دادن به حيوانات سوت مي زنند و صفير مي كشند كه اين خود لحني از موسيقي است.

همين طور شكارچيان الحاني در تاريكي شب به كار مي بردند تا طيور و حيوانات به آنها نزديك شوند. زنان براي اطفال خود الحاني درست كردند تا گريه آنها را آرام نموده، خوابشان نمايند. (معارف معاريف)

اين حالاتي از موسيقيست كه در زمان گذشته استفاده مي شده، ولي در حال حاضر با موسيقي چگونه برخورد مي شود؟

البته اين حالات هنوز هم كم و بيش در بين مردم موجود است، ولي بحث ما بر سر آن موسيقيست كه متاسفانه جامعه ما را به طرف فساد و تباهي مي كشاند، افكار جوانان ما را منحرف و تخريب مي نمايد و بعضاً ضررهاي بسيار مخربي را بر پيكره آنها وارد مي كند.

يك سري اصوات و الحان نابود كننده ي فكر و اعصاب و روان. آيا موسيقي كه اكثر جوانان ما در حال حاضر از آن استفاده مي كنند، اصلاً بهره اي از هنر موسيقي دارد يا صرفاً براي لهو و لعب، مجالس عيش و نوش، شب نشينيها و عروسيهاست؟

آيا اين گونه موسيقي ها – كه بيشتر منافع دشمنان ما را در بر دارد تا خود ما – ابزاري براي روح و تسلي خاطر است؟

يا ابزاريست براي دشمنان و نابود كننده ي اعصاب و روان ما كه به شدت باعث نامتعادل شدن اعصاب سمپاتيك و پاراسمپاتيك مي گردد؟!

چرا شرع مقدس ما آن را حرام كرده؟ چه سودي در تحريم اين گونه موسيقي نصيب شرع مقدس مي شود كه سر مخالفت با آن گذاشته؟ چرا ائمه اطهار عَلَيْهمُالسَّلَام با آن مخالفت نموده اند؟ شما اين ضرر را متوجه چه كسي مي دانيد؟ متوجه شارع، يا متوجه مراجع يا علماء كه تبيين كننده

نظرات ائمه عَلَيْهمُالسَّلَام هستند، يا صرفاً متوجه خود شخص استفاده كننده؟

اگر از جنبه و ديدگاه علمي به آن نگريسته شود متوجه مي شويم همانطوري كه تاكنون اثبات شده، ائمه معصومين عَلَيْهمُالسَّلَام و علماء و مراجع صرفاً به فكر سلامت بشر هستند و بر همين اساس مي فرمايند:

«موسيقي مهيج و مطرب باعث مضرات مختلفه براي اعصاب و روح و روان خود استفاده كننده است».

و الا چه اشكالي دارد كه شارع مقدس مي فرمود:

براي آرامش روح و روان خود روزي چند دقيقه صرف گوش كردن موسيقي كنيد؟ ولي مي بينيم خلاف اين مطلب را بيان مي فرمايد! چرا؟ چون ساختار فيزيكي و متافيزيكي ما با موسيقي هاي مبتذل سنخيتي ندارد.

كتابي كه پيش رو داريد پيرامون جوان و موسيقي مي باشد كه شامل هشت فصل مي باشد، كه برگرفته از آيات و روايات و سخنان بزرگان و انديشمندان و فتاواي مراجع بزرگوار تقليد و بيماري ها و امراض موسيقي مي باشد و در پايان هم آلات موسيقي معرفي شده است و از خداوند تبارك و تعالي خواستار توفيق روز افزون فراگيري احكام و عقائد و اخلاق هستيم.

اگر هم نقصي و مشكلي در كار است ما را با انتقادات سازنده و ارزنده ي خود ياري نمائيد.

ثواب اين كتاب را هديه مي كنم به ولي نعمت ما ايرانيها، حضرت ثامن الحجج علي بن موسي الرضا عليهما السلام.

پايان يافت در شام شهادت صديقه ي كبري، فاطمه زهرا عَلَيْهاالسَّلَام.

ميرزا مهدي آقابابايي

18 / 3 / 1387

فاطميه 1429

خواهد ماند و اين موجب ابهام در حكم نيز مي گردد.

غم يا شادي به انسان دست مي دهد به گونه اي كه در اثر آن، حركات سبك و خلاف شأن، وقار و متانت از او صادر گردد.

آواز در حلق به كيفيت مخصوصه اي كه طرب آور و مناسب مجالس لهو و لعب و محفل اهل معصيت و طرب باشد و نيز با آلات موسيقي ملايم و موافق باشد (16)

2 - بين فقهاي شيعه در حرام بودن غناء اختلافي نيست و اجماع و اتفاق ايشان در حرمت غناء مسلم است و صاحب مستند حرمت غناء را از جمله ي ضروريات دين دانسته و صاحب ايضاح اخبار وارده در حرمت غناء را به حد تواتر شمرده است.

بلي در معني غناء و حقيقت آن مختصر اختلافيست و آنچه را كه شيخ انصاري عليه الرحمه در معني غناء بيان فرموده مورد تأييد و فتواي اكثر مراجع و علماي اعلام است.

غناء عبارتست از: آوازي كه طرب آور بوده (يعني بالقوه، هر چند بالفعل هم به سبب موانعي طرب آور نباشد) و مطابق با لحن فساق و فجار باشد و نيز مناسب با آلات موسيقي و رقص (مانند اقسام تصنيفها) باشد چنانچه در عرف آن را آواز پاي تار، يا تنبك مي گويند و از شنيدن آن جهت شهوت تحريك شده و شخص به التذاذات شهوانيه مايل مي شود. (17)

3 - موسيقي مطرب و لهوي آن است كه به سبب ويژگي هايي كه دارد انسان را از خداوند متعال و فضائل اخلاقي دور نموده و به سمت بي بند و باري و گناه سوق مي دهد و مرجع تشخيص موضوع عرف است (18)

موسيقي مطرب: معناي مطرب اينست كه حالت غير عادي از نظر وجد و نشاط به وجود آورد. (19)

موسيقي به يك تعريف، تركيب اصوات است به نحوي كه خوش آيند باشد اگر مناسب مجالس لهو و لعب باشد حرام است و گر نه

اشكالي ندارد. (20)

4 - آيت الله گلپايگاني (قدّس سره) در معناي غنا و حكم آن مي فرمايند:

غنا كشيدن صدا و دور دادن آن به كيفيت خاصه ي طرب آور است كه مناسب با مجالس انس و طرب و موافق با آلات لهو ولعب است و خواندن به نحو غنا و گوش دادن به آن و تكسب به آن حرام است و فرقي نمي كند كه همراه با آلات لهو خوانده شود يا نه و در كلام باطل استعمال شود يا در قرآن يا دعا يا مرثيه يا شعر. (21)

مقام معظم رهبري (دامت بركاته) پيرامون غنا و موسيقي و موسيقي و اصيل و سنتي مي فرمايند:

غنا خوانندگي مطرب و ملهي متناسب با مجالس عيش و نوش است و موسيقي نوازندگي با همان اوصاف است و در حكم با هم فرقي ندارند و هر دو حرام است.

آيت الله العظمي تبريزي (قدّس سره): غنا (آوازه خواني مناسب مجالس خوشگذراني كه از مضمون باطل باشد) گوش دادن به آن حرام است و بنا بر احتياط واجب بايد از مطلق خوانندگي كه با ترجيع صوت و (چهچهه) است و لو در مضمون باطل نباشد اجتناب نمود و نيز موسيقي لهوي (نواختن با آلات مخصوصه كه مناسب خوشگذراني باشد) و گوش دادن به آن حرام است موسيقي اي كه مناسب خوشگذراني باشد حرام است و بين انواع آن فرقي نيست چه سنتي باشد يا غير آن.

آيت الله العظمي فاضل لنكراني (قدّس سره): غنا: آوازيست كه در آن صدا را در گلو مي گردانند كه بر زيان عربي چهچهه مي گويند و طرب انگيز هم باشد و مناسب مجالس لهو و لعب هم باشد اين حرام است و

موسيقي به يك تعريف تركيب اصوات است له نحوي كه خوش آيند باشد لذا اگر مناسب مجالس لهو و لعب باشد حرام است (22)

قرآن (25) منافاتي با حرمت غناء در قرآن ندارد زيرا مجرد تحسين صوت و كشيدن و يا ترجيع و گردانيدن صدا كه آواز را نيكو گرداند غناء نيست چنان چه بيان گرديد.

شب عروسي، ضايع مي كنند.

پيامبر صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم وقتي متولد شد.

بساط فساد، مظاهر فسق، فجور، ظلم و جور به لرزه افتاد، اينها در شب ميلاد او بساط فسق بر پا مي كنند.

جاي بسي تأسف است كه گاهي ديده مي شود عده اي از انسان هاي متدين و نماز خوان، در مراسم عروسي خويش يا فرزندانسان نسبت به گناهان سهل انگاري و بي مبالاتي مي نمايند و در مجلس خويش به بهانه ي اين كه «يك شب هزار شب نمي شود» موسيقي، آوازه خواني، بي حجابي و … را امري جايز مي دانند. اي غافلان! اگر در همان لحظات عمرتان به پايان برسد و مرگتان فرا رسد در پيشگاه خداوند عز و جل چه جوابي داريد كه بدهيد؟ آيا نمي شود كه مراسم عروسي را با شادي و خوشي به انجام رسانيد و معصيت خدا را هم مرتكب نشد؟ برگزاري برنامه هايي چون مداحي و خواندن اشعار و اجراي نمايش و … (البته مباح و موافق شرع) از اموري هستند كه مي توان در مراسم شادي مورد استفاده قرار داد. اين گونه برنامه ها ضمن اين كه مهمان ها را سرگرم و راضي مي كند، سبب مسرت و شادي ايشان مي گردد، گناهي هم صورت نمي گيرد.

اسلام حتي براي شب عروسي و زفاف آدابي را متذكر شده است، از جمله اين كه شب زفاف وقتي عروس و داماد در منزل خود جهت آغاز زندگي مشترك وارد شوند، وضو بگيرند و دو ركعت نماز شكر به جا آورند و به اين وسيله از خداوند متعال، خير و بركت را براي خويشتن مسألت نمايند و كام زندگي مشتركشان را با ياد خدا باز كنند؛ ولي متأسفانه غالباً كام زندگي مشتركشان با گناه بر

داشته مي شود كه با اين توصيف معلوم است كه چه شب زفافي مي شود و چگونه زندگي اي خواهد داشت. غفلت و بدبختي اين چنين افرادي به حدي مي رسد كه دست به گناهان گوناگون و بزرگي مي زنند و در عين حال مباهات و افتخار مي كنند كه گناه مي كنند، چنان به عمل خويش مغرورند كه در هنگام گناه انسانيت را به فراموشي مي سپارند و متوجه نيستند كه چه جنايت بزرگي را مرتكب مي شوند به راستي چگونه مي شود كه آدمي گناه مي كند و بر آن افتخار مي كنند! (27)

بدي غنا و موسيقي پي برد.

نشان دادند.

درباره ي «مالك بن انس» امام معروف اهل سنت كه نژاد عرب دارد، نوشته اند:

در آغاز كار مي خواست رشته ي موسيقي را تعقيب كند.

مادرش او را منع كرد و گفت:

چون چهره و قيافه اي زيبا نداري بهتر است رشته ي فقه را دنبال كني و همين كار را كرد. (32)

خريداري مي كنند تا مردم را از روي جهل و ناداني از راه خداوند گمراه كنند و به دنبال آن، آيات الهي را مسخره مي كنند.

خداوند بدين عمل آنها را به عذاب خوار كننده اي مبتلا مي سازد

امام محمد باقر عَلَيْهِ السَّلَام فرمود:

غنا از جمله چيزهاييست كه خداوند براي ارتكاب آن وعده ي عذاب جهنم داده است.

سپس آن حضرت اين آيه شريفه را تلاوت فرمود:

بعضي از مردم هستند كه سخنان بيهوده خريداري مي كنند تا مردم را از روي جهل و ناداني از راه خداوند گمراه كنند و به دنبال آن، آيات الهي را مسخره مي كنند.

خداوند بدين عمل آنها را به عذاب خوار كننده اي مبتلا مي سازد. (44)

امام صادق عَلَيْهِ السَّلَام فرمود:

مجلس خوانندگي لهو و باطل، مجلسيست كه خداوند به اهل آن نمي نگرد ( آنها را مورد لطفش قرار نمي دهد) و اين مصداق همان چيزيست كه خداوند عز و جل فرموده:

«بعضي از مردم هستند كه سخنان بيهوده خريداري مي كنند تا مردم را از روي جهل و ناداني از راه خدا گمراه سازند». (45)

مردي مي گويد:

نزد امام صادق عَلَيْهِ السَّلَام بودم، كسي به ايشان گفت:

پدر و مادرم فداي شما باد، همسايگان من كنيزاني دارند كه آواز مي خوانند و با عود (يكي از آلات موسيقي) مي نوازند من هنگامي كه براي قضاي حاجت مي روم، چه بسا نشستن خودم را طول مي دهم تا صداي آنها را بيشتر بشنونم!!

امام عَلَيْهِ السَّلَام فرمود:

اين كار را انجام مده! در روز قيامت در برابر خداوند هيچ عذر و بهانه اي نداري، مگر سخن حق تعالي را در قرآن كريم نشنيده اي كه مي فرمايد:

«ان السمع و البصر و الفؤاد كل اولئك كان عنه مسؤولاً» (46)

«گوش و چشم و دل همگي مسؤولند و در برابر

كارهايي كه انجام داده اند از آنها سؤال مي شود».

مرد گفت:

به خدا سوگند گويا تا به حال اين آيه قرآن را از عرب و غير عرب نشنيده بودم. ديگر به خداوند اين كارها را انجام نمي دهم و از او آمرزش مي طلبم.

بعد امام عَلَيْهِ السَّلَام فرمود:

برخيز و غسل كن و آنچه مي تواني نماز بخوان تاكنون به گناه بزرگي مشغول بودي و چقدر حال بدي داشتي اگر بر اين حال مي مردي. (47)

لهو الحديث هر سخن نادرستيست كه انسان را از شنيدن و پذيرفتن سخن حق كه كلام خدا و قرآن مجيد است باز دارد؛ مانند داستان هاي خرافي و قصه هايي كه شنونده را به فساد، فسق و فجور مي كشاند و نيز مانند آوازه خواني و سرگرمي به آلات موسيقي.

آشكار است كه سرگرمي به هر يك از امور باطله آدمي را از شنيدن و پذيرفتن معارف اعتقادي قرآن مجيد و دستورات عمليه ي آن و داستان هاي عبرت بخش آن و گزارشات عجيبه ي عالم آخرت و بهشت و دوزخ كه بيان فرموده، باز مي دارد و اگر شخص سخنان حق را بشنود مسخره مي كند و چنين آدمي هرگاه آيات قرآن مجيد برايش خوانده شود، كبر ورزد و از پذيرفتن آنها رو برگرداند؛ مانند اين كه اين آيات را اصلاً نشنيده و نديده است، چنانچه در آيه ي 7 سوره ي لقمان اين چنين مي فرمايد:

«و هرگاه بر اين مردم آيات قرآن تلاوت شود چنان با غرور و تكبر پشت گردانند كه گويي هيچ آن آيات الهي را نشنيدند، پنداري از هر دو گوش كر هستند اين مردم را به عذاب دردناك بشارت ده».

و خلاصه كسي كه به ساز و آواز و ساير اباطيل سرگرم شد و مشتري

آنها گرديد كجا به خدا و آخرت و حقايق قرآن مجيد آشنا و مشتري مي گردد و آنها را خواهان مي شود و نتيجه ي گرويدن به اباطيل، بي ايماني و موهوم پنداشتن حقايق است و چنين شخص ناداني گمراه و گمراه كننده و مورد وعده ي عذاب الهي در آيه هاي 6 و 7 سوره ي لقمان است.

از آنچه كه توضيح داده شد معلوم گرديد كه غنا لهو الحديث است و بر آن وعده ي عذاب داده شده، پس گناه كبيره است (48)

مفسرين، «حديث لهو» را به غنا تفسير نموده است.

(53)

مرحوم علامه سيد عبدالله شبر (قدّس سره) مي فرمايد:

هر چيزي كه انسان را از كارهاي خوب باز دارد، مانند غناء و سخنان دروغ و مضحكه ها و سخنان بي فايده، حديث لهو به شمار مي آيد. (54)

آيه چهارم:

و الَّذينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُون» (55)

ترجمه: مؤمنان كساني هستند كه از هر گونه لغو و سخن بيهوده دوري مي كنند.

1 - «و الَّذينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُون»

يعني عن الغناء و الملاهي.

مؤمنان كساني هستند كه از هر گونه لغو و سخن بيهوده دوري مي كنند (يكي از مصاديق لغو، غناء و آلات لهو مي باشد). (56)

با توجه به مطالب فوق روشن مي شود كه مجلس ساز و آواز يكي از نمونه هاي آشكار مجالس باطل مي باشد.

آيه پنجم:

«أَ فَمِنْ هذَا الْحَديثِ تَعْجَبُون / وَ تَضْحَكُونَ وَ لا تَبْكُون / و أَنْتُمْ سامِدُون» (57)

ترجمه: آيا از اين سخن تعجب مي كنيد و مي خنديد و نمي گرييد و پيوسته در غفلت و هوسراني به سر مي بريد.

برخي از مفسران قرآن كلمه ي «سامدون» را در اين آيه شريفه به معناي اشتغال به غنا و آوازه خواني داسنته اند.

علي شريحي در تفسير البشائر:

«سمود» به معناي لهو و «سامد» به معناي لاهيست و معناي آيه ي «أَنْتُمْ سامِدُون» اين است، شما مشغول لهو و لعب هستيد و از هدف آفرينش غافليد. (58)

علامه اميني (قدّس سره) در كتاب الغدير از دوازده تفسير اهل سنت نقل كرده است كه طبق روايت عكرمه از ابن عباس، منظور از «سمود» غنا و آوازه خواني است، زيرا در لغت قبيله ي حمير هرگاه بگويند:

«سمِّدلَنا» منظورشان اينست كه براي ما آواز بخوان. (59)

چيز به اين روايت مهم توجه نمائيد:

آن مترتب نيست مانند بربط (آلت موسيقيست شبيه عود كه به آن مي نوازند) و مانند مزمارها و ني و شطرنج و هر آلت و وسيله لهوي و صليب نصاري و بتها و هر چه شبيه اينها باشد پس ياد دادنش و ياد گرفتن و عمل كردن به آن و اجرت گرفتن بر آن و جميع تصرفات در آن حرام است.

(71)

بي كلام و سازهاست بعضي هم حتي در كلمات است؛ يعني ممكن است فرضاً يك موسيقي ساده ي بي ضرر را اجرا كنند، ليكن شعري كه در اين موسيقي خوانده مي شود، شعر گمراه كننده اي باشد.

شعر تشويش كننده ي به بي بند و باري به ولنگاري، شهوتراني، غفلت و اين طور چيزها باشد آن وقت حرام مي شود.

بنا بر اين آن چيزي كه شاخص حرمت و حليت در موسيقيست و نظر شريف امام در اواخر حيات مباركشان كه آن نظريه را در باب موسيقي دادند همين مطلب بود.

لهو يعني غفلت، يعني دور شدن از ذكر خدا، دور شدن از معنويت، دور شدن از واقعيتهاي زندگي، دور شدن از كار و تلاش و فرو غلتيدن در ابتذال و بي بند و باري پس اين موسيقي مي شود حرام.

كنم.

اسلام هيچ عنايتي به بعد چهارم انسان، يعني استمداد هنري نموده و در اسلام به زيبايي و جمال عنايتي شده يا نه؟

بعضي چنين تصور مي كنند كه اسلام، از اين نظر، خشك و جامد و بي عنايت است و به عبارت ديگر، اسلام ذوق كش است و البته اينها چنين ادعا مي كنند، به خاطر اينست كه اسلام روي خوش به موسيقي نشان نداده و نيز بهره برداري از جنس زن به طور عام و هنرهاي زنانه؛ يعني رقص و مجسمه سازي را منع كرده است؛ ولي به اين شكل قضاوت كردن درست نيست.

ما بايد راجع به مواردي كه اسلام با آن مبارزه كرده، تامل كنيم و ببينيم آيا اسلام با آنها مبارزه كرده، از آن جهت كه زيباييست يا از آن جهت كه مقارن با امر ديگريست كه بر خلاف استعدادهاي فردي يا اجتماعي انسان است و به علاوه ببينيم در غير مورد ممنوعه آيا با هنري مبارزه شده است!

فقهاء و از جمله شيخ انصاري است.

آنچه مسلم است اينست كه اسلام خواسته است از عقل انسان حفاظت و حراست كند و در عمل هم نشان داده كه مطلب از همين قبيل است.

سوار شد.

واقعاً موسيقي قدرت عظيم و فوق العاده اي مخصوصاً از جهت پاره كردن پرده تقوا و عفت دارد، … بنا بر اين از اين موارد نمي توان استثناء كرد كه اسلام مبارزه ي با ذوق نموده است.

تقسيم ديگري در باره موسيقي گفته شده:

موسيقي طبيعي: نغمه ي جويبارها، صداي آبشارها، صداي وزش بادهاي ملايم در درختان، نواي پرندگان، كه اين گونه نواهاي طبيعي چون غالباً يك رنگ و يك نواخت و بر يك آهنگ و ميزان ملايم است مسرت بخش مي باشد.

موسيقي هنري: عبارت است از همان آهنگ هايي كه بشر آنها را ساخته است و وسايل مصنوعي آن در دنياي كنوني عبارت است از: تار، ويلون، سنتور، اكوردئون، گيتار، پيانو و غيره.

آهنگ هاي مصنوعي داراي زير و بم و ارتعاشات و تحريكات گوناگوني است كه گاه مي خنداند و زماني مي گرياند و گاهي به حد افراط نيروي نشاط را در آدمي تحريك مي كند.

زماني او را سخت به ديار غم و اندوه مي فرستد يا او را در حيرت و بهت فرو مي برد و گاهي انديشه هاي منطقي او را به خيالات و پندهايي تبديل مي كند، در صورتي كه آهنگ هاي طبيعي چنان كه متذكر شديم نمودهاي مستقيم واقعيت هاييست كه در جريانند.

مي شوند كه موسيقي را متن حيات خود قرار نمي دهند در صورتي كه خود خواهي براي اكثريت قريب به اتفاق مانند محور اساسي زندگي تلقي شده است و هيچ جاي ترديد نيست كه همه ي مكتب هاي انساني اعم از ديني، اخلاقي و ساير مكتب هايي كه شايستگي انسان را مطرح مي كنند، خودخواهي را محكوم نموده و لذتش را فريبنده و بي احساس دانسته اند؛ بنا بر اين اگر دليل شايستگي موسيقي همان احساس لذت بوده باشد به هيچ منطقي تكيه نمي كند.

درست است كه تحريك مثبت و تشجيعي را كه موسيقي انجام مي دهد ما را از موجوديت حقيقي خود با يك گروه نوسانات بالاتر مي برد؛ ولي هنگامي كه موسيقي تمام مي شود يك سرازيري حقيقي در خود احساس مي كنيم و مي بينيم كه موسيقي سايه اي از براي ما ساخته. اكنون شبح مصنوعي از بين رفته، واقعيات با همان خشونت براي ما نمودار مي شود.

انسان زاويه اي براي جنون دارد! او راه اعتدال بشر را هنوز نمي شناسد يا راه اعتدال را نمي رود!! هيچ گونه ملاك نمي باشد و نمي تواند راه واقعي را به او نشان بدهد.

نداده بلكه جنبه ي منفي هم داشته است كه باعث شده انرژي كارگران در زمان كوتاه تري صرف شود به علاوه كدامين اصل انساني مي گويد:

براي افزايش دادن منافع سود، كارگران را در خيالات و تجسمات بي اساس غوته ور سازيم؟

زيرا آن حياء را كم مي كند، شهوت را مي افزايد، مردانگي را منهدم مي سازد و آن جايگزين شراب كار مي كند و عمل مي كند همان را كه مستي انجام مي دهد، پس اگر شما ناچار انجام مي دهيد پس از زن ها دور نگهداريد زيرا آوازه ي موسيقي دعوت به زنا مي كند.

(90)

جور نيست و آن تخيلاتي كه در آن فرو مي روند يك شكل نيست؛ بلكه هر كس يك نوع لذتي مي برد و در يك عالم خيالي سير مي كنند لذا مي گويند اكثر بيماريهاي رواني از همين جا شروع مي شود كه انسان در يك عالم گنگ فرو مي رود كه خود نمي تواند تعريف نمايد. (92)

و اين كه به نظر بعضي از دانشمندان در اين مورد توجه فرماييد:

1 - ويكتور هوگو (نويسنده مشهور فرانسه) مي گويد:

«علت اين كه ما از موسيقي خوشمان مي آيد اينست كه در عالم خيال ها و روياها فرو مي رويم» (93)

2 - آرون كوپلند مي گويد:

«موسيقي انسان را از عالم اصوات بيرون مي برد و به يك دنياي خيالي و رؤيايي مي راند.» (94)

3 - لئوتولستوي (نويسنده روسي) مي نويسد:

«موسيقي محصول احساسات و هدف احوال نفساني و عواطف انساني است». (95)

4 - دكتر ولف آدلر (پرفسور دانشگاه كلمبيا) مي گويد:

«موسيقي علاوه بر اين كه سلسله اعصاب ما را در اثر جلب دقت خارج از طبيعي آن، سخت خسته مي كند، عمل ارتعاش صوتي كه موسيقي انجام مي شود توليد تعرض خارج از حد طبيعي در جلد مي نمايد كه بسيار زيانمند است». (96)

5 - دكتر آلكسيس كارل (فيزيو لوژيست بزرگ فرانسوي) مي گويد:

«ساز و آ و از و كنسرت ها و اتومبيل و ورزش نمي توانند جاي فعاليت ها و كارهاي سودمند اجتماعي را بگيرند. راديو نيز مانند سينما و موزيكال، كاهلي كاملي به كساني مي بخشد كه با آن سر گرمند. بدون شك الكليسم كارگران ما را از پا در مي آورند و سر و صدا ي راديو، سينما و ورزش نا مناسب روحيه ي فرزندان ما را فلج مي كند.» (97)

6 - هگل (فيلسوف مشهور فرانسوي): «ذكر و عبادت مسلمانان در معابد بي آلايش

خود فكر مي آورد و دعاي (مسيحيان) كليسا با عربده ي ناقوس و نقش و نگار در و ديوار، تشويش خاطر و انصراف ناظر.» (98)

7 - كانت (فيلسوف آلماني): «موسيقي اگر از همه ي موسيقي ها مطبوع تر باشد ولي چون به بشر چيزي نمي آموزد از تمام هنر ها پست تر است». (99)

8 - دكتر آرلوند فريد ماني (پزشك بيمارستان نيويورك و رئيس كلينيك سردرد): «او با كمك دستگاه هاي الكتروني، تعيين امواج مغز و تجربياتي كه در طي مراجعه هزاران بيمار به دست آورد ثابت كرده است كه يكي از عوامل مهم خستگي هاي روحي و فكري و سردردهاي عصبي، گوش دادن به موسيقي راديوست مخصوصاً براي كساني كه به موسيقي آن دقت و توجه كنند». (100)

9 - دكتر ربرت (متخصص روانشناسي كودك در انگليس) مي گويد:

«اطفال در رحم مادر تحت تأثير موسيقي قرار مي گيرند و اگر مادر حامله به موسيقي گوش دهد ضربان قلب طفل در رحم زياد مي شود اين حالت از 6 ماهگي به بعد است» (101)

10 - دكتر اوريزن اسوت مارون مي گويد:

«هيجان بزرگترين عامل سكته هاي قلبيست هنرمندان اغلب به علت سكته قلبي در گذشته اند از اين بيان معلوم مي شود هيجان حاصله از موسيقي تا چه حد خطرناك است.» (102)

11 - دانشمندان روانشناسي در مورد موسيقي مي گويند): موسيقي) آثار مرموزي را در دماغ و قواي مغز به جاي مي گذارد و آن اثري كه از اين حالت يعني توجه غير طبيعي محسوس است اينست كه اراده تضعيف مي گردد و شنونده ي موسيقي تمام قواي غدد را گويا در گوش متمركز كرده و هيچ يك از اعضاي بدن او در آن حال با اراده ي او حركت نمي كند، لذا گاهي دست و پاي شنونده طبق ارتعاشات

صوتي و نواهاي موسيقي بناي حركت كردن را مي گذارد و خلاصه يك رقص خفيف بدون اراده ي شنونده انجام مي شود. (103)

بود و مجوز وزارت ارشاد حرام را حلال نمي كند.

(105)

را به فقير صدقه بدهد.

آيت الله العظمي صافي گلپايگاني (دامت بركاته): اجرت مذكوره حرام است و پولهاي به دست آمده را بايد به صاحبانش برگرداند اگر دسترسي به صاحبان نداشته باشد بايد از طرف آنها به عنوان صدقه به فقير غير سيد داده شود و احتياطاً براي اين كار از مجتهد هم اجازه بگيرد.

آيت الله العظمي بهجت (دامت بركاته): حرام است و در آمد از حرام هم حرام است و پولهاي به دست آمده را به صاحبان آن برگردانيد و در صورت يأس در حكم مجهول المالك است.

آيت الله العظمي مكارم شيرازي (دامت بركاته): اجرت كار حرام نيز حرام است و بايد به صاحبان آنها باز گردد و اگر دسترسي به آنها نيست از طرف آنها به فقيري صدقه بدهيد. (107)

آنان در باره ي برخي از آلات موسيقي (از قبيل پيانو، گيتار، سه تار و …) سؤال مي شود، در پاسخ مي گويند:

استفاده از آنها به طور لهوي و مناسب مجالس فساد و خوش گذراني حرام است و تشخيص آن بر عهده ي عرف است.

در برخي موارد نيز به طور صريح اظهار داشته اند كه تشخيص موسيقي حرام بر عهده ي عرف عام است؛ نه فقيه و يا كارشناس موسيقي. (118)

سوم:

شارع مقدس فهم و شناخت الفاظ و مفاهيمي را كه داراي حكم شرعي بوده، بر عهده ي عرف واگذار مرده و نظر تشخيص او را مورد تأييد خود قرار داده است (مگر در موارد خاص) (119) و ترديدي نيست كه عرف متدين و متشرع موسيقي لهوي را به خوبي مي شناسد؛ هر چند از اصول و قواعد علمي آن هيچ گونه اطلاعي نداشته باشد.

اين امر در بسياري از موضوعات صادق است؛ براي مثال قمار، قانون و قواعد علمي دارد و مؤمناني كه از اهل قمار نيستند و از قواعد آن بي خبرند، قمار بودن آن را به خوبي مي شناسند. بنا بر اين لازم نيست كه فقيه از قواعد دقيق و پيچيده علم موسيقي آگاهي داشته باشد تا بتواند فتوا صادر كند؛ بلكه همين اندازه براي او كافيست كه ديدگاه دين را به كليت خود بيان كند و تشخيص مصاديق و نمونه ها را به عرف مردم واگذار نمايد. افزون بر آنكه برخي از فقيهان از علم موسيقي و رموز و دقايق آن آگاهي داشته اند.

(120)

امين بر اينست كه تنها راه معالجه و درمان آن، استفاده از موسيقي است، گوش دادن به آن مقداري كه درمان بيمار اقتضا مي كند، اشكال ندارد. (121)

تبصره: فرض فوق بسيار نادر است و خداوند متعال در كارهاي حرام – از جمله موسيقي ممنوع - شفا قرار نداده است و پاسخ ياد شده تنها هنگام ضرورت به كار مي آيد.

كجاي تاريخ معتبر اسلام داريم كه پيامبر اكرم صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم و يا حضرت علي عَلَيْهِ السَّلَام و ساير ائمه عَلَيْهمُالسَّلَام. العياذ بالله جلسه اي تحت عنوان موسيقي اصيل عربي و … تشكيل داده و مروجين موسيقي اعم از موسيقي حرام يا مشكوك را با بيت المال تقدير نامه و صوت و كف مورد تشويق قرار دهند.

و اينك به فتاواي اسلام شناسان واقعي كه همان علماء رباني و مراجع عظيم الشأن هستند توجه فرمائيد:

سؤال 20: متأسفانه برخي متصديان فرهنگي كشور، بعضي از نويسندگان طاغوتي را تشويق كرده و يا با برپايي جشنواره هاي موسيقي هدايايي را به عنوان تشويق به موسيقي دانان مي پردازند. آيا صرف بيت المال مسلمين در اين راستا و اهداي هدايا از بيت المال به اين گونه افراد جايز است و اساساً اين حركات در نظام اسلامي چه صورت دارد؟

مقام معظم رهبري (دامت بركاته): صرف بيت المال بايد طبق موازين قانوني و شرعي صورت پذيرد.

آيت الله تبريزي (قدّس سره): تشويق كساني كه موسيقي لهوي مي زنند حرام است و كسي كه اموال عمومي را صرف آنها مي كند ضامن است و نزد خداوند متعال مسؤول اعمالش مي باشد و بايد توجه كند و گر نه در آخرت مسؤول خواهد بود.

آيت الله صافي گلپايگاني (دامت بركاته): موسيقي متداول فعلي به تمام اقسامه حرام است و تعليم و تعلم و صرف بيت المال مسلمين در اين گونه امور حرام است و موجب اشتغال ذمه مسؤولين مربوطه است.

آيت الله مكارم شيرازي (دامت بركاته): تشويق كساني كه موسيقي مي نوازند جايز نيست.

آيت الله فاضل لنكراني (قدّس سره): مربوط به نظر مسؤولين است ولي به طور كلي اگر كار

حرامي صورت گيرد به هيچ وجه جايز نيست.

آيت الله مظاهري (دامت بركاته): حرام است و ضمان آور مي باشد.

(124)

از اين كه از دماغ و مخ جدا شده همينكه به سمپاتيك، يعني همان اعصابي كه از ستون فقرات شروع مي شود مصادف شده از همان جا اين دو عصب به موازات يكديگر به تمام بدن دوش به دوش و همراه يكديگر حركت مي كنند و چون اعمال اين دو عصب مخالف يكديگر است تا هنگامي كه تحريكاتي از خارج بر آنها وارد نيايد و هر دو به موازات يكديگر كار مي كنند تعادل بدن را حفظ نموده و اين تعادل در صحت و سلامي روحي و جسمي انسان مدخليت تام دارد. ولي هر گاه يكي از اين دو تعادل و توازن خود را از دست داد آن گاه به نسبت عدم تعادل هر يك اختلال رواني و كالبدي (روحي و جسمي) براي شخص ايجاد مي نمايد

كار حساسه ي اعصاب سمپاتيك ايجاد امور فعاله بدن است از قبيل بيداري و جديت و فعاليت در كارها (كه در اصطلاح طب قديم، با صاحب آن را حرارتي مزاج و خون گرم مي نامند). ولي كار حساسه ي اعصاب پاراسماتيك درست مخالف سمپاتيك است يعني عمل آن ايجاد سستي، خواب، غفلت، سهو و نسيان، اندوه، حزن، بيهوشي، نزع و بالاخره مرگ است.

وقتي كه از خارج تحريكاني در درون اعصاب شروع مي شود اعصاب سمپاتيك يا پاراسماتيك به ميزان تحريكات خارجي تعادل خود را از دست داده پايين يا بالا مي روند، بديهيست به هر اندازه كه فاصله بين اين دو سيستم اعصاب ايجاد شود به همان اندازه نگراني هاي رواني، اغتشاشات فكري و خلاصه عدم تعادل روحي آغاز مي شود.

از جمله علل تحريكات خارجي كه عدم تعادل بين اعصاب سمپاتيك و پاراسماتيك ايجاد مي كند ارتعاشات موسيقي است، موسيقي وقتي

كه به آهنگ هاي نشاط انگيز يا نوارهاي حزن انگيز و مخصوصاً اگر با ارتعاشات عجيب و غريب موسيقي (سمفونيك) همراه گردد، به طور مسلم تعادل لازمي را كه بايستي بين دو دسته عصب «سمپاتيك و پاراسماتيك» وجود داشته باشد بر هم زده و در نتيجه اول حساس زندگي را اعم از هضم و جذب و

دفع و ترشحات و ضربات قلب و وضع فشار مايعات بدن از جمله خون و غيره را مختل ساخته و رفته رفته شخص را به گرفتاري ها و امراضي نزديك مي سازد كه طب جديد با تمام پيشرفت هاي حيرت انگيز خود اغلب موارد از مطالب آن عاجز مي ماند (138)

و در صفحه 6 مي نگارد:

امراض مختلف رواني، اغتشاشات فكري، عدم تعادل روحي، انواع و اقسام ديوانگي ها، وفور سكته هاي قلبي و مغزي كه در تمام دنيا روز به روز رو به فزوني است و فكر پزشكان بزرگ را به خود جلب نموده است، صدي نود پنج آنها نتيجه ي آثار همين تمدن شوم جديد است كه قسمت حساس آن تعميم موسيقي به وسيله راديو ها و ازدياد مجالس ساز و آواز و كنسرت مي باشد.

در اثر ايجاد سر و صداها، كنسرت ها، موسيقي هاي گوناگون و فيلم ها و كاباره ها و دانسينگهاست كه آمار ديوانگان و بيماران رواني را در تمام كشورها رو به ازدياد رفته و هر روز بر شماره تيمارستان هاي كشورهاي جهان مخصوصاً اروپا و آمريكا افزوده مي شود.

در صفحه 10 مي نويسد:

اي كاش بشر مي فهميد كه استعمارگران به منظور تسلط بر اعصاب و نيروي فكري ملت ها چگونه از راه موسيقي و الكل در تحذير و ضعف اعصاب و ايجاد اغتشاشات فكري و بيماريهاي رواني فعاليت مي كنند و اي كاش انسان عصر

اتم به خود مي آمد كه براي ساعتي كيف و عيش و نوش چگونه نيروهاي فعاله خويش را با دست خود در اختيار دشمنان خود گذاشته است.

پرفسور دانشگاه كلمبيا دكتر ولف آدلر ثابت كرد كه بهترين و دلكش ترين نواهاي موسيقي شوم ترين آثار را روي سلسله اعصاب انسان مي بخشد مخصوصاً ٌ اگر هوا گرم باشد اين تأثير مخرب خيلي بيشتر مي شود و در مناطق حاره چون عربستان و بعض نقاط ايران منتهاي سوء اثر را دارد.

دكتر آدلر رساله مفصلي در بيان زيان هاي موسيقي منتشر نموده و در آمريكا هزاران تن از مردم پيرو او شده و موسيقي را بر خود حرام نموده و لايحه مفصلي تهيه كرده و به مجلس سناي آمريكا تقديم داشتند كه براي نجات جامعه و جلوگيري از ضعف اعصاب كه يكي از بدبختي هاي دنياي متمدن امروزيست لازم است هر گونه كنسرت عمومي قدغن گردد. (139)

توسط پليس دستگير شد (142)

3 - چندي پيش (براون) خواننده انگليسي ضمن اجرا ي برنامه اي در فستيوال موسيقي پوپ تمام لباس هايش را از تن بيرون آورد و در برابر جمعيَّتي بيش از 15000 نفر برنامه اجرا كرد. ابتدا پيراهنش را در آورد و چون تماشاگران به هيجان آمدند وي هنگام خواندن آواز به كلي لخت و عريان شد و به خواندن و رقصيدن پرداخت. در اين موقع افراد پليس خود را به صحنه رساندند و به خواننده عريان را دستگير كردند.

(143)

4 - در ملبورن 50000 ( پنجاه هزار) نفر بعد از گوش دادن به كنسرت موسيقي چنان آنها را به هيجان آورد ناگهان همه به هم ريختند و بدون جهت يكديگر را زخمي و مصدوم كردند تا پليس خود را رساند چند نفر به ضرب چاقو از پاي در آمدند و به چند دختر تجاوز شد و تعداد زيادي مجروح شدند. (144)

5 - در ايالت لتيل راك، خانم 64 ساله اي به نام نيكيام به جواني پيانو مي آموخت نغمات موسيقي چنان در روح جوان هيجان ايجاد كرد كه بدون دليل از جا برخاست و با 19 ضربه چاقو معلم موسيقي خود را از پاي در آورد. (145)

6 - در يك كنسرت موسيقي به دسته اي از جوانان براي اولين بار (هيستري (يك نوع بيماري روحي) دست داد. آنها پس از برنامه پيتلها به خيابان ها ريختند. اتومبيل ها را به آتش زدند، شيشه مغازه ها را شكستند و مغازه ها را غارت كردند و تعداد 315 نفر از آنها از فرط هيجان غش كرده و به بيمارستان انتقال داده شدند. (146)

اطهار عَلَيْهمُالسَّلَام. استفاده مي شود كه اعمال خير بر وسعت رزق و طول عمر مي افزايد. ولي گناه و لهو و لعب بركت را از بين خواهد برد و از عمر انسان مي كاهد و چون موسيقي مطرب گناه محسوب مي شود و معمولاً مروجين موسيقي با وضع نا مناسب و عمر كوتاه از دنيا رفته اند.

هم اكنون اسم هاي برخي از آنها همراه با مدت عمرشان ذكر خواهد شد.

1 - مالي ران: استاد معروف موسيقي در حال خواندن آواز در سن 27 سالگي سكته كرد.

2 - پر گولوزي: نوازنده ايتاليايي در سن 26 سالگي

3 - بليني: نوازنده ايتاليايي در سن 34 سالگي

4 - موريس ژوبر: نوازنده فرانسوي در سن 40 سالگي

5 - شوسون: نوازنده فرانسوي در سن 30 سالگي

6 - نيكلا دوگريني: نوازنده فرانسوي در سن 32 سالگي

7 - ژاربيژه: نوازنده فرانسوي در سن 37 سالگي

8 - مندلس: نوازنده آلماني در سن 38 سالگي

9 - هوگو ولف: نوازنده آلماني در سن 43 سالگي

10 - ماكس رگر: نوازنده آلماني در سن 43 سالگي

11 - موزارت: نوازنده اتريشي در سن 35 سالگي

12 - شوبرت: نوازنده اتريشي در سن 31 سالگي

13 - لانر: نوازنده اتريشي در سن 42 سالگي

14 - حبيب سماعي: نوازنده ايراني در سن 45 سالگي (148)

يكي از آهنگ هاي (رپ) قرا ر گرفته كه خود كشي را تبليغ مي كند و يك پزشك نيز گفت كه گوش دادن به اين آهنگ ها باعث تضعيف حس شنوايي مي شود. (149)

آبي كه اطراف ما را احاطه نموده است.

«ايي موتو» يافته هاي خود را در كتاب بسيار مهمي منتشر كرده كه نتيجه ي پژوهش هاي وي در سطح بين المللي است.

آقاي ايي موتو با استفاده از مدارك مبتني بر واقعيات نشان مي دهد كه نيروهاي ارتعاش انسان مثل افكار، كلام، تصورات و موسيقي بر ساختار مولكولي آب اثر مي گذارد. توجه شما را به اين مطلب جلب مي كنم كه: بدن ما از هفتاد در صد آب تشكيل يافته و همين ميزان از سطح زمين را نيز تشكيل مي دهد. آب سرچشمه حيات در كره ماست كيفيت و سلامت آن براي هر يك از اشكال حيات بي اندازه مهم است.

بدن انسان شباهت زيادي به يك اسفنج دارد كه از تريلياردها حفره به نام سلول تشكيل شه كه مايعات را درخود نگه مي دارد. ارتباط كيفيت زندگي ما با كيفيت آب در بدنمان كاملاً مستقيم است.

آب مايعيست بسيار انعطاف پذير، شكل فيزيكي خود را با هر محيطي كه در آن قرار بگيرد وفق مي دهد، اما علاوه بر ظاهر فيزيكي شكل مولكولي آب هم تغيير مي كند.

انرژي يا ارتعاشات محيط باعث تغيير شكل مولكولي آب مي شود، از ايننظر آب نه تنها قابليت بازتاباندن محيط را دارد - آن هم به طرزي كه مي بينيم – بلكه محيط خود را در سطح مولكولي هم انعكاس مي دهد. آقاي «ايي موتو» با به كار گيري يك شيوه خاص عكس برداري، تغييرات مولكولي آب را براي ما قابل رؤيت نموده. او قطره هاي آب را منجمد مي كند، سپس آنها را در زير ميكروسكوپي كه زمينه تيره رنگ و قابليت عكسبرداري دارد، مورد مطالعه قرار مي دهد. كار او تنوع ساختاري مولكول آب و تاثير محيط

را بر روي آن به روشني نشان مي دهد. آقاي ايي موتو تصميم گرفت تأثير موسيقي را در شكل گيري بلورهاي آب مورد مطالعه قرار دهد. شيشه آب مقطر را بين دو بلندگو قرار داد و براي آن چند ساعت موسيقي پخش كرد، صبح روز بعد آب را منجمد نموده و از بلورها عكس گرفت؛ عكس ها تأثير بازتابهاي حيرت انگيز آب را مورد توجه او قرار داد، او وقتي موسيقي هوي متال - كه از موسيقي هاي پر ارتعاش است - براي آب پخش كرد و از بلورهاي آب عكس گرفت متوجه شد كه بلورهاي آب شكسته شده اند و شكل منظمي كه بلورهاي آب داشته از بين رفته و نابود شده است.

(152)

حال شما دقت بفرماييد بدن ما كه از 70 در صد آب تشكيل شده و در تمامي سلولهاي ما نيز وجود دارد، وقتي موسيقي هاي مبتذل و طرب آور با آن برخورد كند روي آنها چه تأثيرات مخرب و نابود كننده اي خواهد گذاشت؟ ديگر قضاوت و داوري را به عهده ي فكر باز و شكوفاي خودتان مي گذاريم كه انشاء الله با فهم و انديشه والاي خود تصميم زيبايي نسبت به اين دستور شرع مقدس اسلام بگيريد.

پس از آن شعبي به او گفت:

سزاوار نيست براي امير كه از بنده ي خودش شرم كند.

او هم جواب داد:

راست گفتي! سپس به آن كنيز گفت:

بياور آنچه نزد توست.

آن كنيز هم عودش را گرفت به نواختن و آوازه خواندن كرد. (153)

رفتم، چون شرفياب شدم خدمت امام عَلَيْهِ السَّلَام حال همسايه را براي آن جناب نقل كردم.

فرمود:

وقتي به كوفه برگشتي، او به ديدن تو مي آيد، پس به او بگو جعفر بن محمد مي گويد ترك كن آنچه را كه به جا مي آوري از منكرات الهي، تا من ضامن شوم از براي تو بر خدا بهشت را. پس چون به كوفه مراجعه كردم مردم به ديدن من آمدند، آن مرد نيز به ديدن من آمد، چون خواست برود، من او را نگاه داشتم تا آنكه منزلم از واردين خالي شد، پس او را گفتم كه: اي مرد، همانا حال تو را به جناب صادق عَلَيْهِ السَّلَام عرض كردم، فرمود:

كه او را سلام برسان و بگو ترك كند آن حال خود را و من ضامن مي شوم بهشت را براي او. آن مرد از شنيدن اين كلمات گريست و گفت:

تو را به خدا سوگند كه جعفر بن محمد عليهما السلام چنين گفت؟ من قسم ياد كردم كه چنين فرمود.

گفت:

همين بس است مرا، اين بگفت و برفت. پس از چند روزي كه گذشت نزد من فرستاد و مرا نزد خود طلبيد، چون در خانه ي او رفتم ديدم برهنه در پشت در است و مي گويد:

اي ابوبصير، آنچه در منزل خود از اموال داشتم بيرون كردم و الآن برهنه و عريانم چنانكه مشاهده مي كني. چون حال آن مرد را ديدم نزد برادران ديني خود رفتم و از براي او لباس جمع كردم و او را به آن پوشاندم. چند روزي نگذشت كه باز به سوي من فرستاد كه من عليل شده ام، نزد من بيا. پس پيوسته به نزد او مي رفتم و مي آمدم و

او را معالجه مي كردم، تا وقتي كه مرگش در رسيد من بر بالين او نشسته بودم و او مشغول جان كندن بود كه ناگاه حالت غشي او را عارض شد، چون به هوش آمد گفت:

اي ابوبصير، صاحبت جعفر بن محمد عليهما السلام وفا كرد براي من به آنچه وعده فرموده بود، اين بگفت و دنيا را وداع نمود.

پس از مردن او چون به سفر حج رفتم، همين كه به مدينه رسيدم و خواستم خدمت امام خود شرفياب شوم، درب خانه استيذان (اذن) خواستم و داخل شدم، چون داخل خانه شدم يك پايَم در دالان بود و يك پايم در صحنِ خانه كه حضرت صادق عَلَيْهِ السَّلَام از داخل اطلاق مرا صدا زد:

اي ابوبصير، ما وفا كرديم براي رفيقت آنچه را كه ضامن شده بوديم. (155)

به گريه در آمدند، سپس تارهاي آن را به شكل ديگر تنظيم كرد و بنواخت كه از آن همه ي اهل مجلس به خواب رفتند و در حال خواب مجلس را ترك كرد و از آنجا خارج شد.

(157)

در اين قضيه ملاحظه مي كنيد يك موسيقيدان موسيقي نواز در مجلس سلطان و حاكم بر ممالك اسلامي و جمعيَّتي از دانشمندان چگونه روحيه ي همه را تحت سيطره ي خويش در آورد و ساعتي آنها را به هر شكلي خواست ساخت و به هر عالمي از تخيلات مورد نظرش به حركت برد و غرق در آن نمود. اين نمونه ي از سازندگي عميق و موثر موسيقيست و ساير اقسام آن نيز به همين طريق و همگي جز به پرواز در آوردن روح در فضاي اوهام دروني چيز ديگري نيست.

آيا اين هنر عميق مؤثر نبايد مؤكَّداً و عميقاً تحريم شود؟

موضوع قدرت نمايي يك موسيقي نواز بر روحيه ي حاكمان و سلاطين و خلفاء و فرمانفرمايان ممالك، چيز كوچكي نيست، آنها با چيره شدن بر روحيه هاي آن حاكمانِ صاحب قدرت، بر سرنوشت ميليون ها انسان چيره خواهند شد و بالاتر از آن هنگامي كه وسايل انتقال صوت و امواج راديويي و تلويزيوني به دست آنها قرار گيرد و همچنين مردم عادت به اين نوع چيزها پيدا كنند.

شما در فعاليت هاي مطربان و موسيقي دانان در دربارهاي خلفاء و سلاطين كه برخي از داستان هاي آنها را ذكر نموديم تامل و دقت كنيد و اثر سوء آن را در سرنوشت ملت بيچاره فكر كنيد و بينديشيد كه آيا اين هنر مؤثر، مثبت، عميق بايد حرام باشد يا حلال؟ (158)

معبر ترانه اي خواند كه خليفه را به طرب آورد و فرياد زد:

احسنت. پدر و مادرم فدايت.

دوباره معبر همان ترانه را تكرار كرد و يزيد نيز گفته خود را تكرار كرد. لحظاتي بعد يزيد از خود بي خود شد و به كنيزانش گفت:

هر كار من كردم شما هم بكنيد، سپس به دورخانه مي چرخيد و كنيزان نيز مي چرخيدند و چنين مي خواند:

اي خانه مرا بچرخان و اي زمان مرا آرام كن! اي معشوقه من مرا رها نكن و به خاطر خدا به من رحم كن و سوگندت را فراموش نكن.

يزيد آنقدر همانند كودكان به دور خانه گرديد، تا بي حال بر روي زمين افتاد. غلامان و كنيزان به سويش رفتند و او را به اندرون بردند. (159)

چقدر زشت و ناپسند است كه خليفه اي زمام امور را به دست دارد، در برابر خواننده اي اين گونه به گرد خانه بچرخد و كنيزان و حضار او را به باد سخره و استهزاء بگيرند.

ب: مورخين پيرامون يزيد بن وليد نيز نقل كرده اند:

هنگامي كه يزيد به خلافت رسيد نامه اي به والي خودش در مدينه نوشت و از او خواست كه خواننده اي به نام «عَطَرَّد» را نزد او بفرستد خود عَطَرَّد چنين مي گويد:

بر يزيد وارد شدم در حالي كه در برابرش ظرف زيبايي قرار داشت كه لبالب از شراب بود و مردي آن را در پيمانه مي كرد. به خدا سوگند همين كه به او سلام كردم گفت:

آيا تو عَطَرَّد هستي؟ گفتم:

آري اي اميرالمؤمنين.

گفت:

اي اباهارون (لقب عَطَرَّد) به ديدار تو علاقه مند بودم برايم بخوان.

برايش خواندم به خدا سوگند هنوز برنامه ام تمام نشده بود كه ردائش را در آورد و خود را درون تشت شراب انداخت و ن

قدر نوشيد كه عقلش زايل شد هنگامي كه بيرون آمد، همانند ديوانه اي شده بود كه عربده مي كشيد. من آن رداء را برداشتم و بيرون آمدم.

فرداي آن روز نيز يزيد مرا احضار كرد و من نيز برايش ترانه اي خواندم. يزيد نيز ردايش كه بر روي آن شيء همچون طلا مي درخشيد را به كناري افكند، سپس خود را درون تشت افكند و از روز گذشته بيشتر نوشيد و سپس همانند مرده اي مست در حالي كه فرياد مي كشيد بيرون آمد و به خواب رفت و من نيز جامه را برداشتم و بيرون آمدم. (160)

اين در حاليست كه در مجلس غناء، دلقكان و بازيگران نيز حاضر مي شدند و گويا اين افراد نيز در شكوه اين مجالس نقش به سزايي داشتند. يكي از اين افراد اشعث بود.

گفته اند:

وليد بن يزيد او را احضار كرد و به ا لباسي از پوست ميمون پوشاند و دُمي بر آن آويزان كرد و به او گفت:

برقص و بخوان. (161)

به خانه برگشت و سؤال و جواب را با همان بيان به (بشر) در حالي كه بر سر بساط شراب نشسته بود گفت، اين بيان جالب و موعظه ي سودمند و منطق حكيمانه آن چنان در دل او اثر گذاشت و به طوري او را تكان داد كه بي اختيار از جاي جست و با پاي برهنه شتابان به كوچه آمد و به دنبال حضرت روان شد تا اين كه به حضرت رسيد و خود را به پاهاي مباركش انداخت و بوسه داد و سپس با چهره اي اشك آلود گفت:

آقا! تا اين دقيقه غافل بودم و در مقابل مولاي خود گستاخانه رفتار مي كردم و مرتكب گناه بي شماري شدم ولي با آن بياني كه به كنيزك فرموديد تكان خوردم و دانستم كه در اشتباهم آيا توبه ي من قبول است؟

حضرت فرمود:

بلي اما به شرط اين كه از تمامي آلودگي ها پشيمان باشي و ديگر غمزه هاي گناه ديدگانت را خيره نكند و بهتر است آلات و وسايل لهو و لعب را به دور افكني، او چنين كرد و از زنان مغنيه و آوازه خوان گذشت و مسير شيطاني را عوض كرده و به راه رحماني قدم گذاشت و بالنتيجه به مقامات عاليه نائل آمد. (162)

الوسائل

20 - بحارالانوار

21 - فرهنگ عميد

22 - الدر المنثور

23 - تفسير قرطبي

24 - صحيفه ي نور

25 - روزنامه كيهان

26 - روزنامه جمهوري اسلامي

27 - تعليم و تربيت در اسلام

28 - فجر اسلام

29 - مجموعه آثار

30 - مباني فقهي و رواني موسيقي

31 - نظري به موسيقي

32 - اجوبة الاستفتائات

33 - مسائل جديد از ديدگاه علماء و مراجع

34 - پرسشها و پاسخهاي دانشجويي

35 - العروة الوثقي

36 - استفتائات ميرزا جواد تبريزي

37 - استفتائات مكارم شيرازي

38 - ويژه نامه فرهنگ اسلام

39 - موسيقي از نظر دين و دانش

40 - مناظره دكتر و پير

41 - تأثير موسيقي بر روان و اعصاب

42 - موسيقي و غنا از ديدگاه اسلام

43 - المنجد

44 - المعجم الوجيز

45 - المعجم الوسيط

46 - تفسير شريف لاهيجي

47 - نيل الاوطار

48 - الغدير

49 - جامع احاديث شيعه

50 - تفسير عياشي

51 - تفسير جوامع الجامع

همان ص 285 س 1005

(21) مسائل جديد از ديدگاه علماء و مراجع تقليد ج 1 ص 65 - 66

(22) جامع المسائل، مسائل جديد از ديدگاه علماء و مراجع تقليد ج1 ص 47 - 48

(23) وسائل الشيعه كتاب تجارت باب 27

(24) مانند روايت ابي بصير از امام صادق عَلَيْهِ السَّلَام:

«رَجِّعْ بِالْقُرْآنِ صَوْتَكَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يُحِبُّ الصَّوْتَ الْحَسَنَ» و مانند مرسله ي ابن ابي عمير: «إِنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ بِالْحُزْنِ فَاقْرَءُوهُ بِالْحُزْن». (مستند كتاب شهادات ص 465) (گناهان كبيره ج1 ص273)

(25) تفسير نمونه ج 17 ص 19 - 27

(26) گناهان كبيره ج 1 ص 272

(27) جوان و موسيقي ص 64 - 65 به نقل از داستان هاي عبرت انگيز از مجازات گناهكاران ص 196

(28) گناهان كبيره ج 1 ص 273

(29) يكي از آلات موسيقيست شبيه سه تار كه داراي دسته اي دراز و كاسه اي كوچك مي باشد.

فرهنگ عميد ص 417

(30) كافي ج 6 ص 431

لَمَّا مَاتَ آدَمُ عَلَيْهِ السَّلَام وَ شَمِتَ بِهِ إِبْلِيسُ وَ قَابِيلُ، فَاجْتَمَعَا فِي الْأَرْضِ، فَجَعَلَ إِبْلِيسُ وَ قَابِيلُ الْمَعَازِفَ وَ الْمَلَاهِيَ شَمَاتَةً بِآدَمَ عَلَيْهِ السَّلَام، فَكُلُّ مَا كَانَ فِي الْأَرْضِ مِنْ هذَا الضَّرْبِ الَّذِي يَتَلَذَّذُ بِهِ النَّاسُ، فَإِنَّمَا هُوَ مِنْ ذَاكَ».

(31) تفسير عياشي ج 1 ص 40، ذيل آيه ي 35 سوره بقره، بحار الانوار ج 6 ص 33 و وسايل الشيعه ج 17 ص 310.

كَانَ إِبْلِيسُ أَوَّلَ مَنْ نَاحَ وَ أَوَّلَ مَنْ تَغَنَّي وَ أَوَّلَ مَنْ حَدَا قَالَ لَمَّا أَكَلَ آدَمُ مِنَ الشَّجَرَةِ تَغَنَّي فَلَمَّا أُهْبِطَ حَدَا بِهِ فَلَمَّا اسْتَقَرَّ عَلَي الْأَرْضِ نَاحَ فَأَذْكَرَهُ مَا فِي الْجَنَّةِ

(32) فخر اسلام ص 177

(33) مجموعه آثار ج 14 ص 365

(34) حج / 30

(35) كافي ج 6 ص 431

عن

ابي بصير قال:

سألت اباعبدالله عَلَيْهِ السَّلَام عن قول الله عز و جل: «فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثان و اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّور» قال:

الغناء.

(36) تفسير نورالثقلين ج3 ص 496، وسايل الشيعه ج 12 ص 225

عن ابي عبدالله عَلَيْهِ السَّلَام قال في قول الله عز و جل: «فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثان و اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّور» قال:

الرجس من الاوثان الشطرنج و قول الزور الغناء.

(37) فرقان / 72

(38) فرقان / 72

(39) كافي ج 6 ص 431، الميزان ج 15 ص 265، دعائم الاسلام ج 2 ص 208 ح 764 به نقل از مستدرك الوسائل ج 13 ص 213 باب 78 ح 6.

عن ابي عبدالله عَلَيْهِ السَّلَام قال في قوله عز و جل: «و الذين لا يشهدون الزور» قال:

الغناء.

(40) تفسير قمي ج 2 ص 117

(41) نورالثقلين ج 4 ص 41، «و لا يشهدون الزور» اي مجالس الفساق و لا يحصرون الباطل …

(42) تفسر شريف لاهيجي ج 3 ص 353

(43) لقمان / 6 و 7

(44) كافي ج 6 ص 431، عن ابي جعفر عَلَيْهِ السَّلَام قال:

سمعته يقول:

الغناء مما وعدالله عز و جل عليه النار و تلا هذه الآيه: «و من الناس من يشتري لهو الحديث ليضل عن سبيل الله به غير علم و يتخذها هزواً اولئك لهم عذاب مهين».

(45) كافي ج 6 ص 433، ابا عبدالله عَلَيْهِ السَّلَام، يقول الغناء مجلس بان ينظر الله الي اهله و هو مما قال الله عز و جل: «و من الناس من يشتري لهو الحديث ليضل عن سبيل الله».

(46) اسراء / 38

(47) كافي ج 6 ص 432 و مستدرك الوسايل ج13 ص 221

(48) گناهان كبيره ج 1 ص 267

(49) حق اليقين ص 565

(50) لقمان / 6

(51) فقه

الرضا عَلَيْهِ السَّلَام ص 38 به نقل از مستدرك ج 13 ص 213 باب 78 ح 9 ط بيروت

(52) تفسير قمي ج 2 ص 161

(53) مجمع البيان ج 8 ص 313

(54) تفسير شبر ص 391 ط بيروت.

(55) مؤمنون / 3

(56) تفسير نورالثقلين ج 3 ص 539، بحارالانوار ج 76 ص 24، سوره مؤمنون / 3

(57) نجم / 59 - 61

(58) موسيقي و غنا از ديدگاه اسلام ص 122 به نقل از البشائر ج 3 ص 454

(59) الغدير ج 8 ص 68

(60) مستدرك الوسائل ج 13 ص 219 چ جديد و چ قديم ج 2 ص 458، نيل الاوصار ج 8 ص 262، درالمنثور ج 2 ص 323.

(61) كافي ج 6 ص 433، «بيت الغناء لا تومن فيه الفجيعه و لا تجاب فيه الدعوه و لا يدخله الملك».

(62) كافي ج 6 ص 434، «ضرب الله العيدان ينبت النفاق في القلب كما ينبت الماء الخضراء».

(63) الدر المنثور ج 5 ص 308، مستدرك الوسائل ج 2 ص 457 چ قديم، ج 13 ص 214 چ جديد، بحارالانوار ج 73 ص 247

(64) همان 5 ص 308، «… اياكم و العناد فانه ينقص الحياء و يزيد في الشهوه و يهدم المروه و انه لينوب عن الخمر و يغفل ما يفعل لسكر فان كنتم لا بد فاعلين فجنبوه النساء، فان الغناء داعيه الزناء.»

(65) غنا و موسيقي از ديدگاه سلام ص 141

(66) كافي ج 6 ص 432، «من انعم الله عليه بنعمه فجاء عند تلك النعمه بمزمار فقد كفرها و من اصيب بمصيبه فجاء عندك تلك المصيبه بنائحه فقد كفرها»

(67) كافي ج 6 ص 432، «ان الشيطان يقال له: القفندر اذا ضرب

في منزل رجل اربعين يوماً بالبربط و دخل عليه الرجال وضع ذلك الشيطان كل عضو علي مثله من صاحب البيت ثم نفخ فلا يغار بعدها حتي تؤتي نساء ه فلا يغار».

(68) مستدرك الوسائل ج 13 ص 218، «لا تدخل الملائكه بيتاً فيه خمرٌ او طنبور او نرد و لا تستجاب دعاء وهم و ترفع عنهم البركه».

(69) مستدرك الوسائل ج 13 ص 219 چ جديد و چ قديم ج 2 ص 459، تفسير قرطبي ج 14 ص 54، «يحشر صاحب الطنبور يوم القيامه و هو اسود الوجه و بيده طنبور من نار و فوق رأسه سبعون الف ملك بيد كل ملك مقمعه يضربون راسه و وجهه و يحشر صاحب الغنا من قبره اعمي و اخرس و ابكم و يحشر الزاني مثل ذلك و صاحب المزمار مثل ذلك و صاحب الدف مثل ذلك».

(70) نظري به موسيقي ج 2 ص 324، به نقل از درالمنثور ج 2 ص 324

(71) گناهان كبيره ج 1 ص 259، «انما حرم الله الصناعه التي هي حرام كلها التي جيء منها الفساد محضاً نظير البربط و المزامير و الشطرنج و كل ملهوبه الصلبان و الاصنام و ما اشبه ذلك الي ان قال عَلَيْهِ السَّلَام فحرام تعليمه و العمل به و اخذ الاجره عيله و جميع التقلب فيه من وجوه الحركات»

(72) مجمع البيان ج 8 ص 313، «لا يحل تعليم المغنيات و لا بيعهن و اثمانهن حرام و قد نزل تصديق ذلك في كتاب الله «و من الناس من يشتري لهو الحديث …»

(73) كافي ج 6 ص 434، «من نزه نفسه عن الغناء فان في الجنه شجره يأمرالله عز و جل الرياح ان تحركها

لها صوتاً لم يسمع بمثله و من لم يتنزه عنه لم يسمعه».

(74) جوان و موسيقي ص 20 و 21 به نقل از مهدي منتظر ص 145

(75) جوان و موسيقي ص 22 به نقل از المخازن ج 1 ص 311، جامع احاديث شيعه ج 22 ص 248 ح 31991

(76) صحيفه ي نور ج 8 ص 197 تا 201

(77) همان ج 9 ص 155

(78) همان ج 12 ص 180

(79) ديدار با جوانان در دومين روز دهه فجر سال 77، روزنامه جمهوري اسلامي يك شنبه 18 بهمن 77

(80) روزنامه كيهان 8 / 12 / 1379

(81) تعليم و تربيت در اسلام ص 70 تا ص 73

(82) مباني فقهي و رواني موسيقي صص 20 - 30

(83) بي نظمي در اين دو اعضا مشكلات زير را به همراه دارد:

1 - اضطراب گوناگون

2 - عصبانيت

3 - سستي

4 - بي ارادگي

5 - سر گيجه

6 - صُراع

7 - ماليخوليا

8 - نفخ معده

9 - تحريكات قلبي

10 - تپش قلب

11 - بي نظمي

12 - آنژين صدري

13 - انقباضات عروقي

14 - اختلالات غدد ترشح داخلي و خصوصاً تخمدان و تيروييد 15 - اسپاسم لوله گوارشي 16 - آسم (تنگي نفس) 17 - نزله ي انقباضي و … تأثير موسيقي بر روان و اعصاب، ص 38

(84) هنري باروك مي گويد:

نوعي بيماري رواني است كه شخص بيمار گاهي مي خندد و بعضي از اوقات از خود ترشرويي نشان مي دهد و گاهي گرفته و غمگين است.

(85) نوعي مرض روحيست كه شخص ادعاهاي بي مورد كرده و خود را شريفتر وبالاتر از همه مي داند.

(86) يك نوغ بيماري رواني است كه مورد بحث وتوجه روانكاوان است اين بيماري شدت آن گاهي به جايي مي رسد كه طرف، خود را براي

هلاكت خود قيام كرده، خويش را به آب و آتش مي اندازد، مسموم مي كند، خود را به زير اتومبيل معشوق رها مي كند و اين بيماري گاهي شخص را به تيمارستان مي كشاند. تأثير موسيقي بر روان و اعصاب، ص 96

(87) مباني فقهي و رواني موسيقي، ص 33

(88) نظري به موسيقي ج1 ص 131

(89) همان ج 1 ص 133

(90) همان ج1 ص 134

(91) همان ج 1 ص 134 - 135 مراجعه شود به: سنن بيهقي ج1 ص 223، نقد العلم و العلماء ابن جوزي ص 250، تفسير زمخشري ج 2 ص 411، تفسير قرطبي ج 14 ص 52، ارشاد الساري ج 9 ص 164، درالمنثور ج5 ص 151، كنزالعمال ج 7 ص 333، تفسير الخازن ج3 ص 46، تفسير شوكاني ج 4 ص 228، نيل الاوطار ج8 ص 264، تفسير آلوسي ج 21 ص 67 - 68، الغدير ج 8 ص 67 - 74

(92) موسيقي از نظر دين و دانش، بهشت جوانان، ص 355 - 356

(93) موسيقي از نظر دين و دانش، ص 30

برادران و خواهران عزيز جهت اطلاع در مورد موسيقي غير از كتببي كه در پاورقي اسامي آنها ذكر شده به اين كتاب ها هم مراجعه فرماييد:

1 - راز كاميابي مردان بزرگ

2 - تاريخ موسيقي نويسنده لرست دلين

3 - تاريخ موسيقي سعدي حسني

4 - مناظره دكتر و پير

5 - بناهاي اجتماعي قرن ها

6 - گناهان كبيره

7 - انديشه ها و اندرزها

(94) موسيقي از نظر دين و دانش، ص 31

(95) همان

(96) تأثير موسيقي ير روان و اعصاب، ص 133ومناظره دكتر و پير، ص 452

(97) تأثير موسيقي بر روان و اعصاب، ص 134

(98) همان، ص134و مناظره دكتر و پير، ص 452

- 453وموسيقي از نظر دين و دانش، ص 52

(99) همان، ص 135

(100) موسيقي از نظر دين و دانش، ص 47

(101) همان (مي خواهد قانون وراثت را هم ثابت كنند)

(102) همان، صفحه 52

(103) مناظره دكتر ويپر، ص 447

(104) اجوبة الاستفتائات ج 2 ص 42

(105) مسائل جديد از ديدگاه علماء و مراجع ج 3 ص 79 - 80

(106) مسائل جديد از ديدگاه علماء و مراجع ج 3 ص 77 - 78

(107) مسائل جديد از ديدگاه علماء و مراجع تقليد ج 3 ص 83 - 85

(108) مسائل جديد از ديدگاه علماء و مراجع تقليد ج 2 ص 59 - 60

(109) اجوبة الاستفتائات ج 2 ص 25

(110) مسائل جديد از ديدگاه علماء و مراجع تقليد ج 3 ص 95 - 96

(111) مسائل جديد از ديدگاه علماء و مراجع تقليد ج 3 ص 91 - 92

(112) مسائل جديد از ديدگاه علماء و مراجع تقليد ج 1 ص 71 - 72

(113) مسائل جديد از ديدگاه علماء و مراجع تقليد ج 4 ص 199 - 200

(114) پرسشها و پاسخهاي دانشجويي ص 47

(115) همان 47

(116) همان ص 47

(117) همان ص 48

(118) استفتائات ميرزا جواد تبريزي س 1059، استفتائات مكارم شيرازي ج 2 ص 695

(119) العروة الوثقي ج 1 (التقليد) م 67

(120) پرسشها و پاسخهاي دانشجويي ص 37 - 38

(121) پرسشها و پاسخهاي دانشجويي ص 54

(122) بهشت جوانان ص 370، فرهنگ اسلام 20 / 1 / 77، ويژه نامه فرهنگ اسلام بهار 1378

(123) بهشت جوانان ص 371، ويژه نامه فرهنگ اسلام بهار 78

(124) بهشت جوانان ص 372 به بعد

(125) پرسشها و پاسخهاي دانشجويي ص 69

(126) همان ص 70

(127) همان ص 70

(128) همان ص 70

(129)

همان ص 70

(130) پرسشها و پاسخهاي دانشجويي ص 71

(131) همان ص 71

(132) همان ص 72

(133) همان ص 72

(134) پرسشها و پاسخهاي دانشجويي ص 73

(135) همان ص 73

(136) همان ص 73

(137) همان ص 74

(138) گناهان كبيره، ج 1، ص 262 - 264 نقل از رساله ي تأثير موسيقي بر اعصاب، ص 3

(139) گناهان كبيره، ج 1، 264

(140) همان، ص 445 - بهشت جوانان ص 358

(141) بهشت جوانان ص 356 - تأثير موسيقي بر روان و اعصاب نقل از مجله روشنفكر ش 556 –ص 26

(142) بهشت جوانان، ص 359 - تأثير موسيقي بر روان و اعصاب نقل از مجله جوانان سال چهارم

(143) تأثير موسيقي بر روان و اعصاب نقل از مجله اميد ايران، ش 835، ص 25

(144) موسيقي از نظر دين و دانش، ص 20 – بهشت جوانان، ص 359

(145) بهشت جوانان، ص 360 - موسيقي از نظر دين و دانش، ص 20

(146) بهشت جوانان، ص 360 - تأثير موسيقي بر روان و اعصاب ص 83 نقل از مجله روشنفكر ش 790، ص 54

(147) سوره انعام /

6 - اعراف / 96 - هود ي 52 - عنكبوت / 40 - طلاق / 2و3و4 - نوح / 10و12

(148) بهشت چوانان، 361 - به نقل ار كتاب تأثير موسيقي بر اعصاب و روان – موسيقي از نظر دين و دانش - تاريخ موسيقي از سعدي حسني

(149) بهشت چوانان، ص 363 - به نقل از مجله صبح، ش 76، آذر 76، ص

9 - نشريه شلمچه ش 20 نيمه اول آذر 76

(150) روزنامه ي جمهوري اسلامي، 4 بهمن، سال 77

(151) مجله زن، 22 مهر سال 74 و 6 آبان 74، ص 7 –

بهشت جوانان، ص 364

(152) سروش جوان شماره 42، سال چهارم.

(153) نظري به موسيقي ج 1 ص 112 به نقل از عقد الفريد ج 6 ص 14

(154) نظري به موسيقي ج 1 ص 110 - 111 به نقل از عقدالفريد ج 6 ص 60

(155) نظري به موسيقي ج1 ص 119 - 120، به نقل از منتهي الآمال ج2 ص 89 - 90

(156) «قانون» كه يكي از آلات نوازندگي موسيقي است، مبتكرش فارابي مي باشد.

(157) الكني والالقاب ج 3 ص

2 - 3

(158) نظري به موسيقي ج1 ص 166 - 167

(159) الاغاني، لابي الفرج الاصفهاني ج 1 ص 68

(160) الاغاني ج 3 ص 307

(161) الاغاني ج 3 ص 307، از اوج تا فرود، نگاهي به جامعه ي اسلامي در عصر اموي نويسنده اسميه العظم، ترجمه: سيد مهدي عليزاده موسوي صص 103 - 107

(162) واعظ خانواده ص 23 - 24 به نقل از منتهي الآمال ج 2 ص 126