احساس حقارت جوامع و سران و نخبگان آنها در برابر تمدن صنعتی مغرب زمین بوده است. [2] .ذکر مطالبی چند به عنوان مقدمه و انگیزه نگارش و جزوه حاضر ضرورت دارد:مفهوم «انتظار» و معنای «آمادگی» از طالب اصلی و اساسی می باشند. منقول است که اهالی روستایی شیعه نشین به هنگام نماز جمعه، جملگی با لباس رزم و با سلاح کامل به نماز می ایستادند با این استدلال که ظهور امام زمان (عج) در روز جمعه خواهد بود و لذا ما باید آماده باشیم و به محض ظهور حضرتش بدون فوت وقت و بی کوچکترین تعلل و تأخیری در رکابش حضور یابیم. مداقه در این امر تا حد زیادی معنای «انتظار» را در فرهنگ شیعه مشخص می کند، و اگر به این مفهوم از «انتظار» که به معنای آماده و مهیا بودن برای ظهور حضرتش می باشد توجه کنیم بایستی آمادگی را به همه امور مربوط به زندگی جمعی و فردی خویش تسری دهیم. از ویژگیهای فردی که بگذریم، جامعه نیز باید آماده باشد. جامعه نیز خود متشکل از عناصر و اجزاء متعددی است که آنها نیز باید آماده باشند.یکی از اصلی ترین موضوعاتی که در هر اجتماعی مطرح است، وجود و [ صفحه 263] احساس هویت جمعی است که البته به گونه ای در ساخته ها و تولیدات آنها تجلی می یابد، و محیط مصنوع (شهر) یکی از مهمترین آنهاست. فی الواقع شهر به عنوان ظرف فعالیتهای انسان، هم از تجلیگاه ارزشها بوده و هویت جامعه را به نمایش می گذارد و هم اینکه جامعه را به سمت ارزشها و یا ضد ارزشهایی هدایت خواهد نمود. به عبارت دیگر هویت جامعه را با ویژگیهای خویش

تعریف می نماید. در مورد خاص مقاله حاضر، مدینه و محل زندگی منتظران امام زمان (عج)، باید بتواند نمایشگر و تجلیگاه باورها و عقاید منتظران بوده و همچنین باید بتواند مروج و تقویت کننده این باورها و عقاید در میان اهل مدینه باشد.در روایات آمده است که:«جعلت لی الارض مسجدا» برای من سراسر زمین مسجد است. [3] و بورکهاردت در این مورد می نویسد: «هر چند پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود که خداوند بر امتش منت نهاد و همه سطح زمین را مکانی برای عبادت آنها قرار داد، معماری است که باید پاکیزگی و آرامشی را که طبیعت تأمین می کند، در مناطق مسکونی و پرجمعیت فراهم آورد. می توان گفت که معماری در میان هنرهایی که محیط انسان را شکل می دهند و آن را مهیای نزول برکت می سازند جایگاه اصلی را داراست.» [4] و چه برکتی مهمتر و خجسته تر و مبارکتر از وجود مقدس امام زمان (عج) می باشد؟ آیا محیط نباید (به عنوان تنها یک عامل که به هر حال بر رفتار و بالنتیجه بر افکار انسان [منتظران ظهور] تأثیر دارد) با ویژگیهای خاص خود آمادگی ظهور حضرتش را بیابد؟همانگونه که ذکر آن خواهد آمد، یکی از مهمترین عوامل موثر در شکل گیری محیط و همچنین عامل هویت دهنده به آن (و بالنتیجه عامل هویت جامعه)، اصول و ارزشهای فرهنگی حاکم بر جامعه می باشد. برای کسی که حداقل آشنایی با [ صفحه 264] اصول فرهنگی تشیع را دارد، امری بدیهی و روشن آن است که بارزترین ویژگی این مکتب (پس از اصول اساسی دین و اصل ولایت) ارزشهایی مانند «انتظار» و «آمادگی» برای ظهور امام عصر

(عج) می باشد. حال که این ارزشها و اصول به عنوان ارزشهایی فرهنگی و بنیادین پذیرفته شده اند بایستی دید که تجلی و تأثیر آنها در محیط و سیمای شهر و محیط زندگی شیعیان و معتقدان و مروجین این ارزشها چیست؟ به عبارت دیگر باید دید که آیا تمدن شیعی چگونه آمادگی خویش را برای شهور به زور نگه می دارد؟ آیا اصولا «شهر» لیاقت و شایستگی «ظهور» را دارد؟ و همچنین متقابلا به این موضوع اندیشید که محیط و شهر منتظران چگونه این باور [انتظار] را به اهل خویش متذکر شده و آن را تقویت و ترویج می نماید.در مورد سایر ادله رجوع کنید به بحث آتی تحت عنوان علل اهمیت سیما و کالبد مدینه.

می باشد. که البته این فرهنگ در بسیاری (اگر نگوییم همه) مقولات زندگی افراد جامعه از جامعه نظام دهی محیط زندگی موثر و دخیل است.هر تمدنی را می توان متشکل از سه عنصر اصلی و اساسی دانست. عنصر اول «انسان»هایی که متعلق به آن تمدن خاص هستند (اهل مدینه یا تمدن مورد نظر)، دوم «مدینه» (شهر یا ظرفی) که انسانهای متعلق به آن تمدن در آن می زیند، و سوم «جهان بینی» و تفکری که بر جامعه انسانی حاکم بوده و عاملی است در تنظیم روابط آحاد جامعه، تعریف کننده نحوه نگرش جامعه به محیط طبیعی و محیط مصنوع، تنظیم کننده روابط نمادهای اجتماعی، تبیین کننده راه و روش زیست، و معرف بسیاری عوامل دیگر که اگر جملگی را در یک عبارت خلاصه کنیم می توانیم آن را «تبیین هدف از خلقت و حیات انسان بر کره ارض» بنامیم. از آنجایی که تا هدف برای جامعه و آحاد آن روشن نباشد و نداند که مقصد نهایی چیست و کجاست، نخواهد توانست خط مشی و راهی تعریف شده و روشن را برای اداره و حیات جامعه بیابد، همانطوری که که در حالت نامشخص بودن هدف امکان بهره گیری صحیح از تجارب جوامع بشری و تشخیص سره از ناسره ممکن نخواهد بود. لذاست که می توان گفت مهمترین عنصر از عناصر سه گانه تمدنها، عنصر سوم (جهانبینی) است، و همین عنصر است که در تماس و برخورد تمدنها مورد گفتگو (تأیید، تکذیب، تعدیل، تقلید،...) قرار می گیرد. و باز، جهانبینی است که خط مشی ها و سیاستها را مشخص می نماید و به تبع آن برچگونگی فعالیتهای انسان و حاصل این فعالیتها اثر می گذارد. و یکی از

مهمترین آثار انسان بر زمین، ساخت محیط زندگی و یا به عبارت دیگر ظرف تمدن (مدینه یا شهر) است. و با عنایت به پذیرش جهانی تأثیر فرهنگ و جهانبینی بر کالبد و سیمای محیط زندگی و اثر متقابل محیط بر انسان، تمرکز اصلی مقاله بر تأثیر «جهان بینی» بر «مدینه» منتظران و [ صفحه 266] ویژگیهای آن متوجه خواهد بود.علت دیگری که توجه به دریافت ویژگیهای «مدینه منتظران» را ضروری می نماید این است که در مورد دو عنصر دیگر تمدن اسلام (شیعه) و یا به عبارت دیگر جامعه منتظران ظهور حضرت مهدی (عج) (یعنی جهانبینی و تفکر شیعه و همچنین در مورد منتظران یا شیعیان) بسیار سخن رفته است. طی قرون متمادی، و به ویژه در سده ی اخیر که تهاجم همه جانبه (و به ویژه تهاجم فرهنگی) دشمنان اسلام بسیار شدیدتر بوده، هرگاه که یکی از این عناصر مورد هجمه بیگانه قرار گرفته باشد بدلیل ملموس بودن و وضوح تهاجم، همه بزرگان و علما به مبارزه (و به ویژه مبارزه ی علمی) با آن پرداخته اند. لکن در زمینه ایجاد محیط مصنوع (بنا و شهر) به دلیل غیر مستقیم و نامرئی بودن تهاجم نفوذ ایده ها و تفکرات بیگانه، مقابله بسیار ضعیف بوده است. علت عمده این امر مخفی بودن مبانی نظری طرحها و برنامه هایی بوده است که به صور ظاهرا علمی)cifitneicS(وارد ممالک اسلامی شده اند، و به علت همین مخفی بودن اثرات نامطلوب و مخرب خود را بر جنبه های مختلف و به ویژه فرهنگ جامعه به مرور نشان داده و مردم نیز متوجه ریشه این آثار مخرب نشده اند. [7] .

موضوع بحث، تنها عنصر «مدینه» به عنوان محور اصلی بحث انتخاب شده است. در اینجا این موضوع مورد بحث قرار خواهد گرفت که چرا اصولا سیما و کالبد شهر در معرفی یک فرهنگ و یک تفکر اهمیت دارد و این اهمیت تا چه حد می باشد. در مورد ارتباط سیمای عمومی [ صفحه 267] محیط زندگی باارزشهای فرهنگی بسیار سخن رفته است که در اینجا تنها به برخی از آنها اشاره ای اجمالی خواهد شد و توضیح بیشتر به مراجع ذیربط ارجاع می گردد. و به عبارت دیگر این نکته مورد بررسی قرار خواهد گرفت که چرا سیما و کالبد شهر در معرفی فرهنگ اهل شهر اهمیت دارد؟ دلایل عمده اهمیت سیمای مدینه منتظران در بیان و ترویج «انتظار» عبارتند از:

و فرهنگ و آداب و سنن ارتباطی نزدیک داشته و ضمن آنکه خود از آنها متأثر بوده اند، زمینه ایجاد دگرگونی (تقویت و یا تضعیف) در آنها را نیز فراهم می آورده اند.اهمیت شهرها در معرفی یک تمدن و همچنین تأثیر آنها بر اهل شهر تا بدانجا اهمیت دارد که آگاهان و فرزانگان عصر حاضر دقیقا به آن متوجه بوده و به [ صفحه 268] مناسبتهای مختلف بر آن تأکید می نمایند.به جملات زیر توجه فرمایید:«محیط اسلامی، چه افراد و چه ملتها، همواره در معرض این دو گونه تهدید (درونی و بیرونی) قرار داشته و امروز بیش از همیشه قرار دارد. ترویج متعمدانه فساد در کشورهای اسلامی و تحمیل فرهنگ غربی که از سوی برخی رژیمهای وابسته نیز به آن کمک می شود و از رفتار فردی تا شکل شهرسازی و محیط عمومی زندگی و مطبوعات و غیره را در بر می گیرد.» [9] با این مقدمات، این موضوع که «شهرها» عامل معرفی یک تمدن هستند باید مورد توجه جدی مسئولین امر قرار گرفته، و برنامه ریزی برای ایجاد و رشد و توسعه و اصلاح (وضع موجود) شهرها جهت دستیابی و ایجاد محیطی مناسب برای زندگی منتظران آغاز گردد، به نوعی که سیما و کالبد آن به عنوان عامل هویت امتی مسلمان و شیعه و منتظر و آماده ظهور حضرت مهدی (عج) عمل نماید. شهرهایی که ضمن هویت اسلامی و شیعی و منتظر داشتن، به مدینه نشینان نیز هویت بخشیده و متذکر و هدایتگر آنان به سمت اصول اعتقادی و باورهایشان باشند.

بر انسان و رفتارهای او، امری محرز و پذیرفته شده می باشد که توجه به این امر اهمیت ساخت شهر و نظم دهی فضاها و کالبد و عملکردهای آن بر مبنای ارزشها و اصول فرهنگی کاملا روشن می نماید.یکی از مباحث مهمی که امروزه در قلمرو شهرسازی مطرح است عبارت از [ صفحه 269] روانشناسی محیطی است که تأثیر محیط را بر رفتارهای انسان مورد مداقه قرار می دهد. با عنایت به این مباحث روشن می شود که ایجاد محیط زندگی مناسب برای مسلمین و منتظران نیازمند شناسایی ویژگیهای خاص برای آن محیط به کارگیری آنها در طراحیها و برنامه ریزیها می باشد تا به توسط آن بتوان هم به کاهش (و یا حذف) امکان بروز گناه کمک نمود، و هم اینکه ارزشهای اسلامی را در میان جامعه تقویت نمود. بنابراین می توان گفت که شهر منتظران بایستی هدایتگر جامعه به سمت اصول و ارزشهای فرهنگی از طریق تذکر مداوم ارزشها، [10] عبرت دادن، [11] تکیه بر ابعاد معنوی حیات، [12] و رعایت اصول جهانی (تعادل، هماهنگی، وحدت و...) طبق تعاریفی باشد که تفکر شیعی از آنها ارائه می نماید.اصل هدایت آنچنان اهمیت دارد که قرآن کریم مایه هدایت انسانها (متقین) نامیده شده است [13] و اصولا ارسال رسل جملگی برای هدایت انسان بوده است، و حتی یکی از اسامی مقدس امام زمان (عج) یکی از مشتقات آن (مهدی: هدایت شده، ارشاد گردیده) می باشد. در راستای دستیابی به این هدف والا، استفاده از همه ابزار و وسائل مشروع امری ضروری و واجب است. یکی از مهمترین آنها نشانه هایی است که عامل هدایت انسان بوده و متذکر او به اصول حیاتش می باشند و این

نشانه ها اعمند از نشانه های معنوی و نشانه های مادی چنانچه حضرت علی علیه السلام می فرماید: «پس از اسلام ستونهایی است که پایه آنها را خداوند در حق کارگذارده است... و نشانه ای که روندگان به آن راه می جویند، و علامتهایی که به آنها راه یافته می شود.» [14] و نیز «در اطراف زمین راههای گشاده باز کرد و در میان راهها [ صفحه 270] برای روندگان علامات و نشانه هایی برای یافتن راه و گریز از گمراهی بر پا نمود.» [15] .علیهذا می توان گفت یکی از عواملی که می تواند به عنوان عامل هدایت انسان نقش ایفا کند محیط مصنوع است. این اهمیت در سالهای اخیر با رشد علم محیط و اثرات آن را بر رفتارهای انسان مورد بررسی و تأکید قرار داده است. همانگونه که ارزشهای برآمده از فرهنگ جامعه در شکل دادن محیط نقش دارند، محیط نیز بر انسان و رفتار او و بر تملایلات و انتخاب روش زندگیش تأثیر دارد. برای نمونه شهر سراسر تبلیغات، آن هم از نوع مادی و تهییج کننده مصرفش، شخص را به سمت مصرف گرایی سوق می دهد.شهری که ابنیه اش هر کدام نشانه ای است از تشخیص طلبی و فردگرایی، اهلش را به سمت منیت و خودنمایی و ریا می خواند و... و بالعکس مدینه متشکل از اجزاء متجانس و متعادل، مدینه متوازن و با اجزاء هماهنگ و مدینه با مقیاس انسانی مردم را به سمت وحدت جمع می خواند. [16] .فی الواقع بحث هدایت ساکنین، مترادف و پاسخگوی مباحثی است که در مقوله تأثیر محیط بر رفتار انسان مطرح می شود. این مقوله که طی سالهای اخیر در بحث روانشناسیی محیطی مطرح شده است جایگاه ویژه ای در

مباحث مربوط به شکل دادن به محیط زندگی انسان (Built Environment) یافته است.

«تعاون و همکاری» و «رعایت اخلاق و حقوق». [19] .اگرچه بنا به اعتقاد بسیاری، شهرها می توانند زمینه ساز تحقق بسیاری آمال و آرمانهای جامعه باشند، لکن عوامل فوق الاشاره عواملی هستند که شهر به راحتی می تواند زمینه رشد آنها را فراهم کند. به بیانی دیگر شهر می تواند دقیقا گویای این مطلب باشدکه به این عوامل توجه می کند و در راستای تحقق آنها گام برمی دارد و یا اینکه نسبت به آنها بی تفاوت می باشد. [20] .

«اصول عملی» ناشی از اوامر و نواهی.

می باشد. با اعمال این مفهوم به عنوان ویژگی نظم، زمینه پاسخگویی به نیازها و ارزشهایی همچون آزادی، محرومیت، امنیت و آرامش، خصوصیت و خلوت، اجتناب از تفاخر و امثالهم در فضاهای خصوصی و عمومی شهر فراهم می گردد. [24] .- معتقدان این تفکر در پی نمایش تسلط جنبه معنوی حیات بر بعد مادی آن هستند بدون اینکه این جنبه را فراموش کرده و یا از اهمیت آن بکاهند، بلکه در پی بهره گیری از جنبه ی مادی حیات در خدمت و اعتلا و کمال جنبه ی معنوی حیات می باشند. به عبارت دیگر مدینه منتظران به تبعیت از تفکر اسلامی که به تفکیک ابعاد معنوی و مادی حیات قائل نبوده و هر دو را زمینه و وسیله رشد کرامتهای انسان می شمارد، امکانات معنوی و مادی را توأما در اختیار اهل شهر قرار می دهد با این توجه که اولا تسلط روانی و فیزیکی عناصر معنوی و روحانی (مثل مسجد) را بر عناصر (ظاهرا) مادی شهر (مثل بازار) حفظ نموده، ثانیا در فضاهای شهری تأکید اصلی را بر عناصر متذکر (اعم از عناصر طبیعی و سمبلهای انسان ساخته) متمرکز [ صفحه 275] نموده و زمینه های تفاخر فردی را از بین می برد، ثالثا زمینه ای برای رشد مصرفگرایی و مدگرایی (آفات و مصائب مدنیت معاصر) را فراهم نمی نماید، و رابعا اینکه مدینه منتظران فضای تبلیغ و تکریم معنویت است و نه مبلغ و مروج و تهییج کننده جنبه مادی حیات. [25] .- پیروان تفکر توحیدی در پی آنند که کثرت موجود در محیط و اجزاء آن را در وحدتی که تجلیگاه اعتقاداتشان است به نمایش بگذراند کمه هر چه اجزاء به کل نزدیکتر شویم،

علیرغم افزایش اجزاء و کثرت آنها، این وحدت، نمایش جدیتر، مستحکمتر و جامعتری می یابد. سلسله مراتب مختلف وحدت را می توان در وحدت کالبدی یک بنا، وحدت محله شهری، وحدت کل شهر، وحدت شهر با طبیعت و نهایتا وحدت جامعه جستجو نمود. [26] جملگی این وحدتها، اهل مدینه را به وحدتهایی متذکر و رهنمون می گردند که در رأس آنها وحدت الهی (توحید) قرار دارد که از طریق تسلط عناصر طبیعی به اهل مدینه القاء می گردد. مرتبه بعدی وحدت مورد نظر، وحدت جامعه اسلامی (امت واحده) است که از طریق نفی فردگرایی (individualism) و خودنمایی است که تفکر مدرنیسم مروج و مبلغ آن بوده است، و همچنین تأکید بر روح جمعی از طریق افزایش امکان ارتباطات رو در رو بین اهل مدینه در فضاهای مناسب شهری امکان بروز آن تسهیل می گردد.

مردم عدالت قضایی متبادر می شود، لکن با مراجعه به تعریفی که از عدل می شود و شمولیت آن بر همه فعالیتها و امور زندگی و حیات، مشخص می شود که عدالت گستری امام علیه السلام همه شئونات و فعالیتهای افراد و جوامع و از جمله شکل دادن به محیط زندگیشان را در بر می گیرد. اصولا چیزی که دنیا در پی آن می باشد، در هر زمینه ای، چیزی جز عدل و عدالت نیست. به یکی از موضوعات مهم روز «توسعه پایدار» توجه کنیم، با توجه به همه تعاریفی که از آن ارائه می شود به این نتیجه می رسیم که چیزی به «عدالت» در استفاده از منابع توسعه ای پایدار را به ارمغان نخواهد آورد و تنها در صورت رعایت عدالت و لحاظ نمودن عدل در همه فعالیتها، رسیدن به توسعه پایدار حتمی خواهد بود. [28] .عدل را می توان به عنوان اصلی ترین ویژگی و صفت نظم مورد نظر برای شکل دادن مدینه منتظران معرفی نمود. با عنایت به تعریف عدل که عبارتست از «قرار [ صفحه 277] دادن هر عنصر در مکانی که بهتر از آن برایش متصور نباشد»، می توان گفت که در صورت مکانیابی صحیح عملکردهای شهری، و در صورت انتخاب نسبتها و تناسبات و ارتباطات صحیح و منطقی بین ابعاد ابنیه و بین نیازهای انسان و عملکردهای شهری و بین فضاهای باز و بسته و بودن تواناییهای روانی و جسمی انسان و ابعاد فضاها و ابنیه شهر و بین عناصر انسان ساخته و طبیعت و بین انسان و طبیعت و ساخته های انسان و... می توان از وجود نظمی سخن گفت که بر مبنای عدل تعریف و هدایت شده است، و لذاست که

حاصل آن محیطی متعادل و مناسب برای زندگی انسان منتظر خواهد بود.

بسنده می گردد.مدینه ی منتظران مدینه شکر است: با عنایت به تعریفی که از «شکر» ذکر گردید بسهولت می توان دریافت که کلیه فعالیتهایی که در رابطه با شهر و شهرسازی انجام می شوند از جمله طراحی شهر، مکان یابی عملکردهای شهری، استفاده صحیح از مواهب الهی، استفاده از مصالح، شکل ابنیه و فضاهای شهری و نحوه استفاده از آنها و... می توانند صبغه ای از شکر بخود بگیرند و یا بعکس تجلی کفران تلقی شوند. علاوه بر این یکی دیگر از مصادیق شکر می تواند این باشد که فضا، بنا و عملکردهای شهری رنگ و بوی فرهنگ خودی بگیرند. و این نیازمند جدیتی زیاده است تا آنچه که در شهر موجود می شود، حتی آنچه که از بیگانگان به عاریت گرفته می شود، استحاله یافته و مطابق با فرهنگ و آداب و سنن و اقلیم ملی و بومی تغییر یابد، تا اولا با رفع نواقص آن کارآییش افزایش یافته، و ثانیا بجای تذکر به قدرت بیگانه در ابداع و اختراع، یادآور نیروی خلاقه خودی و ارزشهای فرهنگ ملی باشد. و این درست همان کاری است که دانشمندان و جوامع اسلامی در قرون اولیه گسترش اسلام انجام دادند، و با دستیابی به دانش و اطلاعات ممالک و فرهنگهای دیگر چنان به استحاله و تصفیه آنها همت گماشتند که جملگی هویتی اسلامی یافته و هر علم و فن و هنری (همچون فلسفه، هنر، معماری و...) با صفت اسلامی نزد جهانیان شهرت یافتند. و این امکانپذیر نگردید مگر با توجه به لزوم حفظ هویت [ صفحه 279] خودی و ارزیابی آنچه که از فرهنگ بیگانه گرفته می شد با معیارهای خود و اصلاح و تکمیل آنها.مدینه منتظران

مدینه ذکر است: «حاضر کردن صورتی است که بعد از غیبت از ادراک در ذهن حفظ شده، یا نگهداشتن صورت حاضر در ادراک است که پنهان نشود.» [31] بنابراین مدینه منتظران حامل پیامهای تذکر دهنده به منتظرین است، تذکرهایی که انسان را به اصول و ارزشهایی متذکر گردد که انسان فطرتا به آنها معتقد و ملتزم به رعایت آنهاست لکن زنگار زندگی دنیوی و مادی چون حجابی آن را مستور داشته و انسان را به فراموشی کشانده است. ویژگی تذکردهی مدینه منتظران و عناصر آن را در مقولات مختلفی می توان لحاظ نمود. یکی فراهم آوردن امکان تماس مداوم و نزدیک با عناصر آن را در مقولات مختلفی می توان لحاظ نمود. یکی فراهم آوردن امکان تماس مداوم و نزدیک با طبیعت و عناصر طبیعی به عنوان یکی از مهمترین منابع شناخت و عناصری با معانی والای نمادین. این تماس علاوه بر تذکردهی امکان تفکر را به عنوان یک ارزش و عبادت اسلامی دیگر برای مردم فراهم می آورد. تماس با طبیعت به تعدادی پارک محدود و منحصر نمی گردد بلکه از واحد مسکونی (خانه) گرفته تا محله و شهر را در بر می گیرد و طبیعت نیز منحصر به گیاه (آن هم از نوع تزیینی و بی ثمرش) نمی باشد بلکه همه عناصر طبیعی را شامل می گردد از جمله: آب، نور، هوا، گیاه، خاک، سنگ، آسمان، ستارگان، ماه، خورشید، موجودات زنده و...دومین مقوله را می توان بهره گیری از آیات قرآنی در ترکیب با سایر هنرها دانست. این عمل ترویج مفاهیم قرآنی در بین مردم است چنانچه گفته اند: «وفور کتیبه های قرآنی بر دیوار مساجد و بناهای دیگر یادآور این واقعیت است که زندگی

اسلامی در همه ابعاد خود با آیاتی از قرآن در آمیخته و بواسطه تلاوت آن، و نیز [ صفحه 280] بوسیله نماز و دعا و مناجات، تکیه گاه معنوی پیدا می کند. اگر بتوان تأثیر ناشی از تلاوت قرآن را ارتعاشی روحانی خواند (و کلمه بهتری هم برای آن نمی توان یافت چون تأثیر مورد نظر ماهیتی معنوی و در عین حال شنیداری دارد) آنگاه باید گفت که همه هنرهای اسلامی بناگزیر باید محمل نقشی از این ارتعاش باشند.» [32] باید توجه داشت که همه چیز این کتیبه ها از قلمرو هنری (کاشیکاری، آجرکاری، گچبری و خطاطی) گرفته تا صور و هندسه و از همه بالاتر متون آن مداوما ناظر را به اصول و ارزشهایی متذکر می گرداند.مقوله بعدی بهره گیری از نمادها و نشانه ها می باشد. این نمادها و نشانه ها که معانی معنوی و روحانی را در خویش مستتر دارند (بر خلاف وضعیت حاضر شهرهای معاصر) تهییج کننده مادیات نیستند، مصرف را ترویج و ترغیب نمی کنند، به فردگرایی و منیت دامن نمی زنند، و بطور خلاصه مبلغ و تابع مدگرایی نیستند.مقوله بعدی از طریق ارتباط مدینه با گذشته آن می باشد که زمینه عبرت گیری اهل خویش را فراهم می آورد. تعالیم قرآنی در آیات متعددی انسانها را به عبرت گیری از آثار پیشینیان امر فرموده است. این عبرت گیری در دو مقوله قابل بررسی است. یکی تفکر در عاقبت مکذبین و راه ضلالت رفتگان، و دیگر مداقه در راه صالحان. تجربه (که یکی از مصادیق آن مدنظر داشتن نتایج حاصله از اعمال دیگران است) زمینه گسترده ای از دانش بشری است، و آنچه که مهم است اینست که بنا به فرمایش حضرت امیرالمومنین علیه السلام از تجارب دیگران

نیکهایش را برگزید و تکرار کرد و بدیها و مفاسدش را بدور افکند. بنابراین تداوم تاریخی مدینه یکی از مقولات مهم در مدینه منتظران است. البته تداوم و ارتباط با گذشته نه به عنوان تفنن، بلکه به عنوان یک منبع شناخت و اصلاح راه و انتخاب مسیر درست مورد [ صفحه 281] نظر می باشد. تاریخ مدینه، نه در موزه ها، که در متن زندگی جاریست. اشکالات برنامه ها و طرحها دائما شناسایی و رفع شده و محسناتش تقویت می شوند.مدینه منتظران مدینه تقوی است: مدینه منتظران تأکید کننده و رشد دهنده تقوای الهی است. محلی است که مانع و سدی در بروز گناه بوجود می آورد و زمینه ارتکاب گناه را به حداقل ممکن کاهش می دهد، احسان جماعت را بر یکدیگر سبب می گردد، امکان تجاوز به حقوق سایرین را از بین می برد، تذکر دهنده ارزشهاست، هادی به سمت معنویات است، حافظ انسانیت انسان است، و گویای عبودیت انسان می باشد جملگی این امکانات از طریق توجه به ارتباط صحیح و منطقی عملکردها و ابنیه و فضاها با یکدیگر، از طریق توجه به حقوق انسانها (اعم از همسایگان، غنی و فقیر، سواره و پیاده و...)، از طریق توجه به ارزش و اهمیت انسان (خلیفه الله) و ارجحیت او بر ساخته هایش با عنایت به رعایت مقاییس انسانی (نه فقط در ابعاد فیزیکی که در ابعاد روانی)، از طریق تذکر مداوم انسان به ارزشهای معنوی، و از طریق ایجاد هماهنگی و تعادل درمحیط فراهم خواهند گردید.مدینه منتظران مدینه وحدت است: به تبع تأکید اسلام بر جماعت و امت واحده، شهر اسلامی شهری است که با وحدت جامعه و نه تفرق مردم پیوندی ناگستنی

دارد. سیما و کالبد مدینه به طرق مختلفی در ایجاد و تقویت وحدت مورد نظر نقش ایفا می نماید از جمله: از راه تحلیل برخوردها، از راه رعایت سلسله مراتب، از راه ایجاد فضاهای شهری تقویت کننده تماسهای رو در رو، از راه ایجاد و نمایش وحدت در کالبد شهر، از راه اجتناب از چند قطبی شدن شهر، از راه ایجاد هماهنگی محیط طبیعی و محیط مصنوع، از راه القاء جهت واحد (قبله)، از راه هماهنگی معماری و فرم و شکل و مصالح ابنیه، از راه هماهنگی محیط مصنوع با ویژگیهای روانی و مادی انسان و... [ صفحه 282] مدینه منتظران مدینه احسان است: در قرآن کریم بلافاصله پس از امر انسان به عدل، انسان را به احسان امر می فرماید [33] و در آیه 36 سوره نساء کسان خاصی را بر می شمارد. [34] بدون ورود در مباحث تخصصی مرتبط با احسان و رعایت حقوق دیگران، فقط به چند مورد از مواردی که می توانند به عنوان زمینه ساز تقویت احسان در مدینه منتظران عمل نمایند اشاره می شود:- پیشگیری از بروز امکان آزار و اذیت همسایگان با بهره گیری از رعایت اصل سلسله مراتب (بین فضاهای خصوصی و عمومی و نیمه خصوصی و نیمه عمومی)، و با استفاده از مصالح و فرمهای مناسب معماری به گونه ای که امکان نفوذ سر و صدا و دید از داخل فضاها به یکدیگر منتفی باشد.- پیشگیری از اشراف ابنیه به یکدیگر، که این مورد علاوه بر افزایش روحیه احسان بین مردم عاملی در جهت احساس امنیت و افزایش خصوصیت و خلوت بوده و از سوی دیگر امکان بروز گناه (به داخل منزل دیگران نگریستن)

را از بین می برد.- پیشگیری از قطب بندیهای شهری: چند قطبی شدن شهرها از دید اقتصادی و توانایی مالی ساکنین) از پدیده هایی است که طی سده های اخیر در شهرها عمومیت و گسترش یافته است، و عاملی در جهت خدشه به وحدت جامعه و جدایی مردم از یکدیگر می باشد.- قرار گرفتن امکانات در اختیار کسانی که سالخورده، بیمار و یا یتیمی در خانه دارند تا از نیاز به ایجاد خانه های سالمندان و یتیمخانه، نوانخانه و... حتی الامکان پیشگیری شود. [ صفحه 283] - فراهم آوردن امکانات برای مادران (بویژه شاغلین)، تا کودکان بتوانند حداکثر استفاده را از نزدیک بودن به مادر ببرند.- حفاظت ضعفا در مقابل اقویا (مثلا حفاظت پیاده در مقابل سواره): این مورد نیازمند وضع قوانین به همراه آموزش مردم و اجرای صحیح آنها و توجه به قلمروها و فضاهای شهری و نحوه ی ارتباط آنها با یکدیگر می باشد.مدینه منتظران مدینه امن و ایمن است: اهمیت و ایمنی در جامعه مسلمین به حدی است که اولین وظیفه مسلمین در تماس با یکدیگر القاء این مطلب به طرف مقابل است، و در این راستا ابتدایی ترین راه القاء امنیت، «سلام» است. «القاء سلام در واقع ایمن ساختن کسی است که بر او سلام شده، ایمنی از تعدی بر او و ایمنی از لگدکوب شدن حریت فطری انسان که به او بخشیده شده. اولین چیزی که یک اجتماع تعاونی بین افراد خود لازم دارد این است که هر فرد در جان و مال و عرض خود و هر چه برگشت به این سه مطلب داشته باشد، از دست دیگران در امان باشد.» [35] و حضرت مولی الموحدین علیه السلام می فرماید:

«خداوند واجب گردانید... سلام و درود (بر یکدیگر) را برای ایمنی و آسودگی از جاهای ترس، چون مراد از «سلام علیکم» آن است که بین من و شما زد و خوردی نیست بلکه صلح و آشتی است.» [36] .غرض از ذکر این مقدمه، روشن شدن اهمیت امنیت در جامعه و شهر اسلامی است که ابعاد متفاوتی را شامل است از جمله:- امنیت اجتماعی امنیت در مقابل تهاجم بیگانه امنیت در مقابل بلایای طبیعی امنیت در مقابل عوارض فعالیتهای انسان (انواع آلودگیهای محیطی صوتی و بصری) [ صفحه 284] - امنیت در مقابل وسواس شیطانی، مصرفگرایی و رقابتهای مادی امنیت روانی در مقابل ساخته های انسانی (مقیاس انسانی در بعد روانی)- امنیت ضعفا در برابر اقویا (فی المثل امنیت پیاده و مقابل سواره) [37] و...به طور اجمال اینکه در مدینه منتظران زمینه آزار رساندن و آزار دیدن از بین رفته است.مدینه منتظران مدینه اصلاح و عاری از فساد است: ملائکه در وقت با خبر شدن از خلقت انسان از سوی حقتعالی و خلافت او در زمین سوال می کنند: «آیا قرار دهی در زمین آنرا که فساد جوید؟» [38] و خداوند تبارک و تعالی وقتی که آدم و حوا را از نزدیک شدن به «درخت» نهی می کند و می فرماید: «که اگر نزدیک شوید از گروه ستمگران خواهید بود.» [39] .از طرف دیگر تعالیم قرآنی «عمل صالح» پس از ایمان را از راههای رستگاری می شمارد. [40] بنابراین می توان نتیجه گرفت که: وظیفه اصلی انسان در زمین، «اصلاح» و دوری از «فساد» است. به دنبال این وظیفه، شکل دادن به محیط مصنوع نیز باید صبغه ای از اصلاح در

زمین، اصلاح در روش زندگی، اصلاح روحیات و منش انسان، اصلاح فرد و جامعه و... را به نمایش گذاشته و از فساد در همه زمینه ها بپرهیزد. بالنتیجه می توان گفت هر فعالیت و هر ساخت و سازی که در زمین انجام می پذیرد بایستی به گونه ای در خدمت انسان و رشد کرامتهای او و حافظ و تقویت کننده عزتش باشد. به عبارت دیگر هر طرح و برنامه ای که برای ساخت و ساز و توسعه تهیه می گردد بدوا بایستی مورد ارزیابی قرار گیرد تا باعث فساد در [ صفحه 285] زمین (اعم از فساد مالی و معنوی) و به ویژه فساد روحی برای انسان نگردد. و نه تنها چنین نباشد که حتی الامکان عاملی در جهت کمال انسان و کمال موادی باشد که در ساختن، مورد استفاده قرار می گیرند.مدینه منتظران مدینه شهادت است: گذشته از ذکر شهیدان و فرهنگ شهادت که بحث مبسوط جداگانه ای را طلب می کند، مدینه منتظران به اصول اسلام، به اعتقاد مردم، به استقلال مدینه،به هویت مردم، به سنتهای حسنه، و به انتظار اهلش برای ظهور شهادت می دهد. و این شهادت در سیما و کالبد شهر که از هر تمرکز و تأکید بر جنبه مادی حیات و بالنتیجه از مصرفگرایی و مدگرایی و به طور خلاصه از دنیاگرایی عاری است مشهور خواهد بود. سیما و کالبد شهر عاری از نشانه ای است که بخواهد خود را بر انسان مسلط نشان دهد. سیما و کالبد شهر هویتی آشنا و خودی دارد و به هیچ وجه یادآور قدرت و ارزشهای بیگانه نیست. و نهایتا اینکه سمبلهای شهری اهل شهر را به ارزشهای فرهنگی و حیاتشان متذکر می باشند.در مورد

اینکه مدینه منتظران مدینه به هدایت و مدینه هویت است در بخش دوم و در توجیه علل اهمیت سیمای شهر سخن گفتیم که ذکر مجدد احتراز می شود.مدینه منتظران مدینه تعالی و میانه است: تحت عنوان قبلی (اصول نظری)، از وحدت (به عنوان سر سلسله اصول اسلامی) ذکر مختصری به عمل آمد و همینطور از عدل نیز به اجمال ذکری به میان آمد. این فراز از مقاله (اصول عملی) و با ویژگی دیگری به پایان می بریم که خود جزیی (و یا به عبارتی عین) عدل است: یعنی تعادل، یعنی میانه روی.به مصداق «و کذالک جعلناکم امه وسطا...» [41] و «خیرالامور اوسطها» [42] و «الیمین و [ صفحه 286] الشمال مضله و طریق الوسطی هی الجاده»، [43] مدینه منتظران مدینه میانه، نمایش احتراز از لغو و بیهودگی، الگوی پرهیز از اسراف و تبذیر، و مدینه میانه، نمایش احتراز از لغو و بیهودگی، الگوی پرهیز از اسراف و تبذیر، مدینه ای مخالف افراط و تفریط است.مدینه منتظران عاری از نشانه ی ریا و تفاخر است. این مدینه توجه و امکانات خویش را بالسویه در اختیار همه ی آحاد جامعه قرار داده است.در مدینه منتظران نیازها و جنبه های مادی و یا بالعکس فقط نیازها و ابعاد معنوی مورد تأکید نیستند، و... به بیان دیگر در مدینه منتظران دنیا و آخرت مردم همسو و هماهنگ مورد توجه هستند که این هماهنگی نه به معنای تساوی، که به معنای دنیا وسیله ارتقا معنویت بودن است. به عبارتی دیگر مدینه منتظران مدینه بری از اسراف و تبذیر است.و خلاصه اینکه مدینه منتظران با مدینه غیر منتظران متفاوت و قابل تمییز است.

نکته که مختصات مذکور همه صفاتی نیستند که مدینه منتظران بایستی به آنها متصف باشد، و اینها تنها نمونه هایی هستند که تبیین جامع آنها و سایر صفات شهر منتظران آرزویی است که مسئلت تحقیق آن را به درگاه احدیت نیاز می بریم به هر حال می توان گفت که مدینه منتظران، محل تجلی اسلام و مناسب زیست مومن منتظر است. اهل مدینه همواره برای تجلی بخشیدن به ارزشهای منبعث از تعالیم اسلامی، طرق و ابزار درخور و مناسب با زمان و مکان را جستجو می نمایند و ضمن استفاده از دستاوردهای علوم و فنون و هنرها و [ صفحه 287] تجربه های سایر ملل و جوامع بشری، از یاد نمی برند که اینها همه تنها ابزاری در جهت خدمت به انسان و رشد کرامتهای والای او هستند. مدینه منتظران نیز همانند شکل ظاهری و اسم و البسه و عرف و ادب و... آحاد جامعه، هویت خاص خود را دارد که تمایزش را از مجتمعی بنا شده بر مبنای تفکرات غیر اسلامی به وضوح و روشنی نمایش می دهد. مدینه منتظران، محیط فرهنگ ساز (به معنای تولید فرهنگی جدید و در ضدیت با فرهنگ اصیل جامعه) نیست، بلکه تقویت کننده و رشد دهنده فرهنگ ملی و مفسر زوایا مستور معنوی و روحانی آن است.در جهت دستیابی به تعریفی جامع از «مدینه منتظران» و همچنین تدوین ضوابط و مقرراتی که بتوان توسط آنها «مدینه منتظران» را تجلی عینی بخشید، توصیه هایی مقدماتی تقدیم می گردد:- ایجاد مرکز و موسسه ای با پشتوانه معنوی و مادی لازم به عنوان مرکز مطالعات معماری و شهرسازی اسلامی که بانی و متولی و هدایتگر تحقیقات لازم در زمینه تدوین ویژگیهای

«مدینه منتظران» و همچنین تحقیق در چگونگی تجلی کالبدی بخشیدن به آنها باشد.- همکاری جدی حوزه و دانشگاه در جهت همکاری در انجام تحقیقات مشترک در زمینه هایی همچون شناسایی ویژگیهایی که تعالیم اسلامی برای محیط زندگی انسان تعیین می نماید، تعریف ارتباط انسان با محیط طبیعی و محیط مصنوع، تبیین نحوه استفاده از منابع و مواد موجود در طبیعت، تبیین نقش انسان در عالم هستی و رابطه انسانها با یکدیگر، و سعی در یافتن پاسخ بسیاری سوالات دیگر که جواب آنها کاملا ناشناخته هستند و همچنین همکاری در چگونگی تجلی کالبدی بخشیدن به ارزشها و اصول اسلامی و فرهنگی.- شناسایی مراکز مشابه در جهان (اعم از ممالک اسلامی و غیر اسلامی) و برقراری ارتباط علمی با آنان در جهت استفاده از منابع و تجارب در اختیار آنها. [ صفحه 288] - مطالعه در چگونگی پاسخگویی ملل مسلمان به ارزشهای اسلامی و بررسی امکان استفاده از آن روشها در زمان حاضر و با استفاده از تجربیات به دست آمده در مکان و اقلیمی خاص در مکان و اقلیمی متفاوت.- تجدید نظر در مواد درسی رشته های دانشگاهی ذیربط در این مقوله توجه به این نکته مهم ضروری است که اگر اندیشه های بیگانه نیز تدریس می شود (که باید بشود) این تدریس آگاهانه بوده و از نگرش به آنها به عنوان موضوعی ثابت شده و لازم الاجرا جدا احتراز شود.«و ما توفیق الا بالله»

در مورد علل انحطاط معماری و شهرسازی مسلمین رجوع کنید به: Naghizadeh Mohammad principles of the Cintemporary Islamic Urban Design the Elimination of Cinflectes in Muslim Buit Environnents Unpublished PHD The University of New South Wales Sydney 1995.

[3] بحارالانوار، ج 16، ص 324.

[4] بورکهاردت، تیتوس (ترجمه آوینی، سید محمد)- ارزشهای جاویدان هنر اسلامی- در آوین، سید محمد (مترجم و گرد آورنده)- جاودانگی و هنر- برگ - تهران - 1370- ص 16.

[5] دهخدا، علی اکبر- لغت نامه - دانشگاه تهران -1373.

[6] همان.

[7] رجوع کنید به: نقی زاده، محمد- شهرهای جدید: تجلی ارزشهای مهجور- همایش تخصصی شهرهای جدید-اصفهان- 1376.

[8] از جمله رجوع کنید به نقی زاده، محمد- معمار و شهرسازی اسلامی- مجله بصائر- شماره های 23 و 1375-1376 -24.

[9] سیدعلی- پیام به حجاج بیت الله الحرام در سال 1416 -(1375) - روزنامه جمهوری اسلامی، 8 اردیبهشت 1375- ص 3.

[10] از جمله رجوع کنید به 1995 Naghizadeh (پیشین: 2) .

[11] همان.

[12] همان.

[13] از جمله: ذلک الکتاب لاریب فیه هدی للمتقین (قرآن کریم، بقره، 2) .

[14] نهج البلاغه - ترجمه فیض الاسلام، سید علینقی- زرین- تهران - 1351- ص 64، خطبه 188.

[15] همان، ص 261.

[16] در مورد مختصات نظم شهر اسلامی رجوع کنید به: نقی زاده، محمد- مختصات نظم در شهرسازی اسلامی - همایش بین المللی شهرها و مردم- دانشگاه تبریز-1376.

[17] پیرنیا، محمد کریم -آشنایی با معماری اسلامی ایران - دانشگاه علم صنعت ایران - تهران- 1372. Abu - Lughod Janet . Cairo : Perspective and Prospectus. in Brown . L. Carl )(ed From Madina to Metropolis Heritage and Change in the Near Eastern City The Darvin Press Princeton New Jersey 1937. Haider

S. Gulzar . Habitat and Values in Islam : A Conceptual formulation of an Islamic City . In Sardar Ziauddin )(ed . The Touch of Midas . Manchester University Press . Manchester . 1984.

[18] برای دریافت ظهور و بروز اصول و ارزشهای اسلامی در سیما و کالبد و سازمان قضایی شهر مسلمین رجوع کنید به: نقی زاده، پیشین (61) ، (1995) Naghizadeh.

[19] از جمله رجوع کنید به: اشتهاردی، محمد مهدی- زمینه سازی برای ظهور (در مجموعه بقیه الله) -آفاق- تهران -1403 ه.ق.

[20] رجوع کنید به: - امین زاده گوهرریزی، بهناز و براتی، ناصر و نقی زاده، محمد،- شناسایی اصول و مفاهیم شهرسازی اسلامی -پایان نامه کارشناسی ارشد، طراحی شهری - دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران - 1367.

[21] قرآن کریم، بقره، 30: «و اذ قال ربک للملائکه انی جاعل فی الارض خلیفه...».

[22] بورکهاردت تیتوس (ترجمه آوینی، سید محمد)- نقش هنرهای زیبا در نظام آموزشی اسلام - در آوینی، سید محمد (مترجم و گردآورنده)- جاودانگی و هنر- برگ- تهران 1370- ص 36.

[23] نهج البلاغه، پیشین (11) ، خطبه 162، ص 522.

[24] رجوع کنید به نقی زاده، پیشین (16) .

[25] رجوع کنید به: نقی زاده، 1375-76 (پیشین 6) و 1995 Nahgizadeh.

[26] از جمله رجوع کنید به: Aminzadeh B. G. The concept of unity in Islamic Religious precincts Unpublished PHD Thesis The University of New south Wales . 1995.

[27] رجوع کنید به: 1995.Naghizadeh پیشین (7) .

[28] فی المثل اگر تعریف زیر را برای توسعه پایدار بپذیریم، مشاهده می کنیم که تحصیل آن به چیزی جز رعایت عدالت نیاز ندارد: «توسعه پایدار عبارت است از توسعه ای که نیازهای جهان را در حال حاضر برآورده

کند بدون آنک توانایی نسلهای آتی را در بر آوردن نیازهای خود به مخاطره افکند.» (گزارش برانت لند، به نقل از نصیری، حسین- توسعه پایدار، چشم انداز جهان سوم- اطلاعات سیاسی- اقتصادی - شماره 127-128 فروردین و اردیبهشت 1377.

[29] «آگاه باشید: در قرآن است علم به آنچه می آید و خبر از گذشته و داروی درد و نظم و ترتیب دادن به آنچه به شما مربوط است.» نهج البلاغه، پیشین (11) ، خطبه 500، ص 157.

[30] تفسیر شریف المیزان، ج 32، ص 29.. و شهید مطهری (ره) نیز می فرماید: «شکر یعنی نعمت را در مسیری که برای آن آفریده شده است بکار بردن» (مطهری، مرتضی- مسأله شناخت- صدرا- 1376، ص 45) .

[31] تفسیر المیزان، جلد 2 (توره 20 جلدی)، ص 350، ذیل آیات 228-243 سوره بقره.

[32] نهج البلاغه، پیشین (11) ، صص 197-198.

[33] «ان الله یأمر بالعدل و الاحسان و ایتای ذی القربی و...» (نحل، 90) .

[34] «واعبدوالله و لا تشرکوا به شیئا و بالوالدین احسانا و بذی القربی و الیتامی و المساکین و الجار ذی القربی و الجار الجنب و الصاحب بالجنب و ابن السبیل و ما ملکت ایمانکم ان الله لا یحب من کان مختالا فخورا» (نساء، 36) .

[35] تفسیر المیزان، ج 5 (دوره 20 جلدی)، ص 52، ذیل آیات 21 -218، سوره ی بقره.

[36] نهج البلاغه، پیشین (11) ، صص 197-198.

[37] رجوع کنید به: نقی زاده، محمد (شهرهای جدید: بستر مناسب تجلی ارزشهای مهجور- سمینار تخصصی شهرهای جدید- 1376.

[38] بقره، 30.

[39] بقره، 35.

[40] برای مثال سوره ی تین: 5 و 6 و سوره ی والعصر: 2و3.

[41] بقره، 143.

[42] نهج الفصاحه - (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول اکرم ص)

- مترجم و فراهم آورنده: پاینده، ابوالقاسم- جاویدان- تهران.

[43] نهج البلاغه، پیشین (11) ، خطبه 16، ص 69-70 (رفتن از راست و چپ راه به گمراهی می انجامد و راه راست میانه است، کتاب باقیمانده (قرآن کریم) و آثار نبوت بر آن (شاهد) است، و از آن راه راست (عدل محض) سنت و طریقه رسول خدا بیرون می آید و به سوی آن عاقبت امر بازگشت می نماید.