پی ریزی کرده است. در دامان بسیاری از این جنبشها برگهایی بر دفتر ارزشهای انسانی افزوده شده است که در میان تاریکیها، همچون مشعلی فراروی کاروان بشریت درخشیده و خطی از هدایت را در برابر دیدگان آنها ترسیم کرده است. در میان تمامی این حرکتها - جدای از حرکتهای الهی - کمتر حرکتی را می توان یافت که گذر زمان، آن را در لابلای اوراق گرد گرفته ی تاریخ مدفون نکرده و به جز نام و یادی، اثری از آنها بر جای مانده باشد؛ تا آنجا که گاه این نهضتها پس از چند قرن، همچون افسانه ای در اذهان مجسم می شوند. بی تردید آن دسته که اصول و مبانی استوارتری داشته، و رهبری آنها به عهده ی افراد آگاه و اندیشه های ژرف بوده است، بقای بیشتری یافته و ارزشهای حاکم بر آنها و نقش احیاگرانه ی آنها کمتر رنگ کهنگی و اندراس به خود گرفته است.سراسر تاریخ پرفراز و نشیب اسلام نیز با حرکتها و جنبشهایی آمیخته است که هر یک نقشی در روند نهضت بزرگ اسلام داشته اند؛ جنبشهایی همچون، قیام «حجر بن عدی» در دوران معاویه؛ «حرکت توابین» و «خونخواهی مختار» در دوران امویان و سپس دوران عباسیان که با حرکتهای پراکنده و مقطعی همراه، و کانون بسیاری از آنها نیز ایران بوده است. اما هیچ یک از این حرکتها نتوانسته است همچون «نهضت عظیم عاشورا» مسیر جامعه ی اسلامی را تغییر دهد و تأثیری این چنین ژرف در سده های پس از خود بر جای گذارد. به شهادت تاریخ، این حماسه ی جاوید نه تنها کهنه نشده، بلکه همواره الهامبخش بسیاری از حرکتهای حق طلبانه و آزادیخواهانه نیز بوده

است. بسیاری از رهبران غیر اسلامی نیز از این قیام الهام گرفته اند؛ چناکه «گاندی» - رهبر فقید هند - می گوید:«من برای مردم هند، چیز تازه ای نیاوردم، تنها نتیجه ای که از مطالعات و تحقیقاتم درباره زندگی قهرمان کربلا به دست آورده بودم، ارمغان ملت هند کردم. اگر بخواهیم هند را نجات دهیم، باید همان راهی را بپیماییم، که حسین بن علی (ع) پیمود.».از سویی عنان این نهضت مقدس در دست شخصیتی همچون حسین بن علی (ع) بود که خود نمونه ی مسلمان کامل و شخصیت مفسر اسلام است و از سوی دیگر، این قیام در مقطعی از تاریخ روی داده است که تمامی سرچشمه های حقیقت، گل آلوده شده بود و می رفت تا ریشه های اسلام نیز در شعاع تفکرات مسموم خلفا و در پی آن، سلاطین اموی بخشکد. قیام عاشورا جانی تازه در کالبد نمیه جان اسلام دمید و به تعبیر «حضرت امام (ره) اسلام را برای همیشه بیمه کرد؛ به عبارت دیگر می توان گفت: اسلام در روز عاشورای محرم سال 61 بار دیگر متولد شد و با تزریق روح در نظام ارزشهای ناب اسلامی، مسیر حق و حقیقت برای همیشه در برابر نسلها ترسیم گردید. و بی تردید این ویژگی احیاگرانه عاشورا است که آن را سمبلی برای حرکتهای بعدی کرده است.«حضرت امام (ره)» با توجه به همین امر می فرماید:«کربلا و نام مبارک حضرت سید الشهدا را زنده نگه دارید که با زنده بودن او اسلام زنده نگه داشته می شود.».از آنجا که این قیام می تواند در احیای ارزشهای اسلامی در عصر معاصر مؤثر باشد، در دنیایی که مظاهر مادی. و تفکرات مسموم نظام ارزشها را به سوی افولی

غم انگیز سوق می دهد، ضرورت بررسی روشهای استفاده از این فرهنگ متعالی در احیای ارزشها بر کسی پوشیده نیست؛ چرا که اینک عصر حرکتها و انقلابهای فرهنگی است و بی تردید جامعه ای در این نبرد تنگاتنگ موفق خواهد بود که پشتوانه ای قدرتمند و روشی مناسب را برگزیده باشد. در این مختصر، ابتدا توانمندیهای «قیام عاشورا» در رهبری جامعه و احیای ارزشها بررسی می شود و پس از آن به گونه ای اجمالی به روش عملی و کاربردی بهره برداری از قیام عاشورا در این راستا اشاره خواهد شد. بی تردید، بررسی و کاوش درباره ی این نگرش نسبتا نوین، تحقیقات و مطالعات گسترده تری را می طلبد.

است که مراد از تبلور تمامی ارزشها در قیام عاشورا تدوین تمامی فروع و اصول اسلامی نیست، بلکه مراد آن دسته از ارزشهایی است که ماهیت و اساس دین شمرده می شوند.اگر بخواهیم انحراف دین را در دوران قبل از قیام ریشه یابی کنیم، باید به روزهای پس از وفات پیامبر (ص) بازگردیم، زیرا از همان دوران، طلایه های جدایی حرکت جامعه از مسیر اسلام حقیقی مشاهده می گردید. در این دوران گروهی از صحابه با اجماع در مقابل نص صریح پیامبر (ص)، پیشوایان حقیقی جامعه را منزوی کردند و معیار اصلی تشخیص حق از باطل - اهل بیت -را در رهبری جامعه نادیده گرفتند.حضرت امیر (ع) درباره ی این حقیقت می فرماید:«... وقتی اوضاع را آنچنان دیدم[ غصب خلافت ]، در کار خود اندیشه کردم که آیا با دست بریده و[ نداشتن یار و یاور ]حمله کنم یا بر تاریکی[ گمراهی مردمان ]صبر پیشه سازم.[ آن تاریکی که غم واندوهش ]» پیران سالخورده را فرتوت می کند و خردسالان را کهنسال می نماید. چون اندیشه کردم، دیدم صبر به خرد نزدیکتر است. پس داروی صبر را برگزیدم، در حالی که در چشمم خار رفته بود و بر گلویم استخوان نشسته بود؛ چرا که میراث خود را که به تاراج رفته بود، می دیدم.».عصب خلافت به مثابه خشتی بود که کنج نهاده شد و سایر خشتها نیز روی آن قرار گرفت؛ زیرا پس از آن، جامعه ی اسلامی حرکتی قهقرایی را آغاز کرد و هر لحظه با اسلام، فاصله بیشتری گرفت. بنی امیه پس از خلفا با توطئه های شوم و شیطانیشان، رهبری را در دست گرفتند و آن را بیش از پیش به سوی سقوط

و تباهی هدایت کردند. ابوسفیان -بزرگ خاندان بنی امیه - خود لحظه ای در عناد و دشمنی با اسلام، کوتاهی نکرد و به فرزندان خویش نیز سفارش نمود که:«یا بنی امیه تلقفوها، تلقف الکره.».«ای فرزندان امیه! با خلافت اسلامی، مانند توپ، بازی کنید و آن را[در میان خود بگردانید ]و به یکدیگر پاس بدهید.»در دوران خلافت معاویه، تمامی نقشه ها و فعالیت او حذف نام علی (ع) و شیعیان بود تا آنجا که می کوشید حتی پیامبر (ص) را از بلندای مأذنه ها پایین آورد! خود معاویه می گوید:«... هر روز پنج بار، به نام او[ محمد (ص) ]فریاد می زنند: «اشهد ان محمدا رسول الله»... با زنده بودن نام این مرد، کدام عمل باقی می ماند؟! به خدا قسم چاره ای نیست مگر اینکه نام وی[ محمد (ص) ]دفن شود.».در این راستا معاویه از هیچ جنایتی مانند جعل حدیث، علیه علی (ص) و فرزندانش، قتل و کشتار دستجمعی شیعیان، ناسزاگویی به خاندان علی (ص) بر منابر، حذف حقوق شیعیان، پرداخت رشوه های کلان به دشمنان علی (ع) و نظایر آن دریغ نکرد.امام حسن مجتبی (ع) که به عمق افکار پلید معاویه پی برده بود، می فرمود:«وای بر شما! به خدا قسم! معاویه به وعده هایی که در برابر کشتن من به شما داده است وفا نخواهد کرد... گویا هم اکنون می بینم که فرزندانشما بر در خانه های بنی امیه ایستاده اند و از آنها آب و غذا می طلبند و حقوق خود را خواستارند! اما فرزندان بنی امیه، به فرزندانتان آنچه حق آنهاست نمی دهند. بنی امیه از رحمت خدا دور باشند به خاطر اعمال پلیدی که انجام می دهند.».اوج دشمنی معاویه با اسلام در به شهادت رساندن امام حسن مجتبی (ع) متجلی گردید و

پس از آن نیز در ولایتعهدی یزید کامل شد. یزید جرثومه ی فساد بود؛ چه اینکه در ملأ عام می می نوشید و شعر «لا خیر جاء و لا وحی نزل» می سرایید. عدهدیگر، معنای واقعی خود را درمی یابند و از سوی دیگر، مفاهیم کلی اسلامی از قبیل حریت، انسانیت، مسلمانیت، فرهنگ و... که در گردباد توطئه ها به باد فراموشی سپرده شده بود در قالب تصاویری زیبا، تفسیر می شوند؛ چرا که در یک سو حسین (ع) فرزند علی، نوه پیامبر و یک دنیا کرامت و بزرگی ایستاده بود و در سوی دیگر یزید شرابخوار، شهوتران و شکمباره قرار داشت و در یک جمله می توان گفت این نهضت مقدس، آیینه ی تمام نمای اسلام است که برنامه سعادت و کمال انسان را در خود نهان دارد.این بحث را با سخنی زیبا از استاد شهید مرتضی مطهری (ره) به پایان می بریم که در آن به همه بعدی بودن قیام عاشورا، اشاره شده است:«جریان حادثه ی کربلا، شبیه پذیر، یعنی نمایش پذیر است و سوژه فراوان دارد و با اینکه یک حادثه ی واقعی و طبیعی است، آن چنان صورت گرفته که گویی خواسته اند با آن یک نمایشنامه تهیه کنند. این پرسوژه بودن، و شبیه پذیر بودن، معلول یک چیز دیگر است و آن این است که گویی در حادثه ی کربلا بنا بوده است که اسلام در همه ی ابعادش و همه ی جنبه هایش تجلی کند و به عبارت دیگر عملا و واقعا - نه ظاهرا برای تماشای دیگران - تجسم داده شود و به مرحله ی عمل درآید. حادثه ی امام حسین (ع) گویی یک نمایش احساسی، پرخاشگری و

تراژدی و وعظی و عشق الهی و مساوات اسلامی و عواطف انسانی، همه در آخرین اوج به وسیله ی قهرمانانی مختلف از پیر و جوان، زن و مرد، آزاد و برده و یا آزاد شده، بالغ و کودک به وجود آمده و همه ی ابعاد اسلام را هم نشان می دهد... و این است معنای جامع بودن قیام حسینی. اولا از نظر هدف، مقصد و ایده و فکر، حامل همه ی ایده های اصلی اسلامی است، نه یک جنبه ی خاص. ثانیا از نظر بازی کنندگان و متعهدان به نقش؛ چنانکه شعرا نیز بر همین اساس و با توجه به ابعاد مختلف آن شعر گفته اند. شعر محتشم جنبه ی تراژدی دارد و عمان سامانی وصفی علی شاه جنبه ی عرفانی را مد نظر قرار داده، همچنانکه اقبال لاهوری، بر جنبه های اجتماعی آن تکیه زده است..

اندیشید! شیعه عاشورا را نگه داشت لیکن درست نشناساند. آفرین بر او که نگاه داشت و دریغا از او که نشناساند.» این در حالی است که قیام عاشورا: «هر قطره اش، یک شعور ناب قوی، یک محتوای ژرف غنی، یک مکتب آموزنده ی انسانی، یک ترتیل خونبار آیات قرآنی، یک سجده ی مترنم نورانی یک سیال حیات آفرین اخلاقی و یک حماسه ی پویا در صیرورتهای آهنگ بشری است.».ما همواره کوشیده ایم نام عاشورا را زنده نگه داریم، اما هدف و انگیزه ی زنده نگه داشتن عاشورا را فراموش کرده ایم. البته گاه به تبیین اهداف و انگیزه های قیام امام حسین (ع) پرداخته می شود، اما به علت عدم تلاش برای تطبیق آنها با اوضاع جاری جامعه و جهان، کارآیی چندانی ندارند.از سوی دیگر، شیعه قیام عاشورا و درسهای آن را همواره در محدوده ی قلمرو خود تفسیر کرده، و کمتر کوشیده است به آن رنگ جهانی دهد؛ در حالی که این قیام در دل خود، درسهایی دارد که می توانند نوع انسانیت را به سر منزل کمال برساند و آن چنان این ارزشها ناب و زلال است که هر آزاده ای را به سوی خود می کشاند؛ به عنوان نمونه در برخی از کشورهای آسیای دور در سوگواری امام حسین (ع) مراسمی انجام می شود که حتی شیعیان نیز از کیفیت آن شگفت زده می شوند؛ در حالی که بسیاری از آنها شیعه نیستند. همچنین امام حسین (ع) مجدد اسلام است، اما این نکته در میان برادران اهل سنت، جای خود را بازنکرده است. در حالی که اگر به گونه ای صحیح،در این میان، قیام عاشورا با توجه به ویژگیهایی که دارد، می تواند برای احیای ارزشهای

اسلامی و مبارزه با تهاجمات فرهنگی بیگانگان مورد استفاده قرار گیرد؛ چرا که اولا محبوبیت این نهضت و شخصیتهای آن، چنان در میان توده ی مردم زیاد است که با آغوش باز از آن استقبال می کنند و ثانیا ارزشهای حاکم بر آن، انعطاف پذیری بسیاری دارند که بسادگی می توانند هماهنگ با شیوه های جدید عرضه شوند. اما شکی نیست که این طرح، مستلزم تحول و تغییر در روشهای عرضه و شیوه های استفاده از این اقیانوس بی کران است و قالبهای سنتی نمی توانند رسیدن به چنین آرمانی را میسر سازد؛ به عبارت دیگر، تصورات ذهنی و تحقیقات علمی که در طول سالیان بسیار و با زحمات جانفرسای اندیشمندان مسایل اسلامی درباره این قیام صورت گرفته است، باید به واقعیتهای خارجی مبدل شود و به صورت کاربردی و عملی عرضه گردد. ناگفته پپیداست که در این راستا علاوه بر متخصصان و آگاهان نسبت به کم و کیف این قیام، ضرورت توجه به متخصصان و برنامه ریزان اجتماعی، فرهنگی، جامعه شناسی و نظایر آن، نیز کاملا احساس می شود.

ثانیا پیاده کردن دستاوردهای عاشورا در همان لباس سنتی در جهان امروز دشوار است. البته اکنون، میان جامعه و این نهضت ارتباط وجود دارد و چون خون تازه ای از رگ تاریخ می جوشد، اما این ارتباط تنها جنبه عاطفی دارد و موجب زنده ماندن اصل قیام و یاد امام حسین (ع) می شود، اما از نظر عملکرد و الگوهای عملی حرکت جامعه، ارتباط چندانی دیده نمی شود و جامعه باور ندارد که در تمامی امور زندگی و دینی می توان از عاشورا و نهضت جاودانه ی آن الهام گرفت.به این دلیل ابتدا باید ارزشهای مورد نیاز جامعه، توسط متخصصان و صاحبنظران استخراج شود، سپس با تکیه بر اوضاع موجود و مکانهای مختلف، آماده گردد و به گونه ای اصولی، صحیح و منطقی و با زبانی ساده و گویا به جامعه منتقل شود؛ در این صورت با عشق و علاقه ای که در میان جامعه نسبت به این نهضت وجود دارد، همچون اهرمی قدرتمند، می تواند در احیای مجدد اسلام موثر باشد.اما برخی از روشهای بهره برداری از قیام عاشورا برای احیای ارزشهای اسلامی عبارتند از:

الگوهایی مناسب پرورش دهد و بدین وسیله آینده ی خود را تضمین کند؛ به عنوان نمونه کشور «چین» که جوانان خود را در معرض تهدید الگوهای نامناسب غربی مشاهده کرد، تلاشی پیگیر برای زنده کردن نام و روش زندگی قهرمانان اساطیری خود آغاز کرده است؛ در حالی که بسیاری از کشورها را می توان یافت که به علت نفوذ الگوهای نامناسب، هیولای فساد و تباهی در آنها رخنه کرده است.جامعه ی اسلامی، نیز اکنون در معرض چنین تهدیدی قرار دارد و هر روز شاهد هجوم بی امان الگوها، مدها، مدلها و هزاران ویروس فرهنگی دیگر هستیم و متأسفانه به علت عدم عرضه ی الگوهای مناسب، تأثیر پذیری فراوانی وجود دارد. این در حالی است که اگر نگاهی به تاریخ اسلام و قهرمانان بزرگ آن بیفکنیم، زیباترین باشکوهترین الگوهای تاریخ را خواهیم یافت که هر یک می تواند در عرصه های بین المللی مطرح شود.نهضت عاشورا نیز از این قاعده مستثنی نیست و هنگامی می تواند در احیای ارزشها مؤثر باشد که با شیوه ها و روشهای نوین عرضه شود. اکنون که ارتباطات بر تمامی زوایای زندگی بشر سایه افکنده است و در پناه آن پیچیده ترین برنامه های فرهنگی به سراسر دنیا فرستاده می شود، تنها وعظ، خطابه و منبر، به تنهایی نمی تواند کافی باشد، بلکه استفاده از اهرمهای پیشرفته نیز ضرورت دارد؛ به عبارت دیگر، ارزشها باید به گونه ای باشد در قالبهای فرهنگی ریخته شود که قابل عرضه به سراسر جهان باشد و خوشبختانه قیام عاشورا انعطاف پذیری بسیاری دارد و تواناییهای آن برای قالبهای متداول روز، بسیار است؛ به عنوان نمونه، اگر درباره ی یکی از برجستگیهای قیام عاشورا به گونه ای صحیح و

کامل تحقیق شود و سپس بر اساس آن، توسط فردی ماهر، فیلمنامه ای تهیه شود و پس از آن کارگردانی با تجربه و آگاه با بودجه ی مناسب به تهیه ی آن بپردازد، بی تردید جاذبه های آن از بسیاری از فیلمهای جذاب بیشتر خواهد بود. البته اکنون برنامه هایی در این راستا تهیه می شود، اما قریب به اتفاق آنها، چه از نظر فنی و چه از نظر تاریخی، ضعفهای بسیار مهمی دارند. اگر صحنه ای از عاشورا در قالب اثری هنری بگنجد در حالی که حاوی پیامهای آموزنده باشد، تأثیر بسیاری بر جامعه خواهد داشت؛ چنانکه نمونه ای از آن در نقاشی «ظهر عاشورا» اثر استاد «فرشچیان» متبلور شده است. همچنین اگر صحنه های مختلف عاشورا با قلمی روان و سلیس نگاشته شود و چون رمانی زیبا و دلپذیر، خواننده را به خود جذب نماید و از سویی به گونه ای غیر مستقیم پیامهایی را القا کند و سپس در لابلای شاهکارهای ادب فارسی بدرخشد، بی تردید این قیام را جاودانه تر و ارزشهای آن را ساده تر منتقل خواهد کرد؛ چنانکه اثر منظوم «محتشم»، سالهاست که رسالت انتقال مصیبت سیدالشهدا (ع) را به عهده دارد. 3- هدایت عزاداریهایکی از ابزارهای مهمی که شیعه در دست دارد، عزاداری و گریه بر مصایب خاندان پیامبر (ص) است؛ به گونه ای که تنها با ذکر گوشه ای از مصائب آن حضرت، قلبها به آتش کشیده می شود و چشمها به دو چشمه ی جوشان تبدیل می گردند. این حساسیت نسبت به مصایب امام حسین (ع)، بمراتب بیشتر است. این ویژگی موجبشده است که این نهضت در طول سالیان متمادی کهنه نشود و غبار فراموشی بر آن ننشیند.اگر نگاهی به نوع عزاداریها

و کیفیت آنها بیفکنیم، خواهیم دید که می توان از این حریه در اهداف والاتری بهره برد. جاذبه ی حسینی به گونه ای است که در ایام عزاداری، بسیاری از افرادی را که در مواقع عادی در این مراسم شرکت نمی کنند نیز به سوی خود جذب می کند. از سوی دیگر، عشق و علاقه به اندازه ای است که بی پروا به یاد امام حسین (ع) به سر و سینه می زنند. البته این گونه عزاداریها تنها در محدوده ی ایران خلاصه نمی شود. بلکه در بسیاری از کشورها به صورتهایی شگفت انگیز انجام می شود؛ گویی در ماه محرم و صفر - بویژه دهه ی اول محرم - جهان تشیع و اسلام یکپارچه به مخزنی از باروت تبدیل می شود و تب و تاب غریبی بر جهان اسلام سایه می افکند.حال اگر بتوان با برنامه ای مناسب و دقیق به بهره برداری از این توان پرداخت، شکی نیست که بسیاری از ارزشهای اسلام را می توان متبلور کرد. در این راستا می توان با جهت دهی و هماهنگی تبلیغات در این ایام و همچنین تبیین و بررسی ضرورتها و ارزشهای فراموش شده، توده ی مردم را با مسایل اسلامی آشنا کرد. همچنین اگر این عزاداریها به گونه ای عملی در مسیری صحیح هدایت شود و تمامی این ارادتها انباشته شده و به یکباره از آنها در برابر استعمار و استثمار استفاده شود، بی تردید عظمت و شوکت اسلام را به دنبال خواهد داشت.امید که شاهد روزی باشیم که در پرتو ارزشهای بلند و مقدس حماسه ی شگرف حسینی، جامعه ای کاملا اسلامی با عظمت و سربلند داشته باشیم. امید که در پناه ارزشهای والای عاشورا بتوانیم حرکتی جهانی را برای گسترش اسلام در سراسر

جهان آغاز کنیم.