با پيشوايان هدايتگر

نگرشى نو به شرح زيارت جامعه كبيره

جلد دوم

آيت الله سيد على حسينى ميلانى

ص: 2

بسم الله الرحمن الرحيم

ص: 3

ص: 4

نكاتى ارزنده 41

برگزيدگان 47

المصطفون

اصطفاء در لغت 53

نكته سوم.اعلم بودن اهل بيت 55

اطاعت كنندگان از خدا 60

المطيعون لله

اطاعت از حضرت على اطاعت از پيامبر خداست 61

اطاعت كنندگان همان پيروزمندانند 62

از ديگر آثار اطاعت 64

قائمان به امر خدا 65

القوامون بامره

عاملان به اراده خدا 70

العاملون بارادته

پيروزمندان به كرامت خدا 71

الفائزون بكرامته

برگزيده شدگان به علم خدا 75

اصطفاكم بعلمه

كلمه«اصطفاء» 75

پسنديده شدگان براى غيب 83

وارتضاكم لغيبه

برگزيدگان براى سر خدا 87

واختاركم لسره

ص: 6

معانى متعدد كلمه«سر» 88

معناى يكم؛رازداران خدا 90

معناى دوم؛راز خدا 94

معناى سوم؛مستقر خدا 96

برگزيده شدگان به قدرت خدا 98

واجتباكم بقدرته

نكاتى ارزشمند 100

واژه«اجتباء»در قرآن 101

«بقدرته»يعنى چه؟ 110

عزت و هدايت گرى 112

وأعزكم بهداه

عزت مطلق 113

ائمه و عزت حقيقى 114

ويژگى هاى عزت حقيقى 116

عزت و هدايت 118

گزينش و هدايت 119

هدايت چيست؟125

مخصوصان به برهان 126

وخصكم ببرهانه

برهان يعنى چه؟126

رب يعنى چه؟127

محصل معنا 128

برهان از نظر مصداقى 128

ص: 7

برگزيدگان براى نور خدا 131

وانتجبكم لنوره

نور از نظر مصداقى 132

تأييدشدگان به روح 137

وايدكم بروحه

خلفاى خدا در زمين 145

ورضيكم خلفاء فى ارضه

رضا يعنى چه؟152

حجت هاى الاهى 153

وحججا على بريته

«بريه»يعنى چه؟154

نكات ارزنده 161

ياوران دين خدا 162

وانصارا لدينه

حافظان سر خدا 163

وحفظة لسره

خازنان علم خدا 164

وخزنة لعلمه

وديعه داران حكمت خدا 164

ومستودعا لحكمته

بيان گران وحى خدا 164

وتراجمة لوحيه

ص: 8

پايه هاى توحيد خدا 165

واركانا لتوحيده

از روايات ركن بودن ائمه 166

اقرار به يگانگى خدا با اقرار به ولايت ائمه 167

اگر ائمه نبودند خدا شناخته و عبادت نمى شد 168

شاهدان بر خلق خدا 169

وشهداء على خلقه

راهنمايان بندگان 171

واعلاما لعباده

نشانه هاى روشن شهرها 173

ومنارا فى بلاده

راهنمايان راه خدا 173

وادلاء على صراطه

عصمت ائمه 174

عصمكم الله من الزلل

عصمت در لغت 175

عصمت در اصطلاح 179

بررسى حقيقت عصمت 182

اعطايى بودن عصمت 185

آيا عصمت داراى مراتب است؟188

سخنى درباره آيه تطهير 189

آيا اراده تكوينى است يا تشريعى؟191

چگونگى دلالت آيه بر عصمت 192

ص: 9

اهل بيت چه كسانى هستند؟192

پاسخ از شبهه اى درباره حديث كساء 202

نكاتى درباره سند حديث كساء 208

نقش ائمه عليهم السلام در برابر مقامات اعطايى الاهى 213

مقدمه 215

تعظيم كنندگان جلال خدا 218

فعظمتم جلاله

بزرگ شمارندگان شأن خدا 219

واكبرتم شأنه

تمجيد كنندگان كرم خدا 220

ومجدتم كرمه

ذاكران هميشگى 221

وادمتم ذكره

راه هاى رسيدن به خدا 227

تقويت كنندگان پيمان توحيد و فرمان برى خدا 228

ووكدتم ميثاقه،واحكمتم عقد طاعته

1.مرحله پيمان الاهى 229

نكاتى از روايات عالم ذر 232

2.مرحله دعوت به پيمان 233

فرق بين عهد و عقد 236

پند دهندگان در نهان و آشكار 237

ونصحتم له فى السر و العلانية

ص: 10

فراخوانان به راه خدا 238

ودعوتم الى سبيله بالحكمة و الموعظة الحسنة

جان نثاران در رضاى خدا 241

وبذلتم انفسكم فى مرضاته

صابران بر مصائب 242

وصبرتم على ما اصابكم فى جنبه

مواثيق ديگر و فضايلى مهم 251

برپا كنندگان نماز 252

واقمتم الصلاة

نماز از ديدگاه قرآن 257

ائمه و نماز 261

پردازندگان زكات 271

وآتيتم الزكاة

امر كنندگان به معروف و بازدارندگان از منكر 275

وامرتم بالمعروف ونهيتم عن المنكر

تفقه در دين يعنى چه؟276

چرا سه بعد؟278

جهادگران حقيقى 280

وجاهدتم فى الله حق جهاده

جهاد در قرآن و روايات 281

معناى«حق الجهاد»289

سه گروه در رابطه با ائمه 295

ص: 11

اعراض كنندگان از ائمه 296

فالراغب عنكم مارق

«مروق»در لغت 298

ملازمان با ائمه 300

واللازم لكم لاحق

كوتاهى كنندگان در حق ائمه 307

والمقصر فى حقكم زاهق

جهالت مردم درباره اهل بيت 309

فقط اهل بيت حق اند 314

والحق معكم وفيكم 315

حق يعنى چه؟316

حق از ديدگاه قرآن 317

حق با على است 324

ومنكم و اليكم 327

نگاهى به دانش حضرت امير 328

اهل حق چه كسانى هستند؟329

وانتم اهله ومعدنه

ميراث داران نبوت 331

وميراث النبوة عندكم

محاسبه مردم در قيامت توسط ائمه 332

واياب الخلق اليكم،وحسابهم عليكم

نكاتى ارزشمند 333

يك بحث قرآنى 336

ص: 12

حالات شگفت ائمه 349

مقام اختصاصى در روز قيامت 353

فصل الخطاب نزد كيست؟355

وفصل الخطاب عندكم

فصل الخطاب از ديدگاه قرآن و حديث 356

على الفاروق و الميزان 358

جايگاه آيات الاهى 363

وآيات الله لديكم

مصاديق آيات الاهى 366

قرآن مجيد 366

معجزه ها 367

كتاب هاى آسمانى 367

جايگاه اوامر حتمى الاهى 369

وعزآئمه فيكم

جايگاه نور الاهى 370

ونوره وبرهانه عندكم

تفويض امر الاهى 374

وامره اليكم

ائمه و ولايت در احكام 374

شارع كيست؟376

ديدگاه علما 382

پيروان اهل بيت پيروان خدا هستند 384

من والاكم فقد و الى الله ومن عاداكم فقد عادى الله

ص: 13

ولاء يعنى چه؟385

نكته اى قابل ذكر 386

دو راه اساسى 387

راه خدا 387

راه شيطان 388

ائمه و ولايت بر اموال و انفس 391

دليل هاى ولايت تشريعى از قرآن 392

دليل يكم 392

اقرار مفسرين عامه 393

دليل دوم 396

دليل سوم 399

ولايت تشريعى از ديدگاه احاديث 405

ولايت تشريعى در حديث ولايت 405

حديث ولايت به روايت احمد 406

حديث ولايت به روايت ترمذى 407

حديث ولايت به روايت طبرى 408

حديث ولايت به روايت طبرانى 409

ولايت تشريعى و حديث وهب 411

ولايت تشريعى در حديثى ديگر 412

مهرورزى به ائمه اهل بيت 414

ومن احبكم فقد احب الله،ومن ابغضكم فقد ابغض الله

تمسك جويندگان به ائمه 415

ومن اعتصم بكم فقد اعتصم بالله

ص: 14

ص: 16

واشهد انكم الائمة الراشدون المهديون المعصومون المكرمون المقربون المتقون الصادقون المصطفون المطيعون لله القوامون بامره العاملون بارادته الفائزون بكرامته؛

گواهى مى دهم كه شما پيشوايان رشد يافته،هدايت يافته،معصوم،گرامى،مقرب،پرهيزكار،راستگو،برگزيده و فرمانبر خدا هستيد كه در امر او استوار و به اراده او عمل مى كنيد و به كرامت او رستگار شديد.

ص: 17

ص: 18

البته در اين بحث ها طرف خطاب كسانى هستند كه(فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ )(1) نباشند،وگرنه ما با كسانى كه دل

بيمارى دارند كارى نداريم.(2)

در اين مورد بيان چند مطلب ضرورى است.

مطلب يكم.به يقين آيه ولايت درباره امير مؤمنان على عليه السلام نازل شده است.آن جا كه مى فرمايد:

(إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ ) ؛(3)

سرپرست شما تنها خدا و پيامبر و آنانى هستند كه ايمان آورده اند؛همانان كه نماز را برپا داشته و در حال ركوع زكات مى دهند.

در اين زمينه احاديث فراوانى از شيعه و سنى نقل شده است.پس دلالت آيه بر ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام،بعد از ولايت خدا و رسول او،مسلم و قطعى است و هم چنان كه به ولايت خدا و رسول شهادت مى دهيم بايد به ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام نيز شهادت دهيم.

مطلب دوم.روايات بسيارى نقل شده كه در آن ها آمده است كه قبل از اين عالم و هم چنين در غيب اين

عالم،هر جا اسم خدا و رسول بوده در پى آن،اسم اميرالمؤمنين عليه السلام نيز بوده است.

به عبارت ديگر،در هر مرتبه اى از مراتب وجود كه هر جا«لا إله إلا الله،محمد رسول الله»نوشته شده«على صفوة الله،على حجة الله»نيز با اوصاف گوناگون5.

ص: 20

نگاشته شده است.اين احاديث در كتاب هاى شيعه و سنى فراوان نقل شده است.(1)

مطلب سوم.در خصوص شهادت به ولايت بعد از شهادتين رواياتى نقل شده كه اين روايات،اطلاق و عموم دارند و شامل اذان نيز مى شوند.

مطلب چهارم.اگر بپذيريم كه به جهت تمام نبودن اين روايات مطلق از نظر سندى نتوانيم به آن ها استدلال كنيم،به روايات«من بلغ»استدلال مى نماييم و همين استدلال براى فتوا دادن به شهادت ثالثه در اذان كافى است.

مطلب پنجم.اگر شهادت ثالثه در اذان از شعائر مذهب باشد آن سان كه برخى از بزرگان فرموده اند و فتوا داده اند گفتن آن در اذان واجب است.(نه اين كه ادعاى بزرگى براى آن ها بكنيم كه آنان بزرگ هستند؟مثل مرحوم آقاى حكيم كه در مستمسك چنين فرموده اند).(2)

بنابراين،شهادت ثالثه چيزى نيست كه از ما و از جهت هواى نفس و يا به داعيه حب اهل بيت عليهم السلام باشد؛بلكه واقعيتى است كه بر اين معنا دليل قائم است.گرچه ما ارادت و اخلاص خود را به اهل بيت عليهم السلام،به هر نحوى كه برايمان پيش بيايد،اظهار مى كنيم.

در شرح اين فراز نكات و تأملات مفيدى است كه تمام آن چه از ناحيه خداوند متعال براى ائمه عليهم السلام ذكر مى شود به عنوان هاى«اصطفاكم بعلمه،ارتضاكم لغيبه،اختاركم لسره،اجتباكم بقدرته،أعزكم بهداه...»همه اين افعال به خداوند متعال5.

ص: 21

مربوط است كه خداوند متعال اين حضرات را اين چنين قرار داده و مقاماتى را به آن ها عطا كرده است.اين سروران لياقت،شأنيت و اهليت براى اين مقامات را پيدا كردند و خداوند هم آن ها را در چنين جايگاهى قرار داده است.پرسش اين كه ائمه عليهم السلام چه عملى انجام داده اند كه به اين مقام رسيده اند؟

پس از پايان اين فراز،عبارت بعدى با«فاء»تفريع مى آيد،مى فرمايد:«فعظمتم جلاله وأكبرتم شأنه»؛يعنى هر چه خدا شما را بالا برد،تواضع و خشوع شما براى خدا بيشتر شد.در اين جا بيان دو مطلب ضرورى است:

مطلب اول:كسانى مى گويند:وقتى انسان به جايى رسيد ديگر نماز،عبادت،خضوع و خشوع براى خدا لازم نيست.(1)اين افراد،توهم مى كنند كه به جايى رسيده اند،از اين رو از تكاليف شرعى شانه خالى مى كنند؛در حالى كه خداوند متعال در قرآن مى فرمايد:

(وَ اعْبُدْ رَبَّكَ حَتّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ ) ؛(2)

پروردگارت را تا زمانى كه يقين(مرگ)تو فرا رسد عبادت كن.

مطلب دوم:دسته ديگر از منحرفان كسانى هستند كه مى گويند:اساسا زيارت جامعه غلو دارد.اين افراد اگر مصداق(فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ )(3) هستند،كارى با آن ها نداريم و اگر اين گونه نيستند،پس ملاحظه كنند كه اين مقامات و منازل را خداوند متعال به ائمه عليهم السلام داده است كه مى فرمايد:«اصطفاكم،اجتباكم...»و سپس0.

ص: 22

مى گوييم:«فعظمتم جلاله وأكبرتم شأنه وأحكمتم عقد طاعته»كجاى اين مطلب غلو دارد؟

ما پيش تر از قرآن مجيد استفاده كرديم كه در تاريخ اسلام،بلكه از ابتداى خلقت چنين است كه ائمه دو قسم هستند:

1.امامان گمراهى.

2.ائمه هدايت.

اين موضوع بحث جداگانه اى مى خواهد،اجمالا،مقتضاى حكمت و سنت الاهى بر اين قرار گرفته و از آن وقتى كه ابليس حاضر نشد بر حضرت آدم عليه السلام سجده كند،اين قضيه شروع شد.

وبين الرشدين؛أعنى الرشد المؤنس من اليتيم،والرشد الذى اوتى إبراهيم عليه السلام،بون بعيد....

وقال بعضهم:الرشد أخص من الرشد،فإن الرشد يقال فى الامور الدنيوية والاخروية،والرشد يقال فى الامور الاخروية لا غير.والراشد و الرشيد يقال فيهما جميعا،قال تعالى:(أُولئِكَ هُمُ الرّاشِدُونَ ) .(1)

(2) بنابر قول راغب:رشد مقابل غى است،چنان كه در قرآن مجيد نيز آمده كه فرمود:(قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ ) .(3)

رشد به معناى هدايت نيز به كار مى رود.

اما در القاموس المحيط براى اين واژه خصوصيتى ديگر است كه آمده:

الرشد:الاستقامة على طريق الحق مع تصلب فيه....(4)

و به نظر مى رسد كه همين معنا مناسب حال حضرت ابراهيم عليه السلام كه فرمود:(وَ لَقَدْ آتَيْنا إِبْراهِيمَ

رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ ...)(5) و حال ائمه اطهار عليهم السلام مى باشد.

كلمه«الراشدون»فقط يك مرتبه در قرآن مجيد آمده كه فرموده:

(وَ لكِنَّ اللّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ أُولئِكَ هُمُ الرّاشِدُونَ *فَضْلاً مِنَ اللّهِ وَ نِعْمَةً وَ اللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ) .(6)7.

ص: 24

فضيل بن يسار مى گويد:از امام صادق عليه السلام پرسيدم:آيا حب و بغض از ايمان است؟

فرمود:

وهل الإيمان إلا الحب و البغض،ثم تلا هذه الآية...؛(1)

مگر ايمان چيزى جز حب و بغض است؟آن گاه اين آيه را تلاوت فرمود....

ائمه عليهم السلام به تمام معناى كلمه راشد بودند؛ يعنى بر هدايت بودند و بر آن استقامت داشتند،كه البته اين معنا صحيح است؛ولى آن ها در واقع خودشان نور و هدايت هستند و البته هادى اند به راهى كه هرگز در آن شائبه غى وجود ندارد،و چون اين گونه باشند شايسته رهبرى هستند كه قرآن كريم فرموده:

(أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلاّ أَنْ يُهْدى ) ؛(2)

آيا آن كس كه به حق و راستى هدايت مى كند شايسته پيروى است يا آن كس كه خود هدايت نمى شود مگر آن كه هدايتش كنند؟

به راستى چه كسانى را در مقابل اهل بيت عليهم السلام علم كردند و آن ها را به خلفاى راشدين متصف نمودند؟

بلكه در برخى از كتاب هاى حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله روايت مى كنند كه آن حضرت فرمود:

عليكم بسنتى وسنة الخلفاء الراشدين من بعدى؛(3)

بر شما باد حفظ سنت من و سنت خلفاى راشدين پس از من.

ولى بنابر تحقيقى كه در متن و سند اين حديث انجام داده ام روشن شد كه اساسا اين حديث حتى بر مبانى اهل سنت و با استناد به اقوال علماى جرح و تعديل آن ها1.

ص: 25

صحت ندارد؛ و بعضى از بزرگان اهل سنت نيز به عدم اعتبار اين حديث تصريح كرده اند،ولى اگر از بحث سندى نيز تنزل كنيم و صحت حديث را بپذيريم،ناگزير خلفاى راشدين،ائمه عليهم السلام خواهند بود،نه زيد،بكر و خالد؛ زيرا به قطع نظر از روايات و ادله ديگر،زندگانى آن بزرگواران حاكى از«راشد»بودن آن ها و مطالعه در احوالاتشان شاهد و گواه بر اين معناست.

حالا اگر اكثريتى در اين جهان چنين باشند كه دانسته و با اختيار خودشان راه رشد را انتخاب نكردند و راه غى را برگزيدند و سراغ كسانى رفتند كه به غلط،آن ها را به خلفاى راشدين متصف كردند...آن ها خود مقصرند...قرآن كريم

مى فرمايد:

(وَ إِنْ يَرَوْا سَبِيلَ الرُّشْدِ لا يَتَّخِذُوهُ سَبِيلاً) ؛(1)

اگر آنان راه رشد و رستگارى را ببينند آن را،راه خود انتخاب نمى كنند.

بديهى است كه اين القاب،القاب ائمه عليهم السلام است؛القابى چون«الصديق»و«الفاروق»لقب امير مؤمنان على عليه السلام است.(2)طبق تحقيقى كه انجام يافته بزرگانى از اهل سنت مى گويند كه درباره لقب«الفاروق»براى عمر حديث نداريم؛«وإنما لقبه بذلك أهل الكتاب»؛ يعنى يهودى ها اين لقب را براى عمر گفته اند.(3)

آرى،ائمه ما امامان راشدون هستند.به همين جهت خداوند متعال آن ها را براى هدايت منصوب كرد و مقتدا قرار داد.7.

ص: 26

بعد ما ملئت ظلما وجورا»(1)تحقق پيدا خواهد كرد،عجل الله تعالى فرجه الشريف وجعلنا من أنصاره وأعوانه.

بين اين دو تعبير مكرمون و مكرمون فرق است،هر چند در اصل معنا كه«تكريم»مى باشد با هم شريك اند،اين تشديد طبق قانون«كثرة المبانى تدل على كثرة المعانى»بايد دلالت زايد و معناى اضافه اى داشته باشد.ائمه عليهم السلام نزد خداوند كرامت خاصه اى دارند و بر ديگران مقدم هستند.

اين واژه از آيه اى اخذ شده كه مى فرمايد:

(وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ ) ؛(1)

ما فرزندان آدم را گرامى داشتيم.

اصولا انسان از بسيارى از مخلوقات افضل است،ولى لب تكريم بنى آدم وجود محمد و آل محمد عليهم السلام است كه در جميع جهات بر ديگران مقدم هستند؛ زيرا انبياى سابقين نيز مكرمون هستند و هم چنين ملائكه،مكرمون هستند،اما در جاى خود ثابت شده و در گذشته نيز اشاره كرده ايم كه ائمه از همه انبيا به جز پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله افضل هستند؛ حتى انبياى اولوالعزم،گرچه قبول آن بر بعضى سخت است و شايد در آينده اين موضوع را توضيح بيشترى بدهيم.

در شر ح«و عباده المكرمين الذين لا يسبقونه بالقول و هم بأمره يعملون» كه متخذ از آيه مباركه(2)

بود به جهاتى از تكريمات معنويه الاهيه نسبت به ائمه عليهم السلام از قبيل عصمت،علم و شفاعت اشاره شد،(3)ولكن تكريمات معنويه به آن امور اختصاص نداشته،آن حضرات مظاهر همه اسماء حسنى و صفات علياى حق تعالى هستند.

پس وقتى مى گوييم:رسول الله و اهل بيت طاهرين عليهم السلام از همه جهات بر همه مخلوقات مقدم هستند،مقصود امتياز آنان است در اصل خلقت،صفاتب.

ص: 29

و كمالات؛ چه باطنيه و چه ظاهريه.اين است كه در آينده نيز خواهيم خواند كه«فبلغ الله بكم أشرف محل المكرمين».

حال،اين تعبير قرآن را ملاحظه كنيد كه مى فرمايد:

(وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ *أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ ) ؛(1)

پيشگامان،پيشگامان هستند.آنان مقربند.

چگونه در اين آيه ضمن اشاره به اختلاف مراتب مقربين مقام كمال قرب را به«السابقون»اختصاص داده است؟

و«المقربون»در زيارت جامعه اشاره به اين آيه مباركه است.

ائمه عليهم السلام«السابقون»هستند؛

در اصل خلقت،كه در احاديث آفرينش آن ها از نور وارد شده،و در شرح«خلقكم الله أنوارا»نيز خواهد آمد.

در معرفت،كه فرمودند:

بنا عرف الله.(2)

در ميثاق،چنان كه در«ووكدتم ميثاقه»خواهد آمد.

در عبادت،كه فرمودند:

بنا عبدالله.3

در حديث ديگرى فرمودند:

سبحنا فسبحت الملائكة بتسبيحنا.(3)

اما در اين عالم،«سابق إلى الإسلام»اميرالمؤمنين عليه السلام هستند كه در روايات فريقين به تواتر رسيده است.(4)0.

ص: 31

و از وضعيت مطلوب عند الشارع خارج شدن.مسير صحيح در بعد اعتقادى اين است كه انسان اعتقادات خود را تصحيح و از كتاب،سنت،عقل و منابع معتبر بگيرد و آن ها را حفظ كند؛ و چنان عقايدش قوى باشد كه آسيبى نرسد و انحرافى حاصل نشود.از اين رو اگر كسى در عقيده اى از عقايدش،از مسير صحيح خارج شود،مى گويند كه فلانى انحراف پيدا كرده است.

انسان به انجام تكاليفى،اجتناب از محرماتى و عمل به واجباتى موظف است.اين ها را بايد از جاى صحيحى اخذ كند كه در شريعت معين كرده اند كه در اين صورت انسان يا مجتهد است،يا مقلد و يا محتاط،اگر فردى بر مبناى

صحيحى عمل كند و احكام را به طور صحيح انجام بدهد؛ عمل او بى نقص و بى غلط خواهد بود و اگر ايراد،نقص و غلطى در كار باشد و يا اين احكام را از جاى غير صحيحى اخذ كند مى گويند كه او انحراف پيدا كرده است.

در بعد اخلاق نيز همين طور است؛نفس انسانى بايستى مراقبت گردد،طبق فرمايش اهل بيت عليهم السلام،نفس انسانى بايد تزكيه و تهذيب شده،به صفات حسنه مزين گشته و از صفات سيئه پاك بشود.

انسان بايد در اين مسير گام بردارد و بر پاكى نفس خود،مواظبت كند و بكوشد كه اين پاكى را افزايش دهد.در اين راستا بايد از كتاب،دوست و محيط زيان آور اجتناب كند،نبايد به هر سخنى گوش فرا دهد،با هر كسى هم نشين شود؛ چرا كه اثر مى گذارد و در اين صورت گفته مى شود:فلانى انحراف پيدا كرده است.

بنابر آن چه گذشت،تقوا سالم بودن از همه از انواع و اقسام انحرافات است كه انسان مكلف در مسير كمال قدم بردارد،در هر سه بعد اعتقادى،عملى و اخلاقى مواظبت كند و اگر در جايى ايرادى پيش آمد،ضرر و انحراف از مسير صحيح و خروج از وضع مطلوب خواهد بود.

ص: 33

جالب اين كه در برخى روايات خود حضرت على عليه السلام به اين آيه احتجاج كرده اند.(1)

عجيب اين كه در كتاب هاى اهل سنت نيز همين معنا آمده است كه مراد از(صدق به)اميرالمؤمنين عليه السلام است.گرچه قولى دارند كه مراد ابوبكر است،ولى در تفسيرهاى الدر المنثور،البحر المحيط،و كتاب هاى ديگر آمده است

كه مراد از(صدق به)اميرالمؤمنين عليه السلام است.(2)

بنابراين،منظور از(أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ) اميرالمؤمنين عليه السلام مى شود.به راستى توصيف امير مؤمنان على عليه السلام به تقوا در چنين جايى،نشان گر چه تقوايى است؟

اگر كسى بگويد:اميرالمؤمنين عليه السلام مفرد و(أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ) جمع است و بين ضمير و مرجع و صفت و موصوف مطابقت شرط است،چگونه مراد از(والذى جاء بالصدق وصدق به)على عليه السلام مى تواند باشد؟مفسران به اين جهت توجه دارند.آنان مى گويند:«الذى»در اين جا به معناى«الذين»است و اگر ابوبكر هم مراد بود،او نيز مفرد بود،اما مفسران مى گويند:منظور اميرالمؤمنين عليه السلام است.

از سوى ديگر،برخى ادعا مى كنند كه در استعمالات فصيحه،«الذى»به معناى«الذين»آمده است.

البته در خصوص امير مؤمنان على عليه السلام اين قضيه نظير دارد،شما آيه ولايت راملاحظه كنيد،آن جا كه مى فرمايد:0.

ص: 35

(إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا...) ؛(1)

سرپرست شما تنها خدا،پيامبر و آنانى هستند كه ايمان آورده اند....

در اين آيه مباركه عبارت هاى(وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ ) ،(وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ ) و(وَ هُمْ راكِعُونَ )

به صيغه جمع آمده است،با اين وجود بين شيعه و سنى متفق عليه است كه منظور شخص اميرالمؤمنين عليه السلام است.(2)

آرى،عملى را كه اميرالمؤمنين عليه السلام انجام مى دهند با عمل همه(الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ ) معادل است،كارى را كه آن حضرت در تصديق رسول الله صلى الله عليه وآله انجام دادند كه تصديق اعتقادى،قولى و فعلى بود تا حدى كه جانشان را فداى رسول خدا كردند و در ليلة المبيت،در بستر آن حضرت خوابيدند و خودشان را در معرض خطر قرار دادند؛ همه اين ها،تصديق است،چه كسى چنين كارهايى را انجام داده است؟

فراتر اين كه نه تنها عمل اميرالمؤمنين عليه السلام معادل عمل آنان است؛بلكه عمل آن حضرت از عمل همه جن و انس افضل است،مگر رسول خدا صلى الله عليه وآله در قضيه قتل عمرو بن عبدود،نفرمودند:

لضربة على يوم الخندق أفضل من عبادة الثقلين؛(3)

ص: 36

يك ضربه شمشير على عليه السلام در روز خندق(كه بر عمرو بن عبدود وارد كرد)از عبادت جن و انس برتر است.

در تفاسيرى كه به جنبه هاى ادبى آيات توجه مى شود؛ هم چون الكشاف زمخشرى و برخى تفاسير و كتب ديگر اين پرسش را مطرح مى نمايند كه چرا آيه ولايت به صيغه جمع آمده با اين كه منظور شخص اميرالمؤمنين مى باشد؟!

آن ها چند نكته ذكر مى كنند كه در كتاب تشييد المراجعات در ذيل آيه ولايت ذكر كرده ام.(1)

بنابر آن چه گذشت كلمه«المتقون»در زيارت جامعه،ممكن است به اين آيه مباركه اشاره باشد كه در اين زمينه نكته جالبى در تفسير طبرى آمده است.ابن تيميه نيز اين مطلب را عنوان كرده است.

نقل شده در جلسه يك عالم سنى سؤال شد كه مراد از(وَ الَّذِي جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ ) كيست؟آن عالم گفت:ابوبكر است.

شخصى شيعى در آن جا بود و گفت:نه،منظور على عليه السلام است.

وى در پاسخ گفت:اگر منظور على باشد،تو كه معتقد به عصمت على بن ابى طالب هستى و اين عقيده با آيه سازگار نيست؛چرا كه هر چند در ذيل آيه آمده است:(أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ) ،اما بعد از اين آيه آمده است:

(لِيُكَفِّرَ اللّهُ عَنْهُمْ أَسْوَأَ الَّذِي عَمِلُوا وَ يَجْزِيَهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ الَّذِي3.

ص: 37

كانُوا يَعْمَلُونَ ) ؛(1)

تا خداوند بدترين اعمالى كه از آنان سر زده است بيامرزد و آنان را به بهترين اعمالى كه انجام مى دهند پاداش و جزا دهد.

بنابراين نبايد حتى از نظر شما منظور از اين آيه،على بن ابى طالب باشد،چون با عصمت منافات دارد.

ولى روشن است كه اين عالم سنى ندانسته يا اعمال غرض كرده و تعصب نموده است؛چرا كه خداوند متعال در سوره فتح به پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرموده:

(لِيَغْفِرَ لَكَ اللّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ) ؛(2)

تا خداوند گناهان گذشته و آينده تو را كه به تو نسبت مى دادند ببخشايد.

اين چه گناهى بوده كه از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله قبلا سر زده؟و چه گناهى بوده كه بعدا از آن حضرت صادر شده است؟

هر چه درباره اين آيه پاسخ دهند،همان پاسخ را درباره آن آيه خواهيم داد.

اين آيات با عصمت هيچ منافاتى ندارند؛ نه با عصمت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و نه با عصمت اميرالمؤمنين عليه السلام.

البته به جهت وجه عدم منافات بايد به تفاسير مراجعه نمود.2.

ص: 38

ممكن است كسى ادعا كند كه من نيز صديق هستم،يا صديق بودن را براى كسى ادعا كند،اما شاهد صدق لازم است.اين ادعا در مقام اثبات دليل مى خواهد.از اين رو ائمه ما در طاعت،ايمان،تقوا،محبت به خداوند متعال و در دفاع از رسول خدا صلى الله عليه وآله و دين صديق بودند.

خداوند متعال مى فرمايد:با راستگويان باشيد.كون و بودن با راستگويان مقدمه دارد،هر كسى اين توفيق را ندارد.نخست بايستى تقوا باشد،آن گاه بودن با صادقان.غير متقى لياقت بودن با صادقان را ندارد.

در منابع سنى فراوان روايت نقل شده كه مراد از صادقان در اين آيه،ائمه عليهم السلام هستند.عجيب اين كه آنان به اين حقايق اقرار مى كنند،اما در عين حال از آن بزرگواران اعراض مى كنند كه

(وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ) ؛(1)

در حالى كه يقين به آيات الاهى داشتند،از روى ظلم و سركشى(آيات الاهى را)انكار كردند.

مالك بن انس،ابوبكر بن جعابى،ابن مردويه اصفهانى،ابواسحاق ثعلبى،ابونعيم اصفهانى،حاكم حسكانى،خطيب خوارزمى،ابن عساكر دمشقى،سبط ابن جوزى،ابوالحجاج مزى،جلال الدين سيوطى،جمال الدين زرندى،ابن حجر مكى،قاضى القضات شوكانى و شهاب الدين آلوسى كه هر كدام در زمان خود بزرگى بوده اند از بزرگان

صحابه و تابعين روايت كرده اند كه مراد از«الصادقين»در اين آيه،ائمه اهل بيت عليهم السلام هستند.(2)

ص: 40

اكنون اين پرسش مطرح است كه صادق در هر زمان كيست؟

آيا افرادى چون منصور دوانيقى،متوكل عباسى...معاويه،عثمان،شيخين صادق هستند؟با توجه به آيه مباركه مى توان فهميد كه بايد در هر زمانى معصومى وجود داشته باشد.

نداشت و ناچار بود كه اعتراف نمايد؛

چرا كه اين امر برهانى است،وگرنه تناقض لازم مى آيد.نمى شود خداوند به نحو اطلاق به بودن با صادقان امر كند و آن ها معصوم نباشند،اين ممكن نيست.از اين رو غير معصوم اطاعت مطلقه و ولايت مطلقه ندارد.اين واقعيتى است

انكارناپذير،فخر رازى در اين زمينه مى نويسد:

إنه تعالى أمر المؤمنين بالكون مع الصادقين،ومتى وجب الكون مع الصادقين فلابد من وجود الصادقين فى كل وقت،وذلك يمنع من إطباق الكل على الباطل،ومتى امتنع إطباق الكل على الباطل،وجب إذا أطبقوا على شىء أن يكونوا محقين.فهذا يدل على أن إجماع الأمة حجة؛(1)

خداوند به مؤمنان دستور داده است كه با صادقان باشند و آن گاه كه بودن با صادقان واجب شد،به ناچار بايد صادقان در هر زمان وجود داشته باشند و همين مطلب ثابت مى كند كه تمام امت هرگز بر باطل نيستند و به ناچار بر هر چه اجماع و اطباق نمودند،بايد حق باشد و همين مطلب دليل بر حجت بودن اجماع امت است.

خلاصه،هر جا اطاعت به طور اطلاق باشد آن جا حق و حقيقت و عصمت مى باشد،وگرنه اطاعت مطلقه نخواهد بود،مثلا:

خداوند متعال فرموده:

(وَ إِذْ أَخَذْنا مِيثاقَ بَنِي إِسْرائِيلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً) ؛(2)

به ياد آوريد زمانى را كه از بنى اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداوند را پرستش نكنيد و به پدر و مادر نيكى كنيد.3.

ص: 43

در آيه ديگر فرموده:

(قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلاّ تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً) ؛(1)

بگو:بياييد تا آن چه را پروردگارتان بر شما حرام كرده براى شما بخوانم كه هيچ چيز را شريك و همتاى خدا قرار ندهيد و به پدر و مادر نيكى كنيد.

در آيه ديگر مى خوانيم:

(وَ قَضى رَبُّكَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِيّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً إِمّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَرِيماً*وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيراً) ؛(2)

و پروردگارت فرمان داده كه تنها او را بپرستيد و به پدر و مادر نيكى كنيد،هر گاه يكى از آن دو يا هر دو آن ها نزد تو به سن پيرى برسند كمترين اهانتى(گفتن اف)به آنان مكن و بر سر آن ها فرياد مزن؛بلكه با گفتار

لطيف و بزرگوارانه با آن ها سخن بگو و بال هاى تواضع خود را از روى محبت در برابرشان پهن كن و بگو:پروردگارا!آن ها را مشمول رحمت خويش قرار ده؛همان گونه كه در دوران كودكى مرا تربيت كرده اند.

اطاعت و احترام از و الدين اين قدر مهم است؛در عين حال مى فرمايد:

(وَ إِنْ جاهَداكَ لِتُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما) ؛(3)8.

ص: 44

اگر پدر و مادرت تلاش كنند كه براى من همتايى قائل شوى كه به آن علم ندارى؛از آن ها پيروى نكن!

يعنى اطاعت مطلقه نسبت به و الدين نيست؛چرا كه اين اطاعت مطلقه هميشه مقرون با عصمت است.

از اين رو فخر رازى ناچار مى شود كه برهان را بپذيرد و نمى تواند منكر بشود.

وى در مورد ديگر به نكته دوم هم اقرار مى كند و مى نويسد:

آرى،صادقان بايد در هر زمانى باشند،خطاب«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» به عموم مسلمانان تا روز قيامت است.اگر فردى صادق نباشد،بودن با صادقان محال خواهد بود.

فخر رازى پس از اقرار به هر دو مورد مى گويد:

سلمنا ذلك،لكن لم لا يجوز أن يكون الصادق هو المعصوم الذى يمتنع خلو زمان التكليف عنه،كما تقوله الشيعة؟

براى چه جايز نباشد كه صادق همان معصومى باشد كه ممتنع است زمان از وى خالى باشد؛همان گونه كه شيعه به آن قائل است.

بنابراين است كه در هر زمان يكى از صادقان وجود داشته باشد،اين صادق،آن صادقى نيست كه شيعيان مى گويند،آن معصوم،معصومى نيست كه شيعيان مى گويند،چرا؟به خاطر اين كه مردم به او دسترسى ندارند تا با او باشند تا و«كُونُوا مَعَ الصّادِقِينَ » تحقق پيدا بكند.(1)

سخن در اين است كه آيا اين جا قصور هست يا تقصير؟آيا اين قصور و يا تقصير از مردم است يا از صادقان؟

روشن است كه همه پيشوايان از اهل بيت در بين مردم بودند و مردم به آن1.

ص: 45

بزرگواران دسترسى داشتند.اما مردم با آن ها چه كردند؟اكنون كه نوبت به امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف رسيد،مردم به آن حضرت دسترسى ندارند و حضرتش غايب اند،آن يازده امام قبلى كه غايب نبودند؟آيا چنين عذرى پذيرفته است كه انسان به واقعيت اقرار نكند و بهانه بتراشد؟

خداوند متعال امام زمان عليه السلام را براى اقامه عدل قرار داده است،خود آن حضرت نيز براى اين كار آمادگى دارند.پس چرا اقامه عدل تحقق پيدا نمى كند؟

اين بهانه نمى تواند از مصداقيت ائمه براى آيه مباركه مانع باشد،كه مصداق آيه فقط و فقط ائمه عليهم السلام هستند.

فخر رازى مى گويد:مقصود از«صادقان»مجموع امت است،امت من حيث المجموع معصوم است،در آن

صورت معناى آيه چنين مى شود:«يا أيها الذين آمنوا كونوا مع الذين آمنوا».

اگر مراد از امت،جز اهل بيت عليهم السلام باشد،امت بدون اهل بيت،امت نيست.اگر مقصود اين است كه همه افراد امت كه اهل بيت معصومين عليهم السلام نيز داخل باشند كه«إن امتى لا تجتمع على خطأ»اما به وجود معصوم؛

البته ما نيز اين مطلب را قبول داريم،باز دوباره برگشت به ائمه عليهم السلام خواهد بود.

گفتنى است كه اين مورد از جاهايى است كه فخر رازى هيچ راهى براى تشكيك نداشته،اما خواسته به واقعيت اقرار نكند.

آن چه گذشت نكاتى بود در آيه مباركه كه وقتى با كلمه«الصادقون»به امام عليه السلام خطاب مى كنيم چقدر مطلب وجود دارد.اين كه فرموده اند:زيارت جامعه را در مشاهد مشرفه بخوانيم و ائمه عليهم السلام را به اين حقايق مورد خطاب قرار دهيم بى جهت نيست.البته بايد به معانى اين زيارت كه مى خواهيم به آن حضرات خطاب كنيم توجه داشته باشيم.

ص: 46

عباد مكرم چه كسانى هستند؟

در آيه مباركه ديگرى مى فرمايد:

(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِينَ *ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ

بَعْضٍ وَ اللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ) ؛(1).ر.ك:تفسير فرات كوفى:145،حديث 11،تفسير القمى:209/2،بحار الأنوار:222/23،حديث 28،باب 12.(2)

خداوند آدم،نوح،آل ابراهيم و آل عمران را بر عالميان برترى داد.آنان فرزندانى بودند كه از(جهت پاكى و فضيلت)برخى از نسل برخى ديگر برترند و خداوند شنوا و داناست.

و در آيه ديگرى مى فرمايد:

(ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا) ؛(3)

سپس اين كتاب را به گرو هى از بندگان برگزيده خود به ميراث داديم.

در تفاسير آمده است كه منظور آل محمد عليهم السلام هستند.(3)

سدير گويد:امام باقر عليه السلام درباره آيه(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى

الْعالَمِينَ *ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ ) فرمود:

نحن منهم ونحن بقية تلك العترة؛(4)

ما از آن ها هستيم و ما يادگار آن عترتيم.

و بنا به روايتى،منظور آل ابراهيم هستند و يا مستقلا در خود آيه عنوان«آل محمد»وجود داشته است كه رواياتى در اين زمينه نقل شده است.البته اگر ظاهر اين روايات را اخذ بكنيم،شبهه تحريف قرآن پيش مى آيد،ولى اين آيه و نظير آن در آيات4.

ص: 48

قرآن مجيد كم نيستند كه نامى از اميرالمؤمنين،يا از اهل بيت و يا از آل محمد و يا امثال آن ها آمده است.هشام بن سالم گويد:

سألت أبا عبدالله عليه السلام عن قول الله(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً) .

فقال:هو آل إبراهيم وآل محمد على العالمين فوضعوا اسما مكان اسم؛(1)

از امام صادق عليه السلام از اين فرمايش خداى تعالى پرسيدم؟

فرمود:همان آل ابراهيم و آل محمد هستند كه بر جهانيان برترى داده شدند؛پس نامى را مكان نام ديگر قرار دادند.

در روايت ديگرى ايوب گويد:

سمعنى أبو عبدالله عليه السلام وأنا أقرأ:(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِينَ ) .

فقال لى:«وآل محمد»،كانت فمحوها وتركوا آل إبراهيم وآل عمران؛(2)

در حالى كه اين آيه را مى خواندم امام صادق عليه السلام به من فرمود:«و آل محمد»نيز در آن بوده است؛آن را حذف كردند و آل ابراهيم و آل عمران را باقى گذاردند.

اما علماى ما اين روايات را به نحوى تفسير و يا تأويل نموده و يا به عنوان شأن نزول ذكر مى كنند كه بر تحريف قرآن دلالت نكند؛چرا كه بايد قرآن را از تحريف در الفاظ،از زيادى و يا نقصان منزه بدانيم.

درباره آيه مباركه(ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا)(3) نيز روايات فراوان آمده است.در بصائر الدرجات آمده است كه امام باقر عليه السلام فرمود:2.

ص: 49

هى فى ولد على وفاطمة عليهم السلام؛(1)

اين آيه درباره فرزندان على و فاطمه عليهم السلام نازل شده است.

و در كتاب الكافى از امام باقر عليه السلام در ذيل ادامه آيه شريفه(فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ

سابِقٌ بِالْخَيْراتِ ) مى فرمايد:

السابق بالخيرات:الإمام،والمقتصد:العارف للإمام،والظالم لنفسه:الذى لا يعرف الإمام؛(2)

امام،همان شتاب كننده به نيكى هاست،معتدل و ميانه رو كسى است كه حق امام را بشناسد و ستمگر به خويش كسى است كه امام را نشناسد.

در اين زمينه روايتى از امام صادق عليه السلام نقل شده كه بعضى ادعا كردند كه اين آيه در فاطميان ظهور دارد.

زيديه ادعا كرده اند كه اين آيه درباره آن ها نازل شده است،امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

ليس حيث تذهب ليس يدخل فى هذا من أشار بسيفه ودعا الناس إلى خلاف.

فقلت:فأى شىء الظالم لنفسه؟

قال:الجالس فى بيته لا يعرف حق الإمام،والمقتصد:العارف بحق الإمام،والسابق

بالخيرات:الإمام؛(3)

چنان كه تو پندارى نيست.كسى كه شمشير كشد و مردم را به مخالفت فرا خواند در اين آيه داخل نيست.

عرض كردم:پس ستمگر به خويشتن كيست؟2.

ص: 50

فرمود:كسى است كه در خانه خود بنشيند و حق امام را نشناسد و معتدل و ميانه رو كسى است كه حق امام را بشناسد و شتاب كننده به نيكى ها،امام است.

در روايت ديگرى امام كاظم عليه السلام مى فرمايد:

فنحن الذين اصطفانا الله عز وجل وأورثنا هذا الذى فيه تبيان كل شىء؛(1)

ما همان كسانى هستيم كه خداى تعالى برگزيده و اين كتاب را به ارث بخشيده است؛كتابى كه در آن همه چيز بيان شده است.

در روايت ديگرى راوى درباره اين آيه از امام رضا عليه السلام مى پرسد،حضرت مى فرمايد:

ولد فاطمة عليها السلام و السابق بالخيرات:الإمام،والمقتصد:العارف بالإمام،والظالم لنفسه:الذى لا يعرف الإمام؛(2)

منظور فرزندان حضرت فاطمه عليها السلام مى باشند و منظور از شتاب كنندگان به نيكى ها امام و ميانه رو كسى است كه امام را بشناسد و ستمگر به خويشتن كسى است كه امام را نمى شناسد.

هم چنين از ديگر ائمه عليهم السلام رواياتى نقل شده كه اين آيه درباره آن بزرگواران است.در الاحتجاج آمده است كه ابوبصير گويد:

سألت أبا عبدالله عليه السلام عن هذه الآية:(ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا) .

قال:أى شىء تقول؟

قلت:إنى أقول إنها خاصة لولد فاطمة عليها السلام.

فقال عليه السلام:أما من سل سيفه ودعا الناس إلى نفسه إلى الضلال من6.

ص: 51

ولد فاطمة عليها السلام وغيرهم فليس بداخل فى الآية.

قلت:من يدخل فيها؟

قال:الظالم لنفسه الذى لا يدعو الناس إلى ضلال ولا هدى،والمقتصد منا أهل البيت هو

العارف حق الإمام،والسابق بالخيرات هو الإمام؛(1)

از امام صادق عليه السلام درباره آيه شريفه«ثُمَّ أَوْرَثْنَا...» پرسيدم.

فرمود:نظر تو چيست؟

عرض كردم:بندگان برگزيده فقط فرزندان حضرت فاطمه عليها السلام هستند.

فرمود:اما آن گروه از فرزندان حضرت فاطمه سلام الله عليها كه دست به شمشير برده و با گمراهى مردم را به سوى خود فرا مى خوانند و ديگر مردمان،مشمول اين آيه شريفه نمى شوند.

گفتم:چه كسانى شامل اين آيه مى شوند؟

فرمود:منظور از ستم گر به خود كسى است كه مردم را نه به گمراهى فرا مى خواند و نه به هدايت دعوت مى كند و ميانه رو از ما اهل بيت كسى است كه حق امام را به خوبى بشناسد و سبقت گيرنده به نيكى ها،همان امام است.

در المناقب ابن شهرآشوب آمده است:امام صادق عليه السلام فرمود:

نزلت فى حقنا وحق ذرياتنا خاصة؛(2)

اين آيه به خصوص در حق ما و حق فرزندان ما نازل شده است.

در مورد ديگرى مى فرمايد:

هى لنا خاصة وإيانا عنى؛(3)

اين آيه در خصوص ماست و فقط ما منظور شده ايم.0.

ص: 52

در روايت ديگرى امام باقر عليه السلام مى فرمايد:

هم آل محمد عليهم السلام؛(1)

آنان همان آل محمد عليهم السلام هستند.

بنابراين روايات،اين آيه درباره اهل بيت عليهم السلام مى باشد؛يعنى كلمه«المصطفون»در زيارت جامعه به اين آيات اشاره دارد.

ديگر مردم متفاوت است.اصلا اصل آفرينش آن ها فرق مى كند.(1)و كلام راغب اصفهانى به همان مطالب اشاره دارد.

اگر اين نظريه به اثبات برسد،انصافا مطالب جالبى خواهد بود،ممكن است به راحتى نتوانيم بپذيريم كه اصلا خلقت آن ها با خلقت ما فرق مى كند؟يا اين كه لازمه آن شبهه جبر مى باشد؛ولى اگر آن مطالب تمام باشد،شبهه جبر هم جواب دارد.

بنابراين،كسانى را كه خداى متعال برگزيده،از همان اول،از همه شوب ها پاك و پاكيزه و طاهر و مطهر هستند.

شوب ها عبارت از شك،شبهه،جهل و انواع و اقسام ادناس و ارجاس است كه در آيه تطهير مى فرمايد:(لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ ) .(2)

يعنى«رجس»به هر معنايى كه باشد،از اهل بيت عليهم السلام«اذهاب»شده و اين به معناى رفع بعد الوجود نيست،بلكه دفع است.

پس معلوم مى شود كه اين كلام،به قرآن برمى گردد و ادله و براهين ما نيز در خصوص ائمه عليهم السلام تمام مى شود.البته انبيا نيز همين طور هستند و مقام عصمت را دارند.

فخر رازى در ادامه،كلام حليمى را نقل مى كند كه حضرت على عليه السلام فرمود:

علمنى رسول الله صلى الله عليه وآله ألف باب من العلم واستنبطت من كل باب ألف باب؛(3)

رسول خدا صلى الله عليه وآله هزار باب از علم را به من تعليم داد و از هر بابى نيز هزار باب استنباط كردم.8.

ص: 54

آرى،اين بزرگواران موجودات خاص استثنايى هستند.

از طرفى دلالت كلمه«اصطفاء»بر افضليت واضح است،در تفسير طبرى آمده است:

عن الحسن فى قوله:(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ إلى قوله وَ اللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ) ،قال:فضلهم الله على العالمين بالنبوة على الناس كلهم كانوا هم الأنبياء الأتقياء

المطيعين لربهم؛(1)

امام حسن عليه السلام درباره اين آيه فرمود:خداى تعالى آنان را به تمامى مردم با قرار دادن نبوت در آنان،برترى داد؛چرا كه آنان همان انبياى پرهيزكارند كه مطيع پروردگارشان مى باشند.

از طرف ديگر اگر كلمه«العالمين»عالم علوى را نيز در بر بگيرد،اين آيه مباركه از دلايل افضليت ائمه عليهم السلام از فرشتگان حتى فرشتگان مقرب خواهد بود.

نكته سوم.اعلم بودن اهل بيت

نكته سوم اين كه آيه مباركه(ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ ...) بر اعلميت دلالت مى كند،زيرا اگر منظور از«كتاب»،قرآن مجيد باشد،قرآن اشرف كتاب هاى آسمانى است.آن چه در آن كتب بوده در قرآن موجود است.پس كسى كه وارث قرآن مى شود از كسانى كه صاحبان كتاب هاى پيشين بوده اند،افضل و اعلم خواهد بود.

و اگر منظور از«كتاب»،چيز ديگرى باشد كه قرآن نيز در ضمن آن باشد،دلالت بهتر خواهد بود.

و در نتيجه ائمه عليهم السلام از همه پيامبران الاهى،غير از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به طور مطلق اعلم و افضل خواهند بود.8.

ص: 55

در كتاب غاية المرام در ذيل آيه«اصطفاء»روايات مفيدى نقل شده است.ابواسحاق ثعلبى از مفسران بزرگ قرن چهارم در تفسير خود به سند از اعمش از ابى واثل نقل مى كند:

قرأت فى مصحف عبدالله بن مسعود:(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ ) وآل محمد(عَلَى الْعالَمِينَ ) ؛(1)

در مصحف عبدالله بن مسعود خواندم كه نوشته بود:«همانا خداوند آدم،نوح،آل ابراهيم»و آل محمد عليهم السلام«را بر تمام عالميان برترى داد».

البته ما اين روايت ها را به گونه اى توجيه مى كنيم كه بر تحريف قرآن مجيد دلالت نكنند.

در اين زمينه از طرق ما نيز روايات متعددى نقل شده است.براى نمونه،شيخ طوسى رحمه الله در الامالى به سند روايت مى كند كه راوى گويد:از امام صادق عليه السلام شنيدم كه اين گونه قرائت كرد:

(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ ) وآل محمد(عَلَى الْعالَمِينَ ) .

قال:هكذا نزلت؛(2)

و فرمود:اين آيه اين گونه نازل شده است.

شيخ طبرسى رحمه الله نيز در مجمع البيان مى نويسد:

وفى قرائة أهل البيت عليهم السلام«وآل محمد على العالمين»؛6.

ص: 56

و در قرائتى كه از اهل بيت عليهم السلام وارد شده،آمده است:«وآل محمد على العالمين».

يكى از وجوه اين گونه روايات اختلاف قرائات است.(1)

عياشى نيز در تفسير خود روايتى را نقل مى كند كه هشام بن سالم گويد:

سألت أباعبدالله عليه السلام عن قول الله:(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً) .

فقال:هو آل إبراهيم وآل محمد على العالمين،فوضعوا إسما مكان اسم؛(2)

از امام صادق عليه السلام از اين فرمايش خداى تعالى كه(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً) پرسيدم.

فرمود:همان آل ابراهيم و آل محمد هستند كه بر جهانيان برترى داده شدند؛ پس نامى را مكان نام ديگر قرار دادند.

ذكر اين نكته جالب است كه در احاديث پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله تأكيد شده كه به هنگام صلوات«آل محمد»را هم بگوييد و از صلوات بى ذكر«آل»نهى فرموده اند،از جمله اين حديث است كه:

لا تصلوا على الصلاة البتراء؛(3)

بر من صلوات و درود ناقص نفرستيد.

بعضى از مخالفان اهل بيت رسول الله مى گويند:مراد از«آل محمد»امت محمد صلى الله عليه وآله مى باشد؛ولى در عين حال به هنگام صلوات بر پيامبر اكرم،4.

ص: 57

«وآله»را نمى گويند.

روايت جالبى درباره آل محمد از امام صادق عليه السلام نقل شده است.ابوعمرو زبيرى از آن حضرت مى پرسد:

ما الحجة فى كتاب الله أن آل محمد هم أهل بيته؟

قال:قول الله تبارك وتعالى:(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ «وآل محمد»هكذا نزلتعَلَى الْعالَمِينَ *ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ) .

ولا يكون الذرية من القوم إلا نسلهم من أصلابهم.

وقال:(اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكْراً وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ) 94(1)وآل عمران وآل محمد؛(2)

چه دليلى از قرآن داريد كه آل محمد،اهل بيت او هستند؟

فرمود:خداوند در قرآن مى فرمايد:«به راستى خداوند آدم،نوح،آل ابراهيم،آل عمران و آل محمد را بر تمام جهانيان اختيار كرد و برگزيد»آيه چنين نازل شد.«آن ها فرزندان و خاندانى بودند كه بعضى از بعض ديگر گرفته شده بودند و خداوند شنوا و داناست»و ذريه از هر قومى جز فرزندان ايشان از صلب آن ها نخواهد بود.

و فرمود:«اى آل داوود و آل عمران و آل محمد شكرگزارى كنيد؛ولى عده كمى از بندگان من شكرگزارند».

بنابراين،از آيه مباركه(ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ ) اعلم بودن اهل بيت علاوه بر عصمت و افضليت آن بزرگواران به دست مى آيد.ما پيش تر گفتيم كه«اصطفاء»به بركت9.

ص: 58

عبوديت است و اين چيزى است كه در آيات قرآن نيز آمده است،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ سَلامٌ عَلى عِبادِهِ الَّذِينَ اصْطَفى ) ؛(1)

و سلام بر بندگان او؛همان هايى كه برگزيده است.

روى عبوديت تأكيد شده؛چرا كه عبوديت مقدمه رسيدن به كمالات و مقامات است؛يعنى از اين جا بايد شروع كرد و راه اين است.

آن بزرگواران قبل از رسيدن به آن مقامات و بعد از رسيدن نيز عبد بود و به عبادت مشغول بودند،به آيه مباركه:

(وَ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَنْ عِنْدَهُ لا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ لا يَسْتَحْسِرُونَ ) ؛(2)

تمام كسانى كه در آسمان ها و زمين هستند از آن او هستند و آن ها كه نزد او هستند(فرشتگان)هيچ گاه از پرستش او تكبر ندارند و هرگز خسته نمى شوند.

و آن چه در ذيل آن آمده،توجه كنيد،آن جا كه امام عليه السلام به مفضل بن عمر مى فرمايد:

ويحك يا مفضل!ألستم تعلمون أن«مَنْ فِي السَّماواتِ » هم الملائكة،و«من فى الأرض »هم الجان و البشر وكل ذى حركة،فمن الذين فيهم ومن عنده الذين قد خرجوا من جملة الملائكة.

قال المفضل:من تقول يا مولاى!

قال:يا مفضل!ومن نحن الذين كنا عنده،ولا كون قبلنا ولا حدوث سماء ولا أرض ولا

ملك ولا نبى و لا رسول....(3)3.

ص: 59

اگر ما گفتيم ائمه عليهم السلام عبد هستند،ولى عبادى كه خداوند متعال به بركت عبوديتشان اين ها را به اين جا رسانده است،آيا اين را غلو مى گويند؟

خاطر رغبت به بهشت تو؛بلكه تو را عبادت مى كنم به خاطر اين كه تو را شايسته عبادت يافتم.

در اين جا سخن امير مؤمنان على عليه السلام روشن مى شود كه فرمودند:

لو كشف لى الغطاء ما ازددت يقينا؛(1)

اگر پرده هاى حجاب بالا رود يقين من بيشتر نمى شود.

وقتى آن حضرت چنين بفرمايند،آيا مى شود ذره اى نسبت به خداوند متعال شك و جهلى و يا لحظه اى غفلت داشته باشد؟

ائمه عليهم السلام مصداق أتم«العلماء»هستند كه خداوند متعال در قرآن فرمود:

(إِنَّما يَخْشَى اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ) ؛(2)

از ميان تمام بندگان خدا،تنها عالمان از خدا مى ترسند.

بلكه آن بزرگواران(وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ ) ؛(3)«آن ها تنها از خداوند مى ترسند و تنها ترس او را به دل راه

مى دهند»هستند.

اطاعت از حضرت على اطاعت از پيامبر خداست

اكنون در معناى اطاعت تأمل و آن را درك نماييم،اگر كسانى نسبت به خداوند متعال چنين اطاعتى داشته باشند كه با وجود مقام«عند الله»بودن،«لا يستكبرون عن عبادته»«وهم من خشيته مشفقون»هستند،ناگزير اطاعت از آن ها،اطاعت خداوند متعال مى شود.در حديثى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

يا على!من أطاعك فقد أطاعنى ومن أطاعنى فقد أطاع الله ومن عصاك8.

ص: 61

فقد عصانى

ومن عصانى فقد عصى الله؛(1)

اى على!آن كس كه تو را اطاعت كند مرا اطاعت نموده است؛و آن كس كه مرا اطاعت كند همانا خداوند را اطاعت كرده است.و آن كس كه از تو سرپيچى نمايد از من سرپيچى نموده است و هر كس از من سرپيچى نمايد همانا از خداوند سرپيچى كرده است.

چرا اطاعت چنين فردى لازم است؟

چون تمام حركات،سكنات،افعال و تروك او،اطاعت از خداوند متعال است.پس كسى كه مى خواهد مطيع خدا باشد بايد از او اطاعت داشته باشد.

باشد،فوز خواهد بود.آن گاه اين پرسش مطرح مى شود كه مراد از فوز در اين آيه چيست؟

در پاسخ اين پرسش به قرآن مراجعه مى كنيم كه«فوز»را چگونه معنا مى كند.

قرآن كريم در آيه ديگرى آن گاه كه نعمت هاى بهشتى را مى شمارد مى فرمايد:

(وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ ) ؛(1)

خشنودى و رضاى خداوند(از همه چيز برتر است)و پيروزى و رستگارى بزرگ همين است.

چه مقامى بالاتر از اين؟!

نعمت هاى بهشتى در برابر(رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَكْبَرُ) چيزى نيست.

روايتى را از مرحوم پدرم نقل مى كنم،ايشان مى فرمودند:در روايتى آمده است:

اصحاب سيدالشهداء سلام الله عليه در بهشت دور آن حضرت را گرفته و در محضرشان مى نشينند و ملازم آن حضرت هستند و هم چنان به آن حضرت نگاه مى كنند.و هر چه حوريان بهشتى با آن آرايش ها و...كه دارند مى آيند و التماس مى كنند كه به سراغ ما بياييد،آن ها از حضرت سيدالشهدا عليه السلام جدا نمى شوند.(2)».

ص: 63

امام باقر عليه السلام در ذيل اين آيه فرمودند:

نحن المحسودون؛(1)

ما همان كسانى هستيم كه بر ما حسد ميورزند.

البته منظور از«مُلْكاً عَظِيماً» ولايت تكوينى است كه ما إن شاء الله در جاى خود در اين باره به تفصيل بحث خواهيم كرد.

داده شود و اين كفر است،بنابراين قول خداى متعال(وَ ما رَبُّكَ بِظَلاّمٍ لِلْعَبِيدِ) يعنى؛نسبتى بين خدا و ظلم وجود ندارد،هم چنان است اگر گفته شود:فلانى عطار نيست،بلكه نجار است.

«قوام بأمره»را به معناى نسبت،بهتر است از اين كه أفعل التفضيل يعنى«كثير القيام بأمر الله»باشد.اصلا شأن آن بزرگواران قيام به امر خداوند متعال است،مثل عطار كه شأن،شغل،فكر،وقت و تمام شئونش مربوط به عطر است،يا در هر حرفه اى ديگر مثل:نجار،بقال و...و اين چيزى است كه با توجه به حالات ائمه عليهم السلام به نظر اين جانب مى آيد،نمى دانم كسى گفته يا نه،چون به شروح نگاه نمى كنم.

اكنون اين پرسش مطرح است كه چرا نفرمود:«الفعالون بأمره»،بلكه فرمود:«القوامون بأمره»؟

در اين جهت به جنبه برپا داشتن و زنده نگه داشتن امر خدا اشاره شده است و زنده نگه داشتن هر چيزى بر حسب خود آن چيز است.زنده نگه داشتن،يعنى علاوه بر عمل كردن،منتشر كردن،تعليم كردن و بيان كردن.

از طرفى،واژه«امر»در اين جا اسم جنس است و به ضميرى كه به خداوند متعال برمى گردد اضافه شده و آن گاه كه اسم جنس اضافه شد بر عموم دلالت دارد.

به عبارتى ديگر«القوامون بأمر الله»أى بكل أمر الله.

وقتى امر خداوند متعال اين گونه شرح شد،اين آيه شريفه تفسير خواهد شد كه مى فرمايد:

(تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ) ؛(1)

فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان براى(مقدر كردن)هر كارى نازل مى شوند.4.

ص: 66

بنابراين معنا،تمام خواست خداوند متعال و آن چه را كه مربوط به حضرت حق است در برمى گيرد و قوام وجود و مقوم آن،ائمه عليهم السلام هستند.

البته ما به طور اجمال از امر خداوند متعال آگاه هستيم كه همه چيز را شامل است،و در شرح«المستقرين فى أمر الله»نيز مطالبى بيان شد،ولى تفصيل آن را بايد خود ائمه عليهم السلام بيان بكنند.

در شب قدر مراتب علوم ائمه عليهم السلام بالا مى رود،و بر خواست و تقديرات خداوند متعال نسبت به اشخاص و

امم اطلاع پيدا مى كنند و در آن شب وظايف و تكاليف هر امام،در زمان خودش معين و ابلاغ مى شود.

پس هر كارى را كه ائمه عليهم السلام انجام بدهند و به آن قيام كنند،از خداوند متعال است و هر چه كه انجام دهند عين صلاح و مصلحت است؛سكوت كنند،بجنگند،شهيد بشوند،زندان بروند و در حال غيبت باشند،قائمان به امر خداوند متعال هستند.

اساسا خواست خداوند متعال،در خارج به سكنات و حركات امام عليه السلام تشخص مى يابد.از اين روست كه در ادامه مى خوانيم:«العاملون بإرادته»و در زيارت آل ياسين نيز آمده است:«ودليل إرادته».

اگر بخواهيم به جايى برويم و به كسى نياز داشته باشيم كه آن جا را به ما نشان بدهد،نام آن شخص دليل است.

ائمه عليهم السلام دليل اراده خدا هستند،اگر بخواهيم از اراده بارى تعالى آگاه شويم،بايد ببينيم كه آن بزرگواران چه كار كرده يا به چه چيزى امر مى كنند،حركت،سكون،گفتار و كردار ائمه عليهم السلام براى ما،دليل بر اراده خداوند متعال در هر مورد است و آن را نشان مى دهند.آيا اين غلو است؟!!

در حديث قدسى آمده است كه خداوند متعال مى فرمايد:

عبدى أطعنى تكن مثلى أنا أقول للشىء:كن!فيكون وأنت تقول للشىء:

ص: 67

كن!فيكون؛(1)

بنده من اطاعت مرا كن،مثل من خواهى شد.

اين حديث نيز با كلمه«عبدى»شروع شده است،ما هم تأكيد مى كنيم،كه بايد از بندگى شروع بشود.آرى،انسان از طريق عبوديت و طاعت به جايى مى رسد كه به اذن خداوند متعال همه كائنات مطيع او مى شوند.

در حديث قدسى ديگر آمده است كه خداى عزوجل مى فرمايد:

ما زال العبد يتقرب إلى بالنوافل حتى أكون سمعه الذى يسمع به وبصره الذى يبصر به

ويده التى يبطش بها...؛(2)

همواره بنده به واسطه انجام نافله ها به من نزديك مى شود تا اين كه گوش او مى شوم تا به واسطه آن بشنود؛براى او چشمش مى شوم كه به واسطه آن ببيند و دستش مى شوم تا با آن بگيرد....

جالب اين كه اين حديث در شرح حافظ نووى بر صحيح مسلم(3)نيز آمده كه چه قدر زيبا معنا كرده است.

پس بايد از عبوديت شروع بشود تا به محبت برسد و محبت،قرب مى آورد،اما چه قربى؟!!

در اين حديث نفرمود:«ما زال الرجل»يا«المؤمن»؛بلكه فرمود:«ما زال العبد»اين براى مطلق عبد است.پس اگر نسبت به ائمه عليهم السلام اين گونه گفتيم،غلو است يا ايرادكننده مرضى در قلب دارد؟ت.

ص: 68

بنابر آن چه بيان شد اين عبارت با عبارت قبلى از زيارت جامعه بر ولايت مطلقه دلالت دارد و ولايت مطلقه نيز بر عصمت دلالت مى كند؛يعنى كسى كه در جميع شئوناتش دليل اراده خداوند متعال باشد،نمى تواند غير معصوم باشد و غير معصوم نمى تواند به اين جا برسد.

از طرفى،اين عبارات بر علم امام عليه السلام نيز دلالت دارند و تا امام به اراده خداوند متعال عالم نباشد نمى تواند دليل اراده او باشد.از اين رو مى گوييم:افعال،سلوك،سكنات،حركات ائمه عليهم السلام مظهر اراده خداوند متعال هستند.

جاى تعجب نيست؛چرا كه وقتى عزرائيل روح كسى را قبض مى كند،شما مى گوييد:اراده خدا اين بود كه اجل اين آقا برسد،چرا؟چون عزرائيل مأمور خدا است،فعل او،فعل خداست،مى گوييد:اراده خداوند متعال اين بود كه اين آقا بيش از اين عمر نداشته باشد و اجلش فرا برسد.پس فعل عزرائيل براى ما اراده خداوند متعال را نشان داد.

و همين گونه است فعل ميكائيل و جبرائيل؛اما وقتى به ائمه عليهم السلام برسد برخى مى گويند:غلو است!!

وقتى مى گوييم:دشمنى با اهل بيت وائمه عليهم السلام دشمنى با خداست،اين غلو است؟چرا در اين آيه غلو نيست كه مى فرمايد:

(مَنْ كانَ عَدُوًّا لِلّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِيلَ وَ مِيكالَ فَإِنَّ اللّهَ عَدُوٌّ لِلْكافِرِينَ ) ؛(1)

كسى كه دشمن خدا،ملائكه،رسولان،جبرئيل و ميكائيل باشد[كافر است]و همانا خداوند دشمن كافران است.

اما وقتى به ائمه عليهم السلام برسد غلو است و باطل؟!8.

ص: 69

وقتى عمر از قضيه خبردار شد،گفت:«رأتك عين الله وضربتك يد الله».(1)

به راستى اگر يك شيعى اين مقام را براى اهل بيت عليهم السلام منكر بشود،كمتر از عمر نيست؟!!

ص: 72

اصطفاكم بعلمه،وارتضاكم لغيبه،واختاركم لسره،واجتباكم بقدرته،واعزكم بهداه،وخصكم ببرهانه،وانتجبكم لنوره،وايدكم بروحه،ورضيكم خلفاء فى ارضه،وحججا على بريته،وانصارا لدينه،وحفظة لسره،وخزنة لعلمه،ومستودعا لحكمته،وتراجمة لوحيه،واركانا لتوحيده،وشهداء على خلقه،واعلاما لعباده،ومنارا فى بلاده،وادلاء على صراطه.

عصمكم الله من الزلل،وآمنكم من الفتن،وطهركم من الدنس،واذهب عنكم الرجس وطهركم تطهيرا؛

او شما را به دانش خويش برگزيد و براى غيب خود پسنديد و براى حفظ سر خويش برگزيد و به قدرت خود ممتاز ساخت و به هدايت خود عزت داد و به برهان خود مخصوص نمود و براى نور خويش انتخاب كرد و با روح خود تأييد فرمود.

او شما را جانشينان خويش در روى زمين،حجت هاى او بر بندگان،ياران دين خود و نگهبانان راز و گنجينه داران دانش،امانتداران حكمت،مفسران وحى،بنيان هاى توحيد،گواهان بر آفريدگان،پرچم هاى برافراشته براى بندگانش،نشانه هاى روشن در شهرها و راهنمايان راهش قرار داد.

خداوند شما را از لغزش ها نگاه داشت و از فتنه ها ايمن ساخت و از هر گونه آلودگى پاكتان نمود و هر پليدى را از شما زدود و شما را پاك و پاكيزه ساخت.

ص: 73

ص: 74

جدا كرده و به آنان مقام خاصى داده كه به ديگران نداده است.

توضيح اين مطلب چنين است كه خداوند متعال،آفريدگار بشر است و از همان لحظه آفرينش از همه اوصاف و اخلاق و حالات او به طور كامل باخبر است.در قرآن مجيد مى فرمايد:

(أَ لا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ) ؛(1)

آيا آن كسى كه موجودات را آفريده از حال آنان آگاه نيست؟!در حالى كه او(از همه چيز)باخبر و آگاه است.

آيا مى شود خداى لطيف و خبير به همه اشيا از امورى كه به مخلوقاتش مربوط است بى خبر باشد؟پس او مى داند كه چه خلق كرده و از جميع ابعاد و احوال اختيارى هر يك از افراد باخبر است.از اين رو به سبب همين علم و با توجه به حالاتشان به آن ها مراتب قرب مى دهد كه هركس در اين مسير بيشتر كار كرده باشد،البته قرب و منزلتش

بيشتر خواهد بود؛ولى ائمه عليهم السلام به مرتبه اى رسيدند كه از ديگران ممتاز شدند؛يعنى صاحب خصوصيتى شدند كه براى ديگران حاصل نشده است.

بنابراين،خداوند متعال به علم خود به حالات،صفات و عبادات ائمه عليهم السلام آن ها را اصطفاء كرد و چنين مقامى به آنان عطا فرمود.

در اين جا دو نكته قابل ذكر است:

نخست آن كه ائمه عليهم السلام مثل ديگر افراد بشر مخلوق خدا هستند.

دوم آن كه هر يك از افراد بشر مى توانند با اختيار خود راه صحيح قرب به خداوند متعال را پيدا كرده و در آن راه حركت كنند.

با توجه به اين دو نكته بيان سه مطلب ضرورى است:4.

ص: 76

مطلب يكم.چند شرط بيان مى شود:

شرط نخست در يافتن راه صحيح قرب،علم و آگاهى به راه است،كه انسان راه را پيدا بكند و عوضى نرود و يا بدون پيدا كردن راه،حركت نكند.

شرط دوم.عبادت و بندگى صادقانه و پيشرفت در اين راه است.

شرط سوم.اين است كه اين حركت،از روى اختيار باشد.

مطلب دوم.وقتى چنين شد ناگزير مراتب اشخاص مختلف خواهد بود.

مطلب سوم.به مقتضاى ادله فراوان از كتاب و سنت و دقت در احوالات ائمه عليهم السلام روشن مى شود كه اين بزرگواران نزد خداوند متعال به مرتبه اى رسيده اند كه فوق همه مراتب است.

گفتنى است كه اين بحث مى تواند از بحث عصمت جدا باشد كه ائمه عليهم السلام با اختيار خود معصوم هستند.

خداوند منان در آيه مباركه اى مى فرمايد:

(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِينَ *ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ

بَعْضٍ وَ اللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ) ؛(1)

خداوند آدم،نوح،آل ابراهيم و آل عمران را بر عالميان برترى داد.آنان فرزندانى بودند كه از(جهت پاكى و فضيلت)برخى از نسل برخى ديگر برترند و خداوند شنوا و داناست.

اصطفاء و اختيار اينان از ناحيه خداوند متعال است و اين فعل به خداوند متعال نسبت داده شده است.اما در ذيل آيه مى فرمايد:«وَ اللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ » ؛يعنى علم خداوند متعال در اين اصطفاء دخيل است.در آيه مباركه ديگرى مى فرمايد:3.

ص: 77

(اللّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلاً وَ مِنَ النّاسِ إِنَّ اللّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ*يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ إِلَى اللّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ) ؛(1)

خداوند از فرشتگان و هم چنين از مردم رسولانى برمى گزيند.خداوند شنوا و بيناست.آن چه در پيش رو و پشت سر آن هاست مى داند و تمامى امور به سوى خداوند باز مى گردد.

بنابراين،درست است كه اصطفاء از خداوند متعال و فعل الاهى است و به خداوند متعال نسبت داده شده؛اما اصطفاء او از روى علم و به بركت عبوديت بوده كه گفتيم،راه را پيدا كرده و در آن راه حركت كنند.

شاهد بر اين مطلب در آيات و روايات فراوان است.در مباحث پيش تر نيز مقدارى بيان شد.در آيه مباركه ديگرى در خطاب به رسول الله صلى الله عليه وآله مى خوانيم:

(وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً) ؛(2)

مقدارى از شب را به تهجد[و نماز و عبادت]سپرى كن.اين يك وظيفه اى اضافى براى توست.اميد كه پروردگار تو را به مقامى در خور ستايش برانگيزاند.

بنابراين آيه،تهجد مقدمه مقام محمود مى شود،هم چنين در اين آيه اى كه مى خوانيم تأمل كنيد!خداوند متعال مى فرمايد:

(وَ اذْكُرْ عِبادَنا إِبْراهِيمَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ أُولِي الْأَيْدِي وَ الْأَبْصارِ*إِنّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَةٍ ذِكْرَى الدّارِ*وَ إِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ الْمُصْطَفَيْنَ 9.

ص: 78

اَلْأَخْيارِ) ؛(1)

به ياد آور بندگان ما ابراهيم،اسحاق و يعقوب را؛صاحبان دست ها و چشم ها.ما آنان را خالص كرديم خالص كردن ويژه و آن ياد آور سراى آخرت بود.و همانا آنان در نزد ما از برگزيدگان و نيكانند.

در اين آيه از آغاز،عبوديت چنين بندگانى ذكر شده،تا آن جا كه مى فرمايد:«أخلصناهم»و اين مطلب بسيار مهمى است.

در آيه ديگرى مى فرمايد:

(ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا) ؛(2)

سپس اين كتاب را به گرو هى از بندگان برگزيده خود به ميراث داديم.

در اين آيه،اصطفاء از بين بندگان است و همان گونه كه بيان شد مراتب عباد مختلف است؛ولى كسانى هستند كه در اين مسير گام برداشته و پيش رفته اند تا خداوند متعال آن ها را از عباد،اصطفاء كرده و آن ها را وارثان كتاب قرار داده كه همان اهل بيت پيامبر اكرم عليهم السلام هستند.

آن چه آورديم خلاصه شرح اين جمله بنابر نسخه«اصطفاكم بعلمه»بود.

اما بنابر نسخه«اصطفاكم لعلمه»معناى ديگرى خواهد داشت،در اين معنا خداوند متعال ائمه را به جهت اين كه وعاء علم خود باشند،برگزيده،حال بايد ملاحظه كرد:

1.در بين اين همه خلايق از اولين وآخرين انتخاب ائمه عليهم السلام چه دلالتى دارد؟2.

ص: 79

2.انتخاب كننده خداوند خالق لطيف خبير حكيم است.

3.براى اين كه ظرف علم الاهى باشند انتخاب شده اند.

4.علم خداوند متعال كه قابل حد و حصر نيست.

5.علم،كمالى است كه بالاتر از آن كمالى نيست؛بلكه بازگشت همه كمالات به علم است.

در اين جا فقط به ذكر دو مطلب اكتفا مى كنيم:

مطلب اول.شواهد بر اين كه ائمه عليهم السلام وعاء علم الاهى هستند از قرآن و روايات بسيار است،از جمله رواياتى كه در ذيل آيه مباركه(وَ كُلَّ شَيْ ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ ) ؛(1)«و ما همه چيز را در كتاب آشكار كننده اى احصا كرده ايم»آمده است:

عن أبى جعفر عن جده عليهما السلام قال:

لما نزلت هذه الآية(وَ كُلَّ شَيْ ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ ) على رسول الله صلى الله عليه و آله،قام أبو بكر و عمر من مجلسهما فقالا:يا رسول الله!هو التوراة؟قال:لا.

قالا:فهو الإنجيل؟

قال:لا.

قالا:فهو القرآن؟

قال:لا.

قال:فأقبل أمير المؤمنين على عليه السلام،فقال رسول الله صلى الله عليه و آله:2.

ص: 80

هو هذا،إنه الإمام الذى أحصى الله تبارك وتعالى فيه علم كل شىء؛(1)

هنگامى كه اين آيه بر پيامبر خدا صلى الله عليه وآله نازل شد،ابوبكر و عمر برخاستند و گفتند:اى رسول خدا!منظور تورات است؟

فرمودند:نه.

گفتند:منظور انجيل است؟

فرمودند:نه.

گفتند:منظور قرآن است؟

فرمودند:نه.

در اين هنگام امير مؤمنان على عليه السلام آمدند،پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به آن حضرت اشاره كردند و فرمودند:منظور همين شخص است؛او امامى است كه خداوند متعال علم و دانش همه چيز را در او احصا كرده است.

و از جمله رواياتى است كه در ذيل آيه مباركه(قُلْ كَفى بِاللّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ

الْكِتابِ )(2) آمده است،كه در شرح«وخزان العلم»به برخى از آن ها اشاره شد.

مطلب دوم.خداوند متعال و رسول اكرم صلى الله عليه وآله معلم امامان هستند؛به اين صورت كه علم رسول الله از خداوند متعال است كه فرمود:

(عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوى ...) ؛(3)

آن كس كه قدرت عظيمى دارد پيامبر را تعليم داده است.5.

ص: 81

و هم چنان كه به رسول الله صلى الله عليه وآله فرمود:

(وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتابُ وَ لاَ الْإِيمانُ وَ لكِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّكَ لَتَهْدِي إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ ) ؛(1)

همان گونه(كه بر پيامبران پيشين وحى فرستاديم)بر تو نيز روحى را به فرمان خود وحى كرديم،تو پيش از اين از كتاب و ايمان آگاه نبودى،ولى ما آن را نورى قرار داديم كه به وسيله آن هر كس از بندگان خويش را بخواهيم هدايت مى كنيم و به طور مسلم تو مردم را به سوى راه مستقيم هدايت مى كنى.

هم چنين فرمود:

(ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا...) ؛(2)

سپس اين كتاب(آسمانى)را به گرو هى از بندگان برگزيده خود به ارث داديم.

و ائمه عليهم السلام فرمودند:

علم الكتاب و الله كله عندنا؛(3)

به خدا سوگند،همه علم كتاب در نزد ماست.

و نيز آنان از رسول الله صلى الله عليه وآله اخذ كرده اند كه خود حضرت فرمودند:

معاشر الناس!ما من علم إلا و قد أحصاه الله فى،وكل علم علمت فقد أحصيته فى إمام المتقين،وما من علم إلا علمته عليا و هو الإمام المبين....(4)

و اميرالمؤمنين عليه السلام فرمودند:7.

ص: 82

علمنى رسول الله صلى الله عليه وآله ألف باب من العلم يفتح لى من كل باب ألف باب؛(1)

رسول خدا صلى الله عليه وآله هزار باب از ابواب علم را به من آموخت كه از هر بابى،هزار باب برايم گشوده مى شود.

حال،ملاحظه كنيد حضرت امام رضا عليه السلام درباره امام و امامت چه مى فرمايند:

الإمام...مخصوص بالفضل كله من غير طلب منه ولا اكتساب،بل اختصاص من المفضل الوهاب...إن العبد إذا اختاره الله عزوجل لامور عباده،شرح صدره لذلك وأودع قلبه ينابيع الحكمة وألهمه العلم إلهاما،فلم يعى بجواب ولا يحير فيه عن الصواب...

يخصه الله بذلك ليكون حجته على عباده وشاهده على خلقه....(2)

بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً*لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَيْهِمْ وَ أَحْصى كُلَّ شَيْ ءٍ عَدَداً) ؛(1)

بگو:نمى دانم آن چه به شما وعده داده شده،نزديك است،يا اين كه پروردگارم براى آن زمانى قرار مى دهد.

اوست كه عالم به غيب و هيچ كس را بر اسرار غيبش آگاه نمى سازد.مگر رسولانى كه آنان را برگزيده است و مراقبانى از پيش رو و پشت سر براى آنان قرار مى دهد.تا بداند رسولانش رسالت هاى پروردگارشان را ابلاغ كرده اند و خداوند به آن چه در نزد آن هاست احاطه دارد و همه چيز را احصا كرده است.

اين جا نيز از مواردى است كه ما همواره تأكيد مى كنيم كه هر چه ائمه عليهم السلام دارند از خداوند متعال است.

اين ظرفيت را كسى نداشته و قهرا آن چه كه آن بزرگواران از خداوند متعال داشتند كسى ديگر نداشته است.

اين آيه شريفه،پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله را مورد خطاب قرار داده است كه آن حضرت از خودشان نفى علم كنند كه من نمى دانم آن چه به شما وعده داده مى شود چيست؟و در چه زمانى واقع خواهد شد؟

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله از خودشان نفى علم مى كنند؛چون غيب است،عالم الغيب،خداوند متعال است.

عبارت«عالِمُ الْغَيْبِ » خبر مبتداى محذوف است؛يعنى«هو عالم الغيب».هم چنان كه در آيه ديگرى فرموده است:

(قُلْ لا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلاَّ اللّهُ ...) ؛(2)

بگو:هيچ كس از كسانى كه در آسمان ها و زمين هستند از غيب آگاه نيستند جز خداوند.5.

ص: 84

پس خداوند متعال عالم الغيب بالذات است و بر مغييباتى كه وجود دارد احدى را مطلع نمى كند(إلا من ارتضى من رسول).

اين الفاظ بايد مورد دقت و تأمل قرار بگيرد،كلمه«إن»،نافيه است.«فلا يظهر»؛يعنى احدى را مسلط و مطلع نمى كند.

كلمه«ارتضى»يعنى چه؟

پيش تر كلماتى نظير اصطفاء،انتخاب و اجتباء گذشت و گفتيم گرچه اين ها از حيث مفهوم با هم نزديك اند؛اما ترادف ندارند و بايد تفاوتى هر چند دقيق بين اين مفاهيم وجود داشته باشد،از جمله كلمه ارتضاء است.

واژه«رضا»در لغت در مقابل سخط است.(1)

سخط،بى جهت نمى تواند باشد،ناگزير رضا نيز بى جهت نمى تواند باشد.اگر كسى استحقاق سخط ندارد،مورد سخط واقع نمى گردد،قهرا اگر كسى استحقاق رضا و رضايت نداشته باشد،مورد رضايت نخواهد بود.پس انسان بايد از حيث صفات و حالات به گونه اى باشد كه مورد رضايت واقع بشود.اين نكته مى تواند نكته افتراق بين ارتضاء،انتخاب،اجتباء و اصطفاء باشد.

به تصور ما كسى كه استحقاق مقام و جايگاهى را دارد؛يك حالت منتظره اى هم دارد؛يعنى وقتى استحقاق داشته باشد توقع دارد؛چرا كه استحقاق دارد كه آن مقام به او داده بشود.اين خصوصيت در كلمه هاى اصطفاء و يا در انتخاب وجود ندارد.

از طرف ديگر با دقت در آيه،مى بينيم كه از دو عموم،استثنا شده است:

عموم اول«على غيبه»در(فلا يظهر على غيبه)مى باشد و اين نكره در سياق نفى است كه افاده عموم مى كند.يعنى:هيچ غيبى از مغيبات را بر احدى اظهار نمى كند4.

ص: 85

و مطلع نمى سازد،و اگر از نظر فنى اين عموم ثابت نشود،بى ترديد اطلاق تمام است.

عموم دوم كلمه«أحدا»در(فلا يظهر على غيبه أحدا)مى باشد؛يعنى هيچ احدى.

ملاحظه كنيد!كسى كه مورد رضايت خداوند متعال باشد تا غيب او را در بين اين همه خلائق دارا باشد و از آن مطلع بشود بايد چگونه شخصيتى باشد كه استحقاق اين مقام را داشته باشد.

منظور از«من ارتضى»كيست؟

يعنى:كسى كه خدا او را به جهت اطلاع بر غيب قبول كرده،و او كسى است كه خود او را تعليم و تربيت و هدايت كرده و بر همه شئونش نظارت دارد،از او حمايت و او را تثبيت مى كند.و اين عنوان منطبق بر ائمه مى باشد و لذا جمله«وارتضاكم لغيبه»ائمه عليهم السلام را مصداق بر اين معنا قرار مى دهد.

ولى خداوند در پى آن مى فرمايد:«من رسول»،ائمه عليهم السلام كه رسول نيستند.

پس بايد به روايات مراجعه كنيم تا ببينيم علاوه بر زيارت جامعه،خود ائمه عليهم السلام در ذيل اين آيه مباركه چه فرموده اند كه اگر خواستيم اين جمله را براى اين آيه مصداق قرار بدهيم،روايات شاهد باشند،وگرنه با وجود كلمه«من رسول»چگونه تمام مى شود؟

وقتى حرف«من»،بيانيه و«رسول»نيز به معناى پيامبر باشد،مصداقيت،تمام نمى شود و اين معنا با آيه مباركه سازگار نخواهد بود؛ولى با نگاه به روايات به طور كامل روشن خواهد شد كه دسته اى از روايات،بر طبق ظهور همين آيه وارد شده اند.

براى نمونه،در روايتى امام رضا عليه السلام مى فرمايند:

أو ليس الله يقول:(عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً*إِلاّ مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ ) ؟

ص: 86

فرسول الله،عندالله مرتضى،ونحن ورثة ذلك الرسول الذى أطلعه الله على ما شاء من

غيبه،فعلمنا ما كان وما يكون إلى يوم القيامة...؛(1)

آيا خداوند نمى فرمايد:«اوست كه عالم به غيب و هيچ كس را بر اسرار غيبش آگاه نمى سازد.مگر رسولانى كه آنان را برگزيده است»؟

پس رسول خدا نزد خداوند مرتضى مى باشد و ما ورثه همان رسولى هستيم كه خداوند او را از هر آن چه از غيبش خواسته،مطلع و آگاه ساخته است.پس ما به آن چه در گذشته رخ داده است و آن چه در آينده تا روز قيامت رخ خواهد داد آگاهيم.

ابن منظور نيز در لسان العرب مى نويسد:

وأسر الشىء:كتمه وأظهره،و هو من الأضداد،سررته:كتمته.(1)

اين كه انسان به سرور مقابل حزن متصف مى شود واضح است،به آن حالت«سرور»گفته مى شود؛چرا كه

از حزن خالى است.

از طرفى لفظ«سره»به معناى«ناف»در لغت عرب از همين جا گرفته شده است؛چرا به ناف«سرة»گفته اند؟

«لأنه خالص جسمه ولينه».(1)

و بنابر تعبير بعضى از لغويون بدين جهت به«ناف»سره مى گويند كه در وسط بدن قرار گرفته است.

و در روايات نقل شده:الولد سر أبيه.(2)

چون به طور كلى صفات پدر در فرزند بوده و در او تجلى نموده و ظاهر مى گردد.

به عبارت ديگر،اصولا فرزند معرف حقيقت پدر است.

مى گويند:«فلان سر قومه»؛(3)فلانى سر قومش است.

يعنى كمالات و صفات همه فاميل در اين شخص جمع شده و نمايان گر آن ها گشته است.

معناى ديگر«سر الشىء:مستقر الشىء»است.

به تختى كه انسان روى آن مى خوابد مى گويند:«سرير»،چرا؟چون انسان روى اين تخت استقرار و آرامش پيدا مى كند.

و نيز گويند:«سرير الرأس مستقره».

در كتاب معجم مقائيس اللغه مى نويسد:4.

ص: 89

(السر)السين و الراء يجمع فروعه:إخفاء الشىء وما كان من خالصه ومستقره.(1)

پس تمام مشتقات اين كلمه در لغت عرب به اين سه معنا بر مى گردد.

در اين جا چيزى به ذهن رسيد كه در كتاب هاى لغوى هنوز نيافتم،گرچه جست و جوى زيادى هم نكرده ام و آن اين است كه شايد هر سه معنا به يك معنا برگردد؛يعنى واژه«سر»در مقابل«علن»به معناى خالص بودن چيزى و مستقر بودن آن در جاى خودش باشد.چون وقتى خبر يا مطلبى به عنوان سر به كسى گفته مى شود به اين معناست كه اين سخن پيش تو بماند و مستقر باشد و به جاى ديگر منتقل نشود.

اگر گفتيم:«الولد سر أبيه»يا«فلان سر قومه»؛يعنى صفات افراد اين قوم و قبيله در نزد اين شخص اجتماع كرده و مستقرند.

گمان مى كنم و الله العالم هر سه معنا به معناى سوم برگردد؛ولى بايستى تتبع بيشترى كرد كه لغويين نيز گفته اند يا نه.

است.ممكن است نزد خداوند متعال امورى باشد كه حتى به پيغمبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام با اين كه اقرب الناس هستند گفته نشده باشد.

بنابراين،سر آن چيزى است كه مكتوم بماند.مكتوم ماندن دو مصداق دارد.

1.انسان اساسا سرش را به احدى نگويد.

2.انسان سر خود را به كسى بگويد و به او توصيه كند كه اين سر است و از او بخواهد كه به احدى گفته نشود.

پس معناى اول«واختاركم لسره»اين است كه خدا شما را به جهت حفظ رازهاى خود اختيار كرده است،ائمه اطهار عليهم السلام حفاظ و حفظه سر خدا بودند.حال،آن اسرار چه بوده است و چه قضايايى نزد پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام بوده كه به احدى گفته نشده است؟الله العالم.

در اين باره روايات اهل بيت عليهم السلام فراوان است.براى نمونه در كتاب بصائر الدرجات آمده كه امام باقر عليه السلام مى فرمايند:

نحن شجرة النبوة وبيت الرحمة ومفاتيح الحكمة ومعدن العلم وموضع الرسالة ومختلف الملائكة وموضع سر الله ونحن وديعة الله فى عباده ونحن حرم الله الأكبر ونحن عهد الله...؛(1)

ما درخت نبوت،خانه رحمت،كليدهاى حكمت،كانون دانش و علم،جايگاه رسالت و محل آمد و شد ملائكه و محل راز خداوند هستيم.ما امانت خدا در ميان بندگانش حرم بزرگ خداوند و عهد و پيمان خدا هستيم.

در روايت ديگر به سند ديگرى در همين كتاب و در كتاب الكافى آمده است كه امام صادق عليه السلام فرمود:8.

ص: 91

يا خيثمة!نحن شجرة النبوة وبيت الرحمة ومفاتيح الحكمة ومعدن العلم وموضع الرسالة و مختلف الملائكة وموضع سر الله و نحن وديعة الله فى عباده ونحن حرم الله الأكبر ونحن ذمة الله...؛(1)

اى خيثمه!ما درخت نبوت،خانه رحمت،كليدهاى حكمت،كانون دانش و علم،جايگاه رسالت و محل آمد و شد ملائكه و محل راز خداوند هستيم.ما امانت خدا در ميان بندگانش،حرم بزرگ خداوند و امان خدا هستيم....

هم چنين در الكافى در روايت ديگرى آمده كه امام صادق عليه السلام به ابوبصير كه كنيه اش ابومحمد بوده مى فرمايند:

يا أبا محمد!إن عندنا و الله سرا من سر الله وعلما من علم الله؛

اى ابامحمد!به خدا سوگند،همانا كه سرى از سر خدا و علمى از علم خدا در نزد ماست.

اگر در اين روايت حرف«من»تبعيضيه باشد معلوم مى شود كه برخى از امور حتى به اهل بيت عليهم السلام هم گفته نشده است و چون گفته نشده،از آن ها به سر تعبير مى شود كه حضرت در ادامه روايت فرمودند:

ما يحتمله ملك مقرب ولا نبى مرسل ولا مؤمن امتحن الله قلبه للإيمان.والله ما كلف الله ذلك أحدا غيرنا ولا استعبد بذلك أحدا غيرنا و إن عندنا سرا من سر الله وعلما من علم الله أمرنا الله بتبليغه...؛(2)

هيچ فرشته مقرب و نبى مرسل و و مؤمنى كه خدا دلش را به ايمان آزموده باشد تحمل آن را نتواند داشت.5.

ص: 92

به خدا سوگند،خداوند احدى را غير از ما به آن مكلف نكرده است و احدى را غير از ما به بندگى خود نگرفته است و همانا در نزد ما سرى است از سر الاهى و علمى است از علم خدا كه خداى تعالى ما را به تبليغ آن ها امر فرموده است.

از اين روايت معلوم مى شود كه بعضى از امور را با اين كه از آن ها به سر تعبير شده خداوند متعال به تبليغ آن ها به مردم امر كرده است.

روايت ديگرى در اين زمينه در الأمالى شيخ صدوق و روضة الواعظين آمده است:امير مؤمنان على عليه السلام در ضمن ايراد خطبه اى فرمودند:

أنا حجة الله وأنا خليفة الله وأنا صراط الله وأنا باب الله وأنا خازن علم الله وأنا المؤتمن على سر الله وأنا إمام البرية بعد خير الخليقة محمد نبى الرحمة صلى الله عليه وآله؛(1)

من حجت خدا،خليفه او،صراط و باب خدا و خازن علم الاهى و امين سر خدا هستم و من پس از بهترين مردم يعنى محمد پيامبر رحمت صلى الله عليه وآله امام تمامى مردم هستم.

روايت ديگرى در كمال الدين آمده كه شيخ صدوق رحمه الله به سند خود از ابن عباس روايت مى كند كه رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمودند:

إن على بن أبى طالب إمام امتى وخليفتى عليها من بعدى؛

همانا على بن ابى طالب امام و پيشواى امت من و پس از من خليفه من بر آنان است.

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مطلب را به امام زمان و غيبت آن حضرت مى رساند،جابر برمى خيزد و سؤال مى كند:1.

ص: 93

يا رسول الله!وللقائم من ولدك غيبة؟

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

إى وربى،وليمحص الله الذين آمنوا ويمحق الكافرين.

يا جابر!إن هذا الأمر أمر من أمر الله وسر من سر الله مطوى عن عباد الله،فإياك و الشك فيه،فإن الشك فى أمر الله عزوجل كفر؛(1)

اى جابر!اين امر از امور الاهى و سرى از اسرار ربوبى و مستور از بندگان خداست.مبادا در آن شك كنى كه شك در امر خداى تعالى كفر است.

محتمل است«إن هذا الأمر»به اصل امامت برگردد و محتمل است كه مراد غيبت امام زمان عليه السلام باشد.

پس اگر مراد اصل امامت باشد يكى از تعابيرى كه از امامت شده«سر من سر الله»خواهد بود.

تا اين جا معناى اول از معانى سه گانه«سر»در توضيح«اختاركم لسره»كه در روايات نيز آمده،بيان شد.

متعال ائمه عليهم السلام را اختيار كرده است براى اين كه خلاصه صفات او باشند.

البته روايات فراوان و شواهد بسيارى وجود دارد كه ائمه عليهم السلام مظاهر صفات الاهى و كمالات ربوبى هستند

و اين معنا درست است و هيچ مشكلى ندارد.

يكى از شواهد،روايتى است كه علامه مجلسى رحمه الله در بحار الأنوار در«باب جامع فى صفات الإمام

وشرائط الإمامه»آورده و نيز روايت مفصلى است كه طارق بن شهاب از امير مؤمنان على عليه السلام نقل مى كند كه حضرت به او خطاب مى كنند و مى فرمايند:

والإمام يا طارق!بشر ملكى وجسد سماوى وأمر إلهى وروح قدسى ومقام على...

السنام الأعظم و الطريق الأقوم،من عرفهم وأخذ عنهم فهو منهم،وإليه الإشارة بقوله:

(فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي ) .(1)

خلقهم الله من نور عظمته وولاهم أمر مملكته،فهم سر الله المخزون وأولياؤه المقربون،وأمره بين الكاف و النون،إلى الله يدعون وعنه يقولون وبأمره يعملون...؛(2)

اى طارق!امام انسان ملكوتى،پيكر آسمانى و امرى الاهى و روحى قدسى و مقامى والا و...و راهى استوار است.

هر كس آنان را بشناسد و از ايشان بگيرد و اقتباس كند،از آن هاست و اين كلام به اين كلام خداوند اشاره دارد كه«پس هر كس از من تبعيت كند از من است».

خدا آنان را از نور عظمتش خلق كرده و اختيار جهان را به آن ها داده است.آنان سر مخزون الاهى و اولياء مقرب اويند و امر خدا بين كاف و نون هستند.به سوى خدا دعوت مى كنند و از جانب او سخن مى گويند و به امر او عمل مى كنند....8.

ص: 95

امامان بندگان خدا و مأمورين او هستند،به امر او عمل مى كنند،به طرف او دعوت مى نمايند و آن چه كه مى گويند از اوست،نه از خودشان.

پس آنان سر خدا هستند كه در اين جا به همان معناى دوم خواهد بود.

بنابراين،ائمه عليهم السلام عند الله استقرار دارند و خداوند متعال عند اهل البيت استقرار دارد و مابين آن ها از حيث معنا و واقعيت امر جدايى نيست.

علامه مجلسى رحمه الله روايتى را از كتاب مشارق أنوار اليقين تأليف مرحوم حافظ شيخ رجب برسى رحمه الله مى آورد كه در آن روايت آمده است:

فهم سر الله المخزون؛(1)

آنان سر مخزون الاهى هستند.

علما درباره شيخ رجب برسى رحمه الله و مطالب كتاب مشارق أنوار اليقين ديدگاه هاى متفاوتى بيان كرده اند.

مرحوم علامه امينى در كتاب الغدير به تفصيل از حافظ شيخ رجب برسى رحمه الله تجليل مى كند و از وى خيلى دفاع مى نمايد و او را از غلو كه به او نسبت داده شده،منزه مى دارد.(2)..

ص: 97

اما عمده،كلام خود علامه مجلسى رضوان الله عليه است.چون ما مطلب را از بحار الأنوار نقل كرديم.شيخ مجلسى رحمه الله در مقدمه بحار الأنوار به هنگام شمارش منابع آن،چنين مى نويسد:

وكتاب مشارق الأنوار وكتاب الألفين للحافظ رجب البرسى.ولا أعتمد على ما يتفرد بنقله،لاشتمال كتابيه على ما يوهم الخبط و الخلط و الإرتفاع؛

من به آن چه كه شيخ رجب برسى به تنهايى نقل كرده اعتماد نمى كنم،چون اين دو كتاب مشتمل هستند بر چيزى كه موهم غلو است.

آن گاه مى فرمايند:

وإنما أخرجنا منهما ما يوافق الأخبار المأخوذة من الاصول المعتبرة؛(1)

اما آن چه از اين دو كتاب آورده ايم روايت هايى است كه از اصول معتبر گرفته شده اند.

بنابراين،كلامى كه از اميرالمؤمنين عليه السلام خطاب به طارق روايت شده موافق اخبار مأخوذه از اصول معتبر است.

پس«واختاركم لسره»را به هر سه معنا مى توانيم بگيريم،هر چند در شروح زيارت جامعه جز همان معناى اول نباشد،معناى دوم و سوم را هم صحيح مى دانيم و هيچ اشكالى ندارد.

كلمه«اجتباء»در لغت و كتاب هاى تفسيرى و حديثى نوعا به معناى اصطفاء اخذ شده است.اما پيش تر بيان شد كه اصطفاء،اختيار،انتخاب،اجتباء و انتقاء مفاهيمى نزديك به هم هستند.از اين رو هر يك از اين كلمات را به جاى كلمه ديگر به كار مى برند،به جاى«اجتباء»مى گويند:«اصطفاء»،ولى با توجه به اين كه در لغت عرب ترادف را نمى شود تأييد كرد،از اين رو بايد بين اين واژه ها افتراقى باشد،هر چند خيلى به هم نزديك باشند،بايستى بين اين مفاهيم از جهت عموم و خصوص يا خصوصيات و دقايق ديگر تفاوت وجود داشته باشند.

راغب اصفهانى در المفردات فى غريب القرآن چنين مى نگارد:

جبيت الماء فى الحوض جمعته،والحوض الجامع له جابية،وجمعها:جواب،قال الله تعالى:(وَ جِفانٍ كَالْجَوابِ ) (1)ومنه استعير جبيت الخراج جباية،ومنه قوله تعالى:(2)والاجتباء:الجمع على طريق الاصطفاء.قال عزوجل:(فَاجْتَباهُ

رَبُّهُ ) .(3)،(4)

بنابراين،معلوم شد كه اجتباء همان اصطفاء نيست و اين دو واژه مترادف نيستند؛بلكه اجتباء از اصطفاء اخص است و جمع بر طريق اصطفاء است.پس هر اصطفاء،اجتباء است،ولى هر اجتباء،اصطفاء نيست؛بلكه اخص است و خصوصيتى دارد كه همان خصوصيت جمع كردن است.

اگر چند چيز سوا كرده را كنار هم جمع نماييد به شما مى گويند:«اجتباء»كرديد.

ممكن است انسان چند چيز را از يك مجموعه اى جدا بكند؛ولى اين ها را به7.

ص: 99

صورت متفرق در جايى بگذارد،اين كار فقط اصطفاء است.پس اجتباء همان جمع بر طريق اصطفاء خواهد بود.

اين دقت ها،هم براى فهم قرآن مجيد،هم براى فهم حديث و هم براى فهم عبارات زيارت جامعه،ضمن فهم معانى لغات،مفيد است.

خداوند متعال مى فرمايد:

(فَاجْتَباهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصّالِحِينَ ) ؛(1)

خداوند متعال او را برگزيد و از صالحان قرار داد.

راغب اصفهانى در ادامه مى گويد:

واجتباء الله العبد تخصيصه إياه بفيض إلهى يتحصل له منه(يعنى من الفيض)أنواع من النعم بلا سعى من العبد،وذلك للأنبياء وبعض من يقاربهم من الصديقين و الشهداء؛(2)

اجتباء خداوند متعال عبدى را به اين است كه او را به يك فيض الاهى تخصيص مى دهد كه براى آن عبد از آن فيض انواع نعمت ها بدون كوشش از بنده حاصل مى شود و اين تخصيص از خداى سبحان براى پيامبران و كسانى كه در مرتبه به آن ها نزديكند از صديقان و شهيدان مى باشد.

حاصل مى شود.

نكته دوم.اين فيض و خصيصه الاهى عطيه خداوند و تفضلى است كه تحصيلى نيست.

نكته سوم.اين معنا به پيامبران اختصاص ندارد؛بلكه به«من يقاربهم من الصديقين و الشهداء»نيز حاصل مى شود و منافات ندارد كه مراتب هم محفوظ باشد اما خداوند متعال اين فيض را به غير از اين ها به ديگر مردم و بندگان نمى دهد.

پس ما به بركت قرآن مجيد و كتاب المفردات فى غريب القرآن راغب اصفهانى كه براى بيان معانى الفاظ قرآن مجيد نوشته شده مى توانيم معناى اجتباء را بفهميم و اين كه ائمه اطهار عليهم السلام از سوى خداوند متعال اجتباء شده اند،يعنى چه.

آرى،خداوند متعال ائمه اطهار را به سوى خود جذب كرده و به جايى رسانده كه به خودشان اختصاص دارد،و در اين جهت اعمال قدرت نموده كه آن معنا به جز از خدا ساخته نيست.

صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ *ذلِكَ هُدَى اللّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ لَوْ أَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما كانُوا يَعْمَلُونَ *أُولئِكَ الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ ) ؛(1)

و از فرزندان او[ابراهيم]داوود و سليمان و ايوب و موسى و هارون را[هدايت كرديم]و اين گونه نيكوكاران را پاداش مى دهيم.و زكريا و يحيى و عيسى و الياس را نيز[هدايت كرديم]و همه آنان از صالحان بودند.و اسماعيل و اليسع و يونس و لوط را؛و همه را بر جهانيان برترى داديم.و از پدران،فرزندان و برادران آنان

[افرادى را برترى داديم]و برگزيديم و به راه راست هدايت نموديم.اين همان هدايت خداست كه هر كس از بندگان خود را بخواهد هدايت مى كند و اگر آنان مشرك شوند،اعمالى كه انجام داده اند به يك باره نابود مى گردد.آنان كسانى هستند كه كتاب،حكم و نبوت به آن ها داديم.

بنابراين آيات،اين بزرگواران اجتباء شدند و چنين مقاماتى به آن ها داده شده است.چنان كه ملاحظه مى شود،خدا در اين آيه مى فرمايد:(وَ اجْتَبَيْناهُمْ وَ هَدَيْناهُمْ ) و«هدايت»در كنار«اجتباء»آمده است و در زيارت جامعه نيز،هدايت با اجتباء آمده كه«واجتباكم بقدرته وأعزكم بهداه».

پس به تعبير راغب اصفهانى همين منازل و مقاماتى كه به بركت اين فيض الاهى به انبياى مقربين درگاه الاهى داده شده،به ائمه اطهار عليهم السلام نيز با حفظ مراتب اعطا شده است.

خداوند متعال در سوره مريم در چند مورد مى فرمايد:(وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ ...) .آن گاه مى فرمايد:9.

ص: 102

(أُولئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ وَ مِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْراهِيمَ وَ إِسْرائِيلَ وَ مِمَّنْ هَدَيْنا وَ اجْتَبَيْنا إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً

وَ بُكِيًّا) ؛(1)

آنان پيامبرانى بودند كه خداوند آنان را مشمول نعمت هاى خود نموده بود.از فرزندان آدم و از كسانى كه به همراه نوح بر كشتى سوار كرديم و از فرزندان ابراهيم و اسرائيل(يعقوب)و از كسانى كه هدايت كرده و برگزيديم.آنان كسانى بودند كه آن گاه كه آيات الاهى بر آنان خوانده مى شد،به خاك مى افتادند و در حال سجده گريان بودند.

سپس در سوره نحل در خصوص حضرت ابراهيم عليه السلام مى فرمايد:

(إِنَّ إِبْراهِيمَ كانَ أُمَّةً قانِتاً لِلّهِ حَنِيفاً وَ لَمْ يكن مِنَ الْمُشْرِكِينَ *شاكِراً لِأَنْعُمِهِ اجْتَباهُ وَ هَداهُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ *وَ آتَيْناهُ فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ إِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصّالِحِينَ ) ؛(2)

همانا ابراهيم خود امتى بود مطيع فرمان خداوند.او خالى از هر گونه انحراف بود و از مشركان نبود.وى شكرگزار نعمت هاى پروردگار بود؛[از اين رو]خدا وى را برگزيد و به راه راست هدايت فرمود.و به او در دنيا و آخرت نيكويى عنايت كرديم و در جهان آخرت نيز از نيكوكاران است.

در اين آيه نيز هدايت با اجتباء آمده است.

باز در جاى ديگر درباره حضرت يونس عليه السلام مى فرمايد:

(فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَ لا تَكُنْ كَصاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نادى وَ هُوَ2.

ص: 103

مَكْظُومٌ *لَوْ لا أَنْ تَدارَكَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَراءِ وَ هُوَ مَذْمُومٌ *فَاجْتَباهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصّالِحِينَ ) ؛(1)

پس صبر كرده و منتظر فرمان پروردگارت باش و مانند صاحب ماهى(يونس)نباش[كه عجله كرد]و در آن زمان با نهايت اندوه و حزن خدا را خواند.و اگر رحمت الاهى به كمكش نيامده بود،از[شكم ماهى]بيرون

انداخته مى شد در حالى كه نكوهش شده بود.سپس خداى تعالى او را انتخاب كرده و وى را در زمره صالحان قرار داد.

آرى،اين كارى است كه خداوند متعال در رابطه با پيامبران و ائمه اطهار و مقربان درگاهش انجام داده است.

اين حقيقتى است كه در تفاسير و در كتاب هاى لغت به آن اشاره شده است.در كلمات آن ها در اين باره خيلى عبارت لطيفى آمده است،آن جا كه مى نويسند:

الاجتباء من جبيت الشىء:إذا خلصته لنفسك.(2)

اجتباء:يعنى جدا كردن چيزى از بين اشياء و جمع نمودن آن از اين جا و آن جا و به خود اختصاص دادن آن به طورى كه به خودتان اختصاص بدهيد،مال خودتان باشد و شريكى براى شما نسبت به آن نباشد.

اين همان تعبيرى است كه در قرآن مجيد آمده است:

(إِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصِينَ ) ؛(3)

مگر بندگان خدا كه(به خدا)اختصاص يافته اند.0.

ص: 104

آن ها كسانى هستند كه به واسطه عبادتشان به جايى رسيدند كه فقط براى خداوند متعال خالص مى شوند.از اين روست كه علامه طباطبايى در تفسير الميزان مى نويسد:(1)

فاجتباه الله سبحانه عبدا من عباده،هو أن يقصده برحمته ويخصه بمزيد كرامته فيجمع شمله ويحفظه من التفرق فى السبل المتفرقة الشيطانية المفرقة للإنسان ويركبه صراطه المستقيم و هو أن يتولى أمره و يخصه بنفسه.

خلاصه اين كه:اگر خداوند متعال بنده اى را اجتباء كرد،همه شئون او خدايى مى شود؛يعنى تمام حركات،سيره،سكون،نطق،فعل و ترك او به اراده خداوند متعال خواهد بود.

اين،همان«إذا حصلته لنفسه»بود كه در كلمات علماء فريقين آمده بود.آن گاه صاحب الميزان مى نويسد:

فلا يكون لغيره فيه نصيب.(2)

يعنى تمام ابعاد وجود اين شخص براى خداوند متعال است و در اختيار اوست و در اين وجود چيزى براى غير خدا نيست؛بلكه تمام حركاتش حركات خدايى و همه افعال و تروكش الاهى است.

علامه طباطبايى در جاى ديگر مى نويسد:

اجتباء الله الإنسان،هو إخلاصه لنفسه وجمعه من التفرق فى المذاهب1.

ص: 105

المختلفة؛(1)

اين كه خداى تعالى انسان را«اجتباء»مى كند؛يعنى وى را براى خود خالص گردانده و او را از تفرق و پراكندگى در مذهب ها و راه هاى مختلف جمع كرده و به يك راه وى را هدايت مى كند.

آن گاه عبارت راغب اصفهانى را هم در تفسير سوره انعام نقل مى كند و تعليقه اى بر آن مى نويسد و مى گويد:

والذى ذكره من معنى«الاجتباء»و إن كان كذلك على ما يفيده موارد وقوعه فى كلامه تعالى،لكنه لازم المعنى الأصلى،بحسب انطباقه على صنعه فيهم؛(2)

و آن كسى كه معناى اجتباء را برگزيدن انتخاب كرده است،اگر چه از موارد استعمالش اين چنين استفاده مى شود،وليكن معناى اصلى لغت نيست؛بلكه لازم آن معناست و معناى اصلى آن همان جمع آورى است.

من اندكى درباره كلمه«صنع»انديشيدم كه خداوند متعال انبيا و ائمه اطهار عليهم السلام و مقربان درگاهش را مى سازد و آن ها را براى كارى و جهتى و مقام و منزلتى آماده مى كند.آن گاه علامه مى افزايد:

والذى يعطيه سياق الآيات أن العناية تعلقت بمعنى الكلمة الأصلى و هو الجمع من مواضع وأمكنة مختلفة متشتتة فيكون تمهيدا لما يذكر بعده من الهداية إلى صراط مستقيم،كأنه يقول:وجمعناهم على تفرقهم حتى إذا اجتمعوا وانضم بعضهم إلى بعض هديناهم جميعا إلى صراط 7.

ص: 106

كذا وكذا؛(1)

از سياق آيات نيز چنين به دست مى آيد كه همان معناى لغوى مورد توجه است و آن جمع كردن از مواضع و مكان هاى مختلف و متشتت است؛پس به اين وسيله خواسته است تا براى بيان هدايت به صراط مستقيمى كه بعدا ذكر مى كند مقدمه چينى كرده باشد،گويى فرموده است:ما تمامى انبيا را كه در طول تاريخ متفرق بوده و هر يك در زمانى مى زيسته اند جمع كرديم و در يك جا و با ضميمه كردن يكى به ديگرى و با عنايت خود،به سوى راه راست هدايت كرديم.

كوتاه سخن اين كه خداوند متعال ائمه اطهار عليهم السلام را هم چون انبيا براى خودش ساخته و اين ها را براى خودش اختصاص داده است و به گونه اى اين ها را ساخته كه براى آن هدايت خاصى كه خودش براى اين مراتب از عبادش قرار داده،آماده كرده است.اين مفاد آياتى است كه پيش تر خوانديم،و ائمه عليهم السلام در ذيل اين آيات سخنانى دارند.

در تفسير نور الثقلين،مجمع البيان،كتاب المناقب ابن شهرآشوب و برخى كتاب هاى ديگر در ذيل بعضى از اين آيات سوره مريم از امام سجاد عليه السلام اين گونه نقل شده كه فرمودند:

نحن عنينا بها؛(2)

مراد از اين ها ما هستيم.

آلوسى در تفسير روح المعانى در ذيل آيه سوره مريم،اين روايت را ذكر مى كند و مى گويد:آرى،اين ها روايات شيعيان است.3.

ص: 107

آن گاه شيعيان را«هو»مى كند و مناقشه علمى ندارد و اين روايت را با«هو»كردن و استهزا نمودن رد مى كند و مى نويسد:

وروى بعض الإمامية عن على بن الحسين رضى الله تعالى عنهما أنه قال:نحن عنينا بهؤلاء القوم.ولا يخفى أن هذا خلاف الظاهر جدا.وحال روايات الإمامية لا يخفى على أرباب

التمييز.(1)

البته آلوسى چنين خيال كرده است.اكنون براى اين كه معلوم بشود اين«هو»كردن ها چه قدر بى ارزش است،آيه ها را مى آوريم كه خيلى مفصل است و از آيه 15 شروع مى شود كه مى فرمايد:

(وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَكاناً شَرْقِيًّا) ؛(2)

از مريم در اين كتاب ياد كن آن گاه كه از خانواده اش جدا شد و در ناحيه شرقى(بيت المقدس)مستقر شد.

و در داستان حضرت ابراهيم عليه السلام مى فرمايد:

(وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِبْراهِيمَ إِنَّهُ كانَ صِدِّيقاً نَبِيًّا) ؛(3)

از ابراهيم در اين كتاب ياد كن.همانا وى بسيار راست گو و پيامبر الاهى بود.

آن گاه مى فرمايد:

(وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مُوسى إِنَّهُ كانَ مُخْلَصاً وَ كانَ رَسُولاً نَبِيًّا) ؛(4)

از موسى در اين كتاب ياد كن.همانا وى مخلص و رسول و پيامبرى والامقام بود.

و در داستان حضرت اسماعيل عليه السلام مى فرمايد:1.

ص: 108

(وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِسْماعِيلَ إِنَّهُ كانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ كانَ رَسُولاً نَبِيًّا) ؛(1)

در اين كتاب از اسماعيل ياد كن كه او در وعده اش صادق،و رسول و پيامبرى بود.

سپس مى فرمايد:

(وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِدْرِيسَ إِنَّهُ كانَ صِدِّيقاً نَبِيًّا*وَ رَفَعْناهُ مَكاناً عَلِيًّا) ؛(2)

از ادريس در اين كتاب ياد كن.همانا وى بسيار راست گو و پيامبر الاهى بود.و ما او را به مقام والايى رسانديم.

آن گاه مى فرمايد:

(أُولئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ وَ مِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْراهِيمَ وَ إِسْرائِيلَ وَ مِمَّنْ هَدَيْنا وَ اجْتَبَيْنا إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيًّا) ؛(3)

آنان پيامبرانى بودند كه خداوند آن ها را مشمول نعمت هاى خود نموده بود؛از فرزندان آدم و از كسانى كه به همراه نوح بر كشتى سوار كرديم و از فرزندان ابراهيم و اسرائيل(يعقوب)و از كسانى كه هدايت كرده و برگزيديم.آنان كسانى بودند كه آن گاه كه آيات الاهى بر آنان خوانده مى شد،به خاك مى افتادند و در حال سجده گريان بودند.

عبارت«أُولئِكَ الَّذِينَ » به همه آن«واذكر»ها متعلق مى شود و عبارت«وَ مِمَّنْ حَمَلْنا» «وَ مِمَّنْ هَدَيْنا وَ اجْتَبَيْنا» بر«النبيين»عطف است.معلوم شد كه در اين آيات،حضرت مريم عليها السلام نيز هست،گرچه آن حضرت از انبيا نيست.بنابراين،روشن8.

ص: 109

مى شود كه مقام اجتباء،غير انبيا را نيز در بر گرفته است.و كلام امام سجاد عليه السلام در تفسير آيه اشكالى نخواهد داشت.

اما آلوسى از اين قضيه غفلت كرده و فكر كرده كه لازمه اين تفسير اين است كه ائمه عليهم السلام جزء انبيا باشند.

از اين رو اين مطلب را مسخره و استهزا مى كند و مى گويد:اين روايت از رواياتى است كه شيعه ها جعل كرده اند.

در صورتى كه راغب اصفهانى نيز در اين باره گفته:اين مقامى است كه خداوند متعال به انبيا و مقربان درگاهش«صديقان و شهدا»مى دهد.(1)

بنابراين،ملاحظه مى كنيد كه بدون اشكال اين عبارت از زيارت جامعه،به مراتبى كه در قرآن مجيد براى انبيا و ائمه عليهم السلام قرار داده شده،اشاره دارد.

(أَ لَيْسَ ذلِكَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتى ) ؛(1)

آيا چنين كسى قادر نيست كه مردگان را زنده كند؟

واضح است كه زنده كردن مردگان كار بزرگى است كه قدرت الاهى براى آن كار لازم است.

و هم چنين در آيه مباركه ديگرى مى فرمايد:

(بَلى قادِرِينَ عَلى أَنْ نُسَوِّيَ بَنانَهُ ) ؛(2)

آرى ما قادريم كه حتى خطوط سرانگشتان او را دوباره به صورت اول موزون و مرتب كنيم.

و در آيه مباركه ديگرى آمده است:

(أَ وَ لَيْسَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلى وَ هُوَ الْخَلاّقُ الْعَلِيمُ ) ؛(3)

آيا كسى كه آسمان ها و زمين را(با آن همه عظمت و عجايب)آفريده توانايى ندارد كه همانند آنان را بيافريند؟آرى مى تواند و او آفريننده آگاه و داناست.

2.اين كه خداوند ائمه عليهم السلام را به جهت مظهر بودن قدرت خود اختيار كرده،و بنابراين«باء»به معناى«لام»مى شود،اگر در لغت عرب استعمال شده باشد.

اما اگر در منابع اوليه روايت زيارت جامعه به جاى«بقدرته»،«لقدرته»هر چند به عنوان نسخه بدل آمده باشد مطلب تمام خواهد بود.

به هر حال،مى توان اين جمله را به عبارت:«اجتباكم لتكونوا مظاهر قدرته»تفسير نمود هر چند مجاز باشد.1.

ص: 111

آرى،خداوند متعال كار با عظمتى انجام داده و افراد باعظمتى را خلق كرده،تا نشانه قدرت او باشند.

و نيز،خدا ائمه را براى اين جهت ساخته تا در اين عالم داراى قدرت تصرف در كون بوده باشند كه همان ولايت تكوينى است.

و نيز آنان علاوه بر قدرت جسمانى قدرت ربانى داشتند.در قضيه قلع باب خيبر از امير مؤمنان على عليه السلام سؤال شد.حضرت فرمودند:

والله ما قلعت باب خيبر ورميت به خلف ظهرى أربعين ذراعا بقوة جسدية،ولا حركة غذائية،لكنى أيدت بقوة ملكوتية...؛(1)

من اين باب را به قدرت جسمانى فتح نكردم؛بلكه به قدرت ربانى بود....

عز الشىء أى قل وجوده(عز الشىء قل اعتبارا بما قيل:كل موجود مملول وكل مفقود مطلوب،وقوله:(وَ إِنَّهُ لَكِتابٌ عَزِيزٌ) أى يصعب مناله ووجوده مثله).(1)

شىء عزيز يعنى قليل الوجود.

از مجموع آن چه نقل شد،معناى عزت عبارت است از اين كه انسان به گونه اى باشد كه تحت نفوذ،سيطره،قدرت و قاهريت كسى قرار نگيرد و البته چنين كسى قليل الوجود است.

اين معناى حقيقى اين كلمه در لغت عرب است،اما در مقام كاربرد،به اغراض و مقاصد ديگرى به كار مى رود؛هر چند بازگشت همه معانى به همان معنايى است كه بيان شد.

متعال خواهد بود و غير از خدا هر كه عزيز باشد از اوست و ذاتى آن فرد نيست؛چرا كه گفتيم گاهى بشر اشيا،امور و حالاتى را عزت مى داند.او فرض

مى كند كه اگر مثلا فلانى با او چنين رفتار كند،يا در فلان جا راهش بدهند و حضور پيدا كند و يا فلان چيز را دارا بشود عزيز خواهد بود.

شايد هم در عرف همين طور باشد؛يعنى ما يك عزت عرفى را تصوير بكنيم،ولى اين عزت ها كه از نظر عرف و عقلا عزت است بعد از گذر زمان و دگرگونى اوضاع و احوال روزگار از بين مى روند و ماندنى نيستند.

فرض كنيد زيد به رياستى رسيد،دوران آن رياست پايان مى پذيرد.يا انسان به خاطر جمالش يا وصفى از اوصاف،عزت يافت،اين عزت تمام مى شود.

بنابراين عزت حقيقى فقط عزت خدايى است؛عزتى كه دوام دارد و هميشگى و ابدى است.وقتى عزت مطلق از خداوند متعال باشد و همه عزت ها از او و هر كه عزتى دارد از او كسب كرده يا تفضل اوست،بايد بدانيم كه عزت فقط به بركت رابطه با او حاصل مى شود.

انسان هرچه با مركز و مبدأ عزت حقيقى مرتبط باشد،عزت مى يابد و چون آن مركز با دوام و ماندگار است قهرا اين عزت هم به قدر خودش دائمى و ماندگار خواهد بود.

بنابراين عمده شاخصه عزت حقيقى،هميشگى و بادوام بودن آن است،چون از جايى اخذ شده كه دائمى است و هميشگى.

ظاهرى فرق نمى كند،در هر شرايطى اين عزت يكسان است.چرا؟براى اين كه اين عزت را جز خدا كسى نداده است و چون خدا اين عزت را داده،كسى نمى تواند بگيرد كه عزت الاهى اين گونه است.

از اين رو اگر مى خواهيم داراى عزت حقيقى باشيم بايد تلاش كنيم با خدا ارتباط داشته باشيم كه چنين عزتى به بركت ارتباط با خداوند متعال به دست مى آيد كه در آن صورت عزت بخش ديگران نيز خواهيم شد؛يعنى افرادى كه با ما در ارتباط باشند،عزت خواهند يافت.به سخن ديگر،ما در حد خودمان مى توانيم منشأ عزت براى ديگران باشيم.

از اين رو خداوند متعال كه مى فرمايد:

(إِنَّ الْعِزَّةَ لِلّهِ جَمِيعاً) ؛

همانا تمامى عزت ها براى خداى تعالى است.

در جاى ديگر مى فرمايد:

(وَ لِلّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ ) ؛(1)

و تمام عزت ها براى خدا،رسولش و مؤمنان است.

مؤمنى كه عزت خدايى داشته باشد هرگز بى ارزش و ذليل نمى شود و خوف و واهمه نخواهد داشت كه قرآن مى فرمايد:

(أَلا إِنَّ أَوْلِياءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ ) ؛(2)

آگاه باشيد!به راستى اولياى خدا،نه ترسى بر آن هاست و نه اندوهگين مى شوند.

آرى،عزت ائمه اطهار عليهم السلام عزتى است كه خداوند متعال به آن ها داده است2.

ص: 115

و اين عزت در حد اعلاى عزت الاهى است كه هيچ كسى در قرب الاهى،كمالات،حالات و ديگر شئونات بر آن ها مقدم نيست.

(إِنَّ رَبَّكَ هُوَ الْقَوِيُّ الْعَزِيزُ) ؛(1)

همانا پروردگار تو قوى و شكست ناپذير است.

اين عزت با حكمت همراه است كه چه قدر در قرآن مجيد در وصف خداوند متعال آمده است:

(عَزِيزٌ حَكِيمٌ ) ؛(2)

او تواناى حكيم است.

آن عزت با علم همراه است كه قرآن مى فرمايد:

(الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ ) ؛(3)

او تواناى عليم است.

عجيب اين كه با همه اين قدرت،علم،حكمت و نصرت كه خدا دارد،همراه با رحمت است،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ ) ؛(4)

و همانا پروردگارت تواناى رحيم است.

خداوند متعال مغلوب واقع نمى شود؛و با اين كه مغلوب واقع نمى شود رحيم و غفور نيز مى باشد.

ائمه عليهم السلام همين طور بودند.با وجود حكمت،قدرت،نصرت و همه كمالات،مقامات و منازل از خداوند متعال،در عين حال از كسانى كه به آن ها ظلم و تعدى كردند و به هر نحوى خواستند آنان را كوچك كنند،گذشت هم داشتند...

ص: 117

و كتاب و بى مقدمه و بدون امتحان و اختيار هدايت بكند.اين خلاف حكمت خلقت است.مقتضاى حكمت خلقت اين است كه هدايت روى حساب،برنامه و قاعده باشد،يعنى مطابق ظرفيت ها و استعدادها باشد؛چرا كه هدايتى كه اين همه عظمت،ارزش و اثر دارد،نمى شود كه بدون حساب و كتاب باشد.

(وَ اجْتَبَيْناهُمْ وَ هَدَيْناهُمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ ) ؛(1)

آنان را برگزيديم و به راه راست هدايت نموديم.

پيامبران الاهى از امت خود مشقت ها ديدند و در اين عالم چه امتحاناتى دادند و بعد از آن اجتباء شدند،ائمه اطهار عليهم السلام نيز همين طور بودند كه پس از آن مورد هدايت خاصه قرار گرفتند آن گاه خود نيز هادى شدند كه خداوند متعال مى فرمايد:

(إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ) ؛(2)

همانا تو فقط بيم دهنده اى و براى هر گرو هى هدايت كننده اى است.

طبق احاديث فراوانى از فريقين اين آيه خطاب به امير مؤمنان على عليه السلام است كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

أنا المنذر وعلى الهادى من بعدى.يا على!بك يهتدى المهتدون؛(3)

من انذار كننده ام و على پس از من هدايت گر امت است.اى على!به وسيله تو طالبان حقيقت هدايت مى شوند.

آيه ديگرى در مورد ائمه عليهم السلام است،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا) ؛(4)

و از آنان امامان و پيشوايانى قرار داديم كه به امر ما،هدايت مى كردند؛چون شكيبايى نمودند.

جابر جعفى گويد:امام باقر عليه السلام فرمودند:4.

ص: 120

نزلت هذه الآية فى ولد فاطمة سلام الله عليها خاصة،(وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ ...) ؛(1)

اين آيه در خصوص فرزندان فاطمه سلام الله عليها نازل شده است كه(مى فرمايد:)«و از آنان امامان و پيشوايانى قرار داديم...».

البته ائمه اطهار عليهم السلام صبر كردند و مظهر صبر به معناى گسترده آن بودند.آن گاه خداوند متعال آن ها را براى امامت نصب و براى هدايت جعل كرد و آن هدايت خاصه،بعد از آن خصوصيات به آن ها داده شد و آنان خود هادى و هدايت گر شدند.

اگر ما به هر مقدارى كه با خداوند متعال مركز عزت ارتباط داشته باشيم،نه تنها عزت مى يابيم؛بلكه خود ما براى ديگران منشأ عزت مى شويم.

از اين رو است كه درباره علما رواياتى آمده كه اگر كسى داراى علوم اهل بيت عليهم السلام باشد قهرا عزت پيدا مى كند و عزت بخش مى شود.در روايتى امير مؤمنان على عليه السلام مى فرمايند:

من جالس العلماء وقر؛(2)

هر كس با عالمان بنشيند،عظمت يابد.

مجالست با علما عزت مى آورد؛به خاطر اين كه عالم مقدارى از علوم اهل بيت عليهم السلام را دارد.

و كسى كه با اين عالم معاشرت و مجالست مى كند در جامعه مورد احترام خواهد بود.

بنابراين،ائمه عليهم السلام هدايت را از خداوند متعال دريافت كردند و آن گاه خود0.

ص: 121

هادى شدند و به راستى چه انسان هايى به بركت ائمه عليهم السلام هدايت شدند؟

از اين روست كه آن گاه كه براى امامت منصوب شدند خداوند متعال امر كرد كه از آنان تبعيت كنيد،آن جا كه مى فرمايد:

(أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلاّ أَنْ يُهْدى فَما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ ) ؛(1)

آيا كسى كه به حق و راستى هدايت مى كند،شايسته پيروى است،يا آن كس كه خود هدايت نمى شود مگر آن كه هدايتش كنند؟

به تعبير بنده،مى فرمايد:مگر عقل نداريد؟كسى كه خود به هادى نياز دارد و راه را از چاه تشخيص نمى دهد،شما او را امام و مقتداى خود قرار مى دهيد و كسى را كه به حق هدايت مى كند رها مى نماييد؟!

از طرف ديگر،خداوند به كسانى كه در پى هدايت اهل بيت عليهم السلام بوده و از آنان پيروى كنند وعده مغفرت و رحمت داده است،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ إِنِّي لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى ) ؛(2)

و من هر آن كه را كه توبه كند و ايمان آورد و عمل صالح انجام دهد،سپس هدايت شود،مى آمرزم.

رواياتى در ذيل اين آيه كريمه آمده كه منظور،ولايت امير مؤمنان على و اهل بيت عليهم السلام است.(3)

امام باقر عليه السلام از پدر و جد بزرگوارش اين گونه نقل مى كند:

خرج رسول الله صلى الله عليه وآله ذات يوم فقال:إن الله تعالى يقول:8.

ص: 122

(وَ إِنِّي لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى ) ،(1)ثم قال لعلى بن أبى طالب عليهما السلام:إلى ولايتك؛(2)

روزى رسول خدا صلى الله عليه وآله از منزل بيرون رفت و فرمود:خداى تعالى مى فرمايد:«و من هر آن كه را توبه كند و ايمان آورد...مى آمرزم».اى على!هر كس به سبب ولايت تو هدايت شود،مورد بخشش و غفران و عفو قرار مى گيرد.

و در روايت ديگرى امام باقر عليه السلام مى فرمايد:

(ثُمَّ اهْتَدى ) إلى ولايتنا أهل البيت،فوالله،لو أن رجلا عبدالله عمره ما بين الركن و المقام ثم مات ولم يجىء بولايتنا لأكبه الله فى النار على وجهه.(3)

پس روشن شد كه به ائمه عليهم السلام،هدايت داده شد و اين هدايت براى آن ها عزت آورد و خودشان هادى شدند،آن گاه به متابعت از اين بزرگواران دستور داده شد،سپس وعده داده شد كه اگر از اين ها متابعت كنيد،مورد آمرزش قرار خواهيد گرفت.

گفتنى است كه برخى خيال مى كنند كه وقتى به خدا و رسول ايمان آورده اند و نماز،روزه،حج و اعمال صالح ديگر انجام دادند،همين كافى است و با اهل بيت و ولايت آن بزرگواران و تبعيت آنان كارى ندارند.اينان خيال مى كنند كه كارشان درست است.

نه،اين گونه نيست.ايمان،عمل صالح و هدايت به ولايت امير مؤمنان على1.

ص: 123

و اهل بيت عليهم السلام و مجموعه اين ها موجب آمرزش مى شود.

آرى،خداوند متعال چنين عزتى به ائمه اطهار عليهم السلام عطا كرده است.البته در زيارت جامعه موارد ديگرى داريم كه علاوه بر اين كه به تبعيت از ائمه عليهم السلام امر كرده،براى كسانى كه تابع اهل بيت باشند وعده مغفرت داده است.

خداوند متعال پس از آن وعده داده كه اگر در اين راه قدم برداريد ما شما را كمك مى كنيم،آن جا كه

مى فرمايد:

(وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا) ؛(1)

آنان كه در راه ما جهاد كنند قطعا به راه هاى خود هدايتشان خواهيم كرد.

در روايتى حضرت موسى بن جعفر عليهما السلام در ذيل اين آيه مى فرمايند:

هذه نزلت فى آل محمد وأشياعهم؛(2)

اين آيه درباره آل محمد عليهم السلام و شيعيان آنان نازل شده است.

آرى،ائمه عليهم السلام با اين عزت داراى هدايت خاصه و هادى شدند و به تبعيت از اين ها امر و به مغفرت پيروان

آن ها وعده داده شد.از آن طرف نيز خداوند متعال عنايت نمود و قلوب را نيز به طرف اينان سوق داد كه اين نيز نحوه اى عزت براى ائمه عليهم السلام است؛آن جا كه فرمود:

(الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي هَدانا لِهذا وَ ما كُنّا لِنَهْتَدِيَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللّهُ ) ؛(3)

ستايش مخصوص خداوندى است كه ما را به اين همه نعمت ها رهنمون شد و اگر خداوند ما را هدايت نكرده بود،ما هدايت نمى يافتيم.3.

ص: 124

همه اين ها مراتبى از هدايت است،اما انسان بايد ظرفيت و آمادگى داشته باشد تا به آن جايى برسد كه بتواند در جاى پاى آن بزرگواران كه داراى هدايت خاصه هستند قدم بگذارد و تابع آن ها باشد و در نتيجه هم عزت و هدايت يابد و هم منشأ عزت و هدايت و چراغ راه براى ديگران بشود و اين روشنايى و هدايت و اين راه خدا،پيامبر اكرم و اهل بيت عليهم السلام ادامه داشته باشد.

(قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّكُمْ ) ؛(1)

دليل روشن از جانب پروردگارتان براى شما آمد.

در جاى ديگر در قضيه حضرت يوسف عليه السلام مى فرمايد:

(وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ ) ؛(2)

آن زن قصد او كرد و او نيز اگر برهان پروردگار را نمى ديد،قصد وى مى نمود.

در جاى سوم در داستان حضرت موسى عليه السلام و فرعون مى فرمايد:

(فَذانِكَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّكَ إِلى فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ ) ؛(3)

اين دو برهان روشن(عصا و يد بيضا)از پروردگارت به سوى فرعون و اطرافيان اوست.

در اين آيات واژه«برهان»به خداوند متعال آن هم با وصف«رب»اضافه شده؛يعنى اين برهان به اقتضاء ربوبيت خدا است.

رب در اصل لغت عرب به معناى تربيت است و تربيت يعنى ساختن و درست كردن چيزى كه پيشرفت كند و به حد تمام و كمال برسد.

براى مثال مى گويند:فلانى گل هايى را در منزلش تربيت كرده،منظور اين است كه به آن ها از نظر آفتاب،آب،هوا و خاك و امور ديگر رسيدگى نموده تا رشد كرده و به سرحد تمام و كمال رسيده اند.

يا فلانى شاگرد تربيت مى كند؛يعنى افرادى تحت نظارت او مراحل پيشرفت را طى مى كنند تا آن ها را به سرحد كمال برساند.

بنابراين،خداوند متعال به كمال رساننده موجودات است كه هر موجودى اعم از انسان و غير انسان بر حسب حال خودش كمالى دارد.

است كه ائمه عليهم السلام اختصاص پيدا كرده اند به اقامه حجت بر بندگان به آن گونه كه خود خدا اقامه مى كند؟

اينك مى گوييم:اگر مراد از برهان شىء معينى باشد چيست؟

محتمل است مراد قرآن مجيد باشد كه خداوند متعال فهم كلام خود را به ائمه عليهم السلام اختصاص داده است و از قرآن به«برهان»مى شود تعبير نمود و ممكن است آيه مباركه:

(قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّكُمْ ) ؛(1)

دليل روشن از جانب پروردگارتان براى شما آمد.

به قرآن تفسير كرد،كه قرآن يك حجت صادقه اى است كه تا ابد با واقع مطابقت دارد و برهان رسول الله صلى الله عليه وآله بر حقانيت اسلام و رسالت خود و برهان ائمه عليهم السلام بر امامت و ولايت خويش در برابر مخالفان مى باشد.

به راستى اين اختصاص چه معنايى دارد؟

يعنى بدون ترديد معارف،اسرار،حقايق،احكام و تمام خصوصياتى كه قرآن در جهت تربيت انسان و وصول او به كمال حقيقى دارد همه اين ها نزد ائمه عليهم السلام خواهد بود.

و محتمل است مراد از«برهان»معجزه باشد،كه خداوند متعال معجزاتى را كه در مسير تربيت بشرى و اقامه حجتى براى رسيدن او به كمال است،به ائمه عليهم الصلاة و السلام اختصاص داده كه هر كدام از معجزات اختصاصى ائمه حجتى بر حقانيت آن ها و مطابق بودن فرمايشات آن ها با واقع است.(2)5.

ص: 129

البته معجزه هميشه براى دعوت به ايمان،هدايت،رساندن به كمال مطلوب،باز داشتن از گمراهى و نجات دادن از ضلالت است.از اين روست كه در داستان موسى عليه السلام آمده كه به آن حضرت خطاب شد:

(اسْلُكْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ وَ اضْمُمْ إِلَيْكَ جَناحَكَ مِنَ الرَّهْبِ فَذانِكَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّكَ إِلى فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ إِنَّهُمْ كانُوا قَوْماً فاسِقِينَ ) ؛(1)

دستت را در گريبان خود فرو بر و هنگامى كه خارج مى شود سفيد و درخشنده است بدون عيب و نقص دست هايت را بر سينه ات بگذار تا ترس و وحشت از تو دور شود.اين دو(معجزه عصا و يد بيضاء)دو برهان روشن از جانب پروردگارت به سوى فرعون و اطرافيان اوست و آنان قوم فاسقى هستند.

و محتمل است كه مراد اسم اعظم باشد كه به ائمه عليهم السلام اختصاص دارد و موجب افضليت آنان از همه عالميان گرديده،در برخى از دعاها آمده:

وباسمك الذى جعلته عندهم وبه خصصتهم دون العالمين وبه أبنتهم وأبنت فضلهم من فضل العالمين،حتى فاق فضلهم فضل العالمين جميعا.

به هر تقدير،اين جمله از زيارت جامعه از دلايل افضليت رسول الله و ائمه عليهم السلام و تقدمشان بر همه عالميان مى باشد،كه البته لفظ«عالميان»همه مقربان درگاه حق تعالى را شامل است.2.

ص: 130

است؛يعنى از عيوب و نقايصى كه ديگران دارند پاك و مبرا و خالص است.

بنابر نسخه«لنوره»،خدا،ائمه عليهم السلام را چنان مطهر و منور قرار داده كه فقط خودشان قابليت و سنخيت نور خدا را داشتند.

نور به زبان فارسى روشنايى است.روشنايى بر دو قسم است،مادى و معنوى.

نور مادى به توسط باصره انسان احساس مى شود،اما نور معنوى بصيرت است كه هر انسانى دارا نمى باشد.

از طرفى نور،خود روشنايى بخش است.از اين رو در تعريف نور مى گويند:

النور هو الظاهر بنفسه و المظهر لغيره؛(1)

نور آن چيزى است كه خود به خود آشكار و آشكار كننده غير مى باشد.

چنان كه در شرح«خلقكم أنوارا»خواهد آمد،ائمه عليهم السلام نور هستند،و تمام حيثياتشان نور مى باشد،لذا در تمام اقوال و افعال و تروكشان روشنايى بخش و هدايت گرند،و از اين روست كه وجودشان حجت و قول،فعل و تقريرشان نيز حجت است.

أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ) ؛(1)

پس كسانى كه به او(پيامبر)ايمان آوردند و از او حمايت نمودند و از نورى كه به همراه او نازل شد،پيروى نمودند،آنان رستگارانند.

مصداق ديگر نور،رسول الله صلى الله عليه وآله است.قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ داعِياً إِلَى اللّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِيراً) ؛(2)

و به فرمان خدا تو را دعوت كننده به سوى خدا و چراغى روشنى بخش قرار داديم.

مراد از نور در اين آيه،شخص رسول الله صلى الله عليه وآله است.(3)

در آيه ديگرى مى خوانيم:

(قَدْ جاءَكُمْ مِنَ اللّهِ نُورٌ وَ كِتابٌ مُبِينٌ ) ؛(4).تفسير مجمع البيان:301/3.(5)

از جانب خدا نور و كتابى آشكار به سوى شما آمد.

مراد از نور در اين آيه نيز پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله است.در تفسير مجمع البيان اين گونه آمده است:

«قد جاءكم من الله نور»يعنى بالنور محمد صلى الله عليه وآله،لأنه يهتدى به الخلق،كما يهتدون بالنور،عن قتادة واختاره الزجاج.وقيل:عنى به القرآن،لأنه يبين الحق من الباطل،عن أبى على الجبائى.والأول أولى...؛(5)3.

ص: 133

منظور از نور،حضرت محمد صلى الله عليه وآله است؛زيرا مردم به وجود او هدايت مى شوند؛هم چنان كه مردم به وسيله نور هدايت مى شوند.اين معنا از قتاده است و همين معنا را زجاج نيز انتخاب كرده است.

ابوعلى جبائى گفته است كه منظور،قرآن است كه حق را از باطل جدا مى كند؛لكن معناى نخست بهتر است....

و در تفسير معانى القرآن آمده است:

«قد جاءكم من الله نور»قيل:نور يعنى به النبى صلى الله عليه وآله و هو تمثيل،لأن النور هو الذى تتبين به الأشياء؛(1)

منظور از نور در اين جا حضرت محمد صلى الله عليه وآله است و اين تمثيلى است ميان پيامبر و نور؛زيرا نور آن چيزى است كه به وسيله آن اشيا واضح و روشن مى شوند.

از مصاديق ديگر نور،علم است.در روايتى آمده است:

العلم نور يقذفه الله فى قلب من يشاء؛(2)

علم نورى است كه خداوند در قلب هر آن كس كه خواهد قرار مى دهد.

در زيارت جامعه نيز خواهيم خواند:«كلامكم نور».

آيا كلام ائمه اطهار غير از كلام خدا كه همان قرآن است،مى باشد؟

آيا به راستى ائمه عليهم السلام غير از قرآن هستند؟ما مى توانيم از طريق برهان و از كتاب و سنت مخصوصا احاديث اهل سنت استدلال كنيم و به اثبات برسانيم كه ائمه عليهم السلام همان قرآن هستند و قرآن،همان ائمه.در حديثى متواتر مى خوانيم كه6.

ص: 134

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

على مع قرآن و القرآن مع على لا يفترقان؛(1)

على با قرآن است و قرآن با على و اين دو از هم فاصله نخواهند گرفت.

از اين معيت،اثنينيت استظهار مى شود.اما در حديث ثقلين پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

كتاب الله وعترتى أهل بيتى؛(2)

كتاب خدا و عترتم اهل بيتم.

در اين حديث بين ائمه عليهم السلام و قرآن مجيد قران حاصل شده است؛ولى مطلب فراتر از اين است؛بلكه ائمه عليهم السلام قرآن ناطق هستند و اين قرآن،قرآن صامت.امير مؤمنان على عليه السلام در سخنى فرمود:

هذا كتاب الله الصامت،وأنا كتاب الله الناطق.(3)

آيا به راستى ائمه عليهم السلام غير از رسول الله صلى الله عليه وآله هستند؟

به اقتضاى آيه مباهله امير مؤمنان على عليه السلام در همه كمالات جز نبوت نفس رسول الله صلى الله عليه وآله هستند.

نظام الدين نيشابورى در تفسير خود در ذيل آيه مباركه(وَ كَيْفَ تَكْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلى عَلَيْكُمْ آياتُ اللّهِ

وَ فِيكُمْ رَسُولُهُ )(4) گفته است:

وكيف تكفرون:استفهام بطريق الإنكار و التعجب،والمعنى:من أين يتطرق إليكم الكفر،والحال أن آيات الله تتلى عليكم على لسان1.

ص: 135

الرسول صلى الله عليه وآله غضة فى كل واقعة،وبين أظهركم رسول يبين لكم كل شبهة ويزيح عنكم كل علة....

قلت:أما الكتاب فإنه باق على وجه الدهر،و أما النبى صلى الله عليه وآله فإنه إن كان قد مضى إلى رحمة الله فى الظاهر،ولكن نور سره باق بين المؤمنين فكأنه باق،على أن عترته

صلى الله عليه وآله ورثته يقومون مقامه بحسب الظاهر أيضا،ولهذا قال:«إنى تارك فيكم

الثقلين»...؛(1)

حاصل معنا اين كه:گرچه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در ظاهر نيستند؛ولى عترت آن حضرت؛وارثان و قائم مقامان ايشان،در اين عالم هستند،چنان كه در حديث ثقلين فرموده اند:«همانا من در ميان شما دو چيز گران بها را قرار داده ام...».

آيا ائمه اطهار عليهم الصلاة و السلام غير از علم هستند؟يعنى تمام آن چه كه از ائمه ديده و شنيده مى شود علم است

و نور و آن جا تاريكى و جهل وجود ندارد.

اصلا،ائمه عليهم السلام يكپارچه علم هستند،در زيارت حضرت ولى عصر ارواحنا فداه مى خوانيم:

السلام عليك أيها العلم المنصوب و العلم المصبوب.(2)

اجمالا،ائمه اطهار نورند،و همه مصاديق نور كه به خدا مضاف است در وجودشان مى باشد.

و اين به انتخاب و اراده خدا است،و در اين اعتقاد هيچ شائبه غلو وجود ندارد.

و اما بنابر نسخه«بنوره»ظاهر آن است كه«باء»سببى باشد،و«بنوره»يعنى«بعلمه».خداوند به سبب علم خود به ذوات مقدسه،ائمه عليهم السلام را انتخاب و به خود اختصاص داده است.3.

ص: 136

غلبه و پيروزى است.البته غلبه در هر ميدانى مصداق خود را دارد.براى مثال غلبه در ميدان جنگ معلوم است،در ميدان بحث و مناظره و جدل به شكل ديگرى تحقق پيدا مى كند،وگرنه مفهوم لفظ همان غلبه است.

هم چنين كيفيت تأييد خداوند متعال نيز مختلف است،و بر حسب موارد فرق مى كند.

گاهى خداوند متعال براى حصول غلبه،به وسيله اى ظاهرى تأييد مى كند و قوت شديد عنايت مى نمايد.در آيه مباركه اى مى فرمايد:

(هُوَ الَّذِي أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِينَ ) ؛(1)

اوست كه تو را با يارى خود و مؤمنان تقويت كرد.

در اين آيه«بالمؤمنين»بر«بنصره»عطف شده،و باء در هر دو سببى است.

معناى«نصر»معلوم است،راغب اصفهانى مى گويد:

النصر و النصرة:العون.(2)

بنابراين،«نصر»يعنى:كمك.

اما در دعا براى حضرت ولى عصر ارواحنا فداه آمده است:

وأيده بالنصر؛

(خدايا!)او را به توسط نصر تقويت كن!

به نظر مى رسد مقصود،امداد غيبى از ملائكه و غيره بوده باشد.

به هر حال،خداوند متعال حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله را كمك كرده و قوت بخشيده تا غلبه حاصل شده،اما كلمه«بالمؤمنين»در كنار«بنصره»در نقش داشتن مؤمنان در غلبه ظهور دارد،و چون«باء»سببى باشد،خداوند به سبب مؤمنان به5.

ص: 138

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نصرت و غلبه داده و آن حضرت از مؤمنان استعانت جسته اند.

پس مى توان اين آيه مباركه را از ادله بطلان قول كسانى كه استعانت به غير خدا را شرك مى دانند،قرار داد؛

بلكه اين آيه در استعانت خدا و رسول به خلق در جهت پيروزى اسلام بر مشركان ظهور دارد.

كوتاه سخن اين كه تأييد گاهى به وسيله ظاهرى است و گاهى به وسيله غيبى.

خداوند متعال در آيه مباركه اى مى فرمايد:

(فَأَنْزَلَ اللّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَ أَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها) ؛(1)

خداوند سكينه و آرامش خود را بر وى فرستاد و با لشكرهايى كه مشاهده نمى شدند او را تقويت نمود.

در اين آيه تأييد به وسيله غيبى بوده؛يعنى نيروهايى كه ديده نمى شوند؛يعنى ملائكه،چنان كه در تفسير ذيل آيه مباركه آمده است(2)هم چنان كه در آيات جنگ بدر و جنگ حنين به آمدن ملائكه جهت نصرت رسول الله صلى الله عليه وآله تصريح شده است.(3)

اما در چند جاى قرآن،وسيله غيبى مطلق جنود نيست؛بلكه خصوص روح آمده و خداوند متعال به وسيله روح رسول اكرم صلى الله عليه وآله و مسلمانان را غلبه داده است.اما به انحاء مختلف آمده است:

در يك جا مى فرمايد:

(أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ ) ؛(4)

و آنان را با روحى از جانب خويش تقويت فرمود.2.

ص: 139

و در جاى ديگرى مى فرمايد:

(أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ ) ؛

ما او را با روح القدس تقويت نموديم.

و اين روح القدس،وسيله غلبه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بوده است.

و هم به توسط او مطالب نازل مى شده است،آن جا كه مى فرمايد:

(قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُوا) ؛(1)

بگو:روح القدس آن را از جانب پروردگارت به حق نازل كرده است تا افراد مؤمن را ثابت قدم گرداند.

اين مقام خاصى است كه اگر مراد از روح القدس،ملك باشد كه ظاهرا هم همين طور است شأن خاصى در دستگاه ربوبى دارد.

و در آيه اى از قرآن مى خوانيم:

(نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ *عَلى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ ) ؛(2)

روح الامين آن را بر قلب تو نازل نموده است تا از انذار كنندگان باشى.

آيا اين همان است كه گاهى به قدس و گاهى به امين توصيف شده است؟بايد تحقيق بشود.

در اين زمينه در كتاب بصائر الدرجات دو باب باز شده كه اينك به برخى از احاديث آن ها اشاره مى شود.در يك باب آمده است:

جابر گويد:از امام باقر عليه السلام درباره علم پرسيدم،فرمود:

يا جابر!إن فى الأنبياء و الأوصياء خمسة أرواح:روح القدس وروح4.

ص: 140

الإيمان وروح الحياة وروح القوة وروح الشهوة.فبروح القدس يا جابر!علمنا ما تحت العرش إلى ما

تحت الثرى...؛(1)

اى جابر!در انبيا و اوصياى الاهى 5 روح است:

1.روح القدس،

2.روح ايمان،

3.روح زندگى(حركت)،

4.روح قوت،

5.روح شهوت.

اى جابر!ما به واسطه روح القدس آن چه كه زير عرش تا زير خاك است مى دانيم.

ظاهر اين روايت اين است كه«روح القدس»اسم روحى از ارواح انبيا و اوصيا است.

امام باقر عليه السلام در روايت ديگرى فرمود:

إن الأوصياء محدثون يحدثهم روح القدس ولا يرونه،وكان على عليه السلام يعرض على روح القدس ما يسئل عنه،فيوجس فى نفسه أن قد أصبت بالجواب فيخبر فيكون كما قال؛(2)

همانا اوصيا،محدث هستند.روح القدس با آنان صحبت مى كند،ولى او را نمى بينند.حضرت على عليه السلام بر روح القدس آن چه را از او پرسيده مى شد4.

ص: 141

عرضه مى داشت و در دل خود احساس مى كرد كه جواب صحيح است؛پس جريان را نقل مى فرمود همان طور بود كه فرموده بود.

در باب ديگر نقل شده:

سماعة بن مهران گويد:از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

إن الروح خلق أعظم من جبرئيل وميكائيل كان مع رسول الله صلى الله عليه وآله يسدده ويرشده و هو مع الأئمة و الأوصياء من بعده؛(1)

همانا روح مخلوقى بزرگ تر از جبرئيل و ميكائيل است و دائما با رسول خدا صلى الله عليه وآله و او با ائمه و اوصيا پس از رسول خدا عليهم السلام نيز مى باشد و آن ها را تقويت مى كند.

و ظاهر اين روايات آن است كه«روح القدس»از جنس ملائكه بوده و مقام ويژه اى دارد.

از طرفى در قرآن مجيد مى فرمايد:

(تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ ) ؛(2)

ملائكه و روح نازل مى شوند.

و ظاهر آيه مباركه عطف خاص بر عام مى باشد.

اما در قرآن مجيد«روح»به خدا اضافه شده؛گاهى با واسطه مثل:

(أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ ) ؛(3)

آنان كسانى هستند كه خداوند ايمان را بر دل هايشان نوشته(ثابت كرده)است و با روحى از جانب خود آنان را تقويت نموده است.2.

ص: 142

و گاهى مستقيم به خود خداوند متعال اضافه شده است،آن جا كه مى فرمايد:

(فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيًّا) ؛(1)

ما روح خود را به سوى او فرستاديم و به صورت انسانى بى عيب و نقص(بر مريم)ظاهر شد.

حال بايد تحقيق شود كه«روح»در اين دو آيه يكى است؟و آيا همان«روح القدس»است يا نه؟

در زيارت جامعه مى خوانيم:«وأيدكم بروحه»نه«أيدكم بروح منه»نه«أيدكم بروح القدس»يا

«الروح الأمين».

اين تعبيرات قرآنى بايد در جاى خود براى اهلش مورد بحث و تحقيق قرار بگيرد كه اضافه روح به خداوند يا به ضمير تأثير خاصى دارد و فرق مى كند؟

همين مقدار مسلم است كه ائمه عليهم السلام به آن ملك عظيم مقرب مؤيد هستند كه به اين معنا در رواياتى كه در بصائرالدرجات و اصول كافى آمده كاملا تصريح شده است.(2)

در نهج البلاغه اميرالمؤمنين عليه السلام در وصف پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

ولقد قرن الله به صلى الله عليه وآله من لدن أن كان فطيما أعظم ملك من ملائكته يسلك به طريق المكارم ومحاسن أخلاق العالم ليله ونهاره ولقد كنت اتبعه اتباع الفصيل أثر أمه،يرفع لى فى كل يوم من أخلاقه علما ويأمرنى بالاقتداء به؛(3)».

ص: 143

همانا خداوند بزرگ ترين فرشته خود را مأمور تربيت پيامبر صلى الله عليه وآله كرد تا شب و روز او را به راه هاى بزرگوارى و راستى و اخلاق نيكو هدايت نمايد و من نيز همواره با پيامبر بودم به مانند فرزندى كه با مادر است.

پيامبر هر روز از اخلاق خويش به من تعليم مى داد و من نيز همواره از وى پيروى مى نمودم.

به تعبير ما،از همان بدو زندگى سكان پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در دست اين ملك؛بزرگ ترين فرشته بوده است و اين با اختيار رسول الله منافات ندارد.در اين صورت دقيقا جميع حركات و سكنات و افعال،اقوال و همه شئونات پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله زير نظر اين ملك بوده است.

پس بنا به فرمايش امير المؤمنين عليه السلام،در آن زمان كه امور در دست پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بوده و اميرالمؤمنين فردى از افراد امت و شاگرد رسول الله بودند،اين سكانى كه در دست آن ملك بوده تنها براى رسول الله نبوده؛بلكه اميرالمؤمنين عليه السلام نيز بوده،چون اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:من همواره از او پيروى مى كردم.

علاوه بر اين روايات،در اصول كافى از جمله آن چه در ذيل آيه مباركه(وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتابُ وَ لاَ الْإِيمانُ ) ؛(1)«همين طور بر تو نيز روحى را به فرمان خويش امر نموديم و تا پيش از آن

نمى دانستى كه كتاب و ايمان چيست»وارد شده است كه امام صادق عليه السلام فرمود:

خلق من خلق الله عز وجل أعظم من جبرئيل و ميكائيل،كان مع رسول الله صلى الله عليه وآله

يخبره ويسدده و هو مع الأئمة من بعده؛(2)2.

ص: 144

او آفريده اى از آفريدگان خداى تعالى است به خدا قسم!از جبرئيل و ميكائيل بزرگ تر است با پيامبر صلى الله عليه وآله بوده و به او خبر مى داد و تقويت مى كرد.او با ائمه عليهم السلام نيز مى باشد و موجب تسديد و تقويت آن ها مى شود.

اين روايت صريح است در اين كه همان ملكى كه مأموريت حفظ و مواظبت رسول الله را داشته،مأمور است پس از ايشان،همراه ائمه بوده و آن ها را تسديد كند.

اين مقام دارا بودن روح قدسى،و نگهبانى روح القدس براى چه كسى جز ائمه عليهم السلام حاصل مى شود؟

البته در اين باره در بحث ولايت و اقسام ولايت به تفصيل سخن خواهيم گفت.

بشود زيرا مى گويند:قبلا جنيان در اين كره،روى زمين مى زيسته اند از اين مخلوق جديد به«خليفه»تعبير شده،قرآن كريم در اين زمينه چنين مى فرمايد:

(وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَ يَسْفِكُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ قالَ إِنِّي أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ ) ؛(1).سوره اعراف(7):آيه 69.(2)

[بياد آور]آن گاه را كه پروردگارت به ملائكه فرمود:من در روى زمين خليفه اى قرار خواهم داد.

فرشتگان عرضه داشتند:خدايا!آيا كسى را در زمين قرار مى دهى كه فساد و خون ريزى نمايد؛در حالى كه ما تسبيح و حمد تو را به جا مى آوريم و تو را تقديس مى نماييم؟

خداوند فرمود:من امورى مى دانم كه شما نمى دانيد.

و نيز وقتى خداوند متعال قوم نوح را از بين برد،كره زمين از بشر خالى شد به انسان هاى بعد از قوم نوح«خلفاء»گفته شد،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ اذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ ) ؛(2)

به ياد آوريد هنگامى را كه شما را جانشينان قوم نوح قرار داد.

يعنى با رفتن آن ها خلائى پيدا شد و بعد از آن ها شما آمديد و جاى آن ها پر كرديد،پس همان گونه كه با آن ها رفتار كرديم با شما نيز همان گونه رفتار مى كنيم.

و نيز در آيه ديگر وقتى داستان قوم عاد را مطرح مى فرمايد كه ما آن ها را از بين برديم و كسى باقى نماند،به كسانى كه به جاى آن ها آمدند«خلفاء»گفته و به آن ها نيز9.

ص: 146

هشدار مى دهد و مى فرمايد:

(وَ اذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ عادٍ وَ بَوَّأَكُمْ فِي الْأَرْضِ ) ؛(1)

به ياد آوريد كه شما را جانشينان قوم عاد قرار داد و در زمين مستقر ساخت.

و در قصه فرعون نيز همين طور است،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ جَعَلْناهُمْ خَلائِفَ وَ أَغْرَقْنَا الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا) ؛(2)

ما آنان را جانشين قرار داديم و كسانى را كه آيات ما را تكذيب نمودند غرق كرديم.

در همه اين موارد از كسانى كه بعد از اقوام گذشته آمده اند به«خليفه»تعبير شده است.اين معناى لغوى«خليفه»است.در هيچ يك از موارد ياد شده براى جانشين فضيلتى نمى باشد.

وليكن در جمله«ورضيكم خلفاء فى أرضه»فضيلتى غير قابل وصف و مقامى غير قابل درك وجود دارد؛زيرا اين جمله دلالت دارد بر جانشينى ائمه عليهم السلام از خداوند جل وعلا،و با توجه به سه امر،تا حدى مى توان به حقيقت موضوع پى برد:

نخست آن كه بين خليفه و مستخلف بايد يك ارتباط و نسبتى وجود داشته باشد كه بتواند جاى او را پر كند،وگرنه چرا چيز ديگرى و كس ديگرى جاى او را پر نكند؟

دوم آن كه اين خلافت از كجا پيدا شده؟چه كسى اين خلافت را داده؟چه كسى آن را قرار گذاشته؟

سوم آن كه خلافت در چه جهتى است؟وقتى مى فرمايد:خداوند متعال راضى3.

ص: 147

شد كه شما خلفاى او در زمين باشيد،در چه جهتى؟

خداوند جامع جميع كمالات است،پس ائمه نيز داراى همه صفات كمال الاهى در حد عالم امكان هستند.

و اين خلافت به اراده و جعل الاهى است.

و اين خلافت در جهت آن است كه ائمه عليهم السلام در حد امكان كارهاى خدايى در عالم انجام دهند.

و اين مقامى است كه به ائمه اطهار عليهم السلام عطا شده است.

البته اين مقام در اين عالم به نحو كامل به فعليت نرسيد،دشمنان نگذاشتند ائمه در اين عالم آن طور كه خدا خواسته بسط يد و نفوذ كلمه داشته باشند،اما وعده الاهى به فعليت رسيدن اين مقام كه فرموده:

(وَعَدَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ ...) ؛(1)

خداوند به كسانى از شما كه ايمان آورده اند و كارهاى شايسته انجام داده اند وعده داده است كه به يقين آنان را خليفه روى زمين كند؛همان گونه كه پيشينيان آن ها را خلافت داد،و دين و آيينى را كه براى آن ها پسنديده،محكم و پابرجا در زمين مستقر سازد و خوف و ترسشان را به امنيت و آرامش مبدل نمايد.

در زمان حضرت مهدى عليه السلام تحقق خواهد يافت،إن شاء الله.

براى تفصيل بيشتر بايد به روايات كتاب الكافى تحت عنوان:«باب أن الأئمة5.

ص: 148

خلفاء الله»(1)با تأمل مراجعه نمود.

در بين پيامبران گذشته فقط حضرت داوود عليه السلام بوده كه اين مقام را داشته و به فعليت رسيده است،آن جا كه مى فرمايد:

(يا داوُدُ إِنّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ ) ؛(2)

اى داوود!ما تو را خليفه در زمين قرار داديم؛پس در ميان مردم به حق حكمرانى كن.

با تأمل در اين آيه روشن مى شود،اين خلافتى كه به حضرت داوود عليه السلام داده شد:

1.از جانب خداوند متعال است.

2.جانشينى خداست.

3.اطلاق دارد و جهت خاصى و حيثيت معينى ندارد.

4.وقتى خلافت مقرر شد؛با فاء تفريع مى فرمايد:

(فَاحْكُمْ بَيْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ ) ؛

من تو را خليفه خودم قرار دادم و خلافت مطلقه هم به تو دادم كه مقيد به قيدى نيست،پس آن گاه در بين مردم به حق حكمرانى كن.

اما فعلا بحث ما در ثبوت اصل اين مقام است براى ائمه عليهم السلام....

خلافت ائمه عليهم السلام جعل خداوند متعال است و به غير خداوند متعال ربطى ندارد.حتى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در خلافت ائمه نقشى ندارد.در اين جا دو مطلب قابل ذكر است:6.

ص: 149

مطلب اول.مردم حق دخالت در تعيين خليفه و نصب او ندارند.

مطلب دوم.گاهى در برخى از كتاب ها نوشته شده كه خلافت موروثى شد و پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله اين قضيه را در اولاد خودش قرار داد!!

نه،اصلا قضيه به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله ربطى ندارد.از طرف ديگر،اين خلافت،خلافت از خداوند متعال به همان معناى جانشينى است و ائمه عليهم السلام بعد از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله خليفه خداوند متعال هستند.

چرا كه خداوند متعال جسم نيست و بين ذات مقدس الاهى و مخلوقات سنخيت وجود ندارد تا به طور مستقيم بر مردم حاكم باشد،از اين رو به داوود عليه السلام فرمود:من به تو ولايت مطلقه دادم،پس بين مردم به حق حكمرانى كن.

ما در مباحث كلامى از اين آيه استفاده كرديم كه خلافت،غير از حكومت است و اين غلط بزرگى است كه بعضى فكر كرده اند كه خلافت و حكومت با هم ترادف دارند.حكومت شأنى از شئون خليفه است.ممكن است خلافت باشد و حكومت نباشد،و ممكن است كسى خليفه باشد و ساليان درازى در زندان و يا قرن ها از ديدگان غايب باشد.

پس حكومت حقه در زمين از آن خليفه بر حق است؛خليفه اى كه به نحو اطلاق به او خلافت داده شده و براى خداوند متعال از جانب او خليفه شده است.

به عبارت ديگر،اگر بنا بود خداوند متعال تعالى الله عن ذلك جسم باشد و بخواهد در اين عالم به طور عملى حكومت بكند خودش اين كار را مى كرد.چون نمى شود و از طرفى زمين حاكم لازم دارد،اين مقام بايد به عهده كسى گذاشته شود كه مناسب جانشينى خداوند متعال باشد تا كارهاى خداى را انجام دهد.

از اين حقيقت در يكى از اذن دخول هايى كه در عتبات مقدسه خوانده مى شود سخن به ميان آمده است و اين يك واقعيت است؛چه متنى كه مى خوانيم سند معتبر

ص: 150

داشته باشد يا نه.در اين اذن دخول چنين آمده:

اللهم إن هذه بقعة طهرتها وعقوة شرفتها ومعالم زكيتها،حيث أظهرت فيها ادلة التوحيد وأشباح العرش المجيد الذين اصطفيتهم ملوكا لحفظ النظام واخترتهم رؤساء لجميع الأنام،وبعثتهم لقيام القسط فى ابتداء الوجود إلى يوم القيامة.ثم مننت عليهم باستنابة أنبيائك لحفظ شرائعك وأحكامك،فأكملت باستخلافهم رسالة المنذرين كما اوجبت رياستهم فى فطر المكلفين،فسبحانك من إله ما أرأفك ولا إله إلا أنت من ملك ما أعدلك.

منظور از«اشباح»عرش خداوند متعال،ائمه عليهم السلام هستند و منظور از«ملوك»همان حكام اند كه براى حفظ نظام قرار داده است.اصلا اين مقتضاى عدل خدا است كه چون خودش جسم نيست و نمى شود در اين عالم متصدى امر بشود كسى را بگذارد كه مثل خودش باشد.در ادامه مى فرمايد:

حيث طابق صنعك ما فطرت عليه العقول ووافق حكمك ما قررته فى المعقول و المنقول،فلك الحمد على تقديرك الحسن الجميل،ولك الشكر على قضائك المعلل بأكمل التعليل.فسبحان من لا يسئل عن فعله ولا ينازع فى أمره،وسبحان من كتب على نفسه الرحمة قبل ابتداء خلقه.

همه اين مطالب برهانى است.آن گاه در ادامه مى خوانيم:

والحمد لله الذى من علينا بحكام يقومون مقامه لو كان حاضرا فى المكان.

اگر خدا جسم بود چه كار مى كرد؟خودش روى كرسى رياست مى نشست و خود اداره امور بندگان،مخلوقات و

موجودات را مباشرت مى كرد؛اما اين نمى شود؛چرا كه خداوند جسم نيست،بايد كسى در جاى او بنشيند.

ص: 151

آن گاه مى خوانيم:

ولا إله إلا الله الذى شرفنا بأوصياء يحفظون الشرايع فى كل الأزمان،والله أكبر الذى أظهرهم لنا بمعجزات يعجز عنها الثقلان،ولا حول ولا قوة إلا بالله العلى العظيم الذى أجرانا على عوائده الجميلة فى الامم السالفين.

اللهم فلك الحمد و الثناء العلى كما وجب لوجهك البقاء السرمدى وكما جعلت نبينا خير النبيين وملوكنا أفضل المخلوقين واخترتهم على علم على العالمين،وفقنا للسعى إلى أبوابهم العامرة إلى يوم الدين،واجعل أرواحنا تحن إلى موطن أقدامهم ونفوسنا تهوى النظر إلى مجالسهم وعرصاتهم حتى كأننا نخاطبهم فى حضور أشخاصهم.

فصلى الله عليهم من سادة غائبين ومن سلالة طاهرين ومن أئمة معصومين.

اللهم فأذن لنا بدخول هذه العرصات التى استعبدت بزيارتها أهل الأرضين و السماوات،وأرسل دموعنا بخشوع المهابة وذلل جوارحنا بذل العبودية وفرض الطاعة حتى نقر بما يجب لهم من الأوصاف ونعترف بأنهم شفعآء الخلآئق إذا نصبت الموازين فى يوم الأعراف،والحمد لله وسلام على عباده الذين اصطفى محمد وآله الطاهرين.(1)

چنانى كه رحمت ضد غضب است.

خداوند متعال رضايت داده كه ائمه عليهم السلام در روى زمين خلفاى او باشند؛يعنى خداوند آن بزرگواران را براى اين جهت اختيار كرده است و هيچ گونه سخطى نسبت به ائمه عليهم السلام و مقامشان نيست و نخواهد بود.

به عبارت ديگر،خداوند متعال از اول رضايت داده كه ائمه عليهم السلام در روى زمين خلفاى او باشند و هرگز نسبت به اين جهت سخطى نبوده و از آن ها موجب سخطى صادر نشده است.

گفتنى است كه ارتضاء همان اختيار است،اما با يك تفاوتى؛فرقى كه كلمه«ارتضاء»با«اختيار»دارد اين است كه هر دو اختيار هستند با اين اضافه كه ارتضاء اختيارى است كه تا پايان با عدم سخط توأم است؛يعنى آن چه كه موجب سخط است از اين مختار به معناى اسم مفعول ديده نشده و صادر نشده است.

از اين رو راغب اصفهانى در كتاب المفردات فى غريب القرآن اين طور مى نويسد:

رضا الله عن العبد هو أن يراه مؤتمرا لأمره و منتهيا عن نهيه؛(1)

خداوند متعال اين عبد را چنين مى بيند كه از اوامر اطاعت و از نواهى او در تمام افعال،اقوال،حركات،سكنات و شئونات خوددارى كند كه در اين صورت هيچ موجبى براى سخط وجود ندارد.

او باشند.

حجت يعنى چه؟

واژه«حجت»در لغت به ويژه در لغت قرآن مفيد و ظريف است.راغب اصفهانى مى گويد:

والحجة:الدلالة المبينة للمحجة،أى المقصد المستقيم و الذى يقتضى صحة أحد

النقيضين.(1)

حجت نشان دادن راه مستقيم است به طور واضح و بدون شبهه كه راه را برود،كارى را انجام دهد،يانرود و انجام ندهد.

اين كلمه مكرر در قرآن مجيد آمده است.در آيه اى مى فرمايد:

(قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ ) ؛(2)

بگو:دليل قاطع و رسا براى خداست.

در جاى ديگر مى فرمايد:

(لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ) ؛(3)

تا پس از اين رسولان،حجتى براى مردم بر خداوند باقى نماند.

خداوند متعال،ائمه عليهم السلام را دليل قاطع قرار داده و رضايت داده كه بيان گر راه مستقيم به سوى خود بعد از رسولان باشند.

البرية:الخلق.(1)

اما معلوم است كه مطلق خلق مراد نمى باشد؛بلكه خلقى كه نياز به حجت دارد،يعنى خلايق داراى نفس از ملائكه،انس و جن.

«بريه»،هم به خوبى متصف مى شود هم به بدى.در قرآن كريم مى فرمايد:

(أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ ) ؛(2)

آنان بهترين خلق خدا هستند.

در آيه ديگرى مى فرمايد:

(أُولئِكَ هُمْ شَرُّ الْبَرِيَّةِ ) ؛(3)

آنان بدترين مخلوقات هستند.

پس اين كلمه در اين جا از جهتى مقيد است و از جهتى مطلق.

بنابراين،خداوند متعال ائمه عليهم السلام را بين خود و خلق خود اعم از خلايق خوب و بد حجت قرار داده تا همه آن هايى كه به راهنمايى نياز دارند،راهنمايى شوند و بر همه اتمام حجت شده باشد.

خداوند متعال آدميان را خلق كرد و اين خلقت بى هدف كه نيست.هدف،كمال است كه بايد همه افراد بشر براى رسيدن به اين هدف حركت كنند كه خداوند متعال بشر را براى آن خلق كرد.اين راهى را كه بشر بايد طى كند؛همان راهى است كه از آن به صراط مستقيم تعبير مى شود.انسان بايد در اين راه گام بردارد تا به مقصد برسد،و حركت در اين راه البته به دليل و راهنما نياز دارد كه:

اولا انسان در اين راه اشتباه نكند و راه را عوضى نرود.6.

ص: 155

ثانيا بر فرض اين كه انسان در طريق مستقيم حركت مى كند و راه منحرفى را طى نمى كند،اما اگر در اين مسير گرفتار مشكلى شد و چيزى سد راه او قرار گرفت،بايد بداند چگونه رفتار كند.

پس انسان هم در اصل حركت در اين راه به راهنما نياز دارد و هم در استمرار اين حركت.

به سخن ديگر،اين حركت هم در حدوث و هم در بقاء به دليل و راهنما نياز دارد.از اين رو در فرازهاى پيشين خوانديم:«والأدلاء على مرضات الله».

ائمه معصومين عليهم السلام هدايت گران به راه خداوند متعال هستند هم در اصل ورود و هم در ادامه حركت؛راهى كه به كمال،قرب الاهى و رضوان خدا منتهى شود كه اين راه دليل لازم دارد و خدا،ائمه عليهم السلام راهنمايان اين راه قرار داده و براى اين جهت اختيار كرده؛يعنى غير اين ها منتخب خدا نيستند و پيروى از ديگران مورد رضا نمى باشد.

پس اگر فرد ديگرى را دليل قرار بدهيم،او دليل نيست،چون راهى را مى خواهيم برويم كه به خدا منتهى بشود و او بايد دليل را معين كند.

از طرفى رسيدن به كمال كه هدف خلقت است وقتى براى انسان حاصل مى شود كه در تمام جهات وجودى او صلاح و فلاح پيدا بشود؛چرا كه كمال در يك بعد فايده ندارد و هدف نيست؛بلكه هدف،كمال انسان است از نظر فكرى و عقيدتى كه درست فكر كند،انحراف عقيدتى نداشته باشد،در اصول دين محكم باشد؛زيرا كه يك بعد وجود انسان،فكر اوست.

بعد ديگر كمال در اعمال است.انسان وقتى به كمال عملى مى رسد كه به احكام مولا به طور كامل تعبد داشته باشد؛عبد صالح كسى است كه به آن چه كه مولا گفته و خواسته و مقرر كرده مطيع و در جميع افعال و تروك انقياد كامل داشته باشد،اين كمال

ص: 156

مربوط به اعمال بدنى و جسمى است.

بعد سوم كمال،نفسانى است،كه انسان بايد از نظر اخلاقى نيز فرد صالح و با كمالى باشد.ممكن است كسى از نظر فكرى انحراف عقيدتى نداشته باشد و فكر و انديشه او صحيح باشد،و از نظر عملى نيز از محرمات اجتناب كند و

واجبات و مستحبات را به جا آورد حتى از مكروهات هم اجتناب كند؛اما از جهت اخلاقى به كمال نرسيده باشد؛يعنى بخل،حسد،كبر و...دارد،به صفات حسنه مزين نيست و از صفات سيئه منزه نيست.

انسان وقتى كامل خواهد بود كه در جميع جهات به سر حد كمال برسد.از اين رو انسان بايد تهذيب نفس كند و اين نفس را از صفات قبيحه منزه و به صفات حسنه مزين نمايد.

بنابر آن چه گذشت،اگر كسى از نظر فكرى،عملى و نفسانى تلاش كرد و در هر جهت به كمال متناسب خودش رسيد،انسان كامل خواهد بود.

ولى اين هدف،راه دارد و براى حركت به سوى اين هدف به راهنما نياز هست و آن راهنما بايد در همه ابعاد كمال در اعلى مراتب بوده باشد وگرنه نمى تواند راهنما باشد چون:فاقد الشىء لا يعطى.

و او در هر زمان امامى از ائمه اهل بيت عليهم السلام مى باشد،و جز آن ها كسى صلاحيت راهنمايى اين امت را ندارد.

پس ما در جهت اعتقادى به دليل نياز داريم و بايد اعتقاد خود را از ائمه عليهم السلام بگيريم،و در بعد عملى،عبادى و اخلاقى بايستى در مكتب اهل بيت عليهم السلام شاگردى كنيم و فرمايشات و كلمات آن بزرگواران را بسنجيم و با نفى صفات سيئه و اثبات صفات حسنه آن گونه كه فرموده اند در خودمان منعكس و پياده نماييم كه اين كمال،هدف خلقت است.

ص: 157

پس خداوند متعال ائمه عليهم السلام را با رضايت خود برگزيد تا در اين مسير از مردم دستگيرى كنند.قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ ) ؛(1)

و من جن و انس را خلق نكردم مگر براى اين كه مرا بپرستند.

هدف،عبادتى است كه بايد از روى معرفت،كمال و شناخت باشد.پس خداوند متعال انسان را آفريد و از او حركت در راه كمال خواسته و رسيدن به كمال را هم مى خواهد،از آن طرف مى داند كه انسان در انتخاب راه به اشتباه مى افتد؛چرا كه در هر زمانى شيادان و راهزنانى وجود دارند و انسان قدرت تشخيص به تمام معنا را ندارد.

خلاصه كلام اين كه در جمله قبل«ورضيكم خلفاء فى أرضه»ضرورت وجود خليفه خدا در زمين امرى مفروغ عنه و مسلم بوده،آن گاه فرمود كه خلفاء،ائمه اطهار هستند.

و در اين جمله آمده كه ائمه،حجت هاى خدا بر خلايقى هستند كه به حجت نياز دارند.پس اصل وجود حجت نيز امرى تمام شده است،و ائمه عليهم السلام مصداق مى باشند.

اين كه ضرورت وجود خليفه و حجت مسلم گرفته شده به سبب آن است كه وجودش مقتضاى قاعده لطف است والا نقض غرض و يا تكليف بما لا يطاق لازم مى آيد.

براى توضيح اين مطلب مى گوييم:

چون خداوند متعال از خلق بشر و تكليف او به عمل به شريعت غرض داشته،براى تحقق غرض كه همانا كمال بشر مى باشد،بايد سه كار انجام بشود:6.

ص: 158

1.خداوند متعال بايد دليلى براى بشر بگذارد تا به راهنماى او در راه مستقيم حركت كند و به مقصد برسد،يا دست كم به مقصد نزديك تر بشود كه در جهان آخرت نيز اهل نجات باشد و اين دليل،يا نبى يا وصى نبى در هر زمانى است.

اين كار از نظر عقلى بر خداوند متعال به قاعده لطف واجب است،وگرنه تناقض،نقض غرض،تكليف بما لا يطاق لازم مى آيد.

2.به عهده نبى يا وصى است كه اين مسئوليت را به احسن وجه انجام دهد كه انبيا و اوصياى آنان در هر امتى اين مسئوليت را پذيرفته اند و به احسن وجه به اين مسئوليت قيام كرده اند.

3.بشر بايد از دلالت اين دليل از نظر حدوثى و بقايى استفاده بكند تا در اين مسير حركت كرده و منحرف نشود و در اثناى مسير دچار مشكل نگردد تا به هدف كه كمال اوست و نفعى براى خداوند متعال ندارد،برسد؛چرا كه اگر همه اين خلايق بر ضد كمال گام بردارند،هيچ ضررى به خداوند متعال وارد نمى شود.

پس اگر بشر به كمال نرسيد چه كسى مقصر است؟اگر روز قيامت از اين بشر بپرسند:چرا چنين شد؟نمى تواند عذر و بهانه اى بياورد.چون قرآن كريم مى فرمايد:

(قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ ) ؛(1)

بگو:دليل رسا براى خداوند است.

در ذيل اين آيه در روايتى آمده است كه مسعدة بن زياد گويد:

سمعت جعفر بن محمد عليهما السلام و قد سئل عن قوله تعالى:(فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ ) .

فقال:إن الله تعالى يقول للعبد يوم القيامة:عبدى أكنت عالما؟فإن قال:9.

ص: 159

نعم،قال له:أفلا عملت بما علمت؟و إن قال:كنت جاهلا،قال له:أفلا تعلمت حتى تعمل؟فيخصمه

وذلك الحجة البالغة؛(1)

از امام صادق عليه السلام شنيدم كه درباره اين سخن خداى تعالى كه مى فرمايد:«دليل رسا براى خداوند است»پرسيده بودند،فرمود:همانا خداى تعالى در روز قيامت به بنده مى فرمايد:بنده من،آيا مى دانستى؟پس اگر بگويد:آرى!به او گفته مى شود:پس چرا به آن چه مى دانستى عمل نكردى؟و اگر بگويد:نمى دانستم و جاهل بودم؛به او گفته مى شود:چرا نياموختى تا عمل كنى؟پس او را محكوم مى نمايد و اين است همان حجت رسا و آشكار.

در آيه ديگر مى فرمايد:

(لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ) ؛(2)

تا پس از اين رسولان،حجتى براى مردم بر خداوند باقى نماند.

آرى،خداوند متعال بعد از انبيا،اوصيا را نصب مى كرد و ديگر هيچ بنده اى در برابر خداوند متعال حجتى ندارد.از اين روست كه در علم اصول در تعريف حجت مى گويند:

الحجية متقومة بالمنجزية على تقدير الموافقة،والمعذرية على تقدير المخالفة للواقع،فإن الحجة بالاعتبار الأول حجة للمولى على عبده وبالاعتبار الثانى حجة للعبد على

مولاه.(3)

اگر بنده،كسى را نداشت كه برود از او بپرسد كه راه از كجاست و كسى نبود كه در ابعاد سه گانه او را دستگيرى كند،ياد بدهد و راهنمايى نمايد،روز قيامت مى تواند2.

ص: 160

به خداوند متعال بگويد:خداوندا!كسى را براى من نگذاشته بودى كه از او ياد بگيرم.

اما قرآن كريم مى فرمايد:

(لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ) ؛(1)

تا پس از اين رسولان،حجتى براى مردم بر خداوند باقى نماند.

بنابراين بيان،هر بشرى كه در اين عالم به جايى نرسد و در آن عالم روسياه باشد خودش مقصر است؛چرا كه مطلب از ناحيه خداوند متعال،انبيا و اوصياى انبيا تمام است.

و نفوذ كلمه نمى باشد،ائمه عليهم السلام در هر حال دلالت و راهنمايى امت را بر عهده دارند.البته اگر حاكم مى بودند عملا هدايت و دلالت در بين امت به اجرا گذارده مى شد.

نكته سوم.امام زمان عليه السلام در دوران غيبت نيز حجت خدا است.چون خداوند متعال او را آفريد و او را براى دليل بودن نصب كرد.اگر من در زمان غيبت،گمراه هستم خود مقصرم،هم چنان كه در اصل غايب بودن آن حضرت،امت مقصر هستند.

قال رسول الله صلى الله عليه وآله:يحمل هذا الدين فى كل قرن عدول ينفون عنه تأويل

المبطلين و تحريف الغالين و انتحال الجاهلين كما ينفى الكير خبث الحديد.(1)

در روايت ديگر حضرتش مى فرمايد:

إن الله تبارك وتعالى لم يدع الأرض إلا وفيها عالم يعلم الزيادة و النقصان،فإذا زاد المؤمنون شيئا ردهم و إذا نقصوا شيئا أكمله لهم،ولولا ذلك لالتبست على المؤمنين امورهم.(2)

در زندگانى ائمه عليهم السلام مواردى هست كه اصل دين به خطر افتاده و امام به داد اسلام و مسلمانان رسيده اند،مثل قضاياى اميرالمؤمنين عليه السلام در مدينه و كوفه و قضيه استسقاء در زمان حضرت امام حسن عسكرى در سامراء(3)و قضيه انار در بحرين.(4)

پرواضح است كه نصرت دادن و يارى نمودن به قدرت علمى و مدد غيبى محتاج است،چنان كه خواهد آمد.

برساند،كه شايد اين جمله به اين معنا اشاره بوده باشد؛زيرا يكى از احتمالات«سر»خصوص«اسم اعظم»است كه در مواقع لزوم ائمه عليهم السلام از آن كمك مى گيرند.

ترجم فلان كلامه:بينه وأوضحه...واسم الفاعل:ترجمان.(1)

و اين كه در عرف به نقل مطلبى از زبانى به زبان ديگر«ترجمه»مى گويند به لحاظ اين است كه اين هم يك نحوه تفسير است.

به نظر مى رسد عنوان جامع همان«بيان گر»باشد،و مراد از جمله«تراجمة لوحيه»اين كه ائمه عليهم السلام بيان گران و رسانندگان وحى خدا هستند.

براى مثال:وقتى كسى قادر بر بلند صحبت كردن نباشد و ديگرى مطلب او را با صداى رسا اعلام كند به اين شخص گفته مى شود:ترجمان و كسى را كه در نماز جماعت«مكبر»گويند در حقيقت«ترجمان»است،كه صداى امام جماعت را بلند كرده و به مأمومين مى رساند.

حكم ائمه عليهم السلام نسبت به وحى،حكم«مكبر»،يا بلندگو در زمان ماست.

به تعبير يكى از اساتيد ما رحمه الله حلقوم امام عليه السلام بلندگوى خداوند متعال است،و كلام خدا از حلقوم و زبان امام به گوش عالميان مى رسد.

از اين روست كه در روايات آمده است:

نحن لسان الله؛(2)

ما زبان گوياى خدا هستيم.

البلاد»گذشت.

اين جمله را به دو وجه مى توان شرح كرد:

وجه يكم آن كه معرفت خدا و توحيدش بر معرفت ائمه و ايمان به امامتشان استوار است.

وجه دوم آن كه اگر ائمه عليهم السلام نبودند خدا شناخته و عبادت نمى شد.

هر دو وجه از روايات استفاده مى شود و ما پيش تر به مناسبت هاى مختلف برخى از روايات را آورده ايم،اكنون

چند روايت را ذكر مى كنيم،و قبلا دو روايت را در ركن بودن حضرات ائمه عليهم السلام براى وجود عالميان،تذكر مى دهيم:

آورده است كه فرمود:

دخلت على رسول الله صلى الله عليه وآله وعنده ابى بن كعب،فقال لى رسول الله صلى الله عليه وآله:مرحبا بك يا أبا عبدالله!يا زين السماوات و الأرضين!

قال له ابى:وكيف يكون يا رسول الله زين السماوات و الأرضين أحد غيرك؟

قال:يا ابى،والذى بعثنى بالحق نبيا،إن الحسين بن على فى السماء أكبر منه فى الأرض،وإنه لمكتوب عن يمين عرش الله عزوجل:مصباح هدى وسفينة نجاة....(1)

كلمة لا إله إلا الله حصنى،فمن قالها دخل حصنى،ومن دخل حصنى أمن من عذابى.(1)

آن گاه فرمودند:

بشروطها،وأنا من شروطها.(2)

اين معنا در روايات عامه نيز وارد شده است،از جمله در روايتى آمده است كه حضرت رسول الله صلى الله عليه وآله فرموده اند:

لو أن عبدا عبدالله بين الركن و المقام ألف عام ثم ألف عام ولم يقل بمحبتنا أهل البيت،لأكبه الله على منخره فى النار.(3)

اگر بنده اى هزاران هزار سال خدا را در بين ركن و مقام بپرستد،اما به محبت ما اهل بيت معتقد نباشد،خداوند او را به رو در آتش مى اندازد.

اگر ائمه نبودند خدا شناخته و عبادت نمى شد

از جمله روايات وارده در اين معنا اين كه حضرت مى فرمايند:

لولانا ما عرف الله؛(4)

1.روايات:«نحن عين الله».(1)

2.روايات:«نحن شهداء الله فى خلقه».

در روايتى حضرتش مى فرمايد:

يابن أبى يعفور!إن الله تبارك وتعالى واحد متوحد بالوحدانية،متفرد بأمره،فخلق خلقا ففردهم لذلك الأمر فنحن هم.

يابن أبى يعفور!فنحن حجج الله فى عباده وشهداؤه فى خلقه وامناؤه وخزانه على علمه و الداعون إلى سبيله و القائمون بذلك،فمن أطاعنا فقد أطاع الله.(2)

3.روايات وارده در اصول كافى«باب أن الأئمة شهداء الله».(3)

4.روايات وارده در عرض اعمال بر رسول الله و ائمه عليهم السلام،كه در اصول كافى بابى به اين عنوان نيز وجود دارد.(4)

5.روايات اخبار ائمه عليهم السلام از نيت هاى اشخاص و وقايع خصوصى آنان.(5)

اگر از چگونگى اين حضور و احاطه سؤال شود،كافى است كه بدانيم كه امام داراى نفس قدسى و مؤيد به«روح القدس»است كه قبلا بيان شد،و در روايات هم به اين معنا اشاره شده كه مى فرمايد:

إن الإمام مؤيد بروح القدس وبينه وبين الله عمود من نور يرى فيه أعمال العباد؛(6)2.

ص: 170

به راستى كه امام به وسيله روح القدس تأييد مى شود و بين او و خدا ستونى از نور است كه در آن اعمال بندگان را مى بينند.

بلكه در بعضى روايات آمده است:

ما من شىء ولا من آدمى ولا إنسى ولا جنى ولا ملك فى السماوات إلا ونحن الحجج عليهم،وما خلق الله خلقا إلا و قد عرض ولايتنا عليه واحتج بنا عليه،فمؤمن بنا وكافر وجاحد حتى السماوات و الأرض و الجبال.(1)

از اين روايت استفاده مى شود كه مطلب بالاتر است.والله العالم.

گفتنى است كه اين بحث در شرح«وشهداء دار الفناء»نيز خواهد آمد.

و در اصول كافى بابى به عنوان«باب أن الأئمة هم العلامات»(1)آمده است.

بنابراين،ائمه عليهم السلام هدايت گران و راهنمايان بندگان به سوى خدا هستند.اساسا اين مقام را حضرات ائمه به بركت عبادت به دست آورده اند،و آن ها هستند كه براى بالا بردن بندگان قرار داده شده اند.

اين معنا نيز برهانى است،خداوند متعال بايد در اين عالم براى هدايت عباد و حركتشان به سوى كمال«علم»نصب كند،هم چنان كه در معناى«اعلام التقى»گذشت،از اين رو حضرتش فرمود:

الإمام علم فيما بين الله عزوجل وبين خلقه،فمن عرفه كان مؤمنا ومن أنكره كان كافرا.(2)

و كعبه نيز«علم»است كه حضرت امير عليه السلام درباره آن مى فرمايد:

جعله سبحانه وتعالى للإسلام علما؛(3)

خداى سبحان آن را براى اسلام علم قرار داد.

و همين معنا بر قرآن مجيد نيز صادق است كه حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله فرمودند:

إنى تارك فيكم ما إن تمسكتم به لن تضلوا كتاب الله وعترتى أهل بيتى.(4)

همانا من در ميان شما چيزى را قرار داده ام كه اگر پس از من به آن تمسك جوييد هرگز گمراه نمى شويد و آن كتاب خدا و عترتم اهل بيت من هستند.2.

ص: 172

ولكن بايد دقت كرد كه در اين فراز چهار چيز از ائمه نفى شده است:

1.«الزلل»جمع«زلة»به معناى لغزيدن بدون قصد(1)و نفى آن با«عصمكم».

2.«الفتن»جمع«فتنة»به معناى سرگردانى و گمراه شدن در اثر جهل(2)و نفى آن با«آمنكم».

3.«الدنس»يعنى چركى(3)و نفى آن با«طهركم».

4.«الرجس»يعنى پليدى(4)و نفى آن با«أذهب».

و ملاحظه مى كنيد همه اين ها،فعل خداوند متعال است در حق بنده معصوم.

حال،بايد در خصوصيات هر يك از امور چهارگانه و فعل وارد در نفى آن دقت كرد.

ما درباره عصمت،هم در كتاب امامت و هم جداگانه بحث كرده ايم؛اينك به طور اجمال مطالبى را در اين زمينه در طى چند بحث،بيان مى نماييم.

1.عصمت در لغت،

2.عصمت در اصطلاح،

3.ادله عصمت.

از طرفى،چون به خصوص در اين فراز به آيه تطهير اشاره شده،به طور كوتاه بحثى درباره آيه تطهير و حديث كساء خواهيم داشت كه اين حديث اخيرا محل اشكال واقع شده است.

يوبقه،عصمه يعصمه عصما:منعه ووقاه.(1)

اين لغت شناس،كلمه«عصم»را به معناى«منع»گرفته است.

راغب اصفهانى در المفردات فى غريب القرآن واژه«عصم»را به معناى«مسك»گرفته و مى گويد:

العصم:الإمساك والاعتصام الاستمساك...وقوله:(ولا تمسكوا بعصم الكوافر)والعصام ما يعصم به أى يشد،وعصمة الأنبياء حفظه إياهم....(2)

به نظر مى رسد كلمه«مسك»از كلمه«منع»اخص است.

در قرآن مجيد از زبان پسر نوح چنين حكايت شده كه گفت:

(قالَ سَآوِي إِلى جَبَلٍ يَعْصِمُنِي مِنَ الْماءِ قالَ لا عاصِمَ الْيَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللّهِ إِلاّ مَنْ رَحِمَ ) ؛(3)

گفت:به زودى به كو هى پناه مى برم تا مرا از آب حفظ نمايد.حضرت نوح فرمود:امروز هيچ نگهدارى در مقابل فرمان الاهى نيست مگر بر آن كس كه خدا بر او رحم نمايد.

ممكن است در اين مورد كلمه«عصم»به معناى«منع»باشد،ولى در آيه مباركه ديگر كه مى فرمايد:

(وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا) ؛(4)

همگى به رشته الاهى تمسك نماييد و متفرق نشويد.3.

ص: 176

اين كلمه در«مسك»و«تمسك»ظهور دارد.از اين رو در بعضى از تفاسير در ذيل اين آيه مباركه حديث ثقلين ذكر شده است.(1)

در تفسير مجمع البيان آمده است:

(وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ ) أى:تمسكوا به....

آن گاه شيخ طبرسى رحمه الله مى نويسد:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

أيها الناس!إنى قد تركت فيكم حبلين؛إن أخذتم بهما لن تضلوا بعدى،أحدهما أكبر من الآخر:كتاب الله،حبل ممدود من السماء إلى الأرض،وعترتى أهل بيتى،ألا وإنهما

لن يفترقا حتى يردا على الحوض؛(2)

اى مردم!همانا من در ميان شما دو ريسمان باقى گذاردم كه اگر به آن دو تمسك كنيد،هرگز پس از من گمراه نخواهيد شد كه يكى از آن دو از ديگرى بزرگ تر است:يكى كتاب خداست كه به مانند ريسمانى است كه از

آسمان به سوى زمين آويخته شده است و دومى خاندان و اهل بيت من هستند.آگاه باشيد كه آن دو هرگز از يك ديگر جدا نمى شوند تا اين كه در كنار حوض كوثر بر من وارد شوند.

در روايت ديگرى امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

نحن حبل الله الذى قال:(وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا) وولاية على عليه السلام البر،فمن استمسك به كان مؤمنا ومن تركه خرج من الإيمان؛(3)

ما همان ريسمان الاهى هستيم كه خداى تعالى در قرآنش فرموده است:«همگى به رشته الاهى تمسك نماييد و متفرق نشويد»و ولايت على عليه السلام همان3.

ص: 177

نيكى است.پس هر كس به آن تمسك جويد،مؤمن است و آن كس كه آن را ترك گويد از ايمان خارج است.

افزون بر اين كه خود حديث ثقلين نيز به لفظ«عصم»آمده است.آن جا كه فرمود:

إنى تارك فيكم ما إن اعتصمتم به لن تضلوا من بعدى:كتاب الله وعترتى أهل بيتى؛(1)

همانا من در ميان شما چيزى را قرار داده ام كه اگر پس از من به آن تمسك جوييد هرگز گمراه نمى شويد و آن كتاب خدا و عترتم اهل بيت من هستند.

البته ممكن است كلمه اى چون«حفظ»را بين«منع»و«مسك»جامع قرار بدهيم.اين ها دقت هايى در مفهوم است.

پس خداوند متعال ائمه را از لغزش حفظ كرده است.

و خداوند متعال ائمه عليهم السلام را از فتنه ها در حفظ و امان قرار داده است.واژه«فتن»جمع فتنه است.فتنه در لغت چيزى است كه ظاهرش غير از واقعش باشد كه انسان را به خطا و اشتباه مى اندازد.(2)از اين رو فتنه را به بسيط و عمياء تقسيم مى كنند.

از طرفى،دو واژه«دنس»و«رجس»هر چند خيلى به هم نزديك اند،ولى تفاوت دقيقى وجود دارد،و به هر حال از هر دو به ناپاكى و پليدى تعبير مى شود.(3)

از سوى ديگر،معلوم است كه كلمه«طهر»به معناى دفع است،نه به معناى رفع؛هم چنين است كه اذهاب دفعى است نه رفعى.8.

ص: 178

علاوه بر اين كه«عصمكم الله»نمى شود به معناى رفع باشد؛زيرا«رفع»با«عصم»سازش ندارد،هم چنين است اذهاب؛اگر به معناى رفع بعد الوجود باشد،با كلمه«عصم»سازش ندارد.

اين دقت ها ضرورت دارد.

كه عصمت،لطف از جانب خداى سبحان و حالت معنويى در معصوم است،كه اين حالت معنوى به گونه اى است كه با وجودش صدور معصيت و ترك طاعت از او ممتنع است.

و از اين رو كه عصمت،لطف الاهى است در جمله«عصمكم الله»فعل به خدا نسبت داده شده است.در قرآن مجيد نيز آيه اى داريم كه گويا در اين زمينه است.آن جا كه مى فرمايد:

(وَ لَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ يُضِلُّوكَ ) ؛(1)

و اگر فضل خداوند شامل حال تو نبود،گرو هى از آنان تصميم داشتند تو را گمراه كنند.

بنابراين آيه،نگهدار پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فضل،لطف و رحمت الاهى مى باشد و اين،همان عصمت است.

اين بود تعريف عصمت بين متكلمان ما از قديم الأيام.

ولى جمعى از متأخرين بزرگان علما،نظرشان اين است كه اساس و ريشه عصمت در معصوم،علم اوست،چون معصوم به قبح گناه و آثار آن،علم و آگاهى دارد،آن را انجام نمى دهد.

در تفسير الميزان درباره عصمت چنين آمده است:

ظاهر الآية أن الأمر الذى تتحقق به العصمة نوع من العلم يمنع صاحبه عن التلبس بالمعصية و الخطأ.

وبعبارة أخرى،علم مانع عن الضلال،كما أن سائر الأخلاق كالشجاعة و العفة و السخاء كل منها صورة علمية راسخة موجبة لتحقق آثارها،مانعة عن التلبس بأضدادها،من آثار

الجبن و التهور و الخمود و الشره3.

ص: 180

والبخل و التبذير...؛(1)

از ظاهر آيه اين گونه استفاده مى شود كه آن چيزى كه عصمت به وسيله آن تحقق مى يابد و شخص معصوم به واسطه آن از معصيت و خطا منع مى شود نوعى از علم است.

به عبارت ديگر،علم مانع از گمراهى و ضلالت است؛همان طور كه ديگر اخلاق پسنديده مانند شجاعت،عفت،سخاوت كه هر يك صورتى است علمى كه در نفس صاحبش رسوخ كرده و باعث مى شود آثار آن در خارج بروز كند.

و از طرفى نيز مانع مى شود از اين كه صاحبش به ضد آن صفات نيكو متصف شود،مانند آثار ترس و تهور،كسالت،شره،خساست،تبذير و....

زرقانى مالكى در شرح المواهب اللدنيه درباره پيامبر خدا صلى الله عليه وآله چنين مى نويسد:

إنه معصوم من الذنوب،بعد النبوة وقبلها،كبيرها وصغيرها،وعمدها وسهوها على الأصح؛

همانا پيامبر قبل از نبوت و پس از آن،از گناهان بزرگ و كوچك و عمدى و سهوى،بنابر قول صحيح تر معصوم است.

وى به نقل از حافظ سبكى مى نويسد:

أجمعت الأمة على عصمة الأنبياء فى ما يتعلق بالتبليغ وغيره،من الكبائر و الصغائر،الخسة أو الخسيسة،و المداومة على الصغائر،وفى صغائر لا تحط من رتبتهم

خلاف...؛(2)

امت بر اين امر اتفاق نظر دارند كه پيامبران در امر تبليغ و غير تبليغ معصوم هستند؛5.

ص: 181

از گناهان كبيره و صغيره و مداومت بر گناهان صغيره و در اين كه گناهان صغيره مقام آنان را پايين مى آورد يا نه اختلاف است....

نداشته باشد،وگرنه تناقض لازم مى آيد.

غرض از نصب امام،هدايت و به حقايق رساندن بشر است،لذا اطاعت او و اقتدا به او به طور مطلق واجب و به او بايد در همه احوال تأسى كنيم.امام به جهت بيان احكام الاهى و حقايق قرآن و حتى متشابهات آن كه فرموده:(وما يعلم تأويله إلا الله و الراسخون فى العلم)؛(1)«تأويل آن را جز خدا و راسخان در علم نمى داند»نصب شده،كه فرموده اند:

نحن الراسخون فى العلم؛(2)

ما راسخان در علم هستيم.

در اين صورت بايد امام از هر حيث معصوم باشد؛زيرا اگر احتمال بدهيم در تفسير و تأويل آيه يا بيان حكمى اشتباه كرده،نبايد به قول او اخذ كنيم،و آن گاه نقض غرض يا تناقض خواهد بود.

و هم چنين،امام حجت خداست بر خلق،و اگر معصوم از خطا،سهو و نسيان نباشد هرگز نمى شود به اقوال و افعال او بر مكلفين احتجاج نمود،و اين نقض غرض و تناقض است.

و هم چنين امام بايد جاذبه داشته باشد،و هيچ جهت تنفر در وجودش وجود نداشته باشد،و شكى نيست كه خطا،سهو و اشتباه او را از چشم مردم مى اندازد و همه گفته هاى او بى اعتبار مى گردد.

براى روشن شدن آن چه گفتيم مثال مى زنيم:

اگر مردم شهرى مسجدى ساختند و به حوزه علميه نوشتند كه عالمى بفرستيد تا در اين مسجد نماز بخواند و احكام شرع را به ما ياد بدهد.1.

ص: 183

از حوزه علميه عالمى را به آن جا فرستادند.اگر آن عالم روز اول در نماز سهو بكند،مردم مى گويند:آقا،تازه از راه رسيده،خسته است،انسان سهو مى كند و اگر از او مسئله اى پرسيدند،و ندانست يا اشتباه كرد و مسئله را عوضى گفت،مردم مى گويند:شايد آقا يادش نبود.

و اگر باز حكم شرعى را فراموش نمود يا مسأله را اشتباه گفت،مسئولين آن جا و دعوت كنندگان دوباره اجتماع مى كنند و نامه اى به حوزه علميه مى نويسند كه آقايى را كه فرستاديد محترمانه به حوزه بطلبيد و فرد ديگرى را براى ما بفرستيد.اين،واقع امر و طبيعى است.

در مثال ديگر كه خيلى واضح است از باب تقريب مطلب بيان مى كنيم:

اگر پزشكى تابلوى طبابت نصب كرد و مطبى را داير كرد و اعلام نمود كه مردم من چشم پزشك هستم،اگر اولين بيمارى كه مراجعه كرد نه تنها خوب نشد،بلكه كور هم شد،بيمار دوم هم همين طور،سومى هم همين طور.در اين صورت مردم شهر جمع مى شوند و كنار مطب او داد و فرياد مى كنند كه آقا،اين مطب را تعطيل كن.

به راستى با توجه به اين دو مثال كسى كه امام،خليفه خدا و حجت الاهى بر خلق اوست آيا مى تواند جائزالخطا باشد؟

كوتاه سخن اين كه امام به حكم عقل بايد از خطا و سهو و نسيان مبرا بوده،وگرنه نمى تواند امام و حجت باشد،و دلايل اين مدعا از نقل و عقل فراوان است،و به اين معنا بزرگان از قديم تصريح نموده و هرگز غلوى در كار نيست.

به علاوه بعضى از علما مبرا بودن از«منافى مروت»را نيز شرط مى دانند،مرحوم مظفر مى گويد:

بل يجب أن يكون منزها حتى عما ينافى المروءة،كالتبذل بين الناس من أكل فى الطريق أو ضحك عال،وكل عمل يستهجن فعله عند

ص: 184

العرف العام؛(1)

بلكه واجب است كه پيامبر از آن چه كه با مروت منافات دارد پاك و منزه باشد؛براى مثال هرگز در ميان راه غذا نخورد،يا با صداى بلند نخندد و به طور كلى هر آن چه كه در عرف عموم مردم انجامش زشت باشد،انجام ندهد.

مطلب دوم.اعتقاد بر اين كه امام و پيامبر از بدو زندگى معصوم هستند.

بر اين معنا كافى است كه بدانيم عصمت،شرط حجت بودن است،و خداوند به وجود نبى و امام احتجاج مى كند.

مثلا حضرت عيسى عليه السلام در گاهواره پيامبر باشد پس ناگزير از همان وقت داراى اين شرط بوده است.قرآن كريم مى فرمايد:

(فَأَشارَتْ إِلَيْهِ قالُوا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيًّا*قالَ إِنِّي عَبْدُ اللّهِ آتانِيَ الْكِتابَ

وَ جَعَلَنِي نَبِيًّا) ؛(2)

(مريم)به او(حضرت عيسى)اشاره كرد،به او گفتند:ما چگونه با كودكى كه در گاهواره است سخن بگوييم(كه ناگاه عيسى به سخن آمد)و گفت:من بنده خدا هستم،او كتاب آسمانى به من مرحمت كرده و مرا پيامبر قرار داده است.

نبود،گرو هى از آنان تصميم داشتند تو را گمراه كنند»عصمت اعطايى خواهد بود و ظواهر ديگر ادله نيز همين است.

اما بنابر قول دوم كه منشأ و سرچشمه عصمت،علم است،بايد بحث شود كه منظور كدام علم است،علم حضورى يا علم حصولى كه اكتسابى است؟آيا انسان از طريق اكتساب به هر علمى مى تواند برسد؟

قائلين به اين نظريه بايد اثبات كنند كه حضرت عيسى عليه السلام مثلا از همان وقتى كه در گاهواره نبى بوده،چون علم به قبح گناهان داشته از روى اختيار به گناه اقدام نمى كرده است.

ديگر اين كه مگر علم،با سهو جمع نمى شود؟

كسانى كه از سويى قائلند كه منشأ عصمت،علم است و از سويى قائلند كه معصوم از سهو و نسيان هم معصوم است بايد پاسخ دهند كه چگونه اين دو موضوع با هم جمع مى شوند؟

آرى،علم با جهل جمع نمى شود،اما علم با سهو جمع مى شود،مگر عالم،سهو نمى كند؟

ظاهرا قائلين اين ديدگاه چون نتوانستند بين عصمت و اختيار را جمع كنند،از اين رو به چنين ديدگاهى رو آوردند؛چرا كه بزرگان در تعريف عصمت چنين گفته اند:

...بحيث يمتنع منه وقوع المعصية وترك الطاعة مع قدرته عليهما...ولا تنافى العصمة

القدرة.(1)د.

ص: 186

مطلب چهارم.بنابراين تعريف ها اين شبهه باقى مى ماند كه چگونه«لا تنافى العصمة القدرة»معصوم قدرت بر معصيت دارد و حال آن كه«يفعله الله»خداوند متعال او را معصوم قرار داده است؛يعنى در عين معصوم بودن چگونه مختار مى باشد؟

از اين رو بزرگان اهل سنت مبناى ما را در اين بحث ذكر مى كنند و پافشارى مى نمايند كه شما كه منكر جبر هستيد؟گويى عصمت،نمى تواند لطف الاهى باشد و در عين حال اختيار موجود باشد.چون در تعريف عصمت به قدرت و عدم سلب اختيار تصريح شده است.

به نظر مى رسد شيخ مفيد،سيد مرتضى،خواجه نصيرالدين طوسى،علامه حلى رحمهم الله،و ديگر بزرگانى كه تصريح دارند كه با عصمت،سلب قدرت نشده است؛شبهه براى آن ها حل شده و مشكل جبرى در كار نيست.

براى دفع اين شبهه وجو هى ذكر كرده اند،از جمله از اين است كه:

چون خدا مى دانست ذوات مقدسه معصومين هر چه در عالم بمانند كار خلافى از آن ها سر نمى زند،لذا عصمت آن ها را اراده نموده و آن ها را از هر قسم پليدى پاكيزه قرار داده است.

اين قضيه در قرآن و روايات نظائر دارد،مثلا در معناى آيه مباركه:

(وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا وَ كانُوا بِآياتِنا يُوقِنُونَ ) ؛(1)

و از آن ها پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما مردم را هدايت مى كردند،چون آن ها شكيبايى كردند و به آيات ما يقين داشتند؛

كه واژه«جعل»و نيز«لما صبروا»به صيغه ماضى آمده،آن گاه سؤال مى شود:كجا آن ها صبر كرده اند؟4.

ص: 187

چند قول وجود دارد.

اما شايد بهترين آن ها اين است كه در تفسير قمى آمده است:

قال:كان فى علم الله أنهم يصبرون على ما يصيبهم فجعلهم أئمة.(1)

خلاصه،خدا چون مى دانست ائمه عليهم السلام در آينده در برابر ناملايمات صبر خواهند كرد،آن ها را از قبل و پيش از خلقت«ائمه»قرار داد.

براى توضيح مطلب مثال مى زنيم:اگر كسى مشغول تحصيل در درسى باشد و استاد بداند كه اين شخص در آخر سال بهترين نمره را خواهد آورد،استاد در اول سال به دادن نمره و نقل آن شاگرد به رتبه بالاتر مبادرت مى نمايد،و اين جريان مكررا واقع شده است.

اين تصميم،از كجا سرچشمه گرفته است؟

اين تصميم دو طرف دارد:

1.اهتمام شاگرد به درس و تحصيل با اختيار همراه با شوق به علم به طورى كه توجه استاد و اداره مدرسه را جلب نموده است.

2.آگاهى مسئولين مدرسه از حال شاگرد.

آن مراتب قائل بشويم.

البته بر كسى پوشيده نيست كه نسبت بين نبوت و امامت و بين عصمت،عموم مطلق است كه هر پيامبر و امامى،معصوم است،اما هر معصومى،امام و پيامبر نيست.ما مى گوييم:نمى شود كسى از جانب خدا براى رهبرى امت منصوب و حجت و واجب الاطاعه و الاتباع على الاطلاق باشد؛اما معصوم نباشد.اين محال است،اما حضرت صديقه طاهره سلام الله عليها ولايت كبرى دارند،و امام نمى باشند.

بعضى قائلند كه جناب سلمان معصوم است،ولى نه در حد عصمت ائمه عليهم السلام،قائلين به اين قول بايد قبلا مشكك بودن عصمت را نيز ثابت كنند،و بعيد نيست كه مرادشان مرتبه بالايى از عدالت باشد كه تالى تلو عصمت است،هم چنان كه در ايمان،جناب سلمان در اعلى مراتب مى باشد،آن گاه بحث لفظى خواهد شد.والله العالم.

ائمه عليهم السلام يا قدر متيقن عصمت خمسه طيبه آيه تطهير است كه در اين فراز از زيارت جامعه كبيره به اين آيه مباركه اشاره شده است.(1)

قرآن كريم مى فرمايد:

(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً) ؛(2)

همانا خداوند فقط اراده فرموده كه هر گونه پليدى را از شما اهل بيت بزدايد و شما را پاك و پاكيزه گرداند.

در اين آيه«انما»،«يريد»،«ليذهب»و«الرجس»الفاظى هستند كه بايد مورد دقت قرار بگيرند.

به نحو اجمال مى گوييم كه«انما»چه مركب باشد يا بسيط،بر اساس تصريح علماى لغت و ادب بر حصر دلالت دارد مگر در مقابل،قرينه اى وجود داشته باشد.ابن منظور در لسان العرب مى نويسد:

اگر حرف«إن»بر حرف«ما»افزوده شود بر تعيين دلالت دارد،مانند قول خداى متعال:

(إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكِينِ ) ؛(3)

همانا صدقات و زكات فقط براى فقيران و...است.(4)

چون بر اثبات حكم براى افراد مذكور و نفى از غير آن دلالت دارد.

در اين جا بحثى با فخر رازى داريم.چون در آيه ولايت،همان آيه اى كه خداوند متعال مى فرمايد:(إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ )(5) منكر دلالت«إنما»بر حصر است.وى5.

ص: 190

در تفسير خود مى نويسد:

ولا نسلم أن كلمة«إنما»للحصر،والدليل عليه قوله:(إِنَّما مَثَلُ الْحَياةِ الدُّنْيا كَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ) 368(1)ولا شك أن الحياة الدنيا لها أمثال أخرى سوى هذا المثل،وقال:(إِنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ)(2) ولا شك أن اللعب و اللهو قد يحصل فى غيرها.(3)

در مباحث اصولى آن جا كه درباره كلمه«إنما»بحث شده،سخن فخر رازى مطرح شده و جوابش را داده اند و اين بحث در جاهاى ديگر نيز آمده است.

از سوى ديگر،فعل هاى«يريد»و«ليذهب»در آيه مباركه به خداوند متعال مستند شده،آن سان كه در زيارت جامعه عبارت«عصمكم»به خداوند متعال مستند شده است.

وأنا أصلى فى الحجرة،فأنزل الله عزوجل هذه الآية:(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً) .(1)

قالت:فأخذ فضل الكساء فغشاهم به،ثم أخرج يده فألوى بها إلى السماء،ثم قال:اللهم هؤلاء أهل بيتى وخاصتى فأذهب عنهم الرجس وطهرهم تطهيرا.

قالت:فأدخلت رأسى البيت فقلت:وأنا معكم يا رسول الله!

قال:إنك إلى خير،إنك إلى خير.(2)

در صحيح مسلم آمده است:صفيه بنت شيبه مى گويد:

قالت عائشة:خرج النبى صلى الله عليه وآله غداة وعليه مرط مرحل من شعر أسود،فجاء الحسن بن على فأدخله،ثم جاء الحسين فدخل معه،ثم جاءت فاطمة فأدخلها،ثم جاء

على فأدخله.ثم قال:(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً) .(3)

وقتى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به سند صحيح،معين كرده اند كه مراد از«اهل بيت»چه كسانى هستند ديگر چه مكابره اى با آن حضرت داريم؟

در آيه مباركه ديگر مى خوانيم:

(قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى ) ؛(4)

بگو:من هيچ گونه پاداشى از شما در برابر رسالت،جز محبت نزديكان نمى طلبم.

به اسانيد صحيح در كتاب هاى اهل سنت نقل شده كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله«ذوى القربى»را معلوم كردند

كه منظور على،فاطمه،حسن و حسين عليهم السلام3.

ص: 193

هستند.براى مثال ابن عباس گويد:

لما نزلت(قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى ) قالوا:يا رسول الله!من قرابتك هؤلاء الذين وجبت علينا مودتهم؟

قال:على وفاطمة وابناهما؛(1)

هنگامى كه اين آيه نازل شد مردم خدمت پيامبر صلى الله عليه وآله آمدند و عرض كردند:اى رسول خدا!اين نزديكان شما كه محبتشان بر ما واجب شده چه كسانى هستند؟

فرمود:على و فاطمه و دو فرزندشان(يعنى امام حسن و امام حسين عليهما السلام).

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به طور عملى آيه مباهله را تفسير كردند،آن جا كه خداوند متعال مى فرمايد:

(فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ ...) ؛(2)

بگو:(اى پيامبر!)بياييد ما فرزندان خود را و شما هم فرزندان خود را...دعوت كنيد و بياوريد.

هنگامى كه اين آيه نازل شد،رسول خدا صلى الله عليه وآله با على،فاطمه،حسن و حسين عليهم السلام براى مباهله

بيرون آمدند و اين تفسير عملى آيه است.پس چرا اهل سنت نمى پذيرند با اين كه اين حديث با سندهاى صحيح در كتاب هاى آنان آمده است؟!در روايتى عامر بن سعد بن ابى وقاص از پدرش چنين نقل مى كند:

أمر معاوية بن أبى سفيان سعدا فقال:ما منعك أن تسب أبا التراب؟

فقال:أما ما ذكرت ثلاثا قالهن رسول الله صلى الله عليه وآله فلن أسبه؛لأن تكون لى واحدة منهن أحب إلى من حمر النعم.سمعت رسول الله صلى الله عليه وآله1.

ص: 194

يقول له وخلفه فى بعض مغازيه،فقال له على:يا رسول الله!خلفتنى مع النساء و الصبيان؟

فقال له رسول الله صلى الله عليه وآله:أما ترضى أن تكون منى بمنزلة هارون من موسى إلا أنه لا نبوة بعدى؟

وسمعته يقول يوم خيبر:لأعطين الراية رجلا يحب الله ورسوله ويحبه الله ورسوله.

قال:فتطاولنا لها،فقال:ادعوا لى عليا.

فأتى به أرمد،فبصق فى عينه ودفع الراية إليه،ففتح الله عليه.

ولما نزلت هذه الآية(فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ ) الآية،دعا رسول الله صلى الله عليه وآله

عليا وفاطمة وحسنا وحسينا،فقال:اللهم هؤلاء أهلى.(1)

عجيب است كه در نزول آيه تطهير پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله«اهل بيت»را هم از نظر قولى و هم از نظر فعلى تفسير كردند،و از اين دو ديدگاه مشخص كردند كه مراد از اهل بيت در اين آيه چه كسانى هستند.آيا باز هم بايد مكابره كرد و نپذيرفت؟

آرى،اين عكرمه بربرى خارجى بود كه خود اهل سنت نوشته اند او دروغ گو بوده و جرح و طعنش

كرده اند(2)در بازار به راه افتاده و مى گفت:نه و الله!اين طور نيست كه شماها فكر مى كنيد،آيه تطهير فقط درباره همسران پيامبر است.(3)

معلوم مى شود كه در آن وقت بين مردم مسلم بوده كه آيه تطهير درباره اهل بيت بوده كه او مى گفته:نه،اين طور نبوده كه شماها مى گوييد.4.

ص: 195

اگر بربرى خارجى چند صباحى در درس ابن عباس حاضر شد و بعد دروغ هايى به او نسبت داد و براى همين،پسر ابن عباس او را با طناب به در مستراح بست،آيا سخن چنين آدمى حجت مى شود و چنين فردى قابل احترام است؟!

مطلب به گونه اى روشن است كه حتى آن هايى كه به تعصب معروفند تا حدودى خود را منصف وانمود(1)

مى كنند،مى گويند:نه،اين آيه به همسران پيامبر اختصاص ندارد؛بلكه هم ازواج و هم اهل بيت را در برمى گيرد.

از اين رو،اين قول بين اهل سنت نيز مشهور است و قضيه حديث كساء با سندهاى صحيح و معتبر در صحيح مسلم،مسند احمد،تفسير طبرى و ديگر منابع به طرق بسيارى نقل شده و پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله خود به طور عملى اهل بيت را معين كردند و بعد فرمودند:

اللهم هؤلاء أهل بيتى؛(2)

خدايا!اينان خاندان من هستند.

از طرفى بنابر تحقيق انجام يافته بعضى از بزرگان اهل سنت همانند ابوجعفر طحاوى كه نزد آنان بسيار ارجمند است(3)و تقى الدين مقريزى به اين معنا تصريح مى كنند و مى گويند:منظور آيه فقط اهل بيت هستند.

طحاوى در كتاب مشكل الآثار بعد از نقل رواياتى پيرامون اختصاص آيه تطهير به پيامبر،امير مؤمنان،فاطمه و حسنين صلوات الله عليهم و خروج ام سلمه از عنوان8.

ص: 196

اهل بيت مى نويسد:

فإن قال قائل:فإن كتاب الله تعالى يدل على أن أزواج النبى هم المقصودون بتلك الآية،لأنه قال قبلها فى السورة التى هى فيها:(يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ ...) فكان ذلك كله يؤذن به،لأنه على خطاب النساء لا على خطاب الرجال،ثم قال:(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ ) .

فكان جوابنا له:إن الذى تلاه إلى آخر ما قبل قوله:(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ ) ...خطاب لأزواجه،ثم أعقب ذلك بخطابه لأهله بقوله تعالى:(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ ) الآية،فجاء به على خطاب الرجال،لأنه قال فيه:(لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ ) وهكذا خطاب الرجال،وما قبله فجاء به بالنون وكذلك خطاب النساء.

فعقلنا أن قوله:(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ ) ،خطاب لمن أراده من الرجال بذلك،ليعلمهم تشريفه لهم ورفعة لمقدارهم أن جعل نساءهم ممن قد وصفه لما وصفه به مما فى الآيات المتلوة قبل الذى خاطبهم به تعالى.

ومما دل على ذلك أيضا ما قد حدثنا...عن أنس:أن رسول الله صلى الله عليه وآله كان إذا خرج إلى صلاة الفجر يقول:الصلاة يا أهل البيت(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ ) الآية.وما قد حدثنا...

أبو الحمراء،قال:صحبت رسول الله صلى الله عليه وآله...فى هذا أيضا دليل على أن هذه الآية

فيهم.(1)

چند تن از بزرگان اهل سنت با جرأت اين حقيقت را گفته اند.

پس طبق سنت معتبر،متفق عليه و مورد قبول مراد از اهل بيت:محمد،على،فاطمه،حسن و حسين عليهم السلام است و با احترام خاصى كه به ام سلمه قائل هستيم،9.

ص: 197

او مشمول آيه تطهير نيست،(1)با اين حال آيا عايشه و حفصه مى توانند مشمول آيه مباركه تطهير باشند(2)آن هم با توجه به سوره تحريم كه در جاى خود توضيح داده ايم؟!!

البته درباره حديث كساء از طرق عامه كار بسيارى شده و در برخى از كتاب ها تحقيقات زيادى انجام گرفته و به اثبات رسيده كه نه تنها منظور از اهل بيت،همسران پيامبر نيستند؛بلكه آنان در اين آيه با اهل بيت عليهم السلام شريك هم نيستند.اين حديث در منابع آنان به گونه اى كه به هيچ وجه نمى شود در سند و دلالت آن خدشه كرد،نقل شده است.

تنها سخن آن ها در اين باره اين است كه مى گويند:آيه تطهير در سياق آيات مربوط به همسران پيامبر آمده است.

ولى از چند جهت مى توان پاسخ داد:

نخست آن كه سياق،قرينه عرفى است كه هر گاه در موردى دليلى نداشته باشيم،به آن مراجعه مى كنيم و در صورت لزوم به واسطه آن معنا يا مصداق را درمى يابيم.اما اگر در موردى دليل قائم شده باشد،هرگز سياق نمى تواند قرينه اى بر خلاف دليل باشد.

دوم آن كه پذيرفتن اين سياق اول كلام است؛چرا كه همه ضميرها در آيات،ضميرهاى مؤنث است.وقتى به اين آيه مى رسد مذكر مى شود.البته بزرگان اهل تسنن هم چون طحاوى،ابن حجر هيتمى مكى و ديگران به اين معنا تصريح دارند.ابن حجر هيتمى مكى در الصواعق المحرقه مى نويسد:4.

ص: 198

الفصل الأول فى الآيات الواردة فيهم.

الآية الأولى،قال الله تعالى:(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً) أكثر المفسرين على أنها نزلت فى على وفاطمة و الحسن و الحسين،لتذكير

ضمير«عنكم»وما بعده.(1)

شاهد اين كه اگر آيه تطهير از بين اين آيه ها برداشته شود هيچ خللى در نظم آيات پيدا نمى شود و آيه هايى كه درباره همسران پيامبر آمده به هم مرتبط هستند.

سوم آن كه در جاى خود يك بحث كبروى را تحقيق كرده ايم كه آيا واقعا ترتيب همه سوره ها و آيه هاى قرآن مجيد،در زمان رسول خدا صلى الله عليه وآله و به امر ايشان انجام شده و به همين ترتيب موجود بوده يا نه؟

اين مطلب بايد به اثبات برسد.

بنابراين صرف اين كه بگويند:آيه تطهير در اثناى آيات مربوط به همسران پيامبر آمده،پس منظور آن ها هستند يا آن ها نيز شريك هستند؛چنين ادعايى قابل قبول نيست.

از طرف ديگر،طبق تحقيقاتى كه انجام يافته داستان حديث كساء تكرار شده و يك مرتبه نبوده است؛چون روايات به گونه اى است كه قابل جمع نيستند كه بگوييم يك مرتبه اين قضيه واقع شده و چنين امرى از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله عجيب و غريب نيست.توصيه هاى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نسبت به اهل بيت عليهم السلام به انحاء مختلف بوده و برخى موارد تكرار شده است.براى نمونه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله پيش از غدير خم فرمودند:

من كنت مولاه فهذا على مولاه؛

هر كه من مولاى او هستم اين على مولاى اوست.2.

ص: 199

بريده گويد:

غزوت مع على عليه السلام اليمن،فرأيت منه جفوة،فلما قدمت على رسول الله صلى الله عليه وآله

ذكرت عليا،فتنقصته فرأيت وجه رسول الله صلى الله عليه وآله يتغير،فقال:يا بريدة!ألست أولى بالمؤمنين من أنفسهم؟

قلت:بلى يا رسول الله!

قال:فمن كنت مولاه فعلى مولاه.(1)

برخى اشكال كرده اند كه چرا فلان صحابى را از راويان حديث غدير مى شماريد حال آن كه او پيش از حجة الوداع از دار دنيا رفته است؟

مى گوييم:به سند معتبر از طريق اين شخص وارد شده كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:«من كنت مولاه فهذا على مولاه»و او بعد از واقعه بدر از دار دنيا رفته است.

از مواردى كه اين عبارت آمده قضيه موآخات است كه در اوايل هجرت واقع شده.در اين قضيه بود كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به على عليه السلام فرمود:

ما يبكيك يا أبا الحسن؟

قال:آخيت بين المهاجرين و الأنصار يا رسول الله!وأنا واقف ترانى وتعرف مكانى ولم تواخ بينى وبين أحد.

قال:إنما ادخرتك لنفسى،ألا يسرك أن تكون أخا نبيك؟

قال:بلى،يا رسول الله!أنى لى بذلك؟

فأخذ بيده وأرقاه المنبر فقال:اللهم هذا منى وأنا منه،ألا إنه منى بمنزلة8.

ص: 200

هارون من موسى،ألا من كنت مولاه فهذا على مولاه....(1)

پس اين كه حضرت فرموده:«من كنت مولاه...»يك مرتبه نبوده؛بلكه داستان غدير خم بيش از موارد ديگر شهرت پيدا كرده است.

نمونه ديگر حديث ثقلين است كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

إنى تارك فيكم الثقلين:كتاب الله وعترتى أهل بيتى ما إن تمسكتم بهما لن تضلوا أبدا؛(2)

همانا من در ميان شما دو چيز گران بها را قرار داده ام كه اگر پس از من به آن تمسك جوييد هرگز گمراه نمى شويد و آن كتاب خدا و عترتم اهل بيت من هستند.

اين حديث نيز در موارد متعددى از زبان پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله شنيده شده است.

اجمالا،بنابر تحقيقى كه در كتاب هاى بزرگ و منابع معتبر اهل سنت انجام يافته حديث كساء تكرار شده،و آيه تطهير نيز مكرر نازل شده است.

هم چنين ثابت شده كه در موارد مختلف فراوان پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرموده است:

اللهم هؤلآء أهل بيتى؛(3)

خدايا!اينان اهل بيت من هستند.

روشن است كه هيچ بعدى ندارد كه حضرت اين فرمايشات را تكرار كنند؛بلكهب.

ص: 201

عده اى از بزرگان اهل تسنن تصريح دارند كه قضيه كساء مكرر واقع شده است،هر چند ما نياز نداريم كه در مسئله اى منتظر موافقت آن ها باشيم.

خلاصه اين كه روايات معتبر حديث كساء قابل جمع نيستند كه بگوييم يك مرتبه واقع شده و يك قضيه بوده است.

از موارد حديث كساء،همين حديث كساء معروفى است كه هم اكنون در مجالس و محافل مى خوانيم و اهل ايمان از قديم مى خواندند كه داراى آثار و بركاتى است.

دوم آن كه مرحوم محدث قمى فرموده اند:«مى توان گفت كه حديث كساء از خصائص كتاب منتخب است».

يعنى كتاب منتخب شيخ فخرالدين طريحى صاحب مجمع البحرين كه در سال 1087 هجرى وفات يافته است.

از اين عبارت معلوم مى شود كه مرحوم شيخ عباس قمى كتاب عوالم العلوم شيخ عبدالله بحرانى اصفهانى را نديده اند؛چرا كه اين كتاب در آن تاريخ نسخه خطى كميابى بوده است و اين كه ايشان آن را نديده اند چيز عجيبى نيست.(1)

مى توان گفت كه اگر مرحوم شيخ عباس قمى رحمه الله كتاب عوالم العلوم را مى ديدند حديث كساء را در كتاب مفاتيح الجنان مى آوردند.

آن گاه اشكال كننده وجو هى را براى بى پايه و بى اساس بودن حديث كساء معروف و مشهور ذكر مى كند و مى گويد:

وجه اول.اين حديث در هيچ يك از كتاب هاى معروف فريقين،حتى كتاب هايى كه هدف آن ها جمع آورى احاديث منسوب به اهل بيت عليهم السلام بوده هم چون بحار الأنوار نيامده است.

در پاسخ اين وجه يك مطلب كبروى بيان مى كنم كه براى هميشه كارايى دارد،و آن اين كه:

هيچ گاه يك امر عدمى دليل بر امر عدمى نمى شود كه انسان براى اثبات يك امر عدمى به يك امر عدمى استدلال كند.براى مثال؛به كسى بگويند:آقا شما فقيه نيستى.چرا؟به دليل اين كه كتابى در فقه ننوشته ايد،عدم تأليف شما در فقه دليل بر عدم فقاهت شماست.

اين استدلال باطل است؛زيرا ننوشتن كتاب فقهى هرگز دلالت بر عدم فقاهت2.

ص: 203

ندارد،بلكه اصطلاحا لازم اعم است.

اصولا روى سخن ما با افرادى است كه اندكى مى فهمند،وگرنه با افراد«همج رعاع»كارى نداريم.

نمونه ديگر،برخى مى گويند:اگر امامت اين قدر مهم است كه شما مى گوييد،پس چرا در قرآن ذكر نشده و به امامت على بن ابى طالب عليهما السلام تصريح نشده،پس امامت على بن ابى طالب باطل است(!!)

در پاسخ مى گوييم:در قرآن مجيد اسامى چند پيامبر آمده است؟پس نبوت پيامبرانى كه اسامى آن ها نيامده منتفى است؟در كدام منطقى امر عدمى دليل بر عدم مى شود؟!!

نمونه ديگر اين كه كسى گفته:در كدام مورد امام صادق عليه السلام در خطبه هايشان مى گفتند:«واللعن الدائم على أعدائهم أجمعين»؟!چون امام صادق عليه السلام نگفته اند،پس لعن جايز نيست،چون حضرت كسى را لعن نمى كردند(!)

مگر امر عدمى دليل بر عدم مى شود؟شما احتمال نمى دهيد امام صادق عليه السلام در حال تقيه بودند و يا آن حضرت گفته اند و به ما نرسيده است؟(1)

پس اين كبراى كلى است كه امر عدمى دليل بر عدم نمى شود.7.

ص: 204

اكنون مى گوييم:گفته شده:بزرگان فريقين داستان حديث كساء را با متن موجود روايت نكرده اند.

در پاسخ اين سخن بايد گفت:

از كجا معلوم كه بزرگان فريقين روايت نكرده اند،شايد در طول زمان،كتاب هايى كشف بشود و نسخه هاى خطى با همين متن به دست ما برسد.

بنابراين در هيچ جاى عالم عدم الوجدان دليل بر عدم نمى شود.در طول تاريخ كتاب ها و منابع بزرگى نگارش يافته؛ولى به دست ما نرسيده است،از جمله كتاب مدينة العلم مرحوم صدوق كه قرن هاست گم شده،و كتاب الاحداث ابوالحسن مدائنى.در اين كتاب چه قدر مطلب وجود دارد؟چرا نگذاشته اند اين كتاب به دست ما برسد؟!!

چرا بايد بخش هايى از تاريخ بلاذرى به تازگى و در همين سال هاى اخير به دست ما برسد؟

چرا تاريخ ابن عساكر تا اين اواخر چاپ نشده بود،گرچه از اباطيل مملو است،اما مطالب حسابى نيز دارد.

وقتى اهل سنت كتاب الطبقات الكبرى ابن سعد را چاپ كردند آن جلدى كه به حسنين عليهما السلام مربوط است چاپ نكردند(!!)

بنابراين،ما از كجا بدانيم حديث كساء در كتاب هايى كه به دست ما نرسيده موجود نيست؟پس به چه دليل

مى گويند:اين مطلب باطل،بى پايه و بى اساس است؟انسان با چه مبنايى مى تواند چنين چيزى را قاطعانه نفى بكند؟

وجه دوم.نوشته اند:تا آن جا كه ما مى دانيم نخستين كتابى كه حديث كساء را بى سند نقل كرده است همان طور كه محدث قمى اشاره كرده كتاب منتخب طريحى است؛يعنى از صدر اسلام تا حدود هزار سال بعد،از اين حديث هيچ اثرى در كتاب هاى حديثى ديده نمى شود.

ص: 205

در پاسخ مى گوييم:اين كه همان وجه اول است و به طرح آن به عنوان وجه دوم نيازى نيست.از طرفى كسى مى تواند چنين بگويد كه دست كم بر كتاب هاى خطى موجود امروز احاطه داشته باشد.آيا اشكال كننده،اين احاطه را دارد؟!

شما مى دانيد در طول تاريخ چه قدر از كتاب ها را از بين برده اند كه اثرى از آن كتاب ها نيست،كتاب مدينة العلم شيخ صدوق كجاست؟كتابى كه اگر بود پنجمين كتاب از كتب اربعه ما بود.بنابراين نمى توان اين طور مطالب را نفى يا اثبات كرد.

وجه سوم.شگفت انگيز اين كه اين حديث بى سند،در حاشيه نسخه كتاب خطى عوالم العلوم با سند

مى شود(!)

آيا اين،شيوه اشكال كردن است؟«حديث بى سند باسند مى شود»؛يعنى كسى آن سند را جعل كرده است؟!آيا اين جاى شگفتى نيست؟!

كتاب عوالم العلوم اخيرا چاپ شده و سند حديث كساء را آقاى نجفى مرعشى رحمه الله در حواشى جلد دوم احقاق الحق كه قبل از عوالم العلوم چاپ شده،از كتابى نقل مى كنند،آن گاه تتبع مى كنند و توسط حاج شيخ محمد صدوقى نسخه خطى عوالم العلوم را در يكى از كتابخانه هاى يزد پيدا مى كنند،مرحوم صدوقى اين نسخه خطى را در اختيار آقاى نجفى قرار مى دهند.

ايشان گفته اند:من سند حديث كساء در احقاق الحق را با سند عوالم العلوم مقابله كردم،ديدم اين دو سند با هم مطابقت دارند،متن عبارت ايشان چنين است:

أنقلها من رسالة العالم الجليل الحجة الزاهد الحاج الشيخ محمد تقى بن الحاج الشيخ

المحمد باقر اليزدى البافقى نزيل قم.(1)

آن گاه مى گويند:اين حديث در كتاب عوالم العلوم كه از كتاب هاى معتبرى است2.

ص: 206

كه تا كنون چاپ نشده با سند نقل شده است.

سپس مى افزايد:

ثم طلبت من الفاضل الجليل الحجة الشيخ محمد الصدوقى اليزدى أن يستكتب من نسخة العوالم سند الحديث ومتنه.

آن گاه ايشان مى گويد:

وممن نقل المتن العلامة الجليل الثقة الثبت شيخنا فخرالدين محمد العلى الطريحى...

وممن يوجد فى كلماته هذا المتن العلامة الجليل الديلمى صاحب الإرشاد فى كتابه الغرر و الدرر فيوجد فيه ما يقرب من نصف الخبر.

از افرادى كه آن را نقل كرده شيخ فخرالدين طريحى درگذشته سال 1087 است.و از جمله ديلمى صاحب ارشاد القلوب در كتاب الغرر و الدرر.

از اين سخن به نظر مى رسد كه اين گونه حديثى را نمى شود بى پايه و بى اساس خواند و به اين شكل،قضيه اى را رد كرد.

آن گاه ايشان مى گويند:

وكذا الحسين العلوى الدمشقى الحنفى من أسرة نقباء الشام و قد رأيته بخطه.(1)

البته ما در مقام تتبع و تحقيق حديث كساء نيستيم تا اسانيد و نسخه هايش را جست و جو كنيم،گرچه با اين سخنان ناگزير افرادى وادار مى شوند تحقيق كنند،همان گونه كه برخى درباره زيارت عاشورا تحقيق كرده اند و نسخ آن را چند قرن قبل از صفويه يافته اند كه در آن نسخ زيارت عاشورا با لعن و سلام موجود است.8.

ص: 207

اشكال كننده مى گويد:تنها مستند سند مذكور گفته شيخ نور الدين عبدالله بحرانى مؤلف عوالم العلوم است كه بر فرض ثبوت،مى گويد:من آن را به دست خط سيد هاشم بحرانى ديدم.

سپس مى گويد:چه كسى ضامن صحت تشخيص اوست كه آن خط ضرورتا خط سيد هاشم بحرانى بوده است؟!

اين اشكال اول.

مگر مى شود اين طور اشكال نمود و چيزى را اين گونه نفى كرد؟!

شيخ عبدالله بحرانى صاحب عوالم العلوم شهادت مى دهد كه اين دست خط سيد هاشم بحرانى است،او ثقه مورد اعتماد است مى گويد:از خط سيد هاشم نقل مى كنم.اگر قرار باشد بر اين شهادت اعتماد نكنيم،پس همه نسخه هاى خطى كه مورد شهادت بزرگان چون شيخ بهايى و مرحوم مجلسى و ديگران واقع شده،از كتاب هاى شيخ صدوق و ديگر كتاب ها و كتاب التبيان شيخ طوسى در تفسير همه زير سؤال مى رود.

الآن بخشى از التبيان شيخ طوسى در كتابخانه مرحوم آقاى مرعشى نجفى نگهدارى مى شود،اگر در آن خدشه بكنيم كه چه كسى گفته اين دست خط شيخ طوسى است،اصل كتاب شيخ طوسى زير سؤال مى رود.نمى شود اين طور خدشه وارد كرد؛چرا كه سنگى روى سنگى قرار نمى گيرد.مگر وثاقت شهادت دهندگان را قبول نداشته باشيم،والعياذ بالله.

اشكال دوم.اين سندى كه به سيد هاشم بحرانى منسوب است او اين حديث را در كتاب هاى خود از جمله تفسير البرهان و غاية المرام نياورده است.پس صحت ندارد(!!)

اشكال سوم.بسيارى از محدثان بزرگ شيعه هم چون شيخ كلينى،شيخ مفيد،شيخ طوسى،ابن شهرآشوب،طبرسى رحمهم الله در سلسله سند هستند و در كتاب هاى خود حديث كساء معروف را نياورده اند.

ص: 209

اگر مرحوم كلينى مثلا حديث كساء را به اين متن در كتاب الكافى نياورده،پس بگوييم صحت ندارد(!!)مگر مرحوم كلينى ملتزم بوده كه تمام علومش را در كتاب الكافى بياورد كه هر چه در غير الكافى از قول ايشان نقل شده باشد،دروغ باشد(!!)

بلكه بنابر مبناى متأخرين تمام آن چه كه در الكافى و ديگر كتب اربعه آمده صحتش معلوم نيست و بايد سند و دلالت آن ها بررسى شود.پس،نه صرف آوردن دليل صحت است و نه نياوردن دليل عدم صحت،آن چه مهم است اين كه ايشان از ثقه روايت كند و سلسله سند تا ايشان معتبر باشد.

و هم چنين است اگر شيخ مفيد،شيخ طوسى و علامه حلى رحمهم الله در سلسله باشند؛ولى در هيچ يك از

كتاب هاى فقهى و اصولى و حديثى خود اين حديث را نياورده باشند.

مهم ترين مطلبى كه اشكال كننده دارد اين است كه مى گويد:متن حديث علاوه بر اين كه مخالف همه

متن هاى معتبر است،سستى هايى نيز دارد كه بر اهل درنگ و دقت پوشيده نيست.

به راستى آيا در نزد اهل درنگ و دقت در متن حديث كساء كه در جلسات خوانده مى شود سستى وجود دارد؟!

به هر حال،در يك حديث يا زيارتنامه و يا يك دعا سه جور مى شود خدشه وارد نمود:

1.خدشه در سند،

2.خدشه در متن،

3.خدشه در دلالت.

از اين رو ما همواره در هر بحث در رابطه با احاديث از سه جهت به طور كامل و متقن تحقيق مى نماييم.تا اين جا در سند حديث كساء بحث كرديم.

ص: 210

اكنون نوبت متن حديث است؛

در حديث اين گونه مى خوانيم:

ما خلقت سماء مبنية ولا أرضا مدحية ولا قمرا منيرا ولا شمسا مضيئة ولا فلكا يدور ولا بحرا يجرى ولا فلكا يسرى إلا لاجلكم ومحبتكم...؛

من نيافريدم آسمان بنا شده و نه زمين كشيده شده،نه ماه روشنى دهنده،نه خورشيد درخشنده،نه فلك دور زننده(كه سبب پيدايش شب و روز مى شود)نه درياى روان و نه كشتى را كه سير مى كند و مى گردد،مگر به خاطر شما و براى شما و دوستى شما اهل بيت پيامبرم.

راستى در كجاى اين فراز سستى وجود دارد؟

بيم آن مى رود كه اگر اين گونه اشكال ها فتح باب شود بسيارى از كتاب ها،روايات و متون ما در اصول كافى يا در ديگر كتاب ها زير سؤال برود؛رواياتى در بصائر الدرجات درباره مقامات،منازل و شئونات اهل بيت عليهم السلام آمده،بنابراين گونه اشكال ها يا بايستى آن ها را منكر بشويم،يا اصل آن كتاب را.پس نمى شود اين طور فتح باب كرد و اين گونه مجمل حرف زد.

به هر حال،از نظر شرعى مى توان به خواندن حديث كساء موجود به مقتضاى اخبار«من بلغ»به قصد رجاء نظر داد و اين قرائت اجر دارد،و در صورت قول به قاعده تسامح در ادله سنن به طور رسمى مى توان به استحباب خواندن آن فتوا داد.

از طرف ديگر،عبارات آن بيان گر مقامات و منازلى براى اهل بيت عليهم السلام است و هر كدام از فرازهاى آن شاهد دارد و از نظر كتاب و سنت قابل اثبات است.

از سوى ديگر،مردم اين حديث را مى خوانند و آثار آن را مى بينند و اين حديث آثار و بركاتى دارد كه در خارج براى ما محسوس است.اگر كسى اين امر را منكر شود گويى شفاعت يا اثر تربت سيدالشهدا عليه السلام را انكار كرده است.

ص: 211

ص: 212

ص: 214

طبع انسان چنين است كه اگر چيزى پيدا كرد،به جايى رسيد و مقامى به او داده شد،طغيان مى كند.طغيان داراى مراتب است:

1.انسان طغيان گر،غرور پيدا مى كند.

2.مرتبه بالاتر اين است كه انسان طغيان گر خود را از ولى نعمتش مستغنى مى بيند.

3.مرتبه بالاتر اين كه چنين انسانى خودش را در عرض ولى نعمتش مى بيند.

4.گاهى كار طغيان گر به جايى مى رسد كه اصلا ولى نعمت را از بين مى برد و عليه او قيام مى كند.

ائمه اطهار عليهم السلام بشرند،اما با ديگر افراد بشر تفاوت دارند.خداوند متعال اين همه مقامات و منازل به آنان عنايت فرمود كه رسيدن به اين مقامات و نيل اين مناصب جز براى آن بزرگواران ميسر نيست.وليكن حال ائمه عليهم السلام با رسيدن به اين مقامات نه تنها عوض نشده؛بلكه به هر نحوى كه تصور بشود و به همه انواع و اقسام در برابر خداوند متعال كوچكى،خضوع و خشوع كردند.

گويى يك تعاملى دو طرفه بين خدا و ائمه عليهم السلام هست كه هر چه از آن طرف توجه،مقام و عنايت بيشتر شده از اين طرف تذلل و تخشع بيشتر بوده و هر چه تذلل بيشتر شده توجه بيشتر بوده كه اين تعامل طرفينى است.

اين بود كه پيش تر با استفاده از روايات بيان شد كه ائمه عليهم السلام به هر مرتبه و مقامى كه رسيده اند و نيز هر كسى كه در مكتب آنان تربيت يافته و به هر مرتبه اى رسيده،از طريق عبوديت بوده است.

اصولا رابطه عبوديت و اطاعت بين عبد و مولا سه گونه است:

1.گاهى عبادت و اطاعت بنده فقط در حدى است كه از اوامر و نواهى مولا سرپيچى نمى كند.

ص: 216

اين حد از اطاعت و عبوديت خيلى خوب است و به تعبير ما چنين انسانى عامل به واجبات و تارك محرمات است.

2.گاهى علاوه بر اطاعت از اوامر و نواهى مولا،كوشش دارد كه از مخالفت هايى كه مورد عفو قرار مى گيرد نيز اجتناب كند،كه البته رتبه اين عبد در عبوديت بالاتر و مقرب تر نزد مولا خواهد بود.اگر مخالفت بكند خدا عفو مى نمايد؛ ولى اين بنده در آن موارد نيز مخالفت نمى كند.

شايد اين مرتبه همان عدم ترك اولى باشد.چون ناگزير تكدرى در خاطر مولا پيدا خواهد شد،گرچه عفو مى كند.

3.گاهى انسان علاوه بر اين دو اطاعت به خاطر انس با مولا و شناخت از حالات او در اثر معاشرت با او به گونه اى مى شود كه نسبت به تمايلات و خواسته هاى مولا آگاه مى شود و آن ها را برآورده مى كند،هر چند امر و نهيى از مولا صادر نشده است.

براى تقريب مطلب مى گوييم:بيت مرجع تقليدى چند كارمند و خادم متعدد دارد،همه مورد محبت او هستند،اما يكى از آن ها نزد آقا مقرب تر است.اين تقرب در اثر آن است كه خادم،روحيات آقا را شناخته و از تمايلات او آگاه شده،او مى داند كه در چه ساعتى چه چيزى مناسب حال ايشان مى باشد،آن شىء را حاضر مى نمايد،گرچه آقا اظهار نكرده است.

ائمه عليهم السلام نه فقط از اوامر و نواهى خداوند اطاعت مى كنند و نه فقط ترك اولى از آن ها سر نمى زند؛ بلكه هر كارى را كه موجب محبت و رضاى خداوند متعال است؛گرچه هيچ حكمى راجع به آن در كتاب و سنت نباشد،انجام مى دهند و هر چه موجب سخط و خشم او مى شود،انجام نمى دهند.بنابراين ناگزير اينان از ديگر بندگان عزيزتر و مقرب تر خواهند بود.

ص: 217

اما رابطه ائمه با خداى تعالى براى ما قابل درك نيست و آن چه گفتيم براى تقريب مطلب به اذهان بود.ائمه در اثر بندگى به جايى رسيدند كه فعل و ترك آن ها دليل اراده خدا گشته كه در فرازهاى زيارت جامعه و روايات بسيار به

آن اشاره شده است كه قرآن مى فرمايد:

(بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ *لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ )(1) ؛

فرشتگان بندگان شايسته خدا هستند*هرگز در سخن از او پيشى نمى گيرند و به فرمان او عمل مى كنند.

و در زيارت امام زمان مى گوييم:السلام عليك يا...دليل إرادته.(2)

و خلاصه:جامع بين همه جمله هاى اين فراز به الفاظ گوناگون خضوع و خشوع در برابر خدا و شكر مقامات و نعمت هاى الاهى است.

و در مجمع البحرين آمده:

«الجليل»من أسمائه تعالى،و هو راجع إلى كمال الصفات،كما أن«الكبير»راجع إلى

كمال الذات،و«العظيم»راجع إلى كمال الذات و الصفات.(1)

چنان كه گفتيم:از جمله«اصطفاكم بعلمه»به بعد،به برخى از مقامات خدادادى ائمه چون:علم،قدرت،هدايت،حكمت و طهارت...اشاره شده،در اين فراز خشوع و خضوع ائمه است در برابر جامعيت خدا آن صفات را در حد كمال مطلق،و اين كه هر چه دارند از اوست كه دارنده همه آن ها در اعلى مراتب مى باشد.

همه بندگان،خدا را تعظيم مى كنند و در برابر جلال او كوچكى دارند،اما هر كه به قدر معرفت خويش،پس تعظيم ما كجا و تعظيم ائمه كجا؟!

الشأن:الحال و الأمر الذى يتفق ويصلح ولا يقال إلا فيما يعظم من الأحوال و الأمور،قال تعالى:(كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ ) ....(1)،(2)

و در تفسير آيه ياد شده آمده است:

عن أمير المؤمنين عليه السلام فى خطبة رواها فى الكافى و القمى قال:يحيى ويميت ويرزق ويزيد وينقص.

وفى المجمع عن النبى صلى الله عليه وآله فى هذه الآية قال:من شأنه أن يغفر ذنبا ويفرج كربا ويرفع قوما ويضع آخرين.

قيل:هو رد لقول اليهود،إن الله لا يقضى يوم السبت شيئا أو إنه قد فرغ من الأمر.

پس ائمه شأن خدا؛(3)يعنى قدرت او را بر همه امور،و اين كه هر كس هر چه دارد از اوست و او بى نياز است على الاطلاق،و اين كه اين عظمت او قابل وصف نيست،مى دانند،و در برابر آن خشوع مى كنند.

(ق و القرآن المجيد)(1)فوصفه بذلك لكثرة ما يتضمن من المكارم الدنيوية و الأخروية...والتمجيد من العبد لله

بالقول وذكر الصفات الحسنة ومن الله للعبد بإعطائه الفضل.(2)

وى كلمه«كرم»را چنين معنا مى كند:

إذا وصف الله تعالى به فهو اسم لإحسانه وإنعامه المتظاهر.(3)

بنابراين،معناى اين جمله عبارت از اين است كه ائمه عليهم السلام بر سعه احسان و كثرت نعم خدا واقف و در برابر آن ها شاكر و به بهترين وجه خاضع هستند.

ما در شرح عبارت«وأهل الذكر»به گوشه اى از ذكر ائمه عليهم السلام خداى را اشاره نموديم،ولى جمله«وأدمتم ذكره»به جهت دائم الذكر بودن ائمه عليهم السلام آمده است.

آرى،ائمه ما عاملين به آيات وارده در باب ذكر بوده و مصاديق«اهل الذكر»به تمام معنا و از جميع جهات هستند:

از جهت كثرت كه خدا فرموده:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللّهَ ذِكْراً كَثِيراً) ؛(1)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد،خدا را بسيار ياد كنيد.

از جهت حالات كه فرموده:

(الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ ) ؛(2).سوره اعراف(7):آيه 205.(3)

همان ها(صاحبان عقل و خرد)هستند كه خدا را در حال ايستاده و نشسته و موقعى كه بر پهلو خوابيده اند ياد مى كنند.

از جهت ظاهر و باطن كه فرموده:

(وَ اذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خِيفَةً ) ؛(3)

پروردگارت را در دل خود از روى تضرع و خوف ياد كن.

از جهت ازمنه كه فرموده:

(وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً) ؛(4)

و نام پروردگارت را هر صبح و شام به ياد آور.5.

ص: 222

هر چند همه مؤمنان بايد دائم الذكر باشند،ابوبصير از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه فرمود:

إن سمعت الأذان وأنت على الخلاء،فقل مثل ما يقول المؤذن ولا تدع ذكر الله عزوجل فى تلك الحال،لأن ذكر الله حسن على كل حال.

ثم قال عليه السلام:لما ناجى الله عزوجل موسى بن عمران عليه السلام قال موسى:يا رب!أبعيد أنت منى فأناديك؟أم قريب فأناجيك؟

فأوحى الله عزوجل إليه:يا موسى!أنا جليس من ذكرنى.

فقال موسى عليه السلام:يا رب!إنى أكون فى حال أجلك أن أذكرك فيها.

قال:يا موسى!اذكرنى على كل حال؛(1)

هر گاه صداى اذان را شنيدى گرچه در مستراح باشى فرازهاى اذان را با مؤذن تكرار كن و ياد خداوند را در هر حال فراموش نكن.چون به ياد خدا بودن براى انسان در هر حالتى كه باشد نيكو و پسنديده است.

امام عليه السلام فرمود:موقعى كه خداوند با موسى عليه السلام تكلم مى فرمود،موسى عليه السلام عرض كرد:پروردگارا!آيا تو از من دور هستى تا صدايت بزنم؟يا نزديك هستى تا با تو نجوا كنم؟خداوند به او خطاب كرد:اى موسى!من هم نشين كسى هستم كه به ياد من باشد.

حضرت موسى عليه السلام عرض كرد:پروردگارا!گاهى من در حالى هستم كه تو را بزرگ تر از آن مى دانم كه در آن حال ذكر تو را بگويم.

خداوند به موسى خطاب كرد:اى موسى!مرا در هر حالى كه هستى ياد كن.

و نيز آن حضرت فرموده است:6.

ص: 223

لا بأس بذكر الله و أنت تبول،فإن ذكر الله عزوجل حسن على كل حال،فلا تسأم من ذكر

الله.(1)

اما ذاكر بودن شرايط و آدابى دارد،ياد خدا بايد به طورى باشد كه به دنبال آن خدا او را ياد كند كه فرمود:

(فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ ) ؛(2)

مرا ياد كنيد تا شما را ياد كنم.

طورى باشد كه به دنبال اطمينان و آرامش بوده باشد،كه فرمود:

(أَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ ) ؛(3)

آگاه باشيد كه با ياد خدا دل ها آرامش مى گيرد.

چه آثارى براى هر يك از اذكار وجود دارد؟

آيا واقعا مراد از دائم الذكر بودن يعنى ائمه عليهم السلام دائما«سبحان الله و الحمد لله»مى گفتند؟يا آن بزرگواران لحظه اى و كمتر از آن و در هيچ حالى از احوال،از خداوند متعال غافل نبودند؟

به راستى آيا مى شود انسان ساكت،ذاكر خدا باشد؟

آيا مى شود انسان حتى وقتى حرف هاى ديگرى مى زند ذاكر خداوند متعال باشد؟آيا مى شود انسان در حين اشتغال به كارى از كارهاى دنيا،ذاكر خداوند متعال باشد؟آرى،مى شود؛اما براى چه انسان هايى؟8.

ص: 224

انسان هايى كه حقيقتا ذاكر هستند؛يعنى يك لحظه از خداوند متعال غافل نيستند و در همه احوال،ذاكر هستند.

پس مصداق تام«ذكر الله حسن على كل حال»همان بزرگواران هستند.در اين موقع است كه چنين انسانى از خداوند متعال جدا نخواهد بود.خداوند در حديث قدسى مى فرمايد:

أنا جليس من ذكرنى؛(1)

من هم نشين كسى هستم كه ذاكر من است.

اصلا كسى كه هرگز از خداوند متعال غافل نباشد در محضر خدا است،مگر مى شود كسى در محضر خدا باشد و از او جدا باشد؟

تمام وجود ائمه عليهم السلام،سكوتشان،نطقشان،انصرافشان به امور عادى و همه احوالشان ذكر خداوند متعال است.چرا؟چون از خدا غفلت ندارند.

ذكر به معناى عدم غفلت است،از اين رو در ظاهر و در باطن على الدوام ذاكرند و هميشه با او هستند.

اين است كه راوى مى گويد:

قال لى أبو عبدالله عليه السلام:ألا احدثك بأشد ما فرض الله عزوجل على خلقه؟قلت:بلى.

قال:إنصاف الناس من نفسك ومؤاساتك لأخيك وذكر الله فى كل موطن.أما إنى لا أقول:سبحان الله و الحمد لله ولا إله إلا الله و الله اكبر،و إن كان هذا من ذلك،ولكن ذكر الله فى كل موطن إذا هجمت على طاعة أو معصية.(2)7.

ص: 225

آن چه كه مهم است اين كه ذكر در وجود انسان اثر كند و سازنده باشد،به طورى كه در پيشامدها چه خدايى و چه شيطانى انسان به ياد خدا باشد،اما در كارى كه اطاعت خدا است،كار را بى درنگ براى خدا انجام دهد،و اما در كارى كه معصيت است خدا را ببيند و از شيطان اطاعت نكند.

و هم چنين است اگر انسان به طور ناگهانى بر سر دو راهى قرار گيرد كه يك راه اطاعت خدا و راه ديگر اطاعت شيطان است،همانا نجات بخش او ياد خدا خواهد بود.

اصولا،چه وقت شيطان با انسان سر و كار پيدا كرده و در او طمع مى نمايد؟آن گاه كه انسان از خدا غافل شود و جليس هم نشين او نباشد،غفلت از خدا مساوى است با هم نشينى شيطان و افتادن در دام او،و اين است معناى آيه مباركه:

(وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ ) ؛(1)

و هر كس از ياد خدا روى گردان شود شيطان را به او چيره مى سازيم،پس همواره قرين و همراه او خواهد بود.

اساسا تمام سعى شيطان همين است كه انسان،از ياد خدا غفلت كند كه فرمود:

(اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِكْرَ اللّهِ ) ؛(2)

شيطان بر آنان مسلط شده و براى همين ياد خدا را از خاطر آن ها برده است.

ائمه عليهم السلام به تمام معنا دائم الذكر هستند؛هم در«دوام»و هم در«ذكر»،و هيچ كس در مرتبه آن ها نبوده،و هر كه به مرتبه اى در اين راه رسيده به تبعيت از ايشان بوده،زيرا حقيقت ذكر نزد آن هاست؛بلكه ذكر آن ها ذكر خدا است كه حضرت امام صادق عليه السلام فرمود:9.

ص: 226

ما اجتمع فى مجلس قوم لم يذكروا الله عزوجل ولم يذكرونا إلا كان ذلك المجلس حسرة عليهم يوم القيامة.

ثم قال:قال أبو جعفر عليه السلام:إن ذكرنا من ذكر الله وذكر عدونا من ذكر الشيطان.(1)

حال ملاحظه كنيد،پيروى از اهل بيت انسان را به كجا مى رساند و عاقبت امر پيروان مكتب هاى ديگر چيست؟

در حديث صحيح؛بلكه متواتر پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مى فرمايند:

مثل أهل بيتى فيكم كمثل سفينة نوح من ركبها نجا ومن تخلف عنها هلك؛(2)

مثل اهل بيت من در ميان شما،هم چون كشتى نوح است،هر كه بر آن سوار شد نجات يافت و هر كه از آن باز ماند،هلاك گرديد.

ما مى خواهيم تابع اهل بيت عليهم السلام و در مكتب ايشان و همراهشان باشيم،نه با كسانى كه حلقه ذكر تشكيل مى دهند و افراد خاص در زمان و مكان خاص با ذكر خاص دور هم جمع مى شوند و با فسق و فجور ذكر مى گويند،اين كجا و آن كجا؟

و اين سخن قرآن كريم است كه مى فرمايد:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقِينَ ) ؛(1)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد!تقواى الاهى پيشه كنيد و با صادقان و راستگويان باشيد.

بريد عجلى گويد:

سئلت أبا جعفر عليه السلام عن قول الله تعالى:(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقِينَ )(2) .

قال:إيانا عنى؛

از امام باقر عليه السلام درباره اين آيه شريفه پرسيدم كه خداوند متعال مى فرمايد:«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!تقواى الاهى پيشه كنيد و با صادقان و راستگويان باشيد»؛فرمودند:منظور خداوند متعال از صادقان و راستگويان ما هستيم.

مباركه:(الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثاقِهِ ...) ؛(1).سوره مائده(5):آيه 1.(2)«(فاسقان)كسانس هستند كه پيمان خدا را پس از آن كه محكم ساختند مى شكنند»همين

است.پس هر عهدى،ميثاق نيست،ميثاق،عقد مؤكد است.«عقد»هم به«عهد»تفسير شده،كه در ذيل آيه مباركه:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ) ؛(2)«اى افراد باايمان!به عهد و پيمان خود وفا كنيد»عبدالله بن سنان به سند

صحيح از امام عليه السلام آورده كه«العقود أى:العهود».(3)

در اين جمله به ارتباط ائمه عليهم السلام با خداى متعال در دو مرحله اشاره شده:

1.مرحله پيمان با خداى عزوجل.

2.مرحله دعوت و عمل به پيمان.

شما نيستم؟

گفتند:آرى،گواهى مى دهيم و اين كار را خداوند به اين جهت انجام داد كه در روز قيامت نگوييد:ما از اين گواهى غافل بوديم يا بگوييد:پدران ما پيش از ما مشرك بودند و ما هم فرزندان بعد از آن ها بوديم،آيا ما را به سبب گناه افرادى كه باطل بودند،مجازات مى كنى؟اين گونه آيات را روشن مى سازيم و شايد(با توجه به اين آيات)به سوى حق باز گردند.

ولى در بعضى آيات به مؤمنين خطاب شده:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ ...وَ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ مِيثاقَهُ الَّذِي واثَقَكُمْ

بِهِ ...) ؛(1)

اى افراد باايمان!به عهد و پيمان خود وفا كنيد...و آن نعمت هايى را كه خدا به شما ارزانى داشت به ياد آوريد و پيمانى را كه به طور محكم بست فراموش نكنيد....

و در بعضى آيات اخبار از گرفتن پيمان از خصوص بعض امم آمده است:

(وَ إِذْ أَخَذْنا مِيثاقَ بَنِي إِسْرائِيلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ ...)(2) ؛

(و به خاطر آوريد)زمانى را كه از بنى اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداى يگانه را پرستش نكنيد.

و در بعضى آيات اخبار از گرفتن پيمان از انبياى الاهى است،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ إِذْ أَخَذَ اللّهُ مِيثاقَ النَّبِيِّينَ ) ؛(3)

و به خاطر بياوريد هنگامى را كه خداوند از پيامبران عهد و پيمان گرفت.

گاهى كلمه«ميثاق»با كلمه«غليظ»توصيف شده است،آن جا كه مى فرمايد:1.

ص: 230

(وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثاقَهُمْ وَ مِنْكَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى وَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِيثاقاً غَلِيظاً) ؛(1)

(به ياد آور)هنگامى را كه از پيامبران پيمان گرفتيم و هم چنين از تو،از نوح،از ابراهيم،موسى و عيسى بن مريم و ما از آنان پيمان محكمى گرفتيم.

بنابراين،خداوند متعال نه فقط از انبيا و از اشرف انبيا پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله ميثاق و عهد گرفته،بلكه از تك تك ما نيز در روز معروف«الست»عهد و پيمان گرفته است.در اين جا پرسش هايى مطرح است كه اين عهد و ميثاق چه بوده؟در كجا بوده؟و چگونه بوده است؟و آيا فرقى بين ميثاق انبيا و ديگر مردم وجود دارد؟

شكى نيست كه اولين پيمان گرفته شده از عموم فرزندان حضرت آدم،توحيد خداى متعال است كه فرمود:

(أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِي آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ ) ؛(2)

اى فرزندان آدم!آيا با شما عهد و پيمان نبستم كه از شيطان اطاعت نكنيد؛چرا كه او براى شما دشمن آشكارى است؟

در آيه بعدى مى فرمايد:

(وَ أَنِ اعْبُدُونِي هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ ) ؛(3)

و اين كه مرا بپرستيد و از من اطاعت كنيد كه راه راست همين است.

آيات ديگرى نيز در اين زمينه خطاب به رسول اكرم صلى الله عليه وآله وجود دارد.از جمله در آيه اى آمده است:1.

ص: 231

(وَ لا تَدْعُ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ) ؛(1)

و هيچ معبود ديگرى را با خدا مخوان،چرا كه هيچ معبودى جز او نيست.

خداوند متعال در آيه اى ديگر چنين خطاب مى كند:

(فَلا تَدْعُ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَكُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِينَ ) ؛(2)

(اى پيامبر!)هيچ معبود ديگرى را با خدا مخوان كه مجازات خواهى شد.

المسئولون.

ثم قال لبنى آدم:أقروا لله بالربوبية ولهؤلاء النفر بالولاية و الطاعة.

فقالوا:نعم ربنا أقررنا....(1)

2.اين كه علاوه بر توحيد پيمان نبوت حضرت رسول و ولايت حضرت امير گرفته شده:

عن أبى عبدالله فى قول الله:(وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ ...) .

قال:أخرج الله من ظهر آدم ذريته إلى يوم القيامة،فخرجوا كالذر،فعرفهم نفسه،ولولا ذلك لن يعرف أحد ربه.

ثم قال:(أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى ) و إن هذا محمد رسولى وعلى أمير المؤمنين خليفتى وأمينى.(2)

3.اين كه اقرار كنندگان به ولايت قليل بودند:

عن أبى جعفر عن أبيه عن جده عليهم السلام:إن النبى صلى الله عليه وآله قال لعلى عليه السلام:أنت

الذى احتج الله به فى ابتداء الخلق حيث أقامهم فقال:(أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ ) ؟قالوا جميعا:

بلى.فقال:محمد رسولى؟فقالوا جميعا:بلى.فقال:وعلى أمير المؤمنين؟فقالوا جميعا:لا،استكبارا وعتوا عن ولايتك،إلا نفر قليل وهم أقل القليل وهم أصحاب اليمين.(3)

به آن اخذ شده،لذا به حضرت رسول خطاب شده:

(قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللّهِ ) ؛(1)

(اى پيامبر!)بگو:راه من اين است كه همه مردم را به سوى خدا(يكتاپرستى)دعوت كنم.

در آيه ديگر مى فرمايد:

(قُلْ إِنَّما أَدْعُوا رَبِّي وَ لا أُشْرِكُ بِهِ أَحَداً) ؛(2)

(اى پيامبر!)بگو:من تنها پروردگارم را مى خوانم و هيچ كس را شريك او قرار نمى دهم.

در آيه اى ديگر مى خوانيم:

(تَدْعُونَنِي لِأَكْفُرَ بِاللّهِ وَ أُشْرِكَ بِهِ ما لَيْسَ لِي بِهِ عِلْمٌ وَ أَنَا أَدْعُوكُمْ إِلَى الْعَزِيزِ الْغَفّارِ) ؛(3)

شما مرا دعوت مى كنيد كه به پروردگارم كافر شوم،و شريكى كه به آن آگاهى ندارم براى او قرار دهم،و حال آن كه من شما را به سوى خداوند نيرومند و بسيار آمرزنده دعوت مى كنم.

روشن است كه اين دعوت و فراخوانى لوازمى دارد كه به مواردى از آن ها اشاره مى نماييم.

1.اين هايى كه به سوى خداوند متعال آن گونه كه با خدا ميثاق بسته اند دعوت مى كنند،نخست بايد خودشان به آن چه ديگران را دعوت مى كنند عامل باشند.

اين مفاد همه آياتى است كه خوانديم؛بلكه در آيه اى به صراحت به2.

ص: 234

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله چنين مى فرمايد:

(لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ ) ؛(1)

(اى پيامبر!)اگر براى خدا شريك قرار بدهى مسلما اعمالت نابود مى گردد.

2.در راه دعوت بايد استقامت داشته باشند،قرآن كريم مى فرمايد:

(فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ ) ؛(2)

همان گونه كه به تو دستور داده شده است،استقامت كن!

3.در هر زمان و در هر مكانى با هر فردى و يا جامعه اى كه آن ها را مى خواهند دعوت كنند بايد آن گونه كه مناسب و لازم است دعوت كنند.اين همان آيه مباركه اى است كه مى فرمايد:

(ادْعُ إِلى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ) ؛(3)

با علم و دانش،و پند و اندرزهاى نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آن ها(مخالفان)از راه نيكوترى به مناظره بپرداز.

البته در مورد اين آيه بعدا توضيح خواهيم داد.

4.به آن چه كه بر آن ها وحى شده دعوت كنند.قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الْأَقاوِيلِ *لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمِينِ *ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِينَ ) ؛(4)

اگر سخنى دروغ و به ناحق بر ما مى بست ما او را با قدرت مى گرفتيم سپس رگ قلبش را قطع مى كرديم.6.

ص: 235

5.دعوت كننده بايستى در مقابل ناملايمات صابر باشد.ازاين رو به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله خطاب شده:

(فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ ) ؛(1)

(اى پيامبر!)صبر كن همان گونه كه پيامبران اولوا العزم صبر و شكيبايى كردند.

روشن است كه صبر لازمه دعوت است.بنابر آن چه گذشت وقتى ما در زندگى ائمه اطهار سلام الله عليهم مطالعه مى كنيم مى بينيم كه آن ها اين ميثاق را با خداوند متعال داشته اند و همواره آن را تأكيد و تقويت و اين گره را محكم كرده اند.

البته،ميثاق بين خدا و ائمه دو گونه بوده است:

1.ميثاق عام،كه ائمه چون انبيا اين ميثاق را داشته و بدان عمل نموده اند.

2.ميثاق خاص،كه هر كدام از اهل بيت از جمله صديقه طاهره تكاليف خاصه اى داشته و به عمل آن ها پيمان بسته و به خوبى عمل نموده اند.

طاعته».اما عهد يك طرفه هم مى تواند باشد،در آن جا كلمه تأكيد مناسبت دارد كه«ووكدتم ميثاقه».

اين ها ظرايف و لطايفى است كه در اين عبارات وجود دارد.

خداوند بهترين و نيكوترين سخن را نازل كرده؛كتابى كه آياتش از همه نظر هماهنگ است و مكرر(تكرارى كه هرگز ملامت آور نيست؛بلكه نشاط آور است)كه از شنيدن آيات آن بر اندام كسانى كه از پروردگارشان مى ترسند لرزه مى افتد سپس پوست و قلبشان(برون و درونشان)نرم و متوجه ذكر خدا مى شود اين مايه هدايت الاهى است كه هر كس را بخواهد به وسيله آن هدايت مى كند....

اينك مى گوييم:

استدلالات و احتجاجات ائمه عليهم السلام كه در اصول كافى،كتاب التوحيد شيخ صدوق رحمه الله و الاحتجاج طبرسى آمده اين است كه نخستين وظيفه دعوت كننده اين است كه طرف مقابل را به گونه اى دعوت كند كه بپذيرد؛يعنى دعوت او مطابق حكمت باشد.(1)

به اين معنا كه اگر به اقامه دليل و برهان متناسب با استعداد طرف مقابل نياز است بايد اقامه دليل و برهان كند،به ويژه اگر طرف مقابل از اهل علم و به اصطلاح صاحب رأى و نظر باشد،بايستى مطابق مبانى با او بحث شود تا او را به سوى خداوند متعال و اطاعت از اوامر او و خوددارى از نواهى او فراخواند.

اما اگر از مردم عادى باشد با موعظه نيكو و متناسب با حال او به طورى كه مؤثر واقع باشد بايد با او بحث بكند.

در توضيح اين بحث مى گوييم:

گاهى انسان كسى را دعوت مى كند كه او مسلمان و در دايره اسلام است،براى او بايد اقامه حجت بكند تا او بپذيرد و اقامه حجت يا از كتاب است و يا از سنت و سنت نيز بايد سنت مورد پذيرش او باشد.4.

ص: 239

از اين رو ما در قوانين مباحثه و مناظره مى گوييم:اگر كسى با يك سنى بحث كرد و درباره مسئله و موضوعى،مناظره اى پيش آمد،نمى شود او را به روايات كتاب الكافى ملزم كرد؛چرا كه او اين كتاب را قبول ندارد.از طرفى او نيز اين شيعى را نمى تواند به كتاب هاى خودش ملزم كند.

بلكه بايستى يا به قرآن كه مورد قبول طرفين است و يا به سنت مورد قبول طرفين،يا دست كم مورد قبول طرف مقابل،استدلال شود كه بشود او را ملزم كرد.

حافظ ابن حزم اندلسى مى گويد:

لا معنى لاحتجاجنا عليهم برواياتنا،فهم لا يصدقونها،ولا معنى لاحتجاجهم علينا برواياتهم،فنحن لا نصدقها،وإنما يجب أن يحتج الخصوم بعضهم على بعض بما يصدقه الذى تقام عليه الحجة به سواء صدقه المحتج أو لم يصدقه،لأن من صدق بشىء لزمه القول به،أو بما يوجبه العلم الضرورى،فيصير حينئذ مكابرا منقطعا إن ثبت

على ما كان عليه....(1)

و اين كلامى است على القاعده.

و در صورتى كه طرف مقابل از دايره اسلام خارج باشد،بايد به آن چه كه نزد او حجت است،او را دعوت،و ملزم و احتجاج كنيم كه اگر اهل عقل است،از طريق عقل بايد استدلال كرد و اگر اهل كتاب است،از طريق كتاب.

اين نيز مقتضاى قاعده است.

از اين روست كه ائمه اطهار عليهم السلام در مناظره و بحث با اشخاص اگر زنديق بوده،از طريق عقل با او بحث كرده اند،اگر اهل كتاب بوده از طريق كتاب با او بحث كرده اند،اگر در دايره اسلام بوده از طريق قرآن و سنت با او بحث كرده اند.4.

ص: 240

يعنى متناسب با حال طرف مقابل بايد بحث كرد و روش ائمه عليهم السلام چنين بوده و نه فقط اين روش را اعمال كرده اند؛بلكه در اين راه،جان خود را بذل كرده اند:

امروزى ها كنترل نفس كه شايد به زبان فارسى به معناى خوددارى كردن باشد.

قرآن كريم مى فرمايد:

(إِنَّما يُوَفَّى الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ ) ؛(1)

همانا بردباران و شكيبان اجر و پاداش خود را بى حساب دريافت مى كنند.

اين گونه صبر،ممدوح است كه امير مؤمنان على عليه السلام فرموده اند:

إن الصبر من الإيمان كالرأس من الجسد ولا خير فى جسد لا رأس معه ولا فى إيمان

لا صبر معه؛(2)

به راستى كه نسبت صبر به ايمان مانند نسبت سر است به بدن و همان گونه كه بدن بدون سر خير و فايده اى ندارد،ايمان بدون صبر نيز خير و فايده اى ندارد.

وقتى صبر ممدوح مى شود كه با پيشامد تناسب داشته باشد.از اين رو در روايتى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

الصبر ثلاثة:صبر عند المصيبة وصبر على الطاعة وصبر عن المعصية.

فمن صبر على المصيبة حتى يردها بحسن عزائها كتب الله له ثلاثمأته درجة،ما بين الدرجة الى الدرجة كما بين السماء إلى الأرض.

ومن صبر على الطاعة كتب الله له ستمائة درجة،ما بين الدرجة إلى الدرجة كما بين تخوم الأرض إلى العرش.

ومن صبر عن المعصية،كتب الله له تسعمائة درجة،ما بين الدرجة إلى الدرجة كما بين تخوم الأرض إلى منتهى العرش؛(3)

بردبارى و شكيبايى سه گونه است:صبر به هنگام بلا،صبر به هنگام انجام2.

ص: 243

تكاليف(واجبات)و صبر بر ترك گناهان.

پس كسى كه بر مصيبت صبر كرده تا تسلاى خاطر يافته خداوند سيصد درجه در نامه عملش مى نويسد كه فاصله بين هر درجه فاصله بين زمين و آسمان است.

هر كه صبر به هنگام انجام تكاليف(واجبات)انجام دهد،خداوند ششصد درجه در نامه عملش مى نويسد كه فاصله بين هر دو درجه از انتهاى زمين تا آسمان است.

و كسى كه بر ترك گناهان صبر داشته باشد خداوند براى او نهصد درجه مى نويسد كه مابين هر درجه و مرتبه اى از انتهاى زمين تا منتهاى عرش است.

بنابراين طاعت كردن و قيام به تكليف نيز صبر مى خواهد.ما در اثر كثرت استعمال وقتى مى گوييم:فلانى آدم صابرى است،ذهنمان فقط به مصائب مى رود،اين طور نيست.

گاهى انسان عضوى از اعضاى بدنش را از دست مى دهد و به آن صبر مى كند،گاهى محبوبى را از دست داده،گاهى مالى را از دست داده و گاهى مقامى را از دست مى دهد.بايد انسان در مقابلش صبر كند.

اما گاهى انسان كسى را دعوت مى نمايد،مدتى هم با او صحبت مى كند و براى دعوت خود دليل و برهان اقامه مى نمايد،و دعوت او در طرف مقابل تأثير نمى كند.در اين صورت روحيه او كسل مى شود،بايد صبر كند.يا معلمى مدت ها كسى را كه از نزديكان و از شاگردان نزديكش بوده تحت تعليم قرار داده يك دفعه او منحرف شود،و آن معلم ناراحت مى شود،اين گونه كارها نيز مصيبت است،اما به ذهن نمى آيد.

در مثال ديگر فردى تا ديروز از شيعيان خلص بود يك دفعه عوض مى شود.

ائمه اطهار عليهم السلام همه اين مسائل را تحمل كردند و تك تك اين ها در زندگيشان،مصداق دارد.

آنان همه اين قضايا را ديدند و صبر كردند و اين ها نيز از ميثاق و پيمان آنان با

ص: 244

خداوند متعال بوده؛يعنى در راه او،براى رسيدن به هدف او و به خاطر او بوده است.

چنان كه گذشت به نظر مى رسد ائمه عليهم السلام با خداوند متعال دو جور ميثاق داشتند:

1.ميثاقى كه همه در آن شريك بودند.

2.ميثاق خاصى كه هر يك از ائمه در خصوص خود داشت.

شما فكر مى كنيد آن چه قرار بوده بر امير مؤمنان على و صديقه طاهره سلام الله عليهما وارد بشود و متحمل شدند از قبل نمى دانستند و جزء ميثاقشان نبوده است؟

در كتاب الكافى روايتى در اين زمينه آمده كه موسى بن جعفر عليهما السلام مى فرمايد:

قلت لأبى عبدالله عليه السلام:أليس كان أمير المؤمنين عليه السلام كاتب الوصية ورسول الله صلى الله عليه وآله المملى عليه و جبرئيل و الملائكة المقربون شهود؟

قال:فأطرق طويلا.ثم قال:يا أباالحسن!قد كان ما قلت ولكن حين نزل برسول الله صلى الله عليه وآله الأمر،نزلت الوصية من عند الله كتابا مسجلا،نزل به جبرئيل مع أمناء الله تبارك وتعالى من الملائكة.

فقال جبرئيل:يا محمد!مر بإخراج من عندك إلا وصيك ليقبضها منا وتشهدنا بدفعك إياها إليه ضامنا لها يعنى عليا عليه السلام.

فأمر النبى صلى الله عليه وآله بإخراج من كان فى البيت ما خلا عليا وفاطمة عليهما السلام فيما بين الستر و الباب.

فقال جبرئيل:يا محمد!ربك يقرئك السلام ويقول:هذا كتاب ما كنت عهدت إليك وشرطت عليك وشهدت به عليك وأشهدت به عليك ملائكتى وكفى بى يا محمد!شهيدا.

قال:فارتعدت مفاصل النبى صلى الله عليه وآله.فقال:يا جبرئيل!ربى هو

ص: 245

السلام ومنه السلام وإليه يعود السلام،صدق عزوجل وبر،هات الكتاب.

فدفعه إليه وأمره بدفعه إلى أمير المؤمنين عليه السلام فقال له:أقرأه!فقرأه حرفا حرفا.

فقال:يا على!هذا عهد ربى تبارك وتعالى إلى شرطه على و أمانته و قد بلغت ونصحت وأديت.

فقال على عليه السلام:وأنا أشهد لك[بأبى و أمى أنت]بالبلاغ و النصيحة و التصديق على ما قلت ويشهد لك به سمعى وبصرى ولحمى ودمى.

فقال جبرئيل عليه السلام:وأنا لكما على ذلك من الشاهدين.

فقال رسول الله صلى الله عليه وآله:يا على!أخذت وصيتى وعرفتها وضمنت لله ولى الوفاء بما فيها؟

فقال على عليه السلام:نعم،بأبى أنت وأمى،على ضمانها وعلى الله عونى وتوفيقى على أدائها.

فقال رسول الله صلى الله عليه وآله:يا على!إنى أريد أن اشهد عليك بموافاتى بها يوم القيامة.

فقال على عليه السلام:نعم،أشهد.

فقال النبى صلى الله عليه وآله:إن جبرئيل وميكائيل فيما بينى وبينك الآن وهما حاضران معهما الملائكة المقربون لأشهدهم عليك.

ببينيد چه خبر است؟آن چه كه بر صديقه طاهره عليها السلام وارد شد چيز كمى نيست.بايد اين مقدمات انجام بشود.

فقال:نعم،ليشهدوا وأنا بأبى أنت وأمى اشهدهم.

فأشهدهم رسول الله صلى الله عليه وآله وكان فيما اشترط عليه النبى بأمر جبرئيل عليه السلام أمره الله عزوجل أن قال له:يا على!تفى بما فيها من مولاة من و الى الله ورسوله و البرائة و العداوة لمن عادى الله ورسوله

ص: 246

والبرائة منهم على الصبر منك وعلى كظم الغيظ وعلى ذهاب حقك وغصب خمسك وانتهاك حرمتك؟

فقال:نعم،يا رسول الله!

فقال أمير المؤمنين عليه السلام:والذى فلق الحبة وبرأ النسمة،لقد سمعت جبرئيل يقول للنبى:يا محمد!عرفه أنه ينتهك الحرمة و هى حرمة الله وحرمة رسول الله صلى الله عليه وآله

وعلى أن تخضب لحيته من رأسه بدم عبيط.

قال أمير المؤمنين عليه السلام:فصعقت حين فهمت الكلمة من الأمين جبرئيل حتى سقطت على وجهى وقلت:نعم،قبلت ورضيت و إن انتهكت الحرمة وعطلت السنن ومزق الكتاب وهدمت الكعبة وخضبت لحيتى من رأسى بدم عبيط صابرا محتسبا أبدا حتى أقدم عليك.

ثم دعى رسول الله صلى الله عليه وآله فاطمة و الحسن و الحسين وأعلمهم مثل ما أعلم أمير المؤمنين....

والله لقد قال رسول الله صلى الله عليه وآله لأمير المؤمنين وفاطمة عليهما السلام:أليس قد فهمتما ما تقدمت به إليكما وقبلتماه؟

فقالا:بلى وصبرنا على ما ساءنا وغاظنا.(1)

اين ميثاق است و ديگر ائمه عليهم السلام نيز چنين هستند.

امام مجتبى عليه السلام نيز مصائبى را متحمل شدند؛مصائب عجيبى كه ما در اين امور دقت نمى كنيم.

از طرفى مثل معاويه در مقابل حضرت با آن دسائسى كه داشته كه شرحى طولانى دارد و از طرف ديگر بعضى از اصحاب حضرت كه ريش سفيدها و محترمين بين مردم و رؤساى قبايل و جزء اصحاب امام شمرده مى شود،وارد حضور آن8.

ص: 247

حضرت مى شود و مى گويد:السلام عليك يا مذل المؤمنين(!)(1)

به راستى درد شمشير بيشتر است يا شنيدن اين كلام؟!كدام شديدتر است؟

از سوى ديگر در خانه حضرت امام حسن عليه السلام هم كسى بود كه مكررا آن حضرت را مسموم كرد.

سيدالشهداء عليه السلام نيز تعهد خاصى داشتند،امام حسين عليه السلام با خداوند متعال ميثاق خاصى داشتند.

از روايت مزبور و ساير ادله معتبره،بيوجه بودن گفتن اين كه با وجود حضرت امير نمى شود صديقه طاهره عليها السلام را آن جور توهين و هتك بكنند و آن مسائل پيش بيايد واضح مى شود.

اين ها عهد و پيمان است،هم چنان كه سيدالشهداء عليه السلام خواهرشان را از مدينه تا كربلا آورده اند،نه تنها خواهران بلكه خانم هاى ديگر كه همه آن ها در معرض هتك و توهين و سب و شتم و اسارت قرار گرفتند.پس اصل بودن حضرت زينب عليها السلام و همه اين خانم ها در كربلا دروغ است؟!

اين ها مواثيق و تعهدات خاصى است،ما نمى فهميم،باور كردنش سخت است،اما واقع شده است.

اين ها،مواثيقى است علاوه بر آن ميثاق هاى عمومى،كه هر كدام از ائمه ميثاق خاصى داشته است...

ص: 248

همين طور بود،امام سجاد،امام باقر،امام جعفر صادق،امام موسى بن جعفر و ديگر امامان عليهم السلام.

هم اكنون نيز امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف تعهدات خاصى با خداوند متعال دارند.از طرفى مى بينند كه دين خدا عمل نمى شود؛نه تنها دين خدا عمل نمى شود؛بلكه بر خلاف دين خدا هم عمل مى شود،اين همه ظلم و جور كه در عالم واقع مى شود.

از طرف ديگر آن همه مظلوميت آباء،مادر و جدشان رسول الله صلى الله عليه وآله و از سوى ديگر مظلوميت شيعيان در سراسر دنيا و قضاياى ديگر را مى بينند و مى شنوند.همه اين ها هست و روز به روز بيشتر هم مى شود.

اين ها جزء تعهدات امام زمان عليه السلام نسبت به زمان غيبت آن بزرگوار است و تعهدات ديگرى نيز نسبت به زمان حضورشان دارند،و چون خداوند متعال مى دانست اينان به عهد و ميثاق وفا خواهند كرد،اين مقامات را به آنان عنايت كرد.در دعاى ندبه مى خوانيم:

إذ اخترت لهم جزيل ما عندك من النعيم المقيم،الذى لا زوال له ولا اضمحلال،بعد أن شرطت عليهم الزهد فى درجات هذه الدنيا الدنية وزخرفها وزبرجها،فشرطوا لك ذلك،

وعلمت منهم الوفاء به،فقبلتهم وقربتهم،و قدمت لهم الذكر العلى،والثناء الجلى؛(1)

آن گاه كه براى آنان بهترين و بالاترين نعمت هاى پاينده خودت را برگزيدى كه تمام شدنى نيستند و نابودى ندارند،پس از آن كه از آن ها تعهد گرفتى كه مقامات و زينت و زيور و نمايشات اين دنياى پست را رها كنند،سپس آن ها اين تعهد را9.

ص: 249

پذيرفتند،و مى دانستى كه آن ها به اين عهد وفا دارند،پس آن ها را پذيرفتى و به خود نزديك كردى و براى آنان يادى بلند و ستايش ارجمند مقرر كردى.

آرى،خدا اين مقامات را به ائمه عليهم السلام عنايت فرمود،چون مى دانست صبر مى كنند،و واقعا هم صبر كردند.

ائمه مصداق اين آيه هستند كه مى فرمايد:

(وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصّابِرِينَ *اَلَّذِينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قالُوا إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ *أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ ) ؛(1).همان:آيه 153 و سوره انفال(8):آيه 46.(2)

به طور مسلم ما همه شما را با امورى هم چون ترس،گرسنگى،زيان مالى و جانى و كمبود ميوه ها آزمايش مى كنيم و بشارت بده به صابران و استقامت كنندگان؛كسانى كه هر گاه مصيبتى به آن ها برسد مى گويند:ما از آن خدا هستيم و به سوى او باز مى گرديم.اين ها كسانى هستند كه درود و رحمت خدا شامل حالشان شده و آنان هدايت يافتگان هستند.

ايشان صبر كردند تا رسيدند به اين كه:

(إِنَّ اللّهَ مَعَ الصّابِرِينَ ) ؛(2)

به راستى كه خدا با صابران و استقامت كنندگان است.6.

ص: 250