سرشناسه : عطاردی قوچانی عزیزالله ۱۳۰۷ - ، گردآورنده عنوان و نام پدیدآور : مسند الامام الهادی ابی‌الحسنعلی‌بن محمد علیهماالسلام جمعه و رتبه عزیزالله العطاری مشخصات نشر : [مشهد]: الموتمر العالمی للامام الرضا علیه‌السلام ۱۴۱۰ق = ۱۳۶۸.
مشخصات ظاهری : ص ۴۰۰
وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی یادداشت : عربی
یادداشت : کتابنامه ص [۳۸۱] - ۳۸۴؛ همچنین بصورت زیرنویس موضوع : حسن‌بن علی ع ، امام یازدهم ۲۶۰ - ۲۳۲ق -- احادیث موضوع : احادیث شیعه -- قرن ۱۴
شناسه افزوده : کنگره جهانی حضرت رضا علیه السلام
رده بندی کنگره : BP۵۰/ع‌۶م‌۵۲
رده بندی دیویی : ۲۹۷/۹۵۸۴
شماره کتابشناسی ملی : م‌۶۹-۱۴۹۶

بسم الله الرحمن الرحیم عبدالسلام بن صالح الهروی قال: سمعت أباالحسن الرضا علیه‌السلام یقول: رحم الله عبدا احیی أمرنا، فقلت له: کیف یحیی أمرکم؟ قال: یتعلم علومنا و یعلمها الناس، فان الناس لو علموا محاسن کلامنا لا تبعونا. مسند الامام الرضا علیه‌السلام. أما بعد: ان الهدف الرئیسی من وراء تأسیس المؤتمر العالمی للامام الرضا علیه‌السلام هو احیاء أمر الأئمة الأطهار علیهم‌السلام فی أبعاده المختلفة، و التعریف بشخصیاتهم و سیرتهم و حیاتهم المشعة بالنور و العامرة بالعطاء، و ابراز علومهم و معارفهم للأمة الاسلامیة. من أجل تحقق هذا الهدف الاساسی: نشعر کخطوة بضرورة جمع الأحادیث الواردة عن کل امام من الأئمة المعصومین، و تدوینها و تنظیمها فی مجموعة واحدة، ان هذا العمل بالاضافة الی أنه یساعد علی تیسیر سبل معرفة الأئمة علیهم‌السلام و التعرف علی منهجهم من الحیاة بالنسبة للمجتمع الاسلامی، فانه یقدم للعلماء و الباحثین و الکتاب و جهات نظر جامعة و شاملة عن الأئمة، حتی یقوموا بدراسات تحقیقیة لحیاة الأئمة [ صفحه 6] بوعی أوسع و اطلاع أعمق و تفرغ أکثر، و یثیروا دفائن علومهم و معارفهم. و هذا الکتاب (مسند الامام الهادی علیه‌السلام) یتحدث عن حیاة الامام علیه‌السلام و یحتوی علی مجموعة روایاته و أحادیثه، مع نبذة مختصرة عن حیاة رواته، تم اعداده و تحقیقه من قبل العالم الباحث حجة الاسلام الشیخ عزیزالله العطاردی دامت افاضاته. ان هذا الکتاب القیم الذی یعتبر مصدرا أساسیا فذا فی دراسة حیاة الامام الهادی علیه‌السلام و أبعاد شخصیته المختلفة حلقة من حلقات موسوعة کبیرة التی تخلو منها کتب الحدیث تحت عنوان «مسانید الأئمة» من المؤمل أن تبلغ(30) مجلدا ان شاء الله، حیث یقوم المؤتمر العالمی للامام الرضا علیه‌السلام لأول مرة بطبعه و نشره لیکون فی متناول أیدی المتتبعین من أصحاب الرأی و التقویم، و محبی أهل البیت علیهم‌السلام. ان المؤتمر العالمی للامام الرضا علیه‌السلام، اذ یثمن تلک الجهود المحمودة التی بذلها العالم الفاضل الشیخ العطاردی، فانه یشکره جزیل الشکر و یدعو الله تعالی له بالتوفیق لاکمال بقیة أجزاء مسانید الأئمة علیهم‌السلام، کذلک یبتهل المؤتمر الی الله أن یساعده لنشر هذه الموسوعة العظیمة، و أن یتقبل بکرمه هذه الخدمة المتواضعة. و السلام علیکم و رحمة الله و برکاته المؤتمر العالمی للامام الرضا علیه‌السلام [ صفحه 7]

الی امام الأتقیاء و وصی الأوصیاء، الامام النقی و الولی الصفی، الناطق بالحق و خلیفة الله علی الخلق، أمین الله فی بلاده و حجته علی عباده، أبی‌الحسن علی ابن‌محمد الهادی علیهماالسلام، الذی طاعته فرض علی الحاضر و البادی. السلام علیک یا سیدی و مولای اهدی الیک هذا الکتاب و أرجو من حضرتک أن تشفع لی و لوالدی فی یوم المآب و الحشر معکم و فی زمرتکم فی دار القرار مع شیعتکم الأخیار. العطاردی [ صفحه 9]

بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله رب العالمین، الصلاة و السلام علی سیدنا و نبینا محمد و آله الطاهرین، الذین هم عمادالدین و ارکان المؤمنین و ورثة الانبیاء و المرسلین، من تمسک بهم نجی و من تخلف عنهم هلک و غوی، ینابیع العلوم و الحکمة و معادن السنن و الأحکام و الامامة و الولایة صلوات الله و سلامه علیهم أجمعین. أما بعد فیقول العبد المحتاج الی رحمة الله و غفرانه، الشیخ عزیز الله العطاردی الخبوشانی جعل الله مستقبل أمره خیرا من ماضیه و حشره مع موالیه: ان هذا الکتاب الذی نقدمه الی العلماء الکرام و الفضلاء العظام الباحثین فی الأخبار و الأحادیث المرویة عن أهل البیت علیهم‌السلام، هو الکتاب الحادی عشر من موسوعتنا الکبیرة «مسانید اهل البیت» سلام الله علیهم. سمیته بمسند الامام الهادی أبی‌الحسن علی بن محمد علیهماالسلام، نبحث فی هذا الکتاب عن حیاة الامام ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام و ما جری بینه و الخلفاء المعاصرین له و فضائله و مناقبه و أخباره و أحادیثه الواردة فی العقائد و الاحکام و الآداب و السنن. أخذناها عن المصادر المعروفة و المصنفات المشهورة عند علماء الامامیة رضوان الله علیهم التی علیه المدار فی القرون و الاعصار، و روایات الامام [ صفحه 10] الهادی علیه‌السلام قلیلة بالنسبة الی احادیث آبائه علیهم‌السلام لانه سلام الله علیه کان مقیما بسر من رأی تحت مراقبة الحکومة العباسیة و لم یتیسر له نشر العلوم و المعارف الالهیة حتی توفی هناک. ثم ان الرواة یعبرون عنه بأسماء مختلفة عند نقل الحدیث و یروون عنه بعنوان أبی‌الحسن الهادی، أبی‌الحسن الثالث، أبی‌الحسن الاخیر، أبی‌الحسن العسکری، الرجل، الطیب، الأخیر، الصادق ابن‌الصادق، الفقیه و الفقیه العسکری و المقصود منها علی بن محمد علیهماالسلام و ذلک للتقیة أو لعلل اخری. أخرجت روایات الامام أبی‌الحسن علیه‌السلام عن المصادر و جمعتها فی مسنده و ما ادعی ان هذا المسند حاو لجمیع روایاته و یمکن ان تکون فی المصادر أحادیث اخری فات عنی عند التحقیق أرجو من العلماء الکرام و الباحثین اذا وجدوا روایة عن الامام الهادی علیه‌السلام و لم نذکرها فی هذا الکتاب الدلالة الی مصدر الحدیث حتی نستدرکه. أروی روایات الامام أبی‌الحسن الثالث سلام الله علیه عن مشایخی العظام بالاسناد المتصل حتی ینتهی الیه علیه‌السلام و ذکرنا أسمائهم فی مقدمة مسند الامام الرضا علیه‌السلام. ثم ان هذا الکتاب مرتب علی ثلاثة أقسام: القسم الاول: حیاة الامام أبی‌الحسن علیه‌السلام و فضائله و مناقبه و النص علی امامته و ما وقع بینه و الخلفاء و شهادته و أولاده و اخوانه. القسم الثانی: الأخبار و الأحادیث المرویة عنه فی التوحید و الامامة و الآداب و السنن و غیرها و رتبناها علی حسب المواضیع بالابواب أوله باب التوحید و آخره باب الحکم و الآداب. القسم الثالث: معجم الرواة عن الامام الهادی علیه‌السلام الذین [ صفحه 11] حدثوا عنه و رتبناها علی حروف المعجم و ذکرنا مختصرا من حالاتهم و ما قیل فیهم من المدح و الجرح. [ صفحه 13]

1- قال الکلینی (رحمه الله): ولد علیه‌السلام للنصف من ذی الحجة سنة اثنتی عشرة و مائتین، و روی: انه ولد علیه‌السلام فی رجب سنة أربع عشرة و مائتین [1] . 2- قال المفید (رضوان الله علیه): کان مولده بصریا، بمدینة الرسول صلی الله علیه و آله للنصف من ذی الحجة سنة اثنتی عشرة و مائتین [2] . 3- قال الطوسی (رحمه الله): علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد ابن علی بن الحسین بن علی بن ابی‌طالب علیهم‌السلام، الامام المنتجب ولی المؤمنین علیه‌السلام، کنیته ابوالحسن علیه‌السلام، ولد بالمدینة للنصف من ذی الحجة سنة اثنتی عشرة و مائتین من الهجرة [3] . 4- قال الطبرسی (رحمة الله علیه): ولد علیه‌السلام بصر با من المدینة فی النصف من ذی الحجة، سنة اثنتی عشرة و مائتین، و فی روایة ابن‌عیاش: یوم الثلثاء الخامس من رجب [4] . 5- قال شیخ الطائفة: و ذکر ابن‌عیاش مولد أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام یوم الثانی من رجب. و ذکر ایضا انه کان یوم الخامس [5] . [ صفحه 14] 6- قال الفتال النیسابوری (رحمه الله): کان مولده بمدینة الرسول صلی الله علیه و آله یوم الثلثاء للنصف من ذی الحجة، سنة اثنتی عشرة و مائتین [6] . 7- قال محمد بن علی بن شهر آشوب (قدس سره): ولد بصریا من المدینة للنصف من ذی الحجة سنة اثنتی عشرة و مائتین، ابن‌عیاش: یوم الثلثاء الخامس من رجب سنة أربع عشرة [7] . 8- قال کمال‌الدین بن طلحة (رحمه الله تعالی): أما مولده ففی رجب من سنة مأتین و أربع عشرة للهجرة [8] . 9- روی الاربلی عن الحافظ عبدالعزیز بن الاخضر الجنابذی (رحمه الله): أبوالحسن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی‌طالب علیهم‌السلام مولده سنة أربع عشرة و مأتین [9] . 10- قال ابن‌الجوزی: مولده فی رجب سنة اربع عشر و مأتین [10] . 11- قال الحافظ ابوبکر الخطیب البغدادی: أخبرنی التنوخی، أخبرنی الحسن ابن الحسین النعالی، أخبرنا احمد بن عبدالله الذارع، حدثنا حرب بن محمد، حدثنا الحسین بن محمد العمی البصری؛ و حدثنا أبوسعید الازدی سهل بن زیاد. قال: ولد أبوالحسن العسکری - علی بن محمد - فی رجب سنة مائتین و أربع عشرة من الهجرة [11] . 12- قال ابن‌الصباغ: قال ابن‌الخشاب فی کتابه موالید اهل البیت علیهم‌السلام: ولد ابوالحسن علی العسکری فی رجب سنة أربع عشر و مائتین [12] . 13- قال ابن‌الوردی: و مولد علی فی رجب سنة أربع عشرة و قیل: ثلاث عشرة و مائتین، و قیل له: العسکری، لأن سر من رأی یقال لها: العسکر، لسکنی العسکر [ صفحه 15] بها، و کانت سکن علی و هو عاشر الأئمة الاثنی عشر و والد الحسن العسکری [13] . 14- قال الکفعمی: ذکر ابن‌عیاش ان مولد الهادی علیه‌السلام کان فی ثانی رجب او فی خامسه علی الخلاف [14] . 15- قال الیافعی: کانت ولادته فی ثالث عشر رجب، و قیل: فی یوم عرفة سنة أربع و قیل: ثلاث عشرة و مائتین، و قیل له: العسکری، لانه لما کثرت السعایة فی حقه عند المتوکل احضره من المدینة و کان مولده بها، و اقره بسر من رأی و هی تدعی بالعسکر لان المعتصم لما بناها انتقل الیها بعسکره، فقیل له: العسکر، ثم نسب ابوالحسن المذکور الیها لانه اقام بها عشرین سنة و اشهرا، و توفی بها و دفن فی داره رحمة الله علیه [15] . [ صفحه 16]

1- قال الطبرسی: و لقبه: النقی، و العالم، و الفقیه، و الأمین و الطیب و یقال له: ابوالحسن الثالث [16] . 2- قال ابن‌شهر آشوب: اسمه علی و کنیته أبوالحسن لا غیرها، و ألقابه: النجیب، المرتضی، الهادی، النقی، العالم، الفقیه، الأمین، الطیب، المتوکل، العسکری، و یقال له: ابوالحسن الثالث و الفقیه العسکری [17] . 3- قال الصدوق فی حدیث معانی أسماء الأئمة علیهم‌السلام: و سمی الامامان علی بن محمد و الحسن بن علی علیهماالسلام العسکریین لأنهما نسبا الی المحلة التی سکناها بسر من رأی و کانت تسمی عسکرا [18] . 4- قال ابن‌الصباغ المالکی: اما القابه فالهادی و المتوکل و الناصح و المتقی و المرتضی و الفقیه و الأمین و الطیب و أشهرها الهادی و المتوکل و کان یأمر اصحابه ان یعرضوا عن تلقیبه بالمتوکل لکونه یومئذ لقبا للخلیفة جعفر المتوکل ابن‌المعتصم، صفته أسمر اللون، و نقش خاتمه «الله ربی و هو عصمتی من خلقه» [19] . 5- قال ابن‌الجوزی: کنیته: أبوالحسن العسکری، و انما نسب الی العسکری لأن جعفر المتوکل أشخصه من المدینة الی بغداد الی سر من رأی فقام بها عشرین سنة و تسعة أشهر و یلقب بالمتوکل و النقی. [20] . [ صفحه 17] 6- قال کمال‌الدین ابن‌طلحة: و اما اسمه: فعلی، و کنیته: ابوالحسن، و اما القابه: فالناصح و المتوکل و الفتاح و النقی و المرتضی، و أشهرها المتوکل و کان یخفی ذلک و یأمر أصحابه ان یعرضوا عن ذکره لکونه کان لقب الخلیفة امیرالمؤمنین المتوکل یومئذ [21] . [ صفحه 18]

1- الکلینی، عن علی بن ابراهیم، عن أبیه، عن اسماعیل بن مهران قال: لما اخرج أبوجعفر علیه‌السلام من المدینة الی بغداد فی الدفعة الاولی من خرجتیه، قلت له عند خروجه: جعلت فداک انی أخاف علیک فی هذا الوجه، فالی من الأمر بعدک؟ فکر بوجهه الی ضاحکا و قال: لیس الغیبة حیث ظننت فی هذه السنة، فلما اخرج به الثانیة الی المعتصم صرت الیه فقلت له: جعلت فداک أنت خارج فالی من هذا الأمر من بعدک؟ فبکی حتی اخضلت لحیته، ثم التفت الی فقال: عند هذه یخاف علی، الأمر من بعدی الی ابنی علی [22] . 2- عنه، عن الحسین بن محمد، عن الخیرانی، عن أبیه أنه قال: کان یلزم باب أبی‌جعفر علیه‌السلام للخدمة التی کان و کل بها و کان أحمد بن محمد بن عیسی یجیی‌ء فی السحر فی کل لیلة لیعرف خبر علة أبی‌جعفر علیه‌السلام و کان الرسول الذی یختلف بین أبی‌جعفر علیه‌السلام و بین أبی اذا حضر قام أحمد و خلا به أبی، فخرجت ذات لیلة و قام أحمد عن المجلس و خلا أبی بالرسول و استدار أحمد فوقف حیث یسمع الکلام. فقال الرسول لأبی: ان مولاک یقرأ علیک السلام و یقول لک: انی ماض و الأمر صائر الی ابنی علی و له علیکم بعدی ما کان لی علیکم بعد أبی، ثم مضی الرسول و رجع أحمد الی موضعه و قال لأبی: ما الذی قد قال لک؟ قال: خیرا، قال: قد [ صفحه 19] سمعت ما قال، فلم تکتمه؟ و أعاد ما سمع، فقال له أبی: قد حرم الله علیک ما فعلت لأن الله تعالی یقول: «و لا تجسسوا» فاحفظ الشهادة لعلنا نحتاج الیها یوما ما و ایاک أن تظهرها الی وقتها. فلما أصبح أبی کتب نسخة الرسالة فی عشر رقاع و ختمها و دفعها الی عشرة من وجوه العصابة و قال: ان حدث بی حدث الموت قبل أن اطالبکم بها فافتحوها و اعلموا بما فیها، فلما مضی أبوجعفر علیه‌السلام ذکر أبی أنه لم یخرج من منزله حتی قطع علی یدیه نحو من أربعمائة انسان و اجتمع رؤساء العصابة عند محمد بن الفرج یتفاوضون هذا، فکتب محمد بن الفرج الی أبی یعلمه باجتماعهم عنده و أنه لو لا مخافة الشهرة لصار معهم الیه و یسأله أن یأتیه، فرکب أبی و صار الیه، فوجد القوم مجتمعین عنده، فقالوا لأبی: ما تقول فی هذا الأمر؟ فقال أبی لمن عنده الرقاع: احضروا الرقاع، فأحضروها، فقال لهم: هذا ما امرت به، فقال بعضهم: قد کنا نحب أن یکون معک فی هذا الأمر شاهد آخر؟ فقال لهم: قد آتاکم الله عزوجل به هذا أبوجعفر الأشعری یشهد لی بسماع هذه الرسالة و سأله أن یشهد بما عنده، فأنکر أحمد أن یکون سمع من هذا شیئا، فدعاه أبی الی المباهلة، فقال لما حقق علیه، قال: قد سمعت ذلک و هذا مکرمة کنت احب أن تکون لرجل من العرب لا لرجل من العجم، فلم یبرح القوم حتی قالوا بالحق جمیعا [23] . 3- عنه، عن محمد بن جعفر الکوفی، عن محمد بن عیسی بن عبید، عن محمد ابن الحسین الواسطی أنه سمع أحمد بن أبی‌خالد مولی أبی‌جعفر یحکی أنه أشهده علی هذه الوصیة المنسوخة: شهد أحمد بن أبی‌خالد مولی أبی‌جعفر أن أباجعفر محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی‌طالب علیهم‌السلام أشهده انه أوصی الی علی ابنه بنفسه و أخواته و جعل أمر موسی اذا بلغ [ صفحه 20] الیه و جعل عبدالله بن المساور قائما علی ترکته من الضیاع و الأموال و النفقات و الرقیق و غیر ذلک الی أن یبلغ علی بن محمد. صیر عبدالله بن المساور ذلک الیوم الیه، یقوم بأمر نفسه و أخواته و یصیر أمر موسی الیه، یقوم لنفسه بعدهما علی شرط أبیهما فی صدقاته التی تصدق بها و ذلک یوم الأحد لثلاث لیال خلون من ذی الحجة سنة عشرین و مائتین، و کتب أحمد بن أبی‌خالد شهادته بخطه و شهد الحسن بن محمد بن عبدالله بن الحسن بن علی بن الحسین بن علی ابن أبی‌طالب علیهم‌السلام و هو الجوانی علی مثل شهادة أحمد بن أبی‌خالد فی صدر هذا الکتاب و کتب شهادته بیده و شهد نصر الخادم و کتب شهادته بیده [24] . قال الشیخ ابوعبدالله المفید: و کان الأمام بعد ابی‌جعفر علیه‌السلام ابنه اباالحسن علی بن محمد علیهماالسلام لاجتماع خصال الأمامة فیه و تکامل فضله و انه لا وارث لمقام ابیه سواه و ثبوت النص علیه بالأمامة و الأشارة الیه من ابیه بالخلافة [25] . قال الطبرسی بعد نقل الروایات عن الکلینی التی ذکرناها فی صدر الباب: و الأخبار فی هذا الباب کثیرة و فی اجماع العصابة علی امامته و عدم من یدعی فیه امامة غیره غناء عن ایراد الأخبار فی ذلک، هذا و ضرورة أئمتنا علیهم‌السلام فی هذه الأزمنة فی خوفهم من أعدائهم و تقیتهم منهم أحوجت شیعتهم فی معرفة نصوصهم علی من بعدهم الی ما ذکرناه من الاستخراج، حتی أن أوکد الوجوه فی ذلک عندهم دلائل العقول الموجبة للامامة و ما اقترن الی ذلک من حصولها فی ولد الحسین و فساد أقوال ذوی النحل الباطلة، و بالله التوفیق [26] . قال ابن‌شهر آشوب: روی النص علیه جماعة منهم اسماعیل بن مهران و ابوجعفر الاشعری و الخیرانی، و الدلیل علی امامته اجماع الامامیة علی ذلک و طریق النصوص و العصمة و الطریقان المختلفان من العامة و الخاصة من نص النبی علی امامة الاثنی [ صفحه 21] عشر و طریق الشیعة النصوص علی امامته عن آبائه علیهم‌السلام [27] . 4- الخزاز القمی قال: حدثنا محمد بن علی، قال: حدثنا عبدالواحد بن محمد ابن‌عبدوس العطار، قال: حدثنا علی بن محمد بن قتیبة النیسابوری، قال: حدثنا حمدان بن سلیمان، قال: حدثنا الصقر بن ابی‌دلف، قال: سمعت أباجعفر محمد بن علی بن موسی الرضا علیهم‌السلام یقول: الامام بعدی ابنی علی، أمره أمری، و قوله قولی و طاعته طاعتی، و الامام بعده ابنه الحسن أمره امر أبیه و قوله قول أبیه و طاعته طاعة أبیه. ثم سکت، فقلت له: یا ابن رسول الله فمن الامام بعد الحسن؟ فبکی علیه‌السلام بکاءا شدیدا ثم قال: ان بعد الحسن ابنه القائم بالحق المنتظر. فقلت له: یا ابن رسول الله و لم سمی القائم؟ قال: لأنه یقوم بعد موت ذکره و ارتداد اکثر القائلین بامامته. فقلت له: و لم سمی المنتظر؟ قال: لأن له غیبة یکثر أیامها و یطول أمدها، فینتظر خروجه المخلصون و ینکره المرتابون و یستهزی‌ء به الجاحدون و یکذب فیها الوقاتون و یهلک فیها المستعجلون و ینجو فیها المسلمون [28] . 5- عنه قال: حدثنا علی بن محمد السندی، قال: حدثنا بن محمد الحسن، قال: حدثنا عبدالله بن جعفر الحمیری، عن احمد بن هلال، عن ]امیة بن علی[ القیسی، قال: قلت لابی‌جعفر الثانی علیه‌السلام: من الخلف من بعدک؟ قال: ابنی علی. ثم قال: انه سیکون حیرة. قال: قلت: الی أین؟ فسکت ثم قال: الی المدینة، قلت: و الی أی مدینة؟ قال: مدینتنا هذه، و هل مدینة غیرها؟. [29] . 6- عنه قال: قال احمد بن هلال: أخبرنی محمد بن اسماعیل بن بزیع أنه حضر أمیة بن علی و هو یسأل أباجعفر الثانی علیه‌السلام عن ذلک، فأجابه بمثل ذلک الجواب [30] . 7- روی المجلسی عن عیون المعجزات: روی الحمیری، عن أحمد بن محمد بن [ صفحه 22] عیسی، عن أبیه أن أباجعفر علیه‌السلام لما أراد الخروج من المدینة الی العراق و معاودتها أجلس أباالحسن فی حجره بعد النص علیه و قال له: ما الذی تحب أن اهدی الیک من طرائف العراق؟ فقال علیه‌السلام: سیفا کأنه شعلة نار، ثم التفت الی موسی ابنه و قال له: ما تحب أنت؟ فقال: فرسا، فقال علیه‌السلام: أشبهنی أبوالحسن، و أشبه هذا امه. [31] . [ صفحه 23]

1- الکلینی عن بعض أصحابنا، عن محمد بن علی قال: أخبرنی زید بن علی ابن‌الحسن بن زید قال: مرضت فدخل الطبیب علی لیلا فوصف لی دواء بلیل آخذه کذا و کذا یوما فلم یمکنی، فلم یخرج الطبیب من الباب حتی ورد علی نصر بقارورة فیها ذلک الدواء بعینه فقال لی: أبوالحسن یقرئک السلام و یقول لک خذ هذا الدواء کذا و کذا یوما فأخذته فشربته فبرئت، قال محمد بن علی: قال لی زید بن علی: یأبی الطاعن أین الغلاة عن هذا الحدیث [32] . 2- قال الطبرسی: و مما شاهده ابوهاشم داوود بن القاسم الجعفری من دلائله و أسنده عن السید الصالح أبی‌طالب القمی، عن أبی عبدالله أحمد بن محمد بن عیاش قال: حدثنی أبوطالب عبدالله بن أحمد بن یعقوب قال: حدثنا الحسین بن أحمد المالکی الأسدی قال: أخبرنی أبوهاشم الجعفری قال: کنت بالمدینة حین مر بها بغاء أیام الواثق فی طلب الأعراب. فقال أبوالحسن علیه‌السلام: اخرجوا بنا حتی ننظر الی تعبیة هذا الترکی، فخرجنا فوقفنا فمرت بنا تعبیته فمر بنا ترکی فکلمه أبوالحسن علیه‌السلام بالترکیة فنزل عن فرسه فقبل حافر دابته، قال: فحلفت الترکی و قلت له: ما قال لک الرجل؟ قال: هذا نبی؟ قلت: لیس هذا بنبی، قال: دعانی باسم سمیت به فی صغری فی بلاد الترک ما علمه أحد الی الساعة [33] . [ صفحه 24] 3- عنه، قال: قال أبوعبدالله بن عیاش: و حدثنی علی بن حبشی بن قوفی قال: حدثنا جعفر بن محمد بن مالک قال: حدثنا أبوهاشم الجعفری قال: دخلت علی أبی‌الحسن علیه‌السلام فکلمنی بالهندیة فلم أحسن أن أرد علیه و کان بین یدیه رکوة ملأ حصا فتناول حصاة واحدة و وضعها فی فیه فمصها ملیا، ثم رمی بها الی فوضعتها فی فمی فوالله ما برحت من عنده حتی تکلمت بثلاثة و سبعین لسانا أولها الهندیة [34] . 4- عنه، قال: قال ابن‌عیاش: و حدثنی علی بن محمد المقعد قال: حدثنی یحیی بن زکریا الخزاعی، عن أبی‌هاشم قال: خرجت مع أبی‌الحسن الی ظاهر سر من رأی نتلقی بعض الطالبیین فأبطأ حرسه فطرحت لأبی‌الحسن غاشیة السرج فجلس علیها و نزلت عن دابتی و جلست بین یدیه و هو یحدثنی، و شکوت الیه قصر یدی فأهوی بیده الی رمل کان علیه جالسا فناولنی منه أکفا و قال: اتسع بهذا یا أباهاشم و اکتم ما رأیت. فخبأته معی فرجعنا فأبصرته فاذا هو یتقد کالنیران ذهبا أحمر فدعوت صائغا الی منزلی و قلت له: أسبک لی هذا، فسبکه و قال: ما رأیت ذهبا أجود منه و هو کهیئة الرمل، فمن أین لک هذا؟ فما رأیت أعجب منه. قلت: هذا شی‌ء عندنا قدیما تدخره لنا عجائزنا علی طول الأیام [35] . 5- عنه، قال: قال ابن‌عیاش: و حدثنی أبوطاهر الحسن بن عبد القاهر الطاهری قال: حدثنا محمد بن الحسن الأشتر العلوی قال: کنت مع أبی‌علی باب المتوکل و أنا صبی فی جمع من الناس ما بین طالبی الی عباسی و جعفری، و نحن وقوف اذ جاء أبوالحسن ترجل الناس کلهم حتی دخل، فقال بعضهم لبعض: لم نترجل لهذا الغلام و ما هو بأشرفنا و لا بأکبرنا و لا بأسننا، و الله لا ترجلنا له. فقال أبوهاشم الجعفری: و الله لتترجلن له صغرة اذا رأیتموه فما هو الا أن أقبل و بصروا به حتی ترجل له الناس کلهم، فقال له أبوهاشم الجعفری: ألیس زعمتم [ صفحه 25] أنکم لا ترجلون له؟ فقالوا له: و الله ما ملکنا أنفسنا حتی ترجلنا. [36] . 6- عنه، قال: قال: و حدثنی أبوالقاسم عبدالله بن عبدالرحمن الصالحی من آل اسماعیل بن صالح و کان فی أهل بیته بمنزلة من السادة و علیهم مکاتبین لهم أن أباهاشم الجعفری شکا الی مولانا أبی‌الحسن علی بن محمد ما یلقی من الشوق الیه اذا انحدر من عنده الی بغداد. و قال له: یا سیدی ادع الله لی فما لی مرکوب سوی برذونی هذا علی ضعفه، فقال: قواک الله یا أباهاشم و قوی برذونک، قال: فکان أبوهاشم یصلی الفجر ببغداد و یسیر علی البرذون فیدرک الزوال من یومه ذلک عسکر سر من رأی و یعود من یومه الی بغداد اذ شاء علی ذلک البرذون بعینه، فکان هذا من أعجب الدلائل التی شوهدت [37] . 7- روی ابن‌شهر آشوب انه: قال المتوکل لابن السکیت اسأل ابن‌الرضا مسألة عوصاء بحضرتی. فسأله، فقال: لم بعث الله موسی بالعصا و بعث عیسی بابراء الأکمه و الأبرص و احیاء الموتی، و بعث محمدا بالقرآن و السیف؟ فقال ابوالحسن علیه‌السلام: بعث الله موسی بالعصا و الید البیضاء فی زمان الغالب علی اهله السحر، فاتاهم من ذلک ما قهر سحرهم و بهرهم و اثبت الحجة علیهم، و بعث عیسی بابراء الأکمه و الأبرص و احیاء الموتی باذن الله فی زمان الغالب علی أهله الطب فاتاهم من ابراء الاکمه و الأبرص و احیاء الموتی باذن الله فقهرهم و بهرهم. و بعث محمدا بالقرآن فی زمان الغالب علی اهله السیف و الشعر فأتاهم من القرآن الزاهر و السیف القاهر ما بهر به شعرهم و بهر سیفهم و اثبت الحجة علیهم، فقال ابن‌السکیت: فما الحجة الآن؟ قال: العقل، یعرف به الکاذب علی الله فیکذب. فقال یحیی بن اکثم: ما لابن السکیت و مناظرته و انما هو صاحب نحو و شعر و لغة، و رفع قرطاسا فیه مسائل فاملی علی بن محمد علیهماالسلام علی ابن‌السکیت [ صفحه 26] جوابها و أمره ان یکتب: سألت عن قول الله تعالی قال الذی عنده علم الکتاب: فهو و آصف بن برخیا و لم یعجز سلیمان عن معرفة ما عرفه آصف و لکنه أحب ان یعرف امته من الجن و الانس انه الحجة من بعده و ذلک من علم سلیمان اودعه آصف بامر الله ففهمه ذلک، لئلا یختلف فی امامته و ولایته من بعده و لتاکید الحجة علی الخلق. و اما سجود یعقوب لولده: فان السجود لم یکن لیوسف و انما کان ذلک من یعقوب و ولده طاعة لله تعالی و تحیة لیوسف، کما ان السجود من الملائکة لم یکن لآدم فسجد یعقوب و ولده و یوسف معهم شکرا لله تعالی باجماع الشمل الم تر انه یقول فی شکره فی ذلک الوقت «رب قد اتیتنی من الملک» الآیة. و اما قوله فان کنت فی شک مما انزلنا الیک فاسئل الذین یقرؤن الکتاب فان: المخاطب بذلک رسول الله و لم یکن فی شک مما أنزل الله الیک و لکن قالت الجهلة: کیف لم یبعث نبیا من الملائکة و لم لم یفرق بینه و بین الناس فی الاستغناء عن المأکل و المشرب و المشی فی الأسواق؟ فاوحی الله الی نبیه فاسئل الذین یقرؤن الکتاب بمحضر من الجهلة هل بعث الله نبیا قبلک الا و هو یاکل الطعام و یشرب الشراب و لک بهم اسوة یا محمد. و انما قال: فان کنت فی شک و لم یکن للنصفة کما قال: «قل تعالوا ندع ابناءنا و ابناءکم» و لو قال تعالوا نبتهل فنجعل لعنة الله علیکم، لم یکونوا یجیبوا الی المباهلة و قد علم الله ان نبیه مود عنه رسالته و ما هو من الکاذبین و کذلک عرف النبی صلی الله علیه و آله بانه صادق فیما یقول و لکن احب ان ینصف من نفسه. و اما قوله: «و لو ان ما فی الارض من شجرة اقلام» الآیة، فهو کذلک لو ان اشجار الدنیا اقلام و البحر مداد یمده سبعة ابحر مدا حتی انفجرت الارض عیونا کما انفجرت فی الطوفان ما نفدت کلمات الله، و هی عین الکبریت و عین الیمن و عین برهوت و عین الطبریة و حمة ما سیدان تدعی لسان و حمة افریقیة تدعی سیلان و عین [ صفحه 27] باحوران و نحن الکلمات التی لا تدرک فضائلنا و لا تستقصی. و اما الجنة: ففیها من الماکل و المشرب و الملاهی ما تشتهی الانفس و تلذ الاعین و اباح الله ذلک لآدم، و الشجرة التی نهی الله آدم عنها و زوجته ان یاکلا منها شجرة الحسد، عهد الله الیهما ان لا ینظر الی من فضله الله علیهما و الی خلایقه بعین الحسد فنسی و لم یجد له عزما. و اما قوله: «و یزوجهم ذکرانا و اناثا» فان الله تعالی زوج الذکران المطیعین و معاذ الله ان یکون الجلیل العظیم عنی ما لبست علی نفسک تطلب الرخص لارتکاب المحارم و من یفعل ذلک یلق اثاما یضاعف له العذاب یوم القیامة و یخلد فیه مهانا ان لم یتب. فاما شهادة امرأة و حسدها التی جازت: فهی القابلة التی جازت شهادتها مع الرضا فان لم یکن رضی، فلا اقل من امراتین تقوم المرأتان بدل الرجل للضرورة، لان الرجل لا یمکنه ان یقوم مقامها فان کانت وحدها قبل قولها مع یمینها. فاما قول علی علیه‌السلام فی الخنثی: فهو کما قال یرث من المبال و ینظر الیه قوم عدول یاخذ کل واحد منهم مرآة و یقوم الخنثی خلفهم عریانة و ینظرون الی المرأة فیرون الشی‌ء و یحکمون علیه. و اما الرجل الناظر الی الراعی و قد نزا علی شاة: فان عرفها ذبحها و أحرقها و ان لم یعرفها قسمها الامام نصفین و ساهم بینهما فان وقع السهم علی احد القسمین فقد اقسم النصف الآخر ثم یفرق الذی وقع علیه السهم نصفین و یقرع بینهم فلا یزال کذلک حتی یتقی اثنتان فیقرع بینهما، فایتهما وقع السهم علیها ذبحت و أحرقت و قد نجا سایر هما و سهم الامام سهم الله لا یخب. و اما صلوة الفجر و الجهر فیها بالقراءة: لأن النبی صلی الله علیه و آله کان یغلس بها فقراءتها من اللیل. و اما قول امیرالمؤمنین علیه‌السلام: بشر قاتل ابن‌صفیة بالنار لقول رسول الله صلی [ صفحه 28] الله علیه و آله و کان ممن خرج یوم النهروان فلم یقتله امیرالمؤمنین بالبصرة، لأنه علم انه یقتل فی فتنة النهروان. و اما قولک: ان علیا قاتل اهل صفین مقبلین و مدبرین و اجهز علی جریحهم و انه یوم الجمل لم یتبع مولیا و لم یجهز علی جریحهم و کل من القی سیفه و سلاحه آمنه: فان اهل الجمل قتل امامهم و لم یکن لهم فئة یرجعون الیها و انما رجع القوم الی منازلهم غیر محاربین و لا محتالین و لا متجسسین و لا مبارزین. فقد رضوا بالکف عنهم و کان الحکم فیه رفع السیف و الکف عنهم اذ لم یطلبوا علیه اعوانا، و اهل صفین یرجعون الی فئة مستعدة و امام منتصب یجمع لهم السلاح من الرماح و الدروع و السیوف و یستعد لهم و یسنی لهم العطاء و یهیی‌ء لهم الاموال و یعقب مریضهم و یجبر کسیرهم و یداوی جریحهم و یحمل راجلهم و یکسو حاسرهم و یردهم فیرجعون الی محاربتهم و قتالهم. فان الحکم فی اهل البصرة: الکف عنهم لما القوا اسلحتهم، اذ لم تکن لهم فئة یرجعون الیها. و الحکم فی اهل صفین: ان یتبع مدبرهم و یجهز علی جریحهم فلا یساوی بین الفریقین فی الحکم، و لو لا امیرالمؤمنین و حکمه فی اهل صفین و الجمل لما عرف الحکم فی عصاة اهل التوحید فمن ابی ذلک عرض علی السیف. و اما الرجل الذی اقر باللواط: فانه اقر بذلک متبرعا من نفسه و لم تقم علیه بینة و لا اخذه سلطان و اذا کان للامام الذی من الله ان یعاقب فی الله فله ان یعفو فی الله، اما سمعت الله یقول لسلیمان: «هذا عطاؤنا فامنن او امسک بغیر حساب» فبدأ بالمن قبل المنع. فلما قرأ ابن‌اکثم قال للمتوکل: ما نحب ان تسأل هذا الرجل عن شی‌ء بعد مسائلی هذه و انه لا یرد علیه شی‌ء بعدها الا دونها و فی ظهور علمه تقویه للرافضة [38] . 8- عنه، باسناده عن جعفر بن رزق الله قال: قدم الی المتوکل رجل نصرانی [ صفحه 29] فجر بامرأة مسلمة فاراد ان یقیم علیه الحد فاسلم، فقال یحیی بن اکثم: الایمان یمحو ما قبله. و قال بعضهم: یضرب ثلثة حدود. و کتب المتوکل الی علی بن محمد النقی یسأله فلما قرأ الکتاب کتب: یضرب حتی یموت. فانکر الفقهاء ذلک، فکتب الیه یسأله عن العلة؟ فقال: بسم الله الرحمن الرحیم فلما راوا باسنا قالوا امنا بالله وحده و کفرنا بما کنا به مشرکین. قال: فامر المتوکل فضرب حتی مات [39] . 9- عنه (رحمه الله) باسناده عن علی بن محمد النوفلی قال: سمعت اباالحسن علیه‌السلام یقول: اسم الله الاعظم ثلاثة و سبعون حرفا و انما کان عند آصف حرف واحد فتکلم به فانخرق له الأرض فیما بینه و بین سبا، فتناول عرش بلقیس حتی صیره الی سلیمان، ثم انبسطت الأرض فی أقل من طرفة عین و عندنا منه اثنان و سبعون حرفا و حرف واحد عند الله مستاثر به فی علم الغیب [40] . 10- عنه، باسناده عن ابی‌محمد الفحام قال: سأل المتوکل ابن‌الجهم من اشعر الناس؟ فذکر شعراء الجاهلیة و الاسلام، ثم انه سأل اباالحسن، فقال الجمانی حیث یقول: لقد فاخرتنا من قریش عصابة بمد خدود و امتداد اصابع فلما تنازعنا المقال قضی لنا علیهم بما نهوی نداء الصوامع ترانا سکوتا و الشهید بفضلنا علیهم جهیر الصوت فی کل جامع فان رسول الله احمد جدنا و نحن بنوه کالنجوم الطوالع قال: و ما نداء الصوامع یا اباالحسن؟ قال: اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمدا رسول الله جدی أم جدک؟ فضحک المتوکل ثم قال: هو جدک لا ندفعک عنه [41] . 11- قال محمد بن طلحة: اما مناقبه: فمنها ما حل فی الاذان محل حلاها باشنافها و اکتنفته شغفا به اکتناف اللئالی الثمینة بأصدافها و شهد لأبی‌الحسن ان [ صفحه 30] نفسه موصوفة بنفائس اوصافها و انها نازلة من الدرجة النبویة فی ذری اشرافها و شرفات اعرافها، و ذلک ان اباالحسن کان یوما قد خرج من سر من رأی الی قریة لمهم عرض له، فجاء رجل من الاعراب یطلبه، فقیل له: قد ذهب الی الموضع الفلانی فقصده. فلما وصل الیه قال: انا رجل من اعراب الکوفة المتمسکین بجدک علی بن ابی‌طالب و قد رکبنی دین قادح اثقلنی حمله و لم ار من اقصده لقضائه غیرک. فقال له ابوالحسن: طب نفسا و قر عینا، ثم انزله فلما اصبح ذلک الیوم قال له ابوالحسن: ارید منک حاجة الله الله ان تخالفنی فیها. فقال له الاعرابی: لا اخالفک فیها. فکتب ابوالحسن ورقة بخطه معترفا فیها ان للاعرابی مالا عینه فیها یرجح علی دینه و قال: خذ هذا الخط، فاذا وصلت الی سر من رای احضر الی و عندی جماعة فطالبنی به و اغلظ القول علی فی ترک ایفائک ایاه و الله الله فی مخالفتی، فقال: افعل و اخذ الخط، فلما وصل ابوالحسن الی سر من رای و حضر عنده جماعة کثیرون من اصحاب الخلیفة و غیرهم خرج ذلک الرجل و اخرج الخط و طالبه و قال کما اوصاه فألان له ابوالحسن القول و رققه له و جعل یعتذر الیه و وعده بوفائه و طیبة نفسه. فنقل ذلک الی الخلیفة المتوکل فامر ان یحمل الی ابی‌الحسن ثلاثون الف درهم، فلما حملت الیه ترکها الی ان جاء الاعرابی فقال: خذ هذا المال اقض منه دینک و انفق الباقی علی عیالک و اهلک و اعذرنا. فقال الاعرابی: یابن رسول الله و الله ان املی کان یقصر عن ثلث هذا و لکن الله اعلم حیث یجعل رسالاته، فاخذ المال و انصرف. فهذه منقبة من سمعها حکم له بمکارم الاخلاق و قضی له بالمناقب المحکوم بشرفها بالانفاق [42] . 12- روی ابن‌الصباغ عن بعض أهل العلم فضل أبی‌الحسن علی بن محمد الهادی: قد ضرب علی الحرة قبابه و مد علی نجوم السماء اطنابه فما تعد منقبة الا و الیه نحیلتها و لا تذکر کریمة الا و له فضیلتها، و لا تورد محمدة الا و له تفضیلها و جملتها، و لا [ صفحه 31] تستعظم حالة سننیة الا و تظهر علیه ادلتها، استحق ذلک بما فی جوهر نفسه من کرم تفرد بخصائصه و مجد حکم فیه علی طبعه الکریم یحفظه من الشرب حفظ الراعی لفلایصة. فکانت نفسه مهذبة و أخلاقه مستعذبة و سیرته عادلة و خلاله فاضلة و میازه الی العفاة واصلة و زموع المعروف بوجود وجوده عامرة آهلة، جری من الوقار و السکون و الطمأنینة و العفة و النزاهة و الخمول فی النباهة علی وتیرة نبویة و شنشنة علویة و نفس زکیة و همة علیة، لا یقار بها أحد من الأنام و لا یدانیها و طریقة حسنة لا یشارکه فیها خلق و لا یطمع فیها [43] . [ صفحه 32]

1- محمد بن یعقوب، عن محمد بن یحیی، عن بعض أصحابنا قال: أخذت نسخة کتاب المتوکل الی أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام من یحیی بن هرثمة فی سنة ثلاث و أربعین و مائتین و هذه نسخته: بسم الله الرحمن الرحیم أما بعد فان أمیرالمؤمنین عارف بقدرک، راع لقرابتک، موجب لحقک، یقدر من الامور فیک و فی أهل بیتک ما أصلح الله به حالک و حالهم و ثبت به عزک و عزهم و أدخل الیمن و الأمن علیک و علیهم، یبتغی بذلک رضاء ربه و أداء ما افترض علیه فیک و فیهم و قد رأی أمیرالمؤمنین صرف عبدالله بن محمد عما کان یتولاه من الحرب و الصلاة بمدینة رسول الله صلی الله علیه و آله. اذ کان علی ما ذکرت من جهالته بحقک و استخفافه بقدرک و عندما قرفک به و نسبک الیه من الأمر الذی قد علم أمیرالمؤمنین براءتک منه و صدق نیتک فی ترک محاولته و أنک لم تؤهل نفسک له و قد ولی أمیرالمؤمنین ما کان یلی من ذلک محمد بن الفضل و أمره باکرامک و تبجیلک و الانتهاء الی أمرک و رأیک و التقرب الی الله و الی أمیرالمؤمنین بذلک و أمیرالمؤمنین مشتاق الیک یحب احداث العهد بک و النظر الیک. فان نشطت لزیارته و المقام قبله ما رأیت شخصت و من أحببت من أهل بیتک و موالیک و حشمک علی مهلة و طمأنینة، ترحل اذا شئت و تنزل اذا شئت و تسیر کیف شئت، و ان أحببت أن یکون یحیی بن هرثمة مولی أمیرالمؤمنین و من معه من الجند مشیعین لک، یرحلون برحیلک و یسیرون بسیرک و الأمر فی ذلک الیک حتی توافی [ صفحه 33] أمیرالمؤمنین. فما أحد من اخوته و ولده و أهل بیته و خاصته ألطف منه منزلة و لا أحمد له اثرة و لا هولهم أنظر و علیهم أشفق و بهم أبر و الیهم أسکن منه الیک ان شاء الله تعالی و السلام علیک و رحمة الله و برکاته؛ و کتب ابراهیم بن العباس و صلی الله علیه و آله و سلم [44] . 2- عنه، عن الحسین بن الحسن الحسنی قال: حدثنی أبوالطیب المثنی یعقوب ابن‌یاسر قال: کان المتوکل یقول: و یحکم قد أعیانی أمر ابن‌الرضا، أبی أن یشرب معی أو ینادمنی أو أجد منه فرصة فی هذا، فقالوا له: فان لم تجد منه فهذا أخوه موسی قصاف عزاف یأکل و یشرب و یتعشق. قال: ابعثوا الیه فجیئوا به حتی نموه به علی الناس و نقول ابن‌الرضا، فکتب الیه و اشخص مکرما و تلقاه جمیع بنی‌هاشم و القواد و الناس علی أنه اذا وافی أقطعه قطیعة و بنی له فیها و حول الخمارین و القیان الیه و وصله و بره و جعل له منزلا سریا حتی یزوره هو فیه، فلما وافی موسی تلقاه أبوالحسن فی قنطرة و صیف و هو موضع تتلقا فیه القادمون، فسلم علیه و وفاه حقه. ثم قال له: ان هذا الرجل قد أحضرک لیهتکک و یضع منک فلا تقر له أنک شربت نبیذا قط، فقال له موسی: فاذا کان دعانی لهذا فما حیلتی؟ قال: فلا تضع من قدرک و لا تفعل فانما أراد هتکک، فأبی علیه فکرر علیه. فلما رأی أنه لا یجیب قال: أما ان هذا مجلس لا تجمع أنت و هو علیه أبدا. فأقام ثلاث سنین، یبکر کل یوم، فیقال له: قد تشاغل الیوم فرح فیروح، فیقال: قد سکر فبکر، فیبکر، فیقال: شرب دواء، فما زال علی هذا ثلاث سنین حتی قتل المتوکل و لم یجتمع معه علیه [45] . 3- عنه، عن علی بن محمد، عن ابراهیم بن محمد الطاهری قال: مرض المتوکل من خراج خرج به و أشرف منه علی الهلاک، فلم یجسر أحد أن یمسه بحدیدة، [ صفحه 34] فنذرت امه ان عوفی أن تحمل الی أبی‌الحسن علی بن محمد مالا جلیلا من مالها و قال له الفتح بن خاقان: لو بعثت الی هذا الرجل فسألته فانه لا یخلو أن یکون عنده صفة یفرج بها عنک. فبعث الیه و وصف له علته، فرد الیه الرسول بأن یؤخذ کسب الشاة فیداف بماء ورد فیوضع علیه. فلما رجع الرسول فأخبرهم أقبلوا یهزؤون من قوله، فقال له الفتح: هو و الله أعلم بما قال و أحضر الکسب و عمل کما قال و وضع علیه فغلبه النوم و سکن، ثم انفتح و خرج منه ما کان فیه و بشرت امه بعافیته، فحملت الیه عشرة آلاف دینار تحت خاتمها. ثم استقل من علته فسعی الیه البطحائی العلوی بأن أموالا تحمل الیه و سلاحا، فقال لسعید الحاجب: اهجم علیه باللیل و خذ ما تجد عنده من الأموال و السلاح و احمله الی، قال ابراهیم بن محمد: فقال لی سعید الحاجب: صرت الی داره باللیل و معی سلم فصعدت السطح، فلما نزلت علی بعض الدرج فی الظلمة لم أدر کیف أصل الی الدار. فنادانی: یا سعید مکانک حتی یأتوک بشمعة، فلم ألبث أن أتونی بشمعة فنزلت فوجدته علیه جبة صوف و قلنسوة منها و سجادة علی حصیر بین یدیه، فلم أشک أنه کان یصلی، فقال لی: دونک البیوت فدخلتها و فتشتها فلم أجد فیها شیئا و وجدت البدرة فی بیته مختومة بخاتم ام المتوکل و کیسا مختوما و قال لی: دونک المصلی، فرفعته فوجدت سیفا فی جفن غیر ملبس، فأخذت ذلک و صرت الیه. فلما نظر الی خاتم امه علی البدرة بعث الیها فخرجت الیه، فأخبرنی بعض خدم الخاصة أنها قالت له: کنت قد نذرت فی علتک لما آیست منک ان عوفیت حملت الیه من مالی عشرة آلاف دینار فحملتها الیه و هذا خاتمی علی الکیس و فتح الکیس الآخر فاذا فیه أربعمائة دینار. فضم الی البدرة بدرة اخری و أمرنی بحمل ذلک ]الیه[ فحملته و رددت السیف [ صفحه 35] و الکیسین و قلت له: یا سیدی عز علی، فقال لی: «سیعلم الذین ظلموا أی منقلب ینقلبون» [46] . 4- قال الشیخ ابوعبدالله المفید: کان سبب شخوص ابی‌الحسن علیه‌السلام من المدینة الی سر من رأی ان عبدالله بن محمد کان یتولی الحرب و الصلاة بمدینة الرسول صلی الله علیه و آله، فسعی بابی الحسن علیه‌السلام الی المتوکل و کان یقصده بالأذی و بلغ اباالحسن علیه‌السلام سعایته به، فکتب الی المتوکل یذکر تحامل عبدالله ابن محمد علیه و کذبه فیما سعی به فتقدم المتوکل باجابته عن کتابه و دعائه فیه الی حضور العسکر علی جمیل من الفعل و القول فخرجت نسخة الکتاب و هی: بسم الله الرحمن الرحیم اما بعد فان امیرالمؤمنین عارف بقدرک، راع لقرابتک، موجب لحقک، مقدر من الأمور فیک و فی اهل بیتک ما یصلح الله به حالک و حالهم و یثبت به عزک و عزهم و یدخل الأمن علیک و علیهم، یبتغی بذلک رضی ربه و اداء ما افترض علیه فیک و فیهم. قد رای امیرالمؤمنین صرف عبدالله بن محمد عما کان یتولاه من الحرب و الصلاة بمدینة الرسول صلی الله علیه و آله اذ کان علی ما ذکرت من جهالته بحقک و استخفافه بقدرک و عند ما قرفک به و نسبک الیه من الأمر الذی قد علم امیرالمؤمنین برائتک منه و صدق نیتک فی برک و قولک و انک لم تؤهل نفسک لما قرفت بطلبه. و قد ولی امیرالمؤمنین ما کان یلی من ذلک محمد بن الفضل و أمره باکرامک و تبجیلک و الانتهاء الی امرک و رأیک و التقرب الی الله و الی امیرالمؤمنین بذلک، و امیرالمؤمنین مشتاق الیک یحب احداث العهد بک و النظر الیک، فان نشطت لزیارته و المقام قبله ما احببت شخصت و من اخترت من اهل بیتک و موالیک و حشمک علی مهلة و طمأنینة ترحل اذا شئت و تنزل اذا شئت و تسیر کیف شئت. و ان احببت أن یکون یحیی بن هرثمة مولی أمیرالمؤمنین و من معه من الجند، [ صفحه 36] یرحلون برحلک و یسیرون بسیرک، فالأمر فی ذلک الیک و قد تقدمنا الیه بطاعتک فاستخر الله حتی توافی امیرالمؤمنین، فما احد من اخوانه و ولده و أهل بیته و خاصته ألطف منه منزلة و لا احمد له اثرة و لا هولهم انظر و لا علیهم أشفق و بهم أبر و الیهم أسکن منه الیک و السلام علیک و رحمة الله و برکاته، و کتب ابراهیم بن العباس فی شهر جمادی الآخر من سنة ثلاث و اربعین و مائتین. فلما وصل الکتاب الی ابی‌الحسن علیه‌السلام تجهز للرحیل و خرج معه یحیی بن هرثمة حتی وصل الی سر من رأی، فلما وصل الیها تقدم المتوکل بأن یحجب عنه فی یومه فنزل فی خان یعرف بخان الصعالیک و اقام فیه یومه ثم تقدم المتوکل بافراد دار له فانتقل الیها [47] . 5- روی الطبرسی عن ابن‌جمهور قال: حدثنی سعید بن عیسی قال: رفع زید ابن‌موسی الی عمر بن الفرج مرارا یسأله أن یقدمه علی ابن‌أخیه و یقول: انه حدث و أنا عم أبیه فقال عمر ذلک لأبی‌الحسن علیه‌السلام فقال: افعل واحدة اقعدنی غدا قبله، ثم انظر فلما کان من الغد أحضر عمر أباالحسن علیه‌السلام فجلس فی صدر المجلس. ثم أذن لزید بن موسی فدخل فجلس بین یدی أبی‌الحسن علیه‌السلام فلما کان یوم الخمیس أذن لزید بن موسی قبله فجلس فی صدر المجلس ثم أذن لأبی‌الحسن علیه‌السلام فدخل فلما رآه زید قام من مجلسه و أقعده فی مجلسه و جلس بین یدیه. قال ایضا: أشخص أباالحسن المتوکل من المدینة الی سر من رأی و کان السبب فی ذلک أن عبدالله بن محمد کان والی المدینة سعی به الیه فکتب المتوکل الیه کتابا یدعو به فیه الی حضور العسکر علی جمیل من القول. فلما وصل الکتاب الیه تجهز للرحیل و خرج مع یحیی بن هرثمة حتی وصل الی سر من رأی، فلما وصل الیها تقدم المتوکل أن یحتجب عنه فی منزله فنزل فی خان یعرف [ صفحه 37] بخان الصعالیک فقام فیه یومه، ثم تقدم المتوکل بافراد دار له فانتقل الیها. [48] . قال ایضا: کان المتوکل یجتهد فی ایقاع حیلة به و یعمل علی الوضع من قدره فی عیون الناس، فلا یتمکن من ذلک و له معه أحادیث یطول بذکرها الکتاب فیها آیات له و دلالات ذکرنا بعضها و فی ایراد جمیعها خروج عن الغرض فی الایجاز [49] . 6- الطوسی باسناده عن ابن‌الفحام قال: حدثنی المنصوری قال: حدثنی عمی قال: دخلت یوما علی المتوکل و هو یشرب فدعانی، فقلت: یا سیدی ما شربته قط. فقال: انت تشرب مع علی بن محمد، فقلت له: لیس تعرف من فی یدیک انما یضرک و لا یضره و لم اعد ذلک علیه. فقال: فلما کان یوما من الأیام قال لی الفتح بن خاقان: قد ذکر الرجل یعنی المتوکل خبر مال یجی‌ء من قم و قد أمرنی ان أرصده لأخبره له، فقل لی: من أی طریق یجی‌ء حتی اجیئه، فجئت الی الامام علی بن محمد علیهماالسلام فصادفت عنده من احتشمه فتبسم و قال لی: لا یکون الا خیر یا اباموسی، لم لم تعد الرسالة الاولة؟ فقلت: اجللتک یا سیدی. فقال لی: المال یجی‌ء اللیلة و لیس یصلون الیه فبت عندی، فلما کان من اللیل و قام الی ورده قطع الرکوع بالسلام و قال لی: قد جاء الرجل و معه المال و قد منعه الخادم الوصول الی فاخرج خذ ما معه. فخرجت فاذا معه زنفیلجة فیها المال، فأخذته و دخلت به الیه، فقال: قل له هات المحنقة التی قالت له القمیة انها ذخیرة جدتها، فخرجت له فأعطانیها، فدخلت بها الیه، فقال لی: قل له الجبة التی ابدلتها منها ردها الیها، فخرجت الیه فقلت له ذلک، فقال: نعم کانت ابنتی استحسنتها فأبدلتها بهذه الجبة و انا امضی فأجی‌ء بها. فقال: اخرج فقل له ان الله تعالی یحفظ ما لنا و علینا هاتها من کتفک، فخرجت الی الرجل فأخرجها من کتفه فغشی علیه، فخرج الیه علیه‌السلام فقال له: قد کنت شاکا فتیقنت [50] . [ صفحه 38] 7- عنه، باسناده عن محمد الفحام قال: حدثنی ابوالحسن محمد بن احمد قال: حدثنی عم ابی قال: قصدت الامام علیه‌السلام یوما فقلت: یا سیدی ان هذا الرجل قد أطرحنی و قطع رزقی و ملنی و ما اتهم فی ذلک الا علمه بملازمتی لک، فاذا سألته شیئا منه یلزمه القبول منک فینبغی ان تتفضل علی لمسألة. فقال: تکفی انشاء الله. فلما کان فی اللیل طرقنی رسل المتوکل رسول یتلو رسولا فجئت و الفتح علی الباب قائم، فقال: یا رجل ما تأوی فی منزلک باللیل کدنی هذا الرجل مما یطلبک، فدخلت و اذا المتوکل جالس فی فراشه فقال: یا اباموسی نشتغل عنک و تنسینا نفسک، أی شی‌ء لک عندی؟ فقلت: الصلة الفلانیة و الرزق الفلانی و ذکرت أشیاء، فأمرنی بها و بضعفها، فقلت للفتح: وافی علی بن محمد الی ههنا؟ فقال: لا. فقلت: کتبت رقعة؟ فقال: لا. فولیت منصرفا فتبعنی فقال لی: لست أشک انک سألته دعاء لک فالتمس لی منه دعاءا. فلما دخلت الیه علیه‌السلام فقال لی: یا اباموسی هذا وجه الرضا. فقلت: ببرکتک یا سیدی و لکن قالوا لی: انک ما مضیت الیه و لا سألته. فقال: ان الله تعالی علم منا انا لا نلجأ فی المهمات الا الیه و لا نتوکل فی الملمات الا علیه، و عودنا اذا سألنا الاجابة و نخاف ان نعدل فیعدل بنا. قلت: ان الفتح قال لی کیت و کیت. قال: انه یوالینا بظاهره و یجانبنا بباطنه، الدعاء لمن یدعو به اذا أخلصت فی طاعة الله و اعترفت برسول الله (ص) و بحقنا أهل البیت و سألت الله تبارک و تعالی شیئا لم یحرمک. قلت: یا سیدی فتعلمنی دعاء اختص به من الأدعیة. قال: هذا الدعاء کثیرا ما ادعو الله به، و قد سألت الله ان لا یخیب من دعا به فی مشهدی بعدی و هو «یا عدتی عند العدد و یا رجائی و المعتمد و یا کهفی و السند و یا واحد یا احد و یا قل هو الله أحد أسئلک اللهم بحق من خلقته و لم تجعل فی خلقک [ صفحه 39] مثلهم احدا ان تصلی علیهم و تفعل بی کیت و کیت» [51] . 8- عنه، باسناده عن محمد الفحام قال: حدثنی ابوالطیب احمد بن محمد بن ربطة قال: حدثنی خیر الکاتب قال: حدثنی شمیلة الکاتب و کان قد عمل اخبار سر من رأی قال: کان المتوکل رکب الی الجامع و معه عدد ممن یصلح للخطابة، و کان فیهم رجل من ولد العباس بن محمد فقلت: بهریسته و کان المتوکل یحقره. فتقدم الیه ان یخطب یوما فخطب و احسن، فتقدم المتوکل یصلی فسابقه من قبل ان ینزل من المنبر، فجاء فجذب منطقته من ورائه و قال: یا امیرالمؤمنین من خطب یصلی. فقال المتوکل: اردنا أن نخجله فأخجلنا، و کان احد الاسرار. فقال یوما للمتوکل: ما یعمل احد بک اکثر مما تعمله بنفسک فی علی بن محمد، فلا یبقی فی الدار الا من یخدمه و لا یتبعونه بشیل ستر و لا فتح باب و لا شی‌ء، و هذا اذا علمه الناس قالوا: لو لم یعلم استحاقه للأمر ما فعل به هذا، دعه اذا دخل علیه یشیل الستر لنفسه و یمشی غیره فیمسه بعض الجفوة. فتقدم الا یخدم و لا یشال بین یدیه ستر، و کان المتوکل ما رأی احدا ممن یهتم بالخبر مثله. قال: فکتب صاحب الخبر الیه: ان علی بن محمد دخل الدار فلم یخدم و لم یشل أحد بین یدیه ستر فهب هواء رفع الستر له فدخل، فقال: اعرفوا حین خروجه، فذکر صاحب الخبر ان هواء خالف ذلک الهواء شال الستر له حتی خرج، فقال: لیس نرید هواء یشیل الستر شیلوا الستر بین یدیه. و قال: و دخل یوما علی المتوکل فقال: یا اباالحسن من أشعر الناس و کان قد سأل قبله ابن‌الجهم، فذکر شعراء الجاهلیة و شعراء الاسلام، فلما سأل الامام علیه‌السلام قال: فلان ابن‌فلان العلوی. قال ابن‌الفحام: و احسبه الجمانی. قال حیث یقول: لقد فاخرتنا من قریش عصابة بمط خدود و امتداد اصابع فلما تنازعنا القضاء قضی لنا علیهم بما نهوی نداء الصوامع [ صفحه 40] قال: و ما نداء الصوامع یا اباالحسن؟ قال: أشهد ان لا اله الا الله و ان محمدا رسول الله جدی أم جدک؟ فضحک المتوکل ثم قال: هو جدک لا ندفعک عنه [52] . 9- عنه، باسناده قال: قال ابومحمد الفحام: حدثنی أبوالطیب و کان لا یدخل المشهد و یزور من وراء الشباک فقال لی: جئت یوم عاشوراء نصف نهار ظهر و الشمس تغلی و الطریق خال من أحد و أنا فزع من الزعار و من أهل البلد أتخفی الی أن بلغت الحائط الذی امضی منه الی الشباک، فمددت عینی فاذا برجل جالس علی الباب ظهره الی کأنه ینظر فی دفتر. فقال لی: یا اباالطیب، بصوت یشبه صوت حسین بن علی بن جعفر بن الرضا. فقلت: هذا حسین قد جاء یزور اخاه؟ قلت: یا سیدی أمهلنی أزور من الشباک و اجیئک فأقضی حقک. قال: و لم لا تدخل یا اباالطیب؟ فقلت له: الدار لها مالک لا ادخلها من غیر اذنه. فقال: یا اباالطیب تکون مولانا رقا و توالینا حقا و نمنعک تدخل الدار، ادخل یا اباالطیب. فقلت: امضی أسلم علیه و لا أقبل منه، فجئت الی الباب و لیس علیه احد فیشعرنی فبادرت الی عند البصری خادم الموضع، ففتح لی الباب و دخلت فکان یقول: ألیس کنت لا تدخل الدار؟ فقال: أما انا فقد أذنوا لی بقیتم انتم [53] . 10- ابن شهر آشوب باسناده عن أبی‌محمد الفحام بالاسناد عن سلمة الکاتب قال: قال خطیب یلقب بالهریسة للمتوکل: ما یعمل احد بک ما تعمله بنفسک فی علی بن محمد فلا فی الدار الا من یخدمه و لا یتعبونه یشیل الستر لنفسه، فأمر المتوکل بذلک فرفع صاحب الخبر ان علی بن محمد دخل الدار فلم یخدم و لم یشل احد بین یدیه الستر فهب هواء فرفع الستر حتی دخل و خرج فقال: شیلوا له الستر بعد ذلک فلا نرید ان یشیل له الهواء [54] . [ صفحه 41] 11- عنه قال: و فی تخریج ابی‌سعید العامری روایة عن صالح بن الحکم بیاع السابری قال: کنت واقفیا فلما أخبرنی حاجب المتوکل بذلک اقبلت استهزی‌ء به اذ خرج ابوالحسن فتبسم فی وجهی من غیر معرفة بینی و بینه، قال: یا صالح ان الله تعالی قال فی سلیمان و سخرنا له الریح، تجری بأمره رخاء حیث اصاب و نبیک و اوصیاء نبیک اکرم علی الله تعالی من سلیمان، قال: و کانما انسل من قلبی الضلالة فترکت الوقف [55] . 12- عنه، باسناده عن الحسین بن محمد قال: لما حبس المتوکل أباالحسن و دفعه الی علی بن کرکر قال ابوالحسن علیه‌السلام: انا اکرم علی الله من ناقة صالح تمتعوا فی دارکم ثلاثة ایام وعد غیر مکذوب، قال: فلما کان من الغد أطلقه و أعتذر الیه، فلما کان فی الیوم الثالث وثب علیه باغر و تامش و معلون فقتلوه و اقعدوا المنتصر ولده خلیفته [56] . 13- عنه (رحمه الله) قال: فی روایة أبی‌سالم ان المتوکل امر الفتح بسبه فذکر الفتح له ذلک فقال له تمتعوا فی دارکم ثلاثة ایام الآیة فانهی ذلک الی المتوکل و الفتح فقال اقتله بعد ثلاثة ایام فلما کان الیوم الثالث قتل المتوکل و الفتح [57] . 14- عنه، باسناده عن الحسین بن الحسن الحسنی قال: حدثنی ابوالطیب المدینی، قال: کان المتوکل یقول: اعیانی أمر ابن‌الرضا فلا یشاربنی، فقیل له: فهذا أخوه موسی قصاف عزاف فأحضره و أشهره فان الخبر یسمع عن ابن‌الرضا و لا یفرق فی فعلهما. و أمر باحضاره و استقباله و أمر له بصلات و اقطاع و بنی له فیها من الخمارین و القینات. فلما وافی موسی تلقاه ابوالحسن فی قنطرة و صیف فسلم علیه ثم قال: ان هذا الرجل قد أحضرک لیهتک و یضع منک فلا تقر له انک شربت نبیذا قط و اتق الله یا اخی [ صفحه 42] ان ترتکب محظورا. فقال موسی: و انما دعانی لهذا فما حیلتی، قال: فلا تضع من قدرک و لا تعص ربک و لا تفعل ما یشینک، فما غرضه الا هتکک. فابی علیه موسی و کرر ابوالحسن علیه القول و الوعظ و هو مقیم علی خلافه. فلما رأی انه لا یجیب قال: اما ان الذی ترید الاجتماع معه علیه لا تجتمع علیه انت و هو ابدا. قال: فاقام ثلاث سنین یبکر کل یوم الی باب المتوکل و یروح فیقال له: قد سکر او قد شرب دواء حتی قتل المتوکل [58] . 15- قال ایضا: وجه المتوکل عتاب بن ابی‌عتاب الی المدینة یحمل علی بن محمد علیه‌السلام الی سر من رای و کانت الشیعة یتحدثون انه یعلم الغیب، فکان فی نفس عتاب من هذا شی‌ء فلما فصل من المدینة راه و قد لبس لبادة و السماء صاحیة فما کان اسرع من ان تغیمت و امطرت و قال عتاب هذا واحد. ثم لما وافی شط القاطول رآه مقلق القلب، فقال له: ما لک یا ابااحمد؟ فقال: قلبی مقلق بحوایج التمستها من أمیرالمؤمنین. قال له: فان حوائجک قد قضیت، فما کان باسرع من ان جائه البشارات بقضاء حوائجه. قال: الناس یقولون انک تعلم الغیب و قد تبینت من ذلک خلتین [59] . 16- عنه، قال: و فی کتاب البرهان عن الدهنی: انه لما ورد به سر من رای کان المتوکل برا به و وجه الیه یوما بسلة فیها تین، فأصاب الرسول المطر فدخل الی المسجد ثم شرهت نفسه الی التین ففتح السلة و أکل منها، فدخل و هو قائم یصلی. فقال له: ما قصتک فعرفه القصة. قال له: او ما علمت انه قد عرف خبرک و ما اکلت من هذا التین، فقامت علی الرسول القیامة و مضی مبادرا حتی اذا سمع صوت البرید ارتاع هو و من فی منزله بذلک الخبر [60] . 17- عنه، باسناده عن ابی الهلقام، و عبدالله بن جعفر الحمیری، و الصقر [ صفحه 43] الجبلی، و ابوشعیب الحناط، و علی بن مهزیار قالوا: کانت زینب الکذابة تزعم انها بنت علی بن ابی‌طالب فاحضرها المتوکل و قال: اذکری نسبک. فقالت: انا زینب بنت علی و انها کانت حملت الی الشام فوقعت الی بادیة من بنی‌کلب فاقامت بین ظهرانیهم. فقال لها المتوکل: ان زینب بنت علی قدیمة و انت شابة. فقالت: لحقتنی دعوة رسول الله صلی الله علیه و آله بان یرد شبانی فی کل خمسین سنة. فدعا المتوکل وجوه آل ابی‌طالب فقال: کیف یعلم کذبها؟ فقال الفتح: لا یخبرک بهذا الا ابن‌الرضا. فأمر باحضاره و سأله فقال علیه‌السلام: ان فی ولد علی علامة. قال: و ما هی قال: لا تعرض لهم السباع، فالقها الی السباع فان لم تعرض لها فهی صادقة. فقالت: یا امیرالمؤمنین الله الله فی، فانما اراد قتلی و رکبت الحمار و جعلت تنادی الا اننی زینب الکذابة. و فی روایة انه عرض علیها ذلک فامتنعت فطرحت للسباع فاکلتها قال: علی بن مهزیار: فقال علی بن الجهم: جرب هذا علی قائله فاجیعت السباع ثلاثة ایام، ثم دعی بالامام و اخرجت السباع فلما راته لاذت به و بصبصت باذنابها، فلم یلتفت الامام الیها و صعد السقف و جلس عند المتوکل، ثم نزل من عنده و السباع تلوذ به و تبصبص حتی خرج علیه‌السلام [61] . قال: کان شخوصه علیه‌السلام من المدینة الی سر من رأی سعایة عبدالله بن محمد الی المتوکل فکتب الامام الی المتوکل یحامل عبدالله و یکذبه لؤمه فیما سعی به فدعاه المتوکل باحسن کتاب و اجل خطاب و اوفر موعود و خرج معه یحیی بن هرثمة، ثم کان منه ما کان و اقام بسر من رای حتی مضی [62] . 18- عنه، باسناده عن ابی‌محمد الفحام، عن المنصوری، عن عمه، عن ابیه قال: قال یوما الامام علی بن محمد: یا اباموسی اخرجت الی سر من رای کرها و لو اخرجت عنها اخرجت کرها. قال: قلت: و لم یا سیدی؟ فقال: لطیب هوائها [ صفحه 44] و عذوبة مائها و قلة دائها، ثم قال: تخرب سر من رأی حتی یکون فیها خان وقفا للمارة و علامة خرابها تدارک العمارة فی مشهدی من بعدی دخلنا کارهین لها فلما الفناها خرجنا مکرهینا [63] . 19- روی الاربلی باسناده عن ابی‌الطیب یعقوب بن یاسر: کان یقول المتوکل و یحکم قد أعیانی أمر ابن‌الرضا و جهدت ان یشرب معی او ینادمنی فامتنع و جهدت ان اجد فرصة فی هذا المعنی فلم اجدها، فقال له بعض من حضر: ان لم تجد من ابن‌الرضا ما ترید من هذا الحال، فهذا أخوه موسی قصاف عزاف یأکل و یشرب یعشق و یتخالع، فأحضره و أشهره فان الخبر یشیع عن ابن‌الرضا بذلک؛ فلا یفرق الناس بینه و بین أخیه، و من عرفه اتهم أخاه بمثل فعاله. فقال: أکتبوا بأشخاصه مکرما، فأشخص مکرما و تقدم المتوکل أن یلقاه جمیع بنی‌هاشم و القواد و سایر الناس، و عمل علی أنه اذا رآه أقطعه قطیعة و بنی له فیها، و حول الیها الخمارین و القیان و تقدم بصلته و بره و أفرد له منزلا سریا یصلح أن یزوره هو فیه، فلما وافی موسی تلقاه أبوالحسن فی قنطرة وصیف و هو موضع یتلقی فیه القادمون، فسلم علیه و وفاه حقه. ثم قال له: ان هذا الرجل قد أحضرک لیهتکک و یضع منک فلا تقر له انک شربت نبیذا قط، و اتق الله یا أخی أن ترتکب محظورا، فقال له موسی: انما دعانی لهذا فما حیلتی؟ قال: فلا تضع من قدرک و لا تعص ربک و لا تفعل ما یشینک، فما غرضه الا هتکک، فأبی علیه موسی فکرر علیه أبوالحسن علیه‌السلام ألقول و الوعظ و هو مقیم علی خلافه. فلما رأی أنه لا یجیب قال له: أما ان المجلس الذی ترید الاجتماع معه علیه لا تجتمع علیه أنت و هو أبدا؛ فأقام موسی ثلاث سنین یبکر کل یوم الی باب المتوکل فیقال له: قد تشاغل الیوم فیروح، ثم یعود فیقال له: قد سکر؛ و یبکر فیقال له: انه [ صفحه 45] قد شرب دواء فما زال علی هذا ثلاث سنین حتی قتل المتوکل و لم یجتمع معه علی شراب [64] . 20- روی الشیخ رجب البرسی باسناده عن محمد بن الحسن الحضینی قال: حضر مجلس المتوکل مشعبذ هندی فلعب عنده بالحقق فأعجبه، فقال له المتوکل: یا هندی الساعة یحضر مجلسنا رجل شریف فاذا حضر فالعب عنده ما یخجله، قال: فلما حضر ابوالحسن المجلس لعب الهندی فلم یلتفت الیه، فقال له: یا شریف أما یعجبک لعبی، کانک جائع؟ ثم أشار الی صورة مدورة فی البساط علی شکل الرغیف و قال: یا رغیف مر الی هذا الشریف، فارتفعت الصورة فوضع ابوالحسن یده علی صورة سبع فی البساط و قال: قم فخذ هذا، فصارت السورة سبعا، فابتلع الهندی و عاد الی مکانه فی البساط، فسقط المتوکل لوجهه، و هرب من کان قائما [65] . 21- و روی أیضا عن محمد بن داوود القمی؛ و محمد الطلحی قال: حملنا مالا من خمس و نذور، و هدایا و جواهر، اجتمعت فی قم و بلادها، و خرجنا نرید بها سیدنا أباالحسن الهادی علیه‌السلام فجاءنا رسوله فی الطریق أن ارجعوا فلیس هذا وقت الوصول الینا، فرجعنا الی قم و احرزنا ما کان عندنا فجاءنا أمره بعد أیام ان قد انفذنا الیکم ابلا غبراء فاحملوا علیها ما عندکم، و خلوا سبیلها فحملناها و اودعناها لله، فلما کان من قابل قدمنا علیه، قال: انظروا الی ما حملتم الینا، فنظرنا فاذا المنایح کما هی [66] . 22- المجلسی، عن عیون المعجزات: روی أن بریحة العباسی کتب الی المتوکل: ان کان لک فی الحرمین حاجة فأخرج علی بن محمد منها فانه قد دعا الناس الی نفسه و اتبعه خلق کثیر، ثم کتب الیه بهذا المعنی زوجة المتوکل فنفذ یحیی بن هرثمة و کتب [ صفحه 46] معه الی أبی‌الحسن علیه‌السلام کتابا جیدا یعرفه أنه قد اشتاق الیه و سأله القدوم علیه و أمر یحیی بالمسیر الیه و کتب الی بریحة یعرفه ذلک. فقدم یحیی المدینة، و بدأ ببریحة، و أوصل الکتاب الیه ثم رکبا جمیعا الی أبی‌الحسن علیه‌السلام و أوصلا الیه کتاب المتوکل فاستأجلها ثلاثة أیام، فلما کان بعد ثلاثة عادا الی داره فوجدا الدواب مسرجة و الأثقال مشدودة، قد فرغ منها فخرج صلوات الله علیه متوجها الی العراق و معه یحیی بن هرثمة. و روی أنه لما کان فی یوم الفطر فی السنة التی قتل فیها المتوکل أمر المتوکل بنی‌هاشم بالترجل و المشی بین یدیه، و انما أراد بذلک أن یترجل أبوالحسن علیه‌السلام. فترجل بنوهاشم و ترجل أبوالحسن علیه‌السلام و اتکأ علی رجل من موالیه فأقبل علیه الهاشمیون و قالوا: یا سیدنا ما فی هذا العالم أحد یستجاب دعاؤه و یکفینا الله به تعزز هذا، قال لهم أبوالحسن علیه‌السلام: فی هذا العالم من قلامة ظفره أکرم علی الله من ناقة ثمود لما عقرت الناقة صاح الفصیل الی الله تعالی فقال الله سبحانه: تمتعوا فی دارکم ثلاثة أیام ذلک وعد غیر مکذوب» فقتل المتوکل یوم الثالث [67] . 23- عنه، عن کتاب الاستدراک: عن ابن‌قولویه باسناده الی محمد بن العلا السراج قال: أخبرنی البحتری قال: کنت بمنبج بحضرة المتوکل، اذ دخل علیه رجل من أولاد محمد بن الحنفیة، حلو العینین، حسن الثیاب، قد قرف عنده بشی‌ء فوقف بین یدیه و المتوکل مقبل علی الفتح یحدثه. فلما طال وقوف الفتی بین یدیه و هو لا ینظر الیه قال له: یا أمیرالمؤمنین ان کنت أحضرتنی لتأدیبی فقد أسأت الأدب، و ان کنت قد أحضرتنی لیعرف من بحضرتک من بحضرتک من أوباش الناس استهانتک بأهلی فقد عرفوا. فقال له المتوکل: و الله یا حنفی لولا ما یثنینی علیک من أوصال الرحم و یعطفنی [ صفحه 47] علیک من مواقع الحلم لانتزعت لسانک بیدی، و لفرقت بین رأسک و جسدک و لو کان بمکانک محمد أبوک، قال: ثم التفت الی الفتح فقال: أما تری ما نلقاه من آل أبی‌طالب؟ اما حسنی یجذب الی نفسه تاج عز نقله الله الینا قبله، أو حسینی یسعی فی نقض ما أنزل الله الینا قبله، أو حنفی یدل بجهله أسیافنا علی سفک دمه. فقال له الفتی: و أی حلم ترکته لک الخمور و ادمانها؟ أم العیدان و فتیانها و متی عطفک الرحم علی أهلی و قد ابتززتهم فدکا ارثهم من رسول الله صلی الله علیه و آله فورثها أبوحرملة، و أما ذکرک محمدا أبی فقد طفقت تضع عن عز رفعه الله و رسوله، و تطاول شرفا تقصر عنه و لا تطوله، فأنت کما قال الشاعر: فغض الطرف انک من نمیر فلا کعبا بلغت و لا کلابا ثم ها أنت تشکولی عجلک هذا ما تلقاه من الحسنی و الحسینی، و الحنفی فلبئس المولی و لبئس العشیر. ثم مد رجلیه ثم قال: هاتان رجلای لقیدک، و هذه عنقی لسیفک، فبوء باثمی و تحمل ظلمی فلیس هذا أول مکروه أوقعته أنت و سلفک بهم، یقول الله تعالی «قل لا أسألکم علیه أجرا الا المودة فی القربی» فوالله ما أجبت رسول الله صلی الله و آله عن مسألته و لقد عطفت بالمودة علی غیر قرابته، فعما قلیل ترد الحوض، فیذودک أبی و یمنعک جدی صلوات الله علیهما. قال: فبکی المتوکل ثم قام فدخل الی قصر جواریه، فلما کان من الغد أحضره و أحسن جائزته و خلی سبیله [68] . 24- عنه، عن الکتاب المذکور باسناده أن المتوکل قیل له: ان أباالحسن یعنی علی بن محمد بن علی الرضا علیهم‌السلام یفسر قول الله عزوجل «یوم یعض الظالم علی یدیه» الآیتین فی الأول و الثانی، قال: فکیف الوجه فی أمره؟ قالوا: تجمع له الناس و تسأله بحضرتهم فان فسرها بهذا کفاک الحاضرون أمره و ان فسرها بخلاف ذلک [ صفحه 48] افتضح عند أصحابه، قال: فوجه الی القضاة و بنی‌هاشم و الأولیاء و سئل علیه‌السلام فقال: هذان رجلان کنی عنهما، و من بالستر علیهما أفیحب أمیرالمؤمنین أن یکشف ما ستره الله؟ فقال: لا احب [69] . 25- قال المسعودی: حدثنا ابن‌الأزهر، قال: حدثنی القاسم بن عباد، قال: حدثنی یحیی بن هرثمة، قال: وجهنی المتوکل الی المدینة لاشخاص علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر لشی‌ء بلغه عنه، فلما صرت الیها ضج أهلها و عجوا ضجیجا و عجیجا ما سمعت مثله، فجعلت أسکنهم و أحلف لهم أنی لم أومر فیه بمکروه، و فتشت بیته، فلم أجد فیه الا مصحفا و دعاء، و ما أشبه ذلک، فأشخصته و تولیت خدمته و حسنت عشرته. فبینا أنا ]نائم[ یوما من الأیام، و السماء صاحیة، و الشمس طالعة؛ اذ رکب و علیه ممطر، و قد عقد ذنب دابته فعجبت من فعله، فلم یکن بعد ذلک الا هنیهة حتی جاءت سحابة فأرخت عز الیها، و نالنا من المطر أمر عظیم جدا، فالتفت الی، و قال: أنا أعلم أنک أنکرت ما رأیت، و توهمت أنی علمت من الأمر ما لا تعلمه، و لیس ذلک کما ظننت، و لکن نشأت بالبادیة. فأنا أعرف الریاح التی یکون فی عقبها المطر، فلما أصبحت هبت ریح لا تخل و شممت منها رائحة المطر، فتأهبت لذلک، فلما قدمت مدینة السلام بدأت باسحاق ابن‌ابراهیم الطاهری - و کان علی بغداد - فقال لی: یا یحیی، ان هذا الرجل قد ولده رسول الله صلی الله علیه و سلم، و المتوکل من تعلم، و ان حرضته علی قتله کان رسول الله صلی الله علیه و سلم خصمک. فقلت: و الله ما وقفت له الا علی کل أمر جمیل؛ فصرت الی سامرا، فبدأت بوصیف الترکی، و کنت من أصحابه، فقال: و الله لئن سقطت من رأس هذا الرجل شعرة لا یکون المطالب بها غیری، فعجبت من قولهما، و عرفت المتوکل ما وقفت [ صفحه 49] علیه، و ما سمعته من الثناء علیه، فأحسن جائزته، و أظهر بره و تکرمته [70] . 26- عنه، قال: کتب بریحة العباسی صاحب الصلاة بالحرمین الی المتوکل: ان کان لک فی الحرمین حاجة فأخرج علی بن محمد منهما فانه قد دعا الی نفسه و اتبعه خلق کثیر و تابع بریحة الکتب فی هذا المعنی، فوجه المتوکل بیحیی بن هرثمة و کتب معه الی ابی‌الحسن کتابا جمیلا یعرفه أنه قد اشتاقه و یسأله القدوم علیه و أمر یحیی بالمسیر معه کما یحب و کتب الی بریحة یعرفه ذلک. فقدم یحیی بن هرثمة المدینة فأوصل الکتاب الی بریحة و رکبا جمیعا الی أبی‌الحسن فأوصلا الیه کتاب المتوکل فاستأجلهما ثلاثا، فلما کان بعد ثلاث عاد الی داره فوجد الدواب مسرجة و الأثقال مشدودة قد فرغ منها و خرج متوجها نحو العراق و اتبعه بریحة مشیعا. فلما صار فی بعض الطریق قال له بریحة: قد علمت وقوفک علی أنی کنت السبب فی حملک و علی حلف بایمان مغلظة، لئن شکوتنی الی أمیرالمؤمنین أو الی احد من خاصته و ابنائه لأجمرن نخلک و لأقتلن موالیک و لأعورن عیون ضیعتک و لأفعلن و لأصنعن. فالتفت الیه ابوالحسن فقال له: ان اقرب عرضی ایاک علی الله البارحة و ما کنت لأعرضنک علیه، ثم لأشکونک الی غیره من خلقه قال فانکب علیه بریحة و ضرع الیه و استعفاه فقال له: قد عفوت عنک [71] . 27- عنه، قال: و روی عن یحیی بن هرثمة قال: رأیت من دلائل ابی‌الحسن الأعاجیب فی طریقنا منها، انا نزلنا منزلا لا ماء فیه، فأشفینا دوابنا و جمالنا من العطش علی التلف و کان معنا جماعة و قوم قد تبعونا من أهل المدینة، فقال ابوالحسن: کأنی اعرف علی أمیال موضع ماء. فقلنا له: ان نشطت و تفضلت عدلت بنا الیه و کنا معک فعدل بنا عن الطریق. فسرنا نحو ستة امیال فأشرفنا علی واد کأنه زهو الریاض فیه عیون و أشجار و زروع [ صفحه 50] و لیس فیها زراع و لا فلاح و لا احد من الناس، فنزلنا و شربنا و سقینا دوابنا و اقمنا الی بعد العصر، ثم تزودنا و ارتوینا و ما معنا من القرب و رحنا راحلین فلم نبعد أن عطشت. و کان لی مع بعض غلمانی کوز فضة یشده فی منطقته و قد استسقیته فلجلج لسانه بالکلام و نظرت فاذا هو قد أنسی الکوز فی المنزل الذی کنا فیه فرجعت اضرب بالسوط علی فرسی لی جواد سریع واغد السیر حتی اشرفت علی الوادی، فرأیته جدبا یابسا قاعا محلا لا ماء و لا زرع و لا خضرة و رأیت موضع رحالنا و رؤث دوابنا و بعر الجمال و مناخاتهم و الکوز موضوع فی موضعه الذی ترکه الغلام فأخذته و انصرفت و لم اعرفه شیئا من الخبر. فلما قربت من القطر و العسکر و جدته علیه‌السلام ینتظرنی فتبسم و لم یقل لی شیئا و لا قلت له سوی ما سأل من وجود الکوز، فأعلمته انی وجدته. قال یحیی: و خرج فی یوم صائف آخر و نحن فی ضحو و شمس حامیة تحرق فرکب من مضربه و علیه ممطر و ذنب دابته معقود و تحته لبد طویل. فجعل کل من فی العسکر و اهل القافلة یضحکون و یقولون هذا الحجازی لیس یعرف الری فسرنا أمیالا حتی ارتفعت سحابة من ناحیة القبلة و اظلمت و اضلتنا بسرعة و اتی من المطر الهاطل کأفواه القرب فکدنا نتلف و غرقنا حتی جری الماء من ثیابنا الی ابداننا و امتلأت خفافنا و کان أسرع و أعجل من ان یمکن ان نحط و نخرج اللبابید، فصرنا شهرة و ما زال علیه‌السلام یتبسم تبسما ظاهرا تعجبا من أمرنا. قال یحیی: و صارت الیه فی بعض المنازل امرأة معها ابن لها أرمد العین و لم تزل تستذل و تقول معکم رجل علوی دلونی علیه حتی یرقی عین ابنی هذا. فدللناها علیه، ففتح عین الصبی حتی رأیتها و لم اشکلت انها ذاهبة فوضع یده علیها لحظة یحرک شفتیه ثم نحاها فاذا عین الغلام مفتوحة صحیحة ما بها علة [72] . [ صفحه 51] 28- عنه، قال: قدم به علیه‌السلام بغداد و خرج اسحاق بن ابراهیم و جملة القواد فتلقوه، فحدث ابوعبدالله محمد بن احمد الحلبی القاضی قال: حدثنی الخضر بن البزاز و کان شیخا مستورا ثقة یقبله القضاة و الناس قال: رأیت فی المنام کأنی علی شاطی‌ء الدجلة بمدینة السلام فی رحبة الجسر و الناس مجتمعون خلق کثیر یزحم بعضهم بعضا و هم یقولون قد أقبل بیت الله الحرام. فبینا نحن کذلک اذ رأیت البیت بما علیه من الستار و الدیباج و القباطی، قد أقبل مارا علی الارض یسیر حتی عبر الجسر من الجانب الغربی الی الجانب الشرقی و الناس یطوفون به و بین یدیه حتی دار خزیمة و هی التی آخر من ملکها بعد عبیدالله بن عبدالله ابن‌طاهر القمی و ابوبکر المفتی ابن اخت اسماعیل بن بلبل بدر الکبیر الطولوی المعروف بالحمامی فانه أقطعها. فلما کان بعد أیام خرجت فی حاجة انتهیت الی الجسر فرأیت الناس مجتمعین و هم یقولون: قدم ابن‌الرضا من المدینة فرأیته قد عبر من الجسر علی شهری تحته کبیر یسیر علیه المسیر رفیقا و الناس بین یدیه و خلفه و جاء حتی دخل دار خزیمة بن حازم فعلمت أنه تأویل الرؤیا التی رأیتها. ثم خرج الی سر من رأی فتلقاه جملة اصحاب المتوکل حیت دخل الیهم فأعظمه و اکرمه و شهد له، ثم انصرف عنه الی دار اعدت له و أقام بسر من رأی [73] . 29- عنه، قال: قد کان سعی بأبی‌الحسن علی بن محمد الی المتوکل، و قیل له: ان فی منزله سلاحا و کتبا و غیرها من شیعته، فوجه الیه لیلا من الأتراک و غیرهم من هجم علیه فی منزله علی غفلة ممن فی داره، فوجده فی بیت وحده مغلق علیه مدرعة من شعر، و لا بساط فی البیت الا الرمل و الحصی، و علی رأسه ملحفة من الصوف متوجها الی ربه یترنم بآیات من القرآن فی الوعد و الوعید. فأخذ علی ما وجد علیه، و حمل الی المتوکل فی جوف اللیل، فمثل بین یدیه [ صفحه 52] و المتوکل یشرب و فی یده کأس، فلما رآه أعظمه و أجلسه الی جنبه، و لم یکن فی منزله شی‌ء ما قیل فیه، و لا حالة یتعلل علیه بها، فناوله المتوکل الکأس الذی فی یده، فقال: یا أمیرالمؤمنین، ما خامر لحمی و دمی قط، فأعفنی منه، فعافاه، و قال: أنشدنی ]شعرا أستحسنه، فقال: انی لقلیل الروایة للأشعار، فقال: لابد أن تنشدنی[ فأنشده: باتوا علی قلل الأجبال تحرسهم غلب الرجال فما أغنتهم القلل و استنزلوا بعد عز عن معاقلهم فأودعوا حفرا، یا بئس ما نزلوا ناداهم صارخ من بعد ما قبروا أین الأسرة و التیجان و الحلل؟ أین الوجوه التی کانت منعمة من دونها تضرب الأستار و الکلل؟ فأفصح القبر عنهم حین سائلهم تلک الوجوه علیها الدود یقتتل قد طالما أکلوا دهرا و ما شربوا فأصبحوا بعد طول الأکل قد اکلوا و طالما عمروا دورا لتحصنهم ففارقوا الدور و الأهلین و انتقلوا و طالما کنزوا الأموال و ادخروا فخلفوها علی الأعداء و ارتحلوا أضحت منازلهم قفرا معطلة و ساکنوها الی الأجداث قد رحلوا قال: فأشفق کل من حضر علی علی، و ظن أن بادرة تبدر منه الیه، قال: و الله لقد بکی المتوکل بکاء طویلا حتی بلت دموعه لحیته، و بکی من حضره، ثم أمر برفع الشراب، ثم قال له: یا أباالحسن، أعلیک دین؟ قال: نعم أربعة آلاف دینار، فأمر بدفعها الیه، ورده الی منزله من ساعته مکرما [74] . 30- قال ابن‌الجوزی: قال علماء السیر: و انما اشخصه المتوکل من مدینة رسول الله الی بغداد لأن المتوکل کان یبغض علیا و ذریته فبلغه مقام علی بالمدینة و میل الناس الیه فخاف منه فدعی یحیی بن هرثمة و قال: اذهب الی المدینة و انظر فی حاله و أشخصه الینا. [ صفحه 53] قال یحیی: فذهبت الی المدینة فلما دخلتها ضج أهلها ضجیجا عظیما ما سمع الناس بمثله خوفا علی علی و قامت الدنیا علی ساق لأنه کان محسنا الیهم ملازما للمسجد لم یکن عنده میل الی الدنیا. قال یحیی: فجعلت اسکنهم و أحلف لهم انی لم اؤمر فیه بمکروه و انه لا بأس علیه، ثم فتشت منزله فلم أجد فیه الا مصاحف و ادعیة و کتب العلم فعظم فی عینی و تولیت خدمته بنفسی و احسنت عشرته. فلما قدمت به بغداد بدأت باسحاق بن ابراهیم الطاهری و کان والیا علی بغداد، فقال لی: یا یحیی ان هذا الرجل قد ولده رسول الله و المتوکل من تعلم فان حرضته علیه قتله و کان رسول الله خصمک یوم القیامة، فقلت له: و الله ما وقعت منه الا علی کل أمر جمیل. ثم صرت به الی سر من رأی فبدأت بوصیف الترکی فاخبرته بوصوله، فقال: و الله لئن سقط منه شعرة لا یطالب بها سواک. قال: فعجبت کیف وافق قوله قول اسحاق، فلما دخلت علی المتوکل سألنی عنه فأخبرته بحسن سیرته و سلامة طریقه و ورعه و زهادته و انی فتشت داره فلم اجد فیها غیر المصاحف و کتب العلم و ان أهل المدینة خافوا علیه فأکرمه المتوکل و أحسن جایزته و أجزل بره و أنزله معه سر من رأی [75] . 31- عنه، قال: قال یحیی بن هرثمة: فاتفق مرض المتوکل بعد ذلک بمدة فنذر ان عوفی لیتصدقن بدراهم کثیرة فعوفی فسأل الفقهاء عن ذلک فلم یجد عندهم فرجا فبعث الی علی فسأله. فقال: یتصدق بثلاثة و ثمانین دینارا. فقال المتوکل: من أین لک هذا؟ فقال من قوله تعالی: «لقد نصرکم الله فی مواطن کثیرة و یوم حنین». و المواطن الکثیرة هی هذه، و ذلک لأن النبی صلی الله علیه و آله غزی سبعا و عشرین غزاة و بعث خمسا و ستین سریة و آخر غزواته یوم حنین. فعجب المتوکل و الفقهاء من هذا الجواب و بعث الیه بمال کثیر. فقال علی هذا الواجب فتصدق أنت [ صفحه 54] بما أحببت. [76] . 32- عنه، قال: و حکی ان سبب شخوص أبی‌الحسن علی بن محمد من المدینة الی سر من رأی ان عبدالله بن محمد کان ینوب عن الخلیفة المتوکل الحرب و الصلاة بالمدینة الشریفة، فسعی بأبی الحسن الی المتوکل و کان یقصده بالأذی، فبلغ أبوالحسن سعایته فکتب الی المتوکل یذکر تحامل عبدالله بن محمد علیه و قصده له بالأذی. فتقدم المتوکل بالکتابة الیه و أجابه عن کتابه و جعل یعتذر الیه فیه و یلین له القول و دعاه فیه الی الحضور الیه علی جمیل من القول و الفعل و کانت صورة الکتاب الذی کتبه الیه المتوکل بسم الله الرحمن الرحیم اما بعد ان امیرالمؤمنین عارف بقدرک راع لقرابتک [77] . (الی آخر الحدیث الذی رویناه عن الارشاد و مر تحت الرقم 4). [ صفحه 55]

1- قال الکلینی: مضی لأربع بقین من جمادی الآخرة سنة أربع و خمسین و مائتین. و روی أنه قبض علیه‌السلام فی رجب سنة أربع و خمسین و مائتین و له أحد و أربعون سنة و ستة أشهر. و أربعون سنة علی المولد الآخر الذی روی، و کان المتوکل أشخصه مع یحیی بن هرثمة بن أعین من المدینة الی سر من رأی، فتوفی بها علیه‌السلام و دفن فی داره [78] . 2- قال الشیخ ابوعبدالله المفید (قدس سره): و توفی بسر من رأی فی رجب سنة أربع و خمسین و مائتین، و له یومئذ احدی و اربعون سنة و اشهر، و کان المتوکل قد أشخصه مع یحیی بن هرثمة بن أعین الی سر من رأی، فاقام بها حتی مضی سبیله [79] . 3- قال الشیخ ابوجعفر الطوسی (رحمه الله): و قبض بسر من رأی فی رجب سنة أربع و خمسین و مائتین، و له یومئذ احدی و اربعون سنة و سبعة اشهر، و قبره بسر من رأی فی داره بها [80] . 4- قال الشیخ امین الاسلام لطبرسی: قبض بسر من رأی فی رجب سنة أربع و خمسین و مائتین و له یومئذ أحد و أربعون سنة و أشهر و کان المتوکل قد أشخصه مع یحیی ابن‌هرثمة بن أعین من المدینة الی سر من رأی فأقام بها حتی مضی لسبیله و کانت مدة [ صفحه 56] امامته ثلاثا و ثلاثین سنة [81] . 5- قال الفتال النیسابوری: توفی بسر من رأی لثلاث لیال خلون من رجب، نصف النهار سنة أربع و خمسین و مائتین و له یومئذ احدی و أربعون سنة و سبعة أشهر، و کانت مدة امامته ثلاثا و ثلاثین سنة و کانت مدة مقامه بسر من رأی الی قبض علیه‌السلام عشرین سنة و أشهر [82] . 6- قال محمد بن علی بن شهر آشوب: قبض بسر من رای فی الثالث من رجب سنة اربع و خمسین و مائتین و قیل: یوم الاثنین لثلاث لیال بقین من جمادی الاخرة نصف النهار و لیس عنده الا ابنه ابومحمد و له یومئذ أربعون سنة و قیل: احد و اربعون و سبعة أشهر فاقام مع ابیه ست سنین و خمسة أشهر و بعده مدة امامته ثلاثا و ثلاثین سنة و یقال: و تسعة اشهر و مدة مقامه بسر من رأی عشرون سنة و توفی فیها و قبره فی داره، و کان فی سنی امامته بقیة ملک المعتصم ثم الواثق و المتوکل و المنتصر و المستعین و المعتز و فی آخر ملک المعتمد و استشهد مسموما و قال: ابن‌بابویه و سمه المعتمد [83] . 7- قال الاربلی: قال الحافظ عبدالعزیز بن الاخضر الجنابذی (رحمه الله): أبوالحسن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی ابن أبی‌طالب علیهم‌السلام مولده سنة أربع عشرة و مائتین، و مات سنة أربع و خمسین و مائتین، فکان عمره أربعین سنة، قبره بسر من رأی، دفن بها فی زمن المنتصر، یلقب بالهادی و أمه سمانة و یقال: انه ولد بالمدینة للنصف من ذی الحجة سنة اثنتی عشرة و مائتین، و قبض بسر من رأی فی رجب سنة أربع و خمسین و مائتین، و له یومئذ احدی و أربعون سنة و ستة أشهر و قبره بسر من رأی فی داره [84] . 8- قال الطبری فی حوادث سنة 254: و فیها مات علی بن محمد بن علی بن موسی الرضا یوم الاثنین لأربع بقین من جمادی الآخرة و صلی علیه أبوأحمد بن المتوکل [ صفحه 57] فی الشارع المنسوب الی أبی‌أحمد و دفن فی داره [85] . 9- قال المسعودی: و کانت وفاة أبی‌الحسن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جفعر بن محمد فی خلافة المعتز بالله. و ذلک فی یوم الاثنین، لأربع بقین من جمادی الآخرة سنة أربع و خمسین و مائتین، و هو ابن أربعین سنة، و قیل: ابن اثنتین و أربعین سنة، و قیل: أکثر من ذلک، و سمع فی جنازته جاریة تقول: ماذا لقینا فی یوم الأثنین قدیما و حدیثا؟ و صلی علیه أحمد بن المتوکل علی الله، فی شارع أبی‌أحمد، و فی داره بسامرا، و دفن هناک [86] . 10- عنه، قال: و حدثنی محمد بن الفرج بمدینة جرجان فی المحلة المعروفة ببئر أبی‌عنان، قال: حدثنی أبودعامة، قال: أتیت علی بن محمد بن علی بن موسی عائدا فی علته التی کانت وفاته منها فی هذه السنة، فلما هممت بالانصراف قال لی: یا أبادعامة قد وجب حقک، أفلا أحدثک بحدیث تسربه؟ قال: فقلت له: ما أحوجنی الی ذلک یابن رسول الله. قال: حدثنی أبی‌محمد بن علی، قال: حدثنی أبی‌علی بن موسی، قال: حدثنی أبی‌موسی بن جعفر، قال: حدثنی أبی‌جعفر بن محمد قال: حدثنی أبی‌محمد ابن‌علی، قال: حدثنی أبی‌علی بن الحسین، قال: حدثنی أبی‌الحسین بن علی، قال: حدثنی أبی علی بن أبی‌طالب، رضی الله عنهم! قال: قال رسول الله صلی الله علیه و سلم «اکتب یا علی» قال: قال: قلت: و ما أکتب؟ قال لی: «اکتب بسم الله الرحمن الرحیم، الایمان ما و قرته القلوب، و صدقته الأعمال، و الاسلام ما جری به اللسان، و حلت به المناکحة» قال أبودعامة: فقلت: یابن رسول الله، ما أدری و الله أیهما أحسن: الحدیث أم الاسناد؟ فقال: انها لصحیفة بخط علی بن أبی‌طالب باملاء رسول الله صلی الله علیه و سلم نتوارثها صاغرا عن کابر [87] . [ صفحه 58] 11- قال الخطیب: علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی‌طالب، أبوالحسن الهاشمی أشخصه جعفر المتوکل علی الله من مدینة رسول الله صلی الله علیه و سلم الی بغداد، ثم الی سر من رأی، فقدمها و أقام بها عشرین سنة و تسعة أشهر الی أن توفی و دفن بها فی أیام المعتز بالله، و هو أحد من یعتقد الشیعة و الامامیة فیه و یعرف بابی‌الحسن العسکری [88] . 12- عنه، قال: أخبرنی الازهری أخبرنا احمد بن ابراهیم بن محمد بن عرفة قال: و فی هذه السنة - یعنی سنة أربع و خمسین و مائتین - توفی علی بن محمد بن علی ابن‌موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی‌طالب بسر من رأی فی داره التی ابتاعها من دلیل بن یعقوب النصرانی. أخبرنی التنوخی أخبرنی الحسن بن الحسین النعالی. أخبرنا احمد بن عبدالله الذارع حدثنا حرب بن محمد حدثنا الحسین بن محمد العمی البصری. و حدثنا أبوسعید الازدی سهل بن زیاد. قال: ولد أبوالحسن العسکری - علی بن محمد - فی رجب سنة مائتین و أربع عشرة من الهجرة، و قضی فی یوم الاثنین لخمس لیال بقین من جمادی الآخرة سنة مائتین و أربع و خمسین من الهجرة [89] . 13- قال ابن‌الاثیر فی حوادث سنة أربع و خمسین و مائتین: و فیها فی جمادی الآخرة توفی علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد ابن علی بن الحسین بن علی بن أبی‌طالب، علیه‌السلام، بسامرا، و هو أحد من یعتقد الامامیة امامته، و صلی علیه أبوأحمد بن المتوکل، و کان مولده سنة اثنتی عشرة و مائتین [90] . 14- قال زین‌الدین عمر بن الوردی فی حوادث سنة اربع و خمسین و مائتین: [ صفحه 59] و فیها فی جمادی الآخرة لخمس بقین توفی بسر من رأی علی الملقب بالزکی و بالهادی و بالتقی أحد الأئمة الاثنی عشر علی رأی الامامیة و هو ابن‌الجواد، کان قد سعی به الی المتوکل أن عنده کتبا و سلاحا، فأرسل الیه الأتراک لیلا علی غفلة فوجدوه فی بیت مغلق و علیه مدرعة شعر مستقبل القبلة یترنم بآیات فی الوعد و الوعید لیس بینه و بین الأرض بساط الا الرمل و الحصی، فحمل علی هیئته الی المتوکل [91] . (الی آخر الحدیث الذی مر فی الباب الخامس تحت الرقم 29). 15- قال ابومحمد عبدالله بن اسعد الیافعی فی حوادث سنة أربع و خمسین و مائتین: فیها توفی العسکری ابوالحسن علی الهادی بن محمد الجواد بن علی الرضا بن موسی الکاظم بن جعفر الصادق العلوی الحسینی، عاش اربعین سنة و کان متعبدا فقیها اماما استفتاه المتوکل مرة و وصله بأربعة آلاف درهم و هو أحد الاثنی عشر الذین تعتقد الشیعة الغلاة عصمتهم و کان قد سعی به الی المتوکل و قیل له ان فی منزله سلاحا و کتبا و اوهموه انه یطلب الخلافة. فوجه من هجم علیه و علی منزله فوجدوه وحده فی بیت مغلق و علیه مدرعة من شعر و علی رأسه ملحفة من صوف و هو مستقبل القبلة لیس بینه و بین الأرض بساط الا الرمل و الحصی و هو یترنم بآیات من القرآن فی الوعد و الوعید فحمل الیه علی الصفة المذکورة. فلما رآه عظمه و اجلسه الی جنبه و کان المتوکل یشرب و فی یده کاس فناوله الکاس الذی فی یده، فقال: یا أمیرالمؤمنین ما خامر لحمی و عظمی قط فاعفنی عنه فعفاه، و قال له: انشدنی شعرا استحسنه، فقال:انی لقلیل الروایة للشعر، قال: لابد ان تنشدنی فانشده: باتوا علی قلل الاجبال تحرسهم غلب الرجال فلم ینفعهم القلل [ صفحه 60] و استنزلوا بعد اغراض معاقلهم فاودعوا حفرا یا بئس ما نزلوا ناداهم صارخ من بعد ما قبروا این الاسرة و التیجان و الحلل این الوجوه التی کانت منعمة من دونها تضرب الاستار و الکلل فافصح القبر عنهم حین سایلهم تلک الوجوه علیها الدود تقتتل قال: فاشفق من حضر علی العسکری و ظنوا ان بادرة تبدر الیه، فبکی المتوکل بکاء طویلا حتی بلت دموعه لحیته و بکی من حضره، ثم أمر برفع الشراب و قال: یا اباالحسن أعلیک دین؟ قال: نعم اربعة آلاف دینار، فأمر بدفعها الیه ورده الی منزله مکرما، و کانت ولادته فی ثالث عشر رجب. و قیل: فی یوم عرفة سنة اربع و قیل: ثلاث عشرة و مائتین. و قیل له: العسکری لأنه لما کثرت السعایة فی حقه عند المتوکل أحضره من المدینة و کان مولده بها و أقره بسر من رأی و هی تدعی بالعسکر لان المعتصم لما بناها انتقل الیها بعسکره، فقیل له: العسکر، ثم نسب ابوالحسن المذکور الیها لانه اقام بها عشرین سنة و اشهرا. و توفی بها و دفن فی داره رحمة الله علیه [92] . 16- قال ابوالفلاح ابن‌العماد الحنبلی فی حوادث سنة أربع و خمسین و مائتین: و فیها أبوالحسن علی بن الجواد محمد بن الرضا علی بن الکاظم موسی بن جعفر الصادق العلوی الحسینی المعروف بالهادی، کان فقیها اماما متبعدا و هو أحد الائمة الاثنی عشر الذین تعتقد غلاة الشیعة عصمتهم کالانبیاء، سعی به الی المتوکل و قیل له: ان فی بیته سلاحا وعدة و یرید القیام، فأمر من هجم علیه منزله فوجده فی بیت مغلق و علیه مدرعة من شعر یصلی لیس بینه و بین الارض فراش و هو یترنم بآیات من القرآن فی الوعد و الوعید. فحمل الیه و وصف له حاله فلما رآه عظمه و أجلسه الی جنبه و ناوله شرابا، فقال: ما خامر لحمی و لا دمی، فاعفنی منه، فاعفاه و قال لی: انشدنی شعرا فأنشده ابیاتا [ صفحه 61] ابکاه بها فأمر له باربعة آلاف دینار ورده مکرما و انما قیل العسکری لأنه سعی به الی المتوکل أحضره من المدینة و هی مولده و أقره بمدینة العسکر و هی سر من رأی سمیت بالعسکر لأن المعتصم حین بناها انتقل الیها بعسکره فسمیت بذلک و أقام بها صاحب الترجمة عشرین سنة فنسب الیها [93] . 17- قال علی بن الحسین المسعودی: و اعتل ابوالحسن علته التی مضی فیها فی سنة اربع و خمسین و مائتین فأحضر أبامحمد ابنه فسلم الیه النور و الحکمة و مواریث الانبیاء و السلاح و أوصی الیه و مضی، و سنه أربعون سنة، و کان مولده فی رجب سنة أربع عشرة و مائتین من الهجرة، فأقام مع أبیه نحو سبع سنین و أقام منفردا بالامامة ثلاث و ثلاثین سنة و شهورا. حدثنا جماعة کل واحد منهم یحکی أنه دخل الدار و قد اجتمع فیها جملة بنی‌هاشم من الطالبیین و العباسیین و اجتمع خلق من الشیعة و لم یظهر عندهم أمر أبی‌محمد و لا عرف خبرهم الا الثقات الذین نص أبوالحسن عندهم علیه، فحکموا أنهم کانوا فی مصیبة و حیرة فهم فی ذلک اذ خرج من الدار الداخلة خادم فصاح بخادم آخر: یاریاش خذ هذه الرقعة و امض بها الی دار أمیرالمؤمنین و ادفعها الی فلان و قل له هذه رقعة الحسن بن علی فاستشرف الناس لذلک. ثم فتح من صدر الرواق باب و خرج خادم أسود، ثم خرج بعده أبومحمد حاسرا مکشوف الرأس مشقوق الثیاب و علیه مبطنة بیضاء و کان وجهه وجه أبیه لا یخطی‌ء منه شیئا و کان فی الدار أولاد المتوکل و بعضهم ولاة العهود، فلم یبق أحد الا قام علی رجلیه و وثب الیه ابومحمد الموفق فقصده ابومحمد علیه‌السلام فعانقه. ثم قال له: مرحبا بابن العم و جلس بین بابی الرواق و الناس کلهم بین یدیه و کانت الدار کالسوق بالأحادیث فلما خرج و جلس أمسک الناس، فما کنا نسمع شیئا الا العطسة و السعلة و خرجت جاریة تندب اباالحسن، فقال ابومحمد: ما ها هنا [ صفحه 62] من یکفی مؤنة هذه الجاهلة فبادر الشیعة الیها فدخلت الدار. ثم خرج خادم فوقف بحذاء أبی‌محمد فنهض و اخرجت الجنازة و خرج یمشی حتی اخرج بها الی الشارع الذی بأزاء دار موسی بن بغا و قد کان ابومحمد قبل أن یخرج الی الناس و صلی علیه لما اخرج المعتمد، ثم دفن فی دار من دوره و اشتد الحر علی أبی‌محمد و ضغطه الناس فی طریقه و منصرفه من الشارع بعد الصلاة علیه. فصار فی طریقه الی دکان البقال رآه مرشوشا فسلم و استأذنه فی الجلوس، فأذن له و جلس و وقف الناس حوله، فبینا نحن کذلک اذ أتاه شاب حسن الوجه نظیف الکسوة علی بغلة شهباء علی سرج ببرذون أبیض قد نزل عنه فسأله أن یرکب. فرکب حتی أتی الدار و نزل و خرج فی تلک العشیة الی الناس ما کان یحزم عن أبی‌الحسن حتی لم یفقدوا منه الا الشخص، و تکلمت الشیعة فی شق ثیابه، و قال بعضهم: أرأیتم أحدا من الأئمة شق ثوبه فی مثل هذه الحال؟ فوقف الی من قال ذلک: یا أحمق ما یدریک ما هذا قد شق موسی علی هارون علیهماالسلام [94] . 19- قال ابن‌الجوزی: توفی علی بن محمد بن علی بن موسی الرضا فی جمادی الآخرة سنة أربع و خمسین و مائتین بسر من رأی و مولده فی رجب سنة أربع عشر و مائتین و کان سنة یوم مات أربعین سنة و کانت وفاته فی ایام المعتز بالله و دفن بسر من رأی و قیل: انه مات مسموما [95] . 362- قال محمد بن طلحة: و اما عمره فانه مات فی جمادی الآخر لخمس لیال بقین منه من سنة أربع و خمسین و مائتین للهجرة فی خلافة المعتز و کانت ولادته فی سنة أربع عشر و مائتین، فیکون عمره اربعین سنة غیر ایام. کان مقامه مع أبیه محمد علیه‌السلام ست سنین و خمسة اشهر و بقی بعد وفاة أبیه ثلاثا و ثلاثین سنة و شهورا و قبره بسر من رأی [96] . [ صفحه 63] 21- قال ابن‌الصباغ: قبض ابوالحسن علی الهادی علیه‌السلام المعروف بالعسکری ابن‌محمد الجواد بسر من رأی فی یوم الخامس و العشرین من جمادی الآخر سنة أربع و خمسین و مائتین و دفن فی داره بسر من رأی و له یومئذ من العمر اربعون سنة و کان المتوکل قد أشخصه من المدینة النبویة الی سر من رأی مع یحیی بن هرثمة بن أعین فی سنة ثلاث و اربعین و مائتین کما قدمنا. فاقام بها حتی مضی لسبیله احدی عشر سنة، و کانت مدة امامته ثلاث و ثلاثین سنة کانت أوایل امامته فی بقیة ملک المعتصم، ثم ملک الواثق خمس سنین و تسعة أشهر، ثم ملک المتوکل اربعة عشر سنة، ثم ملک ابنه المنتصر ستة اشهر، ثم ملک المستعین ابن أخی المتوکل و لم یکن ابوه خلیفة ثلاث سنین و تسعة أشهر. ثم ملک المعتز و هو الزبیر بن المتوکل استشهد فی آخر ملکه ابوالحسن لأنه کان یقال: انه کان مات مسموما و الله أعلم، خلف من الوعد ابامحمد الحسن ابنه و هو الامام من بعده و الحسین و محمدا و جعفرا و ابنة اسمها عایشة سقی الله ثراهم شآبیب الرحمة و الرضوان و اسکن محبهم فرادیس الجنان [97] . [ صفحه 64]

1- قال الصدوق: اذا أردت زیارة قبریهما علیهماالسلام فاغتسل و تنظف و البس ثوبیک الطاهرین فان وصلت الی قبریهما و الا أومأت من عند الباب الذی علی الشارع ان شاء الله و تقول: «السلام علیکما یا ولیی الله السلام علیکما یا حجتی الله، السلام علیکما یا نوری الله فی ظلمات الأرض، أتیتکما عارفا بحقکما، معادیا لأعدائکما، موالیا لأولیائکما، مؤمنا بما آمنتما به، کافرا بما کفرتما به، محققا لما حققتما، مبطلا لما أبطلتما، أسأل الله ربی و ربکما أن یجعل حظی من زیارتی ایاکما الصلاة علی محمد و آله، و أن یرزقنی مرافقتکما فی الجنان مع آبائکما الصالحین، و أسأله أن یعتق رقبتی من النار، و أن یرزقنی شفاعتکما و مصاحبتکما، و یعرف بینی و بینکما، و لا یسلبنی حبکما و حب آبائکما الصالحین، و أن لا یجعله آخر العهد من زیارتکما، و أن یجعل محشری معکما فی الجنة برحمته. اللهم ارزقنی حبهما، و توفنی علی ملتهما، اللهم العن ظالمی آل محمد حقهم و انتقم منهم، اللهم العن الأولین منهم و الآخرین و ضاعف علیهم العذاب الألیم، و بلغ بهم و بأشیاعهم و محبیهم و شیعتهم أسفل درک من الجحیم، انک علی کل شی‌ء قدیر، اللهم عجل فرج ولیک و ابن‌ولیک، و اجعل فرجنا مع فرجه یا أرحم الراحمین». و تجتهد فی الدعاء لنفسک و لوالدیک وصل عندهما لکل زیارة رکعتین رکعتین و ان لم تصل الیهما دخلت بعض المساجد و صلیت لکل امام لزیارته رکعتین رکعتین و ادع الله [ صفحه 65] بما أحببت ان الله قریب مجیب [98] . 2- قال الشیخ (رحمه الله): ذکر محمد بن الحسن بن الولید (رحمه الله) هذه الزیارة فقال: اذا اردت زیارة قبریهما تغتسل و تتنظف و البس ثوبیک الطاهرین، فان وصلت الیهما و الا أومأت من الباب الذی علی الشارع و تقول: السلام علیکما یا ولیی الله [99] . (الی آخر الحدیث الذی مر آنفا). 3- المجلسی، عن السید ابن‌طاووس (نور الله مرقده): اذا وصلت الی محله الشریف بسر من رأی فاغتسل عند وصولک غسل الزیارة و البس أطهر ثیابک، و امش علی سکینة و وقار، الی أن تصل الباب الشریف، فاذا بلغته فاستأذن و قل: «ءأدخل یا نبی الله، ءأدخل یا أمیرالمؤمنین، ءأدخل یا فاطمة الزهراء سیدة نساء العالمین، ءأدخل یا مولای الحسن بن علی، ءأدخل یا مولای الحسین بن علی، ءأدخل یا مولای علی بن الحسین، ءأدخل یا مولای محمد بن علی، ءأدخل یا مولای جعفر بن محمد، ءأدخل یا مولای موسی بن جعفر، ءأدخل یا مولای علی بن موسی، ءأدخل یا مولای محمد بن علی، ءأدخل یا مولای یا أباالحسن علی بن محمد، ءأدخل یا مولای یا أبامحمد الحسن بن علی، ءأدخل یا ملائکة الله الموکلین بهذا الحرم الشریف». ثم تدخل مقدما رجلک الیمنی و تقف علی ضریح الامام أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام مستقبل القبر و مستدبر القبلة و تکبر الله مائة تکبیرة و تقول: «السلام علیک یا أباالحسن علی بن محمد الزکی الراشد، النور الثاقب و رحمة الله و برکاته، السلام علیک یا صفی الله، السلام علیک یا سر الله، السلام علیک یا أمین الله السلام علیک یا حبل الله، السلام علیک یا آل الله، السلام علیک یا خیرة الله، السلام علیک یا صفوة الله، السلام علیک یا حق الله، السلام علیک یا حبیب الله. السلام علیک یا نور الأنوار، السلام علیک یا زین الأبرار، السلام علیک یا سلیل الأخیار، السلام علیک یا عنصر الأطهار، السلام علیک یا حجة الرحمان، السلام علیک [ صفحه 66] یا رکن الایمان، السلام علیک یا مولی المؤمنین، السلام علیک یا ولی الصالحین السلام علیک یا علم الهدی، السلام علیک یا حلیف التقی، السلام علیک یا عمود الدین. السلام علیک یابن خاتم النبیین، السلام علیک یا ابن سید الوصیین السلام علیک یابن فاطمة سیدة نساء العالمین، السلام علیک أیها الأمین الوفی، السلام علیک أیها العلم الرضی، السلام علیک أیها الزاهد التقی، السلام علیک أیها الحجة علی الخلق أجمعین، السلام علیک أیها التالی للقرآن، السلام علیک أیها المبین للحلال من الحرام، السلام علیک أیها الولی الناصح، السلام علیک أیها الطریق الواضح، السلام علیک أیها النجم اللائح. أشهد یا مولای یا أباالحسن! أنک حجة الله علی خلقه، و خلیفته فی بریته، و أمینه فی بلاده، و شاهده علی عباده، و أشهد أنک کلمة التقوی، و باب الهدی، و العروة الوثقی، و الحجة علی من فوق الأرض و من تحت الثری، و أشهد أنک المطهر من الذنوب، المبرأ من العیوب، و المختص بکرامة الله، و المحبو بحجة الله، و الموهوب له کلمة الله، و الرکن الذی یلجأ الیه العباد، و تحیی به البلاد. أشهد یا مولای أنی بک و بآبائک و أبنائک و موقن مقر، و لکم تابع فی ذات نفسی و شرائع دینی و خاتمة عملی و منقلبی و مثوای، و أنی ولی لمن والکم، عدو لمن عاداکم، مؤمن بسرکم و علانیتکم، و أولکم و آخرکم، بأبی أنت و امی و السلام علیک و رحمة الله و برکاته». ثم قبل ضریحه وضع خدک الأیمن علیه ثم الأیسر و قل: «اللهم صل علی محمد و آل محمد، و صل علی حجتک الوفی، و ولیک الزکی، و أمینک المرتضی وصفیک الهادی، و صراطک المستقیم، و الجادة العظمی، و الطریقة الوسطی، و نور قلوب المؤمنین، و ولی المتقین، و صاحب المخلصین. اللهم صلی علی سیدنا محمد و أهل بیته، و صل علی علی بن محمد الراشد المعصوم [ صفحه 67] من الزلل، و الطاهر من الخلل، و المنقطع الیک بالأمل، المبلو بالفتن و المختبر بالمحن، و الممتحن بحسن البلوی، و صبر الشکوی، مرشد عبادک، و برکة بلادک، و محل رحمتک، و مستودع حکمتک، و القائد الی جنتک، العالم فی بریتک، و الهادی فی خلیقتک الذی ارتضیته و انتجبته و أخترته لمقام رسولک فی امته، و ألزمته حفظ شریعته فاستقل بأعبآء الوصیة، ناهضا بها و مضطلعا بحملها، لم یعثر فی مشکل، و لا هفا فی معضل، بل کشف الغمة، و سد الفرجة، و أدی المفترض. اللهم فکما أقررت ناظر نبیک به فرقه درجته، و أجزل لدیک مثوبته و صل علیه و بلغه منا تحیة و سلاما، و آتنا من لدنک فی موالاته فضلا و احسانا و مغفرة و رضوانا انک ذو الفضل العظیم». ثم تصلی صلاة الزیارة فاذا سلمت فقل: «اللهم یا ذا القدرة الجامعة، و الرحمة الواسعة، و المنن المتتابعة، و الآلاء المتواترة، و الأیادی الجلیلة، و المواهب الجزیلة، صل علی محمد و آل محمد الصادقین، و أعطنی سؤلی، و اجمع شملی، و لم شعثی، و زک عملی، و لا تزغ قلبی بعد اذ هدیتنی، و لا تزل قدمی، و لا تکلنی الی نفسی طرفة عین أبدا، و لا تخیب طمعی، و لا تبد عورتی، و لا تهتک ستری، و لا توحشنی و لا تؤیسنی. و کن لی رؤفا رحیما، و اهدنی و زکنی و طهرنی و صفنی و اصطفنی و خلصنی و استخلصنی و اصنعنی و اصطنعنی، و قر بنی الیک و لا تباعدنی منک و ألطف بی و لا تجفنی، و أکرمنی و لا تهنی، و ما أسئلک فلا تحرمنی، و ما لا أسئلک فاجمعه لی برحمتک یا أرحم الراحمین. و أسألک بحرمة وجهک الکریم، و بحرمة نبیک محمد صلواتک علیه و آله، و بحرمة أهل بیت رسولک أمیرالمؤمنین علی و الحسن و الحسین و علی و محمد و جعفر و موسی و علی و محمد و علی و الحسن و الخلف الباقی، صلواتک و برکاتک علیهم، أن تصلی علیهم أجمعین، و تعجل فرج قائمهم بأمرک، و تنصره و تنتصر به لدینک، و تجعلنی فی جملة [ صفحه 68] الناجین به، و المخلصین فی طاعته، و أسألک بحقهم لما استجبت لی دعوتی و قضیت حاجتی، و أعطیتنی سؤلی و امنیتی، و کفیتنی ما أهمنی من أمر دنیای و آخرتی، یا أرحم الراحمین. یا نور یا برهان، یا منیر یا مبین، یا رب اکفنی شر الشرور، و آفات الدهور، و أسألک النجاة یوم ینفخ فی الصور». و ادع بما شئت و أکثر من قولک: «یا عدتی عند العدد، و یا رجائی و المعتمد، و یا کهفی و السند، یا واحد یا أحد، و یا قل هو الله أحد، أسألک اللهم بحق من خلقت من خلقک و لم تجعل فی خلقک مثلهم أحدا، صل علی جماعتهم و افعل بی کذا و کذا». فقد روی عنه صلوات الله علیه أنه قال: اننی دعوت الله عزوجل ألا یخیب من دعا به فی مشهدی بعدی [100] . 4- عنه، قال: ثم قال السید - رحمه الله -: زیارة اخری لهما معا صلوات الله علیهما اذا أردت ذلک فتستأذن بما تقدم ثم تدخل مقدما رجلک الیمنی فاذا وقفت علی قبریهما صلوات الله علیهما فقف عندهما و اجعل القبلة بین کتفیک، و کبر الله مائة تکبیرة و قل: «السلام علیکما یا ولیی الله، السلام علیکما یا حبیبی الله، السلام علیکما یا حجتی الله، السلام علیکما یا نوری الله فی ظلمات الأرض، السلام علیکما یا أمینی الله، السلام علیکما یا سیدی الامة، السلام علیکما یا حافظی الشریعة، السلام علیکما یا تالیی کتاب الله، السلام علیکما یا وارثی الأنبیاء. السلام علیکما یا خازنی علم الأوصیاء، السلام علیکما یا علمی الهدی، السلام علیکما یا مناری التقی، السلام علیکما یا عروتی الله الوثقی، السلام علیکما یا محلی معرفة الله، السلام علیکما یا مسکنی ذکر الله، السلام علیکما یا حاملی سر الله، [ صفحه 69] السلام علیکما یا معدنی کلمة الله، السلام علیکما یا ابنی رسول الله، السلام علیکما یا ابنی وصی رسول الله. السلام علیکما یا قرتی عین فاطمة سیدة النساء السلام علیکما یا ابنی الأئمة المعصومین، السلام علیکما و علی آبائکما الطاهرین السلام علیکما و علی ولد کما الحجة علی الخلق أجمعین، السلام علیکما و علی أرواحکما و أجسادکما و أبدانکما و رحمة الله و برکاته. بأبی أنتما و امی و أهلی و مالی و ولدی یا ابنی رسول الله صلی الله علیه و آله أتیتکما زایرا لکما، عارفا بحقکما، مؤمنا بما آمنتما به، کافرا بما کفرتما به، محققا لما حققتما، مبطلا لما أبطلتما، موالیا لکما، معادیا لأعدائکما و مبغضا لهم، سلما لمن سالمتما، محاربا لمن حاربتما، عارفا بفضلکما، محتملا لعلمکما محتجبا بذمتکما، مؤمنا بایابکما، مصدقا بدولتکما، مرتقبا لأمرکما، معترفا بشأنکما و بالهدی الذی أنتما علیه، مستبصرا بضلالة من خالفکما و بالعمی الذی هم علیه. أسأل الله ربی و ربکما أن یجعل حظی من زیارتی ایاکما، الصلاة علی محمد و آله، و أن یرزقنی شفاعتکما، و لا یفرق بینی و بینکما، و لا یسلبنی حبکما و حب آبائکما الصالحین، و أن یحشرنی معکما، و یجمع بینی و بینکما فی جنته برحمته و فضله». ثم تنکب علی قبر کل واحد منهما فتقبله و تضع خدک الأیمن علیه و الأیسر ثم ترفع رأسک و تقول: «اللهم ارزقنی حبهم، و توفنی علی ولایتهم، اللهم العن ظالمی آل محمد حقهم، و انتقم منهم، اللهم العن الأولین و الاخرین منهم، و ضاعف علیهم العذاب الألیم، انک علی کل شی‌ء قدیر، اللهم عجل فرج ولیک و ابن‌نبیک، و اجعل فرجنا مقرونا بفرجهم، یا أرحم الراحمین، اللهم انی قد أتیت لزیارة هؤلاء الأئمة المعصومین، رجاء لجزیل الثواب، و فرارا من سوء الحساب. [ صفحه 70] اللهم انی أتوجه الیک بأولیائک، الدالین علیک، فی غفران ذنوبی، و حط سیئاتی، و أتوسل الیک فی هذه الساعة، عند أهل بیت نبیک، فی هذه البقعة المبارکة الشریفة، اللهم فتقبل منی، و جازنی علی حسن نیتی، و صالح عقیدتی، و صحة موالاتی، أفضل ما جازیت أحدا من عبیدک المؤمنین، و أدم لی ما خولتنی. استعملنی صالحا فیما آتیتنی، و لا تجعلنی أخسر وارد الیهم، و أعتق رقبتی من النار، و أوسع علی من رزقک الحلال الطیب، و اجعلنی من رفقاء محمد و آل محمد، و حل بینی و بین معاصیک حتی لا أعصیک، و أعنی علی طاعتک، و طاعة أولیائک، حتی لا تفقدنی حیث أمرتنی، و لا ترانی حیث نهیتنی. اللهم صل علی محمد و آل محمد، و اغفرلی و ارحمنی، و اعف عنی و عن جمیع المؤمنین و المؤمنات، اللهم صل علی محمد و آل محمد و أعذنی من هول المطلع و من فزع یوم القیامة، و من شر المنقلب، و من ظلمة القبر و وحشته، و من مواقف الخزی فی الدنیا و الاخرة. اللهم صل علی محمد و آل محمد و اجعل جائزتی فی موقفی هذا غفرانک، و تحفتک فی مقامی هذا عند أئمتی و موالی صلوات الله علیهم أن تقیل عثرتی، و تقبل معذرتی، و تتجاوز عن خطیئتی، و تجعل التقوی زادی، و ما عندک خیرا لی فی معادی، و تحشرنی فی زمرة محمد صلی الله علیه و آله، و تغفر لی و لوالدی فانک خیر مرغوب الیه، و أکرم مسؤل اعتمد علیه، و لکل وافد کرامة، و لکل زائر جایزة، فاجعل جائزتی فی موقفی هذا غفرانک، و الجنة لی و لجمیع المؤمنین و المؤمنات. اللهم و أنا عبدک الخاطی‌ء المذنب المقر بذنبه، فأسئلک یا الله یا کریم، بحق محمد و آل محمد، لا تحرمنی الأجر و الثواب من فضل عطائک، و کریم تفضلک، یا مولای یا أباالحسن علی بن محمد، و یا مولای یا أبامحمد الحسن بن علی، أتیتکما زائرا لکما، أتقرب الی الله عزوجل و الی رسوله و الیکما و الی أبیکما و الی امکما بذلک، أرجو بزیارتکما فکاک رقبتی من النار. [ صفحه 71] فاشفعا لی عند ربکما فی اجابة دعائی، و غفرانک ذنوبی، و ذنوب والدی و اخوانی المؤمنین و أخواتی المؤمنات. یا الله یا الله یا الله یا الله یا الله، یا رحمن یا رحمن یا رحمن یا رحمن یا رحمن، لا اله الا أنت صل علی محمد و آل محمد و استجب دعائی فیما سألتک، و صل بذلک من بمشارق الأرض و مغاربها. یا الله یا کریم، لا اله الا أنت الحلیم الکریم، لا اله الا أنت العلی العظیم، سبحان الله رب السموات السبع، و رب الأرضین السبع، و ما فیهن و ما بینهن و ما تحتهن، و رب العرش العظیم و سلام علی المرسلین، و الحمد لله رب العالمین، و الصلاة علی محمد النبی و آله الطاهرین و سلم تسلیما کثیرا». ثم تصلی عند الضریح أربع رکعات صلاة الزیارة [101] . 5- عنه قال: وجدت فی بعض مؤلفات أصحابنا الدعاء الذی احاله علی ما سبق بوجه یخالفه فأحببت ایراده و هو هذا: «اللهم أنت الرب و أنا المربوب، و أنت الخالق و أنا المخلوق، و أنت المالک و أنا المملوک، و أنت المعطی و أنا السائل، و أنت الرازق و أنا المرزوق، و أنت القادر و أنا العاجز، و أنت القوی و أنا الضعیف. و أنت المغیث و أنا المستغیث. و أنت الدائم و أنا الزائل، و أنت الکبیر و أنا الحقیر، و أنت العظیم و أنا الصغیر، و أنت العزیز و أنا الذلیل، و أنت الرفیع و أنا الوضیع، و أنت المدبر و أنا المدبر، و أنت الباقی و أنا الفانی، و أنت الدیان و أنا المدان، و أنت الباعث و أنا المبعوث، و أنت الغنی و أنا الفقیر، و أنت الحی و أنا المیت، تجد من تعذب یا رب غیری، و لا أجد من یرحمنی غیرک. اللهم انی أسئلک بحرمة من عاذ بذمتک، و لجأ الی عزک، و استظل بفیئک، و اعتصم بحبلک، و لم یثق الا بک، یا جزیل العطایا، یا فکاک الاساری یا من سمی نفسه من جوده الوهاب، أسئلک أن تصلی علی محمد و آل محمد و لا تردنی من هذا المقام [ صفحه 72] خائبا، فان هذا مقام تغفر فیه الذنوب العظام، و ترجی فیه الرحمة من الکریم العلام، مقام لا یخیب فیه السائلون، و لا یرد فیه الراغبون. مقام من لاذ بمولاه رغبة، و تبتل الیه رهبة، مقام الخائف من یوم یقوم فیه الناس لرب العالمین، و لا تنفع فیه شفاعة الشافعین، الا من أذن له الرحمن و کان من الفائزین ذلک یوم لا ینفع فیه مال و لا بنون، الا من أتی الله بقلب سلیم، و ازلفت الجنة للمتقین، و قیل لهم هذا ما کنتم توعدون، لکل أواب حفیظ، من خشی الرحمن بالغیب و جاء بقلب منیب. اللهم فاجعلنی من المخلصین الفائزین، و اجعلنی من ورثة جنة النعیم، و اغفر لی و لوالدی و للمؤمنین یوم الدین، و ألحقنی بالصالحین، و اخلف علی أهلی و ولدی فی الغابرین، و اجمع بیننا جمیعا فی مستقر من رحمتک یا أرحم الراحمین. و سلمنی من أهوال ما بینی و بین لقائک حتی تبلغنی الدرجة التی فیها مرافقة أولیائک و أحبائک الذین علیهم دللت، و بالاقتداء بهم أمرت، و اسقنی من حوضهم مشربا رویا لا ظمأ بعده أبدا، و احشرنی فی زمرتهم، و توفنی علی ملتهم، و اجعلنی فی حزبهم و عرفنی وجوههم فی رضوانک و الجنة، فانی رضیت بهم أئمة و هداة و ولاة، فاجعلهم أئمتی و هداتی فی الدنیا و الاخرة، و لا تفرق بینی و بینهم طرفة عین أبدا، یا أرحم الراحمین. اللهم صل علی محمد و آل محمد، و ارحم ذلی بین یدیک، و تضرعی الیک، و وحشتی من الناس، و انسی بک یا کریم، تصدق علی فی هذه الساعة برحمة من عندک تهدی بها قلبی، و تجمع بها أمری، و تلم بها شعثی، و تبیض بها وجهی، و تکرم بها مقامی، و تحط بها عنی وزری، و تغفر بها ما مضی من ذنوبی، و تعصمنی بها فیما بقی من عمری و توسع لی بها فی رزقی. و تمد بها فی أجلی، و تستعملنی فی ذلک کله بطاعتک، و ما یرضیک عنی، و تختم لی عملی بأحسنه، و تجعل لی ثوابه الجنة، و تسلک بی سبیل الصالحین، و تعیننی علی صالح [ صفحه 73] ما أعطیتنی، کما أعنت الصالحین علی صالح ما أعطیتهم، و لا تنزع منی صالح ما أعطیتنیه أبدا، و لا تردنی فی سوء استنقذتنی منه أبدا، و لا تکلنی الی نفسی طرفة عین ابدا، و لا أقل من ذلک و لا أکثر یا أرحم الراحمین. اللهم صل علی محمد و آل محمد، و أرنی الحق حقا فأتبعه، و الباطل باطلا فأجتنبه، و لا تجعله علی متشابها، فأتبع هوای بغیر هدی منک، و اجعل هوای متبعا لرضاک و طاعتک، و خذ رضا نفسک من نفسی، و اهدنی لما اختلفت فیه من الحق باذنک، انک تهدی من تشاء الی صراط مستقیم» [102] . 6- عنه قال: قال السید (رحمه الله): زیارة اخری لهما علیهماالسلام علی صفة ما تقدم، تقف علیهما و أنت علی غسل و تقول: «السلام علی رسول الله، السلام علی محمد بن عبدالله، السلام علی أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب، السلام علی الأئمة المعصومین من ولده، المهدیین الذین أمروا بطاعة الله، و قربوا أولیاء الله، و اجتنبوا معصیة الله، و جاهدوا أعداءه، و دحضوا حزب الشیطان الرجیم، و هدوا الی الصراط المستقیم. السلام علیکما أیها الامامان الطاهران الصدیقان، اللذان استنقذا المؤمنین من مخالطة الفاسقین، و حقنا دماء المحبین بمداراة المبغضین، أشهد أنکما حجتا الله علی عباده، و سراجا أرضه و بلاده، و تجرعتما فی ربکما غیظ الظالمین، و صبرتما فی مرضاته علی عناد المعاندین، حتی أقمتما منار الدین، و أبنتما الشک من الیقین، فلعن الله مانعکما الحق، و الباغی علیکما من الخلق». ثم ضع خدک الأیمن علی القبر و قل: «اللهم ان هذین الأمامین قائدای و بهما و بآبائهما أرجو الزلفة لدیک یوم قدومی علیک، اللهم انی اشهدک و من حضر من ملائکتک أنهما عبدان لک، اصطفیتهما و فضلتهما و تعبدت خلقک بموالاتهما، و أذقتهما المنیة التی کتبت علیهما، [ صفحه 74] و ما ذاقا فیک أعظم مما ذاقا منک، و جمعتنی و ایاهما فی الدنیا علی صحة الاعتقاد فی طاعتک، فاجمعنی و ایاهما فی جنتک، یا من حفظ الکنز باقامة الجدار، و حرس محمدا صلی الله علیه و آله بالغار، و نجی ابراهیم علیه‌السلام من النار. اللهم انی أبرأ الیک ممن اعتقد فیهما اللاهوت، و قدم علیهما الطاغوت، اللهم العن الناصبة الجاحدین، و المسرفین الغالین، و الشاکین المقصرین، و المفوضین، اللهم انک تسمع کلامی و تری مقامی، و علمک محیط بما خلفی و أمامی، فأجرنی من کل سوء یخرج دینی، و اکفنی کل شبهة تشکک یقینی، و أشرک فی دعائی اخوانی و من أمره یعنینی. اللهم ان هذا موقف خضت الیه المتالف، و قطعت دونه المخاوف، طلبا أن تستجیب فیه دعائی، و أن تضاعف فیه حسناتی، و أن تمحو فیه سیئاتی. اللهم و أعطنی فیه و اخوانی من آل محمد و شیعتهم و أهل حزانتی و أولادی و قراباتی، من کل خیر مزلف فی الدنیا، و محظ فی الاخرة، و اصرف عن جمعنا کل شر یورث فی الدنیا عدما، و یحجب غیث السماء، و یعقب فی الاخرة ندما، اللهم صل علی محمد و آل محمد، و استجب و صل علی محمد و آله أجمعین» [103] . قال المجلسی: اعلم أن زیارتهما صلوات الله علیهما فی الأوقات و الأیام الشریفة و الأزمان المختصة بهما أفضل و أنسب: کیوم ولادة الهادی و هو النصف من ذی الحجة، و بروایة ابن‌عیاش ثانی رجب، أو خامسه، و بروایة ابراهیم بن هاشم ثالث عشر رجب، و الأول أشهر و لکن کونه فی رجب قد ورد به الخبر، و یوم وفاته و هو ثالث رجب بروایة ابراهیم بن هاشم و غیره، أو ثانیه و خامسه علی بعض الأقوال، أو لأربع بقین من جمادی الاخرة بروایة الکلینی، و یوم امامته و هو آخر ذی القعدة أو الحادی عشر منه. و یوم ولادة العسکری علیه‌السلام و هو عاشر ربیع الثانی علی قول المفید و الشیخ، [ صفحه 75] أو ثامنه علی قول الطبرسی، أو رابعه علی قول الشهید، و یوم وفاته و هو ثامن ربیع الأول علی قول الکلینی و الشیخ فی التهذیب و الطبرسی، و الشهید رحمهم الله، أو أوله علی قول الشیخ فی المصباح، و یوم انتقال الخلافة الیه و هو یوم وفاة والده صلوات الله علیهما [104] .

7- قال الشیخ الطوسی: تقف کوقوفک فی اول دخولک و تقول:«السلام علیکما یا ولیی الله استودعکما الله و اقرأ علیکما السلام آمنا بالله و بالرسول و بما جئتما به و دللتما علیه اللهم اکتبنا مع الشاهدین» ثم أسأل الله العود الیهما و ادع بما احببت ان شاء الله [105] . 8- روی المجلسی، عن السید - رحمه الله - فی ذکر وداع الامامین العسکریین صلوات الله علیهما: فاذا فرغت من زیارة ام القائم علیه‌السلام و أردت وداع العسکریین صلوات الله علیهما فقف علی ضریحهما و قل: «السلام علیکما یا ولیی الله، السلام علیکما یا حجتی الله، السلام علیکما یا نوری الله، السلام علیکما و علی آبائکما و علی أجدادکما و أولادکما، السلام علیکما و علی أرواحکما و أجسادکما، السلام علیکما سلام مودع لا سئم و لا قال و لا مال و رحمة الله و برکاته. السلام علیکما سلام ولی غیر راغب عنکما، و لا مستدبل بکما غیر کما، و لا مؤثر علیکما، یا ابنی رسول الله صلی الله علیه و آله أستودعکما الله و أسترعیکما و أقرأ علیکما السلام آمنت بالله و بالرسول، و بما جاء به من عندالله. اللهم صل علی محمد و آل محمد، و اکتبنا مع الشاهدین، اللهم لا تجعله آخر العهد منی، و ارددنی الیهما، و ارزقنی العود ثم العود الیهما ما أبقیتنی، فان توفیتنی [ صفحه 76] فاحشرنی معهما و مع آبائهما الأئمة الراشدین. اللهم صل علی محمد و آل محمد، و تقبل عملی و اشکر سعیی و عرفنی الاجابة فی دعائی، و لا تخیب سعیی، و لا تجعله آخر العهد منی، و ارددنی الیهما ببر و تقوی، و عرفنی برکة زیارتهما فی الدنیا و الاخرة. اللهم صل علی محمد و آل محمد، و لا تردنی خائبا و لا خاسرا، و ارددنی مفلحا منجحا مستجابا دعائی، مرحوما صوتی، مقضیا حوائجی، و احفظنی من بین یدی، و من خلفی و عن یمینی و عن شمالی، و اصرف عنی شر کل ذی شر، و شر کل دابة أنت أخذ بناصیتها، ان ربی علی صراط مستقیم» ثم انصرف مرحوما ان شاء الله [106] . [ صفحه 77]

1- قال الکلینی: امه ام ولد یقال لها: سمانة [107] . 2- قال المفید: امه ام ولد یقال لها سمانة [108] . 3- قال ابوجعفر الطوسی: امه ام ولد یقال لها سمانة [109] . 4- قال الطبرسی: امه ام ولد یقال لها: سمانة [110] . 5- قال الفتال النیسابوری: امه ام ولد یقال لها: سمانة [111] . 6- قال ابن‌شهر آشوب: امه ام ولد یقال لها: سمانة المغربیة، و یقال: ان امه المعروفة بالسیدة ام الفضل [112] . 7- قال الوزیر علی بن عیسی الاربلی: امه ام ولد یقال لها: سمانة [113] . 8- قال ابن‌طلحة: امه ام ولد تسمی سمانة المغربیة، و قیل غیر ذلک [114] . 9- قال ابن‌الجوزی: امه سمانة مغربیة [115] . 10- روی المسعودی عن محمد بن الفرج و غیره قال: دعانی أبوجعفر فأعلمنی أن قافلة قد قدمت و فیها نخاس معه رقیق و دفع الی صرة فیها ستون دینارا و وصف لی جاریة معه بحلیتها و صورتها و لباسها و أمرنی بابتیاعها، فمضیت و اشتریتها بما استام [ صفحه 78] و کان سومها بها ما دفعه الی فکانت تلک الجاریة ام ابی‌الحسن و اسمها جمانة و کانت مولدة عند امرأة ربتها و اشتراها النخاس و لم یقض له أن یقربها حتی باعها، هکذا ذکرت [116] . 11- عنه، عن محمد بن الفرج و علی بن مهزیار عن ابی‌الحسن أنه قال: امی عارفة بحقی و هی من اهل الجنة ما یقربها شیطان مرید و لا ینالها کید جبار عنید و هی مکاؤة بعین الله لا تنام و لا تتخلف عن امهات الصدیقین و الصالحین [117] .

12- قال الشیخ المفید: خلف علیه‌السلام من الولد أبامحمد الحسن ابنه هو الامام من بعده و الحسین و محمد و جعفر و ابنته عایشة [118] . 13- قال الطبرسی (رحمه الله): و له من الأولاد خمس: أبومحمد الحسن الامام بعده و الحسین و محمد و جعفر الملقب بالکذاب، و ابنته علیة [119] . 14- قال ابن‌شهر آشوب: و اولاده: الحسن الامام، و الحسین و محمد و جعفر الکذاب و ابنته علیة [120] . 15- قال السید الامین: محمد بن علی الهادی ابوجعفر، جلیل القدر، عظیم الشأن، کانت الشیعة تظن انه الامام بعد أبیه علیه‌السلام، فلما توفی نص ابوه علی أخیه ابی محمد الحسن الزکی علیه‌السلام و کان ابوه خلفه بالمدینة طفلا لما اتی به الی العراق. ثم قدم علیه سامراء ثم أراد الرجوع الی الحجاز. فلما بلغ القریة التی یقال لها: بلد، علی تسعة فراسخ من سامراء مرض و توفی و دفن قریبا منها و مشهدها هناک معروف مزور و لما توفی شق اخوه ابومحمد ثوبه. [ صفحه 79] قال فی جواب من لامه علی ذلک: قد شق موسی علی أخیه هارون، و سعی المحدث العلامة الشیخ میرزا حسین النوری فی تشیید مشهده و تعمیره و کان له فیه أعتقاد عظیم [121] . قال العطاردی: أما جعفر بن علی الهادی علیه‌السلام سنذکره فی مسند الامام أبی‌محمد العسکری فی باب اخوانه علیه‌السلام.

16- ابوجعفر الطوسی باسناده قال: أبومحمد الطیب أحمد بن محمد بن بوطیر رجلا من أصحابنا و کان جده بوطیر غلام الامام أبی‌الحسن علی بن محمد و هو سماه بهذا الاسم و کان ممن لا یدخل المشهد و یزور من وراء الشباک و یقول: للدار صاحب حتی اذن له، و کان متأدیا یحضر الدیوان، و کان اذا طلب من الانسان حاجة فان أنجزها شکر و بشر و ان وعده عاد الیه ثانیة، فان أنجزها و الاعاد ثالثة، فان أنجزها و الا قام فی مجلسه ان کان ممن له مجلس أو جمع الناس فأنشد: اعلی الصراط یرید رعیة ذمتی ام فی المعاد تجود بالانعام انی لدنیای اریدک فانتبه یا سیدی من رقدة النوام [122] . 17- ابن‌شهر آشوب قال: من ثقاته احمد بن حمزة بن الیسع و صالح بن محمد الهمدانی و محمد بن جزک الجمال و یعقوب بن یزید الکاتب و ابوالحسین بن هلال و ابراهیم بن اسحاق و خیران الخادم و النضر بن محمد الهمدانی، و من وکلائه جعفر بن سهیل الصیقل، و من اصحابه داوود بن زید و ابوسلیم زنکان و الحسین بن محمد المداینی و احمد بن اسماعیل بن یقطین و بشر بن بشار النیسابوری الشاذانی و سلیمان بن جعفر المروزی و الفتح بن یزید الجرجانی و محمد بن سعید بن کلثوم و کان متکلما و معاویة ابن‌حکیم الکوفی و علی بن معد بن محمد البغدادی و ابوالحسن بن رجا العبرتائی [123] . [ صفحه 80] 18- قال ابن‌الصباغ المالکی: شاعره العونی و الدیلمی، بوابه عثمان بن سعید [124] . [ صفحه 81]

1- الکلینی عن الحسین بن محمد، عن أحمد بن محمد السیاری، عن أبی‌یعقوب البغدادی قال: قال ابن‌السکیت لأبی‌الحسن علیه‌السلام: لماذا بعث الله موسی بن عمران علیه‌السلام بالعصا و یده البیضاء و آلة السحر؟ و بعث عیسی بآلة الطب؟ و بعث محمدا - صلی الله علیه و آله و علی جمیع الأنبیاء - بالکلام و الخطب؟ فقال أبوالحسن علیه‌السلام: ان الله لما بعث موسی علیه‌السلام کان الغالب علی أهل عصره السحر، فأتاهم من عندالله بما لم یکن فی وسعهم مثله، و ما أبطل به سحرهم، و أثبت به الحجة علیهم، و ان الله بعث عیسی علیه‌السلام فی وقت قد ظهرت فیه الزمانات و احتاج الناس الی الطب، فأتاهم من عندالله بما لم یکن عندهم مثله، و بما أحیی لهم الموتی، و أبرء الأکمه و الأبرص باذن الله، و أثبت به الحجة علیهم. و ان الله بعث محمدا صلی الله علیه و آله فی وقت کان الغالب علی أهل عصره الخطب و الکلام - و أظنه قال: الشعر - فأتاهم من عندالله من مواعظه و حکمه ما أبطل به قولهم، و أثبت به الحجة علیهم؛ قال: فقال ابن‌السکیت: تالله ما رأیت مثلک قط فما الحجة علی الخلق الیوم؟ قال: فقال علیه‌السلام: العقل، یعرف به الصادق علی الله فیصدقه و الکاذب علی الله فیکذبه؛ قال: فقال ابن‌السکیت: هذا و الله هو الجواب [125] . [ صفحه 82] 2- عنه، عن محمد بن یحیی و غیره، عن محمد بن أحمد، عن بعض أصحابنا قال: کتبت الی أبی‌الحسن صاحب العسکر علیه‌السلام جعلت فداک ما معنی قول الصادق علیه‌السلام: حدیثنا لا یحتمله ملک مقرب و لا نبی مرسل و لا مؤمن امتحن الله قلبه للایمان؟ فجاء الجواب: انما معنی قول الصادق علیه‌السلام - أی: لا یحتمله ملک و لا نبی و لا مؤمن - أن الملک لا یحتمله حتی یخرجه الی ملک غیره و النبی لا یحتمله حتی یخرجه الی نبی غیره و المؤمن لا یحتمله حتی یخرجه الی مؤمن غیره فهذا معنی قول جدی علیه‌السلام [126] . 3- روی ابومنصور الطبرسی قال: قال علی بن محمد علیهماالسلام: لولا من یبقی بغد غیبة قائمکم علیه‌السلام من العلماء الداعین الیه و الدالین علیه و الذابین عن دینه بحجج الله و المنقذین لضعفاء عبادالله من شباک ابلیس و مردته و من فخاخ النواصب لما بقی احد الا ارتد عن دین الله، و لکنهم الذین یمسکون أزمة قلوب ضعفاء الشیعة کما یمسک صاحب السفینة سکانها، اولئک هم الأفضلون عندالله عزوجل [127] . 4- عنه، باسناده قال: قال علیه‌السلام: یأتی علماء شیعتنا القومون بضعفاء محبینا و أهل ولایتنا یوم القیامة و الأنوار تسطع من تیجانهم، علی رأس کل واحد منهم تاج بهاء قد انبثت تلک الأنوار فی عرصات القیامة و دورها مسیرة ثلاثمائة ألف سنة، فشعاع تیجانهم ینبث فیها کلها فلا یبقی هناک یتیم قد کفلوه و من ظلمة الجهل علموه و من حیرة التیه اخرجوه الا تعلق بشعبة من أنوارهم، فرفعتهم الی العلو حتی تحاذی بهم فوق الجنان. ثم ینزلهم علی منازلهم المعدة فی جوار أستادیهم [128] و معلمیهم و بحضرة أئمتهم الذین [ صفحه 83] کانوا الیهم یدعون، و لا یبقی ناصب من النواصب یصیبه من شعاع تلک التیجان الا عمیت عینه و أصمت أذنه و أخرس لسانه و تحول علیه اشد من لهب النیران، فیحملهم حتی یدفعهم الی الزبانیة فیدعونهم الی سواء الجحیم [129] . 5- الصفار قال: حدثنا محمد بن عیسی قال: اقرأنی داوود بن فرقد الفارسی کتابة الی ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام و جوابه بخطه فقال: نسألک عن العلم المنقول الینا عن آبائک و أجدادک قد اختلفوا علینا فیه کیف العمل به علی اختلافه اذا نرد الیک فقد اختلف فیه؟ فکتب و قرأته: ما علمتم انه قولنا فالزموه و ما لم تعلموا فردوه الینا [130] . 6- روی الکشی عن أبی‌محمد جبرئیل بن أحمد الفاریابی قال: حدثنی موسی ابن‌جعفر بن وهب قال: حدثنی أبوالحسن أحمد بن حاتم بن ماهویه قال: کتبت الیه - یعنی اباالحسن الثالث - أسأله عمن آخذ معالم دینی؟ و کتب أخوه أیضا بذلک فکتب الیهما: فهمت ما ذکرتما فاعتمدا فی دینکما علی کبیر فی حبنا و کل کثیر التقدم فی أمرنا فانهم کافوکما ان شاء الله تعالی [131] . [ صفحه 84]

1- الکلینی، باسناده عن أحمد بن اسحاق، قال: کتبت الی أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام أسأله عن الرؤیة و ما اختلف فیه الناس؟ فکتب: لا تجوز الرؤیة، ما لم یکن بین الرائی و المرئی هواء ]لم[ ینفذه البصر فاذا انقطع الهواء عن الرائی و المرئی لم تصح الرؤیة؛ و کان فی ذلک الاشتباه، لأن الرائی متی ساوی المرئی فی السبب الموجب بینهما فی الرؤیة وجب الاشتباه و کان ذلک التشبیه لأن الأسباب لابد من اتصالها بالمسببات [132] . 2- عنه، عن سهل، عن ابراهیم بن محمد الهمدانی قال: کتبت الی الرجل علیه‌السلام: أن من قبلنا من موالیک قد اختلفوا فی التوحید، فمنهم من یقول: جسم، و منهم من یقول: صورة، فکتب علیه‌السلام بخطه: سبحان من لا یحد و لا یوصف، لیس کمثله شی‌ء و هو السمیع العلیم - أو قال -: البصیر [133] . 3- عنه، عن سهل، عن محمد بن علی القاسانی قال: کتبت الیه علیه‌السلام أن من قبلنا قد اختلفوا فی التوحید. قال: فکتب علیه‌السلام: سبحان من لا یحد و لا یوصف، لیس کمثله شی‌ء و هو السمیع البصیر. [134] . 4- عنه، عن سهل، عن بشر بن بشار النیسابوری قال: کتبت الی الرجل علیه‌السلام: ان من قبلنا قد اختلفوا فی التوحید، فمنهم من یقول: ]هو[ جسم [ صفحه 85] و منهم من یقول: ]هو[ صورة. فکتب الی: سبحان من لا یحد و لا یوصف و لا یشبهه شی‌ء و لیس کمثله شی‌ء و هو السمیع البصیر [135] . 5- عنه، عن محمد بن الحسن، عن سهل بن زیاد، عن حمزة بن محمد قال: کتبت الی أبی‌الحسن علیه‌السلام أسأله عن الجسم و الصورة. فکتب: سبحان من لیس کمثله شی‌ء لا جسم و لا صورة؛ و رواة محمد بن أبی‌عبدالله الا أنه لم یسم الرجل [136] . 6- عنه، عن علی بن محمد رفعه، عن محمد بن الفرج الرخجی قال: کتبت الی أبی‌الحسن علیه‌السلام أسأله عما قال هشام بن الحکم فی الجسم و هشام بن سالم فی الصورة. فکتب: دع عنک حیرة الحیران و استعذ بالله من الشیطان، لیس القول ما قال الهشامان [137] . 7- عنه، عن علی بن ابراهیم، عن المختار بن محمد بن المختار الهمدانی؛ و محمد بن الحسن، عن عبدالله بن الحسن العلوی جمیعا عن الفتح بن یزید الجرجانی، عن أبی‌الحسن علیه‌السلام قال: سمعته یقول: و هو اللطیف الخبیر السمیع البصیر الواحد الأحد الصمد، لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفوا أحد، لو کان کما یقول المشبهة لم یعرف الخالق من المخلوق و لا المنشی‌ء من المنشأ، لکنه المنشی‌ء. فرق بین من جسمه و صوره و أنشأه اذ کان لا یشبهه شی‌ء و لا یشبه هو شیئا. قلت: أجل جعلنی الله فداک لکنک قلت: الأحد الصمد و قلت: لا یشبهه شی‌ء و الله واحد و الانسان واحد ألیس قد تشابهت الوحدانیة؟ قال: یا فتح أحلت ثبتک الله انما التشبیه فی المعانی، فأما فی الأسماء فهی واحدة و هی دالة علی المسمی و ذلک أن الانسان و ان قیل واحد فانه یخبر أنه جثة واحدة و لیس باثنین و الانسان نفسه لیس بواحد لأن أعضاءه مختلفة و ألوانه مختلفة و من ألوانه مختلفة غیر واحد و هو أجزاء مجزاة، لیست بسواء. [ صفحه 86] دمه غیر لحمه و لحمه غیر دمه و عصبه غیر عروقه و شعره غیر بشره و سواده غیر بیاضه و کذلک سائر جمیع الخلق، فالانسان واحد فی الاسم و لا واحد فی المعنی و الله جل جلاله هو واحد لا واحد غیره لا اختلاف فیه و لا تفاوت و لا زیادة و لا نقصان، فأما الانسان المخلوق المصنوع المؤلف من أجزاء مختلفة و جواهر شتی غیر أنه بالاجتماع شی‌ء واحد. قلت: جعلت فداک فرجت عنی فرج الله عنک، فقولک: اللطیف الخبیر فسره لی کما فسرت الواحد فانی أعلم أن لطفه علی خلاف لطف خلقه المفصل غیر أنی أحب أن تشرح ذلک لی. فقال: یا فتح انما قلنا: اللطیف للخلق اللطیف ]و[ لعلمه بالشی‌ء اللطیف أو لا تری وفقک الله و ثبتک الی أثر صنعه فی النبات اللطیف و غیر اللطیف و من الخلق اللطیف و من الحیوان الصغار و من البعوض و الجرجس و ما هو أصغر منها ما لا یکاد تستبینه العیون، بل لا یکاد یستبان لصغره الذکر من الانثی و الحدث المولود من القدیم. فلما رأینا صغر ذلک فی لطفه و اهتداءه للسفاد و الهرب من الموت و الجمع لما یصلحه و ما فی لجج البحار و ما فی لحاء الأشجار و المفاوز و القفار و افهام بعضها عن بعض منطقها و ما یفهم به أولادها عنها و نقلها الغذاء الیها ثم تألیف ألوانها حمرة مع صفرة و بیاض مع حمرة و أنه ما لا تکاد عیوننا تستبینه لدمامة خلقها. لا تراه عیوننا و لا تلمسه أیدینا علمنا أن خالق هذا الخلق لطیف لطف بخلق ما سمیناه بلا علاج و لا أداة و لا آلة و أن کل صانع شی‌ء فمن شی‌ء صنع و الله الخالق اللطیف الجلیل خلق و صنع لا من شی‌ء [138] . 8- عنه، عن علی بن محمد، عن سهل بن زیاد، عن محمد بن عیسی قال: کتبت الی أبی‌الحسن علی بن محمد علیهماالسلام: جعلنی الله فداک یا سیدی قد [ صفحه 87] روی لنا: أن الله فی موضع دون موضع علی العرش استوی، و أنه ینزل کل لیلة فی النصف الأخیر من اللیل الی السماء الدنیا، و روی: أنه ینزل عشیة عرفة ثم یرجع الی موضعه. فقال بعض موالیک فی ذلک: اذا کان فی موضع دون موضع، فقد یلاقیه الهواء و یتکنف علیه و الهواء جسم رقیق یتکنف علی کل شی‌ء بقدره، فکیف یتکنف علیه جل ثناؤه علی هذا المثال؟ فوقع علیه‌السلام: علم ذلک عنده و هو المقدر له بما هو أحسن تقدیرا و اعلم أنه اذا کان فی السماء الدنیا فهو کما هو علی العرش، و الأشیاء کلها له سواء علما و قدرة و ملکا و احاطة [139] . 9- عنه، عن علی بن ابراهیم، عن المختار بن محمد بن المختار و محمد بن الحسن، عن عبدالله بن الحسن العلوی جمیعا، عن الفتح بن یزید الجرجانی قال: ضمنی و أباالحسن علیه‌السلام الطریق فی منصرفی من مکة الی خراسان و هو سائر الی العراق، فسمعته یقول: من اتقی الله یتقی و من أطاع الله یطاع، فتلطفت فی الوصول الیه، فوصلت فسلمت علیه، فرد علی السلام. ثم قال: یا فتح من أرضی الخالق لم یبال بسخط المخلوق و من أسخط الخالق فقمن أن یسلط الله علیه سخط المخلوق و ان الخالق لا یوصل الا بما وصف به نفسه و أنی یوصف الذی تعجز الحواس أن تدرکه و الأوهام أن تناله و الخطرات أن تحده و الأبصار عن الاحاطة به. جل عما وصفه الواصفون و تعالی عما ینعته الناعتون، نأی فی قربة و قرب فی نأیه فهو فی نأیه قریب، و فی قربه بعید، کیف الکیف فلا یقال: کیف؟ و أین الأین فلا یقال: أین؟ اذ هو منقطع الکیفوفیة و الأینونیة [140] . 10- عنه، عن علی بن ابراهیم، عن المختار بن محمد الهمدانی و محمد بن الحسن، عن عبدالله بن الحسن العلوی جمیعا، عن الفتح بن یزید الجرجانی، عن أبی‌الحسن علیه‌السلام قال: ان الله ارادتین و مشیئتین: ارادة حتم و ارادة عزم، ینهی [ صفحه 88] و هو یشاء و یأمر و هو لا یشاء. أو ما رأیت أنه نهی آدم و زوجته أن یأکلا من الشجرة و شاء ذلک و لو لم یشأ أن یأکلا لما غلبت مشیئتهما مشیئة الله تعالی، و أمر ابراهیم أن یذبح اسحاق و لم یشأ أن یذبحه و لو شاء لما غلبت مشیئة ابراهیم مشیئة الله تعالی [141] . 11- العیاشی باسناده عن علی بن عبدالله بن مروان، عن ایوب بن نوح، قال: قال لی أبوالحسن العسکری علیه‌السلام و انا واقف بین یدیه بالمدینة ابتداءا من غیر مسئلة: یا ایوب انه ما نبأ الله من نبی الا بعد أن یأخذ علیه ثلاث خصال: شهادة ان لا اله الا الله، و خلع الانداد من دون الله، و ان لله المشیة یقدم ما یشاء و یؤخر ما یشاء، اما انه اذا جری الاختلاف بینهم لم یزل الاختلاف بینهم الی أن یقوم صاحب هذا الامر [142] . 12- الصدوق قال: حدثنا علی بن أحمد بن محمد بن عمران الدقاق (رحمه الله)، قال: حدثنا محمد بن أبی عبدالله الکوفی، قال: حدثنی محمد بن جعفر البغدادی، عن سهل بن زیاد، عن أبی‌الحسن علی بن محمد علیهماالسلام، أنه قال: «الهی تاهت أوهام المتوهمین و قصر طرف الطارفین، و تلاشت أوصاف الواصفین، و اضمحلت أقاویل المبطلین عن الدرک لعجیب شأنک، أو الوقوع بالبلوغ الی علوک. فأنت فی المکان الذی لا یتناهی و لم تقع علیک عیون باشارة و لا عبارة هیهات ثم هیهات، یا أولی، یا وحدانی، یا فردانی شمخت فی العلو بعز الکبر، و ارتفعت من وراء کل غورة و نهایة بجبروت الفخر». [143] . 13- عنه، قال: حدثنا علی بن أحمد بن محمد بن عمران الدقاق (رحمه الله) و علی بن عبدالله الوراق، قالا: حدثنا محمد بن هارون الصوفی، قال: حدثنا أبوتراب عبیدالله بن موسی الرویانی، عن عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی، قال: دخلت علی سیدی علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن [ صفحه 89] الحسین بن علی بن أبی‌طالب علیهم‌السلام فلما بصر بی قال لی: مرحبا بک یا أباالقاسم أنت ولینا حقا. قال: فقلت له: یابن رسول الله انی ارید أن أعرض علیک دینی، فان کان مرضیا أثبت علیه حقی ألقی الله عزوجل. فقال: هات یا أباالقاسم، فقلت: انی أقول: ان الله تبارک و تعالی واحد، لیس کمثله شی‌ء، خارج عن الحدین حد الابطال وحد التشبیه، و انه لیس بجسم و لا صورة و لا عرض و لا جوهر. بل هو مجسم الأجسام، و مصور الصور، و خالق الأعراض و الجواهر، و رب کل شی‌ء، و مالکه و جاعله و محدثه، و ان محمدا عبده و رسوله خاتم النبیین فلا نبی بعده الی یوم القیامة و أقول: ان الامام و الخلیفة و ولی الأمر من بعده أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب، ثم الحسن، ثم الحسین، ثم علی بن الحسین، ثم محمد بن علی، ثم جعفر ابن محمد ثم موسی بن جعفر، ثم علی بن موسی، ثم محمد بن علی، ثم أنت یا مولای، فقال علیه‌السلام: و من بعدی الحسن ابنی، فکیف للناس بالخلف من بعده، قال: فقلت: و کیف ذاک یا مولای؟ قال: لأنه لا یری شخصه و لا یحل ذکره باسمه حتی یخرج فیملأ الأرض قسطا و عدلا کما ملئت جورا و ظلما. قال: فقلت: أقررت، و أقول ان ولیهم ولی الله، و عدوهم عدو الله، و طاعتهم طاعة الله، و معصیتهم معصیة الله، و أقول: ان المعراج حق، و المساءلة فی القبر حق، و ان الجنة حق، و ان النار حق، و الصراط حق، و المیزان حق، و ان الساعة آتیة لا ریب فیها، و ان الله یبعث من فی القبور. أقول: ان الفرائض الواجبة بعد الولایة الصلاة، و الزکاة، و الصوم، و الحج، و الجهاد، و الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر، فقال علی بن محمد علیهماالسلام: یا أباالقاسم هذا و الله دین الله الذی ارتضاه لعباده، فاثبت علیه، ثبتک الله بالقول الثابت فی الحیاة الدنیا و فی الآخرة [144] . [ صفحه 90] 14- عنه قال: حدثنا أحمد بن محمد بن یحیی العطار (رضی الله عنه) قال: حدثنا سعد بن عبدالله، عن أیوب بن نوح أنه کتب الی أبی‌الحسن علیه‌السلام یسأله عن الله عزوجل أکان یعلم الأشیاء قبل أن خلق الأشیاء و کونها، أو لم یعلم ذلک حتی خلقها و أراد خلقها و تکوینها، فعلم ما خلق عند ما خلق و ما کون عند ما کون؟ فوقع علیه‌السلام بخطه: لم یزل الله عالما بالأشیاء قبل أن یخلق الأشیاء کعلمه بالأشیاء بعد ما خلق الاشیاء [145] . 15- عنه قال: حدثنا محمد بن علی ماجیلویه (رحمه الله) قال: حدثنا علی بن ابراهیم بن هاشم، عن مختار بن محمد بن مختار الهمدانی، عن الفتح بن یزید الجرجانی عن أبی‌الحسن علیه‌السلام، قال: سألته عن أدنی المعرفة، فقال: الاقرار بأنه لا اله غیره و لا شبه له و لا نظیر و أنه قدیم مثبت موجود غیر فقید و أنه لیس کمثله شی‌ء [146] . 16- عنه قال: حدثنا علی بن أحمد بن محمد بن عمران الدقاق رحمه الله، قال: حدثنا محمد بن یعقوب، عن الحسین بن محمد بن عامر، عن معلی بن محمد، قال: سئل العالم علیه‌السلام کیف علم الله؟ قال: علم، و شاء، و أراد، و قدر، و قضی، و أبدی فأمضی ما قضی، و قضی ما قدر، و قدر ما أراد، فبعلمه کانت المشیة، و بمشیته کانت الارادة، و بارادته کان التقدیر، و بتقدیره کان القضاء، و بقضائه کان الامضاء. فالعلم متقدم المشیة و المشیة ثانیة، و الارادة ثالثة، و التقدیر واقع علی القضاء بالامضاء، فلله تبارک و تعالی البداء فیما علم متی شاء و فیما أراد لتقدیر الأشیاء، فاذا وقع القضاء بالامضاء فلا بداء. فالعلم بالمعلوم قبل کونه، و المشیة فی المنشأ قبل عینه، و الارادة فی المراد قبل قیامه، و التقدیر لهذه المعلومات قبل تفصیلها و توصیلها عیانا و قیاما، و القضاء بالامضاء هو المبرم من المفعولات ذوات الأجسام. [ صفحه 91] المدرکات بالحواس من ذی لون و ریح و وزن وکیل و ما دب و درج من انس و جن و طیر و سباع و غیر ذلک مما یدرک بالحواس، فلله تبارک و تعالی فیه البداء مما لا عین له، فاذا وقع العین المفهوم المدرک فلا بداء. و الله یفعل ما یشاء، و بالعلم علم الأشیاء قبل کونها، و بالمشیة عرف صفاتها و حدودها و أنشأها قبل اظهارها و بالارادة میز أنفسها فی ألوانها و صفاتها و حدودها، و بالتقدیر قدر أوقاتها و عرف أولها و آخرها، و بالقضاء أبان للناس أماکنها و دلهم علیها، و بالامضاء شرح عللها، و أبان أمرها، و ذلک تقدیر العزیز العلیم [147] . 17- عنه قال: حدثنا محمد بن موسی بن المتوکل قال: حدثنا علی بن ابراهیم، عن ابیه، عن الصقر بن دلف قال: سألت اباالحسن علی بن محمد بن علی بن موسی الرضا علیهم‌السلام عن التوحید و قلت له: انی اقول بقول هشام بن الحکم، فغضب ثم قال: ما لکم و لقول هشام انه لیس منا من زعم ان الله جسم نحن منه براء فی الدنیا و الاخرة یابن دلف ان الجسم محدث و الله محدثه و مجسمه [148] . 18- ابن‌شعبة باسناده قال: قال علیه‌السلام: من اتقی الله یتقی. و من أطاع الله یطاع. و من أطاع الخالق لم یبال سخط المخلوقین. و من أسخط الخالق فلییقن أن یحل به سخط المخلوقین [149] . 19- عنه باسناده قال: قال علیه‌السلام: ان الله لا یوصف الا بما وصف به نفسه؛ و أنی یوصف الذی تعجز الحواس أن تدرکه و الأوهام أن تناله و الخطرات أن تحده و الأبصار عن الاحاطة به. نأی فی قربه و قرب فی نأیه، کیف الکیف بغیر أن یقال: کیف، و أین الأین بلا أن یقال: أین، هو منقطع الکیفیة و الأینیة، الواحد الأحد، جل جلاله و تقدست أسماؤه [150] . 20- عنه، باسناده قال: قال الحسن بن مسعود: دخلت علی أبی‌الحسن علی [ صفحه 92] ابن محمد علیهماالسلام و قد نکبت اصبعی. و تلقانی راکب و صدم کتفی و دخلت فی زحمة فخرقوا علی بعض ثیابی، فقلت: کفانی الله شرک من یوم فما أیشمک. فقال علیه‌السلام لی: یا حسن هذا و أنت تغشانا ترمی بذنبک من لا ذنب له. قال الحسن: فأثاب الی عقلی و تبینت خطائی، فقلت: یا مولای استغفر الله، فقال: یا حسن ما ذنب الأیام حتی صرتم تتشئمون بها اذا جوزیتم بأعمالکم فیها، قال الحسن: أنا أستغفر الله أبدا و هی توبتی یابن رسول الله. قال علیه‌السلام: و الله ما ینفعکم و لکن الله یعاقبکم بذمها علی ما لا ذم علیها فیه، أما علمت یا حسن أن الله هو المثیب و المعاقب و المجازی بالأعمال عاجلا و آجلا، قلت: بلی یا مولای، قال علیه‌السلام: لا تعد و لا تجعل للأیام صنعا فی حکم الله، قال الحسن: بلی؛ یا مولای [151] . 21- ابومنصور الطبرسی قال: سئل أبوالحسن علیه‌السلام عن التوحید فقیل له: لم یزل الله وحده لا شی‌ء معه ثم خلق الاشیاء بدیعا و اختار لنفسه الأسماء، و لم تزل الأسماء و الحروف له معه قدیمة؟ فکتب: لم یزل الله موجودا ثم کون ما أراد، لا راد لقضائه، و لا معقب لحکمه، تاهت اوهام المتوهمین، و قصر طرف الطارفین، و تلاشت اوصاف الواصفین و اضمحلت اقاویل المبطلین عن الدرک لعجیب شأنه، أو الوقوع بالبلوغ علی علو مکانه، فهو بالموضع الذی لا یتناهی، و بالمکان الذی لم یقع علیه عیون باشارة و لا عبارة، هیهات هیهات!!. [152] . 22- المسعودی باسناده عن الحمیری قال: حدثنی احمد بن عبدالله البرقی عن الفتح بن یزید الجرجانی قال: ضمنی و اباالحسن الطریق لما قدم به المدینة فسمعته فی بعض الطریق یقول: من اتقی الله یتقی و من اطاع الله یطاع. لم ازل ادلف حتی قربت منه و دنوت فسلمت علیه ورد علی السلام فأول ما ابتدانی أن قال لی: یا فتح [ صفحه 93] من اطاع الخالق لم یبال بسخط المخلوقین و من اسخط الخالق فقمن أن یحل به سخط المخلوقین. یا فتح ان الله تعالی لا یوصف الا بما وصف به نفسه، فانی الذی یوصف الذی یعجز الحواس أن تدرکه و الاوهام أن تناله و الخطرات ان تحده، و الابصار ان تحیط به جل عما یصفه الواصفون، و تعالی عما ینعته الناعتون نأی فی قربه و قرب فی نأیه فهو فی نأیه قریب و فی قربه بعید. کیف الکیف، فلا یقال: کیف؟ و أین الأین، فلا یقال: أین؟ اذ هو منقطع الکیفیة و الأینیة، الواحد الأحد جل جلاله، بل کیف یوصف بکنهه محمد و قد قرن جلیل اسمه باسمه و أشرکه فی طاعته و اوجب لمن اطاعه جزاء طاعته، فقال: و ما نقموا منه الا ان اغناهم الله و رسوله من فضله. و قال تبارک اسمه یحکی من ترک طاعته «یا لیتنا أطعنا الله و أطعنا الرسول» أم کیف یوصف من قرن الجلیل طاعته بطاعة رسول الله حیث یقول: «أطیعوا الله و أطیعوا الرسول و اولی الأمر منکم» یا فتح کما لا یوصف الجلیل جل جلاله و لا یوصف الحجة، فکذلک لا یوصف المؤمن المسلم لأمرنا، فنبینا أفضل الأنبیاء و وصینا أفضل الأوصیاء. ثم قال لی بعد کلام: فأورد الأمر الیهم و سلم لهم. ثم قال لی: ان شئت فانصرفت منه، فلما کان فی الغد تلطفت فی الوصول الیه، فسلمت فرد السلام، فقلت: یابن رسول الله تأذن لی فی کلمة اختجلت فی صدری لیلتی الماضیة، فقال لی: سل، و اصغ الی جوابها سمعک فان العالم و المتعلم شریکان فی الرشد مأموران بالنصیحة، فأما الذی اختلج فی صدرک فان یشاء العالم أنبأک ان الله لم یظهر علی غیبه احدا الا من ارتضی من رسول، و کل ما عند الرسول فهو عند العالم، و کل ما اطلع الرسول علیه فقد اطلع أوصیاءه علیه. یا فتح عسی الشیطان أراد اللبس علیک و اشکک فی بعض ما أنبأتک، حتی أراد [ صفحه 94] ازالتک عن طریق الله و صراطه المستقیم. فقلت: متی أیقنت أنهم هکذا؟ فهم ارباب معاذ الله أنهم مخلوقون مربوبون مطیعون داخرون راغمون، فاذا جاءک الشیطان بمثل ما جاءک به فأقمعه بمثل ما أنبأتک به. قال فتح: فقلت له: جعلنی الله فداک فرجت عنی و کشفت ما لبس الملعون علی، فقد کان اوقع فی خلدی انکم ارباب. قال فسجد علیه‌السلام فسمعته یقول فی سجوده: راغما لک یا خالقی داخرا خاضعا. ثم قال: یا فتح کدت أن تهلک و ما ضر عیسی ان هلک من هلک اذا شئت رحمک الله. قال: فخرجت و انا مسرور بما کشف الله عنی من اللبس، فلما کان فی المنزل الآخر دخلت علیه و هو متکی‌ء و بین یدیه حنطة مقلوة یعبث بها، و قد کان اوقع الشیطان لعنه الله فی خلدی أنه لا ینبغی ان یأکلوا و لا یشربوا. فقال: اجلس یا فتح فان لنا بالرسل اسوة کانوا یأکلون و یشربون و یمشون فی الأسواق، و کل جسم متغذی الا خالق الأجسام، الواحد الأحد، منشی‌ء الأشیاء و مجسم الأجسام، و هو السمیع، العلیم تبارک الله عما یقول الظالمون و علا علوا کبیرا [153] . [ صفحه 95]

1- قال الحافظ ابوبکر الخطیب البغدادی: أخبرنا محمد بن احمد بن رزق، أخبرنا محمد بن الحسن بن زیاد المقری‌ء النقاش، حدثنا الحسین بن حماد المقری‌ء - بقزوین -، حدثنا الحسین بن مروان الانباری، حدثنی محمد بن یحیی المعاذی قال: قال یحیی بن أکثم فی مجلس الواثق - و الفقهاء بحضرته -: من حلق رأس آدم حین حج؟ فتعالی القوم عن الجواب؟ فقال الواثق: أنا أحضرکم من ینبئکم بالخبر. فبعث الی علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی‌طالب فاحضر فقال: یا أباالحسن من حلق رأس آدم؟ فقال سألتک ]بالله[ یا أمیرالمؤمنین الا أعفیتنی، قال: أقسمت علیک لتقولن. قال: أما اذ أبیت فان أبی حدثنی عن جدی عن أبیه عن جده، قال: قال رسول الله صلی الله علیه و سلم: أمر جبریل أن ینزل بیاقوتة من الجنة، فهبط بها فمسح بها رأس آدم فتناثر الشعر منه، فحیث بلغ نورها صار حرما [154] .

2- الصدوق: حدثنا علی بن احمد بن محمد (رضی الله عنه) قال: حدثنا محمد ابن ابی عبدالله الکوفی قال: حدثنا سهل بن زیاد الادمی قال: حدثنا عبدالعظیم بن [ صفحه 96] عبدالله الحسنی قال: سمعت علی بن محمد العسکری علیه‌السلام یقول: عاش نوح علیه‌السلام الفین و خمسمائة سنة و کان یوما فی السفینة نائما، فهبت ریح فکشفت عن عورته فضحک حام و یافث، فزجرهما سام علیه‌السلام و نهاهما عن الضحک و کان کلما غطی سام شیئا تکشفه الریح کشف حام و یافث. فانتبه نوح علیه‌السلام فرآهم و هم یضحکون، فقال: ما هذا فاخبر سالم بما کان، فرفع نوح علیه‌السلام یده الی السماء یدعو و یقول: اللهم غیر ماء صلب حام، حتی لا یولد له الا السودان اللهم غیر ماء صلب یافث، فغیر الله ماء صلبیهما، فجمیع السودان حیث کانوا من حام، و جمیع الترک و السقالبة و یأجوج و مأجوج و الصین من یافث حیث کانوا، و جمیع البیض سواهم من سام. و قال نوح علیه‌السلام: لحام و یافث جعل الله ذریتکما خولا لذریة سام الی یوم القیامة لأنه بربی و عققتمانی، فلا زالت سمة عقوقکما لی فی ذریتکما ظاهرة و سمة البر بی ذریة سام ظاهرة ما بقیت الدنیا [155] . 3- المجلسی، عن الراوندی بالاسناد عن الصدوق، عن علی بن أحمد، عن الأسدی، عن سهل، عن عبدالعظیم الحسنی قال: سمعت علی بن محمد العسکری علیه‌السلام یقول: عاش نوح علیه‌السلام ألفین و خمسمائة سنة، و کان یوما فی السفینة نائما فهبت ریح فکشفت عورته، فضحک حام و یافث فزجرهما سام و نهاهما عن الضحک. فانتبه نوح علیه‌السلام و قال لهما: جعل الله عزوجل ذریتکما خولا لذریة سام الی یوم القیامة، لأنه بربی و عققتمانی، فلا زالت سمة عقوقکما فی ذریتکما ظاهرة، و سمة البر فی ذریة سام ظاهرة ما بقیت الدنیا فجمیع السودان حیث کانوا من ولد حام، و جمیع الترک و الصقالبة و یأجوج و مأجوج و الصین من یافث حیث کانوا، و جمیع البیض سواهم من ولد سام. [ صفحه 97] و أوحی الله تعالی الی نوح علیه‌السلام: انی قد جعلت قوسی أمانا لعبادی و بلادی و موثقا منی بینی و بین خلقی، یأمنون به الی یوم القیامة من الغرق و من أوفی بعهده منی! ففرح نوح علیه‌السلام و تباشر، و کان القوس فیها و تروسهم، فنزع منها السهم و الوتر و جعلت أمانا من الغرق، و جاء ابلیس الی نوح علیه‌السلام فقال: ان لک عندی یدا عظیمة فانتصحنی فانی لا أخونک. فتأثم نوح علیه‌السلام بکلامه و مساءلته، فأوحی الله الیه أن کلمه و سله فانی سانطقه بحجة علیه، فقال نوح علیه‌السلام: تکلم، فقال ابلیس: اذا وجدنا ابن‌آدم شحیحا أو حریصا أو حسودا أو جبارا أو عجولا تلقفناه تلقف الکرة فان اجتمعت لنا هذه الأخلاق سمیناه شیطانا مریدا، فقال نوح: ما الید العظیمة التی صنعت؟ قال: انک دعوت الله علی أهل الأرض فألحقتهم فی ساعة بالنار فصرت فارغا، و لولا دعوتک لشغلت بهم دهرا طویلا [156] .

4- الصدوق قال: حدثنا احمد بن محمد السنانی (رضی الله عنه) قال: حدثنا محمد بن احمد الاسدی الکوفی، عن سهل بن زیاد الادمی، عن عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی، قال سمعت علی بن محمد العسکری علیه‌السلام یقول: انما اتخذ الله عزوجل ابراهیم خلیلا، لکثرة صلاته علی محمد و أهل بیته صلوات الله علیهم [157] . [ صفحه 98]

1- الکلینی، عن الحسین بن محمد الأشعری، عن معلی بن محمد، عن أحمد بن محمد بن عبدالله، عن علی بن محمد النوفلی، عن أبی‌الحسن صاحب العسکر علیه‌السلام قال: سمعته یقول: اسم الله الأعظم ثلاثة و سبعون حرفا، کان عند آصف حرف فتکلم به فانخرقت له الأرض فیما بینه و بین سبأ فتناول عرش بلقیس حتی صیره الی سلیمان، ثم انبسطت الأرض فی أقل من طرفة عین، و عندنا منه اثنان و سبعون حرفا، و حرف عندالله مستأثر به فی علم الغیب [158] .

2- الصدوق قال: حدثنا محمد بن علی بن حاتم النوفلی قال: حدثنا أبوالعباس أحمد بن عیسی الوشاء البغدادی قال: حدثنا أحمد بن طاهر القمی قال: حدثنا أبوالحسین محمد بن بحر الشیبانی قال: وردت کربلا سنة ست و ثمانین و مائتین، قال: وزرت قبر غریب رسول الله صلی الله علیه و آله ثم انفکأت الی مدینة السلام متوجها الی مقابر قریش فی وقت قد تضرمت الهواجر و توقدت السمائم. فلما وصلت منها الی مشهد الکاظم علیه‌السلام و استنشقت نسیم تربته المغمورة من الرحمة، المحفوفة بحدائق الغفران، أکببت علیها بعبرات متقاطرة، و زفرات متتابعة [ صفحه 99] و قد حجب الدمع طرفی عن النظر، فلما رقأت العبرة و انقطع النحیب فتحت بصری فاذا أنا بشیخ قد انحنی صلبه، و تقوس منکباه، و ثفنت جبهته و راحتاه، و هو یقول لآخر معه عند القبر: یابن أخی لقد نال عمک شرفا بما حمله السیدان من غوامض الغیوب و شرائف العلوم التی لم یحمل مثلها الا سلمان، و قد أشرف عمک علی استکمال المدة و انقضاء العمر، و لیس یجد فی أهل الولایة رجلا یفضی الیه بسره، قلت: یا نفس لا یزال العناء و المشقة ینالان منک باتعابی الخف و الحافر فی طلب العلم، و قد قرع سمعی من هذا الشیخ لفظ یدل علی علم جسیم و أثر عظیم. فقلت: أیها الشیخ و من السیدان؟ قال:النجمان المغیبان فی الثری بسر من رأی، فقلت: انی اقسم بالموالاة و شرف محل هذین السیدین من الامامة و الوراثة انی خاطب علمهما، و طالب آثارهما، و باذل من نفسی الأیمان المؤکدة علی حفظ أسرارهما، قال: ان کنت صادقا فیما تقول فأحضر ما صحبک من الآثار عن نقلة أخبارهم. فلما فتش الکتب و تصفح الروایات منهما قال: صدقت أنا بشر بن سلیمان النخاس من ولد أبی‌أیوب الأنصاری أحد موالی أبی‌الحسن و أبی‌محمد علیهماالسلام و جارهما بسر من رأی، قلت: فأکرم أخاک ببعض ما شاهدت من آثارهما قال: کان مولانا أبوالحسن علی بن محمد العسکری علیهماالسلام فقهنی فی أمر الرقیق فکنت لا أبتاع و لا أبیع الا باذنه، فاجتنبت بذلک موارد الشبهات حتی کملت معرفتی فیه فأحسنت الفرق ]فیما[ بین الحلال و الحرام. فبینما أنا ذات لیلة فی منزلی بسر من رآی و قد مضی هوی من اللیل اذ قرع الباب قارع فعدوت مسرعا، فاذا أنا بکافور الخادم رسول مولانا أبی‌الحسن علی بن محمد علیهماالسلام یدعونی الیه فلبست ثیابی و دخلت علیه فرأیته یحدث ابنه أبامحمد و اخته حکیمة من وراء الستر، فلما جلست قال: یا بشر انک من ولد الأنصار و هذه الولایة لم [ صفحه 100] تزل فیکم یرثها خلف عن سلف. فأنتم ثقاتنا أهل البیت و انی مزکیک و مشرفک بفضیلة تسبق بها شأو الشیعة فی الموالاة بها: بسر أطلعک علیه و أنفذک فی ابتیاع أمة، فکتب کتابا ملصقا بخط رومی و لغة رومیة، و طبع علیه بخاتمه، و أخرج شستقة صفراء فیها مائتان و عشرون دینارا فقال: خذها و توجه بها الی بغداد، و احضر معبر الفرات ضحوة کذا. فاذا وصلت الی جانبک زواریق السبایا و برزن الجواری منها فستحدق بهم طوائف المبتاعین من وکلاء قواد بنی‌العباس و شراذم من فتیان العراق، فاذا رأیت ذلک فأشرف من البعد علی المسمی عمر بن یزید النخاس عامة نهارک الی أن یبرز للمبتاعین جاریة صفتها کذا و کذا، لابسة حریرتین صفیقتین، تمتنع من السفور و لمس المعترض، و الانقیاد لمن یحاول لمسها، و یشغل نظره بتأمل مکاشفها من وراء الستر الرقیق فیضر بها النخاس فتصرخ صرخة رومیة. فاعلم أنها تقول: و اهتک ستراه، فیقول بعض المبتاعین علی بثلاثمائة دینار فقد زادنی العفاف فیها رغبة، فتقول بالعربیة: لو برزت فی زی سلیمان و علی مثل سریر ملکه ما بدت لی فیک رغبة فأشفق علی مالک، فیقول النخاس: فما الحیلة و لابد من بیعک، فتقول الجاریة: و ما العجلة و لابد من اختیار مبتاع یسکن قلبی ]الیه و[ الی أمانته و دیانته. فعند ذلک قم الی عمر بن یزید النخاس و قل له: ان معی کتابا ملصقا لبعض الأشراف کتبه بلغة رومیة و خط رومی، و وصف فیه کرمه و وفاه و نبله و سخاءه فناولها لتتأمل منه أخلاق صاحبه فان مالت الیه و رضیته، فأنا وکیله فی ابتیاعها منک. قال بشر بن سلیمان النخاس: فامتثلت جمیع ما حده لی مولای أبوالحسن علیه‌السلام فی أمر الجاریة، فلما نظرت فی الکتاب بکت بکاء شدیدا، و قالت لعمر ابن یزید النخاس: بعنی من صاحب هذا الکتاب، و حلفت بالمحرجة المغلظة انه متی امتنع من بیعها منه قتلت نفسها، فما زلت اشاحه فی ثمنها حتی استقر الأمر فیه علی [ صفحه 101] مقدار ما کان أصحبنیه مولای علیه‌السلام من الدنانیر فی الشستقة الصفراء. فاستوفاه منی و تسلمت منه الجاریة ضاحکة مستبشرة، و انصرفت بها الی حجرتی التی کنت آوی الیها ببغداد فما أخذها القرار حتی أخرجت کتاب مولاها علیه‌السلام من جیبها و هی تلثمه و تضعه علی خدها و تطبقه علی جفنها و تمسحه علی بدنها، فقلت: تعجبا منها أتلثمین کتابا و لا تعرفین صاحبه؟ قالت: أیها العاجز الضعیف المعرفة بمحل أولاد الأنبیاء أعرنی سمعک و فرغ لی قلبک أنا ملیکة بنت یشوعا بن قیصر ملک الروم، و أمی من ولد الحواریین تنسب الی وصی المسیح شمعون، انبئک العجب العجیب ان جدی قیصر أراد أن یزوجنی من ابن أخیه و أنا من بنات ثلاث عشرة سنة فجمع فی قصره من نسل الحواریین و من القسیسین و الرهبان ثلاثمائة رجل و من ذوی الاخطار سبعمائة رجل. و جمع من أمراء الأجناد و قواد العساکر و نقباء الجیوش و ملوک العشائر أربعة آلاف، و أبرز من بهو ملکه عرشا مسوغا من أصناف الجواهر الی صحن القصر فرفعه فوق أربعین مرقاة فلما صعد ابن أخیه و أحدقت به الصلبان و قامت الأساقفة عکفا و نشرت أسفار الانجیل تسافلت الصلبان من الأعالی فلصقت بالأرض، و تفوضت الأعمدة فانهارت الی القرار، و خر الصاعد من العرش مغشیا علیه، فتغیرت ألوان الأساقفة، و ارتعدت فرائصهم. فقال کبیرهم لجدی: أیها الملک أعفنا من ملاقاة هذه النحوس الدالة علی زوال هذا الدین المسیحی و المذهب الملکانی، فتطیر جدی من ذلک تطیرا شدیدا، و قال للأساقفة: أقیموا هذه الأعمدة، و ارفعوا الصلبان، و احضروا أخا هذا المدبر العاثر المنکوس جده لأزوج منه هذه الصبیة فیدفع نحوسه عنکم بسعوده. فلما فعلوا ذلک حدث علی الثانی ما حدث علی الأول، و تفرق الناس و قام جدی قیصر مغتما و دخل قصره و ارخیت الستور فاریت فی تلک اللیلة کان المسیح و الشمعون و عدة من الحواریین قد اجتمعوا فی قصر جدی و نصبوا فیه منبرا یباری السماء علوا [ صفحه 102] و ارتفاعا فی الموضع الذی کان جدی نصب فیه عرشه، فدخل علیهم محمدا صلی الله علیه و آله مع فتیة و عدة من بنیه فیقول الیه المسیح فیعتنقه فیقول: یا روح الله انی جئتک خاطبا من وصیک شمعون فتاته ملیکة لا بنی هذا، و أومأ بیده الی أبی‌محمد صاحب هذا الکتاب، فنظر المسیح الی شمعون فقال له: قد أتاک الشرف فصل رحمک برحم رسول الله صلی الله علیه و آله قال: قد فعلت، فصعد ذلک المنبر و خطب محمد صلی الله علیه و آله و زوجنی و شهد المسیح علیه‌السلام و شهد بنوا محمد صلی الله علیه و آله و الحواریون، فلما استیقظت من نومی أشفقت أن أقص هذه الرؤیا علی أبی و جدی مخافة القتل. فکنت أسرها فی نفسی و لا أبدیها لهم، و ضرب صدری بمحبة أبی‌محمد حتی امتنعت من الطعام و الشراب و ضعفت نفسی و دق شخصی و مرضت مرضا شدیدا فما بقی من مدائن الروم طبیب الا أحضره جدی و سأله عن دوائی. فلما برح به الیأس قال: یا قرة عینی فهل تخطر ببالک شهوة فازود کها فی هذه الدنیا؟ فقلت: یا جدی أری أبواب الفرج علی مغلقة فلو کشفت العذاب عمن فی سجنک من اساری المسلمین و فککت عنهم الأغلال و تصدقت علیهم و مننتهم بالخلاص لرجوت أن یهب المسیح و امه لی عافیة و شفاء، فلما فعل ذلک جدی تجلدت فی اظهار الصحة فی بدنی و تناولت یسیرا من الطعام فسر بذلک جدی و أقبل علی اکرام الأساری اعزازهم. فرأیت أیضا بعد أربع لیال کأن سیدة النساء قد زارتنی و معها مریم بنت عمران و ألف وصیفة من وصائف الجنان فتقول لی مریم: هذه سیدة النساء أم زوجک أبی‌محمد علیه‌السلام، فأتعلق بها و أبکی و أشکو الیها امتناع أبی‌محمد من زیارتی، فقالت لی سیدة النساء علیهاالسلام: ان ابنی أبامحمد لا یزورک و أنت مشرکة بالله و علی مذهب النصاری و هذه اختی مریم تبرأ الی الله تعالی من دینک فان ملت الی رضا الله عزوجل و رضا المسیح بن مریم عنک و زیارة أبی‌محمد أیاک فتقولی: أشهد أن لا اله [ صفحه 103] الا الله و أشهد أن - أبی- محمدا رسول الله، فلما تکلمت بهذه الکلمة ضمتنی سیدة النساء الی صدرها فطیبت لی نفسی، و قالت: الآن توقعی زیارة أبی‌محمد ایاک فانی منفذه الیک، فانتبهت و أنا أقول: و اشوقاه الی لقاء أبی‌محمد. فلما کانت اللیلة القابلة جاءنی أبومحمد علیه‌السلام فی منامی فرأیته کأنی أقول له: جفوتنی یا حبیبی بعد أن شغلت قلبی بجوامع حبک؟ قال: ما کان تأخیری عنک الا لشرکک و اذ قد أسلمت فانی زائرک فی کل لیلة الی أن یجمع الله شملنا فی العیان، فما قطع عنی زیارته بعد ذلک الی هذه الغایة. قال بشر: فقلت لها: و کیف وقعت فی الأسر؟ فقالت: أخبرنی أبومحمد لیلة من اللیالی أن جدک سیسرب جیوشا الی قتال المسلمین یوم کذا، ثم یتبعهم فعلیک باللحاق بهم متنکرة فی زی الخدم مع عدة من الوصائف من طریق کذا، ففعلت. فوقعت علینا طلائع المسلمین حتی کان من أمری ما رأیت و ما شاهدت و ما شعر أحد ]بی[ بأنی ابنة ملک الروم الی هذه الغایة سواک، و ذلک باطلاعی ایاک علیه، و لقد سألنی الشیخ الذی وقعت الیه فی سهم الغنیمة عن اسمی فأنکرته، و قلت: نرجس، فقال اسم الجواری، فقلت: العجب انک رومیة و لسانک عربی؟ قالت: بلغ من ولوع جدی و حمله ایای علی تعلم الآداب أن أوعز الی أمرأة ترجمان له فی الاختلاف الی، فکانت تقصدنی صباحا و مساء و تفیدنی العربیة حتی استمر علیها لسانی و استقام. قال بشر: فلما انکفأت بها الی سر من رأی دخلت علی مولانا أبی‌الحسن العسکری علیه‌السلام فقال لها: کیف أراک الله عز الاسلام و ذل النصرانیة، و شرف أهل بیت محمد صلی الله علیه و آله؟ قالت: کیف أصف لک یابن رسول الله ما أنت أعلم به منی؟ قال: فانی ارید أن اکرمک فأیما أحب الیک عشرة آلاف درهم؟ أم بشری لک فیها شرف الأبد؟ قالت: بل البشری، قال علیه‌السلام: فأبشری بولد یملک الدنیا شرقا و غربا و یملأ [ صفحه 104] الأرض قسطا و عدلا کما ملئت ظلما و جورا، قالت: ممن؟ قال علیه‌السلام: ممن خطبک رسول الله صلی الله علیه و آله له من لیلة کذا من شهر کذا من سنة کذا بالرومیة، قالت: من المسیح و وصیه؟ قال: فممن زوجک المسیح و وصیه، قالت: من ابنک أبی‌محمد؟ قال: فهل تعرفینه؟ قالت: و هل خلوت لیلة من زیارته ایای منذ اللیلة التی أسلمت فیها علی ید سیدة النساء امه. فقال أبوالحسن علیه‌السلام: یا کافور ادع لی اختی حکیمة، فلما دخلت علیه قال علیه‌السلام لها: هاهیه فاعتنقتها طویلا و سرت بها کثیرا، فقال لها مولانا: یا بنت رسول الله أخرجیها الی منزلک و علمیها الفرائض و السنن فانها زوجة أبی‌محمد و ام القائم علیه‌السلام [159] .

3- الکلینی، عن علی بن ابراهیم، عن محمد بن عیسی، عن أبی‌الفضل الشهبانی، عن هارون بن الفضل قال: رأیت أباالحسن علی بن محمد فی الیوم الذی توفی فیه أبوجعفر علیه‌السلام فقال: انا لله و انا الیه راجعون، مضی أبوجعفر علیه‌السلام، فقیل له: و کیف عرفت؟ قال: لأنه تداخلنی ذلة لله لم أکن أعرفها [160] . 4- عنه، عن الحسین بن محمد، عن معلی بن محمد، عن الوشاء، عن خیران الأسباطی قال: قدمت علی أبی‌الحسن علیه‌السلام المدینة فقال لی: ما خبر الواثق عندک؟ قلت: جعلت فداک خلفته فی عافیة، أنا من أقرب الناس عهدا به، عهدی به منذ عشرة أیام، قال: فقال لی: ان أهل المدینة یقولون: انه مات، فلما أن قال لی: الناس علمت أنه هو. ثم قال لی: ما فعل جعفر؟ قلت: ترکته أسوء الناس حالا فی السجن، قال: [ صفحه 105] فقال: أما انه صاحب الأمر. ما فعل ابن‌الزیات؟ قلت: جعلت فداک الناس معه و الأمر أمره، قال: فقال: أما انه شؤم علیه، قال: ثم سکت و قال لی: لابد أن تجری مقادیر الله تعالی و أحکامه، یا خیران مات الواثق و قد قعد المتوکل جعفر و قد قتل ابن‌الزیات، فقلت: متی جعلت فداک؟ قال: بعد خروجک بستة أیام [161] . 5- عنه، عن الحسین بن محمد، عن معلی بن محمد، عن أحمد بن محمد بن عبدالله، عن محمد بن یحیی، عن صالح بن سعید قال: دخلت علی أبی‌الحسن علیه‌السلام فقلت له: جعلت فداک فی کل الامور أرادوا اطفاء نورک و التقصیر بک، حتی أنزلوک هذا الخان الأشنع، خان الصعالیک. فقال: ههنا أنت یابن سعید؟ ثم أومأ بیده و قال: انظر. فنظرت، فاذا أنا بروضات آنقات و روضات باسرات فیهن خیرات عطرات و ولدان کأنهن اللؤلؤ المکنون و أطیار و ظباء و أنهار تفور، فحار بصری و حسرت عینی، فقال: حیث کنا فهذا لنا عتید، لسنا فی خان الصعالیک [162] . 6- عنه، عن الحسین بن محمد، عن معلی بن محمد، عن أحمد بن محمد بن عبدالله، عن علی بن محمد، عن اسحاق الجلاب قال: اشتریت لأبی‌الحسن علیه‌السلام غنما کثیرة، فدعانی فأدخلنی من اصطبل داره الی موضع واسع لا أعرفه، فجعلت افرق تلک الغنم فیمن أمرنی به، فبعث الی أبی‌جعفر و الی والدته و غیرهما ممن أمرنی. ثم استأذنته فی الانصراف الی بغداد الی والدی و کان ذلک یوم الترویة، فکتب الی: تقیم غدا عندنا ثم تنصرف. قال: فأقمت فلما کان یوم عرفة أقمت عنده و بت لیلة الأضحی فی رواق له، فلما کان فی السحر أتانی فقال: یا اسحاق قم، قال: فقمت ففتحت عینی فاذا أنا علی بابی ببغداد، فدخلت علی والدی و أنا فی أصحابی، فقلت لهم: عرفت بالعسکر و خرجت ببغداد الی العید [163] . [ صفحه 106] 7- عنه، عن الحسین بن محمد، عن المعلی بن محمد، عن أحمد بن محمد بن عبدالله، عن علی بن محمد النوفلی قال: قال لی محمد بن الفرج: ان أباالحسن کتب الیه: یا محمد اجمع أمرک و خذ حذرک، قال: فأنا فی جمع أمری ]و[ لیس أدری ما کتب الی حتی ورد علی رسول حملنی من مصر مقیدا و ضرب علی کل ما أملک، و کنت فی السجن ثمان سنین. ثم ورد علی منه فی السجن کتاب فیه: یا محمد لا تنزل فی ناحیة الجانب الغربی فقرأت الکتاب فقلت: یکتب الی بهذا و أنا فی السجن، ان هذا لعجب، فما مکثت أن خلی عنی و الحمدلله. قال: و کتب الیه محمد بن الفرج یسأله عن ضیاعه، فکتب الیه سوف ترد علیک و ما یضرک أن لا ترد علیک، فلما شخص محمد بن الفرج الی العسکر کتب الیه برد ضیاعه و مات قبل ذلک، قال: و کتب أحمد بن الخضیب الی محمد بن الفرج یسأله الخروج الی العسکر، فکتب الی أبی‌الحسن علیه‌السلام یشاوره، فکتب الیه: أخرج فان فیه فرجک ان شاء الله تعالی، فخرج، فلم یلبث الا یسیرا حتی مات [164] . 8- عنه، عن الحسین بن محمد، عن رجل، عن أحمد بن محمد قال: أخبرنی أبویعقوب قال: رأیته - یعنی محمدا - قبل موته بالعسکر فی عشیة و قد استقبل أباالحسن علیه‌السلام فنظر الیه و اعتل من غد، فدخلت الیه عائدا بعد أیام من علته و قد ثقل، فأخبرنی أنه بعث الیه بثوب فأخذه و أدرجه و وضعه تحت رأسه، قال: فکفن فیه. قال أحمد: قال أبویعقوب: رأیت أباالحسن علیه‌السلام مع ابن‌الخضیب فقال له ابن‌الخضیب: سر جعلت فداک، فقال له: أنت المقدم فما لبث الا أربعة أیام حتی وضع الدهق علی ساق ابن‌الخضیب ثم نعی،قال: روی عنه حین ألح علیه ابن‌الخضیب فی الدار التی یطلبها منه، بعث الیه لأقعدن بک من الله عزوجل مقعدا له یبقی لک باقیة فأخذه الله عزوجل فی تلک الأیام [165] . [ صفحه 107] 9- ابن شهر آشوب باسناده عن علی بن مهزیار قال: أرسلت الی أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام غلامی و کان صقلابیا، فرجع الغلام الی متعجبا، فقلت له: ما لک یا بنی؟ قال: کیف لا اتعجب ما زال یکلمنی بالصقلابیة، کانه واحدا منا و انما اراد بهذا الکتمان عن القوم [166] . 10- محمد بن الحسن الصفار عن محمد بن الحسین عن علی بن مهزیار عن الطیب الهادی علیه‌السلام قال: دخلت علیه فابتدأنی و کلمنی بالفارسیة. [167] . 11- عنه قال: حدثنا الحسن بن علی السرسونی عن ابراهیم بن مهزیار قال: کان ابوالحسن کتب الی علی بن مهزیار یأمره أن یعمل له مقدار الساعات، فحملناه الیه فی سنة ثمان و عشرین، فلما صرنا بسیالة کتب یعلمه قدومه و یستأذنه فی المصیر الیه و عن الوقت الذی نسیر الیه فیه و استأذن لابراهیم. فورد الجواب بالاذن انا نصیر الیه بعد الظهر، فخرجنا جمیعا الی أن صرنا فی یوم صائف شدید الحر و معنا مسرور غلام علی بن مهزیار. فلما ان دنوا من قصره اذا بلال قائم ینتظرنا و کان بلال غلام ابی‌الحسن علیه‌السلام فقال: ادخلوا، فدخلنا حجرة و قد نالنا من العطش امر عظیم فما قعدنا حینا حتی خرج الینا بعض الخدم و معه قلال من ماء أبرد ما یکون فشربنا، ثم دعا علی بن مهزیار فلبث عنده الی بعد العصر، ثم دعانی فسلمت علیه و استأذنته ان یناولنی یده فاقبلها، فمد یده علیه‌السلام فقبلتها، و دعانی و قعدت. ثم قمت فودعته فلما خرجت من باب البیت نادانی فقال: یا ابراهیم، فقلت: لبیک یا سیدی، فقال لا تبرح، فلم نزل جالسا و مسرور غلامنا معنا، فأمر أن ینصب المقدار، ثم خرج علیه‌السلام فالقی له کرسی فجلس علیه و القی لعلی بن مهزیار کرسی عن یساره فجلس و کنت أنا بجنب المقدار فسقطت حصاة فقال مسرور: هشت، فقال: هشت ثمانیة، فقلنا: نعم یا سیدنا، فلبثنا عنده الی المساء. [ صفحه 108] ثم خرجنا فقال لعلی: رد الی مسرورا بالغداة، فوجهه الیه فلما ان دخل قال له بالفارسیة: بار خدایا چون، فقلت له: نیک یا سیدی فمن نصر. فقال لمسرور: در به بند در ببند، فاغلق الباب، ثم القی رداء علی یخفینی من نصر حتی سألنی عما اراد فلقیه علی بن مهزیار فقال له: کل هذا حرفا من نصر فقال: یا اباالحسن یکاد خوفی من عمرو بن قرح [168] . 12- عنه، قال حدثنا محمد بن عیسی، عن قارن، عن رجل انه کان رضیع ابی‌جعفر علیه‌السلام قال: بینا ابوالحسن علیه‌السلام جالس مع مودب له یکنی ابازکریا و ابوجعفر علیه‌السلام عندنا انه ببغداد و ابوالحسن یقرأ من اللوح الی مؤدبه، اذ بکی بکاء شدیدا، سأله المؤدب ما بکاؤک؟ فلم یجبه. فقال: ائذن لی بالدخول، فاذن له، فارتفع الصیاح و البکاء من منزله، ثم خرج الینا فسألنا عن البکاء، فقال: ان ابی قد توفی الساعة، فقلنا: بما علمت؟ قال: فأدخلنی من اجلال الله ما لم أکن أعرفه قبل ذلک، فعلمت انه قد مضی فتعرفنا ذلک الوقت من الیوم و الشهر فاذا هو قد مضی فی ذلک الوقت [169] . 13- عنه، قال: حدثنا الحسن بن محمد، عن المعلی بن محمد، عن احمد بن محمد ابن عبدالله، عن احمد بن الحسین، عن علی بن عبدالله بن مروان الانباری قال: کنت حاضرا عند مضی أبوجعفر بن ابی الحسن علیه‌السلام فجاء ابوالحسن فوضع له کرسی فجلس علیه و ابومحمد قائم فی ناحیة، فلما فرغ من أبی‌جعفر التفت أبوالحسن الی ابی‌محمد فقال: یا بنی احدث الله شکرا فقد احدث فیک أمرا [170] . 14- الصدوق قال: حدثنا محمد بن موسی بن المتوکل، قال: حدثنا علی بن ابراهیم، عن عبدالله بن أحمد الموصلی، عن الصقر بن أبی‌دلف، قال: لما حمل المتوکل سیدنا أباالحسن علیه‌السلام جئت أسأل عن خبره. قال: فنظر الی الزراقی [ صفحه 109] و کان حاجبا للمتوکل فأومأ الی أن أدخل علیه فدخلت الیه. فقال: یا صقر ما شأنک؟ فقلت: خیر أیها الاستاد. فقال: اقعد فأخذنی ما تقدم و ما تأخر و قلت: أخطأت فی المجیی‌ء. قال: فأوجی‌ء الناس عنه. ثم قال: ما شأنک؟ و فیم جئت؟ فقلت: لخبر ما. فقال: لعلک جئت لتسأل عن خبر مولاک؟ فقلت له: و من مولای؟ مولای أمیرالمؤمنین، فقال: اسکت، مولاک هو الحق فلا تحتشمنی فانی علی مذهبک، فقلت: الحمدلله، فقال: أتحب أن تراه؟ فقلت: نعم. فقال: اجلس حتی یخرج صاحب البرید من عنده، قال: فجلست. فلما خرج قال لغلام له: خذ بید الصقر فأدخله الی الحجرة التی فیها العلوی المحبوس و خل بینه و بینه. قال: فأدخلنی الحجرة و أومأ الی بیت فدخلت قال: فاذا هو علیه‌السلام جالس علی صدر حصیر و بحذاء قبر محفور، قال: فسلمت، فرد ثم أمرنی بالجلوس، ثم قال لی: یا صقر ما أتی بک؟ قلت: سیدی جئت أتعرف خبرک. قال: ثم نظرت الی القبر فبکیت، فنظر الی فقال: یا صقر لا علیک، لن یصلوا الینا بسوء، فقلت: الحمدلله. ثم قلت: یا سیدی حدیث روی عن النبی صلی الله علیه و آله لا أعرف ما معناه ]ف[ قال: و ما هو؟ فقلت: قوله: «لا تعادوا الأیام فتعادیکم» ما معناه؟ فقال: نعم، الأیام نحن ما قامت السماوات و الأرض، فالسبت: اسم رسول الله صلی الله علیه و آله؛ و الأحد: أمیرالمؤمنین، و الاثنین: الحسن و الحسین؛ و الثلاثاء: علی بن الحسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد؛ و الأربعاء: موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و أنا؛ و الخمیس: ابنی الحسن؛ و الجمعة: ابن ابنی و الیه تجتمع عصابة الحق و هو الذی یملأها قسطا و عدلا کما ملئت ظلما و جورا، و هذا معنی الأیام فلا تعادوهم فی الدنیا فیعادوکم فی الآخرة. ثم قال: ودع و اخرج فلا آمن علیک [171] . 15- المفید باسناده عن محمد بن عیسی بن عبید؛ و ابراهیم بن مهزیار، عن علی [ صفحه 110] ابن‌مهزیار قال: أرسلت الی أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام غلامی و کان صقلابیا فرجع الغلام الی متعجبا، فقلت له: ما لک یا بنی؟ قال: و کیف لا أتعجب ما زال یکلمنی بالصقلابیة کأنه واحد منا، فظننت أنه انما أراد بهذا اللسان کیلا یسمع بعض الغلمان ما دار بینهم [172] . 16- الطوسی، باسناده، عن أبی‌محمد الفحام قال: حدثنی المنصوری، عن عم ابیه؛ و حدثنی عمی عن کافور الخادم بهذا الحدیث قال: کان فی الموضع مجاور الامام من أهل الصنائع صنوف من الناس، و کان الموضع کالقریة، و کان یونس النقاش یغشی سیدنا الامام و یخدمه، فجاءه یوما یرعد، فقال له: یا سیدی اوصیک بأهلی خیرا. قال: و ما الخبر؟ قال: عزمت علی الرحیل. قال: و لم یا یونس؟ و هو یتبسم علیه‌السلام. قال: قال یونس بن بغا، وجه الی بفص لیس له قیمة أقبلت انقشه فکسرته باثنین و موعده غدا و هو موسی بن بغا اما ألف سوط او القتل. قال: امض الی منزلک الی غد فرج، فما یکون الا خیرا، فلما کان من الغد وافی بکرة یرعد فقال: قد جاء الرسول یلتمس الفص. قال: امض الیه فما تری الا خیرا. قال: و ما أقول له یا سیدی؟ قال: فتبسم و قال: امض الیه و اسمع ما یخبرک به فلن یکون الا خیرا. قال: فمضی و عاد یضحک. قال: قال لی: یا سیدی الجواری اختصموا فیمکنک أن تجعله فصین حتی نغنیک؟ فقال سیدنا الامام: اللهم لک الحمد اذ جعلتنا ممن یحمدک حقا، فأیش قلت له؟ قال: قلت: أمهلنی حتی أتأمل أمره کیف اعمله. فقال: أصبت [173] . 17- ابن شهر آشوب باسناده عن زید بن علی بن الحسین بن زید قال: مرضت فدخل الطبیب علی لیلا و وصف لی دواء اخذه فی السحر کذا و کذا یوما، فلم یمکنی تحصیله من اللیل و خرج الطبیب من الباب و قد ورد صاحب ابی‌الحسن فی الحال و معه [ صفحه 111] صرة فیها ذلک الدواء بعینه فاخذته فشربت فبرأت [174] . 18- عنه، باسناده، عن ابی‌هاشم الجعفری قال: مر بأبی الحسن ترکی، فکلمه ابوالحسن بالترکیة فنزل عن فرسه فقبل حافر دابته، قال: فحلفت الترکی انه ما قال لک الرجل؟ قال: هذا تکنانی باسم سمیت به فی صغری فی بلاد الترک ما علمه أحد الی الساعة [175] . 19- عنه، باسناده عن أبی‌هاشم قال: شکوت الیه قصور یدی فأهوی بیده الی رمل کان علیه جالسا فناولنی منه کفا و قال: اتسع بهذا. فقلت: لصایغ اسبک هذا فسبکه و قال: ما رأیت ذهبا أشد حمرة منه [176] . 2 / 448- عنه، باسناده، عن داوود بن القاسم الجعفری قال: دخلت علیه بسر من رأی و أنا ارید الحج لاودعه، فخرج معی فلما انتهی الی آخر الحاجز نزل و نزلت معه فخط بیده الأرض خطة شبیهة بالدایرة ثم قال لی: یا عم خذ ما فی هذه یکون فی نفقتک، و تستعین به علی حجک فضربت بیدی فاذا سبیکة ذهب فکان فیها مائتا مثقال [177] . 21- عنه باسناده قال: دخل ابوعمرو عثمان بن سعید و احمد بن اسحاق الأشعری و علی بن جعفر الهمدانی علی أبی‌الحسن العسکری فشکا الیه احمد بن اسحاق دینا علیه، فقال یا اباعمرو و کان وکیله ادفع الیه ثلاثین ألف دینار و الی علی ابن‌جعفر ثلاثین ألف دینار و خذ أنت ثلاثین ألف دینار فهذه معجزة لا یقدر علیها الا الملوک و ما سمعنا بمثل هذا العطاء [178] . 22- عنه باسناده عن عبدالله بن عبدالرحمان الصالحی انه شکا ابوهاشم الی أبی‌الحسن علیه‌السلام ما لقی من السوق الیه اذا انحدر من عنده الی بغداد و قال له: یا سیدی ادع الله لی فما لی مرکوب سوی برذونی هذا علی ضعفه. قال: قواک الله یا اباهاشم و قوی برذونک. قال: و کان ابوهاشم یصلی الفجر ببغداد و الظهر بسر من [ صفحه 112] رأی و المغرب ببغداد اذا شاء [179] . 23- عنه، باسناده عن ابن سهلویه قال: وقع زید بن موسی الی عمر بن الفرج مرارا یسأله أن یقدمه علی ابن اخیه و یقول: أنه قد حدث و انا عم ابیه، فقال: عمر ذاک له. فقال: افعل فلما کان من الغد اجلسه و جلس فی الصدر ثم أحضر اباالحسن علیه‌السلام فدخل فلما رآه زید قام من مجلسه و أقعده فی مجلسه و جلس و قعد بین یدیه فقیل له فی ذلک فقال: لما رایته لم اتمالک نفسی [180] . 24- عنه، باسناده عن ابی‌محمد الفحام بالاسناد عن أبی‌الحسن محمد بن احمد قال: حدثنی عم أبی قال: قصدت الامام یوما فقلت ان المتوکل قطع رزقی و ما اتهم فی ذلک الا علمه بملازمتی لک، فینبغی أن تتفضل علی بمسألته فقال: تکفی ان شاء الله فلما کان فی اللیل طرقنی رسل المتوکل رسول یتلو رسولا، فجئت الیه فوجدته فی فراشه فقال: یا اباموسی تشغل شغلی عنک و تنسینا نفسک ای شی‌ء لک عندی؟ فقلت: الصلة الفلانیة، و ذکرت اشیاء فأمر لی بها و بضعفها، فقلت للفتح وافی علی بن محمد الی هیهنا و کتب رقعة؟ قال: لا، قال: فدخلت علی الامام فقال لی: یا اباموسی هذا وجه الرضا، قلت: یا سیدی و لکن قالوا انک ما مضیت الیه و لا سألت قال: ان الله تعالی علم منا انا لا نلجأ فی المهمات الا الیه و لا نتوکل فی الملمات الا علیه و عودنا اذا سألناه الاجابة و نخاف ان نعدل فیعدل [181] . 25- عنه، عن المعتمد فی الاصول قال علی بن مهزیار: وردت العسکر و انا شاک فی الامامة فرأیت السلطان قد خرج الی الصید فی یوم من الربیع الا انه صائف و الناس علیهم ثیاب الصیف و علی ابی‌الحسن لباد و علی فرسه تجفاف لبود و قد عقد ذنب الفرس، و الناس یتعجبون منه و یقولون الا ترون الی هذا المدنی ما قد فعل بنفسه؟ فقلت فی نفسی: لو کان هذا اماما، ما فعل هذا. [ صفحه 113] فلما خرج الناس الی الصحراء لم یلبثوا ان ارتفعت سحابة عظیمة هطلت فلم یبق أحد الا ابتل حتی غرق بالمطر و عاد علیه‌السلام و هو سالم من جمیعه، فقلت فی نفسی: یوشک أن یکون هو الامام، ثم قلت: ارید أن أسأله عن الجنب اذا عرق فی الثوب فقلت فی نفسی: ان کشف وجهه فهو الامام. فلما قرب منی کشف وجهه ثم قال: ان کان عرق الجنب فی الثوب و جنابته من حرام لا یجوز الصلاة فیه و ان کان جنابته من حلال فلا بأس. فلم یبق فی نفسی بعد ذلک شبهة [182] . 26- عنه، باسناده عن کافور الخادم قال لی الامام علی بن محمد: اترک لی السطل الفلانی فی الموضع الفلانی لأتطهر منه للصلاة و انفذنی فی حاجته فنسیت ذلک حتی انتبه لیصلی و کانت لیلة باردة ثم انه نادانی: فقال ما ذاک اما عرفت رسمی اننی لا اتطهر الا بماء بارد سخنت لی الماء و ترکته فی السطل فقلت: و الله یا سیدی ما ترکت السطل و لا الماء، قال: الحمدلله و الله ما ترکنا رخصته و لا رددنا منحته الحمدلله الذی جعلنا من اهل طاعته و وفقنا للعون علی عبادته ثم ان النبی علیه‌السلام یقول: ان الله یغضب علی من لا یقبل رخصته [183] . 27- عنه، باسناده عن ابی‌یعقوب قال: رأیت محمد بن الفرج ینظر الیه ابوالحسن نظرا شافیا فاعتل من الغد، فدخلت علیه فقال: ان اباالحسن قد انفذ الیه بثوب فارانیه مدرجا تحت ثیابه. قال: فکفن فیه و الله [184] . 28- عنه، باسناده عن سعید بن سهل البصری قال: کان لبعض اولاده الخلافة ولیمة فدعی اباالحسن فیها فلما راوه انصتوا اجلالا له و جعل شاب فی المجلس لا یوقره و جعل یلفظ و یضحک، فقال له: ما هذا أتضحک ملأ فیک و تذهل عن ذکر الله و أنت بعد ثلاثة أیام من أهل القبور. فکف عما هو علیه و کان کما قال. [185] . [ صفحه 114] 29- عنه، باسناده عن سعید الملاح قال: اجتمعنا فی ولیمة فجعل رجل یمزح فاقبل ابوالحسن علی جعفر بن القاسم بن هاشم البصری فقال: اما انه لا یأکل من هذا الطعام و سوف یرد علیه من خبر أهله ما ینغص علیه عیشه. فلما قدمت المائدة أتی غلامه باکیا أن امه وقعت من فوق البیت و هی بالموت فقال جعفر: و الله لا وقفت بعد هذا و قطعت علیه [186] . 30- عنه، باسناده عن الحسین بن علی انه اتی النقی علیه‌السلام رجل خائف و هو یرتعد و یقول: ان ابنی اخذ بمحبتکم و اللیلة یرمونه من موضع کذا و یدفنونه تحته. قال: فما ترید؟ قال: ما یرید الابوان. فقال علیه‌السلام: لا باس علیه اذهب فان ابنک یأتیک غدا. فلما أصبح أتاه ابنه. فقال: یا بنی ما شانک؟ فقال: لما حفر القبر و شدوا لی الایدی أتانی عشرة أنفس مطهرة معطرة و سألوا عن بکائی فذکرت لهم. فقالوا: لو جعل الطالب مطلوبا تجرد نفسک و تخرج و تلزم تربة النبی صلی الله علیه و آله. قلت: نعم، فاخذوا الحاجب فرموه من شاهق الجبل و لم یسمع احد جزعه و لا رآنی الرجال و اوردونی الیک و هم ینتظرون خروجی الیهم و ودع اباه و ذهب فجاء أبوه الی الامام و أخبره بحاله فکان الغوغاء یذهب و یقول: وقع کذا و کذا، و الامام یتبسم و یقول: انهم لا یعلمون ما نعلم [187] . 31- المسعودی باسناده عن الحمیری، عن محمد بن عیسی، عن الحسین بن قارون، عن رجل ذکر أنه کان رضیع ابی‌جعفر علیه‌السلام قال: بینا ابوالحسن علیه‌السلام جالسا فی الکتاب و کان مؤدبه رجل کرخی من أهل بغداد یکنی أبازکریا و کان أبوجعفر علیه‌السلام فی ذلک الوقت ببغداد و ابوالحسن علیه‌السلام بالمدینة، یقرأ فی اللوح علی المؤدب اذ بکی بکاءا شدیدا. فسأله المؤدب عن شأنه و بکائه، فلم یجبه، و قام فدخل الدار باکیا و ارتفع الصیاح و البکاء، ثم خرج بعد ذلک فسألناه عن بکائه، فقال: أبی توفی. فقلنا له: بماذا [ صفحه 115] علمت ذاک؟ قال: دخلنی من اجلال الله جل و عز اجلاله شی‌ء علمت معه أن أبی قد مضی فأرخنا الوقت، فما ورد الخبر نظرنا فاذا هو قد مضی فی تلک الساعة [188] . 32- عنه باسناده عن الحمیری عن معاویة بن الحکم، عن ابی‌الفضل الشیبانی، عن هارون بن الفضل قال: رأیت اباالحسن علیه‌السلام فی الیوم الذی مضی فیه ابوجعفر یقول: انا لله و انا الیه راجعون مضی ابوجعفر. فقیل له: فکیف عرفت ذلک؟ قال: تداخلنی ذل و استکانة لم اکن اعهدها [189] . 33- عنه، باسناده، عن الحسن بن محمد بن معلی، عن الحسن بن علی الوشاء قال: حدثتنی ام محمد مولاة ابی‌الحسن الرضا قالت: جاء ابوالحسن و قد ذعر حتی جلس فی حجر ام أبیها بنت موسی عمة أبیه فقالت له: ما لک؟ فقال لها: مات ابی و الله الساعة. فقالت: لا تقل هذا، هو و الله کما اقول لک. فکتبا الوقت و الیوم فجاءت وفاته و کان کما قال علیه‌السلام. و قام ابوالحسن بأمر الله تعالی فی سنة عشرین و مائتین و له ست سنین و شهور فی مثل سن أبیه بعد أن ملک المعتصم بسنتین [190] . 34- عنه، باسناده عن الحمیری، عن محمد بن سعید مولی لولد جعفر بن محمد قال: قدم عمر بن الفرج الرخجی المدینة حاجا بعد مضی أبی‌جعفر فأحضر جماعة من أهل المدینة و المخالفین المعاندین لأهل بیت رسول الله، فقال لهم: ابغوا لی رجلا من أهل الأدب و القرآن و العلم لا یوالی أهل هذا البیت لأضمه الی هذا الغلام و أوکله بتعلیمه و أتقدم الیه، بأن یمنع منه الرافضة الذین یقصدونه یمسونه. فأسموا له رجلا من أهل الأدب یکنی أباعبدالله و یعرف بالجنیدی متقدما عند أهل المدینة فی الأدب و الفهم، ظاهر الغضب و العداوة، فأحضره عمر بن الفرج و أسنی له الجاری من مال السلطان و تقدم الیه بما أراد و عرفه أن السلطان أمره باختیار [ صفحه 116] مثله و توکیله بهذا الغلام. قال: فکان الجنیدی یلزم أباالحسن فی القصر بصریا فاذا کان اللیل أغلق الباب و أقفله و أخذ المفاتیح الیه فمکث علی هذا مدة و انقطعت الشیعة عنه و عن الاستماع منه و القراءة علیه، ثم انی لقیته فی یوم جمعة فسلمت علیه و قلت له: ما قال هذا الغلام الهاشمی الذی تؤدبه؟ فقال منکرا علی: تقول الغلام و لا تقول الشیخ الهاشمی، انشدک الله هل تعلم بالمدینة أعلم منی؟ قلت: لا. قال: فانی و الله اذکر له الحزب من الأدب أظن أنی قد بالغت فیه فیملی علی بما فیه استفیده منه و یظن الناس انی اعلمه و أنا و الله أتعلم منه، قال فتجاوزت عن کلامه هذا کأنی ما سمعته منه. ثم لقیته بعد ذلک فسلمت علیه و سألته عن خبره و حاله ثم قلت: ما حال الفتی الهاشمی؟ فقال لی: دع هذا القول عنک هذا و الله خیر أهل الأرض و أفضل من خلق انه لربما هم بالدخول فأقول له تنظر حتی تقرأ عشرک فیقول لی أی السور تحب أن أقرأها انا اذکر له من السور الطوال ما لم تبلغ الیه فیهذها بقراءة لم أسمع أصح منها من أحد قط، و خرم أطیب من مزامیر داوود النبی الذی الیها من قراءته یضرب المثل. قال: ثم قال: هذا مات أبوه بالعراق و هو صغیر بالمدینة و نشأ بین هذه الجواری السد فمن أین علم هذا؟ قال: ثم ما مرت به الایام و اللیالی حتی لقیته فوجدته قد قال بامامته و عرف الحق و قال به، و فی سبع سنین من امامته مات المعتصم فی سنة سبع و عشرین و مائتین، و لأبی‌الحسن أربع عشرة سنة، و بویع لهارون الواثق بن المعتصم و مضی الواثق فی سنة اثنتین و ثلاثین و مائتین، فی اثنتی عشرة سنة من امامة أبی‌الحسن و بویع للمتوکل جعفر بن المعتصم [191] . 35- عنه، باسناده عن الحمیری قال: حدثنی خیران الخادم مولی فراطیس ام‌الواثق قال: حججت سنة اثنتین و ثلاثین و مائتین، فدخلت علی ابی‌الحسن فقال: ما [ صفحه 117] حال صاحبک یعنی الواثق؟ فقلت: وجع و لعله قد مات، قال: فقال: لم یمت و لکنه لما به، ثم قال: فمن یقال بعده؟ قلت: ابنه، فقال: الناس یزعمون أنه جعفر. قلت: لا. قال: بلی هو کما أقول لک. قلت: صدق الله و رسوله و ابن رسول الله، فکان کما قال. [192] . 36- عنه، باسناده عن الحمیری، عن محمد بن عیسی قال: حدثنی ابوعلی بن راشد قال: قال ابوالحسن فی سنة اثنتین و ثلاثین و مائتین: ما فعل الرجل یعنی الواثق؟ قلت: علیل أو قد مات، قال: لم یمت و لکنه لا یلبث حتی یموت [193] . 37- عنه، باسناده عن الحمیری، عن محمد بن عیسی، عن علی بن جعفر ان اباالحسن اتی المسجد لیلة الجمعة فصلی عند الاسطوانة التی حذاء بیت فاطمة، فلما جلس أتاه رجل من أهل بیته یقال له معروف قد عرفه علی بن جعفر و غیره فقعد الی جانبه یعاتبه و قال له: انی أتیتکم فلم تأذن لی. فقال: لعلک أتیت فی وقت لم یمکن أن یؤذن لک علی و ما علمت بمکانک و اخبرت عنک انک ذکرتنی و شکوتنی بما لا ینبغی. فقال الرجل: لا و الله ما فعلت و الا فهو بری‌ء من صاحب القبر ان کان فعل. فقال ابوالحسن: علمت أنه حلف کاذبا. فقلت: اللهم انه قد حلف کاذبا فانتقم منه فمات الرجل من غدو صار حدیثا بالمدینة [194] . 38- عنه، باسناده عن الحمیری قال: حدثنی ایوب بن نوح قال: کتبت الی أبی‌الحسن أن لی حملا و أسأله أن یدعو الله أن یجعله لی ذکرا فوقع أسمه محمدا، فولد لی ابن سمیته محمدا، و کان من خبره علیه‌السلام فی برکة السباع و خبر المشعبذ و خبر علی ابن‌الجهم و خبر عمر بن الفرج الرخجی و غیر ذلک مما رواه الناس [195] . 39- عنه، باسناده عن الحمیری، عن أحمد بن محمد بن ما بنداذ الکاتب الاسکافی قال: تقلدت دیار ربیعة و دیار مضر فخرجت و أقمت بنصیبین و قلدت عمالی و انفذتهم الی نواحی أعمالی و تقدمت أن یجعل الی کل واحد منهم کل من یجده فی [ صفحه 118] عمله ممن له مذهب، فکان یرد علی فی الیوم الواحد و الاثنان و الجماعة منهم فاسمع منها و اعامل کل واحد بما یستحقه. فأنا ذات یوم جالس اذ ورد کتاب عامل بکفر توثی یذکر أنه توجه الی برجل یقال له: ادریس بن زیاد، فدعوت به فرأیته و سیما قسیما قبلته نفسی، ثم ناجیته فرأیته ممطورا و رأیته من المعرفة بالفقه و الأحادیث علی ما أعجبنی فدعوته الی القول بامامة الاثنی عشر، فأبی و انکر علی ذلک و خاصمنی فیه، و سألته بعد مقامه عندی ایاما أن یهب لی زورة الی سر من رأی لینظر الی أبی‌الحسن و ینصرف. فقال لی أنا أقضی حقک بذلک و شخص بعد أن حمله فأبطأ عنی و تأخر کتابه، ثم انه قدم و دخل الی فأول ما رآنی أسبل عینیه بالبکاء، فلما رأیته باکیا لم أتمالک حتی بکیت فدنا منی و قبل یدی و رجلی، ثم قال: یا أعظم الناس منة نجیتنی من النار و أدخلتنی الجنة و حدثنی. فقال لی: خرجت من عندک و عزمی اذا لقیت سیدی أباالحسن أن أسأله من مسائل و کان فیما أعددته أن أسأله عن عرق الجنب هل یجوز الصلاة فی القمیص الذی اعرق فیه و أنا جنب أم لا؟ فصرت الی سر من رأی فلم أصل الیه و أبطأ من الرکوب لعلة کانت به ثم سمعت الناس یتحدثون بأنه یرکب فبادرت ففاتنی و دخل دار السلطان. فجلست فی الشارع و عزمت أن لا أبرح أو ینصرف و اشتد الحر علی، فعدلت الی باب دار فیه، فجلست أرقبه و نعست فحملتنی عینی فلم انتبه الا بمقرعة قد وضعت علی کتفی ففتحت عینی فاذا هو مولای ابوالحسن واقف علی دابته، فوثبت فقال لی: یا ادریس أما آن لک؟ فقلت: بلی یا سیدی. فقال: ان کان العرق من حلال فحلال و ان کان من حرام فحرام من غیر أن أسأله. فقلت: به و سلمت لأمره [196] . 40- عنه، باسناده عن أبی‌هاشم داوود بن القاسم الجعفری قال، دخلت الی أبی‌الحسن فقلت له: قد کبر سنی و ضعف بدنی و هرم برذونی و هو ذی تلحقنی مشقة [ صفحه 119] فی زیارتک من بغداد فادع الله لی. فقال: یا اباهاشم قوی الله برذونک و قرب طریقک فکنت ارکب فأصیر الی سر من رأی و اتحدث عنده نهاری کلها و ارجع الی بغداد فی آخر اللیل [197] . 41- عنه باسناده عن الحسین بن اسماعیل شیخ من أهل النهرین قال: خرجت و أهل قریتی الی أبی‌الحسن بشی‌ء کان معنا و کان بعض أهل القریة قد حملنا رسالة و دفع الینا ما أوصلناه و قال: تقرؤنه منی السلام و تسألونه عن بیض الطائر الفلانی من طیور الآجام هل یجوز أکله أم لا؟ فسلمناه ما کان معنا الی خازنه و أتاه رسول السلطان فنهض لیرکب و خرج من عنده و لم نسأله عن شی‌ء فلما صرنا فی الشارع لحقنا علیه‌السلام فقال لرفیقی بالنبطیة: و اقرأ فلانا السلام و قل له: بیض الطائر الفلانی لا تأکله فانه من المسوخ [198] . 42- عنه، باسناده قال: روی جماعة من اصحابنا قال: ولد لأبی‌الحسن جعفر فهنأناه فلم نجد به سرورا. فقیل له: فی ذلک، فقال: هون علیک أمره فانه سیظل خلقا کثیرا. [199] . 43- عنه، باسناده قال: روی أنه دخل دار المتوکل فقام یصلی فأتاه بعض المخالفین فوقف حیاله فقال له: الی کم هذا الریاء؟ فأسرع الصلاة و سلم، ثم التفت الیه فقال: ان کنت کاذبا نسخک الله. فوقع الرجل میتا فصار حدیثا فی الدار. [200] . 44- عنه، باسناده عن الحمیری عن النوفلی قال: قال ابوالحسن: یا علی ان هذا الطاغیة یبتدی‌ء ببناء مدینة لا یتم له بناؤها و یکون حتفه فیها علی یدی فراعنة الاتراک. قال النوفلی: و سمعته یقول: اسم الله الأعظم علی ثلاث و سبعین حرفا و انما کانت عن آصف بن برخیا منه حرف واحد، فتکلم به فانخرقت له الارض فیما بینه و بین سبأ. فتناول عرش بلقیس حتی صیره الی حضرة سلیمان، ثم بسطت الأرض له فی أقل طرفة عین و عندنا منه اثنان و سبعون حرفا و یتعجب مما و هبه الله لنا بقدرته و اذنه، [ صفحه 120] و کتب الیه رجل من أهل المداین یسأله عما بقی من ملک المتوکل فکتب: بسم الله الرحمن الرحیم تزرعون سبع سنین دابا فما حصدتم فذروه فی سنبله الا قلیلا مما تأکلون، ثم یأتی من بعد ذلک سبع شداد یأکلن ما قدمتم لهن الا قلیلا مما تحصنون، ثم یأتی من بعد ذلک عام فیه یغاث الناس و فیه یعصرون فقتل فی أول السنة الخامسة عشرة. قال: و کان من أمر بناء المتوکل القصر المسمی بالجعفری و ما أمر به بنی‌هاشم من الأبنیة ما یحدث به و وجه الی ابی‌الحسن علیه‌السلام بثلاثین ألف درهم و أمره أن یستعین بها فی بناء دار فخطت و رفع اساسها رفعا یسیرا، فرکع المتوکل یوما یطوف فی الأبنیة، فنظر الی داره لم ترتفع فأنکر ذلک. و قال لعبیدالله بن یحیی بن خاقان وزیره علی و علی یمینا اکدها لئن رکبت و لم ترتفع دار علی بن محمد لأضر بن عنقه. فقال له عبیدالله بن یحیی: یا أمیرالمؤمنین لعله فی ضیقة. فأمر له بعشرین ألف درهم، فوجه بها عبیدالله مع ابنه أحمد و قال: حدثهبما جری فصار الیه فأخبره بالخبر. فقال: ان رکب الی البناء فرجع أحمد بن عبیدالله الی أبیه فعرفه ذلک. فقال عبیدالله: لیس و الله یرکب و لما کان فی یوم الفطر من السنة التی قتل فیها المتوکل أمر بنی‌هاشم بالترجل و المشی بین یدیه، و انما أراد بذلک أن یترجل ابوالحسن، فترجل بنوهاشم و ترجل علیه‌السلام فاتکأ علی رجل من موالیه، فأقبل علیه الهاشمیون فقالوا له: یا سیدنا ما فی هذا العالم احد یستجاب دعاؤه فیکفینا الله. فقال لهم ابوالحسن: فی هذا العالم من قلامة ظفره أکرم علی الله من ناقة ثمود لما عقرت ضج الفصیل الی الله فقال الله: «تمتعوا فی دارکم ثلاثة أیام ذلک وعد غیر مکذوب» فقتل المتوکل فی الیوم الثالث. روی أنه قال و قد أجهده المشی أما أنه قد قطع رحمی قطع الله أجله [201] . [ صفحه 121] 45- عنه، باسناده عن الحمیری عن یوسف بن السخت قال: حدثنی العباس ابن‌محمد، عن علی بن جعفر قال: عرضت مؤامرتی علی المتوکل فأقبل علی عبیدالله ابن‌یحیی فقال: لا تتعبن نفسک، فان عمر بن ابی‌الفرج أخبرنی أنه رافضی فانه وکیل علی بن محمد، فأرسل عبیدالله الی فعرفنی أنه قد حلف ألا یخرجنی من الحبس الا بعد موتی بثلاثة أیام. قال فکتب الی ابی‌الحسن: ان نفسی قد ضاقت و قد خفت الزیغ، فوقع الی اما اذا بلغ الأمر منک ما قلت فینا، فسأقصد الله تبارک و تعالی فیک. فما انقضت ایام الجمعة حتی خرجت من الحبس. و حدثنی بعض الثقات قال: کان بین المتوکل و بین بعض عماله من الشیعة معاملة فعملت له مؤامرة الزم فیها ثمانون ألف درهم. فقال المتوکل ان باعنی غلامه الفلانی بهذا المال فلیؤخذ منه و یخلی له السبیل. قال الرجل: فأحضرنی عبیدالله بن یحیی و کان یعنی بأمری و یحب خلاصی، فعرفنی الخبر و وصف سروره بما جری و أمرنی بالاشهاد علی نفسی ببیع الغلام، فأنعمت له و وجه لاحضار العدول و کتب العهدة. فقلت فی نفسی: و الله ما بعته غلاما و قد ربیته و قد عرف بهذا الأمر و استبصر فیه فیملکه طاغوت فان هذا حرام علی. فلما حضر الشهود و أحضر الغلام فأقر لی بالعبودیة، قلت للعدول: اشهدوا أنه حر لوجه الله. فکتب عبیدالله بن یحیی بالخبر، فخرج التوقیع أن یقید بخمسین رطلا و یغل بخمسین و یوضع فی أضیق الحبوس، قال: فوجهت بأولادی و جمیع اسبابی الی أصدقائی و اخوانی یعرفونهم الخبر و یسألونهم السعی فی خلاصی و کتبت بعد ذلک بخبری الی ابی‌الحسن. فوقع الی لا و الله لا یکون الفرج حتی تعلم أن الأمر لله وحده. قال: فأرسلت الی جمیع من کنت راسلته و سألته السعی فی أمری أسأله أن لا یتکلم و لا یسعی فی أمری، و أمرت أولادی ألا یعرفوا خبری و لا یسیروا الی زایر منهم. فلما کان بعد تسعة أیام [ صفحه 122] فتحت الأبواب عنی لیلا فحملت و اخرجت قیودی، فادخلت الی عبیدالله بن یحیی. فقال لی: و هو مستبشر: ورد علی الساعة توقیع أمیرالمؤمنین یأمر بتخلیة سبیلک. فقلت له: انی لا احب أن یحل قیودی حتی تکتب الیه تسأله عن السبب فی اطلاقی، فاغتاظ علی و استشاط غضبا و أمرنی فنحیت من بین یدیه، فلما أصبح رکب الیه ثم عاد فأحضرنی و أعلمنی أنه رأی فی المنام کأن آتیا أتاه و بیده سکین. فقال له: لئن لم تخل سبیل فلان ابن فلان لأذبحنک و انه انتبه فزعا فقرأ و تعوذ و نام فأتاه الآتی، فقال له: ألیس أمرتک بتخلیة فلان لئن لم تخل سبیله اللیلة لأذبحنک فانتبه مذعورا و داخله شأن فی تخلیتک و نام فعاد الیه الثالثة. فقال له: و الله لئن لم تخل سبیله فی هذه الساعة لأذبحنک بهذا السکین، قال: فانتبهت و وقعت الیک، قال: ثم نمت فلم أر شیئا، فقلت له: أما الآن فتأمر بحل قیودی فخلوها، فخرجت الی منزلی و اهلی و لم أر من المال درهما، ثم قتل المتوکل فی الیوم الرابع من شوال سنة سبع و أربعین و مائتین و سنة سبع و عشرین من امامة ابی‌الحسن و بویع لابنه محمد بن جعفر المنتصر. فکان من حدیثه مع ابی‌الحسن و مع جعفر بن محمود ما رواه الناس، و ملک ستة أشهر، توفی فی شهر ربیع الآخر سنة ثمان و أربعین و مائتین، و بویع لأحمد بن محمد المستعین بن المعتصم بالله، فکانت مدته أربع سنین و شهر مع منازعته المعتزلة و محاربته ایاه و کانت الفتنة و الحرب بینهما أکثر أیامه الی أن خلع و بویع للمعتز بن المتوکل، و یروی أن اسمه الزبیر فی سنة اثنتین و خمسین و مائتین، و ذلک فی اثنین و ثلاثین سنة من امامة أبی‌الحسن علیه‌السلام [202] . 46- روی المجلسی عن الخرائج: روی عن محمد بن الفرج أنه قال: ان أباالحسن کتب الی: أجمع أمرک، و خذ حذرک، قال: فأنا فی جمع أمری لست أدری ما الذی أراد فیما کتب به الی حتی ورد علی رسول حملنی من مصر مقیدا مصفدا [ صفحه 123] بالحدید، و ضرب علی کل ما أملک. فمکثت فی السجن ثمانی سنین ثم ورد علی کتاب من أبی‌الحسن علیه‌السلام و أنا فی الحبس «لا تنزل فی ناحیة الجانب الغربی» فقرأت الکتاب فقلت فی نفسی: یکتب الی أبوالحسن علیه‌السلام بهذا و أنا فی الحبس ان هذا لعجیب! فما مکثت الا أیاما یسیرة حتی افرج عنی، و حلت قیودی، و خلی سبیلی. و لما رجع الی العراق لم یقف ببغداد لما أمره أبوالحسن علیه‌السلام و خرج الی سر من رأی. قال: فکتبت الیه بعد خروجی أسأله أن یسأل الله لیرد علی ضیاعی فکتب الی سوف یرد علیک، و ما یضرک أن لا ترد علیک. قال علی بن محمد النوفلی: فلما شخص محمد بن الفرج الی العسکر کتب له برد ضیاعه، فلم یصل الکتاب الیه حتی مات [203] . 47- عنه، عن الخرائج: حدث جماعة من أهل اصفهان منهم أبوالعباس أحمد بن النضر و أبوجعفر محمد بن علویة قالوا: کان باصفهان رجل یقال له: عبدالرحمان و کان شیعیا قیل له: ما السبب الذی أوجب علیک القول بامامة علی النقی دون غیره من أهل الزمان؟ قال: شاهدت ما أوجب علی و ذلک أنی کنت رجلا فقیرا و کان لی لسان و جرأة، فأخرجنی أهل اصفهان سنة من السنین مع قوم آخرین الی باب المتوکل متظلمین. فکنا بباب المتوکل یوما اذا خرج الأمر باحضار علی بن محمد بن الرضا علیهم‌السلام فقلت لبعض من حضر: من هذا الرجل الذی قد أمره باحضاره؟ فقیل: هذا رجل علوی تقول الرافضة بامامته، ثم قال: و یقدر أن المتوکل یحضره للقتل فقلت: لا أبرح من ههنا حتی أنظر الی هذا الرجل أی رجل هو؟ قال: فأقبل راکبا علی فرس، و قد قام الناس یمنة الطریق و یسرتها صفین ینظرون [ صفحه 124] الیه، فلما رأیته وقع حبه فی قلبی فجعلت أدعو فی نفسی بأن یدفع الله عنه شر المتوکل، فأقبل یسیر بین الناس و هو ینظر الی عرف دابته لا ینظر یمنة و لا یسرة، و أنا دائم الدعاء. فلما صار الی أقبل بوجهه الی و قال: استجاب الله دعاءک، و طول عمرک، و کثر مالک و ولدک، قال: فارتعدت و وقعت بین أصحابی فسألونی و هم یقولون: ما شأنک؟ فقلت: خیر و لم اخبر بذلک. فانصرفنا بعد ذلک الی اصفهان، ففتح الله علی وجوها من المال، حتی أنا الیوم أغلق بابی علی ما قیمته ألف ألف درهم، سوی ما لی خارج داری، و رزقت عشرة من الأولاد، و قد بلغت الآن من عمری نیفا و سبعین سنة و أنا أقول بامامة الرجل علی الذی علم ما فی قلبی، و استجاب الله دعاءه فی ولی [204] . 48- عنه، عن الخرائج: روی عن یحیی بن هرثمة، قال: دعانی المتوکل قال: اختر ثلاث مائة رجل ممن ترید و اخرجوا الی الکوفة، فخلفوا أثقالکم فیها، و اخرجوا الی طریق البادیة الی المدینة، فأحضروا علی بن محمد بن الرضا الی عندی مکرما معظما مبجلا. قال: ففعلت و خرجنا و کان فی أصحابی قائد من الشراة و کان لی کاتب یتشیع و أنا علی مذهب الحشویة و کان ذلک الشاری یناظر ذلک الکتاب و کنت أستریح الی مناظرتهما لقطع الطریق. فلما صرنا الی وسط الطریق قال الشاری للکتاب: ألیس من قول صاحبکم علی ابن‌أبی‌طالب أنه لیس من الأرض بقعة الا و هی قبر أو سیکون قبرا؟ فانظر الی هذه التربة أین من یموت فیها حتی یملأها الله قبورا کما یزعمون؟. قال: فقلت للکاتب: هذا من قولکم؟ قال: نعم. قلت: صدق أین یموت فی هذه التربة العظیمة حتی یمتلی‌ء قبورا و تضاحکنا ساعة اذ انخذل الکتاب فی أیدینا. [ صفحه 125] قال: و سرنا حتی دخلنا المدینة، فقصدت باب أبی‌الحسن علی بن محمد بن الرضا علیهم‌السلام فدخلت علیه فقرأ کتاب المتوکل فقال: انزلوا و لیس من جهتی خلاف، قال: فلما صرت الیه من الغد و کنا فی تموز أشد ما یکون من الحر فاذا بین یدیه خیاط و هو یقطع من ثیاب غلاظ خفاتین له و لغلمانه. ثم قال للخیاط: أجمع علیها جماعة من الخیاطین، و اعمد علی الفراغ منها یومک هذا و بکر بها الی فی هذا الوقت ثم نظر الی و قال: یا یحیی اقضوا و طرکم من المدینة فی هذا الیوم و اعمد علی الرحیل غدا فی هذا الوقت. قال: فخرجت من عنده و أنا أتعجب من الخفاتین و أقول فی نفسی: نحن فی تموز و حر الحجاز و انما بیننا و بین العراق مسیرة عشرة أیام فما یصنع بهذه الثیاب؟ ثم قلت فی نفسی: هذا رجل لم یسافر، و هو یقدر أن کل سفر یحتاج فیه الی مثل هذه الثیاب و العجب من الرافضة حیث یقولون بامامة هذا مع فهمه هذا. فعدت الیه فی الغد فی ذلک الوقت، فاذا الثیاب قد احضرت، فقال لغلمانه: ادخلوا و خذوا لنا معکم لبابید و برانس ثم قال: ارحل یا یحیی، فقلت فی نفسی: هذا أعجب من الأول أیخاف أن یلحقنا الشتاء فی الطریق حتی أخذ معه اللبابید و البرانس؟. فخرجت و أنا أستصغر فهمه، فعبرنا حتی اذا وصلنا ذلک الموضع الذی وقعت المناظرة فی القبور ارتفعت سحابة و اسودت و أرعدت و أبرقت حتی اذا صارت علی رؤوسنا أرسلت علینا بردا مثل الصخور و قد شد علی نفسه و علی غلمانه الخفاتین و لبسوا اللبابید و البرانس، قال لغلمانه: ادفعوا الی یحیی لبادة و الی الکاتب برنسا و تجمعنا و البرد یأخذنا حتی قتل من أصحابی ثمانین رجلا و زالت و رجع الحر کما کان. فقال لی: یا یحیی أنزل من بقی من أصحابک لیدفن من قد مات من أصحابک فهکذا یملأ الله البریة قبورا. قال: فرمیت نفسی عن دابتی و عدوت الیه و قبلت رکابه و رجله و قلت: أنا أشهد أن لا اله الا الله و أن محمدا عبده و رسوله، و أنکم خلفاء الله فی [ صفحه 126] أرضه، و قد کنت کافرا و اننی الآن قد أسلمت علی یدیک یا مولای. قال یحیی: و تشیعت و لزمت خدمته الی أن مضی [205] . 49- عنه عن الخرائج: روی هبة الله بن أبی‌منصور الموصلی أنه کان بدیار ربیعة کانت نصرانی و کان من أهل کفر توثا یسمی یوسف بن یعقوب و کان بینه و بین والدی صداقة، قال: فوافی فنزل عند والدی فقال له: ما شأنک قدمت فی هذا الوقت؟ قال: دعیت الی حضرة المتوکل و لا أدری ما یراد منی الا أنی اشتریت نفسی من الله بمائة دینار، و قد حملتها لعلی بن محمد بن الرضا علیهم‌السلام معی فقال له والدی: قد وفقت فی هذا. قال: و خرج الی حضرة المتوکل و انصرف الینا بعد أیام قلائل فرحا مستبشرا فقال له والدی: حدثنی حدیثک، قال: صرت الی سر من رأی و ما دخلتها قط فنزلت فی دار و قلت احب أن اوصل المائة الی ابن‌الرضا علیه‌السلام قبل مصیری الی باب المتوکل و قبل أن یعرف أحد قدومی، قال: فعرفت أن المتوکل قد منعه من الرکوب و أنه ملازم لداره، فقلت: کیف أصنع؟ رجل نصرانی یسأل عن دار ابن‌الرضا؟ لا آمن أن یبدربی فیکون ذلک زیادة فیما احاذره. قال: ففکرت ساعة فی ذلک فوقع فی قلبی أن أرکب حماری و أخرج فی البلد و لا أمنعه من حیث یذهب لعلی أقف علی معرفة داره من غیر أن أسأل أحدا، قال: فجعلت الدنانیر فی کاغذة و جعلتها فی کمی و رکبت فکان الحمار یتخرق الشوارع و الأسواق یمر حیث یشاء الی أن صرت الی باب دار، فوقف الحمار فجهدت أن یزول فلم یزول، فقلت للغلام: سل لمن هذه الدار، فقیل: هذه دار ابن‌الرضا! فقلت: الله أکبر دلالة و الله مقنعة. قال: و اذا خادم أسود قد خرج، فقال: أنت یوسف بن یعقوب؟ قلت: نعم. قال: انزل، فنزلت فأقعدنی فی الدهلیز فدخل، فقلت فی نفسی: هذه دلالة اخری من [ صفحه 127] أین عرف هذا الغلام اسمی و لیس فی هذا البلد من یعرفنی و لا دخلته قط. قال: فخرج الخادم فقال: مائة دینار التی فی کمک فی الکاغذ هاتها! فناولته ایاها، قلت: و هذه ثالثة. ثم رجع الی و قال: ادخل فدخلت الیه و هو فی مجلسه وحده فقال: یا یوسف ما آن لک؟ فقلت: یا مولای قد بان لی من البرهان ما فیه کفایة لمن اکتفی. فقال: هیهات انک لا تسلم و لکن سیسلم ولدک فلان، و هو من شیعتنا، یا یوسف ان أقواما یزعمون أن ولایتنا لا تنفع أمثالکم، کذبوا و الله انها لتنفع أمثالک امض فیها وافیت له فانک ستری ما تحب. قال: فمضیت الی باب المتوکل فقلت کل ما أردت فانصرفت. قال هبة الله: فلقیت ابنه بعد هذا - یعنی بعد موت والده - و الله و هو مسلم حسن التشیع فأخبرنی أن أباه مات علی النصرانیة، و أنه أسلم بعد موت أبیه، و کان یقول: أنا بشارة مولای علیه‌السلام [206] . 50- عنه، عن الخرائج: روی أبوهاشم الجعفری أنه ظهر برجل من أهل سر من رأی برص فتنغص علیه عیشه، فجلس یوما الی أبی‌علی الفهری فشکا الیه حاله فقال له: لو تعرضت یوما لأبی‌الحسن علی بن محمد بن الرضا علیهم‌السلام فسألته أن یدعو لک لرجوت أن یزول عنک. فجلس له یوما فی الطریق وقت منصرفه من دار المتوکل فلما رآه قام لیدنو منه فیسأله ذلک، فقال: تنح عافاک الله، و أشار الیه بیده تنح عافاک الله تنح عافاک الله ثلاث مرات، فأبعد الرجل و لم یجسر أن یدنو منه و انصرف، فلقی الفهری فعرفه الحال و ما قال، فقال: قد دعا لک قبل أن تسأل فامض فانک ستعافی فانصرف الرجل الی بیته فبات تلک اللیلة فلما أصبح لم یر علی بدنه شیئا من ذلک [207] . 51- عنه، عن الخرائج: روی أبوالقاسم بن أبی‌القاسم البغدادی، عن زرارة [ صفحه 128] حاجب المتوکل أنه قال: وقع رجل مشعبذ من ناحیة الهند الی المتوکل یلعب بلعب الحق لم یر مثله، و کان المتوکل لعابا فأراد أن یخجل علی بن محمد بن الرضا فقال لذلک الرجل: ان أنت أخجلته أعطیتک ألف دینار زکیة. قال: تقدم بأن یخبز رقاق خفاف و اجعلها علی المائدة و أقعدنی الی جنبه ففعل و أحضر علی بن محمد علیهماالسلام و کانت له مسورة عن یساره کان علیها صورة أسد و جلس اللاعب الی جانب المسورة فمد علی بن محمد علیه‌السلام یده الی رقاقة فطیرها ذلک الرجل و مد یه الی اخری فطیرها فتضاحک الناس. فضرب علی بن محمد علیهماالسلام یده علی تلک الصورة التی فی المسورة، و قال: خذه فوثبت تلک الصورة من المسورة فابتلعت الرجل، و عادت فی المسورة کما کانت. فتحیر الجمیع و نهض علی بن محمد علیهماالسلام فقال له المتوکل: سألتک الا جلست ورددته، فقال: و الله لا تری بعدها أتسلط أعداء الله علی أولیاء الله، و خرج من عنده فلم یر الرجل بعد ]ذلک[ [208] . 52- عنه، عن الخرائج: روی أنه أتاه رجل من أهل بیته یقال له معروف، و قال: أتیتک فلم تأذن لی، فقال: ما علمت بمکانک و اخبرت بعد انصرافک و ذکرتنی بما لا ینبغی فحلف ما فعلت، فقال أبوالحسن علیه‌السلام: فعلمت أنه حلف کاذبا فدعوت الله علیه: اللهم انه حلف کاذبا فانتقم منه، فمات الرجل من الغد [209] . 53- عنه، عن الخرائج: روی أبوالقاسم البغدادی عن زرارة قال: أراد المتوکل: أن یمشی علی بن محمد بن الرضا علیهم‌السلام یوم السلام فقال له وزیره: ان فی هذا شناعة علیک و سوء قالة فلا تفعل، قال: لابد من هذا. قال: فان لم یکن بد من هذا فتقدم بأن یمشی القواد و الأشراف کلهم، حتی لا یظن الناس أنک قصدته بهذا دون غیره، ففعل و مشی علیه‌السلام و کان الصیف فوافی الدهلیز و قد عرق. قال: فلقیته فأجلسته فی الدهلیز و مسحت وجهه بمندیل و قلت: ابن عمک لم [ صفحه 129] یقصدک بهذا دون غیرک، فلا تجد علیه فی قلبک، فقال: ایها عنک «تمتعوا فی دارکم ثلاثة أیام، ذلک وعد غیر مکذوب». قال زرارة: و کان عندی معلم یتشیع و کنت کثیرا امازحه بالرافضی فانصرفت الی منزلی وقت العشاء و قلت: تعال یا رافضی حتی احدثک بشی‌ء سمعته الیوم من امامکم، قال لی: و ما سمعت؟ فأخبرته بما قال، فقال: أقول لک فاقبل نصیحتی قلت: هاتها، قال: ان کان علی بن محمد قال بما قلت فاحترز و اخزن کل ما تملکه فان المتوکل یموت أو یقتل بعد ثلاثة أیام. فغضبت علیه و شتمته و طردته من بین یدی فخرج. فلما خلوت بنفسی، تفکرت و قلت: ما یضرنی أن آخذ بالحزم، فان کان من هذا شی‌ء کنت قد أخذت بالحزم، و ان لم یکن لم یضرنی ذلک، قال: فرکبت الی دار المتوکل فأخرجت کل ما کان لی فیها و فرقت کل ما کان فی داری الی عند أقوام أثق بهم، و لم أترک فی داری الا حصیرا أقعد علیه. فلما کانت اللیلة الرابعة قتل المتوکل و سلمت أنا و مالی و تشیعت عند ذلک، فصرت الیه، و لزمت خدمته، و سألته أن یدعو لی و توالیته حق الولایة [210] . 54- عنه، عن الخرائج: روی عن أبی‌القاسم بن القاسم عن خادم علی بن محمد علیهماالسلام قال: کان المتوکل یمنع الناس من الدخول الی علی بن محمد، فخرجت یوما و هو فی دار المتوکل فاذا جماعة من الشیعة جلوس خلف الدار فقلت: ما شأنکم جلستم ههنا؟ قالوا: ننتظر انصراف مولانا لننظر الیه و نسلم علیه و ننصرف. قلت لهم: اذا رأیتموه تعرفونه؟ قالوا: کلنا نعرفه. فلما وافی أقاموا الیه فسلموا علیه، و نزل فدخل داره، و أراد اولئک الانصراف فقلت: یا فتیان اصبروا حتی أسألکم ألیس قد رأیتم مولاکم؟ قالوا: نعم، قلت: فصفوه، فقال واحد: هو شیخ أبیض الرأس أبیض مشرب بحمرة، و قال آخر: لا [ صفحه 130] تکذب ما هو الا أسمر اللحیة، و قال الآخر لا لعمری ما هو کذلک هو کهل ما بین البیاض و السمرة، فقلت: ألیس زعمتم أنکم تعرفونه انصرفوا فی حفظ الله [211] . 55- عنه، عن الخرائج: روی أبوهاشم الجعفری: أنه کان للمتوکل مجلس بشبابیک کیما تدور الشمس فی حیطانه، قد جعل فیها الطیور التی تصوت، فاذا کان یوم السلام جلس فی ذلک المجلس فلا یسمع ما یقال له و لا یسمع ما یقول لاختلاف أصوات تلک الطیور، فاذا وافاه علی بن محمد بن الرضا علیهم‌السلام سکتت الطیور فلا یسمع منها صوت واحد الی أن یخرج، فاذا خرج من باب المجلس عادت الطیور فی أصواتها. قال: و کان عنده عدة من القوابج فی الحیطان فکان یجلس فی مجلسه له عال، و یرسل تلک القوابج تقتتل، و هو ینظر الیها و یضحک منها، فاذا وافی علی بن محمد علیه‌السلام ذلک المجلس لصقت القوابج بالحیطان فلا تتحرک من مواضعها حتی ینصرف فاذا انصرف عادت فی القتال [212] . 56- عنه، عن الخرائج روی أن أباهاشم الجعفری قال: ظهرت فی أیام المتوکل امرأة تدعی أنها زینب فاطمة بنت رسول الله صلی الله علیه و آله فقال المتوکل: أنت امرأة شابة و قد مضی من وقت رسول الله صلی الله علیه و آله ما مضی من السنین، فقالت: ان رسول الله صلی الله علیه و آله مسح علی و سأل الله أن یرد علی شبابی فی کل أربعین سنة، و لم أظهر للناس الی هذه الغایة فلحقتنی الحاجة فصرت الیهم. فدعا المتوکل مشایخ آل أبی‌طالب و ولد العباس و قریش و عرفهم حالها فروی جماعة وفاة زینب فی سنة کذا، فقال لها: ما تقولین فی هذه الروایة؟ فقالت: کذب و زور، فان أمری کان مستورا عن الناس، فلم یعرف لی حیاة و لا موت، فقال لهم المتوکل: هل عندکم حجة علی هذه المرأة غیر هذه الروایة؟ فقالوا: لا، فقال: هو بری‌ء من العباس ان لا أنزلها عما ادعت الا بحجة. [ صفحه 131] قالوا: فأحضر ابن‌الرضا علیه‌السلام فلعل عنده شیئا من الحجة غیر ما عندنا. فبعث الیه فحضر فأخبره بخبر المرأة فقال: کذبت فان زینب توفیت فی سنة کذا فی شهر کذا فی یوم کذا، قال: فان هؤلاء قد رووا مثل هذه و قد حلفت أن لا أنزلها الا بحجة تلزمها. قال: و لا علیک فههنا حجة تلزمها و تلزم غیرها، قال: و ما هی؟ لحوم بنی‌فاطمة محرمة علی السباع فأنزلها الی السباع فان کانت من ولد فاطمة فلا تضرها فقال لها: ما تقولین؟ قالت: انه یرید قتلی، قال: فههنا جماعة من ولد الحسن و الحسین علیهماالسلام فأنزل من شئت منهم، قال: فوالله لقد تغیرت وجوه الجمیع، فقال بعض المبغضین: هو یحیل علی غیره لم لا یکون هو؟ فمال المتوکل الی ذلک رجاء أن یذهب من غیر أن یکون له فی أمره صنع فقال: یا أباالحسن لم لا تکون أنت ذلک؟ قال: ذاک الیک قال: فافعل! قال: أفعل فاتی بسلم و فتح عن السباع و کانت ستة من الأسد فنزل أبوالحسن الیها فلما دخل و جلس صارت الاسود الیه فرمت بأنفسها بین یدیه، و مدت بأیدیها، و وضعت رؤوسها بین یدیه فجعل یمسح علی رأس کل واحد منها، ثم یشیر الیه بیده الی الاعتزال فتعتزل ناحیة حتی اعتزلت کلها و أقامت بازائه. فقال له الوزیر: ما هذا صوابا فبادر باخراجه من هناک، قبل أن ینتشر خبره فقال له: یا أباالحسن ما أردنا بک سوءا و انما أردنا أن نکون علی یقین مما قلت فاحب أن تصعد، فقام و صار الی السلم و هی حوله تتمسح بثیابه. فلما وضع رجله علی أول درجة التفت الیها و أشار بیده أن ترجع، فرجعت و صعد فقال: کل من زعم أنه من ولد فاطمة فلیجلس فی ذلک المجلس، فقال لها المتوکل: انزلی، قالت: الله الله ادعیت الباطل، و أنا بنت فلان حملنی الضر علی ما قلت، قال المتوکل: القوها الی السباع فاستوهبتها والدته [213] . [ صفحه 132] 57- عنه، عن الخرائج: روی عن علی بن جعفر قال: قلت لأبی‌الحسن علیه‌السلام: أینا أشد حبا لدینه؟ قال: أشدکم حبا لصاحبه فی حدیث طویل، ثم قال: یا علی ان هذا المتوکل یبنی بین المدینة بناء لا یتم، و یکون هلاکه قبل تمامه علی ید فرعون من فراعنة الترک [214] . 58- عنه، عن الخرائج: روی عن أحمد بن عیسی الکاتب قال: رأیت رسول الله صلی الله علیه و آله فیما یری النائم کأنه نائم فی حجری، و کأنه دفع الی کفا من تمر عدده خمس و عشرون تمرة، قال: فما لبثت الا و أنا بأبی‌الحسن علی بن محمد علیه‌السلام و معه قائد فأنزلته فی حجرتی و کان القائد یبعث و یأخذ من العلف من عندی، فسألنی یوما: کم لک علینا؟ قلت: لست آخذ منک شیئا فقال لی: أتحب أن تدخل الی هذا العلوی فتسلم علیه؟ قلت: لست أکره ذلک. فدخلت فسلمت علیه، و قلت له: ان فی هذه القریة کذا و کذا من موالیک فان أمرتنا بحضورهم فعلنا، قال: لا تفعلوا. قلت: فان عندنا تمورا جیادا فتأذن لی أن أحمل لک بعضها، فقال: ان حملت شیئا یصل الی و لکن احمله الی القائد فانه سیبعث الی منه فحملت الی القائد أنواعا من التمر و أخذت نوعا جیدا فی کمی و سکرجة من زبد فحملته الیه. ثم جئت فقال القائد: أتحب أن تدخل علی صاحبک؟ قلت: نعم، فدخلت فاذا قدامه من ذلک التمر الذی بعثت به الی القائد فأخرجت التمر الذی کان معی و الزبد فوضعته بین یدیه، فأخذ کفا من تمر فدفعه الی و قال: لو زادک رسول الله صلی الله علیه و آله لزدناک، فعددته فاذا هی کما رأیت فی النوم لم یزد و لم ینقص [215] . 59- عنه، عن الخرائج: روی عن أحمد بن هارون قال: کنت جالسا اعلم غلاما من غلمانه فی فازة داره، اذ دخل علینا أبوالحسن علیه‌السلام راکبا علی فرس له، فقمنا الیه فسبقنا فنزل قبل أن ندنو منه فأخذ عنان فرسه بیده فعلقه فی طنب من [ صفحه 133] أطناب الفازة، ثم دخل فجلس معنا فأقبل علی و قال: متی رأیک أن تنصرف الی المدینة؟ فقلت: اللیلة. قال: فأکتب اذا کتابا معک توصله الی فلان التاجر، قلت: نعم قال: یا غلام هات الدوات و القرطاس، فخرج الغلام لیأتی بهما من دار اخری. فلما غاب الغلام صهل الفرس و ضرب بذنبه فقال له بالفارسیة ما هذا الغلق؟ فصهل الثانیة فضرب بیده، فقال له بالفارسیة: اقلع فامض الی ناحیة البستان و بل هناک ورث و ارجع فقف هناک مکانک، فرفع الفرس رأسه و أخرج العنان من موضعه ثم مضی الی ناحیة البستان حتی لا نراه فی ظهر الفازة فبال وراث و عاد الی مکانه. فدخلنی من ذلک ما الله به علیم، فوسوس الشیطان فی قلبی فقال: یا أحمد لا یعظم علیک ما رأیت ان محمدا و آل محمد أکثر مما أعطی داوود، و آل داوود، قلت: صدق ابن رسول الله صلی الله علیه و آله فما قال لک؟ و ما قلت له فقد فهمته فقال قال لی الفرس: قم فارکب الی البیت حتی تفرغ عنی قلت: ما هذا الغلق؟ قال: قد تعبت، قلت: لی حاجة ارید أن أکتب کتابا الی المدینة فاذا فرغت رکبتک، قال: انی ارید أن أروث و أبول و أکره أن أفعل ذلک بین یدیک، فقلت: اذهب الی ناحیة البستان فافعل ما أردت ثم عد الی مکانک ففعل الذی رأیت. ثم أقبل الغلام بالدوات و القرطاس، و قد غابت الشمس، فوضعها بین یدیه فأخذ فی الکتابة حتی أظلم اللیل فیما بینی و بینه، فلم أر الکتاب، و ظننت أنه أصابه الذی أصابنی، فقلت للغلام: قم فهات شمعة من الدار حتی یبصر مولاک کیف یکتب، فمضی؛ فقال للغلام: لیس الی ذلک حاجة. ثم کتب کتابا طویلا الی أن غاب الشفق، ثم قطعه فقال للغلام: أصلح و أخذ الغلام الکتاب، و خرج الی الفازة لیصلحه ثم عاد الیه و ناوله لیختمه فختمه من غیر أن ینظر الخاتم مقلوبا أو غیر مقلوب، فناولنی، فقمت لأذهب فعرض فی قلبی قبل أن أخرج من الفازة اصلی قبل أن آتی المدینة، قال: یا أحمد صل المغرب و العشاء الآخرة فی مسجد الرسول صلی الله علیه و آله و اطلب الرجل فی الروضة فانک توافقه ان شاء الله. [ صفحه 134] قال: فخرجت مبادرا فأتیت المسجد و قد نودی العشاء الآخرة، فصلیت المغرب، ثم صلیت معهم العتمة، و طلبت الرجل حیث أمرنی فوجدته فأعطیته الکتاب و أخذه و فضه لیقرأه، فلم یستبن قراءته فی ذلک الوقت، فدعا بسراج فأخذته و قرأته علیه فی السراج فی المسجد. فاذا خط مستولیس حرف ملتصقا بحرف و اذا الخاتم مستولیس بمقلوب فقال لی الرجل: عد الی غدا حتی أکتب جواب الکتاب، فغدوت فکتب الجواب فجئت به الیه، فقال: ألیس قد وجدت الرجل حیث قلت لک؟ فقلت: نعم، قال: أحسنت [216] . 60- عنه، عن الخرائج: روی عن محمد بن الفرج قال: قال لی علی بن محمد علیهماالسلام اذا أردت أن تسأل مسألة فاکتبها، وضع الکتاب تحت مصلاک، ودعه ساعة، ثم أخرجه و انظر قال: ففعلت فوجدت جواب ما سألت عنه موقعا فیه [217] . 61- عنه، عن الخرائج: روی عن أبی‌محمد الطبری قال: تمنیت أن یکون لی خاتم من عنده علیه‌السلام فجاءنی نصر الخادم بدرهمین، فصغت خاتما فدخلت علی قوم یشربون الخمر فتعلقوا بی حتی شربت قدحا أو قدحین، فکان الخاتم ضیقا فی أصبعی لا یمکننی ادارته للوضوء، فأصبحت و قد افتقدته، فتبت الی الله [218] . 62- عنه، عن الخرائج: روی أن المتوکل أو الواثق أو غیرهما أمر العسکر، و هم تسعون ألف فارس من الأتراک الساکنین بسر من رأی أن یملأ کل واحد مخلاة فرسه من الطین الأحمر، و یجعلوا بعضه علی بعض فی وسط تربة واسعة هناک، ففعلوا. فلما صار مثل جبل عظیم و اسمه تل المخالی صعد فوقه، و استدعی أباالحسن و استصعده، و قال: استحضرتک لنظارة خیولی و قد کان أمرهم أن یلبسوا التجافیف و یحملوا الأسلحة و قد عرضوا بأحسن زینة، و أعظم هیبة و کان غرضه أن یکسر قلب کل من یخرج علیه و کان خوفه من أبی‌الحسن علیه‌السلام أن یأمر أحدا من [ صفحه 135] أهل بیته أن یخرج علی الخلیفة. فقال له أبوالحسن علیه‌السلام: و هل أعرض علیک عسکری؟ قال: نعم، فدعا الله سبحانه فاذا بین السماء و الأرض من المشرق و المغرب ملائکة مدججون فغشی علی الخلیفة، فلما أفاق قال أبوالحسن علیه‌السلام: نحن لا نناقشکم فی الدنیا نحن مشتغلون بأمر الآخرة فلا علیک شی‌ء مما تظن [219] . 63- عنه، عن الخرائج: روی أبومحمد البصری عن أبی‌العباس خال شبل کاتب ابراهیم بن محمد قال: کنا أجرینا ذکر أبی‌الحسن علیه‌السلام فقال لی: یا أبامحمد لم أکن فی شی‌ء من هذا الأمر و کنت أعیب علی أخی، و علی أهل هذا القول عیبا شدیدا بالذم و الشتم الی أن کنت فی الوفد الذین أوفد المتوکل الی المدینة فی احضار أبی‌الحسن علیه‌السلام فخرجنا الی المدینة. فلما خرج و صرنا فی بعض الطریق و طوینا المنزل و کان منزلا صائفا شدید الحر فسألناه أن ینزل فقال: لا، فخرجنا و لم نطعم و لم نشرب فلما اشتد الحر و الجوع و العطش فبینما و نحن اذ ذلک فی أرض ملساء لا نری شیئا و لا ظل و لا ماء نستریح فجعلنا نشخص بأبصارنا نحوه، قال: و ما لکم أحسبکم جیاعا و قد عطشتم فقلنا: ای و الله یا سیدنا قد عیینا قال: عرسوا! و کلوا و اشربوا. فتعجبت من قوله و نحن فی صحراء ملساء لا نری فیها شیئا نستریح الیه، و لا نری ماءا و لا ظلا، فقال: ما لکم عرسوا فابتدرت الی القطار لانیخ ثم التفت و اذا أنا بشجرتین عظیمتین تستظل تحتهما عالم من الناس و انی لأعرف موضعهما أنه أرض براح قفراء، و اذا بعین تسیح علی وجه الأرض أعذب ماء و أبرده. فنزلنا و أکلنا و شربنا و استرحنا، و ان فینا من سلک ذلک الطریق مرارا فوقع فی قلبی ذلک الوقت أعاجیب، و جعلت أحد النظر الیه و أتأمله طویلا و اذا نظرت الیه تبسم و زوی وجهه عنی. [ صفحه 136] فقلت فی نفسی: و الله لأعرفن هذا کیف هو؟ فأتیت من وراء الشجرة فدفنت سیفی و وضعت علیه حجرین و تغوطت فی ذلک الموضع و تهیأت للصلاة، فقال أبوالحسن علیه‌السلام: استرحتم؟ قلنا: نعم، قال: فارتحلوا علی اسم الله، فارتحلنا. فلما أن سرنا ساعة رجعت علی الأثر فأتیت الموضع فوجدت الأثر و السیف کما وضعت و العلامة و کأن الله لم یخلق ثم شجرة و لا ماءا و لا ظلالا و لا بللا فتعجبت من ذلک، و رفعت یدی الی السماء فسألت الله الثبات علی المحبة و الایمان به، و المعرفة منه؛ و أخذت الأثر فلحقت القوم. فالتفت الی أبوالحسن علیه‌السلام و قال: یا أباالعباس فعلتها؟ قلت: نعم یا سیدی، لقد کنت شاکا و أصبحت أنا عند نفسی من أغنی الناس فی الدنیا و الآخرة. فقال: هو کذلک هم معدودون معلومون لا یزید رجل و لا ینقص [220] . 64- عنه، عن الخرائج روی عن داوود بن القاسم قال: دخلت علی أبی‌الحسن صاحب العسکر علیه‌السلام فقال لی: کلم هذا الغلام بالفارسیة فانه زعم أنه یحسنها فقلت للخادم «زانوی تو چیست» فلم یجب، فقال له: یسألک و یقول: رکبتک ما هی؟. [221] . 65- عنه، عن السید بن طاووس فی کشف المحجة باسناده من کتاب الرسائل للکلینی عمن سماه قال: کتبت الی أبی‌الحسن علیه‌السلام أن الرجل یحب أن یفضی الی امامه ما یحب أن یفضی الی ربه، قال: فکتب: ان کان لک حاجة فحرک شفتیک فان الجواب یأتیک [222] . 66- ابوجعفر المشهدی، باسناده عن محمد بن حمدان عن ابراهیم بن بلطون عن أبیه قال: کنت أحجب المتوکل فاهدی له خمسون غلاما من الحرر فأمرنی أن استلمها و احسن الیهم فلما تمت سنة، کنت واقفا بین یدیه اذ دخل علیه ابوالحسن علی بن [ صفحه 137] محمد التقی علیهماالسلام فلما اخذ مجلسه أمرنی أن اخرج الغلمان من بیوتهم فأخرجتهم. فلما بصروا بأبی‌الحسن علیه‌السلام سجدوا له بأجمعهم فلم یتمالک المتوکل ان قام یجر رجلیه حتی تواری خلف الستر. ثم نهض ابوالحسن علیه‌السلام فلما علم المتوکل بذلک خرج الی و قال: ویلک یا بلطون ما هذا الذی فعلت بهؤلاء الغلمان؟ فقلت: لا و الله ما ادری، قال: سلهم. فسألتهم عما فعلوا، فقالوا: هذا رجل یأتینا کل سنة فیعرض علینا الدین و یقیم عندنا عشرة أیام و هو وصی نبی المسلمین، فأمرنی بذبحهم فذبحتهم عن آخرهم، فلما کان وقت العتمة صرت الی سیدی علیه‌السلام، فاذا خادم علی الباب فنظر الی، فلما بصربی قال: ادخل. فدخلت فاذا هو علیه‌السلام جالس. فقال: یا بلطون ما صنع القوم؟ فقلت: یابن رسول الله ذبحوا و الله عن آخرهم. فقال لی: کلهم؟ فقلت: ای و الله. فقال: علیه‌السلام أتحب أن تراهم؟ فقلت: نعم یابن رسول الله، فأومی بیده أن أدخل الستر، فدخلت فاذا أنا بالقوم قعدوا و بین أیدیهم فاکهة یأکلون [223] . 67- عنه، باسناده عن یحیی بن هرثمة قال: أنا صحبت أباالحسن علیه‌السلام من المدینة الی سر من رأی فی خلافة المتوکل، فلما صرنا ببعض الطریق عطشنا عطشا شدیدا فتکلمنا و تکلم الناس فی ذلک، فقال ابوالحسن علیه‌السلام: الان نصیر الی ماء عذب فنشربه. فما سرنا الا قلیلا حتی صرنا الی تحت شجرة ینبع منها ماء عذب بارد، فنزلنا علیه و ارتوینا و حملنا و ارتحلنا و کنت علقت سیفی علی الشجرة فنسیته. فلما صرنا غیر بعید فی بعض الطریق فذکرته، فقلت لغلامی: ارجع حتی یأتینی بالسیف. فمر الغلام رکضا فوجد السیف و حمله فرجع متحیرا، فسألته عن ذلک. فقال لی: انی رجعت الی الشجرة فوجدت السیف معلقا علیها و لا عین و لا ماء و لا شجر، فعرفت الخبر فصرت الی أبی‌الحسن علیه‌السلام فأخبرته ذلک. فقال: اخف ان [ صفحه 138] لا تذکر ذلک لاحد. فقلت: نعم [224] . 68- عنه، باسناده عن أبی‌هاشم الجعفری قال: حججت سنة حج بغا فلما صرت الی المدینة صرت الی باب أبی‌الحسن علیه‌السلام فوجدته رکب فی استقبال بغا فسلمت علیه فقال: امض بنا اذا شئت. فمضیت معه حتی اذا خرجنا من المدینة، فلما اصحرنا التفت الی غلامه و قال: اذهب و انظر فی أوائل العسکر، ثم قال: انزل بنا یا اباهاشم. قال: فنزلت و فی نفسی أن أسأله شیئا و أنا أستحیی منه و اقدم و اؤخر، قال: فعمل بسوطه فی الأرض خاتم سلیمان، فنظرت فاذا فی آخر الاحرف خذ، الاخر و اکتم، و فی الاخر و اعذر، ثم اقتلعه بسوطه و ناولنیه، فنظرته فاذا بنقرة صافیة فیها أربع مائة مثقال، فقلت: بأبی و امی لقد کنت شدید الحاجة الیها و أردت کلامک و اقدم و اؤخر و الله یعلم حیث یجعل رسالته، ثم رکبنا [225] . 69- عنه، باسناده عن ابی‌یعقوب قال: رأیت اباالحسن علیه‌السلام مع احمد بن الخضیب یتسایران، و قد قصر ابوالحسن عنه، فقال له ابن‌الخضیب [226] : سر جعلت فداک، فقال له: ابوالحسن انت المتقدم فما لبث الا اربعة ایام حتی وضع الزهو علی ساق بن الخضیب [227] . 70- عنه، باسناده عن الحسین بن محمد بن جمهور قال: کان لی صدیق لی مؤدب لولد فقال: وصیف الیک منی، فقال لی: قل للأمیر منصرفه من دار الخلیفة حبس امیرالمؤمنین هذا الذی تقولون له الرضا الیوم، و دفعه الی علی کره، فسمعته یقول: أنا أکرم علی الله من ناقة صالح تمتعوا فی دیارکم ثلاثة ایام ذلک وعد غیر مکذوب. فلیس یفصح بالآیة و لا بالکلام ای شی‌ء هذا؟ قال: قلت: أعزک الله فوعدک انظر ما یکون بعد ثلاثة أیام. فلما کان من الغد أطلقه و أعتذر الیه. فلما کان فی الیوم [ صفحه 139] الثالث وثب علیه باغر و نعدلون و نامس [228] و جماعة معهم فقتلوه واقعوا المنتصر ولده خلیفة. ثم سعید بن سهلومة البصری الملقب بالملاح قال: حدث لبعض أولاد الخلفاء ولیمة فدعانا فدخلنا رأوه انصتوا اجلالا له و جعل مار المجلس ألا یوقره و جعل یلعب و یضحک فاقبل علیه و قال: یا هذا اتضحک ملأ فیک و تذهل عن ذکر الله تعالی و انت بعد ما فیه من القبور، فقلنا: هذا دلیل ننظر ما یکون. قال: فامسک الفتی و کف عما هو فیه و طعمنا و خرجنا فما کان بعد یوم حتی اعتل الفتی و مات فی الیوم الثالث من اول النهار و دفن فی اخره [229] . 71- باسناده عنه قال: اجتمعنا أیضا فی ولیمة لبعض اهل سر من رای و ابوالحسن معنا فجعل رجل یعبث و یمزح و لا نری له اجلالا، فاقبل علی جعفر و قال: انه لا یاکل من هذا الطعام و سوف یرد علیه من خبر أهله ما ینقص علیه عیشه، فقدمت المائدة فقال: لیس بعد هذا خبر، و قد بطل قوله فوالله لقد غسل الرجل یده و أهوی الی الطعام فاذا غلامه قد دخل من باب البیت یبکی و قال: الحق امک فقد وقعت من فوق البیت و هی بالموت فقال جعفر: قلت: و الله لا وقفت بعد هذا و قطعت علیه [230] . 72- عنه، باسناده عن ابی‌یعقوب قال: رایت محمد بن الفرج قبل موته بالعسکر فی عشیة من العشیا قد استقبل اباالحسن علیه‌السلام نظر الیه نظرا شافیا، و اعتل محمد بن الفرج من الغد فدخلت علیه عامدا بعد ایام من علته فحدثنی ان اباالحسن علیه‌السلام انفذ الیه بثوب و رأیته مدرجا راسه، و قال: و کفن و الله فیه [231] . 73- عنه، باسناده عن المنتصر بن المتوکل قال: زرع والدی الاس فی بستان و اکرمته فلما استوی الاس کله و حسن، أمر الفراشین أن یفرشوا له علی مکان فی وسط البستان و أنا قائم علی رأسه، فرفع رأسه الی و قال: یا رافضی سل ربک الا یرد علی هذا الاصل الاصفر ما له مرتین [232] ما ینبغی هذا البستان قد اصفر فانک تزعم انه یعلم [ صفحه 140] الغیب، فقلت: یا امیرالمؤمنین انه لیس یعلم الغیب. فاصبحت الی ابی‌الحسن علیه‌السلام من الغد و اخبرته بالاس، فقال: یا بنی امض انت و احفر الاصل الأصفر فان تحته جحمة بحرة و اصفراره لبخارها و نتنها. قال: ففعلت ذلک فواجهته کما قال، ثم قال: یا بنی لا تخبرن احدا بهذا الا لمن یحدثک بمثله [233] . 74- عنه، باسناده عن الحسن بن محمد بن جمهور القمی قالت: سمعت عن سعید الصغیر الحاجب قال: دخلت علی سعید بن صالح الحاجب فقلت: یا عثمان قد صرت بین اصحابک و کان سعید یتبع، فقال: هیهات، قلت: بلی و الله، قال: و کیف ذلک؟ قال [234] ..... المتوکل و أمرنی ان یکبس علی بن محمد الرضا علیه‌السلام و انظر ما فعل ففعلت ذلک فوجدته یصلی فبقیت قائما حتی فرغ. فلما انفتل من صلاته اقبل علی و قال: یا سعید لا یکف عنی جعفر حتی تقطع اربا اربا اذهب او اغرب [235] و أشار بیده فخرجت مرعوبا و ادخلنی من هند ندما احسن أن اصفه فلما رجعت الی المتوکل سمعت الصیحة فسألت عنه فقیل: قتل المتوکل: فرجعنا و قلت بها عند عبدالله بن طاهر [236] ، قال: خرجت الی سر من أری لأمر من الامور احضرنی المتوکل له ما قمت مدة. ثم ودعت و عزمت علی الانحدار الی بغداد اذ فکتبت الی ابی‌الحسن استاذنه فی ذلک و اوعده. فکتب الی: فانک بعد ثلاث یحتاج الیک و یحدث أمران فانحدرت و استصحبته فخرجت الی الصید و أنسیت ما وقع الی ابوالحسن. فعدلت الی المطرة قد مر مصری و انا جالس علی خاصتی اذا ثمانیة فوارس یتبعهم مائة فارس یقولون: اجب امیرالمؤمنین. فقلت: ما الخبر؟ فقالوا: قتل المتوکل و بویع [ صفحه 141] المنتصر و استوز احمد بن الخصیب فقمت من فوری راجعا [237] . 75- عنه، باسناده عن الطیب بن محمد بن الحسن بن شمون قال: رکب المتوکل ذات یوم و خلفه الناس و رکبت آل ابی‌طالب الی ابی‌الحسن علیه‌السلام برکوبه فخرج فی یوم صائف شدید الحر و السماء نقیة ما فیها غیم و هو معقود ذنب الدابة بسرج جلود طویل و علیه ممطر و مر بس، قال زید بن موسی بن جعفر لجماعة آل ابی‌طالب: انظروا الی هذا الاعرابی یخرج مثل هذا الیوم کانه وسط الشتاء. قال: فساروا جمیعا فما جاوزوا الجسر و لا خرجوا عنه حتی غیمت السماء و ارخت غزالتها کافواه القرب، و ابتلت ثیاب الناس، فدنا منه زید بن موسی و قال: یا سیدی انت قد علمت ان السماء تمطر فهلا اعلمتنا فقد هلکنا و عطبنا [238] . 76- عنه، باسناده عن الحسن بن علی قال: جاء رجل الی علی بن محمد بن علی ابن موسی علیهم‌السلام و هو ترتعد فرائصه فقال: یابن رسول الله ان فلانا یعنی الوالی اخذ ابنی و اتهمه بموالاتک فسلمه الی حاجب من حجابه فأمره أن یذهب به الی موضع کذا، و قیل فدهده من أعلی الجبل هناک ثم تدفنه فی اصل الجبل. فقال علیه‌السلام: فما تشاء؟ فقال: ما یشأ الوالد الشفیق لولده. فقال: اذهب ابنک یأتیک غدا اذا أمسیت و یخبرک بالعجب من أمره، فانصرف الرجل فرحا فلما کان عند ساعة من اخر النهار اذا هو بابنه قد طلع علیه فی احسن صورة فسره، فقال: ما خبرک یا بنی؟ قال: صرت انا و فلانا یعنی الحاجب الی أصل الجبل فأمسی عنده فی مثل هذا الوقت یرید أن یلبث هناک، ثم یصعدنی الی أعلا ذلک الجبل و یدهدهنی، و قد حفر لی القبر فی هذه الساعة فجعلت اتلی، و قوم موکلون بی یحفظوننی فأتانی جماعة عشرة لم أر احسن منهم وجوها و أنظف منهم ثیابا و أطیب منهم روائح، و الموکلون بی لا یرونهم. فقالوا لی: ما هذا البکاء و الجزع و التطاول و التضرع؟ [ صفحه 142] فقلت: الا ترون قبرا محفورا و جبلا شاهقا و موکلون لا یرحمون یریدون ان یدهدهونی منه و یدفنونی فیه؟ قالوا: بلی أرأیت لو جعلنا الطالب مثل المطلوب، فدهدهناه من الجبل و دفناه فی القبر لحرز نفسک فتکون لقبر محمد صلی الله علیه و آله خادما؟ قلت: بلی و الله فمضوا الیه یعنی الحاجب فتناولوه و جروه و هو یستغیث و لا یسمع به أصحابه و لا یشعرون به. ثم صعدوا به فی الجبل و دهدهوا به منه، فلم یصل الی الأرض حتی تقطع أوصاله فجاء اصحابه و ضجوا بالبکاء و اشتغلوا عنی، فقمت و تناولی العشرة فطاروا بی الیک فی هذه الساعة و هم وقوف ینتظرون لیمضوا بی الی قبر محمد صلی الله علیه و آله بالمدینة اکون خادما، و مضی فجاء الرجل الی علی بن محمد علیه‌السلام فاخبره. ثم لم یلبث الا قلیلا حتی جاء الخبر بأن قوما أخذوا ذلک الحاجب فدهدهوه من ذلک الجبل و دفنه أصحابه فی ذلک القبر، و هرب الرجل الذی کان أراد ان یدفنه أصحابه فی ذلک القبر فجعل علی بن محمد علیهماالسلام یقول للرجل: انهم لا یعلمون ما یعلم، فضحک [239] . 77- عنه، باسناده عن علی بن مهران قال: انه سار الی سر من رأی و کانت زینب الکاذبة ظهرت و زعمت أنها زینب بنت علی بن أبی‌طالب علیه‌السلام و حضرها المتوکل و سألها فانتسبت الی علی بن ابی‌طالب و فاطمة، فقال لجلسائه: کیف بنا و تصحیح امر هذه و عند من نجده؟ فقال الفتح بن خاقان: ابعث الی ابن‌الرضا فاحضره حتی یخبرک بحقیقة امرها فاحضر، فرحب به المتوکل و اجلسه معه علی سریره، فقال: ان هذه تدعی کذا ما عندک؟ فقال: المحنة فی هذا قریبة، ان الله حرم لحم جمیع من ولدته فاطمة و علی و الحسن و الحسین علیهم‌السلام علی السباع فان کانت صادقة لم تتعرض لها فان کانت کاذبة أکلها. [ صفحه 143] فعرض علیها فکذبت نفسها و رکبت علی حمار فی طریق سر من رأی تنادی علی نفسها و جاریتها علی حمار بأنها زینب الکذابة و لیس بینها و بین رسول الله صلی الله علیه و آله و علی و فاطمة قرابة، ثم دخلت الی الشام فلما ان کان بعد ذلک بأیام ذکر عند المتوکل ابوالحسن و ما قال فی زینب. فقال علی بن الجهم: یا امیرالمؤمنین لو جریت قوله علی نفسه لعرف حقیقة قوله. فقال: افعل، ثم تقدم الی قوام السباع ان اخرجها من القصر فنزل فقعد هو فی المستنظر و اغلق باب الدرجة و بعث الی ابی‌الحسن، فاحضر و أمره أن یدخل من باب القصر فدخل، فلما صار فی الصحن أمر، فغلق الباب و خلی بینه و بین السباع فی الصحن. قال علی بن یحیی: و انا فی الجماعة و ابن‌حمدون فلما حضر علیه‌السلام و علیه سواده و سیفه و دخل و اغلق الباب و السباع قد اصمت الاذان من زبیرها، فلما مشی فی الصحن یرید الدرجة مشت الیه السباع و قد سکنت و لم یسمع لها حسا حتی تمسحت به و دارت حوله و هو یمسح رؤسها بکمه، ثم ضرب بصدورها فدخل و ارتفع ابوالحسن علیه‌السلام و قعد طویلا. ثم قال و انحدر ففعلت السباع به کفعلها الأول، فلم تزل ترابصه حتی خرج من الباب الذی دخل منه و انصرف و اتبعه المتوکل بمال جلیل صلة له. فقال علی بن جهم: فقمت و قلت: یا امیرالمؤمنین أنت امام فافعل کما فعل بزعمک، فقال ناقص تظن امه انی تتلهی و الله لان بلغنی ذلک من أحد من الناس لأضر بن عنقه و عنق هذه العصابة کلهم، فوالله ما تحدثنا بذلک حتی قتل [240] . 78- عنه، باسناده عن ابی‌العباس فضل بن احمد بن اسرائیل الکاتب قال: کنا مع المعتز و کنت الی جانبه فدخلنا الدار و المتوکل علی سریره قاعدا فسلم المعتز و وقفت خلفه و کان عهدی به اذا دخل علیه رحب به و أمره بالجلوس، و نظرت الی وجهه یتغیر ساعة بعد ساعة و یقبل علی الفتح بن خاقان و یقول: هذا الذی یقول فیه ما یقول، [ صفحه 144] و یرد علی القول و الفتح مقبل علیه یسکنه و یقول: مکذوب علیه یا امیرالمؤمنین. و هو یتلظی و یقول: و الله هذا المرء الی الزندیق و هو الذی یدعی الکذب و یطعن فی دولتی، ثم قال: جئنی بأربع من الجزر و جلاب لا یفقهون فجی‌ء بهم و دفع الیهم أربعة أسیاف و أمرهم أن یربطوا بالسنتهم، اذا دخل ابوالحسن علیه‌السلام ان یقبلوا علیه بأسیافهم فیخبطوه و یقتلوه و یقول: و الله لأحرقنه بعد القتل. و أنا منتصب قائم خلفه من وراء الستر. فما علمت الا بأبی‌الحسن قد دخل و قد بادر الناس قدامه فقالوا: جاء و التفت و رأی و هو غیر مکترث و لا جازع، فلما بصر به المتوکل رمی بنفسه علی السریر الیه و هو بسیفه فانکب علیه یقبل بین عینیه و احتمل یده بیده و یقول: یا سیدی یابن رسول الله یا خیر خلق الله یابن عمی یا مولای یا اباالحسن، و ابوالحسن یقول: اعتدل یا امیرالمؤمنین ما هذا؟ فقال: ما جاء بک یا سیدی من حیث جئت، یا فتح یا عبدالله شیعوا سیدکم و سیدی. فلما بصر به المتوکل الجزر خروا سجدا مذعنین، فلما خرج دعاهم المتوکل ثم أمر الترجمان یخبره بما یقولون، ثم قال لهم: لم لا تفعلوا ما أمرتکم؟ قالوا: اشد هیبة و راینا حوله ما به سیف لم نقدر ان نناله، فمنعنا ذلک عما أمرنا به و امتلأت قلق بنا من ذلک. فقال المتوکل: هذا صاحبکم. وضحک فی وجه الفتح و ضحک الفتح فی وجهه و قال: الحمدلله الذی بیض وجهه و أرانا حجته [241] . 79- عنه باسناده عن موسی بن جعفر البغدادی. قال: کانت لی حاجة احببت ان اکتب الی العسکری علیه‌السلام فسالت محمد بن علی بن مهزیار ان یکتب الیه بحاجتی فابی، فکتب الیه کتابا و لم اذکر فیه حاجتی بل بیضت موضعها فورد الکتاب فی حاجتی مفسرا لمحمد بن ابراهیم الخصبی [242] . 80- ابن‌شهر آشوب باسناده عن محمد بن الفرج الرخجی قال: کتب ابوالحسن اجمع [ صفحه 145] امرک و خذ حذرک فبینا أنا فی حذری اذ صفد بی و ضرب علی کل ما املک فمکثت فی السجن ثمان سنین ثم ورد علی کتاب منه فی السجن یا محمد لا تنزل فی ناحیة الجانب الغربی، ففرج عنی بعد یوم فکتبت الیه أن یسأل الله ان یرد علی ضیعتی: فکتب الی سوف یرد الیک و ما یضرک الا یرد علیک قال النوفلی: کتب له برد ضیاعه فلم یصل الکتاب حتی مات [243] . 81- عنه، عن أبی‌هاشم قال: دخلت علیه فکلمنی بالهندیة فبهت و کان بین یدیه رکوة ملأی حصا واحدة فوضعها فی فیه فمصها ثلثا رمی بها الی فوضعتها فی فمی فوالله ما برحت من عنده حتی تکلمت بثلثة و سبعین لسانا اولها بالهندیة [244] .

82- الکلینی، عن علی بن محمد، عن بعض أصحابنا، عن أیوب بن نوح، عن أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام قال: اذا رفع علمکم من بین اظهرکم فتوقعوا الفرج من تحت أقدامکم [245] . 83- الصدوق قال: حدثنا علی بن أحمد بن موسی الدقاق؛ و علی بن عبدالله الوراق رضی الله عنهما قالا: حدثنا محمد بن هارون الصوفی قال: حدثنا أبوتراب عبدالله بن موسی الرویانی، عن عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی قال: دخلت علی سیدی علی بن محمد علیهماالسلام فلما بصربی قال لی: مرحبا بک یا أباالقاسم أنت ولینا حقا قال: فقلت له: یابن رسول الله انی ارید أن أعرض علیک دینی فان کان مرضیا ثبت علیه حتی ألقی الله عزوجل. فقال: هات یا أباالقاسم، فقلت: انی أقول: ان الله تبارک و تعالی واحد، لیس کمثله شی‌ء، خارج عن الحدین حد الابطال و حد التشبیه، و انه لیس بجسم و لا [ صفحه 146] صورة، و لا عرض و لا جوهر، بل هو مجسم الأجسام، و مصور الصور، و خالق الأعراض و الجواهر، و رب کل شی‌ء و مالکه و جاعله و محدثه، و ان محمدا صلی الله علیه و آله عبده و رسوله خاتم النبیین فلا نبی بعده الی یوم القیامة، و ان شریعته خاتمة الشرائع فلا شریعة بعدها الی یوم القیامة. و أقول: ان الامام و الخلیفة و ولی الأمر بعده أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب، ثم الحسن، ثم الحسین، ثم علی بن الحسین، ثم محمد بن علی، ثم جعفر بن محمد، ثم موسی بن جعفر، ثم علی بن موسی، ثم محمد بن علی، ثم أنت یا مولای، فقال علیه‌السلام: و من بعدی الحسن ابنی فکیف للناس بالخلق من بعده؟ قال: فقلت: و کیف ذاک یا مولای؟ قال: لأنه لا یری شخصه و لا یحل ذکره باسمه حتی یخرج فیملأ الأرض قسطا و عدلا کما ملئت جورا و ظلما. قال: فقلت: أقررت و أقول: ان ولیهم ولی الله، و عدوهم عدو الله، و طاعتهم طاعة الله، و معصیتهم معصیة الله. و أقول: ان المعراج حق، و المساءلة فی القبر حق، و ان الجنة حق، و النار حق، و الصراط حق، و المیزان حق، «و أن الساعة آتیة لا ریب فیها. و أن الله یبعث من فی القبور». و أقول: ان الفرائض الواجبة بعد الولایة: الصلاة و الزکاة و الصوم و الحج و الجهاد و الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر. فقال علی بن محمد علیهماالسلام: یا أباالقاسم هذا و الله دین الله الذی ارتضاه لعباده فاثبت علیه، ثبتک الله بالقول الثابت فی الحیاة الدنیا و ]فی[ الاخرة [246] . 84- عنه قال: حدثنا أبی‌رضی الله عنه قال: حدثنا عبدالله بن جعفر الحمیری، عن محمد بن عمر الکاتب، عن علی بن محمد الصیمری، عن علی بن مهزیار قال: کتبت الی أبی‌الحسن صاحب العسکر علیه‌السلام أسأله عن الفرج، فکتب الی: اذا غاب صاحبکم عن دار الظالمین فتوقعوا الفرج [247] . 85- عنه قال: حدثنا أبی‌رضی الله عنه قال: حدثنا سعد بن عبدالله قال: [ صفحه 147] حدثنی ابراهیم ابن‌مهزیار، عن أخیه علی بن مهزیار، عن علی بن محمد بن زیاد قال: کتبت الی أبی‌الحسن صاحب العسکر علیه‌السلام أسأله عن الفرج، فکتب الی: اذا غاب صاحبکم عن دار الظالمین فتوقعوا الفرج [248] . 86- عنه قال: حدثنا أبی‌رضی الله عنه قال: حدثنا سعد بن عبدالله قال: حدثنا محمد بن عبدالله بن أبی‌غانم القزوینی قال: حدثنی ابراهیم بن محمد بن فارس قال: کنت أنا ]و نوح[ و أیوب بن نوح فی طریق مکة فنزلنا علی وادی زبالة فجلسنا نتحدث فجری ذکر ما نحن فیه و بعد الامر علینا فقال أیوب بن نوح: کتبت فی هذه السنة أذکر شیئا من هذا، فکتب الی: اذا رفع علمکم من بین أظهرکم. فتوقعوا الفرج من تحت أقدامکم [249] . 87- عنه قال: حدثنا محمد بن الحسن رضی الله عنه قال: حدثنا سعد بن عبدالله قال: حدثنا أبوجعفر محمد بن أحمد العلوی، عن أبی‌هاشم داوود بن القاسم الجعفری قال: سمعت أباالحسن صاحب العسکر علیه‌السلام یقول: الخلف من بعدی ابنی الحسن فکیف لکم بالخلف من بعد الخلف؟ فقلت: و لم جعلنی الله فداک؟ فقال: لأنکم لا ترون شخصه و لا یحل لکم ذکره باسمه، قلت: فکیف نذکره؟ قال: قولوا: الحجة من آل محمد صلی الله علیه و آله [250] . 88- عنه قال: حدثنا أبی؛ و محمد بن الحسن (رضی الله عنهما) قالا: حدثنا سعد بن عبدالله قال: حدثنی الحسن بن موسی الخشاب، عن اسحاق بن محمد بن أیوب قال: سمعت أباالحسن علی بن محمد ]بن علی بن موسی[ علیهم‌السلام یقول: صاحب هذا الأمر من یقول الناس: لم یولد بعد [251] . 89- عنه قال: حدثنا أحمد بن زیاد بن جعفر رضی الله عنه قال: حدثنا علی ابن ابراهیم عن أبیه، عن علی بن صدقة، عن علی بن عبدالغفار قال: لما مات [ صفحه 148] أبوجعفر الثانی علیه‌السلام کتبت الشیعة الی أبی‌الحسن صاحب العسکر علیه‌السلام یسألونه عن الأمر، فکتب علیه‌السلام: الأمر لی ما دمت حیا، فاذا نزلت بی مقادیر الله عزوجل آتاکم الله الخلف منی و أنی لکم بالخلف بعد الخلف [252] . 90- عنه قال: حدثنا أحمد بن زیاد بن جعفر الهمدانی رضی الله عنه. قال: حدثنا علی بن ابراهیم قال: حدثنی عبدالله بن أحمد الموصلی، عن الصقر بن أبی‌دلف قال: لما حمل المتوکل سیدنا أبی‌الحسن علیه‌السلام جئت لأسأل عن خبره قال: فنظر الی حاجب المتوکل فأمر أن أدخل الیه فادخلت الیه، فقال: یا صقر ما شأنک؟ فقلت: خیر أیها الاستاذ فقال: اقعد. قال الصقر: فأخذنی ما تقدم و ما تأخر، و قلت: أخطأت فی المجیی‌ء قال: فوحی الناس عنه، ثم قال: ما شأنک و فیم جئت؟ قلت: لخبر ما، قال: لعلک جئت تسأل عن خبر مولاک؟ فقلت له: و من مولای؟ مولای أمیرالمؤمنین، فقال: اسکت مولاک هو الحق لا تتحشمنی فانی علی مذهبک، فقلت: الحمدلله، فقال: أتحب أن تراه؟ فقلت: نعم. فقال: اجلس حتی یخرج صاحب البرید، قال: فجلست فلما خرج قال: لغلام له: خذ بید الصقر فأدخله الی الحجرة التی فیها العلوی المحبوس و خل بینه و بینه، قال: فأدخلنی الحجرة و أومأ الی بیت، فدخلت فاذا هو علیه‌السلام جالس علی صدر حصیر و بحذاه قبر محفور، قال: فسلمت فرد ]علی السلام[ ثم أمرنی بالجلوس فجلست. ثم قال لی: یا صقر ما أتی بک؟ قلت: یا سیدی جئت أتعرف خبرک، قال: ثم نظرت الی القبر و بکیت، فنظر الی و قال: یا صقر لا علیک لن یصلوا الینا بسوء فقلت: الحمدلله. ثم قلت: یا سیدی حدیث یروی عن النبی صلی الله علیه و آله لا أعرف معناه، قال: فما هو؟ قلت: قوله صلی الله علیه و آله: «لا تعادوا الأیام [ صفحه 149] فتعادیکم» ما معناه؟ فقال: نعم الأیام نحن، بنا قامت السماوات و الأرض، فالسبت: اسم رسول الله صلی الله علیه و آله، و الأحد أمیرالمؤمنین، و الاثنین الحسن و الحسین، و الثلثاء علی بن الحسین و محمد بن علی الباقر و جعفر بن محمد ]الصادق[، و الأربعاء موسی ابن‌جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و أنا، و الخمیس ابنی الحسن، و الجمعة ابن‌ابنی. و الیه تجتمع عصابة الحق، و هو الذی یملأها قسطا و عدلا کما ملئت جورا و ظلما، فهذا معنی الأیام و لا تعادوهم فی الدنیا فیعادوکم فی الآخرة، ثم قال علیه‌السلام: ودع و اخرج فلا آمن علیک [253] . 91- عنه قال: حدثنا أحمد بن زیاد بن جعفر الهمدانی رضی الله عنه قال: حدثنا علی بن ابراهیم قال: حدثنا عبدالله بن أحمد الموصلی قال: حدثنا الصقر بن أبی‌دلف قال: سمعت علی بن محمد بن علی الرضا علیهم‌السلام یقول: ان الامام بعدی الحسن ابنی، و بعد الحسن ابنه القائم الذی یملأ الأرض قسطا و عدلا کما ملئت جورا و ظلما [254] . [ صفحه 150]

41- الکشی قال: حدثنی محمد بن مسعود قال: حدثنی علی بن قیس القومسی قال: حدثنی أحکم بن یسار، عن أبی‌الحسن صاحب العسکر علیه‌السلام: ان قنبرا مولی امیرالمؤمنین علیه‌السلام دخل علی الحجاج بن یوسف فقال له: ما الذی کنت تلیه من علی بن ابی‌طالب؟ فقال: کنت اوضئه. فقال له: ما کان یقول اذا فرغ من وضوئه؟ فقال: کان یتلو هذه الآیة «فلما نسوا ما ذکروا به فتحنا علیهم ابواب کل شی‌ء حتی اذا فرحوا بما اوتوا اخذناهم بغتة فاذا هم مبلسون. فقطع دابر القوم الذین ظلموا و الحمدلله رب العالمین» فقال الحجاج: اظنه کان یتأولها علینا. قال: نعم. فقال: ما أنت صانع اذا ضربت علاوتک. قال: اذا اسعد و تشقی، فأمر به [255] .

2- الکشی قال: حدثنی احمد بن محمد بن یعقوب البیهقی قال: حدثنا عبدالله ابن‌حمدویه البیهقی قال: حدثنی محمد بن عیسی بن عبید، عن اسماعیل بن عباد البصری عن علی بن محمد بن القاسم الحذاء الکوفی قال: خرجت من المدینة فلما جزت حیطانها مقبلا نحو العراق اذا أنا برجل علی بغل له اشهب یعترض الطریق، فقلت [ صفحه 151] لبعض من کان معی: من هذا؟ فقال: ابن‌الرضا علیه‌السلام. قال: فقصدت قصده فلما رآنی اریده وقف لی، فانتهیت الیه لأسلم علیه فمد یده علی فسلمت علیه و قبلتها فقال: من أنت؟ فقلت: بعض موالیک جعلت فداک، انا محمد بن علی بن القاسم الحذاء. فقال: اما ان عمک کان ملتویا علی الرضا. قال: قلت جعلت فداک رجع عن ذلک. فقال: ان کان رجع عن ذلک فلا بأس. و اسم عمه القاسم الحذاء و أبوبصیر هذا یحیی بن أبی‌القاسم یکنی أبامحمد [256] .

3- قال الکشی: روی عن أبی‌بصیر حماد بن عبدالله بن السید الهروی، عن داوود بن القاسم ان اباهاشم الجعفری قال: ادخلت کتاب یوم و لیلة الذی ألفه یونس ابن عبدالرحمن علی ابی‌الحسن العسکری علیه‌السلام فنظر فیه و تصفح کله ثم قال: هذا دینی و دین آبائی و هو الحق کله [257] .

4- الکشی، عن محمد بن مسعود قال: حدثنی محمد بن نصیر قال: حدثنا احمد ابن محمد بن عیسی کتبت الیه: فی قوم یتکلمون و یقرأون احادیث ینسبونها الیک و الی آبائک فیها ما تشمئز منها القلوب و لا یجوز لنا ردها اذ کانوا یروون عن آبائک علیهم‌السلام و لا قبولها لما فیها، و ینسبون الارض الی قوم یذکرون انهم من موالیک و هو رجل یقال له: علی بن حسکة، و آخر یقال له القاسم الیقطینی، و من أقاویلهم انهم یقولون: ان قول الله تعالی «ان الصلاة تنهی عن الفحشاء و المنکر» معناها رجل لا سجود و لا رکوع، و کذلک الزکاة معناها ذلک الرجل لا عدد دراهم و لا اخراج [ صفحه 152] مال، و أشیاء من الفرائض و السنن و المعاصی فأولوها و صیروها علی هذا الحد الذی ذکرت لک. فان رأیت ان تبین لنا و أن تمن علی موالیک بما فیه سلامتهم و نجاتهم من الأقاویل التی تصیرهم الی المعطب و الهلاک، و الذین ادعوا هذه الأشیاء ادعوا أنهم اولیاء و ادعوا الی طاعتهم منهم علی بن حسکة و القاسم الیقطینی فما تقول فی القبول منهم جمیعا؟ فکتب علیه‌السلام: لیس هذا دیننا فاعتزله [258] . 5- عنه قال: وجدت بخط جبرئیل بن احمد الفاریابی: حدثنی موسی بن جعفر ابن‌وهب، عن ابراهیم بن شیبة قال: کتبت الیه: جعلت فداک ان عندنا قوما یختلفون فی معرفة فضلکم بأقاویل مختلفة تشمئز منها القلوب و تضیق لها الصدور یروون فی ذلک الأحادیث لا یجوز لنا الاقرار بها لما فیها من القول العظیم و لا یجوز ردها و لا الجحود لها اذا نسبت الی آبائک. فنحن وقوف علیها من ذلک لانهم یقولون و یتأولون معنی قوله عزوجل: «ان الصلاة تنهی عن الفحشاء و المنکر» و قوله عزوجل «و اقیموا الصلاة و آتوا الزکاة» فان الصلاة معناها رجل لا رکوع و لا سجود، و کذلک الزکاة معناها ذلک الرجل لا عدد دراهم و لا اخراج مال، و أشیاء تشبهها من الفرائض و السنن و المعاصی تأولوها و صیروها علی هذا الحد الذی ذکرت. فان رأیت ان تمن علی موالیک بما فیه سلامتهم و نجاتهم من الأقاویل التی تصیرهم الی العطب و الهلاک، و الذین ادعوا هذه الاشیاء ادوا أنهم اولیاء و ادعوا الی طاعتهم منهم علی بن حسکة الحوار و القاسم الیقطینی فما تقول فی القبول منهم جمیعا؟ فکتب علیه‌السلام: لیس هذا دیننا فاعتزله. [259] . 6- عنه، عن سعد قال: حدثنی سهل بن زیاد الآدمی عن محمد بن عیسی قال: کتب الی ابوالحسن العسکری ابتداءا منه: لعن الله القاسم الیقطینی و لعن الله [ صفحه 153] علی بن حسکة القمی، ان شیطانا یترائی للقاسم فیوحی الیه زخرف القول غرورا [260] . 7- عنه قال: حدثنی الحسین بن الحسن بن بندار القمی قال: حدثنا سهل بن زیاد الآدمی. قال: کتب بعض اصحابنا الی ابی‌الحسن العسکری علیه‌السلام جعلت فداک یا سیدی ان علی بن حسکة یدعی انه من اولیائک و انک انت الأول القدیم و أنه بابک و نبیک أمرته ان یدعوا الی ذلک، و یزعم أن الصلاة و الزکاة و الحج و الصوم کل ذلک معرفتک و معرفة من کان فی مثل حال ابن‌حسکة فیما یدعی من البابیة و النبوة، فهو مؤمن کامل سقط عنه الاستعباد بالصلاة و الصوم و الحج و ذکر جمیع شرائع الدین ان معنی ذلک کله ما ثبت لک و مال الناس الیه کثیرا فان رأیت ان تمن علی موالیک بجواب فی ذلک تنجیهم من الهلکة؟ قال: فکتب علیه‌السلام: کذب ابن‌حسکة علیه لعنة الله و بحسبک انی لا اعرفه فی موالی ماله لعنه الله فوالله ما بعث الله محمدا و الانبیاء قبله الا بالحنیفیة و الصلاة و الزکاة و الصیام و الحج و الولایة، و ما دعی محمد صلی الله علیه و آله الا الی الله وحده لا شریک له و کذلک نحن الاوصیاء من ولده عبدالله لا نشرک به شیئا، ان اطعناه رحمنا و ان عصیناه عذبنا، ما لنا علی الله من حجة بل الحجة الله علینا و علی جمیع خلقه ابرأ الی الله ممن یقول ذلک و انتفی الی الله من هذا القول، فاهجروهم لعنهم الله و الجؤهم الی ضیق الطریق فان وجدتم احدا منهم فاخدش رأسه بالحجر [261] .

8- قال الکشی: قال سعد: حدثنی العبیدی قال: کتب الی العسکری ابتداءا منه: ابرأ الی الله من الفهری و الحسن بن محمد بن بابا القمی، فأبرأ منهما فانی محذرک و جمیع موالی، و انی العنهما علیهما لعنة الله مستأکلین یا کلان بنا الناس [ صفحه 154] فتانین مؤذیین آذاهما الله، ارسلهما فی اللعنة و ارکسهما فی الفتنة رکسا، یزعم ابن‌بابا انی بعثته نبیا و انه باب علیه لعنة الله سخر منه الشیطان فأقواه، فعلن الله من قبل منه ذلک. یا محمد ان قدرت ان تخدش رأسه بالحجر فافعل فانه قد آذانی آذاه الله فی الدنیا و الاخرة [262] . 9- عنه، عن محمد بن مسعود قال: حدثنی علی بن محمد قال: حدثنی محمد عن محمد بن موسی عن سهل بن خلف عن سهل بن محمد: و قد اشتبه یا سیدی علی جماعة من موالیک امر الحسن بن محمد بن بابا فما الذی تأمرنا یا سیدی فی أمره نتولاه أم نتبرأ منه أم نمسک عنه فقد کثر القول فیه؟ فکتب بخطه و قرأته: ملعون هو و فارس تبرأوا منهما لعنهما الله و ضاعف ذلک علی فارس [263] .

10- قال الکشی: وجدت بخط جبرئیل بن احمد حدثنی موسی بن جعفر بن وهب عن محمد بن ابراهیم عن ابراهیم بن داوود الیعقوبی قال: کتبت الیه - یعنی اباالحسن علیه‌السلام - اعلمه امر فارس بن حاتم. فکتب: لا تحفلن به و ان اتاک فاستخف به [264] . 11- عنه، بهذا الاسناد عن موسی قال: کتب عروة الی أبی‌الحسن علیه‌السلام فی أمر فارس بن حاتم، فکتب: کذبوه و اهتکوه أبعده الله و أخزاه، فهو کاذب فی جمیع ما یدعی و یصف و لکن صونوا أنفسکم عن الخوض و الکلام فی ذلک و توقوا مشاورته و لا تجعلوا له السبیل الی طلب الشر، کفانا الله مؤنته و مؤنة من کان مثله [265] . 12- عنه بهذا الاسناد قال موسی بن جعفر عن ابراهیم بن محمد انه قال: کتبت الیه: جعلت فداک قبلنا اشیاء یحکی عن فارس و الخلاف بینه و بین علی بن جعفر حتی صار یبرأ بعضهم من بعض، فان رأیت أن تمن علی بما عندک فیهما و ایهما [ صفحه 155] یتولی حوائج قبلک حتی لا اعدوه الی غیره فقد احتجت الی ذلک فعلت متفضلا ان شاء الله؟ فکتب: لیس عن مثل هذا یسأل و لا فی مثله یشک، قد عظم الله قدر علی بن جعفر متعنا الله تعالی به عن ان یقایس الیه فاقصد علی بن جعفر بحوائجک و اخشوا فارسا و امتنعوا من ادخاله فی شی‌ء من امورکم تفعل ذلک انت و من اطاعک من اهل بلادک، فانه قد بلغنی ما تموه به علی الناس فلا تلتفتوا الیه ان شاء الله [266] . 13- عنه، قال: حدثنی الحسین بن الحسن بن بندار القمی قال: حدثنی سعد ابن‌عبدالله بن ابی‌خلف القمی قال: حدثنی محمد بن عیسی بن عبیدان اباالحسن العسکری علیه‌السلام امر بقتل فارس بن حاتم و ضمن لمن قتله الجنة، فقتله جنید و کان فارس فتانا یفتن الناس و یدعوهم الی البدعة، فخرج من ابی‌الحسن علیه‌السلام: هذا فارس لعنه الله یعمل من قبلی فتانا داعیا الی البدعة و دمه هدر لکل من قتله، فمن هذا الذی یریحنی منه و یقتله و أنا ضامن له علی الله الجنة [267] . 14- عنه قال: قال سعد: و حدثنی جماعة من اصحابنا من العراقین و غیرهم هذا الحدیث عن جنید قال سمعته انا بعد ذلک من جنید ارسل الی ابوالحسن العسکری علیه‌السلام یأمرنی بقتل فاس بن حاتم لعنه الله، فقلت لاخی: أسمعته منه یقول لی ذلک یشافهنی به؟ قال: فبعث الی فدعانی فصرت الیه فقال: آمرک بقتل فارس بن حاتم، فناولنی دراهم من عنده و قال: اشتر بهذه سلاحا فأعرضه علی. فاشتریت سیفا فعرضته علیه فقال: رد هذا و خذ غیره، قال: فرددت و أخذت مکانه ساطورا فعرضته علیه، فقال: هذا نعم، فجئت الی فارس و قد خرج من المسجد بین الصلاتین المغرب و العشاء، فضربت علی رأسه فصرعته فثنیت علیه فسقط میتا و وقعت الصیحة. فرمیت الساطور من یدی و أجتمع الناس و اخذوا یدورون اذ لم یوجد هناک أحد [ صفحه 156] غیری، فلم یروا معی سلاحا و لا سکینا و طلبوا الزقاق و الدور فلم یجدوا شیئا و لم یروا أثر الساطور بعد ذلک [268] . 15- عنه قال: قال سعد: و حدثنی محمد بن عیسی بن عبید انه کتب الی ایوب ابن‌نوح یسأله عما خرج الیه فی الملعون فارس بن حاتم فی جواب کتاب الجبلی علی بن عبیدالله الدینوری؟ فکتب الیه ایوب: سألتنی ان اکتب الیک بخبر ما کتب به الی فی أمر القزوینی فارسی، فقد نسخت لک فی کتابی هذا أمره و کان سبب ذلک خیانته ثم صرفته الی أخیه. فلما کان فی سنتنا هذه أتانی و سألنی و طلب الی فی حاجته و فی الکتاب الی ابی‌الحسن اعزه الله، فدفعت ذلک عن نفسی فلم یزل یلح علی فی ذلک حتی قبلت ذلک منه و انفذت الکتاب و مضیت الی الحج، ثم قدمت، فلم یأت جوابات الکتب التی انفذتها قبل خروجی، فوجهت رسولا فی ذلک فکتب الی ما قد کتبت به الیک و لولا ذلک لم أکن أنا من یتعرض لذلک، حتی کتب به الی الجبلی یذکر انه وجه بأشیاء علی یدی الفارس الخائن لعنه الله متقدمة و متجددة لها قدر. فأعلمناه انه لم یصل الینا اصلا و امرناه ان لا یوصل الی المعلون شیئا ابدا و أن یصرف حوائجه الیک، و وجه بتوقیع من فارس بخط له بالوصول لعنه الله و ضاعف علیه العذاب، فما أعظم ما اجترأ علی الله عزوجل و علینا فی الکذب علینا و اختیان أموال موالینا و کفی به معاقبا و منتقما. فاشتهر فعل فارس فی اصحابنا الجبلیین و غیرهم من موالینا و لا تجاوز بذلک الی غیرهم من المخالفین کیما تحذر ناحیة فارس لعنه الله، و تجنبوه و تحرسوا منه کفی الله مؤنته، و نحن نسأل الله السلامة فی الدین و الدنیا و ان یمتعنا بها و السلام [269] . 16- عنه قال: قال ابونصر: سمعت ابایعقوب یوسف بن السخت قال: کنت بسر من رأی اتنفل فی وقت الزوال اذ جاء الی علی بن عبدالغفار فقال لی: اتانی [ صفحه 157] العمری (رحمه الله) فقال لی: یأمرک مولاک ان توجه رجلا ثقة فی طلب رجل یقال له علی بن عمر و العطار قدم من قوم قزوین و هو ینزل فی جنبات دار احمد بن الخضیب فقلت: سمانی؟ فقال: لا ولکن احد أوثق منک، فدفعت الی الدرب الذی فیه علی فوقفت علی منزله فاذا هو عند فارس، فأتیت علیا فأخبرته فرکب و رکبت معه فدخل علی فارس فقام الیه و عانقه و قال: کیف اشکر هذا البر؟ فقال: لا تشکرنی فانی لم آتاک انما بلغنی ان علی بن عمرو قدم یشکو ولد سنان و انا اضمن له مصیره الی ما یحب فدله علیه. فأخذ بیده فأعلمه انی رسول ابی‌الحسن علیه‌السلام و امره ان لا یحدث فی المال الذی معه حدثا، و اعلمه ان لعن فارس قد خرج و وعده ان یصیر الیه من غد، ففعل فأوصله العمری و سأله عما اراد و امر بلعن فارس و حمل ما معه [270] . 17- عنه، عن ابن‌مسعود قال: حدثنی علی بن محمد قال: حدثنی محمد بن احمد عن محمد بن عیسی عن ابی‌محمد الرازی قال: ورد علینا رسول من قبل الرجل: اما القزوینی فارس فانه فاسق منحرف و یتکلم بکلام خبیث فیلعنه الله [271] . 18- عنه، قال: و کتب ابراهیم بن محمد الهمدانی مع جعفر ابنه فی سنة اربعین و مائتین یسأله عن العلیل و عن القزوینی أیهما یقصد بحوائجه و حوائج غیره، فقد اضطرب الناس فیهما و صار یبرأ بعضهم من بعض؟ فکتب الیه: لیس عن مثل هذا یسأل و لا فی مثله یشک، و قد عظم الله من حرمة العلیل ان یقاس علیه القزوینی سمی باسمهما جمیعا. فاقصد الیه بحوائجک و من اطاعک من اهل بلادک ان یقصدوا الی العلیل بحوائجهم و ان یجتنبوا القزوینی ان یدخلوه فی شی‌ء من امورهم، فانه قد بلغنی ما تموه به عند الناس فلا تلتفتوا الیه انشاء الله، و قد قرأ منصور بن العباس هذا الکتاب [ صفحه 158] و بعض اهل الکوفة [272] . 19- عنه، عن محمد بن مسعود قال: حدثنی علی بن محمد قال: حدثنی محمد ابن‌احمد عن محمد بن عیسی قال: قرأنا فی کتاب الدهقان و خط الرجل فی القزوینی و کان کتب الیه الدهقان یخبره باضطراب الناس فی هذا الامر و ان الموادعین قد امسکوا عن بعض ما کانوا فیه لهذه العلة من الاختلاف. فکتب: کذبوه و اهتکوه أبعده الله و اخزاه فهو کاذب فی جمیعا ما یدعی و یصف، و لکن صونوا أنفسکم عن الخوض و الکلام فی ذلک و توقوا مشاورته و لا تجعلوا له السبیل له طلب الشر، کفی الله مؤنته و مؤنة من کان مثله [273] . 20- المجلسی عن الطوسی قال: من المذمومین فارس بن حاتم بن ماهویه القزوینی علی ما رواه عبدالله بن جعفر الحمیری قال: کتب أبوالحسن العسکری علیه‌السلام الی علی بن عمرو القزوینی بخطه اعتقد فیما تدین الله به أن الباطن عندی حسب ما أظهرت لک فیمن استنبأت عنه، و هو فارس لعنه الله، فانه لیس یسعک الا الاجتهاد فی لعنه، و قصده و معاداته، و المبالغة فی ذلک بأکثر ما تجد السبیل الیه، ما کنت آمر أن یدان الله بأمر غیر صحیح. فجد و شد فی لعنه و هتکه، و قطع أسبابه، و سد أصحابنا عنه، و ابطال أمره، و أبلغهم ذلک منی و احکه لهم عنی و انی سائلکم بین یدی الله عن هذا الأمر المؤکد فویل للعاصی و للجاحد، و کتب بخطی لیلة الثلثاء لتسع لیال من شهر ربیع الأول سنة خمسین و مائتین، و أنا أتوکل علی الله و أحمده کثیرا [274] .

21- الکشی، عن محمد بن مسعود قال: حدثنی علی بن محمد قال: حدثنی احمد [ صفحه 159] ابن محمد عن علی بن مهزیار قال: بینا انا بالقرعاء فی سنة ست و عشرین و مائتین منصرفی عن الکوفة، و قد خرجت فی آخر اللیل أتوضأ انا فأستاک و قد انفردت عن رحلی و من الناس، فاذا أنا بنار فی أسفل مسواکی تلتهب لها شعاع مثل شعاع الشمس او غیر ذلک، فلم افزع منها و بقیت أتعجب و مسستها فلم أجد لها حرارة فقلت: «الذی جعل لکم من الشجر الأخضر نارا فاذا أنتم منه توقدون». فبقیت اتفکر فی مثل هذا و أطالت النار مکثا طویلا حتی رجعت الی أهلی و قد کانت السماء رشت و کان غلمانی یطلبون نارا و معی رجل بصری فی الرحل فلما اقبلت قال الغلمان: قد جاء ابوالحسن و معه نار، و قال البصری مثل ذلک حتی دنوت، فلمس البصری النار فلم یجد لها حرارة و لا غلمانی، ثم طفئت بعد طول، ثم التهبت فلبثت قلیلا، ثم طفئت، ثم التهبت، ثم طفئت الثالثة فلم تعد، فنظرنا الی السواک فاذا لیس فیه اثر نار و لا حر و لا شعث و لا سواد و لا شی‌ء یدل علی انه حرق، فأخذت السواک فخبأته وعدت به الی الهادی علیه‌السلام و ذلک فی سنة ست و عشرین بعد موت الجواد علیه‌السلام فتحتم الغلظ فی التنازع قابلا و کشفت له اسفله و باقیه مغطی و حدثته بالحدیث، فأخذ السواک من یدی و کشفه کله و تأمله و نظر الیه ثم قال: هذا نور فقلت له: نور جعلت فداک؟ فقال: بمیلک الی أهل هذا البیت و بطاعتک لی و لآبائی اراکه الله [275] .

22- الکشی قال: حدثنی محمد بن قولویه قال: حدثنا سعد بن عبدالله قال: حدثنا احمد بن هلال عن محمد بن الفرج قال: کتبت الی ابی‌الحسن علیه‌السلام اسأله عن ابی علی بن راشد و عن عیسی بن جعفر بن عاصم و ابن‌بند؟ فکتب الی: ذکرت ابن‌راشد رحمه الله فانه عاش سعیدا و مات شهیدا، و دعا لابن بند و العاصمی، [ صفحه 160] و ابن‌بند ضرب بالعمود حتی قتل، و ابوجعفر ضرب ثلاثمائة سوط و رمی به فی دجلة [276] .

23- الکشی، عن محمد بن مسعود قال: قال یوسف بن السخت: کان علی بن جعفر وکیلا لأبی الحسن علیه‌السلام، و کان رجلا من أهل همینیا قریة من قری سواد بغداد فسعی به الی المتوکل فحبسه فطال حبسه و احتال من قبل عبدالله بن خاقان بمال ضمنه عنه بثلاثة آلاف دینار، فکلمه عبدالله فعرض جامعة علی المتوکل فقال: یا عبدالله لو شککت فیک لقلت أنک رافضی، هذا وکیل فلان و أنا عازم علی قتله، قال: فتأدی الخبر الی علی بن جعفر. فکتب الی أبی‌الحسن علیه‌السلام: یا سیدی الله الله فی فقد و الله خفت ان ارتاب فوقع فی رقعته: اما اذا بلغ بک الأمر ما اری فسأقصد الله فیک، و کان هذا فی لیلة الجمعة فأصبح المتوکل محموما فازدادت علیه حتی صرخ علیه یوم الاثنین. فأمر بتخلیة کل محبوس عرض علیه اسمه حتی ذکر هو علی بن جعفر فقال: لعبدالله لم تعرض علی أمره؟ فقال: لا اعود الی ذکره ابدا. قال: خل سبیله الساعة و سله ان یجعلنی فی حل، فخلی سبیله و صار الی مکة بأمر أبی‌الحسن علیه‌السلام فجاور بها و برأ المتوکل من علته [277] . 24- عنه، عن محمد بن مسعود قال: حدثنی علی بن محمد القمی قال: حدثنی محمد بن احمد عن أبی‌یعقوب یوسف بن السخت قال: حدثنی العباس عن علی بن جعفر قال عرضت أمری علی المتوکل فأقبل علی عبدالله بن یحیی بن خاقان فقال له: لا تتعبن نفسک بعرض قصة هذا و اشبابه، فان عمه اخبرنی انه رافضی و انه وکیل علی ابن‌محمد، و حلف ان لا یخرج من الحبس الا بعد موته، فکتبت الی مولانا: ان نفسی [ صفحه 161] قد ضاقت و انی اخاف الزیغ، فکتب الیه: اذ بلغ الامر منک ما اری فسأقصد الله فیک، فما عادت الجمعة حتی اخرجت من السجن [278] .

25- الکشی، عن محمد بن سعد بن مزید ابوالحسن قال: حدثنا محمد بن جعفر ابن ابراهیم الهمدانی - و کان ابراهیم وکیلا و کان حج أربعین حجة - قال: أدرکت بنتا لمحمد بن ابراهیم بن محمد فوصف جمالها و کمالها و خطبها اجلة الناس فأبی ان یزوجها من احد. فأخرجها معه الی الحج فحملها الی أبی‌الحسن علیه‌السلام و وصف له هیئتها و جمالها و قال: انی انما حبستها علیک تخدمک، قال: قد قبلتها فاحملها معک الی الحج و ارجع من طریق المدینة، فلما بلغ المدینة راجعا ماتت فقال له ابوالحسن صلوات الله علیه: بنتک زوجتی فی الجنة یابن ابراهیم [279] .

26- روی العلامة المجلسی عن امالی الشیخ أبی‌جعفر الطوسی رضوان الله علیهما عن الفحام، عن المنصوری، عن سهل بن یعقوب بن اسحاق الملقب بأبی‌نواس المؤدب فی المسجد المعلق فی صفة سبق بسر من رأی قال المنصوری: و کان یلقب بأبی‌نواس لأنه کان یتخالع و یتطیب مع الناس، و یظهر التشیع علی الطیبة فیأمن علی نفسه. فلما سمع الامام علیه‌السلام لقبنی بأبی‌نواس قال: یا أبا السری أنت أبونواس الحق و من تقدمک أبونواس الباطل. قال: فقلت له ذات یوم: یا سیدی قد وقع لی اختیارات الأیام، عن سیدنا [ صفحه 162] الصادق علیه‌السلام مما حدثنی به الحسن بن عبدالله بن مطهر، عن محمد بن سلیمان الدیلمی، عن أبیه، عن سیدنا الصادق علیه‌السلام فی کل شهر فأعرضه علیک؟ فقال لی: افعل. فلما عرضته علیه و صححته قلت له: یا سیدی فی أکثر هذه الأیام قواطع عن المقاصد لما ذکر فیها من التحذیر و المخاوف فتدلنی علی الاحتزاز من المخاوف فیها، فانما تدعونی الضرورة الی التوجه فی الحوائج فیها. فقال لی: یا سهل ان لشیعتنا بولایتنا لعصمة، لو سلکوا بها فی لجة البحار الغامرة، و سباسب البید الغائرة، بین سباع و ذئاب، و أعادی الجن و الانس، لأمنوا من مخاوفهم بولایتهم لنا، فثق بالله عزوجل، و اخلص فی الولاء لأئمتک الطاهرین فتوجه حیث شئت [280] .

27- روی المجلسی عن الطوسی أنه قال: من المحمودین أیوب بن نوح بن دراج ذکر عمرو بن سعید المدائنی و کان فطحیا قال: کنت عند أبی‌الحسن العسکری علیه‌السلام بصریا اذ دخل أیوب بن نوح و وقف قدامه فأمره بشی‌ء، ثم انصرف و التفت الی أبوالحسن علیه‌السلام و قال یا عمرو ان أحببت أن تنظر الی رجل من أهل الجنة فانظر الی هذا [281] .

28- الکشی قال: وجدت بخط جبرئیل بن احمد حدثنی محمد بن عیسی الیقطینی قال: کتب علیه‌السلام الی ابی علی بن بلال فی سنة اثنتین و ثلاثین و مائتین: بسم الله الرحمن الرحیم. احمد الله الیک و أشکر طوله و عوده و اصلی علی محمد [ صفحه 163] النبی و آله صلوات الله و رحمته علیهم، ثم انی اقمت ابا علی مقام الحسین بن عبد ربه، و ائتمنته علی ذلک بالمعرفة بما عنده الذی لا یقدمه أحد، و قد اعلم انک شیخ ناحیتک فأحببت افرادک و اکرامک بالکتاب بذلک. فعلیک بالطاعة له و التسلیم الیه جمیع الحق قبلک و ان تخص موالی علی ذلک و تعرفهم من ذلک ما یصیر سببا الی عونه و کفایته، فذلک موفور و توفیر علینا و محبوب لدینا، و لک به جزاء من الله و أجر فان الله یعطی من یشاء ذو الاعطاء و الجزاء برحمته، و انت فی ودیعة الله. و کتبت بخطی و احمد الله کثیرا. محمد بن مسعود قال: حدثنی محمد بن نصیر قال: حدثنی احمد بن محمد بن عیسی قال: نسخت الکتاب مع ابن‌راشد الی جماعة الموالی الذین هم ببغداد المقیمین بها و المدائن و السواد و ما یلیها «احمد الله الیکم ما انا علیه من عافیته و حسن عادته، و اصلی علی نبیه و آله افضل صلاته و اکمل رحمته و رأفته. و انی اقمت اباعلی بن راشد مقام ]علی بن[ الحسین بن عبد ربه و من کان قبله من وکلائی، و صار فی منزلته عندی، و ولیته ما کان یتولاه غیره من وکلائی قبلکم لیقبض حقی، و ارتضیته لکم و قدمته فی ذلک و هو أهله و موضعه، فصیروا رحمکم الله الی الدفع الیه ذلک والی، و ان لا تجعلوا له علی أنفسکم علة فعلیکم بالخروج عن ذلک و التسرع الی طاعة الله و تحلیل أموالکم و الحقن لدمائکم. و تعاونوا علی البر و اتقوا الله لعلکم ترحمون، و اعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تموتن الا و انتم مسلمون، فقد اوجبت فی طاعته طاعتی و الخروج الی عصیانه عصیانی فالزموا الطریق یأجرکم الله من فضله فان الله بما عنده واسع کریم متطول علی عباده رحیم، نحن و انتم فی ودیعة الله و حفظه و کتبته بخطی و الحمدلله کثیرا». و فی کتاب آخر:«و انا آمرک یا ایوب بن نوح ان تقطع الاکثار بینک و بین أبی‌علی، و أن یلزم کل واحد منکما ما و کل به و امر بالقیام فیه بأمر ناحیته، فانکم اذا انتهیتم الی کل ما امرتم به استغنیتم بذلک عن معاودتی، و آمرک یا اباعلی بمثل ما [ صفحه 164] امرک به ایوب ان لا تقبل من احد من اهل بغداد و المدائن شیئا یحملونه و لا یلی لهم استیذانا علی، و مر من اتاک بشی‌ء من غیر اهل ناحیتک ان یصیره الی الموکل بناحیته، و آمرک یا أباعلی فی ذلک بمثل ما امرت به ایوب، و لیعمل کل واحد منکما مثل ما امرته به» [282] .

29- روی ابن‌شهر آشوب باسناده عن أبی‌الحسین سید بن سهل البصری المعروف بالملاح قال: دلنی ابوالحسن علیه‌السلام و کنت واقفیا، فقال لی: الی کم هذه النومة اما لک ان تنتبه منها، فقدح فی قلبی شیئا و غشی علی و تبعت الحق [283] .

30- الکشی، عن محمد بن الحسن قال: حدثنی أبوعلی الفارسی قال: حکی منصور عن الصادق علی بن محمد بن الرضا علیه‌السلام أن الزیدیة و الواقفیة و النصاب بمنزلة عنده سواء [284] .

31- قال المسعودی: و فی سنة ثمان و أربعین و مائتین کانت وفاة بغا الکبیر الترکی، و قد نیف علی التسعین سنة، و قد کان باشر من الحروب ما لم یباشره أحد، فما أصابته جراحة قط، و تقلد ابنه موسی بن بغا ما کان یتقلده، و ضم الیه أصحابه، و جعلت له قیادته، و کان بغا دینا من بین الأتراک، و کان من غلمان المعتصم، یشهد الحروب العظام، و یباشرها بنفسه، فیخرج منها سالما، و یقول: الأجل جوشن. [ صفحه 165] و لم یکن یلبس علی بدنه شیئا من الحدید، فعذل فی ذلک، فقال: رأیت فی نومی النبی صلی الله علیه و سلم و معه جماعة من أصحابه فقال لی: یا بغا، أحسنت الی رجل من أمتی فدعا لک بدعوات استجیبت له فیک، قال: فقلت: یا رسول الله و من ذلک الرجل؟ قال: الذی خلصته من السباع، فقلت: یا رسول الله، سل ربک أن یطیل عمری، فرفع یدیه نحو السماء و قال: اللهم أطل عمره، و أتم أجله، فقلت: یا رسول الله، خمس و تسعون سنة، فقال رجل کان بین یدیه: و یوقی من الآفات، فقلت للرجل: من أنت؟ قال: أنا علی بن أبی‌طالب، فاستیقظت من نومی، و أنا أقول: علی بن أبی‌طالب. و کان بغا کثیر التعطف و البر للطالبیین، فقیل له: من کان ذلک الرجل الذی خلصته من السباع؟ قال: کان أتی المعتصم برجل قد رمی ببدعة، فجرت بینهم فی اللیل مخاطبة فی خلوة، فقال لی المعتصم، خذه فألقه الی السباع، فأتیت بالرجل الی السباع لألقیه الیها و أنا مغتاظ علیه، فسمعته یقول: اللهم انک تعلم ما تکلمت الا فیک، و لم أرد بذلک غیرک، و تقربا الیک بطاعتک، و اقامة الحق علی من خالفک، أفتسلمنی؟ قال: فارتعدت و داخلتنی له رقة، و ملی‌ء قلبی له رعبا، فجذبته عن طرف برکة السباع، و قد کدت أن أزج به فیها، و أتیت به حجرتی فأخفیته فیها، و أتیت المعصتم فقال: هیه، قلت: ألقیته، قال: فما سمعته یقول؟ قلت: أنا عجمی و هو یتکلم بکلام عربی ما أدری ما یقول، و قد کان الرجل اغلظ، فلما کان فی السحر قلت للرجل: قد فتحت الأبواب و أنا مخرجک مع رجال الحرس، و قد آثرتک علی نفسی، و وقیتک بروحی، فاجهد ألا تظهر فی أیام المعتصم، قال: نعم، قلت: ما خبرک؟ قال: هجم رجل من عماله فی بلدنا علی ارتکاب المکاره و الفجور و اماتة الحق و نصر الباطل، فسری ذلک الی فساد الشریعة، و هدم التوحید، فلم أجد علیه ناصرا، فوثبت علیه فی لیلة فقتلته؛ لأن جرمه کان یستحق به فی الشریعة أن یفعل به ذلک [285] . [ صفحه 166]

32- روی المجلسی عن کتاب مقتضب الأثر لأحمد بن محمد بن عیاش، عن عبد المنعم بن النعمان العبادی قال: أنشدنی الحسن بن مسلم أن أباالغوث المنبجی شاعر آل محمد صلوات الله علیهم أنشده بعسکر سر من رأی، قال الحسن: و اسم أبی‌الغوث أسلم ابن‌محرز من أهل منبج، و کان البحتری یمدح الملوک و هذا یمدح آل محمد صلی الله علیهم و کان البحتری أبوعباد ینشد هذه القصیدة لأبی‌الغوث: و لهت الی رؤیاکم و له الصادی یذاد عن الورد الروی بذواد محلی عن الورد اللذیذ مساغه اذا طاف وراد به بعد وراد فأعلمت فیکم کل هو جاء جسرة ذمول السری یقتاد فی کل مقتاد أجوب بها بید الفلا و تجوب بی الیک و مالی غیر ذکرک من زاد فلما تراءت سر من رای تجشمت الیک فعوم الماء فی مفعم الوادی فآدت الی تشتکی ألم السری فقلت اقصری فالعزم لیس بمیاد اذا ما بلغت الصادقین بنی الرضا فحسبک من هاد یشیر الی هاد مقاویل ان قالوا بها لیل ان دعوا وفاة بمعیاد کفاة بمرتاد اذا أوعدوا أعفوا و ان وعدوا وفوا فهم أهل فضل عند وعد و ایعاد کرام اذا ما أنفقوا المال أنفدوا و لیس لعلم أنفقوه من انفاد ینابیع علم الله أطواد دینه فهل من نفاد ان علمت لأطواد نجوم متی نجم خبا مثله بدا فصلی علی الخابی المهیمن و البادی عباد لمولاهم موالی عباده شهود علیهم یوم حشر و اشهاد هم حجج الله اثنتی عشرة متی عددت فثانی عشرهم خلف الهادی بمیلاده الأنباء جاءت شهیرة فأعظم بمولد و أکرم بمیلاد [286] . [ صفحه 167]

1- أبوجعفر الطوسی: قال: أخبرنا جماعة، عن أبی‌المفضل قال: حدثنا أبوالحسین رجاء بن یحیی العبرتائی قال: حدثنا یعقوب بن السکیت النحوی قال: سمعت أباالحسن علی بن محمد بن الرضا علیهم‌السلام: ما بال القرآن لا یزداد علی النشر و الدرس الاغضاضة. قال: ان الله تعالی لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس، فهو فی کل زمان جدید و عند کل قوم غض الی یوم القیامة [287] .

2- العیاشی باسناده عن حمدویه، عن محمد بن عیسی قال: سمعته یقول: کتب الیه ابراهیم بن عنبسة - یعنی الی علی بن محمد علیه‌السلام -: ان رأی سیدی و مولای أن یخبرنی عن قول الله «یسئلونک عن الخمر و المیسر» الایة فما المیسر جعلت فداک؟ فکتب: کل ما قومر به فهو المیسر و کل مسکر حرام [288] .

3- العیاشی باسناده عن محمد بن سعید الازدی عن موسی بن محمد بن الرضا عن أخیه أبی‌الحسن علیه‌السلام انه قال فی هذه الایة «قل تعالوا اندع ابنائنا و ابناءکم [ صفحه 168] و نساءنا و نساءکم و انفسنا و انفسکم ثم نبتهل فنجعل لعنة الله علی الکاذبین» و لو قال: تعالوا نبتهل فنجعل لعنة الله علیکم لم یکونوا یجیبون للمباهلة، و قد علم ان نبیه مؤد عنه رسالاته، و ما هو من الکاذبین [289] .

4- العیاشی باسناده عن أیوب بن نوح بن دراج قال: سألت أباالحسن الثالث علیه‌السلام عن الجاموس و أعلمته ان أهل العراق یقولون انه مسخ، فقال: أو ما سمعت قول الله: «و من الابل اثنین و من البقر اثنین» [290] .

5- العیاشی، باسناده عن موسی بن محمد بن علی عن أخیه أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام قال: الشجرة التی نهی الله آدم و زوجته ان یأکلا منها شجرة الحسد، عهد الیهما ان لا ینظر الی من فضل الله علیه و علی خلایقه بعین الحسد، و لم یجد الله له عزما [291] .

6- العیاشی، باسناده عن یوسف بن السخت قال: اشتکی المتوکل شکاة شدیدة فنذر لله ان شفاه الله یتصدق بمال کثیر، فعوفی من علته فسأل أصحابه عن ذلک فأعلموه ان أباه تصدق بثمانمأة ألف ألف درهم و ان أراه تصدق بخمسة ألف ألف درهم فاستکثر ذلک، فقال أبویحیی بن أبی‌منصور المنجم، لو کتبت الی ابن‌عمک یعنی أباالحسن علیه‌السلام فامر أن یکتب له فیسأله فکتب الیه. فکتب أبوالحسن: تصدق بثمانین درهم، فقالوا: هذا غلط سلوه من أین؟ قال: [ صفحه 169] هذا من کتاب الله قال الله لرسوله: «لقد نصرکم الله فی مواطن کثیرة» و المواطن التی نصر الله رسوله علیه و آله السلام فیها ثمانون موطنا، فثمانین درهما من حله مال کثیر [292] .

7- العیاشی باسناده عن محمد بن سعید الازدی ان موسی بن محمد بن الرضا علیه‌السلام أخبره أن یحیی بن اکثم کتب الیه یسأله عن مسائل اخبرنی عن قول الله تبارک و تعالی «فان کنت فی شک مما انزلنا الیک فاسئل الذین یقرؤن الکتاب من قبلک» من المخاطب بالآیة فان کان المخاطب فیها النبی صلی الله علیه و آله لیس قد شک فیما أنزل الله، و ان کان المخاطب به غیره فعلی غیره اذا أنزل الکتاب؟ قال موسی: فسألت أخی عن ذلک قال: فاما قوله: «فان کنت فی شک مما أنزلنا الیک فاسئل الذین یقرؤن الکتاب من قبلک» فان المخاطب بذاک رسول الله صلی الله علیه و آله و لم یک فی شک مما انزل الله و لکن قالت الجهلة: کیف لم یبعث الینا نبیا من الملائکة انه لم یفرق بینه و بین نبیه فی الاستغناء فی المأکل و المشرب و المشی فی الاسواق. فاوحی الله الی نبیه «فاسئل الذین یقرؤن الکتاب من قبلک» بمحضر الجهلة. هل بعث الله رسولا قبلک الا و هو یأکل الطعام و یشرب و یمشی فی الاسواق، و لک بهم اسوة، و انما قال: فان کنت فی شک و لم یکن و لکن لیتبعهم کما قال له علیه‌السلام: «قل تعالوا ندع ابنائنا و أبناءکم و نسائنا و نسائکم و انفسنا و انفسکم ثم نبتهل فنجعل لعنة الله علی الکاذبین». و لو قال: تعالوا نبتهل فنجعل لعنة الله علیکم لم یکونوا یجیئون للمباهلة، و قد عرف ان نبیکم مؤد عنه رسالته، و ما هو الکاذبین، و کذلک عرف النبی علیه و آله [ صفحه 170] السلام انه صادق فیما یقول، و لکن أحب أن ینصف من نفسه [293] .

8- علی بن ابراهیم قال: حدثنی محمد بن عیسی، عن یحیی بن اکثم و قال: سأل موسی بن محمد بن علی بن موسی مسائل فعرضها علی أبی‌الحسن علیه‌السلام فکانت احدیها: أخبرنی عن قول الله عزوجل: «و رفع ابویه علی العرش و خروا له سجدا» سجد یعقوب و ولده لیوسف و هم انبیاء، فاجاب ابوالحسن علیه‌السلام اما سجود یعقوب و ولده لیوسف فانه لم یکن لیوسف و انما کان ذلک من یعقوب و ولده طاعة لله و تحیة لیوسف، کما کان السجود من الملائکة لآدم و لم یکن لآدم انما کان ذلک منهم طاعة لله و تحیة لآدم. فسجد یعقوب و ولده و سجد یوسف معهم شکرا لله لاجتماع شملهم ألم ترأنه یقول فی شکره ذلک الوقت: «رب قد آتیتنی من الملک و علمتنی من تأویل الأحادیث فاطر السموات و الأرض أنت ولیی فی الدنیا و الآخرة توفنی مسلما و ألحقنی بالصالحین» فنزل جبرئیل فقال له: یا سوف اخرج یدک، فاخرجها فخرج من بین أصابعه نور. فقال: ما هذا النور یا جبرئیل؟ فقال: هذه النبوة أخرجها الله من صلبک لانک لم تقم لأبیک فحط الله نوره و محی النبوة من صلبه و جعلها فی ولد لاوی أخی یوسف، و ذلک لانهم لما ارادوا قتل یوسف قال: «لا تقتلوا یوسف و ألقوه فی غیابت الجب» فشکر الله له ذلک و لما أرادوا أن یرجعوا الی أبیهم من مصر و قد حبس یوسف اخاه قال: «لن ابرح الأرض حتی یأذن لی ابی أو یحکم الله لی و هو خیر الحاکمین». فشکر الله له ذلک فکان أنبیاء بنی‌اسرائیل من ولد لاوی و کان موسی من ولد لاوی و هو موسی بن عمران بن یهصر بن واهث بن لاوی بن یعقوب بن اسحاق بن [ صفحه 171] ابراهیم، فقال یعقوب لابنه: یا بنی أخبرنی ما فعل بک اخوتک حین اخرجوک من عندی؟ قال: یا ابت اعفنی من ذلک، قال: اخبرنی ببعضه؟ فقال: یا ابت انهم لما ادنونی من الجب قالوا: انزع قمیصک، فقلت لهم: یا اخوتی اتقوا الله و لا تجردونی فسلوا علی السکین، و قالوا: لان لم تنزع لنذبحنک فنزعت القمیص و ألقونی فی الجب عریانا، قال: فشهق یعقوب شهقة و اغمی علیه، فلما افاق قال: یا بنی حدثنی. فقال: یا ابت اسألک باله ابراهیم و اسحاق و یعقوب الا اعفیتنی فاعفاه. قال: و لما مات العزیز و ذلک فی السنین الجدبة افتقرت امرأة العزیز و احتاجت حتی سألت الناس فقالوا: ما یضرک لو قعدت للعزیز؟ و کان یوسف یسمی العزیز فقالت: أستحی منه فلم یزالوا بها حتی قعدت له علی الطریق فاقبل یوسف فی موکبه فقامت الیه و قالت: سبحان من جعل الملوک بالمعصیة عبیدا و جعل العبید بالطاعة ملوکا. فقال لها یوسف: انت هاتیک؟ فقالت: نعم. و کان اسمها زلیخا فقال لها: هل لک فی؟ قالت: دعنی بعد ما کبرت أتهزء بی؟ قال: لا، قالت: نعم. فأمر بها فحولت الی منزله و کانت هرمة. فقال لها یوسف: ألست فعلت بی کذا و کذا؟ فقالت: یا نبی الله لا تلمنی فانی بلیت ببلیة لم یبل بها احد، قال و ما هی؟ قالت: بلیت بحبک و لم یخلق الله لک فی الدنیا نظیرا و بلیت بحسنی بانه لم تکن بمصر امرأة أجمل منی و لا أکثر مالا منی، نزع عنی مالی و ذهب عنی جمالی فقال لها یوسف: فما حاجتک؟ قالت: تسأل الله ان یرد علی شبابی. فسأل الله فرد علیها شبابها فتزوجها و هی بکر، قالوا: ان العزیز الذی کان زوجها اولا کان عنینا [294] . 9- العیاشی باسناده عن محمد بن سعید الازدی صاحب موسی بن محمد بن الرضا عن موسی قال لاخیه: ان یحیی بن اکثم کتب الیه یسأله عن مسائل، فقال: [ صفحه 172] اخبرنی عن قول الله: «و رفع أبویه علی العرش و خروا له سجدا» أسجد یعقوب و ولده لیوسف؟ قال: فسألت أخی عن ذلک، فقال: اما سجود یعقوب و ولده لیوسف فشکرا لله، لاجتماع شملهم ألا تری انه یقول فی شکر ذلک الوقت:«رب قد آتیتنی من الملک علمتنی من تأویل الاحادیث» الایة [295] .

10- الصدوق قال: حدثنا محمد بن محمد بن عصام الکلینی - رضی الله عنه - قال: حدثنا محمد بن یعقوب الکلینی قال: حدثنا علی بن محمد المعروف بعلان الکلینی قال: حدثنا محمد بن عیسی بن عبید قال: سألت أباالحسن علی بن محمد العسکری علیهماالسلام عن قول الله عزوجل «و الأرض جمیعا قبضته یوم القیامة و السموات مطویات بیمینه» فقال: ذلک تعبیر الله تبارک و تعالی لمن شبهه بخلقه. ألا تری أنه قال: «و ما قدروا الله حق قدره - اذ قالوا: ان - الأرض جمیعا قبضته یوم القیامة و السموات مطویات بیمینه» کما قال عزوجل: «و ما قدروا الله حق قدره اذ قالوا ما أنزل الله علی بشر من شی‌ء» ثم نزه عزوجل نفسه عن القبضة و الیمین فقال: «سبحانه و تعالی عما یشرکون» [296] .

11- قال علی بن ابراهیم فی قوله: «لله ملک السموات و الأرض یخلق ما یشاء- الی قوله - و یجعل من یشاء عقیما» قال: فحدثنی أبی، عن المحمودی، و محمد بن عیسی بن عبید، عن محمد بن اسماعیل الرازی، عن محمد بن سعید ان یحیی بن أکثم سأل موسی بن محمد عن مسائل و فیها اخبرنا عن قول الله:«او یزوجهم ذکرانا و اناثا». [ صفحه 173] فهل یزوج الله عباده الذکران و قد عاقب قوما فعلوا ذلک، فسأل موسی أخاه اباالحسن العسکری علیه‌السلام و کان من جواب ابی‌الحسن اما قوله: «او یزوجهم ذکرانا و اناثا» فان الله تبارک و تعالی یزوج ذکران المطیعین اناثا من الحور العین و اناث المطیعات من الأنس من ذکران المطیعین و معاذ الله أن یکون الجلیل عنی ما لبست علی نفسک تطلبا للرخصة لارتکاب المآثم. قال: فمن یفعل ذلک یلق اثاما یضاعف له العذاب یوم القیامة و یخلد فیه مهانا، ان لم یتب. و قوله:«و ما کان لبشر أن یکلمه الله الا وحیا او من وراء حجاب او یرسل رسولا فیوحی باذنه ما یشاء» قال: وحی مشافهة و وحی الهام و هو الذی یقع فی القلب او من وراء حجاب کما کلم الله نبیه صلی الله علیه و آله و کما کلم الله موسی علیه‌السلام من النار او یرسل رسولا فیوحی باذنه ما یشاء قال وحی مشافهة یعنی الی الناس. ثم قال لنبیه صلی الله علیه و آله «و کذلک اوحینا الیک روحا من امرنا ما کنت تدری ما الکتاب و لا الایمان» روح القدس هی التی قال الصادق علیه‌السلام فی قوله «و یسألونک عن الروح قل الروح من أمر ربی» قال: هو ملک أعظم من جبرئیل و میکائیل کان مع رسول الله صلی الله علیه و آله و هو مع الأئمة ثم کنی عن امیرالمؤمنین علیه‌السلام فقال: و لکن جعلناه نورا نهدی به من نشاء من عبادنا [297] .

12- قال علی بن ابراهیم (رحمهما الله) فی قوله: «و اذکر اخا عاد اذ أنذر قومه بالأحقاف». حدثنی أبی قال: أمر المعتصم أن یحفر بالبطائیة بئر فحفروا ثلاثمائة قامة فلم یظهر الماء فترکه و لم یحفره فلما ولی المتوکل أمر أن یحفر ذلک البئر أبدا حتی یبلغ الماء، [ صفحه 174] فحفروا حتی وضعوا فی کل مائة قامة بکرة حتی انتهوا الی صخرة فضربوها بالمعول فانکسرت فخرج منها ریح باردة فمات من کان بقربها. فاخبروا المتوکل بذلک فلم یعلم بذلک ما ذاک، فقالوا: سل ابن‌الرضا عن ذلک و هو ابوالحسن علی بن محمد علیهماالسلام فکتب الیه یسأل عن ذلک؟ فقال ابوالحسن علیه‌السلام: تلک بلاد الأحقاف و هم قوم عاد الذین اهلکهم الله بالریح الصرصر.

13- قال ابن‌شهر آشوب: سئل یحیی بن اکثم اباالحسن علیه‌السلام عن قوله سبعة ابحر ما نفدت کلماته قال: هی عین الکبریت و عین الیمن و عین البرهوت و عین الطبریة و حمة ما سبذان و حمة افریقیة و عین باحوران و نحن الکلمات التی لا تدرک فضائلنا و لا تستقصی [298] .

14- الصدوق قال: أبی (رحمه الله) قال: حدثنا محمد بن یحیی، عن محمد بن أحمد، أن أحمد بن هلال قال: سألت أباالحسن الأخیر علیه‌السلام عن التوبة النصوح ما هی؟ فکتب علیه‌السلام: أن یکون الباطن کالظاهر و أفضل من ذلک [299] .

15- الصفار قال: حدثنا بعض اصحابنا، عن احمد بن محمد السیاری قال: حدثنی غیر واحد من اصحابنا قال: خرج عن ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام انه قال ان الله جعل القلوب الائمة موردا لارادته فاذا شاء الله شیئا شاؤه و هو قول الله «و ما تشاؤن الا ان یشاء الله» [300] . [ صفحه 175]

16- الصدوق قال: حدثنا محمد بن احمد الشیبانی (رضی الله عنه) قال: حدثنا محمد بن ابی عبدالله الکوفی، قال: حدثنا سهل بن زیاد، عن عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی قال: سمعت اباالحسن علی بن محمد العسکری علیهم‌السلام یقول: معنی الرجیم انه مرجوم باللعن، مطرود من مواضع الخیر، لا یذکره مؤمن الا لعنه و ان فی علم الله السابق انه اذا خرج القائم علیه‌السلام لا یبقی مؤمن فی زمانه الا رجمه بالحجارة، کما کان قبل ذلک مرجوما باللعن [301] . [ صفحه 176]

1- قال شیخ الطائفة ابوجعفر محمد بن الحسن الطوسی: روی یعقوب بن یزید الکاتب الأنباری، عن ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام قال: اذا کانت لک حاجة مهمة فصم یوم الأربعاء و الخمیس و الجمعة و اغتسل یوم الجمعة فی أول النهار و تصدق علی مسکین بما امکن و اجلس فی موضع لا یکون بینک و بین السماء سقف و لا ستر من صحن دار او غیرها و تجلس تحت السماء، و تصلی اربع رکعات تقرأ فی الأول الحمد و یس و فی الثانیة الحمد و حم الدخان و فی الثالثة الحمد و اذا وقعت الواقعة و فی الرابعة الحمد و تبارک الذی بیده الملک، فان لم تحسنها فاقرأ الحمد و نسبة الرب تعالی قل هو الله احد، فاذا فرغت بسطت راحتیک الی السماء و تقول: اللهم لک الحمد حمدا یکون احق الحمد بک، و ارضی الحمد لک، و اوجب الحمد لک، و احب الحمد الیک، و لک الحمد کما انت اهله، و کما رضیت لنفسک، و کما حمدک من رضیت حمده من جمیع خلقک و لک الحمد کما حمدک به جمیع انبیائک و رسلک و ملائکتک، و کما ینبغی لعزک و کبریائک و عظمتک، و لک الحمد حمدا تکل الالسن عن صفته، و یقف القول عن منتهاه، و لک الحمد حمدا لا یقصر عن رضاک، و لا یفضله شی‌ء من محامدک. اللهم لک الحمد فی السراء و الضراء، و الشدة و الرخاء و العافیة و البلاء، و السنین و الدهور، و لک الحمد علی الائک و نعمائک علی و عندی، و علی ما اولیتنی و ابلیتنی [ صفحه 177] و عافیتنی، و رزقتنی و اعطیتنی، و فضلتنی و شرفتنی و کرمتنی، و هدیتنی لدینک حمدا لا یبلغه وصف واصف، و لا یدرکه قول قائل. اللهم لک الحمد حمدا فیما اتیته الی من احسانک عندی، و افضالک علی، و تفضیلک ایای علی غیری، و لک الحمد علی ما سویت من خلقی، و ادبتنی فاحسنت ادبی منا منک علی لا لسابقة کانت منی، فای النعم یا رب لم تتخذ عندی، و ای الشکر لم تستوجب منی، رضیت بلطفک لطفا، و بکفایتک من جمیع الخلق خلفا. یا رب انت المنعم علی المحسن المتفضل المجمل، ذوالجلال و الاکرام، و الفواضل و النعم العظام، فلک الحمد علی ذلک، یا رب لم تخذلنی فی شدیدة، و لم تسلمنی بجریرة، و لم تفضحنی بسریرة، لم تزل نعمائک علی عامة عند کل عسر و یسر، انت حسن البلاء، و لک عندی قدیم العفو، امتعنی بسمعی و بصری و جوارحی و ما اقلت الارض منی. اللهم و ان اول ما اسئلک من حاجتی و اطلب الیک من رغبتی، و اتوسل الیک به بین یدی مسئلتی، و اتقرب به الیک بین یدی طلبتی، الصلوة علی محمد و ال محمد، و اسئلک ان تصلی علیه و علیهم کأفضل ما امرت أن یصلی علیهم و کافضل ما سئلک احد من خلقک، و کما انت مسئول له و لهم الی یوم القیامة. اللم فصل علیهم بعدد من صلی علیهم، و بعدد من لم یصل علیهم، و بعدد من لا یصلی علیهم، صلوة دائمة تصلها بالوسیلة و الرفعة و الفضیلة، و صل علی جمیع انبیائک و رسلک و عبادک الصالحین، و صل اللهم علی محمد و آله و سلم علیهم تسلیما. اللهم و من جودک و کرمک انک لا تخیب من طلب الیک، و سئلک و رغب فیما عندک، و تبغض من لم یسئلک و لیس احد کذلک غیرک و طمعی یا رب فی رحمتک و مغفرتک، و ثقتی باحسانک و فضلک، مدانی علی دعائک و الرغبة الیک، و انزال حاجتی بک، و قد قدمت امام مسئلتی التوجه بنبیک الذی جاء بالحق و الصدق من عندک، و نورک صراطک المستقیم الذی هدیت به العباد، و احییت بنوره البلاد، [ صفحه 178] و خصصته بالکرامة، و اکرمته بالشهادة و بعثته علی حین فترة من الرسل صلی الله علیه و آله. اللهم و انی مؤمن بسره و علانیته، و سر اهل بیته الذین اذهبت عنهم الرجس و طهرتهم تطهیرا و علانیتهم. اللهم فصل علی محمد و آله و لا تقطع بینی و بینهم فی الدنیا و الاخرة و اجعل عملی بهم متقبلا. اللهم دللت عبادک علی نفسک فقلت تبارکت و تعالیت: «و اذا سئلک عبادی عنی فانی قریب اجیب دعوة الداع اذا دعان فلیستجیبوا لی و لیؤمنوا بی لعلهم یرشدون» و قلت: «یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لا تقنطوا من رحمة الله ان الله یغفر الذنوب جمیعا انه هو الغفور الرحیم» و قلت: «و لقد نادانا نوح فلنعم المجیبون» اجل یا رب نعم المدعو انت، و نعم الرب و نعم المجیب و قلت قل ادعوا الله او ادعوا الرحمن ایا ما تدعو فله الاسماء الحسنی و انا ادعوک. اللهم باسمائک الحسنی کلها ما علمت منها و ما لم اعلم، اسئلک باسمائک التی اذا دعیت بها اجبت، و اذا سئلت بها اعطیت، و ادعوک متضرعا الیک مسکینا دعاء من اسلمته الغفلة، و اجهدته الحاجة، ادعوک دعاء من استکان و اعترف بذنبه، و رجاک لعظیم مغفرتک و جزیل مثوبتک. اللهم ان کنت خصصت احدا برحمتک طائعا فیما امرته و عمل لک فیما له خلقته، فانه لم یبلغ ذلک الا بک و بتوفیقک. اللهم من اعد و استعد لوفادة مخلوق رجاء رفده و جوائزه، فالیک یا سیدی کان استعدادی رجاء رفدک و جوائزک، فاسئلک ان تصلی علی محمد و آله و ان تعطینی مسئلتی و حاجتی». ثم تسأل ما شئت من حوائجک ثم تقول: «یا اکرم المنعمین و افضل المحسنین صل علی محمد و آله، و من ارادنی بسوء من [ صفحه 179] خلقک فاخرج صدره، و افحم لسانه، و اسدد بصره، و اقمع رأسه، و اجعل له شغلا فی نفسه، و اکفنیه بحولک و قوتک، و لا تجعل مجلسی هذا اخر العهد من المجالس التی اعدوک بها متضرعا الیک، فان جعلته فاغفرلی ذنوبی کلها مغفرة لا تغادر لی ذنبا. و اجعل دعائی فی المستجاب، و عملی فی المرفوع المتقبل عندک، و کلامی فیما یصعد الیک من العمل الطیب، و اجعلنی مع نبیک و صفیک و الائمة صلوات علیهم، فبهم اللهم اتوسل و الیک، بهم ارغب فاستجب دعائی یا ارحم الراحمین و اقلنی من العثرات و مصارع العبرات». ثم تسأل حاجتک و تخر ساجدا و تقول: «لا اله الا الله الحلیم الکریم، لا اله الا الله العلی العظیم، سبحان الله رب السموات السبع، و رب الارضین السبع، و رب العرش العظیم، اللهم انی اعوذ بعفوک من عقوبتک، و اعوذ برضاک من سخطک و اعوذ بک منک لا ابلغ مدحتک، و لا الثناء علیک، انت کما اثنیت علی نفسک اجعل حیاتی زیادة لی من کل خیر، و اجعل وفاتی راحة من کل سوء و اجعل قرة عینی فی طاعتک». ثم تقول: «یا ثقتی و رجائی لا تحرق وجهی فی النار بعد سجودی لک، یا سیدی من غیر من منی علیک، بل لک المن لذلک علی، فارحم ضعفی و رقة جلدی، و اکفنی ما اهمنی من امر الدنیا و الاخرة، و ارزقنی مرافقة النبی و اهل بیته علیه و علیهم‌السلام فی الدرجات العلی من الجنة». ثم تقول: «یا نور النور یا مدبر الامور، یا جواد یا ماجد، یا واحد یا احد، یا صمد یا من لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفوا احد، یا من هو هکذا و لا یکون هکذا غیره، یا من لیس فی السموات العلی و الارضین السفلی اله سواه، یا معز کل ذلیل، و یا مذل کل عزیز قد و عزتک و جلالک، عیل صبری فصل علی محمد و آل محمد و فرج عنی کذا و کذا و افعل [ صفحه 180] بی کذا و کذا (و تسمی الحاجة و ذلک الشی‌ء بعینه) الساعة الساعة یا ارحم الراحمین». تقول ذلک و أنت ساجد ثلاث مرات ثم تضع خدک الأیمن علی الأرض و تقول: «و اغوثاه بالله و برسول الله و بآله صلی الله علیه و آله عشر مرات». ثم تضع خدک الایسر علی الارض و تقول الدعاء الاخیر و تتضرع الی الله تعالی، فی مسائلک فانه ایسر مقام للحاجة انشاء الله و به الثقة [302] .

2- قال الشیخ ابوجعفر الطوسی: روی سلیمان بن حفص المروزی عن ابی‌الحسن علی بن محمد بن الرضا علیهم‌السلام یعنی الثالث، قال: لا تقل فی صلاة الجمعة فی القنوت «و سلام علی المرسلین» [303] .

3- الطوسی: عن ابن‌عیاش، عن محمد بن احمد الهاشمی، عن المنصور، عن ابیه، عن ابی‌موسی، عن سیدنا ابی‌الحسن علی بن محمد صلی الله علیهما انه کان یدعو بهذا الدعاء فانه خرج عن العسکری علیه‌السلام فی قول ابن‌عیاش. «یا نور النور یا مدبر الامور، یا مجری البحور، یا باعث من فی القبور، یا کهفی حین تعیینی المذاهب، و کنزی حین تعجزنی المکاسب، و مونسی حین تجفونی الاباعد، و تملنی الاقارب و منزهی بمجالسة اولیائه، و مرافقة احبائه فی ریاضه و ساقی بموانسته من غیر حیاضه و رافعی بمجاورته من ورطة الذنوب الی ربوة التقریب، و مبدلی بولایته غرة العطایا من ذلة الخطایا. اسئلک یا مولای بالفجر و اللیالی العشر، و الشفع و الوتر، و اللیل اذا یسر و بما جری به [ صفحه 181] قلم الاقلام بغیر کف و لا ابهام، و باسمائک العظام، و بحججک علی جمیع الانام علیهم منک افضل السلام، و بما استحفظتهم من اسمائک الکرام، ان تصلی علیهم و ترحمنا فی شهرنا هذا و ما بعده من الشهور و الایام، و ان تبلغنا شهر الصیام فی عامنا هذا و فی کل عام، یا ذا الجلال و الاکرام و المنن الجسام و علی محمد و آله منا افضل التحیة و السلام [304] .

4- الطوسی، عن الفحام قال: حدثنی المنصوری قال: حدثنی عم أبی قال: قلت للامام علی بن محمد علیهماالسلام: علمنی یا سیدی دعاء اتقرب الی الله عزوجل؟ فقال لی: هذا دعاء کثیرا ما ادعو الله به، و قد سألت الله عزوجل ان لا یخیب من دعا به فی مشهدی بعدی و هو: «یا عدتی عند العدد و یا رجائی و المعتمد و یا کهفی و السند و یا واحد یا أحد و یا قل هو الله احد أسألک اللهم بحق من خلقته من خلقک و لم تجعل فی خلقک مثلهم احدا صل علی جماعتهم و افعل بی کذا و کذا» [305] .

5- روی ابن‌طاووس عن الشیخ علی بن عبدالصمد قال: أخبرنی جماعة من أصحابنا کثرهم الله تعالی منهم الشیخ جدی قال: حدثنی ابی الفقیه ابوالحسن (رحمه الله) قال: حدثنا الشیخ ابوجعفر محمد بن الحسن الطوسی (رحمه الله) و أخبرنی الشیخ ابوعبدالله الحسین بن احمد بن طحال المقدادی قال: حدثنا ابومحمد الحسین بن الحسین بن بابویه، عن الشیخ السعید ابی‌جعفر محمد بن الحسن بن علی الطوسی (رحمه الله) قال: اخبرنی جماعة من اصحابنا عن ابی‌المفضل محمد بن عبدالله الشیبانی [ صفحه 182] قال: حدثنی ابواحمد عبدالله بن الحسین بن ابراهیم العلوی قال: حدثنی ابی، قال: حدثنا عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی ان اباجعفر محمد بن علی الرضا علیهماالسلام کتب هذه العوذة لابنه أبی‌الحسن علی بن محمد علیهماالسلام و هو صبی فی المهد و کان یعوذه بها و یأمر اصحابه به. «بسم الله الرحمن الرحیم لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم، اللهم رب الملائکة و الروح و النبیین و المرسلین، و قاهر من فی السموات و الارضین، و خالق کل شی‌ء و مالکه، کف عنا بأس اعدائنا و من اراد بنا سوء من الجن و الانس، و اعم ابصارهم و قلوبهم، و اجعل بیننا و بینهم حجابا و حرسا و مدفعا، انک ربنا لا حول و لا قوة لنا الا بالله، علیه توکلنا و الیه انبنا و الیه المصیر. ربنا لا تجعلنا فتنة للذین کفروا، و اغفرلنا، ربنا انک انت العزیز الحکیم، ربنا عافنا من کل سوء و من شر کل دابة انت اخذ بناصیتها، و من شر ما یسکن فی اللیل و النهار، و من شر کل سوء و من شر کل ذی شر، رب العالمین و آله المرسلین صل علی محمد و اله اجمعین، و اولیاءک و خص محمدا و اله اجمعین، بأتم ذلک و لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم. بسم الله و بالله اومن و بالله اعوذ، و بالله اعتصم و بالله استجیر، و بعزة الله و منعته امتنع من شیاطین الانس و الجن، و من رجلهم و خیلهم و رکضهم و عطفهم و رجعتهم و کیدهم و شرهم، و شر ما یاتون به تحت اللیل و تحت النهار من البعد و القرب، و من شر الغایب و الحاضر و الشاهد و الزائر احیاء و امواتا اعمی و بصیرا، و من شر العامة و الخاصة، و من شر نفس و وسوستها، و من شر الدناهش و الحس و اللمس و اللبس و من عین الجن و الانس و بالسم الذی اهتز به عرش بلقیس. و اعیذ دینی و نفسی و جمیع ما تحوطه عنایتی من شر کل صورة و خیال او بیاض او سواد او تمثال او معاهد او غیر معاهد، ممن یسکن الهواء و السحاب و الظلمات و النور و الظل و الحرور، و البر و البحور و السهل و الوعور، و الخراب و العمران و الاکام و الاجام [ صفحه 183] و الغیاض و الکنائس و النواویس و الفلوات و الجبانات. و من شر الصادرین و الواردین ممن یبدو باللیل و ینتشر بالنهار، و بالعشی و الابکار و الغدو و الاصال، و المریبین و الاسامرة و الافاثرة و الفراعنة و الا بالسة، و من جنودهم و ازواجهم و عشائرهم و قبائلهم، و من همزهم و لمزهم و نفثهم و وقاعهم، و اخذهم و سحرهم و ضربهم و عبثهم و لمحهم و احتیالهم و اختلافهم، و من شر کل ذی شر من السحرة و الغیلان و ام‌الصبیان و ما ولدوا و ما وردوا. و من شر کل ذی شر داخل و خارج و عارض و متعرض و ساکن و متحرک، و ضربان عرق و صداع و شقیقة و ام ملدم و الحمی و المثلثة و الربع و الغب و النافضة و الصالبة و الداخلة و الخارجة، و من شر کل دابة انت اخذ بناصیتها انک علی صراط مستقیم، و صلی الله علی نبیه محمد و آله الطاهرین». [306] .

«بسم الله الرحمن الرحیم یا عزیز العز فی عزه ما اعز عزیز العز فی عزه، یا عزیز اعزنی بعزک و ایدنی بنصرک و ادفع عنی همزات الشیاطین و ادفع عنی بدفعک و امنع عنی بصنعک و اجعلنی من خیار خلقک، یا واحد یا احد یا فرد یا صمد». [307] .

6- «مناهل کراماتک بجزیل عطیاتک مترعة، و ابواب مناجاتک لمن امک مشرعة، و عطوف لحظاتک لمن ضرع الیک غیر منقطعة، و قد الجم الحذار و اشتد الاضطرار، و عجز عن الاصطبار اهل الانتظار و انت اللهم بالمرصد من المکار. اللهم و غیر مهمل مع الامهال، و اللائذ بک امن، و الراغب الیک غانم، و القاصد لبابک سالم. اللهم فعاجل من قد استزفی طغیانه، و استمر علی جهالته لعقباه فی [ صفحه 184] کفرانه، و اطعمه حلمک عنه فی نیل ارادته فهو یتسرع الی اولیائک بمکارهه، و یواصلهم بقبائح مراصده، و یقصدهم فی مظانهم باذیته. اللهم اکشف العذاب عن المؤمنین، و ابعثه جهزة علی الظالمین؛ اللهم اکفف العذاب عن المستجیرین، و اصببه علی المغیرین، اللهم بادر عصبة الحق بالعون و بادر اعوان الظلم بالقصم، اللهم اسعدنا بالشکر و امنحنا النصر و اعذنا من سوء البدء و العاقبة و الختر» [308] .

7- «یا من تفرد بالربوبیة و توحد بالوحدانیة، یا من اضاء باسمه النهار و اشرقت به الانوار، و اظلم بامره حندس اللیل، و هطل بغیثه وابل السیل، یا من دعاه المضطرون فاجابهم، و لجأ الیه الخائفون فامنهم، و عبده الطائعون فشکرهم، و حمده الشاکرون فاثابهم، ما اجل شانک، و اعلا سلطانک، و انفذ احکامک انت الخالق بغیر تکلف، و القاضی بغیر تحیف، حجتک البالغة، و کلمتک الدامغة. بک اعتصمت و تعوذت من نفثات العندة و رصدات الملحدة الذین الحدوا فی اسماءک، و رصدوا بالمکاره لاولیاءک، و اعانوا علی قتل انبیائک و اصفیاءک، و قصدوا لاطفاء نورک باذاعة سرک، و کذبوا رسلک، و صدوا عن ایاتک، و اتخذوا من دونک و دون رسولک و دون المؤمنین ولیجة رغبة عنک، و عبدوا طواغیتهم و جوابیتهم بدلا منک. فمننت علی اولیائک بعظیم نعمائک، وجدت علیهم بکریم الائک، و اتممت لهم ما اولیتهم بحسن جزائک حفظا لهم من معاندة الرسل، و ضلال السبل، و صدقت لهم بالعهود السنة الاجابة و خشعت لک بالعقود قلوب الانابة. اسئلک اللهم باسمک الذی خشعت له السموات و الارض، و احییت به موات [ صفحه 185] الاشیاء، و امت به جمیع الاحیاء، و جمعت به کل متفرق، و فرقت به کل مجتمع، و اتممت به الکلمات، و اریت به کبری الایات، و تبت به علی التوابین، و اخسرت به عمل المفسدین، فجعلت عملهم هباء منثورا، و تبرتهم تتبیرا ان تصلی علی محمد و آل محمد، و ان تجعل شیعتی من الذین حملوا فصدقوا، و استنطقوا فنطقوا امنین مامونین. اللهم انی اسئلک لهم توفیق اهل الهدی، و اعمال الیقین، و مناصحة اهل التوبة، و عزم اهل الصبر، و تقیة اهل الورع، و کتمان الصدیقین حتی یخافوک، اللهم مخافة تحجزهم عن معاصیک، و حتی یعملوا بطاعتک لینالوا کرامتک، و حتی یناصحوا لک و فیک خوفا منک، و حتی یخلصوا لک النصیحة فی التوبة حبا لک، فتوجب لهم محبتک التی اوجبتها للتوابین، و حتی یتوکلوا علیک فی امورهم کلها حسن ظن بک، و حتی یفوضوا الیک امورهم ثقة بک. اللهم لا تنال طاعتک الا بتوفیقک و لا تنال درجة من درجات الخیر الا بک، اللهم یا مالک یوم الدین العالم بخفایا صدور العالمین، طهر الارض من نجس اهل الشرک، و اخرص الخراصین عن تقولهم علی رسولک الافک. اللهم اقصم الجبارین، و ابر المفترین، و ابد الافاکین الذین اذا تتلی علیهم ایات الرحمن قالوا اساطیر الاولین، و انجز لی وعدک انک لا تخلف المیعاد، و عجل فرج کل طالب مرتاد انک لبالمرصاد للعباد، اعوذ بک من کل لبس ملبوس، و من کل قلب عن معرفتک محبوس، و من کل نفس تکفر اذا اصابها بؤس، و من واصف عذل عمله عن العذل معکوس، و من طالب للحق و هو عن صفات الحق منکوس، و من مکتسب اثم باثمه مرکوس، و من وجه عند تتابع النعم علیه عبوس، اعوذبک من ذلک کله و من نظیره و اشکاله و اشباهه و امثاله انک علی علیم حکیم» [309] . [ صفحه 186]

8- قال ابن‌طاووس: حدثنا الشریف ابوالحسن محمد بن محمد بن المحسن بن یحیی بن الرضا (ادام الله تاییده) یوم الجمعة لخمس بقین من ذی الحجة سنة اربع و أربعمائة بمشهد مقابر قریش علی ساکنه السلام قال: حدثنی ابی رضی الله عنه قال: حدثنا ابوعبدالله محمد بن ابراهیم بن صدقه یوم السبت لثلاث بقین من سنة اثنین و ستین و ثلثمائة بمشهد مقابر قریش علی ساکنه السلام من حفظه قال: اخبرنا سلامة محمد الازدی. قال: حدثنی ابوجعفر بن عبدالله العقیلی؛ و حدثنی ابوالحسن محمد بن نزیک الرهاوی قال: اخبرنا ابوالقاسم عبدالواحد الموصلی اجازة قال: حدثنی ابومحمد جعفر بن عقیل بن عبدالله بن عقیل بن محمد بن عبدالله بن عقیل بن ابی‌طالب علیه‌السلام قال: حدثنا علی بن احمد بن محمد بن الحسین بن اسحاق بن جعفر بن محمد قال: حدثنی ابوروح النسائی عن ابی‌الحسن علی بن محمد علیهماالسلام انه دعا علی المتوکل فقال بعد ان حمدالله و اثنی علیه. «اللهم انی و فلانا عبدان من عبیدک» الی آخر الدعاء الذی یأتی ذکره و وجدت هذا الدعاء مذکورا بطرق اخری هذا لفظه ذکر باسنادنا عن زرافة حاجب المتوکل و کان شیعیا انه قال: کان المتوکل یحظی الفتح بن خاقان عنده و قربه منه دون الناس جمیعا و دون ولده و أهله أراد أن یبین موضعه عندهم. فأمر جمیع مملکته من الأشراف من أهله و غیرهم و الوزراء و الامراء و القواد و سائر العساکر و وجوه الناس، ان یزینوا باحسن التزیین و یظهروا فی افخر عددهم و ذخائرهم، و یخرجوا مشاة بین یدیه و أن لا یرکب أحد الا هو و الفتح بن خاقان خاصته بسر من رأی، و مشی الناس بین ایدیهما عی مراتبهم رجالة و کان یوما قائظا شدید الحر. [ صفحه 187] و اخرجوا فی جملتها الأشراف أباالحسن علی بن محمد علیهماالسلام و شق علیه ما لقیه من الحر و الزحمة، قال زرافة: فاقبلت الیه و قلت له: یا سیدی یعز و الله علی ما تلقی من هذه الطغاة و ما قد تکلفته من المشقة و أخذت بیده فتوکا علی و قال: یا زرافة ما ناقة صالح عندالله باکرام منی او قال: بأعظم قدرا منی. و لم ازل اسائله و استفید منه و احادثه الی ان نزل المتوکل من الرکوب و أمر الناس بالانصراف فقدمت الیهم دوابهم، فرکبوا الی منازلهم و قدمت بغلة له فرکبها فرکبت معه الی داره فنزل و ودعته و انصرفت الی داری و لولدی مؤدب یتشیع من أهل العلم و الفضل و کانت لی عادة باحضاره عند الطعام. فحضر عند ذلک و تجارینا الحدیث و ما جری من رکوب المتوکل و الفتح و مشی الأشراف و ذوی الاقتدار بین ایدیهما، و ذکرت له ما شاهدته من أبی‌الحسن علی بن محمد علیهماالسلام و ما سمعته عن قوله ما ناقة صالح عندی بأعظم قدرا منی، و کان المؤدب یأکل معی فرفع یده و قال: بالله انک سمعت هذا اللفظ منه؟ فقلت له: و الله سمعته یقول. فقال لی: اعلم ان المتوکل لا یبقی فی مملکته اکثر من ثلاثة ایام و یهلک فانظر فی أمرک و احرز ما ترید احرازه و تاهب لامرک کی لا یفجوکم هلاک هذا الرجل، فتهلک اموالکم بحادثة تحدث او سبب یجری، فقلت له: من این لک؟ فقال: اما قرأت القرآن فی قصة صالح علیه‌السلام و الناقة و قوله تعالی: «تمتعوا فی دارکم ثلاثة ایام ذلک وعد غیر مکذوب» و لا یجوز ان یبطل قول الامام. قال زرافة: فوالله ما جاء الیوم الثالث حتی هجم المنتصر و معه بغا و وصیف و الأتراک علی المتوکل فقتلوه و قطعوه و الفتح بن الخاقان جمیعا قطعا، حتی لم یعرف أحدهما من الاخر و ازال الله نعمته و مملکته فلقیت الامام اباالحسن علیه‌السلام بعد ذلک و عرفته ما جری مع المؤدب و ما قاله. فقال: صدق انه لما بلغ منی الجهد و رجعت الی کنوز نتوارثها من ابائنا هی اعز [ صفحه 188] من الحصون و السلاح و الجنن و هو دعاء المظلوم علی الظالم فدعوت به علیه فاهلکه الله، فقلت له: یا سیدی ان رأیت ان تعلمنیه، فعلمنیه و هو: «اللهم انی و فلان بن فلان عبدان من عبیدک نواصینا بیدک، تعلم مستقرنا و مستودعنا، و تعلم منقلبنا و مثوانا، و سرنا و علانیتنا، و تطلع علی نیاتنا و تحیط بضمائرنا، علمک بما نبدیه کعلمک بما نخفیه، و معرفتک بما نبطنه کمعرفتک بما نظهره، و لا ینطوی عنک شی‌ء من امورنا، و لا یستتر دونک حال من احوالنا. و لا لنا منک معقل یحصننا، و لا حرز یحرزنا، و لا هارب یفوتک منا، و یمتنع الظالم منک بسلطانه، و لا یجاهدک عنه جنوده، و یغالبک مغالب بمنعة، و لا یعازک متعزز بکثرة، انت مدرکه این ما سلک، و قادر علیه این لجا فمعاذ المظلوم منا بک و توکل المقهور منا علیک و رجوعه الیک. و یستغیث بک اذا خذله المغیث، و یتسصرخک اذا قعد عنه النصیر، و یلوذ بک اذا نفته الافنیة، و یطرق بابک اذا اغلقت دونه الابواب المرتحة، و یصل الیک اذا احتجبت عنه الملوک الغافلة، تعلم ما حل به قبل ان یشکوه الیک، و تعرف ما یصلحه قبل ان یدعوک له، فلک الحمد سمیعا بصیرا لطیفا قدیرا. اللهم انه قد کان فی سابق علمک و محکم قضاءک، و جاری قدرک و ماضی حکمک، و نافذ مشیئتک فی خلقک اجمعین، سعیدهم و شقیهم و برهم و فاجرهم، ان جعلت لفلان بن فلان علی قدرة فظلمنی بها و بغی علی لمکانها و تعزز علی بسلطانه الذی خولته ایاه و تجبر علی بعلو حاله التی جعلتها له و غره املاءک له و اطفاه حلمک عنه. فقصدنی بمکروه عجزت عن الصبر علیه، و تغمدنی بشر ضعفت عن احتماله، و لم اقدر علی الانصار منه لضعفی، و الانتصاف منه لذلی، فوکلته الیک و توکلت، فی امره علیک، و توعدته بعقوبتک و حذرته سطوتک و خوفته نقمتک. فظن ان حلمک عنه من ضعف، و حسب ان املاءک له من عجز، و لم تنهه واحدة [ صفحه 189] عن اخری، و لا انزجر عن ثانیة باولی، و لکنه تمادی فی غیه و تتابع فی ظلمه، ولج فی عدوانه و استشری فی طغیانه، جراة علیک یا سیدی، و تعرضا لسخطک الذی لا ترده عن الظالمین، و قلة اکتراث ببأسک الذی لا تحبسه عن الباغین. فها انا ذا یا سیدی مستضعف فی یدیه، مستضام تحت سلطانه، مستذل بعنائه، مغلوب مبغی علی مغضوب و جل خائف مروع مقهور، قد قل صبری و ضاقت حیلتی و انغلقت علی المذاهب الا الیک، و انسدت علی الجهات الا جهتک، و التبست علی اموری فی دفع مکروهه عنی. و اشتبهت علی الاراء فی ازالة ظلمه، و خذلنی من استنصرته من عبادک، و اسلمنی من تعلقت به من خلقک طرا، و استشرت نصیحی فاشار الی بالرغبة الیک، و استرشدت دلیلی فلم یدلنی الا علیک، فرجعت الیک یا مولای صاغرا راغما مستکینا، عالما انه لا فرج الا عندک، و لا خلاص لی الا بک انتجز وعدک فی نصرتی و اجابة دعائی. فانک قلت و قولک الحق الذی لا یرد و لا یبدل، و من عاقب بمثل ما عوقب به. ثم بغی علیه لینصرنه الله و قلت جل جلالک و تقدست اسماءک «ادعونی استجب لکم» و انا فاعل ما امرتنی به لا منا علیک، و کیف امن به و انت علیه دللتنی. فصل علی محمد و ال محمد فاستجب لی کما وعدتنی، یا من لا یخلف المیعاد، و انی لا علم یا سیدی ان لک یوما تنتقم فیه من الظالم للمظلوم، و اتیقن لک وقتا تاخذ فیه من الغاصب للمغصوب، لانک لا یسبقک معاند، و لا یخرج عن قبضتک منابذ و لا تخاف فوت فائت، و لکن جزعی و هلعی لا یبلغان بی الصبر علی اناتک و انتظار حلمک. فقدرتک علی یا سیدی و مولای فوق کل قدرة، و سلطانک غالب علی کل سلطان، و معاد کل احد الیک و ان امهلته، و رجوع کل ظالم الیک و ان انظرته، و قد اضرنی یا رب حلمک عن فلان بن فلان، و طول اناتک له و امها لک ایاه و کاد القنوط یستولی [ صفحه 190] علی لولا الثقة بک و الیقین بوعدک. فان کان فی قضاءک النافذ و قدرتک الماضیة ان ینیب او یتوب او یرجع عن ظلمی، و یکف مرکوهه عنی و ینتقل عن عظیم ما رکب منی، فصل اللهم علی محمد و آل محمد و اوقع ذلک فی قلبه الساعة الساعة، قبل ازالة نعمتک التی انعمت بها علی، و تکدیره معروفک الذی صنعته عندی، و ان کان فی علمک به غیر ذلک من مقام علی ظلمی. فاسئلک یا ناصر المظلوم المبغی علیه اجابة دعوتی فصل علی محمد و آل محمد و خذه من ما منه اخذ عزیز مقتدر، و افجائه فی غفلته مفاجاة ملیک منتصر، و اسلبه نعمته و سلطانه، و افضض عنه جموعه و اعوانه، و مزق ملکه کل ممزق، و فرق انصاره کل مفرق، و اعره من نعمتک التی لم یقابلها بالشکر، و انزع عنه سربال عزک الذی لم یجازه بالاحسان. و اقصمه یا قاصم الجبابرة، و اهلکه یا مهلک القرون، و ابره یا مبیر الامم الظالمة، و اخذله یا خاذل الفئات الباغیة، و ابتر عمره، و ابتز ملکه و عف اثره و اقطع خبره، و اطف ناره و اظلم نهاره و کور شمسه، و ازهق نفسه و اهشم شدته وجب سنامه، و ارغم انفه و عجل حتفه. و لا تدع له جنة الا هتکتها و لا دعامة الا قصمتها، و لا کلمة مجتمعة الا فرقتها، و لا قائمة علو الا وضعتها، و لا رکنا الا وهنته، و لا سببا الا قطعته، و ارنا انصاره و جنده و احبائه و ارحامه عبادید بعد الالفة، و شتی بعد اجتماع الکلمة، و مقنعی الرؤس بعد الظهور علی الامة، و اشف بزوال امره القلوب المنقلبة الوجلة و الافئدة اللهفة، و الامة المتحیرة و البریة الضایعة. و ادل ببواره الحدود المعطلة، و الاحکام المهملة، و السنن الداثرة، و المعالم المغیرة و التلاوات المتغیرة، و الایات المحرفة و المدارس المهجورة، و المحاریب المجفوة و المساجد المهدومة، و ارح به الاقدام المتعبة و اشبع به الخماص الساغبة، وارو به اللهوات [ صفحه 191] اللاغبة، و الاکباد الظامیة و ارح به الاقدام المتعبة. و اطرقه بلیلة لا اخت لها و ساعة لا شفاء منها، و بنکبة لا انتعاش معها، و بعثرة لا اقالة منها، و ابح حریمه و نغص نعیمه، و اره بطشتک الکبری، و نقمتک المثلی و قدرتک التی هی فوق کل قدرة، و سلطانک الذی هو اعز من سلطانه، و اغلبه لی بقوتک القویة و محالک الشدید، و امنعنی منه بمنعتک التی کل خلق فیها ذلیل. و ابتله بفقر لا تجبره و بسوء لا تستره و کله الی نفسه فیما یرید، انک فعال لما ترید و ابرئه من حولک و قوتک و احوجه الی حوله و قوته و اذل مکره بمکرک، و ادفع مشیئته بمشیئتک و اسقم جسده، و ایتم ولده و انقص اجله و خیب امله. و ازل دولته و اطل عولته، و اجعل شغله فی بدنه، و لا تفکه من حزنه، و صیر کیده فی ضلال، و امره الی زوال، و نعمته الی انتقال، و جده فی سفال، و سلطانه فی اضمحلال، و عاقبته الی شر مال، و امته بغیظه اذا امته و ابقه لحزنه ان ابقیته، و قنی شره و همزه و لمزه و سطوته و عداوته، و المحه لمحة تدمرها علیه، فانک اشد باسا و اشد تنکیلا و الحمد لله رب العالمین» [310] .

9- ابن‌طاووس باسناده قال: روی محمد بن احمد بن عبیدالله المنصوری عن عم ابیه قال: قلت لسیدنا ابی‌الحسن علی صاحب العسکر: علمنی دعاء و خصنی به فقال: قل: «یا عدتی دون العدد و یا رجائی و المعتمد و یا کهفی و السند یا واحد یا احد یا من هو الله احد اسئلک بحق من خلقته و لم تجعل فی خلقک منهم احدا ان تصلی علی جماعتهم و تفعل بی کذا و کذا» فانی قد سألت الله سبحانه و تعالی ان لا یخیب من دعا به [311] . 10- عنه، باسناده قال: اخبرنا محمد بن جعفر بن هشام الاصبغی قال: اخبرنی [ صفحه 192] الیسع بن حمزة القمی قال: اخبرنی عمرو بن مسعدة وزیر المعتصم الخلیفة انه جاء علی بالمکروه الفظیع حتی تخوفته علی اراقة دمی و فقر عقبی فکتبت الی سیدی ابی‌الحسن العسکری علیه‌السلام اشکو الیه ما حل بی فکتب الی: لا روع الیک و لا بأس فادع الله بهذه الکلمات یخلصک الله و شیکا مما وقعت فیه و یجعل لک فرجا. فان آل محمد یدعون بها عند اشراف البلاء و ظهور الأعداء، و عند تخوف الفقر و ضیق الصدر، قال الیسع بن حمزة: تدعو الله بالکلمات التی کتب الی سیدی بها فی صدر النهار، فوالله ما مضی شطره حتی جائنی رسول عمرو بن مسعدة فقال لی: اجب الوزیر. نهضت و دخلت علیه فلما بصرنی تبسم الی و أمر بالحدید ففک عنی و بالاغلال فحلت منی و أمرنی بخلعة من فاخر ثیابه و اتحفنی بطیب. ثم ادنانی و قربنی و جعل یحدثنی و یعتذر الی ورد علی جمیع ما کان استخرجه منی و احسن رفدی وردنی الی الناحیة التی کنت اتقلدها و اضاف الیها الکورة التی تلیها. قال: و کان الدعاء: «یا من تحل باسمائه عقد المکاره، و یا من یفل بذکره حد الشداید، و یا من یدعی باسمائه العظام من ضیق المخرج الی محل الفرج، ذلت لقدرتک الصعاب و تسببت بلطفک الاسباب، و جری بطاعتک القضاء و مضت علی ذکرک الاشیاء، فهی بمشیتک دون قولک مؤتمرة و بارادتک دون وحیک منزجرة. انت المرجو للمهمات، و انت المفزع للملمات لا یندفع منها الا ما دفعت، و لا ینکشف منها الا ما کشفت، و قد نزل بی من الامر ما فدحنی ثقله و حل بی منه ما بهضنی حمله، و بقدرتک اوردت علی ذلک و بسلطانک وجهته الی. فلا مصدر لما اوردت و لا میسر لما عسرت، و لا صارف لما وجهت و لا فاتح لما اغلقت، و لا مغلق لما فتحت و لا ناصر لمن خذلت الا انت، صل علی محمد و آل محمد و افتح لی باب الفرج بطولک، و اصرف عنی سلطان الهم بحولک، و انلنی حسن النظر فی ما شکوت. [ صفحه 193] و ارزقنی حلاوة الصنع فیما سألتک وهب لی من لدنک فرجا وحیا، و اجعل لی من عندک مخرجا هنیئا، و لا تشغلنی بالاهتمام عن تعاهد فرائضک و استعمال سنتک، فقد ضقت بما نزل بی ذرعا و امتلأت بحمل ما حدث علی جزعا و انت القادر علی کشف ما بلیت به و دفع ما وقعت فیه فافعل ذلک بی، و ان کنت غیر مستوجبه منک یا ذا العرش العظیم و ذا المن الکریم، فانت قادر یا ارحم الراحمین امین رب العالمین» [312] . 11- قال ابن‌فهد: و روی ان رجلا کان له شیی‌ء موظف علی الخلیفة کل سنة فغضب علیه و قطعه عدة سنوات، فدخل الرجل علی مولا ابی‌الحسن علی بن محمد الهادی علیهماالسلام فحکی له صدوده عنه، و طلب منه علیه‌السلام اذا اجتمع به ان یذکره عنده و یشفع له برد جائزته، ثم خرج الرجل فلما کان اللیل بعث الیه الخلیفة و یستدعیه؛ فتاهب الرجل و خرج الی منزل الخلیفة. فلم یصل حتی وافاه عدة رسل کل یقول: اجب الخلیفة؛ فلما وصل الی البواب قال له: جاء علی بن محمد هنا؟ قال له البواب: لا؛ فلما دخل علی الخلیفة قربه و ادناه، و امر له بکل ما انقطع له من جائزته، فلما خرج قال له البواب - و یسمی الفتح - قل له علیه‌السلام: یعلمنی الدعا الذی دعا لک به. ثم فیما بعد دخل الرجل علی ابی‌الحسن علیه‌السلام فلما بصر به قال علیه‌السلام: هذا وجه الرضا قال: نعم؛ و لکن قالوا: انک ما جئت الیه فقال ابوالحسن علیه‌السلام: ان الله عودنا ان لا نلجأ فی المهمات الا الیه و لا نسأل سواه، فخفت ان اغیر فیغیر ما بی، فقال: یا سیدی الفتح یقول: یعلمنی الدعاء الذی دعا لک به فقال علیه‌السلام: ان الفتح یوالینا بظاهره دون باطنه. الدعا لمن دعا به بشرط ان یوالینا اهل البیت؛ لکن هذا الدعا کثیرا ما ادعو به عند الحوائج فتقضی، و قد سألت الله عزوجل ان لا یدعو به بعدی احد عند قبری الا استجیب له و هو:«یا عدتی عند العدد و یا رجائی و المعتمد و یا کهفی و السند [ صفحه 194] و یا واحد یا احد و یا قل هو الله احد اسئلک اللهم بحق من خلقته من خلقک و لم تجعل فی خلقک مثلهم احدا ان تصلی علیهم و ان تفعل بی کذا و کذا» و مثل هذا القسم کثیر نقتصر منه علی هذه الاشارة [313] .

12- روی ابن‌طاووس مرسلا عن الامام الهادی علیه‌السلام قال: «و اذا قرات القران جعلنا بینک و بین الذین لا یؤمنون بالاخرة حجابا مستورا و جعلنا علی قلوبهم اکنة ان یفقهوه و فی اذانهم و قرا و اذا قرات القرآن فاستعذ بالله من الشیطان الرجیم، انه لیس له سلطان علی الذین امنوا و علی ربهم یتوکلون علیک یا مولای توکلی و انت حسبی و املی و من یتوکل علی الله فهو حسبه تبارک اله ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب رب الارباب و مالک الملوک و جبار الجبابرة و ملک الدنیا و الاخرة. ارسل الی منک رحمة یا رحیم البسنی منک عافیة، و ازرع فی قلبی من نورک و اخبأنی من عدوک و احفظنی فی لیلی و نهاری بعینک، یا انس کل مستوحش و اله العالمین، قل من یکلؤکم باللیل و النهار من الرحمن بل هم عن ذکر ربهم معرضون حسبی الله کافیا و معینا و معافیا فان تولوا فقل حسبی الله لا اله الا هو علیه توکلت و هو رب العرش العظیم» [314] .

13- روی المجلسی عن فلاح السائل باسناده عن علی بن محمد بن یوسف، عن جعفر بن محمد بن مسرور، عن القاسم بن محمد بن علی بن ابراهیم الهمدانی، عن أبیه، عن جده، عن أحمد بن عبد ربه بن خانبه الکرخی فی کتابه ]مملیاته[، حدث أبومحمد هارون بن موسی رحمه الله عن أبی‌علی الأشعری و کان قائدا من القواد، عن سعد بن [ صفحه 195] عبدالله بن أبی‌خلف قال: قال لی أحمد بن خانبه: أنه عرض کتابه علی أبی‌الحسن علی بن محمد صاحب العسکر الأخیر علیه‌السلام، فوقف علیه و قال: صحیح فاعملوا به، و الذی رویناه هناک أن الراوی لعرض کتاب أحمد بن خانبه علی مولانا الهادی غیر أحمد بن خانبه فی الکتاب المشار الیه. فاذا انتبهت من منامک و تقلبت علی الفراش فقل: «لا اله الا الله، الحی القیوم و هو علی کل شی‌ء قدیر، سبحان الله رب العالمین، و اله المرسلین، و سبحان الله رب السماوات السبع و ما فیهن، و رب الأرضین السبع و ما فیهن و رب العرش العظیم، و سلام علی المرسلین، و الحمد لله رب العالمین» [315] .

14- روی المجلسی عن دعوات الراوندی باسناده، عن محمد بن الریان قال: کتبت الی أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام أسأله أن یعلمنی دعاء للشدائد و النوازل و المهمات و أن یخصنی کما خص آباؤه موالیهم فکتب الی: الزم الاستغفار [316] .

15- روی المجلسی، عن دعوات الراوندی، باسناده قال: تسبیح علی بن محمد علیهماالسلام فی الرابع عشر و الخامس عشر:«سبحان من هو دائم لا یسهو، سبحان من هو قائم لا یلهو، سبحان من هو غنی لا یفتقر، سبحان الله و بحمده». [317] . 16- قال الطبرسی: جاءت الروایة عن أبی‌السری سهل بن یعقوب الملقب بأبی‌نواس قال: قلت لأبی‌الحسن علی بن محمد العسکری علیهماالسلام: یا سیدی [ صفحه 196] قد وقع الی اختیارات الأیام عن الصادق علیه‌السلام ما حدثنی به الحسن بن عبدالله ابن‌مطهر، عن محمد بن سلیمان الدیلمی، عن أبیه، عن الصادق علیه‌السلام فی کل شهر فأعرضه علیک، قال: افعل، فلما عرضته علیه و صححته قلت له: یا سیدی فی أکثر هذه الأیام قواطع عن المقاصد لما ذکر فیها من النحس و المخاوف فدلنی علی الاحتراز من المخاوف فیها؛ فربما تدعونی الضرورة الی التوجه فی الحوائج فیها. فقال علیه‌السلام لی: یا سهل ان لشیعتنا بولایتنا عصمة لو سلکوا بها فی لجج البحار الغامرة و سباسب البیداء الغائرة بین سباع و ذئاب و أعادی الجن و الانس لأمنوا من مخاوفهم بولایتهم لنا، فثق بالله عزوجل و أخلص فی الولاء لأئمتک الطاهرین و توجه حیث شئت و اقصد ما شئت، یا سهل اذا أصبحت و قلت ثلاثا: أصبحت اللهم معتصما بذمامک المنیع الذی لا یطاول و لا یحاول من شر کل غاشم و طارق من سائر من خلقت و ما خلقت، من خلقک الصامت و الناطق فی جنة من کل مخوف بلباس سابغة ولاء أهل بیت نبیک علیهم‌السلام محتجبا من کل قاصد لی الی أذیة بجدار حصین؛ الاخلاص فی الاعتراف بحقهم و التمسک بحبلهم جمیعا موقنا أن الحق لهم و معهم و فیهم و بهم. اوالی من والوا و اجانب من جانبوا ]و احارب من حاربوا[ و صل اللهم علی محمد و آل محمد و أعذنی اللهم بهم من شر کل ما أتقیه، یا عظیم ]یا عظیم[ حجزت الأعادی عنی ببدیع السموات و الأرض انا جعلنا من بین أیدیهم سدا و من خلفهم سدا فأغشیناهم فهم لا یبصرون، و قلتها عشیا ثلاثا: «جعلت فی حصن من مخاوفک و أمن من محذورک». فاذا أردت التوجه فی یوم قد حذرت فیه فقدم أمام توجهک «الحمد» و «المعوذتین» و «الاخلاص» و «آیة الکرسی» و سورة «القدر» و الخمس الآیات من آل‌عمران، ثم قال: «اللهم بک یصول الصائل و بقدرتک یطول الطائل و لا حول لکل ذی حول الا بک و لا قوة یمتازها ذو قوة الا منک، أسألک بصفوتک من خلقک [ صفحه 197] و خیرتک من بریتک محمد نبیک و عترته و سلالته علیه و علیهم‌السلام. صل علیهم و اکفنی شر هذا الیوم و ضره و ارزقنی خیره و یمنه و اقض لی فی متصرفات بحسن العاقبة و بلوغ المحبة و الظفر بالامنیة و کفایة الطاغیة الغویة و کل ذی قدرة لی علی أذیة حتی أکون فی جنة و عصمة من کل بلاء و نقمة، و أبدلنی من المخاوف فیه أمنا و من العوائق فیه یسرا حتی لا یصدنی صاد عن المراد و لا یحل بی طارق من أذی العباد، انک علی کل شی‌ء قدیر و الامور الیک تصیر، یا من لیس کمثله شی‌ء و هو السمیع البصیر» [318] . 17- المجلسی، عن دعوات الراوندی: کتب الی أبی‌الحسن العسکری علیه‌السلام بعض موالیه فی صبی لا یشتکی ریح ام الصبیان، فقال: اکتب فی رق و علقه علیه، ففعل فعوفی باذن الله، و المکتوب هذا «بسم الله العلی العظیم الحلیم الکریم، القدیم الذی لا یزول اعوذ بعزة الحی الذی لا یموت من شر کل حی یموت [319] . [ صفحه 198]

1- روی هذه الرسالة ابومحمد الحسن بن علی بن شعبة الحرانی مرسلا عنه علیه‌السلام: من علی بن محمد؛ سلام علیکم و علی من اتبع الهدی و رحمة الله و برکاته؛ فانه ورد علی کتابکم و فهمت ما ذکرتم من اختلافکم فی دینکم و خوضکم فی القدر و مقالة من یقول منکم بالجبر و من یقول بالتفویض و تفرقکم فی ذلک و تقاطعکم و ما ظهر من العداوة بینکم، ثم سألتمونی عنه و بیانه لکم و فهمت ذلک کله. اعلموا رحمکم الله أنا نظرنا فی الآثار و کثرة ما جاءت به الأخبار فوجدناها عند جمیع من ینتحل الاسلام ممن یعقل عن الله جل و عز لا تخلو من معنیین: اما حق فیتبع و اما باطل فیجتنب. و قد اجتمعت الامة قاطبة لا اختلاف بینهم أن القرآن حق لا ریب فیه عند جمیع أهل الفرق و فی حال اجتماعهم مقرون بتصدیق الکتاب و تحقیقه، مصیبون، مهتدون و ذلک بقول رسول الله صلی الله علیه و آله: «لا تجتمع امتی علی ضلالة» فأخبر أن جمیع ما اجتمعت علیه الامة کلها حق، هذا اذا لم یخالف بعضها بعضا. و القرآن حق لا اختلاف بینهم فی تنزیله و تصدیقه: فاذا شهد القرآن بتصدیق خبر و تحقیقه و أنکر الخبر طائفة من الامة لزمهم الاقرار به ضرورة حین اجتمعت فی الأصل علی تصدیق الکتاب، فان ]هی[ جحدت و أنکرت لزمها الخروج من الملة. [ صفحه 199] فأول خبر یعرف تحقیقه من الکتاب و تصدیقه و التماس شهادته علیه خبر ورد عن رسول الله صلی الله علیه و آله و وجد بموافقة الکتاب و تصدیقه بحیث لا تخالفه أقاویلهم؛ حیث قال: «انی مخلف فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی - أهل بیتی - لن تضلوا ما تمسکتم بهما و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض». فلما وجدنا شواهد هذا الحدیث فی کتاب الله نصا مثل قوله جل و عز:«انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزکاة و هم راکعون و من یتول الله و رسوله و الذین آمنوا فان حزب الله هم الغالبون». و روت العامة فی ذلک أخبارا لأمیرالمؤمنین علیه‌السلام أنه تصدق بخاتمه و هو راکع فشکر الله ذلک له و أنزل الآیة فیه. فوجدنا رسول الله صلی الله و آله قد أتی بقوله: «من کنت مولاه فعلی مولاه» و بقوله: «أنت منی بمنزلة هارون من موسی الا أنه لا نبی بعدی» و وجدناه یقول: «علی یقضی دینی و ینجز موعدی و هو خلیفتی علیکم من بعدی». فالخبر الأول الذی استنبطت منه هذه الأخبار خبر صحیح مجمع علیه لا اختلاف فیه عندهم، و هو أیضا موافق للکتاب؛ فلما شهد الکتاب بتصدیق الخبر و هذه الشواهد الاخر لزم علی الامة الاقرار بها ضرورة اذ کانت هذه الأخبار شواهدها من القرآن ناطقة و وافقت القرآن و القرآن وافقها. ثم وردت حقائق الأخبار من رسول الله صلی الله علیه و آله عن الصادقین علیهم‌السلام و نقلها قوم ثقات معروفون فصار الاقتداء بهذه الأخبار فرضا واجبا علی کل مؤمن و مؤمنة لا یتعداه الا أهل العناد. و ذلک أن أقاویل آل رسول الله صلی الله علیه و آله متصلة بقول الله و ذلک مثل قوله فی محکم کتابه: «ان الذین یؤذون الله و رسوله لعنهم الله فی الدنیا و الاخرة و أعد لهم عذابا مهینا». و وجدنا نظیر هذه الآیة قول رسول الله صلی الله علیه و آله: «من آذی علیا فقد آذانی و من آذانی فقد آذی الله و من آذی الله یوشک أن ینتقم منه» و کذلک قوله صلی [ صفحه 200] الله علیه و آله:«من أحب علیا فقد أحبنی و من أحبنی فقد أحب الله». و مثل قوله صلی الله علیه و آله فی بنی ولیعة: «لأبعثن الیهم رجلا کنفسی یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله قم یا علی فسر الیهم». و قوله صلی الله علیه و آله یوم خبیر:«لأبعثن الیهم غدا رجلا یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله کرارا غیر فرار لا یرجع حتی یفتح الله علیه». فقضی رسول الله صلی الله علیه و آله بالفتح قبل التوجیه فاستشرف لکلامه أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله فلما کان من الغد دعا علیا علیه‌السلام فبعثه الیهم فاصطفاه بهذه المنقبة و سماه کرارا غیر فرار، فسماه الله محبا لله و لرسوله، فأخبر أن الله و رسوله یحبانه. انما قدمنا هذا الشرح و البیان دلیل علی ما أردنا و قوة لما نحن مبینوه من أمر الجبر و التفویض و المنزلة بین المنزلتین و بالله العون و القوة و علیه نتوکل فی جمیع امورنا. فانا نبدأ من ذلک بقول الصادق علیه‌السلام: «لا جبر و لا تفویض و لکن منزلة بین المنزلتین و هی صحة الخلقة و تخلیة السرب و المهلة فی الوقت و الزاد مثل الراحلة و السبب المهیج للفاعل علی فعله». فهذه خمسة أشیاء جمع به الصادق علیه‌السلام جوامع الفضل، فاذا نقض العبد منها خلة کان العمل عنه مطروحا بحسبه، فأخبر الصادق علیه‌السلام بأصل ما یجب علی الناس من طلب معرفته و نطق الکتاب بتصدیقه فشهد بذلک محکمات آیات رسوله، لأن الرسول صلی الله علیه و آله و آله علیهم‌السلام لا یعدون شیئا من قوله و أقاویلهم حدود القرآن. فاذا وردت حقائق الأخبار و التمست شواهدها من التنزیل فوجد لها موافقا و علیها دلیلا کان الاقتداء بها فرضا لا یتعداه الا أهل العناد کما ذکرنا فی أول الکتاب. و لما التمسنا تحقیق ما قاله الصادق علیه‌السلام من المنزلة بین المنزلتین و انکاره الجبر و التفویض وجدنا الکتاب قد شهد له و صدق مقالته فی هذا، و خبر عنه أیضا موافق لهذا؛ أن الصادق علیه‌السلام سئل هل أجبر الله العباد علی المعاصی؟ [ صفحه 201] فقال الصادق علیه‌السلام: هو أعدل من ذلک. فقیل له: فهل فوض الیهم؟ فقال علیه‌السلام: هو أعز و أقهر لهم من ذلک. و روی عنه أنه قال: الناس فی القدر علی ثلاثة أوجه: رجل یزعم أن الأمر مفوض الیه فقد وهن الله فی سلطانه فهو هالک. و رجل یزعم أن الله جل و عز أجبر العباد علی المعاصی و کلفهم ما لا یطیقون فقد ظلم الله فی حکمه فهو هالک. و رجل یزعم أن الله کلف العباد ما یطیقون و لم یکلفهم ما لا یطیقون. فاذا أحسن حمد الله و اذا أساء استغفر الله فهذا مسلم بالغ، فأخبر علیه‌السلام أن من تقلد الجبر و التفویض و دان بهما فهو علی خلاف الحق. فقد شرحت الجبر الذی من دان به یلزمه الخطأ، و أن الذی یتقلد التفویض یلزمه الباطل، فصارت المنزلة بین المنزلتین بینهما. ثم قال علیه‌السلام: و أضرب لکل باب من هذه الأبواب مثلا یقرب المعنی للطالب و یسهل له البحث عن شرحه، تشهد به محکمات آیات الکتاب و تحقق تصدیقه عند ذوی الألباب و بالله التوفیق و العصمة. فأما الجبر الذی یلزم من دان به الخطأ فهو قول من زعم أن الله جل و عز أجبر العباد علی المعاصی و عاقبهم علیها، و من قال بهذا القول فقد ظلم الله فی حکمه و کذبه ورد علیه قوله:«و لا یظلم ربک أحدا». و قوله: «ذلک بما قدمت یداک و أن الله لیس بظلام للعبید». و قوله: «ان الله لا یظلم الناس شیئا و لکن الناس أنفسهم یظلمون». مع ای کثیرة فی ذکر هذا. فمن زعم أنه مجبر علی المعاصی فقد أحال بذنبه علی الله و قد ظلمه فی عقوبته، و من ظلم الله فقد کذب کتابه، و من کذب کتابه فقد لزمه الکفر باجتماع الامة، و مثل ذلک مثل رجل ملک عبدا مملوکا لا یملک نفسه و لا یملک عرضا من عرض الدنیا و یعلم مولاه ذلک منه. فأمره علی علم منه بالمصیر الی السوق لحاجة یأتیه بها و لم یملکه ثمن ما یأتیه به من [ صفحه 202] حاجته و علم المالک أن علی الحاجة رقیبا لا یطمع أحدا فی أخذها منه الا بما یرضی به من الثمن، و قد وصف مالک هذا العبد نفسه بالعدل و النصفة و اظهار الحکمة و نفی الجور و أوعد عبده ان لم یأته بحاجته أن یعاقبه علی علم منه بالرقیب الذی علی حاجته أنه سیمنعه، و علم أن المملوک لا یملک ثمنها و لم یملکه ذلک. فلما صار العبد الی السوق و جاء لیأخذ حاجته التی بعثه المولی لها وجد علیها مانعا یمنع منها الا بشراء و لیس یملک العبد ثمنها، فانصرف الی مولاه خائبا بغیر قضاء حاجته فاغتاظ مولاه من ذلک و عاقبه علیه. ألیس یجب فی عدله و حکمه أن لا یعاقبه و هو یعلم أن عبده لا یملک عرضا من عروض الدنیا و لم یملکه ثمن حاجته؟ فان عاقبه عاقبه ظالما متعدیا علیه مبطلا لما وصف من عدله و حکمته و نصفته و ان لم یعاقبه کذب نفسه فی وعیده ایاه حین أوعده بالکذب و الظلم اللذین ینفیان العدل و الحکمة. تعالی عما یقولون علوا کبیرا؛ فمن دان بالجبر أو بما یدعو الی الجبر فقد ظلم الله و نسبه الی الجور و العدوان، اذ أوجب علی من أجبر ]ه[ العقوبة. و من زعم أن الله أجبر العباد فقد أوجب علی قیاس قوله ان الله یدفع عنهم العقوبة. و من زعم أن الله یدفع عن أهل المعاصی العذاب فقد کذب الله فی وعیده حیث یقول: «بلی من کسب سیئة و أحاطت به خطیئته فأولئک أصحاب النار هم فیها خالدون». و قوله: «ان الذین یأکلون أموال الیتامی ظلما انما یأکلون فی بطونهم نارا و سیصلون سعیرا». و قوله: «ان الذین کفروا بآیاتنا سوف نصلیهم نارا کلما نضجت جلودهم بدلناهم جلودا غیرها لیذوقوا العذاب ان الله کان عزیزا حکیما». مع آی کثیرة فی هذا الفن ممن کذب وعید الله و یلزمه فی تکذیبه آیة من کتاب الله الکفر و هو ممن قال الله: أفتؤمنون ببعض الکتاب و تکفرون ببعض فما جزاء من یفعل ذلک منکم الا خزی فی الحیوة الدنیا و یوم القیامة یردون الی أشد العذاب و ما الله بغافل عما یعملون» بل نقول: ان الله جل و عز جازی العباد علی أعمالهم و یعاقبهم علی أفعالهم بالاستطاعة التی ملکتهم ایاها، فأمرهم و نهاهم بذلک و نطق [ صفحه 203] کتابه: «من جاء بالحسنة فله عشر أمثالها و من جاء بالسیئة فلا یجزی الا مثلها و هم لا یظلمون». و قال جل ذکره: «یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا و ما عملت من سوء تودلو أن بینها و بینه أمدا بعیدا و یحذرکم الله نفسه». و قال: «الیوم تجزی کل نفس بما کسبت لا ظلم الیوم». فهذه آیات محکمات تنفی الجبر و من دان به. و مثلها فی القرآن کثیرا، اختصرنا ذلک لئلا یطول الکتاب و بالله التوفیق. و أما التفویض الذی أبطله الصادق علیه‌السلام و أخطأ من دان به و تقلده فهو قول القائل: ان الله جل ذکره فوض الی العباد اختیار أمره و نهیه و أهملهم. و فی هذا کلام دقیق لمن یذهب الی تحریره و دقته. و الی هذا ذهبت الأئمة المهتدیة من عترة الرسول صلی الله علیه و آله، فانهم قالوا: لوفوض الیهم علی جهة الاهمال لکان لازما له رضا ما اختاروه و استوجبوا منه الثواب و لم یکن علیهم فیما جنوه العقاب اذا کان الاهمال واقعا. و تنصرف هذه المقالة علی معنیین: اما أن یکون العباد تظاهروا علیه فألزموه قبول اختیارهم بآرائهم ضرورة کره ذلک أم أحب فقد لزمه الوهن، أو یکون جل و عز عجز عن تعبدهم بالأمر و النهی علی ارادته کرهوا أو أحبوا ففوض أمره و نهیه الیهم و أجراهما علی محبتهم، اذ عجز عن تعبدهم بارادته فجعل الاختیار الیهم فی الکفر و الایمان و مثل ذلک مثل رجل ملک عبدا ابتاعه لیخدمه و یعرف له فضل ولایته و یقف عند أمره و نهیه، و ادعی مالک العبد أنه قاهر عزیز حکیم. فأمر عبده و نهاه و وعده علی اتباع أمره عظیم الثواب و أوعده علی معصیته ألیم العقاب، فخالف العبد ارادة مالکه و لم یقف عند أمره و نهیه، فأی أمر أمره أو أی نهی نهاه عنه لم یأته علی ارادة المولی بل کان العبد یتبع ارادة نفسه و اتباع هواه و لا یطیق المولی أن یرده الی اتباع أمره و نهیه و الوقوف علی ارادته. ففوض اختیار أمره و نهیه الیه و رضی منه بکل ما فعله علی ارادة العبد لا علی ارادة [ صفحه 204] المالک و بعثه فی بعض حوائجه و سمی له الحاجة فخالف علی مولاه و قصد لارادة نفسه و اتبع هواه، فلما رجع الی مولاه نظر الی ما أتاه به فاذا هو خلاف ما أمره به، فقال له: لم أتیتنی بخلاف ما أمرتک؟ فقال العبد: اتکلت علی تفویضک الأمر الی فاتبعت هوای و ارادتی، لأن المفوض الیه غیر محظور علیه فاستحال التفویض. أو لیس یجب علی هذا السبب اما أن یکون المالک للعبد قادرا یأمر عبده باتباع أمره و نهیه علی ارادته لا علی ارادة العبد و یملکه من الطاقة بقدر ما یأمره به و ینهاه عنه، فاذا أمره بأمر و نهاه عن نهی عرفه الثواب و العقاب علیهما، و حذره و رغبه بصفة ثوابه و عقابه لیعرف العبد قدرة مولاه بما ملکه من الطاقة لأمره و نهیه و ترغیبه و ترهیبه، فیکون عدله و انصافه شاملا له و حجته واضحة علیه للاعذار و الانذار فاذا اتبع العبد أمر مولاه جازاه و اذا لم یزدجر عن نهیه عاقبه أو یکون عاجزا غیر قادر ففوض أمره الیه أحسن أم أساء أطاع أم عصی، عاجز عن عقوبته ورده الی اتباع أمره. و فی اثبات العجز نفی القدرة و التأله و ابطال الأمر و النهی و الثواب و العقاب و مخالفة الکتاب اذ یقول: «و لا یرضی لعباده الکفر و ان تشکروا یرضه لکم» و قوله عزوجل:«اتقوا الله حق تقاته و لا تموتن الا و أنتم مسلمون» و قوله: «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون ما أرید منهم من رزق و ما أرید أن یطعمون» و قوله: «اعبدوا الله و لا تشرکوا به شیئا» و قوله: «و أطیعوا الله و أطیعوا الرسول و لا تولوا عنه و أنتم تسمعون». فمن زعم أن الله تعالی فوض أمره و نهیه الی عباده فقد أثبت علیه العجز و أوجب علیه قبول کل ما عملوا من خیر و شر و أبطل أمر الله و نهیه و وعده و وعیده، لعلة ما زعم أن الله فوضها الیه لأن المفوض الیه یعمل بمشیئته، فان شاء الکفر أو الایمان کان غیر مردود علیه و لا محظور، فمن دان بالتفویض علی هذا المعنی فقد أبطل جمیع ما ذکرنا من وعده و وعیده و أمره و نهیه و هو من أهل هذه الآیة «أفتؤمنون ببعض الکتاب و تکفرون ببعض فما جزاء من یفعل ذلک منکم الا خزی فی الحیوة الدنیا و یوم القیامة [ صفحه 205] یردون الی أشد العذاب و ما الله بغافل عما تعملون»: تعالی الله عما یدین به أهل التفویض علوا کبیرا. لکن نقول: ان الله جل و عز خلق الخلق بقدرته، و ملکهم استطاعة تعبدهم بها، فأمرهم و نهاهم بما أراد فقبل منهم اتباع أمره و رضی بذلک لهم. و نهاهم عن معصیته و ذم من عصاه و عاقبه علیها و لله الخیرة فی الأمر و النهی، یختار ما یرید و یأمر به و ینهی عما یکره و یعاقب علیه بالاستطاعة التی ملکها عباده لاتباع أمره و اجتناب معاصیه، لأنه ظاهر العدل و النصفة و الحکمة البالغة. بالغ الحجة بالاعذار و الانذار و الیه الصفوة یصطفی من عباده من یشاء لتبلیغ رسالته و احتجاجه علی عباده اصطفی محمدا صلی الله علیه و آله و بعثه برسالاته الی خلقه، فقال من قال من کفار قومه حسدا و استکبارا: «لولا نزل هذا القرآن علی رجل من القریتین عظیم» یعنی بذلک امیة بن أبی‌الصلت و أبامسعود الثقفی، فأبطل الله اختیارهم و لم یجز لهم آراءهم حیث یقول: «أهم یقسمون رحمة ربک نحن قسمنا بینهم معیشتهم فی الحیوة الدنیا و رفعنا بعضهم فوق بعض درجات لیتخذ بعضهم بعضا سخریا و رحمة ربک خیر مما یجمعون». و لذلک اختار من الامور ما أحب و نهی عما کره، فمن أطاعه أثابه. و من عصاه عاقبه و لو فوض اختیار أمره الی عباده لأجار لقریش اختیار أمیة بن أبی‌الصلت و أبی‌مسعود الثقفی، اذ کانا عندهم أفضل من محمد صلی الله علیه و آله. فلما أدب الله المؤمنین بقوله: «و ما کان لمؤمن و لا مؤمنة اذا قضی الله و رسوله أمرا أن یکون لهم الخیرة من أمرهم»، فلم یجز لهم الاختیار بأهوائهم و لم یقبل منهم الا اتباع امره و اجتناب نهیه علی یدی من اصطفاه، فمن اطاعه رشد و من عصاه ضل و غوی و لزمته الحجة بما ملکه من الاستطاعة لاتباع أمره و اجتناب نهیه، فمن أجل ذلک حرمه ثوابه و أنزل به عقابه. و هذا القول بین القولین لیس بجبر و لا تفویض و بذلک أخبر أمیرالمؤمنین صلوات [ صفحه 206] الله علیه عبایة بن ربعی الأسدی حین سأله عن الاستطاعة التی بها یقوم و یقعد و یفعل، فقال له أمیرالمؤمنین علیه‌السلام: سألت عن الاستطاعة تملکها من دون الله أو مع الله؟ فسکت عبایة، فقال له أمیرالمؤمنین علیه‌السلام: قل یا عبایة، قال و ما أقول؟ قال علیه‌السلام: ان قلت: انک تملکها مع الله قتلتک و ان قلت: تملکها دون الله قتلتک قال عبایة: فما أقول یا أمیرالمؤمنین؟ قال علیه‌السلام: تقول انک تملکها بالله الذی یملکها من دونک، فان یملکها ایاک کان ذلک من عطائه، و ان یسلبکها کان ذلک من بلائه، هو المالک لما ملکک و القادر علی ما علیه أقدرک، أما سمعت الناس یسألون الحول و القوة حین یقولون: لا حول و لا قوة الا بالله. قال عبایة: و ما تأویلها یا أمیرالمؤمنین؟ قال علیه‌السلام: لا حول عن معاصی الله الا بعصمة الله و لا قوة لنا علی طاعة الله الا بعون الله، قال: فوثب عبایة فقبل یدیه و رجلیه. و روی عن أمیرالمؤمنین علیه‌السلام حین أتاه نجدة یسأله عن معرفة الله، قال: یا أمیرالمؤمنین بماذا عرفت ربک؟ قال علیه‌السلام: بالتمییز الذی خولنی و العقل الذی دلنی، قال: أفمجبول أنت علیه؟ قال: لو کنت مجبولا ما کنت محمودا علی احسان و لا مذموما علی اساءة و کان المحسن أولی بالأئمة من المسیی‌ء فعلمت أن الله قائم باق و ما دونه حدث حائل زائل، و لیس القدیم الباقی کالحدث الزائل. قال نجدة: أجدک أصبحت حکیما یا أمیرالمؤمنین، قال أصبحت مخیرا؛ فان أتیت السیئة ]ب[ مکان الحسنة فأنا المعاقب علیها. و روی عن امیرالمؤمنین علیه‌السلام أنه قال لرجل سأله بعد انصرافه من الشام، فقال: یا أمیرالمؤمنین أخبرنا عن خروجنا الی الشام بقضاء و قدر؟ قال علیه‌السلام: نعم یا شیخ؛ ما علوتم تلعة و لا هبطتم وادیا الا بقضاء و قدر من الله، فقال الشیخ: عند الله أحتسب عنائی یا أمیرالمؤمنین؟ فقال علیه‌السلام: مه یا شیخ. فان الله قد عظم أجرکم فی مسیرکم و أنتم [ صفحه 207] سائرون، و فی مقامکم و أنتم مقیمون، و فی انصرافکم و أنتم منصرفون و لم تکونوا فی شی‌ء من امورکم مکرهین و لا الیه مضطرین، لعلک ظننت أنه قضاء حتم و قدر لازم، لو کان ذلک کذلک البطل الثواب و العقاب و لسقط الوعد و الوعید و لما ألزمت الأشیاء أهلها علی الحقائق. ذلک مقالة عبدة الأوثان و أولیاء الشیطان، ان الله جل و عز أمر تخییرا و نهی تحذیرا و لم یطع مکرها و لم یعص مغلوبا و لم یخلق السموات و الأرض و ما بینهما باطلا ذلک ظن الذین کفروا فویل للذین کفروا من النار فقام الشیخ فقبل رأس أمیرالمؤمنین علیه‌السلام و أنشأ یقول: أنت الامام الذی نرجو بطاعته یوم النجاة من الرحمن غفرانا أوضحت من دیننا ما کان ملتبسا جزاک ربک عنا فیه رضوانا فلیس معذرة فی فعل فاحشة قد کنت راکبها ظلما و عصیانا فقد دل أمیرالمؤمنین علیه‌السلام علی موافقة الکتاب و نفی الجبر و التفویض اللذین یلزمان من دان بهما و تقلدهما الباطل و الکفر و تکذیب الکتاب و نعوذ بالله من الضلالة و الکفر، و لسنا ندین بجبر و لا تفویض لکنا نقول بمنزلة بین المنزلتین و هو الامتحان و الاختبار بالاستطاعة التی ملکنا الله و تعبدنا بها علی ما شهد به الکتاب و دان به الأئمة الأبرار من آل الرسول صلوات الله علیهم. مثل الاختبار بالاستطاعة مثل رجل ملک عبدا و ملک مالا کثیرا أحب أن یختبر عبده علی علم منه بما یؤل الیه، فملکه من ماله بعض ما أحب و وقفه علی امور عرفها العبد فأمره أن یصرف ذلک المال فیها و نهاه عن اسباب لم یحبها و تقدم الیه ان یجتنبها و لا ینفق من ماله فیها، و المال یتصرف فی أی الوجهین. فصرف المال أحدهما فی اتباع أمر المولی و رضاه، و الآخر صرفه فی اتباع نهیه و سخطه. و أسکنه دار اختبار أعلمه أنه غیر دائم له السکنی فی الدار و أن له دارا غیرها و هو مخرجه الیها، فیها ثواب و عقاب دائمان، فان أنفذ العبد المال الذی ملکه مولاه فی [ صفحه 208] الوجه الذی أمره به جعل له ذلک الثواب الدائم فی تلک الدار التی أعلمه أنه مخرجه الیها. و ان أنفق المال فی الوجه الذی نهاه عن انفاقه فیه جعل له ذلک العقاب الدائم فی دار الخلود. و قد حد المولی فی ذلک حدا معروفا و هو المسکن الذی أسکنه فی الدار الاولی، فاذا بلغ الحد استبدل المولی بالمال و بالعبد علی أنه لم یزل مالکا للمال و العبد فی الأوقات کلها الا أنه وعد أن لا یسلبه ذلک المال ما کان فی تلک الدار الاولی الی أن یستتم سکناه فیها فوفی له. لأن من صفات المولی العدل و الوفاء و النصفة و الحکمة، أو لیس یجب ان کان ذلک العبد صرف ذلک المال فی الوجه المأمور به أن یفی له بما وعده من الثواب و تفضل علیه بأن استعمله فی دار فانیة و أثابه علی طاعته فیها نعیما دائما فی دار باقیة دائمة. و ان صرف العبد المال الذی ملکه مولاه أیام سکناه تلک الدار الاولی فی الوجه المنهی عنه و خالف أمر مولاه. کذلک تجب علیه العقوبة الدائمة التی حذره ایاها، غیر ظالم له لما تقدم الیه و أعلمه و عرفه و أوجب له الوفاء بوعده و وعیده، بذلک یوصف القادر القاهر. و أما المولی فهو الله جل و عز، و أما العبد فهو ابن‌آدم المخلوق، و المال قدرة الله الواسعة، و محنته اظهار ]ه[ الحکمة و القدرة، و الدار الفانیة هی الدنیا، و بعض المال الذی ملکه مولاه هو الاستطاعة التی ملک ابن‌آدم. و الامور التی أمر الله بصرف المال الیها هو الاستطاعة لاتباع الأنبیاء و الاقرار بما أوردوه عن الله جل و عز، و اجتناب الأسباب التی نهی عنها هی طرق ابلیس. و أما وعده فالنعیم الدائم و هی الجنة، و أما الدار الفانیة فهی الدنیا. و أما الدار الاخری فهی الدار الباقیة و هی الآخرة. و القول بین الجبر و التفویض هو الاختبار و الامتحان و البلوی بالاستطاعة التی ملک العبد. و شرحها فی الخمسة الأمثال التی ذکرها الصادق علیه‌السلام أنها جمعت جوامع [ صفحه 209] الفضل و أنا مفسرها بشواهد من القرآن و البیان ان شاء الله. أما قول الصادق علیه‌السلام فان معناه کمال الخلق للانسان و کمال الحواس و ثبات العقل و التمییز و اطلاق اللسان بالنطق؛ و ذلک قول الله: «و لقد کرمنا بنی‌آدم و حملناهم فی البر و البحر و رزقناهم من الطیبات و فضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا». فقد أخبر عزوجل عن تفضیله بنی‌آدم علی سائر خلقه من البهائم و السباع و دواب البحر و الطیر و کل ذی حرکة تدرکه حواس بنی‌آدم بتمییز العقل و النطق؛ و ذلک قوله: «لقد خلقنا الانسان فی أحسن تقویم». و قوله: «یا أیها الانسان ما غرک بربک الکریم الذی خلقک فسواک فعدلک فی أی صورة ما شاء رکبک». و فی آیات کثیرة فأول نعمة الله علی الانسان صحة عقله و تفضیله علی کثیر من خلقه بکمال العقل و تمییز البیان، و ذلک أن کل ذی حرکة علی بسیط الأرض هو قائم بنفسه بحواسه، مستکمل فی ذاته. ففضل بنی‌آدم بالنطق الذی لیس فی غیره من الخلق المدرک بالحواس، فمن أجل النطق ملک الله ابن‌آدم غیره من الخلق حتی صار آمرا ناهیا و غیره مسخر له کمال قال الله: کذلک سخرها لکم لتکبروا الله علی ما هداکم». و قال: «و هو الذی سخر لکم البحر لتأکلوا منه لحما طریا و تستخرجوا منه حلیة تلبسونها». و قال: «و الأنعام خلقها لکم فیها دف‌ء و منافع و منها تأکلون و لکم فیها جمال حین تریحون و حین تسرحون و تحمل أثقالکم الی بلد لم تکونوا بالغیه الا بشق الأنفس». فمن أجل ذلک دعا الله الانسان الی اتباع أمره و الی طاعته بتفضیله ایاه باستواء الخلق و کمال النطق و المعرفة بعد أن ملکهم استطاعة ما کان تعبدهم به بقوله: «فاتقوا الله ما استطعتم و اسمعوا و أطیعوا». و قوله:«لا یکلف الله نفسا الا وسعها». و قوله: «لا یکلف الله نفسا الا ما آتیها»؛ و فی آیات کثیرة. فاذا سلب من العبد حاسة من حواسه رفع العمل عنه بحاسته کقوله: «لیس علی الأعمی حرج و لا علی الأعرج حرج - الآیة -» فقد رفع عن کل من کان بهذه [ صفحه 210] الصفة الجهاد و جمیع الأعمال التی لا یقوم بها، و کذلک أوجب علی ذی الیسار الحج و الزکاة لما ملکه من استطاعة ذلک و لم یوجب علی الفقیر الزکاة و الحج؛ قوله:«و لله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا». و قوله فی الظهار: «و الذین یظاهرون من نسائهم ثم یعودون لما قالوا فتحریر رقبة - الی قوله -: فمن لم یستطع فاطعام ستین مسکینا» کل ذلک دلیل علی أن الله تبارک و تعالی لم یکلف عباده الا ما ملکهم استطاعته بقوة العمل به و نهاهم عن مثل ذلک. فهذه صحة الخلقة. و أما قوله: تخلیة السرب. فهو الذی لیس علیه رقیب یحظر علیه و یمنعه العمل بما أمره الله و ذلک قوله فیمن استضعف و حظر علیه العمل فلم یجد حیلة و لا یهتدی سبیلا، کما قال الله تعالی: «الا المستضعفین من الرجال و النساء و الولدان لا یستطیعون حیلة و لا یهتدون سبیلا» فأخبر أن المستضعف لم یخل سر به و لیس علیه من القول شی‌ء اذا کان مطمئن القلب بالایمان. و أما المهلة فی الوقت فهو العمر الذی یمتع الانسان من حد ما تجب علیه المعرفة الی أجل الوقت، و ذلک من وقت تمییزه و بلوغ الحلم الی أن یأتیه أجله. فمن مات علی طلب الحق و لم یدرک کما له فهو علی خیر؛ و ذلک قوله: «و من یخرج من بیته مهاجرا الی الله و رسوله - الآیة -». و ان کان لم یعمل بکمال شرایعه لعلة ما لم یمهله فی الوقت الی استتمام أمره. و قد حظر علی البالغ ما لم یحظر علی الطفل اذا لم یبلغ الحلم فی قوله: و قل للمؤمنات یغضضن من أبصارهن - الآیة -» فلم یجعل علیهن حرجا فی ابداء الزینة للطفل و کذلک لا تجری علیه الأحکام. و أما قوله: الزاد فمعناه الجدة و البلغة التی یستعین بها العبد علی ما أمره الله به، و ذلک قوله: «ما علی المحسنین من سبیل - الآیة -» ألا تری أنه قبل عذر من لم یجد ما ینفق و ألزم الحجة کل من أمکنته البلغة و الراحلة للحج و الجهاد و أشباه ذلک، [ صفحه 211] و کذلک قبل عذر الفقراء و أوجب لهم حقا فی مال الأغنیاء بقوله: «للفقراء الذین احصروا فی سبیل الله - الآیة -». فأمر باعفائهم و لم یکلفهم الاعداد لما لا یستطیعون و لا یملکون. و أما قوله فی السبب المهیج؛ فهو النبی التی هی داعیة الانسان الی جمیع الأفعال و حاستها القلب فمن فعل فعلا و کان بدین لم یعقد قلبه علی ذلک لم یقبل الله منه عملا الا بصدق النیة و لذلک أخبر عن المنافقین بقوله: «یقولون بأفواههم ما لیس فی قلوبهم و الله أعلم بما یکتمون». ثم أنزل علی نبیه صلی الله علیه و آله توبیخا للمؤمنین «یا أیها الذین آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون - الآیة -». فاذا قال الرجل قولا و اعتقد فی قوله دعته النیة الی تصدیق القول باظهار الفعل؛ و اذا لم یعتقد القول لم تتبین حقیقته، و قد أجاز الله صدق النیة و ان کان الفعل غیر موافق لها لعلة مانع یمنع اظهار الفعل فی قوله:«الا من اکره و قلبه مطمئن بالایمان» و قوله: «لا یؤاخذکم الله باللغو فی أیمانکم». فدل القرآن و اخبار الرسول صلی الله علیه و آله أن القلب مالک لجمیع الحواس یصحح أفعالها، و لا یبطل ما یصحح القلب شی‌ء. فهذا شرح جمیع الخمسة الأمثال التی ذکرها الصادق علیه‌السلام أنها تجمع المنزلة بین المنزلتین و هما الجبر و التفویض. فاذا اجتمع فی الانسان کمال هذه الخمسة الأمثال وجب علیه العمل کملا لما أمر الله عزوجل به رسوله، و اذا نقض العبد منها خلة کان العمل عنها مطروحا بحسب ذلک. فأما شواهد القرآن علی الاختبار و البلوی بالاستطاعة التی تجمع القول بین القولین فکثیرة. و من ذلک قوله: «و لنبلونکم حتی نعلم المجاهدین منکم و الصابرین و نبلو أخبارکم». و قال: سنستدرجهم من حیث لا یعلمون». و قال: «الم أحسب الناس أن یترکوا أن یقولوا آمنا و هم لا یفتنون». و قال فی الفتن التی معناها الاختبار: «و لقد فتنا سلیمان - الآیة -» و قال فی [ صفحه 212] قصة موسی علیه‌السلام: «فانا قد فتنا قومک من بعدک و أضلهم السامری» و قول موسی: «ان هی الا فتنتک». أی اختبارک. فهذه الآیات یقاس بعضها ببعض و یشهد بعضها لبعض. و أما آیات البلوی بمعنی الاختبار قوله: «لیبلوکم فیما آتاکم»، و قوله: «ثم صرفکم عنهم لیبتلیکم»، و قوله: «انا بلوناهم کما بلونا أصحاب الجنة»، و قوله: «خلق الموت و الحیوة لیبلوکم أیکم أحسن عملا»، و قوله: «و اذا ابتلی ابراهیم ربه بکلمات»، و قوله: «و لو یشاء الله لانتصر منهم و لکن لیبلو بعضکم ببعض». و کل ما فی القرآن من بلوی هذه الآیات التی شرح أولها فهی اختبار و أمثالها فی القرآن کثیرة. فهی اثبات الاختبار و البلوی: ان الله جل و عز لم یخلق الخلق عبثا و لا أهملهم سدی و لا أظهر حکمته لعبا و بذلک أخبر فی قوله: «أفحسبتم أنما خلقناکم عبثا». فان قال قائل: فلم یعلم الله ما یکون من العباد حتی اختبرهم؟ قلنا: بلی؛ قد علم ما یکون منهم قبل کونه و ذلک قوله «و لو ردوا لعادوا لما نهوا عنه». و انما اختبرهم لیعلمهم عدله و لا یعذبهم الا بحجة بعد الفعل، و قد أخبر بقوله: «و لو أنا أهلکناهم بعذاب من قبله لقالوا ربنا لو لا أرسلت الینا رسولا» و قوله:«و ما کنا معذبین حتی نبعث رسولا». و قوله: «رسلا مبشرین و منذرین». فالاختبار من الله بالاستطاعة التی ملکها عبده و هو القول بین الجبر و التفویض. و بهذا نطق القرآن و جرت الأخبار عن الأئمة من آل الرسول صلی الله علیه و آله. فان قولوا: ما الحجة فی قول الله:«یهدی من یشاء و یضل من یشاء» و ما أشبهها؟ قیل: مجاز هذه الآیات کلها علی معنیین: أما أحدهما فاخبار عن قدرته أی انه قادر علی هدایة من یشاء و ضلال من یشاء و اذا أجبرهم بقدرته علی أحدهما لم یجب لهم ثواب و لا علیهم عقاب علی نحو ما شرحنا فی الکتاب، و المعنی الآخر أن الهدایة منه تعریفه. کقوله: «و أما ثمود فهدیناهم» أی عرفناهم «فاستحبوا العمی علی الهدی» فلو [ صفحه 213] أجبرهم علی الهدی لم یقدروا أن یضلوا. و لیس کلما وردت آیة مشتبهة کانت الآیة حجة علی محکم الآیات اللواتی امرنا بالأخذ بها؛ من ذلک قوله: «منه آیات محکمات هن ام الکتاب و اخر متشابهات فأما الذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة و ابتغاء تأویله و ما یعلم - الآیة -» و قال: فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون أحسنه» أی أحکمه و أشرحه «اولئک الذین هداهم الله و اولئک هم أولوا الألباب». وفقنا الله و ایاکم الی القول و العمل لما یحب و یرضی و جنبنا و ایاکم معاصیه بمنه و فضله و الحمد لله کثیرا کما هو أهله و صلی الله علی محمد و آله الطیبین و حسبنا الله و نعم الوکیل [320] .

2- روی الحسن بن علی بن شعبة الحرانی مرسلا قال: قال موسی بن محمد بن الرضا: لقیت یحیی بن أکثم فی دار العامة، فسألنی عن مسائل، فجئت الی أخی علی ابن محمد علیهماالسلام فدار بینی و بینه من المواعظ ما حملنی و بصرنی طاعته، فقلت له: جعلت فداک ابن‌أکثم کتب یسألنی عن مسائل لافتیه فیها، فضحک علیه‌السلام ثم قال: فهل أفتیته؟ قلت: لا، لم أعرفها. قال علیه‌السلام: و ما هی؟ قلت: کتب یسألنی عن قوله الله:«قال الذی عنده علم من الکتاب أنا آتیک به قبل أن یرتد الیک طرفک» نبی الله کان محتاجا الی علم آصف؟. و عن قوله: «و رفع أبویه علی العرش و خروا له سجدا» سجد یعقوب و ولده لیوسف و هم أنبیاء. و عن قوله: «فان کنت فی شک مما أنزلنا الیک فأسأل الذین یقرؤون الکتاب، من المخاطب بالآیة؟ فان کان المخاطب النبی صلی الله علیه و آله فقد شک، و ان کان [ صفحه 214] المخاطب غیره فعلی من اذا أنزل الکتاب؟. و عن قوله: «و لو أن ما فی الأرض من شجرة أقلام و البحر یمده من بعده سبعة أبحر ما نفدت کلمات الله» ما هذه الأبحر و أین هی؟ و عن قوله: «و فیما ما تشتهیه الأنفس و تلذ الأعین» فاشتهت نفس آدم علیه‌السلام أکل البر فأکل و أطعم ]و فیها ما تشتهی الأنفس[ فکیف عوقب؟. و عن قوله: «أو یزوجهم ذکرانا و اناثا» یزوج الله عباده الذکران و قد عاقب قوما فعلوا ذلک؟ و عن شهادة المرأة جازت وحدها و قد قال الله: «و أشهدوا ذوی عدل منکم»؟ و عن الخنثی و قول علی علیه‌السلام: یورث من المبال، فمن ینظر اذا بال الیه؟ مع أنه عسی أن یکون امرأة و قد نظر الیها الرجال، أو عسی أن یکون رجلا و قد نظرت الیه النساء و هذا ما لا یحل. و شهادة الجار الی نفسه لا تقبل؟ و عن رجل أتی الی قطیع غنم فرأی الراعی ینزو علی شاة منها فلما بصر بصاحبها خلی سبیلها، فدخلت بین الغنم کیف تذبح و هل یجوز أکلها أم لا؟. و عن صلاة الفجر لم یجهر فیها بالقراءة و هی من صلاة النهار و انما یجهر فی صلاة اللیل؟. و عن قول علی علیه‌السلام لابن جرموز: بشر قاتل ابن‌صفیة بالنار فلم یقتله و هو امام؟. و أخبرنی عن علی علیه‌السلام لم قتل أهل صفین و أمر بذلک مقبلین و مدبرین و أجاز علی الجرحی، و کان حکمه یوم الجمل أنه لم یقتل مولیا و لم یجز علی جریح و لم یأمر بذلک، و قال: من دخل داره فهو آمن، و من ألقی سلاحه فهو آمن، لم فعل ذلک؟ فان کان الحکم الأول صوابا فالثانی خطأ. و أخبرنی عن رجل أقر باللواط علی نفسه أیحد، أم یدرأ عنه الحد؟ قال علیه‌السلام: اکتب الیه، قلت: و ما أکتب؟ قال علیه‌السلام: اکتب بسم الله الرحمن الرحیم و أنت فألهمک الله الرشد أتانی کتابک فامتحنتنا به من تعنتک لتجد الی الطعن سبیلا ان قصرنا فیها، و الله یکافیک علی نیتک و قد شرحنا مسائلک فاصغ [ صفحه 215] الیها سمعک و ذلل لها فهمک و اشغل بها قلبک، فقد لزمتک الحجة و السلام. سألت: عن قول الله جل و عز: «قال الذی عنده علم من الکتاب» فهو آصف ابن‌برخیا و لم یعجز سلیمان علیه‌السلام عن معرفة ما عرف آصف لکنه صلوات الله علیه أحب أن یعرف أمته من الجن و الانس أنه الحجة من بعده، و ذلک من علم سلیمان علیه‌السلام أودعه عند آصف بأمر الله، ففهمه ذلک لئلا یختلف علیه فی امامته و دلالته کما فهم سلیمان علیه فی حیاة داوود علیه‌السلام لتعرف نبوته و امامته من بعده لتأکد الحجة علی الخلق. و أما سجود یعقوب علیه‌السلام و ولده فکان طاعة لله و محبة لیوسف علیه‌السلام کما أن السجود من الملائکة لآدم لم یکن لآدم علیه‌السلام و انما کان ذلک طاعة لله و محبة منهم لآدم علیه‌السلام، فسجود یعقوب علیه‌السلام و ولده و یوسف علیه‌السلام معهم کان شکرا لله باجتماع شملهم، ألم تره یقول فی شکره ذلک الوقت: «رب قد آتیتنی من الملک و علمتنی من تأویل الأحادیث - الی آخر الآیة -. و أما قوله: «فان کنت فی شک مما أنزلنا الیک فأسأل الذین یقرؤون الکتاب» فان المخاطب به رسول الله صلی الله علیه و آله و لم یکن فی شک مما انزل الیه و لکن قالت الجهلة: کیف لم یبعث الله نبیا من الملائکة؟ اذ لم یفرق بین نبیه و بیننا فی الاستغناء عن المآکل و المشارب و المشی فی الأسواق، فأوحی الله الی نبیه «فأسأل الذین یقرؤون الکتاب» بمحضر الجهلة. هل بعث الله رسولا قبلک الا و هو یأکل الطعام و یمشی فی الأسواق و لک بهم اسوة. و انما قال: «فان کنت فی شک» و لم یکن شک و لکن للنصفة کما قال: «تعالوا ندع أبناءنا و أبناءکم و نساءنا و نساءکم و أنفسنا و أنفسکم ثم نبتهل فنجعل لعنة الله علی الکاذبین». و لو قال: علیکم لم یجیبوا الی المباهلة، و قد علم الله أن نبیه یؤدی عنه رسالاته و ما هو من الکاذبین، فکذلک عرف النبی أنه صادق فیما یقول و لکن أحب أن [ صفحه 216] ینصف من نفسه. و أما قوله: «و لو أن ما فی الأرض من شجرة أقلام و البحر یمده من بعده سبعة أبحر ما نفدت کلمات الله» فهو کذلک لو أشجار الدنیا أقلام و البحر یمدة سبعة أبحر و انفجرت الأرض عیونا لنفدت قبل أن تنفد کلمات الله و هی عین الکبریت و عین التمر و عین ]ال[ برهوت و عین طبریة و حمة ما سبذان و حمة افریقیة یدعی لسنان و عین بحرون، و نحن کلمات الله التی لا تنفد و لا تدرک فضائلنا. و أما الجنة فان فیها من المآکل و المشارب و الملاهی ما تشتهی الأنفس و تلذ الأعین و أباح الله ذلک کله لآدم علیه‌السلام و الشجرة التی نهی الله عنها آدم علیه‌السلام و زوجته أن یأکلا منها شجرة الحسد عهد الیهما أن لا ینظرا الی من فضل الله علی خلائقه بعین الحسد فنسی و نظر بعین الحسد و لم یجد له عزما. و أما قوله:«أو یزوجهم ذکرانا و اناثا» أی یولد له ذکور و یولد له اناث یقال لکل اثنین مقرنین زوجان کل واحد منهما زوج، و معاذ الله أن یکون عنی الجلیل ما لبست به علی نفسک تطلب الرخص لارتکاب المآثم «و من یفعل ذلک یلق أثاما یضاعف له العذاب یوم القیامة و یخلد فیه مهانا» ان لم یتب. و أما شهادة المرأة وحدها التی جازت فهی القابلة جازت شهادتها مع الرضا، فان لم یکن رضی فلا أقل من امرأتین تقوم المرأتان بدل الرجل للضرورة، لأن الرجل لا یمکنه أن یقوم مقامها، فان کانت وحدها قبل قولها مع یمینها. و أما قول علی علیه‌السلام فی الخنثی فهی کما قال: ینظر قوم عدول یأخذ کل واحد منهم مرآة و تقوم الخنثی خلفهم عریانة و ینظرون فی المرایا فیرون الشبح فیحکمون علیه. و أما الرجل الناظر الی الراعی و قد نزا علی شاة فان عرفها ذبحها و أحرقها، و ان لم یعرفها قسم الغنم نصفین و ساهم بینهما، فاذا وقع علی أحد النصفین فقد نجا النصف الآخر، ثم یفرق النصف الآخر فلا یزال کذلک حتی تبقی شاتان فیقرع بینهما فأبتها [ صفحه 217] وقع السهم بما ذبحت و احرقت و نجا سائر الغنم. و أما صلاة الفجر فالجهر فیها بالقراءة، لأن النبی صلی الله علیه و آله کان یغلس بها فقراءتها من اللیل. و أما قول علی علیه‌السلام: بشر قاتل ابن‌صفیة بالنار فهو لقول رسول الله صلی الله علیه و آله و کان ممن خرج یوم النهروان فلم یقتله أمیرالمؤمنین علیه‌السلام بالبصرة، لأنه علم أنه یقتل فی فتنة النهروان. و أما قولک: ان علیا علیه‌السلام قتل أهل صفین مقبلین و مدبرین و أجاز علی جریحهم؛ و انه یوم الجمل لم یتبع مولیا و لم یجز علی جریح و من ألقی سلاحه آمنه و من دخل داره آمنه، فان أهل الجمل قتل امامهم و لم تکن لهم فئة یرجعون الیها و انما رجع القوم الی منازلهم غیر محاربین و لا مخالفین و لا منابذین، رضوا بالکف عنهم. فکان الحکم فیهم رفع السیف عنهم و الکف عن أذاهم، اذ لم یطلبوا علیه أعوانا، و أهل صفین کانوا یرجعون الی فئة مستعدة و امام یجمع لهم السلاح الدروع و الرماح و السیوف و یسنی لهم العطاء یهیی‌ء لهم الأنزال و یعود مریضهم و یجبر کسیرهم و یداوی جریحهم و یحمل راجلهم و یکسوا حاسرهم و یردهم فیرجعون الی محاربتهم و قتالهم، فلم یساو بین الفریقین فی الحکم لما عرف من الحکم فی قتال أهل التوحید لکنه شرح ذلک لهم، فمن رغب عرض علی السیف أو یتوب من ذلک. و أما الرجل الذی اعترف باللواط فانه لم تقم علیه بینة و انما تطوع بالاقرار من نفسه و اذا کان للامام الذی من الله أن یعاقب عن الله کان له أن یمن عن الله؛ أما سمعت قول الله: «هذا عطاؤنا - الآیة -» قد أنبأناک بجمیع ما سألتنا عنه فاعلم ذلک [321] . 3- قال الطبرسی: و مما أجاب به ابوالحسن علی بن محمد العسکری علیه‌السلام فی رسالته الی أهل الأهواء حین سألوه عن الجبر و التفویض ان قال: اجتمعت الامة [ صفحه 218] قاطبة لا اختلاف بینهم فی ذلک: ان القرآن حق لا ریب فیه عند جمیع فرقها. فهم فی حالة الاجماع علیه مصیبون، و علی تصدیق ما انزل الله مهتدون، و لقول النبی صلی الله علیه و آله: «لا تجتمع امتی علی ضلالة». فأخبر علیه‌السلام ان ما اجتمعت علیه الأمة و لم یخالف بعضها بعضا هو الحق، فهذا معنی الحدیث لا ما تأوله الجاهلون. و لا ما قاله المعاندون و من ابطال حکم الکتاب و اتباع حکم الأحادیث المزورة و الروایات المزخرقة، اتباع الأهواء المردیة المهلکة التی تخالف نص الکتاب، و تحقیق الآیات الواضحات النیرات. و نحن نسأل الله ان یوفقنا للصواب، و یهدینا الی الرشاد. ثم قال علیه‌السلام: فاذا شهد الکتاب بتصدیق خبر و تحقیقه فانکرته طائفة من الامة و عارضته بحدیث من هذه الأحادیث المزورة، فصارت بانکارها و دفعها الکتاب کفارا ضلالا، و اصح خبر ما عرف تحقیقه من الکتاب مثل الخبر المجمع علیه من رسول الله صلی الله علیه و آله حیث قال: «انی مستخلف فیکم خلیفتین: کتاب الله و عترتی، ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا بعدی، و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض». و اللفظة الاخری عنه فی هذا المعنی بعینه قوله علیه‌السلام: «انی تارک فیکم الثقلین: کتاب الله و عترتی أهل بیتی، و انهما لم یفترقا حتی یردا علی الحوض ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا» فلما وجدنا شواهد هذا الحدیث نصا فی کتاب الله مثل قوله: «انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزکاة و هم راکعون». ثم اتفقت روایات العلماء فی ذلک لأمیرالمؤمنین علیه‌السلام: انه تصدق بخاتمه و هو راکع فشکر الله ذلک له و أنزل الآیة فیه، ثم وجدنا رسول الله صلی الله علیه و آله قد أبانه من اصحابه بهذه اللفظة: «من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» و قوله صلی الله علیه و آله: «علی یقضی دینی و ینجز موعدی و هو خلیفتی [ صفحه 219] علیکم بعدی» و قوله صلی الله علیه و آله حیث استخلفه علی المدینة فقال: یا رسول الله أتخلفنی علی النساء و الصبیان؟ فقال: «أما ترضی ان تکون منی بمنزلة هارون من موسی الا أنه لا نبی بعدی» فعلمنا ان الکتاب شهد بتصدیق هذه الأخبار، و تحقیق هذه الشواهد، فلزم الامة الاقرار بها اذا کانت هذه الأخبار وافقت القرآن، و وافق القرآن هذه الأخبار فلما وجدنا ذلک موافقا لکتاب الله، و وجدنا کتاب الله لهذه الأخبار موافقا، و علیها دلیلا، کان الاقتداء بهذه الأخبار فرضا لا یعتداه الا اهل العناد و الفساد. ثم قال علیه‌السلام: و مرادنا و قصدنا الکلام فی الجبر و التفویض و شرحهما و بیانهما و انما قدمنا ما قدمنا لیکون اتفاق الکتاب و الخبر اذا اتفقا دلیلا لما أردناه، و قوة لما نحن مبینوه من ذلک ان شاء الله. فقال: الجبر و التفویض یقول الصادق جعفر بن محمد علیهماالسلام، عندما سئل عن ذلک فقال: لا جبر و لا تفویض، بل أمر بین الأمرین. قیل: فماذا یابن رسول الله؟ فقال: صحة العقل، و تخلیة السرب، و المهلة فی الوقت، و الزاد قبل الراحلة و السبب المهیج للفاعل علی فعله، فهذه خمسة أشیاء فاذا نقص العبد منها خلة کان العمل عنه مطرحا بحسبه، و أنا اضرب لکل باب من هذه الأبواب الثلاثة و هی: الجبر، و التفویض، و المنزلة بین المنزلتین، مثلا یقرب المعنی للطالب، و یسهل له البحث من شرحه، و یشهد به القرآن بمحکم آیاته، و یحقق تصدیقه عند ذوی الألباب، و بالله العصمة، و التوفیق. ثم قال علیه‌السلام: فاما الجبر: فهو: قول من زعم ان الله عزوجل جبر العباد علی المعاصی و عاقبهم علیها. و من قال بهذا القول فقد ظلم الله و کذبه، و ورد علیه قوله:«و لا یظلم ربک أحدا» و قوله جل ذکره: «ذلک بما قدمت یداک و ان الله لیس بظلام للعبید» مع آی کثیرة فی مثل هذا، فمن زعم انه مجبور علی المعاصی فقد احال [ صفحه 220] بذنبه علی الله و ظلمه فی عظمته له. و من ظلم ربه فقد کذب کتابه، و من کذب کتابه لزمه الکفر باجماع الأمة، فالمثل المضروب فی ذلک. مثل رجل ملک عبدا مملوکا لا یملک الا نفسه، و لا یملک عرضا من عروض الدنیا و یعلم مولاه ذلک منه، فأمره - علی علم منه بالمصیر - الی السوق الحاجة یأتیه بها و لم یملکه ثمن ما یأتیه به. و علم المالک ان علی الحاجة رقیبا لا یطمع أحد فی اخذها منه الا بما یرضی به من الثمن. و قد وصف به مالک هذا العبد نفسه بالعدل و النصفة و اظهار الحکمة و نفی الجور، فاوعد عبده ان لم یأته بالحاجة یعاقبه، فلما صار العبد الی السوق، و حاول أخذ الحاجة التی بعثه بها، وجد علیها مانعا یمنعه منها الا بالثمن و لا یملک العبد ثمنها. فانصرف الی مولاه خائبا بغیر قضاء حاجة، فاغتاظ مولاه لذلک و عاقبه علی ذلک، فانه کان ظالما متعدیا مبطلا لما وصف من عدله و حکمته و نصفته، و ان لم یعاقبه کذب نفسه، ألیس یجب ان لا یعاقبه و الکذب و الظلم ینفیان العدل و الحکمة، تعالی الله عما یقول المجبرة علوا کبیرا. ثم قال العالم علیه‌السلام - بعد کلام طویل -: فاما التفویض الذی ابطله الصادق علیه‌السلام و خطأ من دان به، فهو: قول القائل:«ان الله عزوجل فوض الی العباد اختیار أمره و نهیه و أهملهم». و هذا الکلام دقیق لم یذهب الی غوره و دقته الا الأئمة المهدیة علیهم‌السلام من عترة آل الرسول صلوات الله علیهم فانهم قالوا: «لو فوض الله أمره الیهم علی جهة الاهمال لکان لازما له رضا ما اختاروه و استوجبوا به الثواب، و لم یکن علیهم فیما اجترموا العقاب اذ کان الاهمال واقعا، و تنصرف هذه المقالة علی معنیین: اما ان تکون العباد تظاهروا علیه فالزموه اختیارهم بآرائهم - ضرورة - کره ذلک أم احب فقد لزمه الوهن. أو یکون جل و تقدس عجز عن تعبدهم بالامر و النهی عن ارادته ففوض أمره و نهیه [ صفحه 221] الیهم، و أجراهما علی محبتهم اذ عجز عن تعبدهم بالامر و النهی علی ارادته فجعل الاختبار الیهم فی الکفر و الایمان، و مثل ذلک: مثل رجل ملک عبدا ابتاعه لیخدمه و یعرف له فضل ولایته، و یقف عند أمره و نهیه و ادعی مالک العبد انه قاهر قادر عزیز حکیم، فأمر عبده و نهاه، و وعده علی اتباع أمره عظیم الثواب و اوعده علی معصیته الیم العقاب. فخالف العبد ارادة مالکه، و لم ینف عند امره و نهیه، فای أمر أمره به او نهاه عنه لم یأتمر علی ارادة المولی، بل کان العبد یتبع ارادة نفسه، و بعثه فی بعض حوائجه و فیما الحاجة له فصار العبد بغیر تلک الحاجة خلافا علی مولاه و قصد ارادة نفسه و اتبع هواه، فلما رجع الی مولاه نظر الی ما أتاه فاذا هو خلاف امره فقال العبد: اتکلت علی تفویضک الامر الی فاتبعت هوای و ارادتی لان المفوض الیه غیر محظور علیه لاستحالة اجتماع التفویض و التحظیر. ثم قال علیه‌السلام: فمن زعم ان الله فوض قبول أمره و نهیه الی عباده فقد أثبت علیه العجز، و أوجب علیه قبول کلما عملوا من خیر أو شر، و ابطل أمر الله و نهیه. ثم قال: ان الله خلق الخلق بقدرته و ملکهم استطاعة ما تعبدهم به من الأمر و النهی، و قبل منهم اتباع أمره و نهیه و رضی بذلک لهم، و نهاهم عن معصیته و ذم من عصاه و عاقبه علیها، و لله الخیرة فی الأمر و النهی یختار ما یریده و یأمر به، و ینهی عما یکره و یثیب و یعاقب بالاستطاعة التی ملکها عبارة لاتباع أمره و اجتناب معاصیه لانه العدل و منه النصفة و الحکومة. بالغ الحجة بالاعذار و الانذار، و الیه الصفوة یصطفی من یشاء من عباده، اصطفی محمدا صلوات الله علیه و آله و بعثه بالرسالة الی خلقه و لو فوض اختیار اموره الی عباده لا جاز لقریش اختیار امیة بن أبی‌الصلت و أبی‌مسعود الثقفی اذ کانا عندهم أفضل من محمد صلی الله علیه و آله لما قالوا: «لولا انزل هذا القرآن علی رجل من القریتین عظیم» یعنونهما بذلک فهذا هو: القول بین القولین، لیس بجبر و لا تفویض، بذلک [ صفحه 222] اخبر أمیرالمؤمنین علیه‌السلام حین سأله عتابة بن ربعی الاسدی عن الاستطاعة. فقال أمیرالمؤمنین: تملکها من دون الله أو مع الله؟ فسکت عتابة بن ربعی فقال له: قل یا عتابة قال: و ما أقول؟ قال: ان قلت تملکها مع الله قتلتک، و ان قلت تملکها من دون الله قتلتک. قال: و ما أقول یا أمیرالمؤمنین قال: تقول تملکها بالله الذی یملکها من دونک، فان ملککها کان ذلک من عطائه، و ان سلبکها کان ذلک من بلائه، و هو المالک لما ملکک، و المالک لما علیه اقدرک، أما سمعت الناس یسألون الحول و القوة حیث یقولون: «لا حول و لا قوة الا بالله». فقال الرجل: و ما تأویلها یا أمیرالمؤمنین؟ قال: لا حول لنا عن معاصی الله الا بعصمة الله، و لا قوة لنا علی طاعة الله الا بعون الله. قال: فوثب الرجل و قبل یدیه و رجلیه. ثم قال علیه‌السلام فی قوله تعالی: «و لنبلونکم حتی نعلم المجاهدین منکم و الصابرین و نبلوا أخبارکم» و فی قوله «سنستدرجهم من حیث لا یعلمون» و فی قوله: «ان یقولوا آمنا و هم لا یفتنون» و قوله: «و لقد فتنا سلیمان» و قوله: «فانا قد فتنا قومک من بعدک و أضلهم السامری» و قول موسی علیه‌السلام: «ان هی الا فتنتک». و قوله: «لیبلوکم فیما آتاکم» و قوله: «ثم صرفکم عنهم لیبتلیکم» و قوله: «انا بلوناهم کما بلونا أصحاب الجنة» و قوله: «لیبلوکم أیکم أحسن عملا» و قوله: «و اذا ابتلی ابراهیم ربه بکلمات» و قوله: «و لو شاء الله لانتصر منهم و لکن لیبلو بعضکم ببعض» ان جمیعها جاءت فی القرآن بمعنی الاختیار. ثم قال علیه‌السلام: فان قالوا ما الحجة فی قول الله تعالی: «یهدی من یشاء و یضل من یشاء» و ما أشبه ذلک؟ قلنا: فعلی مجاز هذه الآیة یقتضی معنیین: أحدهما عن کونه تعالی قادرا علی هدایة من یشاء و ضلالة من یشاء، و لو أجبرهم علی أحدهما لم یجب لهم ثواب و لا علیهم [ صفحه 223] عقاب، علی ما شرحناه. و المعنی الآخر: ان الهدایة منه التعریف کقوله تعالی: «و اما ثمود فهدیناهم فاستحبوا العمی علی الهدی». و لیس کل آیة مشتبهة فی القرآن کانت الآیة حجة علی حکم الآیات اللاتی امر بالاخذ بها و تقلیدها، و هی قوله: «هو الذی أنزل علیکم الکتاب منه آیات محکمات هن ام الکتاب و اخر متشابهات فاما الذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة و ابتغاء تأویله...» الآیة و قال: «فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون أحسنه اولئک الذین هداهم الله و اولئک هم اولوا الالباب» وفقنا الله و ایاکم لما یحب و یرضی، و یقرب لنا و لکم الکرامة و الزلفی، و هدانا لما هو لنا و لکم خیر و ابقی، انه الفعال لما یرید، الحکیم المجید [322] . 4- عنه، باسناده، عن أبی‌عبدالله الزیادی قال: لما سم المتوکل، نذر الله ان رزقه الله العافیة أن یتصدق بمال کثیر، فلما سلم و عوفی سأل الفقهاء عن حد المال الکثیر کم یکون؟ فاختلفوا. فقال بعضهم: الف درهم و قال بعضهم: عشرة آلاف و قال بعضهم: مائة الف فاشتبه علیه هذا. فقال له الحسن حاجبه: ان اتیتک یا أمیرالمؤمنین من هذا خبرک بالحق و الصواب فما لی عندک؟ فقال المتوکل: ان اتیت بالحق فلک عشرة آلاف درهم، و الا اضربک مائة مقرعة. فقال: قد رضیت فاتی أباالحسن العسکری علیه‌السلام فسأله عن ذلک. فقال أبوالحسن علیه‌السلام: قل له: یتصدق بثمانین درهما. فرجع الی المتوکل فاخبره فقال: سله ما العلة فی ذلک؟ فسأله فقال: ان الله عزوجل قال لنبیه صلی الله علیه و آله:«و لقد نصرکم الله فی مواطن کثیرة» فعددنا مواطن رسول الله صلی الله علیه و آله فبلغت ثمانین موطنا فرجع الیه فاخبره ففرح، و أعطاه عشرة آلاف درهم [323] . [ صفحه 224] 5- عنه، باسناده، عن جعفر بن رزق الله قال: قدم الی المتوکل رجل نصرانی فجر بامرأة مسلمة، فأراد أن یقیم علیه الحد فأسلم فقال یحیی بن أکثم: قد هدم ایمانه شرکه و فعله، و قال بعضهم: یضرب ثلاثة حدود، و قال بعضهم: یفعل به کذا و کذا فأمر المتوکل بالکتاب الی أبی‌الحسن العسکری و سؤاله عن ذلک. فلما قرأ الکتاب کتب علیه‌السلام: یضرب حتی یموت، فأنکر یحیی و أنکر فقهاء العسکر ذلک، فقالوا: یا امیرالمؤمنین سله عن ذلک فانه شی‌ء لم ینطق به کتاب، و لم یجی‌ء به سنة. فکتب الیه: ان الفقهاء قد أنکروا هذا، و قالوا: لم یجی‌ء به سنة و لم ینطق به کتاب، فبین لنا لم اوجبت علینا الضرب حتی یموت؟ فکتب: بسم الله الرحمن الرحیم:«فلما رأوا بأسنا قالوا آمنا بالله وحده و کفرنا بما کنا به مشرکین فلم یک ینفعهم ایمانهم لما رأوا بأسنا» الآیة فامر به المتوکل فضرب حتی مات [324] . 6- عنه، قال: و روی عن الحسن العسکری علیه‌السلام: انه اتصل بأبی‌الحسن علی بن محمد العسکری علیه‌السلام؛ ان رجلا من فقهاء شیعته کلم بعض النصاب فافهمه بحجته حتی ابان عن فضیحته، فدخل الی علی بن محمد علیه‌السلام و فی صدر مجلسه دست عظیم منصوب و هو قاعد خارج الدست، و بحضرته خلق من العلویین و بنی‌هاشم، فما زال یرفعه حتی أجلسه فی ذلک الدست، و أقبل علیه فاشتد ذلک علی اولئک الأشراف، فاما العلویة فاجلوه عن العتاب، و اما الهاشمیون فقال له شیخهم: یابن رسول الله هکذا تؤثر عامیا علی سادات بنی‌هاشم من الطالبیین و العباسیین؟!. فقال علیه‌السلام: ایاکم و ان تکونوا من الذین قال الله تعالی فیهم: «ألم تر الی الذین اوتوا نصیبا من الکتاب یدعون الی کتاب الله لیحکم بینهم ثم یتولی فریق منهم [ صفحه 225] و هم معرضون» أترضون بکتاب الله حکما قالوا: بلی. قال: ألیس الله یقول:«یا أیها الذین آمنوا اذا قیل لکم تفسحوا فی المجالس فافسحوا یفسح الله لکم» الی قوله «یرفع الله الذین آمنوا منکم و الذین اوتوا العلم درجات» فلم یرض للعالم المؤمن الا ان یرفع علی المؤمن غیر العالم، کما لم یرض للمؤمن الا أن یرفع علی من لیس بمؤمن. اخبرونی عنه قال: «یرفع الله الذین آمنوا منکم و الذین اوتوا العلم درجات»؟ او قال: «یرفع الذین اوتوا شرف النسب درجات»؟ أو لیس قال الله:«هل یستوی الذین یعلمون و الذین لا یعلمون» فکیف تنکرون رفعی لهذا لما رفعه الله؟! ان کسر هذا لفلان الناصب بحجج الله التی علمه ایاها، لأفضل له من کل شرف فی النسب. فقال العباسی: یابن رسول الله قد أشرفت علینا هو ذا تقصیر بنا عمن لیس له نسب کنسبنا، و ما زال منذ أول الاسلام یقدم الأفضل فی الشرف علی من دونه فیه. فقال علیه‌السلام: سبحان الله ألیس عباس بایع أبابکر و هو تیمی و العباس هاشمی؟ أو لیس عبدالله بن عباس کان یخدم عمر بن الخطاب و هو هاشمی أبوالخلفاء و عمر عدوی؟! و ما بال عمر أدخل البعداء من قریش فی الشوری و لم یدخل العباس؟ فان کان رفعنا لمن لیس بهاشمی علی هاشمی منکرا فانکروا علی عباس بیعته لأبی‌بکر، و علی عبدالله بن عباس خدمته لعمر بعد بیعته، فان کان ذلک جائزا فهذا جائز، فکأنما القم الهاشمی حجرا [325] . 7- عنه، قال: روی عن علی بن محمد الهادی علیه‌السلام انه قال: لولا من یبقی بعد غیبة قائمکم علیه‌السلام من العلماء الداعین الیه، و الدالین علیه، و الذابین عن دینه بحجج الله و المنقذین لضعفاء عباد الله من شباک ابلیس و مردته، و من فخاخ النواصب، لما بقی أحد الا ارتد عن دین الله، و لکنهم الذین یمسکون ازمة قلوب ضعفاء الشیعة کما یمسک صاحب السفینة سکانها، اولئک هم الأفضلون عندالله [ صفحه 226] عزوجل [326] . 8- روی المجلسی، عن السید المرتضی رضی الله عنه: أخبرنی الشیخ (أدام الله عزه) مرسلا عن محمد بن عیسی بن عبید الیقطینی، عن سعید بن جناح، عن سلیمان ابن‌جعفر قال: قال لی أبوالحسن العسکری علیه‌السلام: نمت و أنا افکر فی بیت ابن أبی‌حفصة: أنی یکون و لیس ذاک بکائن لبنی البنات وراثة الأعمام فاذا انسان یقول لی: قد کان اذ نزل القرآن بفضله و مضی القضاء به من الحکام ان ابن‌فاطمة المنوه باسمه حاز الوراثة عن بنی الأعمام و بقی ابن‌نثلة واقفا متحیرا یبکی و یسعده ذو و الأرحام [327] . 9- المجلسی، عن کتاب الاستدراک: قال: نادی المتوکل یوما کاتبا نصرانیا: أبانوح، فأنکروا کنی الکتابیین، فاستفتی فاختلف علیه، فبعث الی أبی‌الحسن فوقع علیه‌السلام: بسم الله الرحمن الرحیم: «تبت یدا أبی‌لهب» فعلم المتوکل أنه یحل ذلک لأن الله قد کنی الکافر [328] . 10- عنه: عن کتاب الاستدراک و باسناده أن المتوکل قیل له: ان أباالحسن یعنی علی بن محمد بن علی الرضا علیه‌السلام یفسر قول الله عزوجل «یوم یعض الظالم علی یدیه» الآیتین فی الأول و الثانی، قال: فکیف الوجه فی أمره؟ قالوا: تجمع له الناس و تسأله بحضرتهم. فان فسرها بهذا کفاک الحاضرون أمره و ان فسرها بخلاف ذلک افتضح عند أصحابه، قال: فوجه الی القضاة و بنی‌هاشم و الأولیاء و سئل علیه‌السلام فقال: هذان رجلان کنی عنهما، و من بالستر علیهما أفیحب أمیرالمؤمنین أن یکشف ما ستره [ صفحه 227] الله؟ فقال: لا احب. [329] . 11- قال الحافظ ابوبکر الخطیب البغدادی: اخبرنی الازهری، حدثنا أبواحمد عبیدالله بن محمد المقری‌ء، حدثنا محمد بن یحیی الندیم، حدثنا الحسین بن یحیی. قال: اعتل المتوکل فی أول خلافته، فقال: لئن برئت لا تصدقن بدنانیر کثیرة، فلما بری‌ء جمع الفقهاء فسألهم عن ذلک فاختلفوا، فبعث الی علی بن محمد بن علی بن موسی ابن‌جعفر فسأله فقال: یتصدق بثلاث و ثمانین دینارا فعجب قوم من ذلک، و تعصب قوم علیه. قالوا تسأله یا أمیرالمؤمنین من أین له هذا؟ فرد الرسول الیه فقال له قل لأمیرالمؤمنین فی هذا الوفاء بالنذر، لأن الله تعالی قال: «لقد نصرکم الله فی مواطن کثیرة» فروی أهلنا جمیعا أن المواطن فی الوقائع و السرایا و الغزوات کانت ثلاثة و ثمانین موطنا، و أن یوم حنین کان الرابع و الثمانین، و کلما زاد أمیرالمؤمنین فی فعل الخیر کان أنفع له، و أجر علیه فی الدنیا و الآخرة. [330] . [ صفحه 228]

1- الکلینی، عن علی بن محمد، عن بعض أصحابنا، عن محمد بن علی البصری قال: سألت أباالحسن الأخیر علیه‌السلام و قلت له: ان ابنة شهاب تقعد أیام اقرائها فاذا هی اغتسلت رأت القطرة بعد القطرة؟ قال: فقال: مرها فلتقم بأصل الحائط کما یقوم الکلب. ثم تأمر امرأة فلتغمز بین و رکیها غمزا شدیدا فانه انما هو شی‌ء یبقی فی الرحم یقال له: الاراقة و انه سیخرج کله، ثم قال: لا تخبروهن بهذا و شبهه و ذروهن و علتهن القذرة؛ قال: ففعلت بالمرأة الذی قال فانقطع عنها فما عاد الیها الدم حتی ماتت [331] . 2- الطوسی قال: أخبرنی به الشیخ (أیده الله تعالی)، عن أبی‌القاسم جعفر ابن محمد، عن أبیه، عن سعد بن عبدالله، عن أحمد؛ و عبدالله ابنی محمد بن عیسی، عن داوود الصرمی قال: رأیت أباالحسن الثالث علیه‌السلام غیر مرة یبول و یتناول کوزا صغیرا و یصب الماء علیه من ساعته [332] . 3- عنه، باسناده عن سعد بن عبدالله عن الحسن بن علی بن ابراهیم بن محمد عن جده ابراهیم بن محمد ان محمد بن عبدالرحمن الهمدانی کتب الی أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام یسأله عن الوضوء للصلاة فی غسل الجمعة. فکتب: لا وضوء للصلاة فی غسل یوم الجمعة و لا غیره [333] . [ صفحه 229] عنه قال: أخبرنی به الشیخ (أیده الله تعالی)، عن أبی‌القاسم جعفر بن محمد، عن محمد بن یعقوب، عن الحسین بن محمد، عن عبدالله بن عامر، عن علی بن مهزیار، و محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد بن علی، و علی بن محمد عن سهل بن زیاد عن علی بن مهزیار قال: قرأت فی کتاب عبدالله بن محمد الی أبی‌الحسن علیه‌السلام: جعلت فداک روی زرارة عن أبی‌جعفر و أبی‌عبدالله علیهماالسلام فی الخمر یصیب ثوب الرجل أنهما قالا: لا بأس أن یصلی فیه انما حرم شربها. روی غیر زرارة عن أبی‌عبدالله علیه‌السلام انه قال: اذا أصاب ثوبک خمر أو نبیذ یعنی المسکر فاغسله ان عرفت موضعه، و ان لم تعرف موضعه فاغسله کله، و ان صلیت فیه فاعد صلاتک فأعلمنی ما آخذ به؟ فوقع بخطه علیه‌السلام و قرأته: خذ بقول أبی‌عبدالله علیه‌السلام [334] . 5- عنه، باسناده، عن محمد بن علی بن محبوب، عن محمد بن عیسی، عن الحسن بن راشد قال: قال الفقیه العسکری علیه‌السلام: لیس فی الغسل و لا فی الوضوء مضمضة و لا استنشاق [335] . [ صفحه 230]

1- الکلینی، عن علی بن ابراهیم، عن علی بن محمد القاسانی، عن سلیمان ابن‌حفص المروزی عن أبی‌الحسن العسکری علیه‌السلام قال: اذا انتصف اللیل ظهر بیاض فی وسط السماء شبه عمود من حدید تضیی‌ء له الدنیا فیکون ساعة ثم یذهب و یظلم. فاذا بقی ثلث اللیل ظهر بیاض من قبل المشرق فأضاءت له الدنیا فیکون ساعة ثم یذهب و هو وقت صلاة اللیل ثم یظلم قبل الفجر، ثم یطلع الفجر الصادق من قبل المشرق. قال: و من أراد أن یصلی صلاة اللیل فی نصف اللیل فذلک له [336] . 2- عنه، عن أحمد بن ادریس، عن محمد بن أحمد، عن علی بن سلیمان قال: کتبت الی الرجل علیه‌السلام: ما تقول فی صلاة التسبیح فی المحمل؟ فکتب علیه‌السلام: اذا کنت مسافرا فصل [337] . 3- عنه، عن علی بن محمد، عن سهل بن زیاد، عن خیران الخادم قال: کتبت الی الرجل صلوات الله علیه أسأله عن الثوب یصیبه الخمر و لحم الخنزیر أیصلی فیه أم لا؟ فان أصحابنا قد اختلفوا فیه، فقال بعضهم: صل فیه فان الله انما حرم شربها و قال بعضهم: لا تصل فیه. فکتب علیه‌السلام: لا تصل فیه فانه رجس [338] . 4- عنه، عن محمد بن یحیی و غیره، عن محمد بن أحمد، عن أیوب بن نوح، عن [ صفحه 231] أبی‌الحسن الأخیر علیه‌السلام قال: قلت له: تحضر الصلاة و الرجل بالبیداء؟ فقال: یتنحی عن الجواد یمنة و یسرة و یصلی [339] . 5- عنه، عن علی بن ابراهیم، عن یحیی بن عبدالرحمن بن خاقان قال: رأیت أباالحسن الثالث علیه‌السلام سجد سجدة الشکر فافترش ذراعیه فألصق جؤجؤه و بطنه بالأرض فسألته عن ذلک؟ فقال: کذا نحب [340] . 6- عنه، عن علی بن محمد، عن سهل بن زیاد، عن علی بن مهزیار، قال: کتب محمد بن ابراهیم، الی أبی‌الحسن علیه‌السلام: ان رأیت یا سیدی أن تعلمنی دعاء أعو به فی دبر صلواتی یجمع الله لی به خیر الدنیا و الآخرة. فکتب علیه‌السلام تقول: «أعوذ بوجهک الکریم و عزتک التی لا ترام و قدرتک التی لا یمتنع منها شی‌ء من شر الدنیا و الآخرة و من شر الأوجاع کلها [341] . 7- عنه، عن علی بن محمد، عن سهل بن زیاد، عن أحمد بن عبدوس، عن محمد بن زاویة، عن أبی‌علی بن راشد قال: قلت لأبی‌الحسن علیه‌السلام: جعلت فداک انک کتبت الی محمد بن الفرج تعلمه أن أفضل ما تقرأ فی الفرائض بانا أنزلناه و قل هو الله أحد. و ان صدری لیضیق بقراءتهما فی الفجر، فقال علیه‌السلام: لا یضیقن صدرک بهما فان الفضل و الله فیهما [342] . 8- قال الصدوق: سأل علی بن مهزیار أباالحسن الثالث علیه‌السلام عن: الرجل یصیر فی البیداء فتدرکه صلاة فریضة فلا یخرج من البیداء حتی یخرج وقتها کیف یصنع بالصلاة و قد نهی أن یصلی بالبیداء؟ فقال: یصلی فیها و یتجنب قارعة الطریق. [343] . 9- عنه، قال: سأل داوود الصرمی أباالحسن علی بن محمد علیهماالسلام فقال له: انی أخرج فی هذا الوجه و ربما لم یکن موضع اصلی فیه من الثلج فکیف أصنع؟ [ صفحه 232] قال: ان أمکنک أن لا تسجد علی الثلج فلا تسجد علیه، و ان لم یمکنک فسوه و اسجد علیه [344] . 9- عنه، قال: روی عن داوود الصرمی أنه قال: سأل رجل أباالحسن الثالث علیه‌السلام عن: الصلاة فی الحر یغش بوبر الأرانب؟ فکتب: یجوز ذلک [345] . 10- عنه، قال: سأل علی بن الریان بن الصلت أباالحسن الثالث علیه‌السلام عن: الرجل یأخذ من شعره و أظفاره ثم یقوم الی الصلاة من غیر أن ینفضه من ثوبه؟ فقال: لا بأس [346] . 11- عنه قال: سأل داوود بن أبی‌زید أباالحسن الثالث علیه‌السلام عن: القراطیس و الکواغذ المکتوبة علیها هل یجوز علیها السجود؟ فکتب: یجوز. [347] . 12- عنه، قال: کتب أیوب بن نوح الی أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام یسأله عن: المغمی علیه یوما أو أکثر هل یقضی ما فاته من الصلوات أم لا؟ فکتب: لا یقضی الصوم و لا یقضی الصلاة [348] . 13- عنه، قال: سأله علی بن مهزیار عن هذه المسألة فقال: لا یقضی الصوم و لا الصلاة و کل ما غلب الله علیه فالله أولی بالعذر [349] . 14- عنه، قال: قال علی بن محمد، و محمد بن علی علیهم‌السلام: من قال بالجسم فلا تعطوه شیئا من الزکاة، و لا تصلوا خلفه [350] . 15- عنه، قال: روی عبدالله بن جعفر، عن محمد بن جزک قال: کتبت الی أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام أن لی جمالا ولی قوام علیها و لست أخرج فیها الا فی [ صفحه 233] طریق مکة لرغبتی فی الحج أو فی الندرة الی بعض المواضع فما یجب علی اذا أنا خرجت معها أن أعمل؟ أیجب التقصیر فی الصلاة و الصوم فی السفر أو التمام؟ فوقع علیه‌السلام: اذا کنت لا تلزمها و لا تخرج معها فی کل سفر الا الی مکة فعلیک تقصیر و فطور [351] . 16- عنه قال: ابی (رحمه الله) قال: حدثنا عبدالله بن جعفر الحمیری، عن علی بن بشار، عن موسی، عن أخیه علی بن محمد علیهماالسلام أنه أجاب فی مسائل یحیی بن أکثم: اما صلاة الفجر و ما یجهر فیها بالقرائة و هی من صلاة النهار و انما یجهر فی صلاة اللیل؟ قال: جهر فیها بالقراءة لأن النبی صلی الله علیه و آله کان یغلس فیها لقربها باللیل [352] . 17- عنه قال: ابی (رحمه الله) قال: حدثنا احمد بن ادریس، عن محمد بن احمد، عن علی بن ابراهیم الجعفری عن ]ابی[ سلیمان مولی أبی‌الحسن العسکری علیه‌السلام قال: سأله بعض موالیه و انا حاضر عن الصلاة یقطعها شی‌ء یمر بین یدی المصلی؟ فقال: لا، لیست الصلاة تذهب هکذا بحیال صاحبها انما تذهب مساویة لوجه صاحبها [353] . 18- الطوسی، باسناده عن محمد بن أحمد بن یحیی، عن أحمد بن محمد السیاری، عن بعض أهل العسکر قال: خرج عن أبی‌الحسن علیه‌السلام أن صاحب الصید یقصر ما دام علی الجادة فاذا عدل عن الجادة أتم فاذا رجع الیها قصر [354] . 19- عنه، باسناده عن احمد بن محمد عن داوود الصرمی قال: کنت عند أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام یوما فجلس یحدث حتی غابت الشمس ثم دعا بشمع و هو جالس یتحدث فلما خرجت من البیت نظرت و قد غاب الشفق قبل أن یصلی المغرب ثم دعا بالماء و توضأ و صلی [355] . [ صفحه 234] 20- عنه، باسناده عن سعد بن عبدالله، عن أحمد بن محمد، عن داوود الصرمی قال: سألت أباالحسن الثالث علیه‌السلام: هل یجوز السجود علی الکتان و القطن من غیر تقیة؟ فقال: جائز [356] . 21- عنه، باسناده عن سعد بن عبدالله، عن عبدالله بن جعفر، عن الحسین بن علی بن کیسان الصنعانی قال: کتبت الی أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام اسأله عن السجود عن القطن و الکتان من غیر تقیة و لا ضرورة؟ فکتب الی: ذلک جائز [357] . 22- عنه، قال: أخبرنی الشیخ (رحمه الله) عن أحمد بن محمد بن الحسن بن الولید، عن أبیه، عن الصفار، عن محمد بن عیسی، عن حفص الجواهری قال: صلی بنا أبوالحسن علی بن محمد علیهماالسلام صلاة المغرب فسجد سجدة الشکر بعد السابعة فقلت له: کان آباؤک یسجدون بعد الثلاثة فقال: ما کان احد من آبائی یسجد الا بعد السابعة [358] . 23- عنه، باسناده عن محمد بن أحمد بن یحیی، عن علی بن محمد القاسانی، عن سلیمان بن حفص المروزی قال: قال أبوالحسن الأخیر علیه‌السلام: ایاک و النوم بین صلاة اللیل و الفجر و لکن ضجعة بلا نوم فان صاحبه لا یحمد علی ما قدم من صلاته. [359] . 24- عنه، باسناده عن محمد بن یعقوب، عن علی بن ابراهیم، عن أبیه، عن یحیی بن عبدالرحمن بن خاقان قال: رأیت أباالحسن الثالث علیه‌السلام سجد سجدة الشکر فافترش ذراعیه و الصق صدره و بطنه فسألته عن ذلک؟ فقال: کذا یجب [360] . 25- عنه، باسناده عن علی بن الریان قال: کتبت الی أبی‌الحسن علیه‌السلام هل تجوز الصلاة فی ثوب یکون فیه شعر من شعر الانسان و أظفاره من غیر أن ینفضه و یلقیه عنه؟ فوقع علیه‌السلام: یجوز [361] . [ صفحه 235] 26- الطوسی قال: أخبرنا محمد بن محمد قال: أخبرنا جعفر بن محمد عن أبیه عن سعد بن عبدالله عن علی بن عمر العطار قال: دخلت علی أبی‌الحسن العسکری علیه‌السلام یوم الثلاثاء فقال: لم أرک أمس. قال: کرهت الحرکة فی یوم الاثنین. قال: یا علی من أحب ان یقیه الله شر یوم الاثنین فلیقرأ فی أول رکعة من صلاة الغداة «هل أتی علی الانسان» ثم قرأ أبوالحسن علیه‌السلام «فوقاهم الله شر ذلک الیوم و لقاهم نضرة و سرورا» [362] . 27- عنه، عن سهل بن زیاد عن أبی‌هاشم الجعفری قال: کنت مع أبی‌الحسن علیه‌السلام فی السفینة فی دجلة فحضرت الصلاة فقلت: جعلت فداک نصلی فی جماعة قال: فقال: لا تصل فی بطن واد جماعة [363] . 28- المسعودی، باسناده عن الحمیری عن الحسن بن مصعب المدانی یسأله عن السجود علی الزجاج قال: فلما نفذ کتابی حدثتنی نفسی أنه مما أنبتت الارض و انهم قالوا لا بأس بالسجود علی ما انبتت. فورد الجواب: لا تسجد علیه فان حدثتک نفسک أنه مما انبتت فحال فانه من الرمل و الملح، و الملح سبغ و السبخ ارض ممسوخة [364] . [ صفحه 236]

1- محمد بن یعقوب، عن محمد بن یحیی، عن محمد بن أحمد، عن جعفر بن ابراهیم بن محمد الهمدانی و کان معنا حاجا قال: کتبت الی أبی‌الحسن علیه‌السلام علی یدی أبی: جعلت فداک ان أصحابنا اختلفوا فی الصاع بعضهم یقول: الفطرة بصاع المدنی و بعضهم یقول: بصاع العراقی؟ فکتب الی: الصاع ستة أرطال بالمدنی و تسعة أرطال بالعراقی قال: و أخبرنی أنه یکون بالوزن ألفا و مائة و سبعین وزنة [365] . 2- الطوسی، باسناده عن ابی‌الحسن أحمد بن محمد بن الحسن، عن أبیه، عن محمد بن الحسن الصفار، عن محمد بن عیسی قال: حدثنی ابوعلی بن راشد قال: کتب الی ابوالحسن العسکری علیه‌السلام کتابا وارخه یوم الثلاثاء للیلة بقیت من شعبان و ذلک فی سنة اثنین و ثلاثین و مائتین و کان یوم الأربعاء یوم شک و صام أهل بغداد یوم الخمیس و اخبرونی انهم رأوا الهلال لیلة الخمیس و لم یغب الا بعد الشفق بزمان طویل، قال: فاعتقدت ان الصوم یوم الخمیس و ان الشهر کان عندنا ببغداد یوم الأربعاء. قال: فکتب الی: زادک الله توفیقا فقد صمت بصیامنا. قال: ثم لقیته بعد ذلک فسألته عما کتبت به الیه. فقال لی: أو لم اکتب الیک انما صمت الخمیس و لا تصم الا للرؤیة؟؟!! [366] . [ صفحه 237] 3- عنه، باسناده عن سعد بن عبدالله عن أیوب بن نوح قال: کتبت الی ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام اسأله عن المغمی علیه یوما أو اکثر هل یقضی ما فاته أم لا؟ فکتب علیه‌السلام: لا یقضی الصوم و لا یقضی الصلاة [367] . 4- عنه، باسناده عن محمد بن الحسن الصفار عن علی بن محمد القاسانی قال: کتبت الیه علیه‌السلام و انا بالمدینة اسأله عن المغمی علیه یوما أو اکثر هل یقضی ما فاته؟ فکتب علیه‌السلام: لا یقضی الصوم [368] . 5- عنه، باسناده عن محمد بن یعقوب عن عدة من أصحابنا عن سهل بن زیاد عن أحمد بن محمد قال: سألت اباالحسن علیه‌السلام عن رجل قدم من سفر فی شهر رمضان و لم یطعم شیئا قبل الزوال؟ قال: یصوم [369] . 6- عنه، باسناده عن ابی عبدالله بن عیاش قال: حدثنی أحمد بن زیاد الهمدانی؛ و علی بن محمد التستری قالا: حدثنا محمد بن اللیث المکی قال: حدثنی ابواسحاق بن عبدالله العلوی العریضی قال: و حک فی صدری ما الایام التی تصام؟ فقصدت مولانا اباالحسن علی بن محمد علیهماالسلام و هو بصربا و لم أبد ذلک لأحد من خلق الله فدخلت علیه فلما بصربی قال علیه‌السلام: یا ابااسحاق جئت تسألنی عن الایام التی یصام فیهن؟ و هی اربعة: أولهن یوم السابع و العشرین من رجب یوم بعث الله تعالی محمدا صلی الله علیه و آله الی خلقه رحمة للعالمین، و یوم مولده صلی الله علیه و آله و هو السابع عشر من شهر ربیع الاول، و یوم الخامس و العشرین من ذی القعدة فیه دحیت الکعبة، و یوم الغدیر فیه أقام رسول الله صلی الله علیه و آله اخاه علیا علیه‌السلام علما للناس و اماما من بعده، قلت: صدقت جعلت فداک لذلک قصدت، أشهد انک حجة الله علی خلقه [370] . 7- عنه، باسناده عن محمد عن محمد بن عیسی عن الحسین بن عبید قال: [ صفحه 238] کتبت الیه - یعنی اباالحسن الثالث علیه‌السلام - یا سیدی رجل نذر أن یصوم یوما لله فوقع فی ذلک الیوم علی أهله ما علیه من الکفارة؟ فاجابه علیه‌السلام: یصوم یوما بدل یوم و تحریر رقبة [371] . 8- قال الشیخ: روی اسحاق بن عبدالله العلوی العریضی قال: اختلف أبی و عمومتی فی الأربعة الایام التی تصام فی السنة فرکبوا الی مولانا ابی‌الحسن علی بن محمد علیهماالسلام و هو مقیم بصریا قبل مصیره الی سر من رأی فقالوا: جئناک یا سیدنا لأمر اختلفنا فیه. فقال: نعم جئتم تسئلونی عن الایام التی تصام فی السنة. فقالوا: ما جئناک الا لهذا. فقال علیه‌السلام: الیوم السابع عشر من ربیع الاول و هو الیوم الذی ولد فیه رسول الله صلی الله علیه و آله، و الیوم السابع و العشرون من رجب و هو الیوم الذی بعث فیه رسول الله صلی الله علیه و آله، و الیوم الخامس و العشرون من ذی القعدة و هو الیوم الذی دحیت فیه الارض من تحت الکعبة و استوت سفینة نوح علی الجودی، فمن صام ذلک الیوم کان کفارة سبعین سنة، و الیوم الثامن عشر من ذی الحجة و هو یوم الغدیر یوم نصب فیه رسول الله صلی الله علیه و آله علیا امیرالمؤمنین علما فمن صام ذلک الیوم کان کفارة ستین عاما [372] . [ صفحه 239]

1- الکلینی عن محمد بن الحسین و علی بن محمد، عن سهل بن زیاد، عن علی ابن‌مهزیار قال: کتبت الیه: یا سیدی رجل دفع الیه مال یحج فیه، هل علیه فی ذلک المال حین یصیر الیه الخمس أو علی ما فضل فی یده بعد الحج؟ فکتب علیه‌السلام لیس علیه الخمس [373] . 2- عنه، عن سهل، عن ابراهیم بن محمد الهمدانی قال: کتبت الی أبی‌الحسن علیه‌السلام: أقرأنی علی بن مهزیار کتاب أبیک علیه‌السلام فیما أوجبه علی أصحاب الضیاع نصف السدس بعد المؤونة و أنه لیس علی من لم تقم ضیعته بمؤونته نصف السدس و لا غیر ذلک فاختلف من قبلنا فی ذلک، فقالوا: یجب علی الضیاع الخمس بعد المؤونة، مؤونة الضیعة و خراجها لا مؤونة الرجل و عیاله. فکتب علیه‌السلام: بعد مؤونته و مؤونة عیاله و ]بعد[ خراج السلطان [374] . 3- عنه، عن محمد بن یحیی؛ و محمد بن عبدالله، عن عبدالله بن جعفر، عن أحمد بن حمزة قال: قلت لأبی‌الحسن علیه‌السلام: رجل من موالیک له قرابة کلهم یقول بک و له زکاة أیجوز له أن یعطیهم جمیع زکاته؟ قال: نعم [375] . 4- عنه، عن محمد بن أبی‌عبدالله، عن سهل بن زیاد، عن علی بن مهزیار، عن أبی‌الحسن علیه‌السلام قال: سألته عن الرجل یضع زکاته کلها فی أهل بیته و هم یتولونک؟ فقال: نعم [376] . [ صفحه 240] 5- عنه، عن محمد بن یحیی، عن أحمد بن محمد، عن عمران بن اسماعیل بن عمران القمی قال: کتبت الی أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام: أن لی ولدا رجالا و نساء أفیجوز ]لی[ أن اعطیهم من الزکاة شیئا؟ فکتب علیه‌السلام: ان ذلک جائز لکم [377] . 6- الصدوق، باسناده عن محمد بن عبدالجبار أن بعض أصحابنا کتب علی یدی أحمد بن اسحاق الی علی بن محمد العسکری علیهماالسلام: اعطی الرجل من اخوانی من الزکاة الدرهمین و الثلاثة؟ فکتب: افعل ان شاء الله [378] . 7- عنه، باسناده عن أبی‌علی بن راشد قال: قلت لأبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام: انا نؤتی بالشی‌ء فیقال: هذا کان لأبی‌جعفر علیه‌السلام عندنا، فکیف نصنع؟ فقال: ما کان لأبی علیه‌السلام بسبب الامامة فهو لی و ما کان غیر ذلک فهو میراث علی کتاب الله و سنة نبیه صلی الله علیه و آله [379] . 8- العیاشی، باسناده عن ابراهیم بن محمد قال: کتبت الی أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام اسأله عما یجب فی الضیاع، فکتب: الخمس بعد المؤونة، قال: فناظرت أصحابنا فقالوا: المؤونة بعد ما یأخذ السلطان، و بعد مؤونة الرجل، فکتبت الیه انک قلت: الخمس بعد المؤونة و ان أصحابنا اختلفوا فی المؤونة؟ فکتب: الخمس بعد ما یأخذ السلطان و بعد مؤونة الرجل و عیاله [380] . 9- الطوسی، باسناده عن محمد بن یعقوب، عن محمد بن یحیی، عن أحمد بن محمد بن عیسی، عن العباس بن معروف، عن علی بن مهزیار قال: قرأت فی کتاب عبدالله بن محمد الی أبی‌الحسن علیه‌السلام جعلت فداک روی عن أبی‌عبدالله علیه‌السلام انه قال: وضع رسول الله صلی الله علیه و آله الزکاة علی تسعة أشیاء علی [ صفحه 241] الحنطة و الشعیر و التمر و الزبیب و الذهب و الفضة و الغنم و البقر و الابل، و عفا رسول الله صلی الله علیه و آله عما سوی ذلک. فقال له قائل: عندنا شی‌ء کثیر یکون بأضعاف ذلک، فقال: ما هو؟ فقال: له الأرز. فقال أبوعبدالله علیه‌السلام: أقول لک ان رسول الله صلی الله علیه و آله وضع الصدقة علی تسعة أشیاء و عفا عما سوی ذلک و تقول ان عندنا أرزا و عندنا ذرة قد کانت الذرة علی عهد رسول الله صلی الله علیه و آله. فوقع علیه‌السلام: کذلک هو و الزکاة فی کل ما کیل بالصاع [381] . 10- عنه، باسناده عن سعد بن عبدالله، عن أحمد بن محمد، عن علی بن مهزیار قال: حدثنی محمد بن علی بن شجاع النیسابوری أنه سأل أباالحسن الثالث علیه‌السلام عن: رجل أصاب من ضیعته من الحنطة مائة کر فاخذ منه العشر عشرة اکرار و ذهب منه بسبب عمارة الضیعة ثلاثون کرا و بقی فی یدیه ستون کرا ما الذی یجب لک من ذلک؟ و هل یجب لاصحابه من ذلک علیه شی‌ء؟ فوقع علیه‌السلام لی منه: الخمس مما یفضل من مؤونته [382] . 11- عنه، عن علی بن حاتم قال: حدثنی أبوالحسن محمد بن عمرو، عن أبی‌عبدالله الحسین بن الحسن الحسنی، عن ابراهیم بن محمد الهمدانی اختلفت الروایات فی الفطرة فکتبت الی أبی‌الحسن صاحب العسکر علیه‌السلام أسئله عن ذلک؟ فکتب: ان الفطرة صاع من قوت بلدک، علی أهل مکة، و الیمن، و الطائف، و أطراف الشام، و الیمامة و البحرین، و العراقین، و فارس، و الاهواز، و کرمان، تمر، و علی أوساط الشام زبیب، و علی أهل الجزیرة و الموصل و الجبال کلها بر أو شعیر. و علی أهل طبرستان الارز، و علی أهل خراسان البر الا أهل مرو و الری فعلیهم الزبیب، و علی أهل مصر البر، و من سوی ذلک فعلیهم ما غلب قوتهم، و من سکن البوادی من الاعراب فعلیهم الاقط، و الفطرة علیک و علی الناس کلهم و علی من تعول [ صفحه 242] من ذکر أو انثی صغیر أو کبیر حر، أو عبد، فطیم، أو رضیع، تدفعه و زنا ستة أرطال برطل المدینة و الرطل مائة و خمسة و تسعون درهما و تکون الفطرة الفا و مائة و سبعین درهما [383] . 12- عنه، باسناده عن ابن‌قولویه، عن جعفر بن محمد بن مسعود، عن جعفر بن معروف قال: کتبت الی ابی‌بکر الرازی فی زکاة الفطرة و سألناه أن یکتب فی ذلک الی مولانا - یعنی علی بن محمد علیهماالسلام - فکتب: ان ذلک قد خرج لعلی بن مهزیار انه یخرج من کل شی‌ء التمر و البر و غیره صاع و لیس عندنا بعد جوابه علینا فی ذلک اختلاف [384] . 13- عنه، باسناده عن محمد بن یعقوب، عن بعض اصحابنا، عن محمد بن عیسی عن علی بن بلال قال: کتبت الی الرجل علیه‌السلام اسأله عن الفطرة و کم تدفع قال: فکتب علیه‌السلام: ستة ارطال من تمر بالمدنی و ذلک تسعة بالبغدادی [385] . [ صفحه 243]

1- الکلینی، عن عدة من أصحابنا، عن سهل بن زیاد؛ و أحمد بن محمد، عن علی بن مهزیار، عن ابراهیم بن محمد الهمدانی؛ و محمد بن جعفر الرزاز، عن محمد ابن‌عیسی، عن ابراهیم الهمدانی قال: کتبت الی أبی‌الحسن علیه‌السلام و سألته عن امرأة آجرت ضیعتها عشر سنین علی أن تعطی الاجرة فی کل سنة عند انقضائها لا یقدم لها شی‌ء من الأجرة ما لم یمض الوقت فماتت قبل ثلاث سنین أو بعدها هل یجب علی ورثتها انفاذ الاجارة الی الوقت أم تکون الاجارة منتقضة بموت المرأة؟ فکتب علیه‌السلام: ان کان لها وقت مسمی لم یبلغ فماتت فلورثتها تلک الاجارة فان لم تبلغ ذلک الوقت و بلغت ثلثه أو نصفه أو شیئا منه فیعطی ورثتها بقدر ما بلغت من ذلک الوقت ان شاء الله [386] . 2- عنه، عن سهل بن زیاد، عن أحمد بن اسحاق الرازی قال: کتب رجل الی أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام رجل استأجر ضیعة من رجل فباع المؤاجر تلک الضیعة التی آجرها بحضرة المستأجر و لم ینکر المستأجر البیع و کان حاضرا له شاهدا علیه فمات المشتری و له ورثة أیرجع ذلک فی المیراث أو یبقی فی ید المستأجر الی أن تنقضی اجارته؟ فکتب علیه‌السلام: الی أن تنقضی اجارته [387] . 3- عنه، عن محمد بن جعفر أبوالعباس الکوفی، عن محمد بن عیسی بن عبید؛ و علی بن ابراهیم جمیعا، عن علی بن محمد القاسانی قال: کتبت الیه یعنی أباالحسن [ صفحه 244] الثالث علیه‌السلام و أنا بالمدینة سنة احدی و ثلاثین و مائتین: جعلت فداک رجل أمر رجلا یشتری له متاعا أو غیر ذلک فاشتراه فسرق منه أو قطع علیه الطریق، من مال من ذهب المتاع، من مال الآمر أو من مال المأمور؟ فکتب سلام الله علیه: من مال الآمر [388] . 4- قال الصدوق: کتب محمد بن عیسی بن عبید الیقطینی الی أبی‌الحسن علی ابن محمد العسکری علیهماالسلام فی رجل دفع ابنه الی رجل و سلمه منه سنة باجرة معلومة لیخیط له، ثم جاء رجل آخر فقال له: سلم ابنک منی سنة بزیادة هل له الخیار فی ذلک؟ و هل یجوز له أن یفسخ ما وافق علیه الأول أم لا؟ فکتب علیه‌السلام بخطه: یجب علیه الوفاء للاول ما لم یعرض لابنه مرض أو ضعف [389] . 5- عنه، قال: روی محمد بن عیسی، عن محمد بن رجاء الخیاط قال: کتبت الی الطیب علیه‌السلام انی کنت فی المسجد الحرام فرأیت دینارا فأهویت الیه لآخذه فاذا أنا بآخر، ثم بحثت الحصی فاذا أنا بثالث فأخذتها فعرفتها و لم یعرفها أحد فما تری فی ذلک؟ فکتب علیه‌السلام: انی قد فهمت ما ذکرت من أمر الدنانیر فان کنت محتاجا فتصدق بثلثها، و ان کنت غنیا فتصدق بالکل [390] . 6- الطوسی قال: أخبرنا جماعة عن أبی‌المفضل قال: حدثنا رجاء بن یحیی أبوالحسن العبرتائی قال: حدثنا یعقوب بن السکیت النحوی قال: سمعت أباالحسن علی بن محمد بن الرضا علیهم‌السلام یقول: قال امیرالمؤمنین علیه‌السلام: ایاکم و الالطاط بالمنی فانها من بضائع العجزة. قال: و أنشدنی ابن‌السکیت: اذا ما رمی بی الهم فی ضیق مذهب رمت بالمنی عنه الی مذهب رحب [391] . [ صفحه 245]

1- الکلینی، عن عدة من أصحابنا، عن سهل بن زیاد، عن أحمد بن محمد قال: قال أبوالحسن علیه‌السلام فی قول الله عزوجل: «و لیطوفوا بالبیت العتیق» قال: طواف الفریضة طواف النساء [392] . 2- الصدوق قال: روی علی بن مهزیار عن محمد بن اسماعیل قال: أمرت رجلا أن یسأل أباالحسن علیه‌السلام عن الرجل یأخذ من الرجل حجة فلا تکفیه أله أن یأخذ من رجل آخر حجة اخری فیتسع بها فتجزی عنهما جمیعا أو یترکهما جمیعا ان لم تکفه احداهما؟ فذکر أنه قال: أحب الی أن تکون خالصة لواحد فان کانت لا تکفیه فلا یأخذها [393] . 3- الطوسی، باسناده عن عبدالله بن جعفر، عن محمد بن سرو قال: کتبت الی ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام ما تقول: فی رجل یتمتع بالعمرة الی الحج وافی غداة عرفة و خرج الناس من منی الی عرفات أعمرته قائمة أو ذهبت منه الی أی وقت عمرته قائمة اذا کان متمتعا بالعمرة الی الحج فلم یواف یوم الترویة و لا لیلة الترویة فکیف یصنع؟ فوقع علیه‌السلام: ساعة یدخل مکة ان شاء الله یطوف و یصلی رکعتین و یسعی و یقصر و یخرج بحجته و یمضی الی الموقف و یفیض مع الامام [394] . 4- عنه، باسناده عن علی بن مهزیار قال: سألت اباالحسن علیه‌السلام المقام [ صفحه 246] افضل بمکة أو الخروج الی بعض الامصار؟ فکتب علیه‌السلام: المقام عند بیت الله افضل [395] . 5- عنه، باسناده عن عبدالله بن جعفر الحمیری، عن علی بن الریان بن الصلت، عن أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام قال: کتبت الیه أسأله عن الجاموس عن کم یجزی فی الاضحیة؟ فجاء الجواب: ان کان ذکرا فعن واحد و ان کانت انثی فعن سبعة [396] . [ صفحه 247]

1- الصدوق: روی محمد بن اسماعیل البرمکی قال: حدثنا موسی بن عبدالله النخعی قال: قلت لعلی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی‌طالب علیهم‌السلام علمنی یابن رسول الله قولا أقوله، بلیغا کاملا اذا زرت واحدا منکم، فقال: اذا صرت الی الباب فقف و أشهد الشهادتین و أنت علی غسل، فاذا دخلت و رأیت القبر فقف و قل: الله أکبر، الله أکبر - ثلاثین مرة -، ثم امش قلیلا، و علیک السکینة و الوقار، و قارب بین خطاک، ثم قف و کبر الله عزوجل - ثلاثین مرة - ثم ادن من القبر و کبر الله - أربعین مرة - تمام مائة تکبیرة، ثم قل: «السلام علیکم یا أهل بیت النبوة، و موضع الرسالة، و مختلف الملائکة، و مهبط الوحی، و معدن الرحمة و خزان العلم، و منتهی الحلم، و اصول الکرم، و قادة الامم، و أولیاء النعم، و عناصر الأبرار، و دعائم الأخیار، وساسة العباد، و أرکان البلاد، و أبواب الایمان، و امناء الرحمن، و سلالة النبیین، و صفوة المرسلین، و عترة خیرة رب العالمین، و رحمة الله و برکاته. السلام علی أئمة الهدی، و مصابیح الدجی و أعلام التقی، و ذوی النهی، و أولی الحجی، و کهف الوری، و ورثة الانبیاء، و المثل الأعلی، و الدعوة الحسنی، و حجج الله علی أهل الدنیا و الآخرة و الاولی، و رحمة الله و برکاته. [ صفحه 248] السلام علی محال معرفة الله، و مساکن برکة الله، و معادن حکمة الله و حفظة سر الله، و حملة کتاب الله، و اوصیاء نبی الله، و ذریة رسول الله صلی الله علیه و آله و رحمة الله و برکاته. السلام علی الدعاة الی الله، و الأدلاء علی مرضات الله، و المستقرین فی أمر الله و التامین فی محبة الله، و المخلصین فی توحید الله، و المظهرین لأمر الله و نهیه، و عباده المکرمین، الذین لا یسبقونه بالقول و هم بأمره یعملون، و رحمة الله و برکاته. السلام علی الائمة الدعاة، و القادة الهداة، و السادة الولاة، و الذادة الحماة، و أهل الذکر، و أولی الأمر، و بقیة الله و خیرته و حزبه، و عیبة علمه، و حجته و صراطه و نوره، و رحمة الله و برکاته، أشهد أن لا اله الا الله وحده لا شریک له کما شهد الله لنفسه و شهدت له ملائکته و أولوا العلم من خلقه لا اله الا هو العزیز الحکیم، و أشهد أن محمدا عبده المنتجب و رسوله المرتضی، أرسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون. و أشهد أنکم الراشدون المهدیون المعصومون المکرمون المقربون المتقون الصادقون المصطفون المطیعون الله، القوامون بأمره، العاملون بارادته، القائزون بکرامته، اصطفاکم بعلمه، و ارتضاکم لغیبه، و اختارکم لسره، و اجتبارکم بقدرته، و أعزکم بهداه، و خصکم ببرهانه، و انتجبکم بنوره، و أیدکم بروحه، و رضیکم خلفاء فی أرضه، و حججا علی بریته، و أنصارا لدینه و حفظة لسره، و خزنة لعلمه، و مستودعا لحکمته، و تراجمة لوحیه، و أرکانا لتوحیده، و شهداء علی خلقه، و أعلاما لعباده، و منارا فی بلاده، و أدلاء علی صراطه. عصمکم الله من الزلل، و آمنکم من الفتن، و طهرکم من الدنس، و أذهب عنکم الرجس ]أهل البیت[ و طهرکم تطهیرا، فعظمتم جلاله، و أکبرتم شأنه، و مجدتم کرمه، و أدمنتم ذکره و وکدتم میثاقه، و أحکمتم عقد طاعته، و نصحتم له فی السر و العلانیة، و دعوتم الی سبیله بالحکمة و الموعظة الحسنة، و بذلتم أنفسکم فی مرضاته، [ صفحه 249] و صبرتم علی ما أصابکم فی جنبه، و أقمتم الصلاة، و آتیتم الزکاة، و أمرتم بالمعروف و نهیتم عن المنکر. و جاهدتم فی الله حق جهاده حتی أعلنتم دعوته، و بینتم فرائضه و أقمتم حدوده، و نشرتم شرائع أحکامه، و سننتم سنته، و صرتم فی ذلک منه الی الرضا، و سلمتم له القضاء، و صدقتم من رسله من مضی، فالراغب عنکم مارق و اللازم لکم لاحق، و المقصر فی حقکم زاهق و الحق معکم و فیکم و منکم و الیکم و أنتم أهله و معدنه، و میراث النبوة عندکم، و أیاب الخلق الیکم و حسابهم علیکم و فصل الخطاب عندکم، و آیات الله لدیکم، و عزائمه فیکم و نوره و برهانه عندکم و أمره الیکم. من والاکم فقد والی الله و من عاداکم فقد عادی الله، و من أحبکم فقد أحب الله، و من أبغضکم فقد أبغض الله، و من اعتصم بکم فقد اعتصم بالله، أنتم الصراط الأقوم، و شهداء دار الفناء، و شفعاء دار البقاء، و الرحمة الموصولة، و الآیة المخزونة و الأمانة المحفوظة، و الباب المبتلی به الناس، من أتاکم نجی، و من لم یأتکم هلک. الی الله تدعون، و علیه تدلون، و به تؤمنون، و له تسلمون، و بأمره تعملون، و الی سبیله ترشدون، و بقوله تحکمون، سعد من والاکم، و هلک من عاداکم، و خاب من جحدکم، و ضل من فارقکم، و فاز من تمسک بکم، و أمن من لجأ الیکم، و سلم من صدقکم، و هدی من اعصتم بکم. من اتبعکم فالجنة مأواه، و من خالفکم فالنار مثواه و من جحدکم کافر، و من حاربکم مشرک، و من رد علیکم فی أسفل درک من الجحیم أشهد أن هذا سابق لکم فیما مضی و جار لکم فیما بقی و ان أرواحکم و نورکم و طینتکم واحدة، طابت و طهرت بعضها من بعض. خلقکم الله أنوارا فجعلکم بعرشه محدقین، حتی من علینا بکم فجعلکم فی بیوت أذن الله أن ترفع و یذکر فیها اسمه، و جعل صلواتنا علیکم، و ما خصنا به من ولایتکم طیبا لخلقنا، و طهارة لأنفسنا و تزکیة لنا، و کفارة لذنوبنا، فکنا عنده مسلمین [ صفحه 250] بفضلکم، و معروفین بتصدیقنا ایاکم. فبلغ الله بکم أشرف محل المکرمین، و أعلی منازل المقربین و أرفع درجات المرسلین، حیث لا یلحقه لا حق و لا یفوقه فائق، و لا یسبقه سابق، و لا یطمع فی ادراکه طامع، حتی لا یبقی ملک مقرب، و لا نبی مرسل، و لا صدیق و لا شهید، و لا عالم و لا جاهل، و لا دنی و لا فاضل، و لا مؤمن صالح و لا فاجر طالح، و لا جبار عنید، و لا شیطان مرید، و لا خلق فیما بین ذلک شهید الا عرفهم جلالة أمرکم و عظم خطرکم و کبر شأنکم، و تمام نورکم، و صدق مقاعدکم و ثبات مقامکم، و شرف محلکم و منزلتکم عنده، و کرامتکم علیه، و خاصتکم لدیه، و قرب منزلتکم منه. بأبی أنتم و امی و أهلی و مالی و اسرتی، أشهد الله و اشهدکم أنی مؤمن بکم و بما آمنتم به کافر بعدوکم و بما کفرتم به، مستبصر بشأنکم و بضلالة من خالفکم، موال لکم و لأولیائکم، مبغض لأعدائکم و معاد لهم، سلم لمن سالمکم و حرب لمن حاربکم محقق لما حققتم، مبطل لما أبطلتم، مطیع لکم، عارف بحقکم، مقر بفضلکم. محتمل لعلمکم، محتجب بذمتکم معترف بکم، مؤمن بایابکم، مصدق برجعتکم، منتظر لأمرکم، مرتقب لدولتکم، أخذ بقولکم، عامل بأمرکم، مستجیر بکم زائر لکم، لائذ عائذ بقبورکم، مستشفع الی الله عزوجل بکم، و متقرب بکم الیه، و مقدمکم أمام طلبتی و حوائجی و ارادتی فی کل أحوالی و اموری مؤمن بسرکم و علانیتکم، و شاهدکم و غائبکم، و أولکم و آخرکم، و مفوض فی ذلک کله الیکم و مسلم فیه معکم. و قلبی لکم سلم، و رأیی لکم تبع، و نصرتی لکم معدة، حتی یحیی الله دینه بکم و یردکم فی أیامه، و یظهرکم لعدله، و یمکنکم فی أرضه، فمعکم معکم لا مع عدوکم آمنت بکم، و تولیت آخرکم بما تولیت به أولکم، و برئت الی الله عزوجل من أعدائکم، و من الجبت و الطاغوت، و الشیاطین و حزبهم الظالمین لکم، الجاحدین لحقکم، و المارقین من ولایتکم، و الغاصبین لارثکم الشاکین فیکم، المنحرفین [ صفحه 251] عنکم، و من کل ولیجة دونکم، و کل مطاع سواکم، و من الأئمة الذین یدعون الی النار. فثبتنی الله أبدا ما حییت علی موالاتکم و محبتکم و دینکم، و وفقنی لطاعتکم، و رزقنی شفاعتکم، و جعلنی من خیار موالیکم التابعین لما دعوتم الیه، و جعلنی ممن یقتص آثارکم، و یسلک سبیلکم، و یهتدی بهداکم، و یحشر فی زمرتکم، و یکر فی رجعتکم، و یملک فی دولتکم، و یشرف فی عافیتکم، و یمکن فی أیامکم، و تقر عینه غدا برؤیتکم. بأبی أنتم و امی و نفسی و أهلی و مالی، من أراد الله بدأ بکم، و من وحده قبل عنکم، و من قصده توجه بکم موالی لا احصی ثناءکم و لا أبلغ من المدح کنهکم، و من الوصف قدرکم، و أنتم نور الأخیار، و هداة الأبرار، و حجج الجبار، بکم فتح الله و بکم یختم و بکم ینزل الغیث، و بکم یمسک السماء أن تقع علی الأرض الا باذنه و بکم ینفس الهم و یکشف الضر، و عندکم ما نزلت به رسله، و هبطت به ملائکته، و الی جدکم بعث الروح الأمین. (و ان کانت الزیارة لامیرالمؤمنین علیه‌السلام فقل: «والی أخیک بعث الروح الامین»). آتاکم الله ما لم یؤت أحدا من العالمین، طأطأ کل شریف لشرفکم، و بخع کل متکبر لطاعتکم، و خضع کل جبار لفضلکم، و ذل کل شی‌ء لکم، و أشرقت الأرض بنورکم و فاز الفائزون بولایتکم، بکم یسلک الی الرضوان، و علی من جحد ولایتکم غضب الرحمن، بأبی أنتم و امی و نفسی و أهلی و مالی، ذکرکم فی الذاکرین و أسماؤکم فی الأسماء، و أجسادکم فی الأجساد، و أرواحکم فی الأرواح، و أنفسکم فی النفوس، و آثارکم فی الآثار، و قبورکم فی القبور. فما أحلی أسماءکم و أکرم أنفسکم، و أعظم شأنکم و أجل خطرکم و أوفی عهدکم، کلامکم نور، و أمرکم رشد، و وصیتکم التقوی، و فعلکم الخیر و عادتکم [ صفحه 252] الاحسان، و سجیتکم الکرم، و شأنکم الحق و الصدق و الرفق، و قولکم حکم و حتم، و رأیکم علم و حلم و حزم. ان ذکر الخیر کنتم أوله و أصله و فرعه و معدنه و مأواه و منتهاه، بأبی أنتم و امی و نفسی کیف أصف حسن ثنائکم، و احصی جمیل بلائکم، و بکم أخرجنا الله من الذل و فرج عنا غمرات الکروب، و أنقذنا من شفا جرف الهلکات و من النار. بأبی أنتم و امی و نفسی، بموالاتکم علمنا الله معالم دیننا و أصلح ما کان فسد من دنیانا، و بموالاتکم تمت الکلمة و عظمت النعمة و ائتلفت الفرقة و بموالاتکم تقبل الطاعة المفترضة و لکم المودة الواجبة، و الدرجات الرفیعة، و المقام المحمود، و المقام المعلوم [397] عندالله عزوجل، و الجاه العظیم، و الشأن الکبیر، و الشفاعة المقبولة. ربنا آمنا بما أنزلت و اتبعنا الرسول فاکتبنا مع الشاهدین، ربنا لا تزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا وهب لنا من لدنک رحمة انک أنت الوهاب، سبحان ربنا ان کان وعد ربنا لمفعولا، یا ولی الله ان بینی و بین الله عزوجل ذنوبا لا یأتی علیها الا ارضاکم، فبحق من ائتمنکم علی سره، و استرعاکم أمر خلقه، و قرن طاعتکم بطاعته لما استوهبتم ذنوبی، و کنتم شفعائی فانی لکم مطیع، من أطاعکم فقد أطاع الله، و من عصاکم فقد عصی الله، و من أحبکم فقد أحب الله، و من أبغضکم فقد أبغض الله. اللهم انی لو وجدت شفعاء أقرب الیک من محمد و أهل بیته الأخیار الأئمة الأبرار لجعلتهم شفعائی، فبحقهم الذی أوجبت لهم علیک أسألک أن تدخلنی فی جملة العارفین بهم و بحقهم و فی زمرة المرحومین بشفاعتهم، انک أرحم الراحمین، و صلی الله علی محمد و آله و سلم ]تسلیما[ کثیرا و حسبنا الله و نعم الوکیل» [398] . 2- الطوسی، باسناده عن محمد بن أحمد بن داوود القمی، عن الحسن بن أحمد بن ادریس القمی قال: حدثنا ابی قال: حدثنا الحسن بن علی الدقاق، عن ابراهیم بن [ صفحه 253] الزیات قال: حدثنی محمد بن سلیمان زرقان وکیل الجعفری الیمانی قال: حدثنی الصادق بن الصادق علی بن محمد صاحب العسکر علیه‌السلام قال: قال لی: یا زرقان ان تربتنا کانت واحدة فلما کان ایام الطوفان افترقت التربة فصارت قبورنا شتی و التربة واحدة [399] . 3- زیارة جامعة للأئمة علیهم‌السلام مرویة عن ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام رواها العلامة المجلسی عن السید بن طاووس قال: تستأذن ثم تدخل مقدما رجلک الیمنی علی الیسری و تقول: «بسم الله و بالله، و علی ملة رسول الله صلی الله علیه و آله، أشهد أن لا اله الا الله وحده لا شریک له، و أشهد أن محمدا عبده و رسوله صلی الله علیه و آله و سلم تسلیما». ثم تستقبل الضریح بوجهک و تجعل القبلة خلفک و تکبر الله مائة تکبیرة و تقول: «بسم الله الرحمن الرحیم أشهد أن لا اله الا الله وحده لا شریک له کما شهد الله لنفسه، و شهدت له ملائکته و اولوا العلم من خلقه، لا اله الا هو العزیز الحکیم و أشهد أن محمدا عبده المنتجب، و رسوله المرتضی، أرسله بالهدی و دین الحق، لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون. اللهم اجعل أفضل صلواتک و أکملها، و أنمی برکاتک و أعمها، و أزکی تحیاتک و أتمها، علی سیدنا محمد عبدک و رسولک، و نجیک و ولیک و رضیک و صفیک و خیرتک و خاصتک و خالصتک و أمینک الشاهد لک، و الدال علیک، و الصادع بأمرک، و الناصح لک، المجاهد فی سبیلک، و الذاب عن دینک، و الموضح لبراهینک، و المهدی الی طاعتک، و المرشد الی مرضاتک، و الواعی لوحیک، و الحافظ لعهدک، و الماضی علی انفاذ أمرک، المؤید بالنور المضی‌ء و المسدد بالأمر المرضی، المعصوم من کل خطأ و زلل. المنزه من کل دنس و خطل، و المبعوث بخیر الأدیان و الملل، مقوم المیل و العوج، و مقیم البینات و الحجج، المخصوص بظهور الفلج، و ایضاح المنهج، المظهر من توحیدک [ صفحه 254] ما استتر، و المحیی من عبادتک ما دثر، و الخاتم لما سبق، و الفاتح لما انغلق، المجتبی من خلائقک، و المعتام لکشف حقائقک و الموضحة به أشراط الهدی، و المجلو به غربیب العمی. دامغ جیشات الأباطیل، و دافع صولات الأضالیل، المختار من طینة الکرم، و سلالة المجد الأقدم، و مغرس الفخار المعرق، و فرع العلاء المثمر المورق، المنتجب من شجرة الأصفیاء و مشکاة الضیاء، و ذوابة العلیاء، و سرة البطحاء، بعیثک بالحق، و برهانک علی جمیع الخلق، خاتم أنبیائک، و حجتک البالغة فی أرضک و سمائک. اللهم صل علیه صلاة ینغمر فی جنب انتفاعه بها قدر الانتفاع، و یحوز من برکة التعلق بسببها ما یفوق قدر المتعلقین بسببه، و زده بعد ذلک ]به[ من الاکرام و الاجلال، ما یتقاصر عنه فسیح الآمال، حتی یعلو من کرمک أعلی محال المراتب، و یرقی من نعمک أسنی منازل المواهب، و خذ له اللهم بحقه و واجبه، من ظالمیه و ظالمی الصفوة من أقاربه. اللهم و صل علی ولیک، و دیان دینک، و القائم بالقسط من بعد نبیک علی بن أبی‌طالب، أمیرالمؤمنین، و امام المتقین، و سید الوصیین، و یعسوب الدین، و قائد الغر المحجلین، و قبلة العارفین، و علم المهتدین، و عروتک الوثقی، و حبلک المتین، و خلیفة رسولک علی الناس أجمعین، و وصیه فی الدنیا و الدین. الصدیق الأکبر فی الأنام، و الفاروق الأزهر بین الحلال و الحرام، ناصر الاسلام، و مکسر الأصنام، معز الدین و حامیه، و واقی الرسول و کافیه المخصوص بمواخاته یوم الاخاء، و من هو منه بمنزلة هارون من موسی، خامس أصحاب الکسآء، و بعل سیدة النساء، المؤثر بالقوت بعد ضر الطوی، و المشکور سعیه فی هل أتی. مصباح الهدی، و مأوی التقی، و محل الحجی، و طود النهی، الداعی الی المحجة العظمی، و الظاعن الی الغایة القصوی، و السامی الی المجد و العلی، و العالم بالتأویل و الذکری، الذی أخدمته خواص ملائکتک بالطاس و المندیل، حتی توضأ، و رددت علیه الشمس بعد دنو غروبها، حتی أدی فی أول الوقت لک فرضا، و أطعمته من طعام [ صفحه 255] أهل الجنة، حین منح المقداد قرضا، و باهیت به خواص ملائکتک، اذ شری نفسه ابتغاء مرضاتک لترضی، و جعلت ولایته احدی فرائضک. فالشقی من أقر ببعض و أنکر بعضا، عنصر الأبرار، و معدن الفخار، و قسیم الجنة و النار، صاحب الأعراف، و أبی الأئمة الأشراف، المظلوم المغتصب و الصابر المحتسب، و الموتور فی نفسه و عترته، المقصود فی رهطه و أعزته، صلاة لا انقطاع لمزیدها، و لا اتضاع لمشیدها، اللهم ألبسه حلل الانعام، و توجه تاج الاکرام، و ارفعه الی أعلا مرتبة و مقام، حتی یلحق نبیک علیه و علی آله السلام، و احکم له اللهم علی ظالمیه، انک العدل فیما تقضیه. اللهم و صل علی الطاهرة البتول، الزهراء ابنة الرسول، ام الأئمة الهادین، سیدة نساء العالمین، وارثة خیر الأنبیاء، و قرینة خیر الأوصیآء القادمة علیک متألمة من مصابها بأبیها، متظلمة مما حل بها من غاصبیها، ساخطة علی امة لم ترع حقک فی نصرتها، بدلیل دفنها لیلا فی حفرتها، المغتصبة حقها و المغصصة بریقها، صلاة لا غایة لأمدها، و لا نهایة لمددها، و لا انقضآء لعددها. اللهم فتکفل لها عن مکاره دار الفنآء، فی دار البقآء، بأنفس الأعواض و أنلها ممن عاندها نهایة الامال، و غایة الأغراض، حتی لا یبقی لها ولی ساخط لسخطها الا و هو راض، انک أعز من أجار المظلومین، و أعدل قاض، اللهم ألحقها فی الاکرام ببعلها و أبیها، و خذ لها الحق من ظالمیها. اللهم و صل علی الأئمة الراشدین، و القادة الهادین، و السادة المعصومین و الأتقیآء الأبرار، مأوی السکینة و الوقار، و خزان العلم، و منتهی الحلم و الفخار ساسة العباد، و أرکان البلاد، و أدلة الرشاد، الألبآء الأمجاد، العلماء بشرعک الزهاد، و مصابیح الظلم و ینابیع الحکم، و أولیآء النعم، و عصم الأمم، قرناء التنزیل و آیاته، و امناء التاویل و ولاته، و تراجمة الوحی و دلالاته. أئمة الهدی و منار الدجی، و أعلام التقی، و کهوف الوری، و حفظة الاسلام، [ صفحه 256] و حججک علی جمیع الأنام الحسن و الحسین، سیدی شباب أهل الجنة، و سبطی نبی الرحمة و علی بن الحسین السجاد زین‌العابدین، و محمد بن علی باقر علم الدین، و جعفر ابن‌محمد الصادق الأمین، و موسی بن جعفر الکاظم الحلیم، و علی بن موسی الرضا الوفی، و محمد بن علی البر التقی، و علی بن محمد المنتجب الزکی، و الحسن بن علی الهادی الرضی، و الحجة بن الحسن صاحب العصر و الزمان، وصی الأوصیاء و بقیة الأنبیاء، المستتر عن خلقک، و المؤمل لاظهار حقک، المهدی المنتظر، و القائم الذی به ینتصر. اللهم صل علیهم أجمعین، صلاة باقیة فی العالمین، تبلغهم بها أفضل محل المکرمین، اللهم ألحقهم فی الاکرام بجدهم و أبیهم، و خذ لهم الحق من ظالمیهم. أشهد یا مولای أنک المطیعون لله، القوامون بأمره، العاملون بارادته، الفائزون بکرامته، اصطفاکم بعلمه، و اجتباکم لغیبه، و اختارکم بسره، و أعزکم بهداه، و خصکم ببراهینه، و أیدکم بروحه، و رضیکم خلفآء فی أرضه و دعاة الی حقه، و شهدآء علی خلقه، و أنصارا لدینه، و حججا علی بریته، و تراجمة لوحیه، و خزنة لعلمه، و مستودعا لحکمته، عصمکم الله من الذنوب و برأکم من العیوب، و أئتمنکم علی الغیوب. زرتکم یا موالی عارفا بحقکم، مستبصرا بشأنکم، مهتدیا بهداکم، مقتفیا لأثرکم، متبعا لسنتکم، متمسکا بولایتکم، معتصما بحبلکم، مطیعا لأمرکم موالیا لأولیائکم، معادیا لأعدائکم، عالما بأن الحق فیکم و معکم، متوسلا الی الله بکم مستشفعا الیه بجاهکم، و حق علیه أن لا یخیب سائله، و الراجی ما عنده لزوارکم، المطیعین لأمرکم. اللهم فکما وفقتنی للایمان بنبیک، و التصدیق لدعوته، و مننت علی بطاعته و اتباع ملته، و هدیتنی الی معرفته، و معرفة الأئمة من ذریته، و أکملت بمعرفتهم الایمان، و قبلت بولایتهم و طاعتهم الأعمال، و استعبدت بالصلاة علیهم عبادک، و جعلتهم مفتاحا للدعاء، و سببا للاجابة، فصل علیهم أجمعین، و اجعلنی بهم عندک وجیها فی [ صفحه 257] الدنیا و الاخرة و من المقربین. اللهم اجعل ذنوبنا بهم مغفورة، و عیوبنا مستورة، و فرایضنا مشکورة و نوافلنا مبرورة، و قلوبنا بذکرک معمورة، و أنفسنا بطاعتک مسرورة، و جوارحنا علی خدمتک مقهورة، و أسماءنا فی خواصک مشهورة، و أرزاقنا من لدنک مدرورة و حوائجنا لدیک میسورة برحمتک یا أرحم الراحمین. اللهم أنجز لهم وعدک، و طهر بسیف قائمهم أرضک، و أقم به حدودک المعطلة، و أحکامک المهملة و المبدلة، و أحی به القلوب المیتة، و اجمع به الأهواء المتفرقة، و اجل به صداء الجور عن طریقتک، حتی یظهر الحق علی یدیه فی أحسن صورته، و یهلک الباطل و أهله بنور دولته، و لا یستخفی لشی‌ء من الحق، مخافة أحد من الخلق. اللهم عجل فرجهم، و أظهر فلجهم و اسلک بنا منهجهم، و أمتنا علی ولایتهم، و احشرنا فی زمرتهم، و تحت لوآئهم، و أوردنا حوضهم، و اسقنا بکأسهم، و لا تفرق بیننا و بینهم، و لا تحرمنا شفاعتهم، حتی نظفر بعفوک و غفرانک، و نصیر الی رحمتک و رضوانک، اله الحق رب العالمین. یا قریب الرحمة من المؤمنین، و نحن اولئک حقا لا ارتیابا، یا من اذا أوحشنا التعرض لغضبه، آنسنا حسن الظن به فنحن واثقون بین رغبة و رهبة ارتقابا، قد أقبلنا لعفوک و مغفرتک طلابا، فأذللنا لقدرتک و عزتک رقابا، فصل علی محمد و آل محمد الطاهرین، و اجعل دعاءنا بهم مستجابا و ولاءنا لهم من النار حجابا. اللهم بصرنا قصد السبیل لنعتمده، و مورد الرشد لنرده، و بدل خطایانا صوابا، و لا تزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا، وهب لنا من لدنک رحمة، یا من تسمی جوده و کرمه وهابا، و آتنا فی الدنیا حسنة و فی الاخرة حسنة، وقنا عذاب النار، ان حقت علینا اکتسابا برحمتک یا أرحم الراحمین». ثم تعود و تقف علی الضریح و تقول: «یا ولی الله ان بینی و بین الله عزوجل ذنوبا لا یأتی علیها الا رضاه فبحق من [ صفحه 258] ائتمنک علی سره، و استرعاک أمر خلقه و قرن طاعتک بطاعته، و موالاتک بموالاته، تول صلاح حالی مع الله عزوجل و اجعل حظی من زیارتک، تخلیطی بخالص زوارک، الذین تسأل الله عزوجل فی عتق رقابهم، و ترغیب الیهم فی حسن ثوابهم، و ها أنا الیوم بقبرک لائذ و بحسن دفاعک عنی عائذ، فتلافنی یا مولای، و أدرکنی، و اسئل الله عزوجل فی أمری، فان لک عندالله مقاما کریما، صلی الله علیک و سلم تسلیما». ثم قبل الضریح و توجه الی القبلة و ارفع یدیک و قل: «اللهم انک لما فرضت علی طاعته، و أکرمتنی بموالاته، علمت أن ذلک الجلیل مرتبته عندک، و نفیس حظه لدیک، و لقرب منزلته منک، فلذلک لذت بقبره، لواذ من یعلم أنک لا ترد له شفاعة، فبقدیم علمک فیه، و حسن رضاک عنه، ارض عنی و عن والدی و لا تجعل للنار علی سبیلا و لا سلطانا برحمتک یا أرحم الراحمین». ثم تتحول من موضعک وتقف وراء القبر، فاجعله بین یدیک و ارفع یدیک و قل: «اللهم لو وجدت شفیعا أقرب الیک من محمد و أهل بیته الأخیار، الأتقیآء الأبرار، علیه و علیهم‌السلام، لاستشفعت بهم الیک، و هذا قبر ولی من أولیائک و سید من أصفیائک، و من فرضت علی الخلق طاعته، قد جعلته بین یدی، أسئلک یا رب بحرمته عندک، و بحقه علیک، لما نظرت الی نظرة رحیمة من نظراتک، تلم بها شعثی، و تصلح بها حالی، فی الدنیا و الاخرة، فانک علی کل شی‌ء قدیر. اللهم ان ذنوبی، لما فاتت العدد و جازت الأمد، علمت أن شفاعة کل شافع دون أولیائک تقصر عنها، فوصلت المسیر من بلدی، قاصدا ولیک بالبشری و متعلقا منه بالعروة الوثقی، و ها أنا یا مولای قد استشفعت به الیک، و أقسمت به علیک، فارحم غربتی، و اقبل توبتی. اللهم انی لا اعول علی صالحة سلفت منی، و لا أثق بحسنة تقوم بالحجة عنی، و لو أنی قدمت حسنات جمیع خلقک، ثم خالفت طاعة أولیائک، لکانت تلک الحسنات مزعجة لی عن جوارک، غیر حائلة بینی و بین نارک، فلذلک علمت أن أفضل طاعتک [ صفحه 259] طاعة أولیائک. اللهم ارحم توجهی بمن توجهت به الیک، فلقد علمت أنی غیر واجد أعظم مقدارا منهم، لمکانهم منک یا أرحم الراحمین، اللهم انک بالانعام موصوف و ولیک بالشفاعة لمن أتاه معروف، فاذا شفع فی متفضلا، کان وجهک علی مقبلا، و اذا کان وجهک علی مقبلا أصبت من الجنة منزلا. اللهم فکما أتوسل به الیک، أن تمن علی بالرضا و النعم، اللهم أرضه عنا و لا تسخطه علینا، و اهدنا به و لا تضلنا فیه، و اجعلنا فیه علی السبیل الذی تختاره، و أضف طاعتی الی خالص نیتی فی تحیتی یا أرحم الراحمین. اللهم صل علی خیار خلقک محمد و آله، کما انتجبتهم علی العالمین، و اخترتهم علی علم من الأولین، اللهم و صل علی حجتک، و صفوتک من بریتک التالی لنبیک، المقیم، لأمرک علی بن أبی‌طالب، و صل علی فاطمة الزهراء سیدة نساء العالمین، و صل علی الحسن و الحسین شنفی عرشک، و دلیلی خلقک علیک، و دعاتهم الیک. اللهم و صل علی علی و محمد و جعفر و موسی و علی و محمد و علی و الحسن و الخلف الصالح الباقی، مصابیح الظلام، و حججک علی جمیع الأنام، خزنة العلم أن یعدم، و حماة الدین أن یقسم، صلاة یکون الجزاء علیها أتم رضوانک، و نوامی برکاتک، و کرائم احسانک، اللهم العن أعداءهم، من الجن و الانس أجمعین، و ضاعف علیهم العذاب الألیم، و السلام علیک و رحمة الله و برکاته». ثم تقول: «اللهم اجعل نفسی مطمئنة بقدرک، راضیة بقضائک، مولعة بذکرک و دعائک محبة لصفوة أولیائک، محبوبة فی أرضک و سمائک، صابرة علی نزول بلائک مشتاقة الی فرحة لقائک، متزودة التقوی لیوم جزائک، مستسنة بسنن أولیائک مفارقة لأخلاق أعدائک، مشغولة عن الدنیا بحمدک و ثنائک» [400] . [ صفحه 260]

4- الکلینی، عن عدة من أصحابنا، عن سهل بن زیاد، عن محمد بن اورمة، عمن حدثه، عن الصادق أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام قال: یقول: «السلام علیک یا ولی الله أنت أول مظلوم و أول من غصب حقه صبرت و احتسبت حتی أتاک الیقین فأشهد أنک لقیت الله و أنت شهید عذب الله قاتلک بأنواع العذاب و جدد علیه العذاب جئتک عارفا بحقک مستبصرا بشأنک معادیا لأعدائک و من ظلمک، ألقی علی ذلک ربی ان شاء الله یا ولی الله ان لی ذنوبا کثیرة فاشفع لی الی ربک فان لک عندالله مقاما ]محمودا[ معلوما و ان لک عندالله جاها و شفاعة و قد قال تعالی: «و لا یشفعون الا لمن ارتضی» [401] .

5- قال المجلسی: ذکر جامع کتاب المسائل و أجوبتها من الأئمة علیهم‌السلام فیما سئل عن مولانا علی بن محمد الهادی علیه‌السلام ما هذا لفظه: أبوالحسن ابراهیم ابن‌محمد الهمدانی قال: کتبت الیه: ان رأیت أن تخبرنی عن بیت امک فاطمة علیهاالسلام أهی فی طیبة، أو کما یقول الناس فی البقیع؟ فکتب: هی مع جدی صلوات الله علیه و آله، قلت أنا: و هذا النص کاف فی أنها مع النبی صلی الله علیه و آله، فیقول: «السلام علیک یا سیدة نساء العالمین، السلام علیک یا والدة الحجج علی الناس أجمعین، السلام علیک أیتها المظلومة الممنوعة حقها». ثم قل: «اللهم صل علی أمتک و ابنة نبیک و زوجة وصی نبیک صلاة تزلفها فوق زلفی [ صفحه 261] عبادک المکرمین من أهل السموات و أهل الأرضین» [402] .

6- الکلینی: عدة من أصحابنا، عن سهل بن زیاد، عن محمد بن اورمة، عن بعض أصحابنا عن أبی‌الحسن صاحب العسکر علیه‌السلام قال: تقول عند ]رأس[ الحسین علیه‌السلام: «السلام علیک یا أباعبدالله، السلام علیک یا حجة الله فی أرضه و شاهده علی خلقه، السلام علیک یابن رسول الله، السلام علیک یابن علی المرتضی، السلام علیک یابن فاطمة الزهراء أشهد أنک قد أقمت الصلاة و آتیت الزکاة و أمرت بالمعروف و نهیت عن المنکر، و جاهدت فی سبیل الله حتی أتاک الیقین فصلی الله علیک حیا و میتا». ثم تضع خدک الأیمن علی القبر و قل: «أشهد أنک علی بینة من ربک جئت مقرا بالذنوب لتشفع لی عند ربک یابن رسول الله» ثم اذکر الأئمة بأسمائهم واحدا واحدا و قل: «أشهد أنکم حجة الله» ثم قل: اکتب لی عندک میثاقا و عهدا أنی اجدد المیثاق فاشهد لی عند ربک انک أنت الشاهد». [403] . 7- عنه، عن محمد بن یحیی، عن حمدان القلانسی، عن علی بن محمد الحضینی، عن علی بن عبدالله بن مروان، عن ابراهیم بن عقبة قال: کتبت الی أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام أسأله عن زیارة أبی‌عبدالله الحسین و عن زیارة أبی‌الحسن و أبی‌جعفر علیهم‌السلام أجمعین فکتب الی: ابوعبدالله علیه‌السلام المقدم و هذا اعظم اجرا. [404] . 8- ابن‌قولویه قال: حدثنی ابومحمد هارون بن موسی التلعکبری، عن ابی علی محمد بن همام بن سهیل، عن احمد بن ما بنداذ، عن احمد بن المعافا الثعلبی، [ صفحه 262] عن اهل راس العین، عن علی بن جعفر الهمانی قال: سمعت علی بن محمد العسکری علیه‌السلام یقول: من خرج من بیته یرید زیارة الحسین علیه‌السلام فصار الی الفرات فاغتسل منه کتب الله من المفلحین، فاذا سلم علی أبی‌عبدالله کتب الله [405] من الفائزین، فاذا فرغ من صلاته أتاه ملک فقال: ان رسول الله صلی الله علیه و آله یقرئک السلام و یقول لک اما ذنوبک فقد غفر لک استأنف العمل [406] . 9- عنه، قال: حدثنی ابی و محمد بن الحسن، عن الحسن بن متیل، عن سهل ابن‌زیاد، عن أبی‌هاشم الجعفری قال: بعث الی ابوالحسن علیه‌السلام فی مرضه و الی محمد بن حمزة فسبقنی الیه محمد بن حمزة فاخبرنی انه ما زال یقول: ابعثوا الی الحایر، فقلت لمحمد: الا قلت انا اذهب الی الحایر، ثم دخلت علیه فقلت له: جعلت فداک انا اذهب الی الحایر فقال انظروا فی ذلک. ثم قال: ان محمدا لیس له سر من زید بن علی و انا اکره ان یسمع ذلک، قال: فذکرت ذلک لعلی بن بلال فقال: ما کان یصنع بالحائر؟ و هو الحائر، فقدمت العسکر فدخلت علیه فقال لی: اجلس، حین اردت القیام فلما رایته انس بی ذکرت قول علی بن بلال. فقال لی: الا قلت له ان رسول الله صلی الله علیه و آله کان یطوف بالبیت و یقبل الحجر و حرمة النبی صلی الله علیه و آله و المؤمن اعظم من حرمة البیت و أمره الله ان یقف بعرفة انما هی مواطن یحب الله ان یذکر فیها فان احب ان یدعی لی حیث یحب الله ان یدعی فیها و الحایر من تلک المواضع [407] . 10- عنه، قال: حدثنی علی بن الحسین و جماعة، عن سعد بن عبدالله، عن محمد بن عیسی، عن ابی‌هاشم الجعفری قال: دخلت انا و محمد بن حمزة علیه نعوده و هو علیل، فقال لنا: وجهوا قوما الی الحایر من مالی. فلما خرجنا من عنده قال لی [ صفحه 263] محمد بن حمزة المشیر: یوجهنا الی الحایر و هو بمنزلة من فی الحایر، قال: قعدت الیه فاخبرته، فقال لی: لیس هو هکذا ان لله مواضع یحب ان یعبد فیها و حائر الحسین علیه‌السلام من تلک المواضع. [408] . 11- عنه، قال: قال ابومحمد الوهوردی: حدثنی ابوعلی محمد بن همام (رحمه الله) قال: حدثنی محمد الحمیری قال: حدثنی ابوهاشم الجعفری قال: دخلت علی ابی‌الحسن علی بن محمد علیه‌السلام و هو محموم علیل فقال لی: یا اباهاشم ابعث رجلا من موالینا الی الحایر یدعو الله لی. فخرجت من عنده فاستقبلنی علی بن بلال فاعلمته ما قال لی و سألته ان یکون الرجل الذی یخرج. فقال: السمع و الطاعة و لکننی اقول: انه افضل من الحایر اذ کان بمنزلة من فی الحایر و دعاؤه لنفسه أفضل من دعائی له بالحایر، فاعلمته علیه‌السلام ما قال، فقال لی: قل له: کان رسول الله صلی الله علیه و آله افضل من البیت و الحجر و کان یطوف بالبیت و یستلم الحجر و ان لله تعالی بقاعا یحب ان یدعی فیها فیستجیب لمن دعاه و الحایر منها [409] . 12- الکلینی، عن عدة من أصحابنا، عن سهل بن زیاد، عن أبی‌هاشم الجعفری قال: بعث الی أبوالحسن علیه‌السلام فی مرضه و الی محمد بن حمزة فسبقنی الیه محمد بن حمزة و أخبرنی محمد ما زال یقول: ابعثوا الی الحیر، ابعثوا الی الحیر، فقلت لمحمد: ألا قلت له: أنا أذهب الی الحیر، ثم دخلت علیه و قلت له: جعلت فداک: أنا أذهب الی الحیر؟ فقال: انظروا فی ذاک، ثم قال لی: ان محمدا لیس له سر من زید ابن‌علی و أنا أکره أن یسمع ذلک. قال: فذکرت ذلک لعلی بن بلال فقال: ما کان یصنع ]ب[ الحیر و هو الحیر فقدمت العسکر فدخلت علیه فقال لی: اجلس حین أردت القیام فلما رأیته أنس بی ذکرت له قول علی بن بلال، فقال لی: ألا قلت له: ان رسول الله صلی الله علیه و آله [ صفحه 264] کان یطوف بالبیت و یقبل الحجر و حرمة النبی و المؤمن أعظم من حرمة البیت و أمره الله عزوجل أن یقف بعرفة و انما هی مواطن یحب الله أن یذکر فیها فأنا أحب أن یدعی ]الله[ لی حیث یحب الله أن یدعی فیها و ذکر عنه أنه قال: و لم أحفظ عنه. قال: انما هذه مواضع یحب الله أن یتعبد ]له[ فیها فأنا احب أن یدعی لی حیث یحب الله أن یعبد. هلا قلت له کذا ]و کذا[؟ قال: جعلت فداک لو کنت أحسن مثل هذا لم أرد الأمر علیک - هذه ألفاظ أبی‌هاشم لیست ألفاظه -. [410] . 13- الطوسی باسناده عن محمد بن الحسین بن أحمد، عن عبدالله بن جعفر الحمیری قال: حدثنی محمد بن الفضل البغدادی قال: کتبت الی ابی‌الحسن العسکری علیه‌السلام جعلت فداک یدخل شهر رمضان علی الرجل فیقع بقلبه زیارة الحسین علیه‌السلام و زیارة أبیک ببغداد فیقیم فی منزله حتی یخرج عنه شهر رمضان، ثم یزورهم أو یخرج فی شهر رمضان و یفطر؟ فکتب علیه‌السلام: لشهر رمضان من الفضل و الاجر ما لیس لغیره من الشهور، فاذا دخل فهو المأثور [411] .

14- الشیخ، باسناده عن محمد بن یعقوب، عن محمد بن جعفر الرزاز، عن محمد ابن‌عیسی، عمن ذکره، عن ابی‌الحسن علیه‌السلام قال: تقول ببغداد «السلام علیک یا ولی الله السلام علیک یا حجة الله، السلام علیک یا نور الله فی ظلمات الارض، السلام علیک یا من بدا لله فی شأنه، اتیتک عارفا بحقک معادیا لاعدائک فاشفع لی عند ربک» و ادع الله و سل حاجتک و تسلم بهذا علی ابی‌جعفر علیه‌السلام [412] . 15- عنه، باسناده عن محمد بن الحسن، عن عبدالله، عن أحمد بن محمد، عن داوود الصرمی قال: قلت له - یعنی اباالحسن العسکری علیه‌السلام -: انی زرت [ صفحه 265] اباک و جعلت ذلک لکم. فقال: لک من الله أجر و ثواب عظیم و منا المحمدة [413] .

16- الصدوق قال: حدثنا محمد بن أحمد السنانی (رضی الله عنه)، قال: حدثنا ابوالحسین محمد بن جعفر الاسدی، قال: حدثنی سهل بن زیاد الادمی؛ عن عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی، قال: سمعت علی بن محمد العسکری علیه‌السلام، یقول: أهل قم و أهل آبة مغفور لهم لزیارتهم لجدی علی بن موسی الرضا علیه‌السلام: بطوس، ألا و من زاره فأصابه فی طریقه قطرة من السماء حرم الله جسده علی النار. [414] . 17- عنه قال: حدثنا الحسین بن ابراهیم بن احمد بن هشام المکتب؛ و محمد بن علی ماجیلویه؛ و احمد بن علی بن ابراهیم بن هشام؛ و الحسین بن ابراهیم تاتانة، و علی بن عبدالله الوراق (رضی الله عنهم) قالوا: حدثنا علی بن ابراهیم بن هاشم، عن أبیه عن الصقر بن ابی‌دلف قال: سمعت سیدی علی بن محمد بن علی الرضا علیهم‌السلام، یقول: من کانت له الی الله حاجة فلیزر قبر جدی الرضا علیه‌السلام بطوس و هو علی غسل و لیصل عند رأسه رکعتین و لیسأل الله حاجته فی قنوته، فانه یستجیب له ما لم یسئل فی مآثم او قطیعة رحم؛ و ان موضع قبره لبقعة من بقاع الجنة لا یزورها مؤمن الا اعتقه الله من النار و أحله الی دار القرار [415] .

18- الصدوق قال: حدثنا علی بن أحمد قال: حدثنا حمزة بن القاسم العلوی (رحمه الله) قال: حدثنا محمد بن یحیی العظار، عمن دخل علی أبی‌الحسن علی بن محمد الهادی علیهماالسلام من أهل الری قال: دخلت علی أبی‌الحسن العسکری [ صفحه 266] فقال: أین کنت؟ فقلت: زرت الحسین علیه‌السلام، قال: أما انک لو زرت قبر عبدالعظیم عندکم لکنت کمن زار الحسین بن علی علیهماالسلام [416] . [ صفحه 267]

1- الکلینی، عن عدة من أصحابنا، عن أحمد بن محمد بن خالد، عن عبدالعظیم بن عبدالله قال: سمعت أباالحسن علیه‌السلام یخطب بهذه الخطبة: الحمدلله العالم بما هو کائن من قبل أن یدین له من خلقه دائن فاطر السماوات و الأرض مؤلف الأسباب بما جرت به الأقلام و مضت به الأحتام من سابق علمه و مقدر حکمه، أحمده علی نعمه، و أعوذ به من نقمه، و أستهدی الله الهدی، و أعوذ به من الضلالة و الردی، من یهده الله فقد اهتدی، و سلک الطریقة المثلی، و غنم الغنیمة العظمی، و من یضلل الله فقد حار عن الهدی و هوی الی الردی. أشهد أن لا اله الا الله وحده لا شریک له و أن محمدا عبده و رسوله المصطفی، و ولیه المرتضی، و بعیثه بالهدی، أرسله علی حین فترة من الرسل و اختلاف من الملل و انقطاع من السبل و دروس من الحکمة و طموس من أعلام الهدی و البینات فبلغ رسالة ربه و صدع بأمره و أدی الحق الذی علیه و توفی فقیدا محمودا صلی الله علیه و آله. ثم ان هذه الامور کلها بید الله تجری الی أسبابها و مقادیرها فأمر الله یجری الی قدره و قدره یجری الی أجله و أجله یجری الی کتابه و لکل أجل کتاب یمحو الله ما یشاء و یثبت و عنده ام الکتاب؛ أما بعد فان الله جل و عز جعل الصهر مألفة للقلوب و نسبة المنسوب أوشج به الأرحام و جعله رأفة و رحمة ان فی ذلک لآیات للعالمین؛ و قال فی محکم کتابه: «و هو الذی خلق من الماء بشرا فجعله نسبا و صهرا» و قال: «و أنکحوا الأیامی منکم و الصالحین من عبادکم و امائکم». [ صفحه 268] و ان فلان بن فلان ممن قد عرفتم منصبه فی الحسب و مذهبه فی الأدب، و قد رغب فی مشارکتکم، و أحب مصاهرتکم، و أتاکم خاطبا فتاتکم فلانة بنت فلان و قد بذل لها من الصداق کذا و کذا، العاجل منه کذا و الآجل منه کذا، فشفعوا شافعنا و أنکحوا خاطبنا و ردوا ردا جمیلا و قولوا قولا حسنا، و استغفر الله لی و لکم و لجمیع المسلمین [417] . 2- عنه، عن محمد بن یحیی، عن عبدالله بن جعفر، عن محمد بن أحمد بن مطهر قال: کتبت الی أبی‌الحسن صاحب العسکر علیه‌السلام أنی تزوجت بأربع نسوة لم أسأل عن أسمائهن ثم انی أردت طلاق احداهن و تزویج امرأة اخری، فکتب: انظر الی علامة ان کانت بواحدة منهن فتقول: أشهدوا أن فلانة التی بها علامة کذا و کذا هی طالق ثم تزوج الاخری اذا انقضت العدة [418] . 3- قال الصدوق: روی عبدالله بن جعفر الحمیری، عن أیوب بن نوح قال: کتب الیه علیه‌السلام بعض أصحابه أنه کانت لی امرأة ولی منها ولد و خلیت سبیلها، فکتب علیه‌السلام: المرأة أحق بالولد الی أن یبلغ سبع سنین الا أن تشاء المرأة [419] . 4- الطوسی، باسناده عن محمد بن أحمد بن یحیی عن محمد بن عبدالجبار عن علی بن مهزیار عن ابی‌الحسن علیه‌السلام انه کتب الیه یسأله عن الذی یحرم من الرضا؟ فکتب علیه‌السلام: قلیله و کثیره حرام. [420] . [ صفحه 269]

1- الکلینی، عن عدة من أصحابنا، عن سهل بن زیاد، عن القاسم بن محمد الزیات قال: قلت لأبی‌الحسن علیه‌السلام: انی ظاهرت من امرأتی فقال: کیف قلت؟ قال: قلت: أنت علی کظهر امی ان فعلت کذا و کذا، فقال: لا شی‌ء علیک و لا تعد [421] . [ صفحه 270]

1- الکلینی، عن محمد بن یحیی، عن علی بن ابراهیم الجعفری، عن حمدان ابن‌اسحاق قال: کان لی ابن و کان تصیبه الحصاة فقیل لی: لیس له علاج الا أن تبطه فبططته فمات فقالت الشیعة: شرکت فی دم ابنک، قال: فکتبت الی أبی‌الحسن العسکری علیه‌السلام فوقع علیه‌السلام: یا أحمد لیس علیک فیما فعلت شی‌ء انما التمست الدواء و کان أجله فیما فعلت [422] . 2- المسعودی باسناده عن الحمیری قال: حدثنی ایوب بن نوح قال: کتبت الی ابی‌الحسن ان لی حملا و اسأله أن یدعو الله أن یجعله لی ذکرا. فوقع: أسمه محمدا. فولد لی ابن‌سمیته محمدا [423] . [ صفحه 271]

1- الکلینی، عن یحیی بن المبارک، عن عبدالله جبلة الکنانی قال: استقبلنی أبوالحسن علیه‌السلام و قد علقت سمکة فی یدی فقال: اقذفها اننی لأکره للرجل السری أن یحمل الشی‌ء الدنی بنفسه، ثم قال: انکم قوم أعداؤکم کثیرة، عاداکم الخلق، یا معشر الشیعة انکم قد عاداکم الخلق فتزینوا لهم بما قدرتم علیه. [424] . 2- عنه، عن أحمد بن محمد، عن العباس بن موسی الوراق، عن أبی‌الحسن علیه‌السلام قال: دخل قوم علی أبی‌جعفر علیه‌السلام فرأوه مختضبا بالسواد فسألوه فقال: انی رجل احب النساء و أنا أتصنع لهن [425] . 3- عنه، عن علی بن محمد، عن بعض أصحابه، عن أبی‌هاشم الجعفری قال: دخلت علی أبی‌الحسن صاحب العسکر علیه‌السلام فجاء صبی من صبیانه فناوله وردة فقبلها و وضعها علی عینیه ثم ناولنیها و قال: یا أباهاشم من تناول وردة أو ریحانة فقبلها و وضعها علی عینیه ثم صلی علی محمد و آل محمد - الأئمة - کتب الله له الحسنات مثل رمل عالج و محی عنه من السیئات مثل ذلک [426] . 4- عنه، عن الحسین بن محمد، عن معلی بن محمد، عن أحمد بن محمد بن عبدالله قال: روی أبوهاشم الجعفری، عن أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام قال: ان الله عزوجل جعل من أرضه بقاعا تسمی المرحومات أحب أن یدعی فیها فیجیب، و ان [ صفحه 272] الله عزوجل جعل من أرضه بقاعا تسمی المنتقمات فاذا کسب الرجل مالا من غیر حله سلط الله علیه بقعة منها فأنفقه فیها [427] . 5- روی الطبرسی مرسلا عن أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام و قد سئل عن الرجل: یأخذ من شعره و أظفاره ثم یقول الی الصلاة من غیر أن ینفضه من ثوبه؟ فقال: لا بأس [428] . 6- عنه، من طب الأئمة روی عن أبی‌الحسن العسکری علیه‌السلام انه قال: التسریح بمشط العاج ینبت الشعر فی الرأس و یطرد الدود من الدماغ و یطفی المرار و ینقی اللثة و العمور [429] . 7- عنه، مرسلا عن أبی‌الحسن العسکری علیه‌السلام فیمن أصابه عقر الخف و النعل قال: تأخذ طینا من حائط بلبن، ثم تحکه بریقک علی صخرة أو علی حجر، ثم تضعه علی العقر فیذهب ان شاء الله [430] . [ صفحه 273]

1- البرقی، عن محمد بن أحمد، عن موسی بن جعفر البغدادی، عن أبی‌علی ابن‌راشد، قال: سمعت أباالحسن الثالث علیه‌السلام یقول: أکل العسل حکمة [431] . 2- عنه، عن محمد بن یحیی، عن موسی بن الحسن، عن محمد بن عیسی، عن أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام قال: کان یقول: ما أکلت طعاما أبقی و لا أهیج للداء من اللحم الیابس یعنی القدید [432] . 3- عنه، عن محمد بن عیسی عن أبی‌الحسن علیه‌السلام أنه کان یقول: القدید لحم سوء لأنه یسترخی فی المعدة و یهیج کل داء و لا ینفع من شی‌ء بل یضره [433] . 4- عنه، عن عدة من أصحابنا، عن سهل بن زیاد، عن بعض أصحابنا قال: قال أبوالحسن الثالث علیه‌السلام لبعض قهارمته: استکثروا لنا من الباذنجان فانه حار فی وقت الحرارة و بارد فی وقت البرودة معتدل فی الأوقات کلها جید علی کل حال [434] . [ صفحه 274]

1- الکلینی، عن محمد بن یحیی، عن محمد بن أحمد، عن محمد بن عیسی، عن الوشاء قال: کتبت الیه - یعنی الرضا علیه‌السلام - أسأله عن الفقاع، قال: فکتب حرام و هو خمر و من شربه کان بمنزلة شارب الخمر، قال: و قال أبوالحسن الأخیر علیه‌السلام: لو أن الدار داری لقتلت بایعه و لجلدت شاربه، و قال أبوالحسن الأخیر علیه‌السلام: حده حد شارب الخمر، و قال علیه‌السلام: هی خمیرة استصغرها الناس [435] . [ صفحه 275]

1- الکلینی، عن محمد بن یحیی، عن أحمد بن محمد، عن علی بن مهزیار، قال: کتبت الیه أسأله عن المملوک یحضره الموت فیعتقه المولی فی تلک الساعة فیخرج من الدنیا حرا فهل لمولاه فی ذلک أجر؟ أو یترکه فیکون له أجره اذا مات و هو مملوک؟ فکتب الیه: یترک العبد مملوکا فی حال موته فهو أجر لمولاه و هذا عتق فی هذه الساعة لیس بنافع له [436] . 2- الصدوق قال: روی سعد بن سعد، عن حریز قال: سألت أباالحسن علیه‌السلام عن رجل قال لمملوکه: أنت حر ولی مالک، قال: یبدأ بالمال قبل العتق، یقول: لی مالک و أنت حر برضی من المملوک [437] . 3- عنه قال: و سأله الحسن الصیقل عن رجل قال: أول مملوک أملکه فهو حر فأصاب ستة، فقال: انما کانت نیته علی واحد فلیختر أیهم شاء فلیعتقه [438] . 4- عنه، قال: روی ابراهیم بن مهزیار، عن أخیه علی بن مهزیار قال: کتبت الیه أسأله عن المملوک یحضره الموت فیعتقه مولاه فی تلک الساعة فیخرج من الدنیا حرا هل للمولی فی عتقه ذلک أجر؟ أو یترکه مملوکا فیکون له أجر اذا مات و هو مملوک له أفضل؟ فکتب علیه‌السلام: یترک العبد مملوکا فی حال موته فهو آجر لمولاه و هذا العتق فی تلک الساعة لم یکن نافعا له [439] . [ صفحه 276] 5- عنه، قال: روی محمد بن عیسی العبیدی، عن الفضل بن المبارک أنه کتب الی أبی‌الحسن علی بن محمد علیهماالسلام فی رجل له مملوک فمرض أیعتقه فی مرضه أعظم لأجره أو یترکه مملوکا؟ فقال: ان کان فی مرض فالعتق أفضل له لأنه یعتق الله عزوجل بکل عضو منه عضوا من النار، و ان کان فی حال حضور الموت فیترکه مملوکا أفضل له من عتقه [440] . [ صفحه 277]

1- قال الصدوق: کتب أحمد بن محمد بن عیسی الی علی بن محمد علیهماالسلام: امرأة أرضعت عناقا ]من الغنم[ بلبنها حتی فطمتها، فکتب علیه‌السلام: فعل مکروه، و لا بأس به [441] . 2- الطوسی، باسناده عن علی بن ابراهیم عن ابیه عن المختار بن محمد بن المختار و محمد بن الحسن عن عبدالله بن الحسن العلوی جمیعا عن الفتح بن یزید الجرجانی عن ابی‌الحسن علیه‌السلام قال: کتبت الیه اساله عن جلود المیتة التی یؤکل لحمها ذکی؟ فکتب علیه‌السلام: لا ینتفع من المیتة باهاب و لا عصب و کلما کان من السخال من الصوف ان جزو الشعر و الوبر و الانفحة و القرن (ینتفع بها) و لا یتعدی الی غیرها ان شاء الله [442] . 3- المسعودی، باسناده عن الحسین بن اسماعیل شیخ من اهل النهرین قال: خرجت: و اهل قریتی الی ابی‌الحسن بشی‌ء کان معنا و کان بعض اهل القریة قد حملنا رسالة و دفع الینا ما أوصلناه و قال: تقرؤنه منی السلام و تسألونه عن بیض الطائر الفلانی من طیور الآجام هل یجوز أم لا؟ فسلمناه ما کان معنا الی خازنه و أتاه رسول السلطان فنهض لیرکب و خرج من عنده و لم نسأله عن شی‌ء فلما صرنا فی الشارع لحقنا علیه‌السلام فقال لرفیقی بالنبطیة: و اقرأ فلانا السلام و قل له بیض الطائر الفلانی لا تأکله فانه من المسوخ [443] . [ صفحه 278]

1- الکلینی، عن محمد بن جعفر الکوفی، عن محمد بن اسماعیل، عن جعفر ابن‌عیسی قال: کتبت الی أبی‌الحسن علیه‌السلام جعلت فداک المرأة تموت فیدعی أبوها أنه کان أعارها بعض ما کان عندها من متاع و خدم أتقبل دعواه بلا بینة أم لا تقبل دعواه الا ببینة؟ فکتب الیه:یجوز بلا بینة. قال: و کتبت الیه ان ادعی زوج المرأة المیتة أو أبوزوجها أو ام زوجها فی متاعها أو ]فی[ خدمها مثل الذی ادعی أبوها من عاریة بعض المتاع أو الخدم أتکون فی ذلک بمنزلة الأب فی الدعوی؟ فکتب علیه‌السلام: لا [444] . [ صفحه 279]

1- الکلینی، عن علی بن ابراهیم ]عن أبیه[ عن بعض أصحابه ذکره قال: لما سم المتوکل نذر ان عوفی أن یتصدق بمال کثیر فلما عوفی سأل الفقهاء عن حد المال الکثیر فاختلفوا علیه، فقال بعضهم: مائة ألف؛ و قال بعضهم: عشرة آلاف، فقالوا فیه أقاویل مختلفة، فاشتبه علیه الأمر فقال رجل من ندمائه: یقال له: صفعان ألا تبعث الی هذا الأسود فتسأل عنه فقال له المتوکل: من تعنی ویحک؟ فقال له: ابن‌الرضا، فقال له: و هو یحسن من هذا شیئا؟ فقال: ان أخرجک من هذا فلی علیک کذا و کذا و الا فاضربنی مائة مقرعة، فقال المتوکل: قد رضیت یا جعفر بن محمود صر الیه و سله عن حد المال الکثیر، فصار جعفر ابن‌محمود الی أبی‌الحسن علی بن محمد علیهماالسلام فسأله عن حد المال الکثیر فقال: الکثیر ثمانون، فقال له جعفر: یا سیدی انه یسألنی عن العلة فیه فقال له أبوالحسن علیه‌السلام: ان الله عزوجل یقول: «لقد نصرکم الله فی مواطن کثیرة» فعددنا تلک المواطن فکانت ثمانین [445] . 2- الطوسی، باسناده عن محمد بن یعقوب، عن أبی‌علی الأشعری، عن محمد ابن عبدالجبار، عن علی بن مهزیار قال: کتب بندار مولی ادریس یا سیدی نذرت أن أصوم کل یوم سبت فان انا لم أصم ما یلزمنی من الکفارة؟ فکتب علیه‌السلام و قرأته: لا تترکه الا من علة و لیس علیک صومه فی سفر و لا مرض الا ان تکون نویت [ صفحه 280] ذلک و ان کنت أفطرت فیه من غیر علة فتصدق بعدد کل یوم لسبعة مساکین نسأل الله التوفیق لما یحب و یرضی [446] . 3- عنه، باسناده عن علی بن مهزیار قال: قلت: لأبی‌الحسن علیه‌السلام رجل جعل علی نفسه نذرا ان قضی الله عزوجل حاجته ان یتصدق فی مسجده بألف درهم نذرا، فقضی الله عزوجل حاجته فصیر الدراهم ذهبا و وجهها الیک أیجوز ذلک أم یعید؟ قال: یعید. و کتب الیه: یا سیدی رجل نذر ان یصوم یوما من الجمعة دائما ما بقی فوافق ذلک الیوم یوم عید فطر أو أضحی أو یوم جمعة أو أیام التشریق أو سفرا أو مرضا هل علیه صوم ذلک الیوم أو قضاؤه أو کیف یصنع یا سیدی؟ فکتب علیه‌السلام الیه: قد وضع الله الصیام فی هذه الأیام کلها و یصوم یوما بدل یوم ان شاء الله تعالی. و کتب الیه یسأله: یا سیدی رجل نذر ان یصوم یوما فوقع ذلک الیوم علی أهله ما علیه من الکفارة؟ فکتب علیه‌السلام الیه: یصوم یوما بدل یوم و تحریر رقبة مؤمنة [447] . 4- روی المجلسی، عن دعوات الراوندی: عن علی بن ابراهیم الطالقانی، قال: مرض المتوکل من خراج خرج به فأشرف علی الموت، فلم یجسر أحد أن یمسه بحدیدة فنذرت امه ان عوفی أن یحمل الی أبی‌الحسن العسکری علیه‌السلام مالا جلیلا من مالها. فقال الفتح بن خاقان للمتوکل: لو بعثت الی هذا الرجل - یعنی أباالحسن علیه‌السلام - فسألته، فانه ربما کان عنده صفة شی‌ء یفرج الله به عنک. فقال: ابعثوا الیه. فمضی الرسول و رجع و قال: قال أبوالحسن علیه‌السلام: خذوا کسب الغنم و دیفوه بماء الورد، وضعوه علی الخراج، فانه نافع باذن الله. فجعل من بحضرة المتوکل یهزأ من قوله، فقال له الفتح: و ما یضر من تجربة ما قال! فو الله انی لأرجو الصلاح. فأحضر الکسب و دیف بماء الورد و وضع علی الخراج [ صفحه 281] فانفتح و خرج ما کان فیه، و بشرت ام المتوکل بعافیته، فحملت الی أبی‌الحسن علیه‌السلام عشرة آلاف دینار تحت ختمها، و استقل المتوکل من علته [448] . [ صفحه 282]

1- الکلینی، عن محمد بن یحیی، محمد بن احمد عن جعفر بن رزق الله - أو رجل عن جعفر بن رزق الله - قال: قدم الی المتوکل رجل نصرانی فجر بامرأة مسلمة فأراد أن یقیم علیه الحد فأسلم، فقال یحیی بن أکثم: قد هدم ایمانه شرکه و فعله، و قال بعضهم: یضرب ثلاثة حدود، و قال بعضهم: یفعل به کذا و کذا. فأمر المتوکل بالکتاب الی أبی‌الحسن علیه‌السلام و سؤاله عن ذلک فلما قرء الکتاب، کتب: یضرب حتی یموت. فأنکر یحیی بن أکثم و أنکر فقهاء العسکر ذلک و قالوا: یا أمیرالمؤمنین سل عن هذا فانه شی‌ء لم ینطق به کتاب و لم تجی‌ء به سنة، فکتب الیه: أن فقهاء المسلمین قد أنکروا هذا و قالوا: لم یجی‌ء به سنة و لم ینطق به کتاب فبین لنا لم أوجبت علیه الضرب حتی یموت؟ فکتب: بسم الله الرحمن الرحیم «فلما أحسوا بأسنا قالوا آمنا بالله وحده و کفرنا بما کنا به مشرکین فلم یک ینفعهم ایمانهم لما رأوا بأسنا سنة الله التی قد خلت فی عبادة و خسر هنالک الکافرون» قال: فأمر به المتوکل فضرب حتی مات. [449] . 2- الطوسی: باسناده عن الحسین بن سعید قال: قرأت بخط رجل اعرفه الی ابی‌الحسن علیه‌السلام و قرأت جواب ابی‌الحسن علیه‌السلام بخطه: هل علی رجل لعب بغلام بین فخذیه حد؟ فان بعض العصابة روی انه لا بأس بلعب الرجل بالغلام [ صفحه 283] بین فخذیه؟ فکتب: لعنة الله علی من فعل ذلک. و کتب ایضا هذا الرجل و لم أر الجواب: ما حد رجلین نکح احدهما الآخر طوعا بین فخذیه و ما توبته فکتب: القتل. و ما حد رجلین و جدا نائمین فی ثوب واحد؟ فکتب علیه‌السلام: مائة سوط. [450] . [ صفحه 284]

1- الکلینی، عن علی بن ابراهیم، عن المختار بن محمد بن المختار؛ و محمد بن الحسن، عن عبدالله بن الحسن العلوی جمیعا، عن الفتح بن یزید الجرجانی، عن أبی‌الحسن علیه‌السلام فی رجل دخل علی دار آخر للتلصص أو الفجور فقتله صاحب الدار أیقتل به أم لا؟ فقال: اعلم ان من دخل دار غیره فقد أهدر دمه و لا یجب علیه شی‌ء [451] . 2- عنه، عن علی بن ابراهیم، عن المختار بن محمد بن المختار؛ و محمد بن الحسن، عن عبدالله بن الحسن العلوی جمیعا، عن الفتح بن یزید الجرجانی، عن أبی‌الحسن علیه‌السلام فی رجل قتل مملوکته أو مملوکه، قال: ان کان المملوک له أدب و حبس الا أن یکون معروفا بقتل الممالیک فیقتل به [452] . 3- عنه، عن علی بن ابراهیم، عن المختار بن محمد بن المختار؛ و محمد بن الحسن، عن عبدالله بن الحسن العلوی جمیعا، عن الفتح بن یزید الجرجانی، عن أبی‌الحسن علیه‌السلام فی أربعة شهدوا علی رجل أنه زنی فرجم ثم رجعوا و قالوا: قد و همنا یلزمون الدیة و ان قالوا: انا تعمدنا قتل أی الأربعة شاء ولی المقتول ورد الثلاثة ثلاثة أرباع الدیة الی أولیاء المقتول الثانی و یجلد الثلاثة کل واحد منهم ثمانین جلدة و ان شاء ولی المقتول أن یقتلهم رد ثلاث دیات علی أولیاء الشهود الأربعة و یجلدون ثمانین کل واحد منهم ثم یقتلهم الامام. [ صفحه 285] و قال فی رجلین شهدا علی رجل أنه سرق فقطع ثم رجل واحد منهما و قال: و همت فی هذا و لکن کان غیره یلزم نصف دیة الید و لا تقبل شهادته فی الآخر، فان رجعا جمیعا و قالا: و همنا بل کان السارق فلانا الزما دیة الید و لا تقبل شهادتهما فی الآخر، و ان قالا: انا تعمدنا قطع ید أحدهما بید المقطوع و یؤدی الذی لم یقطع ربع دیة الرجل علی أولیاء المقطوع الید، فان قال المقطوع الأول: لا أرضی أو تقطع أیدیهما معا رد دیة فتقسم بینهما و تقطع أیدیهما [453] . [ صفحه 286]

1- الکلینی، باسناده عن علی بن مهزیار قال: روی بعض موالیک عن آبائک علیهم‌السلام أن کل وقف الی وقت معلوم فهو واجب علی الورثة و کل وقف الی غیر وقت معلوم جهل مجهول باطل مردود علی الورثة و أنت أعلم بقول آبائک؟ فکتب علیه‌السلام: هو عندی کذا [454] . 2- عنه، باسناده قال: کتب ابراهیم بن محمد الهمدانی الیه علیه‌السلام میت أوصی بأن یجری علی رجل ما بقی من ثلثه و لم یأمر بانفاذ ثلثه، هل للوصی أن یوقف ثلث المیت بسبب الاجراء؟ فکتب علیه‌السلام: ینفذ ثلثه و لا یوقف [455] . 3- عنه، عن محمد بن جعفر الرزاز، عن محمد بن عیسی، عن علی بن سلیمان قال: کتبت الیه یعنی أباالحسن علیه‌السلام جعلت فداک لیس لی ولد ولی ضیاع ورثتها من أبی و بعضها استفدتها و لا آمن الحدثان فان لم یکن لی ولد و حدث بی حدث فما تری جعلت فداک لی أن أوقف بعضها علی فقراء اخوانی و المستضعفین أو أبیعها و أتصدق بثمنها فی حیاتی علیهم؟ فانی أتخوف أن لا ینفذ الوقف بعد موتی فان أوقفتها فی حیاتی فلی أن آکل منها أیام حیاتی أم لا؟ فکتب علیه‌السلام: فهمت کتابک فی أمر ضیاعک و لیس لک أن تأکل منها من الصدقة فان أنت أکلت منها لم ینفذ ان کان ورثة فبع و تصدق ببعض ثمنها فی حیاتک و ان تصدقت أمسکت لنفسک ما یقوتک مثل ما صنع أمیرالمؤمنین [ صفحه 287] علیه‌السلام [456] . 4- عنه، عن محمد بن جعفر الرزاز، عن محمد بن عیسی، عن أبی‌علی بن راشد قال: سألت أباالحسن علیه‌السلام قلت: جعلت فداک اشتریت أرضا الی جنب ضیعتی بألفی درهم فلما وفیت المال خبرت أن الأرض وقف؟ فقال: لا یجوز شراء الوقف و لا تدخل الغلة فی مالک ادفعها الی من اوقفت علیه، قلت: لا أعرف لها ربا؟ قال: تصدق بغلتها [457] . 5- عنه، عدة من أصحابنا، عن سهل بن زیاد، عن محمد بن الریان قال: کتبت الی أبی‌الحسن علیه‌السلام أسأله عن انسان أوصی بوصیة فلم یحفظ الوصی الا بابا واحدا منها کیف یصنع فی الباقی؟ فوقع علیه‌السلام: الأبواب الباقیة یجعلها فی البر [458] . 6- عنه، عن محمد بن یحیی، عن أحمد بن محمد، عن علی بن مهزیار، عن بعض أصحابنا قال: کتبت الی أبی‌الحسن علیه‌السلام انی وقفت أرضا علی ولدی و فی حج و وجوه بر و لک فیه حق بعدی أو لمن بعدک و قد أزلتها عن ذلک المجری فقال علیه‌السلام: أنت فی حل و موسع لک [459] . 7- عنه، عن محمد بن یحیی، عن أحمد بن محمد، عن محمد بن عیسی بن عبید، عن جعفر بن عیسی قال: کتبت الی أبی‌الحسن علیه‌السلام أسأله فی رجل أوصی ببعض ثلثه من بعد موته من غلة ضیعة له الی وصیه یضع نصفه فی مواضع سماها له معلومة فی کل سنة، و الباقی من الثلث یعمل فیه بما شاء و رأی الوصی، فأنفذ الوصی ما أوصی الیه من المسمی المعلوم. و قال فی الباقی، قد صیرت لفلان کذا و لفلان کذا و لفلان کذا فی کل سنة و فی [ صفحه 288] الحج کذا و کذا، و فی الصدقة کذا فی کل سنة، ثم بدا له فی کل سنة فقال: قد شئت الأول و رأیت خلاف مشیتی الاولی و رأیی أله أن یرجع فیها و یصیر ما صیر لغیرهم أو ینقصهم أو یدخل معهم غیرهم ان أراد ذلک؟ فکتب علیه‌السلام: له أن یفعل ما شاء الا أن یکون کتب کتابا علی نفسه [460] . 8- عنه، عن محمد بن یحیی، عن أحمد بن محمد، عن الحسن ]بن ابراهیم[ بن محمد الهمدانی قال: کتب محمد بن یحیی: هل للوصی أن یشتری شیئا من مال المیت اذا بیع فیمن زاد فیزید و یأخذ لنفسه؟ فقال: یجوز اذا اشتری صحیحا [461] . 9- عنه، عن محمد بن یحیی، عن محمد بن أحمد، عن محمد بن عیسی، عن أبی‌علی بن راشد، عن صاحب العسکر علیه‌السلام قال: قلت له: جعلت فداک نؤتی بالشی‌ء فیقال: هذا ما کان لأبی‌جعفر علیه‌السلام عندنا فکیف نصنع؟ فقال: ما کان لأبی‌جعفر علیه‌السلام بسبب الامامة فهو لی و ما کان غیر ذلک فهو میراث علی کتاب الله و سنة نبیه صلی الله علیه و آله [462] . 10- عنه، عن محمد بن أحمد، عن الحسین بن مالک قال: کتبت الیه رجل مات و جعل کل شی‌ء له فی حیاته لک و لم یکن له ولد ثم انه أصاب بعد ذلک ولدا و مبلغ ماله ثلاثة آلاف درهم و قد الیک بألف درهم فان رأیت جعلنی الله فداک أن تعلمنی فیه رأیک لأعمل به؟ فکتب: أطلق لهم. [463] . 11- عنه، عن محمد بن یحیی، عن عبدالله بن جعفر، عن الحسین بن مالک قال: کتبت الی أبی‌الحسن علیه‌السلام اعلم یا سیدی أن ابن‌أخ لی توفی فأوصی لسیدی بضیعة و أوصی أن یدفع کل شی‌ء فی داره حتی الأوتاد تباع و یجعل الثمن الی سیدی و أوصی بحج و أوصی للفقراء من أهل بیته و أوصی لعمته و اخته بمال فنظرت فاذا [ صفحه 289] ما أوصی به أکثر من الثلث و لعله یقارب النصف مما ترک و خلف ابنا له ثلاث سنین و ترک دینا فرأی سیدی؟ فوقع علیه‌السلام: یقتصر من وصیته علی الثلث من ماله و یقسم ذلک بین من أوصی له علی قدر سهامهم ان شاء الله. [464] . 12- قال الصدوق: روی عن ابراهیم بن محمد الهمدانی قال: کتبت الی أبی‌الحسن علیه‌السلام رجل کتب کتابا بخطه و لم یقل لورثته: هذه وصیتی و لم یقل انی قد أوصیت الا أنه کتب کتابا فیه ما أراد أن یوصی به، هل یجب علی ورثته القیام بما فی الکتاب بخطه و لم یأمرهم بذلک؟ فکتب علیه‌السلام: ان کان له ولد ینفذون کل شی‌ء یجدون فی کتاب أبیهم فی وجه البر أو غیره. [465] . 13- عنه قال: روی محمد بن عیسی بن عبید، عن الحسن بن راشد قال: سألت أباالحسن العسکری علیه‌السلام عن رجل أوصی بمال فی سبیل الله، فقال: سبیل الله شیعتنا [466] . 14- عنه، قال: روی محمد بن یعقوب الکلینی - رضی الله عنه - عن محمد بن یحیی عن محمد بن عیسی بن عبید قال: کتبت الی علی بن محمد علیهماالسلام رجل جعل لک - جعلنی الله فداک - شیئا من ماله، ثم احتاج الیه أیأخذه لنفسه أو یبعث به الیک؟ فقال: هو بالخیار فی ذلک ما لم یخرجه عن یده و لو وصل الینا لرأینا أن نواسیه به و قد احتاج الیه. قال: و کتبت الیه رجل أوصی لک - جعلنی الله فداک - بشی‌ء معلوم من ماله و أوصی لأقربائه من قبل أبیه و أمه، ثم انه غیر الوصیة فحرم من أعطی، و أعطی من حرم، أیجوز له ذلک؟ فکتب علیه‌السلام: هو بالخیار فی جمیع ذلک الی أن یأتیه [ صفحه 290] الموت [467] . 15- عنه، قال: روی محمد بن عیسی العبیدی، عن الحسن بن راشد قال: سألت العسکری علیه‌السلام عن رجل أوصی بثلثه بعد موته فقال: ثلثی بعد موتی بین موالی و موالیاتی، و لأبیه موال یدخلون موالی أبیه فی وصیته بما یسمون موالیه أم لا یدخلون؟ فکتب علیه‌السلام: لا یدخلون [468] . 16- عنه، قال: روی محمد بن أحمد بن یحیی قال: حدثنا محمد بن عیسی، عن محمد بن محمد قال: کتب علی بن بلال الی أبی‌الحسن - یعنی علی بن محمد علیهماالسلام - یهودی مات و أوصی لدیانه بشی‌ء أقدر علی أخذه هل یجوز أن آخذه فأدفعه الی موالیک أو أنفذه فیما أوصی به الیهودی؟ فکتب علیه‌السلام: أوصله الی و عرفنیه لأنفذه فیما ینبغی ان شاء الله تعالی [469] . 17- عنه، قال: روی محمد بن أحمد بن یحیی، عن محمد بن عیسی الیقطینی، عن علی بن مهزیار عن أبی‌الحسین قال: کتبت الی أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام: أنی وقفت أرضا علی ولدی و فی حج و وجوه بر و لک فیه حق بعدی و لمن بعدک و قد أزلتها عن ذلک المجری، فقال: أنت فی حل و موسع لک [470] . 18- عنه، قال: روی محمد بن عیسی العبیدی قال: کتب أحمد بن حمزة الی أبی‌الحسن علیه‌السلام مدبر وقف ثم مات صاحبه و علیه دین لا یفی بماله، فکتب علیه‌السلام: یباع وقفه فی الدین [471] . 19- الطوسی، باسناده عن جعفر بن محمد بن نوح، عن الحسین بن محمد الرازی قال: کتبت الی أبی‌الحسن علیه‌السلام الرجل یموت و وصی بماله کله فی ابواب البر بأکثر من الثلث هل یجوز ذلک له و کیف یصنع الوصی؟ فکتب: تجاز وصیته ما لم [ صفحه 291] یتعد الثلث [472] . 20- الطوسی، باسناده عن سهل بن زیاد عن علی بن الریان قال: کتبت الی ابی‌الحسن علیه‌السلام رجل دعاه والده الی قبول وصیته هل له أن یمتنع من قبول وصیة والده؟ فوقع علیه‌السلام: لیس له أن یمتنع [473] . 21- عنه، باسناده عن أحمد بن محمد عن سعد بن الأحوص القمی قال: سألت أباالحسن علیه‌السلام عن رجل اوصی الی رجل ان یعطی قرابته من ضیعته کذا و کذا جریبا من طعام، فمرت علیه سنون لم یکن فی ضیعته فضل بل احتاج الی السلف و العینة یجری علی من أوصی له من السلف و العینة أم لا؟ فان اصابهم بعد ذلک یجری علیهم لما فاتهم من السنین الماضیة أم لا؟ فقال: کانی لا ابالی ان اعطاهم او أخر ثم یقضی. و عن رجل اوصی بوصایا لقراباته و ادرک الوارث للوصی ان یفرد ارضا بقدر ما یخرج منه وصایاه اذا قسم الورثة و لا یدخل هذه الارض فی قسمتهم ام کیف یصنع؟ فقال: نعم کذا ینبغی [474] . 22- عنه، باسناده عن العبدی، عن الحسن بن راشد، عن العسکری علیه‌السلام قال: اذا بلغ الغلام ثمان سنین فجائز امره فی ماله و قد وجب علیه الفرائض و الحدود، و اذا تم للجاریة سبع سنین فکذلک [475] . [ صفحه 292]

1- الکلینی، عن علی بن محمد، عن محمد بن سعید الآذربیجانی؛ و محمد بن یحیی، عن عبدالله بن جعفر عن الحسن بن علی بن کیسان جمیعا، عن موسی بن محمد أخی أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام أن یحیی بن أکثم سأله فی المسائل التی سأله عنها قال: و أخبرنی عن الخنثی و قول أمیرالمؤمنین علیه‌السلام فیه یورث الخنثی من المبال من ینظر الیه اذا بال و شهادة الجار الی نفسه لا تقبل؟ مع أنه عسی أن تکون امرأة و قد نظر الیها الرجال أو عسی أن یکون رجلا و قد نظر الیه النساء و هذا مما لا یحل. فأجابه أبوالحسن الثالث علیه‌السلام عنها: أما قول علی علیه‌السلام فی الخنثی أنه یورث من المبال فهو کما قال: و ینظر قوم عدول یأخذ کل واحد منهم مرآة و یقوم الخنثی خلفهم عریانة فینظرون فی المرآة فیرون شبحا فیحکمون علیه [476] . [ صفحه 293]

1- قال الصدوق: کتب علی بن بلال الی أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام: الرجل یموت فی بلاد لیس فیها نخل فهل یجوز مکان الجریدة شی‌ء من الشجر غیر النخل فانه قد روی عن آبائکم علیهم‌السلام أنه یتجافی عنه العذاب ما دامت الجریدتان رطبتین و أنها تنفع المؤمن و الکافر؟ فاجاب علیه‌السلام: یجوز من شجر آخر رطب [477] . 2- عنه، قال: سئل أبوالحسن الثالث علیه‌السلام هل یقرب الی المیت المسک و البخور؟ قال: نعم. [478] . 3- عنه، قال: قد روی عن أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام: اطلاق فی أن یفرش القبر بالساج و یطبق علی المیت الساج. و لکل شی‌ء باب و باب القبر عند رجلی المیت. و المرأة تؤخذ بالعرض من قبل اللحد و یقف زوجها فی موضع یتناول و رکها و یؤخذ الرجل من قبل یسل سلا [479] . 4- الصدوق، باسناده عن علی بن محمد علیهماالسلام قال: قیل لمحمد بن علی بن موسی صلوات الله علیهم: ما بال هؤلاء المسلمین یکرهون الموت؟ قال: لأنهم جهلوه فکرهوه و لو عرفوه و کانوا من أولیاء الله عزوجل لأحبوه و لعلموا أن الآخرة خیر لهم من الدنیا، ثم قال علیه‌السلام: یا أباعبدالله ما بال الصبی و المجنون یمتنع من الدواء المنقی لبدنه و النافی للألم عنه؟ قال: لجهلهم بنفع الدواء. [ صفحه 294] قال: و الذی بعث محمدا بالحق نبیا ان من استعد للموت حق الاستعداد فهو أنفع له من هذا الدواء لهذا المتعالج، أما انهم لو عرفوا ما یؤدی الیه الموت من النعیم لاستدعوه و أحبوه أشد ما یستدعی العاقل احازم الدواء لدفع الآفات و اجتلاب السلامات [480] . 5- الشیخ باسناده عن علی عن سعد بن عبدالله عن أیوب بن نوح قال: کتب أحمد بن القاسم الی أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام یسأله عن المؤمن یموت فیأتیه الغاسل یغسله و عنده جماعة من المرجئة هل یغسله غسل العامة و لا یعممه و لا یصیر معه جریدة؟ فکتب: یغسله غسل المؤمن و کانوا حضورا، و اما الجریدة فلیستخف بها و لا یرونه و لیجهد فی ذلک جهده [481] . 6- المجلسی، عن اعلام الدین: قال أبوالحسن الثالث علیه‌السلام: المصیبة للصابر واحدة و للجازع اثنتان [482] . 7- عنه، عن المصباح للشیخ: عن جعفر بن عیسی أنه سمع أباالحسن علیه‌السلام یقول: ما علی أحدکم اذا دفن المیت و وسده التراب أن یضع مقابل وجهه لبنة من الطین، و لا یضعها تحت رأسه [483] . 8- قال الصدوق: و سئل أبوالحسن الثالث علیه‌السلام عن ثیاب تعمل بالبصرة علی عمل العصب الیمانی من قز و قطن هل یصلح أن یکفن فیها الموتی؟ فقال: اذا کان القطن أکثر من القزفلا بأس [484] . [ صفحه 295]

1- الکلینی: بعض أصحابنا، عن علی بن العباس، عن الحسن بن عبدالرحمن، عن أبی‌الحسن علیه‌السلام قال: ان الأحلام لم تکن فیما مضی فی أول الخلق و انما حدثت فقلت: و ما العلة فی ذلک؟ فقال: ان الله عز ذکره بعث رسولا الی أهل زمانه فدعاهم الی عبادة الله و طاعته فقالوا: ان فعلنا ذلک فما لنا فوالله ما أنت بأکثرنا مالا و لا بأعزنا عشیرة، فقال: ان أطعتمونی أدخلکم الله الجنة و ان عصیتمونی أدخلکم الله النار فقالوا: و ما الجنة و النار؟ فوصف لهم ذلک. فقالوا: متی نصیر الی ذلک؟ فقال: اذا متم، فقالوا: لقد رأینا أمواتنا صاروا عظاما و رفاتا، فازدادوا له تکذیبا و به استخفافا فأحدث الله عزوجل فیهم الأحلام فأتوه فأخبروه بما رأوا و ما أنکروا من ذلک، فقال: ان الله عزوجل أراد أن یحتج علیکم بهذا هکذا تکون أرواحکم اذا متم و ان بلیت أبدانکم تصیر الأرواح الی عقاب حتی تبعث الأبدان [485] . 2- الصدوق: حدثنا علی بن احمد قال: حدثنا محمد بن ابی عبدالله الکوفی، عن سهل بن زیاد الآدمی، عن عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی، عن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی‌طالب علیهم‌السلام قال: لما کلم الله عزوجل موسی بن عمران علیه‌السلام قال موسی: الهی ما جزاء من شهد انی رسولک و نبیک و انک کلمتنی؟ قال: یا موسی تأتیه ملائکتی فتبشره بجنتی. [ صفحه 296] قال موسی: الهی فما جزاء من قام بین یدیک یصلی؟ قال: یا موسی اباهی به ملائکتی راکعا و ساجدا و قائما و قاعدا، و من باهیت به ملائکتی لم اعذبه. قال موسی: الهی فما جزاء من اطعم مسکینا ابتغاء وجهک؟ قال: یا موسی آمر منادیا ینادی یوم القیامة علی رؤس الخلایق ان فلان بن فلان من عتقاء الله من النار. قال موسی: الهی فما جزاء من وصل رحمه؟ قال: یا موسی انسی له اجله و اهون علیه سکرات الموت و ینادیه خزنة الجنة هلم الینا فادخل من ای ابوابها شئت. قال موسی: الهی فما جزاء من کف اذاه عن الناس و بذل معروفه لهم؟ قال: یا موسی ینادیه النار یوم القیامة لا سبیل لی علیک. قال: الهی فما جزاء من ذکرک بلسانه و قلبه؟ قال: یا موسی اظله یوم القیامة بظل عرشی و اجعله فی کنفی. قال: الهی فما جزاء من تلا حکمتک سرا و جهرا؟ قال: یا موسی یمر علی الصراط کالبرق. قال: الهی فما جزاء من صبر علی اذی الناس و شتمهم فیک؟ قال: اعینه علی أهوال یوم القیامة. قال: الهی فما جزاء من دمعت عیناه من خشیتک؟ قال: یا موسی اقی وجهه من حر النار و اومنه یوم الفزع الأکبر. قال: الهی فما جزاء من ترک الخیانة حیاء منک؟ قال: یا موسی له الأمان یوم القیامة. قال: الهی فما جزاء من أحب أهل طاعتک؟ قال: یا موسی احرمه علی ناری. قال: الهی فما جزاء من قتل مؤمنا معتمدا؟ قال: لا انظر الیه یوم القیامة و لا اقیل عثرته. قال: الهی فما جزاء من دعی نفسا کافرة الی الاسلام؟ قال: یا موسی آذن له فی الشفاعة یوم القیامة لمن یرید. قال: الهی فما جزاء من صلی الصلوات لوقتها؟ قال: اعطیه سؤله و ابیحه جنتی. قال: الهی فما جزاء من أتم الوضوء من خشیتک؟ قال: ابعثه یوم القیامة و له نور بین عینیه یتلالا. قال: الهی فما جزاء من صام شهر رمضان لک محتسبا؟ قال: یا موسی اقیمه یوم القیامة مقاما لا یخاف فیه. قال: الهی فما جزاء من صام شهر رمضان یرید به الناس؟ قال: یا موسی ثوابه کثواب من لم یصمه [486] . [ صفحه 297] 3- عنه، قال: حدثنا الحسین بن احمد بن ادریس رضی الله عنه قال: حدثنا: ابی، عن محمد بن احمد العلوی قال: حدثنی احمد بن القاسم، عن ابی‌هاشم الجعفری قال: اصابتنی ضیقة شدیدة فصرت الی ابی‌الحسن علی بن محمد علیه‌السلام فاذن لی، فلما جلست قال: یا اباهاشم ای نعم الله عزوجل علیک ترید ان تؤدی شکرها. قال ابوهاشم: فوجمت فلم ادر ما اقول له، فابتدأ علیه‌السلام فقال: رزقک الایمان فحرم به بدنک علی النار و رزقک العافیة فاعانتک علی الطاعة، و رزقک القنوع فصانک عن التبذل، یا اباهاشم انما ابتدأتک بهذا لانی ظننت انک ترید أن تشکوا لی من فعل بک هذا و قد امرت لک بمائة دینار فخذها [487] . 4- عنه، قال: حدثنی أبی (رضی الله عنه) قال: حدثنا سعد بن عبدالله، عن یعقوب بن یزید، عن بعض أصحابنا قال: دخلت علی أبی‌الحسن علی بن محمد العسکری علیهماالسلام یوم الأربعاء و هو یحتجم فقلت له: ان أهل الحرمین یروون عن رسول الله صلی الله علیه آله أنه قال: من احتجم یوم الأربعاء فأصابه بیاض فلا یلومن الا نفسه. فقال: کذبوا انما یصیب ذلک من حملته امه فی طمث [488] . 5- المفید باسناده قال: قال: حدثنا أبوبکر محمد بن عمر الجعابی قال: حدثنی الشیخ الصالح عبدالله بن محمد بن عبیدالله بن یاسین قال: سمعت العبد الصالح علی بن محمد بن علی الرضا علیهم‌السلام بسر من رأی یذکر عن آبائه علیهم‌السلام قال: قال أمیرالمؤمنین صلوات الله علیه: العلم وراثة کریمة، و الآداب حلل حسان، و الفکرة مرآة صافیة، و الاعتبار منذر ناصح، و کفی بک أدبا لنفسک ترکک ما کرهته من غیرک [489] . 6- عنه، قال: روی عن علی بن محمد العسکری، عن أبیه، عن جده، عن أمیرالمؤمنین علیه‌السلام قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله: لما اسری بی الی [ صفحه 298] السماء الرابعة نظرت الی قبة من لؤلؤ لها أربعة أرکان و أربعة أبواب کلها من استبرق أخضر، قلت: یا جبرئیل ما هذه القبة التی لم أر فی السماء الرابعة أحسن منها؟ فقال: حبیبی محمد هذه صورة مدینة یقال لها: قم یجتمع فیها عباد الله المؤمنون ینتظرون محمدا و شفاعته للقیامة و الحساب یجری علیهم الغم و الهم و الأحزان و المکاره، قال: فسألت علی بن محمد العسکری علیه‌السلام متی ینتظرون الفرج؟ قال: اذا ظهر الماء علی وجه الأرض [490] . 7- الطوسی، باسناده عن ابی‌محمد الفحام قال: حدثنا ابوالحسن محمد بن احمد بن عبدالله الهاشمی المنصوری قال: حدثنی عم ابی ابوموسی بن احمد بن عیسی ابن المنصور قال: حدثنی الامام علی بن محمد العسکری قال: حدثنی ابی‌محمد بن علی قال: حدثنی ابی‌علی بن موسی قال: حدثنی ابی‌موسی بن جعفر قال: کنت عند سیدنا الصادق علیه‌السلام اذ دخل علیه اشجع السلمی یمدحه فوجده علیلا، فجلس و امسک، فقال له سیدنا الصادق علیه‌السلام: عد عن العلة و اذکر ما جئت له. فقال له: البسک الله منه عافیة فی نومک المعتری و فی ارقک یخرج من جسمک السقام کما اخرج ذل السؤال من عنقک فقال: یا غلام ایش معک؟ قال: اربعمائة درهم. قال: اعطها للاشجع. قال: فأخذها و شکر و ولی، فقال ردوه فقال: یا سیدی سألت فأعطیت و اغنیت فلم رددتنی؟ قال: حدثنی ابی عن آبائه النبی صلی الله علیه و آله قال: خیر العطاء ما ابقی نعمة باقیة، و ان الذی اعطیتک لا یبقی لک نعمة باقیة، و هذا خاتمی فان اعطیت به عشرة آلاف درهم و الا فعد الی وقت کذا و کذا أوفک ایاها. قال: یا سیدی قد اغنیتنی و أنا کثیر الاسفار و احصل فی المواضع المفزعة فتعلمنی ما آمن به علی نفسی. قال: فاذا خفت امرا فاترک یمینک علی ام رأسک و اقرأ برفیع [ صفحه 299] صوتک «أفغیر دین الله تبغون. و له اسلم من فی السموات و الأرض طوعا و کرها و الیه ترجعون» قال الاشجع: فحصلت فی دار تعبث فیه الجن فسمعت قائلا یقول: خذوه، فقرأتها فقال قائل: کیف نأخذه و قد احتجز بآیة طیبة [491] . 8- الشیخ الأجل الامام المفید ابوعلی الحسن بن محمد الطوسی (رضی الله عنه) بمشهد مولانا امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب صلوات الله علیه و آله قال: حدثنا الشیخ الامام السعید الوالد ابوجعفر محمد بن الحسن بن علی الطوسی رضوان الله علیه بمشهد مولانا امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب صلوات الله علیه و آله فی جمادی الأولی من سنة ست و خمسین و اربعمائة قال: اخبرنا ابومحمد الفحام السامری. قال: حدثنا المنصوری قال: حدثنا عم ابی قال: حدثنا الامام علی بن محمد العسکری علیهماالسلام عن ابیه عن آبائه واحدا واحدا قال: قال امیرالمؤمنین علیه‌السلام خمس یذهب ضیاعا: سراج تقده فی الشمس الدهن یذهب و الضوء لا ینتفع به، و مطر جود علی ارض سبخة المطر یضیع و الارض لا ینتفع بها، و طعام بحکمة طاهیه یقدم الی شبعان فلا ینتفع به، و امرأة حسناء تزف الی عنین فلا ینتفع بها، و معروف تصطنعه الی من لا یشکره [492] . 9- عنه، باسناده عن ابی‌محمد الفحام قال: حدثنی ابوالحسن المنصوری قال: حدثنی عم ابی قال: حدثنی الامام علی بن محمد قال: حدثنی ابی‌محمد بن علی قال: حدثنی ابی‌علی بن موسی قال: حدثنی ابی‌موسی بن جعفر قال: حدثنی ابی‌جعفر بن محمد قال: حدثنی ابی‌محمد بن علی قال: حدثنی ابی‌علی بن الحسین قال: حدثنی ابی‌الحسین بن علی قال: حدثنی امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام قال: سمعت النبی صلی الله علیه و آله و هو یقول: من أدی لله مکتوبة فله فی اثرها دعوة مستجابة [493] . [ صفحه 300] 10- ابوجعفر الطبری باسناده عن ابی‌الحسن محمد بن احمد بن عبیدالله المنصوری قال: حدثنی عمر بن أبی‌موسی عیسی بن أحمد قال: حدثنی الامام علی بن محمد علیهماالسلام قال حدثنی أبی‌محمد بن علی قال: حدثنی أبی‌علی بن موسی قال: حدثنی أبی‌موسی ابن‌جعفر قال: ان رجلا جاء الی سیدنا الصادق علیه‌السلام فشکا الیه الفقر. فقال: لیس الأمر کما ذکرت و ما أعرفک فقیرا. قال: و الله یا سیدی ما کذبت و ذکر من الفقر قطعة، و الصادق علیه‌السلام یکذبه الی ان قال له أخبرنی لو أعطیت بالبراءة منا مائة دینار کنت تأخذ؟ قال: لا، الی ان ذکر له الوف الدنانیر و الرجل یحلف انه لا یفعل، فقال من معه: یعطی بها هذا المال لا یبیعها هو فقیر [494] . 11- ابن‌شعبة مرسلا: قال علیه‌السلام لبعض موالیه: عاتب فلانا و قل له: ان الله اذا أراد بعبد خیرا اذا عوتب قبل [495] . 12- عنه، قال علیه‌السلام: ان لله بقاعا یحب أن یدعی فیها فیستجیب لمن دعاه و الحیر منها [496] . 13- عنه، قال علیه‌السلام: من اتقی الله یتقی. و من أطاع الله یطاع. و من أطاع الخالق لم یبال سخط المخلوقین. و من أسخط الخالق فلییقن أن یحل به سخط المخلوقین [497] . 14- عنه، قال الحسن بن مسعود: دخلت علی أبی‌الحسن علی بن محمد علیهماالسلام و قد نکبت اصبعی. و تلقانی راکب و صدم کتفی و دخلت فی زحمة فخرقوا علی بعض ثیابی، فقلت: کفانی الله شرک من یوم فما أیشمک. فقال علیه‌السلام لی: یا حسن هذا و أنت تغشانا ترمی بذنبک من لا ذنب له. [ صفحه 301] قال الحسن: فأصاب الی عقلی و تبینت خطائی، فقلت: یا مولای استغفر الله، فقال: یا حسن ما ذنب الأیام حتی صرتم تتشئمون بها اذا جوزیتم بأعمالکم فیها، قال الحسن: أنا أستغفر الله أبدا و هی توبتی یابن رسول الله؟ قال علیه‌السلام: و الله ما ینفعکم و لکن الله یعاقبکم بذمها علی ما لا ذم علیها فیه. أما علمت یا حسن أن الله هو المثیب و المعاقب و المجازی بالأعمال عاجلا و آجلا؟ قلت: بلی یا مولای، قال علیه‌السلام: لا تعد و لا تجعل للأیام صنعا فی حکم الله، قال الحسن: بلی؛ یا مولای [498] . 15- عنه، قال علیه‌السلام: من أمن مکر الله و ألیم أخذه تکبر حتی یحل به قضاؤه و نافذ أمره. و من کان علی بینة من ربه هانت علیه مصائب الدنیا و لو قرض و نشر. [499] . 16- عنه، قال داوود الصرمی: أمرنی سیدی بحوائج کثیرة، فقال علیه‌السلام لی: قل: کیف تقول؟ فلم أحفظ مثل ما قال لی، فمد الدواة و کتب: بسم الله الرحمن الرحیم أذکره ان شاء الله و الأمر بید الله، فتبسمت، فقال علیه‌السلام: ما لک؟ قلت: خیر، فقال: أخبرنی؟ قلت: جعلت فداک ذکرت حدیثا حدثنی به رجل من أصحابنا عن جدک الرضا علیه‌السلام اذا أمر بحاجة کتب بسم الله الرحمن الرحیم أذکر ان شاء الله، فتبسمت، فقال علیه‌السلام لی: یا داوود و لو قلت: ان تارک التقیة کتارک الصلاة لکنت صادقا. [500] . 17- عنه، قال علیه‌السلام یوما: ان أکل البطیخ یورث الجذام، فقیل له: ألیس قد أمن المؤمن اذا أتی علیه أربعون سنة من الجنون و الجذام و البرص؟ قال علیه‌السلام: نعم؛ و لکن اذا خالف المؤمن ما امر به ممن آمنه لم یأمن أن تصیبه عقوبة الخلاف. [ صفحه 302] 18- عنه، قال علیه‌السلام: الشاکر أسعد بالشکر منه بالنعمة التی أوجبت الشکر، لأن النعم متاع. و الشکر نعم و عقبی. [501] . 19- عنه، قال علیه‌السلام: ان الله جعل الدنیا دار بلوی و الآخرة دار عقبی و جعل بلوی الدنیا لثواب الآخرة سببا و ثواب الآخرة من بلوی الدنیا عوضا. [502] . 20- عنه، قال علیه‌السلام: ان الظالم الحالم یکاد أن یعفی علی ظلمه بحلمه. و ان المحق السفیه یکاد أن یطفی‌ء نور حقه بسفهه [503] . 21- عنه، قال علیه‌السلام: من جمع لک وده و رأیه فاجمع له طاعتک [504] . 22- عنه، قال علیه‌السلام: من هانت علیه نفسه فلا تأمن شره [505] . 23- عنه، قال علیه‌السلام: الدنیا سوق، ربح فیها قوم و خسر آخرون [506] . 24- المجلسی، عن تاریخ قم، عن أبی‌مقاتل الدیلمی نقیب الری، قال: سمعت أباالحسن علی بن محمد علیهماالسلام یقول: انما سمی قم به لأنه لما وصلت السفینة الیه فی طوفان نوح علیه‌السلام قامت، و هو قطعة من بیت المقدس [507] . 25- روی عن الدرة الباهرة: قال أبوالحسن الثالث علیه‌السلام: الحسد ما حق الحسنات، و الزهو جالب المقت، و العجب صارف عن طلب العلم داع الی الغمط و الجهل، و البخل أذم الأخلاق، و الطمع سجیة سیئة. [508] . 26- عنه، عن الدرة الباهرة: قال أبوالحسن الثالث علیه‌السلام لرجل و قد أکثر من افراط الثناء علیه: أقبل علی شأنک، فان کثرة الملق یهجم علی الظنة، و اذا حللت من أخیک فی محل الثقة، فاعدل عن الملق الی حسن النیة [509] . 27- عنه، عن الدرة الباهرة: قال أبوالحسن الثالث علیه‌السلام العقوق ثکل من لم یثکل. [510] . [ صفحه 303] 28- عنه، عن الدرة: قال علیه‌السلام: العقوق یعقب القلة و یؤدی الی الذلة [511] . 29- روی عن الحسن بن علی، عن أبی‌الحسن علیه‌السلام قال: قال: ان الرجل لیکون قد بقی من أجله ثلاثون سنة فیکون وصولا لقرابته وصولا لرحمه، فیجعلها الله ثلاثة و ثلاثین سنة، و انه لیکون قد بقی من أجله ثلاث و ثلاثون سنة فیکون عاقا لقرابته، قاطعا لرحمه، فیجعلها الله ثلاث سنین [512] . 30- عنه، عن الدرة الباهرة: قال أبوالحسن علیه‌السلام للمتوکل: لا تطلب الصفا ممن کدرت علیه، و لا النصح ممن صرفت سوء ظنک الیه، فانما قلب غیرک لک کقلبک له. [513] . 31- عنه، عن کتاب الاستدراک: قال: نادی المتوکل یوما کاتبا نصرانیا أبانوح فأنکروا کنی الکتابیین فاستفتی فاختلف علیه فبعث الی أبی‌الحسن فوقع علیه‌السلام بسم الله الرحمن الرحیم تبت یدا أبی‌لهب، فعلم المتوکل أنه یحل ذلک لأن الله قد کنی الکافر. [514] . 32- عنه، عن الدرة الباهرة: قال أبوالحسن الثالث علیه‌السلام: من رضی عن نفسه کثر الساخطون علیه، الغنی قلة تمنیک و الرضا بما یکفیک، و الفقر شرة النفس و شدة القنوط، و الراکب الحرون أسیر نفسه و الجاهل أسیر لسانه، الناس فی الدنیا بالأموال و فی الاخرة بالأعمال [515] . 33- عنه، عن اعلام الدین: قال أبوالحسن الثالث علیه‌السلام: من رضی عن نفسه کثر الساخطون علیه. [516] . 34- قال علیه‌السلام: المقادیر تریک ما لم یخطر ببالک. [517] . 35- قال علیه‌السلام: من أقبل مع...... [518] ولی مع انقضائه. [519] . [ صفحه 304] 36- قال علیه‌السلام: راکب الحرون أسیر نفسه، و الجاهل أسیر لسانه [520] . 37- قال علیه‌السلام: الناس فی الدنیا بالأموال و فی الاخرة بالأعمال. [521] . 38- قال علیه‌السلام: المراء یفسد الصداقة القدیمة، و یحلل العقدة الوثیقة، و أقل ما فیه أن تکون فیه المغالبة، و المغالبة اس أسباب القطیعة [522] . 39- قال علیه‌السلام: العتاب مفتاح الثقال، و العتاب خیر من الحقد [523] . 40- قال علیه‌السلام: المصیبة للصابر واحدة، و للجازع اثنتان. [524] . 41- قال یحیی بن عبدالحمید: سمعت أباالحسن علیه‌السلام یقول لرجل ذم الیه ولدا له فقال: العقوق ثکل من لم یثکل. [525] . 42- قال علیه‌السلام: الهزل فکاهة السفهاء، و صناعة الجهال. [526] . 43- قال علیه‌السلام فی بعض مواعظه: السهر ألذ للمنام، و الجوع یزید فی طیب الطعام. [527] . 44- قال علیه‌السلام: اذکر مصرعک بین یدی أهلک، و لا طبیب یمنعک، و لا حبیب ینفعک. [528] . 45- قال علیه‌السلام: اذکر حسرات التفریط بأخذ تقدیم الحزم. [529] . 46- قال علیه‌السلام: الغضب علی من تملک لؤم. [530] . 47- قال علیه‌السلام: الحکمة لا تنجع فی الطباع الفاسدة. [531] . 48- قال علیه‌السلام: خیر من الخیر فاعله، و أجمل من الجمیل قائله، و أرجح من العلم حامله، و شر من الشر جالبه، و أهول من الهول راکبه [532] . 49- قال علیه‌السلام: ایاک و الحسد فانه یبین فیک و لا یعمل فی عدوک [533] . 50- قال علیه‌السلام: اذا کان زمان العدل فیه أغلب من الجور فحرام أن یظن بأحد سواءا حتی یعلم ذلک منه، و اذا کان زمان الجور أغلب فیه من العدل فلیس لأحد أن یظن بأحد خیرا ما لم یعلم ذلک منه [534] . [ صفحه 305] 51- قال علیه‌السلام: للمتوکل فی جواب کلام دار بینهما: لا تطلب الصفا ممن کدرت علیه، و لا الوفاء لمن غدرت به، و لا النصح ممن صرفت سوء ظنک الیه، فانما قلب غیرک کقلبک له. [535] . 52- قال علیه‌السلام: القوا النعم بحسن مجاورتها و التمسوا الزیادة فیها بالشکر علیها، و اعلموا أن النفس أقبل شی‌ء لما أعطیت و أمنع شی‌ء لما منعت [536] . [ صفحه 307]

وعدنا فی المقدمة أن نذکر رواة الامام أبی‌الحسن علی بن محمد الهادی علیهماالسلام فی ذیل مسنده فنورد هنا أسماء الذین رووا عنه مشافهة أو مکاتبة و رتبناهم علی حروف المعجم و أشرنا الی مواضع روایاتهم فی مطاوی المسند. وجدنا فی روایاته علیه‌السلام موارد نقلها المؤلفون باسقاط الوسائط کما فعله الحرانی فی تحف العقول و الطبرسی فی مکارم الاخلاق و الفتال النیسابوری فی روضة الواعظین و ابن‌شهر آشوب فی المناقب و ابن‌طاووس فی آثاره. بلغ عدد الرواة عن الامام الهادی علیه‌السلام تسع و سبعون و مائة رجلا حدثوا عنه علیه‌السلام، یوجد فیهم الثقة، الصحیح، الحسن، الضعیف، المتروک و المجهول، تفصیل ذلک فی کتب الرجال و عند أصحاب الجرح و التعدیل. ذکر الشیخ أبوجعفر الطوسی (رضوان الله علیه) فی رجاله خمس و ثمانون و مائة رجلا من رواة الامام الهادی یوجد جماعة منهم فی روایات الامام التی جمعناها فی المسند و کذا لا یوجد فی رجال الشیخ عدة من الرواة الذین ورد حدیثهم فی المسند الذی خرجته. العطاردی [ صفحه 309]

ذکره الشیخ فی رجاله من رواة الامام الهادی علیه‌السلام و أورده ایضا الأردبیلی فی جامع الرواة من رواة الامام أبی‌جعفر و أبی‌الحسن علیهماالسلام، له روایة واحدة عن الامام الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب الأصحاب: الحدیث 10.

عده الشیخ ابوجعفر الطوسی فی رجاله من أصحاب أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و ذکره فی جامع الرواة من رواة الامامین الجواد و الهادی علیهماالسلام، و قال: ابراهیم بن شیبة الاصبهانی، مولی بنی‌أسد أصله من قاسان. له روایة واحدة عن الامام الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب الأصحاب: الحدیث 5.

أورده الشیخ فی رجاله من أصحاب أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام، و له روایة واحدة عنه علیه‌السلام ذکرناها فی باب الزیارة: الحدیث 7. [ صفحه 310]

ما وجدنا له ذکرا فی کتب الرجال، له روایة واحدة عن الامام الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب التفسیر: الحدیث 2.

عده الشیخ فی رجاله من أصحاب الامام الهادی علیه‌السلام و قال: ابراهیم بن محمد بن فارس النیسابوری ذکره الکشی فی رجاله و قال: سألت اباالنضر محمد بن مسعود عن ابراهیم بن محمد بن فارس فقال: هو فی نفسه لا بأس به. قلت: یروی روایة واحدة عن الامام الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب الامامة: الحدیث 86.

هکذا ذکر فی طریق الروایات التی رواها عن أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و لعله متحد مع ما قبله، و ابراهیم بن محمد أیضا مشترک بین جماعة کثیرة من أهل الحدیث المعاصرین للامام الهادی علیه‌السلام. ذکرنا روایته عنه علیه‌السلام فی باب الاصحاب: الحدیث 12، و باب الزکاة: الحدیث 8. [ صفحه 311]

ذکره الشیخ فی رجاله من أصحاب الامام الهادی علیه‌السلام قال الاردبیلی فی جامع الرواة: ابراهیم بن محمد الهمدانی وکیل الناحیة و کان حج أربعین حجة. له روایات عن الامام الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب التوحید: الحدیث 20، و باب الامامة: الحدیث 18، و باب الزکاة: الحدیث 11 -2، و باب الزیارة: الحدیث 5، و باب المعیشة: الحدیث 1، و باب الوصیة: الحدیث 12 -2.

ما وجدنا له ذکرا فی کتب رجال الحدیث و الظاهر انه ابراهیم بن محمد بن ابراهیم ابن‌مصعب من رجال الدولة العباسیة المقیم بسر من رأی، و الطاهری نسبة الی طاهر ابن‌حسین بن مصعب البوشنجی أمیر جند المأمون فی حرب الأمین، ذکره الطبری فی تاریخه فی حوادث سنة ست و خمسین و مأتین السنة التی توفی فیها الامام الهادی علیه‌السلام و نقل عنه قصة لیس هنا محل ذکرها. ذکرنا روایته عن الامام الهادی علیه‌السلام فی باب ما جری بینه و بین الخلفاء: الحدیث 3.

محدث جلیل القدر من کبار أهل الحدیث و الروایة و قد اکثر الکلینی الروایة عنه فی الکافی بواسطة ابنه علی و کان رحمه الله کوفیا انتقل الی قم و توطن بها، سافر الی [ صفحه 312] خراسان لطلب الحدیث و جمع أخبار الامام الرضا علیه‌السلام. ذکره علماء الرجال فی کتبهم و اثنوا علیه و روی عن الامام الجواد علیه‌السلام ایضا، أوردنا ترجمته فی باب رواة ابی‌جعفر فی مسنده علیه‌السلام. یروی ایضا عن الامام أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب التفسیر: الحدیث 12، و باب الأیمان و النذور: الحدیث 1.

ما وجدنا له عنوانا فی کتب الرجال و السیر، الظاهر انه کان مقیما بسر من رأی و کان له ارتباط برجال الدولة العباسیة، یروی عن أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام روایة ذکرناها فی باب الامامة: الحدیث 23.

هذا ایضا کسابقه مهمل و ما وجدنا له عنوانا فی کتب الرجال و له روایة واحدة عن أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام ذکرناها فی باب الصوم: الحدیث 6.

عنونه فی جامع الرواة و قال: انه من اصحاب الامام علی بن محمد العسکری علیهماالسلام. و فی رجال الشیخ: یحیی بن ابی‌بکر الرازی من رواة الامام أبی‌الحسن الأخیر علیه‌السلام و قال ایضا فی باب اصحاب امام الهادی علیه‌السلام: ابوبکر الفهفکی المتطبب من رواة امام الهادی علیه‌السلام. [ صفحه 313] قلت: له روایة واحدة عن أبی‌الحسن علیه‌السلام ذکرناها فی باب الزکاة: الحدیث 12.

هذا العنوان کنیة جماعة کثیرة من أهل الحدیث المعاصرین للامامین الهمامین ابی‌جعفر الجواد و الهادی علیهماالسلام و هو یروی عنه علیه‌السلام روایة واحدة ذکرناها فی باب الوصیة: الحدیث 17.

ما وجدنا له عنوانا فی کتب الرجال و هو یروی عن الامام أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام روایة واحدة ذکرناها فی باب وفاته علیه‌السلام: الحدیث 10.

هکذا ورد فی طریق الروایة و ما وجدنا له عنوانا فی کتب الرجال و فی بعض المصادر ابوروح الشامی محدث، یروی عن أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام روایة واحدة ذکرناها فی کتاب الدعاء: الحدیث 8. [ صفحه 314]

قال فی جامع الرواة فی باب الکنی: ابوسالم اسمه طالب بن هارون، ثم قال: طالب بن هارون بن عمیر النخعی ابوسالم الکوفی من رجال الامام الصادق علیه‌السلام. قلت ابوسالم هذا رجل آخر مجهول و هو یروی روایة عن ابی‌الحسن علیه‌السلام ذکرناه فی باب ما جری بینه و الخلفاء: الحدیث، 13.

کان من موالی الامام أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام و خدامه و یروی عنه الحدیث، ما وجدنا له ترجمة و ذکرنا روایته فی باب الصلاة: الحدیث 17.

هکذا ورد فی طریق الحدیث الذی رواه عن الامام الهادی علیه‌السلام و فی فهرست الشیخ ابی‌جعفر الطوسی: ابوشعیب المحاملی له کتاب أخبرنا به ابن‌ابی جید، عن ابن‌الولید، عن الصفار، عن العباس بن معروف، عن ابی‌شعیب. قال النجاشی: ابوشعیب المحاملی کوفی ثقة من رجال أبی‌الحسن موسی علیه‌السلام مولی علی بن الحکم بن الزبیر الأنباری له کتاب، أخبرنا الحسین بن عبیدالله قال: حدثنا الحسین بن علی بن سفیان قال: حدثنا احمد بن ادریس، عن محمد بن عبدالجبار، عن العباس بن معروف، عن ابی‌شعیب بکتابه. [ صفحه 315] قلت: یروی عن أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب ما جری بینه علیه‌السلام و الخلفاء: الحدیث 17.

قال فی جامع الرواة: ابوالطیب بن علی بن بلال من أصحاب الامام الهادی علیه‌السلام. و حدیثه فی باب ما جری بینه و الخلفاء: الحدیث 14.

ابوالعباس کنیة جماعة کثیرة من أهل العلم و الحدیث، و الظاهر ان اباالعباس هذا کان کاتبا و منشاء فی دیوان الخلفاء و کان یعاشر الامام أباالحسن علیه‌السلام و یحدث عنه. قال الشیخ فی الفهرست: ابوالعباس صاحب عمار بن مروان له کتاب رویناه باسنادنا عن أحمد بن ابی عبدالله عنه. و قال النجاشی: ابوالعباس صاحب عمار بن مروان، روی ابن‌بطة عن احمد بن محمد بن خالد عن أبی‌العباس بکتابه. قلت: یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و ذکرنا روایته فی باب الامامة: الحدیث 63.

کان وکیلا للامام أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و من ثقاته، ذکره الکشی فی رجاله و قال: حدثنی محمد بن قولویه قال: حدثنا احمد بن هلال عن محمد بن فرج [ صفحه 316] قال: کتبت الی أبی‌الحسن علیه‌السلام أسأله عن ابی‌علی بن راشد فکتب الی ذکرت ابن‌راشد رحمه الله فانه عاش سعیدا و مات شهیدا. قال العطاردی: ابوعلی هذا کان من رواة الامام الجواد علیه‌السلام و ذکرناه فی باب رواته فی مسنده، و یروی ایضا عن الامام الهادی علیه‌السلام و روایاته مذکورة فی باب الامامة: الحدیث 36، و باب الطهارة: الحدیث 5، و باب الصلاة: الحدیث 7، و باب الصوم: الحدیث 2، و باب الزکاة: الحدیث 7، و باب الأطعمة: الحدیث 1، و باب الوصیة: الحدیث 25 - 15 - 12 -9 -4، و اسمه الحسن بن راشد.

ما وجدنا له ذکرا فی کتاب رجال الحدیث و هو من شعراء آل محمد علیهم‌السلام و کان یمدح الامام أبی‌الحسن الهادی و اسمه أسلم بن محرز من أهل منبج و هو اسم موضع فی نواحی حلب، کان معاصرا للبحتری الولید بن عبید بن یحیی الطائی الشاعر المعروف و البحتری یمدح الخلفاء و الامراء و المنبجی یمدح أهل البیت علیهم‌السلام. ذکره الشیخ عباس القمی فی الکنی و الالقاب و قال: أسلم بن محرز المنبجی شاعر یمدح آل محمد علیهم‌السلام فقال ابوالغوث فی مدح ائمة سامراء علیهم‌السلام فی قصیدته الدالیة: اذا ما بلغت الصادقین بنی الرضا فحسبک من هاد یشیر الی هاد الی آخر القصیدة التی ذکرناها فی باب الاصحاب من هذا الکتاب: الحدیث 32. قال العطاردی: یأتی فی ترجمة البحتری ان اباالغوث المنبجی ابن‌البحتری و اسمه یحیی. [ صفحه 317]

ما وجدنا له عنوانا فی کتب الرجال و هو یروی عن زرارة حاجب المتوکل، کان من أهل بغداد و یروی عن الامام أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب الامامة: الحدیث 54.

هذا ایضا مجهول و له روایة واحدة عن الامام أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب الامامة: الحدیث 17.

قال فی جامع الرواة: ابومقاتل الدیلمی اسمه صالح، هو رجل مجهول یروی عن الامام أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب الحکم: الحدیث 24.

هذا العنوان مشترک بین عدة من أهل الحدیث و هو یروی عن أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب الامامة: الحدیث 3. [ صفحه 318]

ما وجدنا له عنوانا فی کتب الرجال و یحتمل ان یکون متحدا مع سابقه و له أحادیث عن الامام أبی‌الحسن الأخیر علیه‌السلام ذکرناها فی باب الحکم: الحدیث 10 - 9 - 8 - 7.

اسمه سهل بن یعقوب بن اسحاق الملقب بابی‌نواس و المؤدب فی المسجد المعلق فی صفة سبق بسر من رأی، کان یلقب بابی‌نواس لانه کان یتخالع و یتطیب مع الناس و یظهر التشیع علی الطیبة فیأمن نفسه، لقبه الامام الهادی علیه‌السلام بأبی‌نواس الحق و قال: من تقدمک ابونواس الباطل. ذکره الشیخ فی رجاله فی باب اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام و قال: سهل بن یعقوب بن اسحاق یکنی اباالسری الملقب بابی‌نواس، و فی هامش رجال الشیخ کان سهل بن یعقوب یخدم الامام الهادی علیه‌السلام بسر من رأی و یسعی فی حوائجه. له روایة واحدة عن الامام ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام ذکرناها فی باب الاصحاب: الحدیث 26.

ذکره فی جامع الرواة من أصحاب الامام أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و قال: ابویعقوب البغدادی روی احمد بن محمد السیاری عنه عن ابن‌السکیت عن أبی‌الحسن [ صفحه 319] علیه‌السلام. قلت له روایات عن الامام الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب الامامة: الحدیث 72 - 69 - 27 - 8.

هکذا ذکر فی سند الحدیث الذی یروی عن الامام أبی‌الحسن علیه‌السلام و فی رجال الشیخ فی باب رواة الامام الجواد علیه‌السلام: احلم بن بشار المروزی باللام، و فی رجال الکشی: احکم بن بشار المروزی الکلثومی غال لا شی‌ء. قال العطاردی: ذکرناه فی باب رواة الامام ابی‌جعفر الجواد علیه‌السلام فی مسنده و یروی ایضا عن الامام الهادی سلام الله علیه و روایته مذکورة فی باب الاصحاب: الحدیث 1.

کان من ثقات اهل الحدیث و مشایخ الروایة و من أهل الفقه و الدرایة روی عن الامام الهادی و العسکری علیهماالسلام و کان من خواص أبی‌محمد علیه‌السلام. قال الشیخ فی الفهرست: احمد بن اسحاق بن عبدالله بن سعد بن الاحوص الاشعری ابوعلی کبیر القدر، کان من خواص أبی‌محمد علیه‌السلام و رأی صاحب الزمان سلام الله علیه و هو شیخ القمیین و وافدهم، و له کتب منها کتاب علل الصلاة اخبرنا بها الحسین بن عبیدالله و ابن ابی‌جید عن احمد بن محمد بن یحیی العطار عن سعد بن عبدالله عنه. قال النجاشی: احمد بن اسحاق بن عبدالله بن مالک الأحوص الاشعری ابوعلی [ صفحه 320] القمی روی عن ابی‌جعفر و أبی‌الحسن علیهماالسلام و کان خاصة ابی‌محمد علیهماالسلام، قال ابوالحسن علی بن عبدالواحد الحیری (رحمه الله): رأیت من کتبه کتاب علل الصوم، روی عنه احمد بن محمد بن یحیی. قلت: یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و اوردنا روایته فی باب التوحید: الحدیث 1، و باب الزکاة: الحدیث 6.

عده علماء الرجال من ثقات اهل الحدیث، ذکره الشیخ فی رجاله من رواة الامام الهادی علیه‌السلام و قال: احمد بن اسحاق الرازی ثقة. ذکر الکشی روایة فی ترجمة اسحاق بن اسماعیل النیسابوری تدل علی ان احمد بن اسحاق الرازی کان من وکلاء الامام أبی‌الحسن علیه‌السلام و له اختصاص بالناحیة المقدسة. له روایة واحدة عن الامام الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب المعیشة: الحدیث 2.

عنونه فی جامع الرواة و قال: احمد بن حاتم بن ماهویه، ذکره الکشی فی رجاله، و روی عن أبی‌محمد جبرئیل بن احمد الفاریابی قال: حدثنی موسی بن جعفر بن وهیب قال: حدثنی ابوالحسن احمد بن حاتم بن ماهویه، قال: کتب الیه یعنی ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام. یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و ذکرنا روایته فی باب الحکم: الحدیث 6. [ صفحه 321]

هذا العنوان مشترک بین محدثین جلیلین احدهما احمد بن حمزة بن بزیع و الثانی احمد ابن‌حمزة بن الیسع القمی و هما من رواة الامام الهادی علیه‌السلام اما احمد بن حمزة بن بزیع ذکره الکشی فی رجاله و قال حدث حمدویه عن اشیاخه ان محمد بن اسماعیل بن بزیع و احمد بن حمزة بن بزیع کانا فی عداد الوزراء. قال العلامة الحلی فی القسم الاول من الخلاصة بعد نقل کلام الکشی انه کان فی عداد الوزراء و هذا لا یثبت عندی عدالته و روی فی منهج المقال عن الشهید الثانی انه قال هذا لا یقتضی مدحا فضلا عن العدالة ان لم یکن الی الذنب اقرب. اما احمد بن حمزة بن الیسع القمی فهو من ثقات الرواة عند اهل الحدیث ذکره الشیخ ابوجعفر الطوسی رضوان الله علیه فی رجاله من اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام و قال ثقة و قال العلامة الحلی فی الخلاصة احمد بن حمزة بن الیسع بن عبدالله القمی روی ابوه عن الرضا علیه‌السلام ثقة ثقة. یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و ذکرنا روایته فی باب الزکاة: الحدیث 3، و باب الوصیة: الحدیث 18.

ما وجدنا له عنوانا فی کتب الرجال و هو محدث کرخی من اهل بغداد کما یظهر من روایته و له کتاب الامالی یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و روایته فی کتاب الدعاء: الحدیث 13. [ صفحه 322]

لیس له عنوان فی کتب الرجال و الظاهر انه کان من کتاب دار الخلافة بسر من رأی، و روی عن أبی‌الحسن علیه‌السلام و ذکرنا روایته فی باب الامامة: الحدیث 58.

عنونه فی جامع الرواة و عده من اصحاب الامام الهادی سلام الله علیه و له روایة عنه علیه‌السلام ذکرناها فی باب الجنائز: الحدیث 5.

هذا مشترک بین جماعة کثیرة من اهل الحدیث المعاصرین للامام الهادی علیه‌السلام و ذکرنا روایته عنه فی باب الصوم: الحدیث 5.

ذکره الشیخ فی رجاله من اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام، و قال فی الفهرست: احمد بن محمد بن سیار ابوعبدالله الکاتب بصری کان من کتاب آل طاهر فی زمن ابی‌محمد، علیه‌السلام و یعرف بالسیاری ضعیف الحدیث، فاسد المذهب مجفو الروایة کثیر المراسیل، و صنف کتبا کثیرة منها: [ صفحه 323] کتاب ثواب القرآن، کتاب الطب، کتاب القرائة و کتاب النوادر. اخبرنا بالنوادر خاصة الحسین بن عبیدالله، عن احمد بن محمد بن یحیی قال: حدثنا ابی قال: حدثنا السیاری الا بما کان فیه من غلو و تخلیط، و أخبرنا بالنوادر و غیرها جماعة من اصحابنا منهم الثلاثة الذین ذکرناهم عن محمد بن احمد بن داوود قال: حدثنا سلامة ابن‌محمد، قال: حدثنا علی بن محمد الجبائی، قال: حدثنا السیاری. یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و ذکرنا روایته فی باب الصلاة: الحدیث 4، و باب الصید: الحدیث 1.

ذکره الشیخ فی رجاله من رواة الامام ابی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و قال فی الفهرست: احمد بن محمد بن عیسی ابوجعفر القمی شیخ قم و وجهها و فقیهها غیر مدافع و کان ایضا الرئیس الذی یلقی السلطان بها، لقی ابی‌الحسن الرضا علیه‌السلام. قال العطاردی: ذکرناه فی باب اصحاب الجواد علیه‌السلام فی ذیل مسنده و یروی عن الامام الهادی سلام الله علیه ایضا و روایته مذکورة فی باب الاصحاب: الحدیث 4، و باب الصید: الحدیث 1.

ما وجدنا له عنوانا فی کتب رجال الحدیث و الظاهر انه کان کاتبا فی دیوان الانشاء بسر من رأی و هو فارسی الأصل من أهل الانبار، یروی عن أبی‌ألحسن الهادی [ صفحه 324] علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب الامامة: الحدیث 39.

ما وجدنا بهذا العنوان اسما فی اصحاب الائمة علیهم‌السلام و فی رجال الشیخ احمد بن هارون الفامی ممن لم یرو عنهم علیهم‌السلام، و فی جامع الرواة روی عنه ابن‌بابویه. قلت: له روایة واحدة عن الامام ابی‌الحسن الهادی ذکرناها فی باب الامامة: الحدیث 59.

ذکره الشیخ ابوجعفر الطوسی فی رجاله من رواة ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام و قال: احمد بن هلال العبرطائی بغدادی غال. قال فی الفهرست: احمد بن هلال العبرطائی و عبرطا قریة بنواحی بلد اسکاف و هو من بنی جنید ولد سنة ثمانین و مائة، و مات سنة سبع و ستین و مأتین و کان غالیا متهما فی دینه، و قد روی اکثر اصول اصحابنا. قال النجاشی: احمد بن هلال العبرطائی صالح الروایة یعرف منها و ینکر و قد روی فیه ذموم من سیدنا أبی‌محمد العسکری علیه‌السلام و لا أعرف له الا کتاب یوم و لیلة روی عنه عبیدالله بن العلاء المذاری ولد سنة ثمانین و مائة و مات سنة سبع و ستین و مائتین و روی الکشی فی رجاله روایة عن الامام العسکری علیه‌السلام فی شأنه نذکرها فی مسنده علیه‌السلام. یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب التفسیر: [ صفحه 325] الحدیث 14.

ذکره فی جامع الرواة و قال: اسحاق الجلاب من اصحاب ابی‌الحسن العسکری علیه‌السلام، روی عنه علی بن محمد. قلت: روایته عن الامام الهادی علیه‌السلام مذکورة فی باب الامامة: الحدیث 6.

ما وجدنا بهذا العنوان ذکرا فی کتب الرجال و هو یروی عن ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام و ذکرنا روایته فی باب الصوم: الحدیث 8.

ما وجدنا بهذا العنوان اسما فی کتب الرجال، و فی رجال الشیخ: اسحاق بن محمد البصری یرمی بالغلو، و فی جامع الرواة: اسحاق بن محمد البصری من رواة الامام الهادی و العسکری علیهماالسلام یرمی بالغلو. قلت: له روایة واحدة عن الامام الهادی علیه‌السلام مذکورة فی باب الامامة: الحدیث 88. [ صفحه 326]

هی من خدام الامام ابی‌الحسن الرضا سلام الله علیه و لیس لها عنوان فی کتب الرجال و السیر الا فی الروایة التی روتها عن الامام الهادی علیه‌السلام، و الروایة ذکرناها فی باب الامامة: الحدیث 33.

کان من ثقات اهل الحدیث و الروایة ذکره اهل الفقه و الدرایة فی کتبهم، قال الشیخ فی الرجال: ایوب بن نوح بن دراج ثقة. قال العطاردی: روی عن الامام الجواد علیه‌السلام و ذکرنا حالاته و ما قیل فی شأنه فی باب رواته فی مسنده علیه‌السلام و یروی عن الامام الهادی ایضا و روایاته مذکورة فی باب التوحید: الحدیث 14 -11، و باب الامامة: الحدیث 82 -38، و باب الاصحاب: الحدیث، 27 -15، و باب التفسیر، الحدیث 4، و باب الصلاة: الحدیث، 12 -4، و باب الصوم:الحدیث 3، و باب النکاح: الحدیث 3، و باب الاولاد: الحدیث 2.

هو ابوعبادة الولید بن عبید الطائی من الشعراء المعروفین فی ایام العباسیة مدح الخلفاء و الامراء و لا سیما المتوکل و کان من ندمائه و شعرائه. قال السمعانی: البحتری بضم الباء المنقوطة و سکون الحاء المهملة و ضم التاء [ صفحه 327] المنقوطة، هذه نسبة الی بحتر و هو بطن من طی‌ء و المشهور بهذه النسبة الشاعر المعروف ابوعبادة الولید بن عبید مداح المتوکل و کان من منبج الشام ولد بمنبج و بها نشأ و خرج الی العراق و مدح بها المتوکل و وزیره الفتح بن خاقان و سائر الاکابر و عاد الی بلده منبج و مات بها. قال یاقوت فی معجم الادباء: الولید بن عبیدالله ابوعبادة و اباالحسن و الاول اشهر البحتری الطائی الشاعر المشهور کان فاضلا ادیبا فصیحا بلیغا شاعرا مجیدا، و کان بعض اهل عصره یقدمونه علی ابی‌تمام بادی‌ء الرأی و یختمون به الشعراء و روی عنه شعره ابوالعباس المبرد و ابن‌المرزبان. ذکره القاضی نور الله فی المجالس و قال: اورده الشیخ عبدالجلیل الرازی فی شعراء الشیعة و ابنه ابوالغوث یحیی بن ابی‌عبادة کان مقیما بالشام و قدم بغداد قبل ثلاث مأة و سمع عنه وجوه اهلها اشعار ابیها و نفی بعد ذلک و ذکره ایضا الشیخ عباس القمی فی الکنی و الالقاب. قال العطاردی: اخباره کثیرة و اشعاره مشهورة ذکرها المؤلفون فی معاجم الشعراء و لیس هنا محل ذکرها و هو یروی روایة عما جری بین الامام الهادی علیه‌السلام و المتوکل اوردناها فی باب ما جری بینه و الخلفاء: الحدیث 23.

أورده الشیخ فی رجاله من رواة الامام الهادی علیه‌السلام و قال: بشر بن بشار النیسابوری عم ابی عبدالله الشاذانی. یروی عن الامام ابی‌الحسن الهادی علیه‌السلام روایة ذکرناها فی باب الامامة: الحدیث 2. [ صفحه 328]

ما وجدنا بهذا العنوان ذکرا فی کتب الرجال، و قال النجاشی: بشر بن سلیمان البجلی کوفی له کتاب یروی عنه محمد بن الربیع الاقرع. قلت: یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب الامامة، الحدیث 2.

ما وجدنا له ذکرا فی کتب الرجال و السیر و هو من عمال الخلیفة المتوکل، و کان حاجبا له کما ورد فی الروایة، و له روایة واحدة عن الامام الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب الامامة، الحدیث 66.

هذا ایضا کسابقه غیر مذکور فی الکتب یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام اوردنا روایته فی باب الأیمان و النذور: الحدیث 2.

کان من خدام الامام ابی‌الحسن علی بن محمد الهادی علیهماالسلام و هو الذی سماه بهذا الاسم، روی عنه حفیده ابوالطیب احمد بن محمد بن بوطیر، و عاش بوطیر [ صفحه 329] بعد وفات امام الهادی و کان یزور قبره علیه‌السلام من وراء الشباک و لا یدخل المشهد، ذکرنا روایته فی باب ثقاته علیه‌السلام: الحدیث 16.

ذکره الشیخ فی رجاله فی باب رواة الامام ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام و فی جامع الرواة جعفر بن ابراهیم بن محمد الهمدانی یروی عن ابی‌الحسن موسی علیه‌السلام، و قال ایضا: جعفر بن ابراهیم بن نوح من اصحاب الامام ابی‌محمد العسکری علیه‌السلام له روایة عن ابی‌الحسن علیه‌السلام ذکرناها فی باب الصوم، الحدیث 1.

قال فی جامع الرواة: جعفر بن رزق الله یروی عن ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام و روی عنه محمد بن احمد بن یحیی. قلت: روایته عن الامام الهادی علیه‌السلام مذکورة فی باب مناقبه: الحدیث 8، و باب الحدود: الحدیث 1.

قال الاردبیلی فی جامع الرواة: جعفر بن عیسی بن عبید من أصحاب الامام الرضا علیه‌السلام و یروی عنه اخوه محمد بن عیسی بن عبید. قلت: له روایات عن الامام أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و ذکرناها فی باب [ صفحه 330] القضاء: الحدیث 1، و باب الوصیة: الحدیث 7، و باب الجنائز: الحدیث 7.

لیس له عنوان فی کتب رجال الحدیث و هو یروی روایة واحدة عن الامام الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب العتق: الحدیث 3.

ذکره فی جامع الرواة من أصحاب ابی‌الحسن موسی علیه‌السلام و روی عنه سلمة ابن‌الخطاب، قلت: یروی ایضا عن ابی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب الحکم: الحدیث 1.

هو مشترک بین جماعة کثیرة من أهل الحدیث و الروایة المعاصرین للامام الهادی علیه‌السلام و روایته عنه مذکورة فی باب الامامة: الحدیث 76، و باب الحکم: الحدیث 29. [ صفحه 331]

ما وجدنا له عنوانا فی کتب الرجال و له روایة واحدة عن الامام ابی‌الحسن الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب الحکم: الحدیث 14.

ما وجدنا له عنوانا فی کتب رجال الحدیث و هو یروی روایة عن الامام أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب الصلاة: الحدیث 28.

هذا ایضا مجهول و یروی عن الامام ابی‌الحسن الاخیر علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب الامامة: الحدیث 41 و باب الصید: الحدیث 3.

ذکره الشیخ فی رجاله من رواة الامام الهادی علیه‌السلام و قال: الحسین بن سعید کوفی، اهوازی، مولی علی بن الحسین علیهماالسلام. قال فی الفهرست: الحسین بن سعید بن حماد، بن سعید بن مهران الاهوازی من موالی علی بن الحسین علیهماالسلام ثقة، روی عن الرضا و الجواد و ابی‌الحسن الثالث علیهم‌السلام، واصله کوفی انتقل مع اخیه الحسن الی الأهواز ثم تحول الی قم فنزل علی [ صفحه 332] الحسن بن ابان و توفی بقم و له ثلاثون کتابا، و ذکره النجاشی ایضا فی رجاله. یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و ذکرنا حدیثه فی باب الحدود: الحدیث 65.

اورده الشیخ فی رجاله من رواة الامام الهادی علیه‌السلام و قال: الحسین بن عبیدالله القمی یرمی بالغلو، و قال الکشی فی رجاله: ذکر ابوعلی احمد بن علی السکونی شقران قرابة بن الحسن بن خرزاد و ختنه علی اخته ان الحسین بن عبیدالله القمی اخرج من قم فی وقت کانوا یخرجون منها من اتهموه بالغلو. له روایة واحدة عن ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام ذکرناها فی باب الصوم: الحدیث 7.

هذا مشترک بین جماعة من المحدثین المعاصرین للامام ابی‌الحسن علیه‌السلام و له روایة عنه ذکرناها فی باب الامامة: الحدیث 30.

قال فی جامع الرواة: الحسین بن علی بن کیسان الصنعانی من رواة الامام الهادی علیه‌السلام و روی عنه عبدالله بن جعفر، قلت: روایته مذکورة فی باب الصلاة: الحدیث 21. [ صفحه 333]

ما وجدنا له عنوانا فی کتب رجال الحدیث، و هو یروی روایة واحدة عن ابی‌الحسن الأخیر علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب الامامة: الحدیث 31.

ذکره الشیخ فی رجاله من رواة الامام الهادی علیه‌السلام و قال: الحسین بن مالک القمی ثقة. قلت: یروی عن ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام و روایته مذکور فی باب الوصیة: الحدیث 11 -10.

الظاهر انه الحسین بن محمد المدائنی من رواة الامام الهادی علیه‌السلام کما ذکره الشیخ فی رجاله من اصحابه علیه‌السلام و ذکره الاردبیلی ایضا فی جامع الرواة من اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام. قلت: له روایة واحدة عنه ذکرناها فی باب ما جری بینه و الخلفاء، الحدیث 12.

لیس له عنوان فی کتب الرجال و هو یروی عن الامام علی بن محمد علیهماالسلام [ صفحه 334] ذکرناها فی باب الوصیة: الحدیث 19.

قال فی جامع الرواة: الحسین بن محمد القمی من اصحاب الرضا و الجواد علیهم‌السلام. قلت: یروی ایضا عن الامام الهادی علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب الامامة: الحدیث 71 -70.

ما وجدنا له عنوانا فی کتب رجال الحدیث و هو یروی عن ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام و ذکرنا روایته فی باب الاحتجاجات: الحدیث 11.

قال فی جامع الرواة: حفص الجواهری من رواة الامام الجواد علیه‌السلام قلت یروی ایضا عن الامام الهادی سلام الله علیه و روایته مذکورة فی باب الصلاة: الحدیث 22.

قال النجاشی: حمدان بن اسحاق الخراسانی له کتاب علل الوضوء، و فی جامع الرواة انه رواة ابی‌جعفر الثانی علیه‌السلام. [ صفحه 335] قلت: یروی ایضا عن ابی‌الحسن الاخیر علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب الاولاد: الحدیث 1.

قال الشیخ ابوجعفر الطوسی (رضوان الله علیه) فی رجاله: حمزة مولی علی بن سلیمان بن رشید بغدادی من رواة الامام ابی‌الحسن الهادی علیه‌السلام. قلت: له روایة واحدة عن الامام علی بن محمد الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب التوحید: الحدیث 5.

ما وجدنا له عنوانا فی کتب الرجال و هو یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و ذکرنا روایته فی باب ما جری بینه و الخلفاء الحدیث 32.

هو خیران الخادم مولی ام الواثق، ذکره الشیخ فی رجاله من رواة الامام الهادی علیه‌السلام و قال: خیران الخادم ثقة، و قال ایضا: خیران بن اسحاق الزاکانی من رواة الامام الهادی علیه‌السلام. قال العطاردی: خیران الخادم هذا غیر خیران الخادم القراطیسی لان هذا کان من موالی الامام ابی‌الحسن الرضا علیه‌السلام و صاحب العنوان من موالی ام‌الواثق و هو یروی عن الامام ابی‌الحسن علیه‌السلام و ذکرنا روایته فی باب الامامة، الحدیث 35، [ صفحه 336] و باب الصلاة: الحدیث 3.

ما وجدنا بهذا العنوان ذکرا فی کتب الرجال و یحتمل ان یکون خیران بن اسحاق الزاکانی الراوی عن الامام الهادی علیه‌السلام الذی مر آنفا، و هو یروی روایة واحدة عنه علیه‌السلام ذکرناها فی باب الامامة: الحدیث 4.

هکذا ورد فی سند الروایة التی یرویها عن الامام الهادی علیه‌السلام و قال الشیخ فی رجاله: داوود بن ابی‌زید اسمه زنکان یکنی اباسلیمان نیسابوری فی النجارین فی سکة طرخان فی دار سختویه صادق اللهجة روی عن الامام أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام. قال فی الفهرست: داوود بن ابی‌زید من اهل نیسابور ثقة صادق اللهجة من اصحاب علی بن محمد الهادی علیهماالسلام و له کتب ذکره الکشی و ابن‌الندیم فی کتابیهما. قال العطاردی: ما وجدت ترجمة لداوود بن ابی‌زید فی رجال الکشی و فهرست الندیم قال الندیم فی الفهرست:ابوسلیمان داوود بن علی بن داوود بن خلف الاصفهانی و هو اول من استعمل قول الظاهر و اخذ بالکتاب و السنة و القی ما سوی ذلک من الرأی و القیاس و کان فاضلا صادقا ورعا و توفی سنة سبعین و مائتین. یروی داوود بن ابی‌زید عن أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام روایة ذکرناها فی باب الصلاة: الحدیث 11. [ صفحه 337]

قال الشیخ فی الفهرست: داوود الصرمی له مسائل اخبرنا بها عدة من اصحابنا عن ابی‌المفضل عن ابن‌بطة عن احمد بن ابی عبدالله عنه، و قال فی الرجال داوود الصیرفی یکنی اباسلیمان روی عن الامام الهادی علیه‌السلام. قلت: له روایات عن ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام ذکرناها فی باب الصلاة: الحدیث 20 - 19 -9 -8، و باب الطهارة: الحدیث 2، و باب الزیارة: الحدیث 15، و باب الحکم: الحدیث 16.

قال النجاشی: داوود بن فرقد مولی آل ابی السمال الاسدی النصری و فرقد یکنی ابایزید، کوفی، ثقة، روی عن أبی‌عبدالله و أبی‌الحسن علیهم‌السلام، قال ابن‌فضال: داوود ثقة ثقة له کتاب رواه عدة من أصحابنا. قال العطاردی: داوود بن فرقد الفارسی یروی عن ابی‌الحسن الثالث و لعل هذا غیر داوود بن فرقد الاسدی النصری الراوی عن الصادق و الکاظم علیهم‌السلام، و له روایة واحدة عن ابی‌الحسن الثالث سلام الله علیه ذکرناها فی باب العلم: الحدیث 5.

کان من احفاد جعفر بن ابی‌طالب، جلیل القدر، عظیم المنزلة عند الامام ابی‌جعفر الثانی و الهادی علیهماالسلام، ذکره الشیخ فی الرجال من اصحاب الامام [ صفحه 338] الهادی و قال: داوود بن القاسم الجعفری ابوهاشم ثقة. قال فی الفهرست: داوود بن القاسم الجعفری یکنی اباهاشم من اهل بغداد، جلیل القدر،عظیم المنزلة عند الأئمة، شاهد الرضا و الجواد و الهادی و العسکری و صاحب الأمر علیهم‌السلام و کان مقدما عند السلطان، و له کتاب روی عند احمد بن أبی‌عبدالله. قلت: ذکرنا حالاته فی رواة ابی‌جعفر الثانی فی ذیل مسنده علیه‌السلام، و یروی أیضا عن الامام الهادی سلام الله علیه و روایاته مذکورة فی باب فضائله، الحدیث 4 - 3 -2، و باب الامامة: الحدیث 87 -81 - 68 -64 - 56 -55 -50 -40 -20 -19 -18، و باب الاصحاب: الحدیث 3، و باب الصلاة: الحدیث 27، و باب الزیارة: الحدیث 12 -11 -10 -9، و باب التجمل: الحدیث 4 -3، و باب الحکم: الحدیث 3.

لیس له عنوان فی کتب الرجال و هو یروی عن أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب ما جری بینه و الخلفاء: الحدیث 16.

کان من عمال المتوکل و خدامه و ما وجدنا له ترجمة خاصة و هو یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و ذکرنا روایته فی باب الامامة: الحدیث 53 -51. [ صفحه 339]

یظهر من الروایة انه کان مقیما بسر من رأی، قال: مرضت فدخل الطبیب علی لیلا فوصف لی دواء فلم یمکنی تحصیله فلم یخرج الطبیب من الباب حتی ورد علی رسول من أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و قال: ابوالحسن یقرئک السلام و یقول: خذ هذا الدواء فاخذته فشربته فبرئت. یروی عنه علیه‌السلام روایتان ذکرناهما فی باب فضائله: الحدیث 1، و باب الامامة: الحدیث 17.

قال الشیخ فی الفهرست: سعد بن الاحوص الاشعری له کتاب، رویناه عن ابن‌بطة، عن احمد بن محمد بن عیسی، عن البرقی، عنه. قلت: یروی عن الامام ابی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب الوصیة: الحدیث 21.

ما وجدنا له عنوانا فی کتب الرجال و الظاهر من الروایة أنه کان مقیما فی سامراء و حضر ولیمة مع جماعة و کان ممن حضر فی الولیمة ابوالحسن الهادی علیه‌السلام، و روی عنه روایة ذکرناه فی باب الامامة: الحدیث 29. [ صفحه 340]

أهمله علماء الرجل و لم یذکروه فی کتبهم یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب الامامة: الحدیث 28، و باب الاصحاب: الحدیث 29.

هذا ایضا مجهول و مهمل، یروی روایة عن الامام الهادی ذکرناها فی باب ما جری بینه و الخلفاء: الحدیث 5.

الظاهر أنه کان من کتاب دار الخلافة فی سر من رأی و له روایة مع الامام أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام ذکرناها فی باب ما جری بینه و الخلفاء: الحدیث 10.

هکذا ورد فی سند الحدیث الذی رواه عن الامام الهادی علیه‌السلام و سلیمان بن جعفر الجعفری من ثقات ابی‌الحسن الاول و الثانی علیهماالسلام و ما عده علماء الرجال من أصحاب أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام و رواته. یحتمل ان یکون سلیمان هذا غیر سلیمان بن جعفر الجعفری او کان فی الأصل سلیمان بن جعفر عن أبی‌الحسن الکاظم او الرضا، ثم صار ابوالحسن العسکری من [ صفحه 341] قبل الناسخین و هو یروی روایة عن الامام الهادی علیه‌السلام ذکرناه فی باب الاحتجاجات: الحدیث 8.

قال الشیخ ابوجعفر الطوسی فی رجاله: سلیمان بن حفصویه من رواة الامام الهادی علیه‌السلام. و قال فی جامع الرواة: سلیمان بن حفص المروزی من رواة الامام الرضا علیه‌السلام. قلت: یروی سلیمان بن حفص عن أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و ذکرنا روایته فی باب الدعاء: الحدیث 2، و باب الصلاة: الحدیث 23 -1.

هو محدث مشهور و قد اکثر الروایة عنه الکلینی فی الکافی بواسطة عدة من أصحابه، و ذکره الشیخ فی رجاله من اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام و قال: سهل ابن‌زیاد الادمی یکنی أباسعید ثقة، رازی. قال فی الفهرست: سهل بن زیاد الادمی الرازی ابوسعید ضعیف، له کتاب اخبرنا ابن ابی‌جید عن محمد بن الحسن، عن محمد بن یحیی، عن محمد بن احمد بن یحیی عنه. یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و ذکرنا روایته فی باب التوحید: الحدیث 12، و باب الاطعمة: الحدیث 4. [ صفحه 342]

ما وجدنا له عنوانا فی کتب الرجال، و هو یروی عن أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام و ذکرنا روایته فی باب الاصحاب: الحدیث 9.

هو ایضا کسابقه مجهول و یظهر من الروایة أنه کان من سکان سر من رأی و صنف کتابا فی اخبارها و له روایة مع الامام ابی‌الحسن الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب ما جری بینه و الخلفاء: الحدیث 8.

الظاهر من الروایة أنه کان واقفیا و لما رأی دلالة عن الامام الهادی علیه‌السلام رجع عن الوقف و اعتقد بامامته، أوردنا روایته مع الامام أبی‌الحسن علیه‌السلام فی باب ما جری بینه و الخلفاء: الحدیث 11.

قال الشیخ فی الفهرست: صالح بن سعید القماط له کتاب اخبرنا به ابن‌ابی‌جید، عن ابن‌الولید، عن الصفار، عن ابراهیم بن هاشم و غیره عن صالح بن [ صفحه 343] سعید، و فی جامع الرواة: صالح بن سعید الاحول من رواة موسی علیه‌السلام. قلت: صالح بن سعید هذا لقی الامام الهادی علیه‌السلام بسر من رأی فی خان المعروف بخان الصعالیک، و ذکرنا روایته مع الامام علیه‌السلام فی باب الامامة: الحدیث 5.

ما وجدنا بهذا العنوان ذکرا فی رجال الحدیث، و یحتمل ان یکون الصقر بن أبی‌دلف الآتی لأنه کان مقیما فی نواحی الجبل فعرف بالجبلی، له روایة مع الامام الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب ما جری بینه و الخلفاء: الحدیث 100.

هو اخو عبدالعزیز بن أبی‌دلف رئیس کاشان فی القرن الثالث، نزل عنده موسی ابن محمد الجواد علیه‌السلام المعروف بموسی المبرقع، و الصقر هذا یروی روایات عن الامام الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب التوحید: الحدیث 17، و باب الامانة: الحدیث 91 -90 - 15، و باب الزیارة: الحدیث 17.

ما وجدنا له عنوانا فی کتب رجال الشیعة، و له روایة واحدة عن الامام ابی‌الحسن الاخیر ذکرناها فی باب الامامة: الحدیث 75. [ صفحه 344]

قال النجاشی: عباس بن موسی ابوالفضل الوراق ثقة نزل بغداد و مات بها و کان من اصحاب یونس له کتاب المتعة، اخبرنا علی بن احمد قال: حدثنا محمد بن الحسن، عن الصفار، عن احمد بن محمد عنه. و ذکره ایضا العلامة الحلی فی الخلاصة. قلت: یروی عن الامام ابی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب التجمل: الحدیث 2.

العباسی نسبة هشام بن ابراهیم المشرقی و یقال له: الختلی ایضا، و هو رجل مشهور ذکرنا حالاته فی رجال ابی‌ابراهیم و أبی‌الحسن الرضا علیهماالسلام، و الظاهر أن العباسی هذا رجل آخر مجهول، له روایة عن الامام ابی‌الحسن الثالث ذکرناها فی باب الاحتجاجات: الحدیث 6.

عبدالرحمن مشترک بین جماعة کثیرة من المحدثین و هو یروی روایة عن الامام الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب الامامة: الحدیث 47. [ صفحه 345]

کان من سادات اهل البیت و من اهل الفضل و العلم و الزهد و العبادة و الفقه و الحدیث جمع شرافة النسب مع فضیلة العلم و التقوی، ینتهی نسبه الی الامام السبط الاکبر علیه‌السلام و هو عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن الحسن بن زید بن الحسن ابن‌علی بن ابی‌طالب علیهم‌السلام، صاحب الروضة المشهورة بمدینة الری قرب طهران. انه ادرک ثلاثة من الائمة و حدث عنهم روی عن الرضا و الجواد و الهادی علیهم‌السلام و توفی فی حیاة أبی‌الحسن علیه‌السلام و یظهر من بعض الروایات أنه کان وکیلا للامام الهادی علیه‌السلام فی مدینة الری، ذکرنا حالاته و ما قیل فی شأنه مفصلة فی باب رواة الامام ابی‌جعفر الثانی فی مسنده علیه‌السلام. یروی عن الامام ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام ایضا روایات ذکرناها فی باب التوحید: الحدیث 13، و باب الانبیاء: الحدیث 4 - 3 - 2، و باب الامامة: الحدیث 83، و باب الدعاء: الحدیث 5، و باب النکاح، الحدیث 1، و باب الزیارة: الحدیث 16، و باب الحکم: الحدیث 2.

عده علماء الرجال من اصحاب الامام الکاظم علیه‌السلام و کان واقفیا، ثقة، مشهورا، و یروی ایضا عن ابی‌الحسن الاخیر علیه‌السلام روایة ذکرناها فی باب التجمل: الحدیث 1. [ صفحه 346]

کان من ثقات اهل الحدیث و الروایة، مقبول القول عند الفقهاء و اصحاب الدرایة، ذکره الشیخ فی الفهرست و قال: عبدالله بن جعفر الحمیری القمی یکنی اباالعباس ثقة، له کتب منها کتاب الدلائل، کتاب الطب، کتاب الامامة و کتاب التوحید، اخبرنا بجمیع کتبه و روایاته الشیخ المفید (رحمه الله) عن ابی‌جعفر بن بابویه، عن ابیه و محمد بن الحسن، عنه. قال النجاشی: عبدالله بن جعفر بن الحسن بن مالک الحمیری ابوالعباس القمی شیخ القمیین و وجههم، قدم الکوفة سنة نیف و تسعین و مائتین و سمع اهلها منه فاکثر، و صنف کتبا کثیرة یعرف منها کتاب الامامة، کتاب الدلائل، کتاب العظمة، کتاب التوحید و غیرها. قلت: یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب ما جری بینه و الخلفاء: الحدیث 17، و باب الاصحاب: الحدیث 20.

هذا مشترک بین جماعة کثیرة من المحدثین المعاصرین للامام الهادی علیه‌السلام و هو یروی بهذا العنوان روایة عنه علیه‌السلام ذکرناها فی باب الطهارة: الحدیث 4. [ صفحه 347]

یحتمل ان یکون هذا متحدا مع ما قبله و هو یروی عن ابی‌الحسن الثالث روایة ذکرناها فی باب الحکم و الآداب: الحدیث 5.

الظاهر ان هذه النسبة الی محمد بن عیسی بن عبید المقی الذی یأتی ترجمته فی حرف المیم و هو یروی بهذا العنوان روایة عن أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام ذکرناها فی باب الاصحاب: الحدیث 8.

ما وجدنا بهذا العنوان اسما فی کتب الرجال و له روایة مع الامام الهادی ذکرناها فی باب ما جری بینه و الخلفاء: الحدیث 17.

أورده الشیخ فی رجاله من رواة الامام أبی‌الحسن الأخیر علیه‌السلام و قال: عروة النخاس الدهقان ملعون، غال. له روایة عن الامام الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب الاصحاب: الحدیث 11. [ صفحه 348]

ذکره الشیخ فی رجاله علی بن ابراهیم بدون نسبة الی طالقان من اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام. و له روایة عنه ذکرناها فی باب الأیمان و النذور: الحدیث 4.

ذکره الشیخ فی رجاله من اصحاب الامام أبی‌الحسن الأخیر علیه‌السلام و قال: علی بن بلال بغدادی یکنی اباالحسن. قال النجاشی: علی بن بلال بن ابی‌معاویة ابوالحسن المهلبی الازدی شیخ اصحابنا بالبصرة ثقة، سمع الحدیث فاکثر و صنف کتاب المتعة، کتاب المسح علی الرجلین و غیرهما، اخبرنا بکتبه محمد بن محمد و احمد بن علی بن نوح. قلت: یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و روایاته مذکورة فی باب الزکاة: الحدیث 13، و باب الوصیة: الحدیث 16، و باب الجنائز: الحدیث 1.

ما وجدنا بهذا العنوان اسما فی کتب رجال الحدیث، و هو یروی عن الامام ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام و ذکرنا روایاته فی باب الامامة: الحدیث 116 - 57 -45 - 21. [ صفحه 349]

ذکره الشیخ فی رجاله فی باب اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام و قال: علی ابن‌جعفر وکیل، ثقة. روی العلامة الحلی فی الخلاصة عن الکشی أنه قال: قال محمد بن مسعود: قال یوسف بن السخت: کان علی بن جعفر وکیلا لأبی‌الحسن علیه‌السلام و کان فی حبس المتوکل و خاف القتل و شک فی دینه فوعده بأن یقصد الله فحم المتوکل فامر بتخلیة من فی السجن مطلقا. یروی عن ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام و ذکرنا روایته فی باب الاصحاب: الحدیث 24 -23.

قال فی جامع الرواة: علی بن جعفر الهمانی البرمکی یعرف منه و ینکر، له مسائل لأبی‌الحسن العسکری علیه‌السلام و الهمانی منسوب الی همینا قریة من سواد بغداد، و ذکره ایضا النجاشی فی رجاله و العلامة فی الخلاصة. له روایة عن الامام أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب الزیارة: الحدیث 8.

ذکره الشیخ فی رحالة من رواة الامام الهادی علیه‌السلام، و قال فی الفهرست : علی [ صفحه 350] و محمد ابنا الریان بن الصلت لهما کتاب مشترک بینهما رویناه عن أبی‌جعفر محمد بن علی بن بابویه، عن أبیه عن علی بن ابراهیم عنهما. له روایات عن أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام ذکرناها فی باب الصلاة: الحدیث 25 - 10، و باب الحج: الحدیث 5، و باب الوصیة: الحدیث 20.

ذکره الشیخ فی رجاله من اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام و قال: علی بن سلیمان بن رشید بغدادی، و أورده ایضا فی جامع الرواة من اصحاب الامام ابی‌الحسن الاخیر و أشار الی موارد روایاته. یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و ذکرنا روایته فی باب الصلاة: الحدیث 2، و باب الوصیة: الحدیث 3.

أورده الشیخ فی رجاله من اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام و کذا ذکره الاردبیلی فی جامع الرواة من رواته، و له روایة واحدة عنه علیه‌السلام ذکرناها فی باب الامامة: الحدیث 89.

قال فی جامع الرواة: علی بن عبدالله بن مروان بغدادی من رواة الامام العسکری ابی‌محمد علیه‌السلام. قلت: یروی ایضا عن الامام الهادی سلام الله علیه [ صفحه 351] و روایته فی باب الامامة: الحدیث 13.

ذکره الشیخ فی رجاله و قال: علی بن عمرو العطار القزوینی من اصحاب الامام الهادی، و یروی روایة عنه علیه‌السلام ذکرناها فی باب الصلاة: الحدیث 27.

ما وجدنا بهذا العنوان اسما فی کتب الرجال و هو یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و روایته فی باب الاصحاب: الحدیث 2.

عده الشیخ فی رجاله من اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام و له روایتان ذکرناهما فی باب فضائله: الحدیث 9، و باب الامامة: الحدیث 1.

ذکره الشیخ فی رجاله من اصحاب أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام و له روایة عنه ذکرناها فی باب الامامة: الحدیث 85. [ صفحه 352]

عده الشیخ ابوجعفر الطوسی فی رجاله من اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام و قال: علی بن محمد القاسانی ضعیف، اصبهانی من ولد زیاد مولی عبدالله بن عباس من آل خالد بن الازهر. له روایتان عنه علیه‌السلام اوردناهما فی باب الصوم: الحدیث 4، و باب المعیشة: الحدیث 3.

ما وجدنا له عنوانا فی کتب الرجال و هو یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و روایته فی باب الامامة: الحدیث 77.

محدث جلیل القدر، عظیم المنزلة، کبیر الشأن من ثقات اهل الحدیث، ذکره الشیخ فی رجاله من اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام و قال: علی بن مهزیار أهوازی ثقة، و قال فی الفهرست: علی بن مهزیار الأهوازی (رحمه الله) جلیل القدر، واسع الروایة، ثقة، له ثلاث و ثلاثون کتابا روی عنه العباس بن معروف. قال العطاردی: ذکرنا حالاته و ما قیل فی شأنه فی باب اصحاب الامام الجواد علیه‌السلام فی ذیل مسنده، و یروی أیضا عن الامام الهادی روایات کثیرة أوردناها فی باب ما جری بینه و الخلفاء: الحدیث 17، و باب الامامة: الحدیث 84 -25 -15 -11 -10. [ صفحه 353] باب الاصحاب: الحدیث 21، و باب الصلاة: الحدیث 14 - 13 - 8، و باب الزکاة: الحدیث 9 - 4 - 1، و باب النکاح: الحدیث 4، و باب الحج: الحدیث 4، و باب العتق: الحدیث 4 -1، و باب الأیمان و النذور: الحدیث 3، و باب الوصیة: الحدیث 6 -1.

عده فی جامع الرواة من اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام و قال: عمران ابن‌اسماعیل بن عمران القمی روی عنه احمد بن محمد، قال: کتبت الی أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام. قلت: و له روایة عن أبی‌الحسن الأخیر علیه‌السلام ذکرناها فی باب الزکاة: الحدیث 5.

ما وجدنا له عنوانا فی کتب الرجال و هو یروی عن الامام أبی‌الحسن علیه‌السلام روایة ذکرناها فی باب الحکم: الحدیث 10.

ما وجدنا له عنوانا فی کتب رجال الحدیث، و الظاهر أنه کان من رجال دار الخلافة و اعوان المتوکل بسر من رأی، یروی عن أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام [ صفحه 354] و روایته فی باب الدعاء: الحدیث 10.

هو الفتح بن خاقان بن احمد و قیل، الفتح بن خاقان بن غرطوج وزیر المتوکل، الرجل المشهور فی الخلافة العباسیة، له أخبار مع الامام أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام حین اقامته بسر من رأی، و کان الفتح یسأل الامام عن المسائل المختلفة و یجیب الامام عنها. قال الطبری فی التاریخ: کان الفتح بن خاقان یتولی للمتوکل اعمالا منها اخبار الخاصة و العامة بسامراء و الهارونی و ما یلیها. روی یاقوت الحموی فی معجم الأدباء عن محمد بن اسحاق الندیم أنه قال: کان الفتح بن خاقان فی نهایة الذکاء و الفطنة و حسن الأدب و کان من اولاد الملوک، اتخذه المتوکل أخا و کان یقدمه علی جمیع اولاده، قتل مع المتوکل لیلة قتل بالسیوف لأربع خلون من شوال سنة سبع و اربعین و مائتین. کانت له خزانة کتب جمعها له علی بن یحیی المنجم لم یر أعظم منها کثرة و حسنا و کان یحضر داره فصحاء الأعراب و علماء الکوفیین و البصریین، ذکره ابوالقاسم فی تاریخ الشام فقال: الفتح بن خاقان بن غرطوج الترکی ابومحمد قدم الشام مع المتوکل معادله علی جمازة و کان علی خاتم المتوکل و قتل معه. قال العطاردی: اخباره کثیرة و حالاته مشهورة لیس هذا الکتاب محل ذکرها و له روایات و اخبار مع الامام الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب ما جری بینه و الخلفاء. [ صفحه 355]

عده الشیخ فی رجاله من اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام و قال فی الفهرست: الفتح بن یزید الجرجانی له کتاب اخبرنا به جماعة عن محمد بن علی بن الحسین بن بابویه، عن محمد بن الحسن بن الولید، عن الصفار، عن المختار بن بلال عنه. قال النجاشی: الفتح بن یزید ابوعبدالله الجرجانی صاحب المسائل اخبرنا ابوالحسن بن الجندی قال حدثنا محمد بن همام قال حدثنا عبدالله بن جعفر عن احمد ابن ابی عبدالله عنه. له روایات عن الامام أبی‌الحسن الهادی ذکرناها فی باب التوحید: الحدیث 22 - 15 - 10 -9 -7، و باب الصید: الحدیث 2، و باب الدیات: الحدیث3 -2 -1.

ما وجدنا له عنوانا فی کتب رجال الحدیث و الظاهر أنه کان کاتبا فی دیوان الانشاء بدار الخلافة و له روایة مع الامام الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب الامامة: الحدیث 78.

عنونه فی جامع الرواة و قال: الفضل بن المبارک روی عنه محمد بن عیسی عن أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام. و یروی روایة عنه ذکرناها فی باب العتق: الحدیث 5. [ صفحه 356]

ما وجدنا له عنوانا فی کتب رجال الحدیث و هو یروی روایة عن الامام ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام ذکرناها فی باب الامامة: الحدیث 12.

عده فی جامع الرواة من رواة الامام الهادی علیه‌السلام و روی عنه سهل بن زیاد، و له روایة عنه علیه‌السلام ذکرناها فی باب الطلاق: الحدیث 1.

ذکره الشیخ ابوجعفر الطوسی فی رجاله و قال: کافور الخادم ثقة، و کان کافور من خدام الامام ابی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و له عنه روایات ذکرناها فی باب الامامة: الحدیث 26 - 17 - 2.

هو جعفر بن محمد بن هارون المشهور بالمتوکل ولی الخلافة بعد أخیه الواثق فی یوم الأربعاء لست بقین من ذی الحجة سنة اثنتین و ثلاثین و مائتین و امه ام ولد خوارزمیة یقال لها: شجاع. [ صفحه 357] هو الذی اظهر اللعب و المضاحک و الهزل فی مجالسه و یحضر المغنین من الوصائف و القیان و یغنوا عنده و هو یطرب و یشرب علانیة و کان شدید البغض لأمیرالمؤمنین علی ابن أبی‌طالب علیه‌السلام، و هو الذی هدم قبر الحسین علیه‌السلام و ضیق علی اولاد فاطمة علیهاالسلام و نفاهم و شردهم و سجنهم و أخذ اموالهم و ضیاعهم و دورهم. أخبار المتوکل و فضائح اعماله کثیرة لیس هذا الکتاب محل ذکرها، و له مع الامام أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام قصص و حکایات فی سر من رأی ذکرناها فی باب التفسیر: الحدیث 13، و باب الاحتجاجات: الحدیث 10، و باب ما ورد بینه و بین المتوکل.

ما وجدنا له عنوانا فی کتب الرجال و هو یروی عن الامام ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام و ذکرنا روایته فی باب ما جری بینه و الخلفاء: الحدیث 21.

الظاهر أنه محمد بن ابراهیم بن مهزیار من رواة الامام العسکری علیه‌السلام ذکره فی جامع الرواة و عده من السفراء و الأبواب و یروی ایضا عن الامام الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب الصلاة: الحدیث 6.

هو مشترک بین جماعة من اهل الحدیث و فی رجال الشیخ محمد بن احمد بن ابراهیم [ صفحه 358] من رواة الامام الهادی علیه‌السلام و روایته عنه مذکورة فی باب العلم: الحدیث 2.

عده الشیخ فی رجاله من رواة الامام الهادی علیه‌السلام و قال: محمد بن احمد بن عبیدالله بن المنصور ابوالحسن اسند عنه. له روایة عنه علیه‌السلام ذکرناها فی باب ما جری بینه و الخلفاء: الحدیث 7.

عده الشیخ ابوجعفر الطوسی فی رجاله من رواة الامام أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام، و فی جامع الرواة: أنه یونسی بغدادی، و هو یروی روایة واحدة عنه علیه‌السلام ذکرناها فی باب النکاح: الحدیث 2.

ما وجدنا بهذا العنوان ذکرا فی کتب الرجال و لعله متحد مع الذی مر تحت الرقم 143، و المنصوری نسبة الی جده منصور، و هو یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام روایة ذکرناها فی باب الدعاء: الحدیث 9.

الظاهر هو محمد بن اسماعیل البلخی او محمد بن اسماعیل الصیمری القمی [ صفحه 359] ذکرهما الشیخ فی رجاله من اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام، و له روایة عنه علیه‌السلام ذکرناها فی باب الحج: الحدیث 2.

قال الشیخ فی الفهرست: محمد بن أورمة له کتب مثل کتب الحسین بن سعید، و فی روایاته تخلیط اخبرنا بجمیعها الا ما کان من تخلیط او غلو ابن ابی‌جید، عن ابن الولید، عن الحسن بن الحسین بن أبان عنه. قال ابوجعفر بن بابویه: محمد بن أورمة طعن علیه بالغلو فکلما کان فی کتبه مما یوجد فی کتب الحسین بن سعید و غیره فانه معتمد علیه و یفتی به و کلما تفرد به لم یجز العمل به و لا یعتمد. قال النجاشی: محمد بن أورمة ابوجعفر القمی ذکره القمیون و غمزوا علیه و رموه بالغلو حتی دس علیه من یفتک به فوجدوه یصلی من اول اللیل الی آخره فتوقفوا عنه، و حکی جماعة من شیوخ القمیین عن ابن‌الولید أنه قال: محمد بن أورمة طعن علیه بالغلو. قال بعض اصحابنا: انه رأی توقیعات أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام الی اهل قم فی معنی محمد بن اورمة و براءة مما فرق به و کتبه صحاح الا کتابا ینسب الیه ترجمته تفسیر الباطن فان مختلط. له روایتان عن الامام أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام ذکرناهما فی باب الزیارة: الحدیث 6 - 4. [ صفحه 360]

ذکره الشیخ فی رجاله من اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام و قال: محمد بن جزک الجمال ثقة، و له روایة عنه علیه‌السلام ذکرناها فی باب الصلاة: الحدیث 15.

ما وجدنا بهذا العنوان ذکرا فی کتب الرجال، و فی رجال النجاشی محمد بن جعفر ابن‌محمد ابوالفتح الهمدانی الوادعی المعروف بالمراغی کان وجیها فی النحو و اللغة ببغداد، حسن الحفظ، صحیح الروایة و له کتب. قلت: یروی هذا عن أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب الاصحاب: الحدیث 25.

هذا ایضا کسابقه غیر مذکور فی کتب رجال الحدیث و هو یروی عن الامام ابی‌الحسن الاخیر علیه‌السلام روایتان ذکرنا هما فی باب فضائله: الحدیث 5، و باب الامامة: الحدیث 80.

هذا ایضا کسابقه مهمل و له روایة عن الامام الهادی علیه‌السلام، ذکرناها فی باب [ صفحه 361] ما جری بینه و الخلفاء: الحدیث 20.

لیس له عنوان فی کتب رجال الحدیث و هو یروی روایة عن أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب ما جری بینه و الخلفاء: الحدیث 24.

عده الشیخ ابوجعفر فی رجاله من اصحاب الامام أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و قال: محمد بن الریان بن الصلت ثقة. قال النجاشی: محمد بن الریان بن الصلت الاشعری القمی له مسائل لأبی‌الحسن العسکری علیه‌السلام، اخبرنا محمد بن علی الکاتب قال: حدثنا محمد ابن عبدالله بن جعفر قال: حدثنا أبی قال: حدثنا محمد بن الریان بن الصلت بالمسائل. یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و روایته فی باب الدعاء: الحدیث 14، و باب الوصیة: الحدیث 5.

ذکره الشیخ فی رجاله من اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام یروی عنه علیه‌السلام روایة ذکرناها فی باب المعیشة: الحدیث 5. [ صفحه 362]

هکذا ورد فی سند الحدیث محمد بن سرو بالواو، و فی جامع الرواة: محمد السرد بالدال، و هو من رواة الامام الهادی علیه‌السلام یروی عنه عبدالله بن جعفر، له روایة عنه علیه‌السلام ذکرناها فی باب الحج: الحدیث 3.

قال فی جامع الرواة: محمد بن سلیمان زرقان وکیل الجعفر الیمانی روی عن الامام الهادی علیه‌السلام. و فی رجال الشیخ محمد بن سلیمان الجلاب من رواة الامام الهادی. قلت: یحتمل اتحادهما، و هو یروی عن أبی‌الحسن علیه‌السلام و روایته فی باب الزیارة: الحدیث 2.

ذکره فی جامع الرواة و قال: محمد بن عبدالرحمن الهمدانی من اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام روی عنه حفیده ابراهیم و له روایة عن أبی‌الحسن ذکرناها فی باب الطهارة: الحدیث 3. [ صفحه 363]

هذا العنوان مشترک بین جماعة کثیرة من أهل الحدیث و هو یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب الطهارة: الحدیث 1.

ما وجدنا بهذا العنوان ذکرا فی کتب الرجال و هو یروی روایة واحدة عن الامام الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب التوحید: الحدیث 3.

قال فی جامع الرواة: محمد بن علی بن شجاع النیسابوری من رواة الامام أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و یروی عنه علی بن مهزیار. له روایة عن الامام أبی‌الحسن سلام الله علیه ذکرناها فی باب الزکاة: الحدیث 1.

کان محدثا مشهورا و راویا معروفا فی زمانه، ذکره علماء الرجال فی کتبهم و اختلوا فیه، و ثقه جماعة و ضعفه اخری، عده الشیخ فی رجاله فی باب اصحاب الامام أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و قال: محمد بن عیسی بن عبید الیقطینی بن یونس [ صفحه 364] ضعیف. قال فی الفهرست: محمد بن عیسی الیقطینی ضعیف استثناه ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه عن رجل نوادر الحکمة و قال: لا أروی ما یختص بروایاته، و قیل: انه کان یذهب مذهب الغلاة، له کتب یروی عنه ابن‌همام. قال النجاشی: محمد بن عیسی بن یقطین ابوجعفر جلیل فی اصحابنا ثقة کثیر الروایة حسن التصانیف روی عن أبی‌جعفر الثانی علیه‌السلام مکاتبة و مشافهة. قلت: یروی ایضا عن ابی‌الحسن الهادی علیه‌السلام روایات کثیرة ذکرناها فی باب الاصحاب: الحدیث 28 - 19 - 13 - 6 - 5، و باب المعیشة: الحدیث 4، و باب التفسیر: الحدیث 10، و باب الزیارة: الحدیث 14، و باب الاطعمة: الحدیث 3 - 2، و باب الاشربة: الحدیث 1، و باب الوصیة: الحدیث 14.

ذکره الشیخ فی رجاله من اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام، و عده النجاشی فی رجاله من اصحاب ابی‌الحسن موسی علیه‌السلام، و الظاهر انه سهو من النساخ و محمد ابن‌الفرج الرخجی لم یدرک اباالحسن الکاظم علیه‌السلام، و قال له کتاب مسائل اخبرنا احمد بن عبدالواحد قال: حدثنا عبیدالله بن احمد قال: حدثنا الحسین بن احمد المالکی قال: قراء علی احمد بن هلال مسائله. قلت: له روایات عن الامام ابی‌الحسن الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب التوحید: الحدیث 6، و باب الامامة: الحدیث 80 - 79 - 60 - 46 - 27 - 26 - 7، و باب الاصحاب: الحدیث 22. [ صفحه 365]

قال الشیخ فی رجاله: محمد بن الفضل من رواة الامام الهادی علیه‌السلام. و ذکره فی جامع الرواة ایضا و قال: محمد بن الفضل البغدادی روی عنه احمد بن عبدالله بن جعفر الحمیری عن ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام. قلت: یروی عن الامام ابی‌الحسن الثالث علیه‌السلام و ذکرنا روایته فی باب الزیارة: الحدیث 13.

ذکره الشیخ فی رجاله من اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام و قال: محمد بن یحیی یکنی ابایحیی البصری، و له روایتان عنه علیه‌السلام ذکرناهما فی باب الزیارة: الحدیث 18، و باب الوصیة: الحدیث 8.

ما وجدنا له عنوانا فی کتب الرجال و هو یروی روایة واحدة عن الامام الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب الامامة: الحدیث 152.

قال الشیخ فی الفهرست: معلی بن محمد البصری له کتب منها کتاب الایمان [ صفحه 366] و درجاته و منازله و زیادته و نقصانه و کتاب الکفر و وجوهه و کتاب الدلائل و کتاب الامامة و غیر ذلک، اخبرنا جماعة عن أبی‌المفضل عن ابن‌بطة عن الحسین بن محمد بن عامر الاشعری عنه. قال العلامة الحلی: معلی بن محمد البصری ابوالحسن مضطرب الحدیث و المذهب. قال ابن‌الغضائری: المعلی بن محمد البصری ابومحمد یعرف حدیثه و ینکر روی عن الضعفاء و یجوز أن یخرج شاهدا. روی عن الامام أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام و روایته فی باب التوحید: الحدیث 16.

هو محمد بن جعفر الملقب بالمنتصر احد الخلفاء العباسیین ولی الخلافة بعد قتل أبیه المتوکل و کانت مدة خلافته ستة أشهر و مات سنة ثمان و اربعین و مائتین. له مع الامام أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام روایة ذکرناها فی باب الامامة: الحدیث 73.

هکذا ورد فی طریق الحدیث و منصور اسم جماعة کثیرة من الرواة و هو یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب ما جری بینه و الخلفاء: الحدیث 18، و باب الاصحاب: الحدیث 30، و باب الدعاء: الحدیث 4. [ صفحه 367]

هو موسی بن محمد الجواد علیه‌السلام المشهور بموسی المبرقع اخو الامام الهادی سلام الله علیه، ذکرنا حالاته مشروحة فی باب اولاد الامام أبی‌جعفر الثانی فی مسنده علیه‌السلام، و هو یروی عن اخیه ابی‌الحسن روایات ذکرناها فی باب التفسیر: الحدیث 8 - 5 - 3، و باب الارث: الحدیث 1.

عده فی جامع الرواة من اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام و هو راوی الزیارة الجامعة الکبیرة عنه و ذکرناها فی باب الزیارة: الحدیث 1.

هذا العنوان نسبة جماعة من أهل الحدیث و الظاهر ان هذه النسبة الی نوفل بن الحرث بن عبدالمطلب و له روایة عن الامام أبی‌الحسن الثالث علیه‌السلام ذکرناها فی باب الامامة: الحدیث 47.

عنونه فی جامع الرواة و قال: هارون بن الفضل روی عن أبی‌الحسن علی بن محمد علیهماالسلام و روی عنه ابوالحسن المیشائی. [ صفحه 368] قلت: یروی عن ابی‌الحسن الثالث و ذکرنا روایته فی باب الامامة: الحدیث 32 - 3.

ما وجدنا له عنوانا فی کتب الرجال و هو یروی عن أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب الامامة: الحدیث 49.

کان قاضیا مشهورا فی ایام المأمون و المعتصم و المتوکل، ولی القضاء فی البصرة و بغداد و سر من رأی سنین کثیرة و هو من رواة الامام أبی‌جعفر الجواد و ذکرنا مختصرا من حالاته فی باب رواته من مسنده علیه‌السلام. له روایات ایضا مع الامام الهادی سلام الله علیه: ذکرناها فی باب الانبیاء علیهم‌السلام: الحدیث 1، و باب التفسیر: الحدیث 13 - 11 - 9 - 8، و باب الاحتجاجات: الحدیث 4، و باب الصلاة: الحدیث 16.

ذکره فی جامع الرواة من اصحاب الامام أبی‌الحسن الثالث و قال: روی عنه ابراهیم بن هاشم. قلت: له روایتان عن أبی‌الحسن الاخیر علیه‌السلام فی باب الصلاة: الحدیث 24 -5. [ صفحه 369]

هو من قواد جیش المتوکل أرسله الی المدینة لاشخاص الامام أبی‌الحسن علیه‌السلام الی سر من رأی، و له مع الامام الهادی سلام الله علیه أخبار و حکایات ظهرت منه علیه‌السلام فی طریقه الی العراق ذکرناها فی باب ما جری بینه و الخلفاء: الحدیث 31 - 27 - 25، و باب الامامة: الحدیث 67 - 48.

هو یعقوب بن اسحاق ابویوسف بن السکیت ادیب، لغوی، شاعر، کاتب، مؤلف و مصنف، جامع فی علوم العربیة و آدابها، شهرته و مکانته و عبقریته فی الفصاحة و البلاغة تغنی عن التعریف و التوصیف، جاء ذکره فی کتب التراجم و الرجال مکرما، معظما، مبجلا.

قال النجاشی: یعقوب بن اسحاق السکیت ابویوسف کان مقدما عند أبی‌جعفر الثانی و أبی‌الحسن علیهماالسلام و کان یختصانه و له عن ابی‌جعفر علیه‌السلام روایة و مسائل و قتله المتوکل لاجل التشیع و أمره مشهور. کان وجیها فی علم العربیة و اللغة ثقة، مصدقا، لا یطعن علیه و له کتب منها کتاب اصلاح المنطق، کتاب الألفاظ، کتاب ما اتفق لفظه و اختلف معناه، کتاب الاضداد، کتاب المذکر و المؤنث، کتاب المقصور و الممدود، کتاب الطیر، کتاب النبات، کتاب الوحش و غیرها. [537] . [ صفحه 370] اخبرنا ابواحمد عبدالسلام بن الحسین بن محمد بن عبدالله البصری قال: أخبرنا ابوالقاسم عمر بن محمد الخلال قال: حدثنا ابوعبدالله ابراهیم بن عرفة، قال: حدثنا ثعلب عن یعقوب. و ذکره العلامة فی القسم الاول من الخلاصة و نقل کلام النجاشی ثم قال: ثقة، صدوق، لا یطعن علیه. [538] . قال الشیخ عباس القمی: ابن‌السکیت بکسر السین و تشدید الکاف ابویوسف یعقوب بن اسحاق الدورقی الاهوازی، الامامی، النحوی، اللغوی، الادیب؛ ذکره کثیر من المؤرخین و اثنوا علیه، کان ثقة، جلیلا من عظماء الشیعة و یعد من خواص الامامین النقیین و کان حامل لواء العربیة و الادب و الشعر و اللغة و النحو [539] . جاء ترجمته فی روضات الجنات و لؤلؤة البحرین و غیرهما من کتب رجال الشیعة، و اجمعت علماء الامامیة علی دیانته و ثقته و عدوه من اصحاب الامامین الجواد و الهادی علیهماالسلام.

قال یاقوت الحموی: یعقوب بن اسحاق ابویوسف بن السکیت، و السکیت لقب أبیه و کان ابوه من اصحاب الکسائی عالما بالعربیة و اللغة و الشعر، و کان یعقوب یؤدب الصبیان مع أبیه بدرب القنطرة بمدینة السلام حتی احتاج الی الکسب فأقبل علی تعلم النحو من البصریین و الکوفیین فاخذ عن ابی‌عمرو الشیبانی و الفراء و ابن‌الاعرابی و الأثرم. روی عن الاصمعی و ابی‌عبیدة و اخذ عنه ابوسعید السکری و ابوعکرمة الضبی و محمد بن الفرج المقری و محمد بن عجلان الاخباری و میمون بن هارون الکاتب و غیرهم، کان عالما بالقرآن و نحو الکوفیین و من أعلم الناس باللغة و الشعر، روایة، ثقة، و لم یکن بعد ابن‌الاعرابی مثله و کان قد خرج الی سر من رأی. [ صفحه 371] فصیره عبدالله بن یحیی بن خاقان الی المتوکل فضم الیه ولده یؤدبهم و اسنی له الرزق ثم دعاه الی منادمته فنهاه عبدالله بن العزیز عن ذلک، فظن أنه حسده و أجاب الی ما دعی الیه فبینما هو مع المتوکل یوما جاء المعتز و المؤید. فقال له المتوکل: یا یعقوب ایما أحب الیک ابنای هذان ام‌الحسن و الحسین؟ فذکر الحسن و الحسین رضی الله عنهما بما هما أهله و سکت عن ابنیه، و قیل: قال له: ان قنبرا خادم علی أحب الی من ابنیک. کان یعقوب یتشیع فأمر المتوکل الاتراک فسلوا لسانه و داسوا بطنه و حمل الی بیته فعاش یوما و بعض آخر و مات یوم الاثنین لخمس خلون من رجب سنة ثلاث و اربعین و مائتین، و قیل: سنة اربع و اربعین و مائتین، و قیل: سنة ست و اربعین. [540] . قال الحافظ ابوبکر الخطیب البغدادی: یعقوب بن اسحاق بن السکیت ابویوسف، النحوی اللغوی، صاحب کتاب اصلاح المنطق کان من اهل الفضل والدین موثوقا بروایته و کان یؤدب ولد جعفر المتوکل علی الله، و روی عن ابی‌عمرو الشیبانی. حدث عنه ابوعکرمة الضبی و ابوسعید السکری و میمون بن هارون الکاتب و عبدالله بن محمد بن رستم و احمد بن فرج المقری، و ابوه اسحاق هو المعروف بالسکیت حکی ان الفراء سأل السکیت عن نسبه؟ فقال: خوزی اصلحک الله من قری دورق من کور الاهواز. أخبرنا البرقانی، اخبرنا محمد بن العباس الحراز، حدثنا ابوالحسین احمد بن جعفر المنادی، حدثنی محمد بن فرج قال: کان یعقوب بن السکیت یؤدب مع أبیه بمدینة السلام فی درب القنطرة صبیان العامة حتی احتاج الی الکسب فجعل یتعلم النحو. حکی عن أبیه أنه حج فطاف بالبیت و سعی بین الصفا و المروة و سأل الله ان یعلم ابنه النحو، قال: فتعلم النحو و اللغة و جعل یختلف الی قوم من اهل القنطرة فاجروا له [ صفحه 372] کل دفعة عشرة و أکثر، حتی اختلف الی بشر و ابراهیم ابنی هارون اخوین کانا یکتبان لمحمد بن عبدالله بن طاهر. فما زال یختلف الیهما و الی اولادهما دهرا فاحتاج ابن‌طاهر الی رجل یعلم ولده و جعل ولده فی حجر ابراهیم ثم قطع لیعقوب رزقا خمسمائة درهم ثم جعلها الف درهم و کان یعقوب قد خرج قبل ذلک الی سر من رأی و ذلک فی ایام المتوکل فصیره عبدالله ابن‌یحیی بن خاقان عند المتوکل فضم الیه و أسنی له الرزق، ثم قال بلغنی ان یعقوب مات فی رجب سنة ثلاث و اربعین و مائتین. [541] . قال ابن‌خلکان: ابویوسف بن اسحاق المعروف بابن السکیت صاحب کتاب اصلاح المنطق و غیره ذکره الحافظ ابن‌عساکر فی تاریخ دمشق فقال: حکی عن أبی‌عمرو بن اسحاق بن مرار الشیبانی و محمد بن مهنا و محمد بن الصبح بن السماک الواعظ و حکی عند احمد بن فرج المقری و محمد بن عجلان الاخباری و ابوعکرمة الضبی و ابوسعید السکری و میمون بن ابراهیم الکاتب و غیرهم. روی ابن‌السکیت ایضا عن الاصمعی و أبی‌عبیده و الفراء و جماعة و غیرهم و کتبه جیدة صحیحة منها: اصلاح المنطق و کتاب الالفاظ و کتاب فی معانی الشعر و کتاب القلب و الابدال و لم یکن له نفاذ فی علم النحو، و کان یمیل فی رأیه و اعتقاده الی مذهب من یری تقدیم علی بن أبی‌طالب رضی الله عنه. قال احمد بن عبید، شاورنی ابن‌السکیت فی منادمة المتوکل فنهیته فحمل قولی علی الحسد و أجاب ما دعی الیه من المنادمة فبینما هو مع المتوکل جاء المعتز و المؤید، فقال المتوکل: یا یعقوب ایما احب الیک ابنای هذان ام‌الحسن و الحسین؟ فغض ابن‌السکیت من ابنیه و ذکر الحسن و الحسین رضی الله عنهما بما هما أهله فأمر الاتراک فداسوا بطنه فحمل الی داره فمات بعد ذلک الیوم. قال ابوالعباس ثعلب: کان ابن‌السکیت یتصرف فی انواع العلوم و کان ابوه [ صفحه 373] رجلا صالحا و کان من اصحاب ابی‌الحسن الکسائی، حسن المعرفة بالعربیة و کان سبب تعود یعقوب للناس بقصدهم ایاه أنه عمل شعر ابی‌النجم العجلی و جرده، فقلت: ادفعه لی لا نسخة. فقال: یا اباالعباس حلفت بالطلاق انه لا یخرج من یدی و لکنه بین یدک فأنسخه، و احضر یوم الخمیس، فلما وصلت الیه عرف بی بحضر قوم ثوم انتشر ذلک فحضر الناس. قال ثعلب ایضا: اجمع اصحابنا انه لم یکن بعد ابن‌الاعرابی أعلم باللغة من ابن‌السکیت. کان المتوکل قد الزمه تأدیب ولده المعتز بالله فلما جلس عنده قال له: بای شی‌ء یحب الامیران نبدأ یرید من العلوم؟ فقال المعتز: بالانصراف، قال یعقوب: فأقوم، قال المعتز: فانا اخف نهوضا منک، فاستعجل فعثر بسراویله فسقط و التفت الی یعقوب خجلا و قد احمر وجه فانشد یعقوب: یصاب الفتی من عثرة بلسانه و لیس یصاب المرء من عثرة الرجل فعثرته فی القول تذهب رأسه و عثرته بالرجل تبرأ علی محل قد قیل فی قتله غیر ما ذکرته اولا فقیل: ان المتوکل کان کثیر التحامل علی علی ابن أبی‌طالب رضی الله عنه و ابنیه الحسن و الحسین رضی الله عنهما و کان ابن‌السکیت من المغالین فی محبتهم و التولی لهم فلما قال له المتوکل تلک المقالة. قال ابن‌السکیت: و الله ان قنبرا خادم علی رضی الله عنه خیر منک و من ابنیک. فقال المتوکل: سلوا لسانه من قفاه، ففعلوا ذلک به فمات، و ذلک فی لیلة الاثنین لخمس خلون من رجب سنة اربع و اربعین و مائتین، و قیل: سنة ست و اربعین و قیل: سنة ثلاث و اربعین، و الله اعلم. قال بعض العلماء: ما عبر علی جسر بغداد کتاب فی اللغة مثل اصلاح المنطق و لا شک أنه من الکتب النافعة الممتعة الجامعة لکثیر من اللغة، و لا نعرف فی حجمه مثله فی بابه و قد عنی به جماعة فاختصره الوزیر ابوالقاسم الحسین بن علی المعروف بابن [ صفحه 374] المغربی و هذبه الخطیب التبریزی و تکلم علی الابیات المودعة فیه ابن‌السیرافی و هو کتاب مفید. [542] . قال السیوطی: یعقوب بن اسحاق ابویوسف بن السکیت کان عالما بنحو الکوفیین و علم القرآن و اللغة و الشعر راویة ثقة و له تصانیف کثیرة فی النحو و معانی الشعر و تفسیر دواوین العرب، زاد فیها علی من تقدمه و لم یکن بعد ابن‌الاعرابی مثله. حضر مرة عند ابن‌الاعرابی فحکی شیئا ذمار ضد یعقوب و قال: من یحکی هذا اصلحک الله؟ فقال له ابن‌الاعرابی: ما اشد حاجتک الی من یعرک اذنیک ثم یصفعک، فاطرق یعقوب حتی سکن ابن‌الاعرابی، ثم قال له: ما کان یسرنی ان هذه البادرة بدرت منک الی غیری. [543] . قال ابن‌الاثیر فی حوادث سنة خمس و اربعین و مائتین: توفی فی هذه السنة یعقوب ابن‌اسحاق النحوی المعروف بابن السکیت، و کان سبب موته انه اتصل بالمتوکل فقال له:أیما احب الیک المعتز و المؤید او الحسن و الحسین؟ فتنق ابنیه و ذکر الحسن و الحسین علیهماالسلام بما هما اهل له، فامر الاتراک فداسوا بطنه فحمل الی داره فمات. [544] .

صنف ابن‌السکیت کتبا کثیرة ذکرنا بعضها عن النجاشی و ذکر ایضا یاقوت فی معجم الادباء و قال: له کتاب اصلاح المنطق [545] کتاب القلب و الابدال، کتاب النوادر، کتاب الالفاظ کتاب فعل و افعل، کتاب الاضداد، کتاب الاجناس الکبیر، کتاب الفرق، کتاب الامثال، کتاب البحث، کتاب الزبرج، کتاب الابل، کتاب السرج و اللجام کتاب الوحوش، کتاب الایام و اللیالی، کتاب سرقات الشعراء و ما تواردوا علیه، کتاب معانی الشعر الکبیر، کتاب معانی الشعر [ صفحه 375] الصغیر و غیرها. قال العطاردی: اخبار ابن‌السکیت کثیرة وردت فی کتب التراجم و السیر و التواریخ و معاجم الشعراء و الادباء و فهارس المؤلفات و المصنفات، و صرحوا بأنه کان من حملة العلم و الادب و اللغة و النحو و حامل لواء العلوم العربیة فی عصره و ما عبر جسر بغداد أعلم منه فی اللغة. کان (رحمه الله) من شیعة علی و اولاده علیهم‌السلام کما صرح به جماعة من العلماء و المحدثین و المؤرخین و قد نقلناها عن المصادر المشهورة المعتمدة و ذکره علماء الفریقین فی کتبهم و آثارهم، و روایته عن الرضا و الجواد و الهادی علیهم‌السلام مشهورة. قتله المتوکل لأجل التشیع و ولائه للامام امیرالمؤمنین و الحسن و الحسین علیهم‌السلام و اخلاصه و ایمانه و محبته و ایثاره لهم، و افضل الجهاد کلمة حق عند امام جائر، و ابن‌السکیت صار مخلدا فی التاریخ لاظهاره الحق و دفاعه عن الحقیقة، و قوله للمتوکل: «قنبر غلام علی خیر منک و من ابنیک» باق الی الأبد. شهادة ابن‌السکیت بأمر المتوکل مشهور فی التاریخ و صرح به کل من ترجم ابن‌السکیت من المتقدمین و المتأخرین الا الخطیب البغدادی فی تاریخ بغداد فانه قال فی آخر ترجمته لابن السکیت فی المجلد الرابع عشر: بلغنی ان یعقوب بن السکیت مات فی رجب من سنة ثلاث و قیل: من سنة اربع و قیل: من سنة ست و اربعین و مائتین. تری هنا الخطیب یقول مات و ما اشار الی کیفیة موته و ما ذکر قصته مع المتوکل و قتله ایاه و دفاعه عن الامام امیرالمؤمنین و الحسن و الحسین علیهم‌السلام لأن الخطیب و امثاله کانوا مرتزقة من الخلافة العباسیة و لذلک سکتوا عن مظالمهم و عنادهم لأهل البیت علیهم‌السلام. یروی عن الامام الهادی علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب فضائله: الحدیث 7، و باب العقل: الحدیث 1، و باب التفسیر: الحدیث 1، و باب المعیشة: [ صفحه 376] الحدیث 6.

ما وجدنا له عنوانا فی کتب الرجال و له روایة مع الامام الهادی علیه‌السلام ذکرناها فی باب ما جری بینه علیه‌السلام و الخلفاء: الحدیث 19 -2.

ذکره الشیخ فی رجاله من اصحاب الامام الهادی علیه‌السلام و قال: یعقوب بن یزید الکاتب ثقة، و قال فی الفهرست. یعقوب بن یزید الکاتب الأنباری کثیر الروایة، ثقة، له کتب منها کتاب النوادر أخبرنا به ابن أبی‌جید، عن محمد بن الحسن عن سعد و الحمیری عنه. قال النجاشی: یعقوب یزید بن حماد الأنباری السلمی ابویوسف من کتاب المنتصر روی عن ابی‌جعفر الثانی علیه‌السلام، انتقل الی بغداد و کان صدوقا له کتاب البداء، کتاب المسائل، کتاب نوادر الحج، کتاب الطعن علی یونس، اخبرنا علی بن احمد قال: حدثنا محمد بن الحسن، عن محمد بن الحسن، عن یعقوب بن یزید بکتبه. روی الکشی عن ابن‌مسعود قال: سألت اباالحسن علی بن الحسن بن فضال عن یعقوب بن یزید؟ قال: کان کاتبا لأبی‌دلف القاسم. یروی عن الامام أبی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و ذکرنا روایته فی باب الدعاء: الحدیث 1، و باب الحکم: الحدیث 4. [ صفحه 377]

قال العلامة الحلی (رضوان الله علیه) فی کتاب الخلاصة: یوسف بن السخت بالسین المهملة و الخاء المعجمة بصری، ضعیف، مرتفع القول، استثناه القمییون من نوادر الحکمة. قلت: یروی عن الامام ابی‌الحسن الهادی علیه‌السلام و روایته مذکورة فی باب الامامة: الحدیث 16، و باب التفسیر: الحدیث 6. [ صفحه 378]

نشکر مساعی زملاؤنا الفضلاء الکرام اعضاء اللجنة العلمیة و الفنیة فی المؤتمر العالمی للامام الرضا علیه‌السلام الذین ساعدونا فی تنظیم الکتاب و تصحیحه و مقابلته و اخراجه بهذه الصورة الرائعة و الطبعة الفائقة. نسئل الله تعالی ان یوفقنا فی نشر المعارف الالهیة و آثار النبوة و الامامة و اتمام ما بقی من الموسوعة الکبیرة «مسانید أهل البیت علیهم‌السلام» و أن یقبل منا بأحسن القبول و أن یجعله ذخرا لنا لیوم لا ینفع فیه مال و لا بنون. العطاردی

[1] الکافی: 1 / 497.
[2] الارشاد: 307.
[3] التهذیب: 6 / 92.
[4] اعلام الوری: 339.
[5] مصباح المتهجد: 560.
[6] روضة الواعظین: 211.
[7] المناقب: 2 / 442.
[8] مطالب السؤل: 88.
[9] کشف الغمة: 2 / 375. [
[10] تذکرة الخواص: 362.
[11] تاریخ بغداد:12 / 57.
[12] الفصول المهمة: 277.
[13] تتمة المختصر: 1 / 348.
[14] المصباح: 509.
[15] مرآة الجنان: 1 / 160.
[16] اعلام الوری: 339.
[17] المناقب: 2 / 442.
[18] معانی الاخبار: 65.
[19] الفصول المهمة: 277.
[20] تذکرة الخواص: 359.
[21] مطالب السؤل: 88.
[22] الکافی: 1 / 323.
[23] الکافی: 1 / 324.
[24] الکافی: 1 / 325.
[25] الارشاد: 307.
[26] اعلام الوری: 339.
[27] المناقب: 2 / 443.
[28] کفایة الاثر: 279.
[29] کفایة الاثر: 280.
[30] کفایة الاثر: 280.
[31] بحارالأنوار: 50 / 123.
[32] الکافی 1 / 502 و روضة الواعظین: 209.
[33] اعلام الوری: 343.
[34] اعلام الوری: 343.
[35] اعلام الوری: 343.
[36] اعلام الوری: 343.
[37] اعلام الوری: 344.
[38] المناقب: 2 / 443.
[39] المناقب: 2 / 443.
[40] المناقب: 2 / 446.
[41] المناقب: 2 / 446.
[42] مطالب السؤل: 88.
[43] الفصول المهمة: 282.
[44] الکافی: 1 / 501.
[45] الکافی: 1 / 502.
[46] الکافی: 1 / 499.
[47] الارشاد: 313 و روضة الواعظین: 210.
[48] اعلام الوری: 437.
[49] اعلام الوری: 438.
[50] امالی الشیخ: 1 / 282 و المناقب: 2 / 451.
[51] امالی الشیخ: 1 / 291.
[52] امالی الشیخ: 1 / 292.
[53] امالی الشیخ: 1 / 293.
[54] المناقب: 2 / 446.
[55] المناقب: 2 / 446.
[56] المناقب: 2 / 447.
[57] المناقب: 2 / 447.
[58] المناقب:2 / 448.
[59] المناقب: 2 / 451.
[60] المناقب: 2 / 452.
[61] المناقب: 2 / 453.
[62] المناقب: 2 / 454.
[63] المناقب: 2 / 454.
[64] کشف الغمة: 2 / 381.
[65] مشارق الانوار: 99.
[66] مشارق الانوار: 100.
[67] بحارالانوار: 209.
[68] بحارالانوار: 50 / 213.
[69] بحارالانوار: 50 / 214.
[70] مروج الذهب: 4 / 170.
[71] اثبات الوصیة: 225.
[72] اثبات الوصیة: 225.
[73] اثبات الوصیة: 228.
[74] مروج الذهب: 4 / 93.
[75] تذکرة الخواص: 359.
[76] تذکرة الخواص: 360.
[77] تذکرة الخواص: 360 و الفصول المهمة: 279.
[78] الکافی: 1 / 497.
[79] الارشاد: 307.
[80] التهذیب: 6 / 92.
[81] اعلام الوری: 339.
[82] روضة الواعظین: 211.
[83] المناقب: 2 / 442.
[84] کشف الغمة: 2 / 376.
[85] تاریخ الطبری: 9 / 381.
[86] مروج الذهب: 4 / 169.
[87] مروج الذهب: 4 / 171.
[88] تاریخ بغداد: 12 / 56.
[89] تاریخ بغداد: 12 / 57.
[90] کامل التواریخ: 7 / 189.
[91] تتمة المختصر: 1 / 347.
[92] مرآة الجنان: 2 / 159.
[93] شذرات الذهب: 2 / 128.
[94] اثبات الوصیة: 234.
[95] تذکرة الخواص: 20.
[96] مطالب السؤل: 88.
[97] الفصول المهمة: 283.
[98] الفقیه: 2 / 607 و کامل الزیارات: 314.
[99] التهذیب: 6 / 94. [
[100] بحارالانوار: 102 / 63.
[101] بحارالانوار: 102 / 73.
[102] بحارالانوار: 102 / 75.
[103] بحار الانوار 102 / 77.
[104] بحارالانوار: 102 / 78.
[105] التهذیب: 6 / 95.
[106] بحارالانوار: 102 / 72.
[107] الکافی: 1 / 498.
[108] الارشاد: 315.
[109] التهذیب: 6 / 92.
[110] اعلام الوری: 339.
[111] روضة الواعظین: 211.
[112] المناقب: 2 / 442.
[113] کشف الغمة: 2 / 374.
[114] مطالب السؤل: 88.
[115] تذکرة الخواص: 359.
[116] الارشاد: 307.
[117] اثبات الوصیة: 220.
[118] اثبات الوصیة: 220.
[119] اعلام الوری: 349.
[120] الارشاد: 314.
[121] اعیان الشیعة: 10 / 5.
[122] امالی الطوسی: 1 / 305.
[123] المناقب: 2 / 442.
[124] الفصول المهمة: 278.
[125] الکافی: 1 / 24.
[126] الکافی: 1 / 401.
[127] الاحتجاج: 1 / 9.
[128] کذا فی الاصل.
[129] الاحتجاج: 1 / 10.
[130] بصائر الدرجات: 524.
[131] رجال الکشی: 11.
[132] الکافی: 1 / 97 و التوحید: 109.
[133] الکافی: 1 / 102 و التوحید: 100.
[134] الکافی: 1 / 102 و التوحید: 101.
[135] الکافی: 1 / 102.
[136] الکافی: 1 / 104 و التوحید: 102.
[137] الکافی: 1 / 105 و امالی الصدوق: 166.
[138] الکافی: 1 / 118 و التوحید: 185.
[139] الکافی: 1 / 126.
[140] الکافی: 1 / 137.
[141] الکافی: 1 / 151.
[142] تفسیر العیاشی: 2 / 215.
[143] التوحید: 66.
[144] التوحید: 81 و امالی الصدوق: 204.
[145] التوحید: 145.
[146] التوحید: 283.
[147] التوحید: 334.
[148] امالی الصدوق: 167.
[149] تحف العقول: 357.
[150] تحف العقول: 357.
[151] تحف العقول: 357.
[152] الاحتجاج: 2 / 250.
[153] اثبات الوصیة: 227.
[154] تاریخ بغداد: 12 / 56.
[155] علل الشرایع: 1 / 30.
[156] بحارالانوار:11 / 287.
[157] علل الشرایع: 1 / 33.
[158] الکافی: 1 / 230 و البصائر: 211.
[159] کمال‌الدین: 417.
[160] الکافی: 1 / 381.
[161] الکافی: 1 / 498.
[162] الکافی: 1 / 498 و البصائر: 406 و الاختصاص: 324.
[163] الکافی: 1 / 498 و الاختصاص: 325.
[164] الکافی: 1 / 500.
[165] الکافی: 1 / 500.
[166] المناقب: 2 / 448.
[167] البصائر: 333.
[168] البصائر: 337.
[169] البصائر: 467.
[170] البصائر: 472.
[171] معانی الأخبار: 123.
[172] الاختصاص: 289.
[173] أمالی الشیخ: 1 / 294.
[174] المناقب: 2 / 447.
[175] المناقب: 2 / 448.
[176] المناقب: 20.
[177] المناقب: 2 / 448.
[178] المناقب: 2 / 448.
[179] المناقب: 2 / 448.
[180] المناقب: 2 / 449.
[181] المناقب:2 / 449.
[182] المناقب: 2 / 451.
[183] المناقب: 2 / 452 و امالی الشیخ: 1 / 304.
[184] المناقب: 2 / 452.
[185] المناقب: 2 / 452.
[186] المناقب: 2 / 452.
[187] المناقب: 2 / 454.
[188] اثبات الوصیة: 221.
[189] اثبات الوصیة: 222.
[190] اثبات الوصیة: 222.
[191] اثبات الوصیة: 222.
[192] اثبات الوصیة: 224.
[193] اثبات الوصیة: 224.
[194] اثبات الوصیة: 224.
[195] اثبات الوصیة 229.
[196] اثبات الوصیة: 229.
[197] اثبات الوصیة: 230.
[198] اثبات الوصیة: 230.
[199] اثبات الوصیة: 230.
[200] اثبات الوصیة: 230.
[201] اثبات الوصیة: 231.
[202] اثبات الوصیة: 232.
[203] البحار: 50 / 140.
[204] البحار: 50 / 141.
[205] بحارالانوار: 50 / 142.
[206] بحارالانوار: 50 / 142.
[207] البحار: 50 / 145.
[208] بحارالانوار: 50 / 146.
[209] بحارالانوار: 50 / 147.
[210] بحارالانوار: 50 / 147.
[211] البحار: 50 / 148.
[212] البحار: 50 / 148.
[213] بحارالانوار: 50 / 149.
[214] بحارالانوار: 50 / 152.
[215] بحارالانوار: 50 / 153.
[216] بحارالانوار: 50 / 153.
[217] بحارالانوار: 50 / 155.
[218] بحارالانوار: 50 / 155.
[219] بحارالانوار: 50 / 155.
[220] بحارالانوار: 50 / 156.
[221] بحارالانوار: 50 / 157.
[222] البحار: 50 / 155.
[223] الثاقب: 211.
[224] الثاقب: 211.
[225] الثاقب: 212.
[226] فی الاصل: الخصیب.
[227] الثاقب: 213.
[228] کذا فی الاصل.
[229] الثاقب: 213.
[230] الثاقب: 214.
[231] الثاقب: 214.
[232] کذا فی الاصل.
[233] الثاقب: 214.
[234] هنا کلمة لا تقرأ فی الاصل.
[235] کذا فی الأصل و الظاهر کلمة «او» من الراوی یعنی ان الامام علیه‌السلام قال: اذهب او قال: اغرب.
[236] کذا و الظاهر عبیدالله بن عبدالله بن طاهر والی خراسان.
[237] الثاقب: 215.
[238] الثاقب: 215.
[239] الثاقب: 216.
[240] الثاقب: 218.
[241] الثاقب: 223.
[242] الثاقب: 216.
[243] المناقب: 2 / 452.
[244] المناقب: 2 / 448.
[245] الکافی: 1 / 341.
[246] کمال‌الدین: 379.
[247] کمال‌الدین: 380.
[248] کمال‌الدین: 381.
[249] کمال‌الدین: 381 و النعمانی: 187.
[250] کمال‌الدین: 381.
[251] کمال‌الدین: 381.
[252] کمال‌الدین: 382.
[253] کمال‌الدین: 382.
[254] کمال‌الدین: 383. و الخصال: 394.
[255] رجال الکشی: 70.
[256] رجال الکشی: 403.
[257] رجال الکشی: 410.
[258] رجال الکشی: 435.
[259] رجال الکشی: 435.
[260] رجال الکشی: 436.
[261] رجال الکشی: 436.
[262] رجال الکشی: 438.
[263] رجال الکشی: 444.
[264] رجال الکشی: 440.
[265] رجال الکشی: 440.
[266] رجال الکشی: 440.
[267] رجال الکشی: 441.
[268] رجال الکشی: 441.
[269] رجال الکشی: 442.
[270] رجال الکشی: 442.
[271] رجال الکشی: 443.
[272] رجال الکشی: 443.
[273] رجال الکشی: 443.
[274] بحارالانوار: 50 / 221.
[275] رجال الکشی: 459.
[276] رجال الکشی: 502.
[277] رجال الکشی: 505.
[278] رجال الکشی: 506.
[279] رجال الکشی: 506.
[280] بحارالانوار: 50 / 215.
[281] بحارالانوار: 50 / 220.
[282] رجال الکشی: 432.
[283] المناقب: 2 / 447.
[284] رجال الکشی: 199.
[285] مروج الذهب: 4 / 161 - 160.
[286] بحارالانوار: 50 / 216.
[287] امالی الطوسی: 2 / 193.
[288] تفسیر العیاشی: 1 / 106.
[289] تفسیر العیاشی: 1 / 176.
[290] تفسیر العیاشی: 1 / 380.
[291] تفسیر العیاشی: 2 / 9.
[292] تفسیر العیاشی: 2 / 84.
[293] تفسیر العیاشی: 2 / 128.
[294] تفسیر القمی: 1 / 356.
[295] تفسیر العیاشی: 2 / 197.
[296] معانی الاخبار: 14 و التوحید: 160.
[297] تفسیر القمی: 2 / 278.
[298] المناقب: 2 / 241.
[299] معانی الاخبار: 174.
[300] بصائر الدرجات: 517.
[301] معانی الاخبار: 139.
[302] مصباح المتهجد: 239.
[303] مصباح المتهجد: 257.
[304] مصباح المتهجد: 556.
[305] امالی الشیخ: 1 / 286.
[306] مهج الدعوات: 43.
[307] مهج الدعوات: 44.
[308] مهج الدعوات: 60.
[309] مهج الدعوات: 61.
[310] مهج الدعوات: 265.
[311] مهج الدعوات: 271.
[312] مهج الدعوات: 271.
[313] عدة الداعی: 56.
[314] عدة الداعی: 56.
[315] بحارالانوار: 76 / 217.
[316] بحارالانوار: 93 / 283.
[317] بحارالانوار:94 / 207.
[318] مکارم الاخلاق: 324.
[319] بحارالانوار:.
[320] تحف العقول: 356 -338.
[321] تحف العقول: 357.
[322] الاحتجاج: 2 / 251.
[323] الاحتجاج: 2 / 257.
[324] الاحتجاج: 2 / 258.
[325] الاحتجاج: 2 / 260.
[326] الاحتجاج: 2 / 260.
[327] بحارالانوار: 10 / 391.
[328] بحارالانوار: 10 / 391.
[329] بحارالانوار: 50 / 214.
[330] تاریخ بغداد: 12 / 56.
[331] الکافی: 3 / 81.
[332] التهذیب: 1 / 35.
[333] التهذیب: 1 / 141.
[334] التهذیب: 1 / 281 و الاستبصار: 1 / 191.
[335] التهذیب: 1 / 131 و الاستبصار: 1 / 118.
[336] الکافی: 3 / 283.
[337] الکافی: 3 / 466.
[338] الکافی: 3 / 405.
[339] الکافی:3 / 389 و الفقیه: 1 / 244 و التهذیب: 2 / 375.
[340] الکافی: 3 / 389.
[341] الکافی: 3 / 346.
[342] الکافی: 3 / 315 و التهذیب: 2 / 290.
[343] الفقیه: 1 / 244.
[344] الفقیه: 1 / 261.
[345] الفقیه: 1 / 262 و التهذیب: 2 / 213.
[346] الفقیه: 1 / 265.
[347] الفقیه: 1 / 270 و التهذیب: 2 / 235.
[348] الفقیه: 1 / 363 و الاستبصار: 1 / 458 و التهذیب: 3 / 303.
[349] الفقیه: 1 / 363.
[350] الفقیه: 1 / 379.
[351] الفقیه: 1 / 440.
[352] علل الشرایع: 2 / 13 و الفقیه: 1 / 309.
[353] علل الشرایع: 2 / 38.
[354] الاستبصار: 1 / 237 و التهذیب: 3 / 218.
[355] الاستبصار: 1 / 264 و التهذیب: 2 / 30.
[356] الاستبصار: 1 / 332 و التهذیب: 307.
[357] الاستبصار: 1 / 333 و التهذیب: 2 / 308.
[358] الاستبصار: 1 / 347 و التهذیب: 2 / 114.
[359] الاستبصار: 1 / 349 و التهذیب: 2 / 137.
[360] التهذیب: 2 / 85.
[361] التهذیب: 2 / 367.
[362] أمالی الطوسی: 1 / 228.
[363] الاستبصار: 1 / 441.
[364] اثبات الوصیة: 223.
[365] الکافی: 4 / 172 و الفقیه: 2 / 176 و التهذیب: 4 / 334.
[366] التهذیب: 4 / 167.
[367] التهذیب: 4 / 243.
[368] التهذیب: 4 / 243.
[369] التهذیب: 4 / 255.
[370] التهذیب: 4 / 305.
[371] التهذیب: 4 / 330.
[372] المصباح: 571.
[373] الکافی: 1 / 547.
[374] الکافی: 1 / 547.
[375] الکافی: 3 / 552 و التهذیب: 4 / 54.
[376] الکافی: 3 / 552 و التهذیب: 4 / 54.
[377] الکافی: 3 / 552 و الاستبصار: 2 / 34 و التهذیب: 4 / 56.
[378] الفقیه: 2 / 17.
[379] الفقیه: 2 / 43.
[380] تفسیر العیاشی: 2 / 63.
[381] الاستبصار: 2 / 5.
[382] الاستبصار: 2 / 17 و التهذیب: 4 / 16.
[383] الاستبصار: 2 / 44 و التهذیب: 4 / 79.
[384] التهذیب: 4 / 81.
[385] التهذیب: 4 / 83.
[386] الکافی: 5 / 270.
[387] الکافی، 5 / 271.
[388] الکافی: 5 / 314.
[389] الفقیه: 3 / 173.
[390] الفقیه: 3 / 193 و الکافی: 4 / 239.
[391] امالی الشیخ: 2 / 193.
[392] الکافی: 4 / 512.
[393] الفقیه: 2 / 444.
[394] التهذیب: 5 / 171 و الاستبصار: 2 / 247.
[395] التهذیب: 5 / 476.
[396] الاستبصار: 2 / 267.
[397] فی بعض النسخ: و المکان المعلوم.
[398] الفقیه: 2 / 609 و العیون: 2 / 272 و التهذیب: 6 / 95.
[399] التهذیب: 6 / 109.
[400] بحارالانوار: 102 / 178.
[401] الکافی: 4 / 569 و التهذیب: 6 / 28 و کامل الزیارات 45.
[402] بحارالانوار: 100 / 198.
[403] الکافی: 4 / 577 و التهذیب: 6 / 113.
[404] الکافی: 4 / 583.
[405] کذا فی الموضعین و الظاهر: کتبه الله.
[406] کامل الزیارات: 185.
[407] کامل الزیارات: 273.
[408] کامل الزیارات: 273.
[409] کامل الزیارات: 274.
[410] الکافی: 4 / 567.
[411] التهذیب: 6 / 110.
[412] التهذیب: 6 / 91.
[413] التهذیب: 6 / 110.
[414] العیون 2 / 260.
[415] العیون: 2 / 262 و امالی الصدوق: 350.
[416] ثواب الاعمال: 124 و الکامل: 324.
[417] الکافی: 5 / 372.
[418] الکافی:5 / 563.
[419] الفقیه: 3 / 435.
[420] التهذیب: 7 / 316.
[421] الکافی: 6 / 158.
[422] اثبات الوصیة: 229.
[423] اثبات الوصیة: 229.
[424] الکافی: 6 / 480.
[425] الکافی: 6 / 480.
[426] الکافی: 6 / 525.
[427] الکافی: 6 / 532.
[428] مکارم الاخلاق: 73.
[429] مکارم الاخلاق: 80.
[430] مکارم الاخلاق: 142.
[431] المحاسن: 500.
[432] الکافی: 6 / 314.
[433] الکافی: 6 / 314.
[434] الکافی: 6 / 373.
[435] الکافی: 6 / 423.
[436] الکافی: 6 / 195.
[437] الفقیه: 3 / 153.
[438] الفقیه: 3 / 153.
[439] الفقیه: 3 / 153.
[440] الفقیه: 3 / 154.
[441] الفقیه: 3 / 334.
[442] التهذیب: 9 / 76.
[443] اثبات الوصیة: 230.
[444] الکافی: 7 / 431و الفقیه: 3 / 110.
[445] الکافی: 7 / 463و التهذیب: 8 / 309.
[446] التهذیب: 8 / 305.
[447] التهذیب: 8 / 305.
[448] بحارالانوار: 62 / 191.
[449] الکافی: 7 / 238.
[450] التهذیب: 10 / 56.
[451] الکافی: 7 / 294 و التهذیب 10 / 209.
[452] الکافی: 7 / 303 و التهذیب: 10 / 192.
[453] الکافی: 7 / 366.
[454] الکافی: 7 / 36 و الفقیه: 4 / 237.
[455] الکافی: 7 / 36 و الفقیه: 4 / 239.
[456] الکافی: 7 / 37 و الفقیه: 4 / 238 و التهذیب: 9 / 129.
[457] الکافی: 7 / 37.
[458] الکافی: 7 / 58 و الفقیه: 4 / 219.
[459] الکافی: 7 / 59 و التهذیب: 9 / 143.
[460] الکافی: 7 / 59.
[461] الکافی: 7 / 59 و الفقیه: 4 / 219.
[462] الکافی: 7 / 59.
[463] الکافی: 7 / 59 و الفقیه: 4 / 232 و الاستبصار: 4 / 124.
[464] الکافی: 7 / 60.
[465] الفقیه: 4 / 198.
[466] الفقیه: 4 / 206 و التهذیب: 9 / 204 و الکافی: 7 / 15.
[467] الفقیه: 4 / 232.
[468] الفقیه: 4 / 233.
[469] الفقیه: 4 / 233 و التهذیب: 9 / 205.
[470] الفقیه: 4 / 237.
[471] الفقیه: 4 / 239.
[472] الاستبصار: 4 / 120 و التهذیب: 9 / 195.
[473] التهذیب: 9 / 206.
[474] التهذیب: 9 / 237.
[475] التهذیب: 9 / 183.
[476] الکافی: 7 / 158.
[477] الفقیه: 1 / 144.
[478] الفقیه:1 / 153.
[479] الفقیه: 1 / 171.
[480] معانی الاخبار: 290.
[481] التهذیب: 1 / 448.
[482] البحار: 82 / 88.
[483] البحار: 82 / 144.
[484] الفقیه: 1 / 147.
[485] الکافی: 8 / 90.
[486] امالی الصدوق: 125.
[487] امالی الصدوق: 248 و الفقیه: 4 / 401.
[488] الخصال: 386.
[489] امالی المفید: 336.
[490] الاختصاص: 101.
[491] امالی الشیخ: 1 / 287.
[492] امالی الشیخ: 1 / 291.
[493] امالی الشیخ: 1 / 304.
[494] بشارة المصطفی: 234 و امالی الشیخ: 1 / 304.
[495] تحف العقول: 356.
[496] تحف العقول: 357.
[497] تحف العقول: 357.
[498] تحف العقول: 357.
[499] تحف العقول: 358.
[500] تحف العقول: 358.
[501] تحف العقول: 358.
[502] تحف العقول: 358.
[503] تحف العقول: 358.
[504] تحف العقول: 358.
[505] تحف العقول: 358.
[506] تحف العقول: 358.
[507] البحار: 60 / 213.
[508] البحار: 72 / 199.
[509] البحار: 73 / 295.
[510] البحار: 74 / 84.
[511] البحار: 74 / 84.
[512] البحار: 74 / 103.
[513] البحار: 74 / 182.
[514] البحار: 75 / 391.
[515] البحار: 78 / 368.
[516] البحار: 78 / 368.
[517] البحار: 78 / 368.
[518] کذا فی الاصل.
[519] بحارالانوار: 78 / 369.
[520] بحارالانوار: 78 / 369.
[521] بحارالانوار: 78 / 369.
[522] بحارالانوار: 78 / 369.
[523] بحارالانوار: 78 / 369.
[524] بحارالانوار: 78 / 369.
[525] بحارالانوار: 78 / 136.
[526] بحارالانوار: 78 / 369.
[527] بحارالانوار: 78 / 369.
[528] البحار: 78 / 370.
[529] البحار: 78 / 370.
[530] البحار: 78 / 370.
[531] البحار:78 / 370.
[532] البحار: 78 / 370.
[533] البحار: 78 / 370.
[534] البحار: 78 / 370.
[535] بحارالانوار: 78 / 370.
[536] بحارالانوار: 78 / 370.
[537] رجال النجاشی: 349.
[538] خلاصة الاقوال: 90.
[539] الکنی و الالقاب: 1 / 309.
[540] معجم الادباء: 20 / 50.
[541] تاریخ بغداد: 14 / 273.
[542] وفیات الاعیان: 5 / 438.
[543] بغیة الوعاة: 416.
[544] کامل التواریخ: 7 / 91.
[545] طبع فی بیروت.

جاهِدُوا بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ في سَبيلِ اللَّهِ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (التوبة/41).
قالَ الإمامُ علیّ ُبنُ موسَی الرِّضا – علـَیهِ السَّلامُ: رَحِمَ اللّهُ عَبْداً أحْيَا أمْرَنَا... َ يَتَعَلَّمُ عُلُومَنَا وَ يُعَلِّمُهَا النَّاسَ؛ فَإِنَّ النَّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحَاسِنَ كَلَامِنَا لَاتَّبَعُونَا... (بَــنـادِرُ البـِحـار – فی تلخیص بحـار الأنوار، للعلاّمة فیض الاسلام، ص 159؛ عُیونُ أخبارِ الرِّضا(ع)، الشـَّیخ الصَّدوق، الباب28، ج1/ ص307).
مؤسّس مُجتمَع "القائمیّة" الثـَّقافیّ بأصبَهانَ – إیرانَ: الشهید آیة الله "الشمس آباذی" – رَحِمَهُ اللهُ – کان أحداً من جَهابـِذة هذه المدینة، الذی قدِ اشتهَرَ بشَعَفِهِ بأهل بَیت النبیّ (صلواتُ اللهِ علـَیهـِم) و لاسیَّما بحضرة الإمام علیّ بن موسَی الرِّضا (علیه السّلام) و بـِساحة صاحِب الزّمان (عَجَّلَ اللهُ تعالی فرجَهُ الشَّریفَ)؛ و لهذا أسّس مع نظره و درایته، فی سَنـَةِ 1340 الهجریّة الشمسیّة (=1380 الهجریّة القمریّة)، مؤسَّسة ًو طریقة ًلم یـَنطـَفِئ مِصباحُها، بل تـُتـَّبَع بأقوَی و أحسَنِ مَوقِفٍ کلَّ یومٍ.
مرکز "القائمیّة" للتحرِّی الحاسوبیّ – بأصبَهانَ، إیرانَ – قد ابتدَأَ أنشِطتَهُ من سَنـَةِ 1385 الهجریّة الشمسیّة (=1427 الهجریّة القمریّة) تحتَ عنایة سماحة آیة الله الحاجّ السیّد حسن الإمامیّ – دامَ عِزّهُ – و مع مساعَدَةِ جمع ٍمن خِرّیجی الحوزات العلمیّة و طلاب الجوامع، باللیل و النهار، فی مجالاتٍ شتـَّی: دینیّة، ثقافیّة و علمیّة...
الأهداف: الدّفاع عن ساحة الشیعة و تبسیط ثـَقافة الثـَّقـَلـَین (کتاب الله و اهل البیت علیهـِمُ السَّلامُ) و معارفهما، تعزیز دوافع الشـَّباب و عموم الناس إلی التـَّحَرِّی الأدَقّ للمسائل الدّینیّة، تخلیف المطالب النـّافعة – مکانَ البَلاتیثِ المبتذلة أو الرّدیئة – فی المحامیل (=الهواتف المنقولة) و الحواسیب (=الأجهزة الکمبیوتریّة)، تمهید أرضیّةٍ واسعةٍ جامعةٍ ثـَقافیّةٍ علی أساس معارف القرآن و أهل البیت –علیهم السّلام – بباعث نشر المعارف، خدمات للمحققین و الطـّلاّب، توسعة ثقافة القراءة و إغناء أوقات فراغة هُواةِ برامِج العلوم الإسلامیّة، إنالة المنابع اللازمة لتسهیل رفع الإبهام و الشـّـُبُهات المنتشرة فی الجامعة، و...
- مِنها العَدالة الاجتماعیّة: التی یُمکِن نشرها و بثـّها بالأجهزة الحدیثة متصاعدة ً، علی أنـّه یُمکِن تسریعُ إبراز المَرافِق و التسهیلاتِ – فی آکناف البلد - و نشرِ الثـَّقافةِ الاسلامیّة و الإیرانیّة – فی أنحاء العالـَم - مِن جـِهةٍ اُخرَی.
- من الأنشطة الواسعة للمرکز:
الف) طبع و نشر عشراتِ عنوانِ کتبٍ، کتیبة، نشرة شهریّة، مع إقامة مسابقات القِراءة
ب) إنتاجُ مئات أجهزةٍ تحقیقیّة و مکتبیة، قابلة للتشغیل فی الحاسوب و المحمول
ج) إنتاج المَعارض ثـّـُلاثیّةِ الأبعاد، المنظر الشامل (= بانوراما)، الرّسوم المتحرّکة و... الأماکن الدینیّة، السیاحیّة و...
د) إبداع الموقع الانترنتی "القائمیّة" www.Ghaemiyeh.com و عدّة مَواقِعَ اُخـَرَ
ه) إنتاج المُنتـَجات العرضیّة، الخـَطابات و... للعرض فی القنوات القمریّة
و) الإطلاق و الدَّعم العلمیّ لنظام إجابة الأسئلة الشرعیّة، الاخلاقیّة و الاعتقادیّة (الهاتف: 00983112350524)
ز) ترسیم النظام التلقائیّ و الیدویّ للبلوتوث، ویب کشک، و الرّسائل القصیرة SMS
ح) التعاون الفخریّ مع عشراتِ مراکزَ طبیعیّة و اعتباریّة، منها بیوت الآیات العِظام، الحوزات العلمیّة، الجوامع، الأماکن الدینیّة کمسجد جَمکرانَ و...
ط) إقامة المؤتمَرات، و تنفیذ مشروع "ما قبلَ المدرسة" الخاصّ بالأطفال و الأحداث المُشارِکین فی الجلسة
ی) إقامة دورات تعلیمیّة عمومیّة و دورات تربیة المربّـِی (حضوراً و افتراضاً) طیلة السَّنـَة
المکتب الرّئیسیّ: إیران/أصبهان/ شارع"مسجد سیّد"/ ما بینَ شارع"پنج رَمَضان" ومُفترَق"وفائی"/بنایة"القائمیّة"
تاریخ التأسیس: 1385 الهجریّة الشمسیّة (=1427 الهجریة القمریّة)
رقم التسجیل: 2373
الهویّة الوطنیّة: 10860152026
الموقع: www.ghaemiyeh.com
البرید الالکترونی: Info@ghaemiyeh.com
المَتجَر الانترنتی: www.eslamshop.com
الهاتف: 25-2357023- (0098311)
الفاکس: 2357022 (0311)
مکتب طهرانَ 88318722 (021)
التـِّجاریّة و المَبیعات 09132000109
امور المستخدمین 2333045(0311)
ملاحَظة هامّة:
المیزانیّة الحالیّة لهذا المرکز، شـَعبیّة، تبرّعیّة، غیر حکومیّة، و غیر ربحیّة، اقتـُنِیَت باهتمام جمع من الخیّرین؛ لکنـَّها لا تـُوافِی الحجمَ المتزاید و المتـَّسِعَ للامور الدّینیّة و العلمیّة الحالیّة و مشاریع التوسعة الثـَّقافیّة؛ لهذا فقد ترجَّی هذا المرکزُ صاحِبَ هذا البیتِ (المُسمَّی بالقائمیّة) و مع ذلک، یرجو مِن جانب سماحة بقیّة الله الأعظم (عَجَّلَ اللهُ تعالی فرَجَهُ الشَّریفَ) أن یُوفـِّقَ الکلَّ توفیقاً متزائداً لِإعانتهم - فی حدّ التـّمکـّن لکلّ احدٍ منهم – إیّانا فی هذا الأمر العظیم؛ إن شاءَ اللهُ تعالی؛ و اللهُ ولیّ التوفیق.