30

بحثى پيرامون سعادت و شقاوت از نظر ذاتى يا اكتسابى بودن••• 31

اسب___اب سع____ادت و شق______اوت••• 34

استثن___اء در آيه چه مفه___ومى دارد ؟••• 37

تفسير فراز نخست••• 39

تفسير ف___راز دوّم••• 40

حقيق___ت سع_____ادت و شق_____اوت••• 42

(636)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

آيا خوشبختى و بدبختى در گرو اتفاق و تصادف است يا به دست انسان؟••• 44

بخشى از زندگينامه حض__رت يوسف عليه السلام و ضرورت توجه پدران در ابراز••• 46

محبت نسبت به فرزندان••• 46

مست__ى قدرت و امكانات••• 50

پشنه__اد دهن_ده كه بود؟••• 53

نقش وي_رانگ_ر حس_د در زن_دگى انسان ها عليه السلام ••• 55

يوسف خ__زان__ه دار كش__ور مص__ر مى ش__ود••• 59

چگونه يوسف دعوت طاغوت زمان را پذيرفت ؟••• 59

اهميت مس__ائ__ل اقتص__ادى و م_دي___ري_ت••• 60

تعهد و تخصص دو ركن اساسى مديريت است••• 61

م_دح خ__وي__ش ي__ا مع__رف_ى خ__ويشت_ن••• 61

چگ__ون__ه دل با ي__اد خ__دا آرام مى گي____رد••• 66

ذك__ر خ__دا چيس___ت و چگ__ون_ه اس__ت؟••• 67

ع_وامل هشتگ_ان_ه نگ_ران__ى و پ__ريش__انى••• 68

آي__ا آرامش با خ_وف خ__دا س__ازگ__ار است؟••• 71

شك_ر مايه فزونى نعمت و كفر موجب فنا است••• 74

چه__ار نكت__ه مهم در زمين__ه شك_ر نعم__ت••• 77

ي__ك ق___ان__ون جه______ان شم_______ول••• 79

رابط__ه ايمان و سپ__اس با ف__زونى نعمت ها••• 80

مفه__وم و م__راح__ل سپ____اس واقع____ى••• 81

آي___ا ايج__اد تف__اوت در رزق و روزى ب__ا ع__دال__ت س__ازگار است؟••• 83

(637)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

نعمت م__ال و راز تف__اوت روزى ها••• 84

نعمت همس_ر و ف_رزن_د و يار و ياور••• 85

ب_راب_رى م_رد و زن••• 87

حيات طيبه چيست ؟••• 88

پ_اداش ش_ايسته ايمان و عمل در دنيا صرفنظر از مرد يا زن بودن••• 88

زن__دگى پ__اك و پاكي__زه كدام است؟••• 89

توحيد و نيكى به پدر و مادر سرآغاز يك رشته احكام مهم اسلامى••• 90

دقت فوق العاده در احترام به پدر و مادر••• 90

زنجي__ره اى از مق__ررات انس__انس_از••• 91

ب__از ه__م نيك__ى به پ___در

و م___ادر••• 95

دوازده حك__م مه__م اجتم__اعى ق__ابل ت__وج_ه وي__ژه آق_اي_ان••• 98

هش___دار از «زن__ا» و پي__ام_دهاى آن••• 101

ض__رورت پ__رهي_ز از قت_ل و درگي_رى••• 103

ت_أمين ح_ق حي__ات••• 105

رعايت مال يتيم و وفاى به عهد و پيمان••• 106

زي__ان ك_م ف_روشى••• 109

ع____دل و داد در رواب__ط اقتص____ادى••• 111

تنهااز علم پيروى كن••• 113

گفتار و كرداربايدآگاهانه و مسئولانه باشد••• 113

هش_____دار از آف_ت كب__ر و غ______رور••• 116

(638)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

جه__ان ميدان آزم__ايش است••• 119

آغ__از ماجراى م__ردان مشه_ور به اصحاب كهف••• 122

شأن نزول••• 123

پرتوى از سرگذشت درس آم_وز جوانان آزادى خواه••• 125

اصح_اب «رَقي___م» چ__ه كس___انى ب__ودن__د؟••• 126

ديدگاه ها در مورد اين جوانان پرشور و ستم ستيز••• 128

سرگذشت مشروح اصحاب كهف••• 133

ج____وانم___ردى و ايم_____ان••• 133

ايم__ان و ام__داده__اى اله___ى••• 134

ادام__ه سرگ_ذشت اصحاب كَهْف••• 134

ج_وان_ان يا جوانمردان يا هر دو؟••• 134

پن__اهگ__اهى به ن___ام غ____ار••• 140

موقعي__ت دقي__ق اصح_اب كهف••• 143

خ__داج_وي_ان آزادى خ______واه••• 144

گ_ريزپايان حق جو و باطل ستي_ز••• 145

داست_ان س__گ «اصح_اب كَهْف»••• 150

بي_دارى بعد از يك خواب طولانى••• 153

پ____اك ت___ري_ن طع_______ام••• 154

تقي_______ه س______ازن_____ده••• 155

ك_ان_ون ق_رآن لط___ف اس___ت••• 155

و اين گونه آنان را پس از آن خواب طولانى بيدار كرديم••• 156

(639)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

ي__ك پ__رس__ش در مفه____وم آي____ه••• 159

پ__اي__ان م__اج__راى اصح___اب كه__ف••• 160

مسجد در كنار آرامگاه و ايجاد بناى ياد بود••• 163

چگ__ونگى اين روي__داد از ديدگاه مفسّران••• 164

از ورق گ__ردانى لي_ل و نه__ار انديشه كن!••• 165

و آنگ__اه...••• 165

ه___دف از اي___ن ك___ار شگف__ت انگي_ز••• 166

سه ديدگاه••• 166

پ_اي__ان آن روي__داد و گفتگ__وى م_ردم••• 171

در بيان كارهاى آينده از لفظ «انشاءاللّه استفاده كنيد••• 174

خ__واب اصح__اب كهف••• 179

پ___رت__وى از آي___ات••• 185

همنشين__ى ب_ا پ_اك_دلان پ_ابرهن_ه افتخ__ار اس_ت••• 195

روح طبق__اتى مشك__ل ب_زرگ جامع_ه ها••• 196

رابط_ه ه__واپ__رستى و غفل__ت از خ__دا••• 197

ن_زدي_ك ش_دن به ث_روتمن_دان ب_ه خاطر ث_روتشان••• 197

ش_____أن ن_______زول••• 198

با مح__رومان شايست__ه كردار نه

برخورداران بيدادگر••• 199

م_ال و فرزندان ماي__ه آزم__ايش هستند••• 202

زرق و ب_____رق ن_اپ___اي___دار دني____ا••• 203

(640)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

كوروش بزرگ مرد تاريخ ايران••• 207

ذوالق___رني_ن ك___ه ب____ود ؟••• 207

سرگذش__ت شگفت انگي____ز «ذو القَ_رنَيْ___ن»••• 213

چ_را «ذو القَرنَيْن»؟••• 214

سنجي__ده و حس___اب ش__ده سخ__ن گفت__ن••• 215

هرج_ايى راه_ى و هر پيروزى وسيله اى مى طلبد••• 217

راز م_وفقي__ت و پي_____روزى••• 217

آي__ا او پيامبر بود؟••• 220

دو اص__ل تش_وي_ق و كيف__ر ع_ادلان_ه و بج___ا••• 222

اص__ل ب_رخ__ورد سه__ل و آس__ان ب__ا م_ردم••• 223

و اين__ك داست__ان س___دّ «ذو القَ__رنَيْ____ن»••• 228

ي__أج_وج و م__أج_وج چ_ه كس__انى ب__ودن_د ؟••• 229

يَ_أجوج و مَ_أجوج••• 231

ت_أمين حقوق و امنيّت م__ردم••• 234

اصل مشاركت ملّى••• 234

اصل استحك__ام در ك__اره__ا••• 237

پ_رت_وى از آي_ات••• 240

هدف هاى تربيتى و اخلاقى داستان «ذوالقَرنَيْن»••• 240

هشدارازآفت غروروخودكامگى••• 240

فن_اپ_ذي_رى دني_ا••• 241

(641)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

و ديگر معادشناسى و ايمان به جهان ديگر••• 241

درس يكت__ا پ__رست__ى و توحي_دگ_راي_ى••• 241

ت_ذكر پس_ر به پدر••• 243

پرتوى از سرگذشت اب_راهي_م••• 243

وي__ژگى راستگ__وي_ى و راست_ى پيشگ_ى••• 244

منطق گيرا و كوبنده ابراهيم عليه السلام ••• 246

دلي__ل پي__روى از ع___الِ___م••• 247

هش__دار از پرستش شيطان!••• 249

راه نفوذ در ديگران••• 250

پدر ابراهيم كه بود؟••• 252

پ_رت_وى از آي__ات••• 260

از خود و نزديكانمان آغاز كنيم••• 261

دع__وت تنها بر اساس آگ__اه_ى و بين_ش••• 261

واكنش ها••• 262

گمراهى پدران جواز گمراهى پسران نيست••• 263

پ__در توحيدگ_راي_ان و رشد و برازندگى او••• 263

كث__رت ط_رف__داران و دوام ي__ك فك__ر••• 266

پ_رت_وى از سرگ__ذش__ت «زَكَ____رِيّ__ا»••• 270

نج___ات زك___ري__ا از تنهايى••• 271

صفات برجسته مردان شايسته••• 273

سرنوشت شوق آفرين و دوست داشتنى مردم با ايمان••• 273

ن__وي__د رستگ__ارى و نجات••• 275

همس____ر دائ__م و م__وق__ت••• 282

چ__را از «كني__ز» به «مِلْ_كِ يَمي__ن» تعبير شده است••• 283

(642)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

ام_انتهاى خ___دا و م___ردم••• 285

اقس______ام پيم___انه____ا••• 285

وي__ژگيهاى ايم_ان آوردگ_ان••• 286

مج__ازات مردان زن__اك__ار••• 290

چ__را زن زن__اك__ار بر

م_رد زناكار مقدم ذكر شده است؟••• 291

مجازات در حضور جمع چرا؟••• 292

حد زانى قبلاً چه بوده است؟••• 292

چ__را نخست كيفر زن__ان؟••• 294

اج__راى ح__دّ زن__ا بر عه__ده امام يا نم__اين_ده اوس_ت••• 294

فلسف__ه حض____ور تماش__اگران در اج__راى ح__دّ زن__ا••• 295

مرد زناكار فقط مى تواند با زن زناكار يا مشرك ازدواج كند••• 296

ش___راي__ط تح__ري__م ازدواج ب__ا زان_____ى و زاني___ة••• 297

م__واردى كه حكم زن___ا اع_دام است••• 298

ت__دابي__رى براى پ__اكى و پاكدامنى••• 300

م_جازات تهمت اخلاقى مرد به همسر••• 302

ش___أن ن___زول••• 303

كيف______ر تهم___ت ب_ه همس_____ر••• 306

چرا حكم قذف در مورد دو همسر تخصيص خورده است؟••• 312

ب_رن_ام___ه مخص_وص « لِع_____ان »••• 312

تعلّق مردان و زن_ان ناپاك به يكديگر••• 314

كبوتر با كبوتر ...••• 315

(643)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

م___رده___ا م__واظ___ب چشم___ان خ___ود باشن__د••• 317

شأن نزول••• 318

پديده برهنگ__ى و چش__م چرانى••• 319

توصي__ه ق__رآن ب_راى ازدواج آق_ا پسرها با تضمين رفع فقر از سوى خدا••• 320

منظ__ور از جمل__ه «وَ الصّالِحي__نَ مِنْ عِب__ادِكُمْ وَ اِم__ائِكُ__مْ» چيس__ت؟••• 321

فرم__ان تشكي_ل خ__ان__واده و تش__ويق ب__ه ازدواج••• 322

تج_ارت و كسب و كار مردان خ_دا را از انجام وظايف دينى غافل نمى سازد••• 325

پ_اداش وي__ژه م__ردان خ____دا••• 328

صفات دوازده گانه مردان شايسته••• 330

تب__دي__ل سيئ__ات به حسن_ات••• 344

ض__رورت ف__رار از بيه__ودگ__ى••• 347

راه خ__دا را با چش_م و گ__وش بسته نمى ت__وان پيمود••• 350

درخواست همسر و فرزند صالح، و مديريت بر م_ؤمنين••• 351

پ___اداش عِب__ادُال_رَّحْم_ان ( بن_دگ_ان وي__ژه خ__دا )••• 353

پ___اداش پرشك___وه بن___دگ__ان خ___اص خ____دا••• 354

اگ___ر دع___اى شم_ا نب__ود ارزش___ى ن__داشتي___د••• 355

وي__ژگى هاى بندگان خاص خ_دا••• 358

پ__اداش پ__رشك___وه آن____ان••• 359

نقش دع__ا در زن_دگ_ى انسان ها••• 359

پيشنه__اد ازدواج از طرف پدر دخت__ر به پس__ر، ب_لام__ان_ع است••• 361

مردانى كه تا آخرين نفس در راه انجام وظيفه الهى مقاومت كرده اند••• 363

(644)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

ده صف__ت

برجست__ه مردان با ايمان••• 366

مس__اوات م_رد و زن در پيشگاه خدا••• 369

ي___ك ت__وصي__ه اخ__لاق_ى به م__ردان در ارتب__اط ب__ا ط__لاق••• 375

انحلال خانواده يا جدايى شرافتمندانه••• 377

س__رگ___ذشت م___ردى كه ك__رام__ت اله__ى را براى خود رقم زد••• 379

س_رگ___ذش_ت س__ه پي__امب__ر••• 380

واكنشِ شه___ر ح__ق ن__اپ___ذي__ر••• 383

داست_ان مج_اه__دى ج___ان برك_ف••• 388

سرگ_ذش__ت رس_ولان انط___اكي__ه••• 390

ت__دبي_رى سنجي__ده و حكيم_ان___ه••• 392

تمثيل_ى از مردان موّح__د و مش__رك••• 405

فرزندان همه ه_داياى خ__دا هستند••• 409

اى انسان به پ_در و م_ادر نيكى كن!••• 411

فيلم__ى ك__وت__اه از آغ_از ت_ا ف_رج_ام ي_ك زن_دگى خ_داپسن_دانه••• 417

انس_ان بهشت__ى از دي__دگ_اه ق_رآن••• 420

پ_ايمال كنن_دگ_ان حق_وق پ_در و مادر••• 422

پن_ج وي_ژگى ي_اران وي_ژه پيامبر صلى الله عليه و آله ••• 427

محب__ت متق____اب__ل اس___لام__ى••• 431

سيم____اى ج_امع___ه اس__لام___ى••• 432

پ__رت_وى از آي__ات••• 436

آفت ويرانگر تَعَصُّب••• 436

(645)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

ريش____ه تَعَصُّ__ب••• 437

ع__لائ__م بيم__ارى••• 438

مروجين خش_ونت و پرچم__داران آن••• 440

تعص__ب پ__ذي_ران••• 442

انواع واقسام تَعَصُّب••• 444

مس____خ ش__دگ_ى••• 444

مب__ارزه اس___لام با آف__ت تَعَصُّ_ب••• 450

پيك__ار اس___لام ب__ا اي_ن آف____ت••• 454

راه هاى مبارزه با اين آفت هستى سوز••• 454

اهميت اخ__وت اس_لامى••• 457

حق____وق س__ى گ___ان__ه مؤم__ن نسب__ت ب__ه ب__رادران ايمان_____ى••• 458

ب____رادرى در ايم____ان و اخ___لاق••• 460

ب__رادرى اس_لام_ى••• 461

اِحْق__اق ح__ق ن__ه فَصْ_ل خص_ومت••• 466

ممن__وعيت استه__زاء ، بدگم__انى ، غيب__ت ، تجسس و الق__اب زش_ت••• 467

هش_____دار از ت____رور شخصي__ت••• 468

تجسس در امور شخصى ديگران ممنوع و براى مصالح جامعه مجاز است••• 475

غيبت از ب__زرگ ترين گن_اه_ان است••• 476

مفه___وم غيبَ__ت••• 477

ع_لاج غيب__ت و ت__وب___ه آن••• 478

م___وارد استثن____اء غيب__ت••• 478

(646)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

سه آفت ديگر امنيت و آرامش••• 480

تح_ريم پن_داره_ا و گم_ان هاى ناروا و ناسنجيده••• 483

مرد يا زن بودن نش__انه برترى نيست بلكه معيار تقواى الهى است••• 486

حقيق_____ت تق________وى••• 487

ب___راب___رى انس___ان ه__ا••• 489

فرق « اس__لام » و « ايم_ان »••• 492

حقيق__ت اس__لام و ايم__ان••• 493

پ___رت____وى از آي______ات•••

495

بحثى پيرامون رزق و روزى و راه هاى افزايش آن••• 505

به__ره گيرى از نشانه هاى حق آمادگى لازم دارد••• 507

بحثى پيرامون رزق و روزى و راه هاى افزايش آن••• 508

م__ردانى از جن__س ف___ولاد••• 510

ض__رورت وح___دت صف_وف••• 511

پيك__ارگران راستين و استوار••• 512

بعضى از زنان و فرزندان دشمن شما هستند، از آن ها برحذر باشيد••• 513

ش_أن نزول••• 513

ام_وال و فرزندانتان وسيل_ه آزمايش شما هستند••• 516

ش__رايط ط__لاق و ج__دايى م__ردان از زن___ان••• 518

ط_____لاق ، منف_____ورت__رين ح_____لال ه___ا••• 520

دلاي____ل و انگي__زه ه_اى پنجگ____انه ط__لاق••• 522

فلسف__ه نگه_داشت_ن عِدّه••• 524

رواياتى در نك_وهش ط_لاق••• 527

ي___ا س__ازش ي__ا ج__دايى خ__داپسن__دانه••• 533

(647)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

زندگى تحسين برانگيز و يا جدايى خداپسندانه••• 534

ارتب_اط بي_ن تق__وا و نج____ات از مشك__لات••• 537

مفه_وم روح ت_وكل بر خ__دا••• 539

احك__ام زن_ان مطلّق____ه و حق____وق آن ه__ا••• 543

ازدواج محب__وب ترين چي__زها نزد خ__داست••• 547

ن_اروات__رين رواه_ا يا منف_ورترين ح_لال ه__ا••• 549

چرا طلاق؟••• 550

اين هم__ه تدابي__ر و شراي_ط براى طلاق چرا؟••• 551

دف__اع از حق_وق زن ب_ه هنگام جدايى و طلاق••• 554

احك__ام « ط__لاق رجع__ى»••• 557

خدا تكليف مالايُطاق نمى كند••• 558

اهمي__ت نظ__ام خان__واده••• 558

خان__واده خ_ود را از آتش دوزخ نج__ات دهيد••• 560

مسئوليت هاى چن__دگ__انه انس__ان در زندگى••• 561

ثم_رات پنجگانه توبه نصوح••• 565

تعلي__م و ت_ربيت خان__واده••• 565

ت__وب__ه درى ب____ه س__وى رحم___ت خ__دا••• 566

توبه اى خالص وراستين يا راه نجات و رستگارى••• 567

ش_راي_ط ت__وب__ه راستي_ن••• 569

انس_ان شن_اسىِ قرآن كريم••• 571

س__ازگ__ارى و جم__ع بين آيات متف_اوت در م_ورد صفات انسان••• 517

ح___ال__ت انس____ان ك__م ظ__رفي__ت••• 572

وي__ژگى هاى نُه گانه انسان هاى شايسته••• 573

(648)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

پ_رت___وى از آي___ات••• 584

دوازده ويژگى انسان هاى شايسته كردار••• 584

مح__ور اين وي_ژگى ها••• 585

رابط__ه « تق__وا » و « عم__ران و آبادى »••• 586

پاداش دني__وى ايمان••• 586

گناه و ويرانى جامعه ها••• 588

تأثير ت__وب__ه و استغف__ار در اف__زايش رزق و روزى و ف_رزندان••• 590

پناه بردن مردان

به مردانى از جن سبب گمراهى و طغيان آنهاست••• 592

ش____أن ن_______زول••• 593

سن___دى ب___زرگ بر فضيل___ت اه___ل بي___ت پي___امب__ر صلى الله عليه و آله ••• 593

پ_اداش عظي__م اب__رار••• 595

اوصاف پنجگانه مردان نيك كه آن ها را مستحقّ بهشت مى سازد••• 597

سي___ر ك__ردن گ___رسنگ__ان از بهت___ري_ن حسن___ات است••• 600

پ__اداش هاى پ__ان__زده گانه بهشت__ى ب__راى م__ردان ني__ك••• 607

پ__رت___وى از آي__ات••• 620

واى بر عيبج__وي__ان و غيبت كنن__دگان••• 623

واى ب__ر زب__ان هاى گ__زنده و عيب جو••• 624

كب_ر و غرور سرچشمه گن__اه__ان بزرگ••• 632

(649)

هنرهاى دستى، دنياى حيوانات، شعر و شاعرى، آب و باران، فقر و ثروت، نهج البلاغه جوان، خلاصه الغدير، لغت شناسى و مفاهيم قرآن كريم و... را با نگاه ويژه به قرآن، حديث و علوم روز براى نسل جوان تأليف و چاپ و منتشر نموده است كه اين حجم از فعاليتهاى تأثيرگذار قرآنى در نوع خود كم نظير مى باشد.

براى ايشان تداوم توفيقات و طول عمر همراه با صحت، عزّت و حسن عاقبت را خواهانم و به همه خانواده هاى محترم و جوانان عزيز توصيه مى نمايم از همه آثار ارزشمند و كاربردى ايشان كه با محتواى عميق و ساده و زيباترين شكل ارائه شده است حداكثر استفاده را بنمايند.

قم _ جعفر سبحانى

4/8/88

(4)

كه از اين آثار بهره مند شوند.

توفيق___ات بيش از پيش ايشان را از خداوند متعال خواهانم.

محمد يزدى

رييس دبيرخانه مجلس خبرگان رهبرى

1/2/1388

(5)

كه به انسان زيان ( و ناراحتى ) برسد ، ما را ( در همه حال ) درحالى كه به پهلوخوابيده يا نشسته يا ايستاده است ، مى خواند ، اما هنگامى كه ناراحتى او را برطرف ساختيم، چنان مى رود كه گويى هرگز ما را براى حل مشكلى كه به او رسيده ، نخوانده ،اين گونه براى اسرافكاران اعمالشان زينت داده شده است. (12 / يونس)

شرح آيه از تفسير نمونه

خاصيت مشكلات و حوادث دردناك ، كنار رفتن حجاب ها از روى فطرت پاك آدمى است ، در كوره حوادث ، تمام قشرهاى سياهى كه روى اين فطرت را پوشانده است ، مى سوزد و از ميان مى رود و براى مدتى هرچند كوتاه درخشش اين نور توحيدى آشكار مى گردد. سپس مى گويد : اما اين افراد ، چنان كم ظرفيت و بى خرد هستند كه « به مجرد اين كه بلا و ناراحتى آن ها را برطرف مى سازيم ، آن چنان در غفلت فرومى روند ، كه گويا هرگز از ما تقاضايى نداشتند » و ما نيز به آن ها كمكى نكرديم ( فَلَمّا كَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَنْ لَمْ يَدْعُنآ اِلى ضُرٍّ مَسَّهُ ). « آرى اين چنين اعمال مسرفان در نظرشان جلوه داده شده است » ( كَذلِكَ زُيِّنَ لِلْمُسْرِفينَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ ). در اي__ن ك__ه چ___ه كسى اعم__ال اين گونه افراد را در نظرشان جلوه و زينت مى دهد، در ذي__ل آي__ه 122 سوره انعام، جل__د 5 « تفسير نمونه » بحث ش__ده است و اجم__ال سخن اي__ن است ك__ه ؛

زينت دهنده ، خداوند است اما از اين طريق كه اين خاصيت را در اعمال زشت و آلوده آفريده كه هرقدر انسان به آن ها بيشتر آلوده شود، بيشتر

خو مى گيرد و نه تنها قبح و زشتى آن ها تدريجاازميان مى رود، بلكه كم كم به صورت عملى شايسته درنظرشان مجسم مى گردد. و اما چرا در آيه فوق اين گونه افراد به عنوان « مُسْرِف»

تفسير مردان (7)

( اسرافكار ) معرفى شده اند ، به خاطر اين است كه چه اسرافى از اين بالاتر كه انسان مهم ترين سرمايه وجود خود يعنى عمر و سلامت و جوانى و نيروها را بيهوده در راه فساد و گناه و عصيان و يا در مسير به دست آوردن متاع بى ارزش و ناپايدار اين دنيا به هدر دهد و در برابر اين سرمايه ، چيزى عايد او نشود. آيا اين كار اسراف نيست و چنين كسان ، مُسرف محسوب نمى ش_وند .

درباره « انسان » تعبيرات مختلفى در قرآن مجيد آمده است ؛ در آيات زيادى از او به « بَشَر » تعبير شده و در آيات فراوانى به « انسان » و در آياتى نيز به عنوان « بنى آدم » و عجيب اين كه در بسيارى از آياتى كه از او به " انسان" تعبير ش__ده ، صف__ات نك__وهي__ده و م__ذم__ومى براى او ذكر گرديده است. مثلاً در آيات م___ورد بحث انس__ان ب__ه عن__وان ي__ك م__وج__ود فراموشكار و حق نشناس مع__رفى ش__ده است.

در جاى ديگر به عنوان ي_ك م_وج__ود ضعيف ( خُلِقَ الاِْنْسانُ ضَعيفا ) «38 / نساء» .

در ج__اى ديگر به عنوان يك موجود ستمگر و كفران كننده (اِنَّ الاِْنْسانَ لَظَلُومٌ كَفّارٌ) « 34 / اب___راهي__م » .

در ج__ايى ديگ_ر انسان را بخيل دانسته است (وَ كانَ الاِْنْسانُ قَتُورا) «100 / اسراء».

در مورد ديگر م_وج__ودى عج_ول مى شمرد ( وَ كانَ الاِْنْسانُ عَجُولاً ) « 11 / اسراء » .

در جاى ديگر كف__ور

و كف__ران كننده مى داند ( وَ كانَ الاِْنْسانُ كَفُورا ) « 67 / اسراء » .

در م__ورد ديگ__ر م__وج__ودى پرخاشگ__ر دانست__ه (ك__انَ الاِْنْس__انُ اكْثَرَ شَىْ ءٍ جَ__دَلاً) « 54 / كهف » .

در ج__اى ديگر نيز كفور مبين و كفران كننده آشكار آورده (اِنَّ الاِْنْسانَ لَكَفُورٌ مُبينٌ) « 19 / زخ______رف » .

در مورد ديگر موجودى كم ظرفيت و دمدمى مزاج كه هنگام نعمت ، بخيل و به هنگام بلا ، پرجزع است ( اِنَّ الاِْنْسانَ خُلِقَ هَلُوعا اِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزوُعا وَ اِذا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعا) « 19 ، 20 ، 21 / معارج ». در جاى ديگر مغرور و حتى در برابر خدا دانسته ( يا

(8) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اَيُّهَا الاِْنْسانُ ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَريمِ) « 6 / انفطار ». و در مورد ديگر او را موجودى كه هنگام نعمت طغيان مى كند، دانسته ( اِنَّ الاِْنْسانَ لَيَطْغى اَنْ رَآهُ اسْتَغْنى ) «6و7/علق». به اين ترتيب مى بينيم « انسان » در قرآن مجيد به عنوان موجودى كه داراى جنبه هاى منفى فراوان و نقطه هاى ضعف متعددى است ، معرفى شده است. آيا اين همان انسانى است كه خدا او را در « اَحْسَنِ تَقْويم » و «بهترين ساختمان» آفريده است؟ (لَقَدْ خَلَقْنَا الاِْنْسانَ فى اَحْسَنِ تَقْويمٍ) «4 / تين». و آيا اين همان انسانى است كه خدا معلّم او بوده و آن چه را نمى دانسته ، به وى آموخته است ؟ (خَلَقَ الاِْنْسانَ عَلَّمَهُ الْبَيانَ) «3و4/الرحمن». و بالاخره آيا اين همان انسانى است كه خدا او را در مسير پروردگار به سعى و تلاش واداشته ( يا اَيُّهَا الاِْنْسانُ اِنَّكَ كادِحٌ اِلى رَبِّكَ كَدْحا ) « 6 / انشقاق ». بايد

ديد اين ها چه انسانى هستند كه با آن همه كرامت و محبت الهى اين همه نقاط ضعف و نارسايى از خود نشان مى دهند؟ ظاهر اين است كه اين بحث ها همه مربوط به انسان هايى است كه تحت تربيت رهبران الهى قرار نگرفته اند ، بلكه به صورت گياهى خودرو پرورش يافته اند ، نه معلمى و نه راهنمايى و نه بيداركننده اى داشته اند ، شهواتشان آزاد و در ميان هوس ها غوطه ور هستند. بديهى است چنين انسانى نه تنها از امكانات فراوان و سرمايه هاى عظيم وجود خويش بهره نمى گيرد ، بلكه با به كار بردن آن ها در مسيرهاى انحرافى و غلط به صورت موجودى خطرناك و سرانجام ناتوان و بينوا درمى آيد. وگرنه انسانى كه با استفاده از وجود رهبران الهى و به كارگرفتن انديشه و فكر و قرار گرفتن در مسير حركت تكاملى و حق و عدالت به مرحله « آدميت » گام مى نهد و شايسته نام « بنى آدم » مى شود ، به جايى مى رسد كه به جز خدا نمى بيند ، آن چنان كه قرآن مى گويد: « وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنىآآدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِى الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى كَثيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضيلاً : ما آدميزادگان را گرامى داشتيم و صفحه خشكى و دريا را جولانگاه آن ها قرار داديم و از روزى هاى پاكيزه به او بخشي__دي__م و بر بسي__ارى از مخل__وقات خود فضيلت و برتريش داديم » ( 70 / اسراء ) .

تفسير مردان (9)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اين ياد خدا و روى آوردن به بارگاه او، نه به انگيزه خداجويى و خدا خواهى و تو حيد گرايى و پاداش آخرت است، بلكه تنها به منظور بر طرف شدن آن رنج و زيان و نج__ات خ__ويش است كه خ__دا را مى خ_واند.

فَلَمّا كَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَاَنْ لَّمْ يَدْعُنا اِلى ضُرٍّ مَسَّهُ

و آنگاه كه ما آن زيان و سختى را از او برداريم و برطرف سازيم و سلامتى او را به وى بازگردانيم، از سپاسگزارى ماروى برتافته و به همان شيوه گذشته باز مى گردد، چنانكه گويى هرگز ما را براى نجات خويش از ورطه گرفتارى و بلا نخ__وان__ده و از ما در خواست نجات خودرا ننموده و مارانمى شناسد.

كَ__ذلِ__كَ زُيِّ__نَ لِلْمُسْ__رِفينَ م__ا ك__انُ__وا يَعْمَلُ_ونَ.

به باور برخى منظور اين است كه: همان گونه كه شيطان و انسانهاى شيطان صفت، روى برت__افت__ن از ني__ايش باخ__دا به هنگ__ام__ه خ__وش__ى و آسايش را براى گن__اهك__اران آراسته اند، همين گونه براى اسرافكاران نيز كردار زشت و بيداد شان جل____وه داده ش____ده است.

(10) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

يَلى » گرفته شده كه به معنى نبودن واسطه ميان دو چيز و نزديكى و پى درپى بودن آن ها است ، به همين دليل به هر چيزى كه نسبت به ديگرى قرابت و نزديكى داشته باشد، خواه از نظر مكان يا زمان يا نسب و يا مقام ، «وَلِىّ» گفته مى شود، استعمال اين كلمه به معنى سرپرست و دوست و مانند اين ها نيز از همين جا است. بنابراين اولياء خدا كسانى هستند كه ميان آنان و خدا حايل و فاصله اى نيست ، حجاب ها از قلبشان كنار رفته و در پرتو نور معرفت و ايمان و عمل پاك ، خدا را با چشم دل چنان مى بينند كه هيچ گونه شك و ترديدى به دل هايشان راه نمى يابد و به خاطر همين آشنايى با خدا كه وجود بى انتها و قدرت بى پايان و كمال مطلق است و ماسواى خدا در نظرشان كوچك و كم ارزش و ناپايدار و بى مقدار است. كسى كه با اقيانوس آشنا است ، قطره در نظرش ارزشى ندارد و كسى كه خورشيد را مى بيند ، نسبت به يك شمع بى فروغ بى اعتنا است. و از اين جا روشن مى شود كه چرا آن ها ترس و اندوهى ندارند ، زيرا خوف و ترس معمولاً از احتمال فقدان نعمت هايى كه انسان در اختيار دارد و يا خطراتى كه ممكن است در آينده او را

تفسير مردان (11)

تهديد كند ، ناشى مى شود ، همان گونه كه غم و اندوه معمولاً نسبت به گذشته و فقدان امكاناتى است كه در اختيار داشته است. اولياء و دوستان راستين خدا از هرگونه وابستگى و اسارت جهان مادّه آزادند و « زه_د » به معنى حقيقيش بر وجود آن ها حكومت مى كند ، نه با از

دست دادن امكانات مادى ، جزع و فزع مى كنند و نه ترس از آينده در اين گونه مسائل افكارشان را به خود مشغول مى دارد. بنابراين « غم ها » و « ترس هايى » كه ديگران را دائما در حال اضطراب و نگرانى نسبت به گذشته و آينده نگه مى دارد ، در وجود آن ها راه ندارد. يك ظرف كوچك آب ، از دميدن يك انسان ، متلاطم مى شود ولى در پهنه اقيانوس كبير حتى طوفان ها كم اثر است و به همين دليل آن را اقيانوس آرام مى نامند ( لِكَىْ لا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ ) (23/حديد). نه آن روز كه داشتند ، به آن دل بستند و نه امروز كه از آن جدا مى شوند، غمى دارند ، روحشان بزرگ تر و فكرشان بالاتر از آن است كه اين گونه حوادث در گذشته و آينده در آن ها اثر بگذارد. به اين ترتيب امنيت و آرامش واقعى بر وجود آن ها حكمفرما است و به گفته قرآن ؛ «اوُلآئِكَ لَهُمُ الاَْمْنُ» ( 82 / انع__ام ) و ي__ا به تعبير ديگر ؛ «اَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ: ياد خدا مايه آرامش دل ها است » ( 28 / رعد ). خلاصه اين كه غم و ترس در انسان ها معمولاً ناشى از روح دنياپرستى است ، آن ها كه از اين روح تهى هستند ، اگر غم و ترسى نداشته باشند ، بسيار طبيعى است. اين بيان استدلالى مسأله بود و گاهى همين موضوع به بيان ديگرى كه شكل عرفانى دارد ، به اين صورت عرضه مى شود. اولياى خدا آن چنان غرق صفات جمال و جلال او هستند و آن چنان محو مشاهده ذات پاك او مى باشند

كه غير او را به دست فراموشى مى سپرند ، روشن است در غم و اندوه و ترس و وحشت حتما نياز به تصور فقدان و از دست دادن چيزى و يا مواجهه با دشمن و موجود خطرناكى دارد ، كسى كه غير خدا در دل او نمى گنجد و به غير او نمى انديشد و جز او را در روح خود پذيرا نمى شود ، چگونه ممكن است غم و اندوه و ترس وحشتى داشته باشد. از آن چه گفتيم ، اين

(12) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

حقيقت نيز آشكار شد كه منظور غم هاى مادى و ترس هاى دنيوى است ، وگرنه دوستان خدا وجودشان از خوف او مالامال است ، ترس از عدم انجام وظايف و مسؤوليت ها و اندوه بر آن چه از موفقيت ها از آنان فوت شده ، كه اين ترس و اندوه جنبه معنوى دارد ومايه تكامل وجود انسان و ترقى او است، به عكس ترس و اندوه هاى مادى كه مايه انحطاط و تنزّل است. اميرمؤمنان على در خطبه معروف « هَمّام » كه حالات اولياى خدا در آن به عالى ترين وجهى ترسيم شده ، مى فرمايد : «قُلُوبُهُمْ مَحْزُونَةٌ وَ شُرُورُهُمْ مَأْمُونَةٌ : دل هاى آن ها محزون و مردم از شرّ آن ها در امان هستند » و نيز مى فرمايد : «وَ لَوْ لاَ الاَْجْلُ الَّذى كَتَبَ اللّهُ عَلَيْهِمْ لَمْ تَسْتَقِرَّ اَرْواحُهُمْ فى اَجْسادِهِمْ طَرْفَةَ عَيْنٍ شَوْقا اِلَى الثَّوابِ وَ خَوْفا مِنَ الْعِقابِ : اگر اجلى كه خداوند براى آن ها مقرر كرده نبود، حتى يك چشم به هم زدن ارواح آن ها در بدن هايشان آرام نمى گرفت ، به خاطر عشق به پاداش الهى و ترس و وحشت از مجازات و كيفر او » .(1) قرآن مجيد درباره مؤمن_ان مى گوي_د : «اَلَّذينَ

يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَ هُمْ مِنَ السّاعَةِ مُشْفِقُونَ : كسانى كه از پروردگارشان با اين كه او را به خشم نمى بينند ، مى ترسند و از رستاخيز بيمناكند » ( 49/انبياء ) ، بنابراين آن ها خوف و ترس ديگرى دارن_د .

جالب اين كه ايمان را به صورت فعل ماضى مطلق آورده و تقوا را به صورت ماضى استمرارى ، اشاره به اين كه ايمان آن ها به سرحدّ كمال رسيده ولى مسأله تقوا كه در عمل روزمره منعكس مى شود و هرروز و هرساعت كار تازه اى مى طلبد و جنبه تدريجى دارد ، براى آن ها به صورت يك برنامه و وظيفه دائمى درآمده است . آرى اين ها هستند كه با داشت__ن اين دو رك__ن اس__اسى دي__ن و شخصي__ت ، چنان آرامشى در درون ج__ان خود احساس مى كنند كه هيچ يك از طوفان هاى زندگى آن ها را تكان نمى دهد ، بلكه به مضمون « اَلْمُؤْمِنُ كَالْجَبَلِ الرّاسِخِ لاتُحَرِّكُهُ الْعَواصِفَ » ، همچ__ون ك_وه در برابر تندباد حوادث ، استقامت به خ__رج مى دهند .

1- « نهج البلاغه » ، خطبه 193 ( صبحى صالح ) .

تفسير مردان (13)

مفهوم « اَلْبُشْرى » افتاده است ، نه اين كه منحصر به آن باشد. درواقع اين اثر تكوينى و طبيعى ايمان و تقوا است كه انسان را از انواع دلهره ها و وحشت هايى كه زاييده شك و ترديد و همچنين مولود گناه و انواع آلودگى ها است ، از روح و جسم انسان دور مى سازد ، چگونه ممكن است كسى ايمان و تكيه گاه معنوى در درون جان خود نداشته باشد ، باز احساس آرامش كند؟ او به يك كشتى بى لنگر در يك درياى طوفانى مى ماند كه امواج كوه پيكر هرلحظه او را به سويى پرتاب مى كنند و گرداب ها براى بلعيدنش دهان باز كرده اند. چگونه كسى كه دست به ظلم و ستم و ريختن خون مردم و غصب اموال و حقوق ديگران آلوده كرده ، ممكن است آرامش خاطر داشته باشد ، او برخلاف مؤمنان حتى خواب آرام ندارد و غالبا خواب هاى وحشتناكى مى بيند كه در اثناء آن خود را با دشمنان درگير مشاهده مى كند و اين خود يك دليل بر ناآرامى و تلاطم روح آن ها است. طبيعى است يك شخص جانى به خصوص اين كه تحت تعقيب باشد ، در عالم خواب خود را در برابر اشباح هولناكى مى بيند كه براى گرفتن و تعقيب او كمر بسته اندو يا اين كه روح آن مقتول مظلوم از درون ضمير ناآگاهش فرياد مى زند و او را شكنجه مى دهد ، لذا هنگامى كه بيدار مى شود ، همچون يزيد ، « ما لى وَ لِلْحُسَيْنِ : مرا با حسين چه كار » ؟ و يا همچون حجاج ، « ما لى وَ لِسَعيدِ بْنِ جُبَيْرٍ : مرا با سعيد بن جبير چه كار » ؟ مى گويد .

(14) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

امام صادق نقل مى كند كه امام فرمود: « پيروان اين مكتب در لحظات آخر عمر چيزهايى مى بينند كه چشمشان با آن روشن مى شود » ، راوى مى گويد : من اصرار كردم ؛ « چه چيزى مى بينند » ؟ و اين سخن را بيش از ده بار تكرار كردم ولى در هربار امام تنها به اين جمله قناعت مى كرد كه ؛ « مى بينند » ، در آخر مجلس رو به سوى من كرد و مرا صدا زد و فرمود: « مثل اين كه اصرار دارى بدانى چه چيز را مى بينند » ؟ گفتم : « آرى قطعا » ، سپس گريستم ، امام به

1 و 2 _ « نورالثقلين » ، جلد 2 ، صفحه 309 .

تفسير مردان (15)

حال من رقّت كرد و فرمود : « آن دو را مى بينند ، اصرار كردم كدام دو نفر » ؟ فرمود : « پيامبر صلى الله عليه و آله و على را ، هيچ انسان باايمانى چشم از جهان نمى پوشد مگر اين كه اين دو بزرگوار را خواهد ديد كه به او بشارت مى دهند »، سپس فرمود: « اين را خداوند درقرآن بيان كرده » ، سؤال كردم : « در كجا و كدام س_وره » ؟ فرمود : « در سوره يونس ، آن جا كه مى گويد؛ "اَلَّذينَ امَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُونَ ، لَهُمُ الْبُشْرى فِى الْحَيوةِ الدُّنْيا وَ فِى الاْخِرَةِ"». روشن است كه اين روايات اشاره به قسمتى از بشارت هاى افراد باايمان و متّقى است ، نه همه آن بشارت ها و نيز روشن است كه اين مشاهده ، مشاهده جسم مادى نيست ، بلك__ه مش__اه__ده جس__م ب__رزخ__ى با دي__د برزخى است ، زيرا مى دانيم در جهان ب__رزخ

كه ف__اصل__ه اى است مي__ان اين جه__ان و سراى آخرت ، روح انسان بر جسم برزخيش باقى مى ماند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«خَوْف»: بسان دو واژه «فَزَع» و «جَزَع» همانند وهم معنا هستندو از ترس و اضطراب درونى از رويدادن رويدادى ناگوار خبر مى دهند. با اين بيان خوف به مفهوم دلهره، ت__رس و احس__اس ناامن__ى است كه در ب__راب__ر آن، آرامش خ__اط_ر و امنيّت است.

«حُزْن»: به مفه___وم اوج ان__دوه _ در ب__راب__ر ش__ادم__انى _ است. اين واژه دراصل از ريش__ه «حَ__زْن» كه ب_ه معن__اى زمي__ن سخ__ت اس__ت، برگ__رفت__ه ش__ده اس_ت.

هستند كه خداوند آن چه را كسب كرده اند براى آن ها مبارك و پر تداوم مى گرداند و به خاطر آن چه كه براى آخرتشان پيش مى فرستند به آن ها پاداش مى دهد .

اولياء خدا از ديدگاه روايات

در ذيل آيات فوق روايات جالبى از ائمه اهل بيت عليهم السلام وارد شده است كه به بعضى از آن ها اشاره مى كنيم: اميرمؤمنان على آيه 62 اين سوره را تلاوت فرمود و سپس از ياران خويش سؤال كرد : « مى دانيد " اَوْلِياءَ اللّهِ " چه اشخاصى هستند » ؟ عرض كردند : « اى اميرمؤمنان شما خودتان بفرماييد كه آنان چه كسانى هستند » ؟ امام فرمود : « هُمْ نَحْنُ وَ اَتْباعُنا فَمَنْ تَبِعَنا مِنْ بَعْدِنا طُوبى لَنا وَ طُوبى لَهُمْ اَفْضَلُ مِنْ طُوبى لَنا ، قالُوا يا اَميرَ الْمُؤْمِنينَ ما شَأْنُ طُوبى لَهُمْ اَفْضَلُ مِنْ طُوبى لَنا ؟ اَلَسْنا نَحْنُ وَ هُمْ عَلى اَمْرٍ ؟ قالَ : لاَِنَّهُمْ حُمِلُوا ما لَمْ تَحْمَلُوا عَلَيْهِ وَ اَطاقُوا ما لَمْ تُطيقُوا : دوستان خدا ، ما و پيروان ما كه بعد از ما مى آيند ، هستند . خوشا به حال ما و بيشتر از آن خوشا به حال آن ها ، بعضى پرسيدند : چرا بيشتر از ما ؟ مگر ما و آن ها هردو پيرو يك مكتب نيستيم و كارمان يكنواخت نمى باشد؟ فرمود: نه، آن ها مسؤوليت هايى بر دوش دارند كه شما نداريد و تن به مشكلاتى مى دهند كه شمانمى دهيد » .(1) كتاب « كمال الدين » از اب_وبصي_ر از امام ص__ادق نقل مى كند كه : « طُ_وبى لِشيعَةِ قائِمِنَا الْمُنْتَظِرينَ لِظُهُورِه فى غَيْبَتِه وَ الْمُطيعينَ لَهُ فى ظُهُورِه ، اُولئِكَ اَوْلِياءُ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاهُمْ يَحْزَنُونَ: خوشا به حال پيروان امام

قائم كه درغيبتش ( با خودسازى ) انتظار ظهورش را مى كشند و به

تفسير مردان (17)

هنگام ظهورش مطيع فرمان او هستند، آن ها اولياى خدا هستند، همان هاكه نه ترسى دارند و نه غمى » .(1) يكى از دوستان امام صادق نقل مى كند كه امام فرمود : « پيروان اين مكتب در لحظات آخر عمر چيزهايى مى بينند كه چشمشان با آن روشن مى شود » ، راوى مى گويد : من اصرار كردم ؛ « چه چيزى مى بينند » ؟ و اين سخن را بيش از ده بار تكرار كردم ولى در هربار امام تنها به اين جمله قناعت مى كرد كه ؛ « مى بينند » ، در آخر مجلس رو به سوى من كرد و مرا صدا زد و فرمود: « مثل اين كه اصرار دارى بدانى چه چيز را مى بينند » ؟ گفتم : « آرى قطعا » ، سپس گريستم ، امام به حال من رقّت كرد و فرمود : « آن دو را مى بينند ، اصرار كردم كدام دو نفر » ؟ فرمود : « پيامبر صلى الله عليه و آله و على را ، هيچ انسان باايمانى چشم از جهان نمى پوشد مگر اين كه اين دو بزرگوار را خواهد ديد كه به او بشارت مى دهند »، سپس فرمود: « اين را خداوند درقرآن بيان كرده » ، سؤال كردم : « در كجا و كدام س_وره » ؟ فرمود : « در سوره يونس ، آن جا كه مى گويد ؛ " اَلَّذينَ امَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُونَ ، لَهُمُ الْبُشْرى فِى الْحَيوةِ الدُّنْيا وَ فِى الاْخِرَةِ" ». روشن است كه اين روايات اشاره به قسمتى از بشارت هاى افراد باايمان و متّقى است ، نه همه آن بشارت ها و

نيز روشن است كه اين مشاهده ، مشاهده جسم مادى نيست ، بلكه مشاهده جسم برزخى با ديد برزخى است ، زيرا مى دانيم در جهان برزخ كه ف__اصل__ه اى است مي__ان اين جه__ان و سراى آخرت ، روح انسان بر جسم برزخيش ب__اق__ى مى ماند .

«بُشْرى»: به مفهوم بشارت و نويدى است كه آثار شادى و شادمانى را در چهره آشك_ار مى س_ازد.

1 _ « نورالثقلين » ، جلد 2 ، صفحه 309 .

(18) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شما و ميان ديدن آنچه ديدگانش را روشن سازد _ جز آنكه نفس او به گلوگاه رسد _ فاصله اى نيست. آنگاه فرمود: اين واقعيت در كت__اب خ__دا ني__ز آمده است و از پى آن به تلاوت اين آيه پرداخت كه: لَهُ_____مُ الْبُشْ____رى فِ__ى الْحَي___وةِ ال__دُّنْي__ا...

و پاره اى نيز آورده اند كه: براى انسان با ايمان درى از قبرش به سوى بهشت پرطراوت و زيبا گشوده مى شود و پيش از آنكه او وارد بهشت گردد، آنچه را برايش آم__اده ش_ده است به چشم خود مى نگرد.

لا تَبْديلَ لِكَلِماتِ اللّهِ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ.

1 . سوره فُصِّلَتْ، آيه 30.

2 . تفسير عَيّاشى، ج 2، ص 125 و 126 و 33.

تفسير مردان (19)

مفهوم آن تنها در نيازهاى مادى خلاصه نمى شود بلكه هرگونه عطاى مادّى و معنوى را شامل مى گردد ، لذا مى گوييم: « اَللّهُمَّ ارْزُقْنى عِلْما تامّا: خداوندا علم كامل به من روزى كن » و يا مى گوييم: «اَللّهُمَّ ارْزُقْنِى الشَّهادَةَ فى سَبيلِكَ: خداوندا شهادت در راهت را نصيب من بگردان » . البته در آيه مورد بحث ممكن است نظر بيشتر روى ارزاق مادى بوده باشد، هرچند اراده مفهوم عامّ نيز چندان بعيد نيست . «مُسْتَوْدَعَ» و «وَديعَة» از يك مادّه است و در اصل به معنى رهاكردن چيزى است . و از آن جاكه امورناپايدار رها مى شوند و به حالت اول بازمى گردند، به هر امر ناپايدار، « مُسْتَوْدَع » گفته مى شود، وَديعَة را نيز به خاطر اين كه سرانجام بايد محل خود را رها كند و به صاحب اصلى بازگردد وديعه گفته اند . در حقيقت آيه فوق مى گويد : تصور نشود كه خداوند تنها به جنبندگانى كه در جايگاه اصلى قرار دارند روزى مى بخشد و به اصطلاح سهميه آن هارا در خانه هايشان مى آورند ، بلكه هركجا باشند و در هر وضع و شرايطى قرارمى گيرند و

(20) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

هم از تمام نقاطى كه به آن نقل و مكان مى كنند ، باخبر است . از حيوانات غول پيكر دريايى گرفته تا جنبندگان بسيار كوچكى كه به زحمت به چشم ديده مى شوند هريك مناسب حالشان آن چه را لازم دارند مقرر كرده است . اين روزى به اندازه اى حساب شده و مناسب حال موجودات است كه از نظر « كميّت » و « كيفيّت » كاملاً منطبق بر خواسته ها و نيازهاى آن ها است ، حتى غذاى كودكى كه در رحم مادر است ، هرماه بلكه

هر روز ، با ماه و روز ديگر تفاوت دارد ، هرچند ظاهرا يك نوع خون بيشتر نيست و نيز كودك در دوران شيرخوارگى با اين كه ظاهرا ماه هاى پى در پى غذاى واحدى دارد ، اما تركيب اين شير هر روز با روز ديگر متفاوت است . « كِتابٍ مُبينٍ » به معنى نوشته آشكار است و اشاره به مرحله اى از علم وسيع پروردگار مى باشد كه گاهى از آن تعبير به « لوح محفوظ » مى شود . ممكن است اين تعبير اشاره به اين باشد كه هيچ كس نبايد براى به دست آوردن روزى خود كمترين نگرانى به خويش راه دهد و تصوركند ممكن است درگرفتن سهم خويش، به اصطلاح ، از قلم بيفتد ، چرا كه نام همگى در كتاب آشكارى ثبت است ، كتابى كه همه را احصاء كرده و آشكارا بيان مى كند . آيا اگر در يك مؤسسه نام تمام كارمندان و كاركنان به روشنى ثبت شده باشد احتمال از قلم افتادن كسى مى رود ؟

در م__ورد « رِزْق » بحث ه__اى مهم__ى اس__ت ك__ه قسمت__ى از آن را در اي__ن ج__ا از نظ__ر مى گ___ذراني__م :

1 _ « رزق » به معنى بخشش مستمر و متداوم است اعم ازاين كه مادّى باشد يا معنوى ، بنابراين هرگونه بهره اى را كه خداوند نصيب بندگان مى كند از مواد غذايى و مسكن و پوشاك و يا علم و عقل و فهم و ايمان و اخلاص به همه اين ها رزق گفته مى شود و آن ها كه مفهوم اين كلمه را محدود به جنبه هاى مادّى مى كنند ، توجه به موارد استعمال آن دقيقا ندارند ، قرآن درباره شهيدان راه حق مى گويد « بَلْ اَحْياءُ عِنْدَ

رَبِّهُمْ يُرْزَقُونَ : آن ها زنده اند و نزد پروردگارشان روزى مى برند » ( 169 / آل عمران )

تفسير مردان (21)

روشن است كه روزى شهيدان ، آن هم در جهان برزخ ، نعمت هاى مادّى نيست ، بلكه هم__ان مواهب معن__وى است كه حتى تصورش براى مادر اين زندگى مشكل است .

2 _ مسأله تأمين نيازمندى هاى موجودات زنده _ و به تعبير ديگر رزق و روزى آن ها _ جالب ترين مسايلى است كه باگذشت زمان و پيشرفت علم ، پرده از روى اسرار آن برداشته مى شود و صحنه هاى شگفت انگيز تازه اى از آن به وسيله علم فاش مى گردد. طرز روزى رساندن خداوند به موجودات مختلف ، راستى حيرت انگيز است، از جنينى كه در شكم مادر قرارگرفته و هيچ كس به هيچ وجه در آن ظلمتكده اسرارآميز به او دسترسى ندارد ، تا حشرات گوناگونى كه در اعماق تاريك زمين و لانه هاى پرپيچ و خم و در لابلاى درختان و بر فراز كوه ها و در قعر دره هازندگى دارند از ديدگاه علم او هرگز مخفى و پنهان نيستند و همان گونه كه قرآن مى گويد خداوند ، هم جايگاه و « آدرس اصلى » آن ها را مى داند و هم محل سيار آنان را و هر جا باشند روزى آنان را به آنان حواله مى كند. جالب اين كه در آيه فوق به هنگام بحث از روزى خواران تعبير به « دابَّة و جنبنده » شده است و اين اشاره لطيفى به مسأله رابطه « انرژى » و « حركت » است ، مى دانيم هرجا حركتى وجود دارد نيازمند به ماده انرژى زا است يعنى ماده اى كه منشأ حركت گردد ، قرآن نيز در آيات مورد بحث مى گويد خدا به تمام موجودات متحرك روزى

مى بخشد. و اگر حركت را به معنى وسيعش تفسير كنيم گياهان را هم دربرمى گيرد ، زيرا آن ها نيز يك حركت بسيار دقيق و ظريف در مسير « نموّ » دارند ، به همين دليل در فلسفه ما يكى از اقسام حركت را مسأله « نموّ » شمرده اند .

3 _ آيا « روزى » هركس از آغاز تا پايان عمر تعيين شده و خواه ناخواه به او مى رسد ؟ يا اين كه بايد به دنبال آن رفت و به گفته شاعر « شرطِ عقل است جستن از درها ». بعضى از افراد سست و بى حال به اتكاء تعبيراتى همانند آيه فوق ، يا رواياتى كه روزى را مقدر و معين معرفى مى كند فكر ، مى كنند لزومى ندارد كه انسان براى تهيه

(22) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

معاش زياد تلاش كند ، چرا كه روزى مقدر است و به هر حال به انسان مى رسد و هيچ دهان بازى بدون روزى نمى ماند . اين چنين افراد نادان كه شناختشان درباره دين و مذهب فوق العاده سست و ضعيف است بهانه به دست دشمنان مى دهند كه مذهب عاملى است براى تخدير و ركود اقتصادى و خاموش كردن فعاليّت هاى مثبت زندگى و تن در دادن به انواع محروميّت ها ، به عذر اين كه اگر فلان موهبت نصيب من نشده حتما روزى من نبوده ، اگر روزى من بود بدون چون و چرا به من مى رسيد و اين فرصت خوبى به دست استثمارگران مى دهد كه هرچه بيشتر خلق هاى محروم را ب_دوشن_د و آن ه_ا را از ابت_داي_ى ترين وسايل زندگى محروم سازند . درحالى كه مختصر آشنايى به قرآن و احاديث اسلامى براى پى بردن به اين حقيقت كافى است كه اسلام

پايه هرگونه بهره گيرى مادى و معنوى انسان را سعى و كوشش و تلاش مى شمرد تا آن جا كه در جمله شعارگونه قرآنى « لَيْسَ لِلاِْنْسانَ اِلاّ ما سَعى » بهره انسان را منحصرا در كوشش و كارش قرارمى دهد . پيشوايان اسلامى براى اين كه سرمشقى به ديگران بدهند در بسيارى از مواقع كار مى كردند كارهايى سخت و توان فرسا. پيامبران پيشين نيز از قانون مستثنى نبودند ، از چوپانى گرفته ، تا خياطى ، و زره بافى وكشاورزى ، اگر مفهوم تضمين روزى از طرف خدا، نشستن درخانه و انتظار رسيدن روزى باشد ، نبايد پيامبران و امامان كه از همه آشناتر به مفاهيم دينى هستند اين همه براى روزى تلاش كنند . بنابراين ما هم مى گوييم روزى هركس مقدر و ثابت است ، ولى درعين حال مشروط به تلاش و كوشش مى باشد و هرگاه اين شرط حاصل نشود مشروط نيز از ميان خواهد رفت . اين درست به آن مى ماند كه مى گوييم « هر كس اجلى دارد و مقدار معينى از عمر » مسلما مفهوم اين سخن آن نيست كه اگر انسان حتى دست به انتحار و خودكشى و يا تغذيه از مواد زيان بخش بزند تا اجل معينى زنده مى ماند ، مفهومش اين است كه اين بدن استعداد بقاء تا يك مدت قابل ملاحظه دارد اما مشروط بر اين كه اصول بهداشت را رعايت كند و از موارد خطر بپرهيزد و آن چه

تفسير مردان (23)

سبب مرگ زودرس مى شود از خود دور كند . نكته مهم اين است كه آيات و روايات مربوط به معين بودن روزى در واقع ترمزى است روى افكار مردم حريص و دنياپرست كه براى تأمين زندگى به هر در

مى زنند و هر ظلم و جنايتى رامرتكب مى شوند ، به گمان اين كه اگر چني_ن نكنن_د زن_دگيش_ان تأمين نمى شود . آيات قرآن و احاديث اسلامى به اين گونه افراد هشدار مى دهد كه بيهوده دست و پا نكنند واز طريق نامعقول و نامشروع براى تهيّه روزى تلاش ننمايند ، همين اندازه كه آن ها در طريق مشروع گام بگذارند و تلاش و كوشش كنند مطمئن باشند خداوند از اين راه همه نيازمندى هاى آن ها را تأمين مى كند . البتّه نمى توان انكار كرد كه بعضى از روزى هاست چه انسان به دنبال آن برود يا نرود ، به سراغ او مى آيند . آيا مى توان انكار كرد كه نور آفتاب بدون تلاش ما به خانه ما مى تابد و يا باران و هوا بدون كوشش و فعاليّت به سراغ ما مى شتابد ؟ آيا مى توان انكار كرد كه عقل و هوش و استعداد كه از روز نخست در وجود ما ذخيره شده به تلاش ما نبوده است ؟ ولى اين گونه مواهب به اصطلاح بادآورنده و يا به تعبير صحيح تر مواهبى كه بدون تلاش به لطف خدا ، به ما رسيده اگر با تلاش و كوشش خودازآن به طور صحيحى نگهدارى نكنيم آن ها نيز از دست ما خواهد رفت و يا بى اثر مى ماند . حديث معروفى كه از على نقل شده كه فرمود : « وَ اعْلَمْ يا بُنَىَّ ! اِنَّ الرِّزْقَ رِزْقانِ رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ يَطْلُبُكَ : بدان فرزندم ، روزى دوگونه است ، يك نوع آن همان روزى هايى است كه تو بايد به جستجويش برخيزى ، و گونه ديگرش روزى هايى است كه آن در جستجوى تواست و به سراغ تومى آيد » (1) نيز اشاره به

همين حقيقت است. اين را نيز نمى توان انكار كرد كه در پاره اى از موارد انسان به دنبال چيزى نمى رود ، ولى بر اثر يك سلسله تصادف ها ، موهبتى نصيب او مى شود ، اين حوادث گرچه در نظر ما تصادف است اما در واقع و از نظر سازمان آفرينش حسابى در آن مى باشد ، بدون شك حساب اين گونه روزى ها از روزى هايى كه در پرتو تلاش و

1- « نهج البلاغه » ، وصيّت امام على به فرزندش امام حسن .

(24) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كوشش به دست مى آيد جدا است و حديث بالا ممكن است اشاره به اين ها نيز باشد . ولى به هرحال نكته اساسى اين است كه تمام تعليمات اسلامى به ما مى گويد براى ت__أمين زندگى بهتر چه مادى و چه معنوى ، بايد تلاش بيشتر كرد و فرار از كار به گمان مقسوم بودن روزى غلط است

4 _ در آيه موردبحث تنها اشاره به مسأله « رزق و روزى » شده ، در حالى كه در چند آيه بعد ، آن جا كه سخن از بندگان توبه كار و با ايمان مى گويد ، اشاره به « مَتاع حَسَن » ( بهره بردارى و تمتع شايسته ) شده است . مقابله اين دو با يكديگر اين مطلب را به ما مى فهماند كه براى همه جنبندگان ، انسان ها ، حشرات ، درندگان ، نيكان و بدان ، همگى بهره اى از روزى است ، ولى « متاع حسن » و « مواهب شايسته و ارزنده » تنها مخصوص انسان هاى با ايمانى است كه خود را با آب توبه از هرگونه گناه و آلودگى شستشو داده اند و نعمت هاى خدا را در مسير اطاعت فرمانش

به كار مى گيرند نه در طريق هوا و هوس هاى سركش .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

35 سوره مرسلات مى خوانيم : «هذا يَوْمٌ لا يَنْطِقُونَ: امروز روزى است كه آن ها سخن نمى گويند ». بهتر آن است كه در پاسخ سؤال مربوط به تناقض ظاهرى آيات مربوط به تكلم همان جوابى را بگوييم كه بسيارى از مفسران گفته اند و آن اين كه : مردم در آن روز مراحل مختلفى را مى پيمايند كه هر مرحله ويژگى هايى دارد ، در پاره اى از مراحل هيچ گونه پرسش و سؤالى از آن ها نمى شود و حتى مهر بر دهانشان مى نهند ، فقط اعضاى پيكرشان كه آثار اعمال را در خود حفظ كرده اند با زبان بى زبانى سخن مى گويند ، اما در مراحل ديگر قفل از زبانشان برداشته مى شود و به اذن خداوند به سخن مى آيند و به گناهان خود اعتراف مى كنند و خطاكاران يكديگر را م_لامت م_ى نماين_د بلكه سعى دارند گناه خويش را بر گردن ديگرى نهند. به هر حال در پايان آيه اشاره به تقسيم همه مردم به دو گروه كرده مى گويد : « گروهى در آن جا شقى و گروهى سعيدند ، گروهى خوش بخت و گروه ديگرى بدبختند » ( فَمِنْهُمْ شَقِىٌّ وَ سَعيدٌ ). سعيدها در آن جهان همان نيكوكارانى هستند

(26) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كه در لابلاى انواع نعمت ها جاى آن ها است و شقاوتمندان همان بدكارانى هستند كه در دل دوزخ در انواع مجازات ها گرفتارند. اين شقاوت و آن سعادت چيزى جز نتيجه اعمال و كردار و گفتار و نيات انسان دردنيانيست.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«شِقاء»: تيره بختى و نيك بختى ضد آن است.

او؛ در حالى كه از آيات ديگرى دريافت مى گ__ردد ك__ه در آن روز كس__ى سخن بر زبان نمى آورد و از كسى پرس و جو نمى ش_ود. براى نمونه:

قرآن در اين مورد مى فرمايد: هذا يَوْمٌ لايَنْطُقُونَ وَ لايُؤْذَن لَهُمْ فَيَعْتذزِرُونَ(1) روز رست__اخي__ز، روزى است ك__ه م__ردم، دم نمى زنند و به آنان اجازه داده نمى شود تا پ__وزش بخ__واهن__د.

و ني_ز مى فرمايد: در آنروز هيچ انس و جنّى از گناهش پرسيده نشود. فَيَوْمَئِذٍ لايُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ اِنْسٌ وَ لا جانٌّ(2)

و ني__ز مى ف__رم__اي__د: و آن__ان را باز داشت كني__د ك__ه خ__ودشان مسئ__ولن__د. وَ قِفُوهُمْ اِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ(3)

و آيات ديگ__رى كه همي__ن مفه__وم و پي__ام را دارد. اين__ك جاى طرح اين پ__رسش است ك__ه آيا اين دست__ه از آي__ات با آي__ه م__ورد بح_ث ناسازگار نيستند؟

1 . سوره مُرْسَلات، آيه 35 _ 36.

2 . سوره رحمن، آيه 39.

3 . سوره صافّات، آيه 24.

تفسير مردان (27)

در اي__ن م__ورد س__ه پ__اس__خ آم__ده ك__ه ه_ر س_ه جالب است:

1 _ روز رستاخيز، گذرگاه ها و توفقگاه هاى گوناگونى دارد كه در برخى از آنها به مردم اجازه سخن داده مى شود و در برخى اجازه داده نمى شود و هر كدام از اين دو گ__روه از آي__ات ن__اظ_ر به ب_رخ_ى از ايستگ__اه ها و گذرگاه هاى روز رستاخيز است.

2 _ و به باور پاره اى ديگر، آن گروه از آيات كه مى فرمايد: در آن روز سخن نمى گويند و يا به آنان اجازه سخن داده نمى شود، منظور اين است كه از روى منطق و استدلال سخن نمى گويند وگرنه در آنجا و آن روز بزرگ، گناهكاران در مورد گناهان خويش زبان به اعتراف مى گشايند و يكديگر را سرزنش مى كنند و هر كدام گناه خود را به گردن

ديگرى مى اندازد، امّا هيچ يك از اينها گفتار حساب شده ومنطقى نيست و مى توان گفت هيچ كدام سخن درستى نمى گويند و زمانى كه انسان سخن درستى براى گفتن نداشته باشد و درست نگويد، همانند آن است كه هرگز نگفته است. پيام اين آيات، بسان سخن كسى است كه به گوينده بى منطقى مى گويد: شما چيزى نياوردى و چيزى نگفتى.

و نظي__ر آي__ات م__ورد اشاره، آن آياتى است كه مردمِ بيگانه از خرد و بينش را كه در آيات قدرت خ__دا آن گونه كه ب__اي__د نمى انديشند و تدبّر و تفكّر نمى كنند، كور و ك__ر و گن__گ م_ى شم_ارد: «صُ__مٌّ بُكْ__مٌ عُمْ__ىٌ فَهُ__مْ لا يَ__رْجِعُ__ونَ.(1)»

3 _ در مورد آياتى نظير اين آيه شريفه كه مى فرمايد: در آن روز هيچ انسان و پرى از گناهش مورد پرسش قرار نمى گيرد،(2) نيز، بايد توجّه داشت كه معناى آيه اين است كه: آرى از آنان براى شناخت ماهيت و گناهانشان پرسش نمى شود؛ چرا كه خداى دانا و آگاه از نيت ها و كارهاى آنان آگاه است و نيازى به پرسش و پاسخ نيست، بلكه پرسش و بازخواست از آنان، به خاطر نكوهش و سرزنش آنان انجام مى گيرد، كه در

1 . سوره بَقَرَه، آيه 18.

2 . سوره رحمن، آيه 39.

(28) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

آيه شريفه مى فرمايد: آنان را بازداشت كنيد كه آنان مسؤولند.(1)

به بيان ديگر مى توان گفت: قرآن شريف پرسش به منظور شناسايى را نفى مى كند، امّا ب__ه منظ__ور نك__وهش و س_رزنش را هرگز؛ و با اين بيان هيچ ناسازگارى و تناقضى در مي__ان آي___ات نيس__ت.

در ادامه آيه شريفه آفريدگار هستى خبر مى دهد كه آنان در روز رستاخيز به دو دست__ه تقسي__م مى گ_ردند:

از آنان تيره بخت خواهند بود و پاره اى نيكبخت، كه گروه نخست در خور كيف__ر و ع__ذابن_د و گ___روه دوّم در خ__ور پ__اداش و ث___واب.

ياد آورى ميگردد كه شقاوت يا تيره بختى باعث عذاب و كيفر تيره بختان مى گردد، همان گونه كه سعادت و نيكبختى باعث ارزانى شدن نعمت ها به نيكبختان است. با اين بيان، انسان تيره بخت آن كسى است كه به خاطر عملكرد زشت و ظ__الم__انه اش در ناف__رمانى خ__دا تي__ره بخت گ__ردي__ده و انسان نيكبخت آن كسى است كه در راه فرمانب__ردارى خ__دا و به خاطر انجام كارهاى شايسته، به اوج نيكبخت__ى پ_ر كشيده است.

در آيه شريفه، ضمير «مِنْهُمْ» به واژه «النّاس»(2) كه در آيه پيش است باز مى گردد؛ گ__رچ__ه پ__اره اى بر آنن__د كه ب__ه واژه «نَْفس»(3) كه اس__م جنس است ب_از مى گردد.

1 . سوره صافات، آيه 24.

2 . آيه 103.

3 . آيه 105.

تفسير مردان (29)

فرياد كشيدنى است كه با بيرون فرستادن نفس توأم باشد و «شَهيق» ناله توأم با فرو بردن نفس است. اين هر دو صداى فرياد و ناله كسانى است كه از غم و اندوه ناله سر مى دهند ، ناله اى كه تمام وجود آن ها را پر مى كند و نشانه نهايت ناراحتى و شدت عذاب است. بايد توجه داشت كه « زَفير » و « شَهيق » هر دو مصدرند و زفير در اصل به معنى بار سنگين بر دوش گرفتن است و چون چنين كارى سرچشمه آه و ناله مى شود به آن زفير گفته مى شود و شهيق در اصل به معنى طولانى بودن است هم__ان گونه كه ب__ه ك__وه بلن__د « جَبَلٌ شاهِقٌ » مى گويند و سپس به ناله هاى طولانى اطلاق شده است .

بعضى خواسته اند ازآيات فوق ذاتى بودن سعادت و شقاوت را اثبات كنند درحالى كه نه تنها آيات فوق دلالتى بر اين امر ندارد بلكه به وضوح ثابت مى كندكه سعادت و شقاوت اكتسابى است، زيرامى گويد: « اَمَّا الَّذينَ شَقُوا » ( آن ها كه شقاوتمند

(30) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شدند ) و يا مى گويد : « اَمَّا الَّذينَ سُعِدُوا » ( آن ها كه سعادتمند شدند ) اگرشقاوت و سعادت ذاتى بودمى بايست گفته شود«اَمَّا الاَْشْقِياءُ وَ اَمَّاالسُّعَداءُ»و مانندآن و ازاين جاروشن مى شودآن چه درتفسير فخررازى آمده كه «در اين آيات خداوند ازهم اكنون حكم كرده كه گروهى درقيامت سعادتمندند و گروهى شقاوتمند و كسانى را كه خداوند محكوم به چنين حكمى كرده و مى داند سرانجام در قيامت سعيد و يا شقى خواهندبود محال است تغييرپيدا كنند، والا لازم مى آيدكه خبر دادن خداوند كذب و علمش جهل شود و اين محال است » ... به كلى بى اساس است. اين همان ايراد معروف « علم خدا » در مسأله جبر و اختيار است كه پاسخ آن از قديم داده شده است و

آن اين كه: اگر ما افكارپيش ساخته خود را نخواهيم بر آيات تحميل كنيم مفاهيم آن روشن است، اين آيات مى گويد: در آن روز گروهى در پرتو اعمالشان سعادتمند و گروهى به خاطر اعمالشان شقاوتمند و خدامى داند چه كسانى به اراده خود و به خواست و اختيار خود در طريق سعادت گام مى نهند و چه گروهى با اراده خود در مسير شقاوت گام مى نهند بنابراين به عكس آن چه او گفته اگر مردم مجبور به انتخاب اين راه باشند علم خدا جهل خواهد شد چراكه همگان با ميل و اختيار خود راه خويش را انتخاب مى كنند. شاهد سخن اين كه آيات فوق به دنبال داستان هاى اقوام پيشين است كه گروه عظيمى از آن ها بر اثر ظلم و ستم و انحراف از جاده حق و عدالت و آلودگى به مفاسد شديد اخلاقى و مبارزه با رهبران الهى گرفتار مجازات هاى دردناكى در اين جهان شدند كه قرآن براى تربيت و ارشاد ما و نشان دادن راه حق از باطل و جدا ساختن مسير سعادت از شقاوت اين داستان ها را بازگو مى كند. اصولاً اگر ما ، آن چنان كه فخر رازى و همفكرانش مى پندارند ، محكوم به سعادت و شقاوت ذاتى باشيم و بدون اراده به بدى ها و نيكى ها كشانده شويم تعليم و تربيت لغو و بيهوده خواهد بود . آمدن پيامبران و نزول كتب آسمانى و نصيحت و اندرز و تشويق و توبيخ و سرزنش و ملامت و مؤآخذه و سؤال و بالاخره كيفر و پاداش همگى بى فايده يا ظالمانه محسوب

تفسير مردان (31)

مى گردد. آن ها كه مردم را در انجام نيك و بد مجبور مى دانند خواه اين جبر را ، جبر الهى ، يا جبر طبيعى ، يا جبر اقتصادى

و يا جبر محيط بدانند تنها به هنگام سخن گفتن و يا مطالعه در كتاب ها از اين مسلك طرفدارى مى كنند ، ولى در عمل حتى خودشان هرگز چنين عقيده اى ندارند ، به همين دليل اگر به حقوق آن ها تجاوزى شود متجاوز را مستحق توبيخ و ملامت و محاكمه و مجازات مى دانند و هرگز حاضر نيستند به عنوان اين كه او مجبور به انجام اين كار است از وى صرف نظر كنند و يا مجازاتش را ظالمانه بپندارند و يا بگويند او نمى توانسته است اين عمل را مرتكب نشود چون خدا خواسته يا جبر محيط و طبيعت بوده است ، اين خود دليل ديگرى بر فطرى بودن اصل اختيار است. به هر حال هيچ جبرى مسلكى را نمى يابيم كه در عمل روزانه خود به اين عقيده پايبند باشد بلكه برخوردش با تمام انسان ها برخورد با افراد آزاد و مسؤول و مختار است. تمام اقوام دنيا به دليل تشكيل دادگاه ها و دستگاه هاى قضايى براى كيفر متخلفان عملاً آزادى اراده را پذيرفته اند. تمام مؤسسات تربيتى جهان نيز به طور ضمنى اين اصل را قبول كرده اند كه انسان باميل و اراده خود كار مى كند و با تعليم و تربيت مى توان او را راهنمايى و ارشاد كرد و از خطاها و اشتباهات و كج انديشى ها بركنار ساخت. جالب اين كه در آيات فوق « شَقُوا » به عنوان فعل معلوم «سُعِدُوا» به عنوان فعل مجهول آمده است. اين اختلاف تعبير شايد اشاره لطيفى به اين نكته باشد كه انسان راه شقاوت را با پاى خود مى پيمايد ، ولى براى پيمودن راه سعادت تا امداد و كمك الهى نباشد و او را در مسيرش يارى ندهد پيروز

نخواهد شد و بدون شك اين امداد و كمك تنها شامل كسانى مى شود كه گام هاى نخستين را با اراده و اختيار خود برداشته اند و شايستگى چنين امدادى را پيدا كرده اند.

(32) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كه از پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه اهلبيت عليهم السلام نقل شده، انگشت روى مسائل مختلفى به عنوان اسباب سعادت يا اسباب شقاوت گذارده شده كه مطالعه آن ها انسان را به طرز تفكر اسلامى در اين مسأله مهم ، آشنا مى سازد و به جاى اين كه براى رسيدن به سعادت و فرار از شقاوت به دنبال مسائل خرافى و پندارها و سنت هاى غلطى كه در بسيارى از اجتماعات وجود دارد و مسائل بى اساسى را اسباب سعادت و شقاوت مى پندارند، به دنبال واقعيات عينى و اسباب حقيقى سعادت خواهد رفت. به عنوان نمونه به چند حديث پرمعنى زير توجه فرماييد :

1 _ امام صادق از جدش اميرمؤمنان على چنين نقل مى كند : « حَقيقَةُ

تفسير مردان (33)

السَّعادَةِ اَنْ يَخْتِمَ لِلرَّجُلِ عَمَلُهُ بِالسَّعادَةِ وَ حَقيقَةُ الشِّقاوَةِ اَنْ يَخْتِمَ لِلْمَرْءِ عَمَلُهُ بِالشَّقاوَةِ : حقيق__ت سع__ادت اين است كه آخ__رين مرحله زندگى انسان با عمل سعادتمندانه پايان پذيرد و حقيقت شقاوت اين است كه آخرين مرحله عمر با عمل شقاوتمندانه خاتمه يابد ».(1) اين روايت با صراحت مى گويد مرحله نهايى عمر انسان و اعمال او در اين مرحله بيانگر سعادت و شقاوت او است و به اين ترتيب سعادت و شقاوت ذاتى را به كلى نفى مى كند و انسان را در گرو اعمالش مى گذارد و راه بازگشت را در تمام مراحل تا پايان عمر براى او باز مى داند .

2 _ در حديث ديگرى از على مى خوانيم: «اَلسَّعيدُ مَنْ وُعِظَ بِغَيْرِه وَالشَّقِىُّ مَنِ انْخَدَعَ لِهَواهُ وَ غُرُورِه : سعادتمند كسى است كه از سرنوشت ديگران پند گيرد و شق__اوتمن__د كس__ى است كه ف__ري__ب هواى نفس و غرورش را بخورد » .(2) اين سخن على نيز

تأكيد مجددى است براختيارى بودن سعادت و شقاوت و بعضى از اسب__اب مه__م اين دو را بي__ان مى كن_د .

3 _ پيامبراسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «اَرْبَعٌ مِنْ اَسْبابِ السَّعادَةِ وَاَرْبَعٌ مِنَ الشَّقاوَةِ فَالاَْرْبَعُ الَّتى مِنَ السَّعادَةِ الْمَرْئَةُ الصّالِحَةُ وَ الْمَسْكَنُ الْواسِعُ وَ الْجارُ الصّالِحُ وَ الْمَرْكَبُ الْبَهِىّ ءُ وَ الاَْرْبَعُ الَّتى مِنَ الشَّقاوَةِ الْجارُ السُّوءُ وَ الْمَرْئَةُ السُّوءُ وَ الْمَسْكَنُ الضَّيِّقُ وَ الْمَرْكَبُ السُّوءُ : چهار چيز است كه از اسباب سعادت و چهار چيز است از اسباب شقاوت است : اما آن چهار چيز كه از اسباب سعادت است : همسر صالح ، خانه وسيع ، همسايه شايسته و مركب خوب است . و چهار چيز كه از اسباب شقاوت است : همسايه بد و همسر بد و خانه تنگ و مركب بد است » .(3) با توجه به اين كه اين چهار موضوع در زندگى مادى و معن_وى هر كس نقش مؤثرى دارد و از عوامل پيروزى يا شكست مى تواند باشد ، وسعت مفهوم سعادت و شقاوت در منطق اسلام روشن مى شود. يك همسر خوب انسان را به انواع نيكى ها تشويق مى كند ، يك خانه وسيع روح و فكر انسان را آرامش

1- « نور الثقلين » جلد 2 ، صفحه 398 .

2- « نهج البلاغه » صبحى صالح خطبه 86 .

3- « مكارم اخ__لاق » ، صفح_____ه 65 .

(34) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مى بخشد و آماده فعاليت بيشتر مى نمايد ، همسايه بد بلاآفرين و همسايه خوب كمك مؤثرى به آسايش و حتى پيشرفت هدف هاى انسان مى كند ، يك مركب بدرد خور براى رسيدن به كارها و وظايف اجتماعى عامل مؤثرى است ، در حالى كه مركب ق__راض__ه و زوار دررفت__ه يك عامل عقب ماندگى

است ، چراكه كمتر مى تواند ص__احبش را به مقص__د برساند .

4 _ و نيزاز پيامبر صلى الله عليه و آله اين حديث نقل شده است: «مِنْ عَلاماتِ الشَّقاءِ جُمُودُ الْعَيْنَيْنِ وَ قَسْوَةُ الْقَلْبِ وَ شِدَّةُ الْحِرْصِ فى طَلَبِ الرِّزْقِ وَ الاِْصْرارُ عَلَى الذَّنْبِ : از نشانه هاى شقاوت آن است كه هرگز قطره اشكى از چشم انسان نريزد و نيز از علامات آن سنگ دلى و حرص شديد در تحصيل روزى و اص_رار بر گناه است » .(1) اين امور چهارگانه كه در حديث فوق آمده امورى است اختيارى كه از اعمال و اخلاق اكتسابى خود انسان سرچشمه مى گيرد و به اين ترتيب دور كردن اين اسباب شقاوت در اختيار خود انسان ها است. اگر اسبابى را كه براى سعادت و شقاوت در احاديث بالا ذكر شده با توجه بر عينيّت همه آن ها و نقش مؤثرشان در زندگى بشر با اسباب و نشانه هاى خرافى كه حتى در عصر ما ، عصر اتم و فضا گروه زيادى به آن پايبندند مقايسه كنيم به اين واقعيت مى رسيم كه تعليمات اسلام تا چه حد منطقى و حساب شده است. هنوز بسيارند كسانى كه نعل اسب را سبب خوشبختى ، روز سيزده را سبب بدبختى ، پريدن از روى آتش را در بعضى از شب هاى سال سبب خوشبختى و آواز خواندن مرغ را سبب بدبختى، پاشيدن آب را پشت سر مسافر سبب خوشبختى و رد شدن زير نردبان را سبب بدبختى و حتى آويزان كردن خرمهره را به خود يا به وسيله نقليه سبب خوشبختى و عطسه را نشانه بدبختى در انجام كار مورد نظر مى دانند و امثال اين خرافات كه در شرق و غرب در ميان اقوام و ملل مختلف فراوان است.

و چه بسيار انسان هايى كه بر اثر گرفتار شدن به اين خرافات از فعاليت در زندگى بازمانده اند و گرفتار مصيبت هاى فراوانى شده اند . اسلام بر تمام اين پندارهاى خرافى قلم سرخ

1- « نور الثقلين » ، جلد 2 ، صفحه 398 .

تفسير مردان (35)

كشي__ده و سع__ادت و شق__اوت انس__ان را در فع__اليت هاى مثب__ت و منف__ى و نقاط ق__وت و ضع__ف اخ__لاقى و برنامه هاى عملى و طرز تفكر و عقيده هر كس مى داند ك__ه نم__ون__ه هايى از آن در چه__ار ح__دي__ث ف__وق به روشن__ى بي__ان شده است .

الاغ و ني__ز ص__داى ج_انس_وزى كه از ژرفاى دل بر مى آيد.

بدان دليل قران آنان را پيش از ورود به دوزخ، به شقاوت و تيره بختى وصف مى كند كه رفتار و كردار آنان به گونه اى است كه كارشان را به تيره بختى سوق مى دهد و به دوزخشان مى كشاند. و اين روايت كه از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله در اين مورد رسيده است كه: «اَلشَّقِىُّ شَقِىٌّ فى بَطْنِ اُمِّهِ...»(1) انسان تيره بخت، در شكم مادرش تيره بخت

1 . مُسنَد احمد، ج 2، ص 176.

(36) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

است، بسان آيه شريفه از آينده كسى خبر مى دهد كه خود با دست يازيدن به كارهاى زشت و ناروا راه بدبختى را پيش مى گيرد و با گام سپردن در آن راه به دوزخ مى رسد؛ درست همان گونه كه در مورد كسى كه پدرى كهنسال دارد، مى گويند: او يتيم است و منظورشان اين است كه به طور طبيعى، به زودى پدر را از دست مى دهد، نه اينكه هم اكن___ون يتي__م اس__ت.

لَهُمْ فيها زَفيرٌ وَشَهيقٌ.

«زَجّ__اج» ب__ر آن اس__ت ك__ه دو واژه «زفي__ر» و «شهي__ق» به ص__داى انس__ان اندوه زده گفته مى شود.

و پاره اى ديگر بر آنند كه «زَفير» به صداى درد آلود و نيز آغاز صداى الاغ گفته مى ش__ود. «شَهي__ق» به ن__ال__ه سخ__ت و بلن__د و ني__ز به صداى ناهنجار همانند صداى الاغ گفته مى شود.

و به باور «ابن عبّاس» واژه «شَهيق» به مفهوم آه و ناله، گريه طولانى و درد آلود و دم و ب__از دمِ بلن____د است.

«خُلُود»: جاودانه و ماندگار بودن در كارى را مى گويند.

«دَوام»: بق____________اى هم________اره و هميش_______ه.

در تفسي___ر و ت___أوي__ل اي__ن آي__ه ش__ريف__ه دو بح__ث است و ه___ر دو از ج__اه__اى مشك__ل ق__رآن اس_ت:

1 _

نخست اين بحث مطرح است كه: ماندگار بودن تيره بختان در دوزخ، به مدت برپ__ايى و پ__ايدارى آسم__انها و زمين محدود شده است كه بسيار جاى بحث دارد.

2 _ و بحث دوّم در مفهوم اين فراز ميباشد كه به صورت استثنا آمده و مى فرمايد: تا آسمانها و زمين برپاست، آنان در آن آتش شعله ور ماندگارند، مگر آنچه پروردگارت بخواهد اِلاّ ما شاَ َربُّ...

تفسير مردان (37)

زمي__ن برپ__اس__ت و گياه مى روي__د و شت__ر ناله مى كند و يادهانش كف مى كند و يا تا هنگامى كه آفتاب مى ت__اب__د... من چني__ن ك__ارى را نخ__واهم كرد.

ي__اد آورى مى گ__ردد كه آن__ان به پن__دار خ__ودش__ان اين چيزها را ماندگار و غير قابل تغيير مى دانستند و بدين وسيله بر پايدار بودن تصميم خود پاى مى فشردند و قرآن نيز در اين آيه شريفه هماهنگ با خرد و دريافت و فرهنگ آنان، حقيقت مورد نظر را بيان فرموده است.

(38) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كه: دوزخيان در آنجا ناله و فريادى درد آلود خواهند داشت. به ج__ز آن عذابه_ايى كه خدا براى آنان بخواهد.

2 _ امّا به باور برخى از جمله «مازَنى» و «جُبّائى» اين استثنا، در مورد توقف تيره بختان در محشر و براى حسابرسى و نيز توقّف آنان در عالم برزخ مى باشد و منظور اين است كه: تيره بختان در آتش دوزخ ماندگارند، جز آن مدتى كه پروردگارت بخواهد در عالم برزخ و قيامت و محشر پيش از ورود به دوزخ بمانند؛ چرا كه اگر اين استثنا نباشد ممكن است كسى بپندارد كه كفر گرايان و بيدادگران از همان لحظات پس از مرگ به دوزخ مى روند و در آنجا ماندگار مى گردند! آرى اين استثنا براى نشان دادن اين نكته است كه دوران عالم برزخ و محشر و حسابرسى تحت مشيت خداست و ماندگار شدن در دوزخ پس از اين مراحل است.

پرسشى بايد طرح گردد و پاسخ داده شود، اين است كه: چگونه قرآن واژه «شَقِىّ» را در مورد ايمان آوردگان گناهكار به كار مى برد، بويژه كه اينان براى مدتى به دوزخ

تفسير مردان (39)

مى روند و پس از آن از آنجا نجات يافته و به بهشت بال مى گشايند و در حقيقت «نيكبخت» هستند و نه «تيره بخت»؟

در اين مورد پاسخ داده شده است كه دو واژه «شَقِىّ» و «سعيد» با توجّه به حالات گوناگون انسانها، در مورد آنان به كار مى رود آنان زمانى كه در دوزخ هستند و در ميان تيره بختان و كفر گرايانند، در زمره آنها قرار مى گيرند و واژه «تيره بخت» در مورد شان به كار مى رود و هنگامى كه به بهشت راه مى يابند و در

زمره شايسته كرداران وارد مى گ__ردن__د «نيكبخت» به حس__اب مى آين__د. با اين بي__ان به كار رفتن هر كدام از اين واژه ها به تناسب حال آنان است.

در اين مورد از «ابن عبّاس» آورده اند كه: منظور از اين تيره بختان، مؤمنان گناهكارند كه به خاطر دست يازيدن به گناه براى مدتى به دوزخ مى روند و آنگاه به فضل و مهر خدا از آنجا نجات يافته و به بهشت وارد مى شوند؛ از اين رو آنان هنگامى ك__ه ب__ه دوزخ مى رون__د از تي__ره بخت_ان هستن__د و زم__انى كه به بهشت راه مى يابند از سع__ادتمن__دان به شمار مى آيند.

«قَتاده» مى گويد: خدا، خود مى داند كه با آنان چگونه رفتار كند؛ ما همين اندازه مى دانيم كه گروهى بر اثر گناه، گرفتار آتش مى گردند و آنگاه خدا به مهر و رحمت خ__ود آن__ان را از دوزخ نج__ات داده و به بهشت مى برد و همين مردم هستند كه شف__اع_ت شامل حال آنان مى گردد.

«اَنَس» از پي__امب__ر گرامى صلى الله عليه و آله آورده است كه فرمود: در قيامت گروهى از دوزخ نج__ات ي__افته و بي__رون مى آين_د.

به باور ما اين ديدگاه از ديگر ديدگاه ها در تفسير و تأويل آيه بهتر و رساتر است.

«جَذّ»: قطع.

گفتنى است كه همه مفاهيم و معانى مورد اشاره در اينجا نيز مطرح است و تنها اين نكته نيست كه برخى از تيره بختان ممكن است از دوزخ نجات يافته و وارد بهشت

(40) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

گ__ردن__د امّا ه__ركس وارد بهشت گ__ردي_د، ديگر بيرون نخواهد رفت.

است و شقاوت نيز عبارت است از فقدان شرايط رشد و اوج و تكامل و پيشرفت و وجود موانع گوناگون در مسير كمال انسان و رشد او.

با اين بيان، هركس از نظر شرايط جسمى، روحى، فكرى، خانوادگى، اجتماعى، فرهنگى، سياسى، جغرافيايى، صنعتى و ديگر شرايط، اسباب و امكانات بهتر و بيشت__رى ب__راى رشد و رسيدن به هدف هاى والا در دسترس داشته باشد سعادتمندتر است و هركس كمتر، از سعادت كم بهره تر و يا بى بهره است.

به نظر مى رسد اين ديدگاه را مى توان از آيات و روايات بسيارى دريافت داشت.

ب__راى نم__ونه به يكى چند آيه و حديث در اين بند بسنده مى شود:

1 _ پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله در ترسيم شمارى از اسباب و نشانه هاى نيكبختى و بدبختى، بر روى چهار موضوع مهمّ مادى و معنوى كه هر كدام مى توانند نقش سرنوشت سازى در پ__وي__ايى و يا ايست__ايى انس__ان داشت__ه باشن_د، انگشت مى گذارد و مى فرمايد:

اَرْبَعٌ مِنْ اَسْب__ابِ السَّع__ادَةِ وَ اَرْبَ__عٌ مِنْ اَسْب__ابِ الشِّقاوَةِ، فَالاَْرْبَعُ الَّتى مِنَ السَّعادَةِ: الْمَ_____رْأَةُ الصّالِحَ___ةُ،

وَ الْمَسْكَنُ الْواسِعُ،

وَ الْج___ارُ الصّالِحُ،

وَ الْمَ__رْكَبُ الْبَهِ__ىِّ.

وَ الاَْرْبَ__عُ الَّت__ى مِ__نَ الشِّق__اوَةِ: الْج___ارُ السُّ__وءُ وَ الْمَ___رْأَةُ السُّ__وءُ وَ الْمَسْكَنُ الضَّيِّقُ، وَ الْمَ__رْكَ_بُ السُّ__وءُ.(2)

1 . مترجم.

2 . مَكارِمُ الاَْخْلاق، ص 65.

تفسير مردان (41)

چه__ار چي__ز از وس__اي_ل ني_ك بخت__ى و چه__ار چي__ز از اسباب بدبختى است:

امّا آن چه___ار چي___زى كه از اسب__اب نيكبخت__ى است عب__ارتند از: همسر ش__ايست__ه و ب__رازن__ده، خ__ان__ه وسي___ع و گست___رده، همسايه نيكوكردار و درست ك___ار و ديگر م_ركب خوب و مناسب.

و آن چهار چيز كه از اسباب بدبختى است، عبارتند از: همسايه نادرست، همسر نالاي_ق، خانه كوچك و مركب بد و نا مناسب.

2 _ در بي__ان انسانساز ديگ__رى در ترسيم

برخ__ى نش__انه هاى شقاوت مى فرمايد:

مِنْ عَلاماتِ الشِّق__اءِ جُمُ__ودُ الْعَيْنَيْ__نِ، وَ قَسْ__وَةُ الْقَلْ__بِ، وَ شِدَّةُ الْحِرْصِ فى طَلَبِ الرِّزْقِ، وَ الاِْصْ____رارُ عَلَ__ى ال__ذَّنْ__بِ.(1)

از نشانه هاى بدبختى اين چهار چيز است:

1 _ دو ديده اى كه هرگز در شادمانى و شوق و يا اندوه و ترسِ از خدا اشكى نريزند.

2 _ سنگدلى و قساوت قلب.

3 _ حرص و آز بسيار در طلب دنيا و رزق.

4 _ گن____اه ب__ر روى گن__اه.

3 _ امي_رمؤمنان در ترسيم حقيقت نيك بختى مى فرمايد:

اَلسَّعيدُ مَنْ وَعَظَ بِغَيْرِهِ، وَ الشَّقِىُّ مَنِ انْخَدَعَ لِهَواهُ وَ غُرُورِهِ.(2)

نيكبخ__ت آن كس__ى است ك__ه از س__ر ن__وشت دردناك و يا خوش ديگران درس عب___رت گيرد و بدبخت آن كسى است كه ف__ريب ه___واى دل و غرور خويشتن را بخ____ورد و بي___دار نگ___ردد.

4 _ و ني___ز مى ف__رم__اي__د:

اِنَّ مِ__نْ حَقيقَةِ السَّعادَةِ اَنْ يُخْتَمَ لِلْمَرْءِ عَمَلُهُ بِالسَّعادَةِ وَ اِنَّ مِنْ حَقيقَةِ الشِّقاوَةِ أَنْ يُخْتَمَ

1 . تفسير نُور الثَّقَلَين، ج 2، ص 398.

2 . نهج البلاغه، خطبه 86.

(42) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

لِلْمَ__رْءِ عَمَلُ_____هُ بِالشِّق____اوَةِ.(1)

از حقيقت نيكبختى اين است كه فرجام زندگى انسان سعادتمندانه پايان يابد و حقيقت بدبختى اي__ن است ك__ه ف__رج_ام زن__دگى وعمر، شقاوتمندانه پايان پذيرد.

آيا خوشبختى و بدبختى در گرو اتفاق و تصادف است يا به دست انسان؟(2)

نكته مهمّ و حياتى ديگر در اين مورد پاسخ به اين پرسش است كه اساس نيكبختى و بدبختى فرد و خانواده و جامعه به دست كيست؟ و در گرو چيست؟ آيا همان گونه كه پاره اى مى پندارند، در گرو شانس، اقبال، اتفاق، تصادف يا اين ابر قدرت و آن شخصي__ت است ي__ا در دست__رس خ__ود انس__ان و در اختي__ار او؟ ك___دام ي___ك؟

در اين م__ورد ني_ز ديدگاه ها گوناگون است:

بسيارى اصل اختيار

و آزادى انسان را ناديده انگاشته و او را محكوم و مقهور انواع جبرهاى درونى و برونى دانسته و در نتيجه نيكبختى و بدبختى او را ذاتى و ياثمره شوم جبر اجتماعى و طبقاتى و جبر محيط مى انگارند؛ و بسيارى ديگر نيكبختى و بدبختى او را به شانس و اتفاق حواله مى دهند.

امّا به باور ما در نگرش قرآنى و اسلامى، سعادت و يا شقاوت نه دو موضوع ذاتى و درونى است كه با انسان به دنيا آمده و با او مى رود و نه دور از دسترس اراده و اختيار و خواست انسان مى باشد، بلكه اساس هر دو از خود انسان و خواست و اراده خير و توانمندانه يا اراده شرّ و فرومايگى او سرچشمه مى گيرد؛ انسان، هم مى تواند اسباب نيكبختى خود و خاندان و جامعه اش را پديد آورد و در پرتو آگاهى و تلاش خستگى ناپذير آنها را فراهم سازد و هم مى تواند موانع را كنار زند و حتى اسباب بدبختى را يكسره نابود سازد. او در اين راه از توانايى و امكاناتى بهره ور است كه مى تواند بسيارى از موانع ارثى، محيطى، آداب و رسوم و ديگر مشكلات را كنار بزند

1 . تفسير نور الثقلين، ج 2، ص 398.

2 . مترجم.

تفسير مردان (43)

و دنيايى نو آزاد و آباد و سعادتمندانه بسازد. آرى، اين كارى بزرگ، طاقت فرسا، سهمگين پيچيده و شاهكار است، امّا هرچه هست به خود او مربوط مى شود، به او و هم نوعانش و شايد به همين دليل است كه قرآن پس از يازده بار سوگند بر پديده هاى گوناگون آسمانى و زمينى و جان بشر، در اشاره به اين حقيقت مى فرمايد: به همه اينها

سوگند كه هركس جان را پاك گردانيد و به ارزش ها آراسته ساخت راستى كامياب و نيكبخت گرديد و هر كس آن را آلوده به ضد ارزش ها ساخت بى گمان درباخت و زيان كرد قَدْ اَفْلَحَ مَنْ زَكّيها...(1)

1 . سوره شَمْس، آيه 10.

(44) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مجمع البيان

و از جمله اين درس هاى عبرت اين است كه چگونه گروهى از فرزندان پيامبرى از پيامبران خدا، نقشه اذيّت و آزار پدر و برادر خود را طرح كردند و به انگيزه حسادت ورزى و بد خواهى تا جايى از ارزش هاى انسانى فاصله گرفتند كه حاضر شدند برادر خود را به چاه افكنند. امّا با همه بد انديشى هاى آنان، هنگامى كه برادرشان در پرتو مهر و قدرت خدا بر آنان اقتدار يافت، چگونه بزرگوارانه از بيداد آنان گذشت و گناهشان را ناديده گرفت، كه حتى به سرزنش و نكوهش آنان نيز زبان باز نكرد. و راستى كه چنين عفو و چنين گذشت و كرامتى برتر از جريان طبيعى است و براى كسى كه در انديشه دين و ثمره دين باورى و ديندارى واقعى است، در اين كار بزرگ و عمل قهرمانانه اندرزها و درسهاى عبرت است؛ و نيز اين درس بزرگ و سازنده است كه: پس از هر سختى و فشارى، گشايشى خواهد بود و پس از هر رنجى آسايشى؛ و نيز اين واقعيت كه اين سوره مباركه سند درستى و راستى رسالت پيامبر صلى الله عليه و آله است؛ چرا كه آن گرانمايه عصرها و نسلها نه دانشگاهى رفته و نه كتابى مطالعه نموده بود و آوردن اين سرگذشت شگفت انگيز و درس آموز جز ازراه وحى ورسالت ازكجا ممكن وميسر است؟

بااين بيان، سوره مباركه يوسف افزون بر بينش دهى و آگاهى بخشى اش به كسانى كه در مورد سرگذشت آن حضرت از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله مى پرسيدند، معجزه اى است كه درست__ى رس__ال__ت پي_امبر صلى الله عليه و آله و راست__ى گفت__ارش را گ_واهى مى كند.

يادآورى مى گردد كه منظور از برادران يوسف در آيه شريفه، فرزندان يعقوب مى باشند؛ چرا كه

آن حضرت دوازده پسر داشت كه شش تن آنان _ كه به نام هاى «روبيل»، «شمعون»، «لاوى»، «يهود»، «ريانون» و «يشجر» خوانده مى شدند _ از همسرش «ليا»، دختر «ليان»، كه دختر خاله اش بود، ولادت يافته بودند.

اين همسر ارجمند يعقوب، جهان را بدرود گفت و آن حضرت با خواهر وى «راحيل» پيمان زندگى مشترك بست و از او نيز دو فرزند ديگر كه يوسف و بنيامين خوانده مى شدند ولادت يافتند و چهار فرزند ديگرش كه «دان»، «نفتالى»، «حاد» و «آش__ر» نام داشتن__د، از دو كني__زش «زلف__ه» و «بله__ه» به دني_ا آمدند.

(46) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اِذْ قالُوا لَيُوسُفُ وَ أَخُوهُ اَحَبُّ اِلىآ اَبينا مِنّا وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ اِنَّ اَبانا لَفى ضَللٍ مُبينٍ

هنگامى كه ( برادران ) گفتند يوسف و برادرش ( بنيامين ) نزد پدر از ما محبوب ترند درحالى كه ما نيرومندتريم ، مسلما پدر ما ، در گمراهى آشكار است. (8 / يوسف)

شرح آيه از تفسير نمونه

«عُصْبَة» به معنى جماعت و گروهى است كه دست به دست هم مى دهند و نسبت به انجام كارى هماهنگ هستند ، اين كلمه معنى جمع دارد و مفردى براى آن نيست. يعقوب دوازده پسرداشت، كه دونفر ازآن ها «يوسف» و «بنيامين» از يك مادر بودند ، كه « راحيل » نام داشت ، يعقوب نسبت به اين دوپسر مخصوصا يوسف محبت بيشترى نشان مى داد، زيرا اولاً كوچك ترين فرزندان او محسوب مى شدند و طبعا نياز به حمايت و محبت بيشترى داشتند، ثانيا طبق بعضى از روايات مادر آن ها «راحيل» از دنيا رفته بود و به اين جهت نيز به محبت بيشترى محتاج بودند ، از آن گذشته مخصوصا دريوسف، آثار نبوغ و فوق العادگى نمايان بود ، مجموع اين جهات سبب

شد كه يعقوب آشكارا نسبت به آن ها ابراز علاقه بيشترى كند. برادران حسود بدون توجه به اين جهات ازاين موضوع سخت ناراحت شدند، به خصوص كه شايد بر اثر جدايى مادرها، رقابتى نيز درميانشان طبعا وجودداشت، لذا دورهم نشستند « و گفتند: يوسف و برادرش نزد پدر از ما محبوب ترند ، با اين كه ما جمعيتى نيرومند و كارساز هستيم » و زندگى پدر را به خوبى اداره مى كنيم و به همين دليل بايدعلاقه او به ما بيش از اين فرزندان خردسال باشد كه كارى از آن ها ساخته نيست. و به اين ترتيب باقضاوت يك جانبه خود پدر را محكوم ساختند و گفتند: « به طور قطع پدر ما در گمراهى آشكارى است » ( اِنَّ اَبانا لَفى ضَللٍ مُبينٍ ). آتش حقد و حسد به آن ها اجازه نمى داد كه در تمام جوانب كار بينديشند دلايل اظهار علاقه پدر را نسبت به دو كودك بدانند، چرا كه هميشه منافع خاص هركس حجابى بر روى افكار او مى افكند و به قضاوت هايى يك جانبه كه نتيجه آن گمراهى از جاده حق و عدالت است وامى دارد.

تفسير مردان (47)

البت___ه منظ__ور آن ه__ا گم__راه__ى دين__ى و مذهبى نبود چراكه آيات آينده نشان مى دهد آن ها ب__ه ب__زرگى و نب__وت پدر اعتقاد داشتن__د و تنه__ا در زمينه طرز معاشرت به او ايرادمى گرفتند.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«عُصْبَة»: به گروهى نيرومند كه پشتيبان يكديگرند و از حقوق وامنيّت وآزادى هم دفاع مى كنند، «عُصْبَه» مى گويند. پاره اى بر آنند كه به يك گروه ده تا پانزده نفرى گفته مى شود، امّا به باور برخى به گروه ده تا چهل نفرى. اين واژه بسان واژه «قَوْم»، «رَهْط» و «نَفَ_ر» از خ_ود مفرد ندارد.

آنگاه را به ياد آور كه

برادران يوسف گفتند: يوسف و برادرش بنيامين نزد پدرمان يعق__وب از م__ا كه گ__روهى ني__رومند و پشتيبان يكديگريم و براى خاندانمان مى ت_وانيم سودبخش تر و مؤثرتر باشيم، محبوترند.

آنان بدان دليل چنين پنداشتند، كه يعقوب فرزندش يوسف را بسيار دوست مى داشت و او از نظر چهره از زيباترين انسانها به شما مى رفت؛ از اين رو برادران بر او حسد ورزيدند و با آگاهى از خواب وى، آفت حسد در جانشان ريشه دوانيد و گسترش يافت و آنان را به اين تيره بختى سوق داد.

به باور پاره اى از مفسّران يعقوب به خاطر خردسالى يوسف و برادر مادريش «بنيامين»، آن دو را بيشت__ر مورد نوازش قرار داده و به خود نزديكتر مى ساخت و همين نكته بر آنان گران آمد.

ابو حمزه ثمالى از چهارمين امام نور آورده است كه در اين مورد فرمود: رسم يعقوب اين بود كه هر روز گوسفندى را سر مى بريد و بخشى از آن را در راه خدا به محرومان مى داد و بخش ديگرش را براى خانواده سنگين خود مى نهاد؛ شب جمعه اى بود كه روزه دار با ايمانى از فشار گرسنگى و محروميت، به در سراى يعقوب آمد و غذا خواست، اما خاندان يعقوب با اينكه صداى او را شنيدند، تقاضايش را

(48) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

جدّى نگرفته و به او كمك نكردند و او هنگامى كه نوميدگرديد و تاريكى شب او را فرا گرفت، گريه كرد و از گرسنگى خود به خدا شكايت برد و همان گونه شب را گرسنه به صبح آورد و دگرباره گرسنه و تشنه نيّت روزه كرد؛ و خاندان يعقوب در همسايگى او سير خفتند و فزونى غذايشان روى دستشان ماند و همين

رويداد باعث گرفتارى آنان و دچ__ار آم__دن پ___در به ف__راق و جدايى محبوب ترين عضو خاندانش گرديد. به يعقوب پيام آمد كه آماده گرفتارى باش و به تقدير حكيمانه ام خشنود گرد و در مصيبتها شكيبايى پيش__ه ساز. و درس___ت هم__ان ش__ب ب__ود كه ي__وس_ف آن خ_واب شگف_ت انگيز را ديد.

اِنَّ اَب_ان_ا لَف__ى ضَلالٍ مُبينٍ.

به راستى كه پدرمان در بيراهه اى آشكار است؛ چرا كه در مورد مهر و محبت به ف_رزن_دانش، اصل عدالت را رع_ايت نكرده و راه افراط و تفريط را در پيش گرفته است.

مستى قدرت باد آورده، مستى دانش، مستى و پستى ستايش و تملّق، مستى و غرور جوانى و بهاران زندگى به خدا پناه برد و خويشتن را پاس دارد؛ چرا كه هر يك از اين پست ها و موقعيت ها و شرايط ويژه، حال و هوايى پليد و بادى زشت بر سر مى وزاند كه خرد را نابود و وق___ار و عظمت انس__انى را از ميان مى برد.

1 . اَلْحَياة، ج 1، ص 159.

(50) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اُقْتُلُ__وا يُ__وسُ__فَ اَوِ اطْ__رَحُوهُ اَرْضا يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ اَبيكُمْ وَ تَكُونُوا مِنْ بَعْدِه قَوْما صالِحينَ

ي__وس__ف را بكشي__د يا او را به س__رزمي__ن دوردست__ى بيفكنيد تا توجه پدر فقط با شما باشد وبعد از آن ( از گناه خود توبه مى كنيد و ) اف__راد ص__الح__ى خ__واهي_د بود. (9 / يوسف)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين جمله دليل بر آن است كه آن ها احساس گناه با اين عمل مى كردند و در اعماق دل خود كمى از خدا ترس داشتند و به همين دليل پيشنهاد توبه بعد از انجام اين گناه را مى كردند. ولى مسأله مهم اين جا است كه سخن از توبه قبل از انجام جرم در واقع براى فريب وجدان و گشودن راه به سوى گناه است و به هيچ وجه دليل بر پشيمانى و ندامت نمى باشد. و به تعبير ديگر توبه واقعى آن است كه بعد از گناه ، حالت ندامت و شرمسارى براى انسان پيدا شود ، اما گفتگو از توبه قبل از گناه ، توبه نيست. توضيح اين كه بسيار مى شود كه انسان به هنگام تصميم بر گناه يا مخالفت وجدان روبرو مى گردد و يا اعتقادات مذهبى در برابر او سدى ايجاد مى كند

و از پيشرويش به سوى گناه ممانعت به عمل مى آورد ، او براى اين كه از اين سد به آسانى بگذرد و راه خود را به سوى گناه باز كند وجدان و عقيده خود را با اين سخن مى فريبد ، كه من پس از انجام گناه بلافاصله در مقام جبران برمى آيم ، چنان نيست كه دست روى دست بگذارم و بنشينم ، توبه مى كنم ، به در خانه خدا مى روم، اعمال صالح انجام مى دهم و سرانجام آثار گناه را مى شويم. يعنى همان گونه كه نقشه شيطانى براى انجام گناه مى كشد ، يك نقشه شيطانى هم براى فريب وجدان و تسلط بر عقايد مذهبى خود طرح مى كند و چه بسا اين نقشه شيطانى نيز مؤثر واقع مى شود و آن سد محكم را با اين وسيله از سر راه خود برمى دارد ، برادران يوسف نيز از همين راه وارد شدند. نكته ديگر اين كه آن ها گفتند پس از دور ساختن يوسف ، توجه پدر و نگاه او به سوى شما

تفسير مردان (51)

خواهد شد ( يَخْلُ لَكُمْ « وَجْهُ » اَبيكُمْ ) و نگفتند قلب پدر در اختي_ار شما خواهد شد (يَخْلُ لَكُمْ « قَلْبُ » اَبيكُمْ) چراكه اطمينان نداشتند پدر به زودى فرزندش يوسف را فراموش كن__د، همي__ن ان__دازه كه توج__ه ظ__اه__رى پ__در به آن ها ب__اش__د ك__اف__ى است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

از اين فراز چنين دريافت مى گردد كه آنان كار خويش را زشت و ظالمانه مى ديدند، امّا خود را بدين بهانه فريب مى دادند كه پس از پياده كردن نقشه شوم خود و دست يافتن به هدف مى توانند توبه كنند و پاك و پاكيزه گردند.

اين دو پيشنه__اد ش__وم از ك__دامين آنان بود، دو نظر است:

1 _ به ب__اور ب__رخ__ى از جمله «وهب»، اين «شمعون» بود كه پيشهاد كشتن و يا افكندن ي__وسف ب_ه سرزمينى دور دست را به برادران داد.

2 _ امّا به ب__اور «مق_اتل» پيشنهاد دهنده «روبين» بود.

(52) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

قالَ قاآئِلٌ مِنْهُمْ لا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَ اَلْقُوهُ فى غَيبَتِ الْجُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيّارَةِ اِنْ كُنْتُمْ فعِلينَ

يكى از آن ها گفت يوسف را نكشيد و اگر كارى مى خواهيد انجام دهيد او را درنهان گاه چاه بيفكني__د تا بعضى از ق__افله ها او را برگيرند ( و با خود به مكان دورى ببرند ). (10 / يوسف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« جُبّ » به معنى چاهى است كه آن را سنگ چين نكرده اند و شايد غالب چاه هاى بيابانى همين طور است و « غَيابَت » به معنى نهان گاه داخل چاه است كه از نظرها غيب و پنهان است و اين تعبير گويا اشاره به چيزى است كه در چاه هاى بيابانى معمول است و آن اين كه در قعر چاه ، نزديك به سطح آب ، در داخل بدنه چاه محل كوچك طاقچه مانندى درست مى كنند كه اگر كسى به قعر چاه برود بتواند روى آن بنشيند و ظرفى را كه با خود برده پر از آب كند ، بى آن كه خود وارد آب شود و طبعا از بالاى چاه كه نگاه كنند درست اين محل پيدا نيست و به همين جهت ازآن تعبيربه «غَيابَت» شده است.(1) در ميان برادران يك نفر بود كه از همه باهوش تر و يا باوجدان تر بود ، به همين دليل با طرح قتل يوسف مخالفت كرد و هم با طرح تبعيد

او در يك سرزمين دوردست كه بيم هلاكت در آن بود و طرح سومى را ارائه نمود گفت : « اگر اصرار داريد كارى بكنيد يوسف را نكشيد ، بلكه او را در قعر چاهى بيفكنيد ( به گونه اى كه سالم بماند ) تا بعضى از رهگذران و قافله ها او را بيابند و با خود ببرند » و از چشم ما و پدر دور شود. بدون شك قصد اين پيشنهادكننده آن نبوده كه يوسف را آن چنان در چاه سرنگون سازند كه نابود شود بلكه هدف اين بود كه در نهان گاه چاه قرار گيرد تا سالم به دست قافله ها برسد. از جمله « اِنْ كُنْتُمْ فعِلينَ » چنين استفاده مى شود كه اين گوينده حتى اين پيشنهاد را به صورت يك پيشنه__اد قطع__ى مطرح نكرد ، شايد ترجيح مى داد كه

1- اقتب______اس از « تفسي______ر المَن______ار » ، ذي____ل آي____ه .

تفسير مردان (53)

اص__لاً نقش_ه اى بر ض__د يوسف ط_رح نشود .

وامى دارد و هيچ اثر مُخَرِّبى در اجتماع ندارد. ديگر اين كه آرزو مى كند آن نعمت از ديگران سلب شود و براى اين كار به تلاش و كوشش برمى خيزد اين همان حالت بسيار مذموم « حَسَد » است ، كه انسان را به تلاش و كوشش مخرب درباره ديگران وامى دارد ، بى آن كه تلاش سازنده اى درباره خود كند. سوم اين كه آرزو مى كند خودش داراى آن نعمت شود و ديگران از آن محروم بمانند و اين همان حالت « بُخْل » و انحصارطلبى است كه انسان همه چيز را براى خود بخواهد و از محروميت دگران لذت ببرد. چهارم اين كه دوست دارد ديگران در نعمت باشند ، هر چند خودش در محروميت بسر ببرد و حتى حاضر است آن چه را دارد در اختيار دگران بگذارد و از منافع خود چشم بپوشد و اين حالت والا را « ايثار » مى گويند كه يكى از مهم ترين صفات برجسته انسانى است. به هر حال حسد تنها برادران يوسف را تا سر حد كشتن برادرشان پيش نبرد بلكه گاه مى شود كه حسد انسان را به نابودى خويش نيز وامى دارد. به همين دليل در احاديث اسلامى براى مبارزه با اين صفت رذيله تعبيرات تكان دهنده اى ديده مى شود. به عنوان نمونه : از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: «خداوند

(54) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

موسى بن عمران را از حسد نهى كرد و به او فرمود : اِنَّ الْحاسِدَ ساخِطٌ لِنِعَمى صادٌّ لِقَسْمِى الَّذى قَسَمْتُ بَيْنَ عِبادى وَ مَنْ يِكُ كَذلِكَ فَلَسْتَ مِنْهُ وَ لَيْسَ مِنّى : شخص حسود نسبت به نعمت هاى من بربندگانم خشمناك است و از قسمت هايى كه ميان بندگانم قائل شده ام ممانعت مى كند، هركس چنين

باشد نه او از من است و نه من از اويم».(1) از امام صادق مى خوانيم: « آفَةُ الدّينِ الْحَسَدُ وَالْعُجْبُ وَ الْفَخْرُ: آفت دين و ايمان سه چيز است : حسد و خودپسندى و فخرفروشى ». و در حديث ديگرى از همان امام مى خوانيم:«اِنَّ الْمُؤْمِنَ يَغْبِطُ وَ لا يَحْسُدُوَالْمُنافِقُ يَحْسُدُ وَ لايَغْبِطُ: افراد باايمان غبطه مى خورند ولى حسد نمى ورزند، ولى منافق حسد مى ورزد و غبطه نمى خورد».(2)

اين درس را نيز مى توان از اين بخش از داستان فراگرفت كه پدر و مادر در ابراز محبت نسبت به فرزندان بايد فوق العاده دقت به خرج دهد. گرچه يعقوب بدون شك در اين باره مرتكب خطايى نشد و ابراز علاقه اى كه نسبت به يوسف و برادرش بنيامين مى كرد روى حسابى بود كه قبلاً به آن اشاره كرديم ، ولى به هرحال اين ماجرا نشان مى دهد كه حتى بايد بيش از مقدار لازم در اين مسأله حساس و سختگير بود ، زيرا گاه مى شود يك ابراز علاقه نسبت به يك فرزند ، آن چنان عقده اى در دل فرزند ديگر ايجاد مى كند كه او را به همه كار وامى دارد ، آن چنان شخصيت خود را درهم شكسته مى بيند كه براى نابود كردن شخصيت برادرش ؛ حد و مرزى نمى شناسد. حتى اگر نتواند عكس العملى از خود نشان بدهد از درون خود را مى خورد و گاه گرفتار بيمارى روانى مى شود ، فراموش نمى كنم فرزند كوچك يكى از دوستان بيمار بود و طبعا نياز به محبت بيشتر داشت ، پدر برادر بزرگ تر را به صورت خدمتكارى براى او درآورده بود چيزى نگذشت كه پسر بزرگ گرفتار بيمارى روانى ناشناخته اى شد ، به آن دوست

1- « اصول كافى »

، جلد 2 ، صفحه 307 .

2- « اصول كافى » ، جلد 2 ، صفحه 307 .

تفسير مردان (55)

عزيز گفتم فكر نمى كنى سرچشمه اش اين عدم عدالت در اظهار محبت بوده باشد ، او كه اين سخن را باورنمى كرد، به يك طبيب روانى ماهر مراجعه كرد، طبيب به او گفت: فرزند شما بيمارى خاصى ندارد سرچشمه بيماريش همين است كه گرفتار كمبود محبت شده و شخصيتش ضربه ديده، در حالى كه برادر كوچك اين همه محبت ديده است و لذا در احاديث اسلامى مى خوانيم: روزى امام باقر فرمود : « من گاهى نسبت به بعضى از فرزندانم اظهار محبت مى كنم و او را بر زانوى خود مى نشانم و قلم گوسفند را به او مى دهم و شكر در دهانش مى گذارم ، درحالى كه ميدانم حق با ديگرى است، ولى اين كار را به خاطر اين مى كنم تا بر ضد ساير فرزندانم تحريك نشود و آن چن_ان كه برادران يوسف به يوسف كردند ، نكند » .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«غَيابَت»: نهانگاه و چيز و جايى كه جل__وى دي__د و حسّ انسان را ازوجود چيزى در آن بگي______رد.

«سَيّارَة»: ك__ارواني_ان و مس__افران، كاروان و راهگذران؛ چرا كه در راه سير مى كنند.

«اِلْتِقاط»: ي__افت__ن و ب__رداشت__ن چي____زى از راه.

گوينده اين گفتار، به باور «قَتاده» و «ابن اسحاق»، «روبين»، برادر پدرى و پسر خاله يوسف و به باور «زَجّاج» و «اَصَمّ»، «يهودا» بود كه از نظر سن و سال و خرد، برتر از ديگران مى نمود. و برابر روايت «على بن ابراهيم» در تفسيرش، «لاوى» بود كه اين پيشنه____اد را داد.

در مورد آن چ__اه__ى كه ي__وس__ف را در نهانگاه آن قرار دادند نيز ديدگاه ها متف____اوت است:

1- « بحار

الانوار » ، جلد 74 ، صفحه 78 .

(56) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

1 _ «قَت__اده» مى گويد: چ__اه، بي_ت المقدس ب__ود.

2 _ به باور «وَهَب» چاه مورد اشاره، در «اُردن» بود.

3 _ «كَعْب» آن را مي__ان مص__ر و م__دي_ن مى داند.

4 _ و «مُقاتِل» بر آن است كه در سه فرسنگى سراى يعقوب قرار داشت.

اِنْ كُنْتُمْ فاعِلينَ.

به ب__اور ؛ «اب__ن عبّاس» منظور اين است كه اگر به راستى در مورد او تصميمى داريد چنين كنيد.

از «حَسَن» پرسيدند آيا انسان با ايمان دستخوش آفت حسد مى گردد؟

او پاسخ داد: مگر سر گذشت پس__ران يعق__وب را ف_رام_وش كرده ايد؟!

تفسير مردان (57)

را براى سال هاى قحطى ذخيره نمايد ، لذا راهى بهتر از اين نديد كه پيشنه_اد سرپرستى خزانه هاى مصر كند. آيات 100 و 101 همين سوره كه تفسير آن به خواست خدا خواهد آمد ، دليل بر اين است كه او سرانجام بجاى ملك نشست و زمامدار تمام امور مصر شد ، هر چند آيه 88 كه مى گويد : برادران به او گفتند : « يا ايها العزيز » ، دليل بر اين است كه او در جاى عزيز مصر قرار گرفت ، ولى هيچ مانعى ندارد كه اين سلسله مراتب را تدريجا طى كرده باشد ، نخست به مقام خزانه دارى و بعد نخس_ت وزي___رى و بع_د بج__اى مل__ك ، نشسته باشد.

كه منافع پذيرش آن و مرجحات دينيش بيش از زيان هاى حاصل از تقويت دستگاه باشد. در روايات متعددى نيز مى خوانيم كه ائمه اهلبيت عليهم السلام به بعضى از دوستان نزديك خود ( مانند على بن يقطي__ن ك__ه از ي__اران ام__ام ك__اظ_م بود و وزارت فرعون زمان خود ه__ارون ال__رّشي__د را به اج__ازه ام__ام پذي__رفت ) چني__ن اج__ازه اى را مى دادن__د .

شرايط واگذارى پست ها ، همان مسأله امانت و پاكى است با اين كه سيره پيامبر صلى الله عليه و آله و على در دوران حك__ومتش__ان نش__ان مى ده__د ، آن ه__ا به مسأله آگاهى و مديريت همانند امانت ودرستكارى اهميت مى دادند.

بلند پرواز انديشه ها به اوج فكر و مقام او نمى رسد و سيل علوم و دانش ها از كوهسار وجودش سرازير مى شود و امثال اين تعريف ها همه براى اين است كه مردم ناآگاه و بى خبر به مقام او پى ببرند و از گنجين_ه وج_ودش ب_راى بهب__ود وض__ع ج__امع__ه استف___اده كنن__د.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

فرمانرواى مصر پس از شنيدن سخنان راهگشاى يوسف، گفت: اين كار بزرگ و طرح عظيم و برنامه ريزى دقيق و اجراى آن را چه كسى تضمين مى كند؟ و چه كسى مى تواند كشاورزى كشور را احيا كند و شكوفا سازد و با گردآورى محصولات زراعى و انب__ارسازى و نگاهدارى و فروش بجا و شايسته آنها، تدبير درست امور و تنظيم ب__رازنده شئون را به عهده گيرد؟

درست در اينجا بود كه يوسف به پا خاست و گفت من و آن گاه افزود:

قالَ اجْعَلْنِ__ي عَل__ى خَ_____زائِ__نِ الْأَرْضِ

اينك كه چنين است براى نجات كشور و جامعه از خطر سهمگينى كه در راه است، شما مرا به اداره خزانه ها و گنجينه هاى ملّى اين سرزمين برگزين و تدبير كارها را به من واگ__ذار ت__ا من ب___ه خ__واست خ__دا اين برن__امه را به اج___را درآورم.

إِنِّي حَفِي_________ظٌ عَلِي_________مٌ.

چرا كه من نگهبانى توانا و دانا هستم.

به باور گروهى از جمله «قَتادَه» و «جُبّائى» منظور اين است كه: من، هم از ثروت و امكانات مردم درست نگهدارى مى كنم و هم مى دانم كه آن را در چه راهى هزينه

1- « ن___ور الثقلي____ن » ، جل____د 2 ، صفح_____ه 433 .

تفسير مردان (61)

نم__وده و در كج__ا سرمايه گذارى كنم و به چه كسى ازآن بدهم و از چه كسى دريغ دارم.

امّا به باور «وَهَب» منظور اين است كه: من نويسنده اى دقيق و حسابدارى دانا و

امي_____ن هست____م.

از ديدگاه «كَلْبى» منظور اين است كه: من حساب سال هاى قحطى و خشكسالى را درست نگاه داشته و به هنگامه نياز مردم و كمك به آن ها دانا هستم.

و از ديدگاه «سُدى» منظور اين است كه: من به حساب دارايى ها و امكانات ملّى، امي__ن و نگهب__ان و به زب__ان هاى گون__اگون م__ردم كه ب__راى تهيّه م__واد غ__ذاي__ى از هر سو به مص__ر س__رازي__ر خواهن__د شد، دان__ا و ت__وان__ا هستم.

از آيه شريفه اين نكته دريافت مى گردد كه براى هر انسانى رواست كه خويشتن را در جايى كه او را نمى شناسند، وصف كند و نقاط قوّت و توانمندى ها و كارآيى هاى خويش را باز گويد و اين كار نه نكوهيده است و نه، با آيه شريفه اى كه از خودستايى نهى مى كند و هشدار مى دهد(1) ناسازگار مى باشد؛ چرا كه يوسف خود را به شاه معرفى كرد و از توانايى و امانتدارى خويش سخن گفت و از او خواست تا وى را به اداره ام__ور ج__امع__ه و آب___ادانى و عم__ران شه_رها منصوب كند.

پس از پيشنهاد يوسف، فرمانرواى مصر به او گفت: چه كسى از شما براى تدبير ام__ور زيبن__ده تر و س__زاوارت__ر است؟ و آن گ__اه ك__ار اداره كش__ور را به او سپ__رد.

به باور پاره اى فرمانرواى مصر پس از شناخت يوسف و آگاهى از كارآيى و امانت او، اداره كش__ور را به او سپ__رد و ع__زي__ز مص__ر را بر كنار ساخت و خود به استراحت پرداخت.

امّا به باور پاره اى ديگر عزيز مصر بر كنار نشد، بلكه خود، همان روزها از دنيا رفت و قدرت و امكانات كشور و اداره امور مردم به يوسف واگذار گرديد.

برخى بر آنند كه: پس از مرگ

عزيز مصر، شاه، همسر او را به عقد يوسف درآورد و

1 . سوره نَجْم، آيه 32.

(62) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

هنگامى كه يوسف نزد او رفت، وى را دوشيزه يافت و به او گفت: آيا اين راه، بهتر از آن نب__ود كه ت__و در ان__ديش__ه اش ب__ودى؟ و خدا از آن زن، دو پسر به يوسف داد كه ن__ام آن__ان را «اِف__رائيم» و «ميش___ا» نه___اد.

پاره اى آورده اند كه: روزى يوسف به همراه گروهى از ياران، باشكوه وصف ناپذيرى از راهى مى گذشت كه آن زن يوسف را ديد و گريست و آن گاه گفت: ستايش از آنِ خدايى است كه فرمانروايان را به كيفر گناه و نافرمانى و خشونت و خودكامگى، از تخت قدرت پايين مى كشد و به ذلّت و خفّت مى نشاند و بردگان و بندگان را به پاداش فرمانبردارى و كردار شايسته و عادلانه به اوج اقتدار مى رساند. اَلْحَمْ____دُ لِلّهِ الَّ__ذى جَعَ__لَ الْمُلُ__وكَ بِ_اْلَمْعصِيَ____ةِ عَبي____داٍ و العَبي__دَ باِلطّاعَ___ةِ مُلُ__وكاً.

يوسف با شنيدن اين سخن ارزشمند از آن زن، دستور داد او را به خانه بردند و اداره ام__ور او را - بس__ان خان_واده خويش - به عهده گرفت، امّا با او ازدواج نكرد.

در تفسير «علىّ بن ابراهيم» آمده است كه: عزيز مصر در همان سال هاى قحطى و خشكسالى از دنيا رفت و همسرش نيز كارش به فقر و گدايى كشيد. به او گفتند خوب است س__ر راه ي__وسف قرار گيرى و از او كمك بخ__واه__ى، گفت: من از او شرم مى كنم و هرگز نمى ت_وانم با او رو به رو شوم.

سرانجام روزى سر راه يوسف نشت و هنگامى كه آن حضرت در ميان ياران به آنجا رسيد، زليخا برخاست و گفت: پاك

و منزه است آن خدايى كه شاهان و زورمداران را به كيفر نافرمانى و گناه و عدم رعايت حقوق مردم به ذلت و حقارت و بردگى مى كشد و ستمديدگان و بردگان را به پاداش فرمانبردارى و انجام كارهاى شايسته و رعايت حقوق مردم به اوج شكوه و اقتدار مى رساند.

سُبْح__انَ مَنْ جَعَ__لَ الْمُلُ_وكَ بِالْمَعْصِيَةِ عَبيداً، و العَبيدَ بِالطّاعَةِ مُلُوكاً.

يوسف با شنيدن صداى او، گفت: آيا تو همان بانوى كاخ هستى؟

او، آهى سرد از دل بر كشيد و گفت: آرى، اين منم كه به كيفر گناه به اين روز

تفسير مردان (63)

اقتاده ام. يوسف پرسيد: آيا هم اكنون نيز به من علاقه مندى؟ گفت: اينك كه پير و گرفتار شده ام مسخره ام مى كنى؟ يوسف فرمود: هرگز! و آن گاه دستور داد تا او را به خانه بردند و به او گفت: آيا به ياد دارى كه در مورد من چه ناروا و بيدادگرانه رفتار كردى؟ پاسخ داد: آرى اى پيامبر خدا، مرا سرزنش نكن كه به دردى گرفتار بودم كه كسى بسان من گرفتار نبود. يوسف گفت: چگونه؟ گفت: من از يك سو زيباترين و ثروتمندترين زن اين كشور بودم و از دگرسو همسرى داشتم كه دچار ناتوانى كامل جنسى بود و از طرف سوّم در عشق تو سراپاى وجودم شعله ور شده بود و مى سوخت، امّا تو ني__ز به گون__ه اى پ_اكدامن و پارسا بودى كه هرگز چشم به روى من نگشودى.

پرسيد: اينك خواسته ات چيست؟ گفت: خواسته ام اين است كه از خدا بخواهى جوانى و طراوتم را به من باز گرداند.

يوسف خواسته او را از بارگاه خدا خواست و آن گاه او را كه به صورت دوشيزه اى شده بود به همسرى خويش

برگرفت.

«ابن عبّاس» از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آورده است كه فرمود: خدا، مهرش را بر برادرم يوسف بباراند، اگر او به فرمانرواى مصر نمى گفت: مرا بر خزانه هاى اين سرزمين بگم__ار... هم__ان س__اع__ت او، وى را به حكومت مصر برمى گزيد، امّا همان درخ__واس__ت سب__ب شد كه ي__ك س__ال واگذارى حكومت به او را به تأخير افكند.

(64) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

چيزى نيست كه بتوان از آن به آسانى گذشت و به همين دليل تاكن__ون كت__اب هاى زي__ادى نوشت__ه شده كه موضوع آن ها فقط نگرانى و راه مبارزه با آن و طرز به دست آوردن آرامش است. ت__اري__خ بشر پر است از صحنه هاى غم انگيزى كه انسان براى تحصيل آرامش به هر چيز دست انداخته و در هر وادى گام نهاده و تن به انواع اعتيادها داده است . ولى قرآن با يك جمله كوتاه و پرمغز ، مطمئ__ن ت__رين و ن__زدي___ك ترين راه را نشان داده و مى گ_وي___د : « ب__داني__د كه ي___اد خ___دا آرام بخش دل ه__ا است » .

تفسير مردان (65)

تلاش و نيكى ها گردد و ميان او و گناه سد مستحكمى ايجاد كند ، اين است حقيقت « ذكر » كه آن همه آثار و بركات در روايات اسلامى براى آن بيان شده است. در ح__دي_ث مى خوانيم كه از وص__اي_ايى كه پيامبر به على فرمود اين بود: « يا عَلِىُّ ثَلاثٌ لا تُطيقُها هذِهِ الاُْمَّةُ الْمُواساتُ لِلاَْخِ فى مالِه وَ اِنْصافُ النّاسِ مِنْ نَفْسِه وَ ذِكْرُ اللّهِ عَلى كُلِّ حالٍ وَ لَيْسَ هُوَ سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُلِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ وَ لكِنْ اِذا وَرَدَ عَلى ما يَحْرُمُ عَلَيْهِ خافَ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ عِنْدَهُ وَ تَرَكَهُ : اى على سه كار است كه اين امت طاقت آن را ندارند ( و از همه كس ساخته نيست ) مواسات با برادران دينى در مال و حق مردم را از خويشتن دادن و ياد خدا در هر حال ، ولى ياد خدا ( تنها ) سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُلِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ نيست ، بلكه ياد خدا آن است كه هنگامى كه انسان در برابر حرامى قرار مى گيرد از خدا بترسد و آن را ترك گويد » .(1) در حديث ديگرى مى خوانيم على فرمود : « اَلذِّكْرُ ذِكْرانِ : ذِكْرُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ الْمُصيبَةِ وَ اَفْضَلُ مِنْ ذلِكَ ذِكْرُ اللّهِ عِنْدَما حَرَّمَ اللّهُ عَلَيْكَ فَيَكُونَ حاجِزا : ذكر دو گونه است : ياد خدا كردن به هنگام مصيبت ( و شكيبايى و استق_امت ورزيدن )و از آن برتر آن است كه خدا را در برابر محرمات

1 _ « سفين____ة البح____ار » ، جل_____د 1 ، صفح______ه 484 .

(66)

آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ياد كند و ميان او و حرام سدى ايجاد نمايد » .(1) و به همين دليل است كه در بعضى از روايات ذكر خداوند به عنوان يك سپر و وسيله دفاعى شمرده شده است ، در حديثى از امام صادق مى خوانيم كه روزى پيامبر رو به يارانش كرد و فرمود : «اِتَّخِذُوا جُئَنا فَقالُوا يا رَسُولَ اللّهِ اَمِنْ عَدُوٍّ قَدْ اَظَلَّنا ؟ قالَ لا وَ لكِنْ مِنَ النّارِ قُولُوا سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُلِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَاللّهُ اَكْبَرُ: سپرهايى براى خود فراهم كنيد عرض كردند: اى رسول خدا صلى الله عليه و آله آيا در برابر دشمنان كه اطراف ما را احاطه كرده و بر ما سايه افكنده اند؟ فرمود : نه ، از آتش ( دوزخ ) بگوييد : سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُلِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ " خدا را به پاكى بستاييد و بر نعمت هايش شكر گوييد و غير از او معبودى انتخاب نكنيد و او را از هم_ه چي_ز برتر بدانيد" » .(2) و اگر مى بينيم در پاره اى از احاديث ، پيامبر به عنوان « ذِكْرُ اللّهِ » معرفى شده ، نيز به خاطر آن است كه او مردم را به ياد خدا مى اندازد و تربيت مى كند . از امام صادق در تفسير « اَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ » نقل شده است كه فرمود : « بِمُحَمَّدٍ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ وَ هُوَ ذِكْرُ اللّهِ وَ حِجابُهُ : به وسيل__ه محمّ__د دل ه__ا آرامش مى پ__ذي__رد و او است ذكر خ__دا و حج__اب او » .

احتمال زوال نعمت ها ، گرفتارى در چنگال دشمن ، ضعف و بيمارى و ناتوانى و درماندگى و احتياج ، همه اين ها آدمى را رنج مى دهد ، اما ايمان به خداوند قادر متعال ، خداوند رحيم و مهربان ، خدايى كه همواره كفالت بن__دگ__ان خ__ويش را برعه__ده دارد مى ت__وان__د اين گ__ونه نگرانى ها را از ميان ببرد و ب___ه او آرامش ده__د كه ت__و در ب__راب__ر ح__وادث آين___ده درمانده نيست__ى ،

1 _ « سفينة البحار » ، جلد 1 ، صفحه 484 .

1- « سفينة البحار » ، جلد 1 ، صفحه 484 .

تفسير مردان (67)

خ_____داي___ى دارى ت____وان____ا ، ق____ادر و مه____رب____ان .

2 _ گاه گذشته تاريك زندگى ، فكر انسان را به خود مشغول مى دارد و همواره او را نگران مى سازد ، نگرانى از گناهانى كه انجام داده ، از كوتاهى ها و لغزش ها ، اما توجه به اين كه خداوند ، غفار ، توبه پذير و رحيم و غفور است ، به او آرامش مى دهد ، به او مى گويد : عذر تقصير به پيشگاهش بر ، از گذشته عذرخواهى كن و در مقام جب__ران ب__ر آى ، كه او بخشنده است و جبران كردن ممكن .

3 _ ضعف و ناتوانى انسان در برابر عوامل طبيعى و گاه در مقابل انبوه دشمنان داخلى و خارجى ، او را نگران مى سازد كه من در برابر اين همه دشمن نيرومند در ميدان جهاد چه كنم و يا در مبارزات ديگر چه مى توانم انجام دهم ؟ اما هنگامى كه به ياد خدا مى افتد و متكى به قدرت و رحمت او مى شود ، قدرتى كه برترين قدرت ها است و هيچ چيز دربرابر آن

ياراى مقاومت ندارد، قلبش آرام مى گيرد ، با خود مى گويد : آرى من تنها نيستم ، من در سايه خدا ، بى نهايت قدرت دارم. قهرمانى هاى مجاهدان راه خدا در جنگ ها ، چه در گذشته ، چه در حال و سلحشورى هاى اعجاب انگيز و خيره كننده آنان ، حتى در آن جايى كه تك و تنها بوده اند ، بيانگر آرامشى است كه در سايه ايمان پيدا مى شود. هنگامى كه با چشم خود مى بينيم و با گ__وش مى شن__وي__م كه افسر رشيدى پس از يك نبرد خيره كننده ، بينايى خود را به كلى از دست داده و با تن__ى مج__روح به روى تخ__ت بيم__ارست__ان افت__اده اما با چنان آرامش خاطر و اطمينان سخن مى گويد كه گويى خراشى بر بدن او هم وارد نشده است ، به اعجاز آرامش در سايه ذكر خدا پى مى بريم .

4 _ گاهى نيز ريشه نگرانى هاى آزار دهنده انسان ، احساس پوچى زندگى و بى هدف بودن آن است ، ولى آن كسى كه به خدا ايمان دارد و مسير تكاملى زندگى را به عنوان يك هدف بزرگ پذيرفته است و تمام برنامه ها و حوادث زندگى را در همين خط مى بيند ، نه از زندگى احساس پوچى مى كند و نه همچون افراد بى هدف و مردد ،

(68) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

س__رگ___ردان و مضط__رب است .

5 _ عامل ديگر نگرانى آن است كه انسان گاهى براى رسيدن به يك هدف زحمت زيادى را متحمل مى شود ، اما كسى را نمى بيند كه براى زحمت او ارج نهد و قدردانى و تشكر كند ، اين ناسپاسى او را شديدا رنج مى دهد و در يك حالت اضطراب و نگرانى فرومى برد ، اما

هنگامى كه احساس كند كسى از تمام تلاش ها و كوشش هايش آگاه است و به همه آن ها ارج مى نهد و براى همه پاداش مى دهد ديگر چه جاى نگرانى و ناآرامى است؟

6 _ سوءظن ها و توهم ها و خيالات پوچ يكى ديگر از عوامل نگرانى است كه بسيارى از مردم در زندگى خود از آن رنج مى برند، ولى چگونه مى توان انكاركردكه توجه به خدا و لطف بى پايان او و دستور به حسن ظن كه وظيفه هر فرد باايمانى است اين ح__الت رن__ج آور را از بين مى ب__رد و آرامش و اطمين__ان ج__اى آن را مى گيرد .

7 _ دنياپرستى و دلباختگى در برابر زرق و برق زندگى مادى يكى از بزرگترين عوامل اضطراب و نگرانى انسان ها بوده و هست ، تا آن جا كه گاهى عدم دستيابى به رنگ خاصى از لباس يا كفش و كلاه و يا يكى ديگر از هزاران وسايل زندگى ساعت ها و يا روزها و هفته ها فكر دنياپرستان را ناآرام و مُشَوَّش مى دارد. اما ايمان به خدا و توجه به آزادگى مؤمن كه هميشه با « زهد و پارسايى سازنده » و عدم اسارت در چنگال زرق و برق زندگى مادى همراه است به همه اين اضطراب ها پايان مى دهد ، هنگامى كه روح انسان « على وار » آن گونه وسعت يابد كه بگويد : « دُنْياكُمْ هذِه اَهْوَنُ عِنْدى مِنْ وَرَقَةٍ فى فَمِ جَرادَةٍ تَقْضِمُها : دنياى شما در نظر من بى ارزش تر از برگ درختى است كه در دهان ملخ__ى ب__اش__د كه آن را مى ج__ود » (1)ن__رسي__دن به يك وسيل__ه م__ادى يا از دست دادن آن چگونه امكان دارد آرامش روح آدمى را بر هم زند و طوفانى از نگرانى

1-

« نهج البلاغه » ، خطبه 224 .

تفسير مردان (69)

در قل__ب و فك__ر او ايجاد كند .

8 _ يك عامل مهم ديگر براى نگرانى ترس و وحشت از مرگ است كه هميشه روح انسان ها را آزار مى داده است و از آن جا كه امكان مرگ تنها در سنين بالا نيست بلكه در سنين ديگر مخصوصا به هنگام بيمارى ها ، جنگ ها ، ناامنى ها وجود دارد ، اين نگرانى مى تواند عمومى باشد. ولى اگر ما از نظر جهان بينى مرگ را به معنى فنا و نيستى و پايان همه چيز بدانيم ( همان گونه كه ماديون جهان مى پندارند ) اين اضطراب و نگرانى كاملاً به جا است و بايد از چنين مرگى كه نقطه پايان همه آرزوها و موفقيت ها و خواست هاى انسان است ترسيد ، اما هر گاه در سايه ايمان به خدا مرگ را دريچه اى به يك زندگى وسيع تر و والاتر بدانيم و گذشتن از گذرگاه مرگ را همچون عبور از دالان زندان و رسيدن به يك فضاى آزاد بشمريم ديگر اين نگرانى بى معنى است _ بلكه چنين مرگى ، هر گاه در مسير انجام وظيفه بوده باشد _ دوست داشتنى و خواستنى است. البته عوامل نگرانى منحصر به اين ها نيست بلكه مى توان عوامل فراوان ديگرى براى آن نيز شمرد ، ولى بايد قبول كرد كه بيشتر نگرانى ها به يكى از عوامل فوق بازمى گردد. و هنگامى كه ديديم اين عوامل در برابر ايمان به خدا ذوب و بى رنگ و نابود مى گردد تصديق خواهيم كرد كه ياد خدا مايه آرامش دل ها است « اَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ » .

: ما از يك طرف در آيه فوق مى خوانيم ياد خدا مايه آرامش دل ها است و از طرفى ديگر در آيه 2 سوره انفال مى خوانيم : « اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذينَ اِذا ذُكِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ : مؤمنان كسانى هستند كه وقتى نام خدا برده مى شود قلبشان ترسان مى گردد » آيا اين دو با هم منافات دارد؟ پاسخ سؤال اين است كه منظور از آرامش همان آرامش در برابر عوامل

(70) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مادى است كه غالب مردم را نگران مى سازد كه نمونه هاى روشن آن در بالا ذكر شد ، ولى مسلما افراد باايمان در برابر مسؤوليت هاى خويش نمى توانند نگران نباشند و به تعبير ديگر آن چه در آن ها وجود ندارد نگرانى هاى ويرانگر است كه غالب نگرانى ها را تشكيل مى دهد اما نگرانى سازنده كه انسان را به انجام وظيفه در برابر خدا و خلق و فعاليت هاى مثبت زندگى وامى دارد در وجود آن ها هست و بايد هم باشد و منظور از خ__وف از خ__دا ني__ز همي__ن است .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث كه ادامه پيام آيه پيش است مى فرمايد:

الَّذِينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللّهِ

همان كسانى كه پس از بازگشت از بيراهه و گناه، به يكتايى خدا و صفات ويژه او ايمان آورده و رسالت و دعوت پيامبرش را با جان و دل مى پذيرند و به كتاب و وحى و آنچه از سوى خدا فرود آمده است گردن مى گذارند و دل هايشان به ياد خدا به ساحل آرامش مى رس__د و آرامش مى ي_اب__د.

واژه «ذِكْر» به مفهوم پديد آمدن معنى براى نفس است و گاه به آگاهى و گفتارى كه مفهوم و معنى را در برابر چشم

باطن آشكار مى سازد نيز گفته مى شود. با اين بيان، در اين آيه خدا انسان باايمان را اين گونه وصف مى كند كه با ياد خدا به آرامش قلب مى رسد و در آيه ديگرى مى فرمايد: ايمان آوردگان تنها آن كسانى هستند كه چون خدا ي___اد ش____ود دل هايش__ان بت__رسد...

اِنَّمَ___ا الْمُ__ؤْمِنُ___ونَ الَّ__ذي__نَ اِذا ذُكِ__رَ اللّهُ وَجِلَ__تْ قُلُوبُهُمْ.(2)

1- درجلد 7 تفسيرنمونه صفحه 86 نيز دراين باره توضيحاتى داده شده است.

2 . سوره اَنْفال، آيه 2.

تفسير مردان (71)

در آيه مورد بحث منظور اين است كه انسان باايمان با ياد خدا و با نگرش بر نعم__ت ه__اى گ__ون__اگ__ون و پ__اداش پرشك__وه او به ساحل آرامش خاطرمى رسد و درآنجا منظوراين است كه با يادخدا و توجه به عدل و كيفر عادلانه او ترسان شده و خ_اطرش پريش_ان مى گردد.

أَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ.

ب___ه ه___وش ب__اشي___د كه با ي__اد خ___داس__ت كه دل ه__ا آرام__ش مى ي__اب__د.

و بدين سان خداى فرزانه بندگانش را تشويق مى كند كه دل هاى طوفان زده خود را با ياد مهر و لطف و نعمت هاى بى كران و پاداش پرشكوه او آرامش بخشند؛ چرا كه وعده خدا تخلف ناپذير است و چيزى براى آرامش دل هاى نگران بهتر و آرام بخش تر از ن_ويدهاى خ___دا نيست.

(72) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

باب تفعل درآيد اضافه و تأكيد از آن استفاده مى شود. اين آيه ممكن است دنباله كلام موسى به بنى اسرائيل باشد كه آن ها را در برابر آن نجات و پيروزى و نعمت هاى فراوان دعوت به شكرگزارى كرد و وعده فزونى نعمت به آن ها داد و در صورت كفران تهديد به عذاب نمود و نيز ممكن است يك جمله مستقل و خطاب به همه مسلمانان بوده باشد ، ولى به هر حال از نظر نتيجه چندان تفاوت ندارد، زيرا اگر خطاب به بنى اسرائيل هم باشد به عنوان درسى سازنده براى ما در ق__رآن مجي__د آم__ده اس__ت. ج__ال__ب اين ك__ه در م__ورد شك__ر با صراحت مى گويد : « لاََزيدَنَّكُمْ » ( مسلما نعمتم را بر شما افزون خواهم كرد ) اما در مورد كفران نعمت نمى گويد شما را مجازات مى كنم بلكه تنها مى گويد « عذاب من شديد است » و اين تفاوت تعبير دليل بر نهايت لطف پروردگار است .

بدون شك خداوند در برابر نعمت هايى كه به ما مى بخشد نيازى به شكر ما ندارد و اگر دستور به شكرگزارى داده آن هم موجب نعمت ديگرى بر ما و يك مكتب عالى تربيتى است. مهم اين است كه ببينيم حقيقت شكر چيست ؟ تا روشن شود كه رابطه آن با افزونى نعمت از كجاست و چگونه مى تواند خود يك عامل تربيت بوده باشد. حقيقت شكر تنها تشكر زبانى يا گفتن « اَلْحَمْدُلِلّهِ » و مانند آن نيست ، بلكه شكر داراى سه مرحله است : نخستين مرحله آن است كه به دقت بينديشيم كه بخشنده نعمت كيست ؟ اين توجه و ايمان و آگاهى پايه اول شكر است

و از آن كه بگذريم

تفسير مردان (73)

مرحله زبان فرا مى رسد ، ولى از آن بالاتر مرحله عمل است ، شكر عملى آن است كه درست بينديشيم كه هر نعمتى براى چه هدفى به ما داده شده است آن را در مورد خودش صرف كنيم كه اگر نكنيم كفران نعم_ت كرده ايم ، همان گون_ه كه بزرگ_ان فرموده اند : « اَلشُّكْرُ صَرْفُ الْعَبْدِ جَميعَ ما اَنْعَمَهُ اللّهُ تَعالى فيما خُلِقَ لاَِجْلِه ». راستى چرا خدا به ما چشم داد و چرا نعمت شنوايى و گويايى بخشيد ؟ آيا جز اين بوده كه عظمت او را در اين جهان ببينيم ، راه زندگى را بشناسيم و با اين وسايل در مسير تكامل گام برداريم ؟ حق را درك كنيم و از آن دفاع نماييم و با باطل بجنگيم ، اگر اين نعمت هاى بزرگ خدا را در اين مسيرها مصرف كرديم ، شكر عملى او است و اگر وسيله اى شد براى طغيان و خودپرستى و غرور و غفلت و بيگانگى و دورى از خدا اين عين كفران است. امام صادق مى فرمايد : « اَدْنَى الشُّكْرِ رُؤْيَةُ النِّعْمَةِ مِنَ اللّهِ مِنْ غَيْرِ عِلَّةٍ يَتَعَلَّقُ بِها دُونَ اللّهِ وَ الرِّضا بِما اَعْطاهُ وَ اَنْ لا تَعْصيهِ بِنِعْمَةٍ وَ تُخالِفَهُ بِشَىْ ءٍ مِنْ اَمْرِه وَ نَهْيِه بِسَبَبٍ مِنْ نِعْمَتِه : كمترين شكر اين است كه نعمت را از خدا بدانى ، بى آن كه قلب تو مشغول به آن نعمت شود و خدا را فراموش كنى و همچنين راضى بودن به نعمت او و اين كه نعمت خدا را وسيله عصيان او قرارندهى و اوامر و نواهى او را بااستفاده از نعمتهايش زير پانگذارى ».(1) و ازاين جا روشن مى شود كه شكر قدرت

و علم و دانش و نيروى فكر و انديشه و نفوذ اجتماعى و مال و ثروت و سلامت و تندرستى هر كدام از چه راهى است و كفران آن ها چگونه است؟ حديثى كه از امام صادق در تفسير « نور الثقلين » نقل شده نيز دليل روشنى بر اين تفسير است ، آن جا كه مى فرمايد : « شُكْرُ النِّعْمَةِ اِجْتِنابُ الْمَحارِمِ : شكر نعمت آن است كه از گناهان پرهيز شود » .(2) و نيز از اين جا رابطه ميان « شكر » و « فزونى نعمت » روشن مى شود ، چراكه هرگاه انسان ها نعمت هاى خدا را درست در همان هدف هاى واقعى نعمت صرف كردند ، عملاً ثابت

1- « سفين____ة البح____ار » ، جل____د 1 ، صفح___ه 710 .

2- « ن____ور الثقلي_____ن » ، جل____د 2 ، صفح____ه 529 .

(74)آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كردند كه شايسته و لايق هستند و اين لياقت و شايستگى سبب فيض بيشتر و موهبت افزون تر مى گردد. اصولاً ما دو گونه شكر داريم ، « شكر تكوينى » و « شكر تشريعى ». « شكر تكوينى » آن است كه يك موجود از مواهبى كه در اختيار دارد ، براى نمو و رشدش استفاده كند ، فى المثل باغبان مى بيند در فلان قسمت باغ درختان به خوبى رشد و نمو مى كنند و هر قدر از آن ها پذيرايى بيشتر مى كند شكوفاتر مى شوند ، همين امر سبب مى شود كه باغبان همت بيشترى به تربيت آن بخش از درختان باغ بگمارد و مراقبت از آن ها را به كاركنان خويش توصيه كند ، چراكه آن درختان به زبان حال فرياد مى زنند اى باغبان ! ما لايق هستيم ،

ما شايسته ايم ، نعمتت را بر ما افزون كن و اوهم به اين ندا پاسخ مثبت مى دهد. و اما در بخش ديگر از باغ درختانى را مى بيند كه پژمرده شده اند ، « نه طراوتى ، نه برگى ، نه گلى ، نه سايه دارند » و نه ميوه و برى ، اين كفران نعمت سبب مى شود كه باغبان آن ها را مورد بى مهرى قراردهد و در صورتى كه اين وضع ادامه پيدا كند ، دستور مى دهد ارّه بر پاى آن ها بگذارند .

بسوزند چوب درختان بى بر سزا خود همين است مر بى برى را

در جهان انسانيت نيز همين حالت وجود دارد با اين تفاوت كه درخت از خود اختيارى ندارد و صرفا تسليم قوانين تكوينى است ، اما انسان ها با استفاده از نيروى اراده و اختيار و تعليم و ت_ربيت تش_ريعى ، مى توانند آگاهانه در اين راه گام بگذارند. بنابراين آن كس كه نعمت قدرت را وسيله ظلم و طغيان قرار مى دهد به زبان حال فرياد مى كشد : خداوندا ! لايق اين نعمت نيستم و آن كس كه از آن در مسير اجراى حق و عدالت بهره مى گيرد به زبان حال مى گويد : پروردگارا ! شايسته ام افزون كن. اين واقعيت نيز قابل ترديد نيست كه ما هر وقت در مقام شكر الهى چه با فكر چه با زبان و چه با عمل برآييم ، خود اين توانايى بر شكر در هر مرحله موهبت تازه اى است و به اين ترتيب اقدام بر شكر ، ما را مديون نعمت هاى تازه او مى سازد و به اين ترتيب هرگز قادر نيستيم كه حق شكر او را ادا كنيم همان گونه كه در

مناجات شاكرين از

تفسير مردان (75)

مناجات هاى پانزده گانه امام سجاد مى خوانيم : « كَيْفَ لى بِتَحْصيلِ الشُّكْرِ وَ شُكْرى اِيّاكَ يَفْتَقِرُ اِلى شُكْرٍ ، فَكُلَّما قُلْتُ لَكَ الْحَمْدُ وَجَبَ عَلَىَّ لِذلِكَ اَنْ اَقُولَ لَكَ الْحَمْدُ : چگونه مى توانم حق شكر ترا به جاى آورم در حالى كه همين شكر من نياز به شكرى دارد و هر زمان كه مى گويم لَكَ الْحَمْدُ بر من لازم است كه به خاطر همين توفيق شكرگزارى بگويم لَكَ الْحَمْدُ ». و بن__اب__راي__ن ب_رت_ري_ن م__رحل__ه شك__رى ك__ه از انس__ان س__اخته است اين است كه اظهار عجز و ناتوانى از شكر نعمت هاى او كند ، همان گونه كه در حديثى از امام صادق مى خوانيم كه فرمود : « فيما اَوْحَى اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اِلى مُوسى اُشْكُرْنى حَقَّ شُكْرى فَقالَ يا رَبِّ وَ كَيْفَ اَشْكُرُكَ حَقَّ شُكْرِكَ وَ لَيْسَ مِنْ شُكْرٍ اَشْكُرُكَ بِه اِلاّ وَ اَنْتَ اَنْعَمْتَ بِه عَلَىَّ قالَ يا مُوسى اَلاْنَ شَكَرْتَنى حينَ عَلِمْتَ اَنَّ ذلِكَ مِنّى : خداوند به موسى وحى فرستاد كه حق شكر مرا ادا كن، عرض كرد : پروردگارا ! چگونه حق شكر تو را ادا كنم در حالى كه هر زمانى شكر تو را به جامى آورم اين موفقيت خود نعمت تازه اى براى من خواهدبود، خ__داون__د ف__رم__ود : اى م__وس__ى الان ح__ق شك__ر م__را ادا كردى چون مى دانى حت__ى اين ت__وفي__ق از ن__احي__ه من است » .(1)

بنده همان به كه ز تقصير خويش عذر به درگاه خدا آورد

ورنه سزاوار خداونديش كس نتواند كه به جا آورد

باشكرگزارى، بقيه را به سوى خود جلب كنيد، نه آن كه با كمى شكرگزارى آن را از خود برانيد » .(2)

1- « اصول كافى » ، جلد 4 ، صفحه 80 ( بابُ الشُّكْرِ ) .

2- « نه__ج الب__لاغ__ه » ، كلم__ات قص__ار شم_اره 13 .

(76) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

2 _ اين موضوع نيز قابل توجه است كه تنها تشكر و سپاسگزارى از خداوند در برابر نعمت ها كافى نيست ، بلكه بايد از كسانى كه وسيله آن موهبت بوده اند نيز تشكر و سپاسگزارى نمود و حق زحمات آن ها را از اين طريق ادا كرد و آن ها را از اين راه به خدمات بيشتر تشويق نمود ، در حديثى از امام على بن الحسين مى خوانيم كه فرمود : « روز قيامت كه مى شود خداوند به بعضى از بندگانش مى فرمايد : آيا فلان شخص را شكرگزارى كردى ؟ عرض مى كند : پروردگارا ! من شكر تو را به جا آوردم ، مى فرمايد: چون شكر او را به جا نياوردى شكر مرا هم ادا نكردى » ، سپس امام فرمود: « اَشْكُرُكُمْ لِلّهِ اَشْكُرُكُمْ لِلنّاسِ : شكرگزارترين شما براى خدا آن ها هستن_د ك_ه از همه بيشتر شكر مردم را به جا مى آورند ».(1)

3 _ افزايش نعمت هاى خداوند كه به شكرگزاران وعده داده شده ، تنها به اين نيست كه نعمت هاى مادى تازه اى به آن ها ببخشد ، بلكه نفس شكرگزارى كه توأم با توجه مخصوص به خدا و عشق تازه اى نسبت به ساحت مقدس او است خود يك نعمت بزرگ روحانى است كه در تربيت نفوس انسان ها و دعوت آنان به اطاعت فرمان هاى الهى ، فوق العاده مؤثر است ، بلكه

شكر ذاتا راهى است براى شناخت هر چه بيشتر خداوند و به همين دليل علماى عقايد در علم كلام براى اثبات « وجوب معرفة اللّه » (شناخت خدا) از طريق وجوب شكر «مُنْعِم» ( نعمت بخش ) وارد شده اند .

4 _ احياى روح شكرگزارى در جامعه و ارج نهادن و تقدير و سپاس از آن ها كه با علم و دانش خود و يا با فداكارى و شهادت ، يا با ساير مجاهدات در طريق پيشبرد اهداف اجتماعى خدمت كرده اند يك عامل مهم حركت و شكوفايى و پويايى جامعه است. در اجتماعى كه روح تشكر و قدردانى مرده كمتر كسى علاقه و دلگرمى به خدمت پيدا مى كند و به عكس آن ها كه بيشتر قدردانى از زحمات و خدمات اشخاص مى كنند ، ملت هايى با نشاط تر و پيشروترند. توجه به همين حقيقت سبب شده است

1- « اصول كافى » ، جلد 2 ، صفحه 81 حديث 30 .

تفسير مردان (77)

كه در عصر ما به عنوان قدردانى از زحمات بزرگان گذشته در صدمين سال ، هزارمين سال ، زاد روز و در هر فرصت مناسب ديگر ، مراسمى براى بزرگداشت آن ها بگيرند و ضمن سپاسگزارى از خدماتشان مردم را به حركت و تلاش بيشتر دعوت كنند. فى المثل در انقلاب اسلامى كشور ما كه پايان يك دوران تاريك دو هزار و پانصد سال و آغاز دوران جديدى بود ، وقتى مى بينيم همه سال و هر ماه بلكه هر روز ، خاطره شهيدان انقلاب زنده مى شود و بر آن ها درود مى فرستند و به تمام كسانى كه به آن ها منسوبند احترام مى گذارند و به خدماتشان ارج مى نهند ، اين خود سبب

مى شود كه عشق و علاقه به فداكارى در ديگران پرورش يابد و سطح فداكارى مردم بالاتر رود و ب__ه تعبي_ر قرآن شكر اين نعمت باعث فزونى آن خواهد شد و از خون يك شهيد ه_زاران مجاهد مى رويد و مصداق زنده لاََزيدَنَّكُم مى شود .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

تَأَذُّن: اعلام داشتن. يادآورى مى گردد كه «أَذَّنَ» و «تَأَذُّن» نظير يكديگر هستند، بس__ان «اَوْعَ__دَ» و «تَوَعَّدَ».

اَنْعَمْ__تُ عَلَيْ__هِ نِعْمَةً فَأَقَرَّ بِها بِقَلْبِهِ، وَ حَمِدَ اللّهَ عَلَيْها بِلِسانِهِ، لَمْ يَنْفَدْ كَلامُهُ حَتّى يَ__أْمُ__رَ اللّهُ لَ___هُ بِالزِّي_____ادَةِ.(1)

آگاهى و باور است.

گ__ام دوّم در اي__ن راه ب__ه زب__ان آوردن اين حقيق__ت و ايم__ان و ت__وجّه ب__ه آن اس__ت، كه ب__ا هم__ه وج__ود او را سپ__اس مى گ__ويي_م.

امّا سپاس آن گاه كامل و در خور پاداش و فزونى نعمت مى گردد كه در ميدان عمل تجلّى يابد و هر نعمتى را در همان راهى كه ارزانى دارنده اش مقرر فرموده است به كار گيريم، نه در قلمرو ديگرى، كه در آن صورت كفران و ناسپاسى و بيداد پديدار مى گردد و ما زيبنده نعمت نبودن خود را اعلان كرده ايم.

ششمين امام نور فرمود: اَدْنَى الشُّكْرِ رُؤْيَةُ النِّعْمَةِ مِنَ اللّهِ مِنْ غَيْر عِلَّةٍ يَتَعَلَّقُ الْقَلْبُ بِها دُونَ اللّ___هِ، وَ ال__رِّض___ا بِم__ا اَعْط__اهُ، وَ اَنْ لا تُعْصِيَ__هُ بِنِعْمَ___ةٍ وَ تُخ___الِفَ___هُ بِشَ___ى ءٍ مِ___نْ اَمْرِهِ وَ نَهْيِهِ بِسَبَبٍ مِنْ نِعْمَتِهِ.(1)

فروترين مرحله سپاسگزارى به بارگاه خدا اين است كه _ بى آنكه دل شيفته آنها گردد و ارزانى دارنده نعمت ها فراموش شود _ همه نعمت ها را از خدا بدانى؛ و نيز به نعمتى كه به تو ارزانى داشته است خشنود گردى؛ و ديگر اين كه هرگز نعمت ها را وسيله گناه نسازى و با بهره ور از نعمت هايش، فرمان هاوهشدارهاى او را ناديده بگيرى.

و نيز فرمود: شُكْرُ النِّعْمَةِ اجْتِنابُ الْمَحارِمِ.(2) سپاسگزارى از نعمت ها، دورى جستن

1 . سَفينَةُ الْبِحار، ج 1، ص 710.

2 . نُورُ الثَّقَلَيْن، ج 2، ص 530.

(80) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

از گناهان است. امي__رم__ؤمنان عليه السلام فرمود: اذا وَصَلَتْ اِلَيْكُمْ اَطْرافُ النِّعَمِ فَلاتَنْفِرُوا اَقْصاها بِقِلَّ__ةِ الشُّكْ___رِ.(1)

هنگ__امى كه آغ__ازي__ن مراحل نعمت ها به شما رسيد، با كمىِ سپاستان مراحل بعدى را از خود نرانيد؛ چرا كه انسان و يا جامعه و تمدنى كه سپاس نعمت ها را نمى گزارد و آنها را در راه خداپسندانه

به كار نمى گيرد، در حقيقت با عمل خود فرياد برمى آورد كه در خور نعمت و بهره ورى از نعمت ها نيست؛ و ارزانى دارنده هستى، نبايد نعمت ها را در دست فرد يا جامعه اى قرار دهد كه در خور آنها نيست؛ و همين نكته ظريفى است كه رابط__ه سپاس نعمت و فزونى آنها، يا ناسپاسى و سلب نعمت ها را ت__رسي__م مى كن_د.(2)

1 . نَهْجُ الْبَلاغَه، قصار 13.

2 . مترجم.

تفسير مردان (81)

مى روند ولى « بعضى از شما به بالاترين و بدترين ساليان عمر يعنى نهايت پيرى بازمى گردند » ( وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ اِلى اَرْذَلِ الْعُمُرِ ). « و نتيجه اين عمر طولانى آن خواهد شد كه بعد از علم و دانش و آگاهى چيزى نخواهد دانست » و هم_ه چيز را به دست فراموشى مى سپارند ( لِكَىْ لا يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْئا ). درست مانند آغاز عمر و سنين كودكى كه يك پارچه نسيان بود و فراموش كارى و ناآگاهى ، آرى « خداوند آگاه و قادر است » ( اِنَّ اللّهَ عَليمٌ قَديرٌ ). همه قدرت ها در اختيار او است و به هر مقدار كه صلاح بداند مى بخشد و به هرموقع كه لازم ببيند مى گيرد .

(82) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

نمى توانند آن را براى خود بپذيرند. با اين وصف بندگان مرا شريك و همتاى من مى انگارند و همان گونه كه مرا مى پرستند تا به من تقرب جويند، آن خدايان ساخته و پ__رداخت__ه و دروغي__ن را نيز به همين منظ__ور و ب__راى اين ه__دف مى پ__رستن__د.

«اِبن عَبّاس» آورده است كه آيه مورد بحث درباره مسيحيان نجران فرود آمده و پيام آن اين است كه شم__ا نص__ارا كه ح__اض__ر نيستيد بردگانتان در ثروت و دارايى شما شريك و سهيم گردند، پس چگ__ون__ه مى پذيريد كه مسيح عليه السلام كه بنده خداست، شريك و همتاى او گردد؟!

2 _ امّا به باور پاره اى منظور اين است كه آن كسانى كه خدا به آنان رزق و روزى و ثروت بسيارى داده است هرگز روزى دهنده بردگان و خدمتكاران خود نيستند، بلكه اين خداست كه روزى هر دو گروه را مى دهد؛ چرا كه آنچه را برده دار به برده اش مى دهد، از همان ثروتى است كه خدا به او ارزانى داشته است. بنابراين، اين خداست كه روزى دهنده به همگان است و در اين مورد برده داران و بردگان و نيازمندان و ثروتمندان با هم يكسانند.

أَ فَبِنِعْمَ__ةِ اللّهِ يَجْحَ_دُونَ.

پس آيا اين كفرگرايان و ناسپاسان اين نعمت هايى را كه برشمرديم انكار مى كنند؟

تفسير مردان (83)

وَ اللّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ اَنْفُسِكُمْ اَزْواجا وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ اَزْواجِكُمْ بَنينَ وَ حَفَدَةً وَرَزَقَكُمْ مِ__نَ الطَّيِّباتِ اَفَبِ__الْب_اطِ___لِ يُ___ؤْمِنُ___ونَ وَ بِنِعْمَ___تِ اللّ__هِ هُ__مْ يَكْفُ___رُونَ

و خداوند براى شما از جنس خودتان همسرانى قرارداد و براى شما از همسرانتان ،فرزندان و نوه ها و از طيبات به شما روزى داد ، آيا به باطل ايمان مى آورند و نعمت خدا را انكار مى كنند.(72 / نحل)

شرح آيه از تفسير نمونه

« حَفَدَةً

» جمع « حافِد » در اصل به معنى كسى است كه بدون انتظار پاداش ، با سرعت همكارى مى كند ، ولى در آيه مورد بحث به عقيده بسيارى از مفسران ، منظور نوه ها است و بعضى خصوص نوه هاى دخترى را گفته اند. « اَلطَّيِباتِ » در اين جا مفهوم وسيعى دارد كه هرگونه روزى پاكيزه را شامل مى شود خواه جنبه مادى داشته باشد يا معنوى ، جنبه فردى داشته باشد يا اجتماعى. اين چه نوع قضاوتى است ؟ واين چه برنامه نادرستى است ؟ كه انسان سرچشمه نعمت ها را فراموش كرده و به سراغ بت ها رود كه منش__أ كمترين اث__رى نيست و مص__داق روشن « باطل » در تمام ابعاد است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

حَفَدَة: جمع «حافِد» و در اصل به مفهوم «سرعت در كار» آمده است و بدان دليل كه ياران و نوادگان، در انجام كار و فرمانبردارى از انسان مى كوشند و فروگذار نمى كنند، ب___ه آن_____ان ني____ز «حَفَ_دة» گفت___ه مى ش___ود.

نعمت همس_ر و فرزند و يار و ياور

در آي__ه م__ورد بحث به ترسيم نعم_ت هاى ارزشمند ديگرى پرداخته و مى فرمايد:

وَ اللّهُ جَعَ___لَ لَكُ______مْ مِ___نْ أَنْفُسِكُ___مْ أَزْواج____اً

و خداست كه از جنس شما برايتان همس__رانى آف_ريد تا در كنار آنان آرامش يابيد.

وَ جَعَ__لَ لَكُ___مْ مِ__نْ أَزْواجِكُ___مْ بَنِي__نَ وَ حَفَ___دَةً

و از همس__رانت__ان براى شم__ا فرزندان و نوادگان ويارانى قرار داد تا زينت و ش__ادى زن__دگى شما و ي__ار و ي__اورت__ان باشند.

در مورد واژه «حَفَدَة» ديدگاه ها متفاوت است:

(84) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

1 _ به باور گروهى از جمله «حَسَن» و «اِبن عَبّاس» منظور ياران و خدمتگزاران انس_____ان م_ى ب__اشن___د.

2 _ امّا در روايت آمده است كه منظور كسانى

هستند كه به وسيله دختر با انسان نسبت و پيوند پيدا مى كنند و گروهى از جمله «اِبن مَسْعود» و «سَعيد بن جُبَيْر» نيز اين دي__دگ_اه را برگ__زي_ده اند.

و از حض__رت ص__ادق عليه السلام نيز روايت_ى كه بيانگ_ر اين ديدگاه است روايت كرده اند.

3 _ از «اِبن عَبّاس» در روايت__ى آورده ان__د كه منظور پس__ر و ف__رزندان پسر است.

4 _ در رواي__ت س__وم__ى از «اِبن عَبّاس» آورده ان__د ك__ه منظور پسران همسر از ش__وه__ر ديگ___ر اس___ت.

5 _ و از دي___دگ__اه «مُق__اتِل» منظ__ور از «بَنينَ» پسران كوچك است و منظور از «حَفَدَة» پسران بزرگى مى باشد كه ي__ار و ياور پدر در فراز و نشيب زندگى هستند و ب__راى او ك___ار مى كنن__د.

وَ رَزَقَكُمْ مِ__نَ الطَّيِّب___اتِ

و چي__زهاى پ__اك و پ__اكي__زه را كه مى پسنديد برايتان روا ساخت و آنها را روزى شم____ا نم__ود و در دست__رس شم___ا ق___رار داد.

گفتنى است كه «مِنَ الطَّيِّباتِ» نشانگر آن است كه هر نعمت پاك و هر چيز پاكيزه اى رزق و روزى نيست؛ چرا كه رزق و روزى چيزى است كه انسان بتواند در آن تصرّف نم_ايد و ديگ__رى از تص__رّف او جلوگيرى نكند.

أَ فَبِ_الْب_اطِلِ يُ____وءْمِنُ__ونَ

آيا اين شرك گرايان به بت ها و خدايان دروغين و آنچه تحريم شده و شيطان در نظ____رش__ان آراست____ه اس__ت مى گ__راين___د؟!

وَ بِنِعْمَتِ اللّهِ هُمْ يَكْفُرُونَ.

و آيا اين__ان به نعمت ه__اى خ__دا _ كه ترسيم شد _ كفر مى ورزند؟

«اِبن عَبّاس» مى گويد: منظور نعمت هاى معنوى، همچون: نعمت يكتاپرستى و توحيدگرايى، نعمت قرآن و اسلام و نعمت وجود گرانمايه پيامبر است.

تفسير مردان (85)

، خواه مرد باشد يا زن ، به او حيات پاكيزه مى بخشيم و پاداش آن ها را به بهترين اعمالى كه انجام دادند خواهيم داد. (97 / نحل)

شرح آيه از تفسير نمونه

به اين ترتيب معيار ، تنها « ايمان » و « اعمال صالح زاييده آن » است و ديگر هيچ قيد و شرطى نه از نظر سن و سال ، نه از نظر نژاد، نه ازنظر جنسيّت و نه ازنظر پايه و رتبه اجتماعى در كارنيست. و نتيجه اين عمل صالح مولود ايمان در اين جهان ، حيات طيبه است يعنى تحقق جامعه اى قرين با آرامش ، امنيّت ، رفاه ، صلح ، محبّت ، دوستى ، تعاون و مفاهيم سازنده انسانى خواهد بود و از نابسامانى ها و درد و رنج هايى كه بر اثر استكبار و ظلم و طغيان و هواپرستى و انحصار طلبى به وجود مى آيد و آسمان زندگى را تيره و تار مى سازد در امان است . اين از يكسو و از سوى ديگر خ__دا آن هارا « بر طبق بهترين اعمالشان » پاداش خواهد داد .

بى شك ، زن و مرد تفاوت هايى از نظر جسم و روح دارند و به همين دليل در احراز پست هاى اجتماعى متفاوت هستند و هركارى از كسى ساخته است ، ولى هيچ يك از اين ها دليل بر تفاوت شخصيت انسانى آن ها و يا تفاوت مقامشان در پيشگاه خدا نيست و از اين نظر هردو كاملاً برابرند و به همين دليل معيارى كه بر شخصيت و مقام معنوى آن ها حكومت مى كند ، يك معيار بيش نيست و آن ايمان است و عمل صالح و تقوى كه امكان دسترسى هر دو به

آن يكسان است. آيه فوق با صراحت اين حقيقت را بيان كرده و دهان بيهوده گويانى را كه در گذشته يا حال در شخصيت انسانى زن ، شك و ترديد داشتند و يا براى او مقامى پايين تر از مقام انسانى مرد قايل بودند مى بندد و ضمنا منطق اسلام را در اين مسأله مهم اجتماعى آشكار مى سازد و ثابت مى كند كه

(86) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

برخلاف پندار كوته فكران ، اسلام دين مردانه نيست ، به همان مقدار كه به مردان تعلق دارد به زنان نيز تعلق دارد. اين هر دو جنس در صورتى كه ϘѠمسير اعمال صالح گام بردارند، گامى مثبت و سازنده كه از انگيزه هاى ايمانى مدد گيرد ، هردو به يكسان داراى « حيات طيبه » خواهند بود و هر دو از اجر و پاداش مساوى در پيشگاه خدا بهره مند مى شوند و موقعيت اجتماعى آن هانيز همانند خواهد بود مگر اين كه از نظر ايمان و عمل صالح بر ديگرى برترى يابد .

آب زلال زندگى را در كام انسان ناگوار مى سازد. ولى با توجه به اين كه در دنبال آن ، سخن از جزاى الهى به نحو احسن به ميان آمده استف__اده مى ش__ود كه حي__ات طيب__ه مربوط به دنيا است و ج__زاى احس__ن م__رب__وط ب_ه آخ__رت .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

زن_دگى خ_وش و پاكيزه در عالم برزخ است.

وَ لَنَجْ_زِيَنَّهُمْ أَجْ__رَهُ___مْ بِأَحْسَ__نِ ما ك__انُ___وا يَعْمَلُونَ.

و پاداششان را برابربهترين ونيكوترين كارهايى كه انجام مى دادندبه آنان خواهيم داد.

ي____ادآورى م__ى گ__ردد ك___ه اي__ن ف____راز در ت__أكي__د مطل__ب آم__ده اس__ت.

1 . سوره فَجْر، آيه 24.

(88) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ممكن است قادر به دفع آلودگى از خود نباشند ، در اين مواقع آزمايش بزرگ فرزندان شروع مى شود. آيا وج__ود چنين پ__در و م__ادرى را مايه رحمت مى دانند و يا بلا و مصيبت و عذاب .

تفسير مردان (89)

2 _ از سوى ديگر قرآن مى گويد : در اين هنگام به آن ها اف مگو ، يعنى اظهار ناراحتى و ابراز تنفر مكن و باز اضافه مى كند با صداى بلند و اهانت آميز و داد و فرياد با آن ها سخن مگو و باز تأكيد مى كند كه با قول كريم و گفتار بزرگوارانه با آن ها سخن بگ__و كه همه آن ها نه__ايت ادب در سخ__ن را مى رس__ان__د كه زبان كليد قلب است .

3 _ از سوى ديگر دستور به تواضع و فروتنى مى دهد ، تواضعى كه نشان دهنده محبت و علاقه باشد و نه چيز ديگر .

4 _ سرانج__ام مى گ__وي__د : حتى موقع__ى كه روبه سوى درگاه خدا مى آورى پدر و مادر را ( چه در حيات و چه در ممات ) ف__رام__وش مك__ن و تقاضاى رحمت پ__روردگ__ار ب__راى آن ه__ا بنم___ا .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

فرمان قطعى داد كه...

و به باور «اَنَس»، پروردگارت لازم و واجب ساخت كه...

«مُج__اهِد» مى گ__وي__د: و پ__روردگ__ارت سف__ارش ف__رم__ود كه تنها او را بپ__رستي__د و ج__ز او را نپ_رستيد.

وَ بِ__الْ__والِ___دَيْ__نِ اِحْس___ان___ا

(90) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

و نيز مقرر فرمود كه درباره پدر و مادر نيكى كنيد.

اِمّا يَبْلُغَ____نَّ عِنْ__دَكَ الْكِبَ__رَ اَحَ__دُهُم__ا اَوْ كِ__لاهُم___ا

ه___ان اى انس__ان! اگ__ر پدر و مادرت يا يك___ى از آن دو، نزد تو ماندند و به كهنس____الى رسي__دن_د...

اين سفارش بدان جهت است كه انسان با رسيدن به كهنسالى از جهاتى بسان كودك مى ش__ود و ني__از به ي__ارى و حم_ايت پي_دا مى كن_د.

با اينكه رعايت احترام پدر و مادر در سراسر زندگى شان لازم است، بدان جهت در آيه شريفه تنها به دوران پيرى آنها اشاره رفته است كه انسان در مرحله سالخوردگى نياز بيشترى به خدمت و يارى پيدا مى كند؛ از اين رو به ويژه احترام به آنان در اين مرحله را يادآور مى گ_ردد.

آي__ه م__ورد بحث بسان اين آيه است كه در مورد مسيح عليه السلام مى فرمايد: وَ يُكَلِّمُ النّاسَ فِي الْمَهْ__دِ وَ كَهْلاً....(1)

و او در گ__اه__واره به اعج_از و در كهنسالى به وحى سخن مى گويد.

با اينكه همه انسانها در مرحله پيرى سخن مى گويند و اين مطلب ويژه مسيح نيست، بدين صورت يادآورى مى كند كه او به خواست خدا زنده مى ماند تا به مرحله كهنسالى مى رسد و آنگاه در آن سن و سال نيز، با مردم سخن مى گويد.

و نيز در آيه ديگرى از اين نمونه مى فرمايد: «وَ الأَْمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلّهِ»(2) در آن روز فرمانروايى از آن خداست.

با اينكه فرمانروايى همه جا و هماره از آن خداست، با اين وصف در آيه شريفه روشنگرى مى كند كه در روز رستاخيز فرمان

و فرمانروايى تنها از آن اوست و بس، چرا ك__ه در آن روز ديگ__ر فرمانروايى ب__راى كسى ج__ز او نخ_واهد بود.

به باور پاره اى تفسير آيه اين است كه اگر تو فرزند انسان، به مرحله تكليف رسيدى

1 . سوره آل عِمْران، آيه 46.

2 . سوره اِنْفِطار، آيه 19.

تفسير مردان (91)

و پ___در و م__ادرت ن__زد ت__و ب__ودن__د و افتخ___ار خ__دم__ت آن__ان را داشتى، كمترين اهانت بر آنان روا مدار.

فَ_______لا تَقُ________لْ لَهُم____ا اُفٍّ

پس به آنان كمترين اهانت روا مدار و اف مگو.

حضرت رضا عليه السلام از ششمين امام نور آورده است: «لَوْ عَلِمَ اللّهُ لَفْظَةً اَوْجَزَ في تَرْكِ عُقُ__وقِ الْوالِدَيْنِ مِنْ اُفٍّ لأََتى بِ__هِ».(1)

اگر خ__دا در هش__دار از ستم و اهانت ننمودن به پدر و مادر، واژه اى كوتاه تر و چكي__ده تر از اي__ن واژه پر معن__ا س__راغ داشت و مى دانست، هم__ان را بكار مى برد.

در روايت ديگرى آمده است كه: اَدْنَى الْعُقُوقِ اُفٌّ وَ لَوْ عَلِمَ اللّهُ لَفْظَةً اَوْجَزَ في تَرْكِ عُقُ__وقِ الْ_والِدَيْنِ مِ_نْ اُفٍّ لأََت_ى بِهِ.(2)

كمترين مرحله نافرمانى و بيداد در حق پدر و مادر، گفتن و به كاربردن همين واژه است؛ و اگر خدا چيزى كوتاه تر و ناچيزتر از آن در ترك اهانت به آنان مى شناخت، آن را م__ى آورد و هش___دار مى داد.

و نيز در روايت آورده اند كه: اهانت كننده به پدر و مادر و ستمكار در مورد آنان، هر كارى مى خواهد انجام دهد، امّا بداند كه هرگز وارد بهشت نخواهد شد. «فَلْيَعْمَلِ الْعاقُّ ما يَشاءُ اَنْ يَعْمَلَ فَلَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ».(3)

با اين بيان منظور اين است كه پدر و مادر را هرگز نبايد آزرد، چه زياد و چه اندك.

«مُجاهِد» در اين مورد مى گويد: منظور آيه اين است كه: اگر پدر

و مادرت به مرحله اى از كهنسالى رسيدند كه كنترل نداشتند و لباس خود را آلوده كردند، نبايد از آنان اظهار تنفّر كنى، بلكه بايد به ياد داشته باشى كه تو را در كودكى تر و خشك كرده اند و تو همان گونه رفتار كنى.

1 . تفسير تِبْيان، ج 6، ص 466.

2 . تفسير عَيّاشى، ج 2، ص 285.

3 . تفسير سَمَرْقَندى، ج 2، ص 264 و 265.

(92) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

به نظر مى رسد كه هشدار قرآن از به كار بردن «اُفّ» در برابر پدر و مادر بدان جهت است كه ف___رد خشمگي__ن زياد آن واژه را به كار مى برد و اين واژه نشانگر خشم و نف__رت گ__وينده است.

«ابو عُبَيْدَه» مى گ__ويد: دو واژه «اُفّ» و «تُفّ» به مفهوم چرك ميان انگشتان است.

«اِبن عَبّ___اس»، آن را چي____زى ناخ__وش__ايند تفسي___ر مى كن___د.

و به باور پاره اى، به مفهوم چيز بد بوو داراى بوى ناخوشايند است.

وَ لا تَنْهَ______رْهُم___ا

و آن دو را با تن___دى و فري___اد مرنج__ان و بر س__رشان فرياد مزن.

به باور پاره اى منظور اين است كه: آنان هرآنچه از تو خواستند و در توان دارى، به آن___ان ب___ده و درنگ مك__ن. اين ف___راز بسان آن آيه است كه مى فرمايد: «وَ اَمَّا السّ__ائِلَ فَ__لا تَنْهَ__رْ».(1)

وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَريما.

و با آنان با گفتار سنجيده و ظريف و بزرگمنشانه سخن بگو و از گفتار نادرست و بيهوده در برابر آنان بر حذر باش و بدين وسيله آنان را گرامى دار و مورد مهرشان قرار ده؛ چراكه گفتار پسنديده و درست در حقيق__ت نش__ان گ__رامي__داشت كسى اس__ت ك__ه انس__ان با او سخ___ن مى گ__وي__د.

«سَعيد بن مُسَيِّب» مى گويد: در برابر پدر و مادر بسان برده و خدمتگزارى گناهكار،

كه در برابر سرورش ايستاده است، سخن بگو.

1 . سوره ضُحى، آيه 10.

تفسير مردان (93)

پيش__اپيش آن__ان راه نرو.

وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَم__ا رَبَّياني صَغيرا.

و در باره آنان آمرزش بخواه و از خداى پر مهر تقاضا كن كه در زندگى و پس از

1 . تفسير عَيّاشى، ج 2، ص 285 ؛ كافى، ج 2، ص 126.

(94) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مرگشان، آمرزش و رحمت خود را بر آنان بباراند، چراكه آنان تو را در دوران كودكى و ناتوانى و نياز، پروراندند و تربيت كردند

يادآورى مى گردد كه آمرزش خواهى براى آنان در صورتى است كه با ايمان و ت__وحي__دگرا باشن__د و ن__ه كف___رگ__را.

از آيه شريفه اين نكته دريافت مى گردد كه دعاى فرزند براى آمرزش پدر و مادرى كه جه__ان را ب__ه درود گفت__ه اند پ__ذيرفته مى شود وگرنه خدا به اين كار دستور نم__ى داد و سف___ارش نم__ى ف__رم__ود.

به باور پاره اى، خدا بدان جهت به فرزندان فرمان مى دهد كه به پدر و مادر سالخورده نيكى كنند، امّا به پدر و مادر سفارش فرزندان را نمى كند كه محبت فرزندان به پدران و مادران كهنسال اندك است در حالى كه آنان فرزندانشان را بسيار دوست مى دارند. و بدان دليل به دوران پيرى آنان اشاره مى كند، كه در آن مرحله نياز به مهر و يارى پيدا مى كنند و فرزندان بايد، هم از نظر عواطف انسانى و اخلاقى و هم تأمين اقتصادى به آنان خدمت كنند و برسند.

از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آورده اند كه فرمود: رَغْمَ اَنْفِهِ، رَغْمَ اَنْفِهِ، رَغْمَ اَنْفِهِ،

ق___الُ__وا: مَ__نْ ي____ا رَسُ____ولَ اللّ___هِ؟

قالَ: مَ_نْ اَدْرَكَ اَبَ__وَيْهِ عِنْ__دَ الْكِبَ__رِ اَحَدُهُما اَوْ كِلاهُما وَ لَم يَدْخُلِ الْجَنَّةَ.(1)

بينى اش به خاك ماليده شود، بينى اش به خاك ماليده شود... بينى اش به خاك م__الي__ده ش__ود! پ__رسي__دن__د: چ__ه كس____ى اى پي__امب__ر خ__دا؟

فرمود: آن كسى كه پدر و مادرش يا

يكى از آن دو نزد او به مرحله پيرى رسند و با مهر و نيكى به آنان خشنودى خدا را فراهم نكند تا وارد بهشت پرطراوت و زيبا گردد.

و«اَبو اُسَيْد اَنْصارى» آورده است كه: ما در حضور پيامبر صلى الله عليه و آله بوديم كه مردى از تيره «بَنى سَلَمة» شرفياب گرديد و گفت: اى پيامبر خدا! آيا پس از مرگ پدر و مادرم

1 . صحيح مُسْلِم، ج 4، ص 1978.

تفسير مردان (95)

ب___از ه__م ك___ار ش___ايست___ه اى م__ان__ده است ك__ه در ح__ق آنان انجام دهم؟ پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: آرى.

پ__رسي__د: چ__ه كن__م؟

فرمود: نماز، طلب آمرزش وفا به عهد و پيمان آنان، احترام به دوستانشان و ديگر پيوند با نزديكان آنان و صله رحم با آنان.

ي__ا رسُ__ولَ اللّهِ! هَ__لْ بَقِ__ىَ مِ__نْ بِ__رِّ اَبَ__وَىَّ شَ__ىْ ءٌ اَبَ__رُّهُم__ا بِ__هِ بَعْ___دَ مَ__وْتِهِم___ا؟

قالَ صلى الله عليه و آله : نَعَم، اَلصَّلاةُ عَلَيْهِما،وَ الاِْسْتِغْفارُ لَهُما وَ اِنْقاذُ عَهْدِهِما مِنْ بَعْدِهِما وَ اِكْرامُ صَديقِهِما وَ صِلَ__ةُ الرَّحِ__مِ الَّت__ى لا تُ_وصَ_لُ اِلاّ بِهِما.(1)

«قَتادَه» پس از تلاوت آيه مى گويد: آرى، اين گونه آموزش داده شديد و اين سان فرمان يافتيد، پس رهنمودها و درس هاى انسانساز خدا را برگيريد و به سيستم اخلاقى و تربيتى مورد سفارش او آراسته گرديد.

1 . سُنَن اَبى داود، ج 4، ص 336 ؛ سُنَن اِبنِ ماجَه، ج 2، ص 1208.

(96) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

آمد در آيات 31 تا 35 به بخش ديگرى از اين احكام پرداخته و شش حكم مهم را ضمن 5 آيه با عباراتى كوتاه اما پرمعنى و دلنشين شرح مى دهد. نخست به يك عمل زشت جاهلى كه از فجيع ترين گناهان بود اشاره كرده مى گويد : « فرزندان خود را از ترس فقر به قتل نرسانيد : وَ لا تَقْتُلُوا اَوْلادَكُمْ خَشْيَةَ اِمْلاقٍ...». از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه وضع اقتصادى اعراب جاهلى آن قدر سخت و ناراحت كننده بوده كه حتى گاهى فرزندان دلبند خود را از ترس عدم توانايى اقتصادى به قتل مى رساندند. در اين كه عرب جاهلى آيا فقط دختران را به زير خاك پنهان مى كرد و يا پسران را نيز از ترس فقر به قت__ل مى رس__اند در مي__ان مفس_ران گفتگو است.

بعضى معتقد هستند اين ها همه اشاره به زنده به گور كردن دختران است كه به دو دليل اين كار را انجام مى دادند يكى اين كه مبادا در آينده در جنگ ها به اسارت دشمنان درآيند نواميس آنان به چنگال بيگانه بيفتد. ديگر اين كه فشار فقر و عدم توانايى بر تأمين هزينه زندگى آن ها سبب قتلشان مى شد، چرا كه دختر در آن جامعه توليدكننده نبود غالبا مصرف كننده محسوب مى شد.

درست است كه پسران نيز در آغاز عمر مصرف كننده بودند ولى عرب جاهلى هميشه به پسران به عنوان يك سرمايه مهم مى نگريست و حاضر به از دست دادن آن ها نبود. بعضى ديگر عقيده دارند كه آن ها دو نوع قتل فرزند داشتند : نوعى كه به

تفسير مردان (97)

پندار غلط خودشان به خاطر حفظ ناموس بود و اين اختصاص به دختران داشت و نوعى ديگر كه از ترس

فقر صورت مى گرفت و آن جنبه عمومى داشت و پسر و دختر در آن تفاوت نمى كرد. ظاهر تعبير آيه كه ضميرجمع مذكّر در آن به كار رفته « قَتْلَهُمْ» مى تواند دليلى بر اين نظر بوده باشد ، زيرا اطلاق جمع مذكر به پسر و دختر به طور مجم__وع از نظ__ر ادبي__ات ع__رب ممك__ن است ول__ى براى خص__وص دخت__ران بعي__د به نظ__ر مى رسد.

اما اين كه گفته شد پسران قادر بر توليد بودند و سرمايه اى محسوب مى شدند كاملاً صحيح است ، ولى اين در صورتى است كه توانايى بر هزينه آن ها در كوتاه مدت داشته باشند ، درحالى كه گاهى آن قدر در فشار بودند كه حتى توانايى بر اداره زندگى آن ها دركوتاه مدت هم نداشتند ( و به همين دليل تفسير دوم صحيح تر به نظر مى رسد ). به هرحال اين يك توهم بيش نبود كه روزى دهنده فرزندان پدر و مادر هستند ، خداوند اعلام مى كند كه اين پندار شيطانى را از سر بدر كنند و به تلاش و كوشش هرچه بيشتر برخيزند ، خدا هم كمك نموده ، زندگى آن ها را اداره مى كند. ضمنا بايد توجه داشت كه جمله « كانَ خِطْأً كَبيرا » با توجه به اين كه « كانَ » فعل ماضى است اشاره و تأكيد بر اين موضوع است كه قتل فرزندان گناهى است بزرگ كه از قديم در ميان انسان ها شناخته شده و زشتى آن در اعماق فطرت جاى دارد ، لذا مخصوص به عصر و زمانى نيست .

(98) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيات پيش، قرآن شريف پرتوى از مفاهيم بلند و معارف انسانساز عقيدتى و فكرى و اجتماعى را به همراه

بيش از ده دستور سازنده و تحول آفرين ترسيم كرد، اين__ك در ادام__ه سخ__ن به ت__رسي__م دوازده دست__ور سازنده ديگر پرداخته و در آي__ه مورد بحث مى ف__رم__اي_د:

وَ لا تَقْتُلُوا اَوْلادَكُمْ خَشْيَةَ اِمْلاقٍ

ف__رزن__دان خ_____ود را از بيم فق__ر و تنگ__دست__ى نكشي__د.

واژه «لا تَقْتُلوا» ممكن است منصوب و بر «اَن لاتَعْبُدُوا» پيوند داشته باشد و ممكن است مج__زوم و نه__ى ب__اش__د؛ وبدين وسيله آفريدگار هستى مردم را از فرزندكشى و تجاوز به حق حيات كودكان هشدار مى دهد، چراكه آنان دختران خود را زن__ده ب_ه گ__ور مى ك__ردن____د.

نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ اِيّاكُمْ ما، هم آنان را روزى مى دهيم و هم شما را.

اِنَّ قَتْلَهُ__مْ ك__انَ خِطْئ__اً كَبي_را.

راست__ى كه كشتن آن__ان هم در جاهلي__ت گن__اهى ب___زرگ ب__ود و ه__م اينك گن_____اه__ى ب______زرگ اس__ت.

تفسير مردان (99)

مى شود. همچنين خلوت با اجنبيه ( يعنى بودن مرد و زن نامحرم دريك مكان خالى و تنها ) عامل وسوسه انگيز ديگرى است. بالاخره ترك ازدواج براى جوانان و سخت گيرى هاى بى دليل طرفين در اين زمينه ، همه از عوامل « قرب به زنا » است كه در آيه فوق با يك جمله كوتاه همه آن ها را نهى مى كند و در روايات اسلامى ني__ز هرك__دام جداگ___انه م__ورد نهى قرار گرفته است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث در راه زدودن گناه و زشتكارى از كران تا كران جامعه و سوق دادن مردم به پاكى و پاكدامنى، به تحريم گناه بزرگ ديگرى پرداخته و مى فرمايد:

وَ لا تَقْ_رَبُوا ال__زِّنى

و به ك__ار ننگين و نف___رت انگيز «زِنا» نزديك نشويد.

روشن است كه منظور از «زِنا» آميزش آگاهانه با بيگانه و خارج از چهارچوب مقررات شرعى است.

اِنَّهُ ك__انَ ف_احِشَ__ةً

چرا كه آن كارى زشت و ظالمانه و گناهى بزرگ است. به بيان روشن تر، منظور اين

(100) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

است كه اين عمل زشت، هم در جاهليت زشت و ظالمانه بوده و هم اكنون زشت و ننگباراست؛ و نظيراين تعبير در قرآن بسيار است كه همه را بايد همين گونه تفسير كرد.

وَ س_____اءَ سَبي_____لاً.

و ب__د راه__ى است.

چرا كه هم خرد سالم آن را زشت و بد مى شمارد و هم وجدان زنده. ما مى دانيم كه فرزندان انسان دورانى طولانى نياز به پدر و مادر دارند، اگر اين راه زشت باز شود و كودكان از پدران و مادران ناشناخته و زشتكار ولادت يابند، هم نسبت ها و پيوندها گسسته مى شود و هم مقررات ارث بيهوده جلوه مى كند؛ هم صله رحم و پيوند با نزديكان و بستگان بى ثمر

مى شود و هم رعايت حقوق و حرمت پدر و مادر و فرزندان. همه اينها را خرد و وجدان بشرى زشت و ظالمانه مى شمارد.

امير مؤمنان عليه السلام از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آورده است كه فرمود: فِى الزِّنا سِتُّ خِصالٍ: ثَلاثٌ فِى الدُّنْيا وَ ثَلاثٌ فِى الآْخِرَةِ. فَأَمَّا اللَّواتى فِى الدُّنْيا فَيَذْهَبُ بِنُورِ الْوَجْهِ وَ يَقْطَعُ الرِّزْقَ وَ يُسْ__رِعُ الْفَن__اءَ. وَ اَمَّا اللَّ__وات___ى فِى الآْخِرَةِ فَغَضَبُ الرَّبِّ وَ سُوءُ الْحِسابِ وَ الدُّخُولُ فِى النّارِ _ أَوِ الْخُلُ____ودُ فِ__ى النّارِ.(1)

در كار زشت و ظالمانه «زِنا» شش پيامد زيانبار است كه سه پيامد آن در دنيا گريبان انس__ان را مى گي__رد و س__ه پي__ام__دش در س__راى آخ_رت.

امّا آن پي__ام__دهاى ش__وم__ى ك_ه در دني__ا دامانگي__ر زناكار مى شود عبارتند از:

1 _ صف__ا و روشن__ايى دل و ج__ان را از انس_ان مى گيرد.

2 _ رزق و روزى را قط______________ع م__ى كن____________د.

3 _ و ن__اب__ودى انس__ان را س_____رع__ت مى بخش______د.

و امّا س__ه پي__ام__د آن در س__راى آخ__رت عب_ارتن_د از:

1 _ خش___م خ____دا.

2 _ سخت__ى ع_ذاب.

3 _ و ورود در آت_____ش و ي__ا م____ان___دگ___ارى در آن.

1 . كَنْزُ الْفَوائِد، ج 2، ص 152.

تفسير مردان (101)

و حرمت قتل نفس از مسايلى است كه همه شرايع آسمانى و قوانين بشرى در آن متفق هستند و آن را يكى از بزرگ ترين گناهان مى شمرند ، ولى اسلام اهميت بيشترى به اين مسأله داده است تا آن جا كه قتل يك انسان را همانند كشتن همه انسان ها شمرده است : « مَنْ قَتَلَ نَفْسا بِغَيْرِ نَفْسٍ اَوْ فَسادٍ فِى الاَْرْضِ فَكَاَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَميعا » ( 32 / مائده ). و حتى از بعضى از آيات قرآن چنين استفاده مى شود كه مجازات خلود در آتش كه مخصوص كفار است براى قاتل تعيين شده است ، اين تعبير دليل آن باشد كه افرادى كه دستشان به خون بى گناهان آلوده مى شود با ايمان از دنيا نخواهند رفت : « وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنا مُتَعَمِّدا فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِدا فيها» ( 93 / نساء ). ولى درست به همين دليل مواردى پيش مى آيد كه احترام خون برداشته مى شود و اين در مورد كسانى است كه مرتكب قتل و يا گناهى همانند آن شده اند ، لذا در آيه فوق بعد از ذكر يك اصل كلى در زمينه حرمت قتل نفس بلافاصله باجمله « اِلاّ بِالْحَقِّ » اين گونه افراد را استثناء مى كند. در حديث معروفى از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم : « خون هيچ مسلمان كه شهادت به وحدانيت خدا و نبوت پيامبر اسلام مى دهد حلال نيست مگر سه گروه : قاتل ، زانى محصن و آن كس كه دين خود را رها

(102) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كند و از جماعت مسلمين بيرون رود » . (1) قتل مرتد ( فراز سوم حديث بالا ) جلو هرج و مرج را در جامعه اسلامى مى گيرد ، اين حكم

يك حكم سياسى براى حفظ نظام اجتماعى در مقابل امورى است كه نه تنها امنيت اجتماعى بلكه اصل نظام اسلام را تهديد مى كند. اصولاً اسلام كسى را مجبور به پذيرش اين آيين نمى كند ، بلكه برخورد آن با پيروان آيين هاى ديگر تنها يك برخورد منطقى توأم با بحث آزاد است، ولى اگر كسى اسلام را با ميل خود پذيرفت و جزء جامعه اسلامى شد و طبعا از اسرار مسلمين آگاه گرديد ، سپس تصميم گرفت از اين آيين بازگردد و عملاً اساس نظام را تضعيف كند و تزلزل در اركان جامعه اسلامى ايجاد نمايد مسلما اين كار قابل تحمل نيست و با شرايطى كه در فقه اسلامى آمده است حكم آن اعدام است .(2) البته احترام به خون انسان ها در اسلام مخصوص مسلمان ها نيست ، بلكه غير مسلمانانى كه با مسلمين سرجنگ ندارند و در يك زندگى مسالمت آميز با آن ها به سرمى برند ، جان و مال و ناموسشان محفوظ است و تجاوز به آن حرام و ممنوع. ضمنا در ارتباط با فراز پايانى آيه بايد گفت : مسأله رعايت عدالت حتى در مورد قاتلان در آن حد و پايه است كه در وصاياى امير مؤمنان مى خوانيم كه فرمود: « اى فرزندان عبدالمطلب مبادا بعد از شهادت من در خون مسلمانان غوطه ور شويد و بگوييد اميرمؤمنان كشته شد و به بهانه آن خون هايى بريزيد ، آگاه باشيد تنها قاتل من ( عبدالرحمن بن ملجم مرادى ) كشته خواهد شد ، درست دقت كنيد هنگامى كه من از اين ضربه اى كه او بر من زده است شهيد شوم تنها يك ضربه كارى براو بزنيد و بعد از كشتنش بدن او را مثله

نكنيد ».(3)

1- « صحيح بخارى » و « صحيح مسلم » بنابر فى ظلال ، جلد 5 ، صفحه 323 .

2-در زمين_ه ارتداد و فلسفه سخت گيرى در مجازات آن بحث مشروحى ذيل 106 / نحل در جل_____د 11، تفسي_____ر نم____ون__ه داشتي___م .

3-« نهج البلاغه » بخش نامه ها شماره 47 .

تفسير مردان (103)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

است.

(104) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كه به منظور حفظ ، اصلاح ، تكثير و اضافه بوده باشد و جهات لازم براى پيشگيرى از هدر رفتن اين اموال در نظر گرفته شود مجاز است ، بلكه خدمتى است آشكار به يتيمان كه قادر بر حفظ مصالح خويشتن نيستند. البته اين وضع تا زمانى ادامه دارد كه به حدّ رشد فكرى و اقتصادى

تفسير مردان (105)

برسد آن گونه كه قرآن در ادامه آيه مورد بحث از آن ياد مى كند : « تا زمانى كه به حد ق_درت ب_رسد : حَتّ_ى يَبْلُغَ اَشُدَّهُ ». سپس به مسأله وفاى به عهد پرداخته مى گويد : « وَ اَوْفُوا بِالْعَهْدِ اِنَّ الْعَهْدِ كانَ مَسْؤلاً ». عهد و پيمان معنى وسيعى دارد كه هم شامل عهدهاى خصوصى در ميان افراد در رابطه با مسايل اقتصادى و كسب و كار و زناشويى و امثال آن مى گردد و هم شامل عهد و پيمان هايى كه در ميان ملت ها و حكومت ها برقرار مى گردد و از آن بالاتر ش__ام__ل پيم__ان هاى اله__ى و رهب__ران آسمانى نسبت به ام__ت ه__ا و ام__ت ه__ا نسبت ب__ه آن ه___ا مى شود .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آي__ه م__ورد بح__ث در پاسدارى از حقوق يتيمان و رعايت پيمان ها مى فرمايد:

وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْيَتيمِ

و ب__ه ث__روت و داراي__ى يتيم__ان ن__زديك نشويد؛

اِلاّ بِالَّتى هِ__ىَ اَحْسَ_نُ

مگ___ر به نيك__وت__ري__ن شي____وه و بهت____رين راه،

حَتّى يَبْلُ___غَ اَشُ____دَّهُ

تا آنان به حدّ و مرز و مرحله رشد خويش نايل آيند.

وَ اَوْفُ____وا بِالْعَهْ____دِ

و به پيمان هاى خويش وفادار باشيد و در مورد مال يتيم و ديگر مطالب و مسائل، به محتواى وصيت بنگريد و بر اساس آن رفتار نماييد.

به باور دانشوران همه آنچه را كه خدا از راه فرمان بر انسان واجب ساخته

و يا از راه نهى و هشدار، تحريم فرموده است، همه آنها عهد و پيمان به حساب مى آيد. افزون بر

1- در زمينه اهميت وفاى به عهد و سوگند در جلد 11 ، تفسيرنمونه ذيل آيه 91 تا 94 سوره نح__ل بحث مش__روحى مط__رح ش__ده اس__ت .

(106) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

آنها، گاه انسان به وسيله عهد و يا نذر و يا ديگر راه ها، چيزى را به عنوان عهد بر خود واج___ب مى س___ازد ك__ه رع___اي__ت هم__ه اينه__ا لازم است.

اِنَّ الْعَهْدَ كانَ مَسْئُولاً.

چ__را كه در م__ورد پيم___ان ها پ__رسش خ__واه__د ش__د و انسان در برابر چگ__ونگ__ى برخ___ورد با آنه__ا به پ_اداش و كيف_ر مى رسد.

به باور پاره اى منظور اين است كه از خود عهد و پيمان مى پرسند كه به چه چيز و چگونه تو را شكستند؟ درست همان گونه كه از دختران زنده به گور پرسش مى شود، كه چرا و به كدامين گناه كشته شده اند؟! «وَ اِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ.»(1)

1 . سوره تَكْوير، آيه 8.

تفسير مردان (107)

همه چيز گذاشت ، تا شما دروزن و حساب تعدى و طغيان نكنيد » (7_8/رحمن). اشاره به اين كه مسأله رعايت عدالت در كيل و وزن مسأله كوچك و كم اهميتى نيست ، بلكه جزيى از اصل عدالت و نظم است كه حاكم بر سراسر هستى است. در جايى ديگر با لحنى شديد و تهديدآميز مى گويد : « وَيْلٌ لِلْمُطَفِفينَ الَّذينَ اِذَا اكْتالُوا عَلَى النّاسِ يَسْتَوْفُونَ وَ اَذا كالُوهُمْ اَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ ، اَلا يَظُنُّ اُولئِكَ اَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِيَوْمٍ عَظيمٍ : واى بر كم فروشان آن ها كه به هنگام خريد ، حق خود را به طور كامل مى گيرند و به هنگام فروش از كيل و وزن كم مى گذارند ، آيا گمان نمى كنند كه در روز عظيمى برانگيخت__ه خواهند شد ، روز رستاخيز در دادگاه عدل خدا » ( 1 _ 4 / مطففين ). حتى در حالات بعضى از پيامبران در قرآن مجيد مى خوانيم كه لبه تيز مبارزه آن ها بعد از مسأله شرك متوجه كم فروشى بود و سرانجام آن قوم ستمگر اعتنايى نكردند و به عذاب شديد الهى گرفتار و نابود شدند ( به جلد ششم تفسيرنمونه صفحه 249 ذيل آيه 85 سوره اعراف پيرامون رسالت شعيب در مدين مراجعه فرماييد ). اصولاً حق و عدالت و نظم و حساب درهمه چيز و همه جايك اصل اساسى و حياتى است و همان گونه كه گفتيم اصلى است كه بر كل عالم

(108) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

هستى حكومت مى كند ، بنابراين هرگونه انحراف از اين اصل خطرناك و بدعاقبت است ، مخصوصا كم فروشى سرمايه اعتماد و اطمينان را كه ركن مهم مبادلات است از بين مى برد و نظام اقتصادى را به هم مى ريزد. اين موضوع نيز قابل توجه

است كه از نظر حقوقى كم فروشان ضامن و بدهكار در برابر خريداران هستند و لذا توبه آن ها جز به اداى حقوقى را كه غصب كرده اند ممكن نيست ، حتى اگر صاحبانش را نشناسد باي__د مع__ادل آن را به عنوان رد مظالم از طرف صاحبان اصلى به مستمندان بدهند .

2 _ نكته ديگر اين كه گاهى مسأله كم فروشى تعميم داده مى شود به گونه اى كه هرنوع كم كارى و كوتاهى در انجام وظايف را شامل مى شود ، به اين ترتيب كارگرى كه از كار خود كم مى گذارد ، آموزگار و استادى كه درست درس نمى دهد كارمندى كه به موقع سركار خود حاضر نمى شود و دلسوزى لازم را نمى كند ، كارمندى همه مشمول اين حكم هستند و در عواقب آن سهيم هستند. البته الفاظ آياتى كه در بالا گفته شد مستقيما شامل اين تعميم نيست ، بلكه يك توسعه عقلى است و تعبيرى كه در سوره « الرحمن » خوانديم : « وَالسَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْميزانَ اَلاَّ تَطْغَوْا فَى الْميزانَ » اشاره اى به اين تعميم دارد .

3 _ « قِسْطاس »به كسر قاف و ضم آن ( بر وزن مقياس و گاهى هم بر وزن قرآن نيز استعمال شده است ) به معنى ترازو است ، بعضى آن را كلمه اى رومى و بعضى عربى مى دانند و گاهى گفته مى شود در اصل مركب از دو كلمه « قسط » به معنى ع__دل و « ط_اس » به معنى كف_ه ترازو است و بعضى گفته اند « قِسْطاس » ترازوى بزرگ است درحالى كه « ميزان » به ترازوهاى ك_وچك هم گفته مى شود . (1) به هر حال قسطاس مستقيم ترازوى صحيح و سالمى است كه عادلانه وزن كند، بى كم

وكاست. جالب اين كه در روايتى از امام باقر در تفسير اين كلمه مى خوانيم : « هُوَالْميزانُ الَّذى لَهُ لِسانٌ :

1- « تفسي__ر المي__زان » ، « فخ__ر رازى » ، « مجم___ع البي__ان » ذي__ل آي__ه م__ورد بح_ث .

تفسير مردان (109)

قسطاس ترازويى است كه زبانه دارد » . (1) اشاره به اين كه ترازوهاى بدون زبانه حركات كفه ها را به طور دقيق نشان نمى دهد ، اما هنگامى كه ترازو زبانه داشته باشد كمت__رين حركات كفه ها روى زبانه منعكس مى شود و عدالت كاملاً رعايت مى گردد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

كه اين شيوه، به خدا نزديكتر است.

و برخى بر آنند كه اگر حقوق و حدود مردم به وسيله سنجش و پيمانه، بر اساس عدل و داد رعايت گردد، براى دنياى شما بهتر است، چراكه هم باعث خوشنامى شما مى گردد و هم ارزش خدا پسندانه امانت و امانتدارى، زندگى شما را رونق و صف_ا مى بخشد.

وَ اَحْسَنُ تأْويلاً.

و سرانج__ام اي__ن راه و رسم ع__ادلان__ه، براى آخرت نيز بهت__ر است.

و ب__دين س__ان آف__ري__دگار هست__ى م__ردم را به رعايت حقوق يكديگر تشويق مى كن___د و از آنان مى خواهد كه در داد و ست__ده__ا و معاملات و تجارت ها كالا را ب__ه دقّ___ت وزن كنن__د و ب___ر اس__اس ع__دل و انص__اف رفت___ار نمايند.

تفسير مردان (111)

معلومات حسّى انسان غالبا از اين دو طريق حاصل مى شود و بقيه تح__ت الشع__اع آن ه__ا هستن__د .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«قَفْو»: بر وزن «عَفْو» به مفهوم پى گرفتن اثر چيزى يا كسى و دنباله روى از آن است و واژه «وَ لا تَقْفُ» از آن ب__رگ__رفته ش__ده است.

گفتار و كردار بايد آگاهانه و مسئولانه باشد

اينك به ترسيم اين درس انسانساز مى پردازد كه گفتار و كردار انسان توحيدگرا بايد بر اساس آگاهى و مسئوليت باشد و تنها از دانش و آگاهى پيروى شود نه پندارها و بافت__ه ها و ه__واها. در اين م__ورد مى ف_رماي_د:

وَ لا تَقْ____فُ م___ا لَيْ___سَ لَ_____كَ بِ_____هِ عِلْ______مٌ

و از آنچ____ه ب____ه آن دان__ش و آگ____اه__ى ن_____دارى پي_______روى مك_____ن.

(112) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

به باور «اِبن عَبّاس» و «قَتادَه» منظور اين است كه، چيزى را كه نديده و نشنيده و نمى دانى، نگو شنيده و ديده ام و مى دانم.

امّا ب__ه ب___اور «حَسَ__ن» منظ___ور اين است كه: پشت سر بن___دگان خ___دا بيه___وده مگ__وى و از آن__ان غيب_ت نكن.

و «مُحمّد حَنَفِيّه» مى گ__وي__د: منظ__ور اين است كه:هرگز گواهى دروغ و ناروا نده.

امّا به باور ما آيه شريفه عموميت دارد و هرگونه گفتار، كردار، نوشتار و آهنگى را كه بر اساس دانش و آگاهى نباشد، همه را شامل مى شود و منظور اين است كه تنها آنچه را مى دانى درست است بگو و تنها آنچه را يقين دارى حقيقت دارد پيروى كن و ج__ز آنچ__ه را كه به درست__ى آن ايمان و يقين ندارى نگو و انجام نده و پيروى منما.

گروهى از اصحاب ما با استدلال به اين آيه برآنند كه عمل به خبر واحد و نيز اعتماد و عمل به قياس درست نيست، چرا كه

قرآن از پيروى آنچه انسان به آن يقين ندارد و به راستى و درستى آن آگاه نيست، نهى فرموده است.

اِنَّ السَّمْ__عَ وَ الْبَصَ__رَ وَ الْفُ__ؤادَ كُلُّ اُولئِ__كَ ك__انَ عَنْهُ مَسْئُولاً.

به راستى كه گوش از آنچه شنيده، چشم از آنچه ديده و دل از آنچه خواسته، بازخواست خواهد شد. به بيان ديگر، همه صاحبان گوش و دل و چشم مسئولند و در ب__راب__ر ك__ارهايى كه به وسيله اين ابزارهاى شناخت و اين نعمت هاى گران خدا انج__ام مى دهن_د پرسش خ__واهن__د شد.

ب__ه ب__اور ب__رخ__ى خ__ود اي__ن اعض__ا و اي__ن اب__زاره__اى شن__اخت مسئولند و از خ____ود آنه____ا پ__رسش م_ى ش__ود.

و از «اِب__ن عَبّاس» اس__ت ك__ه گف__ت:

خ__دا از هم__ه بن__دگ__ان مى پ__رس__د كه اين نعمت ها را در چه راه به كار گرفته و از آنه__ا چگ___ونه به____ره ور ش__ده ان__د.

از پيامبرگرامى صلى الله عليه و آله آورده اندكه فرمود:

تفسير مردان (113)

لا يَزُولُ قَدَمُ عَبْ__دٍ يَ__وْمَ الْقِي_امَةِ بَيْ__نَ يَ__دَىِ اللّهِ عَ__زَّ وَ جَ__لَّ حَتّى يَسْأَلَهُ عَنْ اَرْبَعِ خِصالٍ:

عُمْ______رُكَ فيم__________ا اَفْنَيْتَ______هُ،

وَ جَسَ_______دُكَ فيم_______ا اَبْلَيْتَ_____هُ،

وَ مالُكَ مِنْ اَيْنَ كَسَبْتَهُ وَ اَيْنَ وَضَعْتَهُ،

وَ عَ____نْ حُبِّن__ا اَهْ____لِ الْبَيْ____تِ.(1)

در روز رستاخيز هيچ بنده اى در حضور پروردگار گامى به سوى بهشت نمى نهد تا از چه_ار چي__ز م__ورد ب__ازخ__واست و پ__رسش ق__رار گي__رد؛ خ___دا از او مى پرسد:

1 _ دوران زندگى ات را در چه راه و كارى سپرى كردى؟

2 _ جسم و نيروهاى آن را چگ__ونه و در خ_دمت چه هدف هايى فرسوده ساختى؟

3 _ ث_روت و دارايى خويش را از ك__دامي__ن راه گ__ردآورى و كج_ا هزينه نمودى؟

4 _ و ديگ__ر از محبت ما خ__ان_دان رسالت مى پرسند.

1 . تفسير قُمّى، ج 2، ص 20 _ 91.

(114) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ لَ_نْ تَبْلُ_غَ الْجِبالَ طُولاً

روى زمين باتكبر راه مرو، تو نمى توانى زمين را بشكافى و طول قامتت هرگز به كوه ها نمى رسد؟

(37 / اسراء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« مَرَحَ » به معنى شدت خوشحالى در برابر يك موضوع باطل و بى اساس است. اشاره به اين كه افراد متكبر و مغرور غالبا به هنگام راه رفتن پاهاى خود را محكم به زمين مى كوبند تا مردم را از آمد و رفت خويش آگاه سازند ، گردن به آسمان مى كشند تا برترى خود را به پندار خويش بر زمينيان مشخص سازند. ولى قرآن مى گويد : آيا تو اگر پاى خود را بر زمين بكوبى هرگز مى توانى زمين را بشكافى يا ذره ناچيزى هستى بر روى اين كره عظيم خاكى . آيا تو مى توانى هرقدر گردن خود را بر فرازى هم ط__راز كوه ها شوى يا اين كه حداكثر مى توانى چند سانتى متر قامت خود را بلندتر نشان دهى درحالى كه حتى عظمت بلندترين قله هاى كوه هاى زمين در برابر اين كره ، چي__ز قابل ذك_رى نيست و خود زمين ذره بى مقدارى است در مجموعه جهان هستى .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«خَرْق»: شك_____افت____ن.

«مَرَح»: شادمانى و خوشح__الى بسي_ار به چيزى باطل و بيهوده.

در آيه مورد بحث در مبارزه با آفت خودپرستى و خودبزرگ بينى و غرور هشدار م_ى ده__د و مى ف__رم__اي_د:

وَ لا تَمْشِ فى الاَْرْضِ مَرَحا

در روى زمين از روى خودخواهى و خود بزرگ بينى گام مسپار.

«زَجّ___اج» مى گ__وي__د: منظ__ور اين است ك__ه در روى زمي___ن با خودخواهى و فخ____ر ف__روشى راه ن___رو.

تفسير مردان (115)

و به ب__اور برخ__ى واژه «مَرَح»، به مفهوم شادى به چيزى باطل و بى اساس است.

اِنَّكَ لَ__نْ تَخْ__رِقَ الاَْرْضَ

چ__را كه ت_و نمى ت__وانى سينه زمين

را زير پاى خود بشكافى.

وَ لَنْ تَبْلُ_غَ الْجِبالَ طُولاً.

و براثر تجاوز از مرز خود به كوه هاى بلند هم نمى توانى برسى.

به بيان ديگر، خدا در اين آيه در قالب مثالى مى فرمايد: هان اى انسان تو به وسيله آفت كبر و غرور به آنچه مى خواهى نخواهى رسيد، همان گونه كه اين كارها از تو س__اخت__ه نيس__ت. بنابراين چرا به كارى كه هم بر توگران است و هم به صلاح تو نيست، ت___ن مى ده__ى؟

قرآن بدان دليل به بيان اين نكته پرداخته است كه، پاره اى مردم به هنگام راه رفتن كبر و فخر مى فروشند و براى خودنمايى، سر و گردن خود را بالا مى گيرند و پاها را بر زمين مى كوبند تا بدين وسيله خود را بزرگ جا زنند. آفريدگار هستى روشنگرى مى كند كه اينان در درون خويش و در عالم حقيقت بسيار ناتوانند. نمونه اى از ناتوانى شان همين است كه نه مى توانند با كوبيدن پاهاى خويش بر زمين آن را بشك_افن__د و نه با راست كردن سر و گردن به كوه هاى بلند برسند.

و بدي__ن سان به بندگان درس تواضع و فروتنى و وقار مى دهد.

(116) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كُ__لُّ ذلِ__كَ كانَ سَيِّئُهُ عِنْدَ رَبِّكَ مَكْرُوها

همه اين ها گناهش نزد پروردگار تو منفور است. (38 / اسراء)

شرح آيه از تفسير نمونه

از اين تعبير روشن مى شود كه برخلاف گفته پيروان مكتب جبر ، خدا هرگز اراده نكرده است گناهى از كسى سربزند ، چرا كه اگر چنين چيزى را اراده كرده بود با ك__راهت و ناخشن__ودى كه در اي__ن آي__ه روى آن ت__أكي_د شده است سازگار نبود .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آي__ه م__ورد بح__ث در اش__اره به گن__اه__ان و ضدارزش هايى كه از آنها سخن رف__ت و

خ__دا يك__ى را پ__س از ديگرى تح__ري__م ف__رم__ود، اينك مى ف__رم__ايد:

همه آنچه از آنها هشدار داده شد، گناهش در پيشگاه خدا ناروا و ناپسند است. آرى ذات پاك او اين زشتكارى ها را نمى پسندد و نمى خواهد كه بندگانش به آنها دست يازند. از اين آيه شريفه اين نكته دريافت مى گردد كه پندار جبرگرايان _ كه انسان را ن__اگ__زير از انج__ام گن__اه مى نگ__رن__د _ پ__وچ و بى اس__اس است، چراكه به بيان روشنِ اين آيه، خدا كارهاى زشت و ظالمانه را نمى پسندد و نمى پذيرد، با اين وصف چگ__ون__ه م__ردم را به انج__ام آنه__ا ناگ_زير مى سازد؟ چگونه يك چيز، هم مى تواند م__ورد پسند خ_دا باشد و هم مورد نفرت او؟! تفسير مردان (117)

آن چه در پيشگاه خدا ارزش دارد حسن عمل و كيفيت عالى آن است ، نه ف__زونى و كث__رت و كمّيّت و تعداد آن .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

قرآن اينك در اين آيه روشنگرى مى كند كه پديدآورنده نعمت ها خداست و بازگشت انسان ها نيز به سوى اوست و اين جهان نيز ميدان بزرگ آزمون است تا كدامين انسان ها بهتر رفتار كنند:

اِنّا جَعَلْنا ما عَلَى الاَْرْضِ زينَةً لَها

ما هر آنچ__ه را كه ب__ر روى زمي__ن است زينت و زي__ورى ب__راى آن س__اختي__م.

به بي__ان ديگ__ر، ما رودخانه هاى خروشان، درختان برافراشته، گياهان و رويي__دنى ها و ج__ان__دار و بى ج___ان را ب__راى زمين و ساكنان آن _ كه مردم باشند _ زين__ت و زي___ور ق___رار داده ايم.

(118) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

لِنَبْلُوَهُمْ اَيُّهُمْ اَحْسَنُ عَمَلاً

تا بدين وسيله مردم را بيازماييم و براى پژوهندگان معلوم سازيم كه كدامين آنان ش__ايست__ه ك__ردارت_رن__د.

آيه شريفه روشنگرآن است كه رفتار و شيوه كار خدا بسان شيوه كار كسى است كه مى خواهد به وسيله آزمون به درون و باطن مردم پى برد و از رفتار آنان آگاه گردد، نه اينكه او در حقيقت مى خواهد با اين هدف آنان را بيازمايد، چراكه ذات پاك او به ژرف___اى ج__ان ها و ان__ديش__ه و عملك__رد آن__ان آگ__اه و بر هم__ه نهان ها داناست.

گفتن__ى است كه نظي__ر اين مطلب و اين آي__ه، در سوره هاى ديگر نيز آمده است.

پاره اى برآنند كه منظور از آزمون و امتحان مردم، همان فرمان و هشدار دادن به مردم است، چراكه به وسيله فرمان و هشدار و بيان مقررات است كه فرمانبرداران و سركشان شناخته مى شوند.

در م___ورد مفه___وم «زين__ت زمي___ن» ني__ز دو نظ___ر آم____ده است:

1 _ به ب__اور برخ_ى زينت و آراستگ__ى زمي__ن، م__ردان آن هستن__د.

2 _

امّا به باور برخى ديگر، دانشمندان و دانشوران و پيامبران خدايند.

تفسير مردان (119)

وَ اِنّا لَجاعِلُونَ ما عَلَيْها صَعيدا جُرُزا

(ول__ى اين زرق وب__رق ه__ا پ__اي__دار نيست) و م__ا (سرانج__ام) قش__ر روى زمي__ن را خ__اك بى گي____اهى ق_____رار مى دهي___م.(8 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

«صَعيدا» از ماده «صُعُود» در اين جا به معنى صفحه روى زمين است ، صفحه اى كه در آن خاك كاملاً نمايان باشد. «جُرُز» به معنى زمينى است كه گياهى در آن نمى رويد گويى گياهان خود را مى خورد و به تعبير ديگر «جُرُز» به سرزمينى گفته مى شود كه به خاطر خشك سالى و كمى باران تمام گياهانش از ميان بروند. آرى اين منظره زيبا و دل انگيزى راكه درفصل بهار در دامان صحرا و كوهسارمى بينيم گل هامى خندند، گياهان مى رقصند ، برگ ها نجوا مى كنند و جويبارها زمزمه شادى سرداده اند ، اما به همين حال باقى نمى ماند، فصل خزان فرامى رس__د، ش__اخ__ه ها ع__ري__ان مى شوند، جويبارها خ__ام__وش، غنچ__ه ها مى خشكن_د ، ب__رگ ها پ__ژم__رده مى ش__وند و آواى حي__ات به خ_ام_وشى مى گ__راي__د .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«صَعيد»: سط__ح و ظ__اه__ر زمي__ن؛ و نيز راهى كه در آن گل و گياه نروييده باشد.

«جُرُز»: زمين ته__ى از گ__ل و گي_اه و برهن__ه از كشت و زرع به خاطر نيامدن باران.

در آيه مورد بحث به ناپايدارى زينت و زيور زمين پرداخته و مى فرمايد: آنچه را در روى زمي__ن مى نگ__ري__د پاي__دار و ج__اودان__ه مپنداري__د، ما هر آنچه را كه بر روى زمي___ن است از مي__ان مى ب__ري__م و خ__ود زمي__ن را پس از آب__ادى و آبادانى اش ويران مى سازيم و روى آن را صاف و هموار مى نماييم، به گونه اى كه س_راس_ر آن خشك و بدون گل و گياه گردد.

از آيات مورد بحث، اين نكته

دريافت مى گردد كه خدا از بندگانش، درست انديشى و انجام كارهاى شايسته مى خواهد؛ و كارهايى كه مردم انجام مى دهند، به خواست و اختيار خود انجام مى دهند؛ و هيچ اجبارى از سوى خدا بر سر آنان نيست؛ چ__را ك__ه اگ__ر ج__ز اي__ن ب__ود آزمون درست نبود؛ و از اين دو نكته، پوچ بودن پن__دار جب__رگ__راي__ان دريافت مى گ__ردد.

(120) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

بلاغت نخست سرگذشت اين گروه رابه طور اجمال ، براى آمادگى ذهن شنوندگان ، ضمن چهار آيه نقل كرده ، سپس به تفصيل آن در ضمن چهارده آيه مى پ_ردازد. نخست مى گويد : « آيا گمان كردى اصحاب كهف و رقيم از آيات عجيب ما بودند: اَمْ حَسِبْتَ اَنَّ اَصْح__ابَ الْكَهْ__فِ وَ الرَّقيمِ كانُوا مِ_نْ اي_اتِن__ا عَجَب__ا ». ما آيات عجيب ترى در آسمان و زمين داريم كه هريك از آن ها نمونه اى است از عظمت و بزرگى آفرينش و نيز در زندگى تو اسرار عجيبى وجود دارد كه هريك نشانه اى است از حقانيت دعوتت و هم چنين در اين كتاب بزرگ آسمانى تو آيات عجيب فراوان است و مسلما داستان اصحاب كهف از آن ها شگفت انگيزتر نيست. اين كه نام اين گروه « اصحاب كهف » ( ياران غار ) گذارده شده به خاطر همان است كه آن ها براى نجات جان خود به غارى پناهنده شدند چنان كه در شرح حالاتشان خواهد

تفسير مردان (121)

آمد. ضمنا نبايد ترديد كرد كه اين دو ( اصحاب كهف و رقيم ) اشاره به يك گروه است و ش_أن ن___زول آي__ات ني__ز اين حقيق__ت را تأيي__د م_ى كن__د .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«كَهْف»: غ__ار ب__زرگ.

«رَقيم»: نوشته؛ «رَقْم لباس» به مفهوم خط آن است. و «اَرْقَم» به مفهوم مار خ_وش خط و خال است.

از آنه__ا _ كه كت__اب آسم__انى دارن__د و به مف__اهي__م و معارف الهى آشنا هستن__د و از دانش و آث__ار پي__امبران برخوردارند _ در مورد چگونگى رويارويى با پي__امب__ر صلى الله عليه و آله و دع__وت ت_وحي__دى او چ__اره ان__ديش_ى كنند.

«نَضر بن حارِث» و «عُقْبة»، به مدينه رفتند و ضمن ديدار با يه__ود و رساندن پي__ام س__ردم__داران مكّ__ه، از آنان يارى و چ_اره ان__ديشى خواستند.

آنها گفتند: شما سه چيز از محمد صلى الله عليه و آله بپرسيد، اگر اينها را پاسخ داد، بدانيد كه او پيامبر خداست و اگر پاسخ نداد آگاه باشيد كه دروغ پرداز است و شما مى توانيد هر تصميمى درب__اره اش داري_د بى هي_چ دلهره و هراسى پياده كنيد.

آنگ___اه آن س__ه پ__رسش را اي__ن گ__ون_ه ط__رح ك__ردن__د:

1 _ از او در مورد سرنوشت جوانان آزادى خواهى بپرسيد كه از شهر و جامعه خود كن__اره گرفتند و بي__رون رفتن__د، تا او از سرگذشت شگفت انگيز آنان به شما خبر دهد كه آن___ان چ__ه ش_دن_د؟

(122) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

2 _ از او در مورد سرگذشت و سرنوشت مردى كه در حال سير و سفر شرق و غرب عالم را زير پا نهاده است بپرسيد كه او كيست و چه مى كند؟

3 _ از او در مورد «رُوح» بپرسيد تا براى شما پاسخ آورد.

و برخى آورده اند كه گفتند: اگر دو پرسش اوّل و دوّم شما را هم پاسخ داد بدانيد كه پي____امب_ر خ__داس___ت.

آنان به مكّه بازآمدند و به سردمدارن شرك و بيداد گفتند: اينك با خود طرحى آورده ايم كه مى تواند سياست ما را با محمد صلى الله عليه و آله در مسير درستى قرار دهد و كار ما را ب__ا او يكس__ره نم___ايد.

پ__رسي_دن___د: چگ___ون___ه؟ و از چ_____ه راه_______ى؟

آن__ان برن___امه خ__ود را با آنه__ا در ميان نهادند

و پس از آن، همگى به حضور پي__امب__ر صلى الله عليه و آله شت_افتند.

پس از رويارويى با آن حضرت، سه پرسش مورداشاره را طرح كردند و از آن بزرگوار پاسخ آنها را خواستند، امّا پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: اينك براى سه پرسش پيچيده شما پاسخى ندارم، فردا پاسخ شما را خواهم داد.

در اين مورد آورده اند كه پانزده روز از آن جريان گذشت، امّا وحى فرود نيامد و در نتيج__ه پيامبر صلى الله عليه و آله پاسخى براى آنان نداشت، چراكه در وعده اش به آنان، «اِنْ ش_اءَ اللّه» نگفته بود.

در اين مدّت در مكّه طوفانى از شايعه سازى ها و دروغ پراكنى ها و پندارهاى درست و نادرست از سوى دشمن و دوست به راه افتاد و قلب پرمهر پيامبر صلى الله عليه و آله را _ كه كانون عشق به خدا و محبت و خيرخواهى به مردم بود _ آزرد؛ و آنگاه بود كه فرشته وحى فرود آمد و سوره كَهْف را بر آن قلب مصفّا خواند و در آيات آن، هم سرگذشت پر اسرار و شگفت انگيز آن جوانان آزادى خواه و روشنفكر و ستم ستيز را آورد و هم داستان آن مرد جهانگرد را كه معماى تاريخ بود؛ و در پاسخ سومين پرسش آنان نيز

تفسير مردان (123)

آي__ه ديگ__رى(1) آورد ك__ه به دست__ور پي__امبر صلى الله عليه و آله در س__وره ديگ__رى قرار گرفت.

«اِبن اِسْحاق» در اين مورد مى افزايد: پيامبر صلى الله عليه و آله به فرشته وحى فرمود: چرا زودتر پ__اس__خ آن____ان را ني______اوردى؟

گفت: وَ ما نَتَنَزَّلُ اِلاّ بِاَمْرِ رَبِّكَ...(2)

م__ا فرشتگ__ان ج__ز به ف__رمان پروردگار تو فرود نمى آييم... و فرمانروايى بر ك__ران تا ك_ران هستى از آن اوست.

مى ف_رمايد:

هان اى پيامبر! چنين پنداشتى كه سرگذشت اصحاب «كَهْف» و «رقيم» از آيات شگفت انگي__ز و نش__ان_ه هاى پ_راسرار قدرت بى كران ماست؟

به باور «مُجاهِد» و «قَتادَه»، منظور اين است كه: اى پيامبر آيا مى پندارى كه سرگذشت «اَصحاب كَهْف» و «رَقيم» از آيات شگفت انگيز قدرت ماست؟ نه، آفرينش آسمان ها و زمين از اين سرگذشت ها نيز شگفت انگيزتر است.

امّا به باور برخى هنگامى كه جواب سه پرسش شرك گرايان به وسيله فرشته وحى نيامد و پيامبر صلى الله عليه و آله نيز به اميد ايمان آنان در انتظار پيام خدا بود، اين آيه آمد كه: هان اى پيامبر! تو چنين پنداشتى كه داستان اصحاب «كَهْف» و «رَقيم» شگفت انگيز است و اگ__ر اينه___ا را براى آنان ب__ازگ__ويى ايم__ان خواهند آورد؟

ي__ادآورى مى گ__ردد كه منظور از «كَهْف» همان غارى است كه آن جوانان ست__م ستي__ز ب__ه آن پن___اه ب_ردند.

1_ سوره اِسْراء، آيه 85.

2 . سوره مَرْيَم، آيه 64.

(124) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

«جُبّائى» نيز همين ديدگاه را برگزيده اند.

5 _ پاره اى بر آن هستند كه، به مفهوم يك تابلو و لوح سنگى است كه سرگذشت اصحاب كَهْف در آن آمده، امّا آن را بدان دليل كه بسيار جالب و گرانبها و حقيقت آور ب__ود در خ__زان_ه شاهان به ام_انت نه_ادند.

6 _ پاره اى ديگر چون: «اِبن زَيْد» بر آن است كه «رَقيم» كتابى است كه در آن سرگ__ذشت هاى شگف_ت انگيز آمده و خ__دا از محت__واى آن ما را آگاه نساخته است.

7 _ و برخى همچون «نُعْمان بن بَشير» آورده است كه آنان نيز بسان «اَصْحاب كَهْف» گروهى ستم ستيز و آزادى خواه بودند كه به غارى پناه بردند و درِ غار بر اثر زمين ل__رزه اى به ه__م آم_د و در آنجا گ__رفت__ار آم__دن__د و شم__ارشان سه تن بود.

آنان پس از بسته شدن درِ ورودى غار گفتند: اينك كه راه نجات و رهايى مسدود است، بياييد هر كدام از ما ضمن دعا و نيايش به بارگاه خدا، يكى از بهترين كارهاى خوب و خالصانه زندگى خود را باز گوييم و از خدا رهايى خود را بخواهيم. آنان چنين ك__ردن__د و خ__دا نج___اتش__ان داد.

تفسير مردان (125)

اِذْ اَوَى الْفِتْيَةُ اِلَى الْكَهْفِ فَقالُوا رَبَّنا اتِنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَ هَيِّى ءْ لَنا مِنْ اَمْرِنا رَشَدا

زمانى را به خاطر بياور كه اين گروه جوانان به غار پناه بردندو گفتند پروردگارا ما را از سوى خ__ودت رحمتى عط__ا كن و راه ن__جاتى براى ما ف__راه__م س__از. (10 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

جمله « اَوَى الْفِتْيَةُ » از ماده « مَأْوى » گرفته شده كه به معنى « جايگاه امن و امان » است ، اشاره به اين كه اين جوانان فرارى ازمحيط فاسد هنگامى كه به غاررسيدند احساس آرامش كردند. « فِتْيَةُ

» جمع « فَتى » دراصل به معنى « جوان نوخاسته و شاداب » است ، ولى گاهى به افراد صاحب سن و سالى كه روحى جوان و شاداب دارند نيز گفته مى شود و معمولاً اين كلمه با يك نوع مدح به خاطر صفات جوانمردى و مقاومت و شهامت و تسليم در مقابل حق همراه است. شاهد اين سخن حديثى است كه از امام صادق نقل شده است : امام از يكى از ياران خود پرسيد : « " فتى " به چه كسى مى گويند ؟ »او در پاسخ عرض كرد : « " فتى " را به جوان مى گوييم » امام فرمود : « اَما عَلِمْتَ اَنَّ اَصْحابَ الْكَهْفِ كانُوا كُلُّهُمْ كُهُولاً ، فَسَمّاهُمُ اللّهُ فِتْيَةً بِايمانِهِمْ : آيا تو نمى دانى كه اصحاب كهف همگى كامل مرد بودند ، اما خدا از آن هابه عنوان " فِتْيَة " نام برده چون ايمان به پروردگار داشتند ». سپس اضافه فرمود : « مَنْ امَنَ بِاللّهِ وَ اتَّقى فَهُوَ الْفَتى : هركس به خدا ايمان داشته باشد و تقوا پيشه كند جوانمرد است » .(1) تعبير به « مِنْ لَدُنْكَ : رحمتى از ناحيه خودت » اشاره به اين است كه آن ها وقتى به غار پناه بردند دست خود را از همه جا كوتاه مى ديدند و تمام اسباب و وسايل ظاهرى در برابرشان از كار افتاده بود و تنها به رحمت خدا اميدوار بودند .

1 - « نورالثقلين » ، جلد 3 ، صفحه 244 و 245 .

(126) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«اَوى»: ب_____ازآم____د و پن__اه ب____رد.

«فِتْيَة»: جوانان و مفرد آن «فَتى» است.

در آي___ه م__ورد بح___ث مى ف_رمايد:

اِذْ

اَوَى الْفِتْيَ_______ةُ اِلَ_______ى الْكَهْ______فِ

هان اى پيامبر! آنگاه را به ياد آور كه اين جوانان حق جو و آزادمنش به آن غار پناه ب__ردند، تا دي__ن و آزادى خ__ود را از ش__رارت استب_داد و از دسترس آن حفظ كنند.

فَق__الُوا رَبَّن__ا اتِن__ا مِ__نْ لَ__دُنْكَ رَحْمَ__ةً

هنگامى كه به در غار رسيدند، نيايشگرانه رو به بارگاه خدا كردند كه: پروردگارا رحمت و بخشايش خود را برما بباران، تا در پرتو مهر تو از شرارت ظالمان نجات يافته و از رنج ه__ا و گرفت_ارى ها آسوده گرديم.

وَ هَيِّ___ى ءْ لَن__ا مِ__نْ اَمْ___رِن___ا رَشَ___دا.

و ك__ارم__ان را به سامان آور و وسيله رشد و راهيابى به سوى خود و ديار نور و ه__داي__ت را ب__رايم___ان ف__راه__م آور.

به باور پاره اى منظور اين است كه: پروردگارا! براى ما وسيله رشد و تكاملى را ف__راه__م س__از كه خشن__ودى ت__و را ب__ه دس_ت آوريم.

نهان مى داشتند و از انديشه آزادى خواهانه يكديگر نيز آگاه نبودند كه در راهگذر زندگى با هم آشنا شدند و راز خود را با هم در ميان نهادند و با هماهنگى دقيق به غار پناه بردند.

4 _ و از ديدگاه پاره اى ديگر، اين رويداد شگفت انگيز و قيام اين جوانان مترقى و آگاه، پيش از بعثت مسيح عليه السلام بود.

(128) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

فَضَ__رَبْن_ا عَل__ى اذانِهِ_مْ فِ_ى الْكَهْفِ سِني_نَ عَ_دَدا

م__ا ( پ__رده خ__واب را ) بر گ__وشش_ان زدي_م و سال ها در خواب فرورفتند. (11 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

جمله « ضَرَبْنا عَلى اذانِهِمْ : پرده بر گوش آن ها زديم » در لغت عرب كنايه ظريفى است از « خواباندن » گويى پرده و حجابى بر گوش شخص افكنده مى شود تا سخنى را نشنود و اين پرده همان پرده خواب است. به همين دليل خواب حقيقى ، خوابى است كه گوش هاى انسان را ازكار بيندازد و نيز به همين دليل هنگامى كه كسى را مى خواهند بي_دار كنند غالبا از طريق صدا زدن و نفوذ در شنوايى او بيدارش مى كنند .

تعبير به « سِنينَ عَدَدا : سال هاى متمادى » اشاره به آن است كه خواب آنان ساليان دراز به طول انجاميد چنان كه شرح آن در تفسير آيات آينده خواهد آمد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«حِزْب»: گروه.

«اَمَد»: س__رآم____د و پ____اي___ان م_____دّت مق_____رّر.

«ضَرَبْنا عَلى آذانِهِمْ»: خواب را بر آنان چيره گردانيديم.

در آي___ه اول مورد بح__ث، در ترسي__م سرنوشت آن__ان در درون غ_ار مى فرمايد:

ما دعاى آنان را پذيرفتيم و با افكندن پرده هاى خواب بر گوش آنان، براى ساليانى طولانى آنان را به خواب عميق فرو برديم، به گونه اى كه نه صدايى

را مى شنيدند تا بيدارگردند و نه اثرى از هياهو و غوغاى طبيعت درگوش آنان نفوذمى كرد تابه خودآيند.

از آيه شريفه دريافت مى گردد كه آنان نمرده بودند، بلكه زنده و در خوابى عميق و خوش فرورفته بودند و اين حقيقت را قرآن در اوج فصاحت و بلاغت _ كه نمونه و نظي__رى ب__راى آن نمى ت__وان ي__افت و با هي__چ واژه اى نمى توان آن را ترجمه نمود.

تفسير مردان (129)

ثُمَّ بَعَثْناهُمْ لِنَعْلَمَ اَىُّ الْحِ__زْبَيْ_نِ اَحْصى لِما لَبِثُوا اَمَدا

سپس آن ها را برانگيختيم تا آشكار گردد كدام يك از آن دو گروه مدت خواب خود را حساب بهتر كرده اند. (12 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

تعبير به « بَعَثْناهُمْ » در مورد بيدار شدن آن ها ، شايد به اين جهت است كه خواب آن ها به قدرى طولانى شد كه همچون مرگ بود و بيدارى آن ها همچون رستاخيز و زندگى پس از مرگ. جمله « لِنَعْلَمَ تا بدانيم ... » مفهومش اين نيست كه خداوند مى خواسته دراين جا علم تازه اى كس_ب كن_د ، اين تعبي_ر در ق_رآن ف_راوان اس_ت و منظور از آن تحقق معلوم الهى است يعنى ما آن ها را از خواب بيدار كرديم تا اين معنى تحق_ق ي__اب_د ك__ه آن ه_ا درب_اره مي_زان خ__وابش_ان از ه__م س_ؤال كنن_د. تعبي_ر ب_ه « اَىُّ الْحِزْبَيْ_نِ » اش_اره به چي_زى اس_ت كه در تفسي_ر آي_ات آين_ده خواه_د آم_د ك_ه بعض_ى از آن ه_ا خ__واب خ__ود را ي__ك روز و بعض_ى ي__ك نيم_ه روز مى دانستن_د ، درح___ال_ى ك___ه س__الي__ان دراز خ___وابي__ده ب____ودن___د .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

آورده اس___ت:

ثُ__مَّ بَعَثْن_اهُ__مْ

آنگ_اه آنان را از آن خواب گران و ط__ولانى بيدار كرديم.

لِنَعْلَ___مَ اَىُّ الْحِ__زْبَيْ___نِ اَحْص_____ى لِم____ا لَبِثُ____وا اَمَ_____دا.

تا آنچه در علم ما گذشته بود آشكار گردد

و معلوم گردانيم كه كدام يك از دو گروه، م__دّت خ__واب خويشت__ن را بهت__ر به شم__ار آورده اس_ت.

گفتنى است كه دانش بى كران خدا بر كران تا كران هستى احاطه دارد و پيش از هر چيزى است؛ و اين نمونه از تعابير در قرآن بسيار است كه تفسير روشن آن را در آيات پي__ش آوردي___م.

(130) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

به باور برخى منظور اين است كه: ما مى خواستيم روشن سازيم كه كدام يك از دو گروه با ايمان و شرك گراى جامعه معاصر اصحاب كَهْف مدت خواب آنان را بهتر و دقيق تر به شمار آورده است؛ و اين بدان دليل بود كه در مورد دوران خواب آنان در غار گفتگ__و ب_ود و هر گروه چيزى مى گفتند؛ از اين رو خدا آنان را بيدار ساخت تا اين معمّ_ا ح__ل گردد.

امّا به باور برخى ديگر منظور از دو گروه در آيه شريفه، خود آنان هستند، چراكه وقتى بيدار شدند، در مورد مدّت خواب خود دستخوش اختلاف شدند و هر گروه چي__زى گف__ت، كه ق__رآن در اشاره به اين دو ديدگاه مى فرمايد: وَ كَذلِكَ بَعَثْناهُمْ لِيَتَساءَلُوا بَيْنَهُمْ...(1)

1 . سوره كَهْف، آيه 19.

تفسير مردان (131)

نَحْ_نُ نَقُ__صُّ عَلَيْ_كَ نَبَأَهُ_مْ بِ_الْحَ__قِّ اِنَّهُ__مْ فِتْيَةٌ امَنُوابِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُ__دىً

ما داستان آن ها را به حق براى تو بازگو مى كنيم، آن ها جوانانى بودندكه به پروردگارشان ايمان آوردند و ما بر ه__دايتشان افزوديم. (13 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

كفر ، آن ها را احاطه كرده بود و يك حكومت جبار و ستمگر كه معمولاً حافظ و پاسدار ش_رك و كف__ر و جه_ل و غارتگرى و جنايت است بر سر آن ها سايه شوم افكنده بود .

اما اين گروه از جوانمردان كه از هوش و صداقت كافى برخوردار بودند سرانجام به فساد اين آيين پى بردند و تصميم بر قيام و در صورت عدم توانايى ، مهاجرت كردن از آن محيط آلوده گرفتند .

انسان است.

تفسير مردان (133)

به ب__اور پ__اره اى ديگ__ر، بدان دليل كه جوانى دوران بخشندگى و ايثار و زمان وانه____ادن ب__ازى ه_اى ك__ودك__ان__ه و اذيّ__ت و آزار ديگ__ران اس__ت.

و پاره اى نيز بر آنند كه منظور، جوانى و شكوفايى اخلاقى و معنوى و بهاران ارزش ه__اى والاى انس__انى در وج__ود آن__ان و وانه__ادن گن__اه و بدى و پي__راستگ__ى از ض_دارزش هاست.

از ششمي_ن ام__ام ن__ور در اي__ن م____ورد آورده ان__د ك__ه ف__رم__ود:

اَما عَلِمْتَ اَنَّ اَصْح__ابَ الْكَهْفِ كانُوا كُلُّهُمْ كُهُولاً فَسَمّاهُمُ اللّهُ فِتْيَةً بِايمانِهِمْ.(1)

آيا نمى دانى كه «اَصْحاب كَهْف» همگى سالخورده و كامل بودند، امّا خدا آنان را به خاطر شكوفايى ايمان و اخلاقشان جوان ناميد و جوانمرد عنوان داد؟

و آنگاه فرمود:

مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ اتَّقى فَهُوَ الْفَتى.(2)

هر كس به خ__دا ايمان آورد و پ__رواى او را پيشه سازد، او جوان و جوانمرد است.

1 . نورُ الثَّقَلَيْن، ج 3، ص 244.

2 . نورُ الثَّقَلَيْن، ج 3، ص 245. نگارنده.

(134) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ رَبَطْنا عَلى قُلُوبِهِمْ اِذْ قامُوا فَقالُوا رَبُّنا رَبُ السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ لَنْ نَدْعُوَا مِنْ دُونِ_ه اِلها لَقَدْ قُلْنا اِذا شَطَطا

ما دل هاى آن ها را محكم ساختيم در آن هنگام كه قيام كردند و گفتند: پروردگارماپروردگار آسم__ان ها و زمي__ن است، ه__رگ__ز غي__ر او معب__ودى را نمى پ__رستي__م كه اگ__ر چنين گ__وييم سخنى به گزاف گفته ايم.(14 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« شَطَط » به معنى خارج شدن از حدّ و افراط در دورى است ، لذا به سخنانى كه بسيار دور از حق است ، شَطَط گفته مى شود و اگر به حاشيه نهرهاى بزرگ « شَطّ » مى گويند به خ_اطر آن است كه از آب ف_اصله زياد دارد و ديوارهاى آن بلند است. از جمله «

رَبَطْنا عَلى قُلُوبِهِمْ » استفاده مى شود كه نخست فكر توحيد در دل آن ها پيدا شد ولى توانايى بر اظهار آن را نداشتند ، اما خداوند دل هاى آن ها را استحكام بخشيد و به آن ها قدرت و شهامت داد تا بپاخيزند و آشكارا نداى توحيد سردهند. آيا نخستين بار در برابر پادشاه جبار زمان « دَقْيانُوس » چنين اظهارى را كردند و يا در ميان توده م__ردم و ي__ا ه__ر دو و يا خ__ودش__ان در مي__ان خود ؟ درست روشن نيست ، ولى ظاهر تعبير به « قامُوا » اين است كه اين سخ__ن را در ميان مردم يا در برابر سلطان ظالم گفته اند. در واقع اين جوانمردان با ايمان براى اثب__ات توحي__د و نف__ى ( الِهَة ) به دليل روشنى دست زدند و آن اين كه ما به وضوح مى بينيم كه اين آسمان و زمين پ__روردگ__ارى دارد كه وج__ود نظ__ام آف__رينش دلي__ل بر هست__ى او است ، ما هم بخشى از اين مجموعه هستى مى باشيم ، بنابراين پروردگار ما نيز همان پروردگار آسم_____ان ه__ا و زمي___ن اس___ت .

تفسير مردان (135)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آي___ه م__ورد بح__ث مى اف___زاي__د:

وَ رَبَطْنا عَلى قُلُوبِهِمْ

ما دل هاى آنان را به مهر و لطف خويش و با نام و ياد و خاطرات نيروبخش ايمان و تقوا استوار ساختيم، از اين رو دليرانه به پاخاستند تا حق را بگويند و آشكار سازند و در راه توحيدگرايى و يكتاپرستى پايدارى ورزند و بر فشارها و رنج ها و غربت و دورى از خ__ان_ه و وط__ن شكيب_ايى پيشه سازند.

اِذْ قامُوا فَقالُوا رَبُّنا رَبُّ السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ

اثر آن ايمان استوار و پايدارى و پايمردى آنان آنگاه آشكار گرديد

كه در برابر زمامدار خودكامه روزگار خويش كه با پايمال ساختن آزادى و امنيت مردم بر آن بود تا ايمان آوردگان را از ايمانشان بازدارد و از توحيد به شرك درآورد، به پاخاستند و دليرانه گفتند: پروردگار ما، همان پروردگار آسمان ها و زمين است و ما براى او همتا و نظي__رى به رسميت نخ__واهي_م شناخت و به او شرك نخواهيم ورزيد.

لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ اِلها

آرى، ما هرگز خدايى جز او نخواهيم خواند و نخواهيم پرستيد....

لَقَ__دْ قُلْن__ا اِذا شَطَطا.

چراكه اگر جز او خدايى بخوانيم، گفتارى بر زبان رانده ايم كه دور از حقيقت و نمونه كامل گزافه گويى و باطل گرايى است.

(136) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

هؤُلاءِ قَوْمُنَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِه الِهَةً لَوْلا يَأْتُونَ عَلَيْهِمْ بِسُلْطانٍ بَيِّنٍ فَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللّهِ كَذِبا

اين قوم ما معبودهايى جزخدا انتخاب كرده اند، چرا آن هادليل آشكارى بر اين معبودان نمى آورن__د؟ چه كسى ظ__الم ت__ر است از آن كس كه بر خ__دا دروغ ببندد؟ (15 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين « اِفْتِراء » هم ستمى است بر خويشتن ، چراكه انسان سرنوشت خود را به دست عوامل بدبختى و سقوط سپرده و هم ظلمى است بر جامعه اى كه اين نغمه را در آن سرمى دهد و به انحراف مى كشاند و هم ظلمى است به ساحت قدس پروردگار و اهانتى است به مقام بزرگ او. اين جوانمردان مُوَحِّد تا آن جا كه در توان داشتند براى زدودن زنگار شرك از دل ها و نشاندن نهال توحيد در قلب ها، تلاش و كوشش كردند ، اما آن قدر غوغاى بت و بت پرستى در آن محيط بلند بود و خفقان ظلم و بيدادگرى شاه جبار ، نفس هاى مردان خدا را در سينه ها حبس كرده بود كه

نغمه هاى توحيدى آن ها در گلويشان گم شد. ناچار براى نجات خويشتن و يافتن محيطى آماده تر تصميم به « هجرت » گ__رفتند و ل_ذا در ميان خود به مشورت پرداختند كه به كجا بروند و به ك__دام سو ح_ركت نمايند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در ادام___ه آي__ات به ترسي___م دي__دگ__اه توحيدگرايانه اصحاب كَهْف ادامه مى ده____د ك___ه گفتن___د:

ه______ؤُلاءِ قَ__وْمُنَا اتَّخَ__ذُوا مِنْ دُونِ__ه الِهَ__ةً لَ__وْلا يَ__أْتُ__ونَ عَلَيْهِ___مْ بِسُلْط___انٍ بَيِّ____نٍ

اينان هموطنان و مردم ما هستند كه به جاى پرستش خداى يكتا، به پرستش خدايان دروغين پرداخته و در انديشه و عقيده، دنباله روى كوركورانه را پيش گرفته و به راهى مى روند كه هيچ دليلى بر درستى آن ندارند؛ راستى چرا آنان چنين مى كنند؟

تفسير مردان (137)

و براى چه بر ش__رك و انح_رافشان دليل و برهانى نمى آورند؟

بدين سان آيه شريفه از واپسگرايى و دنباله روى كوركورانه سخت نكوهش مى كند و روشنگرى مى نمايد كه دين باورى و ديندارى بايد بر اساس منطق و برهان روشن باشد و نه دنباله روى و خرافه پذيرى.

فَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللّهِ كَذِبا.

چ__ه كس__ى بي__دادپيشه تر از كسى است كه به خ__دا دروغ مى بندد و چنين مى پن__دارد كه ب__راى خ__داى يكت__ا شريك و همتايى است؟

(138) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ اِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَما يَعْبُدُونَ اِلاَّ اللّهَ فَأْوُا اِلَى الْكَهْفِ يَنْشُرْلَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ رَحْمَتِه وَ يُهَيىِ ءْ لَكُمْ مِنْ اَمْرِكُمْ مِرْفَقا

و هنگامى كه از آن ها و آن چه را جز خدا مى پرستند كناره گيرى كرديد به غار پناهنده شويد، كه پروردگارتان ( سايه ) رحمتش را بر شما مى گستراند و راه آسايش و نجات به رويتان مى گشايد.

(16 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« يُهَيىِ ءُ » از ماده « تَهِيَّة » به معنى آماده ساختن است. «مِرْفَق» به معنى چيزى است كه

وسيله لطف و راحتى و رِفْق باشد، بنابراين مجموع جمله « يُهَيىِ ءُ لَكُمْ مِنْ اَمْ__رِكُ__مْ مِ_رْفَق__ا » يعنى خ_داون_د ، وسيل__ه لطف و راحت__ى شما را فراهم مى س__ازد.

، زندان تاريك و وحشتناك در انتظار تو است ، او بر استقامتش افزود و سرانجام اين جمله عجيب را به پيشگاه خداوند عرضه داشت : « رَبِّ السِّجْنُ اَحَبُّ اِلَىَّ مِمّا يَدْعُونَنى اِلَيْهِ وَ اِلاّ تَصْرِفْ عَنّى كَيْدَهُنَّ اَصْبُ اِلَيْهِنَّ : پروردگارا ! زندان با آن همه دردهاى جانكاهش نزد من از اين آلودگى كه مرا به آن دعوت مى كنند ، محبوب تر است و اگر وسوسه هاى آن ها را از من دفع نكنى من در دام آن ها گرفتار خواهم شد » ( 32 / يوسف ) .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«اِعْتِ__زال»: كن_____اره گي____رى ك___ردن.

در آي__ه م__ورد بحث تصمي__م دلي__رانه و خردمندانه آنان را ترسيم مى كند كه به يك__ديگ__ر گفتن__د:

وَ اِذِ اعْتَ__زَلُْتمُ__وهُمْ وَ م__ا يَعْبُدُونَ اِلاَّ اللّهَ

هنگامى كه از اين جامعه و م__ردم ش__رك گرا و آنچه را جز خدا مى پرستند كناره گيرى كرديد...

به باور «اِبن عَبّاس»، اين بيان از بزرگ گروه و رهبر آنان، «تَمْليخا» است كه به آنان گفت: دوستان! هنگامى كه از شرك گرايان و بيدادپيشگان و خدايان دروغين آنان كناره گرفتيد و به پرستش خ__داى هست__ى بس__ان گذشته همت گماشتيد در اين راه پ__اي__دارى ب__ورزيد و ه__رگ__ز ب__راى او ش_ري_ك و همت_ايى نگيريد.

فَأْوُوا اِلَ__ى الْكَهْفِ

اينك به سوى غار حركت كنيد و آنجا را پناهگاه خويش قرار دهيد.

يَنْشُ___رْ لَكُ___مْ رَبُّكُ_____مْ مِ__نْ رَحْمَتِ_____هِ

تا پ___روردگ__ار شم__ا رحمت و بخش__ايشش را بر شم_ا بگستراند.

وَ يُهَيِّ___ى ءْ لَكُ__مْ مِ__نْ اَمْ__رِكُ__مْ مِ__رْفَق__ا.

(140) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

از دي__دگ__اه «اِبن عَبّاس» واژه «مِ__رْفَ__ق» به مفه__وم هرچيز آسان آمده و منظور اين است ك__ه: و خ__دا با گش__ودن راهى به سوى آرامش و آسايش، دشوارى ها را بر شما آسان كن__د و دس__ت بي__داد ش__اه را از سر

شم__ا ك__وت__اه س__ازد و مه__ر و لط___ف خ_ود را ش__امل ح__ال شما گرداند.

به باور پاره اى منظور اين است كه: و تا خدا امور معاش و راه زندگى و نيازهاى مادّى شم__ا را سامان بخشي__ده و وسيله رفاه و آسايش و آرامش شما را فراهم سازد.

از آيه شريفه اين نكته ارزشمند دريافت مى گردد كه هجرت در راه دين و آزادى و آزادگى، بسيار پرارج و با ارزش است و ماندن در قلمرو كفر و بيداد _ در صورتى كه انسان را ناگزير به اظهار كفر و تحمل ستم و خفّت نما و حقوق و آزادى و امنيت او را پايمال سازند _ سخت زشت و زيانبار است.

تفسير مردان (141)

خود تماشا مى كند. در اين دو آيه ب_ه شش خص_وصيت اشاره شده است :

1 _ دهانه غار رو به شمال گشوده مى شد و چون در نيم كره شمالى زمين قطعا بوده است نور آفتاب به درون آن مستقيما نمى تابيد. و به اين ترتيب نور مستقيم آفتاب كه تداوم آن ممكن است موجب پوسيدگى و فرسودگى شود به بدن آن ها نمى تابيد ، ولى نور غيرمستقيم به قدر كافى وجود داشت. تعبير به « تَزاوَرُ » كه به معنى تمايل پيدا كردن است اين نكته را دربردارد كه گويى خورشيد مأموريت داشت از سمت راست غار بگذرد و هم چنين تعبير « تَقْرِضُ » كه معنى قطع كردن و بريدن دارد، نيز مفهوم م_أموريت را دربردارد و از اين گذشته « تَزاوَرُ» كه از ماده « زيارت » است توأم با آغازگرى است كه مناسب طلوع آفتاب مى باشد و « تَقْرِضُ » قطع و پايان را كه در مفهوم غروب نهفته است نيز مشخص مى كند. بودن دهانه غار به سوى شمال سبب مى ش__د كه ب__اده__اى م__لاي__م و لطيفى كه معمولاً از سمت شمال مى وزد به آسانى

(142) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

در درون غ__ار وارد ش__ود و در هم__ه زواي__اى آن روح ت__ازه اى ب__دم__د.

2 _ « آن ها در يك محل وسيع از غار قرارداشتند: وَهُمْ فى فَجْوَةٍ مِنْهُ » .

اشاره به اين كه دهانه غار كه معمولاً تنگ است جايگاه آن ها نبود ، بلكه قسمت هاى وسط غار را انتخاب كرده بودند كه هم از چشم بينندگان دور بود و هم از تابش مستقيم آفتاب. در اين جا قرآن رشته سخن را قطع مى كند و به يك نتيجه گيرى معنوى مى پردازد ، چرا كه ذكر همه اين داستان ها

براى همين منظور است. مى گويد : « ذلِكَ مِنْ اياتِ اللّهِ مَنْ يَهْدِ اللّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَ مَنْ يُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِيّا مُرْشِدا ». آرى آن ها كه در راه خدا گام بگذارند و براى او به جهاد برخيزند در هر قدمى آنان را مشمول لطف خود مى س__ازد ، نه فق_ط در اساس كار ، كه در جزييات هم لطفش شامل حال آن ها است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«قَرْض»: بريدن و عبور نمودن.

«فَجْ__وَة»: زمي__ن گست__رده. «فَجْ__وَةُ الْبَيْ__ت»، منظ__ور وسعت آن است.

آنان درفراخناى «غار» قرارداشتندودرگستره آن غنوده بودند.

به ب__اور «قَت__ادَه»: آن__ان در فض__اى غ__ار خفت__ه ب__ودن__د.

به باور پاره اى، فضاى غار به گونه اى بزرگ و گسترده بود كه اگر كسى بر دهانه آن مى ايست__اد آن__ان را نمى دي__د و نسي__م دل انگيز و بادهاى ملايم و لطيفى به درون آن م_ى وزي__د و ب__ه آن__ان آس__اي__ش و آرام__ش مى بخشي___د.

رو به شمال بود و شرايط براى آسايش و آرامش دراز م___دت ف__راه___م.

قرآن در اشاره به همين شرايط مى فرمايد:

ذلِ__كَ مِ__نْ اي__اتِ اللّهِ

اين، نمونه اى ار نشانه هاى قدرت بى كران خدا و پرتوى از دليل ها و برهان هاى روشن ذات پاك اوست.

مَ_نْ يَهْدِ اللّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ

هركس را خدا راه نمود و بسان اصحاب كَهْف به راه سرفرازى و رستگارى رهنم__ونش گرديد، او راه ي__افت__ه واقع__ى است و از هدايت خ__دا برخوردار است.

وَ مَ__نْ يُضْلِ__لْ فَلَ__نْ تَجِ__دَ لَ__هُ وَلِيّا مُرْشِدا.

و هر كسى را با وانهادن به حال خود، به كيفر بدانديشى اش گمراه سازد و بسان «دَقْيانوس» و سپاهش از هدايت خدا به دور باشند و گمراه گردند، براى آنان دوست و ي__ارى ارش__ادگر و رهنم__ا نخ__واهى يافت.

تفسير مردان (145)

وَ تَحْسَبُهُمْ اَيْقاظا وَهُمْ رُقُودٌ وَ نُقَلِّبُهُمْ ذاتَ الْيَمينِ وَ ذاتَ الشِّمالِ وَ كَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَيْ__هِ بِالْوَصي__دِ لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَيْهِ__مْ لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرارا وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْب__ا

( اگر به آن ها نگاه مى كردى ) مى پنداشتى بيدارند ، درحالى كه در خواب فرو رفته بودند و ما آن ها را به سمت راست و چپ مى گردانديم ( تا بدنشان سالم بماند ) و سگ آن ها دست هاى خود را بر دهانه غار گشوده بود ( و نگهبانى مى كرد ) اگر به آن ها نگاه مى كردى فرار مى نمودى و سرتاپاى تو از ترس و وحشت پر مى شد. (18 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

3 _ خواب آن ها يك خواب عادى و معمولى نبود ، « اگر به آن ها نگاه مى كردى خيال مى كردى آن ها بيدارند ، در ح__ال__ى ك__ه در خ__واب فرورفته بودند : وَ تَحْسَبُهُمْ اَيْقاظا وَ هُمْ رُقُودٌ ». و اين نشان مى دهد كه چشمان آن ها كاملاً باز

بوده است ، درست همانند يك انسان بيدار ، اين حالت استثنايى شايد براى آن بوده كه حيوانات موذى به آنان نزديك نشوند چراكه از انسان بيدار مى ترسند و يا به خاطر اين كه منظره رعب انگيزى پيدا كنند كه هيچ انسانى جرأت ننمايد به آن ها نزديك شود و اين خود يك سپ_ر حف_اظتى براى آن ها بوده باشد.

4 _ براى اين كه بر اثر گذشت ساليان دراز از اين خواب طولانى ، اندام آن ها نپوسد: «ماآن ها را به سمت راست و چپ مى گردانديم:نُقَلِّبُهُمْ ذاتَ الْيَمينِ وَ ذاتَ الشِّمالِ ». ت__ا خ__ون بدنشان در يك جا متمركز نشود و فشار و سنگينى در يك زمان ط__ولانى روى عض___لات___ى كه ب___ر زمي___ن ق__رار داشتن___د اث___ر زي__ان ب___ار نگ_____ذارد.

5 _ در اي_ن ميان « سگى كه همراه آن ها بود بر دهانه غار دست ها را گش_وده و به حالت نگهبان__ى خوابي__ده ب__ود : وَ كَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَيْهِ بِالْوَصيدِ ». « وَصيد» چنان كه «راغب» دركتاب «مفردات» مى گويد: «در اصل به معنى اطاق و انبارى است كه در كوهستان براى ذخيره اموال ايجاد مى كنند و دراين جا به معنى دهانه غار است ». با اين كه در آيات قرآن تاكنون سخنى از سگ اصحاب كهف نبوده ولى قرآن مخصوصا

(146) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

در ذكر داستان ها گاه تعبيراتى مى كند كه از آن مسائل ديگرى نيز روشن مى شود ، از جمله بيان حالت سگ اصحاب كهف دراين جا نشان مى دهد كه آن ها سگى نيز به همراه داشتند كه پا به پاى آن ها راه مى رفت و گويى مراقب و نگاهبانشان بود. در اين كه اين سگ از كجا با آن ها همراهى كرد ، آياسگ « صيد » آن ها بود و يا سگ چوپانى بود كه در وسط راه به

او برخوردند و هنگامى كه چوپان آن ها را شناخت حيوانات را روبه سوى آبادى روانه كرد و خود كه جوياى حقيقت و طالب ديدار يار بود با اين پاكبازان همراه شد ، سگ نيز دست از دامنشان برنداشت و به راه خود ادامه داد. آيا مفهوم اين سخن آن نيست كه در راه رسيدن به حق همه عاشقان اين راه مى توانند گام بگذارند و درهاى كوى دوست به روى كسى بسته نيست ، از وزيران توبه كار شاه جبار گرفته ، تا مرد چوپان و حتى سگش؟ مگر نه اين است كه قرآن مى گويد : « تمام ذرات موجودات در زمين و آسمان و همه درختان و جنبندگان ذكر خدا مى گويند ، عشق او را در سر و مهر اورا به دل دارند » ( 44 / اسراء ) .

6 _ « منظره آن ها چنان رعب انگيز بود كه اگر به آن ها نگاه مى كردى فرار مى نمودى و سرتاپاى تو از ترس و وحشت پر مى شد : لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَيْهِمْ لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرارا وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْبا ». اين اولين و آخرين بار نيست كه خداوند به وسيله رعب و ترس يك سپر حفاظتى به دور بندگان با ايمانش ايجاد مى كند ، در آيات سوره آل عمران آيه 151 نيز به صحنه اى از همين امر برخورد مى كنيم كه خداوند مى گويد : « سَنُلْقى فى قُلُوبِ الَّذينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ: مابه زودى در دل هاى كافران ترس و وحشت مى افكنيم ».(1) در دعاى ندبه نيز درباره پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم : « ثُمَّ نَصَرْتَهُ بِالرُّعْبِ : خداوندا تو پيامبرت را به وسيله رعب و وحشت كه در دل دشمنانش افكندى

يارى نمودى ». ضمنا جمله « وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْبا : سرتا پاى وجود تو از ترس پر مى شد »در حقيقت علت است براى جمله « لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرارا : اگر آن ها را مى ديدى فرار مى كردى » يعنى به

1- « تفسي_ر نم_ون_ه » ، جل_د 3 ، صفح_ه 122 و جل_د 7 ، صفح_ه 106 ب_ه بع_د .

تفسير مردان (147)

اين دليل فرار مى كردى كه ترس و وحشت قلب تو را احاطه مى كرد ، بلكه گويى از قلب كه كانون اصلى آن است نيز سربرآورده ، به تمام ذرات وجود نفوذ مى كرد و همه را مملو از وحشت مى ساخت به هرحال هنگامى كه اراده خدا به چيزى تعلق گيرد از س__اده ت__رين راه ، مه__م ت__رين نتيج____ه را پ__دي__د م__ى آورد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«اِيقاظ»: اين واژه جمع «يَقِظ» و «يَقْظان» به مفهوم بيدار است.

«رُقُود»: جم___ع «راقِ___د» به مفه___وم خ___واب آم___ده است.

«وَصيد»: آست_ان_ه در و دهانه «غار»

در ادامه سرگذشت آنان مى افزايد:

وَ تَحْسَبُهُ__مْ اَيْق__اظ__ا وَ هُ__مْ رُقُ__ودٌ

اگر به هنگامى كه «اَصْحاب كَهْف» در فراخناى غار خفته بودند، به آنان مى نگريستى، آنان را بيدار و آگاه مى پنداشتى، در حالى كه آنان در حقيقت در خوابى خ__وش و عمي__ق ف__رورفت__ه بودند.

به باور گروهى از جمله «جُبّائى»، منظور اين است كه آنان با اينكه در خواب بودند، ديدگانشان باز بود و به آرامى تنفّس مى كردند، به گونه اى كه مى خواستند با هم گفتگو كنند، امّا سخنى نمى گفتند.

امّا ب__ه ب__اور پ__اره اى ديگ__ر، آن__ان بس__ان كسانى كه بيدار باشند، به اين پهلو و آن پهل__و ج__ا ب__ه ج__ا مى ش__دن_د.

وَ نُقَلِّبُهُ__مْ ذاتَ الْي_َمينِ وَ ذاتَ الشِّمالِ

و بدان جهت كه پيكر آنان در اين خواب درازمدّت،

خسته و آزرده نگردد و زمين بدن آنان را فرسوده نكند و لباسشان نو بماند و بدن آنان را از سرما و گرما حفظ كند، ما آنان را از پهلوى راست به سمت چپ و از پهلوى چپ به سمت راست مى گردانيديم.

«اَبو هُرَيرة» در اين م__ورد مى گ__وي__د: بدن آنان سالى دوبار پهلو به پهلو مى شد.

(148) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

امّا «اِبن عَبّ__اس» مى گ__وي__د: س__ال__ى يكب__ار بدنش___ان گ__رداني__ده مى ش__د.

وَ كَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَيْهِ بِالْوَصيدِ

در اي__ن مي__ان، س__گ باوف___ايى كه از پ__ى آن__ان آم__ده بود، دست هاى خود را در ده__ان_ه غ__ار گست__رده ب__ود.

به باور گروهى از جمله «اِبن عَبّاس»، «مُجاهِد» و... منظور اين است كه سگ آنان در آست__ان__ه غ__ار آرمي_ده ب_ود.

امّا ب__ه ب__اور ب__رخ__ى، ب__ر در غ___ار خفته بود.

پاره اى برآنند كه سگ آنان بر در غار نيارميده، بلكه بر در فراخناى غار، يا در آستانه آن خفته بود، چراكه بيدادگران در پى آن گروه آزادى خواه و به منظور دستگيرى شان تا دهانه آن غار آمدند؛ از اين رو اگر سگ آنان در بيرون غار يا در آست__ان__ه بي__رونى آن ب__ود، به وجود آنان در آنجا پى مى بردند و آنان را رها نمى ك_ردند تا نومي__دانه و با حق__ارت تمام بازگردند.

برخى از جمله «جُبّائى» مى افزايد: آنان پيش از خواب عميق خويش دهانه غار را با سنگ مسدود كردند و پس از مدتى، شبانى دهانه آن را گشود و در دهانه بيرونى آن، براى گوسفندانش جايگاهى براى استراحت فراهم ساخت و كارى به درون غار كه اصح__اب كَهْ__ف در فراخن__اى آن خفت__ه بودن__د، نداش__ت و مت__وجّه آن__ان نشد.

و «عَط____اء» مى گ____وي__د: منظ____ور از واژه «وَصِي__د»، آست__ان__ه در اس____ت.

عَبّاس» برآنند كه «اصحاب كَهْف» در راه هجرت خويش به شبانى برخوردند كه سگى به همراهش بود. شبان پس از گفتگو با آن جوانان پرشور و روشنفكر، به راه و رسم آنان گرايش يافت و خود به همراه آنان به راه افت___اد و س__گ او نيز از پ__ى آن___ان روان گ__ردي__د.

2 _ امّا برخى از جمله «كَعْب» مى گويد: آنان در سر راه خويش به سگى برخوردند

تفسير مردان (149)

كه از پى آنها روان گرديد و با اينكه او را چندين بار به عقب راندند باز نگشت و سرانجام به خواست خدا به زبان آمد و گفت: هان اى بندگان خدا! از من نهراسيد كه من به شما خيانت نخواهم كرد، چراكه من دوستداران خدا را دوست مى دارم؛ شما بخ__وابي__د ت__ا م__ن نگهب__انى شم____ا را ب__ه عه__ده گي__رم.

3 _ پاره اى برآنند كه اين سگ باوفا، سگ شكارى آنان بود.

«مُق___اتِل» م__ى گ___وي__د: اي__ن س___گ زرد رن___گ ب__ود.

امّا به باور «اِبن عَبّاس»، سفيد و سياه و نامش «قمطير» بود.

و در «تفسير حَسَن» آمده است كه اين سگ سيصد و نه سال بدون آب و غذا و خ__واب در آست__ان__ه درونى غ__ار به ح__الت آم_اده خوابيد.

لَ__وِ اطَّلَعَ__تْ عَلَيْهِ__مْ لَوَلَّيْ__تَ مِنْهُ__مْ فِ_رارا وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً.

اگر به درون «غار» مى رفتى و آنان را در آن حالى كه خفته بودند مى ديدى، از آن مك__ان و آن منظ__ره مى ت__رسي__دى و ف__رار مى ك__ردى و دلت از ترس آكنده مى شد.

آرى، خدا براى محيط غار رعب و هراسى پديد آورده بود كه كسى جرأت و جسارت نزديك شدن به غار را نداشته باشد و دست كسى به آنان نرسد، تا بدون مزاحمت هيچ موجود زنده اى تا مدتى

مقرّر در آنجا بخوابند.

برخى برآنند كه فضاى آن غار به گونه اى هراس انگيز بود كه هر كس از دهانه آن به درون مى نگريست دلش از ترس لبريز مى شد و به نظرمى رسد كه عوامل استبدادازپى اصحاب كَهْف تا آنجا آمدند، امّا از فضاى هراس انگيز غار جرأت نيافتند كه به درون آن وارد شوند؛ از اين رو در غار را از بيرون مسدود ساختند تا اگر كسانى در درون آن هستند، جان سپارند؛ و اين هم لطفى از سوى خدا بود تا درنده يا انسانى به محيط غار وارد نگ__ردد و آن__ان در امنيّت ك__ام__ل باشن__د و هي__چ خط__رى جان و سلامت آنان را تهديد نكند.

و برخى گفته اند: در آن مدت طولانى مو و ناخن «اصحاب كَهْف» به گونه اى بلند

(150) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شده بود كه هر كسى آنان را مى ديد دستخوش هراس مى شد، امّا اين سخن درست نيست چ_را كه آنان هنگامى كه از آن خواب گران بيدار شدند، از يكديگر مى پرسيدند: چه م__دت__ى را در خ__واب ب__وده اند؟ ي__ك روز يا كمتر؟(1)

«سَعيد بن جُبَيْر» از «اِبن عَبّاس» آورده است كه در جنگ روم به همراه «مُعاوِيَه» دجّال خيره سر اموى بودم كه سپاه، به غار «اصحاب كَهْف» رسيد و «معاويه» گفت: ك_____اش مى ت__وانستي__م «اصح____اب كَهْ__ف» را ببيني__م.

گفتم: تو را به اين كار دسترسى نيست، چراكه خدا پيامبر برگزيده اش را از اين كار ب__ازداشت و ف__رم__ود: لَوِ اطَّلَعْتَ...(2) گفت: من اين كار را پى مى گيرم تا از حال آنان آگاه گردم.

براى اين كار گروهى را انتخاب كرد كه به درون غار روند و از آنجا گزارش آورند، امّا هنگامى كه آنان به آن غار وارد شدند، بادى سخت وزيدن گرفت و آنان را از

آنجا بيرون راند.

1 . سوره كَهْف، آيه 19.

2 . سوره كَهْف، آيه 18.

تفسير مردان (151)

فكر كنند كه يك روز خوابيده اند همين كه منظره آفت__اب را ديدند بخش__ى از ي__ك روز را مط__رح ك__ردن__د .

(152) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

پيامبر فرمود : «طَهِّرْ مَأْكَلَكَ وَ لا تُدْخِلْ بَطْنَكَ الْحَرامَ : غذاى خود را پاك كن و غ_ذاى حرام در معده خود وارد منما » .(1)

1- « وسائل » ، جلد 4 ، « ابواب دعا » باب 67 ، حديث 4 .

تفسير مردان (153)

خ__واب نوشي__ن برداشتن__د، يكى از آن__ان گفت: چقدر خوابيده ايد؟

قالُوا لَبِثْن_ا يَوْما اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ

آنان در پاسخ وى گفتند: يك روز تمام؛ امّا هنگامى كه سر از دهانه غار بيرون آوردند و ديدند خورشيد هنوز در آسمان بلند نورافشانى مى كند، پنداشتند كه هنوز بخش__ى از روز ب__اق__ى است؛

از اين رو گفتند: گ__وي__ى بخش__ى از ي__ك روز را خ__وابي__ده ايم نه تم__ام آن را.

ق__الُ__وا رَبُّكُ__مْ اَعْلَمُ بِما لَبِثْتُمْ

به باور «اِبن عَبّاس» گوينده اين فراز حكيمانه و پرمعنا رئيس گروه بود كه «تَمْليخا»

تفسير مردان (155)

ن__ام داشت و او ب__ود كه آگ___اهى از م__دت خ__واب را ب__ه ذات پاك آفريدگار هست__ى ب_ازگردانيد و گفت: دوست__ان! خ__داى شما به مدت خ__وابتان داناتر است و او بهت__ر مى داند كه چقدر خوابيده ايد.

فاَبْعَثُوا اَحَدَكُمْ بِوَرِقِكُمْ هذِهِ اِلَى الْمَدينَةِ

«اِبن عَبّاس» مى گويد: آنان از سكّه هاى ديكتاتور معاصر خود به همراه داشتند و بى خبر از خواب چندصد ساله خود، به يكديگر گفتند: اينك يكى از شما اين پول ها را برگي__رد و ب__راى ف__راه__م س__اختن م__وادّ غ__ذايى به شه__ر ب__رود.

فَلْيَنْظُر اَيُّها اَزْكى طَعاما

به باور «اِبن عَبّاس» منظور اين است كه: و بايد هر كس از پى تهيّه غذا مى رود نيك بينديشد و بنگرد كه كدامين غذاها پاكتر و پسنديده تر است، چراكه جامعه آنان مجوسى بود و در ميانشان انسان هاى با ايمانى نيز بودند كه از شرارت استبداد حاكم و سرانگشتان آن جرأت آشكار ساختن ايمان خود را نداشتند؛ و بدان دليل كه آنان در تهيّه موادّ غذايى و سربريدن حيوانات مقررات دينى را رعايت مى نمودند غذاى آنان پ_اك و خداپسندانه بود.

«كَلْبى» مى گ___وي__د: منظ___ور اي__ن است كه ب__اي__د دقت كند كه كدامين غذا بهت__ر و پاكي__زه تر است.

و «عِكْرِمَه» بر

آن است كه: بايد بنگرد كه نزد كدامين فروشنده، خوراكى هاى بيشترى است، چراكه چنين فروشگاه مهمّ و بزرگى غذاهايش بهتر است.

و به باور پاره اى ديگر اين سفارش بدان دليل بود كه آنان برخى از غذاهاى شهر را حلال و روا نمى شمردند.

فَلْيأْتِكُ__مْ بِ__رِزْقٍ مِنْ__هُ

و از آن م_واد غ_ذايى چيزى برايتان فراهم آورد تا بخوريد و به وسيله آن گرسنگى را ب__رط__رف س___ازي__د.

(156) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ لْيَتَلَطَّ_____________فْ

و آن كسى كه به سوى شهر و فراهم آوردن خوراكى مى رود بايد با تدبير و درايت بسيار عمل كند كه مردم شهر او را نشناسند و از حال او آگاه نگردند و بدين وسيله دستگاه امنيّتى و جاسوسى استبداد باخبر نشود.

وَ لا يُشْعِرَنَّ بِكُمْ اَحَدا

و به گونه اى رفتار كند كه كسى از شرايط حس__اس شما و پناهگاهتان آگاهى نيابد.

به باور برخى منظور اين است كه به هنگام داد و ستد و خريدن كالا با فروشنده درگي__ر نش__ود و با ظ__رافت و دراي_ت رفتار كند.

در آي__ه م__ورد بحث ني__ز در ترسي__م ادام__ه داست__ان و گفت__ار آنان مى فرمايد:

اِنَّهُ_____مْ اِنْ يَظْهَ_____رُوا عَلَيْكُ____مْ يَرْجُمُ____وكُ__مْ

چ__را كه اگر آنان پناهگاه شما را پيدا كنند و بر شما دست يابند، بى رحمانه شما را سنگب__اران و سنگس__ار خ__واهن__د كرد و به فجي__ع ترين و دش__وارت__رين سب__ك شم__ا را خواهند كشت.

اَوْ يُعيدُوكُمْ في مِلَّتِهِمْ

يا اينكه شما را به راه ظالمانه و كيش ارتجاعى و شرك آلود خويش بازخ_واهن_د گ__رداني_د.

اين ديدگاه «حَسَن» در مورد آيه است، امّا «اِبن جُرَيْج» مى گويد: منظور اين است كه: آن__ان شم__ا را زير فشار خواهند گذاشت وباخشونت و تندى حرف هاى زشت نث__ارتان خ__واهند كرد.

وَ لَنْ تُفْلِحُ__وا اِذا اَبَ_دا

و در آن شرايط است كه ديگر هرگز راه نجات و نيك بختى

را نخواهيد يافت و هرگز رستگ__ار نخ_واهيد شد.

تفسير مردان (157)

يافتند و آن را دليلى بر رستاخيز ديدند ) گفتند : ما مسجدى در كنار ( مدفن ) آن ها مى سازيم ( تا خاطره آن ها فراموش نشود ). (21 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

به زودى داستان هجرت اين گروه از مردان با شخصيت درآن محيط ، در همه جا پيچيد و شاه جبار سخت برآشفت ، نكند هجرت يا فرار آن ها مقدمه اى براى بيدارى و آگاهى مردم گردد و يا به مناطق دور و نزديك بروند و به تبليغ آيين توحيد و مبارزه با شرك و بت پرستى بپردازند. لذا دستور داد مأموران مخصوص همه جا به جستجوى آن ها بپردازند و اگر ردپايى يافتند آنان را تا دستگيريشان تعقيب كنند و آن ها را به مجازات برسانند. اما هرچه بيشتر جستند كمتر يافتند و اين خود معمايى براى مردم محيط و نقطه عطفى در سازمان فكر آن ها شد و شايد همين امر كه گروهى از برترين مقامات مملكتى پشت پا بر همه مقامات مادى بزنند و انواع خطرات راپذيراگردند سرچشمه بيدارى و آگاهى براى گروهى از مردم شد. ولى به هرحال داستان اسرار آميز اين گروه در تاريخشان ثبت گرديد و از نسلى به نسل ديگر انتقال يافت و صدها سال بر اين من__وال گذشت .... اكنون به سراغ مأمور خريد غذا برويم و ببينيم بر سر او چه آمد ، او وارد شهر شد ولى دهانش از تعجب بازماند ، شكل ساختمان ها به كلى

تفسير مردان (159)

دگرگون شده ، قيافه ها همه ناشناس ، لباس هاطرز جديدى پيدا كرده و حتى طرز سخن گفتن و آداب و رسوم مردم عوض شده است ، ويرانه هاى ديروز تبديل به قص_رها و قصرهاى

ديروز به ويرانه ها مبدل گرديد. شايد در يك لحظه كوتاه فكر كرد هنوز خواب است و آن چه مى بيند رؤيا است ، چشم هاى خود را به هم مى مالد اما متوجه مى شود آن چه را مى بيند عين واقعيتى عجيب و باورناكردنى است .او هنوز فكر مى كند خوابشان در غار يك روز يا يك نيمه روز بوده است پس اين همه دگرگونى چرا؟ اين همه تغييرات در يك روز چگونه امكان پذير است. از سوى ديگر قيافه او براى مردم نيز عجيب و نامأنوس است ، لباس او ، طرز سخن گفتن او و چهره و سيماى او ، همه براى آن هاتازه است و شايد اين وضع نظر عده اى را به سوى او جلب كرد و به دنبالش روان شدند. تعجب او هنگامى به نهايت رسيد كه دست در جيب كرد تا بهاى غذايى را كه خريده بود بپردازد ، فروشنده چشمش به سكه اى كه به 300 سال قبل و بيشتر تعلق داشت و شايد نام « دَقْيانُوس » شاه جبار آن زمان بر آن نقش بود ، هنگامى كه توضيح خواست ، او در جواب گفت : تازگى اين سكه را ب_ه دست آورده ام. كم كم از قراين احوال بر مردم مسلم شد كه اين مرد يكى از گروهى است كه نامشان را درتاريخ 300 سال قبل خوانده اند و در بسيارى از محافل سرگذشت اسرارآميزشان مطرح بوده است. و خود او نيز متوجه شد كه او و يارانش در چه خواب عميق و طولانى فرورفته بودند. اين مسأله مثل بمب در شهر صدا كرد و زبان به زبان در همه جا پيچيد. بعضى از مورخان مى نويسند در آن ايام زمامدار صالح و موحدى بر آن ها حكومت مى كرد ، ولى

هضم مسأله معاد جسمانى و زنده شدن مردگان بعد از مرگ براى مردم آن محيط مشكل بود جمعى از آن ها نمى توانستند باوركنند كه انسان بعد ازمردن به زندگى بازمى گردد ، اما ماجراى خواب اصحاب كهف دليل دندان شكنى شد براى آن ها كه طرفدار مع_اد جسم_انى ب_ودند. و لذا قرآن مى گويد : «همان گونه كه آن ها را به خواب فرو برديم ازآن خواب عميق و طولانى بيداركرديم و مردم را متوجه حالشان نموديم تا

(160) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

بدانند وع_ده رستاخيز خداوند حق است : وَ كَذلِكَ اَعْثَرْنا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا اَنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ ». « و در پايان جهان و قيام قيامت شكى نيست : وَ اَنَّ السّاعَةَ لا رَيْبَ فيه_ا ». چرا كه اين خواب طولانى كه صدها سال به طول انجاميد بى شباهت به مرگ نبود و بيدارشدنشان همچون رستاخيز ، بلكه مى توان گفت اين خواب و بيدارى از پاره اى جهات از مردن و بازگشتن به حيات ، عجيب تر بود ، زيرا صدها سال بر آن ها گذشت درحالى كه بدنشان نپوسيد ، درحالى كه نه غذايى خوردند و نه آبى نوشيدند ، در اين مدت طولانى چگونه زنده ماندند؟ آيا اين دليل بر قدرت خدا بر هرچيز و هركار نيست ؟ حيات بعد از مرگ با توجه به چنين صحنه اى مسلما امكان پذير نيست. بعضى از مورخان نوشته اند كه مأمور خريد غذا به سرعت به غار بازگشت و دوستان خود را از ماجرا آگاه ساخت ، همگى در تعجب عميق فرورفتند و از آن جاكه احساس مى كردند همه فرزندان و برادران و دوستان را از دست داده اند و هيچ كس از ياران سابق آن ها زنده نمانده ، تحمل اين زندگى براى آن ها سخت و

ناگوار بود ، از خدا خواستند كه چشم از اين جهان بپوشند و به جوار رحمت حق منتقل شوند و چنين شد. آن ها چشم ازجهان پوشيدند و جسدهاى آن هادرغار مانده بود كه مردم به سراغشان آمدند. « در اين جا نزاع و كشمكش بين طرفداران مسأله معاد جسمانى و مخالفان آن ها درگرفت . مخالفان سعى داشتند كه مسأله خواب و بيدارى اصحاب كهف به زودى به دست فراموشى سپرده شود و اين دليل دندان شكن را از دست موافقان بگيرند ، لذا پيشنه__اد ك__ردن__د در غ__ار گ_رفته شود ، تا براى هميش__ه از نظر مردم پنهان گردند » « اِذْ يَتَنازَعُونَ بَيْنَهُمْ اَمْرَهُمْ فَقالُواابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْيانا ». و براى خاموش كردن مردم مى گفتند زياد از آن ها سخن نگوييد ، آن ها سرنوشت اسرارآميزى داشتند كه « پروردگارشان از وضع آن ها آگاه تر است : رَبُّهُمْ اَعْلَمُ بِهِمْ ». بنابراين داستان آن ها را رها كنيد و به حال خودشان واگذاريد. درحالى كه « مؤمنان راستين كه از اين امر آگاهى يافته بودند و آن را سند زنده اى براى اثبات رستاخيز به مفهوم حقيقيش مى دانستند ، سعى داشتند اين

تفسير مردان (161)

داستان هرگز فراموش نشود و لذا گفتند : ما در كنار مدفن آن ها مسجد و معبدى مى سازيم » تا مردم ياد آن ها را از خاطره ها هرگز نبرند، به علاوه از روح پاك آن ها استم__داد طلبن__د « ق__الَ الَّ__ذي__نَ غَلَبُ__وا عَل__ى اَمْ__رِهِ__مْ لَنَتَّخِ__ذَنَّ عَلَيْهِ__مْ مَسْجِ__دا » .

، ق__رآن اين م__وض__وع را در آي__ات فوق با لحن موافقى آورده است و اين نشان مى دهد كه ساختن معبد به احترام قب__ور ب__زرگان دين نه تنها حرام نيست ، آن چنان كه وهابى ها مى پندارند ، بلكه كار خ__وب و ش__ايسته اى است. اصولاً بناهاى يادبود كه خاطره افراد برجسته و با شخصيت را زنده مى دارد هميشه در ميان مردم جهان بوده و هست و يك نوع قدردانى از گذشتگان و تشويق براى آيندگان در آن كار نهفته است ، اسلام نه تنها از اين كار نهى نكرده بلكه آن را مجاز شمرده است. وجود اين گونه بناها يك سند تاريخى بر وجود اين شخصيت ها و برنامه و تاريخشان است ، به همين دليل پيامبران و شخصيت هايى كه قبر آن ها متروك مانده تاريخ آن ها نيز م_ورد ترديد و استفهام قرار گرفته است. اين نيز واضح است كه اين گونه بناها كم ترين منافاتى با مسئله توحيد و اختصاص پرستش به « اللّه » ن__دارد ، زي__را « احت__رام » ، مطلب_ى است و « عبادت » و پرستش مطلبى ديگر .

(162) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«عَثَر»: از ريشه «اِعْثار» به مفهوم آگاهى بخشيدن و توجّه دادن است و «عاثُور» گودالى است كه براى شكار شيركنده مى شود.

آن مردان آگاه و آزادى خواه و پناه بردنشان به آن «غار» و آن پناهگاه طبيعى، فرمانرواى بدانديش و ددمنش آن سرزمين دستور داد كه تلاشى براى بيرون كشيدن آنان از عمق غار صورت نگيرد بلكه دهانه غار با مصالح ساختمانى مسدود گردد تا مخالفان استبداد در آن زندان طبيعى از گرسنگى و تشنگ__ى ج__ان سپ__ارند و هم__انجا گورستان آنان گردد...

پس از انجام اين شقاوت به وسيله گماشتگان ستم و فريب، دو عنصر با ايمان و آزادى خواه ديگر، نام و نشان و انديشه و هدف آنان و بيداد حكومت را بر لوحى نگاشتند و با جاسازى آن در صندوقى از «مس» و قرار دادن آن در تابوتى از فلز ماندنى، آن را در ديوار دهانه غار نهان كردند، بدان اميد كه در نسل هاى آينده مردمى توحي__دگ__را و آزادى خ__واه ب__ا درآوردن و خ__وان__دن آن سن__گ نوشته ها از سرگ__ذش__ت آزادم__ردان روزگ__ار آن__ان آگ__اه گ__ردن_د.

تفسير مردان (163)

بر كشمكش اين مردم در مورد رستاخيز گواهى، به شكوه و معنويت خودت سوگند كه دليلى روشن و روشنگر براى اينان پديدار ساز و برهانى گويا بفرست تا دريابند كه رستاخيز حق و فرارسيدنى است و هيچ ترديدى در آن راه ندارد.

بيدار كند، چرا نتواند جان آنان را برگيرد و آنگاه آنان را در آست_انه رست__اخي__ز زنده سازد؟

اِذْ يَتَن__ازَعُونَ بَيْنَهُ__مْ اَمْ__رَهُمْ

و ما اين برنامه آموزنده را هنگامى پياده ساختيم و اين دليل روشن و روشنگر را روزگارى پديد آورديم كه مردم آن زمان در مورد زنده شدن مردگان و فرارسيدن رستاخيز با هم كشمكش داشتند.

بناى يادبودى بر سر آنان بنياد كنيم تا سرگذشت شگفت انگيز آنان هماره اله__ام بخش عص__رها و نسل ها باش_د.

اما پاره اى بر آن بودند كه به جاى ساختن آرامگاه و مقبره براى آنان در آستانه غ__ار مسج__د و معب__دى س__اخت__ه ش__ود ت__ا پرستشگ__اه يكت__اپرست__ان گ__ردد.

و اي___ن بح___ث و گفتگ___و پس از م___رگ آن___ان پي__ش آم___د.

فَق___الُ___وا ابْنُ__وا عَلَيْهِ__مْ بُنْي___ان____ا

گروه شرك گرا پيشنهاد كرد كه: در برابر غار و پناهگاه آنان بنايى برپا داريد و آنان را ره__ا كني__د تا از چش__م انداز مردم نهان شوند و گفتگوها در مورد آنان فروكش كند.

رَبُّهُ______مْ اَعْلَ________مُ بِهِ_______________مْ

چرا كه خدا در مورد مدّت خواب، چگونگى بيدارى، هدف از اين رويداد و ديگر پ__رسش ه_ايى كه در اين سرگذشت شگف_ت انگيز مطرح است، داناتر و آگاه تر است.

به باور پاره اى اين فراز ادامه گفتار شرك گرايان نيست، بلكه گفتار پروردگار است و

(166) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

روشنگرى مى كند كه: پروردگارشان به حال آنان و اختلاف مردم در مورد پرسش هايى كه در م___ورد آن_ان مط_رح ش__ده، دان_ات_ر است.

اما به باور پاره اى ديگر، منظور اين است كه خدا بهتر مى داند كه آنان زنده هستند و دگرباره به خواب رفته اند، يا جهان را به درود گفته اند. چرا كه برخى بر اين باورند كه اصحاب كَهْف جهان را _ پس از بيدارى _ به درود گفتند و پاره اى بر اين عقيده اند كه تا روز رست__اخيز در خواب عميق و طولانى هستند.

قالَ الَّذينَ غَلَبُوا عَلى اَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِدا.

فرمانرواى باايمان آن سرزمين و انبوهى از ياران و دوستان و طرفدارانش گفتند: در اينجا مسجدى بنياد مى كنيم تا پرستشگاه مردم توحيدگرا باشد و مردم از ياد و نام اصحاب كَهْف تا قيامت الهام گيرند و خداى يكتا

را بپرستند و به ارزش هاى خداپسن__دان__ه آراست__ه ش__ون__د و درون ج__ان را پ__الاي__ش و صف__ا بخشن__د...

به ب__اور پ___اره اى، آن__ان دوستان و ياران«اصحاب كَهْف» بودند كه اين طرح را پيشنه__اد دادن__د.

و به ب__اور پ__اره اى ديگ__ر، بزرگان آن شه_ر و آن سرزمين اين ايده را طرح كردند.

«حَسَن» در تفسير آيه مى گويد: منظور اين است كه آنان گفتند: در اينجا پرستشگاهى بسازيم تا هرگاه آنان از خواب گران خويشتن برخاستند، در آن نماز بخوانند...

و در روايت آمده است كه: وقتى فرستاده آن جوانان پرشور و باايمان كه براى آوردن موادّ غذايى رفته بود، از شهر بازگشت و دوستانش را از مدت خوابشان آگاه ساخت آنان از خدا خواستند كه از سر مهر آنان را به حال اوّل بازگرداند و اينجا بود كه خ__دا، آن__ان را به ح__ال نخستين باز گردانيد و ميان آنان و مردم شهر فاصله افكند، به گونه اى كه آنان نتوانستند به درون غار راه يابند.

تفسير مردان (167)

سَيَقُولُونَ ثَلثَةٌ رابِعُهُمْ كَلْبُهُمْ وَ يَقُولُونَ خَمْسَةٌ سادِسُهُمْ كَلْبُهُمْ رَجْما بِالْغَيْبِ وَ يَقُولُونَ سَبْعَةٌ وَ ثامِنُهُمْ كَلْبُهُمْ قُلْ رَبّى اَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ ما يَعْلَمُهُمْ اِلاّ قَليلٌ فَلا تُمارِ فيهِ_مْ اِلاّ مِ_راءً ظاهِرا وَ لا تَسْتَفْتِ فيهِمْ مِنْهُمْ اَحَدا

گروهى خواهند گفت آن ها سه نفر بودند كه چهارمين شان سگ آن ها بود و گروهى مى گويند پنج نفر بودند كه ششمين آن ها سگشان بود، همه اين ها سخنانى بدون دليل است و گروهى مى گويند آن ها هفت نفر بودند و هشتمين شان سگ آن ها بود ، بگو پروردگار من از تعداد آن ها آگاه تر است ،جز گروه كمى تعداد آن هارا نمى داند، بنابراين درباره آن ها جز با دليل سخن مگوى و از هيچ كس پيرامون آن ها سؤال منما. (22 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

«مِراء» به طورى كه

«راغب» در «مفردات» مى گويد: دراصل از «مَرَيْتُ النّاقَةَ» يعنى « پستان شتر را به دست گرفتن براى دوشيدن » گرفته شده است، سپس به بحث و گفتگو پيرامون چيزى كه مورد شك و ترديد است اطلاق گرديده است. و بسيار مى شود كه در گفتگوهاى لجاجت آميز و دفاع ازباطل به كار مى رود، ولى ريشه اصلى آن محدودبه اين معنى نيست، بلكه هرنوع بحث و گفتگو را درباره هر مطلبى كه محل ترديد است شامل مى شود. «ظاهِر» به معنى غالب و مسلط و پيروز است. « رَجْم » در اصل به معنى سنگ يا پراندن سنگ است ، سپس به هر نوع تيراندازى اطلاق شده است و گاه به معنى كنايى « متّهم ساختن » يا « قضاوت به ظن و گمان » استعمال مى شود و كلمه « بِالْغَيْبِ » تأكيدى بر اين معنا است، بنابراين تعبير « رَجْما بِالْغَيْبِ » يعنى غائبانه قضاوت بى مأخذ درباره چيزى كردن. اين تعبير شبيه همان چيزى است كه در فارسى مى گ__ويي__م « تي__ر در ت__اريك__ى ان__داخت__ن » از آن ج__ا كه انداختن تير در تاريكى غالبا به هدف اصابت نمى كند اين نوع قضاوت ها غ_الب_ا درست از آب درنمى آي___د .

(168) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اخيرا اين تعبير معمول شده كه هنگام برشمردن چيزى ، تمام افراد آن بحث را بدون واو ذكر مى كنند ، اما آخرين آن ها حتما با واو خواهدبود ، مثلاًمى گوييم « زيد ، عمر ، حسن و محمّد آمدند » اين واو اشاره به پايان كلام و بيان آخرين مصداق و موضوع است. گرچه در جمله هاى فوق قرآن با صراحت تعداد آن ها را بيان نكرده است ، ولى از اشاراتى كه در آيه وجود دارد مى توان فهميد كه قول سوم همان قول صحيح و مطابق واقع است ، چراكه به دنبال قوم اوّل و دوّم كلمه « رَجْما بِالْغَيْبِ » ( تير در تاريكى ) كه اشاره به بى اساس بودن آن ها است آمده ، ولى درمورد قول سوّم نه تنها چنين تعبيرى نيست ، بلكه تعبير « بگو پروردگارم از تعداد آن ها آگاه تر است » و هم چنين « تعداد آن ها را تنها گروه كمى مى دانند » ذكر شده است كه اين خود دليلى است بر تاييد اين قول و در هرحال در پايان آيه اضافه مى كند « در مورد آن ها بحث مكن جر بحث مستدلّ و توأم با دليل و منطق : فَلا تُمارِ فيهِمْ اِلاّ مِراءً ظاهِرا...». جمله « فَلا تُمارِ فيهِمْ اِلاّ مِراءً ظاهِرا » مفهومش اين است كه آن چنان با آن ها منطقى و مستدل سخن بگو كه برترى منطق تو آشكار گردد. مفهوم سخن اين است كه تو بايد به اتكاء وحى الهى با آن ها سخن بگويى زيرا محكم ترين دليل در اين زمينه همين است .

تفسير مردان (169)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«مِراء»: بح_____ث و گفتگ_________و.

«رَجْم»: در اصل به مفهوم سنگ و سنگ پرانى آمده و به

همين تناسب در «تي___ران___دازى» و «رگب___ار تهمت بست___ن به ديگ___ران» و نيز «داورى بر اساس پن_____دار و گم___ان» آم___ده اس___ت.

«ظ___اهِر»: چي_____ره و پي_______روز.

مى گ__وي__د: منظ__ور اين است كه شم__ار كم__ى از پيروان كتاب هاى آسم_____انى، از شم____ار «اصح____اب كَهْ__ف» آگ_____اه اس__ت.

«اِبن عَبّاس» در اين مورد مى گويد: و من از هم__ان شم__ار ان__دك هستم؛ و به باور من «اصح__اب كَهْ__ف» هفت نف__ر و هشتمين آن__ان سگشان بود.

به نظ__ر مى رس__د كه ن__امب__رده اين ديدگاه را از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله فرا گرفته است.

«ضَحّاك» از «اِبن عَبّاس» آورده است كه ن__ام «اصح__اب كَهْف»، عبارت است از:

1 _ مكسلميسا. 2 _ تمليخا. 3 _ مرطولس. 4 _ نين_ونس.

5 _ سارينوس. 6 _ دربونس. 7 _ و«كشوطينونس»، ك___ه شبان بود.

فَلاتُمارِ فيهِمْ اِلاّ مِراءً ظاهِرا

در تفسي__ر اين ف__راز از آي__ه ش__ريف__ه دي__دگ__اه ه_ا متفاوت است:

1 _ به باور گروهى چون «اِبن عَبّاس»، «مُجاهِد» و «قَتادَه»، منظور اين است كه: هان اى پي__امبر! در مورد شم__ار «اصح__اب كَهْف» جز بر اساس دليل روشن و روشنگرى ك__ه از س__وى خ_____دا دري__اف_ت داشت__ه اى با آن___ان گفتگ__و مك__ن.

2 _ و به باور گروهى ديگر منظور اين است كه با آنان با شيوه اى روشن و در پرتو دليل هاى روشنگر بحث و گفتگو نما، به آنان بگو: شمار مورد نظر شما را همه

تفسير مردان (171)

نمى پ__ذي__رند و ديگ__ران شم__ار ديگ__رى را ارائ__ه مى دهند كه ممكن است آمار شما يا آنان درست باشد؛ با اين بيان بي__ايي__د تا اين م_وض__وع را از روى دليل و ب_ره_ان برايتان روشن سازم.

3 _ و از ديدگاه پاره اى منظور اين است كه: هان اى پيامبر! هرگونه بحث و گفتگو در اين مورد بايد در برابر ديدگان مردم و علنى باشد، چرا كه اگر در پشت درهاى بسته با آنان گفتگو شود، آنان حقايق را تحريف مى كنند و با دروغبافى

و دروغ پردازى سخنان تو را تغيير مى دهند و مردم را به اشتباه مى اندازند و چنين وانمود مى كنند كه آن___ان داراى دانش پيچي__ده اى هستن___د كه آگ__اهى از شم__ار اصح__اب كَهْف از آن س__رچشم___ه مى گي__رد.

وَ لا تَسْتَفْتِ فيهِمْ مِنْهُمْ اَحَدا.

و در اين مورد هرگز از اهل كتاب نظرخواهى مكن.

گروهى، از جمله «مُجاهِد»، «اِبن عَبّاس» و... ضمن بيان مطلب فوق برآنند كه در آيه شريفه، در حقيقت جامعه مورد خطاب است و به آنان هشدار مى دهد كه در مورد«اصحاب كَهْف»، از يهود چيزى نپرسند، چرا كه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله با باور عميق و ايم__ان وصف ناپذيرش به خ___دا، به پي___ام آسم__انى اعتم__اد داش__ت و از كسى پ__رسش نم__ى ك__رد ت_ا ب_ه او هش___دار داده ش___ود.

(172) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

قدرتش محدود است و احتمال ظهور موانع مختلف مى رود صحيح و منطقى نيست و چه بسا دروغ از آب درآيد ، مگر اين كه با جمله « اِنْشاءَاللّه » همراه باشد. شأن نزولى كه در مورد اين آيات نقل شده است نيز تفسير فوق را تاييد مى كند ، زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله بدون ذكر اِنْشاءَاللّه به كسانى كه پيرامون اصحاب كهف و مانند آن سؤال كرده بودند قول توضيح و جواب داد، به همين جهت مدتى وحى الهى به تأخير افتاد، تابه پيامبر صلى الله عليه و آله در اين زمينه هشدار داده شود و سرمشقى براى همه م_ردم باشد . سپس در تعقيب اين جمله، قرآن مى گويد : « وَاذْكُرْ رَبَّكَ اِذا نَسيتَ ». اشاره به اين كه اگر به خاطر فراموشى جمله «انشاءاللّه را به سخنانى كه از آينده خبر مى دهى نيفزايى هر موقع به يادت آمد فورا جبران كن و بگو انشاء اللّه ، كه اين كار گذشته را جبران خواهد كرد. از پاره اى از روايات استفاده مى شود كه اگر كسى سخنى را در ارتباط با آينده بدون انشاءاللّه بگويد

تفسير مردان (173)

خدا او را به خودش وامى گذارد و از زير چتر حمايتش بيرون مى برد .(1) در حديثى از امام صادق مى خوانيم : امام دستور داده بود نامه اى بنويسند ، هنگامى كه نامه پايان يافت و به خدمتش دادند ملاحظه كرد ، انشاءاللّه در آن نبود ، فرمود : « كَيْفَ رَجَوْتُمْ اَنْ يَتِمَّ هذا وَ لَيْسَ فيهِ اسْتِثْناءٌانْظُرُوا كُلَّ مَوْضِعٍ لايَكُونُ فيهِ اسْتِثْناءٌ فَاسْتَثْنُوا فيهِ : شما چگونه اميدوار بوديد كه اين نامه ( يا اين كار ) به پايان برسد درحالى كه انشاءاللّه در آن نيست ، نگاه كنيد درهرجاى آن نيست بگ_ذاريد ».

در آيه فوق خوانديم خداوند به پيامبرش مى گويد : « هنگامى كه خدا را فراموش كردى و بعد متذكر شدى ياد او كن » .(2) اشاره به اين كه اگر تكيه بر مشيّت او با جمله انشاءاللّه نكردى هرگاه به خاطرت آمد جبران نما. در احاديث و روايات متعددى كه در تفسير آيه فوق از اهل بيت عليهم السلام نقل شده ، نيز روى اين مسأله تأكيد گرديده است كه حتّى پس از گذشتن يك سال نيز به خاطرتان آمد كه ان شاء اللّه نگفته ايدگذشته را جبران نماييد.(3) اكنون اين سؤال پيش مى آيد كه نسيان مگر براى پيامبر ممكن است درحالى كه اگر نسيان به فكر او راه يابد مردم به گفتار و اعمال او اعتمادكامل نمى توانندداشته باشند و همين است دليل معصوم بودن پيامبران و امامان ازخطا و نسيان حتّى در موضوعات. اما باتوجه به اين كه در بسيارى از آيات قرآن ديده ايم روى سخن به پيامبران است امامقصود و منظور توده مردم هستند ، پاسخ اين سؤال روشن مى شود و طبق ضرب المثل عرب از باب «اِيّاكَ اَعْنى وَ اسْمَعى ياجارَهُ» است يعنى «روى سخنم با تواست اى كسى كه نزد من هستى اما همسايه، توبشنو». (4)

1- « نورالثقلين » جلد 3 ، صفحه 254 .

2 و 3 _ « نورالثقلين » جلد 3 ، صفحه 253 و 254 .

2- مع__ادل آن در ف__ارس_ى ض___رب المث__ل مع__روفى اس__ت ك___ه مى گ__وي__د :

در به تو مى گويم ديوار تو بشنو .

(174) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث روى سخن را متوجه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله س__اخت__ه و مى ف_رمايد:

وَ لا تَقُ__ولَنَّ لِشَ__أْى ءٍ اِنّى ف__اعِ__لٌ ذلِ__كَ غَ_دا.

ه__ان اى پي__امب__ر! ه__رگ__ز نگ__و من اين ك__ار را ف__ردا انج__ام خ__واه_م داد...

اِلاّ اَنْ يَش______اءَ اللّ_______ه

مگر اينكه خدا بخواهد؛

در تفسير اين آيه

ديدگاه ها متفاوت است:

1 _ به باور «اِبن عَبّاس» منظور اين است كه، خدا به پيامبرش فرمان مى دهد كه هرگاه از انجام كارى در آينده خبرداد و گفت: فردا چنين كارى خواهم كرد، آن را به خواست خدا مقيد سازد و بگويد: به خواست خدا چنين خواهم كرد.

«اَخْفَش» مى گويد: تقرير آيه اين گونه بوده است: «اِلاّ اَنْ تَقُولَ اِنْ شاءَ اللّهُ»، كه «تَقُولَ» حذف شده و «شاءَ» به مضارع تبديل شده است و بدين وسيله آفريدگار هستى مردم را به ادب اسلامى و انسانى تربيت مى كند و به آنان مى آموزد كه هرگاه از انجام كارى در آينده خبر مى دهند و تصميم خود را بيان مى كنند، اين خبر را مقيد به اراده و خواست خ__دا س__ازن__د تا اگر انجام نگرفت نه دروغى گفته باشند و نه اگر بر انجام آن س__وگند ياد كرده اند، با سوگن__د خود مخ__الفت نم__وده باشن__د.

2 _ امّا به باور «فَرّاء»، «اِنْ يَشَإِ اللّهُ» به ظاهر جانشين مصدر مى باشد و منظور اين است كه: مگو فردا كارى را انجام خواهم داد مگر به خواست خدا؛ و روشن است كه خدا نيز جز فرمانبردارى بندگان و انجام كارهاى شايسته از آنان نمى خواهد. با اين بيان گويى مفهوم آيه اين است كه: مگو: من چنين و چنان خواهم كرد، بلكه بگو: من تنها آنچه را خ__دا مى خواهد و خ__داپسندانه است، به خواست او انجام خواهم داد.

گفتن__ى است كه اين دي__دگ__اه بهتر است، چرا كه افزون بر آنچه آمد به حذف و تق__دي__ر نيز نيازى نيست.

تفسير مردان (175)

اينك جاى اين پرسش است كه در اين صورت انسان به هنگام خبر از برنامه ها و كارهاى آينده

خود تنها مى تواند از انجام كارهاى شايسته كه فرمانبردارى خدا باشد، خبر دهد، ن__ه از ك__اره_اى مباح، بسان سفر تفريحى و كارهاى پسنديده ديگر كه جنب__ه عب___ادى ندارد.

امّا بايد به خاطر داشت كه اين نهى و هشدار براى حرمت نيست، بلكه براى ارشاد و راهنمايى است، چرا كه اگر كسى اين فرمان را اطاعت نكند، بدون ترديد مرتكب گن__اه نش____ده اس__ت.

3 _ به باور «جُبّائى» آيه شريفه به انسان هشدار مى دهد كه نگويد من فردا چنين و چنان خواهم كرد، چرا كه ممكن است پيش از انجام آن كار بميرد و يا به رويدادهاى ناگوارى چون بيمارى گرفتار گردد و نتواند آن كارى را كه آهنگ آن را داشت و وعده مى داد، انجام دهد؛ و يا ممكن است از تصميم خود بازگردد و انجام ندهد، كه در هر دو صورت دروغگو مى شود؛ با اين بيان بهتر است كار را به خواست خدا مقيّد سازد و بگويد: من فردا به خواست خدا چنين مى كن__م، ي__ا ب__ه مسج___د م__ى روم و... تا در ص____ورت انص__راف و يا ع__دم انج__ام كار از دروغ گفت__ن در ام__ان بم__ان__د.

به هر حال همان گونه كه پيشتر نيز اشاره رفت، شرك گرايان به راهنمايى و وسوسه يهود، از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله در مورد سرنوشت «اصحاب كَهْف» و سرگذشت «ذوالقَرْنين» پرسش كردند و آن حضرت وعده داد كه فردا پاسخ دهد، امّا «اِنْ شاءَ اللّهُ» نگفت و كارش را به خواست خدا پيوند نزد، از اين رو فرشته وحى مدتى نيامد و پيامبر صلى الله عليه و آله به رنج و اندوه گرفتار گرديد و آنگاه كه فرشته وحى فرود آمد و پاسخ پرسش شرك گرايان را آورد اين آيه

نيز آمد و به پيامبر صلى الله عليه و آله فرمان رسيد كه: هرگاه وع__ده مى دهد خواست خدا را ازياد نبرد و بگويد به خواست خداچنين خواهم كرد.

وَ اذْكُرْ رَبَّكَ اِذا نَسيتَ

در مورد مستق__ل ب__ودن اين ف__راز از آي__ه ش__ريف__ه و يا پيوند آن به پيش از

(176) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

خود، دو نظر آمده است:

الف: به باور گروهى اين فراز از آيه به جمله پيش پيوند مى خورد و در تفسير آن ديدگاه ها متفاوت است:

1 _ به باور «اِبن عَبّاس» منظور اين است كه: اگر در گفتارت ياد خدا و پيوندزدن كار به خواست او را فراموش كردى، هنگامى كه _ پس از مدتى خواه يك روز، يك ماه يا يك سال _ به يادت آمد، بى درنگ پروردگارت را به يادآور و بگو: به خواست او، اين ك_ار را انجام خواهم داد يا چنين خواهم گفت و يا از اينجا خواهم رفت.

يادآورى مى گردد كه از امامان نور نيز همين ديدگاه روايت شده است.

به نظر مى رسد كه اگر چنين كارى انجام دهد، پاداش از دست رفته نصيب او مى گردد، بى آنكه اين استثنا در سخن اثرى بگذارد.

و ني__ز ممك__ن است اگر سوگندى براى انجام آن كار خورده است، بدين وسيله كف_اره آن برداشته شود.

2 _ امّا به باور «حَسَن» و «مُجاهِد»، منظور اين است كه تا از آن محفل و مجلس بيرون نرفته اى خ__دا را به يادآور و ان شاء اللّه بگو.

3 _ پاره اى مى گويند: اگر هنوز گفتارت ادامه دارد و به يادت آمد كه خدا را ياد نك__رده اى، ان شاء اللّه بگ__و؛ چراكه هنوز فرصت از دست نرفته است. و اين ديدگاه بهت__ر به نظ__ر مى رسد.

4 _ و «اَصَمّ» مى گويد: هرگاه ان

شاء اللّه نگفتى و از گفتار خود پشيمان شدى، پ__روردگ_ارت را ياد كن.

ب: امّا به ب__اور ب__رخ__ى، فراز مورد بحث ارتباطى به گذشته ندارد و مستقل است و در تفسي__ر آن ني_ز س__ه نظ__ر آم__ده است:

1 _ «عِكْرِمَه» مى گ___وي__د: منظ__ور اين است كه: هرگ__اه خشمگين شدى، از خدا آم__رزش بخ__واه ت_ا آتش خشم__ت ف__رونشين__د.

تفسير مردان (177)

2_ و «جُبّائى» بر آن است كه: انسان به هنگام گفتار و تصميم بايد به ياد خدا باشد و مفه__وم آي__ه اين است كه: ه__رگ__اه چيزى را كه مورد نيازت مى باشد فراموش ك__ردى، خ___دا را به ي__ادآور تا ت__و را ب__ه خ___ود آورد.

3 _ و به باور «سُدى» و «ضَحّاك» منظور نماز مى باشد و مفهوم آيه اين است كه هرگاه نماز را فراموش كردى، آنگاه كه به يادت آمد بخوان.

وَ قُ___لْ عَس__ى اَنْ يَهْ__دِيَنِ رَبّى لاَِقْ__رَبَ مِنْ ه____ذا رَشَ___دا.

و بگ__و امي__د ك__ه پ__روردگ__ارم م__را ب__ه راهى روشن تر از اين راه نمايد و دليل ه__ا و معج___زه هايى براى اثبات رسالت و دعوت آسمانى ام به من ارزانى دارد ك__ه از داست__ان «اصح__اب كَهْف» ني__ز رس__اتر ب__اش__د.

«زَجّاج» در اين مورد مى گويد: آفريدگار هستى به پيامبرش دليل ها و معجزه هايى رساتر ارزانى داشت، چراكه او را از دانش هاى غيبى در مورد سرگذشت پيامبران آگاه گردانيد و اينه__ا دلايل__ى روشن ت__ر و رس__اتر از سرگ__ذشت «اصحاب كَهْف» بود.

و «جُبّائى» مى گويد: منظور اين است كه: از خدا بخواه تا هرگاه چيزى را فراموش كردى به يادت آورد و بگو: اگر پروردگارم آنچه را فراموش ساخته ام به يادم نياورد، به جاى آن، چيزى را به يادم خواهد آورد كه برايم سودبخش تر و سازنده تر خواهد افتاد.

(178) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ف_ى كَهْفِهِ__مْ ثَ_لاثَ مِ_ائَةٍ سِني_نَ وَازْدادُوا تِسْع___ا

آن ها درغار خود سيصدسال درنگ كردند و نه سال نيز بر آن افزودند. (25 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

بنابراين مجموع مدت توقف و خواب آن ها در غار سيصد و نه سال بود. جمعى معتقدند اين تعبير كه به جاى 309 سال، فرموده است 300 سال و نه سال برآن افزودند، اشاره به تفاوت سال هاى شمسى و قمرى است چرا كه آن ها به حساب سال هاى شمسى سيصد سال توقف كردند و با محاسبه سال هاى قمرى سيصد و نه سال و اين از لطائف تعبير است كه با يك تعبير جزيى در عبارت واقعيت ديگرى را كه ني__از ب__ه ش___رح دارد ب_ازگ_و كنن__د .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آخرين فراز از سرگذشت درس آموز «اصحاب كَهْف» اينك قرآن به ترسيم مدت خواب طولانى آنان پرداخته و مى فرمايد:

از روزى كه «اصحاب كَهْف» وارد آن غار شدند و در آنجا خفتند، تا آنگاه كه خدا آنان را بيدار كرد و مردم را از سرنوشت عجيب و خواب شگفت انگيزشان آگاه س_اخت، سيص_د و نه سال بر آنان گذشت.

در آيه شريفه براى واژه «تِسْعاً» تميز نياورده است، چرا كه با آمدن «سِنين» ديگر ني__ازى به تك__رار آن به عن__وان تمي__ز نيس__ت؛ و بس__ان اين جمل__ه است «عِندى مِأَةُ دِرْهَ__مٍ وَ خَمْ__سٌ» كه ني__از به تمي_ز ندارد.

1- تفاوت سال هاى شمسى و قمرى تقريبا يازده روز است ، كه اگر آن را در سيصد ضرب كنيم و سپس بر عدد روزهاى سال قمرى كه 354 روز است تقسيم كنيم نتيجه آن همان عدد نه مى شود ( البت_ه در اين ج_ا كس_ر مختص_رى مى ماند كه چون كمتر از يك

سال است قابل محاسبه نيست ).

تفسير مردان (179)

قُلِ اللّهُ اَعْلَمُ بِما لَبِثُوا لَهُ غَيْبُ السَّمواتِ وَالاَْرْضِ اَبْصِرْبِه وَ اَسْمِعْ ما لَهُمْ مِنْ دُونِ__ه مِنْ وَلِىٍّ وَ لا يُشْ__رِكُ ف__ى حُكْمِ__ه اَح__دا

بگ___و: خ__داون__د از م__دت ت__وقفش__ان آگ__اه ت__ر است، غيب آسمان ها و زمين از آن او است راست__ى چه بين__ا و چه شنوا است ؟آن ها هيچ ولى و سرپرستى جز او ندارند و هيچ كس در حكم او شريك نيست.(26 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

كسى كه از پنهان و آشكار ، در مجموعه جهان هستى با خبر است چگونه ممكن است از مدت توقف اصحاب كهف آگاه نباشد. به همين دليل ساكنان آسمان ها و زمين هيچ ولى و سرپرستى جز او ندارند « ما لَهُمْ مِنْ دُونِه مِنْ وَلِىٍّ ». و درپايان آيه اضافه مى كند «هيچ كس در حك__م خ__داون__د ش__ري__ك نيست: وَ لايُشْرِكَ فى حُكْمِه اَحدا ». در حقيقت اين تأكيدى است بر ولاي__ت مطلق__ه خ__داون__د كه نه شخص ديگرى بر جهانيان ولايت دارد و نه كسى شريك در ولايت او است ، يعن__ى نه ب__الاستق__لال و نه مشت__ركا شخص ديگرى در ولايت جهان نفوذ ندارد.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در ادامه سخن مى افزايد:

قُ__لِ اللّهُ اَعْلَ__مُ بِم_ا لَبِثُ__وا

اى پيامبر! اگر پيروان كتاب هاى پيشين آسمانى با تو در اين مورد به گفتگو و كشمكش پ__رداختند، بگ_و: خ__دا به م__دت درن__گ آن___ان در غ__ار دان__اتر است.

گفتن__ى است كه اي__ن در پ__اس__خ مسيحي__ان «نَجْ__ران» بود كه مى گفتن__د: به ب__اور ما آن__ان سيص__د س__ال در غار خوابيدند و نه بيشتر و قرآن روشنگرى كرد كه نه بلك__ه سيص__د و ن_ه سال.

پاره اى برآنند كه منظور آيه شريفه اين است كه: خدا بهتر

مى داند كه آنان تا آن

(180) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

زمان كه جهان را به درود گفتند، چقدر در آن غار بودند.

از «قَتادَه» آورده اند كه آغاز آيه شريفه، گفتار يهود است و قرآن گفتار آنان را ترسيم مى كند و دليل اين نظر نيز ادامه آيه است كه مى فرمايد: خدا به مدت درنگ آن__ان در غ__ار دان__اتر است و تنه_ا او مى دان_د كه چه مدت را در آنجا سپرى كردند.

امّا اين دي__دگ__اه درست به نظ__ر نمى رس__د، چرا كه از آيه چنين دريافت مى گردد كه خدا از مدت خواب آنان خب__ر مى دهد و بدون دليل نمى توان از ظاهر آيه دست كشي__د و آن را به نكت__ه ديگ__رى س___وق داد.

افزون بر ظاهر آيه شريفه، هدف از بيان اين حقيقت، نشان دادن قدرت بى كران و شگفت انگيز خدا و علم بى پايان اوست و اين هنگامى درست مى شود كه مدت خواب آنان روشن شود. بنابراين خدا در آغاز آيه مدت خواب آنان را ترسيم مى كند و از پى آن پندارهاى اهل كتاب را كه در اين مورد دستخوش كشمكش بودند بى اساس اعلان مى نمايد و منظور اين است كه: هان اى پيامبر! بگو: خدا به مدت خواب آنان داناتر است؛ بر اين ب__اور هر آنچ__ه او خب__ر مى دهد، هم__ان را بپ__ذي__ريد و پندارهاى اه__ل كت__اب را واگذاريد...

لَهُ غَيْبُ السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ

واژه «غَيْب» به مفهوم نهان و چيزى است كه از قلمرو دريافت انسان فراتر است. با اين بيان منظور اين است كه آگاهى از نهان آسمان ها و زمين تنها از آن اوست و چيزى در ك__ران تا ك__ران هستى وجود ندارد كه خدا از آن بى خبر باشد. آرى هرآنچه در آسم__ان ها و زمين براى انسان

نهان است و دريافت آن ممكن نيست براى او كه آف__ري__دگار و تدبي__رگر هست__ى است عيان مى باشد.

اَبْصِ___رْ بِ____ه وَ اَسْمِ____عْ

راست__ى چ__ه آف__ري__دگ__ار بين____ا و شگف__ت چ___ه خ__داى شن___وايى است!

او هم__ه چي___ز را مى دان___د و مى بين__د و مى شنود و در كران تا كران هستى

تفسير مردان (181)

چي___زى بر او پ__وشي___ده نيس_ت.

اين جمله براى بيان شگفتى و تعجّب از شكوه و عظمت و دانايى و شنوايى خدا آم_ده و در مق__ام ست__ايش ذات پ__اك اوست.

در روايت است كه يكى از يهوديان از اميرمؤمنان عليه السلام در مورد مدت درنگ «اصحاب كَهْف» در غار پرسيد، كه آن حضرت فرمود سيصد و نه سال و آنگاه همين آي__ه را ب____راى او ت__لاوت ك__رد.

او گفت: در كتاب ما سيصد سال آمده است.

حضرت فرمود: آنچه در كتاب شما آمده، بر اساس سال هاى شمسى است و آنچه در قرآن آمده هماهنگ با سال هاى قمرى است.

مالَهُ___مْ مِ__نْ دُونِ__هِ مِ___نْ وَلِ___ىٍّ

همه كسانى كه در آسمان ها و زمين هستند، جز ذات پاك او يار و سرپرستى ندارند ك_ه آن___ان را ي____ارى نم__اين__د.

وَ لا يُشْ____رِكُ ف___ي حُكْمِ___هِ اَحَدا.

و او هيچ كس را در فرمانروايى خود شريك نمى سازد و كسى را نرسد كه بر خلاف ف__رم__ان و داورى او حك__م كن_د.

به ب__اور ب__رخ__ى منظور اين است كه خدا هيچ كس را در آنچه از غيب خبر مى دهد، ش__ريك خ_ود نمى سازد.

و بنا به قرائت ديگر منظور اين است كه: هان اى انسان! كسى را در فرمانروايى و داورى شريك و همتاى خدا مساز.

(182) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ اتْ__لُ ما اُوحِىَ اِلَيْ__كَ مِنْ كِتابِ رَبِّكَ لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِه وَلَنْ تَجِدَ مِنْ دُونِه مُلْتَحَدا

آن چه به تو از كتاب پروردگارت وحى شده تلاوت كن

، هيچ چيز سخنان او را دگرگون نمى سازد و ملجاء و پناهگاهى جز او نمى يابى. (27 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« مُلْتَحَد » از ماده « لَحْد » به معنى حفره اى است كه از وسط به يكى از دو طرف مايل شده باشد ( همانند لحدى كه براى قبر مى سازند ) و به همين دليل جهت « مُلْتَحَد » به جايى گفته مى شود كه انسان تمايل به آن پيدا مى كند و سپس به معنى « ملجأ و پناهگاه » آمده است. دوآيه اخيراز چندين راه، احاطه علمى خداوندرا به همه موجودات عالم بيان كرده است: نخست مى گويد : « غيب آسمان ها و زمين از آن او است » و به همين دليل او ازهمه آن ها آگاه است. سپس اضافه مى كند: « او چه بينا و چه شنوا است ؟ » باز مى گويد : « تنها ولى و سرپرست او است و او از همه آگاه تر است »و نيز اضافه مى كند: « هيچ كس درحكم او شركت ندارد تاعلم و دانش او محدود شود». سپس مى فرمايد: «درعلم و كلام او تغيير و تبديلى پيدا نمى شود» تا از ارزش و ثبات آن بك__اه__د و در آخرين جمله مى گويد : « تنها پناهگاه در عالم او است و طبعا او از تم__ام پن__اهندگان خويش آگ__اه_ى دارد ».

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

و در آي___ه م__ورد بحث مى ف__رم___اي_د:

وَ اتْ__لُ م__ا اُوحِ__ىَ اِلَيْ__كَ مِنْ كِت__ابِ رَبِّ___كَ

هان اى پيامبر! آنچه خدا در باره اصحاب كَهْف به سوى تو فرو فرستاده است همه را ب__راى م__ردم بخ__وان، چ__را ك__ه حقيقت س__رگ_ذش__ت آنان در اين آيات است.

به باور پاره اى منظور اين است كه: از قرآن و آيات آن پيروى كن و به مقررات آن احت___رام گ___ذار و

در پ__رت__و آن رفتار نما.

لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِه

تفسير مردان (183)

براى مقررات خدا و پيشگويى هايى كه او مى كند و از آينده خبر مى دهد، تغيير دهنده و دگرگونسازى نيست و كسى نمى تواند سنت ها و قراين جاودانه و جهان شمول ح__اك__م بر رون__د ج__امعه و ت__اري__خ را كه او مق__رر فرموده است، دگرگون سازد.

وَ لَنْ تَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَدا.

به باور «مُجاهِد» منظور اين است كه: اگر از قرآن پيروى نكنى، جز ذات پاك خدا پن__اهگاهى نخواهى يافت.

امّابه باور«ابن عباس»،جايگاه وپناهگاه استوارى نخواهى يافت.

«قَت___ادَه» مى گ____وي__د: ب__ازگشتگ__اهى نخ__واه__ى يافت.

به ب__اور ما هم__ه اين دي__دگ_اه ها به ه_م ن_زديك هستند و تفاوت چندانى ندارند.

كس__انى كه در راه م__ا ك__وشي__ده اند، بى گمان ما راه هاى رستگارى و نجات خود را به آنان مى نماييم...

اين بيدادترين انسان هاست و ما با بهترين و ش__ايست__ه ترين شي__وه ها در ب_راب_ر او خواهيم ايستاد.

در صف گروهى از جوانان و جوانمردان آزادى خواه و برخوردار از امتيازات ظاهرى و معنوى مى نگريم كه بر سر دوراهى زندگى معنويت و كمال را برگزيده اند و آن چوپان مح__روم از امتي__ازات ظ__اهرى، به دليل بهره ورى از فكر و فهم و آگاهى و گزينش درست مسير زندگى، همرديف و همتا و همراه آنان مى شود؛ چراكه راه توحيد و تقوا، راه ب____رادرى و ب__راب__رى و راه زن__دگ__ى انس__انى اس__ت.

1 . سوره كَهْف، آيه 16.

2 . سوره يوسف، آيه 33.

تفسير مردان (187)

و اين درس ديگر اين سرگذشت عبرت آموز و عبرت انگيز است ك__ه راز صع__ودها و مان__دگارى ها پيوند با حق و عدالت و سرچشمه آنهاست.

پاكيزه است يا ناپاك...؟ آنگاه آنچه روا و شايسته بودنش براى تو روشن نبود و در آن جاى ترديد و چون و چرا بود، آن را دور بيفكن و آنچه پاكيزگى و روا بودنش روشن بود از آن بهره ور باش.

و سالار شايستگان حضرت حسين عليه السلام يكى از علل حق ستيزى و كوردلى و حق ناپذيرى سياه تبهكار يزيد را همين حرامخوارگى و بهره ورى از غذاهاى حرام و اثر منف__ى آن ارزي__ابى مى كن__د و مى ف__رم__ايد: ... وَ قَ__دْ مُلِئَ__تْ بُطُونُكُمْ مِنَ الْحَرامِ...(4)

آرى يك__ى از رازه__اى حق ستي__زى و حق ناپذيرى شما اين است كه شكم هاى

1 . سوره كَهْف، آيه 19.

2 . سوره عبس، آيه 24.

3 . نهج البلاغه، نامه 45.

4 . عاشورا غمبارترين روز تاريخ، از همين قلم.

تفسير مردان (189)

شم__ا از ح__رام آكن_____ده ش__ده است.

و حقيرانى هستند كه براى منافع زودگذر، پا روى خرد و وجدان و انتخاب خود مى گذارند و استدلالشان اين است كه بايد همرنگ زمانه و همرنگ زورداران بود تا بهره ور زيست، خواه آنان درست باشند و يا نادرست...

امير مؤمنان عليه السلام در راز حقارت اين دنياپرستان مى فرمايد: لاَِنَّ النّاسَ قَدِ اجْتَمَعُوا عَلى مائِدَةٍ شَبْعُها قَصيرٌ وَ جُوعُها طَويلٌ...(2)

راز اي_ن حق__ارت و فرصت طلب__ى اين اس__ت ك__ه م__ردم بر سر سفره دنيايى نشسته اند كه سيرى آن اندك و گرسنگى اش طولانى است.

3 _ و گروه سوّم انسان هايى آگاه و آزاده و هدفدارند كه با دو ويژگى آگاهى و

1 . سوره اَعْراف، آيه 179.

2 . نهج البلاغه، خطبه 201.

(190) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

پاى بندى به حق و عدالت و شيفتگى به ارزش ها و والايى ها راه زندگى را برمى گزينند؛ و جوانمردان آزادى خواه كَهْف از آنان بودند؛ و آنان اين درس را به عصرها و نسل ها مى دهند كه بايد هم آگاهانه زيست و آگاهانه انتخاب كرد و هم درست و بر اساس حق و عدالت راه زندگى را گام سپرد و از شمار كم حق طلبان و شايستگان در راه حق نهراسيد.

امي__ر م__ؤمن__ان عليه السلام در اين مورد روشنگ__رى مى كن_د كه:

لا تَسْتَ____وْحِشُ____وا ف__ى طَ__ري__قِ الهُ____دى لِقِلَّ___ةِ اَهْلِ__هِ...(1)

مبادا در راه حق و هدايت از شمار كم حق پذيران و حق طلبان و حق پرستان به وحشت افتيد و به راه بيداد و باطل كه پرهياهوست درغلطيد...

مطابق با حقيقت جا مى زنند و ديگران را نادرست و ناروا و باطل عنوان مى دهند و بدين وسيله بر اصل نفى و طرد و حذف ديگران پاى مى فشارند و بدترين بيدادها را در راه هدف هاى جاه طلبانه خويش روا مى شمارند و حقوق و آزادى و امنيت ديگ__ران را بازيچه خودك__امگى هاى خويش مى سازند.

سرگذشت جوانمردان آزادى خواه يا اصحاب كَهْف اين درس را نيز مى دهد كه انسان شايسته كردار و درست انديش با وجود يقين به برداشت درست خويش از موضوعات و مفاهيم و مسائل گوناگون، بايد با ديگران بر اساس منطق و خرد و روشنگ__رى و است__دلال روب__ه رو ش__ود(2) و نه با طرد و حذف و فشار... چراكه شيوه

1 . نهج البلاغه، خطبه 201.

2 . سوره كَهْف، آيه 15 و 16.

تفسير مردان (191)

فش__ار و ط__رد و نف__ى، نش__ان بى محت__وايى و بى خردى و زورمدارى و پوكى و پ__وچى خط__وط و جري__ان ها و گ__روه ها و حك__ومت هاست.

آرى، آيات اين داستان، نشانگر توسعه شخصيت و گستردگى فكر و انديشه و برخورد شايسته و خردمندانه و انسانى آنان با ديگران بود، امّا در برابر آنان استبداد و اختن__اقى را نش__انگ__ر است كه ب__ر زورم_دارى تكيه دارد(1).

غار و خفتگان در آن غار، به خ__دمت گرفت؟!

و چگونه پس از سيصد و چند سال در همان شرايط و سن و سال از خواب بر خاستند و گذشت روزگار و عامل زمان در آنها كارساز نيفتاد؟!

اينها و دهها چرا و چگونه؟ و پرسش تفكّرانگيز ديگر، نشانگر قدرت بى كران گ__ردانن__ده هست__ى و اراده ت__وان_ايى است كه بر كران تا كران طبيعت و جامعه و ت__اريخ حك__ومت مى كن_د.

1 . سوره كَهْف، آيه 20.

(192) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كه گروه مؤمنان فقير را از خود براند ، لذا خداوند دستور مى دهد كه در برابر اين فشار فزاينده ، صبر و استقامت پيشه كن و هرگز تسليم آن ها مشو. تعبير به «صبح و شام» اشاره به اين است كه در همه حال و تمام عمر به ياد خدا هستند. و تعبير به « يُريدُونَ وَجْهَهُ : ذات او را مى طلبند » دليل بر اخلاص آن ها است و اشاره به اين كه آن ها از خداوند خود او را مى خواهند ، حتى به خاطر بهش_ت ( هرچند نعمت هايش بزرگ و پرارزش است )و به خاطر ترس از دوزخ و مجازات هايش (هرچند عذاب هايش دردناك است) بندگى خدا نمى كنن__د . سپس به عن__وان تأكي__د ادامه مى دهد : « وَ لا تَعْدُ عَيْناكَ عَنْهُمْ تُريدُ زينَةَ الْحَي__وةِ ال_دُّنْيا... » .

(194) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

غالبا از جامعه هايى كه داراى چنين بافتى هستند برخاسته و ناآرامى ها در چنين جوامعى هرگز پايان نمى گيرد. در جامعه جاهلى زمان نوح نيز اشراف بت پرست به نوح همين ايراد را مى كردند كه چرا به تعبير آن ها «اَراذِل» از تو پيروى كرده اند ؟ ( اراذل به معنى پست ها ، چرا كه اين كوردلان مقياس بزرگى و پستى را درهم و دينار مى پنداشتند ) « فَقالَ الْمَلاَُ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ ما نَريكَ اِلاّ بَشَرا مِثْلَنا وَ ما نَريكَ اتَّبَعَكَ اِلاِّالَّذينَ هُمْ اَراذِلُنا » ( 27 / هود ). و ديديم كه چگونه گروهى از اين خودپرستان بى ايمان حتّى از نشستن در كنار تهيدستان باايمان، ولو براى چند لحظه، اباداشتند و نيز در تاريخ اسلام خوانده ايم كه چگونه پيامبر صلى الله عليه و آله با كنار زدن گروه اول و ميدان دادن به گروه دوم جامعه اى ساخت به معنى واقعى كلمه ، « توحيدى » ، جامعه اى كه استعدادهاى نهفته در آن شكوفا گشت و ملاك ارزش و شخصيت، نبوغ ها و ارزش هاى انسانى و تقوا و دانش و ايمان و جهاد و عمل صالح بود.

تفسير مردان (195)

مَنْ اَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا وَ اتَّبَعَ هَويهُ وَ كانَ اَمْرُهُ فُرُطا ». در اين جا نخست غفلت از خدا مطرح است و به دنبال آن پيروى از هوا و جالب اين كه نتيجه آن افراط كارى آن هم به طور مطلق ذكر شده است. چرا هواپرست هميشه گرفتار افراط است ، شايد يك دليلش اين باشد كه طبع آدمى در لذت هاى مادى هميشه گرفتار افراط است و رو به افزون طلبى مى رود كسى كه ديروز از فلان مقدار مواد مخدر نشئه مى شد امروز با آن مقدار نشئه نمى شود و بايد تدريجا بر مقدار آن بيفزايد ، كسى كه ديروز يك قصر مجهز چندهزار مترى او را سير مى كرد امروز براى او يك امر عادى است و به همين ترتيب در همه شاخه هاى ه__وا و ه__وس ، دايم__ا رو به اف__راط گام برمى دارند تا خود را هلاك و نابود كنند .

عادلانه و انسانى.

ش__أن ن_زول

در شأن نزول و فرود آيه مورد بحث آورده اند كه، اين آيه در باره گروهى از پاكدلان و شايسته كرداران عصر رسالت، همچون: «سَلْمان»، «اَبوذَر»، «عَمّار»، «خَبّاب»، «حَبيب» و... فرود آمد، چراكه گروهى از زرداران و زورمداران شرك گرا به حضور پيامبر صلى الله عليه و آله آمدند و گفتند: اى پيامبر خدا! اين محرومان و تهيدستان، چه كسانى هستند كه بر گرد خود راه داده و در محفل خويش پذيرفته اى؟ اگر اين بينوايانى را كه لباس هاى خشن و پشمينه بر تن دارند و بوى نامطبوع عرق از بدنشان به فضا برمى خيزد و از زر و زيور و قدرت و امكانات بى بهره اند، اگر اينان را از خود برانى و دور سازى، ما به همراه ديگر اشرافان و سردمداران مكّه بر گردت حلقه خواهيم زد و تو را در ص_در مجلس خواهيم نشاند و... امّا با بودن اينان هرگز...

درست در پاسخ اين تقاضاى بيجا و برترى جويى آنان بود كه اين آيه شريفه به قلب مصفاى پيامبر صلى الله عليه و آله فرود آمد و آن بزرگوار فرمود: اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى لَمْ يُمِتْنى حَتّى اَمَرنى اَنْ اُصَبِّرَ نَفْسى مَعَ رِجالٍ مِنْ اُمَّتى مَعَكُمُ الْمَحْيا وَ مَعَكُمُ الْمَماتُ.(1)

ست__ايش از آن خ__داون__دگارى است ك__ه م__را زن__ده نگ__اه داشت و با مردان درس__ت ان__ديش و ش__ايست__ه ك__ردارى هم__دم و همنشي__ن س__اخ__ت. آرى زندگى ب__ا شم__ا و م__رگ ه__م با شم__ا خ__وش و پسن__دي__ده اس___ت.

1 . اَسْبابُ النُّزول، «واحِدى»، ص 171.

تفسير مردان (197)

نماز مى گزارند و بامداد و شامگاه خداى را مى خوانند و هدفى جز خشنودى خدا ن__دارن__د؛ آرى اين__ان روز را با ياد خدا و با نيايش با او آغاز مى كنند و شامگاهان نيز ب__ا دع__ا و راز و ني__از با او روز را به پ_اي_ان مى ب___رند.

يُ_ري___دُونَ وَجْهَ___هُ

و از اي__ن ك__ار تنه_ا خشنودى خ____دا را مى جويند.

به باور برخى منظور آنان از اين كار بزرگداشت خدا و ستايش او و تقرّب به بارگاه اوست و آفت ريا و تظاهر و بازيگرى در كار آنان نيست.

وَ لا تَعْ__دُ عَيْن_اكَ عَنْهُ__مْ تُ__ري__دُ زينَ__ةَ الْحَي__وةِ ال_دُّنْيا

و هرگز ديدگان خود را از اين مردم با ايمان برمگير و به دنياداران و دنياپرستان ت__وجّه مك__ن، كه ب__دي__ن وسيل__ه بخ__واهى همراهى و همنشينى زرداران و زورمداران را برگزينى.

به باور مفسّران پيامبرگرامى صلى الله عليه و آله علاقه بسيارى به حق پذيرى و ايمان شرك گرايان داشت، چراكه با ايمان آوردن آنان راه براى حق پذيرى و هدايت دنباله روها و پيروان آنان گشوده مى شد وگرنه آن بزرگوار به دنيا و دنياداران علاقه اى نداشت و اگر گاه و بيگاه به آنان روى خوش نشان مى داد و با آنان ملايمت مى كرد و آنان را به پيام خود دعوت مى نمود، همه اين گام ها بدان اميد بود كه آنان ايمان آورند. به همين دليل در اين آيه شريفه به آن حضرت دستور مى رسد كه از آنان روى برگرداند و به محرومان درست انديش و با ايمان روى آورد و با آنان همدم و همراه گردد و فكر همنشينى با زورمداران و زرپرستان را به مغز خويش راه ندهد كه آنان در ادّعاى خود صداقت

(198) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ن__دارن__د و در برابر ح__ق سر فرود نمى آورند.

وَ لا تُطِ__عْ مَ__نْ

اَغْفَلْن__ا قَلْبَ___هُ عَ___نْ ذِكْرِن___ا

در تفسير اين فراز ديدگاه ها متفاوت است:

1 _ به باور پاره اى منظوراين است كه: هان اى پيامبر! از كسانى كه قلب آنان را از ياد خود غافل ساختيم و به كيفر بدانديشى و گناهانشان پيرو هواى دل خويش هستند، پي__روى مك__ن.

آي__ه م__ورد بحث، بس__ان اين آي__ه ش__ريف__ه است كه مى ف__رم__ايد: «فَلَمّا زاغُوا اَزاغَ اللّهُ قُلُ___وبَهُ___مْ...»(1)

پس هنگامى كه از حق برگشتند، خدا دل هايشان را برگردانيد...

2 _ امّا به باور پاره اى ديگر، خدا نسبت غفلت به دل هاى آنان مى دهد و دل هاى آنان را غفلت زده مى خواند، درست همان گونه كه گفته مى شود: «اكفره»، «او را كفرگرا ناميد». با اين بيان مفهوم آيه اينچنين است كه: از كسانى كه: دل هايشان را غفلت زده نامي__ديم و نسبت غفل__ت به دل ه__اى آن__ان دادي_م، پيروى مكن.

3 _ از دي__دگ__اه ب__رخ__ى منظ__ور اين است كه: از كس__انى كه دل هاى آنان را از ي_اد خ_ود غفل__ت زده ي__افتي__م، پيروى مكن.

4 _ و از ديدگاه برخى ديگر تفسير آيه اين است كه، در دل آنان نشان ايمان كه در دل هاى مردم با ايمان است، قرار نداديم كه فرشتگان آنان را به اين نشان بشناسند.

5 _ و «حَسَن» مى گويد: آنان را به كيفر گناهانشان به حال خود رها كرديم و شيطان را بر آنان چيره ساختيم.

وَ اتَّبَ____عَ هَ____وي____هُ

از آنان كه از هواى نفس خود پيروى كردند؛

وَ ك___انَ اَمْ__رُهُ فُ__رُطا.

1 . سوره صَفّ، آيه 5.

تفسير مردان (199)

و آنان كه شيوه كارشان افراط كارى است و به آفت اسراف و زياده روى گرفتار شده اند، آرى از اينان پيروى مكن.

به ب___اور «اَخْفَش»، منظ__ور كسى است كه از م__رز خ__ود تج___اوز ك___رده است.

امّا ب__ه ب__اور «مُج__اهِد» و «جُبّ__ائى»، منظ__ور كس___ى اس__ت كه زندگى و سع__ادت

خ__ود را تب__اه مى سازد.

«زَجّاج» مى گويد: منظور كسى است كه در كار خود ناتوان است؛ با اين بيان منظور اين است كه از كسى كه ايمان و دل سپردن به آيات خدا را رها كرده و پيروى هواى نفس را برگزيده است، پيروى مكن.

(200) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مى كند : « وَ الْباقِياتُ الصّالِحاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوابا وَ خَيْرٌ اَمَلاً ». مفهوم اين تعبير آن چنان وسيع و گسترده است كه هرفكر و ايده و گفتار و كردار صالح و شايسته اى كه طبعا باقى مى ماند و اثرات و بركاتش در اختيار افراد و جوامع قرارمى گيرد شامل مى شود. اگر مى بينيم در بعضى از روايات به نماز شب و يا مَوَدَّت اهل بيت عليهم السلام تفسير شده بدون شك منظور بيان مصداق هاى روشن است، نه منحصر ساختن مفهوم در اين امور ، به خصوص اين كه در پاره اى از اين روايات « مِنْ » كه دلالت بر تبعيض مى كند به كار رفته است. مثلاً در روايتى از امام صادق

تفسير مردان (201)

مى خوانيم كه فرمود : « لا تَسْتَصْغِرْ مَوَدَّتَنا فَاِنَّها مِنَ الْباقِياتِ الصّالِحاتِ : دوستى ما را كوچك مشمر كه از باقيات صالحات است ». و در حديث ديگرى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم كه فرمود : « از گفتن تسبيحات اربع مضايقه نكنيد كه آن ها از باقيات صالحات است ». حتى اگر همان اموال ناپايدار و فرزندانى كه گاهى فتنه و مايه آزمايش هستند درمسيراللّه قراربگيرند آن ها هم به رنگ باقيات صالحات درمى آيند ، چ___را كه ذات پ__اك خ__داون__د ج__اودانى است و هرچيزى براى او و در راه او ق__رارگيرد ج__اودانه خ__واه__د بود .

سال عمر كرده ايد شصت سال اين صحن__ه را تماشا نموده ايد. در بهاران گامى به صحرا بگذاريد و آن صحنه زيبا و دل انگيز راكه ازهر گوشه اش آثارحيات و زندگى نمايان است بنگريد ، در پاييز نيز به همان صحراى سرسبز فصل بهار گام بگذاريد و ببينيد چگونه آثار مرگ از هر گوشه اى نمايان است. آرى شما هم يك روز كودكى بوديد همچون غنچه نوشكوفه ، بعد جوانى مى شويد همچون گلى پرطراوت، سپس پير و ناتوان مى شويد، به مانند گل هاى پژمرده خشكيده و برگ هاى زرد و افسرده و سپس طوفان اجل، شمارا درومى كند و بعداز چندصباحى خاك هاى پوسيده شما به كمك طوفان ها به هرسو پراكنده مى گردد. ولى اين ماجرا گاهى به صورت غيرطبيعى است و در نيمه راه زندگى، صاعقه يا طوفانى آن را پايان مى دهد ، آن گونه كه درآيه 24 سوره يونس آمده است: « اِنَّما مَثَلُ الْحَياةِ الدُّنْيا كَماءٍ اَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الاَْرْضِ مِمّا يَأْكُلُ النّاسُ وَ الاَْنْعامُ حَتّى اِذا اَخَذَتِ الاَْرْضُ

(202) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

زُخْرُفَها وَ ازَّيَّنَتْ وَ ظَنَّ اَهْلُها اَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَيْها اَتاها اَمْرُنا لَيْلاً اَوْ نَهارا وَ جَعَلْناها حَصيدا كَاَنْ لَّمْ تَغْنَ بِالاَْمْسِ: زندگى دنيا همانند آبى است كه از آسمان نازل كرده ايم كه بر اثر آن گياهان گوناگون كه مردم و چهارپايان از آن مى خورند مى رويد ، تا زمانى كه روى زمين زيبايى خود را از آن گرفته و اهل آن مطمئن مى شوند ، ناگه_ان فرمان ما شب هنگام يا در روز فرا مى رسد ( سرما يا صاعقه اى را بر آن مسلط مى سازيم ) و آن چنان آن را درو مى كنيم كه گويى هرگز نبوده است ». ولى بسيار مى شود كه حوادث نيمه راه زندگى باعث نابودى آن نمى گردد و مسير طبيعى خود را طى مى كند

ولى پايان آن نيز پژمردگى و پراكندگى و فنا و نيستى است ، همان گونه كه در آيه مورد بحث به آن اشاره شده است. بنابراين زندگى دنيا چه راه طبيعى خود را طى كند و چه نكند ، دير يا زود دست فن__ا دام_انش را خ__واه_د گرفت .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث به ارزيابى موقعيت ثروت و نيروى انسانى كه دو پايه اساسى زندگى مادى است پرداخته و مى فرمايد:

اَلْم__الُ وَ الْبَنُ__ونَ زينَ__ةُ الْحَي__وةِ الدُّنْيا

ثروتها و فرزندان انسان وسيله زينت و آراستگى دنيا و مايه فخر و مباهات مردم هستند و خود به خود براى سراى آخرت سودبخش نخواهند بود.

آرى، دارايى و فرزند در اين جهان مايه جمال و آراستگى انسان و نيروى دفاعى او هستند. از اين روى اين دو ركن حيات، زيور و زينت دنيا مى باشند و از آنجايى كه فناپذير هستند براى آخرت سودى نخواهند داشت، مگر اينكه به عنوان مقدّمه و وسيل__ه اى براى جه__ان ديگ__ر، مورد به__ره ب__ردارى قرار گيرند.

وَ الْب__اقِي__اتُ الصّالِح__اتُ خَيْ__رٌ عِنْ__دَ رَبِّ__كَ ثَ__واب__ا وَ خَيْ_رٌ اَمَلاً.

كارهاى شايسته و فرمانبردارى از خدا و هر كار نيكى، «باقيات صالحات» گفته مى شود، چراكه اين ارزش ها، به بيان «اِبن عَبّاس» و «قَتادَه» جاودانه و ماندگارند و پاداش آنها براى انسان از زر و زيور دنيا و فرزندان آن بهتر است. اين بدان دليل است

تفسير مردان (203)

كه پاره اى از ارزش ها و دلبستگى هاى انسان پندارى و دروغين هستند و بسيار ناپايدار؛ امّا ارزش ها و دلبستگى هاى سراى آخرت و آرمان هاى آن حقايقى راستين و پايدارند، چراكه هركسى كار شايسته اى را به اميد پ__اداش انج__ام ده__د، بى ترديد به پ____اداش در خ______ور و آرزوى ش__ايست____ه

خ____ود م__ى رس____د.

به باور پاره اى «باقيات صالحات» كارهاى شايسته اى است كه چهره هاى ارزشمندى چون: «بِلال»، «سَلْمان»، «حَبيب» و ديگر مسلمانان تهى دست انجام مى دادند و مى گفتند: «سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ...».

از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آورده اند كه به پيروان خويش فرمود: هان اى بندگان خداجو! اى ت__وحي__دگ__رايان با اخ__لاص! سپ__ر خ__ويشت__ن را برگي__ري__د.

گفتند: اى پيامبر خدا براى چه؟ براى اينكه به وسيله آن از دشمن و هجوم آن از خ__ود دف__اع كني__م؟

ف__رم__ود: ه___ان اى م__ردم! سپ__ر خ__ود را برگيريد تا شما را از آتش دنيا و آخ__رت حف_ظ كن__د.

پرسيدند: چگونه؟

فرمود: بگوييد: «سُبْح__انَ اللّهِ وَ الْحَمْ_دُ لِلّهِ وَ لا اِل_هَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ».

خدا، پاك و منزه است و ستايش تنها از آن اوست و خدايى جز خداى يكتا نيست و او ب__زرگ ت_ر است.

آنگاه فرمود: هان بدانيد كه اين كلمات و عقيده به اينها و عمل بر اساس اينها وسيله پيشرفت انسان، باعث پذيرفته شدن او و دعايش در پيشگاه خدا، نگهبان انسان در ب__راب__ر ب__لاه__ا و آف__ت ها و «باقِي__ات ص_الِحات» او هستند.(1)

اي__ن رواي__ت را دانشمن__دان ما نيز از امامان نور و آنان از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آورده ان__د ك__ه اي__ن جمل__ه ني__ز ادام__ه آن اس__ت ك_ه:

«وَ لَذِكْرُ اللّهِ اَكْبَرُ» و ياد خدا بزرگ تر و پرشكوه تر است.

گفتنى است كه ياد خدا آن است كه انسان در برخورد با هركار روا و حلال و يا ناروا

1 . تفسير عَيّاشى، ج 2، ص 327.

(204) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

و حرامى به ياد خ_دا باشد و خداپسندانه رفتار كند؛ قالَ: ذِكْرُ اللّهِ عِنْدَما اَحَلَّ اَوْ حَرَّمَ.(1)

و نيز از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آورده اند كه فرمود: اگر از شب

زنده دارى و عبادت خدا و جه__اد در روز نات__وان هستي__د از اين كار نات__وان نيستي_د كه با همه وجود بگوييد:

«سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ» و آنگاه يادآورى فرمود كه اينها «باقي__ات ص__الحات» هستن__د، پس ف_رام_وش نكنيد(2).

به باور گروهى از جمله «اِبن مَسْعود» و «سَعيد بن جُبَيْر»، نمازهاى پنجگانه انسان كارهاى ش__ايسته اى هستند كه ماندگ_ارند و براست_ى «باقِي_ات ص__الِح___ات» هستند.

از ام__ام ص__ادق عليه السلام نيز از نمازهاى شبانه روزى به ارزش هاى شايسته و ماندگار تعبي__ر ش___ده است.

و نيز از آن حضرت آورده اند كه: نمازهاى نافله شب كارهاى شايسته و ماندگارند.

پ__اره اى برآنن__د كه ت_ربي__ت دخت__ران شايسته كردار «باقيات صالحات» هستند.

و به باور ما آيه شريفه همه اينها را شامل مى گردد، چرا كه همه اينها در قلمرو فرمانبرداى خداست.

و نيز در كتاب «اِبن عُقْدَة» است كه حضرت صادق عليه السلام فرمود: هان اى «حُصَيْن»! دوست__ى ما خ__ان__دان رس_ال_ت را كوچك مپندار كه اين از ارزش هاى هماره جاودانه است: لا تَسْتَصْغِ__رْ مَ__وَدَّتَن__ا فَاِنَّه_ا مِنَ الْباقِياتِ الصّالِحاتِ.

او گفت: اى پسر پيامبر! من به آن مباهات مى كنم و خداى را بر اين نعمت گران مى ستايم.

ي__ادآورى مى گ__ردد كه ب__دان دلي__ل ف__رم__انب__ردارى خ___دا و انجام كارهاى شايسته را «صالحات» و يا ارزش ه__اى پايدار ناميده اند كه اينها شايسته ترين كارهايند، چراكه خدا به انجام آنها فرمان داده و در برابر آنها نويد پاداش و بهشت پر ط__راوت و زيب__ا داده و از ت__رك آنه__ا هش_دار مى دهد.

1 . تفسير عَيّاشى، ج 2، ص 327 و 32.

2 . همان مدرك.

تفسير مردان (205)

زودى گوشه اى از سرگذشت او را ب__راى شم__ا ب_ازگو خواهم كرد. (83 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

به نام « ذوالقرنين يا كورش كبير » انتشار يافته است .

(206) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كه عرب از آن تعبير به قَرْنَىِ الشَّمْسِ ( دو شاخ آفتاب ) مى كند. بعضى ديگر معتقدند كه اين نام به خاطر اين بود كه دو قرن زندگى يا حكومت كرد و در اين كه مقدار قرن چه اندازه است نيز نظرات متفاوتى دارند. بعضى مى گويند در دو طرف سر او برآمدگى مخص__وصى ب_ود و ب_ه خ__اط__ر آن به ذوالق__رنين معروف شد .

ب : از قرآن مجيد به خوبى استفاده مى شودكه ذوالقرنين داراى صفات ممتازى بود:

_ خ__داون__د اسب__اب پي__روزى ه_ا را در اختي__ار او قرار داد .

_ او سه لشگركشى مهم داشت : نخست به غرب ، سپس به شرق و سرانجام به منطقه اى كه در آن جا يك تنگه كوهستانى وجود داشته و در هريك از اين سفرها با اقوامى برخورد كرد كه شرح صفات آن ها در تفسير آيات مى آيد .

_ او مردمؤمن و موحّد و مهربانى بود و ازطريق عدل و داد منحرف نمى شد و به همين جهت مشمول لطف خاص پروردگار بود . او يار نيكوكاران و دشمن ظالمان و ستمگ__ران ب__ود و به م__ال و ث__روت دني__ا ع__لاقه اى ن_داشت .

_ او هم به خ__دا ايم__ان داش_ت و ه__م ب__ه روز رست__اخي__ز .

_ او سازنده يكى از مهم ترين و نيرومندترين سدها است ، سدى كه در آن به جاى آجر و سنگ از آهن و مس استفاده شد ( و اگر مصالح ديگر در ساختمان آن نيز به كار رفته باشد تحت الشعاع اين فلزات بود ) و هدف او از ساختن اين سد كمك به گروهى مستضع__ف در مق__اب__ل ظل__م و ست__م ق__وم ي_أج_وج و

م_أج_وج ب__وده اس__ت .

_ او كسى بوده كه قبل از نزول قرآن نامش درميان جمعى از مردم شهرت داشت و لذا قريش يا يهود از پيغمبر صلى الله عليه و آله درباره آن سؤال كردند ، چنان كه قرآن مى گويد : «يَسْئَلُونَكَ عَنْ ذِى الْقَرْنَيْنِ : از تو درباره ذوالقرنين سؤال مى كنند » .

اما از قرآن چيزى كه صريحا دلالت كند او پيامبر بوده استفاده نمى شود هرچند تعبيراتى در قرآن هست كه اشعار به اين معنى دارد چنان كه در تفسير آيات آينده مى آيد. از بسي__ارى از رواي__ات اس__لامى كه از پ__يامب__ر صلى الله عليه و آله و ائمه اهل بيت عليهم السلام

تفسير مردان (207)

نق__ل ش__ده ني__ز مى خ__وانيم : « او پي__امب__ر نب_ود بلك__ه بن__ده ص_الحى بود » .(1)

ج _ اساس قول سوم ( ذوالقرنين كورش كبير بوده است ) به طور بسيار فش__رده بر دو اصل استوار است :

نخست اين كه : سؤال كنندگان درباره اين مطلب از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله طبق رواياتى كه در شأن نزول آيات نازل شده است يهود بوده اند و يا قريش به تحريك يهود ، بنابراين بايد ريشه اين مطلب را در كتب يهود پيدا كرد. از ميان كتب معروف يهود به كتاب دانيال فصل هشتم بازمى گرديم ، در آن جا چنين مى خوانيم : « در سال سلطنت " بَلْ شَصَّر " به من كه دانيالم رؤيايى مرئى شد بعد از رؤيايى كه اولاً به من مرئى شده بود و در رؤيا ديدم و هنگام ديدنم چنين شد كه من در قصر " شوشان " كه در كشور " عيلام " است بودم و در خواب ديدم كه درنزد نهر "اُولاى" هستم و چشمان خود را برداشته نگريستم و اينك قوچى

در برابر نهر بايستاد و صاحب دو شاخ بود و شاخ هايش بلند ... و آن قوچ را به سمت " مغربى " و " شمالى " و " جنوبى " شاخ زنان ديدم و هيچ حيوانى در مقابلش مقاومت نتوانست كرد و از اين كه احدى نبود كه از دستش رهايى بدهدلهذاموافق رأى خودعمل مى نمود و بزرگ مى شد...».(2) پس از آن در همين كتاب از « دانيال » چنين نقل شده : جبرئيل بر او آشكار گشت و خوابش را چنين تعبير نمود : قوچ صاحب دو شاخ كه ديدى ملوك مدائن و فارس است ( يا ملوك ماد و فارس ). يهود از بشارت رؤياى دانيال چنين دريافتند كه دوران اسارت آن ها با قيام يكى از پادشاهان ماد و فارس و پيروز شدنش بر شاهان بابل ، پايان مى گيرد و از چنگال بابليان آزاد خواهند شد. چيزى نگذشت كه « كورش » در صحنه حكومت ايران ظاهر شد و كشور ماد و فارس را يكى ساخت و سلطنتى بزرگ از آن دو پديد آورد و همان گونه كه رؤياى دانيال گفته بود كه آن قوچ شاخ هايش را به غرب و

1- « نورالثقلين » ، جلد 3 ، به صفحات 294 و 295 مراجعه شود .

2- كت__اب « داني__ال » ، فص__ل هشت__م ، جمل__ه ه__اى 1 _ 4 .

(208) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرق و جنوب مى زندكورش نيز در هر سه جهت فتوحات بزرگى انجام داد. يهود را آزاد ساخت و اجازه بازگشت به فلسطين به آن ها داد. جالب اين كه در تورات دركتاب « اشعيا » فصل 44 شماره 28 چنين مى خوانيم : « آنگاه در خصوص كورش مى فرمايد كه شبان من

اوست و تمامى مشيّتم را به اتمام رسانده به اورشليم خواهد گفت كه بنا كرده خواهى شد ». اين جمله نيز قابل توجه است كه در بعضى از تعبيرات تورات، از كورش تعبير به عقاب مشرق و مرد تدبير كه از مكان دور خوانده خواهد شد آمده است ( كتاب اشعيا، فصل 46، شماره 11 ).

دوم : اين كه در قرن نوزدهم ميلادى در نزديكى استخر در كنار نهر « مُرْغاب » مجسمه اى از كورش كشف شد كه تقريبا به قامت يك انسان است و كورش را در صورتى نشان مى دهد كه دو بال همانند بال عقاب از دو جانبش گشوده شد و تاجى به سردارد كه دو شاخ همانند شاخ هاى قوچ در آن دي_ده مى شود. اين مجسمه كه نمونه بسيار پرارزشى از فنّ حجّارى قديم است آن چنان جلب توجه دانشمندان را نمود كه گروهى از دانشمندان آلمانى فقط براى تماشاى آن به ايران سفركردند. از تطبيق مندرجات تورات با مشخصات اين مجسمه اين احتمال در نظر اين دانشمند كاملاً قوّت گرفت كه ناميدن « كورش » به « ذوالقرنين » ( صاحب دو شاخ ) از چه ريشه اى مايه مى گرفت و هم چنين چرا مجسمه سنگى كورش داراى بال هايى همچون بال عقاب است و به اين ترتيب بر گروهى از دانشمندان مسلّم شد كه شخصيت تاريخى ذوالقرنين از اين ط_ريق كاملاً آشكار شده است. آن چه اين نظريه را تأييدمى كند اوصاف اخلاقى است كه در تاريخ براى كورش نوشته اند. هِرُدُوت مورخ يونانى مى نويسد : « كورش » فرمان داد تا سپاهيانش جز به روى جنگجويان شمشير نكشند و هر سرباز دشمن كه نيزه خود را خم كند او را نكشند و

لشگر كورش فرمان او را اطاعت كردند به طورى كه توده ملت ، مصائب جنگ را احساس نكردند. و نيز « هِرُدُوت » درباره او مى نويسد : كورش پادشاهى كريم و سخى و بسيار ملايم و مهربان بود ،

تفسير مردان (209)

مانند ديگر پادشاهان به اندوختن مال حرص نداشت بلكه نسبت به كرم و عطا حريص بود ، ستم زدگان را از عدل و داد برخوردار مى ساخت و هرچه را متضمن خير بيشتر بود دوست مى داشت. و نيز موّرخ ديگر « ذى نوفن » مى نويسد : كورش پادشاه عاقل و مهربان بود و بزرگى ملوك با فضايل حكماء در او جمع بود ، همّتى فائق و جودى غالب داشت ، شعارش خدمت انسانيّت و خوى او بذل عدالت بود و تواضع و سماحت در وج__ود او جاى كبر و عجب را گرفته بود. جالب اين كه اين موّرخان كه كورش را اين چنين توصيف كرده اند از تاريخ نويسان بيگانه بودند نه از قوم يا ابناء وطن او ، بلكه اهل يونان بودند و مى دانيم مردم يونان به نظر دوستى به كورش نگاه نمى كردند ، زيرا با فتح « ليديا » به دست كورش شكست بزرگى براى ملت يونان فراهم گشت. طرفداران اين عقيده مى گويند اوصاف مذكور در قرآن مجيد درباره ذوالقرنين با اوصاف كورش تطبيق مى كند. ازهمه گذشته كورش سفرهايى به شرق ، غرب و شمال انجام داد كه درتاريخ زندگانيش به طور مشروح آمده است و با سفرهاى سه گانه اى كه در قرآن ذكر شده قابل انطباق مى باشد: نخستين لشگركشى كورش به كشور « ليديا » كه در قسمت شمال آسياى صغير قرار داشت صورت گرفت و اين كشور نسبت به

مركز حكومت كورش جنبه غربى داشت. هرگاه نقشه ساحل غربى آسياى صغير را جلو روى خود بگذاريم خواهيم ديد كه قسمت اعظم ساحل در خليجك هاى كوچك غرق مى شود ، مخصوصا درنزديكى « اِزْمير » كه خليج صورت چشمه اى به خود مى گيرد. قرآن مى گويد : ذوالقرنين در سفر غربيش احساس كرد خورشيد در چشمه گل آلودى فرومى رود. اين صحنه همان صحنه اى بود كه كورش به هنگام فرورفتن قرص آفتاب ( در نظر بيننده ) در خليجك هاى ساحلى مشاهده كرد. لشگركشى دوّم كورش به جانب شرق بود ، چنان كه « هِرُدُوت » مى گويد : اين هجوم شرقى كورش بعد از فتح « ليديا » صورت گرفت ، مخصوصا طغيان بعضى از قبايل وحشى بيابانى كورش را به اين حمله واداشت. تعبيرقرآن «حَتّى اِذابَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ

(210) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَجَدَها تَطْلُعُ عَلى قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْرا» اشاره به سفر كورش به منتهاى شرق است كه مشاهده كرد خورشيد بر قومى طلوع مى كند كه در برابر تابش آن سايبانى ندارند اشاره به اين كه آن قوم بيابان گرد و صحرانورد بودند. كورش لشگركشى سومى داشت كه به سوى شمال ، به طرف كوه هاى قفقاز بود ، تا به تنگه ميان دو كوه رسيد و براى جلوگيرى از هجوم اقوام وحشى با درخواست مردمى كه در آن جا بودند در برابر تنگه سدّ محكمى بن_ا كرد. اين تنگه در عصر حاضر تنگه « داريال » ناميده مى شود كه در نقشه ه__اى موج__ود ميان « ولادى كيوك__ز » و « تِفْليس » نش__ان داده مى ش__ود ، در همان جا كه تاكنون دي__وار آهنى موجود است ، اين ديوار همان سدى است كه كورش بنا نموده زي__را

اوص__افى كه ق__رآن درب__اره س__دّ ذوالق__رنين بي__ان كرده كاملاً بر آن تطبيق مى كن__د. اين بود خ__لاص__ه آن چ__ه در تق__وي__ت نظريه سوم بيان شده است . (1)

گروهى از قريش به اين فكر افتادند كه پيامبر اسلام را به اصطلاح آزمايش كنند ، پس از مشاوره با يهود مدينه سه مسأله طرح كردند : يكى تاريخچه اصحاب كهف ، ديگرى مسأله روح و سوم سرگذشت ذوالقرنين كه پاسخ مسأله روح در سوره اِسْراء آمده و پاسخ دو سؤال ديگر در همين سوره كهف. اكنون نوبت داستان ذوالقرنين است: سوره كهف اشاره به سه داستان شده كه هرچند ظاهرا با هم مختلف هستند اما داراى يك قدر مشترك مى باشند ، ( داستان اصحاب كهف و موسى و خضر و ذوالقرنين ) اين هر سه مشتمل بر مسايلى است كه ما را از محدوده زندگى معمولى بيرون مى برد و نشان مى دهد كه عالم و حقايق آن منحصر به آن چه مى بينيم و به آن خو گرفته ايم نيست. داستان ذوالقرنين درباره كسى است كه افكار فلاسفه و محققان را از ديرزمان تاكنون به خود مشغول داشته و براى شناخت او تلاش فراوان كرده اند. ما

1- ب_ه كت___اب « ذوالق__رني__ن ي__ا ك_ورش كبي_ر » و « ف_رهن_گ قصص ق_رآن » م_راجع_ه ش__ود .

تفسير مردان (211)

نخست به تفسير آيات مربوط به ذوالقرنين ، كه مجموعا 16 آيه است مى پردازيم كه قطع نظر از شناخت تاريخى شخص او خود درسى است بسيار آموزنده و پر از نكته ها. سپس براى شناخت شخص او با استفاده از قراين موجود در اين آيات و روايات و گفتار مورخان وارد بحث مى شويم. و به تعبير ديگر ما نخست

از « شخصيت » او سخن مى گوييم و آن چه از نظر قرآن اهميت دارد همان موضوع اول است. نخستين آيه مى گويد : « وَ يَسْئَلُونَكَ عَنْ ذِى الْقَرْنَيْنِ ...». تعبير به « سَاَتْلُوا » با توجه به اين كه « سين » معمولاً براى آينده نزديك است ، درحالى كه در اين مورد پيامبر صلى الله عليه و آله بلافاصله از ذوالقرنين سخن مى گويد ممكن است براى رعايت ادب در سخن بوده باشد ، ادبى كه آميخته با ترك عجله و شتاب زدگى است ، ادبى كه مفهومش دريافت سخن از خ_دا و سپس بيان براى مردم است. آغاز اين آيه نشان مى دهد كه داستان ذوالقرنين در ميان مردم قبلاً مطرح بوده منتها اختلافات يا ابهاماتى آن را فراگرفته بود ، به همين دليل از پيامبر صلى الله عليه و آله توضيحات لازم را در اين زمينه خواستند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«قَرْن»: ش__اخ گ__وسفن__د و ديگ__ر حي__وان___ات.

«ذِكْر»: به خ__اط_ر داشت__ن و ي__ا به زب__ان آوردن.

بود و مردم را به پرواپيشگى و درستكارى راه مى نمود. مردم بدانديش شمشيرى بر بخشى از سر او فرود آوردند و او براى مدتى از ميان مردم ناپديد گرديد. پس از مدّتى بازگشت دگرباره دعوت خويش را به سوى توحيد و تقوا آغاز كرد. تبهكاران شمشير ديگرى به قسمت ديگر سرش زدن__د؛ و ب__ه همي___ن جه__ت «ذو القَ__رنَيْ___ن» ن_امي__ده شد.

و آنگ___اه اف____زود: در مي_ان شم_ا نيز همانند او هست.(1)

زندگى كرد و از سوى پدر و مادر اصيل و بزرگ و ريشه دار بود.

و به ب__اور «مُع__اذ» او هم__ان «اسكندر رومى» است كه «اسكندريه» را بنياد كرد.

به هرحال در ادامه آيه شريفه مى فرمايد:

قُلْ سَأَتْلُوا عَلَيْكُمْ مِنْهُ ذِكْراً.

هان اى پيامبر! بگو: به زودى فشرده اى از داستان او را براى شما بازخواهم گفت.

مى دهد كه خداوند اسباب وصول به هرچيزى را دراختيار ذوالقرنين گذارده بود : عقل و درايت كافى ، مديريت صحيح ، قدرت و قوت ، لشگر و نيروى انسانى و امكانات مادى خلاصه آن چه از وسايل معنوى و مادى براى پيشرفت و رسيدن به هدف ها لازم بود در اختيار او نهاديم .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اِنّا مَكَّنّا لَ___هُ ف____ىِ الاَْرْضِ

ما در روى زمين به او قدرت و امكانات و حكومت و توانمندى بخشيديم و او نيز با بهره ورى شايسته از نعمت خ__دا، به س__ازندگى و آب__ادانى زمين و زمان و به سامان درآوردن ن__ا ب__ه س__ام__ان__ى ها پ__رداخ_____ت.

از امي___ر م__ؤمن__ان عليه السلام آورده ان____د ك_____ه در اي____ن م____ورد ف____رم____ود:

آفريدگار هستى «ابر» را براى او رام ساخت و او بر آن سوار گرديد؛ و افزون بر آن، همه وسايل و اسباب قدرت را به او ارزانى داشت؛ و همه جا را براى او روشن ساخت، به گ__ونه اى كه شب و روز براى او يكسان گرديد.

و اين مفه__وم اقت__دار و امكاناتى بود كه خ__دا در روى زمين به او ارزانى داشت.

وَ اتَيْناهُ مِنْ كُلِّ شَىْ ءٍ سَبَباً.

و به او دانشى ارزانى داشتيم كه در پرتو آن بتواند هر چيزى را از راه سبب آن بخ__واه__د و اسب__اب هر چيزى را در اختيارش نهاديم تا به هدف خود دست يابد.

تفسير مردان (215)

به باور پاره اى منظور اين است كه: هرآنچه را كه فرمانروايان بزرگ براى آفريدن پي__روزى و س__راف__رازى لازم دارن____د، هم____ه را در دست__رس او ق___رار دادي__م.

امّا به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه، ما راه رسيدن به هرچيزى را به او نشان داديم؛ درست نظير پيام اين آيه كه مى فرمايد: لَعَلّى اَبْلُغُ الاَْسْبابَ

اَسْبابَ السَّماواتِ...(1)

و فرعون گفت: ه__ان اى ه__ام__ان! ب__راى من آسمانخراشى بساز تا شايد به آن راه ه__ا ب__رس__م؛ ي_ا به راه ه__اى دستي__ابى به آسمان ها...

فَ_____اَتْبَ____عَ سَبَب_________اً

و او نيز از اسباب و راه هايى كه به او آموخته بوديم براى رسيدن به هدف بهره گرفت و آنها را دنبال كرد و از آن جمله راه فرودگاه خورشيد و جايگاه غروب آن راپيش گ__رفت و ب_ه آنج__ا رف__ت.

به طورى كه ذوالقرنين به هنگام غروب آفتاب احساس مى كرد خورشيد در آن لجنزارها فرومى رود ، همان گونه كه همه مسافران دريا و ساحل نشينان چنين احساسى را درباره خورشيد دارند كه در دريا غروب مى كند و يا از دريا سربرمى آورد. بعضى از مفس__ران از تعبير « قُلْنا » ( ما به ذوالقرنين گفتيم ) مى خواهند نبوت او را استفاده كنن_د، ول__ى اين احتم__ال ني__ز وجود دارد كه منظور از اين جمله الهام قلبى باشد كه در مورد غير پيامبران نيز وجود داشته اما نمى توان انكار كرد كه اين تعبير بيشتر نبوت را در نظ__ر انسان مجسم مى كند.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«حَمِئَة»: گل سياه يا لجن بدبو.

در آيه مورد بحث، در ادامه سرگذشت او مى افزايد:

حَتّى اِذا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَها تَغْرُبُ فى عَيْنٍ حَمِئَةٍ

او در اين سير علمى و اكتشافى اش به جايى رسيد كه پايان آبادى ها و آبادانى ها ب__ود و پس از آن ج_اى آب__ادى به چش__م نمى خ_ورد.

با اين بي__ان منظ__ور از غ__روبگ__اه خ__ورشي__د، پ__اي__ان آبادى و آبادانى هاى روى زمي__ن است و نه جايگاه غ__روب خورشيد؛ چ__را كه كسى به آنج__ا نمى رسد.

تفسير مردان (217)

هنگامى كه به آنجا رسيد، چنين احساس كرد كه گويى خورشيد در چشمه اى گل آلود و تيره رنگ فرو مى رود؛ و اين در حالى بود كه خورشيد در حقيقت در پشت آن چيزى كه احساس مى كرد نهان مى شد و نه در چشمه اى فرو مى رفت؛ چرا كه خورشيد در آب غروب نمى كند و در آن فرو نمى رود، بلكه آن مشعل فروزان در آسمان است و انسان هنگامى كه در كنار دريا و يا در روى امواج آبها باشد چنين مى پندارد كه خورشيد در درون آبها غروب مى كند و زمانى

كه در خشكى باشد اين احس__اس ب__ه او دست مى ده__د كه خورشيد در خاك غروب مى نمايد، درحالى كه هي__چ ي__ك از اين دو احس__اس حقيق__ت ن__دارد.

منظور از «عَيْنٌ حَمِئَة»، چشمه اى گل آلود و سياه رنگ است؛ و اگر «عَيْنٌ حامِيَةٌ» خوانده شود به مفهوم چشمه اى از آب گرم مى باشد.

«كَعْب» در مورد اين داستان مى گويد: در تورات ديده ام كه مى گويد: در آنجا احس__اس كرد كه خورشيد در آب و گل مى نشست.

وَ وَجَدَ عِنْدَها قَوماً

و در آنج__ا به گ__روه__ى از انس__ان ه__ا ب__رخ__ورد و م__ردم__ى را يافت كه بر سر آن چشم__ه ب__ودند.

قُلْن____ا يا ذَا الْقَ___رْنَيْ_نِ اِمّا اَنْ تُعَ_____ذِّبَ وَ اِمّا اَنْ تَتَّخِ__ذَ فيهِ__مْ حُسْن__اً.

به او گفتيم: هان اى «ذو القَرنَيْن» تو در مورد آنان آزاد هستى، مى خواهى آنان را كيفر كن و يا راه و روشى نيكو در ميانشان قرار ده و آنان را تربيت نما.

از اين فراز اين نكته دريافت مى گردد كه آن مردم، كفرگرا و بيدادپيشه بودند، چرا كه خدا به او فرمان داد كه آنان را به كيفر كارشان كيفر كند و نابود سازد و يا به بند اس__ارت كش__د و آنان را بر اساس ادب و اخلاق انسانى تربيت نمايد و عدالت و آزادى و ارزش ه_____اى اله_____ى را در مي____انش__ان رواج بخش___د.

(218) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

آن ه__م وي__ژه پي__امب___ران خ__داست.

«كَعْبى» برآن است كه خدا به او الهام فرمود.

«ابن اَنْبارى» مى گويد: ممكن است او پيامبر خدا باشد و خدا به او وحى نمايد و يا انسان شايسته كردارى باشد و به او الهام گردد؛ درست همان گونه كه به مام پرفضيلت م__وسى اله__ام گرديد: وَ اَوْحَيْنا اِلى اُمِّ مُوسى...(1) و ما به مادر موسى الهام نموديم كه...

و «قَتاده» مى گويد: سياست و تدبير «ذو القَرنَيْن» هماهنگ با خواست خدا و ف__رم__ان او ب___ود.

1. سوره قَصَص، آيه 7.

تفسير مردان (219)

قالَ اَمّا مَنْ ظَلَمَ فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ ثُمَّ يُرَدُّ اِلى رَبِّه فَيُعَذِّبُهُ عَذابا نُكْرا

گفت : اما كسانى كه ستم كرده اند آن ها را مجازات خواهيم كرد سپس ، به سوى پروردگارشان ب__ازمى گ__ردند و خ_دا آن ه__ا را مج__ازات ش__دي__دى خ__واه__د نمود. (87 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

«نُكْر» از ماده « مُنْكَرْ » به معنى ناشناخته است ، يعنى عذاب ناشناخته اى كه هرگز آن را باور نمى كرد. اين ظالمان و ستمگران هم مجازات اين دنيا را مى چشند و هم عذاب آخرت را .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«نُكْر»: از ماده «مُنْكَر» به مفهوم ناشناخته است كه در آيه شريفه منظور عذابى سخ___ت و ه____راس انگي_____ز اس__ت.

پس از دري__افت پي__ام خ__دا گفت:

ق__الَ اَمّا مَ__نْ ظَلَ__مَ فَسَ__وْفَ نُعَ__ذِّبُ_هُ

امّا آن كسانى را كه به خود و ديگران ستم روا داشته اند، آنان را كيفر خواهيم نمود.

«ابن عبّاس» مى گويد: منظور اين است كه هر كس شرك ورزد و راه بيداد در پيش گيرد، او را خواهيم كشت، مگر اينكه روى توبه به بارگاه خدا بياورد و توبه نمايد و راه و روشى عادلانه و انسانى در پيش گيرد.

ثُ__مَّ يُ__رَدُّ اِلى رَبِّ_ه فَيُعَ_ذِّبُ_هُ عَذاباً نُكْراً.

آنگاه به

سوى پروردگارش بازگردانيده مى شود و خدا نيز او را به عذابى سخت و ناشناخته كيفر خواهد كرد كه از عذاب و كيفر اين جهان سخت تر است.

(220) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ماليات سنگين نيز از او نخواهيم گرفت. گويا هدف ذوالقرنين از اين بيان اشاره به اين است كه مردم در برابر دعوت من به توحيد و ايمان و مبارزه با ظلم و شرك و فساد ، به دو گروه تقسيم خواهند شد : كسانى كه تسليم اين برنامه سازنده الهى شوند مطمئنا پاداش نيك خواهند داشت و در امنيت و آسودگى خاطر زندگى خواهند كرد. اما آن ها كه در برابر اين دعوت موضع گيرى خصمانه داشته باشن__د و به ش__رك و ظل__م و فس__اد ادامه دهند مجازات خواهند شد. ضمنا از مقابله «مَنْ ظَلَمَ» با « مَنْ امَنَ وَ عَمِلَ صالِحا » معلوم مى شود كه ظلم در اين جا به معنى ش__رك و عم__ل ناصالح است كه از مي__وه هاى تل__خ درخت ش__وم شرك مى باشد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« ذوالقرنين » سفر خود را به غرب پايان داد سپس عزم شرق كرد. «درآن جامشاهده كردكه خورشيد برجمعيتى طلوع مى كندكه جزآفتاب براى آن ها پوششى قرار نداده بوديم». احتمالى كه در تفسير اين جمله گفته اند اين است كه س__رزمي__ن آن ها يك بي__اب__ان فاقد كوه و درخت بود و چيزى كه آن ها را از آفتاب بپ_وش__اند و ساي__ه دهد در آن بيابان وجود نداشت .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در ادام__ه سخ___ن در اي__ن م___ورد مى ف__رم___اي_د:

ثُ__مَّ اَتْبَ__عَ سَبَب_اً.

ذو القَرنَيْن سفر خود به غرب را پايان داد و آنگاه در راه ديگرى گام سپرد تا به مشرق بازگردد. و بدين سان راهى جديد در پيش گرفت و از اسباب و وسايل ديگرى ك_ه در اختي__ار داش__ت در راه__ى ديگ__ر به_ره گ__رف_ت.

حَتّى اِذا بَلَ__غَ مَطْلِ__عَ الشَّمْسِ وَجَ__دَها تَطْلُ__عُ عَل__ى قَوْمٍ لَمْ نَجْعَ__لْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْراً.

و همچنان به راه خويش ادامه داد تا در خاور زمين به آخرين نقطه آبادى و آب__ادانى رسي__د؛ به ج__ايى كه ديگ__ر كوه و درخت و ساختمانى برروى زمين نبود.

1- « ف__ى ظ__لال » و « فخ___ر رازى » ذي____ل آي__ه م___ورد بح__ث .

تفسير مردان (223)

در آنجا به مردمى برخورد نمود كه جز نور خورشيد براى آنان پوششى قرار نداده بوديم. هنگامى كه خورشيد طلوع مى كرد، به درون آبها و پناهگاه ها پناه مى بردند تا از گ__رم__اى س__وزان آن ان__دكى بي__اس__ايند و از آب و سايه آرامش بخش بهره گيرند و زم__انى كه خ__ورشي__د غ__روب مى ك___رد از آبه__ا و پناهگاه ها بيرون مى آمدند و ب__ه ك__ار و ت__لاش مى پرداختند.

از حضرت باقر عليه السلام در اين مورد آورده اند كه فرمود: آنان به صنعت خانه سازى و ساختمان سازى آشنا نبودند؛ از اين رو

در برابر گرماى سوزان خورشيد به آبها و پناهگاه هاى طبيعى پناه مى بردند.

(224) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كَ__ذلِ__كَ وَ قَ__دْ اَحَطْن__ا بِم__ا لَ_____دَيْ_____هِ خُبْ_____را

( آرى ) اين چني__ن بود ( كار ذوالقرنين ) و ما به خوبى از امكاناتى كه نزد او بود آگاه بوديم.

(91 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

بعضى از مفسران اين احتمال را در تفسير آيه داده اند كه جمله فوق اش__اره اى است به هدايت الهى نسبت به ذوالقرنين در برن_امه ها و تلاشهايش .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در ترسيم ادامه داستان در اين آيه ش__ريف__ه مى اف__زايد:

كَذلِكَ

آرى، اين__ان نيز بس__ان م__ردم__ى بودند كه در مغ__رب زمي__ن زندگى مى كردند.

به باور پاره اى منظور اين است كه، آرى، «ذو القَرنَيْن» همچنان كه راه ديار غرب را پيش گرفت و به آنجا رفت، پس از آن راهى ديار شرق گرديد و تا خاستگاه خ__ورشي__د پي__ش رف_ت.

وَ قَدْ اَحَطْنا بِما لَدَيْهِ خُبْراً.

و ما به خوبى مى دانيم كه چه نيرو و سلاح و سپاهى در اختيار ذو القَرنَيْن بود و ما به هم__ه اين ك__اره__ا و امك_ان_ات او آگ__اهى كامل داشتيم.

به باور پاره اى منظور اين است كه: ما از كارهاى او آگاه بوديم و پيش از آنكه او به جاى برسد و دست يابد به سرنوشت او دانا بوديم؛ درست همان گونه كه او را در كارهايش آموزش مى داديم و هماره راهنمايى اش مى نموديم.

و بدي__ن س__ان آف__ري__دگار هستى كارهاى او را مى ستايد و خشنودى خودش را از او و انديش___ه و عقي___ده و عملك__ردش اع__لان مى كن__د.

1- « المي___________زان » ، جل____________د 13 ، صفح_______ه 391 .

تفسير مردان (225)

ثُمَّ اَتْبَعَ سَبَبا

( باز ) از اسب__اب مهم__ى ( ك__ه در اختي__ار داش__ت ) استف_____اده ك____رد.(92 / كهف)

حَتّى

اِذا بَلَ_غَ بَيْ_نَ السَّ_دَّيْنِ وَجَ___دَ مِ_نْ دُونِهِم__ا قَوْما لا يَكادُونَ يَفْقَهُونَ قَ_وْلاً

( و همچنان به راه خود ادامه داد ) تا به ميان دو كوه رسيد و درآن جا گروهى غير از آن دو را ي__اف__ت ك__ه هي______چ سخن____ى را نم__ى فهمي___دن___د. (93 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

اشاره به اين كه او به يك منطقه كوهستانى رسيد و در آن جا جمعيتى ( غير از دو جمعيتى كه در شرق و غرب يافته بود ) مشاهده كرد كه از نظرتمدن در سطح پايينى بودند ، چرا كه يكى از روشن ترين نشانه هاى تمدن انسانى ، همان سخ_ن گفت_ن او اس_ت. بعضى نيز اين احتمال را داده اند كه منظور از جمله « لا يَكادُونَ يَفْقَهُونَ قَوْلاً » اين نيست كه آن ها به زبان هاى معروف آشنا نبودند ، بلكه آن ها محتواى سخن را درك نمى كردند ، يعنى از نظر فكرى بسيار عقب مانده بودند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

و در آيه مورد بحث مى فرمايد:

ثُ__مَّ اَتْبَ__عَ سَبَب__اً

و آنگ__اه از راه ديگ__رى به ح__رك__ت درآمد و راه جديدى را در پيش گرفت تا بر منطق__ه اى ت__ازه دس__ت ي__اب__د.

از اين آيه شريفه چنين دريافت مى گردد كه زمين كروى شكل است، چرا كه مى فرمايد: او از هم__ان راه__ى كه آم__ده ب__ود باز نگش__ت، بلك__ه از هم__انج__ا راهىِ سمت و سوى ديگرى گرديد.

«سَدّ»: بستن؛ و مانعى بزرگ پديدآوردن ميان دو چيز.

(226) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كه گذرگاه و راه نفوذ تبهكاران بود سدّى استوار ايجاد كرد و چگونه درس توحيد و معاد داد و مردم را به سوى خداى يكتا فراخواند و با سپاس نعمت ه__ايى كه به او ارزان__ى داشته ب__ود، راه سپ__اس نعمت ه_ا را به آنان آموخت.

در نخستي__ن آي__ه م_ورد بحث مى فرمايد:

حَتّى اِذا بَلَ__غَ بَيْ__نَ السَّ__دَّيْ_نِ

تا آنگاه كه «ذو القَرنَيْن» ميان دو كوه رسيد.

گروهى از جمله «ابن عبّاس»، «قَتاده» و... بر آنند كه، اينك آفريدگار هستى به ترسيم جريان بازگشت او از شرق، حركت او از ميان دو كوه و پديد آوردن سدّى استوار در ميان آنها به منظور جلوگيرى از نفوذ يأجوج و مأجوج و دار و دسته تبهكار آن__ان پ__رداخت__ه و مى ف__رم__اي_د: حَتّى اِذا...

او راه خ___ود را هم__ان گ__ون__ه ادام__ه داد ت___ا ب__ه مي______ان دو ك__وه رسي__د.

وَجَ__دَ مِ_نْ دُونِهِما قَوْماً لا يَكادُونَ يَفْقَهُونَ قَولاً.

در آنج__ا به م__ردم__ى برخ__ورد كه زب__ان و لغتى را نمى فهميدند و خود به شيوه اى خاصّ سخن مى گفتند.

«ابن عبّاس» مى گويد: آنان به گونه اى بودند كه به سختى مطالب ديگران را مى فهميدند و ديگران نيز به دشوارى مى توانستند زبان و خواسته آنان را دريابند و با آنان همنشين و همسخن گردند.

تفسير مردان (227)

قالوُا يا ذَاالْقَرْنَيْ_نِ اِنَّ يَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِى الاَْرْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَ_رْجا عَلى اَنْ تَجْعَلَ بَيْنَنا وَ بَيْنَهُمْ سَدّا

( آن گروه به او ) گفتند : اى ذوالقرنين يأجوج و مأجوج دراين سرزمين فساد مى كنند آياممكن است ما ه__زين__ه اى براى تو قرار دهيم كه ميان ما و آن ها سدى ايجاد كنى؟ (94 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

از اين جمله استفاده مى شود كه آن جمعيت از نظر امكانات اقتصادى وضع خوبى داشتند

، اما از نظر صنعت و فكر و نقشه ناتوان بودند ، لذا حاضر شدند هزينه اين سدّ مهم را بر عهده گيرند مشروط بر اين كه ذوالقرنين طرح و ساختمان آن را پذيرا گردد .

مى گشتند. براى حركت سيل آساى اين اقوام ، دوران هاى مختلفى در تاريخ آمده است كه يكى از آن ها دوران هجوم اين قبايل وحشى در قرن چهارم ميلادى تحت زمامدارى « آتيلا » بود كه تمدن امپراطورى روم را از ميان بردند. و دوران ديگر كه ضمنا آخرين دوران هجوم آن ها محسوب مى شود در قرن دوازدهم ميلادى به سرپرستى چنگيزخان صورت گرفت كه بر ممالك اسلامى و عربى ، هجوم آوردند و بسيارى از شهرها از جمله بغداد را ويران نمودند. در عصر كورش نيز هجومى از ناحيه آن ها اتفاق افتاد كه در حدود سال پانصد قبل از ميلاد بود ، ولى در اين تاريخ ، حكومت متحد ماد و پارس به وجودآمد و اوضاع تغييركرد و آسياى غربى از حملات اين قبايل آسوده شد. به اين ترتيب نزديك به نظر مى رسد كه يأجوج و مأجوج از همين قبايل وحشى بوده اند كه مردم قفقاز به هنگام سفر كورش به آن منطق__ه تق__اض__اى جل__وگي__رى از آن ه__ا را از وى نمودند و او نيز اقدام به ساختن س_د معروف ذوالقرنين نمود .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

آنان پس از آگاهى از اقتدار و امكانات و دانش وصف ناپذير «ذو القَرنَيْن»، به او ن__زدي__ك ش___دن__د و گفتن__د:

قالُوا يا ذَا الْقَرْنَيْنِ اِنَّ يَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فىِ الاَْرْضِ

ه__ان اى «ذو القَرنَيْن»! «يَ__أج__وج» و «مَ_أجوج» در روى زمين تبهكارى مى كنند.

ممك__ن است خ__دا زب__ان آن__ان را ب__ه «ذو القَ__رنَيْن» اله__ام فرمود، درست هم__ان گ__ونه كه به «سليم__ان» زبان پرندگان را آموخت.

و نيز مى توان گفت كه فرد زبان شناس و زبان دانى حضور داشت و تقاضاى آنان را

1- براى توضيح بيشتر به كتاب «ذوالقرنين يا كورش كبير» و «فرهنگ

قصص قرآن» مراجعه نماييد.

تفسير مردان (229)

براى آن حضرت ترجمه كرد و روشن ساخت كه دار و دسته تبهكار و بيدادگر «يَأجوج» و «مَأجوج» به آنان يورش مى آورند و به كشتار آنان و تاراج دارايى و ث__روتش__ان مى پ__ردازن__د و آن__ان تق__اض__اى ي_ارى دارند.

«كَلْبى» در اين مورد مى گويد: آنان در بهاران هجوم مى آوردند و همه ذخاير و امكانات غذايى و كشت و زرع آنان را مى خوردند و مى بردند.

و به باور برخى منظور اين است كه آنان از «يأجوج» و «مأجوج» و دار و دسته آن دو، احساس خطر مى كردند و پيش بينى مى نمودند كه آنان در آينده دست به تبهكارى و تج__اوز خواهن_د زد.

آنان از سرزمين خود بيرون آمده بودند كه ديگر نتوانستند دگرباره بازگردند؛ و آنان همين ترك زبان هاهستند.

(230) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

فَهَلْ نَجْعَ__لُ لَكَ خَ_رْجاً عَلى اَنْ تَجْعَلَ بَيْنَنا وَ بَيْنَهُمْ سَدّاً.

پس آيا هزينه و بودجه اى از خود، بر اين اساس در اختيار شما قرار بدهيم كه ميان م____ا و آن_____ان س____دى عظي____م پ__دي__د آورى؟

در آيه شريفه به جاى واژه «خَرْج»، «خَراج» نيز آمده است؛ و تفاوت ميان اين دو واژه در اين است كه «خَراج» به مفهوم چيزى است كه از زمين خارج مى گردد، امّا «خَرْج» چيزى است كه از ثروت و دارايى جدا مى شود.

ب__رخ__ى بر آنن__د كه «خَراج» به «غلّه» گفته مى شود و «خرج» به مزد و اجرت كار.

امّا به باور برخى ديگر «خَراج» به مفهوم ماليات زمين است و خرج به ماليات سرانه گفته مى شود و پاره اى نيز بر اين عقيده اند كه خراج به مفهوم ماليات سالانه است و «خَرج» چي_زى است كه يك بار گرفته مى شود.

تفسير مردان (231)

قالَ ما مَكَّنّى فيهِ رَبّى خَيْرٌ فَاَعينُونى بِقُوَّةٍ اَجْعَلْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ رَدْما

( ذوالقرنين ) گفت : آن چه را خدا در اختيار من گذارده بهتراست ( از آن چه شما پيشنهادمى كنيد ) مرا با ني__رويى ي__ارى كنيد ،تا مي__ان شم__ا و آن ها سد محكمى ايجاد كنم. (95 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« رَدْم » دراصل به معنى پركردن شكاف به وسيله سنگ است ، ولى بعدا به معنى وسيع ترى كه ش_امل ه_رگونه سد و حتى شامل وصله كردن لباس مى شود گفته شده است. جمعى از مفسران معتقدند كه « رَدْم » به سد محكم و نيرومند گفته مى شود (1) و طبق اين تفسير ذوالقرنين به آن ها قول داد كه بيش

از آن چه انتظار دارند بنا كند. ضمنا بايد توجه داشت كه سَدّ و سُدّ به يك معنى است و آن حايلى است كه ميان دوچيز ايجاد مى كنند، ولى به گفته « راغب » در مفردات بعضى ميان اين دو فرق گذاشته اند ، اولى را مصن__وع انس__ان و دوم__ى را حاي__ل ه__اى طبيع__ى دانست__ه اند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«رَدْم»: ب__ه س__دّ ني__رومن__د گفت__ه مى ش___ود.

امّا «ذو القَرنَيْن» پس از شنيدن پيشنهاد آنان و تقاضاى ياريشان براى آزاد زيستن و تأمين امنيت و دفاع از حقوق و حدودشان، گفت:

قالَ ما مَكَّنّى فيهِ رَبّى خَيْرٌ

ثروت و قدرتى را كه خداى توانا به من ارزانى داشته است، از آنچه شما به من پيشنهاد مى كنيد و وامى گذاريد بهتر و بالاتر است.

فَاَعينُونى بِقُ__وَّةٍ اَجْعَلْ بَيْنَكُ___مْ وَ بَيْنَهُ___مْ رَدْم___اً.

شما مرا با تأمين نيروى انسانى و فراهم آوردن ابزار كار يارى كنيد تا به خواست خدا ميان شما و آنان سدّى عظيم پديد آورم تا ديگر آنان نتوانند دست تجاوز به سوى

1- « روح المعانى » ،« تفسيرصافى » و « تفسير كبير » .

(232) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شم__ا بگش__اين__د و از ده__ان__ه اين ك__وه عب_ور كنند.

روشن و آگاه، در خور احترام است و در صورت دوّم منفور و مردود، گرچه روزگارى با زور عريان و نيمه عريان خود را تحميل كند.

راز ديگر موفقيت «ذو القَرنَيْن» در بال گشودن به شرق و غرب گيتى يكى هم همين اص__ل ظ__ريف و دقي__ق و اس__اسى ب__ود؛ به همين جهت براى تأمين حقوق انسان ها و ارزانى داشتن امنيّت براى آنان تدابيرى مى انديشد و از آن جمله آن سدّ عظيم دف____اع__ى را پ__دي__د م__ى آورد.

و بدين سان اين درس را مى دهد كه نه خود حقوق و امنيّت شهروندانش را بازيچه خ__ودسرى ها و خ__ودك__امگى ها مى سازد و نه به ديگران اجازه اين كار را مى دهد. ...اَجْعَ__لْ بَيْنَكُ__مْ وَ بَيْنَهُ__مْ رَدْم_____اً.

» در اين جا به معنى كناره كوه است و از اين تعبير روشن مى شود كه ميان دو كناره كوه شكافى بوده كه يأجوج و مأجوج از آن وارد مى شدند ، ذوالقرنين تصميم داشت آن را پر كند. هنگامى كه قطعات آهن آماده شد ، دستور چيدن آن ها را به روى يكديگر صادر كرد « تا كاملاً ميان دو كوه را پوشاند : حَتّى اِذا ساوى بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ ». به هر حال سومين دستور ذوالقرنين اين بود كه به آن ها گفت مواد آتش زا ( هيزم و مانند آن ) بياوريد و آن را در دوطرف اين سد قرار دهيد و با وسايلى كه در اختيار داريد « در آن آتش بدميد تا قطعات آهن را ، سرخ و گداخته كرد : قالَ انْفُخُوا حَتّى اِذا جَعَلَهُ نارا ». در حقيقت او مى خواست ، از اين طريق قطعات آهن را به يكديگر پيوند دهد و سدّ يكپارچه اى بسازد و با اين طرح عجيب ، همان كارى را كه امروز به وسيله جوشكارى انجام مى دهند انجام داد ، يعنى به قدرى حرارت به آهن ها داده شد كه كمى نرم شدند و به هم ج__وش خوردند. سرانجام آخرين دستور را چنين صادر كرد : « گفت مس ذوب شده براى من بياوريد تا به روى اين سد بريزم: قالَ اتُونى اُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْرا ». و به اين ترتيب مجموعه آن سدّ آهنين را با لايه اى از مس پوشانيد و آن را از نفوذ هوا و پوسيدن حفظ كرد. بعضى از مفسران نيز گفته اند كه در دانش امروز به اثبات رسيده كه اگر مقدارى مس به آه__ن اض__افه كنند مقاومت آن را بسي__ار

زي_ادتر مى كند ،

(234) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ذوالقرنين چ__ون از حقيق_ت آگاه بود اقدام به چنين كارى كرد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«زُبَر»: قطعه هاى آه__ن و ي__ا مس. اين واژه جم_ع «زُبْرَه» بر وزن «غرفه» مى باشد.

«قِطْر»: آه_____ن و ي___ا م_____س گ____داخت___ه و م_____ذاب.

«صَدَف»: كن____اره ك_____وه.

آنگاه براى آغاز عمليات بزرگ سدسازى به آنان دستور داد:

اتُ____ونى زُبَ___رَ الْحَ____دي__دِ

اينك قطع__ات آه__ن را ن__زديك بي__اوري__د و به من ب__دهي__د تا كار را به يارى خ____دا آغ____از نم_____اي___م.

حَتّى اِذا ساوى بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ

پس از آماده شدن قطعات بزرگ آهن، «ذو القَرنَيْن» ميان دو كوه را با چيدن آنها هموار گردانيد، به گون___ه اى ك_ه مي__ان دو ك_وه پوش___انده شد.

«اَزْهَرى» مى گويد:بدان دليل به دو سوى كوه «صَدَف» گفته مى شود كه از دو سو با هم ب__راب__رند و در يك خ__ط مستقي__م به يكديگر مى رسن__د.

و پس از چي__ده ش__دن قطع__ات آهن بود كه سومين دستور را صادر كرد و گفت:

ق____________الَ انْفُخُ__________وا

اين__ك به وسيله دم آهنگ__ران در آتش__ى كه بر روى آنه__ا اف_روخته بود، بدمند.

حَتّى اِذا جَعَلَ_______هُ ن______اراً

تا بر اثر آن دميدن پياپى و بسيار در آن آتش، قطعات آهن بسان آتش سرخ گداخته شد و همه آنها به هم جوش خوردند و به هم پيوستند.

ق__الَ اتُ_ونى اُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْراً.

و سرانجام دستور داد كه: مس ذوب شده يا آهن مذاب بياوريد تا برروى آنها بريزم و روى آنها را بپوشانم. اين كار نيز انجام شد و

تفسير مردان (235)

همه روزنه ها مسدود گرديد و سدّ پولادين، بسان ديوارى استوار و تزلزل ناپذير كه مصالح ساختمانى آن به جاى آجر و گل از آهن و مس ذوب شده بود، راه را بر تج__اوزك__اران مس___دود س_اخت.

است كه «ذو القَرنَيْن» كار خود را با تدبير و دقّت آغاز مى كرد و هماهنگ با دقيق ترين شيوه هاى مهندسى، آن را پيش مى برد و به بهترين صورت به انجام مى رسانيد و در همه مراحل، اصل استحكام در كارها و محكم كارى راه و رسم او بود. اتُونى زُبَرَ الْحَديدِ...

از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله است كه ضمن داستان درس آموزى فرمود: ...وَ لكِنَّ اللّهَ يُحِبُ عَبْ_____داً اِذا عَمِ__لَ عَمَ____لاً اَحْكَمَ__هُ.(2)

امّا خداى فرزانه بنده اى را دوست مى دارد كه وقتى انجام رساندن كارى را به عهده گ__رف__ت، آن را به بهت__ري__ن و ش__ايست__ه ترين ص__ورت ممك__ن به انج__ام رساند.

1. مترجم .

2. اَمالى صَدُوق، ص 443.

(236) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

فَمَا اسْط_اعُ__وا اَنْ يَظْهَ_رُوهُ وَ مَااسْتَطاعُوا لَهُ نَقْبا

( سرانجام آن چنان سد نيرومندى ساخت ) كه آن ها قادر نبودند ازآن بالا روند و نمى توانستند نقب__ى در آن ايجاد كنند.(97 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

سرانجام اين سد به قدرى نيرومند و مستحكم شد كه « آن گروه مفسد ، قادر نبودند از آن بالا بروند و نه قادر بودند در آن نقبى ايجاد كنند » .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«اِسْتَطاع»: اين واژه به سه صورت آمده است: «اِسْتَطاعَ، يَسْتَطي_عُ» و «اِسْطاعَ ، يَسْطي_عُ» و «اِسْتاعَ ، يَسْتي_عُ».

در آيه مورد بحث در اشاره به پايان يافتن عمليات سدسازى و ترسيم پاره اى از ثم____رات آن مى ف__رم__ايد:

پس از ايجاد آن سدّ نيرومند و تسخيرناپذير، دارو دسته تبهكار «يأجوج» و «مأجوج»، ديگر نتوانستند از آن سدّ بالا روند و نتوانستند آن را سوراخ كنند و راه نفوذى پديد آورند، چرا كه آن سدّ، هم بسيار پولادين و نفوذناپذير ساخته شده بود و ه__م ارتف__اع زيادى داشت.

به باور برخى اين «سدّ»

در پشت درياى «روم» درميان دوكوه قرارداشت و اين دو كوه به اقيانوس امتداد مى يافت.

امّا به باور ب__رخى ديگر در پشت دربند و نزديكى هاى ارمنستان و آذربايجان بود.

و برخى نيز عرض آن را پنج__اه و ارتفاع آن را دويست متر خاطرنشان ساخته اند.

تفسير مردان (237)

ق__الَ هذا رَحْمَ__ةٌ مِنْ رَبّى فَ__اِذا جاءَ وَعْدُ رَبّى جَعَلَهُ دَكّاءَ وَ كانَ وَعْدُ رَبّى حَقّا

گفت اين از رحمت پروردگار من است اما هنگامى كه وعده پروردگارم فرا رسد آن رادرهم مى ك__وب__د و وع____ده پ__روردگ__ارم ح___ق اس__ت. (98 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

در اين جا ذوالقرنين با اين كه كار بسيار مهمى انجام داده بود و طبق روش مستكبران مى بايست به آن مباهات كند و بر خود ببالد و يا منتى بر سر آن گروه بگذارد ، اما چون مرد خدا بود، با نهايت ادب چنين «اظهار داشت كه اين از رحمت پروردگار من است : قالَ هذا رَحْمَةٌ مِنْ رَبّى». اگر علم و آگاهى دارم و به وسيله آن مى توانم چنين گام مهمى بردارم از ناحيه خدا است و اگر قدرت و نفوذ سخن دارم آن هم از ناحيه او است . و اگر چنين مصالحى در اختيار من قرار گرفت آن هم از بركت رحمت واسعه پروردگار است ، من چيزى از خود ندارم كه بر خويشتن ببالم و كار مهمى نكرده ام كه بر گردن بندگان خدا منت گذارم. سپس اين جمله را اضافه كرد كه گمان نكنيد اين يك سد جاودانى و ابدى است نه « هنگامى كه فرمان پروردگارم ف__رارس__د آن را دره__م مى ك__وب__د و به ي__ك س__رزمين صاف و هموار مبدل مى س__ازد ». ذوالق__رنين در اي__ن گفت__ارش به مس__أل__ه فناء دنيا

و درهم ريختن س__ازم__ان آن در آست__انه رست_اخي_ز اش_اره مى كند.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث، قرآن ادب انسانى و مراتب حق شناسى و سپاس او به بارگاه خدا را به تابلو مى برد، كه در برابر قدردانى و ستايش مردم به خاطر كار بزرگ و ارزن__ده اش خاضع__انه گف_ت:

ق__الَ ه___ذا رَحْمَ__ةٌ مِ_نْ رَبّى

اين «سدّ» عظيم، رحمت و بخشايشى از پروردگار من است كه آن را براى دفع شرارت تبهكاران به بندگان خود ارزانى داشته است.

(238) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

فَاِذا جاءَ وَعْدُ رَبّى جَعَلَهُ دَكّاءَ

و هنگامى كه وعده پروردگارم فرا رسد و نشانه هاى رستاخيز پديدار گردد، خدا اين «سدّ» و هر بناى استوارى همانند آن را نيز با زمين يكسان مى سازد؛ و اين پس از فرود «عيسى» و كشته شدن «دَجّال» به دست او خواهد بود.

وَ ك___انَ وَعْ____دُ رَبّى حَقّ___اً.

و وع__ده پ__روردگار م__ن درست و تخلّف ن_اپذير است.

رحمت و بخشايش خ__دا مى س__ازد. ه__ذا رَحْمَ__ةٌ مِ_نْ رَبّى...

تفسير مردان (241)

كه بر اثر فشار و خشونت در محيط خانه و يا حاكميت استبداد در جامعه و يا به خاطر عدم انجام وظيفه يا هر انگيزه و بهانه ديگرى به دروغ پناه مى برند، بى درنگ ح__ركت ه__اى نام__وزون چش__م ها،

ل__رزش ناخ__واست__ه ان__دام ه_ا،

به خشك__ى گ__راييدن آب دهان،

ض__رب__ان تن__د و نامنظم قل__ب،

صداى بريده بريده و غير طبيعى،

و ديگر علائم و نشانه هاى انحراف از جاده راستى و راستى پيشگى، زنگ هاى خط____ر را ب___ه ص__دا درم__ى آورد.

و گويى به همين دليل است كه در سرگذشت ابراهيم دو بار و در دو آيه درس راستى مى دهد و از او و خاندانش با اين ويژگى ياد مى شود...(2) وَاذْكُرْ فِى الْكِتابِ اِبْ__رهي__مَ اِنَّ__هُ ك__انَ صِ_دّيق__اً نَّبِيّ__اً...

پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله در اين مورد مى فرمايد:

اَقْرَبُكُمْ مِنّى غَداً فِى الْمَوْقِفِ اَصْدَقُكُمْ فِى الْحَديثِ وَ اَدّاكُمْ لِلاْءمانَةِ وَ اَوْفاكُمْ بِالْعَهْدِ وَ اَحْسَنُكُمْ

1. مترجم .

2. سوره مريم، آيه 41 و 50.

تفسير مردان (243)

خَلْق__اً وَ اَقْ_رَبُكُ__مْ مِنَ النّاسِ.(1)

در روز رست__اخي__ز اين چن_د گ__روه به م_ن نزديك تر خواهند بود:

1 _ كسانى كه در زندگى راستگوترين ها باشند؛

2 _ در اداى ام__انت ها بيشت__ر درستك__ارى و ج_ديّت نشان دهند؛

3 _ در پيم__انهاى خ__ويش باوف__ات__ر باشند؛

4 _ در اخلاق و رفتار انسانى به ارزش هاى اخلاقى آراسته تر باشند؛

5 _ و با درست انديشى، درست گويى و رفتار عادلانه و انسانى، به مردم نزديك تر و پرمهر و دگر دوست تر باشند.

1. تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 60.

(244) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اِذْ قالَ لاَِبي__هِ يا اَبَ_تِ لِ_مَ تَعْبُ_دُ م_ا لا يَسْمَ__عُ وَ لا يُبْصِ__رُ وَ لا يُغْنى عَنْكَ شَيْئا

هنگامى كه به پدرش گفت : اى پدر چرا چيزى را پرستش مى كن_ى كه نمى شنود ونم_ى بيند و هي_چ مشكلى را از تو حل نمى كند؟ (42 / مريم)

شرح

آيه از تفسير نمونه

نمونه

ي__ا اَبَ__تِ لا تَعْبُ____دِ الشَّيْط____انَ اِنَّ الشَّيْط__انَ ك_____انَ لِل__رَّحْم__نِ عَصِيّ__ا

اى پ__در شيط__ان را پ__رست__ش مك__ن كه شيط__ان نسبت به خداوند رحمن عصي__انگر بود.

(44 / مريم)

شرح آيه از تفسير نمونه

البته پيدا است كه منظور از عبادت در اين جا عبادت به معنى سجده كردن و نماز و روزه براى شيطان به جا آوردن نيست ، بلكه به معنى اطاعت و پيروى فرمان است كه اين خود يك نوع از عبادت محسوب مى شود. معنى عبادت و پرستش آن قدر وسيع است كه حتى گوش دادن به سخن كسى به قصد عمل كردن به آن را نيز شامل مى گردد و نيز قانون كسى را به رسميت شناختن يك نوع عبادت و پرستش او محسوب مى شود. از پيامبر صلى الله عليه و آله چنين نقل شده : « مَنْ اَصْغى اِلى ناطِقٍ فَقَدْ عَبَدَهُ ، فَاِنْ كانَ النّاطِقُ عَنِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَدْ عَبَدَ اللّهَ وَ اِنْ كانَ النّاطِقُ عَنْ اِبْليسَ فَقَدْ عَبَدَ اِبْليسَ : كسى كه به سخن سخن گويى گوش فرا دهد ( گوش دادن از روى تسليم و رضا ) او را پرستش كرده ، اگر اين سخن گو از سوى خدا سخن مى گويد خدا را پرستيده است و اگر از سوى ابليس سخن مى گويد ابليس را عبادت كرده » .(1) به هر حال ابراهيم مى خواهد اين واقعيت را به عمويش تعليم كند كه انسان در زندگى بدون خط نمى تواند باشد يا خط اللّه و صراط مستقيم است و يا خط شيطان عصيانگر و گمراه ، او بايد در اين ميان درست بينديشد و براى خويش تصميم گيرى كند و خير و صلاح خودرا دور از تعصب ها و تقليدهاى كوركورانه در نظ_ر بگي_رد.

1- «

سفينة البحار » ، جلد 2 ، صفحه 115 ( ماده عبد ) .

تفسير مردان (247)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

است .

و رسوايى اش را بيشتر سازد و منظور اين است كه: در آن صورت به عذاب خدا گرفتار مى گردى و شيط__ان ني__ز ت__و را ي__ارى نخ__واه__د ك__رد و خ__وار و نگ__ونس__ار خ__واهى شد.

(250) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ق__الَ اَراغِبٌ اَنْ__تَ عَنْ ءَالِهَت__ى يا اِبْراهيمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لاََرْجُمَنَّكَ وَ اهْجُرْنى مَلِيّا

گفت: اى ابراهيم آيا تو ازخدايان من روى گردانى؟ اگر ( ازاين كار ) دست برندارى تو را سنگسار مى كنم ، از من براى مدتى طولانى دورشو. (46 / مريم)

شرح آيه از تفسير نمونه

كلمه « مَلِيّا » به گفته « راغب » در « مفردات » از ماده اِمْلاء به معنى مهلت دادن طولانى آمده است و در اين جا مفهومش آن است كه براى مدت طولانى يا هميشه از من دور شو. نه تنها دلسوزى هاى ابراهيم و بيان پربارش به قلب آزر ننشست بلكه او از شنيدن اين سخنان ، سخت برآشفت. جالب اين كه اولاً « آزر » حتى مايل نبود تعبير انكار بت ها و يا مخالفت و بدگويى نسبت به آن ها را بر زبان آورد ، بلكه به همين اندازه گفت : « آيا تو روى گردان از بت ها هستى » مبادا به بت ها جسارت شود ، ثانيا : به هنگام تهديد ابراهيم ، او را به سنگسار كردن تهديد نمود ، آن هم با تأكيدى كه از « لام » و « نون تأكيد ثقليه » در « لاََرْجُمَنَّكَ » استفاده مى شود و مى دانيم سنگسار كردن يكى از بدترين انواع كشتن است . ثالثا : به اين تهديد مشروط قناعت نكرد ، بلكه در همان حال ابراهيم را وجودى غير قابل تحمل شمرد و به او گفت

: براى هميشه از نظرم دور شو. اين تعبير بسيار توهين آميزى است كه افراد خشن نسبت به مخالفين خود به كار مى برند و در فارسى گاهى به جاى آن « گورت را گم كن » مى گوييم ، يعنى نه تنها خ__ودت براى هميشه از من پنه__ان ش__و ، بلكه جايى برو كه حتى قبرت را هم نبينم .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«اَلرَّغْبَةُ عَنِ الشَّىْ ء»: به مفه__وم روى گ__رداني__دن از چي__زى آم__ده اس_ت.

«اِنْتِه___________اء»: خ_______وددارى.

«رَجْم»: سنگباران ساختن؛ و به مفهوم بدگويى و ناسزا گفتن نيز آمده است.

«مَلِىّ»: روزگارى طولانى؛ ديرزمان.

سنگباران خواهم كرد.

به باورپاره اى منظوراين است كه:اگردست ازتوحيدگرايى واعلان بيزارى از شرك و كفر برندارى باران ناسزا را بر تو مى بارانم.

و به باور پاره اى ديگر تورا خواهم كشت.

وَ اهْجُ__رْنى مَلِيّ___ا.

در م___ورد اين ف__راز ني_ز دو نظر است:

1 _ به باور گروهى از جمله «حَسَن»، «مُجاهِد»، «سعيد بن جُبَير» و... منظور اين است كه براى مدتى طولانى از من دورشو.

2 _ امّا به باور گروهى ديگر از جمله «ابن عباس» منظور اين است كه: از من دور شو تااز كيفرم درامان باشى و به سلامت بمانى، چرا كه واژه «مَلِىّ» به مفهوم «سالم» است.

1. اعتقادات صَدُوق، ص 110.

(252) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

قالَ سَلامٌ عَلَيْكَ سَاَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبّى اِنَّهُ كانَ بى حَفِيّا

(اب__راهي__م) گفت: سلام بر تو، من به زودى برايت از پروردگارم تقاضاى عفو مى كنم ، چرا كه او نسبت به من مه_ربان است. (47 / مريم)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين سلام ممكن است توديع و خداحافظى باشد كه با گفتن آن و چند جمله بعد ، ابراهيم ، « آزر » را ترك گفت. در واقع ، ابراهيم در مقابل خشونت و تهديد آزر ، مقابله به ضد نمود ، وعده استغفار و تقاضاى بخشش پروردگار به او داد. در اين جا سؤالى مطرح مى شود كه چرا ابراهيم به او وعده استغفار داد ، با اين كه مى دانيم آزر ، هرگز ايمان نياورد و استغفار براى مشركان، طبق صريح آيه 113 سوره توبه ممنوع است. پاس__خ اين س__ؤال به ط__ور مش__روح ذيل همان آيه سوره توبه ذكر شده است (تفسير نمونه ، جلد 8 صفحه 106) .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«حَفِىّ»: پر مه__ر و لطف__ى كه هم__ه نعمت ه__ا را به بن__دگ__ان ارزان__ى م__ى دارد.

امّا اب__راهي__م در ب__راب__ر

آن تن__دى و خش__ون__ت بسي__ار «آزر» ب__ا منط__ق ق__انع كنن__ده و مه__ر بسي__ار به او ن__زدي__ك ش__د و گف__ت: س__لام ب__ر ت__و ب__اد!

قَ_______الَ سَ_________لاَمٌ عَلَيْ________كَ

به باور «جُبّائى» و «اب_و مُسْلم»، اين درود و سلام، نشان فراق و خداحافظى است.

امّا به باور پاره اى، درود و سلام احترام و نيكى است و منظور اين است كه: پدرجان! با اينكه من درست مى گويم و شما خوب نمى انديشى، با اين وصف به منظور اداى حقوق پدرى و بزرگى به گفتارت بها مى دهم و تو را نافرمانى نمى كنم و از ن__زدت مى روم، چش__م خداحاف__ظ.

آنگ__اه اف__زود: سَاَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبّى

م__ن ب__ه زودى از پ__روردگ__ارم ب__راى ت_و آمرزش و هدايت خواهم خواست...

تفسير مردان (253)

در تفسي__ر اين جمل__ه دي__دگ__اه ها متف__اوت است:

1 _ به باور پاره اى «ابراهيم» به حكم خرد و انديشه خويش و تشويق او به تفكّر، به او نويد آمرزش خواستن از بارگاه خدا داد، چرا كه تا آن زمان پيامى از سوى خدا در م__ورد زشت__ى و ن__ادرست__ى آم__رزش خ__واهى ب__راى كافران دريافت نداشته بود.

2 _ امّا به باور «جُبّائى» منظور اين است كه اگر پرستش هاى ذلت بار را وانهى، من نيز براى تو از بارگاه پروردگارم آمرزش خواهم خواست.

3 _ و از ديدگاه «اَصَمّ» منظور اين است كه: اگر دست از شرك بردارى و به راه توحيدگرايى گام سپارى، از پروردگارم خواهم خواست كه در دنيا گرفتار ع___ذاب نگ__ردى.

اِنَّهُ كانَ بى حَفِيّا.

به باور «ابن عبّاس» و «مُقاتِل»، منظور اين است كه: چرا كه خدا نسبت به من هماره پ__رمه___ر اس_ت.

امّا به ب___اور پاره اى، خ__دا هم__اره به من نيك__ى نم___وده و نيكى خواهد نمود.

و ب__ه ب__اور پ___اره اى ديگ___ر منظور اين است كه:

چرا كه خدا به گفتگوى من و تو آگاه و داناست.

(254) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ اَعْتَزِلُكُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ وَ اَدْعُوا رَبّى عَسى اَلاّ اَكُونَ بِدُعاءِ رَبّى شَقِيّا

و از شما و آن چه غير از خدا مى خوانيد كناره گيرى مى كنم و پروردگارم را مى خوانم و اميدوارم دع__اي__م در پيشگ__اه پ__روردگ__ارم بى پ__اس__خ نم__اند. (48 / مريم)

فَلَمَّا اعْتَ__زَلَهُ__مْ وَ م__ا يَعْبُ__دُونَ مِ__نْ دُونِ اللّهِ وَهَبْن__ا لَ__هُ اِسْح__قَ وَ يَعْقُوبَ وَ كُلاًّ جَعَلْنا نَبِيّا

هنگامى كه از آن ها و از آن چه غير خدا مى پرستيدند، كناره گيرى كرد، ما اسحاق و يعقوب را ب__ه او بخشي__ديم و ه__ر يك را پيامبر بزرگى قرار داديم.(49 / مريم)

شرح آيه از تفسير نمونه

ابراهيم به گفته خود وفا كرد و بر سر عقيده خويش با استقامت هر چه تمام تر باقى ماند ، همواره منادى توحيد بود ، هر چند تمام اجتماع فاسد آن روز بر ضد او قيام كردند ، اما او سرانجام تنها نماند ، پيروان فراوانى در تمام قرون و اعصار پيدا كرد ، به طورى كه همه خداپرستان جهان به وجودش افتخار مى كنند. گرچه مدت زيادى طول كشيد كه خداوند اسحاق و سپس يعقوب ( فرزند اسحاق ) را به ابراهيم داد ولى به هر حال اين موهبت بزرگ ، فرزندى همچون اسحاق و نوه اى همچون يعقوب كه هر يك پيامبرى عالى مقام بودند ، نتيجه آن استقامتى بود كه ابراهيم در راه مبارزه با بت ها و كناره گيرى از آن آيين باطل از خ_ود نشان داد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اب__راهي__م پ__س از اي__ن روشنگ__رى و ادب آم___وزى و امي__دبخش__ى اف___زود:

وَ اَعْتَ____زِلُكُ____مْ وَ م___ا تَ_____دْعُ___ونَ مِ___نْ دُونِ اللّ___هِ

و من از پرستش هاى ذلت بارى

كه در ميان شما رواج دارد باز هم كناره گيرى مى كنم.

وَ اَدْعُ_______وا رَبّ____ي

و يكت_ا پروردگار خويشتن را مى خوانم و مى پرستم.

عَس________ى اَلاّ اَكُ______ونَ بِ______دُع_____اءِ رَبّى شَقِيّ____ا.

تفسير مردان (255)

اميد كه در خواندن پروردگارم _ بسان شما بت پرستان تيره بخت _ بى بهره و نگون بخت نباشم.

به باور پاره اى منظور اين است كه: اميدوارم كه خدا پرستش و فرمانبرداريم را بپ__ذي__رد و با نپذيرفتن آن تي__ره بخت__م نسازد، چرا كه انسان با ايمان هماره ميان بيم و امي____د اس__ت.

و در آيه مورد بحث، قرآن در گواهى بر توحيدگرايى و استوارى او در دعوتش، ب__ه پ__رت__وى از پ__اداش پ__رشك__وه خ__دا به او اش__اره نم__وده و مى ف__رم__اي__د:

فَلَمَّا اعْتَ__زَلَهُ__مْ وَ م__ا يَعْبُ__دُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ وَهَبْنا لَهُ اِسْحقَ وَ يَعْقُوبَ وَ كُلاًّ جَعَلْنا نَبِيّا.

پس هنگامى كه او از آنان و آنچه جز خداى يكتا مى پرستيدند كناره گيرى كرد و به سوى بيت المقدس رفت، ما نيز فرزندى بسان «اسحاق» و فرزند زاده اى چون «يعقوب» به او ارزانى داشتيم و بدين وسيله سوز جدايى و فراق خويشاوندان را با ارزانى داشتن فرزندانى شايسته كردار به او، آرامش بخشيديم؛ و فرزندانش را نيز به افتخار رسالت مفتخ__ر ساختيم.

(256) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ وَهَبْنا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنا وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِيّا

و از رحم__ت خ__ود ب__ه آن ها ارزان__ى داشتي__م و ب__راى آن ه__ا ن___ام ني__ك و مقام مقبول و ب__رجست____ه ( در مي__ان هم____ه ام__ت ه_ا ) ق___رار دادي__م. (50 / مريم)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين در حقيقت پاسخى است به تقاضاى ابراهيم كه در سوره شعراء آيه 84 آمده است : « وَاجْعَلْ لى لِسانَ صِدْقٍ فِى الاْخَرينَ : خدايا براى من لسان صدق در امت هاى آينده قرار ده » در

واقع آن ها مى خواستند آن چنان ابراهيم و دودمانش از جامعه انسانى طرد شوند كه كمترين اثر و خبرى از آنان باقى نماند و براى هميشه فراموش شوند ، امّا بر عكس ، خداوند به خاطر ايثارها و فداكارى ها و استقامتشان در اداى رسالتى كه بر عهده داشتند ، آن چنان آن ها را بلند آوازه ساخت كه همواره بر زبان هاى مردم جهان قرار داشته و دارند و به عنوان اسوه و الگويى از خداشناسى و جهاد و پاكى و تقوا و مبارزه و جهاد شناخته مى شوند. « لِسان » در اين گونه موارد به معنى يادى است كه از انسان در ميان مردم مى شود و هنگامى كه آن را اضافه به « صِدْق » كنيم و لِسانَ صِدْقٍ بگوييم معنى ياد خير و نام نيك و خاطره خوب در ميان مردم است و هنگامى كه باكلمه «عَلِيّا» كه به معنى عالى و برجسته است ضميمه شود ، مفهومش اين خواهد بود كه خاطره بسيار خوب از كسى در ميان مردم بماند. ناگفته پيدا است ابراهيم نمى خواهد با اين تقاضا ، خواهش دل خويش را برآورد ، بلكه هدفش اين است كه دشمنان نتوانند تاريخ زندگى او را كه فوق العاده انسان ساز بود به بوته فراموشى بيفكنند و او را كه مى تواند الگويى براى مردم جهان باشد ، براى هميشه از خاطره ها محو كنند. در روايتى از امير مؤمنان على مى خوانيم : « لِسانُ الصِّدْقِ لِلْمَرْءِ يَجْعَلُهُ اللّهُ فِى النّاسِ خَيْرٌ مِنَ الْمالِ يَأَكُلُهُ وَ يُورِثُهُ : خاطره خوب و نام نيكى كه خداوند براى كسى در ميان مردم قرار دهد از ثروت فراوانى كه هم خودش بهره

تفسير مردان (257)

مى گيرد و هم به ارث مى گذارد

، بهتر و برتر است » .(1) اصولاً قطع نظر از جنبه هاى معنوى گاهى حسن شهرت در ميان مردم ، مى تواند براى انسان و فرزندانش سرمايه عظيمى گردد كه نمونه هاى آن را فراوان ديده ايم. در اين جا سؤالى پيش مى آيد كه چگونه در اين آيه موهبت وجود اسماعيل ، نخستين فرزند بزرگوار ابراهيم اصلاً مطرح نشده ، با اين كه نام يعقوب كه نوه ابراهيم است ، صريحا آمده است ؟ و در جاى ديگر از قرآن وجود اسماعيل ، ضمن مواهب ابراهيم بيان شده ، آن جا كه از زبان ابراهيم مى گويد : « اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى وَهَبَ لى عَلَى الْكِبَرِ اِسْماعيلَ وَ اِسْحاقَ : شكر خدايى را كه در پيرى اسماعيل و اسحاق را به من بخشيد » ( 39 / ابراهيم ). پاسخ اين سؤال چنين است كه : علاوه بر اين كه در دو سه آيه بعد نام اسماعيل و بخشى از صفات برجسته او مستقلاً آمده است ، منظور از آيه فوق آن است كه ادامه و تسلسل نبوت را در دودمان ابراهيم بيان كند و نشان دهد چگونه اين حسن شهرت و نام نيك و تاريخ بزرگ او به وسيله پيامبرانى كه از دودمان او يكى بعد از ديگرى به وجود آمدند ، تحقق يافت و مى دانيم كه بسيارى از پيامبران از دودمان اسحاق و يعقوب در اعصار و قرون به وجود آمده اند، هرچنداز دودمان اسماعيل نيز بزرگ ترين پيامبران يعنى پيامبراسلام صلى الله عليه و آله قدم به عرصه هستى گذارد ، ول_ى تسلسل و تداوم در فرزندان اسح__اق ب___ود. لذا در آيه 27 سوره عنكبوت مى خوانيم : « وَ وَهَبْنا لَهُ اِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ جَعَلْنا فى ذُرِّيَّتِهِ

النُّبُوَّةَ وَالْكِتابَ: ما به او اسحاق و يعقوب را بخشيديم و در دودمان او نبوت و كتاب آسمانى قرارداديم ».

1- « نور الثقلين » ، جلد 3 ، صفحه 339 .

(258) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«لِسان»: زب_ان ستايش و نكوهش.

و در آي_ه مورد بح_ث مى فرمايد:

وَ وَهَبْن____ا لَهُ____مْ مِ__نْ رَحْمَتِن____ا

و فراتر از فرزند و افزون بر مقام والاى رسالت، نعمت هاى ديگرى نيز به آنان ارزانى داشتيم كه از آن جمله رحمت ويژه است كه تنها از آن بندگان خالص و ب_زرگم_ردان مج__اهد فداكار است.

وَ جَعَلْن__ا لَهُ__مْ لِس__انَ صِدْقٍ عَلِيّا.

و آنان را در ميان عصرها و نسل ها بلندآوازه و پرشكوه گردانيديم و برايشان نام نيك و جاودانه ارزانى داشتيم، به گونه اى كه همگان او و فرزندانش را دوست مى دارند و مى ست__ايند و آن__ان را از خ__ود و راه و رس__م خ__ود و خ__ود را از آن_ان مى دانند.

به باور پاره اى منظور اين است كه: ما نام آنان را جاودانه و بلند آوازه ساختيم، چرا كه محمد صلى الله عليه و آله و پيروانش تا روز رستاخيز از آنان به عظمت ياد مى كنند و در نماز و تشهد نماز به آنان درود و سلام نثار مى كنند و مى گويند: خداوندا به محمد و خاندانش درود فرست، همان گونه كه بر ابراهيم و خاندانش درود فرستادى... كَما صَلَّيْتَ عَل__ى اِبْراهي_مَ وَ آلِ اِبْ_راهيمَ...

ما پيشتر به پيامبرمان ابراهيم، دليل و برهان شناخت خ__دا و توحي__دگرايى و يكت__اپرست__ى را _ ك__ه راه رشد و تكامل است _ ارزان______ى داشتي____م.

وَ كُنّا بِ___هِ ع__الِمي_نَ.

و ما مى دانستيم كه او براى رشد و رساندن پيام خدا در پرتو گفتار و كردار، بسيار شايسته و برازنده است.

تفسير مردان (263)

اِذْ قالَ لاَِبيهِ وَ قَوْمِه ما هذِهِ التَّماثيلُ الَّتى اَنْتُمْ لَها عاكِفُونَ

آن هنگام كه به پدرش (آزر) و قوم او گفت اين مجسمه هاى بى روحى را كه شما همواره پرستش مى كنيد چيست؟ (52 / انبياء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« ابراهيم » با اين تعبير بت هايى را كه در نظر آن ها فوق العاده عظمت داشت شديدا تحقير كرد . اولاً : با تعبير « ما هذِهِ » ( اين ها چيست؟ ) ثانيا : با تعبير به « تَماثيل » زيرا « تَماثيل » جمع « تِمْثال » به معنى عكس يا مجسمه بى روح است ( تاريخچه بت پرستى مى گويد : اين مجسمه ها و عكس ها در آغاز جنبه يادبود پيامبران و علماء داشته ، ولى تدريجا صورت قداست به خود گرفته و معبود واقع شده است ). جمله «اَنْتُمْ لَها عاكِفُونَ» با توجه به معنى « عُكُوف » كه به معنى ملازمت توأم با احترام است نشان مى دهد كه آن ها آن چنان دلبستگى به اين بت ها پيدا كرده بودند و سر برآستانش مى ساييدند و بر گردنشان مى چرخيدند كه گويى همواره ملازم آن ها بودند. اين گفتار ابراهيم در حقيقت استدلال روشنى است براى ابطال بت پرستى ، زيرا آن چه از بت ها مى بينيم همين مجسمه و تمثال است ، بقيه تخيل است و توهم و پندار است ، كدام انسان عاقل به خود

اجازه مى دهد ، كه براى مشتى سنگ و چوب اين همه عظمت و احترام و قدرت قائل باشد ؟ چرا انسانى كه خود اشرف مخلوقات است ، در برابر مصنوع خويش، اين چنين خضوع و كرنش كند و حل مشكلات خود را از آن بخواهد؟

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث به يكى از فرازهاى درس آموز و الهام بخش زندگى او پرداخته و مى فرمايد: اين رشادت و برازندگى ابراهيم هنگامى جلوه كرد كه به پدر و جامعه اش گف__ت: اين پيك__ره هايى كه آنه__ا را مى پ__رستي__د، چيس__ت؟

واژه «تِمْثال» به مفهوم چيزمصنوعى مى باشد كه به يكى از مخلوقات شباهت دارد.

و پاره اى برآنند كه بت ها پيكره دانشمندان و علماى گذشته بود. اما پاره اى بر اين ب__اورن__د ك___ه آنه__ا پيك__ره و مجسّمه پديده هاى كيه__انى ب_ودن__د و نه زمين__ى.

(264) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ق__الُ__وا وَجَ__دْن__ا اب__اءَن__ا لَه__ا عابِ_7دينَ

گفتند : ما پ__دران خود را دي_ديم كه آن ها را عبادت مى كنند. (53 / انبياء)

قالَ لَقَدْ كُنْتُمْ اَنْتُمْ وَ اباؤُكُمْ فى ضَلالٍ مُبينٍ

گفت: مسلماشما و هم پدرانتان در گمراهى آشكارى بوده ايد.(54 / انبياء)

شرح آيه از تفسير نمونه

آيين و رسم يافتيم ». ابراهيم هم در هر دو قسمت به آن ها پاسخ گفت، كه هم شما و هم پدرانتان، هميشه درضلال مبين بوديد. يعنى انسان عاقل كه داراى استقلال فكرى است هرگز خود را پايبند اين اوهام نمى كند، نه كثرت طرفداران طرح وسنتى را دليل اصالت آن مى داند و نه دوام وريشه داربودن آن را .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

بت پرستان و شرك گرايان به جاى پاسخ درست به دنباله روى از پدران و نياكان خويش چسبيدند و گفتند: ما پدران خويشتن را پرستشگر آنها يافتيم و به راه آنان گام سپرديم. و بدين سان هم نشان دادند كه بر اين راه و رسم ذلت بار واپسگرايانه كه در پيش گرفته اند، دليل و برهان ندارند و كارشان تنها دنباله روى است و هم نشان دادند كه دنباله روى و تقليد كوركورانه يكى از آفت هاى جامعه ها و رشد و شكوفايى تمدّن ها و سدّ راه اصلاح و اصلاحگران عصرها و نسل هاست.

«ابراهيم» شجاعانه و خيرخواهانه به روشنگرى پرداخت و آنان را سرزنش كرد كه:

واقعيت اين است كه هم خودتان و هم پدرانتان در گمراهى آشكارى هستيد كه بت ه__ا را به ج__اى آف__ريدگار هست__ى مى پرستيد.

تفسير مردان (265)

قالُوا اَجِئْتَنا بِالْحَقِّ اَمْ اَنْتَ مِنَ اللاّعِبي_نَ

گفتند: تو مطل__ب حق__ى ب__راى ما آورده اى ي_ا ش_وخ_ى مى كن_ى؟ (55 / انبياء)

شرح آيه از تفسير نمونه

زيرا آن ها كه به پرستش بت ها عادت كرده بودند و آن را يك واقعيت قطعى مى پنداشتند، ب__اور نمى ك__ردن__د كسى ج__دا با بت پرستى مخالفت كند ، لذا از روى تعج__ب اين سؤال را از اب__راهيم كردند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

آنان با شنيدن منطق توحيدگرايانه «ابراهيم» و سخن قاطعانه و روشنگرانه و جدى او گفتند: آيا تو به راستى حق را براى ما آورده اى

و دعوتت به يكتاپرستى و نكوهش بت ها حقيقت دارد يا از بازيگرانى و به شوخى چنين مى گويى؟

آن__ان ب___دان دلي__ل اين پ__رسش را از آن حض__رت ك__ردن__د كه انكار بت و بتكده و بت پ__رست__ى را از او بسي__ار دور مى پن__داشتن__د، چ__را ك__ه او را انس___انى ش__ايسته و ح__ق ج__و مى پن__داشتن__د و چون خود به بت پرستى خو گرفته ب__ودن__د، آن را شيوه درستى مى پن__داشتن_د.

(266) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

قالَ بَلْ رَبُّكُمْ رَبُّ السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ الَّذى فَطَرَهُنَّ وَ اَنَا عَلى ذلِكُمْ مِنَ الشّاهِدينَ

گفت : ( كاملاً حق آورده ام ) پروردگار شما همان پروردگارآسمان ها و زمين است كه آن ها را ايجاد كرده و من از گواهان اين م_وض_وع هست_م. (56 / انبياء)

شرح آيه از تفسير نمونه

ابراهيم با اين گفتار قاطعش نشان داد آن كس شايسته پرستش است كه آفريدگار آن ها و زمين و همه موجودات است ، اما قطعات سنگ و چوب كه خود مخلوق ناچيزى هستند ، ارزش پرستش را ندارند ، مخصوصا با جمله « وَ اَنَا عَلى ذلِكُمْ مِنَ الشّاهِدينَ » اثبات كرد تنها من نيستم كه گواه بر اين حقيقتم ، بلكه همه آگاهان و فهميده ها همان ها كه رشته هاى تقليد كوركورانه را پاره كرده اند گواه بر اين حقيقتند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اب__راهي__م در ب__راب__ر پ__رسش آن_ان گف_ت:

قالَ بَلْ رَبُّكُمْ رَبُّ السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ الَّذى فَطَرَهُنَّ

نه، من از بازيگران نيستم و به شوخى سخن نمى گويم، بلكه پروردگارتان، همان پروردگار آسمان ها و زمين است و بايد او را از راه نگرش بر كران تا كران هستى و پ__دي__ده ه__اى گ__ون__اگ__ون و نظ__ام حي___رت انگي____ز آف__رين__ش شن___اخ__ت.

وَ اَنَ______ا عَل_____ى ذلِكُ____مْ مِ___نَ الشّاهِ__دي___نَ

واژه «شاهِد» به مفهوم دليل و راهنماست و

بر اين اساس «ابراهيم» خود را گواه معرفى مى كند، چرا كه با گفتار و عملكرد خود مردم را راه مى نمايد و به گواهى و ارشاد خود اطمينان دارد و مى گويد: من بر اين گفتار و دعوت خويش گواه مى باشم.

تفسير مردان (267)

وَ زَكَرِيّا اِذْ نادى رَبَّهُ رَبِّ لا تَذَرْنى فَرْدا وَ اَنْتَ خَيْرُ الْوارِثينَ

و زكريا را (به يادآور) در آن هنگام كه پروردگارش را خواند (و عرض كرد) پروردگار من! مرا تنها مگ__ذار ( و فرزند برومندى به من عطا كن ) و تو بهترين وارثانى. (89 / انبياء)

شرح آيه از تفسير نمونه

سال ها بر عمر زكريا گذشت و برف پيرى بر سرش نشست ، اما هنوز فرزندى ن__داش__ت و از س__وى ديگ__ر همس__رى عقي__م و ن_ازا داشت .

او در آرزوى فرزندى بود كه بتواند برنامه هاى الهى او را تعقيب كند و كارهاى تبليغيش نيمه تمام نماند و فرصت طلبان بعد از او بر معبد بنى اسرائيل و اموال و ه__داياى آن كه ب__اي__د ص__رف راه خ__دا مى شد ، پنجه نيفكنند. در اين هنگام با تمام قلب به درگاه خدا روى آورد ، تقاضاى فرزند صالح و برومندى كرد و با دعايى كه توأم با نهايت ادب بود خدا را خواند ، نخست از « رَبّ » شروع كرد ، همان پروردگارى كه از نخستين لحظات زن__دگى لطفش شامل انسان مى شود ، سپس با تعبير « لا تَذَرْنى » كه از ماده « وَذْر » به معنى ترك كردن چيزى به خاطر كمى و بى اعتنايى آمده ، اين حقيقت را بازگو كرد كه اگر تنها بمانم فراموش خواهم شد ، نه من كه برنامه هاى من نيز به دست فراموشى

سپرده مى شود و سرانجام با جمله « وَ اَنْتَ خَيْرُ الْوارِثينَ » اين حقيقت را بازگ_و ك_رد كه من مى دانم اين دنيا دار بقاء نيست و نيز مى دانم تو بهترين وارثانى ، ولى از نظر عالَم اسباب دنبال سببى مى گردم كه مرا به هدفم رهنمون گردد .

(268) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«تذرنى»: اين واژه از ريشه «وذر» به مفهوم واگذاردن چيزى به خاطر بى اعتنايى به آن آمده است.

از مسؤوليت). (90 / انبياء)

شرح آيه از تفسير نمونه

اص__لاح ك__ردي__م.

اِنَّهُمْ كانُوا يُسارِعُونَ فِى الْخَيْراتِ

چ__را كه خ__ان__دان «زك__ريّا» مردمى بودند كه به سوى انجام كارهاى نيك و ش__ايست__ه شتاب مى گرفتند و به بن__دگى خ__دا و پ__رستش و ف__رم__انب__ردارى او ش__ور و ش__وق نش__ان مى دادند.

وَ يَ__دْعُ_ونَن__ا رَغَب__اً وَ رَهَب___اً

و ما را به امي__د پ__اداش و از بي_م كيفر، خالصانه مى خواندند و عبادت مى كردند.

وَ ك___انُوا لَن___ا خ__اشِعي_____نَ

و در ب_ارگ___اه م__ا ف___روت___ن و بيمن___اك ب__ودن__د.

برخى آورده اند كه آنان در اوج بهره ورى و نعمت نيايشگرانه مى گفتند: پروردگارا! ما را غافلگير مساز؛ و در حال محروميت و گرفتارى مى گفتند: خداوندا! مباد كه اين گرفت__ارى كيف_ر گن__اه ما باشد.

از آيه شريفه دريافت مى گردد كه شتاب در فرمانبردارى خدا و نيايش و نماز پسن_ديده ت__ر و شايسته تر است.

تفسير مردان (271)

بى نياز زندگى كند و اين امور جز در سايه ايمان امكان پذير نيست و رستگارى آخرت در اين است كه در ج__وار رحمت پ__روردگ__ار در مي__ان نعمت هاى ج__اوي__دان در كنار دوست____ان ش__ايست__ه و پ____اك و در كم__ال ع____زت و سربلن__دى به س___ر ب__رد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

است كه: ايمان آوردگان راستين در گذشته زندگى خويش به بركت درست انديشى و ايمان و عملكرد شايسته رستگار شدند و اين رستگارى آنان همچنان ادامه دارد.

تفسير مردان (273)

حركاتى بى روح و فاقد معنى نيست ، بلكه به هنگام نماز آن چنان حالت توجه به پروردگار در آن ها پيدا مى شود كه از غير او جدامى گردند و به او مى پيوندند ، چنان غرق حالت تفكر و حضور و راز و نياز با پروردگار مى شوند كه برتمام ذرات وجودشان اثر مى گذارد، خود را ذره اى مى بينند در برابر وجودى بى پايان و قطره اى در برابر اقيانوسى بى كران. در حديثى مى خوانيم كه پيامبر صلى الله عليه و آله مردى را ديد كه در حال نماز با ريش خود بازى مى كند ، فرمود : « اَمّا اَنَّهُ لَوْ خَشَعَ قَلْبُهُ لَخَشَعَتْ جَوارِحُهُ : اگر در قلبش خشوع بود ، اعض_اى بدنش نيز خ_اشع مى شد » .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

مردم با ايمان و شايسته كردار كسانى هستند كه در نماز خويش خاشع و فروتن هستند و دي__ده بر سجده گاه خود دارند و به اين سو و آن سو نمى نگرند و دلشان در گ__رو مه___ر و عش__ق ب__ه خ__داست.

در روايت است كه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله بنده خدايى را در حال نماز نگريست كه با ريش خود ب__ازى مى كرد؛ آن حضرت فرمود: اَما اِنَّهُ لَوْ خَشَعَ قَلْبُهُ لَخَشَعَتْ جَوارِحُهُ.(2)

اگر اين بنده خدا در نماز خويش دل و قلبى فروتن و ترسان داشت، ديگر اعضا و

1- « مجم____ع البي___ان » ، ذي____ل آي____ه م____ورد بح__ث .

2 . مَعالِم التّنزيل، بَغَوى، ج 4، ص 138؛ كَشّاف، 3، ص 25.

تفسير مردان (275)

اندامهاى بدنش نيز فروتن بود.

از اين بيان ارزنده چنين دريافت مى گردد كه ويژگى خشوع در نماز و نيايش با خدا بايد از قلب سرچشمه گيرد و كران تا كران سازمان وجود انسان و از آن جمله اعضا و

اندامها را فرا گيرد. و خشوع راستين دل نيز آن است كه انسان از همه چيز روى گرداند و با همه وجود به بارگاه آن گرداننده فرزانه هستى روى آورد و آنگونه با او به نيايش بپ____ردازد و او را بپ__رست____د.

فروتنى و خشوع اعضا و اندامها نيز اين گونه است كه ديده را فرو نهد و با پرهيز از بيه___وده ك__ارى و بيه__وده انديشى، جز به ذات پاك و بى همتاى خدا به هيچ چيز و هي__چ ك__س ت___وج__ه نكن___د.

«ابن عبّاس» مى گويد: مفهوم خشوع دل اين است كه انسان به گونه اى دل به خدا ده__د كه در اي__ن س__و و آن س__وى او، كس_انى را كه ايست_اده اند نشناسد.

در م___ورد پيش___واى گ__رانق___در ت__وحي__د آورده ان___د ك___ه: «كانَ يَرْفَعُ بَصَرَهُ اِلَى السَّم__اءِ ف__ى صَل___وتِ__هِ»(1)

آن حضرت به هنگام نماز خويش چشم به سوى آسمان مى دوخت و ديگر جز به خدا، به هيچ چيز و هيچ كس و هيچ رويدادى فكر نمى كرد؛ امّا پس از فرود اين آيه شريفه، ديگر در نمازها سر را به حالت فروتنى و خضوع پايين مى افكند و ديدگان را بر سج__ده گاه مى دوخت و دل به خدا مى سپرد و زبان به نيايش مى گشود.

1 . تفسير طَبَرى، ج 18، ص 3؛ الوسيط واحدى، ج 3، ص 284؛ تفسير ماوَرْدى، ج 4، ص 46؛ مُسْتَدْرَك حاكم، ج 2، ص 393.

(276) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ الَّ___ذينَ هُ__مْ عَ__نِ اللَّغْ__وِ مُعْ__رِض__ُونَ

و آن ها كه از لغو و بيهودگى روى گ__ردان هستن__د. (3 / مؤمنون)

شرح آيه از تفسير نمونه

در واق__ع تم__ام ح__رك__ات و خط__وط زندگى آنان هدفى را دنبال مى كند ، هدفى مفيد و سازنده چرا كه « لَغْو » به معنى ك__اره__اى بى ه__دف و

ب__دون نتيجه مفيد است. در حقيقت لغو همان گونه كه بعضى از مفسران بزرگ گفته اند ، هر گفتار و عملى است كه فايده قابل ملاحظه اى نداشته باشد و اگر مى بينيم بعضى از مفسران آن را به ب__اط__ل ، بعض__ى به معنى همه معاصى ، بعضى به معنى دروغ ، بعضى به معنى دشنام يا مقابله دشنام به دشنام ، بعضى به معنى غنا و لهو و لعب و بالاخره بعضى به معنى شرك ، تفسير كرده اند ، همه اين ها مصداق هاى آن مفهوم جامع و كلى است. البته لغو تنها شامل سخنان و افعال بيهوده نمى شود ، بلكه افكار بيهوده و بى پايه اى كه انس__ان را از ياد خ__دا غ__اف__ل و از تفكر در آن چه مفيد و سازنده است ، به خود مشغ__ول مى دارد ، همه در مفهوم لغو جمع است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث مى فرمايد:

مردم با ايمان كسانى هستند كه از هر گفتار و نوشتار و عملكرد بيهوده و بى ثمر و بى اهميت روى مى گ__ردانند؛ چ__را ك__ه به باور آنان چنين گفتار و كردار بيهوده اى، زشت و ناپسن_د است و ب_ايد از آن دورى جست .

در م__ورد مفه__وم «لَغْ__و» و بيهوده كارى و بيهوده گويى، ديدگاهها متفاوت است:

1 _ به باور «ابن عبّاس» منظ__ور از «لَغْو» هر كار باط__ل و ظ__المانه و بى ثمر است؛

2 _ امّا به باور «حَسَن» منظور، هرگونه گناه و نافرمانى خداست؛

3 _ از ديدگاه «سُدى» منظور، پرهيز از دروغ و دروغگويى است؛

4 _ امّا از ديدگاه «مُقاتِل» منظور، رويگردانى از بدگويى و فحّاشى است؛ چرا كه

تفسير مردان (277)

كفرگرايان و ظالمانِ حاكم بر مكّه به پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و يارانش ناسزا مى گفتند؛ از اين رو

قرآن به مردم با ايمان دستور مى دهد كه از پاسخ گويى به ياوه سراييهاى آنان بپرهيزند.

5 _ از پنجمي__ن ام__ام ن__ور آورده اند ك__ه در تفسي__ر آي__ه ف__رم__ود:

هُوَ اَنْ يَتَقَوَّلَ الرَّجُلُ عَلَيْكَ بِالْباطِلِ، اَوْ يَأْتِيَكَ بِما لَيْسَ فيكَ فَتُعْرِضَ عَنْهُ لِلّهِ.(1)

كار لغو و بيهوده آن است كه فردى در مورد تو به ناروا سخن گويد و يا به تو نسبت بى اس__اسى ده__د و تو براى خ__دا و خشن__ودى او، با ك__رام__ت و سعه صدر از او روى بگردانى.

و در رواي__ت ديگ__رى از آن حض__رت آورده اند كه ف__رم__ود: اِنَّهُ الْغِناءُ وَالْمَ___لاهى.(2)

منظ__ور از بيه__وده گويى، غنا و گفتار و كردار بيهوده و بى فايده است.

1 . بِحار الاَنوار، ج 69، ص 40.

2 . تفسير قُمّى، ج 2، ص 88.

(278) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ الَّ_ذينَ هُمْ لِل__زَّكوةِ فاعِلُونَ

و آن ها كه زكات را انجام مى دهند. (4 / مؤمنون)

شرح آيه از تفسير نمونه

« زكات » منحصرا به معنى زكات واجب نيست ، بلكه زكات هاى مستحب در شرع اسلام فراوان است ، آن چه در مدينه نازل شد ، زكات واجب بود ولى زكات مستحب قبلاً نيز بوده است. بعضى از مفسران نيز اين احتمال را داده اندكه زكات به صورت يك حكم وجوبى اما بدون حد و حدود در « مكه » بوده است ، يعنى مسلمانان موظف بودند مقدارى از اموال خود را به نيازمندان بپردازند ، ولى بعد از تشكيل حكومت اسلامى و تأسيس بيت المال زكات تحت برنامه مشخصى قرار گرفت و نصاب ها و مق__دارهاى معينى براى آن قرار داده شد و مأمورين جمع زكات از طرف پيامبر صلى الله عليه و آله به هرسو اعزام شدند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث، به جاى پرداخت و اداى

زكات و حقوق مالى، واژه «فاعِلُون» به كار رفته چرا كه آمده: آنان كسانى هستند كه زكات را انجام مى دهند؛ و اين تعبير بدان دليل است كه پرداخت زكات و اداى حقوق مالى، در حقيقت، انجام كار است؛ و اين شيوه سخن در نثر و شعر عرب رواج دارد؛ چنانكه در مورد گروهى گفته اند: «اَلْمُطْعِمُونَ الطَّعامَ فى سَنَةِ الاَْزْمَةِ وَ الْفاعِلُونَ لِلزَّكَواتِ»؛ آنان كسانى هستند كه در سال قحطى و خشكس__الى، گ__رسنگ__ان و مح__رومان را تغذيه مى كنند و زكات و حقوق مالى خ__ود را مى پ__ردازند.

تفسير مردان (279)

وَ الَّذينَ هُمْ لِفُروُجِهِمْ حافِظُونَ

و آن ه_ا كه دامان خود را از آلودگى به بى عفت_ى حف_ظ مى كنند. (5 / مؤمنون)

اِلاّ عَلى اَزْواجِهِمْ اَوْ م_ا مَلَكَتْ اَيْمانُهُمْ فَاِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومينَ

تنه__ا آمي__زش جنسى با همسران و كنيزانشان دارند كه در بهره گيرى از آن ها ملامت نمى شوند.

(6 / مؤمنون)

فَمَنِ ابْتَغ__ى وَراءَ ذلِ__كَ فَاوُلئِ_كَ هُمُ الْعادوُنَ

و هركس غير اين طريق را طلب كند ، تجاوزگر است. (7 / مؤمنون)

شرح آيه از تفسير نمونه

« فُروُج » جمع « فَرْج » كنايه از دستگاه تناسلى است. چهارمين ويژگى مؤمنان را مسأله پاكدامنى و عفت به طوركامل و پرهيز از هرگونه آلودگى جنسى قرار داده است. تعبير به « محافظت فروج » گويا اشاره به اين است كه اگر مراقبت مستمر و پى گير در اين زمين_ه نباشد ، بيم آلودگى فراوان است. تعبير به « همسران » شامل همسران دائم و موقت هردو مى شود. تعبير به « غَيْرُ مَلُومينَ » ( آن ها مورد ملامت قرار نمى گيرند ) ممكن است اشاره به طرز فكر غلطى باشد كه براى مسيحيت انحرافى پيدا شده است كه آن ها هرگونه آميزش جنسى

را خلاف شأن انسان مى پندارند و ترك مطلق آن را فضيلت مى دانند تا آن جا كه كشيشان كاتوليك و همچنين زنان و مردان تارك دنيا ، در تمام عمر مجرد زندگى مى كنند و هرگونه ازدواج را مخالف اين مقام روحانى تصور مى كنند ( هرچند اين مسأله بيشتر جنبه ظاهرى دارد اما در خفا بعضى از آن ها طرقى براى اشباع غريزه جنسى خود انتخاب مى كنند و كتاب هاى نويسندگان خودشان پر است از داستان هايى كه در اين زمينه نوشته اند ) .(1) به هرحال امكان ندارد خداوند غريزه اى را به عنوان بخشى از نظام احسن در انسان بيافريند و بعد آن را به كلى تحريم

1- « تاريخ ويل دورانت » .

(280) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

يا مخالف مقام انسانى بداند. اين نكته چندان نياز به يادآورى نداردكه حلال بودن همسران مخالف با بعضى از موارد استثنايى نيست ، مانند حالت عادت ماهيانه و امثال آن. همچنين حلال بودن كنيزان ( زنان برده ) مشروط بر شرايط متعددى است كه دركتب فقهى آمده و چنان نيست كه هركنيزى به صاحب آن حلال باشد و در واقع در بسي__ارى از جه__ات و ش__راي__ط ، هم__ان ش__رايط همس__ران را دارد .

مسلم در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله حلال بوده است و اَحدى از مسلمانان آن را انكار نمى كنند ، منتها بعضى مى گويند در آغاز اسلام بوده و بسيارى از صحابه نيز به آن عمل كرده اند ، سپس نسخ شده و بعضى مى گويند : عمر بن خطاب از آن جلوگيرى به عمل آورد. باتوجه به اين واقعيت ها مفهوم سخن اين دسته از دانشمندان اهل تسنن اين خواهد بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله العياذ باللّه زنا را حداقل براى مدتى مجاز شمرده و اين غيرممكن است. از اين گذشته متعه برخلاف پندار اين گروه يك نوع ازدواج است ، ازدواجى است موقت و داراى شرايط ازدواج دائم، بنابراين قطعا در جمله « اِلاّ عَلى اَزْواجِهِمْ » داخل است و به همين دليل به هنگام خواندن صيغه ازدواج موقت ، از همان صيغه هاى ازدواج دائم (اَنْكَحْتُ و زَوَّجْتُ) با قيدمدت استفاده مى شود و اين بهترين دليل بر ازدواج بودن آن است. درباره ازدواج موقت و دلايل مشروعيت آن در اسلام و عدم نسخ اين حكم و همچنين فلسفه اجتماعى آن و پاسخ به ايرادات مختلف در جلد سوم تفسير نمونه ، ذيل آيه 24 سوره نس__اء مشروحا بحث شده است .

تفسير مردان (281)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

منظور از حفظ دامان خويش، اين است كه رابطه جنسى آنان تنها در قلمرو خانه و خانواده و در چارچوب مقررات شرعى و اخلاقى و انسانى است و هرگز خود را به پستى و زشتى گناه آلوده نساخته و دامان به حرام و گناه نمى آلايند و چشم و دل و جسم از حرام حفظ مى كنند.

اگر جز اين باشد و دامان عفت از حرام حفظ نكنند، در خور نكوهش بوده

و مورد سرزنش قرار مى گيرند؛ آرى آنان تنها با همسران و كنيزان خويش رابطه قانونى جنسى دارن___د ك__ه در اين م__ورد هي__چ س__رزن__ش و نك__وهش__ى بر آن__ان نخواهد بود.

منظور از «ما مَلَكَتْ اَيْمانُهُمْ»، «كنيز» است؛ چرا كه به باور همه مفسران، رابطه جنسى با كنيز حلال و رواست؛ امّا با «غلام» حرام است و بايد در مورد او دامان را پاك و پ__اكي___زه نگ___اه داش__ت.

صفات بارز مؤمنان است. در مفهوم وسيع امانت ، امانت هاى خدا و پيامبران الهى و همچنين امانت هاى مردم جمع است ، نعمت هاى مختلف خدا هريك امانتى از امانات او هستند ، آيين حق ، كتب آسمانى، دستورالعمل هاى پيشوايان راه حق و همچنين اموال و فرزندان و پست ها و مقام ها، همه امانت هاى او هستند كه مؤمنان در حفظ و اداى حق آن ها مى كوشند ، تا در حياتند ، از آن پاسدارى مى كنند و به هنگام ترك دنيا آن ها را به نسل هاى برومند آينده خودمى سپارند و چنين نسلى را براى پاسدارى آن تربيت مى كنند. دليل بر عموميت مفهوم امانت در اين جا علاوه بر گستردگى و اطلاق لفظ ، روايات متعددى اس_ت كه در تفسير امانت وارد شده ، گاهى امانت به معنى "امامت امامان معصوم" كه هر امام آن را به امام بعد از خود مى سپارد ، تفسير شده (1) و گاه به مطلق ولايت و حكومت. جالب اين كه « زراره » كه از شاگردان بزرگ امام باقر و امام صادق عليهماالسلام است ، چنين مى گويد : « منظور از جمله " اَنْ تُؤَدُّوا الاَْماناتِ اِلى اَهْلِها " (58/نساء) اين است كه ولايت و حكومت را به اهلش واگذاريد » .(2) و اين نشان مى دهد كه حكومت از مهم ترين وديعه هاى الهى است كه بايد آن را به اهلش سپرد. به هرحال مسلّم است كه پايبند بودن به تعهدات و حفظ و اداى امانات از مهم ترين پايه هاى نظام اجتماعى بشر است و بدون آن ها هرج و مرج در سراسر جامعه به وجود خواهد آمد ، به همين دليل حتى افراد و ملت هايى كه اعتقاد الهى و مذهبى ندارند ، براى مصون ماندن

از اين هرج و مرج اجتماعى ناشى از خيانت در عهد و امانت ، خود را موظف به انجام اين دو برنامه حداقل در مسائل كلى اجتماعى مى دانند. در زمينه اهميت امانت در جلد سوم تفسير نمونه ذيل آيه 58 سوره نساء و در جلد هفتم تفسير نمونه ذيل آيه 12 سوره انفال و در زمينه وفاء به عهد در جلد چهارم

1- « تفسي__ر ب_ره_ان » ، جل_د 1 ، صفح_ه 380 .

2- « تفسي__ر ب_ره_ان » ، جل__د 1 ، صفحه 380 .

تفسير مردان (283)

تفسيرنمونه ذيل آيه 1 سوره مائده و جلد 11 تفسير نمونه ذيل آيه 91 سوره نحل مشروحا بحث شده است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

« محافظت بر نماز » شمرده است ، از نماز شروع مى شود و به نماز ختم مى گ__ردد ، چ__را كه نم__از ، مه___م ترين رابطه خالق و خلق است. نماز برترين مكتب عالى تربيت است ، نماز وسيل__ه بي__دارى روح و جان و بيمه كننده انسان در برابر گناهان است ، خلاصه نماز هرگاه با آدابش انجام گيرد ، زمينه مطمئنى براى همه خ__وب__ى ه_ا و نيك__ى ها خ__واه__د بود .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث، به ويژگى ديگر مردم با ايمان كه پيوند ناگسستنى و ارتباط شورانگيز و خالصانه با آفريدگار هستى است پرداخته و مى فرمايد:

آنان كسانى هستند كه در حفظ حرمت نمازهاى خويش و درست و به هنگام خواندن آنها مى كوشند و مراقبت مى نمايند و آن را تباه نمى سازند.

قرآن شريف در اين آيات كه مردم با ايمان را وصف مى كند، از بزرگداشت نماز و رعايت حرمت آن و انجام شايسته و بايسته اش دوبار سخن به ميان آورده است تا شك__وه و عظمت آن را بيشتر روشن سازد.

عملكرد بيهوده و ظالمانه،

3 _ اداى حق__وق همه مردم بوي__ژه مح__رومان و نات__وان__ان؛

4 _ ويژگى امانت و امانتدارى در همه ابع_اد گوناگون حي__ات،

5 _ پ__اكى و پ__اك_دامنى و ق_داس_ت و عفّت،

6 _ وف__ادارى و پ__اى بندى به تعهّدات ف__ردى و اجتم__اعى،

7 _ و ديگ__ر م__راقب__ت و مح__افظ__ت از نم__از و ياد خ__دا.

(286) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اوُلئِ__كَ هُ__مُ الْ_وارِث__ُونَ

( آرى ) آن ها وارث__ان هستند. (10 / مؤمنون)

اَلَّ__ذينَ يَ__رِثُ__ونَ الْفِ__رْدَوْسَ هُ__مْ فيه__ا خ__الِدوُنَ

كه بهشت برين را ارث مى برند و جاودانه در آن خواهند ماند. (11 / مؤمنون)

شرح آيه از تفسير نمونه

« فِرْدَوْس » در اصل به گفته بعضى يك لغت رومى است و بعضى آن را عربى و بعضى اصل آن را فارسى مى دانند و به معنى "باغ" است ، يا باغ مخصوصى كه تمام نعمت ها و مواهب الهى در آن جم__ع است و لذا مى توان آن را به عنوان « بهشت برين » ( بهترين و برترين باغ هاى بهشت ) ناميد. تعبير به « ارث بردن » ممكن است اشاره به اين باشد كه مؤمنان بدون زحمت به آن مى رسند ، همانند ارث كه انسان زحمتى براى آن نكشيده است ، درست است كه نايل شدن به مقامات عالى بهشت ، بسيار تلاش و كوشش و پاكى و خودسازى مى خواهد ولى آن پاداش عظيم در مقابل اين اعمال ناچي__ز به ق__درى زي__اد است كه گ__ويى انس__ان بى زحم__ت ب_ه آن رسي__ده است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

آرى! كسانى كه به اين ويژگيها آراسته و از اين صفات ارزشمند بهره ور باشند، س_راها و جايگاه هاى دوزخي__ان را در بهشت پرط__راوت و زيب__ا به ارث مى ب__رن__د.

از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آورده اند

كه فرمود: ما مِنْكُمْ مِنْ اَحَدٍ اِلاّ لَهُ مَنْزِلانِ: مَنْزِلٌ فِى الْجَنَّةِ وَ مَنْ__زِلٌ فِى النّارِ، فَاِنْ ماتَ وَ دَخَلَ النّارَ وَرِثَ اَهْلُ الْجَنَّةِ مَنْزِلَهُ.(1)

هر كدام از شما داراى دو سرا و دو جايگاه است كه يكى از آنها در بهشت پرطراوت و زيباست و ديگرى در آتش شعله ور و سوزان دوزخ؛ از اين رو هر كس جهان را بدرود گ__وي__د و به خ__اط__ر بدانديشى و بي__داد به دوزخ رود، سراى او را در بهشت،

1 . سُنَن ابن ماجَه، ج2، 1453/4341 كتاب الزُّهْد؛ تفسير طَبَرى، ج 18، ص 5.

تفسير مردان (287)

بهشتي__ان ب__ه مي__راث مى ب___رند.

امّا به باور پاره اى، منظور اين است كه كسانى كه داراى اين صفات برجسته و ويژگيهاى ارزشمند باشند، سرانجام _ بسان وارثى كه به ارث مى رسد _ به بهشت پرطراوت و پرنعمت خواهند رسيد.

واژه «فِ__رْدَوس» يك_____ى از ن_امه__اى دل انگي__ز بهشت است.

به ب_اور پاره اى، نام يكى از بوستانهاى پرط_راوت بهشت است.

و پ__اره اى بر آنند كه منظ__ور، بوست__ان و باغ وي__ژه اى از بهشت زيباى خداست.

اصل واژه «فِرْدَوس» به باور پاره اى، يك واژه «رومى» است كه به فرهنگ قرآن و عرب وارد شده است؛ امّا به باور پاره اى ديگر، يك واژه عربى بوده و به مفهوم تاكست__ان و بوست__ان انگور است.

«جُبّائى» در مورد اين ميراث برى و ارث پرشكوه و گرانبها مى گويد: منظور اين است كه بهشت پرطراوت و پرنعمت خدا، به خاطر آراستگى آنان به صفات برجسته اى كه گذشت، بدون رنج و زحمت نصيب آنان خواهد شد.

(288) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

طائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنينَ

زن و مرد زناكار را هريك صد تازيانه بزنيد و هرگز در دين خدا رأفت ( و محبت كاذب ) شما را نگيرد، اگر به خدا و روز جزا ايمان داريد، و بايد گروهى از مؤمنان مجازات آن ها را مش___اه____ده كنن__د.(2 / نور)

شرح آيه از تفسير نمونه

در واقع اين آيه مشتمل بر سه دست_ور است ؛

1 _ حكم مجازات زنان ومردان آلوده به فحشاء (منظور از زنا،آميزش جنسى مرد و زن غي__ر همسر و ب__دون مجوّز شرعى است ) .

2 _ تأكيد براين كه در اجراى اين حد الهى گرفتار محبت ها و احساسات بى مورد نشويد، احساسات و محبتى كه نتيجه اى جز فساد و آلودگى اجتماع ندارد، منتها براى خنثى كردن انگيزه هاى اين گونه احساسات ، مسأله ايمان به خدا و روز جزا را پيش مى كشد ، چراكه نشانه ايمان به مبدأ و معاد ، تسليم مطلق در برابر فرمان او است ، ايمان به خداوند عالِم حكيم سبب مى شود كه انسان بداند هرحكمى فلسفه و حكمتى دارد و بى دليل تشريع نشده و ايمان به معاد سبب مى شود كه انسان در برابر تخلف ها احساس مسؤوليت كند. در اين جا حديث جالبى از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده كه توجه به آن لازم است : « روز قيامت بعضى از زمامداران را كه يك تازيانه از حد الهى كم كرده اند ، در صحنه محشر مى آورند و به او گفته مى شود : چرا چنين كردى ؟ مى گويد: براى رحمت به بندگان تو ، پروردگار به او مى گويد : آيا تو نسبت به آن ها از من مهربان تر بودى ؟ و دستور داده مى شود او را به آتش بيفكنيد ، ديگرى را مى آورند كه يك

تازيانه بر حد الهى افزوده ، به او گفته مى شود : چرا چنين كردى ؟ در پاسخ مى گويد : تا بندگانت از معصيت تو خوددارى كنند ، خداوند مى فرمايد : تو از من

تفسير مردان (289)

آگاه تر و حكيم تر بودى؟ سپس دستور داده مى شود: او را هم به آتش دوزخ ببرند » .(1)

3 _ دستور حضورجمعى از مؤمنان درصحنه مجازات است،چراكه هدف تنها اين نيست كه گنهكار عبرت گيرد، بلكه هدف آن است كه مجازات او سبب عبرت ديگران هم شود و به تعبير ديگر ؛ باتوجه به بافت زندگى اجتماعى بشر ، آلودگى هاى اخلاقى در يك فرد ثابت نمى ماند و به جامعه سرايت مى كند ، براى پاكسازى بايد همان گونه كه گناه برملا شده ، مجازات نيز برملا گردد. و به اين ترتيب اساس پاسخ اين سؤال كه چرا اسلام اجازه مى دهد آبروى انسانى درجمع بريزد، روشن مى شود، زيرا مادام كه گناه آشكار نگرديده و به دادگاه اسلامى كشيده نشده است ، خداوند ستّار العيوب ، راضى به پرده درى نيست ، اما بعد از ثبوت جرم و بيرون افتادن راز از پرده استتار و آلوده شدن جامعه و كم شدن اهميت گناه ، بايد به گونه اى مجازات صورت گيرد كه اثرات منفى گناه خنثى شود و عظمت گناه به حال نخستين بازگردد. اصولاً در يك جامعه سالم بايد « تخلف از قانون » بااهميت تلقى شود ، مسلما اگر تخلف تكرار گردد، آن اهميت شكسته مى شود و تجديد آن تنها با علنى شدن كيفر متخلفان است. اين واقعيت را نيز نبايد از نظر دور داشت كه بسيارى از مردم براى حيثيت و آبروى خ__ود بيش از مس__أل__ه تنبيهات ب__دنى اهميت قائلن__د و

همي__ن علنى شدن كيفر، ت__رم__ز نيرومندى بر روى هوس هاى سركش آن ها است .

چرا زن زناكار بر مرد زناكار مقدم ذكر شده است؟

بدون شك اين عمل منافى عفت ، از همه كس قبيح است ولى از زنان زشت تر و قبيح تر است ، چ_را كه آن ها از حجب و حياى بيشتر برخوردارند و شكستن آن دليل بر تمرد شديدترى است. از اين گذشته عواقب شوم اين امر گرچه دامنگير هردو مى شود ، اما در مورد زن_ان ، عواقب شومش بيشتر است. اين احتمال نيز هست كه سرچشمه وسوسه اين كار بيشتر از سوى آن ها صورت مى گيرد و در بسيارى از موارد

1- « تفسير فخر رازى » ، جلد 23 ، صفحه 148 .

(290) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ع__ام__ل اصلى هستند. مجموع اين جهات سبب شده كه زن آلوده بر مردآلوده درآيه ف__وق مق__دّم داشت__ه ش__ده است. ول__ى زن__ان و م__ردان پاكدامن و باايمان از همه اي__ن مس__ائ_ل بركن__ار هستن_د .

به سازش يا اخذ رشوه يا تبعيض و يا شكنجه دادن و مانند آن نخواهند شد. رابعا حضور جمعيت مانع از خودكامگى و افراط و زياده روى در اجراى حد مى گردد. خامسا ممكن است مجرم بعد از اجراى حد ، به ساختن شايعات و اتهاماتى در مورد قاضى و مجرى حد بپردازد كه حضور جمعيت موضع او را روشن ساخته و جلوى فعاليت هاى تخريبى او در آين_ده را مى گيرد و فوايد ديگر .

يك صد تازيانه بزنيد؛ امّا اگر هر دو تن يا يكى از آن دو داراى همسر باشد، آن كه با داشتن همسر به اين زشتى دست يازيده است برابر مقرّرات و با در نظر گرفتن همه شرايط حقوقى و قانونى بايد سنگسار گردد و اين ديدگاه همه مفسّران و ك__ارشن__اسان فق__ه اس___لام__ى است.

در مورد بردگان نيزدر صورتى كه همسر نداشته باشند، آن يك صد تازيانه به نصف كاهش مى يابد؛ چرا كه قرآن مى فرمايد:

فَإِنْ أَتَيْنَ بِفاحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ ما عَلَى الْمُحْصَناتِ مِنَ الْعَذابِ.(1)

و اگ__ر آن__ان دست به بى عفّت__ى ي__ازن__د، بر آنان نيمى از كيفر زنان آزاد است...

1 . سوره نِساء آيه 25؛ لازم به يادآورى است كه آيه شريفه درباره كنيزان داراى همسر است؛ امّا به باور همه مفسّران، در مورد آنان ميان همسردار و بى همسر، از نظر كيفر بى عفّتى تفاوتى نيست.

(292) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

و ديگر كسى كه از سوى او براى اين كار گمارده شده است.

ي__ادآورى مى گ__ردد كه در اين م__ورد نظر ديگرى نيامده و همه بر اين عقيده اند.

در ادامه آيه شريفه مى فرمايد:

وَ لاتَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِى دِينِ اللّهِ اِن كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَومِ الاْآخِرِ

و اگر شمايان به خدا و روز بازپسين ايمان آورده ايد، در انجام فرمان خدا نسبت به آن تبهكاران دلسوزى بى جا و بى مورد نشان ندهيد؛ و كيفر را با قدرت اجرا كنيد و تازيانه را سخت بزنيد و از م__رزه__اى ع__دل و داد به ه__ر ص__ورت فراتر نرويد و از وانه__ادن مقرّرات خ__دا بت_رسيد.

منظور از «دين خدا» در آيه شريفه، به باور پاره اى، فرمانبردارى خدا و به باور پ__اره اى ديگ__ر، فرمان خداست؛ درست بسان مفه__وم اين آيه شريفه كه مى فرمايد:

ماكانَ لِيَأْخُذَ اَخاهُ فىدينِ الْمَلَكِ...(1)

... اين گونه به يوسف اين تدبير را آموختيم؛ چرا كه او در دين و آيين و طبق فرمان ش__اه نمى توانست ب__رادرش را ب__ازداشت نم__اي__د.

1 . سوره يوسف، آيه 76.

تفسير مردان (293)

وَلْيَشْهَ___دْ عَ__ذَابَهُمَ___ا طَ__ائِفَ___ةٌ مِ__نَ الْمُ___ؤْمِنِي___نَ

و به هنگام اجراى «حدّ» و كيفر آنان، بايد گروهى از مردم با ايمان حضور يابند و چشيدن طعم تلخ كيفر كار زشت آن دو تن را بنگرند.

به باور برخى، منظور از گروهى كه بايد حضور يابند، اين است كه شمارشان فراتر از سه نف__ر باشد.امّا ب__ه ب__اور ب__رخ__ى ديگ__ر، دو نف__ر و سه نفر نيز بسنده است.

و پاره اى حض__ور يك ت_ن را ني_ز كافى دانسته اند.

از حضرت باقر عليه السلام نيز همين نكت__ه رواي__ت ش__ده است، چرا كه قرآن در آيه ديگرى مى فرمايد:

و اگر دو گروه از مردم با ايمان با هم به پيك__ار برخاستند، ميان آن دو صلح

و آشتى پديد آوريد؛

وَ اِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنينَ اقْتَتَلُوا فَاَصْلِحُوا بَيْنَهُما...(1)

و ما مى دانيم كه اگر دو تن از ايمان آوردگان نيز با هم به جنگ برخاستند حكم خدا همان است كه در اين آيه شريفه آمده و اين دستور هم براى فرد مى باشد و هم براى گ__روه و ج_امع_ه.

ديدگ__اه ديگر در اين مورد اين است كه اين گ__روه نبايد كمت__ر از چهار نفر باشد.

امّا ديدگاه ديگرى بيانگر آن است كه براى اين كار شمار ويژه اى در نظر گرفته نشده و تصمي___م در اي__ن م_____ورد با ام__ام ع__ادل و پيش__واى راستي___ن ام__ت اس__ت.

فلسفه حضور تماشاگران در اجراى حدّ زنا

آيه شريفه نشانگر آن است كه مرد و يا زن زشت كردار بايد كيفر كارش را در حضور شمارى چند و يا گروهى از ايمان آوردگان بچشد و فلسفه اين كار از جمله آن است كه اين تماشاگران و حاضران موضوع را سربسته و درس آموز به ديگران برسانند و ديگ__ران را ان__درز و هش__دار دهن__د تا همگان عبرت گيرند و گرد بى عفّتى نگردند.

1 . سوره حجرات، آيه 9.

(294) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اين گذشته اين كار يك نوع ننگ و عار براى افراد پاك محسوب مى شود. به علاوه فرزندانى كه در چنين دامان هاى لكه دار يا مشكوكى پرورش مى يابند ، سرنوشت مبهمى دارند. روى اين جهات اسلام اين كار را منع كرده است. شاهد اين تفسير جمله « وَ حُرِّمَ ذلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنينَ » است كه در آن تعبير به تحريم شده است. و شاهد ديگر روايات فراوانى است كه از پيامبراسلام صلى الله عليه و آله و ساير پيشوايان معصوم عليهم السلام در اين زمينه به ما رسيده و آن را به صورت يك حكم تفسير كرده اند. حتى بعضى ازمفسران بزرگ درشأن نزول آيه چنين نوشته اند: « مردى از مسلمانان از پيامبر صلى الله عليه و آله اجازه خواست كه با " اُمّ مهزول" زنى كه در عصر جاهليت به آلودگى معروف بود و حتى پرچمى براى شناسايى ب_ر درِ خانه خود نصب كرده بود ، ازدواج كند ، آيه فوق نازل شد و به آن ها پاسخ گفت » .(1) در حديث ديگرى از امام باقر و امام صادق عليهماالسلام مى خواني__م : « اين آي__ه در م__ورد م__ردان و زن__انى اس__ت ك__ه در عص__ر رسول خدا صلى الله عليه و آله آلوده زنا بودند ، خداوند مسلمانان را از ازدواج با آن ها نهى كرد و هم اكنون نيز مردم مشمول اين حكمند ، هركس مشهور به اين عمل شود و حد

1 - « مجمع البيان » ، ذيل آيه مورد بحث .

تفسير مردان (295)

اله_ى بر او جارى گردد ، با او ازدواج نكنيد تا توبه اش ثابت شود » .(1) ضمنا بايد توجه داشت كه عطف « مشركان » بر « زانيان » درواقع براى بيان اهميت مطلب است ، يعنى گناه « زنا » هم طراز گناه « شرك » است

، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : « لا يَزْنِ الزّانى حينَ يَزْنى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ وَ لا يَسْرِقُ السّارِقُ حينَ يَسْرِقُ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَاِنَّهُ اِذا فَعَلَ ذلِكَ خُلِعَ عَنْهُ الاْيمانُ كَخَلْعِ الْقَميصِ : شخص زناكار به هنگامى كه مرتكب اين عمل مى شود ، مؤمن نيست و همچنين سارق به هنگامى كه مشغ_ول دزدى است ايم_ان ندارد ، چ_راكه به هنگام ارتك__اب اين عمل ، ايمان را از او بيرون مى آورند ، همان گونه كه پيراهن رااز تن » .(2)

، جل____د 3 ، صفح____ه 26 .

2- « وس_ائ_ل الشيع__ه » ، جل__د 14 ، صفح__ه 335 .

(296) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

آيه، عقد است و نه آميزش؛ با اين بيان منظور اين است كه: مرد آلوده به بى عفّتى تنها مى تواند زنى بسان خويش و يا زنى شرك گرا را به عقد خود درآورد.

و برآنند كه يكى از مسلمانان ازپيامبر گرامى صلى الله عليه و آله اجازه خواست تا با زنى كه آلوده دامان بود ازدواج كند كه در آن هنگام اين آيه شريفه بر قلب مصفّاى پيامبر صلى الله عليه و آله فرود آم__د و او را از اين ك__ار ب__ازداش_ت.

تفسير مردان (297)

با اين بي__ان منظ__ور، تح__ريم عقد است گرچ__ه به ص__ورت خب__ر آمده است.

روايتى از حضرت باقر عليه السلام و فرزند گرانقدرش امام صادق عليه السلام در اين مورد رسيده است كه اين ديدگاه را تأييد مى كند؛ آن دو بزرگوار مى فرمايند: در روزگار پيامبر صلى الله عليه و آله زنان و مردانى بودند كه بقاياى خلق و خوى جاهليت و زنگارهاى آن هنوز بر دلهايشان حاكم بود و به بى عفّتى شناخته شده بودند؛ و خداى فرزانه بدين وسيله از ازدواج با چنين عن__اصر آلوده اى هشدار داد تا آنان به خود آيند و راه پاكى پويند.

از اين رو اگر كسى به بى عفّتى شناخته شد و در يك داورى و دادگاه عادلانه و شايسته بر او كيفر مقرّر شد بايد از ازدواج با او خوددارى گردد تا توبه و تجديدنظر او در رفت____ارش پ__دي__دار گ___ردد.

2 _ امّا به باور گروهى ديگر همانند «ضحّاك»، «ابن زيد»، «سعيد بن جُبَير» و «ابن عبّاس» در روايتى ديگر، منظور از واژه «نِكاح» در آيه مورد بحث، «آميزش» است؛ و تفسير آيه اين است كه: زن و مرد زناكار، هردو در اين كار زشت و كيفر و عذاب آن شريك و مسؤولند؛ چراكه بيشتر زنان و مردان

آلوده دامان با توافق همديگر به اين گناه و به اين كار ننگبار دست مى يازند.

3 _ گروهى از جمله «سعيد بن مُسَيِّب» بر آنند كه: آيه شريفه، در حقيقت ازدواج مردم با ايمان با چنين زنان و مردان آلوده اى را تحريم مى كند؛ امّا اين حكم به وسيله آيه ديگرى نسخ شده است كه مى فرمايد: وَ اَنْكِحُوا اَلاَْيامى مِنْكُمْ...(1)

بى همس__ران خ__ود و بردگان درستك__ارتان را همسر بدهيد...

4 _ و از دي___دگ___اه گ___روه__ى از صح__اب__ه ني__ز منظ__ور از واژه «نكاح» در آيه مورد بحث، «عقد» مى باشد و تفسير آيه اين است كه: اگر م__ردى با زن__ى زن__ا كرد ديگ__ر نب__اي__د با او ازدواج نمايد.

گفتنى است كه آيه شريفه بدان دليل مرد و يا زن آلوده دامان را در كنار زن و مرد

1 . سوره نور، آيه 32.

(298) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرك گرا قرار داده است كه بدين وسيله زشتى و پليدى بى عفّتى را به نمايش نهد و مردم را از اين گن__اه كه گويى همسن__گ و هم__وزن ش__رك و كفر است هشدار دهد.

و به باور مفسران، آيه شريفه در مقام بيان يك خبر و گزارش نيست كه زن و مرد آلوده دامان و يا شرك گرا، باهم ازدواج مى كنند؛ بلكه منظور نهى مردم با ايمان از ازدواج با چنين عناصر آلوده اى است گرچه به صورت خبر آمده است؛

و واژه «نِكاح» نيز اگرچه در فرهنگ واژه شناسان به مفهوم آميزش است، امّا در آيه ش__ريف__ه منظ__ور، نف____ى و تح__ري__م «عق___د» و آمي___زش اس__ت.

وَ حُ___رِّمَ ذلِ___كَ عَلَ___ى الْمُ___ؤْمِنِي__نَ.

و ازدواج با عن__اص__ر بى عف_ت، بر مردم با ايمان تحريم شده است.

ب__ه ب___اور گ__روه__ى منظ__ور اي__ن اس__ت كه: و ك__ار زش__ت و ننگين بى عفّتى بر م__ردم با ايم__ان

ح_رام ش_ده است.

با اين بيان مردان با ايمان نبايد با زنان آلوده ازدواج كنند و يا با آنان طرح دوستى ناروا بريزند و تن به زشتى دهند و تنها مردان آلوده يا شرك گرا هستند كه با چنين زنان بى عفّتى ازدواج مى كنن__د و يا به گن__اه و زشت___ى دست مى ي___ازن_د.

تحريم آفت برهنگى و بى بند و بارى در پوشش.

5 _ هش_____دار از جل______وه گ____ريه_ا.

6 _ تح__ريم بى عفّت__ى و آل__وده دامنى.

7 _ مق_________رّرات كيف______________رى.

8 _ هش_________دار از س___وء ظ_______نّ.

9 _ كيفر دردناك اخروى براى بى عفّتى.

10 _ تح__ري__م اش__اع__ه فحش____اء...

آرى! اينه__ا تدابيرى است كه اگر به درست__ى به كار بسته شود عفّت عمومى تضمي__ن و راه تب__اهى مس___دود مى گردد.

1 . سوره نور را مى توان به اين نام خواند.

(300) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

در اي__ن ادع_ا راستگ__و است .

به اين ترتيب شوهر براى اثبات ادعاى خود از يك سو و دفع حد قذف از سوى ديگر ، چهار بار اين جمله را تكرار مى كند ؛ « اُشْهِدُ بِاللّهِ اِنّى لَمِنَ الصّادِقينَ فيما رَمَيْتُها بِهِ مِنَ الزِّنا » ( من به خدا شهادت مى دهم كه در اين نسبت زنا كه به اين زن دادم ، راست مى گويم ). و سپس در مرتبه پنجم مى گويد : « لَعْنَتُ اللّهِ عَلَىَّ اِنْ كُنْتُ مِنَ الْكاذِبينَ » ( لعنت خدا بر من باد اگر دروغگو باشم )

تفسير مردان (301)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

بيگ__انه ني__ز پ___ى ك__ار خ__ود رفت__ه است!

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:آنچه من آورده ام وحى الهى است وخدا اين گونه فروفرستاده است.

«عاصم» پس از شنيدن سخن پيامبر صلى الله عليه و آله ديگر چيزى نگفت و راه خانه خود را در پيش گرفت؛ امّا در ميان راه به مردى به نام «هِلال بن اُمَيّه» برخورد كرد كه با خشم و ناراحتى به او گفت: خود با چشم خويشتن مردنمايى پليد به نام «شريك بن سمحا» را ن__زد همس___ر خ__ود دي__ده و به خي__ان__ت آن دو يقي__ن ك__رده اس___ت!

«عاصم» از همانجا نزد پيامبر صلى الله عليه و آله بازگشت و جريان «هِلال» را به آن حضرت گزارش كرد.

پيامبر گرامى همسر «هِلال» را خواست و موضوع را از او جويا شد؛ امّا او جريان را انكار كرد و گفت: «شريك» با آگاهى شوهرم «هِلال» براى آموزش قرآن به خانه ما

(302) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مى آمد و گاه مى شد كه حتّى «هِلال» او را با من تنها مى گذاشت و از پى كار خود مى رفت و او نيز پس از آموزش قرآن به من از پى كارش مى رفت و هيچ موضوعى در مورد بدبينى همسرم نبود.

امّا در اين روزها نمى دانم چرا او بدبين شده و غيرت كاذب او به هيجانش افكنده و ي__ا اينك__ه از پ__رداخ__ت ه__زين__ه زندگى وام__انده و اين اتّه__ام را ساز كرده است.

درست در اين شرايط پيچيده بود كه فرشته وحى فرود آمد و با آوردن آيات مورد بحث، برپيامبر خدا صلى الله عليه و آله راه حلّ آورد و پيامبر صلى الله عليه و آله به تلاوت آيات اين پرداخت كه:

وَ الَّ__ذِي__نَ يَ__رْمُ__ونَ أَزْوَاجَهُ__مْ وَ لَ__مْ يَكُ__ن لَهُ__مْ شُهَ__دَاءُ إِلاَّ أَنْفُسُهُمْ فَشَهَادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ شَهَ__ادَاتٍ بِ__اللّ__هِ...(1)

2 _ امّ_ا «حَسَ__ن» در اي__ن م__ورد آورده اس___ت ك__ه:

پس از فرود دو آيه گذشته(2) و تحريم

شديد تهمت به زنان پاكدامن و شوهردار، «سَعْد بن عُبادَه» به پيامبر خدا صلى الله عليه و آله گفت: اى پيامبر عزيز! با اين وصف اگر مرد تيره بختى، بيگانه اى را با همسر خود يافت و او را به كيفر خيانت نابود كرد، شما او را به عنوان قصاص خواهيد كشت؟ و اگر نزد شما آمد و از آن خيانت شكايت كرد و چهار گ__واه نداشت شما او را هشتاد تازيانه خواهيد زد؟!

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: من به حكم خدا عمل خواهم نمود.

نامبرده افزود: اى پيامبر خدا! اگر كسى مردنمايى بيگانه را بر روى ران همسرش ديد و به ناگزير از پى چهار گواه رفت و آن خيانتكار، كار خود را انجام داد و رفت و آنگ__اه آن بن__ده خ__دا از آن خي__انت به شم__ا خب__ر آورد و شكايت كرد، بايد هشت__اد ش_لاق بخ_ورد؟

پيامبر گرامى گويى از اين سخن «سَعْد» بوى اعتراض احساس كرد، از اين رو خط__اب ب_ه انصار فرمود:

1 . سوره نور، آيه 6.

2 . سوره نور، آيه 4 _ 5.

تفسير مردان (303)

گفت: صَ__دَقَ اللّهُ وَ رَسُ_ولُهُ.

از اين گف__ت و شن__ود چيزى نگذشته بود كه عموزاده او «هلال بن اميّه» شب هنگ__ام از بوستان خويش به خانه اش وارد شد و در آن ساعت شب، مرد بيگانه اى را در كنار همسرش ديد.

فرداى آن روز، او نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و جريان را باز گفت. امّا پيامبر صلى الله عليه و آله از شنيدن خبر آن خيانت خانوادگى كه براى يك مسلمان پيش آمده بود سخت آزرده خاطر شد.

«هِلال» با ديدن آثار ناراحتى در سيماى پيامبر صلى الله عليه و آله گفت: اى پيامبر خدا! مى دانم شما از شنيدن اين موضوع اندوه زده و ناراحت شديد، امّا به خداى سوگند كه من راست مى گويم و اميدوارم خداى پرمهر برايم گشايشى پديد آورد.

پيامبر صلى الله عليه و آله بدان دليل كه او گواهانى بر ادعاى خويش نداشت تصميم گرفت او را ش___لاّق ب__زن__د.

«انصار» با شنيدن اين جريان گرد آمدند و گفتند: سرانجام به همان چيزى گرفتار آمديم كه «سَعْد» پيش بينى مى كرد و اينك «هِلال» نه تنها شكايت و گواهى اش بر خيانت همسرش پذيرفته نيست كه هشتاد تازيانه نيز خواهد خورد...

(304) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

درست در اين شرايط بحرانى و سخت بود كه فرشته وحى فرود آمد و اين آيات را ب__ر پي___امب__ر گ__رام__ى صلى الله عليه و آله آورد كه:

وَ الَّ___ذِي___نَ يَ____رْمُ___ونَ أَزْوَاجَهُ____مْ...

پيامبر صلى الله عليه و آله پس از دريافت وحى رو به «هلال» نمود و در ميان حاضران فرمود: «هلال»! م___ژده ات ب__اد كه خداى فرزانه در كارت گشايشى پيش آورد: اَبْشِرْ يا هِلالُ فَ_اِنَّ اللّهَ تَع____الى قَ___دْ جَعَ__لَ فَ__رَج___اً...

«هِلال» سپاس خدا را گفت و پس از سپاس به بارگاه او، گفت: اى پيامبر خدا! من ب___ه ب__ارگ___اه او امي____دوار ب____ودم:

فَقالَ قَدْكُنْتُ اَرْجُو ذلِكَ مِنَ اللّهِ تَعالى.(1)

آنگاه پيامبر صلى الله عليه و آله زن او را احضار

فرمود و پس از انكار او، پيامبر صلى الله عليه و آله مراسم «لِعان»(2) را ميان آن دو پياده كرد و آن دو بدين وسيله از يكديگر جدا شدند وپيامبر گرامى صلى الله عليه و آله ضمن سخنانى فرمود: پس از اين عمل منافى با عفّت اگر فرزندى به دنيا آمد و اين نشانه ها را داشت، آن فرزند از آن شوهر اين زن مى باشد و اگر شباهت به آن م__رد خي__انتك_ار داشت، از آن اوست.

دادن به همسرش از سوى ديگر، نخست چهار بار سوگند ياد مى كند كه: من خداى را به گواهى مى گيرم كه در اين نسبت ن__اروايى كه ب__ه اي_ن زن داده ام راست مى گويم.

«اِنّى اَشْهَدُ بِاللّهِ اَنّى لَمِ_نَ الصّادِقينَ فيما رَمَيْتُها بِهِ مِنَ الزِّنا».

و بار پنجم مى افزايد: لعنت و نفرين خدا بر من باد اگر در اين مورد دروغ بگويم و در اين نسبت دادن از دروغگ__وي__ان باشم. «لَعْنَ__ةُ اللّهِ عَلَ__ىَّ اِنْ كُنْ__تُ مِنَ الْك__اذِبينَ».

و ب__دي__ن وسيل__ه هم شكايت خود را طرح نموده و ه__م با اينك__ه گ__واهان لازم را ن___دارد، از ح__د «قَ___ذْف» نج___ات ي__افت___ه اس__ت.

(306) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ يَدْرَؤُا عَنْهَا الْعَذابَ اَنْ تَشْهَدَ اَرْبَعَ شَهاداتٍ بِاللّهِ اِنَّهُ لَمِنَ الْكاذِبينَ

آن زن نيز مى تواند كيفر (زنا) را ازخود دور كند، به اين طريق كه چهار بار خدا را به شهادت طلب__د كه آن م__رد ( در اين نسبت_ى كه به او مى ده_د ) از دروغگويان است. (8 / نور)

وَ الْخ___امِسَةَ اَنَّ غَضَبَ اللّهِ عَلَيْه_____ا اِنْ ك__انَ مِ__نَ الصّادِقي__نَ

و در مرتبه پنجم بگويد : غضب خ_دا بر او باد اگ_ر آن م_رد از راستگويان باشد.(9 / نور)

شرح آيه از تفسير نمونه

در اين جا زن بر سر دو راهى قرار دارد ، اگر سخنان مرد را تصديق كند و يا حاضر به نفى اتهام از خود ( به ترتيبى كه در آيات بعد مى آيد ) نشود ، مجازات و حد زنا در مورد او ثابت مى گردد. اما « او نيز مى تواند مجازات ( زنا ) را از خود به اين ترتيب دفع كند كه چهار بار خدا را به شهادت طلبد كه آن مرد در اين نسبتى كه به او

مى دهد ، از دروغگويان است » .

و به اين ترتيب زن در برابر پنج بار گواهى مرد داير به آلودگى او ، پنج بار گواهى بر نفى اين اتهام مى دهد ، به اين نحو كه چهاربار اين عبارت را مى گويد؛ « اُشْهِدُ بِاللّهِ اِنَّهُ لَمِنَ الْكاذِبينَ فيما رَمانى بِهِ مِنَ الزِّنا » ( خدا را به شهادت مى طلبم كه او در اين نسبتى كه به من داده است ، دروغ مى گويد ). و سپس در مرتبه پنجم مى گويد : « اِنَّ غَضَبَ اللّهِ عَلَىَّ اِنْ كانَ مِنَ الصّادِقينَ » ( غضب خدا بر من باد اگر او راست مى گويد ). انجام اين برنامه كه در فقه اسلامى به مناسبت كلمه « لعن » در عبارات فوق « لِعان » ناميده شده، چهار حكم قطعى براى اين دو همسر در پى خواهد داشت ؛ اول اين كه بدون نياز به صيغه طلاق فورا از هم جدا مى شوند. ديگر اين كه براى هميشه اين زن و مرد بر هم حرام مى گردند يعنى امكان بازگشتشان به ازدواج مجدد با يكديگر وجود ندارد. سوم اين كه حد قذف از مرد و حد زنا از زن برداشته مى شود ( اما اگر يكى از آن ها از اجراى اين برنامه سر باز زند، اگر مرد باشد، حد قذف و اگر زن باشد، حد زنا در مورد او اجرا مى گردد ). چهارم اين كه فرزندى كه در اين ماجرا به وجود آمده ، از مرد منتفى است،

تفسير مردان (307)

يعن__ى با او نسبتى نخ__واه__د داش__ت ، اما نسبتش با زن محف__وظ خ__واه__د بود .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

آنگ__اه نوبت دف__اع زن مى رس__د و او ممكن است يكى

از اين سه راه را برگزيند:

1 _ ممكن است زبان به اق__رار بگش__ايد و اتهام شوهر را بى كم و كاست بپذيرد.

2 _ ممكن است زبان به اقرار نگشايد، امّا سكوت كند و حاضر نشود به گونه اى كه خواهد آمد از خود دفاع و كيفر بى عفّتى را كه به او نسبت داده شده است، از خود دور س___ازد و خويشتن را نج__ات دهد، كه در اين دو صورت گناهكار و در خور كيفر شن__اخته خ_واه_د ش_د.

3 _ امّا راه سوم اين است كه او مى تواند كيفر بى عفّتى را از خود دور سازد همان گونه كه قرآن مى فرمايد:

و كيفر بى عفّتى از آن زن برداشته مى شود در صورتى كه چهار بار به طور پياپى بگويد: من خدا را به گواهى مى خوانم كه شوهرم در اين نسبت ناروايى كه به من مى ده__د دروغگ__وست.

و ني___ز مى اف__زاي__د:

وَ الْخَامِسَةَ أَنَّ غَضَبَ اللّهِ عَلَيْهَ__ا إِنْ كَ_انَ مِنَ الصَّادِقِينَ.

در پنجمين مرحله از گفتار خويش، مى گويد: خشم خدا بر من باد اگر شوهرم در اين نسبت نادرستى كه به من مى دهد از راستگويانست.

بدين سان زن، در برابر پنج مرتبه به گواهى گرفتن خدا به وسيله شوهرش كه بمنزله گواهان مورد نياز به حساب آمده، مى تواند پنج بار با نام و ياد خدا و به گواهى گرفتن او، نسبت داده ش__ده را نف__ى كن__د و م_ردود شمارد.

او نخس______ت چه______ار ب______ار مى گ______ويد:

اُشْهِدُ بِاللّهِ اَنَّهُ لَمِ__نَ الْك_اذِبينَ فيما رَمانى بِهِ مِنَ الزِّنا.

من خ__داى را به گ__واهى مى خ__وانم كه شوهرم در نسبت ناروايى كه به من

(308) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مى ده__د دروغگ_وست.

و بار پنجم مى گويد:

اَنَّ غَضَبَ اللّهِ عَلَىَّ اِن كَانَ مِنَ الصَّادِقِينَ.

خش___م خ__دا بر م_ن ب__اد، اگر ش__وه__رم راست مى گ__وي__د.

و با اين

برنامه كه به تناسب آيات مورد بحث و واژه «لعنت» در آنها «لِعان» ناميده ش__ده است، ه__م م__رد مى ت__واند شكايت خود را طرح نمايد و دادخواهى كند و هم زن مى ت___وان___د از خود دف___اع نمايد.

پس از اين برنامه، حاكم شرع بدون نياز به اجراى صيغه طلاق، ميان آنان اعلام جدايى و گسيختن پيوند خانوادگى مى كند و آن زن و مرد براى هميشه بر يكديگر حرام مى گردند و زن بايد پس از انجام برنامه «لِعان»، عده نگاه دارد.

تفسير مردان (309)

وَ لَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ اَنَّ اللّهَ تَوّابٌ حَكي_مٌ

و اگ_ر فض_ل و رحمت خ__دا شامل حال شما نبود و اين كه او توبه پذير و حكيم است ( بسي__ارى از شما گ__رفت__ار مج__ازات سخ_ت الهى مى شديد ). (10 / نور)

شرح آيه از تفسير نمونه

در واقع اين آيه اشاره اجمالى براى تأكيد احكام فوق است ، زيرا نشان مى دهد كه برنامه « لِعان » يك فضل الهى است و مشكل مناسبات دو همسر را در اين زمينه به نحو صحيحى حل مى كند. از يك سو مرد را مجبور نمى كند كه اگر كار خلافى در مورد همسرش ديد، سكوت كند و براى دادخواهى نزد حاكم شرع نيايد. از سوى ديگر زن را هم به مجرد اتهام در معرض مجازات حد زناى محصنه قرار نمى دهد و حق دف_اع به او عطا مى كند. از سوى سوم شوهر را ملزم نمى كند كه اگر با چنين صحنه اى روبرو شد، به دنبال چهار شاهد برود و اين راز دردناك را برملا سازد. از سوى چهارم اين مرد و زن را كه قادر به ادامه زندگى مشترك زناشويى نيستند ، از هم جدا

مى سازد و حتى اجازه نمى دهد كه در آينده باهم ازدواج كنند ، چراكه اگر اين نسبت راست باشد، آن ها از نظر روانى قادر به ادامه زندگى زناشويى نيستند و اگر هم دروغ باشد ، عواطف زن آن چنان جريحه دار شده كه بازگشت به زندگى مجدد را مشكل مى سازد ، چراكه نه سردى بلكه عداوت و دشمنى محص_ول چنين امرى است. و از سوى پنجم تكليف فرزند را هم روشن مى سازد. اين است فضل و رحمت خداوند و توّاب و حكيم بودنش نسبت به بندگان كه با اين راه حل ظريف و حساب شده و عادلانه مشكل را گشوده است و اگر درست بينديشيم ، حكم اصلى يعنى لزوم چهار شاهد نيز به كلى شكسته نش__ده ، بلك__ه هر ي__ك از اين چه__ار « شه__ادت » را در م__ورد زن و شوهر ، ج__انشي__ن يك « شاهد » ك__رده و بخشى از احكام آن را براى اين قائل شده است .

(310) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

و اگر بخواهد چهار شاهد بطلبد ، اين نيز با حيثيت و آبروى او نمى سازد ، به علاوه ممكن است ماجرا در اين ميان پايان گيرد. از سوى ديگر افراد بيگانه زود يكديگر را متهم مى سازند ولى مرد و زن كمتر يكديگر را به اين مسائل متهم مى كنند و به همين دليل در مورد بيگانگان ، آوردن چهار شاهد لازم است وگرنه حد قذف اجرا مى گردد ولى در مورد دو همسر چنين نيست و به اين دليل حكم مزبور از ويژگى هاى آن ها است .

مرحله با عبارتى شديدتر از عبارت مرد ، از خود دفاع مى كند و غضب خدا را بر خود مى خرد اگر مرد راست گفته باشد ، مى دانيم « لعنت » ، دورى از رحمت است اما « غضب » چيزى بالاتر از دورى از رحمت مى باشد ، زيرا غضب مستلزم كيفر و مجازاتى است بيش از دور ساختن از رحمت و لذا در تفسير سوره حمد گفته شده است ؛ « مَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ » از « ضالّين » ( گمراهان ) بدترند با اين كه « ضالّين » مسلما دور از رحمت خدا مى باشند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آي__ه م__ورد بحث مى فرمايد:

وَلَولا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللّهَ تَوَّابٌ حَكِيمٌ.

اگر فزونبخشى و بخشايش و مهر خدا بر شما نبود و اگر اين نبود كه خدا توبه پذير و ف__رزان__ه است و شم__ا را از بى عفّتى و زشتك__ارى نه__ى نمى فرمود و براى آن كيفرى عادلانه و در خور مقرّر نمى داشت، هم مردم به تباهى مى افتادند و هم نسلها تب__اه و نسبه__ا گسست__ه مى ش___د.

به ب__اور پ__اره اى ديگ__ر، منظ__ور اين است كه: اگر بخشايش و رحمت خدا بر شما نبود و توبه توبه كاران را نمى پذيرفت، به كسى كه دروغ مى گفت بى درنگ عذاب مى فرستاد و با معرّفى او به مردم، او را كيفر مى كرد.

و از دي___دگ___اه ب__رخ__ى، منظ__ور اي__ن است كه: اگ__ر بخش__ايش و مهر خدا و ت__وب__ه پذيرى و ف__رزانگى ذات پاك و بى همتاى او نبود، در كيفر شما شتاب مى كرد و شم_____ا را رس___وا مى س___اخ_ت.

(312) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

و مردان ناپاك نيز تعلق به زنان ناپاك دارند و زنان پاك از آنِ مردان پاك و مردان پاك از آنِ زنان پاكند ، اينان از نسبت هاى ناروايى كه به آن ه__ا داده مى ش__ود ، مبرّا هستند و براى آن ه__ا آمرزش ( الهى ) و روزى پ__رارزش است.

(26 / نور)

شرح آيه از تفسير نمونه

« خبيثات » و « خبيثون » اشاره به زنان و مردان آلوده دامان است ، به عكس « طيّبات » و « طيّبون » كه به زنان و مردان پاكدامن اشاره مى كند .

در حديثى از امام باقر و امام صادق عليهماالسلام نقل شده كه : « اين آيه همانند " اَلزّانى لايَنْكِحُ اِلاّ زانِيَةً اَوْ مُشْرِكَةً " مى باشد ، زيرا گروهى بودندكه تصميم گرفتند بازنان آلوده ازدواج كنند ، خداوند آن ها را از اين كار نهى كرد و اين عمل را ناپسند شمرد » .(1) در روايات كتاب نكاح نيز مى خوانيم كه : ياران امامان ، گاه سؤال از ازدواج با زنان « خبيثه » مى كردند كه با جواب منفى روبرو مى شدند ، اين خود نشان مى دهد كه « خبيثه » اشاره به زنان ناپاك است نه سخنان و نه اعمال ناپاك .(2) در اين جا سؤالى مطرح است و آن اين كه در طول تاريخ يا در محيط زندگى خود گاه مواردى را مى بينيم كه با اين قانون هماهنگ نيست ، به عنوان مثال در خود قرآن آمده كه ؛ « همسر نوح و همسر لوط زنان بدى بودند و به آن ها خيانت كردند » ( 10 / تحريم ) و در مقابل « همسر فرعون از زنان باايمان و پاكدامنى بود كه گرفتار چنگال آن طاغوت

1- « مجم______ع

البي______ان » ، ذي__ل آي__ات م__ورد بح__ث .

2- « وسائل الشيعه » ، جلد 14 ، صفحه 337 ، باب 14.

تفسير مردان (313)

بى ايمان گشته بود » ( 11 / تحريم ). در مورد پيشوايان بزرگ اسلام نيز كم و بيش نمونه هايى از اين قبيل ديده شده است كه تاريخ اسلام گواه آن مى باشد. در پاسخ ع__لاوه بر اين ك__ه هر ق__ان__ون كلى استثناهايى دارد ، بايد به دو نكته توجه داشت ؛

1 _ درتفسيرآيه گفتيم كه منظوراصلى از «خبائث» همان آلودگى به اعمال منافى عفت است و « طيّب » بودن نقطه مقابل آن مى باشد ، به اين ترتيب پاسخ سؤال روش_ن مى شود ، زيرا هيچ يك از همسران پيامبران و امامان به طور قطع انحراف و آلودگى جنسى نداشتند و منظور از "خيانت" در داستان نوح و لوط ، جاسوسى كردن به نفع كفار است نه خيانت ناموسى. اصولاً اين عيب از عيوب تنفرآميز محسوب مى شود و مى دانيم محيط زندگى شخصى پيامبران بايد از اوصافى كه موجب نفرت مردم است، پ__اك باش__د تا ه__دف نبوت كه جذب مردم به آيين خدا است، عقيم نماند .

2 _ ازاين گذشته همسران پيامبران و امامان در آغاز كار حتى كافر و بى ايمان هم نبودند و گاه بعد از نبوت به گمراهى كشيده مى شدند كه مسلما آن ها نيز روابط خود را مانند سابق با آن ها ادامه نمى دادند ، همان گونه كه همسر فرعون در آغاز كه با فرعون ازدواج كرد ، به موسى ايمان نياورده بود ، اصولاً موسى هنوز متولد نشده بود ، بعدا كه موسى مبع__وث ش__د ، ايمان آورد و چ__اره اى ج__ز ادام__ه زن__دگى توأم با مبارزه ن__داش__ت ، مب__ارزه اى كه س__رانج__امش شه__ادت

اي__ن زن باايم___ان بود .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«خَبيث»: پليد و ناپاك، كه در آيه شريفه منظور، ناپاكى و پليدى درقلمرو انديشه، عقيده، گفتار و عملكرد است.

«طَيِّب»: پاك و پاكيزه؛كه منظور، پاكى در رفتاروگفتار ياپاكى معنوى و اخلاقى است.

كبوتر با كبوتر ...

در آيات پيش، قرآن شريف، تهمت تراشى و نارواگويى در مورد زنان و مردان پاكدامن را در چندين آيه و در قالبهاى گوناگون، گناهى زشت و نابخشودنى خواند و براى آن كيفر دردناك دنيوى و اخروى مقرّر فرمود؛ اينك در بيان يكى از سنّتهاى

(314) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

طبيع_____ى و تش_____ريع__ى مى ف__رم____اي__د:

الْخَبِيثَ__اتُ لِلْخبَيِثِي__نَ وَ الْخَبِيثُ__ونَ لِلْخَبِيثَاتِ

زن__ان پليد و ناپ__اك براى مردان پليدند و مردان پليد و زشتكار نيز براى زنان پليد.

در تفسير اين فراز، ديدگاهها يكسان نيست:

1 _ به باور گروهى منظور اين است كه سخنان زشت و پليد از آن مردان پليد است و آنان نيز براى سخنان زشت و ناروا؛ و گفتار شايسته و زيبا و نيكو براى مردان نيكوكردار و درستكار است و مردان نيك انديش و شايسته كردار براى سخنان نيك و شايسته و اين همان است كه انسان وقتى از مرد بزرگ و درست انديشى سخنان شايسته مى شنود بر او دعا مى كند و مى گويد خدايش او را بيامرزد كه اين گفتار، با سبك و راه و رس__م و خل__ق و خ__وى او هم__اهنگ است.

2 _ امّا به باور گروهى ديگر، منظور اين است كه گناهان زشت از آن مردان پليد و مردان پليد براى گناهان زشت و ناشايسته اند؛ و كارهاى شايسته و خداپسندانه از آن مردان نيك__وك___ردار و م__ردان نيك__وك___ردار و روشنفك__ر و آگاه نيز براى انجام ك___اره__اى ش__ايست__ه و خ__داپسن__دان_ه اند.

3 _ از ديدگاه پاره اى، منظور

اين است كه زنان پليد براى مردان پليدند و مردان پليد براى زنان پليد و در برابر آنها زنان پاك و پاكدامن از آن مردان پاك و امانتدارند و م___ردان پ___اك ب__راى زن___ان پاك و پاكيزه.

ديدگاه سوم از دو امام راستين حضرت باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام نيز روايت شده است؛ و اين دو ب__زرگ__وار برآنند كه آيه مورد بحث بسان اين آيه است كه مى فرمايد:

اَلزّانى لايَنْكِحُ اِلاّ زانِيَةً اَوْ مُشْرِكَةً وَ الزّانِيَةُ لايَنْكِحُها اِلاّ زانٍ اَوْ مُشْرِكٌ...(1)

مرد زشتكار جز زن زشت كردار و يا شرك گرا را به همسرى نمى گيرد

و زن زشتك__ار و بى عفّ_ت را نيز جز مرد زشتكار و شرك گرا به همسرى نمى گيرد...

1 . سوره نور، آيه 3.

تفسير مردان (315)

آرى! آيه مورد بحث، نظير آيه اى است كه ترسيم گرديد و اين آيه هنگامى فرود آمد كه گروهى بر آن شدند كه با زنان آلوده دامان پيمان زندگى مشترك ببندند و خدا با فروفرستادن آيه مورد بحث، آنان را از اين كار هشدار داد و اين را كارى ناپسند شمرد.

وَالطَّيِّبَاتُ لِلطَّيِّبِينَ وَالطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّبَاتِ

و در برابر آنها، زنان پاك و پاكدامن نيز از آن مردان پاك و مردان پاك و درستكار ب_____راى زن__ان پ__اك__دامن هستن___د.

اُولئِ___كَ مُبَ__رَّءُونَ مِمَّا يَقُ____ولُ_____ونَ

اي___ن زن__ان و م___ردان پ___اك و پ___اك__دام__ن از نسبته__اى ن__ارواي__ى كه پلي___دان به آنها مى دهن___د بركن__ارند.

به باور «فَرّاء»، اين فراز اشاره به جريان «اِفْك» دارد و بدين وسيله «عايشه» و «صَفْوان» را از تهمت رسواى دروغسازان، پاك و بركنار اعلان مى كند.

لَهُ______مْ مَغْفِ____رَةٌ وَرِزْقٌ كَ___رِي____مٌ.

اين___ان از س__وى پ__روردگ_ارشان آمرزش و رزق و روزى ارزشمندى خواهند داشت و در بهشت پرط___راوت و زيب___ا از آن به___ره ور خواهند شد.

(316) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

يعنى به او نگاه نكند اما راه و چاه خود را ببيند و اين كه « غَضّ » را به معنى كاهش گفته اند ، منظور همين است. دومين دستور در آيه فوق همان مسأله حفظ « فروج » است. « فَرْج » در اصل به معنى شكاف و فاصله ميان دو چيز است ، ولى در اين گونه موارد كنايه از عورت مى باشد و ما براى حفظ معنى كنايى آن در فارسى كلمه « دامان » را به جاى آن مى گذاريم. منظور از « حفظ فرج » به طورى كه در روايات وارد شده است ،

تفسير مردان (317)

پوشانيدن آن از نگاه كردن ديگران است ، در حديثى از امام صادق مى خوانيم : « هر آيه اى در قرآن كه سخن از حفظ فروج مى گويد ، منظور حفظ كردن از زنا است ، جز اين آيه كه منظور از آن حفظ كردن از نگاه ديگران است » .(1) و از آن جا كه گاه به نظر مى رسد كه چرا اسلام از اين كار كه با شهوت و خواست دل بسيارى هماهنگ است ، نهى كرده ، در پايان آيه مى فرمايد : « اين براى آن ها بهتر و پاكيزه تر مى باشد » (ذلِكَ اَزْكى لَهُمْ). سپس به عنوان اخطاربراى كسانى كه نگاه هوس آلود و آگاهانه به زنان نامحرم مى افكنند و گاه آن را غيراختيارى قلمداد مى كنند ، مى گويد : « خداوند از آن چ__ه انج__ام مى دهن__د ، مسلم__ا آگ__اه اس__ت » ( اِنَّ اللّهَ خَبي__رٌ بِم__ا يَصْنَعُ__ونَ ) .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«غَضّ»: اين واژه در اص__ل به مفه__وم كم و كوتاه كردن ص__دا و نگاه آمده است.

«فَرْج»: در اصل به مفهوم «شكاف» و فاصله ميان دو چيز است؛ امّا

در آيه شريفه، كنايه از «عورت» آمده است.

نگاه هاى ه__وس آل__ود و از دي__دن آنچ__ه بر آن__ان روا نيست، فرو بن_دند.

وَ يَحْفَظُ_وا فُرُوجَهُمْ

و هماره پاكدامنى و پاكى ورزند و هرگز به بى عفّتى نينديشند.

«ابن زيد» مى گويد:در قرآن شريف هركجا به پاكدامنى ورزيدن يا «نگاهداشتن عورتها» سفارش شده، منظور پاكدامنى و دورى گزيدن از بى عفّتى است؛ و تنها در اين آي__ه ش__ريف__ه است كه منظور از اين تعبير، پوشيدن اعضا و اندامهاى جنسى است.

از حضرت صادق عليه السلام نيز در اين مورد آورده اند كه فرمود: براى مرد روا نيست كه به ع__ورت ب__رادر خويش بنگ__رد و زن__ان با ايم__ان نيز نبايد به يكديگر نگاه كنند.

ذلِ___كَ أَزْك__ى لَهُ__مْ

اي__ن شي__وه براى دي__ن و دني__اى آن__ان س__ودمن__دتر و بهتر و براى پاك ماندن از اتّه__ام__ات گ__ون__اگ__ون م__ؤثّ_رتر و به پ__روا نزديكتر است.

إِنَّ اللّ__هَ خَبِي__رٌ بِمَ__ا يَصْنَعُ__ونَ.

و بى گم__ان خ__دا از آنچ_ه آن__ان انج_ام مى دهند آگاه است.

1 . وَسائل الشّيعه، ج 14، ص 139 و تفاسير ذيل آيه شريفه. (از نگارنده)

تفسير مردان (319)

براى حل مشكلاتى كه معمولاً در اين موارد بدون وساطت ديگران انجام پذير نيست ، خلاصه مفهوم آيه به قدرى وسيع است كه هرگونه قدمى و سخنى و درهمى در اين راه را شامل مى شود. « اَيامى » جمع « اَيِّم » در اصل به معنى زنى است كه شوهر ندارد ، سپس به مردى كه همسر ندارد ، نيز گفته شده است و به اين ترتيب تمام زنان و مردان مجرّد در مفهوم اين آيه داخل هستند ، خواه بكر باشند يا بيوه. در حديثى از امير مؤمنان على مى خوانيم : « اَفْضَلُ الشَّفاعاتِ اَنْ تَشْفَعَ بَيْنَ اثْنَيْنِ فى نِكاحٍ حَتّى يَجْمَعَ اللّهُ بَيْنَهُما : بهترين شفاعت آن است كه ميان دو نفر براى امر ازدواج ميانجى گرى كنى تا اين امر به سامان برسد » .(1) در حديث ديگرى از امام كاظم مى خوانيم : « ثَلاثَةٌ يَسْتَظِلُّونَ بِظِلِّ عَرْشِ اللّهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ ، يَوْمَ لا ظِلَّ اِلاّ ظِلُّهُ رَجُلٌ زَوَّجَ اَخاهُ الْمُسْلِمَ اَوْ اَخْدَمَهُ اَوْ كَتَمَ لَهُ سِرّا : سه طايفه هستند كه در روز قيامت در سايه عرش خدا قرار دارند ، روزى كه سايه اى جز سايه او نيست ؛ كسى كه وسايل تزويج برادر مسلمانش را فراهم سازد و كسى كه به هنگام نياز به خدمت، خدمت كننده اى براى او

1 - « وسائل الشيعه » ، جلد 14 ، صفحه 27 .

(320) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ف__راه__م كند و كسى كه اسرار برادر مسلمانش را پنهان دارد » .(1)

و بالاخره در ح__ديثى از پي__امبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم : « انسان هر گامى در اين راه بردارد و هر كلمه اى بگويد ، ث_واب يك سال عبادت در نامه عمل او مى نويسند » ( كانَ لَهُ بِكُلِّ

خُطْوَةٍ خَطَاَها اَوْ بِكُلِّ كَلِمَةٍ تَكَلَّمَ بِه_ا ف_ى ذلِكَ عَمَلُ سَنَةٍ قِيامُ لَيْلِها وَ صِيامُ نَهارِه_ا ) .(2)

، جلد 14 ، صفحه 27 .

1- « وسائل الشيعه » ، جلد 14 ، صف__ح______ه 27 .

تفسير مردان (321)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«اَيِّم»: اين واژه در اص__ل به مفه__وم زن بى ش__وه__ر آم__ده و آنگاه به تناسب، به هر بى همس__رى از زن گ_رفت__ه تا م__رد گفت__ه مى شود و جمع آن «اي__امى» مى باشد.

«اَنْكِحُوا»: آنان را همسر دهيد.

«إِماء»: كنيزان.

مَعْشَرَ الشَّبابِ مَنِ اسْتَطاعَ مِنْكُمُ الْباهَ فَلْيَتَ__زَوَّجْ فَ__اِنَّ__هُ اَغْض_ى لِلْبَصَرِ وَ اَحْسَنُ لِلْفَرْجِ وَ مَ___نْ لَ__مْ يَسْتَطِ____عْ فَعَلَيْ____هِ بِ__الصَّ____وْمِ(1)

ص هان اى جوانان! هر كدام از شما از شرايط لازم براى ازدواج بهره ور است، تشكيل خانواده دهد؛ چراكه ازدواج براى پاكى چشم و دامان بهتر است؛ و هر كس توانايى و امكانات مالى اين كار را ندارد و در فشار غريزه جنسى است براى چيره شدن بر آن، روزه ب__دارد؛ چ__را ك__ه روزه، شكنن__ده ني__روى جنس__ى و آرام بخ__ش آن اس_ت.

از «سعيد بن جُبَير» آورده اند كه در سفر حج به «ابن عبّاس» برخورد نمودم و ضمن گفتگ__و از من پ___رسي___د ازدواج ك__رده اى؟

پ__اس__خ دادم: ن___ه؛

گفت: برو ازدواج كن.

سال بعد دگرباره به او برخورد كردم و از من جويا شد آيا تشكيل خانواده داده ام؟

پ__اسخ دادم: ن_____ه؛

گفت: «سعيد»! برو ازدواج كن چراكه بهترين و والاترين انسانهاى عصرها و نسلهاپيامبر گرامى صلى الله عليه و آله است كه ازدواج كرد...

و در ادام__ه آي__ه شريف__ه م_ى اف__زاي___د:

وَ الصَّالِحِي___نَ مِ__نْ عِبَ_____ادِكُ___مْ وَ إِمَائِ_كُ__مْ

و نيز به بردگان شايسته كردار و پاكدامن خويش همسر دهيد.

ب__ه ب__اور پ__اره اى، منظ___ور، غ__لام__ان و كني__زان با ايمان است كه ب__اي__د وسيل___ه ازدواج آن__ان را ف__راه___م آورن___د.

1 . صحيح بُخارى، ج 7، ص 2 ؛ صحيح مُسلِم، ج 2، ص 1018 ؛ سُنَن تِرْمِذى، ج3، 392، 1081.

تفسير مردان (323)

آنگ_اه در مورد انسانهاى آزاد مى ف_رم_ايد:

إِنْ يَكُ_ونُ_وا فُقَ__رَاءَ يُغْنِهِ__مُ اللّهُ مِ__ن فَضْلِ___هِ

اگر اين جوانانى كه تشكيل خانواده مى دهند مردمى تنگدست و بينوا باشند، خداى بخشاينده از فزونبخشى خويش آنان را بى نياز خواهد ساخت.

وَ اللّ__هُ وَاسِ_______عٌ عَلِي_____مٌ.

و خدا گشايشگر و داناست.

هم بخشايش و كرامت او بسيار است و هم به حال و روز و مصلحت بندگانش آگاه ب__وده و

بر اس__اس حكم__ت و مصلح_ت ب_ا آن__ان رفت__ار مى كن__د.

ششمين امام نور حضرت صادق عليه السلام در اين مورد فرمود: كسى كه از بيم تنگدستى و ني___ازمن__دى تشكي__ل خ__ان__واده ندهد دچار پندار بد و سوء ظنّ است؛ چراكه قرآن مى فرمايد: به بى همسران جامعه خود همسر دهيد؛ اگر آنان تهيدست باشند خدا آن___ان را از ف__زونبخش__ى خ__ود بى ني__از خ__واه__د س__اخ__ت...

(324) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

تج_ارت و كسب و كار مردان خ_دا را از انجام وظايف دينى غافل نمى سازد

رِجالٌ لا تُلْهيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ وَ اِقامِ الصَّلوةِ وَ ايت_اءِ الزَّكوةِ يَخافُونَ يَوْما تَتَقَلَّبُ فيهِ الْقُلُوبُ وَ الاَْبْصارُ

مردانى كه نه تجارت و نه معامله، آن ها را از ياد خدا و برپاداشتن نماز و اداى زكات غافل نمى كند، آن ها از روزى مى ترسند كه دل ها و چشم ها در آن زير و رو مى شود. (37 / نور)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين ويژگى ها نشان مى دهد كه اين بيوت ، همان مراكزى است كه به فرمان پروردگار استحكام يافته و مركز ياد خدا است و حقايق اسلام و احكام خدا از آن نشر مى يابد و در اين معنى وسيع و گسترده ، مساجد ، خانه هاى انبياء و اولياء ، مخصوصا خانه پيامبر صلى الله عليه و آله و خانه على جمع است. و اين كه برخى مفسران آن را منحصرا به مساجد و يابيوت انبياء و مانند آن تفسير كرده اند ، دليلى بر اين انحصار نيست و اگر مى بينيم در بعضى از روايات مانند روايتى از امام باقر نقل شده كه فرمود : « هِىَ بُيُوتُ الاَْنْبِياءِ وَ بَيْتُ عَلِىٍّ مِنْها: اين آيه اشاره به خانه پيامبران است و خانه على نيز از اين زمره محسوب مى شود » (1)

، يا در حديث ديگرى

از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم كه به هنگام تلاوت اين آيه از آن حضرت پرسيدند : « منظور چه بيوتى است » ؟ فرمود : «بُيُوتُ الاَْنْبِياء» است ، ابوبكر پرسيد : « اين خانه ( اشاره به خانه فاطمه و على كرد ) نيز از آن جمله است » ؟ پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : « نَعَمْ مِنْ اَفاضِلِها : آرى اين از برترين آن ها است » .(2)

همه اين ها اشاره به مصداق هاى روشن است ، زيرا مى دانيم معمول روايات اين است كه به هنگام تفسير ، مصاديق روشن را بيان مى كند. آرى هر كانونى كه به فرمان خدا برپا شده و نام خدا در آن برده

1- « نور الثقلين » ، جلد 3 ، صفحه 607 .

2- « مجمع البيان » ، ذيل آيه مورد بحث .

تفسير مردان (325)

مى شود و هر صبح و شام مردان باايمانى كه زندگى مادى آن ها را به خود مشغول و از ياد خدا غافل نمى كند ، به تسبيح و تقديس در آن مشغولند ، چنين خانه هايى مركز مشكات انوار الهى و ايمان و هدايت است. در اين آيه هم « تجارت » آمده است و هم « بيع » با اين كه به نظر مى رسد هر دو يك معنى داشته باشد ولى ممكن است تفاوت اين دو از اين نظر باشد كه تجارت اشاره به يك كار مستمر و مداوم است ، ولى بيع براى يك مرحله و به صورت گذرا است. توجه به اين امر نيز ضرورى است كه نمى فرمايد : آن ها مردانى هستندكه به سوى تجارت و بي__ع نمى رون__د، بلك__ه مى گ__وي__د: تجارت و بيع آن ها را از ياد خدا و برپاداشتن نماز و اداى زكات

غافل نمى كند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث مى افزايد:

رِجَ__الٌ لا تُلْهِيهِ__مْ تِجَ__ارَةٌ وَ لا بَيْ__عٌ عَ__نْ ذِكْ__رِ اللّهِ وَإِقَ__امِ الصَّلاةِ وَ إِيْتَ__اءِ ال__زَّك__وةِ

در اين خانه ها مردانى خدا را به پاكى و شكوه مى ستايند كه نه تجارت و داد و ستد آنان را از ياد خدا و برپاداشتن نماز و فرهنگ انسانساز آن بازمى دارد و نه خريد و ف__روش و ت_لاشهاى اقتصادى.

منظور از تسبيح خدا در آيه شريفه، خواندن نماز است؛ چراكه هر تسبيحى در ق_رآن به مفهوم نماز آمده است.

امّا به باور پاره اى، منظور، منزّه و پاك شمردن ذات بى همتاى او از هر عيب و ك_است__ى در قلم__رو اوصاف و تدبير امور است.

از دو ام__ام راستي__ن حض__رت ص__ادق و پ__درگرانق___درش عليهماالسلام آورده ان__د كه:

«اِنَّهُمْ قَ__وْمٌ اِذا حَضَ__رَتِ الصَّل__وةُ تَ___رَكُ__وا التِّج___اراتَ وَ انْطَلَقُوا اِلَى الصَّلوةِ وَ هُمْ اَعْظَ___مُ اَجْ__راً مِمَّ__نْ يَتَّجِ____رُ»(1)

1 . تِبْيان، ج 7، ص 441.

(326) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اينان مردان توحيدگرا و شايسته كردارى هستند كه به هنگام فرارسيدن وقت نماز، تجارت و داد و ستد را وانهاده و به سوى نم__از مى رون__د و روشن است كه پاداش آنان از كسى كه تجارت مى كند پرشكوه تر است.

يَخَافُونَ يَ__وْم__اً تَتَقَلَّ__بُ فِي__هِ الْقُلُوبُ وَالاْءَبْصَارُ.

آنان مردمى هستند كه از روز رستاخيز كه روز دگرگونى دلها و ديدگان و روز س__وختن و پخت__ه ش__دن اعض__ا و ان__دامه__است، مى ت_رسند.

امّا به باور برخى، منظور اين است كه: آنان از روزى مى ترسند كه دلها در بيم و اميد است و چشمها گاه به سوى راست توجّه مى يابند و گاه به طرف چپ؛ تا بنگرند كه نامه عمل انسانها از كدامين سمت به دست آنان داده مى شود، سمت راست يا چپ؟

ديدگاه سوّم در تفسير

آيه بر آن است كه: آنان مردمى هستند كه از روز رستاخيز _ كه دلها جابه جا گرديده و به گلوگاه ها مى رسند و ديدگان نابينا مى گردند _ مى ترسند.

و ديدگاه ديگرى بر آن است كه: آنان مردمى هستند كه از روز رستاخيز _ كه دلها از ترديد به ايمان و يقين مى گرايند و ديدگان از بهت و حيرت به رشد و هدايت مى رسند و كسانى كه در دنيا در ترديد بودند به اوج يقين مى رسند و بر دانش و بينش آنان افزوده مى شود _ مى ترسند؛ درست همان گونه كه قرآن مى فرمايد:

«فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطائَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَديدٌ(1)

»براستى كه تو از اين حال در غفلت بودى امّا ما پرده ات را از برابر ديدگانت ب__رداشتي__م و دي__ده ات ام__روز تي___ز است.

1 . سوره ق، آيه 22.

تفسير مردان (327)