دین و کشیدن خط فاصلی که نشان دهد جادو به کجا ختم شده و دین از کجا آغاز گشته، کار بسیار دشواری است. «فرایزر» معتقد است که جادو از خیلی جهات، علم کاذب به حساب می آید و از این رو معتقد به اولویت وجود جادوست و دین را مرحله بعدی می داند.» [3] .بر این اساس «فرایزر» به اقتباس از «اگوست کنت» مراحل معرفتی بشری را به سه دوره تقسیم کرده است: (دینی، فلسفی، علمی). و دین و مذهب آمیخته با خرافات را منحصر در دوران کودکی انسان می داند و نقش آن را در دوره های بعدی پایان یافته تلقی می کند.» [4] .اما در نیمه دوم قرن بیستم، کلا دیدگاههای دانشمندان درباره مذهب تغییر یافته و روش دیگری را برای مطالعه آن ارائه می دهند. امروز مذهب یک پدیده اجتماعی تلقی می گردد و نه روش تجربی علوم طبیعی، کارآیی مطالعه تجربیات معنوی و ابعاد روحی انسان را دارد. [5] .ماکس وبر (Max weber)، لیتل (Little) و جرج کالنگوود، مطالعه مذهب را نوعی «تعلق خاطر» می دانند که هر کس فاقد آن باشد، هرگز نمی تواند واقعیت آن را درک کند و آن را بشناسد، [6] و اساسا همان تعلق قلب است که انسان مؤمن را از شخص ساحر جدا می سازد. و بر خلاف گفته «فرایزر» و همفکرانش، ساحر و افسونگر، برای تصرف قوای پنهانی طبیعت می خواهد آمرانه، آنها را به واسطه خود در آورد و با نوعی تصرف به خواسته های خود برسد، ولی انسان متدین، متواضعانه و خاضعانه در برابر خدا و یا خدایان سر تسلیم فرود می آورد و ملتمسانه دست حاجت به سوی درگاه او دراز می کند و دعا

می کند که نیازهایش را برطرف سازد و با او سخن بگوید.این دو حقیقت و واقعیت است که «قلمرو دین» را از محدوده «سحر و خرافه» جدا می کند. اساسا نه فقط مذهب، تکامل یافته ی مرحله ی سحر و خرافه نیست، بلکه مذهب به عنوان حقیقتی اصیل همواره مخالف و منافی سحر و خرافه بوده است. پیامبران در تعالیم خود، با هرگونه سحر و جادو و خرافه پرستی مخالفت کرده اند و جادوگر را به خاطر دخل و تصرف در اراده و قدرت الهی، کافر و مشرک خوانده اند.شخص متدین، جادوگر را حقه باز و برای جامعه خطرناک می داند. بویژه امروزه در سایه دانشهای پیشرفته حنای جادوگری و خرافات دیگر رنگی ندارد و چه بسیار دانشمندانی که به عقاید دینی پایبندند و ایمان خود را به دین حفظ کرده اند. [7] .واقعیت این است که «حقیقت دین» هم همانند حقایق علوم دیگری مثل پزشکی و... با خرافاتی آمیخته شده است که افراد دروغپرداز از پرتو آن سوء استفاده کرده اند. به تعبیر الیاده «ایمان مذهبی همان پرتو الهی بوده است که از روز نخست در دل انسان متفکر پرتو افکنده است و انسان مستوی القامه ی متفکر (Homosayon) در مقابله با رویارویی (Hermeneatics) با امر مقدس و جهان، با نوعی تفسیر و درک عمیق، جهان و محیط خودش را درک کرده و به آن معرفت یافته است» [8] و لذا ماهیت مذهب از نوع معرفت است که حتی انسان اولیه نیز بدان نایل شده است، نه از نمونه ترس و احساس که در قلمرو تصرف جادوگر و ساحر قرار گیرد...و به همین ترتیب تقسیم بندی مراحل معرفتی بشر به سه دوره ی: مذهبی، عقلانی

و علمی که در اندیشه روشنفکران و انسان شناسان پوزیتیویستی مانند «کنت» و «فرایزر» آمده است، چندان اعتبار علمی ندارد و فاقد شواهد تاریخی است.استاد علامه طباطبایی، در تحلیل عقیده کنت «فرایز» چنین می گوید:«تقسیم حیات معرفتی بشر به سه دوره «دینی، فلسی، علمی» چندان شاهد علمی و تاریخی ندارد، زیرا آنچه ما از تاریخ مذهب و فلسفه مشاهده می کنیم، بطلان این مطلب را اثبات می کند. به دلیل اینکه طلوع آیین ابراهیم (ع) بعد از دوره ظهور فلسفه در هند و مصر و کلدان، وقوع یافته، چنان که ظهور مسیح (ع) بعد از فلسفه یونان و همینطور آیین اسلام بعد از ظهور دوره فلسفه یونان و اسکندریه بوده است. خلاصه ظهور و شکوفایی اوج فلسفه و معرفت عقلانی، پیش از طلوع ادیان بوده است و این چیزی است که با اظهارات کنت و فرایزر چندان سازگاری ندارد.» [9] .

واژه «اصلاح» به تعبیر قرآنی، دگرگونی عمیق جامعه و تحول بنیادی آن است و طبیعی است که مهمترین عامل در تغییر و تحول اصلاحی اجتماع، دگرگونی در نگرشها، تبیینها و ارزشهای اجتماعی است، که گاهی از آن به عنوان «احیاگری» در اندیشه اسلامی یاد شده است. [11] .پیامبران در نخستین مرحله اصلاحی خود، حیات فکری - عقلانی اجتماعی را رشد می دهند و اذهان جامعه را در دست اندیشی و تبیین واقعیتها به سوی واقعگرایی سوق می دهند. این نوع ارشاد و هدایت، انقلاب و تحول عمیق جامعه را به دنبال دارد، بی آنکه پیامبران در انجام رسالت خود، محافظه کاری و یا سهل انگاری نمایند.

است و هرگز اجازه نمی داد که پندار جایگزین حقیقت شود.در روایت آمده است: شبی رسول خدا (ص) با جمعی از اصحاب در نقطه ای نشسته بودند، به ناگاه ستاره ای دنباله دار، درخشیدن گرفت و پس از طی فاصله ای خاموش شد. حضرت رو به حاضران کردند و پرسیدند: در گذشته (ایام جاهلیت) راجع به چنین حادثه ای چه عقیده ای داشتید؟ پاسخ دادند: چنین حادثه ای را نشان تولد مولودی عظیم و یا مرگ شخصیتی بزرگ می دانستیم. حضرت فرمودند: این حادثه ی فلکی نه به مرگ کسی مربوط است و نه به زندگی کسی. [12] .در روایت دیگری آمده است، هنگام مرگ ابراهیم فرزند پیامبر، کسوف پدید آمد. در اذهان حاضران چنین تصویر شد که تأثیر مافوق طبیعی اختران در زندگی بشر، دخالت دارد. و این دو حادثه جوی - زمینی با همدیگر ارتباط دارند و گرفتگی خورشید را ناشی از شکستگی دل پیامبر در مرگ ابراهیم تلقی کردند. پیامبر (ص) قبل از آن که به کار غسل و کفن و دفن بپردازد، خواست که پرده این وهم و پندار را بدرد و بطلان این افسانه را برملا سازد، لذا فرمود: «یا ایها الناس ان الشمس و القمر آیتان من آیات الله تعالی و انهما لا یکسفان لموت احد و لا لیحوته فاذا رایتم ذلک فادعوا الله و کبروا و صلوا حتی یکشف ما بکم.» [13] خورشید و ماه دو آیه از نشانه های خداوند است. گرفتگی آن دو (کسوف و خسوف) هرگز به مرگ و زندگی کسی ربطی ندارد و هرگاه آن دو گرفتند، خدا را یاد کنید و نماز بخوانید تا بی هیچ عارضه ای خاتمه یابد.این دو روایت، شاهد صدق این مطلب

است که چگونه پیامبر (ص) ذهن جامعه را روشن می کند و افکار را اعتلا می دهد و خرافات و موانع فکری را برمی دارد تا جامعه درست بیندیشد و صحیح ببیند.

Polytheism بعدها در گذشت تاریخ، عارض اندیشه توحیدی گردیده و چهره پاک آن را تیره ساخته است. آیه زیر این حقیقت را روشن می سازد:«و ما ارسلنا من قبلک من رسول الا نوحی الیه انه لا اله الا انا فاعبدون» (انبیاء 25)«ما هیچ پیامبری را پیش از تو نفرستاده ایم، جز اینکه به او وحی کردیم که جز من (خدا) معبودی نیست. پس عبادت تنها خدای را به جای آورید.به قول «عباس عقاد» احساس مذهبی و اندیشه خدا در انسان بمانند پدیده های طبیعی و ریزه کاریهای علمی دقیق و پیچیده و مرموز نیست، که نیاز به تحقیق در عناصر پیچیده تشکیل دهنده آن داشته باشیم. بلکه احساس مذهبی انگیزه ای است لطیف که هر کس اعم از عالم و جاهل به اندازه درک خود از آن برخوردار است. [14] .این حقیقتی است که در همه ادیان اعم از توحیدی و غیر توحیدی به چشم می خورد که در آغاز به شکل ساده و بی آلایش و زلال شروع شده و سپس به شرک و تحریف و غلدو بت پرستی آلوده شده است.اندرولانگ Andrew Lang از دانشمندان معاصر آلمانی ویلهم اشمیت و دیگر علمای ادیان اعتقاد دارند که:«وجود عقیده به «خدای یگانه» در کلیه اقوام ابتدایی وجود دارد. توحید، قدیمی ترین شکل دینی انسان است.» [15] .2- در آداب و رسوم اجتماعی، قربانی کردن انسان در برابر بت و انواع خدایان دیگر، نوع دیگری از انحراف و آفت بوده است که به نام مذهب کرامت انسان را لکه دار می کرد و انسان با آن همه استعدادهایش در برابر بتها، قربانی می شد. ابراهیم، قهرمان توحید، اولین پیامبر الهی است که این خرافه را

لغو کرده و دین را از آفت بت پرستی نجات داده است.3- غلو و تحریف شخصیتهای دینی، نوع دیگر آفتی است که دامن مذهب را آلوده ساخته و می توان گفت که این آفت، در آیین مسیحیت و برهمایی، ظهور بیشتری یافته است. «بودا» در ادیان شرقی، نخستین مصلحی است که غلو در تقدیس رهبران دینی را به شدت مورد انتقاد قرار داده و واسطه فیض بودن روحانیون برهمایی را از ریشه انکار می کند و در نتیجه برای وصول به حقیقت «نیروانا» رسیدن از راه دل را توصیه می نماید. [16] .و محمد (ص) آخرین پیامبر الهی است که غلو اغراق در تقدیس شخصیت دینی و خدا کردن انسان را که در مسیحیت زمان بعدی، ظهور یافته است، به سختی مورد انتقاد قرار می داد و آن را نفی می کرد. قرآن می فرماید:«قل یا اهل الکتاب لا تغلوا فی دینکم غیر الحق و لا تتبعوا اهواء قوم قد ضلوا من قبل و اضلوا کثیرا و ضلوا عن سواء السبیل» (مائده 77)و «یا اهل الکتاب لا تغلوا فی دینکم و لا تقولوا علی الله الا الحق انما المسیح عیسی بن مریم رسول الله... و لا تقولوا ثلاثه انتهوا خیرا لکم (النساء / 171)در این دو آیه به صراحت، غلو و اغراق درباره شخصیت دینی و خدا کردن انسان نهی شده است. حتی مدح بیش از اندازه ی انسان و تعریف بی جای او، بی آنکه ارزیابی درستی از واقعیت و حقیقت به عمل آید، نوعی غلو و تحریف شخصیت تلقی گردیده است و به بیان امام علی (ع):«ان کثره الاطراء تحدث الزهو و قدنی من الفره» [17] اغراق و مبالغه گویی در مدح

شخصیتها در شنونده موجب کبر و غرور می شود و در گوینده، حقارت ایجاد می کند و از کرامتش می کاهد.آری تقدیس بی جا و اغراق گویی در مدح شخصیتها در تعالیم اسلامی، نوعی «شرک خفی» تلقی گردیده و با روح توحید ناب محمدی کمال منافات را دارد.4- در زمینه ی فکر و عمل، شواهد زیادی در فرهنگ جاهلیت وجود داشته است که نوعی خرافه و موهوم پرستی را اشاعه می داده است. پس از ظهور اسلام، پیامبر، کلا فرهنگ جاهلی را باطل کرده و به جای آن، تعالیم سالام را رواج داد. او در نامه تاریخی خود به «معاذ بن جبل» هنگامی که او را به یمن اعزام می فرمود، چنین مرقوم داشت: «و امت امر الجاهلیه» «هر گونه فرهنگ جاهلیت را نابود کن» و در فتح مکه به صراحت اعلام فرمود: «کل ما فی الجاهلیه اضعه تحت قدمی» هر فرهنگی که در جاهلیت وجود داشت، آن را ملغی اعلام می کنم و زیر پای خود می گذارم.در قرآن وصف پیامبر (ص) می گوید: «و یضع عنهم اصرهم و الاغلال التی کانت علیهم» (اعراف 57)«او هر گونه سختیها و مشقتها و زنجیرهایی که بر افکار و اندام آنها تنیده شده است، پاره می کند و نابود می سازد.»پیامبر نه تنها در دوره رسالت خود انواع خرافات فکری و اجتماعی را ابطال کرد، بلکه حتی در دوره کودکی هم، به جهت حفاظتی که خداوند او را از شرور و تعویذها نگه می داشت، کرامتی کرده و رشته خرافات را پاره کرد.در سیره پیامبر آمده است: حلیمه می گوید: «وقتی که محمد (ص) به سه سالگی رسید، روزی گفت: مادر چه شده است که برادرانم (برادران رضاعی) را در روز

نمی بینم؟ حلیمه گفت: پسرم آنها گوسفندان را به چرا می برند. گفت: پس چرا من نتوانم همراه آنها بروم؟ گفتم: راستی دوست داری که همراه آنها به صحرا بروی؟ گفت: آری، حتما. حلیمه گوید: فردای آن روز او را تدهین کردم و سرمه به چشمانش زدم و به گردنش تعویذی (سنگی یمانی) آویزان کردم (که به زعم خودم او را از شر جن نگه دارد) محمد (ص) تعویذ را با عصبانیت پاره کرد و گفت: «مهلا یا اماه فان معی من یحفظنی.» [18] مادرم آرام باش همراه من کسی هست که مرا از گزند حوادث نگه می دارد.»از این روایت به خوبی استفاده می شود که پیامبر با هر گونه خرافات از قبیل انواع تعویذها و حرزها که در جاهلیت رواج داشته است، مخالف بوده و آن را منافی توحید می دانسته است و طبیعی است که این گونه خرافه ها، تعویذها، حرزها که بیشتر به عملکرد ساحران و فالگیران شباهت دارد، با روح اسلام که هر گونه زنجیرهای خرافات را پاره کرده است، منافات دارد. ولی متأسفانه امروزه همین نوع تعویذها و... به نام ادعیه از طرف عده ای عوامفریب ترویج می شود و بدبختانه به نام مذهب نیز رواج می یابد!آری پیامبران همواره در تغییر جامعه ها و اندیشه ها، دست به انقلاب فرهنگی می زنند و در راه گسترش فرهنگ نو و مبارزه با کهنه پرستی و خرافات از هیچگونه محافظه کاری، ترس و واهمه ندارد و به طور انقلابی اصلاحات اجتماعی را انجام می دهند، و دقیقا همین ویژگی و انقلاب فرهنگی آنها از گروه محافظه کاران و روحانیون مذاهب که نهاد مذهب را به سود خود استخدام می نمایند، تمایز می دهد و مشخص

می نماید.

منال خود بیفزایند و مذهب را وسیله افزایش حطام دنیا قرار دهند. «ماکس وبر» تأکید می کند که این دو نوع بینش (روحانی بودن و پیامبر گونه بودن) در همه سازمانهای دینی وجود دارد و در طول تاریخ تعمیم داشته است. [20] .

جنگ می دهد و اعتبار و حقیقت آن را مردود می نامد.دین را متهم می کند که همواره سد راه پیشرفت فکری بوده است و از عهده بنیاد نهادن اخلاق حقیقی و نظام اجتماعی و سیاسی عادلانه بر نیامده است.» [21] و روشنفکران ایرانی مقلد قرن 19 اروپا نیز، عینا همان حرفهای اصحاب دایره المعارف را تکرار می کردند و دین را (آنهم اسلام عقلانی و نه مسیحیت خرافی حاکم بر اروپا) را مترادف با خرافات و تلقی می نمودند.سخنگوی این گروه روشنفکران «آخوند زاده» و در عصر ما «فریدون آدمیت» است. و این یکی، از کاسه لیسان فرهنگ غربی. عقیده خود و همفکرانش را در کلمات «میرزا آقا خان کرمانی»تکرار می کند و می گوید:«مدار گفتار میرزا آقا خان این است که چون «عقل» و «دین» در اصل با هم ناسازگارند، میان این دو قوه تناسب معکوس وجود دارد، پس شگفت نیست که در هر هیئت اجتماعی که «قوه علم و حکمت» زیاده می شود به همان درجه از اعتقادات مذهبی ایشان می کاهد.» [22] .(و جای تعجب است با اینکه میرزا آقا خان از مریدان سید جمال الدین بود، چگونه این سخن از او سرزده است؟) و بدین جهت این گروه، مردم را برای یادگیری، «علم» - Science فرامی خوانند و خود را قهرمان مبارزه با خرافات (به زعم آنها دین همان خرافات است.) می دانند ولی دقیقا درست در نقطه مقابل این گروه خودباختگان غربی، عالمان دینی قرار گرفته که با احساس مسئولیت عمیق، اصلاح اجتماعی و دینی را به عهده گرفته اند و با تحکیم پایه های علوم مثبت و فراگیری آن، مردم را به فراگیری مذهب و پالایش آن از آلودگیها و تیرگیهای

خرافات فراخوانده اند.اساسا رسالت این عالمان دینی، پالایش مذهب از غبار خرافات و اساطیر است و این وظیفه ای است که امامان شیعی از خصلتها و ویژگیهای دینی راستین، به حساب آورده اند. امام صادق (ع) فرموده اند:«فان فینا اهل البیت فی کل خلف عدولا ینفون عنه تحریف الغالین و انتحال المبطلین و تأویل الجاهلین.» [23] .«از امامان اهل بیت در هر نسلی، عالمان دینی عالیقدری وجود دارند که تحریف غالیان، غلط اندازی و گزافه گویی باطل گویان و تأویل جاهلان از ساحت دین جلوگیری می کنند.» نقش مصلح دینی - اجتماعی، دقیقا در همین نکته خلاصه می شود. اصلاحگری دینی می خواهد عناصر و ارزشهای مغفول دین را که به وسیله خرافات، غبار گرفته است احیا کند و عنصر صاف و حیاتبخش مذهب را صیقل دهد، و عامل مذهب را که به صورت «تخدیر کننده» در آمده است، به عامل بیدار کننده تبدیل نماید، و نه فقط رکود اجتماعی را نابود سازد، بلکه حرکت اجتماعی را به وسیله تفسیر ارکان صحیح مذهب، سرعت بخشد و جامعه را به ارتقای درجات عالی فرهنگی وادار نماید. نظر چنین خرافات زدایی از دامن مذهب به وسیله مصلحان دینی در طول زمان، بسیار به چشم می خورد. حسین بن علی (ع) در صدر اسلام، امام صادق (ع)، شیخ مفید، ابن ادریس، خواجه نصیر طوسی در قرون میانه، سید جمال الدین اسد آبادی، عبدالرحمن کواکبی، محمد عبده، امام خمینی و دیگر متفکران اندیشمند اسلامی نمونه های بارز این عالمانند.در صحنه اجتماعی، اعتماد بخشیدن به آحاد ملت در استقبال طلبی و کشف شخصیت اجتماعی و بارور ساختن استعدادهای ملی و فرهنگی، رسالت مصلح اجتماعی و انسان روشنگر مسئول را تشکیل

می دهد. مگر «مهاتما گاندی» در نهضت استقلال طلبانه هندوستان بجز این نکته اجتماعی چه نقشی داشته است؟ نظیر آن را جمال عبدالناصر در مصر و امام خمینی در جامعه خواب آلود ایران با قطع نظر از موضعهای فکری و ایدئولوژیکی خود انجام دادند.اینک نمونه هایی از مبارزات فرهنگی و خرافه زدایی این عالمان را در محیطهای اجتماعی خود بازگو می کنیم:

امین مصری، میراث اندیشه عبده را می توان در جملات زیر خلاصه کرد:«شیخ مفید عیده شعور دینی و تجدید نظر مذهبی را احیا کرد و به مسلمانان فهمانید که باید از خواب گرانبار خود بیدار شوند و به اصلاح خود و تکمیل نواقص اخلاقی بپردازند. مسلمانان نباید تنها به گذشته های درخشان خود مغرور شوند و فخر بفروشند، بلکه باید جامعه کنونی و آینده خود را از نو بسازند. عقل، بزرگترین منبعی است که پشتوانه دین است. اساسا دین به وسیله عقل شناخته می شود و لذا ضرورت دارد که دین و عقل را با اجتهاد جدید از نو بشناسد که مسلمانان با توان این اجتهاد نو بتوانند با مسائل جدید تمدن عصر حاضر روبه رو شوند. در این راستا، ضرورت دارد که مسلمانان همانند دیگران، مسلح باشند و بزرگترین سلاح، سلاح دانش است و در کنار آن اخلاق و دین پشتوانه خود سازند. مایه خوشوقتی آنجاست که دین مسلمانان (اسلام) آنها را به کسب علم تشویق کرده و به تعقل و خرد ورزی فراخواند و در عین حال از اخلاق فاضله و فضیلت خواهی نیز طرفداری می کند و این سه، شاخصه امروز تمدن جدیدند.» [25] .

بلکه در تحول فکری نسلهای بعدی اجتماعی نیز از طریق «الگو» بودن تأثیر می گذارند. [26] .این طیف روشنفکران و عالمان در عصر حاضر، نقش مهمی در تحول جامعه اسلامی و احیانا در زمینه خرافه زدایی ایفا کرده اند. مرحوم کاشف الغطاء و آیت الله العظمی امام خمینی (ره) از گروه عالمان و مرحوم مهندس بازرگان و دکتر علی شریعتی، نمونه های بارز این «طیف نخبگان» را تشکیل می دهند. این گروه دانشمندان هر کدام در زمینه بازسازی جامعه اسلامی به حالت تحرک اجتماعی و کسب کرامت اسلامی و زدودن مذهب از تیرگیها و آلودگیهای خرافات بوده است؛ منتها هر کدام به روش خاصی.از دیدگاه مرحوم دکتر علی شریعتی، آیین تشیع که بر پایه نهضت عاشورا دور می زند تحت تأثیر افکار و اقدامهای خرافه پرستان نه تنها خاصیت حماسی و مبارزه ای و حرکت زایی خود را از دست می دهد، بلکه کاملا استحاله شده و به خرافه های افسانه ای دین بر باده مبتلا می گردد و سرانجام مذهب «شهادت» به مذهب «عزا» بدل می گردد.او می گوید: «تشیع دارای دو دوره است که این دو دوره کاملا منفک و جدا از هم هستند: یکی دوره ای از قرن اول (که خود تعبیری از «اسلام حرکت» است در برابر اسلام نظام «تسنن» تا اوایل صفویه که دوره نهضت و حرکت شیعه است؛ و یکی دوره ای از زمان صفویه تا کنون که دوره «تبدیل شدن شیعه ی «حرکت» است به شیعه نظام». [27] .به نظر مرحوم شریعتی، عثمانی، نیروی مقاومی بوده است که در برابر استعمار غرب ایستاده و آن را تا عمق اروپای مرکزی بیرون رانده است. اما ناگهان این نیرو، از طرف دولت صفوی از پشت

خنجر خورده و وحدت امت اسلامی از هم پاشیده و جنگ شیعه و سنی جایگزین «تفاهم بین مسلمانان» شده، و تشیع زیبای «علوی» به تشیع زشت «صفوی» بدل شده است. [28] .«این زشتی تا آنجا عمق می یابد و ریشه می دواند که «شیعه ی جوشی و احساساتی و رقیق القلب و انتقام جوی» که شب و روز آرزو می کند که ای کاش در عاشورا با تو بودم و به فیض شهادت می رسیدم، در برابر غصب حق و ظلم و جنایت و خون مظلوم به سرعت می آشوبد، انقلابی می شود و خشم و کینه و عشق، جانش را مشتعل می سازد، قیام می کند دست از جان می شوید، دست به شمشیر می برد و به خشم می زند، اما بر فرق خودش. این است شیعه صفوی». [29] .و سرانجام سیستم عزاداری مشابه عزاداری مسیحیان به شهدای خود در تاریخ مسیحیت پدید می آمد و علایم و شعایر و ابزارها از آنها اقتباس گردیده و به عزاداری عاشورای حسینی انتقال می یابد.«این مراسم و تشریفات رسمی و مخصوص عزاداری اجتماعی و رسمی، همه فرمهای تقلیدی از عزاداری و مصیبت خوانی و شبیه سازی مسیحیت اروپایی است و حتی گاه به قدری ناشیانه این تقلید را کرده اند، که شکل صلیب را هم که در مراسم مذهبی مسیحی ها در جلو دسته ها می برند، صفویه بدون اینکه کمترین تغییری در آن دهند، آوردند به ایران.» [30] .هرچند در مجموع این نقل قولها، چند حقیقت اجتماعی مثبت به چشم می خورد که از نظر اثباتی قابل ملاحظه است در عین حال، چند نقطه منفی و سئوال برانگیز نیز در آنها دیده می شود:1- اینکه «صفویه حرکتی را تبدیل به نظام کرده است.» قابل

ملاحظه است.2- اینکه صفویه به جای تفاهم با جهان اسلام و تسنن، به جنگ برخاسته اند و جنگ سنی و شیعی راه انداخته اند که آفتی در جهان اسلام است، حقیقتی است قابل اعتبار.3- اینکه «خرافات در عزاداری عاشورا تا آنجا رسوخ یافته که شیعی مسلمان شمشیر را به جای دشمن بر فرق سر خود می زند، حقیقت دیگری است که بسیار ارزنده است.در این موارد عالمان دینی واقعی نیز همچنانکه مرحوم شریعتی نیز به آن اعتراف دارد، شریک بوده و همصدا با روشنفکران مسلمانند. [31] .اما آنچه در این مطالب، سئوال برانگیز است و به نظر می آید که از ذهن دانشمندی مانند دکتر شریعتی مغفول مانده است، ملاحظه نکات چندی است که ذیلا به آنها اشاره می شود:1- اولا اینکه مذهب در خدمت سیاست، تنها به وسیله صفویان نبوده است، بلکه عثمانیان نیز برای کشورگشایی خود، همین مذهب و گسترش سنی گری را ابزار ساخته اند و در نتیجه شعله جنگ مذهبی به سود اروپایی مسیحی تمام شده است. احمد امین در این زمینه می گوید:«عثمانیهای نخستین می خواستند که دامنه سلطه و قدرت آنها گسترش یابد و فارس و ایران را ضمیمه ی کشور خود سازند و ایرانیان نیز می خواستند که استقلال خود را نگه بدارند. در نتیجه جنگ شعله ور می گردد تا آنجا که سلطان سلیم اول در کشور خود آنچنان شیعه کشی راه انداخت که در حدود چهل هزار نفر از شیعیان را کشت و طبیعی است که این جنگ، یک جنگ سیاسی بود که رنگ دینی به خود گرفته بود.» [32] .2- ثانیا، از نظر خرافه زدایی، آفت و خسارت غلوگرایی درباره شخصیتهای مذهبی، کمتر از آفت جنگ میان سنی

و شیعه و یا خرافات عزاداریها نیست. صفویه توانستند به شیعه غلات و علی اللهی و مشعشعیان - که امامان شیعه را برتر از خدا می دانستند و تحریف شخصیت مذهبی را رسم و رسوم جامعه ایرانی ساخته بودند - از میان برداشته و به جای آنها شیعه معتدل دوازده امامی را جایگزین نمایند و این خود خدمتی است از بعد اعتقادی و اجتماعی. [33] .3- اگر عاشورای حسینی با آن حماسه های جاوید خود، تنها به صورت یادآوری خاطره پیروزمندانه حق بر باطل تلقی شود، بی آنکه همراه با عشق و سند مطرح گردد، و قطره اشکی بر مزار شهیدی نریزد، به دلیل مقایسه شهادت حسین (ع) با شهادت مسیح (ع)، به زعم مسیحیان و اینکه مسیحیان آن را پیروزی می دانند بی آنکه گریه کنند، پس مسلمانان نیز عاشورای بی سوز و عشق برقرار نمایند.» (چنانکه در عاشورای سال 50 در آبادان اتفاق افتاد.)و اگر این روند به صورت «نهاد اجتماعی» در آمده و به نسلهای بعدی انتقال یابد، آیا این خود حماسه عاشورا را به خاموشی و سرانجام به افول نمی کشاند؟! تازه چطور ممکن است که ما یک حماسه جاوید را بدون احساس عاطفی و تظاهر اجتماعی و «دمونستراسیون جمعی» زنده بداریم؟!4-اینکه صفویان با تشدید تشیع، احیای خصایص قومی و ملی، ایرانی را از عرب و ترک مشخص می ساخت و تشدید اختلاف نژادی و ملی و زبانی میان ایرانی و غیر ایرانی را سبب می شد و خلاصه توجیه مذهبی قومیت و «احیای ملیت ایرانی در زیر نقاب تشیع» و جدا شدن ملت ایران از امت بزرگ اسلامی فراهم ساختند.» [34] .ولی به نظر می رسد که نسبت احیای ملیت

به مفهوم «ناسیونالیسم متعارف» مقدار زیادی اغراق آمیز است، زیرا به گفته تحلیلگران:«واقعیت این است که اندیشه ی ملیت و ناسیونالیسم (متعارف روز) کلا از محیطی که خاستگاه دولت صفوی بوده دور است. زیرا علما و فقهایی که اسماعیل صفوی را در نهضت تشیع یاری دادند، بیشتر از عناصر بیگانه و عربی (لبنانی) ریشه می گرفتند و دولت صفوی چندان موافق نبود که آنها جزو ملت ایرانی به حساب آیند و با آنها در آمیزد، بخصوص اینکه زبان عربی را زبان علمی و زبان ادبی تلقی می کردند، مانند محقق کوکبی، شیخ عبدالصمد حارثی پدر شیخ بهایی و شهید ثانی که همگی از علمای شیعه ی لبنان بودند و سید نعمت الله جزایری از دانشمندان بحرین به شمار می آمد.» [35] .لذا می توان گفت که موضع مرحوم دکتر شریعتی در خرافه زدایی گرچه روشنگرانه بود، اما توأم با احساسات و افراط بوده است.

داشته باشند، در دست نیست. اما از طرف دیگر، احیای عظمت عاشورای حسینی که یک نهضت آزادیبخش در تاریخ اسلام است، اگر از روی علاقه خالص و عشق حسینی صورت گیرد از بهترین طاعات خداوندی است. اما متأسفانه آن خلوص نیت و بی ریایی خالص که شرط قبولی هر عبادت و طاعتی است و در شأن هر مدعی خیالپردازی نیست و بیشترین اشخاصی که این کارها را (قمه زنی و...) انجام می دهند، بیشتر از روی تظاهر و ریا و خود نمایی بیجا، به عمل می آورند، بی آنکه قصدی درست و نیت صالحی داشته باشند. از این جهت نیز خالی از اشکال نبوده، بلکه حرام بودن آن مضاعف خواهد بود. پس بهترین کار و پاکیزه ترین روش در یادآوری عاشورا و حماسه حسینی، تنها گریه کردن و اقامه عزاداری مطلوب و شارع است یا متانت ویژه تشیع و زیارت امامان معصوم و برائت و بیزاری از مخالفان.» [36] .مرحوم کاشف الغطاء در این عبارتهای زیبا و فتوای جامع با صراحت و شجاعت عالمانه ی خود، اصل احیای عزاداری عاشورای حسینی را که حماسه آفرین نهضتهای اسلامی است، لازم شمرده، اما نزاهت و پاکسازی آن از خرافات قمه زنی و... را واجب دانسته است.سید محسن امین، قطعا یکی از مبارزان شجاع اسلام و از معدود احیاگران اندیشه اصلاحی است که در قرن معاصر در جهان شیعه ظهور کرده است. این دانشمند در کنار احیای معارف اسلامی از طریق نوشتن کتابهای علمی که معرف اهل فضل و دانش است به مبارزه با خرافات و بدعتهایی که چهره زلال معارف اسلامی را آشفته ساخته است، برخاسته و شجاعانه در این زمینه قلمفرسایی کرده

است.او در جایی از حریم تشیع دفاع می کند و زمانی به خرافات و اباطیل وهابیان پاسخ می دهد. (کشف الارتیاب عن وجه محمد بن عبدالوهاب) و بالاخره برای خرافه زدایی از سیمای تابناک حماسه جاوید حسینی، رساله التنزیه لاعمال الشبیه را می نویسد.این رساله یک بار در سال 1355 در لبنان چاپ شده است و خلاصه آن را در جلد دهم اعیان الشیعه که اخیرا از طرف دارالتعارف بیروت به چاپ رسیده، آورده است.او به صراحت می گوید که این کارها و بدعتها بیشتر از جانب عوام شیعه، شیوع یافته است. وگرنه هرگز، عالمی از روحانیان اسلام و فقیهی از فقهای امت دست به چنین کارهای غیر مشروعی نمی زند. [37] .جالب است که بعد از تحریر رساله ی «التنزیه» بیشتر علما و مراجع شیعه امثال مرحوم آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی و سید هبه الدین شهرستانی در تأیید سید محسن امین فتوا می دهند. [38] و دقیقا این نکته ای است که در تصریحات و بیانات مرحوم دکتر شریعتی، کمتر به آن اشاره شده است. بهتر اینکه در سالهای اخیر بعضی از مراجع قم و همچنین حضرت امام خمینی - رضوان الله تعالی علیه - به همین مطلب تأکید فرمودند و دستور اجتناب از قمه زنی و پاکسازی عزای حسین (ع) از خرافات را صادر فرمودند، تا اینکه اخیرا رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای با شجاعت ویژه ی خود، بیانات زیبایی در مورد پاکسازی عاشورای حسینی از آلودگیهای خرافی ایراد کردند، که قدم بسیار مثبتی بود در ارائه چهره تابناک اسلام تشیع در جهان امروز.ضمنا دو نفر از احیا گران مسلمان و عالمان دینی، در مبارزه با تحریف و ضرورت پاکسازی

مجالس حسینی از روایتهای کاذب و اندیشه های مجعول، آثار ارزشمندی تألیف کردند تا بدین وسیله با ارشاد خطیبان عاشورا، چهره صحیحی از سیمای حماسه جاوید نشان دهند.سید محمد امین با تألیف «المجالس الحسینیه» و شهید مطهری در نوشتن «حماسه حسینی»، نقطه عطفی در تاریخ اندیشه اصلاحی قیام حسینی به وجود آوردند.

آدمیت، فریدون: اندیشه های میرزا آقاخان کرمانی، صفحه 140.

[23] شیخ حسن زین الدین: معالم الاصول، صفحه 7 چاپ المکتبه الاسلامیه 1370.

[24] عنایت، دکتر حمید: سیری در اندیشه ی سیاسی عرب صفحه 109.

[25] امین، احمد: زعماء الاصلاح فی المصر الحدیث، صفحه 337 دارالکتاب العربی بیروت، بی تا.

[26] گی روشه: تغییرات اجتماعی، ترجمه منصور وثوق صفحات 154 -161 نشر نی - تهران 1366.

[27] شریعتی، دکتر علی: تشیع علوی و تشیع صفوی، چاپ اول صفحه 46.

[28] تشیع پیشین، ص 63.

[29] همان ص 144.

[30] همان، ص 206.

[31] همان. ص 308.

[32] امین احمد: مجله رساله الاسلام شماره 3 صفحه 248 نشر دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه 1411 ه.ق.

[33] محیط طباطبائی، سید محمد: تحول دولت در ایران بعد از اسلام صفحه 1178.

[34] شریعتی، دکتر علی: تشیع علوی و تشیع صفوی، صفحه 132.

[35] بروکلمان، کامول: تاریخ الشعوب الاسلامیه، جلد 3 صفحه 125 دارالعلم للملایین بیروت 1961 و ادوارد براوان: تاریخ ادبیات ایران، ج 4 صفحه 25 ترجمه ی رشید یاسمی.

[36] آیه الله کاشف الغطاء، شیخ محمد حسین: الفردوس الاعلی، صفحه 19 -32 پاورقی شهید آیت الله قاضی طباطبائی، مکتبه فیروز آبادی - قم 1403 ه.

[37] امین، سید محسن: اعیان الشیعه جلد 10 صفحه 378 - دارالتعارف - بیروت 1403 ه.

[38] همان منبع، صفحه 379 مقاله استاد جعفر الخلیلی - در مجله ی الهاتف عراق.