و شرایط موفقیت نهضت امام حسین (ع) در فصل سوم جمع آوری می شود. در فصل چهارم، جمعبندی و نتیجه گیری نهایی با توجه به نظریات جامعه شناسی و اندیشه اجتماعی استاد مطهری ارائه می گردد.

گروه های غیر قانونی یا زیر زمینی فعالیت می کنند.» [2] .«جنبش اجتماعی سازمانی کاملا شکل گرفته و مشخص است که به منظور دفاع و یا گسترش و یا دستیابی به هدفهای خاصی به گروه بندی و تشکل اعضا می پردازد.هدفهای جنبشهای اجتماعی بسیار است یا به عنوان مثال می توان از دگرگونی یا واژگونی نظم موجود گرفته تا موضوع منع مشروبات الکلی، منع مجازات اعدام و یا منع کاربرد سلاحهای اتمی و شناسایی حقوق قانونی و سیاسی زنان و غیره نام برد. وسایلی که در جنبشهای اجتماعی بدان متوسل می شوند متفاوت است بطوری که از تبلیغات ساده و تحت فشار قرار دادن افکار اعضای جامعه گرفته تا خشونت، مورد استفاده قرار می گیرد؛ ولی به هر حال صرف نظر از هدفها و وسایل مورد استفاده، جنبش اجتماعی همیشه با اساس فکری جدید مشخص می گردد.» [3] .«می توانیم جنبش اجتماعی را به طور کلی کوشش جمعی برای پیشبرد یا مقاونت در برابر دگرگونی در جامعه ای که خود بخشی از آن را تشکیل می دهد تعریف کرد» [4] .«جنبش اجتماعی در مقایسه با حزب، خصلت کمتر سازمان یابنده دارد که در آن امکان هیچ گونه عضویت منظم یا به آسانی قابل تشخیص و یا چیزی مانند دفتر یا ستاد مرکزی وجود نداشته باشد. تعلق داشتن به یک جنبش بیشتر مربوط به طرف داری از بینشی اجتماعی یا اصول اعتقادی خاص، بیان آن در بحثهای سیاسی روزانه و آماده بودن برای مشارکت در فعالیتهای اتفاقی مثل تظاهرات خیابانی است» [5] .«جنبش به مفهوم هیجان، حرکت در میان مردم، نا آرامی، کوشش جمعی برای رسیدن به هدفی روشن، بویژه دگرگونی در بعضی نهادهای اجتماعی است» [6]

.«جنبش اجتماعی یکی از مهمترین شکلهای رفتار جمعی است که تعدا کثیری از مردم در آن سازمان می یابند و فعالانه شرکت می کنند تا در جامع نوعی دگرگونی ایجاد نمایند و یا از وقوع دگرگونی خاصی جلوگیری می کنند.» [7] .«جنبش اجتماعی وقتی پدید می آید که گروهی از افراد به گونه ای سازمان یافته در صدد تغییر یا حفظ برخی از عناصر جامعه برآیند.» [8] .با توجه به این تعریفها می توان مشخصات کلی جنبش اجتماعی را به قرار ذیل فهرست کرد:1- جنبش اجتماعی نوعی رفتار جمعی است.2- افراد در جنبش اجتماعی گونه ای نظم و سازمان دارند و جنبش سازمانی کاملا مشخص و شکل گرفته است.3- جنبش اجتماعی اساسا در ایجاد یا مقاومت، نسبت به تغییرات و دگرگونی اجتماعی می کوشید.«تمامی جنبشهای اجتماعی در برخی از ویژگیها با هم اشتراک دارند. این ویژگیها عبارتند از هدفهای مشترک، برنامه ای برای تحقق این هدفها و یک ایدئولوژی. هر جنبش اجتماعی هدفهای کاملا مشخص و جا افتاده دارد.آن جنبش اجتماعی که بهبود وضع گروهی از مردم را در نظر دارد در صورتی موفق خواهد بودکه تغییراتی را که دنبال می کند به عنوان هدفهای خود تعیین کند. برنامه هایی که برای رسیدن به این هدفها وجود دارد، ممکن است بسیار گوناگون باشند؛ از اعتصاب مسالمت آمیز گرفته تا آدمکشی و تخریب اموال عمومی را در برمی گیرد. ایدئولوژی همان عاملی است که اعضای یک جنبش را گرد هم می آورد. ایدئولوژی نه تنها باید از اوضاع اجتماعی موجود انتقاد کند، بلکه باید هدفهای جنبش و روشهای دستیابی به این هدفها را روشن سازد» [9] .

است به ابعاد گوناگون ضرورت و اهمیت آن اشاره گردد و از آن میان، می توان به جنبه های سیاسی و اجتماعی این پدیده پرداخت. در ابتدا بهتر این است که ابعدا سیاسی جنبشهای اجتماعی بررسی، و سپس به صورت مفصل به ابعاد اجتماعی و اهمیت آن پرداخته گردد.«در تحلیل کنش و عمل سیاسی - یعنی مبارزه برای قدرت - لازم است به فعالیتهای گروه های اجتماعی توجه شود و نه به اعمال افراد هر چند امکان دارد گاهی لازم باشد که نفوذ افراد بخصوص را در بررسی وضعیتهای خاص محاسبه کرد. یکی از مراحل مهم در این بررسی و تحلیل، تشخیص شیوه های گوناگون گروه های اجتماعی در پرداختن به سیاست و ماهیت این گروه هاست و طبیعی است که این گوناگونی و تنوع بسیار زیاد است و از اعتراضهای پراکنده، اغتشاش و شورش و کودتا تا فعالیتهای به هم پیوسته تر احزاب سیاسی سازمان یافته، گروه های فشار یا افسران نظامی، سیاسی شده را در برمی گیرد. بنابراین این پدیده ها را می توان در دو مقوله وسیع تحت عنوان جنبشهای اجتماعی و احزاب سیاسی جای داد که از این زاویه می توان به اهمیت جنبه ها و نقش سیاسی جنبشهای اجتماعی در رابطه با شیوه مبارزه در جهت موضوع قدرت در نظام اجتماعی پی برد» [10] .برای بررسی ضرورت و اهمیت بررسی جنبشهای اجتماعی از زاویه جامعه شناسی مناسب است مقدماتی به قرار ذیل به صورت مختصر مطرح شود:جامعه شناسی را می توان از زوایای چهارگانه تقسیم بندی کرد که عبارتند از: روش، قلمرو و حدود، هدف و موضوع. با توجه به معیار موضوع، می توان انواع گوناگون جامعه شناسی را فهرست کرد که یکی از آنها بررسی تغییرات اجتماعی

[11] است. هر گونه دگرگونی در ساخت اجتماعی یا نهادیهای اجتماعی و یا روابط میان نهادهای اجتماعی را می توان تغییرات اجتماعی تعریف کرد. [12] البته همزمان با بحث تغییرات، موضوع توسعه نیز مطرح می شود که تحت عنوان جامعه شناسی توسعه بررسی می گردد. با توجه به عنصر زمان، ملاحظه می شود که جوامع بشری در طول تاریخ به صورت یکسان و ثابتی نبوده اند و همیشه به گونه های مختلف با موضوع تغییرات اجتماعی روبرو شده اند که این تغییرات می تواند جنبه های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی نیز داشته باشد. آنچه مورد نظر این تحقیق است توجه به تغییرات اجتماعی است «در تجزیه و تحلیل تغییرات اجتماعی از سه اصطلاح مهم سخن به میان می آید:1- عوامل تغییرات که در واقع عنصری از وضعیت خاص است که به علت موجودیتش یا به وسیله عملی که انجام می دهد، تغییری را موجب می شود و یا به وجود می آورد؛ مثل ورود تکنولوژی در کارخانه و یا تاسیس کارخانه در محیط روستایی و یا وجود اصلاحات ارضی در جامعه روستایی که هر کدام یک مثال از عوامل تغییر تلقی می شوند.2- شرایط تغییرات اجتماعی که منظور عناصری مناسب یا نامناسب هستند که اثر یا تاثیرات یک یا چند عالم تغییر را فعالتر یا کندتر، شدیدتر یا ضعیفتر می کنند، مثلا سندیکا به عنوان شرایط تغییرات که به واسطه ورود تکنولوژی در کارخانه ایجاد می شود، ملاحظه می گردد و یا نوع کشاورزی و یا وضع زندگی خانوار روستایی شرایط تغییرات برای تاسیس کارخانه و یا اصلاحات ارضی در جامع روستایی تلقی می شوند.3- کارگزاران تغییرات اجتماعی که عبارتند از: اشخاص، گروه ها و یا انجمنهایی که تغییر را وارد می کنند، از آن

استقبال می کنند یا با آن مخالفت می ورزند.با این توضیحات دریافته می شود که جنبشهای اجتماعی و احزاب سیاسی (و یا گروه های فشار) دو نوع کلی از انواع اساسی کارگزاران تغییرات در جامعه هستند [13] .با توجه به تعریف جنبش اجتماعی، که قبلا اشاره شد، جنبش اجتماعی سرانجام سعی در مخالفت و یا موافقت با تغییرات اجتماعی خواهد داشت و اساس وجود آن به ماهیت تغییرات اجتماعی بستگی دارد.

را خوشایندترین وضع می پندارند.5- جنبش اصلاحی: می کوشد برخی از جنبه های جامعه را تعدیل کند بدون اینکه خواسته باشد نظام اجتماعی را یکسره دگرگون سازد.6- جنبش انقلابی: خواستار دگرگونی سریع و اساسی در جامعه است و می کوشد نظام اجتماعی موجود را از بیخ و بن براندازد و نظام تازه ای را به جای آن بنشاند.7- جنبش آرامانگرا: کوشش می کند یک محیط اجتماعی آرمانی برای یک گروه به نسبت کوچکی از پیروان، ایجاد شود. به این گونه جنبش، جنبش واپس زن یا جدا سر نیز می گویند.8- جنبش مهاجری: کسانی که به این گونه جنبش می پیوندند، تجربه تلخی از اوضاع زندگی خود دارند و به امید یافتن آینده ای روشن تر از زادگاهشان به جایی دیگر مهاجرت می کنند. [15] .

آن ملهم از تفکر و عقیده ای است که تا حد امکان سعی در گسترش و پیشرفت دارد؛ حتی در مواردی که جنبش، معرف یا نماینده و یا مدافع گروهی خاص است و به نام ارزشها و حقایق جهانی، که توسط انسانها و یا به وسیله کل جامعه شناخته شده و مورد قبول قرار گرفته اند، ادعای خود را شروع می کند.

بر نخبگان قدرت وارد می کنند بر توسعه تاریخی جوامع اثر می گذارند. این فشارها امکان دارد به روشهای مختلفی عملی شود از قبیل:مبارزات تبلیغاتی به منظور تاثیر بر افکار عمومی، تهدید، اعتصاب، تحریم، تظاهرات و غیره. با توجه به کارکرد مذکور، برخی جنبشهای اجتماعی را در ردیف گروه های فشار قلمداد می کنند. البته به این مسأله توجه کافی داشت که جنبشهای اجتماعی و گروه های فشار یکی نیستند» [17] .

کسانی که در عمل جمعی شرکت دارند سود و زیانی را که انتظار دارند از طریق سیاستها یا تاکتیکهایشان به دست می آورند. برخی منافع مشترک همواره اساس بسیج برای عمل جمعی را تشکیل می دهند.».4- فرصت، گاهی حوادثی کاملا اتفاقی رخ می دهد که فرصتهایی برای دنبال کردن هدفهایی انقلابی فراهم می آورد. بسیاری از گونه های عمل جمعی، از جمله انقلاب از این گونه رویدادهای اتفاقی کاملا تاثیر می پذیرند.به نظر چارلز تیلی، جنبشهای اجتماعی معمولا به عنوان وسیله بسیج منابع گروهی هنگامی پدید می آید که یا مردم هیچگونه وسایل نهادینه شده ای برای بیان خواسته های خود ندارند و یا نیازهایشان مستقیما توسط مقامات دولتی سرکوب می شود.نظریه «بسیج منابع» [19] تیلی بیانگر یکی از دقیقترین کوششها در تحلیل کنش جمعی و جنبشهای اجتماعی است. مسائل چگونگی سازماندهی جنبشهای اجتماعی، منابعی که آنها می توانند بسیج کنند و رابطه میان گروه هایی که برای قدرت مبارزه می کنند، همگی جنبه های مهمی از شرایط دگرگونی انقلابی هستند.» [20] .نظریه شرایط پیدایش جنبشهای اجتماعی نیل اسملسر به مطالعه مراحل و شرایط منشأ عمل جمعی بطور کلی و جنبشهای اجتماعی بطور خاص می پردازد که آنها را می توان به قرار ذیل فهرست کرد:1- «شرایط مساعد ساختاری» [21] به این معنا که ساختار جامعه باید به صورتی باشد که یک نوع رفتار جمعی و در نهایت جنبش اجتماعی را ایجاد کند. زمینه ساختاری از سویی دیگر به شرایط کلی اجتماعی اطلاق می شود که مشوق یا مانع تشکیل انواع مختلف جنبشهای اجتماعی است. شرایط اجتماعی زمینه مساعدی را برای توسعه برخی از انواع جنبشهای اجتماعی فراهم می کند.2- «فشار ساختاری» [22] : وقتی جامعه ای تحت فشار قرار می گیرد، مردم غالبا ترغیب

می شوند که دور هم جمع شوند تا راه حل قابل قبولی برای دفع این فشار پیدا کنند. فشار ساختاری به تنشهایی اطلاق می شود که باعث ایجاد منافع متعارض در درون جامعه می گردد. این گونه فشارها در شکل نگرانی درباره آینده، اضطرابها، ابهامات، و یا برخورد مستقیم هدفها ابراز می شوند. منابع فشارها امکان دارد کلی و یا ویژه موقعیتهای معینی باشند.3- «رشد عقاید تعمیم یافته و باور همگانی شده» [23] : قبل از اینکه راه حلی دستجمعی برای یک مسأله پیدا شود، نخست باید همگان باور پیدا کنند که مسأله ای وجود دارد؛ بدین سان که مسأله باید تشخیص داده شود. عقایدی راجع به آن شکل گیرد و سرانجام، راه حلهایی برای آن مطرح گردد. مردم باید در سطح وسیعی درباره شرایط اجتماعی، شناخت مسایل، موضعگیری در برابر آنها و راه حل آنها عقاید مشترکی داشته باشند. جنبشهای اجتماعی تحت تاثیر ایدئولوژیهای معینی شکل می گیرند که نارضاییها را متبلور ساخته، راه های عملی رفع آنها را نیز نشان می دهند.4- «عوامل برانگیزنده و شتاب دهنده» [24] : برای اینکه رفتاری جمعی پدیدار شود، نخست باید رویداد مهمی، افراد را به واکنش جمعی برانگیزاند و لذا برای ایجاد جنبش باید حادثه ای رخ دهد. عوامل برانگیزنده، نظریات مردم را که همیشه درباره شرایط ناگوار زندگی داشته اند، تأیید می کند. حوادث در واقع موجب می شود کسانی که در جنبش شرکت می کنند مستقیما وارد عمل شوند.5- «بسیج مردم به عمل جمعی و اقدام» [25] : پس از وقوع رویداد تحریک آمیز به عنوان چاشنی انفجار، جمعی به سازماندهی خود برای عمل دستجمعی می پردازند و لذا برای ظهور جنبش اجتماعی به یک گروه هماهنگ نیاز

است که برای عمل بسیج شده باشد. برای اینکه جنبش ایجاد شود فقط عوامل چهارگانه قبل کافی نیست بلکه برای ایجاد جنبش باید مردم تشکل یابند. سازمان اولیه کافی است ابتدایی و خام باشد.در چنین شرایطی اگر فردی رهبری جنبش را به عهده گیرد و مردم را به تشکل و فعالیت تشویق کند، جنبش جان می گیرد.6-«عملکرد نظارت اجتماعی (اهرمهای کنترل جامعه)» [26] سرانجام چگونگی پیدایش و توسعه جنبش اجتماعی بشدت از عملکرد کنترل اجتماعی کاملا تاثیر می پذیرد. مقامات حاکم امکان دارد با مداخله و تعدیل زمینه ساختاری و فشار، که انگیزه ظهور جنبش را ایجاد کرده است، به جنبش پاسخ دهند. جنبه مهم دیگر کنترل اجتماعی واکنش پلیس یا نیروهای مسلح است. چگونگی هدایت و کنترل اجتماعی توسط نخبگان جامعه مشخص می کند که آیا جنبشی که شروع شده تداوم یابد و یا چگونه موفق خواهد شد. اگر قدرتمندان جامعه مصمم به مقابله باشند و پلیس منظم و کارآ و کنترل اجتماعی دقیق و نظارت بر رسانه ها همه جانبه باشد، جنبش در نطفه خفه خواهد شد ولی در غیر این صورت جنبش امکان دارد شکل دیگری به خود بگیرد. امکان دارد نظام سیاسی از روی ضعف و بی کفایتی به جنبش امتیازاتی دهد تا آن را فرونشانده، بخواباند. در هر صورت در مرحله نهایی، چگونگی هدایت کنترل اجتماعی، عامل تعیین کننده به راه افتادن و تداوم و یا عدم تداوم جنبش به شمار می رود [27] .مدل اسملسر، برای تحلیل مراحل متوالی پیدایش و توسعه جنبشهای اجتماعی سودمند است. به نظر اسملسر، می توان هر یک از مراحل متوالی را به عنوان «ارزش افزون شونده [28] «برای نتیجه کلی

در نظر گرفت و در واقع هر مرحله شرط، وقوع مراحل بعدی است. [29] .

یا اصلاحی صورت گیرد.3- بعد مشارکت [33] : جنبش از سویی دیگر تحت فشار است که هواخواهان موجود را از دست ندهد و هواخواهانی جدید جلب و جذب کند.آنچه در یک جنبش مهم است توجه به تعادل و توازن میان این ابعاد است اگر چه البته الزامی ندارد که همیشه توازنی میان این سه جنبه حاصل آید تا جنبش موفق گردد؛ چرا که برخی جنبشها گرایش قوی به قدرت دارند و سایر جنبه ها برایشان اهمیت چندانی ندارد؛ مثل حزب نازی آلمان. بعضی جنبشها امکان دارد هدفشان پیاده کردن برنامه ای خاص یا اصلاحی خاص باشد. بنابراین افزایش تعداد اعضا یا کسب قدرت بطور مستقیم برایشان مسأله ای نیست؛ مثل جنبش خلع سلاح اتمی. بعضی جنبشها با کسب هر چه بیشتر اعضا راضی هستند و موفقیت آنها در داشتن هواخواهان زیاد است؛ مثل برخی جنبشهای مذهبی.» [34] .باتومور، جامعه شناسی انگلیسی معتقد است که دو شرط کلی برای موفقیت جنبشهای اجتماعی مهم تلقی می شود. در وهله اول، لازم است که اینگونه جنبشها دکترینی را تنظیم کنند که توانایی برانگیختن شور و شوق و تعهد در مورد فعالیت سیاسی مداوم داشته باشد. این دکترین باید در بردارنده تئوری اجتماعی باشد که بتواند مسایل اصلی را توضیح دهد، هدفها و راه های رسیدن به آنها را روشن سازد و طرح کلی گونه های دیگر جامعه را ترسیم کند. دومین شرط مهم این است که در نقطه ای از گسترش خود گروه های سیاسی سازمان یافته تر را ایجاد کند یا سازمانهای سیاسی موجود را که می توانند مستقیما درگیر مبارزه برای کسب قدرت شوند و پس از به دست آوردن قدرت ظرفیت استفاده از آنها برای

بازسازی جامعه وجود داشته باشد، برای اجرای مقاصد خود به کار گیرد یا تصرف کند. [35] .

می شود.2- با توجه به ویژگیهای مشترک جنبش اجتماعی می توان دریافت که نهضت امام حسین (ع) از یک سو، دارای هدف مشترک بوده و از سوی دیگر دارای برنامه خاص و در مرحله سوم مبتنی بر ایدئولوژی خاص است. هدف عمده نهضت حسینی امر به معروف و نهی از منکر، و برنامه خاص آن از طریق جهاد و شهادت، و ایدئولوژی حاکم بر نهضت اصول و مبانی پویای اسلام متکی بر فرهنگ شهادت است.3- با توجه به انواع جنبشهای اجتماعی، نهضت امام حسین (ع) از نوع جنبش انقلابی به شمار می رود چرا که خواستار دگرگونی و تغییرات اساسی در ساخت اجتماعی بوده است. البته از زاویه دیگر می توان دریافت که از نظر قلمرو هدف، نهضت امام حسین (ع) در درجه اول جهانی است چرا که پیامدهای آن را در قرنهای متمادی می توان مشاهده کرد و در درجه دوم اهدافی عام نیز داشته است که علاوه بر هدفهای خاص، تعالیم انسانی و فطری نیز دارد.4- با توجه به اصول جنبش اجتماعی (در نظریه آلن تورن) نهضت امام حسین (ع) دارای هویت بوده است چرا که افراد این نهضت، مشخص، و سخنگوی این افراد، که خود حضرت بوده نیز مشخص است، از سویی نیز قابل تأمل است که نهضت حسینی مدافع چه گروهی بوده و منافع چه افرادی را مورد نظر قرار داشته است. با توجه به اصل ضدیت مشخص است که نهضت امام حسین (ع) در رویارویی با حرکات ظالمانه و ضد اسلامی حکومت اموی خصوصا حکومت یزید است که سعی در نابودی نظام اسلامی داشته است.با توجه به اصل همگانی بودن، مشخص می گردد که پیام حسینی

به گونه ای گسترش و پیشرفت یافته بود که پیروان ایشان با شناخت دقیق از ارزشها و پیامدهای نهضت، خود را در مسیر حرکت قرار دادند.5- با توجه به به کارکردهای جنبش اجتماعی (با توجه به نظریه آلن تورن) نهضت امام حسین (ع) در درجه اول کارکرد رابط یا میانجی بودن داشته است چرا که از حماسه حسینی به عنوان رابط و واسطه ای میان افراد و ساخت و حقایق اجتماعی عصر خویش بوده است و از طریق نهضت، حقایق اجتماعی به افراد تفهیم می شده است.در درجه دوم در مراحل گوناگونی می توان به کارکرد ایجاد افزایش آگاهیهای جمعی در نهضت امام حسین (ع) وقوف داشت که عمده این کارکرد را با توجه به بیانات حضرت در مکه و مدینه و در مسیر کربلا و ایام عاشورا و تاسوعا می توان ملاحظه نمود.در درجه سوم نهضت امام حسین (ع) دارای کارکرد ایجاد فشار بوده است؛ چرا که با استفاده از حرکت مبتنی بر فرهنگ جهاد و شهادت به نوعی بر نظام سیاسی اموی فشار ایجاد شد که پیامدهای این کارکرد را می توان در جنبشهای پس از عصر حیات امام حسین (ع) و حتی بلافاصله پس از شهادت ایشان در سخنرانیهای حضرت زینب (س) مشاهده کرد.6- از نظر مراحل جنبش اجتماعی با توجه به نظریه نیل اسملسر می توان به طور خلاصه نکات برجسته ای از نظر تکوین و رشد نهضت امام حسین (ع) به صورت امری سازمان یافته و تشکل یافته ملاحظه کرد:مجموعه مشکلات و مسایل اجتماعی - فرهنگی - سیاسی ناشی از حکومت اموی را، که از سالیان قبل، حتی از زمان وفات پیامبر اسلام (ص) آغاز شد، می توان مجموعه

شرایط مساعد ساختاری (مرحله اول) تلقی کرد و در نهایت مرگ معاویه و تقاضای بیعت از سوی یزید به عنوان مرحله دوم نهضت تصور می شود. تقاضای عموم مردم از حضرت امام حسین (ع) در رهبری مسلمانان در زمان معاویه و پس از مرگ معاویه خصوصا نامه های مردم کوفه به عنوان مرحله سوم قیام به شمار می آید. حادثه دعوت حاکم مدینه به صورت علنی در گرفتن بیعت برای یزید از امام حسین (ع) به عنوان حادثه و جرقه ای برای برانگیزاندن نهضت (مرحله چهارم) می تواند تلقی شود. تصمیم حضرت در ترک مدینه و بردن اهل بیت به همراه خویش و ایراد سخنان در مکه و بسیج یاران و اصحاب خویش در ترک مکه به سوی کوفه در مرحله نهایی نهضت است، می توان با تجهیز سپاه و محصور کردن یاران امام حسین (ع) در کربلا و در نهایت حادثه خونین عاشورا خلاصه کرد؛ بدین معنی که شیوه نظارت و کنترل اجتماعی نهضت امام حسین (ع) از سوی نظام سیاسی اموی از طریق اعمال زور و پایان دادن ظاهری قیام و به خاک و خون کشیدن امام حسین (ع) و یاران او بوده است.7- موضوع دیگر به ارزیابی موفقیت جنبش اجتماعی مربوط است. اگر چه قیام حسینی در شکل ظاهری با شهادت امام حسین (ع) و یاران او به پایان رسید ولی پس از آن می توان به پیامدهای اشاره کرد که ما را در ارزیابی قیام امام حسین (ع) کمک می کند.با توجه به نظریه رالف ترنر و لوئیز کیلیان مشخص می شود که عمده ترین راز موفقیت در دید حضرت امام حسین (ع) بعد ارزشها بوده است؛ بدین معنی که نهضت

بتواند ارزشهای اسلامی را در جامعه احیا کند اگر چه از نظر بعد قدرت، هدف نهضت حسینی کسب قدرت نظام سیاسی نبوده است و از سوی دیگر از نظر بعد مشارکت ملاحظه می شود که حضرت توجه خاص به یاران با وفا و آگاه و مطلع داشته است ولیکن بعد ارزشها در نهضت امام حسین (ع) بسیار قابل توجه است و حضرت با اهدای خون پاک خویش پایه های فرهنگ اسلامی را در جامعه حیات دیگری بخشید و نظام ارزشی اسلام که پس از وفات حضرت رسول (ص) با توجه به انحراف خلفای اموی از مسیر اصلی خویش منحرف شده بود، احیا گردید که این بعد ارزشی با توجه به اصل امر به معروف و نهی از منکر و نقش آن در نهضت حسینی به صورت اساسی قابل توجه است.با توجه به نظر باتومور می توان دو شرط اساسی موفقیت را در نهضت حسینی ملاحظه کرد: از یک سو نهضت دارای پیام و دکترینی بوده است که حتی در طول تاریخ توانایی برانگیختن انسانها برای مبارزه با ظلم و ستم به صورت عام و مبارزه با نظام ضد اسلامی به صورت خاص داشته است. در درجه دوم می توان ملاحظه کرد که حضرت در مقطعی از زمان، توانایی تشکل و سازمان دادن افراد و یارانی را داشت اگر چه از لحاظ وسعت و افراد، تعداد آنها کم بود ولی در شهرهایی مثل کوفه و بصره برخی افراد در قالب تشکل و محافل و مجالسی سعی در پیروی از نهضت امام حسین (ع) داشتند. [36] .

Turner and Killam, 1972: 246.

[5] باتمور، 56: 1368.

[6] Heberle, 1951: 6.

[7] محمدی، 172: 1368.

[8] کوئن، 315: 1370.

[9] همان.

[10] باتمور، 56: 1368.

[11] Social Chenge.

[12] باتمور، 339: 1355.

[13] گی روشه، 30 - 28: 1366.

[14] باتومور، 57: 1368.

[15] کوئن، 317 - 316: 1370.

[16] گی روشه، 167 - 165: 1366.

[17] همان: 172 - 169.

[18] From Mobilization to Revolution.

[19] Resource Mobilization.

[20] کیدینز، 665 - 663: 1373.

[21] Structural Conduciveness.

[22] Structural Strain.

[23] Groth and Spread of Generalized Bliefs.

[24] Preciptating Factors.

[25] Mobilization for Action.

[26] Operation of Social Control.

[27] Smelser, 1968:12 _ 22.

[28] Adding Value.

[29] لازم به یادآوری است که با توجه به اختصار مطالب در این مقاله به برخی از نظریات اشاره شده، تفصیل نظریات را می توان در منابع مهمی که در فهرست منابع آورده شده است، جستجو کرد.

[30] Turner and Killian, 1972: 250.

[31] Value Orientation.

[32] Power Orientation.

[33] Participation Orientation.

[34] محمدی، 186 - 185: 1368.

[35] باتومور، 63 - 62: 1368.

[36] لازم به تذکر است مباحث فصل نهایی بصورت جمعبندی می باشد خصوصا مباحث ششم و هفتم که مربوط به مراحل و رمز موفقیت نهضت امام حسین (ع) می باشد به صورت مفصل نیاز به تحقیقات و مقالات دیگری دارد که امکان دارد در سطور حاضر حق ادا نشود.