اذن خدا همه اوقات ميوه هاى مأكول و خوش دهد ، خدا اينگونه مَثَلهاى واضح براى تذكر مردم مى آورد» .

(ابراهيم _ 24 و 25)

(معاصر)

__ مسند فاطمه (عليها السلام)ابو جعفر محمد جرير طبرى (متوفى 310 ه_ ق)

__ مسند فاطمه (عليها السلام)محمد بن احمد الدولابي (متوفى 320 ه_ ق)

__ مسند الامام الحسن (عليه السلام)محمد بن احمد الدولابى

__ مسند الامام الحسين (عليه السلام)محمد بن احمد الدولابى

__ مسند الامام الباقر (عليه السلام)سيد محمد كاظم كفايى (معاصر)

__ مسند الامام الصادق (عليه السلام)عبد الله بن جعفر الحميرى (متوفى حدود 300 ه_ ق)

و دهها مسند ديگر .

از ويژگى هاى نگارش و تدوين كتابهاى حديثى به صورت مسند اين است كه طبقات رجال و راويان در اين اسلوب مورد شناسايى قرار مى گيرند . بدين ترتيب ما با تدوين «مسند على (عليه السلام)» راويان وى را نيز در كنار تدوين حديث مشخص كرده ايم و طبقه رجالى آنها نيز تعيين شدهاند .

مثلاً راوى حديث امام على (عليه السلام) از تابعين بوده است و يا از اصحاب . و يا اصحاب امام صادق (عليه السلام) در كداميك از طبقات رجالى جاى دارند . چون ممكن است برخى از روات از دو طبقه و يا سه طبقه محسوب شوند . با شناخت طبقه راويان حديث مشخص مىگردد كه آيا حديثى كه سند آن ذكر شده ، نام يكى ، دو نفر حذف شده و مرسله است ، يا نه تمامى سلسله سند آمده است .

در مسند بانوان محدثه موارد نيز مورد توجه است :

1 _ حيات علمى بانوان محدثه .

2 _ حوزه علمى و مكتب حديثى آنان .

3 _ شناخت رجالى بانوان محدثه در طبقه رجالى ، اساتيد و شاگردان آنها .

4 _ نوع احاديث منقول از بانوان محدثه و ويژگى حوزههاى علميه بانوان شيعه در ادوار مختلف

عصر امامت .

5 _ رفع نقيصه كتب رجالى كه تنها در مواردى خاص نام بانوان محدثه را ذكر كردهاند .

از خداوند متعال مسئلت داريم كه در پرتو فيوضات ربانى و هم جوارى با كريمه اهل بيت حضرت فاطمه معصومه (عليها السلام) ما را در اين كار يارى فرمايد .

زن مسلمان را در عرصه سياست به نمايش گذاشته است .

بانوى مكرّمهاى كه با سپر پرهيز كارى و عرفان الهى ، خويشتن خويش را از ناپاكى ها پيراسته و در تعالى روح رياضتها كشيده است . شخصيت بزرگى كه در دامان خويش فرزندانى را پرورش داده كه شهادت را با آغوش باز استقبال نموده و با رويى سرخ به لقاء معبود شتافته اند . واين چنين شخصيت عظيمى زيبنده است كه فرزند امام حسين (عليه السلام) باشد و خواهر امام زين العابدين (عليهما السلام) . در فرهنگ قرآنى و روايى اصحاب خاص پيامبران و امامان عنوان «حواريّين» به خود گرفتهاند و در واقع اين اصحاب از خاصان اهل ايمان در عصر خويش بوده و از شاگردان مكتب توحيد و ناشران معارف الهى محسوب مىشدند . چنانكه در قرآن كريم آمده است :

(يا أيُّهَا الذَّينَ آمَنُوا كُونُوا أنْصَارَ اللهِ كَما قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ لِلْحُواريّينَ مَنْ أنْصارى إلى اللهِ ، قَالَ الْحَوارِيُّونَ نَحْنُ أنْصَارُ الله...)(1).

«اى اهل ايمان شما هم ياران خدا باشيد ، چنانكه عيسى بن مريم به حواريّين گفت : كيست مرا براى خدا يارى كند ؟ آنها گفتند : ما ياران خدائيم ...» .

همچنين آمده است :

(فَلَمَّا أحَسَّ عِيسَى مِنْهُمْ الْكُفْرَ قَالَ مَنْ أنْصارِىَ إلَى اللهِ ، قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ أنْصَارُ اللهِ ، ءَامَنَّا بِاللهِ وَاشْهَدْ بِأنَّا مُسْلِمُونَ)(2).

«پس چون عيسى به يقين دريافت كه قوم ايمان نخواهند آورد (به همان شاگردانش كه ايمان آوردند) گفت: كيست كه با من دين خدا را يارى كند ؟ حواريّان گفتند : ما يارى كنندگان دين خدائيم و به خداوند ايمان آوردهايم ، گواهى ده كه ما تسليم

فرمان اوئيم» .

پاورقي

(1) صف _ 14 .

(2) آل عمران _ 52 .

در فرهنگ اهل بيت (عليهم السلام) هم به پيروى از قرآن كريم اصحاب خاص ايشان با عنوان «حواريّين» مدح شدهاند . چنانكه «كشى» در رجال به نقل از محمد بن قولويه گويد :

قال حدثنى سعد بن عبد الله بن ابى خلف ، قال حدثنى على بن سليمان بن داود الرازى ، قال حدثنا على بن اسباط، عن ابيه اسباط بن سالم ، قال : قال ابو الحسن موسى بن جعفر (عليهما السلام) :

اذا كان يوم القيمة نادى مناد : أين حوارى محمد بن عبد الله (صلى الله عليه وآله وسلم)رسول الّذين لم ينقضوا العهد ومضوا عليه ؟

فيقوم سلمان والمقداد وابوذر .

ثم ينادى مناد : أين حوارى على بن ابى طالب (عليه السلام) ، وصى محمد بن عبد الله (صلى الله عليه وآله وسلم) رسول الله ؟ فيقوم عَمرو بن الحمق الخزاعى و محمد بن ابى بكر و ميثم بن يحيى التمّار ، مولى بن اسد و اويس القرنى .

قال ، ثم ينادى المنادى أين حوارى الحسن بن على(عليه السلام)، بن فاطمة بنت محمد بن عبد الله (صلى الله عليه وآله وسلم) رسول الله؟

فيقوم سفيان بن ابى ليلى الهمدانى و حذيفة بن اسيد اسد الغفارى .

قال ، ثم ينادى ]المنادى[ : أين حوارى الحسين بن على(عليه السلام)؟

فيقوم كل من استشهد معه ولم يتخلّف عنه .

قال : ثم ينادى ]المنادى[ : أين حوارى على بن الحسين(عليه السلام)؟

فيقوم جبير بن مطعم و يحيى بن ام الطويل و ابو خالد الكابلى و سعيد بن المسيّب

ثم ينادي المنادى : أين حوارى محمد بن على (عليه السلام) و حوارى جعفر

بن محمّد (عليه السلام) ؟

فيقوم عبد الله بن شريك العامرىّ و زرارة ابن اعينَ و بريد بن معاوية العجلى و محمد بن مسلم و ابو بصير ليث بن البخترى المرادى و عبد الله بن ابى يعفور و عامر بن عبد الله بن جذاعة و حجر بن زايدة و حمران بن اعين.

ثم ينادى ساير الشيعة مع ساير الأئمة (عليهم السلام) يوم القيمة ، فهؤلاء ]المتحورة[(1) اوّل السابقين و اوّل المقرّبين و اوّل المتحورين من التابعين»(2).

حضرت امام كاظم (عليه السلام) مىفرمايد :

«روز قيامت منادى ندا مى كند كه كجايند حواريّين محمد بن عبد الله (صلى الله عليه وآله وسلم) كه به عهد آن حضرت درگذشتند و اصلاً نقض پيمان نكردند ؟

پس سلمان و مقداد و ابوذر برمى خيزند .

سپس منادى ندا مى كند : كجايند حواريّين على بن ابى طالب (عليه السلام) وصى رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) ؟

پس عمرو بن حمق خزاعى ، محمد بن ابى بكر ، ميثم تمّار و اويس قرنى برخيزند

سپس منادى ندا مى كند : حواريّان حضرت امام حسن مجتبى (عليه السلام) ، فرزند فاطمه زهرا (عليها السلام) دختر رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم)كجايند ؟

پاورقي

(1) اى الذين صاروا حواريّين .

(2) «اختيار معرفة الرجال» ، ص9و10 ، حديث 20 .

پس سفيان بن ابى ليلى و حذيفة بن اسيد غفارى برخيزند .

سپس منادى ندا مى كند : حواريين امام حسين (عليه السلام)كجايند؟

پس از اين ندا تمام شهداى كربلا برخيزند .

سپس منادى ندا مى كند : حواريّان امام سجاد (عليه السلام) كجايند ؟

پس جبير بن مطعم ، يحيى بن ام طويل ، ابو خالد كابلى و سعيد بن مسيّب برخيزند .

سپس

منادى ندا مى كند : حواريّين حضرت امام باقر و امام صادق (عليه السلام) كجايند ؟

پس عبد الله بن شريك عامرى ، زرارة بن اعين ، بريد بن معاويه ، محمد بن مسلم ، ابو بصير ليث بخترى ، عبد الله بن ابى يعفور ، عامر بن عبد الله بن جذاعة ، حجر بن زايدة و حمران بن اعين برخيزند .

سپس منادى حواريين ساير ائمه (عليهم السلام) را مخاطب قرار مى دهد و اين حواريين در روز محشر اول سابقين و مقربين و تابعين شناخته مى شوند» .

هر چند حضرت فاطمه بنت الحسين (عليهما السلام) از شهداى كربلا نيست ، ليكن از امام حسين (عليه السلام) و نهضت عاشورا نيز جدا نيست . چه حضور او از كربلا تا كوفه و شام و مدينه در نهادى شدن فرهنگ عاشورا نقش مؤثرى داشته است و او به حق از حواريان امام حسين (عليه السلام) است آنسان كه فرزند اوست .

پايه هاى نهاد عاشورا با نوحه سرايى جبرئيل و گريه آدم صفى آغاز و با نفرين نوح پيامبر بر قاتلان او دوام يافت(1) پس پيامبران الهى از ابراهيم خليل و اسماعيل ذبيح و تا موساى كليم و عيساى مسيح همه در مصيبتى كه بر امام شهيد وارد خواهد شد ، گريستند . تا اينكه با بعثت نبى اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم) نهادى كردن فرهنگ عاشورا رسميت يافت و آن حضرت از روز تولد مصائب سرور جوانان بهشت را با قطرات بلورين اشك خويش ياد آور شد(2) چه اينكه حسين ركنى از اركان و امّتى از امم است .

«حُسَيْنٌ سِبْطٌ مِنَ الأسْباطِ وَاُمَّةٌ مِنَ الاُمَمِ»(3).

امام حسين (عليه

السلام) كه به گواهى مورخان و سيره نويسان شبيه ترين افراد به رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) بود در سيرت نيز به جد بزرگوارش اقتدا كرده بود . از اينرو درباره وى فرمود :

«حُسَيْنٌ مِنّى وَأنا مِنهُ أحَبَّ اللهُ مَنْ أحَبَّ حُسَيْناً . الْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُ سِبْطانِ مِنَ الأسْباطِ»(4)

«حسين از من و من از اويم . خداى دوست مىدارد كسى را كه حسين را دوست بدارد . حسن و حسين دو ركن از اركان اسلام مى باشند» .

نهاد ، نظام سازمان يافته و پايدارى از الگوهاى اجتماعى است كه برخى رفتارهاى تأييد شده و يكنواختى را در جهت برآورده ساختن نيازهاى بنيادى جامعه ايجاب مى كند .

نهاد خانواده ، نهاد آموزشى و نهاد حكومتى از جمله نهادهاى بنيادى اجتماعى هستند كه هر يك كاركردها و مسؤليتهاى معينى دارند كه به افراد جامعه واگذار مى شوند .

پاورقي

(1) «بحار الانوار» ، ج44 ، ص243 ، 245 .

(2) «بحار الانوار» ، ج101 ، ص243 به نقل از امالى صدوق .

(3) «حفيدة الرسول» ، ص40 .

(4) «الجامع الصغير» ، ج1 ، ص148 ، «كنز العمال» ، ج6 ، ص223 ، «أمالى» ، شريف مرتضى، ج1 ، ص219 .

نهاد داراى كاركرد اجتماعى ويژهاى است كه به نحو مستقل از اراده اعضاء به حيات خود ادامه مىدهد . افراد به دنيا مى آيند و از بين مىروند در حاليكه نهاده اى اجتماعى نظير : نهاد سياسى ، نهاد اقتصادى ، نهاد خانوادگى و يا نهاد مذهبى پا برجا هستند ، هرچند در طول زمان تحولاتى پيدا كنند . نهاد بخشى از ساخت جامعه است و داراى نقش ويژهاى در حيات

اجتماعى است و هنجارهايى به همراه دارد كه گرايش به اجبارى بودن دارد ، و در طى نسلهاى متمادى ، هدفهاى آشكارى را تعقيب مى كند و ارزشهاى خاصى را در محدوده خود پذيرفته است . اين هنجارها و ارزشها در عين اينكه مى توانند تحول يابند ، داراى وحدت و انسجام نيز هستند ، و در حقيقت نهاد اجتماعى مبيّن واقعيّتى است كه در جامعه استقرار يافته است .

عاشورا با نهاد مذهبى تشيع به هم پيوسته است .

هر نهادى در برآوردن نيازهاى اجتماعى هدف خاصى را دنبال مى كند و براى رسيدن به هدفهايش كاركردهاى چندگانهاى را انجام مى دهد . چنانكه نهاد خانواده مسؤول نظارت بر كاركرد توليد مثل ، اجتماعى كردن كودكان و تأمين امنيت اقتصادى و فرهنگى براى اعضايش را فراهم مىآورد و نهاد حكومت مسؤول تأمين نظم در جامعه ، دفاع از جامعه در برابر حملات خارجى و تثبيت قوانين است .

نهادهاى اساسى خانواده ، آموزش و پرورش ، اقتصاد ، سياست و مذهب چنان براى يك فرهنگ اساسى هستند كه بدون آنها تصور زندگى اجتماعى ميسر نيست و مردم شناسان هرگز نتوانسته اند جامعه اوليهاى ، اعم از معاصر يا تاريخى را پيدا كنند كه در آن اين نهادهاى اساسى وجود نداشته باشند .

هر فرد از لحظه توليد تا مرگ در ارتباط با نهادهاى اجتماعى است و در اين ارتباط ، ميراثهاى اجتماعى از نسلى به نسل ديگر منتقل مى شود .

وقتى سخن از نهادى شدن عنصرى از عناصر فرهنگ است ، از تثبيت شدن هنجارى فرهنگى بحث مى گردد كه «ارزشها» و «آداب و رسوم» و «عرف» آن را به صورت نهادى سازماندهى كرده است .

نهاد خانواده به همان اندازه از اين اصل پيروى مى كند كه نهاد آموزش و پرورش . و نهاد حكومت به ميزان نهاد اقتصاد . و در حقيقت پيدايى نهادهاى اساسى فرهنگ به صورتى با هنجارهاى فرهنگى در ارتباط هستند و در بوجود آوردن نهاد مورد نظر ايفاى نقش نمودهاند .

ارزشها احساسات ريشه دارى هستند كه اعضاى يك جامعه در آنها سهيمند

. اين ارزشها برخاسته از مفاهيم اخلاقى و ايده ئولوژي هاست . بايدهاى اخلاقى در قالب ارزش در جامعه جلوه گرى مى كنند . و اين ارزشها در ايده ئولوژى اسلامى به متون دينى متكى هستند .

ارج نهادن به «جهاد فى سبيل الله» و «شهادت» در قرآن كريم و سيره نبوى (صلى الله عليه وآله وسلم)و ائمه شيعه (عليهم السلام) به گونهاى است كه توانسته است «نهضت حسينى» و «قيام عاشورا» را به صورت نهادى سازماندهى نمايد . و در مسير تاريخ تداوم يابد . اين سازماندهى ناشى از ثقل اخلاقى ارزش اجتماعى شهادت است . چنانكه ديگر مفاهيم ارزشى اسلام ، گاه با ميزان شهادت سنجيده مى گردند . هر چند در مرتبه شان بالاتر از شهادت جاى گرفته باشند .

از جمله حديث مشهورى است كه مى فرمايد : «مِدادُ الْعُلَماءِ أفْضَلُ مِنْ دِماءِ الشُّهَداءِ» و يا «... فَتُوزَنُ دِماءُ الشُّهَداءِ مَعَ مِدادِ الْعُلَماء ، فَيُرَجَّحُ مِدادُ الْعُلَماءِ عَلى دِماءِ الشُّهَداءِ»(1).

به همين مناسبت برخى از ارزشها از بعضى ديگر مهمتر هستند چرا كه محرك عمدهاى براى انجام كارها در جامعه مى باشند و سبب مشاركتهايى ميان افراد و گروهها مى گردند . اين ارزشهاى متعالى نشان مى دهند كه چه چيز در جامعه خواستنى و حتى اساسى است و نقش عمدهاى در استمرار و رفاه جامعه دارد .

ارزشها را مى توان بر اساس كاركرد نهادى هر يك در چارچوب فرهنگ طبقه بندى نمود و در چنين موقعيتى است كه ارزشهاى اجتماعى مانند نقشها و روابط اجتماعى ، حالت نهادى پيدا مى كنند .

نهادى كردن فرهنگ عاشورا از هنر عشق ورزى به حضرت سيد الشهداء

(عليه السلام)بوجود آمد . به اين معنى كه امت اسلامى و شيعيان علوى نخست عاشق امام حسين (عليه السلام) گرديدند ، به او وآرمانهاى والايش دلبستگى پيدا كردند و آرمانهاى او ، اهداف او جزيى از وجودشان شد . آتش عشق زبانه كشيد و به صورت نيروى فعال در اعضاى فرد و جامعه جلوه نمود و با پايدارى در عشق ،حالت فدا كارى بوجود آمد و دلسوزى ، احساس مسؤوليت ، احترام و دانايى يكى پس از ديگرى در جان عاشق شعله كشيد و در برپايى عزادارى حسينى و بزرگداشت نام و ياد او در هر روزى ، در هر آب آشاميدنى خود نمايى كرد ، تا عشق به امام حسين (عليه السلام)حالت نهادى به خود گرفت و يكى از عناصر جدايى ناپذير فرهنگ تشيع شد .

پاورقي

(1) سفينة البحار ، ج2 ، ص220 .

علاوه بر عناصر اصيل فرهنگ تشيع امام زين العابدين و امام باقر (عليهما السلام)كه در واقع عاشورا حضور داشتند و در نهادى كردن فرهنگ عاشورا گامهاى مؤثرى برداشته اند ، مردانى كه مجروح شده و در آن روز به شهادت نرسيدند ، با انتقال حماسه عاشورا فرهنگ سرخ حسينى را به نسلهاى بعد انتقال دادند و نيز بانوان مكرمه و شير زنان نامدارى در روز عاشورا حضور داشتند كه در نهادى كردن فرهنگ عاشورا به ايفاى نقش پرداختند . بانوان حاضر در روز حماسه عبارتند از :

1 _ حضرت زينب بنت على بن ابى طالب (عليه السلام) .

2 _ حضرت فاطمه بنت على بن ابى طالب (عليه السلام)(1).

3 _ حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) .

4 _ حضرت سكينه بنت الحسين (عليه

السلام) .

پاورقي

(1) «بحار الانوار» ، ج45 ، ص146 .

5 _ رباب بنت امرء القيس (همسر امام حسين (عليه السلام))(1).

6 _ ام كلثوم صغرى (سيده نفيسه)(2).

7 _ ام وهب نمريه قاسطيه بنت عبد الله (همسر عبد الله بن عمير كلبى ، كه در كربلا به شهادت رسيد)(3).

8 _ دلهم بنت عمرو (همسر زهير بن قين بجلى) .

9 _ زنى از قبيله بكر بن وائل .

10 _ ام عبد الله بن عمير (وى در يارى امام حسين (عليه السلام) در كربلا جنگيد)

11 _ ام عمر بن جنادة (وى در كربلا بادشمنان امام حسين (عليه السلام)جنگ كرد) .

12 _ كنيز مسلم بن عوسجه(4).

همانگونه كه ياران امام حسين (عليه السلام) در ميان مردان به دو گروه عمده بنى هاشم و غير آن از بنى اسد ، هَمْدان ، مذحج ، بجلى و ازدى... تقسيم مىشود ، در بين بانوان نيز اينگونه است و نيمى از بانوان حاضر در كربلا كه به يارى دين خدا وامام زمان خويش پرداخته اند از بنى هاشم مى باشند.

حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) يكى از شخصيتهاى مهم واقعه طف است كه با خطبه حماسى خود از نخستين ناشران فرهنگ عاشورا محسوب مى شود . ولى در طى حيات پربارش ، تعاليم دينى مكتب حسينى را به آيندگان منتقل نمود . اين مجموعه كه در چهار فصل تنظيم شده است ، زندگى حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) ، حوزه علميه بانوان شيعه در عصر وى ، احاديث منقول از او و راويان احاديثش را مورد بررسى قرار داده است .

پاورقي

(1) «بررسى تاريخ عاشورا» ، آيتى ، ص164 ، 174 ، «مقتل الحسين» ،

ابى مخنف ، ص214 .

(2) «زندگانى على بن الحسين (عليه السلام)» ، دكتر شهيدى ، ص56 .

(3) «ابصار العين فى انصار الحسين» ، سماوى ، ص106 _ 108 .

(4) همان ، ص132و133 .

بخش عمدهاى از فصل سوم كتاب توسط برادر فاضل حضرت حجة الاسلام والمسلمين جناب آقاى الياس محمد بيگى (صادقى) تهيه و تدوين شده است ، كه پيشاپيش از ايشان تشكر مى كنم و توفيقات روز افزو نشان را از خداوند متعال خواستارم .

والله ولىّ التوفيق

نسلى از وى باقى نماند و مادرش از قبيله بنى قضاعه بود و در زمان خود ابا عبد الله (عليه السلام) وفات يافت .

4 _ عبد الله بن الحسين : در واقعه كربلا ، در دامان پدرش به تير بيداد به شهادت رسيد . مادرش رباب دختر امرء القيس است .

5 _ سكينه : مادرش رباب دختر امرء القيس است .

6 _ فاطمه : مادرش ام اسحاق دختر طلحه تميميه است(1).

«ابن طلحه» و «ابن خشاب» دو دختر ديگر به نامهاى «فاطمه» و «زينب» و دو پسر به نامهاى «محمد» و «على» را بر تعداد اولاد امام حسين(عليه السلام) مى افزايند(2).

«ابو حنيفه دينورى» و «اعثم كوفى» مى گويند : آن حضرت پسر ديگرى نيز به نام «عمر» داشته است(3).

_ فاطمه صغرى .

گويا فاطمه كبرى بزرگترين دختر امام حسين (عليه السلام) نيز بوده است(1)مادر وى «ام اسحاق» دختر طلحة تميمة است . او در كربلا حضور داشت، ودايع امامت را تا بهبودى امام سجاد (عليه السلام) حمل كرد و در كوفه به ايراد خطبه پرداخت . فاطمه كبرى دختر امام حسين (عليه السلام)در مقابل حضرت فاطمه زهرا به «فاطمه صغرى» معروف است(2) و گاه در اسناد روايات از وى با اين عنوان نام برده شده است(3).

محمد العلوى صاحب كتاب النسب به بغداد(2) حدثنا أبو محمد إبراهيم بن علىّ الرافعى من ولد أبى رافع مولى رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) ، حدثنا الحسين بن علىّ الحلوانى ، عن علىّ بن معمر ، عن إسحاق بن عباد ، عن المفضل بن عمر الجعفى ]قال[ : سمعت جعفر بن محمد يقول : حدثنى أبى محمد بن علىّ ، حدثنى أبى علىّ بن الحسين قال :

پاورقي

(1) در حديث آمده است : «... دعا ابنته الكبرى فاطمة فدفع إليها كتاباً ملفوفاً» بصائر الدرجات ، ص40 شيخ ذبيح الله محلاتى گويد : «در سن از خواهرش سكينه بزرگتر...» «رياحين الشريعة» ج3 ، ص281 «مستدركات علم رجال الحديث» ، ج8 ، ص592و593 .

(2) «مسند فاطمة الزهراء» ، عطاردى ، ص600و601 ، «اربعين حسينية» ، ارباب ، ص318 .

(3) بنابر گزارش ابن بطوطه ، لقب شريف ايشان آنگونه كه بر سنگ مزارشان نقش بسته «ام سلمه» است . «سفرنامه ابن بطوطه» ص47 .

لمّا قتل الحسين بن علىّ (عليهما السلام) جاء غراب فوقع ]فى دمه ، ثم تمرّغ ، ثم طار فقعد بالمدينة على جدار دار فاطمة(3) بنت الحسين بن علىّ _ وهي الصغرى _ ونعب الغراب فرفعت رأسها ونظرت إليه ، فبكت بكاءاً شديداً وأنشدت :

نَعَبَ الْغُرابُ فَقُلتُ مَنْ

تَنْعاه وَيْلَكَ يا غُرابْ

قالَ الإمامَ . فَقُلْتُ : مَنْ ؟

قالَ : المَوُفّقُ لِلْصوابْ(4)

پاورقي

(1) وقد رواه الخوارزمى بسنده عنه فى الفصل الثانى عشر من مقتله : ج2 ص92 .

(2) كذا فى أصلىّ ، غير أن ما بين المعقوفين مأخوذ من مقتل الخوارزمى : ج2 ص92 . وفيه بعده ، هكذا : «حدثنا أبو علىّ الطرطوسى ، حدثنى الحسن بن

علىّ الحلوانى ، عن علىّ بن معمر...» .

(3) ما بين المعقوفان مأخوذ من مقتل الخوارزمى ، وقد سقط عن أصلىّ من فرائد السمطين .

(4) وبعده فى مناقب الخوارزمى هكذا :

إن الحسين بكربلا

بين المواضى والحراب

قلت الحسين فقال لى

ملقى على وجه التراب

ثم استقلّ به الجناح

ولم يطق ردَّ الجواب

فبكيت منه بعبرة

ترضى الإله مع الثواب

قُلْتُ : الْحُسَيْنُ ؟ فَقالَ لِى ؟

حَقَّاً لِقَدْ سَكَن التُّرابْ

إنَّ الْحُسَيْن بِكَرْبَلاءِ

بَيْنَ الأسِنَّةِ وَالضِّرابْ

فَابْكِ الْحُسَيْنَ بِعَبْرَة

تُرْضِى الإلهَ مَعَ الثَّوابْ

ثُمَّ اسْتَقَلَّ بِهِ الجِناح

فَلَمْ يَطْق رَدَّ الْجوابْ

فَبَكيتُ مِمّا حَلَّ بِى

بَعْدَ الوَصِىّ الْمُسْتَجَابْ

قال محمّد بن علىّ بن الحسين : فنعته(1) لأهل المدينة فقالوا : قد جاءتنا بسحر ]بنى[ عبد المطّلب . فما كان بأسرع من أن جاءهم الخبر بقتل الحسين(عليه السلام)»(2).

مفضل بن عمر گويد : از امام صادق (عليه السلام) شنيدم كه مىگويد پدرم امام باقر (عليه السلام)به من نقل كرد كه پدرم امام سجاد (عليه السلام) فرمود :

زمانيكه امام حسين (عليه السلام) به شهادت رسيد ، كلاغى بال و پر خود را در خون حضرت آغشت سپس به سوى مدينه پرواز كرد و بر لب ديوار خانه فاطمه صغرى نشست . به بانگ كلاغ ، فاطمه صغرى سربرداشت و آن مرغ خون آلود را ديد و به شدت گريست و اين اشعار را سرود :

غراب البين بانگ مرگ برآورد . به او گفتم : خبر مرگ كه را مى دهى اى كلاغ ؟ گفت : امام . پس به او گفتم : كدام امام . گفت : او كه در طريق درستى موفق بود .

گفتم : حسين (عليه السلام) را مىگويى . پس به من گفت : حقيقت دارد كه به تحقيق در خاك جاى گرفت حسين

(عليه السلام) در كربلا در ميان نيزه ها و خنجرها به شهادت رسيد .

پاورقي

(1) هذا هو الظاهر الموافق لمقتل الخوارزمى ، وفى أصلىّ : «فقال : محمد بن علىّ بن الحسين : قال : أتى علىّ فنعته ....

(2) «فرائد السمطين» ، ج2 ، ص163و164 ، حديث 451 ، «بحار الانوار» ج45 ، ص171 ، «مستدركات علم رجال الحديث» ، ج8 ، ص593 .

با اشكهاى ريزان بر حسين (عليه السلام) گريه كن ، تا رضايت خدا و ثواب اخروى را كسب كنى

سپس به پرواز درآمد و نتوانست پاسخ گويد .

پس آنچه بر من مصيبت فرود آمد ، بعد از وصى امام حسين (عليه السلام) كه دعايش مستجاب بود ، گريستم .

امام باقر (عليه السلام) فرمود : پس بر اهل مدينه بانگ زد . آنان گفتند : به واقع چيزى همانند سحر بنى عبد المطلب بر ما آمد . چيزى نگذشت كه خبر شهادت امام حسين (عليه السلام) به مدينه رسيد .

دختر قسامة بن رومان» از قبيله طى بود(4).

پاورقي

(1) نخستين شوى فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) ، «حسن بن حسن بن على (عليه السلام) پسر عمش بود و بعد از مرگ او به همسرى «عمرو» نواده «عثمان بن عفان» درآمد . بعد از مرگ عمرو شوهر ديگرى اختيار نكرد . «الأعلام» زركلى ، ج5 ، ص326 .

(2) ابو محمد موسى بن يسار ، معروف به موسى شهوات ، شاعرى مديحه سرا و نكته سنج از اهالى آذربايجان بود كه در مدينه تولد و پرورش يافت و همانجا درگذشت . وى از موالى قريش بود . او را بدان جهت شهوات لقب دادند كه درباره يزيد بن معاويه گفت :

لَسْتَ مِنّا وَلَيْسَ خالُكَ مِنّا

يا مُضيع الصّلاة بِالشّهواتِ

(3) «الاغانى» ، ج1 ، ص359 .

(4) جهت اينكه دختر قسامة بن رومان را «جَرباء» مىگفتند ، زيبايى بىنظير او بود . چون هر زنى از زنان عرب هر چند هم زيبا بود ، در كنار او مىايستاد ، زشت مى نمود . از اينرو زنان عرب از نزديك شدن به او خوددارى مى كردند تا از جلوه و زيبايشان كاسته نشود ، و او را به شترى كه مبتلا به مرض جَرَب است و شتران ديگر از ترس دچار شدن به آن مرض از او دورى مى جويند ،تشبيه كردند «مقاتل الطالبيين» ص122 .

خود ، نزد حضرت ابى عبد الله الحسين (عليه السلام) رفت . امام حسين (عليه السلام) در انتخاب همسر وى را آزاد گذاشت تا خودش يكى از دو فرزندش فاطمه يا سكينه را به همسرى برگزيند و فرمود :

«اختر يا بنىّ احبّهما اليك»(2).

«اى فرزندم ، خودت هر يك را كه بيشتر دوست دارى انتخاب كن» .

حسن مثنى از روى شرمسارى سخنى نگفت . امام فرمود :

«اختارُكَ فاطَمَةَ فَهِىَ أكْثَرُها شَبَهاً بِاُمّىِ فاطَمَةَ بِنْتِ رَسولِ اللهِ (صلى الله عليه وآله وسلم) ; أمّا فى الدّينِ فَتَقومُ اللّيلَ كُلَّهُ وَتَصُومُ النَّهارَ ، وَفى الْجَمالِ تَشْبَهُ الْحورَ العينِ...(3).

«فاطمه را برايت بر مى گزينم كه بيش از خواهرش به مادرم فاطمه دخت رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) شبيه است . در دين دارى چنان مى باشد كه شب را سراسر به عبادت به سر مى برد و روز را به روزه ، و در جمال انسان كه حور العين را مانند است» .

با توجه به اينكه حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) در سال 40 هجرى متولد شده و امام حسن (عليه السلام) در سال 49 يا 50 هجرى به شهادت رسيده اند(1) و با عنايت به عبارت «يا بنى _ اى فرزندم» كه امام حسين (عليه السلام)درباره حسن مثنى بكار برده اند ، مى توان احتمال داد كه ازدواج حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) بعد از شهادت امام حسن (عليه السلام) بوده است . چه اينكه قبل از آن فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) كمتر از ده سال داشت از خطاب امام حسين (عليه السلام) به حسن مثنى بر مى آيد كه آن حضرت موضع

پدرانه به وى داشته و گويا حسن مثنى نيز از افراد تحت تكفل امام (عليه السلام) محسوب مى شده است . و از طرف ديگر چون امام حسين (عليه السلام) به سال 61 هجرى به شهادت رسيده اند ، بايد حضرت فاطمه به هنگام ازدواج كمتر از بيست سال داشته باشند .

پاورقي

(1) «الارشاد» ، ص360 .

(2) «مقاتل الطالبيين» ، ص122 ، «بحار الانوار» ، ج44 ، ص167 .

(3) «اسعاف الراغبين» ، در حاشيه نور الابصار ، ص202 ، «السيدة سكينة» ، مقرم ، ص31 .

حسن مثنى به همراه امام حسين (عليه السلام) در كربلا حاضر شد ، جنگيد و هفده تن از دشمنان اسلام را كشت و خود به سختى مجروح شده ، بيهوش زمين افتاد . يازدهم محرم عمر سعد دستور داد سرهاى شهيدان كربلا را از بدنهاشان جدا كنند . حسن مثنى هنوز زنده بود ، به تقاضاى «اسماء بن خارجه» دايى خود از كربلا به كوفه انتقال داده شد . حسن در كوفه به هوش آمد . وى پس از حماسه كربلا به عنوان يكى از ايثارگران نهضت حسينى از عناصر مخالف رژيم اموى شناخته شد و در سن 35 سالگى به دستور عبد الملك بن مروان مسموم و به شهادت رسيد و در بقيع مدفون گرديد(2).

حضرت فاطمه دختر امام حسين (عليه السلام) پس از درگذشت پسر عمو و شوهرش خيمهاى بر سر مزارش بر پا كرد و يك سال همان جا ماند و چون سال تمام شد خيمه را جمع كرده و به خانه خويش بازگشت(1).

پاورقي

(1) «تواريخ النبى والآل» ، ص59 .

(2) سادات طباطبايى از نسل حسن مثنى هستند . «بحار

الانوار» ، ج44 ، ص166 ، 167 .

ايشان پس از رحلت حسن مثنى به همسرى «عبد الله بن عمرو بن عثمان بن عفان» درآمد(2) پس از آن ازدواج نكرد .

الحسن بن على» ومات عنها ، فتزوجها «عبد الله بن عمرو بن عثمان» ، ومات ، فأبت الزواج من بعده إلى أن توفيق» . «ج5 ، ص326 ، 327 و نيز «التنبيه والاشراف» ص271 .

(3) ابن ابى الحديد به نقل از ابو عثمان ، علت ملقب شدن «عثمان بن عفان» به «ذو النورين» را همين مى داند كه دو دختر رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) همسر وى بودند .

(4) «شرح نهج البلاغه» ، ابن ابى الحديد ، ج15 ، ص195 _ 196 ، نامه 28 .

عفان .

3 _ رقيه بنت عبد الله بن عمرو(2).

پاورقي

(1) «عمده الطالب» ، ص98 _ 101 .

(2) «الحسين (عليه السلام)» ، على جلال الحسينى ،ج2 ، ص131 ، «الطبقات الكبير» ، واقدى ج8 ، ص347 ، 348 .

_ عبد الله بن مسلم بن عقيل بن ابى طالب (عليه السلام) .

15 _ محمد بن مسلم بن عقيل بن ابى طالب (عليه السلام) .

16 _ محمد بن ابى سعيد بن عقيل بن ابى طالب (عليه السلام) .

17 _ عبد الرحمن بن عقيل بن ابى طالب (عليه السلام) .

18 _ جعفر بن عقيل بن ابى طالب (عليه السلام) .

البته برخى از منسوبان به اين خاندان نيز از ياران امام حسين (عليه السلام)

بودند. افرادى چون :

1 _ عبد الله بن يقطر الحميرى ، رضيع الحسين (عليه السلام) .

2 _ سليمان بن رزين مولى الحسين (عليه السلام) .

3 _ اسلم بن عمرو مولى الحسين (عليه السلام) .

4 _ قارب بن عبد الله الدئلى مولى الحسين (عليه السلام) .

5 _ منجح بن سهم مولى الحسن بن على (عليه السلام) .

6 _ سعد بن الحارث مولى على بن ابى طالب (عليه السلام) .

7 _ نصر بن أبى نَيْرَزْ مولى على بن ابى طالب (عليه السلام) .

8 _ الحرث بن بنهان مولى حمزة بن عبد المطلب (عليه السلام)(1).

علاوه بر مردان بنى هاشم گروهى از بانوان نيز در اين حماسه همراه ابا عبد الله الحسين (عليه السلام) بودند كه زينب و فاطمه دختران حضرت مولى الموحدين على بن ابيطالب (عليه السلام) و فاطمه و سكينه دختران امام حسين (عليه السلام)از مشهورترين آنها هستند . به قول علامه شهيد آية الله مطهرى ، امام حسين (عليه السلام) آنان را براى انجام رسالتى برد(2). تا زن نيز در اين حركت الهى به ايفاى نقش پردازد . همانگونه كه در طول تاريخ حركتهاى الهى و بعث انبياء ، زنان نيز همانند مردان ايفاى نقش

كردهاند شخصيتهاى بزرگى چون حضرت مريم ، حضرت خديجه ، حضرت زهرا و... از نخستين زنانى كه در حماسه حسينى به ايفاى نقش پرداخت ، زنى است كه مسلم بن عقيل را پس از پيمان شكنى كوفيان در خانه خود مخفى نمود(3). پس از آن به نام مبارك حضرت زينب سلام الله عليها بر مى خوريم كه با برادرش در «خزيميه» صحبت كرده است(1). سومين لحظه حضور ، حاضر شدن امام حسين (عليه السلام) در شب عاشوراى 61 هجرى در خيمه دختران خاندان طهارت و صحبت حضرت زينب (عليها السلام) با آن حضرت است(2). كه روز عاشورا امام ديگر بار به خيمه آنها آمده و با اهلبيت وداع كرده است .

پاورقي

(1) گروه ديگرى از موالى نيز بودهاند كه هيچ كس نام آنها را ذكر نكرده است و تعداد ايشان را ندانسته اند . «ابصار العين» ص21 _ 55 .

(2) «حماسه حسينى» ، ج1 ، ص319 .

(3) «تاريخ طبرى» ، ج7 ، ص258 ، «كامل ابن اثير» ، ج4 ، ص16 .

از لحظه هاى حضور حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) در حماسه كربلا كه كتب تاريخ و حديث به آن اشاره نمودهاند . همين روز است كه ودايع امامت به ايشان سپرده مىشود .

البته «ام وهب» همسر «عبد الله بن عمير كلبى» به هنگام جهاد همسرش در ميدان مبارزه حاضر شد و پس از شهادت آن خود وى نيز به دستور شمر توسط غلامش جان به جان آخرين تسليم كرد(3). و يا پس از شهادت على اكبر ، حضرت زينب (عليها السلام) خود را به وى رساند و امام حسين(عليه السلام) دستش را گرفت و

او را به خيمه برد(4).

آمدند من دختر كوچكى بودم(2) و دو خلخال طلا در پاهايم بود . مردى خلخال را از پاهايم مى كشيد و مى گريست .

پاورقي

(1) محمد بن احمد عن محمد بن الحسين عن ابن سنان عن أبى الجارود عن ابى جعفر (عليه السلام) قال : إنّ الحسين (عليه السلام) لمّا حضره الّذى حضره دعا ابنته الكبرى فاطمة فدفع إليها كتاباً ملفوفاً و وصيّة ظاهرة و وصيّة باطنة ، وكان على بن الحسين مبطوناً لا يرون إلاّ لا به ]الا انه لما به[ فدفعت فاطمة الكتاب إلى على بن الحسين (عليه السلام)ثمّ صار ذلك الكتاب إلينا ، فقلت: فما فى ذلك الكتاب ؟

فقال : فيه والله جميع ما يحتاج إليه ولد آدم إلى أن تفنى الدّنيا» ج1 ، ص303 «بصائر الدرجات» ص40 ، «بحار الانوار» ج26 ، ص36 ، همچنين «اصول كافى» ج1 ، ص303 ، «تنقيح المقال» ج3 ، ص82 و روى الصفار فى ص40 ايضاً باسناده عن موسى بن جعفر عن ابى الجارود نحوه مع اختصار . «عوالم العلوم» ، ج18 ، ص25 ، «بحار الانوار» ، ج26 ، ص17و18 .

(2) با توجه به اين نكته كه تولد ايشان سال 40 هجرى و واقعه كربلا سال 61 هجرى روى نموده است مى بايست در آن زمان حدود 20 يا 21 سال سن داشته باشند .

گفتم : چرا گريه مىكنى اى دشمن خدا ؟ !

گفت : چرا نگريم ؟ من دارم دختر رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) را غارت مى كنم .

گفتم : خوب غارت نكن !

گفت : مىترسم اگر من نبرم ديگرى بيايد و اينها را ببرد .

حضرت فاطمه بنت الحسين (عليهما السلام)

ادامه مى دهد : هر چه در چادرها بود چپاول كردند ، تا آن كه رو اندازها را از پشت ما كشيدند(1).

تو را لعنت كند . اى يزيد . فرزند پيامبر را مى كشى و خاندانش را اسير مى كنى به خدا قسم من گمان كردم اينان اسيران روم هستند .

يزيد گفت : به خدا كه تو را نيز به آنان مى پيوندم . پس دستور داد ، گردنش را زدند(1).

پاورقي

(1) «الملهوف» ، ص218 ، 219 ، اين واقعه را در شيخ مفيد به گونهاى ديگر نقل كرده است .

«فاطمه بنت الحسين (عليهما السلام) مى گويد : وقتى وارد مجلس يزيد شديم ، دلش به حال ما سوخت ، ناگهان مردى شامى برخاست و از يزيد خواست تا مرا به خادمى برگزيند . فاطمه گويد : بدنم از پم لرزيد و پنداشتم كه اين كار براى آنها انجام شدنى است . پس به لباس عمه ام زينب چسبيدم زيرا او مى دانست كه اين كار ناشدنى است.

عمهام زينب به مرد شامى بانگ زد : دروغ گفتى و لئامت كردى ، اين كار نه براى تو جائز است و نه براى او (يزيد) .

يزيد خشمگين شد و گفت : تو دروغ گفتى اين كار براى من جائز است و اگر بخواهم انجام مىدهم .

حضرت زينب فرمود : نه به خدا هرگز خداوند چنين كارى براى تو مقرر نكرده است مگر آن زمان كه از ملت ما اسلام خارج شوى و به دين ديگرى درآيى .

يزيد از خشم از جا پريد و گفت : به من چنين مى گويى ، پدر تو و برادر تو از دين خارج شدند .

زينب فرمود : يزيد تو و جدت و پدرت به دين پدرم و دين برادرم ، هدايت شدهايد اگر

مسلمانى .

يزيد گفت : دروغ گفتى اى دشمن خدا .

زينب فرمود : تو اكنون امير و فرمانروايى ، به ستم دشنام دهى و به سلطنت بر ما چيره شوى .

يزيد گويا از اين سخنان شرمنده گرديد و خاموش شد . آن مرد شامى بار ديگر خواهش خود را تكرار كرد . و گفت : اين دخترك را به من ببخش . يزيد به او گفت : دور شو ، خدا براى تو مرگ پيش آرد .

«الارشاد» ، ص246 ، و نيز نگاه كنيد : «الكامل فى التاريخ» ، ج4 ، ص86 «تاريخ الطبرى» ، ج6 ، 265 ، «سير أعلام النبلاء» ، ج3 ، ص204 ، «مقتل الحسين (عليه السلام)للخوارزمى» ، ج2 ، ص62 .

و رمز «اُخْرُجْ مَعَنا يا اُعَيْمش»(1) به سوى جبهه نبرد فراخوانده مى شد . اگر چه موفق نشدپادر ميدان نبرد نهد و با زيد بن على (عليه السلام)همگام مبارزه كند . ليكن به تحريك امويان وى را به شهادت رساندند . پسرش مُستَهل كه هنگام شهادت بر بالين پدرش حاضر بود ، نقل مى كند : در حاليكه جان تسليم مى كرد چشم گشود و سه بار گفت :

پاورقي

(1) «اى كسيكه در چشمانت كم سويى است هان ، زمان فرارسيد به سويمان بشتاب» . اين رمزى بين انقلابيان و زيد بوده و به عنوان فن مخفي كارى رعايت مى شده است .

«اللّهم آل محمّد ، اللّهم آل محمّد ، اللّهم آل محمّد» و سپس جان به جان آفرين سپرد(1). اشعار وى ، بررسى انقلابهاى اصيل اسلامى ، معرفى پيامبر و خاندان على و ارزيابى انقلابيان شيعه چون زيد بن على(عليه السلام) ، طرح حكومت اسلامى در زبان شعر و بر شمردن فجايع بنى اميه بود .

«صاعد» گويد . روزى با كميت به خدمت فاطمه دختر امام حسين (عليه السلام)رسيديم . فرمود : «اين مرد ، شاعر ما خاندان پيامبر است . سپس قدحى كه در آن شربتى گوارا بود ، آورد و آن را به هم زد و به كميت نوشاند ، و او آشاميد . پس از آن دستور داد ، سيصد دينار با اسبى سوارى به كميت بدهند . ديده هاى كميت به اشك نشست و گفت : نه ، به خدا سوگند نمى پذيرم ، كه من شما را به انديشه دنيا دارى ، دوست نمى دارم(2).

(عليه السلام) با قيام و شهادت خود و يارانش فرهنگ شهادت را در بين شيعيان رواج داد . بر اين اعتقاد قيامهايى به خونخواهى امام حسين (عليه السلام) روى داد كه «قيام توابين» نخستين قيام جمعى از اين نوع است .

توابين به رهبرى سليمان بن صرد خزاعى به موجب گناهى كه مرتكب شده ، فرزند على (عليه السلام) را به دام بلاكشانده و سپس او را تنها رها نموده بودند تا به دست سپاه يزيد به شهادت برسد ، جانشان را كفاره گناه خويش يافتند و در تشكيلات يكصد نفرى خود كه غالباً عمرشان كمتر از شصت سال نبود به صورت مخفى بر عليه رژيم اموى انديشيدند . رفته رفته تعداد ياوران افزايش يافت با شعار «اى خون خواهان حسين به پيش» قيام نموده و با شهادت خود زمينه قيام بر عليه امويان را فراهم ساختند . سپس مختار ثقفى دست به قيام زد ، كوفه را گرفت و قاتلان نهضت كربلا را به مجازات رسانيد . از آن پس تشيع شكل جديدى در كوفه گرفت زمينه قيام هاى ديگر فراهم شد . فاطمه دختر امام حسين (عليه السلام) و شوهرش حسن مثنى هر دو در كربلا حضور داشتند و با اهداف امام آشنا بوده و خود را از جانبازان حضرتش مى دانستند . حسن در اين واقعه مجروح شد و به همراه ديگر اسيران كوفى كه آزاد شدند ، به كوفه منتقل گرديد وى در كربلا به شهادت نرسيد ليكن در سال 97 هجرى بوسيله سم كشته شد(1).

پاورقي

(1) «شرح الهاشميات»، محمد محمود الرافعى ، مقدمه ص20 ، «ادبيات انقلاب در شيعه» ، ص59 _

64 .

(2) «الأغانى» ، ج15 ، ص123 ، «الغدير» ، ج2 ، ص198 .

فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) نيز در كربلا و سپس از آن خود از افشاگران رژيم ستم بود و در طى حكومت امويان و عباسيان با هدايت مردم به خاندان عصمت و امامت به نفى حاكميت پوشالى آنها مى پرداخت . در اين گذر شمارى از فرزندان او از حسن مثنى و عبد الله بن عمرو قيام كرده و به شهادت رسيدند . در واقع حضرت فاطمه بنت الحسين مادر انقلابيان شهيد در عصر امامت است .

سه فرزند حسن مثنى در زمان منصور به سال 145 هجرى به نامهاى «عبد الله بن حسن» در 75 سالگى ، «حسن بن حسن» در 68 سالگى و «ابراهيم بن حسن» در سال 67 سالگى در زندان هاشم به شهادت رسيدند(1).

پاورقي

(1) علامه سيد محسن امين تحت عنوان «الحسن المثنى أبو محمد بن الحسن السبط بن على بن ابيطالب(عليه السلام)» به حيات و وفات حسن مثنى اشاره مىكند . وى معتقد است كه حسن مثنى در سال 97 هجرى به وسيله سم كشته شد و در آن زمان 53 سال داشته است . اقوال ديگرى نيز در اين خصوص آمده است . رجوع كنيد : «اعيان الشيعه» ، ج5 ، ص43 _ 47 سيد بن طاووس معتقدات كه حسن مثنى نيز همراه ديگر اسراء بود . «الملهوف» ص191 .

«محمد بن عبد الله بن عمرو» فرزند ديگر فاطمه بنت الحسين (عليهما السلام)كه از طرفداران عبد الله بن حسن بود همراه آنان به قتل رسيد .

البته ابو عبد الله ادريس بن عبد الله بن حسن مثنى كه در سال

169 هجرى به همراه رهبر قيام فخ بر ضد عباسيان قيام كرد ، پس از شهادت حسين رهبر قيام فخ و يارانش ، همراه راشد غلام خود به مصر و از آنجا به اقصاى افريشته گريخت و در شهر «وليله» فرود آمد «اسحاق بن محمد» امير شهر ، ادريس را به گرمى پذيرفت و از اطاعت عباسيان خارج شده براى ادريس بيعت گرفت . سلسله حكومت ادريسيان كه از زمان امامت امام موسى كاظم (عليه السلام) آغاز شد تا سال 375 هجرى تداوم يافت .

گرفته است... در نزديكى قبر لوط «مسجد اليقين» واقع شده است كه روى تل مرتفعى بنا گرديده و نور و تلالؤ بى مانندى دارد ... نزديك اين مسجد مغاره ايست كه قبر فاطمه دختر حسين بن على (عليه السلام) در آن واقع است . و دو لوح مرمر در قسمتهاى بالا و پائين قبر هست كه در يكى به خط زيبائى اين عبارت نوشته شده :

«بسم الله الرحمن الرحيم . لله العزّة والبقاء وله ماذرء و ما برء وعلى خلقه كتب الفناء وفى رسول الله اسوة . هذا قبر ام سلمه فاطمة بنت الحسين رضى الله عنها» .

]به نام خداوند بخشنده و مهربان . خداى راست عزّت و پايندگى و براى اوست آنچه خلق كرد و بيافريد . مرگ و نيستى را بر بندگان خود مقرر داشت . زندگى پيامبر براى شما سرمشق است . اين مرقد ام سلمه فاطمه دختر حسين بن على (عليه السلام)مى باشد[ .

در لوح ديگر نوشته اند :

«عمل كرد محمد بن ابى سهل نقاش در مصر» .

و زير آن اشعارى به اين مضمون آمده است :

«اسكنت من كان فى الاحشاء مسكنه

بالرغم منى بين التراب والحجر

پاورقي

(1) «سفرنامه ابن بطوطه» ، ص45 .

يا قبر فاطمة بنت ابن فاطمة

بنت الائمة بنت الانجم الزهر

يا قبر ما فيك من دين ومن ورع

ومن عفاف ومن صوف ومن صخر»

«آنرا كه در دلم جاى داشت بر خلاف ميل خود در ميان خاكها و سنگها جاى دادم» .

«اى قبر فاطمه دختر پسر فاطمه ، دختر امامان ، دختر ستارگان درخشان» .

«اى قبر ! چه مايه از دين و تقوى و عفت و پاكدامنى در تو نهفته است»(1).

لازم به يادآورى

است كه برخى سال 117 هجرى قمرى را سال وفات حضرت فاطمة بنت الحسين (عليهما السلام)مى دانند(2).

پاورقي

(1) همان ، ص47و48 ، «مزارات اهل البيت و تاريخها» ، ص255و256 .

(2) «مسدركات علم رجال الحديث» ، ج8 ، ص592و593 .

لازم به ذكر است كه «ابن الزيّات» از پس از ذكر آرامگاههايى كه در جوار مرقد سيدة نفيسه در مصر به خاك سپرده شده اند به مقبرة حضرت فاطمه بنت الحسين (عليهما السلام) نيز اشاره مى كند . با توجه به اين نكته كه امام حسين (عليه السلام) دو فرزند به اين نام داشته اند ممكن است يكى از آنها در مصر مدفون شده باشد . «الكواكب السيارة فى ترتيب الزيارة» شمس الدين ابو عبد الله محمد بن ناصر الدين الانصارى ، المعروف بابن الزيات ، المتوفى 814ه_ ق ، مكتبة المثنى ببغداد ، ص46 .

عليه وآله وسلم) را به خواندن دعوت فرمود ، رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) نيز خود را بتصريح معلم خواند و فرمود :

«إنَّما بُعِثْتُ مُعَلّماً»(3).

پاورقي

(1) «فتوح البلدان» ، ص457 ، «تاريخ آموزش در اسلام» ، احمد شبلى ، ترجمه محمد حسين ساكت ، ص41 ، دفتر نشر فرهنگ اسلامى ، 1361ه_ ش .

(2) «فروغ ابديت» ، استاد جعفر سبحانى ، ج1 ، ص68 ، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى ، قم ، 1363ه_ ش .

(3) «احياء علوم الدين» ، ابو حامد غزالى ، ج1 ، ص10 ، چاپ قاهره ، 1311ه_ ق

با عنايت به روايت فوق و نقل بلاذرى ، رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم)بنيانگذار حوزههاى علميه مىباشد كه در آن زنان و مردان را به خواندن و نوشتن فرا مىخواند . چون با هجرت رسول اكرم از مكه به مدينه و تأسيس حكومت اسلامى زمينه هاى رشد جامعه اسلامى فراهم آمد ، حوزه علميه مدينه نيز همگام با نظام سياسى حكومت نبوى (صلى الله عليه وآله وسلم) رشد كرد و دهها دانشمند فرزانه را به جهان اسلام عرضه نمود .

طالب (عليه السلام)حضرت فاطمه زهرا(عليها السلام)، امام حسن مجتبى (عليه السلام) و امام حسين (عليه السلام) ، تربيت يافتگان خاص مكتب وحى بودند كه در دامان پيامبر پرورش يافتند و از منبع نورانى وحى سيراب گشتند . آنان به اسرارى دست يافتند كه ديگران را دسترسى به آن غير ممكن بود .

دار شد و فلسفه سياسى اسلام را در مورد رهبرى اسلامى و مدينه قرآنى روشن ساخت

دوره ششم (148 _ 95 ه_ ق)

در اين دوره حوزه علميه مدينه از رهبرى و تربيت دو امام ، حضرت امام محمد باقر (عليه السلام) و حضرت امام جعفر صادق (عليه السلام) بهره برد . در عصر صادقين (عليهما السلام) به موجب اوضاع مساعد اجتماعى زمينه طرح و گسترش علوم اهل بيت (عليهم السلام) فراهم گشت و هزاران دانش پژوه فقه و اصول و تفسير و عقايد و... در حوزه آن دو پيشواى رستگارى و علم حاضر شدند و علوم اهل بيت (عليهم السلام) را در سرزمينهاى اسلامى و غير اسلامى منتشر ساختند(1).

برعهده گرفت . خالد محمد خالد در كتاب خود تحت عنوان «و كانت حلقات درس الحسين (عليه السلام) عامّة فى الجلال والمهابة» به نقل از معاويه بن ابى سفيان گويد :

«اذا دخلت مسجد رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) فرأيت حلقة فيها قوم كان على رؤوسهم الطير فتلك حلقة ابى عبد الله الحسين»(1).

«وقتى داخل مسجد رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) شدم ، حلقه درسى را ديدم كه در آن مردم با توجّه كامل نشسته بودند و آن حلقه درس حضرت ابى عبد الله الحسين (عليه السلام) بود»(2).

بزرگى كار امام حسين (عليه السلام) زمانى روشن مى شود كه ما به عصر امام حسن مجتبى (عليه السلام) و خفقان شديدى كه در زمان ايشان پس از استيلاى سياسى ونظامى حكومت منحوس معاويه پيش آمد و تا عصر امام حسين(عليه السلام) ادامه داشت ، توجه پيدا كنم .

پاورقي

(1) «ابناء الرسول (صلى الله عليه وآله وسلم) فى كربلا» ، ص14 .

(2) «... فيها قوم كان على رؤوسهم الطير» اصطلاحى بين اَعراب است ، يعنى : گويا پرندهاى بر سر شنوندگان نشسته بود و از ترس اينكه پرواز كند ، حركت نمى كردند و با سكوت كامل و توجه تمام به سخنان امام حسين (عليه السلام) گوش مى دادند .

خفقان حكومت اموى در عصر حسنين (عليهما السلام) به حدّى بود كه با گنجاندن موادّى در صلح نامه براى حفظ حقوق امّت و رهبرى اسلامى ، مواد قرارداد به فراموشى سپرده شد و تحرك فرهنگى امام حسن (عليه السلام)براى معاويه ناخشنود آمد و لذا امام را به زهر كين به شهادت رساند تا حركت مكتبى و هدفدار امام

(عليه السلام) به ثمر نرسد . با اين همه امام حسن (عليه السلام)توانست بالغ بر يكصد و سى نفر را در حوزه درسى خود پرورش دهد و به آنان علم دين آموزد(1).

سيره عملى امام حسين (عليه السلام) در مدينه به گونه اى بود كه دانشجويان و اساتيد حوزه را تشويق نموده و با گفتارهاى تربيتى خويش جايگاه علم و علم آموزى را در جامعه اسلامى تبيين مى فرمود . از سخنان آن حضرت است :

«الْعِلْمُ لِقاحُ الْمَعْرِفَةِ ، وَطُولُ التَّجارُبِ زِيادَةٌ فى الْعَقْلِ ، وَالشَّرَفُ التَّقْوى ، والْقُنُوعُ راحَةُ الأبْدانِ ، وَمَنْ أحَبَّكَ نَهاكَ، وَمَنْ أبْغَضَكَ أغْراكَ»(2).

امام در اين روايت هدف از تدريس را بارور كردن درخت معرفت اعلام مى كند ، بر نقش تجربه و پيش آمادگيها ، بر رشد و توسعه عقل و انديشه بشرى تأكيد مى نهد ، شرف انسانى را در آيينه جمال تقواى الهى مى نگرد ، بين خود بسندگى و آسودگى جسم و جا پيوند مى زند ، و از تأثير دوستان صادق ومخلص بر امر آموزش و تربيت سخن به ميان مى آورد .

امام (عليه السلام) با چنين بينش ژرفى رهبرى و مديريت حوزه علميه مدينه را به دست مىگيرد و همسان با رهبرى امت اسلامى به تربيت اصحاب خويش پرداخته و با هماهنگى نظام فرهنگى و سياسى ، انقلاب بزرگ حسينى را بنيان مى نهد .

پاورقي

(1) «مسند الامام المجتبى (عليه السلام)» ، ص735 ، 790 .

(2) «موسوعة كلمات الامام الحسين (عليه السلام)» ، ص743 ، «اعلام الدين» ، ص298 ، «بحار الانوار» ج78 ، ص128 ، حديث 11 و فيه «دراسة العلم ...» .

حسين (عليه السلام) جمعى از شيعيان خاص خاندان عصمت و طهارت هستند كه گروهى از آنها مكتب علوى و حسنى را نيز درك كرده اند . از ويژگى هاى اين اصحاب حضور آنان در صحنه علم و عمل و جهاد و اجتهاد است . هر چند در ميان اصحاب حضرت امير المؤمنين على (عليه السلام) نيز شخصيتهاى برجسته اى از اين نوع وجود داشت ليكن اصحاب امام حسين (عليه السلام) با وجود جوّ نامساعد سياسى مر زبان حماسه جاويد شده و در دفتر جهاد فرهنگى و نظامى نام نوشتند . ابن عساكر در تاريخ دمشق روايتگران احاديث حضرت سيّد الشهداء را اينگونه بيان مى دارد :

«الحسين بن على بن ابى طالب بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف : ابو عبد الله سبط رسول الله صلى الله عليه وسلم و ريحانته من الدنيا .

حدث عن النّبى صلى الله عليه وسلم و عن ابيه .

روى عنه ابنه علىّ بن الحسين وابنته فاطمة وابن أخيه زيد بن الحسن ، وشعيب بن خالد ]شيث بن خالد[ وطلحة بن عبيد الله العقيلى و يوسف بن الصباغ عبيد الله بن حنين و همّام بن غالب الفرزدق ، وأبو هشام»(1).

و در جاى ديگر گويد :

ليال خلون من شعبان سنة أربع من الهجرة و قتل و هو ابن ثمان _ وقيل ابن تسع _ و خمسين :

روى عنه ابو هريرة وابنه على و فاطمه و سكينه ابنتاه ، و عبيد الله بن ابى يزيدكذا والمطلب بن عبد الله بن حنطب ، و سنان بن ابى سنان ، وابو حازم الأشجعى و غيرهم»(1).

ابن حجر عسقلانى مى نويسد :

«الحسين بن على بن ابى طالب الهاشمى ابو عبد الله المدنى سبط رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) و ريحانته من الدنيا واحد سيدى شباب اهل الجنة .

روى عن جده و ابيه و امه و خاله هند بن ابى هالة و عمر بن الخطاب .

عنه اخوه الحسن و بنوه على و زيد و سكينة و فاطمة و ابن ابنه ابو جعفر الباقر و الشعبى و عكرمة و كرز التيمى و سنان بن ابى سنان الدؤلى و عبد الله بن عمرو بن عثمان والفرزدق و جماعة...»(2).

طبرانى چهارده نفر از راويان حديث امام حسين (عليه السلام) را در معجم خويش اينگونه مى شمارد :

1 _ على بن الحسين (عليهما السلام) .

2 _ فاطمة بنت الحسين (عليهما السلام) .

پاورقي

(1) همان ، ص25 .

(2) «تهذيب التهذيب» ، لابن حجر العسقلانى ، ج2 ، ص345 .

3 _ سكينة بنت الحسين (عليهما السلام) .

4 _ عبيد الله بن أبى يزيد .

5 _ عبيد الله بن الحارث .

6 _ مطلب بن عبد الله بن الحسين (عليه السلام) .

7 _ طلحة بن عبيد الله .

8 _ بشر بن غالب .

9 _ البهزى .

10 _ ابو سعيد التميمى عقيصا .

11 _ سنان بن ابى سنان .

12 _ عباية بن رفاعة .

13 _

حبيب بن ابى ثابت .

14 _ ابو حازم الأشجعى(1).

شيخ الطائفه ابى جعفر محمد بن الحسن الطوسى «متوفى 460ه_ ق) يكصد و يك نفر از راويان حديث امام حسين (عليه السلام) را مى شمارد كه 34 تن از آنها به شهادت رسيده و شمارى مجروح شده اند . هر چند در عصر رسالت برخى از اصحاب رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم)به شهادت نايل آمدند و اين رويه در زمان امامت و خلافت حضرت مولى الموحدين على بن ابى طالب (عليه السلام)نيز ادامه داشت ، ليكن شهداى حوزه علميه در عصر امامت حضرت سيد الشهداء (عليه السلام) بيش از هر زمان ديگر بوده است .

از اينرو امام حسين (عليه السلام) به اصحاب و اهل بيت خود فرمايد :

«فإنّى لا أعْلَمُ أصْحاباً أوْلى وَلا خَيْراً مِنْ أصْحابى وَلا أهْلَ بَيْت أبَرَّ وَلا أوْصَلَ مِنْ أهْلِ بَيْتى فَجَزاكُمُ اللهُ عَنّى جَميعاً خيراً»(1).

پاورقي

(1) «المعجم الكبير» ، ج3 ، ص127 _ 136 .

«من اصحاب ويارانى بهتر از ياران خود نديدهام و اهل بيت و خاندانى با وفاتر و صديقتر از اهل بيت خود سراغ ندارم ، خداوند به همه شما جزا خير دهد» .

اصحاب امام حسين (عليه السلام) به نقل شيخ طوسى به قرار زير است :

1 _ انس بن الحارث الكاهلى .

2 _ اسعد بن حنظلة الشبامى ، قبيلة من اليمن من همدان .

3 _ اسلم ، مولى من المدينة .

4 _ بشر بن غالب .

5 _ بكيل بن سعيد .

6 _ جابر بن عبد الله الأنصارى .

7 _ جعفر بن على ، اخوه (عليه السلام) قتل معه ، امّه ام البنين .

8 _ جون ، مولى أبى

ذر ، قتل مع الحسين (عليه السلام) .

9 _ جوين بن مالك .

10 _ جنادة بن الحرث السلمانى .

11 _ جندب بن حجير .

12 _ جعيد الهمدانى .

13 _ حبيب بن مظاهر الأسدى (ضبطه العلامة الحلى (رحمه الله) فى القسم الاول من خلاصة الأقوال (مظهر) بضم الميم و فتح الظاء المعجمة و تشديد الهاء ثم الرّاء ، (ثم قال) و قيل مظاهر ، وهو أشهر من أن يحتاج الى بيان فى جلالة قدره و علو شأنه و كان من السبعين رجلاً الذين نصروا الحسين (عليه السلام) فى كربلا و صبروا على البلاء حتى قتلوا معه ،وقد تقدم عده من اصحاب على والحسن (عليهما السلام)) .

پاورقي

(1) «تاريخ طبرى» ، ج4 ، ص321و322 ، «مقتل الحسين ، امين ، ص105 .

14 _ حنظلة (لعلّ «حنظلة» هذا هو نفس «حنظلة بن أسعد الشبامى» الآتى ذكره ، والذى قتل مع الحسين (عليه السلام) فى كربلا و كان يرسله (عليه السلام) إلى عمر بن سعد بالمكالمة ، وشبام بالباء الموحدة حى من همدان) .

15 _ الحرّ بن يزيد بن نجية بن سعيد ، من بنى رياح بن يربوع .

16 _ الحجّاج بن مالك .

17 _ الحجّاج بن مرزوق .

18 _ الحلاّش بن عمرو .

19 _ حنظلة بن اسعد الشبامى .

20 _ رشيد الهجرى .

21 _ رميث بن عمرو .

22 _ زيد بن ارقم .

23 _ زيد بن معقل .

24 _ زاهر صاحب عمرو بن الحمق (هو زاهر بن عمر الأسلمى الكندى من اصحاب الشجرة ، روى عن النبى (صلى الله عليه وآله وسلم) و شهد الحديبية ، حج سنة ستين فالتقى مع الحسين (عليه السلام) فصحبه و كان ملازماً له

حتى حضر معه كربلا واستشهد بين يديه) .

25 _ زهير بن القين .

26 _ سليم بن قيس الهلالى .

27 _ سليم ، مولى الحسين (عليه السلام) قتل معه .

28 _ سيف بن مالك .

29 _ سويد بن عمرو بن أبى المطاع (سويد هذا حضر الطف و قتل مع الحسين (عليه السلام)) .

30 _ سفيان بن سريع .

31 _ سوار بن المنعم بن الحابس (سوار بن منعم بن حابس بن أبى عمير بن نهم الهمدانى النهمى كان ممن أتى الى الحسين (عليه السلام) أيام المهادنة و

بقى معه الى يوم العاشر فلما شب القتال قاتل فى الحملة الأولى فجرح و صرع فأتى به أسيراً الى عمر بن سعد فشفع فيه قومه و بنو عمومته و بقى عندهم جريحاً حتى توفى على رأس ستة أشهر) .

32 _ سعد بن عبد الله (سعد بن عبد الله مولى عمرو بن خالد الأسدى الصيداوى و كان سيداً شريف النفس والهمة وقد تبع مولاه عمرو و أتى معه الى الحسين (عليه السلام)وقتل معه فى كربلا) .

33 _ شبيب بن عبد الله النهشلى (قال اهل السير كان تابعياً من اصحاب أمير المؤمنين (عليه السلام) وانضم الى الحسن (عليه السلام) ثم الى الحسين (عليه السلام) و قتل معه فى كربلا فى الحملة الاُولى) .

34 _ شريح بن سعد بن الحارثة .

35 _ شوذب ، مولى شاكر (شوذب هذا هو ابن عبد الله الهمدانى الشاكرى، مولى شاكر . و كان من رجال الشيعة و وجوهها و من الفرسان المعدودين ، وكان حافظاً للحديث حاملاً له عن الامام على(عليه السلام) ، وكان يجلس للشيعة فيأتونه للحديث ، و مضى بعد خذلان مسلم بن عقيل إلى مكة

فالتحق بالحسين (عليه السلام)ولازمه حتى جاء معه الى كربلا و قاتل يوم الطف قتال الأبطال حتى قتل من القوم جمعاً كثيراً ثم استشهد) .

36 _ ضرغامة بن مالك .

37 _ الطرماح بن عدى (من الموالين والمخلصين لأمير المؤمنين (عليه السلام)ولأهل بيته (عليهم السلام)ولازم أبا عبد الله الحسين (عليه السلام) فى الطف الى ان جرح و سقط بين القتلى و كان به رمق فأتوه قومه و جعلوه و داووه فبرىء و عوفى ، وبقى على حبه لأهل البيت إلى أن مات) .

38 _ ظالم بن عمرو ، ويكنى ابا الأسود الدؤلى .

39 _ عقيصا ، يكنى ابا سعيد .

40 _ عمرو بن قيس المشرقى .

41 _ العباس بن على بن أبى طالب ، قتل معه وهو السقاء قتله حكيم بن الطفيل ، أمه أمّ البنين بنت حزام بن خالد بن ربيعة بن الوحيد ، من بنى عامر .

43 _ عبد الله بن على ، اخوه ، أمه أم البنين ايضاً قتل معه (عليه السلام) .

44 _ على بن الحسين الأصغر ولده قتل معه (عليه السلام) ، امّه ليلى بنت أبى قرة بن عروة بن مسعود بن معبد الثقفى ، وامها ميمونة بنت أبى سفيان بن حرب .

45 _ عبد الله بن الحسن بن على بن ابى طالب (عليه السلام) ، قتل معه (عليه السلام) ، امّه الرّباب بنت امرىء القيس بن اوس بن جابر بن كعب بن عليم ، من بنى كلب ابن وبرة .

46 _ عون بن عبد الله بن جعفر بن أبى طالب ، قتل معه (عليه السلام) .

47 _ عبد الله بن مسلم بن عقيل ، قتل معه (عليه السلام) ، امه رقية

بنت على بن ابى طالب (عليه السلام).

48 _ عبد الله بن يقطر ، رضيعه (عليه السلام) . قتل بالكوفة و كان رسوله رمى به من فوق القصر فتكسر فقام اليه عمرو الأزدى فذبحه و يقال بل فعل ذلك عبد الملك ابن عمر النخعى .

49 _ عبد الرحمان بن عبد ربه الخزرجى .

50 _ عمران بن كعب .

52و51 _ عبد الله و عبد الرحمان ، ابنا عرزة (عرزة _ بالعين المهملة المفتوحة ثم الراء والزاي والهاء ، وفى بعض النسخ «عروة» بالعين المضمومة ثم الراء والواو والهاء ولعلها الأصح كما ذكره ارباب السير والمقاتل ، قتلا كلاهما مع الحسين(عليه السلام) فى كربلا ، وكانا من أشرف اهل الكوفة ، وكان جدهما حراق من اصحاب أمير المؤمنين على(عليه السلام)و ممن حارب معه فى حروبه الثلاثة) .

53 _ عمرو بن ضبيعة .

55 و 54 _ عبد الله و عبيد الله ، معروفان .

56 _ عامر بن مسلم ، مجهول (يقال إن عامر هو ابن مسلم بن حسان بن شريح بن سعد بن حارثة السعدى البصرى الذى ذكره اهل السير أنه كان من الشيعة فى البصرة فلما بلغه خبر الحسين (عليه السلام)خرج هو و مولاه سالم مع يزيد بن ثبيط العبدى وانضموا الى الحسين (عليه السلام)بالأبطح من مكة حتى ورودوا معه الى كربلا و كانوا معه يوم الطف ، فقتلوا فيمن قتلوا رضوان الله عليهم) .

57 _ عمار بن حسان (عمار بن حسان بن شريح الطائى ، كان من الشيعة المخلصين فى الولاء لأهل البيت (عليهم السلام) ومن الشجعان ، صحب الحسين (عليه السلام) من مكة ولازمه حتى أتى الى كربلا فقتل معه رضوان الله عليه) .

58 _ عمرو

بن ثمامة .

59 _ عياض بن أبى المهاجر .

60 _ عمرو بن عبد الله الأنصارى ، يكنى ابا ثمامة ( كان ابو ثمامة هذا فى الكوفة يأخذ البيعة للحسين (عليه السلام) فلما قتل مسلم بن عقيل لحق هو و نافع بن هلال بالحسين (عليه السلام) و قتلا معه فى كربلا) .

61 _ عبد الرحمان بن عبد الله الأرحبى (قتل عبد الرحمان هذا مع الحسين (عليه السلام) فى كربلا ، وكان مع مسلم بن عقيل) .

62 _ عمار بن ابى سلامة الدالانى .

63 _ عابس بن أبى شبيب الشاكرى (ذكر اهل سير أن عابس هو ابن شبيب بن شاكر بن ربيعة بن مالك بن صعب بن معاوية بن كثير بن مالك بن جشم بن حاشد الهمدانى الشاكرى ، وكان عابس من رجال الشيعة رئيساً شجاعاً خطيباً ناسكاً متهجداً ، وكان بنو شاكر من المخلصين بولاء أهل البيت (عليهم السلام) خصوصاً أميرالمؤمنين (عليه السلام)، قتل مع الحسين(عليه السلام) يوم الطف) .

64 _ عمران بن عبد الله الخزاعى ، من خزاعه .

65 _ عبد الله بن سليمان .

66 _ العباس بن الفضل ، يكنى ابا الفضل يروى عن الحسين (عليه السلام)خطبته .

67 _ عقبة بن سمعان (ذكره الطبرى و غيره من المؤرّخين ، وكان عبداً للرباب زوجة الحسين (عليه السلام) فلما قتل الحسين (عليه السلام) فر على فرس فاخذه اهل الكوفة ثم اطلق ، وجعل يروى واقعة الطف ، ومنه أخذت أخبارها) .

68 _ عبد الله بن عميرة .

69 _ عبد الله بن حكيم .

70 _ الفراس بن جعدة بن زهير .

السير والتواريخ ، ابنه عمرو من شهداء الطف ، واما قرظه فقد توفى فى داره بالكوفة وصلى عليه على (عليه السلام)).

72 _ قيس بن مسهّر الصيداوى (قيس بن مسهر هذا قبض عليه ابن زياد ورمى من سطح القصر الى الارض فتقطع ومات ولمّا بلغ خبره الحسين (عليه السلام) ترقرقت عيناه ولم يملك دمعه ثم قال «منهم من قضى نحبه ومنهم من ينتظر») .

73 _ قاسط بن عبد الله .

74 _ القاسم بن حبيب .

75 _ كنانة بن عتيق .

76 _ كيسان بن كليب ، يكنى ابا صادق .

77 _ لوط بن يحيى ، يكنى ابا مخنف .

78 _ ميثم التمار (ميثم بن يحيى _ او عبد الله _ التمّار النهروانى ، حاله أشهر من أن يذكر، وقتل قبل قدوم الحسين (عليه السلام) الى عراق بعشرة أيام ، وطلب بعد ان قطع لسانه).

79 _ المنهال بن عمرو الأسدى .

80 _ محمد بن على ، امّه ام ولد (هو محمد الأصغر ابن أمير المؤمنين (عليه السلام)، قتل مع اخيه الحسين (عليه السلام) بالطف ، وكنيته أبو بكر) .

81 _ محمد بن عبد الله بن جعفر بن ابى طالب ، قتل معه (عليه السلام) .

82 _ محمد بن أبى سعيد بن عقيل بن أبى طالب (قتل مع الحسين (عليه السلام)بالطف وله من العمر سبع سنين ، قتله لقيظ بن أياس _ أو ياسر _ الجهنى) .

83 _ منجح ، مولى الحسين (عليه السلام) ، قتل معه (عليه السلام) .

84 _ مسلم بن عوسجة (مسلم بن عوسجة بن سعد بن ثعلبة بن دودان بن أسد بن خزيمة ، ابو جهل الأسدى السعدى ، وكان صحابياً ممن رأى النبى (صلى

الله عليه وآله وسلم) وكان رجلاً شجاعاً ، استشهد فى كربلا مع الحسين(عليه السلام)) .

85 _ مقسط بن عبد الله ، أخو قاسط .

86 _ مسلم ، مولاه (عليه السلام) ، مجهول .

87 _ مسعود بن الحجاج .

88 _ محمد بن عبد الله .

89 _ مسلم بن كثير الأعرج .

90 _ منير بن عمرو بن الاحدب .

91 _ مالك بن سريع .

92 _ منذر بن سليمان .

93 _ منيع بن رقاد .

94 _ نعيم بن عجلان .

95 _ نافع بن هلال الجملى (نافع بن هلال بن نافع بن جمل بن سعد العشيرة من مذحج ، وهو جملى مرادى ، وهو الّذى استقدم باللواء أمام أبى الفضل العباس (عليه السلام)وعشرين رجلاً الذين ارسلهم

الحسين(عليه السلام) للاتيان بالماء ، فقتل من طعنة اصابته) .

96 _ النعمان بن عمرو (النعمان بن عمرو الأزدى الراسبى ، أتى إلى كربلا ليلة الثامن من محرم وانضم الى الحسين (عليه السلام) ولزمه حتى قتل (رحمه الله)) .

97 _ يزيد بن ثبيط .

98 _ يزيد بن الحصين المشرقى .

99 _ ابو بكر بن على (عليه السلام) ، اخوه قتل معه ، اُمّه ليلى بنت مسعود بن خالد بن مالك بن ربعى بن سلمة بن جندل بن نهشل ،من بنى دارم) .

100 _ ابن أبى الأسود الدؤلى(1).

شيخ طوسى (رحمه الله) در باب النساء . تنها به نام «فاطمة بنت حبابة الوالبية»(2) اشاره مىكند حال آنكه علاوه و بر او «حبابة الوالبية» كه خود از اصحاب مولى الموحدين على بن ابيطالب و امام حسن (عليهما السلام)است ، از اصحاب امام حسين (عليه السلام) نيز مى باشد . همچنين «فاطمة الكبرى بنت الحسين (عليه السلام)» شخصيت مورد

نظر ما و خواهر گرامى او «سكينة بنت الحسين (عليه السلام)» از راويان احاديث پدر بزرگوار خود حضرت امام حسين (عليه السلام)شمرده مىشوند .

حق (اسلام) را از سوى خدا (براى جهانيان) آورده است و شهادت مى دهد كه بهشت و دوزخ حق است و روز جزاء بدون شك به وقوع خواهد پيوست و خداوند همه انسانها را در چنين روزى زنده خواهد نمود .

پاورقي

(1) «سخنان حسين بن على (عليه السلام) از مدينه تا كربلا» ، ص36 ، «مقتل خوارزمى» ، ج1 ، ص188 ، «مقتل عوالم» ، ص54 .

من نه از روى خود خواهى و يا براى خوشگذرانى و نه براى فساد و ستمگرى از مدينه خارج مىگردم ، بلكه هدف من از اين سفر امر به معروف و نهى از منكر ، و خواستهام از اين حركت اصلاح مفاسد امت و احياء سنت جدم رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) و راه و رسم پدرم على بن ابى طالب (عليه السلام) است .

پس هركس اين حقيقت را از من بپذيرد (و از من پيروى كند) راه خدا را پذيرفته است و هركس رد كند (و از من پيروى نكند) من با صبر و استقامت راه خود را در پيش خواهم گرفت تا خداوند در ميان من و اين افراد حكم كند كه او بهترين حاكم است .

و برادر ، اين وصيت من بر توست ، و توفيق از طرف خداست . بر او توكل مى كنم و برگشتم بسوى اوست» .

هر چند قيام امام در كوتاه مدت به پيروزى نرسيد ، ولى اهداف آن حضرت كه آگاهى دهى به امّت اسلامى و افشاى رژيم ستم بنى اميّه بود رخ داد و با قيامهاى مكرّر نظام پوشالى آنان از هم گسيخت .

در مرتبه نخست امام سجاد (عليه

السلام) با بيانات قدسى خويش نهضت عاشورا را به تفسير نشست و در مرتبه دوم ديگر حاضران واقعه طف از خاندان رسالت به اين مهم پرداختند .

كه حضرت زينب (عليها السلام) و حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) از برترين شخصيتهاى عاشورايى محسوب مىگردد .

در حقيقت كسانى نهضت علمى ، فرهنگى و سياسى اجتماعى مكتب حسينى را اشاعه دادند كه خود از خاندان رسالت و امامت بوده و با شهادت ، جانبازى و اسارت اين ارتباط را مستحكم نموده بودند .

حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) ، فرزند شهادت(1) و الگوى استقامت و شجاعت يكى از بانوان محدثه مكتب حسينى است كه حاصل آموزشهاى مكتب امام حسين (عليه السلام) را در اين بيان خلاصه نموده است :

«ما نالَ أحَدٌ مِنْ أهْلِ السَّفَهِ بِسَفَهِهِمْ شيئاً وَلا أدْرَكُوا مِنْ لَذّاتِهِمْ شَيْئاً ، إلاّ وَقَدْ نالَهُ أهْلُ الْمَروُاتِ ، فَاسْتَتَرُوا بِجَميلِ سَتْرِ اللهِ»(2).

«هيچ نادان ، با نادانى خويش به جايى نرسد و از خويشهاى مادّى و معنوى بهرهاى نبرد ، تنها افراد جوانمرد كاميابند ، چرا كه خود را در پوشش زيباى الهى قراردادهاند» .

بدين سان ما در سيره علمى و عملى حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام)و حيات همسر و فرزندانش جز جوانمردى و جانبازى و شهادت در راه خدا چيز ديگرى نمى يابيم .

خطبه حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) در كوفه و مجموعه احاديث آن حضرت كه از طرق اهل سنّت و شيعه به دست ما رسيده درباره امامت و فضايل اهل بيت (عليهم السلام) ، عبادات ، اخلاق و بهداشت است . در واقع دختر امام حسين (عليه السلام)عصاره علوم حوزه درسى پدرش را

در مجموعه حديثى خويش جمع كرده است كه مباحث امامت و فضايل اهل بيت (عليهم السلام) و مباحث اخلاقى عناوين عمده اين روايات مىباشند .

با اينكه تا عصر امام باقر (عęʙǠالسلام) نقل و تدوين حديث از سوى امويان ممنوع بوده و حدود نيمى از عمر شريف حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام)در عصر امامت ، امام حسين و امام سجاد (عليهما السلام) سپرى شده ، ليكن در مقايسه با عصر موسوى و شمار احاديث وارده از حضرت فاطمه معصومه (عليها السلام) روايات نسبتاً بيشترى از حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) به ما رسيده است كه مى توان علل عمده آن را اينگونه بر شمرد :

پاورقي

(1) حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) ، فرزند شهيد ، همسر شهيد و مادر شهيد است .

(2) الاعلام ، خير الدين زركلى ، ج5 ، ص327 .

1 _ عصر شهادت و واقعه عاشورا انگيزه راويان حديث را در آموزش علوم الهى از اهل بيت عصمت و خاندان طهارت افزايش داده است .

2 _ شهادت امام حسين (عليه السلام) موجب شده تا نظام اموى پس از واقعه طف نسبت به بازماندگان كاروان با ملايمت برخورد نمايد ، تا انگيزهاى براى قيامهاى بعد بر عليه امويان از بين برود .

3 _ تربيت يافتگان مكتب فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) ، افراد با شهامتى بوده و در حفظ و انتقال حديث از هيچ كوششى دريغ نكردهاند .

4 _ قرابت سببى با خليفه سوم موجب حفظ احاديث حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) شده چنانكه روايات ايشان از دو طريق اهل سنت و شيعه نقل گرديده است .

5 _ حضرت فاطمه بنت الحسين

(عليه السلام) دوران كوتاه تدوين حديث در خلافت عمر بن عبد العزيز (99 _ 101ه_ ق) را درك كرده است(1).

6 _ با توجه به اين نكته كه ادريسيان ، فرزندان عبد الله بن حسن مثنى در عصر موسوى به حكومت رسيده و حكومت آنان تا سال 375هجرى تداوم داشته است ، موجب شده تا احاديث ايشان از بين نرود و يا تا حدودى نسبت به احاديث ديگر بانوان محدثه در عصر امامت حفظ گردد .

از ويژگى هاى احاديث حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) اين است كه غالب كسانى كه از ايشان روايت مى كنند از خاندان رسالت و امامت مى باشند ، بيشتر آنها از طريق فرزندانشان به ما رسيده است و در طريق برخى از احاديث ائمه شيعه واقع شدهاند كه اين نشانه عظمت شخصيت علمى و سلوك عملى آن بانوى مكرمه است .

پاورقي

(1) عمر بن عبد العزيز به ابو بكر بن محمد خرم نوشت : «انظر ما كان من حديث رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) او سنّته فاكتبه فانّى خفت دروس العلم و ذهاب العلماء» . «جامع المسانيد والسنن» ، مقدمه ، ص65 ، «ارشاد السارى فى شرح صحيح البخارى» ، ج1 ، ص6 .

چنانكه گذشت حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) روايتگر حماسه حسينى است و به علّت حضور در صحنه سياسى و ايراد خطبه از شخصيتهاى ممتاز حماسه عاشورا است كه خود به روايت واقعه پرداخته است . همانگونه كه حضرت حكيمه بنت الجواد (عليه السلام)رواياتى در زمينه تولد حضرت مهدى (عج) نقل نموده است(1).

امام حسن (عليه السلام) و حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) ، حضرت زينب دختر حضرت على (عليه السلام) ، ابن عباس، اسماء بنت ابى بكر ، عايشه و اسماء بنت عميس روايت نقلكرده است.

راويان حديث فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) عبارتند از :

__ امام سجاد (عليه السلام) (امام چهارم ، برادرش) .

__ امام باقر (عليه السلام) (امام پنجم ، برادر زادهاش) .

__ فاطمه بنت على بن الحسين (عليهما السلام) (دختر برادرش) .

__ عبد الله بن الحسن المثنى (فرزندش) .

__ عمر بن على بن الحسين (عليهما السلام) (برادر زادهاش) .

__ ابراهيم بن الحسن المثنى (فرزندش) .

__ حسن مثلث (فرزندش) .

پاورقي

(1) رجوع كنيد به : «كمال الدين» ، شيخ صدوق ، ج2 ، ص424 ، حديث 1 ، ص426 ، حديث 2 ، ص433 ، حديث 14 ، البته احاديث ديگرى نيز ايشان درباره معجزات امام جواد (عليه السلام) نقل كرده است .

__ محمد بن عبد الله بن عمرو بن عثمان (فرزندش) .

__ شيبة بن نعامة .

__ اسحاق بن ابى يحيى .

__ امّ عباد بن زياد .

__ يعلى بن ابى يحيى .

__ عمارة بن غزية .

__ عايشه بنت طلحه .

__ ابو المقدام (هشام بن زياد ، هشام ابى الوليد) .

از ويژگى هاى مكتب حديثى حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام)اين است كه وى به طور غالب از خانواده خود كه خاندان عصمت و طهارت بودهاند نقل حديث كرده و شاگردان مكتبش نيز بيشتر از اهل بيت خود بودند ، البته محدوديت خاصى كه در عصر موسوى است و حضرت فاطمه معصومه (عليها السلام) جزاز افراد خانواده خود روايت نقل نكرده است در عصر حسينى مشاهده نمىشود .

لذا بايد حوزه علمى بانوان شيعه در عصر حسينى را دورهاى ذكر كرد كه نه چون عصر رسالت كه بانوان محدثه علوم خود را به ديگران انتقال مى دادند ، و نه چون عصر خفقان عباسيان در عصر موسوى كه خاندان امامت علوم الهى را تنها به خانواده خود منتقل مى كردند ، دورهاى بين اين دو عصر دانست . البته هر چه از عصر رسالت دور مى شويم روند انتقال حديث كندتر شده است .

ويژگى خاص طرق روايى حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) ، نقل روايت امامان معصوم شيعه از وى است . ]حديث 1 و2 و3 و9و10و11و15و21و29[ . هر چند هيچ ضرورتى نبود تا احاديث از طريق ايشان نقل شود و ائمه خود با سلسله نورانى خود احاديث را از

رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) نقل مىكردند(1). ليكن با ذكر طريق روايى خود و رساندن آن به فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) ، سيره علمى و عملى آن بانوى مكرمه مورد تأييد قرار گرفته است . طريق نورانى روايت ائمه شيعه از حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) كه به رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) منتهى مى شود ، همانند «حديث سلسلة الذهب» حضرت امام على بن موسى الرضا (عليه السلام)است . و درواقع هر گاه ائمه شيعه (عليه السلام)مى خواستند مسألهاى را مورد تأكيد قرار دهند از اين روش استفاده نموده اند . نمونه هايى از اين روش نقل حديث كه در آن شمارى از ائمه معصومين (عليهم السلام) قرار گرفتهاند در «امالى» شيخ الطائفه ابى جعفر محمد بن حسن طوسى و كتب روايى ديگر آمده است .

نديده ام . كه گويى سخن گفتن را از زبان امير المؤمنين على بن ابى طالب (عليه السلام)فرا گرفته بود»(1).

سپس فاطمه دختر امام حسين (عليه السلام) به ايراد خطبه پرداخت و سپس ام كلثوم(2) تا اينكه حضرت امام زين العابدين (عليه السلام) خطبه خويش را به مردم كوفه القاء نمود(3).

خطبه حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) به شرح زير است :

عن زيد بن موسى عن ابيه عن آبائه قال : خطبت فاطمة الصغرى بعد ان ردّت من كربلا فقالت :

الْحَمْدُ ِللهِ عَدَدَ الرَّمْلِ وَالحِصى ، وَزِنَةَ الْعَرْشِ إلَى الثَّرى ، أحْمَدُهُ وَاُؤْمِنُ بِهِ ، وَأتَوَكَّلُ عَلَيْهِ ، وَأَشْهَدُ أنْ لا إلهَ إلاّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيْكَ لَهُ ، وَأنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ ، وَأنَّ أوْلادَهُ ذُبِحُوا بِشَطِّ الفُراتِ مِنْ غَيْرِ ذَحْل وَلا تُراث .

اللّهُمَّ إنّى أعُوذُ بِكَ أنْ أفْتَرِىَ عَلَيْكَ ، وَأنْ أقُولَ عَلَيْكَ خِلافَ ما أنْزَلْتَ مِنْ أخْذِ العُهُودِ وَالْوَصِيَّةِ لِعَلِىّ بْنِ أبِى طالِب الْمَغْلُوبِ حَقُّهُ ، الْمَقْتُولِ مِنْ غَيْرِ ذَنْب فِى بَيْت مِنْ بُيُوتِ اللهِ

پاورقي

(1) «الملهوف» ص192 .

(2) دكتر شهيدى گويد : اگر ام كلثوم در اين شهر خطبهاى خوانده باشد ، مقصود ام كلثوم صغرى (سيده نفيسه) است ، چه ام كلثوم كبرى (دختر حضرت على (عليه السلام)) سالها پيش از حادثه كربلا زندگى را بدرود گفته است . «زندگانى على بن الحسين (عليه السلام)» ص56 .

(3) در ترتيب خطبه ها ، نقل سيه ابن طاووس در «الملهوف» رعايت شده است .

تَعالى كَما قُتِلَ وَلَدُهُ بِالاَْمْسِ وَبِها مَعْشَرٌ مُسْلِمَةٌ بِألْسِنَتِهِمْ ، تَعْساً لِرُؤُوسِهِمْ ما دَفَعَتْ عَنْهُ ضِيْماً فِى حَياتِهِ ، وَلا عِنْدَ مَماتِهِ حَتّى قَبَضَهُ اللهُ تَعالى إلَيْهِ مُحْمُودَ النَّقِيبَةِ ، طَيِّبَ

الْعَرِيْكَةِ ، مَعْرُوفَ الْمَناقِبِ ، مَشْهُورَ الْمَذاهِبِ ، لَمْ تَأْخُذُهُ فيكَ لَوْمَةُ لائِم ، وَلا عَذْلُ عاذِل ، هَدَيْتَهُ اللّهُمَّ لِلإسْلامِ صَغِيراً ، وَحَمَدْتَ مَناقِبَهُ كَبيراً ، وَلَمْ يَزَلْ ناصِحاً لَكَ وَلِرَسُولِكَ ، زاهِداً في الدُّنْيا غَيْرَ حَريْص عَلَيْها ، راغِبٌ فى الآخِرَةِ ، مُجاهِداً لَكَ في سَبيلِكَ ، رَضِيتَهُ فَاخْتَرْتَهُ ، وَهَدَيْتَهُ إلى صِراط مُسْتَقِيم .

أمّا بَعْدُ يا أهْلَ الكُوفَةِ ، يا أهْلَ المَكْرِ والْغَدْرِ والْخُيَلاءِ ، إنّا أهْلُ بَيْت إبْتَلانا اللهُ بِكُمْ ، وَابْتَلاكُمْ بِنا ، فَجَعَلَ بَلاءَنا حَسَناً ، وَجَعَلَ عِلْمَهُ عِنْدَنا وَفَهْمَهُ لَدَيْنا ، فَنَحْنُ عَيْبَةُ عِلْمِهِ ، وَوِعاءُ فَهْمِهِ وَحِكْمَتِهِ ، وَحُجَّتُهُ عَلى الأرْضِ فى بِلادِهِ لِعِبادِهِ ، أكْرَمَنَا اللهُ بِكَرامَتِهِ ، وَفَضَّلَنا بِنَبِيِّهِ مُحَمَّد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ عَلى كثير مِمَّنْ خَلَقَ اللهُ تَفْضِيلاً .

فَكَذَّبْتُمُونا وَكَفَّرْتُمُونا ، وَرَأيْتُمْ قِتالَنا حَلالاً ، وَأمْوالَنا نَهَباً ، كَأنَّنا أوْلادُ تُرْك أوْ كابُل ، كَما قَتَلْتُمْ جَدَّنا بِالأمْسِ وَسُيُوفُكُمْ تَقْطُرُ مِنْ دِمانا أهْلِ الْبَيْتِ لِحِقْد مُتَقَدِّم ، قَرَّتْ لِذلِكَ عُيُونُكُمْ، وَفَرَحَتْ قُلُوبُكُمْ إفْتِراءً عَلى اللهِ ، وَمَكْراً مَكَرْتُمْ واللهُ خَيْرُ الماكِرينَ(1) فَلا تَدْعُوَنَّكُمْ أنْفُسُكُمْ إلى الْجَذَلِ بِما أصَبْتُمْ مِنْ دِمائِنا ، وَنالَتْ أيْدِيِكُمْ مِنْ أمْوالِنا ، فَإنَّ ما اُصِبْنا مِنَ الْمَصائِبِ الْجَليلَةِ وَالرَّزايا الْعَظِيْمَةِ فى كِتاب مِنْ قَبْلِ أنْ نَبْرَأَها إنَّ ذلِكَ عَلَى اللهِ يَسيْرٌ ، لِكَيْلا تأسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَلا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ ، وَاللهُ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالِ فَخُور(2).

پاورقي

(1) آل عمران _ 54 .

(2) حديد _ 22و23 .

تَبّاً لَكُمْ فَانْتَظِرُوا اللَّعْنَةَ وَالْعَذابَ ، فَكَأنْ قَدْ حَلَّ بِكُمْ وَتَواتَرَتْ مِنَ السَّماءِ نَقِماتٌ فَيُسْحِتَكُمْ بِعَذاب ، وَيُذيْقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْض ، ثُمَّ تَخْلُدُونَ فى الْعَذابِ الأليمِ يَوْمَ الْقِيامَةِ بِما ظَلَمْتُمونا ، ألالَعْنَةُ

اللهِ عَلَى الظّالِمينَ(1).

وَيْلَكُمْ أتَدْرُونَ أيَّةَ يَد طاعَنَتْنا مِنْكُمْ ؟ وَأيَّةَ نَفْس نَزَعَتْ إلى قِتالِنا ؟ أمْ بِأىِّ رِجْل مَشَيْتُمْ إلَيْنا ؟ تَبْغُونَ مُحارَبَتَنا ؟ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ ، وَغَلُظَتْ أكْبادُكُمْ ، وَطَبَعَ اللهُ عَلى أفئِدَتِكُمْ ، وَخَتَمَ عَلى سَمْعِكُمْ وَبَصَرِكُمْ ، وَسَوَّلَ لَكُمُ الشَّيْطانُ وَأمْلى لَكُمْ ، وَجَعَلَ عَلى بَصَرِكُمْ غِشاوَةً فَأنْتُمْ لا تَهْتَدُونَ .

تَبّاً لَكُمْ يا أَهْلَ الْكُوفَةِ ، أىُّ تُراث لِرَسُولِ اللهِ قِبَلَكُمْ ، وَذُحُول لَهُ لَدَيْكُمْ، ثُمَّ غَدَرْتُمْ بِأخِيهِ عَلِىِّ بْنِ أبى طالِب (عليه السلام)جَدّى ، وَبَنيهِ عِتْرَةِ النَّبىِّ الأَخْيارِ، وَافْتَخَرَ بِذلِكَ مُفْتَخِرُكُمْ :

نَحْنُ قَتَلْنا عَلِيّاً وَبَنِى عَلىّ

بِسُيُوف هِنْدِيَّة وَرِماح

وَسَبَيْنا نِساءَهُمْ سَبْىَ تُرْك

وَنَطَحْناهُمْ فَأىَّ نِطاح

بِفِيكَ أيُّها القائِلُ الْكَثْكَثُ وَالأثْلَبُ ، إفْتَخَرْتَ بِقَتْلِ قَوْم زَكّاهُمُ وَطَهَّرَهُمْ وَأذْهَبَ عَنْهُمْ الرِّجْسَ ، فَأكْظِمْ وَاَقْعِ كَما أقْعى أبُوكَ ، فَإنَّما لِكُلِّ امْرِئ ما اكْتَسَبَ وَما قَدَّمَتْ يَداهُ ، حَسَدْتُمُونا وَيْلاً لَكُمْ عَلى ما فَضَّلَنَا اللهُ تَعالى :

فَما ذَنْبُنا إنْ جاشَ دَهْراً بُحُورَنا

وَبَحْرُكَ ساج لا يُوارِى الدّعامِصا

«ذلِكَ فَضْلُ اللهِ يُؤْتِيْهِ مَنْ يَشاءُ»(2) «واللهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظيم»(3)، «وَمَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللهُ لهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُور»(4).

عندئذ ارتفعت الأصوات بالبكاء والنحيب ، وقالوا :

پاورقي

(1) طه _ 61 .

(2) مائده _ 54 .

(3) بقره _ 105 .

(4) نور _ 40 .

حسبك يا ابنة الطاهرين فقد أحرقتِ قلوبنا ، وانضجتِ نحورنا وأضرمتِ أجوافنا ، فسكتت «عليها وعلى أبيها وجدها السلام»(1).

زيد بن موسى بن جعفر از پدران خود روايت مى كند كه فاطمه صغرى پس از آنكه از كربلا وارد كوفه شد ، اين خطبه را ايراد فرمود :

«سپاس براى خدا . سپاسى به شماره ريگها و سنگها ، و هم وزن آنچه از روى زمين تا عرش اوست . او را

حمد مى كنم و به او ايمان دارم و توكّلم بدوست . شهادت مى دهدم كه خدا يكى است و شريكى براى او نيست و محمد (صلى الله عليه وآله وسلم) بنده و پيامبر اوست .

گواهى مى دهم كه فرزندان او را در كنار فرات سر بريدند ، بى آنكه خونى از آنان طلبكار باشند و خون خواهى كنند .

پروردگارا من به تو پناه مى برم از اينكه به ذات مقدس تو دروغ و افترا ببندم ، يا بر خلاف آنچه به پيامبرت دستور فرمودى كه : از مردم براى وصىّ خود على بن ابيطالب بيعت بگيرد ، سخنى بگويم . همان على بن ابيطالب كه حقش را غصب كردند و او را در خانه اى از خانه هاى تو بيگناه كشتند ، چنانكه ديروز فرزند او را در كربلا كشتند گروهى كه با زبان مسلمان و در دل كافر بودند ، نابود باد قومى كه در حيات و به وقت تسليم جان ، نسبت به او ظلمها كردند تا تو او را با منقبتى

ستوده و طبيعتى پاكيزه ، و با فضائل اخلاقى معروف و مناقب مشهور به جوار رحمت خود بردى .

پاورقي

(1) «الاحتجاج» ج2 ، ص27 ، «الملهوف» ص194و197 ، «بحار الانوار» ج45 ، ص110و111 ، «وفيات الاعيان» ، ج3 ، ص271 ، «جامع الرواة» ، ج1 ، ص343 ، «تنقيح المقال» ، ج1 ، ص471 ، «الكامل فى التاريخ» ، ج6 ، ص104 ، «جمهرة انساب العرب» ، ص55 ، «مقاتل الطالبيين» ص534 .

خداوندا تو مى دانى كه ملامت هيچ ملامت گرى او را از عبوديت و بندگى تو باز نداشت . تو

او را در كودكى به اسلام رهنمون شدى و چون بزرگ شد مناقب او را ستودى . او همواره در راه تو و براى خشنودى پيامبر تو ، امت را نصيحت كرد ، تا آنكه او را به سوى خود باز گرفتى .

او به دنيا بى اعتنا و بى علاقه و به آخرت راغب بود ، ودر راه تو همواره با دشمنانت مبارزه كرد . تو از او خشنود شدى و او را برگزيدى و به راه راست هدات فرمودى .

اما بعد اى مردم كوفه ، اى اهل مكر و خدعه ! خداوند ، ما را با شما آزمايش نمود و شما را با ما . ما را نيكو به اين امتحان ستوده داشت و فهم و علم خود را به امانت به ما سپرد . پس ما گنجينه علم و فهم و حكمت او هستيم . ما در همه بلاد حجت خداوند در روى زمينيم . خداوند ما را به كرامت خود بزرگ داشت و به واسطه محمد (صلى الله عليه وآله وسلم) بر بسيارى از خلق خود تفضيل داد . شما ما را تكذيب و تكفير كرديد ، ريختن خونمان را مباح و جنگ با ما را حلال و غارت اموالمان را جايز دانستيد. گويا ما از اسيران تركستان و كابليم ! ديروز جدّ ما را كشتيد و هنوز خون ما بر اثر كينه هاى ديرين شما ، از شمشيرهايتان مى چكد و از بهتانى كه بر خدا بستيد و خدعه و مكرى كه نموديد ، چشمه اى شما روشن و دلهاى شما خوشحال و شادمان است ، ولى بدانيد كه خداوند بهترين

مكر كنندگان است . اكنون شما از ريختن خون ما و چپاول و غارت اموال ما خشنود نباشيد ، زيرا اين مصائب پيش از اين در كتاب نوشته شده و بر خداوند سهل و آسان است ، تا اينكه بر زيانها ملول و افسرده نشويد ، واز منافع و سودها خشنود نباشيد، زيرا خداوند حيله گران و گردن كشان را دوست نمى دارد.

اى اهل كوفه ! هلاكت بر شما باد ! اينك منتظر لعنت و عذاب خدا باشيد كه به همين زودى ، پى در پى از آسمان بر شما وارد خواهد شد . و شما را به كيفر كارهايتان معذّب خواهد نمود و بعضي تان را به دست بعض ديگر مبتلا كرده و از شما انتقام خواهد كشيد . آنگاه به سزاى اين ستمها كه در حق ما نموديد ، روز قيامت در آتش دردناك دوزخ مخلّد و جاودان خواهيد بود . هان كه لعنت خدا بر ستمكاران باد !

واى بر شما اى كوفيان ! آيا مىدانيد با كدامين دست ما را نشان تير و شمشير ساختيد و با كدام نفس به جنگ ما پرداختيد و با كدام پا به جنگ ما گام نهاديد ؟ به خدا سوگند دلهاى شما را قساوت گرفته و جگرهاى شما سخت و خشن شده و سينه هايتان از علم بى بهره مانده و چشم و گوشتان از كار افتاده است .

اى اهل كوفه ! شيطان شما را فريب داد و از راه راست منحرف ساخت و پرده جهل مقابل ديدگان شما كشيد ، به گونهاى كه ديگر هدايت نخواهيد شد .

اى اهل كوفه ! هلاكت بر شما باد

. آيا مى دانيد كدام خون از پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) به گردن شماست و او آن را از شما طلب خواهد كرد ؟ و نيز آن دشمنى هايى كه با برادرش على بن ابيطالب (عليه السلام) و فرزندان و عترت او كرديد و بعضى از شما به اين جنايتها افتخار نيز نموده است و مى گويد : ما على (عليه السلام) و فرزندان على (عليه السلام) را با شمشيرهاى هندى و نيزه ها كشتيم و خاندانش را اسير گرفتيم چونان اسيران ترك و آنها را با سرنيزه زديم چه زدنى !

سنگ و خاك بر دهانت اى كسى كه به كشتن مردمانى كه خداوند آنها را از هر آلودگى مبرا داشته و پاك و پاكيزه شان گردانيده است ، افتخار مى كنى . اى ناپاك دهان بربند و مانند سگ برجاى خود فرونشين ، چنانكه پدرت نشست . همانا براى هركس ، همان است كه بجا آورده و از پيش فرستاده است . واى بر شما آيا به ما برچيزى كه خداوند ما را بدان تفضيل داده است ، حسد مى بريد :

فَما ذَنْبُنا إنْ جاشَ دَهْراً بُحورُنا

وَبَحْرُكَ ساج ما يُوارِى الدُّعا مَصا

ما را گناهى نيست جز اينكه درياى كرم ما روزگار را به خروش آورده است و درياى فضل شما با دعا هم قابل مكيدن نيست !

اين فضل خداوند است و اوست صاحب فضل بزرگ كه به هر كه خواهد عطا فرمايد . و كسى را كه خداوند از نور خود بى بهره گرداند ، پيوسته در تاريكى خواهد بود» .

چون خطبه فاطمه به اينجا رسيد ، مردم با صداى بلند

گريستند و گفتند : اى دختر پاكان و پاكيزگان ، دلها و سينه هامان را آتش زدى و جگره امان را به آتش اندوه سوزاندى ، بس كن ! فاطمه ساكت شد» .

جنگ باز مى داشت و چون عربها با يكديگر زد و خورد داشتند براى مباهات و ابراز تنفر به خطابه سرائى احتياج داشتند تا بدان وسيله طرف را مجاب سازند و يا دسته بندى كنند ولى بيشتر خطابه ها براى مباهات به ايل و تبار و يا براى اظهار فضل و ادب بوده و در مجالس عمومى و خصوصى القاء مى شده است . خطيب معمولاً عمامه بر سر و عصا در دست گرفته ايستاده خطابه مى خواند و با عصا و نيزه افكار خود را مجسم مى ساخت ، گاه هم روى بار و يا شتر خود نشسته خطبه ميخواند ، از جمله دلايل بر تشابه خطبه و شعر اينكه بيشتر شاعران خطيب و بيشتر خطيبان شاعر بودند و از عهده خطابه و شعر بر مى آمدند . منتهى اگر شعر بهتر مى گفتند

شاعر مى شدند و گر نه به خطيب شهرت مى يافتند . اتفاقاً هر قبيلهاى كه شاعرش زياد بود خطيبش هم زياد بوده است»(1).

«عربها با اينكه خواندن و نوشتن نمى دانستند خطبه هاى فصيح و بليغى مى گفتند . زيرا خطابه سرائى مانند شعر گوئى فطرى آنان شده بود و پيران ، جوانان خود را از آغاز جوانى بخطابه سرائى عادت مى دادند و تمرين مى نمودند . چون همانطور كه شعر و شاعرى را براى حفظ نسب و دفاع از ناموس خود لازم مىدانستند خطبه سرائى را نيز براى اعزام هيئتها ضرورى مى شمردند ، زيرا اعزام مأمورين مخصوص بنقاط مختلف از لوازم اجتماعى زندگانى آنان بود و بهمين جهت در جاهليت شاعر بر خطيب مقدم بوده و پس از

ظهور اسلام خطيب جلو افتاده ، زيرا در ايام جاهليت وجود شاعر براى حفظ و نجات تبار و دفاع از شرافت و ناموس قبيله ضرور بود و در اسلام اعزام مأمورين و هيئتهاى مختلف كه از لوازم اوضاع اجتماعى بود وجود خطيب را ايجاب مى كرد تا بدان وسيله جمعيت هائى تشكيل يابد و طرف را مجاب وقانع كند ، قبايل عرب كه غالباً باعزام هيئتها (وفود) محتاج بودند ، بخطا به سرا اهميت مى دادند چون خطيب زبان اهل قبيله و نماينده تمام مردم قبيله محسوب ميشد»(2).

خطبه حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) از دو جهت قابل بررسى و دقت نظر است .

الف : سبك ادبى .

ب : مفاهيم الهى .

سبك ادبى خطبه همانند خطبههاى رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) ، حضرت امير المؤمنين و ائمه معصومين عليهم افضل صلوات المصلين از اسلوب قرآن كريم بهره برده و در موارد عديدهاى از آيات الهى الهام گرفته است . حضرت فاطمه (عليها السلام) با توجه به محدوديت سياسى و سنّى ، با صلابتى چون كوه و عزمى استوار به ايراد خطبه پرداخته و از آيات قرآنى بهره برده و سبك خاندان عصمت را در اسارت هم حفظ نموده است .

پاورقي

(1) «تاريخ تمدن اسلام» ، ص424و425 .

(2) همان ص425 .

امّا در قسمت دوم از بررسى كه به مفاهيم الهى خطبه توجه پيدا مى كنيم ، مضامين عالى حماسى ، عرفانى آن است كه شهادت امام حسين(عليه السلام) را نه يك كشته شدن عادى ، بلكه براى برقرارى عدل و داد و اجراى احكام و حدود الهى دانسته و ويژگى آن حضرت و علل مقابله

دشمنان وى را مورد بررسى قرار داده است .

خَلَقَ اللهُ تَفْضِيلاً» برگرفته از آيه 70 سوره اسراء است كه مىفرمايد :

«وَلَقَدْ كَرَّمْنا بَنى آدَمَ وَحَمَلْناهم فى البَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنهُمْ مِنَ الطَّيِّبتِ وَفَضَّلْنَهُمْ عَلى كَثيْر مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِيلاً» .

«وما فرزندان آدم را بسيار گرامى داشتيم و آنها را به مركب برّ و بحر سوار كرديم و از هر غذاى لذيذ و پاكيزه آنها را روزى داديم و بر بسيارى از مخلوقات خود برترى و فضيلت كامل بخشيديم

همچنين عبارت «خَتَمَ عَلى سَمْعِكُمْ وَبَصَرِكُمْ وَسَوَّلَ لَكُمْ الشَّيطانُ وَأمْلى لَكُمْ ، وَجَعَلَ عَلى بَصَرِكُمْ غِشاوَةً فَأنْتُمْ لا تَهْتَدُونَ» برگرفته از آيات سورههاى انعام و بقره است .

آيه 46 از سوره انعام با ضمير مخاطب چنين است :

(قُلْ أرَءَيْتُمْ إنْ أخَذَ اللهُ سَمْعَكُمْ وَأبْصرَكُمْ وَخَتَمَ عَلى

قُلُوبِكُمْ مِنْ إلهٌ غَيْرُ اللهِ يَأتِيَكُمْ بِهِ اُنْظُرْ كَيْفُ نُصَرِّفُ الآيتِ ثُمَّ هُمْ يَصْدِفُونَ) .

«بگو اى پيغمبر اگر خدا گويش و چشمهاى شما گرفت و مُهر بر دل شما نهاد ، آيا خدايى غير خدا هست كه اين نعمتها به شما باز دهد ، بنگر كه نا چگونه آيات را روشن مى گردانيم ، باز آنها چگونه اعراض مى كنند» .

و نيز آيه 7 از سوره بقره با ضمير غائب اينگونه است :

(خَتَمَ اللهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَعَلى سَمْعِهِمْ وَعَلى أبْصرِهِمْ غِشَوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظيمٌ) .

«قهر خدا مُهر بر دلها پرده برگوشها و چشمهاى ايشان نهاد كه فهم حقايق و معارف الهى را نمى كنند و ايشان را در قيامت عذابى سخت خواهد بود» .

و عبارت (لِكُلِّ اُمْرِىء مَا اكْتَسَبَ و...) الهام از آيه 11 نور است . با توجه به اين نكته در مواردى عين عبارت كلام الهى را در خطبه جاى داده

و آيات سور بقره ، آل عمران ، مائده ، طه ، حديد و نور بهره گرفته است . با توجه به احاطه كامل به آيات موضوعى قرآن كريم و انتقال آن به مخاطبين در آن شرايط حادّ و حساس ، بايد گفت : اگر نگوئيم حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) حافظ قرآن است ، بايد گفت از قرآن كريم بهره وافى برده است .

حمله حيدرى : اين اثر توسط ميرزا محمد رفيع خان باذل در قرن دوازدهم درباره زندگى حضرت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) و امام على بن ابى طالب (عليه السلام) به نظم كشيده شده است .

4 _ مختار نامه : اين منظومه توسط عبد الرزاق بيك بن نجفعلى خان دنبلى ، متخلص به «مفتون» در خصوص غزوات مختار بن ابى عبيده ثقفى به نظم آمده است .

5 _ شاهنهامه حيرتى : حيرتى شاعر عهد شاه طهماسب صفوى اين منظومه را در قرن دهم هجرى در ذكر غزوات حضرت رسول اكرم و ائمه اطهار ساخته است كه بيست هزار هشتصد بيت دارد .

6 _ غزونامه اسيرى : اين منظومه به بحر متقارب در شرح غزوات حضرت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم)ساخته شده و گوينده آن اسيرى از شاعران عهد شاه طهماسب اول است .

7 _ حمله راجى : ملا بمانعلى ، متخلص به «راجى» از مردم كرمان ، منظومه خود را به امر شاهزاده ابراهيم خان آغاز كرده كه در آن به تولد حضرت على (عليه السلام) در بعضى از حالات رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم)پرداخته است .

8 _ خداوند نامه : ملك الشعراء فتحعلى خان صباى كاشانى اين اثر را در شرح احوال پيامبر اسلام و حضرت امير المؤمنين (عليه السلام) به نظم كشيده است .

9 _ ارديبهشت نامه : ميرزا محمد على سروش اصفهانى ، شمس الشعرا اين اثر را در عهد قاجار در شرح حال رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) و ائمه اثنى عشر (عليهم السلام) ساخته است .

10 _ دلگشا نامه : ميرزا غلامعلى

آزاد بلگرامى از شعراى قرن دوازدهم هجرى اين منظومه را در ذكر اخبار مختار بن ابو عبيده ثقفى سروده است .

11 _ جنگنامه : اين منظومه از شاعرى متخلص به «آتشى» است كه جنگهاى حضرت امير (عليه السلام) را به رشته نظم آورده است .

12 _ داستان على اكبر : اين منظومه در شرح حال حضرت على بن الحسين (عليه السلام)مشهور به «على اكبر» و «قاسم بن حسن» است . شاعر آن محمد طاهر بن ابو طالب اين اثر را در سال 1298 هجرى به پايان رسانده است .

رجوع كنيد به : «حماسه سرايى در ايران» ص377 ، 390

لذا وقتى حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) به ايراد خطبه مى پردازد ، درنظر دارد جايگاه رفيع امامت و ولايت را در اسلام و جامعه اسلامى مشخص نمايد . از اينرو پس از حمد الهى و شهادت به رسالت رسول اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم) ، شهادت فرزندان پيامبر را در ادامه جريان انحراف از خط امامت پس از رحلت سفير الهى حضرت محمّد (صلى الله عليه وآله وسلم) دانسته و شهادت امام حسين را به شهادت جدّش حضرت امير المؤمنين على (عليه السلام) مانند مى كند كه بدست خوارج در محراب كوفه به لقاء معبود شتافت . همانگونه كه حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) در جريان انحراف امّت از خط ولايت با خطبه حماسى خويش به شناسايى و معرفى وصى پيامبر قيام مى نمايد .

پس از واقعه عاشورا نيز فرزندان فاطمه (عليها السلام) ، حضرت زينب (عليها السلام) و فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) حماسه عاشورا را به تفسير نشسته و امت را با امام

خويش آشنا ساخته ، رشته كلام را به امام عصر خويش حضرت زين العابدين امام على بن الحسين (عليه السلام) مى سپارند .

فاطمه زهرا (عليها السلام) علاوه بر خطبه در مسجد النبى(صلى الله عليه وآله وسلم) در جمع زنان مهاجر و انصار كه به عيادتش رفته بودند و در ميان گروهى از مردم كوچه و بازار به ايراد خطبه پرداخته است . لذا در سيره عملى نيز فاطمه بنت الحسين و حضرت زينب و ام كلثوم (سيده نفيسه) (عليهما السلام) پيرو حضرت فاطمه زهرا(عليها السلام) هستند . و براى انجام فريضه ، فرقى ميان مسجد و كوچه و بازار نمى گذارند .

«ستايش مخصوص ذات جامع كمالات الهى است ، بر نعمتهايى كه ارزانى داشته ، و سپاس فراوان بر آنچه الهام فرموده . و درود فراوان بر آنچه كه مرحمت فرموده ، از آغاز نعمتهاى عمومى ، و رسا و فراخ بودن نعمتها ، و تمام و پشت سرهم بودن عطاياى گرانبها كه عدد آنها بقدرى زياد است كه قابل شمارش نيست و دامنه نعمت بقدرى بى پايان است كه نمى توان در مقام پاداش برخاست

ابديت اين نعمتها به قدرى متعالى است كه قابل درك نيست . براى فزونى نعمتها دعوت به شكر نمود و با فرو فرستادن و كامل كردن نعمتها به ستايش فراخواند و در آخرت مردم را به مثل اين نعمتها دعوت نمود» .

همچنين در دعاى صبح حضرت صديقه كبرى آمده است :

«... فَتَقَبَّلْ حَمْدى بِحَمْدِ أوَّلِ الْحامِدينَ ، ... وَبِعَدَدِ زِنَةِ ذَرِّ الرِّمالِ وَالتّالِ وَالْجِبالِ ، وَعَدَدِ جُرَعِ ماءِ الْبِحارِ ، وَعَدَدِ قَطَرِ الأمْطارِ ، وَوَرَقِ الأشْجارِ...»(1).

«... حمد و ستايش مرا بپذير ، همراه حمد و ستايش اولين ستايشگر ... و به تعداد وزن ذرات شنها و تپّه ها و كوهها ، و

تعداد جرعه هاى آب درياها ، و تعداد قطرات بارانها ، و برگ درختان ...» .

پاورقي

(1) «مصباح المتهجد» ، ص19 _ 202 ، «مصباح كفعمى» ، ص72 ، «بلد الأمين» ، ص55 «بحار الانوار» ، ج95 ، ص205 _ 209 و «صحيفه فاطمية» ، جواد قيومى ، ص74 _ 90 .

اين شايعه در دمشق رواج بيشترى داشت . چنانكه سيد ابن طاووس نقل مى كند : مردى در روى على بن الحسين (عليه السلام) ايستاد و گفت :

سپاس خدايى را كه شما را كشت و نابود ساخت و مردمان را از شرتان آسوده كرد و امير المؤمنين را بر شما پيروز گردانيد .

على بن الحسين (عليه السلام) خاموش ماند . تا مرد شامى آنچه در دل داشت برون ريخت . سپس از او پرسيد :

__ قرآن خوانده اى ؟

__ آرى .

__ اين آيه را خواندهاى ؟ «قُلْ لا أسْئَلُكُمْ عَلِيْهِ أجْراً إلاّ الْمَوَدَّةَ فى الْقُرْبى» . «بگو بر رسالت مزدى از شما نمى خواهم ، مگر دوستى نزديكان من» (شورى ، 22) .

__ آرى !

__ و اين آيه را : (وَآتِ ذا الْقُرْبى حَقَّهُ) «و حق خويشاوندان را بده» (اسراء _ 26)

__ و اين آيه را : «إنَّما يُريدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمْ الرِّجْسَ أهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً»، «همانا خداى خواهد پليدى را از شما اهل بيت ببرد و شما را پاك سازد ، پاك ساختنى» (احزاب _ 33) .

__ آرى !

__ اى شيخ اين آيه ها در حق ما نازل شده . مائيم ، ذَوِى القُرْبى ، مائيم اهل بيت پاكيزه از آلايش .

شيخ دانست آنچه درباره اين اسيران شنيده درست نيست . آنان خارجى نيستند . فرزندان پيغمبراند و از آنچه گفته بود پشيمان شده و گفت :

__ خدايا من از بغضى كه از اينان در دل داشتم به تو توبه مى كنم . من از دشمنان محمد و آل محمد بيزارم . «مقتل خوارزمى» ، ج2 ، ص61و62 ، «الملهوف» ، ص211 _

213 .

على (عليه السلام) و فرزندان على (عليه السلام) را با شمشيرهاى هندى و نيزهها كشتيم و خاندانش را به اسيرى گرفتيم . چونان اسيران ترك و آنها را با سر نيزه زديم ، چه زدنى !...» .

آيا با اين پيشامدهاى ناگوارى كه در تاريخ اسلام روى داده ، گواهى دادن ، ولايت حضرت امام على بن ابى طالب (عليه السلام) در اذان عملى مطلوب و عبادتى مقبول نيست ؟

ياد كرد اصل امامت و ولايت در هر فريضه اى ، وظايف امت را در مقابل رهبر و مقتداى خويش تاكيد مى كند و پيوند ناگستنى بين امام و امت ايجاد مى نمايد. در اينجا به نقل از كتاب «الشهادة الثالثة المقدسة»(2)نظريات فقهاى شيعه، درباره گواهى دادن به امامت حضرت على (عليه السلام) در اذان را ذكر مى كنيم ، تا اهميّت موضوع روشن گردد .

پاورقي

(1) «الغدير» ، ج3 ، ص180 ، «مستدرك حاكم» ، ج3 ، ص124 ، «الصواعق المحرقة» ، ص74 «تاريخ الخلفاء» للسيوطى ، ص116 .

(2) «الشهادة الثالثة المقدسة» ، عبد الحليم الغزى ، ص281 _ 301 .

افتونا وأحسنوا إلينا جزاكم الله خير جزاء المحسنين :

ماهو نظركم الشريف بخصوص الشهادة الثالثة المقدّسة بالولاية والإمرة لسيّد الأوصياء صلوات الله عليه وعليهم فى الأذان والإقامة للصلوات المفروضة ؟

پاسخ معظم له :

بسم الله الرحمن الرحيم

ليست شرعاً جزؤاً من الاذان ولا الاقامة ، ولكن لا مانع منها اذا لم تكن بقصد الورود والجزؤية للاذان والاقامة .

بل تكون راجحةً اذا كانت لمجرّد اظهار الاذعان والاعتراف بما يعتقده فى خليفة رسول الله صلّى الله عليه وعلى أوصيائه المعصومين .

يك صفحه دست نويس

، پس از گواهى به رسالت پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) مىفرمايد :

«... وَأنَّ أوْلادَهُ ذُبِحُوا بِشَطِّ الْفُراتِ مِنْ غَيْرِ ذَحْلِ وَلا تُراث» .

«... گواهى مى دهم كه فرزندان او را در كنار فرات سربريدند، بى آنكه خونى از آنان طلبكار باشند و خون خواهى كنند» .

وى پس از فرازى شهادت امام حسين (عليه السلام) را به شهادت مولى الموحدين على بن ابى طالب (عليه السلام) مانند مى كند كه در محراب مسجد كوفه به دست گروه خوارج به شهادت رسيد . در واقع با اين بيان اتهام خارجى بودن نهضت عاشورا و اسيران كربلا متوجه خود امويان و يزيديان گرديد . گروه ناپاكى كه هر چند خود را به حسب ظاهر پايبند به اصول دينى معرفى مى كردند ، وصى رسول خدا را در محراب عبادت به شهادت مى رساندند ، و براى رسيدن به قدرت از كشتن زن باردار هم چشم پوشى نمى كردند .

آن حضرت مى فرمايد :

«پروردگارا من به تو پناه مى برم از اينكه به ذات مقدس تو دروغ و افترا ببندم ، يا بر خلاف آنچه به پيامبرت دستور فرمودى كه : از مردم براى وصىّ خود على بن ابى طالب بيعت بگيرد ، سخنى بگويم . همان على بن ابى طالب كه حقش را غصب كردند و او را در خانهاى از خانه هاى تو بى گناه كشتند ، چنانكه ديروز فرزند او را در كربلا كشتند» .

سپس به كشندگان امام نفرين فرستاده ، فضايل آن حضرت را يادآور مى شود شخصيت بزرگى كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) درباره وى و برادر امامش

«الحسن والحسين سيّدا شباب اهل الجنة»(1).

فرمود :

«الحسن والحسين سبطان من الأسباط»(2).

را هم از دست بدهد ديگر سقوط ونابودى حتمى است . اين دو مطلب به ترتيب از آيات زير استفاده مى شود :

پاورقي

(1) «ملحقات احقاق الحق» ، ج10 ، ص544 ، به نقل از «مسند احمد بن حنبل» ، ج3 ، ص3 اين حديث به طرق ديگر در دهها كتاب حديثى اهل سنت آمده است

(2) «ملحقات احقاق الحق ، ج10 ، ص634 ، «تاريخ الكبير» ، بخارى ، ج4 ، رقم 2 ، ص415 .

«وَلا يُحسَبَنَّ الّذينَ كَفَرُوا أنَّما نُمْلى لَهُمْ خَيْرٌ لأنْفُسِهِمْ إنّما نُمْلى لَهُمْ لِيَزْدادُوا إثْماً وَلَهُمْ عَذابٌ مُهينٌ»(1).

«آنها كه كافر شدند ، گمان نكنند اينكه به آنها مهلت داديم به نفع آنها است . ما به آنان مهلت مى دهيم تا بر گناهانشان افزوده گردد و براى آنهاست عذابى خوار كننده» .

«وَلَوْ يُواء خِذُ اللهُ النّاسَ بِما كَسَبُوا ما تَرَكَ عَلى ظَهْرِما مِنْ دابَّة وَلكِنْ يُؤخِّرُهُمْ إلى أجَل مُسَمّى فَإذا جاءَ أجَلُهُمْ كان اللهُ بِعبادِهِ بَصيراً»(2).

«اگر خداوند مردم را در مقابل آنچه كه انجام دادهاند مؤاخذه مى كرد ، برروى زمين هيچ جنبدهاى باقى نمى ماند ، ولى آنها را براى زمان معيّنى به تأخير مى اندازد و چون زمانشان فرارسيد ، خداوند بر بندگان خود بينا است» .

حضرت على (عليه السلام) نيز در مورد سنتهاى تخلف ناپذير الهى فرمايد :

«أمَّا بَعْدُ ، فَإنَّ اللهَ لَمْ يَقْصِم جَبَّارِي دَهْر قَطُّ إلاّ بَعْدَ تَمْهِيْل وَرَخاء ، وَلَمْ يَجْبُرْ عَظْمَ أحَد مِنَ الاُمَمِ إلاّ بَعْدَ أزْل وَبَلاء»(1).

پاورقي

(1) آل عمران _ 178 .

(2) فاطر _ 65 .

«اما بعد ، همانا كه خداوند هيچ ستمكارى را ، تا مهلتش نداده ، زندگى فراخ عطايش نكرده ،

هرگز در همش نكوبيده است و در مقابل ، استخوانهاى شكسته هيچ ملتى را ، پيش از گذراندن دوران سختى و فشار ، ترميم نكرده است» .

و در جاى ديگر مى فرمايد :

«ولِئنْ أمْهَلَ الظّالِمَ فَلَنْ يَفُوتَ أخْذُهُ وَهُوَ لَهُ بِالمِرْصادِ عَلَى مَجازِ طَريقِهِ ، وَبِمَوْضِعِ الشَّجَى مِنْ مَسَاغِ رِيقِهِ»(2).

«خداوند هرچند ستمگر را مهلت دهد ، هرگز امكانش نمى دهد كه از سرپنجه پرقدرت عدلش رهايى يابد . در گذرگاهش همواره در كمين باشد و چونان استخوانى گلوگير ، فرود آب خوش را از گلويش دريغ دارد» .

چنانكه مى دانيم پس از نهضت خونين عاشورا ، «قيام توابين» در سال 65 هجرى روى داد و سپس «انقلاب مدينه» ، «انقلاب زيد بن على بن الحسين (عليه السلام) و... كه به فرموده حضرت امير المؤمنين (عليه السلام) آب گورا از گلوى امويان پايين نرفت و پس از مدتى كه خداوند قرارداده بود ، به حكومت بنى اميه خاتمه داده شد(3).

.

«واى شما ، آيا به ما برچيزى كه خداوند ما را بدان تفضيل داده است ، حسد مى بريد :

«ما را گناهى نيست جز اينكه درياى كرم ما روزگار را به خروش آورده است و درياى فضل شما با دعاهم قابل مكيدن نيست !» .

اين فضل خداوند است و اوست صاحب فضل بزرگ كه به هر كه خواهد عطا فرمايد . و كسى را كه خداوند از نور خود بى بهره گرداند ، پيوسته در تاريكى خواهد بود» .

برترى خاندان رسالت نسبت به ديگران ، وجود انسان كامل در آن خاندان است و اين ويژگى به خانواده و عشيره ديگرى تعلق ندارد . خداوند متعال رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم)را به عنوان انسان كاملى كه وحى الهى را دريافت كرده به سوى مردم فرستاد تا معارف الهى و احكام دينى را به آنها ابلاغ فرمايد و پس از ارتحال آن وجود مقدس اوصياى آن حضرت را پيشوايان امت و راهنمايان بشر قرارداد . آنانكه به مقام انسان كامل رشك برند از اوج به حفيض فرود مى آيند و با مقابله با آنها و به شهادت رساندشان به پست ترين درجه وجود فرود آمده و از حيوانات و جمادات نيز پست ترمى گردند .

حضرت مولى الموحدين فرمايد :

اللَّهُمَّ بَلى ! لاَ تَخْلُو الأرْضُ مِنْ قائِم للهِ بِحُجَّة . إمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً ، أوْ خائِفاً مَغْمُوراً ، لئَلاَّ تَبْطُلَ حُجَجُ اللهِ وَبَيِّناتُهُ . وَكَمْ

ذا وَأيْنَ اولَئِكَ ؟ أولئِكَ _ واللهِ _ الأقَلُّونَ عَدَداً ، والأعْظَمُونَ عِنْدَ اللهِ قَدْراً . يَحْفَظُ اللهُ بِهِمْ حُجَجَهُ وَبَيِّنَاتِهِ ، حَتَّى يُودِعُوهَا نُظَراءَهُمْ ، وَيَزْرَعُوهَا فى قُلُوبِ أشْباهِهِمْ . هَجَمَ

بِهِمُ الْعِلْمُ عَلى حَقِيْقَةِ الْبَصيْرَةِ ، وَبَاشَرُوا رُوحَ الْيَقيْنِ ، واسْتَلانُوا مَا اسْتَعْوَرَهُ الْمُتْرَفُونَ ، وَأنِسُوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجَاهِلُونَ ، وَصَحِبُوا الدُّنْيَا بِأبْدان أرْوَاحُهَا مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الأعْلى . اولئِكَ خُلَفَاءُ اللهِ فى أرْضِهِ ، وَالدُّعَاةُ إلى دِيْنِهِ . آهِ آهِ شَوْقاً إلى رُؤْيَتِهِمْ !(1)» .

«بار خدايا چنين است ! اما زمين از كسانى كه دين خداى را به حجت برپاى دارند تهى نماند . خواه شهره و آشكار باشند يا خائفانى نهان از چشم ، تا برهان هاى حق و نشانه هاى روشن او از ميان نرود اما اينان چندند و كجايند ؟

به خداى سوگند كه به شمار بس اند كند و به منزلت بس بسيار .

خداى حجتها و نشانه هاى روشن خويش بوسيله آنان نگاه مى دارد تا آنرا به نظيران خويش به امانت بسپارند و در دل اشباه خويش كشت كنند و بارور رسازند

دانش ، آنان را به حقيقت بينائى ، رهنمونى مى كند و آنرا با آرامش يقين به كار مى بندند . پارسايى و پرهيز را كه متنعمان ناز پرورد دشوار مى شمارند آسان مى گيرند ، و با آنچه نادانان از آن به هراسِ اندرند خودارند .

در دنيا با كالبدى زندگانى مى كنند كه روح آن كالبد به محل اعلى وابسته است .

پاورقي

(1) «نهج البلاغة» ، صبحى صالح ، كلمات قصاء 147 .

اينانند جانشينان خداى برروى زمين و فرا خوانندگان بدين خداى . وه ، كه به ديدارشان چه مشتاقم !»(1).

شاه نعمت الله ولى كرمانى گويد :

«انسان كامل است كه مجلاى ذات اوست

مجموعهاى كه جامع ذات وصفات اوست

او چشمه حيات و همه زندهاند از او

او حىّ جاودان به بقاى

حيات اوست

انسان كامل است كه او كون جامع است

تيغ ولايت است كه برهان قاطع است»(2)

جلال الدين محمد بلخى گويد :

«تاج كرمناست بر فرق سرش

طوق اعطيناست آويز برش

جوهر است انسان و چرخ او را عرض

جمله فرع و پايهاند و او غرض

بحر علمى در نمى پنهان شده

در سه گزتن ، عالمى پنهان شده»(3)

خداوند متعال پس از شهادت امام حسين (عليه السلام) ، تاج كرمنا را بر فرق مبارك فرزند والا تبارش حضرت امام زين العابدين و سيد الساجدين على بن الحسين (عليه السلام)گذاشت . و اين كرامت خاص پس از وى به فرزندانش منتقل گرديد و اينك ما در سايه وجود حضرت بقية الله امام عصر عجل الله تعالى فرجه الشريف به حيات خويش ادامه مى دهيم .

پاورقي

(1) مولانا جلال الدين در ديوان كبير گويد :

دى شيخ با چراغ همى گشت گرد شهر

كز ديو و دد ملولم و انسانم آرزوست

گفتم : كه يافت مىنشود گشتهايم ما

گفت : آنكه «يافت مى نشود» آنم آرزوست»

(2) ««ديوان شاه نعمت الله ولى ماهانى كرمانى» ، به اهتمام محمود علمى ، ص94و589 .

(3) «مثنوى معنوى» تصحيح نيكلسون ، دفتر پنجم ص1005 .

پس از پايان خطبه حضرت زينب (عليها السلام) وحضرت فاطمه بنت الحسين(عليهما السلام) ، انسان كامل حضرت زين العابدين (عليه السلام) با بيانات ملكوتى خويش غفلت زدگان كوفه را موعظه نمود .

مفاهيم احاديث

مفاهيم احاديث حضرت فاطمه بنت الحسين (عليهما السلام) همانند خطبه اى كه در كوفه ايراد فرموده بر اصل امامت و فضايل اهل بيت عصمت تأكيد دارد. همچنين رواياتى درباره عبادات ، اخلاق و بهداشت از ايشان وارد شده است .

با توجه به مفاهيم حديثى مكتب فاطمه بنت الحسين (عليهما

السلام) ، دو موضوع عمده روشن مى گردد :

1 _ حضرت فاطمه بنت الحسين (عليهما السلام) به فضايل علمى و عملى آراسته بوده و در ترويج مكتب علوى از هيچ كوششى دريغ نمىكرده است . وى پس از واقعه عاشورا در ابعادى گسترده به نشر آراء و عقايد مكتب خونين حسينى پرداخته و بى هيچ ملاحظه اى ، اهداف نهضت عاشورا را به روايت از پدرش ، از حضرت على(عليه السلام) از فاطمه زهرا (عليها السلام) ، از رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) به امت اسلامى بيان مىنموده است .

2 _ با تأمل در احاديث حضرت فاطمه بنت الحسين (عليهما السلام) ، ابعاد حوزه تمدن اسلامى و آشنايى مردم آن دوره با علوم و معارف الهى روشن مى شود . در واقع بايد نهضت امام حسين (عليه السلام) را هشدارى به تمدن نوپاى اسلامى دانست . تمدن جوانى كه تنها شصت سال از حيات آن مى گذرد ، گرفتار حكومت اسراف كار و زيانبار يزيدى شده و تمامى تلاشهاى پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) و اوصياى او را از بين مى برد . لذا امام حسين (عليه السلام) با قيام عليه حكومت يزيدى در صدد پايدارى اسلام و تمدن دينى است ، از اينرو در عصر حسينى مسائل حقوقى ، اخلاقى و بهداشتى مورد توجه قرار گرفته است .

1 _ بهداشت :

پيشرفت در علوم پزشكى يكى از مظاهر تمدن شناخته مى شود چنانكه در ايران قبل از اسلام دانش پزشكى پيشرفت قابل توجهى داشت و دانشگاه جندى شاپور از مشهورترين دانشگاههاى آن عصر محسوب مى شد(1).

اصول و مبانى بهداشتى در قرآن كريم

مطرح شده است آنجا كه مىفرمايد . «كلوا واشربوا ولا تسرفوا» به اصل پيشگيرى اشاره مىكند . چون وقتى آدمى در مصرف غذا شيوه اعتدال را پيش گيرد ، از ابتلاء به بسيارى از بيمارى ها جلوگيرى كرده است . ما سه رساله مستقل از دانش پزشكى را در دست داريم كه به سه دوره اسلامى ، عصر نبوى ، جعفرى و رضوى بر مى گردد كه با توجه به اوضاع فرهنگى آن در مى يابيم كه در اين سه دوره تمدن اسلامى به نقطه هايى از اوج رسيده است و دانش پزشكى به عنوان يكى از علوم ضرورى در جامعه اسلامى مطرح شده و مبانى آن از سوى پيشوايان دينى به تمدن اسلامى القاء گرديده است تا دانش پژوهان اين رشته از علوم را نيز همانند دانشهاى دينى چون تفسير و حديث پيگيرى نمايند .

«طب النبى (صلى الله عليه وآله وسلم)» رسالهاى است كه علامه مجلسى آن را در مجلدات احاديث بهداشتى اين مسند يادآور اين نكته است كه در مكتب حسينى نيز دانش پزشكى به عنوان يكى از علوم رايج مطرح بود كه بواسطه نامساعد بودن اوضاع سياسى رشده نكرده و يا روايات آن حضرت به دست ما نرسيده است .

پاورقي

(1) رجوع كنيد به : «تاريخ طب در ايران» ، دكتر محمود نجم آبادى ، از انتشارات دانشگاه تهران

بحار الانوار ، «السماء والعالم» آورده است و «طب الصادق (عليه السلام)» در كتب دعائم الاسلام ، فصول المهمة ، كشف الاخطار ، خصال و بحار الانوار ذكر گرديده و «طب الرضا(عليه السلام)» كه به «رساله ذهبيه» معروف است در «بحار الانوار» السماء والعالم آمده

است(1).

2 _ حقوق :

از ديگر مسائل عمدهاى كه در عصر حسينى مورد توجه پيشوايان دين و شاگردان مكتبش قرار گرفته توجه به مسائل حقوقى است ، حقوق درخواست كنندگان و بينوايان و توجه به كرامت انسانى و اصلاح اخلاق اجتماعى و تعميم حقوق به حيوانات از عناوين مطرح شده در اين مسند است . همانگونه كه حضرت امام سجاد (عليه السلام) در رساله حقوق خويش وظايف هر يك از اعضاى جامعه را معين فرموده است .

با توجه به اينكه عهدنامه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در فتح مكه از نخستين اسناد حقوقى بر جامانده در تاريخ بشرى محسوب مى شود و سابقه حقوق بشر و صدور اعلاميه جهانى حقوق بشر در قرن بيستم مسيحى ، برابر با قرن چهاردهم هجرى محدود مى شود(2). بايد يادآور شد ، حق حيات شايسته واصل كرامت انسانى در عصر حسينى ناديده گرفته شد و فاجع هاى را پيش آورد كه همانند آن در تاريخ مشاهده نشده است .

پاورقي

(1) رجوع كنيد به : «طب و بهداشت در اسلام» ترجمه و اقتباس جواد فاضل .

(2) رجوع كنيد به : «تاريخچه و اسناد حقوق بشر در ايران» ، شيرين عبادى و «حقوق جهانى بشر از ديدگاه اسلامى و غرب» اثر استاد علامه محمد تقى جعفرى

بررسى رجال

با توجه به اينكه روايات حضرت فاطمه بنت الحسين (عليهما السلام) از دو طريق اهل سنت و شيعه وارد شده و راويان شيعه آن نيز غالباً فرزندان مجاهد ايشان بودند ، برخى از رجال آن در كتب رجالى توثيق نشدهاند ليكن بايد متذكر شد كه احاديث وارده از ايشان بيان احكام شرعى نيست و رواياتى

كه سند آنها مورد ايراد قرار مى گيرد در رديف «اخبار من بلغ» يا «تسامح در ادله سنن» قرار مى گيرد

تسامح در ادلّه سنن

احاديث فراوانى از طرق شيعه و سنّى در دست است كه ، هرگاه كسى بر مبناى حديثى براى رسيدن به ثواب عملى را انجام دهد ، خداوند ثواب آن عمل را به او خواهد داد . تسامح در ادله ، شامل ادله اصول عقايد و احكام شرعى نيست . بلكه خاص اخلاقيات و مستحبات است . شيخ اعظم انصارى گويد :

«المشهور بين اصحابنا والعامّة التسامح فى ادلّة السّنن ، بمعنى عدم اعتبار ما ذكروه من الشروط للعمل بأخبار الأحاد، من الاسلام والعدالة والضبط فى الروايات الدالة على السنن فعلاً او تركاً»(1).

شهيد ثانى هم در تفسير اين اصطلاح فرمايد :

«وجوز الاكثر العمل به اى : بالخبر الضعيف فى نحو : القصص والمواعظ وفضائل الاعمال ، لا فى نحو : صفات الله

پاورقي

(1) «التسامح فى ادلة السنن» ، ص11 .

المتعال واحكام الحلال والحرام»(1).

رواياتى در حد تواتر با مضمون واحدى وجود دارد كه به لحاظ وجود كلمه «من بلغ» در ابتداء آنها ، احاديث «من بلغ» گفته شده است(2). سه مورد از اين احاديث نقل مىشود .

1 _ عن محمد بن مروان ، قال سمعت ابا جعفر (عليه السلام)يقول: «مَنْ بَلَغَهُ ثَوابٌ مِنَ اللهِ عَلى عَمَل فَعَمِلَ ذلِكَ الْعَمَلَ اِلْتِماسَ ذلِكَ الثَّوابِ اُوتِيَهُ وَاِنْ لَمْ يَكُنِ الْحَدِيثُ كَما بَلَغَهُ»(3).

«كسى كه اطلاع يابد خداوند بر انجام عملى ثواب مى دهد . پس او آن عمل را به اميد درك آن ثواب انجام دهد ، خداوند ثواب آن را به او مى دهد ، هر چند حديث آنگونه

كه به او رسيده، نباشد» .

2 _ عن هشام بن سالم عن ابى عبد الله (عليه السلام) قال : «مَنْ بَلَغَهُ عَنِ النَّبِىِّ (صلى الله عليه وآله وسلم)شَىْءٌ مِنَ الثَّوابِ فَعَمِلَهُ كانَ أجْرُ ذلِكَ لَهُ وَإنْ كانَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه وآله وسلم) ، لَمْ يَقُلْهُ»(4).

«هرگاه طبق حديث پيامبر ، ثوابى بر عملى مترتب باشد و انسان آن را انجام دهد ، پاداش آن عمل برايش خواهد بود ، هر چند رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم)چنين حديثى نفرموده باشد» .

3 _ لِما ورد عن النّبى (صلى الله عليه وآله وسلم) _ من طريق الخاصة والعامة _ انّه قال : «مَنْ بَلَغَهُ عَنِ اللهِ تَعالى فَضِيلَةٌ ، فَأخَذَها وَعَمِلَ بِما فِيها ، إِيماناً بِاللهِ وَرَجاءَ ثَوابِهِ ، أعْطاهُ اللهُ تَعالى ذلِكَ ، وَإنْ لَمْ يَكُنْ كَذلِكَ»(1).

پاورقي

(1) «الرعاية فى علم الدراية» ص94 .

(2) «مرآت العقول» ، ج8 ، ص113 .

(3) «كافى» ، ج2 ، ص87 ، «وسائل الشيعة» ، ج1 ، ص60 ، حديث 7 .

(4) «وسائل الشيعة» ، ج1 ، ص60 ، حديث 3 .

«هركس به ثواب فضيلتى از سوى خداوند متعال آگاهى يابد . پس آن را انجام دهد در حاليكه به خدا ايمان دارد و به ثواب عمل اميدوار است ، خداوند ثواب عمل را به او اعطاء خواهد فرمود ، هرچند خبر آنگونه كه به او رسيده ، نباشد» .

از مجموع روايات در اين باب استفاده مى شود كه ترتب ثواب ، مشروط به انجام عمل به داعى امتثال امر خدا و رسول او (صلى الله عليه وآله وسلم) و نيل به ثواب مى باشد و اگر عمل اينگونه انجام

گرفت و بعد كشف خلاف شد كه معصوم چنين نفرموده ، در هر حال ثواب آن عمل به او داده خواهد شد .

البته عمل به اين روايات در صورتى شايسته است كه روايت شدت ضعف نداشته و مضمون آن مخالف با دليل قطعى از كتاب و سنّت نباشد و معارض اقوى نداشته باشد . مشروح اين مباحث در كتب درايه و اصول فقه آمده است(2).

پاورقي

(1) «عدّة الداعى» ، ص4 ، «الرعاية فى علم الدراية» ، ص94 و در كنز العمال آمده است: عن جابر : «من بلغه عن الله شىءٌ فيه فضيلةٌ فأخذَ به إيماناً ورجاءَ ثوابهِ أعطاه الله ذلك و إن لم يكن كذلك» ج15 ، ص791 ، حديث 43132 ، همانند اين حديث از انس نيز نقل شده است حديث 43133 .

(2) رجوع كنيد به : «كفاية الاصول» ، آخوند خراسانى ، ص401 و شروح آن .

قالت :

«أنْسَيْتُمْ قَوْلَ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَوْمَ غَدِيْرِ خُمّ : مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِىٌّ مَوْلاهُ ؟(1) وَقَوْلَهُ صلى الله عليه ]وآله[ وسلم : أنْتَ مِنّى بِمَنْزِلةِ هارُونَ مِنْ مُوسى(عليهما السلام)»(2).

«حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) فرمود : آيا فراموش كرديد فرمايش رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) را در روز غدير كه فرمود : «هركس من مولاه و رهبر اويم ، على مولا و رهبر اوست» ، وآيا فراموش كرديد فرمايش حضرت را كه فرمود : يا على تو نسبت بمن همانند هارون نسبت به موسى مى باشى .

باقر المحمودى ، ص32و33 ، طبع 1403ه_ ق ، 1983م .

فى كتابه ]إلي[ من اصبهان ، أخبرنا محمّد بن أبى بكر الحافظ ، أخبرنا الشيخ أبو سعد محمّد بن الهيثم بن محمد ، اخبرنا ابو الحسين بن ابى القاسم ، حدّثنا أحمد بن موسى حدّثنا أحمد بن محمّد بن الشرى الكوفى حدّثنا الحسين بن جعفر القرشى حدّثنا جندل بن والق ، حدّثنا محمّد بن عمر الكاسى عن جعفر بن محمد ، عن ابيه عن على بن الحسين ، عن فاطمة الصغرى عن الحسين بن على رضى الله عنهما :

عن فاطمة بنت محمّد صلى الله عليه وآله وسلّم ورضى عنها قالت : «خَرَجَ عَلَيْنا رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه ]وآله [وسلم فَقالَ : إنَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ باهى بِكُمْ فَغَفَرَ لَكُمْ عامَّةً وَغَفَرَ لِعَلِىٍّ خاصَّةً . وَإنّى رَسُولُ اللهِ إلَيْكُمْ غَيْرَ هائِب لِقَوْمِى وَلا مُحابٌّ لِقَرابَتِى هذا جَبْرَئِيْلُ (عليه السلام) يُخْبِرُنِى أنَّ السَّعِيدَ كُلَّ السَّعِيدِ حَقَّ السَّعِيدَ مَنْ أحَبَّ عَلِيّاً فى حَياتِى وَبَعْدَ وَفاتِى»(1).

«فاطمه صغرى از پدرش امام حسين (عليه السلام) وآنحضرت از فاطمه زهراء (عليها السلام) نقل مى كند كه : رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) به نزد ما آمد و فرمود : «خداوند به شما اهل بيت مباهات كرده و همه شما بويژه على را مورد آمرزش خويش قرار داده است . و براستى من فرستاده خدايم بسوى شما كه نه به قوم خود بى مهرم و نه دوستيم بر اساس خويشاوندى است ; اين جبرئيل است كه خبر مى دهد به من كه : انسان سعادتمند كامل و واقعى كسى است كه على را در زمان زندگى و مرگ من دوست بدارد»

.

پاورقي

(1) «أسمى المناقب فى تهذيب أسنى المطالب» ، ص70 قال المؤلّف : هذا حديث غريب رواه الحافظ أبو موسى المدينى فى كتابه «حجّة ذوى الصلابة» بهذا الإسناد وهذا اللفظ .

من طبع القديم ، وفى طبع الحديث ، ج9 ، ص169 .

__ ورواه أيضاً الطبرانى كما رواه عنه الهيثمى فى باب مناقب على (عليه السلام) من «مجمع الزوائد» ، ج9 ، ص132 .

__ و رواه المتقى الهندى فى الحديث : من باب فضائل علىّ (عليه السلام) من «كنز العمال» ج15 ، ص127 ، طبع 2 نقلاً عن الطبرانى و ابن الجوزى والبيهقى فى فضائل الصحابه .

__ ورواه ايضاً الخوارزمى فى آخر الفصل (6) من كتاب «مناقب علىّ (عليه السلام)» ص37 .

وَما نَقَمُوا مِنْ أبى الْحَسَنِ ، نَقَمُوا وَاللهِ مِنْهُ نِكِيرَ سَيْفِهِ ، وَشِدَّةَ وَطْأتِهِ ، وَنكالَ وَقْعَتِهِ ، وَتَنَمُّرَهُ فِى ذاتِ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ ، وَاللهِ لَوْ تَكافُّوا عَنْ زَمام نَبْذَهُ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه وآله وسلم)لاعْتَلَقَهُ ، وَلَسارَ بِهِمْ سَيْراً سُجُحاً لا يَكْلِمُ خِشاشُهُ وَلا يُتَعْتَعُ راكِبُهُ ، وَلأوْرَدَهُمْ مَنْهلاً نَمِيراً فَضْفاضاً تَطْفَحُ ضِفَّتاهُ ، وَلأصْدَرَهُمْ بِطاناً ، قَدْ تَخَيَّرَ لَهُمُ الرّىَّ غَيْرَ مُتَحَلٍّ مِنْهُ بِطائِل إلاّ بِغَمْرِ الْماءِ وَرَدْعِهِ سَوْرَةَ السّاغِبِ وَلَفُتِحَتْ عَلَيْهِمْ بَرَكاتُ السَّماءِ وَالأرْضِ وَسَيَأخُذُهُمُ اللهُ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ ، ألا هَلُمَّ فَاسْمَعْ وما عِشْتَ أراكَ الدَّهْرُ الْعَجَبَ وَإنْ تَعْجَبُ وَقَدْ أعْجَبَكَ الْحادِثُ ، إلى أىِّ سِناد إسْتَنَدُوا ؟ وَبِأيَّةِ عُرْوَة تَمَسَّكُوا ؟ إسْتَبْدَلُوا الذُّنابِىَ وَاللهِ بِالقَوادِمِ ، وَالْعَجُزَ بِالْكاهِلِ ، فَرَغْماً لِمَعاطِسِ قَوْم يَحْسَبُونَ أنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً ، ألا إنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلكِنْ لا يَشْعُروُنَ ، أفَمَنْ يَهْدِى إلى الحَقِّ أحَقٌّ أنْ يُتَّبَعَ أمَّنْ لا يَهِدِّى إلاّ أنْ يُهْدى فَمالَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ ؟ أما لَعَمْرُ إلهِكَ لَقَدْ لَقِحَتْ فَنَظِرَةٌ رَيْثَما تَنْتِجُوا ، ثُمَّ احْتَلِبُوا طِلاعَ القَعْبِ دَماً عَبيْطاً وَزُعافاً مُمْقِراً ، هُنالِكَ يَخْسِرُ الْمُبْطِلُونَ وَيَعْرِفُ التّالُونَ غِبَّ ما أسَّسَ الأوَّلُونَ ، ثُمَّ طِيبُوا عَنْ أنْفُسِكُمْ ]أَ[ نْفُساً ، وَاطْمَأنُّوا لِلفِتْنَةِ جَأشاً وَأبْشِرُوا بِسَيْف صارِم وَهَرْج شامِل وَاسْتِبْداد مِنَ الظّالِميْنَ ، يَدَعُ فِيْئَكُمْ زَهِيداً وَزَرْعَكُمْ حَصِيداً . فَيا حَسْرَتى لَكُمْ وَأنّى بِكُمْ وَقَدْ عَمِيَتْ عَلَيْكُمْ أنُلزِمُكُمُوها وَأنْتُمْ لَها كارِهُونَ(1).

پاورقي

(1) فى بعض النسخ «عايفة لدنياكن ، قالية لرجالكن» وسيأتى تفسير كلامها (عليها السلام) فى المتن .

(2) الخور _ بفتحتين والراء المهملة _ : الضعف والانكسار ، والقناة : الرمح .

عبد الله بن حسن از مادرش فاطمه بنت الحسين (عليهما السلام)نقل مى

كند كه : «چون بيمارى فاطمه زهرا (عليها السلام) شديد شد عدهاى از زنان مهاجر و انصار به عيادتش آمدند و به او گفتند :

«دختر پيغمبر چگونهاى ؟ با بيمارى چه مى كنى ؟» .

پاورقي

(1) معانى الاخبار 355 _ 354 ، «بحار الانوار» ، ج43 ، ص158و159 .

آنحضرت در جوابشان فرمود : «بخدا دنياى شما را دوست نمى دارم و از مردان شما بيزارم ! درون و برونشان را آزمودم و از آنچه كردند ناخشنودم ! چون تيغ زنگار خورده نابُرّا ، وگاه پيش روى واپس گرا ، وخداوندان انديشه اى تيره و نارسايند . خشم خدا را بخود خريدند و در آتش دوزخ جاويدند .

ناچار كار را بدانها واگذار ، وننگ عدالت كشى را برايشان بار كردم نفرين بر اين مكّاران و دور بُوَنْداز رحمت حق اين ستمكاران .

واى بر آنان . چرا نگذاشتند حق در مركز خود قرار يابد ؟ و خلافت بر پايه هاى نبوت استوار ماند ؟

آنجا كه فرود آمد نگاه جبرئيل امين است . و برعهده على كه عالم بامور دنيا و دين است . به يقين كارى كه كردند خسرانى مبين است . بخدا على را نه پسنديدند ، چون سوزش تيغ او را چشيدند و پايدارى او را ديدند . ديدند كه چگونه بر آنان مى تازد و با دشمنان خدا نمى سازد .

بخدا سوگند ، اگر پاىدر ميان مى نهادند ، وعلى را بر كارى كه پيغمبر بعهده او نهاد مى گذاردند ، آسان آسان ايشان را براه راست مى برد . وحق هر يك را بدو مى سپرد ، چنانكه كسى زيانى نبيند و هركس ميوه

آنچه كشته است بچيند . تشنگان عدالت از چشمه معدلت او سير و زبونان در پناه صولت او دلير مى گشتند . اگر چنين مى كردند درهاى رحمت از زمين و آسمان برروى آنان مى گشود . اما نكردند و بزودى خدا به كيفر آنچه كردند آنانرا عذاب خواهد فرمود

بياييد ! وبشنويد ! :

شگفتا ! روزگار چه بو العجب ها در پس پرده دارد و چه بازيچه ها يكى از پس ديگرى برون مى آرد . راستى مردان شما چرا چنين كردند ؟ و چه عذرى آوردند ؟ دوست نمايانى غدّار . در حق دوستان ستمكار و سرانجام به كيفر ستمكارى خويش گرفتار . سر را گذاشته به دُم چسبيدند . پى عامى رفتند و از عالم نپرسيدند . نفرين بر مردمى نادان كه تبه كارند . و تبه كارى خود را نيكوكارى مى پندارند .

واى بر آنان . آيا آنكه مردم را براه راست مى خواند ، سزاوار پيروى است ، يا آنكه خود راه را نمى داند ؟ در اين باره چگونه داورى مى كنيد ؟

بخدايتان سوگند ، آنچه نبايد بكنند كردند . نواها ساز و فتنه ها آغاز شد . حال لختى بپايند ! تا بخود آيند ، و ببينند چه آشوبى خيزد و چه خونها بريزد ! شهد زندگى در كامها شرنگ و جهان پهناور بر همگان تنگ گردد . آنروز زيانكاران را باد در دست است و آيندگان بگناه رفتگان گرفتار و پاى بست .

اكنون آماده باشيد ! كه گرد بلا انگيخته شد و تيغ خشم خدا از نيام انتقام آهيخته . شما را نگذارد تا دمار از روزگارتان برآرد،

آنگاه دريغ سودى ندارد .

جمع شما را بپراكند و بيخ و بنتان را بركند . دريغا كه ديده حقيقت بين نداريد. بر ما هم تاوانى نيست كه داشتن حق رانا خوش مى داريد .

رَسُولُ اللهِ عَلِىٌّ وَصِىُّ الْمُصْطَفى» وَإذا عَلَى السَّتْرِ مَكْتُوبٌ : «بَشِّرْ شِيْعَةَ عَلِىٍّ بِطيبِ الْمَوْلِدِ» .

فَدَخَلْتُهُ فَإذا أنَا بِقَصْر مِنْ زُمُرُّد أخْضَرَ مُجَوَّف لَمْ أرَ أحْسَنَ مِنْهُ ، وَعَلَيْهِ بابٌ مِنْ ياقُوتَة حَمْراءَ مُكَلَّلَة بِاللُّؤْلُؤِ وَعَلى الْبابِ سَتْرٌ فَرَفَعْتُ رَأسِى فَإذا مَكْتُوبٌ عَلَى السَّتْرِ «شِيْعَةُ عَلِىٍّ هُمُ الْفائِزُونَ» فَقُلْتُ : حَبيبِى جَبْرَئِيْلُ لِمَنْ هذا ؟ فَقالَ : يا مُحَمَّدُ لإبْنِ عَمِّكَ وَوَصِيِّكَ عَلِىِّ بْنِ أبِى طالِب (عليه السلام) يُحْشَرُ النّاسُ كُلُّهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ حُفاةً عُراةً إلاّ شِيْعَةَ عَلِىٍّ وَيُدْعَى النّاسُ بِأسْماءِ اُمَّهاتِهِمْ ما خَلا شِيْعَةِ عَلِىٍّ (عليه السلام) فَإنَّهُمْ يُدْعَوْنَ بِأسْماءِ آبائِهِمْ فَقُلْتُ : حَبِيبِى جَبْرَئِيْلُ وَكَيْفَ ذاكَ ؟ قالَ : لأنَّهُمْ أحَبُّوا عَلِيّاً فَطابَ مَوْلِدُهُمْ(1).

فاطمه و سكينه دخترا امام حسين (عليه السلام) از ام كلثوم دختر على (عليه السلام) و او نقل مى كند از فاطمه زهراء (عليها السلام) كه شنيدم پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود :

در شب معراج ، داخل بهشت شدم ، آنجا قصرى ديدم از دُرّ ميان تهى ، كه داراى درى بود آراسته به دُرّ و ياقوت و بر آن در پردهاى آويخته بود ; من سرم را بلند كردم ، ديدم بر آن نوشته شده است :

«لا إلهَ إلاّ اللهُ ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ ، عَلِىٌّ وَلِىٌّ الْقَوْمِ» .

«خدايى جز خداى يكتا نيست ; محمّد فرستاده خدا است; علىّ ولىّ (و رهبر) مردم است» .

و بر پرده نوشته بود : «بخٍّ ، بَخٍّ ، مَنْ مِثْلُ شِيعَةِ عَلِىٍّ ؟» .

«بَه ! بَه ! كيست مانند شيعه على (عليه السلام) ؟» .

داخل آن قصر شدم ، در آنجا قصرى از عقيق سرخ ميان تهى ديدم كه درى

داشت از نقره كه به «زبرجد» سبز مزيّن بود و بر آن در نيز پرده اى آويخته بود ، به بالا نگاه كردم ، ديدم بر آن در نوشته شده بود :

«مُحَمَّدٌ رسولُ الله ، عَلىٌّ وَصىُ الْمُصْطَفى» .

«محمد رسول خدا و على جانشين محمد مصطفى است» .

و بر پرده نوشته شده بود .

«بَشِّرْ شِيْعَةَ عَلِىٍّ بِطِيْبِ الْمَوْلِدِ...» .

«بشارت بده شيعيان على را به پاك سرشتى» ;

داخل آن قصر شدم ، قصرى از زبرجد سبز ميان خالى ديدم كه بهتر از آن نديده بودم; اين قصر درى داشت از ياقوت سرخ كه آراسته به لؤلؤ بود و بر آن در پردهاى آويخته بود ; سرم را بلند كردم ، ديدم بر پرده نوشته شده :

پاورقي

(1) جامع الاحاديث ، «كتاب المسلسلات» ، ابو محمد جعفر بن احمد بن على القمى ، ص108 .

«شِيعَةُ عَلِىٍّ هُمُ الْفَائِزُونَ» .

«تنها شيعيان على (عليه السلام) رستگارند» .

گفتم : اى جبرئيل اين قصر براى كيست ؟ گفت : براى پسر عمو و جانشين تو على بن ابى طالب است و همه مردم در روز قيامت عريان و پابرهنه محشور مىشوند مگر شيعيان علىّ» .

، إنّا لَمْ نُنَظِّفَهُ بَعْدُ ، فقال (صلى الله عليه وآله وسلم) : يَا عَمَّةَ أنْتَ تُنَظِّفِيْهِ؟ إنَّ اللهَ تَبارَك وَتَعالى قَدْ نَظَّفَهُ وَطَهَّرَهُ»(1).

فاطمه دختر امام حسين (عليه السلام) از اسماء دختر ابوبكر از صفيّه دختر عبد المطلب نقل مى كند :

«آنگاه كه امام حسين (عليه السلام) از مادر متولد شد ، من پرستارى كودك را برعهده داشتم . پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود : عمّه ! فرزندم را براى من بياور ; گفتم : يا رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) ما او را پاك نكرده ايم : فرمود : اى خواهر پدر ، تو مىخواهى او را پاكيزه گردانى ؟ همانا خداوند تبارك وتعالى او را پاكيزه گردانيده و مطهرش نموده است» .

پاورقي

(1) «الامالى» ، الشيخ صدوق ، ص117 ، «بحار الانوار» ، ج43 ، ص243 .

7 _ امام حسين (عليه السلام) در آغوش جدّش رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) :

حدثنا احمد بن الحسين المعروف بأبى على بن عبدويه ، قال حدّثنا محمد بن زكريا الجوهرى ، قال حدثنا العباس بن بكار ، قال حدثنى الحسين ابن يزيد عن عمر بن على بن الحسين عن فاطمة بنت الحسين(عليهما السلام)عن اسماء بنت أبى بكر عن صفية بنت عبد المطلب قالت :

لَمّا سَقَطَ الْحُسَيْنُ (عليه السلام) مِنْ بَطْنِ اُمِّهِ فَدَفَعْتُهُ إلى النَّبِىِّ(صلى الله عليه وآله وسلم) فَوَضَعَ النَّبِىُّ لِسانَهُ فِى فِيهِ (فَمِهِ) ، وَأقْبَلَ الْحُسَيْنُ عَلى لِسانِ رَسُولِ اللهِ يَمُصُّهُ ، قالَتْ وَما كُنْتُ أحْسِبُ رَسُولَ اللهِ يَغْذُوهُ إلاّ لَبَناً أوْ عَسَلاً قالَتْ فَبالَ الْحُسَيْنُ عَلَيْهِ فَقَبَّلَ النَّبِىُّ بَيْنَ عَيْنَيْهِ ثُمَّ دَفَعَهُ إلَىَّ وَهُوَ يَبْكِى وَيَقُولُ لَعَنَ اللهُ قَوْماً

هُمْ قاتِلُوكَ يابُنَىَّ يَقُولُها ثلاثاً ، قالَتْ ، فَقُلْتُ : فِداكَ أبِى وَاُمِّى ، وَمَنْ يَقْتُلُهُ . قالَ : بَقِيَّةُ الْفِئَةِ الْباغِيَةِ مِنْ بَنِى اُمَيَّةَ لَعَنَهُمُ اللهُ(1).

فاطمه بنت الحسين از اسماء بنت ابى بكر و او از صفيه بنت عبد المطلب نقل مى كند كه :

«زمانى كه امام حسين (عليه السلام) از مادر متولد شد او را به رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) دادم ; حضرت زبان خود را به دهان او گذاشت ; حسين (عليه السلام) (با لذّتى تمام) زبان پيامبر را مى مكيد كه من گمان كردم حضرت به او شير يا عسل مى خوراند» .

صفيه مى گويد : « _ در همانحال _ حسين (عليه السلام) بر لباس حضرت بول كرد; پيامبر خدا او را بوسيد و با چشمانى گريان به من برگرداند و سه مرتبه فرمود : «فرزندم ! خدا لعنت كند مردمى را كه تو را خواهند كشت» .

پاورقي

(1) «امالى الصدوق» ، المجلس الثامن والعشرون ، حديث 5 ، ص117 .

صفيه مى گويد : «به حضرت گفتم : «چه كسانى او را مى كشند ؟» ; پيامبر خدا فرمود : «گروه ستمگر از بنى اميه ، كه خدايشان لعنت كند» .

إلَيْهِ قَطُّ إلاّ قُمْتُ بِخَيْر قَدْ أفَدْتُهُ إمّا خَشْيَة ِللهِ فِى قَلْبِى لِما أرى مِنْ خَشْيَتِهِ ِللهِ ; أوْ عِلْم إسْتَفَدْتُهُ مِنْهُ»(2):

عبد الله بن حسن مى ويد :

«هميشه مادرم به من دستور مى داد كه در محضر دائيم (امام سجاد (عليه السلام)) حاضر شوم ; پس من بر محضر آنحضرت شرفياب نمى شدم جز اينكه هنگام برخاستن از مجلس او بهره خبرى نصيبم مى شد ; و آن يا ترس از خدا بود كه با مشاهده خوف آنحضرت از حضرت ربوبى در من پديدار مى شد و يا دانشى الهى كه از آن بزرگوار مى اندوختم» .

پاورقي

(1) عبد الله بن موسى بن عبد الله بن الحسن عن موسى بن عبد الله بن الحسن عن عبد الله بن الحسن

(2) «ارشاد مفيد» 494 ، «بحار الانوار» ، ج46 ، ص73 ، «عوالم العلوم» ، ج18 ، ص93و148 .

به ويژه على مباهات مى كند و مشمول آمرزش قرارتان مى دهد ; و همانا من فرستاده خدا به سوى شما هستم : كه دوستيم بر محور خويشاوندى نيست به راستى سعادتمند واقعى كسى است كه علىّ را در حال حيات و مرگش دوست بدارد» .

پاورقي

(1) «كشف الغمّة» ، ج1 ، ص450 .

دشمن اوست در زمان زندگى و مرگ آن بزرگوار» .

پاورقي

(1) «بحار الانوار» ، ج27 ، ص74و75 ، «امالى الصدوق» ، ص109و110 .

الحسين عن اسماء بنت عميس قالَتْ :

پاورقي

(1) «بحار الانوار» ، ج39 ، ص284 ، «بشارة المصطفى» ، ص182و183 .

«كانَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه وآله وسلم) يُوحى إلَيْهِ وَرَأْسُهُ فِى حِجْرِ عَلِىٍّ ، فَلَمْ يُصَلِّ الْعَصْرَ حَتّى غَرُبَتِ الشَّمْسُ فَقالَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه وآله وسلم) : (صَلَّيْتَ يا عَلِىُّ ؟ قالَ : لا ; فَقالَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه وآله وسلم): «اللّهُمَّ إنَّ عَلِيّاً كانَ عَلى طاعَتِكَ وَطاعَةِ رَسُولِكَ فَارْدُدْ عَلَيْهِ الشَّمْسَ» ; فَرَأَيْتُها غَرُبَتْ ، ثُمَّ رَأَيْتُها طَلَعَتْ بَعْدَ ما غَرُبَتْ»(1):

فاطمه بنت الحسن از اسماء بنت عميس نقل مى كند كه :

«سر مبارك رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در حال وحى بر دامن علىّ (عليه السلام)بود و آنحضرت نتوانست تا غروب آفتاب نماز عصر را بخواند; بعد از پايان وحى ، رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) به علىّ (عليه السلام) فرمود: «نماز عصر را خواندى ؟» ; علىّ (عليه السلام)عرض كرد : «نه» . آنگاه رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) عرض كرد : «پروردگارا ! چون على بر طاعت تو وطاعت رسولت بود _ نماز عصر را قبل از غروب نخواند _ پس خورشيد را براى او برگردان» ام سلمه مى گويد : «خودم آفتاب را بعد از غروب ديدم كه با دعاى رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) دوباره طلوع كرد» .

عن مطلب بن زياد عن ابراهيم بن حيّان عن عبد الله بن الحسن عن فاطمه بنت الحسين عن الحسين بن على رضى الله عنهما قال :

پاورقي

(1) مناقب علىّ بن ابى طالب (عليه السلام) ، ابن المغازلى / 96 .

«كانَ رَأسُ رَسُولِ اللهِ (صلى الله عليه وآله وسلم) فِى حِجْرِ عَلِىٍّ وَكانَ يُوحى إلَيْهِ فَلَمَّا سَرى عَنْهُ قالَ لِى يا عَلِىُّ صَلَّيْتَ الفَرْضَ ؟ قالَ : لا . قالَ : أَللّهُمَّ إنَّكَ تَعْلَمُ أَنَّهُ كانَ فِى حاجَتِكَ وَحاجَةِ رَسُولِكَ فَرُدَّ عَلَيْهِ الشَّمْسَ . فَرَدَّها عَلَيْهِ فَصَلَّى وَغابَتِ الشَّمْسُ»(1):

فاطمه بنت الحسين از امام حسين (عليه السلام) نقل مى كند كه فرمود:

پاورقي

(1) «الغدير» ، ج3 ، ص137 .

علامه امينى در توضيح اين حديث نقل مى كند كه طبرانى پس از نقل حديث مىگويد : حافظ جلال الدين سيوطى در جزوه «كشف اللبس فى حديث ردّ الشمس» گويد : حديث ردّ الشمس معجزه پيغمبر ما محمّد (صلى الله عليه وآله وسلم) است ، و امام ابو جعفر طحاوى و ديگران اين حديث را صحيح مى دانند . ابو عبد الله محمد بن يوسف دمشقى صالحى در جزوه «مزيل اللبس عن حديث ردّ الشمس» گويد : بدان كه اين حديث را طحاوى در كتاب شرح مشكل الآثارش از اسماء بنت عميس به دو طريق روايت كرده و گفته است اين دو حديث هر دو ثابت و محقق است و راويان هر دو ثقه و مورد اطميناناند . وقاضى عياض در «الشفاء» و حافظ ابن سيّد النّاس در «بشرى اللبيب» و حافظ علاء الدين مغلطاى در كتاب «الزهر الباسم» آن را نقل كرده و حافظ ابن الفتح (ابو الفتح) ازدى صحت

آن را تأييد ، وحافظ ابوزعة ابن عراقى ، و شيخ ما حافظ جلال الدين سيوطى در «الدرر المنتثرة» آن را حسن دانسته اند .

حافظ «احمد بن صالح» گويد : در عظمت اين حديث كافى است كه هركس در طريق دانش گام بردارد ، شايسته نيست از حديث اسماء تخلف كند ، زيرا اين حديث از بزرگترين علائم نبوت است . حافظ «ابو الفضل ابن حجر» گويد : «اين حديث از طريق اسماء بنت عميس و على بن ابى طالب و فرزندش حسين ، وابى سعيد وابى هريرة (رضى الله عنهم) روايت شده ، آنگاه مطلب را پيرامون حديث كشانده و از رجالش سخن به ميان آورده ، گويد : از مطالبى كه پيش از اين از بيانات حافظان احاديث در پيرامون اين حديث آورديم و رجال حديث را بيان كرديم معلوم شد در ميان راويان آن نه متّهمى وجود دارد ونه مطرود مورد اتفاقى وقطعيت وعدم بطلان حديث بر شما آشكار شده...» .

«سر رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در دامن على بود و به او وحى نازل مى شد . وقتى به خود آمد فرمود : ياعلى ، نماز فريضه را گزارده اى ؟

على گفت : نه .

پيغمبر فرمود : بار خدايا تو مى دانى كه او (على) در خدمت گذارى تو و خدمت گذارى رسول تو بود ، خورشيد را بر او بازگردان ، پس خورشيد براى او بازگشت . على نماز گزارد و خورشيد غروب كرد» .

محمد بن احمد بن البهلول القاضى الانبارى التنوخى ، قال : حدّثنا ابراهيم بن عب_د الس_ّلام قال : حدّثنا عثمان بن ابى شيبة ، قال : حدّثنى حريز عن شيبة بن

نعامة ، عن فاطمة الصغرى عن ابيها ، عن فاطمة الكبرى (عليها السلام)قالت : قال النّبىّ :

«لِكُلِّ نَبِىٍّ عَصَبَةٌ يُنْتَمَوْنَ إلَيْهِ وَإنَّ فاطِمَةَ عَصَبَتِى إلَىَّ تُنْتَمى»(1):

فاطمه صغرى (دختر امام حسين (عليه السلام)) از پدرش و آنحضرت از مادرش فاطمه كبرى (عليها السلام) نقل مى كند كه رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود :

«براى هر پيامبرى برگزيدگانى از قوم و عشيره اوست كه به وى نسبت مى برند ; و همانا فاطمه برگزيده قوم من است كه به من منتسب است» .

پاورقي

(1) دلائل الامامة / 76 .

در نزديكى شط فرات دفن مى شوند كه نه گذشتگان بر آنان پيشى گيرند و نه آيندگان به آن مقام برسند» .

محمّد بن عبد الله بن عمرو بن عثمان : انّ امّه فاطمة بنت الحسين حدّثته انّ عائشة كانت تقول :

«إِنَّ رَسُولَ اللهِ (صلى الله عليه وآله وسلم) _ فِى مَرَضِهِ الَّذِى قُبِضَ فِيهِ _ قالَ لِفاطِمَةَ : «يا بُنَيَّةَ اُحْنِى عَلَىَّ» ; فَأحَنَتْ عَلَيْهِ فَناجاها ساعَةً ، ثُمَّ انْكَشَفَتْ عَنْهُ وَهِىَ تَبْكِى ، وَعائِشَةُ حاضِرَةٌ .

ثُمَّ قالَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه وآله وسلم) بَعْدَ ذلِكَ بِساعَة : «اُحْنِى عَلَىَّ يا بُنَيَّةَ» ، فَأحَنَتْ عَلَيْهِ ، فَناجاها ساعَةً ثُمَّ انْكَشَفَتْ عَنْهُ وَهِىَ تَضْحَكُ .

قالَتْ :

فَقالَتْ عائِشَةُ : «أَىْ بُنَيَّةَ أخْبِرِينِى ، ماذا ناجاكِ أَبُوكِ ؟» .

قالَتْ : «اُوشِكْتِ رَأيْتِيهِ ناجانِى عَلى حالِ سِرٍّ ، ثُمَّ ظَنَنْتِ

پاورقي

(1) حلية الاولياء / 2 / 40 .

أَنِّى اُخْبِرُ بِسِرِّهِ وَهُوَ حَىٌّ ؟» .

قالَتْ : «فَشَقَّ ذلِكَ عَلى عائِشَةَ أنْ يَكُونَ سِرٌّ دُونَها» .

فَلَمّا قَبَضَهُ اللهُ ، قالَتْ عائِشَةُ : «أَسْأَلُكِ بِالَّذِى عَلَيْكِ مِنَ الْحَقِّ أخْبِريْنِى بِما سارَّكِ بِهِ رَسُولُ اللهِ» .

قالَتْ فاطِمَةُ : أَمَّا الاْنَ فَنَعَمْ ، ناجانِى فِى الْمَرَّةِ الاُْولى فَأخْبَرَنِى أَنَّ جِبْرِيلَ كانَ يُعارِضُهُ بِالْقُرآنِ فِى كُلِّ عام مَرَّةً _ وَأَنَّهُ عارَضَنِى الْقُرآنَ الْعامَ مَرَّتَيْنِ _ وَأَخْبَرَنِى : «أنَّهُ لَمْ يَكُنْ نَبِىٌّ إِلاّ عاشَ نِصْفَ عُمْرِ الَّذِى كانَ قَبْلَهُ وَإنَّهُ اَخْبَرَنِى : أنَّ عِيسى عاشَ عِشْرِينَ وَمِأةَ سَنَة ، فَلا اَرانِى اِلاّ ذاهِبٌ عَلى رَأْسِ سِتِّينَ» ، فَأبْكانِى ذلِكَ ; وَقالَ : يا بُنَيَّةَ إنَّهُ لَيْسَ مِنْ نِساءِ الْمُسْلِمِينَ إِمْرَأَةٌ أَعْظَمَ رَزِيَّةً مِنْكِ ، فَلا تَكُونِى أَدْنى مِنِ امْرَأَة صَبْراً . ثُمَّ ناجانِى فِى الاْخِرَةِ فَأخْبَرَنِى أنِّى أوَّلُ أهْلِهِ لُحُوقاً بِهِ ; وَقالَ : «إنَّكِ سَيِّدَةُ نِساءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ إلاّ ما كانَ مِنَ الْبَتُولِ مَرْيَمَ بِنْتِ عِمْرانَ

، فَضَحِكْتُ لِذلِكَ»(1):

فاطمه بنت الحسين نقل مى كند از عائشه :

كه رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) _ در بيماريى كه از دنيا رفت _ به فاطمه(عليها السلام) فرمود «نزديك من بيا» ; فاطمه (عليها السلام) نزديك حضرت آمد ; پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) آهسته با او سخنى گفت ; كه فاطمه زهرا(عليها السلام) گريه كرد .

بعد از ساعتى دوباره حضرت فرمود : «دخترم نزديك من بيا» ; حضرت فاطمه (عليها السلام) نزديك حضرت آمد ، باز حضرت با او آهسته سخن گفت ; در حالى كه حضرت زهرا (عليها السلام) از شنيدن آن سخن ، خوشحال و خندان شد ، عائشه با ديدن اين منظره به فاطمه (عليها السلام) گفت : «دخترم خبر ده مرا به آنچه كه رسولخدا(صلى الله عليه وآله وسلم) آهسته به تو فرمود» حضرت زهرا (عليها السلام) فرمود : «گمان كردى ، رازى را كه پدرم به من فرمود ، در زمان حياتش فاش خواهم كرد ؟!» «اين برخورد حضرت و مخفى ماندن راز ، بر عائشه سخت وناگوار آمد» .

پاورقي

(1) الذرّية الطاهرة / 147 _ 148 .

زمانى كه رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) از دنيا رفت ، عائشه به حضرت زهرا (عليها السلام) گفت : «به آن حقّى كه برتو دارم ، خبر ده به من ، رازى را كه رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) با تو گفت» .

حضرت فرمود : «خبر اوّل رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) به من اين بود كه فرمود : «هرسال جبرئيل يكبار قرآن را بر من عرضه مىكرد ولى امسال دو مرتبه قرآن را بر من عرضه

داشته است» و جبرئيل به من خبر داد كه : «عمر هيچ پيامبرى بيش از نصف عمر پيامبر پيشين نبوده» . و خبر داد كه : «عيسى پيامبر (عليه السلام)صد و بيست سال عمر كرد» ; واكنون من عمرم به شصت سالگى رسيده است ; پس مرگ من نزديك است» ; از شنيدن اين خبر بود كه من گريستم ; با ديدن اين منظره رسولخدا(صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود : «دخترم ! هيچ زنى مصيبتش بزرگتر از تو نيست پس در صبر وشكيبايى كمترين آنها نباش»

آنگاه رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) راز دوّم را به من خبر داد ; و فرمود : «تو اوّلين كس از اهل بيت هستى كه به من ملحق خواهى شد ; و تويى سرور زنان بهشتى جز مريم دختر عمران» با شنيدن اين مژده بود كه من خوشحال و خندان شدم» .

: قال ابى رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) :

«ألا مَنْ ماتَ عَلى حُبِّ آلِ مُحَمَّد ماتَ شَهِيداً»(1):

حضرت فاطمه بنت الحسين (عليهما السلام) از زينب كبرى (عليها السلام) و او از فاطمه زهراء(عليها السلام)نقل مى كند كه رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود :

«آگاه باشيد ! كسى كه بردوستى آل محمد بميرد ، شهيد از دنيا رفته است» .

: على (عليه السلام) به ما خبر داد كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم)فرمود

«وقتى شب معراج وارد بهشت شدم در آنجا درختى ديدم كه به زيور آلات و پارچه هاى بهشتى آراسته بود . پائين آن اسبهاى سفيد و سياه بهشتى و در ميانه آن حور العين و در بالاى آن بهشت رضوان بود .

به جبرئيل گفتم : اين درخت از آن كيست ؟ گفت : اين درخت براى پسر عمويت امير المؤمنين على است . زمانيكه خداوند مردم را امر به ورود به بهشت كند ، شيعيان على را مى آورند تا اينكه آنها را به اين درخت مى رسانند ، آنگاه زيور آلات و پارچه هاى بهشتى آن را مى پوشند و بر اسبان ابلق بهشتى سوار مىشوند . آنگاه مناديى ندا مى كند : اينها شيعيان على هستند ، كه در دنيا صبر نمودند و امروز از طرف خداوند متعال گرامى داشته شدند» .

پاورقي

(1) «مأئة منقبة» ، ابن شاذان ، المنقبة السادسة والتسعون ، ص158و159 اخرجه الخوارزمى فى كتابه مقتل الحسين (عليه السلام) : 40 وفى كتابه «المناقب» : 32 بسنده و قد أبدل فى السند (على بن محمد بن سويدة بن عنبسة) ب_ (على بن محمد بن عيينة بن رويدة) و زاد بعده (بكر بن احمد) ، والسيد بن طاووس فى «كتابه اليقين» : 31 الباب 20و63 الباب 86 و رواه العلامة المجلسى فى «بحار الانوار» : 18 : 401، 84 : 138 ح51 عن «كتاب اليقين» و 27 : 120 ح101 عن ابن شاذان والبحرانى فى «غاية المرام» : 19 ح22و587 ح92 ، «بحار الانوار» ج8 ، ص139

.

به مسجد مىگفت : «پروردگارا ! درهاى رحمت خود را بر من بگشا» ; وبه هنگام خروج از مسجد مى گفت : «پروردگارا ! درهاى روزيت را بر من باز فرما» .

كه :

«هميشه رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) به هنگام ورود در مسجد ، بعد از صلوات و درود بر محمد ، مى گفت : «پروردگارا ! مرا آمرزيده گردان و درهاى رحمت خويش را بر من بگشا» و به هنگام خروج از مسجد هم بعد از صلوات و درود بر محمد ، مى گفت : «پروردگارا ! مرا بيامرز و درهاى فضل خود را بر من بگشا» .

پاورقي

(1) «سنن ترمذى» ، كتاب الصلاة ، حديث 289 ، وقال على بن حجر قال اسماعيل بن ابراهيم فلقيت عبد الله بن الحسن بمكة فسألته عن هذا الحديث فحدثنى به قال كان اذا دخل قال : رَبِّ افْتَحْ لِى بابَ رَحْمَتِكَ» وَإذا خَرَجَ قال «رَبِّ افْتَحْ لِى بابَ فَضْلِكَ» . قال ابو عيسى وفى الباب عن أبى حميد وابن اسيد و ابى هريرة ، قال ابو عيسى حديث فاطمة حديثٌ حسن وليس اسناده بمتّصل وفاطمة بنت الحسين لم تُدرك فاطمة الكبرى ، انّما عاشت فاطمة بعد النّبى أشهراً .

وآله وسلم) به هنگام ورود در مسجد مىگفت: «به نام خدا و درود بر رسولخدا ، پروردگارا ! مرا بيامرز و درهاى رحمت خويش به رويم بگشا» و به هنگام خروج از مسجد مى گفت : «به نام خدا و درود بر رسولخدا ، پروردگارا ! آمرزش خود را شامل حالم گردان و درهاى فضل خويش بر من بگشا» .

مِنْ ذُنُوب أنَا بِها مُرتَهَنٌ وَقَدْ أوْقَرَتْ ظَهْرِى وَأوْبَقَتْنِى وإلاّ تَرْحَمْنِى وَتَغْفِرْ لِى أكُنْ مِنَ الْخاسِرِينَ

پاورقي

(1) تاريخ بغداد ، ج12 ، ص49 _ 50 .

اللّهمَّ إعْتَمَدْتُكَ فِيها تائِباً إلَيْكَ فَصَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ وَأغْفِرْ لِى ذُنُوبِى كُلَّها قَدِيمَها وَحَدِيثَها سِرَّهَا وَعَلانِيَّتَها خَطاها وَعَمْدَها صَغِيرَها وَكَبِيرَها وَكُلَّ ذَنْب أذْنَبْتُهُ وَأنَا مُذْنِبُهُ مَغْفِرَةً عَزْماً جَزْماً لا تُغادِرُ ذَنْباً واحِداً وَلا أكْتَسِبُ بَعْدَها مُحَرَّماً أبَداً وَأقْبَلْ مِنِّى الْيَسيْرَ مِنْ طاعَتِكَ وَتَجاوَزْنِى عَنِ الْكَثِيرِ مِنْ مَعْصِيَتِكَ يا عَظِيمُ إنَّهُ لا يَغْفِرُ الْعَظِيمَ إلاّ الْعَظِيمُ يَسْألُهُ مَنْ فِى السَّمواتِ وَالأرْضِ كُلَّ يَوْم هُوَ فِى شَأن يا مَنْ هُوَ كُلَّ يَوْم فِى شَأن صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ وَاجْعَلْ لِى فِى شَأنِكَ شَأنَ حاجَتِى وَحاجَتِى هِىَ فِكاكُ رَقَبَتِى مِنَ النّارِ وَالأمانُ مِنْ سَخَطِكَ وَالْفَوْزُ بِرِضْوانِكَ وَجَنَّتِكَ وَصَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد وَأمْنُنْ بِذلِكَ علىَّ وَبِكُلِّ مافِيهِ صَلاحِى اسْألُكَ بِنُورِكَ السّاطِعِ فِى الظُّلُماتِ أنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد وَلا تُفَرِّقْ بَيْنِى وَبَيْنَهُمْ فِى الدُّنْيا وَالآخِرَةِ إنَّكَ عَلى كُلِّ شَىْء قَدِيْرٌ اللّهُمَّ وَأكْتُبْ لِى عِتْقاً مِنَ النّارِ مَبْتُولاً وَاجْعَلْنِى مِنَ الْمُنِيبينَ إلَيْكَ التّابِعِينَ لأمْرِكَ الْمُخْبِتينَ الَّذِينَ إذا ذُكِرْتَ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَالْمُسْتَكْمِلينَ مَناسِكَهُمْ وَالصّابِرينَ فِى الْبَلاءِ وَالشّاكِرِينَ فِى الرَّخاءِ وَالْمُطِيعينَ لأمْرِكَ فِيما أمَرْتَهُمْ بِهِ وَالْمُقِيمينَ الصَّلاةَ وَالْمُؤْتِينَ الزَّكاةَ وَالْمُتَوَكِّلينَ عَلَيْكَ اللّهُمَّ أضْعِفْنِى يا كَرِيمُ كِرامَتَكَ وَأجْزِلْ لِى عَطِيَّتَكَ وَالْفَضِيلَةَ لَدَيْكَ وَالرَّاحَةَ مِنْكَ وَالْوَسِيْلَةَ إلَيْكَ وَالْمَنْزِلَةَ عِنْدَكَ ما تَكْفِينِى بِهِ كُلَّ هَوْل دُونَ الْجَنَّةِ وَتُظِلُّنِى فِى ظِلِّ عَرْشِكَ يَوْمَ لا ظِلَّ إلاّ ظِلُّكَ وَتُعْظِمُ نُورِى وَتُعْطِينِى كِتابِى بِيَمِينِى وَتُضْعِفُ حَسَناتِى وَتَحْشُرُنِى فِى أفْضَلِ الْوافِدِينَ إلَيْكَ مِنَ الْمُتَّقِينَ وَتُسْكِنُنِى فِى عِلِّيينَ وَاجْعَلْنِى مِمَّنْ تَنْظُرُ إلَيْهِ بِوَجْهِكَ الْكَرِيمِ وَتَتَوَفّانِى وَأنْتَ عَنّى راض وَالْحِقْنِى بِعِبادِكَ

الصّالِحِينَ اللّهُمَّ صَلِّ عَلى

مُحَمَّد وَآلِهِ وَاقْلِبْنِى بِذلِكَ كُلِّهِ مُفْلِحاً مُنْجِحاً قَدْ غَفَرْتَ لِى خَطاياىَ وَذُنُوبِى كُلَّها وَكَفَّرْتَ عَنّى سَيِّئاتِى وَحَطَطْتَ عَنِّى وِزْرِى وَشَفَّعْتَنِى فِى جَمِيعِ حَوائِجِى فِى الدُّنْيا وَالآخِرَةِ فِى يُسْرِ مِنْكَ وَعافِيَة اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ وَلا تُخْلِطْ بِشَىْء مِنْ عَمَلِى وَلا بِما تَقَرَّبْتُ بِهِ إلَيْكَ رِياءً وَلا سُمْعَةً وَلا أشِراً وَلا بَطِراً وَاجْعَلْنِى مِنَ الْخاشِعِينَ لَكَ اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ وَأعْطِنِى السَّعَةَ فِى رِزْقِى وَالصِّحَّةَ فِى جِسْمِى وَالْقُوَّةَ فِى بَدَنِى عَلى طاعَتِكَ وَعِبادَتِكَ وَأعْطِنِى مِنْ رَحْمَتِكَ وَرَضْوانِكَ وَعافِيَتِكَ ما تُسْلِمُنِى بِهِ مِنْ كُلِّ بَلاءِ الآخِرَةِ وَالدُّنْيا وَأرْزُقْنِى الرَّهْبَةَ مِنْكَ وَالرَّغْبَةَ إلَيْكَ وَالْخُشُوعَ لَكَ وَالوِقارَ وَالْحَياءَ مِنْكَ وَالتَّعْظِيمَ لِذِكْرِكَ وَالتَّقْدِيسَ لِمَجْدِكَ أيّام حَياتِى حَتّى تَتَوَفّانِى وَأنْتَ عَنِّى راض اللّهُمَّ وَأسْئَلُكَ السَّعَةَ وَالدّعَةَ وَالأمْنَ وَالْكِفايَةَ وَالسَّلامَةَ وَالصِّحَّةَ وَالْقُنُوعَ وَالْعِصْمَةَ وَالْهُدى وَالرَّحْمَةَ وَالْعَفْوَ وَالْعافِيَةَ وَالْيَقِينَ وَالْمَغْفِرَةَ وَالشُّكْرَ وَالرّضا وَالصَّبْرَ وَالْعِلْمَ وَالصِّدْقَ وَالْبِرَّ وَالتَّقْوى وَالْحِلْمَ وَالتَّواضُعَ وَالْيُسْرَ وَالتَّوْفِيقَ اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ وَاعْمُمْ بِذلِكَ أهْلَ بَيْتِى وَقَراباتِى وَإخْوانِى فِيكَ وَمَنْ أحْبَبْتُ وَأحَبَّنِى فِيكَ أوْ وَلَّدُتُه وَوَلَدَنِى مِنْ جَميعِ الْمُؤْمِنينَ وَالْمُؤْمِناتِ وَالْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِماتِ وَاسْئَلُكَ يارَبِّ حُسْنَ الظَّنِّ بِكَ وَالصّدْقَ فِى التَّوَكُّلِ عَلَيْكَ وَأعُوذُ بِكَ يارَبِّ أنْ تَبْتَلِيَنِى بِبَلِيَّة تَحْمِلُنِى ضَرُورَتُها عَلَى التَّغَوُّثِ بِشَىْء مِنْ مَعاصِيكَ وَأعُوذُ بِكَ يارَبِّ أنْ أكُونَ فِى حالِ عُسْر أوْ يُسْرِ أظُنُّ أنَّ مَعاصِيَكَ أنْجَحُ فِى طَلِبَتِى مِنْ طاعَتِكَ وَأعُوذُ بِكَ مِنْ تَكَلُّف ما لا تُقَدِّرُ لِى فِيهِ رِزْقَاً وَما قَدَّرْتَ لِى مِنْ رِزْق فَصَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ وأتِنِى بِهِ فِى يُسْر مِنْكَ وَعافِيَة يا أرْحَمَ الرّاحِميْنَ» .

(امام حسين (عليه السلام) مىفرمايد : سپس بگو :) وَقُلْ : «رَبِّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ وَأجِرْنِى مِنَ السَّيِّئاتِ وَاسْتَعْمِلْنِى عَمَلاً بِطاعَتِكَ وَأرْفَعْ دَرَجَتِى بِرَحْمَتِكَ يااللهُ يا

رَبِّ يا رَحْمنُ يا رَحِيمُ يا حَنّانُ يا ذا الْجَلالِ وَالإكْرامِ أسْئَلُكَ رِضاكَ وَجَنَّتَكَ وَأعُوذُ بِكَ مِنْ نارِكَ وَسَخَطِكَ أسْتَجِيرُ بِاللهِ مِنَ النّارِ» .

تَرْفَعُ بِها صَوْتَكَ . (جملات بالا را با صداى بلند بگو)

ثمّ تخر ساجداً وتقول : (سپس با حال خشوع به سجده برو و بگو :)

«اللّهُمَّ إنِّى أتَقَرَّبُ إلَيْكَ بِجُودِكَ وَكَرَمِكَ وَأتَقَرَّبُ إلَيْكَ بِمُحَمَّد عَبْدِكَ وَرَسُولِكَ وَأتَقَرَّبُ إلَيْكَ بِمَلائِكَةِ الْمُقَرَّبِينَ وَأنْبِيائِكَ الْمُرْسَلِينَ أنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّد وَأنْ تُقْيلَنِى عَثْرَتِى وَتَسْتُرَ عَنِّى ذُنُوبِى وَتَغْفِرُها لِى وَتَقْلِبَنِى الْيَوْمَ بِقَضاءِ حاجَتِى وَلا تُعَذِّبْنِى بِقَبِيح كانَ مِنّى يا أهْلَ التَّقْوى وَأهْلَ الْمَغْفِرَةِ يا بَرُّ يا كَرِيمُ أنْتَ أبَرُّ بِى مِنْ أبِى وَامُّى وَمِنْ نَفْسِى وَمِنَ النّاسِ أجْمَعِينَ بِى إلَيْكَ فاقَةٌ وَفَقْرٌ وَأنْتَ غَنِىٌّ عَنِّىَ أنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد وَأنْ تَرْحَمَ فَقْرِى وَتَسْتَجِيبَ دُعائِى وَتَكُفَّ عَنِّى أبْوابَ الْبَلاءِ فَإنَّ عَفْوَكَوَجُودَكَ يَسِعانِى.

التسليمة الثانية : (و بعد از سلام دو ركعت دوم پيامبر مىفرمود :)

«اللّهُمَّ إلهَ السَّماءِ وَإلهَ الأرْضِ وَفاطِرَ السَّماءِ وَفاطِرَ الأرْضِ وَنُورَ السَّماءِ وَنُورَ الأرْضِ وَزَيْنَ السَّماءِ وَزَيْنَ الأرْضِ وَعِمادَ السَّماءِ وَعِمادَ الأرْضِ وَبَدِيْعَ السَّماءِ وَبَدِيعَ الأرْضِ

ذِى الْجَلالِ وَالإكْرامِ صَرِيخَ الْمُسْتَصْرِخِينَ وَغَوْثَ الْمُسْتَغِيثِينَ وَمُنْتَهى غايَةِ الْعابِدِينَ أنْتَ الْمُفَرِّجُ عَنِ الْمَكْرُوبِينَ أنْتَ الْمُرَوِّحُ عَنِ الْمَغْمُومِينَ أنْتَ أرْحَمُ الرّاحِمِينَ مُفَرِّجُ الْكَرْبِ وَمُجِيبُ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّينْ إلهُ الْعالَمِينَ الْمَنْزُولُ بِهِ كُلُّ حاجَة يا عَظيمَاً يُرْجى لِكُلِّ عَظِيم صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد وَافْعَلْ بِى كَذا وَكَذا» .

وقل : (پس بگو :)

«رَبِّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد وَأجِرْنِى مِنَ السَّيِّئاتِ وَاسْتَعْمِلْنِى عَمَلاً بِطاعَتِكَ وَارْفَعْ دَرَجَتِى بِرَحْمَتِكَ يا اللهُ يا رَبِّ يا رَحْمنُ يا رَحِيمُ يا حَنّانُ يا مَنّانُ ياذَا الْجَلالِ وَالإكْرامِ أسْئَلُكَ رِضاكَ وَجَنَّتَكَ وَأعُوذُ بِكَ مِنْ نارِكَ وَسَخَطِكَ أسْتَجِيرُ بِاللهِ

مِنَ النّارِ» ;

ترفع بها صوتك . (جملات بالا را با صداى بلند بگو)

التسليمة الثالثة : (بعد از سلام دو ركعت سوم پيامبر مىفرمود :)

«يا عَلِىُّ يا عَظِيمُ يا حَىُّ يا عَلِيمُ يا غَفُورُ يا رحِيمُ يا سَمِيعُ يا بَصِيرُ يا واحِدُ يا أحَدُ يا صَمَدُ يا مَنْ لمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أحَدٌ يا رَحْمنُ يا رَحِيمُ يا نُورَ السَّمواتِ وَالأرْضِ تَمَّ نُورُ وَجْهِكَ أسْئَلُكَ بِنُورِ وَجْهِكَ الَّذِى أشْرَقَتْ لَهُ السَّمواتُ وَالأرْضُ وَبِاسْمِكَ الْعَظِيمِ الأعْظَمِ الأعْظَمِ الأعْظَمِ الَّذِى إذا دُعِيتَ بِهِ أجَبْتَ وَإذا سُإلْتَ بِهِ أعْطَيْتَ وَبِقُدْرَتِكَ عَلى ما تَشاءُ مِنْ خَلْقِكَ فَإنَّما أمْرُكَ إذا أرَدْتَ شَيْئاً أنْ تَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ أنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد وَأنْ تَفْعَلَ بِى كَذا وَكَذا» .

وقل : (پس بگو :)

«رَبِّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ وَأجِرْنِى مِنَ السَّيِّئاتِ وَاسْتَعْمِلْنِى عَمَلاً بِطاعَتِكَ وَارْفَعْ دَرَجَتِى بِرَحْمَتِكَ يا اللهُ يا رَبِّ يا رَحْمنُ يا رَحِيمُ يا حَنّانُ يا مَنّانُ ياذَا الْجَلالِ وَالإكْرامِ أسْئَلُكَ رِضاكَ وَجَنَّتَكَ وَأعُوذُ بِكَ مِنْ نارِكَ وَسَخَطِكَ أسْتَجِيرُ بِاللهِ مِنَ النّارِ» .

التسليمة الرابعة : (بعد از سلام دو ركعت چهارم پيامبر مىفرمود :)

«اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد شَجَرَةِ النُّبُوَّةِ وَمَوْضِعَ الرِّسالَةِ وَمُخْتَلَفَ الْمَلائِكَةِ وَمَعْدِنَ الْعِلْمِ وَأهْلَ بَيْتِ الْوَحْىِ اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد الْفُلْكِ الْجارِيَةِ فِى اللُّجَجِ الْغامِرَةِ يَأمَنُ مَنْ رَكِبَها وَيَغْرَقُ مِنْ تَرَكَها الْمُتَقَدِّمُ لَهُمْ مارِقٌ . وَالْمُتَأخِّرُ عَنْهُمْ زاهِقٌ وَاللاّزِمُ لَهُمْ لاحِقٌ اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد اَلْكَهْفِ الْحَصِينِ وَغِياثِ الْمُضْطَرِّ الْمُسْتَكِينِ وَمَلْجَأِ الْهَارِبِينَ وَعِصْمَةِ الْمُعْتَصِمِينَ اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد صَلاةً كَثِيرَةً تَكُونُ لَهُمْ رِضىً وَلِحْقِ مُحَمَّد وَآلِهِ(عليهم السلام) أداءً بِحَوْل مِنْكَ وَقُوَّة يارَبَّ الْعالَمِينَ اللّهُمَّ صَلِّ عَلى

مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد الَّذِينَ أوْجَبْتَ حَقَّهُمْ وَمَوَدَّتَهُمْ وَفَرَضْتَ وِلايَتَهُمْ اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد وَاعْمُرْ قَلْبِى بِطاعَتِكَ وَلا تُخْزِنِى بِمَعْصِيَتِكَ وَارْزُقْنِى مُواساتَ مَنْقَتَّرْتَ عَلَيْهِ مِنْ رِزْقِكَ بِما وَسَّعْتَ عَلَىَّ مِنْ فَضْلِكَ الْحَمْدُ ِللهِ عَلى نِعَمِهِ وَاسْتَغْفِرُ اللهَ مِنْ كُلِّ ذَنْب وَلا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ إلاّ بِاللهِ مِنْ كُلِّ هَوْل»(1).

پاورقي

(1) «فلاح السائل» ، ص128 _ 131 ، «مستدرك الوسائل» ج4 ، ص170 .

وَالتَّهْلِيلِ وَالتَّقْدِيسِ وَالتَّمْجِيدِ ثُمَّ دَعَوا بِأجْمَعِهِمْ لِقارِيها ، يُغْفَرُ لَهُ كُلُّ ذَنْب وَيُجاوَزُ عَنْهُ كُلُّ خَطِيئَة»(1).

عبد الله بن الحسن مى گويد : مادرم فاطمه بنت الحسين (عليهما السلام)فرمود :

«رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) را در خواب ديدم پس به من فرمود : «دخترم ترازوى عمل خويش را دچار خسران مساز و سنجش آنرا استوارنما و آنرا با خواندن آية الكرسى سنگين كن . پس نخواند آنرا يكى از اهل بيت من جز اينكه آسمانها و زمين و فرشتگان الهى بلرزند و با گفتن «سبحان الله» و «لا إله إلاّ الله» و به پاكى و بزرگى ياد كردن خداوند متعال او را تقديس نمايند و همگان براى خواننده آية الكرسى دعا كنند و گناهانش آمرزيده و خطاهايش بخشيده شود» .

پناه اين كلمات قرارداده و آنها را مانند قرآن به ايشان تعليم مى فرمود و مى گفت : «پناه مى برم به كلمات نام خداوند از شرّ هر شيطان و هر حيوان گزنده و از شر هر شور چشمى» .

السلام) و آنحضرت از پدرش على (عليه السلام) نقل مى كند كه رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود :

«كسى كه سه خصلت در او باشد صفات ايمانيش را به كمال رسانده : چون خشنود شود در باطل نيفتد و به هنگام خشم از طريقحق برون نرود و زمان توانمنديش حق ديگران را ضايع نسازد» .

خشنود شود به باطل نيفتد و به گاه خشم از حق برون نرود و زمان قدرتمنديش حق ديگران را نگيرد» .

وَفازَ بِحَظِّهِ مِنْهُما : وَرَعٌ يَعْصِمُهُ عَنْ مَحارِمِ اللهِ ، وَ حُسْنُ خُلْق يَعِيشُ بِهِ فِى النّاسِ ، وَحِلْمٌ يَدْفَعُ بِهِ جَهْلَ الْجاهِلِ ، وَزَوْجَةٌ صالِحَةٌ تُعِينُهُ عَلى امْرِ الدُّنْيا وَالآخِرَةِ»(2).

پاورقي

(1) «بحار الانوار» ، ج73 ، ص91 ، «الخصال» ، ج1 ، ص37 .

(2) «الأمالى»، المجلس الثالث والعشرون ، ح4 ، ص576و577 ، «بحار الانوار» ، ج69، ص404 و ج103 ، ص237و238 ، «مستدرك الوسائل» ، ج14 ، ص170و171

فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) از پدرش و آنحضرت از على (عليه السلام) نقل مى كند كه رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود :

«كسى كه چهار خصلت در او باشد از خير دنيا و آخرت بهرمند خواهد بود : خداترسى كه او را از گناهان حفظ كند ; و اخلاق پسنديدهاى كه او را با مردم دمساز نمايد ; و بردباريى كه نادانى نابخردان را از او دور سازد ; و همسرى شايسته كه در امر دنيا و آخرت ياور او باشد» .

را بيشتر گرامى بدارد».

ونخزى» ص3.

حال آنكه در اين مجموعه احاديثى در بزرگداشت مقام زن نيز به چشم مى خورد كه در واقع حضور زن در جامعه را عارى از اشكال مى داند . چنانكه در حديث 154 به نقل از كنز العمال ج16 ، ص414 نقل مى كند كه : «لا تمنعوا اماء الله المساجد ، ولكن ليخرجن وهو تفلات» يعنى مانع بيرون رفتن كنيزان خود جهت حضور در مساجد نشويد ، ليكن در موقع رفتن عطر استعمال نكنند . ودر حديث 155 به نقل از كنزل العمال نقل مىكند كه : «لا تمنعوا نسائكم المساجد وبيوتهنّ خير لهنّ» يعنى مانع از رفتن زنانتان به مساجد نشويد ، ليكن خانههاشان براى آنها بهتر است . بدين ترتيب چنانكه سيره اهل بيت عصمت نيز گواهى مىدهد ، حضور زن در جامعه مانعى ندارد ليكن بايد شرايط آن رعايت شود و جلب توجه ديگران را فراهم نسازد . حضور زن مسلمان در نهضتهاى اسلامى چون «نهضت فاطمى» و خطبه پرشور ايشان و يا حضور حضرت زينب ، سكينه ، فاطمه بنت الحسين و فاطمه بنت على (عليه السلام)در نهضت عاشورا خطبه خواندن برخى از آنها براى روشن شدن ظلم يزيد و اجراى امر به معروف و نهى از منكر وابلاغ رسالت حسينى به جامعه شام و كوفه ، در مجالسى كه مردان حاضر بودند و مخاطب قراردادن افراد پستى چون يزيد بن معاويه ، ما را به اين نكته هدايت مىكند كه زن مسلمان نيز چون مردان حق حضور در جامعه را دارد ليكن شرايط هر يك متفاوت است و زمان و مكان در اين حضور نقش عمده را دارد

.

علامه شهيد آية الله مطهرى تحت عنوان آفت زدگى «در يكى از مباحث كتاب «عدل الهى» فرمايد :

«... آفتهاى ديگرى نيز براى اعمال وجود دارد ، شايد يكى از آن آفتها بىتفاوتى و بى حسى در دفاع از حق وحقيقت است . انسان نه تنها بايد در مقابل حقيقت حجود و استنكار نداشته باشد ، بى طرف هم نمى تواند باشد . بايد از حق دفاع كند .

مردم كوفه مى دانستند كه حق با حسين بن على (عليه السلام) است و اين معنى را اعتراف هم كرده بودند . ولى در حمايت از حق و دفاع از آن كوتاهى كردند . ثبات قدم نشان ندادند واستقامت نورزيدند . در حقيقت، حمايت نكردن از حق ، جحود عملى آنست» . آنگاه خطبه معروف حضرت زينب (عليها السلام) را در حمايت از حق يادآور مىشود . ص317 .

استاد شهيد در طى مقالهاى تحت عنوان «نقش بانوان در تاريخ معاصر ايران» مى فرمايد : «... يكى از جنبههاى جالب و حيرت انگيز انقلاب اسلامى ايران كه مى دانيد يك انقلابى است كه معيارهاى جامعه شناسان را درهم ريخته و معادلات آنها را به هم زده است همين مسأله است يعنى يك انقلابى با يك ويژگيهايى در يك جامعه اى پيدا شده كه از نظر آنها كه براى خودشان يك معيارهايى دارند ، غير قابل پيش بينى و غير قابل سنجش بوده است .

در غرب اين تبليغ زياد شده است به طورى كه براى خود آنها باور آمده است كه زن در جامعه اسلامى از حقوق محروم بوده و هست و زنها عنصرهايى ناراضى در ميان مسلمانان هستند و

بنابر اين اگر به آنها عرضه شود كه يك انقلابى در جهت اسلامى مى خواهد پيدا بشود ، انقلابى كه مى خواهد خواهان برقرارى ارزشهاى اسلامى باشد ، زنها حتماً در جبهه مخالف شركت خواهند كرد . چون بر اساس فرضيه آنها ، زنها از اسلام و از جامعه اى كه با معيارهاى اسلامى اداره بشود ، ناراضيند . پس بنابر اين در اين انقلاب شركت نخواهند كرد . ولى در عمل زنها نه تنها شركت كردند بلكه اگر آنها شركت نمى كردند ، اين خود واقعيتى است كه اين انقلاب به ثمر نمىرسيد . چون زنان نه فقط شركت مستقيمشان مؤثّر بود ، شركت غير مستقيمشان يعنى تأثيرى كه روى شوهران ، روى فرزندان ، روى پدران ، روى برادرانشان داشتند از تأثير مستقيم خودشان كمتر نبود و اين خود يك مسأله فوق العادهاى است . مرد الهام گير از زن است و اگر در يك جريان اجتماعى زنها هماهنگى نداشته باشند از تأثير مرد هم فوق العاده مى كاهند و برعكس اگر زنها نقش موافق واحساسات موافق داشته باشند ، نيروى مردها را هم چند برابر مى كنند . يعنى نه تنها ترمزى براى مردها نمى شوند ، نيروى محركى هم براى مردها به شمار مى روند ، و اين مطلب در اين نهضت فوق العاده مشهود بود... در روز هفده شهريور در ميدان شهدا آن طورى كه معمولا نقل مى كنند و فيلمها نشان مى دهد ، زنها بيشتر از مردها شهيد دادند.. ، در پانزده خرداد زنان نقش زيادى نداشتند . بعد از پانزده خرداد يك نوع حالت وحشت و عقب

نشينى ولو براى موقت در مردم پيدا شد . فاجعه خونين پانزده خرداد ، پانزده سال اين انقلاب را عقب انداخت . بعد از فاجعه هفده شهريور كه از نظر كشتار از فاجعه پانزده خرداد مهمتر بود، گفتند كه فرماندار نظامى وقت رفت پيش شاه و گفت قربان ! تا بيست و پنج سال ديگر خيالتان راحت باشد . ولى فردايش دو مرتبه قضيه شروع شد . اگر زنها شركت نداشتند ، مطمئناً از فردايش هر زنى دست بچه خودش را مىگرفت ، دست شوهر خودش را مى گرفت ، مىگفت ديگر نمىگذارم از خانه بروى بيرون ، ولى از فردايش بيشتر تشويق و ترغيب كردند و اين فاجعه نه تنها وقفه اى ايجاد نكرد و چوب لاى چرخ انقلاب نگذاشت بلكه حركت موتور انقلاب را شديدتر و تندتر كرد» .

«پيرامون جمهورى اسلامى» ص50 _ 52

فاطمه بنت الحسين (عليهما السلام) از پدرش و آنحضرت از پدرش على (عليه السلام)نقل مى كند كه پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود :

«زنان در گفتارشان واماندهاند و آشكار شدنشان در جامعه باعث شرمندگى است پس ناتوانى در گفتار آنان را با سكوتشان و آشكار شدن شرم آنها را با نگاهداشتن در خانه بپوشانيد» .

لَهُ عِنْدَ ذلِكَ فَأعْطاهُ مِثْلَ أجْرِها يَوْمَ اُصِيبَ بِها»(2).

فاطمه بنت الحسين (عليهما السلام) از پدرش امام حسين (عليه السلام) و آنحضرت از پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) نقل مى كند كه حضرت فرمود :

«كسى كه به مصيبتى مبتلا شود و هنگام ياد كردن آن (هر چند بعد از مدّتى طولانى) ، (انّا لله) بگويد ، خداوند پاداش مجدد آن مصيبت را به او خواهد داد» .

پاورقي

(1) الذّريّة الطاهرة ، ص148 _ 149 .

(2) «مسند احمد بن حنبل» ، مسند اهل البيت ، حديث 1644 .

رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) از دنيا رفت ، حضرت خديجه به رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) گفت : «اى رسول خدا شير قاسم در سينهام جمع شده است ; اى كاش زنده مىماند و شير خوارگى را كامل مى كرد» . رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود : «شير خوارگى قاسم در بهشت كامل مى شود» . خديجه (عليها السلام) گفت :

پاورقي

(1) «سنن ابن ماجة» ، ما جاء فى الجنائز ، حديث 1501 .

«اگر اين مطلب را مىدانستم مصيبت فراق و مرگ او بر من آسان مىشد» .

رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود : «اگر بخواهى از خدا مىخواهم كه صداى قاسم را به تو برساند» .

خديجه (عليها السلام) گفت : «من خدا و رسولش را تصديق مى كنم ، بىآنكه صداى قاسم را بشنوم» .

و زيبا به تن كنم اين از كبر است ؟» . رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود : «خير» . عبد الله گفت : «اگر غذايى تهيه كنم و مردم را براى خوردن غذا دعوت نمايم و جلوتر از آنها راه بروم ; اين از كبر است ؟» . رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود : «خير» .

عبد الله گفت : پس كبر چيست ؟

رسولخدا (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود : «كبر آنستكه حق را بشناسى و زير پا گذارى و مردم را در باطل اندازى» .

«مقاتل الطالبيين» ، ص137 .

(2) «معجم رجال الحديث» ، ج1 ، ص79 ، رقم 127 .

از «مطالع الأنوار» ، للكازرونى ، «الكمال فى معرفة الرجال» للحافظ المقدسى و «المجتنى» ، لابن الجوزى .

اسماء بنت ابى بكر ، همسر «زبير» و مادر «عبد الله بن زبير» است . او چند روز پيش از كشته شدن عبد الله در سال 73 هجرى از دنيا رفت(1).

طريق روايتى فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) از اسماء بنت ابى بكر اينگونه است

__ عمر بن على بن الحسين (عليه السلام) ، عن فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) ، عن اسماء بنت ابى بكر (حديث 6 و 7) .

لبابه زوجه عباس بن عبد المطلب مى باشد .

(3) «رجال الطوسى» ، اصحاب رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) ، رقم 38 ، ص34 نسب الميرزا فى كتابيه إلى رجال الشيخ علّها من اصحاب على (عليه السلام) ايضاً ، لكن سائر النسخ خالية عن ذكره ، «معجم رجال الحديث» ، ج23 ، ص202 رقم 15546 .

اسماء پس از شهادت جعفر بن ابى طالب ، به همسرى ابو بكر درآمد و سپس همسر مؤلى الموحدين امير المؤمنين على (عليه السلام) شد .

به روايت ابن عنبه وى از جعفر هشت فرزند داشت به نامهاى عبد الله، عون، محمّد اكبر ، محمّد اصغر ، حميد ، حسين ، عبد الله اكبر و عبد الله اصغر .

محمد اكبر كه از هواداران عمش على بن ابى طالب (عليه السلام) بود ، در صفين كشته شد و عون و محمد اصغر در كربلا به شهادت رسيدند(1).

شيخ صدوق تحت عنوان «الاخوات من أهل الجنة سبع» نقل مىكند :

«حدّثنا أبى (رضي الله عنه) قال : حدّثنا سعد بن عبد الله ، عن احمد بن محمد ابن عيسى، عن احمد بن محمد بن ابى نصر البزنطى ، عن عاصم بن حميد ، عن أبى بصير ، عن أبى جعفر (عليه السلام) قال : سمعته يقول :

رحم الله الأخوات من أهل الجنَّةِ فَسَمّاهنَّ : أسماء بنت عميس الخثمية وكانت تحت جعفر بن أبى طالب (عليه السلام) ، وسَلمى بنت عميس الخثعميّة وكانت تحت حمزة ، وخمس من بنى هلال : ميمونة بنت الحارث كانت تحت النّبى (صلى الله عليه وآله وسلم) وامّ الفضل عند العبّاس اسمها هند والغميصاء اُمّ خالد بن الوليد ، وعزّة

كانت فى ثقيف عند الحجّاج بن غلاّظ ، وحميدة لم يكن لها عقب»(2).

امام باقر (عليه السلام) فرمايد :

«خداوند رحمت كند خواهرانى را كه اهل بهشت مى باشند» پس نامشان را اينگونه بيان فرمود : «اسماء بنت عميس همسر جعفر بن ابى طالب ، سلمى بنت عميس همسر حمزه سيد الشهداء و پنج تن از بنى هلال : ميمونة بنت حارث همسر رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) ، امّ الفضل همسر عباس كه اسمش هند بود ، غميصاء ، امّ خالد بن وليد و عزّة كه در ثقيف همسر حجاج بن غلاّظ بود و حميده كه فرزندى نداشت» .

پاورقي

(1) «عمدة الطالب» ، ص36و37 .

(2) «كتاب الخصال» ، ج2 ، ص363 .

طريق روايتى وى در اين مسند بدين ترتيب است :

__ ابراهيم بن الحسن ، عن فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) ، عن اسماء بنت عميس (حديث 12) .

(صلى الله عليه وآله وسلم)است كه در ليلة المبيت به جاى رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در بستر ايشان خوابيد ، تا آن حضرت از مكه به مدينه هجرت نمايد . از ويژگىهاى خاص امام على (عليه السلام) ازدواج ايشان با حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) است كه فرزندان مباركى را بوجود آورد و خاندان امامت شكل گرفت . حضرت رسول در سال دهم هجرى پس از بازگشت از حجة الوداع در غدير خم طى خطبه اى امامت و وصايت حضرت على (عليه السلام) را اعلام داشت .

حضرت مولى الموحدين على بن ابى طالب (عليه السلام) پس از ابوبكر ، عمر و عثمان به خلافت ظاهرى رسيد هرچند پيش از آن پس از رحلت رسول اكرم به مقام امامت منصوب شده بود .

حيات امام در عين آميختگى با سياست و مسائل اجتماعى ، حيات علمى بود و حتى سياست و فرمانهاى سياسى او نيز نشانگر مقام والاى علمى اوست و چون جز در زمان رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) و حضرت على (عليه السلام) و چند ماه خلافت امام حسن (عليه السلام) معصومين (عليهم السلام)حكومتى نداشتند ، احكام و احاديث سياسى واقتصاد سياسى غالباً از اين دوره به دست ما رسيده است و بررسى ابعاد گوناگون احاديث وارده از اين زمان امرى ضرورى

است .

مكتب علوى شاگردان بسيارى را تربيت كرد كه شيخ طوسى در رجال خود به 439 تن از آنها اشاره مىكند . حوزه علميه شيعه هرچند در عصر رسالت حيات خود را آغاز كرده بود ، ليكن به واسطه اينكه امامت نخستين امام شيعيان پس از ارتحال رسول اعظم

الهى (صلى الله عليه وآله وسلم) واقع شده ، دوره خاص خود را از عصر امامت حضرت على (عليه السلام) شروع مىكند كه باگروههاى مختلف فكرى روبرو شده و به آنها پاسخ داده است .

طرق روايى كه در اين مسند ما را به امام على (عليه السلام) مى رساند به قرار زير است :

__ حدثنى محمد بن على التقى عن ابيه قال : حدثنى موسى بن جعفر عن ابيه، عن محمد بن على ، عن فاطمه بنت الحسين ، عن ابيها وعمها الحسن بن على قالا حدثنا امير المؤمنين (عليهم السلام)قال : قال رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) : حديث 21 .

__ عبد الله بن الحسن بن الحسن ، عن امّه فاطمه بنت الحسين ، عن ابيها الحسين، عن على (عليه السلام) الحديث 23.

__ عبد الله بن الحسن بن الحسن عن امّه فاطمه بنت الحسين ، عن ابيها الحسين ، عن ابيه (عليه السلام) قال : قال رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) ]حديث 34[ .

__ ابراهيم بن الحسن بن الحسن ، عن امه فاطمه بنت الحسين ، عن ابيها الحسين بن على ، عن ابيه على بن ابى طالب (عليهم السلام) قال : قال رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) حديث 38.

__ موسى بن عبد الله بن موسى الحسنى عن جده موسى بن عبد الله ، عن ابيه عبدالله بن الحسن وعميه ابراهيم والحسن ابنى الحسن ، عن امّهم فاطمه بنت الحسين ، عن ابيها ، عن جدّها على بن ابى طالب عن النبى (صلى الله عليه وآله وسلم) حديث 40 .

__ محمد بن عبد الله بن عمرو بن عثمان

عن امّه فاطمة بنت الحسين عن الحسين عن ابيه عن النبى (صلى الله عليه وآله وسلم) حديث 51[ .

«طبقات سلاطين اسلام» ، ص29 .

(5) «رجال الطوسى» ، ص66 _ 71 .

(6) «مسند الامام المجتبى (عليه السلام)» ، ص735 _ 790 .

«وَاللهِ ما سَلَّمْتُ الأمْرَ اِلَيْهِ اِلاّ أنّى لَمْ أجِدْ اَنْصاراً ، وَلَوْ وَجَدْتُ اَنْصاراً لَقاتَلْتُهُ لَيْلى وَنَهارى ، حَتّى يَحْكُمَ اللهُ بَيْنى وَبَيْنَهُ ...»(1).

«سوگند به خدا ، من از اين روى امرخلافت را به او واگذاشتم كه يارانى نيافتم . اگر يارانى مى يافتم شب وروز را در جنگ و جهاد با معاويه مى گذرانيدم ، تا خدا خود ميان من و او حكم فرمايد» .

همچنين از بيانات آن حضرت است :

«اَيُّهَا النّاس ! اِنَّ مُعاوِيَةَ زَعَمَ اَنّى رَأيْتُهُ لِلْخِلافَةِ اَهْلاً ، وَلَمْ اَرَ نَفْسى لَها اَهْلاً ، وَكَذَبَ مُعاوِيَةَ . اَنَا اَوْلَى النّاسِ بِالنّاسِ ، فى كتابِ اللهِ وَعَلى لِسانِ نَبِىّ اللهِ ، فَاُقْسِمُ بِاللهِ لَوْ اَنَّ النّاسَ بايَعُونى وَاَطاعُونى وَنَصَرُونى لاََعْطَتْهُمْ السَّماءُ قَطْرَها ، وَالأرْضُ بَرَكَتَها ، وَلَما طَمِعْتَ فيها يا مُعاوِيَة...»(2).

«اى مردم ! معاويه چنان وانمود كرده است كه من او را شايسته خلافت دانستهام ، نه خود را ، اما دروغ گفته است . من سزاوارترين همه مردمم به تصرف در امور و شؤون مردم ، به حكم كتاب خداست رسول خدا .

به خدا قسم ، اگر مردم با من بيعت مىكردند و از من فرمان مى بردند و مرا يارى مىدادند ، آسمان و زمين بركات خود را بر آنان ارزانى مى داشتند . وتو اى معاويه ، در خلافت طمع نمى كردى ...» .

معاويه پس از قرارداد صلح با امام حسن (عليه السلام) به وى گفت فضايل ما را بيان كن. امام حسن مجتبى (عليه السلام) اين

خطبه را پس از حمد و ثناى خدا و درود بر رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) ايراد فرمود :

پاورقي

(1) «الاحتجاج» ج2 ، ص71 .

(2) همان ، ج2 ، ص66 .

«هر كه مرا شناسد كه مىشناسد و هركه نشناسد من پسر پيغمبرم ، من پسر بشير و نذيرم ، من پسر برگزيده بمقام رسالتم ، پسر آن كسم كه ملائكه بر او درود فرستادند ، پسر آن كسم كه اين امت را شرف بخشيد ، وجبرئيل بسفارت از جانب خدا بر او نازل شد ، پسر آن كسم كه مبعوث شد تا براى جهانيان رحمت باشد صلى الله عليه وآله اجمعين .

معاويه طاقت نياورد بيش از اين دشمنى و حسد را در سينه نگه دارد ، گفت : حسن ، خرما را براى ما توصيف كن فرمود : معاويه ، نخل خرما را باد بارور كند ، خورشيد تناور سازد ، ماه رنگ آميزى كند ، گرما بپزد ، (هواى ملايم) شب ، سردكند، سپس چنين بگفتارش ادامه داد :

من پسر آنكسم كه دعايش بدرگاه خدا مستجاب بود ، من پسر آنكسم كه بمقام قرب خدا تا حدّ «قاب قوسين او ادنى» (مقدار دو كمان يا كمتر) رسيد ، من پسر شافع فرمانروايم ، من پسر مكه و منايم من پسر آنكسم كه قريش ناچار در برابرش تسليم شد ، من پسر آنكسم كه پيروش سعادتمند و مخالفش نگون بخت است ، من پسر آنكسم كه زمين را برايش پاك كننده و سجده گاه قرار دادند ، من پسر آن كسم كه خبرهاى آسمان پياپى بر او نازل مىشد ، من پسر آنهايم كه

خدا آلودگيها را از ساحتشان دور و آنها را (از هر پليدى) ، سخت پاك ساخت ، معاويه گفت :

حسن ، گمان مى كنم هواى خلافت در سردارى ، فرمود : واى بر تو معاويه ، خليفه كسى استكه روش پيغمبر پيش گيرد ، ودستور خدا بكار بندد و بجان خودم سوگند كه مائيم راهنمايان هدايت و چراغهاى تقوى ، وتو اى معاويه از آنها هستى كه سنّتها را نابود و بدعتها را زنده كردند ، بندگان خدا را به بردگى كشيدند ، و دين را ببازيچه گرفتند ، اين قدرت ومقام كه تو دارى بى ارزش و ناچيز است ، ديرى نپايد و وزر وبالش پيوسته بگردنت بماند ، معاويه ، والله ، خدا دو شهر يكى در مشرق و ديگر در مغرب بنام جابلقا وجابلسا آفريده و براى هيچ يك پيامبرى جز جدّ من نفرستاده است .

معاويه گفت :

اى ابو محمد ما را از شب قدر خبرده .

امام حسن فرمود :

آرى چنين سؤال كن . خداوند آسمانها را هفت و زمين را هفت آفريد ، جن را از هفت و آدمى را از هفت بوجود آورد . از شب بيست و سوم تا شب بيست و هفتم، قدر را بايد جست . سپس از جا حركت كرد»(1).

طرق روايى كه در اين مسند ما را به نام مقدس حضرت امام حسن مجتبى(عليه السلام)هدايت مى كند بدين ترتيب است :

__ حدثنى محمد بن على عن ابيه قال : حدثنى موسى بن جعفر عن ابيه، عن محمد بن على الباقر (عليه السلام) ، عن فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) ، عن ابيها وعمها الحسن بن على

(عليه السلام) قالا حدثنا امير المؤمنين (عليه السلام) ، قال : قال رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) ... حديث 21 .

با توجه به اين نكته كه حضرت امام حسن (عليه السلام) در سال 49 يا 50 هجرى از دنيا رفته و حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) در سال 40 تولد يافته است و حضرت فاطمه در دوران كودكى و نوجوانى عصر امامت امام مجتبى (عليه السلام) را درك كرده ، نقل احاديث وى از آن حضرت به مراتب كمتر از نقل روايتش از پدر بزرگوارش است ، تنها يك روايت وى به دست ما رسيده است .

پاورقي

(1) «تحف العقول» ، ص262 _ 264 ، امام (عليه السلام) در خاتمه به جهت نادانى مخاطب از مباحث دينى والهى سخن را به اجمال بيان كرده است .

از پرخفقان ترين دوران امامت ائمه اثنى عشر (عليهم السلام) محسوب مى گردد و همزمان با دوره منع نقل حديث و تدوين كتب حديثى است ، ليكن در اثر مجاهدت هاى اصحاب خاص ائمه (عليهم السلام)امروزه بالغ بر يك هزار عنوان حديث از امام به دست ما رسيده است .

احاديث آن حضرت به چهار دوره تاريخى برمى گردد :

1 _ سخنان آن حضرت در زمان رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) .

2 _ سخنان آن حضرت در زمان حضرت امير المؤمنين على (عليه السلام) .

3 _ سخنان آن حضرت در زمان امام حسن مجتبى (عليه السلام) .

4 _ سخنان آن حضرت در زمان امامت خودشان .

كه اين بيانات . به پنج بخش عمده عقايد ، احكام ، اخلاق ، ادعيه و اشعار تقسيم مى گردند(1).

از امام باقر و امام صادق (عليهما السلام) نقل شده است كه فرمودند : «خداوند عوض قتل امام حسين (عليه السلام) چهار ويژگى به آن حضرت عطا فرموده است

اول : امامت را در ذرّيه او قرار داده است .

دوم : شفا را در تربت آن حضرت قرار داده است .

سوم : كنار وزير قبه او دعا مستجاب مىباشد .

چهارم : ايامى كه زيارت كنندگان به زيارت وى مشغولند از عمرشان حساب نمى شود»(2).

از اينرو گفته اند :

«الإسْلامُ نَبَوِىُّ الْحُدُثِ وَحُسَيْنِىُّ الْبَقاءِ» .

«دين را وجود مقدس محمدى شروع نموده و بقاى آن به واسطه وجود مبارك امام حسين است»(3).

حسين بن شعبه حرانى گويد :

«از امام حسين (عليه السلام) پرسيدند : جهاد سنّتى است كه پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم)بنياد كرده يا فرضى كه خداوند لازم شمرده است ؟

فرمود :

جهاد چهارگونه

است : دو فرض و دو سنّت كه يكى از آنها جز با فرض برگزار نشود . اما فرض : يكى جهاد با نفس است كه انسان خود را از گناه بازدارد و اين بزرگترين جهاد است و ديگر جهاد با كفارى كه در همسايگى مسلمانان هستند .

پاورقي

(1) رجوع كنيد به : «موسوعة كلمات الامام الحسين» ، اعداد لجنة الحديث : محمود شريفى ، سيد حسين زينالى ، محمود احمديان و سيد محمود مدنى ، معهد تحقيقات باقر العلوم ، منظمة الاعلام الاسلامى.

(2) «وسائل الشيعة» ، شيخ حرّ عاملى ، ج10 ، ص329 .

(3) عبد الرزاق موسوى مقرم گويد : «لقد كانت نهضة الحسين الجزء الأخير من العلة التامة لاستحكام عروش الدّين حيث انّها فرقت بين دعوة الحقّ والباطل وميزت احدى الفريقين عن الآخر حتى قيل : «انّ الاسلام بدؤه محمدى وبقاؤه حسينى» . «مقتل الحسين (عليه السلام)» ، ص97

امّا جهاد سنّت كه جز با فرض انجام نگيرد ، جهاد با دشمن است كه بر همه امّت فرض است كه اگر ترك كنند امّت گرفتار عذاب شوند . و اين جهاد بر امام سنّت است (پس اين سنّت جهاد امام جز با فرض يعنى جهاد مردم سرنگيرد) و حدّش اين است كه امام با امّت بر سر دشمن هجوم بر دو با آنها بجنگد .

امّا جهاد سنّت محض ، هر رسم نيكى است كه كسى از خود بگذارد و در پايه گذارى و اجرا و احياى آن بكوشد هر فعاليت و كوششى كه در اين راه انجام دهد ، افضل اعمال است ، چه اين زنده كردن سنّت است . رسول اكرم (صلى الله عليه

وآله وسلم)فرمايد :

«هر كه سنّت و رسم نيكى بگذارد ، اجر آن سنّت و اجر هر كه تا قيامت به آن رفتار كند ، از آن اوست ، بدون آنكه از اجر آنها كاسته گردد»(1).

غالب روايات حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) از پدر بزرگوارش مىباشد و گاهى از حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) اسماء بنت ابى بكر ، اسماء بنت عميس ، عايشه ، زينب بنت أمير المؤمنين (عليه السلام)وابن عباس نقل شده است .

پاورقي

(1) «تحف العقول» ، ص276و277 .

مشخص شده امام در صحيفه سجاديه معارف الهى را با اسلوب عرفانى در قالب دعا عرضه كرده و در رسالة الحقوق مبانى حقوقى و حكمت عملى را بيان داشته است . آيا اين بيانات چه فاصله زمانى با نهضت عاشورا دارند ، بر ما مشخص نيست . ولى قطعاً پس از آن واقعه جانگذار و شهادت مظلومانه امام حسين (عليه السلام) و يارانش بوده است . امام سجاد (عليه السلام) در قسمتى از رسالة الحقوق مى فرمايد :

پاورقي

(1) «الفصول المهمة» ، ص183 ، «بحار الانوار» ، ج46 ، ص14 و ص8 ، «الدروس» ، ص153 «كشف الغمة» ، ج2 ، ص105 .

(2) «الكافى» ، ج1 ، ص466 ، «بحار الانوار» ، ج46 ، ص12و13 ، «الارشاد» ، ص284 در سال ولادت ايشان اختلاف است . رجوع كنيد : «تواريخ النبى والآل» ص29 .

(3) «تواريخ النبى والآل» ، ص66و67 .

«... وَأمّا حقُّ المنعم عليك بالولاء ، فان تعلم انّه أنفق فيك ماله وأخرجك من ذُلّ الرّقّ و وحشته إلى عزّ الحرّية وانسها وأطلقك من أسر الملكة وفكّ عنكَ حلق العبوديّة ، وأوجدك رائحة العزّ ، وأخرجك من سجن القهر ودفع عنك العسر ، وبسط لك لسان الإنصاف وأباحك الدّنيا كلها فملكك نفسك وحلّ أسرك وفرّغك لعبادة ربك واحتمل بذلك التقصير فى ماله .

فتعلم انّه أولى الخلق بك بعد اولى رحمك فى حياتك وموتك وأحقُّ الخلق بنصرك ومعونتك ومكانفتك فى ذات الله ، فلا تؤثر عليه نفسك ما احتاج إليك»(1).

«حق مولايى كه ترا آزاد كرده اين است كه بدانى : مالش را در راه تو خرج كرده ، از ذلّت و وحشت بردگى به عزّت و آرامش

آزادى رسانده است از اسيرى مملوك بودن رهانده ، زنجير بردگيت راگسسته ، رائحه عزّت به مشامت رسانده است. از زندان مقهورى و مغلوبى بيرونت كشيده ، سختيت را برطرف كرده ، زبان انصاف برايت گشوده است . همه دنيا را برايت حلال كرده ، ترا مالك خود ساخته ، بند اسيرى از پايت گسسته براى عبادت پروردگار فارغت كرده و در اين راه از مال خود كاسته است .

بايد بدانى كه او پس از خويشان در زندگى و مرگ از همه خلق به تو سزاوار تر است . و از همه مردم به يارى و كمك با تو در راه خدا ، شايسته تر است . اگر نيازى به تو پيدا كرد خود را بر او مقدم ندار» .

پاورقي

(1) «تحف العقول» ، رسالة الحقوق ، فقره 25 ، ص300 .

آيا آزادشدگان فتح مكه حقوق پيامبر اسلام و اهل بيت او را نگاه داشتند ؟

و پاسخ «المودَّةَ فى القربى»(1) را بجا آوردند ؟

امام سجاد (عليه السلام) از فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) روايت نقل مىكند . طريق روايتى ايشان چنين است :

__ على بن الحسين (عليه السلام) ، عن فاطمة الصغرى ، عن الحسين بن على (عليه السلام)]حديث 2و3و9و10و11و29[ .

پاورقي

(1) شورى _ 23 .

صدوق نقل مىكند :

«وَقالَ زُرارَةُ بْنُ أعْيَنَ لأبى جَعْفَر (عليه السلام) : أدْرَكْتَ الْحُسَيْنَ(عليه السلام) ؟

قال (عليه السلام) : نَعَمْ أذْكُرُ وَأنَا مَعَهُ فى الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَقَدْ دَخَلَ فيهِ السَيْلَ وَالنّاسُ يَتَخَوَّفُونَ عَلَى الْمَقامِ يَخْرُجُ الْخارِجُ فَيَقُولُ : قَدْ ذَهَبَ بِهِ السَّيْلُ ، وَيَدْخُلُ الدّاخِلُ فَيَقُولُ : هُوَ مَكانَهُ ، قَالَ : فَقَالَ : يا فُلانُ ! ما يَصْنَعُ هؤُلاءِ ؟

فَقُلْتُ : أصْلَحَكَ اللهُ يَخافُونَ أنْ يَكُونَ السَّيْلُ قَدْ ذَهَبَ بِالمَقامِ ، قالَ : اِنَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ قَدْ جَعَلَهُ عَلَماً لَمْ يَكُنْ لِيَذْهَبَ بِهِ ، فَاسْتَقِرُّوا» .