ص :2

ص :3

ص :4

ص :5

ص :6

وَ اصْفَحْ عَمَّا لا یَعْنیکَ أَمْرُهُ وَ حالُهُ وَ احْذَرْ أَنْ یَفْنیٰ عُمْرُکَ بِعَمَلِ غَیْرِکَ وَ یَتَّجِرَ بِرَأْسِ مالِکَ غَیْرُکَ وَ تَهْلِکَ نَفْسُکَ،فَإِنَّ نِسْیانَ الذَّنْبِ مِنْ أَعْظَمِ عُقُوبَةِ اللّهِ فِی الْعاجِلِ وَ أَوْفَرِ أَسْبابِ الْعُقُوبَةِ فِی الْآجِلِ وَ اشْتَغِلْ بِعَیْبِ نَفْسِکَ.

وَ ما دامَ الْعَبْدُ مُشْتَغِلاً بِطاعَةِ اللّهِ وَ مَعْرِفَةِ عُیُوبِ نَفْسِهِ وَ تَرْکِ ما یَشینُ فی دینِ اللّهِ«عَزَّ وَ جَلَّ»وَ هُوَ بِمَعْزِلٍ عَنِ الْآفاتِ غائِصٌ فی بَحْرِ رَحْمَةِ اللّهِ«عَزَّ وَ جَلَّ»یَفُوزُ بِجَواهِرِ الْفَوائِدِ مِنَ الْحِکْمَةِ وَ الْبَیانِ.

وَ ما دامَ ناسِیاً لِذُنُوبِهِ جاهلاً لِعُیُوبِهِ راجِعاً إلیٰ حَوْلِهِ وَ قُوَّتِهِ لا یُفْلِحُ إذاً أَبَداً.

ص:8

[ قالَ الصَّادِقُ علیه السلام:أَزْیَنُ اللِّباسِ لِلْمُؤْمِنینَ لِباسُ التَّقْویٰ وَ أَنْعَمُهُ الإیمانُ قالَ اللّهُ تَعالی وَ لِباسُ التَّقْویٰ ذلِکَ خَیْرٌ ]

انسان به همان گونه که برای پوشش ظاهر خود،دست به انواع فعالیت های مادی می زند و برای آرایش ظاهر خود به وسیلۀ لباس از انواع محصولات طبیعی استفاده می کند و عریان بودن ظاهر را از لباس برای خود بسیار زشت می داند،باید برای لباس معنوی خود بیش از آنکه برای ظاهر خود می کوشد،تلاش کند.

جسم در میدان حیات انسان به منزلۀ مرکب و روح عالی انسانی-که از عالم الهی است-به منزلۀ راکب است.

جسم برای انسان به منزلۀ یک نقطۀ محدود بیش نیست،ولی روح برای انسان عالمی است بی منتها و جهانی است گسترده تر از جهان ظاهر.

فعالیت انسان برای جسم باید در حدّ عفاف و کفاف و در محدودۀ قناعت باشد،ولی برای عظمت و اعتلای روح باید حریصانه کوشید و تا لحظۀ آخر عمر به دریا دریا سرمایۀ معنوی قناعت نکرد.

چه بدبخت و بیچاره و پست اند آن آدمیان و انسان هایی که در امور معنوی به حد اقل برنامه و گاهی به کمتر از حد اقل یعنی به نماز و روزۀ واجب قناعت کرده، ولی در امور مادی برای خود مرز توقفی نمی شناسند !

چون صبح از خواب سنگین جسم برمی خیزند،برای به دست آوردن ثروت و تکاثر آن،از تمام وجود مایه می گذارند و نیمۀ شب با آنکه در روز بیش از خرج چند سال خود و اهل و عیال خویش را به دست آورده اند،بدون آرامش دل به خانه باز می گردند و با حرص هرچه تمام به آرزوی رسیدن صبح اند،تا دوباره به ثروت مادی هجوم برده و از راه حرام و غصب و سرقت و پایمال کردن حقوق دیگران بر ثروت بیفزایند !!

این گرسنگان سفرۀ مادی که اگر همۀ جهان را در اختیار آنان بگذارند،سیر نمی شوند،با پر شدن دهانشان از خاکِ گور به قناعت دست می یابند و آنجاست که

ص:10

دچار حسرت و اندوه فراوان گشته و آرزوی برگشت به دنیا می کنند،اما از طرف حضرت حق به آنان خطاب می شود که برگشتی برای شما نیست !!

این تهیدستان و حمّالان وِزر و وبال در عالم برزخ،نگران اموال و ثروت بی کران خود هستند که فعلاً به دست وارثان عیّاش افتاده و آنان با کمال بی رحمی به جان اندوخته های او افتاده و مشغول خرج کردن ثروت در راه شهوت و شکم و گناه و معصیت اند ! بیچاره در عالم برزخ،آه از نهاد می کشد و می گوید:تمام عمر گرانمایه را خرج به دست آوردن مال و انباشتن ثروت کردم و خود از آن لذتی نگرفته و اکنون محصول حمّالی و عملگی مرا دیگران صرف عیش و نوش می کنند و من و زر و وبال آنان را به عنوان کمک کار به اهل معصیت به دوش می کشم !!

و چه خوشبخت آن انسان های بیدار و بینایی که اندکی از وقت را صرف به دست آوردن مال حلال به قدر احتیاج می کنند و بقیۀ وقت را برای اعتلایِ روح که کلمۀ حق است مصرف می نمایند.

زبان حال اینان که در صراط مستقیم حقند و سیری جز سیر الی اللّه ندارند و راهی جز راه خدا نمی شناسند و محبوبی جز حضرت اللّه انتخاب نکرده اند، همان است که عارف شاعر،مولوی می گوید: بنمای رخ که باغ و گُلستانم آرزوست***بگشای لب که قندِ فراوانم آرزوست

ای آفتابِ حسن برون آ دمی ز ابر*** کان چهره مشعشع تابانم آرزوست

بشنیدم از هوای تو آواز طبل باز ***باز آمدم که ساعدِ سلطانم آرزوست

ص:11

گفتی ز ناز بیش مرنجان مرا برو***آن گفتنت که بیش مرنجانم آرزوست

این نان و آب چرخ چو سیلی است بی وفا***من ماهیم،نهنگم،عمّانم آرزوست

یعقوب وار وا اسفاها همی زنم*** دیدار خوب یوسفِ کنعانم آرزوست

زین همرهان سست عناصر دلم گرفت*** شیرِ خدا و رستمِ دستانم آرزوست

جانم ملول گشت زفرعون و ظلم او*** آن نورِ روی موسیِ عمرانم آرزوست(1)

جسمی که دو روز دیگر با یک کفن می خواهد در جایی تنگ و تاریک و در خانۀ وحشت منزل بگیرد و خوراک موران و ماران گردد،چه ارزشی دارد که خارج از حدود مقررات الهی برای او کار کرد ؟

منزلی در حد نیاز،خوراکی برای به دست آوردن توان و قدرت،لباسی برای پوشیدن در زمستان و تابستان و محل کسبی برای ادای حقوق جسم و اهل و عیال و خرج کردن در راه خیر برای انسان کافی است.

به رشد و کمال روح بپردازید،لباس تقوا برای امروز و فردا فراهم کنید،ما را پس از این جهان،عقبات سنگینی است که برای عبور از آن عقبات،لباس تقوا لازم است.

فقط به فکر بدن نباشید،فقط در جمع وسیله برای عیش بدن نکوشید،شما را

ص:12

برای ادارۀ امور بدن تنها نیافریده اند،اگر هدف از خلقت انسان فقط رسیدگی به جسم بود،انبیای الهی بر این معنی خبر می دادند،دیگر این همه کتاب و حساب و قانون و مقررات و حلال و حرام لازم نبود.

انبیا و امامان علیهم السلام برای رشد و تعالی عقل و روح و آراسته نمودن انسان به صفات الهی و متخلّق کردن بشر به اخلاق الهی آمدند و اگر در دستورهای آن بزرگواران که بر اساس وحی است دقت کنید،چیزی جز این نمی یابید.

حتی در دستورهایی که برای حیات جسمی داده اند سراسر و معنویت و صفا و روحانیت دیده می شود و اصولا آراستگی ظاهر از نظر آنان مقدمۀ آراستگی باطن است و رسیدگی به جسم و زندگی مادی برای تقویت حیات روح و زندگی معنوی است.

و پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله با آن همه عظمت و مقام در شصت و سه سالگی تسلیم مرگ می گردد !!

امام جواد علیه السلام در سن بیست و پنج سالگی به شرف شهادت نایل می گردد و سایر انبیا و امامان علیهم السلام نیز از نظر طول عمر در همین حدود و سنین از دنیا رخت بر بسته اند.

آن بزرگواران،به حقیقت دنیا را مزرعۀ آخرت حساب می کردند و بر اساس همین محاسبه زندگی کردند و زندگی از نظر سلامت و خیر بنا به فرمودۀ آیات قرآن از بهترین زندگی ها و میدان تجلی رضایت و عنایت حضرت دوست بود.

گاهی به گورستان ها سر بزنید و کمی در غسّال خانه ها مکث کرده و به انواع آدمیان از قبیل،سلطان،رئیس جمهور،وکیل،وزیر،رئیس،ملک التجار و...که روی سنگ غسال خانه ها خاموش و ساکت افتاده اند تا نوبت غسل آنان برسد،فکر کنید تا روح و عقل شما از غوغای مادی گری نجات پیدا کرده و از اسارت هوای نفس و شیطان های داخلی و خارجی آزاد گردد !!

تا به خود آیید و بدانید و بفهمید که در دنیا ماندنی نیستید،همۀ پایه های حیات شما بر ضربان قلب است و ضربان قلب در اختیار شما نیست،در اختیار حضرت اوست،اگر نخواهد بی معطلی از کار افتاده و شما را روانۀ خانۀ گور می کند !!

چه بسا که شب در خواب راحت،ناگهان با یک زمین لرزه تمام هستی و زندگی تو زیر و زبر شده و اسم و نشانت از جهان برای همیشه به باد فنا رود !

چه بسا که با برخورد به یک حادثۀ غیر قابل پیش بینی لباس عاریت از وجودت کنده شود و لحظات بعد در خانۀ قبر قرار بگیری !

بیشتر فکر کن و به خود آی و دنیا را برای ساختن آخرت انتخاب کن و از امور ظاهر برای عمارت و آبادی باطن کمک بخواه.

ص:14

امام مجتبی علیه السلام در آستانۀ حرکت به سفر آخرت جنادة بن ابی امیه را نصیحت کرد و فرمود:

برای سفری که در پیش داری آماده شو و برای راهی که پیمودن آن را ناچاری، زاد و توشه برگیر،قبل از این که چنگال مرگ گریبانت را بگیرد و از تو کاری ساخته نباشد (1)!!

در روایت آمده:

امیر المؤمنین علیه السلام در هر شب،هنگامی که مردم به خوابگاه خود می رفتند، صدای نازنینش بلند می شد،در حدی که اهل مسجد و کسانی که همسایۀ مسجد بودند صدای آن حضرت را می شنیدند که می فرمود:

تَجَهَّزُوا رَحِمَکُمُ اللّهُ فَقَدْ نُودِیَ فیکُمْ بِالرَّحیلِ (2).

ای مردم ! آماده شوید و اسباب سفر مهیا کنید،خداوند شما را رحمت کند، اینک منادی مرگ است که در بین شما ندای کوچ کردن سر داده،دلبستگی خود را به دنیا کم کنید،آمادۀ کوچ کردن از دنیا باشید،از اعمال صالحه برای دنیای دیگر خود زاد و توشه بردارید،در برابر شما عقبه های بسیار دشواری است و منزل هایی که سخت هولناک است.

در هر صورت می توان از تمام نعمت های الهی برای ساختن آخرت استفاده کرد و راه آن منحصر به این است که در کلیۀ مسائل مادی و دنیایی از برنامه های وحی استفاده کرد.

ص:16

خوشبخت آن انسان های با بصیرتی که یک لحظه از عمر خود را هدر نمی دهند و دمی از یاد مرگ و عقبات آن غافل نمی مانند.

سعدی در زمینۀ یادآوری مسائل مرگ می گوید:

دو بیتم جگر کرد روزی کباب***که می گفت گوینده ای با رباب

دریغا که بیما بسی روزگار*** بروید گل و بشکفد لاله زار

بسی تیر و دی ماه و اردیبهشت*** برآید که و ما خاک باشیم و خشت

پس از ما بسی گل دمد بوستان ***نشینند با یک دگر دوستان

کسانی که از ما به غیب اندرند*** بیایند و بر خاک ما بگذرند

زدم تیشه یک روز بر تلّ خاک ***به گوش آمدم ناله ای دردناک

که زنهار اگر مردی آهسته تر***که چشم و بناگوش و رویست و سر

خبر داری ای استخوانی قفس ***که جان تو مرغیست نامش نفس

چو مرغ از قفس رست و بگسست قید*** دگر ره نگردد به سعی تو صید

نگهدار فرصت که عالم دمی است*** دمی نزد دانا بِهْ از عالمی(1)

و چون تقوا انسان را از رسوایی روز قیامت و از شداید و رنج ها و عذاب آن روز حفظ می کند،پس زیباترین لباس برای آدمی است.

و نیز می فرماید:

نرم ترین لباس برای مؤمن لباس ایمان است،ایمان یعنی اعتقاد جازم و ریشه دار به حضرت حق و نبوت انبیا و هرچه از احوال مبدأ و معاد از جانب حضرت حق رسیده است.

اما نکته ای که در اینجا هست این است که ایمان با گناه و عصیان و فسق و فجور قابل جمع است،پس ایمان داشتن کمال مطلق نیست،بلکه با نقصان صاحبش را مستحق دخول در عذاب می کند،به خلاف تقوا که کمال مطلق است و با گناه و عصیان و استحقاق دخول در عذاب قابل جمع نیست؛پس تقوا ازین لباس است و ایمان کمال فی الجمله است و به همین خاطر خدای بزرگ در قرآن مجید فرمود:

لباس تقوا از هر لباسی بهتر است،چرا که لباس ظاهر عورت ظاهر را می پوشاند و لباس تقوا هم ظاهر و هم باطن را از هر نوع رجس و آلودگی محافظت کرده و پاک نگاه می دارد.

أَثٰاثاً وَ مَتٰاعاً إِلیٰ حِینٍ* وَ اللّٰهُ جَعَلَ لَکُمْ مِمّٰا خَلَقَ ظِلاٰلاً وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْجِبٰالِ أَکْنٰاناً وَ جَعَلَ لَکُمْ سَرٰابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ وَ سَرٰابِیلَ تَقِیکُمْ بَأْسَکُمْ کَذٰلِکَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْلِمُونَ ] (1).

و خدا خانه هایتان را برای شما مایۀ آرامش و راحت قرار داد و برای شما از پوست دام ها سر پناه [ مانند قبّه و خیمه ] مقرّر کرد،که آن ها را روز کوچ کردنتان و هنگام اقامتتان [ در جابجا کردن ] سبک می یابید و [ برای شما ] از پشم ها و کرک ها و موهای آن ها تا زمانی معین،وسایل زندگی و کالای تجارت پدید آورد.*و خدا برای شما از آنچه آفریده سایه هایی قرار داد،از کوه ها پناه گاه هایی برایتان به وجود آورد،و تن پوش هایی برای شما قرار داد که شما را از گرما نگه می دارد و پیراهن هایی [ مقاوم ] که شما را از آسیب جنگ و نبردتان حفظ می کند؛این گونه نعمت هایش را بر شما کامل می کند تا تسلیم فرمان های او شوید.

یک بار دیگر در این دو آیه و آنچه به عنوان نتیجه در پایان آن ذکر شده دقت کنید؛لباس مادی نعمت خداست،پوششی است که حضرت حق مقرر فرموده،تا از سرما و گرما محفوظ مانده و برای شما زینت زندگی باشد و شما با به دست آوردن آن از هر رنجی دور مانده و خیالتان آسوده باشد،تا با سلامت کامل و آسودگی خیال به اطاعت از اوامر و نواهی جناب او اقدام کنید.

فکر کنید که تاکنون با لباس هایی که در اختیار شما قرار گرفته چه برخوردی داشتید و از آن ها در چه راهی استفاده کردید،برای چه به دست آوردید و برای که پوشیدید و برای چه به تن کردید ؟ آیا به لباس خود به عنوان نعمت حضرت

ص:20

دوست نظر کردید ؟ آیا به خاطر او به دست آوردید و به خاطر او پوشیدید و در مقام قدردانی و تشکر از حضرت او بر آمدید و این لباس ظاهر را مقدمۀ به دست آوردن لباس باطن قرار دادید ؟ در این لباس به تواضع حرکت کردید ؟ یا دچار کبر و خوشحالی زودگذر شدید ؟ از این لباس در راه عدل و حکمت استفاده کردید یا در آن لباس به ظلم آلوده شدید ؟ و یا در آن لباس به پایمال کردن حقوق معطی لباس و حقوق مردم دچار شدید ؟ !

[ یٰا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنٰا عَلَیْکُمْ لِبٰاساً یُوٰارِی سَوْآتِکُمْ وَ رِیشاً ] (1).

ای فرزندان آدم ! ما لباسی که شرمگاهتان را می پوشاند،و لباسی فاخر و گران که مایۀ زینت و جمال است،برای شما نازل کردیم.

[ وَ عَلَّمْنٰاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شٰاکِرُونَ ] (2).

و به سود شما صنعتِ ساختنِ پوشش های دفاعی را به او آموختیم تا شما را از [ آسیب ] جنگ تان محافظت نماید،پس آیا شما شکرگزار حق هستید ؟

[ وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِبٰاساً وَ النَّوْمَ سُبٰاتاً وَ جَعَلَ النَّهٰارَ نُشُوراً ] (1).

و اوست که شب را برای شما پوشش،و خواب را مایۀ استراحت و آرامش، و روز را [ زمان ] پراکنده شدن [ جهت فعالیت و کوشش ] قرار داد.

[ أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیٰامِ الرَّفَثُ إِلیٰ نِسٰائِکُمْ هُنَّ لِبٰاسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِبٰاسٌ لَهُنَّ ] (2).

در شبِ روزهایی که روزه دار هستید،آمیزش با زنانتان برای شما حلال شد.

آنان برای شما لباسند و شما برای آنان لباسید.

از آنجایی که زنان به وسیلۀ بهره گرفتن از شوهران خود از بسیاری از گناهان محفوظ می مانند و مردان نیز به خاطر همسران خویش از بسیاری از معاصی در امان می مانند و زن و مرد به وسیلۀ یکدیگر در پوششی از عفت و حیا و کرامت قرار می گیرند،خداوند بزرگ از زن نسبت به مرد و از مرد نسبت به زن تعبیر به لباس و جامه فرمود،همان طور که لباس مادی پوشانندۀ عیوب ظاهر است،لباس طبیعی هم پوشانندۀ بسیاری از عیوب و حافظ انسان از بسیاری از گناهان است.

درجات بهشت را نصیب انسان می نماید.

در سورۀ اعراف می خوانید:

[ وَ لِبٰاسُ التَّقْویٰ ذٰلِکَ خَیْرٌ ] (1).

و لباس تقوا [ که انسان را از آلودگی های ظاهر و باطن بازمی دارد ] بهتر است.

[ إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقٰامٍ أَمِینٍ* فِی جَنّٰاتٍ وَ عُیُونٍ* یَلْبَسُونَ مِنْ سُندُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتَقٰابِلِینَ ] (1).

مسلماً پرهیزکاران در جایگاه امنی خواهند بود.*در میان بوستان ها و چشمه سارها؛*لباس هایی از حریر نازک و دیبای ضخیم می پوشند در حالی که برابر هم می نشینند.

[ إِنَّ اللّٰهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ یُحَلَّوْنَ فِیهٰا مِنْ أَسٰاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِبٰاسُهُمْ فِیهٰا حَرِیرٌ ] (2).

بی تردید خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند،در بهشت هایی درمی آورد که از زیر درختانش نهرها جاری است،در آنجا با دستبندهایی از طلا و مروارید آرایش می شوند،و لباسشان در آنجا حریر است.

و خدا [ برای پندآموزی به ناسپاسان ] مَثَلی زده است:شهری را که امنیت و آسایش داشت و رزق و روزیِ [ مردمش ] به فراوانی از همه جا برایش می آمد،پس نعمت خدا را ناسپاسی کردند،در نتیجه خدا به کیفر اعمالی که همواره مرتکب می شدند،بلای گرسنگی و ترس فراگیر را به آنان چشانید.

این چنین مردم که از نعمت های حضرت حق قدردانی نکرده و به شکر در برابر آن نعمت ها برنمی خیزند و بلکه راه عصیان و کفر در پیش گرفته و خود و محیط خود را آلوده به فساد می کنند،در قیامت به آنان لباس عذاب پوشانده می شود، چنانچه در قرآن مجید آمده است:

[ وَ تَرَی الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفٰادِ* سَرٰابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرٰانٍ وَ تَغْشیٰ وُجُوهَهُمُ النّٰارُ ] (1).

و آن روز مجرمان را می بینی که در زنجیرها [ به صورتی محکم و سخت ] به هم بسته شده اند.*پیراهن هایشان از قطران [ ماده ای متعفّن،قابل اشتعال و بدبو ] است،و آتش چهره هایشان را می پوشاند.

این بود نوع لباس هایی که قرآن برای فرزندان آدم اسم می برد،چه نیکوست که این چند روزۀ کوتاه عمر را ملبس به لباس تقوا شویم و از لباس ظاهر هم جهت عبادت و خدمت به خلق و شکر حضرت حق استفاده کنیم و از لباس طبیعی هم برای رضای دوست بهره بگیریم تا در جهان آخرت از لباس بهشتی بر ما بپوشانند و از لباس عذاب در امان بمانیم.

سراج قمری شاعر پرمایۀ قرن ششم در مقام نصیحت انسان می گوید:

ص:25

ای باز پس فتاده تر از جملۀ جهان***هین راه پیش گیر که رفتند همرهان

از راه باز مانده ای بی نور و خاکسار ***چون آتشی که باز بماند زکاروان

امروزه راه راست نیاری شدن دلیر*** فردا ره صراط سپردن کجا توان

آخر چگونه طاقت درد سفر بود*** آن را که درد سر بودش بوی بوستان

پیری برانده است جوانیت هم چو دود*** رانده شود زشعله آتش بلی دخان

مانند شمع شعله شیب است بر سرت ***زان زرد وتن ضعیفی چون موی و ریسمان

چون از سرت سپیده برآمد سپید شد*** گلگونه می ار سیهش کرد خان و مان

پیری چو خاک بر سرم افشاند شد یقین*** کان آتش جوانی من مرد بی گمان

آتش چو مرد یا به ستم یا به طبع خویش*** بر فرق او زمانه کند خاک در زمان

خداوندا ! ما فرزندان ضعیف و ناتوان آدم را از قید اسارت تن برهان که هرکس اسیر تن شد،بزرگ ترین خیانت را به ابدیت خویش کرد و از تمام حقایق و فضایل و حسنات الهی محروم گشت.بارالها ! اسیر تن،پست ترین و زبون ترین موجود این کرۀ کوچک خاکی است،موجودی است که تمام درهای رحمت و مغفرت را به

ص:26

روی خویش بسته است !!

خداوندا ! اسیران تن و بردگان شکم و شهوت،از حیات چه فهمیدند و از هستی که خیر محض است،چه خیری دیدند و از عنایات و الطاف خاصه تو چه بهره ای بردند ؟

صد و بیست و چهار هزار پیغمبر بزرگوار تو،امامان عزیز،مصلحان، اندیشمندان،عارفان،حکیمان،برای هدایت انسان چه فریادها که نکشیدند و چه حکمت ها که از خود بروز نداند و چه جان های شیرین که در این میدان زندگی برای بیداری انسان نثار راه تو نکردند،ولی این بدبخت اسیران تا آخر عمر انگار کر و کور زیستند و گویی در این خط پرفیض هستی خبری و ندایی و صدایی نبوده و برقی برای روشن شدن محیط زندگی اینان ندرخشیده.

این بیچاره ها چه با فضاحت زندگی کردند و چه تهیدست و دست خالی و بدون برداشت محصول مثبت از حیات و زندگی روز و شب گذراندند،اینان بالاترین مایۀ وجود را که عمر است و در دریای خلقت گوهری پرقیمت تر از آن یافت نمی شود با شیطان معامله کردند،ولی در مقابل از این دشمن غدار و دیرین انسانیت چیزی نگرفتند !

اینان جهان را که بر عدل و علم و حکمت حق استوار است به بازیچه گرفتند و والاترین انسان ها را مسخره کرده و به آنان پوزخند زدند و ندانسته یا دانسته راهی که نباید بروند رفتند و با این خط سیرشان هم خود را تباه کردند،هم آنان که در اشراف آنان می زیستند.

اینان خود را از پیشگاه مقدس تو دور کردند و لعنت ابدی برای خویش خریدند و آخرت پرنعمت را با دنیای دون عوض کرده و در این معامله جز غضب و سخط و عذاب تو سودی نبردند.

ص:27

[ وَ أَمَّا لِباسُ الظَّاهِرِ فَنِعْمَةٌ مِنَ اللّهِ تَعالی یُسْتَرُ بِها الْعَوْراتُ وَ هِیَ کَرامَةٌ أَکْرَمَ اللّهُ بِها ذُرِّیَّةَ آدَمَ علیه السلام ما لَمْ یُکْرِمْ بِها غَیْرَهُمْ وَ هِیَ لِلْمُؤْمِنینَ آلَةٌ لِأَداءِ مَا افْتَرَضَ اللّهُ عَلَیْهِمْ ]

این که برای آن قانونی وضع نموده،دربارۀ لباس هم مقررات بسیار ارزنده ای چه نسبت به ظاهر لباس،چه نسبت به مسائل معنوی آن ارائه نموده که دقت در آن مقررات انسان را متوجه حقیقت دین و کمال آن نموده و به این نکته واقف می کند که اسلام دلسوزترین مکتب برای سعادت بشر و جامع ترین مدرسه برای ادارۀ حیات و زندگی انسان ها است.

او نفرماید (1).

اسلام،مردان را از پوشیدن لباس زنان و زنان را از پوشیدن لباس مردان منع می کند (2)و هم چنین مسلمانان را از پوشیدن لباسی که مخصوص به کفار است،نهی می نماید (3).

امام باقر علیه السلام می فرماید:

جایز نیست زنان شبیه به مردان شوند؛زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله لعنت کرد مردانی که خود را شبیه زنان کنند و زنانی که خود را شبیه مردان بیارایند (4).

امام صادق علیه السلام می فرماید:

خدای عزّ و جل به پیامبری از پیامبرانش وحی فرمود که به مؤمنان بگو:جامۀ دشمنان مرا مپوشید و طعام دشمنان مرا نخورید و به مسلک دشمنان من سلوک ننمایید که شما هم جزء آنان قرار خواهید گرفت (5).

از مجموع روایات استفاده می شود که مردان باید از لباس حریر،ابریشم و طلاباف بپرهیزند و از پوشیدن لباسی که از پوست حیوانات حرام گوشت تهیه شده خودداری کنند و از پوشاندن بدن به لباس زنان و کفار خودداری کنند و مرد و زن سعی کنند از پوشیدن لباس هایی که اسلام به هریک از آنان حرام نموده کناره گیری نمایند و هم چنین بر مردان و زنان لازم است از پوشیدن لباس بدن نما و لباس تنگ و لباسی که محرک شهوت نامحرمان است جداً خودداری نمایند.

ص:33

حیات دنیا خوابست و مرگ بیداری***ز کان حکمت محض است این بلند سخن

هر آنکه بیش خورد کم شود به معنا زآنک*** چراغ کشته شود چون بشد ز حد روغن

میان جامه دلی زنده گر نداری پس ***به نام خواه کفن خوان و خواه پیراهن

ز بهر دنیا چندین عناگری نکند***که می نیرزد این مرده خود بدین شیون

اگر نباشی مردم دد و ستور مباش*** وگر فرشته نباشی مباش اهریمن

مباش غره بدین گنده پیر دانا زآنک*** هزار شوهر کشت و هنوز بکر آن زن

بمیر پیشتر از مرگ تا رسی جایی***که مرگ نیز نیاردت گشت پیراهن

اگر انسان،لحظه ای در منزل گاه با عظمت فکر نشیند و مرغ ملکوتی عقل را در میدان پهناور با عظمت هستی به پرواز آورد و از قلۀ مرتفع اندیشه حقایق را بنگرد، به خود آمده به این نتیجه برسد که دنیا کاروانسرایی بیش نیست و این مکان برای اقامت در اختیار او قرار نگرفته و عن قریب باید توشۀ مادی را بگذارد و به جهان دیگر برود که در آن جهان جز توشۀ معنوی مایۀ دیگری برای دستگیری وجود ندارد و در آنجا باید در دادگاه حضرت الهی حاضر گشته و تمام برنامه های خویش را در محضر حضرت حق جواب گو باشد،در این صورت زندگی مادی را ساده و آسان گرفته و حاضر نیست لحظه ای از عمر را فدای فراهم آوردن پوشاکی

ص:35

و خوراکی غیر ضروری برای جسم کند،سعی می کند،بپوشد و بخورد و فعالیت کند،اما برای خدا و برای تحصیل رضا و خشنودی حضرت دوست،در چنین حالتی حاضر نیست جز در راه او قدم بردارد و می کوشد از آنچه که خلاف خواستۀ محبوب اوست دوری کند.

خود را در تمام حالات مواظبت می کند و هم چون واعظی دلسوز و ناصحی حکیم خود را نصیحت و موعظه کرده و برای دیگران هم از بهترین نمونه های عالی حسنات اخلاقی خواهد بود.

آری،اندیشه در وضع خویش با کمک گیری از اولیا خدا،انسان را بیدار کرده و به علم حقیقی رسانده و به سعادت ابدی متصل می کند.

اولی باید توجه داشت که لباس تن از حق مظلومان و خون دل مسکینان بافته نشده باشد و هر تار و پودش متعلق به محرومی نباشد و آن لباس از طریق فروش مواد احتکاری،مواد حرام و خدعه و حیله با مسلمانان و غصب و زور و ظلم و تجاوز بدست نیامده باشد و داستان لباس،داستان گوهر تاج شاه نباشد که هر ذره اش از خون دل یتیم و فقیر و محروم و مسکین و بیوه زن ساخته شده باشد.

روزی گذشت پادشهی از گذرگهی***فریاد شوق بر سر هر کوی و بام خاست

پرسید زان میانه یکی کودک یتیم*** کاین تابناک چیست که بر تاج پادشاست

آن یک جواب داد چه دانیم ماکه چیست*** پیداست آن قدر که متاعی گرانبهاست

نزدیک رفت پیره زنی گوژپشت و گفت ***این اشک دیده من و خون دل شماست

ما را به رخت و چوب شبانی فریفته است*** این گرگ سالهاست که با گله آشناست

آن پارسا که ده خرد و ملک، رهزن است*** آن پادشا که مال رعیت خورد، گداست

بر قطره سرشک یتیمان نظاره کن ***تا بنگری که روشنی گوهر از کجاست

پروین به کج روان سخن از راستی چه سود ***کو آن چنان کسی که نرنجد زحرف راست(1)

ص:37

آری،لباس نمازگزار مسئلۀ بسیار مهمی است،لباس نمازگزار تار و پودش بافته شده از مایۀ قناعت،انصاف،درستی،صدق،رعایت حلال حق است و لباسی است که از غصب،ظلم،دزدی،تجاوز به حقوق دیگران،رشوه،احتکار، بی انصافی،کلاه برداری به دور است.

لباس نمازگزار،لباسی است که بر اساس خواستۀ مولا بدست آمده و برای رضای مولا پوشیده شده و از هر پیرایه ای جز عنایت و لطف دوست پاک و پاکیزه است و خلاصه لباس نمازگزار،لباس عبودیت است و بس !

در«تفسیر ابو الفتوح رازی»آمده:

مردی به بازار برده فروشان رفت برای خرید برده،برده ای را در مغازه ای دید و قبل از خرید از او سؤال کرد که غذا و لباس و اندازۀ کار تو چیست ؟ او به سؤالات پاسخ گفت:خریدار او را نپسندید،به مغازۀ دیگر رفت برده ای را دید از او پرسید:

چه نوع غذایی خوراک تو است ؟ گفت:هرچه مولا محبت کند.پرسید:چه اندازه کار می کنی ؟ پاسخ داد:آنچه مولا بخواهد.سؤال کرد:چه لباسی می پوشی ؟ جواب داد:آنچه مولا بپسندد.

ای مسلمانان و ای نمازگزاران ! از پوشیدن لباسی که مولا نمی پسندد بپرهیزید و لباس خود را به خصوص به وقت عبادت از نوعی قرار دهید که محبوب مولاست،در پیشگاه مقدس حضرت او در غذا و کار و اخلاق و لباس از یک برده کمتر نباشید !

جامۀ خود را جامۀ غرور و تکبر و فخرفروشی قرار ندهید،از جامه ای که شما را به سوی رذایل اخلاقی می کشد خودداری کنید،جامۀ خود را جامۀ ادب،وقار، محبت،خدمت،شرف،پاکی،فضیلت و تواضع و انکسار و عرفان قرار دهید، آری،جامۀ عارفانه بپوشید.

ص:38

به قول پروین اعتصامی:

به درویشی بزرگی جامه ای داد***که این خلقان بنه کز دوشت افتاد

چرا بر خویش پیچی ژنده و دلق*** چو می بخشند کفش و جامه ات خلق

چو خود عوری چرا بخشی قبا را*** چو رنجوری چرا ریزی دوا را

کسی را قدرت بذل و کرم بود*** که دیناریش در جای درم بود

بگفت ای دوست از صاحبدلان باش*** بجان پرداز و با تن سرگران باش

تن خاکی به پیراهن نیرزد*** وگر ارزد به چشم من نیرزد

ره تن را بزن تا جان بماند*** ببند این دیو تا ایمان بماند

قبایی را که سر مغرور دارد*** تن آن بهتر که از خود دور دارد

در هنگام ورود به جهان پرمنفعت نماز باید توجه داشت که بیداران راه حق و عاشقان واصل و عارفان کامل بر اساس استفاده از مسائل وحی و گفتار نوربخش انبیا و امامان علیهم السلام معتقد به پوشش دو نوع لباس به وسیلۀ نمازگزارند:یکی برای پوشش ظاهر به عنوان ستر عورت و دیگر برای پوشش باطن به عنوان آراستگی جان.

ص:39

در این زمینه در کتاب«معراج السالکین و صلاة العارفین»چنین آمده است:

فصل پنجم در ستر عورت است و آن نزد عامه ستر مقابح بدن است از ناظر محترم و در حال صلاة و در نزد خاصه ستر مقابح اعمال است به لباس تقوا که خیر البسه است مطلقاً و در وقت حضور در محضر بالخصوص و در نزد اخص خواص ستر مقابح نفوس است به لباس عفاف و در نزد اهل ایمان ستر مقابح قلوب است به لباس طمأنینه و در نزد اهل معرفت و کشف ستر مقابح سرّ است به لباس شهود و در نزد اهل ولایت ستر مقابح سرّ است به لباس تمکین و سالک چون بدین مقام رسید، ستر جمیع عورات خود را نموده و لایق محضر شده و از برای او دوام حضور است.

و حق تعالی جلت رحمته و وسعت ستّاریته،ستّار جمیع عورات و مقابح خلق است.

این گونه بشر را به البسۀ گوناگون که آن ها را از مقابح ظاهریۀ بدنیه ستر نماید مورد محبت قرار داده و مقابح اعمال او را به پردۀ ملکوت ستر فرموده و اگر این پردۀ ستّاریت ملکوتیه بر صور اعمال ما بندگان نبود و صور غیبیۀ آن ها ظاهر می شد،در همین عالم رسوا و خوار می شدیم.

آری،اگر رحمت و عنایت و لطف و کرم و آقایی و بزرگواری او نسبت به ما نبود،ما در میان خلق جایی و محلی برای زندگی نداشتیم،اما حق تعالی جلت عظمته خود قبائح اعمال ما را از انظار اهل عالم مستور فرموده و ستر نموده مقابح اخلاقی و ملکوت خبیثۀ ما را به این صورت معتدلۀ مستقیمۀ ملکیه و اگر این ستر را هتک فرموده بود و صور ملکات اخلاق ظاهر می شد،هریک به یک با آن ملکیۀ باطنیه بودیم،چنانچه در غیر این عالم که وقت ظهور سرایر امت و روز بروز ملکات است،چنین خواهد گردید.

ص:40

و فی الحدیث:

قَال رسول اللّه صلی الله علیه و آله:تُحْشَرُ عَشْرَةُ أَصْنافٍ مِنْ امّتی أشْتاتاً قَدْ مَیَّزَهُمُ اللّهُ تعالی مِنَ الْمُسْلِمینَ وَ بَدَّلَ صورهم فَبَعْضُهُم عَلی صُوْرَةِ القِرَدَةِ و بعضهم علی صُورَةِ الْخَنازیر.. (1).

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:مردم در قیامت به ده صورت محشور می شوند که خداوند آنها را از مسلمانان جدا کرده و صورتشان را تبدیل می کند،بعضی از ایشان به صورت میمون محشور می شوند و بعضی به صورت خوکها.

از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله روایت شده:

متکبر،محشور شود به صورت مورچۀ ضعیفی و پایمال خلایق گردد،تا مردم از حساب فارغ شوند. (2)بالجمله این صورت انسانیه پردۀ ستّاریت حق است به روی عورات باطنیه، چنانچه ستر مقابح قلوب و اسرار را فرماید به ستّاریت افعالیه و اسمائیه و ذاتیه،از همۀ موجودات ملکیه و ملکوتیه به حسب مراتب آن ها.

و بر سالک سبیل آخرت و مجاهد فی سبیل اللّه لازم است که ستر عورات باطنیه و سریۀ خود را بنماید تمسک به مقام غفاریت و ستّاریت حق و حقیقت توبه و ورود به منزل انابه خود و عورات خود را مستور نماید.

سالک الی اللّه و مجاهد طریق معرفت در هیچ حالی از وظیفۀ عبودیت و حفظ محضر ربوبیت جلت عظمته غفلت نکند،حتی در امور عادیه و آداب معاشرت، حظّ قلوب و ارواح را عطا کند و حق تعالی و نعم و عطیات او را در هر چیز مشاهده کند.

ص:41

پس در وقت پوشیدن لباس ظاهر از لباس تقوا و ایمان که خیر البسه هستند غفلت نکند و چنانچه با لباس ظاهر ستر عورت ظاهری کند،با آن البسه ستر عورات باطنیه نماید که قباحت و زشتی آن ها بالاتر است.

و کرامات حق تعالی و الطاف آن ذات مقدس را منظور کند و لباس ظاهر را برای ادای عبودیت و لباس باطن را برای آداب حضور در محضر ربوبیت بپوشد و در البسۀ ظاهریه و باطنیه،بهترین آن ها او را به یاد حق آورد و از ذکر او غافل نکند.

پس در ماده و هیئت لباس ظاهر،اختیار چیزی کند که اسباب سرکشی نفس نشود و مورث غفلت از حق نگردد و او را در زمرۀ اصحاب عجب و ریا و مفاخرت و تکبر و تزین منسلک نکند و ملتفت باشد که رکون به دنیا حتی در این امور،در قلب تأثیرات غریبی می گذارد که موجب هلاکت آن است.

و بداند که این آثاری که در نفس به واسطۀ بعض البسۀ فاخره حاصل می شود از آفات دین و قسوت قلب است که خود از امهات امراض باطنیه است.

و در البسۀ باطنیه خیلی اهتمام کند که شیطان و نفس اماره را در آن ها تصرفی نشود و او را مبتلا به عجب و ریا و سرکشی و افتخار نکند و بر بندگان خدا به دین خود و یا تقوا و طاعت و کمال و معرفت و علم افتخار ننماید و تکبر نفروشد و از عواقب امر خود و مکر اللّه ایمن نباشد و بندگان خدا را هرچند در لباس اوباش و اهل معصیت هستند،حقیر نشمارد که این ها از مهلکات نفس است و موجب عجب به ایمان و اخلاق و اعمال است که سرچشمۀ همۀ مفاسد است.

و در وقت پوشیدن لباس،متذکر حق شود و رحمت های ظاهرۀ او را که از جملۀ آن ها شرّ ذنوب و فضایح است به یاد آرد و با حق تعالی به اخلاص و صدق معامله کند و ظاهر را به ستر طاعت و باطن را به ستر خوف و رهبت مزین نماید و متذکر عنایات حق شود که اسباب ستر عورات ظاهره و باطنه را مرحمت فرموده و راه

ص:42

توبه و انابه را به روی بندگان مفتوح فرموده که به ستر ستّاری و غفاری حق خود را مستور کرده و عیوب خویش را بپوشانند و چنانچه حق تعالی ستّار عیوب بندگان است،ستّاران را دوست دارد و از هتک ستور بیزار است.

پس سالک الی اللّه،ستّار عیوب بندگان خدا است و عمر خود را در کشف سرّ مردم تلف نکند و چشم خود را از عورات و عیوب بندگان خدا بپوشد و هتک ستر نکرده و پردۀ ناموس احدی را ندرد،چنانچه خداوند ستّار،ستر عیوب او را که از دیگران بزرگ تر و فضیح تر است فرموده و بترسید از این که اگر پردۀ عیوب کسی را بدرد،حق تعالی پردۀ ستّاریت از بعض اعمال و اخلاق او بردارد و در میان جمع او را رسوا و خوار گرداند.

و مسافر طریق آخرت،مطالعه در عیوب و عورات،او را از عیوب دیگران مشغول می کند و تجسس اموری که به حال او فائده ندارد یا ضرر دارد نمی کند و عمل خود را رأس المال تجارت دیگران قرار نمی دهد آن هم به واسطۀ غیبت و هتک ستر و از عیوب و ذنوب خود هیچ گاه نسیان نمی کند که نسیان گناهان از بزرگ ترین عقوبات حق است در دنیا که انسان را از جبران آن ها باز می دارد و از بزرگ ترین اسباب عقاب در آخرت است و تا بندۀ خدا به طاعت حق و مداقه در اعمال خود و مطالعه در معایب نفس مشغول است و از آنچه در دین خدا عار است برکنار باشد،از آفات دور و در دریای رحمت حق مستغرق و به گوهرهای حکمت فائز است و اگر نسیان ذنوب خود کرد و از معایب خود غفلت ورزید و خودبین و خودخواه شد و اعتماد به حول و قوۀ خود کرد،رستگاری نخواهد دید و به فلاح نایل نخواهد شد.

ای محبوب محبان ! ای خالق مهربان ! ای آمرزندۀ گناهان ! سراسر وجودم و تمام هستیم و همۀ موجودیتم از عیب و علت و از عوامل عار و ننگ موج می زند،

ص:43

اگر پرده پوشی تو نبود،اگر لباس ستّاری و غفاری بر من نمی پوشاندی،کدام یک از بندگانت حاضر بودند جواب سلام مرا بدهند و کدام یک آماده بودند با من معاشرت کنند و چه انسانی حاضر بود به من خدمت نماید ؟

پرده پوشی تو باعث شده که من در بین خلق تو صاحب وجاهت و آبرو باشم و بندگانت خیال کنند که من هم بنده ای از بندگان خوب توام،وای بر من ! آه بر من ! حسرت و اندوه و غم از من که دچار چه بلای بزرگی هستم،بلای دو صورت بودن، سیرتم غرق در خبث و پلیدی و آلودگی،صورتم غرق در ادب و وقار و بندگی،در حالی که تو از من خواسته ای باطنم از ظاهرم بهتر باشد،وای بر من از روزی که پرده ها برداشته شود و تمام عیوب و نواقص باطن آشکار گردد ! آه بر من از روزی که در دادگاه تو حاضر شوم و قاضی من تو و انبیا و ائمۀ معصومین علیهم السلام باشند ! ای معشوق ! همان طور که در دنیا آبرویم را حفظ کردی و لباس ستّاری بر باطن من پوشاندی،در آخرت هم آبروی این عبد ذلیل را حفظ کن و مگذار در میان بندگانت،به خصوص در محضر انبیا و اولیا رسوا گردد.

خودش،پوشیده به انواع البسۀ پرقیمت باشد،ولی در جامعه عده ای زندگی کنند که از فراهم آوردن حد اقل لباس برای خود و فرزندانشان عاجز باشند !!

اندازه گیری در مسائل مالی و اندازه نگاه داشتن در برخورد به مال برای هر مؤمنی لازم است،مراعات عدالت و میانه روی،حقیقتی است که اسلام بر آن تأکید فراوان دارد:

عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ:لا یَذُوقُ الْمَرْءُ مِنْ حَقیقَةِ الْإیمانِ حَتّیٰ یَکُونُ فیهِ ثَلاثُ خِصالٍ:

الْفِقْهُ فِی الدّینِ،وَ الصَّبْرُ عَلَی الْمَصائِبِ وَ حُسْنُ التَّقْدیرِ فِی الْمَعَاشِ (1).

علی علیه السلام فرمود،مرد،حقیقت ایمان را نمی چشد،مگر در او سه خصلت باشد:فهم در دین،ایستادگی در برابر مصائب،نیکو اندازه نگاه داشتن در معاش.

عَنْ أَبی عبد اللّه علیه السلام قَالَ:إِنَّ الْقَصْدَ أَمْرٌ یُحِبُّهُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّ السَّرْفَ أمرٌ یُبْغِضُهُ حَتّیٰ طَرْحِکَ النَّواةَ فَإِنَّها تَصْلِحُ لِشَْئٍ وَ حَتّیٰ صَبِّکَ فَضْلَ شَرابِکَ (2).

امام صادق علیه السلام فرمود:میانه روی حقیقتی است که محبوب خدا است و زیاده روی برنامه ای است که مبغوض حق است تا جایی که هسته ای را به دور بیندازی،هسته ای که به درد کاری می خورد و تا جایی که زیادی آب آشامیدنی خود را بر زمین بریزی.

انسان با وجدان وقتی تاریخ رقّت بار جنس مؤنث را می خواند و هنگامی که تاریخ جنایاتی که بر این موجود پاک سرشت رفته مطالعه می کند،از شدت ترس و خجالت بر خود می لرزد !

ملت های جدا از مکتب الهی در هیچ زمینه ای با جنس مؤنث رفتار درست و صحیح نداشتند و قضاوت آنان نسبت به این موجود شریف و اعمال و رفتاری که در برابر او داشتند از حدود آدمیت و کرامت و شرف خارج بود !!

در این زمینه کتاب های زیادی در شرق و غرب و به خصوص به وسیله متفکران مسلمان نوشته شده و توضیح وضع زن از حدود این رساله خارج است،ولی به تناسب نظر اسلام دربارۀ جنس زن و لباس و زینت او و این که به چه کسانی محرم است و به چه افرادی نامحرم است و بر او حرام است خود را در معرض تماشای آنان قرار دهد،لازم می دانم دورنمایی از زندگی او را در میان اقوام از حق بی خبر در این جزوه و نوشتار بیاورم،تا بر خوانندگان عزیز معلوم شود که تنها مکتبی که شخصیت والای زن را در تمام شؤون و جهات حیات حفظ کرده و علاقۀ شدید به تکامل این جنس در راه الهی دارد،مکتب حیات بخش و سعادت آفرین اسلام است.

در کتب زیادی که در این زمینه نوشته شده (1)می خوانیم:

ملل بی خبر از مکتب وحی دربارۀ زن می گفتند:زن وسیله ای است برای ادارۀ زندگی مرد که هم چون یکی از وسایل در اختیارش گذاشته شده و وظیفۀ او تهیه کردن اسباب خوشی و هوس رانی مرد و زاییدن فرزند و خدمت در خانواده است !!

برای این جنس،خواندن و نوشتن،تعلیم و تعلم و فهمیدن خطرناک است،از

ص:46

خانه بیرون رفتن او مطلقاً موجب فساد است،برای او جایی بهتر از چهار دیوار خانه نیست،نباید هیچ گونه اختیاری داشته باشد،در برابر مرد-که فعال ما یشاء است-باید موجودی بی اراده باشد !

در ممالک مسیحی کار تفریط در نظریه نسبت به جنس زن به جایی رسیده بود که می گفتند:

زن را باید مانند دهان سگ دهنه بند زد و می گفتند:روح زن از روح ملکوتی جداست و بحث داشتند که آیا روح او بشری هست یا نه ؟!

در آفریقا زن،حکم کالا و ثروت را داشت و برای مرد به منزلۀ گاو و گوسفند بود.هرکس زن بیشتری داشت در حقیقت ثروتمندتر بود،خرید و فروش زن و بکار گرفتن او برای شخم زدن زمین امری عادی بود !

در کلده و بابل،زنان را مانند سایر کالاها می فروختند و هر سال بازاری برای این کار داشتند که دختران به سن ازدواج رسیده را بفروشند.

در ایران تنها معادل بیست من جو برای زن،حقّ ملکیت بود و از حقّ دیگری جز بهره کشی مرد برخوردار نبود !

در هندوستان،دختر را از سن پنج سالگی شوهر می دادند و برای آن ها حقّی قائل نبودند،حیات زن و هستی او از طفیل حیاتِ مرد بود و گاهی او را با جسد شوهرش یک جا می سوزاندند !!

در چین و تبت،زن را به جز کارهای سنگین در خانه حقّی نبود و برای کم کردن قدرت راه رفتن او از ابتدا پایش را در قالب آهنی می گذاشتند که از رشد و نمو باز بماند !!

در یونان،جنس زن وضع بسیار بدی داشت،در صورت سه بار پشت سر هم

ص:47

دختر زاییدن محکوم به اعدام گشته و به چوبۀ دار سپرده می شد !!

در عربستان که بعداً نور اسلام از آن تابید و بزرگ ترین کانون های دینی شد،زن پست ترین مخلوق بود و اصولاً دختر ننگی بود که دامن گیر پدر می شد و باید با کشتن یا زنده به گور کردن او این ننگ شسته می شد:

[ وَ إِذٰا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثیٰ ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ کَظِیمٌ* یَتَوٰاریٰ مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ مٰا بُشِّرَ بِهِ أَ یُمْسِکُهُ عَلیٰ هُونٍ أَمْ یَدُسُّهُ فِی التُّرٰابِ ] (1).

و چون یکی از آنان را به [ ولادت ] دختر مژده دهند [ از شدت خشم ] چهره اش سیاه گردد و درونش از غصه و اندوه لبریز و آکنده شود ! ! به سبب مژدۀ بدی که به او داده اند،از قوم و قبیله اش [ در جایی که او را نبینند ] پنهان می شود [ و نسبت به این پیش آمد در اندیشه ای سخت فرو می رود که ] آیا آن دختر را با خواری نگه دارد یا به زور،زنده به گورش کند ؟ !

تعدد زوجات بسته به تمکّن و اندازۀ شهوت رانی مرد بود،زن از ارث و تمام حقوق محروم بود و چون شوهرش می مرد خود او جزء ما ترک میت به پسر بزرگ می رسید و او اختیار داشت که زن پدر را برای خود بگیرد،یا به هرکس میل دارد ببخشد.مردم عرب برای این موجود بزرگ ارزشی بیش از اسب و شتر قائل نبودند،زن در این قوم یکی از آلات آسایش و وسایل خوش گذرانی و عیش و عشرت مرد بود !!

و ملل بی دین و به قول معروف متمدن از قرن هیجدهم بر سر زن آوردند و این بلا دامن گیر تمام ممالک شرقی و غربی شد،بسیار بدتر از بلاهایی بود که جوامع قبل از اسلام بر سر زن آوردند.

زن در قرون اخیر فقط و فقط به منظور کالای شهوت و بهره گرفتن از او برای جاسوسی و پر کردن جیب بی غیرتان ملل و ستمگران و زورمندان مورد توجه قرار گرفت،آزادی بدون قید و شرط به او داده شد،از خانه برای ارضای اهداف شیطانی به کوچه و بازار،به مدرسه و اداره و به مراکز خوش گذرانی و عیش و نوش کشیده شد !! برای انواع بهره کشی ها به رادیو،تلویزیون،تأتر،پردۀ سینما کشیده شد،به عالی ترین برنامۀ الهی او که حجاب و پوشیده بودن از نامحرمان بود و در سایۀ این حقیقت شرف و غیرت و عفت و حیا و پاکی و ادب و وقار او حفظ می شد،حمله شدید شد و بی فضیلتان و بی غیرتان هم چون خوک و گرگ گرسنه به پردۀ الهی حجاب او حمله کردند و از این رهگذر ضربات غیر قابل جبران به تمام شؤون آدمیت زدند؛فساد را از طریق بی حجابی و بی عفتی به تمام شؤون حیات کشاندند و نظام عالی حیات را از این رهگذر دستخوش انواع خطرات قرار دادند، هجومی که تمدن جاهلی از طریق بی حجابی به انبیا و فرهنگ الهی برد در تمام ادوار تاریخ بی سابقه بود،بسیاری از شکست های مادی و معنوی بشر معلول بی بند و باری جنس زن شد و ای کاش در تمام جهان این جنس والای به پستی کشیده بفهمد که چه بلای بزرگی به سر او آمده ؟!

محمد قطب-که از دانشمندان معروف کشور مصر است و در بسیاری از مسائل اسلامی تألیفات ارزنده ای دارد و مردی دنیا دیده و بینا بود-در این زمینه در کتاب پر ارزش«جاهلیت قرن بیستم»که یکی از بهترین نوشته های اوست می نویسد:

در این زمان های اخیر فساد اخلاقی در زمینۀ مسائل جنسی تا اعماق پی و درون

ص:49

استخوان اجتماع فرانسوی نفوذ کرده و جنگ جهانی دوّم به هنگامی شروع شد که کشور فرانسه به صورت مرکز فحشای بزرگی در مرداب فساد جنسی غوطه ور شده بود و در نتیجۀ بروز چنین وضع اسف بار بود که فرانسه در ظرف چند روز از پا در آمد و این سقوط و زبونی نه از آن جهت بود که فرانسه اسلحه و ساز و برگ جنگ نداشت؛زیرا در آن تاریخ تازه ترین و مؤثرترین سلاح های جنگی در اختیار آن کشور بود و استحکامات خط«ماژینو»استوارترین سدی بود که تا آن زمان پدید آمده بود، آری،این سقوط ارتباطی به ساز و برگ جنگ و استحکامات جنگی نداشت،بلکه مربوط به فقدان روحیۀ رزم جویی و ضعف احساس شرف و غیرت و عزت بود، مربوط به ترس و وحشت از ویران شدن رقاص خانه ها و کاباره های پاریس زیر بمب های نیروی هوایی آلمان بود و به همین جهت در ظرف مدتی کوتاه که از دو هفته تجاوز نمی کرد،به زانوی خضوع و تسلیم درآمد.

اما آمریکا:کندی رئیس جمهور ایالات متحده در تصریح خطیر خود (در سال 1962 م) خاطر نشان ساخت که آمریکا در خطر است؛زیرا نسل جوان این سرزمین سست و تنبل و فاسد و مستغرق در غرقابۀ شهوات است و قدرت تحمل بار مسؤولیتی را که بر دوش آن نهاده اند ندارند و در میان هر هفت جوانی که برای سربازی عرضه می شود،شش تن از آن هفت تن فاقد صلاحیتند؛زیرا شهوت رانی لیاقت مزاجی و روحی ایشان را تباه کرده است.

اما انگلستان:شاید برای نشان دادن شاخص فساد در این امپراتوری اشاره به لایحۀ قانونی شناختن هم جنس بازی و به خطر افکندن اسرار نظامی دولت در برابر کام گرفتن وزیر جنگ بریتانیا از زنی روسپی کافی باشد !!

اما روسیه:رئیس جمهور روسیه (در سال 1962 م) خاطر نشان ساخت که آیندۀ روسیه در خطر است و آیندۀ جوانان روس اطمینان بخش نیست؛زیرا نسل

ص:50

جوان در این مملکت دستخوش سستی و فساد شده و در منجلاب شهوات غوطه ور گشته است.

اما مترقی ترین کشورهای جهان یعنی دولت های شمال اروپا:در این کشورها با جوانانی عاصی و بی بند و بار مواجه می شویم که با استعمال حشیش و افیون قدرت های خلاقۀ خود را تباه می سازند و با تشکیل باندهای خطرناک به منظور دزدی و قتل و هتک ناموس امنیت دولت و خاطر علمای اجتماع را پریشان می کنند.

این مفاسد که نمونه هایی از آن را مورد اشاره قرار دادیم تنها در یک جنبه از جوانب حیات،یعنی جنبۀ جنسی بود،ولی از این رهگذر خطرناک این مفاسد از این حد و جنبه گذشته و به سائر شؤون حیات هم سرایت کرده است.

در آمریکا باندهایی از بزرگان و دانشمندان از طبقۀ وکلای دادگستری و پزشکان و نویسندگان و رجال قانون وجود دارند که کار و برنامۀ ایشان فراهم ساختن وسایل زنا برای مقاصد و اغراض قانونی است.

چنان که می دانیم در استیت های کاتولیکی آمریکا اقدام به طلاق جز در مورد ارتکاب زنا از طرف زن یا شوهر روا نیست و تنها در این صورت است که زن یا شوهر به استناد آنکه همسرش مرتکب آن عمل ناروا شده می تواند مطالبۀ طلاق کند.

روی همین اصل،هریک از زوجین که مایل به ادامۀ زندگی زناشویی نباشد متوسل به آن باندها می شود تا همسرش را به ارتکاب زنا وادارند و در همان حال او را تسلیم پلیس کنند و مدارک قانونی طلاق گرفتن را در اختیار او قرار دهند و دستمزد خود را در برابر انجام آن خدمت دریافت نمایند.

هم چنین در آمریکا باندهایی وجود دارند که کارشان فروختن دختران است، فروختن دختران به توانگران و ثروتمندان از اهالی اروپا که طالب این متاعند و ثمن

ص:51

مطلوب و مرغوبی در برابر آن می پردازند.

و این همه از برکات هجوم به شخصیت والای زن و دریدن پردۀ عفت و عصمت و حیا و شرم و حجاب او نصیب بشریت در این دوره ها گشته،انقلاب صنعتی و آثار و تبعات آن،از قبیل پاشیده شدن خانواده و نظامات خانوادگی،هجرت جوانان مجرّد از ده به شهر و از میان رفتن حدود و قیود سابق و عدم قدرت جوانان بر تشکیل خانواده به علت کمی درآمد و سقوط جوانان در ورطۀ زنا به علت سهولت این عمل قبیح و دشواری ازدواج از عوامل مهمی است که فساد را توسعه داد و در این زمینه از جنس زن کمک مهمی گرفته شد !!

ورود و شرکت زن در کارها و کارخانه ها و ابتذال اخلاقی و آلودگی زن در راه تحصیل معیشت ضروری و مبارزه اش در راه تأمین مساوات کامل با مرد حتی مساوات در فسق و فجور این وضع خطرناک را برای بشریت به ارمغان آورد، صهیونیزم بین المللی با فراهم آوردن انواع و به خصوص با کمک گیری از جنس زن چه در عالم نظریات و چه در زندگی واقع بر ابعاد فساد و جنایت افزود !!

مارکس و فروید و درکایم که از این باند مخوف بودند،به عنوان ارائۀ نظریات علمی به فرو کاستن و خوار شمردن اخلاق همت گماشتند و هریک به نوبۀ خود و از طریق مخصوص به خود زن را به بیرون شدن از حریم حیا و فعالیت جنسی فرا خواندند تا او را به آسانی در دسترس مرد قرار دهند و در منجلاب شهوات حیوانی غوطه ور سازند.

سپس سینما که خود اساساً صنعتی یهودی است با همکاری تلویزیون و رادیو در افزایش انواع بی بند و باری جنسی و سقوط در غرقابۀ شهوات حیوانی نقش مؤثر را ایفا نمود و سالن های مد و آرایش و آداب اجتماعی قائم بر اساس اختلاط و آمیزش پسران و دختران، لاابالی گری و عنان گسیختگی را به منتهای شدت

ص:52

و حدت خود رهبری کرد !!

آمار خودکشی ها بر اثر شکست در روابط عشق،آمار فحشا و منکرات،آمار زنا، فرار دختران و پسران از خانه و خانواده،به هم پاشیدن نظامات خانوادگی،روابط نامشروع زنان شوهردار با مردان بی غیرت،سقط جنین،اعتیادهای خطرناک و بسیاری از مفاسد و بلاهای خانمان سوز،نود و نه درصدش معلول وضع غیر الهی و غیر انسانی زن در ممالک عالم است و این وضع خطرناکی که برای زن پیش آمده معلول فرهنگ قرون اخیر و بی بند و باری این جنس لطیف و شریف در جوامع است.

اسلام می گوید:

مادری که به دهان فرزند خود پستان می گذارد،در برابر هر مکیدنی که از طرف طفل صورت می گیرد،او معادل ثواب آزاد کردن یک بنده از اولاد اسماعیل در راه خدا دارد !!

اسلام می گوید:

دختر به منزلۀ در رحمت الهی است که به روی یک خانه باز شده.اسلام برای زن حقوقی مقرر فرموده که مطالعۀ آن حقوق آدمی را به اعجاب سخت وامی دارد.

اسلام برای ایمان و عمل زن در فردای قیامت مزد و اجر ثوابی معادل با ثواب ایمان و عمل مرد قرار داده است.

شخصیت زن در پیشگاه الهی بستگی به ایمان و اسلام و عمل صالح او دارد و در این زمینه بین زن و مرد فرقی نیست.

زن در اسلام استعداد یافتن مقام با عظمت عصمت را دارد و اسلام در این زمینه نمونه های با عظمتی هم چون مریم کبری،فاطمۀ زهرا و زینب بزرگوار نشان می دهد.

قسمتی از آیات قرآن و روایات اسلامی نشان دهندۀ شخصیت زن و تربیت یافتگانی از جنس زن است که آدمی در دقت کردن در آن آیات و روایات به شخصیت والای زن و عظمت این موجود عالی بیش از پیش پی می برد.

اسلام،توجه به زن را از هنگام ولادت او تا همسر بودنش در خانه و به هنگام رعایت حق از اخلاق عالی انبیا می داند.

اسلام،تجاوز به حقوق زن و شخصیت او را از اعظم گناهان شمرده و بدرفتاری با زن را ظلم فاحش می داند.

ص:54

اسلام،بهشت را زیر پای مادران می داند (1)و عاق مادر و پدر را از رحمت حق محروم معرفی کرده است (2).

اسلام برای پاک ماندن محیط پرقیمت خانه و پاک ماندن محیط اجتماع از هر نوع گناه و آلودگی از زن می خواهد که ادب،عفت،وقار،کرامت،اصالت،شرافت و آداب الهی و انسانی خود را حفظ کند و برای این که بستر فساد و گناه و شهوت گسترده نگردد،از خودنمایی و عشوه گری و جلب توجه نامحرمان،خودداری کرده و تقوای الهی را مراعات نماید.

در اسلام،ارزش و شخصیت زن به پاکی و تقوا و عفت اوست و حضرت زهرا علیها السلام قیمت و اعتبار زن را در این می دانند که با نامحرمان در رابطه نباشد !!

زنان باید بدانند که قوانینی که در مسئلۀ عفت و عصمت و لباس و زینت از طرف مولای عالم حضرت حق برای آنان وضع شده در درجۀ اوّل به مصلحت خود آنان و در مرحلۀ بعد به مصلحت خانه و اجتماع بوده و باید توجه کنند که گریز از آن قوانین این همه بلا و مصیبت و ضربه های غیر قابل جبران برای امت اسلامی به بار آورد.

بر یک زن مسلمان واجب است که هم چون خدیجه و زهرا و زینب کبری و آسیه و مریم زندگی کرده و در همۀ شؤون حیات،حافظ شرف و غیرت و حمیت و عفت و تقوا باشد.

شخصیت زن بستگی به علم و تقوا و سلامت و پاکی او در همۀ شؤون حیات دارد.

زن،زن است،یعنی انسان و آدم است،یعنی خلیفۀ خدا در روی زمین است،

ص:55

یعنی مادر است،یعنی منبع تربیت بنی آدم است،یعنی مادر انبیا و امامان علیهم السلام و رحم پاک او جایگاه رشد حکیمان و عارفان و فیلسوفان و اندیشمندان و مؤدبان به آداب الهی است و چه فرق عظیم و بزرگی است بین این گونه زنان و آنان که عروسک شهوات بی غیرتان و بی شرف های روزگارند !!

قرآن مجید اجازه نمی دهد که زنان،لباس و زینت خود را در معرض دید نامحرمان بگذارند و آن گونه با مرد نامحرم حرف بزنند که دل نامحرم را از حالت طبیعی خارج کنند و آن گونه راه بروند که غریبه ها از داشتن زینت آنان آگاه شوند و عطر زده از منزل،خارج گشته تا جلب توجه مردان غریبه کنند !!

زن در اسلام موجودی الهی است و در خانه و اجتماع باید رنگ خدایی او حفظ شود و از دستبرد نامحرمان و صاحبان شهوت و رذایل مصون بماند،در این زمینه به آیات قرآن کریم و روایات پرارزش اسلامی مراجعه کنید.

زن در اسلام موجودی اصیل و حقیقی است نه وجودی طفیلی و تبعی،از این جهت دارای حقوق عالی است و مردان ملزم هستند که حقوق مالی،فطری، طبیعی،زناشویی،ارثی،اخلاقی و اسلامی زن را به احسن وجه رعایت کنند؛ نفقه،لباس،مسکن،ادای حق زناشویی واقعیت هایی هستند که بر مرد واجب است نسبت به زن رعایت نمایند.

آنان که خدا اجازه نمی دهد بگذارد؛زن برای ادای احترام به احکام الهی و عمل کردن به دستورهای حضرت حق چاره ای جز حجاب ندارد،در حقیقت حصار تقوای ابدی اوست و منافع حجاب برای خودش و اهل خانه و به خصوص جامعه قابل شمردن و احصا نیست.

رعایت حجاب،یعنی رعایت وحی،رعایت زحمات صد و بیست و چهار هزار پیامبر،رعایت کوشش های امامان و فقیهان و عارفان و حکیمان !!

رعایت حجاب،یعنی رعایت عفت،عصمت،اخلاق،شرف،عظمت، شخصیت !!

رعایت حجاب،یعنی پیش گیری از به هم خوردن نظام خانواده ها،پیش گیری از زنا،پیش گیری از فحشا و منکرات،پیشگیری از روابط نامشروع یعنی جلوگیری از ازدیاد طلاق،پیشگیری از تمام امور شیطانی.

حجاب،حکم صریح قرآن در آیات متعددی در سورۀ نور،حجرات و انعام است و منکر آن به خاطر انکار ضروری اسلام بدون شک کافر و نجس و خارج از حدود اسلام و ایمان است.

[ وَ قُلْ لِلْمُؤْمِنٰاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصٰارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لاٰ یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلاّٰ مٰا ظَهَرَ مِنْهٰا وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلیٰ جُیُوبِهِنَّ وَ لاٰ یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلاّٰ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبٰائِهِنَّ أَوْ آبٰاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنٰائِهِنَّ أَوْ أَبْنٰاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوٰانِهِنَّ أَوْ بَنِی إِخْوٰانِهِنَّ أَوْ بَنِی أَخَوٰاتِهِنَّ أَوْ نِسٰائِهِنَّ أَوْ مٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُهُنَّ أَوِ التّٰابِعِینَ غَیْرِ أُولِی الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجٰالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلیٰ عَوْرٰاتِ النِّسٰاءِ وَ لاٰ یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مٰا یُخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنَّ وَ تُوبُوا إِلَی اللّٰهِ

ص:57

جَمِیعاً أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ] (1).

و به زنان باایمان بگو:چشمان خود را از آنچه حرام است فرو بندند، و شرمگاه خود را حفظ کنند،و زینت خود را [ مانند لباس های زیبا،گوشواره و گردن بند ] مگر مقداری که [ طبیعتاً مانند انگشتر و حنا و سرمه،بر دست و صورت ] پیداست [ در برابر کسی ] آشکار نکنند،و [ برای پوشاندن گردن و سینه ] مقنعه های خود را به روی گریبان هایشان بیندازند،و زینت خود را آشکار نکنند مگر برای شوهرانشان،یا پدرانشان،یا پدران شوهرانشان،یا پسرانشان،یا پسران شوهرانشان،یا برادرانشان،یا پسران برادرانشان،یا پسران خواهرانشان،یا زنان [ هم کیش خود ] شان،یا بردگان زر خریدشان، یا خدمتکارانشان از مردانی که ساده لوح و کم عقل اند و نیاز شهوانی حس نمی کنند،یا کودکانی که [ به سنّ تمیز دادن خوب و بد نسبت به امیال جنسی ] نرسیده اند.و زنان نباید پاهایشان را [ هنگام راه رفتن آن گونه ] به زمین بزنند تا آنچه از زینت هایشان پنهان می دارند [ به وسیلۀ نامحرمان ] شناخته شود.

و [ شما ] ای مؤمنان ! همگی به سوی خدا بازگردید تا رستگار شوید.

از آنجا که خاندان رسالت و همسران پیامبر صلی الله علیه و آله برای تمام امت معیار هستند، دستورهایی که در قرآن به همسران رسول اکرم صلی الله علیه و آله داده شد در حقیقت به تمام زنان داده شد،در قرآن مجید به زنان پیامبر صلی الله علیه و آله بزرگ دستور صریح و اکید نسبت به حجاب می دهد و رعایت وجوب مسئلۀ پوشش در آن حدی که ناظر و بیننده به طمع نیفتد و نحوۀ سخن گفتن در کیفیتی که قلوب مریض حالی به حالی نشوند

ص:58

نسبت به زنان پیامبر صلی الله علیه و آله و تمام زنان امت عمومیت دارد و بر زنان مسلمان واجب حتمی است که از دستورهای حق نسبت به زنان پیامبر صلی الله علیه و آله در مسئلۀ حجاب و عفت و گفتار و دستورهای حق نسبت به خودشان پیروی کنند.

[ یٰا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْوٰاجِکَ وَ بَنٰاتِکَ وَ نِسٰاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ ذٰلِکَ أَدْنیٰ أَنْ یُعْرَفْنَ فَلاٰ یُؤْذَیْنَ وَ کٰانَ اللّٰهُ غَفُوراً رَحِیماً ] (1).

ای پیامبر ! به همسرانت و دخترانت و همسران کسانی که مؤمن هستند بگو:

چادرهایشان را بر خود فرو پوشند [ تا بدن و آرایش و زیورهایشان در برابر دید نامحرمان قرار نگیرد.] این [ پوشش ] به این که [ به عفت و پاکدامنی ] شناخته شوند نزدیک تر است،و در نتیجه [ از سوی اهل فسق و فجور ] مورد آزار قرار نخواهند گرفت و خدا همواره بسیار آمرزنده و مهربان است.

این که در ترجمۀ آیه بدین گونه آورده شد:پوشش های خود را بر تمام قامت بپوشید.بر اساس ترجمۀ لغت جلباب در کتاب لغوی«المنجد»است،آنجا که می گوید:

الجلباب:القمیص او الثوب الواسع؛جلباب:پیراهن یا پوشش گشاد است و عده ای فرموده اند:به طور دقیق جلباب پوششی است از روسری بزرگ تر و از عبا کمی کوچک تر.

در هر صورت زن آنچه از لباس و زینت برایش حلال است می تواند،به اندازۀ شأنش بپوشد،ولی عشوه گری و طنازی و خودآرایی نکند و بداند خود نشان دادن به دیگران و آن کسانی که اسلام آنان را محرم نمی داند به طور قطع برای او حرام است و در صورت توجه نکردن به دستورهای سعادت آفرین اسلام مبغوض حق و در قیامت اهل عذاب خواهد بود.

ص:59

زن به هنگام خروج از خانه و به وقت روبرو شدن با نامحرمان باید از جلباب استفاده کرده و در پوشیدن لباس زیبا و زینت و بدن و آنچه مرد را به تحریک سوق می دهد حتی در حرف زدن از دستورهای الهی پیروی کرده و از محرمات خودداری نماید و بداند که تمام احکام الهی و انبیا و امامان و حکیمان و ناصحان و عارفان و اولیا خدا به نفع اوست و آنان جز خیر دنیا و آخرت او نظری ندارند و توجه داشته باشند که طی راه انسانیت و رسیدن به مدارج کمال و فراهم آوردن زمینه برای شکوفایی استعدادهای خدادادی جز با طی طریق الهی به کمک انبیا و امامان راهی ندارد.

بدانند در تمام اعصار و قرون،خداوند بزرگ در میان تمام اقوام و ملت ها برای همگان در هر شأنی که هستند حجت و گواه و دلیل و راهنما قرار داده و فردای قیامت در مقابل آنچه جرم داشته اند به خصوص در مسئلۀ بی بند و باری و بی حجابی که ریشۀ نود درصد از مفاسد خانوادگی و اجتماعی است،عذر قابل قبولی نخواهد داشت.

بدین جهت دست تقدیر و عنایت خداوندی در هر دوره ای و در نزد هر ملتی مثال های درخشانی از کمال مطلوب جسمی و روحی در پیش چشم افراد و ملت ها گذاشته است تا آنان را سرمشق و نمونۀ پیروی خود قرار دهند و آن راهی را که ایشان می روند و نشان می دهند،بروند.

اگر به دیدۀ دقت و بصیرت تاریخ حیات و اقوام و ملل را تدقیق و مطالعه کنیم می بینیم که پیوسته هریک از ادوار تاریخ و به خصوص در روزهای تاریک آنکه ظلمت خودپرستی و نادانی افق افکار مردم را فرا گرفته است،نورهای درخشنده ای از علم و معرفت و فداکاری و فضیلت برای هدایت و حمایت مردم افروخته شده است.

هیچ ملت و قومی پیدا نمی شود که در میان خود افراد ممتاز و نفوس کامل در هریک از تکامل جسمی و قلبی و عقلی نداشته باشد.

همواره در هریک از رشته های اخلاق و علم و معرفت،رجالی که برتری دیگران و سمت معلمی و تربیت و راهنمایی داشته باشند در هر قرنی موجود بوده است، خواه در قلمرو دین و مذهب و خواه در منطقۀ سیاست و حکومت و خواه در دایرۀ علم و معرفت و اخلاق و صنعت؛هریک از ملت ها،نابغه ها و سرآمدان و پیشوایان بزرگ داشته است که او را در شاهراه تکامل راهنمایی کرده اند.هر مرد متفکر منصف هر قدر هم ماده پرست باشد،اعتراف و تصدیق می کند که در تاریخ بشر گاهی افرادی ظهور کرده اند که از حیث فضل و دانش و قوت و قدرت و علم و شجاعت و هنر و صنعت و شرافت و فضیلت درجۀ ما فوق بشری را دارا بوده،به طوری که امتیاز ایشان بر مردمان مانند امتیاز انسان نسبت به حیوان می باشد.

این مردان خدایی که سرآمد ایشان به نام انبیا و اولیا و حکما و عرفا و هادیان بشر معروفند،ارواح کامله ای بوه اند که صفات خدایی را در نفس خود به اندازه ای

ص:61

پرورش داده بودند که از آنان به عنوان مثال خدا،یا انسان های فوق بشر،یا نفوس ملکوتی نام برده اند !

از آن جهت تشنگان بادۀ معرفت بیانات ایشان را زلال حقیقت شمرده و حیات ایشان را سرمشق زندگی خود قرار داده اند.

دانایان بینادل جهان و نفوس بیدار شدۀ انسان همواره آرزو داشته اند که پیروی از تعلیمات و حیات آن هادیان بشر و آن مجریان قضا و قدر کنند و مس وجود و نفس خود را با اکسیر معرفت و فضیلت آن صاحب نظران کیمیا اثر مبدل به زر خالص جمال و کمال الهی سازند،این پیروی راه ایشان را بزرگ ترین سعادت دانسته و اکتساب اخلاق و صفات ایشان را بهترین وسیلۀ رسیدن به کمال مطلوب مقدر شمرده اند.

گمان نمی رود که در میان علمای فنون مادی و مثبت هم،امروز کسی پیدا شود که در عمق دل خود حرمتی نسبت به این برگزیدگان بشر احساس نکند و یا مقام بلند و صفات کمالیۀ این پیشوایان نوع انسان را انکار نماید و رسیدن به مقام ایشان را برای خود و نوع بشر آرزو نکند و مایۀ خوشبختی نشمارد.

این که مردانی و نفوسی از میان نوع بشر بدین مقام رسیده اند و آثار و عظمت و ابهت و قدرت از خود به یادگار گذاشته اند،خود دلیل است بر این که این راه بر همۀ افراد انسانی باز است و بلکه یگانه راهی است که همه باید آن را بپیمایند تا به سعادت دو جهان نایل آیند.

این کمال مطلوب که در تظاهرات سه گانۀ جسمی،قلبی و عقلی تجلی می کند چیزی بر خلاف قانون طبیعت نیست،بلکه خود نتیجۀ تکامل و میوۀ شیرین طبیعت است؛زیرا که خود طبیعت هم راه پیمای کمال است و انسان به طور جدی مأمور و مکلّف است که به وسیلۀ قدرت های بی کران خدایی که دارد،به تکمیل طبیعت

ص:62

نیز یاری کند،ولی در ادای این تکلیف خود،وقتی می تواند کامیاب گردد که قبلاً با کمک انبیا و امامان علیهم السلام و چهره های ملکوتی به تربیت و تکمیل نفس خود بپردازد.

عقل بی شائبه از هویٰ ها به وجود این کمال مطلوب و به وجوب پیروی آن حکم می دهد.

اگر ما دل های خود را از آلایش هوی و هوس نفسانی و اغراض و منافع خود پرستانه پاک سازیم،یقیناً یک اشتیاق بزرگ در نهاد خودمان نسبت به این کمال مطلوب که هدف همۀ بزرگان عالم بوده حس خواهیم کرد؛زیرا که روح مجرّد ما که در دقایق مخصوص زندگی،موجودیت خود را برای ما محسوس می سازد،از آن مقام بلند عالم ملکوتی پایین آمده و ذوق و شادی جاودانی و نافانی آن عالم، همیشه در کام او زنده است و یاد آن ایام الفت و محبت و آن حظوظ روحانی را هرگز فراموش نمی تواند کرد.

بنابراین رسیدن به درجۀ کمال مطلوب مقدر یک احتیاج فطری و یک اشتیاق غریزی و درونی روح انسانی است و اساساً غرض از هبوط روح از عالم ملکوت به عالم ناسوت و پیمودن مراحل ترقی از میان مراتب و طبقات عالم مادی همین تکمیل نفس و اکتساب انتباه و معرفت و تحصیل ادراک حقیقت یعنی رسیدن به درجۀ کمال مطلوب است؛زیرا فرق است میان بودن و میان هشیار و توانا بودن.

انسان ابتدا در این عالم فاقد همه چیز جز جسم و روح خالیِ از تمام معارف است،باید به تدریج در ضمن طی مراحل تکامل در آغوش این جهان به مقام قدرت فعالۀ خالقه و معرفت مدرکۀ بالغۀ ذات خود،یعنی به کمال مطلوب مقدر خویش که اکتساب قدرت و صنعت خدایی است برسد و صعود نماید،تا بتواند به نیابت از خداوند به ذات خالق عوالمی نو گردد و به وسیلۀ عبودیت و طاعت به مقام ربوبیت برسد،چنانچه حضرت صادق علیه السلام فرموده:عبودیت جوهری است

ص:63

که ریشۀ آن ربوبیت (1)است و به گفتۀ عارفان حقیقت بین،دوگانگی را از میان بردارد و به مقام وحدت برسد.

بنابراین باید گفت:تربیت کنندۀ حقیقی کسی است که در نهاد خود یک حس لطیف عالی برای خدمت به تهیه وسایل تکامل جسمی و قلبی و عقلی نفوس بشر احساس کند و این احساس یک حس مسؤولیت و یک اشتیاق قوی و سوزان با یک قدرت بیکران فداکاری در دل او تولید نماید (2)و این حقیقت به طور کامل در نهاد انبیا و امامان علیهم السلام بود و هم اینان بودند که با عمق وجود اتصال به وحی داشته و از عمق وجود برای نجات بشر دل می سوزاندند،تمام مردان و زنان باید بدانند که جز با طی طریق این بزرگواران به کمال مطلوب مقدر نمی رسند،دورافتادگان از این وادی چه مردان چه زنان با بار سنگین جهل و بی تربیتی به عمق بیشتری از منجلاب مفاسد فرو رفته و عاقبت از اسفل سافلین جهنم سر در می آورند،با این وضعی که گروهی از مردان و به خصوص بعضی از زنان در لباس و خوراک و اعمال و اخلاق دارند،مگر توقع خیر و فلاح برای آنان می توان داشت،مردی که ابزار و عامل شیطان و زنی که بردۀ هوس و شهوات مردان بی غیرت و در هر ساعت عروس شیطانی از شیاطین است مگر روی خیر و سعادت می بینند ؟ این انبیا و امامان علیهم السلام هستند که با بیان پاک تر از گوهر خود می خواهند شما را به اوج کمال مطلوب مقدر برسانند،این هادیان راهند که در تمام زمینه های زندگی دلسوز شمایند،اگر به فرهنگ پاک آنان بنگرید و به دستورها و احکام و حلال و حرام و قواعد اخلاقی آنان توجه کنید،می یابید که فقط از این طریق است که تمام درهای سعادت به روی شما باز است،پس بیایید اطاعت از صاحبان زر و زور و قدرت و مال و شهوت و گناه را

ص:64

کنار گذاشته و از دام هوی و هوس های حیوانی خود،خویش را برهانید و دست توسل به دامن این برگزیدگان الهی بزنید تا همای سعادت بر سر شما به پرواز آمده و تاج [ کَرَّمْنٰا ] (1)بر فرق شما گذاشته شود و نشان [ إِنِّی جٰاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً ] (2)به بازوی جان شما بسته شود ! ترجمۀ تحت اللفظی روایت هفتم«مصباح الشریعة»را دوباره مرور می کنیم:

لباس ظاهر نعمتی است از جانب خدای تعالی به بندگان خود،برای پوشاندن جسم و عیوب و عورات و این لباس ظاهر کرامت و عزتی است که خداوند بزرگ به لطف و مرحمت خودبینی آدم کرامت فرموده و این لباس ظاهر برای مردم مؤمن وسیلۀ ادای واجبات الهی است.

آری،مردم مؤمن و در حقیقت عاشقان حق،همه چیز را در راه عشق او می خواهند،لباس که چیزی نیست،آنان برای او زنده اند و برای او می میرند و غیر او را نمی خواهند و به غیر او فکر نمی کنند و اگر چیزی به مصرف عشق او نرسد، گرچه همۀ عالم باشد،پشیزی برایش ارزش قائل نیستند.

ص:65

[ وَ خَیْرُ لِباسِکَ ما لا یَشْغَلُکَ عَنِ اللّهِ تَعالی بَلْ یُقَرِّبُکَ مِنْ شُکْرِهِ وَ ذِکْرِهِ وَ طاعَتِهِ ]

لباس عادی است که انسان میلش به اطاعت از دوست و شکر و ذکر او قوی و زیاد است.

انسان،وقتی پوشاک و خوراک و محل زندگی را ساده گرفت،از بسیاری از گناهان در امان خواهد ماند و به بسیاری از فضایل آراسته تر خواهد شد.

عاشقان زندگی با تجمل،برای فراهم آوردن تجمل هرگز قناعت به دادۀ حق نمی کنند،بلکه برای ارضای هوی و هوس به انواع محرمات کسبی و اخلاقی و عملی آلوده می شوند،ولی عاشقان حق همیشه بر اساس عشقشان قانع به دادۀ حقند و به خاطر لباس و خوراک و محل زندگی به گناه و آلودگی و خباثت دچار نمی شوند،خداشناسان در گرسنگی و سیری،در دارایی و نداری،در سلامت و مرض،شاکر و ذاکر و مطیعند و برای رسیدن به وصال در آرزوی پایان عمرند،تا جام شیرین مرگ را در کشیده و مستانه به سوی یار و لقای حضرت او حرکت کنند.

به قول شوریدۀ میدان عشق،حافظ شیرازی:

خرم آن روز کزین منزل ویران بروم***راحت جان طلبم وز پی جانان بروم

گرچه دانم که به جایی نبرد راه غریب*** من به بوی سر آن زلف پریشان بروم

دلم از وحشت زندان سکندر بگرفت*** رخت بربندم و تا ملک سلیمان بروم

چون صبا با تن بیمار و دل بی طاقت*** به هواداری آن سرو خرامان بروم

در ره او چو قلم گر به سرم باید رفت*** با دل زخم کش و دیده گریان بروم

نذر کردم گر ازین غم به در آیم روزی ***تا در میکده شادان و غزلخوان بروم

به هواداری او ذره صفت رقص کنان*** تا لب چشمه خورشید درخشان بروم

تازیان را غم احوال گرانباران نیست ***پارسایان مددی تا خوش و آسان بروم

ورچو حافظ ز بیابان نبرم ره بیرون*** همره کوکبه آصف دوران بروم

حضرت علی علیه السلام در زمانی که عهده دار امور مملکت پهناور اسلامی بود،به

ص:67

قنبر فرمود:

برای من و تو پیراهن لازم است،چون لباس هر دو نفر ما در حدی کهنه شده که قابل استفاده نیست.پس به بازار پیراهن فروشان رفتند و دو پیراهن قیمت کردند یکی به دو درهم و یکی به سه درهم و هر دو را خریدند،چهار درهمی را به قنبر مرحمت کرد و فرمود:بپوش.عرض کرد:علی جان ! شما عهده دار ریاست کل کشوری پیراهن قیمتی تر زیبندۀ شماست.فرمود:قنبر ! من به پیری نزدیک شده ام و تو جوانی،پیراهن کم قیمت تر برازندۀ من و پرقیمت تر زیبندۀ تو است !! (1)بیایید روش زندگی را در برابر جسم و این بدن خاکی،بدنی که فردا در قبر خوراک ماران و موران است از اولیای خدا بیاموزیم؛بیایید قدری هم برای صفحه دیگر حیاتمان که آخرت است فکر کنیم؛بیایید با نور هدایت مردان راه حق از ظلمتکدۀ جسم خود را نجات داده و به ساحل کرامت و عظمت و شخصیت برسانیم؛بیایید خود را از رسوایی و تنگ نظری نجات داده و میدان فکر و اندیشه را به وسعت عالم وسعت دهیم !

به قول شاعر نکته سنج،سعدی بزرگوار:

توانگری نه به مال است نزد اهل کمال***که مال تا لب گور است و بعد از آن اعمال

من آنچه شرط بلاغ است با تو می گویم*** تو خواه از سخنم پند گیر و خواه ملال

محل قابل و آن گه نصیحت قائل ***چو گوش هوش نداری چه سود حسن مقال

ص:68

به چشم و گوش و زبان آدمی نباشد شخص***که هست صورت دیوار را همین تمثال

نصیحت همه عالم چو باد در قفس است ***به گوش مردم نادان و آب در غربال

دل ای حکیم بر این معبر هلاک مبند*** که اعتماد نکردند بر جهان عقال

مکن به چشم ارادت نگاه در دنیا ***که پشت مار به نقش است و زهر او قتال

خداوندا ! لباس با عظمت تقوا بر روح و جان و بر قلب و نفس ما بپوشان.

پروردگارا ! لباس عبودیت بر تمام قامت هستی ما درانداز که هرکس عریان از این دو لباس زندگی کند،دچار خزی دنیا و آخرت خواهد شد.

برای درست زندگی کردن و مؤدب شدن به آداب،تمام انسان ها نیاز به انسان های ملکوتی دارند،نیاز به علم و فرهنگ آنان،علم و فرهنگی که سرچشمه اش وحی الهی است،با آموختن این علم و فرهنگ و به کارگیری اراده برای عمل به این علم و فرهنگ،انسان در صراط مستقیم حق قرار خواهد گرفت و از گناه دور خواهد ماند.

ورنه با این عقل و علم محدود،چگونه می توان به تمام حسنات و سیئات احاطه پیدا کرد ؟ و چگونه می توان دارای زندگی صحیح شد.

انبیا و امامان علیهم السلام آمدند تا خواسته های حق و اوامر و نواهی حضرت او و خلاصه راه صحیح زندگی را به انسان ها بیاموزند،اگر انسان توجه به تعلیمات الهی آنان ننماید،در چاهی از ضلالت سقوط خواهد کرد که در آمدنش گاهی محال می شود؛سعی کنید لباس تقوا و عبودیت را از این خیاطان عالی معنوی دریافت

ص:69

کرده و بپوشید و مواظب باشید که تا آخر عمر هیچ قدرتی نتواند این لباس را از اندام هستی شما در آورد.

جز آیین وحی کدام مکتب می تواند شما را به لباس فضایل و حسنات بپوشاند، تنها مکتبی که از معنویت کامل و روحانیت حقیقی و قواعد جهان شمولی برخوردار است مکتب با عظمت الهی است که با نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله و امامت امامان علیهم السلام برای همیشه تمام و کامل شد و هم اکنون تجلی آن کمال در قرآن و روایات پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت عزیز اوست.

اثر معنوی این آیین،پرورش انسان حقیقی و افراد درست و نیکوکار است،افراد موحد،دانشمند،راستگو،درست کردار،عادل،کارگر،خیرخواه،فداکار، زاهد،افراد خاندان رسالت از زن و مرد،خدیجه،علی،زهرا،زینب،حسن، حسین و گروهی از صحابه و یاران،مانند:سلمان،ابو ذر،مقداد،عمار،عبد اللّه رواحه،از بهترین نمونۀ پرورش یافتگان مدرسه اسلامند و در این میانه دسته ای از زنان پاکدامن هم مانند:ام سلمه،ام ایمن،حمینه دختر جحش،خنساء،از نمونه های عالی تربیتی در جنس مؤنث اند.

ص:70

[ وَ لا یَحْمِلُکَ فیها إلَی الْعُجْبِ وَ الرِّیاءِ وَ التَّزَیُّنِ وَ الْمُفاخَرَةِ وَ الْخُیَلاءِ فَإِنَّها مِنْ آفاتِ الدّینِ وَ مُوَرِّثَهُ الْقَسْوَةُ فِی الْقَلْبِ ]

خودپسند احمق و نادان و جاهل و نفهم است،دو متر پارچه بی ارزش که از لعاب دهان کرمی یا بوتۀ گیاهی،یا پشم گردۀ حیوانی به دست آمده در مقابل عظمت اشیای هستی چیست ؟ که انسان با پوشیدن آن خود را بپسندد یا از خود راضی شود،لباسی که در غسّال خانه از تن بیرون می کنند و برای این که دیگران از پوشیدن آن آلوده نشوند آن را می سوزانند !!

ریا: عبارت است از خودنمایی و جلب خشنودی مردم به واسطه آن خودنمایی،انسان مگر از خود شخصیتی دارد تا خود را بنمایاند،ممکن در برابر واجب قابل حرف نیست،موجودی که ابتدایش نطفه و پس از آن مقداری گوشت و پوست و استخوان و سپس در خانۀ قبر جیفه ای بیش نیست،جای خودنمایی و جلب خشنودی دیگران برایش وجود ندارد،تو و دیگران کسی نیستید که خود را به یکدیگر بنمایانید و خشنودی یکدیگر را جلب کنید،مگر مردم کارگردان امور حیات تواند که برای جلب نظر آنان لباس به تن کنی و خود را با لباس عالم و عابد و زاهد و سردار و قوی و دولتمرد جلوه دهی و دل آنان را به خود مایل نمایی ؟! تزیّن: برای که خود را می آرایی ؟ برای که خود را جلوه می دهی ؟ با لباس برای که آرایش می کنی و آراسته می شوی ؟ اگر برای غیر محرم این کار را می کنی در حقیقت زمینۀ ارتباط نامشروع فراهم می کنی و اگر نظری نداری پس کار بیهوده می کنی؛در هر دو صورت،وقت و عمر عزیز خود را به آلودگی و بیهودگی صرف می کنی و از تو انسان صاحب عقل و وجدان و صاحب قلب و روح زمینه سازی گناه و عمل بیهوده بسیار قبیح است.

مفاخره: بزرگی به یکدیگر فروختن دلیل بر آلودگی باطن است،مگر ما بزرگیم که به یکدیگر بزرگی بفروشیم ؟ ! ما نسبت به عظمت ظاهری قابل گفتگو نیستیم و نسبت به عظمت معنوی عالم اصلا قابل حرف نیستیم،اگر هم بزرگی در ما باشد

ص:72

فقط از جنبه معنوی می تواند باشد،آن هم عنایت خداست ارتباطی به ما ندارد، چون هرچه خیر است از ناحیه او به ما می رسد،ما مالک خیر نیستیم،«بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَ هُوَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ» (1).

بنابراین جایی برای بزرگی فروشی به یکدیگر نداریم و علتی برای مباهات بر یکدیگر تا ابد در وجود ما نیست.

خیلاء: کبریایی و بزرگی مخصوص ذات مبارکی است که مستجمع جمیع صفات کمالیه است،غیر او از خود چیزی ندارد که به آن کبر ورزند و بزرگی نشان دهند،غیر او فقیر اویند و این فقر نسبت به همه آن ها ذاتی است و قابل جدایی از آن ها نیست.ما سوی اللّه فقر محضند،تعلق و ربطند،اثری از خود ندارند،اراده و خواسته ای برای آنان نیست.

هرکس گرفتار عجب،ریا،تزیّن،مفاخره و خیلاء شود در حقیقت گرفتار آفات دین شده و با دست خود برای درهم ریختن عالی ترین ساختمان معنوی که ایمان است وسیله فراهم کرده و این گناهان باطنی چه خطرات سنگینی است که اگر بر دوش جان بار شود،کمر هستی انسان را خم کرده و با این بارهای سنگین به جهنم خواهد افتاد !!

و درستی و پاکی و اصالت و شرافت و معرفت و تواضع و خشوع است.

انسان با سالک شدن در راه حضرت حق عظمت پیدا می کند و به بزرگی دست می یابد؛قیمت و ارزش و اعتبار فقط منحصر به اهل سلوک است؛اهل سلوک از هر لباسی که مورث آلودگی باطن یا آزار مردم،یا تحقیر دیگران است به سختی برحذرند؛اهل سلوک عاشق جمال و جلال حضرت یارند و هرگز به پایمال شدن حق اللّه و حق الناس،اگرچه به قیمت جان آنان تمام شود راضی نخواهند شد.

به قول سعدی:

هرکسی را نتوان گفت که صاحب نظر است***عشقبازی دگر و نفس پرستی دگر است

گر من از دوست بنالم نفسم صادق نیست*** خبر از دوست ندارد که زخود با خبر است

آدمی صورت اگر دفع کند شهوت نفس*** آدمی خوی شود ورنه همان جانور است

شربت از دست دل آرام چه شیرین و چه تلخ*** بده ای دوست که مستسقی از آن تشنهتر است

من خود از عشق لبت فهم سخن می نکنم*** هرچه زان تلخ ترم گر تو بگویی شکر است

گر به تیغم بزنی با تو مرا خصمی نیست*** خصم آنم که میان من و تیغت سپر است

من از این بند نخواهم به در آمد همه عمر*** بند پایی که زدست تو بود تاج سر است

ص:74

دست سعدی به جفا نگسلد از دامن تو*** ترک لؤلؤ نتوان گفت که دریا خطر است

سالک آن است که هر روز چیزی یاد بگیرد و یکی آن است که هر روزی چیزی فراموش کند،در یک طریق وظیفه آن است که هر روز چیزی از کاغذ سپید سیاه کند و در یک طریق آن است،ورد ایشان که هر روز از دل سیاه سپید کنند.

و بعضی گفته اند:حرفت کحّال بیاموزیم و چشم های خود را به کحل جواهر و شیاف روشنایی علاج کنیم تا نور چشم ما تیزبین و دوربین گردد،تا هرچه در عالم موجودات است ببیند و بعضی گفته اند که صناعت صیقلی بیاموزیم و آینۀ دل خود را به مصقل مجاهده و ریاضت جلا دهیم تا دل ما شفاف و عکس پذیر شود تا هرچه در عالم موجودات است،عکس آن در وی پیدا آید،بعضی چشم دل را دوربین و تیزبین کردند تا نامۀ نانوشته را برخوانند و بعضی گوش دل را تیز شنو و دور شنو کردند تا سخن ناگفته را بشنوند.

چون مرده در دست غسّال و هم چون گوی در پای چوگان باشد و هرگز به فکر و اندیشۀ خود کاری نکند.

و چون مجرّد گشت و فرمانبردار شد،بر اقوال و افعال حضرت حق اعتراض نکند و در مقام رضای مطلق نسبت به جناب حق قرار بگیرد.

و علامت ترک اعتراض آن است که جملۀ گفتار و افعال مولا را نیک بیند و نیک داند.

و چون مجرّد شد و فرمانبردار گشت و ترک اعتراض نمود،بر این هر سه کار تا آخر عمر ثبات و مداومت داشته باشد و ملالتی برایش نیاید که اگر بی ثباتی کند و ملول شود،جمله کارهای او بی ارزش شود.

ای عزیز ! با ارزش ترین لباس برای دنیا و آخرت تو لباس سلوک است،این لباس برای تو مورث ورع،زهد،تقوا،ایمان و همۀ فضایل و حسنات است و تو را از بیرون آراسته به تواضع و از درون آراسته به خشوع می کند و این لباس لباسی است که حضرت دوست بر تو می پسندد.

لباسی برای وطن اصلی تهیه کنید که آن لباس شما را از عذاب جهنم حفظ کند و در بهشت ابدی سازد.

اهل ظاهر،وطن،شهر مصور معین را می دانند مثل قونیه و آقسرا و قیصریه، غلط فهم کرده اند؛زیرا تمامت شهرها از مغرب تا مشرق یک زمین است،و محققان،وطن آن عالم را می دانند که ارواح پیش از اشباح به چندین هزار سال در آن رحمت بی زحمت آسوده بودند و از آنجا اینجا آمدند،عاقبة الامر همه را باز رجوع بدان خواهد بودن،آه و حسرت که انسان ها پس از هبوط به این جهان مادی و ظلمانی،وطن اصلی خود را از یاد برده و به نعمت های مادی و گذرای

ص:77

جهان خاک دل خوش کرده اند (1).

چون انسان گرفتار بند مادیات،وطن اصلی را از یاد ببرد،در مقام تهیۀ لباس برای وطن اصلی بر نخواهد آمد و فقط به لباس پارچه ای این جهان که تنها بدن را می پوشاند،دل خوش می دارد و با آن لباس که پس از چند روز کهنه می شود به عجب و ریا و تزین و خیلاء آلوده می گردد و از اثر این آلودگی قلبش سیاه و از رابطۀ خود با حضرت حق جدا گشته در اعمال و اخلاق چون حیوان پست و درنده ای خواهد شد !!

ص:78

[ فَإذا لَبِسْتَ ثِیابَکَ فَاذْکُرْ سَتْرَ اللّهِ عَلَیْکَ ذُنُوبَکَ بِرَحْمَتِهِ وَ أَلْبِسْ باطِنَکَ بِالصِّدْقِ کَما أَلْبَسْتَ ظاهِرَکَ بِثَوْبِکَ وَ لْیَکُنْ باطِنُکَ فی سَتْرِ الرَّهْبَةِ وَ ظاهِرُکَ فی سَتْرِ الطّاعَةِ ]

بپوشان و اجازه مده و مخواه که این عبد ذلیل و وامانده از راه و ناتوان از هر در رانده و در مرز عشق تو مانده،در میان مردم و به خصوص در حضور انبیا و اولیا و وجود مقدس ائمۀ طاهرین علیهم السلام رسوا شود و آبروی ناقابل او بریزد.

هزار گونه بلنگم به هر رهم که برند***رهی که آن به سوی توست ترکتاز کنم

اگر به دست من افتد چو خضر آب حیات*** زخاک کوی تو آن آب را طراز کنم

زآفتاب و زمهتاب بگذرد نورم*** چو روی دل سوی آن شاه دلنواز کنم

چو آفتاب شوم آتش و زگرمی دل*** چو ذرهها همه را مست و عشق باز کنم

آری،به عشق او دم زدن و به ذکر او زیستن و به یاد او بودن و ظاهر و باطن را برای او آراستن،مقصد اعلا و هدف والا است و بعثت انبیا و زحمت امامان علیهم السلام به همین خاطر بوده است.

جان خود و جهان را اثبات نماید و در حقیقت واقعیت«لا إله إلاّ اللّه»را در تجلی ببیند و بس.

همراه نیست باطن نیست،منبعی از تیرگی و ظلمت و ظرفی پر از وساوس و شک و تردید است،این توحید در حقیقت توحید علمی و به عبارت دیگر توحید معرفتی است که بر دلیل و برهان و استدلال استوار است و مرحلۀ اوّل توحید یا مرتبۀ دانی آن است.

به قول حکیم بزرگوار،نظامی گنجوی:

ای نام تو بهترین سرآغاز***بی نام تو نامه کی کنم باز

ای یاد تو مونس روانم*** جز نام تو نیست بر زبانم

ای کارگشای هرچه هستند*** نام تو کلید هرچه بستند

ای هیچ خطی نگشته زاول*** بی حجت نام تو مسجل

از ظلمت خود رهاییم ده*** با نور خود آشناییم ده

از عالم ملک و شهادت رفتن است به حق که به صورت آن عالم کبری است.

و توحید خاص از خود رفتن است به حق که به صورت آدم،عالم معانی و سرای تجلی است و آن آیت کبری است اگرچه در جنب جهان کوچک است.

و فرق میان خاص و عام در توحید آن است که عام به شواهد و عقل باز مانند و خاص چون حق را بدانستند از شواهد عالم صغری و کبری فنا شوند و فنای خود در بقای حق بیابند و پیوسته در وجود حق مضمحل باشند،تا احکام قدیمش برایشان می گذرد و ایشان به طوع محکوم می باشند.

به قول عارف بلخی که از قول فانیان در حق و مطیعان وارسته گفته:

ما در ره عشق تو اسیران بلاییم***کس نیست چنین عاشق بیچاره که ماییم

بر ما نظری کن که در این ملک غریبیم*** بر ما کرمی کن که در این شهر گداییم

زهدی نه که در کنج مناجات نشینیم*** وجدی نه که بر گرد خرابات برآییم

نه اهل صلاحیم و نه مستان خرابیم ***اینجا نه و آنجا نه چه قومیم وکجاییم

ترسیدن ما چون که هم از بیم بلا بود*** اکنون زچه ترسیم که در عین بلاییم

ما را به تو سرّیست که کس محرم آن نیست*** گر سر برود سرّ تو با کس نگشاییم

ما را نه غم دوزخ و نه حرص بهشت است**بردار ز رخ پرده که مشتاق لقاییم

ص:84

بر رحمت خود بین و مبین بر گنه ما*** ما غرق گناه از سر تا ناخن پاییم

در پای دلم پای منه باک ز جان کن*** کاین خانه بود فرش ز خون جگر ما

در کشور فقر آمده مهمان فناییم***لخت جگر و پاره دل ما حضر ما

رنج تن ما از تب عشق است چه حاصل*** از رنج طبیبی که دهد دردسر ما

ما خاک نشین در میخانه عشقیم*** تاج سر خورشید بود خاک در ما

موران ضعیفیم ولی ملک سلیمان*** باد است درین بادیه پیش نظر ما

مقام دوم: مقام اهل احسان است که ایشان را محسنان گویند و این مرتبۀ کسانی بود که با کمال علم به حلیۀ عمل متحلی باشند و به فضائلی که بر شمردیم موصوف.

مقام سوم: مقام ابرار بود و ایشان جماعتی باشند که به اصلاح بلاد و عباد مشغول باشند و سعی ایشان بر تکمیل خلق مقصور بود.

مقام چهارم: مقام اهل فوز بود که ایشان را فائزان و مخلصان گویند و نهایت این مرتبه منزل اتحاد بود و ورای این نوع انسان را هیچ مقام و منزلت صورت نبندد.

سوم: سقوطی که موجب طرد بود و مقت به تبعیت لازم آید.

چهارم: سقوطی که موجب خساست بود،یعنی دوری از حضرت و بغض به تبعیت لازم آید.

یک دانه اشک است روان بر رخ زرین***سیم و زر ما شکر که اندوختنی نیست

در مدرسه آموختهای گرچه بسی علم*** در میکده علمی است که آموختنی نیست

خود را چه فروشی به دگر کس، به خود ای دل*** بفروش اگر چند که بفروختنی نیست

گویند که در خانه دل هست چراغی*** افروخته کاندر حرم افروختنی نیست

یک بار دیگر به جملات نورانی حضرت صادق علیه السلام دربارۀ لباس پوشیدن دقت کنید:

زمانی که لباست را پوشیدی،به یادآور که خداوند بزرگ با لباس رحمت خود گناهان تو را پوشاند و آبروی تو را حفظ کرد،به شکرانۀ حفظ آبرویت،باطنت را با لباس صدق بپوشان،چنانچه ظاهرت را با لباس مادی پوشاندی و باید باطنت در پوشش خوف و ظاهرت در پوشش اطاعت و عبادت قرار بگیرد.

ص:90

[ وَ اعْتَبِرْ بِفَضْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَیْثُ خَلَقَ أَسْبابَ اللِّباسِ لِتَسْتُرَ الْعَوْراتِ الظّاهِرَةَ،وَ فَتَحَ أَبْوابَ التَّوْبَةِ وَ الإِنابَةِ لِتَسْتُرَ بِها عَوْراتِ الْباطِنِ مِنَ الذُّنُوبِ وَ أَخْلاقِ السُّوءِ ]

[ وَ لا تَفْضَحْ أَحَداً حَیْثُ سَتَرَ اللّهُ عَلَیْکَ أَعْظَمَ مِنْهُ وَ اشْتَغِلْ بِعَیْبِ نَفْسِکَ وَ اصْفَحْ عَمَّا لا یُعْنیکَ أَمْرُهُ وَ حالُهُ وَ احْذَرْ أَنْ یَفْنیٰ عُمْرُکَ بِعَمَلِ غَیْرِکَ وَ یَتَّجِرَ بِرَأْسِ مالِکَ غَیْرُکَ وَ تَهْلِکَ نَفْسُکَ،فَإِنَّ نِسْیانَ الذَّنْبِ مِنْ أَعْظَمِ عُقُوبَةِ اللّهِ فِی الْعاجِلِ وَ أَوْفَرِ أَسْبابِ الْعُقُوبَةِ فِی الْآجِلِ وَ اشْتَغِلْ بِعَیْبِ نَفْسِکَ ]

امام صادق علیه السلام می فرماید:

کسی را به بدی هایی که از او خبر داری رسوا و بی آبرو مکن،خود تو همان انسانی هستی که خداوند غفار قبایحی بدتر از آنچه که از دیگران خبر داری بر تو پوشانده و نگذاشته آبرویت به باد رود !

آبرو و شخصیت دیگران را محترم بدان و سعی کن از اعتبار دیگران کم نکنی،به عیب خود مشغول باش و برای آن بکوش که رفع عیب از اعظم مسائل زندگی و از بهترین کارهاست و هرچه برای تو انجامش و برنامه اش سود ندارد از آن درگذر و بترس از این که با مشغول شدن به عیب دیگران از طریق غیبت و تهمت و افترا عمرت را فنا کنی و این سرمایۀ گرانبهای هستی را از دست بدهی.در حدیث است که غیبت موجب عذاب غیبت کننده و کفاره گناهان غیبت شونده است،آن چنان عمل مکن که خوبی های تو سرمایۀ دیگران شود و دیگران به عمل تو از عذاب نجات پیدا کرده و تو به خاطر بدی هایی که در حق دیگران کردی به عذاب مبتلا شوی !

ص:92

در این جملات نورانی چهار موضوع بسیار مهم مطرح است:

1-حرمت اشتغال به عیوب دیگران.

2-وجوب اشتغال به عیوب خود.

3-چشم پوشی از آنچه سود برای دنیا و آخرت ندارد.

4-خسارت نسیان ذنوب.

دری نسبت به او از بزرگ ترین محرمات الهی است و این پرده دری را قرآن مجید شدیداً نهی فرموده و به مسلمانان دستور اکید می دهد که عیب و لغزش و گناه برادر مسلمانت را بپوشان و نسبت به او از پرده دری بپرهیز و از فاش کردن سر او و عیب او و خطای او برحذر باش؛قرآن و روایات ستر عیب و کتمان سر مسلمان را عبادت دانسته و هرکس عیب مسلمانی را بپوشد در پیشگاه خدای بزرگ از اجر بزرگ بهره مند خواهد شد.

همۀ ما مسلمانان و مؤمنان بر اساس امر:«تخلقوا باخلاق اللّه»باید از فاش کردن عیب پنهانی و گناه نهانی یکدیگر بپرهیزیم،چنانچه خداوند عزیز و پروردگار مهربان از فاش کردن گناه ما ابا دارد و دوست دارد بنده اش در میان مردم با آبرو و عزت و با اعتبار و کرامت زندگی کند.

آری،پوشاندن گناه،اخلاق خداست که حضرت سیدالشهدا علیه السلام در دعای روز عرفه که در صحرای عرفات با گریه و ناله خوانده اند به پیشگاه مقدس حضرت حق عرضه می دارند:

وَ لَوْ لا رَحْمَتُکَ لَکُنْتُ مِنَ الْهالِکِینَ،وَ أنْتَ مُقِیلُ عَثْرَتِی،وَ لَوْ لا سَتْرُکَ إِیَّایَ لَکُنْتُ مِنَ الْمَفْضُوحِینَ (1)...

اگر رحمتت نبود،از هلاک شدگان بودم و تو لغزش مرا نادیده گرفتی و اگر پرده پوشیت نسبت به من نبود،همانا از رسواشدگان بودم.

و در جمله ای دیگر عرضه می دارد:

یَا مَنْ سَتَرَنِی مِنَ الْآباءِ وَ الْأُمَّهاتِ أَنْ یَزْجُرُونِی،وَ مِنَ الْعَشائِرِ وَ الْإِخْوانِ أَنْ یُعَیِّرُونِی،وَ مِنَ السَّلاطِینِ أَنْ یُعاقِبُونِی،وَ لَوِ اطَّلَعُوا یَا مَوْلایَ عَلَیٰ مَا اطَّلَعْتَ

ص:94

عَلَیْهِ مِنِّی إِذاً مَا أَنْظِرُونِی،وَ لَرَفَضُونِی وَ قَطَعُونِی (1)...

ای آنکه مرا با تمام عیوبم از پدران و مادران پوشاندی ! از این که مرا با تندی از پیش خود برانند و از چشم خویشاوندان و برادرانم دور نگاه داشتی از این که به من عیب گیری کنند و از حکومت ها پنهانم داشتی از این که مرا مجازات نمایند.

ای مولایم ! چنانچه اینان بر آنچه تو از من می دانی آگاه می شدند،در این صورت مهلتم نمی دادند و همانا به دورم می انداختند و از من قطع رابطه می کردند.

در جملۀ دیگر عرضه می دارد:

اللّٰهُمَّ یَا مَنْ مَلَکَ فَقَدَرَ،وَ قَدَرَ فَقَهَرَ،وَ عُصِیَ فَسَتَرَ،وَ اسْتُغْفِرَ فَغَفَرَ (2)...

ای پروردگار جهانیان ! ای آنکه مالک شد و توانست و توانست و چیره گشت و از حضرت او نافرمانی شد،پس پرده کشید و از او طلب آمرزش شد،پس آمرزید.

محبوب عارفان،حضرت زین العابدین علیه السلام در مناجات سحر ماه رمضان در دعای معروف ابو حمزه ثمالی در پیشگاه مقدس حضرت ربوبی در زمینۀ پرده پوشی حق نسبت به گناه عرضه می دارد:

...وَ الذَّلِیلُ الَّذِی أَعْزَزْتَهُ،وَ السَّقِیمُ الَّذِی شَفَیْتَهُ،وَ السَّائِلُ الَّذِی أَعْطَیْتَهُ، وَ الْمُذْنِبُ الَّذِی سَتَرْتَهُ،وَ الْخاطِئُ الَّذِی أَقَلْتَهُ (3).

منم آن ذلیلی که او را عزیز کردی و آن دردمندی که درمانش نمودی و آن سائلی

ص:95

که عطایش کردی و آن گنهکاری که به گناهش پرده پوشاندی و خطاکاری که خطایش را نادیده گرفتی.

و در جمله ای دیگر عرضه می دارد:

سَیِّدِی أَنَا أَسْأَلُکَ مَا لَاٰ أَسْتَحِقُّ،وَ أَنْتَ أَهْلُ التَّقْویٰ وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ فَاغْفِرْ لِی وَ أَلْبِسْنِی مِنْ نَظَرِکَ ثَوْباً یُغَطِّی عَلَیَّ التَّبِعاتِ وَ تَغْفِرْها لِی وَ لا أُطالَبْ بِها،إِنَّکَ ذُو مَنٍّ قَدِیمٍ،وَ صَفْحٍ عَظِیمٍ،وَ تَجاوُزٍ کَرِیمٍ (1).

ای سرور من ! از تو می خواهم آنچه را مستحق آن نیستم اما تو شایستۀ تقوا و شایستۀ آمرزشی،پس بیامرز مرا و بپوشان مرا از توجهت جامه ای را که بپوشاند بر من بدی ها را و بیامرزی مرا به طوری که من به خاطر آن گناهان آمرزیده شده تعقیب نشوم؛زیرا تو دارای منت دیرینه و چشم پوشی بس بزرگ و گذشت بی حد کریمانه ای هستی.

و آخرت بر او پرده پوشی می کند.

وَ قالَ:لا یَسْتُرُ عَبْدٌ عَیْبَ عَبْدٍ إلّا سَتَرَهُ اللّهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ (1)؛

و آن حضرت فرمود:عبد،پرده بر عیب عبدی نمی پوشد،مگر این که خداوند در قیامت به خاطر این عملش بر او پرده پوشی کند.

وَ قالَ:لا یَرَی امْرُؤٌ مِنْ أَخیهِ عَوْرَةً فَیَسْتُرُها عَلَیْهِ إلّا دَخَلَ الْجَنَّةَ (2)؛

و فرمود:مرد از برادرش عیبی نمی بیند مگر آن را بپوشد که به واسطه این عمل داخل بهشت می شود.

وَ قالَ:إِنَّ مِنَ الْخِیانَةِ أَنْ تُحَدِّثَ بِسِرِّ أَخیکَ (3)؛

و نیز آن حضرت فرمود:گفتگو از سرِّ برادرت از خیانت است.

قالَ رَسُولُ اللّهِ:مَنْ أَذاعَ فَاحِشَةً کانَ کَمُبْتَدِئِها وَ مَنْ عَیَّرَ مُؤْمِناً بِشَیْءٍ لَمْ یَمُتْ حَتّیٰ یَرْتَکِبَهُ (4)؛

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:کسی که افشای بدی کند مانند کنندۀ آن است و هرکس مؤمنی را به چیزی سرزنش کند،از دنیا نرود تا مرتکب آن مورد شود.

وَ قالَ:کُلُّ أُمَّتی مُعافی إلّا الْمُجاهِرینَ (5)؛

و نیز فرمود:همۀ امت من در سلامت است،مگر آنان که عیوب پنهان مردم را

ص:97

آشکار می کنند.

وَ قالَ صلی الله علیه و آله:مَنِ اسْتَمَعَ الی حدیث قَوْمٍ وَ هُمْ لَهُ کَارِهُونَ یصُبُّ فی أُذُنَیْهِ الْآنُکُ یَوْمَ الْقِیامَةِ (1)؛

و نیز آن حضرت فرمود:هرکس خبر قومی را بشنود،آن خبری که قوم از آن کراهت دارند،در قیامت در گوش او قطعه ای از عذاب می ریزند.

آری،نشستن در مجلسی که می خواهند عیوب پنهان گروهی را آشکار کنند، خلاف اسلام و شنیدن آن عیوب از محرمات الهی و باعث عذاب است.

قالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:یا مَعْشَرَ مَنْ أَسْلَمَ بِلِسانِهِ وَ لَمْ یُسْلِمْ بِقَلْبِهِ لا تَتَّبِعُوا عَثَراتِ الْمُسْلِمینَ فَإِنَّهُ مَنْ تَتَبَّعَ عَثَراتِ الْمُسْلِمینَ تَتَبَّعَ اللّهُ عَثْرَتَهُ وَ مَنْ تَتَبَّعَ اللّهُ عَثْرَتَهُ یَفْضَحْهُ (2)؛

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:ای جمعیتی که به زبان ایمان آورده و به قلب تسلیم خدا نشده اید ! عیوب و لغزش های مسلمانان را دنبال نکنید،کسی که دنبال لغزش ها و عیوب مردم باشد،خداوند عیوب او را دنبال خواهد کرد و خدا او را رسوا خواهد نمود.

از این روایت استفاده می شود که دنبال کنندۀ عیوب مسلمانان،به حقیقت مسلمان نیست.

قالَ الْباقِرُ علیه السلام:مِنْ أَقْرَبِ ما یَکُونُ الْعَبْدُ إِلَی الْکُفْرِ أَنْ یُؤاخِی الرَّجُلَ عَلَی الدّینِ فَیُحْصی عَلَیْهِ زَلّاتِهِ لِیُعَیِّرَهُ بِها یَوْماً مَا (3)؛

ص:98

امام باقر علیه السلام فرمود: نزدیک ترین حالت عبد به کفر این است که با مردی برادر دینی باشد،پس لغزش های او را شماره کند تا روزی او را به آن ها سرزنش نماید.

قالَ الصَّادِقُ علیه السلام:مَنْ أَنَّبَ مُؤْمِناً أَنَّبَهُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الدُّنْیا وَ الآخِرَةِ (1)؛

امام صادق علیه السلام فرمود:هرکس مؤمنی را توبیخ کند،خداوند او را در دنیا و آخرت توبیخ خواهد کرد.

قِیلَ لِلصَّادِقِ علیه السلام شَیْءٌ یَقُولُهُ النَّاسُ عَوْرَةُ الْمُؤْمِنِ عَلَی الْمُؤْمِنِ حَرامٌ فَقَالَ لَیْسَ حَیْثُ تَذْهَبُ إِنَّما عَوْرَةُ الْمُؤْمِنِ أَنْ یَراهُ یَتَکَلَّمَ بِکَلامٍ یُعابُ عَلَیْهِ فَیَحْفَظَهُ عَلَیْهِ لِیُعَیِّرَهُ بِهِ یَوْماً إِذا غَضِبَ (2)؛

به امام صادق علیه السلام گفته شد چیزی مردم می گویند و آن این که عورت مؤمن بر مردم حرام است،حضرت فرمود:آن طور نیست که فکر می کنی،عورت به این معناست که کلامی را از مؤمنی ببیند که به خاطر آن بر او عیب بگیرند و آن کلام را شنونده نگه دارد تا روزی که بر مؤمن غضب کرد از او عیب جویی کند.

عن أبی جعفر علیه السلام قال:إِنَّ أَسْرَعَ الْخَیْرِ ثَواباً الْبِرُّ وَ أَسْرَعُ الشَّرِّ عُقُوبَةً الْبَغْیُ وَ کَفیٰ بِالْمَرْءِ عَیْباً أَنْ یُبْصِرَ مِنَ النَّاسِ مَا یَعْمیٰ عَنْهُ مِنْ نَفْسِهِ أَوْ یُعَیِّرَ النَّاسَ بِما لا یَسْتَطیعُ تَرْکَهُ أَوْ یُؤْذی جَلیسَهُ بِما لا یُعْنیهِ (3)؛

امام باقر علیه السلام فرمود:راستی ثواب خوش رفتاری و کار نیک زودتر از هر کار

ص:99

خیری باشد و کیفر شورش و دست اندازی زودتر از هر کار بدی آید و این عیب برای مرد بس که در مردم ببیند آنچه را که دربارۀ خودش نسبت به دیگران کور باشد و مردم را سرزنش کند به کاری که خودش تارک آن نیست،یا هم نشین خود را اذیت و آزار کند بدانچه برایش سودی ندارد.

با توجه به آیات قرآن و روایات و اخبار و دعاهای وارده از معصومین علیهم السلام، معلوم می گردد که پرده پوشی نسبت به گناهان پنهان عبد که در بین مردم آبرودار است از اعظم واجبات و پرده دری نسبت به عباد الهی از اعظم محرمات است.

راستی حیف است که ارزش های والای انسانی خرج گناه شود و آدمی عملۀ از بین بردن آبرو و حیثیت و شخصیت دیگران گردد.

ای کاش از ارزش و قیمت و عظمت خویش آگاه می شدیم و قدر گوهر گرانبهای وجود خویش را نگاه داشته و از جلال و جبروت روحی و عقلی خود نگهداری می کردیم.

شهیدی قمی در خطاب به انسان که اشرف مخلوقات است می گوید:

ای تو آیینه تجلی ذات***نسخه جامع جمیع صفات

در نمود تو ذات مستور است*** ذات مخفی صفات مذکور است

جز تو کس قابل امانت نیست*** وین امانت به جز خلافت نیست

به تو از ملک ماه تا ماهی ***نامزد شد خلیفة اللهی

هرچه در آسمان گردان هست*** در تو چیزی مقابل آن هست

خویش را گر ز خود فرو بیزی*** بدو چنگال در خود آویزی

آنکه جوییش آشکار و نهفت***خویشتن را به پرده تو نهفت

اندرین پرده بایدش نگری*** که خوشآیند نیست پرده دری

ص:100

تو که آیینۀ جمال ولی***به چه محروم از کمال ولی

از تو تا آن که طالب آنی ***یک دو گام است و تو نمیدانی

هم متاعی و هم خریداری*** با خودت هست طرفه بازاری

أَنَا عِنْدَ الْمُنْکَسَرَةِ قَلْبُهُمْ لِأَجْلی؛

من نزد آنانم که دلشان برای خاطر من شکست.

از بهر آن که هرکه چیزی دوست دارد ذکر آن بسیار کند:

مَنْ أَحَبَّ شَیْئاً أَکْثَرَ ذِکْرَهُ (1)؛

انَا جَلیسُ مَنْ ذَکَرَنی (2)؛

لا یَسَعُنی أَرْضی وَ لا سَمائی وَ وَسَعَنی قَلْبُ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ (3)؛

آسمان با او چه معرفت دارد که حامل او باشد و زمین با او چه قربت دارد که موضع او بود ؟!

قلب مؤمن هم مونس اوست و هم محب اوست و هم موضع اسرار اوست:

قَلْبُ الْمُؤْمِنِ عَرْشُ الرحمن (4)؛

هرکه طواف قلب کند مقصود یافته و هرکه راه دل غلط و گم کند،چنان دور افتاده که هرگز خود را باز نیابد.

عارفی بیدار،شبی در ابتدای حالت و راه به حضرت دوست عرضه داشت:

الهی ! راه به تو چگونه است ؟ جواب آمد«به الهام قلبی».

إِرْفَعْ نَفْسَکَ مِنَ الطَّریقِ فَقَدْ وَصَلْتَ؛

ص:102

تو ز راه برخیز که رسیدی،چون به مطلوب رسیدی طلب نیز حجاب راه بود، ترکش واجب باشد.

گفتم ملکا تو را کجا جویم من***وز خلعت تو وصف کجا گویم من

گفتا که مرا مجو به عرش و به سما*** نزد دل خود، که نزد دل پویم من(1)

و به فرزندش حضرت حسین علیه السلام فرمود:ای پسر من ! به حقیقت کسی که بیدار عیب خودش بود از عیب جویی نسبت به دیگران باز می ماند.

اشتغال به عیوب خود در حقیقت همان خود سازی است که زیربنا و اساس عرفان و کار عارفان است و در تمام ادوار تاریخ هرکس به هرکجا رسید از خودسازی رسید.

چون عیوب از وجود انسان رفع شود،صفحۀ حیات و هستی آدمی تجلی گاه صفات و اسمای حضرت یار شود.

به قول فرزانۀ عاشق،حکیم صفای اصفهانی:

تجلی گه خود کرد خدا دیدۀ ما را***در این دیده در آیید و ببینید خدا را

خدا در دل سودا زدگانست بجویید*** مجویید زمین را و مپویید سما را

گدایان در فقر و فناییم و گرفتیم*** به پاداش سر و افسر سلطان بقا را

بلا را بپرستیم و به رحمت بگزینیم ***اگر دوست پسندید پسندیم بلا را

طبیبان خداییم و بهر درد دواییم***به جایی که بود درد فرستیم دوا را

ببندید در مرگ وز مردن مگریزید ***که ما باز نمودیم در دار شفا را

ص:104

حجاب رخ مقصود من و ما و شمایید***شمایید ببینید من و ما و شما را

صفا را نتوان دید که در خانه فقر است*** درین خانه بیایید و ببینید صفا را

از تماشای آنچه برای شما سود ندارد و شنیدن آنچه برای شما منفعت ندارد و انجام آنچه برای شما نفعی نمی آورد،بپرهیزید.

عمر را صرف برنامه های باطل و مسائل بیهوده و معاشرت های غلط نکنید و بیدار باشید که این گوهر پربهای خلقت را مفت از دست شما نگیرند !!

و اولیا خداست و مردم به خاطر او از فیوضات ربانی محروم می گردند.

امام باقر علیه السلام فرمود:چیزی برای قلب فاسد کننده تر از گناه نیست،گناه از افسد مفاسد برای قلب است،قلب در آغوش گناه قرار می گیرد تا جایی که گناه بر قلب حاکم گردد،آن گاه قلب بر اثر گناه زیر و رو می شود !!

قالَ الصَّادِقُ علیه السلام:یَقُولُ اللّهُ تَعالی:إِنَّ أَدْنیٰ ما أَصْنَعُ بِالْعَبْدِ إِذا آثَرَ شَهْوَتَهُ عَلیٰ طاعَتی أَنْ أُحْرِمَهُ لَذیذَ مُناجاتی (1).

امام صادق علیه السلام می فرماید:خداوند می گوید:به هنگامی که عبد شهوتش را بر اطاعت من برگزیده،کم ترین معامله ای که با او می کنم این است که شیرینی مناجاتم را از او می گیرم !!

وَ قالَ علیه السلام:أَما إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ عِرْقٍ یُضْرَبُ،وَ لا نَکْبَةٍ وَ لا صُداعٍ وَ لا مَرَضٍ إلّا بِذَنْبٍ وَ ذلِکَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فی کِتابِهِ: [ وَ مٰا أَصٰابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِمٰا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ ] (2). (3)و نیز آن حضرت فرمود:رگی زده نمی شود و نکبت و بدبختی برای کسی نمی آید و سردردی عارض نمی شود و مرضی به آدمی مسلط نمی گردد،مگر این که همه این ها از طریق گناه به انسان می رسد و این است گفتار خداوند که می فرماید:

و هر آسیبی به شما رسد به سبب اعمالی است که مرتکب شده اید،و از بسیاری [ از همان اعمال هم ] درمی گذرد.

وَ قالَ علیه السلام:إِنَّ الرَّجُلَ یَذْنُبُ الذَّنْبَ فَیَحْرُمُ صَلاةَ اللَّیْلِ وَ إِنَّ الْعَمَلَ السَّیِّئَ أَسْرَعُ فی صاحِبِهِ مِنَ السِّکّینِ فِی اللَّحْمِ (4).

ص:108

و نیز آن حضرت فرمود:مرد مرتکب گناهی می شود،نتیجۀ آن محروم شدنش از نماز شب است،به تحقیق عمل بد اثرش در صاحبش از اثر کارد در گوشت سریع تر است.

وَ قالَ الکاظِمُ علیه السلام:حَقٌّ عَلَی اللّهِ أَن لٰا یُعْصی فی دارٍ إِلّا أَضْحاها لِلشَّمْسِ حَتّیٰ تُطَهِّرَها (1).

و از امام کاظم علیه السلام نقل شده:بر خداوند لازم است،خانه ای که در آن گناه و معصیت صورت گرفته با نور آفتاب پاک کند.(کنایه از این که خانه را لازم است خراب کند تا آفتاب بر آن زمین بتابد).

در روایت آمده است:

حضرت آدم دچار ترک اولایی شد،به محض ارتکاب ترک اولی،تمام لباس هایش که زینت بدن او بود از او جدا شد و عریان گشت،آن گاه امین وحی آمد و تاج کرامت را از سر او برداشت و زیور طرفین بدنش را از او گرفت،از فوق عرش ندا آمد که از جوارم به زمین روید که عاصی و گناهکار،حق مجاورت مرا ندارد.آدم به گریه به حوا رو کرد و گفت،این اولین بد یُمنی و نحسی گناه بود که گریبان ما را گرفت و ما را از جوار حبیب دور کرد.

به آدم خطاب رسید:من چگونه هم جواری برای تو بودم ؟ عرضه داشت:هم جواری نیک؛خطاب رسید:از جوارم بیرون رو و تاج عظمت از سرت بردار که عاصی نمی تواند مجاور من باشد.روایت شده که آدم دویست سال بر همان ترک اولی گریست تا توبه اش قبول شد (2).

ص:109

دقت کنید و با دیدۀ بصیرت بنگرید،وقتی مؤاخذۀ آدم از طرف حق برای تنزیه و تصفیۀ او چنین باشد،در حالی که عصیان او ترک اولی بوده،پس با ما چگونه معامله خواهد کرد در حالی که عصیان ما ارتکاب محرمات است،محرماتی که گاهی اثر ناگوارش برای یک فرد یا یک خانواده،یا یک اجتماع،یا یک کشور،یا یک ملت،یا برای فرهنگ مقدس خداست !!

سپهر کاشانی در این زمینه به نصیحت مردم برخاسته می گوید:

یک قدم بیرون زن آخر از کنار خویشتن***شرم از این کردار بادت تا به کی این ما و من

یک قدم تا کوی آن شه بیشتر نبود و لیک*** آن قدم بگذاشت باید بر وجود خویشتن

مرد آن باشد که از خود بگذرد در راه دوست*** تا تو در بند خودی نی مرد باشی و نه زن

این خودی در هم شکن تا مینماند جز خدا*** بت شکستنگرتباید خودشکن شو خودشکن

سر بده خندان که مرد راه در میدان عشق*** غلط غلطان میرود خندان لب و خونین کفن

عقل تو مغلوب نفس توست کی جویی تو ملک*** تا سلیمان تو در حبس است و بر تخت اهرمن

آری،نتیجۀ گناه،محروم شدن انسان از سعادت دنیا و آخرت است و دور شدن از بارگاه قدس حضرت ذو الجلال.

و از بدترین گناهان،بی توجهی انسان،به حال گناه و به وقت معصیت و به زمان

ص:110

خطا است،به این معنی که در گناه غرق باشد،ولی یاد خود و یاد گناه و یاد خدا نباشد و این فراموشی از خود و در نتیجۀ فراموشی از وضع خود همان است که قرآن مجید تحت عنوان«استدراج»یاد کرده،یعنی غرق بودن در انواع وسایل زندگی و وسایل زندگی را در خدمت گناه گرفتن و به یاد خود و خدا نبودن:چون انسان در این جاده قرار بگیرد،راهش را بی توجه و بدون احساس درد ادامه می دهد،تا به درک اسفل بیفتد و به نقطه ای برسد که بیداری و هشیاری کم ترین فایده ای نداشته باشد و به عذاب های دردناک گرفتار آید و دادرس و فریادرسی برای او نباشد.

قرآن و روایات می گویند که صاحبان گناه و معصیت که خود و خدای خود را فراموش کرده و در غفلت از این معنی هستند که غرق در انواع آلودگی هایند و انواع وسایل و وقت و مهلت در اختیار آن ها است،خیال نکنند آنچه در اختیار آن ها قرار گرفته به نفع آن هاست،بلکه اینان به میدان استدراج رسیده و این وسایل بیش از پیش عامل کوری دل و کری گوش باطن و گنگی آن ها از بیان حق است !!

[ وَ لاٰ یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّمٰا نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّمٰا نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدٰادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذٰابٌ مُهِینٌ ] (1).

و کسانی که کافر شدند،گمان نکنند مهلتی که به آنان می دهیم به سودشان خواهد بود،جز این نیست که مهلتشان می دهیم تا بر گناه خود بیفزایند، و برای آنان عذابی خوار کننده است.

[ فَلَمّٰا نَسُوا مٰا ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنٰا عَلَیْهِمْ أَبْوٰابَ کُلِّ شَیْءٍ حَتّٰی إِذٰا فَرِحُوا بِمٰا أُوتُوا أَخَذْنٰاهُمْ بَغْتَةً فَإِذٰا هُمْ مُبْلِسُونَ ] (2).

ص:111

پس چون حقایقی را که [ برای عبرت گرفتنشان ] به آن یادآوری شده بودند، فراموش کردند،درهای همۀ نعمت ها را به روی آنان گشودیم،تا هنگامی که به آنچه داده شدند،مغرورانه خوشحال گشتند،به ناگاه آنان را [ به عذاب ] گرفتیم،پس یکباره [ از نجات خود ] درمانده و نومید شدند.

[ فَذَرْهُمْ فِی غَمْرَتِهِمْ حَتّٰی حِینٍ* أَ یَحْسَبُونَ أَنَّمٰا نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مٰالٍ وَ بَنِینَ* نُسٰارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْرٰاتِ بَلْ لاٰ یَشْعُرُونَ ] (1).

پس آنان را در غرقاب گمراهی و جهالتشان تا هنگامی [ که مرگشان فرا رسد ] واگذار.*آیا گمان می کنند افزونی و گسترشی که به سبب مال و اولاد به آنان می دهیم،*در حقیقت می خواهیم در عطا کردن خیرات به آنان شتاب ورزیم ؟ [ چنین نیست ] بلکه [ آنان ] درک نمی کنند [ که ما می خواهیم با افزونی مال و اولاد،در تفرقه،طغیان،گمراهی و تیره بختی بیشتری فرو روند.]

[ فَذَرْنِی وَ مَنْ یُکَذِّبُ بِهٰذَا الْحَدِیثِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لاٰ یَعْلَمُونَ* وَ أُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ ] (2).

پس مرا با کسانی که این قرآن را انکار می کنند واگذار،به زودی ما آنان را به تدریج از آن جا که نمی دانند [ به سوی عذاب ] می کشانیم؛*و [ البته ] آنان را مهلت می دهیم [ تا گناهشان را در حال بی خبری به نهایت برسانند ]،بی تردید نقشه و تدبیر من استوار است.

امام صادق علیه السلام در زمینه،استدراج که یکی از شدیدترین عوامل هلاکت است -

ص:112

یعنی در وسایل عیش و نوش غرق بودن و مرتکب هر گناهی شدن و توجه نداشتن - می فرماید:

ملکی از جانب حق روزگاری دراز در زمین زیست،سپس به مقام بلند خویش برگشت،به او گفته شد:چه دیدی ؟ گفت:عجایب زیادی مشاهده کردم، عجیب ترین چیزی که دیدم،عبدی را غرق در نعمت یافتم،رزقت را می خورد و ادعای خدایی داشت،از جرأت او نسبت به تو و حلم تو نسبت به او تعجب کردم.خداوند جلّ و علا فرمود:از حلم من تعجب کردی ؟ عرضه داشت:آری.

خطاب رسید:چهارصد سال به او مهلت دادم،رگی از او زده نشد و چیزی از دنیا نخواست مگر این که به او عنایت کردم،طعم غذا و آشامیدنی را در مذاق او بر نگرداندم !! (1)پیامبر عزیز صلی الله علیه و آله فرمود:

وقتی خداوند،اهل سرزمینی را ببیند که در گناه و معصیت زیاده روی می کنند و در میان آنان سه نفر مؤمن وجود دارد،خطاب می کند:ای اهل عصیان و گناه ! به جلال من،اگر مؤمنان دوستدار یکدیگر نبودند،آن مؤمنینی که زمین و مساجد من به نماز آنان آباد است،آن مؤمنینی که در وقت سحر از خوف من به توبه قیام می کنند،بر شما عذابی نازل می کردم و باک نداشتم !! (2)قالَ امیر المؤمنین علیه السلام:کَمْ مِنْ مُسْتَدْرِجٍ بِالْإِحْسانِ إلَیْهِ،وَ مَغْرُورٍ بِالسَّتْرِ عَلَیْهِ، وَ مَفْتُونٍ بِحُسْنِ الْقَوْلِ فیهِ وَ مَا ابْتُلِیَ اللّهُ أَحَداً بِمِثْلِ الْإمْلاءِ لَهُ (3).

ص:113

چه بسیار گنهکاری که با عطای نعمت و نیکی به سوی او به طرف عذاب رفت و چه بسیار انسانی که با پرده پوشی بر گناهش تصور کرد مورد عفو است و مغرور شد،چه بسیار انسانی که بر اثر قول نیک در حقش از سوی مردم به بدبختی و فتنه افتاد و کسی را خدا به مانند مهلت دادن به او نسبت به گناه امتحان و آزمایش نکرد !!

انسان اگر در سایۀ تعلیمات انبیا و ائمه و اولیای گرامی،حق قیمت خود را بفهمد و ارزش خود را بیابد،برای یک لحظه هم حاضر نخواهد شد که دامن به گناه - گرچه گناه صغیره باشد-آلوده کند.

ص:114

[ وَ ما دامَ الْعَبْدُ مُشْتَغِلاً بِطاعَةِ اللّهِ وَ مَعْرِفَةِ عُیُوبِ نَفْسِهِ وَ تَرْکِ ما یَشینُ فی دینِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ بِمَعْزَلٍ عَنِ الْآفاتِ غائِصٌ فی بَحْرِ رَحْمَةِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَفُوزُ بِجَواهِرِ الْفَوائِدِ مِنَ الْحِکْمَةِ وَ الْبَیانِ وَ ما دامَ ناسِیاً لِذُنُوبِهِ جاهلاً لِعُیُوبِهِ راجِعاً إلیٰ حَوْلِهِ وَ قُوَّتِهِ لا یُفْلِحُ إذا أَبَداً ]

امام صادق علیه السلام در پایان این روایت می فرماید:

زمانی که عبد اشتغال به طاعت حق و شناخت عیوب نفسش دارد و از اسباب نقص دینش و آفات مربوط به آخرتش در گریز و ترک است،غوّاص دریای رحمت خداوند عزّ و جلّ است و به گوهرهای حکمت الهی از علوم ربانیه و فیوضات سبحانیه نایل می شود و زمانی که عبد از گناهان خود غافل باشد و توجهی به معصیت خود نداشته باشد و در پی اصلاح نفس نباشد و متکی به حول و قوت خود بوده از حول و قوت حضرت دوست غافل بماند و کارهایش را تفویض به جناب او ننماید،هرگز روی رستگاری نبیند و از عذاب الهی خلاصی نداشته باشد.

بیایید به فریاد خود برسیم و دست به دامن انبیا و امامان علیهم السلام بزنیم و در حیطۀ حول و قوت خدا برآییم و خود را با اتصال به حبل اللّه از مهالک دنیا و آخرت برهانیم.

ص:115

به قول علاء الدوله سمنانی:

جملۀ انبیا برای این آمده اند تا چشم خلق را بگشایند به عیب خود و کمال حق و به عجز خود و قدرت حق و به ظلم خود و عدل حق و به جهل خود و علم حق و به مذلت خود و عزت حق و به بندگی خود و خداوندی حق و به فقر خود و غنای حق و به تقصیر خود و نعمت های حق و به فنای خود و بقای حق.

فیض کاشانی آن شوریدۀ با حال و مست جلال می فرماید:

هر آن کس که خود را پسندیده باشد***به هر مویش ابلیس خندیده باشد

نباشد پسندیده جز آن که حقش*** در آیات قرآن پسندیده باشد

ز انوار ایمان و اسرار عرفان*** فروغی به سیماش تابیده باشد

زدیدار او حق به دیدار آید*** که نور خدا زو تراویده باشد

در آیینه روی آن صاحب دل*** خدای جهان را عیان دیده باشد

ص:117

ص:118

قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام:قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله:اَلسِّوَاکُ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ وَ مَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ وَ جَعَلَهَا مِنَ السُّنَّةِ الْمُؤَکَّدَةِ وَ فیها مَنَافِعُ کَثیرَةٌ لِلظَّاهِرِ وَ الْباطِنِ ما لا یُحْصیٰ لِمَنْ عَقَلَ وَ کَما تُزیلُ ما تَلَوَّثَ مِنْ أَسْنَانِکَ مِنْ مَطْعَمِکَ وَ مَأْکَلِکَ بِالسِّواکِ کَذٰلِکَ أَزِلْ نِجاسَةَ ذُنُوبِکَ بِالتَّضَرُّعِ وَ الْخُشُوعِ وَ التَّهَجُّدِ وَ الْاِسْتِغْفارِ بِالْأَسْحارِ.

وَ طَهِّرْ ظاهِرَکَ وَ باطِنَکَ مِنْ کُدُوراتِ الْمُخالَفاتِ وَ رُکُوبِ الْمَناهی کُلِّها لِلّهِ تَعالی فَإِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَرادَ بِاسْتِعْمالِها مَثَلاً لِأَهْلِ الْیَقْظَةِ.

وَ هُوَ أَنَّ السِّواکَ نَباتٌ لَطیفٌ نَظیفٌ وَ غُصْنُ شَجَرِ عَذْبٍ مُبارَکٍ وَ الْأَسْنانُ خَلْقٌ خَلَقَهُ اللّهُ تَعالی فِی الْخَلْقِ آلَةً وَ اداةً لِلْمَضْعِ وَ سَبَباً لِاشْتِهاءِ الطَّعامِ وَ إِصْلاحِ الْمِعْدَةِ وَ هِیَ جَوْهَرَةٌ صافِیَةٌ تَتَلَوَّثُ بِصُحْبَةِ تَمْضیغِ الطَّعامِ وَ تَتَغَیَّرُ بِها رَائِحَةُ الْفَمِ وَ یَتَوَلَّدُ مِنْهَا الْفَسادُ فِی الدِّماغِ.

فَإِذا اسْتاکَ الْمُؤمِنُ الْفَطِنِ بِالنَّباتِ اللَّطیفِ وَ مَسَخَها عَلَی الْجَوْهَرَةِ الصَّافِیَةِ أَزالَ عَنْها الْفَسادَ وَ التَّغَیُّرِ وَ عادَتْ إِلیٰ أَصْلِها (1).

کَذٰلِکَ خَلَقَ اللّهُ الْقَلْبَ طاهِراً صافِیاً وَ جَعَلَ غَداءَهُ الذِّکْرَ وَ الْفِکْرَ وَ الْهَیْبَةَ وَ التَّعْظیمَ وَ إِذا شیبَ الْقَلْبُ الصَّافی فی تَغْذِیَتِهِ بِالْغَفْلَةِ وَ الْکَدَرِ وَ صُقِلَ بِمَصْقَلَةِ التَّوْبَةِ وَ نُظِّفَ بِماءِ الْإِنابَةِ لِیَعُودَ عَلیٰ حالَتِهِ الْأُولیٰ وَ جَوْهَرَتِهِ الْأَصْلِیَّةِ

ص:119

الصَّافِیَةِ قالَ اللّهُ تَعالی [ إِنَّ اللّٰهَ یُحِبُّ التَّوّٰابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ ] (1)و قال النبی صلی الله علیه و آله:عَلَیْکُمْ بِالسِّواکِ ظاهِرَ الْإِسْنانِ وَ أرادَ هٰذا الْمَعْنیٰ.

وَ مَنْ أَناخَ تَفَکُّرَهُ عَلیٰ بابِ عَتَبَةِ الْعَبْرَةِ فی اسْتِخْراجِ مِثْلِ هٰذِهِ الْأَمْثالِ فِی الْأَصْلِ وَ الْفَرْعِ فَتَحَ اللّهُ لَهُ عُیُونَ الْحِکْمَةِ وَ الْمَزیدِ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللّهُ لا یُضیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنینَ

ص:120

[ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام:قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله:اَلسِّوَاکُ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ وَ مَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ وَ جَعَلَهَا مِنَ السُّنَّةِ الْمُؤَکَّدَةِ وَ فیها مَنَافِعُ کَثیرَةٌ لِلظَّاهِرِ وَ الْباطِنِ ما لا یُحْصیٰ لِمَنْ عَقَلَ ]

و باعث هجوم امراض به بدن گردد و در نتیجه بدن او علیل و زار و ناتوان شود،تا حدی که از امور مهمۀ الهیّه باز بماند،محبوب خدا نیست !!

گروهی تصور می کنند که جلب عنایت و خشنودی حق،فقط در پرتو عبادات معنوی است،در حالی که تصور آنان صحیح نیست؛اسلام برای ظاهر و باطن، مادیت و معنویت،دنیا و آخرت،احکام و قوانینی اصیل و ریشه دار دارد که یک مسلمان و مؤمن باید به تمام آن قوانین توجه کند و در همۀ شؤون حیات،خود را با اسلام عزیز هماهنگ نماید؛روگردانی از دستورهای ظاهری اسلام،مخصوصاً مسائل بهداشتی عمل بسیار بد و خطرناکی است و ضرر این روگردانی،هم دنیایی است و هم آخرتی !!

مؤمن در هر حال باید پاک و نظیف و طیب و تمیز باشد؛خانۀ مؤمن،لباس مؤمن،شهر مؤمن،کوچه و خیابان و راه مؤمن و حتی گورستانی که مربوط به مؤمنان است.باید کاملاً تمیز و بهداشتی باشد.

مسئلۀ دهان و دندان در زندگی مسلمان و مؤمن فوق العاده مهم است،بهداشت آن باید مورد توجه باشد؛زیرا از برکت بهداشت دهان و دندان هر شؤون جسم و جان سالم و دیگران هم از دست انسان در اذیت نخواهند بود.

اما اگر دهان و دندان پاکیزه نباشد،اولاً:دندان ها زود از بین می رود،ثانیاً:

دهان انسان بدبو و متعفن شده باعث آزار همسر و فرزندان و دیگران خواهد بود و آزار به دیگران به هر شکل ممنوع و از مصادیق ظلم است،ثالثاً:پس از مدتی کوتاه انسان دچار امراض مختلف جسمی و گوارشی شده و علیل و ناتوان خواهد شد و این که انسان خود را در معرض رنج و دیگران را هم در معرض زحمت بیندازد،از عدالت و حکمت به دور است !!

ص:122

وَ الحَجامَةِ (1)؛

امام صادق علیه السلام فرمود:جبرئیل با سه چیز بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرود آمد:

مسواک،خلال دندان ها و خون گرفتن.

عَنْ أَبی عبد اللّه علیه السلام قالَ:قالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:اَوْصانی جَبْرَئیلُ بِالسِّواکِ حَتَّیٰ خِفْتُ علیٰ أَسْنانی (2)؛

امام صادق علیه السلام فرمود:پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:جبرئیل آن چنان مرا به مسواک سفارش کرد،در حدی که من بر دندان هایم ترسیدم«که عجب عضو مهم و حساسی است».

عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قالَ:قالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:ما زالَ جِبْرَئیلُ یُوصینی بِالسِّواکِ حَتّیٰ ظَنَنْتُ أَنَّهُ سَیَجْعَلُهُ فَریضَةٌ (3)؛

امام صادق علیه السلام نقل می کند،پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود به طور دائم جبرئیل مرا به مسواک سفارش کرد،تا جایی که گمان کردم از امور واجب خواهد شد.

عَنْ أبی جَعْفَرٍ علیه السلام قالَ:قالَ النَبِیُّ صلی الله علیه و آله:ما زالَ جِبْرَئیلُ یُوصینی بِالسِّواکِ حَتّیٰ خِفْتُ أَنْ أُحْفِیَ أَوْ أُدْرِدَ (4)؛

امام باقر علیه السلام می فرماید:پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:جبرئیل دائماً مرا به مسواک سفارش می کرد،تا جایی که ترسیدم دندان هایم بدون مسواک ساییده شود یا از

ص:124

بین برود.

رسول عزیز اسلام صلی الله علیه و آله مسئلۀ مسواک را در این روایات با ذکر نام مبارک جبرئیل یک امر الهی و متکی به وحی دانسته و روشن می کند که مسئلۀ مسواک دندان و بهداشت دهان یک امر الهی است و البته پیروی از این امر موجب خشنودی صاحب امر است،به همین خاطر در ابتدای روایت امام صادق علیه السلام از کلام رهبر اسلام آورده:مسواک،باعث جلب خشنودی خداست.

قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:فِی السِّواکِ ثَمانِیَةُ خِصالٍ:یَطیبُ الْفَمَ،وَ یَشُدُّ اللّثَّةَ،وَ یَجْلُو الْبَصَرَ،وَ یَذْهَبُ بِالْبَلْغَمِ،وَ یَفْرَحُ الْمَلائِکَةَ،وَ یُرْضِی الرَّبَّ،وَ یَزیدُ الْحَسَناتِ، وَ یَصِحُّ الْمِعْدَةَ (1)؛

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:در مسواک هشت خصلت است:

دهان را پاکیزه می کند،لثه را محکم می نماید،به چشمان جلا و روشنایی می دهد،بلغم را از بین می برد و فرشتگان را شاد و خداوند را خشنود می سازد، به حسنات می افزاید و بهداشت معده است.

اما کلمۀ«طیب»از نظر مفهوم وسیع تر از لغت طاهر است،در حقیقت پیامبر صلی الله علیه و آله می خواهند بفرمایند:

مسواک نفعش شامل پاکی دندان،قسمت های جوار دندان،پاکیزگی دهان و زیبایی مینای دندان و زیبایی چهرۀ انسان است.

استحکام لثه با مسواک زدن به علت برطرف شدن آلودگی هایی است که در شیار بین دندان ها و لثه ها وجود دارد و همین آلودگی هاست که با مسواک برطرف می شود و لبۀ لثه را که مرتب در آلودگی ها غرق بوده از بین برده و لثۀ محکم و نو می رویاند.

ص:125

اما جلای چشم:شما وقتی عینک غبار نشستۀ خود را خوب پاک می کنید یا سربازی که تفنگ خود را خوب تمیز می کند،می گویند:جلا یافت و آنچه در طب وارد است،همین کلمه جلاست.

اگر در حوالی چشم ها هر عامل عفونی و آلودگی برطرف شود،جلا و جلوۀ خاصی می یابد و بر عکس اگر دچار همسایۀ بد شود رو به کدورت می رود،تا آنجا که ممکن است یک دندان چرکین یا یک سینوس عفونت یافته،چشم را تار و حتی به طرف کوری بکشاند و چه بسا وجود یک کانون عفونی در دهان و دندان بر کلیه یا کبد اثر گذاشته و غیر مستقیم جلا و روشنایی چشم را کم نماید.

نبیّ اکرم در هر مطلبی حتی در مورد جلای چشم به ذکر خواص مسواک زدن و اثر آن بر اعضای مجاور پرداخته اند،گویا اصطلاحات طبی است که از دهان حضرت خارج می شود.

مثلاً برای دهان کلمۀ«طیب»انتخاب می فرماید و برای لثه کلمه«شدت» و برای چشم کلمۀ«جلا»و پس از این که انگشت بر دگمۀ احساسات و عواطف پیروان خود می گذارند و می گویند:

ای مسلمان ! تو اگر دهانت را طیب و لثه ات را شدید و چشمت را جلا دادی و برادرت و افراد دیگر خانواده ات و همه این کار را کردند،به سلامتی اجتماع مسلمانان افزوده شده و پیشبرد اجتماع مسلمانان به طرف یک بهداشت صحیح و اصولی نه تنها فرشتگان را شاد می سازد،بلکه آن که خالق فرشتگان و دهان و لثه و چشم است،راضی می گردد.

با توجه به این که هرکس خدا از او راضی است،بهداشت روحی و روانی بسیار جالبی هم دارد،علاوه بر این که از این راه بر حسنات خود افزوده و مأجور و مثاب است معدۀ خود را صحت بخشیده است.

ص:126

نمی دانم به این معجزۀ حضرت توجه فرمودید که چرا جلای چشم و طیب بودن دهان را اوّل آورده و بعد به خشنودی و رضای فرشتگان و خدا پرداخته و در آخر بهداشت معده را بیان کرده است ؟

مگر نیست که در اسلام همیشه و همه جا ترتیب رعایت شده و مطالب بر حسب اهمیت،می آیند.اما در اینجا چه شد که بهداشت دهان و دندان آغاز سخن است و در میان خشنودی خدا و فرشتگان و در پایان از صحت معده صحبت می شود !!

اگر بهداشت روانی شما درست نباشد،«یعنی مجری دستورهای روحی و عبادی و معنوی حضرت حق نباشید»مسواک،دندان ها را پاک و دهان را خوشبو و لثه را محکم می سازد،اما با روان نادرست و روحیۀ مضطرب،ناحیۀ هیپوتالاموس و سایر غدد و اعضا اجازه نمی دهند که گوارش درست باشد،از این رو مسواک و خشنودی خدا با هم عامل سلامتی معده اند (1).

آری،به فرمودۀ قرآن مجید:

[ إِنَّ اللّٰهَ یُحِبُّ التَّوّٰابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ ] (2).

یقیناً خدا کسانی را که بسیار توبه می کنند،و کسانی که خود را [ با پذیرش انواع پاکی ها از همۀ آلودگی ها ] پاکیزه می کنند.دوست دارد.

را از عرض دندان بزنید و این مطلبی است که در چهارده قرن قبل نبیّ بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله سفارش کرده اند.

قالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:إِذا اسْتَکْتُمْ فَاسْتاکُوا عَرضاً (1).

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:چون خواستید مسواک کنید،از عرض دندان ها مسواک بزنید.

و در روایتی فرمود:

یا علی ! بر تو باد با هر وضویی که نماز می خواهی بخوانی به مسواک زدن.

و از آن حضرت است که:

مسواک زدن نصف وضوست (1).

و نیز آن حضرت فرمود:

اگر امتم به رنج نمی افتادند،به آنان دستور می دادم که با هر وضو مسواک کنند.

دربارۀ مسواک زدن با وضو آورده اند که مردی قبل از وضو فراموش کرد که مسواک بزند.نزد حضرت صادق علیه السلام آمد و جریان را به عرض حضرت رساند.

حضرت فرمود:اکنون که قبل از وضو مسواک را فراموش کرده ای مسواک نصف وضو است.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

یا عَلی عَلَیْکَ بِالسِّواکِ لِکُلِّ صَلاةٍ (2).

یا علی ! بر تو باد که با هر نماز مسواک بزنی.

قالَ الصَّادِقُ علیه السلام:رَکْعَتانِ بِالسِّواکِ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعینَ رَکْعَةً بِغَیْرِ سِواکٍ (3).

امام صادق علیه السلام فرمود:دو رکعت نماز با مسواک،از هفتاد رکعت نماز بدون مسواک بالاتر است.

در روایت آمده:

ص:129

نبیّ اسلام صلی الله علیه و آله شبی سه بار مسواک می زد:یک بار پیش از خواب،یک بار وقتی که از خواب برای راز و نیاز برمی خاست و یک بار پیش از نماز صبح (1).

امام صادق علیه السلام می فرماید:

هرگاه شب بلند شدی مسواک بزن که فرشته می آید و دهان بر دهانت می گذارد و هر حرفی می زنی و می خوانی ملک از آسمان ها بالا می برد،پس دهانت باید خوشبو باشد (2).

از حضرت باقر علیه السلام است:

هرگاه از بستر برخاستی به اطراف آسمان ها نظر کن و بگو:«الحمد للّه»و بر تو باد به مسواک زدن که مسواک زدن در سحر پیش از وضو از مقررات است،سپس وضو بگیر (3).

نبیّ اکرم فرمود:

دهان های شما یکی از راه های نزدیک شدن به خداست،پس محبوب ترین دهان ها خوشبوترین آن هاست،هر اندازه می توانید دهان را خوشبو نگه دارید (4).

در دنبالۀ جملات مورد شرح،امام صادق علیه السلام می فرماید:

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله مسواک را از سنت های سخت و آداب مهم دین خود شمرده و در مسئلۀ مسواک برای ظاهر و باطن بدن،یا برای ظاهر جسم و باطن جان منافع زیادی است که صاحبان عقل از شمردن آن عاجزند.

ص:130

[ وَ کَما تُزیلُ ما تَلَوَّثَ مِنْ أَسْنَانِکَ مِنْ مَطْعَمِکَ وَ مَأْکَلِکَ بِالسِّواکِ کَذٰلِکَ أَزِلْ نِجاسَةَ ذُنُوبِکَ بِالتَّضَرُّعِ وَ الْخُشُوعِ وَ التَّهَجُّدِ وَ الْاِسْتِغْفارِ بِالْأَسْحارِ ]

امام صادق علیه السلام می فرماید:

چنان که چرک دندان را با مسواک از غذاهای مانده شب پاک می کنی،هم چنین آلودگی های نفس و وجود خویش را که به سبب گناه و عصیان فراهم آورده ای با گریه و خشوع قلب و نماز شب و استغفار در سحر پاک کن.

در این جمله به چهار موضوع بسیار مهم که در پاکسازی وجود انسان از اهم عوامل است اشاره شده است:

1-گریه و زاری.

2-خشوع.

3-شب زنده داری به عبادت.

4-استغفار در سحر.

دوست می اندازد،چه برای فراق از حضرت یار-در قرآن مجید و روایات عالی اسلامی از موضع بسیار مهمی برخوردار است.

گریه و زاری برای خدا از مهم ترین ارزش ها و بهترین کارها و از والاترین عبادت هاست.

مؤمن در پیشگاه حضرت دوست،دارای علائمی است و از علائم مهم او گریه و اشک چشم است.

گریه بر فقدان دنیا و مادیات و به هنگام شکست از عشق های مادی و موسمی، دلیل بر پستی روح و دنائت نفس است.

گریه برای جناب او،به خصوص در خلوت و به هنگام عبادت و گریه بر فقدان اولیا به خصوص حضرت سیّدالشّهدا علیه السلام و گریه برای مرگ عزیزانی که از ارزش ایمانی برخوردارند،گریه صحیح و گریه ای است که انسان به خاطر آن مأجور است،البته اجر انسان به تناسب موضوع گریه است،اگر گریه برای خدا یا برای حضرت حسین علیه السلام باشد،در صورتی که انسان از شرایط ایمانی برخوردار باشد، اجرش عظیم و مزدش بی پایان است.

گریه از اعظم نعمت های معنوی خداوند به انسان است و چشمی که اشک ندارد،صاحبش از ارزش والا برخوردار نیست و جمود چشم او علامت قساوت قلب است،چنین انسانی حتماً باید در رفع عیب خود بکوشد.

مِنَ الْحَقِّ یَقُولُونَ رَبَّنٰا آمَنّٰا فَاکْتُبْنٰا مَعَ الشّٰاهِدِینَ ] (1).

و چون آنچه را که بر پیامبر اسلام نازل شده بشنوند،دیدگانشان را می بینی به سبب آنچه از حق شناخته اند،لبریز از اشک می شود،می گویند.پروردگارا ! ایمان آوردیم،پس ما را در زمرۀ گواهان [ به حقّانیّت پیامبر و قرآن ] بنویس.

[ إِذٰا تُتْلیٰ عَلَیْهِمْ آیٰاتُ الرَّحْمٰنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُکِیًّا ] (2).

هنگامی که آیات [ خدایِ ] رحمان بر آنان خوانده می شد،سجده کنان و گریان به رو می افتادند.

گریه برای خدا،دلیل حال درون و خشوع قلب و خضوع اعضا و جوارح انسان در پیشگاه مقدس ربوبی است.

مسئلۀ گریه در پیشگاه حضرت احدیت آن قدر با ارزش است که حضرت سجاد علیه السلام،در یکی از دعاهای خود عرضه می دارد:

الهی ! روزی که چشم من از گریه در خانۀ تو بخواهد باز بماند،آن روز را روز مرگ من قرار بده (3).

و در زیارت امین اللّه عرضه می دارد:

وَ عَبْرَةَ مَنْ بَکَیٰ مِنْ خَوْفِکَ مَرْحُومَةً؛

اشکی که از برای خوف تو بریزد،مورد ترحّم تو است.

در مقدمۀ دعای عرفه حضرت سیّدالشّهدا علیه السلام آمده:

پس شروع فرمود آن حضرت در سؤال از حق و اهتمام نمود در دعا و آب از

ص:133

دیده های مبارکش جاری بود پس بدین گونه دعا را ادامه داد...

آری،گریه و زاری در پیشگاه حضرت دوست از روی خضوع و تذلل و مسکنت و فقر،به هنگام دعا و نیایش و به خصوص در وقت نماز و عبادت،یکی از مهم ترین کارهای انبیا و امامان علیهم السلام بود.

جلال الدین مولوی بلخی در دفتر پنجم می گوید:

تا نگرید ابر کی خندد چمن***تا نگرید طفل کی نوشد لبن

طفل یک روزه همی داند طریق*** که بگریم تا رسد دایه شفیق

تو نمی دانی که دایه دایگان*** کم دهد بی گریه شیرت رایگان

گفت «ولیبکوا کثیرا» گوش دار***تا بریزد شیر فضل کردگار

گریه ابر است و سوز آفتاب*** استن دنیا همین دو رشته یاب

گر نبودی سوز مهر و اشک ابر*** کی شدی اجسام ما زفت و ستبر

کی بدی معمور این هر چار فصل*** گر نبودی این تف و این گریه اصل

سوز مهر و گریه ابر جهان*** چون همی دارد جهان را خوش دهان

آفتاب عقل را در سوز دار*** چشم را چون ابر اشک افروز دار

چشم گریان بایدت چون طفل خرد*** کم خور این نان را که نان آب تو برد

در این امور کمک کن.

اول: به صدق و راستی،از دهانت هرگز دروغ خارج نشود.

دوم: به ورع و پاکدامنی،هیچ گاه جرأت به خیانت در خود راه مده.

سوم: خوف از خدا،به گونه ای که او را می بینی.

چهارم: زیاد گریه کردن از خشیت خدای عزّ و جلّ که به هر قطره اشکی، خانه ای در بهشت برایت بنا می شود.

پنجم: بخشیدن مال و جان در راه خدا و حفظ دین.

ششم: پیروی از روش من در نماز و روزه و صدقه،اما نماز پنجاه و یک رکعت، اما روزه در هر ماه سه روز،پنجشنبۀ اوّل ماه و چهارشنبۀ وسط ماه و پنج شنبۀ آخر ماه،اما صدقه در حدی که بگویند اسراف در بخشش دارد ولی اسراف نکرده باشی.

تو را به نماز شب سفارش می کنم،تو را به نماز شب سفارش می کنم،تو را به نماز شب سفارش می کنم و تو را به نماز زوال شمس سفارش می نمایم،در هر حال قرآن بخوان،در نماز دست را بلند کرده و در پیشگاه حق آن را دگرگون و واژگون کن،با هر وضو و نمازی مسواک کن و به تمام حسنات اخلاقی آراسته شو و از تمام سیئات اخلاقی دوری نما،اگر این برنامه ها را انجام ندادی و دچار انواع خسارت ها شدی،خود را سرزنش کن (1).

أَنَّهُ صلی الله علیه و آله کَانَ یَبْکی حَتّیٰ یُغْشیٰ عَلَیْهِ (2)؛

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در برابر حضرت حق آن قدر گریه می کرد،تا جایی که از حال می رفت !!

ص:135

در روایت آمده:

ابو ذر از خشیت حضرت رب به حدی گریه کرد که چشم درد گرفت.گفتند:اگر از خدا رفع چشم دردت را می خواستی،شفا می یافت.گفت:از چشم منصرفم و درد چشم غصۀ بزرگ من نیست.گفتند:چه علتی تو را از درد چشم منصرف کرده ؟ گفت:دو موضوع بزرگ:بهشت و جهنم !! (1)پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به ابو ذر فرمودند:

علمی که باعث گریۀ انسان نشود،علم با منفعت نیست.

خداوند در قرآن مجید،عالمان را بدین گونه ستوده:

[ إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذٰا یُتْلیٰ عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقٰانِ سُجَّداً* وَ یَقُولُونَ سُبْحٰانَ رَبِّنٰا إِنْ کٰانَ وَعْدُ رَبِّنٰا لَمَفْعُولاً* وَ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقٰانِ یَبْکُونَ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعاً ] (2).

همانا کسانی که پیش از [ نزول ] آن معرفت و دانش یافته اند،زمانی که بر آنان می خوانند،سجده کنان به رو در می افتند.*و می گویند:منزّه و پاک است پروردگارمان بی تردید وعدۀ پروردگارمان [ به پاداش مؤمنان و کیفر مجرمان ] قطعاً انجام شدنی است.*و گریه کنان به رو در می افتند و [ شنیدن قرآن ] بر فروتنی و خشوعشان می افزاید.

و نیز پیامبر بزرگ صلی الله علیه و آله فرمود:

ای ابو ذر ! کسی که می تواند گریه کند،پس گریه کند،اگر نمی تواند قلباً محزون

ص:136

شود و به صورت گریه کن درآید که قلب سخت و قاسی،از خدا دور است... (1).

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

علامت بدبختی،خشکی چشم،سنگ دلی،شدت حرص در طلب رزق و اصرار بر گناه است (2).

در روایات آمده:

چیزی از عمل خیر برابر با گریه از خوف خدا نیست (3).

و نیز در حدیث آمده:

چشمی که از خوف خدا گریست،در قیامت گریان نیست و قطره ای از اشک چشم برای خدا،دریایی از آتش را خاموش می کند و اگر گریه کننده ای در امتی بگرید به همه رحم خواهد شد و خوشا به حال بنده ای که خداوند او را در گریه ببیند و گریه کنندگان در قیامت در رفیق اعلا هستند و نزدیک ترین مرحلۀ عبد به رب گریه در سجده است (4).

آری،گریه در سجده چه گریۀ پرارزش و با قیمتی است و راستی کاری هم چون او در میان برنامه های عبادتی نمی توان یافت.

انسان توفیق پیدا کند در کنج خلوتی به وقت سحر با توجه به عظمت دوست و حقارت خود و با توجه به پروندۀ سیاه و پر از وزر و وبال،عصیان و خطایی که نسبت به حضرت یار داشته،سر به سجده گذارد و با توجه کامل و دل شکسته

ص:137

و اشک ریزان بخواند و با خواندن و گریه تمام وجود خود را شستشو دهد.

خوش آن سروی که بستانش تو باشی***خوش آن گل که گلستانش تو باشی

چمن گاه دل و بستان جانم***بود خرم چو دهقانش تو باشی

خوشا آن بلبل سرمست عاشق*** که در هر صبح دستانش تو باشی

خوشا آن دل که دلبر در بر اوست*** خوشا آن جان که جانانش تو باشی

دلم چون گوی در چوگانت افتاد*** خوشا گویی که چوگانش تو باشی

خوشا انسان که در عینش تو باشی*** خوشا عینی که انسانش تو باشی

خوش آن مسلم که اسلامش تو دادی*** خوش آن محسن که احسانش تو باشی

سر و سامان من جز عشق تو نیست*** خوشا آن سر که سامانش تو باشی

صاحب«قاموس قرآن»می گوید (1):

آنچه مسلم است این است که خشوع به معنی تذلل و تواضع است و آن با سکوت و آرامی و اطاعت و سر به زیر انداختن قابل جمع و تطبیق است.

و این حقیقت هم دربارۀ قلب به کار رفته هم دربارۀ سایر اعضا و به عبارت دیگر دارای معنای وسیعی است،هم شامل حال درون است و هم شامل وضع بیرون آدمی است.در آیۀ فوق دربارۀ قلب به کار رفته و در آیۀ ذیل برای صدا:

[ وَ خَشَعَتِ الْأَصْوٰاتُ لِلرَّحْمٰنِ فَلاٰ تَسْمَعُ إِلاّٰ هَمْساً ] (2).

و صداها در برابر [ خدای ] رحمان فرو می نشیند و جز صدایی آهسته [ چیزی ] نمی شنوی.

در هر صورت بیش ترین استعمال خشوع در مسئلۀ قلب است،چنانچه آیات و روایات نشان می دهد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

خداوند عزّ و جل به موسی خطاب کرد:می دانی چرا از میان این همه افراد خلقم تو را به صحبت خود انتخاب کردم ؟ عرضه داشت:یا رب ! برای چه ؟ پاسخ شنید:ای موسی ! بندگانم را زیر و رو کردم،کسی را در مقام نفس متذلل تر از تو نسبت به خودم نیافتم،ای موسی ! هرگاه نماز می خواندی صورتت را بر خاک می گذاشتی.

خشوع نمی گذارد،انسان از عبادت و بیداری شب و گریه در گوشۀ خلوت راحت باشد،دل خاشع پرقیمت ترین دل در بارگاه قدس حضرت دوست است.

ص:139

قلب،مهم ترین و حساس ترین و پرارزش ترین عضو است، درصورتی که به صفت خشوع،اخلاص،یقین،محبت...آراسته باشد.

عین القضاة در بیان عظمت قلب می فرماید:

دریغا هرگز ندانسته ای که قلب،لطیفه است و از عالم علوی است و قالب، کثیف است و از عالم سفلی است.

خود هیچ الفت و مناسبت میان ایشان نبود و نباشد،واسطه و رابطۀ میان دل و قالب بر گماشتند که:

[ أَنَّ اللّٰهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ ] (1).

خدا میان آدمی و دلش حایل و مانع می شود [ تا حق را باطل و باطل را حق مپندارد ].

تا ترجمان قلب و قالب باشد،تا آنچه نصیب دل باشد دل با آن لطیفه بگوید و آن لطیفه با قالب بگوید.

دریغا از [ أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ ] (2)چه فهم کرده ای،اگر قلب را مجرّد در قالب تعبیه کردندی،قلب با قالب قرار و انس نگرفتی و قالب به احوال قلب طاقت نداشتی و گداخته شدی.

این لطیفه،حقیقت آدمی را واسطه و حایل کردند میان قلب و قالب،دریغا این قدردانی که قلب ملکوتیست و قالب ملکی،در ملک کسی زبان ملکوت نداند،اگر زبان جبروتی نباشد اگر خواهی مثالش بشنو.

عجمی زبان عربی فهم نکند الا به واسطۀ ترجمانی که هم عربیت داند و هم

ص:140

عجمیت،آخر معلوم باشد که جز این پنج حواس صورتی،پنج حواس معنوی و باطنی هست،اکنون این همه در نهاد تو تعبیه است.

دریغا ای عزیز ! که قلب نداری که اگر داشتی آن گاه با تو بگفتی که قلب چیست ؟ کار دل دارد،دل را طلب کن و با دست آر،دانی که دل کجاست ؟ دل را بین«اصبعین من اصابع الرحمن»طلب می کن.دریغا اگر جمال اصبعین من اصابع الرحمن حجاب کبریا برداشتی،همه دل ها شفا یافتندی،دل داند که دل چیست و دل کیست.منظور الهی دل آمد و خود دل لایق بود که:

إِنَّ اللّهَ لا یَنْظُرُ إلیٰ صُوَرِکُمْ وَ لا إلی أمْوالِکُمْ وَ لٰکِنْ یَنْظُرُ إلیٰ قُلُوبِکُمْ وَ أَعْمالِکُمْ (1)؛

مسلماً خداوند متعال به هیئت و هیکل و اموال شما نگاه نمی کند بلکه به دلهای شما و اعمالتان نگاه می کند.

ای دوست ! دل نظرگاه خداست،چون قالب رنگ دل گیرد و هم رنگ دل شود قالب نیز منظور باشد.

دریغا، [ بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ* فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ ] (2)ابن عباس گفت:این لوح محفوظ دل مؤمنانست مگر که مصطفی صلی الله علیه و آله از اینجا گفت که:

إنَّ الْعَرْشَ یَنالُ جَمیعَ ما خَلَقَ اللّهُ؛

یعنی عرش مجید،محیط جملۀ مخلوقات و موجودات آمده است،باش تا بدانی که:

ص:141

ما وَسَعَنی أَرْضی وَ لا سَمائی وَ لٰکِنْ وَسَعَنی قَلْبُ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ (1)؛

زمین مرا بر نتابد و آسمان طاقت ما ندارد،عرش در خور ما نیامد و دل مؤمن ما را قبول کرد،نخست ما او را قبول کرده بودیم.

روزی یکی از مصطفی پرسید که:أین اللّه ؟ کجاست خداوند ؟

گفت:فی قُلُوبِ عِبادِه.

در دل بندگان،خود باید جست.

[ وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مٰا کُنْتُمْ ] (2).

و او با شماست هرجا که باشید.

این معنا باشد،چون دل تو را حاصل آمد و دل را باز یافتی روح خود جمال عزت با تو نماید؛در هر صورت خشوع یکی از مهم ترین عوامل تطهیر دل و ارتقای قلب به مدارج کمال است.

به قول عارف شوریده دل و حکیم سالک،صفای اصفهانی:

ساقی جان به جام من ریخت می مدام دل***گشت زپای تا سرم مست مدام جام دل

ملک دل است رام من، سکه دل به نام من*** دل همگی به کام من، من همگی به کام دل

صدر جلال پادشه شاه بر اوست متکی ***کوه و زمین و آسمان صف زده در سلام دل

ص:142

عقل ستاده پشت در عشق به گاه مستقر***نوبت سلطنت زند بر طبقات بام دل

عرش بدان معظمی گشت به پای دل زمی*** دولت عرش اعظمی یافت زفیض عام دل

گفتم من گدای تو خاک در سرای تو*** می دهدم ندای تو فیض علی الدوام دل

کعبه تویی مراد را، راه تویی معاد را*** اینکه دهی جماد را سرعت سیر گام دل

مست مدام حق منم باده جام حق منم*** سرِّ تمام حق منم از سر اهتمام دل

نزول قرآن مجید در شب قدر بود و بسیاری از اتفاقات الهیّه و ریزش فیوضات ربانیه در شب بود.

به قول عارف واله،حافظ شیراز در معنویت شب:

دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند***وندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند

بی خود از شعشعه پرتو ذاتم کردند*** باده از جام تجلی صفاتم دادند

چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی*** آن شب قدر که این تازه براتم دادند

این همه شهد و شکر کز سخنم می ریزد ***اجر صبریست کز آن شاخ نباتم دادند

همت حافظ و انفاس سحر خیزان بود*** که زبند غم ایام نجاتم دادند

قرآن مجید برای شب بیداران ارزشی بس بلند قائل است و بیداری شب را برای عبادت از علائم عاشقان و والهان و عابدان و متصفان به محبت محبوب حقیقی عالم می داند.

[ أَمَّنْ هُوَ قٰانِتٌ آنٰاءَ اللَّیْلِ سٰاجِداً وَ قٰائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لاٰ یَعْلَمُونَ إِنَّمٰا یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبٰابِ ] (1).

[ آیا چنین انسان کفران کننده ای بهتر است ] یا کسی که در ساعات شب به

ص:144

سجده و قیام و عبادتی خالصانه مشغول است،از آخرت می ترسد و به رحمت پروردگارش امید دارد ؟ بگو:آیا کسانی که معرفت و دانش دارند و کسانی که بی بهره از معرفت و دانش اند،یکسانند ؟ فقط خردمندان متذکّر می شوند.

بسیاری از مفسران عقیده دارند،این آیت در شأن آنان که شب را به عبادت دوست مشغولند،نازل شده است.

[ إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنّٰاتٍ وَ عُیُونٍ* آخِذِینَ مٰا آتٰاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ کٰانُوا قَبْلَ ذٰلِکَ مُحْسِنِینَ* کٰانُوا قَلِیلاً مِنَ اللَّیْلِ مٰا یَهْجَعُونَ ] (1).

بی تردید پرهیزکاران در بهشت ها و چشمه سارهایند.*آنچه را پروردگارشان به آنان عطا کرده دریافت می کنند؛زیرا که آنان پیش از این همواره نیکوکار بودند.*آنان اندکی از شب را می خوابیدند [ و بیشتر آن را به عبادت و بندگی می گذراندند.]

علی علیه السلام اعبد مردم و سید عابدین و مصباح متهجدین بود،نمازش از همه کس بیشتر و روزه اش فزون تر بود،تمام بندگان الهی از آن جناب نماز شب و ملازمت در اقامت نوافل را آموختند و شمع یقین را در راه دین از مشعل او افروختند.پیشانی نورانی اش از کثرت سجود پینه کرده بود و محافظت آن بزرگوار بر ادای نوافل به حدی بود که نوشته اند:

در لیلة الهریر در جنگ صفین در بین دو لشکر نطعی برایش گسترده بودند و بر آن نماز می کرد و تیر از راست و چپ او می گذشت و بر زمین می آمد و ابداً آن حضرت را تزلزلی نبود و وحشتی در ساحت وجود مقدسش راه نداشت؛به هنگام شب آن چنان در عبادت و گریه غرق بود که گاهی غش می کرد و مهم تر از همه این که حضرت علی بن الحسین علیه السلام با آن کثرت عبادت و نماز می فرمود:

وَ مَنْ یَقْوی عَلیٰ عِبادَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبی طالِبٍ عَلَیْهِ السَّلامُ (1)؟ !

چه انسانی را توانایی عبادت علی بن ابی طالب علیه السلام است ؟ !

امام صادق علیه السلام می فرماید:

امام حسن علیه السلام در زمان خود از همۀ اهل زمان عبادت و زهدش بیشتر بود.

هرگاه یاد مرگ و قبر و بعث و نشور و گذشتن بر صراط می کرد،گریه می کرد و چون عرض اعمال را بر حضرت حق توجه می نمود،نعره می کشید و مدهوش می گشت و چون به نماز می ایستاد،بندهای بدنش می لرزید؛برای این که خود را در برابر حضرت ذو الجلال می دید و چون یاد بهشت و دوزخ می کرد،مضطرب می شد،مانند اضطراب کسی که دچار گزش مار و عقرب شده،در آن حال از خداوند طلب بهشت می کرد و به حضرت او از عذاب جهنم پناه می برد.

ص:146

ابن بابویه به سند معتبر از امام مجتبی علیه السلام روایت می کند که حضرت فرمود:

در شب جمعه مادرم فاطمه علیها السلام در محراب خود ایستاده و مشغول بندگی حق تعالی گردید و پیوسته در رکوع و سجود و قیام و دعا بود تا صبح طالع شد (1).

ابن عبد ربه -که از علمای بزرگ اهل سنت است -در کتاب«عقد الفرید»روایت کرده که:

خدمت حضرت علی بن الحسین عرض شد:چرا اولاد پدر شما کم است ؟ فرمود:تعجب است که چگونه مثل من اولادی از برای او باشد ؟ چه آن که پدرم در هر شبانه روز هزار رکعت نماز می گذارد،پس چه زمان فرصت رفتن پهلوی زن داشت (2)؟

امام چهارم علیه السلام عابدترین مردم اهل روزگار بود و کسی از مردم عالم طاقت عبادت او را نداشت !!

آن حضرت در شبانه روز هزار رکعت نماز می خواند و به وقت نماز بر بدنش لرزه می افتاد و رنگش زرد می شد و چون به نماز می ایستاد،مانند ساق درخت بی حرکت بود و چون به [ مالک یوم الدین ]می رسید چندان آن را تکرار می کرد که نزدیک بود قالب تهی کند و وقتی که به سجده می رفت،سر بر نمی داشت تا عرق از جبین مبارکش جاری شود و شب ها را به عبادت به روز می آورد.

از حضرت صادق علیه السلام روایت شده که پدرم امام باقر علیه السلام فرمود:

روزی که بر پدرم علی بن الحسین علیه السلام وارد شدم،دیدم که عبادت در آن حضرت بسیار تأثیر کرده و رنگ مبارکش از بیداری زرد گردیده و دیده اش از بسیاری گریه مجروح گشته و پیشانی نورانیش از کثرت سجود پینه کرده و قدم شریفش از

ص:147

زیادی قیام در نماز ورم کرده،چون او را بر این حال مشاهده کردم،خودم را نتوانستم از گریه حفظ کنم،بسیار گریستم،آن حضرت متوجه تفکر بودند،بعد از زمانی به من نظر انداختند و فرمودند که بعضی از کتاب ها که عبادت علی علیه السلام در آنجا نوشته شده به من ده،چون بیاوردم و پاره ای بخواندند،بر زمین گذاشتند و فرمودند:چه کسی یارای آن را دارد که مانند علی بن ابی طالب عبادت کند (1).

برای هریک از ائمه علیهم السلام به همین گونه عباداتی به خصوص به وقت شب نوشته اند که انسان از خواندن یک سطر آن،از عبادات تمام عمرش خجالت می کشد !

حالاتی که برای شب عاشقان نوشته اند،آدمی را به حیرت انداخته و گاهی تصورش برای انسان مشکل است،چه رسد به تصدیقش !

دربارۀ ابو اسحاق سبیعی از اصحاب حضرت زین العابدین علیه السلام و اوثق ثقات و خواهر زادۀ بریر که یکی از شهدای کربلا بود،نوشته اند:

در زمان وی عابدتر و صادق تر از او نبود و چهل سال تمام با وضوی شام نماز صبح را خواند (2)!!

است از وحشت و خلوتی است از کثرت.

از امام صادق علیه السلام رسیده:

نماز شب علت خشنودی حق و عشق ملائکه و سنت انبیا و نور معرفت و ریشۀ ایمان و راحت بدن و موجب تنفر شیطان و سلاح علیه دشمنان و موجب قبولی دعا و پذیرش اعمال و برکت در روزی و واسطه و شفیع بین انسان و ملک الموت و چراغ قبر و فرش گور و جواب منکر و نکیر و مونس آدمی در قبر تا قیامت است و به وقت قیامت سایۀ بالا سر و تاج سر و لباس بدن و نوری است که پیشاپیش انسان در حرکت است.

و نماز شب،پوششی بین انسان و آتش و حجتی بین آدمی و خداوند و مایه سنگینی میزان و گذرنامۀ عبور از صراط و کلید بهشت است (1).

و نیز در روایت آمده:

خانه هایی که در آن نماز شب خوانده می شود و قرآن تلاوت می گردد،به همان گونه که ستارگان بر اهل زمین می درخشند،این بیوت هم بر اهل آسمان می درخشند (2).

رسول خدا صلی الله علیه و آله سه بار علی علیه السلام را در یک مجلس سفارش به نماز شب کردند و فرمودند:

آیا به آنان که نماز شب می گزارند نمی نگرید ؟ اینان زیباترین مردم هستند؛زیرا که آن ها در شب برای پروردگار نمازگزاردند و خداوند هم از نور خود بر آن ها پوشاند (3).

ص:149

غیر آیات قرآن،روایاتی که در فضیلت نماز شب رسیده در حد تواتر است.

خداوند متعال در قرآن مجید می فرماید:

[ وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نٰافِلَةً لَکَ عَسیٰ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقٰاماً مَحْمُوداً ] (1).

و پاسی از شب را برای عبادت و بندگی بیدار باش که این افزون [ بر واجب ] ویژۀ توست،امید است پروردگارت تو را [ به سبب این عبادت ویژه ] به جایگاهی ستوده برانگیزد.

عبد برای آماده کردن خود جهت تهجد باید مراقب وضع خود باشد و از وظایف و آداب آنچه را مناسب حال خود می نگرد و تشخیص می دهد عمل کند؛ گذشتگان ما از اهل اللّه سعی و کوششان در تحصیل رقّت و نرم ساختن دل بود و برای دست یافتن به آن و سایر حالات عالیه به بعضی از حالات،مثل پوشیدن لباس های زبر و خشن و...و در خاک غلتیدن و اعضای بدن را نزدیک آتش بردن و پاشیدن خاک بر سر و روی خود و دخول در گورها و ندای مردگان و ملامت خویش و خطاب به خود به عقاب های قرآنی و اختیار دعاها و مناجات هایی که به دل آتش می زند،متوسل می شدند.

نماز شب،آبروی عبد نزد مولا و مرکب حرکت به سوی مقام قرب و وصال حضرت دوست است؛شب را از خوراک و خواب کم کن تا بتوانی برخیزی و چون برخاستی با کمال خضوع و خشوع به پیشگاه مولایت بشتاب و از حضرت او آنچه می خواهی بخواه که اگر شرایط استجابت دعا در تو جمع باشد بدون شک دعایت مستجاب و به تمام خواسته های دنیوی و اخروی خود خواهی رسید،علاوه بر این همان طور که حضرت صادق علیه السلام در متن روایت فرموده اند:نماز شب علت پاکی و طهارت درون تو است.

ص:150

در روایت و حدیثی که«منهج الصادقین»نقل می کند آمده:

یعقوب بیش از بیست سال در هر شب جمعه برای فرزندان استغفار می کرد تا حق تعالی از گناهان آنان گذشت (1).

بعضی از علمای تفسیر می گویند:

چون یعقوب به مصر آمد و از عفو یوسف نسبت به برادران آگاه شد،شب به نماز برخاست و بعد از تهجد رو به قبله ایستاد و یوسف را در پشت سر خود و برادران را پشت سر یوسف قرار داد و دعا کرد و آنان آمین گفتند و خداوند،دعای آنان را مستجاب کرد.

یکی از اصحاب می گوید:

سحرگاهی به در حجرۀ عبد اللّه بن مسعود می گذشتم،شنیدم می گفت:

اللّهُمَّ إِنَّکَ دَعَوْتَنی فَأَجَبْتُ وَ أَمَرْتَنی فَأَطَعْتُ وَ هٰذا سَحَرٌ فَاغْفِرْ لی (2)؛

پروردگارا ! مرا دعوت کردی به پیشگاهت بیایم،آمدم و امر به اطاعت کردی اطاعت کردم،هم اکنون هنگام سحر است مرا بیامرز.

دعای ابوحمزۀ ثمالی که از حضرت سجاد نقل شده،بهترین مناجات و استغفار در وقت سحر است؛سحر وقتی توأم با بیداری و اشک استغفار شود عالی ترین عامل برای زوال ناپاکی ها از روح و نفس و عقل و جان و اخلاق و عمل است.

ص:152

[ وَ طَهِّرْ ظاهِرَکَ وَ باطِنَکَ مِنْ کُدُوراتِ الْمُخالَفاتِ وَ رُکُوبِ الْمَناهی کُلِّها لِلّهِ تَعالی ]

در ادامۀ بحث امام صادق علیه السلام می فرماید:

ظاهر و باطن خود را از کدوراتی که به وسیلۀ ارتکاب معاصی به هم رسیده از روی اخلاص و محض تقرب الی اللّه پاک کن و از این که مناهی حق مرکب زندگیت باشد بپرهیز.

به طور حتم از نتایج شوم گناه،پدید آمدن تاریکی و کدورت بر صفحۀ قلب و جان است و ادامۀ گناه این سیاهی و تاریکی را وسعت داده تا جایی که نعوذ باللّه همۀ صفحۀ هستی انسان را بگیرد و از توبه محروم شود.

عَنْ أبی بَصیرٍ قالَ:سَمِعْتُ أبا عبد اللّه علیه السلام یَقُولُ:إذا أذْنَبَ الرَّجُلُ خَرَجَ فی قَلْبِهِ نُکْتَةٌ سَوداءٌ فَإِنْ تابَ إِنْمَحَتْ وَ إِنْ زَادَ زَادَتْ حَتّیٰ تَغْلِبَ عَلیٰ قَلْبِهِ فَلا یُفْلِحُ بَعْدَها أَبَداً (1).

ابو بصیر می گوید:از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود:وقتی مرد،گناهی مرتکب می شود در قلبش نقطۀ سیاهی پیدا می شود،اگر توبه کند از بین می رود و اگر بر گناه افزوده شود،آن نقطۀ سیاه اضافه می شود تا بر قلب غلبه کند

ص:153

و همۀ دل را بگیرد،آن گاه انسان بعد از فرو رفتن قلب در تاریکی،روی رستگاری را هرگز نخواهد دید.

این بندۀ ضعیف و فقیر دل شکسته،در درد دوری از مقام دوست گفته ام:

خبر ز درد و غم دل به آشنا بدهید***که من مریض فراقم به من دوا بدهید

فروغ خانه من یار دلنواز برفت*** شما به کلبه احزان من صفا بدهید

نگاه بر من افسرده حال زار کنید*** دلم گرفته عزیزان به من شفا بدهید

چومن کسی نبودمستحق جرعه وصل*** به این فقیر از آن جرعه از وفا بدهید

گره فتاده به کارم کجاست راه نجات*** نشان زکوی حبیب گره گشا بدهید

خموش گشته زهجران نوای نای دلم*** چه می شود که به این نای من نوا بدهید

هرآنچه این دل مسکین طلب زیار کند*** کسی به یار بگوید که آن را به ما بدهید

ص:154

[ فَإِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَرادَ بِاسْتِعْمالِها مَثَلاً لِأَهْلِ الْیَقْظَةِ ]

این همه پافشاری پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله در مسئلۀ مسواک و طهارت دهان و دندان،مثل و راهنمایی است برای بیداران که وقتی برای یک فضای کوچکی مثل دهان و چند عدد دندان این همه سفارش برای طهارت دارم،پس سفارش من چقدر زیاد و فوق العاده است برای طهارت باطن که عالمی گسترده و جهانی وسیع است.

ص:155

[ وَ هُوَ أَنَّ السِّواکَ نَباتٌ لَطیفٌ نَظیفٌ وَ غُصْنُ شَجَرٍ عَذْبٍ مُبارَکٍ وَ الْأَسْنانُ خَلْقٌ خَلَقَهُ اللّهُ تَعالی فِی الْخَلْقِ آلَةً وَ اداةً لِلْمَضْعِ وَ سَبَباً لِاشْتِهاءِ الطَّعامِ وَ إِصْلاحِ الْمِعْدَةِ وَ هِیَ جَوْهَرَةٌ صافِیَةٌ تَتَلَوَّثُ بِصُحْبَةِ تَمْضیغِ الطَّعامِ وَ تَتَغَیَّرُ بِها رَائِحَةُ الْفَمِ وَ یَتَوَلَّدُ مِنْهَا الْفَسادُ فِی الدِّماغِ ]

هم می رسد و عفونت دهان موجب فساد دماغ می گردد.

وقتی طعام مانده در بن دندان ها و در فضای دهان،این همه خسارت به بار آورد،پس چه خسارتی گناهان مانده در دل و عقل و روح و اعضا و جوارح به جای خواهد گذاشت ؟!

ص:157

[ فَإِذا اسْتاکَ الْمُؤمِنُ الْفَطِنُ بِالنَّباتِ اللَّطیفِ وَ مَسَحَها عَلَی الْجَوْهَرَةِ الصَّافِیَةِ أَزالَ عَنْها الْفَسادَ وَ التَّغَیُّرَ وَ عادَتْ إِلیٰ أَصْلِها ]

مؤمن زیرک هرگاه به چوب لطیف مسواک بر دندان کشید،از دندان چرک و کثافت پاک شده به صفت اصلی خود که صفا و جلاست بر می گردد.

هم چنین دل مؤمن در اصل خلقت و پیش از ارتکاب معاصی در غایت صفا و جلاست و از کدورت جسمانی و تعلقات شهوانی و غواشی هیولانی،عاری و مجرّد است و به سبب مجاورت با بدن ظلمانی و اشتغال به تعلیقات جسمانی ظلمت و تیرگی به هم رسانده و مثل دندان آلوده به غذا چرکین شده و از غذای اصلی و قوت روحانی که ذکر خدا و عبادت و حال است،دور مانده و بر تو است که آن را با توبه و زاری و خشوع و تضرع و استغفار در سحر و ذکر خدا جلا داده به حال اوّل برگردانی،چنانچه حضرت صادق علیه السلام در بخش دیگر روایت بدین گونه هشدار می دهد:

ص:158

[ کَذٰلِکَ خَلَقَ اللّهُ الْقَلْبَ طاهِراً صافِیاً وَ جَعَلَ غَداءَهُ الذِّکْرَ وَ الْفِکْرَ وَ الْهَیْبَةَ وَ التَّعْظیمَ وَ إِذا شیبَ الْقَلْبُ الصَّافی فی تَغْذِیَتِهِ بِالْغَفْلَةِ وَ الْکَدَرِ صُقِلَ بِمِصْقَلَةِ التَّوْبَةِ وَ نُظِّفَ بِماءِ الْإِنابَةِ لِیَعُودَ عَلیٰ حالَتِهِ الْأُولیٰ وَ جَوْهَرِیَّةِ الْأَصْلِیَّةِ الصَّافِیَةِ قالَ اللّهُ تَعالی [ إِنَّ اللّٰهَ یُحِبُّ التَّوّٰابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ ] ]

هم چنین خداوند،دل آدمی را مانند دندان،در اصل خلقت پاک و صاف و منزه از تیرگی و ظلمت آفریده و غذای واقعی آن را ذکر و فکر جناب خودش قرار داده و هرگاه آلوده شود با خوردن غفلت و کدورت به کثافت و ظلمت دچار می گردد.

در این حال باید با صیقل توبه و آب انابه،قلب را از ظلمات گناه و کدورات معاصی پاک کرد و به حال اوّل و جوهر اصلی و صافی خودش برگرداند،تا با برگرداندن قلب،عبد مورد محبت دوست گردد،چنانچه حضرت حق می فرماید:

به حق که خداوند،توّابین و متطهّرین را دوست دارد.

[ وَ قالَ النَبِیُّ صلی الله علیه و آله:عَلَیْکُمْ بِالسِّواکِ ظاهِرَ الْإِسْنانِ وَ أرادَ هٰذا الْمَعْنیٰ ]

و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:بر شما باد به مسواک ظاهر دندان،مرادش تطهیر ظاهر است با تطهیر باطن و تشبیه معقولست به محسوس.

ص:159

[ وَ مَنْ أَناخَ تَفَکُّرَهُ عَلیٰ بابِ عَتَبَةِ الْعَبْرَةِ فی اسْتِخْراجِ مِثْلِ هٰذِهِ الْأَمْثالِ فِی الْأَصْلِ وَ الْفَرْعِ فَتَحَ اللّهُ لَهُ عُیُونَ الْحِکْمَةِ وَ الْمَزیدِ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللّهُ لا یُضیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنینَ ]

و هرکس مرغ بلند پرواز فکرت را بر آستانۀ در عبرت بنشاند و به حقایق و مخلوقات نظر کند و بخواهد از اصل و فرع مسائل،این رموزات را استخراج نماید،خداوند چشمه های حکمت و معرفت را به روی دل او می گشاید و عنایات و الطاف بیرون از حد گفتگو به او کرامت می فرماید و به یقین و تحقیق که خداوند مزد نیکوکاران را ضایع نمی کند.

و راستی کدام کار نیک بهتر از این که آدمی دنبال یافتن حقایق برود و با کشف رموز و اسرار مسائل الهی بر شخصیت الهی خود افزوده و شوق و عشق بیشتری برای عبادت و اطاعت از حضرت مولا پیدا کند.

ص:161

ص:162

قالَ الصَّادِقُ علیه السلام:إنَّما سُمِّیَ الْمُسْتَراحُ مُسْتَراحاً لِاسْتِراحَةِ الْأَنْفُسِ مِنْ أَثْقالِ النِّجاساتِ وَ اسْتِفْراغِ الْکَثیفاتِ وَ الْقَذَرِ فیها وَ الْمُؤْمِنُ یَعْتَبِرُ بِها عِنْدَها أَنَّ الْخالِصَ مِنْ حُطامِ الدُّنْیا کَذٰلِکَ یَصیرُ عاقِبَتُها فَیَسْتَریحُ بِالْعُدُولِ عَنْها وَ تَرْکِها وَ یُفَرِّغُ نَفْسَهُ وَ قَلْبَهُ عَنْ شُغْلِها وَ یَسْتَنْکِفُ عَنْ جَمْعِها وَ أَخْذِهَا اسْتِنْکافَهُ عَنِ النِّجاسَةِ وَ الْغائِطِ وَ الْقَذَرِ.

وَ یَتَفَکَّرْ فی نَفْسِهِ الْمُکَرَّمَةِ فی حالٍ کَیْفَ یَصیرُ دَلیلُهُ فی حالٍ وَ یَعْلَمُ أَنَّ التَّمَسُّکَ بِالْقَناعَةِ وَ التَّقْویٰ یُورِثُ لَهُ راحَةَ الدَّارَیْنِ.

وَ أَنَّ الرّاحَةَ فی هَوانٍ الدُّنیا وَ الْفَراغِ مِنَ التَّمَتُّعِ بِها وَ فی إِزالَةِ النَّجاسَة مِنَ الْحَرامِ وَ الشُّبْهَةِ فَیُغْلِقُ عَنْ نَفْسِهِ بابَ الْکِبْرِ بَعْدَ مَعْرِفَتِهِ إِیّاها وَ یَفِرُّ مِنَ الذُّنُوبِ وَ یَفْتَحُ بابَ التَّواضُعِ وَ النَّدَمِ وَ الْحَیاءِ.

وَ یَجْتَهِدُ فی أَداءِ أَوامِرِهِ وَ اجْتِنابِ نَواهیهِ طَلَباً لِحُسْنِ الْمَآبِ وَ طیبِ الزُّلْفِ وَ یَسْجُنُ نَفْسَهُ فی سِجْنِ الْخَوْفِ وَ الصَّبْرِ وَ الْکَفِّ عَنِ الشَّهَواتِ إِلیٰ أَنْ یَتَّصِلَ بِأَمانِ اللّهِ فی دارِ الْقَرارِ وَ یَذُوقُ طَعْمَ رِضاهُ فَإِنَّ الْمُعَوَّلَ عَلیٰ ذٰلِکَ وَ ما عَداهُ لا شَیْءَ.

ص:163

[ قالَ الصَّادِقُ علیه السلام:إنَّما سُمِّیَ الْمُسْتَراحُ مُسْتَراحاً لِاسْتِراحَةِ الْأَنْفُسِ مِنْ أَثْقالِ النِّجاساتِ وَ اسْتِفْراغِ الْکَثیفاتِ وَ الْقَذَرِ فیها ]

حسابی انسان برای به دست آوردنش این همه ظلم و جور،غل و غش،خدعه و حیله نسبت به دیگران بورزد ؟!

چرا انسان راه حلال را طی نکند ؟ چرا برای خدا به محل کسب نرود ؟ چرا در خرید و فروش رعایت احکام حق را نکند ؟ چرا برای بیشتر به دست آوردن دزدی کند،احتکار جنس نماید،ظلم بورزد و تا جایی پیش برود که برای لقمه نانی دست به خون مظلوم یا مظلومانی بیالاید ؟!

امیر المؤمنین علیه السلام درباره مردمی که از تربیت الهی دورند و همتی جز شکم و شهوت ندارند و از هر راهی که قدرتشان اقتضا می کند،پیدا می کنند و می خورند می فرماید:

قیمت اینان با آنچه از شکمشان می ریزد،مساوی است !!

آری،اینان بیش از این قیمت و ارزش ندارند و هم اینانند که خداوند آنان را در قرآن به عنوان بدتر از حیوانات و درندگان وصف فرموده است.

مواد خوراکی قبل از این که به انسان برسند،طیب و طاهر و پاکیزه است،طعم عالی و رنگ های چشمگیر دارند،چون به شکم برسند،قسمتی از آن ها تبدیل به انرژی برای جسم و بقیه تبدیل به کثافات و فضولات می شوند؛اگر انسان در به دست آوردن مواد و خوردن آن عبد حضرت حق باشد،خوشا به حالش و اگر بندۀ شیطان و بردۀ شکم باشد،در حقیقت باید گفت که وجود او با تمام شؤونش کارخانۀ کود سازی است.

مردی کنّاس مشغول خالی کردن چاه مستراح بود،اصحاب از بوی تعفن کثافات دماغ خود را گرفتند و به سرعت از آن محل گذشتند،ولی مشاهده کردند شیخ نیامد.

چون نظر کردند دیدند شیخ با حالت تفکر کنار کثافات ایستاده.فریاد زدند:

استاد ! بیا.فرمود:می آیم،پس از مدتی تأمل در کنار کثافات به سوی اصحاب روان شد،چون به آنان رسید،عرضه داشتند:ای راهنما ! برای چه کنار کثافات ایستادی ؟

فرمود:چون شما دماغ خود گرفتید و به سرعت حرکت خود افزودید،آوازی از کثافات و فضولات برخاست که هان ای روندگان ! دیروز ما با حالتی طیب و طاهر و پاکیزه و رنگ و بویی بسیار عالی بر سر بازار به صورت سبزیجات و میوه جات و حبوبات قرار داشتیم و شما بنی آدم به خاطر به دست آوردن ما،بر سر و بار یکدیگر می زدید و به انواع حیله ها و خدعه ها متوسل می گشتید و از هیچ گونه تقلب و زوری خودداری نمی کردید،چون ما را به دست آوردید خوردید،ما بر اثر چند ساعت همنشینی با شما تبدیل به این حال گشته و به این سیه روزی افتادیم، به جای این که ما از شما فرار کنیم،شمایی که باعث این تیره بختی برای ما شدید، شما از ما فرار می کنید ؟ ! ای اف بر شما !!

من کنار کثافات ایستاده و به پند و نصیحت آنان گوش فرا داده تا شاید عبرتی از آنان بگیرم !

ناصر خسرو به راهی می گذشت***مست و لایعقل نه چون میخوارگان

دید قبرستان و مبرز روبرو ***بانگ بر زد گفت کِایی نظارگان

ص:166

نعمت دنیا و نعمت خواره بین ***اینش نعمت،اینش نعمت خوارگان (1)

***

جدّ تو آدم بهشتش جای بود***قدسیان کردند بهر او سجود

یک گنه چون کرد گفتندش تمام*** مُذنبی مُذنب برو بیرون خرام

تو طمع داری که با چندین گناه*** داخل جنت شوی ای رو سیاه(2)

***

در هر صورت نباید با توجه به شکم و مواد غذایی دچار غفلت از حقایق بلند آسمانی و انسانی شد،خوردن را باید وسیلۀ بدست آوردن قدرت برای عبادت و تفکر قرار داد؛همت اگر شکم باشد،انسان بدون شک از آدمیت و انسانیت خارج خواهد شد.

انسان در برخورد با هر برنامه ای باید به عاقبت آن بیندیشد و با کمال دقت نتیجه و محصول هر کاری را توجه کند و بداند عاقبت مرگ است و پس از مرگ بازپرسی از عمل و مزد عمل.

غزالی در«کیمیای سعادت»در رکن اوّل می گوید:

اما آنچه مهم است در هر روز آن است که در مرگ و نزدیکی اجل تفکر کند و با خود گوید که ممکن است که از اجل یک روز بیش نمانده است که فایدۀ این فکرت

ص:167

عظیم است که این خلق که روی به دنیا آورده اند از درازی امل است و اگر به یقین دانندی که تا یک ماه یا یک سال بخواهند مرد،از هرچه بدان مشغولند دور باشندی و باشد که تا یک روز بخواهند مرد و ایشان به تدبیر کاری مشغولند که تا ده سال به کار خواهد آمد و برای این گفت حق تعالی:

[ أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فِی مَلَکُوتِ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مٰا خَلَقَ اللّٰهُ مِنْ شَیْءٍ وَ أَنْ عَسیٰ أَنْ یَکُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ ] (1).

آیا در [ فرمانروایی و ] مالکیّت [ و ربوبیّت ] بر آسمان ها و زمین و هر چیزی که خدا آفریده و این که شاید پایان عمرشان نزدیک شده باشد با تأمل ننگریسته اند ؟

و چون دل صافی کند و این تأمل کند رغبت ساختن زاد آخرت در دل حرکت کند و باید تفکر کند تا درین روز چند خیر میسر تواند بود وی را و از هرچه معصیت است،حذر می باید کرد و در گذشته چه تقصیر کرده است که می تدارک باید کرد و این همه را به تدبر و تفکر حاجت بود.

پس اگر کسی را راه گشاده بود،تا در ملوک آسمان و زمین نگرد و در عجایب صنع نگرد،بلکه در جمال و جلال حضرت الهیت نگرد،این تفکر از همۀ عبادات و از همۀ تفکرها فاضل تر که تعظیم حق تعالی بر دل غالب شود و تا تعظیم غالب نشود محبت غالب نشود و کمال سعادت در کمال محبت است،لیکن این هرکسی را میسر نباشد.

لیکن در بدل این باید که در نعمت های حق تعالی که بر وی است تفکر کند و در محنت ها که در عالم است از بیماری و درویشی و انواع عقوبات که ورا از آن خلاص

ص:168

داده اند،تا بداند که شکر بر وی واجب است و شکر بدان بود که فرمان ها به جای آرد و از معصیت ها دور باشد و در جمله ساعتی در آن ها تفکر کند (1).

بهاء الدین ولد فرزند مولوی می گوید:

گفت احمد هرکه دو روزش یکی است***هست مغبون و گرفتار شکی است

بی یقینی می زند در ابلهی***پر ز بادی هم چو انبان تهی

هر دمی پس می رود از پیش صف*** می شود صافیش دردی هم چو کف

رنج او هر لحظه بدتر می شود ***هر دمی او زشت و ابتر می شود

سوی دوزخ میرود آن ردّ باب*** بی عذاب بحر در بحر عذاب

پیش از آن که کار تو آنجا رسد*** هر دمی غفلت تو را واپس برد

رو به سوی اصل خود هم چون خلیل*** بگذر از استاره و چرخ نبیل

پای همت بر خور و بر ماه نه*** سر بر آن ایوان و آن درگاه نه

این خودی را خرج کن اندر خدا*** تا نمانی هم چو ابلیسی جدا

آب جان را ریز اندر بحر جان*** تا شوی دریای بی حد و کران

حرکت انسان به سوی به دست آوردن مواد و خوردن و سیر شدن است و پس از سیر شدن...

راستی اگر انسان مقید به تربیت الهی نباشد و دست به دامان اولیای خدا نداشته باشد در مقابل شکم و مواد غذایی چه خواهد کرد.

فیض کاشانی در کتاب«محجة البیضاء»می نویسد (1):

از بزرگ ترین عوامل هلاکت برای فرزند آدم شهوت شکم است،به خاطر همین مسئله آدم و حوا از خانه قرار به خانه مذلت و بیچارگی در افتادند.

اینان را خداوند مهربان از خوردن آن درخت نهی کرد،اما شهوت شکم بر هر دو غلبه کرد و از آن درخت خوردند و پس از آن عریان از لباس بهشتی شده و بیرون رانده شدند.

شکم بدون شک چشمۀ شهوات و مرکز آلام و بیماری ها و همه گونه آفات است.

شهوت جنسی و شدت میل به زن از آثار شکم و شهوت خوراک می باشد.

میل شدید به خوراکی ها و میل فوق العاده به شهوت جنسی و شدت رغبت به مال و جاه،وسیله هایی هستند که آدمی را در توسعه دادن به زمینه برای به دست آوردن خوراک و عامل شهوت به حرکت شدید وا می دارند !

به دنبال شکم است که انسان به جمع مال و به دست آوردن جاه خودکشی کرده و دچار سستی در مسائل الهی گشته و به چاه فخر فروشی و حسد ورزی خواهد افتاد و از همین زمینه های شیطانی است که آفت ریا و غائله تفاخر و تکاثر و خود بزرگ بینی به انسان هجوم می آورد.

ص:170

حسد،حقد،عداوت،کینه و دشمنی از آثار بندگی شکم است و تمام این موارد انسان را به غرق شدن در دریای تجاوز و فحشا و منکرات کمک می نماید.

اگر عبد،نفسش را رام جوع کند و مجاری شیطان را ببندد،در اطاعت خدا خواهد افتاد و راه طغیان و سرکشی بر او بسته خواهد شد.

شکم پرست مجبور است آخرت را به دنیا،معنی را به ظاهر،انسانیت را به حیوانیت،خدا را به شیطان بفروشد !

قیلَ یا رَسُولَ اللّهِ أَیُّ النّاسِ أَفْضَلُ ؟ قالَ:مَنْ قَلَّ طُعْمَهُ وَ ضِحْکَهُ وَ رَضِیَ بِما یَسْتُرُ بِهِ عَوْرَتَهُ (1).

گفتند:یا رسول اللّه ! از مردم کدامیک برترند ؟ فرمود:کسی که غذا و خندۀ او کم باشد و به آنچه عیوب او را می پوشاند،خشنود باشد،(شاید کنایه از آراسته بودن انسان به حسنات اخلاقی باشد).

قالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله:الْفِکْرُ نِصْفُ الْعِبادَةِ وَ قِلَّةُ الطَّعامِ هِیَ الْعِبادَةُ (2).

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:اندیشه نصف عبادت است و کمی طعام خود عبادت.

وَ قالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:إِنَّ اللّهَ یُباهِی الْمَلائِکَةَ بِمَنْ قَلَّ طُعْمَهُ فِی الدُّنْیا یَقُولُ:انْظُرُوا إلیٰ عَبْدی ابْتَلَیْتُهُ بِالطَّعامِ وَ الشَّرابِ فِی الدُّنْیا فَتَرَکَهُما لِأَجْلی اشْهَدُوا یا مَلائِکَتی مَا مِنْ أَکْلَةٍ تَرَکَها لِأَجْلی إِلّا أَبْدَلْتُهُ بِها دَرَجاتٍ فِی الْجَنَّةِ (3).

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:خداوند به کسی که غذایش در دنیا مختصر است به ملائکه مباهات می کند و می فرماید:به بنده ام بنگرید،او را به طعام و آشامیدنی آزمایش کردم،هر دو را به خاطر من رها کرد.ای ملائکه ! شاهد باشید غذایی را برای خاطر من ترک نمی کند مگر این که به جای آن درجاتی در بهشت به او عطا می کنم.

وَ قالَ صلی الله علیه و آله:لا تُمیتُوا الْقُلُوبَ بِکَثْرَةِ الطَّعامِ وَ الشَّرابِ فَإِنَّ الْقَلْبَ کَالزَّرعِ یَمُوتُ إِذا کَثُرَ عَلَیْهِ الْماءُ (4).

ص:172

و نیز آن حضرت فرمود:دل ها را با طعام و آشامیدن زیاد به مرگ و نابودی نکشید،حقیقتاً قلب مانند زراعت است،وقتی آب فراوان به او برسد از بین می رود.

قالَ الصَّادِقُ علیه السلام قالَ رَسُولُ اللّهِ:بِئْسَ الْعَوْنُ عَلَی الدِّینِ قَلْبٌ نَخیبٌ، وَ بَطْنٌ رَغیبٌ وَ نَعْظٌ شَدیدٌ (1).

امام صادق علیه السلام فرمود:پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:چه عامل بدی است برای از بین بردن دین،ترسویی،پرخوری و کثرت شهوت رانی.

عَنْ أبی جَعْفَرٍ علیه السلام:ما مِنْ شَیْءٍ أَبْغَضُ إِلَی اللّهِ مِنْ بَطْنٍ مَمْلُوءٌ (2).

امام باقر علیه السلام فرمود:چیزی از شکم پر،در پیشگاه حق مبغوض تر نیست.

وَ قالَ داوُدُ علیه السلام:تَرْکُ لُقْمَةٍ مَعَ الضَّرُورَةِ إلَیْها أَحَبُّ إلَیَّ مِنْ قِیامِ عِشْرین لَیْلَةٍ (3).

داود علیه السلام فرمود:ترک یک لقمه در کمال احتیاج به آن برای من از بیداری و عبادت بیست شب محبوب تر است.

قالَ النَبِیُّ صلی الله علیه و آله:وَیْلٌ لِلنَّاسِ مِنَ الْقَبْقَبَیْنِ فَقیلَ:وَ ما هُما یَا رَسُولَ اللّهِ ؟ قَالَ

ص:173

الْبَطْنُ وَ الْفَرْجُ (1).

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:وای بر مردم از قبقبین ! گفتند:آن دو چیست ؟ فرمود:شکم و شهوت.

لقمان به فرزندش فرمود:

یا بُنَیَّ إِذَا امْتَلَئَتِ الْمِعْدَةُ نَامَتِ الْفِکْرَةُ وَ خَرَسَتِ الْحِکْمَةُ وَ قَعَدَتِ الأَعْضاءُ عَنِ الْعِبادَةِ (2).

پسرم ! هنگامی که معده پر شود،فکر می خوابد،زبان حکمت لال می شود و اعضا از عبادت باز می مانند.

4-توجه به آزمایش های الهی و عذاب آخرت.

5-شکستن شهواتی که علت گناهان است.

6-کم خوابی و دوام بیداری به خصوص بیداری شب.

7-آسان شدن مواظبت بر عبادت.

8-صحت بدن و سلامت اعضا و جوارح.

9-راحت بودن در کسب و کار و عدم خدعه و حیله و گناهان مربوط به مال.

10-تمکّن از ایثار اضافۀ مال و خوراکی به مستحق شرعی.

فیض کاشانی و غزالی در ذیل این ده فائده بیاناتی بس مهم دارند،عاشقان حقایق بیشتر می توانند به جلد پنجم«محجة البیضاء»مراجعه کنند.

مولوی در فضیلت جوع می فرماید:

رنج جوع از رنج ها پاکیزه تر***خاصه در جوع است صد فضل و هنر

رنج جوع اولی بود خود زان علل*** هم به لطف و هم به خفت هم عمل

جوع خود سلطان داروهاست هین*** جوع بر جان نه چنین خوارش مبین

جوع نور چشم باشد در بصر*** جوع باشد قابلیت در نظر

جمله ناخوش از مجاعت خوش شود*** جمله خوشها از مجاعتهاست رد

در پایان ترجمۀ جملۀ اوّل حدیث باید گفت:

اولاً به هر قیمتی که تمام می شود،خوراک خود را از حلال تهیه کنید و به هنگام خوردن یا به اندازه یا اگر بتوانید کم بخورید؛زیرا عاقبت خوراکی ها به خصوص اگر بیش از اندازه خورده شود مریضی و هم چنین فضولات و کثافات است و چیزی که عاقبتش چنین است،ارزش این را ندارد که انسان برای به دست آوردنش از صراط مستقیم دور مانده و دست به گناه و عصیان بیالاید.

برای خدا تهیه کنید و برای خدا بخورید و برای خدا عبادت کنید و برای خدا عمر گرانمایه را صرف کنید و برای خدا قسمتی از انرژی گرفته شده از غذا را صرف

ص:175

خدمت به خلق خدا کنید.

حمّال کثافت و فضولات نباشید و به نحوی زندگی نکنید که دربارۀ شما بگویند که اوّل او نطفه و حال او حمال فضولات و آخر او جیفه متعفّن و بدبوست!! و آه که از آدمیت و انسانیت در وجود او خبری و اثری نیست !

ص:176

[ وَ الْمُؤْمِنُ یَعْتَبِرُ بِها عِنْدَها أَنَّ الْخالِصَ مِنْ حُطامِ الدُّنْیا کَذٰلِکَ یَصیرُ عاقِبَتُها فَیَسْتَریحُ بِالْعُدُولِ عَنْها وَ تَرْکِها وَ یُفَرِّغُ نَفْسَهُ وَ قَلْبَهُ عَنْ شُغْلِها وَ یَسْتَنْکِفُ عَنْ جَمْعِها وَ أَخْذِهَا اسْتِنْکافَهُ عَنِ النِّجاسَةِ وَ الْغائِطِ وَ الْقَذَرِ ]

امام صادق علیه السلام می فرماید:

مؤمن را سزاوار و لایق است که در مبرز در وقت دفع شدن کثافات،به چشم عبرت نظر کند و به نفس خود خطاب نماید که ای نفس ! زبده و خلاصۀ لذت های دنیا عاقبتش این است که تا از تو دفع نمی شود در آزار و زحمتی و اکنون که دفع شده به این عفونت و بدبویی است و هرگاه خلاصه لذات دنیا نتیجه اش این باشد، کجا دنیا برای اضافه به دست آوردنش،قابلیت این همه زحمت را دارد که، عزیزترین سرمایه خود را که عمر است برای آن تلف کنی ؟!

مؤمن،وقتی در این گونه اوقات به خود فکر کند،رفته رفته دوستی دنیا و جمع مال دنیا و علاقه به آن در نظر او کم و بی اعتبار می شود و همت و محبت خود را از آن قطع می کند و دیگر متوجه آن نمی شود،مگر برای ضرورت و ننگش می آید که پیرامون آن بگردد،مثل این که از جمع کردن نجاست ننگ دارد.

در روایت است که:

انسان وقتی به مستراح می رود،فرشته ای سر او را به پایین متمایل می کند تا به

ص:177

محصول شکم خود نظر کند و ببیند و بداند که چه بوده و چه شده و از این منظره عبرت بگیرد (1)!!

خوشا به حال آن انسان هایی که در تمام امور حیات به حساب خود رسیدند، خود را در این جهان و کنار این سفره مسافر و مهمان دیدند و وطن اصلی خویش را مقام قرب و آخرت دانستند،انبیا را شناخته و ائمۀ بزرگوار علیهم السلام را هادی راه حساب کرده و بر اساس این واقعیت های عالی حیات و زندگی را استوار کردند.

به قول یک اهل دل:

برخیز تا که رو به در آشنا کنیم***باشد گره ز کار فروبسته وا کنیم

آنجا که کاروان محبت کند گذر*** بر دیده خاک مقدمشان توتیا کنیم

هرکس در این جهان به کسی اقتدا کند*** ما پیروی ز مذهب اهل صفا کنیم

در قسمت زمانه اگر زهر یا که شهد*** شرط طریق نیست که چون و چرا کنیم

تا نشکنیم رونق بازار مشک ناب*** این عقدههای زلف ببوییم و وا کنیم

گر دیگران نهند سر اندر هوای یار***ما طی راه عشق به ترک هوا کنیم

ص:178

[ وَ یَتَفَکَّرْ فی نَفْسِهِ الْمُکَرَّمَةِ فی حالٍ کَیْفَ یَصیرُ دَلیلُهُ فی حالٍ وَ یَعْلَمُ أَنَّ التَّمَسُّکَ بِالْقَناعَةِ وَ التَّقْویٰ یُورِثُ لَهُ راحَةَ الدَّارَیْنِ ]

نفسی که فی الجمله صفا و جلا دارد نفس مکرم است و چنین نفسی دارای قدرت تفکر است و می تواند در حالی که در آن است اندیشه کند تا از برکت اندیشه از آن حال به حالت عالی تر راه برد و به همین خاطر امام صادق علیه السلام در این جمله می فرماید:اندیشه و تعقل کند در نفس مکرمه در حالتی که فعلاً دارد،چگونه راهنمای او نسبت به حال شریف تر و عالی تر می گردد،در این صورت می فهمد و می داند که وقتی حاصل مواد غذایی با همۀ ارزشش فضولات و کثافات است، باید به قناعت و تقوا تکیه کرد که این دو حقیقت،بهترین علت راحت دو دنیاست.

آری،اهل قناعت و تقوا سبک بار و سبک بالند؛زیرا در برنامه ظاهر به خاطر قناعتشان و تقواشان کم خوراک و کم مؤونه و در برنامۀ باطنشان از گناه معصیت سبک بار و راحتند.

ص:179

[ وَ أَنَّ الرّاحَةَ فی هَوانِ الدُّنیا وَ الْفَراغِ مِنَ التَّمَتُّعِ بِها وَ فی إِزالَةِ النَّجاسَةِ مِنَ الْحَرامِ وَ الشُّبْهَةِ فَیُغْلِقُ عَنْ نَفْسِهِ بابَ الْکِبْرِ بَعْدَ مَعْرِفَتِهِ إِیّاها وَ یَفِرُّ مِنَ الذُّنُوبِ وَ یَفْتَحُ بابَ التَّواضُعِ وَ النَّدَمِ وَ الْحَیاءِ ]

و به این نتیجه خواهد رسید که راحت انسان و توشۀ قیامت در سبک گرفتن امور مادی است و جدایی از تمتّعات غلط دنیا و هم چنین تمتّعات غیر ضروری و هم چنین راحت دنیا در ازالۀ نجاست حرام و شبهه از زندگی است و چون کم اعتباری دنیا و پستی آن ظاهر شد هرگز عجب و تکبر به خود راه نمی دهد و ملازم عجز و شکستگی و ذلت و افتقار در پیشگاه محبوب خواهد شد.

آری،پس از شناخت مهالک و آفات دنیا برای عجب و کبر و سایر صفات رذیله جایی نمی ماند،در این حال از معاصی مانند گوسپندی که از گرگ فرار می کند، می گریزد و در تواضع و پشیمانی و حیا به روی خود باز می کند.

ص:180

[ وَ یَجْتَهِدُ فی أَداءِ أَوامِرِهِ وَ اجْتِنابِ نَواهیهِ طَلَباً لِحُسْنِ الْمَآبِ وَ طیبِ الزَّلْفِ وَ یَسْجُنُ فی سِجْنِ الْخَوْفِ وَ الصَّبْرِ وَ الْکَفِّ عَنِ الشَّهَواتِ إِلیٰ أَنْ یَتَّصِلَ بِأَمانِ اللّهِ فی دارِ الْقَرارِ وَ یَذُوقَ طَعْمَ رِضاهُ فَإِنَّ الْمُعَوَّلَ عَلیٰ ذٰلِکَ وَ ما عَداهُ لا شَیءَ ]

پس از شناخت دنیا و صورت و سیرت و محصول آن،برای ادای واجبات حق و دوری از نواهی آن جناب،جهت عاقبت بخیری و رسیدن به درجات عالیه به کوششی سخت برخواهد آمد و نفس سرکش و طاغی را در زندان ترس از مقام حق و پایداری در اعمال صالح و اخلاق حسنه و خودداری از شهوات حبس خواهد کرد،تا اتصال به امان حق در دار القرار آرام گیرد و طعم خشنودی دوست را بچشد که تنها ماندنی از انسان همین عبادت و اطاعت است و غیر آن چیزی نیست.

مگر ادای واجبات و به خصوص ترک محرمات کار ساده ای است،ادای فرائض و کناره گیری از معاصی مهم ترین کاری است که در دورۀ تاریخ بشر انجام داده و تمام انبیای خدا و ائمۀ طاهرین علیهم السلام به همین خاطر به سوی انسان فرستاده شدند که انسان حیات و زندگی خویش را منطبق بر فرمان های حضرت حق قرار دهد.

اگر همه به دستورهای انبیا و ائمه علیهم السلام آگاه شوند و همه پس از آگاهی در مقام عمل برآیند،به قسمت اعظمی از مشکلات مادی،خانوادگی،اجتماعی و معنوی جامعه خاتمه داده خواهد شد.

ص:181

اگر زندگی و شؤونش را در این ناحیه قرار دهید،از لذتی برخودار خواهید شد که ما فوق آن تصور نیست،علاوه حرکت مثبت شما ابدی خواهد شد و از لحظه به لحظۀ این حرکت عشقی به شما دست می دهد که حتی ملائکه از درک آن عاجزند؛ این راه،راه خداست و این منزل،منزل عشق است و آن را پایانی نیست.

از سید برهان الدین محقق،شیخ مولانا پرسیدند:راه خدا را حدّی و آخری هست ؟ فرمود:راه را آخر هست،اما منزل را پایانی و کرانی نیست؛زیرا راه خدا تویی و تو را واجب است که از خود و هستی بگذری،لا بد که این را آخری هست الا چون به حق رسیدی طلب و سیر حقیقی آن است که بعد از یافت،راه وصال را پایان نیست،اولین را که از خودی گذشتن است«سیر الی اللّه»گویند و آخرین که بعد از وصل است«سیر فی اللّه»خوانند.

پس یقین دان راه بعد وصل هوست***اولیا را راه اندر عین اوست

سیر الی اللّه را بود پایان و حد*** سیر فی اللّه را نه حد باشد نه عد

این چنین سیری فن آن بنده است ***کاو زخود مرده است و از حق زنده است

مرده را کش سیل هر سو می برد*** او ندارد زآن خبر جو میبرد

سیر سیل است آن و مرده بی خبر*** می رود بر روی آب ای نامور

هم چنین چون بنده مرد از هست خود*** او نماند و گشت فانی در احد

غیر حق بعد از فنا در کار نیست*** یار حق حقست و حق را یار نیست

پس بود در راه وصلت سیر حق*** اوست تنها کژ مخوان اینجا ورق

غیر سیر حق مدان آن سیر را*** زو ببین آن طاعت و آن خیر را

ص:183

ص:184

قالَ الصَّادِقُ علیه السلام:إِذا أَرَدْتَ الطَّهارَةَ وَ الْوُضُوءَ فَتَقَدَّمْ إِلَی الْماءِ تَقَدُّمَکَ إِلیٰ رَحْمَةِ اللّهِ،فَإِنَّ اللّهَ قَدْ جَعَلَ الْماءَ مِفْتاحَ قُرْبِهِ وَ مُناجاتِهِ وَ دَلیلاً إلیٰ بَساطِ خِدْمَتِهِ.

فَکَما أَنَّ رَحْمَتَهُ تُطَهِّرُ ذُنُوبَ الْعِبادِ کَذٰلِکَ نِجاساتُ الظَّاهِرِ یُطَهِّرُهَا الْماءُ لا غَیْرُ قالَ اللّهُ تَعالی: [وَ هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیٰاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ وَ أَنْزَلْنٰا مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً طَهُوراً] (1)وَ قالَ اللّهُ تَعالی: [وَ جَعَلْنٰا مِنَ الْمٰاءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ ] (2).

فَکَما أَحْیا بِهِ کُلَّ شَیْءٍ مِنْ نَعیمِ الدُّنْیا کَذٰلِکَ بِرَحْمَتِهِ وَ فَضْلِهِ جَعَلَهُ حَیاةَ الْقُلُوبِ.

وَ تَفَکَّرْ فی صَفاءِ الْماءِ وَ رِقَّتِهِ وَ طَهُورَتِهِ وَ بَرَکَتِهِ وَ لَطیفِ امْتِزاجِهِ بِکُلِّ شَیْءٍ وَ فی کُلِّ شَیْءٍ.

وَ اسْتَعْمِلْهُ فی تَطْهیرِ الأَعْضاءِ الَّتی أَمَرَکَ اللّهُ بِتَطْهِیرِها،وَ آتِ بِأَدائِها فَرائِضَهُ وَ سُنَنَهُ فَإِنَّ تَحْتَ کُلِّ واحِدٍ مِنْها فَوائِدَ کَثیرَةً إِذا اسْتَعْمَلْتَها بِالْحُرْمَةِ انْفَجَرَتْ لَکَ عَیْنُ فَوائِدِهِ عَنْ قَریبٍ.

ص:185

ثُمَّ عاشِرْ خَلْقَ اللّهِ کَامْتِزاجِ الْماءِ بِالأَشْیاءِ یُؤَدّی کُلَّ شَیءٍ حَقَّهُ وَ لا یَتَغَیَّرْ عَنْ مَعْناهُ مُعْتَبِراً لِقَوْلِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله:مثَلُ الْمُؤْمِنِ الْخالِصِ کَمَثَلِ الْماءِ.

وَ لْتَکُنْ صَفْوَتُکَ مَعَ اللّهِ تَعالی فی جَمیعِ طاعاتِکَ کَصَفْوَةِ الْماءِ حینَ أَنْزَلَهُ مِنَ السَّماءِ.

وَ طَهِّرْ قَلْبَکَ بِالتَّقْویٰ وَ الْیَقینِ عِنْدَ طَهارَةِ جَوارِحِکَ بِالْماءِ.

ص:186

[ قالَ الصَّادِقُ علیه السلام:إِذا أَرَدْتَ الطَّهارَةَ وَ الْوُضُوءَ فَتَقَدَّمْ إِلَی الْماءِ تَقَدُّمَکَ إِلیٰ رَحْمَةِ اللّهِ،فَإِنَّ اللّهَ قَدْ جَعَلَ الْماءَ مِفْتاحَ قُرْبِهِ وَ مُناجاتِهِ وَ دَلیلاً إلیٰ بَساطِ خِدْمَتِهِ ]

نمی افتد؛امام صادق علیه السلام بعد از لغت طهارت به مسئلۀ وضو اشاره می نماید و در اینجا لازم است به هر سه مسئله از نظر فقهی و عرفانی در حدی که این نوشته اقتضا دارد اشاره شود.

صورت و دست هایتان را مسح نمایید.خدا نمی خواهد [ با احکامش ] بر شما تنگی و مشقت قرار دهد،بلکه می خواهد شما را [ از آلودگی ها ] پاک کند و نعمتش را بر شما تمام نماید،تا سپاس گزارید.

[ وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً فَأَخْرَجْنٰا بِهِ نَبٰاتَ کُلِّ شَیْءٍ ] (1).

و اوست که از آسمان آبی فرستاد،و به وسیلۀ آن گیاهان گوناگون را [ از زمین ] رویاندیم.

[ إِذْ یُغَشِّیکُمُ النُّعٰاسَ أَمَنَةً مِنْهُ وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ وَ یُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیْطٰانِ وَ لِیَرْبِطَ عَلیٰ قُلُوبِکُمْ وَ یُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدٰامَ ] (2).

و [ یاد کنید ] هنگامی را که به سبب امنیت و آرامشی که از سوی خدا یافتید، خواب سبکی را به همه شما مسلط کرد و برایتان آبی از آسمان نازل کرد تا شما را به وسیلۀ آن [ از آلودگی ها ] پاک کند،و وسوسۀ شیطان را [ که از بدترین کثافات است ] از شما برطرف نماید،و دل هایتان را استحکام دهد، و گام هایتان را به آن استوار و پا برجا کند.

آیۀ شریفه در ارتباط با جنگ بدر است،به آن هنگامی که مسلمانان دچار کم آبی بودند و قدرت و قوت و تدارکات آنان در برابر مشرکان قابل توجه نبود که در آن هنگامۀ عظیم با عنایت خدا باران سختی بارید و همان باران از عوامل بسیار مهم پیروزی آنان شد.

[ وَ هُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیٰاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ حَتّٰی إِذٰا أَقَلَّتْ سَحٰاباً ثِقٰالاً سُقْنٰاهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ فَأَنْزَلْنٰا بِهِ الْمٰاءَ فَأَخْرَجْنٰا بِهِ مِنْ کُلِّ الثَّمَرٰاتِ کَذٰلِکَ نُخْرِجُ الْمَوْتیٰ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ ] (3).

و اوست که بادها را پیشاپیشِ [ بارانِ ] رحمتش به عنوان مژده دهنده

ص:190

می فرستد تا هنگامی که ابرهای سنگین بار را بردارند،آن را به سوی سرزمینی مرده می رانیم،پس به وسیلۀ آن باران نازل می کنیم و به وسیلۀ باران از هر نوع میوه [ از زمین ] بیرون می آوریم [ و ] مردگان را نیز [ در روز قیامت ] این گونه [ از لابه لای گورها ] بیرون می آوریم،[ باد،ابر،باران،زمین،روییدن گیاهان و انواع میوه ها را مثل زدیم ] تا متذکّر و یادآور [ اراده و قدرت بی نهایت خدا ] شوید.

[ اللّٰهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرٰاتِ رِزْقاً لَکُمْ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْأَنْهٰارَ ] (1).

خداست که آسمان ها و زمین را آفرید،و از آسمان آبی نازل کرد،و برای شما به وسیله آن از محصولات و میوه های گوناگون روزی بیرون آورد،و کِشتی ها را مسخّر شما قرار داد تا به فرمان او در دریا روان شوند،و نیز نهرها را مسخّر شما کرد.

آب،نعمت بسیار مهمی است که به مناسبت های گوناگون در قرآن و روایات از آن یاد شده و از خاک هم که از اعظم نعمت ها است به همان گونه یاد شده و از ترکیب این دو حقیقت است که به ارادۀ حضرت حق انواع برکات و نعمت ها به انسان می رسد.

آب در طهارت و بهداشت زندگی از اعظم وسایل و انفع عوامل است و آنچه را آب در زندگی موجودات و در عالم هستی به عهده دارد،نعمت دیگر به عهده ندارد.

ص:191

نقش آب،نقش به سزایی است و یک قطرۀ آن گاهی به اندازۀ قیمت حیات یک موجود است.

زمین و کوه و هوا و دریا و بیابان و هامون و کویر و نبات و حیوان و انسان و همه و همه زنده به آب هستند!!

اختیار شما قرار بگیرد و در ضمن مطالب آن جزوه از زوایای فراموشی خارج گشته و با خواندن و عمل به آن ثوابی به روح نویسندۀ آن برسد.

حزن آور دور باشید و از غصه و عوامل هیجان انگیز بر حذر بمانید.

اگر سن شما از چهل افزون است،شب ها از خوردن گوشت و تخم مرغ خودداری کنید،حتی المقدور از کنسروها اجتناب نمایید،سعی کنید غذای تازه بخورید.

بهترین سفره ها آن است که در آن کلم،کاهو،پیاز،میوه،سالاد روغن زیتون، سبزی،هویج،پنیر کهنه و سرکه دیده شود.

نان در صورتی بسیار خوب است که آرد آن را نبیخته باشند؛زیرا سبوس نان دارای سلولز و انواع ویتامین ب است.

در هوای گرم،مواد گوشتی و چربی و قندی کمتر استعمال نمایید.کالری غذا باید متناسب با سن و شغل و مقدار کار و آب و هوا باشد،یعنی اگر کم کار هستید کمتر بخورید.ظروف غذا باید تمیز باشد،اگر مسی است باید ماهی یک بار به سپیدگری برود،معده بنا به گفتۀ رسول اسلام صلی الله علیه و آله جایگاه تمام امراض است (1)که در نتیجۀ پرخوری و شکم پرستی حاصل می شود،اغلب بیماری های کبدی، کلیوی،فشار خون و امراض معده ای در اثر عدم بهداشت غذایی است،بیهوده و نابهنگام نخورید،از محرکات بپرهیزید،گاه گاهی روزه بگیرید و امساک کنید تا اعضای گوارشی استراحت کنند.

هوا در زندگی موجودات آن قدر ضروری است که آفریدگار مهربان آن را رایگان در اختیار گذاشت.

عده ای از مردم از روی جهل و ناآگاهی،هوا را آلوده می کنند و اهمیتی به پاکی و طهارت آن نمی دهند،در نتیجه خود و دیگران را به ضعف مزاج مبتلا می کنند و خویش را در پیشگاه حضرت حق مسؤول می نمایند.

وقتی هوای تمیز تنفس نشد و بخار سمی از بدن خارج نگشت،اشتها از بین می رود و بر اثر از بین رفتن اشتها سوء تغذیه پیش می آید و سوء تغذیه باعث از بین رفتن تاب و توان می گردد و جسم میدان بروز امراض می شود.

بخاری های نفتی و دود چراغ برای تنفس مضر است؛زیرا هر دو باعث آلودگی هوا هستند،در صورتی که سه دقیقه به انسان هوا نرسد،مرگ آدمی حتمی است.

هوا در بدن اثر فیزیکی و شیمیایی دارد و از دو طریق مختلف نفوذ می کند و آن عبارت است از ریتین و جلد،چون آدمی هر دقیقه شانزده مرتبه شهیق و شانزده مرتبه زفیر می آورد،پس در هر شبانه روزی بیست هزار مرتبه تنفس و در هر تنفس نیم لیتر هوا اخذ می کند که مجموعاً در شبانه روز معادل ده متر مکعب هوا داخل ریتین می گردد و در شبانه روز معادل ده هزار لیتر خون با این ده هزار لیتر مجاورت پیدا می کند.

از این ارقام به سهولت روشن می شود که هوا به نسبت بسیار عظیمی،عمل تصفیۀ خون را به عهده دارد،بنابراین اندک تغییر شیمیایی این غذای حیاتی موجب سستی و فتور بدن می شود.

اسلام،آلوده کردن هوا را حرام دانسته و هر مسلمان موظف است در حفظ سلامت هوا بکوشد و از آلوده کردن هوا که نتیجۀ آن آلوده شدن بدن به خصوص اطفال و مخصوصاً بیماران است بپرهیزد.

ص:195

حفظ محیط حیات و رعایت بهداشت آن از اهم تکالیفی است که اسلام عزیز بر عهدۀ مردم مؤمن گذاشته است.

و غضب خداست و عاقبت گناهان آتش جهنم و عذاب دردناک دوزخ و خلاصه دور ماندن از سعادت دنیا و آخرت است.

خوشا به حال آن انسانی که لذت واقعی خود را در ارتباط با حضرت دوست قرار داده و از سایر لذات مشروع به اندازۀ ضرورت استفاده می کند.

به خدا قسم ساعتی برای انسان، خوش تر از ساعت ارتباط با دوست نیست، آن ساعتی که قلب با حضرت مولا در ارتباط قرار گرفته و صدای پرسوز انسان در گوشۀ خلوت برای مناجات از نای جان بیرون آمده و اشک دیده بر رخسار آدمی جاری گشته و به قول الهی قمشه ای این عارف وارسته،عجب ساعت خوشی است:

مرا یک شب به وصل خود کنی شادان چه خواهد شد***دمی جانم رهانی از غم هجران چه خواهد شد

به یاد خود دلم از غیرپردازی چه می گردد*** روانم را نگه داری بر این پیمان چه خواهد شد

نکاهد حسن بیپایانت ای ماه از نگاه من***رخت بی پرده بنمایی به چشم جان چه خواهد

شد

به شکر آن که در ملک نکویی شاه یکتایی***گذاری یک قدم در کوی مسکینان چه خواهد

شد

گرفتار بلای دشمنی چون نفس خونخوارم*** نگهداری گرم زین خصم بیایمان چه خواهد شد

به نزهتگاه انسم گر دهی مأوا چها گردد*** به خلوتخانه وصلم کنی مهمان چه خواهد شد

ص:199

رقیبان را به حکم عشق با ما مهربان سازی*** نکویان را رهانی از غم دوران چه خواهد شد

هزاران یوسف مصری تو ای مه مشتری داری*** مرا هم گر شماری از خریداران چه خواهد شد

نروید،اخلاط سینه و آب بینی را روی زمین و به خصوص روی زمین منزل نیندازید.

دستورهای عالی اسلام را در پاکیزه نگاه داشتن خانه و محل سکونت کاملاً مراعات کنید،خداوند مهربان انسان را برای عبادت و تکامل آفریده،با جسم مریض و روح کسل نمی توان هدف حضرت دوست را تأمین کرد.

رعایت بهداشت در تمام زمینه ها در اسلام واجب شرعی و اخلاقی است، پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله در جمله معروف پر قدر و قیمتش نظافت را از ایمان دانسته و فرموده اند:

النِّظافَةُ مِنَ الإِیمانِ (1).

انسان های آلوده،افراد کثیف و مردمی که به بهداشت خود در تمام امور و زمینه ها توجهی ندارند،چگونه می توانند ادعای مسلمانی کنند،مسلمان کسی است که از دستورهای حق و فرمان های پیامبر صلی الله علیه و آله و خواسته های سعادت بخش ائمۀ طاهرین علیهم السلام پیروی کند و در هیچ برنامه ای جدای از مقررات الهی و حلال و حرام خداوندی زیست نکند.

و خونشان رقیق و گیجی و کسالت رفیق آن هاست.

اثر نور،اوّل روی جلد و سپس روی سلسلۀ اعصاب است،خانه ای که آفتاب ندارد نیازمند طبیب است !

در و پنجره باید عریض و مرتفع ساخته شود،تا آفتاب از طریق آن ها به تمام اطاق بتابد و نقطۀ تاریکی بجا نماند.

روزی چند دقیقه در آفتاب قدم بزنید که بهترین قدرت برای از بین رفتن میکروب ها در آفتاب است.

این قشر متمادی با محصول غدد مختلفه مخلوط شده لعابی می سازد و بر ضخامتش افزوده می گردد،آن گاه به عمل پوست زیان سخت وارد می سازد و از اینجا علت تأکید در وضو و اغسال مستحبه از طرف اسلام روشن می شود.

پاکیزگی بدن اولین شرط سلامتی است؛زیرا آمارها نشان می دهد که مرگ و میر در نزد طائفه های تمیز کمتر و پیش توده های کثیف بیشتر است.

بدن را با آفتاب و هوای تمیز و آب آشنا کنید،عادت کنید از بینی تنفس کنید، قبل از غذا دست و ناخن ها را با صابون بشویید.بعد از قضای حاجت دست خود را با مواد صابونی شستشو دهید،ناخن ها را کوتاه کنید که ناخن بلند خانۀ میکروب و آلودگی ها است.

انسان بر اثر عمل نکردن به قواعد بهداشتی در حقیقت خودکشی می کند،اگر بهداشت را مراعات کنید پیری و مرگ را به عقب انداخته اید.

مشاهدۀ آثار دلکش طبیعت و آنچه لطف و کرم و عنایت حضرت حق اقتضا کرده نیرو ببخشید.

پیاده روی در آفتاب به اندازۀ متوسط نیز ورزش خوبی است،افراط در ورزش های مختلفه صحیح نیست،تمام این برنامه ها برای این است که جسم و روح نیرومند و با نشاط شوند،تا تکالیف الهیّه با نشاط و با حال انجام گیرد،تمام امور ظاهر مقدمۀ امور باطن است.حرکت انسان با توجه به احکام حضرت حق همیشه باید حرکت از ظاهر به باطن باشد،اکتفا کردن به دنیای محض یا آخرت محض کار غلطی است.تغذیۀ جسم و جان لازم است و در این زمینه باید عدالت را رعایت کرد و با توجه به خواسته های حضرت مولا در هر دو زمینه حرکت نمود.

ورزش را به این هدف انجام دهید که جسم برای اجرای مقررات الهی نیرومند شود،اگر این هدف در کار نباشد،در حقیقت ورزش عامل پروراندن ناحیۀ حیوانی وجود است !

غم و غصه و بدبینی و نارضایتی از زندگی،خیالات واهی و مالیخولیایی (1)،زیان خیز و موجب بیماری است،مخصوصاً اگر سن غصه دار از چهل سال بیشتر باشد،همان طور که آیات و روایات می گویند در زندگی صابر و ثابت قدم و با حوصله و با حلم باشید و در هیچ برنامه ای بردباری را از دست ندهید،نگذارید اندوه و غم و تندخویی بر شما حاکم شود.

در مجالس لهو و لعب و شهوت انگیز وارد نشوید،از معاشرت با مردمی که شما را به گناه آلوده می کنند،بپرهیزید.

از خدا غافل نمانید،قرآن و روایات و سرگذشت انبیا و امامان علیهم السلام و چهره های پاک تاریخ را زیاد مطالعه کنید.

اتصال روح را با حضرت دوست حفظ کنید و از یاد جناب او غافل نمانید، غفلت از حق موجب پریشانی و اضطراب روح و دل است و این اضطراب مایۀ بسیاری از امراض است.

1-ایمان به حق و روز قیامت.

2-صبر و شکیبایی در برابر حوادث.

3-دوری از ترس و خوف.

4-حذر از تمام رذایل اخلاقی.

5-خو کردن به خوشبینی.

6-محبت ورزیدن و کمک به خلق خدا.

7-پرورش اراده و عزم.

8-به طور دائم فعالیت سودمند کردن.

9-خویشتن شناسی و مراقبه و محاسبه.

10-پیوسته به یاد مرگ بودن.

مردان حق،همیشه از سلامت روح و جان برخوردار بودند و از پرتو سلامت روح دارای توانایی جسمی بودند و از برکت این دو سلامت در تمام شؤون حیات به بهترین صورت به بندگی حضرت حق مشغول بوده و وجودشان برای دیگران شمع هدایت و چراغ راه بود.

به قول فروغی بسطامی:

مردان خدا پرده پندار دریدند***یعنی همه جا غیر خدا هیچ ندیدند

هر دست که دادند همان دست گرفتند*** هر نکته که گفتند همان نکته شنیدند

یک فرقه به عشرت در کاشانه گشودند*** یک زمره به حسرت سر انگشت گزیدند

فریاد که در رهگذر آدم خاکی*** پس دانه فشاندند و بسی دام تنیدند

همت طلب از باطن مردان سحرخیز*** زیرا که یکی را ز دو عالم طلبیدند

زنهار مزن دست به دامان گروهی*** کز حق ببریدند و به باطل گرویدند

چون خلق درآیند به بازار حقیقت*** ترسم نفروشند متاعی که خریدند

ص:206

طهارت در اسلام شرح بسیار مفصلی دارد که فقیهان بزرگ اسلامی کتاب های پرارزشی در این زمینه نوشته اند؛مراجعه به آن کتب انسان را به این نتیجه می رساند که در تمام ادوار تاریخی،مکتبی به اندازۀ اسلام بر طهارت و بهداشت در دو ناحیۀ جسم و جان اصرار نورزیده؛در این نوشتار،از توضیح مفصل مسئلۀ طهارت، چشم پوشیده و جنبۀ معنویت آن بیان می شود.

اگر بنده ای سر بر این در بنه***کلاه خداوندی از سر بنه

به درگاه فرمانده ذوالجلال*** چو درویش پیش توانگر بنال

چوطاعت کنی لبس شاهی مپوش*** چو درویش مخلص برآور خروش

که پروردگارا توانگر تویی*** توانا و درویش پرور تویی

نه کشور گشایم نه فرمان دهم ***یکی از گدایان این درگهم

دعا کن به شب چون گدایان به سوز ***و گر می کنی پادشاهی به روز

چون به دیدۀ عبرت و پندگیری بر خاک نظر کردی،نیت کن و پس از نیت پاک و خالص دو دست خود بر خاک بزن سپس تمام پیشانی را با خاک مسح کن،آن گاه روی دو دستت را،در این حال است که به طهارت ظاهر آراسته شده ای ولی هنوز لیاقت حضرت او را نداری؛زیرا عمدۀ برنامه در طهارت باطن است.

فیلسوف بزرگ،مرحوم حاج ملا هادی سبزواری در جلد دوّم«اسرار الحکم» در باب وضو و غسل و تیمم می فرماید:

چنان که با احداث ظاهره نتوان داخل در نماز شد،هم چنین با آلایش باطنه نتوان ادعای محبت،بلکه طالبیت حق کرد.

غسل در اشک زدم که اهل طریقت گویند ***پاک شو اوّل و پس دیده بر آن پاک انداز (1)

دوم: تطهیر جوارح و اندام ها از جرایم و ذنوب چون دست اندازی های بیجا و کج روشی اندام ها به خلاف شرع مطهر.

سوم: تطهیر قلب از اخلاق رذیله و خوی های بد.

چهارم: تطهیر لطیفۀ سریه از تعلق به ما سوی اللّه تعالی.

و این طهارت انبیا و صدیقین از اولیا است و به هر مرتبۀ عالیه از این مراتب رسیده نمی شود مگر به طی مرتبۀ سافلۀ پیش از آن.

پس نمی رسد به طهارت لطیفۀ سریه از ما سوی اللّه و تنویر آن به معرفة اللّه مادامی که فارغ نشود مطهر از تطهیر قلب از اخلاق رذیله و تزیین آن به اخلاق حمیده.

و هم چنین نمی رسد به طهارت قلبیه مادامی که فارغ نشود از طهارت جوارح از مثالب و تبعات و تنظیف آن ها به مناقب و طاعات پس امر تطهیر خطیر است نه همین به تطهیر ظاهر تیسیر است.

در باب تیمم در کتاب«اسرار الشریعه و اطوار الطریقه و انوار الحقیقه» می فرماید (1):

تیمم،نزد اهل شریعت عبارت از طهارت ترابیه است و آن عملی است به جای وضو و غسل،به هنگامی که انسان از آب معذور باشد.

عذر هم در سه صورت حاصل است:اوّل پیدا نکردن آب بعد از گشتن دنبال آن به مقدار لازم،دوّم نداشتن وسیله جهت تهیۀ آب مانند پول،یا دلو و طناب و امثال آن،سوّم ترس بر جان و مال در صورت استعمال آب.

چون شرایط تیمم جمع شود،تیمم صحیح نیست مگر بر زمین یا آنچه به اسم زمین است مانند خاک،یا گل یا سنگ؛زیرا گل و سنگ هم در حقیقت همان خاک است که بر اثر عوامل طبیعی محکم شده است.

و شکل و کیفیت تیمم هم بر همه معلوم است،اگر بدل از وضو است،یک بار دست بر خاک بزند و دو دست را پس از به خاک زدن بتکاند،آن گاه به پیشانی بکشد سپس با باطن دست چپ به پشت دست راست و با باطن دست راست به پشت دست چپ بکشد و اگر بدل از غسل است یک بار دیگر دست به خاک زده و پشت دو دست را مسح کند (2)و از مباح بودن آنچه در وضو گفته شده در تیمم هم هست.

اما تیمم اهل طریقت،فهم این گونه تیمم محتاج به دو مقدمه است:مقدمۀ تحقیق در آب حقیقی،مقدمۀ دوّم تحقیق در خاک حقیقی.

آب حقیقی به حکم عقل و نقل عبارت از علوم و معارف الهیّه است که از آن

ص:210

تحت عنوان حیات حقیقی اسم می برند.

هم چنان که آب ها از نظر شیرینی و تلخی با هم متفاوت اند،علوم هم از نظر شرافت و خست با هم تفاوت دارند،همۀ علوم با هم یکی نیستند،معارف الهیّه کجا و علوم ظاهری و رسمی کجا،به همین خاطر عقل و نقل از معارف الهیّه تعبیر به حیات حقیقی می کنند.

و هیچ موجودی در این عالم به حسب استعداد و استحقاق و قابلیت از این علم که در حقیقت حیات اوست خالی نیست و نمی تواند خالی باشد،چون در صورت خلو،عدم خواهد بود،موجودیت موجود در هر شأنی که از وجود قرار دارد بسته به این علم است و حیات هر ذی حیاتی در گرو این علم است چنانچه در آیۀ شریفۀ:

[ وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاّٰ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لٰکِنْ لاٰ تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ ] (1).

و هیچ چیزی نیست مگر این که همراه با ستایش،تسبیح او می گوید،ولی شما تسبیح آن ها را نمی فهمید.

توضیح دادم و گفتم برای شیء تسبیحی نیست مگر بعد از معرفت و اقرار به وجود مقدس حضرت مولا و این معرفت و اقرار قابل صدور نیست مگر از موجودی که زنده باشد به حیات صوری یا حیات معنوی پس صحیح است که بگویم:برای هر شیئی در وجود سه چیز است:علم،معرفت،حیات.

و گفتار حضرت پروردگار در آیۀ شریفۀ:

[ أَنْزَلَ مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً فَسٰالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِهٰا ] (2).

ص:211

خدا از آسمان آبی نازل کرد که در هر درّه و رودی به اندازۀ گنجایش و وسعتش [ سیلابی ] جاری شد.

به اتفاق اکثر مفسرین،«آب»به معنی علم،«اودیه»به معنی قلوب،«بقدرها» به معنی استعداد و قابلیت هر موجود است.

و گفتار پروردگار:

[ وَ کٰانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمٰاءِ ] (1).

و او کسی است که آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید،در حالی که تخت فرمانروایی اش بر آب [ که زیربنای حیات است ] قرار داشت.

دلالت بر همین معنای حقیقی دارد؛زیرا بین عرش صوری و آب صوری نه بر طریق شرع و نه بر ترتیب موجودات و نه بر طریق عقل و تحقیق مخلوقات هیچ مناسبتی وجود ندارد،منظور از آب در این آیه علم و حیات حقیقی و معرفت است.

در هر صورت آب در این گونه آیات به معنای آن حقیقت ساریه در کل شیء به اندازه ظرفیت هر شیء است.

[ ذٰلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ ] (2).

این است اندازه گیری توانای شکست ناپذیر و دانا.

این تعبیر در حقیقت بهترین تعبیر است؛زیرا عرش و غیر عرش قیامی جز به حقیقت ندارد و حیات حقیقی چیزی جز علم نیست،پس حیات واقعی هر شیئی

ص:212

به علم است و معنای آیه معنای مطابقی است و ذکر عرش به خصوص در آیۀ شریفه به خاطر این است که اعظم اجسام و اقرب اشیا به مقامات بالای مجرّده است.

وقتی اعظم اشیا مخصوص به شیئی از اوصاف مشترک بین کل شد،به ناچار احقر اشیا هم از این وصف برخوردار است.

در گفتار حضرت حق:

[ الرَّحْمٰنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَویٰ ] (1).

[ خدای ] رحمان بر تخت فرمانروایی و تدبیر امور آفرینش چیره و مسلّط است.

نیز همین معانی را باید گفت؛زیرا«استویٰ»به معنای استیلا است و ذکر خصوص عرش برای این است که اعظم اشیا و اعظم اجسام است و استیلا بر اعظم اشیا مستلزم استیلا بر احقر اشیا است به طریق اولی و در اینجا مباحثی از معقول وجود دارد که جایش نیست،این مسئلۀ آب حقیقی.

اما مسئلۀ خاک حقیقی که به حکم عقل در ازای آب حقیقی است و خاک حقیقی عبارت از علوم ظاهری است که به منزلۀ خاک صوری در برابر آب صوری است و به منزلۀ پوست در برابر مغز است.

هم چنان که مراد از آب حقیقی علوم روحانی و معارف قدسی است،مراد از خاک حقیقی علوم حسی کسبی و معارف فکری حدسی است.

همه جا خاک به معنای خاک صوری نیست،آنجا که خداوند در قرآن می فرماید:مثل عیسی مثل آدم است،از خاک آفریده شده،آیا تمام هستی عیسی

ص:213

از خاک آفریده شده یا از خاک و عناصر دیگر،در حدی که خاک هم جزئی از اجزای جسم اوست ؟ البته از خاک و غیر خاک آفریده شده ولی بنابر اغلبیت به خاک اشاره شده،پس در این آیه خاک به معنای واقعیت های دیگر هم آمده است.

پس از بیان این مطلب باید گفت:هر دانشی که منبع و منشأش حواس ظاهره و باطنه باشد مانند علوم کسبی که قبلاً ذکر شد نسبت دادن این علوم به خاک اولی و انسب است.

و هر علمی که منبع و منشأش کشف و فیض است که عبارت از علوم الهیّه و معارف ربانیه،آن علومی که به آن وحی و الهام و علم لدنی اطلاق می شود نسبتش به آب اولی و انسب است.

و به این دو مرحله خداوند بزرگ در قرآن مجید اشاره فرموده،آنجا که می گوید:

[ وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقٰامُوا التَّوْرٰاةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ مٰا أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ ] (1).

و اگر آنان تورات و انجیل [ واقعی ] و آنچه را که از سوی پروردگارشان به آنان نازل شده برپا می داشتند،بی تردید از برکات آسمان و زمین بهره مند می شدند.

که مراد از این فوق،عالم روحانی و علوم نازله از اوست و مراد از تحت،عالم جسمانی و علوم حاصله از اوست.

و قول مفسّرین که می گویند:مراد از فوق،باران و مراد از تحت،نبات است بر اصل صحیحی استوار نیست.

زیرا باران و نبات به کسی که قائم به تورات و انجیل و قرآن است می رسد و به کسی که قائم نیست از انسان های بی دین و هم چنین حیوانات نیز می رسد،پس این

ص:214

معنی که معنای معمولی است،ظاهراً درست به نظر نمی رسد؛آیۀ شریفه حصول این دو نوع خوراک را موقوف به قیام به تورات و انجیل و قرآن می داند،البته وجود مشروط بدون شرط محال است و این معنی بر دانای زیرک پنهان نیست.

اما نتیجۀ بحث و تحقیق در آب و خاک حقیقی:اهل طریقت هرگاه با آب حقیقی یعنی علوم الهیّه و فیوضات ربانیه امکان طهارت باطن را به خاطر موانعی نداشتند،باید به خاک حقیقی که قواعد ظاهری برای تصفیۀ باطن و صفای آن به اندازۀ استعداد است،مراجعه کنند.چون قواعد و مسائل ظاهری شریعت و علوم باطنی طریقت و آنچه برتر از این دو معنا است،حقیقت است.

مراجعه به خاک حقیقی،برای پاکی و طهارت مقدمه ای است برای رسیدن به طهارت باطن،چون از آب حقیقی برای تصفیه باطن ذات محروم و معذور بودی به قواعد و علوم مراجعه کن.

خداوند،بنده اش را امر فرموده با کمک بدن که خاک پاک است به طهارت جان رجوع کن،کمک گیری از بدن به این است که جسم را به وظائف شرعیه در تمام شؤون وادار کنی آنجا که قدرت طهارت جان را با آب حقیقی نداری که طهارت ظاهر اگر ادامه پیدا کند کم کم زمینۀ طهارت باطن را برای تو فراهم می کند،فعلاً وظیفۀ تو تیمم بر خاک حقیقی است،یعنی لمس و مس علوم ظاهری و قواعد شرعی و به کارگیری آن علوم و قواعد،چون ظاهر را با خاک حقیقی آراستی،باطن لیاقت رسیدن به آب حقیقی پیدا می کند،آنجاست که به انوار حق و فیوضات الهی منور شده و به عالم دیگری قدم می گذاری و لایق قرار گرفتن در بساط قرب می شوی.

سالک،وقتی تمکّن از استعمال آب حقیقی ندارد و نمی تواند به تحصیل طهارت باطن برخیزد به خلقت خاکیش بنگرد،خاکی که از دل اشیا و اخس

ص:215

آن هاست،تا با توجه به خاک وجود به مقام شکستن بت خودی و ذلت تامی که خصیصۀ وجود او است برسد و به مقام فقر و انکسار که دو علت مهم برای ورود به حضرت عزت است دست یابد آن مقامی که از آن تعبیر به جنت ذات شده که حضرت حق فرموده:أَنَا عِنْدَ الْمُنْکَسِرَةِ قُلُوبُهُمْ لأجلی (1).

در هر صورت تیمم به این شکل به هنگام فقدان آب حقیقی بر سالک واجب است تا زمانی که به آب حقیقی برسد و با آن طهارت برقرار کند.

و ترتیب این تیمم چنین است که سر و حقیقتش را از آلودگی هر تعلقی و پلیدی هر محبوبی جز حق پاک کند و ظاهرش را به اعمال شرعی و قوانین نبوی بیاراید، سپس طرف راست واقعی وجودش یعنی قلب را از علقه به آخرت و نعیم آن و حور و قصورش ببرد،سپس طرف چپ حقیقی وجودش یعنی نفس را از تعلق به دنیا و مال و جاهش و تعریف و تمجید مردم جدا سازد که طهارت قلب و نفس جز به این گونه میسر نیست؛چون به این نحو تیمم کرد به صف آزادگان می پیوندد و عبادتش در حدی قیمت پیدا می کند !! این است تیمم بر مسلک اهل طریقت.

اما تیمم اهل حقیقت:تیمم نزد ایشان عبارت از فنای محض از تمام عالم ظاهر است؛زیرا این فنا است که آنان را از انیت و غیریت که لازمۀ تعلق به دنیا و ما فیها است پاک می نماید.

به عبارت دیگر عالم ظاهر که همه جا از آن تعبیر به ملک شده به منزلۀ خاک است و عالم باطن که از آن تعبیر به ملکوت شده به منزلۀ آب است.

حق تعالی از عالم ملک تعبیر به ارض و از ملکوت تعبیر به سماء فرموده و ارض است که با خاک تناسب دارد برای سنگینی و کثافتش،بلکه زمین در حقیقت همان

ص:216

خاک است و سماء تناسب با آب دارد برای لطافت و سبک بودنش و بلکه آب در حقیقت همان سماء است و اهل حقیقت از ملک به تمام معنی گذشته و در ملکوت آن چنان غرقند که از آن هم انصراف داشته،جز محبوب چیزی توجه آن ها را معطوف نمی دارد.

اینان وقتی با فنای روحانیات باطن که مانند نیت است در طهارت و مانند استعمال آب در پاکی از طهارت باطن فارغ شدند،با فنای جسمانیات که مانند فعل است در طهارت و مانند خاک است در تیمم شروع به طهارت می کنند و این همان است که در زبان اهل اللّه تعبیر به فناء الفنا شده؛در حقیقت تیمم اهل حقیقت فنای از جان و جسم است،فنای از جان به منزلۀ نیت و استعمال آب در طهارت و فنای از جسم به منزلۀ عمل در طهارت برای ایشان است.

و فرق بین اهل طریقت و اهل حقیقت در این زمینه این است که اهل طریقت در دو طهارت جسم و جان،خود را از اخلاق ذمیمه و ملکات پست نجات داده به اخلاق حمیده و ملکات حسنه می آرایند و اهل حقیقت در طهارت جسم و جان از انانیت و بقاء و بودن که به دوئیت و غیریت می رسد خود را پاک می کنند.

در هر صورت طهارت مائیه و طهارت ترابیه که از آن ها تعبیر به افناء عالم ملکوت و افناء عالم ملک می کنند و تکاندن دو دست که اشاره به جدا شدن از دو عالم و اتصال صرف به مولا است،کیفیت تیمم اهل حقیقت است.

و ترتیب این طهارت چنین است:زدن دو دست که عبارت از عقل و نفس است به خاک عالم ظاهر و عالم باطن و نفی هر دو از نظر به تمامه،سپس تکاندن دو دست یعنی عقل و نفس از دیدن این نفی و فنا،آن گاه با عقل و نفس مسح وجه حقیقی که عبارت است از سر و روح،تا جایی که بفهمد از محبت دو عالم برایش چیزی باقی نمانده سپس مسح عقل با باطن نفس و مسح نفس با باطن عقل تا

ص:217

برایش روشن شود که برایش ذره ای تعلق نسبت به همۀ عالم نمانده که تعلق به غیر کم یا زیاد از طهارت حقیقی منع می کند،چه طهارت مائیه باشد چه ترابیه !!

بر سالک به حقیقت واجب است که بعد از افنای ظاهر و باطن باز در مقام جستجو باشد که آیا علقه ای نسبت به دو عالم برایش مانده یا نه که رهبر بزرگوار اسلام فرمودند:

الدُّنْیا حَرامٌ عَلیٰ أَهْلِ الآخِرَةِ،و الآخِرَةُ حَرامٌ عَلیٰ أَهْلِ الدُّنْیا وَ هُما حَرامانِ عَلیٰ أَهْلِ اللّهِ (1).

دنیا بر اهل آخرت حرام است و آخرت بر اهل دنیا و هر دو بر اهل اللّه.

برای اهل حقیقت،محبت دنیا و آخرت حجاب و شرک است و با حجاب و شرک حصول طهارت محال است و به فرمودۀ قرآن،شرک نجس است و طهارت و نجاست دو ضدند و هیچ کجا قابل جمع نیستند؛واجب است اوّل رفع نجاست کرد،سپس به میدان طهارت قدم گذاشت و از آنجا به بساط قرب دوست راه یافت و توفیق این گونه طهارت را فقط باید از او خواست.

فیض در«الحقایق»می فرماید:

از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده:حمام،خوب خانه ای است؛زیرا حرارت آن آتش جهنم را به یاد می آورد و چرک بدن را می برد (1).

این فرموده اشاره به این مطلب است که انسان خردمند هیچ گاه آخرت را فراموش نمی کند و همیشه به فکر آن دنیا و ورود به آن می باشد،بنابراین با دیدن هر آب و آتش و تاریکی،برای خود آیینه عبرت می سازد و بالاتر از آن هرچه می بیند از آن درس و پند می گیرد؛اگر تاریکی ببیند به یاد تاریکی گور می افتد،اگر مار ببیند به یاد افعی جهنم می افتد،اگر صدای خوفناک بشنود به یاد نفخه صور می افتد،اگر زیبایی ببیند به یاد نعمت بهشت می افتد،اگر کلمه رد و قبول استماع کند متذکر رد و قبول حساب آخرت می شود.

حمام،شبیه ترین اماکن به جهنم است،چون زیر آن آتش فروزان است، بنابراین سزاوار است کسی که وارد حمام می شود به یاد حرارت آتش دوزخ افتد و حال خود را در ظرف ساعتی که به اختیار خودش در خانه گرمی محبوس است با حبس در آتش دوزخ که بدون اختیار است،مقایسه کند.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

چون وارد صحن حمام شدی،بگو:

نَعُوذُ بِاللّهِ مِنَ النَّارِ وَ نَسْأَلُهُ الْجَنَّةَ (2).

خدایا ! از آتش جهنم پناه به تو می برم و از تو می خواهم که مرا لایق بهشت گردانی.

ص:219

را تحصیل و اعمال گذشته را جبران کن.

عارف باللّه،مرحوم حاج میرزا جواد آقا ملکی در«اسرار الصلاة»در باب غسل می گوید:

انسان از شستشوی تمام بدن در غسل به این حقیقت باید برسد که تطهیر به قدر نجاست و کثافت است و از این امر تکلیفش را در تطهیر قلب و روح و باطن خود از آنچه که باعث پلیدی است در می یابد.

در غسل،مستحب است که ابتدابسم اللّه گفته شود و در اثنای آن این دعا را متذکر گردد.

اللّٰهُمَّ طَهِّرْ قَلْبِی وَ اشْرَحْ لِی صَدْرِی وَ أَجْرِ عَلَیٰ لِسانِی مِدْحَتَکَ وَ الثَّناءَ عَلَیْکَ اللّٰهُمَّ اجْعَلْهُ لِی طَهُوراً وَ شِفاءً وَ نُوراً إِنَّکَ عَلَیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (1).

خداوندا ! قلبم را پاک کن،شرح صدرم عطا کن،مدح و ثنایت را بر زبانم جاری ساز،غسلم را پاکی و شفا و نور قرار بده،تو بر هر چیز توانایی.

در همین دعا دقت کنید،فلسفه و حکمت غسل از متن دعا پیدا است،این مکلف است که با توجه کامل به عمل غسل و حقیقت غسل باید خود را به واقعیت برنامه ها برساند،از غسل به طهارت قلب،شرح صدر،مدح و ثنای حق،طهارت نفس،شفای امراض روحی و منور شدن به نور الهی.

و پس از فراغت از غسل بگوید:

اللّٰهُمَّ طَهِّرْ قَلْبِی وَ زَکِّ عَمَلِی وَ تَقَبَّلْ سَعْیی وَ اجْعَلْ ما عِنْدَکَ خَیْراً لی اللّٰهُمَّ اجْعَلْنِی مِنَ التَّوابِینَ وَ اجْعَلْنِی مِنَ المُتَطَهِّرینَ (2).

ص:221

پروردگارا ! دلم را پاک کن،عملم را خالص کن،سعی و کوششم را قبول کن، خیر را برای من قرار بده،مرا جزء توبه کنندگان و پاکیزگان مقرر فرما.

و دعاهای دیگری هم در این زمینه رسیده که این دعاها نشان دهندۀ حقیقت طهارت قلب و شرح صدر است که از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده،نوری است که در دل افکنده می شود و شرح صدر ثمره و میوه آن است و علامت آن نور کناره گیری از دار غرور و آماده شدن برای بازگشت به سرای جاودانی است.

بعضی از اهل معرفت فرموده اند:مراد از آن نور همانا نور معرفت نفس است و آن عبارت از این است که آدمی حقیقت نفس خود را که مجرّد از صورت و ماده است و نوری که دارای زندگی و علم است ببیند و همین نور است که در آخر مناجات شعبانیه به آن اشاره فرموده:

وَ أَلْحِقْنی بِنُورِ عِزِّکَ الأَبْهَجِ فَأَکُونَ لَکَ عارِفاً (1).

و مرا به نور عزتت که فروزنده تر است،ملحق کن تا عارف به تو گردم.

بعضی از مشایخ فرموده اند:

هرگاه به عبد نور معرفت نفس که به توسط آن امکان وصول به معرفت ذات اقدس حق برای انسان حاصل می شود عطا شد،با این نور ملکوت همۀ این عوالمی که برای مردم محسوس است خواهد دید و انسانی ملکوتی خواهد شد و به خاطر غلبۀ روحانیت بر او در دار خلود وارد خواهد گشت و مراد از انابه و بازگشت به سرای جاوید همین است.

و همان گونه که طهارت اعضا و جوارح موانعی را که بر سر راه انسان برای دخول در مساجد و نماز است بر می دارد،هم چنین طهارت سرّ و درون هم از آنچه که این

ص:222

عالم محسوس که عالم طبیعت و عالم ظلمانی است آن را اقتضا می کند که موانع بازگشت انسان به دار الخلود که دارالسلام و سرای زندگی و جوار حضرت حق تعالی است از میان برمی دارد و با دخول عبد در آن سرای،عبد به خدا نزدیک شده و از طریق کشف و شهود معرفت برایش حاصل می شود و آن زمان است که آنچه را که نزد خدا است،بهتر از آنچه نزد خود او و دیگران است می بیند و در می یابد که این عالم و این سرایی که در او زندگی می کند و به آن دل بسته دار غرور است.

به قول فیض کاشانی:

خوش آن که به عشق تو گرفتار بمیرم***بیدار در این منزل خونخوار بمیرم

زین خوابگه بی خبران زنده برآیم ***واقف ز سراپرده اسرار بمیرم

کاری چو بِه از خدمت معشوقه و می نیست*** ساقی مددی کن که درین کار بمیرم

بشتاب و بده یک دو سه ساغر ز پی هم ***مپسند که در میکده هشیار بمیرم

خونین جگر و خسته دل از محنت هجران*** جانا تو پسندی که چنین زار بمیرم

آن یار به کس رخ ننماید چه توان کرد ***بگذار که در حسرت دیدار بمیرم

گفتار خود ای فیض به کردار بیارا ***مگذار که در زخرف گفتار بمیرم

ص:223

بر اساس این حقیقت هرکس به کمک نفس یا روح یا قلب با چنین دنیایی جمع شود،جنب حقیقی است که همان دوری از حضرت اوست.

آری،عاشق دنیا بعید از خدا است که به محبت و قرب دنیا با محبت و قرب خدا دو ضدی هستند که قابل جمع نیستند،چنانچه در قرآن آمده:

[ مَنْ کٰانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ وَ مَنْ کٰانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیٰا نُؤْتِهِ مِنْهٰا وَ مٰا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ نَصِیبٍ ] (1).

کسی که زراعت آخرت را بخواهد،بر زراعتش می افزاییم و کسی که زراعت دنیا را بخواهد،اندکی از آن را به او می دهیم،ولی او را در آخرت هیچ بهره و نصیبی نیست.

و امام عارفان و سرحلقۀ عاشقان این چنین می فرماید:

إِنَّ الدُّنْیا وَ الآخِرَةَ عَدُوّانِ مُتَفاوِتانِ وَ سَبیلانِ مُخْتَلِفانِ،فَمَنْ أَحَبَّ الدُّنْیا وَ تَوَلّاها أَبْغَضَ الآخِرَةَ وَ عاداها وَ هُما بِمَنْزِلَةِ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ ماشٍ بَیْنَهُما کُلَّما قَرُبَ مِنْ واحدٍ بَعُدَ مِنَ الآخَرِ وَ هُما بَعْدُ ضَرَّتانِ (2).

دنیا و آخرت،دو دشمن متفاوت و دو راه مختلفند:کسی که عاشق دنیاست، دشمن آخرت است،دنیا و آخرت به مانند مشرق و مغربند،رونده بین این دو به هریک نزدیک شود از دیگری دور می گردد،این دو مانند دو هوو هستند.

غسل و طهارت از این جنابت به ترک دنیا و ما فیها است،به طوری که به اندازۀ یک مو تعلقی در انسان نسبت به دنیا نماند.

مگر نمی دانید که در غسل ظاهری اگر بر بدن یک مویی باشد که مانع از رسیدن

ص:225

آب به پوست گردد آن غسل صحیح نیست و صاحبش از جنابت بیرون نمی آید، برای تعلق به دنیا هم همین حکم جاری است،اگر ذره ای علقۀ غلط با انسان باشد بعید از خداست،تعلق در هر صورت تعلق است چه کم چه زیاد،چنان که گفته اند:

محجوب بالاخره محجوب است،می خواهد بین او و محبوب یک حجاب باشد یا هزار حجاب.

ترتیب غسل معنوی

اما ترتیب این غسل:سالک اوّل باید قلبش را به آب حقیقی که از دریای قدس نازل می شود از آلودگی های اهوای مختلفه و آرای متشتتۀ متعلقه به دنیا و محبت دنیا بشوید،آن محبتی که موجب ورود به هاویه است.

هوا وقتی بر دل غالب شد،صاحبش را به بندگی بتان داخلی و خارجی می کشد،خارجی مانند عبادت و بندگی نسبت به ستمگران،مال،جاه و بتان داخلی مانند عبادت غرائز و امیال و شهوات چنانچه حق فرموده:

[ أَ رَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلٰهَهُ هَوٰاهُ ] (1).

آیا کسی که هوای [ نفسش ] را معبود خود گرفته دیدی ؟

آری،عاقبت هواپرست دخول در آتش است،چنانچه حضرت حق می فرماید:

[ وَ أَمّٰا مَنْ خَفَّتْ مَوٰازِینُهُ* فَأُمُّهُ هٰاوِیَةٌ ] (2).

و اما هرکس اعمال وزن شده اش سبک و بی ارزش است*پس جایگاه و پناهگاهش هاویه است.

ص:226

اهل اللّه که اهل علم حقیقی و عمل صالح اند و از عقل سالم الهی برخوردارند دائماً موصوف به سکینه و وقار و طمأنینۀ واجبات و امثال این حقایق اند،چنانچه قرآن می فرماید:

[ فَأَمّٰا مَنْ ثَقُلَتْ مَوٰازِینُهُ* فَهُوَ فِی عِیشَةٍ رٰاضِیَةٍ ] (1).

اما هرکس اعمال وزن شده اش سنگین و باارزش است*پس او در یک زندگی خوش و پسندیده ای است.

اما اهل هوا و بدعت موسوم به خفت و کم عقلی و عدم سکینه و وقارند و همین حالات در انسان از اخبث خبائث و از پلیدترین پلیدی هاست و آلوده به این رذایل از هر جنبی جنب تر و از هر آلوده ای آلوده تر است.

قرآن مجید راه مستقیم الهی را به عباد نشان می دهد و راه عمل صالح را به آنان می آموزد و طریق بهشت رفتن را به آنان تعلیم می دهد:

[ وَ أَمّٰا مَنْ خٰافَ مَقٰامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَویٰ* فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْویٰ ] (2).

و اما کسی که از مقام و منزلت پروردگارش ترسیده و نفس را از هوا و هوس بازداشته است؛*پس بی تردید جایگاهش بهشت است.

خداوند مهربان به مصلحت انسان،در این آیه تشویق به منع نفس از هوا می کند و راه دخول در بهشت را به آدمی ارائه می دهد،بهشتی که ماورای اصلی و وطن حقیقی انسان است،بهشتی که جای سبکباران و پاکان است،چنانچه علی علیه السلام تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا 2.

می فرماید:

ص:227

از سنگینی هوای نفس،خویشتن را سبک سازید تا به کاروان بهشتیان ملحق شوید.

سپس طرف راست وجود را غسل بدهد،یعنی روحی که از جانب یمین به او دمیده شده،یمینی که در روایات از آن تعبیر به روحانیات یا تعبیر به آخرت یا تعبیر به جنت شده است.

سپس چپ را غسل دهد،آن جانبی که از آن تعبیر به جسمانیات و سفلیات و نفسانیات یا تعبیر به دنیا شده است.

در این دو شستشو آب ترک و تجرید لازم است که از علقه به دنیا و آخرت پاک شده و فقط اتصال به مولا پیدا کنی،چرا که دنیا مخصوص اهل شمال و آخرت مخصوص اهل یمین است،اما خدا مخصوص به سابقون و مقربون است.

اما غسل اهل حقیقت:آن طهارت از جنابت حقیقی است که عبارت از مشاهدۀ غیر است مطلقاً.

در قسمت قبل گذشت که جنابت به معنای بعد و دوری از حق است و کدام دوری بدتر از مشاهدۀ غیر حق است،امکان ازالۀ این دوری جز با قرب نیست، آن هم قرب به توحید حقیقی که مشاهدۀ حق است با چشم دل من حیث هو هو، در قرآن نخوانده ای:

[ شَهِدَ اللّٰهُ أَنَّهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ وَ الْمَلاٰئِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قٰائِماً بِالْقِسْطِ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ؛هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ] (1).

خدا در حالی که برپا دارندۀ عدل است [با منطق وحی،با نظام مُتقن آفرینش و با زبان همۀ موجودات ] گواهی می دهد که هیچ معبودی جز او نیست و فرشتگان و صاحبان دانش نیز گواهی می دهند که هیچ معبودی جز او نیست؛ معبودی که توانای شکست ناپذیر و حکیم است.

ترتیب این غسل چنین است:شستن رأس و سر حقیقی که روح مجرّد است به آب توحید ذاتی از آلودگی مشاهدۀ غیر.

زیرا عشق به حق وظیفۀ باطن است که از آن تعبیر به نفس مطمئنه شده و معرفت این عشق و محبت و توحید وظیفۀ قلب و مشاهده اش وظیفه روح است چنانچه وصول وظیفه سر است که باطن روح می باشد.

و به همین ترتیب امام صادق علیه السلام در یکی از دعاهایش اشاره فرموده:

اللّٰهُمَّ نَوِّرْ ظَاهِری بِطاعَتِکَ وَ بَاطِنی بِمَحَبَّتِکَ وَ قَلْبی بِمَعْرِفَتِکَ وَ رُوحی بِمُشاهَدَتِکَ وَ سِرّی بِاسْتِقْلالِ إتِّصالِ حَضْرَتِکَ.

خداوندا ! نورانی کن ظاهرم را به اطاعتت و باطنم را به محبّتت و قلبم را به معرفتت و روحم را به مشاهده ات.

ص:228

و این غسل تحقق نمی یابد مگر به فنای عارف در معروف و شاهد در مشهود که از آن تعبیر به فنای در توحید شده و آن مشاهدۀ حق است من حیث هو هو،یعنی مشاهدی به نحوی که غیر دیده نشود،یعنی در وجود جز وجود واحد و ذات واحده که مجرّد از جمیع اعتبارات و تعینات است نبیند و به همین معنا قرآن اشاره دارد:

ص:229

[ کُلُّ شَیْءٍ هٰالِکٌ إِلاّٰ وَجْهَهُ لَهُ الْحُکْمُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ ] (1).

هر چیزی مگر ذات او هلاک شدنی است،فرمانروایی [ بر همۀ جهان هستی ] ویژۀ اوست،و فقط به سوی او بازگردانده می شوید.

و در آیۀ دیگر:

[ کُلُّ مَنْ عَلَیْهٰا فٰانٍ* وَ یَبْقیٰ وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلاٰلِ وَ الْإِکْرٰامِ ] (2).

همۀ آنان که روی این زمین هستند،فانی می شوند*و تنها ذات باشکوه و ارجمند پروردگارت باقی می ماند.

توحید،در حقیقت همان صراط مستقیمی است که شخصیتی مانند پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله مأمور به ایستادگی و استقامت در راه آن بود و آن حدّ وسطی است که قرآن مجید مردم را به آن دعوت می کند.

توحید اجمالی طرف تفریط و تفصیلی طرف افراط است؛طهارت در اینجا دوری از دو جانب افراط و تفریط است که افراط جانب ایمن و تفریط جانب ایسر است و هر دو را باید از افراط و تفریط خلاص کرد و در حد وسطی قرار گرفت و آراسته به طهارت کبری شد.

از میان سه نوع طهارت،انسان با وضو بیش از دو نوع دیگر سر و کار دارد و چه بهتر که مکلف همیشه با وضو باشد.

به هنگام انجام وضو پس از مفروض بودن اباحیت آب و داشتن نیت خالص، باید مسائلی را توجه کرد،تا به فرمودۀ رسول عزیز اسلام صلی الله علیه و آله انسان موفق به وضوی اسباغی شود (1).

اللّهُمَّ لا تُحَرِّمْ علیَّ رِیحَ الجَنَّةِ و اجْعَلنی مِمَّنْ یَشُمُّ ریحَها وَ رَوْحَها وَ طِیبَهَا.

خداوندا ! بوی بهشت را بر من حرام مکن و مرا از آنان قرار داده که بو و نسیم بهشت را استشمام کنم.

و در وقت شستن صورت بگوید:

اللّهُمَّ بَیّضْ وجْهی یَومَ تَسْوَدُّ فِیهِ الوُجُوهُ و لا تُسَوِّدْ وجْهی یومَ تَبْیَضُّ فِیهِ الوُجُوهُ.

پروردگارا ! روزی که چهره ها سیاه می شود،رویم را سپید گردان و روز سپیدی چهره ها رویم را سیاه مکن.

و در وقت شستن دست راست بخواند:

اللّهُمَّ اعْطِنی کِتابی بِیَمینی و الخُلْدَ فی الجِنانِ بِیَساری و حاسِبْنی حِساباً یَسیراً.

خداوندا ! کتابم را به دست راستم ده و خُلد در جنان را در دست چپم قرار ده و به آسانی از من حساب بگیر.

و در موقع شستن دست چپ بخواند:

اللّهُمَّ لا تُعْطِنی کِتابی بِشِمالی و لا مِنْ وَرآءِ ظَهری و لا تَجْعَلْها مَغْلُولةً الیٰ عُنُقی وَ اعُوذُ بِکَ مِنْ مُقَطَّعاتِ النّیرانِ.

پروردگارا ! پرونده ام را به دست چپم مگذار و کتابم را از پشت سر به من مده و دستم را به گردنم غل مکن و از قطعات آتش جهنم به تو پناه می برم.

و به وقت مسح سر بگوید:

اللّهُمَّ غَشِّنی بِرَحْمَتِکَ و بَرَکاتِکَ و عَفْوِکَ.

ص:232

پروردگارا ! مرا در پردۀ رحمت و برکات و عفوت بپوشان.

و به وقت مسح پا بگوید:

اللّهُمّ ثَبِّتْنی عَلی الصِّراطِ یَومَ تَزِلُّ فیهِ الأقدامُ و اجْعَلْ سَعْیی فیما یُرضِیکَ عَنّی یا ذا الجلالِ و الإکرامِ (1).

خداوندا ! مرا بر صراط ثابت قدم بدار،در آن روزی که قدم ها می لغزد و کوشش مرا در راه خشنودی خود قرار ده ای صاحب جلال و اکرام.

و معلوم است که محل ایمان و ایقان قلب و فؤاد است،فی الحدیث:

إِنَّ اللّهَ لا یَنْظُرُ إلیٰ صُوَرِکُمْ وَ لا أموٰالُکُمْ وَ لٰکِنْ یَنْظُرُ إلیٰ قُلُوبِکُمْ و نِیَاتِکُمْ (1).

مسلماً خداوند به هیئت و هیکل و اموال شما نگاه نمی کند بلکه به دلها و نیت های شما نظر می کند.

و کلماتی که معرب عما فی الضمیرند به مقاطع و مخارج انجام پذیرند و حروف روی معانی قلبند و زینت و آرایش مقاطع اند و مقاطع منابع آب حیات جاریاتند که حروف و کلماتند و به وجهی منازل بیست و هشت گانۀ قمر دم و نفس مکرم آدمند که مادۀ حروف است: [وَ الْقَمَرَ قَدَّرْنٰاهُ مَنٰازِلَ ] (1).

و کلمه از کلم به معنی جرح و تأثیر است و مظهر قدرت است که امور سیاست و افادت و استفادت در کشف ضمایر به این بیست و هشت حرف و ترکیب از این ها است،بلکه در فرس مستحدث به سی و دو حرف چنان که بیاید.

پس باید به مضمضه،مقاطع را که روی قلبند و مؤدی حروفند از یاد غیر شستشو داد.

هرکه نه گویا به تو خاموش بِهْ*** هرچه نه یاد تو فراموش بِهْ

***

مقیدان تو از یاد غیر خاموشند*** به خاطری که تویی دیگران فراموشند

و بینی را نیز به استنشاق،چه بینی چون دهان مجرای هوا است که مادۀ نفس است که نفس حامل حروف لفظیه است،چون وجود منبسط که نفس رحمانی است و حامل حروف تکوینیه است که عقول کلیه اند که غیر مستقل بالانیه اند و حامل کلمات اسمیه است که نفوسند و حامل کلمات فعلیه است که موجودات متجددۀ زمانیه اند و بعد دست راست و چپ را بشوید از تصرف در دنیا...بلکه اهل اللّه و طالبان قربت محضه هر دو دست را بشویند از مطلوبات اصحاب یمین و اصحاب شمال.

ص:235

رذایل اخلاقی و برنامه های پست و فرومایه و پاک کردن عقل از افکار هلاک کننده و آنچه باعث گمراهی و گمراه کردن است و نیز عبارت است از پاک کردن سرّ درون از نظر به اغیار و پاک کردن تمام اعضا از کارهایی که عقلا و شرعاً ناپسند است.

اما افعال این وضو:

در مرحلۀ اوّل باید مکلف به قلب و سرّش نیت کند که کاری مخالف رضای دوست انجام ندهد و تمام عباداتش برای حضرت یار خالص باشد،چنانچه در قرآن مجید آمده:

[ قُلْ إِنَّ صَلاٰتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیٰایَ وَ مَمٰاتِی لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ* لاٰ شَرِیکَ لَهُ وَ بِذٰلِکَ أُمِرْتُ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِینَ ] (1).

بگو:مسلماً نماز و عبادتم و زندگی کردن و مرگم برای خدا پروردگار جهانیان است*او را شریکی نیست،و به این [ یگانه پرستی ] مأمورم،و نخستین کسی هستم که [ در این آیین ] تسلیم [ فرمان ها و احکام ] اویم.

و علی علیه السلام فرمود:

یا دُنْیا...غُرّی غَیْری لا حاجة لی فیک قَدْ طَلَّقْتُکِ ثَلاثاً لا رَجْعَةَ فیها (1).

ای دنیا !..غیر مرا فریب بده.که مرا به تو نیازی نیست،تو را سه طلاقه کرده ام که آن را بازگشتی نیست.

به عشق کوش گرت عقده ای بود مشکل***که عشق باز کند عقده های مشکل را

نظام میرسد آن کس به ساحل مقصود*** که زیر پای نهد موج های حایل را

یعنی وقتی صفای ظاهر با باطن جمع شود،نور علی نور است و به عبارت دیگر وقتی نور شرع که از وضوی فقهی حاصل می شود و نور بصیرت که از توحید و توجه و عمل خالص به دست می آید،نور علی نور و سبب ثبات و استقامت سالک در طریق مستقیم دنیا و آخرت است،چنان که در قرآن کریم آمده:

[ یُثَبِّتُ اللّٰهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثّٰابِتِ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا وَ فِی الْآخِرَةِ ] (1).

خدا مؤمنان را به سبب اعتقاد و ایمانشان در زندگی دنیا و آخرت ثابت قدم و پابرجا می دارد.

[ فَأَیْنَمٰا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّٰهِ ] (1).

پس به هر کجا رو کنید آنجا روی خداست.

و غیر ذات محیط او را نشناسد،ذاتی که قرآن می فرماید:

[ أَلاٰ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُحِیطٌ ] (2).

آگاه باش ! که یقیناً او به همه چیز [ با قدرت و دانش بی نهایتش ] احاطه دارد.

از چنین توحیدی است که قرآن از زبان ابراهیم علیه السلام خبر می دهد:

[ إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً وَ مٰا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ ] (3).

من به دور از انحراف و با قلبی حق گرا همۀ وجودم را به سوی کسی که آسمان ها و زمین را آفرید،متوجه کردم و از مشرکان نیستم.

و غسل و شستن دو دست عبارت است از بی التفاتی نسبت به متاع دنیا و آخرت؛متاع دنیا مانند مال و جاه و اهل و ولد و متاع آخرت مثل علم و زهد و طاعت،البته آن التفاتی که عبد را از مولا دور کند.

زیرا التفات به طاعت و خود را به خاطر آن مستحق تعظیم شمردن نزد اهل اللّه معصیت است که در روایات آمده،گناهی که تو را ناراحت کند از عبادتی که عجب آور باشد بهتر است و تو اگر پس از گناه دارای توبه شوی،دارای بهترین عمل شدی و دنیا بر اهل آخرت حرام و آخرت بر اهل دنیا حرام و هر دو بر اهل اللّه حرام است (4).

ص:241

و مسح سر،عبارت از تنزیه سر و تقدیس باطن از انانیت و حدث غیریت است، غیریتی که حاجز بین انسان و محبوب است،چنانچه بعضی از عارفان فرموده اند:بَیْنی وَ بَیْنَکَ إِنّیّی یُنازِعُنی فَارْفَعْ بِلُطْفِکَ إِنّیّی مِنَ الْبَیْنِ (1)بین من و تو انیت من فاصله است،به فضل و لطفت این انیت را از میان من و خود بردار.گفته اند:وُجُودُکَ ذَنْبٌ لا یُقاسُ بِهِ ذَنْبٌ (2).

با این آلودگی ها،به خصوص آلودگی انیت راهی برای ورود به حریم عالم قدس نیست.

و مسح دو پا عبارت از تنزیه قوۀ علمیه و عملیه از سیر در غیر الی اللّه و باللّه و فی اللّه است که انسان با این دو قوه سعی در طلب حق می کند و با آن دو قوه به مقام وصل محبوب می رسد،اگر دچار آلودگی باشد،چگونه به طلب برخیزد و چگونه به مقام وصل برسد ؟

و با دیدۀ تحقیق باید گفت: [ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ ] (3).

اشاره به این دو قوه است،به این معنا که وقتی به واسطۀ این دو قوه به ما رسیدی از هر دو خالی شو؛زیرا با رسیدن به مقام وصل احتیاج به توجه به غیر نیست و در صورت عدم احتیاج توجه به غیر اگر توجه شود عین شرک است !!

و نزد بعضی مراد از نعلین دنیا و آخرت است و نزد بعضی عالم ظاهر و باطن است و نزد بعضی نفس و بدن است و تمام این نظریات به طور مسلم صحیح است و نسبت به چنین حالتی است که در حدیث قدسی آمده:

ص:242

لا یَزالُ الْعَبْدُ یَتَقَرَّبُ إِلَیَّ بِالنَّوافِلِ وَ الْعِبادٰاتِ حَتّیٰ أُحِبُّهُ فَإِذا أَحْبَبْتُهُ کُنْتُ سَمْعَهُ الَّذی یَسْمَعُ بِهِ وَ بَصَرَهُ الَّذی یَبْصُر بِهِ وَ یَدَهُ الَّتی یَبْطشُ بِها وَ رِجْلَهُ الَّتی یمشی بها (1)؛

عبد،همیشه با اجرای مستحبات و عبادات به من نزدیک می گردد،تا حدی که من به او علاقه پیدا کنم،چون محبوب من شد،گوش او می شوم،گوشی که به آن می شنود؛چشم او می شوم،چشمی که با آن می بیند؛دست او می شوم،دستی که با آن کار انجام می دهد و پای او می شوم،پایی که با آن راه می رود.

به قول عارف مؤمن،علاء الدولۀ سمنانی:

هر آن جان کز غمش بر وی رقم نیست***ندیمش در دو عالم جز ندم نیست

دلی کز درد او درمان نسازد*** وجود او به معنا جز عدم نیست

سری کز سر معنی با خبر شد*** در آن گنجایش شادی و غم نیست

جهان از عکس رویش گشته روشن*** اگر ابله نبیند هیچ غم نیست

تو محرم نیستی محروم از آنی*** ره نامحرمان اندر حرم نیست

حجاب توست این هستی موهوم*** که هرگز نور با ظلمت به هم نیست

ص:243

[ فَکَما أَنَّ رَحْمَتَهُ تُطَهِّرُ ذُنُوبَ الْعِبادِ کَذٰلِکَ نِجاساتُ الظَّاهِرِ یُطَهِّرُهَا الْماءُ لا غَیْرُ.قالَ اللّهُ تَعالی: [ وَ هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیٰاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ وَ أَنْزَلْنٰا مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً طَهُوراً ] (1)[ وَ جَعَلْنٰا مِنَ الْمٰاءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ ] (2).فَکَما أَحْیا بِهِ کُلَّ شَیْءٍ مِنْ نَعیمِ الدُّنْیا کَذٰلِکَ بِرَحْمَتِهِ وَ فَضْلِهِ جَعَلَهُ حَیاةَ الْقُلُوبِ ]

همچنان که رحمت آن جناب گناهان بندگان را از پرونده آنان پاک می کند،به همان صورت نجاسات ظاهر را آب پاک می کند و لاغیر.حصر لاغیر به احتمال زیاد حصر اضافی است.

خداوند متعال فرموده:

و اوست که بادها را پیشاپیش [ باران ] رحمتش به عنوان مژده دهندۀ باران فرستاد و از آسمان آبی پاک و پاک کننده نازل کردیم و هر چیز زنده ای را از آب آفریدیم.

و به تناسب این که هر موجود زنده ای از آب است،پس برای ادامه حیات و زندگی،نیاز ضروری به آب دارد،در حقیقت می توان گفت حیات موجودات مساوق با آب است.

ص:244

و همان طوری که به وسیلۀ آب هر نعمتی از نعیم دنیا را زنده کرد هم چنان به فضل و رحمتش آب را که مقدمۀ بسیاری از عبادات است و بدون آن نمی توان راه به بساط قرب پیدا کرد،حیات قلوب قرار داده.

[ وَ تَفَکَّرْ فی صَفاءِ الْماءِ وَ رِقَّتِهِ وَ طَهُورَتِهِ وَ بَرَکَتِهِ وَ لَطیفِ امْتِزاجِهِ بِکُلِّ شَیءٍ وَ فی کُلِّ شَیءٍ ]

اندیشه کن در صفا و رقّت و تُنُکی آب و در پاکی و پاک کنندگی آن و نفوذ کردن و ممزوج شدن آن به هر چیزی و در هر چیزی.

و این همه گفتار لطیف و مسائل عالی در جنب آب برای این است که به انسان توجه داده شود که در صفای باطن و رقّت قلب و آمیزش با مردم مؤمن هم چون آب باش و از همه مهم تر هم چنان که آب اصل مطهرات و بهترین عامل برای پاکی و پاکیزگی است،تو نیز در جامعه پاک و پاک کننده باش؛به این معنی که در تمام شؤون زندگی سعی کن پاک باشی و با عمل و اخلاق و امر به معروف و نهی از منکر دیگران را نیز از آلودگی ها پاک نمایی.

مولوی چنین می گوید:

آب گفت آلوده را در من شتاب***گفت آلوده که دارم شرم از آب

گفت آب این شرم بی من کی رود*** بی من این آلوده زایل کی شود

ز آب هر آلوده گر پنهان شود*** الحیاء یمنع الایمان بود

دل ز پایه حوض تن گلناک شد*** تن ز آب حوض دل ها پاک شد

گرد پایه حوض دلگرد ای پسر*** هان ز پایه حوض تن میکن حذر

بحر تن بر بحر دل بر هم زنان*** در میانشان برزخ لا یبغیان

ص:246

[ وَ اسْتَعْمِلْهُ فی تَطْهیرِ الأَعْضاءِ الَّتی أَمَرَکَ اللّهُ بِتَطْهِیرِهَا وَ آتِ بِأَدائِها فَرائِضَهُ وَ سُنَنَهُ فَإِنَّ تَحْتَ کُلِّ واحِدٍ مِنْها فَوائِدَ کَثیرَةً إِذا اسْتَعْمَلْتَها بِالْحُرْمَةِ انْفَجَرَتْ لَکَ عَیْنُ فَوائِدِهِ عَنْ قَریبٍ ]

و به جای آور فرائض و واجبات و مستحبات تطهیر را،مثل ازالۀ نجاست از بدن و لباس و مواضع وضو از برای نماز و طواف.

در کنار هریک از صفات و آثاری که برای آب گفته شد،فوائد بسیاری است که به شرط فکر و تأمل و عدم قساوت قلب فایدۀ هر کدام از این صفات برای متأمل منفجر و ظاهر می گردد.

ص:247

[ ثُمَّ عاشِرْ خَلْقَ اللّهِ کَامْتِزاجِ الْماءِ بِالأَشْیاءِ یُؤَدّی کُلَّ شَیْءٍ حَقَّهُ وَ لا یَتَغَیَّرْ عَنْ مَعْناهُ مُعْتَبِراً لِقَوْلِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله:مثَلُ الْمُؤْمِنِ الْخالِصِ کَمَثَلِ الْماءِ ]

ملاقات ظاهری آنان هم مانند انسان اهل باطن و عقیده و دین شوند.

خلاصه انسان باید مانند آب نسبت به خودش طاهر و نسبت به فرزندان و خانواده و اجتماعش مطهر باشد،تا روی سعادت بیند و به خیر دنیا و آخرت برسد.

خداوند بزرگ،انسان را در اصل خلقت برابر با آیۀ فطرت پاک خلق فرموده و انسان وظیفه و مسؤولیت دارد که این پاکی را در سایۀ توحید و عمل به دستورهای الهی حفظ کرده و در مقام پاک کردن دیگران نیز فعالیت کند.

وای به حال کسی که در قیامت در محضر حضرت دوست حاضر شود،در حالی که با گناه و عصیان،خود و دیگران را نیز نجس کرده باشد !!

نجس و منجس زندگی کردن از شأن انسان به دور است که انسان در زمین جانشین خدا است و باید در گردونۀ طهارت بگردد و این طهارت را با دو بال امر به معروف و نهی از منکر به دیگران هم سرایت دهد و با تربیت و تزکیۀ مردم،اثر نیکی از خود در عالم بگذارد.

به قول شاعر خوش بیان،عباس شهری:

قصه شنیدم که یکی نیک مرد***منزل، در خانه سقراط کرد

گفت به سقراط که ای هوشیار*** از چه بود خانه تو تنگ و تار

از چه بود خانه تو ای حکیم*** تنگ تر از کاسه چشم لئیم

گفت به سقراط نگر، خانه چیست*** خانه اگر تنگ بود عیب نیست

تیره اگر خانه تنگ من است*** شکر خدا را که دلم روشن است

نیست در این خانه چو ما را درنگ*** غم نخورم گر که بود خانه تنگ

با همه این خانه که مشتی است خاک*** پر نتوان کرد ز یاران پاک

در پی آن باش که در روزگار*** از تو بماند اثری یادگار

ص:249

نیست هنر نقره و زر داشتن***خانه بنا کردن و بگذاشتن

قدرت شاهان بلند اقتدار*** چند صباحی است درین روزگار

لیک بود تا فلک چیره دست ***سلطنت و حکمت سقراط هست

ص:250

[ وَ لْتَکُنْ صَفْوَتُکَ مَعَ اللّهِ تَعالی فی جَمیعِ طاعاتِکَ کَصَفْوَةِ الْماءِ حینَ أَنْزَلَهُ مِنَ السَّماءِ.وَ طَهِّرْ قَلْبَکَ بِالتَّقْویٰ وَ الْیَقینِ عِنْدَ طَهارَةِ جَوارِحِکَ بِالْماءِ ]

امام صادق علیه السلام می فرماید:

باید طاعت و بندگی تو برای خدا،در صفا و خلوص و پاکی و عدم غش به اغراض مزیفۀ مضیعه مثل صفای آب باشد در وقت فرود آمدن از آسمان،چرا که عمل مغشوش مقبول درگاه حضرت او نیست،چنان که در حدیث آمده روز قیامت به ریاکار می گویند:مزد عملت را از کسی که به خاطر او این عمل را انجام دادی بگیر و پاک کن دل خود را از آلایش کدورات و اوساخ ذنوب و معاصی و محلی و مزین ساز آن را به تقوا و یقین؛خلاصه در وقت تطهیر اعضا از کثافات ظاهری غافل از تطهیر کثافات باطنی نباش،چنان که آلودگی های ظاهر را به خاطر نظر خلایق پاک می کنی، آلودگی های باطن را به خاطر نظر حق پاک کن که پاکی باطن اهم از ظاهر و قابل مقایسه با آن نیست.

از خداوند بزرگ بخواهیم که بعد از فراگیری این روایات پر قیمت-که از دریای مواج علم حضرت صادق علیه السلام به ما رسیده-به آن عمل کنیم که اثر در عمل است نه در علم تنها.

گروهی فرا می گیرند و می آموزند،برای این که به دیگران بیاموزند،اینان

ص:251

تیره بخت و بیچاره اند،حمّالی علم کار مهمی نیست،فرا گرفتن و عمل کردن و یاد دادن ارزش دارد.

قالَ الْخِضرُ لِمُوسی علیهما السلام:یا مُوسیٰ تَعَلَّمِ الْعِلْمَ لِتَعْمَلَ بِهِ و لا تُعَلِّمْهُ لِتُعَلِّمَهُ فَیَکُونُ عَلَیْکَ بُورُهُ وَ لِغَیْرِکَ نُورُهُ ثُمَّ تُوارِی الْخِضْرُ وَ بَقِیَ مُوسیٰ یَبْکی (1).

خضر به موسی فرمود:علم را برای عمل بیاموز نه برای یاد دادن تنها که در یاد دادن تنها برای تو هلاکت و برای دانش آموز تو نور است،آن گاه خضر موسی را رها کرد و رفت و موسی در تنهایی گریه کرد.

ص:252

ص:253

ص:254

[ قالَ الصَّادِقُ علیه السلام:إِذا خَرَجْتَ مِنْ مَنْزِلِکَ فَاخْرُجْ خُرُوجَ مَنْ لا یَعُودُ ]

هنوز آتش جنگ شعله ور نشده بود که اسب عمرو سرکشی کرده او را نزدیک اردوی امیر اسماعیل آورد و به چنگ سربازان امیر اسماعیل سپرد !!

به دستور امیر اسماعیل،عمرو را در خیمه ای در کنار لشگر زندانی کردند،چون شب شد،از امیر اسماعیل دستور غذا برای عمرو خواستند،بنا شد غذایی گرم در یک سطل معمولی برای عمرو ببرند،سطلی از غذای داغ در حالی که بخار از آن برمی خاست برابر عمرو گذاشتند،در این حال سگی گرسنه سر رسید،سر به سطل برد،از داغی غذا پوزه اش بسوخت،با عجله سر از سطل بیرون کرد،دسته سطل به گردن سگ افتاد،سطل را با خود برداشته و با شتاب به بیابان روان شد عمرو خندۀ بلند و تلخی کرد،زندانبان از او سبب خنده پرسید،پاسخ گفت:شب قبل رئیس آشپزخانه ام از کمبود مرکب جهت حمل آشپزخانه ناله داشت،دستور دادم صد شتر برای حمل وسایل به شترانش اضافه کنند،شب گذشته دویست شتر از حمل آشپزخانه ام عاجز بودند،امشب سگی ظرف غذایم را به راحتی برد،از این جهت خنده ام گرفت،عمرو مدت کمی اسیر امیر بود تا کشته شد و دیگر به خانه برنگشت.

به قول فروغ الدین اصفهانی:

بنگر به چرخ و گردش وارونش***گردن منه به بازی گردونش

غره مشو به صلح سحرگاهش*** غافل ممان زجنگ شبیخونش

بگسل به قهر رشته طنبورش*** بشکن به سنگ ساغر گلگونش

زهر است در عصاره تریاقش*** درد است در خمیره معجونش

رنگی که او به حیله بیامیزد*** نتوان همی سترد به صابونش

دنیا متاع بازی طفلانست*** تف بر چنین متاع و به مفتونش

اگر انسان خروج از منزل را هم چون سفر قابل بازگشت به حساب آورد،آنچه

ص:257

لازمۀ سفر غیر قابل برگشت است از وصیت و تحصیل برائت ذمه از حقوق اللّه و حقوق الناس به جا آورد،چون در هر نفسی احتمال موت می رود و انسانی که در تمام امور زندگی خود نسبت به حق و خلق پاک و پاکیزه است،اگر پس از بیرون رفتن از منزل به کام مرگ افتد برای او پشیمانی و حسرت و اندوه و غبن نخواهد بود.

ملکیت خانه ملکیت اعتباری است،اولاً به خاطر به دست آوردن ملک اعتباری خود را آلوده به حرام مکن،ثانیاً به ملکی که قبل از تو صدها نفر در آن زندگی کردند و مردند و عن قریب از دست تو هم خواهد رفت دل مبند !!

خانه را نعمتی از نعم حق و وسیله ای از وسایل الهی بدان که برای عبادت و راحت در اختیار تو گذاشته اند و این وسیله مانند همۀ وسایل از دست رفتنی است.

در حد لازم و ضرورت،عمر و مال را خرج خانه کن،از اسراف در این زمینه بپرهیز که در دادگاه الهی جواب از خطا و عصیان کار مشکل بلکه محال است.

خوشا به حال مردمی که خانه و کوچه و بازار و خیابان و در هر کجا هستند،برای آنان مسجد و محل ذکر و مرکز عبادت است و خلاصه از هر قطعه و نقطۀ زمین به عنوان مرکز کار برای دنیا و آخرت استفاده می کنند و در هر کجا که قرار می گیرند یاد خدا نموده و آن را وسیله ای برای رسیدن به محبوب واقعی قرار می دهند.

و چه بدبخت و تیره روز آن مردمی که در خانه و کوچه و خیابان و مغازه و در هر نقطۀ از زمین که هستند،آن را محل فساد و افساد و معصیت و عصیان و گناه و خطا قرار می دهند،اینان تا زمانی که از قطعات زمین،این چنین خائنانه استفاده می کنند،منفور و مبغوض حقّند و جز ضرر و زیان و خسارت مادی و معنوی چیزی نصیب آنان نمی گردد !!

ص:258

انسان بنا به فرمودۀ امیر المؤمنین علیه السلام در«نهج البلاغه»نسبت به قطعات زمینی که در اختیار دارد مسؤول خداست.

خانه را برای خود و زن و فرزند محل تربیت،فضیلت،کرامت،همت، درستی، عبرت آموزی و عبادت قرار دهید.

سعی کنید از خانۀ شما،افرادی پاک،خوش اخلاق،درستکار،بصیر،با بینش بیرون بیایند.

خانه را مرکز توجه حضرت معبود قرار دهید،خانه باید خانۀ اسلام و خانۀ قرآن و خانۀ انبیا و خانۀ اهل بیت وحی باشد.

سعی کنید فضای خانۀ شما از غیبت،دروغ،خطا،گناه، مهمانی های خلاف شرع و وسایل معصیت خالی باشد.

اهل خانه باید اهل اللّه بوده و چون بیرون می روند،فضایل و حسنات را با خود به بیرون برده و به دیگران منتقل کنند.

خانه از آن خانه هایی نباشد که هر ساعت و هر لحظه و هر روز و هر شب از دست ساکنانش به حضرت دوست بنالد و بگوید:خداوندا ! من از اعظم نعمت های تو هستم که در دست این مردمم،ولی شاهد باش که اهل من از من در راه مخالفت و جنگ با تو بهره برداری می کنند !!

سعی کنید به فرمودۀ رسول اسلام صلی الله علیه و آله،خانۀ شما برای اهل سماوات هم چون درخشنده ترین ستاره برای اهل زمین بدرخشد.

در خانۀ خود ساعتی در هر شب،در آن وقتی که همه خواب اند و مشغول استراحت،با حضرت دوست خلوت کنید و بر عمر گذشته اندوه خورده و اشکی بریزید که آن قطعه از زمین در قیامت به نفع شما شهادت دهد.

وقتی به خانه و بیرون خانه و تمام دنیا و ما فیها به نظر وسیله بنگری و توجه

ص:259

داشته باشی که آنچه در دست توست از دستت می رود،از تعلق قلبی و محبت خارج از حد نسبت به آن ها آزاد می شوی و به جای افتادن در موج خطرناک گناه، پروانه وار به دور معشوق حقیقی به گردش آمده و دائم نسبت به حضرت او احساس فقر و نیاز و احتیاج کرده از ضربه و زیان و خسارت استغنا که بدترین مرض و مهلک ترین آفت است،دور خواهی ماند و با قدرت احساس فقر نسبت به حضرت حق به آن جایی خواهی رسید که دست ملک مقرب از آن کوتاه است.

به قول عارف نیشابوری:

در کلاه فقر می باید سه ترک***ترک دنیا ترک عقبا ترک ترک

گر کلاه فقر خواهی سر ببر*** از خود و هر دو جهان یک سر ببر

این کلاه بی سران است ای پسر*** کی دهندت تا تو مینازی به سر

شعر وشرع وعرش از هم خاستند*** این دو عالم زین سه حرف آراستند

ترک دنیا گیر تا سلطان شوی*** ورنه گر چرخی تو سرگردان شوی

باچنین عمری که بیش ازبرق نیست*** گر بخندی ور بگریی فرق نیست

کار بیرون است از تصویر تو*** چند جنبانم سر زنجیر تو

کاملی گفت است می باید بسی*** علم و حکمت تا شود گویا کسی

یا که باید عقل بی حد و قیاس*** تا شود خاموش یک حکمت شناس

آری،دنیا و آنچه در اوست به هنگام مرگ از دست تو گرفته می شود،عاقلانه نیست که خود را برای از دست رفتنی به رنج حرام و ظلم و جور افکنی،آنچه برای تو می ماند همان است که برای حضرت دوست خالصانه به جای آورده ای که فرموده اند:

الدُّنیا کُلُّها جَهْلٌ إلّا الْعِلْمِ وَ الْعِلْمُ کُلُّهُ حُجَّةٌ إلّا مَوْضِعُ الْعَمَلِ،وَ الْعَمَلُ کُلُّهُ

ص:260

هَباءٌ إلّا مَوْضِعُ الإِخْلاصِ (1).

دنیا تاریکی ها است مگر جای علم و تمام علم بر باد است مگر جای عمل و تمام عمل بر باد است الا عمل خالص.

و در خبر است:

لَمّا ماتَ مُوسیٰ علیه السلام قالَتِ الْمَلائِکَةُ:لَمّا ماتَ مُوسیٰ کَلیمُ اللّهِ فَأَیُّ الْخَلْقِ لا یَمُوتُ ؟ إخْوانی لا بُدَّ مِنَ الْمَوْتِ وَ إِنْ طالَ الْعُمُرُ لِأَنَّ حَیاتَنا عارِیَةٌ فَلا بُدَّ أَنْ تُؤْخَذَ مِنّا الْعارِیَةُ کَما قالَتِ الْحُکَماءُ الْعیشُ عارِیَةٌ وَ الرُّوحُ عارِیَةٌ وَ الدُّنْیا عارِیَةٌ وَ الْمالُ عارِیَةٌ وَ سَتُؤْخَذُ الْعارِیَةَ (2).

زمانی که موسی از دنیا رفت،ملائکه گفتند:وقتی موسی کلیم خدا بمیرد،پس چه کسی نمی میرد ؟ برادران ! از مرگ چاره ای نیست گرچه عمر طولانی شود، برای این که حیات ما عاریتی است و به ناچار این حیات عاریت از ما گرفته می شود،چنان که حکما گفته اند:زندگی و روح و دنیا و مال همه عاریت است و به همین زودی این عاریت از دست گرفته خواهد شد !!

آری،به فرمودۀ حضرت صادق علیه السلام:إِذا خَرَجْتَ مِنْ مَنْزِلِکَ فَاخْرُجْ خُرُوجَ مَنْ لا یَعُودُ.

پایۀ دنیا و اساس زندگی بر یک نَفَس است،اگر اجازۀ آمدن آن نفس را ندادند به ناگاه رابطه ات با تمام برنامه ها قطع می شود و به عالم دیگر برده می شوی،برای این که به تمام لحظات عمرت رسیدگی شود،چه بهتر که به طور دائم آمادۀ خروج از دنیا باشی،خروجی که برگشتی برایش نیست !!

ص:261

عَنْ أَبی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام قالَ:ثَلاثَةٌ لِلْمُؤْمِنِ فیهِنَّ راحَةٌ:دارٌ واسِعَةٌ تُوارِی عَوْرَتُهُ وَ سُوءَ حالِهِ مِنَ النّاسِ،وَ امْرَأَةٌ صالِحَةٌ تُعینُهُ عَلیٰ أَمْرِ الدُّنْیا وَ الآخِرَةَ،وَ ابْنَةٌ أَوْ أُخْتٌ یَخْرُجُها مِنْ مَنْزِلِهِ بِمَوْتٍ أَوْ بِتَزْویجٍ (1).

امام صادق علیه السلام فرمود:در سه چیز برای مؤمن راحت است:خانۀ وسیعی که عیب و بدحالی او را از مردم بپوشاند،همسر شایسته ای که او را بر برنامه های دنیا و آخرت کمک کند،دختر یا خواهری که به مرگ یا به ازدواج از خانۀ او بیرون رود (کنایه از این که به فساد اخلاقی کشیده نشود).

قالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله:مَنْ بَنیٰ بُنْیاناً ریاءً وَ سُمْعَةً حَمَلَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ مِنَ الأَرْضِ السّابِعَةِ وَ هُوَ نارٌ تَشْتَعِلُ،ثُمَّ یُطَوِّقُ فی عُنُقِهِ وَ یُلْقیٰ فِی النّارِ،فَلا یُحْبِسُهُ شَیْءٌ مِنْها دُونَ قَعْرِها إِلّا أَنْ یَتُوبَ قیلَ:یا رَسُولَ اللّهِ کَیْفَ یَبْنیٰ رِیاءً وَ سُمْعَةً ؟ قالَ:

یَبْنیٰ فَضْلاً عَلیٰ ما یَکْفیهِ إسْتِطالَةً مِنْهُ عَلیٰ جیرانِهِ وَ مُباهاةً لِإِخْوانِهِ (2).

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:کسی که برای خودنمایی و شهرت خانه ای بسازد،آن خانه را تا طبقۀ هفتم زمینش در قیامت به دوش خواهد گرفت و آن آتش شعله وری است که طوق گردن اوست و به همان صورت به جهنم خواهد رفت،چیزی در این زمینه از او فروگذار نمی شود مگر این که توبه کند.گفتند:ای رسول خدا ! چگونه برای ریا و شهرت بنا کند ؟ فرمود:اضافه از اندازه بنا کند تا نسبت به همسایگانش سرفرازی کرده و با آن خانه به برادرانش فخرفروشی کند.

ص:263

در روایت آمده:

در پیشگاه حضرت صادق علیه السلام دربارۀ شومی،سخن گفته شد،حضرت فرمود:

شومی در سه چیز است:زن،مرکب،خانه.اما بدی زن در مهر زیاد و عاق بودن نسبت به شوهر است،اما بدی مرکب،در چموشی و سواری ندادن است،اما بدی خانه در تنگی و کوچکی محیط آن و بدی همسایه و زیادی عیب و نقص آن است (1).

عَنْ أَبی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام قالَ:مِنَ السَّعادَةِ سِعَةُ الْمَنْزِلِ (2).

امام صادق علیه السلام فرمود:وسعت خانه از سعادت است.

إِنَّ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام سُئِلَ عَنْ أَفْضَلِ عیشِ الدُّنْیا فَقالَ:سِعَةُ الْمَنْزِلِ وَ کَثْرَةُ الْمُحِبّینَ (3).

از ابا الحسن علیه السلام پرسیدند:بهترین لذت دنیا چیست ؟ فرمود:خانۀ وسیع و دوستداران زیاد.

قالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله:مِنْ سَعادَةِ الْمَرْءِ الْمَرْءةُ الصّالِحَةُ،وَ الْمَسْکَنُ الْواسِعُ،وَ الْمَرْکَبُ الْبَهِیُّ،وَ الْوَلَدُ الصّالِحُ (4).

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:از سعادت مرد زن شایسته،خانۀ وسیع،مرکب زیبا و فرزند صالح است.

ص:264

علی علیه السلام در بصره برای عیادت علاء بن زیاد آمد،چون خانۀ وسیع او را دید، فرمود:

چنین خانۀ وسیعی را در دنیا برای چه می خواهی ؟ تو در آخرت به خانۀ وسیع محتاج تری.

آری،اگر به وسیلۀ این خانه وسعت خانۀ آخرت بخواهی،در آن از مهمان پذیرایی کن و صلۀ رحم بجای آر و حقوق شرعیه را از آن آشکار کن،چون چنین عمل کنی به خانۀ وسیع آخرت رسیده ای (1).

مسمع که یکی از یاران حضرت صادق علیه السلام است می گوید:

امام صادق علیه السلام نامه ای به من نوشت که دوست دارم در بعضی از اتاق هایت در منزل جایی را به عنوان مسجد انتخاب و اتخاذ کنی،آن گاه دو جامۀ کهنه زبر بپوشی سپس آزادی از آتش جهنم و ورود به بهشت را از خداوند بخواهی و در آنجا کلمۀ باطل و سخن خارج از حدود شرعی از تو صادر نشود (2).

در روایت مهمی آمده:

وقتی قصد خروج از منزل کردی بگو:

بِسْمِ اللّهِ وَ لا حَوْلَ و لا قُوَّةَ إِلّا بِاللّهِ تَوَکَّلْتُ عَلَی اللّهِ (1).

به نام خداوند هیچ قدرت و قوتی نیست مگر با کمک خداوند،واگذار می کنم کارهایم را بر خدا.

چون گفتی:«بسم اللّه»،ملکی می گوید:راهنمایی شدی،چون گفتی:«لا حول و لا قوة الا باللّه»،می گوید:از هر شری حفظ شدی،چون گفتی:«توکلت علی اللّه»،می گوید.خداوند تو را کفایت کرد؛در این حال است که شیطان می گوید:چه کنم با بنده ای که راهنمایی شده و حفظ گردیده و او را کفایت کرده اند.

سپس«قل هو اللّه»را از جانب راست و چپ و روبرو و پشت سر و بالای سر و زیر پا بخوان که در تمام روز در امان خدا باشی.

و وقتی وارد منزل شدی،بر اهل بیت خود سلام کن،اگر نبودند بگو:

بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ وَ السَّلامُ عَلیٰ رَسُولِ اللّهِ وَ السَّلامُ عَلَیْنا وَ عَلیٰ عِبادِ اللّهِ الصَّالِحینَ (2).

به نام خداوند و سلام و درود بر فرستادۀ خداوند،و سلام و درود بر ما و بر بندگان صالح خدا.

در جمیع برنامه هایت تقوا پیشه کن،خلقت را نیکو گردان،در معاشرت با بزرگ و کوچک جانب اعتدال را رعایت کن،با اهل علم و دین متواضع باش،با آن کسی که در ید قدرت توست مدارا کن،با برادران ایمانی هم پیمان باش،در قضای

ص:266

حاجت و حل مشکل آنان سرعت به خرج بده.از غیبت و سخن چینی و سوء خلق با زن و فرزندت بپرهیز،با همسایه نیکی کن که خداوند از تو نسبت به همسایه می پرسد !

از پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله آمده:

خدا مرا به همسایه سفارش کرد،در حدی که گمان بردم از من ارث می برد (1)!

امام صادق علیه السلام فرمود:

کسی که وقت خروج از منزل،ده بار«قل هو اللّه»را بخواند در حفظ و مراقبت خداست تا برگردد (2).

امام رضا علیه السلام می فرماید:

پدرم هرگاه از منزل خارج می شد،می گفت:

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحیمِ خَرَجْتُ بِحَوْلِ اللّهِ وَ قُوَّتِهِ لا بِحَوْلٍ مِنّی وَ لا قُوَّتی بَلْ بِحَوْلِکَ وَ قُوَّتِکَ یا رَبِّ مُتَعَرَّضاً لِرِزْقِکَ فَأْتِنی بِهِ فی عافِیَةٍ (3).

به نام خدا که رحمتش بسیار و مهربانی اش همیشگی است،خارج شدم به قوت و نیروی خداوند نه به قدرت و نیروی خویش بلکه به قدرت و نیروی تو ای پروردگارم روزی ات را خواستارم،آن را در همین عافیت به من عنایت کن.

امام رضا علیه السلام از پدرش از حضرت صادق علیه السلام نقل می کند:

هرگاه از منزلت بیرون رفتی بگو:

ص:267

بِسْمِ اللّهِ تَوَکَّلْتُ عَلَی اللّهِ ما شاءَ اللّهُ لا قُوَّةَ إلّا بِاللّهِ اللّهُمَّ إِنّی أَسْئَلُکَ خَیْرَ ما خَرَجْتُ لَهُ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّ ما خَرَجْتُ إِلَیْهِ،اللّهُمَّ وَسِّعْ عَلَیَّ مِنْ فَضْلِکَ وَ أَتِمَّ عَلَیَّ نِعْمَتَکَ وَ اسْتَعْمِلْنی فی طاعَتِکَ وَ اجْعَلْنی راغِباً فیما عِنْدَکَ وَ تَوَفَّنی فی سَبیلِکَ وَ عَلیٰ مِلَّتِکَ وَ مِلَّةِ رَسُولِک (1).

به نام خدا،توکل کردم بر خداوند،آنچه خدا خواهد،جنبش و نیرویی نیست مگر به خداوند،خداوندا ! خیر آنچه به خاطرش از خانه بیرون شدم از تو می خواهم و از شرّ آنچه به خاطرش بیرون آمدم به تو پناه می آورم.خداوندا ! از فضلت بر من وسعت بخش و نعمتت را بر من کامل کن و مرا در طاعتت به کار گیر و اشتیاقم را در آنچه نزد توست قرار ده و مرا بر آیینت و آیین رسولت بمیران.

امام باقر علیه السلام فرمود:

کسی که این دعا را هنگام خروج از منزل بخواند:

أَعُوذُ بِمَا عاذَتْ بِهِ مَلائِکَةُ اللّهِ وَ رِسُولِهِ مِنْ شَرِّ هٰذَا الْیَوْمِ الْجَدیدِ الَّذی إذا غابَتْ شَمْسُهُ لَمْ تَعُدْ،مِنْ شَرِّ نَفْسی وَ مِنْ شَرِّ غَیْری وَ مِنْ شَرِّ الشَّیاطینِ وَ مِنْ شَرِّ مَنْ نَصَبَ لِأَوْلِیاءِ اللّهِ وَ مِنْ شَرِّ الْجِنِّ وَ الإِنْسِ وَ مِنْ شَرِّ السَّباعِ وَ الْهَوامِ وَ مِنْ شَرِّ رُکُوبِ الْمَحارِمِ کُلِّها،أُجیرُ نَفْسی مِنَ اللّهِ مِنْ کُلِّ سُوءٍ.

پناه می برم به آنچه ملائکه خدا و رسولش به آن پناه بردند از شرّ این روزی که چون خورشید غروب کند برنمی گردد و از شرّ نفس خودم و دیگران و شیاطین و دشمنان اولیای الهی و جن و انس و حیوانات وحشی و حشرات و محرّمات الهی ! پناه می برم به خداوند از تمام بدی ها.

ص:268

خدا او را می آمرزد و به او توجه می کند و مهم او را کفایت کرده و از بدی و شر او را نگهداری می کند (1).

وَ مَنْ أَعْتَقَ نَسَمَةً مُؤْمِنَةً بَنَی اللّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ (1).

ابی بصیر می گوید:از حضرت صادق علیه السلام شنیدم که فرمود:کسی که از آزار همسایه اش خودداری کند،در قیامت خداوند از لغزش هایش می گذرد و هرکس شکم و شهوتش دارای عفت باشد،در بهشت ملک مسروری خواهد بود و هرکس انسان مؤمنی را در راه خدا آزاد کند،خداوند در بهشت خانه ای برای او بنا می کند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام فرمود:

چهار چیز کمرشکن است:پیشوایی که معصیت خدا کند و ملت از او فرمان ببرند،زنی که شوهرش از هر جهت او را مراعات کند،ولی او به شوهر خیانت کند،فقری که دوایی برای آن نباشد،همسایۀ بد در خانه ای که اقامتگاه انسان است (2).

علی علیه السلام فرمود:

حریم مسجد چهل ذرع است و همسایه چهل خانه از چهار طرف (3).

قالَ الرَّضا علیه السلام:لَیْسَ مِنّا مَنْ لَمْ یَأْمَنْ جارَهُ بَوائِقَهُ (4).

امام رضا علیه السلام فرمود:از ما نیست کسی که همسایه اش از شرّش در امان نباشد.

به پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله گفتند:غیر زکات در مال حقی هست ؟ فرمود:آری،

ص:270

نیکی با مال با رحمی که به انسان پشت کرده،صله نسبت به همسایۀ مسلمان،به من ایمان ندارد کسی که شب را سیر بخوابد و همسایه اش آن هم همسایۀ مسلمانش گرسنه باشد.سپس فرمود:جبرئیل آن قدر سفارش همسایه را کرد در حدی که گمان کردم از او ارث می برم (1).

راوی می گوید:مردی از انصار خدمت رسول اسلام صلی الله علیه و آله آمد،عرض کرد:

خانه ای در بنی فلان خریده ام نزدیک ترین همسایه ام کسی است که امیدی به خیر او نیست و از شرّش در امان نیستم،حضرت به سلمان و ابا ذر و مقداد امر فرمود که در مسجد فریاد بزنند که هرکس همسایگان از شرّش در امان نباشد،ایمان ندارد و این مسئله را سه مرتبه فریاد کردند.آن گاه فریاد زدند که از هر طرف خانه تا چهل خانه همسایه است (2).

قالَ امیرُ الْمُؤْمِنین علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ عِنْدَ وَفاتِهِ اللّهُ اللّهُ فی جیرانِکُمْ فَإِنَّهُ وَصِیَّةُ نَبِیِّکُمْ ما زالَ یُوصی بِهِمْ حَتّیٰ ظَنَنّا أَنَّهُ سَیُوَرِّثُهُمْ (3).

امیر المؤمنین علیه السلام به هنگام ساعت وفاتش فرمود:خدا را خدا را نسبت به همسایگان که سفارش پیامبر شماست،به طوری وصیت نسبت به آنان کرد که گمان بردیم از آنان ارث می بریم.

این بود قسمتی از مسائل مهمی که دربارۀ اصل خانه و ورود به آن و خروج از آن و حقوق همسایۀ آن در اسلام آمده که به مناسبت لفظ«دار»در اصل روایت به آن اشاره شد.

ص:271

امید است خانۀ همۀ ما خانۀ عبادت،تربیت،فضیلت،کرامت،اجرای حقوق الهی باشد و خروج ما از منزل همراه با عبرت و به نیت خدمت به تمام مسلمانان و گره گشایی از گرفتاران عالم باشد و همان طور که حضرت صادق علیه السلام فرمودند، به گونه ای از خانه خارج شو که گویی دیگر به آن بر نمی گردی !!

جداً آنان که به این خانه های از دست رفتنی و به این خشت و گل ناقابل دل بسته اند و برای به دست آوردن و حفظ آن خود را به هر آب و آتشی می زنند و مراعات حلال و حرام خدا را نمی کنند،از نور عقل محجوب و از بارگاه قدس دور و از فیوضات ربانی آیینۀ دل آنان مستور است.

بیابانست و کوه و خانه ای چند***درون خانهها دیوانه ای چند

نه مردی بینی اینجا نه حقیقت*** سراسر کودک و افسانه ای چند

همه پیر خراباتش بنامند*** کهن رندی که زد پیمانه ای چند

ز روی سالکانش چشم بد دور*** پری جویان زهم دیوانه ای چند

بسوزد شمع اینجا خویشتن را ***برای خاطر پروانهای چند

نه گنجی هست و نه جویای گنجی*** همه در کاوش ویرانه ای چند

چه خوش بودی گر این دارالمجانین***شدی خلوتگه فرزانه ای چند

ص:272

[ وَ لا یَکُنْ خُرُوجُکَ إلّا بِطاعَةٍ أَوْ فی سَبَبٍ مِنْ أَسْبابِ الدّینِ ]

نبیّ اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:هرکس صبح کند و تصمیم به قیام جهت امور مسلمانان نداشته باشد،مسلمان نیست.

قالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أَنْسَکُ النّاسِ نُسُکاً أَنْصَحُهُمْ جَیْباً وَ أَسلَمُهُمْ قَلْباً لِجَمیعِ الْمُسْلِمینَ (1).

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:خداپرست ترین مردم آن کس است که نسبت به مردم خیرخواه تر و دل پاک تر برای تمام مسلمانان باشد.

قالَ:سَمِعْتُ أَبا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ:عَلَیْکَ بِالنُّصْحِ لِلّهِ فی خَلْقِهِ فَلَنْ تَلْقاهُ بِعَمَلٍ أَفْضَلَ مِنْهُ (2).

راوی می گوید شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود:بر تو باد که خیرخواه خلق باشی و اندرزگوی آنان که به کاری بهتر از آن با حضرت حق برخورد نکنی.

عَنْ أبی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام قالَ:قالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:الْخَلْقُ عِیالُ اللّهِ فَأَحَبُّ الْخَلْقِ إِلَی اللّهِ مَنْ نَفَعَ عِیالَ اللّهِ وَ أَدْخَلَ عَلیٰ أَهْلِ بَیْتٍ سُرُوراً (3).

امام صادق علیه السلام فرمود:رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:خلق روزی خور و عیال خدایند و محبوبترین مردم نزد خدا کسی است که به عیال خدا سود دهد و برای خانواده ای سرور و شادی فراهم کند.

ص:274

سُئِلَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:مَنْ أَحَبُّ النّاسِ إلَی اللّهِ ؟ قَالَ أَنْفَعُ النّاسِ لِلنّاسِ (1).

از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدند: محبوب ترین مردم نزد خدا کیست ؟ فرمود:

سودمندترین مردم برای مردم.

قالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:مَنْ رَدَّ عَنْ قَوْمٍ مِنَ الْمُسْلِمینَ عادِیَةَ ماءٍ أَوْ نارٍ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّة.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:کسی که از مسلمانان ضرر هجوم آبی یا آتشی را بگرداند،بهشت بر او واجب می شود.

آری،با نیت این برنامه ها هرکس از خانه خارج شود،خروج او خروج در طاعت و عبادت خداست؛اگر تمام مرد و زن مسلمان در بیرون رفتن از خانه با چنین قصد و نیتی خارج گردند بسیاری از مشکلات مردم حل خواهد شد و زندگی بر همگان آسان خواهد گشت.

در روایات مهم اسلامی آمده کسی که از خانه خود برای صلۀ رحم و رسیدگی به مشکلات اقوام و خویشان خود قدم بردارد،ثواب آن قدم در پیشگاه حضرت دوست ثوابی عظیم و فوق العاده است.

فی مَناهِی النَّبِیِّ قالَ:مَنْ مَشیٰ إِلیٰ ذی قَرابَةٍ بِنَفْسِهِ وَ مالِهِ لِیَصِلَ رَحِمَهُ أَعْطاهُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَجْرَ مِأَةِ شَهیدٍ وَ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ أرْبَعُونَ أَلْفَ حَسَنَةٍ وَ یَمْح ی عَنْهُ أرْبَعُونَ أَلْفَ سَیِّئَةٍ وَ یَرْفَعُ لَهُ مِنَ الدَّرَجاتِ مِثْلُ ذٰلِکَ وَ کَأَنَّما عَبَدَ اللّهَ مِأَةَ سَنَةٍ صابِراً مُحْتَسِباً (2).

ص:275

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:کسی که با جان و مال برای صلۀ رحم حرکت کند،ثواب صد شهید در نامۀ عملش نوشته می شود و برای او به هر قدمی چهل هزار حسنه و پاک شدن چهل هزار گناه است و به همین صورت دارای درجات است و گویی خدا را صد سال صابر و محتسب عبادت کرده است.

امام سجاد علیه السلام فرمود:

هیچ قدمی نزد خداوند محبوب تر از این دو قدم نیست:قدمی که مؤمنی بر می دارد و با آن صف جهاد را محکم می کند و قدمی را که برای صلۀ رحم برمی دارد (1).

امام صادق علیه السلام فرمود:

صلۀ رحم و نیکی به مردم حساب قیامت را آسان و آدمی را از گناه حفظ می کند،به رحم خود برسید و با برادران نیکی کنید،گرچه به خوبی سلام کردن و جواب سلام باشد (2).

امام باقر علیه السلام فرمود:

علی علیه السلام می فرمود:ما اهل بیتی هستیم که دستور داریم اطعام طعام کرده و به داد مصیبت زده رسیده و به هنگامی که مردم در خوابند نماز بخوانیم (3).

ص:276

امام صادق علیه السلام فرمود:

برای نماز از خانه درآمده و به مسجد حاضر شوید،برای مردم همسایه نیکی باشید،اقامۀ شهادت کنید و در تشییع جنازه حاضر گردید،شما را جز زندگی با مردم چاره ای نیست که حیات کسی بی نیاز از مردم نمی باشد؛ما آن قدر با مردم خون گرمیم که حتی در کنار جنازۀ آنان حاضر می شویم،بر شماست که با مردم به مانند ما ائمه رفتار کنید،تا مردم اهل اسلام و ایمانند؛اگر بخواهید از مردم جدا گردید،از هواپرستان جدا شوید.سپس حضرت فرمود:نماز را نیکو به جا آورید و برای آخرت و به نفع خویش عمل کنید که مردی نسبت به امر دنیا زرنگ است، می گویند:فلانی زرنگ است ولی زرنگ واقعی فقط زرنگ نسبت به آخرت است (1).

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

اگر کسی شما را دعوت کرد اجابت کنید،به عیادت مریض بروید،هدیه را بپذیرید و به احدی از مسلمانان ظلم نکنید (2).

قالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:سائِلُوا الْعُلَماءَ،وَ خالِطُوا الْحُکَماءَ،وَ جالِسُوا الْفُقَراءَ (3).

پیامبر عزیز خدا صلی الله علیه و آله فرمود:از علما بپرسید،با حکما همنشین شوید و با فقرا مجالست کنید.

ص:277

جنازه اش حاضر شوی و در مرضش از او عیادت نمایی،بدنت را برای حل مشکلش آماده کنی،کاری کنی که حاجتش را مجبور نشود از تو بخواهد،بلکه به محض فهمیدن حاجت او به قضای حاجتش اقدام کنی،چون این حقوق را به جای آوردی ولایت و دوستی ات را به او متصل و از آن جانب به ولایت حق متصل شده است (1)!!

قالَ أبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام:أَحْسِنْ یا إسحاقَ إلیٰ أَوْلِیائی ما اسْتَطَعْتَ فَما أَحْسَنَ مُؤْمِنٌ إلیٰ مُؤْمِنٍ وَ لا أَعانَهُ إلّا خَمَشَ وَجْهُ إبلیسَ وَ قَرَّحَ قَلْبُهُ (2).

امام صادق علیه السلام فرمود:ای اسحاق ! به دوستانم تا جایی که می توانی نیکی کن که مؤمن به مؤمن نیکی نمی کند مگر این که صورت ابلیس لطمه خورده و قلبش پر از هم و غم می گردد.

امام صادق علیه السلام فرمود:

مؤمن،برادر مؤمن و چشم او و راهنمای اوست،به او خیانت نمی کند و خذلان او را نمی خواهد،مؤمن برای مؤمن برکت است،دو مؤمن وقتی وارد منزل مؤمنی می شوند و آن مؤمن گرسنگی آن ها را برطرف می نماید بهتر از آزاد کردن یک بنده است؛وقتی مؤمنی به مؤمنی قرض بدهد به خاطر خدا،اجرش همانند صدقه است و وقتی مؤمن برای حل مشکل مؤمن قدم بردارد،به هر قدمی حسنه ای به او عنایت می شود و سیئه ای از او محو می گردد و درجه ای از او بالا می رود و پس از آن به ده حسنه رسیده و ده حاجتش برآورده می گردد و مؤمنی که پشت سر مؤمن دعا

ص:279

کند،ملکی می گوید همانند این برای خود تو است و مؤمنی که غمی از دل مؤمن بر دارد خدا غمی از غم های آخرت او برمی دارد و مؤمنی که مظلومی را کمک دهد برایش از روزۀ یک ماه و اعتکاف در مسجد الحرام بالاتر است و هرگاه مؤمنی مؤمن را یاری دهد،خدا در دنیا و آخرت او را یاری دهد (1).

در این زمینه ها روایات بسیاری وجود دارد؛که وظیفۀ انسان را به هنگام خروج از خانه معین کرده و می خواهد انسان مسلمان به هنگام خروج از خانه فقط برای طاعت و امور دین خارج گردد،چون به این نیت خارج شود و نیت خود را در تمام زمینه ها عملی سازد خروجش خروج طاعت و موقعیتش در پیشگاه حضرت ربوبی بهترین موقعیت خواهد گشت.

راستی چه پر ارزشند آن بزرگوارانی که به قصد خدمت به اسلام و مسلمانان از خانه خارج می شوند.

نیکی نبود مگر آنکه در آن سهم داشته باشد.از خانه جز برای کار خیر و طاعت حق و امری از امور اسلام خارج نمی گشت.

روزی از خانه مطابق با نیت همیشگی خود خارج شد،ولی آن روز به کار خیری برنخورد،با کمال اندوه و تأسف به خانه برگشت،به همین سبب میلی به غذا نداشت،خوابش نمی برد،ناراحت و رنجیده بود.

ساعت ها از شب می گذشت،شهر به خواب رفته بود،اما دیدۀ او بیدار بود، لباس پوشید و به همسرش گفت:من به قصد حل مشکل مسلمانی یا انجام کار خیری از خانه خارج می شوم.

خانه را ترک کرد و از این کوچه به آن کوچه،از این محل به آن محل،از این خیابان به آن خیابان در حرکت بود،از خدای مهربان توقع داشت در آن وقت شب کار خیری نصیبش شود !!

ناگهان صدای ناله ای توجه او را جلب کرد،به سوی صاحب ناله رفت،جوانی را دید سر به دیوار گذاشته،آه می کشد و اشک می ریزد.

به جوان سلام کرد،دردش را پرسید،از گفتن درد و رنجش ابا داشت،به او گفت:جز برای رفع حاجت و برطرف کردن درد دردمند از خانه بیرون نیامده ام، دردت را بگو.

جوان در پاسخ گفت:اینجا نزدیک محلۀ بدکاران است،مرا قدرت ازدواج نیست،به تازگی دختر جوان زیبارویی را به این خانه که خانۀ بدکاران است آورده اند،من مایل به آن دخترم،به خاطر پول کم من،رئیس این خانه که خانم نسبتاً مسنی است از ورود من به خانه و دیدار دختر جلوگیری می کند !

آن مرد بافضیلت به جوان گفت:اکنون که دختر در معرض فساد مفسدین قرار نگرفته،اگر به او علاقۀ شدید داری و حاضر به ازدواج با او هستی،من وسائلش را فراهم کنم.

ص:281

جوان باور نمی کرد،بهت زده شده بود،در پاسخ آن مرد گفت:اگر این خدمت را نسبت به من انجام دهی،کار بزرگی کرده ای.

آن مرد با کرامت در خانه را زد،خانم رئیس در را باز کرد،چشمش به قیافه ای الهی و چهره ای ملکوتی افتاد،سخت تعجب کرد،فریاد زد:ای مؤمن ! می دانی اینجا کجاست ؟ اینجا محله بدکاران است،شما را چه شده به این ناحیه گذر کرده ای ؟

جواب داد:دختری را که جدیداً به خانۀ شما آورده اند،برای این پسر می خواهم،چنانچه میسر است این خدمت را انجام داده و دلی را از اندوه و رنج به در آر.

جواب داد:این دختر جهت ماندن در این خانه نزدیک به پنجاه تومان ضمانت سپرده،شما حاضری آن پنجاه تومان را بپردازی ؟

گفت:آری،با آنکه پنجاه تومان در آن زمان پول زیادی بود و با آن می توانستند کار عمده ای انجام دهند،ولی آن مرد بزرگوار در راه رضای محبوب حاضر به پرداخت آن پول بود.

آری،عاشق اللّه جان و مال را فقط برای حضرت او می خواهد،مال و جان اگر در راه او نباشد،مال و جان نیست و بال و بار شیطانی است.

عاشق جز به معشوق و محب جز به محبوب فکر نمی کند،جان و مال عنایت خداست و باید خرج خدا شود.

در صورتی که مال در راه دوست مصرف شود،برای انسان سودمند است ورنه در برزخ و قیامت جز بار سنگین و عذاب مهلک چیز دیگری برای انسان نیست.

اهل حال و اهل خدا جز خدا نمی شناسند و سراپایی جز دلبر نمی دانند،آنان هرچه می خواهند برای او می خواهند و هرچه انجام می دهند برای او انجام می دهند.

ص:282

عمر و وقت و زمان را فقط برای او می خواهند،فدا کردن مال و جان در راه او برای آنان سهل است.عشق برای آنان چیزی جز خدا باقی نگذاشته،آنچه مربوط به محبوب آنان نیست از آن روی گردانند و هرچه در ارتباط با محبوب آنان است، به جان و دل به طرف آن می دوند.

به قول یکی از شعرای معاصر:

به جان دوست که گر عالم و هر آنچه در اوست***دهند من ندهم نقد دولت غم دوست

نهاده پا به ره پیشگاه عشق کسی*** که پشت پا زده بر روزگار و آنچه در اوست

تفاوتی نکند خواه درد، خواه دوا ***ز دوست هرچه رسد در مذاق جان نیکوست

وجود دلبر و من حکم جان و تن دارد*** تمام قدرت من در کف اراده اوست

به روی دوست گر افتد نگاه عاشق مست*** عجیب نیست نگنجد گر از شعف در پوست

چه غم که دود غم عشق را دوایی نیست*** که دردمند تو را درد بیدوا داروست

تو دوست باش چه پروا زیک جهان دشمن ***تو یار باش چه اندیشه از ملامت گوست

آن مرد کریم و بافضیلت پنجاه تومان را داد و آن دختر را گرفت و همراه پسر به خانۀ خود برد،از پسر درخواست کرد جهت کار نزد خودم باش و از همسرش

ص:283

درخواست نمود به دختر تعالیم اسلامی بیاموزد.

پس از مدت کمی که دختر آراسته به فضایل شد و پسر رموز کار را یاد گرفت، عروسی مفصلی جهت آنان برگزار کرد.

مدت ها گذشت،روزی پسر به نزد آن مرد باکرامت آمد،عرضه داشت:تو مانند یک پدر جهت من حق پدری به جای آوردی و بالاترین خدمت را نسبت به من انجام دادی،هم اکنون از تو می خواهم به من اجازه دهی همراه همسرم از تهران کوچ کرده و به محل اصلی خود شهر منجیل بروم.

آن مرد بزرگوار به او رخصت سفر داد،پسر همراه با همسرش به شهر اصلی خود آمد،در آنجا ماندگار شد،رابطۀ او با آن مرد بزرگ توسط نامه بود.

سالها گذشت،برای آن مرد باکرامت سفری به سوی رشت و بندر انزلی اتفاق افتاد،هنگام غروب به شهر منجیل رسید،جمعیت کثیری را کنار نانوایی دید که همه جهت نان گرفتن گرد آمده ولی نان کم و مقداری گران بود.

سؤال کرد:چه خبر است ؟ گفتند:ایام جنگ جهانی اوّل است،آذوقه خیلی کم شده،به علاوه مهاجرین زیادی در مساجد و حسینیه های شهر مقیم شده و از کمبود نان رنج می برند !!

پرسید:گندم و آرد این ناحیه در اختیار کیست ؟ گفتند:فلان شخص،به محض شنیدن نامش معلوم شد،همان جوانی است که سال ها پیش آن خدمت بزرگ را در حق او کرده،نشانۀ خانۀ او را پرسید،به خانۀ او رفت،در زد،خدمتکار گفت:

کیست ؟ گفت:صاحب خانه را می خواهم.صاحب خانه در را باز کرد،تا چشمش به آن مرد باکرامت افتاد از شوق فریادی کشید و او را در آغوش گرفت و زن و فرزندش را به دیدار او دعوت کرد.به آن مرد خوش آمد گفت و از او دعوت کرد به درون خانه بیاید،ولی او گفت:من قدم به این خانه نمی گذارم مگر این که مشکل

ص:284

نان در این منطقه حل شود !!

آن پسر به انباردار خبر داد در انبارها را باز کن و نثار قدم این عزیز،گندم و آرد را به نازل ترین قیمت ممکن همین امشب در اختیار نانوایان شهر قرار بده و به نانوایان از قول من بگو امشب تا نیمه شب یا سحر پخت کنند،اگر مخارج اضافی در برداشت به عهدۀ من،شب به نیمه نرسیده بود که بر تخت نانوایان منجیل نان فراوانی قرار داده شد،ولی مشتری برای بردن نداشت.

راستی بعضی از انسان ها چه وجود با برکت و پرمنفعتی هستند،چون در خانه قرار می گیرند شمع خانه اند،چون قدم از خانه به بیرون می گذارند برای خلق خدا منبع خیرند.

و غرض از فعل جوارح جوشش فکر است که:

تَفَکُّرُ ساعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبادَةِ سَبْعینَ سَنَةٍ (1).

لحظه ای فکر کردن از هفتاد سال عبادت بهتر است.

عمل،هم چون درخت است و فکر،هم چون میوۀ درخت؛زیرا می فرماید:

مَنْ أَخْلَصَ لِلّهِ أَرْبَعینَ صَباحاً ظَهَرَتْ یَنابیعُ الْحِکْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلیٰ لِسانِهِ (2).

چون بنده ای چهل روز تمام امورش را برای حق خالص کند چشمه های حکمت از دلش بر زبانش ظاهر می گردد.

پس معلوم شد که حکمت ثمرۀ عمل است،اگر عمل باشد و ثمره نباشد معلوم شود که آن عمل می نمود اما در حقیقت عمل نبود چنان که درم قلب به صورت درم می نماید و در حقیقت درم نیست.

آری،فکر علت عمل و عمل علت حکمت و حکمت علت حل تمام مشکلات اجتماعی،اقتصادی،سیاسی،مادی و معنوی است.

خداوند حکیم،قرآن کریم را برای ساخته شدن فرد و جامعۀ حکیم نازل کرده و آن کس که از فکر و عمل و حکمت بهره ندارد،ارتباطی با خداوند و فیوضات حضرت او ندارد و چنین کسی نباید توقع خیر دنیا و آخرت داشته باشد که سعادت دنیا و آخرت نصیب آن کسی است که دارای فکر الهی و عمل اسلامی و حکمت ربانی باشد.

بی فکر،دچار دنیای غلط می شود،دنیایی که او را از تمام حقایق و معارف غافل کرده و به بدبختی و شقاوت می کشد.

ص:286

زندگی و حیات و دنیایی که عامل رشد و کمال و بالا رفتن شخصیت انسان نباشد و آدمی در گرفتار بودن به آن دنیا از یاد حق و ذکر دوست غافل بماند پشیزی ارزش ندارد.

سلمة الاحمر می گوید:بر هارون الرشید وارد شدم،او را در کنار کاخ ها و قصرها دیدم،این شعر را خواندم:

اما بیوتک فی الدنیا فواسعة*** فلیت قبرک بعد الموت یتسع

خانه هایت در دنیا وسیع است،ای کاش بعد از مرگت نیز خانۀ قبرت وسیع باشد.

هارون گریه کرد و گفت:ای سلمه ! به نحو مختصر مرا موعظه کن.گفتم:ای هارون ! اگر در بیابانی خشک و بی آب و علف قرار بگیری و تشنگی تو را تا سرحد مرگ ببرد،با چه قیمتی حاضری آب بخری آن هم به اندازۀ یک شربت ؟ گفت:با نصف آنچه در اختیار دارم !

گفتم:اگر آب را به این قیمت خریدی و خوردی،ولی از تو دفع نشد و دچار مرض حبس البول شدی،چه قیمت حاضری بپردازی که از این رنج راحت شوی ؟ گفت:نصف دیگر ثروتم را،گفتم:خدا لعنت کند دنیایی را که به شربت آب و بولی از دست می رود !!

بیایید آنچه در دست داریم همه را در راه خشنودی حضرت حق قرار دهیم، بیایید برای خدا باشیم و برای خدا بمیریم،بیایید برای خدا به خانۀ خود برویم و برای خدا از خانه خارج شویم و کاری کنیم که از ما نسبت به حضرت حق جز طاعت و نسبت به خلق خدا جز خدمت کاری صادر نشود،بیایید به حضرت حق عرض کنیم:

جز هوای تو ندارم سر سودای دگر***نیست غیر توام ای دوست تمنای دگر

بندم از پا بگشا زان که اسیر تو دمی*** از سر کوی تو هرگز نرود جای دگر

ص:287

رفتن آن روز میسر شود از کوی توام***که جز آنم دل دیگر بود و پای دگر

هر شبم مژده فردا دهی از وصل و کنی*** باز فردا چو شود وعده به فردای دگر

در پی سلسله موی تو ای مونس جان ***هر طرف می نگرم واله و شیدای دگر

من نه آنم که به غیر از سر آن کوی صبور*** باشدم چون دگران منزل و مأوای دگر

ص:288

[ وَ أَلْزِمِ السَّکینَةَ وَ الْوَقارَ وَ اذْکُرِ اللّهَ سِرّاً وَ جَهْراً ]

گرفته روح و جان و قلب و سر خود را قوت بخشی و بدان که بدون توسل به ذیل عنایت انبیا و ائمه،یا جانشینان آن بزرگواران به پایان راه نخواهی رسید و همای سعادت بر سرت به پرواز نخواهد آمد.

گفته اند:اصل عبادت و مسلمانی،روی آوردن است به مردان حق،اگر به هزاران نوع طاعت آراسته باشی و به علوم و اخلاق پیراسته،چون منکر ایشان شوی،مردود حق گردی،دلیل بر آن در زمان مصطفی صلی الله علیه و آله هرکه به او رو نیاورد و منکر حال او گشت حق تعالی طاعت ها و عبادت های آن کس را از سلک معصیت شمرد،بلکه از کافران و مردودان گشت و در آخر علف دوزخ شد (1).

بی وجود مصطفی آن طاعتت***هست ناخوش تر زفسق و معصیت

زان که عاصی دارد امید نجات*** بعد توبه می رسد او را صلات

لیک آن طاعت که بی احمد بود*** آدمی از کرد آن کافر شود

نیست کافر را امیدی از خدا ***زانکه باشد کفر را دوزخ جزا

پس بگیر آن مرد را و دم مزن*** تا کشد از چاه کفرت بی رسن

تو هر روز و هر ساعت محتاج به تذکری،چون هر لحظه در معرض بزرگ ترین خطرهایی،چه بهتر که برایت خضر راهی باشد و تو به وقت خروج از خانه در ابتدای روز او را ببینی و به وقت برگشتن به منزل هم او را ملاقات کنی که همت و نفس و نصیحت و حکمت او تو را از افتادن در قیود سخت و خطرناک شیطانی حفظ کند و حد اقل در کسب و کار و رابطه با مال و پول که سخت ترین جاذبه ها و کشش را دارد،تو را از حرام خدا حفظ نماید که روزی انسان با توجه به سعی و کوشش و کار و فعالیتی که دارد از حلال و رزق طیب و طاهر مقرر شده و آدمی

ص:290

باید به حلال خدا که از راه کسب مشروع به دست می آورد قانع باشد.

پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

ای مردم ! می دانید خدای شما چه می گوید ؟ گفتند:خدا و رسول او بهتر می داند.فرمود:در استوای بر عرش و نظر بر خلق می فرماید:بندگان من ! شما مخلوق من و من خالق شمایم و روزی شما به دست من است،در آنچه من برای شما تکفل کرده ام خود را به رنج و مشقت و به خصوص بلای حرام دچار نکنید، روزی را از من بخواهید و خود را برای من قرار دهید،حوائج خود را به من اظهار نمایید،من روزی شما را بدون افتادن در رنج و مشقت حرام و رنج اضافی می رسانم.

ای مردم ! می دانید خدای شما چه گفته ؟ گفتند:خدا و رسول بهتر می داند.

فرمود:خداوند می فرماید:انفاق کنید تا بر شما انفاق کنم و وسعت به اهل و عیال و مردم بدهید تا بر شما وسعت بدهم،تنگ نگیرید که بر شما تنگ خواهم گرفت، ابواب رزق به عرش من در شب و روز باز است،من رزق را به بنده ام بر اساس نیت و بخشش و صدقه و انفاقش نازل می کنم،هرکس دست باز داشته باشد،من هم نسبت به او دست باز خواهم داشت و هرکس سخت بگیرد و کم خرج کند نسبت به او سخت خواهم گرفت (1)!!

چه نیکوست که انسان وقتی با مال حرام روبرو شد،هرچند زیاد باشد برای خاطر خدا صبر کند و استقامت ورزد که به حرام آلوده نشود.

محاسبی می گوید:

لِکُلِّ شَیْءٍ جَوْهَرٌ وَ جَوْهَرُ الإِنْسانِ العَقْلُ وَ جَوْهَرُ العَقْلِ الصَّبْرُ (2).

ص:291

برای هر چیز حقیقتی است و حقیقت انسان عقل است و حقیقت عقل صبر و پایداری و استقامت است.

کسی که در حرام خدا صبر پیشه کند،دلش به انوار معرفت روشن گشته و جانش ظرف تجلی صفات خواهد شد و کششی در قلب او نسبت به حضرت یار پیدا خواهد شد که از طرفی نسبت به تمام امور به آرامش خواهد رسید و از طرفی نسبت به محبوب تا رسیدن به مقام وصل واله و حیران و بی قرار خواهد گشت.

این دل شکسته خطاب به محبوب واقعی چنین سروده ام:

ای نور دل و فروغ جانم***رویت بنما که جان فشانم

در آتش هجرت ای دل آرام ***سوزد همه مغز استخوانم

بردی دل من به یک اشارت*** رحمی بنما که در فغانم

تا روی تو بینم ای مه حسن*** بنشسته به خاک آستانم

درمان نشود اگر غم هجر*** برگو که چگونه زنده مانم

باز آی و به من عنایتی کن*** تا دل زغم تو وارهانم

احوال مرا چگونه خواهی*** آنسان که تو خواهم من آنم

با قوت عشق گیر دستم ***مسکینم و زار و ناتوانم

ص:292

[ سَئَلَ بَعْضُ أصْحابِ أَبی الدرداء أَهْلَ دارِهِ عَنْهُ فَقالَتْ:

خَرَجَ،فَقالَ:مَتیٰ یَعُودُ ؟ قَالَتْ:مَتیٰ یَرْجِعُ مَنْ رُوحُهُ بِیَدِ غَیْرِهِ ؟! وَ لا یَمْلِکُ لِنَفْسِهِ نَفْعاً وَ لا ضَرّاً ] (1)بعضی از یاران ابو الدرداء به درب خانه اش آمدند و از همسر او پرسیدند که او کجاست ؟ گفت:بیرون رفته است.گفتند:کی می آید ؟ گفت:چه سؤالی است ؟ کسی که روحش و جانش به دست دیگری است،کی بر می گردد ؟ کسی که مالک خود نسبت به نفع و ضرری نیست ؟ !

بعضی از زنان تربیت شدۀ معارف الهی،راستی از چه معرفتی برخوردار بودند گاهی زنان با معرفت و آنان که در مدرسۀ انبیا و امامان علیهم السلام تربیت شدند برای همۀ انسان ها در تمام زمینه ها درس و عبرت اند.

فیض کاشانی آن عارف بزرگ و عالم سترک می گوید:

بعضی از زنان،اوّل صبح تا کنار درب خروجی منزل به بدرقۀ شوهر می آمدند و به وقت خداحافظی می گفتند:ای مرد خانه ! مطمئن باش که من و فرزندانت به توفیق الهی به گونه ای تربیت شده ایم که حاضریم به حد اقل غذا و لباس و مسکن قناعت کنیم،مبادا به وقت کسب ما را در نظر گرفته و بگویی باید به زندگی گشایش بدهم تا زن و فرزندم راحت باشند،آن گاه حدود و مقررات الهی را شکسته دست

ص:293

به حرام آلوده کنی؛من و فرزندانت در قیامت مسؤولیت خطا و اشتباه و به حرام افتادن تو را قبول نخواهیم کرد و چنانچه به عنوان ما دست به حرام بیالایی ما در محضر حضرت حق عرضه خواهیم داشت:بار خدایا ! ما در دنیا قناعت کردن خود را به این مرد اعلام کردیم و او بدون اطلاع ما دست تجاوز به قانون تو دراز کرد و ما امروز مشارکت در خطای او را قبول نداریم !!

چه بسیار زنان بیدار دل و با معرفتی بودند که علت سعادت شوهران و فرزندان گشتند.

چه بسیار زنانی بودند که در کنار همسرانشان با سختی ها و مشکلات زندگی ساختند و شوهران خود را تشویق به استقامت کرده،از انحراف آنان از صراط مستقیم الهی جلوگیری کردند.

درس این زن یک جهان معرفت و یک دنیا علم است.

آری،هیچ کس مالک نفع و ضرر نسبت به نفس خود نیست و زمام حیات و زندگی فقط و فقط به دست خداست.

خوشا به حال آن انسان هایی که در تمام شؤون حیات متذکر حق و متوجه حضرت محبوبند و حضرت محبوب متوجه آنان؛به قول عارف عالم،شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی:

خرم صباح آنکه تو بر وی نظر کنی***فیروز روز آنکه تو بر وی گذر کنی

آزاد بندهای که بود در رکاب تو*** خرم ولایتی که تو زان جا سفر کنی

دیگر نبات را نخرد مشتری به هیچ*** یک بار اگر تبسم همچون شکر کنی

ص:294

ای آفتاب روشن و ای سایۀ هما***ما را نگاهی از تو تمناست گر کنی

من با تو دوستی و وفا کم نمی کنم*** چندان که دشمنی و جفا بیشتر کنی

مقدور من سری است که در پایت افکنم*** گر زان که التفات بدین محتضر کنی

دانی که رویم از همه عالم به سوی توست***زنهار اگر تو روی به روی دگر کنی

ص:295

[ وَ اعْتَبِرْ بِخَلْقِ اللّهِ تَعالی بَرِّهِمْ وَ فاجِرِهِمْ أَیْنَما مَضَوْا وَ اسْأَلِ اللّهَ تَعالی أَنْ یَجْعَلَکَ مِنْ خاصِّ عِبادِهِ وَ أَنْ یُلْحِقَکَ بِالْماضینَ مِنْهُمْ وَ یَحْشُرَکَ فی زُمْرَتِهِمْ ]

[ لَقَدْ کٰانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِی الْأَلْبٰابِ ] (1).

براستی در سرگذشت آنان عبرتی برای خردمندان است.

آری،در دو چهرۀ نیکان روزگار و بدان تاریخ برای اهل خرد درس ها و عبرت ها است،یوسف برای حکمرانی که بخواهد اهل عدل باشد درس و عبرت است و فرعون برای کسی که بخواهد از مسیر حق منحرف باشد و به ملتی که زیر دست اویند ستم کند پند و درس است و این دو نمونه ای از نیکان و بدان تاریخ قرآنند که خداوند هر دو را برای همگان عبرت قرار داده است.

به قول«جمال انسانیت»که یکی از بهترین تفاسیر سورۀ یوسف است:

یوسف صدیق در تاریخ بشریت یکی از شخصیت های ممتاز و کم نظیری است که عملاً مکتب تربیت و ارشاد و هدایت را باز کرده است و داستان زندگی آموزندۀ وی برای عموم طبقات درس سعادت و موفقیت است؛یعنی برای جوانان نورس که در معرض طغیان غرائز حیوانی و شهوات سرکش قرار دارند،نیکوترین راهنمای ایمان و تقواست که بر تمایلات حیوانی غلبه کنند و دامن عفت و طهارت خود را از هرگونه آلودگی پاک نگه دارند.

و برای بانوان و دوشیزگان که ممکن است در مسیر آلودگی های رسوا کننده واقع شوند کامل ترین وسیله پند و اندرز است که از عاقبت شرم آور عیاشی و هوس رانی بپرهیزند و همواره در پناه ایمان و پرهیزکاری،طهارت نفس و پاک دامنی خویش را حفظ کنند.

و برای زمامداران دلسوز و خیرخواه،بهترین برنامۀ عملی است که تمام نیروها و امکانات خود را در راه خیر و سعادت مردم به کار ببرند و با کمال اخلاص

ص:297

و خضوع،جامعه را به سوی کمال و خوشبختی رهبری نمایند.

قرآن مجید در سورۀ یوسف آیۀ 109 و روم آیۀ 9 و فاطر آیۀ 44 و مؤمن آیۀ 21 و 82 و محمّد آیۀ 10 به مردم می فرماید:در زمین بگردید و به عاقبت افراد، ملت ها،دولت ها،ثروتمندان که از شما گاهی دارای جمعیت بیشتر و قدرت برتر و ثروت افزون تر بودند فکر کنید که با همۀ قوت و قدرت چه شدند و کجا رفتند و عاقبت مخالفت آنان با حق به کجا کشید ! آیا در زندگی برنده شدند ؟ یا با کمال وقاحت و رسوایی و شرمساری بازنده گشتند و در پایان کار به عذاب الهی دچار گشته و نفرت و غضب و لعنت خدا و انبیا و ملائکه و نیکان را برای خود خریدند ؟!

آری،به فرمان امام به حق ناطق حضرت جعفر بن محمد الصادق،در اوضاع و احوال گذشتگان چه نیکان و چه بدکرداران به دیدۀ عبرت و پند گرفتن بنگر و از هر دو طایفه برای رسیدن به کمال و رشد،جهت خود درس و پند بساز.

سپس از خداوند مهربان درخواست کن و التماس نما که ای مهربان مولای من ! ای کریم و رحیم ! ای دادرس و فریادرس ! ای رؤوف به عباد ! ای یاور مستمندان و امید دردمندان ! مرا از بندگان شایسته و خالصت قرار بده و به من توفیق ملحق شدن به آن بزرگواران را عنایت کن و چون بمیرم مرا در زمرۀ ایشان محشور کن که تو ارحم الراحمینی و گدای بی نوا را از درگاه لطف و کرمت دست خالی و ناامید بر نمی گردانی.

نگار من تویی و یار غمگسار تویی***وگر بهار نباشد مرا بهار تویی

چگونه یابم با درد فرقت تو قرار*** که جان و دل را آرامش و قرار تویی

شکار کردی جانا دل مرا و مرا*** زدام عشق به دست آمده شکار تویی

چو جویبار است از اشک دیده من زآنک*** به قد بر شده چون سرو جویبار تویی

مباد عمر من و روزگار من بی تو*** که شادی و طرب و عمر و روزگار تویی

ص:298

مرا نه جان هست امروز و نه جهان بی تو*** از آنکه جان و جهان من ای نگار تویی (1)

به فرمودۀ امام عاشقان،تاج عارفان،امید بیداران،روح زنده دلان،جان جهان و جهان جان،امیر مؤمنان علیه السلام در دعای کمیل:

لِأَیِّ الْأُمُورِ إِلَیْکَ أَشْکُو،وَ لِمَا مِنْها أَضِجُّ وَ أَبْکِی،لِأَلِیمِ الْعَذابِ وَ شِدَّتِهِ،أَمْ لِطُولِ الْبَلَاءِ وَ مُدَّتِهِ.فَلَئِنْ صَیَّرْتَنِی لِلْعُقُوبَاتِ مَعَ أَعْدائِکَ،وَ جَمَعْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَ أَهْلِ بَلَائِکَ،وَ فَرَّقْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَ أَحِبَّائِکَ وَ أَوْلِیائِکَ،فَهَبْنِی یَا إِلٰهِی وَ سَیِّدِی وَ مَوْلایَ وَ رَبِّی،صَبَرْتُ عَلَیٰ عَذابِکَ،فَکَیْفَ أَصْبِرُ عَلَیٰ فِراقِکَ (2)؟!

برای کدامیک از برنامه هایم به سوی تو شکوه برم و برای کدامیک از مسائل و مراحل زندگیم به تو ناله کنم،برای عذاب دردناکی که جریمۀ گناهان است، یا برای بلای دائمی که در قیامت ممکن است گریبانم را بگیرد.

ای مولای من ! اگر مرا در عذاب فردا با دشمنانت قرار دهی و مرا با صاحبان بلا همنشین کنی و بین من و عاشقان و دوستانت جدایی بیندازی،من بر تمام این عذاب ها و دردها و رنج ها صبر می ورزم،ولی در فراق تو مرا صبری نیست.

چون شمع نیمه جان به هوای تو سوختیم***با گریه ساختیم و به پای تو سوختیم

اشکی که ریختیم به یاد تو ریختیم*** عمری که سوختیم برای تو سوختیم

پروانه سوخت یکشب و آسود جان او*** ما عمرها زداغ جفای تو سوختیم

دیشب که یار انجمن افروز غیر بود*** ای شمع تا سپیده به جای تو سوختیم

کوتاه کن حکایت شب های غم رهی***کز برق آه و سوز نوای تو سوختیم(3)

چه نعمتی از این بالاتر که خداوند بزرگ به انسان ایمانی محکم،عمل صالح، اخلاق حسنه،فکر دوراندیش عنایت کند و این نعمت های بزرگ و پرارزش را بر انسان تداوم بخشد،آن گاه در لحظۀ مرگ آدمی را در زمرۀ انبیا و اولیا و نیکان محشور فرماید.

ص:299

ص:300

[ وَ احْمَدْهُ وَ اشْکُرْهُ عَلیٰ ما عَصَمَکَ عَنِ الشَّهَواتِ وَ جَنَّبَکَ عَنْ قُبْحِ أَفْعالِ الْمُجْرِمینَ وَ غُضَّ بَصَرَکَ عَنِ الشَّهَواتِ وَ مَواضِعِ النَّهْیِ ]

از این که خداوند بزرگ بنابر لطف و عنایت و مهرش تو را از شهوات شکم، غریزۀ جنسی،شهوت مال،قدرت و خیال حفظ کرده و نگذاشته در این امور به لغزش و عثرت دچار شوی و سعادت دنیا و آخرتت پایمال شود،آن وجود مقدس و عطا کنندۀ فیض اقدس را شکر و حمد کن،گرچه از عهدۀ کوچک ترین و کم ترین نعمت او بر نخواهی آمد.

به وقت بیرون بودن از خانه حتماً دیده ات را از مورد شهوت و آنچه خدای بزرگ به مصلحت تو نهی فرموده فرو پوش که فرو پوشیدن دیده،مقدمۀ کرامت و بزرگواری و عامل حفظ انسان از خواهش های بی جای نفس و افتادن در انواع گناهان و معاصی و کبائر است.

به نامحرمان نگاه مکن،به صورت هرکس چه مرد چه زن که تو را به شهوات حیوانی بکشد،نظر مینداز.

در کوچه و خیابان از نگاه کردن به خانه های مردم به هر شکلی که هست بپرهیز، در حدیث است که حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله از جایی می گذشت و شخصی در آنجا از شکاف درب خانۀ کسی نگاه می کرد،چون حضرت را دید گریخت،حضرت فرمود:اگر به تو دست می یافتم، چشم هایت را از حدقه بیرون می کشیدم.

ص:301

[وَ اقْصِدْ فی مَشْیِکَ (1)وَ راقِبِ اللّهَ فی کُلِّ خُطْوَةٍ کَأَنَّکَ عَلَی الصِّراطِ جائِزٌ وَ لا تَکُنْ لَفّاتاً وَ أَفْشِ السَّلامَ لِأَهْلِهِ مُبْتَدِئاً وَ مُجیباً ]

در راه رفتن میانه روی را رعایت کن،نه تند برو نه کند قدم بردار و در هر قدمی و گامی که بر می داری متوجه مراقبت و حکم خدا باش،فکر کن که به قدم دیگر نمی رسی،خدای نخواسته اگر در قدم معصیت باشی و به قدم بعد برای توبه نرسی،چه می کنی ؟

در حرکت نسبت به امور الهی محتاط باش،مانند کسی که از پل صراط می گذرد،چنان که او آناً فآناً گویا در شرف افتادن است و به جناب احدیت در کمال جزع و استغاثه،تو نیز آن چنان باش،در هیچ حال از یاد حضرت حق غفلت مکن که مبادا اجل برسد و تو از او غافل باشی.

در مسیر راه به هریک از برادران مسلمان که بر می خوری سلام کن و اگر سلام کنند جواب بده که پاسخ سلام واجب و ابتدا کردن آن مستحب است.

در اسلام از جمله عمل های مستحب که ثوابش از واجب بیشتر است،سلام است و مقصود شارع در هر صورت افشای سلام می باشد که در حدیث آمده:

عَن ابی جعفر علیه السلام:ثلاث درجات:إِفْشاءُ السَّلامِ وَ إطْعامُ الطَّعامِ وَ الصَّلاةُ بِاللَّیْلِ

ص:302

وَ النَّاسُ نِیامٌ (1).

امام باقر علیه السلام می فرماید:از جمله خصائص مؤمن سه مقام است:افشاء سلام است خواه به بزرگ یا کوچک،عبد یا آزاد و خوراندن به مردم و نماز خواندن در دل شب آن گاه که همه در خوابند.

راستی کدام لذت از این برنامه بالاتر است،به وقتی که تمام مردم در رختخواب عافیت در خوابند و عبد در پیشگاه حضرت مولا سر ذلت به خاک عبودیت گذاشته و به یاد گناهانش در حال اشک ریختن و مناجات است که:

سر نهادیم به سودای کسی کاین سر از اوست***نه همین سر که تن و جان و جهان یکسر از

اوست

گر گل افشاند و گر سنگ زند چه توان کرد*** مجلس و ساقی و مینا و می و ساغر از اوست

گر به توفان شکند یا که به ساحل فکند***ناخدایی است که هم کشتی و هم صرصر از اوست

من به دل دارم و شاهد به رخ و شمع به سر*** آنچه پروانه دلسوخته را در پر از اوست

هوسی خام بود شادی دل جز به غمش***خنک آن سوخته کش سود و غمی بر سر از اوست

چه نویسم که سزاوار سپاسش باشد***معنی و لفظ و مداد و قلم و دفتر از اوست(2)

ص:303

در هر صورت در سلام کردن نسبت به کسی تکبر و بخل مکن که در حدیث آمده:

بخیل ترین مردم کسی است که در سلام به مردم بخل داشته باشد (1).

ص:304

[ وَ أَعِنْ مَنِ اسْتَعانَ بِکَ فی حَقٍّ وَ ارْشِدِ الضّالَّ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلینَ ]

و به هرکس در مسیر حق و امور زندگی از تو کمک و یاری خواست یاری بده و کسی که راه را گم کرده او را به راهی که نسبت به آن قصد دارد،هدایت و ارشاد کن و از اهل جهل و لهو و لعب بپرهیز.

در این جمله سه موضوع اساسی تذکر داده شده:

1-یاری آن کس که یاری می طلبد.

2-راهنمایی گمگشتگان.

3-اعراض از جاهل.

سالی برای حج آماده شدم،خدمت حضرت صادق علیه السلام رسیدم.فرمود:قصد کجا داری ؟ گفتم:حج.فرمود:می دانی برای حاجی چه اندازه از ثواب است ؟ عرضه داشتم:نمی دانم برایم بگو.فرمود:هرگاه عبد هفت مرتبه خانه را طواف کند و دو رکعت نماز به جای آورد و صفا و مروه را سعی کند،خداوند بزرگ شش هزار حسنه به او عنایت می کند و شش هزار سیئه از او محو می نماید و شش هزار درجه به او می افزاید و شش هزار حاجت از او روا می کند،آن هم حاجت دنیا و آخرت.عرض کردم:فدایت شوم،خیلی ثواب است.فرمود:به ثواب بیشتر از این تو را خبر دهم ؟ عرض کردم:آری.فرمود:قضای حاجت انسان مؤمنی بالاتر از حج و حج و حج و خلاصه تا ده برابر حج است !! (1)قالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:مَنْ سَرَّ مُؤْمِناً سَرَّنی وَ مَنْ سَرَّنی فَقَدْ سَرَّ اللّهَ (2).

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:هرکس مؤمنی را خوشحال کند،مرا خوشحال کرده و هرکه مرا خوشحال کند،خدا را خوشحال کرده است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

هرکس بر مؤمنی سرور وارد کند (کنایه از این که او را از گرفتاری نجات دهد، قرضش را ادا کند،به عیادتش برود،حاجتش را روا نماید)،خداوند،عمل او را مجسم کند تا وقت مرگش به او بگوید:ای دوست خدا ! بشارت باد تو را به کرامت و رضوان الهی.این عمل مجسم با او هست تا داخل قبر شود،باز همان بشارت را بدهد چون به محشر درآید،باز هم همان بشارت را بدهد و در هر هولی با او هست

ص:306

و همان بشارت را می دهد؛مؤمن از این چهرۀ بشارت دهنده می پرسد:کیستی ؟ پاسخ می دهد:سروری هستم که برای فلان کس آوردی (1).

عَنْ أبی عَبْدِ اللّه علیه السلام قالَ:مِنْ أَحَبِّ الأَعْمالِ إلَی اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إدْخالُ السُّرُورِ عَلَی الْمُؤْمِنِ:إشْباعُ جَوْعَتِهِ أَوْ تَنْفیسُ کُرْبَتِهِ أَوْ قَضاءُ دَیْنِهِ (2).

از امام صادق علیه السلام است: محبوب ترین عمل نزد حضرت حق وارد کردن خوشحالی به مؤمنی است،سیر کردن گرسنگیش،رفع غصه و رنجش،قضای دین و قرضش.

انبیا و اولیا شامخ الهی و خلاصه تربیت شدگان مکتب الهی جهت حل مشکل مردم و قضای حاجت مؤمنان و رفع سختی و رنج از زندگی دیگران سر از پا نمی شناختند.

برکت یک گردن بند

حدیثی در این زمینه دربارۀ دختر گرامی پیامبر صلی الله علیه و آله در کتب معتبر حدیث رسیده که شرح آن این چنین است:

گرسنگی بر دودمان پیغمبر اسلام حکومت می کرد،روزها می گذشت و گردۀ نانی که خود را به آن سیر کنند،یافت نمی شد.

دیر زمانی بود که نان گندم از میان ایشان سفر کرده بود،اخیراً هم نان جو در پی برادر ارجمندش روان شده بود !! فشار گرسنگی روز به روز افزوده می گشت

ص:307

و خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله هم چنان استقامت می ورزیدند و خم به ابرو نمی آوردند.

لبخند شیرین هم چنان بر لب های مقدس پیغمبر رحمت باقی بود،چهرۀ مبارک هنوز می درخشید،کسانی که از نزدیک با حضرتش سر و کار نداشتند گمان نمی کردند خود و خاندانش در جوع به سر می برند.

نادانانی که صورت ظاهر را ملاک تشخیص قرار می دهند،احتمال نمی دادند که پیغمبر بزرگ چنین وضعیتی دارد.

چیزی که کار را بر حضرتش بسیار دشوار و سخت می کرد،این بود که دست های امید نیازمندان به سویش دراز بود،درماندگان امیدوار بودند که حضرتش به آن ها نظر مرحمتی کند.بیچارگان به کویش سفر می کردند و از راه دور و نزدیک به خدمتش می رسیدند،تا از خرمن احسانش خوشه ای برگیرند.

گاه گرسنگی بر وجود مقدسش آن قدر فشار می آورد که شکمش به پشت می چسبید که بر آن سنگ می بست،ولی ابداً به آن توجهی نداشت.چیزی که روان نازنینش را می آزرد،گرسنگی خاندان بود،گرسنگی یاران بود و تقاضای امیدواران.

با این حال کسی از در خانه اش ناامید بر نمی گشت،بزرگواریش اجازه نمی داد که نیازمندی از کویش دست خالی برگردد و بیچاره ای وا بماند.

حضرتش نماز عصر را به جای آورده بود و در مسجد نشسته بود،مسجدی که دیوارهایش از خشت و گل بالا رفته بود و بیش از یک قامت انسان ارتفاع نداشت، سقف مسجد از پوشال خرما و شاخه های آن پوشیده بود و کمتر گل در آن به کار رفته بود.

سقف فقط نمازگزاران را از آفتاب محفوظ می داشت،ولی از ریزش باران نمی توانست جلوگیر باشد، ستون های مسجد را الوارهای درخت خرما تشکیل می داد.

ص:308

حضرتش هرچند روی زمین می نشست و میز نداشت،ولی نشستن آن حضرت با یاران به طور میزگرد بود و شخصیتش در موقع نشستن از دگران ممتاز نبود، ناشناسی که وارد می شد می پرسید که کدامیک از شماها محمد می باشید ؟

پیرمردی ژولیده مو،گردآلود،رنگ پریده،وارد مسجد شد،جامه ای کهنه بر تن داشت،ضعف و ناتوانی چنان بر وی چیره شده بود که خویشتن داری نمی توانست،حالش حکایت می کرد که راه دوری را پیموده است.

پیامبر مهربان صلی الله علیه و آله با لبخند مهر،پرسش حالش کرد،پیرمرد بی نوا نفس زنان با سه جملۀ کوتاه،حقیقت حال خود را بیان داشت:گرسنه ام،برهنه ام،بی نوایم !

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:چیزی در دست ندارم،ولی نشان دادن خیر مانند انجام دادن آن است.برو به سراغ دخترم فاطمه.

آن گاه به بلال روی کرده فرمود:او را به در خانۀ فاطمه برسان.خانۀ فاطمه کنار مسجد قرار داشت و درش به مسجد باز می شد،برای پیرمرد بینوا زحمت راه پیمایی نداشت،ولی فاطمه سه روز بود که با شوهرش علی و فرزندانش نانی به دست نیاورده بود و به گرسنگی به سر برده بودند.

مرد بی نوا که با استراحتی توانسته بود،اندک قدرتی به دست آورد،همراه بلال به در خانه فاطمه رسید،سلام داد و گفت:ای دودمان پیغمبر ! شما مردمی هستید که فرشتگان نزد شما رفت و آمد می کنند،جبرئیل کتاب خدا را در خانۀ شما فرود آورده است.

جواب آمد:و علیک السلام ای مرد ! که هستی و از کجایی ؟ گفت:از عرب هستم و از تنگی و سختی گریخته ام،به کوی پدرت پناه آورده ام،شکمی گرسنه دارم،بدنی برهنه دارم به من رحم کن خدای به تو رحم کند.

دختر پیغمبر،گلوبندی در گردن داشت که دختر عمویش حمزه برایش هدیه

ص:309

آورده بود،به زودی از گردن باز کرد به او داد و گفت:

این را بگیر و بفروش،امید است که خدای به تو بهتر از این بدهد.مرد بی نوا از در خانۀ فاطمه بازگشت،چشمانش می درخشید،چهره اش خندان بود و قیافۀ پژمرده اش عوض شده بود.

رسول خدا صلی الله علیه و آله هنوز در مسجد بود و یاران در حضورش بودند،همه می دانستند که زن و فرزند علی در گرسنگی به سر می برند،حس کنجکاوی در آن ها تحریک شده و می خواستند بدانند که این مرد چگونه بازگشته و چه آورده است ! چگونه رسول خدا صلی الله علیه و آله وی را به خانه علی هدایت کرد ؟ فاطمه چگونه با وی رفتار کرد ؟ چرا به این زودی بازگشت ؟ پرسش هایی بود که به خاطر همه می رسید.

زود بازگشتن نشانۀ نومیدی است،لبخندی که آن مرد بر لب داشت نشانۀ موفقیت بود.

تحیری فوق العاده به همه دست داده بود،تا خطاب مرد بی نوا به رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را برطرف کرد:

یا رسول اللّه ! دخترت گردن بندش را داده که بفروشم...

آیا منظور از این سخن،استجازۀ فروش گردن بند بود،یا منظور عرضه کردن آن برای فروش بود ؟ روشن نشد؛زیرا پیامبر بزرگ صلی الله علیه و آله فوری جواب داد:بفروش.آیا ممکن است خدای بدین وسیله برای تو خیری فراهم نسازد ؟ در صورتی که دخترم فاطمه آن را به تو بخشیده و او پیشوای همۀ دختران آدم می باشد.

به زودی مردی از میان حلقۀ یاران برخاست،مردی که دارای قامتی کشیده، چهره ای گندم گون،چشمانی شهلا بود،قامت رسا و شانه های پهن او توجه بینوا را جلب کرد و به او نگریست دید موهای سرش ریخته و فقط چند دانه مو در پیش سر و چند دانه در پشت سر دارد و حکایت می کند که رنج بسیار دیده است.

ص:310

مرد بینوا او را نشناخت و ندانست که برای چه از جای برخاسته،ولی یاران همگی او را می شناختند و به خوبی از سوابق درخشانش آگاه بودند.

آن ها می دانستند که در میان خودشان،کسی به اندازۀ او در راه حق رنج نبرده و استقامت به خرج نداده است.

هنوز آثار شکنجه هایی که دست تبهکاران بر او وارد کرده در پیکرش باقی است، بدن او از بی رحمی بشر داستان ها دارد.

آن ها می دانستند که خاندان این مرد از نخستین کسانی هستند که به اسلام گرویده اند وقتی که اسلام ناتوان بود و همه از آن روی گردان بودند.

در آن موقع کسی که اسلام می آورد در خطر قرار می گرفت،نخستین مردمی که اسلام را پذیرفتند،ناتوانان و ستم کشان بودند،قدرتمندان قریش آنچه نیرو داشتند در شکنجه و آزار آنان به کار می بردند !!

اصحاب پیغمبر می دانستند که این خانواده،چه رنج ها دیده و چه شکنجه ها چشیده اند و چه قربانی ها داده اند.

پدر و مادر عمار نخستین مرد و زنی بودند که در راه خدا شهید شدند،ابوجهل این خانواده ضعیف و بینوا را در آفتاب سوزان حجاز،لخت و عریان به روی سنگریزه هایی که از حرارت آفتاب گداخته شده بود می خوابانید و بر سینه های آن ها سنگ های بسیار بزرگی می نهاد،تا از ایمان به خدا و رسول دست بردارند !!

گاه بر پیکر برهنۀ آن ها آن قدر تازیانه می نواخت که گوشت بدنشان به این سو و آن سو می پرید.

وقتی آتش خشمش شعله ور گردید،زوبینی به دست گرفت و در پیش مادر عمار فرود کرد و آن زن با ایمان را شهید ساخت !! آن گاه یاسر پدر عمار را به شهادت رساند و عبد اللّه برادر عمار را از بام خانه بر زمین پرتاب کرد،پیکر جوان

ص:311

خورد شد و از دنیا رفت.

خود عمار که در آفتاب سوزان در زیر شکنجه قرار داشت،همۀ این جنایات را به چشم می دید و ناظر بود که با پدر و مادر و برادرش چه کردند،او منتظر بود که نوبت وی کی رسد ؟

در این موقع ظرف بزرگی را آوردند که از پوست بود،آن را پر از آب کردند و عمار را با پیکر مجروح در میان آن انداختند و سپس از این سو به آن سویش می کشیدند و هل می دادند،گاه عمار را در میان آب فرو می کردند،ولی عمار استقامت می کرد.

اکنون سال ها از آن روزهای سیاه می گذرد و هنوز آثار آن شکنجه ها که بزرگ ترین نشان افتخار است،در تن عمار باقی می باشد.

عمار بسیار مورد لطف و عنایت رسول خدا صلی الله علیه و آله بود و در میان مسلمانان موقعیتی به سزا داشت و همه با دیدۀ تقدیس و احترام به او می نگریستند.

وقتی که از جای برخاست چشم ها به او دوخته شد تا بدانند چه می خواهد بکند و چه می خواهد بگوید.

عمار عرض کرد:یا رسول اللّه ! اجازه می فرمایید که من این گردن بند را بخرم ؟ پیغمبر فرمود:بخر و هرکس با تو در خرید آن شرکت کند،خدای در آتش دوزخ عذابش نخواهد کرد.

عمار به مرد بینوا رو کرد و پرسید:گردن بند را چند می فروشی ؟

بینوا گفت:به غذایی که از نان و گوشت باشد و سیرم کند و پارچه ای که تنم را بپوشاند و دیناری که به منزلم برساند.

عمار گفت:هشت دینار زر و دویست درهم سیم،بُردی از یمن،چارپایی که تو را به خانه برساند می دهم و تو را از نان و گوشت سیر خواهم کرد.

ص:312

مرد بینوا از این نیکوکاری عمار در تعجب شده گفت:ای مرد ! تو چقدر جوانمرد هستی !!

عمار و مرد بینوا از مسجد خارج شدند...

این بار سومی بود که بینوا،حضور پیغمبر مهربان شرفیاب می شد،در هر بار حالش از گذشته بهتر بود،اکنون شکمش سیر است،جامه ای از بُرد یمانی به تن کرده،زر و سیم بسیاری همراه دارد و زبانش به ثنای رسول خدا صلی الله علیه و آله گویاست.

عرض می کند:

یا رسول اللّه ! گرسنه بودم سیرم کردی،برهنه بودم پوشیده ام کرده ای،پیاده بودم سواره ام نمودی،بینوا بودم توانگرم کردی.پدر و مادرم به قربانت.آن گاه دست به دعا برداشت و چنین گفت:

پروردگارا ! جز تو کسی را نمی پرستم،تویی که روزی رسانی؛پروردگارا ! به فاطمه پاداشی بده که چشمش ندیده باشد و گوشی نشنیده باشد.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:آمین.

آن گاه به یاران روی کرده فرمود:

خدای به فاطمه چنین چیزی داده است؛من پدر فاطمه هستم و پدری مانند پدر فاطمه نمی باشد،علی شوهر فاطمه می باشد و اگر علی نبود،فاطمه را شوهری نبود،خدای حسن و حسین را به فاطمه داده که سرور اهل بهشتند و مانند آن ها کسی یافت نمی شود.

جبرئیل به من خبر داد:

وقتی که فاطمه از دنیا می رود و به خاک سپرده می شود،دو فرشته به قبرش می آیند و از او می پرسند:خدای تو کیست ؟ فاطمه می گوید:اللّه خدای من است.

می پرسند:پیغمبرت کیست ؟ می گوید:پدرم.می پرسند:امام تو کیست ؟

ص:313

می گوید:این کسی که سر قبر من ایستاده علی بن ابی طالب.

عمار گردن بند مقدس را به مشک آلود و در بردی از یمن پیچید و به غلامش داده گفت:

برو حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله،این را و تو را نثار مقدمش کردم...

غلام،شرفیاب شد و پیام خواجۀ خود را حضور خواجۀ کاینات رسانید، حضرتش فرمود:

برو نزد دخترم تو را و گردن بند را به وی بخشیدم.

غلام به سوی دخت رسول رفته و سخن پدر را به دختر ابلاغ کرد.فاطمه گلوبند را بگرفت و به غلام گفت:برو تو را در راه خدا آزاد کردم.

غلام می خندید و می رفت،از وی سبب پرسیدند،گفت:خنده ام از این گردن بند است که چقدر بابرکت بود...

گرسنه ای را سیر کرد،برهنه ای را پوشانید،پیاده ای را سوار کرد،بینوایی را به نوا رسانید،بنده ای را آزاد کرد و خود به جای خویش بازگشت (1).

عارف واصل،آیت الله غروی اصفهانی در مدح بانوی دوسرا چنین سروده است:

وهم به اوج قدس ناموس اله کی رسد***فهم که نعت بانوی خلوت کبریا کند

بسمله صحیفه فضل و کمال و معرفت ***بلکه گهی تجلی از نقطه تحت با کند

مفتقرا متاب روی از در او به هیچ سوی*** زان که مس وجود را فضّه او طلا کند

ص:314

اسرار آن برای مردمان امروزی هنوز پوشیده می باشد (1).

ولی وظیفۀ بزرگ و مهم ماست که با حس مسؤولیت وجدانی و الهی و شفقت و مهربانی به هدایت وی در صراط مستقیم بکوشیم.

[ وَ إِذا رَجَعْتَ وَ دَخَلْتَ مَنْزِلَکَ فَادْخُلْ دُخُولَ الْمَیِّتِ فِی الْقَبْرِ حَیْثُ لَیْسَ لَهُ هِمَّةٌ إلّا رَحْمَةُ اللّهِ تَعالی وَ عَفْوُهُ ]

هرگاه به خانه بازگشتی و داخل آسایشگاه خود شدی،دخولت در خانه به مانند دخول میت در قبر باشد،میتی که در قبر آرزویی به جز رحمت و عفو حضرت دوست ندارد.

خانه را همانند آنجا بدان و فوت و موت را در خانه نصب العین قرار داده و تصور کن دیگر راه خروج از منزل برای تو نیست،چون این گونه فکر کردی خانه برای تو همانند مسجد،جایگاه عبادت و بندگی می شود.

ص:317

ص:319

ص:320

قالَ الصَّادِقُ علیه السلام:إذا بَلَغْتَ بابَ الْمَسْجِدِ فَاعْلَمْ أَنَّکَ قَصَدْتَ بابَ بَیْتِ مَلِکٍ عَظیمٍ لا یَطَأُ بَساطَهُ إلَّا الْمُطَهَّرُونَ وَ لا یُؤذَنُ لِمُجالَسَتِهِ إلَّا الصِّدِّیقُونَ.

وَ هَبِ الْقُدُومَ إلیٰ بَساطِ خِدْمَةِ الْمَلِکِ هَیْبَةَ المَلِکِ فَإِنَّکَ عَلیٰ خَطَرٍ عَظیمٍ إِنْ غَفَلْتَ،وَ اعْلَمْ أَنَّهُ قَادِرٌ عَلیٰ ما یَشاءُ مِنَ الْعَدْلِ وَ الْفَضْلِ مَعَکَ وَ بِکَ.

فَإِنْ عَطَفَ عَلَیْکَ بِرَحْمَتِهِ وَ فَضْلِهِ قَبِلَ مِنْکَ یَسیرَ الطّاعَةِ وَ أَجْزَلَ لَکَ عَلَیْها ثَواباً کَثیراً.

وَ إِنْ طالَبَکَ بِاسْتِحْقاقِهِ الصِّدْقَ وَ الإِخْلاصَ عَدْلاً بِکَ حَجَبَکَ وَ رَدَّ طاعَتَکَ وَ إِنْ کَثُرَتْ وَ هُوَ فَعّالٌ لِما یُریدُ.

وَ اعْتَرِفْ بِعَجْزِکَ وَ قُصُورِکَ وَ تَقْصیرِکَ وَ فَقْرِکَ بَیْنَ یَدَیْهِ،فَإِنَّکَ قَدْ تَوَجَّهْتَ لِلْعِبادَةِ لَهُ وَ الْمُؤانَسَةِ بِهِ.

وَ أَعْرِضْ أَسْرارَکَ عَلَیْهِ وَ لْیَعْلَمْ أَنَّهُ لا یَخْفیٰ عَلَیْهِ أَسْرارُ الْخَلائِقِ أَجْمَعینَ وَ عَلانِیَتُهُمْ.

وَ کُنْ کَأَفْقَرِ عِبادِهِ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ أَخِلْ قَلْبَکَ عَنْ کُلِّ شاغِلٍ یَحْجُبُکَ عَنْ رَبِّکَ فَإِنَّهُ لا یَقْبَلُ إِلَّا الأَطْهَرَ وَ الأَخْلَصَ.

وَ انْظُرْ مِنْ أَیِّ دیوانٍ یَخْرُجُ إِسْمَکَ فَإِنْ ذُقْتَ مِنْ حَلاوَةِ مُناجاتِهِ وَ لَذیذِ مُخاطَباتِهِ وَ شَرِبْتَ بِکَأْسِ رَحْمَتِهِ وَ کَرامَاتِهِ مِنْ حُسْنِ إِقْبالِهِ وَ إِجابَتِهِ فَقَدْ صَلُحَتْ لِخِدْمَتِهِ فَادْخُلْ فَلَکَ الإِذْنُ وَ الأَمانُ.

وَ إلّا فَقِفْ وُقُوفَ مُضْطَرٍّ قَدِ انْقَطَعَ عَنْهُ الْحِیَلُ وَ قَصُرَ عَنْهُ الأَمَلُ وَ قُضِیَ

ص:321

الأَجَلُ،فَإِذا عَلِمَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ قَلْبِکَ صِدْقَ الإِلْتِجاءِ إِلَیْهِ نَظَرَ إلَیْکَ بِعَیْنِ الرَّأْفَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ اللُّطْفِ وَ وَفَّقَکَ لِما یُحِبُّ.و یرضیٰ؛فإنَّهُ کریمٌ یُحِبُّ الْکَرٰامَةَ لِعِبٰادِه المُفْطَرّینَ الَیْه،الْمُحْتَرِقین علیٰ بابِهِ بِطَلَبِ مَرْضٰاتِهِ قال اللّهُ تَعالی:

[ أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذٰا دَعٰاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ ] (1).

ص:322

[ قالَ الصَّادِقُ علیه السلام:إذا بَلَغْتَ بابَ الْمَسْجِدِ فَاعْلَمْ أَنَّکَ قَصَدْتَ بابَ بَیْتِ مَلِکٍ عَظیمٍ لا یَطَأُ بَساطَهُ إلَّا الْمُطَهَّرُونَ وَ لا یُؤذَنُ لِمُجالَسَتِهِ إلَّا الصِّدِّیقُونَ ]

مسجد،پلی به سوی بهشت و راهی به سوی فضیلت و طریقی به طرف هدایت و دلیلی به سوی نقطۀ وصال برای فراق زدگان است.

مسجد،جایی است که عبادت و بندگی در آن،افضل و برتر از سایر مکان ها است و آباد نگاه داشتن آن از اعظم عبادات و قربات است.

مسجد،جایگاه بسیج عباد خدا برای عبادت و خدمت به خلق،امر به معروف و نهی از منکر،حلّ مشکلات مسلمانان و آمادگی جهت جهاد و مبارزه با دشمنان خدا و انسانیت است.

مسجد،مرکزی است که امروز قدرش مجهول و فردای قیامت برای آنان که حقّش را ادا نکردند،بزرگ ترین اندوه و حسرت و واسطۀ شرمساری و خجالت در پیشگاه حضرت دوست است !

عَظِیمٌ] (1).

و چه کسانی ستمکارتر از کسانی می باشند که از بردن نام خدا در مساجد خدا جلوگیری کردند،و در خرابی آن ها کوشیدند ؟ آنان را شایسته نیست که در آن [ مراکز عبادت ] درآیند،جز در حال ترس [ از عدالت و انتقام خدا ].برای آنان در دنیا خواری و زبونی است و در آخرت عذابی بزرگ است.

تفسیر«پرتوی از قرآن»با استفاده از آیات و روایات و مسائل تاریخی و طبیعی و غریزی،در ذیل این آیه چنین می گوید (2):

مگر جز این است که غرائز و قوای حیوانی در آدمی منشأ هر ستم و تجاوز است ؟ تنها محیطی که این غرائز را محدود و وجدان حق جویی و عدالت خواهی را بیدار و فعال می گرداند،همان محیطهایی است که به نام خدا و حق و عدل بر پا گشته و به نام مسجد که محل سجده برای خدا و اخضاع سرکشی هاست،نامیده شده است.

اگر خودبینی و امتیازجویی آدمی و صورت ها و اندیشه های ناشی از آن در حریم مساجد راه یافت،صورت و معنای خدایی مسجد را ویران می کند و ظاهر آن را از رونق می اندازد.

چون مساجد ویران گردید،بند و حدّی برای سرکشی غرائز نمی ماند و جلو هر ستمی باز می گردد،پس آنان که دیگران را از مساجد ممنوع و به خود محدود می سازند و نور فطرت خدایی را خاموش و نام غیر خدا را بلند می کنند از هر ظالمی

ص:325

ظالم ترند !!

بعضی از مفسران،این آیه را نازل در پیش آمد حدیبیه و منع مشرکین عرب، رسول اکرم صلی الله علیه و آله و اصحابش را از ورود به مکه دانسته اند،گرچه اوّل آیه با این داستان تطبیق می کند،ولی آخر آیه [ وَ سَعیٰ فِی خَرٰابِهٰا ] (1)با این شأن نزول درست نمی آید،چون مشرکین عرب هیچ گاه در خرابی کعبه نکوشیدند،بلکه همیشه به پا نگهدارنده و آبادکنندۀ آن بودند،مگر آنکه مقصود،تنها خرابی معنوی و از جهت ذکر خدا باشد.

به هر حال ظاهر آیه را نمی توان ناظر به واقعه مخصوصی دانست و هیچ قرینه ای برای چنین تطبیقی در میان نیست،این آیه بیان حقیقی است کلی و شامل حوادث گذشته مانند خرابی های بیت المقدس و زمان نزول آیه مانند منع مشرکین در واقعۀ حدیبیه و آینده مانند خرابی های صلیبی ها و قرامطه از مساجد و هم چنین بی رونق شدن معابد و مساجد امروز که همه نتیجه و آثار شوم اختلاف و تضاد منتسبین به ادیان است که معابد و مساجد را سنگری برای انشا و ابراز اختلافات و تأمین هواها و منافع خود ساخته اند.

شایستۀ مقام مساجد و پاسداری پایه گذاران و طرفداران آن این است که با قلبی هراسناک از خوف خدا و مسؤولیت نسبت به مساجد در آن درآیند تا دیگران را به خشوع و سجده وادارند؛نه آنکه بر خدا و خلق سرکشی نمایند و مساجد را به صورت پایگاه تحمیل اندیشه ها و سنگر جنگ آرا و عقاید شخصی خود گردانند.یا چون مساجد را از صورت اصلی خود خارج کردند و نسبت به آن خائن گشته و چون وظیفۀ پاسداری آن ها را انجام ندادند،در حقیقت از آن بیگانه و رانده شدند و جز در حال ترس و نگرانی نبایستی در آن وارد شوند.

ص:326

یا آنکه با اختلافات خود،چون مانع باطنی برای مردم در مساجد پیش آوردند و به خرابی آن کوشیدند و آن را از وضع اولی منحرف ساختند،یگانه پایگاه خود را سست و راه را برای غلبۀ دیگران باز کردند،تا آنجا که در مساجد که محل امن و آرامش است،خود جز با هراس و نگرانی نتوانند وارد شوند.

آن گروه هایی که رابطه و اجتماعاتشان بر اساس دین و پایگاه قدرتشان مسجد است،همین که اساس و مرکزیت پایگاهشان سست و بی پا گردید،قدرتشان به ضعف و عزتشان به ذلت بر می گردد و بیش از زبونی در دنیا عذاب های بزرگ تری در پیش دارند.

مسؤولیت مسلمانان نسبت به مسجد خیلی مهم و سنگین است،مسلمان باید در حفظ ظاهر و باطن مسجد بکوشد و وجودش کانون جاذبۀ مردم به سوی مساجد باشد.

ائمۀ مساجد لازم است که آراسته به علم،تقوا و بینش سیاسی و اجتماعی و پیراسته از صفات مذموم و دارای حسنات اخلاقی باشند،تا در سایۀ کمالات آنان مردم به مساجد هجوم برده بر غرائز و سرکشی های آنان زمام و مهار الهی بزند.

[ قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ کَمٰا بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ ] (1).

بگو:پروردگارم به میانه روی [ در همه امور و به اجتناب از افراط و تفریط ] فرمان داده،و [ امر فرموده ]:در هر مسجدی [ به هنگام عبادت ] روی [ دل ] خود را [ آن گونه ] متوجه خدا کنید [ که از هر چیزی غیر او مُنقطع شود ]، و او را در حالی که ایمان و عبادت را برای وی از هر گونه شرکی خالص می کنید

ص:327

بخوانید؛همان گونه که شما را آفرید،[ پس از مرگ به او ] بازمی گردید.

[ إِنَّمٰا یَعْمُرُ مَسٰاجِدَ اللّٰهِ مَنْ آمَنَ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقٰامَ الصَّلاٰةَ وَ آتَی الزَّکٰاةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّٰهَ فَعَسیٰ أُولٰئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ ] (1).

آباد کردن مساجد خدا فقط در صلاحیت کسانی است که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و نماز را بر پا داشته و زکات پرداخته و جز از خدا نترسیده اند؛ پس امید است که اینان از راه یافتگان باشند.

[ لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْویٰ مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ،فِیهِ رِجٰالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللّٰهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ ] (2).

قطعاً مسجدی که از نخستین روز بر پایه تقوا بنا شده شایسته تر است که در آن [ به نماز و عبادت ] بایستی،در آن مردانی هستند که خواهان پاکیزگی [ و طهارت جسم و جان ] هستند و خدا پاکیزگان را دوست دارد.

از آیات شریفه ای که ذکر شد،روشن می شود که خداوند بزرگ به مساجدی که به دست مردم مؤمن بنیان گذاری شده و مسلمانان در آن مساجد خود را به تربیت و فضیلت می آرایند و از این مراکز به تزکیه نفس و محدود کردن غرائز و آبادی دنیا و آخرت اقدام می کنند،سخت علاقه مند است و در مرحله بعد استفاده می شود که اگر مساجد از نظر هدایت آباد شد و آبادی هدایت آن هم بستگی به عمل مردم و علما به شرایط مسجد دارد،مسلمانان در تمام جبهه های حیات و زندگی بر دشمنان خود پیروز و دارای عزت دارین خواهند بود !!

ص:328

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:در دنیا مهمان باشید،این دلبستگی ها و آرزوها شایستۀ مهمان نیست،مساجد را به عنوان خانه اصلی خود بگیرید،دل ها را به رقّت عادت دهید،زیاد اندیشه کنید و از خشیت حق گریه داشته باشید، موت و اهوال قیامت را نصب العین قرار دهید،این چه زندگی غلطی است که ساختمانی کرده اید که در آن سکنی ندارید و آن قدر جمع کرده اید که برای شما قدرت خوردن نیست،از خدایی که به سوی او باز می گردید،پروا کنید !

امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:

رفت و آمد به مسجد یکی از این منافع را دارد:

برادری که برادریش سود خدایی دارد.

تحصیل علم جدید و تازه.

دانستن آیۀ محکمه.

برخورد به رحمت منتظره.

یاد گرفتن کلمۀ هدایت که انسان را از گمراهی برهاند.

شنیدن کلامی که راهبر به سوی راه خداست.

ترک گناه از ترس حق یا حیا از حضرت باری (1).

قالَ عَلِیٌّ علیه السلام:لَیْسَ لِجارِ الْمَسْجِدِ صَلاةٌ إِذا لَمْ یَشْهَدِ الْمَکْتُوبَةَ فِی الْمَسْجِدِ إِذا کانَ فارِغاً صَحیحاً (2).

علی علیه السلام فرمود:همسایۀ مسجد اگر از هر جهت فراغت و صحت داشته باشد،

ص:330

باید برای نماز واجب به مسجد بیاید که با بودن فراغت و صحت،حق نماز در جای دیگر برای او نیست.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

هرکس به مسجدی از مساجد خدا برای نماز جماعت برود،برای هر قدمی که برمی دارد هفتاد هزار حسنه منظور شود و به همان اندازه درجاتش بالا رود (1).

عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قالَ:یَجیءُ یَوْمَ الْقِیامَةِ ثَلاثَةٌ یَشْکُونَ:الْمُصْحَفُ،وَ الْمَسْجِدُ، وَ الْعِتْرَةُ،یَقُولُ الْمُصْحَفُ:یا رَبِّ حَرَّفُونی (2)وَ مَزَّقُونی وَ یَقُولُ الْمَسْجِدُ:یا رَبِّ عَطَّلُونی وَ ضَیَّعُونی،وَ تَقُولُ الْعِتْرَةُ:یا رَبِّ قَتَلُونا وَ طَرَدُونا وَ شَرَّدُونا،فَأَجْثُوا لِلرُّکْبَتَیْنِ فِی الْخُصُومَةِ فَیَقُولُ اللّهُ لی:أَنَا أَوْلیٰ بِذٰلِکَ (3).

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:در قیامت،سه چیز به حضرت حق شکایت برند:

قرآن،مسجد،عترت.

قرآن می گوید:پروردگارا ! مرا از نظر معنی تغییر داده و پاره کردند.مسجد می گوید:پروردگارا ! مرا بیکار گذاردند و ضایع نمودند.عترت می گوید:الهی ! ما را کشتند و راندند و آواره کردند.پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید:من برای احقاق حق این ها در پیشگاه حضرت حق زانو می زنم.خداوند می فرماید:من به محاکمۀ خائنان به این سه برنامه سزاوارترم.

در شرح این حدیث آمده:

مراد از مصداق کامل مسجد در این روایت مسجد پیغمبر است که در زمان آن

ص:331

حضرت مرکز حکومت اسلامی بود و باید از آنجا عدالت و احکام حقیقی قرآن به همه جای جهان پراکنده شود.

و مصداق کامل طرف خصومت این سه چیز غاصبین خلافت اسلام اند که قرآن مجید را به رأی خود تفسیر کردند و احکام آن را که متضمن نظام عدالت عمومی بود پاره پاره کردند و استفاده از مزایای آن را به عرب و اشراف قریش و بنی امیه اختصاص دادند و دیگران را محروم کردند.با این که قرآن،برابری و برادری را برای همۀ بشر آورده و همۀ نژادها و تیره ها در پیشگاه او برابر و فضیلت وابسته به تقوا است.

پاره پاره شدن احکام الهی قرآن در حقیقت پس از مرگ پیامبر صلی الله علیه و آله به دست غاصبین شروع شد و خلیفۀ دوّم در طول خلافت خود جامعۀ اسلامی را طبقه طبقه کرد:عرب ها را طبقۀ اشراف قرار داد و بر سر مردم مسلط ساخت، قانون هایی وضع کرد که مسلمانان غیر عرب را از حقوق اجتماعی اسلامی محروم کرد و به هم دستی همکاران و احزاب هم فکر خود نظامات عمومی اسلامی را تکه تکه کرد و در دوران بنی امیه که با حکومت عثمان آغاز شد،نظریات خلیفۀ دوّم به اوج ترقی رسید و بنی امیه در دوران صد سالۀ حکومت خود آن نظریات را قانون اساسی خود قرار دادند !!

بنی امیه در آن نظریات به اندازه ای پافشاری کردند که قرآن و اسلام و مساجد و عترت به کلی تنهای از جامعه ماندند و جز سلطنت غاصبانه و دیکتاتوری به وسیلۀ نژاد بنی امیه و سپس بنی عباس برای مسلمانان چیزی نماند !! حتی ظاهر قرآن در زمان عثمان سوزانده شد و در زمان ولید،قرآن مجید تیرباران و تکه تکه گشت.

مسجد که رمز حکومت اسلامی و اساس پخش تعلیمات الهی بود،در زمان بعد از پیامبر،تعطیل و حکومت عادلانه تبدیل به حکومت عربی دیکتاتوری گردید و با

ص:332

تعطیلی مسجد پیامبر،در حقیقت همۀ مساجد عالم از هویت اصلی و ذاتیش تعطیل شد و از مساجد جز یک سلسله برنامه های خشک و ظاهر چیزی نماند.

و اما عترت پیامبر،آن چنان دچار سختی و فشار زندگی شدند که عترت و اهل بیت هیچ پیامبری و هیچ مسلمانی به اندازۀ آنان رنج و زحمت ندید؛داستان کربلا و واقعه طف و حره و...نشانگر سختی های طاقت فرسایی است که عترت نبیّ اکرم صلی الله علیه و آله از دست مردم به ظاهر مسلمان کشیدند.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

در تورات نوشته شده:خانه های من در زمین مساجد است،خوشا به حال بنده ای که در خانه اش تطهیر کند و در مسجد به زیارت من آید،بر من است که کرامت نصیب زائرم کنم،آنان را که در تاریکی شب به مساجد می آیند،بشارت به نور درخشان در قیامت بده (1).

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

برای مساجد مردمی است که از شدت علاقه و توجه به مسجد،گویی مانند میخ های کوبنده به مسجدند،ملائکه همنشین آنانند،چون غایب شوند،از آنان جستجو کنند و به هنگام بیماری از آنان عیادت نمایند و به وقت حاجت به آنان کمک دهند (2).

امام صادق علیه السلام از پدرانش از حضرت علی علیه السلام نقل می کند:

همسایۀ مسجد را نماز نیست مگر در مسجد،مگر این که برای او عذری یا علتی باشد.عرض کردند:همسایۀ مسجد کیست یا امیر المؤمنین ؟ فرمود:کسی که اذان

ص:333

را می شنود (1).

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

نشستن در مسجد به انتظار نماز،عبادت است (2).

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

هرگاه خداوند اهل قریه ای را ببیند که در گناه اسراف می کنند،ولی سه نفر مؤمن در آن هاست،خطاب می کند:ای اهل گناه ! اگر در میان شما مؤمنان متحابین به جلالم نبودند که به خاطر نماز آنان زمین و مساجدم آباد است و از ترس من در سحر در حال استغفارند،همانا آینه عذابم را بر شما نازل کرده و باکی نداشتم (3).

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

نشستن در مسجد به انتظار نماز عبادت است،اگر حدثی در آن نباشد.گفتند:

حدث چیست ؟ فرمود:غیبت (4).

چون به در مسجد رسیدی،به حقیقت بدان که قصد و نیت کرده ای که به در خانۀ سلطان بزرگ و عظیم الشأنی بروی و به بساطی راه یابی که در آن بساط جز برای پاکان راهی نیست و برای غیر صدیقان برای احدی اذن جلوس در آن بساط و بارگاه وجود ندارد.

در کتاب«المناقب»ابن شهرآشوب و«روضة الواعظین»فتّال نیشابوری می خوانیم:

وجود مقدس حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام چون وضو می ساخت،بند بند بدنش می لرزید و رنگ مبارکش زرد می شد؛چون سبب این حالت را از حضرت می پرسیدند،می فرمود:سزاوار است کسی که می خواهد در پیشگاه حضرت ربّ العرش به بندگی بایستد،رنگش زرد شود و در مفاصلش رعشه افتد !

و چون به مسجد می رفت،وقتی کنار درِ مسجد قرار می گرفت،سر به جانب آسمان بر می داشت و می گفت:

إلٰهی ضَیْفُکَ بِبابِکَ یا مُحْسِنُ قَدْ أَتاکَ الْمُسیءُ فَتَجاوَزْ عَنْ قَبیحِ ما عِنْدی بِجَمیلِ ما عِنْدکَ یا کریم (1).

ای خدای من ! این مهمان تو است که به درگاه لطف و کرم و مرحمت و محبّتت ایستاده.ای مولای نیکوکارم ! بنده ای تبه کار به نزدت آمده از کردار زشتش به خوبی هایت درگذر ای بزرگوار.

خداوند بزرگ را از دیدگاه قرآن مجید در نظر بگیرید:

ص:335

[ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ الرَّحْمٰنُ الرَّحِیمُ ] (1)، [ اللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ ] (2)، [ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ] (3)، [ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ یُحیِی وَ یُمِیتُ ] (4)، [ فَتَعٰالَی اللّٰهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ ] (5)، [ اللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ ] (6)، [ لَهُ الْحَمْدُ فِی الْأُولیٰ وَ الْآخِرَةِ ] (7)، [ وَ مٰا مِنْ إِلٰهٍ إِلاَّ اللّٰهُ الْوٰاحِدُ الْقَهّٰارُ ] (8)، [ وَ هُوَ الْحَکِیمُ الْعَلِیمُ ] (9)، [ وَ اللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ ] (10)، [ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ] (11)، [ وَ اللّٰهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ ] (12)، [ وَ اللّٰهُ وٰاسِعٌ عَلِیمٌ ] (13)، [ وَ اللّٰهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ] (14)، [ وَ کٰانَ اللّٰهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُحِیطاً ] (15)، [ وَ کٰانَ اللّٰهُ غَنِیًّا حَمِیداً ] (16).

جز او خدایی نیست،رحمتش بی اندازه و مهربانی اش همیشگی است*خدای یکتا که جز او هیچ معبودی نیست،زنده و قائم به ذات [ و مدّبر و برپا دارنده

ص:336

و نگه دارندۀ همۀ مخلوقات ] است*جز او هیچ معبودی نیست؛توانای شکست ناپذیر و حکیم است*جز او معبودی نیست،زنده می کند و می میراند *پس برتر است خدا آن فرمانروای حق [ از آنکه کارش بیهوده و عبث باشد ] *خدای یکتا که معبودی جز او نیست،پروردگار عرش بزرگ است*همۀ ستایش ها در دنیا و آخرت ویژۀ اوست*و هیچ معبودی جز خدای یگانۀ قهّار نیست*و او حکیم و داناست*و خدا دارای فضل بزرگی است*و او شنوا و داناست*و خدا بسیار آمرزنده و مهربان است*و خدا بسیار عطا کننده و داناست*و خدا به همه چیز داناست*و خدا همواره بر هر چیزی احاطه دارد*و خدا همواره بی نیاز و ستوده است*.

سایر اوصاف جمال و جلال و کمال او را نیز در قرآن ببینید،آن گاه به روایات در باب توحید و اوصاف حضرت حق بنگرید،سپس با حوصله ای کامل و دقتی وافر در صنع و آفرینش حضرت دوست نظر کنید:در آفرینش خود و آنچه به شما عنایت شده،در آفرینش موجودات ارضی،سمایی،بحری،بری،ذره بینی و خلاصه از عرش تا فرش،در کتبی که با استناد به قرآن و روایات،یا پیشرفت های علمی نوشته شده توجه بیشتری نمایید تا در حدّ ظرفیت عقلی و وجدانی خود به عظمت حضرت حق پی برده،آن گاه بفهمید که وقتی به مسجد می روید در خانۀ کدام ملک عظیم هستید و کدام قدم در پیشگاه مقدس او راه دارد ؟!

آیا با بار گناه و دل سیاه و آلوده بودن به رذایل نفسی و دور بودن از نیت پاک و عمل صحیح و خلاصه بدون پاک بودن درون و برون و مستقیم بودن ظاهر و باطن امکان ورود به مقام حضرت دوست هست ؟!

با این نحوی که اکثر مردم زندگی می کنند که آلوده به انواع گناهان و تخلفات

ص:337

اعضا و جوارح اند و اکثراً حقوق حقۀ یکدیگر را رعایت نمی نمایند و به مسائل الهی و معارف حقه اهمیت نداده و در مقام کسب نور نیستند،امکان ورود به محضر یار نیست،مگر این که از تمام آلودگی های ظاهر و باطن دست بردارند،آن گاه به سوی حریم حضرت او حرکت کنند.

قرآن مجید،راه به سوی حریم قرب را به روی پاکان و دارندگان عمل صالح باز می داند،آنجا که می فرماید:

[ مَنْ کٰانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلّٰهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصّٰالِحُ یَرْفَعُهُ وَ الَّذِینَ یَمْکُرُونَ السَّیِّئٰاتِ لَهُمْ عَذٰابٌ شَدِیدٌ وَ مَکْرُ أُولٰئِکَ هُوَ یَبُورُ ] (1).

کسی که عزت می خواهد،پس [ باید آن را از خدا بخواهد،زیرا ] همۀ عزت ویژۀ خداست.حقایق پاک [ چون عقاید و اندیشه های صحیح ] به سوی او بالا می رود و عمل شایستۀ آن را بالا می برد.و کسانی که حیله های زشت به کار می گیرند برای آنان عذابی سخت خواهد بود،و بی تردید حیلۀ آنان نابود می شود.

لیک دارم دائماً در دل نظر***زان که جز دل نیست از من باخبر

دل بود چون آینه شاهد منم*** جز در آیینه نظر می نفکنم

غیر آیینه نخواهد خوب رو ***کی بود چیزی چنان مطلوب او

اهمیت و ارزش دل و آنچه در آن می گذرد تا بدان جاست که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرموده:

مَنْ أَحَبَّ قَوْماً فَهُوَ مِنْهُمْ (1).

جایی به جایی ببرد،مگر این که راه رفتن و حرکت را با نیت همراه سازیم.

در مورد دعا نیز وضع همین طور است،درخواست چیزی از خداوند بی آنکه در جهت کسب آن کوشش کنیم، کوچک ترین اثر مثبتی نخواهد داشت.

دعا در حقیقت یعنی اقدام و کوشش در جهت مطلوب و این همان مطلبی است که به صورت مَثَل می گویند:

«از تو حرکت از خدا برکت».

سلطان ولد برای روشن ساختن مطلب،تمثیلی زیبا آورده است:

ساده مردی بود در یک مدرسه***احمقی بیحاصلی پر وسوسه

روز و شب در حجره گفتی ای خدا*** عالمم گردان و بر من در گشا

دیگران در حجره ها پهلوی او***جمله در تکرار بودند و غلو

پر شده از بانگ هریک صحن و بام*** جمله در بحث اصولین و کلام

بحث ایشان را مدرس می شنید*** بر در و بر بام هریک میدوید

روز و شب تا بیند ایشان در جهاد*** چون همیکوشند در علم و رشاد

حرصشان چونست در تحصیل ها*** تا از ایشان کیست افزون در ذکا

او همی گفتی همه شب کای خدا*** عالمم ساز و بزرگ و مقتدا

پس مدرس گفتش از روزن که هان*** روز و شب تکرار کن درست بخوان

او چنان پنداشتکان گفت از خداست*** حرص تحصیلش ز جان چون موجهاست

گشت از آن پس روز و شب مشغول او*** همچو یاران دیگر در جستجو

خواندن و تکرار او بسیار کرد*** پند را بشنید و با آن کار کرد

بعد اندک مدت اندر علم دین*** گشت او دانا و استاد گزین

باز می گوید:خواجه ای برای خریدن غلام به بازار رفت،یکی از غلامان،بسیار

ص:341

از خود تعریف کرد و گفت:من محاسن زیادی دارم و یکی از آن ها این است که نیازهای خواجه را بدون آنکه بگوید درک می کنم.

خواجه او را خرید و به خانه برد.پس از چند روزی خواجه تشنه شد،اما هرچه منتظر نشست غلام آبی نیاورد.بر غلام بانگ زد که تشنه ام آبی بیاور،اما او پاسخ نداد و حرکتی نکرد،تا آن که خواجه از تشنگی برخاست و کوزه ای آب را به چنگ آورد و نوشید،آن گاه غلام گفت:ای خواجه ! اکنون بر من معلوم شد که تشنه ای زیرا علامت نیاز به چیزی حرکت در رفع آن است.

او می گوید:دیوان سپید و سیاه در نفوس مردمند، حال های بد مثل،زنا و قتل و حرام خوردن و غیر آن دیوان سیاهند و آن را همه کس می بینند و می دانند و حال های نیک مثل ترک دنیا کردن و به طاعت و عبادت و خیر مشغول شدن از روی ظاهر به غرض آنکه خلق قبول کنند دیوان سپیدند،آن را هرکس نتواند دیدن و دانستن مگر که اولیا که ایشان را دائم نظر در باطن است و تمامت دیوان سیاه و سپید را در خود دیده اند و کشته اند و در همه هم می بینند و می دانند.

شهوات لذایذ خارج از حدود و مقررات الهی است که در امروز گرچه ظاهر شیرین و خوش مزه ای دارد،ولی فردا که باطنش آشکار شد،به صورت رنج ابدی و عذاب همیشگی گریبان انسان را خواهد گرفت !

در حدیث نبوی آمده:

حُفَّتِ الْجَنَّةُ بِالْمَکارِهِ وَ حُفَّتِ النّارُ بِالشَّهَواتِ (1).

بهشت،در گرو تحمل سختی هاست و جهنم با شهوات پر می شود.

در تقریر این حدیث در«رباب نامه»آمده:

هرچه تو را آن رنج و تلخ و ناخوش می نماید هم چون خارستان،آن راه بهشت است و هرچه تو را شیرین و گوارنده و خوش می نماید،مثل خوردن و شهوت راندن و عیش و عشرت کردن،هم چون گلشن و سبزه زار،آن راه دوزخ است.

پس هرکه راه رنج را گزید،به گنج جنت رسید و هرکه راحت را اختیار کرد در محنت ابد افتاد و به نار دوزخ پیوست !

ص:343

اگر کسی فی المثل هزاران سال عبادت کند و در ریاضت و مجاهده باشد و دائم در حال اندیشه دیده شود و به مبارزه با نفس سخت کوشا باشد،ولی به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نگرود،هم به جایی نمی رسد،هم عباداتش مقبول نخواهد بود.

تمام برنامه های انسان در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله باید زیر نظر راهنمایی پیامبر صلی الله علیه و آله و در زمان امام باید زیر نظر امام معصوم و در زمان غیبت باید زیر نظر عالم ربانی باشد.

چون این هفت مرحله را گذر کنی،به مرز پاکی و صداقت می رسی و آن ارزش و اعتبار الهی را کسب کرده لایق ورود به بساط خدمت جانان و نشستن در مقام قرب او خواهی گشت که حضرت صادق علیه السلام می فرماید:لا یَطَأُ بَساطَهُ إلَّا الْمُطَهَّرُونَ وَ لا یُؤذَنُ لِمُجالَسَتِهِ إلَّا الصِّدِّیقُونَ

شنیدند و آنچه را باید بگیرند،گرفتند.

کوردلان و نادانان و احمقان و راه نرفتگان چه می دانند که در این بزم چه خبر است و چه می فهمند که این واقعیت های پرارزش یعنی چه ؟

به قول عارف دل سوخته حاج میرزا حبیب اللّه خراسانی:

ای که گویی شاه خوبان را وفایی نیست هست***وی که گویی درد هجران را دوایی نیست هست

ای که گویی خضر و اسکندر همه افسانه بود*** در جهان سرچشمه آب بقایی نیست هست

این همه رخشنده گوهر از کجا گردد پدید*** در جهان گویی اگر بحر صفایی نیست هست

بس گهر شد سنگ و زر شدخاک وتن شد جان پاک***شمس معنا را مگر نور و ضیایی نیست هست

بس فقیر آمد توانگر بس گدا شد پادشاه ***شاه جان ها را مگو جود و عطایی نیست هست

[ یُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُسٰارِعُونَ فِی الْخَیْرٰاتِ وَ أُولٰئِکَ مِنَ الصّٰالِحِینَ ] (1).

[ در سایۀ قرآن و نبوّت پیامبر ] به خدا و روز قیامت ایمان می آورند و به کار شایسته و پسندیده فرمان می دهند،و از کار ناپسند و زشت بازمی دارند و در کارهای خیر می شتابند و اینان از شایستگانند.

[ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هٰاجَرُوا وَ جٰاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا

ص:346

أُولٰئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ ] (1).

و کسانی که ایمان آوردند و هجرت کردند و در راه خدا جهاد نمودند و آنان که مهاجران را پناه دادند و یاری کردند،مؤمنان حقیقی فقط آنانند،برای آنان آمرزش و رزق نیکو و فراوانی است.

[ التّٰائِبُونَ الْعٰابِدُونَ الْحٰامِدُونَ السّٰائِحُونَ الرّٰاکِعُونَ السّٰاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النّٰاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْحٰافِظُونَ لِحُدُودِ اللّٰهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ ] (2).

[ آن مؤمنان،همان ] توبه کنندگان،عبادت کنندگان،سپاس گزاران، روزه داران،رکوع کنندگان،سجده کنندگان،فرمان دهندگان به معروف و بازدارندگان از منکر و پاسداران حدود و مقرّرات خدایند و مؤمنان را [ به رحمت و رضوان خدا ] مژده ده.

[ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتٰابُوا وَ جٰاهَدُوا بِأَمْوٰالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ أُولٰئِکَ هُمُ الصّٰادِقُونَ ] (3).

مؤمنان فقط کسانی اند که به خدا و پیامبرش ایمان آورده اند،آن گاه [ در حقّانیّت آنچه به آن ایمان آورده اند ] شک ننموده و با اموال و جان هایشان در راه خدا جهاد کرده اند؛اینان [ در گفتار و کردار ] اهل صدق و راستی اند.

آیاتی که در آن آیات می توان علائم پاکان و صدیقین را دید زیاد است،کمتر صفحه ای از صفحات قرآن است که در آن علائم و نشانه های این دو طایفه ذکر نشده باشد.

ص:347

روایات بسیاری هم در معرفی پاکان و صدیقین آمده است.

برای یافتن علائم این دو چهرۀ پاک به روایات باب اخلاق مراجعه کنید که در آن باب دریایی بی کران از معارف الهی مشاهده خواهید کرد و در یک کلمه،اگر بخواهید بدانید صدیقین از چه خصائصی برخوردارند،به صفات پاک مولی الموحدین امیر المؤمنین علیه السلام توجه کنید که در روایت آمده،منظور از صدیقین در قرآن مجید علی علیه السلام است (1).

و می دانید که وجود مقدس مولا حاوی و جامع تمام اصول و کمالات بود تا جایی که خلیل بن احمد پس از اندکی شناخت از علی علیه السلام می گوید:

«إِسْتَغْناءُهُ عَنِ الْکُلِّ وَ احْتِیاجُ الْکُلِّ إِلَیْهِ دَلیلٌ عَلیٰ أَنَّهُ إمامُ الْکُلِّ».

بی نیازی علی در همۀ امور از همه و احتیاج همه در تمام برنامه ها به او دلیل بر این است که آن حضرت پیشوای همه است !!

در روایت آمده منظور از صادق و مصدق و صدیق در قرآن مجید علی علیه السلام است (2).

روی این حساب برای شناخت پاکان و صدیقان بهترین و نزدیک ترین راه مطالعۀ حیات و شناخت اوصاف علی علیه السلام است.

علی علیه السلام منبع و سرچشمۀ علم،عدل،عفت،عصمت،عبادت،کرامت، شرف،غیرت،فضیلت،احسان،جود،سخا،عطا و تمام فضایل و کمالات است؛این چنین انسان و هرکس که به اندازۀ استعداد و قدرتش از این اوصاف برخوردار است به حریم مقدس دوست و بساط جناب یار راه دارد و برای او اذن مجالست هست؛زیرا از پاکان و صدیقان است.

ص:348

سودپرستی و آزمندی،استثمار و احتکار منافع بر مردم حکومت می کند، و دشمنان علی علیه السلام به خاطر آن ها با هم می جنگند و سپس در برابر صاحب این قلب و زبان پرمهر و محبت و برای نبرد با آن یکی می شوند و متحد می گردند.

آیا در قاموس لغات و کلمات معنی عصمت و بی گناهی را دریافته ای،لغت و کلمه ای که مردم آن را به کار می برند،می نویسند و در زندگی خود کم یا زیاد با آن به سر می برند و هرکسی به حکم تکوین خود،چیزی از آن بهره می برد و همۀ هم زادان آن از قبیل:پاکی دل،صفای نیت،صفای محض به سوی آن می خوانند.

و اگر بخواهی که آن را در چیزی محسوس و مادی نشان دهی و به اشک های شب و شبنم صبحدم آن را تشبیه کنی،کار درستی نکرده ای؛زیرا بی گناهی و عصمت پاکی انسان است نه مولود شب و صبح،بی گناهی محض و عدم آلودگی از قلب سلیم و دل پاک سرچشمه می گیرد،قلبی که چنان بر صاحب خود تکیه دارد که زمستان بر حرارت خورشید !! و چنان بر آن بستگی و پیوند دارد که زمین بر آب، تا آن را زنده و سرسبز و خرم سازد !

آیا بزرگ مردی را شناخته ای که از عوامل محبت و وفا بیش از آنچه دیگران فهمیده اند درک کرده بود و این محبت و این وفا در چهارچوب سرشت خالص او و آمیخته با جان و دل او بود،همه را دوست داشت و آن را به خود می بست.

و در وفا نیز بر خود تکلیف روا نمی داشت و از صمیم دل دریافته بود که آزادی قداستی دارد که هستی و جهان خواستار آن است و هیچ چیز را به جای آن نمی پذیرد و در محور آن هر عاطفه و هر فکری دور می زنند و بر محور آن محبت و وفا آزاد و بی قید می گردند و از اینجا است که بدترین برادران آن کسی است که برای او تکلف باید کرد و طبعاً بهترین آن ها کسی است که چنین نباشد.

آیا از فرمانروایی خبر داری که خود را از نان سیر خوردن دور نگهدارد،چه در

ص:350

آنجا یعنی در مملکت او کسانی یافت می شوند که سیر نمی شوند و جامۀ نرم نپوشد در حالی که در میان افراد ملت هستند،کسانی که لباس خشن و درشت می پوشند و درهمی را اندوختۀ خود نسازد که در بین مردم نیاز و فقر وجود دارد و به فرزندان و یاران خود وصیت کند که غیر این راه و روش را نپیمایند و از برادر خود به خاطر یک دینار که بدون حق از بیت المال طلب می کرد بازخواست کند و یاوران و پیروان و فرمانداران خود را به خاطر یک گرده نان که به رشوت از ثروتمندی گرفته و خورده اند به محاکمه بکشد و تهدید کند و بیم دهد و به یکی از فرماندهانش پیغام دهد که:

سوگند صادقانه بر خداوند که اگر او به کوچک ترین چیزی از مال ملت خیانت ورزد،چنان بر او سخت گیرد که به اندک مال،گران بار و بی آبرو گردد و دیگری را بدین سخن کوتاه و زیبا و نغز مخاطب قرار دهد:

به من خبر رسید که زمین را درو کرده و هرچه زیر پایت بود برگرفته ای و آنچه را به دستت رسیده خورده ای،بایست حساب دهی و وضع خود را به من گزارش کنی.

و بر سومی از کسانی که رشوه می گرفت و به نام بینوایان جیب و کیسۀ خود را پر می کرد و به عیاشی و خوشگذرانی می پرداخت،چنین وعده می دهد:

از خدا بترس،مال مردم را به خود آنان برگردان و تو اگر این کار را نکنی و خداوند تو را به دست من برساند،وظیفه ای که در پیشگاه خداوند دارم دربارۀ تو انجام می دهم و با شمشیرم تو را می زنم،شمشیری که آن را بر کسی نزدم مگر آنکه به دوزخ سرنگون شد !!

آیا از میان مردم،سردار و امیری را شناخته ای که در زمان و مکان ریاست،به دست خود آسیاب را بچرخاند و نانی خشک درست کند که آن را به زانو می شکند

ص:351

و کفش خود را به دست خود وصله می زند و از مال دنیا کم یا زیاد چیزی را اندوخته و پس انداز خود نسازد؛زیرا هدف وی در زندگی آن است که حق بینوایان و ستم دیدگان و بیچارگان را از استثمارگران و احتکارچیان باز ستاند و زندگی سالم و خوشی را برای آنان فراهم آورد.

او در فکر سیر شدن و خوب پوشیدن و آرام خوابیدن نبود،در حالی که در قلمرو حکومت او،کسی است که امید قرص نانی ندارد،شکم های گرسنه و جگرهای تشنه وجود دارند و می گفت و چه سخن ارج دار و نیکویی است:

آیا فقط به این اکتفا کنم که به من پیشوای مسلمانان بگویند،ولی در سختی های روزگار با توده شریک نباشم ؟!

و البته با این منطق،کم ارزش ترین چیزهای دنیا در نزد او حکومت بر مردم است،اگر نتواند حقی را برپا داشته و ستم و باطلی را نابود سازد.