تقریظ آیة اللّه حاج میرزا حسین(1) نوری قدس سره بر کتب میر حامد حسین طاب ثراه

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم الحمد للّه الذی خصنا بین الفرق بالفلج، و ایدنا دونهم باوضح الحجج، و الصلوة علی من اصطفاه لدین قیم غیر ذی عوج، و علی آله الذین نشروا لواء الحق و لو بسفک المهج، و ادحضوا حجج الباطل و لو بخوض اللجج عجل اللّه لهم النصر و الفرج. و صلی اللّه علیهم ما مدحت الثغور بالفلج، و وصفت الحواجب بالزجج.

و بعد فان العلم مشرع(2) سلسال(3) ، لکن علی ارجائه(4) ضلال، و روض

ص:2

مسلوف(1) ، لکن دونه قلل الجبال و دونهن حتوف، و ان من اجل من اقتحم موارده، و ارتاد(2) أنسه و اشارده، و عاف(3) فی طلابه الراحة و رأی فی اجتلاء انواره روحه و راحه، حتی فاز منه بالخصل(4)، بتل و ادرک الفرع منه و الاصل السید السدید، و الرکن الشدید، سیاح عیالم(5) التحقیق، خادم حدیث أهل البیت و من لا یشق(6) غباره الاعوجی الکمیت، و لا یحکم علیه لو و لا لیت، سابق الفضل و قائده، و امیر الحدیث و رائده، ناشر الویة الکلام، و عامر اندیة الاسلام، منار الشیعة، مدار الشریعة، باقعة(7) المتکلمین، و خاتمة المحدثین، وجه العصابة و ثبتها، و سید الطائفة و ثقتها، المعروف بطنطنة الفضل بین لابتی(8) المشرقین، سیدنا الاجل میر حامد حسین. لا زالت الرواد تحدث من صحاح مفاخره بالاسانید، ما تواتر من مستفیض فضله المسلسل کل معتبر عالی الاسانید، و لعمری لقد وفی حق العلم بحق براعته، و نشر حدیث الاسلام بصدق لسان یراعته(9)، و بذل من جهده فی اقامة الاولاد و ابانة الرشد ما یقصر دونه العیوق، فانی یدرک شأوه

ص:3

المسح السابح السبوق، فتلک کتبه قد جلت الظلام، و جلت الایام، و زینت الصدور، و اخجلت البدور، ففیها: عبقات انوار الیقین، و استقصاء شاف فی تقریر نزهة المؤمنین، و ظرائف طرق فی ایضاح خصائص الارشاد، هی غایة المرام من مقتضب الارکان، و عمدة وافیة فی ابانة نهج الحق، لمسترشد الصراط المستقیم الی عماد الاسلام و نهج الایمان، و صوارم فی استیفاء احقاق الحق هی مصائب النواصب، و منهاج کرامة کم له فی اثبات الوصیة بولایة الانصاف من مستدرک مناقب، و لوامع کافیة لبصائر الانس فی شرح الاخبار تلوح منه انوار الملکوت، و ریاض مونقه فی کفایة الخصام من انوارها المزریة بالدر النظیم تفوح نفحات اللاهوت، فجزاه اللّه عن آبائه الاماجد، خیر ما جزی به ولدا عن والد، و اید اللّه اقلامه فی رفع الاستار عن وجه الحق و الصواب و اعلی ذکره فی الدین ما شهد ببارع فضله القلم و الکتاب، و ملأت بفضائله صدور المهارق(1) و بطون الدفاتر، و نطقت بمکارمه السنة الاقلام و افواه المحابر.

آمین آمین لا ارضی بواحدة حتی اضیف إلیها الف آمینا.

و صلی اللّه علی سیدنا محمد و المیامین من عترته و سلم تسلیما.

و کتب بیمناه الداثرة الخاثرة(2) العبد المذنب المسییء حسین بن محمد تقی النور الطبرسی فی لیلة الثانی عشر من شهر الصیام فی الناحیة المقدسة سر من رای سنة 1303 حامدا و مصلیا.

و اسال من عین العلی انسانها

فابتزّ منها نورها و رقادها

قل للحوادث إذ المّت ویحها

کم ذات شن غوارها و طرادها

ما زال بطرق صرفها حتی رمت

لذوی العلوم عمیدها و عمادها

اصمت حشا حامد حسین و انما

اصمت بذاک من العلوم فؤادها

قد غیضت للعلم بحرا زاخرا

منه الذواخر تستمد مدادها

قد کوّرت للدین شمس هدایة

فیها یصیب ذوو الرشاد رشادها

شرقت بغصتها الشوارق بعده

حزنا و قد لبست علیه حدادها

للّه من قدسیّ نفس لم یکن

لسوی ید التقوی تبیح قیادها

لم تتخذ الا التقا زادا لها

و ذوو التقا اتخذت تقاها زادها

ما کان اجهد فی الشریعه جهدها

و اشد فی الدین الحنیف جهادها

کم جاهدت أهل العناد فاصلحت

عصبا اطالت فی اللجاج عنادها

ما نضنضت(1) افعی الیراع بکفها

الا لینهش(2) نابها اکبادها

فتری الیراعة افعوانا(3) إذ تری

سم الافاعی القاتلات مدادها

للّه آیة حرقة زند(4) الاسی(5)

اوری(6) باحشاء الهدی ایقادها

و لئن بکت عین العلوم فانها

نبکی بمحمر الدموع سوادها

حلت بقطر الهند وقعتها و قد

رذت(7) علی قطر العراق دمائها

ص:5

بل عین دهر بالاسی سکبت دما

ملأ البسیطة حزنها(1)و زهادها(2)

هو کعبة الافضال و الفضل التی

کم ارفدت ارفادها(3) و رفادها

ما ان رأت أهل الزهادة زهده

الا و راق بزهده زهادها

لکما العزا یا أیها العلمان فی

فقماء اورت فی القلوب زنادها

لسلالة العلیاء لاکرم والد

آباه اورثت العلی اولادها

ناصر حسین فتی المعالی من هوی

نصب الفخار طریقها و تلادها

ان قام فینا عن أبیه خلیفة

فالشبل یخلف فی الشری أسادها

و شقیقه ذاکر حسین المقتفی

لذوی العلوم رشادها و سدادها

فرع زکی من دوحة العلم التی

منحت جنی ثمارها روادها

هی اسرة الشرف التی أم العلی

قد وطدت فوق السماک مهادها

انی تدانیها الملوک و ان سمت

شرفا فما هی فی العلاء اندادها

مدت علی الجواز سرادق عزة

ضربت علی هام السما أوتادها

أ هداة هذا الخلق صبرا انما

برشادکم تقفوا الانام رشادها

لو کان ینفعنا التأسف فارقت

لفقیدنا أرواحنا أجسادها

ان قام مأتمنا علیه فانما

حور الجنان رأت به أعیادها

و إلیکم غراء نظم لم یکن

لیمل من أصغی لها انشادها

و یود سامعها إذا ما انشدت

لو ان منشدها علیه اعادها-القصائد المشکلة فی المراثی المثکلة-

ص:6

إلیه مهاجر نبی مولده مکة، و اسمه أحمد، و هذه دار هجرته.

و قال عکرمة عن ابن عباس، قال: کانت یهود قریظة، و النظیر، و فدک و خیبر یجدون صفة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عندهم، قبل أن یبعث، و أن دار هجرته المدینة، فلما ولد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، قالت أحبار یهود: ولد أحمد اللیلة، هذا الکوکب قد طلع، فلما تنبأ، قالوا: قد تنبأ أحمد کانوا یعرفون ذلک و یقرّون به و یصفونه.

رواه ابو بکر(1) بن شقیر النحوی، حدثنا أحمد بن عبید بن ناصح، حدثنا محمد بن عمر الواقدی، حدثنی سلیمان بن داود بن الحصین، عن أبیه عن عکرمة، عن ابن عباس، عن ابی بن کعب، نحو قصة تبع و زاد: فقال تبع: ما الی هذه البلدة سبیل، و ما کان لیکون خرابها علی یدی، فخرج تبع منصرفا الی الیمن، و خرجت معه أحبار یهود عشرة.

حدثنا عمر بن محمد بن جعفر، حدثنا ابراهیم بن السندی، حدثنا النضر بن سلمة، حدثنی یحیی بن ابراهیم بن قتیلة، عن صالح بن محمد بن صالح عن أبیه، عن عاصم بن عمر بن قتادة، عن نملة بن أبی نملة، عن أبیه أبی نملة، قال:

کان یهود بنی قریظة یدرسون ذکر رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی کتبهم، و یعلمون الولدان بصفته، و اسمه، و مهاجره إلینا المدینة، فلمّا ظهر رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم حسدوا و بغوا و أنکروا.

حدثنا عمر بن محمد بن جعفر، حدثنا ابراهیم بن السندی، حدثنا النضر بن سلمة، حدثنی عبد الجبار بن سعید المساحقی، عن أبی بکر بن عبد اللّه العامری، عن سلیمان بن سحیم، و ربیح بن عبد الرحمن بن أبی سعید الخدری،(2) عن أبیه،

ص:2

قال: سمعت أبی سعد بن مالک ابن سنان عن ابیه یقول: جئت بنی عبد الاشهل یوما لا تحدث فیهم و نحن یومئذ فی هدنة من الحرب، فسمعت یوشع الیهودی، یقول: أظل خروج نبی یقال له أحمد، یخرج من الحرم، فقال له خلیفة بن ثعلبة الاشهلی کالمستهزئ به: ما صفته؟ قال: رجل لیس بالقصیر و لا بالطویل، فی عینیه حمرة یلبس الشملة، و یرکب الحمار، سیفه علی عاتقه، و هذا البلد مهاجره.

قال: فرجعت الی قومی بنی خدرة، و أنا یومئذ أتعجب مما یقول یوشع، فأسمع رجلا منا یقول و یوشع لا یقول هذا وحده، کل یهود یثرب تقول هکذا، قال أبی مالک ابن سنان: فخرجت حتی جئت بنی قریظة فأخذوا جمیعا فتذاکروا النبی صلی اللّه علیه و سلم فقال الزبیر بن باطا: قد طلع الکواکب الاحمر الذی لم یطلع الا بخروج نبی و ظهوره، و لم یبق أحد الا أحمد، و هذه مهاجره.

قال أبو سعید: فلمّا قدم رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم المدینة أخبره أبی هذا الخبر، فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: لو أسلم الزبیر و ذووه من رؤساء یهود کلها انما هم له تبع.

حدثنا عمر بن محمد، حدثنا ابراهیم بن السندی، حدثنا النضر بن سلمة، حدثنا یحیی بن ابراهیم بن أبی قتیلة، عن صالح بن محمد بن صالح، عن أبیه، عن عاصم(1) بن عمر بن قتادة، عن محمود بن لبید، عن محمد بن مسلمة، قال: لم یکن فی بنی عبد الاشهل الا یهودی واحد یقال له یوشع، فسمعته و هو یقول و انی لغلام فی ازار: قد أظلکم خروج نبی یبعث من نحو هذا البیت، ثم أشار بیده الی بیت اللّه، فمن أدرکه فلیصدّقه، فبعث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فأسلمنا و هو بین أظهرنا و لم یسلم حسدا و بغیا.

ص:3

حدثنا عمر بن جعفر، حدثنا ابراهیم بن السندی، حدثنا النضر بن سلمة، حدثنا یحیی بن ابراهیم بن أبی قتیلة، عن أبی القاسم بن أبی الزناد، عن اسحاق بن حازم، عن عبید اللّه ابن مقسم، عن یوسف بن عبد اللّه بن سلام، عن أبیه عبد اللّه بن سلام، قال: لم یمت تبّع حتی صدّق بالنبی صلی اللّه علیه و سلم أحمد، لما کان یهود یثرب یخبرونه أن تبعا مات مسلما.

و حدثنا عمر بن محمد، حدثنا ابراهیم بن السندی، حدثنا النضر بن سلمة، حدثنا اسماعیل بن قیس بن سلیمان بن زید بن ثابت، عن ابراهیم بن یحیی بن زید ابن ثابت، عن أم سعد بنت سعد بن الربیع، قال: سمعت زید بن ثابت رضی اللّه عنه یقول: کان أحبار یهود بنی قریظة و النظیر یذکرون صفة النبی صلی اللّه علیه و سلم.

فلما طلع الکوکب الاحمر أخبروا أنه نبی، و انه لا نبی بعده، اسمه أحمد مهاجره الی یثرب، فلما قدم رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم المدینة و نزلها أنکروه و حسدوا و بغوا.

حدثنا النضر بن سلمة، حدثنا أبو عزیة محمد بن موسی، عن القاسم بن زرعة ابن عبد اللّه بن زیاد بن لبید، عن أبیه، عن جده، عن زیاد بن لبید رضی اللّه عنه، أنه حدث بأنه کان علی اطم من آطام المدینة، فسمع یا أهل یثرب یا أهل یثرب، ففزعنا و فزع الناس، قد ذهب و اللّه نبوة بنی اسرائیل، هذا نجم طلع بمولد أحمد و هو نبی آخر الانبیاء و مهاجره الی یثرب.

و به حدثنا أبو عزیة محمد بن موسی، عن أبی حبیبة، عن داود بن الحصین عن عبد الرحمن بن عبد الرحمن، عن الحارث بن حزمة رضی اللّه عنه، قال کان یهود المدینة و یهود خیبر و یهود فدک یخبرون بصفة النبی صلی اللّه علیه و سلم، و أنه خارج، و أن مهاجره الی یثرب، و اسمه أحمد، و أنه یقتلهم قتل الذر حتی

ص:4

یدخلهم فی دینه، و أنه ینزل علیه کتاب اللّه کما نزل علی موسی التوریة، و کانوا یخبرون، فلما نزل النبی صلی اللّه علیه و سلم أنکروه و حسدوه(1).

(و نیز در «دلائل النبوة» ابو نعیم مسطور است) :

قال الشیخ: و نعوته و صفاته صلی اللّه علیه و سلم فی الکتب المنزلة و عند الرهابنة و الاساقفة و الاحبار من أهل الکتابین مستفیض، و کانوا یرجعون فی أمر بعثته و ارساله الی علم متیقن کالضروری، لتبشیر الانبیاء صلوات اللّه علیهم به و بارساله، و ایصائهم امتهم بتصدیقه ان أدرکوه، و ما کانت فی أیدیهم من الکتب و العهود المتقدمة المتوارثة عن آبائهم و أسلافهم(2).

(و نیز ابو نعیم در «دلائل النبوة» بعد ذکر روایتی باین اسناد) :

حدثنا حبیب، حدثنا محمد، حدثنا أحمد، حدثنا ابراهیم بن سعد عن محمد ابن اسحاق الخ گفته:

و به عن محمد ابن اسحاق أنه قال: بلغنی عن عکرمة مولی ابن عباس، أو عن سعید بن جبیر، عن بن عباس أن یهود کانوا یستفتحون علی الاوس و الخزرج برسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قبل مبعثه، فلما بعثه اللّه من العرب، کفروا به و جحدوا ما کانوا یقولون فیه، فقال لهم معاذ بن جبل، و بشر بن البراء بن معرور أخو بنی سلمة: یا معشر الیهود اتقوا اللّه و أسلموا، قد کنتم تستفتحون علینا بمحمد صلی اللّه علیه و سلم و انا أهل شرک، و تخبروننا بأنه مبعوث، و تصفونه لنا بصفته، فقال سلام بن مشکم: ما هو بالذی کنا نذکر لکم، ما جائنا بشیء نعرفه، فأنزل اللّه تعالی فی ذلک من قولهم:

ص:5

(وَ لَمّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اَللّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ(1) الآیة(2).

قال فجاءه دحیة الکلبی فأخبره بما جاء به من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الی هرقل و الی ما یدعو إلیه، قال: فقال ضغاطر: صاحبک و اللّه نبی مرسل، فعرفه بصفته، و نجده فی کتابنا باسمه.

قال: ثم دخل فألقی ثیابا کانت علیه سودا، و لبس ثیابا بیضا، ثم أخذ عصاه فخرج علی الروم و هم فی الکنیسة، فقال: یا معشر الروم انه قد جاءنا کتاب من أحمد صلی اللّه علیه و سلم یدعونا فیه الی اللّه، و انی أشهد أن لا اله الا اللّه و أن أحمد عبده و رسوله، قال: فوثبوا علیه وثبة رجل واحد، فضربوه حتی قتلوه، فلما رجع دحیة الی هرقل أخبره الخبر، قال قد قلت لک انا نخافهم علی أنفسنا فضغاطر و اللّه کان أعظم عندهم و أجوز قولا منی(1).

(و نیز ابو نعیم در «دلائل النبوة» گفته) :

حدثنا أبو محمد بن حبان، حدثنا أبو بکر بن أبی عاصم، حدثنا وهب بن بقیة، حدثنا خالد، عن محمد بن عمرو، عن أبی سلمة، و یحیی بن عبد الرحمن ابن خاطب، عن أسامة بن زید، قال قال: زید بن عمرو بن نفیل، قال لی حبر من أحبار الشام: و قد خرج فی بلدک نبی أو هو خارج قد خرج نجمه، فارجع فصدقه و اتبعه و آمن به.

حدثنا جعفر بن محمد بن عمرو، حدثنا أبو حصین محمد بن الحسین، حدثنا یحیی بن عبد الحمید، حدثنا یحیی بن سلمة بن کهیل، عن أبیه، عن عبد اللّه ابن شدّاد بن الهاد، عن دحیة الکلبی، قال بعثنی النبی صلی اللّه علیه و سلم الی قیصر صاحب الروم بکتاب، فاستأذنت فقلت استأذنوا لرسول رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فاتی قیصر، فقیل: ان علی الباب رجلا یزعم أنه رسول رسول اللّه،

ص:7

ففزعوا لذلک، فقال: أدخلوه فادخلت علیه و عنده بطارقته، فأعطیته الکتاب، فقرئ علیه فاذا فیه: بسم اللّه الرحمن الرحیم من محمد رسول اللّه الی قیصر صاحب الروم.

فنخر ابن أخ له أحمر أزرق سبط الشعر، فقال: لا تقرأ الکتاب الیوم لانه بدأ بنفسه، و کتب صاحب الروم، و لم یکتب ملک الروم، فقرأ الکتاب حتی فرغ منه، ثم أمرهم قیصر فخرجوا من عنده، ثم بعث الیّ فدخلت إلیه، فسألنی فأخبرته، فبعث الی الاسقف، فدخل علیه، و کان صاحب أمرهم یصدرون عن قوله، فلما قرأ الکتاب، قال الاسقف: هو و اللّه الذی بشرنا به عیسی و موسی، هو و اللّه الذی کنا ننتظره، قال قیصر: فما تأمرنی؟ قال الاسقف: أما أنا فانی مصدقه و متّبعه، فقال قیصر: انی أعرف أنه کذلک، و لکن لا أستطیع أن أفعل، ان فعلت ذهب ملکی و قتلتنی الروم(1).

(و علامه یحیی بن شرف النووی در «منهاج» شرح «صحیح» مسلم بن حجاج در شرح روایت سابقه متضمن ارسال جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم کتاب را بهرقل گفته) :

قوله: لو أعلم أنی أخلص إلیه لاحببت لقاءه، هکذا هو فی «مسلم» و وقع فی «البخاری» لتجشمت لقائه، و هو الاصح فی المعنی، و معناه لتکلفت الوصول إلیه، و ارتکبت المشقة فی ذلک، و لکن أخاف أن اقتطع دونه، و لا عذر له فی هذا، لانه قد عرف صدق النبی صلی اللّه علیه و سلم، و انما شح فی الملک و رغب فی الریاسة فآثرها علی(2) نفسه، و قد جاء ذلک مصرحا به فی «صحیح البخاری»

ص:8

و لو أراد اللّه هدایته لو فقه، کما وفق النجاشی، و ما زالت عنه الریاسة، و نسأل اللّه توفیقه(1).

گفته، و جواهر زواهر گفتار بمثقب بیان سفته، و معاویه با آن همه مجانست و موافقت، ضبط نفس نتوانسته، بسماع آن شعر و ملیحة شهدت لها ضراتها و الفضل ما شهدت به الاعداء

خوانده، که از آن ظاهر است که فضل آن حضرت چندان بمرتبه ظهور و وضوح رسیده، که عمرو عاص با وصف عداوت جناب أمیر المؤمنین علیه السلام، شهادت بفضل آن حضرت داده، و فضل کامل همین است که اعداء بآن شهادت می دهند.

جمال الدین محدث در «تحفة الاحباء» گفته:

در بعضی کتب از تواریخ هست که چون خبر شهادت یافتن أمیر المؤمنین علیه السلام بشام رسید، معاویه گفت: الان انقطع العداوة.

و در مجلسی که خواصّ و اشراف شام حاضر بودند، و یک بدرۀ زر پیش خود داشت، گفت: هر که برخی از صفات و فضائل، و چندی از خواص و مزایای علی بن أبی طالب در این محفل بیان کند، مر اوراست این بدرۀ زر، عمرو عاص خود را از مکابره و معانده گذرانیده، بمقتضای «ان الکذوب قد یصدق» این ابیات را بدیهة بر منصه عرض جلوه داد «و طمعا فی البدرة الموعودة المشار إلیها» زبان بحق و صدق و راستی گشاد) :

بآل محمد عرف الصواب و فی أبیاتهم نزل الکتاب

هم حجج الاله علی البرایا بهم و بجدهم لا یستراب

و لا سیما أبا حسن علیا له فی الحرب مرتبة تهاب

إذا نادت صوارمه نفوسا فلیس لها سواهنّ جواب

طعام المشرفیّ مهج الاعادی و فیض دم الرقاب لها شراب

ص:10

و من لم ینأ من أعدا علی فلیس له النجاة و لا ثواب

أمیر المؤمنین علیّ ذخری شفیع لی إذا قام الحساب

هو الفردوس لا یخفی علیکم هو الساقی علی الحوض الشراب

هو النبأ العظیم و فلک نوح و باب اللّه إذا انقطع الخطاب

(معاویه گفت) :

و ملیحة شهدت لها ضرّاتها و الفضل ما شهدت به الاعداء

خائفا یلتمس عذرا من قتل من قتل، فقال: أصلح اللّه الامیر انشدک شعرا کتب به یزید بن معاویة یعتذر فیه الی أهل المدینة من قتل الحسین؟ قال: انشدنی فأنشده:

یا أیها الراکب الغادی لطیّبة علی عذافره(1) فی سیرها قحم(2)

ابلغ قریشا علی شحط المزار بها بینی و بین حسین اللّه و الرحم

و موقف بفناء البیت انشده عهد الاله و ما یرعی به الذمم

عنفتم قومکم فخرا بامّکم أمّ حصان لعمری برة کرم

هی التی لا یدانی فضلها أحد بنت الرسول و خیر الناس قد علموا

و فضلها لکم فضل و غیرکم من قومکم لهم من فضلها قسم

انی لاعلم أو ظنّا کعالمه و الظن یصدق أحیانا و ینتظم

أن سوف یترککم ما تطلبون بها قتلی بها ذاکم العقبان و الرخم

یا قومنا لا تشبوا لحرب إذ خمدت و مسکوا بحبال السلم و اعتصموا

قال: فسری(3) عن موسی بعض ما کان فیه(4).

سعادات و عمده مبرات و زبدۀ خیرات است، از صلاة و صیام صحابه عظام بالاتر بود، که حسب ارشاد نبوی، صحابه تحقیر صلاة و صیام خود بمقابله صلاة و صومشان می کردند.

و نیز از حدیث ادآب و اتعاب خوارج نفوس خود را در عبادت و حدّت و شدتشان و ذلاقت ایشان در قرائت قرآن، و اهتمام در آن و سؤال از آن ظاهر است، و با این همه عداوت ایشان با کتاب خدا هم، در حدیث نبوی دارد کما سمعت سابقا.

و ملا علی متقی در کتاب «کنز العمال» گفته) :

ویلک و من یعدل إذا لم أعدل، و عند من یلتمس العدل بعدی، و یوشک أن یأتی قوم مثل هذا، یسألون بکتاب اللّه و هم أعدائه، و یقرءون کتاب اللّه محلقة رءوسهم، فاذا خرجوا فاضربوا رقابهم.

(طب عن ابن عمر)(1) (پس بنابر مزعوم فاضل رشید و حسب تشدق و تعمق او در حمایت جاحظ، ملحدی را می رسد که بگوید خوارج را با وصف انهماکشان در عبادت ایزد منعام، باین حد و کد و جد، که عبادت صحابه عظام را پستتر گردانیدند، و چنین طائفه جلیلة الشأن و زمره با دین و ایمان را، در جملۀ قاصرین یا مقصرین گنجانیدند، و هم حدت و شدت در دین داشتند، و هم بذلاقت قرآن شریف را می خواندند، و هم سؤال آن می کردند، از اعدای کتاب الهی، و خارجین و مارقین از دین جناب رسالت پناهی قرار دادن، اصطلاح بدیع اهل اسلام است) .

ص:13

اسلوب حمیریه نیز بعمل می آوردند، اظهار زندقه و الحاد اول قرامطه احداث نمودند، و بر مقتدر عباسی خروج کردند) .

(و شمس الدین ابو عبد اللّه محمد بن احمد الذهبی در «میزان الاعتدال» گفته) :

نوح بن أبی مریم یزید بن عبد اللّه أبو عصمة المروزی، عالم أهل مرو، و هو نوح الجامع، لانه أخذ الفقه عن أبی حنیفة، و ابن أبی لیلی، و الحدیث عن حجاج ابن أرطاة، و التفسیر عن الکلبی و مقاتل، و المغازی عن ابن اسحاق، و روی عن الزهری، و ابن المنکدر.

و عنه نعیم بن حماد، و سعید بن نصیر، و حبان بن موسی المراوزة، و آخرون، و ولی قضاء مرو فی خلافة المنصور، و امتدت حیاته.

قال نعیم: سئل ابن المبارک عنه فقال: هو یقول لا إِلهَ إِلاَّ اَللّهُ .

و قال أحمد: لم یکن بذاک فی الحدیث، و کان شدیدا علی الجهمیة.

و قال مسلم و غیره: متروک الحدیث.

و قال الحاکم: وضع أبو عصمة حدیث فضائل القرآن الطویل.

و قال البخاری: منکر الحدیث.

و قال ابن عدیّ: عامّة ما اوردت له لا یتابع علیه، و هو مع ضعفه یکتب حدیثه(1).

(و از ان جمله است غلام خلیل که اهتمام او در عبادت پروردگار و هجر شهوات دنیای ناپایدار، بغایت قصوی رسیده، و اسواق بغداد بسبب موت او بند گردیده، لکن با این جلالت و عظمت وضع حدیث می کرد:

سیوطی در «تدریب» گفته) :

و کان غلام خلیل یتزهد، و یهجر شهوات الدنیا، و غلّقت اسواق بغداد لموته و مع ذلک کان یضع الحدیث(2).

ص:16

(و علامه ذهبی در «میزان الاعتدال» گفته) :

أحمد بن محمد بن غالب الباهلی غلام خلیل، عن اسماعیل بن أبی اویس، و شیبان، و قرة بن حبیب.

و عنه ابن کامل و ابن السماک و طائفة، و کان من کبار الزهاد ببغداد.

قال ابن عدی: سمعت أبا عبد اللّه النهاوندی یقول: قلت لغلام خلیل: ما هذه الرقائق التی تحدث بها؟ قال: وضعناها لنرقق بها قلوب العامة.

و قال أبو داود: أخشی أن یکون دجال بغداد.

و قال الدارقطنی: متروک.

و قال الخطیب: مات فی رجب سنة خمس و سبعین و مائتین، و حمل فی تابوت الی البصرة، و بنیت علیه قبة، و کان یحفظ علما کثیرا، و یخضب بالحناء، و یقتات بالباقلاء صرفا. قال ابن عدی: أمره بین(1).

(و از آن جمله است ابو بشر احمد بن محمد مروزی، که هم بمرتبۀ جلیلۀ فقاهت فائز بود، و هم مبالغه در ذب حریم سنت نبویه و طلب آن داشت، و در قمع مخالفین و معاندین سنت اهتمام بلیغ می ساخت، و با این همه فضائل جلیله و مناقب جمیله، دست از وضع احادیث بر نمی داشت.

سیوطی در «تدریب» گفته) :

قال ابن حبّان: و کان أبو بشر أحمد بن محمد الفقیه المروزی من أصلب أهل زمانه فی السنة، و أذبّهم عنها، و أقمعهم لمن خالفها، و کان مع هذا یضع الحدیث(2).

ص:17

(و از آن جمله است ابو داود نخعی، که حسب افاده ابن حبان، اطول ناس از روی قیام لیل، و اکثرشان از روی صیام نهار بود، و مع ذلک وضع حدیث می کرد.

سیوطی در «تدریب» گفته) :

قال ابن حبان: و کان أبو داود النخعی أطول الناس قیاما بلیل، و أکثرهم صیاما بنهار، و کان یضع(1).

(و ذهبی در «میزان الاعتدال» گفته) :

قال أبو معمر: أخذ بشر المریسی رأی جهم عن أبی داود النخعی.

و قال الحاکم: لست أشک فی وضعه الحدیث علی تقشفه، و کثرة عبادته.

و قال أبو الولید: سمعت شریکا یقول: ما لقینا من ابن عمنا یعنی سلیمان بن عمرو یکذب علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم(2).

(و از آن جمله است وهب بن حفص که حسب افاده ابن عدی از صالحین بود، و صلاح و زهد او بمرتبۀ رسید، که تا بیست سال با احدی کلام نکرد لکن مع ذلک مرتکب کذب فاحش می گردید.

سیوطی در «تدریب» گفته) :

و قال ابن عدی: کان وهب بن حفص من الصالحین مکث عشرین سنة لا یکلم أحدا، و کان یکذب کذبا فاحشا(3).

ص:18

برای خدا از تعصب در گذشته، انصاف فرمایند، که آیا مثالب متنازع فیه در حق شیخین رضی اللّه عنهما، که آنرا جناب مخاطب متواتر المعنی قرار داده اند، زیاده تر بر مجموعۀ مثالبی که سفهای ناس، و حمقای حق ناشناس، در حق انبیاء کبار و ائمه اطهار بآن تفوه نموده اند، و شریف مرتضی در «تنزیه الانبیاء و الائمة» از علمای شیعه و صاحب «تحفه» در کتاب خود، و ابن حزم در کتاب «التفصیل» و عامه مفسرین و شراح حدیث و اکثر متکلمین در مؤلفات خود، بدفع آن پرداخته اند هست یا نه انتهی.

از ملاحظۀ این عبارت ظاهر است که کسانی که آن مثالب را ذکر کرده اند که سید مرتضی در «تنزیه الانبیاء و الائمة» و صاحب «تحفه» در کتاب خود دفع آن نموده اند از سفهای ناس، و حمقای ناحق شناسند، و پر ظاهر است که این مثالب را که جناب سید مرتضی در مقام تنزیه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بدفع آن پرداخته، و صاحب تحفه در آخر باب امامت ذکر کرده، جاحظ ذکر کرده، و از شیخ خود نظام بی نظام نقل نموده.

پس بنص رشید ثابت شد، که جاحظ از سفهای ناس و حمقای حق ناشناس است.

و اعتذار به اینکه فاضل رشید نمی دانست که جاحظ این مثالب را ذکر کرده پس باین سبب اطالۀ لسان در حق ذاکرین آن نموده، ضحکه بیش نیست، زیرا که از کلام رشید سفه و حمق و ناحق شناسی ذاکر مطاعن «کان من کان» ظاهر است، اطلاع و عدم اطلاع رشید را در این باب دخلی نیست.

و حیرت مرا بسوی خود می کشد، که فاضل رشید تا کجا زحمت حمایت جاحظ جاحد خواهد کشید که اکابر ائمه سنیه و افاخم محققین شان، علاوه

ص:20

بر ناصبیت او که شاهصاحب ثابت کرده اند، و علامه اسکافی بابلغ وجوه ظاهر کرده، و حاجت اظهار چیست که خرافات او ابلغ شاهد و اجلی برهان بر این عدوان است، الحاد جاحظ بصراحت تمام، بلا دخل تعویض و التزام ثابت کرده اند، و طریقه کشف اسرار و هتک استار او پیموده.

محمد طاهر کجراتی صاحب «مجمع البحار» که از اجله کبار و اعاظم عالی فخار است، و یحیی الدین عبد القادر بن شیخ العیدروس در کتاب «النور السافر عن اخبار القرن العاشر» در وقائع سنة ست و ثمانین و تسعمائة بمدح او گفته) :

استشهد الرجل الصالح العلامة جمال الدین محمد طاهر، الملقب بملک المحدثین الهندی رحمه اللّه آمین علی یدی المبتدعة من فرقتی الرافضة السبابة و المهدویة القتالة.

و سببه انه کان یناقرهم و یناظرهم، و یریدهم یرجعون الی الحق، و یترکون ما هم علیه من الضلالة و الزندقة، و کان هذا دأبه أبدا، و جری له معهم وقائع کثیرة، و قهرهم فی مجالس عدیدة، و أظهر فضائحهم، و کشف خزعبلاتهم، و ردعهم و ادحض حجتهم و ابطلها، و بالغ فی الرد علیهم، و التحذیر عنهم حتی قال: بکفرهم، و جزم بخروجهم من الدین و المنهج القویم، و ضلالهم عن الصراط المستقیم، و أراد اعدام هذا المذهب القبیح رأسا، و سعی فی ذلک سعیا بلیغا، و أراد التوصل الی سلطان الزمان لذلک، فاحتالوا علیه، حتی قتلوه قبل أن یصل الی ذلک، و لا حول و لا قوة الا باللّه، و هو الذی أشار إلیه النبی صلی اللّه علیه و سلم بالمزیة فی الرؤیا التی رآها الشیخ علی المتقی السابقة، و ناهیک بها من منقبة علیة، و کان علی قدم من الصلاح و الورع و التبحر فی العلم،

ص:21

و کانت ولادته سنة ثلث عشر و تسعمائة، و حفظ القرآن، و هو لم یبلغ الحنث، وجد فی العلم و مکث کذلک نحو خمس عشر سنة، و برع فی فنون عدیدة و فاق الاقران، حتی لم یعلم أن أحدا من علماء کجرات بلغ مبلغه فی فن الحدیث کذا قاله بعض مشایخنا.

و له تصانیف نافعة منها «مجمع بحار الانوار فی غرائب التنزیل و لطائف الاخبار» و شیوخه کثیرون، لما حج أخذ عن الشیخ حسن البکری، و الشیخ ابن الحجر الهیتمی، و الشیخ علی بن عراق، و الشیخ علی المتقی الهندی المکی، و الشیخ جار اللّه ابن فهد، و أخذ عن جدی السید عبد اللّه العیدروس فی التصوف بعدن، ورث عن أبیه مالا جزیلا، فانفقه علی طلبة العلم الشریف، و کان یرسل الی معلم الصبیان و یقول: أی صبی حسن ذکائه و جید فهمه أرسله الیّ، فیرسل إلیه فیقول له: کیف حالک؟ فان کان غنیا یقول له: تعلم، و ان کان فقیرا یقول له تعلم و لا تهم من جهة معاشک، انا أتعهد أمرک و جمیع عیالک علی قدر کفایتهم فکن فارغ البال، و اجتهد فی تحصیل العلم فکان یفعل ذلک بجمیع من یأتیه من الضعفاء و الفقراء و یعطیهم قدر ما وظفه لهم، حتی صار منهم جماعة کثیرة علماء ذوی فنون کثیرة، فانفق جمیع ماله فی ذلک.

و حکی انه فی أیام تحصیله. قاسی من الطلبة و غیرهم شدائد، فنذر ان رزقه اللّه علما لیقومن بنشره ابتغاء لمرضات اللّه، فلما تم له ذلک فعل کذلک، و قام به احتسابا للّه فانتفع بتدریسه عوالم لا تحصی رحمه اللّه، و أعاد علینا من برکاته آمین انتهی(1).

(در «تذکرة الموضوعات» می فرماید) :

فی المقاصد اختلاف امتی رحمة، البیهقی، عن الضحاک، عن ابن عباس

ص:22

رفعه فی

حدیث طویل بلفظ «و اختلاف أصحابی لکم رحمة» و کذا الطبرانی، و الدیلمی، و الضحاک، عن ابن عباس منقطع:

و قال العراقی: مرسل ضعیف:

تکذیب جناب شاهصاحب، و دفع صراحت و معاندت بداهت هم باکی برندارد.

و اگر فاضل رشید را نظر انداختن بر «تذکرۀ» محمد طاهر کجراتی، بسبب قلّت ممارست بکتب حدیث و متعلقات آن، و مزید مشغولی بعلوم رسمیه نصیب نشده بود، کاش «بصواقع» کابلی که مأخذ کتاب استادشان است، و با وصف اشتغال بعلم کلام، و اهتمام بمناظره خصام، عدم عثور و عبور بر آن از غرائب دهور است، بنظر بصیرت می دیدند، دامن از چنین تساهل و تغافل و ادلال و املال برمی چیدند.

چه خواجه نصر اللّه کابلی که پسر او ابو الحسن المدعو بعبید اللّه الملقب بعلاء الدین در «سواطع مشرقه» شرح «صواقع محرقه» بمدح او گفته) :

العارف الاکمل الاتم، البحر الخضم، و الطود الاشم، السیّد السند الجحجاح الهمام، أفضل العلماء و العرفاء الکرام، مجدد المائة الثانیة من بعد الالف، بقیة السلف فی احیاء الدین و سنن سید المرسلین، الشیخ الامام الامجد الوالد، قدوة الافاضل و الاماجد، قرة عیون الانام، خاتمة الفحول الاعلام، الذی یشهد بوفور فضائله و کماله کتابه الذی لم ینسج ناسج علی منواله، فرید الدهر و وحید العصر، المدعو بالکلمة الثانیة من سورة النصر، المخاطب من الحق بناصر الحق.

أعنی أبا النصر نصر الدین محمد المشتهر بخواجه نصر اللّه، أنزل اللّه علیه شآبیب الرحمة و سجائیل الغفران، و ألبس اللّه له أنوار التجلیات الذاتیة و الایمان و أسکنه اللّه تعالی فی أعلی فرادیس الجنان، ابن السید القمقام، و الیلمعی اللوذعی الهمام، امام أهل السنة و الجماعة، قاطع البدع و الشناعة، کشاف أسرار

ص:24

الظواهر و البواطن، مدقق غوامض عوائص العلوم المعارف و المعاین، استاذ الجزء و الکل، أبو عبد اللّه خواجه محمد سمیع، المشتهر بالعالم الربانی، ابن خواجه محمد باقی الحسنی الصدیقی النقشبندی، بردّ اللّه مضجعهم المنیع.

(و سناء اللّه پانی پتی در «سیف مسلول» گفته:

در این باب عالم اجل، و عارف اکمل، فرید الدهر، وحید العصر، ابو النصر نصیر الدین محمد المشتهر بخواجه نصر اللّه الحسنی المکی المدنی اصلا، و الکابلی وطنا، کتابی نوشته است در غایت حسن و جمال و براعت و کمال، و آن بزرگ کتب روافض را از تفسیر، و حدیث، و عقائد، و فقه، و تاریخ، بسیار ملاحظه فرموده، و عمر عزیز خود در آن صرف نموده، اکثر ادلّه در کتاب خود جهت ابطال مذهب خصم، و اثبات مذهب خود، از کتب معتبره عند الروافض آورده است، این فقیر هم بحکم-ع-: «و للارض من کأس الکرام نصیب» روایات کتب روافض را از آن کتاب اخذ نموده و المسئول من اللّه العصمة و السداد انتهی(1).

علی الالسنة، و قال الخطابی فی غریب الحدیث: اعترض علی هذا الحدیث رجلان أحدهما ماجن و الآخر ملحد، و هما اسحاق الموصلی، و عمرو بن بحر الجاحظ، و قالا جمیعا: لو کان الاختلاف رحمة لکان الاتفاق عذابا الخ(1).

(و شیخ محیی الدین یحیی بن شرف بن مری بن حسن الشافعی النووی، در شرح حدیث قرطاس، که هادم اساس مذهب أتباع «أول من قاس» ، و سبب انتباه عقلاء ناس است، از خطابی تقریری مشتمل بر کمال تزویق و تزویر نقل کرده، که در آن برای استصواب مخالفت عمر با جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم، متمسک

بحدیث اختلاف امتی رحمة گردیده، و بعد از آن بجوش و خروش آمده، در هتک ناموس و ثلب و عیب عمرو بن الجاحظ، و اسحاق موصلی، که اعتراض بر این روایت کرده اند، مبالغه فرموده) :

قال النووی فی «المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج» :

قال الخطابی: و لا یجوز أن یحمل قول عمر علی أنّه توهم الغلط علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، أو ظن به غیر ذلک مما لا یلیق به بحال، لکنه لما رأی ما غلب علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الوجع و قرب الوفاة، مع ما اعتراه من الکرب، خاف أن یکون ذاک القول مما یقوله المریض، مما لا عزیمة له فیه، فیجد المنافقون بذلک سبیلا الی الکلام فی الدین، و قد کان أصحابه صلی اللّه علیه و سلم یراجعونه فی بعض الامور، قبل أن یجزم فیها بتحتیم، کما راجعوه یوم الحدیبیة فی الحلاق، و فی کتاب الصلح بینه و بین قریش، فأما إذا أمر بالشیء أمر عزیمة فلا یراجعه فیه أحد منهم.

قال و أکثر العلماء علی انه یجوز علیه الخطأ فیما لم ینزل علیه (ص) وحی،

ص:26

و أجمعوا کلهم علی انه لا یقر علیه قال: و معلوم انه صلی اللّه علیه و سلم و ان کان اللّه تعالی قد رفع درجته فوق الخلق کلهم، فلم ینزهه من سمات الحدث و العوارض البشریة، و قد سها فی الصلوة، فلا ینکر أن یظن به حدوث بعض هذه الامور فی مرضه، فیتوقف فی مثل هذا الحال حتی یتبین حقیقته، فلهذه المعانی و شبهها راجعه عمر رضی اللّه عنه.

قال الخطّابی رحمه اللّه: و قد روی عن النبی صلی اللّه علیه و سلم أنه قال:

اختلاف امتی رحمة ، فاستصوب عمر ما قاله، و قد اعترض علی

حدیث اختلاف امتی رحمة رجلان: أحدهما مغموص علیه فی دینه، و هو عمرو بن بحر الجاحظ، و الآخر معروف بالسخف و الخلاعة، و هو اسحاق بن ابراهیم الموصلی، فانه لما وضع کتابه فی الاغانی، و أمعن فی تلک الاباطیل لم یرض بما تزود من اثمها، حتی صدر کتابه بذم أصحاب الحدیث، و زعم أنهم یروون ما لا یدرون، و قال هو و الجاحظ: لو کان الاختلاف رحمة لکان الاتفاق عذابا، ثم زعم أنّه انما کان اختلاف الامة رحمة فی زمن النبی صلی اللّه علیه و سلم خاصة، فاذا اختلفوا سألوه فبین لهم، و الجواب عن هذا الاعتراض الفاسد أنه لا یلزم من کون الشیء رحمة أن یکون ضده عذابا، و لا یلزم هذا و لا یذکره الا جاهل أو متجاهل و قد قال اللّه تعالی: (وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اَللَّیْلَ وَ اَلنَّهارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ)(1)فسمی اللیل رحمة، و لم یلزم من ذلک أن یکون النهار عذابا، و هو ظاهر لا شک فیه.

قال الخطابی رحمه اللّه: و الاختلاف فی الدین ثلثة أقسام: أحدها فی اثبات الصانع و وحدانیته، و انکار ذلک کفر، و الثانی فی صفاته و مشیته، و انکار ذلک بدعة، و الثالث فی أحکام الفروع و نحوها فهذا جعله اللّه رحمة و کرامة للعلماء،

ص:27

و هو المراد بحدیث اختلاف امتی رحمة، و هذا آخر کلام الخطابی(1).

(از این عبارت ظاهر است که خطابی تصریح فرموده، بآنکه جاحظ مغموص علیه در دین خود بوده، یعنی ائمه نقّاد بر دین او طعن کرده اند و از اهل ایقان و ایمان برآورده، بزمرۀ مخالفین دین انداخته.

و نیز از آن ظاهر است که کلام جاحظ که متحد است با کلام اسحاق بن ابراهیم موصلی، کلامی است که ذکر نمی کند آنرا مگر جاهل یا متجاهل، و کلامی است مخالف قرآن، و موجب و مثبت اعتراض بر ایزد منان.

روی عنه الحاکم أبو عبد اللّه الحفظ، و أبو الحسین عبد الغافر بن محمد الفارسی و جماعة کثیرة.

و ذکره الحاکم أبو عبد اللّه فی «التاریخ» فقال: الفقیه الادیب البستی أبو سلیمان الخطابی، أقام عندنا بنیسابور سنین، و حدّث بها، و کثرت الفوائد من علومه، و توفی فی سنة ثمان و ثمانین و ثلاثمائة ببست(1).

(و قاضی شمس الدین أبو العباس أحمد بن محمد المعروف بابن خلکان البرمکی الاربلی الشافعی در «وفیات الأعیان فی انباء ابناء الزمان» گفته) :

أبو سلیمان أحمد بن محمد بن ابراهیم ابن الخطاب الخطابی البستی، کان فقیها، أدیبا، محدثا، له التصانیف البدیعة منها «غریب الحدیث» و «معالم السنن» فی شرح سنن أبی داود، و «أعلام السنن» فی شرح البخاری، و کتاب «السجاح» و کتاب «شأن الدعاء» ، و کتاب «اصلاح غلط المحدثین» و غیر ذلک.

سمع بالعراق أبا علی الصفار، و أبا جعفر البزار، و غیرهما.

و روی عنه الحاکم أبو عبد اللّه بن البیّع النیسابوریّ، و عبد الغافر الفارسی.

و أبو القاسم عبد الوهاب ابن أبی سهل الخطابی، و غیرهم، الی أن قال: و کان یشبه فی عصره بأبی عبید القاسم بن سلام، علما، و أدبا، و زهدا، و ورعا، و تدریسا و تألیفا الخ(2).

(و حافظ شمس الدین ابو عبد اللّه محمد بن احمد الذهبی در «عبر فی خبر من غبر» در وقائع سنة ثمان و ثمانین و ثلاثمائة گفته) :

أبو سلیمان الخطابی أحمد بن محمد بن ابراهیم بن خطاب البستی الفقیه الادیب، صاحب «معالم السنن» و «غریب الحدیث» و «الغنیة عن الکلام» و «شرح

ص:29

الاسماء الحسنی» و غیر ذلک رحل.

و سمع أبا سعید بن الاعرابی، و اسماعیل الصفار، و الاصم، و طبقتهم، و سکن بنیسابور مدة، توفی ببست فی ربیع الآخر و کان علامة محققا (1).

(و ابو محمد عبد اللّه بن اسعد بن علی الیمنی المعروف بالیافعی در «مرآت الجنان» در وقائع سنة ثمان و ثمانین و ثلاثمائة گفته) :

الامام الکبیر الحبر الشهیر أبو سلیمان الخطابی أحمد بن محمد بن ابراهیم ابن الخطاب البستی الشافعی، کان فقیها، أدیبا، محدثا، و له التصانیف البدیعة منها «اعلام السنن فی شرح البخاری» و «معالم السنن» فی شرح «سنن أبی داود» و «غریب الحدیث» و کتاب «اصطلاح غلط المحدثین» و کتاب «السجاح» ، و کتاب «بیان الدعاء» ، و غیر ذلک.

سمع بالعراق أبا علی الصفار، و أبا جعفر الرزاز، و غیرهما.

و روی عنه الحاکم أبو عبد اللّه بن البیع النیسابوریّ، و عبد الغفار بن محمد الفارسی، و أبو القاسم عبد الوهاب بن أبی سهل الخطابی الخ(2).

(و صلاح الدین خلیل بن ایبک الصفدی در «وافی بالوفیات» گفته) :

أحمد بن محمد بن ابراهیم بن الخطاب الخطابی، أبو سلیمان من ولد زید ابن الخطاب.

قال السلفی: و ذکر الجم الغفیر و العدد الکثیر: أن اسمه حمد، و هو الصواب و علیه الاعتماد، و ذکره یاقوت فی «معجم الادباء» فی باب أحمد، و قال: ان الثعالبی، و أبا عبید الهروی، کانا معاصریه و تلمیذیه، سمیاه أحمد، و قد سماه

ص:30

الحاکم ابن البیع فی کتاب «نیسابور» حمدا و جعله فی باب من اسمه حمد، و ذکر أبو سعید السمعانی فی کتاب «مرو» ، سئل أبو سلیمان عن اسمه، فقال الذی سمیت به حمد، لکن الناس کتبوه أحمد، فترکته علیه، الی أن قال بعد ذکر مرثیته:

قال السمعانی: کان الخطابی حجة صدوقا، رحل الی العراق و الحجاز، و جال فی خراسان، و خرج الی ما وراء النهر، و کان یتّجر و ینفق علی الصلحاء من اخوانه.

و قال الثعالبی: کان یشبه فی زماننا بأبی عبید القاسم بن سلام، و قد طوف، و ألف فی فنون من العلم، و أخذ الفقه عن أبی بکر القفال الشاشی، و أبی علی بن أبی هریرة، و نظرائهما من أصحاب الشافعی، و من تصانیفه «معالم السنن» شرح السنن لابی داود، «کتاب غریب الحدیث» ، و فیه ما لم یذکره ابن قتیبة و لا أبو عبید فی کتابیهما، و هو کتاب ممتع، «کتاب تفسیر أسماء الرب عز و جل» ، کتاب «شرح الادعیة المأثورة» ، کتاب «شرح البخاری» ، کتاب «العزلة» ، کتاب «اصلاح الغلط» کتاب «العروس» ، کتاب «أعلام الحدیث» ، کتاب «الغنیة عن الکلام» ، کتاب «شرح دعوات» لابن خزیمة الخ(1).

(و جمال الدین عبد الرحیم بن الحسن بن علی الاسنوی در «طبقات شافعیه» گفته) :

أبو سلیمان حمد بفتح الحاء و سکون المیم بن محمد بن ابراهیم بن خطاب البستی، المعروف بالخطابی، کان فقیها رأسا فی علم العربیة و الادب و غیر ذلک، و أخذ الفقه عن القفال الشاشی، و ابن أبی هریرة، و غیرهما، و صنف التصانیف النافعة المشهورة، و له شعر حسن(2).

ص:31

(و تقی الدین ابو بکر بن احمد بن قاضی شهبة الدمشقی الاسدی در «طبقات فقهای شافعیة» گفته) :

حمد بفتح الحاء و سکون المیم، و قیل: اسمه أحمد بن محمد بن ابراهیم بن الخطاب أبو سلیمان البستی المعروف بالخطابی.

قیل: انه من ولد زید بن الخطاب بن نفیل العدوی، قال الذهبی: و لم یثبت.

کان رأسا فی علم العربیة، و الفقه و الادب، و غیر ذلک.

أخذ الفقه عن أبی علی بن أبی هریرة، و أبی بکر القفال، و غیرهما، و أخذ اللغة عن أبی عمر الزاهد.

و صنف التصانیف النافعة المشهورة، منها: (معالم السنن) تکلم فیها علی سنن أبی داود، و (أعلام البخاری) ، و (غریب الحدیث) ، و (شرح أسماء اللّه الحسنی) ، و (کتاب الغنیة عن الکلام و أهله) ، و (کتاب العزلة) .

و له شعر حسن، نقل عنه النووی فی «التهذیب» أشیاء فی اللغة، ثم قال:

و محله من العلم مطلقا، و من اللغة خصوصا، الغایة العلیاء، توفی ببست فی ربیع الآخر سنة ثمان و ثمانین و ثلاثمائة(1).

(و جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی در «طبقات الحفاظ» ذهبی ملخص نموده گفته) :

الخطابی الامام العلامة المفید المحدث الرحال أبو سلیمان حمد بن محمد ابن ابراهیم بن خطاب البستی، صاحب التصانیف.

سمع أبا سعید بن الاعرابی، و أبا بکر بن داسة، و الاصم، و عنه الحاکم.

و صنف «شرح البخاری» ، و «معالم السنن» ، و «غریب الحدیث» ، و «شرح

ص:32

الاسماء الحسنی» ، و «العزلة» و غیر ذلک.

و کان ثقة ثبتا من أوعیة العلم، أخذ اللغة عن أبی عمر الزاهد، و الفقه عن القفال، و ابن أبی هریرة، و وهم من سماه أحمد، و له شعر جید، مات ببست فی ربیع الآخر سنة 388(1).

(و نیز جلال الدین سیوطی در «بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة» گفته) :

حمد بن محمد بن ابراهیم بن الخطاب أبو سلیمان الخطابی، من ولد زید بن الخطاب.

قال السلفی: ذکر الجم الغفیر أن اسمه حمد بفتح الحاء و هو الصواب، و قیل: اسمه أحمد.

و قال السمعانی: سئل عن اسمه فقال: هو حمد، لکن الناس کتبوه أحمد، فترکته علیه.

قال الثعالبی فی «الیتیمة» : کان یشبه فی زمانه أبا عبید القاسم بن سلام.

قال السمعانی: کان حجة صدوقا، رحل الی العراق، و الحجاز، و جال خراسان و خرج الی ما وراء النهر، و تفقه بالقفال الشاشی، و غیره، و أخذ الادب عن أبی عمر الزاهد، و اسماعیل الصفار، و ألف فی فنون، و روی عنه أبو عبد اللّه الحاکم و خلق، و له من التصانیف «غریب الحدیث» ، «شرح البخاری» ، «شرح أبی داود» «العزلة» ، و غیر ذلک.

مولده فی رجب سنة تسع عشرة و ثلاثمائة، و مات سنة ثمان و ثمانین، و قیل:

یوم السبت سادس ربیع الآخر سنة ست و ثمانین، و وقع فی «المنتظم» لابن

ص:33

الجوزی سنة تسع و أربعین و هو غلط(1).

(و محمد بن محمد بن احمد السنهوری الشافعی در «حاشیۀ فتح المغیث شرح الفیة الحدیث» تصنیف حافظ زین الدین عبد الرحیم بن الحسین العراقی گفته) :

قوله: قال الخطابی هو العلامة الحافظ أبو سلیمان حمد بن محمد بن ابراهیم ابن خطاب البستی، و وهم من سماه أحمد، و کان صاحب فقه، و حدیث، و معان، و غیرها، توفی فی شهر ربیع الآخر سنة ثمان و ثمانین و ثلاثمائة(2).

(و عبد الحق دهلوی در «رجال مشکاة» گفته) :

الخطابی هو أبو سلیمان أحمد بن محمد بن ابراهیم بن الخطاب بن طهمان ابن عبد الرحمن الخطابی البستی المشار إلیه فی عصره و العلامة فرید دهره فی الفقه، و الحدیث، و الادب، و معرفة الغریب، له التصانیف المشهورة، و التألیفات العجیبة مثل «معالم السنن» و «غریب الحدیث» و غیر ذلک، مات سنة ثمان و ثمانین و ثلاثمائة(3).

(و جناب شاهصاحب در «رساله اصول حدیث» افاده فرموده اند:

این قدر باید دانست، که در شرح و توجیه احادیث، کلام گوناگون، و رطب و یابس بسیار بوقوع آمده، حالا اشخاصی که در این باب محل اعتمادند باید شناخت، و از کتب و تصانیف اینها بهره باید برداشت، امام نووی، و محیی السنة البغوی، و ابو سلیمان خطابی، از جمله علماء شافعیه خیلی معتمد علیه، و سخن ایشان متین و مضبوط واقع است(4).

ص:34

و خواجه نصر اللّه کابلی بجواب طعن منع عمر از مغالات مهر گفته) :

لان عمر انما نهی عن المغالاة، لان النبی صلی اللّه علیه و سلم أمر بتیسیر الصداق.

روی الحافظ الخطابی فی «غریب الحدیث» : أن النبی صلی اللّه علیه و سلم قال: تیاسروا فی الصداق فان الرجل لیعطی المرأة حتی یبقی فی نفسه حسیکة الخ(1) (و شاهصاحب بجواب این طعنه گفته اند:

جواب از این طعن آنکه سکوت عمر از جواب آن زن نه بنابر عجز او است از جواب با صواب، تا ثبوت خطأ او فی الواقع لازم آید، بلکه بنابر کمال ادب است با کتاب اللّه، که در مقابله آن چون و چرا نمودن، و فنون دانشمندی و توجیه خرج کردن، مناسب حال اعاظم اهل ایمان نیست، و ایشان را غیر از تسلیم و انقیاد بظاهر الفاظ، هیچ راست نمی آید و الا اگر مقصود آن زن از تلاوت این آیه، اثبات رضای الهی بمغالات مهور بود، پس صریح خلاف فهم پیغمبر است، زیرا که در احادیث صحیحه نهی واقع است از آن) .

روی الخطابی فی غریب الحدیث عن النبی: تیاسروا فی الصداق فان الرجل لیعطی المرأة حتی یبقی فی نفسه حسیکة الخ(2).

(و فاضل معاصر حیدر علی در «منتهی الکلام» گفته:

در این ایام خجسته آغاز فرخنده انجام چندی دیگر از مجلدات شروح «صحیح بخاری» که در صحت و اعتبار آن هرگز ریبی پیرامون خواطر

ص:35

محدثین نمی گردد، خاصه مجلدی از «شرح کرمانی» بمحض تأیید آسمانی بهم رسید، که از نظر شارح مؤلف (جزاه اللّه خیر الجزاء و اوصله الی احسن ما تمناه) گذشته، و بسیاری از محدثین ثقات، بر آن علامات توثیق نوشته اند، هر گاه بمطالعۀ آن مشرّف شدم، معلوم شد که شارح کرمانی در شرح این حدیث، جابجا تحقیق علامه خطابی را که شرح او مسمی «بأعلام السنن» و بتصریح صاحب «کشف الظنون» بر دیگر شروح مقدم است، و وفاتش در سنۀ سیصد و هشتاد و هشت اتفاق افتاده، مطمح نظر دارد، و در مقامات متعدده عبارت او را بطور سند می آرد انتهی(1).

و نیز جای دیگر در «منتهی الکلام» می گوید:

اما قول به اینکه یقین بتأیید دخول ایشان در جهنم نیست، بلکه امید رحمت برای ایشان می توان داشت.

پس مؤید علامه خطابی، و فاضل کرمانی، و مانند ایشان است انتهی(2).

و از لطائف امور این است که خود فخر رازی هم خطابی را بنهایت مدح و ستایش و تعظیم و تبجیل و ثنا و اطراء نواخته است، چنانچه در رساله «مناقب شافعی» گفته) :

و أما المتأخرون من المحدثین فاکثرهم علما، و اقواهم قوة، و اشدهم تحقیقا فی علم الحدیث، هؤلاء: و هم ابو الحسن الدار قطنی، و الحاکم ابو عبد اللّه الحافظ، و الشیخ ابو نعیم الاصفهانی، و الحافظ ابو بکر البیهقی، و الامام ابو بکر عبد اللّه بن محمد بن الجوزقی، صاحب کتاب «المتفق» و الامام الخطیب

ص:36

صاحب «تاریخ بغداد» ، و الامام ابو سلیمان الخطابی، الذی کان بحرا فی علم الحدیث و اللغة، و قیل فی وصفه: جعل الحدیث لابی سلیمان کما جعل الحدید لابی سلیمان یعنون داود النبی صلی اللّه علیه و سلم، حیث قال تعالی فیه: وَ أَلَنّا لَهُ اَلْحَدِیدَ(1) فهؤلاء العلماء صدور هذا العلم بعد الشیخین، و هم باسره متفقون علی تعظیم الشافعی، و المبالغة فی الثناء علیه، و لکل واحد منهم تصنیف مفرد، فی مناقبه، و فضائله، و مآثره، و کل ما ذکرناه یدل علی ان علماء الحدیث قدیما و حدیثا کانوا معظمین للشافعی و معترفین بتقدمه و تفرده(2).

کمال عجب است که رازی، با آن همه جلالت شأن و تبجح و ابتهاج بتدقیق و تشقیق و مو شکافی، بر الحاد جاحظ، که حسب افاده علامه خطابی که خودش بمدح و ثنای او رطب اللسان است، نظری نمی افکند، و خود را و اتباع خود را از تفضیح فضیح، بتمسک بقدح و جرح چنین ملحد باز نمی دارد.

و بعد سماع این همه نصوص و افادات مصرحه بناصبیت و الحاد جاحظ از کتب متکلمین و محدثین، رجوع باید آورد بکتب رجال، و از آنجا باید دریافت، که ائمه فن چه قسم حق خدمت گزاری جاحظ ادا نموده اند، و بچها فضائح، و قوادح، و قبائح، و شنائع، او را موصوف نموده.

عمرو بن بحر الجاحظ المتکلم صاحب الکتب، قال ثعلب: لیس بثقة و لا مأمون(1).

از ملاحظه این عبارت ظاهر است، که ثعلب بتصریح تمام نفی وثوق و امانت از جاحظ نموده، و هر چند این عبارت مغنی برای تفضیح جاحظ و تقبیح تمسک رازی، و توهین حمایت رشید، و امثال آن مغنی است،

و اللغة سنة ست عشرة، و حفظ کتب الفراء، فلم یفته منها حرف، و عنی بالنحو أکثر من غیره، فلما اتقنه اکب علی الشعر و المعانی و الغریب، و لازم ابن الاعرابی(1) بضع عشرة سنة.

و سمع من محمد بن سلام الجمحی، و علی بن المغیرة الاثرم، و سلمة بن عاصم، و عبید اللّه ابن عمر القواریری، و خلف.

و روی عنه محمد بن العباس الیزیدی، و الأخفش الاصغر، و نفطویه و أبو عمر الزاهد، و جمع.

قال بعضهم: انما فضل أبو العباس أهل عصره بالحفظ للعلوم التی تضیق عنها الصدور.

قال ثعلب: کنت أسیر الی الریاشی لأسمع، فقال لی یوما، و قد قرئ علیه:

ما تنقم الحرب العوان منی بازل عامین صغیر سن

کیف تقول: باذل أو باذل؟ فقلت: أ تقول لی هذا فی العربیة؟ انما أقصدک لغیر هذا، یروی بالرفع علی الاستئناف، و النصب علی الحال، و الخفض علی الاتباع فاستحیی و أمسک.

قال: کان محمد بن عبد اللّه بن طاهر یکتب الف درهم واحدة بالهاء، فاذا مرّ به الف درهم واحد، أصلحه واحدة، و کان کتّابه یهابون ان یکلموه فی ذلک، فقال لی یوما: أ تدری لم عمل الفراء «کتاب الهاء» ؟ قلت: لا، قال: لعبد اللّه بن أبی بکر بأمر طاهر جدّی، قلت له: انه قد عمل له کتبا منها کتاب المذکّر و المؤنث قال: و ما فیه؟ قلت: مثل الف درهم واحد، و لا یجوز واحدة، فتنبّه و امتنع.

قال ابو الطیب اللغوی: کان ثعلب یعتمد علی ابن الاعرابی فی اللغة، و علی

ص:40

سلمة بن عاصم فی النحو.

و یروی عن ابن مجدة کتب أبی زید، و عن الاثرم کتب أبی عبیدة، و عن أبی نصر کتب الاصمعی، و عن عمرو بن أبی عمرو کتب ابیه، و کان ثقة متقنا یستغنی بشهرته عن نعته. . .(1) الی ان قال (السیوطی) و قال ابو بکر(2) بن مجاهد: قال لی ثعلب: یا أبا بکر اشتغل اصحاب القرآن بالقرآن ففازوا، و أصحاب الحدیث بالحدیث ففازوا، و اصحاب الفقه بالفقه ففازوا، و اشتغلت أنا بزید و عمرو فلیت شعری ما ذا یکون حالی،

فانصرفت من عنده فرأیت النبی صلی اللّه علیه و سلم تلک اللیلة، فقال لی اقرأ ابا العباس منی السلام و قل له: انت صاحب العلم المستطیل.

و قال ابو عمر الزاهد(3) : سئل ثعلب عن شیء فقال: لا ادری، فقال السائل:

تقول لا ادری، و إلیک تضرب اکباد الابل من کل بلد؟ فقال: لو کان لامک بعدد ما لا ادری بعر لاستغنت.

صنف (المصون) فی النحو «اختلاف النحویین» «معانی القرآن» «معانی الشعر» «القراءات» «التصغیر» «الوقف و الابتداء» «الهجاء» «الامالی» «غریب القرآن» «الفصیح» و قیل: هو للحسن بن داود الرقی، و قیل: لیعقوب بن السکیت، و له اشیاء أخر.

و ثقل سمعه بآخره ثم صم، فانصرف یوم الجمعة من الجامع بعد العصر،

ص:41

و إذا بدابّة فلم یسمع صوت حافرها، فصدمت، فسقط علی رأسه فی هوّة من الطریق، فلم یقدر علی القیام، فحمل الی منزله، و مات منه یوم السبت لعشر خلون.

و قیل: لثلاث عشرة بقیت من جمادی الاولی سنة احدی و تسعین و مائتین و خلّف کتبا تساوی ألفی دینار و أحد و عشرین الف درهم، و دکاکین تساوی ثلاثة آلاف دینار، فرد ماله الی بنته و رثاه بعضهم بقوله:

مات ابن یحیی و ماتت دولة الادب و مات احمد أنحی العجم و العرب

فان تولی أبو العباس مفتقدا فلم یمت ذکره فی الناس و الکتب

و ذکره الدانی فی «طبقات القراء» فقال: روی القراءة عن سلمة بن عاصم، عن أبی الحارث، عن الکسائی، و عن الفراء، و له کتاب حسن فیه.

روی القراءة عنه ابن مجاهد، و ابن الانباری، و غیرهما(1).

و کان ثقة حجة، صالحا، مشهورا بالحفظ، و صدق اللهجة، و المعرفة بالعربیة، و روایة الشعر القدیم، مقدما عند الشیوخ، منذ هو حدث فکان ابن الاعرابی إذا شک فی شیء، قال له ما تقول یا ابا العباس فی هذا؟ ثقة بغزارة حفظه، و کان یقول: ابتدأت فی طلب العربیة و اللغة فی سنة ست عشرة و مائتین، و نظرت فی حدود الفراء و سنی ثمانی عشرة سنة، و بلغت خمسا و عشرین سنة و ما بقی علی مسئلة للفراء الا و أنا أحفظها، و قال ابو بکر بن مجاهد المقرئ، قال لی ثعلب: یا ابا بکر اشتغل اصحاب القرآن بالقرآن ففازوا، و اشتغل اصحاب الفقه بالفقه ففازوا، و اشتغلت انا بزید و عمرو، فلیت شعری ما ذا یکون حالی فی الآخرة؟ فانصرفت من عنده، فرأیت النبی صلی اللّه علیه و سلم تلک اللیلة فی المنام، فقال لی: اقرأ أبا العباس عنی السلام و قل له انت صاحب العلم المستطیل.

قال ابو عبد اللّه الروذباری العبد الصالح أراد ان الکلام به یکمل و الخطاب یجمل، و ان جمیع العلوم مفتقرة إلیه.

و قال ابو عمر الزاهد المعروف بالمطرز: کنت فی مجلس أبی العباس ثعلب فسأله سائل عن شیء فقال له: لا أدری، فقال له: تقول لا أدری و إلیک تضرب اکباد الابل و إلیک الرحلة من کل بلد؟ فقال له ابو العباس: لو کان لامک بعدد ما لا أدری بعر لاستغنت.

و صنف کتاب «الفصیح» و هو صغیر الحجم، کثیر الفائدة، و کان له شعر.

و قال ابو بکر بن القاسم الانباری فی بعض أمالیه: أنشدنی ثعلب و لا ادری هل هی له أو لغیره:

إذا کنت قوت النفس ثم هجرتها فلم تلبث النفس التی انت قوتها

ص:43

ستبقی بقاء الضب فی الماء أو کما یبقی لدی دیمومة البیت حوتها(1)

و کان ثقة، صالحا، مشهورا بالحفظ، و صدق اللهجة، و المعرفة بالعربیة و روایة الشعر القدیم، مقدما عند الشیوخ منذ هو حدّث، و کان ابن الاعرابی إذا شک فی شیء قال له ما تقول یا ابا العباس فی هذا؟ لغزارة حفظه.

قال ابن الاعرابی: أنشدنی ثعلب:

إذا کنت قوت النفس ثم هجرتها فلم تلبث النفس التی انت قوتها

سیبقی بقاء الضب فی الماء أو کما یعیش لدی دیمومة البیت حوتها

قلت: هکذا حکاه عنه ابن خلکان، و الذی نعرفه: أو کما یعیش ببیداء المفاوز حوتها.

و کان سبب وفاته أنه خرج یوم الجمعة من الجامع بعد العصر، و کان قد لحقه صمم لا یسمع الا بعد تعب شدید، فکان فی یده کتاب ینظر فیه فی الطریق فصدمته فرس فألقته فی هوة فأخرج منها و هو کالمختلط، فحمل الی منزله و هو علی تلک الحال، و هو یتأوه من رأسه، فمات ثانی یوم، و (الشیبانی) نسبة الی شیبان حی من بنی بکر بن وائل(1).

و أبی العباس محمد بن یزید المبرد مثلهما، و کان أحمد بن یحیی أعلم الرجلین و أورعهما، و أرویهما للغات و الغریب، و أوجزهما کلاما، و أقلهما فضولا، و کان محمد بن یزید أعذب الرجلین بیانا، و أحفظهما للشعر المحدث، و الاخبار الفصیحة و أعلمهما بمذاهب البصریین فی النحو و مقاییسه، و کان أحمد بن یحیی حافظا لمذاهب العراقیین، أعنی الکسائی و الفراء و الاحمر، و کان متقدما فی صناعته، عفیفا عن الاطماع الدنیة، ورعا عن المکاسب الخبیثة.

قال غیر الازهری: سمع ثعلب ابن الاعرابی، و الاثرم، و الزبیر بن بکار، و أخذ عنه ابن الانباری، و أبو عمر الزاهد، و غیرهما، و کان ثقة، دینا، صالحا ورعا.

حکی عن صاحبه أبی عمر الزاهد، قال: کنت فی مجلس أبی العباس ثعلب فسأله سائل عن شیء، فقال: لا أدری، فقال: أ تقول لا أدری و إلیک تضرب أکباد الابل، و إلیک الرحلة من کل بلد؟ فقال له ثعلب: لو کان لامک بعدد ما لا أدری بعر لاستغنت.

ولد ثعلب رحمه اللّه سنة مائتین، و توفی ببغداد یوم السبت لثلاث عشرة بقیت من جمادی الاولی سنة احدی و تسعین و مائتین.

قال الخطیب البغدادی: و دفن بمقبرة باب الشام رحمه اللّه تعالی(1).

ساخته، یُخْرِبُونَ بُیُوتَهُمْ بِأَیْدِیهِمْ ) .

و کان باقعة(1) فی قوة الحفظ.

و قیل: کان الجاحظ ینوب عن ابراهیم بن العباس الصولی مدة فی دیوان الرسائل.

و قال فی مرضه للطبیب: اصطلحت الاضداد علی جسدی، ان أکلت باردا أخذ برجلی، و ان أکلت حارا أخذ برأسی.

و من کلام الجاحظ الی محمد بن عبد الملک: المنفعة توجب المحبة، و المضرة توجب لبغضته، و المضادة عداوة، و الامانة طمأنینة، و خلاف الهوی یوجب الاستثقال، و متابعته یوجب الالفة، العدل یوجب اجتماع القلوب، و الجود یوجب الفرقة، حسن الخلق انس، و الانقباض وحشة، التکبر مقة، و التواضع مقة، الجود یوجب الحمد، و البخل یوجب الذم، التوانی یوجب الحسرة، و الحزم یوجب السرور، و التعزیر ندامة، و لکل واحدة من هذه افراط و تقصیر، و انما یصح نتائجها إذا اقیمت حدودها، فان الافراط فی الجود تبذیر، و الافراط فی التواضع مذلة، و الافراط فی العذر یدعو الی أن لا یثق بأحد، و الافراط فی المؤانسة یجلب خلطاء السوء.

و له: -و ما کان حقی و أنا واضع هذین الکتابین فی خلق القرآن، و هو المعنی الذی یکثره أمیر المؤمنین و یعزه، و فی فضل ما بین بنی هاشم و عبد شمس و مخزوم-الا أن أقعد فوق السماکین(2) بل فوق العیوق، أو اتجر فی الکبریت

ص:49

الاحمر، و أقود العنقاء بزمام الی الملک الاکبر.

و له کتاب «الحیوان» سبع مجلدات، و أضاف إلیه کتاب «النساء» ، و هو فرق ما بین الذکر و الانثی، و کتاب «البغال» و قد اضیف إلیه کتاب سموه کتاب «الجمال» لیس من کلام الجاحظ و لا یقاربه.

قال رجل للجاحظ: أ لک بالبصرة ضیعة؟ قال: فتبسم و قال: انما أنا و جاریة، و من یخدمها، و حمار، و خادم، أهدیت کتاب «الحیوان» الی ابن الزیّات فأعطانی ألفی دینار، و أهدیت الی فلان فذکر نحوا من ذلک، یعنی أنه فی خیر و ثروة.

قال یموت بن المزرّع: سمعت خالی یقول: أملیت علی انسان مرة:

أنبا عمرو، فاستملی أنبا بشر و کتب: أخبرنا زید.

قلت: یظهر من شمائل الجاحظ أنه یخلق.

قال اسماعیل(1) الصفار: أخبرنا أبو العیناء قال: أنا و الجاحظ وضعنا حدیث فدک، فأدخلناه علی الشیوخ ببغداد، فقبلوه الا ابن شیبة العلوی، فانه قال: لا یشبه آخر هذا الحدیث أوله، ثم قال الصفار کان أبو العیناء(2) یحدث بهذا بعد ما تاب.

قیل للجاحظ: کیف حالک؟ قال: یتکلم الوزیر برأیی، و صلات الخلیفة متواترة الیّ، و آکل من الطیر أسمنها، و ألبس من الثیاب ألینها، و أنا صابر حتی یأتی اللّه بالفرج قیل: بل الفرج ما أنت فیه، قال: بل احب أن الی الخلافة، و یختلف الیّ محمد بن عبد الملک، یعنی الوزیر، و هو القائل:

سقام الحرص لیس له دواء و داء الجهل لیس له طبیب

و قال: أهدیت الی محمد بن عبد الملک کتاب «الحیوان» فأعطانی خمسة

ص:50

آلاف دینار، و أهدیت کتاب «البیان و التبیین» الی أحمد بن أبی(1) داود فأعطانی کذلک، و أهدیت کتاب «الزرع و النخل» الی ابراهیم الصولی فأعطانی مثلها، فرجعت الی البصرة و معی ضیعة لا تحتاج الی تحدید و لا الی تسمید، و قد روی عنه ابن أبی داود حدیثا واحدا.

و تصانیف الجاحظ کثیرة جدا منها: «الرد علی أصحاب الاوهام» و «الرد علی المشبّهة» و «الرد علی النصاری» و «الطفیلیة» و «فضائل الترک» و «الرد علی الیهود» و «الوعید» و «الحجة» و «النبوة» و «المعلمین» و «البلدان» و «حانوت عطار» و «ذم الزنا» ، و أشیاء.

أخبرنا أحمد بن سلامة کتابة، عن أحمد بن طارق، أنبأنا السلفی، أنبا المبارک ابن الطیوری أنبا محمد بن علی الصوری املاء، أنبا خلف بن محمد الحافظ بصور، أنبا أبو سلیمان بن(2) زبیر، حدثنا أبو بکر بن أبی داود، قال: أتیت الجاحظ فاستأذنت علیه، فأطلع علیّ من کوّة فی داره، فقال: من أنت؟ فقلت: رجل من أصحاب الحدیث، فقال: أو ما علمت أنی لا أقول بالحشویة؟ فقلت: انی ابن أبی داود، فقال: مرحبا بک و أبیک ادخل، فلما دخلت، قال لی ما ترید؟ ، فقلت: تحدثنی بحدیث واحد، فقال: اکتب أنبا حجاج بن المنهال،

أنبا حماد ابن سلمة، عن ثابت، عن أنس، أن النبی صلی اللّه علیه و سلم صلی علی طنفسة(3) فقلت: زدنی حدیثا آخر، فقال: ما ینبغی لابن أبی داود أن یکذب.

ص:51

قلت: کفانا الجاحظ المؤنة، فما روی من الحدیث الا النزر الیسیر، و لا هو بمتّهم فی الحدیث، بلی فی النفس من حکایاته و لهجته، فربما جازف، و تلطخه بغیر بدعة أمر واضح، و لکنه أخباری علامة، صاحب فنون و أدب باهر، و ذکاء بیّن، عفی اللّه تعالی عنه(1).

(از ملاحظه این عبارت ظاهر است که علامه ذهبی از ثعلب نقل کرده که او در حق جاحظ گفته: که او ثقة نیست، و خود ذهبی در حق او فرموده، که او ماجن یعنی بی باک بود، و نیز تصریح کرده به اینکه او قلیل الدین بود.

و نیز ذهبی بعد ذکر حکایات از جاحظ تصریح فرموده، بآنکه ظاهر می شود از شمائل جاحظ بدرستی که او اختلاق می کند، یعنی وضع اکذوبات و افتعال مفتریات می نماید.

و نیز از حکایتی که ذهبی از احمد بن سلامة نقل کرده واضح است، که هر گاه ابن أبی داود نزد جاحظ رفت و استیذان بر او نمود، جاحظ سر از دریچه برآورد و گفت که تو کیستی؟ ابن أبی داود عرض نمود که من مردی ام از اصحاب حدیث، جاحظ بجواب ابن أبی داود گفت که آیا ندانستی بدرستی که من قائل نیستم بحشویه؟ و این کلام دلالت صریحه دارد بر آنکه جاحظ ارباب حدیث را حشویه می دانست، و توهین و تهجینشان می کرد.

و نیز علامه ذهبی تقلیل جاحظ را در روایت حدیث، و اکتفای او بر نزر یسیر، عین منت و احسان او می داند، که آنرا بکفایت مؤنت تعبیر می کند و این صریح است در آنکه اگر جاحظ اکثار نقل روایات و اخبار

ص:52

می ساخت، اهل اسلام را در بلاد آفت می انداخت.

و نیز ذهبی بقول خود: «بلی فی النفس من حکایاته و لهجته» افاده کرده بآنکه ذهبی او را در لهجه و سرد حکایات معتمد و معتبر نمی داند، و بقول خود: «فربما جازف» تصریح فرموده بآنکه جاحظ مجازفت می نمود.

و نیز از قول ذهبی: «و تلطخه بغیر بدعة أمر واضح» واضح است که جاحظ ببدعات متعدده متلطخ و بدنس ضلالات متنوعه متوسخ بوده.

قلت: و هذه و اللّه صفة کتب الجاحظ کلها، فسبحان من أصله علی علم.

قال المسعودی: و فی سنة خمس و خمسین، و قیل: ست و خمسین مات الجاحظ بالبصرة، و لا یعلم أحد من الرواة و أهل العلم اکثر کتبا منه.

و حکی یموت(1) بن المزرع عن الجاحظ، و کان خاله انه دخل إلیه ناس، و هو علیل، فسألوه عن حاله، فقال: علیل من مکانین: من الافلاس و الدین ثم قال: انا فی علل متناقضة یتخوف من بعضها التلف، و اعظمها علی نیف و تسعون یعنی عمره.

قال أبو العیناء: قال الجاحظ: کان الاصمعی(2) منانیا، فقال له العباس بن رستم: لا و اللّه ما کان منانیا، و لکن تذکر حین جلست إلیه تسأله، فجعل یأخذ نعله بیده و هی مخصوفة عن یده، و یقول: نعم متاع القدری، نعم متاع الفدری، فعلمت انه یعنیک فقمت و ترکته.

و روی الجاحظ عن حجاج الاعور، و أبی یوسف القاضی، و خلق کثیر، و روایة عنهم فی أثناء کتابه فی «الحیوان» .

و حکی ابن خزیمة انه دخل علیه هو، و ابراهیم بن محمود، و ذکر قصة، و حکی الخطیب بسند له انه کان لا یصلی.

و قال الصولی: مات سنة خمسین و مائتین.

و قال اسماعیل بن محمد الصفار: سمعت أبا العیناء یقول: انا و الجاحظ وضعنا حدیث فدک، و ادخلناه علی الشیوخ ببغداد، فقبلوه الا ابن شیبة العلوی فانه أباه، و قال هذا کذب، سمعها الحاکم من عبد العزیز بن عبد الملک الاعور.

ص:54

قلت: ما علمت ما أراد بحدیث فدک.

و قال الخطابی: هو مغموص فی دینه.

و ذکر أبو الفرج الاصبهانی انه کان یرمی بالزندقة، و انشد فی ذلک أشعارا.

و قد وقفت علی روایة ابن أبی داود عنه، ذکرتها فی غیر هذا الموضع و هو فی الطیوریات.

قال ابن قتیبة فی «اختلاف الحدیث» : ثم نصیر الی الجاحظ، و هو احسنهم للحجة استنادا، و اشدهم تلطفا لتعظیم الصغیر حتی یعظم، و تصغیر العظیم حتی یصغر، و یکمل الشیء و ینقصه فنجده مرة یحتج للعثمانیة علی الرافضة، و مرة للزندقة علی أهل السنة، و مرة یفضل علیا، و مرة یؤخره، و یقول: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کذا و یتبعه أقوال المجان، و یذکر من الفواحش ما یجل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أن یذکر فی کتاب ذکر احد منهم فیه فکیف فی ورقة أو بعد سطرین، و یعمل کتابا یذکر فیه حجج النصاری علی المسلمین، فصار الی الرد علیهم تجوز الحجة، کأنه انما أراد تنبیههم علی ما لا یعرفون، و تشکیک الضعفة، و یستهزئ بالحدیث استهزاء لا یخفی علی أهل العلم، و ذکر الحجر الاسود، و انه کان أبیض فسوده المشرکون قال: و قد کان یجب أن یبیضه المسلمون حین استلموه، و اشیاء من أحادیث أهل الکتاب، و هو مع هذا اکذب الامة، و أوضعهم للحدیث، و انصرهم للباطل.

و قال ابن الندیم: قال المبرد: ما رأیت أحرص علی العلم من ثلثة: الجاحظ و اسماعیل القاضی، و الفتح بن خاقان.

و قال ابن الندیم (لما حکی قول الجاحظ لما قرأ المأمون کتبی قال: هی کتب لا یحتاج الی تحضیر صاحبها) :

عندی أن الجاحظ حسن هذا اللفظ تعظیما لنفسه، و تفخیما لتألیفه، و الا فالمأمون لا یقول ذلک.

ص:55

و حکی عن میمون بن هارون انه قال لی الجاحظ: أهدیت کتاب «الحیوان» لابن الزیات فأعطانی خمسة آلاف دینار، و أهدیت کتاب «البیان و التبیین» لابن أبی داود فاعطانی خمسة آلاف دینار، و اهدیت کتاب «النخل و الزرع» لابراهیم الصولی فقبله و أعطانی خمسة آلاف دینار، قال: فلست أحتاج الی شراء ضیعة و لا غیرها.

و سرد ابن الندیم کتبه، و هی مائة و نیف و سبعون کتابا فی فنون مختلفة.

و قال ابن حزم فی «الملل و النحل» : کان (الجاحظ) أحد المجان الضلال غلب علیه قول الهزل، و مع ذلک فانا ما رأینا له فی کتبه تعمد کذبة یوردها مثبتا لها، و ان کان کثیر الایراد لکذب غیره.

و قال أبو منصور الازهری فی مقدمة «تهذیب اللغة» : و من تکلم فی اللغات بما حصده لسانه، و روی عن الثقات ما لیس من کلامهم، الجاحظ و کان أوتی بسطة فی القول و بیانا عذبا فی الخطاب، و مجالا فی الفنون غیر ان أهل العلم ذموه، و عن الصدق دفعوه و قال ثعلب: کان کذابا، علی اللّه و علی رسوله و علی الناس»(1).

(از ملاحظۀ از این عبارت سراپا نکایت (کالنور علی قلل الطور) در کمال وضوح و ظهور است، که حاوی ملکات انسانی، علامه نحریر معدوم النظیر حضرت عسقلانی، در قدح و جرح و عیب و لوم جاحظ، قصبات سبق ربوده، آن ناصبی بغیض، و ملحد معاند را، ضحکه عالم نموده، که بعد نقل عبارت «میزان الاعتدال» مشتمل بر قدح و جرح آن اسود أهل ضلال از ثعلب با کمال، و تصریح خود ذهبی بآنکه او از ائمه بدع بوده، در کتاب «لسان المیزان» اهل عدوان را مقطوع، و تشکیکات أهل شنآن را رأسا مردوع و مدفوع ساخته.

ص:56

از خطیب لبیب آورده، که او بسند خود نقل کرده: که جاحظ نماز نمی خواند.

پس هر گاه جسارت و اقدام جاحظ رئیس اللام بر ترک صلاة، که اجماع أهل اسلام بر وجوب آن متحقق، و ترک آن از افحش کبائر و اعظم جرائر است، ثابت شد، انتهاک دیگر محارم، و ارتکاب دیگر عظائم را چه ذکر است.

و از اسماعیل بن محمد صفار آورده: که او از ابو العیناء نقل کرده که او گفته: ما و جاحظ وضع کردیم حدیث فدک را، و از خطابی نقل فرموده که او تصریح فرموده بآنکه جاحظ مغموص است در دین خود، یعنی مطعون است.

و از أبو الفرج اصفهانی نقل کرده، که او تصریح کرده بآنکه جاحظ رمی کرده می شد بزندقه، و انشاد کرده ابو الفرج اصفهانی در رمی جاحظ بزندقه چند شعر را.

تفضیل می کند علی علیه السّلام را، و گاهی تأخیر می کند آن حضرت را.

و محتجب نماند که مراد از عثمانیه طاعنین و مبغضین جناب امیر المؤمنین علیه السلام اند.

شهاب الدین ابو الفضل احمد بن علی بن حجر العسقلانی در «فتح الباری» در شرح حدیث) «حدثنا عبد العزیز(1) بن عبد اللّه، حدثنا سلیمان(2) عن یحیی بن سعید، عن نافع، عن ابن عمر، قال: کنا نخیر بین الناس فی زمان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فنخیر ابا بکر، ثم عمر بن الخطاب، ثم عثمان بن عفان گفته) :

قد طعن فیه ابن عبد البر، و استند الی ما حکاه عن هارون بن اسحاق، قال:

سمعت ابن معین یقول: من قال: ابو بکر و عمر و عثمان و علی، و عرف لعلی سابقته و فضله فهو صاحب سنة، قال: فذکرت له من یقول: ابو بکر و عمر و عثمان، و یسکتون، فتکلم فیهم بکلام غلیظ، و تعقب بأن ابن معین انکر رأی قوم، و هم العثمانیة الذین یغلون فی حب عثمان و ینقصون علیا، و لا شک فی ان من اقتصر علی ذلک، و لم یعرف لعلی فضله فهو مذموم(3).

پس استعجاب و استغراب رشید عالی نصاب، از نسبت ناصبیت بجاحظ دگر باره بکمال وضوح مندفع شد، و تشبث او برساله جاحظ برای دفع ناصبیت از او ساقط گردید، چه ظاهر است که جاحظ تقدیم جناب امیر المؤمنین علیه السلام در این رساله که فاضل رشید تشبث بآن می نماید نموده است، پس هر گاه بر خلاف این رساله جسارت بر تأخیر آن حضرت هم کرده باشد، ارتباک جاحظ در تناقض و تهافت واضح گردید، و مساغی برای دفع ناصبیت او برسالۀ مذکور نماند.

و نیز ابن قتیبة افاده کرده که جاحظ می گوید: (قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم) و بعد نقل قول جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم، اتباع آن بذکر اقوال اهل خلاعت و مجون می نماید، و چنان اهل مجون و فحش را ذکر می کند، که شأن جناب سرور انس و جان صلی اللّه علیه و آله و سلم بالاتر از آن است که آن حضرت را ذکر کنند در کتابی که ذکر یکی از این اهل مجون و فحش در آن کرده شود، چه جا که در یک ورق، یا بعد یک سطر یا ده سطر از ذکر سرور انبیای اخیار، ذکر این فساق فجار و ماجنین اشرار کرده شود.

و نیز از افادۀ ابن قتیبه ظاهر است که جاحظ می سازد کتابی را، که ذکر می کند در آن حجج نصاری بر مسلمین، و هر گاه می رسد بمقام رد بر نصاری براه اقتصار و اختصار می رود، و گویا اراده نکرده مگر تنبیه نصاری بر آنچه نمی شناختند، و نخواسته است مگر تشکیک ضعفاء اهل اسلام.

و نیز از ارشاد ابن قتیبه ظاهر است، که جاحظ استهزاء می کند بحدیث استهزائی که مخفی نیست بر اهل علم، و از شواهد این دعوی آنست که ذکر کرد حدیث وارد در باب حجر اسود، که حاصلش این است که

ص:59

حجر اسود سفید بود، پس سیاه کردند آنرا مشرکین، و بعد ذکر این مضمون صدق مشحون، که ارشاد جناب امین مأمون صلی اللّه علیه و آله و سلم است، جاحظ گفته: و بدرستی که واجب بود که سفید می کردند مسلمین حجر اسود را هر گاه استلام آن کردند.

و غرض او از این کلام شآمت نظام، استهزاء و سخریه و فسوس، بر ارشاد سرور اهل خصوص، ورد، و اعتراض، و ابطال، حدیث خیر اخیار صلی اللّه علیه و آله الاطهار است.

و نیز از افادۀ ابن قتیبه ظاهر است که، جاحظ علاوۀ طعن بر حدیث حجر اسود، اشیای دیگر از احادیث اهل کتاب ذکر می کند، یعنی اشیای مخالفه اعتقادات اهل اسلام، و الا ذکر این معنی در مقام قدح و جرح جاحظ مصرفی نداشت.

و نیز ابن قتیبه فرموده: که جاحظ با این، یعنی با این همه فضائح و قبائح که مذکور شد، اکذب امت و اوضعشان برای حدیث، و انصرشان برای باطل است.

و بعد سماع این اوصاف ثلاثه، که از عمده اوصاف و رأس محامد آن کثیر الجزاف است، احتیاج بنشر دگر فضائل و مناقب او نیست.

و ابن ندیم هم کذب و افترای جاحظ در دعوی او، که هر گاه خواند مأمون کتب مرا، گفت که این کتبی است که احتیاج نیست باحضار صاحب آن نزد من، ظاهر کرده، که ارشاد کرده که جاحظ تحسین کرده این لفظ را برای تعظیم نفس خود، و تفخیم تألیف خود، ورنه مأمون نمی گوید این را.

و از افاده ابن حزم در «ملل و نحل» ظاهر است، که جاحظ یکی از

ص:60

مجان ضلال بود، که غالب بود بر او قول هزل.

و نیز ابن حزم با وصف تبرئه جاحظ از تعمد کذب، که مبطل آن افادات دیگر حضرات است، کثرت ایراد اکاذیب دیگر مردم در کتب خود، برای جاحظ ثابت کرده، و آن هم برای تفضیح او کافی است.

و ثقته و درایته و ورعه.

و روی عن أبی الفضل محمد بن جعفر المنذری اللغوی، عن أبی العباس ثعلب، و غیره.

و دخل بغداد، و أدرک بها أبا بکر بن درید، و لم یرو عنه شیئا، و اخذ عن أبی عبد اللّه ابراهیم بن عرفة الملقب نفطویه المقدم ذکره، و عن أبی بکر محمد بن السری المعروف بابن السراج النحوی، و سیأتی ذکره انشاء اللّه تعالی.

و قیل: انه لم یأخذ عنه شیئا، و کان قد رحل و طاف فی ارض العرب فی طلب اللغة.

و حکی بعض الافاضل انه رأی بخطه قال: امتحنت بالاسر سنة عارضت القرامطة الحاج بالهبیر، و کان القوم الذین وقعت فی سهمهم عربا نشئوا فی البادیة، یتتبعون مساقط الغیث ایام النجع، و یرجعون الی اعداد المیاه فی محاضرهم زمان القیظ، و یرعون النعم و یعیشون بألبانها، و یتکلمون بطباعهم البدویة، و لا یکاد یوجد فی منطقهم لحن او خطأ فاحش، فبقیت فی أسرهم دهرا طویلا، و کنا نشتی بالدهناء و نربع بالصمّان، و نقیّظ بالستارین، و استفدت من محاورتهم و مخاطبة بعضهم بعضا الفاظا جمّة، و نوادر کثیرة اوقعت اکثرها فی کتابی یعنی «التهذیب» و ستراها فی مواضعها و ذکر فی تضاعیف کلامه أنه أقام بالصمان شتوتین.

و کان ابو منصور المذکور جامعا لشتات اللغات، مطّلعا علی أسرارها و دقائقها، و صنف فی اللغة کتاب «التهذیب» و هو من الکتب المختارة، و یکون اکثر من عشر مجلدات.

و له تصنیف فی غریب الالفاظ التی تستعملها الفقهاء فی مجلد واحد، و هو عمدة الفقهاء فی تفسیر ما یشکل علیهم من اللغة المتعلقة بالفقه، و کتاب التفسیر.

ص:62

و کان ولادته سنة اثنتین و ثمانین و مائتین، و توفی سنة سبعین و ثلاثمائة فی أواخرها، و قیل: سنة احدی و سبعین بمدینة هراة رحمه اللّه تعالی، و الازهری بفتح الهمزة و سکون الزاء و فتح الهاء و بعدها راء هذه النسبة الی جده المذکور الخ(1).

و ما ورد فیها من الکتاب و السنّة» و «کتاب تفسیر الاسماء الحسنی» و «تفسیر اصلاح المنطق» و «تفسیر السبع المطول» و «تفسیر دیوان أبی تمام» .

و أسر مرة أسرته القرامطة فحکی عن نفسه: انه وقع فی اسر عرب نشأوا فی البادیة یتّبعون مساقط الغیث ایام النجع، و یرجعون الی أعداد المیاه فی محاضرهم زمن القیظ، و یتکلّمون بطباعهم البدویّة، و لا یکاد یوجد فی منطقهم لحن او خطأ فاحش، قال فبقیت فی أسرهم دهرا طویلا، و استفدت منهم الفاظا جمة.

توفی فی شهر ربیع الآخر سنة سبعین و ثلاثمائة(1).

الازهر الهروی الازهری، بقی فی أسر القرامطة مدة طویلة، و کان متفقا علی فضله و ثقته و درایته و ورعه، و روی عن أبی العباس ثعلب و غیره، و أدرک ابن درید و لم یرو عنه شیئا، و أخذ عن نفطویه، و عن ابن السراج النحوی.

و کان قد رحل و طاف فی ارض العرب، و طلب اللغة، فخالط قوما یتکلمون بطباعهم البدویة، و لا یکاد یوجد فی منطقهم لحن أو خطأ فاحش، فاستفاد من مجاورتهم، و مخاطبة بعضهم بعضا ألفاظا و نوادر کثیرة، أوقع أکثرها فی کتابه التهذیب، و سبب مخالطته لهم أنه کان قد أسرته القرامطة، و کان القوم الذین وقع فی سهمهم عربا، نشأوا فی البادیة، یتّبعون مساقط الغیث، و یرعون النعم و یعیشون بألبانها.

و کان جامعا لاشتات اللغات مطّلعا علی أسرارها و دقائقها، و تهذیبه المذکور أکثر من عشر مجلدات الخ(1).

و کان عارفا عالما بالحدیث، عالی الاسناد، کثیر الورع، مات فی ربیع الآخر سنة سبعین و ثلاثمائة(1).

الفاضل تقی الدین محمد بن فهد الهاشمی المکی، رده اللّه الی بلده بخیر و عافیة قراءة علی من أول هذا المؤلف الی آخره، و مع عبد اللّه ابنی، من قولی حرف الدال المهملة الی أول حرف الطاء المهملة، و قد أجزت لهما ما یجوز لی و عنی روایته، و صح ذلک و ثبت فی مجالس آخرها یوم الجمعة الرابع من صفر النازل من سنة ثمان و ثلاثین و ثمانمائة، بالمدرسة الشرقیة بحلب و أجزت أیضا لهما جمیع ما رویته و ألفته، قاله ابراهیم بن محمد بن خلیل سبط ابن العجمی الحلبی و صلی اللّه علی سیدنا محمد و آله و صحبه و سلم.

(بحمد اللّه پیش فقیر حقیر حاضر است گفته) :

عمرو بن بحر الجاحظ، ذکره الذهبی فی «میزانه» و لم یذکره بالوضع و قد رأیت فی خطبة الموضوعات لابن الجوزی، ذکر باسناده عن المحاملی، قال: سمعت أبا العیناء یقول: أنا و الجاحظ وضعنا حدیث فدک، و أدخلناه علی الشیوخ ببغداد، فقبلوه الا ابن شیبة العلوی الی آخر کلامه، و فیه قال اسماعیل یعنی ابن محمد النحوی المذکور فی سند ابن الجوزی: هذا عن المحاملی، و کان أبو العیناء یحدث بهذا بعد ما تاب انتهی(1) .

(و علامه جلال الدین عبد الرحمن سیوطی در «تدریب الراوی شرح تقریب النواوی» گفته) :

و قال الحاکم: کان محمد بن القاسم الطایکانی من رؤس المرجئة، و کان یضع الاحادیث علی مذهبهم، ثم روی بسنده عن المحاملی، قال: سمعت أبا العیناء یقول: أنا و الجاحظ وضعنا حدیث فدک، و أدخلناه علی الشیوخ ببغداد فقبلوه الا ابن شیبة العلوی، فانه قال: لا یشبه آخر هذا الحدیث أوله و أبی أن یقبله(2).

ص:67

و نحل» گفته) :

و مذهب الجاحظ هو بعینه مذهب الفلاسفة الا أن المیل منه و من أصحابه الی الطبیعیین منهم أکثر منه الی الالهیین(1).

(و علامه عمر بن مظفر المعروف بابن الوردی هم بکثرت هزل جاحظ تصریح کرده چنانچه در کتاب «تتمة المختصر فی أخبار البشر» در سنۀ خمس و خمسین و مائتین گفته) :

و فیها أبو عثمان عمرو بن بحر الجاحظ العینین کثیر التصانیف کثیر الهزل، نادر النادرة، نادم الخلفاء و أخذ العلم عن النظام المتکلم(2).

فلما انتهینا الی فم نهر القاطول نصب ستارة و أمر بالغناء، فاندفعت عوادة فغنت:

کل یوم قطیعة و عتاب ینقضی دهرنا و نحن غضاب

لیت شعری أنا خصصت بهذا دون ذا الخلق أم کذا الاحباب

و سکتت، فأمر الطنبوریة فغنت:

وا رحمتا للعاشقینا ما ان أری لهم معینا

کم یهجرون و یصرمون و یقطعون و یصبرونا

قال فقالت لها العوادة: فیصنعون ما ذا؟ قالت: هکذا یصنعون، و ضربت بیدها الی الستارة، فهتکتها و برزت کأنها فلقة القمر، فألقت نفسها فی الماء، و علی رأس محمد غلام یضاهیها فی الجمال، و بیده مذبة، فأتی الموضع و نظر إلیها و هی تمر بین الماء، فأنشد:

أنت التی عرفتنی بعد القضاء لو تعلمینا

فألقی نفسه فی أثرها، فأدار الملاح الحراقة، فاذا بهما معتنقان ثم غاضا فلم یریا، فاستعظم محمد ذلک و هاله امره.

ثم قال: یا عمرو لتحدثنی حدیثا یسلّینی عن فعل هذین و الا ألحقتک بهما، قال فحضرنی حدیث یزید ابن عبد الملک، و قد قعد للمظالم، و عرضت علیه القصص، فمرت به قصة فیها ان رأی امیر المؤمنین ان یخرج الیّ جاریته فلانة حتی تغنینی ثلثة اصوات فعل، فاغتاظ یزید من ذلک، و أمر من یخرج إلیه، و یأتیه برأسه.

ثم أتبع الرسول برسول آخر، یأمره ان یدخل إلیه الرجل، فأدخله فلمّا وقف بین یدیه قال له: ما الذی حملک علی ما صنعت؟ قال: الثقة بحلمک و الاتکال علی عفوک.

قال: فأمره بالجلوس، حتی لم یبق أحد من بنی أمیّة الا خرج، ثم أمر

ص:71

فاخرجت الجاریة و معها عودها فقال لها الفتی غنی من الطویل:

أ فاطم مهلا بعض هذا التدلل و ان کنت قد أزمعت صرمی فأجملی

فغنّته، فقال له یزید قل، قال غنیّ من البسیط:

تألق البرق نجدیا فقلت له یا أیها البرق انی عنک مشغول

فغنته، فقال له یزید: قل، قال تأمر لی برطل شراب، فأمر به فما استتم شرابه، حتی وثب و صعد علی أعلی قبة لیزید، فرمی نفسه علی دماغه فمات، فقال یزید إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ، أ تراه الاحمق الجاهل ظن أنی اخرج إلیه جاریتی، و أردّها الی ملکی، یا غلمان خذوها بیدها، و احملوها الی اهله ان کان له أهل، و الاّ فبیعوها و تصدّقوا بثمنها عنه، فانطلقوا بها الی اهله، فلمّا توسطت الدار نظرت الی حفیرة فی وسط دار یزید قد اعدّت للمطر، فجذبت نفسها من أیدیهم و قالت:

من مات عشقا فلیمت هکذا لا خیر فی عشق بلا موت

و ألقت نفسها فی الحفیرة علی دماغها فماتت، فسری عن محمد و أجزل صلتی الخ(1).

(و عبد اللّه بن اسعد الیافعی بترجمۀ جاحظ گفته) :

و من جملة أخباره أنه قال: ذکرت للمتوکل لتأدیب بعض ولده، فلما رآنی استشبع منظری، فأمر لی بعشرة آلاف درهم، و صرفنی، فخرجت من عنده، و لقیت محمد بن ابراهیم، یعنی ابراهیم بن المهدی، و هو یرید الانصراف الی مدینة السلام، فعرض علیّ الخروج معه و الانحدار فی حراقته، و کان بسرّمن رأی ، فرکبنا فی الحراقة، فلما انتهینا الی فم نهر القاطول نصب ستارة، و أمر بالغناء فاندفعت عوادة فغنّت:

ص:72

کل یوم قطیعة و عتاب ینقضی دهرنا و نحن غضاب

لیت شعری أنا خصصت بهذا دون ذا الخلق أم کذا الاحباب

و سکتت، فأمر الطنبوریة فغنت:

وا رحمتا للعاشقینا ما ان أری لهم معینا

کم یهجرون و یصرمونا و یقطعون و یضربونا

فقالت لها العوادة: فیصنعون ما ذا؟ قالت: هکذا یصنعون، و ضربت بیدها الی الستارة، فهتکتها و برزت کأنها فلقة قمر، فألقت نفسها فی الماء، و علی رأس محمد غلام یضاهیها فی الجمال، و بیده مذبة، فأتی الموضع و نظر إلیها، و هی تمر بین الماء فأنشد:

أنت التی عرفتنی بعد القضاء لو تعلمینا

و ألقی نفسه فی الماء فی أثرها، فأدار الملاح الحراقة فاذا بهما معتنقین، ثم غاصا فلم یریا، فاستعظم محمد ذلک و هاله أمره، ثم قال: یا عمرو لتحدثنی ما یسلینی عن فعل هذین و الا ألحقتک بهما، قال: فحضرنی حدیث یزید بن عبد الملک، و قد قعد للمظالم، و عرضت علیه القصص، فمرت به قصة فیها ان رأی أمیر المؤمنین أن یخرج الی جاریته حتی تغنینی ثلثة أصوات فعل، فاغتاظ یزید من ذلک، و أمر من یخرج إلیه و یأتیه برأسه، ثم اتبع الرسول رسولا آخر یأمره أن یدخل إلیه الرجل فأدخله، فلما وقف بین یدیه، قال له: ما الذی حملک علی ما صنعت؟ قال: الثقة بحلمک، و الاتکال علی عفوک، فأمره بالجلوس حتی لم یبق أحد من بنی أمیّة الا خرج، ثم أمر بالجاریة فاخرجت و معها عودها، فقال لها الفتی:

غنینی:

أ فاطم مهلا بعض هذا التدلل و ان کنت قد أزمعت صرمی فأجملی

فغنته، فقال له یزید قل، قال: غنی:

ص:73

تألق البرق نجدیا فقلت له یا أیها البرق انی عنک مشغول

فغنته، فقال له یزید: قل، قال: تأمر لی برطل شراب، فأمر له به فما استتم شرابه، حتی وثب و صعد علی أعلی قبة لیزید، فرمی نفسه علی دماغه فمات، فقال یزید: إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ، أ تراه الاحمق الجاهل ظن أنی اخرج إلیه جاریتی و أردها الی ملکی، یا غلمان خذوا بیدها و احملوها الی أهله ان کان له أهل، و الا فبیعوها و تصدقوا بثمنها عنه، فانطلقوا بها الی أهله، فلما توسطت الدار نظرت الی حفیرة فی وسط دار یزید قد اعدت للمطر، فجذبت نفسها من أیدیهم و أنشدت:

من مات عشقا فلیمت هکذا لا خیر فی عشق بلا موت

فألقت نفسها فی الحفیرة علی دماغها فماتت، فسری عن محمد و أجزل صلتی الخ(1).

(از این هر دو عبارت واضح است که جاحظ سماع غنا، و آن هم از زن اجنبیه، و آن هم با عود و طنبور، که کمال شناعت و قبح آن نهایت ظاهر و مشهور نموده، و از غایت جسارت و قلت مبالات خود آن را نقل فرموده، و بطریق انموزج بعض معایب غنا در این جا نقل می شود:

من الشیطان فی بیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و شرف و کرم، لما غلب علیهم من الشهوات، و محبة البطالات، و السعی فی جلب فسقة العامة الی مجالسهم، لینالوا من حطامهم و خسائسهم الجالبة لهم الی القطیعة، لعدم علمهم بما قاله أئمة الحقیقة و الشریعة، فحمدا لک اللّهمّ أن وفقتنا لرد سقطاتهم الشنیعة و تقوّلاتهم الفظیعة، و اشهد أن لا إِلهَ إِلاَّ اَللّهُ ، وحده لا شریک له، شهادة أنجو بها من مکاید الشیطان و موالاته، و من حمل أحد من الخاصة أو العامة علی سماع مزامیره، الموجب لسروره و ظفره منهم بغایة مراداته، و أشهد أن سیدنا محمدا عبده، و رسوله، و صفیّه، و خلیله الذی أرسله اللّه قاصما لاعدائه، بواضح براهینه و بیّناته، صلی اللّه علیه و سلم و علی آله و أصحابه و تابعیهم المبرئین من سفساف أهل الحظوظ و الشهوات، و الموفقین لصرف جمیع الاوقات فی مهمات العبادات، لا سیّما نفع المسلمین بتمهید قواعد الدین، و الرد علی المبطلین، الذین ضلّوا سواء السبیل، و اتخذوا مزامیر الشیطان شفاء للعلیل، زاعمین زیادة معارفهم بذلک، و ما أدری الاشقیاء ان اقدامهم زلت عن سنن المسالک، و اقلامهم سجّلت علیهم باعظم المهالک، لانهم سنّوا سننا سیئة مصحوبة بالالحاد و العناد، فباءوا بوزرها و وزر من یعمل بها الی یوم یرون جزاء ذلک علی رؤس الاشهاد، أعاذنا اللّه من أمثال هذه القواطع، و جعلنا ممن ذب عن شریعته الغرّاء الواضحة البیضاء بالبراهین القواطع، و أدام علینا رضاه فی هذه الدار الی أن نلقاه، انه الجواد الکریم الرؤوف الرحیم.

أما بعد فانی أثناء شهر ربیع سنة ثمان و خمسین و تسعمائة، دعیت الی نسیکة لبعض الاصدقاء، فوقع السؤال عن فروع تتعلق بالسماع، فأغلظت فی الجواب عنها و فی الرد علی من زل فهمه أو قلمه فیها، فقیل لی عن کتاب لبعض المصریین بلدا، التونسیین محتدا، المالکیین معتقدا، المتصوفین ملتحدا، بالغ فی حل

ص:75

ذلک بتألیف سماه «فرح الاسماع برخص السماع» فبالغت فی الرد علیه فی ذلک المجلس، فبعد مدة أرسل لی بعض رؤساء مکة الکتاب، و طلب منی کتابة علیه، حتی یتبین ما فیه، و یظهر زیغه الذی اشتمل علیه قوادمه و خوافیه، و أکد فی ذلک، فعزمت علی اجابته لا فوز بأجر هذا الامر و مثوبته، لعلمی أن أبناء الزمان الذین غلب علیهم الخسار و الهوان عکفوا علی کتابة ذلک الکتاب، و اتخذوه لسماع تلک المحرمات أعظم الاسباب، و ظنوا أنه الحق الواضح، و أن مؤلفه المرشد الناصح، جهلا منهم بالحقائق، و اصغاء لکل ناعق و ناهق، فتجاهروا بها بین الملا، فضلا عن السر و الخلاء، حتی کسرت من آلامهم بیدی عدة عدیدة، و لزمت ذلک معهم مدة مدیدة، و رفعت أقواما منهم الی حکام الشریعة قادة و السیاسة اخری بحسب جزاء الفاعلین الموجبة لخزیهم فی الدنیا و الاخری، و شددت علیهم الی أن عاقبوهم بما یناسب جرائمهم، و أشهروا تعزیرهم فی الاسواق، لتعلم سرائرهم فخمدوا بحمد اللّه تعالی عن ذلک، و لزموا التحفظ عن أن یحوموا حوم تلک المسالک فتمادی بی الاشتغال فی هذه السنة بشرح «المنهاج» عن أکثر المهمات لظنی أنه الاهم، و أن کل شافعی إلیه محتاج، الی ثالث یوم من شهر رجب، شهر اللّه الاصب، فسمعت أن سلطان الاسلام و المسلمین و سلالة الملوک، و ملوک العلماء العاملین، و خلیفتهم فی اسباغ ضوافی العدل علی رعایاه، و اجماع أهل الحل و العقد علی کثرة مآثره و مزایاه، مولانا الملک المظفر محمود شاه، أدام اللّه علیه غرر الفضائل و اسباغ الفواضل، و لا زال ممنوحا من ربه، بدوام الظفر و الفتح المبین، و قطع دابر الکفرة و الملحدین، و موفّقا لما لم یوفق إلیه سلطان من تلک الجهات غیره، حتی عم أهل الحرمین بره و میره و خیره، فأعلنوا له بالادعیة الصالحة فی مواطن القبول، و أمّلوا من ربهم أن یحقق له ببرکة أدعیتهم کل مأمول و مسئول آمین.

ص:76

وقع بین وزرائه العلماء الاماثل و المحققین الافاضل مسائل فی حکم السماع فی مجلسه السامی، و بحر علمه وجوده الطّامی، فأجاب بالحرمة فیها مولانا عبد العزیز آصفخان القرشی العمری، أعظم وزرائه علوما و قدرا، و أعرفهم بمصالح المسلمین دنیا و اخری، و أکملهم أدبا و عبادة، کما شاهدناه منه بحرم اللّه ممّا نرجو له به الحسنی، و زیادة، بل لم نر أحدا قدم علینا الی مکة المطهرة من سائر الاقطار یحاکیه، أو یقاربه، أو یدانیه، فی افراغ الوسع فی العبادات، و ملازمة الجماعات، و افادات العلوم العدیدة، و الاحسان العام فی تلک المدة المدیدة، لا یمل من شیء من ذلک، بل لا یزداد الا ترقّیا باهرا فی تلک الکمالات و المسالک فهنیئا لمولانا السلطان إذا استأثره علی ثقه السلاطین، و قلّده قلائد مملکیة لیتصرف فیها بطبق ما علمه من أحول الخلفاء الراشدین، لما أنه جمع بین العلوم و العمل و کرم الحسب و النسب و قصر الامل، فجزاه اللّه عن المسلمین خیر ما یرتضیه، و أدام علیه عواطف معالیه، و أعطاه من فضله کل ما یبتغیه آمین.

فحینئذ سمعت عنه ذلک، حرکنی الی أن اجیب ما طلبه ذلک الرئیس، بتألیف کتاب منقّح نفیس، یرد ما فی ذلک الکتاب، مما حاد عن جادة الصواب، و یبین ما فیه من الزلل و الخطاء و الخطل، و یکشف القناع، و یحقق مواطن الخلاف و الجماع، و یرد کل فارة الی مثلها، وفادة الی محلها، و سمیته «تشنیف الاسماع بحکم السماع» و انا أسأل اللّه ان یعین علی اتمامه و اکماله، و ان یدیم علی سوابغ افضاله، و ان ییسر لی فیه توخی الصواب، و ایضاح الاحکام و الادلة مع الاستیعاب، انه بکل خیر کفیل، و هو حی و نعم الوکیل، و رتبته علی مقدمة و اقسام.

و الاوتار، و الصلیب، و امر الجاهلیة، و حلف ربی بعزته و جلاله لا یشرب عبد من عبادی جرعة من خمر متعمدا فی الدنیا، الا اسقیته مکانها من الصدید یوم القیامة، مغفورا له أو معذبا، و لا یترکها من مخافتی إلا سقیته ایاها فی حظیرة القدس، لا یحل بیعهن و لا شراؤهن و لا التجارة فیهن و ثمنهن حرام.

رواه ابو داود و الطلیالسی و اللفظ له.

و احمد بن حنبل و الحارث بن ابی أسامة بلفظ: ان اللّه عز و جل بعثنی رحمة و هدی للعالمین و امرنی ان امحق المزامیر، و المعازف، و الخمور، و الاوثان التی تعبد فی الجاهلیة، و اقسم ربی بعزته لا یشرب عبد الخمر فی الدنیا إلا سقیته من حمیم جهنم، معذبا او مغفورا له، و لا یدعها عبد من عبیدی تحرجا عنها، الا اسقیتها ایاه فی حظیرة القدس.

و قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: لکل شیء اقبال و ادبار، و ان من اقبال هذا الدین ما بعثنی اللّه به، حتی ان القبیلة لتتفقه کلها من عند آخرها، حتی لا یبقی الا الفاسق و الفاسقان، فهما مقهوران مقموعان ذلیلان، ان تکلما او نطقا قمعا و قهرا و اضطهدا.

ثم ذکر صلی اللّه علیه و سلم من ادبار هذا الدین ان تجفوا لقبیلة کلها من عند آخرها، حتی لا یبقی فیها الا الفقیه او الفقیهان، فهما مقهوران مقموعان ذلیلان، ان تکلما او نطقا قمعا او قهرا و اضطهدا، و قیل لها: أ تطغیان علینا، حتی یشرب الخمر فی نادیهم و مجالسهم و اسواقهم، و تنحل الخمر غیر اسمها حتی یلعن آخر هذه الامامة اولها الا حلّت علیهم اللعنة، و یقولون لا بأس بهذا الشرب، یشرب الرجل منهم ما بدا له، ثم یکف عنه حتی تمر المرأة، فیقوم إلیها بعضهم، فیرفع ذیلها فینکحها، و هم ینظرون کما یرفع ذنب النعجة، و کما ارفع ثوبی هذا، و رفع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ثوبا علیه من هذه السحولیّة، فیقول القائل

ص:78

منهم لو نحیتمونا عن الطریق فذاک فیهم کابی بکر و عمر، فمن ادرک ذلک الزمان و امر بالمعروف، و نهی عن المنکر، فله اجر خمسین ممّن صحبنی و آمن بی و صدّقنی.

و مدار حدیث ابی امامة هذا علی یزید الالهانی، و هو ضعیف، لکن له شاهد من حدیث ابن مسعود و غیره.

و منه عن ابن عباس رضی اللّه عنهما قال: الکوبة حرام، و الدّف حرام، و المعازف حرام، و المزامیر حرام.

رواه مسدّد و البیهقی فی سننه الکبری موقوفا.

و رواه البزار مرفوعا، و لفظه عن ابن عباس، عن النبی صلی اللّه علیه و سلم:

انه حرم المیتة، و المیسر، و الکوبة، یعنی الطبل، و قال: کل مسکر حرام.

و عن ابی هریرة رضی اللّه عنه ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: یمسخ قوم من امتی فی آخر الزمان قردة و خنازیر، قالوا یا رسول اللّه: أ مسلمون هم؟ قال: نعم یشهدون ان لا اله الا اللّه و انی رسول اللّه. و یصومون، و یصلون قالوا فما بالهم یا رسول اللّه؟ قال اتخذوا المعازف، و القینات، و الدفوف، و شربوا هذه الاشربة، فماتوا علی شرابهم و لهوهم، فأصبحوا و قد مسخوا.

رواه مسدد، و ابن حبّان، و لفظه: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم:

لا تقوم الساعة حتی یکون.

و عن سهل بن سعد رضی اللّه عنه قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم:

یکون فی هذه الامة خسف، و مسخ، و قذف، قیل: و متی ذلک یا رسول اللّه؟ قال: إذا ظهرت القینات، و المعازف، و استحلت الخمر.

رواه عبد بن حمید و اللفظ له، و ابن ماجة مختصرا، و مدار مسانیدهما علی عبد الرحمن بن زید بن أسلم و هو ضعیف، و صح من طرق خلافا لما و هم فیه

ص:79

ابن حزم، فقد علّقه البخاری، و وصله الاسماعیلی، و أحمد، و ابن ماجة، و أبو نعیم، و أبو داود، بأسانید صحیحة لا مطعن فیها، و صححه جماعة آخرون من الائمة، کما

قاله بعض الحفاظ أنه صلی اللّه علیه و سلم قال: لیکونن فی امتی أقوام یستحلون الخزّ، و الحریر، و الخمر، و المعازف.

و هذا ظاهر فی تحریم جمیع آلات اللهو المطربة.

و عن علی رضی اللّه عنه أن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: إذا فعلت امتی خمسة عشر خصلة حل بها البلاء: إذا کان المغنم دولا، و الامانة مغنما، و الزکاة مغرما، و أطاع الرجل زوجته، و عقّ امه، و بر صدیقه، و جفا أباه، و ارتفعت الاصوات فی المساجد، و کان زعیم القوم أرذلهم، و اکرم الرجل مخافة شره، و شربت الخمر، و لبس الحریر، و اتخذت القینات و المعازف، و لعن آخر هذه الامة أولها، فارتقبوا عند ذلک ریحا أحمرا و خسفا أو مسخا. رواه الترمذی.

و عن ابن عباس رضی اللّه عنهما أن النبی صلی اللّه علیه و سلم قال: امرت بهدم الطبل، و المزمار. أخرجه الدیلمی.

و عن ابن مسعود رضی اللّه عنهما أن النبی صلی اللّه علیه و سلم قال: الغناء ینبت النفاق فی القلب، کما ینبت الماء الزرع.

رواه البیهقی، و ابن أبی الدنیا، و کذا أبو داود، لکن بدون التشبیه أیضا موقوفا، و فی الباب عن أبی هریرة أیضا، رواه ابن عدی.

و اعلم أن بعض الصوفیة الذین لا یعرفون مواقع الالفاظ و مدلولاتها، قال:

المراد بالغناء هنا غنی المال.

و کأنه لم یفرّق بین الغناء الممدود و المقصور، إذا الروایة انما هی الغناء بالمد، و اما غنی المال فهو مقصور لا غیر، ذکره الائمة.

و استدل له شیخ الاسلام الحافظ العسقلانی بحدیث ابن مسعود الموقوف،

ص:80

فان فیه و الذکر ینبت الایمان فی القلب، کما ینبت الماء البقل.

أ لا تراه جعل ذکر اللّه مقابلا للغناء لکونه ذکر الشیطان کما قابل الایمان بالنفاق انتهی.

و سیأتی أن ذلک حدیث مرفوع أیضا، و لعل الحافظ لم یستحضره وقت کتابته ذلک.

و عن أبی هریرة رضی اللّه عنه أن النبی صلی اللّه علیه و سلم قال: حب الغناء ینبت النفاق فی القلب، کما ینبت الماء العشب. أخرجه الدیلمی.

و عن ابن مسعود رضی اللّه عنه أن النبی صلی اللّه علیه و سلم قال: ایاکم و استماع المعازف و الغناء، فانهما ینبتان النفاق فی القلب کما ینبت الماء البقل رواه ابن صصری فی «أمالیه» .

و أخرج الدیلمی أنه صلی اللّه علیه و سلم قال: الغناء و اللهو ینبتان النفاق فی القلب، کما ینبت الماء العشب، و الذی نفسی بیده ان القرآن و الذکر لینبتان الایمان فی القلب کما ینبت الماء العشب.

و عن جابر رضی اللّه عنه أن النبی صلی اللّه علیه و سلم قال: الغناء ینبت النفاق فی القلب کما ینبت الماء الزرع.

و عن أبی موسی رضی اللّه عنه أن النبی صلی اللّه علیه و سلم قال: من استمع الی صوت غناء لم یؤذن له أن یستمع الی صوت الروحانیین فی الجنة. رواه الحکیم الترمذی.

و عن أنس و عائشة رضی اللّه عنهما عن النبی صلی اللّه علیه و سلم أنه قال: صوتان ملعونان فی الدنیا و الآخرة: مزمار عند نغمة، ورنة عند مصیبة. رواه البزار و ابن مردویه و البیهقی.

و عن ابن عمر رضی اللّه عنهما أن النبی صلی اللّه علیه و سلم نهی عن الغناء

ص:81

و الاستماع الی الغناء، و عن الغیبة، و الاستماع الی الغیبة، و نهی عن النمیمة، و الاستماع الی النمیمة. رواه الطبرانی و الخطابی.

و عن ابن مسعود رضی اللّه عنه أنه سئل عن قوله تعالی: وَ مِنَ اَلنّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ اَلْحَدِیثِ(1) قال: الغناء، و الذی لا اله غیره. رواه ابن أبی الدنیا باسناد صحیح، و أخرجه الحاکم و صححه البیهقی.

و عن علی کرم اللّه وجهه أن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم نهی عن ضرب الدف، و کعب الصنج، و ضرب الزمارة، و أخرجه الخطابی.

و عن أنس رضی اللّه عنه أن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: من قعد الی قینة لیستمع منها صب اللّه فی اذنیه الآنک یوم القیامة. رواه ابن صصری فی «أمالیه» و ابن عساکر فی تاریخه.

و عن صفوان بن أمیّة أن عمرو بن قرة قال: یا رسول اللّه کتبت علی الشقوة فلا أری ارزق الا من دنا، فتأذن لی فی الغناء من غیر فاحشة؟ فقال له رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: لا آذن لک و لا کرامة، و لا نعمة عین، کذبت أی عدو اللّه، لقد رزقک اللّه حلالا طیبا، و اخترت ما حرم اللّه علیک من رزقه مکان ما أحل اللّه لک من حلاله، و لو کنت تقدمت إلیک أی بالنهی قبل الان لفعلت بک قم عنی و تب الی اللّه، أما انک لو فعلت بعد التقدمة شیئا أی لو فعلت ما نهیتک عنه بعد الان ضربتک ضربا وجیعا، و جعلت رأسک مثلة، و نفیتک عن أهلک، و أحلک سلبک نهبه لفتیان المدینة، هؤلاء العصاة، أی الذین یفعلون مثل فعل عمرو هذا، من مات منهم بغیر توبة حشره اللّه تعالی یوم القیامة کما کان فی الدنیا مختتئا عریانا، لا یستتر من الناس بهدبة کلما قام صرع.

رواه البیهقی، و الطبرانی، و رواه الدیلمی الی قوله: و تب الی اللّه، و أوسع

ص:82

علی نفسک، و عیالک حلالا، فان ذلک جهاد فی سبیل اللّه، و اعلم أن عون اللّه مع صالحی التجار.

و عن علی رضی اللّه عنه أن النبی صلی اللّه علیه و سلم، قال: من مات و له قینة فلا تصلوا علیه.

رواه الحاکم فی تاریخه، و الدیلمی، و سنده ضعیف.

و عن السائب بن یزید أن النبی صلی اللّه علیه و سلم قال لعائشة ، و قد دخلت إلیها قینة مغنیة: یا عائشة تعرفین هذه؟ هذه قینة بنی فلان، أ تحبین أن تغنیک؟ قالت نعم، فغنتها، فقال: لقد نفخ الشیطان فی منخریها. و رواه أحمد و الطبرانی.

و عن ابن عباس رضی اللّه عنهما أن النبی صلی اللّه علیه و سلم قال: ان اللّه حرم علی امتی الخمر، و المیسر، و الکوبة فی أشیاء عددها.

رواه أحمد، و أبو داود، و ابن حبان، و زاد البیهقی: و رأی الکوبة الطبل و رواه أبو داود من حدیث ابن عمر و زاد: و الغبیراء(1)، و زاد أحمد فیه:

و المزر(2).

و رواه أحمد أیضا من حدیث قیس ابن سعد بن عبادة رضی اللّه عنهما.

(و نیز در رسالۀ «تشنیف الاسماع» مذکور است) .

و عن ابن عباس رضی اللّه عنهما أن النبی صلی اللّه علیه و سلم قال: إذا کان یوم القیامة قال اللّه عز و جل: أین الذین کانوا ینزهون أسماعهم و أبصارهم عن مزامیر الشیطان میزوهم، فیمیزونهم فی کتب المسک و العنبر، ثم یقول للملائکة:

أسمعوهم تسبیحی و تحمیدی، فیسمعون بأصوات لم یسمع السامعون بمثلها، أخرجه الدیلمی.

ص:83

ما ورث المختار غیر حدیثه فینا و ذاک متاعه و اثاثه

فلنا الحدیث وراثة نبویة و لکل محدث بدعة احداثه

و کان لقیة بمنزلة من صنعاء سنة ستة(1) عشر، و مات فی المحرم سنة أربعین بصنعاء الیمن، و له ذکر فی أخیه الهادی من أبناء شیخنا، فانه قال و له أخ یقال له محمد، مقبل علی الاشتغال بالحدیث، شدید المحال الی السنة، بخلاف أهل بیته رحمه اللّه(2).

(در کتاب «روض باسم فی الذب عن سنة أبی القاسم» که در آن رد بر رساله علی بن محمد ابن أبی القاسم الهادوی الزیدی نموده، و تشمیر ذیل در حمایت کتب حدیث در آن فرموده، و نسخۀ عتیقۀ آن که در سنه ست و خمسین و ثمانمائة نوشته شده، و از نظر علماء گذشته، و بتصحیحشان مزین است، این حقیر در حدیده بزمان مراجعت از حج خریدم گفته) :

قال: و الذی یذهب علماؤنا و یجری علی أصولهم أن فی أخبار هذه الکتب الصحیح، و المعلول، و المردود، و المقبول.

فأقول: الجواب أن حدیث هذه الکتب ینقسم الی أقسام:

أحدها ما بیّنوا أنّه صحیح و أجمعوا علی صحّته، و هذا القسم العمل بمقتضاه واجب بلا خلاف بینهم، و انما اختلفوا فی أنه هل یفید العلم القاطع، أو الظن الراجح علی ما مضی، و من نازع الاجماع، فلمدعی الاجماع أن یجیب عنه بأحد تلک الوجوه المتقدمة، و هذا القسم هو أرفع أقسام الصحیح السبعة، علی ما بینه العلماء فی کتب علوم الحدیث.

ص:85

القسم الثانی ما اختلفوا فی صحته من أحادیث هذه الکتب، فیرجع فیه الی کتب الجرح و التعدیل، ثم یوزن عند التعارض بمیزان الترجیح.

القسم الثالث ما نص علماء الحدیث أو أحدهم علی ضعفه، و لم یعارضهم من یقول بصحته، فهذا لا یؤخذ به فی الاحکام، و یؤخذ به فی الفضائل، فلا یخلو المعترض اما أن یرید أن المردود و المعلول فی القسمین الآخرین، فذلک مسلّم و لا خلاف فیه، أو یرید أنه فی القسم الاول، فذلک ممنوع، لان المخالف اما أن یقر بورود التعبد بأخبار الآحاد اولا، ان لم یقر بذلک فلیس ینبغی أن یراجع فی هذا المقام، لانه فرع لذلک الاصل، و من جحد الاصل لم یراجع فی الفرع، و ان أقر بورود التعبد بأخبار الآحاد و العمل فیها بأقوی الظنون، فلا یخلو اما أن یقر أن اهل کل فن أعرف به، و أن المرجع فی کل فن الی أهله أولا، ان لم یعترف بذلک فهو معاند غیر مستحق المناظرة، لان المعلوم من الفرق الاسلامیة علی اختلاف طبقاتهم الاحتجاج فی کل فن بکلام أهله، و لو لم یرجعوا الی ذلک لبطلت العلوم، لان غیر أهل الفن اما أن لا یتکلموا فیه بشیء البتة، أو یتکلموا فیه بما لا یکفی و لا یشفی.

أ لا تری أنک لو رجعت فی تفسیر غریب القرآن و السّنة الی القراء، و فی القراءات الی اهل اللغة، و فی المعانی و البیان و النحو الی اهل الحدیث، و فی علم الاسناد و علل الحدیث الی المتکلّمین، و أمثال ذلک لبطلت العلوم، و انطمست منها المعالم و الرسوم، و عکسنا المعقول، و خالفنا ما علیه أهل الاسلام(1).

(از این عبارت ظاهر است که فرق اسلامیه با وصف اختلاف طبقات،

ص:86

و افتراق درجات، اجماع دارند بر آنکه، احتجاج در هر فن بکلام اهل آن فن باید کرد، و اگر عکس موضوع و قلب مشروع نمایند، علوم دینیه باطل و مندرس، و معالم و رسوم یقینیه مضمحل و منطمس کرده، و مضادت عقول و افهام، و مخالفت اهل اسلام روشن گردد.

و خمود قعاقع تعسفات، و انقطاع سلاسل استکبار، و انبتات ذرائع استبشار، و انهدام اساس افتخار، و انجذام اصول تصاول، و انخرام حبل تطاول، و فرار از مضمار مقابله و نزال، و انحیاز از حلبات مناظره و جدال و ظهور اصل مکاید.

و وضوح راس مصاید، و انحلال عقده هر تزویر، و انغماس در گرداب تشویر، برای حضرات اهل سنت گردد، و قطعا و حتما بملاحظۀ آن، داد دیوانگی و آوارگی، و بی خودی و سراسیمگی، خواهند داد، و بمزید انزعاج و اختلاج.

رو بقفار و صحاری، و جبال و براری، خواهند داد، و روهای نازنین خود را بلطم شدید خواهند خراشید، و نمک شور بر جراحتهای مزمنۀ خود خواهند پاشید.

و نعره های وا ویلاه و وا ثبوراه و وا فضیحتاه، و وا سوأتاه خواهند برداشت و مدة العمر، با وصف استغاثه های فراوان، خلاص از آن نخواهند یافت، خون ناب حسرت از مژگان حیرت خواهند بارید، و روز روشن در انظارشان تیره و تاریک خواهد گردید، و داهیۀ دهیا، و سانحه شوهاء، و مصیبت عظمی، بل قیامت کبری، بر ایشان قائم خواهد شد.

بیانش آنکه ابراهیم ابن سیار نظام، که استاذ و ملاذ، و ملجأ و مأوی، و متبوع و مقتدای همین جاحظ است، که فاضل رشید اتعاب نفس شریف در حمایت او می فرماید، و بر نسبت ناصبیت باو و قدح و جرح او می خروشد، و تشنیعات شنیعه، و استهزاءات فظیعه، بر اهانت او می انگیزد، و رنگ کمال تزویق و تنمیق، و اقصای تحدیق و تدقیق، که مفضی بچه ها خرابیها که نگردیده، در ردّ عداوت و ناصبیت او می ریزد، و فضل بن

ص:88

روزبهان هم، مبالغه در حمایت او کرده، و اثبات محبت او با جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نموده.

با وصف آن همه تعصب بی قیاس، و تصلب و وسواس، و انهماک تمام در عناد، و ولوع بی انتهاء بجحود و لداد، بالجای حق تصریح صریح بواقعۀ هائله اسقاط ملازمان ثانی حضرت محسن را نموده) .

له: ذم هذه النخلة، فذمها بأحسن کلام، فقال: امدحها فمدحها بأحسن کلام فقال:

اذهب فمالک الی التعلیم من حاجة.

الی أن قال فی ذکر مقالاته: و منها أنّ القرآن لیس اعجازه من جهة فصاحته، و انما اعجازه بالنظر الی الاخبار عن الامور الماضیة و المستقبلة.

قلت: و هذا لیس بشیء لان اللّه تعالی أمره أن یتحدی العرب بسورة من مثله و غالب السور لیس فیها اخبار عن ماض و لا مستقبل، فدل علی أن العجز کان عن الفصاحة.

و منها أنه قال: الاجماع لیس بحجة فی الشرع، و کذلک القیاس لیس بحجة و انما الحجة قول الامام المعصوم.

و منها میله الی الرفض، و وقوعه فی أکابر الصحابة رضی اللّه عنهم، و قال:

نص النبی صلی اللّه علیه و سلم علی أن الامام علی و عیّنه، و عرفت الصحابة ذلک، و لکن کتمه عمر لاجل أبی بکر رضی اللّه عنهما.

و قال: انّ عمر ضرب بطن فاطمة یوم البیعة حتی ألقت المحسن من بطنها.

و وقع فی جمیع الصحابة فیما حکموا فیه بالاجتهاد، فقال: لا یخلو امّا أن جهلوا فلا یحل لهم، أو أنهم أرادوا أن یکونوا أرباب مذاهب فهو نفاق.

و عنده: الجاهل بأحکام الدین کافر، و المنافق فاسق أو کافر، و کلاهما یوجب الخلود فی النار الخ(1).

بعض مقامات «ذو الفقار» بر ذکر افادۀ نظام استاد جاحظ، نهایت استهزاء و سخریه آغاز نهاده، و آنرا در کمال شناعت و فظاعت پنداشته.

عجب است که فاضل رشید، بسبب ذکر قول نظّام متضمن اسقاط حضرت محسن، داد بی خودی و سراسیمگی دهد، و چند برکه سرکه بر جبین مبین مالد، و از جا درآید، و بهم آید، و بآنچه نشاید زبان حقائق ترجمان آلاید.

حال آنکه نهایت ظاهر و واضح، و بغایت مشهور و معروف است، که نظام معتزلی استاد و شیخ جاحظ است، و جاحظ تلمیذ و تابع و سرائر بر طریق ابراهیم بن سیار نظام است، پس با وصف حمایت و ذب حریم جاحظ، باین مثابه طعن و تشنیع و استهزاء و سخریه بر ذکر مقالۀ نظام، از غرائب محیره افهام است، و تتلمذ جاحظ از نظام، از عبارت علامه ابن خلکان، و یافعی، و ابن الوردی، ظاهر است.

و از افاده جناب شاهصاحب، در حاشیۀ دلیل ششم، از دلائل عقلیه امامت جناب امیر المؤمنین علیه السلام، که سابقا مذکور شد، ظاهر است که، اکثر روایت جاحظ در کتابی که در آن (معاذ اللّه) ایراد مطاعن بر جناب امیر المؤمنین علیه السلام نموده از نظام است.

پس ثابت شد که جاحظ در ایراد مطاعن بر حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام اعتبار و اعتماد بر نظام استاد کرده است، پس با این همه حمایت جاحظ، افاده نظام را در باب اسقاط، ساقط از اعتبار کردن موجب تحیّر افکار است، چه این افاده بر جاحظ حجت است، که شیخ و استاذ و ملاذ و مأوای او، که بخرافاتش در ایراد مطاعن بر جناب امیر المؤمنین علیه السلام متمسک و متشبث است، معتقد بآن است، و چون فاضل رشید حمایت

ص:91

جاحظ بتقلید ابن روزبهان، بدرجۀ قصوی نموده اند، افاده استاد محمی و مرعیشان، که داد حمایت و ذب حریم او داده اند، و او را مورد نهایت شفقت و رأفت، و تعطف و تلطف خود گردانیده، بر فاضل رشید حجت باشد و دلیل (و ما لهم بحمد اللّه الی الخلاص من هذا الاشکال سبیل) .

و نیز هر گاه رازی بمزید گاوتازی بمقابلۀ أهل حق، احتجاج بقول جاحظ نماید، و قدح و جرح او را در حدیث غدیر، بکمال جسارت پیش سازد، پس اگر اهل حق برای اسکات و افحام رازی و اتباع او، قول استاد جاحظ را پیش نمایند، چرا گریه و زاری و فزع و بی قراری آغاز می نهند، و مثل مشهور: که خود کرده را درمانی نیست، بیاد نمی آرند چه هر گاه رازی قول جاحظ را، با این همه فضائح و قبائح، روبروی اهل حق پیش کند، حال آنکه قول جاحظ قابل ذکر بمقابله أهل حق نبود، اگر چه جاحظ نزد سنیّه از همه معایب سالم و مصون، و بهمۀ مناقب و مدائح متصف و مقرون بودی، پس احتجاج و استدلال أهل حق بقول استاد جاحظ، بصد اولویت ازو صمت بطلان سلیم، بلکه بغایت متین و مستقیم باشد.

أ ما اتقیت اللّه؟ ان تقول فی کتابک فی «الامامة» : ان اللّه تعالی لم یقل قط فی القرآن ثانِیَ اِثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی اَلْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اَللّهَ مَعَنا(1) قالا: فضحک و اللّه شیطان الطاق ضحکا طویلا حتی کاننا نحن الذین افتریناه(2).

-ملل و نحل ابن حزم- (از این عبارت ظاهر است که ابن حزم بر این کذب و بهتان صریح الوهن و الهوان، که جاحظ از شیخ خود نظام، و بشر بن خالد غیر راشد نقل کرده، دست می اندازد، و بر آن اعتماد و اعتبار می کند، و جناب شاه صاحب هم آن را بابتهاج و استبشار نقل می نمایند، و از اتجاه اعضالات عظیمه، که سیلاب فنا بمذهب سنیه سر می دهد، و ظهور رکاکت آن از افاده خودشان در حاشیۀ باب امامت، که سابقا گذشته، و از آن ناصبیت جاحظ و نظام هر دو واضح است، پروای ندارند.

و هر گاه نظام معتمد علیه و مستند مثل ابن حزم باشد، و باین استناد ابن حزم جناب شاه صاحب هم استناد سازند، و دل خوش کنند، پس اگر در کتاب «ذو الفقار» بجواب جناب شاه صاحب استناد بافادۀ نظام کرده شود، عین حق و صواب است، و سبب اتجاه طعن و تشنیع رشید عالی نصاب.

و هر گاه فاضل رشید جاحظ را، بسبب احتجاج سید رضی بکلام او در تحقیق کلام جناب امیر المؤمنین، بمقام رد بر منکرین و جاحدین لئام که قرینه صریحه بر الزام است، مرضی رضی بلکه دلیل آن جناب گرداند، بلا ریب نظام مرضی ابن حزم و جناب شاه صاحب، بلکه دلیل

ص:93

ایشان بصد اولویت باشد، که احتجاج شاه صاحب و ابن حزم محمول بر الزام نمی تواند شد، فللّه الحمد که قصۀ اسقاط بتصریح مرضی جناب شاه صاحب و ابن حزم و دلیل ایشان ثابت شد (فما ذا بعد الحق الاّ الضلال) .

و نیز علامه شهاب الدین ابو الفضل احمد بن علی المعروف بابن حجر العسقلانی، در هتک ناموس حضرت أبی یوسف، که تلمیذ رشید امام اعظم سنیه حضرت أبی حنیفه است، و حنیفه جانهای نازنین خود در حمایت او می بازند، و انواع فضائل جمیله و مناقب جلیله برای او اختراع می سازند، باشعار بلاغت نظام نظّام دست انداخته، و آن را در زمرۀ افادات دیگر اساطین، در جرح و قدح این امام با تمکین ذکر ساخته چنانچه در «لسان المیزان» گفته) :

یعقوب بن ابراهیم القاضی، عن عطاء بن السائب، و هشام بن عروة.

و قال الفلاس(1): صدوق کثیر الخطاء.

و قال البخاری: ترکوه.

و قال عمرو الناقد(2): صاحب سنّة.

و قال أبو حاتم: یکتب حدیثه.

و قال المزنی(3): هو واسع الحدیث، و فی نسخة: هو اتبع القوم للحدیث و قال محمود بن غیلان: قلت لیزید بن هارون: ما تقول فی أبی یوسف؟ فقال:

أنا أروی عنه.

ص:94

و قال ابن راهویه(1): حدثنا یحیی بن آدم قال: شهد أبو یوسف عند شریک، فردّه، و قال: لا أقبل من یزعم أن الصلاة لیست من الایمان.

و قد روی عن ابن معین تلیین أبی یوسف.

و أما الطحاوی فقال: سمعت ابراهیم بن أبی داود البراسی، یقول سمعت یحیی بن معین، یقول: لیس فی أصحاب الرأی أکثر حدیثا و لا أثبت من أبی یوسف.

و قال ابن عدی: لیس فی أصحاب الرأی أکثر حدیثا منه، الا أنه یروی عن الضعفاء، مثل الحسن بن عمارة و غیره، و کثیرا ما یخالف أصحابه و یتّبع الاثر، و إذا روی عنه ثقة، و روی هو عن ثقة، فلا بأس به انتهی.

و قال النسائی فی کتاب الضعفاء لما ذکر أصحاب أبی حنیفة: أبو یوسف ثقة.

و ذکره ابن حبان فی کتاب الثقات، و قال: کان شیخا، متقنا، لم یسلک مسلک صاحبیه الا فی الفروع، و کان یباینهما فی الایمان و القرآن.

و نقل عن محمد بن الصباح(2) : کان أبو یوسف یسلک مسلک صاحبیه فی الفروع، و کان رجلا صالحا، و کان یسرد الصوم.

و ذکر العقیلی(3) بسند صحیح عن ابن المبارک: أنه وهّاه.

و عن یزید بن هارون: لا تحل الروایة عنه، کان یعطی أموال الیتامی مضاربة، و یجعل الربح لنفسه، یعنی أنه کان یقترضها علی ذمته.

و عن الفضل بن عیاض و قبل له ما تقول فی علم أبی یوسف؟ قال: أی علم هو.

ص:95

از او نقل کرده نمی دادند، و معهذا هر قدر در تفضیح و تقبیح و تضلیل و تکفیر نظام خواهند کوشید، هم آن وبال و نکال برای رازی، و ابن روزبهان و صاحب «تحفه» و فاضل رشید خواهد شد، و لهذا ما خود بعض فضائح نظام در این مقام نقل می کنیم.

ابن الحرث بن عباد الضبعی، من رؤس المعتزلة، متهم بالزندقة، و کان شاعرا أدیبا، و له کتب کثیرة فی الاعتزال و الفلسفة ذکرها الندیم.

قال ابن قتیبة فی «اختلاف الحدیث» له:

کان شاطرا من الشطار، مشهورا بالفسق، ثم ذکر من مفرداته: أنه کان یزعم أن اللّه یحدث الدنیا و ما فیها کل حین من غیر أن یفنیها، و جوز أن یجتمع المسلمون علی الخطاء، و أن النبی صلی اللّه علیه و سلم لم یختص بأنه بعث الی الناس، بل کل نبی قبله بعث الی جمیع الخلائق، لان معجزة النبی صلی اللّه علیه و سلم تبلغ آفاق الارض، فیجب علی کل من سمعها تصدیقه و اتباعه، و أن جمیع کنایات الطلاق لا یقع بها طلاق، سواء نوی أو لم ینو، و أن النوم لا ینقض الوضوء، و أن السبب فی اطباق الناس علی وجوب الوضوء علی النائم أن العادة جرت أن نائم اللیل إذا قام بادر الی التخلی، و ربما کان بعینه رمص، فلما رأوا أوائلهم إذا انتبهوا توضئوا، ظنوا أن ذلک لاجل النوم، و عاب علی أبی بکر، و عمر، و علی، و ابن مسعود، الفتوی بالرأی، مع ثبوت النقل عنهم فی ذم القول بالرأی.

و قال عبد الجبار المعتزلی فی «طبقات المعتزلة» کان أمّیّا لا یکتب.

و قال أبو العباس ابن القاص فی کتاب «الانتصار» : کان أشد الناس ازراء علی أهل الحدیث الخ(1).

و ذهب جماعة من العلماء الی أن النظام کان فی الباطن علی مذهب البراهمة الذین ینکرون النبوة، و أنه لم یظهر ذلک خوفا من السیف، فکفره معظم العلماء و کفره جماعة من المعتزلة حتی أبو الهذیل، و الاسکافی، و جعفر بن حرب، کل منهم صنف کتابا فی تکفیره، و کان مع ذلک فاسقا مدمنا علی الخمر، و کان آخر کلامه إذ القدح کان فی یده و هو سکران فقال و هو فی علیة له یشرب فیها:

اشرب علی طرب و قل لمهدد هون علیک یکون ما هو کائن

فلما فرغ من کلامه سقط من العلیة فمات من ساعته فی سنة ثلاثین و مائتین تقریبا(1).

تحقیقات نفیسه پندارند) .

قال ولی اللّه فی رسالة «الانصاف فی بیان سبب الاختلاف» : وجدت بعضهم یزعم أن بناء المذهب علی هذه المحاورات الجدلیة المذکورة فی «مبسوط» السرخسی و «الهدایة» و «التبیین» و نحو ذلک، و لا یعلم أن أول من أظهر ذلک منهم المعتزلة، و لیس علیه بناء مذهبهم، ثم استطاب ذلک المتأخرون، توسعا و تشحیذا لاذهان الطالبین، أو لغیر ذلک، و اللّه أعلم(1).

(هر گاه اکابر و اساطین ائمه مثل سرخسی صاحب «مبسوط» و صاحب «هدایه» و مؤلف «تبیین» حسب افادۀ جناب شاه ولی اللّه، اتباع و کاسه لیسی معتزله اختیار سازند، و طرق تقلید غیر سدیدشان را، در اعناق ضخیمه خود اندازند، و این محاورات جدلیه و تعلیلات عقلیه، که آن را معتقدین این مؤلفین، از اجل مآثر و افضل مفاخر می پندارند، و آن را عین تحقیقات ناصعه، و تدقیقات بارعه می شمارند، و داد افتخار و استبشار بر آن می دهند، و آن را در اعلی مرتبه حذق و مهارت، و کمال تحدیق و بصارت می نهند، ماخوذ از معتزله باشد، اگر اهل حق باقوال معتزله بر این حضرات احتجاج و استدلال نمایند، چگونه این استدلال جای قیل و قال باشد! و صلاح الدین خلیل بن ایبک الصفدی در «وافی بالوفیات» گفته) :

محمد بن علی بن الطیب أبو الحسین البصری المعتزلی، صاحب المصنفات کان من فحول المعتزلة، فصیحا متفننا، حلو العبارة، بلیغا، صنف «المعتمد» فی اصول الفقه و هو کبیر، و کتاب «صلح الادلة» فی مجلدین، و «غرر الادلة» فی مجلد، و «شرح الاصول الخمسة» و کتاب «الامامة» و کتابا فی «اصول

ص:100

الدین» اعتزالا، و تنبه الفضلاء بکتبه و اعترفوا بحذقه و ذکائه.

قال الخطیب: کان یروی حدیثا واحدا حدثنیه من حفظه،

قال: أنبأنا هلال ابن محمد، أخبرنا الغلابی، و أبو مسلم الکجی، و محمد بن أحمد بن خالد الزریقی، و محمد بن حبان المازنی، و أبو خلیفة، قالوا حدثنا القعنبی حدیث إذا لم تستحی فاصنع ما شئت.

قلت: و هذا الحدیث کأنه من خواص المعتزلة، فان جماعة من کبارهم لم یکن عندهم روایة حدیث غیره، و قد تقدم منهم.

و قال ابن خلکان: ان الامام فخر الدین أخذ فی کتابه «المحصول» فی اصول الفقه من کتاب «المعتمد» لابی الحسین.

قلت: و قد سمعت الشیخ الامام العلامة تقی الدین أحمد بن تیمیة غیر مرة یقول: اصول فقه المعتزلة خیر من اصول فقه الاشاعرة، و اصول دین الاشاعرة خیر من اصول دین المعتزلة.

و توفی سنة ست و ثلثین و أربعمائة، و صلی علیه القاضی أبو عبد اللّه الصیمری و دفن فی مقبرة الشونیزی(1).

(از این عبارت واضح است که امام فخر الدین رازی کتاب «محصول» خود را که در مبحث عظیم از مباحث دینیه است از کتاب «معتمد» ابو الحسین معتزلی اخذ کرده، پس هر گاه جلالت معتزله باین مثابه باشد که کتاب مذهبشان را امام رازی مأخذ خود گرداند، و کاسه لیس آن اختیار نماید، و اساس کتاب «محصول» که مایۀ فخار این حضرات است بر آن گذارد، چگونه اهل حق را استدلال بافادات معتزله بر اهل سنت روا نباشد.

ص:101

و نیز از این عبارت ظاهر است، که حسب افاده ابن تیمیه، اصول فقه معتزله بهتر است از اصول فقه اشاعره.

پس اگر اهل حق استناد و استدلال نمایند بافادات معتزله، که افضل و ارجح اند از حضرات اشاعره در علم اصول فقه، که از اجل علوم دینیه و از افضل مباحث شرعیه است، چرا مورد طعن و تشنیع و استهزاء کردند.

و قال: ان قال قائل: قد أنکرتم قول الجهمیة و المعتزلة و المرجئة، و احتج فی ضمن ذلک بمقدمات یسلمها المعتزلة مثل هذا الکلام، فصارت المعتزلة و غیرهم من أهل الکلام یقولون انه متناقض فی ذلک، و کذلک سائر أهل السنة و الحدیث یقولون ان هذا تناقض، و ان هذا بقیة بقیت علیه من کلام المعتزلة، و أصل ذلک هو هذا الکلام، و هو موجود فی کلام کثیر من أصحاب أحمد، و الشافعی و مالک، و کثیر من هؤلاء یخالف الاشعری فی مسائل، و قد وافقه علی الاصل الذی یرجع إلیه تلک المسائل، فیقول الناس فی تناقضه کما قالوه فی تناقض الاشعری، و کما قالوه فی تناقض المعتزلة، و تناقض الفلاسفة، فما من طائفة فیها نوع یسیر من مخالفة السنة المحضة و الحدیث، الا و یوجد فی کلامها من التناقض بحسب ذلک، و أعظمهم تناقضا أبعدهم عن السنة کالفلاسفة، ثم المعتزلة، و الرافضة، فلما اعتقد هؤلاء أنهم أثبتوا بهذا الدلیل حدوث الجسم لزم انتفاء ذلک عن اللّه تعالی، لان اللّه عز و جل قدیم لیس بمحدث، فقالت المعتزلة: إذا قامت به الصفات فهو جسم، لان الصفات أعراض، و العرض لا تقوم الا بجسم، فنفت الصفات، و نفت أیضا قیام الافعال الاختیاریة به لانها اعراض و لانها حوادث، فقالت: القرآن مخلوق، لان القرآن کلام و هو عرض، و لانه یفتقر الی الحرکة و هی حادثة، فلا تقوم الا بجسم.

و قالت: أیضا: أنه لا یری فی الآخرة، لان العین لا تری الا جسما أو قائما بجسم، و قالت: لیس هو فوق العالم، لان ذلک مکان، و المکان لا یکون به الا جسم أو ما یقوم بجسم، و هذا هو المذهب الذی ذکره هذا الامامی(1).

از این عبارت واضح است که بسیاری از اصحاب ائمه اربعه، در استدلال بر نفی جسم از حق تعالی، تقلید و اتباع معتزله می نمایند.

ص:103

و مژده باد حضرات اشاعره را، که امام اعظم سنیه، یعنی ابن تیمیه، در پوستین امام الاشاعره ابو الحسن اشعری هم فتاده، زبان به توهین و تهجین او گشاده، و تناقض و تهافت و مخالفت سنت محضه و حدیث بر فتراک او نهاده، او را هم از اتباع و مقلدین و کاسه لیسان معتزله قرار داده فَلْیَضْحَکُوا قَلِیلاً وَ لْیَبْکُوا کَثِیراً(1).

و هر گاه ابو الحسن اشعری و دیگر اتباع ائمه اربعه، در اصل دین اتباع و تقلید معتزله نمایند، اگر اهل حق احتجاج و استدلال بافادات معتزله در کشف حقیقت حال اصحاب باکمال نمایند، چرا مقام انکار و انضجار برای این حضرات عالی تبار باشد! و خود جناب شاهصاحب در باب دوم همین کتاب «تحفه» فرموده اند:

کید چهل و پنجم آنکه در میان ایشان شائع و ذائع، و در کتب ایشان مسطور و محرر است، که سبب خلفاء راشدین، و ازواج مطهرات سید المرسلین، که عائشه صدیقه و حفصه معظمه اند، افضل العبادات و اکمل القربات است، و سب عمر افضل است من ذکر اللّه الاکبر، و سفهاء و حمقایشان با این عقیده خود فریب خورده، بسیاری از عبادات مفروضه را ترک دهند، و بر این افضل العبادات مداومت نمایند، و لعن ابلیس را در هیچ شریعتی و ملتی قربت نگفته اند، و از عبادات نشمرده، چه جا آنانکه سالها حق صحبت خیر البشر دارند، و علاقه های نازک از مصاهرت و قرابت با آن جناب ایشان را مستحکم است، و جمعی کثیر از مسلمین که اهل سنت و جماعت اند، بلکه غیر ایشان از فرق اسلامیه نیز، مثل معتزله و کرامیه و نجاریه، همیشه تعظیم و توقیر این بزرگواران نموده اند

ص:104

و حال اهل سنت معلوم است که ایشان همیشه اکثر فرق اسلامیه بوده اند و در زمرۀ ایشان جماعتی گذشته نقاد احوال رجال، و مجاهرین بمدح ممدوح و قدح مقدوح، و محتاط در نقل احادیث نبویه، و اذهان ثاقبه و افهام سلیمه ایشان ضرب المثل است، چنانچه شاهد آن خوض ایشان است در فلسفیات، و مسائل ریاضیات، و طبیعیات، و الهیات، بوجهی که اگر واضعین این علوم مو شکافی های ایشان می دیدند، منت ها بر خود می کشیدند، و علوم بسیاری مثل علوم اصول و فنون ادبیه همه مخترع و مستخرج ایشان است، این قسم جماعت که در مدح اشخاص چند و در تعظیم و توقیر آنها اجماع نمایند، لا اقل شبهه در طعن و قدح ایشان پیدا می شود، و جرأت بر امر ذی جهتین کار عاقل نیست انتهی(1).

از این عبارت ظاهر است، که جناب شاهصاحب بتعظیم و توقیر معتزله خلفای ثلاثه را احتجاج و استدلال می نمایند، بلکه ذکر معتزله در مقام ترقی از ذکر اهل سنت می فرمایند.

پس هر گاه شاهصاحب تشبث و تمسک بتعظیم و توقیر معتزله این بزرگواران را نمایند، اهل حق را تمسک و تشبث باقوال معتزله در کشف حقیقت حال این بزرگواران چرا روا نباشد!

صراحت افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السلام، و بطلان جمیع خرافات و هفوات خودش که در کتاب «عثمانیه» وارد کرده ظاهر و واضح است، و این همان رساله است که فاضل رشید بسبب آن تبرئه جاحظ از نصب و عداوت خواسته، و ابن روزبهان هم بآن تمسک کرده.

پس نهایت طریف است که رازی استدلال بقول جاحظ در قدح و جرح حدیث غدیر، با وصف اتصاف او باین فضائح و قبائح کثیر، و انهتاک ستر دین او نزد هر کبیر و صغیر، می نماید، و بملاحظه کلمات حقه جاحظ که بالجاء حق و انطاق منطق کل شیء بر زبان آورده، همت نمی گمارد و اعتناء بآن نمی کند و خود را از مبالغه و اغراق در تفضیل حضرات ثلاثه بر نفس رسول باز نمی دارد.

میرزا محمد بن معتمدخان بدخشی که حسب افاده فاضل رشید در «ایضاح لطافة المقال» از عظمای اهل سنت است در کتاب «مفتاح النجا فی مناقب آل العبا» گفته:) و قد طالعت رسالة فی مناقب أهل البیت من کلام أبی عثمان عمرو بن بحر الجاحظ فی بعض الکتب، فانقلها هیهنا قبل الشروع بالمقصد باختصار بعض الفاظها و هی هذه:

اعلم ان اللّه تعالی لو أراد أن یسری بین بنی هاشم و بین الناس لما أبان منهم ذوی القربی و لما قال: (وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ اَلْأَقْرَبِینَ) (1) و قال تعالی:

(وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ) (2) و إذا کان لقومه فی ذلک ما لیس لغیرهم، فکل من کان أقرب کان أرفع، و لو سواهم بالناس لما حرم علیهم الصدقة، و ما هذا التحریم الا لاکرامهم.

و لذلک

قال للعباس حین طلب ولایة الصدقات: لا أولئک غسالات خطایا

ص:106

الناس و اوزارهم، بل أولئک سقایة الحج و الانفاق علی زوار اللّه، و لهذا کان رباه أول ربا وضع، و دم ابن ربیعة بن الحارث أول دم هدر، لانهما القدوة فی النفس و المال.

و لهذا

قال علی علی منبر الجماعة: نحن أهل بیت لا یقاس بنا أحد من الناس.

و صدق کرم اللّه وجهه، کیف یقاس بقوم منهم رسول اللّه علیه و سلم، و الاطیبان علی و فاطمة، و السبطان الحسن و الحسین، و الشهیدان أسد اللّه حمزة و ذو الجناحین، و سید الوادی عبد المطلب، و ساقی الحجیج العباس، و النجدة و الخیر فیهم، و الانصار انصارهم، و المهاجر من هاجر إلیهم و معهم، و الصدین من صدقهم، و الفارق من فرق بین الحق و الباطل فیهم، و الحواری حواریهم، و ذو الشهادتین لانه شهد لهم، و لا خیر الا فیهم و لهم و منهم و معهم.

و قال: انی تارک فیکم الخلیفتین: أحدهما أکبر من الآخر، کتاب اللّه حبل ممدود من السماء الی الارض، و عترتی أهل بیتی، نبأنی اللطیف الخبیر انهما لن یتفرقا حتی یردا علی الحوض.

و لو کانوا کغیرهم لما قال عمر حین طلب مصاهرته:

انی سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: کل سبب و نسب منقطع یوم القیامة الا سببی و نسبی، و لما کتبوا الدواوین و قدموا ذکره أنکر ذلک.

و قال: ابدءوا بطرفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، وضعوا آل أبی الخطاب حیث وضعهم اللّه، قالوا: فأنت أمیر المؤمنین، فأبی الا تقدیم بنی هاشم و تأخیر نفسه، فلم ینکر علیه منکر، و صوبوا رأیه، و عد ذلک من مناقبه.

فالحمد للّه الذی جعلنا لا نفرق بین انبیائنا و رسلنا، نحکم لجمیع المرسلین بالتصدیق، و لجمیع السلف بالولایة، و نخص بنی هاشم بالمحبة، و نعطی کل امرئ

ص:107

قسطه من المنزلة.

فأما علی بن أبی طالب فلو افردنا لایامه الشریفة و مقاماته الکریمة و مناقبه السنیة لافنینا فی ذلک الطوامیر الطوال، العرق صحیح، و المنشأ کریم، و الشأن عظیم، و العمل جسیم و العلم کثیر، و الشأن عجیب، و اللسان خطیب، و الصدر رحیب، فاخلاقه وفق اعراقه، و حدیثه یشهد تقدیمه، و لیس التدبیر فی وصف مثله الا ذکر جمل قدره، و اما استقصاء جمیع حقه فاذا کان کتابنا لا یحتمل تفسیر امره، ففی هذه الجملة بلاغ لمن أراد معرفة فضله.

و أما الحسن و الحسین رضی اللّه عنهما، فمثلهما مثل الشمس و القمر، فمن أعطی ما فی الشمس و القمر من المنافع العامة، و النعم التامة، و لو لم یکونا ابنی علی من فاطمة، و رفعت عن وهمک کل روایة و کل سبب توجبه القرابة، لکنت لا تقرن بهما أحدا من جملة أولاد المهاجرین و الصحابة، الا اراک(1) فیهما بالانصاف من تصدیق

قول النبی صلّی اللّه علیه و آله: انهما سیدا شباب أهل الجنة، و جمیع من هما سادته سادة، و الجنة لا تدخل الا بالصدق و الصبر، و الا بالعلم و الحلم، و الا بالطهارة و الزهد، و الا بالطاعة الکثیرة، و الاعمال الشریفة، و الاجتهاد و الاثرة، و الاخلاص فی النیة.

فدل علی ان حظهما فی الاعمال المرضیة، و للمذاهب الزکیة فوق کل ذی حظ.

و أما محمد بن الحنفیة رضی اللّه عنه فقد أقر الصادر و الوارد و الحاضر و البادی، انه کان واحد دهره، و رجل مصره، و کان اتم الناس تماما و کمالا.

و أما علی بن الحسین رضی اللّه عنه، فالناس علی اختلاف مذاهبهم مجمعون

ص:108

علیه، لا یمتری أحد فی تدبیره، و لا یشک أحد فی تقدیمه.

و کان أهل الحجاز یقولون: لم نر ثلثة فی دهر یرجعون الی أب قریب، کلهم یسمی علیا، و کلهم یصلح للخلافة، لتکامل خصال الخیر فیهم، یعنون علی بن الحسین بن علی، و علی بن عبد اللّه بن جعفر، و علی بن عبد اللّه بن العباس رضی اللّه عنهما، و لو غزونا بکتابنا هذا ترتیبهم لذکرنا، رجال أولاد علی لصلبه، و ولد الحسین و علی ابن الحسین، و محمد بن علی بن عبد اللّه بن جعفر، و محمد بن علی بن عبد اللّه بن العباس، الا انا ذکرنا جملة من القول فیهم، فاقتصرنا من الکثیر علی القلیل.

فأما النجدة فقد علم أصحاب الاخبار و حمال الاثار انهم لم یسمعوا بمثل نجدة علی بن أبی طالب و حمزة، و لا بصبر جعفر الطیار رض، و لیس فی الارض قوم أثبت جنانا، و لا أکثر مقتولا تحت ضلال السیوف من بنی هاشم، و لذلک قال دغفل(1) حین وصفهم: انجاد امجاد، ذو السنة حداد.

و لذلک

قال علی رضی اللّه علیه حین سئل عن بنی هاشم و بنی أمیّة: نحن انجد، و امجد، و اجود، و هم انکر، و امکر، و اغدر،

و قال أیضا: نحن اطعم للطعام، و اضرب للهام.

و قد عرفت جفاء المکیین و طیش المدنیین، و اعراق بنی هاشم مکیة و منابتهم مدنیة، ثم لیس فی الارض أحسن اخلاقا، و لا أطهر بشرا، و لا ادوم دماثة(2)، و لا ألین عریکة(3) ، و لا أطیب عشرة، و لا أبعد من کبر منهم.

فعلم انهم أتم الناس فضلا، و اقلهم نقصانا، و حسن الخلق فی البخیل أسرع،

ص:109

و فی الذلیل أوجد، و فیهم، مع فرط جودهم، و ظهور عزهم، من البشر الحسن و الاحتمال و کرم التفاضل مالا یوجد مع البخیل الموسر، و الذلیل المکثر، الذین یجعلان البشر وقایة دون المال، و لیست فی الارض خصلة تدعوا الی الطغیان و التهاون بالامور، و تفسد العقول، و تورث السکر الا و هی تعتریهم دون غیرهم، إذ قد جمعوا مع الشرف العالی و العرش الکریم، العز و المنعة مع ابقاء الناس علیهم، و هم فی کل أوقاتهم و جمیع اعصارهم فوق من هم مثل میلادهم فی الهیئة الحسنة، و المروة الطاهرة، و الاخلاق المرضیة.

ثم لا تجد عند أفسدهم شیئا من المنکر، الا رأیت فی غیره من الناس أکثر منه من مشایخ القبائل و جمهور العشائر، و إذا کان فاضلهم فوق کل فاضل، و ناقصهم أنقص نقصانا من کل ناقص، فأی دلیل و أی برهان أوضح مما قلنا، و قد علمت ان الرجل منهم ینعت بالتعظیم و الروایة فی دخول الجنة بغیر حساب، و یتأول القرآن له، و یزاد فی طمعه بکل حیلة و ینقص من خوفه، و یحتج له بأن النار لا تمسه، و أنه لیشفع من مثل ربیعة و مضر، و أنت تجد لهم مع ذلک العدد الکثیر من الصوام، و المصلین، و التالین، لا یجاریهم أحد و لا یقاربهم.

کان أبو سفیان بن الحارث بن عبد المطلب یصلی فی کل لیلة ألف رکعة، و کذا علی بن الحسین بن علی، و علی بن عبد اللّه بن جعفر، و علی بن عبد اللّه بن العباس رضی اللّه علیه مع الحلم، و العلم، و کظم الغیظ، و الصفح الجمیل، و الاجتهاد المبرز.

فلو أن خصلة من هذه الخصال، أو داعیة من هذه الدواعی عرضت لغیرهم لهلک و أهلک.

و اعلم انهم لم یمتحنوا بهذه المحن، و لم یحملوا هذه البلوی الا قدموا من العزائم التامة، و لم یکن اللّه لیزیدهم فی المحنة الا و هم یزدادون علی شدة المحن صبرا.

ص:110

و جملة أخری مما لعلی بن أبی طالب خاصة، الاب أبو طالب بن عبد المطلب بن هاشم، و الام فاطمة بنت أسد بن هاشم، و الزوجة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم، سیدة نساء أهل الجنة، و الولد الحسن و الحسین سیدا شباب أهل الجنة، و الاخ جعفر الطیار فی الجنة، و العم حمزة سید الشهداء، و العمة صفیة بنت عبد المطلب، و ابن العم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم، و کان ولد أبی طالب أول هاشمی بین هاشمیین.

و الاعمال التی یستحق بها الخیر أربعة: التقدم فی الاسلام، و الذب عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و عن الدین، و الفقه فی الحلال و الحرام، و الزهد فی الدنیا، و هی مجتمعة فی علی بن أبی طالب، متفرقة فی الصحابة.

و أما الجود فلیس علی ظهر الارض جواد جاهلی، و لا اسلامی، و لا عربی، و لا عجمی، الا وجوده یکاد یصیر بخلا إذا ذکر جود علی بن أبی طالب، و عبد اللّه بن جعفر، و عبید اللّه بن العباس رضی اللّه علیه، و المذکورون بالجود منهم کثیر لکنا اقتصرنا.

ثم لیس فی الارض قوم أنطق خطیبا، و لا أکثر بلیغا من غیر تکلف و لا تکسب من بنی هاشم، و قال أبو سفیان بن الحارث:

لقد علمت قریش غیر فخر بأنا نحن أجودهم حصانا

و أکثرهم دروعا(1) سابغات و أمضاهم إذا طعنوا سنانا

و أدفعهم عن الضراء فیهم و أثبتهم إذا نطقوا لسانا

و مما أنظم الی جملة القول فی فضل علی بن أبی طالب انه أطاع اللّه قبلهم و معهم و بعدهم، و امتحن بما لم یمتحن ذو عزم، و ابتلی بما لم یبتل ذو صبر.

و أما المنطق و الخطب فقد علم الناس کیف کان علی بن أبی طالب عند التفکیر

ص:111

و التجیر، و عند الارتجال و البدیهة، و عند الاطناب و الایجاز فی وقتیهما، و کیف کان کلامه قاعدا و قائما و فی الجماعات و منفردا، مع الخبرة بالاحکام و العلم بالحلال و الحرام، و کیف کان عبد اللّه بن عباس الذی یقال له البحر و الحبر، و مثل عمر بن الخطاب یقول له: غص یا غواص، و لو لم یکن لجماعتهم الا لسان زید بن علی بن الحسین، و معاویة بن عبد اللّه بن جعفر لفزعوا بهما جمیع البلغاء، و لذلک قالوا:

أجواد، أمجاد ذو السنة حداد، و قد القیت إلیک جملا من ذکر آل الرسول صلی اللّه علیه و سلم، لتستدل بالقلیل علی الکثیر، و بالبعض علی الکل.

و البغیة فی ذکرهم أنک متی عرفت منازلهم، و منازل طاعاتهم، و مراتب أعمالهم، و أقدار أفعالهم، و شدة محبتهم، و أضفت ذلک الی حق القرابة، کان أدنی ما یجب علینا و علیک الاحتجاج لهم و الرد علی من أضاف إلیهم مالا یلیق بهم.

تمت رسالة أبی عثمان الجاحظ، ثم رأیت بعد فی کتاب کشف الغمة هذه الرسالة باختلاف یسیر و تقدیم و تأخیر.(1) (للّه الحمد و المنة) که از این رسالة افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السلام و سائر اهل بیت، از دیگر مردم بنهایت وضوح ظاهر است.

و نیز بوجوه عدیده از آن بطلان هفوات و خرافات خود جاحظ که در کتاب «عثمانیة» سراییده روشن و مبرهن.

پس هر گاه فخر رازی بکلام جاحظ احتجاج نمود، و نیز ابن روزبهان، و فاضل رشید، باین رساله تمسک نمودند در تبرئه جاحظ از نصب و عداوت بحمد اللّه و حسن توفیقه نهایت متانت احتجاج و استدلال اهل حق باین رساله، بر افضلیت اهل بیت و جناب امیر المؤمنین علیه السلام از سائر ناس واضح شد.

ص:112

و نیز کمال انهماک حضرت رازی و ابن روزبهان در انصاف و مراعات حق ظاهر گردید، که چرا باین افادات رشیقه جاحظ ایمان نمی آرند، حال آنکه رازی خودش بکلام جاحظ که در مقام رد حق سرزده استناد می کند، و ابن روزبهان بالخصوص بهمین رساله تمسک و استناد می نماید.

پس این قسم فضیلت واقعیه آباء محدث فضیلت واقعیه در ابناء می شود، و همین فضیلت را نزد اولی الابصار، در شرف نسبی عموما عقلا و عرفا اعتبار.

و لذا یقال: الاخلاق متوارثة.

و قال أبو عثمان الجاحظ فی «رسالة مناقب أمیر المؤمنین علیه السلام» :

فأخلاقه وفق أعراقه، و حدیثه یشهد لقدیمه.

و قال السید محمد بارسا فی «فصل الخطاب» : فبرّز ولد اسماعیل علیه الصلوة و السلام و هم العرب علی سائر الناس، بما منحهم اللّه تعالی من أخلاقه.

و قال کعب بن زهیر صاحب «قصیدة بانت سعاد» فی قصیدة مدح فیها الانصار الامجاد:

ورثوا المکارم کابرا عن کابر ان الخیار هم بنو الاخیار

و کذا یقال: أفعال من تلد الکرام کریمة.

و کذا یقال: عادات السادات سادات العادات.

و کذا یدل علیه المثل السائر علی السنة الاکابر: تمیمی مرة، و قیسی اخری(1) (و نیز در «ایضاح» گفته: قوله: (و آن این که فضیلت آباء که در ابناء محدث فضیلت می افتد دو قسم است الخ) .

اقول: اگر چه ابطال واقعیت فضیلت حادثه در ابناء بجهت فضل مختص بالآباء، در اوائل این رساله و مواضع دیگر مفصلا گذشته، لیکن بساط این مقام را نیز از نگار مطالب آبدار، و مآرب معجبه انظار معری نمی دارد و بمعرض عرض می آرد، که ارشاد جناب جودت آثار، بوجوه بسیار مقام استعجاب اولی الابصار است، از آن جمله آنکه حصر حدوث فضیلت

ص:114

در ابناء بجهت فضل مختص بالآباء در این دو قسم فضیلت، (دون غیرهما من أقسامه التی تشارکها فی الاختصاص بذی الفضیلة) ترجیح بلا مرجح و ادعای محض است، و تعجب که جناب مخاطب در قول تالی این قول، عدم حصول فضیلت ذاتی را بمجتهدزاده بجهت اجتهاد پدر، که نزد عقلاء در کمال ظهور و انجلاء است، و مع هذا تنویرش در قول آتی جلوه آرا ادعای محض فرموده اند، و خود ادعای حدوث فضیلت در ابناء باین دو قسم فضل آباء (دون غیرهما من أقسامه التی تشارک فی الاختصاص بذی الفضیلة) که هوش ربای اذکیاء است فرموده اند، و تلفظ بشبیه استدلال هم بر این مطلب موهوم ننموده اند، (فضلا عن اقامة حجة ینظر إلیها النظار) شاید آن را از قبیل (قضایا قیاساتها معها) انگاشته، متصدی دعوی مجرد گشته در گذشته اند.

و از آن جمله است آنکه نفس شرافت نسبیه سوای ذاتیه خلقیه نیست، بلکه از متعلقات صفات خلقیه است (کما بیّناه فی أوائل هذه الرسالة و أشرنا إلیه آنفا) .

و همچنین از صفات ذاتیه نسبیه که محل ترتب اثرش غیر باشد لزوما نیست، بلکه محل ترتب اثرش لزوما ذات شریف است، پس بجهت عدم لزوم بودن شرافت از صفات ذاتیه نسبیه که محل ترتب اثرش غیر باشد، می باید که فضل آباء محدث فضل در ابناء نیفتد.

و از آن جمله است آنکه در آثار ائمه هدایت آثار، و اقوال علمای مشتهر فی الاقطار، نسبت افتخار بطرف اشخاص عالی تبار، بجهت انتسابشان بسوی بعضی کبار، باعتبار اتصافشان بفضائل مغایره هر دو قسم فضیلت ذکر کرده جناب و الا واقعی است، مثل آنکه این شیر

ص:115

خدا در بیشه کربلا، بوقت مزاحمت کلاب کلابة عذاب مخلد، و طعمۀ نار مؤبد، در رجزی که انشاد نموده اند فرموده اند) :

و عمی یدعی ذا الجناحین جعفر الخ.

(و ابو عثمان جاحظ در رسالۀ مناقب حضرت امیر المؤمنین علیه السلام می گوید) :

و الاخ جعفر الطیار فی الجنة، و العم حمزة سید الشهداء انتهی(1).

(و مخفی نماند که هر گاه افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السلام از افادات جاحظ مبرهن گردید، قدح و جرح او در حدیث غدیر، که در کتاب «مروانیه» بحمایت عثمانیه جسارت بر آن نموده، نیز باطل گردید، چه هر کسی که قائل بافضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السلام قائل است بصحت حدیث غدیر، و منکر صحت آن نیست، مگر بعض منکرین افضلیت آن حضرت، و هر گاه افضلیت آن حضرت از تصریحات جاحظ ثابت شد، صحت حدیث غدیر کفلق النهار محقق شد، و الا خرق اجماع مرکب اهل اسلام که مورد کمال طعن و تشنیع و ملام است لازم آید، فللّه الحمد که صحت حدیث غدیر بکلام خود جاحظ شریر روشن و مستنیر گشت.

در «فوات الوفیات» در مدح و ستایش آن جناب گفته) :

علی بن عیسی بن أبی الفتح الصاحب بهاء الدین بن الامیر فخر الدین الاربلی المنشی الکاتب البارع، له شعر و ترسل، کان رئیسا کتب لمتولی اربل ابن صلایا، ثم خدم ببغداد فی دیوان الانشاء، أیام علاء الدین صاحب الدیوان ثم انه فتر شوقه فی دولة الیهود، ثم تراجع بعدهم و سلم و لم ینکب الی أن مات سنة اثنتین و تسعین و ستمائة، و کان صاحب تجمل و حشمة و مکارم، و فیه تشیع، و کان أبوه والیا بأربل.

و لبهاء الدین مصنفات أدبیة مثل «المقامات الاربع» ، و «رسالة الطیف» المشهورة، و غیر ذلک، و خلف لما مات ترکة عظیمة بنحو ألفی ألف درهم تسلمها ابنه أبو الفتح و محقها و مات صعلوکا(1).

(در «کشف الغمه فی معرفه الائمه» بعد نقل رساله سابقه فرموده) :

و وقع الی رسالة اخری من کلامه أیضا فی التفضیل اثبتها أیضا مختصرا ألفاظها، و ترجمتها.

رسالة أبی عثمان عمرو بن بحر الجاحظ فی الترجیح و التفضیل، نسخ من مجموع للامیر أبی محمد الحسن بن عیسی بن المقتدر باللّه، قال:

هذا کتاب من اعتزل الشک و الظن و الدعوی و الاهواء، و أخذ بالیقین و الثقة بالآراء من طاعة اللّه و طاعة رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم، و باجماع الامة بعد نبیها علیه السلام مما تضمنه الکتاب و السنة، و ترک القول بالآراء، فانها تخطئ و تصیب، لان الامة أجمعت أن النبی صلی اللّه علیه و آله شاور أصحابه فی الاسری ببدر، و اتفق رأیهم علی قبول الفداء منهم فأنزل اللّه تعالی:

ص:117

ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری حَتّی یُثْخِنَ فِی اَلْأَرْضِ(1) الآیة.

فقد بان لک أن الرأی یخطئ و یصیب و لا یعطی الیقین، و انما الحجة للّه و لرسوله، و ما أجمعت علیه من کتاب اللّه و سنة نبیها، و نحن لم ندرک النبی و لا أحدا من اصحابه الذین اختلف الامة فی احقهم، فنعلم ایهم اولی فنکون معهم کما قال اللّه تعالی: وَ کُونُوا مَعَ اَلصّادِقِینَ(2) و نعلم ایهم علی الباطل فنجتنبهم کما قال تعالی: وَ اَللّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً(3)حتی ادرکنا العلم، فطلبنا معرفة الدین و اهله و اهل الصدق، فوجدنا الناس مختلفین، یبرا بعضهم من بعض، و یجمعهم فی حال اختلافهم فریقان:

أحدهما قالوا: أن النبی علیه السلام مات و لم یستخلف أحدا، و جعل ذلک الی المسلمین یختارونه فاختاروا أبا بکر.

و الآخرون قالوا: النبی صلی اللّه علیه و آله استخلف علیا، فجعله للمسلمین بعده.

و ادعی کل فریق منهم الحق، فلما رأینا ذلک وقفنا الفریقین، لنبحث و نعلم المحق من المبطل.

فسألناهم جمیعا هل للناس بد من وال یقیم أعیادهم، و یجبی زکاتهم و یفرقها علی مستحقها، و یقضی بینهم، و یأخذ لضعیفهم من قویهم، و یقیم حدودهم؟ فقالوا: لا بد من ذلک.

فقلنا: هل لاحد أن یختار أحدا فیولیه بغیر نظر فی کتاب اللّه و سنة نبیه؟ فقالوا: لا یجوز ذلک الا بالنظر.

ص:118

فسألناهم جمیعا عن الاسلام الذی أمر اللّه به.

فقالوا: انه شهادتان، و الاقرار بما جاء به من عند اللّه، و الصلوة، و الصوم و الحج بشرط الاستطاعة، و العمل بالقرآن یحل حلاله و یحرم حرامه، فقبلنا ذلک منهم.

ثم سألناهم هل للّه خیرة من خلقه اصطفاهم و اختارهم؟ فقالوا: نعم.

فقلنا ما برهانکم؟ فقالوا: قوله تعالی: (وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ)(1).

فسألناهم من الخیرة؟ فقالوا: هم المتقون.

فقلنا: ما برهانکم؟ فقالوا: قوله تعالی: (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اَللّهِ أَتْقاکُمْ)(2).

فقلنا: هل للّه خیرة من المتقین؟ فقالوا: نعم المجاهدون، بدلیل قوله تعالی: (فَضَّلَ اَللّهُ اَلْمُجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَی اَلْقاعِدِینَ دَرَجَةً)(3).

فقلنا: هل للّه خیرة من المجاهدین؟ قالوا جمیعا: نعم السابقون من المهاجرین الی الجهاد، بدلیل قوله: (لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ اَلْفَتْحِ وَ قاتَلَ)(4) الآیة:

فقبلنا ذلک منهم، لاجماعهم علیه، و علمنا أن خیرة اللّه من خلقه المجاهدون السابقون الی الجهاد.

ثم قلنا: هل للّه خیرة منهم؟ قالوا: نعم، قلنا: من هم؟ قالوا: أکثرهم عناءا فی الجهاد، و طعنا، و ضربا، و قتلا فی سبیل اللّه، بدلیل قوله تعالی:

ص:119

(فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ)(1) (وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اَللّهِ)(2).

فقبلنا ذلک، و علمناه، و عرفنا أن خیرة الخیرة أکثرهم فی الجهاد عناءا، و أبذلهم لنفسه فی طاعة اللّه، و أقتلهم لعدوه.

فسألناهم عن هذین الرجلین علی بن أبی طالب علیه السلام، و أبی بکر، أیهما أکثر عناءا فی الحرب، و أحسن بلاء فی سبیل اللّه، فأجمع الفریقان علی أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام، انه کان أکثر طعنا، و ضربا، و أشد قتالا، و أذب عن دین اللّه و رسوله صلی اللّه علیه و آله.

فثبت بما ذکرناه من اجماع الفریقین، و دلالة الکتاب و السنة، أن علیا علیه السلام أفضل.

و سألناهم ثانیا عن خیرته من المتقین، فقالوا: هم الخاشون بدلیل قوله تعالی: (وَ أُزْلِفَتِ اَلْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ غَیْرَ بَعِیدٍ)(3) ، . . الی قوله: (مَنْ خَشِیَ اَلرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ)(4)، و قال تعالی: (وَ ذِکْراً لِلْمُتَّقِینَ اَلَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ)(5).

ثم سألناهم جمیعا من أعلم الناس؟ قالوا: أعلمهم بالعدل، و أهداهم الی الحق، و أحقهم أن یکون متبوعا، و لا یکون تابعا بدلیل قوله تعالی: (یَحْکُمُ بِهِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ)(6) فجعل الحکومة الی أهل العدل، فقبلنا ذلک منهم.

ثم سألناهم عن أعلم الناس بالعدل من هو؟ قالوا: أدلهم علیه.

ص:120

قلنا: من أدل الناس علیه؟ قالوا: أهداهم الی الحق، و أحقهم أن یکون متبوعا، و لا یکون تابعا، بدلیل قوله تعالی: (أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی اَلْحَقِّ) الآیة (1).

فدل کتاب اللّه، و سنة نبیه علیه السلام، و الاجماع، ان أفضل الامة بعد نبیها أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام، لانه کان اکثرهم جهادا، و إذا کان اکثرهم جهادا کان اتقاهم، و إذا کان اتقاهم کان اخشاهم، و إذا کان اخشاهم کان اعلمهم، و إذا کان اعلم کان ادل علی العدل، و إذا کان ادل کان اهدی الامة الی الحق، و إذا کان اهدی کان اولی ان یکون متبوعا، و ان یکون حاکما، لا تابعا، و لا محکوما علیه.

و اجتمعت الامة بعد نبیها انه خلف کتاب اللّه تعالی ذکره، و امرهم بالرجوع إلیه إذا نابهم امر، و الی سنة نبیه صلی اللّه علیه و آله و سلم، فیتدبرونهما، و یستنبطون منهما ما یزول به الاشتباه، و إذا قرء قارئهم: (وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ)(2).

فیقال له: اثبتها، ثم یقرأ: (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اَللّهِ أَتْقاکُمْ)(3) و فی قراءة ابن مسعود: ان خیرکم عند اللّه أتقاکم، ثم یقرأ: (وَ أُزْلِفَتِ اَلْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ غَیْرَ بَعِیدٍ) (هذا ما تُوعَدُونَ لِکُلِّ أَوّابٍ حَفِیظٍ) (مَنْ خَشِیَ اَلرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ)(4) فدلت الآیة علی ان المتقین هم الخاشون.

ثم یقرأ حتی إذا بلغ الی قوله تعالی: (إِنَّما یَخْشَی اَللّهَ مِنْ عِبادِهِ اَلْعُلَماءُ)(5) فیقال: اقرا حتی ننظر، هل العلماء افضل من غیرهم أم لا؟ حتی إذا بلغ الی

ص:121

قوله تعالی: (قُلْ هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ)(1) علم ان العلماء افضل من غیرهم.

ثم یقال: اقرا فاذا بلغ الی قوله تعالی: (یَرْفَعِ اَللّهُ اَلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ دَرَجاتٍ)(2) قیل قد دلت هذه الآیة علی ان اللّه قد اختار العلماء و فضلهم و رفعهم درجات.

و قد اجمعت الامة علی ان العلماء من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله الذین یؤخذ منهم العلم کانوا اربعة: علی بن ابی طالب علیه السلام، و عبد اللّه ابن عباس، و ابن مسعود، و زید بن ثابت رحمهم اللّه.

و قالت طائفة: عمر بن الخطاب.

فسألنا الامة من أولی بالتقدم إذا حضرت الصلاة؟

فقالوا: ان النبی صلی اللّه علیه و آله قال: یؤم بالقوم أقرأهم ، ثم أجمعوا علی أن الاربعة کانوا أقرأ لکتاب اللّه تعالی من عمر، فسقط.

ثم سألنا الامة أی هؤلاء الاربعة أقرأ لکتاب اللّه و أفقه لدینه؟ فاختلفوا، فوقفناهم حتی نعلم أیهم أولی بالامامة، فأجمعوا علی

ان النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم قال: الائمة من قریش، فسقط ابن مسعود، و زید بن ثابت، و بقی علی ابن ابی طالب، و ابن عباس.

فسألنا أیهما أولی بالامامة؟

فقالوا: ان النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم قال:

إذا کانا عالمین فقیهین قرشیین فأکبرهما سنا، و أقدمهما هجرة فسقط عبد اللّه بن عباس رضی اللّه عنه، و بقی أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب صلوات اللّه علیه أحق بالامامة لما أجمعت علیه الامة، و لدلالة الکتاب و السنة علیه، هذا آخر رسالة

ص:122

أبی عثمان عمرو بن بحر الجاحظ(1).

و قد أجاب ابو عثمان الجاحظ فی کتاب «العباسیة» عن هذا السؤال جوابا جید المعنی و اللفظ نحن نذکره علی وجهه لیقابل بینه و بین کلامه فی «العثمانیة» و غیرها.

قال: و قد زعم أناس ان الدلیل علی صدق خبرهما، یعنی ابا بکر و عمر فی منع المیراث و براءة ساحتهما، ترک اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم النکیر علیهما.

ثم قال: فیقال لهم: لئن کان ترک النکیر دلیلا علی صدقهما، لیکونن ترک النکیر علی المتظلمین منهما، و المحتجین علیهما، و المطالبین لهما دلیلا علی صدق دعوتهم، و استحسان مقالتهم، لا سیما و قد طالت به المناجاة، و کثرت المراجعة و الملاحاة، و ظهرت الشکیة، و اشتدت الموجدة، و قد بلغ ذلک من فاطمة حتی انها أوصت ان لا یصلی علیها ابو بکر، و

لقد کانت قالت له حین أتته طالبة حقها و محتجة برهطها: من یرثک یا ابا بکر إذا مت؟ قال: أهلی و ولدی، قالت: فما بالنا لا نرث النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم، فلما منعها میراثها، و بخسها حقها، و اعتل علیها، و جلح فی امرها، و عاینت التهضم، و أیست من النزوع، و وجدت مس الضعف، و قلة الناصر.

قالت: و اللّه لادعون اللّه علیک، قال: و اللّه لادعون اللّه لک، قالت: و اللّه لا اکلمک ابدا، قال: و اللّه لا أهجرک ابدا.

فان یکن ترک النکیر علی أبی بکر دلیلا علی صواب منعه، ان فی ترک النکیر علی فاطمة دلیلا علی صواب طلبها، و أدنی ما کان یجب علیهم فی ذلک، تعریفها ما جهلت، و تذکیرها ما نسیت، و صرفها عن الخطاء، و رفع قدرها عن البذاء، و ان تقول هجرا، و تجورا(1) عادلا، و تقطع و اصلا.

ص:124

فاذا لم نجدهم أنکروا علی الخصمین جمیعا، فقد تکافأت الامور، و استوت الاسباب، و الرجوع الی أصل حکم اللّه فی المواریث أولی بنا و بکم و أوجب علینا و علیکم.

و ان قالوا: کیف یظن بأبی بکر ظلمها، و التعدی علیها، و کلما ازدادت فاطمة علیه غلظة ازداد لها لینا و دقة، حیث

تقول: و اللّه لا اکلمک ابدا ، فیقول: و اللّه لا أهجرک ابدا، ثم

تقول: و اللّه لأدعون اللّه علیک، فیقول: و اللّه لأدعونّ اللّه لک.

و لو کان کذلک لم یحتمل هذا الکلام الغیظ و القول الشدید فی دار الخلافة بحضرة قریش و الصحابة، مع حاجة الخلافة الی البهاء و الرفعة، و ما یجب لها من التنزیه و الهیبة، ثم لم یمنعه ذلک أن قال معتذرا و متقربا کلام المعظم لحقها المکرم لمقامها، و الصائن لوجهها، و المتحنن علیها: ما أحد أعز علی منک فقرا، و لا أحب الی منک غنی، و لکن

سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: انّا معشر الانبیاء لا نرث و لا نورث ما ترکناه صدقة.

قیل لهم: لیس ذلک بدلیل علی البراءة من الظلم و السلامة من العمد، و قد یبلغ من مکر الظالم و دهاء الماکر، إذا کان ادیبا، و للخصومة معتادا، أن یظهر کلام المظلوم، و ذلّة المنتصف، و حدب الوامق، و مقة المحق.

و کیف جعلتم ترک النکیر حجة قاطعة و دلالة واضحة، و قد زعمتم ان عمر قال علی منبره: متعتان کانتا علی عهد رسول اللّه: متعة النساء و متعة الحج، و أنا أنهی عنهما، و اعاقب علیهما(1) ، فما وجدتم أحدا أنکر قوله، و لا استشنع مخرج

ص:125

نهیه، و لا خطأه فی معناه، و لا تعجب منه، و لا استفهمه.

و کیف تقضون بترک النکیر، و قد شهد عمر یوم السقیفة و بعد ذلک

أن النبی صلی اللّه علیه و سلم قال: الائمة من قریش، ثم قال فی شکایة: لو کان سالم حیا ما تخالجنی فیه شک، حین اظهر الشک فی استحقاق کل واحد من الستة الذین جعلهم شوری، و سالم عبد لامرأة من الانصار، و هی أعتقته، و حازت میراثه، ثم لم ینکر ذلک من قوله منکر، و لا قابل انسان بین خبریه و لا تعجب منه، و انما یکون ترک النکیر علی من لا رغبة له، و لا رهبة عنده، دلیلا علی صدق قوله و صواب عمله.

فأما ترک النکیر علی من یملک الضعة، و الرفعة، و الامر، و النهی، و القتل، و الاستحیاء، و الحبس، و الطلاق، فلیس بحجة تفی، و لا دلالة تضیء.

قال و قال بعضهم: بل الدلیل علی صدق قولهما و صواب عملهما امساک الصحابة عن خلعهما و الخروج علیهما، و هم الذین وثبوا علی عثمان فی أیسر من جحد التنزیل و رد النصوص، و لو کانا کما یقولون و ما یصفون، ما کان سبیل الامة فیهما الا کسبیلهم فیه، و عثمان کان أعز نفرا، و أشرف رهطا، و اکثر عددا و ثروة، و أقوی عدة.

قلنا: انهما لم یجحدا التنزیل، و لم ینکر المنصوص، و لکنهما بعد اقرارهما بحکم المیراث، و ما علیه الظاهر من الشریعة، ادعیا روایة، و تحدثا بحدیث لم یکن مجال کذبه، و لا یمتنع فی حجج العقول مجیئه، و شهد لهما علیه من علته مثل علتهما فیه، و لعل بعضهم کان یری تصدیق الرجل إذا کان عدلا فی رهطه، مأمونا فی ظاهره، و لم یکن قبل ذلک عرفه بفجرة، و لا جرب علیه غدرة فیکون تصدیقه له علی جهة حسن الظن و تعدیل الشاهد، و لانه لم یکن کثیر منهم یعرف حقائق الحجج، و الذی یقطع بشهادته علی المغیب، و کان ذلک شبهة علی أکثرهم،

ص:126

فلذلک قل النکیر، و تواکل الناس، و اشتبه الامر، فصار لا یتخلص الی معرفة حق ذلک من باطله الا العالم المتقدم، و المؤبد المسترشد، و لانه لم یکن فی عثمان فی صدور العوام و فی قلوب السفلة و الطغام ما کان لهما من الهیبة و المحبة، و لانّهما کانا أقل استیثارا بالفیء، و أقلّ تفکّها بمال اللّه منه، و من شأن الناس اهمال السلطان ما وفر علیهم أموالهم، و لم یستأثر بخراجهم، و لم یعطل ثغورهم.

و لان الذی صنع أبو بکر من منع العترة حقها، و العمومة میراثها، قد کان موافقا لجلة القریش و کبراء العرب، و لان عثمان أیضا کان مضعوفا فی نفسه، و مستخفا لقدره، لا یمنع ضیما، و لا یقمع عدوا، و لقد وثب ناس علی عثمان بالشتم و القدح و القذف بالتشنیع و النکیر لامور، لو اتی عمر أضعافها و بلغ أقصاها لما اجترءوا علی اغتیابه، فضلا عن مباداته و الاغراء به و مواجهته، کما أغلظ عیینة ابن حصین له فقال له: اما انه لو کان عمر لقمعک و منعک، فقال عیینة: ان عمر کان خیرا لی منک أرهبنی فأنقانی.

ثم قال: و العجب انا وجدنا جمیع من خالفنا فی المیراث، علی اختلافهم فی التشبیه و القدر و الوعید، یرد کل صنف منهم من أحادیث مخالفیه و خصومه ما هو أقرب اسنادا و أصح رجالا و أحسن اتصالا، حتی إذا صاروا الی القول فی میراث النبی، نسخوا الکتاب و خصوا الخبر العام بما لا یدانی بعض ما رووه و أکذبوا ناقلیه، و ذلک أن کل انسان منهم انما یجری الی هواه، و یصدق ما وافق رضاه(1) مضی ما أردنا حکایته من کلام الجاحظ(2).

(از ملاحظه این عبارت بلیغه، و مقالۀ فصیحه، و افادۀ رشیقه، و ابانۀ

ص:127

أنیقه، و تمهید بارع، و تبیین ناصع، و خطاب فاصل، و جواب فاضل، و کلام متین، و مقال زین و بیان رصین، و تبیان مستبین، و توضیح وافی، و تشریح کافی، و تدقیق صافی، و تحقیق شافی، بر ارباب زاکیه، و اصحاب عقول صافیه، و اذهان وقّاده، و خواطر نقّاده، و قرائح متنوره، و غرائر متألقه، واضح و روشن، و لائح و مبرهن است، که همین جاحظ، که فخر رازی بمزید گاوتازی، و سقیفه سازی، بقدح و جرح او در حدیث دست می اندازد، و او را صدر المتبوعین خود می سازد، و کشف قناع، و هتک استار، و کشف اسرار، و ابداء عوار، از قضیۀ نامرضیه غصب حق اطهار، و تصاول و تطاول شیخین عالی مقدار، بر بتول زهراء فلذه کبد سرور مختار صلی اللّه علیه و آله الابرار، می نماید (و کالشمس فی رابعة النهار، و الصبح المشرق البادی الاسفار) هویدا و آشکار می سازد، که جناب شیخین در خبر خود در نفی میراث، از مرتبۀ صدق مرتفع، و در دیده افترا و کذب مستنقع بودند، و حضرات اهل بیت اخیار از ایشان متظلم بودند، و بر ایشان احتجاج و استدلال می کردند، و مطالبۀ حق خود از ایشان می نمودند، و باطالۀ مناجات و اکثار مراجعت و ملاحات پرداختند، و شکوی و شکایت و غضب و نکایت ایشان شدید گردید، و غضب حضرت فاطمه علیها السلام بمرتبۀ رسید، که وصیت فرمود که ابو بکر بر آن حضرت نماز نخواند، و از قول جاحظ: فلما منعها حقها الخ ظاهر است که اولین وساده آرای خلافت منع میراث حضرت فاطمه علیها السّلام فرموده، و منع حق آن حضرت و بخس حق آن حضرت نمود و اعتلال کرد بر آن حضرت، و تحلیج در امر آن حضرت بکار برد، و حضرت فاطمه علیها السّلام از خلافت مآب معاینه تهضم نمودند، و آن حضرت را یأس از رجوع و نزوع خلافت مآب، از اصرار بر اضرار اهل بیت اطهار

ص:128

علیهم السلام حاصل شد، و مس ضعف و قلت ناصر را ادراک فرموده، و بخطاب خلیفۀ اول فرموده: که قسم بخدا دعا خواهم کرد خدا را بر تو و نیز آن حضرت ارشاد فرمود: که قسم بخدا که کلام نخواهم کرد تو را همیشه.

و نیز از قول او: (و ان قالوا کیف یظن بأبی بکر ظلمها) الخ، بکمال وضوح ظاهر است که حضرت أبی بکر دست عدل و انصاف بر حضرت فاطمه علیها السلام دراز، و باب مراعات حق و احسان و صلۀ آن جناب باز فرموده، و قول او: (و قیل لهم لیس ذلک بدلیل علی البراءة من الظلم) الخ صریح است در آنکه در اظهار حضرت أبی بکر لین مقال، و رقت بال، و شفقت و تحنن و تعطف، و رأفت و تحدب و تلطف، دلیلی نیست بر برائت ساحت علیایشان از صفت عدل و سلامت از تعمد انصاف، چه بسا است که بعض ظلمه ماکرین، و دهات خادعین، و عقلای باللداد، و معتادین محاجّت و عناد، اظهار کلام مظلوم، و ذلت منتصف، و حدب وامق، ومقه محق می نمایند.

و از این افاده هم اتصاف حضرت أبی بکر باوصاف جمیله و محامد جلیله ظاهر می شود، و همچنین از بقیۀ افاداتش حال کمال فضل و اجلال حضرت شیخین بنهایت وضوح و ظهور می رسد، و عاقل یلمعی را می باید، که در منافات صریحه این کلام جاحظ، با خرافاتش در تعظیم و تبجیل أبی بکر، و تقدیم و ترجیح و تفضیل او که در کتاب «عثمانیه» وارد کرده امعان بلیغ نماید، که چسان هر دو کلام بکمال صراحت متناقض و متهافت و متضاد و متدافع است.

پس همچنین صدور اعتراف بمدائح و مناقب جناب أمیر المؤمنین علیه السلام

ص:129

از جاحظ با وصف عداوت انحضرت عجیب نیست.

و نیز جاحظ شعری لطیف انشاد کرده، که در آن وصف طلحه و زبیر باشقین و تشبیه بس لطیف در حق حضرت عائشه، یعنی تمثیل حضرت او بهرّۀ که اراده کند اکل اولاد خود را مذکور است.

و از لطائف آن است که این شعر طریف را علامه جلال الدین سیوطی، که مجدد دین سنیه در مائة تاسعه است هم نقل فرموده، چنانچه در کتاب «دیوان(1) الحیوان» که نسخۀ عتیقۀ آن بخط عرب پیش این کثیر العصیان بعنایت رب منان حاضر است، در لغت هرّه گفته:

و إذا جاعت الهرة أکلت أولادها، و قیل: تفعل ذلک لمحبتها، أنشد الجاحظ:

جاءت مع الاشقین فی هودج تزجی الی البصرة أجنادها(2)

کأنها فی فعلها هرة ترید أن تأکل أولادها

امری عجیب تر از این کمتر بگوش کسی خورده باشد، که رازی جاحظ را در قدح حدیث غدیر مقتدی و متبوع خود سازد، و هم ذکر ادعای جاحظ دلالت حدیث منزلت را بر نفی خلافت جناب أمیر المؤمنین علیه السلام بکمال جسارت روبروی اهل حق نماید، بلکه بتقلید جاحظ ازراء(3)

ص:130

اسلام جناب أمیر المؤمنین علیه السلام نیز نماید، و نداند که ذکر این هفوات شنیعه، و خرافات فظیعه، و ترّهات منحوسه، و خزعبلات مرکوسه(1) که خلاف افادات اعلام فخام، و مضاد تحقیقات محققین اهل اسلام است، جز تفضیح و هتک ستر، و اظهار حقیقت دعاوی و لای اهل بیت علیهم السلام فائده ندارد، و از ذکر نام جاحظ بمقابله اهل حق شرم باید کرد، که ائمه و اساطین سنیه دنبال او گرفته، بواجبی هتک حرمت او کرده اند، و با این جسارت از افادات و تحقیقات جاحظ، که بقدرت الهی از قلم او در تأیید حق ریخته اعتنای نمی کنند و بملاحظۀ آن دم بخود نمی کشند، و کاش ابن روزبهان، و فاضل رشید، که اهتمام تمام در حمایت جاحظ دارند، این افادات جاحظ بنظر بصیرت می نگریستند، و زار زار بر تعصبات ائمه کبار خود، که خلاف این افادات صریحة الاعتبار است، می گریستند، و للّه الحمد و المنة که صحت احتجاج اهل حق، و کمال متانت و رزانت استنادشان بکلام جاحظ و نظام که استاد جاحظ است، بوجوه عدیده و اسباب سدیده ظاهر است.

از مزید تبحر و تدین دست بر آن اندازد، افادات او در باب احقاق حق بکشف حقیقت حال مزید انصاف و تدین شیخین در منع فدک، و اظهار افضلیت جناب امیر المؤمنین، و انشاد تمثیل لطیف در حق حضرت عائشه، و هم افاده نظام در باب اسقاط حضرت محسن، و امثال آن بصد اولویت حجت و دلیل باشد، چه پر ظاهر است که قول جاحظ بر اهل حق بهیچ وجه حجت نمی تواند شد، گو بفرض غیر واقع باجماع سنیه مقبول و ممدوح بودی.

پس هر گاه جلالت شأن و عظمت مرتبه جاحظ نزد رازی بمرتبه رسیده باشد، که قول جاحظ را بمقابلۀ اهل حق ذکر کند، و آن هم دربارۀ چنین حدیث متواتر، حجیت قول جاحظ و استاد او نظام بر اهل سنت بصد اولویت ثابت خواهد شد.

دوم آنکه فخر رازی بقول جاحظ، در ادعای دلالت حدیث منزلت بر نفی امامت جناب امیر المؤمنین علیه السلام هم تمسک نموده، و آنرا بلا محابا و بی خوف از دار و گیر اهل اسلام بمقابلۀ اهل حق ذکر کرده کما ستطلع علیه فیما بعد.

پس هر گاه چنین قول شنیع جاحظ روبروی اهل حق مذکور گردد، چگونه افادات حقه جاحظ و تحقیقات بارعۀ نظام استاد جاحظ بمقابله اهل سنت مسطور نشود، و کدام حیله و تدبیر برای دفع آن باقی است، که دست بآن توانند زد، که حضرت رازی مرة بعد اخری، سد ذرائع و قطع حیل، و جزم وسائل و خرم علل، و قمع اعذار و دفع توجیهات دور از کار فرموده است، و در پردۀ رد و نقض اهل حق، بنای مذهب حضرات سنیه بآب رسانیده.

ص:132

سوم آنکه فاضل ابن روزبهان هم بر اهانت جاحظ و نسبت ناصبیت باو دمغ شده و از جارفته، و محبت او برای جناب امیر المؤمنین علیه السلام ثابت ساخته، و بر نسبت بغض آن حضرت باو، استهزاء و سخریه آغاز نهاده.

پس هر گاه ابن روزبهان در حمایت جاحظ کوشیده باشد، چگونه افادات جاحظ و استاد او بر ابن روزبهان حجت نگردد، خصوصا افادات جاحظ در مدح جناب امیر المؤمنین علیه السلام، که تصدیق آن ابن روزبهان بتصریح هم نموده.

حیث قال فی العبارة التی سبق نقلها: «ما ذکر من کلام الجاحظ صحیح لا شک فیه و فضائل علی أکثر من أن تحصی» لکن تأمل در آن نکرده، که از این افادات جاحظ افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السلام بکمال صراحت واضح است، و ثبوت افضلیت آن حضرت خلافت خلفا را از بیخ برمیکند، و خرافات سنیه هم هباء منبثا می گردد.

چهارم آنکه حضرت رشید وحید بسبب کمال رشادت، اطناب و اسهاب در این باب، اعنی حمایت جاحظ رأس الاوشاب بکار برده.

و نیز مکررا استناد برساله جاحظ در مدح جناب امیر المؤمنین علیه السلام نموده.

پس احتجاج و استناد اهل حق بافادات جاحظ مطلقا، و افادات او در این «رساله» بالخصوص، و هم افادات نظام استاد جاحظ، بر فاضل رشید حجت باشد، و هیچ چاره و حیله و تزویر و تدبیر، در جواب از آن در دست این حضرات نیست.

پنجم آنکه دانستی که جناب شاهصاحب در حاشیۀ باب هفتم «تحفه»

ص:133

بنقل جاحظ از نظام کذب واضح را تمسک می نمایند، و داد انصاف و تعمق می دهند، پس چگونه بر جنابشان افادات جاحظ و نظام حجت نباشد.

ششم آنکه بافادات جاحظ دیگر اکابر و اساطین اهل سنت هم احتجاج می نمایند.

چنانچه شیخ تقی الدین احمد بن عبد الحلیم المعروف بابن تیمیه در کتاب «منهاج السنة» گفته) :

و أیضا فالمعانی الصحیحة التی توجد فی کلام علی موجودة فی کلام غیره و لکن صاحب «نهج البلاغة» و أمثاله أخذوا کثیرا من کلام الناس، فجعلوه من کلام علی.

و منه ما یحکی عن علی أنه تکلم به، و منه ما هو کلام حق یلیق أن یتکلم به، لکن هو فی نفس الامر من کلام غیره لا من کلامه، و منه ما لا یجوز نسبته الی علی، بل هو من أبرأ الناس من لفظه و معناه، و لهذا یوجد فی «البیان و التبیین» للجاحظ و غیره من الکتب کلام منقول عن غیر علی، و صاحب «نهج البلاغة» یجعله عن علی، و هذه الخطب المنقولة فی کتاب «نهج البلاغة» لو کانت کلها عن علی من کلامه، لکانت موجودة قبل هذا المصنف، منقولة عن علی بالاسانید أو بغیر الاسانید، فاذا عرف من له خبرة بالمنقولات أن کثیرا منها بل أکثرها لا یعرف قبل هذا، علم أن هذا کذب، و الا فلیبین الناقل لها عن علی فی أی کتاب ذکره ذلک، و من الذی نقل ذلک عن علی، و ما اسناده، و الا فالدعوی لا یعجز عنها أحد، و من کان له خبرة بمعرفة طریقة أهل الحدیث، و معرفة الاثار و المنقول بالاسانید، و تمییز صدقها من کذبها، علم أن هؤلاء الذین ینقلون مثل هذا عن علی من أبعد

ص:134

الناس عن معرفة المنقولات و التمییز بین صدقها و کذبها(1).

(از ملاحظۀ این عبارت ظاهر است، که ابن تیمیه بسبب نقل جاحظ در کتاب «بیان و تبیین» بعض کلمات را که در «نهج البلاغة» مذکور است، از غیر جناب امیر المؤمنین علیه السلام، احتجاج و استدلال می کند بر آنکه، نسبت این کلمات بجناب امیر المؤمنین علیه السلام جائز نیست، و آن جناب از آن بری است.

پس هر گاه جلالت و عظمت جاحظ در تحقیق و تنقید باین مثابه نزد شیخ الاسلام سنیه باشد، که بسبب نسبت او احتجاج و استدلال بر تکذیب نسبت «نهج البلاغة» نماید، چگونه افادات جاحظ و استاد او بر ابن تیمیه و احزاب او حجت نباشد.

هفتم آنکه جمعی از ائمه سنیه جاحظ را بمدح و ثنا یاد کرده اند:

من غبر» در سنه خمسین و مائتین گفته) :

و فیها توفی عمرو بن بحر الجاحظ، ابو عثمان البصری، صاحب التصانیف الکثیرة فی الفنون.

کان بحرا من بحور العلم، راسا فی الکلام و الاعتزال.

و عاش تسعین سنة، و قیل: بقی الی سنة خمس و خمسین، اخذ عن القاضی ابی یوسف، و ثمامة بن الأشرس، و ابی اسحاق النظام(1).

(و قاضی شمس الدین ابو العباس احمد بن محمد بن ابراهیم بن أبی بکر بن خلکان الشافعی در «وفیات الأعیان فی انباء ابناء الزمان» گفته) :

ابو عثمان عمرو بن بحر بن محبوب الکنانی اللیثی، المعروف بالجاحظ البصری، العالم المشهور، صاحب التصانیف فی کل فن، له مقالة فی اصول الدین، و إلیه تنسب الفرقة المعروفة بالجاحظیة من المعتزلة، و کان تلمیذ ابی اسحاق ابراهیم بن سیار البلخی المعروف بالنظام المتکلم المشهور، و هو خال یموت بن المزرع الاتی ذکره فی حرف الیاء انشاء اللّه تعالی، و من احسن تصانیفه و امتعها «کتاب الحیوان» فلقد جمع فیه کل غریبة، و کذلک کتاب «البیان و التبیین» و هی کثیرة جدا، و کان مع فضائله مشوه الخلق، و انما قیل له الجاحظ، لان عینیه کانتا جاحظتین، و الجحوظ النتو، و کان یقال له ایضا:

الحدقی لذلک الخ(2).

(و ابو محمد عبد اللّه بن اسعد بن علی الیمنی المعروف بالیافعی در «مرآت الجنان» در وقائع سنه خمس و خمسین و مائتین گفته) :

توفی فیها ذو النوادر و الغرائب و الطرف و العجائب من حوادث الزمان

ص:136

العوارض، ابو عثمان عمرو بن بحر المعروف بالجاحظ الکنانی اللیثی المعتزلی البصری، العالم المشهور، صاحب التصانیف المفیدة، فی فنون عدیدة، له مقالة فی اصول الدین، و إلیه ینسب الفرقة المعروفة بالجاحظیة من المعتزلة، و هو تلمیذ ابراهیم بن سیار البلخی المتکلم المشهور، و من احسن تصانیفه و اوسعها «کتاب الحیوان» لقد جمع فیه کل غریبة، و کذلک کتاب «البیان و التبیین» و کان مع فضائله مشوه الخلق الخ (1).

الواجب ان یعلم ان الذی خرج عنه ممن یعتبر قول مثله فی الاجماع، ثم یعلم ان الاجماع لم یتقدم خلافه، فان ابن ابی داود و الجاحظ لو صرحا بالخلاف لسقط خلافهما، بما ذکرناه من الاجماع، خصوصا بالذی لا شبهة فیه من تقدم الاجماع و فقد الخلاف و قد سبقهما ثم تأخر عنهما، علی انه قد قیل: ان ابن ابی داود لم ینکر الخبر، و انما انکر کون المسجد الذی بغدیر خم متقدما، و قد حکی عنه التنصل من القدح فی الخبر، و التبری مما قرفه(1) به محمد بن جریر الطبری، و اما الجاحظ فلم یتجاسر ایضا علی التصریح بدفع الخبر، و انما طعن علی بعض رواته و ادعی اختلاف ما نقل من لفظه، و لو صرح الجاحظ و السجستانی و امثالهما بالخلاف لم یکن قادحا لما قدمناه(2).

(سوم آنکه اگر ابن أبی داود، واقعا قدح در حدیث غدیر کرده باشد و تبری از قدح آن هم ظاهر ننموده باشد، باز هم چگونه قول او را بمقابله اهل حق ذکر توان کرد، و قول اهل نحله خود را بمقابله خصم ذکر کردن، داد اظهار کمال دانشمندی و رعایت قانون مناظره دادن است و ابواب مؤاخذه و ملام اعلام بر روی خود گشادن، و اگر اقوال همشهریان و هم مذهبان خود بر خصم حجت گردد، چه خرابیها که پیش نیاید و چه مصائب که برپا نشود.

چهارم آنکه اگر قول ابن أبی داود لائق تمسک گردد، چرا اقوال و تصریحات اکابر اعلام و اساطین اهل حق حجت نباشد، که ایشان خلفا عن سلف تصریحات صریحه بتواتر و صحت حدیث غدیر می نمایند، و اجماع و اتفاق بر آن دارند.

ص:138

پنجم آنکه عدم جواز احتجاج بقول ابن أبی داود و امثال او، از افاده جناب شاه صاحب هم ظاهر است که در صدر «تحفه» فرموده اند:

و در این رساله التزام کرده شد، که در نقل مذهب شیعه و بیان اصول ایشان، و الزاماتی که عائد بایشان می شود، غیر از کتب معتبرۀ ایشان منقول عنه نباشد، و الزاماتی که عائد باهل سنت می شود، می باید که موافق روایات اهل سنت باشد، و الا هر یک را از طرفین تهمت و تعصب و عناد لاحق است، و با یکدیگر اعتماد و وثوق غیر واقع(1).

ششم آنکه عدم جواز احتجاج بقول ابن أبی داود و امثال او، از افادۀ متینه جناب شاه ولی اللّه، والد ماجد جناب مخاطب، هم در غایت ظهور و وضوح است، که در کتاب «قرة العینین» بعد اتعاب نفس در اثبات افضلیت شیخین بوهمیات و افتراءات گفته:

این است تقریر آنچه در این رساله از دلیل نقلی و عقلی بر تفضیل شیخین اقامت نموده ایم، بقیة الکلام دفع شبهات مخالفین است، و ما را در این رساله بأجوبه امامیه و زیدیه کار نیست، مناظرۀ ایشان بطور دیگر می باید، نه باحادیث صحیحین و مانند آن انتهی(2) هر گاه در مناظره امامیه بلکه زیدیه هم، احادیث «صحیحین» و مانند آن بجوی نیرزد، تعصبات و هفوات ابن أبی داود و امثال او بکار می آید، و تخلیص اعناق حضرات از الزام بروایاتشان می نماید! هفتم آنکه اگر رازی بهرۀ از انصاف و تدبر، و قسطی از تثبت و تأمل می داشت، بعلم الیقین می دریافت، که قدح حدیث غدیر متواتر، در حقیقت

ص:139

قدح دین و ایمان، و جرح معرفت و ایقان خود است، و شناعت و فظاعت آن نهایت ظاهر و واضح.

پس اگر کسی از متعصبین جسارت بر آن کرده باشد، آنرا در زوایای ستر و اخفاء باید انداخت، نه آنکه بکمال جلادت و جسارت آن را شایع نموده، مزید تعصب و تصلب خود در رد حق، در اکناف و اطراف عالم ذائع باید ساخت.

هشتم آنکه تصریحات و افادات ائمه اکابر، و اساطین ذوی المفاخر، و محققین اوائل و اواخر سنیه، که اسمای متبرکه جمعی از ایشان شنیدی، رد و ابطال این خرافت بکمال صراحت می کند، که از آن تواتر این حدیث شریف واضح است.

نهم آنکه نصوص جمعی دیگر از منقدین نحاریر، و محققین مشاهیر، و اماثل اعلام، و اجلۀ فخام سنیه، که از آن صحت این حدیث واضح است، نیز بکمال ظهور و وضوح، ابطال این هفوه فظیعۀ، و قلع اساس این خرافت شنیعه می کند.

دهم آنکه از غرائب الطاف الهیه، و عجائب عنایات ربانیه، آنست که والد ماجد این بزرگ، یعنی حضرت ابو داود، این حدیث شریف را روایت کرده، و بر نواصی منکرین و جاحدین، نیل تفضیح و تقبیح گذاشته.

پس هر گاه حدیث شریف بروایت والد ماجد این بزرگ ثابت باشد، اگر این خلف رشید عقوق والد ماجد خود اختیار کرده، قدح و جرح در این حدیث شریف نماید، چگونه متدینی و منصفی بآن اعتناء تواند کرد.

ص:140

اما روایت کردن ابو داود حدیث غدیر را.

پس بملاحظه کتاب «خصائص» احمد بن علی بن شعیب بن علی بن سنان بن بحر نسائی، که جناب شاه صاحب آنرا در باب دوم مباهاتا ذکر کرده اند (حیث قال: نسائی که از عمدۀ محدثین اهل سنت است بجهت تحریر «رسالۀ مناقب أمیر المؤمنین» از دست اهل شام شربت شهادت چشید انتهی) واضح است) .

قال النّسائی فی «الخصائص» : أخبرنی أبو داود، قال حدثنا أبو نعیم، قال حدثنا عبد الملک ابن أبی عیینة، قال أخبرنا الحکم، عن سعید بن جبیر، عن ابن عباس، عن بریدة، قال: خرجت مع علی رضی اللّه عنه الی الیمن، فرأیت منه جفوة، فقدمت علی النبی صلی اللّه علیه و سلم، فذکرت علیا رضی اللّه عنه فتنقصته، فجعل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یتغیر وجهه، فقال: یا بریدة: أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟ ، قلت: بلی یا رسول اللّه، قال: من کنت مولاه فعلی مولاه.(1) و أیضا

قال فی «الخصائص» : أخبرنی هارون بن عبد اللّه البغدادی الحبال، قال: حدثنا مصعب بن المقدام، قال حدثنا فطر بن خلیفة(2) عن أبی الطفیل، و أخبرنا أبو داود، قال، حدثنا محمد بن سلیمان، قال حدثنا فطر، عن أبی الطفیل عامر بن وائلة، قال: جمع علی الناس فی الرحبة، فقال: أنشد اللّه کل امرء سمع من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال یوم غدیر: أ لستم تعلمون أنی أولی بالمؤمنین من انفسهم؟ و هو قائم.

ثم أخذ بید علی فقال: من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه،

ص:141

قال أبو الطفیل: فخرجت و فی نفسی منه شیء، فلقیت زید بن أرقم و أخبرته، فقال: تشک و أنا سمعته من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و اللفظ لابی داود.(1) (و عجب که جمعی از مغفلین بلا تأمل و تدبر، و بغیر تحقیق و مراجعت، بی محابا بتقلید رازی، نسبت قدح این حدیث بابو داود سجستانی کرده اند، و از حقیقت حال خبری برنداشته، چنانچه ابن حجر مکی در «صواعق» ، و جهرمی در «براهین قاطعه» ترجمۀ «صواعق» ، و نور الدین علی بن برهان الدین حلبی در «انسان العیون» ، و شیخ عبد الحق در «شرح مشکاة» ، و مولوی حسام الدین در «مرافض السنه» خود را باین نسبت بی اصل آلوده اند، و بالفرض اگر ابو داود سجستانی، مثل فرزند ارجمند خود، جسارت بر قدح و جرح حدیث غدیر کرده باشد، این قدح و جرح دلیل قدح و جرح خود آن رئیس المحدثین الانجاب، و انهماک در موافقت طریقۀ مبغضین نصاب، و مبطلین فضائل جناب ولایتمآب است.

و علاوه بر این همه، حال ابن أبی داود هم قریب بحال جاحظ عنود است، و چسان چنین نباشد، که او تلمیذ جاحظ، و خوشه چین از خرمن او بوده، و قدح و جرح او از افادات والد ماجد این بزرگ، یعنی ابو داود سجستانی صاحب «سنن» مشهور، و یحیی بن صاعد، و ابراهیم اصبهانی، و ابو القاسم بغوی، و محمد بن الضحاک بن عمرو بن أبی عاصم، و محمد بن یحیی بن مندة، و محمد بن العباس الاخرم، و احمد بن علی الجارود، و محمد بن عبد اللّه القطان، و محمد بن جریر طبری، و ابن الفرات رئیس بغداد، و عیسی بن علی الوزیر، و غیر ایشان ظاهر است.

ص:142

و رأس قوادح و فضائح او آن آنست که، او هم مثل جاحظ استاد، مبتلای بغض و عناد جناب امام الائمة الامجاد، صلوات اللّه و سلامه علیه الی یوم التناد بوده.

شمس الدین ابو عبد اللّه محمد بن احمد ذهبی در کتاب «سیر النبلاء» که بعنایت حق تعالی بعض مجلدات آن عاریة از بعض فضلاء بدست این اقل العباد علما و عملا و اکثر زللا افتاده گفته) :

أبو بکر عبد اللّه بن سلیمان بن الاشعث الامام العلامة الحافظ شیخ بغداد أبو بکر السجستانی، صاحب التصانیف.

ولد بسجستان فی سنة ثلاثین و مائتین، و سافر به أبوه و هو صبی، فکان یقول:

رأیت جنازة اسحاق بن راهویه، قلت: و کانت فی سنة ثمان و ثلثین و مائتین فی شعبان، فأول شیخ سمع منه محمد بن أسلم الطوسی، و سر أبوه بذلک لجلالة محمد بن أسلم.

روی عن أبیه، و عمه، و عیسی بن حماد رغبة، و أحمد بن صالح، و محمد بن یحیی الرمانی، و أبی الطاهر بن السرح، و علی بن خشرم، و محمد بن بشار، و نصر بن علی، و عمرو بن عثمان الحمصی، و کثیر بن عبید، و موسی بن عامر الموسی، و محمود بن خالد، و محمد بن سلمة المرادی، و هارون بن اسحاق، و محمد بن یعمر البحرانی، و أبی سعید الاشج، و هارون بن سعید الایلی، و محمد بن مصفی، و اسحاق الکوسج، و الحسن بن أحمد ابن أبی شعیب، و عمرو بن علی الفلاس، و هشام بن خالد الدمشقی، و الحسن ابن محمد الزعفرانی، و زیاد بن ایوب، و الحسن بن عرفة، و محمد بن یحیی الذهلی، و اسحاق بن ابراهیم شاذان، و یوسف ابن موسی القطان، و عباد بن یعقوب الرواجنی، و خلق کثیر، بخراسان، و الحجاز، و العراق، و مصر، و الشام، و اصبهان، و فارس.

ص:143

و کان من بحور العلم بحیث ان بعضهم فضله علی أبیه.

صنف «السنن» ، و «المصاحف» و «شریعة القاری» ، و «الناسخ و المنسوخ» و «البعث» و أشیاء.

حدث عنه خلق کثیر: منهم ابن حبان، و أبو أحمد الحاکم، و أبو عمر بن حیویه، و ابن المظفر، و أبو حفص بن شاهین، و أبو الحسن الدارقطنی، و عیسی بن علی الوزیر، و ابن المقری، و أبو القاسم بن حبابة، و أبو طاهر المخلص، و محمد بن عمر بن زنبور الوراق، و أبو مسلم محمد بن أحمد الکاتب، و آخرون.

و کان یقول دخلت جنة و معی درهم واحد، فأخذت به ثلاثین مدا باقلی، فکنت آکل منه، و اکتب عن ابی سعید الاشج، فما فرغ الباقلی حتی کتبت عنه ثلاثین ألف حدیث ما بین مقطوع و مرسل.

قال أبو بکر بن شاذان: قدم أبو بکر بن أبی داود سجستان، فسألوه أن یحدثهم، فقال: ما معی أصل، فقالوا: ابن أبی داود و أصل.

قال: فأثارونی فأملیت علیهم من حفظی ثلثین ألف حدیث فلما قدمت بغداد، قال البغدادیون: نمضی الی سجستان لنکتب لهم النسخة، فکتبت و جیء بها، و عرضت علی الحفاظ، فخطأونی فی ستة أحادیث منها، ثلاثة أحادیث کما حدثت، و ثلاثة أخطأت فیها، هکذا رواها أبو القاسم الازهری عن ابن شاذان، و رواها غیره فذکر ان ذلک کان باصبهان، و کذا روی أبو علی النیسابوریّ الحافظ عن ابن أبی داود فالازهری واهم.

قال الحاکم أبو عبد اللّه: سمعت أبا علی الحافظ، سمعت ابن أبی داود یقول:

حدثت من حفظی باصفهان بستة و ثلاثین ألفا، الزمونی الوهم فیها فی سبعة أحادیث، فلما انصرفت وجدت فی کتابی خمسة منها علی ما کنت حدثتهم به.

قال الحافظ أبو محمد الخلال: کان ابن أبی داود امام أهل العراق، و من نصب

ص:144

له السلطان المنبر، و قد کان فی وقته بالعراق مشایخ أسند منه: و لم یبلغوا فی الآلة و الاتقان ما بلغ هو.

أبو ذر الهروی، أنبا أبو حفص بن شاهین، قال: أملی علینا ابن أبی داود و ما رأیت بیده کتابا، انما کان یملی حفظا، فکان یقعد علی المنبر بعد ما عمی، و یقعد دونه بدرجة ابنه أبو یعمر بیده کتاب، فیقول له حدیث کذا، فیسرده من حفظه حتی یأتی علی المجلس، قرأ علینا یوما حدیث الفنون من حفظه، فقام أبو تمام النرسی و قال: للّه درک، ما رأیت مثلک الا أن یکون ابراهیم الحربی، فقال: کلما کان یحفظ ابراهیم فأنا أحفظه، و أنا أعرف النجوم و ما کان هو یعرفها.

أنبأنا مسلم بن محمد و غیره، سمعوا أبا الیمن الکندی، أنبا أبو منصور الشیبانی، أنبا أبو بکر الخطیب، قال عبد اللّه بن أبی داود: رحل به أبوه من سجستان یطوف به شرفا و غربا بخراسان، و الجبال، و اصبهان، و فارس، و البصرة، و بغداد، و الکوفة، و مکة، و المدینة، و الشام، و مصر، و الجزیرة، و الثغور، یسمع و یکتب و استوطن بغداد، و صنف «المسند» ، و «السنن» ، و «التفسیر» ، و «القراءات» ، و «الناسخ و المنسوخ» و غیر ذلک، و کان فقیها، عالما، حافظا، قلت: و کان رئیسا عزیز النفس، مدلا بنفسه سامحه اللّه.

قال أبو حفص بن شاهین: أراد الوزیر علی بن عیسی أن یصلح بین ابن أبی داود و ابن صاعد فجمعهما، و حضر أبو عمر القاضی فقال الوزیر یا أبا بکر أبو محمد أکبر منک فلو قمت إلیه، فقال: لا أفعل، فقال الوزیر: أنت شیخ زیف، فقال: الشیخ الزیف الکذاب علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فقال:

الوزیر: من الکذاب؟ قال: هذا ثم قام، و قال: تتوهم انی أذل لک لاجل رزقی و أنه یصل علی یدک، و اللّه لا آخذ من یدک شیئا، قال فکان الخلیفة المقتدر یزن رزقه بیده، و یبعث به فی طبق علی ید الخادم.

ص:145

و قال أبو أحمد الحاکم: سمعت أبا بکر یقول: قلت لابی زرعة الرازی:

ألق علی حدیثا غریبا من حدیث مالک، فألقی علی حدیث وهب بن کیسان، عن أسماء لا تحص فیحصی علیک، رواه عن عبد الرحمن بن شیبة، و هو ضعیف فقلت نحب أن نکتبه عن أحمد بن صالح، عن عبد اللّه بن نافع، عن مالک، فغضب أبو زرعة، و شکانی الی أبی و قال انظر ما یقول لی أبو بکر.

و یروی باسناد منقطع أن أحمد بن صالح کان یمنع المرد من حضور مجلسه فأحب أبو داود أن یسمع ابنه منه، فشد علی وجهه لحیة و حضر فعرف الشیخ، فقال: أ مثلی یعمل معه هذا؟ فقال أبو داود: لا تنکر علی و اجمع ابنی مع الکبار فان لم یقاومهم بالمعرفة فاحرمه السماع.

حدث بها أبو القاسم بن السمرقندی، حدثنا یوسف بن الحسن التفکری، سمعت الحسن بن علی بن بندار الزنجانی، قال: کان أحمد بن صالح یمنع المرد من التحدیث تنزها فذکرها، و زاد فاجتمع طائفة فغلبهم الابن بفهمه، و لم یرو له أحمد بعدها شیئا، و حصل له الجزء الاول فأنا أرویه، قلت: بل أکثر عنه.

قال أبو عبد الرحمن السلمی: سألت الدار قطنی عن ابن أبی داود، فقال:

ثقة کثیر الخطأ فی الکلام علی الحدیث.

و قد ذکر أبو أحمد بن عدی أبا بکر فی «کامله» و قال: لولا انا شرطنا ان کل من تکلم فیه ذکرناه لما ذکرت ابن أبی داود.

ابن عدی، أنبا علی بن عبد اللّه الداهری، سمعت أحمد بن محمد بن عمرو کرکره، سمعت علی بن الحسین بن الجنید، سمعت أبا داود، یقول: ابنی عبد اللّه کذاب.

قال ابن صاعد: کفانا ما قال فیه أبوه.

ابن عدی، سمعت موسی بن القاسم بن الاسلت، یقول: حدثنی أبو بکر سمعت ابراهیم الاصبهانی، یقول: أبو بکر بن أبی داود کذاب.

ابن عدی، سمعت أبا القاسم البغوی، و قد کتب إلیه أبو بکر بن أبی داود رقعة یسأله عن لفظ حدیث لجده، فلما قرأ رقعته، قال: أنت عندی و اللّه منسلخ من العلم.

قال: و سمعت محمد بن الضحاک بن عمرو بن أبی عاصم، یقول: أشهد علی محمد بن یحیی بن منده بین یدی اللّه تعالی أنه قال: أشهد علی أبی بکر ابن أبی داود بین یدی اللّه أنه قال: روی الزهری عن عروة قال حفیت أظافیر فلان من کثرة ما کان یتسلق علی أزواج النبی صلی اللّه علیه و سلم، قلت: هذا باطل و افک مبین، و أین اسناده الی الزهری، ثم هو مرسل، ثم لا یسمع قول العدو فی عدوه، و ما أعتقد أن هذا صدر من عروة أصلا.

و ابن أبی داود ان کان حکی هذا فهو خفیف الرأس، و لقد بقی بینه و بین ضرب العنق شبر، لکونه تفوه بمثل هذا البهتان، فقام معه و شد متنه رئیس اصبهان، محمد بن عبد اللّه بن حفص الهمدانی الذکوانی، و خلصه من ابن أبی لیلی أمیر اصبهان، و کان انتدب له بعض العلویة خصما، و نسب الی أبی بکر المقالة و أقام علیه الشهادة محمد بن(1) یحیی بن مندة الحافظ، و محمد بن العباس

ص:147

الاخرم(1)، و أحمد بن علی بن الجارود(2) ، و اشتد الخطب، و أمر أبو لیلی بقتله فوثب الذکوانی، و جرح الشهود مع جلالتهم، فنسب ابن مندة الی العقوق، و نسب أحمد الی أنه یأکل الربا، و تکلم فی الآخر، و کان الهمدانی الذکوانی کبیر الشأن، فقام و أخذ بید أبی بکر و خرج به من الموت، فکان أبو بکر یدعو له طول حیاته، و یدعو علی اولئک الشهود.

حکاها أبو نعیم الحافظ، ثم قال: فاستجیب له فیهم، منهم من احترق، و منهم من خولط و فقد عقله.

قال أحمد بن یوسف الازرق: سمعت أبا بکر بن أبی داود یقول: کل الناس منی فی حل الا من رمانی ببغض علی رضی اللّه عنه.

قال الحافظ ابن عدی: کان فی الابتداء ینسب الی شیء من النصب، فنفاه ابن الفرات من بغداد، فرده ابن عیسی، فحدث و أظهر فضائل من تحنبل، فصار شیخا فیهم.

که وزیر علی بن عیسی اراده کرد، که اصلاح کند در میان ابن أبی داود و ابن صاعد، پس جمع کرد هر دو را و قاضی ابو عمر هم حاضر شد، پس وزیر بابو بکر گفت: که أی ابو بکر ابو محمد یعنی ابن صاعد بزرگتر است، پس اگر برمیخواستی بسوی او، پس ابو بکر بسبب مزید کبر و خود پسندی، ابا از قیام و استنکاف از تواضع برای ابن صاعد عمدة الفخام نمود، تا آنکه وزیر نحریر از این کبر و تصلف و تمطی و تعسف بدل رنجید، و بکلمۀ بلیغۀ أنت شیخ زیف متکلم گردید، پس ابو بکر بن أبی داود، بجواب ارشاد باسداد وزیر کبیر گفت: که شیخ زیف کسی است که کذاب است بر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم و هر گاه وزیر پرسید که کیست کذاب؟ گفت: که این است یعنی ابن صاعد، و بعد از این ابن أبی داود برخاست.

پس از این افاده تحقق چند صفت مهلکه در ابن أبی داود ظاهر گشت:

یکی از آن عجب و ادلال، دوم کبر و تعلی و نخوت جهال، سوم حسد و عداوت و بغض بعض ائمه باکمال، چهارم جسارت بر کذب عظیم، و ادعای بودن یحیی بن صاعد کذاب بر خدای ذو الجلال، و ظاهر است که کذب، و کبر، و حسد، و بغض، و عجب، و ادلال، محض زیغ و ضلال، و مخالفت ارشادات رسول خدای متعال، و مورث انواع وبال و نکال، و موجب نهایت بعد از درجه اهل فضل و کمال، و انحطاط از مرتبۀ ائمه متورعین اقیال است، و فضایح و شنایع این صفات مهلکات، بالاتر از آن است که استیعاب توان کرد.

اما قبایح عجب پس حجة الاسلام سنیان حضرت ابو حامد محمد بن محمد غزالی در «احیاء العلوم» در کتاب ذم الکبر و العجب از ربع مهلکات گفته) :

ص:149

السطر الثانی من الکتاب فی العجب، و فیه بیان ذم العجب و آفاته، و بیان حقیقة العجب و الادلال و حدهما، و بیان علاج العجب علی الجملة، و بیان أقسام ما به العجب، و تفصیل علاجه.

فالموجود لا یطلب، و المحال لا یطلب، و السعادة موجودة فی اعتقاد المعجب حاصلة له، و مستحیلة فی اعتقاد القانط، فمن هیهنا بینهما و قد قال تعالی: (فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ)(1).

قال ابن جریح: معناه إذا عملت خیرا فلا تقل عملت.

و قال زید بن أرقم: لا تبروها أی لا تعتقدوا أنها بارة، و هو معنی العجب.

و وقی طلحة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوم أحد بنفسه، فأکب علیه حتی أصیبت کفه، فکأنه أعجبه فعله العظیم، إذ فداه بروحه حتی جرح، فتفرس ذلک عمر فیه، فقال ما زال یعرف فی طلحة بأو(2) منذ اصیبت اصبعه مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و البأو هو العجب فی اللغة، الا انه لم ینقل فیه انه اظهره و احتقر مسلما، و لما کان وقت الثوری قال ابن عباس: این أنت من طلحة؟ قال ذلک رجل فیه نحوه.

فاذا کان لا یتخلص من العجب أمثالهم، فکیف یتخلص الضعفاء ان لم یأخذوا حذرهم.

و قال مطرف(3) : لان أبیت نائما و أصبح نادما أحب الی من أن أبیت قائما و أصبح معجبا.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: لو لم تذنبوا لخشیت علیکم ما هو اکبر من ذلک العجب العجب فجعل العجب أکبر من الذنوب.

و کان بشر بن منصور من الذین إذا رأوا ذکر اللّه تعالی و الدار الآخرة

ص:151

لمواظبته علی العبادة، فأطال الصلوة یوما و رجل خلفه ینظر، ففطن له بشر، فلما انصرف عن الصلوة، قال: لا یعجبنک ما رأیت منی فان إبلیس لعنه اللّه قد عبد اللّه تعالی مع الملئکة مدة طویلة، ثم صار الی ما صار إلیه.

و قیل لعائشة رضی اللّه عنها: متی یکون الرجل مسیئا؟ قالت: إذا ظن انه محسن.

و قال تعالی: (لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ اَلْأَذی)(1) و المن نتیجة استعظام الصدقة، و استعظام العمل هو العجب، فظهر بهذا أن العجب مذموم جدا.(2) و نیز در «احیاء العلوم» گفته:

بیان آفة العجب.

اعلم ان آفات العجب کثیرة، فان العجب یدعو لی الکبر، لانه أحد اسبابه کما ذکرناه، فیتولد من العجب الکبر، و من الکبر الآفات الکثیرة التی لا تخفی، هذا مع العباد.

و أما مع اللّه تعالی فالعجب یدعو الی نسیان الذنوب و اهمالها، فبعض ذنوبه لا یذکرها و لا یتفقدها، لظنه انه مستغن عن تفقدها فینساها، و ما یتذکر منها فیستصغرها و لا یستعظمها، فلا یجتهد فی تدارکها و تلافیها، بل یظن انها تغفر له.

و أما العبادات و الاعمال فانه یستعظمها و یتبجح بها، و یمن علی اللّه بفعلها، و ینسی نعمة اللّه علیه بالتوفیق و التمکین منها، ثم إذا اعجب بها عمی عن آفاتها.

و من لم یتفقد آفات الاعمال کان أکثر سعیه ضائعا، فان الاعمال الظاهرة إذا لم تکن خالصة نقیة عن الشوائب قلما تنفع، و انما یتفقد من یغلب علیه الاشفاق و الخوف دون المعجب، و المعجب یغتر بنفسه و بربه، و یأمن مکر اللّه و عذابه، و یظن انه عند

ص:152

اللّه بمکان، و ان له عند اللّه منة و حقا بأعماله التی هی نعمة من نعمه و عطیة من عطایاه، و یخرجه العجب الی أن یثنی علی نفسه و یحمدها و یزکیها.

و ان أعجب برأیه و عمله و عقله، منع ذلک من الاستفادة و من الاستشارة و السؤال، فیستبد بنفسه و رأیه، و یستنکف من سؤال من هو أعلم منه، و ربما یعجب بالرأی الخطأ الذی خطر له، فیفرح بکونه من خواطره، و لا یفرح بخاطر غیره فیصر علیه، و لا یسمع نصح ناصح و لا وعظ واعظ، بل ینظر الی غیره بعین الاستجهال و یصیر علی خطئه، فان کان رأیه فی أمر دنیوی فیخفق(1) فیه، و ان کان فی أمر دینی لا سیما فیما یتعلق باصول العقائد فیهلک به.

و لو اتهم نفسه و لم یثق برأیه، و استضاء بنور القرآن، و استعان بعلماء الدین، و واظب علی مدارسة العلم، و تابع سؤال أهل البصیرة لکان ذلک یوصله الی الحق.

فهذا و أمثاله من آفات العجب، فلذلک کان من المهلکات، و من أعظم آفاته أن یفتر فی السعی، لظنه انه قد فاز و انه قد استغنی، و هو الهلاک الصریح الذی لا شبهة فیه.

نسأل اللّه تعالی العظیم حسن التوفیق لطاعته.(2)

فقال تعالی: (سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ اَلَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی اَلْأَرْضِ بِغَیْرِ اَلْحَقِّ)(1).

و قال عز و جل: (کَذلِکَ یَطْبَعُ اَللّهُ عَلی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبّارٍ)(2).

و قال تعالی: (وَ اِسْتَفْتَحُوا وَ خابَ کُلُّ جَبّارٍ عَنِیدٍ)(3).

و قال تعالی: (إِنَّهُ لا یُحِبُّ اَلْمُسْتَکْبِرِینَ)(4).

و قال تعالی: (لَقَدِ اِسْتَکْبَرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ وَ عَتَوْا عُتُوًّا کَبِیراً)(5).

و قال تعالی: (إِنَّ اَلَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ)(6).

و ذم الکبر فی القرآن کثیر.

و قد قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: لا یدخل الجنة من کان فی قلبه مثقال حبة من خردل من کبر، و لا یدخل النار من کان فی قلبه مثقال حبة من خردل من ایمان.

و قال أبو هریرة رضی اللّه تعالی عنه: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: یقول اللّه تعالی: «الکبریاء ردائی، و العظمة إزاری، فمن نازعنی واحدا منهما القیته فی جهنم و لا أبالی» .

و عن أبی سلمة بن عبد الرحمن(7)، قال التقی عبد اللّه بن عمرو (8)، و عبد اللّه بن عمر(9) علی المروة، فتواقفا، فمضی ابن عمرو، و أقام ابن عمر یبکی، فقالوا:

ص:154

ما یبکیک یا أبا عبد الرحمن فقال: هذا یعنی عبد اللّه بن عمرو زعم انه سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: «من کان فی قلبه مثقال حبة من خردل من کبر اکبه اللّه فی النار علی وجهه» .

و قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «لا یزال الرجل یذهب بنفسه حتی یکتب فی الجبارین فیصیبه ما أصابهم من العذاب» .

و قال سلیمان بن داود علیهما السّلام یوما للطیر و الانس و الجن و البهائم: اخرجوا فخرجوا فی مائتی ألف من الانس، و مائتی ألف من الجن، فرفع حتی سمع رجل الملائکة بالتسبیح فی السموات، ثم خفض حتی مست أقدامه البحر، فسمع صوتا: لو کان فی قلب صاحبکم مثقال ذرة من کبر لخسفت به أبعد مما رفعته.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: یخرج من النار عنق له أذنان تسمعان، و عینان تبصران، و لسان ینطق یقول: وکلت بثلاثة: بکل جبار عنید، و بکل من دعا مع اللّه الها آخر، و بالمصورین.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: لا یدخل الجنة بخیل، و لا جبار، و لا سیئ الملکة.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: تحاجت الجنة و النار، فقالت النار: أوثرت بالمتکبرین و المتجبرین، و قالت الجنة: ما لی لا یدخلنی إلا ضعفاء الناس، و سقاطهم، و عجزتهم؟ فقال اللّه للجنة: انما أنت رحمتی، أرحم بک من أشاء من عبادی، و قال للنار: انما انت عذابی، أعذب بک من أشاء، و لکل واحدة منکما ملئوها.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: بئس العبد عبد تجبر و اعتدی، و نسی الجبار الاعلی، بئس العبد عبد تجبر و اختال، و نسی الکبیر المتعال، بئس العبد عبد سها و لها، و نسی المقابر و البلی، بئس العبد عبد عتا و بغی، و نسی المبدء و المنتهی.

و عن ثابت انه قال: بلغنا انه قیل یا رسول اللّه ما اعظم کبر فلان! فقال: أ لیس بعده الموت؟ .

ص:155

و قال عبد اللّه بن عمرو: ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: ان نوحا علیه السلام لما حضرته الوفاة دعا ابنیه و قال: انی آمرکما باثنتین و انهیکما عن اثنتین: انها کما عن الشرک و الکبر، و آمرکما بلا اله الا اللّه، فان السموات و الارضین و ما فیهن لو وضعت فی کفة المیزان، وضعت لا اله الا اللّه فی الکفة الاخری، کانت أرجح منهما، و لو أن السموات و الارضین و ما فیهن کانتا حلقة، فوضعت لا اله الا اللّه علیها لقصمتها، و آمرکما بسبحان اللّه و بحمده، فانها صلاة کل شیء و بها یرزق کل شیء.

و قال المسیح علیه السّلام: طوبی لمن علمه اللّه کتابه ثم لم یمت جبارا.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: أهل النار کل جعظری(1) ، جواظ(2)، مستکبر، جماع، مناع، و أهل الجنة الضعفاء المقلون.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: ان أحبکم إلینا، و اقربکم منا فی الآخرة أحاسنکم أخلاقا، و ان أبغضکم إلینا و ابعدکم منا الثرثارون(3) المتشدقون(4) المتفیقهون، قالوا: یا رسول اللّه قد علمنا الثرثارین و المتشدقین، فما المتفیقهون؟ قال:

المتکبرون.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: یحشر المتکبرون یوم القیامة ذرا فی مثل صور الرجال، تطأهم الناس، یعلوهم کل شیء من الصغار، ثم یساقون الی سجن فی جهنم یقال لهم(5) بولس یعلوهم نار الانیار، یسقون من طین الخبال عصارة أهل النار.

ص:156

و قال ابو هریرة: قال النبی صلی اللّه علیه و سلم: یحشر الجبارون و المتکبرون یوم القیامة فی صور الذر، تطؤهم الناس لهوانهم علی اللّه تعالی.

و عن محمد بن واسع قال: دخلت علی بلال بن أبی بردة، فقلت یا بلال: ان أباک حدثنی عن أبیه، عن النبی صلی اللّه علیه و سلم، انه قال: ان فی جهنم وادیا یقال له هبهب(1) حق علی اللّه أن یسکنه کل جبار، فایاک یا بلال أن تکون ممن یسکنه.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: ان فی النار قصرا یجعل فیه المتکبرون و یطبق علیهم.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: اللّهمّ أعوذ بک من نفخة الکبریاء.

و قال: من فارق روحه جسده و هو بریء من ثلاث دخل الجنة: الکبر، و الدین، و الغلول(2).

الاثار. قال أبو بکر الصدیق رضی اللّه عنه: لا یحقرن احد احدا من المسلمین فان صغیر المسلمین عند اللّه کبیر.

و قال وهب: لما خلق اللّه جنة عدن نظر إلیها، فقال: أنت حرام علی کل متکبر.

و کان الاحنف بن قیس یجلس مع مصعب بن الزبیر علی سریره فجاء یوما و مصعب ماد رجلیه فلم یقبضهما، و قعد الاحنف فزحمه بعض الزحمة، فرأی أثر ذلک فی وجهه، فقال: عجبا لابن آدم یتکبر و قد خرج من مجری البول مرتین.

و قال الحسن: العجب من ابن آدم یغسل الخراء(3) بیده کل یوم مرة أو مرتین ثم یتکبر و یعارض جبار السموات و الارض، و قد قیل: (وَ فِی أَنْفُسِکُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ) : هو سبیل الغائط و البول.

ص:157

و قال محمد بن الحسین بن علی: ما دخل قلب امرئ شیء من الکبر قط الا نقص من عقله بقدر ما دخل من ذلک قل أو کثر.

و سئل سلمان عن السیئة التی لا تنفع معها حسنة، فقال: الکبر.

و قال النعمان بن بشیر علی المنبر: ان للشیطان مصالی(1)و فخوخا(2) و ان من مصالی الشیطان و فخوخه البطر بأنعم اللّه، و الفجر باعطاء اللّه، و الکبر علی عباد اللّه، و اتباع الهوی فی غیر ذات اللّه.

نسأل اللّه تعالی العفو و العافیة فی الدنیا و الآخرة بمنه و کرمه(3).

(در «احیاء العلوم» گفته:) بیان المتکبر علیه و درجاته و أقسامه و ثمرات الکبر فیه.

اعلم ان المتکبر علیه هو اللّه تعالی أو رسله أو سائر خلقه، و قد خلق الانسان ظلوما جهولا، فتارة یتکبر علی الخلق، و تارة یتکبر علی الخالق، فاذا التکبر باعتبار المتکبر علیه ثلثة أقسام:

الاول التکبر علی اللّه، و ذلک افحش أنواع الکبر، و لا مثار له الا الجهل المحض و الطغیان، مثل ما کان من نمرود، فانه کان یحدث نفسه بان یقاتل رب السماء، و کما یحکی عن جماعة من الجهلة، بل ما یحکی عن کل من ادعی الربوبیة، مثل فرعون و غیره، فانه لتکبره، قال: انا ربکم الاعلی، إذا استنکف أن یکون عبدا للّه.

و لذلک قال تعالی:

ص:158

(إِنَّ اَلَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ)(1) و قال تعالی: (لَنْ یَسْتَنْکِفَ اَلْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلّهِ وَ لاَ اَلْمَلائِکَةُ اَلْمُقَرَّبُونَ وَ مَنْ یَسْتَنْکِفْ عَنْ عِبادَتِهِ وَ یَسْتَکْبِرْ)(2) الآیة و قال تعالی: (وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اُسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ قالُوا وَ مَا اَلرَّحْمنُ أَ نَسْجُدُ لِما تَأْمُرُنا وَ زادَهُمْ نُفُوراً)(3).

القسم الثانی التکبر علی الرسل، من حیث تعزز النفس و ترفعها عن الانقیاد لبشر مثل سائر الناس، و ذلک تارة یصرف عن الفکر و الاستبصار، فیبقی فی ظلمة الجهل بکبره، فیمتنع عن الانقیاد و هو ظان انه محق فیه، و تارة یمتنع مع المعرفة، و لکن لا تطاوعه نفسه للانقیاد للحق و التواضع للرسل، کما حکی اللّه عن قولهم: (أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَیْنِ مِثْلِنا)(4) و قولهم: (إِنْ أَنْتُمْ إِلاّ بَشَرٌ مِثْلُنا)(5) (وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَکُمْ إِنَّکُمْ إِذاً لَخاسِرُونَ)(6) (وَ قالَ اَلَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْنَا اَلْمَلائِکَةُ أَوْ نَری رَبَّنا لَقَدِ اِسْتَکْبَرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ)(7) (وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ مَلَکٌ)(8) و قال فرعون فیما أخبر اللّه عنه: (أَوْ جاءَ مَعَهُ اَلْمَلائِکَةُ مُقْتَرِنِینَ)(9) و قال اللّه تعالی: (وَ اِسْتَکْبَرَ هُوَ وَ جُنُودُهُ فِی اَلْأَرْضِ بِغَیْرِ اَلْحَقِّ)(10) فتکبر هو علی اللّه و علی رسوله جمیعا.

ص:159

قال وهب: قال له موسی علیه السلام: آمن و لک ملکک، قال: حتی اشاور هامان فشاور هامان، فقال هامان: بینما أنت رب تعبد إذ صرت عبدا تعبد، فاستنکف عن عبودیة اللّه و عن اتباع موسی علیه السلام.

و قالت قریش فیما اخبر اللّه تعالی عنهم: (لَوْ لا نُزِّلَ هذَا اَلْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ اَلْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ)(1) قال قتادة: هو الولید بن المغیرة و أبو مسعود الثقفی طلبوا من هو أعظم ریاسة من النبی صلی اللّه علیه و سلم، إذ قالوا: غلام یتیم، کیف بعثه اللّه إلینا! فقال تعالی: (أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ)(2)و قال اللّه تعالی: (لِیَقُولُوا أَ هؤُلاءِ مَنَّ اَللّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ بَیْنِنا)(3) أی استحقارا لهم و استبعادا لتقدمهم، و قالت قریش لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: کیف نجلس إلیک و عندک هؤلاء؟ أشاروا الی فقراء المسلمین، فازدروهم بأعینهم، و تکبروا عن مجالستهم فأنزل اللّه تعالی:

(وَ لا تَطْرُدِ اَلَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ اَلْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ)(4) (وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِینَةَ اَلْحَیاةِ اَلدُّنْیا)(5).

ثم أخبر اللّه تعالی عن تعجبهم حین دخلوا جهنم إذ لم یرو الذین ازدروهم «وَ قالُوا ما لَنا لا نَری رِجالاً کُنّا نَعُدُّهُمْ مِنَ اَلْأَشْرارِ»(6) قیل: یعنون عمارا و بلالا و صهیبا و المقداد رضی اللّه عنهم، ثم کان منهم من منعه الکبر عن الفکر و المعرفة فجهل کونه صلی اللّه علیه محقا، و منهم من عرف و منعه الکبر عن الاعتراف،

ص:160

قال اللّه تعالی مخبرا عنهم، (فَلَمّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ)(1) و قال: (وَ جَحَدُوا بِها وَ اِسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا)(2) و هذا الکبر قریب من التکبّر علی اللّه عز و جل، و ان کان دونه، و لکنه تکبر علی قبول أمر اللّه و التواضع لرسوله.

القسم الثالث التکبر علی العباد، و ذلک بان یستعظم نفسه و یستحقر غیره فتأبی نفسه عن الانقیاد لهم، و تدعوه الی الترفع علیهم، فیزدریهم و یستصغرهم و یأنف عن مساواتهم.

هذا و ان کان دون الاول و الثانی، فهو أیضا عظیم من وجهین: أحدهما أن الکبر و العز و العظمة و العلاء لا یلیق الا بالملک القادر، فأما العبد المملوک و الضعیف العاجز الذی لا یقدر علی شیء فمن أین یلیق بحاله الکبر فمهما تکبر العبد فقد نازع اللّه تعالی فی صفة لا تلیق الا بجلاله، و مثاله أن یأخذ الغلام قلنسوة الملک، فیضعها علی رأسه، و یجلس علی سریره، فما أعظم استحقاقه للمقت، و ما أعظم تهدفه للخزی و النکال و ما أشد استجراءه علی مولاه، و ما أقبح ما تعاطاه و الی هذا المعنی الاشاره بقوله تعالی:

«العظمة ازاری، و الکبریاء ردائی، فمن نازعنی فیهما قصمته» أی انه خاض صفتی، و لا یلیق الابی و المنازع فیه منازع فی صفة من صفاتی، و إذا کان الکبر علی عباده لا یلیق الا به، فمن تکبر علی عباده فقد جنی علیه، إذ الذی یسترذل خواص غلمان الملک و یستخدمهم و یترفع علیهم، و یستأثر بما حق الملک أن یستأثر به منهم فهو منازع له فی بعض أمره، و ان لم تبلغ درجته درجة من أراد الجلوس علی سریره، و الاستبداد بملکه فالحق کلهم عباد اللّه، و له العظمة و الکبریاء علیهم، فمن تکبر علی عبد من عباد اللّه فقد نازع اللّه فی حقه.

ص:161

نعم الفرق بین هذه المنازعة و بین منازعة نمرود و فرعون ما هو الفرق بین منازعة الملک فی استصغار بعض عبیده و استخدامهم و بین منازعته فی أصل الملک.

الوجه الثانی الذی تعظم به رذیلة الکبر أنه یدعو الی مخالفة اللّه تعالی فی أوامره، لان المتکبر إذا سمع الحق من عبد من عباد اللّه استنکف عن قبوله، و تشمر لجحده.

و لذلک تری المناظرین فی مسائل الدین یزعمون أنهم یتباحثون عن أسرار الدین، ثم أنهم یتجاحدون تجاحد المتکبرین، و مهما اتضح الحق علی لسان واحد منهم أنف الآخر من قبوله، و تشمر لجحده، و احتال لدفعه بما یقدر علیه من التلبیس، و ذلک من أخلاق الکافرین و المنافقین، إذ وصفهم اللّه تعالی فقال:

«وَ قالَ اَلَّذِینَ کَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا اَلْقُرْآنِ وَ اِلْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ»(1) فکل من یناظر للغلبة و الافحام، لا لیغتنم الحق إذا ظفر به، فقد شارکهم فی هذا الخلق و کذلک یحمل ذلک علی الانفة من قبول الوعظ کما قال اللّه تعالی (وَ إِذا قِیلَ لَهُ اِتَّقِ اَللّهَ أَخَذَتْهُ اَلْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ)(2).

و روی عن عمر رضی اللّه عنه أنه قرأها فقال: إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ، و قام رجل فأمر بالمعروف فقتل، فقام آخر، فقال: تقتلون الذین یأمرون بالقسط من الناس، فقتل المتکبر الذی خالفه و الذی أمره کبرا.

و قال ابن مسعود: کفی بالرجل اثما إذا قیل له اتق اللّه قال علیک نفسک.

و قال صلی اللّه علیه و سلم لرجل: کل بیمینک، قال: لا استطیع، فقال النبی صلی اللّه علیه و سلم، لا استطعت فما منعه الا الکبر، قال فما رفعها بعد ذلک أی

ص:162

اعتلت یده.

فاذا تکبره علی الخلق عظیم، لانه سیدعوه الی التکبر علی أمر اللّه، و انما ضرب ابلیس مثلا لهذا، و ما حکاه من أحواله الا لیعتبر به، فانه قال: أنا خیر منه، و هذا الکبر بالنسب لانه (قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ)(1) فحمله ذلک علی أن یمتنع من السجود الذی أمره اللّه تعالی به، و کان مبدؤه الکبر علی آدم و الحسد له، فجره ذلک الی التکبر علی أمر اللّه تعالی، فکان ذلک سبب هلاکه أبد الآباد.

فهذه آفة من آفات الکبر علی العباد عظیمة، و لذلک شرح رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الکبر بهاتین الآفتین إذ

سأله ثابت بن قیس بن الشماس، فقال: یا رسول اللّه انی امرؤ حبب الی من الجمال ما تری أ فمن الکبر هو؟ فقال صلی اللّه علیه و سلم: لا، و لکن الکبر من بطر(2) الحق و غمص الناس و فی حدیث آخر من سفه الحق.

و قوله: (و غمص الناس) أی ازدراهم و استحقرهم، و هم عباد اللّه أمثاله أو خیر منه، و هذه الآفة الاولی.

و قوله: (سفه الحق) هو رده، و هی الآفة الثانیة.

فکل من رأی أنه خیر من أخیه، و احتقر أخاه و ازدراه، و نظر إلیه بعین الاستصغار أو رد الحق و هو یعرفه، فقد تکبر فیما بینه و بین الخلق، و من أنف أن یخضع للّه تعالی و یتواضع للّه بطاعته و اتباع رسله، فقد تکبر فیما بینه و بین اللّه تعالی و رسله(3).

ص:163

(و ملا علی متقی در «کنز العمال» گفته) :

ان اللّه یبغض البذخین الفرحین المرحین.

(الدیلمی فی «الفردوس» عن معاذ بن جبل)(1).

ان اللّه یبغض ابن سبعین فی أهله ابن عشرین فی مشیته و منظره.

(الطبرانی فی «المعجم الاوسط» عن أنس)(2).

ان اللّه یحب ابن عشرین إذا کان شبه ابن الثمانین، و یبغض ابن الستین إذا کان شبه ابن عشرین.

(الدیلمی فی «الفردوس» عن عثمان)(3).

ایاکم و الکبر، فان ابلیس حمله الکبر علی أن لا یسجد لآدم، و ایاکم و الحرص فان آدم حمله الحرص علی أن أکل من الشجرة، و ایاکم و الحسد، فان ابنی آدم انما قتل أحدهما صاحبه حسدا، فهن أصل کل خطیئة (ابن عساکر عن ابن مسعود)(4).

ایاکم و الکبر، فان الکبر یکون فی الرجل و ان علیه العباءة (الطبرانی فی المعجم الاوسط عن ابن عمرو)(5).

(و نیز در آن مسطور است) :

براءة من الکبر لبس الصوف، و مجالسة فقراء المؤمنین، و رکوب الحمار و اعتقال البعیر(6).

ص:164

(أبو نعیم فی «الحلیة» ، و البیهقی فی شعب الایمان عن أبی هریرة) .

من حمل سلعته فقد برأ من الکبر.

(البیهقی عن أبی امامة)(1).

سیصیب امتی داء الامم: الاشر، و البطر، و التکاثر، و التشاجر فی الدنیا، و التباغض، و التحاسد، حتی یکون البغی.

(الحاکم فی «المستدرک» عن أبی هریرة)(2).

الفخر و الخیلاء فی أهل الابل، و السکینة و الوقار فی أهل الغنم.

(أحمد بن حنبل فی «المسند عن أبی سعید)(3).

قال اللّه تعالی: الکبریاء ردائی و العظمة ازاری فمن نازعنی واحدا قذفته فی النار. (کنز ج 3 ص 526 حدیث (7740)

و عن أبی داود فی السنن عن أبی هریرة عن ابن عباس قال اللّه تعالی: الکبریاء ردائی و العز ازاری من نازعنی فی شیء منهما عذبته. (کنز ج 3 ص 527 ح (7742) .

(سمویه عن أبی سعید، و أبی هریرة) .

کلکم بنو آدم و آدم خلق من تراب، لینتهین قوم یفتخرون بآبائهم أو لیکونن أهون علی اللّه من الجعلان(4) (کنز ج 3 ص 527) .

(البزار عن حذیفة) من انتسب الی تسعة آباء کفار یرید بهم عزا و کرما کان عاشرهم فی النار.

ص:165

أحمد بن حنبل عن أبی ریحانة:

ان اللّه قد أذهب عنکم عیبة الجاهلیة، و فخرها بالآباء، مؤمن تقی، و فاجر شقی، أنتم بنو آدم و آدم من تراب، لیدعن رجال فخرهم بأقوام انما هم فحم من فحوم جهنم، أو لیکونن أهون علی اللّه من الجعلان(1) التی تدفع بأنفها النتن(2).

أحمد بن حنبل، عن أبی داود، عن أبی هریرة:

لینتهین أقوام یفتخرون بآبائهم الذین ماتوا انما هم فحم جهنم أو لیکوننّ أهون علی اللّه من الجعل الذی یدهده(3) الخراء بأنفه، ان اللّه تعالی أذهب عنکم عیبة الجاهلیة و فخرها بالآباء، انما هو مؤمن تقی، و فاجر شقی، الناس کلهم بنو آدم و آدم خلق من تراب.

الترمذی عن أبی هریرة(4).

(و نیز در «کنز العمال» مسطور است) :

ما من رجل یتعاظم فی نفسه و یختال فی مشیته الا لقی اللّه تعالی و هو علیه غضبان.

(أحمد بن حنبل، البخاری فی الادب، ک عن ابن عمر)(5).

لا یدخل الجنة من کان فی قلبه مثقال ذرة من کبر، قیل: ان الرجل یحب أن یکون ثوبه حسنا و نعله حسنة قال: ان اللّه جمیل یحب الجمال، الکبر بطر الحق و غبط الناس.

(مسلم فی صحیحه عن ابن مسعود)(6).

ص:166

لا یدخل الجنة أحد فی قلبه مثقال حبة من خردل من کبریاء.

(م د ت ه عن ابن مسعود)(1).

لا یزال الرجل یتکبر و یذهب بنفسه حتی یکتب فی الجبارین فیصیبه ما أصابهم (ت عن سلمة بن الاکوع) کنز العمال ج 3 ص 528 ح 7749 (و نیز در آن مسطور است) :

بینما رجل یجتر ازاره من الخیلاء إذ خسف اللّه به فهو یتجلجل(2) فی الارض الی یوم القیامة -کنز العمال ج 3 ص 529 ح 7754.

حم خ ن عن ابن عمر بینما رجل یمشی فی حلّة تعجبه نفسه مرجّل(3) جمّته(4) إذ خسف اللّه به الارض فهو یتجلجل فیها الی یوم القیامة-کنز العمال ج 3 ص 529.

(حم ق عن ابی هریرة) .

لا ینظر اللّه الی من جر ثوبه خیلاء- کنز العمال ج 3 ص 530

(ق ن عن ابن عمر) من جر ثوبه خیلاء لم ینظر اللّه إلیه یوم القیامة-کنز ج 3 ص 530

(حم ق عن ابن عمر) من وطئ علی ازار خیلاء وطئه فی النار- کنز ج 3 ص 530

(حم عن هبیب) ان الناس لا یرفعون شیئا الا وضعه اللّه.

(هب عن سعید بن المسیب مرسلا) کنز العمال ج 3 ص 530 ح 7762

ص:167

(و نیز در آن مسطور است) :

ما علی الارض من رجل یموت و فی قلبه من الکبر مثقال حبة من خردل الا جعله اللّه فی النار، فقال رجل: یا رسول اللّه انی احب أن اتجمل بحمالة(1) سیفی و بغسل ثیابی من الدرن و بحسن الشراک و النعلین، فقال: لیس ذاک أعنی، الکبر من سفه الحق و غمص الناس، قیل: یا رسول اللّه ما سفه الحق و غمص الناس؟ قال: هو الذی یجیء شامخا بأنفه فاذا رأی ضعفاء الناس و فقرائهم لم یسلم علیهم محقرة لهم فذاک الذی یغمص الناس، من رقع الثوب، و خصف النعل، و رکب الحمار، و عاد المملوک، و حلب الشاة، فقد برأ من العظمة.

(ابن صیصری فی أمالیه عن ابن عباس)(2).

من کان فی قلبه مثقال حبة من خردل من کبر کبّه اللّه فی النار علی وجهه (قط فی الافراد و ابن النجار عن ابن عمران)(3).

ان للّه عز و جل ثلاثة أثواب، اتزر العزة، و تسربل الرحمة، و ارتدی الکبریاء فمن تعزز بغیر ما أعزه اللّه فذاک الذی یقال له: (ذق انک انت العزیز الکریم) (1)

و من رحم الناس رحمه اللّه، فذاک الذی تسربل بسرباله الذی ینبغی له، و من تکبر فقد نازع اللّه رداءه الذی ینبغی له، فان اللّه تعالی یقول: لا ینبغی لمن نازعنی أن ادخله الجنة کنز العمال ج 3 ص 534 ح 7778 (ک و الدیلمی عن أبی هریرة)

إذا جمع الناس فی صعید واحد یوم القیامة أقبلت النار یرکب بعضها بعضا و خزنتها یکفونها، و هی تقول: «و عزة ربی لتخلن بینی و بین أزواجی أو لاغشین

ص:168

الناس عنقا(1) واحدا، فیقولون و من أزواجک؟ فتقول: کل متکبر جبار، فتخرج لسانها فتلقطهم(2) به من بین ظهرانی(3) الناس فتقذفهم فی جوفها، ثم تستأخر ثم تقبل و یرکب بعضها بعضا، و خزنتها یکفونها، و هی تقول: و عزة ربی لتخلن بینی و بین أزواجی أو لاغشین الناس عنقا واحدا، فیقولون: و من أزواجک؟ فتقول:

کل فخور فتلقطهم بلسانها من بین ظهرانی الناس فتقذفهم فی جوفها ثم تستأخر و یقضی اللّه بین العباد کنز العمال ج 3 ص 535 ح 7782 (ع ص عن أبی سعید)

ویح ابن آدم کیف یزهو و انما هو جیفة تؤذی من مر به ابن آدم من التراب خلق و إلیه یصیر. کنز العمال ج 3 ص 536 ح 7783 (الدیلمی عن أبی هریرة)

من جر ثوبه خیلاء لم ینظر اللّه إلیه فی حلال و لا فی حرام.

(طب عن ابن مسعود)(4)

ایاکم و الغلو فی الزهو، فان بنی اسرائیل قد غلا کثیر منهم حتی کانت المرأة القصیرة تتخذ خفین من خشب فتحشوهما ثم تولج فیهما رجلیها، ثم تقوم الی جنب المرأة الطویلة فتمشی معها و إذا هی قد تساوت بها و کانت اطول منها کنز العمال ج 3 ص 537 ح 7790 (بز طب عن سمرة)

من أحب أن یمثل له الرجال قیاما وجبت له النار. ابن جریر عن معاویة(5)

ص:169

(و نیز در آن مسطور است) :

من لبس الصوف و انتعل المخصوف و رکب حماره و حلب شاته و أکل معه عیاله فقد نحی اللّه عنه الکبر. کنز العمال ج 3 ص 538 ح 7797

انا عبد بن عبد: أجلس جلسة العبد، و آکل أکل العبد، انی قد اوحی الیّ أن تواضعوا، و لا یبغی أحد علی أحد، ان ید اللّه مبسوطة فی خلقه، فمن رفع نفسه وضعه اللّه، و من وضع نفسه رفعه اللّه، و لا یمشی امرء علی الارض شبرا یبتغی به سلطان اللّه الا کبّه اللّه. کنز العمال ج 3 ص 539 ح 7797 (ابن عساکر عن ابن عمر)

انتسب رجلان من بنی اسرائیل علی عهد موسی: مسلم و الآخر مشرک، فانتسب المشرک فقال: أنا فلان بن فلان حتی عد تسعة آباء، ثم قال لصاحبه:

انتسب لا أم لک، فقال: أنا فلان بن فلان و أنا بریء مما وراء ذلک، فنادی موسی فی الناس و جمعهم، ثم قال قد قضی بینکما اما انت الذی انتسبت الی تسعة آباء فأنت توفیهم العاشر فی النار، و أما انت الذی انتسبت الی أبویک فأنت امرء من أهل الاسلام.

طب عن معاذ(1).

بیان ذم الحسد.

اعلم ان الحسد أیضا من نتائج الحقد، و الحقد من نتائج الغضب، فهو فرع فرعه، و الغضب أصل أصله، ثم للحسد من الفروع الذمیمة ما لا یکاد یحصی و قد ورد فی ذم الحسد خاصة أخبار کثیرة:

قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: الحسد یأکل الحسنات کما تأکل النار الحطب.

و قال صلی اللّه علیه و سلم فی النهی عن الحسد و أسبابه و ثمراته: لا تحاسدوا و لا تقاطعوا و لا تباغضوا و لا تدابروا و کونوا عباد اللّه اخوانا.

و قال أنس: کنا یوما جلوسا عند رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فقال:

یطلع علیکم الان من هذا الفج رجل من اهل الجنة، قال: فطلع رجل من الانصار تنطف(1) لحیته من وضوئه، قد علق نعلیه فی یده الشمال فسلم، فلما کان الغد قال صلی اللّه علیه و سلم مثل ذلک فطلع ذلک الرجل، و قاله فی الیوم الثالث فطلع ذلک الرجل، فلما قام النبی صلی اللّه علیه و سلم تبعه عبد اللّه بن عمرو بن العاص فقال: انی لاحیت(2) ابی فأقسمت ان لا أدخل علیه ثلاثا، فان رأیت ان تؤوینی إلیک حتی تمضی الثلاث فعلت، فقال: نعم، فبات عنده ثلاث لیال، فلم یره یقوم من اللیل شیئا، غیر انه إذا تقلب علی فراشه ذکر اللّه تعالی، و لم یقم حتی یقوم لصلاة الفجر، قال غیر انی ما سمعت یقول الا خیرا، فلما مضت الثلاث و کدت أن احتقر عمله.

قلت یا عبد اللّه لم یکن بینی و بین والدی غضب و لا هجرة، و لکنی سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: کذا و کذا، فأردت أن اعرف عملک، فلم

ص:171

أرک تعمل عملا کثیرا، فما الذی بلغ بک ذلک؟ فقال: ما هو الا ما رأیت، فلما ولیت دعانی فقال ما هو الا ما رأیت غیر انی لا أجد علی احد من المسلمین فی نفسی غشا، و لا حسدا علی خیر أعطاه اللّه ایاه، قال عبد اللّه فقلت له هی التی بلغت بک و هی التی لا نطیق.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: ثلث لا ینجو منهن أحد: الظن، و الطیرة و الحسد و سأحدثکم بالمخرج من ذلک، إذا ظننت فلا تحقق، و إذا تطیرت فامض، و إذا حسدت فلا تبغ.

و فی روایة ثلاثة لا ینجو منهن أحد، و قلّ من ینجو منهن، فأثبت فی هذه الروایة امکان النجاة

وقال صلی اللّه علیه و سلم: دب إلیکم داء الامم قبلکم الحسد و البغضاء، و البغضة هی الحالقة، لا أقول حالقة الشعر، و لکن حالقة الدین، و الذی نفس محمد بیده لا تدخلون الجنة حتی تؤمنوا، و لن تؤمنوا حتی تحابوا، أ لا أنبئکم بما یثبت ذلک لکم؟ أفشوا السلام بینکم.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: کاد الفقر أن یکون کفرا، و کاد الحسد أن یغلب القدر.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: انه سیصیب امتی داء الامم، قالوا: و ما داء الامم؟ قال: البشر، و البطر، و التکاثر، و التنافس، فی الدنیا، و التباعد، و التحاسد حتی یکون البغی ثم یکون الهرج.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: لا تظهر الشماتة لاخیک فیعافیه اللّه و یبتلیک.

و روی أن موسی علیه السلام لما تعجل الی ربه تعالی رأی فی ظل العرش رجلا فغبطه بمکانه، فقال: ان هذا الکریم علی ربه، فسأل ربه تعالی أن یخبره باسمه فلم یخبره باسمه، و قال: احدثک عن عمله بثلاث: کان لا یحسد الناس

ص:172

علی ما آتاهم اللّه من فضله، و کان لا یعق والدیه، و لا یمشی بالنمیمة.

و قال زکریا علیه السلام: قال اللّه تعالی: الحاسد عدو لنعمتی، متسخط لقضائی، غیر راض بقسمتی التی قسمت بین عبادی.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: أخوف ما أخاف علی امتی أن یکثر لهم المال فیتحاسدون و یقتتلون.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: استعینوا علی قضاء الحوائج بالکتمان، فان کل ذی نعمة محسود.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: ان لنعم اللّه أعداء، فقیل: و من هم؟ فقال:

الذین یحسدون الناس علی ما آتاهم اللّه من فضله.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: ستة یدخلون النار قبل الحساب بستة، قیل:

یا رسول اللّه و من هم؟ قال: الامراء بالجور، و العرب بالعصبیة، و الدهاقین(1) بالتکبر، و التجار بالخیانة، و أهل الرستاق(2) بالجهالة، و العلماء بالحسد.

الاثار: قال بعض السلف: ان أول خطیئة کانت هی الحسد، حسد ابلیس آدم علیه السلام علی رتبته، فأبی أن یسجد له، فحمله الحسد علی المعصیة.

و حکی أن عون بن عبد اللّه دخل علی الفضل بن المهلب، و کان یومئذ علی واسط فقال: انی ارید أن أعظک بشیء، فقال: و ما هو؟ قال: ایاک و الکبر، فانه أول ذنب عصی اللّه به، ثم قرأ: (وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اُسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِیسَ)(3) الآیة.

ص:173

و ایاک و الحرص، فانه أخرج آدم من الجنة، أمکنه اللّه سبحانه من جنة عرضها السموات و الارض، یأکل منها الا شجرة واحدة نهاه اللّه عنها، فأکل منها فأخرجه اللّه تعالی منها، ثم قرأ (اِهْبِطُوا مِنْها)(1) الی آخر الآیة.

و ایاک و الحسد فانه قتل ابن آدم أخاه حین حسده ثم قرأ: (وَ اُتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ اِبْنَیْ آدَمَ بِالْحَقِّ)(2) الایات، و إذا ذکر أصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فاسکت، و إذا ذکرت النجوم فاسکت.

و قال بکر بن عبد اللّه: کان رجل یغشی(3) بعض الملوک، فیقوم بحذاء الملک فیقول: أحسن الی المحسن باحسانه، فان المسیء سیکفیکه إساءته، فحسده رجل علی ذلک المقام و الکلام، فسعی به الی الملک، فقال: ان هذا الذی یقوم بحذائک و یقول ما یقول، زعم أن الملک أبخر(4).

فقال له: انصرف حتی أنظر، فخرج من عند الملک، فدعا الرجل الی منزله فأطعمه طعاما فیه ثوم، فخرج الرجل من عنده، و قام بحذاء الملک علی عادته، فقال: أحسن الی المحسن باحسانه فان المسیء سیکفیکه إساءته، فقال له الملک:

ادن منی، فدنا منه فوضع یده علی فیه، مخافة أن یشم الملک منه رائحة الثوم، فقال الملک فی نفسه: ما أری فلانا الا قد صدق.

قال و کان الملک لا یکتب بخطه الا بجائزة أو صلة، فکتب له کتابا بخطه

ص:174

الی عامل من عماله: إذا أتاک حامل کتابی هذا فاذبحه، و اسلخه، و احش جلده تبنا، و ابعث به الی.

فأخذ الکتاب و خرج، فلقیه الرجل الذی سعی به فقال: ما هذا الکتاب؟ قال خط الملک أمر لی بصلة، فقال: هبه لی فقال: هو لک.

فأخذه و مضی به الی العامل، فقال العامل: فی کتابک أن أذبحک و أسلخک قال: ان الکتاب لیس هو لی، فاللّه اللّه فی أمری حتی اراجع الملک، فقال لیس لکتاب الملک مراجعة، فذبحه و سلخه و حشا جلده تبنا و بعث به، ثم عاد الرجل الی الملک کعادته، و قال مثل قوله، فعجب الملک و قال ما فعل الکتاب؟ فقال لقینی فلان فاستوهبه منی فوهبته له، قال الملک انه ذکر لی انک تزعم أنی أبخر، قال ما قلت ذلک، قال: فلم وضعت یدک علی أنفک، قال: کان أطعمنی طعاما فیه ثوم فکرهت أن تشمه، قال صدقت ارجع الی مکانک فقد کفاک المسیء اساءته.

و قال ابن سیرین رحمه اللّه: ما حسدت أحدا علی شیء من أمر الدنیا، لانه ان کان من أهل الجنة فکیف أحسده علی الدنیا و هی حقیرة فی الجنة، و ان کان من أهل النار فکیف أحسده علی أمر الدنیا و هو یصیر الی النار.

و قال رجل للحسن: هل یحسد المؤمن؟ قال: ما أنساک بنی یعقوب، نعم و لکن غمه(1) فی صدرک، فانه لا یضرک ما لم تعدیه یدا و لا لسانا.

و قال أبو الدرداء: ما أکثر عبد ذکر الموت الا قل فرحه و قل حسده.

و قال معاویة: کل الناس أقدر علی رضاه الا حاسد نعمة، فانه لا یرضیه الا زوالها، و لذلک قیل:

کل العداوة قد ترجی اماتتها الا عداوة من عاداک من حسد

ص:175

و قال بعض الحکماء:

الحسد جرح لا یبرأ و حسب الحسود ما یلقی

و قال اعرابی: ما رأیت ظالما أشبه بمظلوم من حاسد، انه یری النعمة علیک نقمة علیه.

و قال الحسن: یا بن آدم لم تحسد أخاک؟ فان کان الذی أعطاه اللّه لکرامته علیه فلم تحسد من أکرمه اللّه؟ و ان کان غیر ذلک فلم تحسد من مصیره الی النار؟ و قال بعضهم: الحاسد لا ینال من المجالس الا مذمة و ذلا، و لا ینال من الملئکة الا لعنة و بغضا، و لا ینال من الخلق الا جزعا و غما، و لا ینال عند النزع الا شدة و هولا، و لا ینال عند الموقف الا فضیحة و نکالا(1).

للکافرین، و یدع اهل الحقد بحقدهم حتی یدعوه.

(هب، عن أبی ثعلبة الخشنی)(1).

تعرض اعمال الناس فی کل جمعة مرتین: یوم الاثنین و یوم الخمیس فیغفر لکل عبد مؤمن الا عبدا بینه و بین اخیه شحناء، فیقال: اترکوا هذین حتی یفیئا.

(م عن أبی هریرة)(2)

تفتح أبواب الجنة یوم الاثنین و یوم الخمیس، فیغفر فیها لکل عبد لا یشرک شیئا، الا رجلا کانت بینه و بین أخیه شحناء، فیقال: أنظروا هذین حتی یصطلحا.

خد م د ت(3).

(و نیز در آن مسطور است) :

ینزل اللّه تعالی الی السماء الدنیا لیلة النصف من شعبان، فیغفر لکل بشر الا رجلا مشرکا، أو رجلا فی قلبه شحناء.

(ابن زنجویه، و البزار، و حسنه قط عد هب، عن القاسم بن محمد بن أبی بکر الصدیق عن أبیه و عن عمه عن جده)(4) (و نیز در آن مسطور است) :

عن أبی هریرة قال: ینسخ دیوان أهل الارض فی دیوان أهل السماء کل یوم اثنین و خمیس، ثم یغفر لکل عبد لا یشرک باللّه الا عبدا بینه و بین اخیه احنة.

ابن زنجویه(5).

ص:177

و قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: ان التجار هم الفجار، فقیل: یا رسول اللّه: أ لیس قد أحل اللّه البیع؟ قال: نعم و لکنهم یحلفون فیأثمون، و یحدّثون فیکذبون.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: ثلثة نفر لا یکلمهم اللّه یوم القیامة و لا ینظر إلیهم:

المنان بعطیته، و المنفق سلعته بالحلف الفاجر، و المسبل ازاره.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: ما حلف حالف باللّه فادخل فیها مثل جناح بعوضة الا کانت نکتة فی قلبه الی یوم القیامة.

و قال أبو ذر قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: ثلثة یحبهم اللّه:

رجل کان فی فئة فنصب نحره حتی یقتل أو یفتح اللّه علیه و علی أصحابه.

و رجل کان له جار سوء یؤذیه فصبر علی أذاه حتی یفرّق بینهما موت أو ظعن.

و رجل کان معه قوم فی سفر أو سریة فأطالوا السری حتی أعجبهم أن یمسوا الارض فنزلوا فتنحی یصلی حتی یوقظ أصحابه للرحیل.

و ثلثة یشنؤهم اللّه التاجر أو البیّاع الحلاّف، و الفقیر المختال، و البخیل المنان.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: ویل للذی یحدّث فیکذب لیضحک به القوم ویل له ویل له.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: رأیت کأن رجلا جائنی فقال لی قم، فقمت معه، فاذا أنا برجلین: أحدهما قائم و الآخر جالس، بید القائم کلّوب(1) من حدید،

ص:179

یلقمه فی شدق(1) الجالس فیجذبه حتی یبلغ کاهله(2)، ثم یجذبه فیلقمه الجانب الآخر فیمده، فاذا مده رجع الآخر کما کان، فقلت للذی أقامنی: ما هذا؟ فقال:

رجل کذاب یعذب فی قبره الی یوم القیامة.

و عن عبد اللّه بن جراد قال: سألت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فقلت:

یا رسول اللّه هل یزنی المؤمن؟ قال: قد یکون ذلک، قلت: یا نبی اللّه هل یکذب المؤمن؟ قال: لا ثم أتبعها صلی اللّه علیه و سلم هذه الکلمة (إِنَّما یَفْتَرِی اَلْکَذِبَ اَلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیاتِ اَللّهِ) .

و قال أبو سعید الخدری: سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یدعو فیقول فی دعائه: اللّهمّ طهر قلبی من النفاق، و فرجی من الزنا، و لسانی من الکذب.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: ثلثة لا یکلمهم اللّه و لا ینظر إلیهم و لا یزکیهم و لهم عذاب ألیم: شیخ زان، و ملک کذاب، و عامل مستکبر.

و قال عبد اللّه بن عامر: جاء رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الی بیتنا و أنا صبی صغیر فذهبت لالعب، فقالت امی یا عبد اللّه تعال حتی اعطیک فقال صلی اللّه علیه و سلم: ما أردت أن تعطیه؟ قالت تمرا، فقال: اما انک لو لم تفعلی لکتبت علیک کذبة.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: لو أفاء اللّه علی نعما عدد هذا الحصی لقسمتها بینکم ثم لا تجدونی بخیلا و لا کذابا و لا جبانا.

و قال صلی اللّه علیه و سلم و کان متکئا: أ لا انبئکم بأکبر الکبائر؟ الاشراک باللّه، و عقوق الوالدین، ثم قعد و قال: ألا و قول الزور.

و قال ابن عمر: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: ان العبد لیکذب الکذبة

ص:180

فیتباعد الملک عنه مسیرة میل من نتن ما جاء به.

و قال أنس: قال النبی صلی اللّه علیه و سلم: تقبلوا لی بست أتقبل لکم بالجنة، قالوا: و ما هن؟ قال: إذا حدث أحدکم فلا یکذب، و إذا وعد فلا یخلف، و إذا ائتمن فلا یخون، و غضوا أبصارکم و کفوا أیدیکم، و احفظوا فروجکم.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: ان للشیطان کحلا و لعوقا(1) و نشوقا(2) ، أما لعوقه فالکذب، و أما نشوقه فالغضب، و أما کحله فالنوم.

و خطب عمر رضی اللّه عنه یوما فقال: قام فینا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم کقیامی هذا فیکم فقال: احسنوا الی أصحابی، ثم الذین یلونهم، ثم یفشو الکذب حتی یحلف الرجل علی الیمین و لم یستحلف، و یشهد و لم یستشهد.

و قال النبی صلی اللّه علیه و سلم: من حدث عنی بحدیث و هو یری انه کذب فهو أحد الکاذبین.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: من حلف علی یمین باثم لیقتطع بها مال امرئ مسلم بغیر حق لقی اللّه عز و جل و هو علیه غضبان.

و روی عن النبی صلی اللّه علیه و سلم: أنه رد شهادة رجل فی کذبة کذبها.

و قال صلی اللّه علیه و سلم: کل خصلة یطبع أو یطوی علیها المؤمن الا الخیانه و الکذب.

و قالت عائشة رضی اللّه عنها: ما کان من خلق أشد علی أصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الکذب، و لقد کان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یطلع علی الرجل من أصحابه علی الکذبة فما ینحل من صدره حتی یعلم أنه قد أحدث توبة للّه عز و جل منها.

ص:181

و

قال موسی علیه السلام: یا رب أی عبادک خیر لک عملا؟ قال: من لا یکذب لسانه و لا یفجر قلبه و لا یزنی فرجه.

و قال لقمان لابنه: ایاک و الکذب، فانه شهی کلحم العصفور عما قلیل یقلاه صاحبه.

و قال علیه السلام: أربع إذا کن فیک فلا یضرک ما فاتک من الدنیا: صدق حدیث، و حفظ أمانة، و حسن خلق، و عفة طعمة.

و قال أبو بکر رضی اللّه عنه فی خطبته بعد وفاة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: قام فینا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم مثل مقامی هذا عام أول ثم بکی، و قال: علیکم بالصدق فانه مع البر، و هما فی الجنة.

و قال معاذ قال لی صلی اللّه علیه و سلم: اوصیک بتقوی اللّه، و صدق الحدیث و اداء الامانة، و الوفاء بالعهد، و بذل الطعام، و خفض الجناح.

و أما الاثار

فقد قال علی رضی اللّه عنه: أعظم الخطایا عند اللّه اللسان الکذوب و شر الندامة ندامة یوم القیامة.

و قال عمر بن عبد العزیز رحمه اللّه علیه: ما کذبت کذبة منذ شددت علی ازاری.

و قال عمر رضی اللّه عنه: أحبکم إلینا ما لم نرکم أحسنکم اسما، فاذا رأیناکم فأحبکم إلینا أحسنکم خلقا، فاذا اختبرناکم فأحبکم إلینا أصدقکم حدیثا و أعظمکم أمانة.

و عن میمون بن أبی شبیب قال: کتبت یوما کتابا، فأتیت علی حرف ان أنا کتبت زینت الکتاب و کنت قد کذبت، فعزمت علی ترکه، فنودیت من جانب البیت: (یُثَبِّتُ اَللّهُ اَلَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ اَلثّابِتِ فِی اَلْحَیاةِ اَلدُّنْیا وَ فِی اَلْآخِرَةِ) .

و قال الشعبی: ما أدری أیهما أبعد غورا فی النار الکذب أو البخل.

ص:182

و قال ابن السماک: ما أرانی اوجر علی ترک الکذب، لانی انما أدعه أنفة.

و قیل لخالد بن صبیح: أ یسمی الرجل کاذبا بکذبة واحدة؟ قال: نعم.

و قال مالک بن دینار: قرأت فی بعض الکتب: ما من خطیب الا و تعرض خطبته علی عمله فان کان صادقا صدق، و ان کان کاذبا قرضت شفتاه بمقاریض من نار، کلما قرضتا نبتتا.

و قال مالک بن دینار: الصدق و الکذب یعترکان فی القلب حتی یخرج أحدهما صاحبه.

و کلم عمر بن عبد العزیز الولید بن عبد الملک فی شیء، فقال له: کذبت، فقال عمر: و اللّه ما کذبت منذ علمت أن الکذب یشین صاحبه (1).

(و نیز سیوطی در طبقات الحفاظ بترجمه ابن أبی داود گفته) :

أراد علی بن عیسی الوزیر أن یصلح بینه و بین ابن صاعد فجمعهما، فقال له یا أبا بکر أبو محمد أکبر منک فلو قمت إلیه، فقال لا أفعل، فقال الوزیر: أنت شیخ زیف، فقال: الشیخ الزیف الکذاب علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، قال الوزیر: من الکذاب؟ قال: هذا، ثم قام و قال: تتوهم أنی أذل لک لاجل رزقی و أنه یصل علی یدک؟ و اللّه لا أخذت من یدک شیئا، فکان المقتدر یزن رزقه بیدیه و یبعث به فی طبق علی ید الخادم(1).

(و چنانچه ابن أبی داود با یحیی بن صاعد عداوت و بغض داشت، و بمزید حقد و عناد او را شیخ زیف و کذاب علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم نام می گذاشت، همچنان علم بغض و عداوت محمد بن جریر طبری می افراشت، و آن امام جلیل و رکن نبیل را هم کذبا و بهتانا ببدعت منسوب می ساخت.

علامه ذهبی در «میزان الاعتدال» بترجمه ابن أبی داود گفته) :

قد قام ابن أبی داود و اصحابه و کانوا خلقا کثیرا علی ابن جریر و نسبوه الی بدعة اللفظ، فصنف الرجل معتقدا حسنا سمعناه یتنصل فیه مما قیل عنه و تألم لذلک.(2) (از این عبارت ظاهر است که ابن أبی داود و اصحاب او که خلقی کثیر بودند برای عداوت و بغض محمد بن جریر طبری برخاستند، و او را ببدعت لفظ منسوب ساختند.

پس ابن جریر طبری معتقدی موصوف بحسن تألیف کرد، و برائت

ص:184

خود و کذب ابن أبی داود و اصحاب او در این نسبت بی اصل و تألم خود از عدوان و طغیانشان در این کذب و هزل ظاهر ساخت.

پس هر گاه مبالغه و افراط ابن أبی داود در کذب و افتراء و بغض و عناد و عداوت و لداد اساطین امجاد و اراکین نقاد باین مثابه رسد، که یحیی بن صاعد را بکذب و تهمت و دروغ بی فروغ شیخ زیف نام گذارد، و بر آن اکتفاء نکرده او را کذاب علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم قرار دهد، و بمحمد بن جریر طبری مجازفة و عدوانا و کذبا و بهتانا بدعت منسوب سازد، و خلقی کثیر را از همج رعاع که اتباع و اشیاع او بودند نیز بر کذب و بهتان و بغض و شنآن طبری والا شأن بردارد، فسق و فجور و کذب و زور آن رئیس الصدور ظاهر شد بغایت وضوح و ظهور (وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اَللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ) .

و عجب که امام رازی، و بتقلید او دیگر اساطین سنیه، بقدح و جرح چنین کاذب و مفتری در حدیث غدیر، بمقابله اهل حق تمسک می نمایند، و اصلا مبالات نمی کنند که آخر اهل انصاف، بملاحظه چنین تغافل و تساهل، در حق این حضرات چه خواهند گفت.

و از ارشاد رئیس المحدثین دارقطنی که ذهبی در «سیر النبلاء» نقل کرده ظاهر است که او تصریح کرده: بآنکه ابن أبی داود کثیر الخطاء است در کلام بر حدیث.

پس کلام ابن أبی داود در باب حدیث غدیر هم از همین باب کثرت خطاء، و بعید از صواب و غیر قابل التفات و اصغاء باشد، و ذهبی در «میزان الاعتدال» هم تصریح دارقطنی بکثرت خطاء ابن ابی داود ذکر کرده چنانچه گفته) :

ص:185

عبد اللّه بن سلیمان بن الاشعث السجستانی أبو بکر الحافظ الثقة صاحب التصانیف، وثقه الدارقطنی فقال: ثقة الا انه کثیر الخطاء فی الکلام علی الحدیث.(1) (و نیز از عبارت ذهبی در «سیر النبلاء» ظاهر است که ابو احمد بن عدی ابن أبی داود را در کتاب «کامل» ذکر کرده و افاده کرده: که اگر ما شرط نمی کردیم که ذکر کنیم هر کسی را که تکلم کرده اند در او ذکر نمی کردیم او را یعنی ابن أبی داود را، و بعد او تمهید این اعتذار معجب اولی الابصار، طریق کشف اسرار و هتک استار و اظهار عوار آن عمدة الکبار پیموده، و تصریح نموده بآنکه تکلم کرده است در او پدر او یعنی ابو داود صاحب «سنن» .

و نیز از کلامش ظاهر است که تکلم کرده است در ابن أبی داود پدرش و ابراهیم ابن اورمه.

و نیز افاده کرده: که منسوب شده ابن أبی داود در ابتدا بچیزی از نصب، یعنی بغض و عداوت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام که افحش ضلالات و اقبح جهالات است.

و نیز از افادۀ صاحب کامل ظاهر است که ابن الفرات نفی و اجلا کرده ابن أبی داود را از بغداد، یعنی ابن الفرات چون مطلع بر خبث عقیدت و فساد سریرت او گردیده، او را لائق اقامت دار اسلام و بلد علمای کرام ندانسته، از دار اسلام بغداد اجلاء کرد، و در ایذاء و ایلام و اهانت آن رئیس النواصب و حمایت جانب أطایب کوشید.

و نیز ابن عدی از عبدان نقل کرده که او گفته: که من شنیدم ابو داود را که می گفت: از بلاء آنست که عبد اللّه طلب می کند قضا را.

ص:186

و نیز ابن عدی باسناد متصل خود از علی بن الحسین بن الجنید نقل کرده که او گفته: شنیدم من ابو داود را که می گفت: که پسر من عبد اللّه کذاب است.

و ابن صاعد ارشاد کرده که کافی است ما را آنچه گفته است در باب او پدر او.

غبر» در وقایع سنه ثمان عشر و ثلاثمائة گفته) :

و فیها یحیی بن محمد بن صاعد الحافظ الحجة أبو محمد البغدادی مولی بنی هاشم فی ذی القعدة و له تسعون سنة، عنی بالاثر و جمع و صنف، و ارتحل الی الشام و العراق و مصر و الحجاز، و روی عن لوین و طبقته.

قال أبو علی النیشابوری: لم یکن بالعراق فی أقران ابن صاعد أحد فی فهمه، و الفهم عندنا أجل من الحفظ، و هو فوق أبی بکر بن أبی داود فی الفهم و الحفظ.(1) (و نیز ذهبی در «دول الاسلام» در وقایع سنه ثمانعشر و ثلاثمائة گفته) :

و حافظ بغداد یحیی بن محمد بن صاعد، و له تسعون سنة.

قال أبو علی النیسابوریّ: هو عندنا فوق ابن أبی داود فی الفهم و الحفظ.(2) (و أبو محمد عبد اللّه بن أسعد الیافعی الیمنی در «مرآة الجنان» در وقایع سنة ثمان عشر و ثلاثمائة گفته) :

فیها توفی الحافظ الحجة محمد بن یحیی بن صاعد البغدادی مولی بنی هاشم.

قال أبو علی النیسابوریّ: لم یکن بالعراق فی أقران ابن صاعد أحد أجل فی الفهم و الحفظ من ابن صاعد و هو فوق أبی بکر بن أبی داود فهما.(3)

و ابراهیم اصبهانی هم از اجلۀ اکابر و اساطین ذوی المآثر است.

و قال ابو الحسن بن المنادی: ما رأینا فی معناه مثله مرض و کان ینتخب علی عباس الدوری.

قال أبو نعیم الحافظ: فاق ابراهیم بن أورمة أهل عصره فی المعرفة و الحفظ، و اقام بالعراق یکتبون مدة بقائه، قلت: لم ینتشر حدیثه لانه مات قبل محل الروایة، عاش خمسا و خمسین سنة.

قال ابن المنادی: مات فی آخر سنة ست و ستین و مائتین رحمه اللّه تعالی.

أخبرنا عمر بن المنعم، أنا ابن الحرستانی، أنا ابن المسلم، أنا ابن الطلاب أنا ابن جمیع، ثنا طاهر بن محمد بالبصرة، ثنا أبی شعبة، عن عبد العزیز بن صهیب، عن أنس رضی اللّه عنه: أن النبی صلی اللّه علیه و سلم نهی عن الوصال(1).

(و علامه جلال الدین عبد الرحمن بن کمال الدین أبی بکر سیوطی در «طبقات الحفاظ» گفته) :

ابراهیم بن اورمة الحافظ البارع أبو اسحاق الاصبهانی فقیه بغداد فی زمانه.

قال الدار قطنی: ثقة حافظ نبیل.

و قال ابن المنادی: ما رأینا فی معناه مثله.

و قال أبو نعیم: فاق أهل عصره فی المعرفة و الحفظ التام، مات سنة 266 عن 55(2).

(و أبو محمد عبد اللّه بن أسعد الیافعی الیمنی در «مرآة الجنان» در وقایع سنة ست و ستین و مائتین گفته) :

فیها توفی الحافظ أحد أذکیاء المحدثین أبو اسحاق ابراهیم بن اورمة الاصبهانی(3)

ص:190

(و أبو القاسم بغوی هر گاه رقعۀ که ابو بکر بن أبی داود باو نوشته، و از بعض الفاظ حدیث جدّ او سؤال کرده خواند ارشاد کرد: که تو قسم بخدا نزد من منسلخ هستی از علم.

ذاک الصبی؟ فقالوا: نعم، قال: و اللّه لا ابرح من موضعی حتی املی هیهنا، قال:

فصعد الدکة و جلس فرآه اصحاب الحدیث، فقاموا و ترکوا ابن صاعد، ثم قال:

حدثنا ابو عبد اللّه احمد بن حنبل الشیبانی قبل ان یولد المحدّثون، و حدثنا طالوت ابن عباد قبل ان یولد المحدّثون، حدثنا ابو نصر التمار قبل ان یولد المحدثون، فأملی ستة عشر حدیثا عن ستة عشر شیخا ما کان فی الدنیا من یروی عنهم غیره.

قال ابو الحسن الدارقطنی: کان أبو القاسم بن منیع قل ما یتکلم علی الحدیث فاذا تکلم کان کلامه کالمسمار فی الساج.

و کانت ولادته سنة ثلاث عشر و مائتین، و مات فی لیلة الفطر من سنة سبع عشر و ثلاثمائة(1).

و مراد آن ناصبی معاند و مبغض حاقد از فلان العیاذ باللّه جناب أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام است.

و ذهبی بعد نقل این مقاله شنیعه نهایت فظاعت آن ظاهر کرده، که آنرا حتما باطل و افک مبین نامیده.

و نیز ارشاد کرده که ابن أبی داود اگر حکایت کرده باشد این را، پس او خفیف الرأس است، یعنی کم عقل و سبک مغز و بی تمییز و فاقد التثبت بوده.

و نیز ذهبی تصریح کرده بآنکه بدرستی که باقی مانده بود در میان ابن أبی داود و در میان ضرب عنق یک شبر، یعنی فاصله یک شبر در گردن زدن او باقی بود، بسبب آنکه تفوّه کرده بود ابن أبی داود بمثل این بهتان.

و نیز از آن ظاهر است که بعض علویه مخاصمت ابن أبی داود در این باب کرده بود، یعنی بحمایت و نصرت باب مدینۀ علم و اب الائمة الکرام برخواسته، و نسبت این مقالۀ شنیعه بابن أبی داود کرده، انتقام از آن رئیس النواصب اللئام خواسته، و محمد بن یحیی ابن منده حافظ، و محمد ابن العباس الاخرم، و احمد بن علی بن الجارود اقامت شهادت بر تفوّه ابن أبی داود باین مقاله نمودند، و اشتداد خطب رو داد.

و هر چند تصریح علامه ذهبی بجلالت این شهود شاهد متین است، لکن باید دانست که محمد بن یحیی بن منده جد حافظ کبیر محمد بن اسحاق بن منده است، و محدث جلیل الشأن ابو الشیخ عمدة الأعیان تصریح کرده: بآنکه او استاد شیوخ و امامشان بوده، و از افادات دیگر ائمه ظاهر است که او از ثقات معظّمین و حفاظ متقنین است.

علامه ذهبی در «عبر» در سنة احدی و ثلاثمائة گفته:

ص:194

و فیها محمد بن یحیی بن مندة الحافظ الامام أبو عبد اللّه الاصبهانی، جد الحافظ الکبیر، محمد بن اسحاق بن مندة.

روی عن لوین، و أبی کریب، و خلق.

قال أبو الشیخ: کان استاذ شیوخنا و امامهم.

و قیل: انه کان یجاری أحمد بن الفرات الرازی و ینازعه(1).

بن الولید بن مندة بن بطة العبدی مولاهم الاصبهانی.

قال أبو الشیخ: استاذ شیوخنا و امامهم.

مات فی رجب سنة 301.(1) (و محمد بن العباس بن الاخرم نیز از اجلۀ حفاظ، و اکابر ثقات ایقاظ، و اعاظم ائمه عالی شأن، و افاخم محدثین اعیان است.

علامه جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر کمال الدین سیوطی در «طبقات الحفاظ» گفته) :

ابن الاخرم الحافظ الامام أبو جعفر محمد بن العباس بن أیوب الاصبهانی، ثقة محدث حافظ مات فی سنة 301.(2) (و شمس الدین ابو عبد اللّه محمد بن احمد ذهبی در کتاب «العبر فی خبر من غبر» در سنة احدی و ثلاثمائة گفته) :

و فیها الحافظ أبو جعفر محمد بن العباس بن الاخرم الاصبهانی الفقیه، روی عن أبی کریب و خلق.(3) (و چنانچه ناصبیت ابن أبی داود از افادات این حضرات ظاهر است، همچنان ناصبیت او از افادۀ ابن جریر طبری واضح است، چنانچه ذهبی در «میزان الاعتدال» گفته) :

(از این عبارت ظاهر است که ابن جریر طبری خواندن ابن أبی داود فضائل و مناقب جناب امیر المؤمنین علیه السلام را بر مردم از باب مکر و تزویر و تدلیس و تخدیع و تلمیع دانسته، و بکلمۀ بلیغۀ خود نفاق آن سراسر شقاق، و ناصبیت و بغض او با امام آفاق ثابت کرده، و واضح ساخته که او بدل معتقد فضائل آن حضرت نیست، بلکه بسبب مزید بغض و لداد، و نهایت انهماک در عناد، اعتقاد فضائل آن حضرت ندارد، و آنرا صحیح و واقعی نمی انگارد، آری برای جلب حطام، و تخدیع عوام، و تزویر و مکر، و تلبیس و تدلیس امر بر سفهاء الاحلام قرائت فضائل می کند، تا از دست ایشان خلاص یابد، و از دنیایشان حظ بردارد.

و علامۀ ذهبی این افادۀ جریریه را در «سیر النبلاء» هم نقل کرده، لکن بر خلاف «میزان الاعتدال» بعد نقل آن حرکت مذبوحی بعمل آورده، اظهار غیر مسموع بودن این افاده متینه نموده چنانچه گفته) :

قال محمد بن عبد اللّه القطان: کنت عند ابن جریر، فقیل أن ابن أبی داود یقرأ علی الناس فضائل الامام علی، فقال ابن جریر: تکبیرة من حارس، قلت:

لا یسمع هذا من ابن جریر للعداوة الواقعة بین الشیخین.(1)

عدم سماع نمی تواند شد، و مع هذا خود علامه ذهبی بکلام همین ابن جریر طبری، و یحیی بن صاعد، در باب نفی ولادت حضرت صاحب الزمان احتجاج و استدلال نموده، چنانچه در «سیر النبلاء» گفته) :

فأما محمد بن الحسن هذا فنقل أبو محمد بن خرم أن الحسن مات عن غیر عقب، قال: و ثبت جمهور الرافضة علی أن للحسن ابنا أخفاه، و قیل: بل ولد له بعد موته من أمة اسمها نرجس، أو سوسن، و الاظهر عندهم انها صقیل، و ادعت الحمل بعد سیدها، فأوقف میراثه لذلک سبع سنین، و نازعها فی ذلک أخوه جعفر ابن علی، فتعصب لها جماعة و له آخرون، ثم فتش ذلک الحمل و بطل، فأخذ میراث الحسن أخوه جعفر و أخ له، و کان موت الحسن سنة ستین و مائتین.

الی أن قال: و زادت فتنة الرافضة بصقیل و بدعواها الی أن حبسها المعتضد بعد نیف و عشرین سنة من موت سیدها، و جعلت فی قصره الی أن ماتت فی دولة المقتدر.

قلت: و یزعمون أن محمدا دخل سردابا فی بیت أبیه و أمه تنظر إلیه، فلم یخرج الی الساعة منه و کان ابن تسع سنین، و قیل: دون ذلک.

و قال ابن خلکان: و قیل بل دخل و له سبع عشرة سنة فی سنة خمس و سبعین و مائتین، و قیل: بل فی سنة خمس و سبعین و مائتین، و قیل: بل فی سنة خمس و ستین و أنه حی.

نعوذ باللّه من زوال العقل، و لو فرضنا وقوع ذلک فی سالف الدهر فمن ذا الذی رآه؟ و من الذی یعتمد علیه فی أخباره بحیاته؟ و من الذی نص لنا علی عصمته، و أنه یعلم کل شیء، هذا هو من بین ان سلطناه علی العقول ضلت و تحیرت، بل جوزت کل باطل اعاذنا اللّه و إیاکم من الاحتجاج بالمحال و الکذب ورد الحق الصحیح کما هو دیدن الامامیة.

ص:198

و ممن قال: الحسن العسکری لم یعقب محمد بن جریر الطبری، و یحیی بن صاعد، و ناهیک بهما معرفة و ثقة.(1) (از این عبارت ظاهر است که ذهبی بقول ابن جریر طبری، و یحیی بن صاعد در نفی عقب گذاشتن حضرت امام حسن عسکری علیه السلام احتجاج نموده، و از روی معرفت و ثقت ایشان را کافی دانسته، و ظاهر است که قدح و جرح ابن أبی داود از کلام همین هر دو بزرگ حسب اعتراف خود ذهبی ثابت و متحقق است.

کمال عجب است که ذهبی کلام ابن جریر، و یحیی بن صاعد را در نفی ولادت حضرت صاحب العصر علق نفیس انگارد، و حجت و دلیل پندارد، و صرف هذیانشان را، با آنکه شهادت علی النفی است، و آن هم بمقابلۀ تواتر اهل حق، و شهادت مثبته جمعی از ثقات اساطین سنیه، کافی و وافی برای اضلال همج رعاع گرداند، و در قدح و جرح ابن أبی داود کلام این هر دو بزرگ را بسمع اصغا جا ندهد، و لائق استماع نینگارد! و بر خلاف افاداتشان سر تبرئه و تنزیه چنین ناصبی کاذب و عنید مارق دارد، تا آنکه کلام پدر بزرگوار او را، که یحیی بن صاعد آنرا کافی دانسته، مأول کردن خواهد، چنانچه در «سیر النبلاء» بعد عبارت سابقه گفته) :

قال أبو بکر الخطیب: سمعت الحافظ أبا محمد الخلال یقول: کان أبو بکر أحفظ من أبیه أبی داود، و روی الامام أبو بکر النقاش المفسر، و لیس بمعتمد، انه سمع أبا بکر ابن أبی داود یقول: ان فی تفسیره مائه الف و عشرین الف حدیث.

قال صالح بن أحمد الهمدانی الحافظ: کان ابن أبی داود امام العراق، و کان فی وقته ببغداد مشایخ أسند منه و لم یبلغوا فی الآلة و الاتقان ما بلغ.

ص:199

قلت: لعل قول أبیه فیه ان صح، أراد الکذب فی لهجته لا فی الحدیث، فانه حجة فیما ینقله، أو کان یکذب و یوری فی کلامه، و من زعم انه لا یکذب أبدا فهو أرعن(1)، نسأل اللّه تعالی السلامة من عشرة السیئات، ثم انه شاخ و ارعوی و لزم الصدق و التقی.

قال محمد بن عبید اللّه الشخیر: کان ابن أبی داود زاهدا ناسکا، صلی علیه یوم مات نحو من ثلاثمائة ألف انسان و اکثر.

قال: و مات فی ذی الحجة سنة ست عشرة و ثلاثمائة، و خلف ثلاثه بنین: عبد الاعلی، و محمدا، و أبا یعمر عبید اللّه، و خمس بنات، و عاش سبعا و ثمانین سنة و صلی علیه ثمانین مرة، نقل هذا ابو بکر الخطیب.(2)

ابن الحسین بن الجنید، سمعت ابا داود یقول: ابنی عبد اللّه کذاب.

قال ابن صاعد: کفانا ما قال ابوه فیه.(1) (از این عبارت ظاهر است که حضرت ابن عدی قطعا و جزما نسبت این کلام حق نظام بحضرت ابو داود نموده که اولا گفته: (و اما کلام ابیه فیه فلا ادری ایش تبین له منه) و بعد از آن همین افاده ابو داود متضمن اثبات کذابیت ابن أبی داود نقل کرده، و یحیی بن صاعد هم قطعا و حتما این افاده ابو داود را ثابت دانسته و فرموده: (و کفانا ما قال ابوه فیه) .

پس هر گاه بشهادت مثل ابن عدی، و ابن صاعد قول ابو داود در حق پسر خودش قطعا و حتما ثابت باشد، تشکیک ذهبی قابل اصغاء و لائق اعتناء نخواهد بود.

اما اینکه شاید اراده کرده باشد ابو داود (کذب فی اللهجة لا فی الحدیث) پس قطع نظر آنکه برای ارادۀ معنی قرینه و سندی در کار است، ثبوت کثرت کذب در لهجه هم برای جرح و قدح کافی است، چه کسی که کذاب و بسیار دروغ گو در غیر حدیث باشد، در فسق و فجور او ریبی نیست، و فاسق و فاجر خود مردود القول است.

اما اینکه ابن أبی داود دروغ می گفت و توریه می کرد.

پس اگر مراد از توریه توریۀ جائز است.

پس تعبیر از آن بکذابیت در کلام ابو داود وجهی ندارد، که مرتکب امر جائز را کذاب گفتن خود کذب واضح است.

و نیز ذهبی هم چرا تعبیر از آن بکذب کرده، و اگر مراد از توریه توریۀ غیر جائز است.

ص:201

پس این تأویل اصلا فائده بحال ابن أبی داود نمی رساند، که غرض قدح و جرح ابن أبی داود است، و آن در صورت صدور امر غیر جائز از او و آن هم بکثرت ظاهر، خواه آنرا بکذب مسمی سازند، و خواه بتوریه، و خواه بتقیه، و خواه بنفاق و سخریه (إذ لا مشاحة فی الاصطلاح) .

و از طرائف امور آنست که علامه ذهبی بعد ذکر این همه تأویلات علیله و تسویلات غیر جمیله، سر بدامن خجالت و اعتراف فروبرده، کلمه حق و انصاف بر زبان گهرفشان آورده، یعنی افاده کرده: که کسی که گمان کند که ابن أبی داود دروغ نمی گوید گاهی پس او احمق است.

و این افاده متینه و مقاله رزینه صریح است در آنکه بلا ریب و ارتیاب قطعا و حتما ابن أبی داود مرتکب کذب و افتراء می گردید، و ثبوت کذب و افترای ابن أبی داود بحدی ظاهر و باهر است، که کسی که نفی آن علی الاطلاق نماید آن کس خارج از زمرۀ عقلاء، و داخل جماعت حمقاء او سفهاء است (و کل الصید فی جوف الفرا) .

اما اینکه ابن أبی داود شیخ شد و باز آمد، یعنی از کذب، و ملازم شد صدق و تقی را.

پس اولا این کلام هم دلالت صریحه دارد بر آنکه ابن أبی داود اولا مرتکب کذب می شد، و در حالت شیخوخت از آن باز آمد، و ملازمت صدق و تقوی ورزید، پس این افاده هم مثل افاده سابقه مفید ثبوت کذب ابن أبی داود، و مزیل تشکیک مردود است.

و ثانیا ثبوت کذب ابن أبی داود قبل از شیخوخت و آن هم بکثرت، خود مسقط احتجاج و استناد باقوال او که زمان صدور آن معلوم نباشد خواهد بود، و چون معلوم نیست که قدح و جرح حدیث غدیر در حال

ص:202

شیخوخت نموده یا قبل از آن، پس لائق ذکر نباشد.

و ثالثا لزوم صدق در حال شیخوخت از کجا ثابت گردد، که شخصی که در حالت عنفوان شباب، و حصول برکت خدمت والد عمدة الاطیاب و استفاده از برکات انفاس آن عالی جناب، مرتکب کذب بکثرت گردد بحدی که والد ماجدش او را ملقب بکذاب سازد، و ابراهیم اصبهانی هم تصریح بکذاب بودنش نماید، و نیز کذب و افتراء او بر یحیی بن صاعد و محمد بن جریر طبری ثابت باشد، چگونه مجرد دعوی ذهبی که او بعد شیخوخت ملازمت صدق و تقوی اختیار کرده مقبول گردد.

و برای رد جمیع تأویلات و تسویلات ذهبی، قول یحیی بن صاعد که صاحب «کامل» بعد ذکر تصریح ابو داود بکذابیت پسرش نقل کرده (أعنی کفانا ما قال أبوه فیه) کافی و وافی است، چه اگر این تأویلات را مساغی می بود کفایت این ارشاد برهم می خورد (فکفانا ما قال یحیی بن صاعد من کفایة قول أبیه فیه) .

ثنا علی بن عبد اللّه الداهری، سمعت أحمد بن محمد بن عمرو کرکره، سمعت علی بن الحسین بن الجنید، سمعت أبا داود یقول: ابنی عبد اللّه کذاب.

قال ابن صاعد: کفانا ما قال أبوه فیه.

ثم قال ابن عدی: سمعت موسی بن القاسم بن الاشیب، یقول: حدثنی أبو بکر یقول: سمعت ابراهیم الاصبهانی یقول: أبو بکر بن أبی داود کذاب.

و سمعت أبا القاسم البغوی و قد کتب إلیه أبو بکر بن أبی داود یسأله عن لفظ حدیث لجده، فلما قرأ رقعته قال: أنت و اللّه عندی منسلخ من العلم.

و سمعت عبدان، سمعت أبا داود السجستانی یقول: من البلاء أن عبد اللّه یطلب القضاء.

و سمعت محمد بن الضحاک بن عمرو بن أبی عاصم یقول: أشهد علی محمد بن یحیی بن مندة بین یدی اللّه سبحانه، أنه قال أشهد علی أبی بکر بن أبی داود بین یدی اللّه تعالی أنه قال روی الزهری عن عروة قال: حفیت أظافیر فلان من کثرة ما کان یتسلق علی أزواج النبی صلی اللّه علیه و سلم.

قلت: هذا لم یسنده أبو بکر الی الزهری فهو منقطع، ثم لا یسمع قول الاعداء بعضهم فی بعض، و لقد کاد أن یضرب عنق عبد اللّه لکونه حکی عنه هذا فشد متنه محمد بن عبد اللّه بن حفص الهمدانی، و خلصه من أمیر اصبهان أبی لیلی، و کان انتدب له بعض العلویة خصما، و نسب الی عبد اللّه المقالة و أقام الشهادة علیه ابن مندة المذکور، و محمد بن العباس الاخرم، و أحمد بن علی بن الجارود، فأمر أبو لیلی بقتله، فأتی الهمدانی و جرح الشهود، فنسب ابن مندة الی العقوق. و نسب أحمد الی أنه یأکل الربا، و تکلم فی الآخر، و کان ذا جلالة عظیمة، ثم قام و أخذ بید عبد اللّه و خرج به من فک الاسد، فکان یدعو له طول حیاته و یدعو علی الشهود.

ص:204

حکاها أبو نعیم الحافظ قال: فاستجیب له فیهم، منهم من احترق و منهم من خلط و فقد عقله.

و قال أحمد بن یوسف الازرق: سمعت ابن أبی داود یقول: کل الناس فی حل الا من رمانی ببغض علی رضی اللّه عنه.

قال ابن عدی: کان فی الابتداء نسب الی شیء من النصب، فنفاه ابن الفرات من بغداد، فرده علی بن عیسی، فحدث فأظهر فضائل من تحنبل فصار شیخا فیهم.

قلت: کان قوی النفس وقع بینه و بین ابن صاعد و بین ابن جریر نسأل اللّه العافیة.

قال ابن شاهین: أراد الوزیر علی بن عیسی أن یصلح بین أبی بکر بن داود و ابن صاعد، فجمعهما و حضر القاضی أبو عمر، فقال الوزیر لابی بکر: أبو محمد بن صاعد أکبر منک فلو قمت إلیه فقال: لا أفعل، فقال: أنت شیخ زیف قال أبو بکر: الشیخ الزیف الکذاب علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فقال الوزیر: من الکذاب علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم؟ قال أبو بکر: هذا ثم قال: أ تظن انی اذل لاجل رزق یصل الی علی یدک؟ و اللّه لا اخذت من یدک شیئا ابدا، و علی مائة بدنة ان اخذت منک، فکان المقتدر بعد یزن رزقه بیده و یبعثه علی ید خادم.

و قال محمد بن عبد اللّه القطان: کنت عند محمد بن جریر فقال رجل: ابن ابی داود یقرأ علی الناس فضائل علی رضی اللّه عنه، فقال ابن جریر: تکبیرة من حارس.

قلت: و قد قام ابن ابی داود و أصحابه و کانوا خلقا کثیرا علی ابن جریر و نسبوه

ص:205

الی بدعة اللفظ، فصنف الرجل معتقدا حسنا سمعناه تنصل(1) فیه مما قیل عنه و تألم لذلک.

و قد کان ابو بکر من کبار الحفاظ و الائمة الاعلام حتی قال الخطیب: سمعت الحافظ ابا محمد الخلال یقول: کان ابو بکر احفظ من ابیه ابی داود.

و روی ابن شاهین عن ابی بکر: انه کتب فی شهر عن ابی سعید الاشج ثلاثین ألفا.

و قال ابو بکر النقاش و العهدة علیه: سمعت ابا بکر بن ابی داود یقول: ان تفسیره فیه مائة الف و عشرون الف حدیث.

قلت: ولد سنة ثلاثین و مائتین، و رحل به أبوه فلقی الکبار، و سمع عیسی بن حماد صاحب اللیث بن سعد، و طبقته، و انفرد عن طائفة.

قال ابو بکر احمد بن ابراهیم بن شاذان: ذهب ابو بکر الی سجستان فاجتمعوا علیه و سألوا أن یحدثهم، فقال: لیس معی کتاب، فقالوا ابن داود و کتاب، قال:

فأثارونی فأملیت علیهم من حفظی ثلثین الف حدیث، فلما قدمت قال البغدادیون لعب بأهل سجستان ثم فیجوا فیجا(2) اکتروه بستة دنانیر لیکتب لهم النسخة فکتبت و جیء بها فعرضت علی الحفاظ فخطأونی فی ستة أحادیث منها ثلثة رویتها کما سمعت.

و قال الحافظ ابو علی النیسابوریّ: سمعت ابن ابی داود یقول: حدثت باصبهان من حفظی ستة و ثلثین ألف حدیث ألزمونی الوهم فی سبعة أحادیث، فلما رجعت وجدت فی کتابی منها خمسة علی ما حدثتهم.

قال صالح بن احمد: الحافظ ابو بکر بن ابی داود امام اهل العراق، کان فی

ص:206

وقته ببغداد مشایخ أسند منه و لم یبلغوا فی الآلة و الاتقان ما بلغ.

و قال ابن شاهین: أملی علینا ابو بکر سنین و ما رأیت بیده کتابا، و بعد ما عمی کان ابنه ابو معمر یقعد تحته بدرجة و بیده کتاب، فیقول له حدیث کذا فیقول من حفظه حتی یأتی علی المجلس، و لقد قام ابو تمام الزینبی فقال: للّه درک ما رأیت مثلک الا أن یکون ابراهیم الحربی، فقال أبو بکر: کلما کان یحفظه ابراهیم فأنا أحفظه، و أنا أعرف الطب و النجوم و ما کان یعرف، رواها أبو ذرّ عن ابن شاهین.

أخبرنا أبو المعالی العراقی، انا أکمل بن أبی الازهر، انا سعید بن البناء، انا محمد بن محمد الهاشمی، انا محمد بن عمر الوراق من أصله، ثنا عبد اللّه بن أبی داود، ثنا عیسی بن حماد، ثنا اللیث عن سعید المقبری، عن أبیه، عن أبی هریرة، عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: ان فی الجنة شجرة یسیر الراکب فی ظلها مائة سنة.

أخرجه مسلم و النسائی عن قتیبة عن اللیث.

مات ابو بکر فی آخر سنة ست عشرة و ثلاثمائة، و صلی علیه زهاء ثلاثمائة ألف نفس، و صلّوا علیه ثمانین مرّة، و خلّف ثمانیة اولاد و ما ذکرته الاّ لانزّهه(1).

فما أدری أی شیء تبین له منه، حدثنا علی بن عبد اللّه الداهری، سمعت أحمد بن محمد بن عمر بن کرکرة، سمعت علی بن الحسین بن الجنید، سمعت أبا داود، یقول:

ابنی عبد اللّه کذاب.

قال ابن صاعد: کفانا ما قال أبوه فیه.

ثم قال ابن عدی: سمعت موسی بن القاسم بن الاشیب، یقول حدثنی ابو بکر، سمعت ابراهیم الاصبهانی یقول: ابو بکر بن ابی داود کذاب.

و سمعت ابا القاسم البغوی، و قد کتب إلیه ابو بکر بن أبی داود رقعة یسأل عن لفظ حدیث لجده فلما قرأ رقعته، قال انت و اللّه منسلخ من العلم.

و سمعت عبدان یقول سمعت ابا داود السجستانی یقول: و من البلاء أن عبد اللّه یطلب القضاء.

و سمعت محمد بن الضحاک بن عمرو بن أبی عاصم یقول: اشهد علی محمد ابن یحیی بن مندة بین یدی اللّه انه قال: اشهد علی أبی بکر بن أبی داود بین یدی اللّه انه قال: روی الزهری عن عروة قال: حفیت اظافیر فلان من کثرة ما کان یتسلق علی ازواج النبی صلی اللّه علیه و سلم.

قلت: و هذا لم یسنده أبو بکر الی الزهری فهو منقطع، ثم لا یسمع قول الاعداء بعضهم فی بعض، و لقد کاد أن یضرب عنق عبد اللّه لکونه حکی هذا، فشد متنه محمد بن عبد اللّه بن حفص الهمدانی، و خلصه من امیر اصبهان أبی لیلی، و کان انتدب له بعض العلویة خصما و نسب الی عبد اللّه المقالة، و اقام الشهادة علیه ابن مندة المذکور، و محمد بن العباس الاخرم، و احمد بن علی بن الجارود، فأمر أبو لیلی بقتله، فأتی الهمدانی و جرح الشهود، و نسب ابن مندة الی العقوق، و نسب احمد الی انه یأکل الربا، و تکلم فی الآخر یعنی ابن حفص، و کان ذا جلالة عظیمة، ثم قام و أخذ بید عبد اللّه و خرج به من فک الاسد، فکان یدعو له طول

ص:208

حیاته و یدعو علی الشهود.

حکاها أبو نعیم الحافظ قال فاستجیب له فیهم، منهم من احترق، و منهم من خلط و فقد عقله.

قال احمد بن یوسف الازرق: سمعت ابن أبی داود یقول: کل الناس فی حل الا من رمانی ببغض علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه.

قال ابن عدی: کان فی الابتداء نسب الی شیء من النصب، فنفاه ابن الفرات من بغداد، فرده علی بن عیسی فحدث و أظهر فضائل علی، ثم تحنبل و صار شیخا فیهم.

قلت: کان قوی النفس، وقع بینه و بین ابن صاعد و بین ابن جریر نسئل اللّه العافیة.

و قال ابن شاهین: أراد الوزیر علی بن عیسی أن یصلح بین أبی بکر ابن أبی داود و ابن صاعد، فجمعهما و حضر القاضی أبو عمر، فقال الوزیر لابی بکر: ابو محمد بن صاعد اکبر منک فلو قمت إلیه، فقال: لا افعل، فقال له: انت شیخ زیف قال أبو بکر: الشیخ الزیف الکذاب علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فقال الوزیر: من الکذاب علی رسول اللّه؟ قال أبو بکر: هذا، ثم قال: أ تظن انی اذل لاجل رزق یصل الیّ علی یدک؟ و اللّه لا أخذت من یدک شیئا أبدا، و علی مائة بدنة ان أخذت منک، فکان المقتدر بعد یزن رزقه بیده و یبعثه علی ید خادم.

و قال محمد بن عبد اللّه القطان: کنت عند محمد بن جریر فقال رجل: ابن أبی داود یقرأ علی الناس فضائل علی رضی اللّه عنه. فقال ابن جریر: تکبیرة من حارس.

قلت: و قد قام ابن أبی داود و أصحابه و کانوا خلقا کثیرا علی ابن جریر

ص:209

و نسبوه الی بدعة اللفظ، فصنف الرجل معتقدا حسنا سمعناه یناضل(1) عنه مما قیل فیه و تألم لذلک.

و قد کان أبو بکر من کبار الحفاظ، و الائمة الاعلام، حتی قال الخطیب:

سمعت الحافظ أبا محمد الخلال: کان أبو بکر احفظ من أبیه أبی داود.

و روی ابن شاهین عن أبی بکر انه کتب فی شهر عن أبی سعید الاشج ثلاثین ألفا.

و قال أبو بکر النقاش و العهدة علیه: سمعت أبا بکر بن أبی داود یقول: ان تفسیره فیه مائة الف و عشرون الف حدیث.

قلت: ولد سنة 235 و رحل به أبوه فلقی الکبار، و سمع من عیسی بن حماد صاحب اللیث بن سعد، و طبقته، و انفرد عن طائفة.

قال أبو بکر أحمد بن ابراهیم بن شاذان، ذهب أبو بکر الی سجستان فاجتمعوا علیه و سألوه أن یحدثهم فقال: لیس معی کتاب فقالوا: أنت ابن أبی داود و کتاب قال: فاثارونی فاملیت علیهم من حفظی ثلاثین ألف حدیث، فلما قدمت قال البغدادیون: لعب بأهل سجستان ثم فیجوا فیجا(2) اکتروه بستة دنانیر لیکتب لهم النسخة فکتبت و جیء بها، فعرضت علی الحفاظ فخطأونی فی ستة احادیث منها ثلثة رویتها کما سمعت.

و قال الحافظ أبو علی النیسابوریّ: سمعت ابن أبی داود و یقول: حدثت باصبهان من حفظی بستة و ثلاثین الف حدیث الزمونی الوهم فی سبعة احادیث فلما رجعت وجدت فی کتابی خمسة منها علی ما حدثتهم.

قال صالح ابن أحمد: الحافظ أبو بکر امام العراق کان فی وقته ببغداد مشایخ

ص:210

أسند منه و لم یبلغوا فی الاصابة و الاتقان ما بلغ.

و قال ابن شاهین: أملی علینا أبو بکر سنین و ما رأیت بیده کتابا، و بعد ما عمی کان ابنه أبو یعمر یقعد تحته بدرجة و بیده کتاب فیقول: حدیث کذا فیقول من حفظه حتی یأتی علی المجلس، و لقد قام أبو تمام الزینبی فقال له: للّه درک ما رأیت مثلک الا ان یکون ابراهیم الحربی، فقال أبو بکر: کلما کان یحفظ ابراهیم فأنا أحفظه، و أنا اعرف الطب و النجوم و ما کان یعرفهما.

رواها أبو ذر عن ابن شاهین.

أخبرنا ابو المعالی العراقی، انا أکمل بن أبی الازهر، انا سعید بن البناء، انا محمد بن محمد الهاشمی، انا محمد بن عمر الوراق من اصله، ثنا عبد اللّه ابن أبی داود، ثنا عیسی بن حماد، ثنا اللیث عن سعید المقری، عن ابیه، عن ابی هریرة، عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: ان فی الجنة شجرة یسیر الراکب فی ظلها مائة سنة.

اخرجه مسلم و النّسائی عن قتیبة، عن اللیث.

مات ابو بکر فی آخر سنة 316 و صلی علیه زهاء ثلاثمائة الف نفس، و صلوا علیه ثمانین مرة، و خلف ثمانیة أولاد، و انما ذکرته لانزهه انتهی.

و قال الخلیلی: حافظ امام وقته، عالم متفق علیه، احتج به من صنف الصحیح:

ابو علی النیسابوریّ، و ابن حمزة الاصبهانی، و کان یقال ائمة ثلاثة فی زمن واحد:

ابن أبی داود، و ابن خزیمة، و ابن أبی حاتم انتهی.(1) (و از لطائف امور این است که علامه ذهبی گو در این عبارت سیر النبلاء برای تبرئه و تنزیه و حمایت ابن أبی داود تشمیر ذیل آغاز نهاده، و داد

ص:211

اختراع مهملات داده، لکن بعد از آن در همین کتاب «سیر النبلاء» در اواخر ترجمۀ ابن أبی داود بعد نقل بعض هفواتش دست از تأیید و تصویب و حمایت او برداشته، ناچار اعتراف بشناعت خرافت او ساخته.

الطائر فی تلک المدة، فرضنا انه کان محتلما ما هو بمعصوم من الخیانة، بل فعل هذه الخیانة الخفیفة متأولا، ثم انه حبس علیا عن الدخول کما قیل فکان ما ذا و الدعوة النبویة قد نفذت و استجیبت، فلو حبسه أورده مرات ما بقی یتصور ان یدخل و یأکل مع المصطفی سواه، اللّهمّ الا ان یکون النبی صلی اللّه علیه و سلم قصد بقوله: ائتنی باحب خلقک إلیک یأکل معی عددا من الخیار، یصدق علی مجموعهم انهم احب الناس الی اللّه کما یصح قولنا أحب الخلق الی اللّه الصالحون، فیقال: فمن احبهم الی اللّه فنقول: الصدیقون و الانبیاء، فیقال فمن احب الانبیاء کلهم الی اللّه تعالی فنقول محمد و ابراهیم و موسی، و الخطب فی ذلک یسیر، و ابو لبابة مع جلالته بدت منه خیانة، حیث اشار لبنی قریظة الی خیانة، و تاب اللّه علیه، و حاطب بدت منه خیانة فکاتب قریشا بامر یخفی به نبی اللّه صلی اللّه علیه و سلم من غزوهم، و غفر اللّه لحاطب مع عظم فعله رضی اللّه عنه، و حدیث الطیر علی ضعفه فله طرق جمة و قد افردتها فی جزء و لم یثبت، و لا انا بالمعتقد بطلانه، و قد اخطأ ابن ابی داود فی عبارته و قوله و له علی خطائه اجر واحد و لیس من شرط الثقة ان لا یخطئ و لا یغلط و لا یسهو، و الرجل فمن کبار علماء الاسلام و من اوثق الحفاظ رحمه اللّه تعالی.

قال ابنه عبد الاعلی: توفی ابی و له ست و ثمانون سنة و اشهر.(1) (و از افادات دگر ائمه کبار حضرات سنیه هم بوضوح می پیوندد، که ابن أبی داود از جملۀ کاذبان و مفتریان بر سرور انس و جان (علیه و آله آلاف التحیات من الرب المنان) بوده (و آیة داهیة اطم من ذلک) .

تفصیلش آنکه ابن الجوزی افاده کرده که ابن أبی داود حدیث

ص:213

موضوع را که در فضائل سور مروی است در کتاب «فضائل قرآن» تفریق کرده، و در اول هر سوره فضیلت آن از این حدیث موضوع و مکذوب آورده، با وصفی که می دانست که این حدیث دروغ و بهتان است، لیکن عادت جمهور همین است که تنفیق احادیث خود می کنند، اگر چه به اکاذیب و اباطیل باشد، و این معنی قبیح است، زیرا که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم فرموده است: که هر که روایت کند از من حدیثی که او دانسته باشد که آن کذب است پس او یکی از کاذبین است) .

قال ابن الجوزی فی کتاب الموضوعات بعد ذکره الحدیث الطویل فی فضائل سور القرآن: و انما عجبت من ابی بکر بن ابی داود کیف فرقه (یعنی هذا الحدیث) علی کتابه الذی صنفه فی فضائل القرآن و هو یعلم انه حدیث محال، و لکن شره بذلک جمهور المحدثین، فان من عادتهم تنفیق حدیثهم و لو بالبواطیل، و هذا قبیح منهم، لانه قد صح

من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم انه قال: من حدث عنی بحدیث یری انه کذب فهو احد الکاذبین انتهی.(1) (و عبد الرحمن بن کمال الدین سیوطی هم در «لآلی مصنوعه» حاصل عبارت ابن الجوزی وارد کرده لیکن از غایت استحیا و قصد حفظ ناموس ائمه خویش، عبارت اخیر را ساقط نموده، که آن مصرح است به اینکه جمهور محدثین بهمین بلیه گرفتارند، یعنی تنفیق احادیث خود بأباطیل و اکاذیب می کنند، و این فعل ایشان بغایت قبیح است، که موجب دخول ایشان در زمره ارباب کذب و افتراء است، (کما هو منطوق الحدیث) عبارت سیوطی در «لآلی مصنوعه» نقلا عن ابن الجوزی این است) .

و انما عجبت من ابی بکر بن أبی داود کیف أورده فی کتابه الذی صنفه فی

ص:214

فضائل القرآن و هو یعلم انه حدیث محال مصنوع بلا شک، و لکن انما حمله علی ذلک الشره انتهی(1).

و گو سیوطی آخر عبارت ابن الجوزی را، که مشتمل بر تفضیح و تقبیح شان جمهور محدثین است، و منطوی است بر تصریح به اینکه روایت نمودن ایشان موضوعات را موجب دخول ایشان در زمرۀ مفتریان است حذف کرده، لیکن هر قدر که آورده آن هم در قدح و جرح ابن أبی داود کافی است، زیرا که از آن این قدر ثابت می شود که ابن أبی داود با وصف علم بوضع و اختلاق این حدیث روایت آن کرده، و در کتاب خود آن را متفرق ساخته، و شناعت این فعل بر ادنی متتبعی مستور نیست، احتیاج بتصریح ابن الجوزی و اخفای سیوطی نیست، در بسیاری از احادیث مذمت و شناعت روایت اکذوبات وارد گردیده، و علماء بآن تصریح کرده اند:

مسلم در «صحیح» خود گفته) :

و دلت السنة علی نفی روایة المنکر من الاخبار کنحو دلالة القرآن علی نفی خبر الفاسق، و هو الاثر المشهور

عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: من حدث عنی بحدیث یری انه کذب فهو احد الکاذبین.(2) و أیضا

فیه عن أبی هریرة قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: کفی بالمرء کذبا ان یحدث بکل ما سمع.(3) انتهی.

ص:215

(و یحیی بن شرف نووی در «منهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج» در بیان فوائد

(من کذب علی متعمدا فلیتبوّأ مقعده من النار) گفته) :

فیه تحریم روایة الحدیث الموضوع علی من عرف کونه موضوعا أو غلب علی ظنه وضعه، فمن روی حدیثا علم أو ظن وضعه و لم یبین حال روایة أو وضعه، فهو داخل فی هذا الوعید، مندرج فی جملة الکاذبین علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم. و یدل علیه ایضا

الحدیث السابق: من حدث عنی بحدیث یری انه کذب فهو أحد الکاذبین(1). . .

(و علاوه بر این افراط، و تعنت، و مبالغه، و تشدد، و تعمق أبی حاتم، در جرح و قدح رجال معروف و مشهور، و مسلّم اکابر محققین و اجلّه صدور است.

چنانچه علامه ذهبی که تقی الدین ابو بکر بن احمد بن قاضی شهبه(1) در «طبقات شافعیه» بترجمۀ او گفته) :

محمد بن أحمد بن عثمان بن قایماز الامام العلامة الحافظ المقرئ المؤرخ شیخ الاسلام أبو عبد اللّه الترکمانی الفارقی الدمشقی المعروف بالذهبی.

ولد فی ربیع الآخر سنة ثلث و سبعین بتقدیم السین و ستمائة، و أجاز له طائفة، و طلب و له ثمان عشرة سنة، و سمع ببلاد کثیرة من خلائق یزیدون علی ألف و مائتین، و أخذ الفقه عن المشایخ کمال الدین الزملکانی، و برهان الدین الفزاری، و کمال الدین قاضی شهبة و غیرهم، و قرأ القراءات و أتقنها، و شارک فی بقیة العلوم، و أقبل علی صناعة الحدیث فأتقنها، و تخرج به حفاظ العصر،

ص:217

و صنف التصانیف الکثیرة المشهورة، مع الدین المتین، و الورع، و الزهد، و باشر مشیخة أم الصالح و غیرها، و أراد أن یلی بعد موت المزی دار الحدیث الاشرفیة، فلم یمکن من ذلک لفقد شرط الواقف فی اعتقاد الشیخ فیه.

قال السبکی: محدث العصر، و خاتم الحفاظ، القائم بأعباء هذه الصناعة، و حامل رایة أهل السنة و الجماعة، امام أهل عصره حفظا و اتقانا، و فرد الدهر الذی یذعن له أهل عصره، و یقولون: لا ننکر انک أحفظنا و أتقانا و شیخنا و استاذنا و مخرّجنا، و هو علی الخصوص سیدی و معتمدی، و له علی من الجمیل ما أجمل وجهی و ملا یدی، جزاه اللّه عنی أفضل الجزاء، و جعل حظه من غرفات الجنان موفر الجزاء، توفی فی ذی القعدة سنة ثمان و أربعین و سبعمائة 748 و دفن بباب الصغیر(1).

و نیز ذهبی اکتفا بر اظهار بعد أبی حاتم از تحقیق و تنقید، و حرمان از توفیق و تسدید، و ابتلای او بتعنت و تشدید، بذکر این عبارت در ترجمۀ آن محدث وحید نکرده، در مقام دیگر هم از همین کتاب اسقاط آن عمدة الاحبار از اعتماد و اعتبار نموده.

چنانچه در «سیر النبلاء» بترجمه ابو زرعه رازی گفته) :

یعجبنی کثیرا کلام أبی زرعة فی الجرح و التعدیل یبین علیه الورع و الخبرة، بخلاف رفیقه أبی حاتم فانه جرّاح(1).

(از این عبارت واضح است که ذهبی أبی حاتم را در جرح و تعدیل بخلاف عدیل او أبی زرعه را می نماید، و کلام ابو حاتم در این باب پسند نمی کند، و قابل قبول و لائق الثقات نمی داند، بلکه آن را از پایه ورع و خبرت هابط می گرداند، و تصریح می نماید که ابو حاتم جراح است، یعنی کثیر الجراح است بلا دلیل.

و نیز ذهبی در «میزان الاعتدال» گفته) :

ابراهیم بن خالد أبو ثور الکلبی أحد الفقهاء الاعلام، وثقه النسائی و الناس و أما أبو حاتم فمتعنت، و قال یتکلم بالرأی فیخطئ و یصیب، لیس محله محل المستمعین فی الحدیث، فهذا غلو من أبی حاتم سامحه اللّه، و قد سمع أبو ثور من سفیان بن عیینة، و تفقه علی الشافعی و غیره، و قد روی عن أحمد بن حنبل قال: هو عندی فی مسلاخ(2) السفیان الثوری.

ص:219

قلت: مات سنة أربعین و مائتین ببغداد و قد شاخ(1).

چنانچه علامه تاج الدین سبکی در «طبقات شافعیه» گفته) :

و قال أبو حامد الحاکم فی الکنی: عبد اللّه بن الدیلمی أبو یسر.

و قال البخاری و مسلم: أبو بشر بشین معجمة.

قال الحاکم: و کلاهما أخطئا فی علمی انما هو أبو یسر، و خلیق أن یکون محمد بن اسماعیل مع جلالته و معرفته بالحدیث اشتبه علیه، فلما نقله مسلم من کتابه تابعه علی زلته، و من تأمل «کتاب مسلم» فی الاسماء و الکنی، علم انه منقول من کتاب محمد بن اسماعیل حذو القذة بالقذة، حتی لا یزید علیه فیه الا ما یسهل عده، و تجلد فی نفله حق الجلادة إذ لم ینسبه الی قائله، و کتاب محمد ابن اسماعیل فی التاریخ کتاب لم یسبق إلیه، و من ألف بعده شیئا من التاریخ أو الاسماء أو الکنی لم یستغن عنه، فمنهم من نسبه الی نفسه، مثل أبی زرعة، و أبی حاتم، و مسلم، و منهم من حکاه عنه فاللّه یرحمه فانه الذی أصل الاصول(1).

(و ظاهر است که سرقت و خیانت، و اخفای فضل محسن و معلم خیر، نهایت قبیح و شنیع، و اثم عظیم و جرم فخیم است.

علامه سالم بن محمد السنهوری، که از اجله محدثین اعلام، و اماثل فقهای فخام سنیه است، و فضائل و محامد او از کتاب «اسانید» علامه ابو مهدی عیسی بن محمد المالکی، و «خلاصة الاثر» محمد امین ابن فضل اللّه محبی(2) ظاهر است، در کتاب «تیسیر الملک الجلیل لجمع الشروح و حواشی الشیخ خلیل» که نسخۀ آن بخط عرب پیش عبد ذلیل حاضر است گفته) :

و الزم العزو غالبا الا فیما أنقله من شروح الشیخ بهرام، و «التوضیح» ،

ص:221

و ابن عبد السلام، و ابن عرفة، فلا أعزو لها غالبا الا ما کان غریبا، أو ذکره فی غیر موضعه، أو لغرض من الاغراض.

و قد ذکر ابن جماعة الشافعی فی منسکه الکبیر: انه صح عن سفیان الثوری انه قال: ان نسبة الفائدة الی مفیدها من الصدق فی العلم و شکره، فان السکوت عن ذلک من الکذب فی العلم و کفره(1).

(از این عبارت سراسر افادت واضح است، که حسب ارشاد سفیان ثوری، نسبت فائده بمفید آن از جمله صدق در علم و شکر آنست، و سکوت از نسبت فائده بمفید آن از جملۀ کذب در علم و کفر علم است.

پس هر گاه سکوت از نسبت فائده واحده هم بمفید آن کذب در علم و کفر آن باشد، استراق و انتحال تمام کتاب، و نسبت آن بخود، در افضح مراتب کذب و کفر باشد.

و نیز باید دانست که سیوطی در «اشباه و نظائر» ذکر کرده که عضد الدین استفتائی بخدمت علمای عصر خود نوشته که صورتش این است) :

یا أدلاء الهدی و مصابیح الدجی، حیاکم اللّه و بیاکم(2)، و ألهمنا الحق بتحقیقه و ایاکم، ها أنا من نورکم مقتبس، و بضوء نارکم للهدی ملتمس، ممتحن بالقصور، لا ممتحن ذو غرور، ینشد بأطلق لسان و أرق جنان.

ألا قل لسکان وادی الحمی هنیئا لکم فی الجنان الخلود

أفیضوا علینا من الماء فیضا فنحن عطاش و أنتم ورود

ص:222

قد أثبتهم قول صاحب الکشاف، افیضت علیه سجال الالطاف: «مِنْ مِثْلِهِ»(1) متعلق بسورة صفة لها أی بسورة کائنة من مثله، و الضمیر لما نزلنا أو لعبدنا، و یجوز أن یتعلق بقوله: «فَأْتُوا» و الضمیر للعبد، حیث جوّز فی الوجه الاول کون الضمیر لما نزلنا تصریحا و حظّره فی الوجه الثانی تلویحا، فلیت شعری ما الفرق بین فأتوا بسورة کائنة من مثل ما نزلنا، و فأتوا من مثل ما نزلنا بسورة و هل ثم حکمة خفیة، أو نکتة معنویة، أو هو تحکم بحت، و هذا مستبعد من مثله، فان رأیتم کشف الریبة و اماطة الشبهة و الانعام بالجواب اثبتم بأجزل الاجور و الثواب(2).

(و فخر الدین جاربردی جوابی معقد برای آن نوشته و عضد الدین بجواب آن گفته) :

أقول: و أعوذ باللّه من الخطاء و الخطل، و أستعفیه عن العثار و الزلل، الکلام علی هذا الجواب من وجوه:

الاول أنه کلام تمجه الاسماع، و تنفر عنه الطباع، ککلمات المبرسم غیر منظوم، و کهذیان المحموم لیس له مفهوم، کم عرض علی ذی طبع سلیم و ذهن مستقیم فلم یفهم معناه و لم یعلم مؤداه، و کفی دلیلا بینی و بینک کل من له حظ من العربیة و ذکاء ما مع الممارسة لشطر من فنون الادبیة.

الثانی لما أجمل الاستفهام لشدة الابهام، فسره بما لا یدل علیه بمطابقة و لا بتضمن و لا بالتزام، و حاصله أن ثبوت أحد الامرین هیهنا محقق، و انما التردد فی التعیین فحقیق بأن یسأل بالهمزة مع أم، دون هل مع أو، فانه سؤال عن أصل الثبوت.

ص:223

(و ابراهیم ولد فخر الدین جار بردی رساله بجواب عضد الدین نوشته که در آن گفته) :

ثم ان قولک: حاصله ان ثبوت أحد الامرین هیهنا متحقق و انما التردد فی التعیین، فحقیق ان یسأل فیه بالهمزة مع أم، دون هل مع أو، فانه سؤال عن اصل الثبوت، یوهم أنک الذی استنبطت هذا المعنی من کلامه و فهمته منه، و لیس کذلک، بل لما بلغک هذا الجواب فبقیت حائرا ملیا، لا تفهم مراده و لا تعرف معناه، و کنت تعرضه علی من زعمت أنهم کانوا ذا طبع سلیم و فهم مستقیم فما فهموا معناه و ما عثروا علی مراده، فصرت ضحکة للضاحکین و سخرة للساخرین فلما حال الحول و انتشر القول جاء ذاک الامام الالمعی اعنی الشیخ امین الدین حجی ددا و تمثل بین یدی والدی و قال کما قلت:

أفیضوا علینا من الماء فیضا فنحن عطاش و أنتم ورود

فقرأ علیه قراءة تحقیق و اتقان و تدقیق، فلما کشف الوالد له الغطاء ظهر له أن کلامک کسراب بقیعة یحسبه الظمآن ماء، فجاء إلیک و أفرغ فی صماخیک و أقر عینیک، فکان من الواجب علیک ان تقول: حاصله کذا، علی ما فهمته من بعض تلامذته، لئلا یکون انتحالا فان ذلک خیانة و اَللّهَ لا یُحِبُّ اَلْخائِنِینَ ، فان کابرت و جعلتنی من المدّعین فقلت: فَأْتِ بِهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ اَلصّادِقِینَ ، فقلت:

أما بالنسبة الی الآخرة فَکَفی بِاللّهِ شَهِیداً بیننا و بینکم، و اما بالنسبة الی الدنیا ففضلاء التبریزیین، فانهم عالمون بالحال عارفون بالامر علی هذا المنوال.

و لهذا ما وسعک ان تکتب هذه الهذیانات و أنت فی تبریز مخافة ان تصیر هزأة للساخرین و ضحکة للناظرین، بل لما انتقلت الی أهل بلد لا یدرون ما الصحیح تکلمت بکل قبیح لکن وقعت فیما خفت منه(1).

ص:224

(از این عبارت واضح است که پسر جاربردی بندای جهوری جار زده، بآنکه بر عضد الدین واجب بود که در ذکر حاصل کلام جار بردی حواله آن ببعض تلامذه او می کرد، و عدم نسبت عضد الدین این حواله را انتحال مذموم و خیانت ملوم، و موجب دخول در زمرۀ خائنین غیر محبوبین، و ولوج در جماعت مردودین درگاه رب العالمین است.

پس هر گاه عضد الدین بمحض آنکه در ذکر حاصل کلام جار بردی نسبت آن بمفید آن ننموده، مستحق این تشنیع شنیع و اهانت فضیع باشد، بلا ریب ابو حاتم بسبب انتحال تمام کتاب بخاری و اصل اسفل درکات سعیر، و مستحق کمال تشنیع و تغییر باشد.

و علاوه بر این همه عبد الرحمن پسر ابو حاتم که از اجله اساطین و اکابر محققین و منقدین است، و نبذی از فضائل عظیمه و مناقب فخیمه او سابقا شنیدی، روایت کرده که آیه (بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ)(1)، روز غدیر خم در باب جناب علی بن أبی طالب علیه السلام نازل شده، پس اگر ابو حاتم بالفرض جسارت بر رد و قدح حدیث غدیر کرده باشد، خرافت او بافادۀ فرزند ارجمندش مردود و نامقبول، و مورد طعن و تشنیع ارباب عقول خواهد بود، و هر گاه این خرافتش را سلیل نبیل ابو حاتم بسمع اصغاء جا نداده باشد، دیگری چگونه بآن التفات نماید.

علامه عبد الرحمن بن کمال الدین سیوطی در «در منثور» گفته) :

أخرج ابن أبی حاتم، و ابن مردویه، و ابن عساکر، عن أبی سعید الخدری قال: نزلت هذه الآیة «یا أَیُّهَا اَلرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ»(2) علی رسول اللّه

ص:225

صلی اللّه علیه و آله یوم غدیر خم فی علی بن أبی طالب(1).

(پس از غرائب الطاف الهیه و تأییدات ربانیه آنست که چنانچه قدح و جرح جاحظ، و ابن أبی داود، و ابو حاتم از افادات اساطین سنیه ثابت گردانیدم، همچنان بطلان قدح و جرح اینها در حدیث غدیر (ان ثبت عنهم) یا از خود بعض ایشان، و یا از پدر بعض ایشان، و یا از پسر بعض ایشان مبرهن نمودم (و للّه الحمد علی ذلک حمدا جمیلا) .

و از این هم لطیف تر آن است که رازی بعد این جد و جهد و کد و کاوش در رد این حدیث شریف (من حیث لا یشعر) خرافات سابقه خود را باطل نموده، که اعتراف کرده بآنکه مخالفین شیعه احتجاج بحدیث غدیر بر فضیلت جناب امیر المؤمنین علیه السلام می نمایند) .

حیث قال فی «نهایة العقول» :

ثم ان سلمنا صحة أصل الحدیث و لکن لا نسلم صحة تلک المقدمة و هی

قوله علیه السلام: (أولی بکم من أنفسکم) .

بیانه أن الطرق التی ذکرتموها فی تصحیح أصل الحدیث لم یوجد فیها هذه المقدمة، فان أکثر من یروی أصل الحدیث لم یرو تلک المقدمة، فلا یمکن دعوی التواتر فیها، و لا یمکن أیضا دعوی اطباق الامة علی قبولها، لان من خالف الشیعة انما یروون أصل الحدیث للاحتجاج به علی فضیلة علی رضی اللّه عنه، و لا یروون هذه المقدمة(2).

(از این عبارت ظاهر است که مخالفین شیعه اصل حدیث غدیر را برای احتجاج بر فضیلت جناب امیر المؤمنین علیه السلام روایت

ص:226

می کنند، پس اعتماد مخالفین شیعه، که مراد از آن حضرات اهل سنت اند، بر حدیث غدیر، و احتجاج و استدلالشان باین حدیث شریف بر فضیلت جناب امیر المؤمنین علیه السلام، باعتراف خود رازی، ثابت گردید، و واضح شد که رد و ابطال این حدیث شریف، که از ثلثۀ منحوسه نقل کرده، حسب افاده خود رازی هم، نزد اهل سنت باطل و واهی است (و للّه الحمد علی ذلک) .

و اعتقاد می کنند صحت آن را، گو این صحت مظنونه باشد.

و نیز این خبر مثل اکثر اخبار است که امت آن را قبول کرده و عمل بآن نموده، و اجتهاد در معرفت آن بکار برده.

پس بحمد اللّه حسب افادۀ خود رازی، که نهایت قریب است باین قدح و جرح، و فاصلۀ معتد بها ندارد، قدح و جرح ثلاثه مردود و باطل و از حیلۀ صحت عاطل باشد، که خلاف اعتقاد اکثر امت، و اتباع غیر سبیل مؤمنین، و عین بدعت است.

در «تفسیر کبیر» ظاهر است که نزول آیة «یا أَیُّهَا اَلرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ»(1) در فضل جناب امیر المؤمنین علیه السلام، و ارشاد فرمودن جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم حدیث غدیر را بعد نزول این ابن کریمه، و تهنیت حضرت ابن خطاب جناب امیر المؤمنین علیه السلام را بمولائیت آن حضرت او را و هر مؤمن و مؤمنه را نقل کرده و تصریح فرموده: که این قول ابن عباس، و براء بن عازب، و محمد بن علی، یعنی حضرت امام محمد باقر علیه السلام است) .

و هذه عبارة الرازی فی تعدید الاقوال فی شأن نزول الآیة (یا أَیُّهَا اَلرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ)(2) الآیة:

العاشر نزلت هذه الآیة فی فضل علی رضی اللّه عنه، و لما نزلت هذه الآیة أخذ بیده، و

قال: (من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه) ، فلقیه عمر رضی اللّه عنه فقال: هنیئا لک یا بن أبی طالب، أصبحت مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة، و هو قول ابن عباس، و البراء بن عازب، و محمد بن علی(3).

(هر گاه حسب افاده رازی بقول ابن عباس، و براء بن عازب، و ارشاد حضرت امام محمد باقر علیه السلام حدیث غدیر ثابت گردد، بلکه نزول آیه کریمه هم در این باب نزد این حضرات محقق باشد، و تهنیت خلافت مآب بمولائیت آن حضرت، که هم مثبت اصل حدیث، و هم کاشف حجاب شبهات منکرین دلالت حدیث بر مطلوب است، با آن ضمیمه

ص:229

گردد، کمال شناعت و فظاعت جسارت و خسارت رازی در ایراد این قدح و جرح ثابت شود (یُخْرِبُونَ بُیُوتَهُمْ بِأَیْدِیهِمْ وَ أَیْدِی اَلْمُؤْمِنِینَ)(1).

و از قدح و جرح حدیث غدیر عجیب تر است آنچه رازی در ذکر استدلال بر ابطال آن از قادحین مقدوحین نقل کرده، کاش صرف بر نقل قدح و جرح اکتفا می فرمود، که ناظرین غیر ماهرین را حقیقت حال منکشف نمی شد، و گمان می کردند که شاید در دست قادحین مقدوحین صورت دلیلی باشد، که بسبب آن بر ابطال این حدیث شریف جسارت کرده باشند.

ظاهر است، که هر یک را از طرفین یعنی سنی و شیعه تهمت و تعصب و عناد لاحق است، و با یکدیگر اعتماد و وثوق غیر واقع، و شیعه را برای اسکات سنیه نقل از کتب سنیه باید کرد، و سنیه را از کتب شیعه، پس عدم جواز احتجاج باین خبر واهی از افادۀ جناب شاهصاحب محقق و مبرهن است، گو جناب شاهصاحب خود هم جابجا بر خلاف این افاده، که در صدر کتاب آنرا از قبیل اصول موضوعه قرار دادنده اند، رفته باشند.

و ثالثا عدم جواز احتجاج باین روایت واهیه بمقابله شیعه از افادۀ سدیدۀ شاه ولی اللّه هم ظاهر است، زیرا که سابقا شنیدی که از افاده شان در «قرة العینین» واضح است، که آن همه تمویهات و تسویلاتشان که در «قرة العینین» بتلفیق و تزویق آن مبادرت نموده اند، بمقابله امامیه بلکه زیدیه هم بکار نمی آید، که مناظره ایشان بطور دیگر می باید، نه باحادیث صحیحین و مانند آن.

و رابعا همان قدحی که رازی و اتباع او در حدیث غدیر پیش کرده بودند دنبال این حدیث نمی گزارد، زیرا که این حدیث را هم بسیاری از اکابر ناقدین و عظمای محققین روایت نکرده اند، بلکه سائر ارباب صحاح سته هم بر اخراج آن اتفاق ندارند، بلکه مخصوص بشیخین یعنی بخاری و مسلم است، که در «جامع الاصول» صرف بایشان منسوب ساخته، و اگر دیگر ارباب صحاح روایت آن می کردند بر حسب دأب خود بایشان هم نسبت می کرد.

و خامسا این روایت که از اخبار آحاد است بلکه در «صحیحین» سوای أبی هریره از دیگری مروی نگردیده، با چنین حدیث شریف که

ص:231

زیاده از صد صحابه روایت آن کرده باشند، و خود أبی هریره هم راوی آن باشند، چگونه معارض و مقابل می تواند شد، چه جا که قدح در آن کند و ابطال آن نماید، اندک تأمل باید کرد و گونۀ واقفیت بفن اصول حدیث، بلکه پارۀ از عقل و لو بالاستعارة بدست باید آورد.

باز باید گفت که این چنین روایت در چنین حدیث چگونه قادح می تواند شد، اگر پنجاه صحابه هم مثلا راوی این روایت می بودند معارض حدیث غدیر نمی شد، چه جا که حالش آنست که دانستی.

و سادسا حدیث غدیر باعتراف و اقرار خود ابو هریره ثابت و محقق است، که هر گاه اصبغ بن نباته از ابو هریره پرسید که آیا شنیدی رسول خدا صلی اللّه علیه و سلم را که می گفت روز غدیر خم در حق امیر المؤمنین:

(من کنت مولاه فعلی مولاه) ؟ ابو هریره ملجأ شده گفت أی و اللّه بتحقیق که شنیدم انحضرت را که می گفت این را.

لا تعتل بدم عثمان، فانک تطلب الملک و السلطان، و لو کنت أردت نصرته حیا، و لکنک تربصت به لتجعل ذلک سببا الی وصولک الی الملک.

فغضب فأردت أن یزید غضبه، فقلت لابی هریرة: یا صاحب رسول اللّه انی أحلفک باللّه الذی لا اله الا هو عالم الغیب و الشهادة، و بحق حبیبه المصطفی علیه السلام الا أخبرتنی أ شهدت غدیر خم؟ قال: بلی شهدته، قال فما سمعته یقول فی علی؟

قال: سمعت یقول (من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله) قلت له: فاذن أنت والیت عدوه و عادیت ولیه، فتنفس ابو هریرة صعداء، و قال إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ .

فتغیر معاویة عن حاله و غضب، و قال: کف عن کلامک، فلا تستطیع أن تخدع أهل الشام بالکلام عن طلب دم عثمان، فانه قتل مظلوما فی حرم رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و عند صاحبک قتلته أغراهم به حتی قتلوه فهم أنصاره و یده و عضده، و ما کان عثمان یهدر دمه الخ(1).

(و شمس الدین ابو المظفر یوسف بن قزاوغلی سبط بن الجوزی در «تذکرة خواص الامة فی معرفة الائمة» در ذکر واقعۀ صفین از اصبغ بن نباته نقل کرده) :

فقدمت علی معاویة فدخلت علیه و عمرو بن العاص عن یمینه، و ذو الکلاع، و حوشب عن یساره، و الی جانبه أخوه عتبة، و ابن عامر، و الولید بن عقبة، و عبد الرحمن بن خالد بن الولید، و شرحبیل بن السمط، و أبو هریرة، و أبو الدرداء، و النعمان بن بشیر، و أبو امامة الباهلی، فدفعت إلیه الکتاب، فلما قرأه قال ان علیا لا یدفع إلینا قتلة عثمان.

ص:233

قال أصبغ: فقلت له یا معاویة لا تعتل بقتلة عثمان، فانک لا تطلب الاّ الملک و السلطنة، و لو أردت نصرته حیا لفعلت، و لکنک تربصت به، و تقاعدت عنه لتجعل ذلک سببا الی الدنیا، فغضب فأردت أن أزیده، فقلت: یا أبا هریرة أنت صاحب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، اقسم علیک باللّه الذی لا اله الا هو و بحق رسوله هل

سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم فی حق أمیر المؤمنین: (من کنت مولاه فعلی مولاه ؟ فقال: أی و اللّه لقد سمعته یقول ذلک، فقلت: إذا أنت یا أبا هریرة والیت عدوّه، و عادیت ولیّه، فتنفس أبو هریرة و قال: إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ، فتغیّر وجه معاویة، و قال: یا هذا کفّ عن کلامک فلا تستطیع أن تخدع أهل الشام عن الطلب بدم عثمان فانّه قتل مظلوما(1).

(و هر گاه ابو هریره حدیث غدیر را بمقابله خصم خود روبروی معاویه غاویه، و جمعی از معاندین لئام بتأکید تمام، اعنی یمین و أقسام بنام رب منعام ثابت ساخته، پس بمقتضای قاعده («اقرار العقلاء علی أنفسهم مقبول و علی غیرهم مردود») اگر ابو هریره بهمین اهتمام روایت

(لیس لهم مولی دون اللّه و رسوله) نقل می کرد قابل التفات و اصغاء نبود چه جا که شائبه از این اهتمام ندارد.

و سابعا حضرت ابو هریره اگر چه بزعم ارباب تعصب و غفول، و اصحاب عناد و ذهول، بغایت مرتبه ممدوح و مقبول، و داخل اجلّه أساطین عدول است، تا آنکه برای اثبات مزید فضل او می آرند، که ابو أیوب صحابی وامی نمود که تحدیث از ابو هریره نزد او أحب بود از تحدیث از جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم کما فی

ص:234

«المستدرک») .

قال الحاکم: حدثنا ابراهیم بن بسطام الزعفرانی، ثنا سعید بن سفیان الجحدری ثنا شعبة عن أشعث بن أبی الشعثاء، قال: سمعت أبی یحدّث قال: قدمت المدینة فاذا أبو أیّوب یحدث عن أبی هریرة رضی اللّه عنه، فقلت: تحدث عن أبی هریرة و أنت صاحب منزلة عند رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فقال:

لان احدّث عن أبی هریرة أحبّ الی من أن احدث عن النبی صلی اللّه علیه و سلم(1).

علیه السلام ثابت گردید، در کفر و نفاق و وصول او بأسفل درکات جحیم ریبی نماند، که بدلالت آیات و آثار نبویه، و اجماع اهل اسلام عداوت آن حضرت سبب هلاک ابدی و بوار سرمدی است.

و نیز ابو هریره شطرنج می باخت، و بقماربازی اشتغال می داشت، و دین و دیانت خود می باخت، و ورع و امانت را ضایع می ساخت.

باید رسید، و اگر پای انصاف در میان است دست از لاف و گزاف دربارۀ این بزرگان باید کشید.

و أحمد علی الصحیح، و ورد فی حرمته أحادیث و آثار الخ(1).

(و حضرات صحابه عدول و ائمه فحول سنیان بر ابو هریرة اعتماد نداشتند، و همت برد و انکار بر او می گماشتند، و حضرت او را متهم بوضع و افترا می ساختند، و روایات او را از اوج قبول بحضیض طرح می انداختند، و حضرت عائشه در رد و انکار بر آن عمدة الاحبار، از دیگر صحابه اخیار پا را فراتر می نهاد، و داد توهین و تخجیل آن حبر نبیل و صحابی جلیل می داد، تا آنکه زمانه رد و انکار آن علامه روزگار دراز، و ابواب انفعال و ندامت آن گربه مسکین خوش اطوار بازگردید و غلغه این تفضیح و تقبیح بمسامع مؤالف و مخالف و دوست و دشمن رسید.

بسیار است. علامه شمس الدین محمد بن مظفر الدین خلخالی در «مفاتیح شرح مصابیح» گفته) :

قوله: (انکم تقولون) الخطاب للصحابة.

(أکثر أبو هریرة عن النبی) أی أکثر الروایة عنه علیه السلام.

(و اللّه الموعد) أی لقاء اللّه موعدنا، یعنی مرجعنا، یعنی به یوم القیامة، فیظهر عنده صدق الصادق و کذب الکاذب لا محالة، لان الاسرار تنکشف هنا لک(1).

(از این عبارت پیدا است که صحابه نسبت اکثار روایت بابو هریره می کردند، و ظاهر است که مراد از این اکثار نه اکثار روایت صحیحه است، زیرا که این اکثار موجب اکثار مدح و ستایش است، نه موجب ذم و نکوهش، و اگر این اکثار مراد بودی ابو هریره تنگدل نمی شد بلکه خوشدل می شد، و قول او: (و اللّه الموعد) دلیل واضح است بر آنکه مراد حضرات صحابه ذم و ملام و تکذیب ابو هریره بود، که بجواب قولشان گفت: که خدا موعد ما است، یعنی مرجع ما روز قیامت است، پس ظاهر خواهد شد نزد خدای تعالی صدق صادق و کذب و کاذب لا محاله، زیرا که اسرار آنجا منکشف خواهد شد.

و بعض شراح چون در توجیه خطاب (انکم تقولون) بحضرات صحابه مزید تنقیص ابو هریرة یافته اند، از آن سر تافته بحضرات تابعین این خطابه متوجه ساخته.

شیخ نور الدین علی بن سلطان محمد الهروی المعروف بالقاری در «مرقاة شرح مشکاة» گفته) :

(و عنه) أی عن أبی هریرة قال: (انکم) أی معشر التابعین، و قیل: الخطاب

ص:239

مع الصحابة المتأخرین.

(تقولون أکثر أبو هریرة) أی الروایة عن النبی صلی اللّه علیه و سلم.

(و اللّه الموعد) أی موعدنا، فیظهر عنده صدق الصادق و کذب الکاذب، لان الاسرار تنکشف هنا لک.

و قال الطیبی: أی لقاء اللّه الموعد، أی موعدنا یعنی به یوم القیامة، فهو یحاسبنی علی ما أزید أو أنقص، لا سیما علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و

قد قال من کذب علی معتمدا فلیتبوّأ مقعده من النار.

(مخفی نماند که شاهصاحب در باب دوم همین کتاب «تحفه» تصریح فرموده اند بآنکه صدق و صلاح تابعین بارشاد حضرت خاتم النبیین صلی اللّه علیه و آله اجمعین ثابت شده، و افادات دیگر اکابر سنیه نیز مصدق آنست، پس تکذیب حضرات تابعین صادقین هم مثل تکذیب حضرات صحابه عادلین کافی است(1).

و از افادۀ طیبه طیبی که قاری نقل کرده نیز ظاهر است که مراد از این اکثار ذم و نکوهش و تکذیب ابو هریره است، که ابو هریره بجواب آن گفت: که لقاء خدا موعد ما است پس او تعالی حساب من خواهد کرد بر آنچه زیاده می کنم، لا سیما جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم و حال آنکه آن حضرت ارشاد فرموده: که

(من کذب علی معتمدا فلیتبوّأ مقعده من النار) .

و مسلم در «صحیح» خود (علی ما أورده أبو عبد محمد بن أبی نصر فی الجمع بین الصحیحین) از أبی زرین روایت کرده قال:

خرج إلینا أبو هریرة فضرب بیده علی جبهته فقال: الا انکم تحدثون انی

ص:240

اکذب علی رسول اللّه لتهتدوا و أضل الخ(1).

و فی هذا دلیل واضح و برهان قاطع علی أن ابا هریرة کان عند أبی رزین و من معه مفتریا علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم و کاذبا، و عن طریق الهدایة ضالا، و عن نهج الاستقامة ناکبا.

(و اما رد و انکار حضرت عائشة بر ابو هریره که زمانه آن بنابر افادۀ ابن قتیبه نبیل طویل گردید، پس جابجا در کتب حدیث حضرات سنیّه مذکور و مسطور است:

از جمله آنکه هر گاه ابو هریره روایت کرد که حضرت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود که:

(من لم یوتّر فلا صلاة له) ، و جناب عائشه آن را شنید بابطال آن پرداخت، و فرمود که کدام کس شنید این را از حضرت رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم نه عهد آن جناب بعید شده و نه ما نسیان کردیم.

فلا یغمس یده فی الاناء) که از مرویات ابو هریره است فرموده، دلیل عقلی بر بطلان آن قائم ساخته، و ابن عباس هم در این ابطال و استدلال اتباع جناب او اختیار نموده، سالک این مسلک، و ناهج این منهج گردیده و یا امر بالعکس بوده باشد.

صلی اللّه علیه و سلم یصلی فتقع رجلی بین یدیه أو بحذائه، فیصرفها فأقبضها.

و أصله فی الصحیح(1).

و ایمان خویش، این حدیث و امثال آن افترای بحت و کذب صریح است، و حضرت عائشة هم بر بطلان آن استدلال بآیه قرآنی فرموده.

چنانچه شمس الائمه محمد بن احمد السرخسی الحنفی در کتاب «الاصول علی ما نقل بعض الفحول» گفته) :

و لما

سمعت (أی عائشة) أبا هریرة یروی ان ولد الزنا شر الثلاثة قالت: کیف یصح هذا و قد قال اللّه تعالی: وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری(1)؟

و هذا حدیث صحیح الاسناد لم یخرجاه(1).

هریرة فضرب بیده الی جبهته فقال: الا انکم تحدثون انی اکذب علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لتهتدوا و أضل، ألا و انی أشهد لسمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: إذا انقطع شسع أحدکم فلا یمشی فی الاخری حتی یصلحها(1).

(و جلال الدین سیوطی در «عین الاصابة» گفته) :

أخرج ابن أبی شیبة عن أبی رزین قال: خرج إلینا أبو هریرة یضرب بیده علی جبهته ثم قال: انکم تحدثون أنی أکذب علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أشهد لسمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: إذا انقطع شسع أحدکم فلا یمشی فی الاخری حتی یصلحها.

(اما اینکه رد بر مدعی سماع تکذیب است، پس از افادات علامه نحریر و محقق شهیر محمد بن أبی بکر المعروف بابن القیم واضح است که او در کتاب «زاد المعاد فی هدی خیر العباد» گفته) :

و معلوم قطعا أن تطرق الوهم و الغلط الی من أخبر عما فهمه هو من فعله صلی اللّه علیه و سلم و ظنه کذلک أولی من تطرق التکذیب الی من قال سمعته صلی اللّه علیه و سلم یقول کذا و کذا و أنه لم یسمعه، فان هذا لا یتطرق إلیه الا التکذیب بخلاف خبر من خبر عما ظنه من فعله و کان واهما فانه لا ینسب الی الکذب، و لقد نزه اللّه علیا، و أنسا، و البراء، و حفصة عن أن یقولوا: سمعناه یقول کذا و کذا و لم یسمعوه انتهی(2).

و لیکن هذه الافادة منک علی ذکر فانها تفید فائدة عظیمة فی موانع شتی ثبت فیها رد بعض الصحابة علی بعض فیما رووه من الاحادیث و ادعوا سماعها

ص:247

عن النبی صلی اللّه علیه و سلم.

إِلاّ فِی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِکَ عَلَی اَللّهِ یَسِیرٌ)(1).

فانظروا معاشر المتسننین، صانکم اللّه عن التعصب المهین، الی امکم الصدیقة التی تروون ان خاتم النبیین صلوات اللّه و سلامه علیه و آله اجمعین قد امر صحابته، فضلا عن غیرهم، بأن یأخذوا عنها شطر الدین و تزعمون ان الغاض منها و المعرض عنها و الطاعن علیها من الهالکین المعاندین، و الخاسرین الجاحدین کیف القت جلباب الاستتار و الخفاء عن انهماک ابی هریرة فی الکذب و الافتراء حیث ابانت انه قد افتری علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم حدیث اهل الجاهلیة الفجار، و عزی إلیه صلی اللّه علیه و آله و سلم ما هو من مقولات الکفار، و ترهات الاشرار، و صرحت رافعة عقیرتها(2) بأنه کذب، و هل بعد ذلک التصریح الصریح مجال لریبة مرتاب؟ و فسحة لتأویل معاند کذاب؟ لا بل لو طاروا الی السماء، و غاروا فی الغبراء، و قاموا و قعدوا، و تغیروا و تربدوا لما وجدوا حیلة، و لما ألفوا الی الخلاص وسیلة، و ما زادهم التعمق الا انزعاجا، و ما اورثهم الجد و الجهد فی التبرئة الا اختلاجا(3).

(و تکذیب حضرت عائشه ابو هریره را در این باب علامه عبد اللّه ابن مسلم بن قتیبه هم روایت کرده چنانچه در کتاب «الرد علی من قال بتناقض الحدیث» علی ما نقل گفته) :

حدثنی محمد بن یحیی القطیعی، قال حدثنا عبد الاعلی بن سعید، عن قتادة عن أبی حسان الاعرج: ان رجلین دخلا علی عائشة رضی اللّه عنها فقالا: ان ابا هریرة یحدث عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم انه قال: انما الطیرة فی المرأة

ص:249

و الدابة و الدار، فطارت شققا، ثم قالت: کذب و الذی انزل القرآن علی أبی القاسم من حدث بهذا عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، کان اهل الجاهلیة یقولون: ان الطیرة فی الدابة و الدار و المرأة، ثم قرأت (ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی اَلْأَرْضِ وَ لا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلاّ فِی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها)(1).

(و از طرائف روزگار این است که ابن عبد البر غیر بار، بعد روایت تکذیب حضرت عائشه، ابو هریره را در کتاب «التمهید» تمهید کذب شدید و توطئه تعصب غیر سدید نموده، یعنی تأویل عجیب برای این تکذیب اختراع کرده) .

کذب بمعنی غلط بمثل دلائل مجیء مولی بمعنی اولی هم ثابت می بود، قابل قبول و لائق اصغاء نبود، بلکه مستحقّ ردّ و ابطال، و سزای سخریه و استهزاء بود، چه جا که اصلا دلیلی قابل اعتناء برای ان متحقق نباشد.

دوم آنکه یقینی است که معنی حقیقی لفظ کذب دروغ است، و متبادر از اطلاق آن همین معنی است، پس اگر بالفرض مجیء کذب بمعنی غلط ثابت هم شود، از معانی مجازیه خواهد بود، و ترک حقیقت و ایثار مجاز بی قرینه و دلیل غیر مجاز، و چون قرینه بر این معنی در این روایت موجود نیست، تأویل بآن سمتی از جواز ندارد.

سوم آنکه سیاق و سباق روایت مذکوره دلیل ساطع است بر آنکه لفظ کذب در آن محمول بر معنای حقیقی است، نه آنکه مراد از آن غلط است، زیرا غلط و خطاء مجتهدین معفو و موجب یک اجر و ثواب است پس مخطئ استحقاق غضب و سخط ندارد، و حضرت عائشه بسماع روایت أبی هریره غضب شدید فرموده (کما یدل علیه قوله: طارت شقة منها فی السماء و شقة فی الارض) ، و این غیظ و غضب شدید دلیل ارتکاب کذب است، چه از خطاء و غلط و ذهول خود حضرت عائشه هم بری نبودند پس این همه غیظ و غضب بر آن یعنی چه.

و از روایات امام احمد بن حنبل، و ابن خزیمه، و حاکم هم ظاهر است، که هر گاه حضرت عائشه شنید که ابو هریره

حدیث (الطیرة فی الفرس و المرأة و الدار) روایت می کند غضب شدید فرمود، و گفت که: جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم این را نگفته، بلکه فرموده که اهل جاهلیت تطیّر از اشیاء مذکوره می کردند.

ص:251

ابن حجر عسقلانی در «فتح الباری» گفته) :

روی احمد، و ابن خزیمه، و الحاکم من طریق قتادة، عن أبی حسان: أن رجلین من بنی عامر دخلا علی عائشة فقالا: ان ابا هریرة قال: ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: الطیرة فی الفرس و المرأة و الدار، فغضبت غضبا شدیدا، و قالت ما قاله، و انما قال ان أهل الجاهلیة کانوا یتطیرون من ذلک انتهی(1).

(و در «صحیح مسلم» مسطور است) :

حدثنا قتیبة بن مسلم بن سعید، عن مالک بن أنس فیما قرء علیه، عن عبد اللّه ابن أبی بکر، عن أبیه، عن عمرة بنت عبد الرحمن أنّها أخبرته أنّها سمعت عائشة، و ذکر لها أن عبد اللّه بن عمر، یقول: ان المیّت لیعذب ببکاء الحی،

فقالت عائشة: یغفر اللّه لابی عبد الرحمن أما انه لم یکذب، و لکنه نسی أو أخطأ المام رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی یهودیة یبکی علیها فقال: انهم لیبکون علیها و انها لیعذب فی قبرها(2).

(از این عبارت ظاهر است که حضرت عائشه در مقام اظهار خطای حضرت ابن عمر اصلا غیظ و غضب نفرموده، بلکه اولا برای تطییب خاطر و تسلیته تمهید و توطیر بدعای مغفرت بر ایشان فرموده، و باز نفی کذب از جناب او نموده، و باز احتمال نسیان یا خطا را بر زبان آورده.

و این دلالت صریحه دارد بر آنکه نزد حضرت عائشه خاطئ لائق غیظ و غضب و نکایت نبود، بلکه مستحق شفقت و رأفت و عنایت، و نیز جنابشان بر خطا اطلاق کذب نمی فرمودند، بلکه نفی کذب از خاطئ

ص:252

می کردند، پس اگر ابو هریرة هم مثل حضرت ابن عمر خاطئ و غالط می بود، نه متجاسر و عامد، حضرت عائشه چگونه این همه غیظ و غضب روا می داشتند، و چسان اثبات کذب او بتأکید یمین می فرمودند.

چهارم آنکه شاهصاحب در باب چهارم گفته اند، باید دانست که آنچه پیشوایان این گروه از حضرات ائمه روایت کرده اند، و آنرا تمسک (بأقوال العترة الطاهرة و أفعالهم) قرار داده، آنرا فرزندان ائمه و برادران ایشان و بنی اعمام ایشان رد و تکذیب نموده اند، و بر عاقل پوشیده نیست که اقوال و افعال شخص بر فرزندان و برادران و اقارب و عشائر او قسمی که مکشوف می باشند بر دیگری که گاه گاه بصحبت او رسد چرا خواهد بود، علی الخصوص که فرزندان و اقارب هممشرب و مناسبت در آئین و طریق هم باشند، و این رد و تکذیب در کتب ایشان بروایات صحیحه موجود است، برای نمونه یک دو مسئله ذکر کنیم تا دلیل واضح باشد بر کذب روایات ایشان:

زید شهید علیه الرحمة که از جمله فرزندان حضرت امام سجاد علیه السلام بزهد و تقوی و علم و بزرگی معروف و ممتاز است، یاران امام سجاد را در روایات بسیار تکذیب فرموده، و در مسائل بسیار تضلیل نموده، مثل مسئله تفضیل ائمه بر انبیاء علیهم السلام، و مسئله سب خلفاء ثلثة، و تبرّی از ایشان.

اما در اینجا مسئله امامت که رأس المسائل این فرقه است بیان نماییم زیرا که این مسئله نزد ایشان از متواترات و اجماعیات اهل بیت است، و می باید که علم این مسئله هر کسی را از این خاندان عالی شأن بوجه اتم

ص:253

حاصل باشد) .

روی الکلینی عن ابان، قال أخبرنی الاحول: أن زید بن علی بن الحسین علیهما السلام بعث إلیه و هو مستخف، قال فأتیته، فقال لی یا أبا جعفر ما تقول ان طرقک طارق منا أ تخرج معه؟ قال فقلت له: ان کان أباک أو أخاک خرجت معه، قال فقال لی: فأنا ارید أن أخرج اجاهد هؤلاء القوم فاخرج معی، قال قلت:

لا ما أفعل جعلت فداک، قال: أ ترغب بنفسک عنی؟ قال قلت له: انما هی نفس واحدة، فان کان للّه فی الارض حجة فالمتخلف عنک ناج و الخارج معک هالک و ان لا تکن للّه حجة فی الارض فالمتخلف عنک و الخارج معک سواء، قال فقال لی: یا أبا جعفر کنت اجلس مع أبی علی الخوان فلیقمنی البضعة السمنیة، و یبرد لی اللقمة الحارة حتی تبرد، شفقة علی، و لم یشفق علی من حر النار إذا أخبرک بالدین و لم یخبرنی به، فقلت له: جعلت فداک من شفقته علیک من حر النار لم یخبرک خاف علیک أن لا تقبله فتدخل النار، و أخبرنی أنا فان قبلت نجوت و ان لم اقبل لم یبال ان أدخل النار الخ(1).

(این روایت دلیل صریح است بر آنکه حضرت زید شهید احول را در تعیّن امامت محمد باقر تکذیب نموده(2)انتهی.

از این عبارت واضح است که شاهصاحب اعتراض زید شهید را که مؤمن الطاق دفع آن کرده، و باز دفع آن دفع در این روایت منقول نیست، دلیل صریح تکذیب مؤمن الطاق قرار داده اند.

پس بنا بر این رد حضرت عائشه بر

حدیث (شؤم الاشیاء ثلثة) اگر بی

ص:254

تصریح بکذب أبی هریرة هم مروی می شد، دلیل صریح کذب او می بود، چه جا که لفظ کذب صراحة مذکور باشد.

پنجم آنکه علامه سیوطی که نبذی از جلائل مفاخر و محاسن مآثر او سابقا دریافتی در رسالۀ «طراز العمامة فی الفرق بین الغمامة و القمامة» بجواب بعض مخالفین خود گفته) :

و قولک سمعت أن اعتمادک فیها أنه علیه السلام یسوءه ان یقال عنه ان أبویه فی النار.

جوابه اما أن الاعتماد علی ما تقدم من مسالک الاخیار المعتمدة علی الایات القرآنیة و الاخبار، و اما هذه العلة فذکرها السهیلی، و ابن العربی، حیث حکما علی قائل ذلک بالاختطار.

و قولک: فیلزمک من هذا انّه یسرّه أن واحدا من امّته یرتکب کبیرة الکذب.

جوابه أن هذا الزام من مختل العقل مضطرب، أما أولا فلانه یتضمن أن الائمة الذین قالوا ذلک کذابون مرتکبون الکبیرة، و حاشاهم من ذلک، اللّه اکبر من هذه الاقوال السقیمة المبیرة، و أما ثانیا فلان المسئلة الخلافیة لا یقال فی أحد قولیها انه کذب لانه قول ناش عن دلیل، و لا یطلق الکذب علی قول له دلیل أو تأویل، و أما ثالثا فلان الکذب مخالفة الخبر للواقع و الواقع الی الان لم یعلم لانه غیب، و الادلة فی ذلک متناقضة و الاحادیث متعارضة، و لم یصح من أحادیث ذلک الجانب الا القلیل، و طرقه احتمال النسخ و التأویل، فکیف یطلق علی القول المقابل لفظ الکذب أو التبدیل، ما قال هذا المقال المهمل أحد قبلک، و لا فهم هذا الفهم السقیم أحد مثلک، و قد أخبر علیه الصلوة و السلام فی أحادیث الصحاح و الموطّأ ان المجتهد إذا اخطأ له اجر، فلم یسمّه فی حال خطائه کذابا و لا

ص:255

مرتکبا کبیرة، و لا رتّب علیه اثم المعصیة المبیرة، بل سمّاه مجتهدا و وعده أجرا متحدا، و قد قال ابن الزبیر فی النهایة قولا منضبطا: الاجتهاد لا یدخله الکذب و انما یدخله الخطاء(1).

(از این عبارت بکمال وضوح ظاهر است، که اطلاق کذب بر خطاء و غلط، در نهایت شناعت و فظاعت، و غایت قبح و سماجت است، و بطلان آن نهایت صریح است، که مخالف احادیث صحاح و افادات علمای اعلام است، و کسی که اطلاق کذب بر امر اجتهادی نماید، آن کس مختل العقل، و فاقد النبل، و عدیم الحیاء، و مثیر فتنۀ عظیم البلاء است، و قول او قول مهمل و سقیم، و رأی او ذمیم، و حکم او موجب هلاک و بوار و انجرار طعن و تشنیع عظیم بسوی اعلام کبار است.

قال قلت: یا أبت ما قولک: صدق کذب؟ قال: یا بنی أما أن یکون سمع هذه الاحادیث من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فلا أشک، و لکن منها ما وضعه علی مواضعه، و منها ما وضعه علی غیر مواضعه(1).

(از این عبارت واضح است که حضرت زبیر از اکثار ابو هریره حدیث را منغص و مکدر بوده، تا آنکه برای امتحان و اختبار این اکثار بفرزند ارجمند امر بادنی و تقریب بسوی آن محدث لبیب نمود، پس سلیل نبیل ممتثل امر جلیل گردید، و نوبت بمدانات و مؤاخاة رسید و هر گاه ابو هریره بمعرض امتحان ذکر احادیث از سرور انس و جان (صلی اللّه علیه و آله الکرام ما اختلف الملوان) شروع کرد، زبیر حسیب حکم بتصدیق و تکذیب آن علامه اریب آغاز ساخت، و هر گاه عروة المتسننین استفسار از وجه این ارشاد باسداد، که در آن تکذیب ابو هریره عمدة النقاد بود نمود، تکذیب ابو هریره را معلل بحمل او بعض احادیث را بر غیر مواضع آن کرده، و این قدر هم برای قدح و جرح کافی و وافی است.

و نیز جناب خلیفۀ ثانی از کثرت اکاذیب أبی هریره بر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم جان بتنگ آمده، تهدیدش فرمودند و وعیدش نمودند، و فرمودند که ترک روایت از جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بکن و الا ترا بجبال دوس می رسانم، یعنی باجلاء و اخراج تو از مدینه منوره عبرت عالمت می گردانم) .

ففی کتاب «الاصول» لشمس الائمة السرخسی علی ما نقل:

و لما بلغ عمر ان ابا هریره یروی بعض ما لا یعرف قال: لتکفّن عن هذا أو

ص:257

لألحقنّک بأرض القردة.

کر(1)-(2).

مأمور بالاقتداء، و بنص آیات و روایات دیگر (علی زعمهم) صادق و راستگو و قابل اتباع و اقتفاء باشد، بچنین تهدید شدید ذلیل و رسوا نمودند، و باتباع تلبیس ابلیس لعین، مانع از ترویج امر دین، و اشاعت احادیث جناب خاتم النبیین صلوات اللّه علیه و آله اجمعین گردیدند (فهذا هو الهرب من المطر و الوقوف تحت المیزاب کما لا یخفی علی اولی الافهام و الالباب) .

و محتجب نماند که علامه ابن کثیر بعد ایراد این روایت تأویل عجیب و غریب برای آن بیان کرده که موجب حیرت افهام و دلیل صریح بر تعصب تام است) .

حیث قال فی التاریخ: و هذا محمول من عمر علی انه خشی من الاحادیث التی یضعها الناس علی غیر مواضعها، و انهم یتکلّمون علی ما فیها من احادیث الرخص، و ان الرجل إذا أکثر من الحدیث ربما وقع فی احادیثه بعض الغلط أو الخطاء فیحملها الناس عنه أو نحو ذلک (1).

(پر ظاهر است که منع از نقل روایات و احادیث جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم شخصی را که معتبر و معتمد، بلکه بحکم حدیث نبوی قابل اقتداء و أخذ باشد، و وعید و تهدید بر آن، مثل آن است که شخصی علماء و فضلاء را از تکلم بکلمۀ شهادتین، و اظهار سائر اصول و فروع و بث و نشر آن در اقطار و امصار منع کند، و تهدید و وعید بر آن نماید، و بایشان بگوید: که اگر امری از امور دینیّه بر زبان خواهید آورید شما را از شهر بیرون خواهم کرد، پس بلا شبه این منع را عقلا و اهل دین نهایت شنیع و فظیع، و خلاف دین خواهند دانست، و احدی

ص:259

از ایشان راضی نخواهد شد بتأویل این منع بآنکه غرض از آن منع از اظهار امور دینیه بر خلاف مصلحت است، و عجب که جناب شاهصاحب در باب چهارم همین کتاب خود منع را از تحدیث زنان باحتلام ایشان که قلیل الوقوع و نادر الوجود است، و هم تعلیل این منع در حدیث باتخاذ زنان آن را علت وارد شده است، تعبیر بمنع مردم از تعلیمات واجبات دین کرده اند، و آن را در کمال شناعت و فظاعت دانسته، بلکه معاذ اللّه آن را عین کفر قرار داده اند، و از جملۀ قبایح و عیوب و کفریات شمرده(1).

پس هر گاه منع از تحدیث حکم واحد قلیل الواقع باین مثابه شنیع و فضیع باشد، منع از تحدیث مطلق در چه حساب خواهد بود.

و نیز ابن کثیر بعد ذکر این تأویل علیل توجیهی دیگر آورده، یعنی دعوی اذن حضرت عمر ابو هریره را در تحدیث بعد منع آغاز نهاده) :

قال فی التاریخ بعد ما سبق: و قد جاء أن عمر اذن له بعد ذلک فقال: مسدد ثنا خالد الطحان، ثنا یحیی بن عبید اللّه، عن أبیه، عن أبی هریرة، قال: بلغ عمر حدیثی فأرسل الی فقال: کنت معنا یوم کنّا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی بیت فلان؟ قال: قلت نعم، و قد علمت لم سألتنی عن ذاک، قال: و لم سألتک؟ قلت: ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال یومئذ: من کذب علی متعمدا فلیتبوّأ مقعده من النار، قال: أما إذا فاذهب فحدث(2).

(و این روایت بعد تسلیم، هرگز دلالت ندارد بر آنکه اذن عمر ابو هریره

ص:260

را در تحدیث بعد منع از آن و وعید و تهدید بر آن بوده، و ادعای دلالت بر اذن متأخر کذب صریح و بهت بحت است، بلکه جائز است که این اذن قبل این وعید و تهدید باشد، بلکه ظاهر همین است که اولا خلافت مآب ابو هریره را بعد تذکیر او بسماع تهدید بر کذب از جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم اجازت تحدیث دادند، و بعد از آن هر گاه احادیث بی اصل از او شنیدند منع او و تأکید آن بتهدید و وعید فرمودند، و اگر این منع و تهدید و وعید متقدم باشد و این قصه متأخر، لازم آید تخطئه جناب خلافت مآب در تهدید و وعید ابو هریره، که چرا همین معامله با ابو هریره اولا بجا نیاوردند، و چرا باستفسار سماع حدیث (من کذب علی) از ابو هریره اذن تحدیث باو ندادند، و چرا باین وعید و تهدید شدید تفضیح او کردند، و مع هذا مکذب روایت اذن هم بحمد اللّه خود ابن کثیر نقل کرده (حیث قال فی التاریخ) :

و شهر بالاندلس حتی سار الی المشرق ذکره، و استطار بشرر الذکاء فکره، و کانت له عنایة بالعلم، و ثقة و روایة له متسقة، و أما الادب فهو کان حجته، و به غمرت الافهام لجته، مع صیانة و ورع و دیانة، ورد ماءها فکرع، و له التألیف المشهور الذی سماه «بالعقد» و حماه عن عثرات النقد، لانه أبرزه مثقف القناة مرهف الشباة، تقصر عنه ثواقب الالباب، و تبصر السحر منه فی کل باب، و له شعر انتهی منتهاه، و تجاوز سماک الاحسان سماه الخ(1).

(در کتاب «العقد» که بتصریح ابن خلکان و ازنیقی از کتب ممتعه است، و کمال مدح و اطراء آن از لسان لسان الدین شنیدی، که حسب افاده او محفوظ است از عثرات نقد، که مصنفش آن را مثقف(2) القناة و مرهف الشباة(3)ظاهر کرده، و قاصر است از آن ثواقب الباب، و ملاحظه می شود از آن سحر در هر باب، (علی ما نقل بعض الاصحاب) می گوید) :

دعا عمر بن الخطاب أبا هریرة، فقال له: هل علمت انی استعملتک علی البحرین و أنت بلا نعلین، ثم بلغنی انک ابتعت أفراسا بألف دینار و ستمائة دینار قال: کانت لنا أفراس تناتجت، و عطایا تلاحقت، قال: قد حسبت لک مؤنتک هذا فضل فأده، قال: لیس ذلک لک، قال: بلی و اللّه اوجع ظهرک ثم قام إلیه بالدرة حتی أدماه، ثم قال ائت بها قال: أحتسبها عند اللّه، قال ذلک لو أخذتها من حلال أو أدیتها طائعا أجبیت من أقصی حجر بالبحرین یجبی الناس لک لا للّه و لا للمسلمین، ما رحبت بک امیمة الا راعیة الحمر، و امیمة أم أبی هریرة.

ص:263

و فی حدیث أبی هریرة قال: لما عزلنی عمر بن الخطاب عن البحرین قال:

یا عدو اللّه و عدو کتابه سرقت مال اللّه.

قال قلت: لست بعدو اللّه و عدو کتابه، و لکنی عدو من عاداهما.

قال: فمن أین اجتمعت لک عشرة آلاف: قال: خیل تناتجت، و عطایا تلاحقت، و سهام تتابعت.

قال: فقبضها منی فلما صلیت الصبح استغفرت لامیر المؤمنین فقال لی بعد ذلک:

أ لا تعمل؟ قلت: لا، قال: قد عمل من هو خیر منک یوسف علیه السلام، قال:

قلت: ان یوسف نبی، و انا ابن امیمة أخشی أن یشتم عرضی، و یضرب ظهری و ینزع مالی(1).

علی ابالة) بود، بسمع اصغاء جانداد، و باز حکم بادای فاضل از مؤنت فرمود.

و این صریح است در آن که این عذر محض کذب بی اصل و صریح افتراء و هزل بود.

پس معلوم شد که ابو هریره بر محض خیانت و سرقت اموال مسلمین اکتفا نفرموده، کذب و افتراء و احتیال با سرقت اموال جمع فرموده، و ظاهر است که این کذب نهایت شنیع و فضیع بود، چه ارتکاب کذب مطلقا مذموم و ملوم است، چه جا ارتکاب کذب در اتلاف حقوق مسلمین، و آن هم روبروی حضرت خلافت مآب که صریح اساءت ادب آن عالی جناب هم هست، و نیز جامع دو کذب است یکی انکار سرقت اموال مسلمین، دوم ادعای آنکه اموال مسروقه اموال مملوکه او است.

سوم آنکه کمال تهور و جلادت و نهایت جسارت و رقاعت ابو هریره این است که، با آنکه حضرت خلافت مآب بارشاد مکرره سرقت او ثابت فرمودند، و تنبیه او بر انابت و اقلاع از این خیانت عظیمة الاستشناع نمودند، لکن او از خواب غفلت بیدار، و از سکر حب مال هشیار نشد، بلکه استبداد و اصرار بر جحود و انکار ورزید، و بار دیگر مرتکب کذب گردید، که با ساءت ادب خلافت مآب کلمۀ: (لیس ذلک لک) بر زبان آورد.

چهارم آنکه خلافت مآب هر گاه ملاحظه کرد که ابو هریره بمزید وقاحت و رقاعت، با وصف الزام مکرر خلافت مآب بسرقت و خیانت اعتراف بآن

ص:265

نمی کند، بلکه مکررا مرتکب کذب می گردد، بمزید غیظ و غضب و التهاب قسم برب الارباب یاد کرده فرمود: که من ایجاع خواهم کرد ظهر ترا.

و این صریح است در آنکه ابو هریره لائق اهانت و ضرب و ایلام بود، نه مستحق تعظیم و اجلال و اکرام.

پنجم آنکه خلافت مآب بر محض وعید و تهدید بضرب و ایجاع ظهر آن امام عالی قدر اکتفاء نفرموده، قول را مطابق عمل نموده، یعنی بعد اشتعال و اضطرام نار غضب، ترک احترام و ادب فرموده، برپا ایستاده بنفس نفیس مرتکب ضرب و ایجاع آن سارق خسیس گردیدند، یعنی او را زیر تازیانه تأدیب کشیدند، تا آنکه پشت او را خونین ساختند، و پرده از روی کار برانداختند.

ششم آنکه خلافت مآب بر این ایجاع و ادما اقتصار و اکتفاء نفرموده، باز همان سخن مطالبه و مصادره مطلوب آغاز نهادند، و ارشاد کردند که بیار آن اموال را.

و این هم صراحة دلالت دارد بر آنکه ابو هریره نزد خلافت مآب سارق و خائن، و در انکار سرقة کاذب و مائن بود.

هفتم آنکه از آن ظاهر است که ابو هریره هر گاه مبتلای ضرب و ایجاع گردید، چاره جز آن ندید که بکلمۀ(أحتسبها عند اللّه) ظلم و جور خلافت مآب ظاهر کرد.

و این جسارت بزعم سنیه کفر صریح، و ضلال قبیح، و نهایت خسارت است، که بر سرقت اموال و خیانت و کذب و افترای مزور، و آن هم در بارگاه خلافت و سرکار جلالت اکتفاء نکرده، هر گاه نمونه سزای سرقت اموال و جزای شنایع افعال خود می یابد، اجر آن را از خدای

ص:266

ذو الجلال می خواهد، و اظهار جور و ظلم حضرت ابن خطاب، که وحی بر رأی فیض پیر ایشان نازل می شد آغاز می نهد، و داد رفض و الحاد حسب زعم اهل عناد می دهد.

هشتم آنکه هر گاه ابو هریره بر این جسارت فضیحه و وقاحت قبیحه اقدام کرد، حضرت ابن خطاب رد آن بابلغ وجوه فرمودند، یعنی ارشاد کردند آنچه حاصلش این است که، اجرا این ضرب وقتی خدا می داد که این اموال را از حلال می گرفتی، یا ادا می کردی آن را بطوع و رغبت.

و از این ارشاد بلیغ ظاهر است که ابو هریره این اموال را از حلال نگرفته، بلکه بحرام جمع کرده.

و نیز از آن ظاهر است که ابو هریره در حبس آن، و عدم ادای آن بطوع و رغبت، مذموم و ملوم، و خودش جائر و ظالم بود نه مقهور و مظلوم، پس توقع اجر و احتساب از رب الارباب، محض نقش بر آب و خدع سراب، بلکه کذب و فاحش محیر اولی الالباب است، و این جزع و زاری و فریاد و فغان مصداق (کالقوس ترمی الصمایا و هی مرنان) .

نهم آنکه خلافت مآب بر این همه تفضیح و تقبیح ابو هریره اکتفاء نکرده بکلمۀ(أجبیت) الخ مکررا سرقت و خیانت ابو هریره ببلاغت تامه و نهایت حسن بیان ظاهر فرمودند.

دهم آنکه خلافت مآب بر این همه تفضیح و هتک استار اکتفا و اقتصار نکرده، از طعن و تشنیع عالمانه در گذشته، حسب افاده رشیدیه در «شوکت عمریه» بلکه باولویت تمام از آن زبان را بسب و شتم جاهلانه هم گشودند، یعنی ذکر ما در ابو هریره و آن هم بعیب و ذم بر زبان گهربار آوردند، و دعای بد در حق او نمودند.

ص:267

و از روایت آخرین ظاهر است که خلافت مآب ابو هریره را عزل کرده، و او را بلقب عدو اللّه و عدو کتاب اللّه ملقب فرموده، و شهادت صادقه بسرقت او مال خدا را اداء نموده، و ابو هریره خود این را حاکی، و از تطاول آن فظ غلیظ شاکی است.

و نیز از آن ظاهر است که خلافت مآب عذر ابو هریره را که مشتمل است بر ادعای اجتماع این مال خطیر و مبلغ کثیر از نتاج خیل و تلاحق عطایا و تتابع سهام، کذب محض، و بهت بحت، و رمی سهام فی الظلام دانسته، و هرگز قبول نفرموده، بلکه این مال فساد مآل، و این مبلغ بلیغ النکال و الوبال را از ابو هریره بگرفت، و بقبض آن انبساط خاطر ابو هریره را مبدل بانقباض ساخت، و حسب روایت «فائق» کما سیجیء در بیت المال انداخت.

و نیز از آن واضح است که ابو هریره در مقام عذر از ابا و استنکاف از قبول عمل، که خلافت مآب بعد این همه تفضیح و تقبیح، و سب و شتم، و هزل و عزل، و ایلام و اغرام، و افجاع و ایجاع، دعوت بآن فرمودند، و وجهش حسب حال خلافت مآب با کمال امتحان و اختبار آن عمدة الاحبار بود، خوف شتم عرض و ضرب ظهر و أخذ مال خود بیان کرد.

و این دلالت صریحه دارد بر آنکه ابو هریره قبل از این صدمات شتم عرض و ضرب ظهر و أخذ مال کشیده، پس بمفاد (من جرب المجرب حلت به الندامة) بار دوم از قبول عمل خلافت مآب دم در کشیده، و عقوبات ثلثۀ سابقه را برای انزجار از اغترار بدعوت آن مقتدای صغار و کبار کافی و وافی دید.

ص:268

و هر گاه مثل حضرت ابو هریره، که از اکابر صحابه و اجله و اعاظم و اماثل و افاخم ایشان است، و فضائل جلیله و مناقب عظیمه او کمتر از دیگر صحابه کبار نیست، بلکه بالاتر از جمعی بسیار است، بتصریح جناب خلافت مآب، عدو خدا و عدو قرآن یا عدو اهل اسلام و ایمان باشد، و هم سرقت اموال که اکثر اوباش انذال از آن استنکاف دارند نماید، و هم مرتکب کذبات مکرر و افتراءات مزور گردد، پس در مطاعن دیگر اصحاب کدام مقام استبعاد و ارتیاب، و چه جای انزعاج و اضطراب است.

و نیز از این جا بطلان اغراقات و مبالغات این حضرات، در اثبات مناقب و محامد عامه و خاصه صحابه، بتمسک آیات و روایات، بنهایت وضوح می رسد.

رسوله سرقت من مال اللّه، فقال: لست بعدو اللّه و لا عدو رسوله، و لکنی عدو من عاداهما، و ما سرقت، و لکنها سهام اجتمعت، و نتایج خیل، فأخذ منه عشرة آلاف درهم، فألقاها فی بیت المال، ثم دعاه الی العمل فأبی فقال عمر: فان یوسف قد سأل العمل فقال: ان یوسف منی بریء، و أنا منه براء، و أخاف ثلاثا و اثنتین قال: أ فلا تقول خمسا، قال: أخاف أن أقول بغیر حکم و أقضی بغیر علم و أخاف أن یضرب ظهری و یشتم عرضی و أن یؤخذ مالی.

البراء: البریء، و المراد بالبرائة بعده عنه فی المقایسة، لقوة یوسف علی الاستقلال باعباء الولایة، و ضعفه عنه، و أراد بالثلاث و الاثنتین الخلال المذکورة، و انما جعلها قسمین لکون الثنتین و بالا علیه فی الآخرة، و الثلاث بلاء و ضررا فی الدنیا.

(از این روایت هم واضح است که ابو هریره نزد حضرت خلیفه ثانی مستحق عزل و مصادره و اغرام، و مستوجب اهانت و تذلیل و ایلام، و عدو خدا و رسول، و ظالم جائر جهول، و لص سارق، و فاجر فاسق، و معاند مارق، مرتکب غش و خیانت، و تارک دیانت و امانت بوده.

پس محل انصاف است و جای تدبر، که کسی را که جناب خلافت مآب حضرت عمر بن الخطاب عدو خدا و رسول گویند، و شهادت صادقه که مفید یقین است (علی ما فی باب المطاعن من «التحفة») بر سرقت او از مال خدا ادا نمایند، و مصادرۀ ده هزار درهم از او گیرند، آیا چنین کسی بلکه ناکسی قابل اعتقاد و اعتماد است.

وا عجباه که حضرات سنیه کلام صدق نظام جناب خلیفه ثانی هم بگوش اصغاء نمی شنوند، و در تبجیل و تعظیم ابو هریره دست از اتباع و اقتدای جناب خلافت مآب بر می دارند، و با وصف ثبوت غایت خیانت

ص:270

و بی دینی او، که عدو خدا و رسول بوده، او را از اجله اهل ایمان، بلکه مقتدای اهل ایمان می پندارند.

آری حضرات سنیه را همچنین مقتدایان کبارند، و این طائفه سنیه را چنین امامان اشرار (أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی اَلنّارِ) .

بغیر علم(1).

(این روایت هم در دلالت بر مطلوب مثل روایت سابق است، بلکه آخر آن در عدول از صیغ مجهول بصیغ خطاب بر آن هم فائق.

هریرة علی البحرین، فقدم بعشرة آلاف.

فقال عمر: استأثرت بهذه الاموال، أی عدو اللّه و عدو کتابه.

فقال أبو هریرة: لست بعدو اللّه و لا عدو کتابه، و لکنی عدو من عاداهما.

فقال: من أین هی لک؟ قال: خیل نتجت، و غلة و رقیق عطیة تتابعت علی فنظروا فوجدوه کما قال، فلما کان ذلک دعاه عمر لیستعمله، فأبی أن یعمل له، فقال له: تکره العمل و قد طلبه من کان خیرا منک؟ طلبه یوسف علیه السلام، فقال: ان یوسف نبی ابن نبی ابن نبی ابن نبی، و أنا أبو هریرة بن امیمة، و أخشی ثلثا و اثنین، قال عمر: فهلا قلت خمسة؟ قال: أخشی أن أقول بغیر علم و أقضی بغیر حکم، أو یضرب ظهری، و ینتزع مالی، و یشتم عرضی.

و ذکر غیره أن عمر أغرمه فی العمالة الاولی اثنی عشر ألف، فلهذا امتنع فی الثانیة(1).

(از این روایت ظاهر است که هر گاه ابو هریره با ده هزار تشریف فرما شد، خلافت مآب این مال را مال مسروق، و زائد از حد و قدر آن مرتکب عقوق و مروق دانستند، که بقطع و بت و یقین بخطاب آن سارق مهین فرمودند: که تو استیثار کردی باین اموال، و بر این هم اکتفا نفرموده فرمودند: که أی عدو خدا و عدو کتاب او.

و هر گاه سرقت اموال مسلمین و عداوت خدا و کتاب مبین در حق أبی هریره بارشاد باسداد جناب ابن خطاب ثابت گردد، دگر چه حالت منتظره باقی است، و که را تاب و طاقت است که علی رغم جنابه، سر توثیق و تعدیل و تعظیم و تبجیل ابو هریره برارد، و او را از حضیض نکیر و تعییر، باوج قبول و توقیر بردارد.

ص:273

اما فقره (فوجدوه کما قال) پس آن صریح الوضع و الافتعال است کما لا یخفی علی اهل الکمال و کافی است برای رد آن روایت سابقه که از آن بطلان این دعوی حسب رد و ابطال حضرت خلافت مآب ظاهر است و ذکر اعزام که خود ابن کثیر در آخر عبارت غوره هم مکذب این ادعا است و قطع نظر از آن اگر این تصدیق صحیح و قرین تحقیق باشد.

لازم آید که خلافت مآب، در نسبت استیثار بآن عمدة الاحبار، و هم تصریح بعداوت او با خدا و کتاب جبار قهار، کاذب و دروغ زن، و جافی و جائر و رامی بوهم و ظن باشد، و بنای جلالت و عدالت تقدیری حضرتشان هم بآب رسد، و چون این مرام اقصی و مطلوب اسنی است، پس ما بقبول آن راضییم، و قدح و جرح ابو هریره باین سبب ثابت نمی کنیم، گو بعد ثبوت جرح و قدح خلافت مآب، ابو هریره در چه حساب است، قدح و جرح اکثر اصحاب خود بخود، هم بجهت استلزام بوجوه کثیره، و هم بجهت اجماع مرکب، ظاهر خواهد شد، و هم اصل مطلوب، که امامت بی فاصلۀ جناب امیر المؤمنین علیه السّلام، و بطلان خلافت متغلبین است، بر این تقدیر بلا کلفت تقریر واضح و مستنیر می گردد.

عن ابن سیرین ان عمر استعمل ابا هریرة علی البحرین فقدم بعشرة آلاف فقال له عمر استاثرت بهذه الاموال، ضمن این لک؟ قال: خیل نتجت و عطیة تتابعت و خراج و رقیق لی، فنظر فوجدها کما قال ثم دعاه لیستعمله فأبی، فقال قد طلب العمل من کان خیرا منک، قال: ان یوسف نبی اللّه ابن نبی اللّه و انا أبو هریرة ابن امیمة و اخشی ثلاثا و اثنتین ان اقول بغیر علم او اقضی بغیر حکم و یضرب ظهری و یشتم عرضی و ینزع مالی.(1) (و هر چند در این روایت تصریح خلافت مآب بعداوت ابو هریره با خدا و کتاب اسقاط کرده، لکن تصریح خلافت مآب باستیثار اموال از آن هم ظاهر است.

و نیز بیان ابو هریره خوف شتم عرض و ضرب ظهر و نزع مال در آخر آن مذکور است، و این دلیل صریح است بر آنکه این امور قبل این از خلافت مآب در حق آن مقهور واقع شده، که خوف آن بار دگر داشته و بفرض بعید اگر خوف شتم عرض بوقوع آن از دیگر مردم برگردانند ظاهر است که عامل خلیفه را وجهی برای خوف ضرب ظهر و نزع مال از دیگر رعایا نیست، که آحاد رعایا، خصوصا در سلطنت فظ غلیظ، طاقت ارتکاب این جسارت عظیمه، و آن هم در حق عامل و حاکم و صحابی عظیم الشأن نداشتند، آری خود خلیفه اگر ضرب ظهر و نزع مال عاملین خود کند می تواند، پس قطعا این خوف از خود خلافت مآب بود، و اگر بار اول خلافت مآب مرتکب آن نشده باشند، خوف آن از حضرتشان هم بر سوء ظن و مخالفت ادب و انهماک در خبث باطن است.

و بعض روات بر ذکر صرف نزع ابو هریره، و اغرام اثنی عشر او را

ص:275

و ذکر او خوف ضرب ظهر و شتم عرض و اخذ مال، بجواب دعوت خلافت مآب او را بسوی عمل، اکتفا کرده اند.

و شاه ولی اللّه هم، با وصف آن همه کف لسان، و ولوع و غرام بحمایت اصحاب اعیان، ذکر این ماجرای محیر اذهان، بغرض اثبات فضیلت خلیفۀ و الا شأن می نماید.

چنانچه در «ازالة الخفا» گفته) :

عن أبی هریرة قال: استعملنی عمر علی البحرین ثم نزعنی و غرمنی اثنی عشر ألفا، ثم دعانی بعد الی العمل، فأبیت فقال: لم و قد سأل یوسف العمل و کان خیرا منک؟ فقلت: ان یوسف ابن نبی ابن نبی و أنا ابن امیمة و أنا أخاف أن أقول بغیر علم و أن یضرب ظهری و یشتم عرضی و یؤخذ مالی(1).

(و بعض روات از ذکر عزل ابو هریره و ایلام آن والا مقام باخذ مال و اغرام هم استحیا کرده اند، لکن در ذکر خوف ابو هریره از ضرب ظهر و نزع و شتم عرض، که آن هم کاشف حقیقت حال و مضیق مجال قیل و قال است، چه خوف ضرب ظهر و اخذ مال در استقبال، بغیر وقوع آن در سابق حال، از عاقل گویا محال، و دلیل صریح بر اغتباط و اختلال است، اطلاق عنان نموده و کف لسان از آن نفرموده.

علامه ابن کثیر در تاریخ خود گفته) :

و روی الطبرانی عن ابن سیرین، عن أبی هریرة أن عمر بن الخطاب دعاه یستعمله فأبی أن یعمل له، قال: أنکره العمل و قد عمل من هو خیر منک؟ أو قال: قد طلبه من هو خیر منک، قال: من؟ قال: یوسف علیه السلام فقال أبو هریره: یوسف نبی ابن نبی، و أنا أبو هریرة ابن امیمة فأخشی ثلثا و اثنتین، فقال

ص:276

عمر: أ فلا قلت خمسا؟ قال: أخشی أن أقول بغیر علم و أقضی بغیر حکم و أن یضرب ظهری و ینزع مالی و یشتم عرضی(1).

(و نیز ابن کثیر در تاریخ خود می فرماید) :

و قال مسلم بن الحجاج: ثنا عبد اللّه بن عبد الرحمن الدارمی، ثنا مروان الدمشقی، عن اللیث بن سعد، حدثنی بکیر بن الاشج، قال: قال لنا بشر بن سعید:

اتقوا اللّه و تحفظوا من الحدیث، فو اللّه لقد رأیتنا نجالس أبا هریرة فیحدث حدیث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم عن کعب، و حدیث کعب عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و فی روایة یجعل ما قاله کعب، عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و ما قاله رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عن کعب، فاتقوا اللّه و تحفظوا فی الحدیث(2).

(از این عبارت واضح است که بشر بن سعید ارشاد کرده که ابو هریره حدیث جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم را از کعب نقل می کرد و حدیث کعب را معاذ اللّه بر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله می بست) .

و ذلک اسقاط له عن درجة الاعتماد، و حط له عن أوج الاستناد، و صریح فی أنه کان هائما فی وادی الاختباط راکبا متن الاختلاط.

هذا من هذا ذکر ابن عساکر، و کان شعبه بهذا یشیر الی حدیثه: من اصبح جنبا فلا صیام له، فانه لما حوقق علیه قال أخبرنیه مخبر و لم اسمعه من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم(1)

ابو هریرة من الصدق و الحفظ و الدیانة و العبادة و الزهادة و العمل الصالح علی جانب عظیم.(1) از این عبارت که ابن کثیر بغرض حمایت و صیانت ابو هریره ارشاد کرده (ضغث علی اباله) ظاهر می گردد، چه از آن واضع است که مثل ارشاد ابراهیم نخعی از طائفه کوفیین هم ارشاد کرده اند، یعنی بر جرح و قدح حضرت أبی هریره اقدام نموده.

(از این عبارت ظاهر است که حضرت ابو هریره در اوقات امارت خود هر گاه بر صبیان می گذشت، و ایشان بشب ببازی غراب مشغول می بودند، خود را بحالی که صبیان شاعر نباشد در زمرۀ ایشان می افکند، و پاهای خود را می زد گویا که حضرت او مجنون است، و غرض از اظهار این حرکات مجنونانه وضعت متخبطانه اضحاک صبیان و تطییب قلوب آن زمرۀ والا شان بود، پس خود را ضحکه صبیان و لعبۀ نسوان می ساخت، و اصلا حیای از جلالت إمارت و ریاست و صدارت ارباب نبالت نداشت.

و پر ظاهر است که هر چند مجرد مزاح و مطایبه مذموم و ملوم نیست لکن بلا شبهه اقدام و جسارت بر حرکات مجنونانه، و ارتکاب چنین ملاعب طفلانه، قادح مروت و جارح عدالت است.

و نیز شکم پرستی و چیره دستی حضرت ابو هریره بمرتبۀ رسیده که چون مضیره حضرت او را نهایت مرغوب و محبوب بود، برای خوردن آن حاضر خوان معاویه خوّان می گردید، برای اظهار تورع و خداپرستی ادای صلاة خلف جناب امیر المؤمنین علیه السلام می کرد، و هر گاه مردم برای استعجاب و استغراب سئوال از وجه جمع بین الضدین می نمودند بلا محابا و بلا مبالات باز اظهار جریره شره و قرم خود بمضیرۀ آن خبیث الظاهر و السریرة می نمود، و می فرمود که مضیره معاویه ادسم و اطیب است و صلاة خلف علی افضل است، پس مردم بسبب اعتراف خود آن با انصاف، او را بشیخ المضیره موسوم، و بعیب شره و قرم اکل او را موسوم ساختند.

علامه ابو القاسم محمود بن عمر جار اللّه الزمخشری در کتاب «ربیع الابرار و نصوص الاخبار» گفته) :

ص:280

عن أبی رافع: کان ابو هریرة ربما دعانی الی عشائه(1) فیقول: ادع العراق للامیر فانظر فاذا هو ثرید بزیت، و کان یقول: التمر امان من القولنج، و شرب العسل علی الریق امان من الفالج، و اکل السفرجل یحسن اللون و الولد، و اکل الرمان یصلح الکبد، و الزبیب یشد العصب، و یذهب الوصب(2) و النصب(3)، و الکرفس یقوی المعدة، و یطیب النکهة، و العدس یرق القلب، و یذرف الدمعة، و القرع یزید فی اللب و یرق البشر، و اطیب اللحم الکتف و حواشی فقار الظهر.

و کان یدیم الهریسة، و الفالوذجة، و یقول: هما مادة الولد، و کان تعجبه المضیرة جدا فیأکلها مع معاویة، و إذا حضرت الصلوة صلی خلف علی رضی اللّه عنه، فاذا قیل له، قال: مضیرة معاویة ادسم و اطیب، و الصلوة خلف علی افضل، فکان یقال له شیخ المضیرة(4).

و نیز از لطائف و طرائف تأییدات خالق ارض و سماوات آنست که امام اعظم سنیه حضرت ابو حنیفه هم ابو هریرة را مطعون می دانست، و تقلید روافض در این باب کرده از تقلید او دست بر می داشت و تحاشی خود از آن ظاهر می ساخت.

علامه علی بن یحیی زندویستی در کتاب «روضة العلماء» که دو نسخۀ عتیقه آن بنظر ابن کثیر الخطاء رسیده گفته:

و اختلفوا ان تقلید قول الصحابة یجوز أم لا، قال علمائنا رحمهم اللّه: فی ظاهر الاصل ان اقاویل جمیع الصحابة حجة تقبل بغیر معرفة المعنی و یعمل به، حتی روی عن أبی حنیفة رضی اللّه تعالی عنه انه سئل، فقیل له: إذا قلت قولا و کتاب اللّه تعالی یخالف قولک؟ قال: اترک قولی بکتاب اللّه فقیل له إذ کان الصحابی یخالف قولک؟ قال اترک قولی بقول الصحابی.

فقیل له: إذا کان قول التابعی یخالف قولک؟ قال لا تترک قولی بقوله، قال: إذا کان التابعی رجلا فانا رجل.

ثم قال: اترک قولی بجمیع قول الصحابة الا ثلاثة منهم ابو هریرة، و انس ابن مالک، و سمرة بن جندب.

قال رحمه اللّه: قال الفقیه ابو جعفر الهندوانی رحمه اللّه العالم یترک قوله لقول هؤلاء الثلاثه لانهم مطعونون، اما

ابو هریرة فانه روی عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم انه قال: من اصبح جنبا فلا صوم له، قالت عائشه رضی اللّه تعالی عنها: اخطأ ابو هریرة کان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یصبح جنبا من غیر احتلام ثم یتم صومه و ذلک فی رمضان، قال ابو هریرة رضی اللّه تعالی عنه، هی اعلم، کنت سمعته عن الفضل بن عباس و الفضل کان یومئذ میتا، فقد أحال خبره الی المیت فصار مطعونا الخ(1)

ص:282

و محمود بن سلیمان کفوی در کتاب «اعلام الاخیار عن فقهاء، مذهب نعمان المختار گفته:

و أما سمرة فما وجدت فی نسختی.

ثم فی «روضة» الزندوبستی فی الباب السابع و التسعین فی فضل الصحابة قال فیه: اختلفوا أن تقلید الصحابة یجوز أم لا، قال علماؤنا: فی ظاهر الاصول یجوز، و أقاویل جمیع الصحابة حجة بغیر معرفة المعنی و نعمل بها.

حتی روی عن أبی حنیفة أنه سئل فقیل له: إذا قلت قولا و کتاب اللّه یخالف قولک؟ قال: اترک قولی بکتاب اللّه و قول الرسول.

فقیل: إذا کان قول الصحابة یخالف قولک؟ قال: اترک قولی بقول الصحابة.

فقیل: إذا کان قول التابعین یخالف قولک؟ قال: هم رجال و نحن رجال، ثم قال أبو حنیفة: اترک قولی بقول الصحابة الا بقول ثلثة منهم: أبو هریرة، و أنس ابن مالک، و سمرة بن جندب.

قال الفقیه أبو جعفر الهندوانی: انما لم یترک یعنی أبا حنیفة قوله بقول هؤلاء الثلثة لانهم مطعونون.

بدیّا ما انا قلت و رب الکعبة: من اصبح جنبا فقد أفطر، محمد قال ذلک و رب الکعبة، و أفتی السائل عن ذلک بالافطار، فلما اخبر بروایة عائشة و أم سلمة تبرّأ من عهدته، و قال لا علم لی بهذا انما أخبرنی به الفضل.

و قد روی عن ابی هریرة الرجوع عن فتیاه بذلک، حدثنا عبد الباقی، قال حدثنا اسماعیل بن الفضل، قال حدثنا ابن شبابه ان ابا هریرة رجع عن الذی کان یفتی من اصبح جنبا فلا یصوم(1).

ابن حزم که بعض فضائل حمیده اش سابقا شنیدی، و فاضل معاصر هم در مسلک اول منتهی بافاده او استناد کرده، در «محلی» در مسئلۀ خیار می گوید) :

اما احتجاج ابی حنیفة بحدیث المصراة فطامّة من طوام الدهر، و هو أول مخالف له و زار علیه، و طاعن فیه مخالف کل ما فیه، فمرة یجعله ذو التورّع منهم منسوخا بتحریم الربا، و کذبوا فی ذلک ما للربا هنا مدخل، و مرة یجعلونه کذبا و یعرّضون بأبی هریرة رضی اللّه عنه، و اللّه تعالی یجزیهم بذلک فی الدنیا و الاحری، و هم أهل الکذب لا الفاضل المبرأ أبو هریرة رضی اللّه عنه و عن جمیع الصحابة، و کبّ الطاعن علی احد منهم لوجهه(1) انتهی نقلا عن نسخة عتیقة.

(از این عبارت واضح است که علاوه بر آنکه حضرت امام اعظم بر حدیث مصرّاة که ابو هریره راوی آنست ازراء فرموده، و مخالفت تمام بآن کرده، و طعن بر آن نموده، و قصب السبق بر دیگر طاعنین و جاحدین ربوده، حضرات حنفیه این حدیث را کذب و دروغ می گردانند، و تعریض بابی هریره می کنند، یعنی او را کاذب و مفتری این حدیث می دانند.

و از این جا است که ابن حزم در پوستین این حضرات افتاده، زبان حقائق ترجمان بطعن و تشنیع و تکذیب ایشان گشاده، و بتضرع و زاری از جناب باری خواسته، که این ائمه سنیه را در دنیا و آخرت جزا دهد، و پاداش کردار ایشان در کنارشان نهد، یعنی در دنیا بکمال عیب و فضیحت و عار و شنار رسوا سازد، و در آخرت مکبین علی وجوههم و مناخرهم در جحیم

ص:286

شرربار اندازد.

قال الحنابلة: و اعتذر الحنفیة عن الاخذ بحدیث المصراة بأعذار، فمنهم من طعن فی الحدیث لکونه من روایة أبی هریرة، و لم یکن کابن مسعود و غیره من فقهاء الصحابة، فلا یؤخذ بما رواه مخالفا للقیاس الجلی، و هو کلام آذی به قائله نفسه، و فی حکایته غنی عن تکلف الرد علیه، و قد ترک ابو حنیفة القیاس الجلی لروایة ابی هریرة، و أمثاله کما فی الوضوء بنبیذ التمر، و من القهقهة فی الصلوة و غیر ذلک، و أظن أن لهذه النکتة أورد البخاری حدیث ابن مسعود عقب حدیث أبی هریرة اشاره منه الی أن ابن مسعود قد أفتی بوفق حدیث أبی هریرة، فلو لا أن خبر أبی هریرة فی ذلک ثابت لما خالف ابن مسعود القیاس الجلیّ فی ذلک.

و قال ابن السمعانی فی «الاصطلام» : التعرض الی جانب الصحابة علامة علی خذلان فاعله بل هو بدعة و ضلالة.

و قد اختص ابو هریرة بمزید الحفظ لدعاء رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم له، یعنی المتقدم فی کتاب العلم و فی أول البیوع(1).

بجهت فصاحت او.

شیخ عبد الحق دهلوی در «رجال مشکاة» بترجمۀ محمد بن الحسن گفته) :

کان اماما مجتهدا من الاذکیاء الفصحاء، و کفاه منقبة قول الامام الشافعی:

لو أشاء أن أقول نزل القرآن بلغة محمد بن الحسن لقلت لفصاحته، و قد حملت عنه وقر بعیر.

و نقل أنه قال: الحمد للّه الذی أسعدنی فی الفقه بمحمد بن الحسن.

درجه احتجاج ساقط می نمود.

الحال بر حضرات حنفیه، که میان جان را بر مدح محمد بن الحسن چست بسته اند، لازم و واجب است که ابو هریره را مقدوح و مجروح سازند، و دست از روایات و خرافات او بردارند، و بر مساعی غیر مشکوره خویش در تبرئه ساحت او از طعن و لوم ندامت بردارند، و حرف تعدیل و توثیق او بمقابله اهل حق مدت عمر بر زبان نیارند.

پس باید دانست که سفیان ثوری با أهل بیت کرام علیهم آلاف التحیة و السلام، که مودت ایشان بنص کتاب و سنت جناب خیر الانام صلی اللّه علیه و آله الکرام، از فروض عینیه و واجبات یقینیه است، و مبغض این حضرات بلا شبهه هالک و خاسر است، اخلاصی نداشت، بلکه همت نالائق را بر اعتراض و ایراد بر این حضرات می گماشت، و افعال ایشان را مورد طعن و ملام می انگاشت، با وصفی که خود مرتکب طریقه خدع و تلبیس و فریب و تدلیس بوده، و قصب السبق در ریا و سمعه و تخدیع و تلمیع ربوده، چنانچه این معنی از افادات خود حضرات اهل سنت ظاهر و باهر است:

الدخول علینا تضرنا و نضرک(1).

(از این عبارت ظاهر است که سفیان ثوری، مثل ثور لا یعقل، بجهت ظاهربینی و بی یقینی و کینه وری و تیره بختی، بر حضرت امام جعفر صادق علیه السلام زبان اعتراض بگشود، و پوشیدن آن حضرت بعض ألبسه ناعمه را، که مبنی بر مصالح کثیره و حکم عدیده بوده، منکر و معیوب دانست، و آن را منافی و مناقض صفات اهل بیت نبوت پنداشت، و از حقیقت حال خبری برنداشت، و آخر کار حضرت امام جعفر صادق علیه السلام حقیقت امر را ظاهر فرمود، که بملاحظۀ آن تیره باطن درآورد، که گو ظاهر لباس آن جناب نازک و ناعم بود، لیکن اندرون آن درشت و خشن و غلیظ بوده.

و قربان بر اعجاز نمائی آن حضرت، که باظهار حال آن دجّال، که بغرض تخدیع عوام و جهّال، و رهزنی نسوان و اطفال، ظاهر را با باطن مخالف کرده، که در اندرون قمیص نازکتر از بیاض بیض پوشیده، و در ظاهر لباس خشن ببر نموده، پرداخت، و فضیحت آن معترض بی باک، و معادی خاندان مورد لولاک ظاهر ساخت، که آخرها شرمانده و خجل، و مثل خر در گل گردید، و از منع فرمودن آن امام بر حق، آن معادی مطلق را از حضور در خدمت سراپا برکت خویش هم، صراحة واضح است که آن تیره باطن، لیاقت ادراک شرف حضور مجلس فیض مواطن آن جناب نداشت، و مع هذا قول آن جناب: «تضرنا و نضرک» صریح است در آنکه، آن ناصبی بی یقین از معادیان، و موذیان ائمه معصومین، و ضرر رسانندگان بأهل بیت طاهرین، صلوات اللّه علیهم اجمعین،

ص:292

و مستحق عتاب و عقاب از جانب آن اطیاب بوده) .

و هل بعد مثل هذه التصریحات مجال لریب المرتاب، و اللّه الهادی الی الصواب فی کل باب.

(و حکایت اعتراض سفیان ثوری بر حضرت صادق علیه السلام، دیگر ائمه معتمدین و اجلۀ اساطین سنیه نیز روایت کرده اند) .

«اِسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفّاراً. یُرْسِلِ اَلسَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً، وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ، وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً»(1) یا سفیان إذا أحزنک أمر من سلطان أو غیره، فأکثر من قول لا حول و لا قوة الا باللّه العلی العظیم، فانها مفتاح الفرج و کنز من کنوز الجنة.

و قد روی هذا المعنی مرفوعا، أخبرنا أبو الیمن اللغوی، أنبا القزاز، أنبا الخطیب، أنبا أبو بکر البرقانی، أنبا أحمد بن ابراهیم الاسماعیلی، عن محمد بن أبی القاسم السمنانی، عن الخلیل بن محمد الثقفی، عن عیسی بن جعفر القاضی، عن أبی حازم المدنی، قال: کنت عند جعفر بن محمد، فجاء سفیان الثوری، فقال له جعفر: أنت رجل یطلبک السلطان و أنا أتقی السلطان فقال سفیان: حدثنی حتی أقوم، فقال: حدثنی أبی، عن جدی، عن أبیه، عن علی قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: من أنعم اللّه علیه بنعمة فلیحمد اللّه و من حزنه أمر فلیقل: لا حول و لا قوة الا باللّه العلی العظیم(2).

ثلاثا و أی ثلث(1).

(و شیخ بن عبد اللّه بن شیخ بن عبد اللّه العیدروس در کتاب «العقد النّبویّ و السر المصطفوی» گفته) :

قال ابن ابی حازم(2): کنت عند جعفر الصادق یوما إذ اقبل سفیان الثوری بالباب، فقال ائذن له فدخل، فقال جعفر: یا سفیان انک رجل یطلبک السلطان فی اکثر الاحیان و تحضر عنده و انا اتقی السلطان فأخرج عنی غیر مطرود.

فقال سفیان: حدثنی بحدیث اسمعه منک و اقوم فقال: حدثنی ابی عن جدی عن ابیه ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال:

من انعم اللّه علیه نعمة فلیحمد اللّه، و من استبطأ الرزق فلیستغفر اللّه، و من احزنه امر فلیقل: لا حول و لا قوة الا باللّه العلی العظیم.

فلما قام سفیان قال جعفر: خذها یا سفیان ثلاثا و أی ثلث(3).

(از این روایت واضح است که حضرت صادق علیه السلام بحضور سفیان ثوری در خدمت سراپا برکت خود راضی نبود، و از حضور او نزد سلطان و مطلوب بودن او برای ملک زمان منغص بود، که آن حضرت ذکر این معنی و خوف خود از سلطان زمان خود بسفیان ثوری فرمود، و او را امر بخروج از خانه فیض کاشانه نمود.

و نیز سفیان ثوری در روایت احادیث تدلیس از ضعفاء می کرد، یعنی

ص:297

روایات را از ضعفاء نقل می کرد، و در اخفاء اسماء ایشان بغرض باطل ترویج احادیث خود سعی می نمود.

و قد کان جماعة یفعلون هذا، منهم بقیة بن الولید(1).

قال ابو حاتم بن حبان: و کانت تلامذة بقیة یسوون حدیثه، و یسقطون الضعفاء منه.

و ربما أوهم المدلس السماع من شخص، فقال: عن فلان و یکون بینهما کذاب او ضعیف، مثل

حدیث رواه عبد اللّه بن عطا، عن عقبة بن عامر، عن النبی صلی اللّه علیه و سلم: قال: من توضأ فأحسن الوضوء دخل من أی ابواب الجنة شاء، فقال رجل لعبد اللّه حدثنا به، فقال: عقبة بن عامر، فقیل: سمعته منه؟ فقال: لا، حدثنی سعید بن ابراهیم، فقیل لسعید: فقال: حدثنی زیاد بن مهران، فقیل لزیاد، فقال: حدثنی شهر بن حوشب، ؟ ؟ ؟ ن ابی ریحانة.

و مثل هذا انما یقع فی العنعنة، و هو شر بهرجة(2) المدلسین، و هو من اعظم الخیانات علی الشریعة(3).

ایضا الی اسقاط العمل بروایات نفسه، مع ما فیه من الغرور ثم ان مفسدته دائمة و بعض هذا یکفی فی التحریم، فکیف باجتماع هذه الامور(1).

(و دگر ائمه سنیه تصریح کرده اند: به اینکه تدلیس از ضعفاء افحش انواع تدلیس و بدترین آنست، و کسی که مرتکب آن شود او مقدوح است.

و عراقی، و ابن حجر عسقلانی هم افاده نموده اند: که این تدلیس موجب قدح و جرح است.

یحیی بن شرف نووی در «تقریب» گفته) :

النوع الثامن عشر فی التدلیس، و هو قسمان:

الاول تدلیس الاسناد، یروی عمن عاصره ما لم یسمعه منه موهما سماعه، قائلا: قال فلان، أو عن فلان، و نحوه، و ربما لم یسقط شیخه، و أسقط غیره، ضعیفا أو صغیرا تحسینا للحدیث.

(و سیوطی در «تدریب الراوی» شرح «تقریب النواوی» در شرح قوله: «و ربما لم یسقط الخ» گفته) :

و هذا من زوائد المصنف علی بن الصلاح، و هو قسم آخر من التدلیس یسمی تدلیس التسویة، سماه بذلک ابن القطان، و هو شر أقسامه، لان الثقة الاول قد لا یکون معروفا بالتدلیس، و یجده الواقف علی المسند کذلک بعد التسویة قد رواه عن ثقة آخر فیحکم له بالصحة، و فیه غرور شدید.

الی أن قال بعد ذکر ارتکاب بقیّة بن الولید، و ولید بن مسلم(2) ، هذا التدلیس

ص:301

قال الخطیب: و کان الاعمش و سفیان الثوری یفعلون مثل هذا، قال العلائی(1):

و بالجملة فهذا النوع أفحش أنواع التدلیس مطلقا و شرها، قال العراقی: و هو قادح فیمن تعمد فعله، و قال شیخ الاسلام: لا شک أنه جرح و ان وصف به الثوری و الاعمش فلا اعتذار أنهما لا یفعلانه الا فی حق من یکون ثقة عندهما ضعیفا عند غیرهما(2).

(از این عبارت ظاهر است که تدلیس از ضعفاء بدترین اقسام تدلیس است، و در آن خدع شدید است، و بنص عراقی، و شیخ الاسلام قادح و جارح است، و بنص علائی افحش انواع تدلیس و بدترین آنست، و سفیان ثوری، بتصریح خطیب، مرتکب آن می شد، و عذری که ابن حجر برای ثوری و اعمش ذکر کرده از معاذیر رکیکه است، چه اگر ثوری این روات را ثقه می دانست، حاجت تدلیس و اخفای اسمای ایشان چه بود و معهذا لازم می آید که ارتکاب این تدلیس در حق هیچ کس موجب جرح و قدح نشود، زیرا که هر کسی که مرتکب آن شود، محتمل است که ضعیفی که تدلیس در او کرده نزد او ثقه باشد.

و در «شرح الشرح نخبة الفکر» ملا علی قاری مذکور است) :

قال الشیخ شمس الدین محمد الجزری: التدلیس قسمان: تدلیس الاسناد، و تدلیس الشیوخ، أما تدلیس الاسناد فهو أن یروی عمن لقیه، أو عاصره، ما لم یسمعه منه، موهما أنه سمعه منه، و لا یقول: أخبرنا، و ما فی معناه، بل یقول:

قال فلان، أو عن فلان، أو أن فلانا قال، و ما أشبه ذلک، ثم قد یکون بینهما واحد، و قد یکون أکثر.

ص:302

و ربما لم یسقط المدلس شیخه، لکن یسقط من بعده رجلا ضعیفا أو صغیر السن، یحسن الحدیث بذلک، و کان الاعمش، و الثوری، و ابن عیینة و ابن اسحاق و غیرهم یفعلون هذا النوع.

و من ذلک ما حکی ابن خشرم: کنا یوما عند سفیان بن عیینة، فقال عن الزهری فقیل له: حدثک الزهری؟ فسکت ثم قال: قال الزهری، فقیل له: سمعته من الزهری؟ فقال: حدثنی عبد الرزاق، عن معمر عن الزهری.

(و حضرت شعبه سالک شعب تنقید و درایت و حامل لوای اهل سنت و جماعت، چندان در ذم و نکوهش و تهجین و تقبیح تدلیس مبالغه فرموده که آنرا بدتر از زنا و برادر کذب و افتراء گردانیده.

علامه سیوطی در «تدریب» بعد بیان تقسیم تدلیس گفته) :

أما القسم الاول فمکروه جدا، ذمّه اکثر العلماء و بالغ شعبة فی ذمّه فقال لان أزین أحب الی من ان ادلس و قال: التدلیس اخو الکذب (1).

(و اما ارشاد حضرت ابن صلاح، که این قول شعبه افراط است و محمول بر زجر و تنفیر کما نقله السیوطی النحریر، پس اگر غرض از آن این این ست که قول شعبه مثبت تحریم تدلیس نیست، بلکه غرض از آن محض زجر است و تنفیر، فهو محض الکذب و التزویر، زیرا که الفاظ شعبه دلالت صریحه بر تحریم دارد، چه هر گاه تدلیس بدتر از زنا و برادر کذب باشد، ریبی در تحریم آن نمی ماند، بار إلها مگر آنکه زنا و کذب را حرام ندانند، و منع آنرا هم محمول بر مجرد زجر و تنفیر سازند! و مع هذا برای صرف کلام از مدلول آن دلیلی می باید، و لیس إلیه من سبیل.

ص:303

و آنفا دانستی که علاّمه ابن الجوزی سبب تدلیس را تلبیس ابلیس دانسته، و تصریح بقبیح بودنش نموده، و نیز تدلیس ضعیف یا کذاب را خیانت شرع مطهر نام گذاشته.

و رئیس المحققین ایشان حضرت نووی ارشاد نموده، که تحریم تدلیس ظاهر است، و مفاسد آن بیان کرده.

و نیز نزد جمعی از فقهای محدثین اهل سنت ارتکاب تدلیس و لو کان مرّة واحدة موجب جرح و قدح است، و روایت مرتکب آن مردود است) .

کما فی «الایضاح لشرح نخبة الفکر» ، قال فریق من المحدثین و الفقهاء:

من عرف بارتکاب التدلیس و لو مرة صار مجروحا مردود الروایة، و ان بیّن السماع و أتی بصیغة صریحة فی هذا الحدیث او فی غیره من احادیثه.

(و محمد اکرم بن عبد الرحمن در «امعان النظر فی توضیح نخبة الفکر» گفته) :

قال فریق من المحدّثین و الفقهاء: من عرف بارتکاب التدلیس و لو مرة صار مجروحا مردودا و ان بیّن السماع و أتی بصیغة صریحة فی هذا الحدیث أو فی غیره من احادیثه.

(و سیوطی در «تدریب» گفته) :

«ثم قال فریق منهم» من اهل الحدیث و الفقهاء «من عرف به» یعنی بتدلیس الاسناد «صار مجروحا» مردود الروایة «مطلقا» و ان بیّن السماع(1).

(و محمد بن ابراهیم بن سعد اللّه بن جماعة الکنانی در «منهل الروی فی علم اصول حدیث النبی» گفته) :

ص:304

النوع الرابع التدلیس و هو قسمان: تدلیس الاسناد، و تدلیس الشیوخ، الاول تدلیس الاسناد و هو ان یرویه عمن لقیه أو عاصره ما لم یسمعه منه موهما أنه سمعه منه، و لا یقول: اخبرنا و ما فی معناه و نحوه، بل یقول: قال فلان أو عن فلان، أو ان فلانا قال، و شبه ذلک، ثم قد یکون بینهما واحد و یکون أکثر.

و هذا القسم من التدلیس مکروه جدا، و فاعله مذموم عند اکثر العلماء، و من عرف به مجروح عند قوم لا یقبل روایته بیّن السماع أو لم یبیّنه(1).

از اکابر ائمه سنیۀ مدلسین، که اسمای شان به هیأت اجتماعی از کتاب «التبیین لاسماء المدلسین» واضح، و مقدوح و مجروح و بی اعتبار بودنشان، هم بنا بر این افاده ثابت می گردد، و للّه الحمد علی ذلک حمدا جمیلا.

و محتجب نماند که بخاری روایت سفیان ثوری را به یعقوب بن ابراهیم نسبت کرده چنانچه در «صحیح» خود گفته) :

حدثنا ابو نعیم، قال حدثنا سفیان عن سعد ح قال ابو عبد اللّه و قال یعقوب بن ابراهیم: حدثنا أبی عن ابیه، قال حدثنی عبد الرحمن بن هرمز الاعرج، عن ابی هریرة، قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: قریش و الانصار و جهینة و مزینة و أسلم و أشجع، و غفار موالی لیس لهم مولی دون اللّه و رسوله(1).

(و علامه جلیل الشأن و نحریر رفیع المکان ابو مسعود ابراهیم بن محمد ابن عبد الحافظ الدمشقی که از اکابر و اجله محققین و اعاظم و افاخم منقدین است، این نسبت را قبول نکرده و ردّ بر آن نموده چنانچه در «کتاب اطراف الصحیحین» علی ما نقل افاده کرده که روایت یعقوب مخالف روایت سفیان است، زیرا که یعقوب جز این نیست که روایت می کند آنرا از پدر خود، از صالح بن کیسان(2)، از اعرج(3)، از أبی هریره بلفظ غفار و أسلم و مزینة و من کان من جهینة خیر عند اللّه من أسد و طی و غطفان، کذا أخرجه مسلم.

و علاوه بر این، ابراهیم بن سعد والد یعقوب مقدوح و مجروح است،

ص:306

که سماع غنا را بعود تجویز می کرد، و شنایع و فظایع غنا سابقا شنیدی، و یحیی بن سعید هم ذکر ابراهیم بطور تضعیف می نموده.

علامه ابن حجر عسقلانی در «تهذیب التهذیب» بترجمۀ ابراهیم بن سعد گفته) :

و ذکر ابن عبدی فی الکامل عن عبد اللّه بن احمد، سمعت ابا یعقوب، یقول ذکر عند یحیی بن سعید عقیل، و ابراهیم بن سعد، فجعل کأنه یضعفهما، یقول عقیل و ابراهیم، ثم قال أبی ایش ینفع هذا هؤلاء ثقات لم یخبرهما یحیی.

و عن أبی داود السجستانی: سمعت احمد سئل عن حدیث ابراهیم بن سعد عن ابیه، عن أنس مرفوعا: الائمة من قریش، فقال: لیس هذا فی کتب ابراهیم ابن سعد لا ینبغی ان یکون له اصل.

قلت رواه جماعة عن ابراهیم.

و نقل الخطیب ان ابراهیم کان یجیز الغناء بالعود، و ولی قضاء المدینة.

و قال ابن عیینة: کنت عند ابن شهاب فجاء ابراهیم بن سعد، فرفعه و أکرمه، و قال: ان سعدا أوصانی بابنه و سعد و سعد.

و قال ابن عدی: هو من ثقات المسلمین، حدث عنه جماعة من الائمة، و لم یختلف احد فی الکنابة عنه، و قول من تکلم فیه تحامل، و له احادیث صالحة مستقیمة عن الزهری و غیره(1).

(و سعد والد ابراهیم در نسب امام مالک، که نجم الائمه سنیان، و یکی از ارکان اربعۀ اسلام ایشان است، قدح کرده، پس حضرت مالک بر او غضبناک شد، و ترک روایت از او کرده.

پس کسی که حضرت مالک تارک روایات او باشد، و او را مورد غضب

ص:307

و عتاب خود نماید، حضرات سنیه بکدام رو روایت او بمقابلۀ اهل حق پیش توانند کرد.

(علامه ابن حجر عسقلانی در «تهذیب التهذیب» بترجمۀ سعد بن ابراهیم گفته) :

و قال الساجی: ثقة، أجمع اهل العلم علی صدقه و الروایة عنه الا مالکا، و قد روی مالک عن عبید اللّه بن ادریس عن سعید، عن سعد بن ابراهیم، فصح باتفاقهم انه حجة.

و یقال: ان سعدا وعظ مالکا فوجد علیه فلم یرو عنه، حدثنی احمد بن محمد سمعت احمد بن حنبل یقول: سعد ثقة، رجل صالح.

ثنا احمد بن محمد، سمعت المعطی یقول لابن معین: کان مالک یتکلم فی سعد من سادات قریش، و یروی عن ثور، و داود بن الحصین خارجیین خسیسین.

قال الساجی: و مالک انما ترک الروایة عنه، فاما ان یکون یتکلم فیه فلا احفظه و قد روی عنه الثقات و اللّه و کان دیّنا عفیفا.

و قال احمد بن البرقی: سألت یحیی عن قول بعض الناس فی سعد أنه کان یری القدر، و ترک مالک الروایة عنه، فقال لم یکن یری القدر و انما ترک مالک الروایة عنه لأنّه تکلّم فی نسب مالک، فکان مالک لا یروی عنه، و هو ثبت لا شک فیه(1).

(تاسعا آنکه شهاب الدین احمد بن محمد بن علی بن حجر الهیتمی المکی در «صواعق محرقه» گفته) :

و أما

روایة ابن بریدة عنه: لا تقع بریدة فی علی فان علیا منی و أنا منه و هو ولیکم بعدی» .

ص:308

ففی سندها الاجلح، و هو و ان وثقه ابن معین لکن ضعفه غیره، علی انه شیعی، و علی تقدیر الصحة فیحتمل انه رواه بالمعنی بحسب عقیدته، و علی فرض انه رواه بلفظه، فیتعین تأویله علی ولایة خاصة، نظیر

قوله صلی اللّه علیه و سلم: اقضاکم علی الخ(1).

(از این عبارت ظاهر است که ابن حجر بجواب روایت خبر

«و هو ولیّکم بعدی» احتمال روایت کردن اجلح آنرا بالمعنی ذکر کرده، و هر گاه ابن حجر را بلا شاهد و بیّنه، و بلا ذکر سند و قرینه، بمحض تهجس و تخیل و بحت و تهور و تقوّل، روا شد که احتمال روایت کردن اجلح این حدیث را بالمعنی ذکر کند، و تخلیص گلوی خود از خناق الزام و احتجاج اهل حق نماید، پس چگونه جائز نباشد که اهل حق احتمال مروی بودن این روایت بالمعنی ذکر کنند، پس جائز است که در اصل الفاظ لفظ مفید حصر نباشد، لکن چون راوی از آن خبر حصر بزعم خود فهمیده، الفاظ حصر در نقل بالمعنی آورده.

خلاصه هر تقریری که در نقل خبر

«هو ولیّکم بعدی» بالمعنی خواهند کرد، همان تقریر بعینه در این جا جاری است، و بر متتبعین مخفی نیست که این خبر بطریق دیگر بلا الفاظ حصر منقول است.

مسلم در «صحیح» خود گفته) :

حدثنی زهیر بن حرب، حدثنا یزید، و هو ابن هارون، أنا أبو مالک الاشجعی عن موسی بن طلحة، عن أبی أیوب، قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم:

الانصار، و مزینة، و جهینة، و غفار، و أشجع، و من کان من بنی عبد اللّه موالی

ص:309

دون الناس و اللّه و رسوله مولاهم(1).

(در این روایت

(و اللّه و رسوله مولاهم) مذکور است، و لفظی دالّ بر حصر مذکور نیست، پس جائز است که در این روایت خود ابو هریره بسبب عدم تدبر، که عادت قدیمه و شنشنه ذمیمه او بوده، یا بعض روات دیگر فقره (و اللّه و رسوله مولاهم) را دلیل اختصاص گردانیده، آنرا بطریق حصر نقل کرده باشند، و این را تحریف نقل بالمعنی گمان کرده، حال آنکه در واقع چنان نیست، و هر گاه حمل روایت

(ولیکم بعدی) بر نقل بالمعنی بمحض هواجس نفسانی جائز باشد، ذکر احتمال نقل این روایت بالمعنی بقرینۀ روایت أبی ایوب چرا جائز نباشد؟ و نیز سابقا دانستی که حضرت شاهصاحب بجواب تفسیر قربی در آیه «لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِی اَلْقُرْبی» بجناب امیر المؤمنین علیه السلام و حضرت فاطمة و حسنین علیهم السلام، که اکابر و اعاظم اساطین سنیه مثل امام احمد بن حنبل، و ابن أبی حاتم، و حاکم، و طبرانی، و ثعلبی، و واحدی، و غیر ایشان آنرا روایت کرده اند، و الفاظش این است) :

شیعه هم دروغ نگفته، بلکه روایت بالمعنی نموده، لفظ حدیث اهل بیتی خواهد بود، آن شیعی اهل بیت را در همین چهار کس حصر نموده، چنانکه بخاری از ابن عباس این روایت را من و عن آورده، و در آن این واقع است که القربی من بینه و بین النبی قرابة، انتهی (1).

هر گاه نزد شاهصاحب، بمحض وهم و تخمین، و تخرص و تهجس، و رمی السهام فی الظلام، جائز شد که این روایت را بر نقل با معنی حمل سازند، و افاده نمایند که راوی آن بجای لفظ اهل بیتی لفظ علی و فاطمه و ابناهما آورده باشد، حال آنکه این تصرف از نقل بالمعنی بمراحل قاصیه بعید و دور، بلکه بر تقدیر عدم ارشاد آن معاذ اللّه بمحض کذب و زور برمیگردد، و حمل روایت

(لیس لهم مولی دون اللّه و رسوله) بر نقل بالمعنی، بقرینه روایت أبی ایوب، که مسلم ذکر کرده، چگونه جائز نباشد، بلکه باولویت تمام این حمل جائز خواهد شد، زیرا که تغییری که بر تقدیر این حمل در روایت ابو هریره لازم می آید، کم است از این تغییر کثیر که شاهصاحب تجویز آن کرده اند، و این آهنگ خلاف قانون که شاهصاحب ذو فنون سراییده اند، مأخوذ از نغمۀ طنبور کابلی مغرور پر زور است، که او در «صواقع» در ذکر آیات داله بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السلام گفته) :

الثالث قوله تعالی: «لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِی اَلْقُرْبی»(2) فانها لمّا نزلت قالوا: یا رسول اللّه من قرابتک الذین وجبت علینا مودتهم؟ قال: «علی و فاطمة و ابناها» . و غیر علی من الصحابة لا یجب مودتهم، و وجوب المحبة یستلزم وجوب

ص:311

الطاعة فیکون هو الامام.

و هو باطل، لان الروایات اختلفت فی المراد من الآیة، فاخرج أحمد، و الطبرانی عن ابن عباس نحو ما ذکر، و هو ضعیف، لان السورة بأسرها مکیة، و لم یکن ثمة الحسن و الحسین، و الاستثناء لم یثبت، و لان فی سنده شیعیا غالیا، و ان قیل: انه صدوق، و لعل من وصفه بالصدق لم یعثر علی غلوه فی دینه، و انه من اهل البدعة، و یحتمل انه نقل الحدیث بالمعنی، و کان لفظ الحدیث أهل بیتی، و ظن أن أهل البیت هؤلاء الجلة(1).

(پس حسب افادۀ این ائمه ثلاثه اعنی صاحب «صواقع» ، و مؤلف «صواعق» و حضرت مخاطب استدلال قادحین بروایت ابو هریره هباء منثورا می گردد، و هرگز بنابر تطرق احتمال روایت بالمعنی، حصر مولائیت در خدا و رسول ثابت نمی گردد.

(و قوشجی بتقلید تفتازانی در «شرح تجرید» در جواب این احتجاج می گوید) :

علی ان الحصر انما یکون نفیا لما وقع فیه تردد و نزاع، و لا خفاء فی ان ذلک عند نزول الآیة لم یکن فی امامة الائمة الثلثة.(1) (و شاهصاحب در جواب این آیه گفته:

دوم آنکه لفظ ولی مشترک است در معانی بسیار: المحب، و الناصر، و الصدیق، و المتصرف فی الامر، و از لفظ مشترک یک معنی معین مراد نمی تواند شد مگر بقرینه خارجیه، و قرینه سباق یعنی ما سبق مؤید معنی ناصر است. زیرا که کلام در تقویت قلوب و تسلیۀ مؤمنین و ازالۀ خوف ایشان از مرتدین است، و قرینۀ سیاق یعنی ما بعد معین محب و صدیق است و هو قوله: «یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا اَلَّذِینَ اِتَّخَذُوا دِینَکُمْ هُزُواً وَ لَعِباً مِنَ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ اَلْکُفّارَ أَوْلِیاءَ»(2).

زیرا که یهود و نصاری و دیگر کافران را کسی امام خود نمی گرفت، و نه با همدیگر بعض را امام می گرفتند، و کلمه انما که مفید حصر است نیز همین معانی را می خواهد، زیرا که حصر در جائی می شود که نزاعی و ترددی و اعتقاد شرکتی در آن بوده باشد، و بالاجماع وقت نزول آیه ترددی و نزاعی در امامت و ولایت تصرف نبوده، بلکه در نصرت و محبت بود، انتهی.(3) مخفی نماند که بهر دلیلی که نفی تردد و نزاع در خلافت و امامت وقت نزول آیه کریمه ثابت خواهند کرد، بمثل آن دلیل یا بهتر از آن نفی تردد

ص:313

و نزاع در مولائیت خدا و رسول برای این قبائل ثابت خواهد شد، پس حسب افادات این حضرات حصری که در این روایت مذکور است بی محل و خلاف قاعده و محاوره باشد، و ناهیک لهذا ردعا و قمعا لهذا الحصر المنحصر فی روایة امامهم الجلی الفخر.

حادی عشر آنکه هر گاه این وجوه عشره که مصداق تلک عشرة کاملة می باشد، و بحمد اللّه هر یکی از آن برای قلع بنیان احتجاج صریح الاختلال اهل لجاج بحدیث أبی هریره بر ابطال حدیث غدیر کافی و وافی است شنیدی.

سبب نموده که در قرآن شریف مذکور است: «إِنَّمَا اَلْحَیاةُ اَلدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ»(1) و حال آنکه لعب و لهو حاصل می شود در غیر دنیا، پس بعین همین وجه لازم آید که کلمۀ «ما» و «الا» هم مفید حصر نباشد زیرا که در قرآن شریف در سورۀ انعام مذکور است: «وَ مَا اَلْحَیاةُ اَلدُّنْیا إِلاّ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ»(2) و در سورۀ عنکبوت وارد است: «وَ ما هذِهِ اَلْحَیاةُ اَلدُّنْیا إِلاّ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ»(3).

پس حسب هفوۀ رازیه که بجواب احتجاج اهل حق کی لسان بآن نموده بالبداهة لازم می آید که «ما» و «الا» هم افادۀ حصر نمی کند، و هر گاه ما و الا مفید حصر نباشد لیس و دون هم که در روایت لیس لهم مولی دون اللّه و رسوله مذکور است مفید حصر نخواهد شد، و هر گاه این ترکیب مفید حصر نباشد ابطال حدیث غدیر بان غیر ممکن، فلیضحک الرازی قلیلا و لیبک کثیرا فانه ما کان بما یخرج من فیه خبیرا.

ثانیعشر آنکه اگر تبرعا و تفضلا روایت ابو هریره قبول هم کنیم، و براه مساهله و مجامله رویم، و در دلالت آن بر حصر هفوۀ رازیه را مانع هم نگردانیم، باز هم بحمد اللّه و حسن توفیقه ضرری بما نمی رسد، زیرا که بر فرض صحت این حدیث و قابلیت آن برای معارضه حدیث غدیر، که محض فرض باطل است، این روایت وقتی مبطل حدیث غدیر باشد، که منافات در میان هر دو ثابت شود. و لیس الامر کذلک، و چه عجب است که بهمین وجه رازی اشاره هم بوجه دلالت این حدیث بر بطلان حدیث غدیر نکرده، فضلا عن ذکره صریحا.

ص:315

و ظاهر است که فقرۀ اول اصلا دلیل ابطالش نیست، که بودن این قبائل موالی حضرت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بهر معنی که باشد، منافی مولی بودن جناب امیر المؤمنین علیه السلام نیست، باقی ماند فقرۀ اخیر که ظاهرا بهمین سبب زعم ابطال حدیث کرده اند، که چون حصر مولائیت این قبائل در خدا و رسول ثابت شد، دیگری مولایشان نباشد، پس اینهم ظاهر البطلان است، زیرا که می پرسیم که مراد از مولائیت خدا و رسول چیست؟ اگر ورای معنای مرادف یا مستلزم امامت و تولی امور گرفته اند.

پس تناقض بین الحدیثین ثابت نباشد، چه در حدیث غدیر مولی بمعنی اولی بالتصرف یا متصرف فی الامور است، و شما حصر مولائیت در خدا و رسول بمعنی دیگر می سازید، و ابن حصر در واقع صحیح باشد یا غلط، لیکن با حدیث غدیر منافات ندارد، و اگر غرض آنست که مولی بمعنی اولی بالتصرف یا متصرف فی الامور منحصر است در خدا و رسول صلی اللّه علیه و سلم.

پس جناب امیر المؤمنین علیه السلام مولی نباشد، و بر این تقدیر اگر چه ظاهر می شود که در حدیث غدیر لفظ مولی نزد قادحین متعین است برای معنای که مفید امامت است و فیه المطلوب، لیکن لازم می آید که جناب امیر علیه السلام گاهی امام و متصرف فی الامور نباشد و لو بعد عثمان و هو ظاهر البطلان، و از جاحظ معاند که ناصبیت او در کمال وضوح و ظهور است کما سبق، و ابن أبی داود و من ضاهاه چندان عجب نیست، که در رد و ابطال حدیث غدیر استدلال کنند، بطوری که مستلزم نفی خلافت مطلقۀ جناب امیر المؤمنین علیه السلام باشد، لکن کمال حیرت است که

ص:316

راوی با آن همه اظهار سنیت، چگونه باین استدلال صریح الاختلال، و احتجاج واضح الاعوجاج، رضا داده، خلاف اجماع اهل اسلام را ظاهر کرده، ناصبیت و عداوت خود برملا افکنده، و قطع نظر از آنکه این استدلال واهی مستلزم نفی خلافت مطلقه جناب امیر المؤمنین علیه السلام است، مصیبت عظمی و داهیۀ فقما و قیامت کبری بر سر حضرات اهل سنت بسبب این استدلال برپا می شود، یعنی بنا بر این لازم می آید که خلفای ثلثه هم امام و متصرف امور مسلمین نباشند.

پس اگر از این حدیث نفی امامت جناب امیر المؤمنین علیه السلام ثابت خواهد شد، بطلان خلافت ثلثه هم واضح خواهد گردید، فیکون ضرره علی السنیة اکبر من نفعه، و یفتق علیهم من ذلک ما لا یقدرون علی رقعه.

و حل تحقیقی این روایت بر تقدیر تسلیم این است که محتمل است که مراد از آن نفی مولائیت دیگری در حیات جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم باشد، و مولائیت جناب امیر المؤمنین علیه السلام که از حدیث غدیر ثابت است محمول بر ما بعد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم خواهد شد کما سیجیء شرحه فیما بعد ذلک انشاء اللّه تعالی، پس منافات این روایت با حدیث غدیر هرگز متحقق نگردد تا احدی از ارباب عقل و فهم بسبب این روایت توهم ابطال حدیث غدیر تواند کرد.

عجب که رازی بجواب احتجاجات متینۀ اهل حق خرافات واهیه و احتمالات رکیکه ذکر کرده، تخلیص خود از مضیق الزام خواهد، و در این جا بچنین احتمال ظاهر الصحة، که اصلا اشکالی پیرامون ان نمی گردد، التفات نکند، و بلا تدبر و تأمل زعم منافات و تناقض و اختلاف در خبر ممکن الاجتماع و الائتلاف نماید، و خود را ضحکۀ ارباب تحقیق و نظر

ص:317

سازد.

اما قدح دوم پس بالاتر از اول است، و چنین کلام لغو و بیهوده نه سزای آنست که احدی از فضلای اعلام و علمای والا مقام و لو بالنقل و الحکایة زبان خود را بآن آلاید، فضلا عن الاعقاد علیه و الرکون إلیه، نه آنکه چنین عالم جلیل که ملقب بامام باشد و از مجددین دین نبوی محسوب کما فی «تذکرة الموضوعات» للکجراتی بچنین کذب صراح و دروغ بی فروغ متفوّه شود، و آنرا در مقابله خصم ذکر سازد و بچنین مطالب واهیه دم مباهات و مبارات زند، از اینجا بتعصبات و حمیات جاهلیت این حضرات پی می توان برد، که در ابطال حدیث غدیر که آنرا نص قاطع بر خلافت جناب امیر المؤمنین علیه السلام می بینند چه قسم جد و جهد باطل و سعی لا طائل می کنند «یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اَللّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اَللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ اَلْکافِرُونَ»(1) این هفوۀ باطله را که قادحین و جارحین بآن متفوه شده اند می بایست مثل خرق حیض مستور داشتن که فضیحت اعلام و اساطین ثابت نشود، نه آنکه آنرا بی محابا بمقابله خصم ذکر کردن، و از دلائل ابطال مطلوب او شمردن.

حدثنا سلیم بن حیان، قال: سمعت مروان الاصفر(1)، عن أنس بن مالک قال:

قدم علی علی النبی صلی اللّه علیه و سلم من الیمن، فقال: بما أهللت؟ قال: بما أهل به النبی صلی اللّه علیه و سلم، فقال: لو لا أن معی الهدی لاحللت(2).

(و نیز در «صحیح بخاری» مذکور است) :

حدثنی محمد بن المثنی، حدثنا عبد الوهاب بن عبد المجید، عن حبیب المعلم، عن عطاء، ثنی جابر بن عبد اللّه: ان النبی صلی اللّه علیه و سلم أهلّ و أصحابه بالحج و لیس مع أحد منهم هدی غیر النبی صلی اللّه علیه و سلم و طلحة، و کان علی قدم من الیمن و معه الهدی(3).

(و نیز در «صحیح بخاری» مذکور است) :

حدثنا مسدد، قال: حدثنا بشر بن المفضل، عن حمید الطویل، قال:

حدثنا بکر، أنه ذکر لابن عمر أن أنسا حدثهم أن النبی صلی اللّه علیه و سلم أهل بعمرة و حجة، فقال: أهل النبی صلی اللّه علیه و سلم بالحج، و أهللنا به معه فلما قدمنا مکة قال من لم یکن معه هدی فلیجعلها عمرة، و کان مع النبی صلی اللّه علیه و سلم هدی فقدم علینا علی بن أبی طالب من الیمن حاجا، فقال النبی صلی اللّه علیه و سلم بما أهللت؟ فان معنا أهلک فقال: أهللت بما أهل به النبی صلی اللّه علیه و سلم، قال علیه السلام: فأمسک فان معنا هدیا(4).

(و در «صحیح» حافظ ابو الحسن مسلم بن الحجاج القشیری النیسابوریّ در روایتی طویل متضمن صفة حجة الوداع مذکور است) :

ص:319

و

قدم علی من الیمن ببدن للنّبیّ صلی اللّه علیه و سلم، فوجد فاطمة ممن حل و لبست ثیابا صبیغا و اکتحلت، فأفکر ذلک علیها، فقالت: ان أبی أمرنی بهذا، قال: و کان علی یقول بالعراق، فذهبت الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم محرّشا علی فاطمة للذی صنعت مستفتیا لرسول اللّه فیما ذکرت عنه فأخبرته أنی أنکرت ذلک علیها، فقال: صدقت صدقت ما ذا قلت حین فرضت الحج؟ قال:

قلت: اللّهمّ انی اهل بما أهل به رسولک قال قال: فان معی الهدی فلا تحل، قال:

فکان جماعة الهدی الذی قدم به علی من الیمن، و الذی أتی به النبی صلی اللّه علیه و سلم مائة، قال: فحل الناس کلهم و قصّروا الا النبی صلی اللّه علیه و سلم، و من کان معه هدی فلما کان یوم الترویة توجهوا الی منی فأهلوا بالحج، و رکب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فصلی بها الظهر و العصر و المغرب الخ(1).

(و در «سنن» ابو عبد اللّه محمد بن یزید بن ماجة القزوینی در ضمن روایتی طویل مسطور است) :

و قدم علی ببدن النبی صلی اللّه علیه و سلم فوجد فاطمة ممن حل و لبست صبیغا الخ(2).

(و در «سنن» ابو داود سلیمان بن اشعث السجستانی در ضمن روایت طویل مرقوم است) :

و قدم علی رض من الیمن ببدن النبی صلی اللّه علیه و سلم، فوجد فاطمة ممن حل، و لبست ثیابا صبیغا الخ(3).

(و در صحیح حافظ ابو عیسی محمد بن عیسی الترمذی مذکور است:

ص:320

مالک ان علیا قدم علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الیمن فقال: بما اهللت؟ قال: اهللت بما اهل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، قال: لو لا ان معی هدیا لاهللت.(1) (و در «صحیح» حافظ ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب النّسائی مذکور است) :

أخبرنا أحمد بن محمد بن جعفر، قال: حدثنی یحیی بن معین، قال: حدثنا حجاج، قال: حدثنا یونس بن اسحاق، عن أبی اسحاق عن البراء، قال: کنت مع علی حین أمّره النبی صلی اللّه علیه و سلم علی الیمن فاصبت معه أواقی فلما قدم علی علی النبی صلی اللّه علیه و سلم قال وجدت فاطمة قد نضحت البیت الخ.(2) (از ملاحظۀ این عبارات ظاهر است که روایات صحاح ستة متفق است بر افادۀ این معنی، که جناب امیر المؤمنین علیه السلام از یمن رجوع نموده، و در حجة الوداع شریک گردید، پس الحال سخافت شبه واهیه قادحین و کذب و بهتان ایشان بر کافه عالم ظاهر گردید.

و از اینجا است که مقلدین این قادحین، با وصف رسوخ قدم در تعصب، و میل باطنی بمقالات و خرافات ایشان، مجال تصدیق این هذیان نیافته، ناچار برد آن پرداخته اند، و ضعف عقل و سخافت رأی ائمه خود واضح ساخته.

ابن حجر که از متعصبین اهل سنت است در «صواعق محرقه» در بیان

ص:321

حدیث غدیر می فرماید) :

و لا التفات لمن قدح فی صحته و لا لمن رده بان علیا کان بالیمن لثبوت رجوعه منها و ادراکه الحج مع النبی صلی اللّه علیه و سلم انتهی.(1) (و علی قاری در «مرقاة» در شرح حدیث غدیر گفته) :

و ابعد من رده بان علیا کان بالیمن لثبوت رجوعه منها و ادراکه الحج مع النبی صلی اللّه علیه و سلم، و لعل سبب قول هذا القائل انه وهم انه قال هذا القول عند وصوله من المدینة الی غدیر خم(2).

(از اینجا تعصب حضرات اهل سنت باید دریافت، که بهوس ابطال حدیث غدیر، چها اکاذیب و شنائع را التزام کرده اند! با وصفی که صحاح سته خویش را از امهات کتب حدیث دانند، و در عقائد و اعمال اعتماد و اعتبار بر آن دارند، و در هر باب رجوع بآن می آرند، خصوصا «صحیح بخاری و مسلم» را که اصح الکتب بر هر دو اطلاق کنند، در اینجا حدیث «صحیح بخاری» و «صحیح مسلم» و «صحیح ابن ماجه» ، و «صحیح ابو داود» و «صحیح ترمذی» و «صحیح نسائی» را بصراحت تکذیب کنند.

و زیاده تر حیرت دامنم می کشد از غفول و ذهول رازی، که با وصفی که خود در حدیث غدیر بعدم اخراج بخاری و مسلم آن را قدح نموده، باز رجوع جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را از یمن، و حضور در حجة الوداع، که در صحیحین مذکور است، و دیگر ارباب صحاح بر اخراج آن اتفاق دارند، و ارباب سیر هم قدیما و حدیثا آنرا ذکر کرده اند، برملا تکذیب کرده، که

ص:322

مخالف آن را در مقام رد اهل حق ذکر نموده.

و بالفرض اگر رجوع جناب امیر المؤمنین در این روایات مروی نمی گشت، لیکن چون حضور آن جناب روز غدیر خم باحادیث متکثرۀ غدیر ثابت بود، و مدعی دعوی (لم یکن علی علیه السلام مع النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم فی ذلک الوقت) صورت دلیلی هم، چه جا دلیلی قابل قبول، بر این دعوی کاذبه اقامت نکرده، لهذا قدح او قابلیت التفات نداشت.

و محتجب نماند که اگر فرض کنیم که جناب امیر المؤمنین علیه السلام از یمن رجوع نفرموده، و در وقت ارشاد نمودن جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم حدیث غدیر را حاضر نبوده، پس این مدح قدح نمی کند در اصل حدیث غدیر، آری منافی آن طریق خواهد بود، که در آن حضور جناب امیر المؤمنین علیه السلام، و برداشتن جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم آن حضرت را، و همراه خود ایستاده کردن منقول است، و اصل حدیث غدیر، که بطرق متعدده منقول است، و در بسیاری از آن این مضمون غیر وارد، آنها بحال خود سالم از طعن و قدح خواهد بود.

و بعدم قدح این معنی در اصل حدیث غدیر بعض اساطین محققین سنیه تصریح کرده اند) :

سید شریف علی بن محمد الجرجانی در «شرح مواقف» بجواب حدیث غدیر گفته:

الجواب منع صحة الحدیث، و دعوی الضرورة فی العلم بصحته لکونه متواترا مکابرة، کیف و لم بنقله اکثر اصحاب الحدیث کالبخاری و مسلم و اضرابهما، و قد طعن بعضهم فیه کابی داود السجستانی، و أبی حاتم الرازی، و غیرهما من ائمة

ص:323

الحدیث، و لان علیا لم یکن یوم الغدیر مع النبی صلی اللّه علیه و سلم، فانه کان بالیمن، و رد هذا بان غیبته لا تنافی صحة الحدیث، الا ان یروی هکذا: أخذ بید علی أو استحضره الخ.(1) (پس از اینجا مزید سخافت عقل قادحین و جارحین مقدوحین مجروحین که متمسک باین خرافت گردیده اند واضحتر گردید، که در همچو حدیث متواتر قطعی بامری قدح کردن می خواهند، که کذب و بهتان محض است، و بر تقدیم تسلیم آن هم قدح در اصل حدیث نمی کند.

و باید دانست که بعض معاندین جاحدین، چون کمال بطلان این وجه واهی که مخالف صحاح ستة است دریافتند، و خود را از ابطال حق باز نداشتند، بوجهی دیگر تشکیک رکیک آغاز نهاده اند، که حاصلش که رسیدن جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بجحفة بتاریخ ثامن عشر ممکن نیست.

و علامه محمد بن اسماعیل الامیر در «روضۀ ندیه شرح تحفۀ علویه» در رد این عناد قبیح و کذب ظاهر سعی بلیغ و اهتمام وافر بکار برده) .

حیث قال: تنبیه، اعتراض بعض من قصر نظره عن بلوغ مرتبة التحقیق فی حدیث الغدیر الذی رواه زید بن ارقم رضی اللّه عنه مشککا ذلک المعترض بقوله:

ان فی الروایة انه صلی اللّه علیه و سلم خطب بالجحفه یوم ثامن عشر فی شهر ذی الحجة، و انه لا یمکن بلوغ الجحفة لمن خرج بعد الحج من مکة فی ذلک الیوم، و جعله قادحا فی الحدیث.

و أقول: هذا تشکیک بلا دلیل و خبط جبان خال عن عدة الادلة ذلیل، فقد ثبت انه علیه السلام خرج من مکة یوم الخمیس خامس عشر ذی الحجة، راجعا

ص:324

الی المدینة، و ثبت ان الجحفة علی اثنین و ثمانین میلا من مکة، کما صرح به مجد الدین فی القاموس رحمه اللّه و ثبت ان المرحلة العربیة أربعة برد، کمن حدة الی مکة، کما اخرجه البخاری تعلیقا من حدیث ابن عباس و ابن عمر انهما کانا یقصران من مکة الی العرفات، و ثبت تقدیر الاربعة البرد بالمرحلة، بما رواه الشافعی بسند صحیح انه قیل لابن عباس: أ تقصر من مکة الی العرفات؟ قال: لا، و لکن الی عسفان، و الی حدة، و الی الطائف، و کل جهة من هذه مرحلة الی مکة، فاذا کانت المرحلة أربعة برد، و البرید اثنی عشر میلا یکون المرحلة ثمانیة و اربعین میلا، إذا عرفت هذا عرفت ان من مکة الی الجحفة لا یکون الا دون المرحلتین الکاملتین، لانهما اثنان و ثمانین میلا، و إذا عرفت ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم خرج من مکة یوم خامس عشر من ذی الحجة، فیوم ثامن عشر رابع أیام سفره، فعلم انه بات لیلة ثامن عشر فی الجحفة و صلی بها الظهر، و خطب بعد الصلوة فیا للعجب ممن قصر نظره عن البحث، کیف یقدح فیما صح باتفاق الکل بامر یرجع الی المحسوس المشاهد، لقد نادی علی نفسه بالبلاهة و سوء الظن و عدم الدرایة! و لا یقال: انه باعتبار هذه الازمنة لا یمکن لانا نقول: ان أرید اسفار أهل الرفاهة و المترفین و المرضی و الزمنی فلا اعتبار به، و ان أرید أسفار العرب ففی هذا الزمن یبلغ من مکة الی المدینة علی الرکاب فی أربع، و أهل المدینة یسافرون الحج فی زمننا هذا یوم خامس أو رابع ذی الحجة، و یقفون عرفات، و أما أهل الرفاهة فلا اعتبار بهم، و قد کان صلی اللّه علیه و سلم علی نهج العرب، و قد کان بلغ فی دخوله مکة فی تلک الحجة فی سبعة ایام أو ثمانیة علی اختلاف الروایة، و بالجملة فالتشکیک بهذا نوع من الهذیان، فقد عرفت بما قدمنا ان الحدیث متواتر، و الاسفار تختلف، و لیس محالا عادة و لا عرفا، ثم حدیث الموالاة قد ثبت باتفاق الفریقین، فلا یسمع

ص:325

هذا التشکیک من قائله، و اللّه الموفق.(1) (و محتجب نماند که چون تعصب رازی، در رد حق و حمایت باطل، این مثابه رسیده که از رد و ابطال حدیث غدیر هم خود را باز نداشته، و جسارت بر این شنیعه عظیمه روا داشته، جزا و سزای آن هم از شدید الانتقام کما ینبغی یافته، یعنی علاوه بر عذاب ناصب و عقاب واصب، که حق تعالی در آخرت برای منکرین و جاحدین اعداد فرموده، در دنیا هم کما ینبغی رسوا شده، یعنی اکابر ائمه و اساطین و اجله منقدین و محققین سنیه که هم مذهب اویند، مبالغه و اهتمام در اضاعت ناموس و کشف عوار و هتک اسرار آن امام عالی مقدار فرموده اند، و اصلا مبالاتی بجلالت و نبالت و ریاست و امامت و عظمت و شهرت او، که بمحض تلمیح و تخدیع و تلبیس و تدلیس حاصل کرده نفرمودند، فللّه درّهم و علیه اجرهم، حیث کشفوا عن ساق الجد و الاجتهاد فی الغض عن امام أهل العناد، و فضحوه علی رؤس الملا، و علی اعین العباد، و جعلوه ضحکة و مثلة فی البلاد، و أخرجوه من أئمة السداد، و اصحاب الرشاد، و افحموه فی الهالکین الزائغین الاوغاد، و المبطلین الرائغین الموصوفین باللداد.