ص :2

ص :3

ص :4

ص :5

ص :6

وَ طُفْ بِقَلْبِکَ مَعَ الْمَلائِکَةِ حَوْلَ الْعَرْشِ کَطَوافِکَ مَعَ الْمُسْلِمینَ بِنَفْسِکَ حَوْلَ الْبَیْتِ.

وَ هَرْوِلْ هَرْوَلَةً مِنْ هَواکَ وَ تَبرِّیاً مِنْ جَمیعِ حَوْلِکَ وَ قُوَّتِکَ.فاخْرُجْ مِنْ غَفْلَتِکَ وَ زَلّاتِکَ بِخُرُوجِکَ إلیٰ مِنیٰ وَ لا تَتَمَنَّ ما لا یَحِلُّ لَکَ وَ لا تَسْتَحِقُّهُ.

وَ اعْتَرِفْ بِالخَطایا بِعَرَفاتٍ وَ جَدِّدْ عَهْدَکَ عِنْدَ اللّهِ بِوَحْدانِیَّتِهِ.وَ تَقَرَّبْ إلی اللّهِ ذا ثِقَةٍ بِمُزْدَلِفَةٍ.

وَ اصْعَدْ بِرُوحِکَ إلَی الْمَلَأِ الْأَعْلیٰ بِصُعُودِکَ إلَی الجَبَلِ،وَ اذْبَحْ حَنْجَرَتَیِ الْهَویٰ وَ الطَّمَعِ عِنْدَ الذَّبیحَةِ،وَ ارْمِ الشَّهَواتِ وَ الْخَساسَةَ وَ الدِّناءَةَ وَ الذَّمیمَةَ عِنْدَ رَمْیِ الْجَمَراتِ،وَ احْلِقْ الْعُیُوبَ الظّٰاهِرَةَ وَ الْبٰاطِنَةَ بِحَلْقِ رَأْسِکَ.

وَ ادْخُلْ فی أمٰانِ اللّهِ وَ کَنَفِهِ وَ سِتْرِهِ وَ کَلٰاءَتِهِ مِنْ مُتٰابَعَةِ مُرٰادِکَ بِدُخُولِکَ الْحَرَمَ.

وَ زُرِ الْبَیْتَ مُتَحَقِّقاً لِتَعْظیمِ صاحِبِهِ وَ مَعْرِفَةِ جَلالِهِ وَ سُلْطانِهِ،وَ اسْتَلِمِ الْحَجَرَ رِضیً بِقِسْمَتِهِ وَ خُضُوعاً لِعِزّتِهِ،وَ وَدِّعْ ما سِواهُ بِطَوافِ الْوَداعِ.

وَ صَفِّ رُوحَکَ وَ سِرَّکَ لِلِقاءِ اللّهِ یَوْمَ تَلْقاهُ بِوُقُوفِکَ عَلَی الصَّفاءِ،وَ کُنْ ذا مُرُوَّةٍ بِفَناءِ أوْصافِکَ عِنْدَ الْمَرْوَةِ.

وَ اسْتَقِمْ عَلیٰ شُرُوطِ حَجِّکَ هذا وَ وَفاءِ عَهْدِکَ الَّذی عاهَدْتَ بِهِ مَعَ رَبِّکَ وَ أوْجَبْتَهُ إلی یَوْمِ القیامة.

وَ اعْلَمْ بِأنَّ اللّهَ تَعالی لَمْ یَفْتَرِضِ الْحَجَّ وَ لَمْ یَخُصَّهُ مِنْ جَمیعِ الطّاعاتِ إلّا بالإضافَةِ إلیٰ نَفْسِهِ بِقَوْلِهِ تَعالی: [ وَ لِلّٰهِ عَلَی النّٰاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطٰاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً ] (1).

ص:8

وَ لا سَنَّ نَبِیُّهُ صلی الله علیه و آله فی حَلالٍ وَ حَرامٍ وَ مناسِکَ الّا للإسْتِعْدادِ وَ الإشارَةِ إلَی الْمَوْتِ وَ الْقَبْرِ وَ الْبَعْثِ وَ الْقیامَةِ وَ فَصْلِ بَیانِ السابِقَةِ مِنَ الدُّخُولِ فِی الْجَنَّةِ أهْلِها وَ دُخُولِ النّارِ أهْلِها بِمُشاهَدَةِ مَناسِکِ الْحَجِّ مِنْ أوَّلِها إلی آخِرِها لِأُولِی الْأَلْبابِ وَ اولِی النُّهیٰ.

ص:9

[ إذا أرَدْتَ الْحَجَّ فَجَرِّدْ قَلْبَکَ لِلّهِ تَعالی مِنْ کُلِّ شاغِلٍ وَ حِجابِ کُلِّ حاجِبٍ وَ فَوِّضْ امُورَکَ کُلَّها إلیٰ خالِقِکَ وَ تَوَکَّلْ عَلَیْهِ فی جَمیعِ ما یَظْهَرُ مِنْ حَرَکاتِکَ وَ سَکَناتِکَ وَ سَلِّمْ لِقَضائِهِ وَ حُکْمِهِ وَ قَدرِهِ وَ دَعِ الدُّنْیا وَ الرّاحَةَ وَ الخَلْقَ،وَ أخْرُجْ مِنْ حُقُوقٍ تَلْزِمُکَ مِنْ جِهَةِ الْمَخْلُوقینَ ]

بسیاری از مشکلات دنیایی،سیاسی،اجتماعی،اخلاقی و آخرتی خود موفق خواهند شد.

تمام کدورت ها پاک و از همۀ آلایش ها صاف کند.

کعبه،قلب معنویت و مرکز عبودیت و جایگاه خلوص و محل خضوع و خشوع است و دلی که از این اوصاف عالی رنگ ندارد در آنجا جای ندارد،بدون نفس تزکیه شده و قلب آراسته به حقایق و اوصاف الهی،نمی توان راهی به آن حریم مقدس و حرم با عظمت پیدا کرد که راه واقعی انسان به سوی حضرت معبود فقط از راه قلب سلیم است و بس و قلب سلیم،قلب خاشع و خاضع و مؤمن و متقی و رقیق و رحیم و رؤوف و کریم و آراسته به یقین است.

تا از خودیت های شیطانی بی خود نگردی و از شرارت های نفس پاک نشوی و از چاه تاریک رذایل بیرون نیایی و خودیت الهی خود را باز نیابی و خویشتن را از بیگانگان و دشمنان بی نیاز نسازی،به خانۀ حق راه پیدا نکنی.

آری،چون دل از غیر فارغ ساختی و نفس از رذایل پرداختی و لباس شیطنت از تمام وجود انداختی و هویت خود را به تمام معنی به حضرت مولا باختی،لیاقت ورود در حرم را برای خود ساختی که بدن و جسم را به آن حریم دعوت نکرده اند، بلکه دعوت از بارگاه قدس متوجه به انسان است و انسان آن موجودی است که به صفات حضرت دوست متصف باشد.

فیلسوف و فقیه بزرگ،مرحوم حاج شیخ محمد حسین غروی اصفهانی معروف به کمپانی در خطاب به انسان می فرماید:

گهی به کعبۀ جانان سفر توانی کرد***که در منای وفا ترک سرتوانی کرد

به راه عشق توانی که رهسپر گردی*** اگر که سینه خود را سپر توانی کرد

به چار بالش خواب آنگهی تو تکیه زنی*** که تن نشانه تیر سه پر توانی کرد

نسیم صبح مراد آنگهی کند شادت ***که خدمت از سر شب تا سحر توانی کرد

جدا مشو زدر دوست مفتقر هرگز*** که چاره دل ازین رهگذر توانی کرد

ص:12

کعبه و رابطۀ معنویت قلب با آن محور باعظمت هدایت و شرح آن از حدود این کتاب محدود خارج است؛تماشای عظمت کعبه و معنویت قلب و رابطۀ این دو حقیقت با یکدیگر چشمی الهی و قلبی پاک از تمام شوائب لازم دارد که با کمال تأسف این فقیر خاک نشین از هر دو بی بهره است چه بهتر که از اینجا به شرح ظاهر حدیث بپردازم،باشد که در مسیر شرح،خداوند مهربان قلبی پاک برای دریافت حقایق و چشمی الهی برای تماشای وقایع اصلی هستی به همۀ ما عنایت بفرماید که این عنایت از لطف و کرم حضرت دوست دور نیست.

نایل خواهید گردید.

[ وَ کَذٰلِکَ نُرِی إِبْرٰاهِیمَ مَلَکُوتَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ ] (1).

و این گونه فرمانروایی و مالکیّت و ربوبیّت خود را بر آسمان ها و زمین به ابراهیم نشان می دهیم تا از یقین کنندگان شود.

در کتب روایی ما آمده که:

انسان مؤمن و تصفیه شده و آراسته به حسنات و پیراسته از رذایل،عزیز الوجودتر از کبریت احمر و برتر از ملائکه حتی ملائکۀ مقرب و دارای حرمتی بزرگ تر از حرمت کعبه است (2).

و این همه عظمت و حرمت و فضیلت در سایۀ حرکت معنوی قلب و آراستگی دل بدست می آید.

أین اللّه ؟ فقال صلی الله علیه و آله:عِنْدَ المُنْکَسِرَةِ قُلُوبُهُمْ (1).

خدا کجاست ؟ پس فرمود:نزد قلب های شکستۀ مؤمنان.

ای عزیز ! حج صورت کار همه کس باشد،اما حج حقیقت نه کار هر کسی باشد.در راه حج زر و سیم باید فشاندن،در راه حق جان و دل باید فشاندن،این که را مسلم باشد ؟ آن را که از بند جان برخیزد، [ مَنِ اسْتَطٰاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً ] (2)این باشد.

در هر فعلی و حرکتی در راه حج سری و حقیقتی باشد،اما کسی که بینا نباشد خود نداند.

طواف کعبه و سعی و حلق و تجرید و رمی حجر و احرام و احلال و قارن و مفرد و ممتنع در همه احوال هاست.

[ وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعٰائِرَ اللّٰهِ فَإِنَّهٰا مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ ] (3).

و هر کس شعایر خدا را بزرگ شمارد،بدون تردید این بزرگ شمردن ناشی از تقوای دل هاست.

هنوز قالب ها نبود و کعبه نبود که روح ها به کعبه زیارت می کردند،دریغا که بشریت نمی گذارد که به کعبۀ ربوبیت رسیم و بشریت نمی گذارد که ربوبیت رخت بر صحرای صورت نهد !

هر که نزد کعبۀ گل رود خود را بیند و هر که به کعبۀ دل رود خدا را بیند،ان شاء که خدا ما را حج حقیقی روزی کند.

ص:15

چون دل تصفیه کردی و آن را به نور معرفت آراستی و بر یقین و عشقش استوار نمودی،حرمتی ما فوق حرمت کعبه برای آن کسب کردی،با چنین دل به حج خانۀ حق برو که خود را با معنویت کعبه یعنی آن نوری که در قیامت از حقیقت آن خانه به شفاعتت آید هماهنگ نموده و به موقفی عظیم و مقامی جلیل دست یافته ای و بدان که حرمت دل در صورتی که به حقیقت بیت اللّه و عرش اللّه گردد با حرمت کعبه قابل نسبت نیست.

پروین اعتصامی در این زمینه چه نیکو سروده:

گه احرام روز عید قربان***سخن می گفت با خود کعبه زین سان

که من مرآت نور ذوالجلالم*** عروس پرده بزم وصالم

مرا دست خلیل اللّه برافراشت*** خداوند عزیزم نامور داشت

نباشد هیچ اندر خطه خاک ***مکانی هم چو من فرخنده و پاک

چو بزم من بساط روشنی نیست*** چو ملک من سرای ایمنی نیست

بسی سرگشته اخلاص داریم*** بسی قربانیان خاص داریم

اساس کشور ارشاد از ماست*** بنای شوق را بنیاد از ماست

چراغ این همه پروانه ماییم*** خداوند جهان را خانه ماییم

پرستشگاه ماه و اختر اینجاست*** حقیقت را کتاب و دفتر اینجاست

در اینجا بس شهان افسر نهادند***بسی گردن فرازان سر نهادند

در این درگاه هر سنگ و گل و کاه*** خدا را سجده آرد گاه و بیگاه

انا الحق می زنند اینجا در و بام*** ستایش می کنند اجسام و اجرام

در اینجا عرشیان تسبیح خوانند*** سخنگویان معنی بی زبانند

بلندی را کمال از درگه ماست ***پر روح الامین فرش ره ماست

در اینجا رخصت تیغ آختن نیست*** کسی را دست بر کس تاختن نیست

ص:16

نه دام است اندرین جانب نه صیاد*** شکار آسوده است و طائر آزاد

خوش آن استاد کاین آب و گل آمیخت*** خوش آن معمار کاین طرح نکو ریخت

خوش آن درزی که زرین جامه ام دوخت ***خوش آن بازارگان کاین حله بفروخت

مرا زین حال بس نام آوری هاست*** به گردون بلندم برتری هاست

***

بدو خندید دل آهسته کای دوست *** زنیکان خود پسندیدن نه نیکوست

چنان رانی سخن زین توده گل*** که گویی فارغی از کعبه دل

ترا چیزی برون از آب و گل نیست*** مبارک کعبه ای مانند دل نیست

ترا گر ساخت ابراهیم آذر*** مرا بفراشت دست حی داور

ترا گر آب و رنگ و خاک و سنگ است ***مرا از پرتو جان آب و رنگ است

ترا گر گوهر و گنجینه دادند*** مرا آرامگاه از سینه دادند

ترا در عیدها بوسند درگاه ***مرا باز است در هرگاه و بی گاه

ترا گر بندهای بنهاد بنیاد*** مرا معمار هستی کرد آباد

ترا تاج ار زچین و کشمر آرند*** مرا تفسیری از هر دفتر آرند

زدیبا گر تو را نقش و نگاری است*** مرا در هر رگ از خون جویباری است

تو جسم تیرهای ما تابناکیم*** تو از خاکی و ما از جان پاکیم

ترا گر مروهای هست و صفایی*** مرا هم هست تدبیری و رایی

در اینجا نیست شمعی جز رخ دوست*** وگر هست انعکاس چهره اوست

ترا گر دوستدارند اختر و ماه*** مرا یارند عشق و حسرت و آه

ترا گر غرق در پیرایه کردند*** مرا با عقل و جان همسایه کردند

در این عزلتگه شوق آشناهاست ***در این گم گشته کشتی ناخدا ماست

به ظاهر ملک تن را پادشاییم*** به معنی خانه خاص خداییم

ص:17

در اینجا رمز، رمز عشق بازی است*** جز این یک نقش هر نقشی مجازی است

در این گرداب قربان هاست ما را*** بخون آلوده پیکان هاست ما را

تو خون کشتگان دل ندیدی*** از این دریا بجز ساحل ندیدی

کسی کاو کعبه دل پاک دارد*** کجا زآلودگی ها باک دارد

چه محرابی است از دل با صفاتر ***چه قندیلی است از جان روشناتر

خوش آن کو جامه از دیبای جان کرد*** خوش آن مرغی کزین شاخ آشیان کرد

خوش آن کس کز سر صدق و نیازی ***کند در سجده گاه دل نمازی

کسی بر مهتران پروین مهی داشت ***که دل چو کعبه زآلایش تهی داشت

آری،در این سفر معنوی و سیر ملکوتی دل از غیر خدا بردار و هر شاغل و حاجبی که تو را از دوست باز می دارد از خود نفی کن و امورت را به حضرت او واگذار و در تمام حرکات و سکنات بر او تکیه کن و تسلیم قضا و حکم و قدر او باش و دنیا و راحت آن را در این مسافرت رها کن و از معاشرت ناباب بپرهیز و از حق الناس خود را پاک کن.

حضرت صادق علیه السلام نقل شده که در ضمن شرح آن،به حقوق معنوی مردم از نظر قرآن و سنت اشاره خواهد شد،در توضیح حق الناس در این فصل لازم است به روایات مهم اسلامی از معتبرترین کتب حدیث و داستان هایی آموزنده در این زمینه توجه داده شود.

عَنْ أبی جَعْفَرٍ علیه السلام قالَ:کُلُّ ذَنْبٍ یُکَفِّرُهُ الْقَتْلُ فی سَبیلِ اللّهِ إلّا الدَّیْنِ فَإنَّهُ لا کَفّارَةَ لَهُ إلّا أداؤُهُ أوْ یَقْضی صاحِبُهُ أوْ یَعْفُوَ الَّذی لَهُ الْحَقّ (1).

امام باقر علیه السلام فرمود:شهادت در راه خدا کفارۀ هر گناهی است مگر بدهکاری مالی که کفارۀ آن ادای آن،یا پرداختش به وسیلۀ آشنا و همراه او یا بخشش طلبکار.

عَنْ أبی سَعیدِ الْخدْری قالَ:سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ:أعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الْکُفْرِ وَ الدَّیْنِ،قیلَ:یا رَسُولَ اللّهِ أ یَعْدِلُ الدَّیْنُ بِالْکُفْرِ ؟ فَقالَ:نَعَمْ (2).

أبو سعید خدری می گوید:از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم می فرمود:خداوندا پناه به تو از کفر و بدهکاری،عرضه داشتند:یا رسول اللّه ! آیا بدهی انسان با کفر برابر است ؟ فرمود:آری.

قالَ أبو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام:السُّرّاقُ ثَلاثَةٌ مانِعُ الزَّکاةِ وَ مُسْتَحِلُّ مُهُورِ النِّساء وَ کذلِکَ مَنِ اسْتَدانَ وَ لَمْ یَنْوِ قَضائَهُ (3).

ص:19

امام صادق علیه السلام فرمود:دزدان سه نفرند،منع کنندۀ زکات و آن کس که عدم پرداخت مهر زنان را حلال شمارد و هر کس که پولی قرض کند و نخواهد آن پول را به صاحبش برگرداند.

عن النَّبیِّ صلی الله علیه و آله فی حَدیثِ الْمَناهی أنَّهُ قالَ:مَنْ مَطَلَ عَلیٰ ذی حَقٍّ حَقَّهُ وَ هُوَ یَقْدِرُ علیٰ أداءِ حَقِّهِ فَعَلَیْهِ کُلَّ یَوْمٍ خَطیئَةُ عَشّارٍ (1).

در حدیث مناهی از رسول اسلام صلی الله علیه و آله آمده:کسی که حق صاحب حقی را امروز و فردا کند،در حالی که به پرداخت آن قدرت دارد،هر روز در پرونده اش معادل گناه یک گمرک چی دولت ظالم ثبت می شود.

عَنْ أبی جَعْفَرٍ:أوَّلُ قَطْرَةٍ مِنْ دَمِ الشَّهیدِ کَفّارَةٌ لِذُنُوبِهِ إلّا الدَّیْنِ فَانَّ کَفّارَتَهُ قَضائُهُ (2).

امام باقر علیه السلام فرمود:اولین قطرۀ خون شهید کفارۀ گناهان اوست مگر مسئلۀ بدهکاری که کفارۀ آن ادای آن است.

در روایت آمده:

مردی از انصار فوت کرد در حالی که دو دینار بدهکار بود،نبی اکرم صلی الله علیه و آله بر او نماز نخواند،تا بعضی از اقوامش ضامن ادای دین او شدند،آن گاه رسول اکرم صلی الله علیه و آله بر او نماز خواند (3).

ص:20

أبو ثمامه یکی از شیعیان حضرت جواد علیه السلام است،به آن جناب عرضه داشت:

می خواهم معتکف مکه و مدینه شوم،ولی بدهکارم،حضرت فرمود:

به منطقۀ خود برگرد تا بدهی خود را بپردازی،سعی کن خدا را با قرض داشتن ملاقات نکنی که مؤمن خیانت نمی کند (1).

عَنْ عَلیٍّ علیه السلام قالَ:سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ:مَطَلُ الْمُسْلِمِ الْمُوسِرِ ظُلْمٌ لِلْمُسْلِمینَ (2).

علی علیه السلام می فرماید:از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم فرمود:مسامحه و امروز و فردا کردن کسی که توانایی بر پرداخت بدهی دارد ستم به مسلمانان است.

حضرت صادق علیه السلام می فرماید:

شدیدترین حال انسان در قیامت وقتی است که مستحقین زکات و خمس جلوی انسان را بگیرند و بگویند:خداوندا ! این شخص خمس یا زکات ما را به ما نپرداخته،پس خداوند از حسنات این شخص به آن ها عوض می دهد (3).

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

اهل آتش از بوی چهار نفر در اذیت و آزارند،اینان از حمیم جهنم می آشامند و فریادشان به واویلا بلند است،یکی از آن ها در صندوقی از آتش است و آن کسی است که از دنیا رفته و حقی از حقوق مردم بر گردن او مانده (4).

امام صادق علیه السلام می فرماید:

ص:21

کسی که حق مؤمنی را حبس کند خداوند وی را در قیامت پانصد سال سر پا نگاه می دارد،در حدی که از رگ هایش خون بریزد،سپس یک منادی از جانب حق ندا کند،این ستمگری است که حق مؤمن را حبس کرده،آن گاه به مدت چهل روز او را توبیخ کنند،سپس به آتش ببرند (1).

بنابر روایات بسیار مهم،اگر کسی در زمان حیاتش مال مردم را به مردم برگرداند،یا پس از مرگش وارثانش حق مردم را به مردم بدهند از عذاب الهی در برزخ و قیامت در امان خواهد بود.

کسی که ارادۀ حج دارد باید برابر با دستورهای عالی اسلام خود را از حقوق معنوی و مادی مردم پاک کند،ورنه حج او ارزش چندانی نخواهد داشت،در زمینۀ حق الناس به چند داستان واقعی توجه کنید.

فوق العاده در خوشحالی بودند،ولی دست تقدیر آن طفل را به آستانۀ مریضی کشید.

اطبای زمان از علاجش عاجز شدند.کودک در سن بین یازده و دوازده از دنیا رفت و او را در ابن بابویه نزدیک مرقد شیخ صدوق دفن کردند.پدر بر اثر شدت علاقه به فرزند،یکی از قاریان قرآن را برای قرآن خواندن جهت شادی روح طفل اجیر کرد.

پدر هر روز کنار مرقد فرزند می رفت،ساعتی را بر سر خاک طفل می گریست سپس برمی گشت.یک روز وقتی به سر قبر فرزند رفت قاری قرآن به او گفت:شب گذشته فرزندت را به خواب دیدم،گفت:به پدرم بگو:در مدرسه یک خودنویس از یکی از بچه ها گرفتم،نه آن را به او دادم و نه پولش را و اکنون به خاطر آن قلم مورد مؤاخذه ام،مرا نجات بده.

پدر از شنیدن این خواب فوق العاده ناراحت شد به سرعت به تهران آمد و به مدرسۀ کودک رفت و از مدیر مدرسه تقاضا کرد طفلی را که با فرزندش دوست بوده و خودنویس به کودکش داده معرفی کند،طفل معرفی شد،پدر صاحب قلم را خواستند و از حق آن قلم،کودک خویش را پاک کرد،تا در آخرت از مؤاخذه راحت شود ! !

آری،طبق فرهنگ با کمال اسلام حق الناس ارتباطی به ایام تکلیف ندارد،بلکه از هر زمان انسان دست به مال مردم ببرد،حق مردم بر عهده اش تعلق می گیرد،اگر در ایام کودکی ولیّ آدمی مال مردم را به مردم برگرداند انسان از حق مردم پاک می شود و اگر خود آدمی در همان ایام یا ولیّ انسان اقدام به برگرداندن حق نکرد، وقتی انسان به تکلیف رسید واجب است دینی که بر عهده اش آمده ادا کند،اسلام هیچ گونه رضایت به بودن مال مردم نزد انسان ندارد،چه نیکوست مسلمان از ابتدا تا آخر عمر خود را گرفتار حق الناس نکند.

ص:23

به امانت گرفتم جلد آن سالم بود،مسئلۀ خراش روی جلد را حتماً از صاحب آن حلالیت بطلبید ! !

می خواهم دوستی خود را با رضایت گرفتن از قصاب،در حق من کامل کنی.

صاحب مال به مال دست درازی کند لایق دیدار حجت خدا نیست ! !

امام صادق علیه السلام فرمود:اگر برای بنی امیه کاتب و آورندۀ غنیمت و مدافع نبود، حق ما از بین نمی رفت،اگر مردم آنان را رها می کردند آنان به چیزی از مال و حکومت نمی رسیدند.

آن مرد به حضرت عرضه داشت:تکلیف من چیست ؟ آیا برای من راه نجاتی هست ؟

حضرت فرمود:اگر تو را راهنمایی کنم به راهنمایی من توجه می کنی ؟

گفت:آری.

حضرت فرمود:از آنچه با تکیه بر بنی امیه جمع کرده ای خود را آزاد کن،هر کس را می شناسی،مالی از او پیش تست آن را به او برگردان و هر که را نمی شناسی از جانب او در راه خدا صدقه بده،اگر این چنین برنامه ای که گفتم انجام دهی بهشت را برای تو ضامن می شوم.

علی بن ابی حمزه می گوید:آن جوانمرد با ما به کوفه برگشت و چیزی در دست خود بفرمان حضرت صادق علیه السلام باقی نگذاشت،حتی لباس بدن خود را هم از خود دور کرد.

من چیزی به او دادم و لباسی برای او خریدم و برایش خرجی فرستادم،چیزی بر او نگذشت که مریض شد،از او عیادت کردیم،پس از آن روزی به سراغش آمدم که در حالت نزع بود،چشمش را گشود و گفت:ای علی بن حمزه ! به خدا قسم امام صادق به عهدش وفا کرد،آن گاه از دنیا رفت،تا دفن او متولی امرش شدیم، پس از مدتی به محضر امام صادق علیه السلام شتافتم،به من نظر کرد و فرمود:و اللّه نسبت به دوستت به عهدم وفا کردم.

عرضه داشتم:فدایت درست می گویی،به خدا قسم همین مسئله را وقت

ص:28

مرگش گفت (1).

ای کسانی که ارادۀ حج دارید،هم چون این جوانمرد،خود را از حقوق معنوی و مالی مردم پاک کنید که پاک شدن از حق مالی مردم ثوابش بسیار عظیم و اجرش بسیار بزرگ است و نیز مقدمه ای برای قبولی حج است.

به انسانیت احترام کنید،به حقایق توجه نمایید،از ظلمت ها خویش را رهانیده و به نور واقعیت های اسلام منور نمایید.

چند گویی که نشنوندت راز***چند جویی که می نیابی باز

بد مکن خو که طبع گیرد خوی*** ناز کم کن که آز گردد ناز

تا نیابی مراد خویش بکوش*** تا نسازد زمانه با تو بساز

گر عقابی مگیر عادت جغد*** ور پلنگی مگیر خوی گراز

به کم از قدر خود مشو راضی*** بین که گنجشک را نگیرد باز

چند باشی به این و آن مشغول*** شرم دار و بخویشتن پرداز

شرف دودمان آدم را*** به حقیقت تویی و خلق مجاز

همه فردای تو به از امروز*** همه انجام تو به از آغاز

بود از یک نفر یهودی به عنوان قرض گرفتم که پس از بیست روز به او برگرداندم، نصف آن را پرداختم و برای پرداخت بقیۀ آن او را ندیدم جستجو کردم،گفتند:به بغداد رفته.

شبی قیامت را در خواب دیدم،مرا در موقف حساب حاضر کردند،خداوند مهربان به فضلش مرا اذن رفتن به بهشت داد.

چون قصد عبور از صراط کردم،زفیر و شهیق جهنم مرا بر صراط نگاه داشت و راه عبورم را بست،ناگاه طلبکار یهودی چون شعله ای از جهنم خارج شد و راه بر من گرفت و گفت:بقیۀ طلب مرا بده و برو.من تضرع کردم و به او گفتم:من در جستجویت بودم تا بقیۀ طلبت را بپردازم ولی تو را نیافتم.گفت:راست گفتی ولی تا طلب مرا ندهی از صراط حق عبور نداری.گریه کردم و گفتم:من که در اینجا چیزی ندارم که به تو بدهم.یهودی گفت:پس بجای طلبم بگذار انگشت خود را بر یک عضو تو بگذارم.به این برنامه راضی شدم تا از شرش خلاص شوم،چون انگشت بر سینه ام گذاشت از شدت سوزش آن از خواب پریدم (1)! !

یک سال است که مبتلا به سختی حساب آن هستم (1).

آری،امیر المؤمنین علیه السلام در نامه ای به محمد بن ابی بکر به این حقیقت اشاره می فرماید:

وَ اعْلَمُوا عِبٰادَ اللّهِ انَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ سٰائِلُکُمْ عَنِ الصَّغیرِ مِنْ عَمَلِکُمْ وَ الْکَبیرِ مِنْ عَمَلِکُمْ (2):

ای بندگان خدا ! بدانید که خداوند عز و جل از کوچک و بزرگ عمل شما در قیامت خواهد پرسید.

است،دانستم که هم درجۀ پدرم نیست.

گفتم:پدر حال شما چگونه است ؟ فرمود:در شدت و سختی بودم و الان بحمد اللّه راحتم.

تعجب کردم،گفتم:آیا مثل شما گرفتار بودید ؟ فرمود:آری،حاج رضا پسر آقا بابا مشهور به نعلبند از من طلبی داشت و مطالبه می کرد به آن خاطر حالم بد بود.

از ترس بیدار شدم و به برادرم که وصی پدر بود صورت خواب را نوشتم و سفارش کردم تحقیق کند چنین شخصی از پدرم طلب داشته یا نه.در جواب نوشت:دفترها را تفتیش کردم،اسم حاج رضا جزء طلبکاران نبود.

دوباره نوشتم آن شخص را پیدا کن و از خودش سؤال نما آیا از پدرم طلبی داشته ؟ در جواب نوشت:او را یافتم و از او پرسیدم،گفت:آری،مبلغ هیجده تومان از پدر شما طلب داشتم و جز خداوند کسی را بر آن اطلاع نبود،پس از فوت آن مرحوم از شما سؤال کردم نام من جزء طلبکاران هست ؟ شما گفتید:نه،من هم سندی برای اثبات نداشتم از این که چرا نام مرا در دفتر ننوشته دلتنگ شدم.

خواستم هیجده تومان را به او بدهم قبول نکرد،گفت:پدر شما را از بدهی ای که بمن داشت حلال کردم (1).

بیایید به این گفتار با عظمت حضرت صادق علیه السلام که ضامن نجات شماست و آن جناب در باب حج به آن سفارش فرموده عمل کنید:

[ وَ اخْرُجْ مِنْ حُقُوقٍ تَلْزَمُکَ مِنْ جَهَةِ الْمَخْلُوقینَ ]

خود را با تمام وجود از حقوق مردم خلاص کن و از این بار سنگین خویش را در دنیا و آخرت راحت کن.

ص:32

[ وَ لا تَعْتَمِدْ عَلیٰ زادِکَ وَ راحِلَتِکَ وَ أصْحابِکَ وَ قُوَّتِکَ وَ شَبابِکَ وَ مالِکَ مَخافَةَ أنْ یَصیرُوا لَکَ عدُوّاً وَ وَبالاً فَإنَّ مَنِ ادَّعیٰ رِضا اللّهِ وَ اعْتَمَدَ عَلیٰ شَیءٍ صَیَّرَهُ عَلَیْهِ عَدُوّاً وَ وَبالاً لِیَعْلَمَ أنَّهُ لَیْسَ لَهُ قُوَّةٌ وَ لا حیلَةٌ وَ لا لِأَحَدٍ إلّا بِعِصْمَةِ اللّهِ وَ تَوْفیقِهِ ]

آن اعتماد نموده ای دشمن تو گردند و وبال تو شوند و حاصل آن ها برای تو جز زحمت و مرارت و رنج و مشقت و عذاب آخرت چیزی نباشد.

آری،کسی که ادعا کند من به دادۀ او خشنودم و جز رضای حق چیزی نخواهم ولی اعتماد و دلگرمیش به غیر باشد،خداوند عالم آن غیر را دشمن او می نماید و وبال او می کند تا هم چون آفتاب برای او روشن شود که نه برای او و نه برای غیر او قوت و قدرت و نقشه و حیله ای در هیچ کاری نیست،آنچه قدرت و قوت است مخصوص به جناب اوست،باید با تکیه بر حول و قوت او حرکت کرد که اعتماد بر غیر،اعتماد بر هوا و آب است.

میرزا تقی خان امیرکبیر برای به تخت نشاندن ناصر قاجار کمال زحمت و مشقت را بر خود هموار کرد،اما ناصر قاجار در همان اوائل صدارت امیر در کمال ناجوانمردی آن مرد بزرگ را در حمام فین کاشان کشت.

این گونه مسائل در تاریخ بشر آن قدر زیاد است که برای بازگو کردن آن ها دفاتری جداگانه و کتاب هایی مفصل لازم است.

پاسخ دادن به صاحب خلقت عاجز باشید و در برابر حضرت او سر ننگ بزیر بیندازید.

ای به خدا پشت کرده رو به خدا کن***راه تو خطاست ترک خطا کن

روی زتسبیح ذوالجلال چه پوشی*** پشت به درگاه لایزال دوتا کن

کعبه توحید را به خلق نشان ده*** در ره ارشاد کار قبله نما کن

در ره آن کآفریده هر دو سرا را*** خاک شو و خاک بر سر دو سرا کن

چهره اخلاص را چو بنده مخلص*** پاک زگرد و غبار چون و چرا کن

تا زر و مال تو ارث غیر نگشته*** خود همه را صرف جود و وقف سخا کن

[ وَ اسْتَعِدْ إسْتِعْدادَ مَنْ لا یَرْجُو الرُّجُوعَ وَ أحْسِنِ الصُّحْبَةَ وَ راعِ أوْقاتِ فَرائِضِ اللّهِ وَ سُنَنِ نَبِیّهِ صلی الله علیه و آله وَ ما یَجِبُ عَلَیْکَ مِنَ الأدَبِ وَ الاحْتِمالِ وَ الصَّبْرِ وَ الشُّکْرِ وَ الشَّفَقَةِ وَ السَّخاءِ وَ ایثارِ الزّادِ عَلیٰ دَوامِ الأوْقاتِ ]

[ ثُمَّ اغْسِلْ بِماءِ التَّوْبَةِ الْخالِصَةِ ذُنُوبَکَ وَ ألْبِسْ کِسْوَةَ الصِّدْقِ وَ الصَّفاءِ وَ الْخُضُوعِ وَ الْخُشُوعِ ]

پرموجی از معنویت مشاهده می شود که ساحلش ناپیداست و سفری دیده می شود که پایانش مهمانی حضرت حق است و هر کس به طور عادی لایق این مهمانی نیست.

مهمان باید دارای شرایطی باشد که لیاقت حضور برای او محقق گردد و آن شرایط یا آن مقدمات به فرمودۀ امام صادق علیه السلام غسل فکر و نفس با توبۀ خالص است و پوشیدن لباس صدق و صفا و خضوع و خشوع.

در اینجا لازم است به واقعیت های این سفر و مناسک آن اشاره رود تا بر زائران بیت یا در حقیقت زائران صاحب بیت معلوم شود که کجا می روند و برای چه می روند و به خاطر که می روند.

در این زمینه ناصر خسرو قصیدۀ زیبایی دارد که ذکر آن قصیده بدون سود نیست.

حاجیان آمدند با تعظیم***شاکر از رحمت خدای کریم

آمده سوی مکه از عرفات*** برده لبیک عمره از تعظیم

یافته حج و عمره کرده تمام*** بازگشته به سوی خانه سلیم

من شدم ساعتی به استقبال*** پای کردم برون زحد گلیم

مرمرا در میان قافله بود*** دوستی مخلص و عزیز و کریم

گفتم او را بگوی چون رستی*** زین سفر کردن به رنج و به بیم

شاد گشتی از آن که حج کردی*** چون تو کس نیست اندرین اقلیم

بازگوتا چگونه داشته ای*** حرمت آن بزرگوار حریم

چون همی خواستی گرفت احرام*** چه نیت کردی اندر آن تحریم

جمله بر خود حرام کرده بدی*** هر چه مادون کردگار عظیم

گفت نی، گفتمش زدی لبیک *** از سر علم و از سر تعظیم

ص:41

می شنیدی ندای حق و جواب***باز دادی چنان که داد کلیم

گفت نی، گفتمش چو در عرفات ***ایستادی و یافتی تقویم

عارف حق شدی و منکر خویش*** به تو از معرفت رسید نسیم

گفت نی، گفتمش چو می رفتی*** در حرم هم چو اهل کهف و رقیم

ایمن از شر نفس خود بودی*** در غم حرقت عذاب جحیم

گفت نی، گفتمش چو سنگ جمار*** همی انداختی به دیو رجیم

از خود انداختی برون یکسو *** همه عادات و فعل های ذمیم

گفت نی، گفتمش چو گشتی تو*** گوسپند از پی اسیر و یتیم

قرب حق دیدی اول و کردی*** قتل قربان نفس دون و لئیم

گفت نی، گفتمش چو گشتی تو ***مطلع از مقام ابراهیم

کردی از صدق اعتقاد و یقین*** خویشی خویش را به حق تسلیم

گفت نی، گفتمش به وقت طواف*** که دویدی به هروله چو ظلیم

از طواف همه ملائکیان*** یاد کردی به گرد عرش عظیم

گفت نی، گفتمش چو کردی سعی*** از صفا سوی مروه بر تقسیم

دیدی اندر صفای خود کونین*** شد دلت فارغ از جحیم و نعیم

گفت نی، گفتمش چو گشتی باز ***مانده از حجر کعبه دل به دو نیم

کردی آنجا به گور مر خود را*** همچنانی کنون که گشته رمیم

گفت از این باب هر چه گفتی تو*** من ندانستم از صحیح و سقیم

گفتم ای دوست پس نکردی حج*** نشدی در مقام محو مقیم

رفته و مکه دیده آمده باز*** محنت بادیه خریده به سیم

گر توخواهی که حج کنی پس از این*** این چنان کن که کردمت تعلیم

ص:42

فرمود:در آن هنگام در نیت داشتی که خود را از تمام آلودگی ها به نور توبه برهانی ؟ گفت:نه.

فرمود:بوقت احرام هر برنامه ای را که دوست نمی پسندد و به خاطر مصلحت بر بندگانش ممنوع نموده بر خود حرام دانستی ؟ گفت:نه.

فرمود:به وقت بستن پیوند حج و هنگامی که آن را با عمره محکم می کردی در نیت داشتی که هر عقد و پیمان و هرگونه قرارداد غیر خدایی را از برنامه هایت باز کرده و جز با حضرت دوست پیوند و قرارداد نداشته باشی ؟ گفت:نه.

فرمود:پس در حقیقت خود را پاکیزه نکرده و احرام نبسته و پیمان حج را محکم و استوار نکردی ! !

فرمود:به میقات وارد شدی و دو رکعت نماز احرام به جای آوردی و تلبیه گفتی ؟ عرض کرد:آری.

فرمود:به هنگام ورود به میقات در نیت تو بود که به زیارت حق آمده ای و این نماز و احرام و تلبیه،مقدمات لقای اوست ؟ گفت:نه.

فرمود:وقتی دو رکعت نماز خواندی در اراده داشتی که به ارزنده ترین برنامه ها و بزرگ ترین حسنات و بهترین اعمال وسایل قرب به آن حضرت را آماده کنی ؟ گفت:نه.

فرمود:وقتی تلبیه گفتی در نیت داشتی که به هر برنامۀ صحیحی در پیشگاه حق به اقرار آمده ای در حال پیمان بستن با اویی که در تمام جوانب حیات از فرمانش پیروی کنی و از هر معصیت و خطایی روی بگردانی ؟گفت:نه.

فرمود:پس در حقیقت وارد میقات نگشته و نماز احرام بجای نیاورده و تلبیه نگفتی ! !

سپس فرمود:آیا وارد مسجد الحرام شدی و پای در حرم مبارک حق گذاشتی

ص:44

و کعبه را با دیدۀ خود دیدی و در برابر آن نماز گزاردی ؟گفت:آری.

فرمود:به هنگام ورود در حرم آیا در ضمیرت بود که از هر گونه بدگویی پشت سر برادران مسلمان دوری جویی و عیب گفتن اهل قبله را ترک نمایی ؟گفت:نه.

فرمود:زمانی که وارد مسجد خیف شدی و نماز خواندی آیا اراده کردی که از هیچ برنامه ای جز مخالفت با امر خداوند نترسی و به چیزی جز رحمت الهی امید نداشته باشی ؟ گفت:نه.

فرمود:وقتی گوسپند قربانی را سر بریدی آیا نیت کردی که حلقوم طمع را جدا کنی و آیا به هنگام قربانی توجه داشتی که راه ابراهیم را می روی آن بزرگ انسانی که یگانه فرزند عزیز خود را به قربانگاه آورد تا برای محبوب خود فدا کند ؟گفت:نه.

فرمود:هنگام بازگشت به مکه و طواف بیت در قصد و نیت داشتی که از دریای عنایت حق بهره برده و به مسیر بندگی و عبودیت روی آورده و به رشتۀ محبت و ولایت او دست آویخته و واجبات حضرتش را ادا کرده به مقام قدس و رحمت او تقرب جویی ؟ گفت:نه.

در این حال بود که صدای گریۀ امام بلند شد و شدت تأثر و ناراحتی او به اندازه ای بود که گویا مفارقت روح از بدنش نزدیک شده،می گریست و پی در پی می گفت:آه آه !

آن گاه فرمود:ای شبلی ! آن کس که دست به حجر الأسود بگذارد به مانند آنست که با خدای خود دست داده.

نکو بنگر ای بندۀ ناچیز شکسته ! و ای موجود ضعیف افتاده ! که کجایی و چه می کنی،پاداشی را که خدای بزرگ بر این برنامۀ عالی قرار داده ضایع مکن و عهدی که با دوست بسته ای مشکن،آگاهی و میدانی که روی گردانی از امر او گناه و معصیت است و مخالفت با فرمانش بزرگ ترین عامل شکستن پیمان تو با اوست.

ص:45

سپس فرمود:ای شبلی ! آن زمان که در مقام ابراهیم ایستادی،اراده داشتی که از آن هنگام به بعد کنار هر فرمانی از فرامین الهی ایستادی مقاومت کنی و تا فرمانش را نبری از پای ننشینی و از هر گناهی دوری جسته و خویشتن دار باشی ؟گفت:نه.

فرمود:به هنگام نماز در آن مقام بزرگ عزم داشتی که از خطوط بندگی ابراهیم پیروی کنی و دماغ شیطان را به خاک بمالی ؟ گفت:نه.

فرمود:پس در حقیقت در مقام ابراهیم نایستاده و در آن جای مقدس نماز بجا نیاورده ای.

فرمود:کنار آب زمزم رفتی و از آن چشمۀ آب نوشیدی ؟گفت:آری.

فرمود:نیت داشتی که هم اکنون کنار مرز عبادت رسیده و باید از آن پس چشم از گناه پوشید ؟ گفت:نه.

فرمود:در واقع بر سر آن چاه نرفته و از آبش نیاشامیده ای.

آن گاه فرمود:بین صفا و مروه سعی کردی ؟ گفت:آری.

فرمود:در آن وقت نیت داشتی که در حال بیم و امید در پیشگاه الهی قدم می زنی،در اندیشۀ این که آیا مرا می پذیرند یا نه رفت و آمد می کردی ؟گفت:نه.

فرمود:در حقیقت سعی صفا و مروه نکرده و در آن جایگاه باعظمت قدم نزده ای.

سپس فرمود:ای شبلی ! آیا به سرزمین منی رفتی ؟گفت:آری.

فرمود:در آنجا توجه داشتی که مردم مسلمان را از خطر دست و زبانت ایمن بداری ؟گفت:نه.

فرمود:پس به منی نرفتی.

آن گاه فرمود:به زمین عرفات وقوف کردی و خود را آمادۀ پذیرفتن رحمت الهی نمودی و وادی نمره را شناختی و حضرت دوست را در نزد علائم و نشانه ها

ص:46

خواندی ؟گفت:آری،این برنامه ها را انجام دادم.

فرمود:آیا موقف عرفات که مقام عرفان و شناسایی است دانستی که خدای عزیز چه برنامه های فوق العاده ای از علوم و معارف را برای رشد و تکامل انسان قرار داده و بیدار بودی که یار بر تمام اسرار تو آگاه است و فرداست که نامۀ اعمال و پروندۀ کردارت را به دستت خواهد داد ؟ گفت:نه.

فرمود:چون کنار جبل رحمت رفتی،به نظر آوردی که خدای مهربان هر مرد و زن با ایمان را مورد لطف قرار می دهد و مشمول عنایت خود می کند و همۀ مردم مؤمن را دوست دارد ؟ گفت:نه.

فرمود:وقتی وارد وادی نمره شدی به این مسئله توجه داشتی تا خود بندۀ حق نباشی دیگری را به بندگی او مخوان و تا خود از گناه باز نایستی دیگری را نهی مکن ؟ گفت:نه.

پرسید:به هنگامی که نزد نشانه ها و علائم،توقف کردی،هیچ در نظر آوردی که خالق عالم و نگهبان آفرینش،آسمان و زمین و ملائکه مأمور برنامه های هستی را مراقب برنامه های تو قرار داده ؟ گفت:نه.

فرمود:در حقیقت به عرفات وقوف نکرده و به جبل رحمت برنیامده و وادی نمره را نشناخته و خدای مهربان را نخوانده ای ! !

سپس فرمود:آیا در وادی مزدلفه وارد شدی و سنگ ریزه های جمره را از آنجا برداشتی و به سرزمین مشعر درآمدی ؟ گفت:آری.

فرمود:در آنجا نماز خواندی و متوجه بودی که آن شب،لیلۀ عید است و نماز مخصوص به آن شب کلید حل هر مشکلی است ؟ گفت:نه.

فرمود:زمانی که بین دو شانه راه می رفتی و از منحرف شدنت به جانب راست و چپ نگران بودی و سعی داشتی مستقیم حرکت کنی،در نظر داشتی که از راه

ص:47

حق انحراف حاصل نکرده و از دل و دست و زبانت خطایی سر نزند ؟ گفت:نه.

فرمود:وقتی در وادی مزدلفه قدم می زدی و سنگ ریزه های جمره را جمع می کردی توجه داشتی که خود را از هر گناه و پلیدی برکنار داشته و در تمام برنامه های حق ثابت و استوار بمانی ؟ گفت:نه.

فرمود:وقتی وارد مشعر شدی آیا درونت را به شعار اهل تقوی بیدار کردی ؟ گفت:نه.

فرمود:پس در واقع به نشانه های حرم مرور نکرده و در آن بقاع متبرکه نماز بجای نیاورده و از آن سرزمین مقدس سنگ ریزه برنچیده و به مشعر گذر نکرده ای.

سپس فرمود:به زمین منی رفتی و رمی جمرات کردی و سر خود را تراشیدی و قربانی نمودی و در مسجد خیف نماز خواندی و برای بقیۀ اعمال به مکه بازگشتی ؟ گفت:آری.

فرمود:چون به منی رسیدی و رمی جمرات کردی،به نظر آوردی که به هدف خود رسیده و هر خواستۀ صحیحی داشتی خدایت اجابت فرمود ؟ گفت:نه.

فرمود:وقتی رمی جمره می کردی،در نیت داشتی که دشمن دیرین خود ابلیس و سپاهش را از خود می رانی ؟ گفت:نه.

فرمود:وقتی موی سر را زدی توجه داشتی که خود را از هرگونه پلیدی و ناپاکی تمیز کرده و از گناهان بیرون آیی،آن چنان که فرزند از مادر متولد می شود ؟ گفت:

نه.

فرمود:در حقیقت به منی نرفتی و رمی جمرات نکرده و حلق رأس ننموده ای و قربانی سر نبریده و در مسجد خیف نماز نخوانده ای و به سوی حضرت حق حرکت ننموده ای ! !

فرمود:پس از بازگشت به مکه آیا در دل این چنین قصد داشتی که به سوی او در

ص:48

حرکتی و به خاطر تقرب به مقام او از خانۀ خود بیرون آمده ای ؟ گفت:نه.

فرمود:پس در حقیقت وارد حرم نشده و خانۀ کعبه را ندیده و در آنجا نماز بجای نیاوردی ؟

فرمود:پس از ورود به مکه طواف خانه نمودی و دست بر ارکان گذاشتی و آخرین سعی صفا و مروه نمودی ؟ گفت:آری.

فرمود:وقت سعی در نظر داشتی که از همه روی تافته و به سوی او گریخته و به بارگاه قدس او آمد و شد می کنی ؟ گفت:نه.

فرمود:در حقیقت طواف خانه نکرده و استلام ارکان ننموده و سعی صفا و مروه بجای نیاورده ای،برگرد دوباره حج بجای آر؛زیرا تو این سفر را به آن معنایی که از تو خواسته اند نرفته ای و مطابق با اهداف عالیۀ این برنامۀ بزرگ الهی قدم برنداشته ای و خود را مستعد و آمادۀ ورود به حریم قدس یار ننموده ای ! !

شبلی سخت گریست و از آن ساعت به کوشش برخاست تا خدایش برای سال بعد موفق به آن سفر روحانی و سیر الهی و مشی ملکوتی کرد و به آنچه به وسیلۀ حضرت زین العابدین علیه السلام آگاه شده بود در آن سفر عمل کرد (1).

آری،آنجا حرم امن،حریم قدس،بارگاه معنی،مهبط ملائکه و منبع هدایت و مشعل نور محبوب است،مگر هر کسی در آنجا راه دارد و هر بی سر و پایی را در آنجا مقام و محل است،آنجا جایگاه پاکان و موقف صالحان و پناه اولیا و تکیه گاه نیکان و جای ورود پاکان است.

آنجا از نظر معنی،بلندترین نقطۀ اوج حقیقت و با ارزش ترین محل صدق و صفاست که اهل دل از همان جا با چشم دل نگران جمال پاک محبوب و ناظر

ص:49

حضرت یارند و با زبان حال در محضر آن یکتا به گفتۀ عارف بزرگ حاجی سبزواری عرضه می دارند:

دل و جانم فدای حضرت دوست***نی فدای گدای حضرت دوست

هر دمی صد جهان زجان خواهم*** تا فشانم به پای حضرت دوست

هست پاداش نیستی هستی*** نیست شو در هوای حضرت دوست

گر فنا شد وجود ما گو شو ***باد دائم بقای حضرت دوست

از دل و دین و هست و نیست برست*** هر که شد مبتلای حضرت دوست

خلد و کوثر به جرعه ای بفروش*** غیر مگزین به جای حضرت دوست

قرآن مجید حاوی کلیات مسائل اسلامی و روایات و اخبار شرح و توضیح آن کلیات است.

حفظ حقوق انسان در تمام زمینه های زندگی و تأمین سعادت دنیا و آخرت بشر از عمل به برنامه های الهی به دست می آید.

مسئلۀ حج و روی آوردن به کعبه به شرط خلوص و معرفت،از مسائلی است که درد دنیا و آخرت مسلمانان را دوا می کند.

در آیه ای که ذکر شد می خوانیم:

همانا اول خانه ای که برای مردم به جهت عبادت و بندگی قرار داده شد خانه ایست که در مکه برپاست،آنجا مرکز خیر و برکت و منبع نفع و سود و محور هدایت و راهنمایی است.

آری،هدف حق از قراردادن آن خانه در شهر مکه و در وسط مسجد الحرام برای اجرای مراسم بندگی و عبودیت از طرف مردم است و برای این که مردم در اتصال به آن جایگاه عظیم خود را به مقام قرب برسانند و از تمام علایق و وابستگی های غلط برهانند و حاکمیت معبودهای باطل را از زندگی خود ریشه کن کرده،تمام توجه خود را متوجه حضرت حق نمایند.

ای خوشا دل کاندر او از عشق تو جانی بود***شادمان جانی که او را چون تو جانانی بود

خُرّم آن خانه که باشد چون تو مهمانی در او*** مقبل آن کشور که او را چون تو سلطانی بود

زنده چون باشد دلی کز عشقِ تو بویی نیافت*** کی بمیرد عاشقی کو را چو تو جانی بود

ص:51

هر که رویت دید و دل را در سر زلفت نبست*** در حقیقت آدمی نبود که حیوانی بود

در همه عمر ار بر آرم بی غم تو یک نفس*** زان نفس بر جان من هر لحظه تاوانی بود

آفتاب رویِ تو گر بر جهان تابد دمی*** در جهان هر ذره ای خورشید تابانی بود

آتش رخسار خوبت گر بسوزاند مرا ***اندر آن آتش مرا هر سو گلستانی بود

روزی آخر از وصالِ تو به کام دل رسم*** این شبِ هجرِ تو را گر هیچ پایانی بود(1)

خداخواهان و حق پرستان و حق جویان و اهل عشق آن را وسیله ای برای تحصیل بندگی قرار دهند و به واسطۀ اجرای مقررات و مناسک آن،به پرستش خداوند و عبادت خالصانه برخاسته و رسوم بندگی را در محضر حضرت دوست به جای آرند.مگر نه این است که تاریخ حیات بشر نشان داده که به دست آوردن سلامت دو جهان و خوشبختی و سعادت در تمام زوایای حیات از طریق درک توحید و توجه به شؤون حق میسر است،مگر جز از راه آشنایی با حق و حفظ حقوقی که برای حفظ کیان انسان و انسانیت بر عهدۀ آدمی نهاده شده خیری به دست می آید، کعبه و شؤون آن جهتی است برای نشان دادن عمق توحید و به دست آوردن فضایل انسانی و اخلاق الهی از طریق ادای مناسک آن.

عاشقانه به آن وادی سفر کنید و عاشقانه در آن حریم قدم بگذارید و عارفانه در آن جایگاه که جای سر به خاک گذاشتن انبیا و امامان و اولیا بوده قرار بگیرید و چون به کعبه نزدیک شدید خالصانه در مطاف قرار گرفته و دور خود او بگردید و با زبان حال در محضر آن جناب عرضه بدارید:

ای راحت روانم دور از تو ناتوانم***باری بیا که جان را در پایِ تو فشانم

این هم روا ندارم کآیی برای جانی*** بگذار تا برآید در آرزوت جانم

بگذار تا بمیرم در آرزوی رویت*** بی روی خوبت آخر تا چند زنده مانم

گیرم که من نگویم لطف تو خود نگوید*** کین خسته چند نالد هر شب بر آستانم

ص:53

باری عراقی این دم بس ناخوشست و درهم ***حال دلش دگر دم تا چون شود چه دانم (1)

مسجد الحرام و مقامات دیگر،به شرط اجرای مناسک به طور صحیح،راه تحصیل خیر دنیا و آخرت را یافته و به مقام قرب حق و خشنودی آن جناب نزدیک می شوند.

مسلم است که از زمان بنای کعبه که همزمان شروع حیات آدم در کرۀ خاک بوده، این مرکز مبدأ و منبع پخش نور و برکت و مرکز هدایت بندگان و راهنمایی ایشان به سوی حقایق عالی بوده و همان جاست که قرآن مجید برای هدایت بشر و دستگیری انسان و ایجاد تحول همه جانبه در حیات،نازل شده و راه بینش وسیع به وسعت ظاهر و باطن جهان را به روی آنان گشوده است.

کعبه،آری کعبه،همان مرکزی که در آن و از برکت و هدایت آن مناسک عالی حج انجام می گیرد و با توجه به مناسک آن و دقت در اسرارش،آدمی از شرک و زندقه،نفاق و دورویی،قومیت و عصبیت،تکبر و نخوت،اسارت و ذلت، و سایر پلیدی ها دور شده و به جمیع مراتب هدایت اگر بخواهد می رسد.

کعبه،به آدمی می آموزد که بندۀ پاک از شوائب محبوب خداست،تعلیم می دهد که جامعه اسلامی باید در تمام شؤون زندگی دارای وحدت کلمه باشد و به اهل استطاعت درس می دهد که از استطاعت مالی و بدنی خود در راه اعتلای کلمۀ حق بکوشید و به ندای تمام مظلومان و مستمندان و دردمندان جواب مثبت داده و همه ساله با تشکیل دادن این اجتماع عظیم،به رفع نیازها و گرفتاری های ملل اسلامی اقدام کنید و گرفتاران در بند اسارت را برهانید و برای حفظ استقلال مادی و معنوی امت اسلامی ایجاد ضمانت نمایید.

کعبه،درس محبت و دوستی و درس اخوت و برادری و درس عدل و مواسات و صفا و صمیمیت می دهد.

کعبه،در پرتو عظمت و معنویتی که دارد،راهنمای مسلمانان به سوی سعادت

ص:55

دنیا و آخرت است و به غیر مسلمانان هم راه ایجاد اتفاق و اتحاد را آموخته و به آنان می گوید:برای رفع مشکلات اجتماعی،نیاز مبرم به یک مجتمع سالم و پاک دارند.

[ هُدیً لِلْعٰالَمِینَ ] .

و وسیلۀ هدایت برای جهانیان است.

مقدس را بر بندگانش لازم و ورود به آن معبد و دیدارش را به کسانی که توانایی دارند حکم نموده است (1).

جمعیت هایی که پیامبران و خداشناسان وجود داشته اند،جایگاه مخصوصی برای عبادت و تفکرات معنوی ساخته شده است.

این معابد در حقیقت رصدگاه هایی برای نظاره به بی نهایت و ایجاد رابطه میان بی نهایت بزرگ«خدا»و بی نهایت کوچک«انسان»می باشند.

در این رصدگاه هاست که آدمیان بدون واسطه با خویشتن روبرو می شوند و با امواج مقدس وجدان خویش،با خدا به راز و نیاز می پردازند.

در هیچ یک از جایگاه ها و مسکن هایی که بشر با دست خود می سازد مصالح ساختمانی از آنچه که هستند،تغییری پیدا نمی کنند،مگر مصالح ساختمان معابد که با آجر بالا می رود و مبدل به روح و جان شفاف می شود و انوار الهی را در دل ها منعکس می سازد.

این معابد مانند چشمه سارهایی زلال،در میان سنگلاخ ها و دشت های سوزان زندگی حیوانی آدمیان قرار گرفته است،انسان ها با شستشو در این چشمه سارها طراوت و شادابی روح را در می یابند.

بیت اللّه الحرام که کعبه و مکه نیز نامیده شده است،اولین معبد جهانی است که برای همۀ مردم با دست ابراهیم خلیل علیه السلام ساخته شده است.

دومین خانۀ جهانی که به عنوان معبد عمومی بنا شده است،مسجد الأقصی است که به وسیلۀ حضرت سلیمان در سال 1005 پیش از میلاد پس از قرن ها از تاریخ بنای کعبه ساخته شده است.

البته پیش از کعبه و مسجد الأقصی معابد زیادی وجود داشته است؛زیرا به گفتۀ بعضی از انسان شناسان:

تاریخ معابد مساوی تاریخ انسان هاست،خصوصیت این دو معبد به جهت عمومی بودن و خالی بودن از رنگ و شکل محلی و خصوصیات نژادی و غیره است.

ص:58

روایتی از امیر المؤمنین علیه السلام دربارۀ این که کعبه اولین معبد الهی است آمده است که:

مردی از امیر المؤمنین علیه السلام پرسید:آیا اولین خانۀ خدا کعبه بوده است ؟ آن حضرت فرمودند:نه،پیش از کعبه خانه هایی برای عبادت ساخته شده است ولی کعبه اولین خانۀ مبارک و وسیلۀ هدایت و رحمت و برکت است و اولین کسی که آن را بنا نموده است ابراهیم خلیل بوده،سپس جرهم از قبیلۀ عرب آن را تجدید بنا کرد و بار دیگر منهدم شد و عمالقه آن را تجدید کردند.

من از سر همه عالم گذشتم الا دوست***نعیم دنیی و عقبی تو را و ما را دوست

مراد هر دو جهان میکنند بر ما عرض ***دل از میان همه میکند تمنا دوست

رسد به مرتبهای اتحاد ما با او*** که هیچ فرق نماند میان ما با دوست

طواف کعبه دل کن که هست خانه او*** نه هر کجا که کنی فرض باشد آنجا دوست

این احساس است که اگر ادامه یابد و مربیان جوامع آن را به طور جدی در تعلیم و تربیت ها اجرا کنند،دردهای بشری را که هر روز با کیفیت دیگری به سراغ افراد و جوامع می آید مداوا خواهد کرد.

با صد هزار قدس ملایک برابر است***این قوم یک نفس که به یاد خدا زنند

این قوم را مبین به حقارت که این گروه*** خاک رهند و پا به سر کیمیا زنند

از تیغ عشق دوست هما گر شوی شهید*** حوران خلد روح تو را مرحبا زنند

با این ذکر روحانی سازنده وابستگی خود را به خداوند اعلا که او را به سوی خود خوانده است درک می کند.

پس این بی نهایت کوچک شایستگی تماس با آن بی نهایت بزرگ را داراست که این صدا را در گوش او طنین انداز کرده است که:

باز آ باز آ هر آن که هستی باز آ

آدمی،با طواف خانۀ خدا که ظاهراً چیزی بیش از چند سنگ روی هم نهاده نیست،می تواند شفافیت در و دیوار عالم طبیعت را که پرده های کمیت و کیفیت روی آن را پوشانده است دریابد و بداند که همین سنگ ها در مقابل روح سبک رو و بلند پرواز آدمی،تیرگی و سختی خود را کنار می گذارد و به شکل رصدگاهی برای نظاره و انجذاب به بارگاه ربوبی برمی آید.

دو رکعت نماز مقام ابراهیم بزرگ ترین حقیقتی را که تعلیم می دهد،اینست که معبدی که در روی زمین بنا می شود و جایگاهی که کامل ترین مردم در آنجا می ایستند و با خدای خود رابطه برقرار می کند،برای همگان یکسان است.

چه حکمت والایی در سعی و تکاپو میان صفا و مروه وجود دارد که قابل توصیف نیست،این حکمت می گوید:

اگر انسانی بکوش،حرکت کن،راکد و جامد مباش،عنصر پایدار روح آدمی کوشش و تکاپوست.

[ یٰا أَیُّهَا الْإِنْسٰانُ إِنَّکَ کٰادِحٌ إِلیٰ رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاٰقِیهِ ] (1).

ای انسان ! یقیناً تو با کوشش و تلاشی سخت به سوی پروردگارت در حرکتی، پس او را [ در حالی که مقام فرمانروایی مطلق و حکومت بر همه چیز ویژۀ اوست و هیچ حکومتی در برابرش وجود ندارد،] دیدار می کنی.

ص:63

بدین ترتیب هر یک از اعمال حج یکی از عناصر سازندۀ آدمیان را بارور و تقویت می نماید و به فعلیت می رساند.

در هر صورت تمام اعمال عبادی و ترک همۀ معاصی می خواهند بگویند:ای انسان ! راه تو به سوی رسیدن به مقام قرب باز است و اگر این صراط مستقیم الهی را طی نکنی بدون شک بجایی نخواهی رسید و همۀ استعدادهای الهی تو به صورت قوه باقی خواهد ماند و بدون عبادت،از وجود تو جز حیوانی پست در دنیا و جز عنصری مستحق عذاب در آخرت نخواهد ماند.

به قول عارف معارف عماد فقیه:

بر سر کوی تو جز بی سر و پا نتوان بود***پای در بند تو در بند ریا نتوان بود

پیش ما جان عزیز ار چه گرامی است ولی*** زو توان بود جدا وز تو جدا نتوان بود

همه عالم به جمال تو گواهی دادند*** منکر قدرت بی چون خدا نتوان بود

دست و پایی نزنم بر سرم ار تیغ زنی*** غرقه در بحر قضا جز به رضا نتوان بود

دلم از هجر تو جویای فنا گشت آری*** بی وصال تو طلبکار بقا نتوان بود

در این سفر سودمند که برای تصفیۀ روح و تزکیۀ نفس قرار داده شده،توصیۀ زیادی از طرف اولیای الهی شده که قرآن بخوانید و بفهمید و به دستورهای سعادتبخشی که در این کتاب است عمل کنید،اصولاً هدف از نزول قرآن فهم آن و عمل به واقعیت های آن است.

در صورت فهم قرآن و عمل به این کتاب خیر دنیا و آخرت انسان تأمین می شود.

قرآن مجید،ضامن سعادت انسان در همۀ جوانب حیات است،در صورتی که مردم مسلمان با کمک عقل و اندیشه به فهم آن موفق شوند و با کمال شوق در اجرای برنامه های آن بکوشند و به خصوص در این مسیر با عظمت حیات از گناه و عصیان بپرهیزند که گناه تیرگی می آورد و تیرگی مانع فهم قرآن و علت واقعی بی توفیقی انسان در عمل به کتاب خداست.

هیچ برنامه ای در قرآن نیست،مگر این که عمل به آن دارای نفع دنیوی و اخرویست و نیز برنامه ای در این کتاب نیست مگر این که ضامن حقوق طبیعی و معنوی انسان در دو قلمرو فرد و اجتماع است.

مطالعه در تاریخ صدر اول اسلام نشان می دهد که زمان عمل به برنامه های الهی،زمان نور،زمان پیروزی،زمان فتح و غلبه،زمان معنویت،زمان فضیلت و برتری و پرچمداری اهل قرآن بر سایر ملت ها و امت ها بود.

از زمانی که امت اسلامی روی از قرآن تافتند و عمل به این کتاب را کنار گذاشتند،زمان ظلمت و ذلت و اسارت و بیچارگی شروع شد.

شاید گروهی برای درک روز عزت و ذلت مسلمانان به خود زحمت مطالعه در تاریخ حیات مسلمانان را ندهند،باید از آنان خواست تا چهرۀ فعلی زندگی ملت اسلام را بنگرند و به این واقعیت توجه کنند که ملت اسلام امروز دومین جمعیت

ص:65

روی کرۀ زمین اند و از نظر قوای انسانی ملت کوچکی نیستند و از نظر مواد اولیه چون نفت و طلا و سایر معادن غنی ترین ملت عالمند و از نظر مکتب تربیتی و حقوقی به خاطر داشتن قرآن و فقه غنی در رأس تمام ملل جهانند ولی با این همه دارایی با مشکلات گوناگونی دست بگریبانند و از همۀ جوانب زندگی آنان فقر می بارد و اختلاف بین آنان بیداد می کند و همۀ طوایف مسلمانان زیر بار زنجیر سنگین استعمارگران دست و پا می زنند و در تمام شؤون زندگی دست نیاز و گدایی به طرف بیگانگان دراز دارند.

اما در صدر اسلام،آن لحظۀ پرشکوهی که اولین آیۀ قرآن مجید در حریم مقدس کعبه در کنار غار حرا بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد،مردم در تمام زوایای زندگی دچار فساد و گرفتار شیطنت بودند.

انحراف در تصور مسئلۀ حیات،سستی عقیده و ایمان،کژی خلق،بی نظمی در شؤون زندگی،فسق در عمل،آلودگی در مسائل نفسی،گسیختگی نظام اجتماعی و خانوادگی،گریبانگیر مردم زمان بود.

متلاشی بودن نظام اخلاق،ظلم و بیدادگری،قتل و غارت و تجاوز،به اسارت کشیدن انسان ها برای اشباع تمایلات حیوانی،روی گردانی از علم و دانش، دورویی و نفاق،بی عفتی و دزدی،قماربازی و شراب خواری،مسائلی بودند که انسان با آن ها روبرو بود.

در این میان ملت عرب از هر ملتی فاسدتر و در برنامه های زندگی از همه رسواتر و روزگارشان از همۀ جوامع تیره تر بود.

در میان تمام مناطق عرب نشین،مردم مکه از همه فاسدتر و در تیره بختی از همه بیچاره تر بودند.

ص:66

ولی قرآن مجید به تدریج تمام این مفاسد را معالجه کرد و از مردم تیره بخت زمان نزول،مردمی سعادتمند،عالم،بزرگوار و در یک کلمه شجرۀ طیبه ساخت.

مردم تیره روزگار،سوسمار خور و غفلت زدۀ جاهل،با روی آوردن به قرآن و عمل به این کتاب به جایی رسیدند که بزرگ ترین قدرت را در جهان آن روز تشکیل دادند و در تمام جهان ندای علم و فضیلت در دادند و نور علم و فضیلت را در بستر حیات تاباندند و این همه از منافع آن ندای آسمانی بود.

ندای آسمانی،آری ندای آسمانی یعنی وحی و مقررات خداوندی که به تمام زوایای حیات نظر داشت و در پرتو فراگیری و عمل به آن انسان ها به سعادت و رشد و کمال و خوشبختی و مجد و عظمت می رسیدند،تا اعماق وجود مردم صدر اول اسلام اثر کرد و از آنان ملت رشید و بیداری ساخت.

این ندا از شهر مکه طنین انداز شد،امین وحی از طرف خداوند مهربان،بزرگ سفیر حق را مأموریت داد تا به وسیلۀ قرآن بدون وقفه برای نجات بشریت از چنگال شیطان و شیطان صفتان و انواع معبودهای باطل و طاغوت ها قیام کند.

آری،مکه مهبط وحی و نور و فضیلت و سیادت است و مکه با قبول نزول قرآن و با مناسکی که دارد هدایت برای عالمیان است.

حج برای تزکیۀ نفس،نورانی شدن قلب و زدوده شدن زنگار از روح و جان است و اگر آلوده ای به مکه برود و پاک برنگردد حج نرفته است.

در حریم حرم کعبه از رهبر عالیقدر اسلام دعوت شد،تا با کمک قرآن مجید در تمام جبهه های حیات ایجاد انقلاب کند،انقلابی که انسان را به تمام اهداف الهی برساند.

مردم در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله از برکت قرآن مجید دارای اعتقادی راسخ به حقایق،اراده ای استوار،عزمی آهنین،اندیشه ای تابناک،اعمالی شایسته،

ص:67

اتحادی بی سابقه،قدرتی فوق قدرت ها،دانشی آمیخته با تربیت الهی،بینشی به وسعت وجود انسان و جهان،عقلی رشید،روشی استوار،طرحی جامع، برنامه هایی عالی در تمام شؤون زندگی شدند و تمام این سرمایه های کلان و سودبخش را از گنجی چون قرآن بدست آوردند؛امروز هم همان قرآن در بین مسلمانان است و هزاران منبع مادی در دست اینان است،پس چرا این گونه ذلیل بیگانگان هستند ؟ آیا عامل این ذلت دوری از قرآن نیست ؟

به امام باقر علیه السلام عرضه داشتم:چرا حج را حج می گویند ؟

فرمود:فلان کس حج گزارد یعنی رستگار شد (1).

آری،کسی که از نظر ظاهر به زیارت خانه و از نظر باطن به زیارت صاحب خانه مشرف شود،به رستگاری رسیده،کدام برنامه برای انسان در تمام طول زندگیش از این مسئله عظیم تر است که پروردگار بزرگ عالم اجازۀ ورود به حریم قدسش را به او بدهد و دلش را مهبط انوار خود کند و قلبش را هم چون آیینه صفا و جلا بدهد، در حدی که از عمق قلب چشمۀ عشق بجوشد و انسان این ذرۀ بی مقدار،در مدار بی نهایت در بی نهایت موفق به طواف گردد و دست گدایی به دامن غنای او زند.

پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

کسی که بمیرد و قدرت بر حج داشته،ولی بجای نیاورده به مرگ یهودی یا نصرانی مرده (2).

امام صادق علیه السلام فرمود:

آن کس که به خاطر فلاکت،یا نداشتن قدرت جسمانی،یا مانع شدن ستمگر، نتوانست حج کند معذور و در غیر این صورت به هنگام مرگ یا یهودی یا نصرانی از دنیا خواهد رفت (3).

شیخ طوسی در کتاب باعظمت«تهذیب»در حدیث صحیحی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که:

ص:69

شخصی به دیدن رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت:من برای انجام حج حرکت کردم اما به مقصد نرسیدم و از این بهرۀ بزرگ محروم شدم،اکنون ثروت هنگفتی در اختیار من است،مال خود را در چه برنامه ای خرج کنم تا تلافی حج شود و سودی همانند ثواب حج ببرم ؟

رسول اسلام صلی الله علیه و آله به او نگاهی کرد و فرمود:به کوه ابو قبیس بنگر،اگر این کوه برایت طلای احمر شود و آن را در راه خدا خرج کنی به ثواب یک حاجی نخواهی رسید،حاجی به هنگام تدارک سفر هرچه از جای بردارد و آنچه بر زمین بگذارد، برای او ده حسنه نوشته می شود و ده گناه بخشیده می گردد و ده درجه به او می رسد و همین که سوار مرکب گردد،به هر گامی که برمی دارد خداوند برایش به مثل آنچه گفتم می نویسد.

همین که طواف خانۀ حق کند از گناه خارج می گردد و چون سعی صفا و مروه نماید از معاصی پاک شود و به هنگام وقوف به عرفات از ذنوب خود خارج گردد و به خاطر رمی جمرات بی گناه می شود.

در هر صورت رسول عزیز اسلام صلی الله علیه و آله در فرامین خود به یک یک از برنامه های حج و موقف ها اشاره فرمود و نظیر ثواب و بهره های گفته شده را برای تمام مواقف بیان داشت،سپس به آن مرد گفت:آنچه برای یک حاجی فراهم می شود،کجا برای تو بدست خواهد آمد (1).

صدوق بزرگوار در«من لا یحضره الفقیه»در باب حج نقل می کند:

مسافری که مسیر سفرش به سر حد حرم برسد،در صورتی که فرود آید و غسل

ص:70

کند و نعلین خود را بدست گرفته با پای برهنه در حالت تواضع،به خاطر خدای عز و جل و عزت و جلال او داخل حرم شود،پروردگار صد هزار حسنه به او عنایت کرده و مشابهش گناه از او محو می کند و صد هزار درجه به او می دهد (1).

در اخبار حج آمده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

هر مالی در مصرفش سؤال و جواب هست و برای خرج کننده مسؤولیت دارد، مگر مالی که در راه حج و یا جهاد در راه خدا خرج شود (2).

امام صادق علیه السلام بنا به نقل صدوق در«من لا یحضره الفقیه»می فرماید:

یک درهم خرج کردن در راه حج بهتر است از صد هزار درهم در راه دیگر که آن هم حق باشد و یک درهم حق امام را به امام پرداختن بهتر است از هزار درهم در راه حج (3).

حاجی باید به این واقعیت توجه داشته باشد که:مسلمان باید همیشه درآمدش از راه حلال باشد و هرگز اجازۀ ورود درهمی حرام به اموال خود ندهد و اگر خدای نکرده به هنگام آماده شدن برای سفر حج به مال خود اطمینان ندارد،یا حق امام، یا حق دیگران در مال اوست،مال خود را پاک کند و حقوق مردم را به مردم برگرداند؛زیرا اگر به این مسئلۀ مهم توجه نکند،از ثواب هایی که برای حج شمرده شده محروم خواهد شد،بلکه به هنگام لبیک گفتن در جوابش«لا لبیک و لا سعدیک»خواهند گفت،چنانچه در روایت آمده:

ص:71

کسی که با مال حرام سفر کند به هنگام لبیک به او جواب رد داده خواهد شد (1).

محدث خبیر،صدوق بزرگوار در«من لا یحضره الفقیه»از طریق صحیح از کتاب حسن بن محجوب از کتاب محمّد بن قیس روایت کرده اند که محمّد بن قیس می گوید:شنیدم از ابو جعفر محمّد بن علی الباقر علیهما السلام که در مکه این حدیث را برای مردم می فرمود:

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نماز صبح را با مردم خواند،سپس با آنان به گفتگو نشست تا آفتاب طلوع کرد،مردم یک یک از مجلس برخاسته و رفتند بجز دو نفر یکی از انصار و یکی از اعراب بادیه از طایفۀ ثقفی.

رسول خدا صلی الله علیه و آله به آن دو نفر فرمود:می دانم شما را حاجتی است و آن پرسش از یک مسئله است،اگر بخواهید من قبل از سؤال شما به پاسخ اقدام کنم،اگر نه بپرسید تا به شما جواب بگویم.

گفتند:شما ما را خبر ده؛زیرا گفتن شما بدون پرسش ما بهتر چشم کور را روشنی است و از شک و تردید دورتر و ایمان ما را نسبت به آنچه باید مؤمن باشیم راسخ تر می کند.

رسول اسلام صلی الله علیه و آله از آن مرد انصاری خواست تا نوبتش را به آن مرد بیابانی بدهد و فرمود:ای برادر انصاری ! شما نوبت خود را به دوستت واگذار؛زیرا تو از قومی هستی که دیگران را بر خود مقدم داشته و ایثار می کنند.

در هر صورت آیا حاضری او حاجتش را بر تو مقدم بدارد،چون تو اهل شهری

ص:72

و او از بادیه؛مرد انصاری گفت:با کمال رغبت حاضرم.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله روی به آن بیابان نشین کرد و فرمود:اما تو آمده ای از من دربارۀ وضو و نماز بپرسی که چه اندازه بهره دارد،جوابش را گفت و سپس به مرد انصاری فرمود:اما پرسش تو دربارۀ حج و عمره است که برای آن چه اندازه ثواب قرار داده شده،آگاه باش چون عزم حج کردی و توجهت به زیارت خانۀ حق قرار گرفت و خود را برای رفتن آماده کردی و بر مرکب سوار شدی و به نام خدا آغاز سفر نمودی،به هر قدمی که مرکب از زمین بر می دارد و بر زمین می گذارد،خدای بزرگ برای تو حسنه ای نوشته و سیئه ای محو می کند و همین که احرام بستی و لبیک گفتی،خداوند به هر لبیک ده حسنه قرار داده و ده سیئه دور می کند.

چون طواف بیت کردی برای تو نزد حق به خاطر آن،عهد و پیمانی ذخیره شده که حضرت حق از عذاب تو حیا خواهد داشت و همین که در مقام ابراهیم به دو رکعت نماز قیام کردی،به خاطر آن دو رکعت ثواب دو هزار رکعت نماز قبول شده به تو عنایت می شود.

و چون به سعی صفا و مروه برآمدی و هفت بار آن راه را طی کردی،برایت نزد حق اجر کسی است که از شهر خود پیاده به حج آمده باشد و همانند کسی است که هفتاد بندۀ مؤمن را از بردگی رهانده باشد.

و چون وقوف به عرفات را تا غروب انجام دادی،اگر خطایت به عدد ریگ صحرای عالج عربستان و به عدد کف دریاها باشد خدایت می آمرزد و همین که به منی آمدی و سنگ ریزه ها را به جمرات زدی برای تو به خاطر هر ریگ ده حسنه نوشته می شود و این ثواب برای تو در بقیۀ عمرت همواره ثبت می گردد.

و چون سر تراشیدی برای تو به عدد هر مویی که جدا شود،حسنه ای نوشته و این ثواب در آیندۀ عمر نیز برایت محفوظ خواهد بود.

ص:73

و چون قربانی کردی،یا به نحر شتر برخاستی به عدد هر قطره خونی که از او به زمین می رسد برایت حسنه ای ثبت و مشابه آن هم برای آیندۀ عمرت هست.

و همین که از منی بازگشتی و طواف بیت را به جا آورده و در مقام ابراهیم نماز خواندی ملکی به پشت شانه ات زده می گوید:اما از گذشتۀ عمرت هر چه بود آمرزیده شد،پس عمل خود را از سر گیر اکنون تا صد و بیست روز (1).

آری،خداوند عزیز برای مهمانش این گونه تدارک دیده و این از آقایی صاحب بیت است و این ثواب ها برای عموم مردم است،اما آنان که اهل معرفت هستند و عاشق وار به دیار معشوق آمده اند برای آنان ثواب لقای حق است و کسی از عهدۀ بیان یا شمارش این گونه ثواب بر نمی آید.

عاشق،حرکتش و سفرش و حالش و دید باطنش و اعمال و مناسکش با همه فرق می کند.

عارف فرزانۀ فقیه،عماد کرمانی می گوید:

هر که بر لوح بصر نقش خیال تو کند***هوس عمر به امید وصال تو کند

چشم بی خواب مرا کی دهد این دولت دست*** که شبی دست در آغوش خیال تو کند

ظاهر آن است که از دست بلا جان نبرد ***مرغ دل گر هوس دانه خال تو کند

ص:74

طوطی روح من آن دم که بود طالب قوت***گذری برشکرستان مقال تو کند

طایر قدسی جانم چو شود تشنه وصل*** میل خاک در چون آب زلال تو کند

آه کز دست رقیبان تو می ترسد دل ***گر نسیم سحری پرسش حال تو کند

گر گذاری بسر تربتم آری روزی ***دیده در خاک تماشای جمال تو کند

هر نفس گر ندهد خاک درت بوسه عماد*** سبب آنست که فکری زملال تو کند

***

وسعت زاویۀ نشر آثار متخذۀ دریافت شده در دیگران،تفاوت جهات دیگر و دیگر است.علی هذا،ثواب حج در احادیث به تفاوت آمده،فاصله دو سر حد آن از هر قدمی«ده حسنه»تا«صد حسنه»تفاوتی است که همه صدق و صحیح است.

در حج درجات پایین تر و پایین تر تا آخرین نقطۀ حد هم هست که ثوابی نمی دهند،فقط خداوند به برکت این که در سپاه امن وارد وادی امن شده،محضاً اهل و عیال او را از حادثه نگه می دارد تا برگردد،چنین زائری آن کس است که حج او قبول نشده باشد.

پاک و مال حلال حج انجام دهد چه بهره ایست ؟

به جبرئیل خطاب رسید بگو:حق خود را به او بخشیده و خلق خود را از وی خشنود کنم.

پرسید:برای کسی که با قصد صحیح و مال حلال این برنامه را عمل کند چه سودیست ؟

خداوند پاسخ گفت:او را در رفیع اعلا با پیامبران و راستین مردم و شهدا و صالحان قرار دهم و اینان نیکو رفیقانند (1).

مانع شود که او را در دنیا فتنه ای خواهد رسید،علاوه بر آن این عمل ناپسند در آخرت برای او ذخیره می گردد (1).

آری،کسانی که از راه تبلیغات سوء،یا محدود کردن افراد،یا پیش گیری ستمگرانه از سفر حج جلوگیری کنند در صف مقدم متجاوزان به حقوق الهی و بندگان خدا هستند و در دنیا و آخرت از غضب و عذاب الهی ایمن نخواهند بود.

مقداری از این پول را تا وقتی زنده است مصرف کند و بقیه را جهت کفن و دفن بگذارد،ما اهل بیت پول کفن و دفن و مهریۀ زنان و مصرف حج را از مال خالص و طاهر خود خرج می کنیم.

هان ! ای ابو جعفر ! چون به نیشابور رسیدی،به فاصله ای کوتاه در حدود چند روز بعد از ورود تو آن بانو از دنیا می رود و من قبل از دفن برای نماز بر او حاضر خواهم شد.

به آن هنگام که برای نماز بر جنازۀ او حاضر شوم تو مرا خواهی دید،این توجه فوق العادۀ امام نسبت به شطیطه و سهیم کردن او در شؤون زندگانی خصوصی خود و خانواده اش،پاداش اخلاص آن بانو بوده که از زحمت چرخ ریسی خود به قدر یک دستمال،یا یک کلاف نخ،یا یک سکۀ طلا از سهم امام به وسیله ابو جعفر محمد بن علی از نیشابور به مدینه فرستاد،تا خمس دسترنج خود را به دستور خدا به امام رد کرده باشد.

ابو جعفر که امین مردم خراسان بود،گو این که در ابتدای امر کلاف و سکۀ او را نمی پذیرفت،به عذر این که اندک است و برای یک سکه نمی توان کیسه جداگانه ساخت،ولی آن بانو در آن وقت گفت:گر چه مال من اندک است ولی چه کنم سهم امام است و مرا همین مقدار می رسیده.

ابو جعفر آن مال ناچیز را گرفت و سکه را برای نشان دار بودنش مقداری کج کرد و در کیسه ای که سکۀ دیگران را ریخته بود انداخت و از خراسان به مدینه آمد.

همین که به محضر امام مشرف شد،امانات مردم خراسان را بر حضرت عرضه کرد.

امام هیچ کدام را قبول نکرد و فرمود:مال ما نیست،این ها را به صاحبانش بازگردان،اما امانتی نزد تو دارم از بانویی به نام شطیطه آن را جدا کن و به من بده.

ص:79

ابو جعفر کیسه را گشود و در صدد جستجوی سکۀ شطیطه برآمد آن سکه ها را روی هم می غلطاند تا آن را بیابد؛امام،خودش آن را در میان نشان داد و هم این طور بقچه ها را گشود و دستمال یا کلاف را نیز تقدیم کرد.

محمد بن علی می گوید:وقتی به وطن بازگشتم تمام صاحبان آن کالاها را فطحی مذهب دیدم،آنجا دریافتم که امام فرمود:آن ها مال من نیست.

در این گیرودار مواظب وضع آن بانو بودم که سیزده روز پس از ورود من به نیشابور درگذشت،ما جنازۀ او را به صحرا بردیم،در جمعیت انبوهی که در بیابان برای نماز بر جنازۀ او حاضر بودند توجه داشتم امام را ببینم،ناگاه دیدم شتر سواری از جانب بیابان آمد،از شتر پیاده شد در حالی که سر و صورت خود را پیچیده و پوشیده بر جنازه نماز گزارد،من نزدیک شدم تا ببینم،امام را شناختم که برگشت و بر شتر سوار شده در صفحۀ بیابان از نظر غایب شد (1)! !

آری،اولیای خدا چه مرد چه زن در صفحه ای از پاکی و نور و صفا زندگی می کنند و در تمام این عالم از دوست غیر دوستی نمی خواهند.

رسیدن به حضور مقدس او لیاقتی ما فوق لیاقت ها و طهارتی ما فوق طهارت ها لازم دارد.

در این سفر خشوعی کامل،خضوعی جامع،حالی الهی و نیتی استوار و عزمی راسخ و گذشتی به پهنای فلک لازم است.

زاد و توشۀ این راه تماماً معنوی است،زاد و توشۀ مادی به اندازه ای لازم است که ضعف جسم را جبران کند.

در این سفر جز برای خدا نروید و جز برای حق نباشید و جز برای دوست نشنوید و جز برای معبود نگویید و چون وارد مسجد الحرام شدید جز خدا نبینید.

شد،از مکان اول غایب است و در مکان دوم حاضر است ولی خدا که جسم نیست که انتقال برایش تصور شود،پس غایب نیست و حضور دارد،ولی ما حضور نداریم مگر بواسطۀ پرچم.

ابن ابی العوجاء سرافکنده برگشت،با یاران و همراهان می گفت:من از شما خواسته بودم که مرا به روی سجاده ای بنشانید،شما مرا بر زیر پاره اخگری،آتش مجمری افکندید،آنان گفتند:

تو در مجلس امام صادق بس حقیر بودی ! !

آری،آن جناب غایب نیست،غایب ما هستیم که با اطاعت از دستورهای او و پوشیدن لباس تقوا لایق حضور می شویم،تا جایی که به مقام فنا رسیده جز او چیزی را نبینیم.

حرمت این خانه را با فراهم آوردن خشوع و خضوع نگهدارید و چون خواستید به آن مقام بروید با خلوص نیت و پاکی همه جانبه حرکت کنید که بینایان راه با همۀ عظمتی که داشتند خود را در آنجا بسیار کوچک می کردند و بسیار کوچک می دیدند.

آری،بزرگان دین خود را در این راه ندیده می گرفتند و با کوچک کردن خود در تعظیم و بزرگداشت آن هر چه بیشتر می افزودند،تاجوران محیط دین با تواضع و خاکساری پی در پی خود را به این درگاه حق می رساندند،حتی در اردوی امن جهان خود را مصغر و جزء می کردند،با آن که بزرگ بودند و مکبر و کل.

از اولیای اسلام،تواضع و خاکساری را بنگرید تا چه حد و چه اندازه در این راه بوده ؟ ائمۀ مسلمانان علیهم السلام آن قدر در جنب این خانه وارد شده و خود را نادیده می گرفتند که تشخص خود را هیچگاه مانع از تکرار خاکساری بر در این خانه قرار نمی دادند.

ص:82

آن نه حسنی که تغیر کند از دور زمان***وین نه عشقی که در ایام جوانی باشد

چون تو در کون و مکان هم نفسی نتوان یافت***که دمی محرم اسرار نهانی باشد

گر دلم پی به سر گنج رضای تو برد ***مایه سلطنت هر دو جهانی باشد

«1» خاطر نازکت ار شد متغیر زعماد ***گنه از جانب این بنده جانی باش

امام علیه السلام است که با معرفت کامل در میقاتگاه حریم الهی است،البته مشاعر آن انسان الهی مستغرق معنویات وحی آسمانی می شود و تمام اسرار حرم را در میقاتگاه درمی یابد و حد و حدود خود را با حد و حدود این بارگاه تطابق می دهد، او از حد و حدود این سرحد واقف است و از همۀ جهات به حد و حدود خویشتن هم مو به مو آگاه است،البته وقتی با حد و حدود حریم کبریایی خود را مقابل می بیند،لکنت در زبان می آید و وقفه به او رخ می دهد و مالک خود نیست.

دیده اید که در مقابل کوه،انسان چقدر خود را کوچک می بیند،عظمت کبریایی را کوه کوه از همه جانب فرض کنید که انسان از همه طرف کوچک می شود.

در مقابل آن عظمت بی نهایت در بی نهایت،این موجود کوچک چه کند و چگونه بایستد و چه بگوید ؟

امام صادق علیه السلام در سفر حج دیگر،افتخار هم کجاوگی خود را به ابان بن تغلب داده بودند-که بزرگ اصحاب امام باقر علیه السلام بود و سی هزار حدیث از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده وقتی به مدینه وارد می شده یک ستون از مسجد الرسول را اختصاص به او می داده اند که جلوس کرده،تدریس کند،امام علیه السلام به او فرموده بود:

ای ابان ! در مسجد مدینه جلوس کن و فتوی بده که من دوست دارم مثل تو در شیعیان من باشد (1)-ابان می گوید:

وقتی که امام صادق علیه السلام به سرحد حرم رسید،میله های اعلام حرم پیدا شد، دستور فرمود:

شتر را نگه داشتند و پیاده شد،ابان هم پیاده شد،ابان می گوید:امام برای ورود به حرم غسل کرد،من هم غسل کردم،بعد امام دعای ورود به حرم را خواند

ص:85

و گریست،سپس برای ورود به حرم پاها را برهنه کرد و با پای برهنه در حال تواضع قدم در حرم نهاد و قدم برداشت و فرمود:

ای ابان ! هر کس این عمل را بجا آورد،برای خدا،این طور که من بجا آوردم و تو دیدی،خدای سبحان صد هزار سیئه از او محو می کند و صد هزار حسنه برای او می نویسد و صد هزار درجه برای او ترفیع دهد و صد هزار حاجت او را برآورد (1).

قاصد حج هنگامی که مهیا می شود از خانه اش خارج گردد،اگر به مقصود خویش و رفعت شأن خود دانا باشد و آن را چنان که سزاوار است دریابد و به نور الهی به آن نظر افکند و خواسته باشد،آن راه را بر طبق هدایت و راهنمایی حضرت پروردگار طی نماید،دل او متوجه عالم دیگری خواهد شد و از ظواهر ناپایدار به حقایقی استوار بینا می شود.

در آن هنگام است که خواهان بی نیازی و توانایی خود می گردد،نه آنچه تاکنون خواهندۀ آن بوده است و مهیای آن می شود که همۀ خواهش ها و تاریکی های طبیعت را از خود پاک سازد ! !

این نخستین اندیشه است که قاصد حج احساس می کند،یعنی تأثیر این حقیقت ملکوتی را در شناسایی مقام نفس انسانی و برتری روح از بستگی به ظواهر زندگی دنیایی.

هنگامی که حاضر میقات شد،غسل کرد و جامۀ احرام در بر نمود،دل او از جلال آن اندیشه ها و ملکاتی که در نفس او پیدا شده است پر گشته و زندگی و همه شؤون آن را از خود دور می افکند.

در آنجا نمی بیند خود را،مگر فردی از لشگریان خداوند متعال که آنان را خوانده و به اجابت موفق گشته اند.

بقول الهی آن عارف شوریده حال:

خوشا جانی که سازند آگه از اسرار پنهانش***خوشا چاهی که بیرون آید از وی ماه کنعانش

خوشا قلبی که پاک از کینه و کبر و نفاق آید***خوشا عقلی که عشق آرد بکوی دوست مهمانش

ص:87

خوشا بزمی که آنجا درس عشق و عاشقی گویند***خوشا جمعی که زلف یار گرداند پریشانش

خوشا مرغی که مینالد بباغی هم چو مشتاقی*** که دور افکنده دوران سپهر از وصل جانانش

خوشا شادان دلی هم چون الهی با خیال او ***که عشق روی یاری میکند سر در بیابانش

هنگامی که حاجی پوشش و کیفیت خود را تغییر داد و خواری موقف و بیچارگی خود را آشکار نمود،بر خود لازم می داند که دلش پاک و کردارش پاکیزه و گفتارش راست و بی آلایش باشد و کسی را از خود نرنجاند و برای خشنودی حضرت پروردگار از روی صفا و حقیقت از خود بگذرد و هستی خود را از هرگونه آلودگی و آمیختگی به اغراض دور و متوجه حق تعالی سازد.

در نتیجه هنگامی که عملش را تمام نموده نور معرفت،دل او را گرفته و روشن ساخته و گوشه های قلب او از همۀ رخنه های ریز و باریک شرک و کفر پاک شده است و فایدۀ عملش در همۀ قوا و سپاهیان و دسته های مددکار آن ها سرایت نموده،همه را اسلام آورنده و در راهی که خداوند متعال مقرر فرموده پشتیبان یکدیگر و همدست و هم آهنگ و یگانه و خرسند می بیند و نفس او به روح تبدیل گشته و گمان و اندیشۀ بی جای او را تعقل و دانش های بی حقیقت او را حکمت و برهان جایگزین گشته و صفات زشت او نیکو و پسندیده و شهوات او عفت و پاک دامنی و خشم او بردباری و عزم بر کارهای خیر و لذت شخصی او دوستی و محبت و نومیدی او از خیر و رحمت خداوندی امیدواری و ناسپاسی او نعمت را سپاس گزاری و آز او توکل بر خدای و توانایی او مهربانی و حماقت او فهم و زیرکی و بی پروایی و رسوایی او راه نیکی و پرستش خداوندی و خودخواهی او فروتنی

ص:88

و نرمی و بیهوده گویی او خاموشی و برتری خواستن و گردنکشی او تسلیم بودن و از هر گزندی پاک شدن و جز این ها از فضائل دیگری که نتیجه و اثر حج است.

نفسانی و اجتناب از لذت های بدنی و آرزوهای پست حیوانی و عدم تعلق به مال و منال دنیوی؛زیرا همۀ این ها در صورتی که خارج از حدود شرع باشند موانعی هستند که انسان را از معارف الهی و نفحات قدسی بازمی دارد و هیچ چیز روح انسانی را از نزدیک شدن به عالم قدس که از آن نزول یافته مانع نمی شود،مگر آنچه که به نام مشتهیات نفسانی نامیده شده،از قبیل غرایز حیوانی و ناستوده های اخلاقی و کردارهای شیطانی و هم چنان که ظرف،تا هنگامی که از آب پر می باشد ورود هوا به داخل آن امکان ندارد،نفوس انسانی نیز تا خالی و وارسته از صفات و ملکات نکوهیده نباشد،نور الهی چنان که شایسته است قلوب آنان را روشن نخواهد نمود.

نفوس به هر نسبت که از این پلیدی ها پاک شوند،انوار دانش بر دل آن ها اشراق بیشتری یافته و بخشش های یزدانی بر آن ها روی می آورد.

به عکس نفوسی که به غیر خدا اشتغال دارند،معرفت و شناسایی پروردگار و حلاوت و دوستی و انس با او در دل آن ها جای نخواهد گرفت و به هر اندازه که تجرد نفس کمال یابد،ایمان و یقین بیشتر می شود و صفات عالیه و فضائل کم نظیر و بلندی که نفس انسانی در آن مرحله از صفا و تجرد خواهان است بر او فرود می آید.

بدین جهت عباداتی که به منزلۀ نردبان ترقی و راه وصول به این کمال است تشریع شده است.

چه پاره ای از آن ها انفاق مال و بخشیدن آنست که باعث انقطاع انسان از آزمندی به دنیاست مانند زکات و خمس و صدقات و این انقطاع همان علت غایی تشریع انفاق است که به اصطلاح دانشمندان به غرض از تشریع نامیده می شود،اگر چه بهره بردن پاره ای از مردم بر آن مترتب است.

ص:90

بعضی از آن ها خودداری و اجتناب از شهوات و لذات است مانند روزه و پاره ای از آن ها به منظور پرداختن دل به یاد خداوند متعال و توجه آن به سوی او توأم با حرکات خاص گوناگون جسمی است مانند نماز.

و معرفت حاصله از فکر و نور خلقت،یا معرفتی که از به کار بردن قواعد منطقی حاصل می گردد،در حصول آنچه گفته شد،از دوستی و انس با خداوند کافی نیست و اگر به این ها توجه و انس به خداوند و دوستی او حاصل شود،سست بوده و پایدار نمی باشد.

اما آثار کامل و شایسته ای که در نفس از مداومت و پیوستگی بر آن اعمال حاصل می شود ثابت و استوار خواهد بود،چه همانا میان نفس و بدن ارتباطی است و فعل و انفعالات آن ها در یکدیگر مؤثر واقع می شود.

آیا هنگامی که عضوی را جراحتی برسد روان آدمی از جراحت متألم نمی شود ؟ و بالعکس در مواقع هیجانات روحی و اضطراب های روانی که در نتیجۀ عوامل مختلفی از قبیل مرگ عزیزان یا انجام کارهای وحشت زا به انسان روی آور می شود نمی بینی که اعضای بدن نیز متأثر شده و قطعۀ گوشت میان پهلو و کتف به لرزه می آید.

و به عبارت دیگر:عکس العمل خود را به صورت رعشۀ دست و پا یا پریدگی رنگ رخسار و غیره نشان می دهد.

بنابراین،همان طور که قبلاً اشاره گردید،مقصود از وضع و تشریع عبادات این است که انسان به آن وسیله مدارج کمال را قدم به قدم پیموده و به صفات ملکوتی آراسته شود،آنچه مسلم است این است که صورت ظاهری هر عبادتی نقش و اثر مطلوبی در روح ایجاد کرده به موازات عبادات عضوی و اعمال جوارحی،آثار بسیار نیکویی در تنویر و اصلاحات نفسی از خود بجای می گذارد.

ص:91

چنانچه حساً درک می کنیم طهارت ظاهری در پاکی و روشنی نفس تأثیر دارد، مثلاً هنگامی که به وضو می پردازیم و به وسیلۀ این عمل به طهارت ظاهری پی بردیم در خاتمۀ این عمل عبادی یک نوع حالت صفا و انبساط در روان خود احساس می کنیم که این حالت قبل از انجام وضو در ما نبود و علت آن همان طور که اشاره گردید راز بستگی میان روان و تن است و گرنه ظاهر بدن از عالم محسوس و روح نظر به اصل فطرتش از عالم ملکوت است و موقعیت آن در این بدن مانند کسی است که از موطن اصلی خویش دور گشته و غریب افتاده باشد،بنابراین هم چنان که از معارف نفسی آثاری به بدن فرود می آید از اعمال جوارحی هم انواری به سوی روح بالا می رود.

حج این عمل عظیم اسلامی و عبادی آنچه را که سایر عبادات در بردارد،شامل است،بعلاوه ریاضت های خاصی را نیز دارا می باشد که عبارتست از ترک وطن، رنج دادن به تن،گذشتن از مال،گسیختگی از آرزوها،تحمل مشقت ها،تجدید پیمان،حاضر شدن در مشاعر و آگاهی یافتن بر شعائر و دیدن آن هاست.

در افعال حج،خلوص نیت برای یاد خدای و روی آوردن به او به اقسام دیگر طاعات و عبادات نیز پدید می آید.

با این که بعضی از اعمال حج اموری هستند که نفوس به حکمت و رموز آن آشنایی ندارند و عقول به معانی آن ها پی نمی برند،مانند افکندن سنگ ریزه به جمار و رفت و آمد بین صفا و مروه بر سبیل تکرار،مع هذا نمی توان تردید نمود که احکام خداوندی همگی دارای حکمت بالغه و مصالح و منافع عالیه است،منتهی مصلحت بعضی از آن ها روشن و بعضی پنهان و برخی به نحوی است که بیشتر عقل ها به آن ها پی نمی برند و در این قسم است که نور کمال بندگی،به تمام حقیقتش محقق می شود؛زیرا در اعمالی که حکمت و مصلحتش ظاهر باشد،

ص:92

چون انسان فطرتاً مایل به کمال است،تمایل به انجام آن عمل پیدا کرده و خود این مطلب انگیزه ای برای انجام عمل می شود و به فرمان برداری کمک می نماید و کمال و حقیقت بندگی به آن آشکار نمی شود.

اما احکامی را که خداوند مقرر داشته و عقل انسان از درک حقیقت آن عاجز و به کنه معنی و اثراتی که بر آن مترتب است راه نمی یابد و طبیعت آدمی به آن انس ندارد،پذیرفتن آن نیست مگر به جهت صدور فرمان و قصد امتثال آن از حیث این که فرمان و دستور است و اطاعت آن واجب می باشد.

انجام این قبیل عبادات که در تزکیۀ نفوس و برگرداندن آن ها از مقتضیات طبع و بدی و ستم و مایل گشتن نفوس به خداوند متعال و آراسته شدن به اخلاق حضرتش تأثیر کامل دارد،شایسته است که برترین انواع عبادت باشد.

ندانستن حکمت و مصلحت،خصوصیات خواسته شده در برخی از عبادات، از حیث کمیت و کیفیت،برای بعضی از مردم باعث تعجب و حیرت گشته و علت آن همانا ندانستن حقایق رازهای تعبدات و انوار مکنونه در مجاهدات است.

هر عملی که باید به قصد قربت انجام گیرد هر اندازه که دور از تصرفات عقلی باشد،خصوصاً اگر انسی به آن عمل نباشد و کلفت و مشقتی نیز در بر داشته باشد حصول مقام بندگی و تعبد به آن عالی تر و ارزنده تر است و به انجام این گونه عبادات است که جان آدمی در برابر حضرت حق تعالی قرار می گیرد و در دو جهان به راهی که پایدار است رهنمون می شود.

چه عالی و شیرین است که انسان در برابر صدور تمام فرامین مولا که سرچشمه در علم و عدل و حکمت او دارد و چیزی جز جلب منفعت برای انسان و دفع ضرر از او در بر ندارد تسلیم باشد و آن فرامین،محض خاطر آن عزیز انجام گیرد و در درون و برون و ظاهر و باطن آدمی نسبت به آن فرامین هیچ چون و چرایی وجود

ص:93

نداشته باشد که چون و چرا کار متکبران و دوری از اجرای قوانین حق،راه مفسدان است.

بزرگ امنیت آن را از هر سو به وسیلۀ مقررات خاصش تأمین کرده،در میان آداب الهی از مهم ترین آداب و در میان مراسم از باعظمت ترین مراسم است.

البته مسلمانان از لحظۀ انعکاس نور حق در دل هاشان و از همان هنگامی که زبانشان به کلمۀ توحید و اقرار به معارف بازگردیده با طرق مختلفی که حضرت او معین فرموده،از قبیل نماز،روزه،جهاد،امر به معروف و نهی از منکر،تعاون، احسان،تقوی،عدل و داد،محبت و همبستگی و...به سوی او آهنگ کرده و برای او بپا خاسته اند و بر گرد مرکز این حقایق گردیده اند و در هر مقامی نوعی حج بجای آورده اند ولی مسئلۀ حج بالخصوص در ماه ذی الحجه در سرزمین مکه و کنار خانۀ خدا،امتیازات مخصوصی دارد که دیگر احکام الهی آن را ندارند.

چه نیکوست که در جنب این عمل عظیم،مکلف با بیداری دل از ابتدا تا انتهای مراسم را توجه کند و آن گونه که شایستۀ یک مهمان خداست قدم در وادی اجرای مناسک بگذارد،شاید شکوه معنوی حج دیدۀ باطنش را باز کرده،بتواند عمق مسائل را بیابد و انقلابی در روح و عقلش ایجاد شده از بند ظاهر رهیده به فضای بی کران عالم معنی قدم گذارد و با شاهباز اندیشه به سوی محبوب به پرواز آید.

راستی،چگونه ممکن است انسان غرق در امور غیر الهی باشد و در این صورت به فیوضات عالی ربانی و اسرار ملکوتی برسد ؟!

گروهی از مردم برای رسیدن به حقایق ربانی و اسرار پشت پرده،دست از شهر و دیار می کشیدند و از شؤون مادی و زر و زیور دنیا روی برگردانده و از خلق عالم کناره گیری می کردند و به شکاف کوه ها و تاریکی غارها پناه برده و در حصار رهبانیت قرار می گرفتند،تا بهتر بتوانند با حضرت یار انس گرفته و از معنویات بهره مند شوند.

ولی اسلام عزیز راه آنان را غلط دانست و برای بدست آوردن حقایق آسمانی، تکیه بر رهبانیت را ممنوع اعلام کرد و برای این که عاشقان اسرار و معارف به اهداف خود برسند،برای آنان برنامه هایی بس عالی و اعمالی بس نیکو قرار داد و به آنان وعدۀ حتمی فرمود که اگر از این طرق حرکت کنند به خواسته های معنوی خود خواهند رسید و هر کس که از این دستورها پیروی کرد به حقایقی که باید برسد رسید.

در مسئلۀ رهبانیت و سیر و سفر روحی و پختگی در راه سلوک از رسول اسلام صلی الله علیه و آله سؤال می کنند که:آیا آیین شما هم به آن دعوت می کند ؟

می فرماید:رهبانیت در دین من،برای دست یافتن به فیوضات ربانی،حج خانۀ حق و جهاد است.

آری،برای سیر در هر دو مسئله باید از دیار و شهر و خانه و زن و فرزند دور شد و مدتی از آنان عزلت گزید و باید در هر دو سفر چشم از زینت و زیور دنیا و آرایش مادی پوشید،در صورت سیر در این دو سفر است که انسان عادی تبدیل به سلمان،مقداد،عمار،بلال،میثم،حجر بن عدی و...شخصیت های دیگر می شود که هم خود به منافع عالی معنوی می رسد و هم دیگران را به عالی ترین منافع معنوی می رساند.

ص:96

خدای مهربان جهاد در راهش و حج خانه اش را در عوض رهبانیت و انزوا،برای ملت اسلام قرار داد،تا از مسیر صحیح و قانونی به حریم روحانیت الهی راه یابند.

پروردگار متعال خانۀ خود را مقصد بندگان ساخت و اطراف آن را حرم قرار داد و موقعیت آن را بزرگ شمرد،عرفات را میدان حرم خود ساخت و چنان در احترام آن خانه و اطرافش سفارش کرد که کسی نتواند در آنجا صید کند و از آن سرزمین پاک حتی یک گیاه بیرون آورد و بسیاری از برنامه های دیگر را از همگان منع کرد تا در این ریاضت به آدمی،درس نظم و خویشتن داری آموزد که زندگی متکی بر نظم سرشار از منافع مادی و معنوی است.

آن کس که به قصد خانۀ خدا حرکت می کند؛چنان است که به آهنگ زیارت خدا می رود و زیارت دوست عجب لذتی دارد که اگر کسی در عالم قلب و در دنیای معنی به این زیارت نائل گردد،آن چنان مست بادۀ دیدار می شود که تا ابد از آن مستی در نیاید.

ساقیا باده صبوح بده***عاشقان را غذای روح بده

باده عشق ده به ما مستان*** می بده مای ما زما بستان

در دلم نه حلاوت مستی*** تا شود نیستی من هستی

زان صراحی که جام رضوان است*** بادهای ده که جرعهاش جان است

ای که بر یاد لعل دلجویت*** باده ناخورده مستم از بویت

نفسی بازپرس مستان را*** راحتی بخش میپرستان را

سوختم سوختم در آتش شوق*** بیخودم کن دمی به باده ذوق

عجب آید مرا زباده پرست ***باده عشق ناچشیده و مست

ص:97

قرار داشتن خانۀ حق در دامنه کوه ها،سراشیب دره ها،کنار بیابان داغ و گرم و صحرایی بدون آب و علف و در میان ریگزار و سنگستان،خود یکی از اسرار است و شاید سرّ آن این باشد که مردم را با جلب به آنجا از فدا شدن در برابر زرق و برق های پوچ رهایی دهند و به آنان بفهمانند که اگر مادی گری صرف اساس حیات بود،باید آنجا پوشش مادی اش از همه جا بیشتر باشد.

آری،این امکان بود که آن خانه را از زمرد سبز،یاقوت درخشان،لؤلؤ و مرجان و طلای ناب و نقره فام بنا کنند،اما این ساختمان با توجه به معانی بلند مناسکش، میدان سینه را از تصرف شیطان خالی کرده و کوشش و تلاش آن دشمن خطرناک را برای از بین بردن شخصیت معنوی انسان خنثی می کند.

قرآن مجید در بسیاری از آیاتش نشان می دهد که عباد حق و عاشقان الهی باید به سختی ها و مشقت ها آزمایش شوند،نه به راحتی و خوشی ها که مقامات الهی از سینۀ عافیت طلبی در نمی آید،واقعیت ها و اسرار را از دل سختی ها و تحمل رنج ها بیابید و بس که:

[ فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً* إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً ] (1).

پس بی تردید با دشواری آسانی است.*[ آری ] بی تردید با دشواری آسانی است.

به قول بلبل دستان بوستان عشق مرحوم حاج ملا هادی سبزواری:

دل بشد از دست یاران فکر درمانش کنید*** مرهم زخمی عجین از آب پیکانش کنید

ص:99

شهسوارم می رود ای اشک راهش را ببند***ای سپاه ناله زود آهنگ میدانش کنید

گر رود از اشک سیل انگیز و آه شعله خیز*** شور محشر می رود یاران پشیمانش کنید

خسرو چابک سوارم عزم جولان کرده است*** معشر عشاق سرها گوی چوگانش کنید

درحالی که قدرت بر پرداخت دارند،به مقصد نهایی حج و مقامات باطنی این سفر الهی می رسند.

در حالی که باید بدانند زائر حق باید از آنچه ظلمت آور است خارج شود و قبل از سفر وجود خود را از تعلق ها و قیودی که صاحب بیت نمی پسندد آزاد کند که اگر آزاد نکند قدرت پرواز در آن فضا را نخواهد داشت،می رود و برمی گردد در حالی که اثر چندانی به حال او نگذاشته.

آری،قبل از حرکت به تعهدات مالی،اخلاقی،عقیدتی،علمی و روحی خود عمل کنید که در این وادی تنها سبکباران راه دارند و بس.

پاک نکنی و پردۀ خبائث را از روی آن برنداری،لیاقت زیارت کعبه قرار داده شده در مکه را پیدا نکنی که راه ورود به آن حریم که در حقیقت حریم عنایت و رحمت است دل است.

ای مهربان خدای عالم ! قلب،این خانۀ اصلی خود را از این همه پیرایه های شیطانی پاک کن و آن را لایق انعکاس واقعیت نما.

تصفیۀ تمام عیار گردد،چنانچه ادای صدقات و حقوق مالیه قطع میل می کند از حطام دنیویه و صوم قطع می کند انسان را از مشتهیات نفسانیه و صلاة نهی می کند از هر فحشا و منکری و هم چنین سایر عبادات.

چون حج مجمع العناوین بود خصوصیت دیگری در بین عبادات پیدا کرد،چه این که مشتمل است بر جمله ای از مشقت های اعمال که هر یک بنفسه صلاحیت تصفیۀ نفس را دارد مانند انفاق مال کثیر،قطع از اولاد و عیال و وطن و جدایی از نفوس شریره و طی منازل بعیده و ابتلا به گرمای سخت و عطش شدید و انجام اعمال نامأنوس و خلاف طبع مانند رمی جمره و طواف و سعی و احرام و غیر آن.

و دارای فضائل عالی دیگر است مانند تذکر به احوال آخرت به هنگام تماشای اصناف خلق و اجتماع کثیر فی صقع واحد علی نهج واحد لا سیما در احرام و وقوفین و رسیدن به محل وحی و نزول ملائکه بر انبیا از آدم تا خاتم صلوات اللّه علیهم اجمعین و تشرف به محل قدم های آن بزرگواران مضافاً بر تشرف بر حرم خدا و خانۀ او،علاوه به حصول رقت که مورث صفای قلب است به دیدن این امکنۀ شریفه با امکنۀ شریف دیگر که رساله گنجایش آن را ندارد.

نتیجه این که حج دارای جمله ای از مشقت ها و فضائل کثیره از اعمال است و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

رهبانیت را در این مکتب به جهاد و حج تبدیل کردم (1).

انسان با توجه به این واقعیت ها باید بداند که به کرامت این سفر روحانی نمی رسد،مگر با رعایت آداب و رسوم حقیقی آن و آن چند امر است:

ص:103

و اگر پدر و مادرش هستند آنان را از خود راضی کند تا پاک و پاکیزه از منزل درآید بلکه تمام علایق خود را جمع آوری نموده،شغل قلبی خود را از پشت سرش قطع نماید تا به تمام قلب رو به خدای خود کند،هم چنین فرض کند که دیگر بر نمی گردد.

آری،قطع علاقۀ از غیر حق در این سفر مهم ترین برنامۀ این سفر است و تا قطع علائق غلط و هوس های شیطانی و نیت های آلوده نشود،روی به محبوب نشده و لذا روی محبوب هم به انسان نمی شود.

تمام لذت در این سفر از کسانی است که فکری جز حضرت یار و ذکری جز آن جناب و کلامی جز حول محور آن حضرت نداشته و با تمام وجود به پیشگاه باعظمت آن معشوق واقعی عرضه می دارند:

مرحبا ! مرحبا ! محبت دوست***کز درون آمدی نه از ره پوست

دلم از جز تو خانه خالی کرد*** با تو سودای لا ابالی کرد

تا غمت ساکن دل من شد ***از چراغ تو خانه روشن شد

ما گرفتار دام عشق توایم*** همه سرمست جام عشق توایم

ای که حسن رخت دل افروزست*** شب ما با خیال تو روزست

حسنت از روضه جنان خوش تر*** یادت از هر چه در جهان خوش تر

هر که در صورت تو حیران نیست*** صورتش هست لیکنش جان نیست(1)

زائر باید وصیت تام و تمامی کند و به اطلاع اشخاص خیر و دانا برساند که کیفیت وصیت باید چگونه باشد،در هر صورت کاری کند که اگر برنگردد هیچ جزئی از جزئیات کار او معوق نماند،بلکه در تمام عمر باید چنین باشد که هیچ کس از مردن خود اطلاع ندارد.

ص:105

عشق در راه طلب راهبر مردان است***وقت مستی و طرب بال و پر مردان است

سفر آن نیست که از مصر به بغداد روی*** رفتن از جان سوی جانان سفر مردان است

ظفر آن نیست که در معرکه غالب گردی*** از خویش گذشتن ظفر مردان است

هنر آن نیست که در کسب فضائل کوشی*** به پر عشق پریدن هنر مردان است

همه دل هاست فسرده همه جان ها مرده*** گرم و افروخته آه سحر مردان است

چشمه کوثر و سرسبزی بستان بهشت***خبری از اثر چشم تر مردان است(1)

خَیْرُ الأمُورِ أوْسَطُها (1).

بهترین کارها،طریق اعتدال به دور از افراط و تفریط است.

افراط و تفریط در این زمینه و در تمام زمینه ها اعم از مادی و معنوی در شرع مقدس مذموم است.

اما زاد و اعمال خارجیۀ او عبارت از فعل واجبات و ترک محرمات و مکروهات و اتیان به مستحبات است که از این مجموعه تعبیر به تقوا و پرهیز للّه می شود و آخرین درجۀ تقوا پرهیز از ما سوی اللّه است و حاصل کلام این که هر یک از ترک محرمات و اتیان به واجبات به منزلۀ زادی است که هر یک را در منازل اخرویه احتیاج افتد که اگر همراه نداشته باشی مبتلا خواهی شد و پناه به خداوند از این بلای عظیم.

[ وَ مَنْ دَخَلَهُ کٰانَ آمِناً ] (1).

و هر که وارد آن شود در امان است.

بیابد،اینجا جای زیادی رجا و امیدواری است،چه این که شرف بیت عظیم و صاحب آن به راجی خود کریم و اینجا جای توسعۀ رحمت است؛زیرا تو در این جا مهمان خاص اکرم الاکرمین هستی،آن جناب پی بهانه می گشت که تو را یک مرتبه در تمام عمرت به خانۀ خود دعوت کرده باشد،اگر چه همیشه مهمان او بوده ای و اکنون آن مهمانی میسر شده،حاشا و کلّا از کرم او که هر چه تو از او خواهش داشته باشی او از جواب آن مضایقه کند،این چنین گمان را به بعضی از افراد سخی نباید برد فضلاً عن الجواد المطلق.

دیگر حالا تو نتوانی نیاوری یا بیاوری،نتوانی نگهداری یا از اصل ندانی چه باید خواهی یا کاری کنی بدست خود که مقتضی بذل به تو نباشد تقصیر کسی نیست، گدایی با کاهلی نمی سازد،بلی عیب در اینجاست که غالب مردم که مشرف به مکه شدند اعظم همّشان این است که زود صورت این اعمال را از سر واکنند علی سبیل الاستعجال،آن وقت آسوده در فکر خرید خود باشند،اما تمام حواس باید پیش معنای این اعمال باشد برای آنان مهم نیست،با این که همۀ حواس مهمان باید پیش میزبان باشد و چشمش به دست او و حرکات و سکناتش به میل او باشد، حتی روزۀ مستحب بدون اذن او مذموم است چه جای این که در خانۀ او هتک عرض او را بکنی و هتک عرض سلطان السلاطین اشتغال به مناهی اوست.

چه حاجی هایی که وارد مکه می شوند و حد اقل صد معصیت از قبیل دروغ، تهمت،غیبت و اذیت به غیر،سخن چینی و تعطیل حق غیر و فحش به دیگران از

ص:113

او سر می زند،پناه به خدا از چنین سفری و وای به حال چنین مهمانی !

جان ما را تعلقی که به توست*** با خود آورده ایم آن ز نخست (1)

با دیدن آن بیابان ها در حالی که از همه چیز بریده ای و به حق پیوند خورده ای، مناجات فیض آن شوریده حال را زمزمه کن.

بر درگه تو حاجت خلقان روا شود***آن را که تو برانی از این در کجا شود

خود را چو حلقه بر در لطف تو می زنم*** باشد به روی من در لطف تو وا شود

آن را که رد کنی زدر خویش بولهب*** وآن کو تواش قبول کنی مصطفا شود

امر تو را کسی نتواند خلاف کرد ***هر کو سر از قضای تو پیچد کجا شود

بیچاره گمرهی که کشد سر زطاعتت*** گردد دلش سیاه و اسیر غما شود

فرخنده رهروی که اطاعت کند ترا*** چشم دلش به عالم انوار وا شود

فیض است ودرگه تو، از این در کجا رود*** کام حوائج همه زین در روا شود(1)

کردند و پیامبر و مؤمنان در مرحلۀ دفاع از حق،شهدای با فضیلتی در آن جنگ ها تقدیم حق کردند.

در مدینه به یاد آورد که برای تأمین خیر دنیا و آخرتش پیامبر عزیز و یارانش چقدر زحمت کشیدند.

مدینه جایی است که برای اعتلای کلمۀ حق،پیران و جوانان و مردان و زنانی در خون خود غلطیدند،مدینه محلی که برای ترویج دین خدا اشک ها از دیدگان مادران داغدیده جاری شد.

مدینه شهری که سال ها شاهد عالی ترین خدمات صادقانه نسبت به اسلام،این مدرسۀ سعادتبخش بود.

در آنجا به یاد آر که مظهر عصمت و عفت حضرت زهرا علیها السلام با پوششی از حجاب کامل-این دستور بسیار پرارزش الهی-با جمعی از زنان قریش به مسجد آمد و علیه ستم و بیداد در یک سخنرانی بسیار مهم داد سخن داد.

زهرا علیها السلام،آری زهرا،آن منبع فضیلت و عفت و کرامت که در لحظه لحظۀ حیاتش به تمام زنان جهان تا روز قیامت درس عفت و عصمت و پوشش و حجاب و دور بودن از دسترس نامحرمان را داد.

تو ای مرد ! و تو ای زن ! در این شهر بزرگ در برابر پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمۀ بقیع و حضرت زهرا علیهم السلام قرار داری وضع ایمان و عمل خود را با آن بزرگواران بسنج و در این آزمایشگاه بزرگ الهی برای شناخت شؤون مادی و معنوی بیشتر دقت کن.

چون فضای مدینه را با آنچه از نبی اسلام صلی الله علیه و آله و ائمۀ بزرگوار علیهم السلام در بر دارد از نظر عقل و فکر و بینش و بصیرت گذراندی،اکنون آماده شو تا با یک دنیا آگاهی و خضوع و خشوع و فروتنی به طرف حرم پیامبر صلی الله علیه و آله حرکت کنی.

در آنجا با کمال ادب در برابر رسول الهی قرار گیر و به راستی و درستی

ص:120

سخن گوی که پیامبر صلی الله علیه و آله عزیز صدایت را می شنود و تو را از هر جهت ارزیابی می کند،سعی کن خودت را به آن جناب به عنوان یک فرد واقعی امت بقبولانی.

پس از زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله به سوی قبرستان بقیع حرکت کن،در آنجا نیز همانند حرم پیامبر،در برابر حضرت مجتبی و سید سجاد،و باقر العلوم و رئیس مذهب حضرت صادق علیهم السلام با کمال فروتنی و ادب بایست و به یاد آور،که آن بزرگواران برای نجات تو و تأمین سعادت دنیا و آخرتت چه رنج ها بردند.

با آنان عهد و پیمان ببند که چون به وطن بازگردی،خود و زن و فرزندانت، تسلیم دستورهای آنان شوی و به اخلاق الهی آن بزرگواران آراسته شوی و دست جز به مال حلال و دنیای طیب و طاهر دراز نکنی.

تا اینجا شرح قسمت های اول حدیث با عظمت حج که در کتاب«مصباح الشریعة»نقل شده به پایان می رسد و نوبت به قسمت های بعد که در باب مناسک است فرا رسیده،امید است به آنچه در توضیح قسمت های اول گذشت آراسته شویم و توفیق عمل به قسمت های بعد از جانب حضرت حق نصیب ما گردد.

ص:121

[ وَ أَحْرِمْ مِنْ کُلِّ شَیءٍ یَمْنَعُکَ عَنْ ذِکْرِ اللّهِ وَ یَحْجُبُکَ عَنْ طاعَتِهِ وَ لَبِّ بِمَعنیٰ إجابَةٍ صافِیَةٍ زاکِیَةٍ لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فی دَعْوَتِکَ لَهُ مُتَمَسِّکَاً بِعُرْوَتِهِ الْوُثْقیٰ ]

ای انسان ! ای آدم ! که خود را هم چون کرم خاکی گرفتار مشتی لجن شهوت و شکم کرده ای و به این خاطر خویش را از تمام فیوضات بی بهره ساخته ای،وقت آن شده که به سوی او حرکت کنی،آری به سوی او،به سوی بی نهایت،به سوی کرامت،به سوی عظمت،به سوی حقیقت،به سوی اللّه،آری در میقات یعنی جایی که همه انبیا اشک ریختند و ائمه علیهم السلام سر تواضع به خاک سودند.

آری،در میقات و به وقت تلبیه در آن دو پارچۀ سپید با تمام وجود،در حالی که سیل اشک از دیده ات جاری است با نوایی عاشقانه به پیشگاه محبوب بگو:

گر ز شمعت چراغی افروزیم***خرمن خویش را بدان سوزیم

در غمت دود از آن به عرش رسد*** آتشی کز درون برافروزیم

آفتاب جمال بر ما تاب ***زان که ما بیرخت سیه روزیم

تا ببینیم روی خوبت را*** از دو عالم دو دیده بردوزیم

مایه جان و دل براندازیم*** به زعشقت چه مایه اندوزیم

هم چو طفلان به مکتب عشقت*** ابجد عشق را بیاموزیم

در غم عشق اگر رود سر ما*** ای عراقی بیا که فیروزیم(1)

و پوشیدن لباس توبه،لباس کرامت،لباس عام،لباس ذکر،لباس توجه،لباس مراقبت و لباس طاعت و لباس ترک گناه است.

آری،احرام ببند،تا از بار هر لباسی جز لباس حق سبک شوی،با همه در این لباس همرنگ و همگام شو،تا بدانی چیزی نیستی و آنچه در حق خود تصور می کردی خیالی بیش نبود.

در این لباس از من بمیر و به او زنده شو،از چنگال شیطان درآی و به دامن دوست آویز،از تعلقات خود را نجات ده و آن گاه وارد دنیای با عظمت نیت شو.

منفجر کردن هستۀ فطرت با قدرت نور خدا برای یافتن حقیقت و پخش آن در بین عباد حق.

آری،نیت یعنی عزم بر آزادی از اسارت شهوات شیطانی،عزم بر خلاصی از تمام طاغوت های درون و برون و افتادن در دریای رحمت برای پاک شدن از تمام مهالک.

چون این چنین نیت کردی،با دلی شکسته و قلبی خاشع مضمون ابیات زیر را در محضر محبوب،در مسجد شجره در حال سجده و صورت بر خاک بودن زمزمه کن سپس به دنیای باعظمت تلبیه وارد شو:

تا غمت با من آشنایی کرد***دلم از جان خود جدایی کرد

تا غم تو قبول کرد مرا ***هستی خود ملول کرد مرا

در سماع توام چو حال گرفت*** از وجود خودم ملال گرفت

آیت عشق تو چو برخواندم*** مایه جان و دل برافشاندم

هر کجا آفتاب حسن تو تافت*** عاشقان را بجست و نیک بیافت

اگر ای آفتاب جان افروز*** شب ما از رخ تو گردد روز

اندر آن بس بود زروی تو تاب*** گو دگر آفتاب و ماه متاب

ای زعشاق گرم بازارت*** به زمن عالمی خریدارت(1)

به پیشگاه مقدس او اعلام کنی.

ولی توجه داشته باش که آمدنت را به صورتی اعلام نمایی که به صدایت توجه کنند و آمدنت را بپذیرند.

آنجا جای پرهیزکاران و پاکان است،آنجا جای پذیرش هر کسی نیست،آنجا ایمان و توبه و عمل صالح و اخلاص وسیلۀ قبولاندن انسان به حضرت یار است.

بدون شک اگر کسی خود را آراسته به اوصاف آسمانی نکرده باشد،ندایش را نشنیده می گیرند و به حرکتش نظری نمی کنند و اعمالش را توجه نمی نمایند.

«لَبَّیْکَ اللّهُمَّ لَبَّیْکَ...»آمدنت را در لباس آشنایی و آشتی خبر می دهد،هجرتت را از تمام مفاسد و معایب و آلودگی ها و زشتی ها اشعار می دهد،آیا همین است ؟ !

«لَبَّیْکَ اللّهُمَّ لَبَّیْکَ...»یعنی:نهادم را از تنگنای ظلم و ستم و سرکشی،به جهان عدالت و خیرخواهی انتقال می دهم.

در حال گفتن این جملات،انسان در درون خود به معانی متعددی از پاکی، قدس،خضوع و اجابت به ندای مولایش توجه پیدا کرده،بر خویش مسلم می دارد که به یکتایی او معترف است و او را در مالکیت و قدرت و فضل و بخشایش و تدبیر یگانه می داند.

آری،ای محبوب من ! ای مالک و خالق من ! ای معشوق من ! ندایت را قبول می کنم،من در آستان مقدست ایستاده ام،به فرمانت گوش می دهم،به فرمانبرداری از دستورهایت شتابانم،پیمان تو را بدون تردید و تغییری نگه می دارم.

[ أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یٰا بَنِی آدَمَ أَنْ لاٰ تَعْبُدُوا الشَّیْطٰانَ ] (1).

ص:126

ای فرزندان آدم ! آیا به شما سفارش نکردم که شیطان را مپرستید که او بی تردید دشمن آشکاری برای شماست ؟

ای مولای من ! تو یکتا و بی همتایی،کسی هستی که همگان باید ندایت را اجابت کنند و دعوتت را بپذیرند،نهاد همه متوجه تست،صاحب و معطی نعمت های بیشماری،مالک آن چنان عزتی هستی که خواری به حریمش راه ندارد،نیرویی هستی که نقصان نمی پذیری،نفوذت به همه جا رسیده،خدایی جز تو وجود ندارد.

آری،ای مولای من ! ندایت را می پذیرم،ستایش و نعمت برای تست و آقایی و بی همتایی در خور تست.

این است معنای تلبیه،با این شعار وحدت و یگانگی،پرستندگان خدای یگانه اعلام می شود،البته همۀ این واقعیت ها در صورتی است که به حقیقت تلبیه توجه شود.

تلبیه گویان،خود را به آسمان نورانی تجرد که در آنجا از ظلمت های مادی، سرکشی های نفس و امتیازهای موجب کبر و دورویی،خبری نیست بالا می برند.

چون تلبیه شعار ایمان است و مقصود از آن این است که آدمی مصداق واقعی آن شود و معنایش پاسخ گویی به اوامر الهی است و از طرفی تحت عنوان ویژه ای در مسئلۀ حج قرار گرفته،چه حج مزایای منحصر به فردی دارد،بنابراین چقدر از ایمان دورند و چه اندازه چهرۀ باطن آنان زشت است،کسانی که خود را از این حریم عالی دور نگاه داشته و راز خویشتن و جامعه خود را به شیطان واگذاشته و دربست در اختیار دشمنان دین و ملت اند ! و در شؤون حیات از فرهنگ شیاطین پیروی می کنند،این دون همّتان و پست فطرتان در هر مقامی که هستند در وقت تلبیه جز

ص:127

به لفظ بی معنی به چیز دیگر اتصال ندارند.

اینان چه اندازه از حقیقت تلبیه بیگانه اند ؟ اینان لیاقت ایستادن در صف پاکان را ندارند.

در هر صورت شما ای زائران خانه حق ! با تمام وجود مراقب این شعار باشید، به ندای مولای خود پاسخ مثبت دهید،وجود خود را پس از این کلمات نورانی و شعار ملکوتی،از اجابت دعوت شیطان،طاغوت،شهوت،بیگانه،استعمارگر، خودخواهی،یهودی،مسیحی،شرق و غرب و هر کس برای شما و دین شما ضرر دارد منع کنید.

به حقیقت،تلبیه بگویید،به راستی ندای حق را اجابت کنید،به درستی و پاکی در این مقام قرار بگیرید که اگر در این حریم قبول شوید قبول شدید و اگر قبول نشوید از بدبخت ترین مردم روی زمین خواهید بود.

کاروان من نام نویسی داشتند.

با احترام هر دو را سر جای مخصوص به خودشان نشاندم،یکی از بدرقه کنندگان سفارش هر دو را با حالتی خاص به من داشت.

زیارت عالی عتبات را در عراق طی کردیم،پس از آن عازم حج شدیم،به مدینه رسیده مدتی در آنجا اقامت کردیم،سپس آمادۀ رفتن به میقات شدیم،در بین مسافران آن سال من،آن مرد و زن حال دیگری داشتند،انقلاب حال به آنان مهلت نمی داد،تا به مسجد شجره رسیدیم،جمعیت در آن ناحیه موج می زد،هر کس با سرعت هرچه تمام تر به فکر محرم شدن بود،پیرمرد از من مهلت خواست تا غسل کند،وسائل غسلش را فراهم کردم،غسل کرد و دو پارچۀ احرام را بر خود بست، گریه به او مهلت نمی داد،او را برای گفتن تلبیه حاضر کردم،سؤال کرد:معنای تلبیه چیست ؟ عرضه داشتم:یعنی:ای خدای مهربان ! مرا دعوت کردی به حریم قرب تو درآیم،آمدم؛گفت:آه معنای تلبیه این است ؟ ! یکی دو بار در شدت انقلاب حال گفت:خدایا آمدم،آمدم و ناگهان نقش زمین شد؛با کمال حیرت بالای سرش قرار گرفتم،دیدم از دنیا رفته است.

دورنمایی از حقایق این محرمات را نشان دهد.

چشم تماشا به اوامر و نواهی مولا انداز و از خود دیدن و خود تماشا کردن و خودبینی بپرهیز.

در هر صورت در آنجا به خود منگر که اگر با دید الهی نظر کنی،خودی برای تو نمانده و اصولاً خودی برای تو نیست.

اگر هم بنا شود به خود بنگری به نقایص و عیوبت بنگر و ببین آیا حضرت دوست تو را با این همه عیب می پذیرد ؟ !

به حقیقت که آنجا جای رفع عیب و شستشوی باطن است،آنجا جای آزادی از ما سوا و پیوند خوردن به اوست.

آری،در آنجا یک دم با کمال اخلاص گوش جان بر در دل بگذار و ببین چه می شنوی:

هر دم بشارت های دل از هاتف جان می رسد***هر کس که از جان بگذرد آخر به جانان

می رسد

یکدم میاسا روز و شب مردی بجو دردی طلب*** چون جان زدرد آمد به لب ناگاه درمان می رسد

ره گر دراز آید تو را شیب و فراز آید ترا*** چون ترک تاز آید تو را آخر به پایان می رسد

این خانه چون ویران شود معمور و آبادان شود***این سر چو بی سامان شود ناگه به سامان می رسد

ای مبتلا ای مبتلا برکش صلا برکش صلا ***در دل اگر رنج و بلا روزی به مهمان می رسد

اندیشه و اندوه و غم رنج و تعب درد و الم ***هر یک نهد در دل قدم با حکم و فرمان می رسد

ص:131

بر دل اگر باری بود بار غم یاری بود ***در پا اگر خاری بود خار از گلستان می رسد

سراسر ممالک غربی و بعضی از ممالک شرقی،از حکومت فساد در همۀ شؤون زندگی در ناله اند و به خاطر متلاشی شدن اوضاع اجتماعی و اخلاقی به علت این بی بند و باری در عزایند.

فقط خدای عالم می داند که از این راه چه ضرر و چه ضربه های خطرناکی به حیات انسان در کرۀ زمین وارد شده.

آری،اگر مرد نتواند به هر صورت که بخواهد زن را ببیند و زن نتواند به هر صورت که می خواهد با مرد رابطه برقرار کند،این همه خسارت به بار نخواهد آمد.

در مکتب سعادتبخش اسلام،مسئلۀ حجاب و پوشش زن و مسئلۀ محرم و نامحرم در همه جا و همه وقت از ضروریات دین قلمداد شده و منکر آن با علم به ضرورت دینی آن،کافر و نجس است.

این دستور گرانبها،سدی عظیم در برابر سیل انحرافات و جنایت ها و خیانت ها و بیدادگری ها و انواع امراض مضره و اخلاق فاسده است.

حرام بودن تماس مرد با زن خود در وقت احرام به صورت لمس بدن،یا آمیزش یا بوسیدن،تمرینی برای مرد و زن است که به فضای ملکوتی تقوا نزدیک تر شده و قدرت ارادۀ آنان برای ترک این سه برنامه در مسیر نامشروع افزون گردد.

علاوه بر این باید هر نوع لذتی در این برنامه بر مرد و زن حرام شود،تا به درک و فهم لذت وصال محبوب حقیقی نائل آیند و آن بهرۀ الهی و حظ معنوی را از آیین حج ببرند.

عادی از پای بدن به در آر،سزاوار نیست در این وادی ملکوتی همراه با زر و زیور پا از قبیل کفش و جوراب حرکت کنی.

[ إِنَّکَ بِالْوٰادِ الْمُقَدَّسِ طُویً ] (1).

زیرا تو در وادی مقدس طوی هستی.

اگر بتوانی به کلی پا برهنه حرکت کن،اگر نه از کفش بسیار ساده آن هم در حدی که روی پا را نپوشاند به سوی مسجد الحرام متوجه شو،تا از نظر ظاهر نهایت تواضع را در پیشگاه کبریایی او رعایت کرده باشی و از نظر باطن به تدریج به حال خشوع برسی و برای شنیدن ندای محبوب دلربایت از وادی سینای قلب و طور جان آماده گردی.

کفش متکبران از پای به در کن،جلال و جبروت ظاهری و اعتباری را از سراسر وجود بریز،آهسته قدم بردار،با وجود مبارک مولایت زمزمه کن و حال معنوی خود را ادامه بده تا جواب آن جناب را از درون قلب بشنوی،در حالی که از دیدگانت اشک شوق یا اشک ندامت از گذشتۀ خویش بر چهره ات جاری است،با کمال ذلت و خاکساری به حریم مقدس او عرضه بدار:

کسی که روی تو دیدست حال من داند***که هر که دل به تو پرداخت صبر نتواند

هر آدمی که دو چشمش بر آن جمال افتاد*** دلت ببخشد و بر جانت آفرین خواند

چه روزها به سر آورد جان منتظرم*** ببوی آن که شبی با تو روز گرداند

ص:135

مگر تو روی بپوشی و گرنه ممکن نیست***که آدمی که تو بیند نظر بپوشاند

به دست رحمتم از خاک آستان برگیر*** که گر بیفکنیم کس به هیچ نستاند

چه حاجب است به شمشیر قتل عاشق را*** حدیث دوست بگویش که جان برافشاند

پیام اهل دل است این سخن که سعدی را*** نه هر که گوش کند معنی سخن داند (1)

غلط چیزی نیست.

برای زائر شیرین ترین حقیقت یاد محبوب است و بس و ذکری جز التجا به پیشگاه مقدس او برای بار یافتن در آن ملکوت ندارد.

حق را خارج از تعلقات مادی بچشد.

در آن سرزمین پاک باید زنان به ندای بانوی دو سرا فاطمۀ زهرا علیها السلام که هنوز بعد از گذشت چهارده قرن از فضای مکه و مدینه به گوش می رسد توجه کنند که فرموده:

بهترین زینت زن،حیا و پاک دامنی است و این که مردان را نبیند و مردان او را نبینند (1).

زنان باید همه جا و همه وقت خصوصاً در این سفر،حضرت احدیت را به یاد داشته باشند و بدانند که با جلوۀ خود،چه در این سفر،چه در حضر،هزاران بلای خانمان سوز برای جامعۀ بشری به ارمغان آورده و ملتی را غرق در فساد و افساد می کنند.

آری،ای زن ! در این سفر بیش از پیش تمرین حیا و عفت کن و به جامعه و به خصوص نسل جوانش ترحم آر که جامعه و جوانانش به وسیلۀ خودنمایی و عشوه های تو به چاهی می افتند که گاهی نجات از آن چاه،برای آنان غیر ممکن می نماید.

هر کلاهی به سر داری از سر برگیر،سرپوش تکبر از سر بردار،مرغ عقل را از جمجمۀ غرور و کبر آزاد کن تا بتواند در هوای حقیقت به پرواز آید و برایت کسب معنی کند.

راستی،این چه ننگی است که عمری،گوهر گرانبهای آفرینش،یعنی عقل را در زندان استخوانی سر به صورت اسیر نگاه داری.

حج،جای حرکت است و مرکز آزادی از زنجیرهای مرئی و نامرئی،مانعی در راه اندیشه و تفکر قرار مده،با کمک حضرت دوست و عنایت حضرت رب به ملکوت عالم به پرواز آی و در آن محضر پاک و حریم مقدس و پیشگاه معنی، عرضه بدار:

خداوندا دلم لبریز غم کن***درون درد پروردی کرم کن

زصهبای شهودم کن چنان مست*** که نشناسم سر از پا پای از دست

سر از عشق تهی در گور بادا*** هر آن که جز تو بیند کور بادا

غلط گفتم جز او کی در میان بود*** کجا از غیر او نام و نشان بود

چه گویم از جمال آفتابش ***که عین بی حجابی شد حجابش

سوزن و یک سر مو بپرهیزد.

آیا شما می توانید در سایر مکتب ها چنین قواعدی برای حفظ حقوق انسان گرچه به اندازۀ یک سر مو باشد بیابید ؟

تنها مدرسه ای که به بشر اجازه نمی دهد به اندازۀ یک سر مو آلوده به تجاوز شود مدرسۀ حق و آیین الهی است.

فحش و ناسزا کار مردم بی ایمان و سست بنیان است،در روایات عالی اسلامی آمده که:

فحش کار مردم مسلمان نیست (1).

قرآن مجید در اصول اخلاقی و تربیتی خود مردم را از فحش دادن حتی به دشمنان حق منع کرده؛مسلمانی که به وسیلۀ فحش و ناسزا،سبب رنجش خاطر دیگران است،در ارزیابی اولیای خدا آمده که مسلمان نیست.

بپرهیز که نظر به او حرام است و به زنان می گوید:روی خود را مپوشانید.

آنچه مرد را با تمام وجود به سوی شهوات جنسی می کشد در برابرش آزاد می گذارند،آن گاه به او می گویند:حق استفاده از آن را و لو به یک نظر نداری.

آری،این است راه زنده کردن مایۀ تقوا در جنس مرد،آری،حریم با عظمت ایمان و وادی معناست،در این حریم خود را آلوده مکن که گناهش عظیم و بارش بسیار سنگین است.

دیده از تمام مناظر زیبا،حتی چهرۀ همسر خودت برگیر،تا به درک زیبایی مطلق نائل آیی و به تماشای رخ محبوب با دیدۀ دل موفق شوی.

کند آن که عیب مستان نچشیده ذوق مستی***خودش او تمام عیب است و یکی هنر ندارد

ز ره ملامت آیی و گر از در نصیحت*** چه کنی به مست عشقی که در او اثر ندارد

تو که زاهدی بپرهیز تو که عابدی سحر خیز*** سر من مدام مست و شب من سحر ندارد

من و باز عشق و رندی که درین خرابه دل*** همه علم و زهد کشتیم و یکی ثمر ندارد

دل ماست شاد و خرم بهر آنچه میکند دوست***غم آن نمی خورد فیض که دعا اثر ندارد

و باطن خود باشد و جز جلب عنایت حق و گرفتن عطای خدا و بیرون آمدن از گناه چیزی در نظر نداشته باشد.

آری،وقتی مهمان حضرت دوست در لباس احرام یعنی لباس مخصوص مهمانی وارد شد،دندان کشیدن،یا ناخن گرفتن،یا بیرون آوردن خون از بدن، خلاف ادب و وقار و شرایط مهمانی است،مهمان واقعی مهمانی است که حتی با تمام وجود،چشم از نعمت ها برگیرد و فقط نگران صاحب نعمت باشد.

آری،در تمام مواقف حج باید دست نیاز به درگاه بی نیاز برداشت و از آن جناب،تقاضای آمرزش گناه و خیر دنیا و آخرت برای خود و همه مسلمانان جهان داشت.

[ وَ هٰذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ ] (1).

و سوگند به این [ مکه ] شهر امن

زائر با همان حال روحانی وارد محیطی می شود که برای همه چیز محیط امن است،محیطی که درختان و گیاهانش بدون این که آن ها را با زره پوش در حفاظت قرار داده باشند از تجاوز متجاوز در امان است،حتی شاخه ها و ریشه ها و بوته ها همه در امانند.

حرم،چهار فرسخ در چهار فرسخ است و این محیط را خداوند محیط امن قرار داده به حدی که هرگاه شاخه ای از حرم سر درآورده باشد،به احترام این که ریشه اش در حرم است نمی توان آن را برید و یا برگی از او چید و هم چنین اگر درختی در بیرون حرم باشد ولی یک شاخه اش سر به حرم آورده باشد به هیچ چیز آن درخت هم نمی توان دست درازی کرد.

محیطی که وحش هامون و آهوانش چهار فرسخ در چهار فرسخ از تعرض مصونند،از این جهت رم نمی کنند و نمی توان آن ها را رم داد و وحشت زده کرد، نباید به نحوی رفتار کرد که از انسان برمند و در این محل حتی با اشارۀ چشم هم نمی توان صیدی را رماند ! !

محیطی که مرغان هوایش با سواران تماس می گیرند و نمی رمند،با آن که در پشت کوه ها و پهنۀ دشت ها و در همه جای دنیا آدمیان را هم وحشت هست،ولی در این منطقه و وادی،نیرویی غیبی که امان بخش است حکمفرماست، آن چنان که مرغان پناهنده را نیز چنان ایمنی داده که سواران راه مکه در بین کوه های مهیب دست به کاکل آن مرغان می کشند ولی آن ها نمی رمند،با آن که مرغ پر پرواز

ص:149

دارد و پایی هم در گل ندارد که اگر بترسد نتواند پرواز کند.

محیطی که از بیرون آن اگر آهویی رو به حرم دارد،هر چند به حرم نرسیده باشد نمی توان آن را هدف قرار داد،یا به کسی نشان داد تا او را هدف قرار دهد،حتی با گوشۀ چشم هم نمی توان به او صدمه رساند و نیز نمی توان با چشم به کسی اشاره کرد تا به آن حیوان آزار رساند.

محیطی که اگر مرغی بر شاخه ای از درختی بنشیند که ریشۀ آن در حرم روئیده، اجازه نیست آن مرغ هدف قرار گیرد،یا اگر به شاخۀ درختی نشسته که یک شاخۀ آن درخت سر در حرم کشیده آن را هدف گرفت ! !

محیطی که اگر کسی دسته کبوتری را رم بدهد،برای جبران این بی انضباطی باید یک گوسپند کفاره بدهد و هر گاه آن دسته رفتند و به جای خود برنگشتند باید به عدد هر یک،یک گوسپند جریمه بدهد،محیطی که اگر در آن از کسی ظلمی صادر شود در حکم الحاد و خروج از حق و به منزلۀ بی دینی است.

محیطی که اگر کسی مال بی سرپرستی جلوی پای خود دید حق برداشتن آن را ندارد،حتی حق انگشت پا زدن به آن هم ندارد.

زائران پس از ورود به چنین محیطی که از آن به عنوان حرم یاد می شود،به تدریج برای انجام مناسک به سوی مسجد الحرام حرکت کرده و برای دیدن آن جایگاه مبارک و مقدس و انجام مناسکش آماده می شوند.

زائر پس از طی راه به درب مسجد الحرام می رسد،در اینجا باید با کمال ذلت و انکسار و شرمساری و حیا و خضوع و خشوع،صورت به دیوار مسجد الحرام گذاشته عرضه بدارد:

ص:150

اللَّهُمَّ الْبَیْتُ بَیتُک و الحَرَم حَرَمُکَ وَ الْعَبْدُ عَبْدُکَ.. (1).

خدایا،خانه خانۀ توست و حرم حرم توست و بنده بندۀ توست.

زائر پس از ورود به مسجد الحرام نظرش به کعبه می افتد،آری کعبه که جلال و شکوهی بی اندازه دارد،در آن وقت است که باید تمام لحظات بندگی انبیا و ائمه و اولیا علیهم السلام و به خصوص ابراهیم و اسماعیل را به یاد آورده و با تمام وجود خود را پشت سر آنان قرار دهد و به سوی حقیقت حقۀ الهیه به حرکت آید،تا در این مسیر که مسیر بندگی و خلوص است،خیر دو جهان را برای خویش تأمین نماید.

مُصَلًّی ] (1).

و [ یاد کنید ] هنگامی که ما این خانه [ کعبه ] را برای همۀ مردم محل گردهمایی و جای امن و امان قرار دادیم،و [ فرمان دادیم:] از مقام ابراهیم جایگاهی برای نماز انتخاب کنید.

جعل مثابه،یعنی بازگشت گاه،همانند جعل امامت است که در آیات شریفۀ قبل از این آیه در حق ابراهیم بیان داشته،امامتی که خدا قرار می دهد،برای این که دل ها به سوی آن متوجه شود و پس از توجه دل،عقیدۀ انسان و عمل و اخلاقش در سایۀ رهبری امام بر حق،مستقیم گردد،تا در نتیجه جهان پر از عدل و داد شود و بساط بیدادگری و ظلم و خیانت برچیده شود.

قرار دادن بیت به صورت مثابه نیز بر طبق کشش نفسانی انسان به محل امن و عدل می باشد.

نفسی که طبیعتاً جویای واقعیت است،این جویایی مانند امام جویی است و توجه به چنین خانه ای که فطرت حق جویی و عدل را بیدار سازد،از کشش ها و خواسته های درونی آدمی و به سود وی می باشد.

همان طور که مردمی به سوی شهوات و برتری جویی و محیط مناسب به آن می گرایند،مردمی هم تحت رهبری فطرت و تربیت پیامبران می کوشند تا ارزش های انسان را بالا ببرند و قوی گردانند و خود را به محیط خیر و حق رسانند.

پس این گونه انگیزۀ تعالی جویی و برتری خواهی از خواسته های فطرت،بلکه یگانه خواسته و جاذبۀ بشری است و خواسته و انگیزه های دیگر از ریشه های نفسی

ص:152

و حیوانی برمی آید.

«للناس»:در آیه گویا اشاره به همان جهت انسانیت است،این گونه انگیزه ها و مبادی عالی انسانی چون مبتلای به بندها و جاذبه های غرایز مادی است، می کوشد تا خود را از این بند برهاند و به کمالات شایستۀ خود برساند،از این رو انسان همین که امام را با ابتلائات معنوی و اتمام کلماتش شناخت شیفتۀ او می شود و می خواهد در ولایت او در آید.

[ وَ إِذِ ابْتَلیٰ إِبْرٰاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمٰاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قٰالَ إِنِّی جٰاعِلُکَ لِلنّٰاسِ إِمٰاماً قٰالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قٰالَ لاٰ یَنٰالُ عَهْدِی الظّٰالِمِینَ ] (1).

و [ یاد کنید ] هنگامی که ابراهیم را پروردگارش به اموری [ دشوار و سخت ] آزمایش کرد،پس او همه را به طور کامل به انجام رسانید،پروردگارش [ به خاطر شایستگی و لیاقت او ] فرمود:من تو را برای همۀ مردم پیشوا و امام قرار دادم.ابراهیم گفت:و از دودمانم [ نیز پیشوایانی برگزین ].[ پروردگار ] فرمود:پیمان من [ که امامت و پیشوایی است ] به ستمکاران نمی رسد.

می بینید که ستمگر از این حریم خارج است و بزرگ ترین ستم بر نفس، جلوگیری از شناخت امام و پیشوا است و آن کس که خود را در حریم بینایی قرار ندهد ستمگر و متجاوز است.

در هر صورت چون خود امام و ابتلائاتش و اتمام کلماتش به صورت ظاهر وجود ندارد،صورتی از ولایت امام،همین خانه است که بنا و مناسک و آداب آن معنای امامت ابراهیم را تصویر و تجسیم می نماید،چنان تصویری که نه زیان فکری و اعتقادی و راهزنی مجسمه را دارد،نه تنها شمایل ظاهری را می نمایاند و نه تنها مانند کتاب فقط شرح حال است،نه این شهر و این خانه برای این ها و این گونه

ص:153

مقاصد،خارج از اصول عالی نیست،این خانه با همۀ آدابش تصویریست که چهرۀ ابراهیم را در عالی ترین صورت معنوی در ضلع ظاهری در خیال ترسیم می کند و شخص خود را در هنگام اجرای مناسک با ابراهیم هم قدم و هم صدا و با اندیشه های بلند او آشنا می نگرد و همان کلماتی که از ضمیر ابراهیم برانگیخته شد و صورت و سیرت او به آن مبتلا گردید تا تمامش کرد و در ضمیر هر انسانی که به رموز این بیت آشنا شود و واقعیت ابراهیم را در آن بنگرد برانگیخته می شود،آری از این رهگذر باید سالی قریب یک میلیون انسان،ابراهیم وار به تمام نقاط زمین پخش شوند و ندای توحید را با تمام شرایطش،چون آن امام بزرگ در عالم پخش کنند ولی افسوس و...

در آن صورت که آدمیان،متوجه صورت معنوی ابراهیم می شوند امامت او، قلوب مستعد آنان را پیرو او می گرداند.

مثابه شدن این خانه هم که عبارت از خطوط بندگی آن رادمرد بزرگ توحید است،نفوس مستعدی را به سوی آن می کشاند،تا در گیرودار زندگی از دور و نزدیک به سوی آن روی آرند و به آنجا رفت و آمد کنند تا اندک اندک حق و کلمات او بر وجود مردم حاکم شود و نفوس از کشمکش ها و تشویش ها و جاذبه های مختلف و نگرانی ها که از خودبینی و سوداندیشی و برتری جویی برمی آید برهند و به آرامش و امنیت خدایی گرد آیند«و امناً».

پس از روی آوردن و رفت و آمد پی در پی،چهرۀ حقیقی ابراهیم و قیام او با تمام کلمات و وظایف امامت،چهره می نماید و از میان بنای بیت و سنگ و گل آن، نقشۀ ابراهیم ظاهر می شود،همان طور که چهرۀ مردان فداکار و نمونه های غیرت و ملیت،یا پستی و شهوت،عواطف و ملیت و شهوت را بیدار می نماید،چهرۀ ابراهیم در حال انجام مناسک در آیینۀ روح انسان بیدار منعکس می گردد،تا در

ص:154

سایۀ این انعکاس،فطرت حق پرستی و قیام به وظایف انسانی را برانگیزد و در صورت و حال قیام به نماز،نمایان و آغاز می گردد:

[ وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقٰامِ إِبْرٰاهِیمَ مُصَلًّی ] (1).

از مقام ابراهیم جایگاهی برای نماز انتخاب کنید.

و تعظیم در نفوس ریشه دوانده بود.

همۀ طبقات در برابر بت هایی که صورت پیشوایان گذشته و نقش ربوبیت و تدبیر ستارگان را می نمایاند،سر تعظیم فرود می آوردند و پیشانی نیایش به خاک می ساییدند،در چه خاطری جز آنچه همه می اندیشیدند،اندیشه ای راه می یافت و چه چشم عقلی جز آنچه همه می دیدند می توانست ببیند و چه نفسی می توانست از بند آن اوهام رهایی یابد و بطلان آن ها را دریابد و چه زبانی جرأت آن را داشت که کلمۀ مخالفی گوید و چه اراده ای می توانست در برابر آن ها پا برجا بماند ؟ !

برابر چشمش زایل می شود،آن گاه تجلی این حقیقت و گرداندن روی خود را به سوی آن اعلام نموده و خاطرش از اضطراب و ترس بیاسود و به امنیت گرایید و از تهدید به خشم خدایان ساخته شده و اربابان بی اثر دیگر نهراسید.

این آیات می نمایاند که چگونه کلمۀ ربوبیت ابراهیم را از محیط شرک تا مقام رؤیت ملکوت و توجیه وجه و آرامش خاطر پیش برد و این کلمه را تکمیل نمود و کلمۀ رحمت او را برای رهایی خلق از بندهایی که بر عقولشان بسته و به بندگی غیر خدایشان درآورده بود از آسایشگاه امن و آرامش برانگیخت تا با زبان دعوت و احتجاج بپاخاست و در میان آن گمراهان به راه افتاد.

اگر مجسمۀ امام ساخته شود،چنان که برای باقی و زنده داشتن قهرمانان و مفاخر تاریخی و الهام گرفتن از آنان مجسمه می سازند،این خود راهزنی در حریم توحید و حق پرستی و معنا را زیر جسم پنهان داشتن و به صورت گراییدن و به جاهلیت و گمراهی برگشتن است که ابراهیم خود برای درهم شکستن مجسمه های آن بپا خاست.

باید ساختمانی بسازد که با تمام شؤونش خطوط بندگی نسبت به حق را به بندگان بیاموزد و صورت امامت و رهبریش را نسبت به انسان ها برای هدایت آنان به سوی حق نشان دهد.

این ساختمان البته باید ساختمانی باشد ساده و بی آلایش و به نام خدا و توحید و پاک از صورت ها و اوهام بشری و نمایانندۀ فکر و اندیشه و ابتلائات ابراهیم امام و پیشرو.

و بر خداست که چنین ساختمانی را با تمام شؤونش حفظ فرماید و تا برپا بودن نظام عالم محافظت کند که با نمایاندن صورت و نقشۀ امامت آن پیشوای موحدان، حجت بر بندگانش تمام باشد،چنانچه کلمات را بر خود ابراهیم تمام کرد و چنین ساختمان بی آلایشی بر بسیط خاک برای ابد برپا نمی شود و خطوط عالی بندگی را نشان نمی دهد مگر به دستور و عنایت مقام بلند ربوبی باشد.

[ وَ عَهِدْنٰا إِلیٰ إِبْرٰاهِیمَ وَ إِسْمٰاعِیلَ ] (1).

و به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم.

چون ابراهیم و اسماعیل حریم فکر و نفس خود را از آلودگی های دنیای غبارآلود آن روز و از شرک و اوهام و گناه و پلیدی ها پاک و برکنار داشتند و توحید

ص:158

خالص بر آنان تجلی کرد،این تجلی همان عهدی بود که خود به آن محقق شدند و با همین عهد باید حریم خانه ای که به دستور او برپا کرده بودند از هر آلودگی و آثار شرک پاک نگهدارند و نظامات آن،خالص برای خدا و تطهیر نفوس باشد.

چنان که هر راه و روشی که به مطلوب برساند،عهد محققی می شود که باید شخص سالک همیشه همان راه را در پیش بگیرد و دیگران را نیز بر آن بدارند و موانع را از راه راهروان بردارد.

چون این خانه مضاف و منسوب به ذات مقدس الهی«بیتی»و مناسک آن ظهور و تمثل همان روشی است که ابراهیم و در پی او اسماعیل پیش گرفتند،تطهیر آن از آلودگی شرک و پلیدی ها و انصراف از غیر حق،اولین شرط طریق و طریق پیما است.

تطهیر خانۀ خدا و مناسک آن از هر چه ذهن را از توحید منصرف کند و عاطفه و غریزه پرستی را برانگیزد و امنیت داخلی نفسانی و محیط خارج را برهم زند، تطهیر از همۀ این ها به سود این گزیدگان و آماده کردن طریق آنان است و خلاصه این بیت و آداب و واجباتش تا لباس و حرکات و اندیشۀ حاجی،همه از هر جهت باید پاک باشد ! !

آری،بیت باید از همۀ شوائب و اوهام و شرک و پلیدی پاک باشد.

[ لِلطّٰائِفِینَ وَ الْعٰاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ ] (1).

برای طواف کنندگان و اعتکاف کنندگان و رکوع کنندگان و سجده گزاران.

گویا این اوصاف چهارگانه ای که در آیه آمده،اشاره به مقامات و مراتبی است که ابراهیم پیموده،همین که برای سالک این مسیر،در حریم این عبادات خالص،حق

ص:159

تجلی نمود،اراده و اندیشۀ او را که پیوسته به منافع و شهوات فردیست به حق می پیوندد و مانند اجزای ریز و درشت جهان به گرد مرکز حق و سود عموم می گرداند.

این حقیقت در عالم صورت،به صورت طواف پیرامون خانۀ منسوب به دست ابراهیم و منسوب و مضاف به خدا در می آید.چون طواف کننده به دور خانۀ خدا، بر اثر توجه به حقیقت مسئله و کشش روح خانه از جواذب نفسانی و شخصی یکسره آزاد شد و با حرکات دایره ای،حق را در هر جانب و هر جهت مشاهده کرد، لازم و معتکف به آن می شود.

[ الْعٰاکِفِینَ ] یا بنا به آنچه که در سورۀ حج آمده: [ الْقٰائِمِینَ ] (1)گویا اشاره به قیام به حق و وظیفۀ پس از طواف است،آن گاه عاکف یا قائم از نیم یا بیشتر وجود خود و جهان چشم می پوشد و فانی در پرتو عظمت و قدرت می گردد و در برابر آن خم شده و برای قرب به آن به صورت رکوع درمی آید، [ وَ الرُّکَّعِ ] .

پس از آن که در انوار عظمت فرو رفت و یکسره فانی شد،به صورت سجده چشم از همه چیز برداشته و سر به خاک می نهد و هستی خود را در برابر ارادۀ ازلی از دست می دهد، [ السُّجُودِ ] .

حضرت حق درخواست کردند که خداوند عزیز از آن حقایق در آیات 127-130 سورۀ بقره خبر می دهد.

[ رَبَّنٰا تَقَبَّلْ مِنّٰا ] (1).

پروردگارا ! [ این عمل را ] از ما بپذیر.

دعا کردند و درخواست نمودند،دعایی که خضوع و انقطاع آن دو را آشکار می نماید و از راز دلشان پرده برمی دارد و از زبانشان سر می زند،گویا آنان چنان در برابر عظمت و ارادۀ حق مقهور بودند که کار بنا در نظرشان ناچیز بود و نامی از آن نمی بردند.

درخواست پذیرفته شدن آن عمل را کردند و می دانید تا عمل خالص نباشد نمی توان برای آن درخواست پذیرش کرد.

در هر صورت پذیرش هر چیزی به اینست که شخص پذیرا،آن را جزء هستی خود نماید و مقصود پیش آورنده را منظور دارد.

در این آیه مقصود از درخواست پذیرش،گویا اینست که پروردگار این بنا را مشمول ربوبیت«ربنا»ی خود گرداند و به سنگ و گلی که روی هم چیده و در معرض فناست صورت بقا دهد و در پرتو صفت ربوبیتش مانند ثابتات عالم شود و منشأ تربیت خلق گردد.

در اینجا زائر باید به این واقعیت توجه کند و خود را با تمام شؤون حیاتش به ربوبیت رب العالمین متصل گرداند تا از تمام فیوضات ربانیه بهره مند شود.

[ رَبَّنٰا وَ اجْعَلْنٰا مُسْلِمَیْنِ لَکَ ] (2).

ص:161

پروردگارا ! ما را [ با همۀ وجود ] تسلیم خود قرار ده.

خواستند تا یکسره روی آنان از غیر گردانده شود و خداوند آنان را تسلیم خود نماید و نیز این قسمت از دعا تذکریست از هدف نهایی این بنا و خانه،گویا این نیت و درخواست آمیخته با آب و گل این ساختمان است و روح بانیان را در این صورت مجسم می گرداند تا در تکمیل بنا و مناسک و آداب آن،دو فرد کامل و شاخص اسلام و از هر رو تسلیم اراده و اجرا کنندۀ امر خدا شوند و از ذریۀ او پیوسته مردمی هم فکر و هم آهنگ و به تمام معنی تسلیم حق تربیت شوند تا مانند همۀ پدیده های جهان از ذرات تا کرات در محور حق و عدل بگردند.

[ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنٰا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ ] (1).

و نیز از دودمان ما امتی که تسلیم تو باشند پدید آر.

آری،زائر باید به این حقیقت توجه داشته باشد و سعی و کوششش بر این باشد که خود را به حریم تسلیم برساند،نه این که در آنجا به صورت ظاهر تسلیم شود و پس از بازگشت از حج دوباره همان شود که بود.

[ وَ أَرِنٰا مَنٰاسِکَنٰا وَ تُبْ عَلَیْنٰا ] (2).

و راه و رسم عبادتمان را به ما نشان ده.

از خدا می خواهند تا جزء به جزء عبادات و محل های آن را نشان دهد،یا چنان تعلیم دهد که مانند دیدن باشد،بنابراین از آغاز تأسیس بیت همۀ مناسک طبق فرمان الهی بوده و ابراهیم به آن متعبد گشته،این مناسک از طواف و سعی شروع

ص:162

می شود و به قربانی که رمز اسلام کامل است تکمیل می گردد و هر یک از این مناسک از طواف و نماز و سعی و وقوف به عرفات و مشعر و رمی و ذبح،رمز یکی از مراتب تکامل در توحید می باشد.

آن گاه از خداوند طلب توبه می کنند و گویا مراتب صعودی تسلیم در مسلمانان و تعبد در مناسک و توبه صورت دیگری است از راه برگشت به سوی بهشت و موطن نخستین آدمی که از آن هبوط یافت (1).

ای زائر خانۀ حق ! آداب حج و برنامۀ مناسک را آن چنان انجام ده که ابراهیم و اسماعیل انجام دادند.

راستی،حج بجای آر و به حقیقت دامن رحمت حضرت حق را بگیر و خویش را برای تسلیم و توبۀ حقیقی در آن مکان مبارک آماده کن.

مسلم بدان که پس از بازگشت به وطن اگر در خط عبودیت به آن معنایی که خواسته اند حرکت نکنی حج بجا نیاورده،بلکه در مقدس ترین جایگاه و در حضور بانی هستی،سخنانی چند به ظاهر گفته و اعمالی مختصر،خالی از روح و محتوا بجا آورده ای.

در تمام شؤون حیات است و آن پیام پیامبر عظیم القدر اسلام صلی الله علیه و آله از کنار کعبه به تمام مسلمانان جهان است.

پیامی که چهار بار دیگر در سفر حجة الوداع به وسیلۀ خود پیامبر صلی الله علیه و آله ابلاغ گردید و ابلاغ مکرر آن دلیل بر عظمت آن پیام بود.

در آن پیام منشور امنیت،منشور سلامت،منشور سعادت گوشزد مسلمانان شد.

نبی اکرم صلی الله علیه و آله در این سخنرانی این گونه دعا کردند:

خداوندا ! رحمت آر و طراوت و سرسبزی ده به آن کس که سخن مرا بشنود و بفهمد و به دیگران برساند (1).

آن شخصیت عالی آسمانی و آن انسان ملکوتی کنار خانۀ خدا ایستاد و روی مبارک خویش را به طرف جمعیت کرده و با صدای بلند فرمود:

خداوند بزرگ را سپاس و حضرتش را ثنا،از او کمک می جویم و بخشش و لطفش را می طلبم و به وجود مقدسش باز گشت ماست و از شر و خطر نفس و کردارهای ناروا به او پناه می بریم.

هر کس را خدا دستگیری کند کسی قدرت ضرر زدن به او را ندارد و آن کس را که خدا به خود واگذارد منجی و راهبری نخواهد داشت.

گواهی می دهم که جز او معبودی نیست و اقرار می کنم که حضرتش را شریکی نمی باشد و این که محمد صلی الله علیه و آله بنده و پیامبر اوست؛مردم ! من هم بشری هستم میان شما،شاید مرا دیگر در این جایگاه نبینید،پس آنچه به نفع شما می گویم بشنوید

ص:164

و اندیشه کنید و به مردمی که در اینجا حضور ندارند برسانید.

1-ای بندگان خدا ! شما را به خودداری از گناه و فرمان بردن از برنامه های الهی دعوت کرده و تشویق می کنم و سخنم را با بهترین دستور که تقوا است آغاز می نمایم.

ای مردم ! همان طور که امروز روز محترم و این ماه ماه محترم و این جایگاه مرکز محترمی است خون و مال و آبروی شما تا روز بپا بودن نظام عالم و برپا شدن محشر محترم است و باید هر کدام از شما نسبت به یکدیگر در این سه امر مراعات یکدیگر را بنمایید،آری ای مردم ! احترام خون و مال و عرض همدیگر را نگاه داشته و از تجاوز به این سه برنامه بترسید،خداوندا ! شاهد و گواه باش که فرمان تو را به مردم رساندم.

2-ای مردم ! هر کس امانتی نزد اوست،به صاحبش برساند و در امانت خیانت ننماید.

3-ربایی که در جاهلیت معمول بود،لغو و باطل می کنم و آن را از بین رفته حساب می نمایم و اول ربایی که پایمال می کنم ربای عمویم عباس پسر عبد المطلب است،هر کس پولی به قرض داده و در آن ربا منظور داشته،اصل مال خود را بگیرد و نسبت به فرعش چشم پوشی کند؛ای مردم ! نه ستم کنید و نه زیر بار ستم بروید.

4-خون هایی که در زد زدوخوردهای زمان جاهلیت ریخته شده،همه را از بین رفته و باطل اعلام می کنم و اول خونی را که هدر می نمایم خون حارث بن ربیعة بن حارث بن عبد المطلب است که طفلی شیرخوار و از خویشاوندان من بود و قبیلۀ بنی لیث او را کشتند،دیگر در صدد انتقام خون هایی که در جاهلیت ریخته شده برنیایید؛زیرا به حکم خداوند،انتقام جویی و کینه حرام و تعطیل است.

ص:165

5-تمام مناصب زمان جاهلیت و افتخارات خانوادگی و فخرفروشی به پدران و اجداد و حسب و نسب همه را از بین بردم،هر کس باید متکی به اعمال خود باشد،فقط دو وظیفه باقی است:

محافظت از کعبه،آب دادن به حاجیان و انجام این دو وظیفه نیز نباید موجب افتخار و خودپسندی گردد و کسی حق ندارد از این راه برای خود عنوانی قائل شود.

6-هر کس بدون جهت و به ناحق کسی را بزند،یا غیر قاتل را بکشد،خطاکار و بزرگ ترین دشمن خداست و هر کس عمداً کسی را نابود کند،باید در عوض کشته شود و در قتل شبه عمد که آلت قتاله سنگ و چوب نباشد،یا به قصد کشتن بکار برده نشده باشد،قاتل باید صد شتر دیه بدهد و هر کس بیشتر مطالبه کند،اهل جاهلیت است.

7-ای مردم ! پس از پیدایش خانۀ کعبه و اعلام توحید،شیطان از این که کسی را در این سرزمین برای پرستش خودش یا گرایش به بت برگرداند مأیوس شده،اما آگاه باشید که ممکن است از راه های دیگر آمده و شما را در برنامه های خلاف حق مطیع خود کند،از او بترسید و در برابر کشش او خود را مسلح کنید تا شرش را از خود دفع نمایید؛مردم ! در برنامه های خلاف حق،داخل نشوید که ندانسته ابلیس شما را گمراه کند.

8-ای مردم ! شمارۀ ماه ها در کتاب خدا از روز آفرینش آسمان ها و زمین دوازده بود که چهار ماه آن:ذوالقعده،ذوالحجه،محرم،رجب،حرام و دارای حرمت و فضیلت است.

سه ماه آن متوالی و یکی از آن چهار ماه که رجب باشد تنها افتاده و آن بین جمادی و شعبان است.

ص:166

مردم ! پس و پیش کردن این چهار ماه برای ادامۀ جنگ و خونریزی از زیادی کفر است،حرمت این ماه ها را نگاه داشته و در آن از جنگ بپرهیزید.

آری،پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله،برای امنیت عموم جهانیان،چهار ماه نامبرده را در فصول مختلفه در تمام نقاط زمین حرام قرار داده و مردم را الزام به آتش بس نموده،تا عقلا و خردمندان قوم بتوانند نقشۀ صلح و مسالمت را توأم با مصالح عمومی اجتماعی عملی سازند.

9-ای مردم ! شما را دربارۀ زنان سفارش می کنم که با آنان به نیکی رفتار کنید؛ زیرا آن ها امانت خداوندند که شما به گفتۀ حق،آنان را بر خود حلال کرده اید؛ مردم ! شما را بر زنانتان حقی است و آنان را نیز بر شما حقی است،حق شما بر آن ها این است که بستر خود را فقط برای شما حفظ کنند و هر که را شما میل ندارید به خانه راه ندهند مگر اجازه دهید،آنان باید از هرزگی بپرهیزند و خود را برای شما حفظ کنند،اگر سرپیچی کردند خداوند به شما اجازه داده بر آن ها سخت گیری کنید ولی این سخت گیری باید در حدود اذن الهی باشد،از بستر آنان کناره جویید تا تنبیه شده و ادب شوند،البته نه به اندازه ای که به آنان آزار وارد شود و زخمی برسد و دگرگونی رنگ و پوست به دنبال آورد.

پس از آن اگر از روش غلط خود باز ایستادند،بر شماست که حقوق اسلامی آن ها را رعایت کنید،خوراک و پوشاکشان را به اندازۀ متعارف تأمین کرده و با آن ها به خوبی رفتار نمایید.

10-آگاه باشید که مسلمانان برادر یکدیگرند،روا نیست مسلمان برادرش را فریب دهد و به او خیانت کند و از او غیبت نموده،خونش را بریزد و مال برادر خود را به ناحق بخورد،آیا حکم حق را رساندم ؟ خدایا ! گواه باش.

11-پس از من به کفر برنگردید،به روی هم شمشیر نکشید،به جان هم نیفتید،

ص:167

چه من برای پایان دادن به نزاع و حل اختلافات داخلی و تمام امور زندگی شما دو چیز در میان شما باقی گذاردم،تا زمانی که به دستور آن دو عمل کنید هرگز گمراه نخواهید شد و آن دو:قرآن مجید و عترت من است؛خدایا ! گواه باش که حکم رساندم.

12-مردم ! تمام مسلمانان از نظر حقوق اجتماعی با هم برابرند،عرب را بر غیر عرب برتری نیست و عجم را بر عرب مزیتی نباشد؛زیرا خدای شما یکی است و پدر شما هم یکی،پدر شما آدم است و آدم از خاک،هرکس پرهیزکارتر است در پیشگاه خداوند گرامی تر است،آیا ابلاغ کردم ؟ خدایا ! شاهد باش.

13-راجع به حقوق مستخدمان،نوکر و کلفت،به شما سفارش می کنم که از آنچه می خورید و می پوشید به آنان بخورانید و بپوشانید و با تمام آن ها با مهربانی و خوش زبانی رفتار کنید.

14-ای مردم ! راستی،خداوند به هر وارثی بخشی میراث عنایت فرموده و وصیت در بیش از ثلث مال،بر هیچ وارثی نافذ نیست،فرزند مال رختخواب است،یعنی کسی حق نسبت دادن زنازادگی به کسی ندارد و کیفر زناکار سنگساری است،آن کس که از بیگانگان پیروی کند و هر کس زیر پرچم بیگانگان رود و از تبعۀ غیر مسلمان شود و هر کس که خود را به غیر پدران و نیاکان خویش انتساب دهد و دیگری را به ناحق پدر خود معرفی کند و هر کس که خود را به غیر مولای خود ببندد،ملعون است و لعنت خدا و فرشتگان و مردم بر او باد،بدانید که خدا از چنین کسی توبه و عوضی را نمی پذیرد.

15-ای مردم ! همۀ شما در برابر امر پروردگار و ابلاغ رسول او موظف و مسؤولید،باید تمام این برنامه های مرا،حاضران به غایبان برسانند،خدایا ! گواه

ص:168

باش که ابلاغ کردم (1).

و تواضع بپذیر و به مظالم و عرایض قوم،با کمال دقت رسیدگی کن.

زنهار جامۀ دگرگون مپوشی و بر دادگاه حاجب و دربان مگذاری و در انجام خدمت خود بر دیگران منت ننهی،اگر خدای ناخواسته چنین شود،تو را کیفر خودپسندان و متکبران خواهم داد ! !

خود دربان خویشتن باش و زبانت کار سفیر کند؛زیرا کسی که بر آستان عدالتخانه معطل ماند و با دربانان گفت و شنود کند،پیداست که دادخواهیش به کجا فرجام خواهد گرفت.

اموالی را که در این مأموریت از مسلمانان به نام بیت المال دریافت می دارید، باید به هنگام مصرف،دقیق رعایت شود که مستمندان کلفت مند بر همگان مقدم باشند و تا در حد کافی بینوایان از مال اللّه استفاده نکرده اند،دیناری به بی نیازان نرسد.

آری،آن تهیدستان که عیال و فرزند دارند،از بیت المال بیش از دیگران حق می برند.نمی دانم،چگونه تو را به کوی مستمندان فرستم و دربارۀ فقرای مکه با تو به چه زبان سفارش کنم ! !

وای بر تو ! اگر شبی آسوده بخوابی و در حوزۀ فرمانداریت تیره بختی گرسنه و هراسان به سر برده باشد ! !

به اهل مکه اخطار کن که حق ندارند از میهمانان طواف گزار خویش به هیچ نام دستمزد و اجرت بگیرند؛زیرا خدای بزرگ در قرآن مجید فرموده:

بومی و بیگانه در خانۀ خدا یکسان اند و هیچ یک را بر دیگری فضیلت و برتری نیست (1)(2).

ص:170

[ وَ طُفْ بِقَلْبِکَ مَعَ الْمَلائِکَةِ حَوْلَ الْعَرْشِ کَطَوافِکَ مَعَ الْمُسْلِمینَ بِنَفْسِکَ حَوْلَ الْبَیْتِ ]

طواف را به دور بیت شروع کرده و دور هفتم را بر محور عظمت خودش به طواف آیی ؟ !

در مطاف که جای طواف عاشقان واقعی است،قدر خود را بدان و متوجه باش که در آنجا طواف حقیقی،وقتی تحقق پیدا می کند که ظاهر و باطن از تمام خبائث و آلودگی ها و پلیدی ها پاک باشد که از شرایط بسیار مهم طواف،طهارت است و این طهارت تنها طهارت جسم نیست،بلکه طهارت عقل و روح و قلب و نفس و روان برتر و بالاتر از طهارت ظاهر است و با طهارت باطن برای طائف امکان پرواز در آن فضای عالی معنوی هست که حضرت دوست در آن مقام باطنت را می نگرد و به تناسب پاکی درون،راه به حریم قربش برای تو می گشاید.

زائر باید به نحو حقیقت با هر دوری به دور بیت محبوب زنجیری از زنجیرهای هفت گانۀ شیطان را از دست و پای زندگی باز کند،تا به حقیقت و واقعیت طواف کرده باشد.

1-با طواف اول هستی خود را از حجاب کفر ظاهر و باطن برهاند.

2-با طواف دوم از شرک درون و برون آزاد گردد.

3-در طواف سوم از دورویی و نفاق برهد.

4-با طواف چهارم از آلودگی هوا و هوس و اسارت زرق و برق،نجات یابد.

5-با طواف پنجم از زنجیر طمع و حرص و بخل بیرون آید.

6-در طواف ششم از مرض خطرناک عجب و خودبینی علاج شود.

7-و در طواف هفتم از حالت خطرناک کبر و استغنای نفس و استعلا آزاد شود.

چون هفت دور تمام شود و از مطاف خارج گردد،به حقیقت حس کند که از زیر بار این برنامه های شیطانی رسته و با لطف و عنایت حضرت حق این زنجیرهای اسارت را از دست و پای زندگی باز نموده و آن چنان سبک بال شده که هر لحظه مرغ جانش می خواهد قفس تن را بشکند و به سوی جانان با کمال شوق و عشق به پرواز آید.

به قول عارف عاشق،الهی دل سوخته:

می روم با اشتیاق روی او***در بدر منزل به منزل سوی او

شاید از راهی به آگاهی رسم*** تا شوم از سالکان کوی او

ای صبا با آشنای زلف یار*** گو حدیثی گو زمشکین موی او

تا نگیرم من خم گیسوی دوست*** تا نبویم سنبل خوشبوی او

هم چو نی از دل بنالم زار زار*** پر کنم گیتی زهای و هوی او

ص:173

رسول اللّه ! ما دارای چنین شرمی هستیم.

فرمود:نه،شما را چنین حیایی که من می گویم از خدا نیست،کسی که حیا می کند از خدا،آن هم حق حیا باید سر و آنچه از چشم و گوش و زبان در بردارد از جمیع معاصی حفظ کند و شکم و آنچه در آن جای می گیرد توجه دقیق به آن داشته باشد و یاد مرگ و پوسیده شدن در قبر باشد،هر کس آخرت بخواهد زینتِ فریبای دنیا را رها کند،چون کسی چنین شود از خداوند حیا کرده،در حالی که حق حیای از خدا را رعایت کرده است.

2-در طواف دوم حج تمتع از جمیع گناهان و معاصی دو دست خویشتن را آزاد کند که هر کس اسیر گناهان دست از قبیل گرفتن رشوه،غصب مال،بر سر مظلوم کوفتن و باطل نویسی است،راهی به حریم قرب ندارد و این طواف او را به جایی نمی رساند.

امیر المؤمنین علیه السلام در«نهج البلاغة»می فرماید:

فَالْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسانِهِ وَ یَدِهِ (1).

پس مسلمان واقعی کسی است که تمام مسلمانان از زبان و دست او در امان باشند.

و نظیر این روایت در جوامع حدیث هم چون«الکافی»از پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله نقل شده است.

3-در دور سوم طواف حج تمتع،خویشتن را از تجاوزات شکم آزاد کرده و برای ابد خود را گرسنۀ طعام معنوی کند و از دنیا و خوراک و پوشاک آن به اندازۀ

ص:175

لازم قناعت کند.

4-در طواف چهارم به آزادی در شهوت و به خصوص غریزۀ جنسی خاتمه دهد و آن را به قید عفت مقید کند که شهوت دیو خطرناکی است که در صورت غلبه بر انسان،عاقبتی جز سخط حق و عذاب آخرت برای انسان باقی نخواهد گذاشت.

5-در طواف پنجم،زنجیر گناه از دو پای خویش باز کند و از برداشتن قدم عصیان خود را آزاد نماید و تصمیم بگیرد با قدم هایی که در مطاف کعبه قرار داده، به جایی که رضای دوست در آن نیست،تا زنده است نرود.

6-در طواف ششم باید قلب،این حرم مقدس حضرت دوست را از کشش های غلط آزاد کرده و هر چه بیگانه در آن جا خوش کرده،از آن بیرون ریخت و یکسره این خانۀ باعظمت را تبدیل به آیینۀ تجلی اسما و صفات کرد که اگر دل اسیر بت ها و شیاطین و جواذب غلط باشد،طواف،تحقق پیدا نکند.مگر در آداب ظاهر طواف در رسائل عملیۀ فقهای عظام نخوانده ای،کم و زیاد در طواف مبطل طواف است،در طواف اگر دل همراه نباشد از طواف کم گذاشته ای و اگر دل با بت ها و شیاطین در طواف آید از حد طواف خارج شده ای.

7-در طواف هفتم حج تمتع،از نقطۀ دوری و بعد با تمام قدرت و قوت و در کمال خلوص و اخلاص بیرون آمده و در محور قرب و وصل قرار بگیر و در این مرحله آمادۀ تماشای جمال با دو دیدۀ بصیرت شو،تا از اثر تماشای او یکپارچه در مقام ابراهیم قرار گیری و با تمام هستی سر به سجده گذاشته از دنیا و ما فیها برای ابد چشم بپوشی ! !

کس این کند که دل از یار خویش بردار***مگر کسی که دل از سنگ سخت تر دارد

که گفت من خبری دارم از حقیقت عشق*** دروغ گفت که از خویشتن خبر دارد

اگر نظر به دو عالم کند حرامش باد*** که از صفای درون با یکی نظر دارد

ص:176

هلاک ما به بیابان عشق خواهد بود***کجاست مرد که با ما سر سفر دارد

گر از مقابله تیر آید از عقب شمشیر ***نه عاشق است که اندیشه خطر دار

اگر بهشت مصور کنند عاشق را ***به غیر دوست نشاید که دیده بردارد

از آن متاع که در پای دوستان ریزند*** مرا سری است ندانم که او چه سر دارد

دریغ پای که بر خاک می نهد معشوق***چرا نه بر سر و بر چشم من گذر دارد

عوام عیب کنندم که عاشقی همه عمر*** کدام عیب که سعدی خود این هنر دارد(1)

و به آن فخر داشت و می فرمود:

الْفَقْرُ فَخْری (1).

فقر و نداری سرافرازی و افتخار من است.

و منظور از این فقر،ضد استعلا و استغنای نفس در برابر حضرت حق است، حقیقتی که با وجود تمام موجودات عجین است و هر کس به آن توجه داشته باشد، لحظه ای از بندگی خالصانه نخواهد نشست.

فقر،آن واقعیتی که مایۀ اصلی عشق انسان نیازمند به حضرت بی نیاز است،آن حقیقتی که انسان را با تمام وجود،در پیشگاه حضرت رب به گدایی و ذلت و طلب برای ابد نگاه می دارد.

5-در طواف پنجم،قدم در وادی الهی صبر گذار،آن حقیقتی که ضامن حفظ تو از تمام خطرات دنیا و آخرت است و توضیح آن در باب نود و یکم بیاید.

6-و در طواف ششم،به منزل با عظمت توکل درآی،واقعیتی که در باب هفتاد و پنجم به رشتۀ شرح درآید.

7-و در دور هفتم،قدم به وادی پرنور رضا بگذار که اینجا نقطۀ اوج تمام اعمال و حالات است و شرح آن در باب هشتاد و نهم به خواست حضرت حق خواهد آمد.

ص:178

[ وَ هَرْوِلْ هَرْوَلَةً مِنْ هَواکَ وَ تَبرِّیاً مِنْ جَمیعِ حَوْلِکَ وَ قُوَّتِکَ ]

و قوۀ حضرت حق نیست،در این مرحله با اتصال به حول و قوۀ حضرت محبوب، از تمام خواهش های غلط نفسانی و اغواهای شیاطین درونی و برونی خود را نجات بده.

ص:180

[ فاخْرُجْ مِنْ غَفْلَتِکَ وَ زَلّاتِکَ بِخُرُوجِکَ إلیٰ مِنیٰ وَ لا تَتَمَنَّ ما لا یَحِلُّ لَکَ وَ لا تَسْتَحِقُّهُ ]

[ وَ اعْتَرِفْ بِالخَطایا بِعَرَفاتٍ وَ جَدِّدْ عَهْدَکَ عِنْدَ اللّهِ بِوَحْدانِیَّتِهِ ]

[ وَ تَقَرَّبْ إلی اللّهِ ذا ثِقَةٍ بِمُزْدَلِفَةٍ وَ اصْعَدْ بِرُوحِکَ إلَی الْمَلَأِ الْأَعْلیٰ بِصُعُودِکَ إلَی الجَبَلِ ]

[ وَ ارْمِ الشَّهَواتِ وَ الْخَساسَةَ وَ الدِّناءَةَ وَ الذَّمیمَةَ عِنْدَ رَمْیِ الْجَمَراتِ ]

[ وَ زُرِ الْبَیْتَ مُتَحَقِّقاً لِتَعْظیمِ صاحِبِهِ وَ مَعْرِفَةِ جَلالِهِ وَ سُلْطانِهِ، وَ اسْتَلِمِ الْحَجَرَ رِضیً بِقِسْمَتِهِ وَ خُضُوعاً لِعِزّتِهِ ]

[ وَ صَفِّ رُوحَکَ وَ سِرَّکَ لِلِقاءِ اللّهِ یَوْمَ تَلْقاهُ بِوُقُوفِکَ عَلَی الصَّفاءِ ]

[ وَ اعْلَمْ بِأنَّ اللّهَ تَعالی لَمْ یَفْتَرِضِ الْحَجَّ وَ لَمْ یَخُصَّهُ مِنْ جَمیعِ الطّاعاتِ إلّا بالإضافَةِ إلیٰ نَفْسِهِ بِقَوْلِهِ تَعالی: [ وَ لِلّٰهِ عَلَی النّٰاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطٰاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً ] (1)]

به جانب محشر،حاصل آن که چون حج منبه عظیمی است از برای استعداد موت و مذکر بلیغی است از برای احوال نشأة آخرت،اختصاصی یافت از میان سایر افعال واجب به ذات احدیت و به این معنی اشاره فرمود حضرت صادق علیه السلام:

ص:188

[ وَ لا سَنَّ نَبِیُّهُ صلی الله علیه و آله فی حَلالٍ وَ حَرامٍ وَ مناسِکَ الّا للاسْتِعْدادِ وَ الإشارَةِ إلَی الْمَوْتِ وَ الْقَبْرِ وَ الْبَعْثِ وَ الْقیامَةِ وَ فَصْلِ بَیانِ السابِقَةِ مِنَ الدُّخُولِ فِی الْجَنَّةِ أهْلِها وَ دُخُولِ النّارِ أهْلِها بِمُشاهَدَةِ مَناسِکِ الْحَجِّ مِنْ أوَّلِها إلی آخِرِها لِأُولِی الْأَلْبابِ وَ اولِی النُّهیٰ ]

و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله قرار نداد هیچ طریقی از حلال و حرام و عبادات را مگر برای مستعد شدن مردم جهت موت و جدا کرد احوال پیش از دخول بهشت و جهنم را از برای اهل هر کدام به مشاهده کردن اعمال حج از اول تا آخرش برای صاحبان مغز و دارندگان هوش و فراست.

شوق شهود حضرت دلدار داری***اول زدل نقش سوی اللّه پاک گردان

چون سوی صحرای حجاز عشق رفتی*** اول به میقات وفا لبیک گفتی

چون بلبل افغان کردی و چون گل شکفتی*** از شوق روی گلرخی در طرف بستان

از روزن دل تافت مهتاب محبت ***روشن روان گشتی به نور عشق و ایمان

تا چون خلیل اللّه شوی در محفل خاص***بعد از طواف هفت شوط حکم یزدان

سعی صفا و مروه مشتاقانه کردی*** با هروله ذکر و دعا مستانه کردی

وجدی زشوق روی صاحب خانه کردی ***با دوست دست افشان به عالم پای کوبان

چون عاشقان آنجا پی دیدار رفتی*** با حمد و تسبیح و دعا و ذکر سبحان (1)

و آن باقر و صادق امام راستان را ***و آن حمزه عم مصطفی،شاه شهیدان

اسرار حج عاشقان نظم الهی است***آداب و حکم کعبه جانان همین است

سجاد و صادق را حدیث ای جان همین است***عشق این مناسک گفت و شرع عرش بنیان(1)

اسرار حج عاشقان نظم الهی است*** سر ازل وحی ابد بر وی گواهی است

صیت(2) شرف زین خانه از مه تا به ماهی است*** بگرفته زآدم تا به خاتم عشق پیمان

ص:196

ص:198

قالَ الصّادِقُ علیه السلام:

أُطْلُبِ السَّلامَةَ أیْنَما کُنْتَ وَ فی أَیِّ حالٍ کُنْتَ لدینِکَ وَ قَلْبِکَ وَ عَواقِبِ أُمُورِکَ فِی اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

فَلَیْسَتْ مَنْ طَلَبَها وَجَدَها فَکَیْفَ مَنْ تَعَرَّضَ لِلْبَلاءِ وَ سَلَکَ مَسْلَکَ ضِدِّ السَّلامَةِ وَ خالَفَ اصُولَها بَلْ رَای السَّلامَةَ تَلَفاً وَ التَّلَفَ سَلامَةً.

وَ السَّلامَةَ قَدْ عَزَّتْ فِی الْخَلْقِ فی کُلِّ عَصْرٍ خاصّةً فی هذا الزَّمانِ وَ سَبیلُ وُجُودِها فی احْتِمالِ جَفاءِ الْخَلْقِ وَ أذیَّتِهِمْ،وَ الْصَّبْرِ عِنْدَ الرَّزایا،وَ خِفَّةِ الْمَؤُنِ وَ الْفِرارِ مِنْ أشْیاءَ یَلْزَمُکَ رِعایَتُها وَ الْقَناعَةِ بِالْأَقَلِّ وَ الْمَیْسُورِ.

فَإنْ لَمْ تَکُنْ فَالْعُزْلَةُ وَ إنْ لَمْ تَقْدِرْ فَالصَّمْتُ وَ لَیْسَ کَالْعُزْلَةِ وَ إنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَالْکَلامُ بِما یَنْفَعُکَ وَ لَیْسَ کَالصَّمْتِ وَ إنْ لَمْ تَجِدِ السَّبیلَ إلَیْهِ فَالْإنْقِلابُ فِی الأسْفارِ مِنْ بَلَدٍ إلیٰ بَلَدٍ وَ طَرْحُ النَّفْسِ فی بَوادِی التَّلَفِ بِسِرٍّ صافٍ وَ قَلْبٍ خاشِعٍ وَ بَدَنٍ صابِرٍ،قالَ اللّهُ تَعالی: [ إِنَّ الَّذِینَ تَوَفّٰاهُمُ الْمَلاٰئِکَةُ ظٰالِمِی أَنْفُسِهِمْ قٰالُوا فِیمَ کُنْتُمْ قٰالُوا کُنّٰا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ قٰالُوا أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللّٰهِ وٰاسِعَةً فَتُهٰاجِرُوا فِیهٰا ] (1).

وَ انْتَهِزْ مَغْنَمَ عِبادِ اللّهِ الصالِحینَ وَ لا تُنافِسِ الأَشْکالَ وَ لا تُنازِعِ الأضْدادَ وَ مَنْ قالَ لَکَ أَنَا فَقُلْ أنْتَ وَ لا تَدَّعِ شَیْئاً وَ إنْ أحاطَ بِهِ عِلْمُکَ وَ تَحَقَّقَتْ بِهِ مَعْرِفَتُکَ وَ لا تَکْشِفْ سِرَّکَ إلّا لِمَنْ هُوَ أشْرَفُ مِنْکَ فِی الدّینِ فَتَجِدُ الشَّرَفَ وَ إذا فَعَلْتَ ذلِکَ أصَبْتَ السّلامَةَ وَ بَقیتَ مَعَ اللّهِ بِلا عَلاقَةٍ.

ص:199

[ أُطْلُبِ السَّلامَةَ أیْنَما کُنْتَ وَ فی أَیِّ حالٍ کُنْتَ لدینِکَ وَ قَلْبِکَ وَ عَواقِبِ أُمُورِکَ فِی اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ]

امام صادق علیه السلام در قسمت اول روایت می فرماید:

هر کجا هستی و در هر حالی هستی در پی حفظ سلامت دین و قلب و عاقبت امرت در راه خدا باش.

اکثر مردم در طول تاریخ به بهداشت جسم و سلامت بدن،با رعایت آب و هوا و خوراک و پوشاک اهمیت می دادند و اکنون هم اهمیت می دهند،ولی به سلامت روح و قلب و عقل و نفس در تمام تاریخ کمتر بها داده و امروز هم کمتر بها می دهند.

مردی به موسی گفت:تو می گویی در اثر گناه قلب آدمی سیاه می شود،پس چرا من هر اندازه گناه می کنم قلبم سیاه نمی شود ؟

موسی گفت:سیاهی و تیرگی دل از این بالاتر چیست که سیاهی و تیرگی قلب خود را درک نمی کنی !

انبیای الهی و امامان بزرگوار و عاشقان و عارفان،تا لحظۀ مرگ از غفلت و لغزش در دین و از خطراتی که متوجه قلب است،به حضرت عزت جل شأنه پناه می برند،چرا که خسارتی اعظم از به خطر افتادن سلامت دین و عقل و جان نیست.

یا رب از ما چه فلاح آید اگر تو نپذیری***بخداوندی و لطفت که نظر باز نگیری

درد پنهان به تو گویم که خداوند کریمی*** یا نگویم که تو خود واقف اسرار ضمیری

گر برانی به گناهان قبیح از در خویشم ***هم به درگاه تو آیم که لطیفی و خبیری

ور بنومیدی از این در برود بنده عاجز ***دیگرش جای نباشد که تو بیشبه و نظیری

دست در دامن عفوت زنم و باک ندارم*** که کریمی و عظیمی و قدیمی و قدیری(1)

ص:202

دشمنان تهدید به خطر شود،بر همۀ متدینین به آن اعم از پیامبر صلی الله علیه و آله و امام و فقیه و امت،واجب است برای دفع خطر از آن قیام کنند گرچه،بر سر این معرکه تمام آنان به خون سرخ خود در افتند.

ارزش دین،ارزش خداست و روگردان از دین در حقیقت روگردان از خداست و روگردان از خدا،دچار پستی و زبونی و ذلت دنیا و عذاب آخرت است.

امیر المؤمنین علیه السلام در باب حفظ دین،تا مرحلۀ سر باختن و به خون گرم خود آغشته شدن به یارانش،در وصیتی می فرمایند:

إعْلَمُوا أنَّ الْقُرانَ هُدَی اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ نُورُ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ عَلیٰ ما کانَ مِنْ جُهْدِ وَ فاقَةٍ فَإذا حَضَرَتْ بَلِیَّةٌ فَاجْعَلُوا أَمْوالَکُمْ دُونَ أنْفُسِکُمْ وَ إذا نَزَلَتْ نازِلَةٌ فَاجْعَلُوا أنْفُسَکُمْ دُونَ دینکُمْ.

فاعْلَمُوا أنَّ الْهالِکَ مَنْ هَلَکَ دینُهُ وَ الْحَریبَ مَنْ حُرِبَ دینُهُ ألا وَ إنَّهُ لا فَقْرَ بَعْدَ الْجَنَّةِ ألا وَ إنَّهُ لا غِنیٰ بَعْدَ النّارِ لا یَفُکُّ أسیرُها وَ لا یَبْرَأُ ضَریرُها (1).

آگاه باشید ! قرآن بیانگر باطل و حق و چراغ شب و روز شماست و در شب تاریک شدت و رنج و فقر و فاقه نور راه شماست.

چون بلایی متوجه هدایت و دین شما شود،تا ممکن است با مال خود دفع خطر کنید و جان خویش را حفظ نمایید و اگر بلا و خطر با مال قابل دفع نبود، از جان مایه بگذارید تا دین شما برای شما بماند که چیزی با دین قابل معامله نیست.

بدانید که هلاک شونده کسی است که دینش نابود شده و مال از دست رفته،

ص:204

شخصی است که دینش از دست رفته.

آگاه باشید:آن کس که از برکت دین اهل بهشت می شود،پس از بهشت روی فقر و بدبختی نخواهد دید.

و هر کس به خاطر نداشتن دین دچار عذاب جهنم شود،پس از جهنم روی غنی و خوشبختی نمی بیند که گرفتار جهنم آزادی ندارد و دردمند عذاب علاجی برایش نیست.

از آنجایی که دین خدا که حقایق آن منعکس در قرآن و روایات صحیحه است، مکتبی به تمام معنی سالم و خالی از هر عیب و نقص است و در وجود هر کس تجلی کند او را به وادی سلم و سلامت خواهد برد،سلامت در عقاید،سلامت در اخلاق،سلامت در اعمال،سلامت به وقت مرگ،سلامت در برزخ،سلامت در قیامت،سلامت در بهشت،از این جهت اسلام نامیده شده و نتیجۀ آن به عنوان سلم اعلام شده است و خداوند عزیز چون راه به دست آوردن سلامت در همۀ شؤون را در اسلام قرار داده و مکاتب دیگر از تحقق حقیقت سلامت در انسان عاجزند،اسلام را به عنوان دین،برای انسان پسندیده و در دنیا و آخرت هم جز اسلام سرمایه ای از انسان قبول نخواهد کرد.

[ وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلاٰمِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخٰاسِرِینَ ] (1).

و هرکه جز اسلام،دینی طلب کند،هرگز از او پذیرفته نمی شود و او در آخرت از زیانکاران است.

[ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلاٰمَ دِیناً ] (2).

امروز [ با نصبِ علی بن ابی طالب به ولایت،امامت،حکومت و فرمانروایی بر امت ] دینتان را برای شما کامل،و نعمتم را بر شما تمام کردم،و اسلام را برایتان به عنوان دین پسندیدم.

[ فَمَنْ یُرِدِ اللّٰهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلاٰمِ ] (3).

پس کسی را که خدا بخواهد هدایت کند،سینه اش را برای [ پذیرفتن ] اسلام می گشاید.

[ أَ فَمَنْ شَرَحَ اللّٰهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلاٰمِ فَهُوَ عَلیٰ نُورٍ مِنْ رَبِّهِ ] (4).

آیا کسی که خدا سینه اش را برای [ پذیرفتن ] اسلام گشاده است،و بهره مند از نوری از سوی پروردگار خویش است.

[ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمٰا عَلَیْکَ الْبَلاٰغُ وَ اللّٰهُ بَصِیرٌ

ص:206

بِالْعِبٰادِ ] (1).

پس اگر تسلیم شوند،قطعاً هدایت یافته اند،و اگر روی گرداندند [ بر تو دشوار و سخت نیاید ] که آنچه بر عهدۀ توست فقط ابلاغ [ پیام خدا ] ست و خدا به بندگان بیناست.

[ یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً وَ لاٰ تَتَّبِعُوا خُطُوٰاتِ الشَّیْطٰانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ ] (2).

ای اهل ایمان ! همگی در عرصۀ تسلیم و فرمان بری [ از خدا ] در آیید،و از گام های شیطان پیروی نکنید که او نسبت به شما دشمنی آشکار است.

فقاهت در شیعه،در طول تاریخی که بر اسلام گذشته،نگهبان چنین حقیقتی بوده و در این راه از بذل مال و جان تا کنون دریغ نکرده و تا ظهور امام دوازدهم نیز دریغ نخواهد کرد؛زیرا راه حق تنها همین راه است و اسلام واقعی تنها همین اسلامی است که از قرآن و اهل بیت،یعنی دوازده امام علیهم السلام به ما رسیده است.

به طرف راست عرش بنگر،چون نظر کردم،ناگهان علی و حسن و حسین و علی بن حسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و حسن بن علی و محمد مهدی بن الحسن [ علیهم السلام ] را هم چون ستارۀ درخشان دیدم.

آن گاه خطاب الهی رسید:

یا مُحَمَّدُ ! هؤُلاءِ حُجَجی عَلیٰ عِبادی وَ هُمْ أوْصِیاءُکَ (1).

ای محمد ! اینان حجج من بر بندگان و جانشینان بعد از تو هستند.

نه تنها در مواقع حساس رسول اکرم صلی الله علیه و آله به اسامی دوازده امام و وجوب متابعت از آنان اشاره فرموده،بلکه به نقل بسیاری از علمای بزرگ اهل سنت مانند ابو اسحاق حموینی در کتاب«فرائد السمطین»و عیسی بن یوسف همدانی از ابی الحسن و از سلیم بن قیس از علی علیه السلام و محمد بن مؤمن شیرازی در رسالۀ «اعتقادات»و خواجه کلان شیخ سلیمان بلخی حنفی در باب سی و هشتم«ینابیع المودة»،پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله همه جا و همه وقت،جملۀ [ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ ] (2)قرآن را به دوازده امام معصوم که اول آنان علی علیه السلام و آخرشان مهدی علیه السلام است تفسیر فرموده و در این زمینه جای هیچ گونه شک و ریبی برای اهل انصاف و وجدان باقی نگذاشته است و اتفاقاً شیخ سلیمان بلخی که مورد قبول تمام علمای اهل سنت است،روایات باب سی و هشتم خود را با ذکر اسامی دوازده امام تفسیر آیۀ اولوا الأمر قرار داده است (3).

ص:209

34-ماء معین

35-بئر معطله

36-قصد مشید

37-سحاب

38-مطر

39-ظل

40-فواکه

41-نحل

42-سبع المثانی

43-أولوا النهی

44-عباد الرحمن

45-شجرۀ طیبه

46-هدایت

47-هدا

48-هادون

49-خیر امت

50-سلم

51-کلمات اللّه

52-عدل

53-معروف

54-احسان

55-قسط

56-میزان

57-جنب اللّه

58-وجه اللّه

59-ید اللّه

60-حزب اللّه

61-حق

62-صبر

63-رباط

64-ایام

65-شهور

66-اعراف

67-صلاة

68-زکات

69-حج

70-صیام (1)تمام این هفتاد کلمۀ مبارک در روایاتی که از کثرت و زیادی در جامع احادیث اهل سنت و شیعه هم چون دریا موج می زند،تأویل به این بزرگواران شده و به آنان توضیح و تفسیر و تشریح نموده اند،آری حقیقت اسلام و واقعیت دین،قرآن و پیامبر و دوازده امام معصومند و دیندار کسی است که در حد خودش،دارای معرفت به قرآن و پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام باشد و بر اساس معرفتش به طور جدی و عاشقانه عمل کند.

البته چنین دینی که مورد پسند و رضای خداست و ضامن سعادت دنیا و آخرت انسان است،ارزشش برای احدی معلوم نیست و باید گفت تنها آگاه به ارزش این

ص:211

چنین دین،خدای عالم است و بس و در جنب این دین سزاوار بود که حضرت صادق علیه السلام به مؤمنان و پیروانش سفارش اکید کند که هر جا هستید و در هر حالی که هستید سلامت دین خود را که ارزان نیست و ارزان به دست نیامده حفظ کنید.

امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:عرضه داشتم:

یا رَسُولَ اللّهِ ! وَ ذلِکَ فی سَلامَةٍ مِنْ دینی ؟ فَقالَ:فی سَلامَةٍ مِنْ دینِکَ (1).

ای رسول خدا ! کشته شدنم در حال سالم بودن دینم انجام می گیرد ؟ فرمود:

آری،در عین سلامت دینت از دنیا می روی.

کتب گذشتۀ آسمانی و قرآن شریف از دلایل بسیار آسان و فطری برای نشان دادن صاحب خلقت و آفرینش پر است،دلایل و براهینی که فهم و قبولش برای همه کس آسان و سهل است و نشانگر وجود مقدس به وجود آورندۀ موجودات و گردانندۀ گردنده شوندگان است.

علوم پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله و همۀ انبیای گذشته،در آسان نشان دادن این راه و این که انسان مشرف به شرف تکلیف است،همان مسیر کتاب خداست.

دانشمندان ما تا اواخر زمان حضرت عسکری علیه السلام و اوایل غیبت امام عصر برای نشان دادن واقعیت های همان راه را طی کردند که قرآن نشان داده است.

اکنون بر اساس آیات کتب آسمانی و علوم پیامبر و ائمۀ طاهرین علیهم السلام و سیرۀ اولیای الهی و دانشمندان بزرگ به تو می گویم:

چون در وجود خود دقت کنی،بدون تردید به این حقیقت متوجه می شوی که جسم و روح و حیات و عقل و آنچه که از آمال و احوال خارج از اختیار توست به دست خودت و پدرت و مادرت و پدران و مادران گذشته ات به وجود نیامده؛زیرا به حقیقت و یقین برایت روشن است که تو و آنان از تحقق این حقایق به طور مسلم عاجز هستید و چون آفتاب روز برای تو آشکار است که اگر تو و آنان قدرت بر انجام این امور را داشتید،قطعاً بین شما و آرزوها و خواسته هایتان مانعی پدید نمی آمد و به کام مرگ،کشیده نمی شدید؛زیرا وقتی اختیار به وجود آمدن و آمال و آرزو دست خود انسان باشد،مسئله مانع بین انسان و خواسته هایش و تبدیل حیات به مرگ،اصلاً معنا ندارد.

آری،دیگری این موجودات گوناگون و شگفت انگیز را آفریده و هم اوست که کارگردان همۀ آنان است و تو سخت نیازمند به شناخت او و صفات حضرت او هستی.

ص:215

خردهای بی پرده،اندیشه های صحیح،همه و همه بدون چون و چرا به صانع و فاطر و خالق معترفند و این حقیقت را که اصل همۀ حقایق است،تصدیق دارند.

چیزی که هست در ذات و ماهیت و صفاتش،به خاطر اختلاف در مسیر اختلاف دارند و این اختلاف هم با رجوع به سفیران حقیقی او یعنی انبیا و ائمه علیهم السلام بدون تردید قابل علاج است،در هر صورت اصل مسئله را عقلا و اندیشمندان و متفکران با توجه به وضع خود و پدران و مادران خود و سایر موجودات انکار ندارند.

پسرم ! من وقتی به ساختمان محکم وجود خودم دقت می کنم،ساختمانی که عقل عقلا را حیران کرده،می بینم از جواهر و اعراض،عقل ملکوتی و نفس و روح ساخته شده ام.

آیا این جواهر و اعراض و عقل و نفس و روح،خودشان در خلقت و ترکیب و شؤون حیاتی من،دخالت داشتند ؟

فکر می کنم،دقت می نمایم،پی جویی می نمایم،انصاف می دهم،می بینم خود آنان به زبان حال به من می گویند:ما عین عجز و فقریم و اگر در خلقت و آفرینش تو دخالت داشتیم،این همه برنامه های جدید و تغییرات و دگرگونی ها در تو معنا نداشت.

اینان همه فریاد می زنند:ما را در این همۀ تدبیرهای گوناگون در آفرینش تو دستی نیست.

عقل و روح و نفس به زبان حال می گویند:تو می دانی که بر ما نسیان و مرگ و ذلت و سستی عارض می شود و این همه معلول این است که ما در حکومت دیگری بسر می بریم،حکومتی که ما را از نقص به کمال و از کمال به نقص می کشاند و به هر صورتی که اراده کند در ما ایجاد دگرگونی می کند.

ص:216

فرزندم ! چون این حقیقت را یافتی که جواهر و اعراض و عقول و نفوس و اروح در همۀ موجودات در عجز و فقر مساوی اند،به حق و حقیقت روشن می شود که برای جمیع آفریده ها آفریننده ای هست که از هر گونه عجز و فقری که در موجودات هست،پاک و منزه است و هیچ گونه تغییر و تبدیل و تحول و دگرگونی که از عوارض ما ضعیفان و فقیران است در وجود مقدس او راه ندارد،اگر راه داشت،او هم مانند ما محتاج و فقیر بود و محتاج و فقیر نمی تواند کارگردان این خانۀ باعظمت هستی و آفریده های گوناگونش باشد (1).

در زمینۀ شناخت خدا و یقین پیدا کردن به حضرت او و رسیدن به حریم معرفت حضرتش به آیات:164 سورۀ بقره،95 تا 99 سورۀ انعام،5 و 6 سورۀ یونس،3 و 4 سورۀ رعد،66 تا 69 سورۀ نحل،20 تا 25 سورۀ روم،3 تا 5 سورۀ جاثیه مراجعه کنید.

چون از طریق قرآن و دانش رسول اللّه و علوم ائمه علیهم السلام که آسان ترین راه و محکم ترین مسیر است به حضرت او یقین حاصل کردید،آن گاه به آیات دیگر قرآن که مسألۀ رسالت،امامت،ملائکه،هدایت،قیامت مطرح است رجوع کنید، تا با پیوند خوردن به آیات توحید و آیات دیگر قلب شما از تمام بیماری های مهلک شک و تردید،وسوسه و اغراض،قساوت و ظلمت،دنائت و پستی و از همه بدتر جهل و غفلت شفا یافته و به مأمن امن و به منطقۀ سلامت برسد،در این صورت است که کارگردان وجود شما از طرفی گیرندۀ فیوضات ربانیه می شود و از طرف دیگر پخش کنندۀ آن فیوضات به تمام اعضا و جوارح و به مردم دیگر می باشد.

در اینجاست که باید با تمام هستی بر خاک تواضع سر بگذاری و از پیشگاه

ص:217

مقدس او برای یافتن سلامت قلب توفیق شکر بخواهی؛زیرا به نعمتی دست یافته ای که در تمام آفرینش،ما فوق آن نعمت وجود ندارد.

بر توست که هر لحظه برای حفظ این سلامت که منشأ سلامت در نفس و روح و اخلاق و عمل است بکوشی و گاهی یا همیشه به وقت سحر برخیزی و در آن خلوت عاشقانه روی بر خاک گذاری و با تمام وجود در حال زاری و اشک ریزی به محضر مقدس آن جناب عرضه بداری:

ای باد برو اگر توانی***برخیز سبک مکن گرانی

بگذر سحری به کوی جانان*** دریاب حیات جاودانی

باری تو نهای چو من مقید*** از وی به چه عذر باز مانی

خاک در او ببوس و از ماش ***خدمت برسان چنان که دانی

دارم به تو من توقع اینک ***چون خدمت من بدو رسانی

گر هیچ مجال نطق یابی*** گویی به زبان بی زبانی

ما تشنه و آب زندگانی*** در جوی تو رایگان تو دانی

با ما نظر عنایت ای دوست*** گر بهتر از این کنی توانی(1)

عالم و حکیم یعنی حضرت حق قرار بگیرد،عالی ترین محسنات اخلاقی از وجود و کرامت و فضیلت و شرف و حقیقت و سخا و درستی و مروت و مردانگی و تواضع و...بر آن نقش خواهد زد،در این صورت انسان با آن محسنات اخلاقی، دارای سلامت نفس خواهد بود و به فرمودۀ قول حضرت صادق علیه السلام به طور جدی برای حفظ آن سلامت که به توفیق حق در ناحیۀ نفس بدست آمده،باید بکوشد.

اما اگر به نفس توجهی نشود،در برابر قلم شیاطین قرار خواهد گرفت،آن گاه هر نقش ضد حقی که آنان بخواهند بر این تابلو نقاشی خواهند کرد و از انسان در جهت اخلاق رذیله و ذمایم و رذایل هیولایی خواهند ساخت که نمونه اش در هیچ صحرا و دریا و بیابان و جنگلی یافت نخواهد شد.

نفس،اگر بی نقش خدایی بماند،زحمت و کوشش انسان نسبت به او در حقیقت پروراندن گرگ خطرناکی است.

نفس را باید از حالت نفسی یعنی حالت حکومت غرایز و شهوات و امیال به سوی عالم معنی و ملکوت وجود،سیر داد که در این مسافرت،آنچه نصیب انسان می شود،گوشی نشنیده و چشمی ندیده و زبانی قدرت وصف آن را پیدا نکرده است.

در حالت اولی نفس نمانید که این حالت،در ارتباط با حالت حیوانات است.

عارف بزرگوار مرحوم شاه آبادی صاحب کتاب«رشحات»می گوید:

آدمی،در مرحلۀ نفس تمام همتش مصروف به تدبیر امور ظاهر بدن و زندگانی عالم دنیا و ظواهر و مظاهر طبیعت است.

چنانچه خدای تعالی در آیۀ شریفه اشاره فرموده:

[ زُیِّنَ لِلنّٰاسِ حُبُّ الشَّهَوٰاتِ مِنَ النِّسٰاءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَنٰاطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ

ص:219

الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعٰامِ وَ الْحَرْثِ ] (1).

محبت و عشق به خواستنی ها [ که عبارت است ] از زنان و فرزندان و اموال فراوان از طلا و نقره و اسبان نشاندار و چهارپایان و کشت و زراعت،برای مردم آراسته شده است؛این ها کالای زندگیِ [ زودگذرِ ] دنیاست و خداست که بازگشت نیکو نزد اوست.

کسانی که شهوات عالم دنیا از زن و فرزند و زیورآلات و وسایل سواری و دامداری و کشاورزی در نظر آنان جلوه کرده است و هم چون پیره زالی که چهرۀ کریه خود را آرایش نموده و چین و چروک های صورتش را در زیر خمیرهای آرایشی از چشم بیننده ها پنهان می دارد،دنیا نیز مظاهر شهوات خود را با آرایش های ساختگی در چشم آنان جلوه داده و از آن همه نعمت ها و بهجت های ابدی دائمی به این لذت های فانی زودگذر قانعشان ساخته است.

چنین افرادی هنوز از مرتبۀ نفس پا فراتر نگذاشته اند و هم چون چهارپایان در چراگاه دنیا می چرند.

[ یَأْکُلُونَ کَمٰا تَأْکُلُ الْأَنْعٰامُ ] (2).

و می خورند،همان گونه که چهارپایان می خورند.

و زبان حالشان گویای این دعاست:

[ رَبَّنٰا آتِنٰا فِی الدُّنْیٰا وَ مٰا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاٰقٍ ] (3).

پروردگارا ! به ما در دنیا [ کالای زندگی ] عطا کن.و آنان را در آخرت هیچ بهره ای نیست.

ص:220

پس ای سالک مجاهد بر توست که در حالات این گونه افراد تأمل نموده و خود را هم ردیف آنان نکنی و به هر زحمتی هست خود را از این مرحله نجات بخشی.

ای دل ز غیر دوست تبرا نکرده ای***جز آرزوی نفس تمنا نکرده ای

در جستجوی طلعت چون آفتاب او ***خود را چو ذره بی سر و بی پا نکرده ای

هر تیره شب به خون جگر رو نشسته ای*** هر صبحدم زیارت دل ها نکرده ای

در هر دیار خیمه عزت زدی ولی*** در خاطر شکسته دلی جا نکرده ای

هرگز به ذکر و فکر و تقرب نجسته ای*** هرگز به صبر و شکر تولا نکرده ای

هر صبح در خصومت و هر شام در بلا*** یک روز میل صلح و مدارا نکرده ای

در صورتی که عجایب معنی ندیده ای*** در خانه ای تفرج صحرا نکرده ای

امروز لاف زنده دلی می زنی عماد*** لیکن به عمر خود شبی احیا نکرده ای

یا رب کدام جرم که از ما نیامدست*** یا رب کدام فضل که با ما نکرده ای(1)

وجودش به آن حقایق،اقدام عاجل نماید.

بزرگی از مملکت شام خدمت امیر المؤمنین علیه السلام رسید،حضرت به او فرمودند:

ای مرد بزرگ ! خداوند عز و جل بندگانی را آفریده که از باب عنایت به آن ها دنیا را در نظرشان محل بسیار تنگی جلوه داده،پس آنان را نسبت به دنیا و ثروت دنیا بی رغبت نموده است.

اینان مردمی هستند که تمام رغبت و میل را به دار السلامی دارند که خداوند در قرآن مجید آنان را به آن جایگاه عالی دعوت فرموده است.

در تنگی معیشت،دارای صبر و استقامتند به این معنی که به خاطر ضیق معیشت به حرام دچار نمی شوند.

بر بلاها و مکروهات و پیش آمدها صابرند و به آنچه از کرامت نزد حضرت حق است،مشتاقند.

جان خود را در راه خواستۀ خدا بذل می کنند و خاتمۀ کار آنان شهادت است.

خدا را در حالی ملاقات می کنند که از آن ها خشنود است،اینان از مرگ واهمه ای ندارند،چون می دانند مرگ راه درگذشتگان و باقی ماندگان است.

غیر طلا و نقره برای آخرت خود توشه می گیرند،لباس آنان لباس خشن است و بر قوت در حد قناعت اهل تحملند،زیادی از رزق خود را انفاق می کنند،در راه خدا دوست دارند و برای خدا دشمنی می ورزند،اینان چراغ های روشن حق در اجتماعند و اهل نعمتِ دوست در عالم آخرت و السلام (1).

امام باقر علیه السلام می فرماید:در نوشته ای از حضرت علی بن الحسین علیهما السلام یافتیم:

ص:222

ألا إنَّ أولیاءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ.إذا أَدُّوا فَرائِضَ اللّهِ وَ أخَذُوا سُنَنَ رَسُولِ اللّهِ وَ تَوَرَّعُوا عَنْ مَحارِمِ اللّهِ وَ زَهِدُوا فی عاجِلِ زَهْرَةِ الدُّنْیا وَ رَغِبُوا فیما عِنْدَ اللّهِ وَ اکْتَسَبُوا الطَّیِّبَ مِنْ رِزْقِ اللّهِ لِوَجْهِ اللّهِ لا یُریدُونَ بِهِ التّفاخُرَ وَ التَّکاثُرَ ثُمَّ أنْفَقُوا فیما یَلْزِمُهُمْ مِنْ حُقُوقٍ وٰاجِبَةً فاولئِکَ الَّذینَ بارَکَ اللّهُ لَهُمْ فیما اکْتَسَبُوا وَ یُثابُونَ عَلیٰ قَدَّمُوا لِآخِرَتِهِمْ (1).

آگاه باشید،اولیای خدا را خوف و حزنی نیست،آن گاه این آیه را بدین صورت توضیح داده بودند:

اولیای خدا را این علامات در کار است:ادا کنندۀ واجبات حقند،اخذ کنندۀ سنن رسول اللّه،از محارم خدا در پرهیزند،به زر و زیور زودگذر دنیا زاهدند،به آنچه نزد خداست دارای میل و رغبتند،حلال از روزی را کسب می کنند و قصد تفاخر و تکاثر با آن ندارند،حقوق واجب مالی خود را می پردازند،خداوند به کسب آنان برکت داده و به آنچه به آخرت فرستاده اند از جانب حضرت حق جزا داده می شوند.

امام باقر علیه السلام می فرماید:

موسی بن عمران علی نبینا و علیه السلام به پروردگار عرضه داشت:خداوندا ! برگزیدگان از خلقت کیانند ؟

پاسخ شنید:آن کس که دارای سخاوت بسیار است،قول صادقانه دارد، متواضعانه حرکت می کند،کوه از جا کنده می شود و این گونه عبادم از راه من منحرف نمی گردند.

عرضه داشت:کدام یک از بندگانت در دار قدس بر تو وارد می شود ؟ خطاب

ص:223

رسید:آنان که به دنیا نظر ندارند،اسرار دینشان فاش نمی شود،بر حکومت خویش رشوه نمی گیرند،حق در قلب آنان است،صدق بر زبانشان تجلی دارد، اینان در دنیا زیر پوشش من و در آخرت در دار قدس نزد من هستند (1).

عَنْ أبی جَعْفَرٍ علیه السلام قالَ:سُئِلَ النَّبیُّ صلی الله علیه و آله عَنْ خِیارِ الْعِبادِ فَقالَ:الَّذینَ إذا أحْسَنُوا إسْتَبْشَرُوا، وَ إذا أساؤُوا اسْتَغْفَرُوا وَ إذا اعْطُوا شَکَرُوا وَ إذا ابْتَلَوا صَبَرُوا وَ إذا أغْضَبُوا غَفَرُوا (2).

امام باقر علیه السلام می فرماید:از پیامبر سؤال شد،نیکان از عباد خداوند کیانند ؟ حضرت فرمود:

زمانی که نیکی کنند،شاد می شوند و هرگاه بدی کنند،طلب مغفرت می نمایند،چون به آنان نعمتی عطا شود،شکر می کنند و چون به بلا دچار شوند،استقامت می کنند و به وقت غضب از طرف خود گذشت می نمایند.

در هر صورت این ها حقایقی است که باعث سلامت نفس انسان است و در این فضای سالم است که انسان،حق خدا و بندگان خدا را آن چنان که هست ادا خواهد کرد و این دارندگان این سلامتند که باید به فرمودۀ حضرت صادق علیه السلام در صدد حفظ آن باشند.

عظمت و کرامت انسان،پس از ایمان در ارتباط با پاکی نفس او از رذایل و آراستگیش به حسنات است.

الهی قمشه ای،آن عارف عاشق می گوید: امشب چه خوش است روزگار من کآمد به کنار من نگار من

ص:224

بنشست به باغ دل گل حسنش***برخاست زراه دیده خار من

نقش دل و دیده شد خیال او*** بگرفت نهان و آشکار من

آهویی چشمی چه شیر مست افکند*** مژگانش پنجه بر شکار من

چشمش که به غمزه غارت دل کرد*** زد خیمه ناز در دیار من

می کوش که قدر خویش بشناسی*** ای گوهر جان هوشیار من

مؤمن،پوشاندن مؤمن،خدمت مؤمن،اصلاح بین مردم.

نتیجۀ تمام مسائل گذشته این است که اسلام حقیقی،یعنی اسلام قرآن و اهل بیت علیهم السلام علت سلامت همه جانبه در وجود انسان به خصوص سلامت در ناحیۀ قلب و نفس و عمل است و بر عباد خداست که در هر کجا هستند و در هر حالی هستند برای حفظ سلامت دین بکوشند که حفظ سلامت دین،علت عاقبت به خیری انسان است.

ص:226

[ فَلَیْسَتْ مَنْ طَلَبَها وَجَدَها فَکَیْفَ مَنْ تَعَرَّضَ لِلْبَلاءِ وَ سَلَکَ مَسْلَکَ ضِدِّ السَّلامَةِ وَ خالَفَ اصُولَها بَلْ رَای السَّلامَةَ تَلَفاً وَ التَّلَفَ سَلامَةً وَ السَّلامَةَ قَدْ عَزَّتْ فِی الْخَلْقِ فی کُلِّ عَصْرٍ خاصّةً فی هذا الزَّمانِ ]

روایاتی بس مهم از اوضاع آخرالزمان که دینداری در آن فوق العاده سخت است،در کتب مهم روایی و تفسیری نقل شده که برای توجه شما عزیزان به یک روایت اشاره می شود که امروز بسیاری از مسلمانان جهان،به آنچه در این روایت آمده دچارند،باشد که با توجه به این روایت خود را از مهالک نجات داده و از خطرات و وساوس و اغوای شیاطین حفظ کنید،تا سلامت دینتان پا برجا بماند.

قمی،در تفسیر خود از پدرش از سلیمان بن مسلم خشاب از عبد اللّه بن جریح مکی از عطاء بن ابی ریاح از عبد اللّه بن عباس نقل کرده است:

در حجة الوداع با پیامبر صلی الله علیه و آله حج نمودیم،پیامبر صلی الله علیه و آله درب کعبه را گرفته و با صورت خود به سوی ما توجه نموده و فرمود:شما را به علائم قیامت خبر ندهم ؟

سلمان که آنجا نزدیک تر از همه به آن حضرت بود گفت:چرا یا رسول اللّه،فرمود:

از علائم قیامت،ضایع کردن نماز و پیروی از شهوات و میل به هواها و بزرگداشت مال و فروش دین به دنیاست.

آن گاه دل و اندرون مؤمن از آن منکراتی که می بیند و نمی تواند تغییر دهد،هم چون نمک در آب گداخته و آب می شود.

سلمان عرض کرد:یا رسول اللّه ! این برنامه ها حتماً شدنی است ؟ فرمود:آری سلمان،سوگند به آن که جانم به دست اوست،در آن وقت فرماندهانی ستمگر و وزیرانی فاسق و عارفانی ظالم و امینانی خائن بر ایشان حکومت می کنند.

سلمان گفت:یا رسول اللّه ! این شدنی است ؟ فرمود:آری سلمان،سوگند به آن که جانم به دست اوست،آن زمان بد،خوب و خوب،بد شده و خائن مورد امانت قرار گیرد و امین خیانت ورزد و دروغگو تصدیق و راستگو تکذیب می شود.

سلمان گفت:یا رسول اللّه ! این حتماً شدنی است ؟ فرمود:آری سلمان، سوگند به آن که جانم به دست اوست،آن زمان زن با شوهرش در تجارت شرکت

ص:228

می کند و باران در تابستان می بارد !

شرافتمندان به غضب می آیند،فقیر اهانت می شود،بازارها نزدیک می شود، آن وقت این می گوید چیزی نفروخته ام،آن می گوید سودی نبرده ام،می بینی همه مذمّت خدا می کنند.

سلمان گفت:یا رسول اللّه این شدنی است ؟ فرمود:آری سلمان،سوگند به آن که جانم به دست اوست،آن گاه زنان فرمانده و کنیزان طرف مشورت می شوند، بچه ها روی منبر می روند،دروغ زیبا و زکات ضرر و غنیمت و فیء مسلمانان تاراج می شود،مرد به پدر و مادر خود جفا و به دوستش نیکی می کند و ستارۀ دنباله دار ظاهر می شود.

سلمان گفت:یا رسول اللّه ! این شدنی است ؟ فرمود:آری سلمان،سوگند به آن که جانم به دست اوست،آن گاه طلاق زیاد می شود و برای خدا حدی به پا نمی شود و به خدا ضرری نمی زند.

سلمان گفت:یا رسول اللّه ! این شدنی است ؟ فرمود:آری سلمان،قسم به آن که جانم به دست اوست،آن گاه زنان آوازه خوان و ملاهی زیاد می شود و بدان امتم بر ایشان مسلط می شوند.

سلمان گفت:یا رسول اللّه ! این شدنی است ؟ فرمود:آری سلمان،سوگند به آن که جانم به دست اوست،آن گاه ثروتمندان امتم برای تفریح به مکه می روند و متوسطین ایشان برای تجارت و فقیران برای نشان دادن و شنواندن به مردم،آن گاه مردمی پیدا می شوند که قرآن را برای غیر خدا یاد می گیرند و آن را مزمار می کنند، مردمی پیدا می شوند که فقه دینی را برای غیر خدا یاد می دهند،اولاد زنا بسیار می شود،با قرآن تغنی و آوازه خوانی می کنند و به دنیا افتخار و مباهات می نمایند.

سلمان گفت:یا رسول اللّه ! این می شود ؟ فرمود:آری سلمان،سوگند به آن که

ص:229

جانم به دست اوست،این در آن وقتی است که پردۀ حرام ها دریده شود،گناه ها کسب گردد،بدان بر نیکان مسلط شوند،دروغ زیاد و لجاجت پیدا و فقر رایج شود.

مردم در لباس به هم مباهات کنند،باران بی وقت بر ایشان ببارد،طبل و شیپورها را بپسندند،امر به معروف و نهی از منکر را انکار می کنند،تا آنجا که مؤمن در آن وقت ذلیل ترین مردم شود،میان عابدان و قاریانشان بدگویی پیدا می شود و این ها در ملکوت آسمان ها،پلید و نجس خوانده می شوند.

سلمان گفت:یا رسول اللّه ! این شدنی است ؟ فرمود:آری سلمان،سوگند به آن که جانم به دست اوست،آن گاه ثروتمندان از فقر می ترسند،به طوری که سائل از جمعه تا جمعۀ دیگر سؤال می کند و کسی را نمی یابد که چیزی در دستش بگذارد.

سلمان گفت:یا رسول اللّه ! این می شود ؟ فرمود:آری سلمان،سوگند به آن که جانم به دست اوست،رویبضه سخن می گوید؛سلمان گفت:یا رسول اللّه رویبضه چیست،پدر و مادرم فدایت باد ؟ فرمود:کسی که در امور مردم حرفی نمی زد حرف می زند،سپس جز اندکی درنگ نکنند که زمین صدایی کند و هر دسته ای گمان کنند در ناحیۀ آن ها صدا کرده،سپس آنچه خدا خواهد درنگ می کنند و در آن مدت زمین را می شکافند و زمین پاره های جگر خود«طلا و نقره»را بیرون می افکند،سپس با دست خود به ستون ها اشاره کرده فرمود:مانند این،آن روز طلا و نقره سودی ندارد (1)این است معنای:

[ فَقَدْ جٰاءَ أَشْرٰاطُهٰا ] (2).

پس هنگامی که قیامت بر آنان فرا رسد.

ص:230

[ وَ سَبیلِ وُجُودِها فی احْتِمالِ جَفاءِ الْخَلْقِ وَ أذیَّتِهِمْ وَ الصَّبْرِ عِنْدَ الرَّزایا،وَ خِفَّةِ الْمَؤُنِ وَ الْفِرارِ مِنْ أشْیاءَ یَلْزَمُکَ رِعایَتُها وَ الْقَناعَةِ بِالْأَقَلِّ وَ الْمَیْسُورِ ]

و بدبختی خواهد کشید.

دیگر از طرق رسیدن به سلامت و حفظ آن،ترک عادات و تعارفاتی است که عرفاً از آن ناچاری،ولی چیزی جز ضایع کردن عمر و از بین بردن وقت نیست و گاهی انسان را از نظر دینی به خسارت و ضرر می کشد.

دیگر راه رسیدن به سلامت و حفظ آن،قناعت به حلال خداست گر چه خیلی کم باشد.

ص:232

[ فَإنْ لَمْ تَکُنْ فَالْعُزْلَةُ وَ إنْ لَمْ تَقْدِرْ فَالصَّمْتُ وَ لَیْسَ کَالْعُزْلَةِ وَ إنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَالْکَلامِ بِما یَنْفَعُکَ وَ لَیْسَ کَالصُّمْتِ وَ إنْ لَمْ تَجِدِ السَّبیلَ إلَیْهِ فَالْإنْقِلابُ فِی الأسْفارِ مِنْ بَلَدٍ إلیٰ بَلَدٍ وَ طَرْحُ النَّفْسِ فی بَوادِی التَّلَفِ بِسِرٍّ صافٍ وَ قَلْبٍ خاشِعٍ وَ بَدَنٍ صابِرٍ،قالَ اللّهُ تَعالی: [ إِنَّ الَّذِینَ تَوَفّٰاهُمُ الْمَلاٰئِکَةُ ظٰالِمِی أَنْفُسِهِمْ قٰالُوا فِیمَ کُنْتُمْ قٰالُوا کُنّٰا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ قٰالُوا أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللّٰهِ وٰاسِعَةً فَتُهٰاجِرُوا فِیهٰا ] (1)]

نیست،چرا که در سکوت،انسان حرف دیگران را ممکن است نزند،ولی ممکن نیست حرف دیگران را نشنود،ولی در عزلت هم حرف نمی زند و هم حرف نمی شنود.

و اگر نتوانی ملازم با سکوت شوی،پس به اندازۀ ضرورت و به طریقی که منجر به خسران معنوی نشود حرف بزن،گر چه این حرف زدن از نظر ارزش به سکوت نمی رسد،چرا که هر کس ناچار به حرف باشد،پرهیزش از سخن لغو،بسیار مشکل است.

و اگر با این مراتب،به سر بردنت مشکل است و نتوانی از این طرق به سلامت واقعی برسی و قدرت حفظ آن را نداشته باشی،لاعلاج تن به مسافرت بده و از شهری به شهری برو،نفس را در وادی تمام شدن قرار بده که با سفرهای متعدد عمر و وقت تمام شود،بهتر از آن است که دین و ایمان ضایع گردد.

در سفر مواظب باش که نفس میل به بدی و تیرگی و کدورت نکند و پاکی آیینۀ دل از دست نرود و احوال درونت از خشوع و صبر منحرف نشود،آری سفر گاهی علاج گناه و بدبختی است و اگر راه سلامت و نجات از وساوس و اغواهای شیاطین درونی و برونی سفر باشد،باید سفر رفت و طریق عالی مهاجرت پیش گرفت ورنه بر اساس آیات قرآن مسؤول ماندن در محل و از دست دادن دین،خود انسان است و به این خاطر به عذاب الهی دچار خواهد شد چنانچه در آیۀ شریفه آمده (1):

آنان که به ترک هجرت ظالم بر خود بودند،فرشتگان به وقت جان گرفتن از آنان به آنان می گویند:شما در کار دین و سعادت خود در چه چیز بودید ؟ و با چه طایفه ای و در کجا به سر بردید ؟ اینان بر طریق اقامۀ عذر می گویند ما در زمین و در

ص:234

شهر خود جزء عاجزان و ناتوانان بودیم،در حدی که کفر و شرک و عصیان بر ما غلبه کرد ! ! فرشتگان می گویند:آیا زمین الهی،زمین با وسعتی نبود که شما از وطن خود به جای دیگر زمین روید تا ایمان و دینتان سالم بماند ؟

ص:235

[ وَ انْتَهِزْ مَغْنَمَ عِبادِ اللّهِ الصالِحینَ وَ لا تُنافِسِ الأَشْکالَ وَ لا تُنازِعِ الأضْدادَ وَ مَنْ قالَ لَکَ أنا فَقُلْ أنْتَ وَ لا تَدَّعِ شَیْئاً وَ إنْ أحاطَ بِهِ عِلْمُکَ وَ تَحَقَّقَتْ بِهِ مَعْرِفَتُکَ وَ لا تَکْشِفْ سِرَّکَ إلّا لِمَنْ هُوَ أشْرَفُ مِنْکَ فِی الدّینِ فَتَجِدُ الشَّرَفَ وَ إذا فَعَلْتَ ذلِکَ أصَبْتَ السّلامَةَ وَ بَقیتَ مَعَ اللّهِ بِلا عَلاقَةٍ ]

چه در سفر،چه در حضر و چه در هر وقتی از اوقات،نشست و برخاست با عباد صالح حضرت حق را غنیمت بدان که معاشرت با اینان عامل انتقال علوم و آداب و احوالات ایشان به وجود توست و با کسانی که به ظاهر انسانند ولی در باطن و در حالات از انسانیت دورند،هم صحبت مباش و با آنان که راهشان و اخلاقشان با تو یکی نیست به منازعه و جدال و جار و جنجال بر نخیز و سعی داشته باش با این گونه دیو صفتان به مدارا و مماشات رفتار کنی.به هر چه که به آن علم داری نسبت به آن ادعای قطعیت مکن،چرا که علم قطعی،فقط علم خدا و انبیا و امامان است ولی علوم بشری علوم حتمی و قطعی نیست و جایی برای ادعای قطعیت در علوم انسانی که هر لحظه با پیشرفت دانش قابل تغییر است، نمی باشد.

سرّ و ضمیر خود را به کسی جز به آن انسانی که در دینداری قوی تر از توست مگو که با سیر این طریق به شرف و مجد دست خواهی یافت،چون این برنامه ها را

ص:236

بکار بردی به سلامت رسیده ای و بدون حاجب و مانع به دوست حقیقی خود، حضرت رب العزه متصل شده ای.

در فضای سلامت و درستی،قلب منبع واردات الهی می گردد و نفس به مقام قدس میل پیدا می کند و روح برای پرواز در اوج ملکوت آماده می شود و انسان لذت خلوت با دوست را به کام جان خواهد چشید و در این هنگام ساقی،جام می عشق و محبت به کام عاشق خواهد ریخت،به نحوی که انسان به شور و مستی دائم دست یابد و هر لحظه با زبان حال به پیشگاه محبوب حقیقی خواهد گفت:

ای رشتۀ جانم را با وصل تو پیوندی***وز سلسله زلفت بر پای دلم بندی

نی کشور خوبی را باشد چو تو سلطانی*** نی در همه عالم باشد به تو مانندی

دل را نبود در بر بی عشق تو آرامی*** جان را نبود با تن بی مهر تو پیوندی

از بندگیت دارم صد شکر عجب نبود*** گر بندهای آزادی دارد زخداوندی

در عشق نصیحتها گویند چرا لیکن*** مشنو که شود عاقل دیوانه هر پندی

سر دل عاشق را انکار کند عاقل ***کین نکته نمی گنجد در فهم خردمندی

هم سرو قدت فارغ از نسبت همتایی*** هم ماه ماه رخت ایمن از تهمت مانندی

گر اهل دلی وقتی دل داد به جانانی*** ما جان گرامی را دادیم به دلبندی

ص:237

ص:239

ص:240

قالَ الصّادِقُ علیه السلام:

صاحِبُ الْعُزْلَةِ مُتَحَصِّنٌ بِحِصْنِ اللّهِ وَ مُتَحَرِّسٌ بِحِراسَتِهِ،فَیا طُوبیٰ لِمَنْ تَفَرَّدَ بِهِ سِرّاً وَ عَلانِیَةً.

وَ هُوَ یَحْتاجُ إلیٰ عَشْرَةِ خِصالٍ:

عِلْمُ الْحَقِّ وَ الْباطِلِ،وَ حُبُّ الْفَقْرِ،وَ اخْتیارُ الشِّدَّةِ،وَ الزُّهْدُ،وَ اغْتِنامُ الْخَلْوَةِ وَ النَّظَرُ فِی الْعَواقِبِ،وَ رُؤیَةُ التَّقْصیرِ فِی العِبادَةِ مَعَ بَذْلِ الْمَجْهُودِ، وَ تَرْکُ الْعُجْبِ،وَ کَثْرَةُ الذِّکْرِ بِلا غَفْلَةٍ فَإنَّ الْغَفْلَةَ مُصْطادُ الشَّیْطانِ وَ رَأسُ کُلِّ بَلِیَّةٍ وَ سَبَبُ کُلِّ حِجابٍ،وَ خَلْوَةُ الْبَیْتِ عَمّا لا یَحْتاجُ إلَیْهِ فِی الْوَقْتِ.

قالَ عیسَی بْنُ مَرْیَمَ علیه السلام:اُخْزُنْ لِسانَکَ بِعمارَةِ قَلْبِکَ وَ لْیَسَعْکَ بَیْتُکَ.

وَ احْذَرْ مِنَ الرِّیا وَ فُضُولِ مَعاشِکَ وَ ابْکِ عَلیٰ خَطیئَتِکَ وَ فَرِّ مِنَ النّاسِ فِرارَکَ مِنَ الْأسَدِ فَإنَّهُمْ کانُوا دَواءً فَصارُوا الْیَومَ داءً.

ثُمَّ اتَّقِ اللّهَ مَتیٰ شِئتَ،قالَ الرَّبیعُ بْنُ خُثَیْمٍ:إنِ اسْتَطَعْتَ أنْ تَکُونَ فی مَوْضِعٍ لا تُعْرَفُ وَ لا تَعْرِفُ فَافْعَلْ.

وَفِی الْعُزْلَةِ صِیانَةُ الْجَوارِحِ وَ فِراغُ الْقَلْبِ وَ سَلامَةُ الْعَیْشِ وَ کَسْرُ سِلاحِ الشَّیطانِ وَ الْمُجانَبَةُ مِنْ کُلِّ سُوءٍ وَ راحَةُ الْوَقْتِ،وَ ما مِنْ نَبِیٍّ وَ لا وَصِیٍّ إلّا وَ اخْتارَ الْعُزْلَةَ فی زَمانِهِ إمّا فِی ابْتِدائِهِ وَ إمّا فِی انْتِهائِهِ.

ص:241

[ صاحِبُ الْعُزْلَةِ مُتَحَصِّنٌ بِحِصْنِ اللّهِ وَ مُتَحَرِّسٌ بِحِراسَتِهِ،فَیا طُوبیٰ لِمَنْ تَفَرَّدَ بِهِ سِرّاً وَ عَلانِیَةً ]

مسئلۀ عزلت معلوم گردد تا کسی با انتخاب آن،بدون توجه به ریشۀ مسئله از جادۀ حق منحرف نگردد.

از آنجا که مسئلۀ عزلت در قرآن و روایات در رابطه با سعادت انسان مطرح شده باید به راحتی و بدون شک و تردید گفت:منظور از عزلت در معارف الهیه،عزلت و گوشه گیری از عامل خطر و برنامه ایست که برای خیر دنیا و آخرت انسان ضرر دارد و آنچه که در طریق سعادت و سلامت آدمی است،کناره گیری از آن موردی ندارد،بلکه حرام شرعی و عقلی است،چنانچه عزلت و کناره گیری از عوامل خطر واجب و ضروری است.

مواردی که باید از آن عزلت گرفت چون آفتاب روشن،در آیات قرآن و روایات بیان شده که مجموع آن ها را در عناوین زیر می توان خلاصه کرد.

انسان مکلف و موظف است از کلیۀ این امور چه در خلوت و چه در جلوت بپرهیزد که هر یک از این گناهان عامل خطری برای رسوایی انسان در دنیا و معذب شدن او در آخرت است.

و بلکه در پاره ای از این امور واجب شرعی است و عزلت و کناره گیری از این ابواب خیر و عوامل سعادت،حرکتی ضد صراط الهی و بر خلاف عقل و شرع است.

یک بار دیگر تذکر این نکته ضروری است که آنچه به عنوان شرح و توضیح و تفسیر روایت می آید ناظر به قسمت سوم از معنای عزلت است،یعنی کناره گیری و عزلت از تبهکاران و فاسدانی که امید هدایت آنان به هیچ وجه نمی رود و آمیزش انسان با آنان،باعث دور ماندن انسان از خیر دنیا و آخرت است و چنین عزلتی اگر در جوامع اسلامی به وسیلۀ خوبان امت نسبت به بدان و بدکاران صورت بگیرد، میدان عصیان و گناه از آنان گرفته می شود و قدرت بر معصیت کردن و تجاوز از آنان سلب می شود،چنانچه بنا به نقل قرآن در سورۀ توبه،رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و مسلمانان با عزلت از سه متخلف،باعث ادب و تربیت و توبه و بازگشت آنان به حق شدند.

چنانچه به زمانی برخوردید که اکثر مردم زمان دنبال فسق و فجور رفتند و گوش به حق ندادند و بودن شما در میان آنان باعث هلاکت شما بود،از آنان کناره بگیرید و عزلت انتخاب کنید و سعی نمایید آن چنان که هستید شناخته نشوید که دشمن با شناخت شما،امکان ضربه زدن به شما را خواهد یافت.

امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:

وَ ذلِکَ زَمانٌ لا یَنْجُو فیهِ إلاّ کُلُّ مُؤْمِنٍ نُومَةٍ،إنْ شَهِدَ لَمْ یُعْرَفْ وَ إنْ غابَ لَمْ یُفْتَقَدْ اولئِکَ مَصابیحُ الْهُدیٰ،وَ أعْلامُ السُّریٰ،لَیْسُوا بِالْمَسابیحِ وَ لا الْمَذابیعِ الْبُدُرِ اولئِکَ یَفْتَحُ اللّهُ لَهُمْ أبْوابَ رَحْمَتِهِ وَ یَکْشِفُ عَنْهُمْ ضَرّاءَ نَقِمَتِهِ (1).

و آن زمانی است که در آن نجات از عوامل هلاکت میسر نیست مگر برای

ص:245

مؤمنی که گمنام باشد،گمنامی اش به این باشد که اگر در مجلسی حاضر شود او را نشناسند و اگر غایب گردد او را نجویند،چنین مؤمنانی در راه خدا چراغ های هدایتند و در شب تاریک زندگی،نشان های سیر و حرکت به سوی صراط قویم،اینان در بین مردم با فساد و سخن چینی زندگی نمی کنند و اسرار و عیوب بندگان را فاش نمی نمایند،حق تعالی درهای رحمتش را به روی آنان می گشاید و عقوبت و رنج را از آنان برمی دارد.

دین خود،خداوند به آنان قدرتی عنایت کند و اسبابی فراهم آورد که بتوانند پس از پایان عزلت،قوم را از ذلت بت پرستی نجات دهند اما ارادۀ حضرت حق،غیر آن بود که آنان می خواستند.

سپس با فکر نافذ و فطرت سلیم خویش به تحقیق در جهان و موجودات پرداختند،تا این که افکارشان به نور توحید روشن گردید و بر ایجاد کنندۀ موجودات و رمز وجود راهنمایی شدند و به توحید توجه نموده،روحشان از آسایش و اطمینان برخوردار شد.

این بزرگواران و کریمان،تصمیم گرفتند که خدا را در اعماق قلب خود مخفی دارند و در باطن جان او را حفظ نمایند؛زیرا سلطان مملکت بت پرست و در دین خود پابرجا بود و با تمام وجود از مشرکان پشتیبانی می کرد.

جوانان خدایافته و خداپرست،مانند مردم دیگر در کارهای عمومی و ناراحتی ها شرکت می کردند،ولی آن گاه که به خلوتگاه خود می رفتند و به خود می آمدند به عبادت و نماز و ذکر خدا می پرداختند.

تا این که در یکی از شب ها که گرد یکدیگر جمع بودند و انجمن آنان آراسته بود، یکی از جوانان با صدای آهسته و ترس و تردید گفت:

ای دوستان ! دیروز خبری شنیدم که اگر صحیح باشد و من اعتقاد به راستگویی آورندۀ خبر دارم،در این خبر نابودی دین و یا از دست دادن جان ما موجود است.

من شنیده ام سلطان از امر ما آگاه گردیده و عقیده و دین ما در نظر او مفتضح آمده،او از دست ما ناراحت شده و دچار هیجان گشته و تهدید نموده که اگر از عقایدی که با جان ما عجین است و با وجود ما یکی شده،دست برنداریم ما را تحت تعقیب قرار دهد.

احتمال می رود که ما را فردا احضار کند و از دم شمشیر آبدار،همۀ ما را بگذراند،در کار خود فکر کرده و تصمیم بگیرید.

نفر دوم گفت:من این خبر را قبلاً شنیده بودم و فکر می کردم از حرف های دروغ پردازان و شایعه افکنی نادانان است،ولی معلوم می شود این مطلب را اغلب

ص:248

مردم می دانند و علامت صحت خبر و یا امکان وقوع آن به دست آمده است.

من معتقدم بر دین خود استوار باشیم و برای قتلی که در کمین ما نشسته است استقامت داشته باشیم،محال است که ما در برابر این مجسمه هایی که این نادانان پرستش می کنند،سر تعظیم فرود آریم؛زیرا ما فساد و بطلان این مجسمه ها را به دست آورده ایم و غیر ممکن است که دست از عبادت حضرت معبود برداریم،هر روزی که خورشید طلوع می کند دلیل وجود خدا را به همراه دارد و در هر جولان فکر،دلیلی برای عظمت خدا موجود است.

شایعه ها راست بود،اخبار درست بود،آنان را از منازلشان و از میان جمع بستگانشان بیرون کشیدند و همه را در مقابل پادشاه ستمگر قرار دادند.

سلطان ظالم به جوانان گفت:می خواستید مطلبی را مخفی بدارید،ولی نتوانستید،کوشیدید که دین خود را پنهان دارید ولی پیروز نشدید و کارتان به آنجا رسیده که گاهی مخفی هستید و گاهی آشکار،از اخبار کم و بیش آگاهید،به من خبر رسیده که از دین پادشاه و رعیت خارج شده و به دینی روی کرده اید که من نمی دانم آن را از کجا آورده اید ؟

برای من آسان است که شما را رها کنم که در دین خود سرگردان باشید و اختیارتان را به دست خودتان بگذارم،ولی این کار در صورتی بود که من نمی دانستم از بزرگان قوم خود هستید و از افراد برجستۀ طائفۀ خویش می باشید.

اگر مردم از وضع شما آگاه گردند،ممکن است به زودی به دین شما بیایند و آیین شما را قبول کنند و از عقاید شما پیروی نمایند و به دنبال آن رژیم و تاج و تخت من متلاشی شود و امنیت از دست برود.

من در شکنجۀ شما عجله نمی کنم،کیفر شما را به زودی متوجه شما نمی سازم، تا این که در کار خود که بر آن اقدام می کنید فکر نمایید و به ملت و آیین مردم

ص:249

بازگردید و به عقاید مردم معتقد شوید و یا این که رهگذران،ناگهان می بینند سرهایی آویزان است و بدن هایی قطعه قطعه است و خون شما بر زمین جاری است.

خداوند عزیز دل های آن خداپرستان را محکم کرد و در ایمانشان تأییدشان نمود،گفتند:ای پادشاه ! در دینی که ما وارد شده ایم از روی تقلید نبوده است و از روی اکراه و اجبار بندۀ دین نشده ایم،فطرت ما از ما دعوت کرد و ما هم پاسخ دادیم،عقل به ما روشنی بخشید و ما در کنار روشنی آن گردش نمودیم،ما را به سوی خدای یکتا دعوت کردند و ما غیر از او خدای دیگری قبول نمی کنیم.

قوم ما که به عبادت بت پرداخته اند،از روی نادانی و تقلید است،دلیلی برای کار خود ندارند،برهانی آن ها را راهنمایی نکرده است،این است آنچه ما به آن علم پیدا کرده ایم و فکر ما به آن رسیده است،هر چه می خواهی دربارۀ ما انجام بده.

پادشاه گفت:امروز بروید ولی به شرط آن که فردا بیایید تا دربارۀ شما فکر و در داستان شما قضاوت کنم.

جوانان خداپرست در خود فرو رفتند و در کار خویش به مشورت و تبادل نظر پرداختند که چه عملی انجام دهند،یکی از جوانان گفت:پادشاه از وضع ما آگاه گردیده و ما دیگر نمی توانیم در مقابل وعده و تهدیدهای او و نوید و بیم او استقامت کنیم،ما باید دین خود را حفظ نموده و به شکاف این کوه پناه ببریم؛زیرا گاهی در تاریکی شکاف کوه و تنگی آن،آسایش خاطر است و برای انسان وسعت بیشتری از این زمین پهناور که نمی تواند خدا را مطابق میل خود عبادت کند،وجود دارد.

مکانی که ما را به دینی که مورد اعتمادمان نیست دعوت می نمایند برای ما قابل

ص:250

زندگی نمی باشد و در مملکتی که ما را مجبور سازند،تسلیم فکری شویم که عقیده به آن نداریم احترام و توجهی نیست.

خداپرستان بار سفر بستند و دست از وطن شستند و به خاطر حفظ دین خود، راه اعتزال و گوشه گیری و مهاجرت اختیار نمودند.

در کنار راه سگی به آنان پیوست و با ایشان همراه شد،جوانان دیدند مانعی نیست که سگ به همراهشان بیاید و از آنان نگهبانی کند،جوانان آن قدر راه رفتند تا به شکاف کوه رسیدند،در شکاف کوه خوراک هایی به دست آوردند که خوردند و آبی که نوشیدند،سپس برای این که خستگی راه را از خود بگیرند و پاهایشان آمادۀ حرکت گردد دراز کشیدند،تا سلامتی خود را بازیابند ولی هنوز سر را زمین نگذاشته بودند که چرت مختصری بر چشمانشان احساس شد و بر پلک های آنان سنگینی کرد،بلافاصله به خواب عمیقی فرو رفتند.

شب به دنبال روز آمد و سالی پس از سال دیگر آمد و آنان در خواب بودند، گوش و چشم آنان را خواب فرو گرفته بود،بادهای هولناک و رعد و برق آن ها را بیدار نمی ساخت،خورشید طلوع می کند و از روزنه ای درون شکاف را روشن می سازد و نور و حرارت می بخشد،ولی اشعۀ زرین خورشید به بدن آنان نمی رسد،این مسائل پی در پی و مرتب است تا ارادۀ خدا به آن زمانی که تعلق گرفته،تمام شود.

اگر کسی در وضع آنان دقت می کرد،می دید گاهی از طرف راست به چپ و از چپ به راست می غلطند.

سیصد و نه سال از خوابشان گذشت،ناگهان از خواب برخاسته و متوجه شدند که گرسنگی سختی بر آنان غالب شده است.

یکی از آنان گفت:من گمان می کنم که ساعت های طولانی در خواب بوده ایم،

ص:251

نظر شما چیست ؟

یکی از آنان پاسخ داد:من گمان می کنم یک روز خوابیده باشیم؛زیرا این گرسنگی دلیل گمان من است.

سومی گفت:ما صبح خوابیدیم و این خورشید هنوز به غروب نزدیک نشده، من گمان می کنم قسمتی از یک روز را خوابیده باشیم.

چهارمی گفت:سخن را رها کنید،خدا به مدت خواب ما آگاه تر است.من آن چنان گرسنه ام که گویی چند روز است غذا نخورده ام،باید یکی از ما به شهر برود و برای جمع ما غذا تهیه کند،ولی باید هشیاری به خرج دهد که کسی او را نشناسد؛زیرا اگر مردم«افسوس»بر ما دست یابند و به مکان ما پی ببرند،ما را می کشند یا به ایمان ما ضربه زده،آن را از ما سلب می کنند.

یکی از خداپرستان به شهر رفت تا خوراک تهیه کند،چون نزدیک شهر رسید اوضاع شهر را بگونه ای دیگر دید.

بناها عوض شده،خرابه ها آباد و آبادی ها ویران گشته،به هیچ عنوان قیافۀ شهر آشنا نیست ! !

نگاهش حیرت آمیز است،اضطراب در راه رفتن دارد،توجه مردم به او جلب شد،پرسیدند:غریبی ؟

گفت غریب نیستم،در جستجوی غذا آمده ام،ولی جایگاه فروش آن را نمی دانم.

مردی دستش را گرفت و به محل غذا فروشی برد،برای تهیۀ غذا پول به صاحب مغازه داد،صاحب فروشگاه با کمال تعجب پول را ضرب بیش از سیصد سال پیش دید،فکر کرد جوان گنجی پرقیمت یافته،اطراف جوان از طرف مردم محاصره شد،از گنج پیدا شده سؤال کردند،پاسخ داد اشتباه می کنید،این پول ها

ص:252

از گنجی بدست نیامده،این پول ها از معامله ای است که دیروز انجام داده ام و امروز برای خرید غذا با خودم آورده ام،چرا به من تهمت می زنید و با گمان سوء با من معامله می کنید،وضع عجیبی بود،خواست به سرعت برگردد،مردم مانع شدند، با مهر و محبت با او به سخن نشستند و فهمیدند که این شخص یکی از همان اشخاصی است که سیصد و نه سال قبل از شرّ زمامدار کافر منطقه،به شکاف کوه پناه برده اند.

جوان چون دانست،مردم فهمیده اند اینان همان فراریان هستند،بر جان خود و دوستانش ترسید و خواست فرار کند،یکی از آنان که اطراف او بودند گفت:ای مرد ! وحشت مکن،آن زمامداری که از او می ترسی،سیصد سال پیش مرده است و زمامدار فعلی ایمانش همانند ایمان شماست،به ما بگو باقی دوستان تو کجا هستند ؟

جوان تازه به واقعیت مسئله پی برد و فهمید که شکاف عمیقی از تاریخ بین آنان و مردم به وجود آمده است و اکنون به صورت شبحی بیش نیست که راه می رود و یا سایه ایست که حرکت می کند،لذا به طرف گفت:مرا واگذار تا بروم و به دوستان غار داستانمان را بیان کنم؛زیرا انتظارشان طول کشیده و اضطرابشان شدید گردیده است.

سلطان وقت،از وضع آنان آگاه شد و برای دیدار آنان شتافت و به سوی شکاف کوه رهسپار گردید،در میان کوه مردمی را دید که زنده هستند و نور زندگی در پیشانی آنان می درخشد،خون در رگ های آنان جاری است،با آنان دست داد و به آغوششان کشید و به مرکز شهر آنان را دعوت کرد که بیایند و در محل زندگی او زندگی کنند.

آنان گفتند:ما علاقه ای به ادامۀ حیات نداریم؛زیرا فرزندان و بازماندگان ما از

ص:253

دست رفته اند و خانه و منزل ما خراب شده و رشتۀ زندگی ظاهر ما گسیخته است، سپس به سوی خدا توجه کردند و از خداوند خواستند آنان را برای خود برگزیند و رحمت خود را شامل حالشان گرداند،هنوز چشمی بهم نخورده بود که مانند جسدهای بی جان روی زمین افتادند.

مردم شهر گفتند:ما که این بزرگان را با این وضع یافته ایم،برای این جهت بوده که بدانیم وعدۀ حق نسبت به روز قیامت متین و صحیح است و در برپا شدن محشر شکی نیست،سپس به اختلاف نظر پرداختند؛عدّه ای گفتند:ساختمانی به روی آنان بنا کنیم،گروهی که زمام کار را در دست داشتند،نظر دادند که مسجدی روی بدن آنان بنا شود،ولی خداوند از وضع آنان آگاه تر است.

بر فضای زندگی حاکم بودند و ابراهیم با آنان در هیچ موردی خط مشترک نداشت.

کناره گیری کرد تا درس کناره گیری را به همۀ پاکان و موحدان بدهد و به مؤمنان این پیام را برساند که اگر قدرت سرنگونی طاغوت را نداشتید،از آنان کناره گیری کنید تا وسایل کوبیدن آنان برای شما فراهم آید،ابراهیم گفت:

من از شما و بتانی که به جای معبود حق می پرستید،دوری می گزینم و خدای یکتا را می خوانم امیدوارم که از پیشگاه رحمتش محروم نشوم.

چون ابراهیم از آن قوم و بت هایی که می پرستیدند،دوری جست و گوشه گرفت و مخالفت همه جانبۀ خود را عملاً اعلام کرد،خداوند بزرگ به لطف و رحمتش، اسحاق و یعقوب را به او عنایت کرد و اسحاق و یعقوب را شرف نبوت بخشید.

و از بودن با طیور می پرهیزد،با پروردگارش انس می گیرد و از طیور وحشت می کند (1).

این تنهایی و غربت و حزن و غصه و وحشت که در روایت دستور داده شده در برابر بدکاران جامعه است،یعنی آنان که یک پیامبر صلی الله علیه و آله یا یک انسان صالح از هدایت آنان مأیوس است و بودن با آن ها،جز ضرر و خسارت،سودی برای انسان ندارد.

قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام:أیُّهَا النّاسُ طُوبیٰ لِمَنْ لَزِمَ بَیْتَهُ وَ أکَلَ کَسْرَتَهُ وَ بَکیٰ عَلیٰ خَطیئَتِهِ وَ کانَ مِنْ نَفْسِهِ فی تَعَبٍ وَ النّاسُ مِنْهُ فی راحَةٍ (2).

امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:ای مردم ! خوشا به حال کسی که به خاطر حفظ خود از گناه و گناهکاران کمتر از خانه بیرون می آید و تکه نان خود را خورده و بر گناهش می گرید،خود را در تمام امور خیر به رنج و ناراحتی می اندازد،تا مردم در کنار او راحت بوده از مشکلاتشان برهند.

قالَ النَّبیُّ صلی الله علیه و آله:ثَلاثٌ مُنْجِیاتٌ:تَکُفُّ لِسانَکَ وَ تَبْکی عَلیٰ خَطیئَتِکَ وَ تَلْزِمُ بَیْتَکَ (3).

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:سه چیز باعث نجات است،نگهداری زبان و گریه بر گناه و کمتر از خانه بیرون آمدن.«کنایه از کمتر رابطه داشتن با کسانی است که انسان از آنان اثر سوء می گیرد».

عَن عَلیٍ علیه السلام قالَ:قالَ عیسَی بْنُ مَرْیَمَ:طُوبیٰ لِمَنْ کانَ صَمْتُهُ فِکْراً وَ نَظَرُهُ عَبْراً

ص:256

وَ وَسْعُهُ بَیْتَهُ وَ بَکیٰ عَلیٰ خَطیئَتِهِ وَ سَلِمَ النّاسُ مِنْ یَدِهِ وَ لِسانِهِ (1).

علی علیه السلام می فرماید:عیسی بن مریم فرمود:خوشا به حال کسی که،سکوتش فکر و نظرش عبرت و جای در خانه اش داشته باشد و بر گناهانش گریه کند و مردم از دست و زبانش سالم باشند.

قالَ الکاظِمُ علیه السلام لِهُشامِ بْنِ الْحَکَمِ:

یا هُشامُ ! الصَّبْرُ عَلَی الْوَحْدَةِ عَلامَةٌ عَلیٰ قُوَّةِ الْعَقْلِ فَمَنْ عَقَلَ عَنِ اللّهِ اعْتَزَلَ أهْلَ الدُّنیا وَ الرّاغبینَ فیها وَ رَغِبَ عِنْدَ اللّهِ وَ کانَ اللّهُ أنیسَهُ فِی الوَحْشَةِ وَ صاحِبَهُ فِی الْوَحْدَةِ وَ غِناهُ فِی الْعیلَةِ وَ مُعِزَّهُ مِنْ غَیْرِ عَشیرَةٍ یا هُشامُ قَلیلُ الْعَمَلِ مَعَ الْعِلْمِ مَقْبُولٌ مُضاعَفٌ وَ کَثیرُ الْعَمَلِ مِنْ أهْلِ الْجَهْلِ مَرْدُودٌ (2).

امام کاظم علیه السلام به هشام فرمود:ای هشام ! پایداری بر تنهایی علامت قدرت عقل است،کسی که نسبت به حضرت حق متعهد است از اهل دنیا و عاشقان نسبت به آن دوری می گزیند و به آنچه نزد خداست رغبت نشان می دهد و خداوند در وقت وحشت در تنها ماندن از اهل دنیا انیس او و در وحدت رفیق اوست،حق تعالی سرمایۀ او در تنگدستی و عزت او بدون عشیره است،ای هشام ! عمل کنم و اندک در صورت معرفت داشتن به چند برابر ارزشش قبول است و بسیاری عمل با جهل و نادانی مردود است.

در این روایت بسیار مهم دقت کنید که امام کاظم علیه السلام منظور از عزلت را، خانه نشینی و جدایی مطلق از مردم نمی داند،بلکه منظور از عزلت و کناره گیری، عزلت از اهل دنیا و راغبان نسبت به آن است،یعنی آن دسته از مردم که غرق در

ص:257

مادیگری و هواها و شهوات هستند که اگر انسان با آنان آمیزش و مصاحبت داشته باشد به خزی دنیا و عذاب آخرت دچار می شود.

در هر صورت حقیقت عزلت در فرهنگ اسلام،همان ترک مراوده و معاشرت با اهل گناه است که فقهای عظام در کتب فقهی در باب امر به معروف و نهی از منکر عنوان فرموده اند.

عجوز دنیی دون با کمند مکر و فسون*** فکنده رستم دستان بسی به خاک هلاک

بدان که طالب کمال را بعد از حصول استعداد،ازالت موانع واجب باشد، صاحب خلوت باید که موضعی اختیار کند که آنجا از محسوسات ظاهر و باطن، شاغلی نباشد و قوای حیوانی را مرتاض گرداند و از افکار مجازی به کلی اعراض کند و آن فکرهایی بود که غایات آن راجع به مصالح معاش و معاد باشد و مصالح معاش،امور فانی باشد«نه آنچه ضرورت دارد و به آن نیاز هست»و مصالح معاد، اموری باشد که غایات آن حصول لذات باقی باشد نفس طالب را.

و بعد از زوال موانع ظاهر و خالی کردن باطن از اشتغال به ما سوی اللّه باید که به همگی همت و جوامع نیت اقبال کند بر ترصّد سوانح غیبی و ترقّب واردات حقیقی که آن را تفکر خوانند.

چو بنشیند به خلوت یار با یار***نفس نا محرم افتد هم چو اغیار(1)

***

برو کنجی گزین و توشه ای گیر*** ز مردم تا توانی گوشه ای گیر

***

چو خو کردی به تنها بودن ای دوست ***شوی آگه که تنهایی چه نیکوست

هر که را از تنهایی وحشت و به خلق انس بود،از سلامت دور است،از روزگار آدم تا کنون هیچ فتنه ظاهر نشد،مگر به سبب آمیختن با خلق و از آن وقت،باز تا امروز هیچ کس سلامت نیافت،مگر آن که از اختلاط کناره گرفت.

و چون در خلوت با حق باشی،دل از وساوس در تفکر نگه دار و اگر ترسی از خدای ترس و امید بدو دار و پناه از او بدو آر؛که هر که عزلت گزیند و در عزلت به

ص:259

طمع نشیند،گو از نفس پرستی توبه کن و هر که به نفس خویش مغرور است،گو از مستی هشیار شو و هر که مست غرور است،گو از خلوت به بازار شو،به ظاهر با خلق می باش و به باطن با حق. ظاهرم با خلق عالم باطنم با حق ولی*** این سخن پوشیده دان اظهار گو هرگز مباش

و عزلت آن است که بیرون آیند از مخالطت خلق به انقطاع علایق و عوایق.

چون مردمک دیدۀ ما گوشه نشین شو ***در زاویۀ چشم در آ و همه بین شو

***

تو عزلت کن ز غیر او به غیرت ***که تا عالی شود هر لحظه سیرت

و یک دم همدم دیگری مشو،مگر به خدمت انسانی کامل و مکمل و به اجازات و اشارات او قیام نمایی و انسان کامل آنست که مکمل باشد در شریعت و طریقت و حقیقت به حیثیتی که دیگری را در این علوم ثلاثۀ عالم تواند گردانید.

گر بیابی این چنین صاحب دلی ***خدمت او کن که گردی مقبلی

و انسان باید که چون مرده ای از انسان کامل بگذرد و رشیدانه خود را به پیروی آن وجود کامل سپارد،تا چنان که خواهد به آن ولایت و ماء ورد نبوت به هدایت صمدیت وی را بشوید و به عین عنایت،وجود او را از لوث جنابت اجنبیه و حدث حدوث نفسانیه،غسالانه غسل فرماید.

و اصل عزلت آنست که معزول گرداند حواس را به خلوت از تصرفات در محسوسات،از آن که تعلقات به ممکنات آفات و بلا و فتنۀ جان و دل است.

بنشین به در خلوت دل ای کامل***مگذار که غیر او درآید در دل

زیرا که اگر غیر درآید به وثاق ***آسان تو دشوار شود، حل مشکل(1)

و مگذار که غبار خاک تصرف محسوسات و گرد تراب تعلقات از روزن حواست

ص:260

درآید و گرد سراپردۀ وجودت برآید که تقویت نفس اماره و تربیت صفات ذمیمه از آن است و روح را با نفس از این معامله زیان است؛زیرا که چون با نفس خسیس مؤانست گیرد،به اتفاق به طریق نفاق،روی به اسفل السافلین نهد.

و گفته اند که:عقل با نفس هر دو جمع شدند-دل چو فرزند در وجود آمد،اگر فرزند گرامی از غایت نادانی در عقب مادر نفسانی رود،پدر پیر عقلی نیز به محبت فرزند با هم متفق گردند و روی به دار فنای دنیا نهند.

اما اگر فرزند دل بالغ و رسیدن به امر:«فَاتَّبِعُونی»متابعت پدر حقیقی کند،مادر نفسانی نیز بر سبیل موافقت با ایشان موافقت نماید و به طریق صراط اللّه از جهان صورت ظاهره به عالم معنی باطنه مراجعت نماید.

برخیز و بیا نفس مطیع خود کن*** مگذار که روح عاجز نفس شود

و بدان که به خلوت و عزلت و عزل حواس و قطع طمع از ناس به مدد نفس الخناس،از دنیای دون شیطان ملعون منقطع و منفصل نمی شود.

بلکه عزلت هم چنان است که احتما کردن در خستگی طعام و شربت زاید ناخوردن؛زیرا که طبیب حبیب صادق حاذق در معالجۀ بیمار از برای تیمار اول احتما فرماید،بعد از آن چون مادۀ خام پخته گردد و مدد مواد فاسده که مرض از آن می انگیخت و در می آویخت باقی نماند،به سبیل نصیحت از حکمت آن طبیب، این پختۀ محتاج را به مسهل علاج فرماید و قوای طبیعی و حرارت غریزی را این سخن فرو خواند:

الحِمْیَةُ رَأسُ کُلِّ دَواءٍ (1).

پرهیز کردن ریشۀ همۀ داروهاست.

ص:261

آن گاه آن طبیب،حکیمانه آن مزاج را به حُبّ،

[ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ ] (1).

که آنان را دوست دارد،و آنان هم خدا را دوست دارند.

تقویتی بخشد.

بدان که انبیا و اولیا طبیبان اخروی اند،قدم از قدم در این بیمارستان سراچۀ دنیا نهاده اند و بعد از احتما و عزلت و تنقیۀ مواد به خلوت از حکمت به صحت،رنجور مهجور منزوی طالب را از شربت شفا خانۀ:

[ وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مٰا هُوَ شِفٰاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ ] (2).

و ما از قرآن آنچه را برای مؤمنان مایۀ درمان و رحمت است،نازل می کنیم و ستمکاران را جز خسارت نمی افزاید.

نوشانیده اند.

و بدان که خلوت مجموعه ایست از چند گونه مخالفت نفس و ریاضات تألیف یافته از تقلیل طعام و قلت منام و صوم ایام و قلت کلام و ترک مخالطت انام و مداومت ذکر ملک علام و نفی خواطر و دوام مراقبه.

و سالک چون خواهد که به خلوت درآید،اول غسلی کامل برآورد و بعد از ادای صلاة صبح به خلوت متوجه شود و چون بر در خلوت ایستد،بگوید:

[ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطٰاناً نَصِیراً ] (3).

ص:262

و بگو:پروردگارا ! مرا [ در هر کار و شغلی ] به نیکی وارد کن و به نیکی بیرون آور و برایم از نزد خود نیرویی یاری دهنده قرار ده.

و چون بر مصلّی رود،پای راست پیش نهد و بگوید:

اللَّهُمَّ اغْفِرْ لی ذُنُوبی وَ افْتَحْ لی أبْوابَ رَحْمَتِکَ (1).

خدایا ! گناهان مرا ببخش و درهای رحمتت را به رویم باز کن.

و بعد از طلوع آفتاب دو رکعت نماز«رجاء»بگذارد به خشوع و خضوع،از سر صدق و اخلاص و در حالت جلوس بر هیأت تشهد نشیند و بعد از فرایض و سنن به ذکر مشغول شود و بزرگان،از جملۀ اذکار،ذکر«لا إلهَ إلّا اللّه»اختیار کرده اند.

و چون ذاکر به حق و ناطق مطلق،خلوت سرای باطن را از ظلمت تعلقات حیوانیه و غبار کدورات نفسانیه طاهر گرداند،مهر و محبت احدیت از مشرق صمدیت شارق گردد،نوری از ضیا با صفای ایمان،منور به لطیفۀ رحمان در جنان اهل جنان پیدا گرداند و آتشی از عشق برافروزد و جاروب لاء نافیۀ عقل را چون عود در مجمر سینۀ مقصود بسوزد (2).

از جملۀ فواید عزلت به دست آوردن فراغت برای عبادت و اندیشه در حقایق و انس به مناجات خدا و قرار گرفتن در مسیر کشف اسرار حق در امر دنیا و آخرت و ملکوت آسمان ها و زمین است.

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله تا قبل از بعثت از اشرار و نابکاران و متمردان و عاصیان،به عزلت غار حرا می رفت و در آنجا در عبادت و اندیشه و یافتن اسرار ملک و ملکوت بود،چون مدتی بر او گذشت مأمور به تبلیغ فرهنگ الهی و یافته های الهی خود شد،چون به میان مردم آمد بدنش با مردم؛ولی دلش با حق و دیدۀ جانش متوجه باطن عالم بود.

معاشرت با مردم نمی توانست بین او و معشوقش ایجاد حجاب کند،او تا آنجا که در قدرتش بود،اهل باطل را به حق پیوند داد و از آنان که ناامید بود،با تمام وجود از معاشرت و مخالطت با آن ها کناره گیری کرد.

به بعضی از حکما گفته شد:اهل دل خلوت و عزلت برای چه انتخاب کرده اند ؟ پاسخ داد:با کمک خلوت،در طلب دوام فکر و پابرجایی حقایق در قلبند،تا به حیات طیبه دست یابند و شیرینی معرفت را با ذائقۀ جان بچشند.

در مسئلۀ عزلت و خلوت گزینی،برای انسان از سه گناه بسیار بزرگ خلاص و نجات وجود دارد:

1-غیبت.

2-ریا.

3-اثرگیری از منکرات و فحشا.

نقل شیرین مجالس بسیاری از مردم غیبت است،چون انسان اتصال به آن مجالس پیدا کند،خواهی نخواهی جاذبۀ غیبت انسان را به این گناه شرم آور خواهد کشید،حفظ زبان از غیبت،کار بندگان خاص خداست کسی که نمی تواند از این

ص:264

معصیت خودداری کند،بر او واجب است از مقدمات آن که یکی معاشرت با همگان است،بپرهیزد.

و نیز در برخورد زیاد با مردم،انسان در جاذبۀ خودنمایی قرار می گیرد و به آنجا می رسد که علاقه دارد مردم او را در عبادات و طاعات و خیرات ببینند و دائم از او تعریف کرده و نیکی حال و عبادت و عملش را برای دیگران تعریف کنند.

و از طرفی در معاشرت و مخالطت زیاد،خطر اثرگیری از معاصی به خصوص معاصی لذت آور،اعم از موارد مالی یا شهوانی برای وجود انسان هست و برای محفوظ ماندن از این خطرات،چاره ای جز به خلوت بردن خویش از بسیاری از مردم و به خلوت بردن دل از غیر حق،در باطن وجود نیست.

به خاطر این همه مقدمات سودبخش است که حضرت صادق علیه السلام می فرماید:

ص:265

[ صاحِبُ الْعُزْلَةِ مُتَحَصِّنٌ بِحِصْنِ اللّهِ وَ مُتَحَرِّسٌ بِحَراسَتِهِ فَیا طُوبیٰ لِمَنْ تَفَرَّدَ بِهِ سِرّاً وَ علانِیَةً ]

آن کس که عزلت گزید،در حصار عافیت خدا قرار گرفت و محفوظ به حفظ او از تمام بلاهای دنیایی و آخرتی شد،پس خوشا به حال کسی که به خدای خود در ظاهر و باطن متفرد و یگانه شد.

ص:266

[ وَ هُوَ یَحْتاجُ إلیٰ عَشْرَةِ خِصالٍ:عِلْمُ الْحَقِّ وَ الْباطِلِ وَ حُبُّ الْفَقْرِ وَ اخْتیارُ الشِّدَّةِ وَ الزُّهْدُ وَ اغْتِنامُ الْخَلْوَةِ وَ النَّظَرُ فِی الْعَواقِبِ وَ رُؤیَةُ التَّقْصیرِ فِی الْعِبادَةِ مَعَ بَذْلِ الْمَجْهُودِ وَ تَرْکُ الْعُجْبِ وَ کَثْرَةُ الذِّکْرِ بِلا غَفْلَةٍ فَإنَّ الْغَفْلَةَ مُصْطادُ الشَّیْطانِ وَ رَأسُ کُلِّ بَلِیَّةٍ وَ سَبَبُ کُلِّ حِجابٍ وَ خَلْوَةُ الْبَیْتِ عَمّا لا یَحْتاجُ إلَیْهِ فِی الْوَقْتِ ]

برنامه های دنیایی دیر و زودی شد،مضطرب نگردد و در اساس صبر و حوصله اش رخنه ای ننماید.

4-اجتناب از محرمات و اگر بتواند مکروهات و دل برداشتن از زخارف دنیایی و زیور و زینت مادی که ارتکاب محرمات و عشق ورزی به مظاهر دلفریبای دنیا اسباب کدورت قلب و قساوت دل است و با این بازی ها به وصال حضرت حق نتوان رسید،آری در راه زهد و بی رغبتی به امور غیر الهی از واجبات و ضروریات است و بدون آن راه بردن به آن پیشگاه عالی امکان ندارد.

5-غنیمت دانستن این خلوت و عزلت است،به این معنی که پس از بریدن از شرار خلق و اهل معصیت و هر چهره ای که مانع از حرکت در راه خداست،دلتنگی نکنند و دیدار آنان را هوس ننماید.

6-به توسط آیات قرآن و روایات رسیده از اهل بیت طهارت علیهم السلام عاقبت امر خود را بنگرد و بداند که عاقبتش مرگ و رفتن به عالم برزخ و ورود به قیامت و قرار گرفتن در دادگاه حق و برخورد به حساب و کتاب و بهشت و جهنم است.

7-با همۀ کوشش و مجاهدتی که در عبادت و بندگی دارد و سعی می کند برای طاعت خالصانه از تمام ظاهر و باطن وجودش مایه بگذارد،ولی آن سعی و کوشش و آن طاعت و عبادت را در برابر عظمت حضرت دوست بسیار اندک و کوچک ببیند.

8-ترک خودبینی و عجب و تخلص از تکبر است که در این راه پر واقعیت،خود بینی و خودپسندی و کبر و بزرگ دیدن خود،گناهی بس عظیم و حجابی بس خطرناک است،در این مسیر باید در هر منزل و مرتبه اش به عجز و قصور و تقصیر و کوچکی خود معترف باشی.

9-کثرت ذکر،به خصوص ذکر قلبی،یعنی توجه به حضرت حق در بیشتر

ص:268

اوقات و پرهیز از غفلت،باید به نحو حقیقت مورد عشق و علاقه و توجه صاحب خلوت باشد که غفلت از حضرت دوست،اساس هر فتنه و بلیّه و دام خطرناک شیطان است.

10-خالی بودن منزل و مسکن صاحب خلوت از برنامه های غیر ضروری است و از هر چه که دل را از یاد دوست غافل می نماید که باید از عوامل دور کنندۀ از حق هم چون گوسپندی که از گرگ می گریزد،گریخت.

ص:269

[ قالَ عیسَی بْنُ مَرْیَمَ علیه السلام:اُخْزُنْ لِسانَکَ بِعِمارَةِ قَلْبِکَ وَ لْیَسَعْکَ بَیْتُکَ،وَ احْذَرْ مِنَ الرّیا وَ فُضُولِ مَعاشِکَ وَ ابْکِ عَلیٰ خَطیئَتِکَ وَ فَرِّ مِنَ النّاسِ فِرارَکَ مِنَ الأسَدِ فَإنَّهُمْ کانُوا دَواءً فَصارُوا الْیَوْمَ داءً ثُمَّ اتَّقِ اللّهَ مَتیٰ شِئْتَ ]

[ قالَ الرَّبیعُ بْنُ خُثَیْم:إنِ اسْتَطَعْتَ أنْ تَکُونَ فی مَوْضِعٍ لا تُعْرَفُ وَ لا تَعْرِفُ فَافْعَلْ وَفِی الْعُزْلَةِ صیانَةُ الْجَوارِحِ وَ فَراغُ الْقَلْبِ وَ سَلامَةُ الْعَیْشِ الشَّیْطانِ وَ کَسْرُ سِلاحِ وَ المُجانَبَةُ مِنْ کُلِّ سُوءٍ وَ راحَةُ الْوَقْتِ ]

[ وَ ما مِنْ نَبیٍّ وَ لا وَصِیٍّ إلّا وَ اخْتارَ الْعُزْلَةَ فی زَمانِهِ إمّا فِی ابْتِدائِهِ وَ إمّا فی انْتِهائِهِ ]

از ساده دلی چون گذری عالم هستی است***در زیر زمین دامن صحرایی اگر هست

بر گرد جهان دور زدن بر تو حلال است ***خورشید صفت دیده بینایی اگر هست

بر طوطی جان تلخی غربت ننماید*** در خانه دل آیینه سیمایی اگر هست

گر دست فشاندن به دو عالم نتوانی ***در دامن عزلت بشکن پایی اگر هست

صائب دل پر خون بود و دیده خونبار*** در مجلس تو دیده بینایی اگر هست

ص:273

ص:275

ص:276

قال الصادِقُ علیه السلام:

دَاوِمْ عَلیٰ تَخْلیصِ الْمُفْتَرَضاتِ وَ السُّنَنِ فَإنَّهُما الْأصْلُ فَمَنْ أصابَهُما وَ أدّاهُما بِحَقِّهِما فَقَدْ أصابَ الْکُلَّ.

فَإنَّ خَیْرَ الْعِباداتِ أقْرَبُها بِالأمْنِ وَ أخْلَصُها مِنَ الآفاتِ وَ أدْوَمُها وَ إنْ قَلَّ.

فَإنْ سَلِمَ لَکَ فَرْضُکَ وَ سُنَّتُکَ فَأنْتَ أنْتَ،وَ احْذَرْ أنْ تَطَأَ بَساطَ مَلِکِکَ إلّا بِالذُّلِّ وَ الْافْتِقارِ وَ الْخَشْیَةِ وَ التَّعْظیمِ.

وَ أخْلِصْ حَرَکاتِکَ مِنَ الرّیا و سِرِّکَ مِنَ الْقَساوَةِ.

فَإنَّ النَّبیَّ صلی الله علیه و آله قال:

الْمُصَلّی مُناجٍ رَبَّهُ فَاسْتَحِ مِنَ الْمُطَّلِعِ عَلیٰ سِرِّکَ الْعالِمُ بِنَجْواکَ وَ ما یَخْفی ضَمیرُکَ.

وَ کُنْ بِحَیْثُ یَراکَ لِما أرادَ مِنْکَ وَ دَعاکَ إلَیْهِ،وَ کانَ السَّلَفُ لا یَزالُونَ مِنْ وَقْتِ الْفَرْضِ إلیٰ وَقْتِ الْفَرْضِ فی إصْلاحِ الْفَرضَیْنِ جَمیعاً.

وَ تَری أهْلَ الزَّمانِ یَشْتَغِلُونَ بِالْفَضائِلِ دُونَ الْفَرائِضِ کَیْفَ یَکُونُ جَسَدٌ بِلا رُوحٍ.

قالَ علیُّ بْنُ الحُسَیْنِ علیه السلام:

عَجِبْتُ لِطالِبِ فَضیلةٍ تارِکِ فَریضَةٍ وَ لَیْسَ ذلِکَ إلّا لِحِرْمانِ مَعْرِفَةِ الْأمْرِ وَ تَعْظیمِهِ وَ تَرْکِ رُؤیَةِ مِنَنِهِ بِما أهْلَهُمْ لِأمْرِهِ وَ اخْتارَهُ لَهُمْ.

ص:277

[ دَاوِمْ عَلیٰ تَخْلیصِ الْمُفْتَرَضاتِ وَ السُّنَنِ فَإنَّهُما الْأصْلُ فَمَنْ أصابَهُما وَ أدّاهُما بِحَقِّهِما فَقَدْ أصابَ الْکُلَّ ]

3-عبادت علت رشد و کمال و سعادت و سلامت انسان است.

4-عبادت علت ورود به بهشت و نجات از جهنم است.

5-عبادت بهترین عامل برای برپایی نظم و عدالت در زندگی مردم است.

6-عبادت و بندگی حق،مانع رشد ظلم و ظالم و علت درهم کوبیده شدن فساد و ستم است.

سَألْتُ الصّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام:فَقُلْتُ لَهُ:لِمَ خَلَقَ اللّهُ الْخَلْقَ ؟

فقال:إنَّ اللّهَ تَبارَکَ وَ تَعالیٰ لَمْ یَخْلُقْ خَلْقَهُ عَبَثاً وَ لَمْ یَتْرُکْهُمْ سُدیً بَلْ خَلَقَهُمْ لِإظْهارِ قُدْرَتِهِ وَ لِیُکَلِّفَهُمْ طاعَتَهُ فَیَسْتَوْجِبُوا بِذلکَ رِضْوانَهُ وَ ما خَلَقَهُمْ لِیَجْلِبَ مِنْهُمْ مَنْفَعَةً وَ لا لِیَدْفَعَ بِهِمْ مَضَرَّةً بَلْ خَلَقَهُمْ لِیَنْفَعَهُمْ وَ یُوصِلُهُمْ إلیٰ نَعیمِ الْأبَدِ (1).

راوی می گوید:از حضرت صادق جعفر بن محمد علیهما السلام پرسیدم:خداوند به چه منظور انسان را آفرید ؟

فرمود:خدای تبارک و تعالی انسان را به بازیچه نیافرید و آنان را رها شده قرار نداد،آفرینش انسان برای نمایاندن قدرتش بود و برای این که آنان را به میدان تکلیف رهنمون شود تا مستوجب رضوان او گردند.

انسان را نیافرید تا از او جلب منفعت کند و به وسیلۀ او دفع ضرر نماید،بلکه آنان را به کاخ با عظمت هستی آورد،تا منفعت به آنان برساند و به نعیم جاوید برساند.

فی خُطْبَةِ أمیر المُؤمِنینَ علیه السلام:الَّذی خَلَقَ الْخَلْقَ لِعِبادَتِهِ وَ أقْدَرَهُمْ عَلیٰ طاعَتِهِ (2).

خداوند انسان را برای عبادت آفرید و سپس آنان را برای اطاعت قدرت داد.

برای انسان شأنی بیان کرده،ولی وقتی به بهترین منبع و ارزنده ترین ذخیره یعنی قرآن مراجعه می کنیم،می بینیم خداوند بزرگ که صاحب آفرینش و خالق عالم و آدم است،بهترین و والاترین مقام را برای انسان مقام بندگی و عبودیت او نسبت به حضرت حق می داند.

قرآن مجید،بهترین مقامی که برای انبیا و اولیا معرفی می کند مقام عالی بندگی است،چرا که هر کس به دایرۀ بندگی قدم گذارد،از هر قید و بندی رسته و در فضای بهاری قرار گرفته که تمام استعدادهایش شکوفا خواهد شد.

بندگی حقیقی،از طرفی تمام درهای رحمت الهی را به روی انسان باز می کند و هشت در بهشت را برای انسان می گشاید و هر در شری،به خصوص هفت در جهنم را به روی انسان می بندد.

در مسیر بندگی،قلب انسان به تدریج آمادۀ پذیرفتن نور می گردد و در کنار آن نور موفق به تماشای حقایق شده و به وصال جمال خواهد رسید.

ای که با درد تو اندیشۀ درمان خوش نیست***بی تماشای جمال تو گلستان خوش نیست

بی تو ما را هوس گلشن و صحرا نبود*** زان که بی صحبت تو روضه رضوان خوش نیست

هر که عاشق نبود صورت بی جان باشد ***تو خود انصاف بده صورت بی جان خوش نیست

گر چه بسیار شنیدیم که هجران خوشتر ***ما طلبکار وصالیم که هجران خوش نیست

خوشتر اینست که انصاف و غرامت دادن ***هم چنان با من دلتنگ پریشان خوش نیست

ص:281

ای دل ار طالب وصلی هوس از جان بگسل***غم جان با طلب صحبت جانان خوش نیست

طالب وصل حرم را نتوان گفت عماد*** که بیابان خطرناک و مغیلان خوش نیست(1)

قرآن مجید در سورۀ یوسف:12،مریم:63 کهف:65،فاطر:32،صافات:

81،111،122،132،171،ص:45،تحریم:10،از انبیای الهی به عنوان عباد مخلصین،عباد مؤمنین،عباد مرسلین،عباد صالحین یاد می کند و این مقام، بالاترین مقامی است که خداوند مهربان از انبیای خود به عنوان این مقام یاد می کند.

قرآن مجید،به طور مکرر از پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله به عنوان عبد یاد می کند:

[ سُبْحٰانَ الَّذِی أَسْریٰ بِعَبْدِهِ ] (2).

منزّه و پاک است آن [ خدایی ] که شبی بنده اش [ محمّد صلی الله علیه و آله و سلم ] را از مسجد الحرام به مسجد الأقصی که پیرامونش را برکت دادیم،سیر [ و حرکت ] داد.

[ الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِی أَنْزَلَ عَلیٰ عَبْدِهِ الْکِتٰابَ ] (3).

همۀ ستایش ها ویژۀ خداست که این کتاب را بر بنده اش نازل کرد.

[ تَبٰارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقٰانَ عَلیٰ عَبْدِهِ ] (4).

همیشه سودمند و با برکت است آن که فرقان را [ که قرآن جدا کنندۀ حق از باطل است ] به تدریج بر بنده اش نازل کرد.

ص:282

در تشهّد هر نماز واجب،تمام مکلفین،به دستور حضرت حق از پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله به عنوان عبد حق یاد می کنند،تا بدانند که مقام عبودیت،بالاترین مقام و بلکه ریشۀ تمام مقامات است.

«أشْهَدُ أنْ لا إلهَ إلّا اللّهَ وَحْدَهُ لا شَریکَ لَهُ وَ أشْهَدُ أنّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ».

جواب این است که بعد المعصیة می توان که توبه کنی،کسی که توبه کرد از گناه،مثل کسی است که گناه نکرده،پس مأیوس از این در خانه نباید شد،اگر چه هفتاد پیغمبر را سر بریده باشد،باز توبه اش ممکن است،قبول باشد.

مولای او قادر است که خصمای او را راضی کند،از معدن جود خودش جلت قدرته.

دوم این که: مهما امکن،پرهیز از مکروهات هم داشته باشد،به مستحبات بپردازد حتی المقدور،چیز مکروه به نظرش حقیر نیاید که بگوید:کل مکروه جایز، بسا می شود یک ترک مکروهی،پیش مولا از همه چیز مقرب تر خواهد بود،یا اتیان مستحب کوچکی و این به تأمل در عرفیات ظاهر خواهد شد.

سیم: ترک مباحات است در غیر مقدار لزوم و ضرورت،اگر چه شارع مقدس خیلی چیزها را مباح کرده برای اغنیا،اما چون در باطن میل ندارد بندۀ او مشغول به غیر او باشد،از امورات دنیویه و لذا خوبست بنده هم نظراً به میل مولی این مزخرفات را تماماً یا بعضاً ترک نماید،اگر چه حرام نباشد ارتکاب به آن ها،اقتدای بالنبیین صلی اللّه علیهم و تأسیاً بالأئمة الطاهرین الطیبین صلوات اللّه علیهم أجمعین.

چهارم: ترک کند ما سوی اللّه را که در دل خود،غیر او را راه ندهد،چطور گفت خواجه:

نیست در لوح دلم جز الف قامت یار*** چه کنم حرف دگر یاد نداد استادم

اگر جناب شیخ احمد بگوید:با این ابتلای به معاش و زن و بچه و رفیق و دوست چطور می شود آدم ترک ما سوی اللّه بکند و در قلبش غیر یاد او چیزی نباشد،این فرض بحسب متعارف بعید است و شدنی نیست ؟

می گویم:آن مقدار که تو باید ترک کنی،آن هر کس است که تو را از یاد او جل

ص:285

شأنه نگهدارد،با آن شخص باید به مقدار واجب و ضرورت،بیشتر محشور نباشی.

و اما هر کس که خدا را به یاد تو بیندازد،ترک مجالست او صحیح نیست، حضرت عیسی علی نبینا و آله علیهم السلام فرمودند:

معاشرت کنید با کسانی که رؤیت آن ها،خدا را به یاد شما می اندازد (1).

الحاصل:طالب خدا اگر صادق باشد،باید انس خود را،یواش یواش،از همه چیز ببرد و همواره در یاد او باشد،مگر اشخاصی را که در این جهت مطلوب بکارش بیاید و آن هم بمقدار لازمۀ آن کار،پس با آن ها بودن منافاتی با یاد خدا بودن ندارد و محبت این اشخاص هم از فروغ محبت الهی است،جل شأنه.

اگر شیخ احمد بگوید:این ها حق است،و لیکن من با این حال نمی توانم بجا بیاورم؛زیرا که شیاطین انس و جن بدور ما احاطه کرده،متصل وسوسه می کنند، همیشه مانع اند و ما هم کناره بالمره نمی توانیم بکشیم.

امر معاش اختلال پیدا می کند،از عهدۀ خودمان برنمی آییم،تا کار به کار کسی نداشته،مشغول خودمان باشیم،ما کجا و این حرف ها کجا،جواب می گوییم:اگر امورات آنی باشد همین طور است که می گویی،از این هم بزرگ تر،مثل کوه بدواً بنظر آدم می آید،کوچک نیست.

لیکن اشکال در این است که تکلیف شاق نکرده اند،امورات تدریجی است، پس همین قدر که تدریجی شد،دیگر کار درست می شود،مردم به تدریج باز و شاهین و سایر مرغ های صیدی را رام کرده بدست گرفته اند.

ص:286

پس ملخص کلام این که در هر مرتبه که هستی آن نیم رمق که داری آن قدر را که به سهولت می توانی به عمل آوری،اگر در آن مسامحه نکردی آن را بجا آوردی، هم چنین بر قوت تو می افزاید،بلکه زیاده؛زیرا که فرمود:

تو یک وجب بیا،من یک ذراع و اگر نه مسامحه کردی آن مقدار قوتت هم در معرض زوال است.

مثلاً شب را تا صبح خوابیدی،بنای بیداری داشتی نشد،حالا که اول صبح است،تا ملتفت شدی پاشو،بین الطلوعین را بیدار بودن این خودش هم فیض علی حده و توفیقی است از جانب حضرت اللّه جل جلاله،این را به مسامحه بر خودت تفویت مکن،به شیطان گوش مده که می گوید:حالا به وقت نماز صبح زیاد است،قدری بخواب،غرض او معلوم است.

و هم چنین در مجلسی نشستی،خیلی لغو و بیهوده گفتی،دلت سیاه شد،اما می توانی نیم ساعت زودتر پا شوی به تدبیر و حیل،پس این نیم ساعت را از دست مده،پاشو برو و مگو چه فایده دارد،من از صبح به خرابی مشغولم،باز می توانی به این جزئی،خیلی کارها را پیش ببری انشاء اللّه تعالی.

پس بر شیخ احمد لازم آمد،عمل کردن به این ترتیب که می نویسم:

اولاً،هر کاری دارد،باید اوقات خود را ضایع نکند،بعضی از وقت او مهمل در برود،باید برای هر چیزی وقتی قرار دهد،اوقات او منقسم گردد.وقتی را باید وقت عبادت قرار دهد،هیچ کاری در آن وقت غیر عبادت نکند،وقتی را وقت کسب و تحصیل معاش خود قرار دهد،وقتی را رسیدگی به امور اهل و عیال خود، وقتی را برای خور و خواب خود قرار دهد،ترتیب این ها را بهم نزند،تا همۀ اوقات او ضایع گردد.

مهما امکن،اول شب را وقت خواب قرار دهد،بی خود ننشیند آخر شب از او

ص:287

فوت شود و متذکراً او را خواب ببرد،با طهارت بخوابد،ادعیۀ مأثوره را بخواند، خصوص تسبیح حضرت صدیقۀ طاهره علیها السلام را و در سیری شکم هیچ وقت خود را جنب نکند و پیش از صبح بیدار شود،تا بیدار شد سجدۀ شکر بجا آورد،اگر خودش هم بیدار نمی شود،اسباب بیداری فراهم بیاورد.

بعد از بیدار شدن،به اطراف آسمان نگاه کرده،به تأمل چند آیۀ مبارکه که اول آن ها:

[ إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ] و آخر آن [ إِنَّکَ لاٰ تُخْلِفُ الْمِیعٰادَ ] (1)را بخواند بعد تطهیر کرده،وضو گرفته،مسواک نموده و عطری استعمال کرده،سر سجاده خود بنشیند دعای:«الهی غارَتِ النُّجُومُ سَمائَکَ»را بخواند.

پس شروع به نماز شب نمای،به آن ترتیب که فقها رضوان اللّه علیهم نوشته اند:

مثل شیخ بهایی علیه الرحمه در«مفتاح الفلاح»و دیگران در«مصابیح»و غیرهما، به مقدار وقتش ملاحظۀ عمل و تفصیل و اختیار آن را بنماید.

الحاصل:تا اول آفتاب را وقت عبادت قرار دهد،هیچ شغلی بجا نیاورد غیر از عبادت،کارهای دیگر را به آن وقت نیندازد،همه را در اذکار و اوراد مشروعه مشغول باشد،اگر هنوز اهل فکر نشده باشد و اما اگر مرورش به ساحت فکر افتاده، هر رشتۀ فکری که در دست داشته در خلال این اوقات اعمال نماید،اگر دید فکر جامد است،آن را ول کرده پی ذکر برود و ملاحظه نماید هر عملی را که بیشتر در وی تأثیر دارد،آن را بر همۀ اوراد مقدم دارد،چه قرائت قرآن،چه مناجات،چه ذکر،چه نماز،چه سجده.

باری بعد از آن ترتیبات،امور خانه را دستور داده به مقدار ضرورت با اهل خانه

ص:288

محشور شده،به بازار برود و هر کس را که دید غیر از سلام چیزی نگوید،مشغول ذکر خودش باشد،تا وارد بازار شود،ذکر مخصوصی در ورود به بازار وارد شده آن را بخواند،بساط خود را پهن نماید،متذکراً به کار خود مشغول باشد.

ذکر کردن در بازار ثواب خیلی دارد،شخص ذاکر در بازار به منزلۀ چراغی است در خانۀ ظلمانی،خود را بی خود در امور دنیویۀ مردم داخل نکند.

اگر منکری دید از کسی به طریق خوش اگر بتواند،آن را رفع کند و اما اگر دید تأثیر نخواهد کرد،یا با گفتن بدتر می کنند نباید دست بزند،کار نداشته باشد و اوقات مخصوصۀ نماز را مراعات نماید.

و مهما امکن،غالباً با طهارت باشد،بعد از نماز صبح صد مرتبه استغفار و صد مرتبه کلمۀ توحید و یازده مرتبه سورۀ توحید و صد مرتبه:«اللّهُمَّ صَلِّ عَلیٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَجِّلْ فَرَجَهُمْ»را ترک نکند و استغفارات خاصه بعد از نماز عصر را بخواند،با ده مرتبه سورۀ قدر،و مهما امکن،روزه را ترک نکند،خصوص سه روز از هر ماه را که پنج شنبۀ اول و آخر و چهارشنبۀ وسط هر ماه است،اگر مزاج او مساعد باشد و الّا مراعات مزاج اولی است؛زیرا که بدن مرکوب انسان است،اگر صدمه خورد از پا می افتد و لذا نباید خیلی هم به هوای آن بچرخد،تا این که یاغی شود که او را دیگر اطاعت نکند:

خَیْرُ الْأُمُورِ أوْسَطُها (1).

بهترین کارها،طریق اعتدال به دور از افراط و تفریط است.

در همه چیز جاری است،افراط و تفریط هیچ کدام صحیح نیست،در هیچ مرتبه،این است که فرموده اند:

ص:289

عَلَیْکَ بِالْحَسَنَةِ بَیْنَ السَّیِّئَتَیْنِ (1).

بر تو باد به کاری نیک بین دو گناهی که از تو سرزده است.

و در هر وقت از شب که بتواند خوب است که یک سجدۀ طولانی هم بجا بیاورد،به قدری که بدن خسته شود و ذکر مبارک آن را هم«سُبْحانَ رَبِّیَ الْأَعلیٰ وَ بِحَمْدِهِ».قرار دهد و مهما امکن،هر چه می خواند باید با قلب حاضر باشد، حواسش جای دیگر نباشد و مداومت هم بکند که عمل ملکه و عادت او شود تا این که ترک نگردد.

فعلاً محل بیش از این گنجایش ندارد،این چند کلمه بر سبیل اختصار قلمی گردید و اگر مطالبی دیگر هم لازم شد،شاید بعداً نوشته شود إن شاء اللّه تعالی.

[ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ أُولٰئِکَ أَصْحٰابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ ] (1).

و کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند،اهل بهشت اند و در آن جاودانه اند.

[ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصّٰالِحٰاتِ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثیٰ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولٰئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لاٰ یُظْلَمُونَ نَقِیراً ] (2).

و کسانی از مردان یا زنان که بخشی از کارهای شایسته را انجام دهند،در حالی که مؤمن باشند،پس اینان وارد بهشت می شوند،و به اندازۀ گودی پشت هستۀ خرما مورد ستم قرار نمی گیرند.

[ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ خٰالِدِینَ فِیهٰا أَبَداً وَعْدَ اللّٰهِ حَقًّا وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللّٰهِ قِیلاً ] (3).

و کسانی که ایمان آورده اند و کارهای شایسته انجام داده اند،به زودی آنان را در بهشت هایی که از زیرِ [ درختانِ ] آن نهرها جاری است،درآوریم،در آن جاودانه اند.وعدۀ خدا حق است،و راستگوتر از خدا در گفتار کیست ؟

[ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنیٰ وَ زِیٰادَةٌ وَ لاٰ یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لاٰ ذِلَّةٌ أُولٰئِکَ أَصْحٰابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ ] (4).

برای کسانی که نیکی کردند،[ بهترین ] پاداش و افزون [ بر آن ] است و چهرۀ

ص:291

آنان را سیاهی و خواری نمی پوشاند؛آنان اهل بهشت اند [ و ] در آن جاودانه اند.

آری،رنج و مشقت و درد و بلای اهل ایمان و عمل صالح،خیلی زود به پایان می رسد و وعدۀ حق نسبت به آنان تحقق پیدا می کند.

آخر این تیره شب هجر به پایان آید***آخر این درد مرا نوبت درمان آید

چند گردم چو فلک گرد جهان سرگردان*** آخر این گردش ما نیز به پایان آید

آخر این بخت من از خواب درآید سحری*** روز آخر نظرم بر رخ جانان آید

به عراق ار نرسد باز عراقی چه عجب ***که نه هر خار و خسی لایق بستان آید(1)

در بسیاری از آیات و روایات وارد شده که:

بهشت،مزد اهل عبادت و به خصوص اهل تقوا و پرهیزکاری است و بدون عبادت و اطاعت از حق و مراعات تقوا،توقع بهشت داشتن،عین بی انصافی و معلول عدم دقت و تدبر و تفکر در آیات الهی است.

[ إِنَّ اللّٰهَ جٰامِعُ الْمُنٰافِقِینَ وَ الْکٰافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعاً ] (2).

یقیناً خدا همۀ منافقان و کافران را در دوزخ گرد خواهد آورد.

ص:292

[ قٰالَ اخْرُجْ مِنْهٰا مَذْؤُماً مَدْحُوراً لَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکُمْ أَجْمَعِینَ ] (1).

خدا فرمود:از این جایگاه و منزلتت نکوهیده و مطرود بیرون شو که قطعاً هر که از آنان از تو پیروی کند،بی تردید جهنم را از همۀ شما لبریز خواهم کرد.

[ لِلَّذِینَ اسْتَجٰابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنیٰ وَ الَّذِینَ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَهُ لَوْ أَنَّ لَهُمْ مٰا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لاَفْتَدَوْا بِهِ أُولٰئِکَ لَهُمْ سُوءُ الْحِسٰابِ وَ مَأْوٰاهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهٰادُ ] (2).

برای آنان که دعوت پروردگارشان را اجابت کردند،بهترین سرانجام است و آنان که دعوت او را پاسخ نگفتند،اگر مالک دو برابر همۀ آنچه روی زمین است باشند،بی تردید آن را برای رهایی خود از عذاب خواهند داد؛آنان را حساب سختی است،و جایگاهشان دوزخ است،و دوزخ بد بستری است.

[ قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمٰالاً* اَلَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً* أُولٰئِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیٰاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقٰائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمٰالُهُمْ فَلاٰ نُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ وَزْناً* ذٰلِکَ جَزٰاؤُهُمْ جَهَنَّمُ بِمٰا کَفَرُوا وَ اتَّخَذُوا آیٰاتِی وَ رُسُلِی هُزُواً ] (3).

بگو:آیا شما را از زیانکارترین مردم از جهت عمل آگاه کنم ؟*[ آنان ] کسانی هستند که کوششان در زندگی دنیا به هدر رفته [ و گم شده است ] در حالی که خود می پندارند،خوب عمل می کنند.*آنان کسانی هستند که آیات

ص:293

پروردگارشان و دیدار [ قیامت و محاسبه اعمال ] را به وسیلۀ او منکر شدند، در نتیجه اعمالشان تباه و بی اثر شده است،پس روز قیامت میزانی برای [ محاسبه اعمال ] آنان برپا نمی کنیم.*این است [ وضع و حال زیانکاران ] به سبب آن که کفر ورزیدند و آیات من و پیامبرانم را به مسخره گرفتند.

رنگ می پذیرد و حقوق حق داران را رعایت می کند.

البته این شش موردی که در محور عبادت صحیح توضیح داده شد،معلول معرفت انسان به حضرت حق و اوامر و شؤون اوست.

[ إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ* وَ مٰا ذٰلِکَ عَلَی اللّٰهِ بِعَزِیزٍ ] (1).

و باید بداند که خدای عز و جل یکی است،نه چون هر یکی،بل ذات او قدیم و ازلی است و ابدی،یعنی همیشه بود و همیشه باشد و هر چه غیر اوست،اول نبود و آخر هم نباشد.

اول و مبدأ همه چیز از اوست و آخر همه چیز و رجوع آن به اوست،ظاهر همه چیز بدوست و باطن همه چیز خود اوست.

[ هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظّٰاهِرُ وَ الْبٰاطِنُ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ] (2).

اگر نه تجلی وجود،وجود او بودی،هیچ چیز را به خود وجود نبودی و اگر نه فیض و عنایت و حفظ او بودی،هیچ چیز را وجود نماندی.

از جمالت نمی شکیبد دل***می برد عقل و میفریبد دل

عشقت ای دوست می کند پیوست*** حلقه در گوش عاشقان الست

عاشقان تو پاک بازانند*** صید عشق تو شاهبازانند

ای غم تو مجاور دل من*** وز دو عالم غم تو حاصل من

هست عشق آتشی که شعله آن*** سوزد از دل حجاب هر حدثان

چون بسوزد هوای پیچا پیچ*** او بماند جز او نماند هیچ

عشق و اوصاف کردگار یکی است*** عاشق و عشق و حسن یار یکی است(3)

او را نه شریک است و نه وزیر و نه یار و نه نظیر و نشاید که گویند:کجاست و نه بر

ص:296

کجاست و روا نبود که پرسند که چیست یا چون است،زنده ایست که هرگز نمیرد و دانایی است که هیچ بر وی پوشیده نباشد،قادری است که از هیچ چیز عاجز نیاید،هر چه هست و باشد همه به ارادت و مشیت اوست،هر چه نیست و نباشد همه به اختیار و منع اوست.متکلم است به کلام ازلی،هر چه خواهد با هر که خواهد.

[ وَحْیاً أَوْ مِنْ وَرٰاءِ حِجٰابٍ ] (1).

قرآن،کلام اوست،به کلام خلق نماند،بینایی است که هیچ چیز از نظر او غایب نشود،شنوایی است که هیچ چیز سمع او را از هیچ چیز مشغول نگرداند.

لا یَشْغَلُهُ سَمْعٌ عَنْ سَمْعٍ (2).

[ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ ] (3).

حاضری است که از هیچ کس و هیچ چیز غایب نشود و اگر کسی خواهد که از وی چیزی پنهان کند،یا بگریزد میسر نشود.

[ وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مٰا کُنْتُمْ ] (4).

نه کس او را زاد و نه کس از او زاده و نه کس او را همتاست.

[ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ* وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ ] (5).

ص:297

ذات و صفات او به کس نماند و هیچ کس هیچ نکند الا او بیند و داند.

[ اعْمَلُوا مٰا شِئْتُمْ إِنَّهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ ] (1).

عقل را به کنه معرفت او راه نیست و بازمانده و نادان است و عشق نیز در شناخت جمال و جلال او حیران است،هر که او وی را برگزید و خواست او را دانست و آن را که نخواست دائماً شیفته و سرگردان است و اگر چه این سرّیست که بس پنهان است،این رمز منظوم در اشارۀ معرفت او دلیل و بیان است.

عشقم که در دو کون مکانم پدید نیست*** عنقای مغربم که نشانم پدید نیست

ز ابرو و غمزه هر دو جهان صید کرده ام*** منگر بدان که تیر و کمانم پدید نیست (2)

عارف معارف،جمالی اردستانی گوید:

تازه نگاری طلب ای جان و دل***تا که روان بگذری از آب و گل

چشم از این نیک و بدی ها به دور*** هر چه بجز اوست سراسر بسوز

ای در آزرده مگو شرح پوست ***دوست غیور است مجو غیر دوست

قامت دلجوی دل آرام من*** برده بکلی زدل آرام من

گر بگدازی تو گدازی دلم ***ور بنوازی تو نوازی دلم

پند من ار بشنوی ای جان دل*** زود بود زود که گردی خجل

و باید که،چون بنده به قدر فهم و معرفت خود خالق و معبود خود را شناخت، همواره به عبادت و فرمانبرداری او مشغول باشد،در هر صورت و هر شغل که باشد و همۀ عمر تا به وقت مرگ در طلب مزید معرفت او سعی کند؛زیرا که این کاری است که نهایت ندارد و حق تعالی فرموده است رسول صلی الله علیه و آله را:

[ وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتّٰی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ ] (1).

و مفسران،تفسیر«یقین»در این آیت به مرگ کرده اند،یعنی خدای خود را می پرست تا به وقت مرگ.

وَ قالَ اللّه:

[ وَ مٰا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّٰ لِیَعْبُدُونِ ] (2).أی لِیَعْرِفُون (3).

و تفسیر پرستیدن اینجا به شناخت کرده اند.

پس باید که از این معانی،محقق بداند که عبادت و طاعت حق تعالی بر همۀ خلایق واجب است و هیچ عبادتی فاضل تر و عالی تر از طلب معرفت او نیست.

ص:299

قال اللّه تعالی:

[ أَقِمِ الصَّلاٰةَ إِنَّ الصَّلاٰةَ تَنْهیٰ عَنِ الْفَحْشٰاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ لَذِکْرُ اللّٰهِ أَکْبَرُ وَ اللّٰهُ یَعْلَمُ مٰا تَصْنَعُونَ ] (1).

و ذکر حقیقی آن بود که با معرفت باشد و به حقیقت،اگر شخص در وجود خود و هستی و نیستی آن فکر کند،او را در معرفت معبود به هیچ دلیل و آیت حاجت نبود،بل اگر در وجود یک مور یا هر ذره از ذرات عالم او را نیابد،نشان هدایت نیست؛زیرا که:وَ فی کُلِّ شَیْءٍ لَهُ آیَةٌ دَلیلٌ عَلیٰ أنَّهُ واحِدٌ

ای گم شده دیوانه و عاقل در تو***سر رشته ذره ذره حاصل در تو

تا در دل من صبح کمال تو دمید*** گم شد دو جهان در دلم و دل درتو(2)

آیات صنع و قدرت او ظاهر و هویداست،لکن دیده ها بس ضعیف و دل ها به غایت شیداست.

[ فَإِنَّهٰا لاٰ تَعْمَی الْأَبْصٰارُ وَ لٰکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ ] (3).

نعمت های ظاهر،همه بر قدرت او و عجز ما دلالت است و نعمت های باطن، هر که بیند داند که بی نهایت است.

[ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللّٰهِ لاٰ تُحْصُوهٰا ] (4).

ص:300

و اگر چه به حقیقت معرفت او هیچ کس را راه نیست،اما در وجود او و وجوب عبادت او هیچ کس را اشتباه نیست.

[ وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللّٰهُ ] (1).

و جز خواص اهل معرفت کسی را به رؤیت آیات و تصرفات او انتباه نیست.

[ سَنُرِیهِمْ آیٰاتِنٰا فِی الْآفٰاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتّٰی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ ] (2).

عجز و بی اختیاری خاص و عام در معارضۀ اختیارات او پوشیده و پنهان نیست و در معرض سطوت رد و قبول او،جز تسلیم و رضا،چاره و درمان نیست.

قال اللّه تعالی:

[ یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُبٰاباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبٰابُ شَیْئاً لاٰ یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطّٰالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ* مٰا قَدَرُوا اللّٰهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِنَّ اللّٰهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ ] (3).

سریست بزرگ و من در آن حیرانم***وز حیرت خود عجب فرو می مانم

کو با من و من با وی و این می دانم*** وندر طلبش هنوز سرگردانم

ص:301

[ فَإنَّ خَیْرَ الْعِباداتِ أقْرَبُها بِالأمْنِ وَ أخْلَصُها مِنَ الآفاتِ وَ أدْوَمُها وَ إنْ قَلَّ فَإنْ سَلِمَ لَکَ فَرْضُکَ وَ سُنَّتُکَ فَأنْتَ أنْتَ ]

[ وَ احْذَرْ أنْ تَطَأَ بَساطَ مَلِکِکَ إلّا بِالذُّلِّ وَ الْافْتِقارِ وَ الْخَشْیَةِ وَ التَّعْظیمِ وَ أخْلِصْ حَرَکاتِکَ مِنَ الرّیا و سِرِّکَ مِنَ الْقَساوَةِ ]

جداً از این که بدون احساس ذلت و احتیاج و خشیت و درک عظمت دوست پا در مقام بندگی و بساط سلطان واقعی ات بگذاری بپرهیز.

این مقام،جای نشان دادن ذلت،فقر،خشیت و تعظیم است که بدون این حالات،کسی را در این بساط راهی نیست و بدون این حقایق بندگی،به زیور کمال آراسته نمی شود.

تمام حرکات عبادی خود را از ریا خالص کن و دلت را که حریم حضرت مولاست از قساوت و چرک عصیان،با جذب و جلب رحمت او بشوی.

ای شده چشم جان من بتو باز***از تو در دل نیاز و در جان آز

شب اندوه من نگردد روز*** تا نبینم جمال روی تو باز

تو زما فارغی و ما داریم*** بر درت سر بر آستان نیاز

در دلم آرزوی عشق ترا ***نیست انجام اگر بود آغاز

مرغ جانم زآشیانه تن*** جز بکویت کجا کند پرواز(1)

ص:303

[ فَإنَّ النَّبی صلی الله علیه و آله قال:الْمُصَلّی مُناجٍ رَبَّهُ فَاسْتَحِ مِنَ الْمُطَّلِعِ عَلیٰ سِرِّکَ الْعالِمُ بِنَجْواکَ وَ ما یَخْفی ضَمیرُکَ وَ کُنْ بِحَیْثُ یَراکَ لِما أرادَ مِنْکَ وَ دَعاکَ إلَیْهِ ]

حظی است از نعم جامعۀ الهیه،هر یک را حظ و نصیبی است از ثنای حق و شکر نعمت رحمانی و رحیمی واجب مطلق و تا از نشئۀ صوریۀ دنیویه،نفس را حظی است و از حیات ملکی نصیبی است،بساط کثرت به کلی برچیده نشود و حظوظ طبیعت مرتفع نگردد و سالک الی اللّه چنانچه قلب را نباید به غیر حق مشغول کند، صدر و خیال و ملک طبیعت را نباید در غیر حق صرف کند،تا توحید و تقدیس را در تمام نشئات قدم راسخ باشد.

و اگر جذبۀ روحی را در ملک طبیعت نتیجه ای جز تعبد و تواضع برای حق حاصل شود،از انانیت نفس بقایایی مانده و سیر سالک در جوف بیت نفس است، نه سیر الی اللّه و غایت سیر اهل اللّه آن است که طبیعت و ملک بدن را منصبغ به صبغة اللّه کنند و یکی از مراتب و مواطن حدیث شریف که فرماید از لسان حق تعالی شأنه:

أنَا اللّهُ و أنَا الرَّحْمٰنُ خَلَقْتُ الرَّحِمَ وَ شَقَقْتُ لَها إِسْماً مِنْ إسْمی فَمَنْ وَصَلَها وَصَلْتُهُ وَ مَنْ قَطَعَها قَطَعْتُهُ (1).

منم اللّه و منم رحمان،خویشاوندی و رحم را من آفریدم و برای او نامی از نام خودم جدا ساختم،پس هر آن کس که آن را وصل کند و با خویشاوند بپیوندد،من نیز او را وصل می کنم و هر کس آن را ببُرد من هم او را می بُرم.

شاید همین قطع طبیعت که ام الأرواح است از موطن اصلی باشد و وصلش ارتیاض آن و ارجاع آن به موطن عبودیت باشد و فی الحدیث:

عَنْ أبی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام قالَ:إسْتَوْصَوْا بِعَمَّتِکُمُ النَّخْلَةِ خَیْراً فَإنَّها خُلِقَتْ مِنْ

ص:305

طینَةِ آدم (1).

امام صادق علیه السلام فرمود:دربارۀ عمۀ خودتان،درخت خرما-سفارش نیک کنید که آن از طینت آدم آفریده شده است.

این حدیث شریف اشاره به همان رحمیت است که مذکور شد.

بالجمله،اخراج مملکت ظاهر را از موطن عبودیت و سرّ خود نمودن آن از غایت جهل به مقامات اهل معرفت است و از تسویلات شیطان رجیم است که هر طایفه را به طریقی از حق تعالی بازدارد،چنانچه انکار مقامات و سد طریق معارف که قرة العین اولیای خدا علیهم السلام است و تحدید نمودن شرایع الهیه را به ظاهر که حظ دنیا و ملک نفس و مقام حیوانیت آن است و غفلت از اسرار و آداب باطنیۀ عبادات که موجب تطهیر سرّ و تعمیر قلب و ترقی باطن است،از غایت جهالت و غفلت است و هر یک از این دو طایفه از طریق سعادت و صراط مستقیم انسانیت دور و از مقامات اهل معارف مهجورند.

و عارف باللّه و عالم به مقامات باید همۀ حقوق باطنیه و ظاهریه را مراعات کند و هر صاحب حقی را به حق و حظ خود برساند و از غلو و تقصیر و افراط و تفریط خود را تطهیر کند و ازالۀ قذارت انکار صورت شریعت که فی الحقیقه تحدید است و ازالۀ خباثت انکار باطن شریعت که تقیید است و هر دو از وساوس شیطانیه و اخباث آن لعین است بنماید،تا طریق سیر الی اللّه و وصول به مقامات معنویه برای او آسان شود.

ص:306

[ وَ کانَ السَّلَفُ لا یَزالُونَ مِنْ وَقْتِ الْفَرْضِ إلیٰ وَقْتِ الْفَرْضِ فی إصْلاحِ الْفَرضَیْنِ جَمیعاً وَ تَری أهْلَ الزَّمانِ یَشْتَغِلُونَ بِالْفَضائِلِ دُونَ الْفَرائِضِ کَیْفَ یَکُونُ جَسَدٌ بِلا رُوحٍ ]

در گذشته گروهی از بندگان خدا بودند که زمان بین دو واجب را خرج اصلاح دو واجب می کردند،به این معنی که نواقص و عیوب واجب قبل را اصلاح نموده و نسبت به واجب بعد به مراقبه و محاسبه بر می خاستند و خلاصه سعی داشتند برای ورود به واجب بعد،آراسته به شرایط الهیه و مقامات انسانیه گردند.

عدّه ای در این زمان خالی از آن حال عالی ملکوتی اند،بیشتر در پی علوم مادی اند و همتی برای کسب علوم معنوی باقی نگذاشته،با این که علوم الهی و معنوی نسبت به علوم دیگر به منزلۀ روح برای جسد است.

از کمال بدبختی و پستی است که درهای رحمت الهیه از هر سو به روی انسان باز باشد،ولی آدمی از نسیم جانفزای آن رحمت،بهره مند نگردد.

یا رب دل غفلت زده ام را خبری بخش***وزدیده صاحب نظرانم نظری بخش

چون شمع مرا اشک روان و رخ روشن ***بی زحمت دود دل و سوز جگری بخش

ص:307

در مصلحت دنیی و دینم مددی کن*** بر دشمن بیگانه و خویشم ظفری بخش

این خستۀ غم را به فرح مرهم دل ساز*** وین بی سر و پا را به کرم پای و سری بخش (1)

ص:308

[ قالَ علیُّ بْنُ الحُسَیْنِ علیهما السلام:عَجِبْتُ لِطالِبِ فَضیلةٍ تارِکِ فَریضَةٍ وَ لَیْسَ ذلِکَ إلّا لِحِرْمانِ مَعْرِفَةِ الْأمْرِ وَ تَعْظیمِهِ وَ تَرْکِ رُؤیَةِ مِنَنِهِ بِما أهَّلَهُمْ لِأمْرِهِ وَ اخْتارَهُ لَهُمْ ]

می ورزد،دیگری وظیفه اش تحصیل علم به فرایض و آداب و سنن است،حقیر و سبک می شمارد.

یکی دیگر موظف است که نهایت اهتمام به واجبات و محرمات داشته باشد، ولی به امور غیر لازم و کارهای مستحبی می پردازد.

آن یکی نماز نمی خواند و دم از دینداری می زند،یا روزه نمی گیرد و از فواید روزه مذاکره می کند،یا اموال مردم را می خورد و دست و صورت آب می کشد.

یا به کتاب خدا و سنت عمل نکرده و به حرف خدا و پیغمبر گوش نمی دهد و خود را عالم به حقیقت تصور می کند،یا اهل علم و دانش را مسخره کرده و عقل و برهان را کوچک شمرده و به سخن هر مدعی دروغگو تسلیم می شود،یا مرتکب صدها خیانت و جنایت و بی انصافی و ربا خواری و ظلم و دروغ و حیله و تزویر و تهمت و غیبت و بدگویی می شود و در صف اول جماعت جا می گیرد و به طور اجمال اغلب مردم متدین در مقام تشخیص وظیفه دچار اشتباه و انحراف می گردند و بسا هست که به خاطر بجا آوردن امری مستحب،ترک تکلیف واجب می کنند، یعنی آن اندازه که به امور مستحبی و یا مرسوم و عرفی و متداول اهمیت می دهند، به وظایف و فرایض لازم خود اهتمام ندارند و می توان گفت:نود درصد از مرسومات میان مردم برخلاف شرع و عقل می باشد و این معنی با دقت کردن در رسوم متداول در مجالس جشن و عقد و تعزیت و دید و بازدید و مهمانی،خوب روشن می شود و مفهوم بدعت گاهی در بعضی از این امور صدق می کند و اگر کسی بخواهد تقوا داشته باشد و مراقب حرکات و اعمال خود باشد،می باید از این گونه مجالس و این رقم مصاحبت ها بپرهیزد.

ص:310

داشته باشد و بداند که دنیا متاع غرور و دام فریب است که چون سراب بیابان به نظر بینندۀ لب تشنه آب می آید و او را به سوی خود می کشاند،ولی وقتی نزدیک شد چیزی نمی بیند و اگر چنین تنبهی داشته باشد،دیگر هدف خود را از کارهایی که در زندگی انجام می دهد دنیا قرار نداده،می داند که در ورای این دنیا،جهان دیگری است که در آنجا به نتیجۀ اعمال خود می رسد،حال یا آن نتیجۀ عذابی است شدید در ازای کارهای زشت و یا مغفرتی است از خدا در قبال کارهای نیک،پس بر اوست که از آن عذاب بهراسد و به آن مغفرت امیدوار باشد،ولی اگر عالی تر از این فکر کند هدف خود را خشنودی خود قرار نمی دهد و به خاطر نجات از عذاب و رسیدن به ثواب عمل نمی کند،بلکه هر چه انجام می دهد به خاطر خدا و خشنودی او انجام می دهد.

البته طبایع مردم در اختیار یکی از این سه راه مختلف است،بعضی از مردم که اتفاقاً اکثریت را هم دارا هستند،مسئلۀ ترس از عذاب بر دل هاشان چیره گشته و از انحراف و عصیان و گناه بازشان می دارد،این ها هر چه بیشتر به تهدید و وعیدهای الهی برمی خورند،بیشتر می ترسند و در نتیجه به عبادت می پردازند.

و بعضی دیگر،حس طمع و امیدشان غلبه دارد،اینان هر چه به وعده های الهی و ثواب ها و در جایی که خداوند نوید داده برمی خورند،امیدشان بیشتر شده، به خاطر رسیدن به نعمت ها و کرامت ها و حسن عاقبتی که خداوند به مردم باایمان و عمل صالح وعده داده،بیشتر به تقوا و التزام به اعمال صالح می پردازند،باشد که بدین وسیلۀ به مغفرت و بهشت خدایی نایل آیند.

ولی دستۀ سوم که همان طبقۀ علمای باللّه باشند هدفشان عالی تر از آن دو دسته است.

ایشان خدا را نه از ترس عبادت می کنند و نه از طمع به ثواب،بلکه او را عبادت

ص:312

می کنند برای این که اهل و سزاوار عبادت است.

چون خدا را دارای اسمای حسنی و صفات علیایی که لایق شأن اوست شناخته اند و در نتیجه فهمیده اند که خداوند عزیز،پروردگار و مالک سود ایشان و اراده و رضای ایشان و مالک هر چیز دیگری غیر ایشان است.

و اوست که به تنهایی تمام امور را تدبیر می کند،خدا را این چنین شناختند و خود را هم فقط بنده دیدند و چون بنده شأنی جز این ندارد که پروردگارش را بندگی نموده،رضای او را به رضای خود و خواست او را بر خواست خود مقدم بدارد،لذا اولاً به عبادت خدا می پردازد و ثانیاً از آنچه که می کند و آنچه که نمی کند جز روی خدا و توجه به او چیز دیگر در نظر نداشته طمع نمی دارد،نه التفاتی به عذاب دارد تا از ترس آن به وظیفۀ خود قیام نماید و نه توجهی به ثواب دارد تا امیدوار شود،گو این که از عذاب خدا ترسنده و به ثواب او امیدوار هست،و لکن محرکش برای عبادت و اطاعت خوف و رجا نیست و کلام امیر المؤمنین صلوات اللّه علیه که عرض می کند:من تو را از ترس آتشت و به امید بهشتت عبادت نمی کنم،بلکه بدان جهت عبادت می کنم که تو را اهل و سزاوار عبادت یافتم (1)،به این معنی اشاره دارد.

این دسته،از آنجایی که تمامی رغبت ها و امیال مختلف خود را متوجه یکسو کردند و آن هم رضای خداست و تنها غایت و نتیجه ای که در نظر گرفتند خداست، لذا محبت به خدا در دل هاشان جایگیر شده است.

آری،این دسته خدای تعالی را به همان نحوی شناختند که خود خدای تعالی خود را به داشتن آن اسما و صفات معرفی کرده و چون او خود را به بهترین اسما

ص:313

و عالی ترین صفات معرفی و توصیف کرده و نیز از آنجایی که یکی از خصایص دل آدمی مجذوب شدن در برابر زیبایی ها و کمالات است،در نتیجه محبت خدایی که جمیل علی الاطلاق است در دل هایشان جایگزین می شود.

آری،از آیۀ شریفۀ:

[ ذٰلِکُمُ اللّٰهُ رَبُّکُمْ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ خٰالِقُ کُلِّ شَیْءٍ فَاعْبُدُوهُ ] (1).

این است خدا پروردگار شما،جز او معبودی نیست،آفرینندۀ همه چیز است؛ پس تنها او را بپرستید.

به ضمیمۀ آیۀ:

[ الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ ] (2).

همان کسی که آنچه را آفرید نیکو ساخت.

استفاده می شود که خلقت دائر مدار حسن و این دو متلازم و متصادق با همند.

آیات دیگری بر می آید که یک یک موجودات،آیه و دلیل بر وجود خدا و آنچه در آسمان ها و زمین است،آیاتی است برای صاحبان عقل و خلاصه در عالم وجود چیزی که دلالت بر وجود او نکند و جمال و جلال او را حکایت ننماید،وجود ندارد.

پس اشیا از جهت انواع مختلفی که از خلقت و حسن دارند همه بر جمال لایتناهای او دلالت نموده،با زبان حال او را حمد و بر حسن فناناپذیر او ثنا می گویند و از جهت انواع مختلفی که از نقص و حاجت دارند،همه بر غنای مطلق او دلالت نموده،با زبان حال او را تسبیح و ساحت قدس و کبریاییش را از هر عیب

ص:314

و احتیاجی تنزیه می کنند،هم چنان که فرمود:

[ وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاّٰ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ ] (1).

و هیچ چیزی نیست مگر این که همراه با ستایش،تسبیح او می گوید.

پس این دسته از مردم در معرفت اشیا،از راهی سلوک می کنند که پروردگارشان بدان راهنمایی کرده و نشانشان داده و آن راه این است که هر چیزی را آیه و علامت صفات جمال و جلال او می دانند و برای هیچ موجودی نفسیت و اصالت و استقلال نمی بینند و به این نظر به موجودات می نگرند که آیینه هایی هستند که با حسن خود حسن ماورای خود را که حسنی لا یتناهی است جلوه گر می سازند و با فقر و حاجت خود،غنای مطلقی را که محیط به آن هاست نشان می دهند و با ذلت و مسکنتی که دارند،عزت و کبریای ما فوق خود را حکایت می کنند.

و پر معلوم است که آن دسته از مردم که نظرشان به عالم هستی،چنین نظری باشد خیلی زود نفوسشان مجذوب ساحت عزت و عظمت الهی گشته و محبت به او آن چنان بر دل هاشان احاطه پیدا می کند که هر چیز دیگری و حتی خود آنان را از یادشان می برد و رسم و آثار هوا و هوس و امیال نفسانی را،به کلی از صفحۀ دل هاشان محو می کند و دل هاشان را به دل هایی سلیم مبدل می سازد که جز خدای عز اسمه،چیز دیگری در آن نباشد،هم چنان که فرموده:

[ وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّٰهِ ] (2).

ولی آنان که ایمان آورده اند،محبت و عشقشان به خدا بیشتر و قوی تر است.

و لذا این طبقه،دو طریق اول را که یکی طریق خوف و دیگری طریق رجاء

ص:315

است،خالی از شرک نمی دانند،چه آن کس که خدا را از ترس می پرستد،در حقیقت به منظور دفع عذاب از جان خود متوسل خدا می شود،پس او خودش را می خواهد نه خدا را و هم چنین،آن کس که خدا را به امید ثوابش عبادت می کند به منظور جلب ثواب و رستگاری به نعمت و کرامت متوسل خدا می شود،او هم خود را می خواهد نه خدا را،چه اگر راه دیگری غیر از توسل به خدا سراغ داشت، در جلب آن نفع و دفع آن ضرر،آن راه را می پیمود و با خدا و عبادت او هیچ سر و کاری نداشت.

در حدیث از امام صادق علیه السلام آمده:

هَلْ الدّینُ إلّا الحُبُّ (1).

مگر دین غیر از محبت چیز دیگری هم هست ؟

و این مقام نهفته ایست که جز پاکان با آن مساس ندارند و اگر اهل محبت را در این حدیث به عنوان پاکان خوانده،برای همین است که گفتیم:این طایفه از هوای نفس و لوث مادیت منزهند،پس جان کلام این شد که اخلاص در عبادت جز از راه محبت تمام و کامل نمی گردد.

توضیح این مسئله به این است که:عبادت خدا از ترس عذاب،آدمی را وادار می کند به زهد،یعنی:چشم پوشی از لذایذ دنیوی،برای رسیدن به نجات اخروی.

پس زاهد کارش این است که از محرمات و یا کارهایی که در معنای حرام است، یعنی ترک واجبات اجتناب کند.

آن کس هم که طمع ثواب دارد،طمعش او را وادار به کارهایی از قبیل عبادت و عمل صالح می کند تا به نعمت اخروی و بهشت برین نایلش سازد،پس کار عابد

ص:316

هم این است که واجبات یا کارهایی که در معنای واجب است،یعنی ترک حرام را بجا آورد و خلاصه،خوف زاهد او را وادار به ترک و رجا عابد او را وادار به فعل می کند و این دو طریق هر یک صاحبش را به اخلاص برای دین وامی دارد،نه اخلاص برای خدا که صاحب دین است.

به خلاف طریقۀ سوم که طریقۀ محبت است که قلب را از هر تعلقی جز تعلق خدا پاک می کند،از زخارف دنیا و زینت های آن،از اولاد و همسران،از مال و جاه و حتی از خود و آرزوهای خود پاک می سازد و قلب را منحصراً متعلق به خدا و هر چه که منسوب به خداست،از دین و آورندۀ دین و ولیّ در دین و هر چه که برگشتش به خدا باشد می سازد،آری،محبت به هر چیز،محبت به آثار آن نیز هست.

عراقی آن عارف شوریده چه نیکو می گوید:

ای زده خیمۀ حدوث و قدم***در سرا پرده وجود و عدم

جز تو کس واقف وجود تو نیست*** هم تویی راز خویش را محرم

از تو غایب نبوده ام یک روز ***وز تو خالی نبوده ام یک دم

آن گروهی که از تو با خبرند*** بر دو عالم کشیده اند رقم

پیش دریای کبریای تو هست ***دو جهان کم زقطره ای شبنم

بی وجودت جهان وجود نداشت*** از جمال تو شد جهان خرم

چون تجلی است در همه کسوت*** آشکارست در همه عالم

که به غیر از تو در جهان کس نیست*** جز تو موجود جاودان کس نیست

آنان که به هستی،بدان گونه نگریستند و محصول نظر آنان عشق و محبت به صاحب هستی شد،از کارها آن کاری را دوست می دارند که خدا دوست دارد و آن

ص:317

کاری را دشمن می دارند که خدا دشمن بدارد،به خاطر رضای خدا راضی و به خاطر خشم خدا خشمگین می شوند،این محبت نوری می شود که راه عمل را برای او روشن می سازد،چنان که فرمود:

[ أَ وَ مَنْ کٰانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْنٰاهُ وَ جَعَلْنٰا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النّٰاسِ ] (1).

آیا کسی که [ از نظر عقلی و روحی ] مرده بود و ما او را [ به وسیلۀ هدایت و ایمان ] زنده کردیم،و برای وی نوری قرار دادیم تا در پرتو آن در میان مردم [ به درستی و سلامت ] حرکت کند.

و روحی می شود که او را به خیرات وامی دارد،هم چنان که فرمود:

[ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ ] (2).

و به روحی از جانب خود نیرومندشان ساخته.

و همین است سرّ این که از چنین کسی جز جمیل و خیر سر نمی زند و هیچ مکروه و شری را مرتکب نمی گردد.

ص:318

ص:319

ص:320

وَ الفِکْرَةُ مِرْاةُ الْحَسَناتِ،وَ کَفّارَةُ السَّیِّئاتِ،وَ ضِیاءٌ لِلْقَلْبِ،وَ فُسْحَةٌ لِلْخُلْقِ،وَ إصابَةٌ فی إصْلاحِ الْمَعادِ وَ اطّلاعٌ عَلَی الْعَواقِبِ وَ اسْتِزادَةٌ فِی الْعِلْمِ.

وَ هیَ خِصْلَةٌ لا یُعْبَدُ اللّهُ بِمِثْلِها.

قالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:

فِکْرَةُ ساعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبادَةِ سَنَةٍ وَ لا یَنالُ مَنْزِلَةَ التَّفَکُّرِ إلّا مَنْ خَصَّهُ اللّهُ بِنُورِ الْمَعْرِفَةِ وَ التَّوحیدِ.

ص:322

[ إعْتَبِرْ بِما مَضیٰ مِنَ الدُّنْیا هَلْ بَقِیَ عَلیٰ أحَدٍ أوْ هَلْ أحَدٌ فیها باقٍ مِنَ الشَّریفِ وَ الوَضیعِ وَ الْغَنِیِّ وَ الْفَقیرِ وَ الْوَلِیِّ وَ الْعَدُوِّ فَکَذلِکَ ما لَمْ یَأْتِ مِنْها بِما مَضیٰ أشْبَهُ مِنَ الْماءِ بِالْماءِ ]

قرآن مجید فهم را از کفار سلب ولی تفکر را برایشان اثبات کرده،می فرماید:

[ وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِمٰا لاٰ یَسْمَعُ إِلاّٰ دُعٰاءً وَ نِدٰاءً صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لاٰ یَعْقِلُونَ ] (1).

داستان [ دعوت کنندۀ ] کافران [ به ایمان ]،مانند کسی است که به حیوانی [ برای رهاندنش از خطر ] بانگ می زند،ولی آن حیوان جز آوا و صدا [ آن هم آوا و صدایی که مفهومش را درک نمی کند ] نمی شنود.[ کافران،در حقیقت ] کر و لال و کورند،به همین سبب [ دربارۀ حقایق ] اندیشه نمی کنند.

و در مورد دیگر دربارۀ کافری می فرماید:

[ إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ ] (2).

او [ برای باطل کردن دعوت قرآن ] اندیشید و [ آن را ] سنجید.

آری،آن کافر اندیشید ولی دنبال یافتن حقیقت آن اندیشه نرفت و به آنچه سنجیده بود،توجه نکرده و به درک آن خود را حاضر نگردانید.

در هر صورت دانستن،نتیجۀ فکر کردن و شناختن و فهمیدن،کار قلب است و این دو عضو بسیار مهم،گسترده ترین و برترین نقش را در دستگاه حیات انسان دارند.

در تمام مسائلی که در شرح جملات عالی روایت مطرح می شود،توجه به عقل و قلب و مغز و دل به طور یکسان است و هر دو در زمینۀ تمام حقایقی که بازگو می شود مورد نظر است؛زیرا نظام مسئله فکر و نتیجه گیری از آن بدین صورت است:که حواس پنچگانه را باید وادار به رابطه گرفتن با حقایق مادی و معنوی

ص:324

و ظاهری و باطنی و مکانی و زمانی کرد،سپس حواس یافته های خود را به مغز داده و مغز برای رساندن انسان به واقعیت ها،یافته ها را به قلب می دهد و این قلب است که برای درک نهایی،آخرین منزل و مرحله است.

مثلاً،انسان با چشم خویش خرابه های کاخ های ستمگران تاریخ را می بیند،مغز دیده را می گیرد،در این صورت واقعیت علمی در دنیای درون درست می شود، آن گاه قلب این علم را می فهمد،سپس انسان در نتیجۀ این فهم عبرت گرفته و خویش را از ستم و ستمکاری دور می کند.

دستگاه های بسیار عظیم و پیچیده ای چون:

درّاکه،حافظه،متفکره،متخیّله،متصوره،ممیزه،مدبره،در ارتباط با مغز و قلب هستند که هر یک برای خود دنیای اسرارآمیزی هستند.

برای قدم گذاشتن در راه رشد و کمال انسان با تمام وجود،نیازمند به کار گرفتن تمام این استعدادهای خدایی است،با بکارگیری حواس و دستگاه های عظیم دماغی و قلبی،می توان به فضای باعظمت معنی و باطن و حقایق و اسرار ملکوتی قدم گذاشت و در آنجا با رسالت انبیا و امامت ائمه علیهم السلام و آیات آفاقی و انفسی و تشریعی آشنا شد و از طریق این آشنایی،به پاکی جان و دل و پاکی نفس و عمل رسید.

مغز را برای اندیشه در آنچه دستور اندیشه داده شده و قلب را برای فهم محصول مغز بکار بگیرید که تنها راه نجات و به دست آوردن سعادت دنیا و آخرت همین است.

حکیم نکته سنج،نظامی در ترغیب به اندیشه و فهم می گوید:

ای ناظر نقش آفرینش***بردار خلل زراه بینش

کین هفت حصار برکشیده*** بر هزل نباشد آفریده

ص:325

هر ذره که هست اگر غبار است***در پرده مملکت بکار است

در راه تو هر که با وجود است*** مشغول پرستش و سجود است

[ أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ مٰا خَلَقَ اللّٰهُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا إِلاّٰ بِالْحَقِّ ] (1).

آیا در [ خلوت ] درون خود نیندیشیده اند ؟ [ که ] خدا آسمان ها و زمین و آنچه را میان آن هاست،جز به حقّ و راستی و برای مدتی معین نیافریده است.

[ وَ هُوَ الَّذِی مَدَّ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ فِیهٰا رَوٰاسِیَ وَ أَنْهٰاراً وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَرٰاتِ جَعَلَ فِیهٰا زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهٰارَ إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیٰاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ ] (2).

و اوست که زمین را گسترانید،و در آن کوه هایی استوار و نهرهایی پدید آورد و در آن از همۀ محصولات و میوه ها جفت دوتایی [ که نر و ماده است ] قرار داد،شب را به روز می پوشاند،[ تا ادامۀ حیات برای همۀ نباتات و موجودات زنده ممکن باشد ]؛یقیناً در این امور برای مردمی که می اندیشند،نشانه هایی [ بر توحید،ربوبیّت و قدرت خدا ] ست.

[ وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهٰارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومُ مُسَخَّرٰاتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیٰاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ ] (3).

و شب و روز و خورشید و ماه را نیز رام و مسخّر شما قرار داد،و ستارگان هم به فرمانش رام و مسخّر شده اند؛قطعاً در این [ حقایق ] نشانه هایی است [ بر توحید،ربوبیّت و قدرت خدا ] برای گروهی که تعقّل می کنند.

[ وَ مِنْ آیٰاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوٰاجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْهٰا وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ

ص:327

مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیٰاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ ] (1).

و از نشانه های [ قدرت و ربوبیت ] او این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید تا در کنارشان آرامش یابید و در میان شما دوستی و مهربانی قرار داد؛یقیناً در این [ کار شگفت انگیز ] نشانه هایی است برای مردمی که می اندیشند.

[ خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وٰاحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْهٰا زَوْجَهٰا وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعٰامِ ثَمٰانِیَةَ أَزْوٰاجٍ یَخْلُقُکُمْ فِی بُطُونِ أُمَّهٰاتِکُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِی ظُلُمٰاتٍ ثَلاٰثٍ ذٰلِکُمُ اللّٰهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ فَأَنّٰی تُصْرَفُونَ ] (2).

شما را از یک تن آفرید،سپس همسرش را از او پدید آورد،و از چهارپایان [ شتر و گاو و گوسفند و بز به اعتبار یک نر و یک ماده ] هشت زوج آفرید، شما را در شکم های مادرانتان آفرینشی پس از آفرینشی دیگر در میان تاریکی های سه گانه [ شکم و رحم و مشیمه ] به وجود آورد.این است خدا پروردگار شما که فرمانروایی [ مطلق بر همه هستی ] ویژۀ اوست،معبودی جز او نیست،پس چگونه شما را از حق بازمی گردانند ؟

[ أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا مٰا بِصٰاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلاّٰ نَذِیرٌ مُبِینٌ ] (3).

آیا اندیشه نکردند که در همنشین آنان [ یعنی پیامبر اسلام ] هیچ نوع جنونی نیست؛او فقط بیم دهنده ای آشکار [ نسبت به سرانجام شوم بدکاران ] است.

[ لَوْ أَنْزَلْنٰا هٰذَا الْقُرْآنَ عَلیٰ جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خٰاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللّٰهِ وَ تِلْکَ

ص:328

اَلْأَمْثٰالُ نَضْرِبُهٰا لِلنّٰاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ ] (1).

اگر این قرآن را بر کوهی نازل می کردیم،قطعاً آن را از ترس خدا فروتن و از هم پاشیده می دیدی.و این مثل ها را برای مردم می زنیم تا بیندیشند.

[ قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ ] (2).

بگو:در زمین بگردید پس با تأمل بنگرید که سرانجام گنهکاران چگونه بود ؟

[ لَقَدْ کٰانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِی الْأَلْبٰابِ ] (3).

به راستی در سرگذشت آنان عبرتی برای خردمندان است.

تَتَکَلَّمینَ (1)؟

راوی بزرگوار حسین بن صیقل می گوید:به امام صادق علیه السلام عرض کردم این که مردم می گویند:یک ساعت اندیشه از یک شب عبادت بهتر است،چگونه باید اندیشید ؟ فرمود:به ویرانه یا خانه می گذرد،بگوید:

آنان که در تو ساکن بودند،آنان که تو را ساختند کجایند،چه شدند،چرا سخن نمی گویی ؟ ! !

عَنْ أبی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام قالَ:أفْضَلُ الْعِبادَةِ إدْمانُ التَّفَکُّرِ فِی اللّهِ وَ فی قُدْرَتِهِ (2).

امام صادق علیه السلام فرمود:بهترین عبادت،ادامۀ تفکر و اندیشه دربارۀ خدا و قدرت اوست.

عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلّادٍ قالَ:سَمِعْتُ أبَا الْحَسَنِ الرِّضا علیه السلام یَقُولُ:لَیْسَ الْعِبادَةُ کَثْرَةَ الصَّلاةِ وَ الصَّوْمِ إنِّما الْعِبادَةُ التَّفَکُّرُ فی أمْرِ اللّهِ (3).

معمر بن خلاد می گوید:از حضرت رضا علیه السلام شنیدم فرمود:بندگی حق زیادی نماز و روزه نیست،همانا عبادت اندیشه در کار خداست.

قالَ أبو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام:قالَ أمیرُ الْمُؤمِنینَ علیه السلام:التَّفَکُّرُ یَدْعُو إلیَ الْبِرِّ وَ الْعَمَلِ بِهِ (4).

امام صادق علیه السلام می فرماید:امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:اندیشه و فکر،انسان را

ص:330

به نیکویی و عمل به آن می کشاند.

قالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:عَلَی الْعاقِلِ أنْ یَکُونَ لَه ثَلاثُ ساعاتٍ:ساعَةٌ یُناجی فیها رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ،وَ ساعَةٌ یُحاسِبُ فیها نَفْسَهُ،وَ ساعَةٌ یَتَفَکَّرُ فیما صَنَعَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إلَیْهِ وَ ساعَةٌ یَخْلُو فیها بِحَظِّ نَفْسِهِ مِنَ الْحَلالِ فَإنَّ هذِهِ السّاعَةَ عَوْنٌ لِتِلْکَ السّاعَةُ (1).

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:لازم است خردمند را سه ساعت باشد:

ساعتی برای مناجات با حضرت پروردگار و ساعتی برای محاسبۀ نفس و ساعتی برای اندیشیدن در صنع حق و ساعتی برای لذت بردن از حلال که این ساعت کمکی برای ساعات دیگر است.

قالَ أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام:الخَیْرُ کُلُّهُ فی ثَلاثِ خِصالٍ:فِی النَّظَرِ وَ السُّکُوتِ وَ الْکَلامِ، فَکُلُّ نَظَرٍ لَیْسَ فیهِ اعتِبارٌ فَهُوَ سَهْوٌ،وَ کُلُّ سُکُوتٍ لَیْسَ فیهِ فِکْرَةٌ فَهُوَ غَفْلَةٌ وَ کُلُّ کَلامٍ لَیْسَ فیهِ ذِکْرٌ فَهُوَ لَغْوٌ فَطُوبیٰ لِمَنْ کانَ نَظَرُهُ اعْتِباراً وَ سُکُوتُهُ فِکْرَةٌ وَ کَلامُهُ ذِکْراً وَ بَکیٰ عَلیٰ خَطیئَتِهِ وَ أمِنَ النّاسُ شَرَّهُ (2).

امام صادق علیه السلام فرمود:تمام خیر در سه خصلت است:نظر،سکوت،کلام.

هر نظری که در آن درسی برای زندگی نباشد اشتباه است و هر سکوتی که در آن اندیشیدن نباشد،غفلت و بی خبری است و هر کلامی که در آن یادآوری واقعیتی نباشد،لغو و بیهوده است.

خوش به حال کسی که نظرش پند گرفتن،سکوتش فکر و کلامش ذکر باشد،بر گناهش گریه کند و مردم از شرش در امان باشند.

ص:331

اسرار عبادت و هدف های آن که سبب می شود،برای کوشش در تکمیل و رفع نقص و کاستی آن و فکر در درجات بلند آخرت که دعوت می کند به تحصیل آن و اندیشه در مسائل شریعت که دعوت می کند به فراگیری آن و عمل بر وفق آن مسائل و اندیشه و تفکر در حسن اخلاق که دعوت می کند برای تحصیل حسنات و آراسته شدن به آن.

و در اجزای انسان و اعضای او از استخوان ها و عضلات و عصبات و عروق و آنچه در حقیقت از عدد بیرون است،تفکر کند و به تمام این حقایقی که از طریق فکر به دست می آورد،بر کمال صانع و عظمت و علم و قدرت و عدم ثبات غیر حضرت او استدلال کند و در حقیقت،خود را به میوۀ شیرین اندیشه که دست یافتن به معرفت و عشق و مقام قرب حضرت اوست برساند،لذت حیات واقعی را دریابد (1).

در برابر آسمان اول بگذاریم،مانند این است که عدد بسیار کوچکی را در برابر یک عدد بی نهایت گذاشته ایم.

615 میلیون کیلومتر از مکانی که امروز در فضای عالم اشغال کرده ایم،دور می شویم.

خورشید،یکی از اعضای کهکشان است که به فاصلۀ 30 هزار سال نوری از مرکز آن واقع گردیده و با سرعت ساعتی 972 هزار کیلومتر به گرد مرکز کهکشان می چرخد.

اگر روزی این قرص آتشین سرد و خاموش شود و جمعیت چهار میلیاردی زمین بخواهند آن حرارتی را که از این مشعل جهان تاب به زمین می رسد،با افروختن زغال سنگ به وجود بیاورند،باید 61 هزار میلیارد تن زغال سنگ تهیه کنند،یعنی هر نفری در حدود 20333 تن زغال سنگ بیفروزند،تا به این منظور برسند (1).

این کرۀ بزرگ همراه با نه سیاره که عبارت است از:عطارد،زهره،زمین،مریخ، مشتری،زحل،اورانوس،نپتون و پلوتون،منظومۀ شمسی را تشکیل می دهند و با همۀ عظمتی که دارند ولی در برابر نزدیک ترین کهکشان که راه شیری است فقط و فقط یک نقطۀ روشن است و حتی این مجموعه،گاهی با همۀ و سعت و عظمتش در برابر یک ستاره،آری،در برابر فقط یک ستاره چیز کوچکی است.

تصور اندازۀ و مساحت عالم در مغز عملی غیر ممکن است؛زیرا وسعت آن بی اندازه زیاد و عظمت آن دور از فهم و دسترس بشر است.سرجمس جانس می گوید:

تعداد ستارگان آسمان به اندازۀ تعداد شن های ساحل دریاها می باشد، ستارگانی که قابل دید بشرند،فقط قسمت کوچکی از عالم بی پایان به شمار می روند.

ستارگانی هست به قدری دور دست که از دسترس تلسکوپ های قوی «دوربین های نجومی»خارجند.

نزدیک ترین ستاره ها به نام پروکیسما (25 بلیون) 000،000،000،000،25 میل از ما دور است (هر میل تقریباً 1600 متر است).

این فاصله اصلاً قابل تصور ما نیست،اگر یک طیاره بتواند این مسافت را به سرعت 1000 میل در ساعت طی نماید،مسافرت آن قریب 000،000،3 سال طول می کشد.

مسافت عظیم عالم را در علم نجوم با واحدی به نام سال نوری اندازه می گیرند، سال نوری فاصله ایست که نور در مدت یک سال طی می نماید،می دانید که نور در هر ثانیه 000،300 کیلومتر یا 400،186 میل طی می نماید.

با ضرب کردن این تعداد در 60،تعداد آن در دقیقه و با ضرب آن در 60 مقدار آن در ساعت و با ضرب آن در 24 مقدار آن در روز و با ضرب آن در 365 مقدار آن در سال به دست می آید که تقریباً مساوی با 000،000،000،880،5 میل می شود.

ستاره ای به نام سیریوس یا کلب مقدار 8/5 سال نوری از ما دور است یعنی در واقع 000،000،000،000،50 میل با زمین فاصله دارد،این ستارۀ بسیار درخشان،نسبتاً به ما خیلی نزدیک است.

ص:337

ریگل که یک ستارۀ درخشان در مجموعۀ اودیون است 500 سال نوری از ما دور است.

هنگامی که یک نفر منجم به وسیلۀ دوربین نجومی خود،به یک ستارۀ بسیار دور می نگرد در واقع به زمان های سابق می نگرد؛زیرا نوری که از ستاره ها آمده، میلیون ها سال پیش شروع به حرکت کرده است.

در یک شب درخشان می توانید،یک خط از نور رنگ پریده در وسط آسمان مشاهده کنید که سرتاسر کشیده شده است.

این کهکشان یا راه شیری است که از چندین میلیون ستاره مرکب شده که چون خیلی دور هستند بسیار کم رنگ به نظر می رسد.

این ستارگان روی هم رفته،مجموع متراکم یک خانوادۀ عظیم ستاره ها را تشکیل می دهد که بسیاری از ستارگان مرئی منجمله،خورشید خود ما جزء این مجموعه هستند.

این کهکشان به شکل یک چرخ است و شعاع آن در حدود یک صد هزار سال نوری است،این چرخ در حال گردش است و هر 250 میلیون سال یک بار به دور خود می گردد.

منظومۀ شمسی ما تقریباً در قسمت خارجی و بیرونی چرخ قرار دارد و وقتی شما به کهکشان نگاه کنید،در واقع مرکز آن را می نگرید.

بسیاری کهکشان های دیگر وجود دارد که از کهکشان ما خیلی دورترند،این ها ابرهای عظیم از گاز و ستاره هستند که به وسیلۀ نیروی جاذبه نزدیک یکدیگر قرار گرفته اند.

برخی از آن ها به شکل توپ هستند و برخی دیگر مانند آندرومد که نزدیک ترین کهکشان می باشد و تنها کهکشان دیگری است که با چشم برهنه هم دیده می شود

ص:338

به شکل مارپیچ است.

فاصلۀ ستارگان یک کهکشان در واقع بسیار زیاد است،از آن بیشتر فاصلۀ بین کهکشان ها می باشد کهکشان ما یا راه شیری در واقع 700 هزار سال نوری از نزدیک ترین کهکشان فاصله دارد.

در خارج از کهکشان ما،1000000 کهکشان وجود دارد که مساحت آن ها تا 200000 سال نوری است.

نزدیک ترین جسم فضایی خارج،ابرلرماژلانیک نزدیک صلیب جنوبی است که 185000 سال نوری با ما فاصله دارد.

دورترین سحابی که با چشم برهنه دیده می شود،سحابی مراة السلسله یا آندرومد است که به شکل مارپیچ است،فاصلۀ آن 2/3 میلیون سال نوری یا 000،000،000،000،000،000،14 میل است.

دورترین سحابی قابل رؤیت سحابی G 3-295 می باشد که فاصلۀ آن 6000 میلیون سال نوری است،این مسافت در واقع حدود مرئی عالم است (1).

ژرژ گاموف صاحب کتاب مترجم بسیار مهم یک،دو،سه،بی نهایت،در صفحۀ 309 می گوید:

کهکشان خود ما ظاهراً جزء یک گروه کوچک کهکشان هاست که در زمرۀ آن ها سه کهکشان مارپیچ و شش کهکشان بیضوی و چهار کهکشان غیر منظم وجود دارند.

اما از این گروه های کهکشان ها که بگذریم،به طوری که از دوربین دو متر و نیمی رصدخانۀ مانت ویلسن دیده می شود،تا فاصلۀ پانصد میلیون 000،000،500

ص:339

سال نوری کهکشان ها به طوری یک نواخت در فضا پراکنده اند،فاصلۀ بین هر دو کهکشان مجاور 000،000،2 سال نوری است و افق جهان تا جایی که دیده می شود شامل تقریباً 000،000،100 کهکشان مجزاست.

این بود دورنمایی از جهان ستارگان و آنچه در اختیار چشم برهنه یا مسلح ماست و تمام این بساط،تازه گوشه ای کوچک از عالم بزرگ است که با قدرت دانش اندک ما و رصدخانه ها،در برابر ما قرار گرفته.

یعنی یک گرم را 000،000،000،1 قسمت کنند و آن یک قسمت را یک میلیارد قسمت نمایند و آن قسمت را یک میلیون قسمت نمایند معادل 1/66 آن می باشد.

گفتن آن آسان است ولی تصورش امکان ندارد،پس برای درست کردن یک گرم پرتون بایستی 602000 میلیارد میلیارد پرتون روی هم جمع نماییم.

برای این که بفهمیم این عدد واقعاً چیست و چه معنا دارد،فکر کنید که اگر یک فرد بشر تمام عمر خودش را صرف شمردن کند و این عمل را در تمام اوقات زندگانی حتی در ساعات خواب و خوراک ادامه دهد در سراسر عمر فقط می تواند از یک تا یک میلیارد بشمرد همین و همین.

اگر تمام سکنۀ کرۀ زمین،تمام ایام و لیالی عمر خود را صرف شمارش کنند، فقط موفق به شمارش تا دو میلیارد میلیارد خواهند شد.

پس اگر جمعیت زمین به همین اندازه که هست بماند،لازم است سیصد هزار نسل افراد بشر تمام اوقات شبانه روزی خود را صرف شمارش کنند،تا بتوانند تعداد پرتون های یک گرم پرتون را بشمارند،حالا دانستید دنیا چقدر عجیب است (1).

آفرینش مظهر الطاف بی پایان کیست***کیست شایان آفرین را آفرین شایان کیست

خلقت اشیا چه در ماضی چه مستقبل چه حال ***جمله مشتقند مصدر ذات جاویدان کیست

جنبش ذرات با سیر و تکامل از کجاست*** تابش خورشید و ماه از نیر تابان کیست

ص:341

روشنی بخشند در تاریکی شب اختران***این کواکب مشعل کاخ بلند ایوان کیست

آسمان را این چنین بر پا که دارد بی ستون*** یار من با این سکون در گردش از فرمان کیست

این همه اقمار و انجم این شموس و این کرات ***در فضای بی کران قائم به اطمینان کیست

اینهمه اشکال و صورت این همه نقش و نگار*** از کدامین نقش بند است از نگارستان کیست

[ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ سَلَکَ لَکُمْ فِیهٰا سُبُلاً ] (1).

همان کسی که زمین را برای شما بستری گسترده قرار داد،و برای شما در آن [ به خاطر آسان شدن رفت و آمدتان ] راه هایی پدید آورد.

[ إِنَّ اللّٰهَ یُمْسِکُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولاٰ ] (2).

یقیناً خدا آسمان ها و زمین را از این که از جای خود منحرف شوند [ و فرو ریزند ] نگه می دارد.

[ اللّٰهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ قَرٰاراً ] (3).

خداست که زمین را برای شما جایگاه امن و آسایش آفرید.

[ وَ اللّٰهُ جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ بِسٰاطاً ] (4).

و خدا زمین را برای شما فرشی گسترده قرار داد.

[ أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفٰاتاً ] (5).

آیا زمین را فراهم آورنده [ انسان ها ] قرار ندادیم ؟

زمین با هزاران عوامل آسایش و رفاه،یکی از نشانه های بارز حکمت و قدرت خداوندی است،به همین جهت،قرآن مجید انسان را به اندیشه در عجایب و اسرار آن دعوت می کند.

سطح زمین دارای وسعت زیادی است،تا انسان ها بر حسب امکانات علمی

ص:343

و قدرت های صنعتی خود از این عرصۀ پهناور،از این گنج خدا داده استفاده کنند و وسایل رفاه و تمدن خود را مهیا کنند.

مجموع مساحت زمین به 509 میلیون کیلومتر مربع بالغ می شود که 361 میلیون آن را دریاها فرا گرفته و 148 میلیون قسمت دیگر را خشکی ها تشکیل می دهند.

وسعت زمین به اندازه ای است که به هر فردی از جمعیت که به چهار هزار میلیون بالغ می گردند 170 هزار متر مربع می رسد و اگر فقط خشکی ها را در نظر بگیریم سهم هر نفری 49 هزار متر مربع است.

راستی،اگر زمین این وسعت را نداشت،مردم مانند کسانی بودند که در قلعه ای محصور باشند،لذا قرآن کریم در ضمن بیان نعمت های الهی از وسعت زمین در سورۀ عنکبوت آیۀ 58 سخن گفته است.

وزن کرۀ زمین به 000،000،000،000،000،000،955،5 بالغ می گردد،تنها وزن هوایی که زمین را احاطه کرده است 000،000،000،000،000،263،6.

حجم زمین 000،000،320،083،1.

فراهم شدن وسایل حیات،معلول فصول چهارگانه است،در فصل بهار، حرارت ملایم و جانبخش خورشید،باران پر برکت و نسیم فرح انگیز،زمین را زنده می کند،چشمه ها می جوشد،جوی ها جاری می گردد،درخت ها شکوفه می کند، دانه ها می روید،دامن دشت و صحرا سرسبز و خرم می شود.

در فصل تابستان،اشعۀ گرم آفتاب،معادنی در اعماق زمین و دل کوه ها و آغوش سنگ ها تربیت می کند،رشد و تکامل گیاهان تأمین می گردد و میوه ها و محصولات می رسند.

در فصل پاییز،انواع نعمت ها و مواهب حیات در دسترس قرار می گیرد و ذخیرۀ غذایی جانداران مهیا می شود.

ص:344

در فصل زمستان،سکوت و خواب عمیقی زمین را فرا می گیرد و به یک استراحت نسبتاً طولانی می پردازد،ضمناً به جهت مساعدت و سردی هوا،باران و برف فراوان از آسمان فرو می ریزد،در نتیجه زمین کهنسال برای زندگی جدیدی آماده می شود.

علت پیدایش این فصول،حرکت انتقالی زمین است که در 365 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 40 ثانیه،در یک مدار بزرگی که طول آن 930 میلیون کیلومتر است، یک مرتبه به دور خورشید می گردد و در نتیجۀ آن،سال پدید می آید.

سرعت حرکت انتقالی زمین در هر ثانیه 29 کیلومتر و نیم و در هر دقیقه 1770 کیلومتر است (1).

زمین منبع تمام نعمت های مورد نیاز انسان است،چیزی در زندگی بشر لازم نیست،مگر این که وجود مقدس حضرت حق در روی زمین،یا در دریاها یا در دل زمین قرار نداده باشد.

به قول صاحب کتاب علم و زندگی (2):

«اگر لحظه ای دربارۀ آنچه از فلز ساخته می شود بیندیشیم فوراً،هواپیما، کشتی،قطار،پل های فلزی،انواع و اقسام ماشین ها،بخاری،میخ،پیچ و مهره و پول و هزاران چیز دیگر در نظر مجسم می شود،آیا می توانید تصور کنید که بدون این وسایل،زندگی ما با حالا چه فرقی داشت ؟ !»

ص:345

زمین،از آن تشکیل می شوند.

آب دریاها و اقیانوس ها،مادر باران ها و برف های زمین می باشند،چون در اثر تبخیر آن ها،باران و برف پدید می آید و این درست به مقدار احتیاج زندگان زمینی می باشد.

اگر وضع کرۀ زمین برخلاف این بود چه می شد ؟

اگر بیست و هشت صدم سطح آن،آب بود و هفتاد و دو صدمش خاک بود، باران و برف یک سوم می شدند.

اگر آب و خاک در زمین به نسبت 50-50 بودند باران و برف از نصف مقدار موجود کمتر بودند،سطح زمین تبدیل به بیابانی خشک و صحرایی سوزان می گشت،نه گیاهی در آن می رویید و نه مرغزاری خرم در آن یافت می شد،نه باغی و نه بوستانی دیده می شد،نه محصولی بود و نه مزروعی،نه بیشه ای بود نه جنگلی که انسان ها و جانورها از آن ها تغذیه کنند.

تشنگی و گرسنگی همگان را فرا می گرفت و همه نابود می شدند و جانداری در روی زمین باقی نمی ماند.

آیا بهتر از این نشانه ای برای او می خواهی که در میان هزاران نسبت میان آب و خاک،نسبتی را آورده که دهندۀ حیات است ؟

آیا بهتر از این گواهی برای دانایی او،توانایی او،مهربانی او،می خواهی ؟ اگر انصاف در تو حکومت کند.

آری،اندیشه و تفکر در نعمت،انسان را با یک دنیا محبت با صاحب نعمت آشنا می کند و از طریق این آشنایی انسان را با مسؤولیت ها روبرو کرده و در رأس تمام مسؤولیت ها،مسؤولیت اطاعت از حضرت او را بر دوش وجود آدمی می گذارد و از این طریق انسان را،پروانه وار به دور شمع وجودش به حرکت می آورد.

ص:347

به قول عاشقی سرمست،چون فیض شوریده حال:

دلم پیوسته با مهرش قرین است***محبت خاتم دل را نگین است

سرم دیوانه گنج الهی*** دلم دیوانه عقل آفرین است

دو عالم در سر من جای دارد*** نه پنداری وجود من همین است

گهی پرواز بالم آسمانست*** اگر چه آشیان من زمین است

سر من کرسی سلطان عشق است*** دل من معنی عرش برین است

فضای سینه ام منزلگه دوست*** درون این صدف دُرّ ثمین است

چو با حق در سخن آیم کلیمم ***کلامم آن دم آیات مبین است

طوفان هایی که در دریاها و اقیانوس ها پدید می آید گوناگون است.

طوفان های سرد که از مناطق سردسیر و دشت های قطبی می آیند.

طوفان های گرمی که از مناطق استوایی می آیند.

طوفان های سطحی که در روی آب قرار دارند.

طوفان های عمیقی که تا زیر آب های دریا نفوذ می کنند.

کشتی ها از طوفان ها می گریزند و شهرستان های ساحلی از دست طوفان داد دارند،ولی طوفان ها آن قدر برای بشر سودمند می باشند که اندازه ندارد.

مقصود از این سود،شکستن شدت گرما در نقاط گرمسیر و شدت سرما در نقاط سردسیر که از کارهای طوفان می باشد،نیست.

مقصود این است که سود طوفان همگانی است و آن ها به تمام افراد بشر در جمیع نقاط جهان،حق حیات دارند.

اگر طوفان ها نمی بودند،هیچ فردی در روی کرۀ زمین نمی توانست زندگی کند، اگر طوفان ها نبودند آب های دریاها حرکتی نداشتند و همگی راکد بودند،در اثر رکود دائم،آب ها می گندیدند و جهان را گند و تعفن پر می کرد،جو مسموم می شد،دریا مسموم می شد،گازهای مرگ آور فضا را می گرفت،زمینیان همگی می مردند،دریاییان همه می مردند.

طوفان،آب دریاها را در حرکت دائم قرار می دهد،در اثر حرکت دائم،حرارت آب دریا و شوری آن پیوسته در تغییر می باشد،در نتیجه آب دریا،از یکنواخت بودن خارج شده،از خطر گندیدن دور می شود.

دهندۀ حیات با چنین پدیده ای،زندگی موجودات زنده را از خطر نابودی محفوظ نگاه داشته است.

آیا این طوفان هایی که ضامن حیات زندگان هستند،نشانۀ حکمت و دانش

ص:349

و قدرت آفرینندۀ حیات نمی باشد ؟ آری.

آیا این دقت های علمی که پس از هزاران سال کشف شده،در خور فهم مادۀ ابتدایی،مادۀ فاقد شعور و علم می باشد ؟ هرگز.

آیا این قدرت پهناور طوفان ها،این اثر حیات بخش آن ها،از کجا آمده و که به آن ها داده است ؟ او... (1).

به گیاهان می نگریم که برگ های سبزی دارند،ولی برگ های آن ها هیچ کدام به یک شکل نیستند،برگ هر گیاهی شکل مخصوصی دارد.

سبزی برگ ها یک جور نیستند،اگر برگ این درخت را نزدیک آن درخت بگذاریم،می بینیم در سبزی با هم اختلاف دارند،عدد انواع میوه جات در عالم مشکل است به شمار آید،اقسام گل ها در جهان آن قدر بسیار است که به طور عادی در حساب نمی آید.

از یک میوه چندین نوع موجود است،می گویند در هند سیصد قسم انبه می باشد.

یکی از مهندسین کشاورزی می گفت:در باغ کشاورزی پاریس،بیش از پنج هزار قسم انگور موجود است و آن ها را با شماره معرفی می کنند مثلاً می گویند:انگور شمارۀ 1752.

آیا کسی می تواند انواع یک سیب را بشمارد ؟

هر میوه ای که روی آن انگشت بگذارید نیز چنین است.

آیا این تنوع محصولات و گوناگون بودن فرآورده های کارخانۀ خلقت،نشانۀ آن نیست که اراده ای متفکر،این کارخانۀ عظیم و پهناور را اداره می کند و هزاران سال است که این روش برقرار است،نه خستگی بر آن عارض شده و نه اشتباهی در کار آن رخ داده است،این اراده از آن کیست ؟ از آن او... (1).

گیاهان در همه جای زمین،از سطح خاک و اقیانوس ها گرفته،تا مرتفع ترین نقاط هوا یافت می شوند.

بعضی از گیاهان به حدی کوچک اند که فقط با میکروسکوپ دیده می شوند،

ص:351

بعضی دیگر مانند درختان مشهور جنگلی کالیفرنیا«سرخ دار»به قدری بزرگند که از میان تنۀ عظیم آن ها جاده عبور داده اند.

انواع مختلفی از گیاهان در روی زمین وجود دارند،تا کنون بیش از سیصد هزار قسم گیاه،توسط گیاه شناسان مطالعه و نامگذاری شده است که می توانیم آن ها را به دسته هایی تقسیم کرده و هر دسته را جداگانه مورد مطالعه قرار دهیم.