنى در شرع مقدّس نه به صورت وجوب و نه استحباب آموختن آن به ثبوت نرسيده است،پس آن علم در طريق آخرت بى فايده است،در نتيجه خيرى در آن نيست،

ص:15

زيرا خير واقعى آن منفعتى است كه در نزد خدا جاويدان است،و آنچه منفعت جاودانه ندارد،خير نيست،و بدان جهت پيامبر(صلی الله علیه و آله)از چنان علمى به خدا پناه برده و گفته است:بار خدايا پناه مى برم به تو از علمى كه منفعت ندارد.پس اين نتيجه به دست مى آيد،هر علمى كه شايستگى آموختن را ندارد،بى خير و بدون فايده است.توفيق از آن خداست.

إِلَيَّ- مِنْ إِسْلاَمِكَ إِلَى أَمْرٍ لاَ آمَنُ عَلَيْكَ فِيهِ الْهَلَكَةَ- وَ رَجَوْتُ أَنْ يُوَفِّقَكَ اللَّهُ فِيهِ لِرُشْدِكَ- وَ أَنْ يَهْدِيَكَ لِقَصْدِكَ فَعَهِدْتُ إِلَيْكَ وَصِيَّتِي هَذِهِ وَ اعْلَمْ يَا بُنَيَّ- أَنَّ أَحَبَّ مَا أَنْتَ آخِذٌ بِهِ إِلَيَّ مِنْ وَصِيَّتِي تَقْوَى اللَّهِ- وَ الاِقْتِصَارُ عَلَى مَا فَرَضَهُ اللَّهُ عَلَيْكَ- وَ الْأَخْذُ بِمَا مَضَى عَلَيْهِ الْأَوَّلُونَ مِنْ آبَائِكَ- وَ الصَّالِحُونَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِكَ- فَإِنَّهُمْ لَمْ يَدَعُوا أَنْ نَظَرُوا لِأَنْفُسِهِمْ كَمَا أَنْتَ نَاظِرٌ- وَ فَكَّرُوا كَمَا أَنْتَ مُفَكِّرٌ- ثُمَّ رَدَّهُمْ آخِرُ ذَلِكَ إِلَى الْأَخْذِ بِمَا عَرَفُوا- وَ الْإِمْسَاكِ عَمَّا لَمْ يُكَلَّفُوا- فَإِنْ أَبَتْ نَفْسُكَ أَنْ تَقْبَلَ ذَلِكَ دُونَ أَنْ تَعْلَمَ كَمَا عَلِمُوا- فَلْيَكُنْ طَلَبُكَ ذَلِكَ بِتَفَهُّمٍ وَ تَعَلُّمٍ- لاَ بِتَوَرُّطِ الشُّبُهَاتِ وَ عُلَقِ الْخُصُومَاتِ- وَ ابْدَأْ قَبْلَ نَظَرِكَ فِي ذَلِكَ بِالاِسْتِعَانَةِ بِإِلَهِكَ- وَ الرَّغْبَةِ إِلَيْهِ فِي تَوْفِيقِكَ- وَ تَرْكِ كُلِّ شَائِبَةٍ أَوْلَجَتْكَ فِي شُبْهَةٍ- أَوْ أَسْلَمَتْكَ إِلَى ضَلاَلَةٍ- فَإِنْ أَيْقَنْتَ أَنْ قَدْ صَفَا قَلْبُكَ فَخَشَعَ- وَ تَمَّ رَأْيُكَ فَاجْتَمَعَ- وَ كَانَ هَمُّكَ فِي ذَلِكَ هَمّاً وَاحِداً- فَانْظُرْ فِيمَا فَسَّرْتُ لَكَ- وَ إِنْ أَنْتَ لَمْ يَجْتَمِعْ لَكَ مَا تُحِبُّ مِنْ نَفْسِكَ- وَ فَرَاغِ نَظَرِكَ وَ فِكْرِكَ- فَاعْلَمْ أَنَّكَ إِنَّمَا تَخْبِطُ الْعَشْوَاءَ وَ تَتَوَرَّطُ الظَّلْمَاءَ- وَ لَيْسَ طَالِبُ الدِّينِ مَنْ خَبَطَ أَوْ خَلَطَ- وَ الْإِمْسَاكُ عَنْ ذَلِكَ أَمْثَلُ فَتَفَهَّمْ يَا بُنَيَّ وَصِيَّتِي- وَ اعْلَمْ أَنَّ مَالِكَ الْمَوْتِ هُوَ مَالِكُ الْحَيَاةِ- وَ أَنَّ الْخَالِقَ هُوَ الْمُمِيتُ- وَ أَنَّ الْمُفْنِيَ هُوَ الْمُعِيدُ وَ أَنَّ الْمُبْتَلِيَ هُوَ الْمُعَافِي- وَ أَنَّ الدُّنْيَا لَمْ تَكُنْ لِتَسْتَقِرَّ- إِلاَّ عَلَى مَا جَعَلَهَا اللَّهُ عَلَيْهِ مِنَ النَّعْمَاءِ وَ الاِبْتِلاَءِ- وَ الْجَزَاءِ فِي الْمَعَادِ- أَوْ مَا شَاءَ مِمَّا لاَ تَعْلَمُ- فَإِنْ أَشْكَلَ عَلَيْكَ شَيْءٌ مِنْ ذَلِكَ فَاحْمِلْهُ عَلَى جَهَالَتِكَ- فَإِنَّكَ أَوَّلُ مَا خُلِقْتَ بِهِ جَاهِلاً ثُمَّ عُلِّمْتَ- وَ مَا أَكْثَرَ مَا تَجْهَلُ مِنَ الْأَمْرِ وَ يَتَحَيَّرُ فِيهِ رَأْيُكَ- وَ يَضِلُّ فِيهِ بَصَرُكَ ثُمَّ تُبْصِرُهُ بَعْدَ ذَلِكَ فَاعْتَصِمْ بِالَّذِي خَلَقَكَ وَ رَزَقَكَ وَ سَوَّاكَ- وَ لْيَكُنْ لَهُ تَعَبُّدُكَ- وَ إِلَيْهِ رَغْبَتُكَ وَ مِنْهُ شَفَقَتُكَ- وَ اعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّ أَحَداً لَمْ يُنْبِئْ عَنِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ- كَمَا أَنْبَأَ عَنْهُ الرَّسُولُ ص فَارْضَ بِهِ رَائِداً وَ إِلَى النَّجَاةِ قَائِداً- فَإِنِّي لَمْ آلُكَ نَصِيحَةً- وَ إِنَّكَ لَنْ تَبْلُغَ فِي النَّظَرِ لِنَفْسِكَ- وَ إِنِ اجْتَهَدْتَ مَبْلَغَ نَظَرِي لَكَ

افضى:پيوست.

بغيه:مطلوب،مورد رغبت.

توخّى:قصد،آهنگ.

اجمعت:تصميم گرفتم.

اسلمته الى كذا:آزاد گذاشتم،از بين آنها مانع را برداشتم.

امثل:به خير نزديكتر است.

جمع آورى كردم تا تو را ادب نمايم در حالى كه تو رو به زندگى آورده اى و تازه با روزگار روبرو شده اى،داراى نيّتى پاك و روانى پاكيزه هستى،به تعليم كتاب خدا و تأويل آن و راه و روشهاى اسلام و احكام حلال و حرام آن برايت آغاز مى كنم،و از آموزش قرآن براى تو به چيز ديگرى عدول نمى كنم،سپس ترسيدم آن چيزهايى كه مردم از روى هوا و هوس و افكار خود در آنها اختلاف دارند همان طور كه براى آنها اشتباه پيش آمده بر تو اشتباه بشود،استوار نمودن آنها-با اين كه ميل نداشتم بر تو يادآورى كنم-برايم نيكوتر است از واگذاشتن در كارى كه از هلاكت و تباهى تو در آن كار،ايمن و آسوده خاطر نيستم،و اميدوارم خداوند تو را موفّق به رستگارى فرمايد و به آرمانت رهنمون سازد،از اين رو تو را بدين وصيّت سفارش مى كنم.

و بدان اى پسرك من،بهترين چيزى را كه تو از وصيّت من فرا مى گيرى، پرهيزگارى و ترس از خداست،و بسنده كردن بر آنچه خداوند به تو واجب گردانيده است،و رفتن بر آن راهى كه پيشينيان از پدران و خويشاوندان صالح تو بر آن راه رفته اند.زيرا ايشان تأمّل در وضع خود را ترك نكردند،همان طور كه تو در انديشۀ خود هستى،و چنان كه تو مى انديشى آنان نيز در انديشه بودند،پس همين انديشه آنها را به فرا گرفتن شناخته هاى خود و خوددارى از آنچه به ايشان مربوط نبوده است وادار كرد،حال اگر نفس تو وضعى را كه خويشاوندانت بر آن وضع گذشتند پذيرا نيست،بى آنكه آگاه باشى چنان كه آنان آگاهى داشتند،بايد در جستجوى آگاهى و تحصيل دانش و بينش باشى نه آنكه در مسائل شبهه ناك بيفتى و در دشمنيها و خصومتها گرفتار شوى،و قبل از توجّه و تفكّر در آن ابتدا از خداى خود كمك بخواه و براى نيكفرجامى خويش به او روى آور و هر بدى را كه تو را در شك و شبهه اندازد و يا به ضلالت و گمراهى بكشاند،ترك كن.پس هر گاه باور كردى كه قلبت پاك و وارسته و خاشع و انديشه ات كامل شده و خاطر جمع شده اى و همۀ كوششت يكسو شده است،دقت كن و بينديش در آنچه برايت بيان كردم و توضيح دادم و اگر تو آنچه دوست مى دارى از آسايش خاطر و فكر راحت برايت فراهم نيامد بدان،تو همچون شترى كه فقط پيش روى خود را ببيند ًّ در اشتباه

ص:19

هستى و در تاريكيها خواهى افتاد،و آن كسى كه در اشتباه باشد،قدم در راهى ناآگاه بگذارد و يا حق و باطل را در هم بياميزد،طالب دين به حساب نمى آيد بلكه درنگ و توقّف در اين حال به حقيقت نزديكتر است.

پس اى پسرك من وصيّتم را فراموش مكن و بدان كه مرگ و زندگى در اختيار اوست،او آفريننده،ميراننده و فانى كننده و بازگرداننده است،و براستى كه گرفتارى و عافيت در دست اوست،و دنيا پايدار نيست مگر بر پايه اى كه خداوند بر آن پايه از بخششها،آزمايشها و پاداش اخروى،استوار نموده است و بر روى آنچه او خود خواسته و ما نمى دانيم پس اگر امرى از امور بر تو مشكل شد،بر نادانى خود حمل كن زيرا تو در آغاز آفرينش خود نادان بودى،پس دانا شدى،و چه بسيار چيزها كه تو از آنها آگاه نيستى و انديشه ات در بارۀ آن سرگردان و بصيرت تو نسبت به آن ناچيز است،و بعدها راجع به آن بينا گردى،پس چنگ بزن به آفريدگار و روزيبخش و خالق اندام نيكويت.و بايد پرستش و بندگى ات براى او و توجهت به او و ترست تنها از او باشد.

و اى پسرك من بدان كه كسى از جانب خدا آن طورى كه پيامبر(صلی الله علیه و آله) پيام آورده است،پيام نياورده است،پس تو او را پيشرو خود بدان،و او را رهبر نجات خود شمار،من از پند و اندرز به تو كوتاهى نكردم،و تو در فكر و انديشه براى خود-هر چند سعى و كوشش كنى-به حدّ فكر و انديشۀ من براى تو،نمى رسى».

اوّل:مبادا مرگ پيش از آنكه وى آنچه در دل دارد از پند و حكمت بازگو كند،گريبان او را بگيرد.

دوم:مبادا در انديشه اش كاستى پديد آيد،زيرا موقع بالا رفتن عمر قواى نفسانى به علّت ضعف ارواحى كه حامل اين قواست-كاهش مى يابد،در نتيجه از فعاليّت عقل و كسب نظرات صحيح كاسته مى شود.

سوم:[ترس آن حضرت از اين بود كه مبادا]خواهشهاى نفسانى بر سفارشهاى او سبقت گيرند،زيرا فرزند اگر در عنفوان جوانى تربيت نگردد و قواى نفسانى اش در جهت پيروى از عقل و همگامى با او ساخته نشود اين آمادگى را خواهد داشت كه قواى حيوانى اش او را به طرف خواستهاى خود متمايل سازد،و به سمت به كار بردن قواى نفسش در راه هوا و هوس كشيده شود، در نتيجه فريب مى خورد،از راه حقيقت و آنچه شايستۀ اوست بازماند.در اين صورت همچون شتر سركشى،رام نشدنى مى گردد.وجه تشبيه اين است كه واداشتن و جذب او به سمت حق و حقيقت دشوار مى گردد،چنانكه راهبرى شتر سركش و رام ساختن آن در جهت استفاده و بهره بردارى دشوار است.

سپس فرزند را بر ضرورت گرايش به ادب و افشاندن بذر ادب در دل وى به وسيله قياس مضمرى توجه داده است كه صغراى آن عبارت و انما قلب الحدث تا جملۀ، قبلته ،مى باشد.

و به وجه شبه با اين گفتۀ خود اشاره كرده است:و آنچه در دل زمين بيفشانند،مى پذيرد.توضيح مطلب از اين قرار است كه چون قلب نوجوان خالى از هر نوع نقش عقيدتى و غير عقيدتى است و با اين تربيت آمادۀ پذيرش هر نوع نقشى از نيك و بد است كه در آن ترسيم كنند،آن را تشبيه فرموده به زمينى خالى از گياه و زراعت كه پذيراى هر نوع بذرى است كه در آن بيفشانند.به اين ترتيب كبراى قياس چنين مى شود:

ص:21

هر دلى كه آن طور باشد،بايد قبل از هر چيز بذر ادب بر آن افشاند و نهال حكمت را در آن غرس كرد.از اين رو پيش از اين كه دل وى براى پيروى حق قساوت بگيرد و به امور باطل سرگرم شود،بايد اقدام به ادب او كرد .

سپس به انگيزۀ ديگرى از انگيزه هاى نهايى براى اقدام كردنش به ادب اشاره فرموده است،و آن اين است كه با دقّت نظر و نهايت انديشه خود از آنچه اهل تجربه آزموده اند استقبال كند تا براى وصول به هدفهاى علمى از رنج آزمايش و تجربه كارى معاف شود و از دانش تجربى،به آنچه كه اهل تجربه بدان رسيده اند،برسد و بسا كه چيزى براى آنها تاريك بوده است امّا براى او روشن گردد.و فرق گذاشته است بين كسى كه از زلال دانش برخوردار مى شود و دانشش به گونه اى روشن و آشكار در دسترس قرار مى گيرد كه تنها زحمت كسب دانش در اين مورد برايش كافى است،و بين كسى كه تلاش و كوشش نموده و در راه تحصيل علم متحمّل زحمت گشته و با امواج سهمگين ترديدها و تاريكى شبهات روبرو شده است.تمام اينها مطالبى است كه در پذيرش وصيّت و عمل به محتواى آن يعنى حكمت و ادب،مؤثر است،زيرا ارباب تجربه اگر با همۀ سختيهايى كه در راه دانش وجود داشته،در تحصيل آن تلاش و كوشش كرده اند، پس براى او شايسته تر است كه بكوشد و بدون زحمت آن را به دست آورد .

مقصد دوم:به برترى خويشتن و كمالات علمى خود پرداخته است.

و آنگهى به اين مطلب كه او[يعنى:فرزندش]مورد نهايت توجّه و محبّت اوست و نيز به علوم و معارفى كه شايستۀ تعليم به فرزندش مى باشد،اشاره فرموده و بدان اكتفا مى كند و به چيز ديگرى نمى پردازد،و در نهايت هدف او از تمام اينها آماده ساختن وى براى پذيرش سخن خويش است.همان طور كه هدف يك سخنگو از ذكر فضيلت خود و ساير چيزهايى كه براى پذيرش مقصود خود لازم مى داند،آنست كه شنوندگان را قانع كند،از اين رو حضرت على عليه السلام،به

ص:22

فضيلت خود با عبارت اى بنىّ تا عبارت مجهولة اشاره كرده است.عبارت: و ان لم اكن (هر چند كه من نبودم)به منزلۀ پاسخ اشكالى است كه گويا كسى به او گفته است:چگونه علوم و معارف از تجربه ها به دست مى آيد در صورتى كه تجربه نياز به عمر طولانى دارد تا انسان دگرگونيهاى امور و پست و بلنديهاى روزگار را مشاهده كند؟و آن بزرگوار در پاسخ فرموده است:هر چند كه من مانند پيشينيان عمر زيادى نكرده و شاهد احوال آنها نبوده ام و ليكن در كارهاى آنها مطالعه كردم و در داستانهاى منقول از ايشان انديشيدم و در آثار باقيمانده از آنها با چشم ظاهر و ديدۀ عقل چنان سير كردم كه همچون فردى از ايشان،بر امورشان آگاه گشتم .

عبارت: فعرفت [پس آگاه شدم]عطف است بر جملۀ:و سرت[گشتم].

و كلمۀ ذلك اشاره به سرانجام كار ايشان است.واژۀ صفو كنايه از خير، و كدر كنايه از شرّ است:يعنى كارهاى خير را از شرّ و سود را از زيان باز شناختم،و از هر چيز،برجسته يعنى خوب و از علوم و بينش آنچه را كه سودمند و در پيشگاه خداوند مفيد بود براى تو برگزيدم.بعضى به جاى كلمۀ: جليله ، نخيلته يعنى خلاصۀ آن،نقل كرده اند و از هر كارى زيباى آن را براى تو انتخاب كردم:يعنى نيكو را انتخاب كردم نه زشت و ناپسند را.و آنچه ناشناخته بود از تو دور كردم:يعنى آنجا كه امر مشتبه بود و حق از باطل ناشناخته بود.

و عبارت آن بزرگوار:و چنان يافتم كه انگيزۀ من.تا آخر...اشاره است به كمال توجّه و محبّت نسبت به او و نيز به دلايل انتخاب وى علومى را كه براى او سزاوارتر است.

اجمعت عطف است بر كلمۀ:يعنى،و ان يكون در محل نصب است بنا بر اين كه مفعول اوّل براى:رأيت است و كان تامّه است،و واو در عبارت:و انت براى حال است، و ان ابتدئك ،عطف بر: ان يكون است،و مفعول دوم

ص:23

رأيت محذوف است و در تقدير كلمۀ:انفع و اصلح است،تقدير عبارت چنين است:و رأيت حيث عنانى من امرك ما يعنى الوالد الشّفيق من امر ولده من النظر فى مصالحه و الاهتمام باحواله و ما صمّمت عزمى عليه من تأديبك،ان يكون ذلك التأديب حال اقبال عمرك حال كونك ذانيّة سليمة من الامراض النّفسانية و الاخلاق الذّميمة،و كونك ذا نفس صافية من كدر الباطل و ان ابتدئك بتعليم كتاب اللّه و تأويله و ما يشتمل عليه من شرايع الاسلام[يعنى قوانين اسلام] و احكامه و حلاله و حرامه،و اقتصر بك على ذلك كما اقتصر عليه كثير من السّلف .

و عبارت: «ثمّ اشفقت عطف بر رأيت است،يعنى چنين مصلحت ديدم كه اكتفا به آموزش قرآن كنم و به چيز ديگرى از علوم عقلى نپردازم،و آنگهى ترسيدم آن چيزهايى كه مردم از روى هوا و هوس و افكار خود در آنها اختلاف نظر دارند،همان طور كه بر آنها امر مشتبه شده است براى تو نيز مشتبه گردد، در نتيجه،استوار ساختن آن:-يعنى آنچه كه مردم در بارۀ آن اختلاف نظر دارند، چون ميل نداشتم تو گرفتار چنان اشتباهى شوى (1)محبوبتر بود نزد من از واگذاشتن تو با امرى كه از هلاكت و تباهى دين تو در آن آسوده خاطر نيستم،و اين همان چيزى است كه مردم در بارۀ آن اختلاف دارند يعنى مسائل عقلى خدا شناسى كه اشتباه حق و باطل در اين موارد براى مردم فراوان است و شبهات مغالطه آميزى را در پى دارد،كه احتمال خطر و انحراف از راه حق به راه هلاكت در آن مى رود.و استوار كردن اين امر عبارت است از بيان دليل و برهان در بارۀ آن و نشان دادن راه نجات از شبهه باطل و نيز از اختلاط حق و باطل.

و جملۀ و رجوت ان يوفقّك عطف بر اشفقت است،و ضمير مجرور به

ص:24

وسيلۀ فى،به جمله ما اختلف النّاس فيه بر مى گردد .

مقصد سوم:اشاره به جالبترين مطلب در نظر آن حضرت است كه بايد فرزندش از وصيّت نامۀ او فرا گيرد و راهنمايى وى به كيفيّت فراگرفتن آن و آنچه را كه شايسته است پيش از شروع انجام دهد،يعنى يارى خواستن و توفيق جستن از خدا و ديگر آدابى كه لازمۀ كمال آمادگى براى بحث و گفتگو و آموختن است.

از جملۀ محبوبترين مطالب نزد آن بزرگوار،تقوا و پروا از خدا است،يعنى همان توشۀ سفرى كه وسيلۀ رسيدن به خداست سپس اكتفا كردن بر آنچه خداوند بر او واجب و فرض كرده است،يعنى دقّت در ظاهر دلايل وجود خدا نه فرو رفتن در ژرفاى انديشه و غرق شدن در امواج شبهات و چيزهايى كه او مكلّف بدانها نشده است زيرا،اين كار پيش گرفتن راهى است كه پيشينيان صالح،از خويشاوندان او-همچون حمزه،جعفر،عبّاس،عبيدة بن حرث و ديگر بنى هاشم-بر آن راه رفته اند .

و عبارت: فانّهم تا جملۀ لم يكلّفوا تشويق و واداشتن او به در پيش گرفتن راه و روش نياكان صالح و برحذر داشتن از تعمّق و دقّت بيش از اندازه است.در اينجا از قياس ضمير استفاده شده است كه صغراى آن همين جمله مذكور است و كبراى آن نيز چنين است:و هر كس كه اين طور باشد در عمل كردن بر طبق شناخت او و خوددارى از آنچه كه تكليف ندارد شايستۀ پيروى است .عبارت:

فان ابت تا آخر،توضيحى است براى كيفيّتى كه سزاوار است پژوهندگان علوم عقلى بر آن منوال باشند،و نيز اشاره است به اين نكته كه در صورت بسنده نكردن بر وظيفه اى كه خداوند تعيين كرده است،مى بايست دقّت لازم در مورد آن اعمال گردد:يعنى بايد تلاش تو براى رسيدن بدانچه در پى تحصيل آنى از ويژگيهاى زير برخوردار باشد:

ص:25

اوّل:درك هدفها و آموختن به خاطر حق و كسب علم،نه به منظور آموزش شبهات و تسلّط بر آنها و مغالطه و مجادله به وسيلۀ آنها،زيرا اين قبيل هدفها، مانع از آموختن به خاطر حقّ و پذيرش حق است .

دوم:پيش از توجّه به تحصيل،اوّل از خداوند كمك بخواهد،و براى قدم نهادن در راه راست و رسيدن به حق صميمانه از خداوند توفيق بطلبد.

سوم:هر چيزى را كه در دل او ايجاد شبهه مى كند-همچون روشهايى كه در ميان طرفداران مذاهب باطل و انحرافى براى غلبۀ مذهب خودشان و به سبب پيروى از هواى نفس و افكار جاه طلبانه رايج است-بايد ترك گويد.زيرا اگر در جان انسان شائبۀ علايق مادّى باشد نه تنها راه حق برايش آشكار نمى شود،بلكه به مسير باطل و گمراهى كه متناسب با مطالب بيهوده است نزديكتر مى شود.و به دليل وجود آن شائبه و ترديدى كه در كار است راه باطل براى او روشنتر خواهد بود.بنا بر اين شايسته است پويندۀ راه حق خود را از هر نوع شبهه اى كه به گمراهى منتهى مى شود،بركنار دارد.لفظ اسلام استعاره است از وانهادن امور گمراه كننده و مجذوب نشدن به آنها .سپس مى فرمايد: فاذا ايقنت ... (هرگاه يقين پيدا كردى...)يعنى هرگاه خود را براى جستجو و دقّت در آنچه يادآورى كردم آماده ساختى و مسلّم شد كه دلت از زنگار هر نوع شائبه اى كه باعث انحراف فكر است صيقلى شده و از خشيت الهى در خود حالت خشوع گرفته است كه مبادا تو را به خاطر ترك وصيّت من مؤاخذه كند و نيز انديشه و تصميمت بر آن استوار گشته است پس طورى عزم خود را جزم كن كه هيچ گونه لغزشى كه سبب ترك آن شود نكنى و تمام همّتت تنها متوجه آن باشد در اين صورت به آنچه توضيح دادم و از مسائل عقلى كه پس از اين خواهم گفت و تو را آگاه خواهم ساخت دقّت كن و امّا اگر برايت آنچه دوست مى دارى،يعنى آسايش خاطر و فراغت آن از شك و ترديدهايى كه مخالف با علم و طلب دانش

ص:26

است فراهم نيامد،پس بدان كه تو-در ورود به درياى علم و جستن آن همچون شتر چموش كه پيش روى خود را نبيند-در اشتباه و گرفتار تاريكى هستى،و هر كسى كه چنين باشد،او شايستگى تحصيل اصول دين را ندارد.كلمۀ مضاف به عشواء[ناقة]حذف شده و مضاف اليه جانشين مضاف شده است،و صفت الخبط از آن استعاره آورده شده است به لحاظ اين كه او بدون فراهم آوردن همۀ شرايط تحصيل و خارج از مسير خود،در پى تحصيل دانش است.بنا بر اين او همچون شترى كه پيش روى خود را نبيند،در بيراهه و از مسيرى جز راه مقصود حركت مى كند.همچنين كلمه الظلماء براى تشبيه به كار رفته است،از اين جهت كه ذهن،مانند كسى كه در تاريكى راه مى رود،در جستجوى حق،راه صحيح را در شبهات نمى يابد .

مقصد چهارم:او را مأمور به توجّه و درك وصيّت خود كرده و به بخشى از صفات و افعال خداى متعال كه در اسناد و ارتباط آنها به يك مبدأ،احتمال تضاد و دوگانگى مى رود متوجّه ساخته،و اشاره فرموده است كه با توجه بر اين كه مبدأ همۀ آنها يكى است،تضادّى با هم ندارند.امّا آن صفات از اين قرار است،قادر بر ميراندن است و قدرت دارد كه بميراند پس همو قادر بر حيات است و توانايى دارد كه زنده كند از آن جهت كه عوامل مرگ و زندگى به او منتهى مى شود.و همچنين آفريدگار همان است كه مى ميراند،زيرا فاعل آفرينش همان است كه مرگ را مقدّر فرموده و اسباب آفرينش و مرگ به دست اوست،بر اين دو جهت آيه مباركه اشاره دارد «يُحْيِي وَ يُمِيتُ رَبُّكُمْ وَ رَبُّ آبائِكُمُ الْأَوَّلِينَ» (1)زنده مى كند و مى ميراند از آن جهت كه او آغازگر فعل زنده كردن و ميراندن است و به لحاظ اين كه او پروردگار على الاطلاق و نخستين مالك آنهاست،و همچنين فانى كننده

ص:27

و هم دوباره زنده كننده است،و گرفتارى و عافيت به دست اوست از آن جهت كه تمام عوامل و اسباب فنا،بازگشت،گرفتارى و عافيت به او مى انجامد.قبلا روشن شد كه تمام اين امور اعتبارات عقلى است كه از راه مقايسۀ ذات واجب تعالى با مخلوقات و آثارش-همان طور كه در خطبۀ اوّل نهج البلاغه بررسى كرديم-عقل آنها را به ذات مقدس حق مرتبط مى سازد امّا افعال حق تعالى چنين است كه آن گاه كه ارادۀ آفرينش دنيا را كرد،آفرينش و استقرار هستى آن جز بدين نحو كه خداوند آن را آفريد،امكان نداشت،يعنى افاضۀ آنچه كه در حق بعضى از بندگان نعمت شمرده مى شود،مانند ثروت و تندرستى و امثال اينها،و يا در حق بعضى ديگر گرفتارى محسوب مى شود از قبيل تهيدستى و بيمارى.هر چند كه نعمتها نيز نوعى گرفتارى هستند.چنانكه خداوند متعال فرموده است: «وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً وَ إِلَيْنا تُرْجَعُونَ» (1)ضرورت پاداش در عالم معاد،براى افراد گرفتار و نيز افراد برخوردار از نعمت،مطابق فرمانبردارى و نافرمانيشان در حال نعمت و گرفتارى،و همچنين آفرينش آنها بر طبق مشيّت حق،از جمله مسائلى است كه فلسفۀ آن بر ما روشن نيست.

البتّه در اصول و قوانين حكمت ثابت شده است كه مقصود بالذّات از عنايت حقّ تعالى تنها خير است و امّا شرهايى كه در عالم هستى وجود دارد، بالعرض موجودند،به طورى كه جداسازى و تهى كردن خير از شرّ امكان ندارد.و چون در جهان هستى غلبه با خير است و شرّ در اقليّت و همراه خير است، نمى شود خير زياد را به خاطر آنها ترك كرد،زيرا ترك خير كثير به خاطر شرّ قليل، خود در برابر جود و حكمت شرّ كثير است،و اين است معناى عبارت امام عليه السلام كه فرمود:زيرا دنيا جز بر امورى كه خداوند مقرّر داشته،استقرار و

ص:28

ثبات نيافته است و ما آن امور را چه آنها كه خير و يا شر بودنشان بر ما معلوم است و چه آنها كه معلوم نيست برشمرديم يعنى آفرينش دنيا ممكن نبوده است، مگر بر منوالى كه هست با همان خيرى كه مقصود با لذّات است و شرّى كه مقصود بالعرض است،و ضرورت كيفر اشخاص به خاطر گناهانى كه مرتكب مى شوند در عالم قيامت،گناهان همان شرّها است-به طورى كه در جاى خود ثابت شده است-كه ملازم با همان صورتهاى مادّى و صفات پست در دنيا هستند .

و عبارت امام(علیه السلام): فان أشكل تا آخر:يعنى اگر در يافتن رازى از اسرار قدر بر تو مشكل شد،و حكمت آن بر تو مخفى ماند،نبايد تصور كنى كه آن خالى از حكمت است،بلكه آن را بر نادانى خود حمل كن!زيرا تو در آغاز آفرينش خود نادان بودى سپس دانا شدى،چنان كه خداى متعال فرموده است:

«وَ اللّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً» (1).

كلمۀ اوّل:منصوب است چون ظرف است،و جاهلا منصوب است بنا بر آن كه حال مى باشد.و اوّل به صورت مرفوع به عنوان مبتدا و جاهل هم مرفوع و خبر مبتدا،نيز نقل شده است.

سپس او را متوجّه امور زيادى كرده است كه در آغاز نسبت به آنها جاهل بوده و بعد آنها را درك كرده است تا وى امورى را كه حكمت آن را هنوز دريافت نكرده است همانند آنها قرار دهد.[يعنى روزى حكمت اين امور را هم درك خواهد كرد ].

و بعد به او فرمان داده كه به خدا توكّل كند و در كارهايش به او پناه ببرد،و بندگى او را به جا آورد و توجه قلبى و دلبستگى اش به او باشد زيرا او

ص:29

شايسته ترين و سزاوارترين وجود بدان امور است .

مقصد پنجم:اشاره به برترى پيامبر(صلی الله علیه و آله)بر ساير انبياست،به خاطر فزونى كه بر آنها در بيان خبر از طرف خداى متعال دارد،و نيز در بيان مطالب حقيقى كه در قرآن مجيد آمده است از قبيل اسرار توحيد،قضا و قدر،و جريان رستاخيز، زيرا هيچ يك از پيامبران پيشين همانند او اين امور را روشن و روان نگفته است،از اين رو هدايت و رهبرى اين امّت به تمام آنچه كه آن بزرگوار از جانب خدا آورده است،كاملتر و جامعتر از رهبرى ساير امّتهاى پيشين است نسبت به آنچه كه پيامبرشان آورده اند،و شعاع بينش اين امّت گسترده تر و فراگيرتر است.

و هدف از بيان فضيلت پيامبر(صلی الله علیه و آله)در اين جا پذيرفتن روش او و راهنمائى اش در مسير رستگارى در عالم آخرت است.كلمه الرائد را استعاره از پيامبر(صلی الله علیه و آله)آورده است،بدين لحاظ كه او،هر آنچه را كه در آخرت از پاداش و اجر،ماندنى و سعادت جاودانه است،آزموده و امت خود را بدانها بشارت داده است،چنان كه پيشرو قبيله پس از آگاهى از وجود آب و علف،مردم خود را آگاه مى سازد.آن گاه حضرت سخنانش را چنين ادامه مى دهد،وى(على)پيوسته نصيحتگر اوست،و اين كه انديشه و فكر وى(امام(علیه السلام))در بارۀ خودش-هر چند با تلاش و كوشش- همراه باشد باز به پايه تفكرى كه آن حضرت در بارۀ فرزندش دارد نمى رسد.[اين سخن را حضرت فرموده است]تا فرزندش را نسبت به نظريه و پيشنهاد خود قانع سازد.و كلمۀ نصيحة به عنوان تميز منصوب است.

عَنْ أَنْ تَثْبُتَ رُبُوبِيَّتُهُ بِإِحَاطَةِ قَلْبٍ أَوْ بَصَرٍ- فَإِذَا عَرَفْتَ ذَلِكَ فَافْعَلْ- كَمَا يَنْبَغِي لِمِثْلِكَ أَنْ يَفْعَلَهُ فِي صِغَرِ خَطَرِهِ- وَ قِلَّةِ مَقْدِرَتِهِ وَ كَثْرَةِ عَجْزِهِ- و عَظِيمِ حَاجَتِهِ إِلَى رَبِّهِ فِي طَلَبِ طَاعَتِهِ- وَ الرَّهبَةِ مِنْ عُقُوبَتِهِ وَ الْخَشْيَةِ مِنْ عُقُوبَتِهِ- وَ الشَّفَقَةِ مِنْ سُخْطِهِ فَإِنَّهُ لَمْ يَأْمُرْكَ إِلاَّ بِحَسَنٍ- وَ لَمْ يَنْهَكَ إِلاَّ عَنْ قَبِيحٍ

پيامبرانش مبعوث شده بودند،...و تو از افعال و اوصاف او آگاه مى شدى» است و از آن قضيۀ شرطيّه،استثناى نقيض اقسام تالى استنتاج مى شود تا نقيض مقدم،به عنوان نتيجه به دست آيد.توضيح ملازمۀ بين مقدم و تالى از اين قرار است،اگر خداوند داراى شريك باشد،بايد آن شريك خدا،جامع جميع شرايط خداوندى باشد،و گر نه شايستگى شريك خدا بودن را نخواهد داشت،اما از جمله لوازم خدايى چند چيز است:

اوّل:مصلحت در ضرورت مبعوث كردن پيامبران به جانب مردم و رهنمود مردم به سوى او،به دليلى كه در مورد لزوم بعثت در جاى خود،بيان شد.

دوم:بايد آثار قدرت و تسلّط او و صفات افعال وى روشن و محسوس باشد.

سوم:افعال و صفات ذات او مشخّص باشد.در صورتى كه تمام اين لوازم باطل است:امّا لازم اوّل باطل است،زيرا پيامبرى صاحب معجزه بر ما مبعوث نشده است تا ما را بر دومى(آثار قدرت و...)راهنمايى كند و از آن آگاه سازد.

امّا دومى باطل است:از اين رو كه آثار قدرت و سلطنت و عظمت ملك و مملكت و پابرجايى آن دليل بر يك وجود دانا و تواناست،امّا دلالت بر چند قادر حكيم ندارد.

امّا بطلان مورد سوم،بدين لحاظ است كه تنها افعالى را كه ما مشاهده مى كنيم،بر يك فاعل دلالت دارند و بس،امّا به وجود چند فاعل هيچ دلالتى ندارند.و همچنين صفات خدايى از قبيل علم،قدرت اراده و امثال اينها كه به واسطۀ افعال عايد مى شوند،تنها بر يك صانع دلالت مى كنند كه متّصف به آن صفات است،امّا بر وجود دو صانع و يا بيشتر از دو صانع دلالت ندارند.

بنا بر اين،اين گفته كه آفريدگار ما را شريكى است،سخنى بيهوده و بى دليل

ص:32

است،چنان كه خداى متعال فرموده است: «وَ مَنْ يَدْعُ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ» (1).

عبارت امام: إله واحد كما وصف نفسه (خدايى يگانه است چنان كه او خود را توصيف كرده است)،از جمله لوازم نتيجه است،زيرا هنگامى كه قول به خداى دوم باطل شد،ثابت مى شود كه او خداى يكتاست،چنان كه او خود، خويشتن را وصف كرده است:بگو اى پيامبر(صلی الله علیه و آله)او خداى يكتاست.و اوست خداوند يكتاى غالب و در سلطنت و قدرت كسى در برابر او نيست:يعنى كسى كه در كارهاى او مخالفت كند و در قلمرو او به نزاع و دشمنى با او برخيزد،چنان كه راه و روش پادشاهان است.

بدان كه اين دليل،دليلى اقناعى است،چنان كه هدف خطيب از خطابه همين است و اين برهان نيست زيرا اگر در شرطيّه مقصود اين باشد كه وجود خداى دوّمى مستلزم وجود آثار و افعال و صفاتى است كه ويژۀ او بوده و اين ويژگى هم روشن و آشكار باشد پس ملازمه اى در كار نخواهد بود،زيرا اين دو خدا چه متّفق الحقيقه و چه مختلف الحقيقه باشند،لازم نيست كه افعال و لوازم آن،اختلاف نوعى داشته باشند،و هر كدام به لازم خاصّى و فعل خاصى، تشخّص داشته باشد كه در ديگرى نباشد،بلكه جايز است در لوازم و آثار يكسان باشند و اگر مقصود اين باشد كه وجود خداى دوّم مستلزم اين است كه آثار و افعال و لوازمى شناخته شود كه اختصاص به او نداشته باشد،بلكه خداى ديگر هم بتواند با او در همۀ اينها شريك شود،پس اين،مطلب درستى است.لكن اين اشكال پيش مى آيد كه در اين صورت براى بطلان تالى نمى توان استدلال كرد،و دليل اين مطلب هم روشن است،زيرا ما آثار قدرت و افعال و لوازم و صفاتى را مشاهده مى كنيم كه نه بر يكتايى فاعل و موصوف خود دلالت دارند و

ص:33

نه بر دوگانه بودن آن و تنها بر وجود فاعل و ملزومى به طور اطلاق دلالت دارد.

پس بطلان و رفع تالى ممكن نيست،زيرا رفع تالى مستلزم رفع وجود خدا به طور مطلق است به جهت اين كه عدم لازم،مستلزم عدم مطلق ملزوم است نه تنها مستلزم رفع تالى.

بحث دوّم:در بارۀ ازلى و ابدى بودن خداى متعال است،و آن اشاره دارد به دوام و ثبوت وجود خدا براى هميشه.برهان مطلب اين است كه خداى متعال واجب الوجود است و هر واجب الوجود بالذّات،از ازل وجودش استوار و براى ابد وجودش پايدار است امّا برهان صغرا يعنى واجب الوجود بودن حق تعالى قبلا گذشت و امّا برهان كبرا يعنى ازليّت و ابديّت واجب الوجود اين است كه اگر زوال و نيستى بر او روا باشد،واجب الوجود بالذّات نخواهد بود چون نادرستى تالى مستلزم نادرستى مقدّم است،بنا بر اين هستى او از ازل تا ابد پايدار است .

بحث سوّم:هستى او پيش از همۀ چيزها،آغاز بى آغاز و پس از همۀ چيزها،هستى او را پايانى نيست.امّا مطلب اوّل براى اين است كه اگر هستى اش را آغازى بود،هر آينه مسبوق به نيستى مى بود در نتيجه پديده و قهرا ممكن الوجود است و اين خلاف اصل واجب الوجود بودن اوست.امّا مطلب دوّم:اگر آخر بودن او به پايانى بينجامد،بايد به نيستى بپيوندد.و در نتيجه واجب الوجود بالذّات نخواهد بود،و اين نيز خلاف مقصود است.

بحث چهارم:در بيان اين كه خدا بزرگتر از آن است كه آفريدگارى اش در محدودۀ دل و يا ديده بگنجد،يعنى او بزرگتر از آن است كه كسى به دل و يا ديده بر تمام صفات خداوندى و آنچه شايستۀ اوست آگاهى يابد.وجه شبه آن است كه صفت پروردگارى و ساير اوصاف خداوندى-چنان كه قبلا معلوم شد-به اعتبار خارج عين ذات حق تعالى است،و به لحاظ عقلى تمام اينها امورى هستند كه عقل از تعقّل ذات مقدّس او نسبت به مخلوقات و آثارش استنباط

ص:34

مى كند،و در هر دو صورت او بزرگتر از آن است كه آفريدگارى اش در محدودۀ دل و يا ديده اى بگنجد.

امّا در خارج از آن جهت كه صفت آفريدگارى اش عين ذات اوست، بنا بر اين احاطۀ آگاهى بدان مستلزم احاطۀ به حقيقت ذات اوست،و قبلا ثابت شد كه ذات مقدّس او دور از هر گونه تركيبى است و در نتيجه احاطه ديگرى بر ذات او محال است.

و امّا در عقل از آن رو كه اعتبار صفت ربوبى و احاطۀ عقول بر آن منوط بر احاطه بر تمامى اعتبارات از صفات جمال و كمال است،زيرا ملحوظ كردن جهت ربوبيت مطلقۀ او مستلزم اعتبار الهيّت مطلقه اوست و اين خود مستلزم اعتبار همۀ صفات خداوندى است،و قبلا روشن شد كه اين اعتبارات نامتناهى اند.پس مقام ربوبى بالاتر از آن است كه در محدودۀ عقل بشرى در آيد تا چه رسد بر آن كه در ميدان ديد انسان قرار بگيرد .

بحث پنجم:بدان كه چون امام(علیه السلام)فرزندش را بر عظمت خداى سبحان و كمال ذات مقدّس او از جهات ياد شده متوجّه كرد،او را فرمان داد تا چنان رفتار كند كه شايسته فردى است چون او كه آن چنان در برابر عظمت خداى سبحان كوچك است و او را اطاعت كند چنان كه در خور اطاعت اوست و با كمال پرستش او را عبادت كند و آن چنان كه سزاوار است به خاطر كرامت ذات مقدّسش او را بپرستد.حضرت على(علیه السلام)جهات نقصان او[فرزندش]را بر شمرده است تا در هر موردى حالت خود را با كمال ذات مقدس خالق مقايسه كند براى اين كه از كمى منزلت خود،نسبت به عظمت او و توان اندك و عجز فراوان خود، نسبت به كمال قدرت او آگاه شود.و همچنين نياز فراوان خود را به پروردگارش در همه حال از قبيل درخواست توفيق،آمادگى براى اطاعت،ترس از عقوبت و بيم از غضب او،تمام اينها را نسبت به بى نيازى مطلق او در هر كار و از همه

ص:35

چيز،در نظر بگيرد.

عبارت: انّه... تا كلمۀ «قبيح» هشدارى است به طور اجمال نسبت به لزوم اطاعت از خدا در همۀ مواردى كه امر و يا نهى فرموده است.و تشويق بر انجام هر كارى كه او امر فرموده است به اين جهت كه آن كار نيكوست،و به خوددارى از هر چيزى كه او نهى فرموده است از آن رو كه زشت و ناهنجار است.

همان طورى كه قبلا روشن شد،هدف از بعثت پيامبران و وضع قوانين و سنّتها تنها سر و سامان دادن به احوال معاش و معاد مردم است.پس در اين صورت ناگزير در هر امر و يا نهيى رازى نهفته است و مصلحتى وجود دارد كه باعث حسن مورد امر و قبح مورد نهى است.

و براى همين مطلب و نظاير آنست كه معتزله به مسألۀ حسن و قبح عقلى،گرايش يافته و عقيده مند شده اند توفيق از آن خداست!

مِنْ نَفْسِكَ- وَ لاَ تَقُلْ مَا لاَ تَعْلَمُ وَ إِنْ قَلَّ مَا تَعْلَمُ- وَ لاَ تَقُلْ مَا لاَ تُحِبُّ أَنْ يُقَالَ لَكَ- وَ اعْلَمْ أَنَّ الْإِعْجَابَ ضِدُّ الصَّوَابِ وَ آفَةُ الْأَلْبَابِ- فَاسْعَ فِي كَدْحِكَ وَ لاَ تَكُنْ خَازِناً لِغَيْرِكَ- وَ إِذَا أَنْتَ هُدِيتَ لِقَصْدِكَ فَكُنْ أَخْشَعَ مَا تَكُونُ لِرَبِّكَ

خود نمى پسندى،بر ديگران ستم روا مدار همان طورى كه نمى خواهى بر تو ستم شود،و نيكى كن چنان كه دوست دارى بر تو نيكى شود،آنچه را كه از ديگرى ناپسند مى شمارى،از خود ناپسند شمار،و از مردم خوشحال و خوشنود باش بدانچه كه خوشنودى براى آنها از طرف خود،آنچه را كه نمى دانى مگو هر چند كه دانسته هاى تو اندك است،و آنچه را كه دوست ندارى در بارۀ تو بگويند تو نيز مگو.

بدان كه خودخواهى بر خلاف حقّ و آفت خردهاست،پس در كسب طاعت(يا براى معاشت)در تلاش باش و خزانه دار ديگران مباش،و هنگامى كه به هدف نائل شدى،فروتن و خاضعترين فرد باش براى پروردگارت».

بدان وسيله به كسب كمالات عقلى كه تنها از طريق اين عالم ميسّر است،نائل آيد.آن گاه پس از كسب كمالات از اين جا به همان عالم بالا و منزّه از وابستگيهاى اين كالبدها و اشكال پست آنها،باز گردد.همان طور كه در عهد پيشين از آنها چنين پيمان گرفته شده است و هر نفسى كه پيمان آفريدگارش را حفظ كرده و بر راه راست او باقى باشد و توجه كند كه او مدت معيّنى را در اين عالم خواهد ماند و به چشم عبرت به دنيا بنگرد كه همچون جايگاهى تنگ و خالى از غذاهاى حقيقى و آشاميدنيهاى زلال و گواراست و شايستگى براى وطن گزيدن و زندگى كردن را ندارد و نيز به جهان آخرت بنگرد كه چون سرايى خوش و خرّم و ناحيه اى پر از آب و علف است و كسى كه به آنجا برسد در حالى كه به درستى اوامر و نواهى خداوندى را انجام داده باشد به هدفهاى والا و لذّتهاى جاودانه اى رسيده است.بنا بر اين چنين كسى در مسير سفر در منزلگاههاى راه خدا و آماده شدن براى رسيدن شادمانه به محضر شريف پروردگار است.او رنج اين سفر را از قبيل سختى گرسنگى و تشنگى و بيدار خوابى،به خاطر رسيدن به منزلى فراخ و جايگاهى آرام تحمل مى كند از اين رو،دردى را احساس نكرده و آنچه از مال و جان در اين راه صرف مى كند،غرامت به شمار نمى آورد.و هيچ چيزى نزد او خوشايندتر از آن وسيله اى نيست كه او را به منزل مقصود و ناحيۀ منظورش نزديك سازد،بالاخره،نفوس بشرى در جهاتى كه بيان شد،تشبيه شده است به كسى كه به منزلى تنگ و قحطى زده رسيده باشد،آن گاه دريابد كه منزلى خوش و خرّم،در پيش است و انديشۀ نيكويش چنين اقتضا كند كه رنج و زحمت سفر بدانجا را تحمل كند تا بر آسايشى بزرگ دست يابد .

امّا مثل دوّم،داستان دنيا دارانى است كه نفس امّاره،آنها را به سوى دنيا جلب كرده و آنان از ماوراى دنيا غافل گشته و عهد و پيمان پروردگارشان را فراموش كردند و از آيات حق كه به خاطر داشتند روگرداندند،آنان را به گروهى

ص:39

تشبيه كرده است كه در منزلى خوش و خرّم بودند،آن گاه به جايى خشك و تنگ منتقل شوند،پس در اين مثل منزلگاه خوش و خرّم همان دنياست زيرا دنيا جاى خوشبختى و نعمت براى اهل دنيا و آخرت جاى تنگ و ناگوار براى آنهاست، زيرا كه آنان در دنيا براى درك سعادت آخرت آمادگى لازم را پيدا نكردند.

وجه تشبيه اهل دنيا به آن گروه،همان است كه حضرت در ضمن سخنان خود بيان داشته است،و عبارت از اين است كه چيزى ناخوشايندتر از آن نزد ايشان نيست،تا آخر مطلب:يعنى براى اهل دنيا چيزى ناخوش آيندتر و دشوارتر از مفارقت از آنچه كه در دنيا داشتند و رسيدن به آن ترس و وحشتهايى كه ناگهان بر آنان هجوم مى آورند و به صورت غل و زنجيرها-متوجّه آنها مى شوند-وجود ندارد،همان طورى كه هيچ چيز ناخوشتر از مفارقت جاى خوش و خرّمى كه در آنجا بودند و انتقال به جاى تنگ و قحطى زده اى كه به آن وارد مى شوند وجود ندارد.و بر اين دو مثل پيامبر(صلی الله علیه و آله)در بيان خود اشاره فرموده است:دنيا زندان مؤمن و بهشت كافر است .

مطلب دوم:به اصلاح رفتار خود با مردم توصيه كرده است.به فرزندش امر فرموده است تا خويش را ملاك سنجش بين خود و ديگران قرار دهد.جهت اين كه امام(علیه السلام)لفظ«ميزان»را براى فرزندش استعاره آورده است،اين است كه وى همچون ترازو،بين خود و ديگران عادلانه رفتار كند.سپس جهات عدالت و برابرى كه امر فرموده است،ميزان را بر اساس آنها قرار دهد،شرح داده است، بعضى از آن جهات امور مثبت و برخى منفى اند.

اوّل:براى ديگران آنچه را بپسندد كه براى خود مى پسندد،و بر ديگران نپسندد آنچه را كه بر خود نمى پسندد و در حديث مرفوعى آمده است:ايمان بنده اى كامل نمى شود تا اين كه براى برادرش بپسندد آنچه را كه بر خود مى پسندد،و بر او نپسندد آنچه را كه بر خود نمى پسندد.و راز حديث اين است

ص:40

كه اين كار از كمال فضيلت عدالت است عدالتى كه باعث كمال ايمان مى شود.

دوم:بر كسى ستم نكند همان طور كه مايل نيست كسى بر او ستم كند،تا از دو صفت ناپسند ستمكارى و ستم پذيرى در امان بماند.

سوم:بر ديگران نيكى كند چنان كه دوست دارد به او نيكى كنند.صفت احسان فضيلتى تحت الشّعاع عفّت است.

چهارم:از خود ناپسند بداند آنچه را كه از ديگران ناپسند و زشت مى شمارد،پس از همۀ موارد نهى الهى متنفّر باشد كه اين از لوازم جوانمردى است.از اين رو وقتى كه از احنف راجع به جوانمردى پرسيدند،گفت:جوانمردى آن است كه زشت بدانى از خود آنچه را كه زشت مى شمارى از ديگران .

پنجم:از سوى مردم بپسندد آنچه را كه از جانب خود بر آنان مى پسندد، يعنى هر چه را كه شايسته مى بيند نسبت به ديگران از خوب و بد انجام دهد، شايسته است مثل آن را از ايشان براى خود بپذيرد،در اين عبارت هشدارى است بر اين كه روا نيست كار بد انجام دهد به دليل فقدان لازم كه عبارت از رضايت مردم بر بدى باشد.

ششم:چيزى را كه نمى داند نگويد هر چند كه دانسته هايش اندك است، و فرمود:هر چند دانسته هايش اندك است،زيرا كمى دانش براى بعضى از مردم گاهى انگيزه مى شود كه ندانسته سخن بگويند تا مبادا ديگران به آنان نسبت نادانى دهند،در نتيجه هم خود گمراه مى شوند و هم ديگران را به گمراهى مى كشند،چنان كه خداوند بزرگ فرموده است: «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدىً وَ لا كِتابٍ مُنِيرٍ» (1).

ص:41

هفتم:آنچه در بارۀ خود نمى پسندد،در بارۀ ديگرى نگويد،مانند عيبجوئيها و گفتن القاب زشت و هر سخن كه باعث رنجش شود .

هشتم:به او هشدار داده است تا خودخواهى را رها كند،به اين دليل كه آن خلاف حقّ است.چون حق عبارت است از حركت در راه خدا با داشتن مكارم اخلاق،و خودخواهى از جملۀ اخلاق پست و نارواست،خودخواهى نقطۀ مقابل حق است مانند هر پستى كه ضدّ فضيلت است و هم به دليل اين كه خودخواهى آفت انديشه و عقول است،زيرا آن از بزرگترين بيماريهاى خرد و آفتهاى نابود كنندۀ عقل است،همان طورى كه پيامبر(صلی الله علیه و آله)اشاره فرموده است:«سه چيز باعث هلاكت است تا اين كه فرمود:خودبينى انسان».

نهم:در كسب خود تلاش و كوشش كند.يعنى سزاوار است در كسب طاعت بكوشد و بعضى گفته اند.مقصود از كدح به دست آوردن مال است و اين كه شايسته است آن را در راه خدا انفاق كند.

دهم:هنگامى كه پروردگار او را به سوى كمال و رشد هدايت مى فرمايد خاشعترين فرد نسبت به پروردگار خود باشد،توضيح آن كه هدايت به رشد و كمال،همان آگاهى از مسير حق تعالى است در تمام آنچه كه او از مكارم اخلاق مهيا ساخته است و آگاهى از راهى كه رفتن از آن راه انسان را به خدا مى رساند مستلزم توجه به جلال و بزرگى اوست و آن جاست كه تواضع و خشوع واقعى و خشيت كامل حاصل مى شود به دليل آيه مباركۀ «إِنَّما يَخْشَى اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ» (1).

ص:42

وَ أُوتِيتَ خَيْراً مِنْهُ عَاجِلاً أَوْ آجِلاً- أَوْ صُرِفَ عَنْكَ لِمَا هُوَ خَيْرٌ لَكَ- فَلَرُبَّ أَمْرٍ قَدْ طَلَبْتَهُ فِيهِ هَلاَكُ دِينِكَ لَوْ أُوتِيتَهُ- فَلْتَكُنْ مَسْأَلَتُكَ فِيمَا يَبْقَى لَكَ جَمَالُهُ- وَ يُنْفَى عَنْكَ وَبَالُهُ- فَالْمَالُ لاَ يَبْقَى لَكَ وَ لاَ تَبْقَى لَهُ

اجازۀ درخواست و دعا داده و خود نيز پذيرش آن را ضمانت فرموده است و تو را دستور داده است از او بخواهى،تا ببخشد،و رحمت و آمرزش بطلبى تا بيامرزدت، و بين تو و خود كسى را حاجب قرار نداده است تا مانع تو شود،و تو را مجبور و ناگزير از آوردن واسطه نكرده است،و در صورتى كه مرتكب گناه شوى مانع بازگشت و توبۀ تو نيست،و در كيفر و مجازات تو شتاب ندارد،و آنجا كه سزاوار رسوايى بودى،رسوايت نساخته است،و در پذيرش توبۀ تو سختگيرى نكرده است،و به دليل گناه در تنگنا قرارت نداده و از رحمت خود تو را نااميد نكرده است،بلكه خوددارى تو را از گناه برايت حسنه و نيكى شمرده،و هر كار بدت را يك گناه ولى هر كار نيكت را ده برابر به حساب آورده است،و برايت در توبه و خرسندى را باز نگه داشته است،پس هر گاه او را بخوانى ندايت را مى شنود،و هر گاه با او راز و نياز كنى از راز دلت آگاه است،پس نياز خود را به او عرضه مى كنى و آنچه را در دل دارى برملا مى سازى و از گرفتاريهايت با او درد دل مى كنى و از وى چارۀ غمهايت را مى طلبى،و در بارۀ كارهايت از او استمداد مى كنى،و از خزانه هاى رحمت او كه جز او را توانايى بخشش از آنها نيست-از قبيل فزونى عمر و سلامت بدن و وسعت روزى-درخواست بخشش مى كنى.آن گاه در دستهايت كليدهاى خزانه ها را-در مواردى از درخواست تو كه مجازى-قرار مى دهد،پس هر گاه بخواهى به وسيلۀ دعا درهاى نعمتش را بگشايى،و نزول باران رحمتش را بطلبى،با تأخير پذيرش و اجابت درخواست،تو را نااميد نگرداند،زيرا بخشش به اندازۀ خلوص نيّت است،چه بسا كه تأخير در اجابت باعث عطاى بيشتر و بخشش فزونتر براى آرزومند و درخواست كننده گردد.بسا كه تو چيزى را درخواست كنى و داده نشود و در مقابل بهتر از آن را در دنيا و يا آخرت به تو بدهند،و يا اجابت نمى شود به خاطر آن كه در آن مطلوب،مصلحت تو نبوده و آنچه بهتر بوده به تو مى دهد،چه بسا چيزى را تو درخواست مى كنى كه باعث از بين رفتن دين تو است،پس چيزى را بخواه كه نيكى اش پايدار باشد و تو از رنج آن بركنار باشى،ثروت دنيا براى تو نمى ماند و تو نيز براى او ماندنى نيستى .»

ص:45

است براى كم كردن ارتكاب گناه و بار كردن آن بر نفس خويش،و لفظ الحمل را عاريه از تحصيل گناه آورده است.و جهت استعارۀ اوّلى آن است كه مرتكب گناه اندك،زودتر آن راه را طى مى كند و به نجات از خطرها و ترسهاى آنجا نزديكتر است،چنان كه على(علیه السلام)فرموده است:سبكبار باشيد تا زودتر به منزل برسيد.

همان طور كه پيامبر(صلی الله علیه و آله)اشاره فرموده است:سبكباران رستگارند.و امّا جهت استعارۀ دومى اين است كه مرتكب گناهان،به وسيلۀ گناه سنگين بار شده و از پيوستن به سبكباران عقب مى ماند و در بين راه زير بار سنگين از پا درمى آيد و عقب ماندگى زياد او نتيجۀ زيادى ارتكاب گناه اوست همچون حالت شخص سنگين بار در طىّ مسافتى دور.كلمۀ الظّهر(پشت)براى پرورش دادن مطلب و آماده ساختن آن است .

مقصد سوم:توجّه دادن بر ضرورت بخشش مال به گونۀ صدقه دادن و احسان به نيازمندان و فقراء.و عبارت حاوى اين معنى،در سخنان امام(علیه السلام)از:

و اذا وجدت (اگر يافتى)تا كلمۀ عسرتك (سختى است)است.

حضرت على(علیه السلام)با بيان دو نكتۀ زير فرزندش را به صدقه دادن و احسان به مستمندان علاقه مند مى سازد:

اول:بخشش و دادن صدقه توشه اى است كه فقير تا روز قيامت آن را بر دوش مى كشد و در آنجا به هنگام شدّت نياز بدان،به وى باز مى دهد.و لفظ الزّاد در اينجا استعاره است از دو فضيلت بخشش و كرم كه به وسيلۀ انفاق حاصل مى شود.و وجه استعاره،وسيله بودن انفاق و صدقه براى ايمنى نفس از نابودى در بين راه آخرت و باعث رسيدن آن به سعادت دائمى است همان طور كه توشه،نجات بخش مسافر در بين راه و باعث رسيدن او به مقصد است.

و براى گيرندۀ صدقه صفت حامل توشه را به طور استعاره آورده است،از آن رو كه او وسيله پيدايش آن فضيلت به وسيلۀ آن صدقه و رسيدن ثواب آن به

ص:47

صدقه دهنده در روز قيامت است،و به دريافت صدقه دهنده اين فضيلت را و ظهور و بروز آن،روز قيامت در نامۀ عمل وى،در اين عبارت بدان اشاره شده است:فرداى قيامت آن را به تو باز پس دهد.

سپس دستور داده است كه هر گاه نيازمندى را ديد غنيمت شمارد و آن توشه را بر دوش وى قرار دهد و بيشتر به او كمك كند،تا سر حدّ توان به او توشه بسپارد.او را به غنيمت شمردن و شتاب در صدقه دادن با اين عبارت تشويق كرده است:شايد زمانى فرا رسد كه او را بجويى و نيابى،زيرا اگر وسيلۀ يك كار مهم به گونه اى باشد كه به هنگام جستجوى آن،گاهى به دست آيد و گاهى نيايد پس لازم است كه به دست آوردن آن را غنيمت شمرد و در آن باره مسامحه نكرد.

دوم:صدقه دادن به فقير در حقيقت وامى است از طرف صدقه دهنده كه در حال بى نيازى مالى را مى دهد تا در روز فقر و تنگدستى اش به او باز پس دهد.

و صفت«وام گيرنده»را در اينجا استعاره براى خدا آورده است به اعتبار اين كه او پاداش ثواب را به كسى كه در راه طاعت او مالش را انفاق كرده،مى دهد،و در اين آيه مباركه بدان اشاره كرده است: «مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً كَثِيرَةً» (1)حضرت وام دادن به هنگام بى نيازى و بازپرداخت وام در وقت تنگدستى را يادآور مى شود تا برترى بازپرداخت را بنماياند و وام دهنده به خاطر سود دلخواهى كه عايد او مى شود،علاقه مند به دادن وام گردد .

چهارم:توجّه دادن بر سختى راه آخرت و ضرورت آمادگى براى آن است، با سبكبارى از گناهان و سرعت در اين كار پيش از پايان فرصت.لفظ عقبه (گردنه)را عاريه آورده است از راه آخرت زيرا در اين راه بالا رفتن از پله هاى مراتب كمال به وسيلۀ فضايل از ميان انبوه خصال نكوهيده وجود دارد.و اين راه

ص:48

را از آن جهت به دشوارى در صعود وصف كرده است كه مشقّت و موانع زيادى در ارتقاى بدانجا وجود دارد.

براى آمادگى اين سفر نظر او را به سه امر جلب كرده است:

اوّل:سبكبار در آن سفر از آنكه بارش سنگين است،خوشحالتر است، همان طور كه قبلا گفتيم اين امر واضحى است.

دوم:كسى كه كند حركت كند ناراحت تر از كسى است كه تند حركت مى كند،و اين مطلب نيز روشن است.زيرا كندرو در يك جانب از دو طرف افراط و تفريط ايستاده،سرگرم هواى نفس و غافل از مقصد اصلى است تا اين كه اجل گريبانش را مى گيرد و او اسير گرداب هلاكت مى شود و بر فرصت از دست رفته حسرت مى خورد.

سوم:بيان دو نتيجه و سرانجام كار،يكى بهشت و ديگرى دوزخ،زيرا سرانجام آن راه،رهرو خود را ناگزير در يكى از آن دو فرود مى آورد،و اين نيز مطلب واضحى است،زيرا گرفتارى انسان در امور دنيا عمل كردن در دنيا و پايان يافتن آن تا رسيدن به آخرت،يا در جهت مقصد اصلى و به طرف قبلۀ واقعى و دورى از راه افراط و تفريط است كه به اين ترتيب راه به سرعت طى مى شود و رهرو خود را به بهشت مى رساند،و يا اين كه در جهت انحراف از مقصد اصلى است و به سمت آنچه در اين راه از موارد نهى خدا و انواع حرامها وجود دارد،متمايل مى شود.كه به اين ترتيب،رهرو خود را بر آتش فرود مى آورد .

نسبت دادن،هبوط به راه دنيا[طريق]مجاز است از آن رو كه اين راه سرانجام بر يكى از دو مقصد مى رسد،مانند كسى كه چيزى را پايين مى آورد تا در جايى قرار دهد.

آن گاه دستور داده است تا پيش قراولى براى خود بفرستد و وسيله اى براى نجات خود و خوشحالى اش فراهم آورد پيش از آن كه در يكى از آن دو منزل

ص:49

نهايى فرود آيد،تا بدان وسيله قرارگاهش بهشت باشد،و آن منزلى را كه قصد سكونت در آنجا را دارد،به وسيلۀ آماده كردن خود،آماده سازد.

بعضى كلمۀ يوطّئ را يوطّن بان خوانده اند،يعنى آنجا را وطن خود قرار دهد .

مطلب پنجم:توجّه دادن بر دعا و تشويق به آن است،و سرّ مطلب توجه دائم به عظمت آفريدگار و بريدن از غير اوست،چه او منشأ هر چيز دوست داشتنى و بخشندۀ هر چيز دلخواهى است.

و به وسيلۀ چند مطلب تشويق به دعا فرموده است:

اوّل:گنجهاى آسمانها و زمين در دست اوست،اين قسمت به منزلۀ صغراست و كبرا در حقيقت چنين است:هر كس كه گنجها به دست او باشد،از هر كس براى رغبت و دل بستن سزاوارتر است.

دوّم:او خود اجازۀ دعا و درخواست داده و عهده دار اجابت شده و فرموده است: «ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ» (1)اين در حقيقت صغراى قياس است و كبراى آن نيز مثل مورد اوّل در تقدير است.

سوّم:حق تعالى خود،به مخلوق فرمان داده است كه از او بخواهند تا به آنها مرحمت نمايد،در اين آيه «وَ سْئَلُوا اللّهَ مِنْ فَضْلِهِ» (2)و همين طور دستور داده است،از او طلب رحمت كنند تا بديشان رحم كند.توضيح اين كه بخشش روزى،رحمت،و هر فضيلتى از جانب او،تنها پس از آمادگى به وسيلۀ اخلاص در طلب و تقاضاى بخشش و امثال اينها فراهم مى آيد،همان طورى كه در جاى خود ثابت شد،[اين مطلب به منزلۀ صغراست]و در حقيقت كبرا چنين است:و هر كسى كه چنين باشد پس بايد از او درخواست و تقاضاى بخشش كرد.

ص:50

چهارم:خداى متعال بين خود و بندۀ علاقه مند به خود نگهبان و دربانى قرار نداده است،چه او پاك و منزّه و بالاتر از جسم بودن،جهت داشتن و صفات حادث مى باشد،بلكه او در همه چيز و براى هر كس كه چشم دل را باز دارد و به مطالعۀ كبريايى و عظمت او بپردازد متجلّى و هويداست و كبراى مقدّر چنين است:هر كس كه چنان باشد،به درخواست و طلب بخشش، سزاوارتر است.

پنجم:او را مجبور به آوردن واسطه و شفيع نكرده است،زيرا نياز به واسطه موقعى ضرورت دارد كه دسترسى به خواسته،به جهت بخل كسى كه كار در دست اوست و يا به خاطر جهل وى نسبت به استحقاق درخواست كننده،غير ممكن باشد.

در صورتى كه خداى متعال نه بخيل است و نه از طرف او منعى وجود دارد.و تنها بخشش او در گرو آمادگى درخواست كننده است،خداى منزّه و پاك،مشتاقان را نيازمند به واسطه ها قرار نداده است،زيرا به آنها توان آمادگى براى رسيدن به خواسته هاى خود را داده و وسايل را براى ايشان آماده ساخته و درهاى رحمتش را به روى آنها باز گذاشته است.پس اگر آنان نياز به واسطه و شفيع پيدا كنند از باب اين نيست كه خداوند آنان را براى داشتن شفيع مجبور و ملزم كرده است .

ششم:اگر مرتكب گناه شود مانع از توبه و بازگشت او نشده است بلكه او خود امر به توبه فرموده و وعدۀ پذيرش داده و گفته است: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسى رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ يُدْخِلَكُمْ جَنّاتٍ» (1)و پس از اين كه گناهان كبيره را برشمرده است و تهديد به مجازات كرده فرموده است: «إِلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ»

ص:51

«يُبَدِّلُ اللّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ» (1).

هفتم:خداوند در عذاب و بلا با اين كه هنگام نافرمانى اش از عمل او آگاه است شتاب نكرده و او را در جايى كه مرتكب عمل خلافى شده رسوا نمى كند،بلكه او را بر رستگارى اش مهلت مى دهد و پردۀ بخشش و حلمش را بر روى او مى گستراند.

هشتم:خداوند در پذيرش توبه و بازگشت او به سوى خود،اصرار مى ورزد،همان طور كه پادشاهان (2)در بارۀ كسانى كه بدى كرده باشند و درخواست عفو نمايند،رفتار مى كنند،و خالق نه تنها به دليل ارتكاب جرم و گناه با مخلوق مناقشه نمى كند و در محاسبه با او سخت نمى گيرد بلكه توبۀ او را مى پذيرد و بر او آسان مى گيرد.زيرا به خداى متعال نه از ناحيه گناهكار زيانى مى رسد،و نه از بازگشت توبه كننده سودى عايد او مى شود،چه او بى نياز مطلق است.

نهم:خداوند متعال او را از رحمت و بخشش نااميد نكرده،زيرا گفته است: «يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ » (3).

دهم:خداوند دورى جستن او از گناه و بازگشتش از گناه را،حسنه قرار داده است،آنجا كه پس از بيان توبه مى فرمايد: «فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ» و هر بدى او را يك بد و هر خوبى او را ده برابر به شمار مى آورد،آنجا كه فرموده

ص:52

است: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلا يُجْزى إِلاّ مِثْلَها» (1).

يازدهم:اوست كه در توبه را بر روى بنده اش باز گشوده است،آنجا كه فرموده است: «غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقابِ ذِي الطَّوْلِ» (2)، «وَ هُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَعْفُوا عَنِ السَّيِّئاتِ» (3).

همچنين در طلب بخشش و رضا را به روى او باز كرده است،چون پس از بازگشت بنده به او فرمان داده است و راهنمايى به رضا و خوشنودى خود فرموده است .

دوازدهم:هر گاه خدا را بخواند،ندايش را مى شنود،به دليل اين آيه مباركه: «إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعاءِ» (4)و هر گاه با او راز و نياز كند،از راز او آگاه است، به دليل آيۀ: «يَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفى» (5)پس نيازمندى خود را بر او عرضه كند چه مخفيانه و چه آشكارا،و از او در كارها كمك بطلبد.و آنچه از گرفتاريها و مشكلات در دل دارد،سفرۀ دل را باز كند و از او رفع گرفتاريهاى خود را درخواست نمايد،تا از گنجهاى رحمت خود آنچه را كه جز او كسى توان دادن آنها را ندارد،مانند فزونى عمر و تندرستى و گشايش روزيها،به وى مرحمت كند .

سيزدهم:با دادن اجازۀ درخواست و پرسش از او،كليد گنجهاى نعمت خود را در اختيار او قرار داده است.لفظ مفاتيح (كليدها)را استعاره آورده

ص:53

است براى دعاها،به اين دليل كه دعاها وسيلۀ كسب نعمت و كمال رحمتند، هر گاه خدا بخواهد به وسيلۀ دعا درهاى گنجهايش را باز مى گشايد،و همچنين لفظ ابواب (درها)را عاريه آورده است براى وسايل جزئى نعمتهايى كه به بنده مى رسد.مقصود از خزانه هاى نعمت پروردگار همان خزانه هاى آسمانها و زمين است.زيرا همۀ نعمتها از آن او و به دست اوست.و احتمال دارد بدان وسيله اشاره كرده باشد به نعمت معقول از آسمان جود حق تعالى و آنچه در تحت قدرت او از خيرات ممكن وجود دارد.صفت استمطار (طلب نزول باران)را استعاره آورده است از درخواست نعمتهاى الهى از باب شباهت آنها به باران در اين كه هر دو وسيلۀ حيات و به مصلحت حال انسانند در دنيا و درخواست كننده آنها به طالب باران مى ماند كه امام عليه السلام با ذكر كلمۀ «شآبيب قطره هاى باران»زمينۀ اين استعاره را در سخنان خود فراهم ساخته است.

در تمام اين قياسها كبراى مقدر چنين است:و هر كس كه چنان باشد او سزاوارتر است براى اين كه روى دل را به جانب او گردانده،از او درخواست نياز شود.پس از آن كه حضرت على(علیه السلام)فرزندش را با اين جاذبه وادار به دعا و درخواست نموده است،آن گاه او را متوجه ساخته است كه اجابت دعا گاهى به كندى صورت مى پذيرد و به تأخير مى افتد.و بعد اسباب تأخير اجابت دعا را برشمرده است تا از اجابت دعا نااميد نگردد.

اوّل:بخشش به اندازۀ خلوص نيّت است:يعنى اين كه اجابت در گرو آمادگى به وسيلۀ خلوص نيّت است،پس هر گاه در اجابت تأخير شد،شايد علّت تأخير،خالص نبودن نيّت باشد .

دوم:بسا كه تأخير اجابت دعا به دليلى است كه خدا مى داند،خود آن تأخير از جمله اسباب آمادگى بيشتر درخواست كننده و آرزومند است،براى

ص:54

بخشش آنچه كه بالاتر و ارزشمندتر است از آنچه كه او درخواست بخشش آن را دارد،پس آن را وقتى مى دهد كه وى آمادگى كامل پيدا كند،زيرا به اندازۀ ارزش اهل تصميم و اراده،دعوتنامه ها مى آيد،و به مقدار زحمت و رنج،مقامات والا به دست آيند.

سوم:گاهى مورد درخواست مصلحتى براى بندۀ خدا ندارد،به خاطر اين كه اگر مثل ثروت،مقام و ساير خواسته هاى دنيوى محض را به او بدهند باعث تباهى دين او خواهد شد،بنا بر اين خداوند درخواست او را اجابت نمى كند،بلكه بهتر از آن را در دنيا و يا در آخرت به وى مرحمت مى كند و اين تغيير به خاطر مصلحت و يا خير او است.آن گاه-با تعريف موارد درخواست وى آنچه را كه شايسته است از خدا بطلبد،يعنى آنچه كه نيكى اش پايدار و از گرفتارى اش در امان است،از قبيل فراهم آمدن وسايل خوشبختى جاودانه و يادگار خوب ميان بازماندگان،نه ثروت-مطلب را به پايان مى رساند.

قَدْ أَضَلَّتْ عُقُولَهَا وَ رَكِبَتْ مَجْهُولَهَا- سُرُوحُ عَاهَةٍ بِوَادٍ وَعْثٍ- لَيْسَ لَهَا رَاعٍ يُقِيمُهَا وَ لاَ مُسِيمٌ يُسِيمُهَا- سَلَكَتْ بِهِمُ الدُّنْيَا طَرِيقَ الْعَمَى- وَ أَخَذَتْ بِأَبْصَارِهِمْ عَنْ مَنَارِ الْهُدَى- فَتَاهُوا فِي حَيْرَتِهَا وَ غَرِقُوا فِي نِعْمَتِهَا- وَ اتَّخَذُوهَا رَبّاً فَلَعِبَتْ بِهِمْ وَ لَعِبُوا بِهَا- وَ نَسُوا مَا وَرَاءَهَا رُوَيْداً يُسْفِرُ الظَّلاَمُ- كَأَنْ قَدْ وَرَدَتِ الْأَظْعَانُ- يُوشِكُ مَنْ أَسْرَعَ أَنْ يَلْحَقَ

ببند تا مبادا ناگهان مرگ تو را دريابد و بر تو غلبه كند.بترس از اين كه با دلبستگى و اعتماد به دنيا و حرص و آز دنيا داران نسبت به آن و دشمنى با هم بر سر دنيا فريب بخورى،زيرا كه خداوند به تو در بارۀ آن خبر داده است و دنيا خود را برايت وصف كرده و بديهايش را برملا ساخته است.طالبان دنيا همانند سگان پارس كننده و درندگان در جستجوى شكارند،بعضى از آنها بر بعضى ديگر پارس مى كنند،و توانا ناتوان را مى خورد،و بزرگ بر كوچك با زور صدمه مى زند،بعضى همچون چهار پايانى دربند بسته و بعضى ديگر چون چهارپايانى هستند،رها،گم كرده خرد،بى هدف،چهار پايانى يله و بى لجام براى چريدن آفت و زيان در بيابانى سخت و سهمگين!شبانى كه نگهدارى آنها را عهده دار باشد و يا آنها را بچراند وجود ندارد!دنيا آنان را به راه نابينايى مى برد،و ديده شان را از ديدن نشان هدايت و رستگارى پوشانده است،آنان در گمراهى سرگردان و در نعمت و خوشى دنيا فرو رفته اند و آن را معبود و پروردگار خود دانند،پس دنيا آنان را بازيچه قرار داده و آنان هدف اصلى خود را از ياد برده اند!اندكى مدارا كن و بگذار تا تاريكى برطرف شود،گويى كاروان فرا رسيد،نزديك است هر كس كه بشتابد بدانها بپيوندد ».

دوّم:او را هشدار داده است بر اين كه دنيا جاى ماندن نيست،بلكه جاى عبور است و براى وطن گزيدن و زيستن آفريده نشده.دنيا جاى تلاش و كوشش است،آفريده شده است تا انسان قوتى از آن براى رسيدن به آخرت گيرد و چون اينجا راهى است براى آخرت،توشه اى برگيرد.

سوّم:او را متوجه ساخته است كه راندۀ مرگ است،لفظ الطّريد (رانده شده)را عاريه آورده است از او از نظر شباهت او به شكارى كه درنده و غير درنده او را به گوشه اى مى راند .آن گاه مرگ را معرفى كرده است به اين ترتيب كه هيچ كس نمى تواند با فرار از دست مرگ نجات يابد و ناگزير مرگ او را در مى يابد تا او را هشدار دهد و او را به وسيله اطاعتش آمادۀ مرگ سازد،اطاعتى كه باعث مقاومت در برابر ترس و بيمها و سختيهاى مرگ شود.از اين رو فرموده است:از مرگ بترس...تا كلمۀ نفسك (خودت را)يعنى:بر حال گناه باقى ماندنت در حالى كه با خود مى گفتى از آن توبه مى كنم ناگهان مرگ تو را دريابد و بين تو و انديشه ات فاصله اندازد.

و كلمه يحول عطف است بر يدركك و اذا حرف مفاجاة است .

چهارم:دستور داده است كه مرگ و آنچه از گرفتاريها را كه ناگهان او را در ميان گيرند،بيشتر ياد كند،زيرا اين كار باعث عبرت و نفرت از امور دنيايى شده،عظمت كار را درك كرده،آماده براى مرگ و بعد از مرگ مى گردد.از اين رو فرموده است:تا وقتى كه مرگ نزد تو آيد تو خود را آماده و كمر بسته كنى،يعنى به وسيلۀ كمالات آماده شوى،مبادا مرگ ناگهانى فرا رسد و تو را دريابد.

عبارت:و لا يأتيك عطف بر جملۀ حتّى يأتيك،است و واو در:و قد واو حال است و همچنين، بغته حال است،و يبهرك منصوب به أن مقدرۀ پس از فاى در جواب نفى است .

ص:58

پنجم:او را از گول خوردن به دليل دلبستگى اهل دنيا به دنيا و خصومت و ستيز بر سر دنيا،منع كرده است و هشدار داده است او را كه سزاوار نيست او چنين گول و فريبى بخورد.اين مطالب به صورت قياسات مضمر آمده است:

عبارت: فقد نبّأك اللّه ،تا: عنها ،صغراى قياس اوّل است،مثل قول خداى تعالى:

«وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاّ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ» (1)كه در چند مورد از قرآن مجيد آمده است و قول خداى متعال: «إِنَّما مَثَلُ الْحَياةِ الدُّنْيا كَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ» (2).

و گفتۀ امام عليه السلام «و نعت لك نفسها» -يعنى:دنيا خود را براى تو معرّفى كرده است-صغراى قياس دوم است،و به صيغۀ مذكر نعت نيز نقل كرده اند،به اين معنى كه خداوند دنيا را براى او معرّفى كرده است،و معناى توصيف دنيا خودش را،همان تعريف به زبان حال است،با اين بيان كه آنجا محلّ غم و اندوهها و گرفتارى و بيماريهاى و سراى هر مصيبت و منزلگاه هر شرّ و فتنه است .

و گفتار امام(علیه السلام): و انّما اهلها تا آخر،صغراى قياس سوم است.

كبراى مقدّر در قياس اوّل چنين است:و هر كس را كه خداى متعال از آن اين چنين خبر دهد شايسته نيست فريب او را بخورند.تقدير كبراى قياس دوم اين طور است:و هر كسى كه خود را چنين معرّفى كند نبايد گول او را خورد.و تقدير كبرا در قياس سوّم اين است:و هر كس چنان باشد سزاوار نيست كه فريب عمل او را بخورند.

ص:59

بدان كه امام(علیه السلام)در اين دو مثل به تقسيم بندى مردم دنيا اشاره فرموده -است كه آنها به لحاظ قواى غضب و شهوت و پيروى از آن دو به دو دسته تقسيم مى شوند:يعنى بعضى از مردم دنيا از قوۀ غضب خود پيروى مى كنند و به خواست آن جامۀ عمل مى پوشانند،و بعضى ديگر از قوۀ شهوت خود پيروى مى نمايند او را لجام گسيخته به حال خود رها كنند و از هدف خلقت خود غفلت ورزند،و براى دستۀ اوّل به سگان پارس كننده و درندگان در پى طعمه، مثل زده است و به مطابقت مثل به مورد تشبيه،وسيله جملۀ: يهرّ -فرياد مى كند- تا كلمه: صغيرها -كوچكشان-اشاره فرموده است.و صفت فرياد برآوردن، استعاره است براى درآويختن مردم دنيا با يكديگر بر سر دنيا،و همچنين لفظ:

اكل (خوردن)كنايه از غلبۀ بعضى بر بعضى ديگر است .و براى دستۀ دوم،به چهارپايان مثل زده است به لحاظ غفلت آنها همچون چهارپايان از هدف اصلى،آن گاه اينان-دسته دوم-را بر دو قسم تقسيم كرده است:بسته و رها و لفظ، معقّله (بسته)را عاريه آورده است از كسانى كه به ظاهر امور شرع و امام عادل تمسّك جسته اند،پس وى آنان را پايبند به ديانت فرموده و بدين وسيله از رها گذاشتن در پيروى از خواستهاى نفس و فرو رفتن در آنها مانع شده است، هر چند خود آنان اسرار شريعت را ندانسته اند،بنا بر اين،آنان در حقيقت همانند گوسفندانى هستند كه چراننده،آنها را بسته است.و به وسيلۀ كلمۀ: مهملة (رها)اشاره كرده است به كسانى كه در پيروى از خواستهايشان،رهايند و از فرمان امام خود بيرون رفته،به اوامر او پاى بند نشده اند پس آنان همچون چهارپايانى رها و بى لجامند.و به وجه شبه با اين عبارت اشاره كرده است:

كسانى كه خودشان را گم كرده اند...تا آخر.و احتمال دارد مقصود از عقول، همان عقل جمع عقال باشد،پس ضمّه اشباع شده،قلب به واو شده است به پيروى از كلمۀ مجهولها.و احتمال دارد كه مقصود از آن«جمع عقل»به معنى

ص:60

پناهگاه باشد،يعنى اين كه خواستهاى نفسانى،آن كسانى را كه به دنيا پناه ببرند و آن را پيشواى خود قرار دهند،تباه مى سازد.

وجه تطبيق اين مثل آن است كه اين دسته از مردم در سود نجستن از عقلها و اعتمادشان به خواستهاى ناهنجار و سرگرمى آنها به تمايلات دنيوى، در حالى كه پى اخلاق ناپسند و آلودگيهاى هوى و هوس هستند،پيشوايى ندارند تا آنها را بر اطاعت خدا،در راه هدايت به مكارم اخلاق رهنمود باشد،آنان مانند چهارپايان رها شده اى هستند كه فاقد عقلند و سر به بيابان مى گذارند در حالى كه افسار گسسته و حيران در بيابان وحشتناكى سرگردانند بدون آن كه شبانى باشد تا از آنها مراقبت كند و آنها را به چراگاه ببرد و بعضى گفته اند:سروح آفة،صحيح است،يعنى آفتى را چريده است كه از امكان بهره بردارى خارج شده است و اين روايت بدرستى و حقيقت نزديكتر است .

مقصود از راههاى نابينايى،راههاى نادانى و روشهاى باطل است كه هيچ كس در آنها راه به جايى نمى برد،همان طورى كه نابينا راه را نمى يابد.در سخنان امام سلوك اهل دنيا به دنيا،نسبت داده شده است،از آن جهت كه دنيا باعث فريب و غفلت آنان از آينده شان مى گردد.

و همچنين عبارت چشمهايشان را از ديدن نشانۀ هدايت پوشانده است،يعنى ديدگان عقلشان را از جايگاههاى هدايت كه همان نشانه هاى خداوند و منزلگاههاى حركت به سوى خداست،پوشانده است.و سرگردان ماندن آنها در دنيا اشاره است به گمراهى ايشان از راههاى حقّ.و كلمۀ غرق شدن را به اعتبار تسلّط نعمتهاى دنيا بر عقول مردم و در اختيار گرفتن آنان، استعاره آورده است،همان طورى كه آب بر شخص غرق شده تسلّط مى يابد.

همچنين عبارت:آن را پروردگار خود قرار داده اند استعاره است به اعتبار خدمت مردم به دنيا،پس دنيا با آنان بازى مى كند،چون آنان بندگان او هستند،و آنها با

ص:61

دنيا بازى مى كنند،زيرا بدون اين كه سودى ببرند سرگرم آن هستند،و آنچه را كه شايسته تر به انجام است،ترك كرده اند،و ماوراى دنيا(رستاخيز)را كه به خاطر آن آفريده شده اند فراموش كرده اند.

وَ لاَ فِي صَدِيقٍ ظَنِينٍ- سَاهِلِ الدَّهْرَ مَا ذَلَّ لَكَ قَعُودُهُ- وَ لاَ تُخَاطِرْ بِشَيْءٍ رَجَاءَ أَكْثَرَ مِنْهُ- وَ إِيَّاكَ أَنْ تَجْمَحَ بِكَ مَطِيَّةُ اللَّجَاجِ- احْمِلْ نَفْسَكَ مِنْ أَخِيكَ عِنْدَ صَرْمِهِ عَلَى الصِّلَةِ- وَ عِنْدَ صُدُودِهِ عَلَى اللَّطَفِ وَ الْمُقَارَبَةِ- وَ عِنْدَ جُمُودِهِ عَلَى الْبَذْلِ- وَ عِنْدَ تَبَاعُدِهِ عَلَى الدُّنُوِّ- وَ عِنْدَ شِدَّتِهِ عَلَى اللِّينِ- وَ عِنْدَ جُرْمِهِ عَلَى الْعُذْرِ- حَتَّى كَأَنَّكَ لَهُ عَبْدٌ وَ كَأَنَّهُ ذُو نِعْمَةٍ عَلَيْكَ- وَ إِيَّاكَ أَنْ تَضَعَ ذَلِكَ فِي غَيْرِ مَوْضِعِهِ- أَوْ أَنْ تَفْعَلَهُ بِغَيْرِ أَهْلِهِ- لاَ تَتَّخِذَنَّ عَدُوَّ صَدِيقِكَ صَدِيقاً فَتُعَادِيَ صَدِيقَكَ- وَ امْحَضْ أَخَاكَ النَّصِيحَةَ- حَسَنَةً كَانَتْ أَوْ قَبِيحَةً- وَ تَجَرَّعِ الْغَيْظَ فَإِنِّي لَمْ أَرَ جُرْعَةً أَحْلَى مِنْهَا عَاقِبَةً- وَ لاَ أَلَذَّ مَغَبَّةً- وَ لِنْ لِمَنْ غَالَظَكَ فَإِنَّهُ يُوشِكُ أَنْ يَلِينَ لَكَ- وَ خُذْ عَلَى عَدُوِّكَ بِالْفَضْلِ فَإِنَّهُ أَحْلَى الظَّفَرَيْنِ- وَ إِنْ أَرَدْتَ قَطِيعَةَ أَخِيكَ فَاسْتَبْقِ لَهُ مِنْ نَفْسِكَ- بَقِيَّةً يَرْجِعُ إِلَيْهَا إِنْ بَدَا لَهُ ذَلِكَ يَوْماً مَا- وَ مَنْ ظَنَّ بِكَ خَيْراً فَصَدِّقْ ظَنَّهُ- وَ لاَ تُضِيعَنَّ حَقَّ أَخِيكَ اتِّكَالاً عَلَى مَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ- فَإِنَّهُ لَيْسَ لَكَ بِأَخٍ مَنْ أَضَعْتَ حَقَّهُ- وَ لاَ يَكُنْ أَهْلُكَ أَشْقَى الْخَلْقِ بِكَ- وَ لاَ تَرْغَبَنَّ فِيمَنْ زَهِدَ عَنْكَ- وَ لاَ يَكُونَنَّ أَخُوكَ أَقْوَى عَلَى قَطِيعَتِكَ مِنْكَ عَلَى صِلَتِهِ- وَ لاَ تَكُونَنَّ عَلَى الْإِسَاءَةِ أَقْوَى مِنْكَ عَلَى الْإِحْسَانِ- وَ لاَ يَكْبُرَنَّ عَلَيْكَ ظُلْمُ مَنْ ظَلَمَكَ- فَإِنَّهُ يَسْعَى فِي مَضَرَّتِهِ وَ نَفْعِكَ- وَ لَيْسَ جَزَاءُ مَنْ سَرَّكَ أَنْ تَسُوءَهُ

فاصله بگير تا از آنها نباشى،بدترين خوراك،لقمۀ حرام است و زشت ترين ستم،بر ناتوان است،آنجا كه مدارا كردن،سختگيرى به حساب آيد،درشتى و سختگيرى مدارا محسوب خواهد شد.بسا دارويى كه درد،و بسا دردى كه دارو باشد،چه بسا كسى پند دهد كه شايستگى ندارد و به طالب نصيحت خيانت كند.از اميد بستن به آرزوها حذر كن،زيرا تمنيّات سرمايۀ كم خردان و ابلهان است،و عقل همان برخوردارى از تجربه هاست،بهترين تجربه هايت همان است كه تو را پند دهد،از فرصت خود استفاده كن،پيش از آن كه باعث تأسّف و اندوه شود.هر جوينده به مقصود خود نمى رسد،و چنين نيست كه هر مسافرى باز گردد،از جملۀ تبهكاريها از دست دادن توشۀ سفر و ضايع كردن آخرت است.هر كارى پايانى دارد،آنچه مقدّر باشد به تو خواهد رسيد،بازرگان خود را به زحمت و خطر مى اندازد!بسا اندكى كه پربركت تر از بسيار است.يار و ياور فرد فرومايه و دوست شخص متّهم، سودى نمى برد.تا وقتى كه روزگار بر وفق مراد تو است،زمانه را آسان گير،و خود را به خاطر اميد و طمع به بيشتر از آنچه دارى به خطر مينداز مبادا مركب نفست سركشى كند!،و خود را وادار كن تا با برادرت كه از تو جدا شده بپيوندى،و همچنين بر دوستى وى به هنگام دورى از او،و بر بخشش به وقت خوددارى او،و به نزديكى هنگام دورى او،و به نرمى در وقت درشتى او،و بر پوزش و عذرپذيرى هنگام بدكارى او خود را وادار كن!به طورى كه گويا تو بردۀ او هستى و او بر تو حق نعمت دارد،مبادا آنچه را كه گفتم در غير مورد به كار بندى،و يا آن كه آنها را در بارۀ كسانى كه لايق نيستند انجام دهى.با دشمن دوستت،دوستى مكن كه در حقيقت با دوست خود دشمنى كرده اى،برادر دينى ات را-چه خوب باشد يا بد- صميمانه نصيحت كن،خشمت را آهسته آهسته فرو خور،زيرا من نوشابه اى شيرين تر و گواراتر از آن،در نهايت نديده ام،در بارۀ كسى كه با تو به خشم و درشتى برخورد كند،نرم باش،زيرا ديرى نخواهد گذشت كه او نيز با تو نرم خواهد شد،و با دشمنت نيكى كن،كه آن شيرين ترين نوع از دو پيروزى(انتقام-گذشت) است.و اگر خواستى از برادر دينى ات ببرى،پس به مقدارى راه دوستى را باز

ص:65

نگه دار كه او در صورت تمايل بتواند روزى از آن راه برگردد.و هر كه به تو گمان خير و نيكى داشته باشد،در عمل به گمان او جامۀ عمل بپوشان،و حق برادرت را مبادا ضايع گردانى،به اعتماد دوستى كه بين تو و او وجود دارد،زيرا در حقيقت، آن كسى كه حقش را ناديده گرفته اى برادر تو به حساب نيامده،و مبادا اعضاى خانواده ات در اثر رفتار تو بدبخت ترين مردم باشند،با كسى كه از تو فاصله مى گيرد،اظهار علاقه مكن،و نبايد گسستن برادر دينى از تو بر پيوستن تو با او،و بدى كردنش بر خوشرفتارى تو با او بچربد و قويتر باشد.و نبايد ظلمى كه ستمگر بر تو روا داشته است،بزرگ جلوه كند،زيرا او در حقيقت به زيان خود و سود تو شتافته،و پاداش كسى كه تو را خوشحال كرده آن نيست كه تو او را غمگين سازى ».

اين رو كه گذشت زمان نسبت به انسان گذشت اعتبارى است،هر چند كه او به نحو متعارف ايستاده باشد،فاصله اش را تا لحظۀ اجل سوار بر آن مركبها-با اين كه او آرام و برقرار و در حالت آرامش حسّى است-طىّ مى كند .

دوم:به وى مى فرمايد،بيقين بداند كه هرگز به آرزويش نمى رسد.توضيح آن كه انسان همواره چيزهاى دلخواه خود را آرزو مى كند هر چه از آنها به دست آيد و يا آرزويش نسبت به آن نقش بر آب شود،خواستۀ ديگرى را مى طلبد،گر چه خواسته ها متفاوت باشد-پس آرزو همواره متوجّه خواسته اى است كه در حال حاضر دسترسى به آن ندارد كه در اين باره بايد به وجدان مراجعه كند،بنا بر اين تمام خواسته ها به دست نمى آيند،و همچنين امكان ندارد كه اجل مقدّر انسان از حدّ معين تجاوز كند اگر نه،اجل نخواهد بود.و اين دو مطلب در حدّ دو صغراى قياسهاى مضمر از نوع شكل اوّل است،و تقدير كبراى اوّل اين است:و هر كس چنان حركت كند،بزودى مدّتش به سر مى آيد و به سر منزل آخرت مى رسد.و تقدير كبراى دوم چنين است:و هر كس كه به آرزويش نرسد و اجلش از مدّت مقرّر تجاوز نكند و در راه پيشينيان حركت كند،بزودى به آنها خواهد پيوست.و چون وى را بر قطعى بودن جدايى از دنيا و پيوستن به آخرت آگاه كرد، به دنبال آن در اين وصيّت حكمتهاى ياد شده را گنجانده و يادآور شده است،از آن جمله:

اوّل:زياد در پى دنيا نباشد و بر خود سخت نگيرد و حرص به دنيا نورزد، بلكه به مقدار نياز در پى آن باشد.

دوم:در كسب دنيا عملش را نيكو گرداند،توضيح اين كه هر چيزى را به جاى خود قرار دهد،و از كسب خود به مقدار ضرورت و نياز نگه دارد و زياده بر آن را در راههاى خير و مصارفى كه باعث قرب الهى است صرف كند،و احتمال دارد كه مقصود از مكتسب،اشتغال به كسب باشد،اسم مفعول را به طور مجاز بر

ص:67

مصدر اطلاق كرده است مانند سخن پيامبر(صلی الله علیه و آله):روح القدس بر دلم انداخت كه هرگز كسى نمى ميرد مگر اين كه روزى خود را به تمام و كمال دريافت كرده باشد،پس در طلب روزى بخوبى عمل كنيد.گفتار امام(علیه السلام):زيرا بسى جستن ...تا كلمه:محروم،هشدار و منع از فرورفتن در طلب دنيا به وسيله سه عامل است:

يكى آن كه گاهى طلب دنيا به از دست دادن سرمايه منتهى مى شود،چنان كه در زمان ما ديده شده است بازرگانى كه هفده دينار سرمايه داشته،چندين بار با اين مبلغ به هندوستان سفر كرده است تا آن مبلغ به هفده هزار دينار رسيده است،آن گاه تصميم گرفته مسافرت را ترك كند و به آنچه خداوند نصيب او ساخته است اكتفا كند.امّا نفس كشنده به سمت بديها او را فريب داد و به بازگشت دعوت نمود و افزون طلبى را بر او تحميل كرد،تا آن كه دوباره به همان سفر رفت،دزدان در دريا او را گرفتند و تمام موجودى او را ستاندند و او بى مال و سرمايه بازگشت،و اين نتيجه آزمندى نكوهش شده است.و آن در حقيقت صغراى قياس مضمر است،و تقدير كبرايش چنين است:و هر چه منتهى به سلب مال و از دست رفتن سرمايه شود،سزاوار حرص زدن نيست.

دوم:اين گفتار است،هر طالب روزى به روزى نمى رسد.اين سخن به عنوان مثل است كه على بن ابى طالب(علیه السلام)در آن جمله به محروميّت بعضى از طالبان مال اشاره فرموده است تا او خود را با آنان مقايسه كند و در طلب مال حرص نورزد.

سوم:عبارت،و نه هر خوشرفتارى محروم.توجّه دادن بر تمثيل ديگرى است كه حضرت در اين سخن او را آگاه ساخته از اين كه اعتدال در كسب و كار در بعضى از مردم،علّت روزى آنهاست،تا خود را با آنان مقايسه كند و در طلب روزى به نيكى عمل كند .

ص:68

چهارم:هر چند كه رسيدن او به خواستها و آرزوهايش در گرو نوعى پستى باشد،خويشتن را بالاتر از آن بداند كه تن به پستى دهد،چنان كه مثلا دروغ بگويد و يا دغلبازى كند تا به پادشاهى و امثال آن برسد.گرامى داشت نفس و برى داشتن آن پستيها،باعث پيدايش فضيلتهايى همچون سخاوت،جوانمردى و بلند همّتى است.زيرا گرامى داشت نفس از پستيها مانند بخل،ناجوانمردى و دون همّتى باعث دستيابى بر فضايل نفسانى مى شود.همچنين بر حذر داشته است او را از نزديك شدن به پستى،با اين عبارت: فانك (زيرا تو)تا كلمۀ عوضا (برابر)يعنى هر فضيلتى را كه تو از دست مى دهى و به جاى آن رذيلتى را انتخاب مى كنى آن فضيلت در پيشگاه خداوند و بندگان نيكوكارش آن قدر ارزش دارد كه هيچ چيزى-هر چند مهمّ-با آن برابرى نمى كند و نمى تواند جاى آن را پر كند و عوض آن باشد.اين عبارت به منزلۀ صغراى قياس مضمر است و كبراى مقدّر چنين است:و هر چه كه برابر و عوض او ميسّر نشود،سزاوار نيست كه آن را به خاطر نزديك شدن به پستيها از دست داده باشد.

پنجم:اين كه بردۀ ديگرى نشود:يعنى اجازه ندهد كه با درخواست چيزى، ديگران نسبت به او حق احسان پيدا كنند،و بدان وسيله او را بردۀ خود سازند،و او هم بر خود خدمتكارى ايشان را لازم شمرد،به جاى شكر خدا به سپاسگزارى آنها سرگرم شود.

اين گفتار امام كه خداوند او را آزاد قرار داده است،به منزلۀ صغراى قياس،و كبراى مقدّر چنين است:و هر كسى را كه خداوند آزاد قرار داده باشد، زشت است كه خود را بردۀ ديگرى قرار دهد،و همچنين گفتۀ امام(علیه السلام): و ما خير خير (1)تا كلمۀ الا بعسر ،استفهام انكارى است،يعنى آن خيرى كه جز به وسيلۀ

ص:69

شر،و آسايشى كه جز با دشوارى به دست نيايد،حسنى ندارد و خير به شمار نمى آيد.و مقصود امام(علیه السلام)از آن خير و آسايش،چيزى است كه با تن دادن به پستيها در پى آن است،و انسان بدان وسيله-مثل ثروت و مانند آن-بردۀ ديگرى شود.و مقصود از شرّ و دشوارى مقرون به شرّ،حالاتى مانند ريختن آبرو،در مقام درخواست از ديگران،و تن به ذلّت دادن و از اين قبيل پستيهاست.اين عبارت نيز به منزلۀ صغراى قياس است و كبراى مقدّر آن چنين است:و هر چيزى كه خيرى نداشته باشد،سزاوار نيست كه انسان در پى آن رود و به خاطر آن طوق بردگى ديگران را به گردن اندازد .

ششم:او را از حرص و آز بر حذر داشته است،و كلمۀ مطايا (مركب هاى سوارى)را استعاره از قوايى آورده است كه همچون قوۀ:وهم،خيال،شهوت و غضب او را به سمت بدى مى كشند و وجه شبه:چنان كه اين قوا چون مركبى سركش نفس عاقله او را حمل مى كنند به سمت خواسته ها و آنچه را كه وى از متاع دنيا دل بدان بسته است،مى برد.همچنان كه مركب هاى سوارى،شخص سوار را به مقصدش مى رسانند،و همين طور،صفت وجيف استعاره است از سرعت گردن نهادن وى به واسطۀ آن قوا،به امور پست و ناروا.

در جملۀ فتوردك مناهل الهلكة ،كلمۀ مناهل(آبشخورها)استعاره است از موارد هلاكت در عالم آخرت-مانند منازل و طبقات جهنّم-و وجه شبه بودن آن موارد،اينست كه نوشيدنى اهل دوزخ مهلك است چنان كه خداوند متعال فرموده است: «فَشارِبُونَ عَلَيْهِ مِنَ الْحَمِيمِ فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهِيمِ» (1)فاء،در جواب نهيى است كه از تحذير مورد ذكر استفاده مى شود،و اين عبارت به منزلۀ قضيّه شرطيۀ متّصله و صغراى قياس مضمر است،در حقيقت

ص:70

چنين فرموده است:اگر تو را مركب هاى سوارى طمع به سرعت ببرند،وارد منزلگاههاى هلاكت خواهند كرد،كبراى آن نيز چنين است:و هر مركب سوارى كه چنان باشد،سوار شدن بر آن روا نيست.

هفتم:او را منع كرده است از اين كه-در صورت امكان-بين خود و خدا، در مورد رسيدن نعمت خدا چيزى را واسطه قرار دهد،و آن منع از درخواست از ديگران و اظهار ميل به الطاف اوست،بلكه وى بدون درخواست از مالدارى كه نتيجه اش-در صورت بخشش و دادن مال-ريختن آبرو و پذيرش خوارى و منّت است،و در صورت محروم داشتن،نااميدى و ذلّت،منتظر نصيب خود از روزيى باشد كه خداوند براى او مقرر داشته است.و امام(علیه السلام)او را به وسيلۀ دو عبارت مقدّر تشويق به اين مطلب فرموده است:

اوّل در جملۀ،زيرا تو نصيب خود را مى برى و به سهم خود مى رسى، يعنى از روزى خدا.و كبراى مقدّر چنين است:و هر كس اين چنين باشد،سزاوار نيست كه بين خود و خدا واسطه اى قرار دهد تا از او روزى خود را بطلبد .

دوم:گفتۀ امام(علیه السلام):براستى كه اندك...تا كلمۀ:خلق او،يعنى هر نعمتى كه از جانبى برسد كه مورد ستايش و پسنديده است،همان جهتى كه خداوند متعال طلب روزى را از آن جهت مقرّر داشته است،اگر چه اندك باشد،نزد خدا ارزشمندتر و والاتر از نعمت زيادى است كه از راه ديگر-نظير درخواست از غير خدا و تمايل به او-مى طلبد.و كبرا در حقيقت چنين است:و هر چه مهمتر باشد،شايسته است كه انسان آن را بطلبد.

و گفتۀ امام(علیه السلام):هر چند كه همۀ نعمتها از آن اوست،يعنى،اگر روزى از جانب مردم هم باشد،باز از طرف خداست،جز اين كه شايستۀ آن است كه ابتدا به خدا توجّه قلبى پيدا شود نه غير خدا،زيرا او مبدأ همه چيز و عنايتش به همه يكسان است .

ص:71

هشتم:عبارت امام(علیه السلام): و تلافيك (جبران كردن تو)،تا كلمۀ، منطقك (حرف زدن تو)،هشدارى است بر لزوم برترى دادن و ترجيح خاموشى بر پرگويى.

به صورت قياس مضمرى كه اين عبارت صغراى قياس است،توضيح آن كه خاموشى بسيار هر چند كه مستلزم خطا باشد مانند دم فروبستن از گفتن آنچه كه سزاوار گفتن است چون سخنان حكمت آميز و يا سخنى كه پاره اى از مصالح را در پى دارد و ليكن بيشتر اوقات ممكن است آن را با سخن بموقع جبران كرد، امّا خطاى پرگويى را براستى كه نمى شود جبران كرد،و اگر امكان داشته باشد، در نهايت دشوارى خواهد بود.از اين رو،جبران خاموشى مفرط و زيان آن به وسيلۀ گفتار،آسانتر از جبران زيان پرگويى است.به دليل زيادى خطا در گفتار است كه مردم در مذمّت پرگويى و ستايش خاموشى سخنان بسيارى گفته اند.

كلمۀ المنطق(سخن گفتن)احتمال دارد،مصدر ميمى باشد،در آن صورت،من براى بيان جنس خواهد بود.و ممكن است اسم مكان يعنى جاى سخن گفتن باشد كه در آنجا كلمۀ من براى ابتداى غايت در مكان خواهد بود.و در حقيقت كبراى قياس چنين است:هر چه كه آسانتر است براى تو شايسته تر است.و نتيجۀ قياس آن است كه جبران سكوت براى تو شايسته تر است،و اين خود مستلزم رجحان و برترى خاموشى است.

نهم:او را متوجّه ساخته بر حفظ مالى كه در دست دارد،آن نوع حفظ و نگهدارى كه شايسته است،و آن عبارت از حدّ وسط بين اسراف و بخل و پستى است.و اين عبارت نيز در حقيقت صغراى قياس مضمر است،و تقدير كبرا چنين است:و هر چه نزد من محبوبتر است نسبت به درخواست تو از مال ديگران،پس آن براى تو شايسته تر است.

دهم:او را بر برترى و فضيلت بريدن طمع و نوميدى از آنچه در دست مردم است،متوجّه ساخته است با قياس مضمرى كه صغراى قياس،عبارت

ص:72

و مرارة اليأس (تلخى نوميدى)،تا كلمه النّاس است و كبراى قياس چنين است:و هر چه كه نيك و خير باشد،سزاوارتر است كه انسان پايبند به آن باشد و خود را بدان آراسته كند.لفظ مرارة(تلخى)را بر ناراحتى و دردى اطلاق كرده است كه روح انسانى به سبب نوميدى از خواسته ها احساس مى كند،از باب اطلاق اسم سبب بر مسبّب،و همان خود خير است از آن جهت كه لازمۀ تحمّل آن تلخى، كرامت نفس و برى بودن آن از ذلّت و خوارى درخواست و كرنش است،و به همين مطلب شاعر در اين شعر خود اشاره دارد:

و ان كان طعم اليأس مرا فانّه ألذو احلى من سؤال الارازل (1)

يازدهم:او را بر لزوم پايدارى در هنگام تنگى رزق و محروميّت در صورتى كه همراه با فضيلت پاكى و آبرومندى باشد،توجه داده است و اين كه پاى بند بودن به عفاف،از طلب ثروتى كه باعث خلاف و آلودگى شود،بهتر است.به وسيلۀ قياس مضمرى كه صغرايش عبارت مورد ذكر است و كبراى آن نيز چنين است:و هر چه كه از ثروت همراه با آلودگى و تبهكارى،بهتر باشد،پايبندى بدان،از رفتن در پى چنان ثروتى بهتر است.و البتّه از آن جهت چنين است كه شغل آبرومندانه[با در آمد كم]موجب فضيلت و چنان ثروتى توأم با رذيلت و پستى است.روشن است كه عفاف و پاكدامنى همان حدى مى باشد كه براى نيروى شهوت،فضيلت محسوب مى شود و آن حدى است بين دو رذيلت يكى خاموشى شهوت كه ناشى از تفريط و ديگرى فسق و فجور كه ناشى از افراط است.

دوازدهم:امام(علیه السلام)با تمثيل به خود-به عنوان يك شخص اصلى-مخاطب خود را-فرع،منظور نموده-و حكم بر اين كه او خود،رازدارتر است،از آن رو كه

ص:73

وى به خود بيش از ديگران عنايت دارد،به فرزندش هشدار داده است.[چنان كه شاعرى گفته است:] اگر سينۀ انسان از نگهدارى راز خود به تنگ آمده،پس سينۀ كسى كه راز شرا به او مى سپارد،تنگتر خواهد بود.

سيزدهم:همچنين او را از راه تمثيل و تشبيه متوجّه دورى از شتابزدگى و تأمل در جستن مصالح كرده است با اين بيان،كه بسا كسى در انجام كارى شتاب مى كند كه به زيان اوست.پس اصل،شخص شتاب كننده و فرع،همان مخاطب است،و علّت ضرر و زيان،همان شتابزدگى بوده،و حكم عبارت از زيان بردن است.

چهاردهم:او را متوجّه ترك پرگويى كرده است با تشبيه ديگرى كه اصل همان شخص پرگو،و فرع آن طرف مخاطب،علّت آن پرگويى و حكم آن ياوه گويى است.و هدف آن است كه خود را در ارتباط با پرگوها كه عمل آنها با ياوه گويى همراه است،مورد توجّه قرار دهد،و در نتيجه پرگويى را-به دليل همراه داشتن بيهوده گويى و به دنبال آن،نكوهش-بايد ترك كند.

پانزدهم:او را به ارزش انديشيدن در كارها متوجّه كرده با اين عبارت:«هر كه بينديشد بينا و هوشيار گردد»،يعنى با چشم بصيرت خود،حقايق و سرانجام كارها را ببيند .

شانزدهم:به او دستور داده است تا با نيكان همدم شود،به وسيلۀ قياس مضمرى كه صغراى آن،عبارت: «تكن منهم» -تا از آنها باشى-بر مى آيد،كه در حقيقت چنين است:زيرا همدم بودن با ايشان موجب آن است كه از آنها گردى.و كبراى مقدّر نيز چنين است:و هر چه را كه باعث شود تا از زمرۀ آنها گردى،بايد انجام دهى.

هفدهم:و همچنين او را مأمور كرده تا از اهل شرّ،كناره گيرد و دورى

ص:74

گزيند،زيرا دورى از آنها باعث مى شود تا در دنيا و آخرت در شمار آنها نيايد،و روش استدلال مانند عبارت قبلى است.

هيجدهم:او را نسبت به زشتى خوردن مال حرام هشدار داده است،تا نهايت اجتناب و دورى را بنمايد.با نكوهشى كه در ضمن قياس مضمرى فرموده است كه صغراى آن همان جمله اى است كه ذكر شده است،علّت اين كه آن زشت ترين نوع ستم است،به جهت اين كه شخص ضعيف در موضع ترحّم است بنا بر اين ستمكارى نسبت به او،جز از دل با قساوت و روحيّه اى به دور از رقّت و رحمت و عدالت،برنمى خيزد،و ديگر اين كه از طرف شخص ضعيف دفاع و جلوگيرى از آن ظلم به عمل نمى آيد،بنا بر اين چنين ظالمى بيش از هر كسى به دور از عدالت است.و كبراى مقدّر آن نيز چنين است:و هر چه كه زشت ترين نوع ستم باشد،دورى كردن از آن سزاوارتر است .

بيستم:به او هشدار داده است كه مدارا كردن در پاره اى از موارد،مانند سختگيرى و درشتى است از آن رو كه غالبا به مصلحت زيان مى رساند و هدف را از بين مى برد،بنا بر اين،به كار بستن درشتى در چنين موردى غالبا مثل مدارا كردن در جهت ارتباط با مصلحت و رسيدن به هدف است،پس درشتى در چنان موردى بهتر از مدارا كردن است.كلمۀ خرق(درشتى)اوّل،و كلمه رفق(مدارا) در مرتبۀ دوّم استعاره براى مداراى اوّل و درشتى دوّم است،به همان دليل مشابهت كه گفتيم،و به همين معنى ابو الطيّب اشاره كرده است:

قرار دادن جود و بخشش به جاى شمشير به همان اندازه،به بزرگى انسان زيانبخش است،كه قرار دادن شمشير در جاى لطف و بخشش.

بيست و يكم:توجّه داده است كه بعضى از چيزهايى كه داراى مصلحت ظاهرى است،گاهى داراى مفسده نيز مى باشد،با اين بيان:بسا دارويى كه خود درد است.بعلاوه،بعضى چيزها كه مفسدۀ ظاهرى دارد،گاهى همراه با

ص:75

مصلحت است،با اين عبارت:و دردى كه خود درمان است.و در هر دو مورد، كلمۀ دوا استعاره براى مصلحت و كلمۀ داء(درد)استعاره براى مفسده است و جهت هر دو استعاره آن است كه مانند درد و دوا مصلحت باعث سر و سامان يافتن حال انسان و مفسده باعث تباهى اوست.و به همين معنى متنبّى اشاره كرده است:چه بسا كه بدنها به وسيلۀ بيماريها صحّت خود را باز يابند.

بيست و دوم:هشدار داده است كه مبادا از مشورت با كسى،به مطلبى كه تنها احتمال مصلحت دارد روى گرداند،هر چند كه از طرف مشورت انتظار پند و نصيحت و خير خواهى را ندارد،بلكه نظر و پيشنهاد او را مورد دقّت و توجّه قرار دهد،چه بسا كه خيرخواهانه باشد،و همچنين سزاوار نيست به حرف آن كس كه او را خيرخواه مى داند اعتماد كند،زيرا ممكن است در اين مورد او را گول زده باشد .

بيست و سوم:او را از دلبستن بر آرزوها منع كرده و بر حذر داشته است،با قياس مضمرى كه صغراى آن جملۀ:«زيرا آرمانها سرمايۀ كم خردان و ابلهان است».[...مردگان است.نسخه بدل]مى باشد.كلمۀ بضائع (سرمايه ها)را استعاره از تمنيّات آورده است،از آن جهت كه شخص ابله،نوعى لذّت خيالى از امور مورد آرزو مى برد.كه به منزلۀ سود آنهاست چنان كه صاحب سرمايه،از سرمايه اش سود مى برد.و آن را به كلمۀ نوكى (ابلهان)،اضافه كرده است،از آن رو كه در آرزوها فايده اى وجود ندارد همان طور كه ابلهان و كم خردان از سرمايه ها سودى به دست نمى آورند.

بيست و چهارم:عقل را به مثابه گرد آورندۀ تجربه ها ترسيم و به عقل عملى اشاره كرده است،يعنى قوّه اى كه نفس بر حسب نياز به تدبير بدنى كه در اختيار دارد و براى تكميل آن،از اين قوّه استفاده مى كند.و همان قوّه است كه نظرات داراى مصلحت را از مواردى كه بايد كارى انجام بگيرد،استنباط مى كند.زيرا

ص:76

شروع به انجام كارى از روى اختيار كه مخصوص انسان است،تنها به وسيلۀ دريافت اين كه در هر مورد چه بايد كرد،ميسّر است،و آن دريافت،دريافت نظر كلّى و يا جزئى است كه از روى مقدّماتى به دست مى آيد كه بعضى از آنها جزئى محسوسند و برخى كليّاتى هستند از نوع اوليّات،يا تجربيّات و يا مشهورات و يا ظنيّاتى است كه عقل نظرى حاكم بر آن است بدون اين كه اختصاص به مورد خاصّى داشته باشد،و عقل عملى نيز در اين مورد از عقل نظرى كمك مى گيرد.آن گاه به مقدّمات جزئيّه مى پردازد تا در نتيجه به نظر و رأى جزئى مى رسد،و بر طبق آن عمل مى كند،بدين وسيله به هدفهاى معاش و معاد خود مى رسد.و مقصود وى از اين عقل بسيار روشن است،زيرا او شناخته شده است و همو دريافت كنندۀ فرمان در مورد كسب مكارم اخلاقى يعنى كمال عقل عملى است.

حفظ تجارب(برخوردارى از تجربه ها)اشاره دارد به استفاده از اين علومى كه از روى مشاهدات مكرّر ما از موارد جزئى به دست آمده و در اثر تكرار باعث دريافت يك حكم كلّى گرديده است مانند حكم كلّى:سقمونيا (1)،باعث اسهال است.عقل را به برخوردارى از تجربه ها معرّفى فرموده است،از آن رو كه از جمله ويژگيها و كمالات عقل استفاده از تجربه هاست.

بيست و پنجم:او را توجّه داده است به اين كه سزاوار آن است كه از بين تجربه ها بر آنهايى بسنده كند كه به او پند مى آموزند:يعنى در حدى باشد كه باعث پند و عبرت است مانند توجّه و نگرش بر حال كسى كه بارها ستم مى كند و

ص:77

در نتيجه بزودى دچار كيفر الهى مى شود،و يا زياد دروغ مى گويد،و مورد غضب واقع مى شود.اين مطالب به صورت قياس مضمرى است كه صغراى قياس همان است كه ذكر شد و در حقيقت چنين است:آنچه باعث پند تو باشد، بهترين تجربه است.و كبراى مقدّر آن نيز چنين مى شود:بهترين تجربه ها براى استفادۀ تو شايسته ترند.نتيجه مى دهد:پس هر تجربه كه باعث پند شود شايسته تر است،مثل اين سخن افلاطون:هر گاه تجربه اى باعث پند گرفتن تو نشود،تجربه نيست،بلكه تو همچنان كه بودى بى تجربه و ساده مانده اى.

بيست و ششم:به او دستور داده است تا در كارى كه شايستۀ انجام است فرصت را غنيمت شمارد و به دليل پى آمد تأسّف غم انگيز،از ترك چنان عملى بر حذر داشته است،و نام غصّه را از باب ناميدن شيء به اسم نتيجه اش به طور مجاز بر«فرصت»اطلاق كرده است.

بيست و هفتم:به او خاطر نشان كرده كه شايسته نيست بر نرسيدن به خواسته ها و هدفهايش تأسّف بخورد.با استدلال به قياس مضمرى كه صغراى آن قضيّه موجبه اى است در قوّۀ سالبه،و تقدير آن چنين است:بعضى از جويندگان به مقصود خود نمى رسند،و تقدير كبراى آن نيز چنين:و هر كسى كه به مقصود خود نرسد،شايسته نيست كه از بابت نرسيدن به هدف غصّه بخورد.

امام(علیه السلام)به اين جهت اين سخن را گفته است كه شنونده خود را در زمرۀ آنان فرض كند و در نتيجه بر نرسيدن به هدف خود غمگين نشود.و همچنين است سخن ديگر امام(علیه السلام):و چنين نيست كه هر مسافرى بازگردد .

بيست و هشتم:او را به ملازمت تقوى توجّه داده است،به وسيلۀ قياس مضمرى كه صغراى آن چنين است:از جمله تبهكاريها از دست دادن توشۀ سفر و ضايع كردن آخرت است.و كبراى آن نيز چنين است:و هر تبهكارى را بايد ترك كرد.كلمۀ الزّاد (توشه)،استعاره است براى تقوا همان طور كه قبلا گذشت.

ص:78

بيست و نهم:او را هشدار داده است كه به سرانجام كارها بايد توجه داشت،و بهترين آنها را بايد برگزيد.به وسيلۀ قياس مضمرى كه عبارت مورد ذكر در حكم صغراست،كه در حقيقت چنين مى شود:نتيجۀ هر كارى يا سودمند است و يا زيانبخش،و كبراى آن نيز چنين است:هر كارى را كه چنان پى آمدى داشته باشد لازم است مورد دقّت قرار دهد تا آن را انجام دهد و يا از آن دورى گزيند.

سى ام:او را توجّه داده است بر ضرورت ترك حرص و طمع،و بر اين كه مبادا خود را در طلب مال و امثال آن به زحمت اندازد،به وسيلۀ قياس مضمرى كه صغرايش همان است كه بيان داشته است،و كبراى آن نيز چنين مى شود:و هر آنچه مقدر باشد،به تو خواهد رسيد،بنا بر اين سزاوار نيست كه در طلب آن حريص باشى.

سى و يكم:به او هشدار داده است كه در معاملات همچون داد و ستد، بايد جانب احتياط را در پيش بگيرد،به وسيلۀ قياسى كه جملۀ مذكور صغراى آن است،و دليل اين كه بازرگان خود را به زحمت و خطر مى اندازد اين است كه مال دنيا را دوست دارد و علاقه مند به كسب مال است،بنا بر اين در مخاطرۀ بى عدالتى نسبت به ديگران است با اين كه وظيفۀ او رعايت عدالت و پايدارى در راه راست است،ممكن است جنس خوب را براى خودش بگيرد و ناقص را به ديگران بدهد،پس ناگزير در معرض خطر انحراف از راه راست به جانب تفريط و تقصير است.و كبراى قياس چنين مى شود:شخصى كه خود را در مخاطره مى بيند بايد جانب احتياط را در كار مخاطره آميز خود داشته باشد.

سى و دوم:پس از آن كه او را به ضرورت احتياط در تجارت و خوددارى از ظلم-ظلم به منظور انباشته كردن ثروت-متوجّه ساخته است،در همين عبارت، خاطر نشان كرده كه،بسا مال اندكى كه پر بركت تر از مال بسيار است،تا او بر

ص:79

اندك اكتفا كند،و مقصود از اندك،همان مال حلال است،زيرا آن در آخرت براى شخص عاقل از مال فراوان بى نياز كننده تر است،چه آن باعث اجر و مزد فراوان است.اين عبارت در حكم صغراى قياس مضمرى است كه در حقيقت چنين است:مال حلال اندك،بى نياز كننده تر از مال حرام بسيار است،و كبراى مقدّر آن نيز چنين مى شود:و هر چه كه باعث بى نيازى از مال حرام بسيار شود بايد بدان اكتفا كرد .

سى و سوم:او را به وسيلۀ قياس مضمرى هشدار داده است تا مبادا در گرفتاريها از مردمان پست كمك بطلبد،كبراى قياس چنين است:و هر كس آن چنان باشد،پس بهتر است از كمك خواستن از او پرهيز شود،و همين كه انتظار خير از او نمى رود باعث نفى كمك خواستن از اوست،بديهى است كه خيرى در اطراف او نيست زيرا پستى او مخالف اقدام وى به كارهاى مهمّ و والاست،و هم از آن رو كه خوار و زبون بودنش انگيزۀ شكست و ناتوانى او از مقاومت و پايدارى است.و نظير آن است اين سخن بزرگان:هر گاه دست نياز به طرف شخصى بى كفايت دراز كنى خواهى ديد كه او مشكل گشاى تو نيست.

سى و چهارم:او را از دوست مورد تهمت به وسيلۀ قياس مضمرى،بر حذر داشته است،كه صغراى آن مانند قياس قبلى است،و مقصود آن است كه چنين كسى براى دوستش سودى ندارد،زيرا در باطن وى احتمال شرّ و زيان رساندن به اوست.

سى و پنجم:به او دستور داده است تا بر آنچه اقتضاى روزگار است صبور باشد،هر چند كه بر خلاف ميل او باشد و مبادا ناراحت و خشمگين شود.

زيرا آنچه در طبيعت لايق و درخور او بوده است همان است.كلمۀ«ما»به معنى مدّت و زمان است،لفظ قعود استعاره براى زمانى است كه روزى او فراهم و پاره اى از مشكلات او حلّ شده است.وجه شباهت آن است كه در آن زمان وى

ص:80

به برخى از مشكلات و نيازمنديهايش دست يافته است.و رفتن در پى آنچه كه در آن مدّت امكان ندارد و آرمانهايى را كه مقدّمات رسيدن به آنها فراهم نيست، بسا كه باعث دگرگونى روزگار شده و جلوگيرى از انجام كارهاى ممكن گردد.

چنان كه رام بودن[مركب]و بر وفق مراد بودن لازمه اش سوارى بر پشت او و تسليم بودن آن است،در حالى كه اگر افزون طلبى كند و بر او سخت بگيرد، امكان آن را دارد كه سركشى و از صاحبش فرار كند.

كلمۀ الذّلة استعاره است براى آرامش و امكان دست يافتن به هدف در آن بخش از زمان،و مقصود از آسان گرفتن روزگار،همگامى با او به مقدار گنجايش روزگار،بدون سختگيرى و خشم گرفتن بر اوست،زيرا آن براى انسان رنجى بى فايده است،و به نظير اين مطلب شاعر اشاره دارد:هرگاه روزگار زمام خود را به تو سپرد،آن را به آرامى حركت ده،و سخت نگير كه سركش و چموش خواهد شد.

سى و ششم:او را بر حذر مى دارد از اين كه به شوق سود،همه بود و وجود خود را به خطر اندازد،زيرا ممكن است به جايى برود كه بر نگردد يعنى سرمايه و جانش را نيز از دست بدهد،اين سخن حمل بر آن صورت مى شود كه انسان-با شك نسبت به در امان ماندن-موجودى خود را به خطر اندازد،امّا با ظنّ و اميد به سلامت،خطر محسوب نمى شود.نظير آن است اين سخن بزرگان:هر كس زياده طلب باشد،اصل سرمايه را از كف بدهد.

سى و هفتم:او را نسبت به لجاجت و پافشارى در پى كارى كه وصول به آن دشوار است،هشدار داده،و با استعاره آوردن لفظ مركب چموش براى آن،وى را بر حذر داشته است،و جهت شباهت همان است كه لجاجت انسان را همچون مركب چموش به سرانجامى ناپسند مى كشاند .

سى و هشتم:و به او امر كرده است كه خود را ملزم كند تا در مقابل

ص:81

بديهاى اخلاقى دوست واقعى اش مانند قطع رحم و ساير چيزهايى كه نام برده است،با فضايل اخلاقى مانند صلۀ رحم،مقابله كند و پاداش دهد تا در نتيجۀ خوشنودى و رضايت قبلى باز گردد و دوستى پايدار بماند،و او را بر حذر داشته است كه مبادا اين دستور را در غير مورد و يا در مورد نااهل-از مردمان فرومايه- به كار بندد،زيرا آن نهادن چيزى در غير مورد است و اين كارى است بيرون از فرمان خرد،و روشن شد كه امور نامبرده از لوازم دوستى حقيقى است و به نظير اين مطلب سراينده اشعار زير اشاره دارد:

و إنّ الذى بينى و بين بنى ابى و بين امّى لمختلف جدّا

فان اكلوا لحمى و فرت لحومهم و ان هدموا مجدى بنيت لهم مجدا

و ان زجروا طيرا بنحس تمرّ بى زجرت لهم طيرا يمرّ بهم سعدا

و لا احمل الحقد القديم عليهم و ليس رئيس القوم من يحمل الحقدا (1)

سى و نهم:او را از اين كه دشمن دوستش را به دوستى بگيرد،بر حذر داشته است،و زشتى اين عمل را به وسيلۀ قياس مضمر استثنايى به او نمايانده است كه در حقيقت چنين فرموده است:زيرا تو اگر چنين عملى را مرتكب شوى گويا با دوستت دشمنى كرده اى،و در اين گفتار از زشت بودن لازم بر زشتى ملزوم استدلال كرده است:يعنى دشمنى با دوست،چون زشت و نهى شده است،پس دشمن او را به دوستى گرفتن نيز ناپسند و زشت است،و دليل بر ملازمت آن دو،اين است كه دوستى با دشمن دوست باعث بيزارى و انزجار دوست از آن كسى مى شود كه با دشمن او دوست شده است،چون او از دشمن

ص:82

خود بيزار است و تصوّر مى كند كه دوستش با وى شريك و در همۀ حالات از جمله در عداوت با او،موافق است،و اين تصوّر انگيزۀ تمايل او بر دشمنى اين دوست مى شود و در نتيجه باعث نفرت و بيزارى از او مى گردد،و شاعر نيز در شعر زير به همين مطلب اشاره دارد:

بعد از آنكه دشمن مرا دوست مى دارى گمان مى برى كه من دوست توأم براستى كه عقل از سرت پريده است.

چهلم:نصيحت خود را نسبت به برادر دينى در هر شرايطى كه او باشد، خالص گردان،چه نصيحت تو در نظر او خوب باشد يا بد،يعنى نصيحت تو در نظر كسى كه نصيحت مى كنى-به دليل خجالت كشيدن و شرمنده شدن او از روبرو شدن با نصيحت-ناپسند جلوه كند و در اين دنيا او زيانبخش باشد.نظير آن است آيۀ مباركه زير:

«وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ» (1)كه خداوند متعال نسبت به خود آن اشخاص سيّئه(بدى)ناميده است.

چهل و يكم:او را مأمور به داشتن صفت پسنديدۀ كظم غيظ(فرو خوردن خشم)فرموده و آن را چنين معرّفى كرده است:خوددارى از اقدام بر آنچه خواست قوّۀ غضب است در بارۀ كسى كه مرتكب جنايتى شده و زيانش به او رسيده است.

واژه هاى:حلم،بزرگوارى،گذشت،بردبارى،چشم پوشى،گذشت و شكيبايى مرادف با كظم غيظ است و بسا كه بعضى ميان اين واژه ها تفاوتهايى قائل شده اند.

صفت تجرّع(جرعه جرعه نوشيدن)را استعاره آورده است براى دشوارى

ص:83

تحمّل دردى كه وجود دارد،به لحاظ داروى تلخى كه مى نوشد.آن گاه بر ارزش اين عمل به وسيلۀ قياس مضمرى او را توجه داده است كه صغراى آن عبارت:

زيرا من نوشابه اى گواراتر از آن در نهايت نديده ام مى باشد.

كلمۀ حلاوة شيرينى را براى آنچه از نتيجه خوب در پى دارد،استعاره آورده است،و جهت شباهت آن است كه هر دو باعث لذّتند.

و ضمير منها در سخن امام(علیه السلام)به مدلول كلمه تجرّع كه همان مصدر يعنى جرعه باشد،برمى گردد.كبراى قياس در حقيقت چنين است:و هر نوشيدنى گواراتر و شيرينتر از آن نباشد،سزاوار نوشيدن است.از وصيّتهاى زين العابدين(علیه السلام)به فرزندش باقر العلوم(علیه السلام)است:اى پسرك من،خشمت را نسبت به اشخاص آهسته آهسته فرو خور،زيرا پدر تو را هيچ يك از نعمتهاى رنگارنگ به قدر بهره اى كه از فروخوردن خشم داشته،خوشحال و مسرور نكرده است .

چهل و دوم:به او امر كرده است تا نسبت به كسى كه به خشم و درشتى با او رفتار كرده است،نرم باشد و با قياس مضمرى بر خوبى اين عمل او را توجّه داده است كه صغراى قياس اين عبارت است:زيرا ديرى نخواهد پاييد كه او نيز با تو به نرمى رفتار كند،يعنى به سبب نرمش و نسبت به او،به هنگام درشتى او، چنين خواهد شد.و كبراى قياس در حقيقت اين طور است:و هر كس به علّت نرمش تو نسبت به او،نرم شود پس سزاوار آن است كه تو نسبت به او به نرمى رفتار كنى.از آن قبيل است اين سخن بزرگان:هرگاه برادر دينى نسبت به تو سرسنگين شد پس چه كسى بايد با وى ارتباط برقرار كند.هم چنين است آيۀ مباركه: «ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ» (1)

ص:84

چهل و سوم:او را سفارش كرده است تا نسبت به دشمنش به طريقى كه مقرون به فضيلت است،برخورد كند و او را به بهترين طريقى كه لازمۀ يكى از دو پيروزى[انتقام-گذشت]مى باشد توجه داده است،زيرا پيروزى دو راه و دو وسيله دارد:يكى ترساندن و به زانو در آوردن دشمن از راه زور و چيرگى كه بسيار روشن است.و راه دوم:اظهار علاقه و لطف بر اوست به طورى كه او را رام سازد و بدان وسيله به موافقت خود در آورد.

عبارت:زيرا آن شيرين ترين نوع از دو پيروزى[انتقام-گذشت]است، صغراى قياس مضمر است،و كبراى مقدّر نيز چنين است:و هر چه كه يكى از دو پيروزى بر آن صدق كند،سزاوار انجام دادن است .

چهل و چهارم:به فرزندش دستور داده است كه اگر خواست از برادر دينى اش ببرد،به مقدارى راه دوستى را باز نگه دارد،و به طور كلى از او نبرد.او را به وسيلۀ قياس مضمرى بر اين مطلب آگاه ساخته است كه به صغراى آن با اين عبارت اشاره فرموده است:بتواند روزى از آن راه برگردد،يعنى اگر تمايل به بازگشت پيدا كرد بتواند برگردد.و در حقيقت كبراى آن نيز چنين است:پس لازم است از هر راهى كه بايد از آن برگردد مقدارى براى خود باز نگه دارد.اين سخن نيز نظير آن است:دوست خود را به اندازه اى دوست بدار كه زياده روى در آن نباشد،شايد روزى از روزها با تو دشمن گردد،و دشمنت را در آن حدّ دشمن بدار كه شايد روزى دوست تو گردد (1).و اين سخن ديگر نيز بدان مضمون است:هرگاه به دوستى كسى ميل كردى زياده روى مكن و اگر ترك دوستى گفتى باز در دشمنى تندرو مباش ! چهل و پنجم:گمان كسى را كه به او گمان خير و نيكى داشته باشد،

ص:85

محقّق گرداند،به اين ترتيب كه گمان خير او را در بارۀ خود،با عمل به مرحلۀ باور و تصديق در آورد،مثل اين كه اگر كسى در بارۀ او گمان بخشندگى داشت،به وى بذل و بخشش كند.

چهل و ششم:او را از بد كردن نسبت به اعضاى خانواده اش منع كرده است (1).و به وسيلۀ قياس مضمرى او را از اين كار بركنار داشته است كه در حقيقت صغراى آن چنين است:زيرا در اين صورت اعضاى خانوادۀ تو از ديگران-به دليل پيوستگى و نزديكى تو با ايشان-چشم نياز بيشترى به تو دارند.

و كبراى مقدّر آن نيز چنين است:و هر كس كه چنين باشد،پس او نكوهيده است.

چهل و هفتم:مبادا حق برادر دينى اش را-به اعتمادى كه بين آن دو وجود دارد-ضايع گرداند،و اين مطلب را به وسيلۀ قياس مضمرى به اطّلاع او رسانده است كه صغراى قياس،اين جمله امام(علیه السلام)است: فانّه...حقّه ،مقصود اين است:حقّ هر كس را كه تو ضايع كنى ناگزير به خاطر تضييع حقّش بايد از تو جدا شود و در نتيجه برادر تو نخواهد بود.و كبراى مقدّر نيز چنين است:و هر برادرى كه به خاطر تضييع حقّش از تو دورى گزيند،سزاوار نيست كه تو حقّ او را ضايع گردانى تا دوستى و برادرى او نسبت به تو در امان بماند،نظير اين مطلب است،جمله زير:تضييع حقوق ديگران باعث اختلاف و جدايى است .

چهل و هشتم:او را از ابراز علاقه نسبت به كسى كه از وى فاصله گرفته است منع كرده است،و مقصود از كسى كه فاصله گرفته است آن شخصى است كه جايى براى سازش نگذاشته و شايستگى براى دوستى ندارد،بديهى است كه او دوست ديرين نبوده است،اگر نه مطالب قبل و بعد در سخنان امام(علیه السلام)-كه

ص:86

دستور به پيوستن با كسى را مى دهد كه از او بريده،و نزديك شدن نسبت به كسى كه دورى گزيده و نيكى كردن نسبت به كسى كه به او بدى كرده اند-با يكديگر تناقض مى داشت.

چهل و نهم:نبايد گسستن برادر دينى ات از تو بر پيوستن تو با او بچربد و قويتر باشد،تا عبارت:الاحسان نيكى كردن،و به وسيلۀ برحذر داشتن از نقيض آن به ضرورت اين كار در ضمن قياس مضمرى اشاره فرموده است كه صغراى آن يك قضيّۀ شرطيّۀ متّصله و در حقيقت چنين است:زيرا تو اگر آن كار را نكنى بد كردن برادرت از نيكى كردن تو قويتر خواهد بود،و توضيح رابطه و پيوستگى اين دو عمل آن است كه براى بدى و شرارت موانع زيادى هست كه باعث پيشگيرى از آنست و براى نيكى و انجام كار خير نيز انگيزه هاى زيادى است كه محرّك آن است.حال اگر تو با همۀ انگيزه ها نيكى نكنى و با همۀ موانع بدى،برادرت به تو بدى كند پس او در بد كردنش از نيكى كردن تو قويتر است.كبراى مقدّر نيز چنين مى شود:هر كس اين طور باشد پس ناتوان و نكوهيده است.

پنجاهم:او را از بزرگ جلوه دادن ستمى كه ستمگران در حق او روا داشته و او را خوار شمرده اند،منع كرده است.به وسيلۀ قياس مضمرى كه صغرايش اين جمله است:زيرا او در حقيقت به زيان خود و سود تو شتافته است يعنى شتاب در ظلم به تو موجب زيان او در آخرت است به دليل وعدۀ كيفرى كه خداوند به ستمگران داده است،و باعث سود تو در عالم آخرت است به دليل وعدۀ پاداش در مقابل گرفتارى كه به صابران مرحمت كرده است.و كبراى مقدّر نيز چنين مى شود:و سزاوار نيست هر كه در مورد زيان خود و سود تو بكوشد،تو عمل او را در بارۀ خود بزرگ و سنگين جلوه دهى .

پنجاه و يكم:او را بر ضرورت مقابلۀ نيكى به نيكى و نه كفران و بدى،با اين عبارت آگاه ساخته است:پاداش كسى كه تو را خوشحال كرده آن نيست كه

ص:87

تو او را غمگين سازى،و آن جمله به منزلۀ صغراى قياس مضمر و در حقيقت چنين است:هر كس تو را خوشحال كند پاداشش آن نيست كه تو او را غمگين سازى.و كبراى مقدّر چنين مى شود:و هر كس كه پاداشش چنان نباشد پس شايستۀ غمگين كردن نيست.بعضى گفته اند،اين جمله پايان بخش جملۀ قبلى است،و در حقيقت چنين است:نبايد ستم كسى را كه بر تو ستم روا داشته بزرگ بنمايى و در نتيجه مقابله به مثل كنى،زيرا او به زيان خود و به سود تو شتافته است و هر كس كه چنين باشد،پاداشش آن نيست كه تو در مقابل عمل او به وى بدى كنى.

ذَلِكَ عَنْ غَيْرِكَ- وَ إِيَّاكَ وَ مُشَاوَرَةَ النِّسَاءِ- فَإِنَّ رَأْيَهُنَّ إِلَى أَفْنٍ وَ عَزْمَهُنَّ إِلَى وَهْنٍ- وَ اكْفُفْ عَلَيْهِنَّ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ بِحِجَابِكَ إِيَّاهُنَّ- فَإِنَّ شِدَّةَ الْحِجَابِ أَبْقَى عَلَيْهِنَّ- وَ لَيْسَ خُرُوجُهُنَّ بِأَشَدَّ- مِنْ إِدْخَالِكَ مَنْ لاَ يُوثَقُ بِهِ عَلَيْهِنَّ- وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَلاَّ يَعْرِفْنَ غَيْرَكَ فَافْعَلْ- وَ لاَ تُمَلِّكِ الْمَرْأَةَ مِنْ أَمْرِهَا مَا جَاوَزَ نَفْسَهَا- فَإِنَّ الْمَرْأَةَ رَيْحَانَةٌ وَ لَيْسَتْ بِقَهْرَمَانَةٍ- وَ لاَ تَعْدُ بِكَرَامَتِهَا نَفْسَهَا وَ لاَ تُطْمِعْهَا فِي أَنْ تَشْفَعَ لِغَيْرِهَا- وَ إِيَّاكَ وَ التَّغَايُرَ فِي غَيْرِ مَوْضِعِ غَيْرَةٍ- فَإِنَّ ذَلِكَ يَدْعُو الصَّحِيحَةَ إِلَى السَّقَمِ- وَ الْبَرِيئَةَ إِلَى الرِّيَبِ- وَ اجْعَلْ لِكُلِّ إِنْسَانٍ مِنْ خَدَمِكَ عَمَلاً تَأْخُذُهُ بِهِ- فَإِنَّهُ أَحْرَى أَلاَّ يَتَوَاكَلُوا فِي خِدْمَتِكَ- وَ أَكْرِمْ عَشِيرَتَكَ- فَإِنَّهُمْ جَنَاحُكَ الَّذِي بِهِ تَطِيرُ- وَ أَصْلُكَ الَّذِي إِلَيْهِ تَصِيرُ وَ يَدُكَ الَّتِي بِهَا تَصُولُ اسْتَوْدِعِ اللَّهَ دِينَكَ وَ دُنْيَاكَ- وَ اسْأَلْهُ خَيْرَ الْقَضَاءِ لَكَ فِي الْعَاجِلَةِ وَ الْآجِلَةِ- وَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ «إِنْ شاءَ اللّهُ»

نياورده اى نيز بى تابى كن (1).آن را كه نبوده است دليل براى آنچه بوده است، شمار،زيرا امور همسانند،بايد از كسانى نباشى كه پند و اندرز به آنان سود نبخشد،مگر وقتى كه در آزار و رنج آنها بكوشى،زيرا خردمند به ادب و موعظه پند گيرد و چهار پايانند كه جز به كتك زدن رام نگردند.غمهايى را كه بر تو وارد مى شوند با سپر صبر و باورهاى نيكو از خود دور كن،هر كس از راه مقصد عدول كند از حقّ دور شده و ستمكار است،دوست به منزلۀ خويشاوند است،دوست آن كسى است كه در غياب دوست هم راست باشد و هواى نفس شريك كورى و نابينايى است،بسا دور كه نزديكتر از نزديك و بسا نزديك كه دورتر از دور است،بيگانه و ناآشنا كسى است كه دوست نداشته باشد،كسى كه از حقّ تجاوز كند رهگذرش تنگ است،و هر كه در حدّ و مقام خود قانع باشد مقام او پايدار مى ماند، محكمترين وسيله اى كه مى توانى به آن چنگ زنى وسيلۀ ما بين تو و خداست.هر كه در بارۀ تو بى پروا باشد،دشمن تو است.گاهى نااميدى نوعى دريافتن است،آن وقت كه طمع باعث هلاكت شود.هر زشتى را نبايد فاش كرد،و هر فرصتى به دست نيايد.بسا بينا كه راه راستش را گم كند و بسا نابينا كه راه رستگارى را بيابد.

بدى را تأخير انداز زيرا هر وقت بخواهى مى توانى بشتابى،بريدن از نادان برابر است با پيوند با خردمند.هر كس زمانه را امين گيرد،زمانه به او خيانت كند،و هر كس آن را بزرگ و مهم پندارد،زمانه او را خوار گرداند.تير هر تير اندازى به هدف نمى رسد.با تغيير حاكم و سلطان روزگار تغيير مى كند.قبل از راه از همراه و بيش از خانه از همسايه جويا باش.

از گفتن سخن مضحك بپرهيز هر چند كه از ديگران نقل كنى،از مشورت با زنها خوددارى كن،زيرا انديشۀ ايشان ناتوان و اراده شان سست و ضعيف است، و به وسيله حجاب و پوشش از ديدار نامحرمان چشم آنها را بازدار،زيرا سختگيرى

ص:90

حجاب براى ايشان نتيجۀ پايدار دارد،و بيرون رفتن ايشان از خانه كم زيانتر نيست از وارد كردن كسى كه در مورد ايشان اطمينانى به او نيست،اگر مى توانى كارى كن كه زنان مردان ديگر را نشناسند،و زن را بر آنچه به او مربوط نيست مسلّط مگردان، زيرا زن همچون گياهى است خوشبو نه انسانى قهرمان،و در بزرگداشت او از آنچه در حدّ اوست تجاوز مكن،او را به طمع مينداز كه واسطۀ ديگران شود،و از اظهار غيرت و بدگمانى در آن جايى كه نبايد چنين باشى،بپرهيز زيرا اين كار،زن خوب را به نادرستى و زن درستكار و پاك را به بدانديشى وامى دارد.براى هر يك از زيردستانت كارى را تعيين كن كه او را نسبت به همان كار مؤاخذه كنى،زيرا اين روش بهتر است تا اين كه كسى از آنها وظيفۀ خود را به ديگرى وانگذارد.و خويشاوندانت را گرامى بدار،زيرا آنان به منزلۀ بال و پر تو هستند كه بدان وسيله پرواز مى كنى و اصل نسب تو هستند كه به آنها باز مى گردى و دست قدرت تو هستند كه به وسيلۀ ايشان به دشمن حمله مى برى.

دين و دنيايت را به امانت نزد خدا مى سپارم،و بهترين مقدّرات را هم در اين دنيا و هم در عالم آخرت براى تو از خداوند درخواست مى كنم.اگر خواست او بر اينها تعلق بگيرد .».

نرفته است،و هر چيزى را كه تو به آن نمى رسى سزاوار نيست كه حريص بر آن باشى،و امّا روزيى كه آن تو را مى جويد،ناگزير به تو مى رسد هر چند كه تو در پى آن نرفته باشى،و اين خود صغراى قياس مضمر است كه كبراى مقدّر آن چنين مى شود:و هر چيزى كه ناچار به تو مى رسد،سزاوار آن است كه تو در رسيدن به آن آزمند نباشى .

دوّم:او را بر ارزش عزّت نفس به هنگام نيازمندى و احتياج،و همچنين بر پيوند با برادران دينى به هنگام بى نيازى-با اظهار شگفتى از زشتى ضدّ آنها- توجه داده است،ضدّ آنها عبارت است از فروتنى در وقت حاجت و ستمكارى هنگام بى نيازى،به جهت نفرت از آنها،چون اين هر دو فرومايگى و پستى هستند.اين قسمت به منزلۀ قياس مضمرى است كه در حقيقت چنين است:

فرومايگى به هنگام حاجت و ستم بر دوستان در وقت بى نيازى براستى كه زشت است (1)،و كبراى مقدّر نيز چنين مى شود:و هر چيزى كه اين طور باشد بايد از آن دورى كرد.

سوم:او را متوجّه بر صرف مال در راههاى خير و تقرّب به خدا به منظور اصلاح آخرت خود ساخته است با اين عبارت: انّما لك (همانا براى تو است)، تا كلمۀ مثواك (خانۀ ابدى ات را).

و مقصود امام(علیه السلام):از دارايى دنيا،چيزى است كه سود آن را هميشه مالك است و به همين دليل با حرف حصر انّما محصور كرده است،زيرا آن مقدارى كه براستى سود مى برد،و نتيجه اش مى ماند،همان است و بس چون خرج و صرف آن باعث كسب خصلتهاى نيكى است كه موجب اجر دائمى و نعمتهاى جاودانۀ اخروى است.عبارت بالا صغراى قياس مضمرى است كه در حقيقت

ص:92

چنين است:آنچه از مال دنيا باعث اصلاح آرامگاه ابدى ات گردد،همان است كه براى تو مى ماند،و كبراى مقدّر نيز چنين است:و هر مقدارى كه از دنيا براى تو مى ماند شايسته است كه توجّه به بهره بردارى از آن داشته باشى،و احتمال مى رود كه اين جمله تذكّرى باشد در مورد مطلب قبلى يعنى دخالت ثروت در اصلاح خانۀ آخرت،به وسيله همان مالى كه در اين جا مورد نظر است.

چهارم:او را متوجّه تأسّف نخوردن و بى تابى نكردن به خاطر مالى كه از دست داده،به وسيلۀ يك قياس استثنايى فرموده است با اين عبارت:فان جزعت (اگر بى تابى كنى)،تا كلمه اليك و توضيح ملازمه و شرطى بودن آن است كه هر چه از دستش رفته است مانند آنچه كه به دست نياورده،روزى او نبوده و قضاى الهى بر اين كه مال او شود تعلّق نگرفته است.

پنجم:او را مأمور كرده است تا با مقايسه كردن آنچه از امور و احوال و دگرگونيهاى دنيا كه اتّفاق نيفتاده است با آنچه پيش آمده و اتّفاق افتاده است استدلال كند،توضيح اين كه خويشتن و آنچه را كه از متاع دنيا علاقه دارد با گذشتگان و متاع دنيايى مورد علاقه شان مقايسه كند،خود را مثل آنها خواهد ديد آن گاه به همسانى خود با آنها يعنى دگرگونى و ناپايدارى حكم خواهد كرد،و اين عبرت،خود باعث بى ميلى نسبت به دنيا و متاع دنيايى خواهد شد.و او را به امكان چنين مقايسه اى به وسيلۀ قياس مضمرى توجّه داده است كه صغراى آن عبارت:زيرا امور همسانند و كبراى آن نيز چنين است:و هر چه كه همسان باشد،مقايسه قسمتى با قسمت ديگر امكان پذير است،گويى چنين گفته اند:

هرگاه مايلى كه دنياى پس از خود را مشاهده كنى به دنياى پس از ديگران نگاه كن .

ششم:او را برحذر داشته است از اين كه مبادا از جمله كسانى باشد كه چون پندشان دهند،بهره نگيرند،مگر نصيحت و سرزنش با آزار و اذيت همراه

ص:93

باشد.اين عبارت به صورت مخاطب با لغت نيز نقل شده است:يعنى به وسيلۀ گفتار و غير گفتار باعث آزار او شوى.خردمند را در پندگيرى به وسيلۀ ادب و بيدارى با نصيحت،مثال براى او آورده است تا خود را با او مقايسه كند و به ادب پند و اندرز گيرد،و چهار پايان را نيز كه جز با كتك زدن پند نگيرند،و با نصيحت رام نگردند،مثال زده،تا با مقايسۀ خويش با آنها عبرت گيرد،در حالى كه خداوند وى را وسيلۀ عقل از چهارپايان برترى داده است بنا بر اين بايد خود را از لازمۀ حيوانيّت منزّه بدارد و نيازى به آزار و اذيّت قولى و عملى نداشته باشد.مثل اين كه بگويند:فرومايه همچون برده است و برده چون چهارپايى است كه سرزنش و ملامت آن به صورت كتك زدن است .

هفتم:غم و اندوه و مصيبتهاى دنيايى را كه بر او وارد مى شوند با بردبارى استوار،برخاسته از نيك باورى به خدا و اسرار حكمت و قضا و قدر او،از خود دور كند،توضيح آن كه باور كند هر كارى از جانب خدا صادر شود از قبيل تنگى و يا گشايش در روزى و هر كار خوف انگيز يا دلپسند كه بندگان خدا گرفتار آن شوند،در اصل ذات بر طبق حكمت و مصلحت بوده است،و آنچه به صورت شرّ و خلاف مصلحت در مى آيد امرى است عرضى كه بهره بردارى خير از آن ميسّر نيست،زيرا انسان هرگاه يقين و باور داشته باشد،به دليل علم و آگاهى كه دارد،خويشتن را براى صبر و شكيبايى و دورى از غم و زارى و امثال آن آماده مى سازد.

مقصود امام(علیه السلام)از اين عبارت،دستور به شكيبايى و بردبارى است و همين جمله در حكم صغراى قياس مضمرى است كه در حقيقت چنين است:

براستى انديشۀ صبر و نيك باورى به خدا باعث رفع غمها و برطرف ساختن آنها از خويشتن است،و كبراى مقدّر نيز چنين است:و هر چه باعث رفع اندوه شود سزاوار است كه بدان مجهّز شوى و خويشتن را به وسيلۀ آن كامل سازى.

ص:94

هشتم:او را بر ضرورت ميانه روى و اعتدال در رفتار و گفتارش،به وسيلۀ قياس مضمرى توجه داده است كه صغراى آن همان است كه بيان داشته و كبراى مقدّر آن نيز چنين است:و هر كس راه اعتدال را گذاشت،از حق دور شده و ستمكار است.

نهم:او را بر نگهدارى و مراقبت دوست واقعى،به وسيلۀ قياس مضمرى، هشدار داده است كه صغرايش را بيان داشته است و كلمۀ نسبت و خويشاوندى را به اعتبار دوستى زياد و حسن ياورى وى همانند يك خويشاوند استعاره آورده است.و كبراى مقدّر آن نيز چنين است:و خويشاوند سزاوار حمايت و اعتماد است.دهم:دوست واقعى را با نشانيى،معرّفى كرده است تا بدان وسيله وى را بشناسد و با او دوستى كند،و مقصود از صداقت در غياب همان دوستى قلبى و راستى در نهان است.

يازدهم:او را به وسيلۀ قياس مضمرى بر اجتناب از هواى نفس و خواستهاى طبيعى،توجه داده است،كه صغراى آن عبارت:هواى نفس شريك كورى و نابينايى است،و وجه اشتراكش با كورى،همان باعث شدن به گمراهى و ترك اعتدال بمانند كورى است،و كبراى مقدّر آن نيز چنين است:و هر چه با كورى جهت مشترك داشته باشد،شايستۀ اجتناب است.همانند اين گفته است كه:دلبستگى تو به هر چيز،كور و كرت مى كند .

دوازدهم:بر اين مطلب توجه داده است كه در ميان بيگانگان كسانى هستند كه نزديكتر و سودمندتر از خويشاوند و در ميان خويشان كسانى هستند كه دورتر از دورند،و اين سخن مشهورى است:و به معناى جمله دوّم،قرآن كريم در اين آيه اشاره دارد: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِكُمْ وَ أَوْلادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ» (1)

ص:95

سيزدهم:توجّه داده است كه كسى سزاوار نام بيگانه و غريب است كه دوستى براى خود ندارد،گويندۀ شعر زير نيز به همين مطلب اشاره دارد:

فاميل شخص،پدر و مادر اوست كه در زير سايۀ آنها زندگى خوشايند است.

اگر روزى پدر و مادر از انسان روى گردانند در آن صورت او بيگانه و غريب و تنهاست.توضيح آن كه اين مطلب به لحاظ محبّت پدر و مادر به اوست.

چهاردهم:او را متوجّه بر ملازمت و طرفدارى از حق نموده است،از آن رو كه نقيض آن،يعنى تعدّى و تجاوز از حقّ به باطل،رهگذرى تنگ و گذرگاهى باريك دارد.توضيح آن كه راه حقّ آشكارا و انسان مأمور به پيروى از آن است،و نشانه هاى هدايت روى آن نصب شده است،امّا راه باطل،براى رهگذر،راهى تنگ و باريك است،از جهت سرگردانى و گمراهى و راه نيافتن به مصلحت و منفعت،با وجود جلوگيرى كه وسيلۀ پاسداران راه حقّ از كسانى كه مقصدشان باطل است به عمل آمده،راه را بر او مى گيرند و گذرگاه را بر او تنگ مى كنند تا به راه حق برگردد.اين بخش از سخن امام(علیه السلام)صغراى قياس مضمر است، كبراى آن نيز همانند اين عبارت است:هر كس راه اعتدال را گذاشت از حق دور شده و ستمكار است.

پانزدهم:او را متوجّه بر ضرورت قناعت بر حدّ خود يعنى مقدار و جايگاهش در ميان مردم،ساخته است.و اكتفا و قناعت بر آن نيز بستگى به شناخت آن دارد،يعنى فطرتى را كه آدمى،از قبيل ناتوانى،ستمكارى و كاستى، بر آن فطرت آفريده شده است بشناسد،آن گاه خواهد دانست كه او خود نيز چنين است و در آن حال خود را از برترى جويى نسبت به همنوعان و زورگويى بر كسى-به دليل داشتن زور بيشتر،و يا خودبينى به خاطر نيروى جسمى،يا روحى- باز خواهد داشت و به رفتارى جز آن يعنى فروتنى و خوشرفتارى و اقرار بر ناتوانى

ص:96

و كاستى كه در سرشت اوست،اكتفا خواهد كرد.اين بخش از بيان امام(علیه السلام)به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه در حقيقت چنين است:هر كه بر حدّ و اندازۀ خود اكتفا كند،اين قدر و اندازه براى او پايدار ماند.توضيح آن كه، متجاوز به ارزش ديگران و آن كه از گليم خود پا بيرون نهد در معرض نابودى است زيرا مردم او را به ديدۀ بدى و زشتى بنگرند.گويند:هر كه قدر و منزلت خود را نشناسد،خويشتن را هلاك ساخته است.و بر حدّ و اندازۀ خود اكتفا كردن باعث آن است كه اين ناگواريها پيش نيايد و در نتيجه صاحب آن منزلت،پايدار و سالمتر مى ماند.كبراى مقدّر چنين است:و هر كه بر حدّ و مقدار خود بسنده كند پايدار ماند پس اكتفا كردن بر حدّ و مقدار ضرورى و لازم است.

شانزدهم:او را بر ضرورت داشتن وسيله اى بين خود و خداى متعال آگاه ساخته است،يعنى هر چه از دانش،گفتار و رفتارى كه باعث نزديكى به درگاه الهى شود.كلمه«سبب»را از آن رو براى آنها استعاره آورده كه همچون ريسمانى كه بدان خود را به مقصود رسانند،او را به سوى خدا و نزديكى به وى مى رساند،بديهى است كه آن استوارترين وسيله است،زيرا ثابت و پايدار است و هر كه را كه بدان چنگ زند در دنيا و آخرت نجات بخشد.همين عبارت صغراى قياس مضمرى است كه در حقيقت چنين است:وسيله اى كه بين تو و خداست مطمئن ترين وسيله اى است كه در دست دارى.و كبراى مقدّر نيز چنين است:و هر چه كه داراى اين ويژگى باشد شايستۀ چنگ زدن است.چنان كه در آيۀ مباركه آمده است:

«فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى لاَ انْفِصامَ لَها» (1)هفدهم:او را از دوستى با كسى كه نسبت به او بى پرواست بر حذر داشته است و اين مطلب را به وسيلۀ قياس مضمرى بيان داشته كه صغراى آن در

ص:97

حقيقت چنين است:هر كه به هنگام نيازمندى تو و توانايى او،بر سود رسانى به تو بى پروا باشد،او دشمن تو است،كلمۀ دشمن را-از آن رو كه بى پروايى از لوازم دشمنى است-از چنان كسى استعاره آورده است،و كبراى مقدّر آن نيز چنين است:هر دشمنى سزاوار اجتناب و دورى است .

هيجدهم:او را متوجّه ساخته است كه نااميدى از بعضى خواستهاى دنيايى،گاهى وسيله اى است براى ايمنى از نابودى و نجات از هلاكت،آنجا كه طمع در چنان خواسته اى-مانند طمع رسيدن به سلطنت و نظاير آن-باعث هلاكت مى گردد.

نوزدهم:با عبارت: ليس كل عورة (هر زشتى نبايد)تا كلمۀ رشده ،او را بر اين مطلب توجّه داده است كه پاره اى از امور ممكن و فرصتها باعث غفلت جويندۀ بينا از حركت به جانب هدف خود و مانع راه بردن به سوى آن و رسيدن به آن مى شوند،در صورتى كه يك فرد نابينا به هدف مى رسد.كلمۀ«بصير بينا» را براى خردمند زيرك،و نابينا را براى نادان ابله استعاره آورده است هدف از اين گفتار،منع از افسوس خوردن و بى تابى كردن نسبت به خواسته هايى است كه وصول به آنها ممكن بوده اما از دست رفته اند .

بيستم:او را سفارش كرده است تا كار بد را تأخير اندازد و در آن شتاب نكند،و بر اين مطلب به وسيلۀ قياس مضمرى توجه داده و صغراى آن را چنين ذكر فرموده است:زيرا تو هر وقت بخواهى مى توانى بر انجام آن شتاب ورزى،و كبراى آن نيز در حقيقت چنين است:و هر چيزى كه چنان باشد شايستۀ شتاب نيست،چون از بين رفتنى نيست،و نظير آن است از سخنان حكمت آميز عبارت زير:«پيش از كار بد به كار نيك اقدام كن،زيرا تو هميشه بر كار نيك قادر نيستى در صورتى كه به كار بد هرگاه بخواهى توانايى».

بيست و يكم:او را بر ضرورت بريدن از نادان به وسيلۀ قياس مضمرى

ص:98

توجه داده است كه صغراى آن را ذكر كرده و كبراى مقدّر آن نيز چنين است:و هر چه معادل پيوند با خردمند باشد سزاوار است به آن تمايل پيدا كنى و آن را انجام دهى،و بريدن از نادان به لحاظ منفعتى كه دارد معادل پيوند با خردمند است،و سودمندى بريدن از نادان همسنگ با زيانى است كه در رفاقت با او وجود دارد.

بيست و دوم:او را توجّه داده است كه بايد از روزگار بر حذر باشد و دگرگونيهاى آن را همواره مد نظر گيرد و پيش از رويدادها با اعمال شايستۀ خود، آماده باشد.لفظ خيانت را به لحاظ دگرگونى آن،آن هم به هنگام غفلت و ايمنى و اعتماد بدان،استعاره آورده است،زيرا دنيا در چنين شرايطى همچون دوست خيانتكار است.اين جمله صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين مى شود:و هر كه روزگار به وى خيانت كند،سزاوار است كه از آن برحذر باشد.و در سخنان حكمت آميز آمده است:هر كس روزگار را ايمن پندارد،مرز خطرناكى را ناديده گرفته است.

بيست و سوّم:با اين بيان خود:«هر كه روزگار را بزرگ و مهمّ پندارد، روزگار او را خوار گرداند».او را توجّه داده است كه نبايد زمانه را مهمّ شمرد، مقصود آن بزرگوار روزگار تنها نيست،بلكه از آن رو كه روزگار شامل خوبيها و لذّتهاى دنيايى است و به وسيلۀ تندرستى و جوانى و امنيّت و نظاير اينها انسان را آماده براى خوشگذرانى مى سازد،در نتيجه انسان آن را بزرگ و مهمّ مى شمارد، در چنين شرايطى عرفا مى گويند روزگار خوش و زمان مهمّى بود.امّا لازمۀ چنين تصوّرى،خوار شمردن صاحب چنان پندارى است،از آن روست كه بزرگ شمردن روزگار باعث دل بستن بدان و سرگرم شدن به لذّتهاى دنيوى مى شود و در نتيجه به خاطر دلبستگى بدان از آمادگى براى آخرت غافل مى گردد.آن گاه روزگار به اقتضاى طبيعتش او را فريب مى دهد و بين او با آنچه از ثروت و مقام و افرادى كه

ص:99

مورد علاقۀ او بوده اند جدايى مى اندازد،در نتيجه او كه مهمّ و بزرگ صاحب مال و منال بوده است،ناچيز و كوچك و خوار مى گردد.اين جمله به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است:و هر كس را روزگار خوار سازد،شايسته است كه او نيز روزگار را خوار شمارد و بزرگ و مهمّ نپندارد.

بيست و چهارم:اين جمله تير هر تير اندازى به هدف نمى رسد،نظير عبارت ديگرى است كه گذشت:چنين نيست كه هر خواستارى به خواستۀ خود برسد.مقصود امام(علیه السلام)توجه دادن برين است كه سزاوار است افسوس نخوردن برخواسته هايى كه از دست مى رود و نينديشيدن نسبت به آنچه در طلب آن راه خطا پيموده و يا ديگران او را سرزنش مى كنند كه او شايستۀ چنين خواسته اى نيست بلكه ديگران لايق آنند.ابو الطيّب[از شعراى عرب]به همين مطلب اشاره دارد:

نه هر كه در پى هدفهاى والاست به هدفهايش مى رسد و نه همۀ افراد مردان مردند.

بيست و پنجم:اين نكته را يادآور است كه تغيير راه و روش و انديشه و رفتار پادشاه در بارۀ رعيّت و عدول از داد به بيدادگرى باعث دگرگونى روزگار مردم است.زيرا زمينۀ عدالت به زمينۀ جور و ستم دگرگون مى شود.نقل كرده اند، كسرى انوشيروان كارگران شهر را جمع كرد در حالى كه خود درّى شاهوار را در دست مى گرداند.پس رو به مردم كرد و گفت چه چيز براى پيش برد كارها زيانبخش تر است و بيشتر آن را به نابودى مى كشاند؟هر كه پاسخ مورد نظر مرا بدهد،اين درّ را در دهان او قرار مى دهم.هر كدام از آنها سخنى،از قبيل نيامدن باران و آمدن ملخ و نامساعد شدن هوا،گفتند.آن گاه رو به وزيرش (1)گفت:تو

ص:100

بگو!من گمان كنم كه عقل تو برابر عقل همۀ رعيّت بلكه هنوز بيشتر است،او در جواب گفت:چيزى كه در پيشرفت كارها اثر زيانبخشى دارد،برگشتن راه و روش پادشاه نسبت به ملّت،و روا داشتن ظلم و جور بر آنهاست انوشيروان گفت:

رحمت خدا بر پدرت با اين عقل،تو پادشاهان را شايستۀ آن ديدى كه آنها تو را بدان شايسته ديدند،و آن درّ را به وى داد و او گرفت در دهان خود نهاد .

بيست و ششم:او را توصيه كرده است كه اگر قصد رفتن به راهى را دارد، از احوال رفيقى كه در آن راه است جويا شود به اين منظور كه اگر او شخص بدى است از او دورى كند،و اگر فرد خوبى است با او همراه شود.زيرا همراه يا صميمى و خالص است و يا چون آتشى سوزان است،و همچنين،موقعى كه قصد سكونت در منزلى را دارد،به خاطر همان منظور،از همسايه جويا شود.اين مطلب را به صورت روايت مرفوعه (1)نقل كرده اند .

بيست و هفتم:او را از گفتن سخن مضحك،از خود يا از قول ديگران، بر حذر داشته است از آن رو كه اين كار باعث خوارى و كاستى هيبت و شكوه انسان در برابر ديگران است.

بيست و هشتم:او را در مورد زنان به چند چيز سفارش كرده است:

اوّل:زنهار از مشورت با آنها،و بر ضرورت اين زنهار به وسيلۀ قياس مضمرى توجّه داده است كه صغراى آن عبارت:زيرا انديشۀ آنان...سست است مى باشد.از آن رو كه در خردهايشان كاستى است،و كبراى مقدّر آن نيز چنين است:و هر كه چنين باشد شايسته است از مشورت با او پرهيز شود،زيرا سستى اراده باعث اشتباهكارى و نرسيدن به جهت مصلحت در مورد مشورت است .

دوم:چشمهاى آنان را به وسيلۀ حجاب و پوشش از ديدار نامحرمان

ص:101

باز دارد،و اين سخن از فصيحترين كنايه ها در مورد پوشش است.«من»زايد و شايد براى تبعيض باشد.و بر ضرورت پوشش آنها به وسيلۀ قياس مضمرى توجّه داده است كه صغراى آن جملۀ:زيرا سختگيرى حجاب براى ايشان نتيجۀ پايدار دارد،يعنى براى پوشش و پاكدامنى پايدارتر است تا بيرون رفتن از خانه و آرايش كردن و براى حفظ آنها استوارتر مى باشد،و كبراى مقدّر آن چنين است:و هر چه اين طور باشد بايد انجام داد.

سوم:او را هشدار داده است تا مبادا در وارد كردن كسى كه در مورد ايشان [زنان]به او اطمينان ندارد،سهل انگارى كند،و در اين مورد تفاوتى ميان مرد و زن نيست،اين جمله به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه از آن جلوگيرى و ممانعت مستفاد مى شود،و در حقيقت چنين است:اجازۀ ورود دادن به كسانى كه اطمينان به آنها نيست،برابر گرايش دادن زنان به فساد يا بدتر از آن است،و كبراى مقدّر نيز چنين مى شود:و هرگاه اين طور باشد،اجازۀ ورود نبايد داد.علت اين كه در بعضى از موارد ورود افراد نامطمئن بيشتر موجب فساد مى شود،آن است كه در اين صورت،مجال بيشترى مى يابند تا با زنان خلوت كنند و در بارۀ خواستۀ فاسد خود همصحبت شوند.

چهارم:او را امر كرده است تا وسايل آشنايى ميان زن و ديگران را نابود سازد،زيرا آشنايى آنها با ديگران زمينه ساز فساد است.البته به قرينۀ حاليه درمى يابيم كه كسانى مانند پدر و...محرم و از شمول سخن امام خارجند.و اين كه اين دستور را مشروط بر توانايى كرده،از آن روست كه گاهى به هيچ نوع امكان ندارد،جلو آشنايى آنها را با ديگران گرفت .

پنجم:او را از سپردن اختيار امور زن در مورد خوردنى،پوشيدنى و نظاير آن،بيش از اندازه به دست خود،و بالاتر از اينها مانند واسطه شدن و شفاعت براى ديگران،نهى كرده است.و براى صلاحيّت نداشتن زن نسبت به چنين كارى

ص:102

به وسيلۀ قياس مضمرى هشدار داده است كه صغراى آن عبارت است:زيرا زن گياه خوشبويى است نه انسانى نيرومند.كلمۀ«ريحانه گياه خوشبو»را استعاره براى زن آورده است از آن رو كه او مورد كاميابى و بهره بردارى است،و شايد انتخاب كلمۀ ريحانه به جاى زن،از آن رو باشد كه زنان عرب بوى خوش،فراوان به كار مى برند.غير قهرمان،كنايه از آن است كه زن براى حكمرانى و تسلّط آفريده نشده است بلكه شأن زن فرمانبرى است.و كبراى مقدّر چنين است:و هر كس اين طور باشد سزاوار نيست كار او را به خود واگذارند،و دست او در كار ديگران باز باشد .

ششم:و همچنين او را از احترام بيش از حدّ مانع شده است.يعنى نبايد تا آنجا زن را گرامى بدارى كه به مصلحت خود پشت پا بزند،و اين عبارت مانند جملۀ قبلى است.

هفتم:و همچنين او را از اين كه كارى كند تا زن به طمع در شفاعت ديگران بيفتد،منع كرده است زيرا اين خود نوعى پا از گليم خود بيرون نهادن است،و مطلب را به اين ترتيب بيان كرده است كه او به دليل نقصان غريزى و كاستى فكرى،شايستگى آن را ندارد.

هشتم:او را از اظهار غيرت و بدگمانى در جايى كه نبايد چنان باشد،منع كرده و بر نتيجۀ بدى كه بر آن مترتّب است به وسيلۀ قياس مضمرى توجّه داده است كه صغراى آن عبارت:زيرا آن...نادرستى،است،كلمۀ الصّحيحه كنايه از آلوده نبودن به خيانت و فساد،و السّقم كنايه از آلودگى بدانهاست.براستى چنين است،زيرا زن موقعى كه دور از فساد است،آن را بد مى داند و از روبرو شدن با فساد بيزار است،و بيم رسوايى و كيفر را احساس مى كند،ولى در صورتى كه او پاك است،اگر به او نسبت نادرستى بدهند،در آغاز كار بر او گران آيد،و اگر اين نسبت تكرار شود،سخن مرد در مقابل او بى ارزش مى شود و

ص:103

سرزنش كردن او به منزلۀ وادار ساختن به فساد مى گردد.اين مطلب روشنى است كه در طبيعت حيوانى نسبت به كارى كه ممنوع است،يك نوع آزمندى وجود دارد.بنا بر اين غيرت در چنين موردى بى جاست و سرزنش به دليل خيالى پوچ و به خاطر كارى كه انجام نشده است خود،نوعى انگيزه است.و كبراى مقدّر نيز چنين است و هر كارى كه آن طور باشد،انجام آن روا نيست .

بيست و نهم:او را مأمور ساخته است تا براى هر كدام از خدمت گزاران خود كارى را تعيين كند و او را نسبت به همان كار مؤاخذه كند و نسبت به كار ديگر مؤاخذه نكند،و اين از جمله امور مربوط به تدبير منزل است.و بر راز اين سخن به وسيلۀ قياس مضمرى توجّه داده است كه صغراى آن جمله:زيرا او سزاوارتر است...به خدمت گزارى تو.توضيح آن كه هرگاه آنها مشتركا بر انجام كارى مكلّف باشند تا هر كدام از آنها به انجام آن كار اقدام كند،بيشتر وقتها هر يك كار خود را به ديگرى وامى گذارد و اين خود باعث انجام نگرفتن كار مى شود.

كسرى انوشروان به فرزندش شيرويه گويد:در ميان كاتبان خود،دقّت كن هر كدام صاحب باغ و ملكند و آنها را خوب آباد كرده اند،او را متولّى ماليات كن،و هر كه بردگان زيادى دارد او را سرپرست سپاه كن و هر كدام از آنها عائله مندتر است و آنها را خوب اداره مى كند،مخارج و وظيفۀ در آمد و هزينه را به او بسپار و همچنين نسبت به تمام خدمت گزاران سرايت همين رفتار را بكن و كارى را بى حساب ميان خدمت گزاران مگذار كه نظام حكومتت از هم خواهد پاشيد.

سى ام:او را سفارش به گرامى داشت خويشاوندان كرده و بر اين مطلب به وسيلۀ قياس مضمرى هشدار داده است كه صغراى آن عبارت:زيرا آنان...

حمله مى برى،است.كلمۀ الجناح (بال)را استعاره از خويشاوندان آورده است، از آن رو كه آنها چون پر و بالى مبدأ حركت و توانايى او بر پرواز به سمت هدفها

ص:104

هستند،و به خاطر آماده سازى بيشتر،اصطلاح پرواز را به كار برده است و همچنين كلمۀ يد (دست)را از آن رو كه آنها وسيلۀ حمله بردن وى بر دشمن مى باشند.امّا كبراى مقدّر چنين است:و هر كس اين چنين باشد،گرامى داشت او لازم است .

آن گاه وصيّت را با خداحافظى و به امانت سپردن دين و دنياى او نزد خدا و تقاضاى بهترين سرنوشت براى او در دنيا و آخرت بر طبق اراده و خواست خدا، پايان برده است.

كلمۀ:استيداع(به امانت گذاردن)،چون او را نزد خدا به امانت مى گذارد، به طور مجاز در مورد درخواست نگهدارى او از خدا به كار رفته است.توفيق و برى بودن از گناه در دست خداست.

ص:105

فريب دادى،و آنان را در موج درياى خود كه پوشيده از تاريكيها و دستخوش امواج گمراهيهاست در افكندى،تا اين كه از راه راست دور افتادند و به راه و روش جاهليّت خود بازگشتند،و به حق پشت كردند و به افتخارات و تعصّب خانوادگى خود،تكيه كردند،جز آنهايى كه اهل بينش بودند كه پس از شناخت چهرۀ باطل تو برگشتند و از كمك تو رو بر تافته و به خدا رو آوردند،چه آنها را تو با زور به سمت باطل كشاندى و از راه راست دور ساختى.

پس اى معاويه در بارۀ خود از خدا بترس و زمام اختيارات را از دست شيطان بگير،زيرا دنيا از دست تو بيرون خواهد شد و آخرت نزديك به تو است.والسلام»

كه اگر يك طرف آن را درست كنى،طرف ديگر خراب مى شود.»پس از اين مقدمه دنباله نامه مى آيد:و قد ارديت...تا آخر در اين نامه چند هدف مورد نظر است:

اوّل:نصيحت و حالت دنيا را به او خاطرنشان كردن است و اين كه دنيا جاى تجارت است و نتيجۀ آن يا سود آخرت است اگر سرمايه خوب باشد كه همان اعمال شايسته است و يا از دست دادن آخرت است،اگر سرمايه اعمال نادرست باشد.

دوم:هشدار به او كه دنيا را چنان كه هست بنگرد،يعنى حقيقت دنيا را بشناسد،يا به دنيا با چشم معرفت يعنى ديدۀ بصيرت نگاه كند،و از دگرگونيها و ناپايدارى آن آگاه شود،و بداند كه دنيا براى مقصدى ديگر آفريده شده است تا مقدار و ارزش واقعى آن را بشناسد و آن را در نظر خود مقدمه براى آخرت جلوه دهد.

سوّم:يادآور شده است كه خداوند متعال داراى علمى است كه به طور حتم در بارۀ او تحقق مى يابد زيرا اگر علم خدا بر انجام كارى تعلّق بگيرد،ناگزير از انجام است،البتّه او را از باب اطاعت امر خدا و وفاى به عهدى كه خداوند از عالمان گرفته است تا اداى امانت كنند و احكام الهى را به مردم برسانند و گمراهان و هدايت يافتگان را نصيحت كنند،موعظه و نصيحت مى كند.

چهارم:او را به ترس از خدا امر مى كند و از اين كه از جمله كسانى باشد كه براى خدا عظمتى قائل نيستند تا او را بندگى و اطاعت كنند،نهى مى كند.

كلمۀ وقار اسم مصدر توقير به معنى تعظيم و بزرگداشت است.بعضى گفته اند:كلمۀ رجاء در اينجا به معنى ترس و بيم است،بنا بر اين از باب مجاز، استعمال شيئى به نام ضدّ شده است.و همچنين مبادا از كسانى باشد كه عذاب خدا براى او حتمى و قطعى شده است.

ص:108

عبارت:-فان اللّه بالمرصاد-همانا خدا در كمين است-هشدارى براى اوست كه خدا بر او و اعمال او آگاه است،تا او را از نافرمانى خدا باز دارد.

پنجم:امام(علیه السلام)او را به پشت كردن دنيا و بازگشت آن در روز قيامت به صورت افسوس و حسرت به دليل از دست دادن دنيا با عشق و دلباختگى كه به آن داشته است و نيز دست نيازيدن او در روز قيامت به وسايل نجات و نابود شدن توشۀ او براى آخرت،هشدار داده است.

ششم:به او دستور بيدارى از خواب غفلت و گمراهى در حال پيرى و پايان عمرش را داده است زيرا آن حالت مناسبترين حالات براى بيدارى از خواب غفلت است.و در ضمن به او يادآور شده است كه وى در آن سنّ،پس از استحكام پايه هاى جهل و پابرجا شدن هواى نفس در اركان بدن و فرسودگى آن، اصلاح پذير نيست،زيرا همچون لباس كهنه اى است كه با دوختن اصلاح نمى شود،بلكه اگر از يك طرف او را بدوزند از سوى ديگر پاره شود .

هفتم:معاويه را بابت آنچه نسبت به مردم شام مرتكب شده،يعنى آنان را فريب داده و در امواج دريايى از گمراهيهاى خود افكنده است،مورد سرزنش قرار داده است.و چون گمراهى وى از دين خدا و نادانى اش نسبت به آنچه كه بايد آگاه مى بود،باعث فريب دادن مردم شده است،از آن رو فريبكارى را به خود او نسبت داده و كلمۀ بحر (دريا)را براى حالات و انديشه هاى او در جستجوى به دست آوردن دنيا و انحراف از راه حق به سبب زيادى اين حالات و دورى انتهاى آنها،و كلمۀ موج را براى شبهه اى كه در دل آنها ايجاد كرده و در هدفهاى باطل خود آنان را غرق كرده استعاره آورده است،و شباهت اين هدفها با موج در بازى با ذهن و انديشۀ آنها و در نتيجه پريشان حالى آنان،روشن است و نياز به توضيح ندارد.همچنين كلمۀ ظلمات (تاريكيها)را براى آن شبهه هايى كه چشم بصيرت آنها را از درك حقيقت كور كرده و لفظ:«غشيان پوشش»را

ص:109

براى ورود شبهه ها بر قلب و پوشاندن صفحۀ دل،استعاره آورده است.

جملۀ: تغشاهم جملۀ حاليه و محلاّ منصوب است.

همچنين كلمه: التّلاطم (امواج)را استعاره براى بازى كردن اين شبهه ها با عقل ايشان،آورده است عبارت آن بزرگوار: فجازوا ،عطف بر: القيتهم ، است،مقصود اين است كه آنان[مردم شام]به سبب شبهه هايى كه بر آنها القا كردى از حق عدول كردند و در مبارزاتشان به سبب تعصّب جاهليت و جانبدارى از ريشه هاى قومى و مفاخرشان،بدون ملاحظه و دفاع از دين به جاه و مقام خود،متّكى شدند به جز آن افراد عاقلى كه به سمت حق بازگشتند،زيرا آنان تو را و موضع گمراهى تو را شناختند و از تو بريدند و از يارى تو در هدف شومت كه ويرانگرى بناى دين بود آن گاه كه آنان را بر كارهاى دشوار و ويران كنندۀ دين واداشته و آنان را از راه حق دور كرده بودى،به خدا پناه بردند.

براستى او مردم عرب را با شبهۀ قتل عثمان و خونخواهى او به گمراهى كشيد.همين كه خردمندان عرب و طرفداران دين آگاه شدند كه اين عمل فريبكارانه به خاطر رياست و سلطنت است از معاويه دورى كردند و از او بريدند.

عبارت: على اعقابهم و على ادبارهم ،استعارۀ ترشيحى الفاظ:اعقاب و «ادبار»از اشياء محسوس به معقول است.استثناء [الاّ من فاء] از گروهى است كه معاويه آنان را فريب داده است .كلمۀ الصّعب (دشوار)عاريه آورده شده است براى كارهايى كه از نظر دين انجام آنها دشوار بوده است و معاويه مردم را به آن كارها وامى داشته است،از آن رو كه ارتكاب چنين اعمالى باعث انحراف آنان از راه حق و گرفتاريشان در گردابهاى هلاكت مى شد،همان طورى كه سوار شدن بر شتر ناهموار چموش باعث به بيراهه بردن شترسوار،و انداختن وى در گرداب مهالك است،و همچنين كلمۀ: القصد يعنى طريق محسوس،

ص:110

استعاره آورده شده است از طريق معقول،يعنى راه حق .آن گاه دوباره او را به تقواى الهى امر مى كند و اين كه مبادا شيطان زمام اختيار او را بربايد.كلمۀ مجاذبه را استعاره آورده است براى خوددارى عقلانى و همچنين لفظ القياد (مهار)را براى عقايد نادرست و آرمانهاى دروغين كه شيطان به وسيلۀ آنها معاويه را رهبرى مى كند،و جلوگيرى شيطان از زمامدارى از طريق دست ردّ زدن بر نفس امّاره كه او را به وسيلۀ آن آرمانها وسوسه مى كند.

عبارت: فانّ الدنيا... هشدارى است بر اين كه چون دنيا ناپايدار است پس آرزوهاى دنيوى نيز پايدار نيست،و اين عبارت به منزلۀ صغراى دو قياس مضمرى است كه كبراى قياس اوّل در حقيقت چنين است:و هر چه ناپايدار و فانى باشد،پس به خاطر ناپايدارى آن و جذب شيطان[انسان را]بدان وسيله به سمت خود،بايد از آن نااميد شد.و كبراى قياس دوم نيز چنين مى شود.و هر چه كه نزديك باشد،شايسته است كه با كار و كوشش جهت رسيدن به آن آماده شد.

فراهم آوردن وسيله به دست خداست.

ص:111

اطاعت از مخلوق معصيت خالق مى كنند و به نام دين از پستان دنيا شير مى نوشند و دنياى حاضر را عوض آخرت نيكان پرهيزگار مى طلبند،در صورتى كه هرگز-جز نيكوكار-به خير و نيكى نمى رسد و هرگز-جز تبهكار-به كيفر بدى نمى رسد، بنا بر اين نسبت به وظيفه خدمتى كه دارى پايدار و نستوه باش!همچون شخص دورانديش،كوشا و پند دهندۀ عاقلى كه مطيع و فرمانبر امام و پيشواى خود است، عمل كن و مبادا كارى كنى كه سرانجام پوزش بخواهى،به وقت فراوانى نعمت، زياد شادمان و در وقت سختيهاى زياد،سست و هراسان مباش،و السّلام .»

«مغرب»همان شام است،زيرا شام از شهرهاى غربى حجاز است.امام(علیه السلام) جاسوسهايى در شهرها داشته است كه از رويدادهاى جديد در قلمرو معاويه خبر مى دادند،و معاويه نيز-همان طور كه عادت سلاطين است-در قلمرو امام جاسوسهايى داشته است.آن گاه امام(علیه السلام)مردم شام را با ويژگيهايى معرفى كرده است كه باعث دورى از خدا مى گردند،تا فرماندارش را از آنها بيزار كند و بر حذر دارد:

1-از جمله ويژگيهاى اهل شام فرو رفتن در غفلت و بى توجّهى از هر جهت است،نسبت به آنچه كه به خاطر آن آفريده شده اند.كلمۀ «العمى» [نابينايى]را به اعتبار اين كه آنها حق و نيز راه آخرت را كه شايستۀ درك است درك نمى كنند،استعاره براى دلهاى آنها آورده است،همان طور كه شخص نابينا هدف خود را درك نمى كند.و همچنين كلمۀ الصمّ (كرى)،را براى گوشها و الكمه (كورى)مادرزاد را براى چشمهايشان،به اعتبار استفاده نكردن آنها-در جهت شنيدن-از موعظه ها و يادآوريها،و-در جهت ديدن-عبرت گرفتن از آثار قدرت خداوند بزرگ،استعاره آورده است يعنى همان طور كه فاقد اين دو عضو بهره نمى گيرد،آنان نيز از اين دو عضو استفاده نمى كنند .

2-آنان حق را با باطل اشتباه مى كنند:يعنى حق را مخلوط به باطل مى سازند و در باطل حق را مى جويند،مقصود آن است كه آنها مى دانند كه على(علیه السلام)بر حق و معاويه بر باطل است،لكن آن را پنهان مى دارند و با شبهۀ قتل عثمان و خونخواهى او،و ديگر دلايل بيهوده،مخفى مى كنند.و بعضى[به جاى يلبسون... ]يلتمسون (1)الحقّ بالباطل نقل كرده اند،از آن رو كه آنان با حركات بيهودۀ خود(به زعم خود)حق را مى جستند.

ص:114

3-آنان از مخلوق يعنى معاويه در جهت نافرمانى آفريدگارشان اطاعت مى كنند.

4-آنان به بهانۀ دين،شير دنيا را مى دوشند.لفظ: الدّر (شير)را براى دنيا و خوشيهاى آن،استعاره آورده است،همچنين كلمۀ: احتلاب (دوشيدن)، استعاره است براى به دست آوردن متاع دنيا از هر راهى كه امكان دارد،از آن جهت كه دنيا همانند شتر است.درّها به عنوان بدل از دنيا،منصوب است.البتّه اين هدف را به وسيلۀ دين پى مى گرفتند،از آن رو كه اظهار شعار دينى و دست آويختن به ظاهر دستورهاى دينى براى تحصيل دنيا بود و به چنگ آوردن مال و منال دنيايى كه استحقاق نداشتند،زيرا نبرد ايشان با امام(علیه السلام)-آن طورى كه آنها تصور مى كردند-تنها به خاطر گرفتن خون خليفه عثمان و اثبات عمل زشت قاتلان و خوار كنندگان عثمان بود،و بدين وسيله بود كه توانستند دل مردم عرب و بسيارى از مسلمانان نادان را نسبت به نبرد با آن حضرت و گرفتن شهرها به دست آورند.

پنجم:خريدن آنان دنياى حاضر را عوض آخرت نيكان،يعنى اجر و مزد اخروى،كلمۀ شراء خريدن استعاره براى به عوض گرفتن آنان دنيا را به جاى آخرت است،و چون در شعار اسلامى اين كار،زيانى جبران ناپذير است، امام(علیه السلام)در موضع نكوهش آنها بيان كرده است،آن گاه در مقام وعد و وعيد به آنها يادآور شده است كه رسيدن به نيكى منحصر به نيكوكاران است تا آنها تشويق به نيكوكارى شوند،و كيفر به بدى منحصر به بدكاران است تا آنان از بدى دورى كنند .و سپس نامۀ خود را با يك امر و يك نهى پايان داده است:امّا فرمان آن است كه نسبت به كار و وظيفه اى كه به عهده دارد،خود را جاى كسى كه شايستۀ آن است قرار دهد يعنى دورانديش و استوار در عقيده و كوشاى در اطاعت خدا، خيرخواه عاقل،براى خود و دوستان خود،فرمانبر امام و رهبر باشد،و امّا هشدار

ص:115

به او اين است كه مبادا از جمله كسانى باشد كه از كارى كه كرده اند معذرت خواهى مى كنند.يعنى كارهايى كه در شرع،معصيت و كوتاهى از انجام وظيفه به حساب مى آيد،مرتكب نشود.بعضى اين كلمات را مرفوع خوانده اند.سپس از شادى زياد در وقت رسيدن به ناز و نعمت و ترس و ضعف به هنگام سختى و شدّت برحذر داشته است،زيرا اين صفات باعث زوال نعمت و نزول بلا و گرفتارى مى شود.شادى بيش از اندازه خوى ناپسندى است كه مستلزم صفات ناپسند خودخواهى و خودبينى و نقطۀ مقابل صفت پسنديدۀ فروتنى است.و ترس و ناتوانى،صفت پست نسبت به خوى پسنديدۀ شجاعت است.توفيق از جانب خداست.

ص:116

كسى را كه فرماندار مصر ساختم براى ما خيرخواه و بر دشمن ما غالب و توانا بود،پس خدا بيامرزدش كه روزگارش را به پايان رساند و با مرگ روبرو،ما از او خوشنوديم،خداوند او را غريق درياى رحمت خود گرداند،و بر او پاداشى دو چندان دهد،حال به جانب دشمن حركت كن و با بصيرت و بينش روانه شو،و براى نبرد با دشمن دامن همّت بر كمر زن،و به راه پروردگارت دعوت كن،و از خداوند،زياد كمك بخواه تا او تو را از آنچه باعث اندوهت شده باز دارد و نسبت به آنچه بر تو وارد شده است يارى نمايد،اگر خدا بخواهد .»

دوم:عبارت لم افعل ذلك...ناقما ،چيزى شبيه به عذرخواهى از محمد بن ابى بكر است،كوتاهى و سهل انگارى در تلاش و كوشش و نظاير آن را كه شايد محمد بن ابي بكر تصوّر مى كرد باعث عزل او شده است،از او نفى كرده،و پس از آن به وى وعده داده است،بر فرض پايان يافتن موضوع عزل وى، او را به كارى برگمارد كه زحمت و رنجش كمتر و فرمانروايى آن گواراتر از حكومت مصر باشد.تا از طريق تشويق او را به كارى بهتر از حكومت مصر وادارد و آرامش قلبى به او دهد .آن گاه به انگيزۀ خود در فرستادن اشتر،اشاره فرموده است،كه او به دليل داشتن صفات پسنديدۀ مذكور،در خور ستايش امام(علیه السلام)بوده است،و آن صفات عبارت از خيرخواهى وى براى امام،و سختگيرى و پرخاشگرى و حمله ور بودن نسبت به دشمن است،در صورتى كه محمد هر چند در مورد اوّل در خور بوده است،امّا در مورد دوم،ضعيف بود.

سوم:عبارت: فرحمه اللّه...الثّواب له ،اطّلاع از مرگ مالك اشتر و خورسندى امام(علیه السلام)از اوست،از آن رو كه مبادا ابراز سرزنشى نسبت به او نمايد .

چهارم:جملۀ: فاصحر از شهر بيرون شو تا آخر نامه،فرمان آمادگى براى مقابلۀ با دشمن و دستور بيرون شدن او از شهر است،تا او احساس توانمندى كند،نه مخفى شدن در ميان شهر كه باعث احساس ناتوانى است،ديگر اين كه در نبرد خود با دشمن از روى برهان و بينش در تشخيص حق باشد،و صفت دامن به كمر زدن را كنايه از آمادگى براى نبرد آورده است،و ديگر آن كه با سخن دلاويز و پند و اندرز نيكو و به نيكوترين روش مجادله،ديگران را به راه پروردگارش بخواند،و زياد از خداوند كمك بخواهد،زيرا روى دل به جانب اوست،و كمك طلبيدن از او براى يارى رساندن به او و دفع كردن مهمترين عمل دشمن از او و كمك به او در برابر سختيهايى كه مبتلا مى شود،باعث آمادگى و زمينه ساز است.توفيق و نگهدارى از لغزش از جانب خداست.

ص:119

اشاره فرموده است.

براستى،وضع امام(علیه السلام)با مردم همانند پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)با قوم خود بود، كه بعضى با بى ميلى[به يارى پيامبر]مى آمدند به طورى كه گويى به چشم خود مى بينند كه به طرف مرگ برده مى شوند (1)و بعضى بهانه هاى دروغين مى آوردند همچون كسانى كه مى گفتند:اگر قدرت بر كارزار داشتيم به همراه شما بيرون مى آمديم،آنان خود را به هلاكت مى اندازند،در صورتى كه خداوند آگاه است كه آنها دروغ مى گويند (2).هر كس حالات و تاريخ زندگانى اين دو بزرگوار را تا وقتى كه از دنيا رفتند مورد بررسى قرار دهد،جهت همگونى بين آن دو تن در بيشتر حالات برايش ثابت مى گردد،اين بخش از سخن امام(علیه السلام)مطابق دريافت وى از آن مردم مربوط به آنهاست .

چهارم:درخواست نجات هر چه زودتر از دست آنها از پيشگاه خداوند متعال،در اين جا نيز،اين درخواست به عنوان گله و شكوه است،و همچنين امام به انگيزۀ توقّف خود با اين حالت در بين آن مردم اشاره دارد،يعنى آرزوى شهادت و آماده بودن براى مرگ به هنگام روبرو شدن با دشمن،كه اگر چنين نبود از ايشان فاصله مى گرفت.توفيق از جانب خداست.

ص:122

جريض:اندوهگينى كه آب دهانش را از روى غم و اندوه به زحمت از گلو فرو مى برد،به حدى كه نزديك است از غصه بميرد.

مخنّق:قسمتى از گردن،موضع خنق، گلوگاه، رمق:باقيماندۀ جان،نيمه جان.

اشخاص را به علت كار بد،كيفر مى كنند.

محلّين:بيعت شكنان،به كسى كه عهد و بيعت خود را بشكند،محلّ مى گويند و در مقابل آن به كسى كه حفظ عهد و پيمان كند محرم مى گويند.

متقعّد:سواره،به خاطر نشستن بر پشت شتر.

مركب امكان ندارد،امّا داستان من داستان برادر بنى سليم است كه گفته:

اگر از من بپرسى كه چگونه اى؟براستى من بر سختى روزگار بسيار شكيبا و استوارم.

گران است بر من كه از خود غم و اندوهى نشان دهم،تا در نتيجه دشمن شاد و دوست غمگين شود.»

دوم:عبارت: دع عنك...ابن امّى به منزلۀ پاسخ به جمله اى است كه در آن از قريش و كسانى كه از آن مردم به معاويه پيوستند ياد كرده است،پس به عقيل از باب خشم بر آنها امر مى كند كه از آنها نام نبرد.و او در عبارت: و تركاضهم ،ممكن است به معنى مع باشد،و احتمال دارد حرف عطف بوده باشد.كلمه:التّركاض،را براى آنها[قريش]استعاره آورده است،از آن رو كه اذهان ايشان در گمراهى از راه خدا و فرو رفتن ايشان در باطل،بدون توقّف مى شتابد.و همچنين كلمات: النّجوال ،و اجماح ،استعاره است به اعتبار مخالفت زياد آنان با حقّ و جنب و جوش در سرگردانى،و بيرون رفتن از راه عدالت كه مانند اسبى در حال تاخت و تاز بودند .

عبارت: فانّهم...رسول اللّه :زيرا آنان...پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)،به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه بدان وسيله به عقيل توجّه داده است كه خيرى در قريش نيست و بايد از آنها دورى كرد،و كبراى مقدّر نيز چنين است:و هر كه اين طور باشد،واگذاشتن او و دورى از او واجب و لازم است،زيرا اميد خيرى در او نيست.امّا معنى حقيقى صغرى روشن است،زيرا قريش از زمانى كه مردم به آن حضرت بيعت كردند تصميم قطعى-به دليل كينه،حسد و بغضى كه نسبت به امام داشتند-بر نبرد با آن بزرگوار گرفته و بر ستيز با وى متّحد شده بودند،همان طور در آغاز اسلام با پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)چنين حالتى را داشتند،و اين دو حالت در هيچ جهتى با هم فرق و تفاوتى ندارند.

عبارت: فجزت قريشا علىّ الجوازى :(عقوبتگران به جاى من،قريش را به كيفر رسانند،)نفرينى است بر آنها كه به مانند كارى كه خود آنها كرده اند،از قبيل قطع رحم،و نفى امام از زمامدارى اسلام و خلافتى كه او شايسته تر بود، كيفر داده شوند،اين عبارت به منزلۀ ضرب المثلى در آمده است.

عبارت: فقد قطعوا رحمى (آنان رابطۀ خويشاوندى مرا(با پيامبر(صلی الله علیه و آله))

ص:126

ناديده گرفته و قطع كردند)،همچون علّت براى درستى نفرين بر قريش است، و همين جمله به منزلۀ صغراى قياس مضمر نيز هست،و كبراى مقدّر چنين است:و هر كس مرتكب چنين اعمالى شود،او شايستۀ نفرين است.

مقصود امام(علیه السلام)از پسر مادرش،پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)است،زيرا هر دو، پسران فاطمه،دختر عمرو بن عمران بن عائذ بن مخزوم،مادر عبد اللّه و ابو طالبند.ولى امام(علیه السلام)نفرمود:پسر پدرم،زيرا غير از ابو طالب،عموهاى ديگرش در نسبت به عبد المطّلب شركت داشتند.

بعضى گفته اند:چون مادر امام(علیه السلام)،فاطمه بنت اسد،در زمان كودكى پيامبر(صلی الله علیه و آله)موقعى كه آن حضرت يتيم و در كفالت ابو طالب بود،از او پرستارى مى كرد،پس در حقيقت به منزلۀ مادر او بوده،از اين رو به مجاز پيامبر(صلی الله علیه و آله)به عنوان پسر به او نسبت داده شده است (1).

سوم:عبارت: «و امّا ما سئلت عنه...» (و اما آنچه را كه در مورد آن از من سؤال كردى،تا آخر)تقرير پرسش و پاسخ است و در اين بخش از نامه به چند مورد از فضايل خود،توجّه داده است:

1-به نيروى دينى خود نسبت به كسانى كه پيمان الهى را وقعى ننهاده و پيمان شكنى كرده اند.

2-شجاعت خود را،كه نه انبوه مردم پيرامونش با وجود آن شجاعت، باعث زيادى عزّت،و نه پراكنده شدن آنها موجب ترس و وحشت او خواهد شد، و با وجود چنان شجاعتى،جايى براى ترس،ناتوانى و تسليم به دشمن نمى ماند ، ولى با اين همه،آن بزرگوار همچون گويندۀ آن شعر است.شعر به عبّاس بن

ص:127

مرداس سلمى نسبت داده شده است،و به منزلۀ تمثيل و تشبيه است،اصل (مشبّه به)گويندۀ شعر و فرع(مشبّه)امام(علیه السلام)است و انگيزۀ مقايسه ويژگيهاى نامبرده است،و حكم(وجه شبه)شجاعت و دليرى امام است كه از صولت او بايد بر حذر بود.توفيق از جانب خداست.

ص:128

برحذر باش،و بدان كه خداوند هرگاه خير بنده اى را بخواهد،ناپسندى را از او دور و توفيق اطاعت خود را برايش فراهم مى آورد،هرگاه براى بنده اى خواستار شرّ گردد،او را فريفتۀ دنيا مى كند و آخرت را از ياد او مى برد و ميدان آرزوهاى او را گسترش مى دهد و از آنچه به صلاح اوست باز مى دارد.

نامۀ تو،به من رسيد،تو را چنان يافتم كه مقصود خود را به صراحت بازگو نمى كنى و چيزى را غير از گم شده ات مى جويى،و در اشتباهى كوركورانه و سرگردانى گمراهى به سر مى برى و به چيزى غير از برهان و دليل دست مى يازى و به ضعيف ترين شبهات پناه مى برى.

امّا درخواست شركت تو در امور و واگذارى سرزمين شام به تو،اگر من امروز اين كار را مى كردم ديروز(تا به حال)اين كار را كرده بودم.اما اين كه گفتى:عمر،تو را والى شام كرده است،كسانى را كه همتايش(ابو بكر)ولايت داده بود،عمر عزل كرد،و همچنين كسانى را كه عمر به فرماندارى تعيين كرده بود،عثمان بركنار ساخت،هيچ رهبرى براى مردم تعيين نشده است،مگر آنكه صلاح امّت را در نظر بگيرد،چه براى رهبران قبل از او آن مصلحت روشن بوده و يا از نظر آنها مخفى مانده باشد،و هر كارى،كار ديگرى را در پى دارد،و هر زمامدارى نظر و انديشۀ خاصّى دارد .آن گاه مى رسد به عبارت سبحان ا... تا آخر نامه.

اين بخش از نامه دو مطلب را شامل است:

اوّل:تعجّب از زيادى دلبستگى معاويه به خواسته هايى كه خود به وجود آورندۀ آنهاست و انحراف او از رفتن به جانب حق،به دليل پيروى از هوا و هوس.

توضيح آن كه در هر زمانى،معاويه شبهه اى ايجاد و نظر تازه اى القا مى كرد،تا بدان وسيله يارانش را گمراه سازد و در ذهن آنها بيندازد كه على(علیه السلام)براى رهبرى شايستگى ندارد،يك بار مى گفت:او قاتل عثمان است،و يك مرتبه وانمود

ص:130

مى كرد كه او را يارى نكرده و خوار و تنها گذاشته،و يك بار مى پنداشت كه او قاتل صحابۀ پيامبر(صلی الله علیه و آله)است و وحدت كلمۀ جامعه را به هم زده است،يك بار با دادن پول و صرف مال مسلمانان برخلاف دستور شرع،ديگران را از او برمى گرداند،و گاهى قبول مى كرد كه او شايستۀ رهبرى امّت است،و از او درخواست تأييد حكومت خود بر سرزمين شام را داشت،و افكار پوچى نظاير اينها را،خود مى ساخت،و در پى اين انديشه هاى باطل،سرگردان و حيرت زده مى ماند،با تضييع حقايقى كه بايد پايبند آنها مى بود،از قبيل اعتقاد بر اين كه على(علیه السلام)شايسته ترين فرد به امر خلافت است،و نسبت به عهد و پيمانهاى مطلوب و مورد رضاى پروردگار آگاهتر است،آن نوع پيمان و عهدى كه روز قيامت حجّت خدا بر بندگان است،همان طور كه خداى متعال مى فرمايد: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ » (1)دوم:پاسخ امام(علیه السلام)به سخن وى در بارۀ عثمان و افتخار به يارى و كمك او،و پرخاش وى در مورد اين كه،امام(علیه السلام)عثمان را خوار گذارده است.

عبارت:فانّك...به منزلۀ صغراى قياس مضمر است.توضيح قياس به اين ترتيب است،موقعى كه عثمان از معاويّه كمك و يارى خواست،معاويّه، امروز و فردا مى كرد،و وعدۀ كمك مى داد تا اين كه سخت در محاصره قرار گرفت آن گاه يزيد بن اسد قسر بى را به جانب مدينه فرستاد،و به او گفت:هنگامى كه به محلّ ذى خشب رسيدى،همان جا توقّف كن و مگو:(شخص حاضر در صحنه چيزى را مى بيند كه غايب نمى بيند،زيرا من حاضرم و تو غايب.)يزيد، مى گويد:من در ذى خشب،توقّف كردم تا وقتى كه عثمان به قتل رسيد.آن گاه معاويه به وى دستور بازگشت داد،و او با سپاهى كه همراه داشت،به شام

ص:131

برگشت پس در حقيقت يارى معاويه براى خودش بود در صورتى كه براى يارى عثمان-تنها به خاطر اين كه راه بهانه و عذرى برايش باشد-سپاه خود را فرستاده بود،و اين خود دارى براى آن بود كه عثمان كشته شود،و مردم را به پشتيبانى خود دعوت كند،پس در حقيقت اين كمكى بود به خود معاويه.زيرا كه اين عمل او خود،باعث قتل عثمان شده و بهره بردارى معاويه از اين رويداد به نفع خواستۀ خود بوده است،و خوار و تنها گذاشتن عثمان موقعى بود كه او نيازمند به كمك بود.

كبراى قياس نيز در حقيقت چنين است:و هر كس چنان باشد،پس نبايد افتخار به يارى عثمان كند و به ديگرى نسبت خوار ساختن عثمان را بدهد.توفيق از جانب خداست.

ص:132

به مدينه تنها براى اعتراض به عثمان بوده باشد،نه براى كشتن او،بنا بر اين ستايش امام(علیه السلام)از ايشان به خاطر اعتراض كه آن اعتراضى بجا و قابل ستايش بوده است،امّا قاتلان عثمان و كسانى كه او را در خانه محاصره كردند،-كه گروه كوچكى بودند-شايد در آن ميان از مردم مصر جز اندكى نبودند،و در سخن امام(علیه السلام)چيزى كه مشعر بر مدح قاتلان عثمان باشد وجود ندارد.

كلمۀ«سرادق»را براى ظلمى كه فراگير نيك و بد و حاضر و مسافر مى باشد،استعاره آورده است،همچون چادرى كه در برگيرندۀ اهل چادر است، امام در سخنان خود معروف و منكر را در مقابل هم آورده،و مقصود نفى منكر نبوده است،بلكه مقصود امام(علیه السلام)نفى خوددارى از منكر مى باشد .

دوم:عبارت: امّا بعد... برادر مذحج سرآغاز نامه است:در اين عبارت مردم را به طور اجمال از فرستادن اشتر مطّلع ساخته و او را به اوصافى معرّفى كرده كه باعث ميل و رغبت ايشان بدو گردد،و از همّت والا و دلبستگى او به تدبير جنگى و آمادگى اش در برخورد با دشمن،به طور اشاره و كنايه با اين عبارت بيان داشته است كه او را به هنگام ترس خواب نمى ربايد،و در وقت بيم و هراس از دشمنان به دليل شجاعت و بى باكى،هراسى به دل راه نمى دهد،و مطلب را با اين تعريف مورد تأكيد قرار داده و فرموده است كه او بر تبهكاران از آتش سوزنده تر است.و اين توصيف با همۀ مبالغه اى كه دارد وصف درستى است.

زيرا برخورد او با تبهكاران باعث ظنّ آنان به نابودى و سالم نجستن از دست او مى شد در صورتى كه وجود آتش سوزان چنين نيست چون اميد به فرار از آتش و خاموش كردن آن وجود دارد آن گاه پس از شمردن اوصاف برجستۀ مالك،نام او را ذكر كرده است كه اين روش رساتر مى باشد چون مهمترين هدف تعريف مالك بوده است،نه تنها نام بردنش.

مذحج،به فتح ميم،مانند مسجد:پدر قبيله اى از يمن،مذحج بن جابر بن

ص:135

مالك بن نهلان بن سباست.نخع:بخشى از همين قبيله است،و اشتر از قبيلۀ نخعى است .

سوم:مردم را مأمور به هدف يعنى گوش فرا دادن به مالك و اطاعت از امر او كرده است،نه بدون قيد و شرط،بلكه تا آنجا كه اوامر او مطابق و موافق حق باشد.و به حسن امتثال امر وى به وسيلۀ قياس مضمرى اشاره فرموده كه صغراى قياس اين گفتار امام(علیه السلام)است: «فانّه سيف الضّريبه...» ضربتش،لفظ شمشير را به اعتبار اين كه مالك،بر دشمن حمله مى برد و همچون شمشير نابودشان مى كرد،استعاره آورده و با ذكر واژۀ «الظّبه» استعارۀ ترشيحى به كار برده است.و اين تعبير كه«او شمشيرى است كه كند نمى شود و ضربتش سخت مؤثّر است» كنايه از آن است كه مالك با موفقيت حوادث را پشت سر مى گذارد بدون اين كه در آنها توقّف و يا عقبگرد كند.اضافه«نابى»به كلمۀ«الضّريبه»اضافۀ اسم فاعل به اسم مفعول است،يعنى:آن شمشير بى اثر نسبت به محلّ ورود و مضروب خود نيست.و كبراى قياس در حقيقت چنين است:و هر كسى كه چنان باشد لازم است مقدّم داشته شود و اگر در مورد جنگ و امثال آن فرمانى دهد،بايد فرمانش را اجرا كرد.

چهارم:امام(علیه السلام)به ايشان دستور داده است تا حركتشان به سمت جبهۀ نبرد و باز ايستادن ايشان از جنگ،بر طبق امر مالك باشد،و بر اين مطلب وسيلۀ قياس مضمرى توجّه داده است كه صغراى آن عبارت است از گفتۀ امام(علیه السلام): فانّه امرى زيرا آن فرمان من است.و به كنايه اين مطلب را بيان داشته است كه مالك، در جنگ و امثال آن دستورى نمى دهد،مگر اين كه بجا و بموقع باشد،زيرا اوامر امام(علیه السلام)اين چنين بوده است،بنا بر اين هر كسى كه موافق آن دستورها حركت كند پس دستورهاى امام(علیه السلام)نيز چنين است،و مقصود امام(علیه السلام)اين نيست كه تمام اوامر مالك از كلّى و جزئى به طور معيّن و به تفصيل مطابق اوامر اوست،بلكه

ص:136

مقصود امام(علیه السلام)اين است كه به مالك قوانين كلّى سياسات و تدبير مدن و فنون جنگ را آموخته و او را به حدّى آماده كرده است كه مى تواند اجتهاد كند و جزئيات امور را از روى آموخته ها استخراج نمايد .

پنجم:به مردم مصر اطّلاع داده است كه ايشان را،با همۀ نيازى كه خود آن حضرت در مشورت و تدبير امور به مالك داشته است،بر خويش مقدّم داشته است،و اين مطلب را از باب منّتى بر آنها بيان داشته تا از وى قدردانى و سپاسگزارى كنند،و به دليل ايثار خود نسبت به آنها در فرستادن مالك نزد آنها به اين بيان اشاره فرموده است كه او خيرخواه ايشان،داراى قوّت قلب و در مقابل دشمنان پايدار و نستوه است،و در عبارت در كوبيدن دشمن استوار است،به همين مطلب اشاره فرموده است امّا مصلحت امام(علیه السلام)در اين ايثار،همان پايدارى و بقاى حكومت به مصلحت مردم بوده است،توفيق از جانب خداست.

ص:137

و انحراف معاويّه از راه خدا واضحتر از آن است كه نيازى به توضيح داشته باشد.

دوم:پرده دريده بودن معاويه،اين مطلب مشهور است كه معاويّه خود پردۀ دين خدا را دريده و نسبت به دين خدا بى اعتنا و بى بند و بار بود،شب نشينى و همنشينانى در بيهودگى و هرزه گرى و باده گسارى و آوازه خوانى داشت،البتّه در زمان عمر،از ترس او،اين كارها را پنهان مى داشت،تنها جامۀ ابريشمى و حرير مى پوشيد و از ظروف طلا و نقره استفاده مى كرد،امّا در زمان عثمان، بى شرمى را به نهايت رساند،موقعى كه در برابر حضرت على(علیه السلام)قيام كرد به خاطر احتياج به گمراه سازى و فريب مردم به وسيلۀ تظاهر به ديندارى،ابهّت و وقارى تصنّعا به خود گرفت.

سوم:در مجلس خود شخص بزرگوار را به زشتى و پستى مى كشاند، توضيح اين كه،كريم كسى است كه خويشتندار باشد و خود را از پستيهايى كه باعث بى آبرويى است بركنار دارد،در صورتى كه مجلس معاويّه پر از افراد بنى اميّه و آكنده از زشتيهاى آنها بود،و همنشينى هر شخص بزرگوار با آنها باعث ارتباط آن نيكنام با آنها و اختلاطش بدانها بود،و اين خود سبب پستى و بدنامى او مى شد.

چهارم:معاويه در مصاحبتها،هر شخص بردبار را به گمراهى مى كشانيد، توضيح آن كه رسم او و همۀ بنى اميه ناسزا گويى به بنى هاشم و تهمت زدن بدانها و نام بردن از اسلام،و نيش زدن به آن بود،هر چند كه در ظاهر خودشان را وابسته به اسلام مى دانستند،امّا اين خود از جمله چيزهايى بود كه انسان بردبار را ناراحت مى كرد و انديشۀ او را به هنگام آميزش با آنان و شنيدن سخنان آنها، متزلزل مى گرداند و به تيرگى و بى خردى مى كشاند .

اين سخن امام،كه عمرو عاص از روش معاويّه پيروى مى كند،كنايه از،

ص:140

متابعت او از كارهاى معاويّه است.و عبارت: «و طلبت فضله» :(در پى بخشش او بودى)،اشاره دارد به هدف عمرو عاص از پيروى معاويّه،امام(علیه السلام)پيروى او از معاويّه را تشبيه به پيروى سگ از شير كرده است تا او را تحقير كند و از عملش متنّفر سازد و به وجه شبه در عبارت: «يلوذ...فريسته» «چشم طمع دارد...

طعمه اش»اشاره كرده و منظورش اين است كه پيروى عمرو عاص از معاويّه از روى پستى و بى ارزشى و دون همّتى و به خاطر آنست كه طمع دارد معاويّه از پسماندۀ مالش چيزى به او ببخشد.و اين چشمداشت از وى مثل پيروى سگ از شير است،و اين تشبيه نهايت نفرت و زشتى كار را به عمرو-اگر او شخصيتى داشت!-مى رساند.آن گاه عمرو را از پيامدهاى اين پيروى آگاه ساخته با اين عبارت:دنيا و آخرتت را به باد دادى،مقصود امام(علیه السلام)از دنياى عمرو،آن چيزهاييست كه به وسيله آنها مى توانست به زندگى خود ادامه دهد از قبيل روزى و بخشش حلال به نحوى كه با آرامش خاطر،به دور از جنگهايى كه در صفين با آنها مواجه شد و بدون ترس و بيمهايى كه در نتيجۀ همراهى با معاويّه دچار آنها شد،از آنها بهره مند شود،و همينها حقيقت دنيايى اند،زيرا هدف از دنيا كاميابى و بهره بردارى است و عمرو به هيچ كدام از اينها دست نيافت،و امّا به باد رفتن آخرتش كه روشن و آشكار است.مقصود از اين سخن امام(علیه السلام): «و لو بالحقّ اخذت...طلبت» اگر به حق چنگ مى زدى...مى خواستى جذب عمرو عاص به جانب حق و تشويق اوست در ياد آورى آنچه لازمۀ حق است و دست يافتن وى به خواسته هاى خود از دنيا و آخرت بديهى است كه اگر عمرو عاص همراه حق بود به دنياى خود به طور كامل و به درجات عالى آخرت مى رسيد .

گفتۀ امام: فان يمكنّنى اللّه... (اگر خداوند مرا پيروز گرداند تا آخر)تهديد به عذاب آخرت است كه هر كدام از دو نقيض[چه امام پيروز شود و يا نشود]آن عذاب حتمى است،و اين عذاب يا به وسيلۀ امام(علیه السلام)-به فرض پيروزى امام بر

ص:141

آنان-به صورت كيفر عملى است كه آنها قبلا معصيت خدا را كرده اند،و يا از جانب خدا در آخرت است-به فرض اين كه آنها امام(علیه السلام)را ناتوان سازند و خود پس از آن حضرت باقى بمانند-كه همان عذاب آتش دوزخ خواهد بود.و امام(علیه السلام)بدين مطلب در اين گفتار اشاره كرده است:پس آنچه در پيش روى شماست،براى شما بدتر است،به دليل قول خداى تعالى: «وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقى» (1).كلمۀ امام(پيش رو)را استعاره براى آخرت آورده است،به لحاظ پيشواز مردم از آخرت و توجّه آنها به آخرت،توفيق از جانب خداست.

ص:142

مَظْلَمَتِهِمَا- وَ أُقْسِمُ بِاللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ- مَا يَسُرُّنِي أَنَّ مَا أَخَذْتَهُ مِنْ أَمْوَالِهِمْ حَلاَلٌ لِي- أَتْرُكُهُ مِيرَاثاً لِمَنْ بَعْدِي فَضَحِّ رُوَيْداً- فَكَأَنَّكَ قَدْ بَلَغْتَ الْمَدَى وَ دُفِنْتَ تَحْتَ الثَّرَى- وَ عُرِضَتْ عَلَيْكَ أَعْمَالُكَ بِالْمَحَلِّ- الَّذِي يُنَادِي الظَّالِمُ فِيهِ بِالْحَسْرَةِ- وَ يَتَمَنَّى الْمُضَيِّعُ فِيهِ الرَّجْعَةَ «وَ لاتَ حِينَ مَناصٍ»

عمل مى كردى،و مى خواستى از راه فريب اموالشان را به غارت ببرى،و چون زيادى خيانت به امّت،تو را قادر ساخت،تو هم زود حمله ور شدى،و هر چه را توانستى از اندوخته هاى امّت و از آن بيوه زنان و يتيمانشان،همچون گرگ چابك، ران بز از كار افتاده را ربودى،و آنها را با سينۀ فراخ به حجاز حمل كردى بدون احساس گنهكارى،افّ بر تو!گويا تو ارث پدر و مادرت را براى كسانت فرستاده اى، «سُبْحانَ اللّهِ» !،آيا تو به رستاخيز ايمان ندارى؟و يا از حساب دقيق روز قيامت نمى ترسى؟اى كسى كه نزد ما از خردمندان محسوب مى شدى،چگونه آشاميدن و خوردن را گوارا مى شمارى در صورتى كه مى دانى از حرام مى خورى و از حرام مى آشامى؟كنيزان را مى خرى و با زنان ازدواج مى كنى از مال يتيمان و بيچارگان و مؤمنان و مجاهدانى كه خداوند اين اموال را براى آنها قرار داده و به وسيلۀ آنان اين كشور را حفظ كرده است!! از خدا بترس و اموال اينان را به خودشان برگردان،كه اگر اين كار را نكردى و خدا مرا بر تو مسلّط كرد،البتّه نزد خدا عذرم پذيرفته است،تو را با شمشيرم،آن شمشيرى كه كسى را با آن نزده ام مگر اين كه داخل آتش جهنّم شده است،از پا در آورم.و به خدا سوگند اگر چنان كارى را حسن و حسين(علیه السلام)كرده بودند با ايشان در صلح نمى شدم،و هيچ خواستۀ آنان از من برآورده نمى شد،مگر اين كه حقّ را از ايشان باز پس مى گرفتم،و باطلى را كه از ظلم آنها پيدا شده بركنار مى كردم.

به خداوند پروردگار جهان سوگند،اگر آنچه را كه از مال مردم برده اى،به حلال از آن من باشد باعث خوشحالى من نمى شود كه براى كسان بعد از خود به ارث واگذارم.

پس آهسته بران و چنين تصوّر كن كه گويى به پايان كار رسيده اى و زير خاك دفن شده اى و اعمالت را به تو عرضه كرده اند،آنجا كه ستمكار از روى تأثّر و حسرت و اندوه فرياد مى زند،و تبهكار آرزوى برگشتن به دنيا را مى كشد،در صورتى كه هنگام،هنگام فرار نيست ».

ص:145

راوندى-خدايش بيامرزد-گفته است،بلكه اين نامه به عبيد اللّه نوشته شده است.و اين عقيده صحيح تر و نسبت نامه به عبيد اللّه مناسبتر است.

بدان كه هيچ كدام از اين دو گفته سندى ندارد:امّا گفتار اوّل،تنها اين مطلب كه ابن عبّاس بعيد است چنين كارى را كرده باشد كه به او نسبت داده اند، روشن است كه ابن عبّاس معصوم نبوده و على(علیه السلام)هم كسى نبود كه در راه حق از احدى بترسد،هر چند كه محبوبترين فرزندان او باشد همان طور كه در اين مورد به حسن و حسين(علیه السلام)در اين مثال زده تا چه رسد به پسر عمويش،بلكه لازم است به خويشاوندان نزديك در چنين مورد سخت تر بگيرد،وانگهى سختگيرى و سرزنش و درشتى بر او باعث جدايى ابن عباس از امام(علیه السلام)نمى شود،زيرا روش امام(علیه السلام)اين بود كه هر گاه كسى از يارانش استحقاق مؤاخذه داشت،مؤاخذه مى كرد،چه بزرگ بود يا كوچك،چه نزديك بود يا دور،و هنگامى كه حقّ اللّه را از او باز پس مى گرفت،و يا آن شخص از كردۀ خود پشيمان مى شد،به همان حال قبلى نسبت به او باز مى گشت،چنان كه فرموده است:عزيز نزد من خوار است تا وقتى كه حقّ را از او بازستانم و ذليل نزد من عزيز است تا وقتى كه حقّ او را بازگيرم.بنا بر اين با محبّت عميق و پيوند خويشاوندى كه ما بين ايشان وجود داشته،درشتى و رودررويى ناخوشايند على(علیه السلام)با ابن عباس،جدايى و اختلافى را در ميان ايشان ايجاد نمى كرده است.

و اما مطلب دوم:عبيد اللّه كارگزار امام(علیه السلام)در يمن بود و چنين حرفى در باره او نقل نشده است.

در اين نامه چند مطلب است:

اول:احسان خود را در مقام منّت گزارى بر او از چند جهت ياد آورى كرده است 1-او را در امانتى كه خداوندش او را بر آن امين دانسته،شركت داده

ص:147

است يعنى ولايت امر رعيت و اقدام به اصلاح امور دنيا و آخرت ايشان.

2-او را از جملۀ خواص و نديمان خود قرار داده است،و كلمۀ شعار را به همين منظور استعاره آورده است،از آن رو كه شعار چسبيده به او و همراه جسم و تن اوست.

3-او مطمئن ترين فرد از كسان وى در نزد او و نزديكترين كس به او بوده است،به دليل يارى و مشورت و سپردن امانت به وى .

مطلب دوم:امام(علیه السلام)پس از يادآورى نيكى خود نسبت به او،بديهاى او را نسبت به خود-در فاصله گرفتنش از امام و خوار گذاشتن و خيانت كردنش در مورد امانتى كه در اختيار داشته يادآورى كرده است-آن هم در وقتى كه مى بيند روزگار بر امام سخت گرفته و دشمن رودرروى او ايستاده و كلمۀ امامت و رهبرى از مسير حقّ خارج شده است تا روشن شود كه او در برابر نيكى امام(علیه السلام) ناسپاسى كرده است،تا نكوهش و سرزنش او وجه صحّتى داشته باشد آن گاه او را نكوهش و سرزنش كند،مقصود امام(علیه السلام)از اين نكوهش آن است كه وى از راه منحرف گشته و رعايت عدالت را نكرده است.

عبارت امام(علیه السلام):تو نسبت به پسر عمويت سپر را وارونه گرفتى، ضرب المثلى است در مورد كسى كه با دوست و برادر خود همراه باشد،بعد نسبت به او تغيير جهت دهد و دشمن او گردد،و اصل اين عبارت براى كسى بوده است كه با برادر خود يكرنگ و موافق بوده و روى سپرش به طرف او بود،و موقعى كه از او جدا و با او در ستيز شد،پشت سپرش را به جانب او گرفت تا خود را از شرّ او حفظ كند.در نتيجه اين عبارت كنايه از دشمنى بعد از دوستى شده است،و براى كسى كه چنين كارى بكند ضرب المثل گشته است .

مطلب سوم:امام(علیه السلام)به توبيخ و سرزنش وى مى پردازد و حالت او را در مورد خيانتكارى اش با اين عبارت بازگو مى كند: فلا ابن عمّك...هذه البلاد ،و

ص:148

او را تشبيه كرده است به كسى كه در كوشش و تلاش خود،خدا را منظور نداشته بلكه هدفش دنيا بوده است،و نيز به كسى كه پروردگار خود را از روى دليل نشناخته بلكه نسبت به او و به وعد و وعيد او ناآگاه است.وجه شبه،همان مشاركت او با كسانى است كه غير خدا را مى جويند و نسبت به او جاهلند و در پى غير خدايند،در اين كه آنان از خدا اعراض كرده اند.و همچنين او را تشبيه به كسى كرده است كه از عبارت خود هدفى جز فريب مردم مسلمان و به چنگ آوردن دنياى آنها ندارد .و در عبارت: فلمّا امكنتك الشّدّة...الكبيرة به وجه شبه اشاره فرموده است،يعنى همان طور كه شخصى كه ديگرى را نسبت به چيزى فريب مى دهد،به دنبال فرصتى است تا آن چيز را به هنگام فرصت بربايد،تو نيز در سرعت اقدام به خيانت چنين بودى.و عمل وى را در ربودن مالى كه به چنگ آورده است،تشبيه كرده به ربودن ران بز از كار افتاده توسط گرگى چالاك،و وجه شبه به سرعت ربودن و خفّت و پستى او است.اما اين كه امام(علیه السلام)در اين تشبيه گرگ چابك را انتخاب كرده از آن روست كه لاغرى رانهاى وى او را كمك مى كند تا به تندى بجهد و طعمه را به سرعت بربايد و همچنين[به عنوان مشبّه به]ران بز لاغر اندام را از آن جهت آورده است كه ممانعتى در كار نيست و آن براى ربودن آماده تر است .

آن گاه به عنوان توبيخ و سرزنش به او اطّلاع داده است كه وى آن اموال را به وطن خود،مكّه،منتقل كرده است،عبارت رحيب الصّدر كنايه است از شادمانى و خوشحالى وى به سبب اين اموال و يا كثرت اموالى كه او به اختيار خود گرفته است،زيرا طبيعى است كه هر گاه انسان چيزى را در دل بپرورد و دست يا زد،هر چه ممكنش باشد برداشت مى كند و به اختيار مى گيرد.

كلمات:رحيب،و غير،منصوبند بنا بر اين كه حال مى باشند،و اضافۀ رحيب به صدر،در تقدير انفصال است .

ص:149

سپس در مقام سرزنش و كوبيدن طرف در انتقال اموال،او را به كسى كه ارث پدر و مادرى اش را براى خانوادۀ خود منتقل كند،تشبيه كرده است،و از باب تعجّب نسبت به جريان كار و اعتراض به او از دو مطلب پرسيده است:

1-از باب تذكّر به او،از ايمان وى به رستاخيز و بيم او از خشم خدا در روز حساب پرسيده است.و به او خاطرنشان كرده است كه وى در نظر امام از خردمندان به حساب آمده است و نيز او را در موضعى قرار داده است كه متوجّه شود،ديگر نزد امام(علیه السلام)جايگاه قبلى خود را ندارد.

2-از كيفيت گوارايى خوردن و آشاميدن او پرسيده است،با علم به اين كه آنچه مى خورد و مى آشامد و نكاحى كه مى كند،از همين مال حرامند،زيرا اين مال مال يتيمان و بيچارگان و مجاهدان مسلمان است كه خداوند بر آنها روا داشته است تا بدان وسيله بندگان و شهرهايش را حراست كنند،البته اين استفهام در سخن امام(علیه السلام)به معناى انكار و سرزنش است،زيرا كه امام(علیه السلام)با ياد آورى معصيت خدا او را نكوهش مى كند .

مطلب چهارم:او را پس از سرزنش طولانى به تقواى الهى و باز گرداندن اموال مسلمين به صاحبانشان فرمان داده است،و او را تهديد كرده است كه اگر اين كار را نكرد و بعد خداوند دست امام(علیه السلام)را بر او باز كرد در بارۀ او نزد خدا معذور است يعنى در بارۀ او و حتى كشتن او معذور خواهد بود.توصيف ضربت شمشير با ذكر صفاتى كه آورده است تهديد شديدترى و منع گوياترى است .

مطلب پنجم:سوگند ياد كرده است كه فرزندانش با همۀ نزديكى و ارجى كه نزد او دارند اگر همانند او خيانتى را مرتكب شده بودند،ملاحظه آنها را نمى كرد تا اين كه حق را از آنها باز ستانده،و باطل را نسبت به مال،يا غير مالى كه مورد ظلم آنها قرار گرفته بود مى زدود.و مقصود امام(علیه السلام)آن است كه

ص:150

حسنين(علیه السلام)را ملاحظه نكند،ديگران را به طريق اولى ملاحظه نخواهد كرد .آن گاه به پروردگار سوگند ياد كرده است كه آنچه را ابن عباس از اموال مسلمين برده است،اگر به حلال از آن او مى شد و براى كسان پس از خود به ارث مى نهاد باعث خوشحالى او نمى شد.زيرا او مى دانست جمع آورى و اندوختن مال باعث عذاب اخروى است.همان طور كه خداوند متعال فرموده است: «وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ» (1)سوگند اول امام(علیه السلام)همچون عذرى براى شدت پرخاش بر اوست،و سوگند دوم براى بى ارزش جلوه دادن چيزهايى است كه او از بيت المال برداشته و بيان اين مطلب است كه اگر او از راه حلال هم آن مالها را دريافت كرده بود،ارزش اندوختن نداشت تا چه رسد كه از حرام است.

و آن را به ارث خواهد گذاشت و از اختيار او خارج مى شود و براى خانواده اش خواهد ماند .

مطلب ششم:او را امر به آرامش كرده است،از باب تهديد بر نزديك بودن رسيدن به آخر كار كه همان مرگ و دفن و عرضۀ اعمال در جايى است كه ستمگران از روى حسرت فرياد برمى آورند،و آنانى كه امر خدا و عمل صالح را از دست داده اند آرزوى بازگشت به دنيا را دارند،آن گاه كه راه فرارى براى آنان از آنچه بدان گرفتار آمده اند وجود ندارد،و آنجا همان عرصۀ رستاخيز است.

امام(علیه السلام)«فرياد با حسرت»را به هنگامى كه راه برگشت نيست،در سخنان خود آورده است تا بر ترساندن و تهديد با شمارى از امور نفرت آميز تأكيد كند،و امّا امام(علیه السلام)در اين عبارت در صورتى كه هنگام،هنگامۀ فرار

ص:151

نيست،لات را تشبيه به ليس كرده و اسم فاعل را در آن مقدّر دانسته است (1).

و لات جز با كلمۀ«حين»استعمال ندارد،و حين،مرفوع است،چون اسم لات است[!]،و بعضى گفته اند:تاى در لات مانند تاى در ثمّة و ربّة زايده است، البتّه اين مطلب قبلا هم گذشت.

ص:152

انسان را آفريده اگر چنين كارى از تو سرزده باشد،از جانب من خوارى و زبونى خواهى ديد و عزّت و ارزش تو نزد من كاسته خواهد شد.پس حق پروردگارت را كوچك مشمار و دنيايت را با از بين بردن دينت آباد مكن كه از جمله زيانكارترين افراد خواهى بود.

بدان كه حق مردم مسلمانى كه نزد تو و ماست همگان در سهم بردن از آن برابرند،همۀ آنان پيش من مى آيند و سيراب و برخوردار بيرون مى روند ».

داده اند،هشدار داده است .و بعد او را بر زشتى كار يعنى اختصاص دادن آن اموال به خويشاوندان خود توجّه داده با اين گفتار خود:بدان كه...برابرند،و اين عبارت به منزلۀ صغراى قياس مضمر است.و عبارت:آنان به خاطر اين اموال پيش من مى آيند و بهره مند برمى گردند،تأكيدى است براى برابرى مردم در استحقاق و هم اين كه آن مال مثل چشمه آب مشتركى است،و كبراى مقدّر چنين است:و هر حقّى كه تمام مسلمانان به طور برابر،و يكسان بدان استحقاق دارند،تخصيص بعضى نسبت به آن حق روا نيست.ما پيش از اين شرح حال مصقله را نقل كرديم.توفيق از طرف خداست.

ص:157

باشد،مانند كسى است كه ناخوانده وارد جمع باده گساران شود و آنها وى را طرد كنند و به كاسۀ چو بينى ماند كه بر ترك سوارى آويخته باشد و با حركت سوار در حركت است .»

پدر او كيست؟ابو سفيان جواب داد:به خدا قسم من او را در رحم مادرش قرار دادم.عمرو گفت:پس چرا او را به خود ملحق نمى كنى؟ابو سفيان گفت:از اين شخص بزرگى كه اينجا نشسته است مى ترسم،يعنى عمر كه پوست مرا مى كند.

وقتى كه على(علیه السلام)به خلافت رسيد،زياد را حاكم فارس كرد و او آنجا را بخوبى نگهدارى و سرپرستى نمود،اين بود كه معاويه نامه اى به وى نوشته و او را به عنوان برادر خود مى خواهد به خود ملحق كند و بدين وسيله بفريبدش :از امير مؤمنان،معاويه بن ابو سفيان،امّا بعد،براستى بسا كه هواى نفس،شخص را به ورطه هاى هلاكت اندازد،و تو كسى هستى كه ضرب المثل مردم شده،زيرا قطع رحم كرده و به دشمن ما پيوسته است،بدگمانى و خشم تو نسبت به من،تو را واداشت تا خويشاوندى مرا ناديده بگيرى و قطع رحم كنى،و نسبت و احترام مرا به فراموشى سپارى،گويى كه تو برادر من نيستى،و صخر بن حرب نياى تو و من نيست،و فرقى بين من و تو نيست كه من خون ابو العاص را مطالبه كنم و تو با من بجنگى،امّا تو را عرق سستى از طرف مادر گرفته،همچون مرغى كه تخم خود را در بيابانى بگذارد و در عوض تخم ديگرى را زير بال بگيرد،و من مصلحت ديدم كه به تو توجّه كنم و تو را به تلاشهاى ناروايت مؤاخذه نكنم و پيوند رحم كنم و اجر و ثوابى از اين كار به دست آورم.

بدان اى ابو مغيره اگر تو خود را در اطاعت اين مردم(بنى هاشم)به دريا فرو برى و به حدّى شمشير بزنى كه دريا را دو نيم كنى،جز بر دورى خود از آنها نيفزوده اى،زيرا دشمنى بنى عبد شمس به بنى هاشم از دشمنى گاو نر آمادۀ ذبح، نسبت به كارد قصّاب بيشتر است.پس خدا تو را بيامرزد،به اصل خود برگرد و به فاميل خود بپيوند،همچون آن حشره (1)مباش كه به بال ديگرى پرواز كند و در نتيجه

ص:160

اصل و نسبت را گم كنى و بى اصل و نسب بمانى.به جان خودم كه چيزى باعث اين كار نشده است جز لجاجت،پس ترك لجاجت كن تا نسبت به كار خود روشن شوى و به دليل آشكار برسى،اگر طرف مرا دوست داشتى و به من اعتماد كردى پس سر به فرمان من بگذار و اگر راضى نبودى و به گفتۀ من اطمينان نكردى،پس باز هم كار خوبى است نه به زيان من و نه به سود من است، و السلام.

اين نامه را بوسيلۀ مغيرة بن شعبه نزد زياد فرستاد،و دليل بد شدن او پس از على(علیه السلام)،با امام حسن(علیه السلام)و گرايشش به معاويه همين نامه بود.و چون حضرت على(علیه السلام)از اين نامه مطّلع شد به وى نوشت:امّا بعد،من به تو نسبت به آنچه مى خواستم ولايت دهم،ولايت دادم،و تو را شايستۀ آن ديدم،و آگاه شدم كه معاويه...تا آخر نامه .[اكنون]بايد به متن نامه باز گرديم:

الاستفلال يعنى طلب فلّ،يعنى درصدد رخنه انداختن در تيزى شمشير و كند ساختن آن بودن.

محور نامه اعلام حضرت على است او را از آنچه كه از نامۀ معاويه به زياد،اطّلاع يافته بود،و بعد،هشدار دادن به زياد نسبت به هدف معاويه از آن نامه و اين كه وى در صدد غافلگير ساختن او و به بيراهه كشاندن عقل و بينش وى از راه و روش صحيحى است كه در مورد يارى حقّ و علاقه مندى به امام خود دارد،و مى خواهد تيز هوشى او را درهم بشكند.كلمۀ: الغرب را استعاره براى عقل و انديشه آورده و الاستفلال استعاره است براى منصرف ساختن وى از آن اراده و تصميم پسنديده با توجه به شباهت آن به شمشير.آن گاه امام(علیه السلام)وى را از معاويه با اين عبارت برحذر داشته است:براستى كه او شيطان است،از جهت وسوسه و جلوگيرى از راه حق،بر اساس وجه شبهى كه مى فرمايد:به سراغ انسان مى آيد...از راست و چپش.و اين عبارت مانند آيۀ مباركه است كه مى فرمايد:

ص:161

«ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ» (1)يعنى معاويه،از هر طرف همچون شيطان به سراغ او مى آيد،و جهات را به چهار سو اختصاص داده است،زيرا معمولا از آن چهار جهت رفت و آمد مى شود.

بعضى از مفسّرين گفته اند:شيطان از روبرو كه مى آيد مردم را اميدوار به عفو و بخشش مى كند و به نافرمانى و معصيت وامى دارد،و از پشت سر،آنها را به ياد بازماندگان مى اندازد و جمع آورى مال و ثروت و به جا گذاشتن آن براى بازماندگان را جلوه مى دهد،و از طرف راست آنها كه مى آيد،رياست و تعريف ديگران از آنها را جلوه گر مى سازد و از طرف چپ كه مى آيد علاقه به بيهوده كارى و لذتها را در آنها ايجاد مى كند.

از شقيق نقل شده است:هيچ بامدادى نشد مگر اين كه شيطان چهار دام براى من مى گسترد و در پيش رويم كمين مى كرد و مى گفت نترس كه خداوند بخشاينده و آمرزنده است،و من اين عبارت را مى خواندم: «إِنِّي لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى» (2)و از پشت سر كمين مى كرد و مرا از تباهى بازماندگانم مى ترساند و من اين آيه را مى خواندم: «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلاّ عَلَى اللّهِ رِزْقُها» (3)و يا از طرف راستم كه از راه تعريف و ثناگويى ديگران از من وارد مى شد كه من اين جمله را مى خواندم «وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ» (4)و يا از جانب چپم كه از طريق خواسته ها و شهواتم وارد مى شد،و من اين عبارت را مى خواندم: «وَ حِيلَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ ما يَشْتَهُونَ» (5).

ص:162

آن گاه امام(علیه السلام)زياد را متوجه علّت نادرستى فريبكارى معاويه ساخته است،به اين ترتيب كه معاويه خواسته است او را با پيوند دادن به خود به عنوان اين كه برادر اوست،غافلگير كند،پس امام(علیه السلام)به وى هشدار داده است كه اين رابطۀ برادرى كه معاويه در پى آن است در صورتى درست است كه نسبت پسرى زياد از قول ابو سفيان صحيح باشد در حالى كه ادعاى فرزندى او براى ابو سفيان به ثبوت نپيوسته است بلكه سخن ابو سفيان،كه من چنين و چنان كردم سخنى ناسنجيده و از روى هواى نفس بوده كه بدون دقّت و فكر بر زبان آورده.

و اقرار به زناكارى در عبارت ابو سفيان كه من نطفۀ او را در رحم مادرش نهادم،اين خود،وسوسه اى از وسوسه هاى شيطانى است كه شيطان به زبان او جارى ساخته.با گفتن آن سخن،نه نسبتى ثابت مى شود و نه كسى سزاوار بردن ارث مى گردد،به دليل سخن پيامبر(صلی الله علیه و آله):«فرزند از آن صاحب بستر است و زناكار از فرزند و ارث محروم است»آن گاه امام(علیه السلام)ارتباط فاميلى او را به وسيلۀ اين سخن ناسنجيده و وسوسۀ شيطانى،به كسى كه ناخوانده در اجتماع مى گساران حاضر شود و آنها او را از خود برانند،تشبيه كرده است.و وجه شبه همان است كه پيوسته مردود و رانده شده است،و نيز تشبيه به كاسۀ چو بينى فرموده است كه در حال تزلزل و لرزان است،وجه شبه همان تزلزل و نپيوستن وى به فاميل مشخص و ناآرامى اوست چنان كه كاسۀ چوبين در حال لرزش مى باشد و برقرار و ثابت نيست.و توفيق از جانب خداست.

ص:163

لَهُ بِالشِّبَعِ- أَوْ أَبِيتَ مِبْطَاناً وَ حَوْلِي بُطُونٌ غَرْثَى- وَ أَكْبَادٌ حَرَّى أَوْ أَكُونَ كَمَا قَالَ الْقَائِلُ- وَ حَسْبُكَ دَاءً أَنْ تَبِيتَ بِبِطْنَةٍ وَ حَوْلَكَ أَكْبَادٌ تَحِنُّ إِلَى الْقِدِّ

أَ أَقْنَعُ مِنْ نَفْسِي بِأَنْ يُقَالَ- هَذَا؟أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ؟- وَ لاَ أُشَارِكُهُمْ فِي مَكَارِهِ الدَّهْرِ- أَوْ أَكُونَ أُسْوَةً لَهُمْ فِي جُشُوبَةِ الْعَيْشِ- فَمَا خُلِقْتُ لِيَشْغَلَنِي أَكْلُ الطَّيِّبَاتِ- كَالْبَهِيمَةِ الْمَرْبُوطَةِ هَمُّهَا عَلَفُهَا- أَوِ الْمُرْسَلَةِ شُغُلُهَا تَقَمُّمُهَا- تَكْتَرِشُ مِنْ أَعْلاَفِهَا وَ تَلْهُو عَمَّا يُرَادُ بِهَا- أَوْ أُتْرَكَ سُدًى أَوْ أُهْمَلَ عَابِثاً- أَوْ أَجُرَّ حَبْلَ الضَّلاَلَةِ أَوْ أَعْتَسِفَ طَرِيقَ الْمَتَاهَةِ وَ كَأَنِّي بِقَائِلِكُمْ يَقُولُ- إِذَا كَانَ هَذَا قُوتُ؟ابْنِ أَبِي طَالِبٍ؟- فَقَدْ قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ عَنْ قِتَالِ الْأَقْرَانِ- وَ مُنَازَلَةِ الشُّجْعَانِ- أَلاَ وَ إِنَّ الشَّجَرَةَ الْبَرِّيَّةَ أَصْلَبُ عُوداً- وَ الرَّوَاتِعَ الْخَضِرَةَ أَرَقُّ جُلُوداً- وَ النَّابِتَاتِ الْعِذْيَةَ أَقْوَى وَقُوداً وَ أَبْطَأُ خُمُوداً-.وَ أَنَا مِنْ؟رَسُولِ اللَّهِ؟ كَالصِّنْوِ مِنَ الصِّنْوِ وَ الذِّرَاعِ مِنَ الْعَضُدِ- وَ اللَّهِ لَوْ تَظَاهَرَتِ الْعَرَبُ عَلَى قِتَالِي لَمَا وَلَّيْتُ عَنْهَا- وَ لَوْ أَمْكَنَتِ الْفُرَصُ مِنْ رِقَابِهَا لَسَارَعْتُ إِلَيْهَا- وَ سَأَجْهَدُ فِي أَنْ أُطَهِّرَ الْأَرْضَ مِنْ هَذَا الشَّخْصِ الْمَعْكُوسِ- وَ الْجِسْمِ الْمَرْكُوسِ- حَتَّى تَخْرُجَ الْمَدَرَةُ مِنْ بَيْنِ حَبِّ الْحَصِيدِ إِلَيْكِ عَنِّي يَا دُنْيَا فَحَبْلُكِ عَلَى غَارِبِكِ- قَدِ انْسَلَلْتُ مِنْ مَخَالِبِكِ- وَ أَفْلَتُّ مِنْ حَبَائِلِكِ- وَ اجْتَنَبْتُ الذَّهَابَ فِي مَدَاحِضِكِ- أَيْنَ الْقُرُونُ الَّذِينَ غَرَرْتِهِمْ بِمَدَاعِبِكِ- أَيْنَ الْأُمَمُ الَّذِينَ فَتَنْتِهِمْ بِزَخَارِفِكِ- فَهَا هُمْ رَهَائِنُ الْقُبُورِ وَ مَضَامِينُ اللُّحُودِ- وَ اللَّهِ لَوْ كُنْتِ شَخْصاً مَرْئِيّاً وَ قَالَباً حِسِّيّاً- لَأَقَمْتُ عَلَيْكِ حُدُودَ اللَّهِ فِي عِبَادٍ غَرَرْتِهِمْ بِالْأَمَانِيِّ- وَ أُمَمٍ أَلْقَيْتِهِمْ فِي الْمَهَاوِي- وَ مُلُوكٍ أَسْلَمْتِهِمْ إِلَى التَّلَفِ- وَ أَوْرَدْتِهِمْ مَوَارِدَ الْبَلاَءِ إِذْ لاَ وِرْدَ وَ لاَ صَدَرَ- هَيْهَاتَ مَنْ وَطِئَ دَحْضَكِ زَلِقَ- وَ مَنْ رَكِبَ لُجَجَكِ غَرِقَ- وَ مَنِ ازْوَرَّ عَنْ حَبَائِلِكِ وُفِّقَ- وَ السَّالِمُ مِنْكِ لاَ يُبَالِي إِنْ ضَاقَ بِهِ مُنَاخُهُ- وَ الدُّنْيَا عِنْدَهُ كَيَوْمٍ حَانَ انْسِلاَخُهُ اعْزُبِي عَنِّي فَوَاللَّهِ لاَ أَذِلُّ لَكِ فَتَسْتَذِلِّينِي- وَ لاَ أَسْلَسُ لَكِ فَتَقُودِينِي- وَ ايْمُ اللَّهِ يَمِيناً أَسْتَثْنِي فِيهَا بِمَشِيئَةِ اللَّهِ- لَأَرُوضَنَّ نَفْسِي رِيَاضَةً تَهِشُّ مَعَهَا إِلَى الْقُرْصِ- إِذَا قَدَرْتُ عَلَيْهِ مَطْعُوماً- وَ تَقْنَعُ بِالْمِلْحِ مَأْدُوماً- وَ لَأَدَعَنَّ مُقْلَتِي كَعَيْنِ مَاءٍ نَضَبَ مَعِينُهَا- مُسْتَفْرِغَةً دُمُوعَهَا- أَ تَمْتَلِئُ السَّائِمَةُ مِنْ رِعْيِهَا فَتَبْرُكَ- وَ تَشْبَعُ الرَّبِيضَةُ مِنْ عُشْبِهَا فَتَرْبِضَ- وَ يَأْكُلُ؟عَلِيٌّ؟ مِنْ زَادِهِ فَيَهْجَعَ- قَرَّتْ إِذاً عَيْنُهُ إِذَا اقْتَدَى بَعْدَ السِّنِينَ الْمُتَطَاوِلَةِ-

ص:165

بِالْبَهِيمَةِ الْهَامِلَةِ وَ السَّائِمَةِ الْمَرْعِيَّةِ- طُوبَى لِنَفْسٍ أَدَّتْ إِلَى رَبِّهَا فَرْضَهَا- وَ عَرَكَتْ بِجَنْبِهَا بُؤْسَهَا وَ هَجَرَتْ فِي اللَّيْلِ غُمْضَهَا- حَتَّى إِذَا غَلَبَ الْكَرَى عَلَيْهَا افْتَرَشَتْ أَرْضَهَا- وَ تَوَسَّدَتْ كَفَّهَا- فِي مَعْشَرٍ أَسْهَرَ عُيُونَهُمْ خَوْفُ مَعَادِهِمْ- وَ تَجَافَتْ عَنْ مَضَاجِعِهِمْ جُنُوبُهُمْ- وَ هَمْهَمَتْ بِذِكْرِ رَبِّهِمْ شِفَاهُهُمْ- وَ تَقَشَّعَتْ بِطُولِ اسْتِغْفَارِهِمْ ذُنُوبُهُمْ- «أُولئِكَ حِزْبُ اللّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» فَاتَّقِ اللَّهَ يَا؟ابْنَ حُنَيْفٍ؟ وَ لْتَكْفُفْ أَقْرَاصُكَ- لِيَكُونَ مِنَ النَّارِ خَلاَصُكَ

تكترش:پر مى كند شكمبه اش را

غلبه كند،و طمع زياد مرا به انتخاب خوردنيها وادارد،در حالى كه ممكن است در حجاز يا يمامه كسى باشد كه به قرص نانى هم طمع نبسته و به سير شدن عادت نكرده است!!و يا من با شكم سير بخوابم در صورتى كه اطراف من شكمهاى گرسنه و جگرهاى تفديده باشد!!و يا آن چنان باشم كه گوينده اى گفته است:

«اين درد برايت بس كه تو با شكم سير بخوابى،و در پيرامونت جگرهايى آرزومند ظرفى از سبوس باشند»آيا من به اين مقدار قانع باشم كه بگويند اين فرمانرواى مؤمنان است بدون اين كه در سختيهاى روزگار با مردم همدرد و شريك باشم؟و يا در فشارهاى زندگى الگو و در پيشاپيش آنها باشم؟من براى اين آفريده نشده ام كه خوردن غذاهاى خوب-مانند چهارپاى بسته كه انديشه اش علف است- مرا سرگرم سازد،و يا همچون چهارپايى از بند رها شده باشم كه خاكروبه ها را به هم مى زند تا شكم خود را پر كند و از سرانجام كارش غافل است و يا اين كه بى هدف و بيهوده رها شوم و يا ريسمان گمراهى را بكشم،و يا بدون انديشه راه انحراف را در پيش گيرم.گويا گوينده اى از جانب شما مى گويد:اگر خوراك پسر ابو طالب اين است،پس ناتوانى و سستى او را از نبرد با همگان و ايستادگى در برابر دلاوران باز مى دارد؟!بدان كه درخت بيابان چوبش مقاوم تر،و درختان سرسبز و خرّم نازكتر و كم مقاومت ترند،و شعلۀ گياهان در دشت فروزانتر است و ديرتر خاموش مى شود!براستى كه من نسبت به پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)همچون درخت خرما نسبت به درخت خرماى به هم پيوسته و چون دست به بازوى آنم.به خدا قسم اگر تمام مردم عرب به نبرد با من هماهنگ شوند من رو از ايشان برنمى گردانم و اگر فرصتهايى به دستم آيد بر ايشان يورش خواهم برد.بزودى خواهم كوشيد تا صفحۀ زمين را از اين شخص واژگونه و جسم سرنگون[معاويه]پاك سازم تا دانۀ كلوخ از بين دانه هاى گندم درو شده بيرون شود.

اى دنيا دور شو از من كه مهار تو را بر كوهانت انداخته ام،از چنگت رها شده ام و از دامهايت رسته ام،و از اين كه در پرتگاهايت قرار گيرم پرهيز كرده ام،كجا

ص:168

هستند آن گروهى كه با بازيچه هايت آنان را فريفتى،كجايند ملتهايى كه با زيورهايت آنان را به فتنه انداخته اى؟هم اكنون آنان در گرو گورها و در جوف قبرهايند!به خدا قسم اگر تو يك موجود محسوس و يك جسم قابل حس بودى حدود الهى را در بارۀ تو اجرا مى كردم،در مقابل آن بندگانى كه به وسيلۀ آرمانها فريفتى و ملتهايى كه در پرتگاهاى سقوط انداختى و سلاطينى كه به نابودى كشاندى و در غرقاب مصائب غرق كردى آن جايى كه ديگر رفت و برگشت نبود.

هيهات!هر كس در پرتگاهايت گام نهاد لغزيد و هر كس در انبوه امواج دريايت سوار شد غرق گرديد،هر كس از طنابهاى دامت فاصله گرفت نجات يافت،هر كس از دست تو جان سالم به در برد،باكى از تنگى خوابگاهش ندارد،و نزد او دنيا چون روزى است كه وقت جدايى از آن فرا رسيده است.

اى دنيا از من فاصله بگير،به خدا قسم من تسليم تو نمى شوم تا مرا دچار ذلّت و خوارى كنى،و تن به فرمان تو نمى سپارم تا زمام اختيار مرا به دست گيرى، سوگند به خدا سوگندى نيكو كه خواست خدا را از آن استثنا مى كنم نفس خود را چنان رياضتى مى دهم كه با قرص نانى اگر برايش فراهم آورم شادمان گردد،و به خورش نمكى قانع شود،و كاسۀ چشم را همچون چشمه اى كه آبش پايان گرفته به حال خود رها مى كنم تا از رشك تهى گردد آيا حيوان علفخوار از چرا شكمش پر مى شود،تا به پهلو بيفتد؟و آيا گلۀ گوسفند از علف سير مى شود تا به خوابگاهش برود؟و على اگر از توشه خود بخورد و بخواهد،پس چشمش روشن كه پس از سالهاى دراز،از چهار پايان بى بند و بار و گلّۀ به چرا برده پيروى كند.

خوشا به حال كسى كه واجبات پروردگارش را ادا كند و در سختى آن بردبار باشد و به هنگام شب از خواب خوددارى كند تا وقتى كه خواب بر او غلبه كند، آن گاه زمين را فرش و كف دستش را بالش خود سازد،در زمرۀ كسانى كه ترس معاد خواب را از چشمشان ربوده و پهلوهايشان را از بستر خواب دور نگاهداشته و لبهايشان به ياد پروردگار به آرامى در حركت است و با استغفار زياد گناهانشان

ص:169

پراكنده است: «أُولئِكَ حِزْبُ اللّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (1)پس اى پسر حنيف از خدا بترس و بايد چند قرص نان تو را بس باشد تا باعث نجات تو از آتش دوزخ گردد ».

و قبول دعوت او موافقت با او و رضايت به فعل اوست،و اين خود اشتباه بزرگى است بويژه از فرمانروايان دينى كه قادر بر جلوگيرى از كارهاى خلافند.

سوّم:به وى دستور داده است تا از اين گونه مواردى كه برايش پيش مى آيد،دورى كند و از غذايى كه برايش آماده مى كنند كه احتمال حرمت آن مى رود و كيفيّت آن معلوم نيست بايد احتراز كند،و آنچه را كه يقين به حلال بودن آن و پاكى و درستى راه كسب آن دارد كه بدون شبهه است،ميل كند.و به كنايه از آن، تعبير به مقضم كرده است،تا آن را ناچيز و اندك جلوه دهد،و از اين عبارت بر حسب تأديب اوّل اين طور فهميده مى شود كه خوددارى از اين غذاى مباح براى او بهتر از تناول آن است .

چهارم:امام(علیه السلام)پس از مقدمات قبلى با عبارت: الا و انّ...علمه توجّه داده است بر اين كه وى امام و پيشوايى دارد كه بايد از او پيروى كند،و اين سخن امام،تمثيلى به منزلۀ قياس كاملى مى باشد كه صغراى آن حذف شده است.اصل تمثيل مربوط به مطلق امام و مأموم است و علّت تمثيل آن است كه آن دو تن امام و مأمومند،امّا فرع اين تمثيل شخص امام على(علیه السلام)و كارگزار او (عثمان بن حنيف)است و حكم تمثيل همان لزوم پيروى است،قياس مورد نظر چنين است:

تو مأموم امامى هستى و هر مأموم،بايد از امام خود پيروى كند،نتيجه اين مى شود كه تو بايد از امام خود پيروى كنى و از پرتو دانش و آگاهى او استفاده نمايى.

پنجم:به دنبال آن،دليل آورده است كه او بايد از حال امام در امور دنيا پيروى كند،حال امام آن بود كه از پوشيدنيهاى دنيا به مقدارى كه بدنش را بپوشاند يعنى دو جامۀ كهنه،و از خوراكيها به اندازه اى كه شدّت گرسنگى او را برطرف سازد يعنى دو قرص نان،بسنده مى كرد،بدون اعتنا به زينت و آرايش

ص:171

پوشيدنيها،زيرا دو جامۀ كهنه آن بزرگوار،عمامه و يك قبايى بود كه در اثر زيادى مراجعه از پاره دوزى كه آن را وصله مى زد شرم داشت و در خوراك خود به لذت و گوارايى آن اعتنا نمى كرد،زيرا آن دو گردۀ نان از جو سبوس ناگرفته اى بود كه يكى را به عنوان ناهار و ديگرى را شام ميل مى فرمود.

ششم:به اصحاب،اين نكته را نيز خاطرنشان كرده است كه اين نوع رياضت در حد توان آنها نيست،زيرا آن نوع توانايى مشروط به داشتن استعداد و آمادگيى است كه آنان بدان مرحله از استعداد نرسيده اند.آن گاه به ايشان امر فرموده است-اگر جريان بر اين منوال است-تا با رياضت و تلاش خود در راه پرهيزگارى،به يارى او اكتفا كنند و مقصود آن بزرگوار خوددارى از كارهاى حرام و بعد كوشش در راه طاعت پروردگار است و شايد مقصود امام(علیه السلام)از ورع و پرهيزگارى انجام مداوم كارهاى شايسته و پس از آن تلاش و كوشش در بارۀ آن بوده باشد .

هفتم:به وسيلۀ سوگند نيكو بر نادرستى چيزى توجه داده است كه احتمال مى داده بر بعضى از اذهان ناپاك در بارۀ آن بزرگوار خطور كند و آن اين كه پارسايى وى در دنيا آميخته به ريا و سمعه است و در وراى آن پارسايى ظاهرى، علاقه به دنيا و مال اندوزى دنيا وجود دارد،بخصوص كه او امام زمان و خليفۀ روى زمين است،پس از آن كه انواع چيزهايى را كه خداوند از مال دنيا مباح ساخته،بر شمرده،آن گاه سوگند ياد كرده است كه وى به جز قوتى از آن برنگرفته است،و آن مقدار را از نظر اندكى و حقارت به خوراك چارپايان باركشى كه از زيادى بار پشت آنها زخم برداشته است،تشبيه كرده و اين ويژگى را براى آنها آورده است كه ناتوانى آنها به دليل زخم پشت،و گرفتارى آنها به درد و رنج باعث كم شدن خوراك آنها شده است سپس در تعريف بى ارزش بودن دنياى ايشان در نظر خود،افزوده و بيان كرده است كه دنيا و ارزش آن در نظر وى پست تر از يك

ص:172

برگ تلخ است كه حيوانى آن را بخورد،بديهى است كسى كه چنان باشد چگونه قابل تصوّر است كه علاقه مند به دنيا باشد و براى دنيا كار كند.

هشتم:پس از آن كه امام(علیه السلام)در بارۀ دنيا سوگند ياد كرد و بيان فرمود كه حتّى يك وجب از زمين اين دنيا را مالك نيست،فدك را با اين جمله استثنا كرد:

«آرى از تمام آنچه كه آسمان بر آنها سايه افكنده،فدك در دست ما بود» (1)،اين مطلب را در مورد بيان حال خود و مردمى كه همزمان با امام(علیه السلام)بودند از باب شكايت و اظهار تظلّم به خداى متعال از دست كسانى كه فدك را از ايشان گرفتند،بازگو كرده و خود را تسليم امر او و راضى بر داورى و حكومت وى دانسته است.ناگفته نماند،كه فدك ملك خاصّ پيامبر(صلی الله علیه و آله)بوده است،توضيح آن كه چون پيامبر(صلی الله علیه و آله)كار يهوديان خيبر را يكسره كرد،خداوند در دل مردم فدك ترسى انداخت كه همان انگيزه اى شد تا قاصدى خدمت پيامبر فرستادند و تقاضاى صلح بر نصف زمين فدك (2)كردند،و پيامبر(صلی الله علیه و آله)پذيرفت،بنا بر اين[آن ملك]متعلق به شخص پيامبر بود،چون نه لشكر كشى در كار بود و نه نبردى اتّفاق افتاد.و بعضى گفته اند كه پيامبر در مقابل تمام فدك با آنها صلح كرد.

مشهور ميان شيعيان و مورد اتّفاق دانشمندان شيعه آن است كه پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)، آن را به فاطمه(علیه السلام)بخشيد،و اين مطلب را از طرق مختلف روايت كرده اند:از جمله از ابو سعيد خدرى نقل كرده اند كه:چون آيۀ مباركۀ «وَ آتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ» (3)نازل شد،پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)فدك را به فاطمه(علیه السلام)مرحمت كرد و چون ابو بكر به

ص:173

خلافت رسيد،تصميم گرفت فدك را از آن بزرگوار بگيرد.فاطمه(علیه السلام)كسى را نزد ابو بكر فرستاد و ميراث خود از پيامبر خدا را از وى مطالبه كرد و مى فرمود كه پدرم در زمان حيات خود فدك را به من مرحمت كرده است،و در آن باره على(علیه السلام)و امّ ايمن را به گواهى طلبيد و آن دو گواهى دادند،ابو بكر راجع به اين كه فدك ميراث پيامبر است با خبرى كه از پيامبر نقل كرد پاسخ داد،كه آن خبر چنين است:ما گروه پيامبران ميراثى پس از خود نمى گذاريم آنچه به جاى گذاريم صدقه است.

و در مورد فدك نيز چنين پاسخ داد كه آن متعلق به پيامبر(صلی الله علیه و آله)نبوده است بلكه از آن تمام مسلمانان و در دست آن بزرگوار بوده است كه بدان وسيله به افراد كمك مى كرد و در راه خدا انفاق مى نمود و من هم به دنبال او همان كارها را انجام مى دهم.هنگامى كه اين سخنان ابو بكر به اطلاع حضرت زهرا(علیه السلام)رسيد، حجاب خود را بر تن پوشيد و در ميان تعدادى از اطرافيان و زنان فاميل كه در پشت سرش حركت مى كردند آمد تا بر ابو بكر وارد شد در حالى كه بيشتر مهاجران و انصار در حضور او بودند،پس از اين كه بين آن بزرگوار و مردان پرده اى آويخته شد چنان نالۀ جانسوزى از دل برآورد كه تمام مردم را به گريه در آورد.سپس مدتى سكوت كرد تا احساسات مردم فرو نشست (1)و فرمود:سخن را با سپاس آن كه سزاوار ستايش و رفعت و عظمت است آغاز مى كنم،سپاس از آن خداست در برابر نعمتهايى كه داده و شكر او را در مقابل آگاهى و دركى كه به ما مرحمت كرده است به جا مى آورم.پس از آن كه خطبه اى طولانى ايراد كرد، در پايان خطبه فرمود:چنان كه سزاوار است تقواى الهى را پيشه كنيد و در مورد اوامر او مطيع باشيد،زيرا كه تنها از ميان بندگان خدا،دانشمندان از خدا

ص:174

مى ترسند.و خدايى را سپاس گوييد كه با عظمت و نور او تمام موجودات آسمان و زمين وسيلۀ ارتباط با او را مى جويند،و ماييم واسطۀ او در ميان مردم،ماييم برگزيدگان و مركز قدس او،و ماييم حجّت او در جايى كه از انظار نهان است و ما وارثان پيامبران او هستيم،آن گاه فرمود:من فاطمه دختر محمدم،بر پايه و اساس سخن مى گويم،روى فخر و بيهودگى سخن نمى گويم،پس با گوش باز سخن مرا بشنويد.بعد فرمود: «لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ» (1).اگر پيوند او را بجوئيد خواهيد ديد كه او پدر من است،نه پدر هيچ يك از شما.و برادر پسر عموى من است نه هيچ يك از مردان شما.سپس فرمود شما گمان مى بريد كه من از پدرم ارث نمى برم،آيا داورى زمان جاهليت را پى مى گيريد؟براى گروهى كه ايمان و يقين دارند چه كسى از خدا در داورى بهتر و نيكوتر است؟هيهات اى تودۀ ملّت،چنان تصوّرى!آيا در كتاب خداست اى پسر ابو قحافه كه تو از پدرت ارث ببرى و من ارث نبرم؟براستى اگر چنان تصورى داشته باشى،دروغ و افتراى بزرگى به قرآن نسبت داده اى!اينك اين فدك ارزانى تو باد،و اين مركب سوارى زين شده و آماده براى سوارى است! روز قيامت فرا خواهد رسيد،پس خداوند داورى نيكو،محمد سرپرستى خوب و قيامت وعده گاه ماست و در قيامت است كه بيهوده كاران زيان مى برند «لِكُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ وَ سَوْفَ تَعْلَمُونَ» (2)و بزودى خواهى دانست كه چه كسى دچار عذاب دردناك مى گردد.

ص:175

راوى مى گويد:آن گاه نگاهى به قبر پدر بزرگوارش نمود و به عنوان گواه و مثال شعر هند دختر امامه را در حالى كه پدر بزرگوارش را مخاطب قرار داده بود بيان كرد:

قد كان بعدك انباء و هنبثة لو كنت شاهد هالم تكثر الخطب

ابدت رجال لنا نجوى صدورهم لمّا قضيت و حالت دونك الترب

تجهّمتنا رجال و استخفّ بنا اذ غبت عنّا فنحن اليوم مغتصب (1)

راوى مى گويد،هيچ روزى سابقه نداشت كه مثل آن روز،مردم و آن بانوى بزرگوار آن همه گريسته باشند.سپس رو به گروه انصار حاضر در مسجد كرد و فرمود:

اى گروه ياران پيامبر (2)و اى بازوان ملّت و نگهبانان اسلام!باعث اين سستى شما از يارى من،و سهل انگارى از كمك به من و چشم پوشى از حق من و ناديده گرفتن ستم به من چيست؟مگر سخن پيامبر را نشنيديد كه فرمود:

«احترام به فرزند،احترام به پدر است.»؟چه زود عوض شديد،و چه زود به چنين وضعى در آمديد،پيامبر از دنيا رفت شما هم دين او را فراموش كرديد؟آرى مرگ او مصيبتى جانگداز بوده است،با رفتن او شكافى عميق به وجود آمده كه همواره در حال فزونى است و هرگز التيام نپذيرد.زمين از فقدان او تاريك و كوهها زير و زبر شد و آرزوها بر باد رفته اند.پس از آن بزرگوار حرمتها شكسته و حريمى بر جاى نمانده است،و آن رويدادى ناگوار بود كه قرآن پيش از رحلتش بر ملا

ص:176

ساخته و قبل از وفاتش بدان آگاهى داده و فرموده است: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللّهَ شَيْئاً وَ سَيَجْزِي اللّهُ الشّاكِرِينَ» (1)اى فرزندان قبيله آيا سزاوار است مقابل چشم شما ميراث پدر مرا از من بازستانند و شما فرياد مرا بشنويد و نداى من به گوش همۀ شما برسد؟در حالى كه جمعيّت شما و قدرت و توان شما زياد و ساز و برگ و امكانات شما فراوان است،شما همان درستكارانى هستيد كه خداوند شما را از ميان مردم برگزيد و نيكمردانى كه خداوند شما را انتخاب كرد،شما بوديد كه با عرب نبرد كرديد و در برابر ملّتها استوار بر جاى مانديد و قهرمانان را به خاك مذلّت نشانديد تا آنجا كه آسياب اسلام به وسيلۀ شما به گردش در آمد و بر وفق مراد گرديد و آشوب و فتنه از ميان رخت بربست و آتش كفر خاموش شد و بى سر و سامانيها به سامان رسيد و رشتۀ دين استوار گشت.آيا پس از آن همه پيشروى عقب نشستيد؟و بعد از آن همه دلاورى از گروهى كه پس از ايمان پيمان شكنى كردند و دين شما را بمسخره گرفتند ترسيديد؟هم اكنون با سران كفر پيكار كنيد زيرا كه آنان به پيمان و قسم خود پاى بند نيستند،تا شايد از فساد خوددارى كنند ولى مى بينم كه با همۀ اينها خوارى و ذلّت در وجود شما رخنه كرده و مكر و حيله به قلبهايتان چيره شده و دين خدا را منكر شده ايد و اعمال ناشايستى را كه تجويز مى كرديد گسترش داديد «إِنْ تَكْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً فَإِنَّ اللّهَ لَغَنِيٌّ حَمِيدٌ» (2)بدانيد كه من

ص:177

با همۀ خوارى و پستى كه شما را فرا گرفته و ضعف ايمانتان گفتنيها را گفتم، اين شما و اين فدك لجام آن مركب را بگيريد و بر پشت آن سوار شويد و به هر سو مى خواهيد بتازيد،ولى بدانيد كه ننگ حق كشى را بر خود خريديد و خشم خدا را برانگيختيد آتش دوزخ را كه بر جانها احاطه دارد پذيرا شديد همه كارهاتان در محضر خداست «سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ» (1).آن گاه حضرت زهرا(علیه السلام)به خانه برگشت و سوگند ياد كرد كه هرگز با ابو بكر سخن نگويد و از خداوند مى خواست تا حق او را بگيرد،اين چنين بود تا وقتى اجلش فرا رسيد،وصيت كرد كه مبادا ابو بكر بر جنازۀ او نماز گزارد،اين بود كه عباس بر جنازۀ آن بزرگوار نماز خواند و شب هنگام به خاك سپرده شد.بعضى نقل كرده اند:وقتى كه ابو بكر سخنان حضرت زهرا(علیه السلام)را شنيد،حمد و سپاس خدا را گفت و درود بر پيامبرش فرستاد،سپس گفت اى بهترين بانوان و دختر بهترين پدران به خدا قسم كه من از نظر رسول خدا تجاوز ننموده ام و جز به فرمان او عمل نكرده ام،البته كه زمامدار و رهبر به كسان خود دروغ نمى گويد تو گفتنى را گفتى و آنچه لازم بود ابلاغ كردى و درشتى نمودى و از ما دورى كردى،پس خداوند ما و شما را بيامرزد،اما بعد،سلاح و مركب سوارى و نعلين پيامبر(صلی الله علیه و آله)را به على دادم،من از رسول خدا شنيدم كه مى فرمود:ما گروه پيامبران هيچ طلا و نقره،زمين،باغ،و منزلى پس از خود به ارث نمى گذاريم و ليكن ما ايمان،حكمت،علم و سنت را به ارث مى نهيم.البته آنچه را كه پيامبر مرا بدان مأمور كرده بود شنيدم و اطاعت كرده و انجام دادم.

حضرت زهرا(علیه السلام)گفت:پيامبر(صلی الله علیه و آله)فدك را به من بخشيده بود.

ابو بكر گفت:چه كسى شهادت مى دهد كه پيامبر آن را به تو بخشيده است؟

ص:178

على(علیه السلام)و امّ ايمن آمدند و شهادت دادند كه پيامبر(صلی الله علیه و آله)فدك را به حضرت زهرا(علیه السلام)بخشيد،از طرفى عمر بن خطاب و عبد الرّحمن بن عوف شهادت دادند كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله)،فدك را ميان مسلمانان تقسيم مى كرد.

ابو بكر گفت:دختر پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)تو،على و ام ايمن راست گفتيد،و عمر،و عبد الرّحمن هم راست گفتند مطلب از اين قرار است كه آنچه متعلّق به پدرت بوده است حق تو است،پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)از فدك به مقدار خوراك شما برداشت مى كرد و باقى مانده را ميان مسلمانان تقسيم مى كرد و در راه خدا مى داد،و اين مقدار حق الهى تو است،من هم با فدك همان كارى را مى كنم كه پيامبر(صلی الله علیه و آله)مى كرد.اين بود كه حضرت زهرا(علیه السلام)بدان راضى شد و عهد و پيمانى بر آن اساس گرفت،و ابو بكر محصول فدك را كه جمع مى كرد و به مقدار كفايت به ايشان مى داد.بعدها،خلفاى پس از ابو بكر،چنان رفتار مى كردند،تا اين كه معاويه سر كار آمد،مروان پس از امام حسن(علیه السلام)يك سوم آن را بريد.و بعد آن را در زمان خلافت خود خالصه قرار داد و متعلّق به خود دانست و ميان فرزندان او دست به دست مى شد تا اين كه نوبت خلافت به عمر بن عبد العزيز رسيد،او در زمان خلافت خود،فدك را به فرزندان فاطمه برگرداند.شيعه معتقد است كه آن نخستين مالى بود كه به ستم گرفته شده بود و به صاحبش بازگردانده شد.اهل سنّت مى گويند:نه،بلكه عمر بن عبد العزيز اوّل آن را ملك خالص خود گرداند، آن گاه بديشان بخشيد.بعد از عمر بن عبد العزيز فدك را از دست اهل بيت گرفتند و زمانى كه حكومت بنى اميّه منقرض گرديد،ابو العباس سفّاح فدك را بازگرداند، سپس منصور گرفت و پسرش مهدى برگرداند،و بعد از آن،موسى و هارون پسران مهدى عباسى آن را گرفتند،همين طور در دست بنى عباس بود تا زمان مأمون كه او به اهل بيت پيامبر(صلی الله علیه و آله)باز پس داد و تا زمان متوكّل در دست آنها ماند تا اين كه عبد اللّه بن عمر بازيار آن را قسمت به قسمت كرد.

ص:179

نقل كرده اند كه يازده درخت خرما در فدك وجود داشت كه پيامبر(صلی الله علیه و آله)آنها را به دست مبارك خود كاشته بود،و فرزندان فاطمه(علیه السلام)محصول آنها را به حاجيان هديه مى كردند و خود از اين راه به ثروت زيادى مى رسيدند،بازيار كسى را فرستاد آن درختان را بريدند و خود به بصره برگشت و در آن جا به فلج مبتلا شد.

در اين داستان ميان شيعه و مخالفان موارد ابهام فراوانى وجود دارد،و هر كدام از دو گروه سخنان زيادى دارند،و اما اكنون بايد به متن نهج البلاغه بازگرديم:

بيان امام(علیه السلام):گروهى بر آن بخل ورزيدند،اشاره دارد به ابو بكر،عمر،و پيروان آنها و نيز اين سخن حضرت:گروهى ديگر آن را بخشش نموده و از آن گذشتند،اشاره دارد به سران بنى هاشم و هواداران آنها .

نهم:امام(علیه السلام)به نحو استفهام انكارى پرسيده كه او را به فدك و غير فدك از زر و زيور دنيا چه كار؟از باب انكار نيازمندى به فدك،تا اين كه نفس خود را نسبت به آن آرامش داده و نيز خود را با ياد هدف نهايى مردم از دنيا يعنى سرانجام مدفون شدن آنها در گور و آنچه كه لازمۀ آن است از قبيل قطع آثار و فراموش شدن آنان از امور دنيا به اعمال شايسته توجه دهد.البته امام(علیه السلام)اين موارد را برشمرده است براى اين كه انديشه انسانى از آن نفرت دارد و دلها با ياد آنها مى شكند،در نتيجه به درگاه خدا مى نالد و به سمت اعمال خوبى كشيده مى شود كه نجات از گرفتاريهاى حالت مرگ و بعد از آن در گروه آنهاست.«واو»در عبارت «و النفس» واو حاليه است .

دهم-بعد از آن كه بيان فرموده است،به فدك و غير فدك از زيورهاى دنيا نيازى نيست آن گاه به حدّ و مرز نياز خود،يعنى رياضت و تربيت نفس به وسيله

ص:180

تقوا اشاره كرده است.اين ضمير (1)مانند ضمير در عبارت«و انما هى الكوفه» است كه قبلا گذشت،و در حقيقت عبارت چنين است:تنها همّت و حاجت من تمرين و تربيت نفسم به تقواست.

بدان كه تربيت نفس برمى گردد به بازداشتن آن از خواسته ها و وادار ساختن آن به اطاعت از مولايش،و آن از تربيت چارپايان گرفته شده است، يعنى همان طور كه چارپايان را از اقدام بر حركات ناشايست نسبت به صاحبش و كارهايى كه خلاف نظر اوست باز مى دارند،همچنين قوّۀ حيوانى كه مبدأ حركات و كارهاى حيوانى در وجود انسان است،اگر به اطاعت از قوّۀ عاقله عادت نكند به منزلۀ چارپاى خواهد بود كه باعث ناخشنودى صاحبش مى گردد، در آن صورت گاهى قوّۀ حيوانى از شهوت و گاهى از غضب پيروى مى كند و بيشتر وقتها در حركات و رفتار خود از مرز عدالت به يكى از دو طرف افراط و تفريط بر اثر انگيزه هاى مختلف قواى متخيّله و متوهّمه منحرف مى گردد،و قوّۀ عاقله را در جهت برآوردن خواسته هاى خود به خدمت مى گيرد،در نتيجه او همواره فرمانده(امّاره)و قوّۀ عاقله فرمانبر او مى شود.امّا اگر قوّۀ عاقله او را رام كند و از تخيّلات و توهّمات،و احساسات و كارهاى شهوتزا و خشم انگيز باز دارد،و مطابق خواست عقل عملى تمرين دهد و بر اطاعت امر خود تربيت كند به طورى كه به امر و نهى او عمل كند،قوّۀ عقليّه مطمئنّه خواهد بود،كارهايى با انگيزه ها و پايه هاى گوناگون انجام نخواهد داد،و ديگر قوا سر به فرمان او و تسليم وى خواهند شد.

اكنون كه مطلب روشن شد در نتيجه مى گوييم:چون هدف نهايى از رياضت و تمرين نفس رسيدن به كمال حقيقى است و آن هم در گرو آمادگى

ص:181

لازم است،و اين آمادگى نيز متوقّف است بر نابودى موانع برونى و درونى بنا بر اين براى رياضت و تربيت نفس سه هدف وجود دارد:

1-ناديده گرفتن و بى اثر شمردن هر چه را كه مورد علاقه و دوست داشتنى است،يعنى همۀ موانع خارجى،به جز ذات حق تعالى.

2-واداشتن نفس امّاره به پيروى از نفس مطمئنّه،تا اين كه دو قوّۀ تخيّل و توهّم را از عالم پست حيوانى به جانب كمال بكشاند،و ديگر قوا نيز از آنها دنباله روى كنند،در نتيجه انگيزه هاى حيوانى يعنى موانع داخلى برطرف شوند.

سوم:بيدارى دل و توجّه قلب به بهشت برين،براى تحمّل سختيهايى كه از جانب حق مى رسد و آمادگى براى پذيرش آنها.

پارسايى واقعى يعنى دورى قلب از متاع دنيا و خوشيها و لذايذ آن براى وصول به هدف اوّل مى تواند ما را يارى كند.و همچنين عبادت آميخته با انديشه و تفكّر در ملكوت آسمان و زمين و مخلوقات خدا و عظمت آفريدگار پاك و كارهاى شايسته با نيّت خالص براى رضاى خدا به هدف دوم كمك مى كند.

امام(علیه السلام)به جاى تقوايى كه نفس خود را به آن تربيت كرده و خو داده است،اين امور معيّن و وسايل مقدّماتى را نام برده است،و به جاى هدف نهايى تربيت، يعنى كمال حقيقى و لذّت مربوط به آن،به ذكر بعضى از لوازم آن توجّه داده است يعنى همان كه نفس آدمى از ناآرامى روز قيامت در امان باشد و در لبه هاى پرتگاه يعنى صراط مستقيم استوار بماند،و انگيزه هاى مختلف،آن را به سمت درهاى جهنّم و پرتگاههاى هلاكت نكشاند.كلمۀ مزالق را استعاره آورده است براى لغزشگاههايى كه پاى خرد در راه سير الى اللّه در آن بلغزد و تمايلات شهوت و غضب انسان را به سمت پستيها و صفات زشت سوق دهد .

دهم:بر اين مطلب توجه داده است كه پارسايى وى در دنيا و بسنده كردنش به دو جامۀ كهنه و دو قرص نان،و رها كردن جز آنها،به دليل ناتوانى از

ص:182

فراهم آوردن خوردنيها و پوشيدنيهاى حلال نبوده است،و براستى كه او اگر مى خواست امكان فراهم آوردن آن چيزهاى خوب،و مغز گندم و عسل خالص را داشت،زيرا غذاى مغز گندم و عسل از متداولترين خوراكيهاى آن روز مردم مكه و حجاز بود و صرف نظر امام از اين گونه غذاها با توان و قدرتى كه بر تهيّۀ آنها داشت از روى رياضت نفس و آماده سازى آن براى كسب كمالات جاودانه بوده است.امام(علیه السلام)در اينجا نقيض ملزوم را يعنى غلبه نكردن هواى نفس او بر عقلش و وادار نكردن زيادى حرص او را برگزينش خوراكيها استثنا كرده است و بر اين جنبۀ عدمى با عبارت:هيهات(چه بسيار دور است)،توجّه داده است،زيرا آنچه را كه امام(علیه السلام)انجامش را از جانب خود بعيد شمرده و ناپسند دانسته،از خود نفى كرده و حكم به نيستى آن فرموده است.اما اين كه آن عدم،خود به عينه نقيض ملزوم است براى اين است كه ملزوم در اين جا ارادۀ انتخاب غذاهاى خوب و غلبۀ هواى نفس بر عقل-با اين كه مقتضاى عقل مخالفت و دورى از آن غذاهاست-و نيز وادار ساختن شهوت او را بر موافقت با بهره گيرى از غذاهاست«مستثنى»در اين جا عدم اين چيزهاست،و امّا جواز استثناى نقيض مقدم[ملزوم]از آن روست،كه ارادۀ اين امور شرطى است مساوى با انتخاب غذا و لباس خوب و فراهم آوردن آنها و عدم اراده آن شرط مستلزم عدم مشروط است.

موارد زيادى در زبان عربى وجود دارد كه كلمۀ لو به گونه اى استعمال شده است كه ملزوم علت و يا شرط مساوى براى لازم است،نقيض ملزوم از آن استفاده مى شود.

حرف«و»در لعلّ براى حال است،يعنى بسيار دور است كه هواى نفسم مرا وادارد بر انتخاب خوراكيها در حالتى كه ممكن است در حجاز و يمامه كسى با اين اوصاف[كه در ضمن سخنان حضرت بيان شد]وجود داشته باشد.

جمله او ابيت ،عطف بر يقودني است و از امورى است كه امام(علیه السلام)آنها را

ص:183

از خود بعيد دانسته است،و واو در عبارت و حولى براى حال و عامل حال ابيت است و همچنين عبارت او ان اكون عطف بر ابيت است و آن دو از لوازم نتيجه قياس استثنائى اند زيرا اراده نكردن وى بر گزينش خوراكيها مستلزم نخوردن و بهره نگرفتن از آنها است و اين خود مستلزم آن است كه با شكمى پر و در حالى نخوابد كه در اطرافش شكمهاى گرسنه باشد تا بدان وسيله دچار ننگ و عار گردد.

اما شعر از باب تمثيل است و هدف دورى از ننگ و عارى است كه لازمۀ استفاده از خوردنيهاى لذيذ است با وجود نيازمندانى كه نياز به اندك غذايى دارند و بر درستى و خوبى اين لوازم به وسيله پيامدهاى نقيضهاشان يعنى همان حالات مذكور،توجه داده است،شعر از حاتم بن عبد اللّه طايى و از قطعه اى است كه آغاز آن چنين است:

اى دختر عبد اللّه و دختر مالك و اى دختر ذى البردين و صاحب اسب تندرو وقتى كه توشه اى فراهم كردى كسى را بجوى تا آن را بخورد چون كه من به تنهايى غذا نمى خورم چه او شخصى از راه دور آمده و بيگانه و يا نزديك و از خويشاوندان باشد،مى ترسم كه پس از مرگ مرا به بدى ياد كنند اين ننگ تو را بس كه شب با شكم پر بخوابى در صورتى كه پيرامون تو دلهايى محتاج به ظرفى سبوس باشند و براستى من با آنچه در اختيار دارم،تا وقتى كه مهمان دارم،بندۀ او هستم،هر چند كه اين روش،روش بردگى نيست (1)حسبك داء (2)نيز روايت شده است،اطلاق واژۀ درد بر آن عمل،از آن روست كه آن كار پستى است و بايد از آن دورى جست.

ص:184

در عبارت امام(علیه السلام): او ابيت ،و او اكون را بعضى به ضم آخر و مرفوع خوانده اند،به اين دليل كه او حرف عطف نيست بلكه همزه براى استفهام و واو پس از آن مانند فاء در آيۀ مباركه: «أَ فَأَصْفاكُمْ رَبُّكُمْ بِالْبَنِينَ» (1)متحرك است،و استفهام انكارى و بيانگر اين مطلب است كه شكم او پر و آن چنان است كه گويندۀ شعر گفته است ،و همچنين استفهام در عبارت: و اقنع من نفسى ،در معرض انكار اين مطلب است كه نفس امام(علیه السلام)بر اين دلخوش مى دارد كه به او امير المؤمنين گويند در صورتى كه در سختيهاى روزگار و تلخكاميها با آنان همدرد نباشد،واو در عبارت: و لا يشاركهم... واو حاليه،و او اكون ،عطف بر: اشاركهم ،و به منزلۀ نفى است .

يازدهم:امام(علیه السلام)به پاره اى از انگيزه هايى كه باعث پارسايى و ترك غذاهاى لذيذ در دنيا شده است توجّه داده از جمله آن كه وى براى اين آفريده نشده است تا خوردن غذاهاى خوب،او را از هدف اصلى بازدارد،و توضيح اين مطلب در عبارت: فما خلقت...المتاهة ،آمده است.همچنين از سرگرم شدن به خوردن غذاهاى لذيذ با خاطرنشان ساختن پيامد چنان سرگرميى يعنى همانندى با چارپايان،برحذر داشته است،و با عبارت: همّها علفها ،تا جملۀ يراد بها ،به وجه شبه به بهايم اشاره فرموده است،توضيح آن كه شخص سرگرم به خوردن غذاهاى لذيذ،اگر از نوع خورشهاى ثروتمندان و بى نيازان باشد،به سان چارپاى علفخوارى خواهد بود در همّت گماردن به علفى كه در اختيار دارد،يعنى همان غذاى موجود،و اگر فردى نيازمند باشد،همتش وابسته خواهد بود به هر آنچه كه از متاع دنيا به دست آورد،و تا آخر آن را بخورد و پرخورى كند و شكمبه خود را با غفلت از هدف اصلى همچون حيوان علفخوار پر كند كه همتش پر كردن شكم

ص:185

از آشغال و زباله هاست بدون توجه به سرانجام كار خود و مقصود اصلى ديگران از او،يعنى سر بريدن و كار كشيدن از او.كلمه ريسمان و كشيدن آن را،استعاره آورده و كنايه از رها كردن و يله نمودن،همانند رها گذاشتن چارپايان است .

دوازدهم:به بعضى از شبهاتى كه احتمال داده است شايد در ذهنهاى سست وارد شود،يعنى اعتماد بر ناتوانى امام(علیه السلام)به علت خوردن خوارك ناچيز،از پيكار با دشمنان،اشاره فرموده است و توضيح آن را در عبارت: و كانّى...

الشجعان ،آورده،آن گاه به پنج طريق در مقام جواب برآمده است:

1-تمثيل به درخت بيابانى،و مقايسه خود با آن در توانمندى،بنا بر اين اصل در تمثيل همان درخت بيابانى و فرع آن امام(علیه السلام)و وجه اشتراك كمى تغذيه و خشونت غذا همانند غذاى درخت بيابانى و بد تغذيه شدن آن است،و حكم در تمثيل همان استوارى اعضاى بدن و نيرومندى او همچون صلابت چوب درخت بيابانى و توانمندى آن است،اين يك پاسخ است بر ردّ شبهه ياد شده.

2-همانند كردن دشمنان و همگنان خود،همچون معاويه با درختان سرسبز و خرم باغها،در اين تمثيل درختان اصلند و دشمنان و همگنان آن حضرت فرع،و وجه اشتراك همان سرسبزى و شادابى است كه در اثر رفاه و خوراك لذيذ به دست مى آيد و حكم قطعى آن نرم و نازك بودن پوست و ناتوانى از مقاومت و كمى استقامت در برابر رويدادها و علاقه به ناز و نعمت و رفاه است و غرض امام(علیه السلام)آن است كه ديگران بدانند همگنان او از وى ناتوانترند و در نتيجه شبهۀ مزبور برطرف گردد.

3-تمثيل آن بزرگوار به گياهان ديم مانند تمثيل به درخت بيابانى است،و حكم در اينجا آن است كه امام(علیه السلام)در برافروختن آتش جنگ تواناتر و در شعله ور ساختن آن مقاوم تر و پايدارتر،و همچون نباتات ديم در آتش ديرپا است .

ص:186

4-تمثيل خود،نسبت به پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)،به درخت خرمايى نسبت به درخت خرماى ديگر،اصل اين تمثيل،درخت خرما نسبت به درخت خرماى ديگر،و فرع آن،جايگاه امام(علیه السلام)نسبت به رسول خداست وجه اشتراك اين است كه امام(علیه السلام)علوم و كمالات نفسانى خود را از چراغ دانش و كمالات پيامبر(صلی الله علیه و آله) اقتباس كرده،به سان بهره گرفتن معلول از علت و چراغ از شعله.

5-امام(علیه السلام)خود را نسبت به پيامبر(صلی الله علیه و آله)چون ذراع نسبت به بازو مى داند، بنا بر اين اصل[مشبه به]:ذراع نسبت به بازو و[مشبه]،فرع:امام(علیه السلام)نسبت به پيامبر(صلی الله علیه و آله)است.و وجه اشتراك نزديكى امام نسبت به پيامبر و پشتيبانى از او،و وسيله بودن براى رسيدن پيامبر به مقصود خود يعنى اتمام و اكمال دين است و اصل بودن پيامبر در همۀ اين موارد مانند نزديكى دست به بازو،و اصل بودن بازو نسبت به دست است،و اين كه دست نسبت به بازو وسيله اى براى تصرّف و حمله مى باشد،امّا حكم در اين دو تمثيل يكى و آن ناتوان نبودن امام(علیه السلام)از مبارزه با همگنان و نبرد با دلاوران است،و دليل قطعيّت اين حكم،وجه اشتراك اوّل آن است كه چون علوم يقينى و بينش دينى امام(علیه السلام)با بينش پيامبر(صلی الله علیه و آله) متناسب بوده است اين خود بزرگترين چيزى است كه به منظور حمايت از دين او را به شجاعت واداشته و بر مبارزۀ امثال و اقران نيرو مى بخشيد،و ثبوت حكم از وجه اشتراك دوم نيز همين طور است.

بعد از آن كه امام(علیه السلام)آن حكم را ثابت كرد و ناتوانيى را كه در باره اش تصور مى رفت از خود سلب كرد،با سوگند جلاله آن را مورد تأكيد قرار داده است به اين ترتيب كه اگر تمام عرب براى مبارزۀ با او پشت به پشت هم دهند هر آينه رو از آنها برنخواهد گرداند،و اگر فرصت گردن زدن آنان را بيابد به سوى ايشان خواهد شتافت،يعنى به هنگام نبرد و استحقاق آنان براى كشته شدن به دليل دشمنى آنان با دين و نادرستى عفو و چشم پوشى از آنان،به خاطر

ص:187

شباهت امام(علیه السلام)به رسول خدا(صلی الله علیه و آله)در آغاز اسلام است زيرا پيامبر(صلی الله علیه و آله) گذشت و عفو را جز در جاى خود به كار نمى برد.نقل كرده اند كه امام(علیه السلام)در يك روز-چون مصلحت دين را تشخيص داد-هزار نفر را يكجا از پا در آورد .

سيزدهم:امام(علیه السلام)وعده داد كه بكوشد تا روى زمين را از آن شخص واژگون و كالبد سرنگون پاك سازد،مقصود امام(علیه السلام)از آن شخص معاويه بود،و اين كه امام(علیه السلام)تعبير به شخص و جسم كرد به دليل رجحان جنبه بدنى معاويه بر جنبۀ روانى اش بود،از آن رو كه وى به كمال بدن خود بيش از كمال روحش توجه داشت به حدى كه گويا او تنها جسم و كالبد بوده است و با بيان اين كه معاويّه كسى است واژگونه و كالبدى سرنگون،اشاره فرموده است به توجه داشتن معاويه از جنبۀ عالى،و سرپيچى او از دريافت كمالات روحى به جنبه پست،و واژگونگى او در دنيا و سرنگونى چهرۀ عقل او به سمت كسب دنيا براى دنيا و توجه به گرد آورى مال دنياست،زيرا كه هدف نهايى از عنايت خداوندى به آفرينش انسان اين است كه با مصون داشتن فطرت اصلى خود از آلودگى به رذايل اخلاقى،راه مدارج كمال را بپيمايد و اگر انگيزه هاى پر كشش او را به سمت دنيا بكشد و فريفته محبت دنيا شود تا آن جا كه يكسره متوجه دنيا گردد و همواره در مراحل انحطاط محبت دنيا سقوط كند،بدين ترتيب نگونسارى از مراتب كمال و واژگونى اش در پستيها و پرتگاههاى ضلالت و گرفتارى اش با غل و زنجيرهاى آن،تحقق مى يابد.

در عبارت امام(علیه السلام):تا دانۀ كلوخ از ميان دانۀ گندم دور شده و جدا گردد، دانۀ كلوخ يعنى معاويه و دانۀ دور شده يعنى مؤمنان،و وجه تشبيه آن است كه امام(علیه السلام)مؤمنان را از وجود معاويه خالص و آنها را جدا مى كند،تا ايمانشان رشد كند و دينشان استوار گردد،زيرا وجود معاويه در بين آنها وسيلۀ مهمى براى تباه ساختن عقيده شان و نابودى دينشان است،همان طور كه صاحب خرمن،

ص:188

غله هاى خود را پاك و آميخته هاى آنها و هر چه كه از كلوخ و امثال آن باعث فساد غلّه مى گردد،از ميان بيرون مى كند.شارح نهج البلاغه عبد الحميد بن ابى الحديد گفته است همان طورى كه كشاورزان در بيرون آوردن كلوخ،سنگ، خار و امثال آنها از ميان كشت،تلاش مى كنند تا باعث فساد در رويش زراعت نشود و محصول را تباه نسازد.

اين گفتار ابن ابى الحديد محلّ نظر است،زيرا كه بيرون بردن گل از ميان زراعت معنايى ندارد و از طرفى عبارت:دانۀ گندم درو شده (حبّ الحصيد) ،آن معنا را نمى رساند .

چهاردهم:دنيا را به صورت موجودى با خرد وانمود كرده و او را بمانند خردمندان،مخاطب قرار داده،تا به خاطر شگفت آميزى اين خطاب،در دلها بهتر جايگزين شود.آن گاه به كناره گيرى و دورى از آن همانند زنى كه طلاق داده اند،امر فرموده است.و عبارت: حبلك على غاربك مهار تو بر كوهانت آويخته است،به عنوان تمثيل،كنايه از طلاق است،و اصل اين تمثيل،آن است كه هر وقت بخواهند شتر را براى چرا رها كنند،مهارش را بر كوهانش مى آويزند، و اين به صورت مثلى در آمده است،براى هر كسى كه از حكمى آزاد و رها شود.

سپس دنيا را صاحب چنگالهايى دانسته است،كنايه از اين كه دنيا انسان را به طرف خواسته ها و زينتها تا سر حدّ هلاكت ابدى مى كشاند همچنان كه شير طعمۀ خود را مى كشد،و همچنين دنيا را صاحب رشته ها و طنابها دانسته و به وسيلۀ آن صفت استعارى،خواسته است بگويد دنيا دل مردم را با خواهشهاى خيالى مى ربايد همان طور كه طنابهاى دام صيّاد،صيد را به دام مى اندازد،و نيز كلمۀ: (مداحض) لغزشگاهها،را براى شهوات و لذّتهاى دنيايى،از آن جهت استعاره آورده است كه پاى خرد در آنجا از راه حق مى لغزد و آنجا،جاى زمين خوردن عقول است،و مقصود امام(علیه السلام)از تمام اينها،پارسايى در دنيا و دورى

ص:189

خود از دنياست .

آن گاه شروع به پرسش از مردمانى كرده است كه دنيا آنها را با بازيچه هاى خود فريفته و از ملّتهايى كه با زر و زيور خود آنان را شيفتۀ خود كرده است، پرسشى بر سبيل سرزنش،و نكوهش در مورد اين نحو برخورد دنيا با ايشان،تا اين كه آنها را از دنيا بيزار و برحذر كند،البتّه اين سخن از باب تجاهل عارف است،كلمۀ:مداعب،جمع مدعبة به معنى بازيچه را براى دنيا استعاره آورده است،و جهت شباهت آن است كه دنيا موقع خالص بودن لذتهايش براى مردم و فريفتن آنها و بعد حمله ور شدن بديشان به صورت جدّى،مانند كسى است كه با ديگرى شوخى مى كند و مى خندد و با حرفها و كارهاى چرب و نرم او را مى فريبد،آن گاه از راه جدّى وارد شده و طرف را مى آزارد و يا نابود مى سازد،كلمۀ غرور،گول زدن را به دنيا از آن جهت نسبت داده است كه دنيا يك وسيلۀ مادّى براى گول خوردن آدمى است.

در نسخۀ سيد رضى-رحمه اللّه-غرّرتيهم با ياء آمده است،دليلش آن است كه ياء از اشباع كسره توليد شده است.

پانزدهم:اشاره به سرانجام مردم دنيا كرده است كه به سمت آن در حركتند،يعنى گروگان قبرها و فرورفته در زير لحدهايند و در اين سخن توجه داده است كه فريب خوردن و شيفتگى آنها به چيزى است كه تا اين حد با آنها ناخالص است،تمام اينها براى بيزار كردن و دور ساختن آنان از دنياست،كلمه هاء براى تنبيه است،و لفظ رهائن ،يعنى گروگانها را براى مردم از آن جهت عاريه آورده است كه اينان در قبرها مانند گروگانى محكم گرفته شده اند،و احتمال دارد كه حقيقت باشد نه استعاره،و رهينه به معناى گروگزار يعنى همان كالبدهاى مقيم در قبرها .

شانزدهم:امام(علیه السلام)سوگند ياد كرده است كه اگر دنيا شخصى قابل رؤيت

ص:190

و كالبدى محسوس بود،حدود الهى را-در قبال بندگانى كه به سبب آرزوها آنها را فريب داده و به مشقت هايى گرفتار كرده است كه نه راه رفتن دارد و نه راه برگشت يعنى اين كه آن موارد از جاهايى است ورود و خروج از آن ممكن نيست-در بارۀ او اجرا مى كردم .چون امام(علیه السلام)در اين گفتگو،همچون آموزگارى براى دنيا كه از نيرنگ و فريب او اطلاع يافته و مانند كسى كه او را از خود نااميد مى سازد مى گويد:چه دور است كه حال از تو فريب بخورم.يعنى پس از گول خوردن و اعتمادم به تو!آن گاه به بعضى از دلايل دورى از دنيا و بيزارى از نزديك شدن به آن،توجه مى دهد،كه عبارتند از:گام نهادن در لغزشگاه دنيا باعث لغزيدن و سوار شدن بر امواج آبهاى دنيا باعث غرق شدن،و دورى از بندهاى دنيا باعث رسيدن به سلامتى است،و اين كه شخص سالم از دست دنيا،باكى از تنگى خوابگاهش ندارد و هر تنگنايى از قبيل تهيدستى،زندان،بيمارى و گرفتارى پس از سلامت از دست دنيا هر چه تنگ باشد در برابر آن آسايش كه از گشايش در دنيا و تاخت و تاز در ميدانهاى شهوانى دنيا،از عذاب دردناك در آخرت نصيب انسان مى شود،گشايش محسوب مى شود و دنيا در كوتاهى و بى توجهى امام(علیه السلام) بدان،همچون روزى است كه وقت پايان يافتن آن فرا رسيده باشد.

كلمات مداحض ، لجج ، حبال استعاره اند براى شهوتها و لذتهاى دنيا:

اول:از آن جهت كه شهوتهاى دنيا زمينۀ آن را دارند كه باعث دلبستگى شوند و انسان را به افزون طلبى،يا تجاوز از حد اعتدال به مرز حرام بكشانند،و در نتيجه پاى نفس انسانى از راه حق بلغزد و در پرتگاههاى هلاكت و موارد گناه بيفتد.

دوم:از آن رو كه خواسته ها و آرمانهاى دنيايى بى پايان است و از پيامدهاى حتمى كسى كه سرگرم بدان و غرق در آن شده،آن است كه خويشتن را در دريايى غرق مى كند كه كناره ندارد،و در نتيجه از قبول رحمت حق سرباز

ص:191

زده،همچون كسى كه خود را در دريايى ژرف افكند،به هلاكت ابدى مبتلا شود.

سوم:از نظر اين كه انسان وقتى فريب دنيا را خورد و در راه علاقۀ به دنيا به خواسته هاى خود رسيد،دنيا مانع جهش و پرش او به ساحت قدس خداوندى شده و از پريدن با دو بال نيروى عقلانى در ساحت قدس حق و منزلگاههاى اولياى بزرگ خدا باز مى دارد،همان طور كه بندهاى صياد بال پرنده را از پريدن باز مى دارند.استعمال كلمات وطى ، ركوب ، زلق و غرق از باب استعارۀ ترشيحى است .سپس امام(علیه السلام)موضوع دورى خود از دنيا را تكرار و سوگند ياد كرده است كه در برابر دنيا سر فرود نخواهد آورد تا دنيا او را خوار سازد،و زمام اختيارش را به دست او نخواهد داد تا هر جا كه مى خواهد بكشد،در اين عبارت توجّه بر اين مطلب است كه كسى در دنيا خوار نمى شود مگر اين كه خود را خوار ساخته و دنيا را بپرستد و دنيا نمى تواند زمام اختيار كسى را به دست گيرد مگر اين كه كسى خود زمام اختيارش را به دست آن سپارد،و اين مطلب واضحى است،زيرا انسان تا وقتى كه نيروى حيوانى را مغلوب كرده و اختيار آن را به دست عقل سپرده است محال است كه دنيا بتواند او را خوار سازد و به بندگى اهل دنيا بكشد،امّا هر وقت از شهوت خود-در برابر جلوه هاى دنيا-پيروى كند،دنيا او را به پست ترين صورت خوار مى سازد و به بدترين نوع بردگى مى كشاند،چنان كه امام(علیه السلام)فرموده است:بندگى شهوت پست تر از بندگى بردگان است (1).صفت:رها كردن افسار، را-براى سهولت پيروى كردن قوّۀ عاقله از نفس امّاره و سخت نگرفتن در خوددارى از به كار گرفتن عقل در خدمت نفس-استعاره آورده است.

هفدهم:امام(علیه السلام)سوگند ياد كرده است،تا آنچه را كه بدان تصميم قطعى گرفته و در صدد انجام آن است-يعنى رياضت نفس خود-در ذهن طرف

ص:192

جايگزين كند،و توصيف اين رياضت نفس بالقوه مستلزم دو مطلب است:

نخست آن كه وى نفس خود را به قرص نانى خرسند سازد و اگر به آن دسترسى پيدا كرد چون غذاى دلپسندش آن را بپذيرد.و از خورش به نمكى بسنده كند.اين رياضت،رياضت قوۀ شهوت است،و چون قوۀ شهوانى دشمن نفس انسانى است و بيشترين فساد از طرف آن قوه به آدمى وارد مى شود،از اين رو،امام(علیه السلام)، مخصوصا آن را نام برده و با تصميم قاطع به مقابلۀ آن برخاسته است،و احتمال دارد كه مقصود امام(علیه السلام)،تربيت همۀ قواى نفسانى باشد،كه امام چنين توصيف كرده است،نفس با وجود رياضت و تمرين به قرص نانى خرسند است،زيرا كنترل شهوت از كنترل ساير قوا مهمتر و دشوارتر است،و اشاره به كنترل قوۀ شهوانى تا به حدّى كه بيان شده است،رساتر از آن است كه تربيت و رياضت را با وصف سخت و شديد بيان مى كرد.امام(علیه السلام)در سوگند خود به عنوان ادب در گفتار،مشيّت و ارادۀ خدا را استثنا كرده است،به دليل آيه مباركه: «لا تَقُولَنَّ لِشَيْءٍ إِنِّي فاعِلٌ ذلِكَ غَداً إِلاّ أَنْ يَشاءَ اللّهُ» (1)و براى جلب توجه به اين مطلب كه امور در سلسلۀ نيازمندى و احتياج،به خداوند منتهى مى شوند.

دوم-امام(علیه السلام)كاسۀ چشم خود را همچون چشمه آبى به حال خود وامى گذارد كه آبش خشكيده باشد وجه شبه آن است كه اشكهاى چشم تمام شده،و در اشتياق به ملأ اعلى و آنچه از خوشبختى ابدى براى اولياى خدا آماده شده و همچنين از ترس محروم ماندن از آنها،با گريه از اشك تهى گردد.و آن كس كه در جايى غريب مانده و در موضع ترس و وحشت است چگونه شوق ديدار وطن اصلى و نخستين جايى نباشد كه با آنجا انس داشته است.الفاظ مطعوما ، مأدوما و مستفرغة [از نظر تركيبى]حال مى باشند.

ص:193

آن گاه امام(علیه السلام)به تشبيه و تمثيل خود به حيوان چرنده و گله گوسفند پرداخته است،با اين فرض كه او نيز حالتى مانند اين حيوانات داشته باشد و هدفش از دنيا همان هدف باشد.البته اين مطلب را به عنوان انكار از اين كه آن بزرگوار نسبت به نفس خود چنان حالتى را بپسندد.اصل در اين تمثيل حيوان چهارپاست،و فرع آن بزرگوار است.و چون اصل مورد قياس نسبت به انسان كامل در نهايت پستى بوده چنين تشبيهى باعث نفرت زيادى نسبت به صفاتى است كه تشبيه مستلزم داشتن آن صفات است.

عبارت امام(علیه السلام)قرّت اذن عينه-يعنى در چنين حالتى چشمش روشن! -جملۀ خبرى در معرض انكار و به مسخره گرفتن چنان لذتى است همانند آيه مباركه: «ذُقْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْكَرِيمُ » (1)هيجدهم:امام(علیه السلام)توجه داده است كه اگر نفس داراى صفات نام برده باشد،سزاوار آن است كه گفته شود،خوشا به حال او!و بيشترين صفات پسنديده را در چنان نفسى جمع كرده است:

اوّل-اداى فرمان واجب خداوند و آنچه را كه خداوند بر او فرض دانسته است.

دوم-عبارت: و عركت بجنبها بؤسها [در سختيها بردبار و نستوه باشد]، كنايه از پايدارى در برابر ناگواريهاست.مى گويند:عرك فلان بجنبه الاذى، هر گاه كسى را كه باعث اذيّت اوست ناديده گرفته و در برابر آزار او شكيبا باشد.

و اين عمل خود مستلزم شمارى از فضايل اخلاقى از قبيل:بردبارى، بخشندگى،گذشت،چشم پوشى،و فروخوردن خشم،و همچنين تحمّل ناراحتى، پاكدامنى و امثال اينهاست.

ص:194

سوم-جملۀ: ان تهجر باللّيل غمضها (در شب از خواب دورى گزيند)، كنايه است از شب زنده دارى با عبادت پروردگار و سرگرم بودن به ذكر خدا تا وقتى كه خواب بر او غلبه كند آن گاه زمين را فرش و كف دستش را بالش خود قرار دهد:يعنى هيچ زحمتى براى آماده ساختن بستر و بالش نرم به خود راه نمى دهد، بلكه از هر نوع زحمتى به دور،و از هر نوع آرايشى بركنار و از هر رفاه و آسايشى منزّه است.

عبارت: فى معشر مى تواند متعلّق به هر يك از افعالى كه مربوط به نفس است،بوده باشد،يعنى:من كه اين كارها را انجام دادم از جمله كسانى هستم كه شأن اينان چنين است،و آنها را با چهار ويژگى معرّفى فرموده است:

اوّل:ترس از معاد،خواب را از چشمهاى آنان ربوده است.

دوم:آنان خواب و استراحت ندارند،اين عبارت كنايه از مشغول بودن آنها در تمام شب به ذكر پروردگارشان است،مثل آيۀ مباركه: «تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ» (1).

سوم:و لبهاى آنان آهسته به ذكر پروردگارشان گوياست مثل آيه مباركه:

«يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً» (2).

چهارم:و با استغفار فراوان گناهانشان را پراكنده سازند،و اين قسمت چهارم لازمه و يا نتيجه سه قسمت اوّل است،كلمۀ تقشّع،[پراكندگى ابرها]را براى از بين رفتن گناهان،استعاره آورده است،و وجه مشابهت آن است كه گناهان و هيأتهاى جسمانى در سياه كردن صفحه هاى جانها و پوشاندن و ممانعت آنها از پذيرش انوار الهى،نظير ابرهاى متراكمى است كه صفحۀ زمين

ص:195

را از پذيرش نور خورشيد و آمادگى براى روييدن گياه،و امثال آن،مانع گردد.

پس كلمۀ: (تقشّع) را استعاره آورده است براى از بين رفتن و محو شدن گناهان از صفحات دلها.همۀ اين عبارات براى آن است كه امام(علیه السلام)مى خواهد مردم را وادار به اطاعت پروردگار كند و آنان را به ورود در جرگۀ اولياى خدا جذب نمايد.

توفيق در دست خداست.

ص:196

سلام دادن،رفتار يكسان داشته باش،تا بزرگان و قدرتمندان به ستم تو چشم طمع نبندند و زير دستان و ناتوانان از عدالت تو نااميد نشوند .»

گرفتن و سختگيرى نداشتن با آنهاست.

ششم:در نگاه با گوشۀ چشم و نگاه تند،اشاره و سلام ميان مردم،رفتار همسان داشته باشد.واژۀ لحظه اخصّ از نظره است.و اين عبارت دستور به صفت پسنديدۀ عدالت در بين مردم است تا قدرتمندان چشم طمع به ستمكارى او نداشته باشند تا از اين راه بر او چيره شوند و ناتوانان از اجراى عدالت او در حق قدرتمندان نااميد نباشند تا در نتيجه خود را ناتوان سازد و از انجام اعمال شايسته درمانده شود،توفيق از آن خداست.

ص:199

آن گاه فرمود:اى فرزندان عبد المطلب!هرگز من راضى نيستم كه شما را در حالى ببينم كه در خون مسلمانان دستتان را به سختى فرو برده ايد به بهانۀ اين كه مى گوييد:امير المؤمنين را كشتند،امير المؤمنين را كشتند!بدانيد كه در عوض من به جز كشندۀ من كسى ديگر را نبايد بكشيد.

به دقت توجه كنيد اگر من بر اثر ضربت ابن ملجم به شهادت رسيدم،در عوض يك ضربت او شما هم به او يك ضربت بزنيد،و مبادا او را مثله كنند،زيرا من از پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)شنيدم كه مى فرمود:«مبادا كسى را مثله كنيد هر چند كه سگ هار باشد » (1).

پنجم:آنكه با ستمگر دشمن،و ياور ستمديده باشند،و اين خود از لوازم گفتن حرف حقّ و عمل كردن به خاطر حق است،زيرا كسى كه طرفدار عدالت راستين است ناگزير بايد از ستمگر متمايل به سمت ظلم و جور دورى كند،و با او بستيزد تا اين كه او را به راه فضيلت عدالت بازگرداند،پس در اين صورت يار و ياور ستمديده خواهد بود .سپس دوباره براى تأكيد برمى گردد،و امام حسن و امام حسين(علیه السلام)و تمام فرزندان،خاندان و هر كس از بندگان خدا را كه وصيّتنامه اش به او برسد را،به تقوا و ترس از خدا سفارش مى كند،در حالى كه آن را تكرار نموده و در ادامۀ آن صفات و خصال ديگرى را نيز به شرح ذيل بيان مى كند:

1-اصلاح و آشتى ميان دو طرف اختلاف.و كلمۀ:ذات كنايه از حالتى است كه باعث جدايى و دورى گردد.بعضى گفته اند:حالتى است بين دو كس، دو قبيله و يا مردى با خانواده اش.امام(علیه السلام)دستور آشتى دادن بين آن دو از فساد و تباهى داده است.و بعضى گفته اند:احتمال دارد،مقصود از بين در اينجا وصل و مقصود از:ذات،هواى نفس باشد،يعنى هواى نفسى را كه به شما ارتباط دارد،از فسادى كه گرفتار است نجات دهيد.و گفته شده است:كه كلمۀ:ذات كلمه اى است در غير محل و زايد،مانند آيه مباركه: «اللّهَ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَيْنِكُمْ » (1).

آشتى و اصلاح ذات البين از لوازم انس و محبّت در راه خداست،و آن خود فضيلتى است زير پوشش صفت عفّت و پاك نفسى.

امام(علیه السلام)آنان را به اصلاح ذات البين وادار كرده است،به دليل روايتى كه خود از پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)شنيده است و آن روايت اين است:«اصلاح ذات البين

ص:203

از نماز و روزۀ تمام عمر بالاتر است»و دليل برترى در اينجا همان است كه قبلا به اطّلاع رسيد كه مهمترين هدف شارع(صلی الله علیه و آله)جمع آورى مردم در مسير حركت به سوى خدا و پيوند آنان در رشتۀ دين خداست،و اين كار با رودررو شدن و اختلاف بين آنها و وجود فتنه در ميان آنها امكان ندارد،بنا بر اين،سازش و صلح ميان مردم از جمله مهمترين چيزهايى است كه وصول به هدفهاى شارع مقدس جز به وسيلۀ آنها ميّسر نمى شود،و اين جهت در نماز و روزه،وجود ندارد،زيرا بدون نماز و روزه،رسيدن به هدف نام برده امكان پذير است،از اين رو برترى آن بر نماز و روزه ثابت شد.اين خبر به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى آن چنين است:هر چه كه اين طور باشد،پس بايد انجام داد .

2-امام(علیه السلام)آنان را در بارۀ يتيمان از خداوند ترسانده و از گرسنه نگهداشتن آنان نهى كرده است.و اين مطلب را با تعبير: «اغباب افواههم» ،يعنى به نوبت نگهدارى دهانهايشان،در كنايه بيان كرده است،زيرا در چنين حالتى احتمال گرسنه ماندن آنهاست.سپس ايشان را از تباه ساختن يتيمان بر حذر داشته است، چرا كه لازمۀ آن،امر به نيكى و احسان بديشان است،و آن خود فضيلتى است از فضايل عفّت و پاكى.

3-سفارش در بارۀ همسايگان و ترس از خدا در بارۀ آنها كرده و در خصوص به دست آوردن دل آنها و گرامى داشت ايشان به دليل سفارش پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)در بارۀ آنان،توجّه داده است،و به خاطر تأكيد نسبت به حفظ حقوق همسايگان مانند حفظ وصيّت پيامبر(صلی الله علیه و آله)در بارۀ ايشان،آنان را عين وصيّت تعبير فرموده است.اين نوع مجاز از باب تسميۀ شيء به نام متعلّق است.

سخن امام(علیه السلام): ما زال...سيورثّهم ،تفسيرى براى وصيّت مورد ذكر است، و آن عبارت نيز به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى آن در حقيقت چنين است:و هر چه پيامبر(صلی الله علیه و آله)در بارۀ آن اين چنين سفارش كرده باشد به طور

ص:204

حتم بايد حفظ شود .

4-سفارش در بارۀ محتواى قرآن كريم،يعنى قوانين و دستورها و ترس از خدا در صورت ترك آنها،و نهى از اين كه مبادا ديگران در عمل به قرآن پيشى گيرند،كه اين خود باعث شتافتن و پيشى گرفتن بدوست.

5-سفارش به فرمان نماز و ترس از خدا در بارۀ آن،و بر فضيلت نماز به وسيله قياس مضمرى توجه داده است كه صغراى آن جملۀ: فانّها عمود الدّين ، مى باشد،و آن عين حديثى است كه ما قبلا نقل كرديم و كبراى مقدّر نيز چنين است:و هر آنچه آن طور باشد لازم است كه با به پاداشتن آن دين به پاداشته شود.

6-سفارش در بارۀ خانۀ خدا و نهى از ترك زيارت آن در تمام طول عمر،و راز مطلب قبلا گذشت.و بر فضيلت ديگرى براى خانۀ خدا توجه داده است كه باعث مى شود تا انسان هميشه در ملازمت آن باشد و آن اين كه ترك زيارت خانۀ خدا،موجب مى شود كه خداوند به كسانى كه زيارت خانۀ او را ترك كرده اند به ديدۀ رحمت ننگرد،و از آنان محافظت و مراقبت نكند،زيرا كسى كه حرمت خدا را در بارۀ خانه اش نگه ندارد،و به خاطر خدا از خانه اش پاسدارى نكند، خداوند نيز او را حفظ و نگهدارى نخواهد كرد،و احتمال دارد كه مقصود امام(علیه السلام)اين باشد كه در آن صورت دشمنان به شما مهلت نخواهند داد و حرمت شما را نگاه نخواهند داشت،زيرا گرد آمدن مسلمانان در بيت اللّه و مراقبت از آن جا باعث عزّت آنان با لطف خدا خواهد شد و چنگ زدن به ريسمان خدا باعث جلب عنايت خداوند نسبت به مردم چنگ زننده و ترس دشمنان از آنان و فزونى جمعيت و همسويى ايشان مى گردد.

7-سفارش به جهاد با مال و جان و زبان در راه خدا و ترس از خدا بابت فروگذاردن آن،و جهاد از چيزهايى است كه قبلا فضيلت آن را دانستى .

ص:205

8-سفارش به پيوند و بخشش نسبت به يكديگر،يعنى هر كدام نسبت به ديگرى در راه خدا از كمك خود دريغ ندارد.

9-بر حذر داشتن از دورى و جدايى از يكديگر و دليل آن نيز روشن است.

10-نهى از ترك امر به معروف و نهى از منكر،كه اين خود به معنى دستور به انجام آنهاست.و به دليل پى آمد بدآن،و فراهم آمدن زمينۀ تسلّط اشرار بر آنها، و قبول نشدن دعايشان،آنان را از ترك اين دو فريضه برحذر داشته است.و دليل فراهم آمدن چنين زمينه اى اين است كه اگر جامعه امر به معروف و نهى از منكر را ترك كند اين امر باعث بروز منكر و كاستى معروف از طبيعت افراد بدكردار شده و زمينۀ تسلّط و غلبۀ آنان و زمامدارى تبهكاران فراهم مى آيد.و اين خود باعث فزونى بدى و بدكاران و كاستى شايستگان و سستى همّت آنها از تقاضاى نزول رحمت پروردگار وسيلۀ دعايشان مى گردد و در نتيجه هر چه دعا مى كنند مستجاب نمى شود .آن گاه امام(علیه السلام)به دنبال اين سخنان،افراد خويشاوند خود از فرزندان عبد المطّلب را بخصوص در مورد خون خويش و سفارش به چند مطلب زير،مخاطب قرار داده است:

اوّل:آنها را از ايجاد آشوب به بهانۀ كشته شدن او،منع كرده و فرموده است:مبادا شما را در حالى ببينم كه دستتان را در خون مسلمانان به شدّت فرو برده ايد،كنايه از اين كه دست به كشتار زده ايد.

عبارت: تقولون:قتل امير المؤمنين مى گوييد:امير المؤمنين را كشتند، حكايت از جريان عادى و معمول است كه هر فرد خونخواه به هنگام هيجان زدگى براى اظهار بهانه و دليلى كه انگيزۀ او بر ايجاد آشوب است بر زبان مى آورد.

دوم:آنان را از كشتن كسى جز قاتل خود نهى كرده است،زيرا اقتضاى

ص:206

عدل و داد همين است .

سوم:آنها را با عبارت: انظروا...هذه هشدار داده است كه ابن ملجم را به صرف ضربت زدن جايز نيست بكشند،چه ممكن است به دليل ديگر مرگ فرا رسد،مگر اين كه يقين كنند علّت مرگ همان ضربت بوده است.

چهارم:به آنان دستور داده است،ابن ملجم را در برابر يك ضربت كه زده است،تنها يك ضربت بزنند،زيرا اقتضاى عدل و داد باز همين است.

پنجم:از مثله كردن او به دليل روايتى كه خود از پيامبر(صلی الله علیه و آله)شنيده است، نهى فرموده.توضيح آن كه در مثله كردن نوعى تجاوز حتمى و سنگدلى و فرونشاندن آتش خشم وجود دارد،كه تمام اينها از اخلاق ناپسند و پستى است كه بايد از آنها خوددارى كرد.اين نقل قول پيامبر(صلی الله علیه و آله)به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن نيز چنين است:و هر چه را كه پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)نهى كرده است نبايد آن را انجام داد.توفيق از جانب خداست.

ص:207

پسنديده است،خوشحال،و هر كه زمام اختيارش را به دست شيطان داده و با او در ستيز نبوده است پشيمان است.تو ما را به حكم قرآن دعوت كردى با اين كه خود از اهل قرآن نيستى،و ما به تو پاسخ مثبت نداديم،بلكه ما حكم قرآن را پذيرا شديم.والسلام ».

حكومت خداوند و خلافت حقّه توجيه كردند،و خروج و سركشى خود را در برابر خلافت حقّه،با خونخواهى عثمان و امثال آن از شبهه هاى بيهوده تأويل كردند.

پس خداوند با پيروزى و يارى على در برابر آنان و نقش بر آب ساختن شبهۀ آنان، آنان را تكذيب كرد.و تكذيب كردن همان طورى كه در گفتار است همچنان در رفتار و عمل نيز ميسّر است.

قطب راوندى-خدايش بيامرزد-مى گويد:معناى سخن امام(علیه السلام)چنين است:گروهى طالب حكومت و فرمانروايى بر اين امّت بودند،پس به تأويل قرآن پرداختند،از قبيل تأويل اين آيه «أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ» (1)آن گاه كسانى از فرمانروايان را كه خود نصب كردند،فرمانروايانى شمردند كه از جانب خداوند حكومت مى كنند،پس خداوند آنها را با عنوان ستمكاران و سركشان،دروغگو دانست،در حالى كه فرمانروايى كه از جانب خدا منصوب شده باشد،چنين نيست .

سپس امام(علیه السلام)،معاويه را از روز قيامت ترسانده است با توجه دادن او بر اين كه شادمانى در آن روز از آن كسانى است كه در نتيجۀ كار خوبشان،سعادت جاودانه را به دست آوردند و ديگران را به رشك افكندند چنان كه آرزو كردند مقام و مرتبه اى مانند ايشان داشته باشند،و آن كه زمام اختيارش را به دست شيطان سپرد تا هر جا كه بخواهد بكشد و با او ستيزه نكرد،پشيمان گرديد.عبارت:دادن زمام اختيار به شيطان كنايه از اطاعت نفس امّاره است.و هدف از ترساندن آن است كه معاويه مانند افراد پيش از خود نباشد كه طالب حكومت،از طريق توجيه امر الهى بودند .

سخن امام(علیه السلام):و قد دعوتنا تا آخر نامه،صورت سؤال معاويه و پاسخ آن

ص:210

است و اين كه وى[معاويه]از اهل قرآن نيست،زيرا شايستگى براى رهبرى نداشته است،چنان كه در مواردى بيان اين مطلب گذشت و اين جهت را كه او شايستگى براى پاسخ گويى نداشته تا امام به او پاسخ دهد كه به حكميّت او راضى است،و هم اين مطلب را كه تنها به حكم قرآن،او پاسخ مثبت داده[نه به تقاضاى معاويه]،به اطلاع او رسانده است.

توضيح مطلب در آيه مباركه كه خداوند در حق دو همسر فرموده،آمده است: «وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقاقَ بَيْنِهِما فَابْعَثُوا حَكَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماً مِنْ أَهْلِها» (1)،امام(علیه السلام)آن را اصل قرار داده و حال امّت را به طريق اولى در هنگام اختلاف و نزاع بدان مقايسه كرده است.ابن عبّاس-خدايش از او راضى باد-اين برهان را بعينه براى خوارج،موقعى كه بر حكميّت اعتراض كردند،به كار برد،آنها گفتند:چگونه على مى تواند در دين خدا به مردم حكم كند؟او جواب داد:اين حكم،در حقيقت حكم على نيست بلكه فرمانى از جانب خدا در كتاب خداست،آنجا كه در بارۀ دو همسر مى گويد: «وَ إِنْ خِفْتُمْ» (اگر بيم داشتيد)تا آخر آيه،آيا نظر شما اين است كه خداوند در بارۀ يك مرد و همسرش به لحاظ مصلحت آنها چنين دستورى بدهد،امّا در بارۀ يك امّت نظر به مصلحت آنها چنان فرمانى ندهد؟اين بود كه بسيارى از آنان با سخن وى بازگشتند.توفيق از طرف خداست.

ص:211

اول:دنيا باعث سرگرمى و اعراض از غير دنيا يعنى آخرت است و اين مطلب از آنچه گذشت روشن و آشكار است.

دوم:دنيادار به چيزى از دنيا نمى رسد مگر اين كه براى حرص و آز دنيا و فريفتگى آماده تر مى گردد.و به همين مطلب اشاره فرموده است در حديث:«اگر فرزند آدم صاحب دو بيابان پر از طلا باشد در پى فراهم سومى خواهد بود و درون آدميزاد را چيزى پر نكند مگر خاك» (1).

سوم:دنيادار بدآنچه به دست آورده،از آنچه به دست نياورده است بى نياز نمى شود و اين خود از لوازم نقص دنياست،ديگر اين كه رسيدن به مقدارى از دنيا اگر باعث بى نيازى نشود،پس دنيا طلب هرگز روى بى نيازى را نخواهد ديد و بعد امام(علیه السلام)به دنبال آن چند مطلب را براى دورى و نفرت از دنيا بيان مى فرمايد:

1-به دنبال تحصيل مال دنيا،جدايى از مالى كه جمع آورى شده،خواهد رسيد.

2-آنچه پابرجا و استوار كرده اند درهم خواهد شكست.

آن گاه امام(علیه السلام)بر ضرورت عبرت گيرى از گذشتۀ عمر،يا از دگرگونيهاى دنيا و روزگاران گذشته براى بهره گيرى از باقيماندۀ عمر،هشدار داده است كه مى تواند آن را هدر دهد و يا با تلاش و كوشش،سعادت اخروى را بدان وسيله تحصيل كند.توفيق از خداست.

ص:213

باعث نزديكى بيشتر و محبت فزونتر او نسبت به بندگان خدا و مهربانى با برادرانش شود.بدانيد كه حق شما بر من آن است كه هيچ رازى را از شما پنهان ندارم مگر اسرار جنگ را،و هيچ كارى را بدون مشورت شما انجام ندهم،مگر احكام شرعى را،در رساندن هيچ حقى به موقع خود كوتاهى نكنم،و تا پايان آن حق بايستم،و تمام شما در نزد من حق مساوى داشته باشيد،پس اگر رفتار من با شما اين چنين بود بر خداست كه نعمت را بر شما تمام كند،و من حق اطاعت و فرمانبرى بر شما دارم،و نبايد شما از فرمان من سرپيچى كنيد و در هر كارى كه من صلاح بدانم كوتاهى كنيد و در راه حق شدائد را با تمام وجود تحمل كنيد.اما اگر شما نسبت به من اين كارها را نكنيد،هيچ كس در نزد من،از آن كه سرپيچى مى كند خوارتر نيست،پس او را به سختى مجازات مى كنم و هيچ عذرى و بهانه اى از او پذيرفته نيست و شما اين پيمان را از فرماندهان[زبردست]خود بگيريد،و از طرف خود نيز چنين قولى به آنها بدهيد،كه اصلاح امور شما را خداوند در اين قرار داده است ».

دينى گردد،زيرا شرط كامل شكر نعمت همين است .

امّا دوم:پنج چيز را بر خود لازم شمرده است.

1-هيچ رازى را-در امورى كه مصلحت باشد-جز اسرار جنگى از ايشان پنهان ندارد.و احتمال ترك مشورت با آنها در مسأله جنگ به دو دليل است:يكى آنكه،چه بسا بيشتر آنان در ميدان جنگ حاضر نمى شدند،و اگر امام(علیه السلام)جنگ را موكول به مشورت با آنها كند،هرگز امر جنگ سامان پيدا نمى كند.از آن رو بيشتر وقتها امام(علیه السلام)-چنانكه قبلا گذشت-آنان را وادار به جهاد مى كرد و از كوتاهى و مسامحۀ آنها در حالى كه اظهار ناراحتى مى كردند، رنج مى برد.

دوم:اين پنهان دارى راز جنگ از ترس انتشار آن و رسيدن به گوش دشمن بود كه باعث آمادگى و تدارك دشمن براى جنگ مى شد،از اين رو پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)وقتى كه عازم جبهۀ جنگ مى شد،از باب توريه جاى ديگرى را وانمود مى كرد،چنان كه نقل كرده اند،هنگامى كه عازم جنگ بدر بود،نامه اى براى سپاهيان نوشت و به آنان دستور داد كه مدينه را ترك گفته و به مدت دو يا سه روز به سمت مكّه حركت كنند،آن گاه به آن نوشته نگاه كنند و مطابق آن عمل نمايند، وقتى كه اين مدّت را سپاهيان حركت كردند،به نامه نگاه كردند،ديدند در نامه دستور رفتن به سمت نخلۀ محمود،داده شده و اين كه چنين و چنان كنند،آنها هم طبق دستور عمل كردند،و خود پيامبر(صلی الله علیه و آله)پس از آنها رهسپار بدر شد.و پيروزى از آن سپاهيان اسلام گرديد.در صورتى كه اگر موقع فرمان گسيل،به آنها مى گفت كه قصد رفتن به جنگ قريش را دارد،مطلب به گوش مردم قريش مى رسيد،و آمادگى بيشتر در برابر مسلمين پيدا مى كردند.و ممكن است در صورت پنهان نداشتن راز جنگ،ترس و هيبتى كه از مردم مكّه در دل برخى از اصحاب بود،مانع اقدام به جنگ مى شد.

ص:216

2-هيچ كارى را بدون مشورت ايشان-جز در احكام شرعى-انجام ندهد،كلمه «اطوى» از مصدر طىّ را استعاره براى كتمان امرى آورده است، يعنى هيچ كارى را پنهان از ايشان انجام نمى دهد،مگر اين كه حكمى از احكام الهى بوده باشد،زيرا من هستم كه حكم الهى،مانند حدود و امثال آن را بدون مشورت و مراقبت كسى انجام مى دهم نه شما.

3-امام(علیه السلام)هيچ حقى از حقوق ايشان را از وقت خودش تأخير نمى اندازد مانند مقررى از بيت المال و ساير حقوق واجبى كه بر وى دارند،و جز در مقطع و موضع خود-مانند احكام مربوط به دو طرف نزاع كه نياز به فيصله دارد-نسبت به اداى آن حق درنگ نخواهد كرد.

4-براى همه حق برابرى قائل شود.دو مورد اوّل به مقتضاى فضيلت حكمت و موارد سه و چهار به اقتضاى صفت عدالت است .

امّا امر سوم،از امورى كه امام(علیه السلام)بر آنان[فرماندهان]حق دارد:نخست از ضرورت حق اللّه،ياد كرده است زيرا حكم قطعى خداوندى است كه او را پيشوا و رهبر ايشان قرار داده و از كاملترين نعمتهاى الهى كارهايى است كه او نسبت به ايشان چنان كه گفته شد،انجام مى دهد ،آن گاه دوباره آنچه بر آنها نسبت به آن بزرگوار واجب بوده است بازگو كرده و چند چيز را يادآور شده است:

1-سر به فرمان او باشند زيرا هيچ دليلى وجود ندارد تا نافرمانى او را بكنند.

2-از دعوت او به هنگامى كه دعوت به كارى كند سرپيچى نكنند،كه آن دليل بر كمال اطاعت است.

3-در انجام كارى كه مصلحت ببيند و يا براى خود آنها مصلحتش روشن باشد مسامحه و كوتاهى نورزند.

4-با تمام وجود سختيها و گرفتاريها را در يارى حق و در راه به دست آوردن آن بپذيرند.آن گاه به دنبال مطالب قبل آنها را تهديد كرده است كه اگر

ص:217

نسبت به وظايفى كه برشمرد و بر گردن آنهاست به پا نخيزند،به دو عقوبت گرفتار آيند:يكى خوارى و بى اعتبارى كسى كه از فرمان او سرپيچى كند،و دومى،سختى مجازات و پذيرفته نشدن بهانۀ او،در نزد امام(علیه السلام).پس از اين كه وظايف لازم آنها را گوشزد كرد،به آنها دستور داده است كه آن گفته و پند را از وى و ديگر فرمانروايان دادگر بپذيرند،و از جانب خود،نيز،اطاعت و فرمانبردارى و انجام آنچه را كه بدان مأمور شده اند و باعث مى شود كه خداوند بدان وسيله كارهاى آنها را اصلاح كند،به زيردستان خود منتقل سازند.توفيق از جانب خداست.

ص:218

و خائف از آن باشد،آماده مى شود.اين مقدمه در مورد سرزنش بر نداشتن جانب احتياط نسبت به هدفى-از قبيل پيش فرستادن عمل خيرى،و هر آنچه انسان خويشتن را با او از عذاب خدا نگه مى دارد و انسان بدان وسيله آمادگى براى رفع خطر پيدا مى كند-مى باشد .

آن گاه امام(علیه السلام)به منظور سهل و ساده جلوه دادن تكليف و تشويق بدان اعلام فرموده:با اين كه تكليف ايشان اندك و ناچيز است،اجر و مزد آن فراوان است.و اين عبارت به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه آنان را تشويق بر انجام امورى كه مكلفند نموده است،و كبراى مقدّر آن نيز چنين است:و هر چيزى كه اين طور باشد،اقدام به آن و كوشش در راه انجام آن ضرورت دارد.

سپس توجه داده است بر لزوم ترك تجاوز و ستم به دليل آن كه ارتكاب آنها باعث عذاب دردناكى مى شود و ترك آنها موجب اجر فراوانى كه اگر هم در انجام آن مجازاتى نمى بود،هيچ عذرى بر اين انصراف از كسب آن اجر و مزد پذيرفته نبود.به اين معنى كه اگر هم در انجام ظلم،مجازات هولناكى نبود تا باعث ترك آن شود،اجر و مزد ترك آن ايجاب مى كرد تا مرتكب آن اعمال نشويم،تا چه رسد بر اين كه در ارتكاب ظلم و تجاوز عذاب دردناك وجود دارد پس به طريق اولى بايد مرتكب نشويم.و اين عبارت از فصيحترين و زيباترين سخنان است،و هدف بر حذر داشتن از گرفتارى در صفت ناپسند ستمكارى است .

بعد در پى مطالب قبل چند امر و چند نهى بيان كرده كه از جملۀ اوامر،دو امر ذيل است:

اوّل-نسبت به مردم و خواسته هايشان،به انصاف و مدارا رفتار كنند.

دوم-نسبت به درخواستهاى مردم با حوصله برخورد كنند تا كارها به مصلحت آنها در جريان باشد،و دليل مطلب را چنين بيان كرده است كه ايشان خزانه داران مردم و نمايندگان ايشان در بيت المال و فرستادگان رهبرانشان به نزد

ص:221

آنانند.اين سخن به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى آن در حقيقت چنين است:و هر كس آن چنان باشد،بايد در برابر نيازمنديها و خواسته هاى مردم با انصاف و حوصله رفتار كند.

و از مواردى كه امام(علیه السلام)نهى فرموده است شش مورد زير است:

1-مبادا كسى را به خشم آورند،و جلو هدف او بايستند تا او از نياز خود احساس خجلت كند و نااميد شود.

2-مانع از رسيدن كسى به نياز خود نشوند و او را باز ندارند .

3-در وقت گرفتن مال،كسى را مجبور نكنند تا اشياء مورد نياز از قبيل لباس و يا مركب سوارى كه در كار زندگى او مفيد است و يا خدمتكار و غلام خود را به فروش برساند .

4-مال (1)كسى را از مردم مسلمان،و يا از اهل كتاب كه با حكومت اسلامى پيمان بسته اند،حق ندارند بگيرند مگر اين كه اسب و اسلحه اى باشد كه بدان وسيله بر اسلام و مسلمين تجاوز كنند،زيرا گرفتن آنها از دست دشمنان واجب و لازم است تا مبادا باعث عزّت و قوّت آنها گردد .

5-از نصيحت به يكديگر از خودشان كوتاهى نكنند بلكه بعضى از فرماندهان بعضى ديگر را نصيحت كنند،و هم چنين از خيرخواهى نسبت به سپاهيان و كمك و يارى به رعيّت و تقويت دين خدا مضايقه نكنند،آن گاه به ايشان دستور داده است تا در راه خدا تا سر حدّ توان بكوشند ،و از شكر و سپاس نعمت و طاعت خدا آنچه بر گردن آنهاست ادا كنند.و بعد براى وجوب و ضرورت آن با عبارت: فان اللّه... استدلال كرده است،و آن عبارت به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه معناى آن چنين است:خداى بزرگ سپاس خود

ص:222

را به تلاش و كوشش ما و يارى خود را به اندازۀ قدرت و توان ما قرار داده است، زيرا شكر و سپاس او،و همچنين كمك و يارى او نسبت به ما از بزرگترين نعمتهاى او براى ماست،و اين مطلب قبلا گفته شده است.بعضى گفته اند مقصود امام(علیه السلام)اين بوده است كه ما سپاسگزار حق تعالى (1)باشيم.و كبراى مقدّر چنين است:هر كه ما را راهنمايى كند بايد او را سپاس گوييم.توفيق از آن خداست.

ص:223

و ميل خورشيد به جانب مغرب،آن گاه اندازه گيرى با آغل بز كرده و آن را اوّل ظهر دانسته است،با توجه بر اين كه وقت ظهر با اختلاف افق در شهرهاى مختلف تغيير مى كند.

دوم:وقت نماز عصر،و آن را به باقى ماندن خورشيد در حال روشنى و درخشندگى كه به دليل غروب به زردى نگرايد،تعيين كرده است.لفظ حياة حيّة را كه براى تابش خورشيد بر روى زمين-از باب تشبيه[به موجود زنده]-در قسمتى از روز،استعاره آورده است،و مقصود همان قسمتى و بخشى از روز است.و بعد،امام(علیه السلام)آن قسمت از روز را با مدّتى كه مسافر به طور عادى دو فرسخ راه را در آن مدت مى تواند بپيمايد،مشخّص كرده است .

سوم:وقت نماز مغرب كه به دو وسيله معرّفى فرموده است:يكى آنكه:

هنگام افطار روزه دار،يعنى وقت ناپديد شدن قرص خورشيد.دوم:موقعى كه حاجيان رهسپار مى شوند و از عرفات برمى گردند.به خاطر روشن بودن اين دو علامت و شناخت مردم طرف سخن امام(علیه السلام)با آن علامتها وقت مغرب را معرّفى كرده است.

چهارم:وقت نماز عشاء،آن را به رفتن سرخى آفتاب از طرف مغرب، معرّفى كرده است.و آخر وقت نماز عشاء را تا يك سوم از شب رفته تعيين كرده است،تنها پايان وقت نماز عشاء را تعيين فرموده است نه بقيه نمازها را،چون آخر وقت هر نماز از نمازهاى يوميه با اول وقت نماز ديگر روشن مى گردد،جز آخر وقت نماز عشاء كه پيوسته به شب است و آن هم نمازى از نمازهاى واجب ندارد،و اما آخر وقت نماز صبح كه مرزش را طلوع خورشيد تعيين فرموده است، آن هم واضح است.

پنجم:وقت نماز صبح،و تعيين آن،به موقعى كه شخص صورت رفيق و همراهش را ببيند و بشناسد و آن هنگام طلوع فجر دوم است،همان سرخى كه از

ص:225

طرف مشرق پيدا مى شود،و نشانه اى كه امام(علیه السلام)يادآور شده،روشنترين نشانى براى عموم مردم است .

آن گاه فرمانروايان را به انجام كارى و نهى از كارى سفارش كرده است:اما انجام كار،آن است كه نماز را همچون ناتوانترين فردشان بخواند،يعنى قرائت و واجبات نماز را طول ندهد و سورۀ بقره و ديگر سوره هاى طولانى را نخواند،زيرا همۀ مردم توان انجام چنان نمازى را ندارند و در نتيجه باعث زحمت آنها مى شود و بعضى از آنها را از انجام نماز با جماعت باز مى دارد و اين زيانى است كه در اسلام نفى شده است.امّا سفارش به ترك كارى،آن است كه با طول دادن نماز باعث فتنه نشوند،و دليل فتنه و فساد در اين جا همان است كه ايشان با طول دادن نماز كه لازمه اش عقب ماندن و شركت نكردن ناتوانان و ضعيفان است، باعث منصرف شدن مردم از همسويى و همراهى در نماز جماعت مى گردند.

خداوند داناتر است.

ص:226

أَمَرَهُ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ إِيْثَارِ طَاعَتِهِ- وَ اتِّبَاعِ مَا أَمَرَ بِهِ فِي كِتَابِهِ مِنْ فَرَائِضِهِ وَ سُنَنِهِ الَّتِي لاَ يَسْعَدُ أَحَدٌ إِلاَّ بِاتِّبَاعِهَا- وَ لاَ يَشْقَى إِلاَّ مَعَ جُحُودِهَا وَ إِضَاعَتِهَا- وَ أَنْ يَنْصُرَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ بِقَلْبِهِ وَ يَدِهِ وَ لِسَانِهِ- فَإِنَّهُ جَلَّ اسْمُهُ قَدْ تَكَفَّلَ بِنَصْرِ مَنْ نَصَرَهُ وَ إِعْزَازِ مَنْ أَعَزَّهُ- وَ أَمَرَهُ أَنْ يَكْسِرَ نَفْسَهُ مِنَ الشَّهَوَاتِ- وَ يَزَعَهَا عِنْدَ الْجَمَحَاتِ- فَإِنَّ النَّفْسَ أَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ اللَّهُ

آن امور،چيزى است كه سود آن به والى مى رسد،يعنى جمع آورى ماليات،و از جمله آنها چيزهايى است كه به سود رعيّت است،و آن عبارت است از پيكار با دشمنان مردم و اصلاح امور آنها با سياست و حسن سرپرستى،و از جملۀ آن امور،مواردى است كه نفعش هم به والى و هم به رعيّت مى رسد از قبيل آباد سازى شهرها و نواحى .

آن گاه،نخست پنج دستور براى خودسازى شخص مالك داده است:

1-تقوا و ترس از خدا،قبلا بيان اين مطلب گذشت كه تقوا اساس هر فضيلتى است.

2-پيروى اوامر الهى از واجب و مستحب كه در كتاب خدا،آمده است،و با عبارت: لا يسعد (به خوشبختى نمى رسد)تا كلمۀ: اضاعتها (تباه ساختن آنها)، او را ترغيب و وادار به اطاعت از اوامر الهى كرده است.و بيان اين مطلب به تكرار انجام شده است .

3-در نبرد با دشمن،و مبارزۀ با منكرات،خداوند سبحان را با دست،دل، و زبانش،يارى كند،و با عبارت: قد تكفّل (خداوند بر خود واجب شمرده است) تا جملۀ: اعزّه (او را عزيز و ارجمند گرداند)او را به يارى خدا وادار كرده است همان طورى كه در آيه شريفه آمده: «إِنْ تَنْصُرُوا اللّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدامَكُمْ » (1).

4-به هنگام خواسته ها و خواهشها،نفس را سركوب كند.و اين فرمان، دستور به داشتن فضيلت عفت نفس است.

5-هنگام سركشى نفس،جلو آن بايستد و او را باز دارد.اين دستور به فضيلت صبر و شكيبايى از پيروى هواى نفس است كه خود فضيلتى در تحت فضيلت پاكى و عفت است.و از هواى نفس با عبارت: انّ النّفس تا آخر،بر

ص:229

حذر داشته است،و آن عبارت گرفته شده از آيه مباركۀ: «إِنَّ النَّفْسَ لَأَمّارَةٌ بِالسُّوءِ» (1)است.ما در سخن امام(علیه السلام)به معنى«من»يعنى كسى كه،و در محل نصب مى باشد چون مستثنى است يعنى به جز كسى كه مورد لطف و شفقت خداوند قرار گيرد.

عَزَبَ عَنْكَ مِنْ عَقْلِكَ- إِيَّاكَ وَ مُسَامَاةَ اللَّهِ فِي عَظَمَتِهِ وَ التَّشَبُّهَ بِهِ فِي جَبَرُوتِهِ- فَإِنَّ اللَّهَ يُذِلُّ كُلَّ جَبَّارٍ وَ يُهِينُ كُلَّ مُخْتَالٍ أَنْصِفِ اللَّهَ وَ أَنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِكَ- وَ مِنْ خَاصَّةِ أَهْلِكَ- وَ مَنْ لَكَ فِيهِ هَوًى مِنْ رَعِيَّتِكَ- فَإِنَّكَ إِلاَّ تَفْعَلْ تَظْلِمْ- وَ مَنْ ظَلَمَ عِبَادَ اللَّهِ كَانَ اللَّهُ خَصْمَهُ دُونَ عِبَادِهِ- وَ مَنْ خَاصَمَهُ اللَّهُ أَدْحَضَ حُجَّتَهُ- وَ كَانَ لِلَّهِ حَرْباً حَتَّى يَنْزِعَ أَوْ يَتُوبَ- وَ لَيْسَ شَيْءٌ أَدْعَى إِلَى تَغْيِيرِ نِعْمَةِ اللَّهِ وَ تَعْجِيلِ نِقْمَتِهِ- مِنْ إِقَامَةٍ عَلَى ظُلْمٍ- فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ دَعْوَةَ الْمُضْطَهَدِينَ- وَ هُوَ لِلظَّالِمِينَ بِالْمِرْصَادِ- وَ لْيَكُنْ أَحَبَّ الْأُمُورِ إِلَيْكَ أَوْسَطُهَا فِي الْحَقِّ- وَ أَعَمُّهَا فِي الْعَدْلِ وَ أَجْمَعُهَا لِرِضَا الرَّعِيَّةِ- فَإِنَّ سُخْطَ الْعَامَّةِ يُجْحِفُ بِرِضَا الْخَاصَّةِ- وَ إِنَّ سُخْطَ الْخَاصَّةِ يُغْتَفَرُ مَعَ رِضَا الْعَامَّةِ وَ لَيْسَ أَحَدٌ مِنَ الرَّعِيَّةِ أَثْقَلَ عَلَى الْوَالِي مَئُونَةً فِي الرَّخَاءِ- وَ أَقَلَّ مَعُونَةً لَهُ فِي الْبَلاَءِ- وَ أَكْرَهَ لِلْإِنْصَافِ وَ أَسْأَلَ بِالْإِلْحَافِ- وَ أَقَلَّ شُكْراً عِنْدَ الْإِعْطَاءِ وَ أَبْطَأَ عُذْراً عِنْدَ الْمَنْعِ- وَ أَضْعَفَ صَبْراً عِنْدَ مُلِمَّاتِ الدَّهْرِ- مِنْ أَهْلِ الْخَاصَّةِ- وَ إِنَّمَا عِمَادُ الدِّينِ وَ جِمَاعُ الْمُسْلِمِينَ- وَ الْعُدَّةُ لِلْأَعْدَاءِ الْعَامَّةُ مِنَ الْأُمَّةِ- فَلْيَكُنْ صِغْوُكَ لَهُمْ وَ مَيْلُكَ مَعَهُمْ وَ لْيَكُنْ أَبْعَدَ رَعِيَّتِكَ مِنْكَ وَ أَشْنَأَهُمْ عِنْدَكَ- أَطْلَبُهُمْ لِمَعَايِبِ النَّاسِ- فَإِنَّ فِي النَّاسِ عُيُوباً الْوَالِي أَحَقُّ مَنْ سَتَرَهَا- فَلاَ تَكْشِفَنَّ عَمَّا غَابَ عَنْكَ مِنْهَا- فَإِنَّمَا عَلَيْكَ تَطْهِيرُ مَا ظَهَرَ لَكَ- وَ اللَّهُ يَحْكُمُ عَلَى مَا غَابَ عَنْكَ- فَاسْتُرِ الْعَوْرَةَ مَا اسْتَطَعْتَ- يَسْتُرِ اللَّهُ مِنْكَ مَا تُحِبُّ سَتْرَهُ مِنْ رَعِيَّتِكَ- أَطْلِقْ عَنِ النَّاسِ عُقْدَةَ كُلِّ حِقْدٍ- وَ اقْطَعْ عَنْكَ سَبَبَ كُلِّ وِتْرٍ- وَ تَغَابَ عَنْ كُلِّ مَا لاَ يَضِحُ لَكَ- وَ لاَ تَعْجَلَنَّ إِلَى تَصْدِيقِ سَاعٍ- فَإِنَّ السَّاعِيَ غَاشٌّ وَ إِنْ تَشَبَّهَ بِالنَّاصِحِينَ- وَ لاَ تُدْخِلَنَّ فِي مَشُورَتِكَ بَخِيلاً يَعْدِلُ بِكَ عَنِ الْفَضْلِ- وَ يَعِدُكَ الْفَقْرَ- وَ لاَ جَبَاناً يُضْعِفُكَ عَنِ الْأُمُورِ- وَ لاَ حَرِيصاً يُزَيِّنُ لَكَ الشَّرَهَ بِالْجَوْرِ- فَإِنَّ الْبُخْلَ وَ الْجُبْنَ وَ الْحِرْصَ غَرَائِزُ شَتَّى- يَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ بِاللَّهِ إِنَّ شَرَّ وُزَرَائِكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكَ لِلْأَشْرَارِ قَبْلَكَ وَزِيراً- وَ مَنْ شَرِكَهُمْ فِي الْآثَامِ فَلاَ يَكُونَنَّ لَكَ بِطَانَةً- فَإِنَّهُمْ أَعْوَانُ الْأَثَمَةِ وَ إِخْوَانُ الظَّلَمَةِ- وَ أَنْتَ وَاجِدٌ مِنْهُمْ خَيْرَ الْخَلَفِ- مِمَّنْ لَهُ مِثْلُ آرَائِهِمْ وَ نَفَاذِهِمْ- وَ لَيْسَ عَلَيْهِ مِثْلُ آصَارِهِمْ وَ أَوْزَارِهِمْ وَ آثَامِهِمْ- مِمَّنْ لَمْ يُعَاوِنْ ظَالِماً عَلَى ظُلْمِهِ وَ لاَ

ص:231

آثِماً عَلَى إِثْمِهِ- أُولَئِكَ أَخَفُّ عَلَيْكَ مَئُونَةً وَ أَحْسَنُ لَكَ مَعُونَةً- وَ أَحْنَى عَلَيْكَ عَطْفاً وَ أَقَلُّ لِغَيْرِكَ إِلْفاً- فَاتَّخِذْ أُولَئِكَ خَاصَّةً لِخَلَوَاتِكَ وَ حَفَلاَتِكَ- ثُمَّ لْيَكُنْ آثَرُهُمْ عِنْدَكَ أَقْوَلَهُمْ بِمُرِّ الْحَقِّ لَكَ- وَ أَقَلَّهُمْ مُسَاعَدَةً فِيمَا يَكُونُ مِنْكَ مِمَّا كَرِهَ اللَّهُ لِأَوْلِيَائِهِ- وَاقِعاً ذَلِكَ مِنْ هَوَاكَ حَيْثُ وَقَعَ وَ الْصَقْ بِأَهْلِ الْوَرَعِ وَ الصِّدْقِ- ثُمَّ رُضْهُمْ عَلَى أَلاَّ يُطْرُوكَ- وَ لاَ يَبْجَحُوكَ بِبَاطِلٍ لَمْ تَفْعَلْهُ- فَإِنَّ كَثْرَةَ الْإِطْرَاءِ تُحْدِثُ الزَّهْوَ وَ تُدْنِي مِنَ الْعِزَّةِ- وَ لاَ يَكُونَنَّ الْمُحْسِنُ وَ الْمُسِيءُ عِنْدَكَ بِمَنْزِلَةٍ سَوَاءٍ- فَإِنَّ فِي ذَلِكَ تَزْهِيداً لِأَهْلِ الْإِحْسَانِ فِي الْإِحْسَانِ- وَ تَدْرِيباً لِأَهْلِ الْإِسَاءَةِ عَلَى الْإِسَاءَةِ- وَ أَلْزِمْ كُلاًّ مِنْهُمْ مَا أَلْزَمَ نَفْسَهُ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَيْسَ شَيْءٌ بِأَدْعَى- إِلَى حُسْنِ ظَنِّ رَاعٍ بِرَعِيَّتِهِ- مِنْ إِحْسَانِهِ إِلَيْهِمْ وَ تَخْفِيفِهِ الْمَئُونَاتِ عَلَيْهِمْ- وَ تَرْكِ اسْتِكْرَاهِهِ إِيَّاهُمْ عَلَى مَا لَيْسَ لَهُ قِبَلَهُمْ- فَلْيَكُنْ مِنْكَ فِي ذَلِكَ أَمْرٌ- يَجْتَمِعُ لَكَ بِهِ حُسْنُ الظَّنِّ بِرَعِيَّتِكَ- فَإِنَّ حُسْنَ الظَّنِّ يَقْطَعُ عَنْكَ نَصَباً طَوِيلاً- وَ إِنَّ أَحَقَّ مَنْ حَسُنَ ظَنُّكَ بِهِ لَمَنْ حَسُنَ بَلاَؤُكَ عِنْدَهُ- وَ إِنَّ أَحَقَّ مَنْ سَاءَ ظَنُّكَ بِهِ لَمَنْ سَاءَ بَلاَؤُكَ عِنْدَهُ وَ لاَ تَنْقُضْ سُنَّةً صَالِحَةً عَمِلَ بِهَا صُدُورُ هَذِهِ الْأُمَّةِ- وَ اجْتَمَعَتْ بِهَا الْأُلْفَةُ وَ صَلَحَتْ عَلَيْهَا الرَّعِيَّةُ- وَ لاَ تُحْدِثَنَّ سُنَّةً تَضُرُّ بِشَيْءٍ مِنْ مَاضِي تِلْكَ السُّنَنِ- فَيَكُونَ الْأَجْرُ لِمَنْ سَنَّهَا- وَ الْوِزْرُ عَلَيْكَ بِمَا نَقَضْتَ مِنْهَا- وَ أَكْثِرْ مُدَارَسَةَ الْعُلَمَاءِ وَ مُنَاقَشَةَ الْحُكَمَاءِ- فِي تَثْبِيتِ مَا صَلَحَ عَلَيْهِ أَمْرُ بِلاَدِكَ- وَ إِقَامَةِ مَا اسْتَقَامَ بِهِ النَّاسُ قَبْلَكَ

ابهّه،و المخيّله:خودبينى يطامن:آرام مى گيرد طماح النفس:سركشى نفس.

طمح البصر:از بالا نگاه كرد غرب الفرس:تندروى و آغاز دويدن اسب مساماة:وزن مفاعله از سمّو به معنى بلندى جبروت:بزرگى زياد ادحض حجّته:بهانه و حجت او را از بين برد و درهم شكست تغابى:خود را به نادانى و ناآگاهى زدن بطانة الرّجل:نزديكان شخص آصار:گناهان حفلاتك:نشستهاى تو در مجالس و انجمنها اطراء:ستايش زياد زهو:خودبينى تدريب:عادت كردن منافثة:گفتگو

ما فوق توست،و خداوند ما فوق كسى است كه تو را حاكم قرار داده.البته اوست كه حكومت را به تو سپرده و مردم را وسيلۀ آزمون تو ساخته است.مبادا خود را در معرض ستيز با خدا قرار دهى زيرا تو را توانايى تحمّل خشم او نيست و از عفو و بخشندگى اش بى نياز نيستى،هرگز از گذشت پشيمان مباش و از مجازات ديگران شاد مشو و به هنگام خشم اگر راه گريزى مى يابى در تندخويى شتاب مكن،و مبادا بگويى من مأمورم[معذورم]امر مى كنم بايد فرمان مرا ببريد،كه اين روش باعث خرابى دل و ضعف ديانت و نزديك شدن به غير خداست.و هر گاه قدرت باعث بزرگ منشى و يا خود پسندى تو شد،به عظمت سلطنت و قدرت خدا كه ما فوق قدرت توست نگاه كن كه نسبت به تو به آنچه تو ناتوانى او تواناست،زيرا اين نگرش خودبينى و سركشى تو را فرونشاند و تو را از خود فراموشى باز مى دارد و عقل و درايت از دست رفته را به تو باز مى گرداند.

مبادا خود را در بزرگى با خدا همسان بينى،و در توانايى و عظمت نظير او بدانى!زيرا خداوند هر ستمگرى را خوار و هر گردنكشى را پست و بيچاره مى سازد.

با خدا و با مردم نسبت به خود و خويشاوندان نزديك،و رعايايى كه هواخواه آنها هستى به انصاف رفتار كن،زيرا اگر رعايت انصاف نكنى ستم كرده اى،و هر كس با بندگان خدا به ستم رفتار كند،خداوند به جاى بندگان،خود با او دشمنى خواهد كرد و خدا استدلال هر كه را با او در ستيز باشد نادرست گرداند،و چنان كسى تا خود دارى نكند و توبه ننمايد،با خداوند در ستيز است،و هيچ چيز مانند ستمكارى،باعث تغيير نعمت خدا و زود به خشم آوردن او نمى شود،زيرا خداوند،دعاى ستمديدگان را مى شنود و در كمين ستمكاران است.

بايد بهترين كارها در نزد تو اعتدال در راه حق،و همگانى بودن در عدل و داد و آن عملى كه بيشتر باعث خوشنودى تودۀ مردم مى گردد،باشد.زيرا خشم تودۀ مردم،خوشنودى خواص را از بين مى برد،و خشم خواص در برابر خوشنودى عموم مردم،قابل چشم پوشى است.هيچ كسى از رعيّت براى فرمانروا در موقع رفاه،

ص:234

سنگينتر و پرخرجتر،و در وقت گرفتارى كم فايده تر،و در وقت انصاف و عدالت ناراضى تر،و به هنگام درخواست مصرّتر،و وقت بخشش كم سپاستر،و در وقت ندادن چيزى،عذر ناپذيرتر،و در شدايد روزگار كم صبرتر،از خواصّ نيست در صورتى كه ستون دين و اجتماع مسلمانان،و نيروى در برابر دشمن،همين تودۀ مردم جامعه هستند.بنا بر اين بايد با آنها همراه و ميل قلبى ات به آنها باشد.

و بايد دورترين فرد از رعيّت نسبت به تو و دشمنترين ايشان،كسانى باشند كه بيشتر در پى عيبجويى مردمانند،زيرا مردم،عيب و نقصهايى دارند كه شايسته است فرمانروا بيش از هر كس،آنها را پوشيده بدارد.و مبادا آن معايبى را از مردم كه بر تو پوشيده است،پيگيرى كنى،زيرا بر تو لازم است عيبهاى ظاهر را از بين ببرى،و خداوند نسبت به عيبهاى پنهانى خود حكم مى كند،بنا بر اين تا مى توانى عيب پوشى كن تا خداوند عيبهايى را كه دوست دارى از مردم مخفى بدارى،بپوشاند،از مردم هر نوع كينه اى را عقده گشايى كن و رشتۀ هر نوع بازخواست مردمى را از خود بگسل،و هر چه به نظر تو ناپسند است از خود دور كن،و به سخن بدگو و سخن چين زودباور مباش زيرا سخن چين،هر چند خود را در پوشش پند دهندگان و خير خواهان در آورد،فريبكار است.

افراد تنگ نظر را در مشورت خود دخالت مده،چه تو را از نيكى باز مى دارند و از تهى دستى مى ترسانند،و همچنين افراد ترسو را طرف مشورت قرار مده،زيرا باعث سستى تو در كارها مى شوند و نيز حريص را وارد شور خود نكن زيرا از بسيارى حرص،تو را وادار به ظلم مى كند و ستم را در نظرت جلوه مى دهد، بنا بر اين،بخل،ترس و حرص،خصلتهاى گوناگونى هستند كه در جهت بدگمانى به خدا همسويند! بدترين وزيرانت كسانى هستند كه پيش از تو وزير اشرار بوده و به همراهى با آنان در گناهانشان شركت داشته اند،پس نبايد از خواصّ تو باشند،چه آنان يار و ياور گناهكاران و همدم ستمگران بوده اند،در صورتى كه تو به جاى آنها كسانى را مى توانى پيدا كنى كه داراى انديشه و تدبير آنها باشند امّا گناهان و زشتيهاى آنها

ص:235

را نداشته باشند،از آن كسانى كه نه ستمگرى را در راه ستمكاريش يارى كرده و نه با گنهكارى در گناهش همراهى نموده است:چنين كسانى بار توقّعاتشان براى تو سبكتر و علاقمنديشان به تو بيشتر و گرايششان بديگران كمتر است،بنا بر اين آنها را در خلوتها و انجمنهاى خود از نزديكان قرار بده،و بايد منتخب ايشان نزد تو كسى باشد كه سخن حق را هر چند تلخ به تو بيشتر بگويد،و كمتر تو را در مورد گفتار و رفتارى كه خدا از دوستانش نمى پسندد،ستايش و كمك كند،هر چند كه آن سخن تلخ و ناستودنها بر خلاف هواى نفس تو باشد خود را به پرهيزگاران و راستگويان نزديك كن و آنان را قانع كن كه تو را زياد ستايش نكنند،و از اين كه تو خلافى نكرده اى آن را باعث خوشحالى تو قرار ندهند،زيرا زياد ستودن شخص،باعث خود پسندى و سركشى مى گردد.

و نبايد نيكوكار و بدكار پيش تو يكسان و در يك مرتبه باشند،زيرا در آن صورت نيكوكار به نيكى بى ميل و بدكار وادار به بدى مى گردد و هر كسى را بدانچه خود انتخاب كرده پاداش و كيفر بده.و بدان كه هيچ چيز بهتر از نيكى و بخشش به رعيّت و سبكبار كردن ايشان و وادار نكردن ايشان به آنچه كه قادر بر انجام آن نيستند،سبب خوش بينى حاكم به رعيّت نمى گردد.بنا بر اين،بايد طورى در اين مورد رفتار كنى كه باعث خوش بينى تو نسبت به رعيّت گردد،زيرا خوش بينى به رعيّت،رنجش طولانى را از تو دور مى سازد.براستى شايسته ترين فرد براى خوش بينى تو،كسى است كه از آزمون تو خوب بيرون آمده،و سزاوارترين فرد به بدبينى كسى است كه از بوته آزمون تو خوب در نيامده است.

هرگز روش خوبى را كه بزرگان اين امّت داشته اند و باعث انس و اتحاد مردم شد و رشته رعيّت با آن منظم گرديده،از بين نبر،و روش نوى را پيش نگير كه به سنّتهاى گذشته مضرّ باشد،در آن صورت اجر و مزد براى كسى است كه آن سنتها را به وجود آورده و گناه سنت شكنى به گردن تو خواهد بود.با دانشمندان بيشتر همصحبت باش و با دانايان در باره آنچه كه صلاح مملكت است و پيش از تو امور ملّت بر آنها راست مى شد گفتگو و مشورت كن ».

ص:236

پيروى نكند،و نسبت به هواى نفس در مورد محرماتى كه بر او حلال نيست سختگير باشد.

عبارت امام(علیه السلام): فانّ الشّح تا جمله كرهت تفسير و توضيح براى همين سختگيرى نسبت به هواى نفس به وسيلۀ اسباب سختگيرى از قبيل رعايت انصاف و ايستادن در موضع عدل و داد،در حد دوست داشتنى و پسنديده است،تا هواى نفس او را به طرف افراط نكشاند در نتيجه به ورطۀ فسق و فجور نيفكند،و همچنين در دفع يك امر ناگوار،قوۀ غضب او را به افراط از فضيلت عدالت نكشاند،تا به صفت ناپسند ظلم و بى باكى دچار شود،بديهى است كه اين عمل سختگيرى نسبت به نفس و در تنگنا قرار دادن نفس از افتادن در پرتگاههاى هلاكت است.

دوم قلبش را كانون مهر محبت و لطف نسبت به رعيت قرار دهد كه تمام اينها برجستگيهاى اخلاقى زير چتر ملكه عفتند،يعنى اين فضيلتها را شعار قلبت قرار بده .الفاظ شعار و سبع (درنده)استعاره اند.و به جهت استعارۀ سبع با عبارت:«خوردن ايشان را غنيمت شمارى»اشاره فرموده است.

سوم:نسبت به مردم،با گذشت و بخشش رفتار كند،و اين فضيلتى است از فضايل مربوط به شجاعت.

عبارت امام(علیه السلام): فانّهم فى الخلق ،توضيحى است براى دو سبب از اسباب گذشت و محبت نسبت به مردم.

عبارت: يفرط منهم الزلل...و الخطاء ،تفسيرى براى همسان بودن مردم با وى و دوّمين سبب از اسباب محبت و گذشت است و اين عبارت به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه در باره نيكى،گذشت،و بخشندگى مى باشد و مقصود امام(علیه السلام)از بيماريها و نارواييهايى كه در اجتماع بر آنان عارض مى شود همان كارهاى سرگرم كننده اى است كه آنها را از اجراى اوامر مختلف حاكم

ص:238

آن طور كه شايسته است باز مى دارد.

و عبارت: يؤتى على ايديهم (دستشان باز گذاشته شده است)،كنايه از اينست كه مردم معصوم نيستند بلكه آنها كسانى هستند كه خواه و ناخواه مرتكب گناه و لغزش مى شوند و دستورهاى فرمانروايان و مؤاخذۀ مردم به خاطر آنچه به عمد و يا خطا انجام دهند،به دست آنان انجام مى پذيرد كبراى قياس نيز در حقيقت چنين است:و هر كس آن چنان باشد،سزاوار است كه بخشيده شود و مشمول محبّت شخص بخشنده و مهربان قرار گيرد،و خطايش را با عفو و گذشت پاسخ دهند .امام(علیه السلام)مالك اشتر را به گذشت امر فرموده، همچون كسى كه دوست مى دارد كه خداوند با او به عفو و بخشندگى رفتار كند،كه اين بالاترين تشويق به گذشت و مهمترين كشش به سمت آن است.و همچنين عبارت: فانك فوقهم...و ابتلاك بهم ،ترساندن از خدا در مقام امر به گذشت و محبّت است،و خود،صغراى قياس مضمر ديگرى در اين باره است .

چهارم:او را از اين كه خود را در معرض نبرد با خدا قرار دهد،منع فرموده و مقصود از نبرد با خدا كنايه از درشتى نسبت به بندگان خدا و ظلم به آنهاست،مبارزۀ با خدا در بارۀ مردم همان سركشى و نافرمانى اوست.

عبارت: فانه لا يدي لك...و رحمته صغراى قياس مضمرى است كه بدان وسيله توجّه داده است بر اين كه ستم كردن به بندگان خدا و جنگ با خدا روا نيست،و نداشتن دست كنايه از نداشتن قدرت است.گفته مى شود:ما لى بهذا لا مريد وقتى كه آن كار از كارهايى باشد كه در خور توان نيست.و حذف «ن»از كلمۀ:اليدين به دليل شبه مضاف بودن آن است،و بعضى گفته اند به دليل كثرت استعمال است.

و كبراى مقدّر قياس نيز چنين است:و هر كس چنان باشد روا نيست كه خود را با ظلم به بندگان خدا در معرض جنگ با خدا قرار دهد.

ص:239

پنجم:او را از پشيمانى بر گذشتى كه كرده،منع نموده و همچنين از خوشحالى به مجازات ديگران و شتاب كردن در خشم و تندخويى،در حالى كه راه گريز از آن را دارد،نهى فرموده است،زيرا همۀ اينها از او از افسار گسيختگى قوّۀ غضب است،در حالى كه مى دانى اين قوّه به منزلۀ شيطانى است كه انسان را به سمت آتش دوزخ مى كشد.

ششم-او را از فرمان دادن به كارى كه سزاوار فرمان نبوده و مخالف دين ماست نهى كرده و همچنين او را از امرى كه ممكن است باعث بددلى او شود نهى كرده است.از قبيل اين كه با خود بينديشد مردم بايد فرمان او را اجرا كنند چون بر مردم اطاعت و شنوايى دستور و امر او،و بر او صدور فرمان است و بس،براستى اين باعث خرابى دل و دين است،و به اين خرابى اشاره فرموده است در عبارت فانّه ادغال...الغير ،فساد و خرابى دل از سه راه به شرح زير امكان پذير است:

اول،آن كه اين گونه تصوّر[كه من فرمانروا هستم پس بايد اطاعت شوم]ويرانگر قلب و منصرف كنندۀ آن از راه خداست و معناى تباه ساختن قلب نيز.

دوم،اين كه[چنين طرز فكرى]باعث خرابى دين و سست شدن بنياد آن است.

سوم،آن كه باعث نزديكى به غير خداست زيرا ستمكارى از مهمترين عواملى است كه زمينه ساز است براى اين كه مردم تمام نيروى خود را در جهت نابودى او به كار ببرند و به همين مطلب اشاره دارد آيه مباركه: «إِنَّ اللّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ» (1).و اين بخش از سخنان امام(علیه السلام)به منزلۀ سه مقدمۀ صغرا براى قياسات مضمرى است كه كبراى مقدّر در تمام آنها چنين

ص:240

است:و هر چه كه از اين قبيل باشد انجام آن روا نيست .

هفتم:امام(علیه السلام)او را به داورى درد خودخواهى و خود پسندى كه ممكن است در طول حكومت و فرمانروايى اش دامن او را بگيرد،راهنمايى فرموده است،به اين ترتيب كه به عظمت خدا كه ما فوق او و ما فوق قدرت او است و نسبت به آنچه كه خود او در مورد خود،توانايى آن را نداشته،نه توان جلب منفعتى و نه دفع زيانى از خود دارد،بينديشد،كه همين داروى آرامبخش خودخواهيى است كه به سراغ او آمده است،و آن را فرو مى نشاند و شدّت خشم او را درهم مى شكند،و آن مقدار از عقل و انديشه او را كه تحت تأثير قوۀ خشم وى قرار گرفته و با يورش قوۀ غضب از دست رفته بود،به او باز مى گرداند.و اين قسمت از سخنان امام(علیه السلام)نيز سه مقدمه صغرا براى سه قياس مضمرى هستند كه در آنها بر ضرورت انجام كارى كه به منزلۀ داروى شفابخش است،راهنمايى فرموده است.و مقدّمات كبراى قياسات نيز چنين است:و هر چه كه آن چنان باشد،انجام دادنش بر تو لازم است .

هشتم:او را از خود بزرگ بينى و اظهار جبروت بر كنار داشته و بدان جهت كه اينها نوعى همسان بينى و خود را نظير خدا شمردن است،برحذر فرموده است، چه آن كه تكبّر باعث اين مى شود تا خداوند متكبّر را ذليل و خوار گرداند.و حقيقت استدلال چنين است:براستى تو اى مالك اگر تكبّر و خود بزرگ بينى داشته باشى،خداوند خوار و ذليلت خواهد ساخت،و همين به منزلۀ مقدمۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى آن چنين است:و هر كس چنان باشد، بايد با ترك خود بزرگ بينى از خدا بترسد،[نتيجه اين مى شود:پس تو اى مالك،از خدا بترس و تكبر نورز !].

نهم:امام(علیه السلام)او را به انصاف با خدا و مردم،نسبت به خود و رعايايى كه طرفدار اوست امر كرده است.امّا انصاف با خدا عمل به اوامر و خوددارى از

ص:241

منهيّات او،در برابر نعمتهاى خداست.و اما انصاف با مردم،به عدالت رفتار كردن ميان مردم و دادن حقوقى كه بر او و بر خويشان و نزديكان او دارند.و در مورد وجوب چنين انصافى،به قياس مفصولى[قياسى كه نتيجه اش صغراى قياس ديگرى مى گردد]،استدلال كرده است،صغراى قياس اوّل:براستى تو اگر آن كار را نكنى ظالمى،يعنى به بندگان خدا ستم كرده اى،و كبراى آن:و هر كس به بندگان خدا ستم روا دارد،خداوند به جاى بندگانش دشمن اوست،و نتيجۀ مقدّر آن چنين مى شود:پس اگر چنان نكنى خداوند به جاى بندگانش دشمن تو است.و همين نتيجه،خود،صغرا براى قياس ديگرى است كه كبرايش سخن امام(علیه السلام):و هر كس كه خدا با او در ستيزد و...( و من خاصمه اللّه... )و نتيجه مقدّر آن چنين مى شود:زيرا تو اگر آن كار را نكردى،هنگام در ستيز بودن با او،عذرت را نپذيرفته و تا وقتى كه از ظلم و ستم خوددارى و توبه نكرده اى در جنگ با خدا هستى .

گفتار امام(علیه السلام): و ليس شيء...على ظلم ،هشدار بر پيامد ديگرى براى نداشتن انصاف و يا ستم پيشگى است و اين پيامد،عبارت از آن است كه ستمگرى بيش از هر چيز باعث تغيير نعمت خدا و سرعت در خشم اوست.

عبارت امام(علیه السلام): فانّ اللّه...بالمرصاد ،بيان ضرورت پيامد مذكور است، توضيح آن كه خداى سبحان هرگاه دعاى ستمديده را بشنود و بر كار ستمگر اطلاع يابد،در صورتى كه زمينه تغيير نعمت فراهم باشد،زود نعمتش را دگرگون مى سازد .

دهم:امام(علیه السلام)او را مأمور ساخته است كه بهترين كارها در نزد او كارى باشد كه به اعتدال در راه حق از دو طرف افراط و تفريط نزديكتر باشد و از همۀ امور بيشتر شامل عدالت بوده،و نسبت به جلب رضاى مردم،جامعتر باشد،زيرا عدالت گاهى به نحوى است كه شامل حال تودۀ مردم نمى گردد،بلكه تنها

ص:242

خوشنودى خواص را همراه دارد.

امام(علیه السلام)به دو جهت،ضرورت عدالت همگانى را براى مردم،و دل به دست آوردن و در پى خوشنودى آنها بودن را توجه داده است:

يكى آن كه در برابر خشم توده،به دليل زيادى جمعيتشان،خوشحالى خواص به دليل كمى جمعيتشان نمى تواند مقاومت كند،بلكه اكثريت به او خواهند تاخت و رضايت خواص به هنگام خشم تودۀ مردم سودى به حال او نخواهد داشت،و اين خود باعث سستى و ناتوانى دين مى گردد.اما خشم خواص موقعى كه تودۀ مردم راضى باشند،قابل چشم پوشى و گذشت است، بنا بر اين رضايت تودۀ مردم مهمتر است.دوم اين كه امام(علیه السلام)خواصّ را با صفات نكوهيده معرّفى كرده كه خود باعث كم اهميّت دادن به آنها نسبت به تودۀ مردم است،و توصيف توده به صفات پسنديده،دليل بر توجّه بيشتر به آنهاست .امّا صفات خواصّ:

1-پر هزينه بودن آنها براى حاكم در موقع رفاه،از جهت زحمتى كه به خاطر آنها به دوش حاكم مى افتد،نه تودۀ مردم.

2-كم فايده بودن آنها موقع گرفتارى حاكم،به جهت علاقمندى آنها به دنيا و حفظ موقعيّتى كه دارند.

3-به هنگام انصاف و عدالت ناراضى تر بودنشان،به دليل آزمندى بيشتر آنها در دنيا نسبت به تودۀ مردم.

4-به هنگام درخواست پافشارترند،زيرا آنها وقتى كه نياز به درخواستى داشته باشند،جرأت بيشترى نسبت به حاكم داشته،و بيش از مردم عادى،در نزد او خودنمايى و در گوش او زمزمه مى كنند.

5-آنان به هنگام بخشش از طرف حاكم كم سپاستر هستند،به دليل اين كه معتقدند آنها از تودۀ مردم حق بيشترى دارند،و به آنچه مى دهند سزاوارترند،و

ص:243

اعتقاد دارند كه حاكم به آنها نياز دارد و از آنها مى ترسد.

6-اگر والى چيزى به آنها ندهد،ديرتر از تودۀ مردم،عذر حاكم را پذيرايند:يعنى اين كه اگر حاكم در كارى از آنها معذرت خواهى كند،آنها كم گذشت ترند،به اين اعتقاد كه آنها از ديگران برترند و دادن حقوق بر آنها واجب و لازم و حق آنهاست.

7-آنان به هنگام سختيهاى روزگار،كم صبرترند،به خاطر عادتى كه به رفاه و آسايش دارند،و نسبت به آنچه از مال دنيا در دست دارند ناراضى و بى تابند .

اما ويژگيهاى تودۀ مردم:

1-آنان ستون دينند،لفظ عمود(ستون)را به اعتبار برپايى دين به وجود آنها مانند استوارى خانه به ستون،استعاره از تودۀ مردم آورده است.

2-تودۀ مردم،همان تودۀ مسلمانانند،زيرا آنها هستند كه اكثريّت جامعه را تشكيل مى دهند.

3-آنان به دليل زيادى جمعيّت،نيرويى در برابر دشمنانند،و نيز از آن رو كه هم ايشان در آن زمان اهل كارزار بودند.

و اين ويژگيها براى هر دو دسته،خود انگيزه اى براى جلب محبّت تودۀ مردم،و مقدم داشتن آنها بر جلب نظر خواص است،و به همين دليل امام(علیه السلام)او را مأمور به همراهى و همدلى با تودۀ مردم فرموده است .

يازدهم:امام(علیه السلام)دستور داده است بر اين كه،دورترين و دشمنترين فرد رعيّت در نزد او،كسانى باشند كه بيشتر در پى عيبجويى ديگرانند،و بر ضرورت اين مطلب با اين عبارت:فانّ فى النّاس...سترها هشدار داده است.و چون فرمانروا از هر كسى سزاوارتر به عيب پوشى مردم است،پس نبايد عيبهاى پوشيدۀ مردم را برملا كند،و اين هم ممكن نيست مگر با از بين بردن سخن چينان و دور

ص:244

داشتن آنها از خود،و ديگر آن كه عيبهاى ظاهرى مردم-نه معايب پنهانى-را بايد از بين ببرد،و اين مطلب را از راه عيب پوشى در حدّ توان،مورد تأكيد قرار داده است،زيرا هر نوع عيبى به منزلۀ ناموس است،و براى تشويق به اين كار، توجّه به پى آمد آن عمل داده است كه خداوند عيبهايش را كه او دوست دارد از مردم پنهان بدارد،در مقابل پنهان داشتن گناهان و معايب مردم،مخفى مى دارد .

دوازدهم:به او دستور داده است تا هر نوع كينه و رنجش قلبى خود را از مردم به دليل اين كه اينها از اخلاق رذيله است،از خود دور كرده،و وسايل آن را از قبيل باور داشتن سخن چينى و پذيرفتن سخن چينان،از بين ببرد.

سيزدهم:مبادا هر سخن مبهم و بى دليل را باور كند،و از باور داشتن عجولانۀ سخن سخن چينان وى را منع كرده و به وسيلۀ قياس مضمرى بر اين مطلب توجه داده است كه صغراى آن عبارت «فانّ الساعى...الناصحين» است و دليل فريبكارى آنان،ايجاد كينه توزيها و عداوتهاى ميان مردم و گسترش فحشا و فساد روى زمين است.و كبراى مقدّر قياس چنين است:و هر كه فريبكار باشد،نبايد مورد توجه قرار گيرد .

چهاردهم:وى را از طرف مشورت قرار دادن سه دسته نهى فرموده است:

تنگ نظر،ترسو و حريص،و به دليل پيامد بد،مشورت كردن با هر كدام از اين سه گروه به وسيلۀ قياس مضمرى اشاره فرموده است كه صغراى قياس اول،عبارت:

يعدل بك...الفقر است.توضيح آن كه شخص تنگ نظر،جز بر آنچه كه در نظر وى مصلحت دارد،يعنى تنگ نظرى و آنچه لازمۀ آن از قبيل ترساندن از بيچارگى است،رأى نمى دهد،و اين خود باعث دور داشتن شخص مشورت كننده از كار خير است.

صغراى قياس دوم،جملۀ:ليضعّفك عن الامور است،زيرا شخص ترسو نظر نمى دهد مگر به لزوم حفظ نفس و ترس از دشمن كه در نظر او مصلحت

ص:245

همين است،و تمام اينها باعث سستى از نبرد و ضعف در ايستادگى در برابر دشمن مى گردد.

صغراى قياس سوم:جمله: يزيّن لك الشره بالجور است،توضيح آن كه مصلحت از نظر آدم حريص،جمع آورى مال و نگهدارى آن است،و اين خود باعث تجاوز از طريق ارزشمند عدالت و انصاف است.

كبراى مقدّر در هر سه قياس چنين است:هر كس چنان باشد مشورت خواهى از او روا نيست.

آن گاه با قياس مضمر ديگرى وى را از هر سه گروه بر حذر داشته است،كه با صغراى آن اشاره به ريشۀ صفات ناپسند هر سه دسته،يعنى تنگ نظرى،ترس و حرص نموده تا آنها را بشناسد و در نتيجه از صاحبان آنها دورى كند،يادآور شده است كه آنها غريزه هايى يعنى خويهاى گوناگون هستند كه از يك ريشه نشأت گرفته و عايد نفس مى شوند و به سرانجامى مى رسند كه همانا بدگمانى به خداست.توضيح آن كه ريشۀ سوء ظن به خدا،ناآشنايى با خداست زيرا كسى كه ناآگاه است خدا را از جهتى كه او بسيار بخشنده و دهندۀ همۀ نيكيها به كسى است كه از راه اطاعت فرمان او قابليت يافته است،نمى شناسد و در نتيجه به خدا بدگمان است،و اين كه خداوند چيزى را كه بنده بذل و بخشش كرده،جبران نمى كند،بنا بر اين با جلوه دادن تنگدستى او را از بذل و بخشش باز مى دارد،و با خوى پست تنگ نظرى هم سو مى سازد،و همچنين شخص ترسو خدا را از نظر لطف و عنايتى كه به هستى بندگان خود دارد،نشناخته،و نسبت به راز مقدّرات او ناآگاه است،بنا بر اين به خدا بدگمان است و او را نگه دار خود از نابودى نمى داند،و نگران مرگ است و اين حالت وى را از اقدام به جنگ و امثال آن باز مى دارد كه اين خود لازمۀ خوى ناپسند ترس است و همچنين حريص خدا را از دو جنبۀ ياد شده نشناخته و نسبت به او بدگمان است و عقيده دارد كه اگر

ص:246

حرص ناپسند را پيشه خود نسازد خداوند او را بدانچه مورد علاقۀ اوست و نسبت به آن حرص مى ورزد نمى رساند در نتيجه او را وادار به حرص و آز مى گرداند و نفس آدمى چنين است.

پس اين سه دسته اخلاق ناپسند،به همان ريشۀ سوء ظن كه امام(علیه السلام)فرمود منتهى مى شوند .

پانزدهم:چون از جمله كارهاى خوب انتخاب وزيران و دستياران است از اين رو امام(علیه السلام)هشدار داده است،هم نسبت به كسانى كه شايستگى براى انتخاب ندارند و هم نسبت به كسانى كه شايسته اند تا توجه و تمايل به انتخاب آنها بشود.غير شايستگان همان كسانى هستند كه پيش از وى وزير و شريك جرم حاكمان فاسد و شرور بودند و او را از اين كه چنين افرادى را از نديمان و خواص خود قرار دهد،نهى كرده است ،و هم به وسيلۀ قياس مضمرى كه صغرايش عبارت: فانّهم...الخلف است او را برحذر داشته و كبراى مقدّر قياس چنين است:و هر كسى كه چنان باشد او را نديم خود قرار مده.

عبارت: ممّن له مثل آرائهم ،تميز است براى كسانى كه بهتر از آن اشرار و افراد فاسدند و آنان افرادى هستند كه شايسته است از ايشان كمك خواهى شود، و هم دليل نيكى آنها نسبت به اشرار است،به اين معنى كه اين افراد تدبير و نفوذ كلامى همانند آنها در انجام امور دارند ولى گناهان و زشتيهاى آنها را ندارند،و ستمگرى را در راه ستمكارى اش يارى نكرده اند .

آن گاه امام(علیه السلام)،او را به وسيلۀ قياس مضمرى تشويق فرموده است تا آنها را يار و ياور خود قرار دهد،كه عبارت: «اولئك اخف...الفا» صغراى آن قياس است.

امّا اين كه آنان كم هزينه اند،از آن جهت كه آنها نسبت به هر مال يا وضعى كه سزاوار آنها نيست خويشتندارند بنا بر اين در مورد راضى كردن و يا

ص:247

بازداشتن آنها از كارهاى ناشايست نيازى به زحمت زياد ندارد بر خلاف اشرار و آزمندان در مال و حال ناشايست.و از طرفى نسبت به مقام قربى كه در پيشگاه حق،و بعدى كه از اشرار دارند،يارى رسان تر و دلبسته تر به او مى باشند و به ديگران،دلبستگى و گرايششان كمتر است.

و كبراى مقدّر قياس نيز چنين است:و هر كس كه چنان باشد شايستگى براى يار و ياور گرفتن و وزارت را دارد.از اين رو فرمود:آنها را در خلوت و انجمن خود از نزديكان خود قرار بده .

سپس آنانى را كه شايستگى دارند از همگان نزديكتر و مورد اعتماد بيشترى باشند با ويژگيهاى زير مشخّص كرده است:

1-آنانى كه سخن حق را هر چند تلخ باشد بيشتر به او،بگويند.

2-او را در آن گونه از گفتار و رفتارش كه خداوند از اوليايش نمى پسندد كمتر كمك و يارى كنند.كلمۀ:واقعا حال و منصوب است،يعنى:در حال سرزدن چنان سخنى از او،و آن گاه كه سخن،كم و بيش از هواى نفست برخاسته و يا آنچه كه بدان گرايش دارى-مهمّ باشد يا نباشد بايد به كسى اعتماد كنى كه تو را بيشتر نصيحت كند و كمتر مساعدت نمايد،احتمال دارد كه منظور امام(علیه السلام) از اين سخن[واقعا...]چنين باشد:چه اين رويداد مهم باشد يا غير مهم...و ممكن است مقصود امام(علیه السلام)اين باشد كه آن شخص نصيحتگر نسبت به خواست و علاقۀ قلبى تو هر طور كه باشد،يعنى هر موقعيتى نسبت به تو و در برابر خواستۀ باطنى تو داشته باشد .

آن گاه در مورد ارزشيابى و گزينش آنان دستوراتى داده است:

1-خود را به پرهيزكاران و صاحبان اعمال نيك نزديك سازد كه اينها صفاتى در ذيل فضيلت پاكى و پاكدامنى اند.

2-مردم را عادت و تمرين دهد بر اين كه از ستايش او خود دارى كنند و

ص:248

يا با سخن گفتن در بارۀ كارى كه او انجام نداده است،باعث خوشحالى نشوند، و در نتيجه او را وارد در جمع نكوهش شده در آيۀ مباركۀ: «وَ يُحِبُّونَ أَنْ يُحْمَدُوا بِما لَمْ يَفْعَلُوا» (1)نكنند.و از ستايش زياد او را بر حذر داشته است.به وسيلۀ قياس مضمرى كه صغرايش عبارت: فانّ كثرة الاطراء...الغرة است و پيوند ستايش با صفات ناپسند ياد شده،روشن است.و كبراى مقدّر چنين است:هر چيزى كه آن چنان باشد اجتناب از آن ضرورى است .

3-او را از اين كه نيكوكار و بدكار در نزد وى يكسان باشند،نهى كرده و به دليل پيامد بد اين كار او را از چنان عملى در ضمن قياس مضمرى برحذر داشته است كه صغراى آن عبارت: فانّ ذلك...الاساءة مى باشد،و راز مطلب آن است كه بيشتر كارهاى نيك به خاطر پاداش نيك آن است به خصوص از فرمانروايان كه چنين انتظارى دارند و ميل دارند كه آنان از ديگران مقامشان بالاتر باشد و به خاطر آن همه زحمات و مشكلاتى كه دارند خوشنامتر باشند.و هر گاه نيكوكار مقام خود را با مقام و منزلت بدكار يكسان ببيند،اين خود باعث انصراف او از نيكى و انگيزه اى براى رويگردانى از رنج و زحمتش خواهد بود، و همين طور چون بيشتر كسانى كه بدكارى را ترك مى كنند تنها از ترس حاكمان است و به خاطر اين است كه مبادا در نظر آنها تنزّل مقام پيدا كنند،در صورتى كه اگر بدكاران مقام خود را با نيكوكاران همسان ببيند،بيشتر در مقام انجام وظيفه كوتاهى خواهند كرد.كبراى مقدّر قياس چنين است:و هر چه باعث از بين بردن نيكوكارى و تشويق به بدكارى گردد،سزاوار اجتناب است.

سپس امام(علیه السلام)در تأييد فرمان خود مى فرمايد:نيكوكار و بدكار بايد خود را در معرض نيكى و بديى كه سزاوار آنند،بدانند و براى نتيجۀ عمل خود آماده

ص:249

باشند،بنا بر اين براى نيكوكار نيكى و براى بدكار بدى در نظر داشته باشد .

شانزدهم:او را نسبت به نيكى بر رعيت و سبكبار كردن آنان و مجبور نكردن بر چيزى كه حقى بر آنها نداشته،توجّه داده است،به دليل اين كه اينها باعث خوشبينى حاكم بديشان است كه خود مستلزم از بين رفتن رنجش و زحمت طولانى وى و آسايش از جانب ايشان است توضيح آن كه حاكم وقتى كه به مردم خوشرفتارى كند،مردم بيشتر به او علاقه مند شده و در باطن به محبّت و اطاعت گرايش پيدا مى كنند،و اين خود باعث خوشبينى وى به آنها گرديده و در نتيجه نيازى به زحمت در هواخواه ساختن آنها و احساس خطر از طرف آنها نمى كند، امام(علیه السلام)اين مطلب را با عبارت: و ان احقّ من يحسن ظنك به... عنده مورد تأكيد قرار داده است .

هفدهم:او را از سنت شكنى نسبت به راه و روش نيكى كه بزرگان امّت قبل از او داشته اند،و باعث انس و اتّحاد و به نفع مردم بوده است،برحذر داشته،زيرا اين باعث صدمه و فساد آشكارى در دين است.

هيجدهم:وى را از پيش گرفتن روش نوى كه به سنّتهاى گذشته صدمه بزند،منع فرموده است.و به دليل نادرستى اين كار به وسيلۀ قياس مضمرى اشاره كرده است،كه صغراى قياس عبارت: فيكون...سنتها است،و ضمير در منها بر مى گردد به سننى كه ضرر بر آنها رسيده و اجر و مزد براى كسى است كه آن سنتهاى گذشته را به وجود آورده و سنّت جديد تو به آنها صدمه زده،و گناه سنّت شكنى به گردن تو خواهد بود.و كبراى مقدّر چنين است:پس هر چه آن چنان باشد سزاوار اجتناب است و بايد از آن دورى كرد .

نوزدهم:به مالك دستور داده است كه با دانشمند زياد رفت و آمد كند، يعنى راجع به احكام شرعى و قوانين دينى با آنها صحبت كند،و با مردمان دانا يعنى كسانى كه خداشناس،و در ميان بندگان و شهرها به اسرار الهى آشنا و به

ص:250

قوانين تجربى و غير تجربى عمل كرده اند و در بارۀ استوارى اركان و قوانينى كه اصلاح كنندۀ امور كشور است،و در مورد به پا داشتن مراسمى كه مردم پيش از او به پا داشته اند گفتگو و مشورت كند.توفيق از جانب خداست.

وَ الْمَسْكَنَةِ- الَّذِينَ يَحِقُّ رِفْدُهُمْ وَ مَعُونَتُهُمْ- وَ فِي اللَّهِ لِكُلٍّ سَعَةٌ- وَ لِكُلٍّ عَلَى الْوَالِي حَقٌّ بِقَدْرِ مَا يُصْلِحُهُ- وَ لَيْسَ يَخْرُجُ الْوَالِي- مِنْ حَقِيقَةِ مَا أَلْزَمَهُ اللَّهُ تَعَالَى مِنْ ذَلِكَ- إِلاَّ بِالاِهْتِمَامِ وَ الاِسْتِعَانَةِ بِاللَّهِ- وَ تَوْطِينِ نَفْسِهِ عَلَى لُزُومِ الْحَقِّ- وَ الصَّبْرِ عَلَيْهِ فِيمَا خَفَّ عَلَيْهِ أَوْ ثَقُلَ فَوَلِّ مِنْ جُنُودِكَ- أَنْصَحَهُمْ فِي نَفْسِكَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِإِمَامِكَ- وَ أَنْقَاهُمْ جَيْباً وَ أَفْضَلَهُمْ حِلْماً- مِمَّنْ يُبْطِئُ عَنِ الْغَضَبِ وَ يَسْتَرِيحُ إِلَى الْعُذْرِ- وَ يَرْأَفُ بِالضُّعَفَاءِ وَ يَنْبُو عَلَى الْأَقْوِيَاءِ- وَ مِمَّنْ لاَ يُثِيرُهُ الْعُنْفُ وَ لاَ يَقْعُدُ بِهِ الضَّعْفُ- ثُمَّ الْصَقْ بِذَوِي الْمُرُوءَاتِ وَ الْأَحْسَابِ- وَ أَهْلِ الْبُيُوتَاتِ الصَّالِحَةِ وَ السَّوَابِقِ الْحَسَنَةِ- ثُمَّ أَهْلِ النَّجْدَةِ وَ الشَّجَاعَةِ وَ السَّخَاءِ وَ السَّمَاحَةِ- فَإِنَّهُمْ جِمَاعٌ مِنَ الْكَرَمِ وَ شُعَبٌ مِنَ الْعُرْفِ- ثُمَّ تَفَقَّدْ مِنْ أُمُورِهِمْ مَا يَتَفَقَّدُ الْوَالِدَانِ مِنْ وَلَدِهِمَا- وَ لاَ يَتَفَاقَمَنَّ فِي نَفْسِكَ شَيْءٌ قَوَّيْتَهُمْ بِهِ- وَ لاَ تَحْقِرَنَّ لُطْفاً تَعَاهَدْتَهُمْ بِهِ وَ إِنْ قَلَّ- فَإِنَّهُ دَاعِيَةٌ لَهُمْ إِلَى بَذْلِ النَّصِيحَةِ لَكَ وَ حُسْنِ الظَّنِّ بِكَ- وَ لاَ تَدَعْ تَفَقُّدَ لَطِيفِ أُمُورِهِمُ اتِّكَالاً عَلَى جَسِيمِهَا- فَإِنَّ لِلْيَسِيرِ مِنْ لُطْفِكَ مَوْضِعاً يَنْتَفِعُونَ بِهِ- وَ لِلْجَسِيمِ مَوْقِعاً لاَ يَسْتَغْنُونَ عَنْهُ- وَ لْيَكُنْ آثَرُ رُءُوسِ جُنْدِكَ عِنْدَكَ مَنْ وَاسَاهُمْ فِي مَعُونَتِهِ- وَ أَفْضَلَ عَلَيْهِمْ مِنْ جِدَتِهِ- بِمَا يَسَعُهُمْ وَ يَسَعُ مَنْ وَرَاءَهُمْ مِنْ خُلُوفِ أَهْلِيهِمْ- حَتَّى يَكُونَ هَمُّهُمْ هَمّاً وَاحِداً فِي جِهَادِ الْعَدُوِّ- فَإِنَّ عَطْفَكَ عَلَيْهِمْ يَعْطِفُ قُلُوبَهُمْ عَلَيْكَ- وَ إِنَّ أَفْضَلَ قُرَّةِ عَيْنِ الْوُلاَةِ اسْتِقَامَةُ الْعَدْلِ فِي الْبِلاَدِ وَ ظُهُورُ مَوَدَّةِ الرَّعِيَّةِ و إِنَّهُ لاَ تَظْهَرُ مَوَدَّتُهُمْ إِلاَّ بِسَلاَمَةِ صُدُورِهِمْ وَ لاَ تَصِحُّ نَصِيحَتُهُمْ إِلاَّ بِحِيطَتِهِمْ عَلَى وُلاَةِ أُمُورِهِمْ- وَ قِلَّةِ اسْتِثْقَالِ دُوَلِهِمْ- وَ تَرْكِ اسْتِبْطَاءِ انْقِطَاعِ مُدَّتِهِمْ- فَافْسَحْ فِي آمَالِهِمْ وَ وَاصِلْ مِنْ حُسْنِ الثَّنَاءِ عَلَيْهِمْ- وَ تَعْدِيدِ مَا أَبْلَى ذَوُو الْبَلاَءِ مِنْهُمْ- فَإِنَّ كَثْرَةَ الذِّكْرِ لِحُسْنِ أَفْعَالِهِمْ تَهُزُّ الشُّجَاعَ- وَ تُحَرِّضُ النَّاكِلَ «إِنْ شاءَ اللّهُ» ثُمَّ اعْرِفْ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا أَبْلَى- وَ لاَ تَضُمَّنَّ بَلاَءَ امْرِئٍ إِلَى غَيْرِهِ- وَ لاَ تُقَصِّرَنَّ بِهِ دُونَ غَايَةِ بَلاَئِهِ- وَ لاَ يَدْعُوَنَّكَ شَرَفُ امْرِئٍ- إِلَى أَنْ تُعْظِمَ مِنْ بَلاَئِهِ مَا كَانَ صَغِيراً- وَ لاَ ضَعَةُ امْرِئٍ إِلَى أَنْ تَسْتَصْغِرَ مِنْ بَلاَئِهِ مَا كَانَ عَظِيماً- وَ ارْدُدْ إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ مَا يُضْلِعُكَ مِنَ الْخُطُوبِ- وَ يَشْتَبِهُ عَلَيْكَ مِنَ الْأُمُورِ- فَقَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لِقَوْمٍ أَحَبَّ إِرْشَادَهُمْ- «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللّهِ وَ الرَّسُولِ» - فَالرَّدُّ إِلَى اللَّهِ الْأَخْذُ بِمُحْكَمِ كِتَابِهِ- وَ الرَّدُّ إِلَى؟الرَّسُولِ؟ الْأَخْذُ بِسُنَّتِهِ الْجَامِعَةِ غَيْرِ الْمُفَرِّقَةِ:

ثُمَّ اخْتَرْ لِلْحُكْمِ بَيْنَ النَّاسِ أَفْضَلَ رَعِيَّتِكَ فِي نَفْسِكَ- مِمَّنْ لاَ تَضِيقُ بِهِ الْأُمُورُ

ص:252

وَ لاَ تُمَحِّكُهُ الْخُصُومُ- وَ لاَ يَتَمَادَى فِي الزَّلَّةِ- وَ لاَ يَحْصَرُ مِنَ الْفَيْءِ إِلَى الْحَقِّ إِذَا عَرَفَهُ- وَ لاَ تُشْرِفُ نَفْسُهُ عَلَى طَمَعٍ- وَ لاَ يَكْتَفِي بِأَدْنَى فَهْمٍ دُونَ أَقْصَاهُ- وَ أَوْقَفَهُمْ فِي الشُّبُهَاتِ وَ آخَذَهُمْ بِالْحُجَجِ- وَ أَقَلَّهُمْ تَبَرُّماً بِمُرَاجَعَةِ الْخَصْمِ- وَ أَصْبَرَهُمْ عَلَى تَكَشُّفِ الْأُمُورِ- وَ أَصْرَمَهُمْ عِنْدَ اتِّضَاحِ الْحُكْمِ- مِمَّنْ لاَ يَزْدَهِيهِ إِطْرَاءٌ وَ لاَ يَسْتَمِيلُهُ إِغْرَاءٌ- وَ أُولَئِكَ قَلِيلٌ- ثُمَّ أَكْثِرْ تَعَاهُدَ قَضَائِهِ- وَ افْسَحْ لَهُ فِي الْبَذْلِ مَا يُزِيلُ عِلَّتَهُ- وَ تَقِلُّ مَعَهُ حَاجَتُهُ إِلَى النَّاسِ- وَ أَعْطِهِ مِنَ الْمَنْزِلَةِ لَدَيْكَ مَا لاَ يَطْمَعُ فِيهِ غَيْرُهُ مِنْ خَاصَّتِكَ- لِيَأْمَنَ بِذَلِكَ اغْتِيَالَ الرِّجَالِ لَهُ عِنْدَكَ- فَانْظُرْ فِي ذَلِكَ نَظَراً بَلِيغاً- فَإِنَّ هَذَا الدِّينَ قَدْ كَانَ أَسِيراً فِي أَيْدِي الْأَشْرَارِ- يُعْمَلُ فِيهِ بِالْهَوَى وَ تُطْلَبُ بِهِ الدُّنْيَا ثُمَّ انْظُرْ فِي أُمُورِ عُمَّالِكَ فَاسْتَعْمِلْهُمُ وَ لاَ تُوَلِّهِمْ مُحَابَاةً وَ أَثَرَةً- فَإِنَّهُمَا جِمَاعٌ مِنْ شُعَبِ الْجَوْرِ وَ الْخِيَانَةِ- وَ تَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَةِ وَ الْحَيَاءِ- مِنْ أَهْلِ الْبُيُوتَاتِ الصَّالِحَةِ وَ الْقَدَمِ فِي الْإِسْلاَمِ الْمُتَقَدِّمَةِ- فَإِنَّهُمْ أَكْرَمُ أَخْلاَقاً وَ أَصَحُّ أَعْرَاضاً- وَ أَقَلُّ فِي الْمَطَامِعِ إِشْرَافاً وَ أَبْلَغُ فِي عَوَاقِبِ الْأُمُورِ نَظَراً- ثُمَّ أَسْبِغْ عَلَيْهِمُ الْأَرْزَاقَ- فَإِنَّ ذَلِكَ قُوَّةٌ لَهُمْ عَلَى اسْتِصْلاَحِ أَنْفُسِهِمْ- وَ غِنًى لَهُمْ عَنْ تَنَاوُلِ مَا تَحْتَ أَيْدِيهِمْ- وَ حُجَّةٌ عَلَيْهِمْ إِنْ خَالَفُوا أَمْرَكَ أَوْ ثَلَمُوا أَمَانَتَكَ- ثُمَّ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ- وَ ابْعَثِ الْعُيُونَ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَ الْوَفَاءِ عَلَيْهِمْ- فَإِنَّ تَعَاهُدَكَ فِي السِّرِّ لِأُمُورِهِمْ- حَدْوَةٌ لَهُمْ عَلَى اسْتِعْمَالِ الْأَمَانَةِ وَ الرِّفْقِ بِالرَّعِيَّةِ- وَ تَحَفَّظْ مِنَ الْأَعْوَانِ- فَإِنْ أَحَدٌ مِنْهُمْ بَسَطَ يَدَهُ إِلَى خِيَانَةٍ- اجْتَمَعَتْ بِهَا عَلَيْهِ عِنْدَكَ أَخْبَارُ عُيُونِكَ- اكْتَفَيْتَ بِذَلِكَ شَاهِداً- فَبَسَطْتَ عَلَيْهِ الْعُقُوبَةَ فِي بَدَنِهِ- وَ أَخَذْتَهُ بِمَا أَصَابَ مِنْ عَمَلِهِ- ثُمَّ نَصَبْتَهُ بِمَقَامِ الْمَذَلَّةِ وَ وَسَمْتَهُ بِالْخِيَانَةِ- وَ قَلَّدْتَهُ عَارَ التُّهَمَةِ وَ تَفَقَّدْ أَمْرَ الْخَرَاجِ بِمَا يُصْلِحُ أَهْلَهُ- فَإِنَّ فِي صَلاَحِهِ وَ صَلاَحِهِمْ صَلاَحاً لِمَنْ سِوَاهُمْ- وَ لاَ صَلاَحَ لِمَنْ سِوَاهُمْ إِلاَّ بِهِمْ- لِأَنَّ النَّاسَ كُلَّهُمْ عِيَالٌ عَلَى الْخَرَاجِ وَ أَهْلِهِ- وَ لْيَكُنْ نَظَرُكَ فِي عِمَارَةِ الْأَرْضِ- أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِكَ فِي اسْتِجْلاَبِ الْخَرَاجِ- لِأَنَّ ذَلِكَ لاَ يُدْرَكُ إِلاَّ بِالْعِمَارَةِ- وَ مَنْ طَلَبَ الْخَرَاجَ بِغَيْرِ عِمَارَةٍ أَخْرَبَ الْبِلاَدَ- وَ أَهْلَكَ الْعِبَادَ وَ لَمْ يَسْتَقِمْ أَمْرُهُ إِلاَّ قَلِيلاً- فَإِنْ شَكَوْا ثِقَلاً أَوْ عِلَّةً أَوِ انْقِطَاعَ شِرْبٍ أَوْ بَالَّةٍ- أَوْ إِحَالَةَ أَرْضٍ اغْتَمَرَهَا غَرَقٌ- أَوْ أَجْحَفَ بِهَا عَطَشٌ- خَفَّفْتَ عَنْهُمْ بِمَا تَرْجُو أَنْ يَصْلُحَ بِهِ أَمْرُهُمْ- وَ لاَ يَثْقُلَنَّ عَلَيْكَ شَيْءٌ خَفَّفْتَ بِهِ الْمَئُونَةَ عَنْهُمْ- فَإِنَّهُ ذُخْرٌ يَعُودُونَ بِهِ عَلَيْكَ فِي عِمَارَةِ بِلاَدِكَ- وَ تَزْيِينِ وِلاَيَتِكَ مَعَ

ص:253

اسْتِجْلاَبِكَ حُسْنَ ثَنَائِهِمْ- وَ تَبَجُّحِكَ بِاسْتِفَاضَةِ الْعَدْلِ فِيهِمْ- مُعْتَمِداً فَضْلَ قُوَّتِهِمْ- بِمَا ذَخَرْتَ عِنْدَهُمْ مِنْ إِجْمَامِكَ لَهُمْ- وَ الثِّقَةَ مِنْهُمْ بِمَا عَوَّدْتَهُمْ مِنْ عَدْلِكَ عَلَيْهِمْ وَ رِفْقِكَ بِهِمْ- فَرُبَّمَا حَدَثَ مِنَ الْأُمُورِ- مَا إِذَا عَوَّلْتَ فِيهِ عَلَيْهِمْ مِنْ بَعْدُ احْتَمَلُوهُ- طَيِّبَةً أَنْفُسُهُمْ بِهِ- فَإِنَّ الْعُمْرَانَ مُحْتَمِلٌ مَا حَمَّلْتَهُ- وَ إِنَّمَا يُؤْتَى خَرَابُ الْأَرْضِ مِنْ إِعْوَازِ أَهْلِهَا- وَ إِنَّمَا يُعْوِزُ أَهْلُهَا لِإِشْرَافِ أَنْفُسِ الْوُلاَةِ عَلَى الْجَمْعِ- وَ سُوءِ ظَنِّهِمْ بِالْبَقَاءِ وَ قِلَّةِ انْتِفَاعِهِمْ بِالْعِبَرِ ثُمَّ انْظُرْ فِي حَالِ كُتَّابِكَ- فَوَلِّ عَلَى أُمُورِكَ خَيْرَهُمْ- وَ اخْصُصْ رَسَائِلَكَ الَّتِي تُدْخِلُ فِيهَا مَكَايِدَكَ وَ أَسْرَارَكَ- بِأَجْمَعِهِمْ لِوُجُودِ لِوُجُوهِ صَالِحِ الْأَخْلاَقِ مِمَّنْ لاَ تُبْطِرُهُ الْكَرَامَةُ- فَيَجْتَرِئَ بِهَا عَلَيْكَ فِي خِلاَفٍ لَكَ بِحَضْرَةِ مَلَإٍ- وَ لاَ تَقْصُرُ بِهِ الْغَفْلَةُ عَنْ إِيرَادِ مُكَاتَبَاتِ عُمِّالِكَ عَلَيْكَ- وَ إِصْدَارِ جَوَابَاتِهَا عَلَى الصَّوَابِ عَنْكَ- فِيمَا يَأْخُذُ لَكَ وَ يُعْطِي مِنْكَ- وَ لاَ يُضْعِفُ عَقْداً اعْتَقَدَهُ لَكَ- وَ لاَ يَعْجِزُ عَنْ إِطْلاَقِ مَا عُقِدَ عَلَيْكَ- وَ لاَ يَجْهَلُ مَبْلَغَ قَدْرِ نَفْسِهِ فِي الْأُمُورِ- فَإِنَّ الْجَاهِلَ بِقَدْرِ نَفْسِهِ يَكُونُ بِقَدْرِ غَيْرِهِ أَجْهَلَ- ثُمَّ لاَ يَكُنِ اخْتِيَارُكَ إِيَّاهُمْ عَلَى فِرَاسَتِكَ- وَ اسْتِنَامَتِكَ وَ حُسْنِ الظَّنِّ مِنْكَ- فَإِنَّ الرِّجَالَ يَتَعَرَّفُونَ لِفِرَاسَاتِ الْوُلاَةِ- بِتَصَنُّعِهِمْ وَ حُسْنِ خِدْمَتِهِمْ- وَ لَيْسَ وَرَاءَ ذَلِكَ مِنَ النَّصِيحَةِ وَ الْأَمَانَةِ شَيْءٌ- وَ لَكِنِ اخْتَبِرْهُمْ بِمَا وُلُّوا لِلصَّالِحِينَ قَبْلَكَ- فَاعْمِدْ لِأَحْسَنِهِمْ كَانَ فِي الْعَامَّةِ أَثَراً- وَ أَعْرَفِهِمْ بِالْأَمَانَةِ وَجْهاً- فَإِنَّ ذَلِكَ دَلِيلٌ عَلَى نَصِيحَتِكَ لِلَّهِ وَ لِمَنْ وُلِّيتَ أَمْرَهُ- وَ اجْعَلْ لِرَأْسِ كُلِّ أَمْرٍ مِنْ أُمُورِكَ رَأْساً مِنْهُمْ- لاَ يَقْهَرُهُ كَبِيرُهَا وَ لاَ يَتَشَتَّتُ عَلَيْهِ كَثِيرُهَا- وَ مَهْمَا كَانَ فِي كُتَّابِكَ مِنْ عَيْبٍ فَتَغَابَيْتَ عَنْهُ أُلْزِمْتَهُ ثُمَّ اسْتَوْصِ بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِي الصِّنَاعَاتِ وَ أَوْصِ بِهِمْ خَيْراً- الْمُقِيمِ مِنْهُمْ وَ الْمُضْطَرِبِ بِمَالِهِ وَ الْمُتَرَفِّقِ بِبَدَنِهِ- فَإِنَّهُمْ مَوَادُّ الْمَنَافِعِ وَ أَسْبَابُ الْمَرَافِقِ- وَ جُلاَّبُهَا مِنَ الْمَبَاعِدِ وَ الْمَطَارِحِ- فِي بَرِّكَ وَ بَحْرِكَ وَ سَهْلِكَ وَ جَبَلِكَ- وَ حَيْثُ لاَ يَلْتَئِمُ النَّاسُ لِمَوَاضِعِهَا- وَ لاَ يَجْتَرِءُونَ عَلَيْهَا- فَإِنَّهُمْ سِلْمٌ لاَ تُخَافُ بَائِقَتُهُ- وَ صُلْحٌ لاَ تُخْشَى غَائِلَتُهُ- وَ تَفَقَّدْ أُمُورَهُمْ بِحَضْرَتِكَ وَ فِي حَوَاشِي بِلاَدِكَ- وَ اعْلَمْ مَعَ ذَلِكَ أَنَّ فِي كَثِيرٍ مِنْهُمْ ضِيقاً فَاحِشاً- وَ شُحّاً قَبِيحاً- وَ احْتِكَاراً لِلْمَنَافِعِ وَ تَحَكُّماً فِي الْبِيَاعَاتِ- وَ ذَلِكَ بَابُ مَضَرَّةٍ لِلْعَامَّةِ- وَ عَيْبٌ عَلَى الْوُلاَةِ فَامْنَعْ مِنَ الاِحْتِكَارِ- فَإِنَّ؟رَسُولَ اللَّهِ ص؟ مَنَعَ مِنْهُ- وَ لْيَكُنِ الْبَيْعُ بَيْعاً سَمْحاً بِمَوَازِينِ عَدْلٍ- وَ أَسْعَارٍ لاَ تُجْحِفُ بِالْفَرِيقَيْنِ مِنَ الْبَائِعِ وَ الْمُبْتَاعِ- فَمَنْ قَارَفَ حُكْرَةً بَعْدَ نَهْيِكَ إِيَّاهُ فَنَكِّلْ بِهِ- وَ عَاقِبْهُ مِنْ غَيْرِ إِسْرَافٍ

ص:254

ثُمَّ اللَّهَ اللَّهَ فِي الطَّبَقَةِ السُّفْلَى مِنَ الَّذِينَ لاَ حِيلَةَ لَهُمْ- مِنَ الْمَسَاكِينِ وَ الْمُحْتَاجِينَ وَ أَهْلِ الْبُؤْسَى وَ الزَّمْنَى- فَإِنَّ فِي هَذِهِ الطَّبَقَةِ قَانِعاً وَ مُعْتَرّاً- وَ احْفَظِ لِلَّهِ مَا اسْتَحْفَظَكَ مِنْ حَقِّهِ فِيهِمْ- وَ اجْعَلْ لَهُمْ قِسْماً مِنْ بَيْتِ مَالِكِ- وَ قِسْماً مِنْ غَلاَّتِ صَوَافِي الْإِسْلاَمِ فِي كُلِّ بَلَدٍ- فَإِنَّ لِلْأَقْصَى مِنْهُمْ مِثْلَ الَّذِي لِلْأَدْنَى- وَ كُلٌّ قَدِ اسْتُرْعِيتَ حَقَّهُ- وَ لاَ يَشْغَلَنَّكَ عَنْهُمْ بَطَرٌ- فَإِنَّكَ لاَ تُعْذَرُ بِتَضْيِيعِكَ التَّافِهَ لِإِحْكَامِكَ الْكَثِيرَ الْمُهِمَّ- فَلاَ تُشْخِصْ هَمَّكَ عَنْهُمْ وَ لاَ تُصَعِّرْ خَدَّكَ لَهُمْ- وَ تَفَقَّدْ أُمُورَ مَنْ لاَ يَصِلُ إِلَيْكَ مِنْهُمْ- مِمَّنْ تَقْتَحِمُهُ الْعُيُونُ وَ تَحْقِرُهُ الرِّجَالُ- فَفَرِّغْ لِأُولَئِكَ ثِقَتَكَ مِنْ أَهْلِ الْخَشْيَةِ وَ التَّوَاضُعِ- فَلْيَرْفَعْ إِلَيْكَ أُمُورَهُمْ- ثُمَّ اعْمَلْ فِيهِمْ بِالْإِعْذَارِ إِلَى اللَّهِ يَوْمَ تَلْقَاهُ- فَإِنَّ هَؤُلاَءِ مِنْ بَيْنِ الرَّعِيَّةِ أَحْوَجُ إِلَى الْإِنْصَافِ مِنْ غَيْرِهِمْ- وَ كُلٌّ فَأَعْذِرْ إِلَى اللَّهِ فِي تَأْدِيَةِ حَقِّهِ إِلَيْهِ- وَ تَعَهَّدْ أَهْلَ الْيُتْمِ وَ ذَوِي الرِّقَّةِ فِي السِّنِّ- مِمَّنْ لاَ حِيلَةَ لَهُ وَ لاَ يَنْصِبُ لِلْمَسْأَلَةِ نَفْسَهُ- وَ ذَلِكَ عَلَى الْوُلاَةِ ثَقِيلٌ- وَ الْحَقُّ كُلُّهُ ثَقِيلٌ وَ قَدْ يُخَفِّفُهُ اللَّهُ عَلَى أَقْوَامٍ- طَلَبُوا الْعَاقِبَةَ فَصَبَّرُوا أَنْفُسَهُمْ- وَ وَثِقُوا بِصِدْقِ مَوْعُودِ اللَّهِ لَهُمْ

بى ثمر گردد.

إجمام:آسوده كردن معتمد:هدفدار إعواز:تنگدستى،فقر استنام الى كذا:بدان وسيله آرام گرفت مترفّق:خواهان مداراى در كسب و تجارت مطارح جمع مطرح:سرزمينهاى دور بائقة:مصيبت،ناگوارى،سختى غائلة:شرّ،بدى احتكار:جلو منافع مردم را در هنگام نيازمندى گرفتن بؤسى:سخت،شدت قانع:گدا،سائل معترّ:كسى كه بدون درخواست آمادۀ پذيرش كمك است صوافى،جمع صافيه:زمينى كه به غنيمت گرفته شده تافه:ناچيز اشخص همّه:همّت خود را از آن برداشت،بى توجهى كرد تصعير الخدّ:از روى خودخواهى صورت را برگرداندن تقتحمه:(در انظار خوار است)،خوار مى شمارد او را اعذر فى الامر:بهانه اى در موردى دارد

وسيلۀ سپاهيان،و سپاه نظم نپذيرد مگر به وسيلۀ ماليات و حقوقى كه خداوند براى ايشان مقرّر فرموده است تا بدان وسيله توانايى نبرد با دشمنان را داشته و در آرايش و نظام كار خود بدان متّكى باشند،و نياز خود را به وسيلۀ آن برطرف سازند.

و آنگهى براى اين دو گروه[رعيت و سپاه]نيز سر و سامانى نخواهد بود مگر به وسيلۀ گروه سوّم كه عبارتند از قضاة،كاركنان،و نويسندگان كه در اختلاف ميان مردم قضاوت كرده،و مالياتها را جمع آورى كرده و امور خاص و عام را ثبت و ضبط مى كنند.و باز همۀ اينان استوار نمى مانند مگر به وسيلۀ بازرگانان و صنعتگرانى كه باعث جمع آورى سود و پايدارى بازاراند و كارهايى را انجام مى دهند كه از ديگران ساخته نيست و بعد از اينها طبقه پايين از تهيدستان و بيچارگان كه بخشش و كمك به آنها لازم است و نزد خداوند براى هر كدام از اين طبقات مردم،رفاه و گشايشى مقدر است،و هر كدام از آنها در حد خود بر حكمران حق دارند كه به كارشان سامان دهد و از طرفى حكمران قادر بر انجام اين كار نيست مگر با تلاش و كوشش و يارى طلبيدن از خداوند و آمادگى براى اجراى حق و استقامت در هر كارى،آسان يا گران! اى مالك از سپاهيانت براى خاطر خدا و پيامبر(صلی الله علیه و آله)،و امام،براى خود كسى را انتخاب كن كه پندپذيرتر،پاكدل تر،عاقلتر و بردبارتر از همه باشد،از آن افرادى كه دير خشمگين شود و زود عذر گناه را بپذيرد،به زير دستان مهربان و به زورمندان سختگير و حريف باشد.از آن كسانى نباشد كه اظهار درشتى كند و يا از ناتوانى و سستى زمينگير شود.

و آنگهى با افرادى كه ريشه دار و از خانواده هاى شريف و خوش سابقه اند همدم باش!با بزرگواران،دليران،بخشندگان و جوانمردان همنشينى كن!زيرا آنها جامع بزرگوارى و در شمار مردم با احسان و حق شناسند.و بعد،به كارهاى مردم، مانند يك پدر و مادر نسبت به فرزندان رسيدگى كن و نيكيى را كه به مردم روا داشته و باعث توانمندى آنها شده اى،نزد خود بزرگ جلوه مده و وعدۀ محبتى را كه به آنها داده اى،هر چند ناچيز باشد،كوچك مشمار،زيرا اين عمل تو باعث خيرخواهى

ص:257

آنان نسبت به تو و خوشبينى آنان مى گردد.و كمك در كارهاى كم اهميت را به دليل رسيدگى به كارهاى مهم ايشان ترك نكن،زيرا كمك ناچيز تو چنانست كه از آن سود مى برند و كمكهاى مهم جاى خود را دارد كه مردم بى نياز از آن نيستند.

بايد منتخبين از سران سپاهت كسانى باشند كه با افراد سپاه در زندگى برابر باشند،و از امكانات خود[به زير دستانشان]،به اندازه اى كه آنان و خانواده هايشان در رفاه زندگى كنند،كمك نمايند،تا اين كه آنان در راه پيكار با دشمن همسو باشند،زيرا محبّت و يارى تو به ايشان باعث جلب قلوب آنان مى گردد.و براستى،بالاترين چيزى كه باعث افتخار و چشم روشنى حكمرانان مى شود به پا داشتن عدالت در سراسر كشور،و بروز دوستى و محبّت مردم است،و دوستى و محبّت آنان بروز نمى كند،مگر اين كه سينه هايشان از كينه تهى باشد.و خيرخواه حاكم خود نيستند جز اين كه از او ايمن گردند و سنگينى بار حكومت را بر پشتشان كمتر احساس كنند و به انتظار پايان حكومت ايشان نباشند بنا بر اين خواسته هاى آنان را برآور،و از آنها به نيكى ياد كن،و كسانى را كه آزموده اى از زحماتشان قدردانى كن،زيرا قدرشناسى و ياد از اعمال نيك آنها باعث هيجان و جنبش،و تشويق افراد خمود مى گردد،با خواست خدا! علاوه بر اينها،رنج و زحمت هر كسى را به حساب خودش بگذار،مبادا رنج و تلاش كسى را به حساب ديگرى بگذارى،و در موقع پاداش در پايان كارش مبادا كوتاهى كنى،نبايد بزرگى كسى باعث آن شود كه رنج و كار كم او را بزرگ،و پستى مقام كسى باعث آن شود كه رنج و كار بزرگ او را ناچيز بشمرى.

در كارهاى مشكلى كه در مى مانى و نمى دانى چه كنى بايد به خدا و پيامبرش رجوع كنى كه خداوند هدايت بندگان را دوست مى دارد و چنين مى فرمايد:

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللّهِ وَ الرَّسُولِ» .رجوع به خدا يعنى عمل كردن به محكمات قرآن،و رجوع به پيامبر(صلی الله علیه و آله)،يعنى عمل كردن به سنّت او،سنّتى كه باعث از بين بردن اختلاف است نه باعث تفرقه و پراكندگى.

ص:258

و آنگهى براى قضاوت ميان مردم بهترين افراد رعيّت را انتخاب كن،از آن كسانى كه كارها بر او سخت و مشكل جلوه نكند،و طرفهاى نزاع،نظر خود را با لجاجت بر او تحميل نكنند و او در اشتباه خود پافشارى نكند،و به هنگام شناخت حق از بازگشت بدان درمانده نباشد،و هواى نفسش متمايل به حرص و طمع نباشد،و به اندك فهم و درك از مسائل،بدون زحمت فكر و انديشۀ زياد،بسنده نكند.از آن كسان كه در برابر شبهات،بيشتر تأمل مى كنند،و بيشتر از همه سراغ دليل و برهان مى روند،و از همگان كمتر از مراجعۀ دادخواهان خسته مى شوند و براى كشف واقعيتها از همه با حوصله تر و به هنگام روشن شدن حكمى از همه كس قاطعترند.كسى كه ستايش زياد او را وادار به خودبينى نسازد و تشويق و فريب او را از اعتدال بيرون نكند،و اين چنين افراد شايسته و قضات آراسته به چنين ويژگيها كم اند.و بعد از همۀ اينها،قضاوت او را بسيار وارسى كن و به قدرى از مال دنيا به او بده كه زندگى اش در رفاه باشد و جلو عذر و بهانۀ او را بگيرد و نياز به مردم نداشته باشد،و او را در نزد خود مقام و جايگاهى بده كه ديگر نزديكان تو در آن مقام طمع نكنند تا بدين وسيله او از بدگويى افراد در نزد تو ايمن باشد.پس اين امر[قضاوت]را كاملا زير نظر داشته باش،زيرا اين قضا در دست بدكارانى گرفتار بود كه در آن از روى هوا و هوس رفتار مى كردند و آن را وسيلۀ رسيدن به دنيا قرار داده بودند.و آنگهى در اعمال كاركنانت دقيق باش،وقتى كه آنها را آزمودى به كار بگمار،مبادا ايشان را از روى هواى نفس و يا به قصد كمكى به ايشان،بى حساب مشغول كار كنى زيرا اينها رشته هايى از ستمكارى و خيانت به مردم است و چنين افرادى را از ميان آزمودگان و افراد با آزرم از خانواده هاى نجيب و پيشقدم در اسلام جستجو كن،زيرا اينان داراى ويژگيها و خصلتهاى ارزشمند و با ناموس تر و كم طمعتر و بيشتر در انديشۀ عواقب كارند.بنا بر اين وسايل خورد و خوراك آنها را فراوان كن،كه اين عمل باعث تقويت آنها در خودسازى و بى نيازى از خوردن حق زير دستان خواهد شد،و هم حجّتى است بر ايشان،اگر فرمان تو را نبرند و يا امانت تو را خدشه دار كنند.آن گاه در كارهايشان بررسى كن،و بازرسان راستگو و

ص:259

وفادار از طرف خود بر آنان بگمار،زيرا بازرسى نهانى باعث وادار ساختن آنها به امانتدارى و مداراى با مردم و حفظ تو از خيانت ياران مى شود،اگر يكى از آنان دستش را به خيانت آلود و گزارش همۀ بازرسان آن را تأييد كرد به همان گزارشها اكتفا كن و بى درنگ گنهكار را مجازات كن و از كارش بازخواست نما و او را بى اعتبار و خوار گردان و داغ خيانت بر پيشانى او بزن و حلقۀ ننگ تهمت و بدنامى را برگردن او درآويز.

در مورد ماليات به نفع ماليات دهندگان قدم بردار،زيرا صلاح ماليات و مصلحت ماليات دهندگان باعث آسايش و راحتى ديگران است،و آسايش ديگران ميسّر نيست مگر به وسيلۀ ماليات پردازان،چون مردم همه مرهون ماليات و ماليات دهندگانند،و بايد تو بيشتر به فكر آبادى زمين تا گرفتن ماليات باشى زيرا ماليات جز با آبادى زمين به دست نمى آيد و كسى كه بدون آبادانى،ماليات بخواهد،در حقيقت دست به كار ويرانى كشور،و از بين بردن مردم زده و كار او ديرى نخواهد پاييد.بنا بر اين اگر ماليات دهندگان از سنگينى ماليات يا از رسيدن آفت و علّتى و يا از بى آبى و كم آبى و يا نيامدن باران و يا دگرگونى و تغيير وضع زمين كه آن را آب گرفته يا از بى آبى خراب شده است،شكوه كردند،به اندازه اى كه اميد به اصلاح كار را در ايشان برانگيزد،از ماليات تخفيف بده،و نبايد اين تخفيف بر تو گران و سنگين بيايد،زيرا اين تخفيف تو نوعى اندوخته است كه با آبادانى شهرها و آراستگى وضع حكومت،به تو باز خواهد گشت و نيز ستايش آنان را نسبت به تو برمى انگيزد و از انتشار عدل و داد در ميان آنان شادمان مى شوى و به خاطر آنچه در اثر رفاه و آسايش،نزد آنان اندوخته اى و از آن عدالتى كه نسبت به ايشان روا داشته اى و مهرى كه دلها را بر آن عادت داده و تقويت كرده اى با اطمينان بر آنها اعتماد كن چه بسا كه پس از نيكى و اعتماد به آنها كارهايى پيش آيد كه وقتى به آنان واگذار كنى،با طيب خاطر و علاقه مندى و خوشحالى انجام دهند زيرا به مملكتى كه آباد است،هر چه بار كنى،مى كشد،و هميشه ويرانى يك سرزمين در گرو تنگدستى مردم آن جاست.و مردم زمانى دچار تنگدستى مى گردند

ص:260

كه حكمرانانشان دل به مال اندوزى سپارند و به پايدارى حكومت خود بدگمان شوند و از دگرگونيهاى زمان كمتر عبرت بگيرند.

و بعد در باره منشيان و دبيران خود،بينديش و بهترين آنها را به كارهاى خويش بگمار و نوشتن نامه هايى را كه در آنها سرنوشت كارها و اسرار حكومتى نوشته مى شود،به دبيرى اختصاص ده كه در تمام صفات خوب،خير انديشى و پاكدامنى از نويسندگان ديگر جامعتر باشد كسى كه عظمت تو او را از راه بيرون نبرد تا با مخالفت با تو در حضور مردم و بزرگان جسور باشد و كسى كه غفلت و بى توجّهى او باعث شود كه در رساندن نامه ها به كارگزارانت كوتاهى كند و يا از طرف تو پاسخ درست را به آنها نرساند و از آنچه از جانب تو داد و ستد مى كند تو را بى خبر گذارد و هم چنين كسى كه در بستن قراردادى به نفع تو سستى نكند،و از الغاء قراردادى كه به زيان تو است ناتوان نماند،و اندازۀ ارزش و مقام خود را در كارها بشناسد،زيرا كسى كه موضع خود را نشناسد مقام و موضع ديگران را هرگز نخواهد شناخت،و مبادا كه آنان را با فراست و دريافت خود و اطمينان و خوشبينى كه دارى انتخاب كنى،زيرا افراد براى جلب نظر فرمانروايان،خودنمايى مى كنند و خدمت خود را خوب جلوه مى دهند و نيك نفسى و خير انديشى مى نمايانند و عيبهاى خود را از حاكم مى پوشانند تا او را بفريبند،در حالى كه غير از آنچه وانمود مى كنند،در باطن چيزى از خيرخواهى و امانت در آنان وجود ندارد.بنا بر اين بايد آنها را به كارهايى كه نيكان پيش از تو انجام مى دادند،بيازمايى،آن گاه بهترين آنها را كه بين مردم درستكاريشان آشكار و بر سر زبانهاست،انتخاب كن،و اين نوع امتحان دليل اطاعت تو از خدا و كسى است كه كار را به تو سپرده است و براى هر كارى از كارها فردى كارگردان از دبيران خود را بگمار،كه عظمت كار،او را از پا در نياورد و ناتوان نسازد و زيادى كار او را نلرزاند.و اگر در منشيان تو عيبى باشد كه از چشم تو پنهان بماند،تو مسئول آن هستى.

ديگر آن كه سفارش مرا در بارۀ بازرگانان و صنعتگران پذيرا باش،و در بارۀ آنان پند و نصيحت خود را دريغ مكن چه آنان كه در شهرها مقيمند و چه آنان كه

ص:261

با سرمايه خود در رفت و آمدند و يا آن كه با نيروى بدنى سود مى رسانند،زيرا اينان سرچشمۀ منافع و فراهم آورندۀ آن از راههاى سخت و جاهاى دور،در بيابان، دريا،زمين هموار و كوهستانهاى كشور تو و از جاهايى كه اجتماع مردم آنجا كم است و جرأت رفتن آن جاها را ندارند،بنا بر اين بازرگانان مايۀ آسايشى هستند كه بيم سختى در آن نيست و سبب صلحى هستند كه خوف فتنه در آن نيست.اعمال آنها را در نزديكى خود و در اطراف كشور مورد بررسى قرار بده،و با تمام اين سفارشها كه در بارۀ ايشان شد،بدان كه در مورد اكثر آنها سختگيرى بسيار و تنگ نظرى زشت و احتكار براى گرانفروشى و از پيش خود نرخ گذارى در بارۀ اجناس مورد فروش، وجود دارد،و اين كارها سبب زيان رساندن به مردم و بد جلوه دادن فرمانروايان است،بنا بر اين از احتكار جلوگيرى كن كه پيامبر(صلی الله علیه و آله)از احتكار نهى فرموده است.و خريد و فروش بايد آسان و ساده و بى كم و كاست با ترازو،و با نرخهايى صورت گيرد كه به فروشنده و خريدار اجحاف نشود.آن گاه اگر كسى پس از جلوگيرى تو،احتكار كند،مجازات كن،مجازاتى كه باعث رسوايى او گردد ولى از حدّ و اندازه بيرون نباشد.

سپس خدا را خدا را در باره گروه زيردستان درمانده و تهى دست و گرفتار رنج و زحمت و ناتوانى،زيرا بعضى از افراد اين گروه دست نياز پيش اين و آن دراز مى كنند و برخى ديگر چنين نيستند روى ابراز نياز ندارند و اظهار نياز نمى كنند.و براى رضاى خدا آنچه را كه در بارۀ حقوق ايشان بدان مأمورى،انجام بده،و بخشى از بيت المال را كه از غلاّت و منافعى كه از زمينهاى به غنيمت گرفته شده به دست آمده است،در هر شهرى براى آنان معيّن كن،زيرا دورترين ايشان همان سهم را دارند كه نزديكترين آنها دارند.به رعايت حق هر كدام از آنها تو مسئولى مبادا تو را غرور شادى و غرق شدن در ناز و نعمت از حال آنان غافل نگه دارد،زيرا تو به خاطر انجام كارهاى مهمّ،از اين كه موارد كم ارزش را فراموش كنى، معذور نخواهى بود،بنا بر اين همّت خود را از آنان دريغ مدار،و از روى غرور، صورت از آنها بر مگردان،و كار كسانى از ايشان را كه از تو دورند مورد توجه قرار

ص:262

بده آن كسانى كه در انظار مردم خوارند و مردم آنها را كوچك مى شمارند،پس كسى را كه امين تو است و خداترس و فروتن است بر ايشان بگمار تا به كارهاى آنان رسيدگى كند و به تو ابلاغ نمايد،آن گاه تو در بارۀ ايشان چنان رفتار كن تا روزى كه خدا را ملاقات مى كنى،عذرت را بپذيرد،زيرا آنان در ميان مردم به عدالت و دادگرى از ديگران نيازمندترند،بنا بر اين در اداى حقوق هر كدام از آنها عذر و دليلى داشته باش،و به يتيمان و سالخوردگان كه راه چاره اى ندارند،و خود را براى درخواست آماده نكرده اند رسيدگى كن،و آنچه گفتيم براى فرمانروايان سنگين است و هر گونه حقّى گران و سنگين است،و گاهى خداوند آن را سبك مى گرداند به كسانى كه فقط از او پاداش نيكو و رستگارى مى خواهند و در برابر مشكلات صبورند و براستى آنچه خدا وعده داده است اطمينان دارند ».

تنها به خود آنها مربوط است،زيرا سپاهى مقام و موضع خاصّى دارد كه نبايد از آن تجاوز كند،و وظيفۀ اوست كه در حدّ و موضع خود بماند و آنچه لازمۀ آن مقام است انجام دهد،و هم چنين منشيان،كاركنان،قضاة و ديگران،كه هر كدام موضع خاصّى دارند كه بايد در آن حدّ بمانند،و وظيفه اى است كه به عنوان پيمانى از جانب خدا بر عهدۀ آنهاست كه اين پيمان نزد پيامبر(صلی الله علیه و آله)و خاندانش محفوظ و شريعت اسلامى جامع آن وظايف است .

دوم:امام(علیه السلام)با عبارت: فالجنود باذن اللّه...معونتهم ،بر اين مطلب توجه داده است كه هر كدام از گروههاى نامبرده وابسته به ديگرى است به طورى كه بدون آن استوار نيست و نيازمندى اش بدان حتمى است.و صورت و هيأت جامعۀ شهر به مجموعۀ آنها وابسته است.آن گاه امام(علیه السلام)نخست از سپاهيان شروع كرده است به دليل اين كه اصل در نظام جامعه آنهايند،و دليل نيازمندى به سپاهيان را در چهار ويژگى بيان كرده است:

1-سپاهيان به منزلۀ دژهاى مردمند.كلمۀ: الحصون (دژها)را به لحاظ آن كه آنها همچون دژى از رعيت نگهدارى و مراقبت مى كنند،استعاره از سپاه آورده است.

2-سپاهيان زينت حكمرانانند،زيرا حاكم بدون سپاه مثل فردى از مردم است كه هيچ كس به او اعتنا نمى كند و فرمان او را نمى برد و پيامد فاسد آن نيز روشن است.

3-آنان باعث عزّت و حرمت دينند،كلمۀ عزت را بر سپاهيان از باب تسميه لازم بر ملزوم،اطلاق فرموده،زيرا وجود آنان براى عزت لازم و ضرورى است.

4-كلمۀ «أمن» را از باب اين كه در جاده ها و ديگر جاها وجود سپاه باعث امنيت است،استعاره از سپاهيان آورده است و اين عبارت به منزلۀ صغراى

ص:264

قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است:و هر كس چنين باشد،كار رعيت بدون او استوار نگردد.

عبارت: و ليس يقوم الرعية الاّ بهم يعنى رعيت جز با سپاهيان پايدار نمى ماند،نتيجه قياس مورد ذكر است.و امام(علیه السلام):باذن اللّه فرموده تا روشن كند منظور وى سپاهيان حق است كه بر پايه مصلحت و حكمت به وجود آمده اند،نه هر نوع سپاهى .

دسته دوم،ماليات دهندگان و كسانى هستند كه ماليات از آنها گرفته مى شود و به دليل اين كه لازمۀ نياز به سپاه،نياز به اين گروه است،در عبارت:

ثم لا قوام للجنود...حاجتهم ،اشاره دارد.

بنا بر اين عبارت: لا قوام...الخراج ،مدعايى است كه عبارت: الذين يقوون ...حاجتهم ،به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه آن را براى اثبات اين مدعا آورده است،و كبراى مقدّر نيز چنين است:و هر چه چنان باشد،بدون آن سپاه پايدار نمى ماند.بنا بر اين سپاه بدون مالياتى كه خداوند براى آنان تعيين فرموده است،استوار نمى ماند و از طرفى ماليات از دسته اى از تودۀ مردم گرفته مى شود و سپاه بدون آنان پايدار نمى ماند .

دستۀ سوم:قضاة،كاركنان و منشيان مى باشند و نيز امام(علیه السلام)وجه مشترك اين گروهها را بيان مى كند،زيرا علّت نيازمندى به اينان يكى است،و به همين علّت اشاره فرموده در عبارت: لما يحكمون به...و عوامّها ،زيرا هر كدام آنها از طرف حاكم و مردم بر تمام كارهاى عمومى و يا خصوصى امينند،و تنظيم احكام قراردادها،و جمع آورى منافع،به دست آنهاست.و اين عبارت به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است:و هر كس آن چنان باشد پس نيازمندى سپاه و مردم به او حتمى است .

دستۀ چهارم:بازرگانان و صنعتگران،امام(علیه السلام)مدّعى است كه كار

ص:265

گروههاى قبل بدون اينها به سامان نمى رسد،و به اين مطلب توجّه داده است در عبارت: فيما يجتمعون عليه من مرافقهم (اينان باعث جمع آورى فايده و سودند)،زيرا كار بازرگانان از فراهم ساختن كالا و خريد و فروش و به پا داشتن بازارهاى كسب،و همچنين كار صنعتگران،يعنى همان فايدۀ نيروى بازويشان، چيزهايى هستند كه از ديگران چنين سودى عايد نمى شود،بنا بر اين در مقام برآوردن نياز تودۀ مردم و اهميّت كار آنها اينان باعث رسيدن فايده و منفعت به مردمند،و آن جمله به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى آن عبارات پيش از آنست .

دستۀ پنجم:طبقۀ پايين جامعه كه از مردم نيازمند و تهى دست تشكيل مى شود،و به جهت نيازمندى به ايشان توجه داده است در عبارت: الّذين يحقّ رفدهم و معونتهم (كسانى كه كمك و بخشش به آنها لازم است)توضيح مطلب آن كه كمك و بخشش بدانها باعث جلب نظر و پشتيبانى آنها از كسى مى شود كه بدانها يارى و كمك رسانده،و به وسيلۀ آنهاست كه رحمت خدا نازل مى شود و همواره بركت از جانب خداوند به شهروندان مى رسد،و به پاداش اخروى نائل مى گردند،بنا بر اين،نياز به اين دسته از مردم،ايجاب مى كند تا به آنها كمك و يارى شود .

پس از آن كه امام(علیه السلام)به دليل احتياج به تمام قشرهاى مردم،اشاره كرد، آن گاه مى فرمايد:براى هر كدام از اين طبقات مردم،نزد خداوند،رفاه و گشايشى مقدّر است،يعنى در ذات خدا و در عنايت و لطف پروردگار ملحوظ است،تا اين كه در تدبير امور مردم،اعتماد به خدا كند،زيرا سرآغاز عنايت از اوست.و نيز مى فرمايد:هر طبقه اى از مردم بر حاكم حقى درخور دارند تا حاكم بداند كه رعايت حال هر يك از اين گروهها بر او لازم است و از آن غفلت نورزد.توفيق از آن خداست .

ص:266

مطلب سوم،دستور به آراستن هر دسته اى از مردم به صفات و ويژگيهايى است كه بايد واجد آن اوصاف باشند،و هر كدام را در جايگاه مناسب خود قرار دهد:

امّا دستۀ اوّل يعنى سپاهيان:امام(علیه السلام)به تعيين كسانى اشاره فرموده است كه آنان با داشتن ويژگيهايى،شايستگى رسيدن به اين مقام را احراز مى كنند.و در بارۀ آنان دستورهايى-اعم از اوامر و نواهى-داده است.

امّا اوصاف و ويژگيها:

1-كسى كه نسبت به خدا و پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)و پيشوا و رهبرش پندپذيرتر و پاكدلتر است،يعنى در عمل بر طبق فرمان خدا،رسول خدا و رهبر خود،امينتر است.اصطلاح ناصح الجيب،كنايه از امانتدارى است.

2-بردبارترين مردم باشد.آن گاه چنين فرد برتر را معرّفى كرده و فرموده است:از كسانى كه دير خشمگين مى شوند،و اگر كسى از آنان عذرخواهى كند، زود عذر پذيرند و به زيردستان مهربانند و نسبت به آنها درشتى نمى كنند،امّا با زورمندان گردن فرازى مى نمايند يعنى بر آنها برترى مى جويند و با اعراض از ضعيفان به زورمندان رو نياورند از آن كسانى كه خشونت آنان را از جا نكند،يعنى خصلت درشتى و خشونت ندارند تا آنان را به هر جا كه خواهد بكشد،مانند اين سخن:دوشيدن شتر با همۀ نيرو و تمام كف دست مصلحت نيست،كه باعث پس زدن شير مى شود (1)و بعضى گفته اند:هيجان او را وادار به عملى نكند،و اگر كارى را انجام داد،باعث رنجش او نگردد،و نرمش و ناتوانى او را از اجراى حدود الهى و گرفتن حق ستمديدگان از ستمكاران باز ندارد .

3-كسانى كه از خانواده هاى شريف و خاندانهاى درستكار و خوشنام و

ص:267

خوش سابقه از نظر حالات،رفتار و گفتار نيك باشند.

4-كسانى از جنگجويان و دليران باشند.

5-از بخشندگان و جوانمردان باشند امّا اوامر:

1-فردى از سپاهيان را به رياست برگمارد كه داراى اين ويژگيها باشد.

2-با افراد ياد شده نزديك و همنشين شود،يعنى در اين پست و مقام با آنها همراه باشد و در بارۀ آنان او را ترغيب و تشويق نموده است با اين عبارت:

فانّهم...من العرف ،يعنى زيرا آنان جامع بزرگوارى و شاخسار احسانند.و آنان را با صفت:جامع بزرگوارى و شاخه هايى از نيكى،ستوده است،از باب اطلاق نام لازم بر ملزوم خود،زيرا انبوهى از بزرگوارى يعنى فضيلتهاى ياد شده لازم و همراه چنان افرادى است،امانتدارى،بخشندگى و جوانمردى خصلتهاى خوبى هستند كه تحت عنوان پاكى و پاكدامنى قرار دارند.بردبارى و دلاورى دو فضيلت از فضايل اخلاقى و در ذيل عنوان شجاعت هستند.و احتمال دارد مرجع ضمير در عبارت: فانهم ،فضايل ياد شده باشد،همان طور كه در آيه مباركه آمده است:

«فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِي» كه مرجع ضمير بتهايند .

3-همانند پدر و مادرى،به كارهاى آنها و آنچه مربوط به مصلحت آنهاست،رسيدگى كند،و اين سخن كنايه از نهايت مهربانى نسبت به آنهاست.

4-او را از اين كه كمك مالى و يا هر نوع منفعت رسانى را كه باعث تقويت آنها مى گردد در نزد خود بزرگ شمارد،نهى فرموده است،بدان جهت كه اين عمل باعث كوتاهى او در حق ايشان مى گردد.

5-مبادا وعدۀ محبّتى كه به آنها داده است،ناچيز شمارد،و اين كوچك شمردن باعث شود تا او به وعدۀ خود عمل نكند،و به رجحان انجام وعده اى كه به آنها داده است،هر چند كه ناچيز باشد،با اين عبارت استدلال كرده: فانه

ص:268

داعية...الظّن بك (زيرا اين عمل تو باعث خيرخواهى و خوشبينى آنان نسبت به تو مى گردد).و كبراى مقدّر اين قياس مضمر،چنين است:و هر چه كه اين طور باشد،سزاوار است انجام دهى .

6-او را از اين كه به دليل رسيدگى به كارهاى مهمّ،به كارهاى كم اهميّت نپردازد،بازداشته است،و براى اولويّت عمل وى با اين عبارت استدلال كرده است: فان اليسير...موقعا لا يستغنون عنه (زيرا كمك تو در مورد كارهاى كم اهميّت آن قدر ارزش دارد كه مورد استفادۀ آنها باشد)،و معناى عبارت روشن است،زيرا كمك در كارهاى مهمّ از ارزش كمك مفيدى كه اندك و ناچيز باشد نمى كاهد،[هر نوع كمكى جاى خود را دارد ].

7-امام(علیه السلام)او را مأمور كرده است،بر اين كه از سران سپاه كسانى را در نزد خود برگزيند كه واجد صفات مزبورند،آن كسى كه با زيردستان از سپاه در زندگى برابر بوده،و از امكانات خود به اندازه اى كه آنها و خانواده و فرزندانشان در رفاه باشند كمك مى كند،تا بدين وسيله عزمشان يكى شود و در راه پيكار با دشمن به منزلۀ يك فرد گردند.آن گاه امام(علیه السلام)در زمينۀ توجّه به زيردستان،با بيان اين كه پيامد اين توجّه و يارى جلب قلوب آنان است،او را تشويق به محبّت بدانها كرده است.و اين بخش از عبارت به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است:و هر چه كه باعث جلب قلوب آنان شود،انجام دادنش مصلحت و واجب است .و از طرفى چون محبت صحيح بدانها از مهمترين هدفها بوده است،امام(علیه السلام)اظهار داشته كه كمك و محبت به آنها جز با انجام سه امر انجام پذير نيست:

1-شفقت مردم به فرمانروايان و مراقبت از ايشان.

2-بار سنگين نشمردن حكومت آنان.

3-به انتظار پايان گرفتن مدت حكومت ايشان نبودن.

ص:269

اين امور به منزلۀ صغراى قياس مضمرى هستند كه كبراى مقدّر آن چنين است:و آنچه كه مهمترين خواسته ها جز به وسيلۀ آن انجام پذير نباشد،خود از مهمترين خواسته هاست .

8-امام(علیه السلام)دستور بر آوردن نياز مردم را به وى داده است:به اين ترتيب كه از طرف خود امكانى به آنها بدهد كه آرمانهاى ايشان بدان وسيله برآورده شود، زيرا اين خود از چيزهايى است كه موارد سه گانۀ بالا جز به اين وسيله انجام نمى پذيرد.و از اين روست كه امام(علیه السلام)اين مطلب را با فاى نتيجه ايراد كرده است.

9-فرمان داده است تا با تمجيد از آنها و قدردانى از زحمات كسانى كه آنها را آزموده است رابطه خود را با آنها استوار سازد،و براى ضرورت اين كار با اين عبارت خود استدلال فرموده است: فانّ كثرة الذكر... «إِنْ شاءَ اللّهُ» ،زيرا ياد كردن اعمال نيك آنها-به خواست خدا-باعث جنب و جوش آنها و تشويق افراد خمود مى گردد.و اين مطلب واضحى است و اين قضيه به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدر آن چنين است:و هر چه آن چنان باشد،ضرورت دارد .

10-امر كرده است تا موقعيت هر كسى را با رنجى و زحمتى كه كشيده بشناسد،و زحمت هر كسى را به حساب خود او بگذارد.

11-او را نهى كرده است از اين كه زحمت و تلاش كسى را به حساب ديگرى بگذارد.

12-مبادا در پاداش زحمات او كوتاهى كند و در نتيجه مقدارى از آن را به حساب آورد.و يا ناچيز قلمداد كند.

13-و نبايد بزرگى كسى باعث آن شود كه زحمات كم او را بزرگ شمارد و يا پستى مقام كسى باعث شود كه رنج و زحمت بزرگ او را كوچك به حساب

ص:270

آورد،زيرا تمام اينها انگيزۀ سستى و تنبلى نسبت به جهاد در راه خدا مى گردد .

14-فرمان داده است تا در كارهاى مشكلى كه باعث درماندگى او مى شود و كارها را بر او مشتبه مى سازد به خدا و پيامبر رجوع دهد،با استدلال به آيۀ مباركه،و بعد هم،رجوع دادن به خدا را،تفسير به فراگيرى محكمات قرآن،و رجوع به پيامبر را تفسير به فرا گرفتن سنّت او،فرموده است،و سنّت را با اين ويژگى تعريف كرده است كه جامع و گردآورنده باشد،زيرا محور و هدف سنّت بر ضرورت اتّحاد و اجتماع مردم بر بندگى خدا و رفتن به راه اوست .

دستۀ دوم:قاضيانى كه به عدل و داد حكم مى كنند،و آنان را با ويژگيهايى معرّفى فرموده و در بارۀ ايشان اوامرى صادر كرده است:

امّا در مورد انتخاب قاضى،بايد از نظر او بهترين فرد رعيّت باشد،و اين برترى را با چند ويژگى مشخّص كرده است:

1-از آن كسانى نباشد كه به هنگام مراجعه،كارها بر او سخت و مشكل جلوه كنند.

2-از كسانى نباشد كه طرفهاى دعوا،نظر خود را بر او تحميل كنند،يعنى او را با لجاجت وادار كنند تا بر خلاف حق داورى كند.بعضى گفته اند،اين سخن كنايه است از اين كه،قاضى از آن كسانى باشد كه طرفهاى نزاع او را راضى كنند و او اقدام به بحث و بررسى نكند،و حرف اوّل آنها را بپذيرد.

3-اگر اشتباهى از او سرزد،به اشتباه خود پافشارى نكند،زيرا بازگشت به حق بهتر از ادامه در گمراهى است.

4-به هنگام شناخت حق از بازگشت به حق در نماند،آن طورى كه قضاة بد به خاطر حفظ مقام و از ترس زشتى كار غلط خود رفتار مى كنند.

5-هواى نفسش ميل به حرص و آز نكند،زيرا چشم طمع داشتن به مردم باعث احساس نياز به ايشان و انحراف از راه حق مى گردد.

ص:271

6-به اندك فهم و درك از مسائل-بدون فكر و انديشۀ زياد-بسنده نكند، زيرا اين خود زمينۀ خطا و اشتباه است.

7-از همه كس بيشتر در مسائل شبهه ناك تأمّل كند،زيرا اين قبيل مسائل جاى احتمال وقوع در گناه است.

8-بيش از همه كس به سراغ دليل و برهان برود.

9-از همه كس كمتر از مراجعۀ دادخواهان خسته شود،زيرا لازمۀ خستگى و دلتنگى از كار،ضايع كردن حقوق است.

10-همچنين از همه كس در كشف واقعيتها با حوصله تر باشد.

11-به هنگام كشف حقيقت،قاطع تر از همه باشد،زيرا كه تأخير در اجراى حق،آفتها دارد.

12-از كسانى نباشد كه ستايش زياد ديگران،او را به سوى خودخواهى سوق دهد.

13-از آن كسانى نباشد كه از روى ناآگاهى و فريب،از راه حق و اعتدال منحرف شود .

آن گاه امام(علیه السلام)،بر اين مطلب كه شمار افراد واجد اين شرايط اندك است حكم كرده تا توجه دهد كه واجدين اين شرايط سزاوارترند نه آن كه اينها شرط قضاوت است.

اما اوامر:

نخست،آن كه كس را انتخاب كند كه واجد صفات ياد شده است.

دوم،آنكه كارهاى قضايى او را مورد وارسى بسيار قرار دهد،تا ريشۀ طمع او را به انحراف از راه حقّ-اگر موردى به قلبش خطور كند-از بن بر كند.

سوم:به قدرى از مال دنيا به او بدهد كه ديگر بهانه اى براى او نماند.و اين مطلب كنايه از مقدار كفايت و آن اندازه اى است كه نيازمندى او به مردم را

ص:272

به حداقلّ برساند تا به آنها چشم طمع نداشته باشد.احتمال دارد كلمۀ:ما در جملۀ: ما يزيل بدل از البذل،و مفعول براى فعل محذوفى باشد كه كلمۀ البذل بر آن دلالت دارد،گويا فرموده باشد:چيزى را كه عذر و بهانۀ او را از بين ببرد،به او بدهد،و احتمال مى رود كه مفعول براى يفسح باشد،يعنى به قدرى از مال دنيا به او دهد كه در رفاه زندگى كند.و ممكن است در معناى مصدر يفسح باشد،يعنى:به نوعى زندگى او را گشايش بخشد كه عذر و بهانه اى نماند.

چهارم:او را در نزد خود جايگاهى دهد،كه ديگر نزديكان وى با وجود آن،از وى چشم طمع نداشته باشند،تا بدان وسيله از بدگويى دشمنان در امان باشد.و كبراى مقدّر اين قياس مضمر چنين است:و هر چه اين فوايد را دارد، دادن آن به قاضى لازم و ضرورى است .

پنجم:در انتخاب كسانى با اين ويژگيها و اجراى اوامر امام(علیه السلام)،دقّت بيشترى كند،تا به نتيجۀ نهايى برسد.و در اين مورد چنين استدلال فرموده است:

فانّ هذا الدّين..الدّنيا .و كلمۀ الاسير را به اين لحاظ استعاره آورده است كه بدكاران،قضاوت را چون اسيرى در اختيار مى گيرند.و اين عبارت صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است:و هر گاه چنان است،پس دقّت در انتخاب كسى كه مطابق حقّ عمل كند و آن را از اسارت اشرار و تبهكاران نجات دهد،ضرورت دارد.توفيق از آن خداست .

دسته سوم:كاركنان امام(علیه السلام)آنان را با ويژگيهايى مشخص كرده و دستورات سازنده اى در بارۀ آنان صادر فرموده است.

امّا ويژگيها:

1-يك كارمند براى كارهاى حكومتى و استانداريها از ميان مردم كارآزموده و آگاه به مقررات و قوانين انتخاب شود.و سخن را به دليل اين كه اين

ص:273

اصل مهم كار است از همين جا شروع كرده است.

2-از اهل شرم و حيا باشد،نه آن چنان كه در كمرويى در حدّى باشد كه آلت دست ديگران گردد-كه طرف تفريط است-در نتيجه به وسيلۀ او حقوق و منافع اشخاص را از بين ببرند،و نه به مرز بى حيايى برسد،كه موضع افراط است، و باعث بى اعتبارى او نزد مردم و نفرت دلها از وى شود.

3-از اعضاى خانواده هاى خوشنام و پيشقدم در اسلام باشند،در اين عبارت كنايه از خانواده هاى با سابقۀ در ديانت و خوبى است،كه ريشه دار در اين امورند.و به دليل مصلحت و حكمت در به كار گماردن كسانى با اين ويژگيها با اين عبارت اشاره فرموده است: فانّهم...نظرا ،توضيح آن كه شرم و حيا و درستى و اصالت خانوادگى و پيشقدم بودن در اسلام،باعث بزرگوارى و حفظ نواميس از تعرض ديگران،و كم اعتنايى و بى توجهى به چشم اندازهاى دنيوى مى گردد،و همچنين آزمودگى باعث تيزبينى و دور انديشى در بارۀ نتايج و پيامد كارها مى گردد.اين عبارت به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است:و هر كس چنان باشد،شايسته تر براى واليگرى و كارمندى است.

اما دستورها:

اول آن كه در اعمال كاركنان دقت كند،تا پس از آزمون و بررسى آنها را به كار گمارد و آنها را معامله گرانه و از روى هواى نفس مشغول كارى نكند،مثل اين كه در برابر تقاضاى مقام و رياست چيزى به او بدهند و در مقابل،ايشان را به شغلى بگمارد و بدون هيچ مشورتى در اين باره به ميل خود عمل كند،زيرا اين بى حسابى و به ميل خود رفتار كردن-چنان كه در بعضى نسخه ها به جاى ضمير، اين كلمات عينا آمده است-رشته هايى از ستمكارى و خيانت است:امّا ستمكارى،از آن جهت است كه رفتار آن چنانى،انسان را از عدالت لازمى كه از

ص:274

نظر شرع موظف به انجام آن است،بيرون مى كند.و اما خيانت براى آن است كه اولويت در انتخاب كاركنان و واليان از وظايف دينى است،و دين هم امانتى است در دست كسى كه آنان را به كار مى گمارد،بنا بر اين اگر بدون رعايت اين امانت،بى حساب و از روى هوا و هوس انتخاب كند به دور از امانتدارى،و خود نوعى خيانت است.

دوم اين كه اشخاصى را با ويژگيهاى ياد شده به دلايلى كه ذكر شد،براى كارها در نظر بگيرد .

سوم وسايل خورد و خوراك آنان را فراوان كند،در اين مورد از سه جهت مصلحت كار را بيان فرموده است:

1-فراوان داشتن خورد و خوراك،انگيزه اى براى خود سازى آنهاست، كه خود امرى ضرورى است.

2-اين كار باعث بى نيازى آنان از دست درازى به مال مسلمانانى است كه در تحت اختيار آنها قرار دارند.

3-اين عمل،دليلى براى او در برابر آنها خواهد بود كه فرمان او را نبرند و يا در امانت ايجاد خدشه كنند،كلمۀ: الثّلم به معنى ايجاد خدشه استعاره براى خيانت است.

جهات سه گانه،مقدّمات صغراى قياسات مضمرى هستند كه كبراى هر كدام از آنها چنين است:و هر چه آن چنان باشد،انجامش داراى مصلحت لازم و فايدۀ قطعى است .

چهارم،آن كه كارهاى آنها را بررسى كن،و بازرسان و جاسوسانى از مردم راستگو و باوفا بر آنان بگمار.و به جهت مصلحت اين كار،با اين بيان اشاره فرموده است: فانّ تعاهدك...بالرّعية زيرا بررسى كارهاى ايشان،با اطّلاع و آگاهى آنها بر اين كه اين بررسى از طرف اوست انگيزه اى براى امانتدارى در

ص:275

انجام وظايفى كه به عهده دارند،و مداراى با مردم،مى گردد.عبارت مذكور صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است:و هر چه بر اين منوال باشد انجامش لازم است .

پنجم:آن كه خود را از خيانت يار و ياورانى كه از جملۀ كاركنان هستند، دور نگه دارد،او را با اين عبارت: فان احد منهم بسط...التّهمة ،به روشى كه شايسته است آنها را ادب كند و سنّت الهى را در بارۀ آنها اجرا نمايد،راهنمايى فرموده است.

كلمۀ: «تقليد» را استعاره آورده است،براى آويختن ننگ تهمت به گردن او،از آن جهت كه تهمت همچون شعارى محسوس(يوغى)به گردن مى افتد.

و عبارت در نهايت رسايى و روانى است.ميزان اين مجازات بر حسب عرف و نظر امام،و يا شخص منتخب او تعيين مى شود .

دستۀ چهارم ماليات دهندگان است،امام(علیه السلام)در بارۀ آنان اوامرى به شرح زير صادر فرموده است:

اوّل:مسأله ماليات آنها را بررسى كرده-و در مواردى كه شرح مى دهد- طورى رفتار كند كه به نفع و مصلحت ماليات دهندگان تمام شود.

آن گاه به جنبۀ مصلحت ماليات دهنده با قياس مضمرى اشاره فرموده است كه صغراى آن،عبارت: فانّ صلاحه...الاّ بهم است.و با عبارت: لا صلاح لمن سواهم الاّ بهم ،يعنى آسايش ديگران ميسر نيست مگر به وسيلۀ ماليات دهندگان، به منظور تأكيد توجه داده است كه آسايش ديگران جز به وسيلۀ آنان ميسر نيست.

و كبراى مقدّر نيز چنين است:و هر كس كه آسايش مردم جز به وسيلۀ او ميسر نگردد،توجّه به كارهاى او و بررسى حالات وى لازم است.و بعد در توضيح صغراى قياس فرموده است:چون مردم همه مرهون ماليات و ماليات دهندگانند، و اين مطلب امروز براى ما روشن است .

ص:276

دوم:آن كه توجهش به آبادى زمين از گرفتن و جمع آورى ماليات بيشتر باشد،و به جنبۀ مصلحتى كه در آن عمل وجود دارد،با اين گفتار توجه داده است:زيرا آن،يعنى پرداخت ماليات جز به آبادانى زمين ميسر نيست.و اين عبارت به منزلۀ صغراى قياس مضمر است.و بعد آن را با جملۀ: و من طلب...

قليلا ،توضيح داده است.و همين سخن امام(علیه السلام)اشارتى است بر پى آمد نقيض مطلب مورد ادعاى آن بزرگوار،و آن عبارت از مفاسد سه گانۀ زير مى باشد:

1-ويران سازى كشور از طريق نپرداختن به آبادانى آن.

2-از بين بردن مردم،به جهت مكلّف كردنشان به چيزى كه در توان آنها نيست.

3-ناپايدارى كار ماليات گيرنده و حاكم نسبت به مردم،كه اين خود لازمۀ دو مورد قبلى است.و كبراى مقدّر چنين است:و هر چيزى كه جز با آبادانى ميسر نگردد،لازم است،در بارۀ آبادانى دقت بيشترى به عمل آيد تا در بارۀ آن چيز.نتيجه اين مى شود كه توجه به آبادانى كشور بايد بيش از توجه به گرفتن ماليات باشد .

سوم به او دستور داده است تا از ماليات آنها به مقدارى كه اميد مصلحت كارشان مى رود،تخفيف دهد،البته در صورتى كه ماليات دهندگان از جريان حال خود شكايت داشتند كه به دليل وضعى كه زمينشان پيدا كرده ماليات سنگين است،يا آفتى به آن رسيده و يا به دليل كم آبى و نيامدن باران و يا به علّت آمدن سيل و نرسيدن آب،دگرگونى و خرابى در زمين پديد آمده است .و به دنبال آن، وى را نهى كرده است از اين كه مبادا اين تخفيف دادن ماليات را،گران و سنگين تلقّى كند.و در عبارت خود: فانّه ذخرء...العدل فيهم اشاره به مصلحتى فرموده است كه در تخفيف دادن ماليات وجود دارد،و معناى عبارت واضح است.

كلمۀ: معتمدا منصوب است بنا بر اين كه حال است و عامل آن خفّفت مى باشد.

ص:277

و كلمه: فضل منصوب است چون مفعول معتمدا است.و عبارت: و الثّقة عطف بر همان مفعول مى باشد .

امام(علیه السلام)به جنبۀ مصلحتى كه در اعتماد به افزايش توانمندى مردم از طريق رفاه و آسايش ايشان و اطمينان آنها به برخوردارى از عدالت وى،وجود دارد،با اين عبارت خود توجّه داده است: فربما حدث...انفسهم به .و در حقيقت سخن امام(علیه السلام)چنين است:ماليات را از آنها سبك بگير به خاطر آن كه افزايش توان آنها را تأمين كرده اى،زيرا اين لازمۀ آن رويدادهاى احتمالى است كه براى آنها پيش مى آيد،بنا بر اين اگر با آنها مدارا كنى با طيب خاطر مى پذيرند.

همين بخش از سخن امام(علیه السلام)به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى آن چنين است:و هر كسى كه چنان وضعى داشته باشد بايد بر آنها سبك گرفته شود،تا توانشان افزايش يابد.و عبارت: فان العمران محتمل ما حمّلته (زيرا به مملكت آباد هر چه بار كنى،بار را مى كشد)توضيحى براى صغراى قياس مذكور است،به اين ترتيب كه تخفيف ماليات مردم باعث آبادانى زمين است و آبادى زمين باعث تحمّل هر نوع حوادث و پيشآمدى است كه براى مردم پيش بيايد .

آن گاه به وسيلۀ عبارت: و انّما يؤتى خراب الارض...اهلها (ويرانى يك سر زمين در گرو تنگدستى مردم آن است)به جهت ويرانى كشور توجّه داده است،و هم چنين در عبارت:( و انّما يعوز...العبر )توجّه به همين علّت خرابى مملكت دارد،كه خود از سه بخش تشكيل شده است:

1-توجه حكمرانان بر جمع آورى مال و ثروت.

2-بدگمانى آنها بر اين كه در پست خود نمى مانند.

3-استفاده نكردن آنها از دگرگونى زمان،به دليل كم توجهيشان بر اين مسئله.

بديهى است وقتى كه اين ويژگيها در فرمانروايى جمع شد،انگيزه اى براى

ص:278

جمع آورى ثروت و كوتاهى او نسبت به رعيت و در نتيجه باعث تنگدستى و فقر مردم مى گردد،و آن هم ويرانى سرزمين و از بين رفتن عمران و آبادى كشور را در پى مى آورد .

دسته پنجم:منشيان است،امام(علیه السلام)اوامرى به شرح زير در باره آنان صادر فرموده است:

اول آن كه بهترين فرد آنها را به كار بگمارد،و منظور از بهترين در اينجا كسى است كه با تقوا باشد و به بهترين وجهى از عهدۀ كار برآيد.

دوم اين كه نامه ها و اسرار حكومتى و تمام امور سرنوشت ساز را به كسى بسپار كه جامع صفات پسنديده است،و شما بارها با اين صفات پسنديده و اصول اخلاقى آشنا شده ايد.آن صفات عبارتند از آگاهى به روشهاى خيرانديشى و آشنايى با قرار دادن هر چيزى در جاى خود،علاوه بر اينها پاكدامنى،شجاعت، عدالت،با همۀ صفات ديگرى كه زير پوشش اين چهار اصل اخلاقى قرار دارند.آن گاه امام(علیه السلام)براى اين كه مبادا بعضى فضايل اخلاقى روشن نباشد به توضيح و تفسير آنها پرداخته و پنج مورد از آنها را بيان كرده است:

1-مقام او را از راه بيرون نبرد،و اين فضيلتى است همراه با فضيلت سپاسگزارى و آن هم شعبه اى از پاكدامنى است.امام(علیه السلام)از اين كسى كه مقام او را از راه بيرون كرده با جملۀ: فيجرأ...ملاء ،بر حذر داشته است.و اين جمله به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است:و هر كس كه در حضور مردم با مخالفت تو اين چنين جسور باشد،شايسته نمايندگى تو نيست.

2-زيركى و هوشيارى در امورى كه بايد انجام دهد،و به كنايه اين مطلب را با سخن خود: ممّن لا تقصر به الغفلة...منك (كسى كه غفلت باعث كوتاهى در انجام وظيفۀ محوّله نگردد)بيان داشته است.زيركى،خود،فضيلتى است تحت عنوان حكمت و دانايى.

ص:279

3-از آن كسانى نباشد كه هر نوع قراردادى را كه به نفع تو است،به سستى منعقد كند،بلكه آن را محكم و استوار سازد.

4-از گشودن گره قراردادهايى كه دشمنان تو با مكر و فريب به زيان تو بسته اند،باز نماند.و اين دو ويژگى لازمۀ اصالت انديشۀ آدمى بوده و آن فضيلتى زير پوشش حكمت و درايت آدمى است .

5-اندازۀ ارزش و مقام خود را در كارها بشناسد،تا هر كارى را در مرتبۀ خود و جاى مناسب قرار دهد.و اين فضيلت هم از فضايل زير پوشش حكمت اخلاقى است.و نيز او را به دورى گزيدن از نادان با اين عبارت هشدار داده است: فان الجاهل...اجهل (زيرا كسى كه موضع خود را نشناسد موضع ديگران را هرگز نخواهد شناخت)،و اين مقدمۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است:و هر كس آن طور باشد اجتناب از او لازم و ضرورى است .

سوم:نهى كرده است از اين كه گزينش كاركنان بر مبناى فراست و برداشت خود،و اطمينان و خوشبينى بدانها باشد.و به دليل نادرستى آن در اين عبارت اشاره كرده است: فانّ الرّجال...شيء (زيرا افراد براى جلب نظر فرمانروايان، خوش خدمتى مى كنند...)به اين معنى،كه افراد،خدمت خود را خوب جلوه مى دهند،و خودنمايى مى كنند تا نظر فرمانروايان را جلب كنند.و فرمانروايان به آنها خوش بين شوند،در حالى كه پشت پرده،از خير خواهى و امانت خبرى نيست.و اين عبارت،صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است:و هر چه كه آن طور باشد،شايسته نيست در گزينش آن بر اساس فراست و دريافت خود تكيه كنى .

چهارم:پس از اين كه امام(علیه السلام)او را از انجام گزينش آن چنانى نهى كرده است،به منظور راهنمايى به روش انتخاب كاركنان،دستور داده است تا آنها را به روشى كه نيكان پيش از او،مى آزمودند،بيازمايد.و در تأييد ويژگيهاى قبل

ص:280

مى فرمايد:آنانى را كه بين مردم درستكارتر و به امانتدارى در دين مشهورترند، انتخاب كن.و به وسيلۀ قياس مضمرى او را تشويق به انجام اين دستورها فرموده است كه صغراى قياس،جملۀ: فانّ ذلك...امره ،و كبراى مقدر آن نيز چنين است:و هر چه آن طور باشد،بايد انجام داد .

پنجم:امر كرده است تا در رأس هر كارى از كارها يكى از منشيان واجد شرايط مناسب با آن كار را قرار دهد،به طورى كه عظمت كار او را از پا در نياورد و در انجام آن كوتاه نيايد و زيادى كار باعث آن نشود،شيرازۀ كارها از هم بپاشد و به كارها نرسد.

ششم:نهى فرموده است از اين كه مبادا از عيب منشيانش غافل بماند،و با اين عبارت او را هشدار داده است: مهما...الزمته (هر عيبى كه در منشيانت باشد و تو از آن غافل بمانى،مسئول آن عيب هستى)،و اين صغراى قياس مضمرى است كه تقدير آن چنين است:زيرا هر چه،از معايب مورد غفلت قرار گيرد،تو مسئول هستى.و كبراى مقدّر نيز مى شود:و هر چيزى را كه تو مسئول آنى،غفلت از آن روا نيست.

دستۀ ششم،بازرگانان و صنعتگرانند،و در بارۀ آنان اوامرى به شرح زير صادر كرده است:

1-نسبت به آنان خيرخواه باشد.

2-سفارش لازم را نسبت به آنها-چه آنانى كه در يك جا مقيمند و چه آنها كه با سرمايۀ خود،دوره گردند،و چه آنها كه با نيروى بدنى خدمت مى كنند- دريغ نورزد،زيرا آنها سرچشمۀ سازندگى اند.و به جنبۀ مصلحتى كه در سفارش نسبت به آنها و توجّه به حال آنها وجود دارد،از دو جهت اشاره فرموده است:

يكى جهت سود و منفعت آنهاست،در عبارت: فانّهم...عليها ،و ضمير در كلمات: مواضعها و عليها به منافع برمى گردد،و «حيث» يعنى از جايى كه

ص:281

مردم براى چنان منافعى آن جاها اجتماع نكرده و جرأت رفتن آن جاها را ندارند،و چنان جايى مثل درياها،كوهها و امثال آنهاست.

دوم جهت بى زيان بودن آنهاست كه در عبارت: فانّهم...غائلته ،آمده است.و كبراى مقدّر هر دو قياس مضمر چنين است:و هر كس كه چنان باشد، خيرخواهى و سفارش نيكو در بارۀ او،لازم و ضرورى است .

3-اعمال آنان را از نزديك و اطراف كشور،زير نظر داشته باشد،تا در صورت پيشامد مظالم و مشكلاتى براى آنها،از ايشان برطرف نمايد.

4-از معايب انگشت شمارى كه دارند از قبيل تنگ نظرى و بخل،آگاه باشد،تنگ نظرى در اين جا همان بخل است،و پس از آن احتكار ما يحتاج عمومى،از قبيل احتكار گندم،جو،خرما،كشمش،روغن و نمك،علاوه بر اينها، نرخ گذارى در بارۀ اجناس،يعنى فروش اجناس به نرخ دلخواه خود بدون پايبندى به اصول شرع و يا عرف مردم،زيرا تمام اينها انحراف از مرز عدالت به سمت صفت ناپسند ظلم و جور است.

آن گاه به جنبۀ پيامد ناروايى كه اين معايب دارند،با اين عبارت هشدار داده است: و ذلك...الولاة ،اما اين مطلب كه آن معايب براى مردم زيانبخش اند واضح،و اما اين كه خود عيبى براى فرمانروايان است،از آن رو كه قانون عدالت به دست آنها اجرا مى شود.و اگر آنان در بازداشتن اين قبيل افراد از راه تجاوز و ستمكارى سهل انگارى كنند،سرزنش و ملامت متوجه ايشان مى گردد.و اين عبارت صغراى قياس مضمر است كه كبراى مقدّر آن چنين است:و هر چيزى كه آن طور باشد،ردّ و دفع آن لازم و ضرورى است .

5-پس از اين كه دليل پيامد بد آن معايب را بيان داشت،او را مأمور به جلوگيرى از احتكار نموده و به نهى پيامبر(صلی الله علیه و آله)از احتكار استدلال فرموده است.

6-دستور آسانى و سادگى خريد و فروش را داده و هم اين كه با ترازوى

ص:282

عدل،بدون كم و كاست باشد،و نرخهايى كه نه به فروشنده اجحاف شود،تا اصل كالا از بين برود و نه به مشترى تا اصل سرمايه اش را از دست دهد .

7-دستور داده تا محتكرين را پس از نهى از كار زشتشان مجازات كند، امّا در مجازات زياده روى نكند .

دستۀ هفتم:گروه زيردستان است،و آنها را با ويژگيهايى معين كرده و امر و نهى هايى در بارۀ آنها بيان فرموده است:

امّا ويژگيها:

بيچاره،ناتوان از كسب و كار،تهيدست،نيازمند و گرفتار رنج و زحمتند.

و تمام اينها-هر چند كه بعضى ويژگيها در ضمن بعضى ديگر وجود دارد،جز اين كه امام(علیه السلام)بر حسب صفات مختلف-تمام آنها را به جهت توجه زيادى كه به اينان داشته،بر شمرده است،تا مبادا حتى يك مورد آنها را فراموش و سهل انگارى كند .

اما اوامر:

1-مالك را در بارۀ ايشان از خدا ترسانده،و به جنبۀ حكمتى كه در اين ترساندن وجود داشته با اين سخن اشاره فرموده است:زيرا در ميان آنان افراد نيازمند و محتاج هستند،و اين عبارت:مقدمۀ صغرا براى قياس مضمرى است كه كبراى مقدر آن چنين است:و هر كه آن چنان باشد،بايد از خدا در بارۀ او ترسيد،و حقى كه از طرف خدا براى او معين شده است بايد حفظ كرد.

2-بخشى از بيت المال خود و اموالى را كه از راه غلاّت زمينهاى غنيمت گرفته شده در هر شهر،وجود دارد،بديشان اختصاص دهد.بيت المال را به وى نسبت داده،از آن رو كه سرپرستى آن را حاكم اسلام بر عهده دارد،و عبارت: فانّ للاقصى...حقّه اشاره به همان مطلب دارد.كبراى مقدّر اين قياس مضمر چنين است:هر كس در آن شرايط باشد،بايد با پرداخت حق او،رعايت حالش بخوبى بشود.

ص:283

3-او را نهى كرده است از اين كه مبادا غرور مقام و شادى ناز و نعمت او را از حال آنان غافل نگه دارد.و با اين عبارت او را از غافل ماندن از احوال ايشان بر حذر داشته است: فانّك لا تعذر...المهمّ (زيرا به دليل انجام كارهاى مهمّ،از غفلت نسبت به كارهاى غير مهمّ معذور نخواهى بود).مقصود امام(علیه السلام) از كلمۀ: التّافه ،امور ناچيز و كمترين حالات مردم ضعيف است.و همين عبارت به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدر آن مى شود:و هر كسى را كه عذر و بهانه اش پذيرفته نباشد،نبايد از حال فقرا غفلت ورزد.

4-او را منع كرده است از اين كه توجّه و عنايت خود را از ايشان دريغ ورزد،يعنى آن قدر عنايت به مسائل مهمّ داشته باشد كه هرگز شامل حال آنان نگردد و به آنها نرسد.

5-او را از اين كه با غرور،صورت از آنها برگرداند،منع كرده است،كنايه از تكبّر و گردن فرازى نمودن نسبت به ايشان .

6-دستور داده است تا نسبت به امور كسانى كه به دليل ناتوانى و حقارت در انظار دولتمردان و سربازان،دسترسى به او ندارند،بررسى كند،و فردى مورد اعتماد از مردم خدا ترس،و فروتن را از جانب خود بر ايشان بگمارد تا به كارهاى ايشان رسيدگى كند و نتيجه را به اطلاع وى برساند .

7-با آنان طورى رفتار كند كه روز ملاقات با پروردگارش،عذر و بهانه اى داشته باشد.يعنى در بارۀ آنها آن طور رفتار كند كه خداوند دستور داده است،به نحوى كه عذرش پذيرفته باشد.به اين ترتيب كه اگر خداوند از نحوۀ رفتارش نسبت به آنها پرسيد،عذرى در پيشگاه خدا داشته باشد،و به جنبۀ مصلحتى كه در عنايت زياد نسبت به آنها وجود دارد،با اين عبارت توجّه داده است: فانّ هؤلاء...غيرهم زيرا اينان به عدالت و دادگسترى از ديگر مردم نيازمندترند.

8-نسبت به داشتن عذر و بهانه اى در نزد خداوند در مورد پرداخت حق

ص:284

هر كدام از قشرهاى نامبرده تأكيد بيشترى فرموده است .

9-به وى دستور رسيدگى به حال رقّت بار يتيمان و سالخوردگان را داده است،يعنى سالخوردگانى كه از پيرى به حدّى رسيده اند كه مقاومتشان اندك شده و ناتوان از حركتند و راه چاره اى ندارند،و به دليل آبرومندى با همۀ فقر و تهيدستى خود را براى گدايى آماده نكرده اند.

آن گاه به سنگينى وظيفۀ انجام تمام دستورهايى كه گذشت با اين عبارت اشاره فرموده است: و ذلك على الولاة ثقيل (آنچه گفتيم براى فرمانروايان سنگين است)،و هم چنين با عبارت: و الحق كلّه ثقيل (و هر گونه حقى سنگين است)،تا مطلب كاملا مؤثّر افتد و در قلب طرف جايگزين شود.و بعد با اين عبارت او را وادار به انجام وظيفه نموده است: و قد يخفّف اللّه...لهم (و گاهى خداوند آن را سبك مى سازد)،نسبت سبك كردن را به خدا داده است تا او را علاقمند به انجام وظيفه كند و براى وادار ساختن به انجام وظيفه و ساده شمردن آن،به بيان ويژگيهاى افراد شايسته پرداخته است،و اينان كسانى هستند كه تنها بركنارى از عذاب خدا در آخرت را طالبند،و سختيهاى وظايف دنيوى را نسبت به عذاب اخروى آسان شمرده و به درستى وعده هاى الهى در آخرت اطمينان دارند.توفيق از آن خداست.

حَتَّى يُكَلِّمَكَ مُتَكَلِّمُهُمْ غَيْرَ مُتَتَعْتِعٍ- فَإِنِّي سَمِعْتُ؟رَسُولَ اللَّهِ ص؟ يَقُولُ فِي غَيْرِ مَوْطِنٍ- لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّةٌ لاَ يُؤْخَذُ لِلضَّعِيفِ فِيهَا حَقُّهُ مِنَ الْقَوِيِّ- غَيْرَ مُتَتَعْتِعٍ- ثُمَّ احْتَمِلِ الْخُرْقَ مِنْهُمْ وَ الْعِيَّ- وَ نَحِّ عَنْهُمُ الضِّيقَ وَ الْأَنَفَ- يَبْسُطِ اللَّهُ عَلَيْكَ بِذَلِكَ أَكْنَافَ رَحْمَتِهِ- وَ يُوجِبْ لَكَ ثَوَابَ طَاعَتِهِ- وَ أَعْطِ مَا أَعْطَيْتَ هَنِيئاً وَ امْنَعْ فِي إِجْمَالٍ وَ إِعْذَارٍ- ثُمَّ أُمُورٌ مِنْ أُمُورِكَ لاَ بُدَّ لَكَ مِنْ مُبَاشَرَتِهَا- مِنْهَا إِجَابَةُ عُمَّالِكَ بِمَا يَعْيَا عَنْهُ كُتَّابُكَ- وَ مِنْهَا إِصْدَارُ حَاجَاتِ النَّاسِ يَوْمَ وُرُودِهَا عَلَيْكَ- بِمَا تَحْرَجُ بِهِ صُدُورُ أَعْوَانِكَ- وَ أَمْضِ لِكُلِّ يَوْمٍ عَمَلَهُ فَإِنَّ لِكُلِّ يَوْمٍ مَا فِيهِ:وَ اجْعَلْ لِنَفْسِكَ فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللَّهِ -أَفْضَلَ تِلْكَ الْمَوَاقِيتِ وَ أَجْزَلَ تِلْكَ الْأَقْسَامِ- وَ إِنْ كَانَتْ كُلُّهَا لِلَّهِ إِذَا صَلَحَتْ فِيهَا النِّيَّةُ- وَ سَلِمَتْ مِنْهَا الرَّعِيَّةُ- وَ لْيَكُنْ فِي خَاصَّةِ مَا تُخْلِصُ بِهِ لِلَّهِ دِينَكَ إِقَامَةُ فَرَائِضِهِ- الَّتِي هِيَ لَهُ خَاصَّةً- فَأَعْطِ اللَّهَ مِنْ بَدَنِكَ فِي لَيْلِكَ وَ نَهَارِكَ- وَ وَفِّ مَا تَقَرَّبْتَ بِهِ إِلَى اللَّهِ مِنْ ذَلِكَ كَامِلاً غَيْرَ مَثْلُومٍ وَ لاَ مَنْقُوصٍ- بَالِغاً مِنْ بَدَنِكَ مَا بَلَغَ- وَ إِذَا قُمْتَ فِي صَلاَتِكَ لِلنَّاسِ- فَلاَ تَكُونَنَّ مُنَفِّراً وَ لاَ مُضَيِّعاً- فَإِنَّ فِي النَّاسِ مَنْ بِهِ الْعِلَّةُ وَ لَهُ الْحَاجَةُ- وَ قَدْ سَأَلْتُ؟رَسُولَ اللَّهِ ص؟ حِينَ وَجَّهَنِي إِلَى؟الْيَمَنِ؟- كَيْفَ أُصَلِّي بِهِمْ- فَقَالَ صَلِّ بِهِمْ كَصَلاَةِ أَضْعَفِهِمْ- وَ كُنْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً وَ أَمَّا بَعْدَ فَلاَ تُطَوِّلَنَّ احْتِجَابَكَ عَنْ رَعِيَّتِكَ- فَإِنَّ احْتِجَابَ الْوُلاَةِ عَنِ الرَّعِيَّةِ شُعْبَةٌ مِنَ الضِّيقِ- وَ قِلَّةُ عِلْمٍ بِالْأُمُورِ- وَ الاِحْتِجَابُ مِنْهُمْ يَقْطَعُ عَنْهُمْ عِلْمَ مَا احْتَجَبُوا دُونَهُ- فَيَصْغُرُ عِنْدَهُمُ الْكَبِيرُ وَ يَعْظُمُ الصَّغِيرُ- وَ يَقْبُحُ الْحَسَنُ وَ يَحْسُنُ الْقَبِيحُ- وَ يُشَابُ الْحَقُّ بِالْبَاطِلِ- وَ إِنَّمَا الْوَالِي بَشَرٌ- لاَ يَعْرِفُ مَا تَوَارَى عَنْهُ النَّاسُ بِهِ مِنَ الْأُمُورِ- وَ لَيْسَتْ عَلَى الْحَقِّ سِمَاتٌ- تُعْرَفُ بِهَا ضُرُوبُ الصِّدْقِ مِنَ الْكَذِبِ- وَ إِنَّمَا أَنْتَ أَحَدُ رَجُلَيْنِ- إِمَّا امْرُؤٌ سَخَتْ نَفْسُكَ بِالْبَذْلِ فِي الْحَقِّ- فَفِيمَ احْتِجَابُكَ مِنْ وَاجِبِ حَقٍّ تُعْطِيهِ- أَوْ فِعْلٍ كَرِيمٍ تُسْدِيهِ أَوْ مُبْتَلًى بِالْمَنْعِ- فَمَا أَسْرَعَ كَفَّ النَّاسِ عَنْ مَسْأَلَتِكَ- إِذَا أَيِسُوا مِنْ بَذْلِكَ- مَعَ أَنَّ أَكْثَرَ حَاجَاتِ النَّاسِ إِلَيْكَ- مِمَّا لاَ مَئُونَةَ فِيهِ عَلَيْكَ- مِنْ شَكَاةِ مَظْلِمَةٍ أَوْ طَلَبِ إِنْصَافٍ فِي مُعَامَلَةٍْ ثُمَّ إِنَّ لِلْوَالِي خَاصَّةً وَ بِطَانَةً- فِيهِمُ اسْتِئْثَارٌ وَ تَطَاوُلٌ وَ قِلَّةُ إِنْصَافٍ فِي مُعَامَلَةٍ- فَاحْسِمْ مَادَّةَ أُولَئِكَ بِقَطْعِ أَسْبَابِ تِلْكَ الْأَحْوَالِ- وَ لاَ تُقْطِعَنَّ لِأَحَدٍ مِنْ حَاشِيَتِكَ وَ حَامَّتِكَ قَطِيعَةً- وَ لاَ يَطْمَعَنَّ مِنْكَ فِي اعْتِقَادِ عُقْدَةٍ- تَضُرُّ بِمَنْ يَلِيهَا مِنَ النَّاسِ- فِي شِرْبٍ أَوْ عَمَلٍ مُشْتَرَكٍ-

ص:286

يَحْمِلُونَ مَئُونَتَهُ عَلَى غَيْرِهِمْ- فَيَكُونَ مَهْنَأُ ذَلِكَ لَهُمْ دُونَكَ- وَ عَيْبُهُ عَلَيْكَ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ- وَ أَلْزِمِ الْحَقَّ مَنْ لَزِمَهُ مِنَ الْقَرِيبِ وَ الْبَعِيدِ- وَ كُنْ فِي ذَلِكَ صَابِراً مُحْتَسِباً- وَاقِعاً ذَلِكَ مِنْ قَرَابَتِكَ وَ خَاصَّتِكَ حَيْثُ وَقَعَ- وَ ابْتَغِ عَاقِبَتَهُ بِمَا يَثْقُلُ عَلَيْكَ مِنْهُ- فَإِنَّ مَغَبَّةَ ذَلِكَ مَحْمُودَةٌ- وَ إِنْ ظَنَّتِ الرَّعِيَّةُ بِكَ حَيْفاً فَأَصْحِرْ لَهُمْ بِعُذْرِكَ- وَ اعْدِلْ عَنْكَ ظُنُونَهُمْ بِإِصْحَارِكَ- فَإِنَّ فِي ذَلِكَ رِيَاضَةً مِنْكَ لِنَفْسِكَ وَ رِفْقاً بِرَعِيَّتِكَ وَ إِعْذَاراً- تَبْلُغُ بِهِ حَاجَتَكَ مِنْ تَقْوِيمِهِمْ عَلَى الْحَقِّ وَ لاَ تَدْفَعَنَّ صُلْحاً دَعَاكَ إِلَيْهِ عَدُوُّكَ و لِلَّهِ فِيهِ رِضًا- فَإِنَّ فِي الصُّلْحِ دَعَةً لِجُنُودِكَ- وَ رَاحَةً مِنْ هُمُومِكَ وَ أَمْناً لِبِلاَدِكَ- وَ لَكِنِ الْحَذَرَ كُلَّ الْحَذَرِ مِنْ عَدُوِّكَ بَعْدَ صُلْحِهِ- فَإِنَّ الْعَدُوَّ رُبَّمَا قَارَبَ لِيَتَغَفَّلَ- فَخُذْ بِالْحَزْمِ وَ اتَّهِمْ فِي ذَلِكَ حُسْنَ الظَّنِّ- وَ إِنْ عَقَدْتَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ عَدُوِّكَ عُقْدَةً- أَوْ أَلْبَسْتَهُ مِنْكَ ذِمَّةً- فَحُطْ عَهْدَكَ بِالْوَفَاءِ وَ ارْعَ ذِمَّتَكَ بِالْأَمَانَةِ- وَ اجْعَلْ نَفْسَكَ جُنَّةً دُونَ مَا أَعْطَيْتَ- فَإِنَّهُ لَيْسَ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ شَيْءٌ- النَّاسُ أَشَدُّ عَلَيْهِ اجْتِمَاعاً مَعَ تَفَرُّقِ أَهْوَائِهِمْ- وَ تَشَتُّتِ آرَائِهِمْ- مِنْ تَعْظِيمِ الْوَفَاءِ بِالْعُهُودِ- وَ قَدْ لَزِمَ ذَلِكَ الْمُشْرِكُونَ فِيمَا بَيْنَهُمْ دُونَ الْمُسْلِمِينَ- لِمَا اسْتَوْبَلُوا مِنْ عَوَاقِبِ الْغَدْرِ- فَلاَ تَغْدِرَنَّ بِذِمَّتِكَ وَ لاَ تَخِيسَنَّ بِعَهْدِكَ- وَ لاَ تَخْتِلَنَّ عَدُوَّكَ- فَإِنَّهُ لاَ يَجْتَرِئُ عَلَى اللَّهِ إِلاَّ جَاهِلٌ شَقِيٌّ- وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ عَهْدَهُ وَ ذِمَّتَهُ أَمْناً أَفْضَاهُ بَيْنَ الْعِبَادِ بِرَحْمَتِهِ- وَ حَرِيماً يَسْكُنُونَ إِلَى مَنَعَتِهِ وَ يَسْتَفِيضُونَ إِلَى جِوَارِهِ- فَلاَ إِدْغَالَ وَ لاَ مُدَالَسَةَ وَ لاَ خِدَاعَ فِيهِ- وَ لاَ تَعْقِدْ عَقْداً تُجَوِّزُ فِيهِ الْعِلَلَ- وَ لاَ تُعَوِّلَنَّ عَلَى لَحْنِ قَوْلٍ بَعْدَ التَّأْكِيدِ وَ التَّوْثِقَةِ- وَ لاَ يَدْعُوَنَّكَ ضِيقُ أَمْرٍ- لَزِمَكَ فِيهِ عَهْدُ اللَّهِ إِلَى طَلَبِ انْفِسَاخِهِ بِغَيْرِ الْحَقِّ- فَإِنَّ صَبْرَكَ عَلَى ضِيقِ أَمْرٍ تَرْجُو انْفِرَاجَهُ وَ فَضْلَ عَاقِبَتِهِ- خَيْرٌ مِنْ غَدْرٍ تَخَافُ تَبِعَتَهُ- وَ أَنْ تُحِيطَ بِكَ مِنَ اللَّهِ فِيهِ طِلْبَةٌ- لاَ تَسْتَقِيلُ فِيهَا دُنْيَاكَ وَ لاَ آخِرَتَكَ إِيَّاكَ وَ الدِّمَاءَ وَ سَفْكَهَا بِغَيْرِ حِلِّهَا- فَإِنَّهُ لَيْسَ شَيْءٌ أَدْعَى لِنِقْمَةٍ وَ لاَ أَعْظَمَ لِتَبِعَةٍ- وَ لاَ أَحْرَى بِزَوَالِ نِعْمَةٍ وَ انْقِطَاعِ مُدَّةٍ- مِنْ سَفْكِ الدِّمَاءِ بِغَيْرِ حَقِّهَا- وَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ مُبْتَدِئٌ بِالْحُكْمِ بَيْنَ الْعِبَادِ- فِيمَا تَسَافَكُوا مِنَ الدِّمَاءِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ- فَلاَ تُقَوِّيَنَّ سُلْطَانَكَ بِسَفْكِ دَمٍ حَرَامٍ- فَإِنَّ ذَلِكَ مِمَّا يُضْعِفُهُ وَ يُوهِنُهُ بَلْ يُزِيلُهُ وَ يَنْقُلُهُ- وَ لاَ عُذْرَ لَكَ عِنْدَ اللَّهِ وَ لاَ عِنْدِي فِي قَتْلِ الْعَمْدِ- لِأَنَّ فِيهِ قَوَدَ الْبَدَنِ- وَ إِنِ ابْتُلِيتَ بِخَطَإٍ- وَ أَفْرَطَ عَلَيْكَ سَوْطُكَ أَوْ سَيْفُكَ أَوْ يَدُكَ بِالْعُقُوبَةِ- فَإِنَّ فِي الْوَكْزَةِ فَمَا فَوْقَهَا مَقْتَلَةً- فَلاَ تَطْمَحَنَّ بِكَ نَخْوَةُ سُلْطَانِكَ- عَنْ أَنْ تُؤَدِّيَ إِلَى

ص:287

أَوْلِيَاءِ الْمَقْتُولِ حَقَّهُمْ:وَ إِيَّاكَ وَ الْإِعْجَابَ بِنَفْسِكَ- وَ الثِّقَةَ بِمَا يُعْجِبُكَ مِنْهَا وَ حُبَّ الْإِطْرَاءِ- فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ أَوْثَقِ فُرَصِ الشَّيْطَانِ فِي نَفْسِهِ- لِيَمْحَقَ مَا يَكُونُ مِنْ إِحْسَانِ الْمُحْسِنِينَ- وَ إِيَّاكَ وَ الْمَنَّ عَلَى رَعِيَّتِكَ بِإِحْسَانِكَ- أَوِ التَّزَيُّدَ فِيمَا كَانَ مِنْ فِعْلِكَ- أَوْ أَنْ تَعِدَهُمْ فَتُتْبِعَ مَوْعِدَكَ بِخُلْفِكَ- فَإِنَّ الْمَنَّ يُبْطِلُ الْإِحْسَانَ وَ التَّزَيُّدَ يَذْهَبُ بِنُورِ الْحَقِّ- وَ الْخُلْفَ يُوجِبُ الْمَقْتَ عِنْدَ اللَّهِ وَ النَّاسِ- قَالَ اللَّهُ تَعَالَى- «كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ» وَ إِيَّاكَ وَ الْعَجَلَةَ بِالْأُمُورِ قَبْلَ أَوَانِهَا- أَوِ التَّسَقُّطَ فِيهَا عِنْدَ إِمْكَانِهَا- أَوِ اللَّجَاجَةَ فِيهَا إِذَا تَنَكَّرَتْ- أَوِ الْوَهْنَ عَنْهَا إِذَا اسْتَوْضَحَتْ- فَضَعْ كُلَّ أَمْرٍ مَوْضِعَهُ وَ أَوْقِعْ كُلَّ عَمَلٍ مَوْقِعَهُ- وَ إِيَّاكَ وَ الاِسْتِئْثَارَ بِمَا النَّاسُ فِيهِ أُسْوَةٌ- وَ التَّغَابِيَ عَمَّا تُعْنَى بِهِ مِمَّا قَدْ وَضَحَ لِلْعُيُونِ- فَإِنَّهُ مَأْخُوذٌ مِنْكَ لِغَيْرِكَ- وَ عَمَّا قَلِيلٍ تَنْكَشِفُ عَنْكَ أَغْطِيَةُ الْأُمُورِ- وَ يُنْتَصَفُ مِنْكَ لِلْمَظْلُومِ- امْلِكْ حَمِيَّةَ أَنْفِكَ وَ سَوْرَةَ حَدِّكَ- وَ سَطْوَةَ يَدِكَ وَ غَرْبَ لِسَانِكَ- وَ احْتَرِسْ مِنْ كُلِّ ذَلِكَ بِكَفِّ الْبَادِرَةِ وَ تَأْخِيرِ السَّطْوَةِ- حَتَّى يَسْكُنَ غَضَبُكَ فَتَمْلِكَ الاِخْتِيَارَ- وَ لَنْ تَحْكُمَ ذَلِكَ مِنْ نَفْسِكَ- حَتَّى تُكْثِرَ هُمُومَكَ بِذِكْرِ الْمَعَادِ إِلَى رَبِّكَ- وَ الْوَاجِبُ عَلَيْكَ أَنْ تَتَذَكَّرَ مَا مَضَى لِمَنْ تَقَدَّمَكَ- مِنْ حُكُومَةٍ عَادِلَةٍ أَوْ سُنَّةٍ فَاضِلَةٍ- أَوْ أَثَرٍ عَنْ نَبِيِّنَا ص أَوْ فَرِيضَةٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ- فَتَقْتَدِيَ بِمَا شَاهَدْتَ مِمَّا عَمِلْنَا بِهِ فِيهَا- وَ تَجْتَهِدَ لِنَفْسِكَ فِي اتِّبَاعِ مَا عَهِدْتُ إِلَيْكَ فِي عَهْدِي هَذَا- وَ اسْتَوْثَقْتُ بِهِ مِنَ الْحُجَّةِ لِنَفْسِي عَلَيْكَ- لِكَيْلاَ تَكُونَ لَكَ عِلَّةٌ عِنْدَ تَسَرُّعِ نَفْسِكَ إِلَى هَوَاهَا

دعة:آسودگى-آسايش استوبلوا الامر:سنگين شمردند آن كار را وبال:بدى،سنگينى،استوبلت البلد:

وضع شهر بد شد و شهروندان ناراضى شدند خاس بالوعد:عهد و پيمان را شكست ختل:نيرنگ افضاه:گسترد.

استفاض بالماء:آب جريان يافت ادغال:تباه كردن دغل:فساد مدالسة:مصدر باب مفاعله از تدليس و فريبكارى در فروش و غيره مانند نيرنگ زدن لحن القول:مانند در پرده سخن گفتن و اشاره داشتن و پهلو زدن در كارى وكزة:يك باره زدن،يكبارگى.بعضى گفته اند به معنى دست را بر چانه جمع كردن است فرصة:نوبت،مقدار ممكن از يك كار.

سورة الرّجل:حمله و تندى و بى باكى يك مرد غرب اللسان:تندزبانى بادرة:حملۀ شتابزده و مجازات كردن

كارى مى شوى با مهربانى و معذرت خواهى عمل كن.

و آنگهى بعضى از كارها را ناگزير بايد خود انجام دهى،از آن جمله پاسخ دادن به كاركنان در جايى كه از عهدۀ منشيانت بر نيايد،و از جمله درخواستهاى مردم كه باعث تنگدلى يارانت مى گردد،تو خود بايد رسيدگى كنى.در هر روز كار مخصوص همان روز را انجام بده،زيرا هر روز كار ويژه اى دارد.و بهترين فرصتها و با ارزشمندترين اوقات را بين خود و خدا قرار بده،اگر چه همۀ فرصتها-اگر نيت انسان خالص و مردم در آسايش باشند-از آن خدا و متعلق به اوست.

بايد در آن فرصتى كه ويژه خدا قرار داده اى،واجباتى را كه تنها براى اوست،صميمانه براى او انجام دهى،بنا بر اين در شبانه روز بخشى از آسايش تنت را به خدا بسپار و بدان وسيله عملى را به طور كامل انجام دهد كه باعث نزديكى تو به خدا شده و بدون عيب و نقص باشد هر چند كه موجب فرسايش و ناراحتى بدنت گردد.و هنگامى كه با مردم نماز مى گزارى كارى نكن كه مردم را از خود برنجانى و نماز را ضايع گردانى،زيرا ميان مردم افرادى بيمار و گرفتارند.من از پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)-هنگامى كه مرا به يمن اعزام داشت-از نحوۀ برگزارى نماز با مردم آنجا پرسيدم فرمود:با آنان همچون ناتوانترين فرد نماز را به پا دار،و نسبت به مؤمنان مهربان باش.و بعد از تمام اين دستورها مبادا بيش از اندازه خود را از نظر مردم دور نگهدارى.زيرا دورى فرمانروايان از انظار مردم،بخشى از تنگ نظرى و كم آگاهى به كارهاست،و همين،رو نشان ندادن است كه حكمرانان را از كارهاى پوشيدۀ مردم بيگانه مى سازد و در نتيجه كارهاى بزرگ مردم را كوچك و كارهاى كوچك را بزرگ،و كارهاى خوب را بد،و كارهاى زشت را زيبا جلوه مى دهد و حق و باطل را به هم آميخته مى كند.براستى حكمران بشر است و از كارهايى كه مردم در خفا انجام مى دهند آگاه نيست.و روى حق و حقيقت نشانه گذاريهايى نشده تا راست از دروغ بازشناخته شود و در واقع تو يكى از دو نوع مردان هستى:يا مردى هستى كه در راه حق،دست و دلبازى و كوتاهى ندارى،در اين صورت،رو پنهان داشتنت از اداى حق واجب و يا انجام كار نيك براى چيست؟و يا فردى گرفتار

ص:290

خسّت و تنگ نظرى هستى كه در اين صورت ديرى نخواهد پاييد كه مردم از بذل و بخشش تو نااميد شوند و چيزى از تو نخواهند خواست،در صورتى كه بيشترين درخواستهاى مردم،چيزهاى بى مايه-از قبيل شكايت از ستم و يا دادخواهى در بارۀ برخوردى-و بى زحمت است.

و آنگهى چون حكمران نزديكان و نديمانى دارد كه خودسر و دراز دست و در رفتارشان با مردم كم انصافند،تو كارى بكن كه با از ميان برداشتن انگيزه هاى آن صفات ريشۀ آنها را از بيخ و بن بركنى،و به هيچ كدام از اطرافيان و خويشاوندانت،قطعه زمينى واگذار مكن،و مبادا كسى به اين طمع بيفتد كه در آبادانى زمين و باغ خود به مردم همسايه زيان رساند و در آب دادن مزرعه و يا در كارى كه با مردم بايد همكارى كند،هزينه آن را بر ديگران تحميل كند،در نتيجه گوارايى آن كار براى ايشان خواهد بود نه براى تو،ولى ننگ آن در دنيا و آخرت براى تو خواهد ماند.حق را نسبت به هر كه شايستگى دارد-چه نزديك و چه دور- اجرا كن،و در اين راه استوار باش و پاداشت را از خدا بخواه،هر چند كه از اجراى حق،به خويشان و نزديكانت برسد آنچه بايد برسد.و نتيجۀ اجراى حق را با همۀ سنگينى اش براى خود،در نظر بگير،كه پى آمدى خوش و پسنديده دارد.آنجا كه مردم تو را ستمگر پندارند،اگر بهانه اى دارى،آشكارا بگو،و با بيان روشن و آشكار عذر و بهانۀ خود،پندار آنها را زايل گردان،زيرا با اين عمل هم خويشتن را تربيت و هم با مردم به مدارا رفتار كرده اى،و اين اظهار عذر و بهانه باعث رسيدن تو به خواسته اى كه همان حق جويى مردم است خواهد شد.

مبادا صلح و سازشى را كه رضاى خدا در آن است-اگر دشمن تو را دعوت كرد-از دست بدهى،زيرا كه صلح و سازش باعث آسايش سپاهيان و برطرف شدن غمها و امنيّت كشور است.ولى پس از صلح با دشمن،سخت بر حذر باش،زيرا چه بسا كه دشمن هدفش از سازش و نزديكى غافلگير ساختن بوده باشد.بنا بر اين جانب احتياط را بگير،و خوش گمان مباش!و اگر بين خود و دشمن پيمانى بستى و لباس پيمان امنيّت را از جانب خود بر او پوشاندى به پيمان

ص:291

خود وفادار باش و به عهد خود وفا كن،و خود را سپر دفاع پيمانى كه بسته اى قرار بده،زيرا كه هيچ چيز در نزد خدا از واجبات الهى در بين مردم-با همۀ اختلاف نظر و افكار گوناگون آنها-از وفاى به عهد،مهمتر نيست،حتّى مشركان هم،پيش از اسلام و مسلمين،در بين خود،وفاى به عهد را مهم مى گرفتند،از آن رو كه سرانجام بد پيمان شكنى را دريافته بودند.پس مبادا به پيمانت خيانت كنى و پيمان شكن باشى،و مبادا در صدد فريب دشمنت باشى،زيرا آن نوعى جسارت بر خداست،و بر خداست گستاخ نمى شود مگر نادان بدبخت.و خداوند عهد و پيمان خود را كه باعث امنيّت است،ميان بندگان گسترده است،و آن را محلى امنى براى زيستن در پناه لطفش قرار داده است،بنا بر اين فريبكارى،گول زدن و نيرنگبازى در آن راه ندارد.

از اوّل قراردادى منعقد نكن،تا به عذر و بهانه گيريها متوسّل شوى،و نبايد پس از عهد و پيمان،سخنى مبهم و دو پهلو به كار ببرى،و نبايد تنگناى كارى كه بايد پيمان الهى را در بارۀ آن رعايت كنى تو را وادار به پيمان شكنى نابجا كند،زيرا نستوه بودن در برابر كار دشوارى كه به انجام آن اميدوارى و پى آمد نيك آن را انتظار مى برى بهتر از نيرنگى است كه از مجازات و كيفر الهى آن مى ترسى،و هم چنين بهتر از ترس بازخواست خداوند است كه هيچ راهى در دنيا و آخرت براى عفو و بخشش آن در پيش ندارى.از خونها و خونريزى به ناحق برحذر باش،زيرا هيچ چيز بيشتر از خونريزى به ناحق،باعث عذاب و سزاوار بازخواست و موجب از بين رفتن نعمت و كوتاهى عمر نيست.و خداوند پاك در روز رستاخيز،اوّلين حكمى كه ميان بندگانش مى فرمايد در بارۀ خونهايى است كه مردم ريخته اند،بنا بر اين هرگز با خونريزى خلاف بنياد حكومتت را استوار نكن،زيرا ريختن خون حرام پايۀ حكومت را سست و لرزان مى كند بلكه آن را از بين مى برد و به ديگران منتقل مى سازد،و از تو در نزد خدا و هم چنين در نزد من هيچ عذر و بهانه اى در قتل عمد،پذيرفته نيست زيرا در قتل عمد،قصاص تن لازم است و اگر هم از روى خطا ديگرى را كشتى و تازيانه و يا شمشير و يا دستت،در مجازات،افراط كرد،

ص:292

مبادا غرور قدرت تو را از پرداخت خونبها به اولياى مقتول مانع شود.

از خود پسندى و اعتماد به چيزى كه تو را وادار به خودپسندى كند،بپرهيز، و از اين كه مردم تو را زياد ستايش كنند بر حذر باش،زيرا چنين حالتى از بهترين فرصتها براى شيطان است تا بتواند آثار نيك نيكوكاران را از بين ببرد.و مبادا در برابر خوبى كه به مردم مى كنى بر سر آنها منّت بگذارى،و يا كارى را كه مى كنى، بيش از آنچه هست جلوه دهى،و مبادا به آنان وعده اى بدهى كه وفا نكنى،زيرا منّت گذارى نتيجۀ خوبى را زايل مى كند،و كار را بيش از آنچه هست تلقى كردن، نور حق را از دل مى زدايد،و به وعده وفا نكردن باعث خشم خدا مى گردد،خداى بزرگ مى فرمايد: «كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ» (1)پرهيز كن از شتاب در كارها پيش از فرا رسيدن وقت آن و يا وانهادن آن به هنگام فراهم شدن مجال انجام آن،و يا پافشارى بيجا در كارى كه آن را در نمى يابى،و يا سبك شمردن كار به هنگامى كه برايت روشن شده است.پس هر چيز را در جاى خود قرار بده،و هر كارى را به موقع خود به جاى آور.

مبادا آنچه را كه همۀ مردم در آن حق يكسان دارند به خود اختصاص دهى، و مبادا در جايى كه دقت و توجه لازم است و همه مى دانند تو خود را به نادانى بزنى،زيرا آن[حق]از تو به نفع ديگرى گرفته خواهد شد،همه چيز روشن شده و ديرى نخواهد پاييد كه داد ستمديده را از تو خواهند گرفت.به هنگام خشم بر خود مسلط باش،و جلو تندى و تيزى خودت و حملۀ دست و بازو و بدزبانى ات را بگير،از همۀ اين كارها با چشم پوشى از شتاب،و تأخير در اعمال قدرت، خوددارى كن،تا آتش خشمت فرو نشيند و بر خود مسلط گردى،و هرگز بر خود مسلط نمى شوى مگر آن كه در بارۀ بازگشت به سوى پروردگارت بسيار دل مشغول باشى.

بر تو لازم است از احكامى كه پيشينيان،قبل از تو به عدل و داد صادر كرده،و يا راه و روش نيكى كه به كار برده اند،و يا خبرى را كه از پيامبرمان نقل

ص:293

كرده اند و فريضه اى كه از كتاب خدا عمل كرده اند،ياد كنى،بنا بر اين آنچه را كه ديدى مورد عمل ماست پيروى كن و با تمام وجودت در به جاى آوردن آنچه در اين عهدنامه،به عهده ات گذاردم كوشا باش كه من در اين عهدنامه حجت را بر تو تمام كردم،تا به هنگام حمله و فشار هوا و خواهش نفست،عذر و بهانه اى نداشته باشى .»

امورى كه امام(علیه السلام)دستور انجام آنها را مى دهد،چون زمينه و مقدمۀ واجبند، بنا بر اين انجام تمام اين كارها واجب خواهد بود .

چهارم،كارهايى كه هر چند به مصلحت عموم مردم و به نفع همه است او خود بايد بدون واسطه انجام دهد.كلمۀ امور،مبتدا و خبر آن محذوف است:

و هناك امور يعنى در اينجا امورى هست،و يا عباراتى نظير آن.از جملۀ آن امور پاسخ دادن به كاركنان است،در جايى كه اين كار از عهدۀ منشيان برنيايد،او خود آن طور كه مصلحت مى بيند پاسخ دهد.و از جمله رسيدگى به نيازهاى مردم در موردى است كه يارانش در انجام آن سعۀ صدر نشان نمى دهند،و شايسته نيست كه به آنها واگذار كند،زيرا در نهايت اگر آنها برآورده كنند باز هم رضايت بخش نخواهد بود .

پنجم:بايد هر روز كار همان روز را انجام دهد و بر اين مطلب با اين عبارت توجه داده است: فإنّ لكل يوم ما فيه يعنى زيرا هر روز كار مخصوص به خود دارد.و اين جمله صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است:و اگر هر روزى كار مخصوص به خود دارد پس بايد در همان روز انجام گيرد.

ششم:بهترين فرصتها را در كارها و اعمال بين خود و خدا صرف كند، يعنى اوقات لازم براى اعمال واجب،و بهترين نوع كارها آن كارى است كه در وقت معين انجام گيرد پس با فضيلت ترين اوقات وقتى است كه از گرفتاريهاى دنيايى فارغ و به خلوت با خدا مقرون باشد.و در عبارت:

و ان كانت...الرّعية توجّه بر اين مطلب داده است كه بالاترين اعمال، عملى است كه تنها براى خدا باشد .

هفتم:در آن فرصت معيّن،كه ويژۀ خدا و مخصوص عمل دينى قرار داده، واجبات الهى را با اخلاص و توجّه خاصّى انجام دهد.

ص:295

هشتم:قسمتى از آسايش جسمى خود را در شبانه روز براى خدا،يعنى در راه طاعت و بندگى او صرف كند.مفعول دوم-چون معلوم بوده است-حذف شده،قرينه همان بودن شبانه روز است كه دو ظرف مكان براى افعال به قرينۀ ذكر بدن،مى باشند.

نهم:عملى را كه براى تقرّب به خدا انجام مى دهد،به طور كامل و بدون عيب و نقص باشد.كلمات كاملا ، غير مثلوم ،و بالغا هر سه حالند.و ما منصوب است بنا بر اين كه حرف مصدرى است و نصبش به وسيلۀ كلمه: بالغا...

است كه در ضمن سخنان امام(علیه السلام)آمده است: بالغا ما بلغ من القوّة و الطّاعة يعنى:هر چند كه فشار عبادت باعث فرسودگى بدنت گردد .

دهم:از جمله آدابى كه به امامت مردم در نماز جماعت مربوط مى شود، اين است كه در نماز خود حد وسطى را انتخاب كند،ما بين نماز طولانى كه طول دادن آن باعث نفرت مردم مى گردد،و بين كوتاه خواندن كه باعث تباه سازى اركان نماز و از بين بردن فضيلت آن مى گردد،و براى ردّ سنگينى و طولانى خواندن نماز به دليل عقلى و نقلى استدلال جسته است:

امّا دليل عقلى يك قياس مضمرى است كه صغراى آن عبارت است از: فانّ فى النّاس...الحاجة زيرا ميان مردم افرادى وجود دارند كه بيمار و گرفتارند و كبراى مقدّر آن نيز چنين است:و هر جامعه اى كه افراد مزبور ميان آنها باشد نيازمند مدارا و سبك گرفتن است.و اما دليل نقلى،روايتى است كه از پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)نقل كرده است،و جهت تشبيه نماز جماعت به نماز ناتوانترين نمازگزار،سبك گرفتن نماز به حفظ اركان و واجبات نماز است .

يازدهم:از جمله آداب سازنده براى ادارۀ شهر،خوددارى از طول غيبت از انظار تودۀ مردم است،و براى تشويق به خوددارى از آن عمل به چند جهت اشاره فرموده است:

ص:296

1-طول غيبت نوعى سختگيرى نسبت به رعيت و تنگ نظرى است.

چون ديدار آنان با حاكمشان باعث برطرف شدن اندوه ناشى از مشكلاتشان مى گردد.

2-طول غيبت باعث اطلاع كمتر از امور مى شود،يعنى لازمه مخفى بودن طولانى از انظار،بى اطلاعى از امور است،بنا بر اين نام لازم را بر ملزوم اطلاق فرموده است.و با اين عبارت مطلب را تأكيد كرده است:و همين رو پنهان كردن از مردم است كه باعث بريدن از مردم مى شود،يعنى مانع اطلاع بعضى از فرمانروايان از امور پنهانى رعيت مى گردد.آن گاه به پيامدهاى نارواى آن ناآگاهى اشاره فرموده است.به اين ترتيب كه كارهاى بزرگ مردم را كوچك مى بيند،مثل اين كه اگر يكى از اطرافيان حاكم،دست به ستمكارى بزند،دستياران جرم او را كوچك قلمداد مى كنند و حاكم هم آن را كوچك مى بيند،و همچنين كارهاى كوچك را بزرگ مى بيند.مثلا يك نافرمانى كوچك كه از مقام پايين تر نسبت به بالاتر سر بزند.و همين طور كارهاى خوب مردم را بد،و كارهاى بد را خوب مى بيند،و حق و باطل با هم درآميخته و مشتبه مى شوند،و اين است معناى عبارت امام(علیه السلام): فيصغر...بالباطل .

آن گاه چند دليل آورده است بر اين كه لازمۀ رو پنهان كردن از مردم به مدّت زياد ناآگاهى است،با اين عبارت: و انّما الوالى بشر...الصدق و الكذب ، كه در حقيقت چنين است:زيرا حاكم يك فرد از بشر است و از ويژگيهاى بشر آن است كه هيچ چيز را جز به وسيلۀ نشانه،نشناسد،و از طرفى،حق نشانه هايى ندارد،تا بدان وسيله انواع سخنان راست از نادرست بازشناخته شود .

3-امام(علیه السلام)وى را به خوددارى از رو پنهان كردن از مردم به وسيلۀ قياس مضمرى تشويق كرده است كه مقدّمۀ صغراى آن يك قضيۀ شرطيۀ منفصله است و آن عبارت است از: و انّما انت...بذلك و خلاصه معناى آن

ص:297

چنين است:يا تو فردى با سخاوت طبع و در راه حق،دست و دل بازى،و يا شخصى گرفتار تنگ نظرى هستى،كبراى مقدّر آن نيز چنين است:هر كس كه با اين ويژگيها باشد روا نيست كه از مردم مدّتى دور زندگى كند،توضيح مقدّمۀ كبرا اين طور مى شود:يا او در راه اداى حق دست و دل باز است،چنان كه به هنگام درخواست حقى،يا حق واجب را ادا مى كند،و يا همچون افراد كريم و بزرگوار برخورد مى كند كه در اين صورت رو پنهان كردن از مردم روا نيست،و يا گرفتار تنگ نظرى است كه در اين صورت هم،مردم وقتى از بذل و بخشش او نااميد شدند،ديگر چيزى از او درخواست نخواهند كرد،در اين صورت هم، رو پنهان كردن از مردم معنايى ندارد .

4-سخن امام(علیه السلام): مع انّ اكثر... معامله مقدمۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى آن چنين است:و هر كسى كه بيشترين نيازهاى مردم از قبيل موارد ياد شده،زحمت و هزينه اى براى او نداشته باشد،رو پنهان كردن وى از مردم بى معناست .

دوازدهم:از جمله امور سازنده كه مربوط به نزديكان حاكم است،آن است كه بار هزينۀ آنها را از دوش مردم بردارد،بنا بر اين عبارت: بقطع اسباب...

مئونته رهنمودى است به طريق از ميان برداشتن آن،و به دليل آن عمل-با يادآورى پى آمدهايى از قبيل اين كه خود را در منافعى بر رعيّت مقدّم داشته و دست اذيّت و آزار و كم انصافى بر آنها دراز كنند-اشاره فرموده است.و آن عبارت به منزلۀ مقدمۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است:و هر كس چنان باشد گسستن رشتۀ زحمت و هزينۀ وى از مردم ضرورت دارد.صفات و حالاتى كه امام(علیه السلام)دستور بركندن ريشه هاى آنها را داده است عبارتند از:انواع زحمتهاى نامبرده از قبيل خودسرى،دراز دستى و كم انصافى .

عبارت: و لا تقطعنّ...مشترك ،توضيح و تفصيل راههاى از بين بردن

ص:298

انگيزه هاى ياد شده است،زيرا واگذار كردن قطعه زمينى به يكى از آنها و به طمع واداشتن وى-در فراهم آوردن زمين و باغ-بر ضرر رساندن به همسايگان در آب، و يا در كار مشترك با مردم مانند عمران و آبادانى،موجب مى شود كه هزينۀ آن را بر ديگران تحميل كند،اينها انگيزه هاى صفات ياد شده از انواع زحمت هستند،و قهرا از ميان برداشتن اينها در گرو بركندن ريشه هاى آنهاست.

آن گاه از انگيزه هاى زحمت بر مردم،به دليل پيامدهاى ناروا كه براى حاكم دارد او را بر حذر داشته است،پيامدهايى از قبيل گوارايى آن كارها براى ايشان نه براى او،و باقى ماندن ننگ آن در دنيا و آخرت براى او،و همين عبارت به منزلۀ مقدمۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است:و هر چه كه گوارائى اش براى ديگران و ننگش براى تو باشد،انجامش بر تو روا نيست .

سيزدهم:حق را در بارۀ همۀ افرادى كه سزاوار آنند،چه دور و چه نزديك اجرا كند و اگر در اثر اجراى حق،احتمالا به خويشاوندان و نزديكانش مرارت و تلخى برسد،او به خاطر دستاوردى كه باعث قرب به خدا و تنها براى رضاى اوست،بردبار و شكيبا باشد،هر چند كه از اجراى حق به خويشان و نزديكانش، به اقتضاى شريعت،برسد آنچه بايد برسد.و او در«و لكن»براى حال و«واقعا» نيز حال است و عامل حال فعل: «و الزم» مى باشد.

چهاردهم:نتيجۀ اين اجراى حق را با همۀ سنگينى كه براى او-در مورد نزديكان خود-دارد-در نظر بگيرد.گويا وى با اجراى حق،سرانجام از آسيب دنيا و عذاب آخرت ايمن مى گردد.و به اين كار او را چنين تشويق كرده است:زيرا پيامد آن اجراى حق پسنديده است،يعنى همان عافيت و ايمنى و بالأخره، سعادت جاويد،كه خوش و پسنديده است.و همين عبارت مقدمۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است:و هر چيزى كه پيامدى خوش و پسنديده داشته باشد،علاقه مندى به انجام آن ضرورى است .

ص:299

پانزدهم:بر فرض اين كه تودۀ مردم او را ستمگر و ظالم پندارند،امام(علیه السلام) به او دستور مى دهد كه به طور روشن و آشكار در بارۀ پندار ايشان كه او را ظالم تصور كرده اند،دليل و انگيزۀ خود را ابراز كند و با اظهار خود،پندار آنها را از بين ببرد.و در اين مورد نيز او را به وسيلۀ قياس مضمرى ترغيب نموده است كه عبارت:فانّ...الحقّ صغراى آن است،يعنى اين كه با اين اظهار دليل و انگيزه- در صورتى كه عذر و دليلى دارى-به خواسته اى كه دارى،خواهى رسيد،به اين معنى كه با آگاه شدن آنها از كار تو كه از روى حق بوده است،نه از روى ستم، آنها را بر طريق حق استوار خواهى ساخت.و كبراى مقدّر آن چنين است:و هر چه كه آن چنان باشد،شايسته انجام دادن است .

شانزدهم:او را از ردّ صلح خداپسندانه اى كه دشمن به آن دعوتش مى كند برحذر داشته و او را به مصالح و فوايدى كه اين عمل دارد به وسيلۀ قياس مضمرى توجّه داده است،كه مقدمۀ صغراى قياس،عبارت: فانّ فى الصّلح...

لبلادك است،و آنها سه مصلحت روشن و آشكارى است كه در اثر صلح و سازش به دست مى آيد.و كبراى مقدّر آن،چنين است:و هر چيزى كه مشتمل بر چنين مصالحى باشد پذيرفتنش لازم و واجب است .

هفدهم:او را پس از سازش،سخت از دشمن بر حذر داشته،و امر به گرفتن جانب احتياط نموده است،و نيز دستور داده به حسن ظنّى كه ممكن است از صلح و سازش با دشمن پيدا شده باشد،متكى نباشد.و بر ضرورت اين احتياط و حذر داشتن با قياس مضمرى توجه داده است كه مقدمۀ صغراى آن،جمله: فانّ العدوّ ربّما يتقارب ليتغفّل يعنى:چه بسا دشمن با صلح و سازش به او نزديك شده تا او را غافلگير سازد و بر او پيروز گردد.و امام(علیه السلام)خود در اين باره دلايل و شواهدى آزموده دارد.و هر دو مفعول به دليل وضوح و روشن بودن آنها حذف شده اند.و كبراى مقدر نيز چنين است:و هر كس چنان باشد

ص:300

بر حذر بودن از او لازم و واجب است .

هيجدهم:به او امر كرده كه چنانچه بين او و دشمنش پيمان بسته شد به پيمان خود وفادار باشد و امانتى را كه بر عهده گرفته است رعايت كند و خود را همچون سپر دفاعى براى پيمانى كه بسته است قرار دهد،يعنى به قيمت جان خود-هر چند به ضرر او باشد-از آن دفاع كند كلمه«اللبس يعنى پوشش»را استعاره آورده است براى وارد شدن دشمن زير پوشش امنيت،نظر به شباهتى كه پوشش امنيت به پيراهن و امثال آن دارد.و همچنين كلمه: «الجنّة» يعنى سپر را استعاره براى جان وى آورده است،از نظر شباهتى كه جان او در نگهبانى به سپر و نظير آن دارد .و بر اين وفادارى به دو دليل كه عبارت زير مشتمل بر آنهاست او را وادار نموده است: فانّه...الغدر .

1-براستى كه مردم-با همۀ اختلاف نظر و افكار گوناگون خود-بر هيچ واجبى از واجبات الهى اين قدر اهميت نمى دهند.

2-حتى مشركان پيش از اسلام به وفاى عهد پايبند بوده و پيامد نادرست پيمان شكنى و فريبكارى را ناگوار مى دانستند.

دو جملۀ ياد شده دو مقدمۀ صغرا براى قياس مضمرى هستند كه كبراى مقدّر آنها چنين است:و هر چه كه آن طور باشد پايبندى و نگهدارى آن لازم و ضرورى است .

آن گاه با نهى از خيانت در عهد و پيمان و پيمان شكنى،و فريفتن دشمن با بستن پيمان و بعد گول زدن او مطلب را مورد تأكيد قرار داده است.و به دو جهت از پيمان شكنى بر حذر داشته است:

1-جملۀ: فانّه...الا شقى به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه خلاصۀ آن چنين مى شود:زيرا كسى كه بر خدا گستاخى كند بيچاره و بدبخت است،و كبراى مقدّر آن نيز چنين است:هر پيمان شكن و فريبكارى گستاخ

ص:301

بر خداست،از چهارمين مقدمه اين نتيجه گرفته مى شود:پس شخص نگونبخت آن كسى است كه پيمان شكن و فريبكار است.و ممكن است مقدّمۀ صغرا چنين باشد:زيرا آن عمل،گستاخى بر خدا و باعث بدبختى است،و كبراى مقدّر نيز چنين است:و هر چه آن طور باشد،اجتناب از آن ضرورى و لازم است.به اين ترتيب از اوّل به نتيجۀ مورد نظر مى رسيم .

2-عبارت: و قد جعل...جواره و امنا يعنى:خداوند عهد و پيمان را...

محل امنى براى زيستن در سايۀ لطف خود قرار داده است.لفظ: «الحريم» را استعاره براى عهد و پيمان آورده و با كاربرد كلمۀ: «السكون» به طور استعارۀ ترشيحى به برخوردارى بنده از نعمت و بهره بردارى از جوار رحمت او اشاره نموده،و بدين وسيله بر جهت استعاره كه همان اعتماد و اطمينان به خدا و در امان ماندن از فتنه است،توجّه داده،و حريم را به نوعى مانع تشبيه كرده است، و اين سخن به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى آن مى شود:و هر چيزى كه آن چنان باشد،شكستن آن و فريبكارى در آن روا نيست .

نوزدهم:او را از انعقاد قرار دادى كه راههاى عذر و بهانه در آن باز باشد، يعنى پى آمدهاى ناروا داشته باشد نهى كرده است.و اين كنايه از دستور به استوار نمودن قرار دادهاست.

بيستم:او را از اعتماد بر گفتار مبهم،در سوگندها و پيمانها،پس از آن كه پيمان محكم و استوارى از ديگرى گرفته و يا شخص ديگر چنين پيمان محكمى با او بسته است،منع كرده است و نمونۀ گفتار دو پهلو و مبهم،سخنى است كه طلحه و زبير در بيعت خود با على(علیه السلام)در لفافه و از سر تزوير بيان كردند.يعنى نه از خودت بايد چنين كارى سر بزند و نه به ادّعاى ديگران توجّه داشته باش .

بيست و يكم:او را نهى كرده است از اين كه تنگناى كار مربوط به پيمان

ص:302

الهى باعث آن شود كه پيمان را به ناحق ناديده بگيرد.و در اين مورد با عبارت:

فانّ صبرك...آخرتك او را وادار به استقامت و پايدارى كرده است،و آن عبارت به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است.و مقصود امام(علیه السلام)از پيامد آن،همان كيفر الهى است كه به دنبال دارد،و مقصود از بازخواست،همان بازخواست نسبت به وفاى عهد در روز قيامت است،و منظور از منحصر بودن راه،به بازخواست از پيمان كنايه از پايبندى بدان است،و متّصف كردن بازخواست بر اين كه،در دنيا و آخرت راهى براى عفو از پيمان شكنى ندارى،به اين منظور است كه در مقابل آن بازخواست،نه دنيايى در كار است كه راهى داشته باشى و به اميد خير دنيا باشى،زيرا آن روز دنيايى وجود ندارد،و نه راه آخرتى هست،زيرا در آخرت جز براى كارهاى خوب راه پذيرشى نيست.و هر كسى كه مورد بازخواست الهى واقع شود،خير قابل قبولى در آخرت ندارد.و بعضى،«تستقيل»با ياء روايت كرده اند:

يعنى تو راه بازگشت از آن بازخواست و پيامد ناروا را ندارى،نه در دنيا و نه در آخرت .

بيست و دوم:او را از آلودن دستش به خونها و خونريزى به ناحق،يعنى از قتل نفس برحذر داشته است،و با دو دليل زير او را از اين كار بيم داده است:

1-عبارت: فانّه...حقّها كه خود مقدمۀ صغراى قياس مضمرى است به اين ترتيب:زيرا خونريزى به ناحق،نزديكترين انگيزه براى فرا رسيدن عذاب خدا، و مهمترين سبب مجازات و بالاترين موجب از دست دادن نعمت،و كوتاهى دوران حكومت و عمر انسانى است.بديهى است كه خون به ناحق مهمترين علت براى هر سه مورد است،از آن رو كه باعث توجّه و انگيزش مردم بر نابودى قاتل شده و موجب نزول خشم خداوند براى او مى گردد،چون قتل بزرگترين نوع مصائب،نفرت انگيز است،و كبراى مقدّر نيز چنين است:و هر چه آن چنان باشد دورى جستن از آن واجب است.

ص:303

2-عبارت: و اللّه سبحانه...القيامة ،با ذكر اين مطلب كه نخستين حكم خداوند ميان بندگانش در بارۀ خونهايى است كه مردم ريخته اند،توجه داده است بر اين كه قتل از ساير گناهان كبيره در نزد خداوند متعال،بزرگتر است،و اين عبارت به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن نيز چنين است:و هر چه را كه خداوند نخست در بارۀ آن حكم كند،پس بررسى و توجه به آن لازم،و دورى و اجتناب از آنچه مورد عدم رضاى اوست،واجب است .

بيست و سوم:او را نهى كرده است از اين كه مبادا بنياد حكومت و قدرت خود را با ريختن خونهاى به ناحق استوار سازد،و از اين عمل با عبارت: فانّ ذلك...و ينقله بر حذر داشته است.كه خود به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است،با بيانى كه گذشت،چون ريختن خون به ناحق مستلزم آن سه نوع پيامدى است كه گفتيم،بنا بر اين باعث سستى بنياد قدرت و حكومت بلكه نابودى آن است.كبراى مقدّر قياس نيز چنين است:و هر چه داراى اين ويژگيها باشد اجتناب از آن لازم است.

بيست و چهارم:او را از قتل عمد به ناحق منع كرده و به دو جهت او را از ارتكاب چنان عملى بر حذر داشته است:

1-هيچ عذر و بهانه اى در قتل عمد-در نزد خدا و در نزد وى-از او قابل قبول نيست.

2-ديگر آن كه در قتل عمد،قصاص تن لازم است.

اين دو عبارت،دو مقدمۀ صغرا براى قياس مضمرى هستند كه كبراى مقدّر آنها چنين است:و هر چه با آن خصوصيات باشد،دورى از آن لازم است .

بيست و پنجم:از صفت ناپسند خودخواهى و غرور به هنگام ارتكاب قتل غير عمد و يا افراط در مجازات افراد از طريق زدن با تازيانه و يا دست بر حذر داشته تا مبادا قدرت و خودخواهى مانع پرداخت خونبهايى كه حق آنهاست به

ص:304

ايشان گردد.و با عبارت: فانّ...مقتله ،بر اين مطلب توجه داده است كه يك نوع زدن با دست كه به آن وكز يعنى زدن با تمام كف دست،مى گويند،گاهى باعث قتل مى شود،و احتمال قتل در آن حتمى است .

بيست و ششم:از خود پسندى و اعتماد به چيزى كه او را به خود پسندى بكشاند و همچنين از دوست داشتن ستايش زياد،برحذر داشته است.دو مورد آخرى باعث دوام خودپسندى و ريشۀ آنند.و از هر سه مورد با عبارت: فانّ ذلك...المحسنين ،او را بر حذر داشته است:جملۀ: و فى نفسه ،متعلق به «أوثق» است.دو احتمال در اينجا وجود دارد:

1-چون خود پسندى از موارد هلاكت است،نيكى نيكوكاران،با وجود آن بى فايده است بنا بر اين اگر شيطان فرصتى به دست آورد،و خود پسندى را براى انسان جلوه دهد و او هم باور كند هر چه احسان كرده،بتمام از بين مى رود.

2-شخص خودپسند-هر كس هر احسانى هم نسبت به او كند-احسان تلقى نمى كند و در نتيجه خودپسندى وى باعث ناديده گرفتن احسان كسى مى شود كه به او نيكى كرده است.و چون منشأ خودپسندى،شيطان است،نابود كنندۀ نيكى نيكوكاران نيز،شيطان خواهد بود،از اين رو،امام(علیه السلام)اين عمل را عمل شيطانى دانسته و دورى از آن را لازم شمرده است .

بيست و هفتم:از سه صفت ناپسند او را بر حذر داشته است:

1-از منّت گذاردن بر سر رعيت در برابر احسانى كه به آنان مى كند.

2-بزرگ جلوه دادن كارى كه در بارۀ مردم انجام داده است،يعنى احسانى را كه نسبت به مردم كرده است بيش از آنچه هست به خود نسبت دهد.

3-مبادا به مردم وعده اى بدهد كه وفا نكند .

آن گاه وى را از منّت گذارى بر حذر داشته است با اين عبارت: فانّ المنّ يبطل الاحسان (زيرا منّت گذارى نتيجۀ احسان را از بين مى برد)و اين سخن

ص:305

اشارتى است به آيۀ مباركه: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى» (1).

و نيز او را از بزرگ جلوه دادن احسان به دور داشته با اين گفتار:زيرا كار را بيش از آنچه هست جلوه دادن نور حق را از دل مى زدايد.و مقصود امام(علیه السلام)از حق در اينجا همان احسان به مردم و يا صداقت در گفتار است آنجا كه نياز به گفتن باشد،زيرا اينها داراى جلوه اى عقلانى هستند كه نفوس متمايل بدان بوده، از آن لذّت مى برد.و چون بزرگ جلوه دادن عمل،نوعى از دروغ است،و دروغ هم صفتى فوق العاده ناپسند است،ناگزير از عواملى است كه نور حقّ را از بين مى برد و خاموش مى سازد،و در نتيجه ارزشى براى آن عمل در دل مردم نمى ماند.امام(علیه السلام)وى را از خلف وعده،با اين بيان بر حذر داشته است:«به وعده وفا نكردن باعث خشم خدا و مردم مى گردد.»امّا خشم مردم،واضح و روشن است،و امّا خشم خدا به دليل قول خداى تعالى است كه مى فرمايد:

«كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ» (2)سه مورد بالا مقدّمات صغرا براى قياسات مضمرى هستند كه كبراى مقدّر آنها چنين است:و هر چه داراى اين ويژگيها باشد،بايد از آن دورى جست .

بيست و هشتم:او را از قرار دادن كارها در يكى از دو سوى افراط و تفريط بر حذر داشته است اما جانب افراط،عبارت است از:شتابزدگى در كارى پيش از فرا رسيدن وقت آن و يا لجاجت و پافشارى در مورد كارى كه سررشتۀ آن در دست انسان نيست و يا مورد آن تغيير كرده است.و يا وقتى كه راه كار،روشن نيست،و همچنين سهل انگارى در كار.و امّا طرف تفريط،خوددارى و عقب نشينى از

ص:306

كارى به هنگام دستيازى بدان است كه نقطه مقابل شتابزدگى در كار مى باشد،و يا ناتوانى از كار هنگامى كه راه انجام آن روشن است كه نقطه مقابل پافشارى در كارى است كه سر رشتۀ آن در دست انسان نيست.و لازمۀ نهى از دو طرف افراط و تفريط،خود به معنى دستور انجام كارها بر اساس عدل يعنى حدّ وسط از دو طرف و در جايگاه صحيح و حق است.بدان جهت فرموده است:بنا بر اين هر چيز را به جاى خود قرار بده و هر كارى را به وقت خود انجام ده .

بيست و نهم:او را از اختصاص دادن چيزى كه لازم است همۀ مردم در آن حق برابرى داشته باشند،از اموال مسلمانان و ديگر چيزهاى خوب به خويشتن برحذر داشته است.

سى ام:او را از غفلت نسبت به چيزهايى كه توجه و آگاهى به آن لازم است يعنى حقوق مردم كه به ستم از دست آنها گرفته اند،و همه مى دانند كه تو سهل انگارى كرده اى،نهى فرموده و از چنين حالتى با عبارت: التّغابى...

للمظلوم ،بر حذر داشته است،و مقصود امام(علیه السلام)از اين عبارت آن مقدار از حقوق مردم است كه وى به خود اختصاص داده و اظهار نادانى و غفلت از آن مى كند.كلمۀ«ما»در«عمّا»زايده است.مقصود امام(علیه السلام)از «القليل» مدت زندگى در دنياست.و با عبارت: اغطية الامور ،اشاره به ساختمان بدن و جسم دارد كه مانع از درك امور با ديدۀ بصيرتند.و قبلا دانستيم كه برطرف شدن اين حجابها با دور انداختن كالبد ميسر است و در آن صورت است كه تمام آنچه را كه از خوبى و بدى براى او آماده شده،مى بيند،همان طورى كه خداى متعال فرموده است: «يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً » (1).

سى و يكم:او را دستور داده است تا به هنگام خشم،برخويشتن مسلط

ص:307

باشد،يعنى جلو خشم خود را نسبت به آنچه از كارها بر خلاف ميل او اتفاق مى افتد،و جلو تندروى خود،و تند زبانى اش را بگيرد،و تسلّط وى بر اين امور، تنها با خوددارى از طغيان قوۀ غضبيّه،و ايستايى او در كاربرد آن قوّه در حد اعتدال است،به طورى كه تا سرحدّ افراط آن را به كار نبرد تا در صفت ناپسند تهوّر و بى باكى نيفتد و در نتيجه اين خوى ناپسند او را گرفتار ستمكارى نكند.

سى و دوم:او را امر به خوددارى از اين امور كرده و به وسائل و ابزار اين خويشتندارى نيز راهنمايى كرده است كه همان خوددارى از شتابزدگى و به تأخير انداختن اعمال قدرت مى باشد تا وقتى كه آتش خشم فرو نشيند و در نتيجه حالت اختيار و انتخاب انجام دادن و يا انجام ندادن كارى كه اميد مصلحت مى رود،برايش،فراهم آيد.و به دليل استوارى و درستى اين ابزار و وسائل با اين سخن خود اشاره فرموده است: و لن تحكم ذلك...عليك ،توضيح آن كه،زياد در غم رستاخيز بودن و در امور آخرت انديشيدن،باعث بى ميلى به امور دنيايى سراسر جنجال و طغيان قوّۀ غضبيّه است .

سى و سوم:بر وى دو چيز را لازم و واجب شمرده است كه به طور اجمال تمام سفارشهاى اين عهدنامه را شامل است:

1-آنچه را بر پيشينيان رفته،يعنى احكامى كه به عدل و داد از طرف حاكمان پيش از او صادر شده،و يا كارهايى را كه به پيروى از پيامبرمان(صلی الله علیه و آله)و يا بر اساس واجبات الهى انجام گرفته،مورد توجه قرار دهد،تا آن كارهايى كه مورد عمل امام(علیه السلام)است،پيروى نمايد.

2-خويشتن را به پيروى از آنچه در اين عهدنامه آمده است،و حجّت خود را بر او تمام كرده،يعنى همان موعظه و يادآورى اوامر الهى،وادار سازد،تا به هنگام حمله و فشار هواى نفسش،عذر و بهانه در برابر امام(علیه السلام)نداشته باشد،

ص:308

همان طورى كه خداى متعال فرموده است: «لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ» (1).

درخواست خود،خداوند را به رحمت گسترده اش كه همه چيز را فرا گرفته و به توانايى بسيارش بر بخشش هر درخواستى،سوگند داده است.و بديهى است كه اين صفات پروردگار،سرچشمۀ پذيرش و اجابت درخواست كنندگان است.

سپس آنچه را كه مورد درخواست امام(علیه السلام)از رضاى پروردگار بوده است به تفصيل آنها به شرح زير پرداخته است:

1-عذر و بهانه اى آشكار در برابر خدا و بندگان خدا داشتن.

اگر كسى اشكال كند كه عذر و بهانه وقتى است كه گناهى در كار باشد، امّا كسى كه سر بر فرمان خداست،عذر و بهانه در كار او چه معنى دارد؟ پاسخ اين است كه،احتمالا عذر اسم از اعذار در نزد خدا يعنى زياد انجام دادن اوامر الهى باشد،گويا فرموده است:استوارى در انجام اوامر به طور فراوان به جاى آوردن هر چه بيشتر دستورات او .

2-خوشنامى ميان بندگان،و آثار نيك،يعنى كارهاى خوبى كه منشأ اثر در شهرها باشد،و اينها از جمله درخواستهايى هستند كه پيامبرانى همچون ابراهيم(علیه السلام)درخواست مى كردند «وَ اجْعَلْ لِي لِسانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ» (1).بعضى گفته اند مقصود خوشنامى ميان مردم است.

3-خداوند نعمت خود را بر آن دو كامل گرداند.

4-افزايش كرامت خود براى آنها.

5-پايان خوش با سعادت و آنچه كه باعث سعادت است يعنى كشته شدن در راه خدا.و با عبارت: «وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» .بر درستى نيت خود در اين درخواست،توجه داده است و بعد سخن خود را با درود و سلام بر پيامبر و خاندان او پايان برده است.

ص:310

پيمان شكنى برگرديد و هر چه زودتر نزد خدا توبه كنيد،و اگر از روى بى ميلى با من پيمان بستيد و در ظاهر اظهار اطاعت كرديد اما در پنهان سر نافرمانى داشتيد در اين صورت راه سرزنش مرا بر خويشتن گشوده ايد.به جان خودم قسم شما به بيمناك بودن و پوشيده داشتن عقيدۀ خود در بارۀ بيعت با من از ديگر مهاجران سزاوارتر نبوديد،و نرفتن شما زير بار بيعت با من پيش از ورودتان در اين كار،از پيمان شكنى بعد از اقرار و پذيرش آن آسانتر بود.

به گمان شما من عثمان را كشته ام،بنا بر اين بين من و شما،كسانى از اهل مدينه كه هم از من و هم از شما فاصله گرفته اند به عنوان گواه هستند،تا هر يك از ما به مقدارى كه دخالت در قتل عثمان داشت،محكوم شود.پس اى پيرمردان از اين انديشه تان دست برداريد،زيرا اكنون بزرگترين گرفتارى شما ننگ است،امّا در آينده هم گرفتار ننگ خواهيد بود و هم گرفتار دوزخ ».

منفصله و در حقيقت چنين است:عمل شما از دو صورت،بيرون نيست:يا اين است كه شما از روى ميل و اراده بيعت كرده ايد و يا از روى بى ميلى و به اجبار.

امّا اگر صورت اوّل باشد،همان مورد نظر ماست،و نافرمانى شما را محكوم مى كند و بايد هر چه زودتر و پيش از آن كه اين معصيت در دل شما نفوذ كند به جانب خدا برگرديد و توبه كنيد.و امّا صورت دوم به سه دليل نادرست و باطل است:

1-لازمۀ اين عمل شما دورويى و نفاق است كه شما نسبت به من اظهار فرمانبرى و اطاعت كنيد و در باطن سر نافرمانى داشته باشيد،كه همين خود سبب مى شود كه راه اعتراض من به گفتار و رفتار شما باز باشد.

2-شما دو تن نسبت به من از ديگر مهاجران به ترس و تقيه و پنهان داشتن نافرمانى سزاوارتر نبوديد،توضيح آن كه طلحه و زبير نيرومندترين مردم و از ديگران مهمتر بودند،بنا بر اين ديگر مهاجران به هنگام بيعت،و بعد از آن در بيعت شكنى،براى ترس و تقيّه سزاوارتر از آنها بودند.

3-براستى،زير بار بيعت امام(علیه السلام)نرفتن آنها پيش از آن كه دست بيعت دهند،از پيمان شكنى و بيرون رفتن از بيعت بعد از پذيرش آن،آسانتر و قابل قبولتر بود.و اين سه بخش از سخنان امام مقدمات صغراى قياس مضمرى هستند كه كبراى اوّلى:هر چه باعث آن شود كه راه اعتراض بر شما باز شود، انجام آن بر شما حرام است و نبايد شما مرتكب آن شويد،و كبراى دومى:و هر كس از مهاجران كه در ادعاى خود،سزاوارتر از ديگران نباشد،در صورتى كه آنان ادّعايى نكرده اند،او نيز نبايد مدّعى شود.و كبراى سومى چنين است:و هر چه آسانتر و آماده تر براى بهانه و عذر باشد نبايد آنها خود را در تنگنا و در موردى قرار دهند كه عذر و بهانه اى ندارند .

عبارت: و قد زعمتما انّى قتلت عثمان (به گمان شما من عثمان را

ص:313

كشته ام)اشاره به شبهۀ مشهورى است كه آنها در مورد خروج بر امام(علیه السلام)داشتند.

و عبارت: فبينى...احتمل در حقيقت جواب به شبهۀ مذكور است،يعنى داورى را از مردم مدينه به كسى وامى گذاريم كه هم از كمك به من و هم يارى شما دورى گرفته است،تا بعد هر يك از ما را به مقدارى كه گناه و ستم مرتكب شده ايم،به سرزنش و مجازات محكوم كند.

آن گاه،پس از اين كه امام(علیه السلام)حجّت را بر آنها تمام كرد،به ايشان دستور داد تا از نظريه نادرست و فاسد خود در بارۀ اختيار[نداشتن]در بيعت با امام، برگردند،و آنها را به برگشت از رأى فاسدشان با اين عبارت تشويق كرد:

فانّ الان... كه به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است:ننگ و عار در دنيا ساده تر است از جمع بين ننگ و عار و عذاب و آتش دوزخ در آخرت.و مقصود امام(علیه السلام)از ننگ و عار ننگ بهانه جويى است.و كلمۀ الآن ظرف منصوب به وسيله كلمۀ اعظم است كه اسم انّ مى باشد.و ممكن است اسم انّ باشد و اعظم مبتدا و «العار» خبر آن،و جمله خبر انّ باشد، و ضمير عايد به اسم ان محذوف است كه تقدير آن چنين مى شود:فانّ الآن اعظم امركما فيه العار.يعنى زيرا اكنون با وجود ننگ و عار قضيه مهمتر است.

ص:314

يك از ما را بر ديگرى حجت قرار داده است،پس تو براى رسيدن به دنيا به تأويل و توجيه قرآن پرداختى (1)،و از من چيزى را مطالبه كردى كه نه دستم به آن جنايت آلوده است و نه زبانم،در حالى كه تو و مردم شام،در برابر من سر به شورش گذاشتيد،داناى شما،نادان را و ايستادۀ شما نشسته را بر من شوراند.پس از خدا بترس و مهار خود را از دست شيطان بيرون كن،و به سمت آخرت روبرگردان كه اين راهى است كه من و تو بايد برويم،و بترس از آن كه خداوند تو را به بلايى ناگهانى گرفتار كند كه ريشه ات را بركند و نسلت را قطع كند.من براى تو به خدا سوگندى ياد مى كنم كه خلاف ندارد،كه اگر دست روزگار من و تو را جمع كند،همواره با تو پايدار مى ايستم «حَتّى يَحْكُمَ اللّهُ بَيْنَنا وَ هُوَ خَيْرُ الْحاكِمِينَ » (2)

سرزنش خواهد بود،بنا بر اين معاويه از طرف خدا وسيلۀ امتحان و اتمام حجّت، براى امام(علیه السلام)است،و جهت آزمايش معاويه به وسيلۀ امام(علیه السلام)،دعوت امام از وى به طرف حق،و بر حذر داشتن او از پى آمدهاى بد گناه و نافرمانى اوست به حدّى كه اگر دعوت خدايى امام(عليه السّلام)را لبيك نگويد،مستوجب نكوهش و مجازات خواهد بود و امام(علیه السلام)حجّت خدا در برابر او بود.و همين است معناى سخن امام(علیه السلام)كه فرمود:«خداوند هر يك از ما را بر ديگرى حجّت قرار داده است ».

عبارت: فعدوت...قاعدكم ،اشاره دارد به بعضى از مواردى كه امام(علیه السلام)به وسيلۀ معاويه،آزمايش مى شود،و توضيح مطلب آن كه تنها انگيزۀ خروج معاويه بر امام(علیه السلام)دنيا بود،و امام(علیه السلام)علّت آن را تأويل و توجيه قرآن[به وسيله معاويه] دانسته مانند آيۀ مباركه: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصاصُ فِي الْقَتْلى» (1)و ديگر آياتى كه بر وجوب قصاص دلالت دارند،معاويه با وارد ساختن خود در زمرۀ افراد مشمول اين آيه،آيه را تأويل كرده،و در پى خون عثمان برآمده است، ورود وى در اين جمع با تأويل و توجيه آيه بوده است،چون خطاب آيه،ويژۀ كشتگان و نزديكان آنان مى باشد.در صورتى كه معاويه خارج از اينهاست،زيرا او از وارثان خون عثمان نبوده است،و او آيه را به صورت عام تفسير كرده تا خود را وارد آن جمع كند.چيزى را كه دست و زبان امام به عنوان يك جنايت مرتكب نشده بود،به آن حضرت نسبت دادند،يعنى قتل عثمان،و بعضى از آنها نيز بعضى ديگر را بر امام،به خاطر اين انتساب شوراندند،مقصود آن است كه:

داناى شما به حال من،نادان را و كسانى از شما كه به جنگ با من برخاسته اند، نشستگان از جنگ را،بر من شوراندند.

ص:317

و بعد از آن كه امام(علیه السلام)بر سرانجام كار دنيا توجّه داده است،و هم بر اين كه خداوند هر يك از آنها را حجّتى بر ديگرى قرار داده تا معلوم شود كه كدام يك نيكوكارترند،به موعظه و برحذر داشتن او برگشته است،از اين رو دستور داده تا در بارۀ جان خود از خدا بترسد كه مبادا با نافرمانى خدا و مخالفت امر او، دچار هلاكت شود،و زمام اختيارش را از دست شيطان بيرون كند.لفظ قياد (افسار)را براى اميال طبيعى استعاره آورده است،و جهت اين استعاره،آن است كه اين اميال در حقيقت افسارى است كه انسان را به سمت معصيت و گناه مى كشد،وقتى كه به دست شيطان سپرده شده باشد،و بدان وسيله غرق در لذّتهاى كشنده و مهلك گرديده باشد.و ستيز او با شيطان عبارت است از ايستادگى در مقابل هواى نفس و انتقال از سمت افراط به حدّ اعتدال در مورد شهوت و غضب،و ديگر اين كه به آخرت توجّه كند يعنى روى خود را به سمت آخرت برگرداند،در حالى كه خوبى و بدى و سعادت و شقاوتى را كه در آخرت آماده شده مورد بررسى قرار دهد و با چشم بصيرت آن را بنگرد تا براى آنجا كار و كوشش كند.

جمله: فهى طريقنا و طريقك ،مقدمۀ صغراى قياس مضمرى است كه بدان وسيله بر ضرورت توجه به عالم آخرت،هشدار داده شده است.و كبراى مقدر آن نيز چنين است:و هر چه كه مسير حركت انسان باشد بايد مورد توجه قرار گيرد.و آخرت را راه و مسير ناميده است به عنوان مجاز از پايان راه،از باب اطلاق غايت بر مغيّا .

بعد امام(علیه السلام)معاويه را از خدا ترسانده است كه مبادا او را به بلايى گرفتار سازد،كه تا ريشۀ او نفوذ كند و ريشه اش را از بيخ و بن بركند،مقصود امام(علیه السلام) منع او از حركت به سمت وى و جنگ با اوست،و از آن روست كه سوگند ياد كرده است،بر فرض آن كه دست روزگار آنها را در يكجا گرد آورد،در برابر او استوار بماند تا خداوند ما بين آنها داورى كند و در اين بيان،وعدۀ قطعى به عذابى سخت و دشوار است.

ص:318

سركردگى سپاه دوازده هزار نفرى كه راهى شام بودند قبلا نقل كرديم .

امام(علیه السلام)او را به ترس دائم از خدا امر كرده است،و چون لازمۀ ترس از خدا،انجام اعمال نيك است،از اين رو به تفصيل آن اعمال پرداخته است،يعنى از دنياى فريبنده نسبت به خود،حذر كند،و نسبت فريبكارى را از آن جهت به دنيا داده است كه دنيا وسيلۀ مادّى فريب است.

و ديگر اين كه نبايد به هيچ وجه از طرف دنيا آسوده خاطر باشد،زيرا كه لازمۀ آن غفلت از آخرت است .

آن گاه امام(علیه السلام)او را آگاه ساخته است بر اين كه اگر جلو نفس امارۀ بالسوء،را از غرق شدن در بسيارى از خواسته هاى خود نگيرد كه از پى آمدهاى نارواى آنها در هراس است و به سبب همانها در توقّفگاههاى الهى متوقّف مى شود،و با همان خواستها در صراط مستقيم بايد حركت كند،هواى نفس و تمايلات نفسانى او،كم كم رشد مى كند،تا بدانجا كه او را به ورطۀ هلاكت مى اندازد.سپس سفارش و نصيحت خود را با دستور به جلوگيرى و منع هواى نفس به هنگام جهش و برآشفتگى در حال خشم،مورد تأكيد قرار داده است.و قبلا معلوم شد كه آزاد گذاشتن هواى نفس سرچشمۀ همۀ بديهايى است كه در دنيا و آخرت عايد انسان مى شود.

ص:320

او و دشمنان داورى كنند و در نتيجه يا او را كمك كنند و يا از او بخواهند تا به راه حق برگردد .

اذكّر ،متعدّى به[دو مفعول است]:مفعول اوّل آن،همان مذكّر و مفعول دومش،مذكّر به يعنى خداى تعالى است.و او را مقدم داشته است چون غرض از ياد آورى،اوست.كلمه:لمّا مشدّد به معنى:الاّ،و يا بدون تشديد كه ما زايد بوده،و لام تأكيد بر آن داخل شده است و معنايش چنين خواهد بود،يعنى،البتّه به جانب من حركت كنيد.توفيق از آن خداست.

ص:322

ركس:چيزى را وارونه بازگرداندن،و اللّه اركسهم،يعنى خداوند آنان را به كيفر اعمالشان بازگرداند رين:پوشاندن دائرة:شكست،گفته مى شود:عليهم الدائرة:

شكست نصيب آنها شد.و زشتى شكست با اضافه شدن كلمۀ دائرة بر كلمه السوء مورد تأكيد قرار مى گيرد

حضرت و همچنين عمار در صفين بروشنى آن را بيان كردند،زيرا خود آن بزرگوار مى فرمود:به خدا قسم آنان مسلمان نبودند بلكه اظهار اسلام كردند، ولى در باطن كفر را مخفى داشتند همين كه يارانى پيدا كردند كفر خود را اظهار نمودند.واو در و الظاهر ،واو حاليه است عبارت: لا نستزيدهم يعنى ما از آنها ايمان بيشترى نمى خواستيم،زيرا آنها به ظاهر ايمان كامل داشتند.در شرح داستان،امام(علیه السلام)يگانگى را كه در امور نامبرده ما بين آنها وجود داشت،كه با وجود آنها اختلاف روا نبود بيان كرده است تا حجت تمام شود.امام(علیه السلام)مسألۀ مورد اختلاف يعنى شبهۀ خون عثمان و پاسخ از آن را به طور اجمال،از آن يگانگى استثنا كرده است آن گاه راه و روش صحيحتر در نظام اسلامى و در امان بودن مسلمين،و خيرخواهى و همفكرى با آنها و خوددارى ايشان از پذيرفتن پيشنهاد وى تا رسيدن به نتيجۀ مذكور را نقل كرده است.حرف باء در جملۀ:

باطفاء النّائرة متعلّق به جملۀ نداوى ما لا يدرك است يعنى:آنچه را كه پس از رويداد جنگ قابل جبران نيست،و كشتار و نابودى مسلمانان كه امكان تلافى ندارد.

عبارت: و قالوا:بل نداويه بالمكابرة ،نقل قول آنهاست به صورت زبان حال،وقتى كه آنها را به سر و سامان دادن امر دين،از طريق بازگشت از راهى كه مى رفتند دعوت كرد،ولى آنان نپذيرفتند و بر جنگ و ستيز پافشارى كردند .

لغت جنحت را از باب مجاز و اطلاق اسم مضاف يعنى جويندگان حرب بر مضاف اليه يعنى جنگ به كار برده است.و لفظ نيران(آتش)را استعاره براى عمليات جنگى آورده است،از آن رو كه آتش و عمليات جنگى هر دو باعث اذيّت و نابودى هستند،و كلمۀ: و قد (برافروختن)،و هم چنين كلمات حمس (استوارى)، تضريس (دندان انداختن و گاز گرفتن)،و وضع المخالب (چنگ انداختن)را از باب ترشيح به كار برده است.

آن گاه جريان بازگشت آنها به نظر امام(علیه السلام)را كه قبلا به آنان پيشنهاد كرده

ص:325

بود،نقل مى كند.توضيح آن كه بامداد ليلة الهرير،هنگامى كه آنها قرآنها را بر سر نيزه ها كردند،همواره به ياران امام(علیه السلام)مى گفتند:اى مردم مسلمان،ما برادران دينى شماييم،به خاطر خدا به زنان و دختران ما رحم كنيد،همان طورى كه قبلا نقل كرديم،اين سخن آنها عين همان سخنى است كه امام(علیه السلام)نسبت به حفظ خون مسلمانان و فرزندانشان به آنها يادآورى مى كرد،و امّا پذيرش خواستۀ آنها توسط امام،عبارت از قبول داورى قرآن بود،وقتى كه آنها چنين پيشنهادى را رد كردند،و حجت بر آنها با بازگشتشان به همان چيزى كه امام(علیه السلام)آنها را دعوت مى كرد،روشن و آشكار شد،يعنى حفظ خون مسلمانان، بدين وسيله راه بهانۀ خونخواهى عثمان بر آنها بسته شد،زيرا خوددارى آنها از خونخواهى يك فرد صحابى كه حق آنها نبود،ساده تر است از ريختن خون هفتاد هزار تن از مهاجران،انصار و تابعان با اين پندار كه كار نيكى انجام مى دهند .

عبارت: فمن تم على ذلك يعنى هر كس به رضايت بر صلح و داور قرار دادن كتاب اللّه،تن در داد،كه بيشتر مردم شام و اكثريت پيروان امام مورد نظر است.

مقصود از كسانى كه پافشارى در ستيزه جوئى كردند،خوارجند كه پافشارى در جنگ نمودند و از امام(علیه السلام)به علّت قبول حكميت فاصله گرفتند،و دلهايشان در پوششهايى از شبهات باطل بود،تا وقتى كه حادثۀ شومى بر دور سر آنها گرديد و همۀ آنها به جز اندكى به قتل رسيدند.

ص:326

تو به مردم مى رسد،پاداش الهى عايد تو مى گردد و السلام».

خداى متعال فرموده است: «الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» (1).

و چون عمل صالح در دنيا باعث آمادگى براى خوشبختى دائم است، ناگزير آسودگى از عمل در دنيا،باعث واگذاشتن وسيلۀ خوشبختى است كه روز قيامت سعادت جز بدان وسيله ميسّر نمى شود،بنا بر اين از جمله پيامدهاى آسودگى در دنيا تأسّف خوردن بر نتيجه اى است كه روز قيامت از فراغت عايد مى شود .

5-او را متوجّه بر ضرورت انجام عمل حق ساخته است،از آن رو كه هيچ چيز او را از حق بى نياز نمى گرداند،زيرا جز حق همه چيز،بيهوده كارى است،و بيهوده كارى باعث نيازمندى در آخرت است،بنا بر اين باطل باعث بى نيازى نمى شود.

6-او را بر اين مطلب توجه داده است كه از جمله حقوق واجب بر او حفظ خويشتن است،يعنى خود را از لغزش بر صراط مستقيم و افتادن در راستاى جهنم حفظ كند،سپس نسبت به مردم با كوشش و تلاش رسيدگى كند و دست آنها را در راه امر به معروف و نهى از منكر بگيرد،و حفظ خويشتن را از آن رو مقدّم داشته كه اهميت بيشترى دارد و بر ضرورت هر دو مورد با اين عبارت توجه داده است فانّ الّذى... مقصود آن است كه آنچه از كمالات و پاداش به دليل پايبندى دو امر مذكور در آخرت عايدت مى شود از آنچه كه از طريق عدالت و احسان تو به مردم به صورت منفعت و يا دفع ضرر،به آنها مى رسد،برتر است.توفيق از آن خداست.

ص:329

قبيل نيازردن مردمان و خوددارى از شرارت سفارش كرده ام،و من از بدرفتارى سپاه با شما و آنان كه در ذمّه شمايند بيزارم،مگر كسى از سپاهيان كه گرسنه و درمانده شود و براى سير شدن راه چاره اى نداشته باشد.بنا بر اين شما برحذر داريد و هر كس از سپاهيان كه از روى ستم به مال مردم دست درازى كند،مجازات كنيد،و همچنين نادانانتان را از آزردن افراد گرسنه اى كه استثنا كردم بازداريد،من خود در پس سپاه هستم،اگر ستمهايى از طرف آنها به شما رسيد و مشكلى از جانب ايشان متوجه شما شد كه نتوانستيد جز به يارى خدا و مراجعۀ به من آنها را باز داريد،گزارش دهيد تا من به كمك و يارى خدا آن را به سامان رسانم ».

ظلم،برحذر دارند و در حدّ امكان ايشان را از ارتكاب چنان ستمى بازدارند تا مبادا-به دليل قدرت داشتن آنها-كارها درهم بريزد و از طرفى دست نادانان را از آزردن سپاهيان در موارد اجبار و اضطرار-كه استثنا فرموده است-كوتاه كنند، تا مبادا بين ايشان و سپاهيان آشوبى به پا شود .و سرانجام به آنان اطّلاع داده است كه خود نيز در پشت سپاهيان مواظب است،كنايه از اين كه مرجع رسيدگى به كارهاى آنها به منظور دفع مظالم سپاهيان است و هر مشكلى را كه از طرف سپاه متوجّه آنان شود و آنها جز به يارى خدا و به وسيلۀ او نتوانند برطرف كنند،او خود با كمك و ترس از خداوند اصلاح خواهد كرد.

ص:332

مأمور حفاظت آنها بودى،در حالى كه كسى آنها را حفظ نمى كرد و سپاه دشمن را از آنها دور نمى ساخته،تدبيرى آشفته است.در حقيقت تو پلى براى عبور دشمنانت براى چپاول دوستانت گشته اى،در حالى كه نه پشتوانۀ محكمى بودى و نه كسى از تو ترس داشت.نه گذرگاه غارتگران را بستى و نه شكوه دشمن را درهم شكستى،و نه كسى بودى كه مردم شهر خود را بى نياز كنى و نه از جانب فرمانده خود كارى انجام دادى و السلام ».

أَ لاَ تَرَوْنَ إِلَى أَطْرَافِكُمْ قَدِ انْتَقَصَتْ- وَ إِلَى أَمْصَارِكُمْ قَدِ افْتُتِحَتْ- وَ إِلَى مَمَالِكِكُمْ تُزْوَى وَ إِلَى بِلاَدِكُمْ تُغْزَى- انْفِرُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ إِلَى قِتَالِ عَدُوِّكُمْ- وَ لاَ تَثَّاقَلُوا إِلَى الْأَرْضِ فَتُقِرُّوا بِالْخَسْفِ- وَ تَبُوءُوا بِالذُّلِّ وَ يَكُونَ نَصِيبُكُمُ الْأَخَسَّ- وَ إِنَّ أَخَا الْحَرْبِ الْأَرِقُ وَ مَنْ نَامَ لَمْ يُنَمْ عَنْهُ وَ السَّلاَمُ

حكومت بر شما باشد،آن حكومتى كه متاع چند روز دنياست كه همچون سراب نابود،و يا چون ابر از هم پاشيده مى شود.در نتيجه از ميان آن همه رويدادها به پا خاستم تا نادرستيها مهار شد و از بين رفت،و كشتى دين آرام گرفت و از تلاطم باز ايستاد.» و از همين نامه است:

«به خدا قسم،اگر من به تنهايى با آنها[لشكريان معاويه]رودررو شوم در حالى كه آنان همۀ روى زمين را پر كرده باشند نه باكى خواهم داشت و نه به هراسى مى افتم.و من گمراهيى را كه آنان گرفتار آنند و رستگاريى را كه خود به آن رسيده ام،به چشم خويش مى بينم و از سوى خداى خود بدان باور دارم.و من به ديدار پروردگارم مشتاق،و به جزا و پاداش نيك او اميدوارم،امّا غم من براى آن است كه امر اين امّت را نادانان و بدكارانشان بر عهده گيرند،و مال خدا را بين خود،دست به دست كنند،و بندگان خدا را به صورت غلامان،افراد خوب را به صورت دشمنان،و بدان را دار و دسته و همكار خود قرار دهند.براستى از ايشان كسى هست كه در ميان شما مسلمانان باده گسارى كرد و در باره او حدّى را كه در اسلام تعيين شده،اجرا كردند،و برخى از آنان تا چيزكى بابت اسلام آوردن به آنان عطا نشد اسلام نياورند،پس اگر اينها نبود،من شما را زياد اصرار و سرزنش نمى كردم،و بر جمع شدن و ترغيب شما پافشارى نمى كردم،و اگر زير بار نمى رفتيد و سستى مى كرديد به حال خودتان مى گذاشتم.

آيا نمى بينيد[بر اثر غلبه دشمن]سرزمينتان كم شد و بر شهرهاى شما استيلا يافته اند و به اموال شما دست يازيده اند،و در شهر و ديارتان جنگ و ستيز مى كنند.خدا شما را بيامرزد،به پيكار با دشمنتان رهسپار شويد،و زمينگير نباشيد تا به پستى نيفتيد،و به خوارى و ذلّت برنگرديد،در نتيجه پست ترين چيز نصيب شما نگردد،براستى حريف جنگ هوشيار و بيدار است،هر كس بخوابد دشمن از

ص:337

او غافل نيست و بيدار است و السلام ».

2-علاقه و دلبستگى اش به ديدار پروردگار و انتظار و اميدوارى اش به اجر و ثواب او.

و اين دو مطلب به منزلۀ دو قياس مضمرى هستند كه كبراى مقدر آنها چنين است:و هر كس كه چنان باشد،نبايد از آنها بترسد و بيمناك باشد .

عبارت: و لكنّنى آسى... به منزلۀ پاسخ به پرسش مقدّرى است كه گويا كسى پرسيده است:تو اگر مى دانى كه حالات ياد شده را تو و آنها داريد،پس چه غم از كار آنها؟گويا آن بزرگوار در جواب فرموده است:من از روبرو شدن با آنها و پيكار با آنان غمى ندارم،بلكه از آن مى ترسم كه زمام امور امّت محمّد را نادانان و بدكاران ايشان به دست گيرند.تا كلمۀ: حربا ،و مقصود امام(علیه السلام)از نادانان،بنى اميه و پيروانشان مى باشد.و بعد هشدار داده است كه اگر آنان عهده دار امر حكومت گردند از ايشان برمى آيد كه چنان كارى را بكنند ،با اين گفتار: فانّ منهم...الرّضائخ .

و مقصود امام(علیه السلام)از كسى از بنى اميّه كه در بين مسلمين باده گسارى كرد اشاره به مغيرة بن شعبه است كه در زمان عمر،وقتى كه از طرف او والى كوفه بود، شرب خمر كرد و در حال مستى با مردم نماز گزارد و بر عدد ركعات نماز افزود، و در حال نماز قى كرد،مردم بعدا گواهى دادند و حدّ مى گسارى اجرا شد،و هم چنين،عنبسة[عتبة]بن ابى سفيان كه خالد بن عبيد اللّه او را در طايف حدّ شرب خمر زد و كسى كه اسلام نياورد تا به او بخششهاى اندكى رسيد،گفته اند:

منظور ابو سفيان و پسرش معاويه است،توضيح آن كه آنان از جمله مؤلّفة قلوبهم بودند كه به وسيله بخشش،به دين اسلام گرايش يافته و به پيكار با دشمنان اسلام پرداختند،و بعضى گفته اند:مقصود عمرو بن عاص است،البتّه در بارۀ او چنين چيزى شهرت ندارد،جز همان داستان كه امام(علیه السلام)از او نقل كرده است كه با معاويه شرط كرد تا در برابر واگذاردن حكومت مصر،او را در جنگ صفّين يارى،

ص:339

كند،همان طورى كه قبلا شرح داستان گذشت .

آن گاه امام(علیه السلام)توجّه داده است بر اين كه همان تأسّف و ناراحتى كه در سخنان خود بيان كرد،علّت تامه سرزنش كردن و واداشتن آنان بر جهاد است،و اگر آن نبود،با وجود خود دارى و سستى آنان،ايشان را به حال خود وامى گذاشت .

سپس كارى را كه دشمن با آنها كرده و دستيازى دشمن به شهرهايشان و فريبكارى آنها را گوشزد كرده است تا بدان وسيله غيرت آنها را برانگيزاند،از آن روست كه پس از اين سخنان ايشان را به پيكار با دشمن برانگيخته و از زمينگير شدن و سهل انگارى نهى كرده است،و به دليل پيامدهايى از قبيل،تن به پستى دادن و بازگشتن به خوارى و ذلّت،و گرفتار فرومايگى شدن،آنان را از خوددارى از جنگ برحذر داشته است و سرانجام بر اين مطلب توجه داده است كه هر كس اهل جنگ باشد،بيدارتر است،كنايه از اين كه بلند همّت تر است، زيرا لازمۀ آن كم خوابى است.و نيز آنان را از دون همّتى و سستى در جهاد برحذر داشته است،چه لازمۀ آن،خمودى آنان و آسودگى از مقاومت در برابر دشمن و طمع بستن دشمن بدانهاست.

ص:340

خود نمى گذارند،تا خوب و بد و گداخته و ناگداخته ات با هم مخلوط و وضعت روشن شود.و تا بر جايت بنشينى از روبرويت همچون پشت سرت بيمناك باشى.

فتنۀ اصحاب جمل فتنه اى نيست كه تو ساده تصور كرده اى،بلكه مصيبتى ناگوار و فاجعه اى بس بزرگ است،كه بايد بر شتر آن سوار شد و سختى اش را آسان و ناهموارى اش را هموار گرداند،بنا بر اين عقلت را به كار گير و بر خود مسلّط باش، و بهره و نصيبت را از فرصتى كه دارى بگير،در آن صورت اگر نخواستى،به تنگنايى برو كه راه رستگارى نيست.ديگران شايستگى كفايت اين كار را دارند به حدّى كه تو در خواب باشى و كسى نگويد كه فلانى كجاست؟و به خدا قسم كه اين نبرد حق و باطل است و سركردۀ آن كسى است كه حق را مى طلبد و باكى ندارد كه ملحدان و بى دينان چه مى كنند ».

2-چون امام(علیه السلام)در پيكار خود بر حق بود،منع ابو موسى از يارى مردم به او به دليل ناآگاهى اش نسبت به موقعيت امام(علیه السلام)و ضرورت كمك به وى بوده است و زيان و ضرر سخن جاهلانه به گويندۀ آن برمى گردد.

3-ابو موسى در اين سخن به تناقض گويى پرداخته و سخن خويش را نقض كرده است،زيرا از يك طرف از ورود در فتنه و همكارى با مردم در هنگام فتنه نهى كرده و خبرى را نقل كرده كه در چنان موقعيتى ضرورت خوددارى از فتنه را مى طلبد،در حالى كه او فرمانروايى بود كه در مخالفت با مقام ولايت سخن مى گفت،و اين عمل متناقض به زيان او بود،نه به سود او .

آن گاه امام(علیه السلام)در وقت فرستادن پيك خود به نزد وى،اوامرى چند از راه هشدار و تهديد صادر فرمود:

1-دامن به كمر بزند و كمربندش را محكم ببندد،و اين دو جمله كنايه از آماده شدن براى اجراى فرمان قطعى و سرعت در كار است.

2-از لانه اش بيرون بيايد،مقصود امام(علیه السلام)،بيرون آمدن وى از شهر كوفه است.و كلمۀ:جحر(لانه)را به ملاحظۀ همسانى وى با روباه و نظاير آن، استعاره آورده است.

3-بخواند:يعنى سپاهيانى را كه همراه اوست بسيج كند،و آنها را به خروج از كوفه بخواند.عبارت: فان حقّقت يعنى:حقيقت امر مرا باور داشتى و دانستى كه من بر حقّم،پس به طرف من بيا.يعنى آنچه دستور مى دهم اجرا كن، و اگر سستى كردى:يعنى اگر بيمناك بودى و از اين كار و شناخت آن عاجز بودى،خوددارى كن .سپس به فرض خوددارى،او را تهديد كرده و سوگند ياد كرده است كه هر جا باشد،كسانى به سراغ او خواهند رفت و او را به حال خود نخواهند گذاشت،تا خوب و بد،گداخته و ناگداخته او را به هم مخلوط كنند.و اين دو عبارت دو مثلند،كنايه از اين كه در آرامش او خلل وارد كنند و خاطرش را

ص:343

مشوش سازند،چنان كه سربلندى او را به خوارى بياميزند و در شاديش،اندوه و در آسانى كارش،سختى داخل كنند تا خيلى زود عاقبت خوددارى كردن براى او روشن شود،مقصود امام(علیه السلام)از اين كه مى فرمايد زود باشد كه از روبرويش همچون پشت سرش بيمناك شود،كنايه است از نهايت ترسى كه او را فرا خواهد گرفت.البتّه ترس از پشت سر را در تشبيه اصل قرار داده است،از آن رو كه انسان از پشت سر بيشتر مى ترسد.بعضى گفته اند:مقصود امام(علیه السلام)آن است كه وى از دنيا آن چنان بترسد كه از آخرت مى ترسد .

عبارت: و ما هى بالهوينا يعنى اين داستان مورد نظر تو[فتنۀ جمل] داستان ساده اى نيست كه تو اميدوارى بر وفق مراد تو باشد،بلكه مصيبت و حادثۀ بزرگى از مصائب و رويدادهاى زمان است.

عبارت: يركب جملها يعنى:بر آنها چيره شد،و سختى آنها را به آسانى مبدّل كرد،خلاصه آنكه،كارهاى دشوار را ساده و آسان گرداند.و اين سخن كنايه از دشوارى و سختى حادثه است .

آن گاه تهديد و اخطار خود را با چند دستور،و نصيحت و اندرز به او،ادامه داده است:

1-عقل و انديشه اش را به كار بندد.احتمال دارد،كلمۀ:عقله به عنوان مصدر تأكيدى منصوب باشد،فرمانى است مبنى بر اين كه وى-نه به هواى نفس-بلكه به عقل خود مراجعه كند،و از اين رويداد بزرگ عبرت بگيرد.و بعضى گفته اند:عقله مفعول به است،يعنى عقلت را مهار كن و آن را بر تميز حق از باطل وادار،و بر چيزهاى ناروا مشغول نساز.

2-بر كار خود،يعنى موقعيّت و راه و روش خود،مسلّط باشد،و جريان كارش بر اساس عدل و حق باشد نه بر پايۀ باطل و ناروا.

3-بهره و نصيب خود را از اطاعت دستور و انجام فرمان امام(علیه السلام)در راه

ص:344

يارى وى و دفاع از دين خدا،بگيرد[اين فرصت را غنيمت شمارد].بعضى گفته اند:مقصود اين است كه:مقدار بهره اى كه نصيب تو است بگير،و از حدّ خود تجاوز نكن.

و بعد در دنبالۀ فرمايش قبلى،او را مأمور كرده،كه در صورت ناخشنودى از پيشنهاد امام(علیه السلام)و عدم اطاعت از فرمان وى،از مقام ولايت و حكومت كنار رود.

عبارت: و بالحرىّ لتكفينّ يعنى:چه قدر ترسناك است ديگران اين كار را به عهده گيرند در حالى كه تو از فرمان خدا غافل و در خواب باشى به حدّى كه به دليل بى ارزشى تو كسى از تو نپرسد،و نگويد فلانى كجاست .آن گاه،سوگند ياد كرده است كه آن بر حق است،يعنى:جريان مورد نظرى كه عبارت از جنگ بصره است،و او درگير بوده،بر حق بوده و خود نيز صاحب حق است يعنى:

نسبت به آنچه مدّعى است،بر حق و با علم و آگاهى اقدام كرده،نسبت به آنچه بى دينان در بارۀ دين خدا در راه مخالفت با وى مرتكب شده اند باكى ندارد، از آن رو كه وى به درستى راه خود-نه راه آنان-شناخت و آگاهى دارد.

ص:345

أَحْمِلْكَ وَ إِيَّاهُمْ عَلَى كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى- وَ أَمَّا تِلْكَ الَّتِي تُرِيدُ- فَإِنَّهَا خُدْعَةُ الصَّبِيِّ عَنِ اللَّبَنِ فِي أَوَّلِ الْفِصَالِ- وَ السَّلاَمُ لِأَهْلِهِ

مستقبلين رياح السيف تضربهم بحاصب بين اغوار و جلمود (1)

شمشيرى كه با آن دنيا،دايى و برادرت را در يك جا ضربت زدم،هنوز نزد من است،به خدا قسم آن طور كه من فهميدم،دلت در غلاف گمراهى و عقلت سست و بى مايه است.بهتر آن كه در بارۀ تو بگويند:بر نردبانى بالا رفته اى كه به تو جاى مرتفع ناهنجارى را وانمود كرده كه هيچ به سود تو نيست،بلكه به زيان تو است،زيرا تو در صدد چيزى هستى كه گمشدۀ تو نيست و شترى را به چرا برده اى كه از آن تو نيست،و در پى كارى هستى كه شايستگى اش را ندارى و از اصل آن دورى،پس چقدر فاصله است بين گفتار و رفتار تو!!و زود همسان عموها و دائيهايت شدى كه نگونبختى و آرزوهاى بيهوده آنان را بر انكار محمد(صلی الله علیه و آله) واداشت،در نتيجه به مهلكه ها افتادند.آنجا كه تو خود مى دانى،در مقابل شمشيرهايى كه ميدان نبرد از آنها خالى نبود و سستى و كندى در آنها راه نداشت، ايستادگى چندانى نكردند و به حفظ حريم خود توفيق نيافتند (2).

در بارۀ قاتلان عثمان سخن را به درازا كشاندى،پس تو نيز در راهى كه مردم وارد شده اند وارد شو[و با من بيعت كن]آن گاه با آنان[قاتلان عثمان]در نزد من به محاكمه برخيز تا بر تو و آنها كتاب خدا را داور قرار دهم.امّا آنچه تو قصد كرده اى،بسان فريب دادن كودك هنگام گرفتن او از شير است و درود بر كسانى كه شايسته درودند ».

است.و امام(علیه السلام)تمام اينها را به شرح زير پاسخ مى دهد:

اما جواب اوّل:امام(علیه السلام)پس از پذيرش ادّعاى معاويه نسبت به قدر مشترك فى ما بين يعنى الفت و اجتماع پيش از اسلام،از چند جهت،جدايى را كه وجود داشت يادآور شده است:

1-امام(علیه السلام)در آغاز اسلام در ميان جمعى از خويشاوندان خود اسلام آورد،در حالى كه معاويه و فاميلش در آن وقت كافر بودند.

2-امام(علیه السلام)و خاندانش پيوسته در راه دين پايدار بودند،در صورتى كه معاويه و خاندانش منحرف بودند،و نمى دانستند كه منحرفند .

3-هر كس از خاندان آن بزرگوار اسلام آورد از روى ميل باطنى بود،در صورتى كه از خاندان معاويه كسى مسلمان نشد،مگر پس از قوت گرفتن اسلام و از روى جبر و اين هنگامى بود كه گروهى از اشراف عرب در كنار پيامبر(صلی الله علیه و آله) گرد آمده بودند.كلمه: انف الاسلام را براى اينان از آن رو كه بزرگان قبيلۀ خود بودند،استعاره آورده است از جمله كسانى كه روى اجبار مسلمان شدند، ابو سفيان بود،توضيح آن كه،پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)در جنگ فتح مكه،شب هنگام به آنجا رسيد،و در زمين بطحا و نواحى آن فرود آمد،عباس بن عبد المطّلب،در حالى كه سوار بر استر پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)بود،در اطراف مكّه،در پى كسى مى گشت،كه به نزد قريش بفرستد تا آنها را،به معذرت خواهى نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله)بخواند،ابو سفيان را ديد،به او گفت:پشت سر من سوار شو،تا تو را نزد پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)ببرم،و برايت امان نامه از آن بزرگوار بگيرم،ابو سفيان وقتى كه بر پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)وارد شد،پيامبر(صلی الله علیه و آله)اسلام را بر او عرضه كرد،او قبول نكرد،عمر گفت:يا رسول اللّه اجازه بده تا گردنش را بزنم؟و عبّاس به دليل خويشاوندى كه با او داشت از او حمايت مى كرد،عرض كرد:يا رسول اللّه،او فردا اسلام مى آورد،فردا كه شد،او را نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله)آورد،پيامبر(ص اسلام)

ص:349

را عرضه كرد،باز هم خوددارى كرد،عبّاس آهسته به او گفت:اى ابو سفيان،هر چند به دل نمى گويى به زبان گواهى ده،كه خدايى جز اللّه نيست،و محمّد فرستادۀ خداست،زيرا اگر نگويى،او الآن دستور قتل تو را مى دهد،اين بود كه از روى جبر،از ترس كشته شدن،شهادتين را بر زبان آورد،زيرا او در اطراف پيامبر(صلی الله علیه و آله)بيش از ده هزار نفر را مى ديد كه به يارى او برخاسته و گرد او را گرفته اند،و اين است معناى سخن امام(علیه السلام): اما بعد...حزبا .

جواب دوم:به ادّعايى كه معاويه نسبت به قتل طلحه و زبير،و تارومار كردن عايشه،و فرود آمدن ميان دو شهر بصره و كوفه،در برابر او داشت:با اين عبارت:پاسخ داده است: و ذلك...اليك و اين عبارت به منزلۀ صغراى قياس مضمرى است كه كبراى آن در حقيقت چنين است:و هر كه در جريان كارى نبوده است،و هيچ گونه دخالتى نداشته،تكليفى ندارد و عذر تقصير و كوتاهى نسبت به آن كار متوجّه او نمى شود .

جواب سوم:به تهديد معاويه كه امام(علیه السلام)را در ميان جمعى از مهاجران و انصار ملاقات خواهد كرد!دو پاسخ داده است:

1-او وانمود كرده كه خود از مهاجران است،و امام(علیه السلام)با اين عبارت او را تكذيب كرده است: و قد انقطعت الهجرة يوم اسر ابوك (1)،يعنى به هنگام فتح مكّه.توضيح آن كه،معاويه و پدرش و گروهى از خاندانش،پس از فتح مكه،اظهار اسلام كردند،و پيامبر(صلی الله علیه و آله)فرمود:بعد از فتح مكّه،هجرت معنى ندارد.

بنا بر اين،نام مهاجران بر ايشان،صادق نيست.و امام(علیه السلام)اين را كه عباس، ابو سفيان را به اجبار نزد پيامبر(صلی الله علیه و آله)برد و او در معرض قتل قرار گرفت، اسارت،ناميده است.

ص:350

بعضى اين عبارت را: يوم اسر اخوك نقل كرده اند،چون عمرو بن ابى سفيان برادر معاويه در روز جنگ بدر اسير شد.بنا بر اين روايت،سخن در جهت يادآورى به معاويه است كه شأن وى و خاندانش اين بوده است كه نخست مى بايست اسير شوند تا اسلام بياورند،پس چگونه با اين وصف، ادعاى هجرت دارند،زيرا رابطۀ هجرت در اين صورت از ايشان بريده است.و يوم اسر،ظرف براى بريده شدن هجرت نمى شود،زيرا هجرت بعد از فتح مكه منقطع گشته است .

2-امام(علیه السلام)در برابر تهديد او،تهديد به مثل كرده است،با عبارت: فان كان...مقام واحد ،و مقصود اين است كه:معاويه،اگر در آمدن نزد من شتاب دارى،به فكر ايمنى جان خود باش،زيرا تو به طرف چيزى مى شتابى كه به ضرر توست و با اين عبارت به وى هشدار داده است: فانّى...واحد كه به منزلۀ صغرا براى قياس مضمرى است.امّا علّت تمثيل امام(علیه السلام)به شعر اين است كه آمدن معاويه را در بين دار و دسته اش به سمت خود به روبرويى با بادهاى تابستانى تشبيه كرده،و خود را نيز به سان بادهاى تابستانى دانسته است و وجه شبه را چنين قرار داده:همان طورى كه بادهاى تابستانى سنگ ريزه ها را برمى دارد و به صورت افرادى كه به سمت باد مى آيند مى زند.امام(علیه السلام)نيز در جنگ،با شمشيرها و نيزه ها بر چهرۀ آنها مى كوبد،و ما قبلا گفتيم كه امام(علیه السلام)، عتبه،جد معاويه و وليد بن عتبه،دائى معاويه و حنظلة بن ابو سفيان برادر معاويه را كشت و كبراى مقدر چنين است:و هر كس چنان باشد،پس بايد از او ترسيد و او را تهديد به جنگ و ستيز نكرد.

عبارت و انّك و اللّه...الهوينا سرزنشى آميخته به تهديد است،و ما در عبارت ما عملت،موصوله است،كلمۀ اغلف را استعاره از قلب معاويه آورده، دليل استعاره آن است كه قلب وى،وسيلۀ ويژگيهاى جسمانى و پرده هاى باطل

ص:351

از پذيرش و درك حق به دور است،گويى كه در غلاف و پوششى از موانع قرار گرفته است.و صفت ناتمام و ناقص در مورد عقل معاويه،از آن جهت است كه او باطل را برگزيده است .

آن گاه امام(علیه السلام)چيزى را از باب سرزنش و ملامت به معاويه اعلام فرموده كه سزاوار است تا در باره او بگويند،كلمۀ السّلم را استعاره براى حالتى آورده است كه معاويه مرتكب شده،و جايگاهى كه وى در صدد رسيدن بدان جاست، و با ذكر عبارت ارتقاء و بالا رفتن،صنعت ترشيح به كار برده است.كلمۀ مطلع مصدر ميمى و احتمالا اسم مكان باشد.

امام(علیه السلام)براى اثبات درستى سخن خود،با اين عبارت: لانك...معدنه ، استدلال كرده و كلمات الضّالة - السّايمة ،را براى موضعى كه وى شايستۀ جستن و ايستادن در آن جاست استعاره آورده،و جز اين يعنى امر خلافت را او شايستگى ندارد.

عبارت: النشيد و الراعى (جوينده و چراننده)را از باب صنعت ترشيح به كار برده است.سرانجام پس از بيان گفتار و رفتار وى،از اين تعجب كرده كه محور سخن وى در ظاهر خونخواهى عثمان،و به طورى كه ادعا كرده،ردّ خلاف شرع است،در صورتى كه محور رفتار و حركاتش،دست يافتن به حكومت و شورش در برابر امام عادل است،و چه قدر فاصله است بين اين دو محور .

آن گاه به شباهت نزديك او با عموها و دائيهايش نظر داده است.ما در ما اشبهت مصدريه است،و مصدر مبتدا و قريب خبر آن است.از جمله شقاوتمندان از ميان عموهاى معاويه،حمالة الحطب،و از دائيهايش وليد بن عتبه است،اعمام و اخوال را از آن رو نكرده آورده كه معاويه عمو و دائى زيادى نداشته،يكى و دو تا را نيز براى مبالغه،به طور مجاز،در مورد ناسزاگويى، مى توان به صورت جمع نكرده آورد،در صورتى كه جمع معرفه چنين نيست.و

ص:352

در عبارت: «حملتهم...الهوينا» اشاره به وجه شبه،نموده است.و جملۀ:

حملتهم ،در موضع جر،صفت اخوال است،مقصود امام(علیه السلام)از شقاوت، بدبختى است كه در دنيا و آخرت براى آنها مسلّم و قطعى است،و آنان-به دليل انكار حقانيّت محمد(صلی الله علیه و آله)،و آرزوى باطلى كه همواره در سر مى پروراندند،و جان و مال خود را در راه آن صرف مى كردند،يعنى مغلوب ساختن پيامبر(صلی الله علیه و آله)و خاموش كردن نور نبوّت و بر پا داشتن شرك-آماده براى آن شقاوت بودند.

كلمه: بوقع متعلق به فصرعوا ،و عبارت: ما خلا صفت براى: سيوف ،و لفظ: مماشاة استعاره است،مقصود آن است كه،بر ضربت آن شمشيرها سستى و كندى راه نداشت،و بعضى لم يماسّها با سين بدون نقطه از مماسّه نقل كرده اند،يعنى:چيزى از اين اوصاف بدانها در نياميزد .

چهارم:به مطالبۀ قاتلان عثمان توسط معاويه،امام(علیه السلام)با عبارت:

فادخل... پاسخ داده،و مقصودش آن است كه همان طورى كه مردم،اطاعت و بيعت كرده اند،تو هم وارد جمع مردم باش درستى پاسخ روشن است.زيرا براى دو مدّعى و مخالف،حاكمى لازم است،و امام(علیه السلام)آن روز،حاكم بر حقّ بوده،و معاويه حق نداشته،گروهى از مهاجران و انصار را از او مطالبه كند تا به وى تسليم كند و او بدون محاكمه آنها را بكشد،بلكه او بايد سر به فرمان امام،نهاده و احكام او را در مورد خود جارى بداند،تا ديگران را به محاكمه بطلبد،چه به سود و چه به زيان وى باشد.

عبارت: و امّا تلك التي تريد يعنى فريب از شام،به منظور اعتراف امام به فرمانروايى معاويه بر شام است،وجه شبه آن فريب به فريب كودك،سستى و روشنى خدعه بودن آن براى هر كسى است.و امّا اين كه امام(علیه السلام)فرمود:درود بر شايستگان،از آن روست كه معاويه در نزد امام(علیه السلام)شايسته درود نبوده است.

ص:353

تفنّن:آميختن،گوناگون ساختن اساطير:سخنان بيهوده،جمع اسطوره به ضم همزه،و اسطاره،به كسر است دهاس:جاى هموار نرم بى شن و سنگريزه ديماس:جايى كه بسيار تاريك است، مانند سرداب و نظير آن مرقبة:جاى بلندى كه ستاره شناس بدانجا بالا مى رود أنوق:عقاب عيّوق:ستارۀ معروف تنهد:يورش برد أرتجت:بسته بود

پناه به خدا كه بعد از من،تو زمام كارهاى مسلمين را در دست بگيرى،يا نسبت به كسى از آنان،عقدى يا عهدى را به تو واگذارم،بنا بر اين از هم اكنون خود را آماده ساز و دقّت كن،كه اگر كوتاهى كردى،پيش از آن كه مردم به جانب تو يورش برند،درها به روى تو بسته خواهد شد و ديگر كارى كه امروز از تو قابل قبول است،پذيرفته نخواهد بود.درود بر كسانى كه شايستگى دارند .»

چيزى كه براى او از گوشت و خونش لازمتر بود،عبارت است از سخنانى كه از پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)شنيده و سينه اش در موارد مختلف از علم بدانها مملو بود،مانند سخنان پيامبر(صلی الله علیه و آله)در غدير خم و ديگر جاها كه بايد بدانها سر مى نهاد،از گوشت و خونش مهمتر بودند،از آن رو كه گوشت و خون همواره در تغيير و تبديلند،امّا ضرورت فرمان بردن از پيامبر(صلی الله علیه و آله)امرى است لازم كه هيچ گونه تغيير و دگرگونى در آن روا نيست،كلمۀ صدر(سينه)را به طور مجاز از باب اطلاق نام متعلّق بر متعلّق به در قلب به كار برده است و با اشاره به آيۀ مباركه،بر اين مطلب توجه داده است كه آن حقى را كه نسبت به من اطلاع دارى،براى كسى كه تجاوز به آن حق نمايد،جز گمراهى و هلاكت چيزى نيست،زيرا حقّ مرزى است كه اگر كسى از آن تجاوز نمايد به يكى از دو سوى افراط يا تفريط مى افتد،و همچنين پس از آن كه جريان كار من براى تو واضح شد،كار تو چيزى جز مغالطه كارى نيست .آن گاه معاويه را از اشتباهكارى كه مشتمل بر آميختن حق و باطل است برحذر داشته و مقصود از اشتباهكارى همان خونخواهى عثمان است،و كلمۀ: اللبسۀ (پرده پوشى)استعاره آورده شده،براى آنچه در داخل آن اشتباهكارى قرار گرفته است از باب شباهت آن به پيراهن و نظاير آن.و دليل برحذر داشتن وى از اين كار و توقّف و تأمّل در برابر آن را،چنين بيان كرده است. فانّ الفتنة...ظلمتها ،و اين عبارت،خود صغراى قياس مضمرى است.

كلمۀ جلابيب (روپوشها)را براى كارهاى شبهه ناكى استعاره آورده است كه چشمان اشتباهكاران را بر حقّ،نابينا مى سازد،همان طورى كه زن به هنگام آويختن چادر بر روى صورتش،چيزى را نمى بيند.و هم چنين لفظ: الظّلمة (تاريكى)را از نظر مشتبه شدن كارها در جايى كه حق و باطل به هم آميخته مى شود،و راهى به سمت حق برده نمى شود،استعاره آورده است،هم چون تاريكى كه كسى در آن راه به جايى نمى برد.كلمات اغداف و اعشاء را از باب

ص:357

ترشيح به كار برده است .و بعد امام(علیه السلام)شروع به بيان چگونگى نامۀ معاويه نموده و ابتدا آن را نكوهش كرده است.و چون محور نامه هم لفظ بوده است و هم معنى امام(علیه السلام)نخست به نكوهش از لفظ آن پرداخته است به اين ترتيب كه آن از نوع الفاظ در هم ريخته يعنى الفاظ گوناگونى بود كه قسمتى با قسمت ديگر ارتباط نداشت.

عبارت: (ضعفت قواها عن السّلم) يعنى نامه جنبۀ قوّتى نداشت كه باعث صلح و سازش شود.و به نكوهش معناى آن نيز بدين گونه اشاره كرده است كه افسانه هايى سست بافته بود كه از جهت علمى استوار نبود،زيرا مايۀ علمى نداشت،و از نظر حلم و بردبارى نيز ضعيف بود از آن رو كه،از خشونتى برخوردار بود كه با حلم و بردبارى و همچنين با هدف صلح،سازش ندارد.كلمۀ:الحوك استعاره براى روشن سخن است .

جملۀ: اصبحت منها صفت براى اساطير است.وجه شباهت معاويه به خائض(فرو رفته)،و خابط(خطاكار)،گمراهى و راه نيافتن به طريق حق بوده است همان طورى كه شخص فرو رفته در شنزار و مرتكب خطا در تاريكى چنين است.

سرانجام امام(علیه السلام)شروع به پاسخ دادن كرده است،چه قصد معاويه در نامۀ خود آن بود كه امام(علیه السلام)او را پس از خود به خلافت تعيين كند تا با امام بيعت كند،اين بود كه امام(علیه السلام)او را نخست به سبب چنين درخواستى كه شايستگى اش را نداشت،سرزنش كرده با اين عبارت: و ترقّيت...العيّوق .

كلمۀ: المرقبة استعاره براى امر خلافت آورده شده است.با كلمۀ ترقّى و چهار صفت پس از آن صنعت ترشيح به كار رفته زيرا كه مرقبه...جاى بلندى كه ستاره شناس بدان جا بالا مى رود بايد داراى چنان اوصافى باشد.

امام(علیه السلام)از ميان پرندگان عقاب را برگزيده چون اين پرنده است كه آهنگ

ص:358

جاهاى بلند از قبيل قلّۀ كوههاى سرسخت را مى كند و در آنجا آشيانه مى سازد .

و بعد با منزّه داشتن خداوند پاك از اين كه معاويه،پس از امام،در كارى از امور مسلمين دخالت داشته،و يا در بارۀ كسى عهدى و يا پيمانى را اجرا كند او را از خواستۀ خود منصرف كرده است.عقد مانند نكاح و معاملات و اجاره،و عهد،مانند بيعت،امان دادن به كسى،سوگند،و بر عهد گرفتن چيزى،يعنى هيچ كدام از اينها بر معاويه روا نيست .و پس از اين كه او را از خواستۀ خود نااميد كرده به وى دستور داد،تا خود را آمادۀ نگرش در بارۀ آن چيزى كند كه به مصلحت اوست،يعنى همان فرمانبردارى و اطاعت از امام،و او را در صورت كوتاهى در بارۀ مصلحت خود به پيامد تقصيرش يعنى حملۀ بندگان خدا بر او،و بسته شدن درها بر روى او،و پذيرفته نشدن بهانه اى كه آن وقت پذيرفتنى بوده تهديد كرده است.توفيق از جانب خداست.

ص:359

بالاترين فضيلتى است كه عايد وى مى گردد .سپس او را متوجّه بر چيزى كرده است كه شايستگى آن را دارد تا برترين عمل دنيايى وى باشد،يعنى فرونشاندن باطل و بر پا داشتن حقّ،فرونشاندن باطل،توجّه بر جهت استعمال قواى شهوت و غضب دارد،يعنى اين كه هدف از كاربرد آنها دفع ضرر و به اندازۀ حاجت باشد .

و ديگر آن كه امام(علیه السلام)در روايت اوّل،ابن عباس را امر كرده است بر اين كه شادمانيش بر چيزى باشد كه از آخرت نصيب او مى گردد،امّا در اينجا امر فرموده است تا سرور او به توشۀ تقوايى باشد كه براى خود از پيش فرستاده،به عنوان مقدّمه اى براى آخرت،و در روايت اول به ابن عباس دستور مى دهد كه افسوسش براى از دست دادن چيزى از امور اخروى باشد،امّا در اين جا مى فرمايد:تأسفش براى چيزى باشد كه بعد از خود از اعمالى كه انجام داده است به جا مى گذارد.توفيق از جانب خداست.

ص:361

حل نشود،هر چند كه بعد خواسته اش روا شد ستوده نخواهى بود.

بر آنچه از مال خدا نزد تو جمع مى شود به دقت توجه كن و از آن به افراد عائله مند و گرسنگانى كه نزد تو هستند بده و به آنان كه تهى دست و نيازمندند برسان و آنچه را كه افزون بود نزد ما بفرست تا بين كسانى كه نزد مايند تقسيم كنيم.

به مردم مكه دستور بده تا از هيچ فردى كه در آن جا فرود مى آيد اجرتى نگيرند،زيرا خداوند سبحان مى فرمايد: «سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَ الْبادِ» (1).عاكف يعنى كسى كه ساكن مكه است و بادى آن كه به حج مى رود و اهل آن جا نيست خداوند ما و شما را به كارهاى شايسته كه خود دوست دارد موفق كند،درود بر كسانى كه شايسته اند».

مردم يا نادانند و يا دانا،و نادان هم يا مقلّد است و يا در صدد آموزش،و دانا هم يا خود اوست و يا ديگرى،بنا بر اين چهار دسته اند.امّا نياز دستۀ اوّل يعنى نادانى كه مقلّد است،آن است كه مسائلش را بپرسد،پس دستور داده است كه بدانها پاسخ دهد،و جهت نياز دستۀ دوم،يعنى دانشجويى كه آگاهى ندارد آنست كه بياموزد،امام(علیه السلام)او را دستور داده است تا به وى تعليم دهد،و جهت نياز دستۀ سوم،وابسته به دستۀ چهارم،يعنى داناست كه با هم مذاكره نمايند و امام(علیه السلام)نيز او را مأمور ساخته است تا با چنين كسى مذاكره كند .

4-او را نهى كرده است از اين كه بين خود و مردم،كسى را به جز زبان خودش واسطۀ پيام قرار دهد،تا مقصود او را به مردم برساند،و دربانى قرار ندهد،تا مردم جز با خودش روبرو نشوند.زيرا اينها موارد احتمال خودخواهى و ناآگاهى از حالات مردم است كه بر فرمانروا لازم است تا در حدّ امكان از آنها مطّلع باشد.الاّ حرف حصر است،و كلمات پس از آن خبر كان است.

5-او را منع كرده است از اين كه كسى را كه حاجتى دارد از ملاقات خود محروم سازد،از باب تأكيد مطلب قبل و به وسيلۀ قياس مضمرى او را وادار به ملاقات نيازمندان كرده است كه صغراى آن،عبارت: فانّها...قضائها يعنى هر چند كه بعد حاجتش را برآورى جاى ستايش نخواهى داشت،كبراى مقدّر آن نيز چنين است:هر كارى كه اين طور باشد،سزاوار نيست كه صاحب آن كار را از ديدار خود محروم كنى و او از درهاى خانه ات در نخستين مرحلۀ ورودش بازگردد .

6-دستور داده است بيت المال مسلمين را مورد توجّه قرار دهد،و آن را با در نظر گرفتن اولويتها براى برآوردن حوائج نيازمندان مصرف كند و باقيمانده را نيز به نزد امام(علیه السلام)بفرستد.كلمۀ: مصيبا ،حال است.بعضى عبارت را: مواضع المفاقر نقل كرده اند،و به صورت اضافه-به دليل مغايرت دو لفظ-خوانده اند .

7-او را مأمور داشته است تا مردم مكّه را از گرفتن اجرت از كسانى كه

ص:364

ساكن خانه هاى آنها مى شوند،منع كند،و در آن مورد به آيه مباركه استدلال كرده، و آن را تفسير نموده است.اين بخش از سخن امام(علیه السلام)صغراى قياس مضمرى است،و كبراى مقدّر آن اين است:و هر چيزى را كه خداوند متعال در بارۀ آن چنين گويد،مخالفت با آن روا نيست.و سرانجام،نامه را با اين دعا براى خويشتن و او پايان داده است كه خداوند آنان را بر آنچه خود دوست مى دارد موفّق كند.و توفيق براى اين كار به دست اوست.

ص:365

لذتهاى دنياست.

2-زهرش كشنده است،مشابهتش با دنيا در اين است كه كسانى كه غرق در لذتهاى دنيايند روز رستاخيز هلاك شوند.

سپس در مورد اقامت وى در دنيا چند دستور به شرح زير داده است:

1-از آنچه او را خوشحال مى سازد روگردان باشد،و دليل ضرورت برحذر بودنش را چنين بيان كرده است:زيرا كالاى آن اندكى با تو همراه است،و اين جمله صغراى قياس مضمرى است كه در حقيقت چنين است:آنچه با تو از متاع دنيا همراه مى ماند اندك است.و كبراى مقدّر آن نيز چنين مى شود:و هر چه كه اين طور باشد،سزاوار دورى كردن است.

2-غمهاى دنيا را از خود دور ساز،و ضرورت اين كار را با قياس مضمرى بيان كرده است كه صغراى آن عبارت: لمّا ايقنت من فراقها است،يعنى چون به مفارقت و دگرگونى اش اطمينان دارى،و كبراى مقدر آن چنين است:هر چه را كه اطمينان به مفارقتش داشتى بايد غم جستن آن را از خود دورى كنى .

3-هر مقدار با دنيا انس و علاقه اش بيشتر شود،ترس و هراسش فزونتر گردد.كلمۀ ما مصدريه است،و كلمۀ آنس بنا بر اين كه حال است منصوب مى باشد،و كلمۀ احذر خبر كان است يعنى در همان حالى كه علاقمندترى، ترس بيشترى هم بايد داشته باشى،مقصود آن است كه هر چه مى تواند از آن دورى كند و بدان دل نبندد و دليل ضرورت حذر داشتن را چنين بيان كرده است فانّ صاحبها فيها... كه صغراى قياس مضمرى است و در حقيقت چنين است:هر چه صاحب دنيا به دنيا بيشتر دل ببندد...و كبراى مقدّر آن نيز چنين است:و هر چيزى را كه آن طور باشد بايد صاحبش از آن حذر كند و به آن دل نبندد،نتيجه مى دهد:پس بايد شخص دنيادار از دنيا برحذر باشد.

ص:367

مَا سِوَاهَا- وَ خَادِعْ نَفْسَكَ فِي الْعِبَادَةِ وَ ارْفُقْ بِهَا وَ لاَ تَقْهَرْهَا- وَ خُذْ عَفْوَهَا وَ نَشَاطَهَا- إِلاَّ مَا كَانَ مَكْتُوباً عَلَيْكَ مِنَ الْفَرِيضَةِ- فَإِنَّهُ لاَ بُدَّ مِنْ قَضَائِهَا وَ تَعَاهُدِهَا عِنْدَ مَحَلِّهَا- وَ إِيَّاكَ أَنْ يَنْزِلَ بِكَ الْمَوْتُ- وَ أَنْتَ آبِقٌ مِنْ رَبِّكَ فِي طَلَبِ الدُّنْيَا- وَ إِيَّاكَ وَ مُصَاحَبَةَ الْفُسَّاقِ- فَإِنَّ الشَّرَّ بِالشَّرِّ مُلْحَقٌ- وَ وَقِّرِ اللَّهَ وَ أَحْبِبْ أَحِبَّاءَهُ- وَ احْذَرِ الْغَضَبَ فَإِنَّهُ جُنْدٌ عَظِيمٌ مِنْ جُنُودِ؟إِبْلِيسَ؟

بپرهيز از آميزش و كمك به كسى كه انديشه اش سست و عملش ناپسند است چه هر كسى با رفيقش همخو مى گردد.ساكن شهرهاى بزرگ باش،زيرا مسلمانان در آنجا مجتمعند،از جاهايى كه محل غفلت و ستمكارى است و در آنجا يارى كنندگان در اطاعت و بندگى خدا اندكند،دورى كن.انديشه ات را تنها متوجّه چيزى كن كه به كارت مى آيد.از نشستن سر بازارها بپرهيز،زيرا آنجا جايگاه شيطان و آمادگاه فتنه است،در بارۀ كسى كه تو از او بالاترى بيشتر فكر كن،زيرا انديشۀ تو در بارۀ او يكى از راههاى شكرگزارى است.روز جمعه مسافرت نكن تا نماز جمعه را برگزار كنى،مگر اين كه سفرت در راه خدا[جهاد]باشد،و يا عذر ديگرى در كار باشد،در هر كارى مطيع امر خدا باش،زيرا اطاعت خدا بالاتر از هر چيز است،و در بندگى و اطاعت خدا،نفست را گول بزن،و با آن مدارا كن،و با آن به سختى رفتار نكن،و به هنگام گذشت و شادمانى آن را درياب،مگر در امور واجب كه ناگزيرى آن را در وقت مقرر انجام دهى.بترس از آن كه مرگ فرا رسد و تو به خاطر كسب دنيا از پروردگارت گريزان باشى.از همراهى با بدان بپرهيز زيرا بدى با بدى به هم پيوسته است،و خدا را گرامى و بزرگ شمار،دوستانش را دوست بدار،و از غضب دورى كن كه آن سپاهى بزرگ از سپاههاى شيطان است ».

بدين عقيده باشد و بدان عمل كند.

4-امور حقى كه پيش از او بوده است يعنى جريان گذشتۀ روزگاران و حالات پيامبران با امتهايشان كه قرآن كريم نقل كرده است،باور و تصديق كند،تا بخوبى از آن درس عبرت بياموزد.

5-از گذشتۀ دنيا براى آينده اش عبرت بگيرد و گذشته را اصل و باقيمانده را فرعى از آن بداند و قدر مشترك بين آنها را به عنوان برهانى در نظر بگيرد،يعنى همان دگرگونى و ناپايدارى دنيا،تا در بارۀ فرع،به حكم اصل،به حتمى بودن زوال و ناپايدارى اش داورى كند،امام(علیه السلام)به همين قدر مشترك توجه داده است آنجا كه فرموده:برخى از دنيا همسان برخى ديگر است و به آنچه كه در فرع هم حتمى است،با اين عبارت هشدار داده است:پايان آن به آغازش پيوسته است و تمامش از بين رفتنى و جدايى پذير است .

6-نام خدا را بزرگ شمارد،مبادا جز به حق به نام خدا سوگند ياد كند.

7-بسيار به ياد مرگ و پس از مرگ باشد،زيرا ياد آنها بزرگترين پند دهنده و بازدارنده از دنيا پرستى است.

8-او را نهى كرده است از اين كه مرگ را آرزو كند مگر با شرط محكمى از جانب خود كه به اطاعت و دوستى خدا اطمينان حاصل كند،زيرا بدون آن آرزوى مرگ از ابلهى و نادانى است.

9-او را مأمور ساخته تا از هر كارى كه براى خود مى پسندد و براى ديگر مسلمانان نمى پسندد دورى كند،و اين مطلب در حقيقت نهى از آن است كه در بديها ديگران را و در خوبيها خودش را مقدم بدارد و اين سخن مانند سخن ديگر امام است:«براى مردم بخواه آنچه را كه براى خود مى خواهى و براى آنها مپسند آنچه را كه بر خود نمى پسندى» (1).

ص:371

10-مبادا كارى را در پنهانى انجام دهد كه در حضور مردم از آن شرمنده باشد.اشاره دارد به نافرمانى از اوامر خداوند و دورى جستن از كارهاى مباحى كه پست است،و همچنين هر كارى كه چنين زمينه اى دارد كه اگر بپرسند،انكار كند و از آن پوزش بطلبد.

11-آبروى خود را حفظ كند و مبادا آن را هدف ديگران قرار دهد.كلمۀ:

الغرض (هدف) النّبال (تير)استعاره براى هر سخنى است كه بگويند،و جهت استعاره بودن آن قبلا گذشت.

12-مبادا هر چه را شنيد،براى مردم بازگو كند،به اين ترتيب كه بگويد:

چنين و چنان بود،نه آن كه بگويد از فلانى شنيدم كه اين طور مى گفت،زيرا بين اين دو نوع سخن تفاوت است،به همين جهت فرموده است:اين خود براى دروغگويى تو كافى است.زيرا ممكن است آنچه شنيده در واقع دروغ باشد،در آن صورت،سخنى كه گفته است:چنان بود،دروغ بوده است،اما سخنى كه مى گويد:اين طور شنيدم،دروغ نمى باشد،مگر به دليل ديگرى.

13-مبادا هر چه را كه مردم به او گفتند،مردود شمارد،و در برابر آن با نسبت به دروغ و انكار بايستد زيرا ممكن است آن گفته راست باشد،و نتيجه انكار او،ناآگاهى از حقيقت باشد.عبارت امام(علیه السلام) فكفى ،در هر دو مورد، صغراى قياس مضمرى است،كه كبراى مقدّر نخستين قياس چنين است:و هر چيزى كه بر دروغگويى دليل كافى باشد،شايستۀ گفتن نيست.و تقدير كبراى دوم نيز چنين است:و هر آنچه مردود شمردنش،دليل كافى بر نادانى باشد،نبايد آن را مردود شمرد .

14-او را مأمور به فروخوردن خشم كرده است.بردبارى،گذشت و بخشش فضيلتهايى هستند در تحت عنوان خوى شجاعت،و همين سه خصلت با وجود خشم،قدرت و سلطه،به نام بردبارى،گذشت و بخشش موسومند،اگر

ص:372

نه اين نام بر آنها صادق نيست.قول امام(علیه السلام): «تكن لك العاقبة» يعنى پاداش نيك نصيبت گردد،و اين جمله،صغراى قياس مضمرى است كه در حقيقت چنين است:زيرا صاحب اين خصلتهاست كه پاداش نيك اين خصال عايدش مى گردد،و كبراى مقدّر آن نيز چنين است و هر كس كه پاداش نيك اين خصلتها عايدش شود بايد پايبند بدانها باشد.

15-هر نعمتى از نعمتهاى خداوندى را با سپاس دائم پاس دارد .

16-هيچ نعمتى از نعمتهاى خداوند متعال را تباه نسازد.يعنى با كوتاهى از شكرگزارى و غفلت از آن.

17-اثر نعمت الهى را وانمود كند به طورى كه مردم آن را ببينند.وانمود كردن اثر نعمت به اين ترتيب است كه آن را بر خود و بر خويشاوندان آشكار سازد و ما زاد آن را به مستحقان صرف كند.ضرورت اين كار را به دو دليل بازگو كرده است:

1-بهترين مؤمنان كسانى هستند كه از ديگران جلوتر باشند،يعنى با گفتار،رفتار و اموال و همچنين خاندانش از ديگران جلوتر اقدام به صدقه دادن نمايد.امام(علیه السلام)او را واداشته است تا خود را با صدقه دادن از بالاترين مؤمنان سازد.

2-عبارت: و انّك...خيره ،يعنى آنچه از مال و ثروت پيش مى فرستى و يا به جاى مى گذارى و اندوخته مى كنى.و اين عبارت صغراى قياس مضمرى است كه كبرايش چنين است:و هر چه كه پيش از خود فرستى،اندوخته مى ماند،و هر گاه واگذارى،سودش براى ديگران است،بنا بر اين بايد پيش از خود بفرستى.

18-از مصاحبت كسى كه سست انديشه و بدكردار است بپرهيزد.و دليل اين پرهيز داشتن را چنين بيان كرده است:فانّ...بصاحبه،يعنى چون تو را با او مقايسه مى كنند،تا كار تو و او را به هم مربوط سازند،زيرا خوى انسانى با

ص:373

رفاقت،عمل را پذيراتر است تا گفتار،پس اگر با وى مصاحبت كرد،عملش با وى همسان مى شود .

19-ساكن شهرهاى بزرگ شود،مقصود اجتماعى است كه بر اساس دين خدا باشد،مانند اين سخن پيامبر(صلی الله علیه و آله)«عليكم بالسّواد الاعظم» (1)و به همين جهت امام(علیه السلام)براى سكونت در شهرهاى بزرگ به اين نكته استدلال كرده است كه محل آنها اجتماع مسلمين مى باشند و اسم مصدر را بر اسم مكان از باب مجاز اطلاق كرده است،و اين جمله صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است:و هر جايى كه چنان باشد،آنجا مناسب براى سكونت است.

20-از جاهايى كه نسبت به مردم خداپرست غفلت و ستم مى شود،بپرهيزد .

21-انديشه اش را در راهى كه مورد نظر اوست متمركز كند،زيرا اين كار او را از آنچه به او مربوط نيست منصرف مى گرداند،چرا كه پرداختن بدان،نادانى است.

22-از نشستن سربازارها بپرهيزد.و به دليل بد بودن اين كار،با اين عبارت اشاره فرموده است: فانّها...الفتن ،و معناى اين كه آن جا جايگاه شيطان است،اين است كه آن جا،محل هواها و جاى دشمنيهايى است كه آغازگر آنها شيطان است.

معاريض جمع معرض،يعنى جاى بروز آشوبها و فتنه ها.و اين جمله صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است:و هر جا كه چنان باشد،نشستن در آن جا روا نيست.

23-در بارۀ زيردستان،كسانى كه او نسبت بدانها از نعمت بيشترى برخوردار است،بيشتر فكر كند.و دليل آن را چنين بيان كرده است: فانّ...

ص:374

الشّكر .و علت اين كه آن،راهى است براى سپاس گويى،همان است كه اين انديشه باعث ورود به سپاسگزارى مى گردد.و همين عبارت صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است:و هر چيزى كه درى از درهاى سپاسگزارى باشد،نبايد از آن غفلت كرد .

24-در روز جمعه مسافرت نكند،مگر اين كه سفر به خاطر جهاد و يا به بهانه و عذر واضحى باشد.راز مطلب آن است كه نماز جمعه در دين اسلام با اهميت است و جمعه وقت نماز و عبادت است.

بنا بر اين،مسافرت كردن در آن روز،كارى نابجاست .

25-در تمام كارهايش،فرمانبردار خدا باشد.و بر اين امر،وسيلۀ قياس مضمرى او را تشويق كرده است كه صغراى آن،عبارت: فانّ...سواها ،و كبراى مقدّر آن نيز چنين است:و هر كارى كه برتر از ديگر كارها باشد،بايد بدان پايبند شود و آن را بر ديگر كارها مقدّم بدارد.

26-نفسش را در راه عبادت بفريبد،از آن رو كه روش نفس پيروى از هوا و همسويى با طبيعت است پس شايسته آن است كه آن را گاهى با وعدۀ خوب دادن و گاهى با ترساندن از خواستۀ خود به چيز ديگرى بفريبند،و گاهى هم به وسيلۀ مشاهدۀ كسانى كه زيردست اويند، يعنى آن كسانى كه مهيّا براى عبادتند،و گاهى هم با سرزنش نفس بر اين كه او در برابر خدا كوتاهى مى كند.امّا اگر نفس راه بندگى را پيمود، سزاوار است كه با مدارا-بدون اجبار بر عبادت-رفتار شود،زيرا اجبار باعث افسردگى و بريدن است،همان طورى كه سرور رسولان(صلی الله علیه و آله) فرموده است:«براستى كه اين دين،ژرف و پر محتواست،با مدارا در آن وارد شو،و نفست را به عبادت خدا به زور وادار نكن،زيرا كسى كه در اثر سرعت خسته و مانده است نه مسافت را پيموده و نه براى خود،مركبى باقى

ص:375

مى گذارد» (1)بلكه به هنگام گذشت و نشاط نفس،آن را به عبادت وابدارد،مگر در عبادت واجب كه سهل انگارى در آن جايز نيست .

27-او را از اين كه مرگش فرا رسد در حالى كه از پروردگارش گريزان باشد،بر حذر داشته است.كلمۀ آبق گريزان را به اعتبار سرباز زدن وى از امر و نهى الهى در پى دنيا،استعاره آورده است.

28-از همدمى با بدان دورى كند،و از آن كار به وسيلۀ قياس مضمرى بر حذر داشته است كه صغراى آن جملۀ فان الشّرّ بالشّرّ ملحق است،يعنى از آن رو كه براى تو نيز هم چون ديگر مردم رفيق بد،شرّى خواهد بود،زيرا رفيق دنباله رو،رفيق است.و كبراى مقدّر آن نيز چنين است:و هر چيزى كه براى تو چنان پيامدى داشته باشد،نبايد آن را انجام دهى.

29-بزرگداشت و تعظيم خداوند و محبّت دوستان و اوليايش را در خود جمع كند كه اين دو،اصولى به هم پيوسته اند.

30-از خشم بپرهيزد،و او را با اين عبارت از خشم برحذر داشته است:

« فانّه... تا آخر».و خشم از آن جهت سپاه شيطان است كه از جمله چيزهايى است كه شيطان را بر قلب انسان وارد مى كند و از اين راه زمام اختيار او را به دست مى گيرد و در اختياردارى او هم چون پادشاهى مى گردد كه با سپاهى بزرگ وارد شهر شود،و اين عبارت صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است:و هر آنچه،اين خصوصيّت را داشته باشد،بايد از آن دورى جست و توفيق به دست خداست.

ص:376

و در گوش گرفتند و دانستند كه پيش ما همۀ مردم،به طور برابر از حق برخوردارند، با اين حال به سمت نابرابرى و اين كه حقى را به خود اختصاص دهند،گريختند، خداوند آنها را از رحمتش دور كند و نابودشان سازد.

به خدا قسم كه آنها از ظلم و ستم فرار نكرده و به عدل و داد نپيوسته اند،و ما اميدواريم در امر خلافت كه خداوند دشواريش را براى ما آسان و ناهموارى اش را بر ما هموار سازد،اگر به تمام اينها ارادۀ خدا و مصلحت تعلق بگيرد،و السلام ».

خاطر چه چيز منحصرا از امام فاصله گرفته اند-تأكيد نمايد.

سرانجام،او را بر آنچه از خداوند آرزو دارد،يعنى آسان ساختن دشوارى امر خلافت بر ايشان و هموار سازى ناهمواريها-به خواست خدا-اميدوار ساخته است.

ص:379

او را در امانت شركت دهند و يا به منظور جلوگيرى از خيانتى بگمارندش،وقتى كه اين نامه به دستت-به خواست خدا-رسيد نزد من بيا ».

چنين حكم كرده است كه او براى تصدّى كارى كه مورد نظر والى است، شايستگى ندارد.و در هر چهار جمله همسان سجع متوازى را رعايت كرده است،كلمات: قدر ،در برابر، امر ،و خيانت در مقابل امانت ،آمده است ،و اين كه امام(علیه السلام)فرموده است:«يا در امانت شركت دهند»از آن جهت است كه خلفاء از طرف خداوند در روى زمين امينند،بنا بر اين آنان به هر كسى كه از طرف خود سرپرستى جايى را واگذار مى كنند،در حقيقت او را شريك امانت خود كرده اند.

عبارت: ا و يؤمن على خيانته يعنى در حالى كه تو خيانتكارى،زيرا كلمۀ على مفيد حالت و كيفيّت است.و پس از سرزنش،به منظور بركنار ساختن او را به نزد خود طلبيده است.

آنچه را كه سيد رضى-كه خدايش بيامرزد-در بارۀ معرفى امير مؤمنان(علیه السلام)از منذر نقل كرده است كنايه از خودخواهى منذر است.

التفل في الشراك ،زدودن گرد و غبار از روى كفش است و اين عبارت مناسب با نامه است چون مشتمل بر نكوهش و مذمت است.توفيق در دست خداست.

ص:382

كه روزى وى نيست محال است كه نصيب او بشود،به همان دليلى كه بيان كرديم .

3-به وى آگاهى داده است كه روزگار دو روز است:روزى كه به سود اوست و آن روزى است كه منافعى چون لذّت و كمالات دارد،و روزى كه به زيان اوست و آن روزى است كه براى او زيانهايى همچون درد و گرفتارى و پيامدهاى آن را همراه دارد.و همين است معناى اين كه دنيا خانه اى است كه دست به دست مى گردد،همان طورى كه خداوند متعال فرموده است: «تِلْكَ الْأَيّامُ نُداوِلُها بَيْنَ النّاسِ» (1).

4-او را آگاه ساخته است بر اين كه آنچه از خوبى دنيا سهم او باشد با همۀ ناتوانى اش هر چند چيز گرانى باشد به او مى دهند،به خاطر اين كه از علم خداوند گذاشته است كه به او برسد و همچنين آنچه از شر دنيا به او مربوط باشد،هر چند توانمند باشد،نمى تواند آن را از خود دفع كند.از ناتوانى و توانايى ياد كرده است تا بفهماند كه تمامى امور و همۀ روزيها مربوط به مدبّر داناست،اوست كه تمام اينها را افاضه مى كند و به وجود آورندۀ وسائل همه و ناظم وجود تمامى اينها اوست،قسمت كنندۀ كمالات و بخشندۀ كمال خير و يا شر به كسى به مقدار استعدادش،اوست گاهى موجود زنده اى ناتوان است در صورتى كه روزى فراوان نصيبش مى گردد.و همين ناتوانى اش يكى از اسباب زمينه ساز براى زيادى روزيش مى شود،و به عكس گاهى نيرومند است امّا همين نيرومندى يكى از وسايل محروميتش مى گردد.و خداوند ما فوق همه است و بر همگان احاطه دارد و او روزى دهنده و بسيار تواناست.

ص:384

ايستادن او را بيچاره كرده است،نمى داند آنچه پيش مى آيد آيا به سود اوست يا به زيانش.تو مانند او نيستى بلكه او به سان توست (1)و سوگند به خدا اگر[بنا به مصالحى]نمى خواستم تو بمانى چنان ضربات كوبنده اى از جانب من دريافت مى كردى كه استخوانت را درهم مى شكست و گوشتت را آب مى كرد و بدان كه شيطان تو را از بازگشت به كارهاى نيك و گوش دادن به سخن كسى كه تو را پند مى دهد باز مى دارد ».

به وجه شبه آن با عبارت: يبهظه...عليه اشاره كرده،با اين توضيح كه معاويه در امر خلافت بسيار كوشا بود امّا در راه به دست آوردن آن سرگردان،و چون علم به نتيجۀ تلاش خود نداشت و نمى دانست كه نتيجه كارش خوب است،يابد، بى باكانه در پى آن مى رفت،همانند شخص ايستادۀ سرگردان در يك كار كه از ايستادن زياد،خسته شده و نمى داند كه چرا ايستاده است.

آن گاه امام(علیه السلام)به اين مقدار از تشبيه براى معاويه راضى نشده،بلكه از باب مبالغه در غفلت و سرگردانى معاويه و فرو رفتن او در لاك خويش، مى گويد: «و لست به» يعنى تو همانند او نيستى و او در شباهت نسبت به تو اصل نيست بلكه او شبيه تو است،يعنى براستى تو در اين تشبيه اصل مى باشى .

سپس،سوگند ياد كرده است كه اگر نبود بعضى جهاتى كه بنا بر آنها مى خواهم تو بمانى،يعنى براى ملاحظه پاره اى مصلحتها نبود هر آينه ضربات كوبنده[از طرف امام(علیه السلام)]به او مى رسيد كه مقصود از آن سختيهاى جنگ است،و اين كه سختيهاى آن استخوان را درهم مى شكند و گوشت را مى زدايد،كنايه آورده از شدّت و سختى جنگ .

آن گاه به عنوان سرزنش به او خبر داده كه شيطان او را از بازگشت به كارهاى نيك،يعنى سر در خط فرمان امام(علیه السلام)نهادن و ترك فتنه و آشوب و همچنين از اين كه به سخن پندآميز گوش فرا دهد مانع شده است و اين سخن نوعى فراخواندن معاويه است به اين اعمال كه وى به دليل وسوسه و منع شيطان تركشان كرده است.توفيق در دست خداست.

ص:387

به خاطر سرزنش ملامتگر و يا خشم خشمگيرنده نيز به جهت خوار ساختن گروهى،گروه ديگر را و دشنام دادن جمعى به جمع ديگر پيمانشان را نشكنند،به اين پيمان نامه،حاضر و غايب،دانا و كم خرد،پخته و نادانشان پايبند هستند.

و آنگهى با اين عهدنامه،عهد و پيمان خدا بر آنها استوار گشت،و البته از پيمان خدا مؤاخذه مى شوند.و اين پيمان نامه را على بن ابى طالب نوشت ».

و بعضى عبارت را:لمشيئة قوم قوما نقل كرده اند،يعنى براى ارادت گروهى به گروه ديگر .

و در روايتى آمده است:كتب على بن ابو طالب،و همين روايت[ابو،با واو]از قول امام(علیه السلام)مشهور است،و جهتش آن است كه امام(علیه السلام)اين كنيه [ابو طالب]را علم،به منزلۀ يك لفظ محسوب داشته كه اعراب آن تغيير نمى كند.

ص:390

همه كس آن را پذيرا نيست.

2-او را از خشم برحذر داشته است،اين خود دستور به داشتن فضيلت پايدارى و بردبارى است.و او را با عبارت: فانّه طيرة من الشّيطان از خشم برحذر داشته است،يعنى[خشم در اثر]سبك مغزى است كه از شيطان ريشه مى گيرد،و يا از صفاتى است كه مردم،صاحب آن را ناميمون و ناپسند مى شمارند.خشم را به شيطان نسبت داده است تا از آن دورى كنند،البته مقصود خشم بى مورد است و اين عبارت صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است:و هر چه آن طور باشد دورى از آن لازم است .

آن گاه امام(علیه السلام)او را بر آنچه باعث نزديكى وى به خدا،و در نتيجه باعث دورى او از آتش جهنم مى گردد،وادار ساخته است،و همچنين از آنچه كه او را از خداوند دور مى كند و در نتيجه باعث نزديكى وى به آتش دوزخ است برحذر داشته است.و اين هر دو قسمت عبارت صغرا براى دو قياس مضمرى هستند كه كبراى مقدّر نخستين قياس چنين است:و هر چه باعث دورى تو از آتش دوزخ است بايد بدان پايبند باشى،و كبراى مقدّر قياس دوم نيز چنين است و هر آنچه باعث نزديكى تو به آتش دوزخ است بايد از آن دورى كنى.توفيق به دست خداست .

ص:394

گفتگوى با آنان به نتيجه نمى رسد.آن گاه دستور داده است تا به سنّت با ايشان استدلال كند،و بر اين مطلب به وسيلۀ قياس مضمرى توجّه داده است كه صغراى آن عبارت:

فانهم لا يجدون عنها معدلا است،از آن رو كه سنّت،صراحت در مقصود دارد مانند حديث نبوى«جنگ با تو يا على جنگ با من است» (1)و امثال آن.و كبراى مقدّر چنين است:و هر آنچه كه خوارج راه گريز از آن نداشته باشند، براى استدلال با آنها بهتر است.ما،قبلا به مجادله و مناظرۀ ابن عباس با خوارج اشاره كرده ايم.

ص:396

پس بدان كه هيچ مردى بر سر و سامان دادن كار امّت محمد(صلی الله علیه و آله)و ايجاد محبّت و دوستى ما بين آنان مشتاق تر از من نيست،و من بدين وسيله پاداش خوب و نتيجۀ نيكو خواستارم،و بزودى به آنچه بر عهده گرفته ام وفا خواهم كرد،اگر چه تو از آن وضع شايسته كه به هنگام جدايى از من داشتى برگردى،زيرا بدبخت آن كسى است كه از سود عقل و تجربه اى كه در اختيار دارد،بهره نگيرد،و من از كسى كه بيهوده سخن گويد بيزارم و از اين كه كارى را كه خداوند سامان داده و اصلاح كرده است بر هم بزنم روى گردانم.پس تو هم آنچه را نمى دانى ترك كن زيرا بدكاران با سخنان ناروا به جانب تو مى شتابند ».

و جملۀ: فاعلم ،معترضۀ خوبى ميان كلمه ليس و خبر آن است،و كلمۀ رجل ،هر چند كه مفرد نكرده است،چون در سياق نفى است-همان طورى كه در اصول فقه ثابت شده-افادۀ عموم مى كند .

آن گاه امام(علیه السلام)اعلام كرده است كه آنچه را كه از شرط صلح-مطابق آنچه كه پيش آمده است-بر اساس تعهدى كه كرده،بزودى وفا خواهد كرد و اشعرى را بر نگون بختى تهديد كرده است در صورتى كه از وضع مناسبى كه هنگام جدايى از وى داشته يعنى پايبندى به داورى كتاب خدا و رويگردانى از هواى نفس،و دورى از فريب همدمى بدكاران،دگرگون شود.و نگون بخت را امام(علیه السلام)به كسى تفسير كرده است كه از سود عقل و تجربه اش بهره نگيرد،بدين وسيله اشاره دارد بر اين كه اگر او گول بخورد و يا به سمت ديگرى تغيير جهت دهد،خود را از بهرۀ عقل و پيشينۀ تجربه اش محروم ساخته و در نتيجه پيوسته نگون بخت ساخته است .

آن گاه به ابو موسى هشدار داده است كه او[امام(علیه السلام)]از سخن بيهوده،و از تباه ساختن كارى كه خداوند اصلاح كرده است يعنى امر دين،بيزار است،تا بدان وسيله از خشم امام(علیه السلام)برحذر شده و به درستى و راستى و حفظ جانب خدايى در بارۀ او پايبند گردد،و اين مطلب را با سخنى ديگر تأكيد فرموده است:

فدع ما لا تعرف ،يعنى در داورى نسبت به اين قضيه و ايجاد شبهه خوددارى كن.

و مقصود امام(علیه السلام)از عبارت:فانّ شرار الناس،عمرو بن عاص و امثال اوست كه با القاى وسوسه ها و شبهات دروغين يعنى همان سخنان ناپسند به جانب او مى شتابند.

ص:399

راه كسانى را رفتند كه آنها را به آن برده بودند.مانند قول خداى تعالى: «فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ» (1).توفيق از جانب خداست.

بخش نامه ها،وصيتها و پيمان نامه ها پايان گرفت خدا را چنان كه سزاوار اوست سپاس مى گوييم.

ص:401

ص:402

شيرش.كلمۀ:ظهر مبتدا است و خبر آن محذوف و تقدير،له مى باشد،و جملۀ يركب ،عطف بر جمله قبل است،و بعضى[يركب]به نصب روايت كرده اند،و هم چنين جملۀ فيحلب ،كه منصوب به آن مقدره در جواب نفى مى باشند.

خوشنودى به قضاى الهى،همدمى نيكوست.

دانش ميراثى ارزشمند است.

آداب پسنديده،زيورهايى تازه و كهنگى ناپذيرند.

انديشۀ آدمى،آيينه اى صاف است.

سينۀ عاقل گنجينۀ راز اوست.

گشاده رويى دام دوستى است.

تحمل ناملايمات پوشندۀ عيبهاست(صلح و سازش،باعث نهان ساختن عيبهاست) هر كه از خود راضى باشد،خشم گيرندۀ بر او بسيار است.

صدقه دارويى مفيد و شفابخش است.

كردار بندگان خدا،در آخرت مقابل چشمانشان قرار مى گيرد ».

دنيا پر حرفى گاهى باعث نابودى مى شود،و به همين اشاره دارد سخن شاعر كه مى گويد:

احفظ لسانك ايّها الانسان لا يلدغنّك انّه ثعبان

كم فى المقابر من قتيل لسانه كانت تهاب لقاءه الاقران (1)

و امّا در آخرت،به دليل حديث نبوى:«آيا چيزى جز محصول زبان مردم، باعث به رو در افتادن آنان در آتش دوزخ است» (2).و هيچ ذلّتى براى انسان بالاتر از هلاكت وى نيست.

واژۀ تأمير(فرمانروا ساختن)،را استعاره آورده است براى مسلّط كردن زبان آدمى،بر آنچه باعث آزار روح است،بدون توجه به آنها،چنان كه گويى مجبور به گفتن آنها شده است .

چهارم-تنگ نظرى ننگ است توضيح آن كه اين صفت پست،دورى گزيدن از فضيلت بزرگوارى و بخشندگى است،به هر اندازه كه انسان براى بخشندگى و بزرگوارى قابل ستايش است،به همان اندازه به خاطر خوى پست تنگ نظرى سزاوار نكوهش است .

پنجم-ترسو بودن،كاستى است،زيرا ترس،همان مرحله تفريط از فضيلت دلاورى است كه ريشۀ كمالات نفسانى مى باشد،بنا بر اين نوعى كاستى و فرومايگى است .

ششم-تنگدستى شخص زيرك را از بيان برهانش لال مى سازد.از آن رو كه تنگدستى باعث احساس شديد ذلّت،گرفتگى،سستى و خجلت از ديگران در نفس انسانى مى شود.و ريشۀ تمام اينها،تصوّر ناتوانى و انديشۀ كمبود-به

ص:406

دليل نداشتن ثروت-در برابر دشمنان است،در نتيجه-هر چند كه تنگدست، زيرك و هوشيار باشد-حالت ترس و عجز از سخن گفتن در او به وجود مى آيد.

با ملاحظۀ شباهت چنين كسى با گنگ و لال،صفت گنگى را استعاره براى او آورده است .

هفتم-تهيدست در شهر خود غريب است.كلمۀ:غريب را از نظر بى توجّهى مردم به او و كمى ياران و دوستان-به دليل تهيدستى اش-استعاره آورده است،چه تهيدست به سان غريبى است كه كسى او را نمى شناسد .

هشتم:ناتوانى بلا است.كلمۀ العجز لفظ مهملى است كه احتمال دارد منظور ناتوانى جسمى باشد يعنى ناتوانى بر دخل و تصرّفات بدنى از كارهايى كه بايد توان انجام آنها را داشته باشد،و ممكن است مقصود ناتوانى روحى،يعنى ناتوانى در برابر هواى نفس و جلوگيرى از آن باشد.نوع اوّل،بلاى جسمانى و كمبود در آن است،و دوّمى،بلا و نقصى در عقل و هوش است .

نهم-بردبارى دلاورى است،بردبارى فضيلتى از شاخه هاى پاكدامنى و تعريف آن چنين است ايستادگى در برابر هواى نفس تا انسان را به سمت لذّتهاى ناروا سوق ندهد.يعنى مبارزه با نفس امّاره كه لازمه اش داشتن فضيلت شجاعت است،از اين رو حمل كلمۀ: الشّجاعه بر كلمۀ الصبر حمل لازم بر ملزوم به شمار مى آيد .

دهم-پارسايى سرمايه و دارايى است،پارسايى فضيلتى وابسته به پاكدامنى است.در تعريف آن گفته اند:خوددارى نفس از متاع و خوشيهاى دنياست و چون مالدارى در عرف مردم عبارت است از بى نيازى و فزونى ثروت، به خاطر شباهت پارسايى به بى نيازى حاصل از ثروت،كلمۀ ثروت را استعاره براى پارسايى آورده است از آن رو كه هر دو باعث بى نيازى مى باشند .

يازدهم-پرهيزگارى سپر است،حقيقت پرهيزگارى عبارت است از

ص:407

پايبندى به كارهاى خوب و از اين رو لفظ الجنّة را استعاره آورده است كه پارسايى نيز همانند سپر انسان را از عذاب خدا در آخرت و از بزرگترين گرفتاريها در دنيا نگه مى دارد،چنان كه با سپر و ديگر سلاحها نگهدارى مى شود .

دوازدهم-خوشنودى به قضاى الهى همدمى نيكوست.قبلا روشن شد كه خوشنودى به قضاى الهى،و آنچه مقدّر باشد،خود درى بزرگ از درهاى بهشت، و از جمله نتايج صفات پسنديده است.بديهى است كه چنين چيزى در دنيا و آخرت همدمى نيكوست .

سيزدهم-دانش ميراثى ارزشمند است،علم و آگاهى فضيلت نفس عاقله و بالاترين كمالى است كه مورد توجه است،و به همين جهت ميراث ارزشمند دانشمندان بلكه ارزشمندترين ميراث و دستاورد است.مقصود امام(علیه السلام)وراثت معنوى است چنان كه در قرآن آمده است: «فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ» (1)،يعنى دانش و حكمت .

چهاردهم-آداب پسنديده،زيورهاى تازه و كهنگى ناپذيرند.مقصود امام(علیه السلام)آداب شرعى و اخلاقى پسنديده است،كلمۀ الحلل و المجدّدة را استعاره آورده است به اعتبار زينت دائمى انسان به وسيلۀ آداب،و تازگى شوكت و زيبايى رضاى روحش در طول زمان،با رعايت آنها و بروز آثار نيك،آداب نيك، مانند زيورهايى كه پيوسته صاحب زيور را تازه و با طراوت نشان مى دهد .

پانزدهم-انديشۀ آدمى آينه اى صاف است،گاهى مقصود از فكر،همان نيروى انديشه،و گاهى-به طور مطلق-حركت نيروى فكرى،به هر صورتى كه باشد،و گاهى هم معناى ديگرى مورد نظر است.اما در اين جا منظور همان نيروى فكرى است.كلمۀ: المرآة يعنى آينه،را استعاره آورده است از آن جهت كه

ص:408

نيروى انديشه وقتى كه در پى مطالب تصورى و يا تصديقى برمى آيد و آنها را در مى يابد و عكس بردارى مى كند،چنان است كه در آينه صورت اشيايى كه برابر آن قرار مى گيرد،مى افتد .

شانزدهم-سينۀ عاقل گنجينۀ راز اوست.عبارت صندوق السّر ،را استعاره از سينه آورده است،از آن رو كه سينه هم چون صندوق،محتواى خود را نگهدارى مى كند.و اين عبارت در حقيقت،دستورى براى انسان است،تا راز خود را پنهان دارد،و با آوردن كلمۀ عاقل او را وادار و تشويق كرده است.گويا فرموده باشد:خردمند كسى است كه سينۀ خود را گنجينۀ راز و نگهبان آن قرار دهد .

هفدهم-گشاده رويى دام دوستى است.كلمه الحبالة يعنى دام را استعارۀ از گشاده رويى آورده است از آن رو كه انسان بدان وسيله مردم را جلب كرده و دلشان را براى دوستى و محبّت خود به دست مى آورد،مانند،دام شكارچى كه پرنده را با آن صيد مى كند .

هيجدهم-تحمّل ناملايمات،پوشندۀ عيبهاست،مقصود امام(علیه السلام)تحمّل سختى و اذيّت از طرف دوستان و ساير مردم است كه خود فضيلت بزرگى از شاخه هاى شجاعت مى باشد.عبارت:قبر العيوب را به اعتبار اين كه عيبهاى شخصى را در نزد مردم مى پوشاند،استعاره آورده است،همان طورى كه قبر لاشۀ مرده را كه در داخل آن قرار گيرد،مى پوشاند .

سيّد (1)رحمت خدا بر او باد-فرموده است:بعضى گفته اند،امام(علیه السلام)در تعبير از اين مطلب اين چنين نيز فرموده است: المسالمة خباء العيوب ،يعنى صلح و آشتى پنهان ساختن عيبهاست.

ص:409

جوهرى (1)مى گويد: خباء مفرد است و جمع آن اخبيه خانه اى است از كرك و يا پشم نه از مو كه بر دو،يا سه عمود و يا بيشتر استوار مى باشد.

صلح و مسالمت فضيلتى از شاخه هاى پاكدامنى است،كلمۀ:خباء را استعاره از مسالمت آورده است از آن رو كه اين فضيلت باعث جلب محبّت و هم چون خانه پوششى براى عيبهاست و مستلزم آن است كه زبان مردم از عيبجويى بسته و خاموش باشد.اين مطلب كه صلح و مسالمت لازمه اش عيب پوشى است،در صورتى ثابت مى شود كه مى بينيم،نقيض آن-يعنى، ستيزه جويى و سازش نكردن-با طغيان طبيعت افراد بر عيبجويى،و اظهار معايب،به منظور توهين و سرزنش همراه است .

نوزدهم-هر كه از خود راضى باشد،خشم گيرنده بر او بسيار است.و اين مطلب به دو جهت است:يكى آن كه شخص از خودراضى،معتقد است كه از ديگران كاملتر است و به ديگران با چشم كاستى مى نگرد،و حقوق ديگران را ادا نمى كند،در نتيجه افراد زيادى نسبت به او خشم مى گيرند.دوم اين كه:با اعتقاد بر برترى خود نسبت به ديگران خود را بيش از اندازه تصوّر مى كند در صورتى كه ديگران او را در حدّ و مقدار خودش مى بينند،به اين ترتيب خرده گيران و خشمگينان بر او،روزافزون مى گردند .

بيستم:صدقه دارويى مفيد و شفابخش است.عنوان داروى مفيد و شفا بخش را استعاره براى صدقه آورده است،از آن رو كه صدقه همانند دارو است،امّا در دنيا به دليل حديث نبوى(صلی الله علیه و آله):«بيمارانتان را با صدقه به درمان برسانيد» (2)و راز مطلب آن است كه صدقه باعث جلب همّتها و همسويى دلها

ص:410

بر محبّت صدقه دهنده و گرايش به خداوند پاك در برطرف ساختن ناراحتيها از وى به منظور بقاى اوست،بنا بر اين صدقه در اين جهت هم چون دارويى شفا بخش است.و اما در آخرت از آن رو كه صدقه وسيله اى،براى رفع گرفتاريهاى اخروى است،همان طورى كه قبلا توضيح داده شد .

بيست و يكم-اعمال بندگان خدا در آخرت جلو چشمانشان قرار مى گيرد يعنى آشكارا در برابر چشمانشان قرار مى گيرد،و راز مطلب همان است كه قبلا روشن شد،نفوس مردم تا وقتى كه در دنياست،هم نقش خوبى و هم بدى دارد،لكن در پوششهايى از اشكال جسمانى و موانعى كه از درك واقعيّتها وجود دارد،امّا وقتى كه اين پوششها با جدايى از دنيا به يك طرف روند،تمام امور روشن مى شود،و در نتيجه،هر كار خوبى را كه انجام داده و زمينۀ هر كار بدى را كه داشته است،در مى يابد،همان طورى كه خداوند متعال فرموده است: «فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ» (1)و همين طور آيۀ «يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً» (2)

عبرتى است براى كسى كه در صدد عبرت گرفتن است،و كمال گواهى به وجود آفريدگار حكيم آنهاست.و هر كسى كه در اجزاى بدن انسان دقت كند،دلايلى از حكمت خداوندى را مشاهده مى كند كه انديشۀ انسان مات و مبهوت،و عقل حيران و سرگردان مى شود.

امام صادق(علیه السلام)آيۀ مباركه: «وَ خُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِيفاً» (1)را قرائت فرمود،آن گاه گفت:چگونه ناتوان و ضعيف نباشد كه به وسيله يك پيه مى بيند،و با استخوانى مى شنود و توسط گوشتى سخن مى گويد؟در چهار مورد امام(علیه السلام)رعايت سجع متوازى را نيز كرده است.

بى باك را به دلاورى،مى ستايند،و هم چنين،آدم پررو و بى حيا را به داشتن ظرفيّت و خوش خويى معرّفى مى كنند.و چه بسا كه روآوردن دنيا به ايشان نيز باعث آمادگى آنها براى كسب كمالات نفسانى و ملكات برجسته اى مى گردد كه -هر چند آنان قبلا شايستگى براى هيچ يك از اينها را نداشتند-اين كمالات صفات خوبى براى افراد پيش از آنها بوده است.

و احتمال دارد كه مقصود از اين نيكوييها،خوبيهاى دنيوى از قبيل مركب سوارى،لباس،شكوه و حسن سياست و تدبير باشد،و اين مطلب روشنى است.عاريه بودن اينها نيز به اعتبار ناپايدارى اينهاست.و هم چنين وقتى كه دنيا -بر حسب فراهم آمدن وسايل بدبختى-بر گروهى پشت كند،در برابر چشم مردم بد جلوه كنند،به طورى كه اگر فردى از آنها داراى فضيلتى هم باشد،مردم آن فضيلت را انكار و او را بر خلاف آن معرّفى كنند،اگر در دنيا پارسا باشد،او را به ريا و سمعه (1)نسبت دهند،و اگر خوش خوى باشد به سبكى و بى حيايى معرّفى كنند،و اگر شجاع و دلير باشد او را به بى باكى و ديوانگى نسبت دهند.و اين برگشت دنياست كه در حقيقت خوبيهاى خود را از آنان سلب كرده است،چه بسا كه بدين وسيله شخص داراى فضيلت آمادۀ رها كردن و يك سو نهادن فضيلت شود و متخلّق به خوبى مخالف آن گردد،به حدى كه به طور كلى فضيلت از او رخت بربندد.

هر چيزى علّت و سببى قرار دهد تا بدان وسيله و با وجود آن سبب،آن چيز ضرورت پيدا كند.چون اكثر وقتها نزديكترين افراد خاندان و فاميل انسان براى منافع و كارهاى لازم او اقدام مى كنند،در حكمت خداوندى مقرر نشده است كه جز از طريق آنان سودى عايد انسان شود،بناچار اگر آنها وى را ترك گويند و رها سازند،بايد خداوند كسانى را از افراد بسيار دور و بيگانه مقدّر و معيّن كند تا مصالح و كمك و يارى او را عهده دار شوند.

هلاكت مى گردد ».

وادار مى كرد كه پيرى خود را تغيير دهند،و از ترك آن برحذر مى داشت، به دليل اين كه پيرى شباهت به يهود دارد،زيرا يهوديها اين كار را نمى كردند، اين بود كه به رنگ سياه خضاب مى كردند،و بعضى گفته اند:با حنا خضاب مى كردند.هدف اين بود كه كفّار آنها را با چشم توانمندى و جوانى بنگرند،و از آنها بترسند و طمع بر آنها نكنند.از امام(علیه السلام) در زمان خلافتش راجع به آن[خضاب كردن]پرسيدند،امام(علیه السلام)آن را مباح قرار داد نه مستحب،و بر اين مطلب اشاره فرمود كه آن سنّت هنگامى مقرّر شد كه مسلمانان اندك بودند،امّا اكنون كه زيادند و كافران ناتوان شده اند،خضاب كردن مباح است،و عبارت:هر مردى اختيار دارد كنايه از همين است.و لفظ:النّطاق را براى عظمت و گستردگى اسلام،استعاره آورده است و كلمۀ «ضرب بالجران» استعاره براى پابرجايى و پايدارى دين به لحاظ شباهت آن به شترى است كه روى زانويش نشسته است.كلمۀ امرؤ مبتدا و ما اختار عطف بر اوست ما مصدريه،و خبر مبتدا محذوف،و در تقدير مقرونان»است مانند اين سخن عربها«كلّ امرء و ضيعته (1)»توفيق از خداست.

آنان را بلند مى كند،در مورد،گذشت از لغزشهاى جوانمردان،كه به ندرت لغزش از آنها سر مى زند،تشويق كرده است مانند داد و ستد آنان كه ممكن است پشيمان شوند.كلمۀ:«عثرات»را براى خطايى كه از روى بى توجّهى از آنان سرزند،و لفظ«يد»را براى عنايت و قدرت خداوندى،استعاره آورده است.و اين كه دست خدا به دست آنهاست و آنان را بلند مى كند،كنايه از وابستگيهاى آنان به خدا و جبران حال ايشان است،توضيح آن كه جوانمردى،فضيلت بزرگى است كه باعث جلب توجّه مردم و ميل قلبى و كمك آنان مى گردد،بدين ترتيب، خطاكار جوانمرد،براى عنايت خدا،و هم چنين به پاخواستن و جبران لغزش خود،آمادگى پيدا مى كند.

مضمرى ما را بدين كار واداشته است كه صغراى آن عبارت«فرصت،همانند ابر گذرا مى گذرد»است يعنى:براستى فرصت زودگذر است،و كبراى مقدّر آن نيز چنين است:و هر كارى كه آن طور باشد،بايد به سوى آن شتافت و زمان امكان آن را غنيمت شمرد».

السّرى:حركت در شب.

به نظر من،آن كسى كه هر سه احتمال را نقل كرده نظرش صحيح تر و به حقيقت نزديكتر است،زيرا سوار شدن بر پشت سر،محتمل است.خوارى، سختى و عقب افتادن مقام و منزلت باشد و احتمال مى رود تمام اينها مورد نظر امام(علیه السلام)باشد.ازهرى بين مثل و كنايه تفاوت نگذاشته است،زيرا سوارى بر پشت سر،كنايه از امور ياد شده است،و همچنين طولانى بودن حركت در شب كنايه از مشقت زياد است،زيرا اين جاى تصور و لازمۀ سير طولانى در شب است،و احتمال دارد كه عبارت امام(علیه السلام)،كنايه باشد،به صورت يك ضرب المثل.

واو حاليه است.

داشته است،چون پنهان داشتن،مهمتر از خود پارسايى است،و از طرفى پارسايى ظاهرى شايد از ريا و سمعه غير قابل انفكاك باشد بنا بر اين كم ارزش است.

آمرزيده است.

عبارت: فو اللّه... مقدمۀ صغرا براى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است:هر كس تا بدان حدّ گناه بنده اش را پوشيده دارد،لازم است كه بنده از خشم او برحذر بوده و از نافرمانى اش بپرهيزد و رو به اطاعت او آورد كه هدف از لطف او نسبت به پوشيده داشتن گناه همين است كه بنده برگردد.

هَالَهُ مَا بَيْنَ يَدَيْهِ نَكَصَ عَلَى عَقِبَيْهِ- وَ مَنْ تَرَدَّدَ فِي الرَّيْبِ وَطِئَتْهُ سَنَابِكُ الشَّيَاطِينِ- وَ مَنِ اسْتَسْلَمَ لِهَلَكَةِ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ هَلَكَ فِيهِمَا

امّا جهاد نيز بر چهار گونه است:امر به معروف،نهى از منكر،راستگويى در همه جا،و دشمنى با تبهكاران.بنا بر اين هر كس امر به معروف كند،پشت مؤمنان را محكم و آنها را نيرومند ساخته،و هر كه نهى از منكر كند،دماغ منافقان را به خاك ماليده،و آن كه در همه جا راستگو باشد،وظيفه اش را انجام داده،و هر كس با بدكاران دشمنى كند،و براى خدا خشمگين شود،خداوند به خاطر او خشم گيرد، و او را روز قيامت خوشنود گرداند.» و باز امام(علیه السلام)فرمود:

«كفر بر چهار پايه استوار است:كنجكاوى،ستيزه جويى،روگرداندن از حق،و دشمنى با حق،بنا بر اين كسى كه كنجكاو[وسواسى]باشد،در راه راست قدم ننهاده،و كسى كه از روى نادانى ستيزه جويى كند،نابينايى وى نسبت به حق هميشگى باشد،و كسى كه پشت به حق كند،خوبى نزد او بد،و بدى پيش او خوب جلوه كند،و به مستى گمراهى مبتلا شود.و كسى كه با حق دشمنى نمايد، راههاى حق بر او دشوار و كار بر او سخت شود و راه نجات بر او تنگ گردد.

و شك نيز چهار گونه است:گفتگوى ناروا،ترسويى،سرگردانى و دودلى و بى تفاوتى:پس كسى كه به گفتگوى نابجا عادت كند هيچ گاه شب تارش به روز روشن نرسد،و آن كه از پيشامد بترسد،عقبگرد مى كند،و كسى كه دو دل و سرگردان است،زير سم شياطين پايمال مى گردد،و كسى كه در برابر هلاكت دنيا و آخرت تسليم و بى تفاوت باشد،هم در دنيا و هم در آخرت هلاك مى شود .»

اصول ايمان و اشاره به فروع آن و پس از آن به نتايج آن فروع است.و چون كفر نقطۀ مقابل ايمان است و شك نيز با ايمان تقابلى از نوع تقابل عدم و ملكه دارد، به اركان و اصول كفر و فروع و شاخه هاى شك اشاره فرموده است تا ايمان را بدان وسيله واضح و روشن سازد.زيرا هر چيزى به ضد خود بيان مى شود امّا ايمان،مقصود امام(علیه السلام)ايمان كامل است كه داراى يك اصل و چند كمال است كه به وسيلۀ آن كمالات ايمان به تمام و كمال مى رسد.بنا بر اين اصل ايمان، عبارت است از تصديق و باور داشتن وجود آفريدگار بزرگ،با همۀ صفات كمال و اوصاف جلال و بدانچه كتابهاى الهى نازل گشته و ابلاغ گرديده است.و كمالاتى كه ايمان به وسيلۀ آنها كامل مى گردد،عبارتند از سخنان مطابق با واقع و راست و اخلاق پسنديده و عبادات،بنا بر اين اصل ايمان و شاخه هاى تكميل كنندۀ آن،همان كمال نفس آدمى است،زيرا نفس آدمى داراى دو نوع قوّه علمى و عملى است و كمال آن نيز به كمال اين دو بستگى دارد.پس اصل ايمان كمال قوّۀ عملى است و متممهاى آن،يعنى اخلاق پسنديده و عبادات،كمال قوّۀ عملى است.

اكنون با توجّه به مقدّمۀ بالا:چون اصول و پايه هاى فضايل اخلاقى كه باعث كمال ايمانند چهار تا يعنى حكمت،عفّت،شجاعت و عدالت است، امام(علیه السلام)بدانها اشاره كرده و كلمۀ«دعائم»را از آن رو كه وجود ايمان كامل- مانند پايه هاى خانه-بدانها وابسته است،از آنها استعاره آورده است،و از حكمت تعبير به يقين فرموده است.حكمت داراى دو بخش است.حكمت علمى،كه همان كامل ساختن قوۀ نظرى و فكرى به وسيلۀ تصوّر امور،و تصديق به حقايق نظرى و عملى است به قدرى كه در توان آدمى مى باشد،و اين بخش از حكمت را در صورتى حكمت مى گويند كه اين كمال با يقين برهانى براى نفس حاصل شده باشد.

ص:432

و حكمت عملى،عبارت از رسيدن نفس به كمال مطلوب است به وسيلۀ ملكۀ دانش و آگاهى به فضايل اخلاقى و كيفيّت به دست آوردن آنها و هم چنين آگاهى به جهات مختلف ناپسنديهاى اخلاقى و چگونگى دورى جستن از آنها، و بديهى است علمى كه به صورت ملكه در آيد،همان يقين خواهد بود.امام(علیه السلام) از عفّت تعبير به صبر فرموده است،و عفّت همان خوددارى از حرص در انواع شهوتهاى محسوس و اطاعت نكردن از قوۀ شهوت و سركوب ساختن آن و تغيير جهت هواى نفس است،بر طبق انديشۀ صحيح و حكمتى كه در بالا بدان اشاره شد.و امّا جهت اين كه امام(علیه السلام)از آن،تعبير به صبر كرده آنست كه عفّت يكى از لوازم صبر است،زيرا تعريف صبر،عبارت است از كنترل نفس و سركوب كردن آن از راه اجرا نكردن فرمانش در مورد لذّات ناروا.

بعضى گفته اند:صبر،عبارت از مواظبت نفس است از اين كه،مبادا رنج ناگوارى او را سركوب كند در حالى كه عقل تحمل آن رنج را لازم شمرد،و يا مبادا علاقۀ به آنچه مورد كشش نفس است آدمى را به طرف خود جذب كند و نفس را مغلوب سازد،در صورتى كه اجتناب از آن به حكم عقل ضرورت داشته است،مگر اين كه از راه مشروع بدان نائل گردد،و روشن است كه صبر با اين تعريف لازمۀ عفّت است.و همچنين امام(علیه السلام)از شجاعت به جهاد تعبير كرده به دليل اين كه لازمۀ جهاد داشتن شجاعت است،و اين تعبير از باب اطلاق اسم ملزوم بر لازم است.و شجاعت عبارت است از ملكۀ اقدام لازم بر امورى كه انسان بايد خود را بدان وسيله براى تحمل ناگواريها و رنجهايى كه به او متوجه مى شود،آماده سازد.

اما عدل عبارت است از ملكۀ برجسته اى كه از سه فضيلت مشهور،ريشه گرفته و همواره با آنهاست و قبلا روشن شد كه هر كدام از اين فضايل محدود به دو رذيلت يعنى دو طرف افراط و تفريط و در مقابل خوى ناپسندى است كه ضد

ص:433

و مخالف آن است.

امّا شاخه هاى اين پايه هاى اصلى از اين قرار است :

امام(علیه السلام)براى هر پايه از چهار پايه اصلى،چهار شاخه از فضايل را تعيين كرده كه از همان اصول ريشه مى گيرند و هم چون فروع و شاخه هايى از آنها جدا مى شوند:

اما شاخه هاى صبر كه خود عبارت از ملكه عفّت است:

1-علاقه به بهشت و دوست داشتن خيراتى است كه باقى مى ماند.

2-ترس،يعنى خوف از آتش جهنّم و آنچه به آتش مى انجامد.

3-پارسايى در دنيا،يعنى دل نبستن به كالا و خوشيهاى دنيا.

4-انتظار مرگ.

اين چهار چيز فضيلتهاى نشأت گرفته از ملكه عفّتند،زيرا هر كدام از اينها با عفّت همراه است .

امّا شاخه هاى يقين عبارتند از:

1-بينش در عين هوشيارى و به كار بستن آن،هوشيارى همان سرعت يورش نفس بر حقايقى است كه از راه حواس بر نفس وارد مى شود.

2-توجه به حقيقت و تفسير آن و كسب حقايق به وسيلۀ دلايل و براهين، و استخراج فضيلتهاى گوناگون و اخلاق پسنديده از موارد ممكن،مانند سخن مفيد و عبرت گرفتن از كارهاى عبرت انگيز.

3-پند گرفتن از طريق عبرت،يعنى حصول عبرت از راه پندپذيرى و كراهت[از پيامد اعمال زشت].

4-مورد توجه قرار دادن روش پيشينيان،بطورى كه گويا با آنان زندگى مى كرده است.و اين چهار،فضيلتهايى تحت فضيلت كلى حكمت،مانند شاخه هاى آنند،و بعضى به منزلۀ شاخه هاى بعضى ديگر مى باشند .

ص:434

امّا اقسام عدالت:

1-درك عميق،امام(علیه السلام)صفت را به موصوف اضافه كرده،و آن را به دليل اهميت بيشتر،مقدّم داشته است،و در تعريف اين فضيلت فرموده است،قوۀ درك معناست كه به وسيلۀ لفظ يا نوشتار و يا اشاره و امثال آن،به آن معنى اشاره شده باشد.

2-رسيدن به حقيقت و ژرفاى دانش،يعنى دانستن حقيقت و كنه هر چيز.

3-نورانيت حكم،يعنى احكام صادرۀ از جانب او،درخشان و روشن باشد،خطا و اشتباه در آن وجود نداشته باشد.

4-ملكۀ شكيبايى،و امام(علیه السلام)از آن تعبير به رسوخ و نفوذ كرده است،زيرا از ويژگيهاى ملكه بودن،رسوخ و نفوذ است،شكيبايى عبارت است از اقدام نكردن به داورى مطابق خواست قوّۀ خشم،در مورد كسى كه مرتكب جنايت نسبت به او شده است كه ناخوشايندى اش عايد او مى گردد.

بايد توجّه داشت كه دو فضيلت بينش دقيق و دانش عميق داخل در فضيلت حكمتند،و همين طور،فضيلت حلم و بردبارى وارد در ملكۀ شجاعت است جز اين كه به دليل وجود فضيلت عدالت در هر سه اصل مزبور،در حقيقت تمام آن فضايل و فروعشان شاخه هايى از عدالتند.توضيح آن كه تمام اين فضائل،ملكاتى ميان دو طرف افراط و تفريطند،و همين در ميانه و وسط دو طرف بودن،معناى عدل است.بنا بر اين تمام اينها شاخه هايى براى عدل و جزئياتى زير پوشش آنند .

و امّا شاخه هاى شجاعت كه از آن تعبير به جهاد شده است:

1-امر به معروف 2-نهى از منكر 3-راستگويى در جاهاى ناگوار.البته وجود شجاعت در اين سه مورد

ص:435

روشن است.

4-دشمنى با بدكاران،بديهى است كه در مواردى لازمۀ دشمنى با آنان، دشمنى براى خدا و طغيان قوۀ غضبيّه در راه خدا براى جهاد با آنان است،كه خود مستلزم شجاعت است.و امّا به نتايج اين فضايل،به خاطر تشويق به داشتن خود اين فضايل به شرح زير اشاره كرده است:نتايج شاخه هاى عفّت و پاكدامنى چهار تا است:

1-نتيجۀ علاقه و اشتياق به بهشت،عبارت از فراموش كردن شهوات است،و روشن است كه اين حالت نتيجۀ اشتياق به بهشت است.زيرا سالك به جانب قرب خدا،تا وقتى كه بدانچه خداوند به پرهيزگاران وعده فرموده است دلبستگى پيدا نكند،انگيزه اى ندارد تا او را از خواسته هاى نفسانى حاضر و آماده -با وجود انگيزه هاى فراوان-بازدارد،بنا بر اين از خواسته هاى نفسانى چشم نمى پوشد.

2-نتيجۀ ترس از آتش دوزخ،كه همان پرهيز از محرّمات است.

3-نتيجۀ پارسايى،كه عبارت از سبك شمردن ناگواريهاست،زيرا بيشتر ناملايمات بلكه همۀ آنها به دليل از دست دادن چيزى از امور دنيايى است كه مورد علاقۀ انسان مى باشد،بنا بر اين هر كه از دنيا روى دلش را برگرداند، ناگواريهاى دنيا براى او سهل و آسان مى گردد.

4-نتيجۀ انتظار مرگ كه شتافتن به سوى كارهاى نيك و انجام امور براى مرگ و عالم پس از مرگ است.

اما نتايج يقين،بعضى از اقسام آن نتيجۀ بعضى ديگر است،زيرا فرا رسيدن و فرا گرفتن نتايجى براى به كار بستن هوش و انديشه،شناخت موارد عبرت و عبرت گيرى از پيشينيان بوده و استدلال كردن از روى اينها به وجود آفريدگار دانا ثمره اى است براى روشن شدن جنبه هاى مختلف حكمت و كيفيت

ص:436

پند و عبرت گرفتن.

امّا نتايج عدالت نيز بعضى نتيجه بعضى اقسام ديگر آن است،توضيح آن كه،درك عميق و رسيدن به حقيقت دانش،مستلزم آگاهى از ژرفا و حقيقت دانش است،و آگاهى از حقيقت دانش مستلزم آگاهى بر راه و روش گوناگون داورى به عدل و اجراى آنها ميان مردم از روى قضاوت درست است.

امّا نتيجۀ بردبارى،نيفتادن شخص بردبار در سمت كمبود و كاستى از اين فضيلت يعنى صفت ناپسند ترس بوده،و در بين مردم،با فضيلت پسنديدۀ بردبارى زندگى كردن است.

اما نتايج جهاد:

1-نتيجه امر به معروف،محكم كردن پشت مؤمنان و كمك به آنها در راه انجام اين فضيلت است.

2-نتيجه نهى از منكر،دماغ منافقان را به خاك ماليدن و خوار ساختن آنهاست از طريق ممانعت و جلوگيرى از انجام كارهاى ناپسند و تظاهر بر خلاف شرع و قانون.

3-نتيجۀ راستگويى در موارد ناگوار،همان انجام دستور واجب الهى در دفع دشمنان خدا،و دفاع از حريم الهى است.

4-نتيجۀ دشمنى با بدكاران و خشم براى خدا عبارت از خشم خداست به آن كسانى كه او خشم گرفته و خوشنودسازى وى در روز رستاخيز و در بهشت برين .

امّا تعريف كفر،عبارت است از انكار آفريدگار و يا يكى از پيامبران خدا، و يا يكى از ضرورياتى كه پيامبران آورده اند.كفر،اصولى دارد كه ما قبلا گفتيم،و كمالات و متمّمهايى نيز دارد كه عبارتند از چهار صفت ناپسندى كه امام(علیه السلام)آنها را پايه هاى كفر شمرده است و آنها صفات ناپسند و رذائلى در مقابل اصول

ص:437

چهارگانۀ فضيلتهاى اخلاقى به شرح زير است:

1-كنجكاوى،يعنى زياده روى در جستجوى حق،و انحراف از حق به دليل نادانى و رفتن به سمت افراط كه همان صفت ناپسند ستمكارى در برابر فضيلت دادگرى است،و چنين كسى به تصور جستجوى حق به جهل و نادانى خود متّكى است.امام(علیه السلام)از اين صفت ناپسند با بيان پيامد آن كه عبارت از بازنگشتن به جانب حق است-به دليل ملكه شدن اين خوى ناپسند-برحذر داشته است.

2-ستيزه جويى كه عبارت از صفت ناپسند افراط و انحراف از فضيلت دانش است كه انسان،نام او را جربزه مى گذارد در صورتى كه گرفتار جهل مركّب است،از اين رو،امام(علیه السلام)،به خاطر پيامد آن كه عبارت از نابينايى و ناآگاهى مداوم نسبت به حق است-آن گاه كه فزونى گيرد و به صورت ملكه در آيد-از اين صفت ناپسند برحذر داشته است.

3-روگردانى از حق،گويى همان صفت ناپسند انحراف از فضيلت عفّت مى باشد،يعنى انحراف از حدّ وسط آن به سمت خوى ناپسند تبهكارى،از روى نادانى از اين رو كسى كه بدين صفت آلوده است همواره،خوب را بد،و بد را خوب مى شمرد،و مست گمراهى است.امام(علیه السلام)كلمۀ سكر را استعاره از غفلت و نادانى آورده است از آن رو كه افراد گرفتار به هر دوى اينها برخورد نادرست دارند،هيچ چيزى را به جاى خود به كار نمى برند.و ممكن است اشاره به خوى ناپسند كاستى از فضيلت حكمت به نام كودنى و بى خبرى داشته باشد.

4-دشمنى با حق كه خود صفت پست زياده روى و انحراف از فضيلت شجاعت است با نام بى باكى و يا آنچه لازمۀ بى باكى است.و لازمۀ داشتن اين صفت،دشوارى راهها و با همۀ سختى از عهدۀ كارها برآمدن است،زيرا اساس سهولت كارها و گشايش و سادگى آغاز و انجام امور،رفتار خوش با مردم،و

ص:438

چشم پوشى از خطاى مردم،و بردبارى و تحمّل ناگواريها مى باشد .

امّا شك عبارت از دو دلى در باور داشتن يكى از دو طرفى است كه نقيض يكديگر و مقابل همند،و اين صفت چنان كه قبلا گفته شد در برابر يقين است.

امام(علیه السلام)براى اين صفت چهار شاخه نام برده است:

1-گفتگوى ناروا،بديهى است كه اساس سخن ناروا،شك و دو دلى است:و امام(علیه السلام)هر كه را كه اين صفت را ملكه و عادت خود قرار دهد با اين بيان برحذر داشته است كه شبش را به روز نرساند،كنايه از روشن نشدن حق از تاريكى شب تيرۀ شك و نادانى است.

2-ترس و دلهره،زيرا شك در امور باعث ناآگاهى از مصلحت و فساد آنها مى گردد،و اين خود باعث دلهره و ترس از اقدام به آن امور مى شود.و نتيجه اش سرافكندگى و عقبگرد است.

3-دو دلى در همان شك و ترديد،يعنى تحوّل از حالتى به حالتى و از شكّ به حالت شك ديگر،بدون اطمينان به چيزى،و اين خود نوعى از ابتلاى به شك و دو دلى در كارهاست.امام(علیه السلام)با بيان پيامد اين صفت كه به صورت كنايه فرموده زير سمّهاى شياطين قرار مى گيرد،از آن برحذر داشته است،زيرا چنين كسى در زمين قلبش تخم وهم و خيال پاشيده و قدرت عقل را كه مى تواند تصميم گيرى كند از خود سلب كرده است.

4-تسليم شدن و بى تفاوت بودن در برابر نابودى دنيا و آخرت،كه از پيامدهاى شك است،زيرا شخص دو دل در كارهاى دنيا و آخرت خود مبتلا به دو دلى است و هيچ كارى را انجام نمى دهد و به فكر وسايل كار نيست به همين جهت در برابر پيشامدها تسليم و بى تفاوت است و اين كه به دليل بى تفاوتى در دنيا و آخرت نتيجۀ چنين حالتى هلاكت و نابودى است روشن و واضح است.

توفيق از آن خداست.

ص:439

توانگرى و بلكه عين آن فرموده است.بديهى است كه رها كردن آرزو مستلزم پيشه ساختن قناعت،و لازمۀ قناعت،توانگرى معنوى و بى نيازى روحى است.

و براى احترام از اسبها پياده شدند و در پيشاپيش آن بزرگوار شروع به دويدن كردند،امام(علیه السلام)فرمود:

مَا هَذَا الَّذِي صَنَعْتُمُوهُ فَقَالُوا خُلُقٌ مِنَّا نُعَظِّمُ بِهِ أُمَرَاءَنَا- فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا يَنْتَفِعُ بِهَذَا أُمَرَاؤُكُمْ- وَ إِنَّكُمْ لَتَشُقُّونَ عَلَى أَنْفُسِكُمْ فِي دُنْيَاكُمْ- وَ تَشْقَوْنَ بِهِ فِي آخِرَتِكُمْ- وَ مَا أَخْسَرَ الْمَشَقَّةَ وَرَاءَهَا الْعِقَابُ- وَ أَرْبَحَ الدَّعَةَ مَعَهَا الْأَمَانُ مِنَ النَّارِ

در آخرت است،چون تعظيم غير خداست به نحوى كه جز براى خدا سزاوار نيست.

امّا چهار مورد اوّل عبارتند از:

1-عقل،مقصود امام(علیه السلام)مرتبۀ دوم از مراتب عقل نظرى موسوم به عقل بالملكه،است كه بدان وسيله از علوم بديهى،حسّى و تجربى،قوّه اى براى نفس حاصل مى شود،كه آن را به علوم نظرى مى رساند.تا در نتيجه،مراتب عقلى پس از اين مرتبه،به دست آيد.و امام(علیه السلام)با بيان اين كه عقل،بالاترين سرمايه و توانگرى است،فرزند خود را بدان ترغيب فرموده است توضيح آن كه چون به وسيلۀ عقل،دنيا و آخرت به دست مى آيد،بنا بر اين،عقل بزرگترين وسيلۀ توانگرى است و بى نيازى بدان وسيله حاصل مى شود.

2-حماقت كه عبارت از همان صفت ناپسند كودنى،و جنبۀ كمبود عقل مورد ذكر است امام(علیه السلام)با بيان اين كه آن بزرگترين بيچارگى است فرزند را از آن برحذر داشته است،زيرا وسيلۀ تهى دستى از كمالات بويژه كمالات نفسانى است كه باعث بى نيازى تمام عيار است بنا بر اين بى خردى و حماقت بزرگترين بيچارگى است.

3-خودبينى،كه عبارت از صفت ناپسند تكبّر و نقطۀ مقابل تواضع و فروتنى است.امام(علیه السلام)با بيان اين كه خودبينى ترسناكترين چيز است فرزندش را از آن برحذر داشته است.بديهى است كه آن مهمترين عامل ترس و بيزارى دوستان است،زيرا تواضع شخص فروتن چون باعث نزديك شدن ديگران و علاقۀ شديد آنها به انسان مى گردد،بنا بر اين ضدّ آن[تكبّر]باعث نفرت و ترس بيشتر مردم از وى خواهد بود.

4-خوش خويى،امام(علیه السلام)با بيان اين كه خوش خويى گرامى ترين بزرگى و شخصيّت است از آن رو كه والاترين كمالات جاودانه است،آدميان را تشويق به خوش خويى فرموده است.اين صفات مورد نفرت و يا مورد ترغيب،مقدّمات صغرا براى قياسهاى مضمرند .

ص:444

امّا چهار مورد دوّم:

1-زنهار از دوستى نادان،امام(علیه السلام)از اين عمل برحذر داشته است به دليل پى آمدى كه نادانى دوست نادان دارد،يعنى نهادن زيان به جاى سود-آنجا كه به قصد سود رساندن است-چون بين سود و زيان فرقى نمى گذارد.

2-زنهار از دوستى با بخيل.امام(علیه السلام)از آن رو كه بخل شخص بخيل باعث خوددارى او از برآوردن نياز دوستش مى گردد،از اين عمل برحذر داشته است.كلمه:احوج حال است براى ضمير در عنك .

3-زنهار از دوستى بدكار،بدكارى صفت ناپسند رها كردن فضيلت عفّت و پاكدامنى است.امام(علیه السلام)به دليل پيامد آن كه بى وفايى و فروختن دوست به اندك چيزى است،از دوستى بدكار برحذر داشته است .

4-زنهار از دوستى با كذّاب.امام(علیه السلام)با تشبيه آن به سراب از چنين دوستى برحذر داشته است و با اين عبارت: يقرّب... ،به وجه شبه اشاره فرموده است.

توضيح مطلب از اين قرار است كه شخصى كه پر دروغگو است،حقيقت آنچه را كه به زبان مى آورد پوشيده مى دارد و در نتيجه كارهاى مشكل و دور را آسان جلوه مى دهد و دسترسى بدانها را ساده مى نمايد،و كارهاى آسان نزديك را دور ساخته و مطابق هدفهايى كه دارد با سخن دروغش آنها را دور جلوه مى دهد، با اين كه در واقع آن طور نيست،مانند سرابى كه آب به نظر مى رسد در صورتى كه آب نيست.

تمام چهار مورد زنهار كه با عبارت:فانّه همراهند،مقدمات صغرا براى قياسات مضمرى هستند كه كبراى مقدّر آنها چنين است:و هر آن كس كه اين طور باشد از دوستى و همصحبتى با او بايد حذر كرد.توفيق از جانب خداست.

ص:445

معنى اين دو سخن يكى است».

امام(علیه السلام)،كلمۀ الوراء را در دو مورد استعاره آورده است،براى كار عاقلانه اى كه يك فرد عاقل انجام مى دهد و پس از انديشه سخن مى گويد،و هم چنين براى بى خرد كه به دنبال سخنى كه بدون مراجعۀ به فكر و خرد مى گويد، و پس از آن مى انديشد كه چه گفته است.مقصود امام(علیه السلام)همان است كه سيد رضى(رحمة...)اشاره كرده و بنا به روايت ديگر مقصود آن است كه آنچه مورد نظر نادان است در داخل دهان اوست يعنى بى انديشه بر زبان مى آورد،و امّا سخن خردمند ريشه در عقل دارد و جز بر اساس انديشۀ درست،بر زبان نمى راند.

كلمۀ«قلب»در مورد اوّل به مجاز شامل تصوراتى است كه در قالب الفاظ ظاهر مى شود و كلمۀ لسان به مجاز در مورد الفاظ ذهنى به كار رفته است.

قبيل چيزهايى است كه سزاوار عوض دادن است،از آن رو كه فعل خداى متعال از بيمارى و درد و نظير اينها نسبت به بنده عوض دارد،اما مزد و پاداش تنها در برابر كارى است كه بنده انجام مى دهد،بنا بر اين امام(علیه السلام)فرق بين عوض و پاداش را بر اساس علم فراوان و انديشۀ رساى خود بيان كرده است ».

امام(علیه السلام)،براى صحابى خود،بدانچه امكان داشت دعا فرموده است،كه همان از بين رفتن گناهان به وسيلۀ بيمارى است،اما براى او اجر و مزد نخواسته است،با اين استدلال كه بيمارى پاداش ندارد.راز مطلب اين است كه اجر و پاداش در گرو كارهايى است كه بايد انجام گيرد،همان طورى كه امام(علیه السلام)با اين بيان اشاره فرموده است:براستى كه پاداش در گفتار و...پاهاست.امام(علیه السلام) عبارت:اقدام(پاها)را از اقدام به عبادت،و همين طور،هر ترك عادتى كه مانند روزه گرفتن و امثال آن به منزلۀ انجام كارى مى باشد،كنايه آورده است.و ليكن بيمارى نه كار بنده است و نه ترك عملى كه معمولا انجام مى گيرد.

امّا اين كه بيمارى،گناهان را از بين مى برد به دو جهت است:

1-براستى نيروى شهوت و غضب بيمار،كه ريشۀ تمام گناهان و مفاسد است.شكسته و سست مى شود.

2-اقتضاى بيمارى اين است كه انسان،در آن حال،با توبه و پشيمانى از گناه به طرف پروردگارش باز مى گردد و تصميم بر ترك آن قبيل كارها مى گيرد، همان طورى كه خداى تعالى فرموده است: «إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً» (1).

به اين ترتيب آن گناهانى كه در حقيقت نفس جايگزين نشده اند،بزودى از بين مى روند،و گناهانى كه به صورت ملكه در آمده اند،بسا كه در طول

ص:448

بيمارى،با ادامۀ پشيمانى و بازگشت به جانب خدا،برطرف مى گردند.

امام(علیه السلام)كلمۀ حطّ:نابودى را براى نابودى گناهان استعاره آورده از باب تشبيه-در قدرت نابودسازى و زدودن-به محو كردن اوراق كتاب .

آن گاه امام(علیه السلام)با عبارت:انّ اللّه...بر اين نكته توجه داده است كه هرگاه بندۀ خدا-با صدق نيّت و با قلبى پاك-رنج بيمارى خود را به حساب خدا بگذارد،اين خود،زمينۀ رسيدن اجر و پاداش بر او شده و باعث ورود او به بهشت مى گردد.و از بين بردن ملكاتى كه با قصد قربت به خدا همراهند نيز وارد در اين قسمتند.

سخن سيد رضى-رحمة اللّه-به روش مذهب معتزله است.

او را ستوده است:

1-اسلام آوردن از روى ميل و رغبت كه اسلام سودمندى است.

2-مهاجرت علاقه مندانۀ وى با پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)،كه هجرت كامل از روى ميل و رغبت در راه خدا و پيامبر خداست.

3-زندگى خود را با پيامبر خدا در جهاد با كفّار و در زمان امام(علیه السلام)در جهاد با سركشان،خوارج و بيعت شكنان،گذراند .

عبارت امام(علیه السلام): طوبى ،در زمينۀ تعريف خبّاب و مشعر بر اين است كه وى آن چنان بوده است.طوبى وزن فعلى از صفت طيّب است.در تفسير آمده است كه آن،درختى در بهشت است.و با اين عبارت امام(علیه السلام)وادار به ياد كردن روز قيامت و حساب آن روز فرموده است كه خود باعث عمل براى آنهاست.و همچنين انگيزه براى فضيلت قناعت و خوشنودى از خدا و رضايت به قضا و قدر اوست.

قناعت فضيلتى از شاخه هاى عفّت،و رضا فضيلتى از شاخه هاى عدالت است.

نمى گيرد و منافق دوست تو نمى شود (1)».

نماز،و يا صدقه اى است كه بدان وسيله خودبينى و غرور حاصل مى شود.اما اين كه چنان گناه و بدى در نزد خدا بهتر از اين نيكى است،از آن رو است كه پشيمانى كه به دنبال بدى مى آيد گناه را از بين مى برد،در صورتى كه آن خوبى كه در پى آن خودخواهى است با نابودسازى و محو كردن نيكى داراى اثر بد و پستى است كه صفحۀ دل را سياه مى سازد،بنا بر اين آن بدى سهلتر و در نزد خدا بهتر است.

2-جوانمردى را اساس راستى قرار داده است.جوانمردى فضيلتى است كه با وجود آن،انسان كارهاى نيك انجام مى دهد و از آنچه پيامد آن كاستى است -هر چند مباح باشد-دورى مى كند،از اين رو در گفتارش رعايت راستى و صداقت را مى كند،قوت و ضعف اين فضيلت[راستى]بستگى به قوت و ضعف لازمۀ آن[جوانمردى]دارد.

3-عار داشتن از كار زشت را پايه و اساس دليرى و شجاعت قرار داده است.ننگ و عار،عبارت از حرارت قوۀ دماغ و طغيان خشم است در مورد آنچه ناپسند است و بر خلاف ميل او بر او عرضه مى شود و او از انجامش سرباز مى زند و بودن آن اساس شجاعت و انگيزۀ اقدام بر كارها،امرى است روشن،و اندازۀ قوّت و ضعف اقدام بر انجام كار،بستگى به آن دارد.

4-غيرت را اساس پاكدامنى قرار داده است،غيرت،عبارت از انزجار طبيعى انسان است نسبت به تصور شركت ديگران در كارى كه مورد علاقۀ اوست و يا عقيده به ضرورت نگهبانى از آن دارد.و بر حسب شدّت و ضعف اين عقيده و تخيّل و هم چنين تصور وقوع چنين كارى در بارۀ او،و يا اطرافيان او-به طور مثال-،پيشگيرى او از شركت ديگران،و خوددارى اش از پيروى از شهوت،در شركت مردم نسبت به موارد مورد علاقۀ او مانند همسر و نظاير آن،خواهد بود، معناى عفّت و پاكدامنى هم،همين است.

به وى-باعث جوشش غيرت و خشم او مى شود و خود را به وادار به يافتن كار مهمترى مى كند تا بدان وسيله بر آن مردم دست يابد و بر آنان مسلّط گردد،تا ايشان را درهم شكند و مجازاتشان كند.مانند اين كه زمام حكومت را به دست بگيرد و يا چيزى نظير آن،از اين رو لازم است با توجّه به او و نيازهايش به گرفتارى و رفع نيازمندى اش از حملۀ وى حذر كرد و از آن دورى جست.

مقصود از سيرى شخص فرومايه توانگرى و بى نيازى اوست و آن نيز باعث استمرار وى در فرومايگى است كه اقتضاى طبع اوست،و سير بودنش باعث تأكيد اين ويژگى است،امّا گرسنگى او چه بسا كه باعث دگرگونى خلق و خوى او شود و براى هدف خاصى از فرومايگى دست بردارد.دوام پستى فرومايگان سير برخاسته از طبع پست آنهاست و باعث آزردن زيردستان و مردمى است كه به آنان نيازمندند،بنا بر اين بايد از حملۀ آنان بيمناك بود و در صورت امكان موجبات سيرى ايشان را از بين برد.

سخاوت نيست و امام(علیه السلام)براى اثبات اين مطلب دو دليل ذكر كرده است:

1-شرم از درخواست كننده و يا از مردم،شخص را به بخشش وامى دارد.

2-رهايى از نكوهش درخواست كننده،كه سماجت مى كند و او را بخيل مى خواند و نظير اينها.