شبهه در نسب آن حضرت و آباء و امّهات آن حضرت نبوده است و احادیث متواتره از طُرُق خاصّه و عامّه بر این مضامین دلالت دارد.

بلکه از احادیث متواتره ظاهر می شود که اجداد آن حضرت همه انبیا و اوصیا و حاملان دین خدا بوده اند و فرزندان اسماعیل که اجداد آن حضرت اند اوصیای حضرت ابراهیم علیه السّلام بوده اند و همیشه پادشاهی مکّه و حجابت خانه کعبه و تعمیرات با ایشان بوده است و مرجع عامّه خلق بوده اند و ملّت ابراهیم علیه السّلام در میان ایشان بوده است و ایشان حافظان آن شریعت بوده اند و به یکدیگر وصیّت می کردند و آثار انبیا را به یکدیگر می سپردند تا به عبدالمطلب رسید، و عبدالمطلب ، ابوطالب را وصی خود گردانید و ابوطالب کتب و آثار انبیا علیهم السّلام و ودایع ایشان را بعد از بعثت تسلیم حضرت رسالت پناه صلی اللّه علیه و آله و سلّم نمود. انتهی .(1)

اینک شروع کنیم به ذکر حال آن بزرگواران :

همانا (عدْنان ) پسر (اُدد) است و نام مادرش (بلْهاء) است ، در ایّام کودکی آثار رشد و شهامت از جبین مبارکش مطالعه می شد و کاهنین عهد و منجّمین ایّام می گفتند که از نسل وی شخصی پدید آید که جنّ و انس مطیع او شوند و از این روی جنابش را دشمنان فراوان بود چنانکه وقتی در بیابان شام هشتاد سوار دلیر او را تنها یافتند به قصد وی شتافتند عدْنان یک تنه با ایشان جنگ کرد چندان که اسبش کشته شد پس پیاده با آن جماعت به طعن و ضرب مشغول

ص: 2

بود تا خود را به دامان کوهی کشید و دشمنان از دنبال وی همی حمله می بردند و اسب می تاختند ناگاه دستی از کوه به درشده گریبان عدنان را بگرفت و برتیغ کوه کشید و بانگی مهیب از قلّه کوه به زیر آمد که دشمنان عدنان از بیم جان بدادند. و این نیز از معجزات پیغمبر آخر الزّمان صلی اللّه علیه و آله و سلّم بود.

بالجمله ؛ چون عدنان به حدّ رشد و تمیز رسید مهتر عرب و سیّد سلسله و قبله قبیله آمد چنانکه ساکنین بطحا و سُکّان یثرب و قبایل برّ حکم او را مطیع و منقاد بودند و چون (بُخْتُ نصّر) از فتح بیت المقدّس بپرداخت تسخیر بلاد و اقوام عرب را تصمیم داد و با عدنان جنگ کرد و بسیاری از انصار او بکشت و عاقبت بر عدنان غلبه کرد و چندان از مردم عرب بکشت که دیگر مجال اقامت برای عدنان و مردان او نماند. لاجرم هر تن به طرفی گریخت و عدنان با فرزندان خود به سوی یمن شد و آن ماءْمن را وطن فرمود و در آنجا بود تا وفات کرد.

و او را ده پسر بود که از جمله معدّ و عکّ و عدْن و ادّ و غنی بودند، و آن نور روشن که از جبین عدْنان درخشان بود از طلعت فرزندش معدّ طالع بود و این نور همایون بر وجود پیغمبر آخر الزّمان دلیلی واضح بود که از صُلْبی به صُلْبی منتقل می شد، و چون آن نور پاک به معدّ انتقال یافت و (بُخْتُ نصّر) نیز از جهان شده بود و مردم از

ص: 3

شرّ او ایمنی یافته بودند کس به طلب معدّ فرستادند و جنابش را در میان قبایل عرب آوردند و معدّ سالار سلسله گشت و از وی چهار پسر پدید آمد و نور جمالش به پسرش (نِزار)(1) منتقل شد، مادر نزار مُعانه بنت حوشمْ از قبیله جُرْهُم است . آنگاه که نزار به دنیا آمد پدرش نگاه کرد به نور نبوّت که در میان دیدگانش می درخشید سخت شادان شد و شتران قربانی کرد و مردم را اطعام نمود و فرمود:

(اِنّ ه ذا کُلُّهُ نزْرٌ فی حقِّ ه ذا الموْلوُدِ)؛

هنوز اینها اندک است در حق این مولود. گویند هزار شتر بود که قربانی کرد و چون (نِزار) به معنی (اندک ) است آن طفل به نزار نامیده شد و چون به حدّ رشد رسید و پدرش وفات کرد نِزار در عرب مهتر و سیّد قبیله گشت و چهار پسر از وی پدیدار گشت و چون اجل محتوم او نزدیک شد از میان بادیه با فرزندان به مکّه معظّمه آمد و در مکّه وفات کرد و نام پسران او چنین است :

اوّل : ربیعه ، دوم : اءنمار، سوّم : مُضر، چهارم : ایاد. و از برای ایشان قصّه لطیفه ای است معروف (2) در مقام تقسیم اموال پدر و رجوع ایشان به حکم افعی جُرْهُمی که در علم کهانت مهارتی تمام داشت و در نجران مرجع اعاظم و اشراف بود و از (اءنْمار) دو قبیله پدید آمد: خشْعمْ و بجیله و این دو طایفه به یمن شدند و به ایاد منسوب است قُسّ بْن ساعِده ایادی که از حُکما و فُصحای عرب است و از

ص: 4

ربیعه و مضر نیز قبایل بسیار پدیدار شد چنانکه یک نیمه عرب بدیشان نسب می برند و بدین جهت در کثرت ضرب المثل گشتند.

در فضیلت ربیعه و مُضر بس است خبر نبوی صلی اللّه علیه و آله و سلّم : (لا تسُبُّوا مُضر و ربیعه فإ نّهما مُسْلِم انِ)(1) (مُضر)(2) معدول از ماضر است و آن شیر است پیش از آنکه ماست شود و اسم مُضر، عمْرو است و مادرش سوْده بنت عکّ است و نور نبوّت از (نِزار) به او منتقل شده بود و بعد از پدر سیّد سلسله بود و اقوام عرب او را مطیع و منقاد بودند و همواره در ترویج دین حضرت ابراهیم خلیل علیه السّلام روز می گذاشت و مردم را به راه راست می داشت . گویند از تمامی مردم صورتش نیکوتر بود و او اوّل کسی است که آواز حُدی را برای شتران خواند(3) و از وی دو پسر به وجود آمد یکی عیْلان (4) که قبایل بسیار از او پدید آمد.

دیگر الیاس که نور پیغمبری بدو منتقل شده بود لاجرم بعد از پدر در میان قبایل بزرگی یافت چنانکه او را سیّد العشیره لقب دادند و امور قبایل و مُهمّات ایشان به صلاح و صواب دیداو فیصل می یافت و تا آن روز که نور محمّدی صلی اللّه علیه و آله و سلم از پشت او انتقال نیافته بود گاهی از صُلب خویش زمزمه تسبیح شنیدی و پیوسته عرب او را معظّم و بزرگ شمردندی مانند لقمان و اشباه او.

مادرش رباب نام دارد و زوجه اش لیلی بِنْت حُلْوان قضاعیّه یمنِیّه است که او را (خِنْدِف ) گویند

ص: 5

و او را سه پسر بود: 1 عمْرو 2 عامر 3 عُمیرا. گویند؛ چون پسران وی به حدّ بلوغ و رشد رسیدند روزی عمرو وعامر با مادر خود لیلی به صحرا رفتند ناگاه خرگوشی از سر راه بجنبید و به یک سو گریخت و شتران از خرگوش برمیدند عمرو و عامر از دنبال خرگوش تاختن کردند، عمرو نخست او را بیافت و عامر رسید و آن را صید کرده کباب کرد. لیلی را از این حال سرورری و عُجْبی روی آورد پس به تعجیل به نزدیک الیاس آمد و چون رفتاری به تبخْتُر داشت الیاس به او گفت : ایْن تُخندِفین (خِنْدِفِه آن را گویند که رفتارش به جلالت و تبختر باشد) لیلی گفت : همیشه بر اثر شما به کبر و ناز قدم زنم و از این روی الیاس او را خِنْدِف نامید و آن قبایل که با الیاس نسب می برند بنی خِنْدِف (1) لقب یافتند و از این روی که عمرو آن خرگوش را یافته بود الیاس او را (مُدْرِکِه ) لقب داد و چون عامر صید آن کرد و کباب ساخت (طابخه ) نامیده شد.

و چون عمیرا در این واقعه سر در لحاف داشت و طریق خدمتی نپیمود به قمعه ملقّب گشت و بِالْجمله ؛ خِندِف الیاس را بسیار دوست می داشت . گویند چون الیاس وفات کرد خِندِف حُزن شدیدی پیدا کرد و از سر قبر وی بر نخاست و سقفی بر او سایه نیفکند تا وفات یافت .(2)

بالجمله ؛ نور نبوّت از الیاس به مُدْرِکه (3) انتقال یافت و بعضی گفته اند که مُدرِکه را بدان سبب مدرکه گفتند که درک

ص: 6

کرد هر شرافتی را که در پدرانش بوده و او را ابوالهذیل می گفتند. زوجه اش (سلْمی بنت اسد بن ربیعه بن نِزار) بود و از وی دو پسر آورد یکی خُزیمه و دیگر هُذیْل که پدر قبایل بسیار است و نور نبوّت به خُزیمه (1) منتقل شد و او بعد از پدر حکومت قبایل عرب داشت و او را سه پسر بود: 1 کنانه 2 هون 3 اسد. و کنانه (2) مادرش عوانه بنت سعد بن قیس بن عیْلان بن مُضر است و کُنْیتش ابونضر چون رئیس قبایل عرب گشت در خواب به او گفتند که (برّه بنت مرّ بن ادّ بن طابخه بن الیاس ) را بگیر که از بطن وی باید فرزندی یگانه به جهان آید. پس کنانه ، برّه را تزویج نمود و از وی سه پسر آورد:

1 نضْر 2 ملک 3 مِلّکان ونیز هاله راکه از قبیله اءزْد بود به حباله نکاح در آورد و از وی پسری آورد مسمی به (عبد مناه ) و در جمله پسران نور نبوی از جبین نضر ساطع بود وجه تسمیه او به نضر(3) نضارت وجه اوست واو را قریش نیز گویند و هر قبیله ای که نسبش به نضر پیوندد، او را قریش خوانند و در وجه نامیدن نضر به قریش به اختلاف سخن گفته اند و شاید از همه بهتر آن باشد که چون نضر مردی بزرگ و باحصافت بود و سیادت قوم داشت پراکندگان قبیله را فراهم کرد و بیشتر هر صباح بر سر خوان گسترده او مجتمع می شدند از این روی (قریش ) لقب یافت ؛ چه (تقرّش ) به معنی

ص: 7

(تجمّع ) است و نضر را دو پسر بود یکی مالک و دیگری یخْلُد و نور نبوّت در جبین مالک بود و مادرش عاتکه بنت عدوان بن عمرو بن قیس بن عیلان است و مالک را پسری بود فِهْر(1) نام داشت و مادرش جنْدله بِنْت حارث جُرْهُمیّه است و فِهْر رئیس مردم بود در مکه و او را جمع آورنده قریش گویند و او را چهار پسر بود از لیلی بنت سعد بن هذیل : 1 غالب 2 محارب 3 حارث 4 اسد. از میان همه نور نبوّت به (غالب ) منتقل شد.

و (غالب ) را دو پسر بود از سلْمی بنت عمرو بن ربیعه خزاعیّه : 1 لُویّ 2 تیم . و نور شریف نبوّت به (لُویّ)(2) منتقل شد و آن تصغیر (لا ی ) است که به معنی نور است و او را چهار پسر بود: 1 کعب 2 عامر 3 سامه 4 عوف . و در میان همگی نور نبوت به (کعب ) منتقل شد.

مادرش ماریه دختر کعب قضاعیه بوده و کعب بن لُویّ از صنادید عرب بود و در قبیله قریش از همه کس برتری داشت و درگاهش ملجاء و پناه پناهندگان بود و مردم عرب را قانون چنان بود که هرگاه داهیه عظیم یا کاری مُعجب روی می داد سال آن واقعه را تاریخ خویش می نهادند. لا جرم سال وفات او را که 5644 بعد از هبوط آدم بود تاریخ کردند تا عام الفیل و او را سه پسر بود از محشیّه دختر شیبان :

1 مُرّه (3) 2 عدی 3 هُصیْص ، و هُصیْص (به مهملات کزُبیْر) از برادران

ص: 8

دیگر بزرگتر بود و او را پسری بود به نام عمرو و عمرو دو پسر داشت یکی (سهم ) و دیگری (جُمح )(1) و به (سهم ) منسوب است عمْر و عاص و به (جُمح ) منسوب است عثمان بن مظعون و صفوان بن امیّه و ابومحذوره که مؤ ذّن پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم بود، و به عدیّ بن کعب منسوب است عمر بن خطّاب و مُرّه بن کعب همان است که نور محمدی صلی اللّه علیه و آله و سلم از کعب به وی منتقل شده و او را سه پسر بود.

کلاب مادرش هند دختر سریّ بن ثعلبه است و دو پسر دیگر تیْم (بفتح تاء و سکون یاء) و یقظه (به فتح یاء و قاف ) و مادر این دو پسر بارقیه و به تیْم منسوب است قبیله ابوبکرو طلحه ؛ و یقظه را پسری بود مخزوم نام که قبیله بنی مخزوم به وی منسوبند و از ایشان است امّ سلمه و خالد بن الولید و ابوجهل ، و کلاب بن مرّه را دو پسر بود یکی زهره که منسوب است به آن آمنه مادر حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم و ابن ابی وقّاص و عبدالرّحمن بن عوف ، دوم قُصیّ(2) و نامش زید است و او را قُصیّ گفتند بدان جهت که مادرش فاطمه بنت سعد بعد از وفات کلاب به ربیعه بن حرم قضاعی شوهر کرد، زهره راکه فرزند بزرگترش بود در مکّه بگذاشت و قُصیّ را که خردسال بود با خود برداشت به اتفاق شوهرش به میان قضاعه آمد و چون قُصیّ از

ص: 9

مکه دور افتاد او را قُصیّ گفتند که به معنی دور شده است و چون قُصیّ بزرگ شد هنگام حجّ مادر خود فاطمه را با برادر مادری خود زرّاج (1)بن ربیعه وداع کرد به اتفاق جماعتی از قضاعه که عزیمت مکّه داشتند به مکّه آمد و در آنجا در نزد برادر خود زهره بماند چندان که به مرتبه ملکی رسید.

من آسان است . پس حُبّی حقّ خویش را به فرزند خود عبدالدّار گذاشت و قصیّ از پس چند روزی به طائف رفت و ابُوغُبْشان در آنجا بود. شبی ابُوغُبْشان بزمی آراست و به خوردن شراب مشغول شد، قصیّ در آن مجلس حضور داشت چون ابُوغُبْشان را نیک مست یافت و از عقل بیگانه اش دید منصب حجابت مکّه را از او به یک خیک شراب بخرید و این بیع را سخت محکم کرد و چند گواه بگرفت و کلید خانه را از وی گرفته و به شتاب تمام به مکّه آمد و خلق را انجمن ساخت و کلید را به دست فرزند خود عبدالدّار داد و از آن سوی ابُوغُبْشان چون از مستی به هوش آمد سخت پشیمان شد و چاره ندید و در عرب ضرب المثل شد که گفتند:

(احُمقُ مِنْ ابی غُبْشان ، انْدمُ مِنْ ابی غُبْشان ، اخْسرُ صفقه مِنْ ابی غُبْشان ).

بالجمله ، چون قصیّ مِفْتاح از ابوغبشان بگرفت و بر قریش مهتر و امیر شد منصب سقایت و حجابت و رفادت ولوا و ندْوه و دیگر کارها مخصوص او گشت و (سقایت ) آن بود که حاجیان را آب دادی و (حجابت ) کلید داشتن خانه مکّه را گفتندی و او حاجیان را به خانه مکّه راه دادی و (رفادت ) به معنی طعام دادن است و رسم بود که هر سال چندان طعام فراهم کردندی که همه حاجیان را کافی بودی و به مُزْدلِفه آورده بر ایشان بخش فرمودی و (لوا) آن بود که هرگاه قُصیّ سپاهی از مکّه بیرون فرستادی برای امیران لشکر یک لوا بستی

ص: 11

و تا عهد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم این قانون در میان اولاد قصیّ برقرار بود و (ندْوه ) مشورت باشد و آن چنان بود که قصیّ در جنب خانه خدای زمینی بخرید و خانه ای بنا کرد و از آن یک در به مسجد گذاشت و آن را د ارالنّدْوه نام نهاد هرگاه کاری پیش آمد بزرگان قریش را در آنجا انجمن کرده شوری افکند.

بالجمله ؛ قصیّ قریش را مجتمع ساخت و گفت : ای معشر قریش ، شما همسایه خدائید و اهل بیت اوئید و حاجیان میهمان خدا و زُوّار اویند؛ پس بر شما هست که ایشان را طعام و شراب مهیّا کنید تا آنکه از مکّه خارج شوند. و قریش تازمان اسلام بدین طریق بودند آنگاه قُصیّ زمین مکّه را چهار قسم نمود و قریش را ساکن فرمود.

امّا بنی خُزاعه و بنی بکْر که در مکّه استیلا داشتند چون غلبه قصیّ را دیدند و کلید خانه را به دست بیگانه یافتند سپاهی گرد کرده با او مصاف دادند و در دفعه اوّل قصیّ شکست خورد، پس برادر مادری قصیّ (زرّاج بن ربیعه ) با دیگر برادران خود از ربیعه با جماعتی از قُضاعه به اعانت قصیّ آمدند با خُزاعه جنگ کردند تا آنکه قصیّ غلبه کرد پس بر قصیّ به سلطنت سلام دادند و او اوّل ملِک است که سلطنت قریش و عرب یافت و پراکندگان قریش را جمع کرده و هرکس را در مکه جائی معیّن بداد از این جهت او را (مُجمِّعْ) گفتند.

قال الشّاعر:

شعر :

ابُوکُمْ قُصیُّ کان یُدْعی مُجمِّعا

بِهِ جمع

ص: 12

اللّهُ القبائِل مِن فِهْرٍ(1)

و قضی چنان بزرگ شد که هیچ کس بی اجازه او هیچ کار نتوانست کرد و هیچ زن بی اجازه و رخصت او به خانه شوهر نتوانست رفت و احکام او در میان قریش در حیات و ممات او مانند دین لازم شمرده می شد.

پس قُصیّ منصب سقایت و رفادت و حجابت و لوا و دارالنّدوه را به پسرش عبدالدّار تفویض نمود و قبیله بنی شیبه از اولاد اویند که کلید خانه را به میراث همی داشتند و چون روزگاری تمام برآمد قصیّ وفات یافت و او را در حجُون (2)مدفون ساختند و نور محمّدی صلی اللّه علیه و آله و سلم از قصیّ به عبد مناف انتقال یافت و عبدمناف را نام ، مُغیْره بود و از غایت جمال (قمر الْبطْحا) لقب داشت و کُنْیتش ، ابوعبدالشّمس است و او عاتکه دختر مرّه بن هلال سلمیّه را تزویج کرد و وی دو پسر تواءمان (3) متولّد شدند چنانکه پیشانی ایشان به هم پیوستگی داشت پس با شمشیر ایشان را از هم جدا ساختند یکی را (عمْرو) نام نهادند که هاشم لقب یافت و دیگری را (عبدالشّمس ).

یکی از عقلای عرب چون این بدانست گفت : در میان فرزندان این دو پسر جز با شمشیر هیچکار فیصل نخواهد یافت و چنان شد که او گفت ؛ زیرا که عبدالشمس پدر اُمیّه بود و اولاد او همیشه با فرزندان هاشم از در خصْمی بودند وشمشیر آخته داشتند و عبدمناف غیر از این دو پسر، دو پسر دیگر داشت یکی (المُطّلِب ) که از قبیله اوست عُبیده بن الحارث و شافعی ، و پسر دیگرش

ص: 13

(نوْفلْ) است که جُبیْر بْن مُطْعِم به او منسوب است . و هاشم بن عبد مناف را که نام او عمرو بود از جهت علّو مرتبت او را (عمْرو الْعُلی ) می گفتند و از غایت جمال او را و مُطّلِب را (الْبدْر ان )(1) گفتندی و او را با مطّلب کمال مؤ الفت و ملاطفت بودی چنانکه عبدالشّمس را با نوْفل .

بالجمله ؛ چون هاشم به کمال رشد رسید آثار فتوّت و مروّت از وی به ظهور رسید و مردم مکّه را در ظلّ حمایت خود همی داشت چنانکه وقتی در مکّه بلای قحط و غلا پیش آمد و کار بر مردم صعب گشت هاشم در آن قحط سال همی به سوی شام سفر کردی و شتران خویش را طعام بار کرده به مکّه آوردی و هر صبح و هر شام یک شتر همی کشت و گوشتش را همی پخت آنگاه ندا در داده مردم مکّه را به مهمانی دعوت می فرمود و نان در آب گوشت ثرید کرده بدیشان می خورانید از این روی او را (هاشم ) لقب دادند؛ چه (هشْم ) به معنی شکستن باشد.

یکی از شاعران عرب در مدح او گوید:

شعر :

عمْرُو الْعُلی هشم الثّرید لِقوْمِهِ

قوْمٍ بِمکّه مُسْنِتین عِج افٍ

نُسِبتْ اِلیْهِ الرِّحْلت انِ کِلا هُم ا

سیْرُ الشِّتاءِ و رِحْلهُ الاْصْی افِ

و چون کار هاشم بالا گرفت و فرزندان عبدمناف قوی حال شدند و از اولاد عبدالدّار پیشی گرفتند و شرافتی زیاده از ایشان به دست کردند لا جرم دل بدان نهادند که منصب سقایت و رفادت و حجابت و لوا و دارالنّدوه را

ص: 14

از اولاد عبدالدّار بگیرند و خود متصرّف شوند و در این مهم عبدالشّمس و هاشم و نوفل و مطّلب این هر چهار برادر همداستان شدند و در این وقت رئیس اولاد عبدالدّار ، عامربن هاشم بن عبدمناف بن عبدالدّار بود و چون او از اندیشه اولاد عبدمناف آگهی یافت دوستان خویش را طلب کرد و اولاد عبدمناف نیز اعوان و انصار خویش را فراهم کردند.

در این هنگام بنی اسد بن عبدالعزّی بن قصیّ و بنی زُهْره بن کِلاب و بنی تیْم بن مُرّه و بنی حارث بن فِهْر از دوستان و هواخواهان اولاد عبدمناف گشتند.

پس هاشم و برادرانش ظرفی از طیب و خوشبوئیها مملُوّ ساخته به مجلس حاضر کردند و آن جماعت دستهای خود را به آن طیب آلوده ساخته دست به دست اولاد عبدمناف دادند و سوگند یاد کردند که از پای ننشینند تا کار به کام نکنند و هم از برای تشیید قسم به خانه مکّه درآمده دست بر کعبه نهادند و آن سوگندها را مؤ کّد ساختند که هر پنج منصب را از اولاد عبدالدّار بگیرند.

و از این روی که ایشان دستهای خود را با طیب آلوده ساختند آن جماعت را (مطیّبین ) خواندند و قبیله بنی مخزوم و بنی سهْم بن عمْرو بن هُصیْص و بنی عدِیّ بن کعْب از انصار بنی عبْدُالدّ ار شدند و با اولاد عبدالدّار به خانه مکه آمدند و سوگند یاد کردند که اولاد عبدمناف را به کار ایشان مداخلت ندهند و مردم عرب این جماعت را (احْلاف ) لقب دادند و چون جماعت احلاف و مطیّبین از پی کین برجوشیدند و ادوات

ص: 15

مقاتله طراز کردند دانشوران و عقلای جانبیْن به میان درآمده گفتند: این جنگ جز زیانِ طرفیْن نباشد و از این آویختن و خون ریختن قریش ضعیف گردند و قبایل عرب بدیشان فزونی جویند بهتر آن است که کار به صلح رود. و در میانه مصالحه افکندند و قرار بدان نهادند که سقایت و رفادت با اولاد عبدمناف باشد و حجابت و لوا و دارالنّدوه را اولاد عبدالدّار تصرّف کنند، پس از جنگ باز ایستادند و با هم به مدارا شدند آنگاه اولاد عبدمناف از بهر آن دو منصب با هم قرعه زدند و آن هر دو به نام هاشم بر آمد. پس در میان اولاد عبدمناف و عبدالدّار مناصب خمسه همی به میراث می رفت چنانکه در زمان حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم عثمان بن ابی طلحه بن عبدالعزی بن عثمان بن عبدالدار کلید مکّه داشت و چون حضرت فتح مکّه کرد عثمان را طلبید و مفتاح را بدو داد و این عثمان چون به مدینه هجرت کرد کلید را به پسر عمّ خود (شیْبه ) گذاشت و در میان اولاد او بماند.

امّا لوا در میان اولاد عبدالدّار بود تا آن زمان که مکّه مفتوح گشت ایشان به خدمت آن حضرت رسیده عرض کردند: (اِجْعل اللِّواء فین ا).

آن حضرت در جواب فرمود: (الاِسْلامُ اوُسعُ مِنْ ذلِک) کنایت از آنکه اسلام از آن بزرگتر است که در یک خاندان رایات فتح آن بسته شود. پس آن قانون برافتاد و دارالنّدوه تا زمان معاویه برقرار بود و چون او امیر شد آن خانه را از اولاد عبدالدّار بخرید و دارالا ماره

ص: 16

کرد.

امّا سقایت و رفادت از هاشم به برادرش مُطّلب رسید و از او به عبدالمطّلب بن هاشم افتاد و از عبدالمطّلب به فرزندش ابوطالب رسید و چون ابوطالب اندک مال بود برای کار رفادت از برادر خود عبّاس زری به قرض گرفت و حاجیان را طعام داد و چون نتوانست اداء آن دیْن کند منصب سقایت و رفادت را در ازای آن قرض به عبّاس گذاشت و از عبّاس به پسرش عبداللّه رسید و از او به پسرش علی و همچنان تا غایت خلفای بنی عبّاس .

بالجمله ؛ چون صیّت جلالت هاشم به آفاق رسید سلاطین و بزرگان برای او هدایا فرستادند و استدعا نمودند که دختر از ایشان بگیرد شاید نور محمّدی صلی اللّه علیه و آله و سلّم که در جبین داشت به ایشان منتقل گردد و هاشم قبول نکرد و از نُجبای قوم خود دختر خواست و فرزندان ذکور و اناث آورد که از جمله (اسد) است که پدر فاطمه والده حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام است ولکن نوری که در جبین داشت باقی بود، پس شبی از شبها بر دور خانه کعبه طواف کرد و به تضرّع و ابتهال از حق تعالی سؤ ال کرد که او را فرزندی روزی فرماید که حامل آن نور پاک شود. پس در خواب او را امر کردند به (سلْمی ) دختر عمروبن زید بن لبید از بنی النّجار که در مدینه بود پس هاشم به عزم شام حرکت فرموده و در مدینه به خانه عمرو فرود شده دختر او سلمی را به حباله نکاح درآورد و عمرو با هاشم پیمان بست که

ص: 17

دختر خود را به تو دادم بدان شرط که اگر از او فرزندی به وجود آید همچنان در مدینه زیست کند و کس او را به مکّه نبرد. هاشم بدین پیمان رضا داد و در مراجعت از شام سلمی را به مکّه آورد و چون سلمی حامله شد به عبدالمطّلب بنا به آن عهدی که شده بود او را برداشته دیگر باره به مدینه آورد تا در آنجا وضع حمل کند و خود عزیمت شام نمود و در غزه (1) که مدینه ای است در اقْصی شام و مابیْن او و عسْقلان دو فرسخ است وفات فرمود:

امّا از آن سوی سلمی ، عبدالمطّلب را بزاد و او را عامر نام کرد و چون بر سر موی سپید داشت او را (شیْبه ) گفتند و سلْمی همی تربیت او فرمود تا یمین از شمال بدانست و چندان نیکو خِصال و ستوده فِعال برآمد که (شیْبهُ الْحمْد) لقب یافت و در این وقت عمّ او مطّلب در مکّه سیّد قوم بود و کلید خانه کعبه و کمان اسماعیل و علم نِزار او را بود و منصب سقایت و رفادت او را داشت . پس مطلب به مدینه آمد و برادرزاده خود را بر شتر خویش ردیف ساخته به مکّه آورد. قریش چون او را دیدند چنان دانستند که مطّلب در سفر مدینه عبدی خریده و با خود آورده لاجرم شیْبه را عبدالمطّلب خواندند و به این نام شهرت یافت

از آن پس که مطّلب به خانه خویش شد عبدالمطّلب را جامه های نیکو در بر کرد و در میان بنی عبدمناف او را عظمت بداد و

ص: 18

ملکات ستوده او روز تا روز بر مردم ظاهر شد و نام او بلند گشت و چنین بزیست تا مطّلب وفات کرد و منصب رفادت و سقایت و دیگر چیزها بدو منتقل گشت و سخت بزرگ شد چنانکه از بِلاد و امصار بعیده به نزدیک او تُحف و هدایا می فرستادند و هر که را او زینهار می داد در امان می زیست و چون عرب را داهیه پیش آمدی او را برداشته به کوه ثبیر بردی و قربانی کردندی و اسعاف حاجات را به بزرگواری او شناختندی و خون قربانی خویش را همه بر چهره اصْنام مالیدندی ؛ امّا عبدالمطّلب جز خدای یگانه را ستایش نمی فرمود.

بالجمله ؛ نخستین ولدی که عبدالمطّلب را پدید آمد حارث بود از این روی عبدالمطّلب مُکنّی به ابوالحارث گشت و چون حارث به حدّ رشد و بلوغ رسید عبدالمطّلب در خواب ماءمور شد به حفْر چاه زمزم .

همانا معلوم باشد که عمْروبن الحارث الجُرْهُمی که رئیس جُرْهُمیان بود در مکّه در عهد قُصیّ، حُلیْل بن حبْسیّه از قبیله خُزاعه با ایشان جنگ کرد و بر ایشان غلبه جست و امر کرد که از مکّه کوچ کنند. لاجرم عمرو تصمیم عزم داد که از مکّه بیرون شود و آن چند روز که مهلت داشت کار سفر راست می کرد از غایت خشم حجر الاْسْود را از رُکْن انتزاع نمود و دو آهو برّه از طلا که اسفندیار بن گشتاسب به رسم هدیه به مکّه فرستاده بود با چند زره و چند تیغ که از اشیاء مکّه بود برگرفت و در چاه زمزم افکنده آن چاه را با

ص: 19

خاک انباشته کرد، پس مردم خود را برداشته به سوی یمن گریخت .

و بعد از مخاصمه بسیار راضی شدند به محاکمه زن کاهنه که در قبیله بنی سعد و در اطراف شام بود. پس عبدالمطّلب با گروهی از فرزندان عبدمناف روانه شدند و از هر قبیله از قبائل قریش چند نفر با ایشان روانه شدند به جانب شام . پس در اثنای راه در یکی از بیابانها که آب در آن بیابان نبود آبهای فرزندان عبدمناف تمام شد و سایر قریش آبی که داشتند از ایشان مضایقه کردند و چون تشنگی بر ایشان غالب شد عبدالمطّلب گفت : بیائید هر یک از برای خود قبری بکنیم که هر یک که هلاک شویم دیگران او را دفن کنند که اگر یکی از ما دفن نشده در این بیابان بماند بهتر است از آنکه همه چنین بمانیم و چون قبرها را کندند و منتظر مرگ نشستند، عبدالمطّلب گفت : چنین نشستن و سعی نکردن تا مردن و ناامید از رحمت الهی گردیدن از عجز یقین است ، برخیزید که طلب کنیم شاید خدا آبی کرامت فرماید. پس ایشان بار کردند و سایر قریش نیز بار کردند؛ چون عبدالمطّلب بر ناقه خود سوار شد از زیر پای ناقه اش چشمه ای از آب صاف و شیرین جاری شد پس عبدالمطّلب گفت : اللّه اکبر! و اصحابش هم تکبیر گفتند و آب خوردند و مشکهای خود را پر آب کردند و قبایل قریش را طلبیدند که بیائید و مشاهده نمائید که خدا به ما آب داد و آنچه خواهید بخورید و بردارید، چون قریش آن کرامت عُظمی را از عبدالمطّلب مشاهده کردند گفتند: خدا میان ما و تو حکم کرد و

ص: 21

ما را دیگر احتیاج به حکم کاهنه نیست دیگر در باب زمزم با تو معارضه نمی کنیم ، آن خداوندی که در این بیابان به تو آب داد او زمزم را به تو بخشیده است ، پس برگشتند و زمزم را به آن حضرت مسلّم داشتند.(1)

بالجمله ؛ عبدالمطّلب بعد از حفر زمزم ، بزرگواری عظیم شد و (سیّد البطحاء) و (ساقی الحجیج ) و (حافر الزّمزم ) بر القاب او افزوده گشت و مردم در هر مصیبت و بلیّه به او پناه می بردند و در هر قحط و شدّت و داهیه به نور جمال او متوسِّل می شدند و حق تعالی دفع شدائد از ایشان می نمود. و آن بزرگوار را ده پسر و شش دختر بود که بیاید ذکر ایشان در ذکر خویشان حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم وعبدالله برگزیده فرزندان او بود و او و ابوطالب و زبیر، مادرشان فاطمه بنت عمروبن عایذبن عبدبن عمران بن مخزوم بود. و چون جنابش از مادر متولّد شد بیشتر از احْبار یهود و قسّیسین نصاری و کهنه و سحره دانستند که پدر پیغمبر آخر الزّمان صلی اللّه علیه و آله و سلم از مادر بزاد؛ زیرا که گروهی از پیغمبران بنی اسرائیل مژده بعثت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم را رسانیده بودند و طایفه ای از یهود که در اراضی شام مسکن داشتند جامه خون آلودی از یحیی پیغمبر علیه السّلام در نزد ایشان بود و بزرگان دین علامت کرده بودند که چون خون این جامه تازه شود همانا پدر پیغمبر آخر الزّمان متولّد شده است و شب ولادت

ص: 22

آن حضرت از آن جامه که صوف سفید بود خون تازه بجوشید.

بالجمله ؛ عبداللّه چون متولّد شد نور نبوی صلی اللّه علیه و آله و سلّم که از دیدار هر یک از اجداد پیغمبر لامع بود از جبیین او ساطع گشت و روز تا روز همی بالید تا رفتن و سخن گفتن توانست آنگاه آثار غریبه و علامات عجیبه مشاهده می فرمود؛ چنانکه روزی به خدمت پدر عرض کرد که هرگاه من به جانب بطحاء و کوه ثبیر سیر می کنم نوری از پشت من ساطع شده دو نیمه می شود، یک نیمه به جانب مشرق و نیمی به سوی مغرب کشیده می شود آنگاه سر به هم گذاشته دایره گردد پس از آن مانند ابر پاره ای بر سر من سایه گسترد و از پس آن درهای آسمان گشوده شود و آن نور به فلک در رود و باز شده در پشت من جای کند و وقتگاه باشد که چون در سایه درخت خشکی جای کنم آن درخت سبز و خرّم شود و چون بگذرم باز خشک شود و بسا باشد که چون بر زمین نشینم بانگی به گوش من رسد که ای حامل نور محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم بر تو سلام باد! عبدالمطّلب فرمود: ای فرزند، بشارت باد تو را، مرا امید آن است که پیغمبر آخر الزمان از صُلْب تو پدیدار شود و در این وقت عبدالمطلب خواست تا نذر خود را ادا کند؛ چه آن زمان که حفر زمزم می فرمود و قریش با او بر طریق منازعت می رفتند باخدای خود عهد کرد چون او

ص: 23

را ده پسر آید تا در چنین کارهایش پشتوانی کنند یک تن را در راه حق قربانی کند؛ در این وقت که او را ده پسر بود تصمیم عزم داد تا وفا به عهد کند.

پس فرزندان را جمع آورد و ایشان را از عزیمت خود آگهی داد همگی گردن نهادند. پس بر آن شد که قرعه زنند به نام هرکه برآید قربانی کند. پس قرعه زدند به نام عبداللّه برآمد، عبدالمطّلب دست عبداللّه را گرفت و آورد میان (اساف ) و (نائله ) که جای نحْر بود و کارد برگرفت تا او را قربانی کند، برادران عبداللّه و جماعت قریش و مغیره بن عبداللّه بن عمروبن مخزوم مانع شدند و گفتند چندان که جای عذر باقی است نخواهیم گذاشت عبداللّه ذبح شود. ناچار عبدالمطّلب را بر آن داشتند که در مدینه زنی است کاهنه و عرّافه نزد او شوند تا او در این کار حکومت کند و چاره اندیشد. چون به نزد آن زن شدند گفت : در میان شما دیت مرد بر چه می نهند؟ گفتند: بر ده شتر. گفت : هم اکنون به مکّه برگردید و عبداللّه را با ده شتر قرعه زنید اگر به نام شتران برآمد فدای عبداللّه خواهد بود و اگر به نام عبداللّه برآمد فدیه را افزون کنید و بدینگونه همی بر عدد شتر بیفزائید تا قرعه به نام شتر برآید و عبداللّه به سلامت بماند و خدای نیز راضی باشد.

پس عبداللّه با قریش به جانب مکّه مراجعت کردند و عبداللّه را با ده شتر قرعه زدند قرعه به نام عبداللّه برآمد. پس ده شتر دیگر افزودند،

ص: 24

همچنان قرعه به نام عبداللّه برآمد بدینگونه همی ده شتر افزودند و قرعه زدند تا شماره به صد شتر رسید، در این هنگام قرعه به نام شتر برآمد. قریش آغاز شادمانی کردند و گفتند خدای راضی شد. عبدالمطّلب فرمود: لا وربّ الْبیْتِ، بدین قدر نتوان از پای نشست .

بالجمله ؛ دو نوبت دیگر قرعه افکندند و به نام شتران برآمد. عبدالمطّلب را استوار افتاد و آن صد شتر را به فدیه عبداللّه قربانی کرد و این بود که در اسلام دیت مرد بر صد شتر مقرّر گشت و از اینجا بود که پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: (انا ابنُ الذّبیحیْن )(1) و از دو ذبیح ، جدّ خود حضرت اسماعیل ذبیح اللّه و پدر خود عبداللّه اراده فرمود.

علامه مجلسی رحمه اللّه فرموده که چون عبداللّه به سنّ شباب رسید نور نبوّت از جبین او ساطع بود، جمیع اکابر و اشراف نواحی و اطراف آرزو کردند که به او دختر دهند و نور او را بربایند؛ زیرا که یگانه زمان بود در حُسن و جمال . و در روز بر هر که می گذشت بوی مُشک و عنْبر از وی استشمام می کرد و اگر در شب می گذشت جهان از نور رویش روشن می گردید و اهل مکّه او را (مِصْباح حرم ) می گفتند تا اینکه به تقدیر الهی عبداللّه با صدف گوهر رسالت پناه یعنی آمنه دختر وهْب (ابْن عبْد مناف بن زُهْره بن کِلاب بن مُرّه ) جفت گردید. پس سبب مزاوجت را نقل کرده به کلامی طولانی که مقام را گنجایش ذکر نیست . و روایت

ص: 25

کرده که چون تزویج آمنه به حضرت عبداللّه شد دویست زن از حسرت عبداللّه هلاک شدند!

بالجمله ؛ چون حضرت آمنه صدف آن دُرّ ثمین گشت جمله کهنه عرب آن بدانستند و یکدیگر را خبر دادند و چند سال بود که عرب به بلای قحط گرفتار بودند و بعد از انتقال آن نور به آمنه باران بارید و مردم در خصب و فراوانی نعمت شدند، تا به جائی که آن سال را (سنهُ الْفتْح ) نام نهادند.

در همان سال عبدالمطّلب عبداللّه را به رسم بازرگانان به جانب شام فرستاد و عبداللّه هنگام مراجعت از شام چون به مدینه رسید مزاج مبارکش از صحّت بگشت و همراهان او را بگذاشتند و به مکّه شدند و از پس ایشان عبداللّه در آن بیماری وفات یافت ، جسد مبارکش را در (دارالنّابغه ) به خاک سپردند.

امّا از آن سوی ، چون خبر بیماری فرزند به عبدالمطّلب رسید حارث را که بزرگترین برادران او بود به مدینه فرستاد تا جنابش را به مکّه کوچ دهد وقتی رسید که آن حضرت وداع جهان گفته بود و مدّت زندگانی آن جناب بیست و پنج سال بود و هنگام وفات او هنوز آمنه علیهاالسّلام حمل خویش نگذاشته بود و به روایتی دو ماه و به قولی هفت ماه از عمر شریف آن حضرت گذشته بود.(1)

در روایات وارد شده است که شبی حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم به نزد قبر عبداللّه پدر خود آمد و دو رکعت نماز کرد و او را ندا کرد ناگاه قبر شکافته شد و عبداللّه در قبر نشسته بود و می گفت :

ص: 26

(اشْهدُ انُ لا اِل ه اِلاّ اللّهُ وانّک نبِیُّ اللّهِ ورسولُهُ)

آن حضرت پرسید که ولیّ تو کیست ای پدر؟ پرسید که ولیّ تو کیست ای فرزند؟ گفت : اینک علیّ ولیّ توست . گفت : شهادت می دهم که علیّ ولیّ من است ، پس فرمود که برگرد به سوی باغستان خود که در آن بودی پس به نزد قبر مادر خود آمد و همان نحو که با قبر پدر فرمود در آنجا نیز به عمل آورد.

علامه مجلسی رحمه اللّه فرموده که از این روایت ظاهر می شود که ایشان ایمان به شهادتیْن داشتند و برگردانیدن ایشان برای آن بود که ایمانشان کاملتر گردد به اقرار به امامت علیّ بن ابی طالب علیه السّلام .(1)

طالب بخشید و اولاد عقیل آن را فروختند به محمّد بن یوسف برادر حجّاج و او آن را داخل خانه خود کرد و چون زمان هارون شد (خیْزُران ) مادر او آن خانه را بیرون کرد از خانه محمّد بن یوسف و مسجد کرد که مردم در آن نماز کنند و در سنه ششصد و پنجاه و نُه ملِک مُظفّر والی یمن در عمارت آن مسجد سعی جمیل فرمود والحال در همان حالت باقی است و مردم به زیارت آنجا می روند. و در وقت ولادت آن حضرت غرائب بسیار به ظهور رسیده .

از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده است که ابلیس به هفت آسمان بالا می رفت وگوش می داد و اخبار سماویه را می شنید پس چون حضرت عیسی علی نبینا وآله و علیه السلام متولد شد او را از سه آسمان منع کردند وتا چهارآسمان بالا می رفت و چون حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم متولد شد او را از همه آسمانهامنع کردند وشیاطین را به تیرهای شهاب از ابواب سماوات راندند، پس قریش گفتند: می باید وقت گذشتن دنیا و آمدن قیامت باشد که ما می شنیدیم که اهل کتاب ذکر می کردند، پس عمْروبن اُمیّه که داناترین اهل جاهلیّت بود گفت : نظر کنید اگر ستاره های معروف که به آنها هدایت می یابند مردم و به آنها می شناسند زمانهای زمستان و تابستان را، اگر یکی از آنها بیفتد، بدانید وقت آن است که جمیع خلایق هلاک شوند و اگر آنها به حال خودند و ستاره های دیگر ظاهر می شود، پس امر

ص: 28

غریب می باید حادث شود. و صبح آن روز که آن حضرت متولّد شد هر بتی که در هر جای عالم بود بر رو افتاده بود و ایوان کسری یعنی پادشاه عجم بلرزید و چهارده کنگره آن افتاد و دریاچه ساوه که سالها آن را می پرستیدند فرو رفت و خشک شد و وادی سماوه که سالها بود کسی آب در آن ندیده بود آب در آن جاری شد و آتشکده فارس که هزار سال خاموش نشده بود در آن شب خاموش شد و داناترین علمای مجوس در آن شب در خواب دید که شتر صعبی چند اسبان عربی را می کشند و از دجله گذشتند و داخل بلاد ایشان شدند و طاق کسری از میانش شکست و دو حصّه شد و آب دجله شکافته شد و در قصر او جاری گردید و نوری در آن شب از طرف حجاز ظاهر شد و در عالم منتشر گردید و پرواز کرد تا به مشرق رسید و تخت هر پادشاهی در آن صبح سرنگون شده بود و جمیع پادشاهان در آن روز لال بودند و سخن نمی توانستند گفت و علم کاهنان برطرف شد و سِحْر ساحران باطل شد و هر کاهنی که بود میان او و همزادی که داشت که خبرها به او می گفت جدائی افتاد و قریش در میان عرب بزرگ شدند و ایشان را (آل اللّه ) گفتند؛ زیرا که ایشان در خانه خدا بودند و آمنه علیهاالسّلام مادر آن حضرت گفت : واللّه که چون پسرم بر زمین رسید دستها را بر زمین گذاشت و سر به سوی آسمان بلند کرد و

ص: 29

به اطراف نظر کرد پس ، از او نوری ساطع شد که همه چیز را روشن کرد و به سبب آن نور، قصرهای شام را دیدم و در میان آن روشنی صدائی شنیدم که قائلی می گفت که زائیدی بهترین مردم را، پس او را (محمّد) نام کن و چون آن حضرت را به نزد عبدالمطّلب آوردند او را در دامن گذاشت و گفت :

شعر :

الْحمْدُ للّهِ الّذی اعْطانی

هذا الْغُلام الطّیِّب الاْرْدانِ

قدْ ساد فِی الْمهْدِ علی الْغِلْمانِ

؛حمد می گویم و شکر می کنم خداوندی را که عطا کرد به من این پسر خوشبو را که در گهواره بر همه اطفال سیادت و بزرگی دارد. پس او را تعویذ نمود به ارکان کعبه و شعری چند در فضایل آن حضرت فرمود.

در آن وقت شیطان در میان اولاد خود فریاد کرد تا همه نزد او جمع شدند و گفتند: چه چیز ترا از جا برآورده است ای سیّد ما؟ گفت : وای بر شما! از اوّل شب تا حال احوال آسمان و زمین را متغیّر می یابم و می باید که حادثه عظیمی در زمین واقع شده باشد که تا عیسی به آسمان رفته است مثل آن واقع نشده است ، پس بروید و بگردید و تفحّص کنید که چه امر غریب حادث شده است ؛ پس متفرّق شدند و گردیدند و برگشتند و گفتند: چیزی نیافتیم . آن ملعون گفت که اِسْتعلام این امر کار من است . پس فرو رفت در دنیا و جولان کرد در تمام دنیا تا به حرم رسید، دید که ملائکه اطراف حرم را فرو

ص: 30

گرفته اند، چون خواست که داخل شود ملائکه بانگ بر او زدند برگشت پس کوچک شد مانند گنجشکی و از جانب کوه حِری داخل شد، جبرئیل گفت : برگرد ای ملعون ! گفت : ای جبرئیل ، یک حرف از تو سؤ ال می کنم ، بگو امشب چه واقع شده است در زمین ؟ جبرئیل گفت : محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم که بهترین پیغمبران است امشب متولّد شده است ، پرسید که آیا مرا در او بهره ای هست ؟ گفت : نه ، پرسید که آیا در امّت او بهره دارم ؟ گفت : بلی ، ابلیس گفت : راضی شدم .(1)

از حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام روایت شده است که چون آن حضرت متولّد شد بتها که بر کعبه گذاشته بودند همه بر رو در افتادند و چون شام شد این ندا از آسمان رسید که (جآء الْحقُّ وزهق الْباطِلُ اِنّ الْباطِل کان زهُوقا)(2)(3)

و جمیع دنیا در آن شب روشن شد و هر سنگ و کلوخی و درختی خندیدند و آنچه در آسمانها و زمینها بود تسبیح خدا گفتند و شیطان گریخت و می گفت : بهترین امّتها و بهترین خلائق و گرامی ترین بندگان و بزرگترین عالمیان محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم است .

و شیخ احمد بن ابی طالب طبرسی در کتاب (احتجاج ) روایت کرده است از امام موسی بن جعفر علیه السّلام که چون حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم از شکم مادر بر زمین آمد دست چپ را بر زمین گذاشت و دست راست را به سوی آسمان بلند کرد و لبهای خود را به توحید به حرکت آورد واز دهان مبارکش نوری ساطع شد که اهل مکه قصرهای بُصْری و اطراف آن را که از شام است دیدند و قصرهای سرخ یمن و نواحی آن را و قصرهای سفید اصطخر فارس و حوالی آن را دیدند و در شب ولادت آن حضرت دنیا روشن شد تا آنکه جنّ و انس و شیاطین ترسیدند و گفتند در زمین امر غریبی حادث شده است و ملائکه را دیدند که فرود می آمدند و بالا می رفتند فوج فوج و تسبیح و تقدیس خدا می کردند و ستاره ها به حرکت آمدند و در میان هوا می ریختند و اینها همه علامات ولادت آن حضرت بود و ابلیس لعین خواست که به آسمان رود به سبب آن غرائب که مشاهده کرد؛ زیرا که او را جائی بود در آسمان سوّم که او و سایر شیاطین گوش می دادند به سخن ملائکه ، چون رفتند که حقیقت واقعه را معلوم کنند، ایشان را به تیر شهاب راندند برای دلالت پیغمبری آن حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلّم .(4)

حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام دختر حمزه را عرضه کرد بر حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم که آن حضرت او را به عقد خود درآورد حضرت فرمود: مگر نمی دانی که او دختر برادر رضاعی من است ؟ زیرا که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم و عمّ او حمزه از یک زن شیر خورده بودند.(1)

و ابن شهر آشوب روایت کرده است که اوّل مرتبه (ثُویْبه )(2) آزاد کرده ابولهب آن حضرت را شیر داد و بعد از او (حلیمه سعدیّه ) آن حضرت را شیر داد و پنج سال نزد حلیمه ماند و چون نُه سال از عمر آن حضرت گذشت با ابوطالب به جانب شام رفت و بعضی گفته اند که در آن وقت دوازده سال از عمر آن حضرت گذشته بود. و از برای خدیجه به تجارت شام رفت در هنگامی که بیست و پنج سال از عمر شریفش گذشته بود.(3)

در نهج البلاغه از حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام منقول است که حق تعالی مقرون گردانید با حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم بزرگتر ملکی از ملائکه خود را که در شب و روز آن حضرت را بر مکارم آداب و محاسن اخلاق وامی داشت و من پیوسته با آن حضرت بودم مانند طفلی که از پی مادر خود برود، و هر روز برای من علمی بلند می کرد از اخلاق خود، و امر می کرد مرا که پیروی او نمایم و هر سال مدّتی در کوه حِراء مجاورت می نمود که من او را می دیدم و دیگری او را نمی دید و چون

ص: 32

مبعوث شد به غیر از من و خدیجه در ابتدای حال کسی به او ایمان نیاورد و می دیدیم نور وحی و رسالت را و می بوئیدم شمیم نبوّت را.(1)

ابن شهر آشوب و قطب راوندی و دیگران روایت کرده اند از حلیمه بنت أ بی ذؤ یب که نام او عبداللّه بن الحارث بود از قبیله مُضر و حلیمه زوجه حارث بن عبدالعُزّی بود، حلیمه گفت که در سال ولادت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم خشکسالی و قحط در بلاد ما به هم رسید و با جمعی از زنان بنی سعد بن بکر به سوی مکّه آمدیم که اطفال از اهل مکّه بگیریم و شیر بدهیم و من بر ماده الاغی سوار بودم کم راه ، و شتر ماده ای همراه داشتیم که یک قطره شیر از پستان او جاری نمی شد و فرزندی همراه داشتم که در پستان من آن قدر شیر نمی یافت که قناعت به آن تواند کرد و شبها از گرسنگی دیده اش آشنای خواب نمی شد و چون به مکّه رسیدیم هیچیک از زنان محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم را نگرفتند؛ برای آنکه آن حضرت یتیم بود و امید و احسان از پدران می باشد، پس ناگاه من مردی را با عظمت یافتم که ندا همی کرد و فرمود: ای گروه مرضعات ! هیچ کس هست از شما که طفلی نیافته باشد؟ پرسیدم که این مرد کیست ؟ گفتند: عبدالمطّلب بن هاشم سیّد مکّه است ، پس من پیش تاختم و گفتم : آن منم . فرمود: تو کیستی ؟ گفتم : زنی از

ص: 33

بنی سعدم و حلیمه نام دارم ، عبدالمطّلب تبسّم کرد و فرمود:

(بخِّ بخِّ خِصْلتان جیِّدتانِ سعْدٌ و حِلْمٌ فیهِما عِزُّ الدّهْرِ و عِزُّ الاْبدِ)؛

بهْبهْ دو خصلت نیکوست سعادت و حلم که در آنها است عزت دهر و عزّ ابدی .

آنگاه فرمود: ای حلیمه ، نزد من کودکی است یتیم که محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم نام دارد و زنان بنی سعد او را نپذیرفتند و گفتند او یتیم است و تمتّع از یتیم متصوّر نمی شود و تو بدین کار چونی ؟ چون من طفل دیگر نیافته بودم آن حضرت را قبول نمودم ؛ پس با آن جناب به خانه آمنه شدم چون نگاهم به آن حضرت افتاد شیفته جمال مبارکش شدم ؛ پس آن دُرّ یتیم را گرفتم و چون در دامن گذاشتم و نظر به سوی من افکند نوری از دیده های او ساطع شد و آن قرّه العین اصحاب یمین به پستان راست من رغبت نمود و ساعتی تناول کرد و پستان چپ را قبول نکرد و برای فرزند من گذاشت و از برکت آن حضرت هر دو پستان من پر از شیر شد که هر دو را کافی بود و چون به نزد شوهر خود بردم آن حضرت را شیر از پستان شتر ما جاری شد. آن قدر که ما را و اطفال ما را کافی بود؛ پس شوهرم گفت : ما فرزند مبارکی گرفتیم که از برکت او نعمت رو به ما آورد. و چون صبح شد آن حضرت را بر دراز گوش خود سوار کردم رو به کعبه آورد و به اعجاز آن

ص: 34

حضرت آن درازگوش سه مرتبه سجده کرد و به سخن آمد و گفت : از بیماری خود شفا یافتم و از ماندگی بیرون آمدم از برکت آنکه سیّد مرسلان و خاتم پیغمبران و بهترین گذشتگان و آیندگان بر من سوار شد و با آن ضعف که داشت چنان رهوار شد که هیچ یک از چهار پایان رفیقان ما به آن نمی توانستند رسید و جمیع رفقا از تغییر احوال ما و چهارپایان ما تعجّب می کردند و هر روز فراوانی و برکت در میان ما زیاده می شد و گوسفندان و شتران قبیله از چراگاه گرسنه برمی گشتند. و حیوانات ما سیر و پرشیر می آمدند. در اثنای راه به غاری رسیدیم و از آن غار مردی بیرون آمد که نور از جبینش به سوی آسمان ساطع بود و سلام کرد بر آن حضرت و گفت :حق تعالی مرا موکّل گردانیده است به رعایت او، و گلّه آهوئی از برابر ما پیدا شدند و به زبان فصیح گفتند: ای حلیمه ! نمی دانی که که را تربیت می نمائی ! او پاکترین پاکان و پاکیزه ترین پاکیزگان است . و به هر کوه و دشت که گذشتم بر آن حضرت سلام کردند؛ پس برکت و زیادتی در معیشت و اموال خود یافتیم و توانگر شدیم و حیوانات ما بسیار شدند از برکت آن حضرت . و هرگز در جامه های خود حدث نکرد (بلکه هیچ گاهی مدفوعی از آن جناب دیده نگشت چه آنکه در زمین فرو می شد) و نگذاشت هرگز عورتش را که گشوده شود و پیوسته جوانی را با او می دیدم

ص: 35

که جامه های او را بر عورتش می افکند و محافظت او می نمود.

پس پنج سال و دو روز آن حضرت را تربیت کردم ؛ پس روزی با من گفت که هر روز برادران من به کجا می روند؟ گفتم : به چرانیدن گوسفندان می روند. گفت : امروز من نیز با ایشان موافقت می کنم . چون با ایشان رفت گروهی از ملائکه او را گرفتند و بر قلّه کوهی بردند و او را شست و شو کردند؛ پس فرزند من به سوی ما دوید و گفت : محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم را دریابید که او را بردند و چون به نزد او آمدم ، دیدم که نوری از او به سوی آسمان ساطع می گردد؛ پس او را در برگرفتم و بوسیدم و گفتم : چه شد ترا؟ گفت : ای مادر، مترس خدا با من است . و بوئی از او ساطع بود از مُشک نیکوتر. و کاهنی روزی او را دید و نعره زد و گفت : این است که پادشاهان را مقهور خواهد گردانید و عرب را متفرّق سازد.(1)

و از ابن عبّاس روایت است که چون چاشت برای اطفال طعام می آوردند آنها از یکدیگر می ربودند و آن حضرت دست دراز نمی کرد و چون کودکان از خواب بیدار می شدند، دیده های ایشان آلوده بود و آن حضرت روی شسته و خوشبو از خواب بیدار می شد.(2)

و به سند معتبر دیگر روایت کرده است ، که روزی عبدالمطّلب نزدیک کعبه نشسته بود، ناگاه منادی ندا کرد که فرزندی (محمّد) نام از (حلیمه ) ناپیدا شده

ص: 36

است ؛ پس عبدالمطّلب در غضب شد و ندا کرد: ای بنی هاشم و ای بنی غالِب ! سوار شوید که محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم ناپیدا شده است و سوگند یاد کرد که از اسب به زیر نمی آیم تا محمّد را بیابم یا هزار اعرابی و صد قرشی را بکشم و در دور کعبه می گردید و این شعر می خواند:

شعر :

یا ربِّ رُدّ راکِبی مُحمّدا

ردّا اِلیّ واتّخِذْ عِنْدی یدا

یا ربِّ اِنْ مُحمّدا لنْ یُوجدا

تصْبح قُریْشٌ کُلُّهُمْ مُبدّدا

؛یعنی ای پروردگار من ، برگردان به سوی من شهسوار من محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم را و نعمت خود را بار دیگر بر من تازه گردان . پروردگارا، اگر محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم پیدا نشود تمام قریش را پراکنده خواهم کرد.

پس ندائی از هوا شنید، که حق تعالی محمّد را ضایع نخواهد کرد، پرسید که در کجا است ؟ ندا رسید که در فلان وادی است ، در زیر درخت خار امّغیلان ، چون به آن وادی رفتند، آن حضرت را دیدند که به اعجاز خود از درخت خار، رُطب آبدار می چیند وتناول می نماید و دو جوان نزدیک آن حضرت ایستاده اند چون نزدیک رفتند آن جوانان دور شدند و آن دو جوان جبرئیل و میکائیل بودند؛ پس ، از آن حضرت پرسیدند که تو کیستی ؟ گفت : منم فرزند عبداللّه بن عبدالمطّلب ؛ پس عبدالمطّلب آن حضرت را بر گردن خود سوار کرد و برگردانید و بر دور کعبه هفت شوط آن حضرت را

ص: 37

طواف فرمود و زنان بسیار برای دلداری حضرت آمنه نزد او جمع شده بودند چون آن حضرت را به خانه آورد خود به نزد آمنه رفت و به سوی زنان دیگر التفات ننمود.(1)

بالجمله ؛ چون آن حضرت را به نزد آمنه آوردند امّایمن حبشیّه که کنیزک عبداللّه بود و (برکه ) نام داشت و به میراث به پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم رسیده بود به حضانت و نگاهداشت آن حضرت پرداخت و هرگز آن حضرت را ندید که از گرسنگی و تشنگی شکایت کند، هر بامداد شربتی از زمزم بنوشیدی و تا شامگاه هیچ طعام نطلبیدی و بسیار بود که چاشتگاه برای او عرض طعام می کردند و اقدام به خوردن نمی فرمود.

سر می افکند و رویش سفید و نورانی بود و گشاده پیشانی بود و ابرویش باریک بود و مقوّس و کشیده بود و رگی در میان پیشانیش بود که هنگام غضب پرمی شد و برمی آمد و بینی آن جناب باریک و کشیده بود و میانش اندکی برآمدگی داشت و نوری از آن می تافت و محاسن شریفش انبوه بود و دندانهایش سفید و برّاق و نازک و گشاده بود گردنش در صفا و نور و استقامت مانند گردن صورتهائی بود که از نقره می سازند و صیقل می زنند.

اعضای بدنش همه معتدل و سینه و شکمش برابر یکدیگر بود. میان دو کتفش پهن بود و سر استخوانهای بندهای بدنش قوی و درشت بود و اینها از علامات شجاعت و قوّت است و در میان عرب ممدوح است . بدنش سفید و نورانی بود و از میان سینه تا نافش خط سیاه باریکی از مو بود مانند نقره که صیقل زده باشند و در میانش از زیادتی صفا خطّ سیاهی نماید و پستانها و اطراف سینه و شکم آن حضرت از مو عاری بود و ذراع و دوشهایش مو داشت انگشتانش کشیده و بلند بود. ساعدها و ساقش صاف و کشیده بود. کف پاهایش هموار نبود بلکه میانش از زمین دور بود و پشت پاهایش بسیار صاف و نرم بود به حدّی که اگر قطره آبی بر آنها ریخته می شد بند نمی شد و چون راه می رفت قدمها را به روش متکبّران بر زمین نمی کشید و با تاءنی و وقار راه می رفت و چون به جانب خود ملتفت می شد

ص: 39

که با کسی سخن گوید به روش ارباب دولت به گوشه چشم نظر نمی کرد بلکه با تمام بدن می گشت و سخن می گفت و در اکثر احوال دیده اش به زیر بود و نظرش به سوی زمین زیاده بود و هرکه را می دید مبادرت به سلام می نمود و اندوهش پیوسته بود و فکرتش دائم و هرگز از فکری و شغلی خالی نبود و بدون احتیاج سخن نمی فرمود و کلمات جامعه می گفت که لفظش اندک و معنیش بسیار بود و از افاده مقصود قاصر نبود و ظاهر کننده حق بود و خُویش نرم بود و درشتی و غلظت در خُلق کریمش نبود و کسی را حقیر نمی شمرد و اندک نعمتی را عظیم می دانست و هیچ نعمتی را مذمّت نمی فرمود امّا خوردنی و آشامیدنی را مدح هم نمی فرمود و از برای فوت امور دنیا به غضب نمی آمد و از برای خدا چنان به خشم درمی آمد که کسی او را نمی شناخت و چون اشاره می فرمود به دست اشاره می نمود نه به چشم و ابرو و چون شاد می شد دیده بر هم می گذاشت و بسیار اظهار فرح نمی کرد و اکثر خندیدن آن حضرت تبسم بود و کم بود که صدای خنده آن حضرت ظاهر شود و گاه دندانهای نورانیش مانند دانه های تگرگ ظاهر می شد در خندیدن و هرکس را به قدر علم و فضیلت در دین زیادتی می داد و در خور احتیاج متوجّه ایشان می شد و آنچه به کار ایشان می آمد و موجب صلاح امّت بود

ص: 40

برای ایشان بیان می فرمود ومکرر می فرمود که حاضران آنچه از من می شنوند به غائبان برسانند و می فرمود که برسانید به من حاجت کسی را که حاجت خود را به من نتواند رسانید و کسی را بر لغزش و خطای سخن مؤ اخذه نمی فرمود و صحابه داخل می شدند به مجلس آن حضرت طلب کنندگان علم ، و متفرّق نمی شدند مگر آنکه از حلاوت علم و حکمت چشیده بودند و از شرّ مردم در حذر بود امّا از ایشان کناره نمی کرد و خوشروئی و خوشخوئی را از ایشان دریغ نمی داشت و جستجوی اصحاب خود می نمود و احوال ایشان می گرفت و هرگز غافل از احوال مردم نمی شد مبادا که غافل شوند و به سوی باطل میل کنند و نیکان خلق را نزدیک خود جای می داد و افضل خلق نزد او کسی بود که خیرخواهی او برای مسلمانان بیشتر باشد و بزرگترین مردم نزد او کسی بود که مواسات و معاونت و احسان و یاری مردم بیشتر کند.

گرامی ترین خلق است نزد او و با هرکه می نشست تا او اراده برخاستن نمی کرد برنمی خاست و هرکه از او حاجتی می طلبید اگر مقدور بود روا می کرد والاّ به سخن نیکی و وعده جمیلی او را راضی می کرد و خُلق عمیمش همه خلق را فرا گرفته بود و همه کس نزد او در حقّ مساوی بود.

مجلس شریفش ، مجلس بردباری و حیا و راستی و امانت بود و صداها در آن بلند نمی شد و بدِ کسی در آن گفته نمی شد و بدی از آن مجلس مذکور نمی شد و اگر از کسی خطائی صادر می شد نقل می کردند و همه با یکدیگر در مقام عدالت و انصاف و احسان بودند ویکدیگر را به تقوی و پرهیزکاری وصیّت می کردند و بایکدیگر در مقام تواضع و شکستگی بودند. پیران را توقیر می کردند و بر خردسالان رحم می کردند و غریبان را رعایت می کردند و سیرت آن حضرت با اهل مجلس چنان بود که پیوسته گشاده رو و نرم خو بود و کسی از همنشینی او متضرّر نمی شد و صدا بلند نمی کرد و فحش نمی گفت و عیب مردم نمی کرد و بسیار مدح مردم نمی کرد و اگر چیزی واقع می شد که مرضیّ طبع مستقیمش نبود تغافل می فرمود و کسی از او ناامید نبود و مجادله نمی کرد و بسیار سخن نمی گفت و قطع نمی فرمود سخن احدی را مگر آنکه باطل گوید. و چیزی که فایده نداشت متعرّض آن نمی شد و کسی را مذمّت نمی کرد و

ص: 42

احدی را سرزنش نمی فرمود و عیبها و لغزشهای مردم را تفحص نمی نمود و بر سوء ادب غریبان و اعرابیان صبر می فرمود حتّی اینکه صحابه ایشان را به مجلس می آوردند که ایشان سؤ ال کنند و خود مستفید شوند.(1)

در خبر است که جوانی نزد پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم آمد و گفت : تواند شد که مرا رخصت فرمایی تا زنا کنم ، اصحاب بانگ بر وی زدند، پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: نزدیک من آی ، آن جوان پیش شد، فرمود: هیچ دوست می داری که کس بامادر تو زنا کند یا با دختر و خواهر تو و همچنان با عمّات و خالات و خویشان خود این کار روا داری ؟ عرض کرد: رضا ندهم . فرمود: همه بندگان خدای چنین باشند. آنگاه دست مبارک بر سینه او فرود آورد و گفت :

(اللّهُمّ اغْفِرْ ذنْبهُ و طهِّرْ قلْبهُ وحصِّنْ فرْجهُ)(2)

دیگر از آن پس به جانب هیچ زن بیگانه دیده نشد و از (سیره ابن هشام ) نقل شده که گفته در زمان حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم لشکر اسلام به جبل طیّ آمدند و فتح کردند و اُسرائی از آنجا به مدینه آوردند که در میانه آنها دختر حاتم طائی بود. چون پیغمبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم آنها را دید دختر حاتم خدمتش عرض کرد: یا رسول اللّه ، هلک الْوالد و غاب الْوافِد؛ یعنی پدرم حاتم مرده و برادرم عدیّ بن حاتم به شام فرار کرده بر ما منّت گذار و ببخش ما را خدا بر

ص: 43

تو منّت گذارد. و رُوز اوّل و دوم حضرت جوابی به او نفرمود، روز سوّم که ایشان را ملاقات فرمود امیرالمؤ منین علیه السّلام به آن زن اشاره فرمود که دوباره عرض حال کن ، آن زن سخن گذشته را اعاده کرد، رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: مترصّد هستم قافله با امانتی پیدا شود ترا به ولایتت بفرستم و از او عفو فرمود.(1)اینگونه بود سیرت آن حضرت با کفّار.

نفس را بزرگتر می دانست ؛ چنانکه روایت شده که وقتی لشکر آن حضرت از جهاد با کفّار آمده بودند، حضرت فرمود: مرحبا جماعتی که به جا آوردند جهاد کوچکتر را و بر ایشان است جهاد بزرگتر. عرض کردند: جهاد بزرگتر کدام است ؟ فرمود: جهاد با نفس امّاره (1). و در روایت معتبره منقول است که از آن حضرت پرسیدند که چرا موی محاسن شما زود سفید شده ؟

فرمود که مرا پیر کرد سوره هود و واقعه و مُرسلات و عمّ یتسآئلون که در آنها احوال قیامت و عذاب امّتهای گذشته مذکور است .(2)

و روایت شده که چون حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم از دنیا رفت نگذاشت درهم و دیناری و نه غلام و کنیزی و نه گوسفند و شتری به غیر از شتر سواری خود. و چون به رحمت الهی واصل شد زرهش در گرو بود نزد یهودی از یهودان مدینه برای بیست صاع جو که برای نفقه عیال خود از او به قرض گرفته بود.(3)

و حضرت امام رضا علیه السّلام فرمود : که ملکی به نزد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم آمد و گفت : پروردگارت ترا سلام می رساند و می فرماید که اگر می خواهی صحرای مکّه را همه از بهر تو طلا می کنم . پس حضرت سر به سوی آسمان بلند کرد و گفت : پروردگارا! می خواهم یک روز سیر باشم و ترا حمد کنم و یک روز گرسنه باشم و از تو سؤ ال کنم و فرمود که آن حضرت سه روز از نان گندم سیر نشد تا به رحمت

ص: 45

الهی واصل شد.(1)

و از حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام منقول است که فرمود: با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم بودیم در کندن خندق ، ناگاه حضرت فاطمه علیهاالسّلام آمد و پاره نانی برای آن حضرت آورد و حضرت فرمود: که این چیست ؟ فاطمه علیهاالسّلام عرض کرد: قرص نانی برای حسن و حسین (علیهماالسلام ) پخته بودم و این پاره را برای شما آوردم . حضرت فرمود که : سه روز است که طعام داخل جوف پدر تو نشده است و این اوّل طعامی است که می خورم (2). و ابن عبّاس گفته که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم بر روی خاک می نشست و بر روی خاک طعام تناول می نمود و گوسفند را به دست خود می بست و اگر غلامی آن حضرت را برای نان جوی می طلبید به خانه خود، اجابت او می فرمود.(3) و از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم هر روز سیصد و شصت مرتبه به عدد رگهای بدن می گفت :

(الْحمْدُ للّهِ ربِّ الْعالمین کثیرا علی کُلِّ حالٍ.)(4)

و از مجلسی برنمی خاست هر چند کم می نشست تا بیست و پنج مرتبه استغفار نمی کرد.(5)

و روزی هفتاد مرتبه (اسْتغْفِرُ اللّه ) و هفتاد مرتبه (اتُوبُ اِلی اللّهِ) می گفت .(6)

و روایت شده که شب جمعه حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم در مسجد قُبا اراده افطار نمود و فرمود: که آیا آشامیدنی هست که به آن افطار نمایم ، اوس بن خولی انصاری کاسه شیری آورد که عسل در آن ریخته

ص: 46

بود، چون حضرت بر دهان گذاشت و طعم آن را یافت از دهان برداشت و فرمود که این دو آشامیدنی است که از یکی بدیگری اکتفا می توان نمود من نمی خورم هر دو را و حرام نمی کنم بر مردم خوردن آن را ولیکن فروتنی می کنم برای خدا و هرکه فروتنی کند برای حق تعالی خدا او را بلند می گرداند و هرکه تکبر کند خدا او را پست می گرداند و هرکه در معیشت خود میانه رو باشد خدا او را روزی می دهد و هرکه اسراف کند خدا او را محروم می گرداند و هرکه مرگ را بسیار یاد کند خدا او را دوست می دارد.(1)

و به سند صحیح از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم در اوّل بعثت مدّتی آن قدر روزه پیاپی گرفت که گفتند دیگر ترک نخواهد کرد پس مدتی ترک روزه کرد که گفتند نخواهد گرفت ، مدّتی یک در میان روزه می گرفت به طریق حضرت داود علیه السّلام ، پس آن را ترک کرد و در هر ماه ایام البیض آن را روزه می داشت ، پس آن را ترک فرمود و سنّتش بر آن قرار گرفت که در هر ماه پنجشنبه اوّل ماه و پنجشنبه آخر ماه و چهارشنبه اوّل از دهه میان ماه را روزه می داشت و بر این طریق بود تا به جوار رحمت ایزدی پیوست (2). و ماه شعبان را تمام روزه می داشت .(3)

ابن شهر آشوب رحمه اللّه گفته است که بعضی از آداب شریفه و اخلاق کریمه حضرت رسالت پناه صلی

ص: 47

اللّه علیه و آله و سلّم که از اخبار متفرّقه ظاهر می شود آن است که آن حضرت از همه کس حکیم تر و داناتر و بردبارتر و شجاعتر و عادلتر و مهربانتر بود و هرگز دستش به دست زنی نرسید که بر او حلال نباشد و سخی ترین مردم بود هرگز دینار و درهمی نزد او نماند و اگر از عطایش چیزی زیاد می آمد و شب می رسید قرار نمی گرفت تا آن را به مصرفش می رسانید و زیاده از قوت سال خود هرگز نگاه نمی داشت و باقی را در راه خدا می داد و پست ترین طعامها را نگاه می داشت مانند جو و خرما و هرچه می طلبیدند عطا می فرمود و بر زمین می نشست و بر زمین طعام می خورد و بر زمین می خوابید و نعلیْن و جامه خود را پینه می کرد و درِ خانه را خود می گشود و گوسفند را خود می دوشید و پای شتر را خود می بست و چون خادم از گردانیدن آسیا مانده می شد مدد او می کرد و آب وضو را به دست خود حاضر می کرد در شب و پیوسته سرش در زیر بود و در حضور مردم تکیه نمی نمود و خدمتهای اهل خود را می کرد و بعد از طعام انگشتان خود را می لیسید و هرگز آروغ نزد و آزاد و بنده که آن حضرت را به ضیافت می طلبیدند اجابت می نمود اگرچه از برای پاچه گوسفندی بود. و هدیه را قبول می نمود اگرچه یک جرعه شیر بود و تصدّق را

ص: 48

نمی خورد و نظر بر روی مردم بسیار نمی کرد و هرگز از برای دنیا به خشم نمی آمد و از برای خدا غضب می کرد و از گرسنگی گاهی سنگ بر شکم می بست و هرچه حاضر می کردند تناول می نمود و هیچ چیز را رد نمی فرمود و بُرد یمنی می پوشید و جُبّه پشم می پوشید و جامه های سطبر از پنبه و کتان می پوشید و اکثر جامه های آن حضرت سفید بود و عمامه به سر می بست و ابتدای پوشیدن جامه را از جانب راست می فرمود و جامه فاخری داشت که مخصوص روز جمعه بود و چون جامه نو می پوشید جامه کهنه را به مسکینی می بخشید و عبائی داشت که به هر جائی که می رفت دو ته می کرد و به زیر خود می افکند و انگشتر نقره در انگشت کوچک دست راست می کرد و خربزه را دوست می داشت و از بوهای بد کراهت داشت و وقت هر وضو ساختن مسواک می کرد و گاه بنده خود را و گاه دیگری را در عقب خود ردیف می کرد و بر هر چه میسّر می شد سوار می شد گاه اسب و گاه استر و گاه دراز گوش .

و فرموده که آن حضرت با فقراء و مساکین می نشست و با ایشان طعام می خورد و صاحبان علم و صلاح و اخلاق حسنه را گرامی می داشت و شریف هر قوم را تأ لیف قلب می فرمود و خویشان خود را احسان می کرد بی آنکه ایشان را بر دیگران اختیارکند مگر

ص: 49

به چیزی چند که خدا به آن امر کرده است و ادب هر کس را رعایت می کرد و هر که عذر می طلبید قبول عذر او می نمود و تبسم بسیار می کرد در غیر وقت نزول قرآن و موعظه و هرگز صدای خنده اش بلند نمی شد. و در خورش و پوشش بر بندگان خود زیادتی نمی کرد و هرگز کسی را دشنام نداد و هرگز زنان و خدمتکاران خود را نفرین نکرد و دشنام نداد و هر آزاد و غلام و کنیز که برای حاجتی می آمد برمی خاست و با او می رفت . و درشتخو نبود و در خصومت صدا بلند نمی کرد و بد را به نیکی جزا می داد و به هر که می رسید ابتدا به سلام می کرد و ابتدا به مصافحه می نمود و در هر مجلسی که می نشست یاد خدا می کرد و اکثر نشستن آن حضرت رو به قبله بود و هرکه نزد او می آمد او را گرامی می داشت و گاهی ردای مبارک خود را برای او پهن می کرد و او را ایثار می نمود به بالش خود. و رضا و غضب ، او را از گفتن حقّ مانع نمی شد و خیار را گاه با رُطب و گاه با نمک تناول می فرمود. و از میوه های تر خربزه و انگور را دوستتر می داشت و اکثر خوراک آن حضرت آب و خرما یا شیر و خرما بود. گوشت و ثرید و کدو را بسیار دوست می داشت و شکار نمی کرد. امّا گوشت شکار را می خورد

ص: 50

و پنیر و روغن می خورد و از گوسفند دست و کتف را و از شوربا کدو را و از نانخورش سرکه را و از خرما عجْوه را و از سبزیها کاسنی و باذروج که ریحان کوهی است دوست می داشت و سبزی نرم را.(1)

شیخ طبرسی گفته است که تواضع و فروتنی آن حضرت به مرتبه ای بود که در جنگ خیبر و بنی قُریظه و بنی النّضیر بر دراز گوشی سوار شده بود که لجامش و جلش از لیف خرما بود(2) و بر اطفال و زنان سلام می کرد. روزی شخصی با آن حضرت سخن می گفت و می لرزید، فرمود که چرا از من می ترسی ، من پادشاه نیستم .(3)

و از انس بن مالک روایت است که گفت : من ده سال خدمت کردم رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم را، پس اُفّ به من نگفت هرگز و نفرمود کاری را که کرده بودم چرا کردی و کاری را که نکرده بودم چرا نکردی (4) و گفت که از برای آن حضرت شرتبی بود که افطار می کرد بر آن و شربتی بود برای سحرش و بسا بود که برای افطار و سحر آن حضرت یک شربت بیش نبود و بسا بود آن شربت شیری بود و بسا بود که شربت آن حضرت نانی بود که در آب آمیخته شده بود، پس شبی شربت آن جناب را مهیّا کردم آن بزرگوار دیر کرد گمان کردم که بعضی از صحابه آن حضرت را دعوت کرده ، پس من شربت آن حضرت را خوردم ، پس یک ساعت بعد از عشا آن حضرت تشریف آورد،

ص: 51

از بعض همراهان آن جناب پرسیدم که آیا پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم در جائی افطار کرده یا کسی آن جناب را دعوت کرده ؟ گفت : نه !

پس آن شب را به روز آوردم از کثرت غم به مرتبه ای که غیر از خدا نداند از جهت آنکه آن حضرت آن شربت را طلب کند و نیابد و گرسنه به روز آورد و همانطور شد آن جناب داخل صبح شد در حالتی که روزه گرفته بود و تا به حال از من از امر آن شربت سؤ ال نکرد و یادی از آن ننمود.(1)

مطرزی در (مُغرب ) گفته که انس بن مالک را برادری بود از مادر که او را ابو عُمیْر می گفتند، روزی حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم او را مشاهده کرد به حالت حزن و غم ، پرسید او را چه شده که محزون است ؟گفتند: (مات نُغیرهُ)؛ جوجه گنجشکی داشته است که مرده . حضرت به عنوان مزاح به او فرمود: یا ابا عُمیر، ما فعل النُّغیر؟(2)

و روایت شده که آن بزرگوار در سفری بود امر فرمود برای طعام گوسفندی ذبح نمایند، شخصی عرض کرد که ذبح آن به عهده من و دیگری گفت که پوست کندن آن با من و شخص دیگر گفت که پختن آن با من . آن حضرت فرمود که جمع کردن هیزمش با من باشد. گفتند: یا رسول اللّه ! ما هستیم و هیزم جمع می کنیم محتاج به زحمت شما نیست ، فرمود: این را می دانم لیکن خوش ندارم که خود را بر شما امتیازی دهم ،

ص: 52

پس به درستی که حق تعالی کراهت دارد از بنده اش که ببیند او را از رفقایش خود را امتیاز داده .(1)

و روایت شده که خدمتکاران مدینه بعد از نماز صبح می آوردند ظرفهای آب خود را خدمت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم که آن حضرت دست مبارک خود را در آن داخل کند تا تبرّک شود و بسا بود که صبحهای سرد بود و حضرت دست در آنها داخل می فرمود و کراهتی اظهار نمی فرمود و نیز می آوردند خدمت آن جناب کودک صغیر را تا دعا کند از برای او به برکت ، یا نام گذارد او را، پس آن جناب کودک را در دامن می گرفت به جهت دلخوشی اهل او و بسا بود که آن کودک بول می کرد بر جامه آن حضرت ، پس بعضی کسانی که حاضر بودند صیحه می زدند بر طفل . حضرت می فرمود: قطع مکنید بول او را، پس می گذاشت او را تا بول کند! پس حضرت فارغ می شد از دعای او یا نام گذاشتن او، پس اهل طفل مسرور می شدند و چنان می فهمیدند که آن حضرت متاذّی نشده است پس چون می رفتند حضرت جامه خود را می شست .(2)

و در خبر است که وقتی امیرالمؤ منین علیه السّلام با یکی از اهل ذمّه همسفر شد آن مرد ذمّی پرسید از آن حضرت که اراده کجا داری ای بنده خدا؟ فرمود: اراده کوفه دارم . پس چون راه ذمّی از راه کوفه جدا شد حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام راه کوفه را گذاشت و در جادّه او

ص: 53

پا گذاشت ، آن مرد ذمّی عرض کرد: آیا نگفتی که من قصد کوفه دارم ؟ فرمود: چرا، عرض کرد: پس این راه کوفه نیست که با من می آئی راه کوفه همان است که آن را واگذاشتی ، فرمود: دانستم آن را؛ گفت : پس چرا با من آمدی و حال آنکه دانستی این راه تو نیست ؟ حضرت فرمود: این به جهت آن است که از تمامی خوش رفتاری با رفیق آن است که او را مقداری مشایعت کنند در وقت جدا شدن از او، همچنین امر فرموده ما را پیغمبر ما، آن مرد ذمّی گفت : پیغمبر شما به این امر کرده شما را؟ فرمود: بلی . آن مرد ذمّی گفت : پس به جهت این افعال کریمه و خصال حمیده است که متابعت کرده او را هرکه متابعت کرده و من ترا شاهد می گیرم بر دین تو، پس برگشت آن شخص ذمّی با امیرالمؤ منین علیه السّلام پس چون شناخت آن حضرت را اسلام آورد.(1)

ولنِعْم ما قال البوصیری :

شعر :

مُحمّدٌ سیّدُ الْکوْنیْنِ والثّقلیْنِ

والْفریقیْنِ مِن عُرْبٍ ومِنْ عجمٍ

فاق النّبِیّن فی خلْقٍ و فی خُلُقٍ

ولمْ یُدانُوهُ فی عِلْمٍ ولا کرمٍ

وکُلُّهُمْ مِنْ رسُولِ اللّهِ مُلتمِسٌ

غرْفا مِن الْبحْرِ اوْرشْفا مِن الّدِیمِ

فهُو الّذی تمّ معْناهُ و صُورتُهُ

ثُمّ اصْطفاهُ حبیبا بارِئُ النّسمِ

فمبْلغُ الْعِلْمِ فیهِ اءنّهُ بشرٌ

و انّهُ خیْرُ خلْقِ اللّهِ کُلِّهِمِ از انس منقول است که گفت من نُه سال خدمت آن حضرت کردم یک بار به من نگفت که چرا چنین کردی و هرگز کاری را بر من عیب نکرد و هرگز بوی خوشی

ص: 54

خوشتر از بوی آن حضرت نشنیدم و با کسی که می نشست زانویش بر زانوی او پیشی نمی گرفت .(1) روزی اعرابی آمد و ردای مبارکش را به عنف کشید به حدی که در گردن مبارکش جای کنار ردا ماند، پس گفت از مال خدا به من بده ، پس آن حضرت از روی لطف به سوی او التفات فرمود و خندید و فرمود که به او عطائی دادند(2) ، پس حق تعالی فرستاد که (ِنّک لعلی خُلُقٍ عظیم ).(3)

و از ابن عباس منقول است که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود که من تأ دیب کرده خدایم و علی تأ دیب کرده من است ؛ حق تعالی مرا امر فرمود به سخاوت و نیکی و نهی کرد مرا از بخل و جفا و هیچ صفت نزد حق تعالی بدتر از بخل و بدی خُلق نیست .(4) و شجاعت آن حضرت به مرتبه ای بود که حضرت اسداللّه الغالب علیه السّلام می گفت که هرگاه جنگ گرم می شد ما پناه به آن حضرت می بردیم و هیچ کس به دشمن نزدیکتر از آن حضرت نبود.(5)و ابن عباس نقل کرده چون سؤ الی از آن حضرت می کردند مکرّر می فرمود تا بر سائل مشتبه نشود. (6)

تناول می فرمود مگر خرما که دست به تمامت آن می گردانید و کاسه را می لیسید و انگشتان خود را یک یک می لیسید و بعد از طعام دست می شست و دست بر رو می کشید و تا ممکن بود تنها چیزی نمی خورد.(1)

و در آب آشامیدن اوّل (بسم اللّه ) می گفت و اندکی می آشامید و از لب بر می داشت و (الحمدللّه ) می گفت تا سه مرتبه و گاهی به یک نفس می آشامید و گاهی در ظرف چوب و گاه در ظرف پوست و گاه در خزف تناول می نمود و چون اینها نبود دستها را پر از آب می کرد و می آشامید و گاه از دهان مشگ می آشامید و سر و ریش خود را به سِدْر می شست و روغن مالیدن را دوست می داشت و ژولیده مو بودن را کراهت می داشت و چون به خانه داخل می شد سه نوبت رخصت می طلبید. و نمی گذاشت کس در برابر او بایستد و هرگز با دو انگشت طعام نمی خورد و بلکه با سه انگشت و بالاتر میل می فرمود و هیچ عطری با عرق آن حضرت برابر نبود و هرگز بوی بد بر مشام آن حضرت نمی رسید و آب دهان مبارک به هر چه می افکند برکت می یافت و به هر مریضی می مالید شفا می یافت و به هر لغت سخن می گفت و قادر بر نوشتن و خواندن بود با اینکه هرگز ننوشت و هر دابّه که آن حضرت سوار می شد پیر نمی گشت و بر هر سنگ و

ص: 56

درخت که می گذشت او را سلام می دادند و مگس و پشه وامثال آن بر آن حضرت نمی نشست و مرغ از فراز سر آن حضرت پرواز نمی کرد و هنگام عبور جای قدم مبارکش بر زمین نرم رسم نمی شد و گاه بر سنگ سخت می رفت و نشان پایش رسم می گشت و با آن همه تواضع ، مهابتی از آن حضرت در دلها بود که بر روی مبارکش نظر نمی توانستند کرد.(1)

عباس و دیگران معروف است . و ابن شهر آشوب روایت کرده است که زنی به خدمت آن حضرت آمد و از مردی شکایت کرد که مرا بوسید، حضرت او را طلبید و فرمود چرا چنین کرده ای ؟ گفت : اگر بد کرده ام او هم از من قصاص نماید یعنی تلافی این بد را نسبت به من بکند، آن جناب تبسّم نمود و فرمود: دیگر چنین کاری مکن ، گفت : نخواهم کرد.

مؤ لف می گوید: هر عاقلی که به نظر انصاف تدبر و تاءمل کند در آنچه ذکر کردیم از اخلاق حسنه و اطوار حمیده آن حضرت به علم الیقین خواهد دانست حقیّت و پیغمبری آن حضرت را و آنکه این اخلاق شریفه نیست جز به امر اعجاز؛ زیرا که آن حضرت در میان گروهی نشو و نما کرد که از جمیع اخلاق حسنه عری و بری بودند و مدار ایشان بر عصبیت و عناد و نزاع و تغایر و تحاسد و فساد بود و در حجّ مانند حیوانات عریان می شدند و بر دور کعبه دست بر هم می زدند و صفیر می کشیدند و بر می جستند چنانکه حق تعالی حکایت کرده حال آنها را فرموده :

(و ما کان صلاتُهُم عِند الْبیْتِ اِلاّمُکآءً وتصْدِیهً.)(1)

و کسانی که عبادت ایشان چنین بوده از آن معلوم می شود که سایر اطوار ایشان چه خواهد بود. والحال که زیاده از هزار و سیصد سال است که از بعثت آن حضرت گذشته و شریعت مقدسه ایشان را طوعاء و کرها به اصلاح آورده است ، کسی که در صحرای مکّه ایشان را مشاهده کند

ص: 58

می داند که در چه مرتبه از انسانیّت و در چه مرحله از آدمیّت می باشند. و آن حضرت در میان چنین گروهی از اعراب به هم می رسید با جمیع آداب حسنه و اخلاق مستحسنه و اطوار حمیده . از علم و حِلم و کرم و سخاوت و عفت و شجاعت و مروّت و سایر صفات کمالیّه که علمای فریقیْن در این باب کتابها نوشته اند و عُشْری از اعْشار آن را احصا نکرده و به عجز خوداعتراف نموده اند. واللّه العالم

مُسیْلمه است که در برابر سوره (والذّاریات )، گفته :

(والزّارِعاتِ زرْعا، فالْحاصِداتِ حصدا، فالطّاحِناتِ طحْنا، فالْخابِزاتِ خُبْزا فالا کِلاتِ اکْلاً)

و در برابر سوره (کوثر)، گفته :

(اِنّا اعْطیْناک الْجاهِر فصلِّ لِربِّک وهاجِر اِنّ شانِئک هُو الْکافِرُ)

و از کلمات اسود است که مقابل سوره (بروج ) آورده :

(والسّمآءِ ذاتِ الْبُرُوج والاْرضِ ذات الْمُروُج والنِّسآءِ ذاتِ الْفروُج والخیْلِ ذاتِ السُّرُوج و نحْنُ علیها نمُوجُ بیْن اللِّوی والْفلُّوج )

و این کلمات نیز از او است :

(یا ضفْدعُ بیْن ضفْدعیْن نقیّ نقیّ کم تنقیّن لا الشّارِبُ تمنعین ولا الْمآء تکْدُرین اعْلاکِ فی الْمآءِ و اسْفلُکِ فی الطّینِ)

این معجزه قرآن مجید است که این کلمات ناهموار را مُسیلمه و اسود به هم ببندند و آن را وحی مُنزل گویند و در مقابل جماعت کثیر قرائت کنند ؛ زیرا که مُسیلمه و اسود، عرب بودند و هیچ عرب چنین کلام ناستوده نمی گوید و اگر گوید قبح آن را بداند و بر کس نخواند و کسی که خواهد بر مختصری از اعجاز قرآن مطّلع شود رجوع کند به باب چهاردهم جلد دوم (حیاه القلوب ) علامه مجلسی (رضوان اللّه علیه ) ؛ زیرا که این کتاب گنجایش ذکر آن ندارد.

بالجمله ، ما در این کتاب مبارک اشاره می کنیم به چند نوع از معجزات آن حضرت .

چهار امر از آنها اکتفا می کنیم :

شق القمر

اوّل : در شقّ قمر است :

قال اللّه تعالی (اِقْتربتِ السّاعهُ وانْشقّ الْقمرُ و اِنْ یروا آیهً یُعْرِضُوا و یقُولُوا سِحْرٌ مُسْتمِرُّ)؛(1)

یعنی نزدیک شد قیامت و به دو نیم شد ماه و اگر ببینند آیتی و معجزه ای رو می گردانند و می گویند سِحْری است پیوسته .(2)

اکثر مفسّران خاصّه و عامّه روایت کرده اند که این آیات وقتی نازل شد که قریش در مکّه از آن حضرت معجزه طلب کردند حضرت اشاره به ماه فرمود، به قدرت حق تعالی به دو نیم شد و در بعضی روایات است که آن در شب چهاردهم ذیحجه بود.(3)

ردّ الشمس

دوم : علماء خاصّه و عامّه به سندهای بسیار از اسماء بنت عُمیْس و غیر او روایت کرده اند که روزی حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام را پی کاری فرستاد و چون وقت نماز عصر شد و نماز عصر گزاردند حضرت امیر علیه السّلام آمد و نماز عصر نکرده بود، حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم سر مبارک خود را در دامن آن حضرت گزارد و خوابید و وحی بر آن حضرت نازل شد و سر خود را به جامه پیچیده و مشغول شنیدن وحی گردید تا نزدیک شد که آفتاب فرو رود و چون وحی منقطع شد حضرت فرمود: یا علی ! نماز کرده ای ؟ گفت : نه یا رسول اللّه نتوانستم سر مبارک ترا از دامن خود دور کنم . پس حضرت فرمود که خداوندا! علی مشغول طاعت تو و طاعت رسول تو بود

ص: 61

پس آفتاب را برای او برگردان ! اسماء گفت : واللّه ! دیدم که آفتاب برگشت و بلند شد و به جائی رسید که بر زمینها تابید و وقت فضیلت عصر برگشت و حضرت نماز کرد و باز آفتاب فرو رفت .(1)

ریزش باران

سوّم :ایضا خاصّه و عامّه روایت کرده اند که چون قبایل عرب با یکدیگر اتّفاق کردند در اذیّت آن حضرت ، حضرت فرمود که خداوندا، عذاب خود را سخت کن بر قبایل مُضر و بر ایشان قحطی بفرست مانند قحطی زمان یوسف ؛ پس باران هفت سال بر ایشان نبارید و در مدینه نیز قحطی به هم رسید، اعرابی به خدمت آن حضرت آمد و از جانب عرب استغاثه کرد که درختان ما خشکید و گیاههای ما منقطع گردید و شیر در پستان حیوانات و زنان ما نمانده و چهار پایان ما هلاک شدند ؛ پس حضرت برمنبر آمد وحمد ثنای حق تعالی ادا نمود و دعای باران خواند و در اثنای دعای آن حضرت باران جاری شد و یک هفته بارید و چندان باران آمد که اهل مدینه به شکایت آمدند و گفتند: یا رسول اللّه ! می ترسیم غرق شویم و خانه های ما منهدم شود؛ پس حضرت اشاره فرمود به سوی آسمان و گفت :

(اللّ هُمّ حوالیْنا ولا علیْنا)، خداوندا، بر حوالی ما بباران و بر ما مباران . و به هر طرف که اشاره می فرمود ابر گشوده می شد پس ابر از مدینه برطرف شد و بر دور مدینه مانند اکلیل حلقه شد و بر اطراف مانند سیلاب می بارید و بر مدینه یک قطره نمی بارید

ص: 62

و یک ماه سیلاب در رودخانه ها جاری بود؛ پس حضرت فرمود: واللّه اگر ابوطالب زنده می بود دیده اش روشن می شد.

بعضی از اصحاب عرض کردند: مگر این شعر را از او به خاطر آوردید؟

شعر :

وابْیضُ یُسْتسْقی الْغمامُ بِوجْهِهِ

ثِمالُ الیتامی عِصمهٌ لِلارامِلِ

آن حضرت فرمود: چنین باشد.(1)

تسبیح گفتن انگور

چهارم : به سند معتبر از امّ سلمه منقول است که روزی فاطمه علیهاالسّلام آمد به نزد حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم و امام حسن و امام حسین را برداشته بود و حریره ساخته بود و با خود آورده بود چون داخل شد حضرت فرمود که پسر عمّت را برای من بطلب . چون امیرالمؤ منین علیه السّلام حاضر شد امام حسن را در دامن راست و امام حسین را در دامن چپ و علی و فاطمه را در پیش رو و پسِ سر خود نشانید و عبای خیبری بر ایشان پوشانید و سه مرتبه گفت : خداوندا! اینها اهل بیت من اند؛ پس از ایشان دور گردان شکّ و گناه را و پاک گردان ایشان را پاک کردنی . و من در میان عتبه در ایستاده بودم ، گفتم : یا رسول اللّه ! من از ایشانم ؟ فرمود: که بازگشت تو به خیر است امّا از ایشان نیستی . پس جبرئیل آمد و طبقی از انار و انگور بهشت آورد چون حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم انار و انگور را در دست گرفت هر دو تسبیح خدا گفتند و آن حضرت تناول نمود؛ پس به دست حسن و حسین داد و در

ص: 63

دست ایشان سبحان اللّه گفتند و ایشان تناول نمودند؛ پس به دست علی علیه السّلام داد تسبیح گفتند و آن حضرت تناول نمود؛ پس شخصی از صحابه داخل شد و خواست که از انار و انگور بخورد. جبرئیل گفت : نمی خورد از این میوه ها مگر پیغمبر یا وصیّ پیغمبر یا فرزند پیغمبر.(1)

حضرت بر منبر برآمد آن درخت به ناله آمد، مانند ناله ای که ناقه در مفارقت فرزند خود کند؛ پس حضرت از منبر به زیر آمد و درخت را در برگرفت تا ساکن شد؛ پس حضرت فرمود: اگر من آن را در بر نمی گرفتم تا قیامت ناله می کرد و آن را (حنّانه ) می گفتند و بود تا آنکه بنی امیّه مسجد را خراب کردند و از نو بنا کردند و آن درخت را بریدند(1) و در روایت دیگر منقول است که حضرت فرمود که آن درخت را کندند و در زیر منبر دفن کردند.(2)

درخت متحرّک

دوم : در نهج البلاغه و غیر آن ، از حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام منقول است که فرمود من با حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم بودم روزی که اشراف قریش به خدمت آن حضرت آمدند و گفتند: یا محمّد، تو دعوی بزرگی می کنی که پدران و خویشان تو نکرده اند و ما از تو امری سؤ ال می کنیم اگر اجابت ما می نمائی می دانیم که تو پیغمبری و رسول و اگر نکنی می دانیم که ساحر و دروغگوئی . حضرت فرمود که سؤ ال شما چیست ؟ گفتند: بخوانی از برای ما این درخت را که تا کنده شود از ریشه خود و بیاید در پیش تو بایستد، حضرت فرمود که خدا بر همه چیز قادر است ، اگر بکند شما ایمان خواهید آورد؟ گفتند: بلی ، فرمود که من می نمایم به شما آنچه طلبیدید و می دانم که ایمان نخواهید آورد و در میان شما جمعی هستند که

ص: 65

کشته خواهند شد در جنگ بدر و در چاه بدر خواهند افتاد و جمعی هستند که لشکرها برخواهند انگیخت و به جنگ من خواهند آورد؛ پس فرمود: ای درخت ! اگر ایمان به خدا و روز قیامت داری و می دانی که من رسول خدایم پس کنده شو با ریشه های خود تا بایستی در پیش من به اذن خدا. پس به حقّ آن خداوندی که او را به حقّ فرستاد که آن درخت با ریشه ها کنده شد از زمین و به جانب آن حضرت روانه شد با صوتی شدید و صدائی مانند صدای بالهای مرغان ، تا نزد آن حضرت ایستاد و سایه بر سر مبارک آن حضرت انداخت و شاخ بلند خود را بر سر آن حضرت گشودوشاخ دیگر بر سرمن گشود و من در جانب راست آن حضرت ایستاده بودم چون این معجزه نمایان را دیدند از روی علوّ و تکبّر گفتند: امر کن او را که برگردد و به دو نیم شود و نصفش بیاید و نصفش در جای خود بماند. حضرت آن را امر کرد و برگشت و نصفش جدا شد و با صدای عظیم به نهایت سرعت دوید تا به نزدیک آن حضرت رسید. گفتند: بفرما که این نصف برگردد و با نصف دیگر متّصل گردد. حضرت فرمود و چنان شد که خواسته بودند؛ پس من گفتم : لا اِله اِلا اللّهُ! اوّل کسی که به تو ایمان می آورد منم و اوّل کس که اقرار می کند که آنچه درخت کرد از برای تصدیق پیغمبری و تعظیم تو کرد منم ؛ پس همه آن کافران گفتند: بلکه

ص: 66

ما می گوئیم که تو ساحر و کذّابی و جادوهای عجیب داری و ترا تصدیق نمی کند مگر مثل این که در پهلوی تو ایستاده است .(1)

شباهت درخت متحرک با جریان ابرهه

فقیر گوید: که (صاحب ناسخ ) نگاشته که این معجزه که حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام از حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم در تحریک درخت نقل فرموده با قصّه (ابرهه ) و ظهور ابابیل مشابهتی دارد؛ زیرا که علی علیه السّلام خود را وصیّ پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم و امام مفترض الطّاعه می شمرد و خود را صادق و مصدّق می دانست در مسجد کوفه بر فراز منبر وقتی که بیست هزار کس در پای منبر او گوش بر فرمان او داشتند نتواند بود که بر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم دروغ بندد و بگوید پیغمبر درخت را پیش خود خواند و درخت فرمانبردار شد ؛ چه این هنگام که علی علیه السّلام این روایت می کرد جماعتی حاضر بودند که با علی علیه السّلام هنگام تحریک درخت حاضر بودند و خطبه امیرالمؤ منین علیه السّلام را کس نتواند تحریف کرد ؛ چه هیچ کس را این فصاحت و بلاغت نبوده و بر زیادت از صدر اسلام تا کنون خُطب آن حضرت در نزد عُلما مضبوط و محفوظ است . انتهی .(2)

درخت همیشه سبز

سوّم : راوندی از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده است که چون حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم به سوی (جِعرانه ) (نام موضعی است ) برگشت در جنگ حُنین و قسمت کرد غنایم را

ص: 67

در میان صحابه ، صحابه از پی آن حضرت می رفتند و سؤ ال می کردند و حضرت به ایشان عطا می فرمود تا اینکه ملجاء کردند آن حضرت را که به سوی درختی رفت و به درخت پشت خود را چسبانید و باز هجوم آوردند و آن حضرت را آزار می کردند تا آنکه پشت مبارکش مجروح شد و ردایش بر درخت بند شد پس از پیش درخت به سوی دیگر رفت و فرمود که ردای مرا بدهید واللّه که اگر به عدد درختهای مکّه و یمن گوسفند داشته باشم همه را در میان شما قسمت خواهم کرد و مرا ترسنده و بخیل نخواهید یافت . پس در ماه ذیقعده از جعرانه بیرون رفت و از برکت پشت مبارک هرگز آن درخت را خشک ندیدند و پیوسته تر و تازه بود در همه فصل که گویا همیشه آب بر آن می پاشیدند.(1)

تازیانه نورانی

چهارم : (ابن شهر آشوب ) روایت کرده که قریش طُفیْل بن عمْرو را گفتند که چون در مسجدالحرام داخل شوی پنبه در گوشهای خود پر کن که قرآن خواندن محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم را نشنوی مبادا ترا فریب دهد؛ چون داخل مسجد شد هر چند پنبه در گوش خود بیشتر فرو می برد صدای آن حضرت را بیشتر می شنید پس به این معجزه مسلمان شد و گفت : یا رسول اللّه ! من در میان قوم خود سرکرده و مطاع ایشانم ، اگر به من علامتی بدهی ایشان را به اسلام دعوت می کنم . حضرت فرمود: خداوندا، او را علامتی کرامت کن ؛ چون به

ص: 68

قوم خود برگشت از سر تازیانه او نوری مانند قندیل ساطع بود.(1)

شهر آشوب ) روایت کرده است که آن آهو را یهودی شکار کرده بود و چون به نزد فرزندان خود رفت و قصّه خود را برای ایشان نقل کرد گفتند: حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم ضامن تو گردیده و منتظر است ، ما شیر نمی خوریم تا به خدمت آن حضرت برویم ؛ پس به خدمت آن حضرت شتافتند و بر آن حضرت ثنا گفتند و آن دو (آهو بچه ) روهای خود را بر پای آن حضرت می مالیدند ؛ پس یهودی گریست و مسلمان شد و گفت آهو را رها کردم و در آن موضع مسجدی بنا کردند و حضرت زنجیری در گردن آن آهوها برای نشانه بست و فرمود که حرام کردم گوشت شما را بر صیّادان .(1)

شکایت شتر

دوم : جماعتی از مشایخ به سندهای بسیار از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده اند که روزی حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم نشسته بود ناگاه شتری آمد و نزدیک آن حضرت خوابید سر را بر زمین گذاشت و فریاد می کرد؛ عمر گفت : یا رسول اللّه ، این شتر ترا سجده کرد و ما سزاوارتریم به آنکه ترا سجده کنیم . حضرت فرمود: بلکه خدا را سجده کنید این شتر آمده است شکایت می کند از صاحبانش و می گوید که من از ملک ایشان به هم رسیده ام و تا حال مرا کار فرموده اند و اکنون که پیر و کور و نحیف و ناتوان شده ام می خواهند مرا بکشند و اگر امر می کردم که کسی برای کسی سجده کند هر

ص: 70

آینه امر می کردم که زن برای شوهر سجده کند (1) پس حضرت فرستاد و صاحب شتر را طلبید و فرمود که این شتر از تو چنین شکایت می کند. گفت : راست می گوید ما ولیمه داشتیم و خواستیم که آن را بکشیم حضرت فرمود که آن را نکشید صاحبش گفت چنین باشد.(2)

سوّم : راوندی و غیر او از محدّثان خاصّه و عامّه روایت کرده اند که (سفینه ) آزاد کرده حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم گفت که حضرت مرا به بعضی از جنگها فرستاد و بر کشتی سوار شدیم و کشتی ما شکست و رفیقان و متاعها همه غرق شدند و من بر تخته ای بند شدم موج مرا به کوهی رسانید و در میان دریا چون بر کوه بالا رفتم موجی آمد و مرا برداشت و به میان دریا برد و باز مرا به آن کوه رسانید و مکرّر چنین شد تا در آخر مرا به ساحل رسانید و در میان دریا می گردیدم ناگاه دیدم شیری از بیشه بیرون آمد و قصد هلاک من کرد من دست از جان شستم و دست به آسمان برداشتم و گفتم : من بنده تو و آزاد کرده پیغمبر توام و مرا از غرق شدن نجات دادی آیا شیر را بر من مسلّط می گردانی ؟! پس در دلم افتاد که گفتم : ای سبُع ! من سفینه ام مولای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم حرمت آن حضرت را در حقّ مولای او نگاه دار. واللّه که چون این را گفتم خروش خود را فرو گذاشت و مانند گربه

ص: 71

به نزد من آمد و خود را گاهی بر پای راست من و گاهی بر پای چپ من می مالید و بر روی من نظر می کرد پس خوابید و اشاره کرد به سوی من که سوار شو چون سوار شدم به سرعت تمام مرا به جزیره رسانید که در آنجا درختان میوه بسیار و آبهای شیرین بود؛ پس اشاره کرد که فرود آی و در برابر من ایستاد تا از آن آبها خوردم و از آن میوه ها برداشتم و برگی چند گرفتم و عورت خود را با آنها پوشانیدم و از آن برگها خُرجینی ساختم و از آن میوه ها پر کردم و جامه ای که با خود داشتم در آب فرو برده و برداشتم که اگر مرا به آب احتیاج شود آن بیفشرم و بیاشامم . چون فارغ شدم خوابید و اشاره کرد که سوار شو چون سوار شدم مرا از راه دیگر به کنار دریا رسانید ناگاه دیدم کشتی در میان دریا می رود پس جامه خود را حرکت دادم که ایشان مرا دیدند و چون به نزدیک آمدند و مرا بر شیر سوار دیدند بسیار تعجّب کردند و تسبیح و تهلیل خدا کردند. می گفتند: تو کیستی ؟ از جنّی یا از انسی ؟ گفتم : من سفینه مولای حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم می باشم و این شیر برای رعایت حق آن بشیر نذیر اسیر من گردیده و مرا رعایت می کند؛ چون نام آن حضرت را شنیدند بادبان کشتی را فرود آوردند و کشتی را لنگر افکندند و دو مرد را در کشتی کوچکی

ص: 72

نشانیدند و جامه ها برای من فرستادند که من بپوشم و از شیر فرود آمدم و شیر در کناری ایستاد و نظر می کرد که من چه می کنم پس جامه ها به نزد من انداختند و من پوشیدم و یکی از ایشان گفت که بیا بر دوش من سوار شو تا تو را به کشتی برسانم نباید شیر رعایت حق رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم را زیاده از امت او بکند؛ پس من به نزد شیر رفتم و گفتم : خدا ترا از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم جزای خیر بدهد؛ چون این را گفتم ، واللّه دیدم که آب از دیده اش فرو ریخت و از جای خود حرکت نکرد تا من داخل کشتی شدم و پیوسته به من نظر می کرد تا از او غایب شدم .(1)

چهارم : مشایخ حدیث روایت کرده اند که چون حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم اراده قضای حاجت می نمود از مردم بسیار دور می شد. روزی در بیابانی برای قضاء حاجت دور شد و موزه خود را کند و قضای حاجت نموده وضو ساخت و چون خواست که موزه را بپوشد مرغ سبزی که آن را (سبز قبا) می گویند از هوا فرود آمد موزه حضرت را برداشت و به هوا بلند شد؛ پس موزه را انداخت مار سیاهی از میانش بیرون آمد و به روایت دیگر مار را از موزه آن حضرت گرفت و بلند شد و به این سبب حضرت نهی فرمود از کشتن آن .(2)

فقیر گوید: که نظیر این از حضرت امیرالمؤ منین

ص: 73

علیه السّلام نقل شده و آن چنان است که (ابوالفرج ) از (مدائنی ) روایت کرده که سیّد حمیری سوار بر اسب در کناسه کوفه ایستاد و گفت : هر کس یک فضیلت از علی علیه السّلام نقل کند که من او را به نظم نیاورده باشم این اسب را با آنچه بر من است به او خواهم داد؛ پس محدّثین شروع کردند به ذکر احادیثی که در فضیلت آن حضرت بود و سیّد اشعار خود را که متضمّن آن فضیلت بود انشاد می کرد تا آنکه مردی او را حدیث کرد از ابوالزّغْل المرادی که گفت : خدمت امیرالمؤ منین علیه السّلام بودم که مشغول تطهیر شد از برای نماز و موزه خود را از پای بیرون کرد ماری داخل کفش آن جناب شد پس زمانی که خواست کفش خود را بپوشد غُرابی پیدا شد و موزه را ربود و بالا برد و بیفکند، آن مار از موزه بیرون شد سیّد تا این فضیلت را شنید آنچه وعده کرده بود به وی عطا کرد آنگاه آن را در شعر خود درآورد و گفت :

شعر :

الا یا قوْمُ لِلْعجبِ الْعُجابِ

لِخُفِّ ابیِ الحسین ولِلحُبابِ (الا بیات ).(1)

میهمان کرده بود به آن و تکلّم فاطمه بنت اسد رضی اللّه عنهما با آن حضرت در قبر و زنده کردن آن حضرت آن جوان انصاری را که مادر کور پیری داشت و شفا یافتن زخم سلمه بن الا کوع که در خیبر یافته بود به برکت آن حضرت و ملتئم و خوب شدن دست بریده معاذ بن عفرا و پای محمّد بن مسلمه و پای عبداللّه عتیک و چشم قتاده که از حدقه بیرون آمده بود به برکت آن حضرت و سیر کردن آن حضرت چندین هزار کس را از چند دانه خرما و سیراب کردن جماعتی را با اسبان و شترانشان از آبی که از بین انگشتان مبارکش جوشید الی غیر ذلک (1)

اثر دست مبارک پیامبر

اوّل : راوندی و طبرسی و دیگران روایت کرده اند که کودکی را به خدمت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم آوردند که برای او دعا کند چون سرش را کچل دید دست مبارک بر سرش کشید و در ساعت مو برآورد و شفا یافت . چون این خبر به اهل یمن رسید طفلی را به نزد مُسیْلمه آوردند که دعا کند، مُسیلمه دست بر سرش کشید آن طفل کچل شد و موهای سرش ریخت و این بدبختی به فرزندان او نیز سرایت کرد.(2)

فقیر گوید: از این نحو معجزات واژگونه (3) از مُسیْلمه بسیار نقل شده از جمله آنکه آب دهان نحس خود را در چاهی افکند آب آن چاه شور شد و وقتی دلوی از آب را دهان زد در چاه ریخت که آبش بسیار شود آن آبی که داشت خشک شد و وقتی آب وضوی

ص: 75

او را در بستانی بیفشاندند دیگر گیاه از آن بستان نرست و مردی او را گفت دو پسر دارم در حق ایشان دعائی بکن . مُسیْلمه دست برداشت و کلمه ای چند بگفت چون مرد به خانه آمد یکی از آن دو پسر را گرگ دریده بود و دیگری به چاه افتاده بود. و مردی را درد چشم بود چون دست بر چشم او کشید نابینا گشت با او گفتند این معجزات واژگونه را چه کنی ؟ گفت آن کس را که در حقّ من شک بود معجزه من بر وی واژگونه آید.

دندانهای آسیب ناپذیر

دوم : سیّد مرتضی و ابن شهر آشوب روایت کرده اند که نابغه جعْدی که از شُعرای حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم تعداد شده قصیده ای در خدمت آن حضرت می خواند تا رسید به این شعر:

شعر :

بلغْنا السّمآء مجْدنا وجدُودنا

واِنّا لنرجُوفوْق ذلِک مظْهرا

مضمون شعر این است که ما رسیدیم به آسمان از عزّت و کرم و امیدواریم بالاتر از آن را، حضرت فرمود که بالاتر از آسمان کجا را گمان داری ؟ گفت : بهشت یا رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلّم ! حضرت فرمود که نیکو گفتی خدا دهان ترا نشکند: راوی گفت : من او را دیدم صد و سی سال از عمر او گذشته بود و دندانهای او در پاکیزگی و سفیدی مانند گل بابونه بود و جمیع بدنش درهم شکسته بود به غیر از دهانش و به روایت دیگر هر دندانش که می افتاد از آن بهتر می روئید.(1)

سوّم : روایت شده که ابو

ص: 76

هریره خرمائی چند به خدمت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم آورد و خواستار دعای برکت شد پیغمبر آن خرما را در کف دست مبارک پراکنده گذاشت و خدای را بخواند و فرمود اکنون در انبان خود افکن و هرگاه خواهی دست در آن کن و خرما بیرون آور.(1) ابوهُریره پیوسته از آن مِزْودِ خرما خورد و مهمانی کرد، هنگام قتل عثمان خانه او را غارت کردند و آن انبان را نیز ببردند ابوهریره غمناک شد و این شعر در این مقام بگفت :

شعر :

لِلنّاسِ همُّ ولی فی النّاسِ همّانِ

همُّ الجِرابِ و قتْلُ الشیْخ عُثْمانِ.

خرمای تازه از درخت خشک

چهارم : و نیز روایت شده که حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم با گروهی از اصحاب به سرای ابوالهیثم بن التّیِّهان رفت . ابُوالْهیْثم گفت : مرحبا به رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلّم و اصحابِهِ، دوست داشتم که چیزی نزد من باشد و ایثار کنم و مرا چیزی بود بر همسایگان بخش کردم . حضرت فرمود: نیکو کردی جبرئیل چندان در حقّ همسایه وصیّت آورد که گمان کردم میراث برند، آنگاه نخلی خشک در کنار خانه نگریست ، علی علیه السّلام را فرمود قدحی آب حاضر ساخت ، اندکی مضمضه کرده بر درخت بیفشاند، در زمان درخت خرمای خشک خرمای تازه آورد تا همه سیر بخوردند؛ این از آن نعمتها است که در قیامت شما را باشد.(2)

زنده کردن دو بچه

پنجم : راوندی روایت کرده است که یکی از انصار بزغاله ای داشت آن را ذبح کرد به زوجه خود گفت که

ص: 77

بعضی را بپزید و بعضی بریان کنید شاید حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم ما را مُشرّف گرداند و امشب در خانه ما افطار کند و به سوی مسجد رفت و دو طفل خُرد داشت چون دیدند که پدر ایشان بزغاله را کشت یکی به دیگری گفت بیا تو را ذبح کنم و کارد را گرفت و او را ذبح کرد. مادر که آن حال را مشاهده کرد فریاد کرد و آن پسر دیگر از ترس گریخت و از غرفه به زیر افتاد و مُرد. آن زن مؤ منه هر دو طفل مرده خود را پنهان کرد و طعام را برای قدوم حضرت مهیّا کرد ؛ چون حضرت داخل خانه انصاری شد جبرئیل فرود آمد و گفت : یا رسول اللّه ! بفرما که پسرهایش را حاضر گرداند؛ چون پدر به طلب پسرها بیرون رفت مادر ایشان گفت حاضر نیستند و به جائی رفته اند. برگشت و گفت : حاضر نیستند. حضرت فرمود که البتّه باید حاضر شوند و باز پدر بیرون آمد و مبالغه کرد مادر او را بر حقیقت مطّلع گردانید و پدر آن دو فرزند مرده را نزد حضرت حاضر کرد حضرت دعا کرد و خدا هر دو را زنده کرد و عمر بسیار کردند.(1)

برکت در طعام ابوایّوب

ششم : از حضرت سلمان (ره) روایت است که چون حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم داخل مدینه شد به خانه ابوایّوب انصاری فرود آمد و در خانه او به غیر از یک بزغاله و یک صاع گندم نبود. بزغاله را برای آن حضرت بریان کرد و گندم

ص: 78

را نان پخت و به نزد حضرت آورد و حضرت فرمود که در میان مردم ندا کنند که هر که طعام می خواهد بیاید به خانه ابوایّوب ؛ پس ابوایّوب ندا می کرد و مردم می دویدند و می آمدند مانند سیلاب تا خانه پر شد و همه خوردند و سیر شدند و طعام کم نشد؛ پس حضرت فرمود که استخوانها را جمع کردند و در میان پوست بزغاله گذاشت و فرمود برخیز به اذن خدا! پس بزغاله زنده شد و ایستاد ومردم صدابه گفتن شهادتیْن بلند کردند.(1)

شفای مشرک و ایمان آوردن او

هفتم : شیخ طبرسی و راوندی و دیگران روایت کرده اند که ابو براء که او را (ملاعِبُ الا سِنّه ) می گفتند و از بزرگان عرب بود به مرض استسقا مبتلا شد. لبید بن ربیعه را به خدمت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرستاد با دو اسب و چند شتر، حضرت اسبان و شتران را ردّ کرد و فرمود که من هدیه مشرک را قبول نمی کنم لبید گفت که من گمان نمی کردم که کسی از عرب هدیّه ابوبراء را ردّ کند. حضرت فرمود که اگر من هدیّه مشرکی را قبول می کردم البتّه از او را رد نمی کردم ؛ پس لبید گفت که علّتی در شکم ابوبراء به هم رسیده و از تو طلب شفا می کند. حضرت اندک خاکی از زمین برداشت و آب دهان مبارک خود را بر آن انداخت و به او داد و گفت : این را در آب بریز و بده به او که بخورد. لبید آن را گرفت و

ص: 79

گمان کرد که حضرت به او استهزاء کرده چون آورد و به خوردِ ابوبراء داد در همان ساعت شفا یافت چنانچه گویا از بند رها شد.(1)

برکت در گوسفند اُمّ معبد

هشتم : از معجزات متواتره که خاصّه و عامّه نقل کرده اند آن است که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم چون از مکّه به مدینه هجرت فرمود در اثنای راه به خیمه امّ معْبد رسید و ابوبکر و عامر بن فُهیْره و عبداللّه بن اءُرْیقط (اءرْقطّ به روایت طبری ) در خدمت آن حضرت بودند و ام معبد در بیرون خیمه نشسته بود چون به نزدیک او رسیدند از او خرما و گوشت طلبیدند که بخرند. گفت : ندارم . و توشه ایشان آخر شده بود؛ پس ام معْبد گفت : اگر چیزی نزد من بود در مهمانداری شما تقصیر نمی کردم . حضرت نظر کرد دید در کنار خیمه او گوسفندی بسته است فرمود: ای ام معبد، این گوسفند چیست ؟ گفت : از بسیاری ضعف و لاغری نتوانست که با گوسفندان به چریدن برود برای این ، در خیمه مانده است . حضرت فرمود که آیا شیر دارد؟ گفت : از آن ناتوانتر است که توقّع شیر از آن توان داشت مدّتها است که شیر نمی دهد. حضرت فرمود: رخصت می دهی من او را بدوشم ؟ گفت : بلی ، پدر و مادرم فدای تو باد! اگر شیری در پستانش می یابی بدوش . حضرت گوسفند را طلبید و دست مبارکش بر پستانش کشید و نام خدا بر آن برد و گفت : خداوندا! برکت ده در گوسفند او؛

ص: 80

پس شیر در پستانش ریخت و حضرت ظرفی طلبید که چند کس را سیراب می کرد و دوشید آنقدر که آن ظرف پر شد، به ام معبد داد که خورد تا سیر شد، پس به اصحاب خود داد که خوردند و سیر شدند و خود بعد از همه تناول نمود و فرمود که ساقی قوم می باید که بعد از ایشان بخورد و بار دیگر دوشید تا آن ظرف مملو شد و باز آشامیدند و زیادتی که ماند نزد او گذاشتند و روانه شدند؛ چون ابومعبد که شوهر آن زن بود از صحرا برگشت پرسید که این شیر از کجا آورده ای ؟ ام معبد قصه را نقل کرد. ابومعبد گفت می باید آن کسی باشد که در مکّه به پیغمبری مبعوث شده است .(1)

نهم : جماعتی از محدّثان خاصّه و عامّه روایت کرده اند که جابر انصاری گفت : در جنگ خندق روزی حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم را دیدم که خوابیده و از گرسنگی سنگی بر شکم مبارک بسته ، پس به خانه رفتم و در خانه گوسفندی داشتم و یک صاع جو، پس زن خود را گفتم که من حضرت را بر آن حال مشاهده کردم این گوسفند و جو را به عمل آور تا آن حضرت را خبر کنم . زن گفت : برو و از آن حضرت رخصت بگیر اگر بفرماید به عمل آوریم ؛ پس رفتم و گفتم : یا رسول اللّه ! التماس دارم که امروز چاشت خود را به نزد ما تناول فرمائی . فرمود که چه چیز در خانه داری ؟ گفتم :

ص: 81

یک گوسفند و یک صاع جو. فرمود که با هر که خواهم بیایم یا تنها؟ نخواستم بگویم تنها گفتم : هرکه می خواهی و گمان کردم که علی علیه السّلام را همراه خود خواهد آورد؛ پس برگشتم و زن خود را گفتم که تو جو را به عمل آور و من گوسفند را به عمل می آورم و گوشت را پاره پاره کردم و در دیگ افکندم و آب و نمک در آن ریختم و پختم . و به خدمت آن حضرت رفتم و گفتم : یا رسول اللّه ، طعام مهیّا شده است . حضرت برخاست و بر کنار خندق ایستاد و به آواز بلند ندا کرد که ای گروه مسلمانان !اجابت نمائید دعوت جابر را؛ پس جمیع مهاجران و انصار از خندق بیرون آمدند و متوجّه خانه جابر شدند و به هر گروهی از اهل مدینه که می رسید می فرمود اجابت کنید دعوت جابر را ؛ پس به روایتی هفتصد نفر و به روایتی هشتصد و به روایتی هزار نفر جمع شدند. جابر گفت : من مضطرب شدم و به خانه دویدم و گفتم گروه بی حدّ و احصا با آن حضرت رو به خانه ما آوردند. زن گفت که آیا به حضرت گفتی که چه چیز نزد ما هست ؟ گفتم : بلی . گفت : بر تو چیزی نیست حضرت بهتر می داند. آن زن از من داناتر بود، پس حضرت مردم را امر فرمود که در بیرون خانه نشستند و خود و امیرالمؤ منین علیه السّلام داخل خانه شدند. و به روایت دیگر همه را داخل خانه کرد و

ص: 82

خانه گنجایش نداشت هر طایفه که داخل می شدند حضرت اشاره به دیوار می کرد و دیوار پس می رفت و خانه گشاده می شد تا آنکه آن خانه گنجایش همه به هم رسانید پس حضرت بر سر تنور آمد و آب دهان مبارک خود را در تنور انداخت و دیگ را گشود و در دیگ نظر کرد و به زن گفت که نان را از تنور بکن و یک یک به من بده . آن زن نان را از تنور می کند و به آن حضرت می داد حضرت با امیرالمؤ منین علیه السّلام در میان کاسه ترید می کردند و چون کاسه پر شد فرمود: ای جابر،یک ذراع گوسفند را با مرق بیاور. آوردم و بر روی ترید ریختند و ده نفر از صحابه را طلبید که خوردند تا سیر شدند، پس بار دیگر کاسه را پر از ترید کرد و ذراع دیگر طلبیده و ده نفر خوردند ؛ پس بار دیگر کاسه را پر از ترید کرد و ذراع دیگر طلبید و جابر آورد. و در مرتبه چهارم که حضرت ذراع از جابر طلبید جابر گفت : یا رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلّم ! گوسفندی بیشتر از دو ذراع ندارد و من تا حال سه ذراع آوردم ؟! حضرت فرمود که اگر ساکت می شدی همه از ذراع این گوسفند می خوردند؛ پس به این نحو ده نفر ده نفر می طلبید تا همه صحابه سیر شدند، پس حضرت فرمود. ای جابر! بیا تا ما و تو بخوریم ؛ پس من و محمّد صلی اللّه علیه و آله

ص: 83

و سلّم و علی علیه السّلام خوردیم و بیرون آمدیم و تنور و دیگ به حال خود بود و هیچ کم نشده بود و چندین روز بعد از آن نیز از آن طعام خوردیم .(1)

شفای چشم جانباز

دهم : روایت شده که قتاده بن النّعمان که برادر مادری ابوسعید خُدْری است و از حاضر شدگان بدر و احد است در جنگ اُحد زخمی به چشمش رسید که از حدقه بیرون آمد، به نزدیک حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم آمد عرض کرد: زنی نیکوروی دارم در خانه که او را دوست دارم و او نیز مرا دوست می دارد و روزی چند نیست که با او بساط عیش و عرس گسترده ام سخت مکروه می دارم که مرا با این چشم آویخته دیدار کند رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم چشم او را به جای خود گذاشت و گفت :

(الل هُمّ اکْسِهِ الْجمال) او از اوّل نیکوتر گشت (2) و آن دیده دیگر گاهی به درد می آمد لکن این چشم هرگز به درد نیامد و از اینجا است که یکی از پسران او بر عمربن عبدالعزیز وارد شد عمر گفت کیست این مرد؟ او در جواب گفت :

شعر :

انا ابْنُ الّذی سالتْ علی الخدِّعیْنُهُ

فرُدّت بِکفِّ المُصطفی احْسن الرّدِّ

فعادتْ کما کانتْ لاِوّلِ مرّهٍ

فیا حُسْن ما عیْنٍ و یا حُسْن ما ردٍّ

و نظیر این است حکایت زیادبن عبدالله پسر خواهر میمونه بنت الحارث زوجه حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم وقتی به خانه میمونه آمد چون حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و

ص: 84

آله و سلّم به خانه تشریف آورد میمونه عرض کرد: این پسر خواهر من است . آنگاه حضرت به جانب مسجد شد و (زیاد) ملازم خدمت بود و با آن حضرت نماز گذاشت ، حضرت در نماز او را نزدیک خود جای داد و دست مبارک بر سر او نهاد و بر دو طرف عارض و بینی او فرود آورد و او را به دعای خیر یاد فرمود و از آن پس همواره آثار نور و برکت از دیدار او آشکار بود و از اینجاست که شاعر پسر او را بدین شعر ستوده است :

شعر :

یابْن الّذی مسح النّبیّ بِرأ سِهِ

و دعالهُ بِالْخیرِ عِند الْمسْجِدِ

مازال ذاک النُّور فی عرینِهِ

حتّی تبوّ برینه فی الملحدِ

شد و چون سنگ را بلند کرد دستش در گردنش غُل شد و سنگ بر دستش چسبید و چون برگشت و به نزدیک اصحاب خود رسید سنگ از دستش افتاد و به روایت دیگر به حضرت استغاثه کرد تا دعا فرمود و سنگ از دستش رها شد؛ پس مرد دیگر برخاست و گفت : من می روم که او را بکشم ؛ چون به نزدیک آن حضرت رسید ترسید و برگشت و گفت میان من و آن حضرت اژدهائی مانند شتر فاصله شد و دُم را بر زمین می زد و من ترسیدم و برگشتم .(1)

دوم : مشایخ حدیث در تفسیر آیه شریفه (اِنّا کفیْناک الْمُسْتهْزئین)(2) روایت کرده اند که چون حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم خلعت با کرامت نبوت را پوشید اوّل کسی که به او ایمان آورد علیّ بن ابی طالب علیه السّلام بود، پس خدیجه رضی اللّه عنها ایمان آورد، پس ابوطالب با جعفر طیّار رضی اللّه عنهما روزی به نزد حضرت آمد دید که نماز می کند و علی علیه السّلام در پهلویش نماز می کند، پس ابوطالب با جعفر گفت که تو هم نماز کن در پهلوی پسر عم خود ؛ پس جعفر از جانب چپ آن حضرت ایستاد و حضرت پیشتر رفت پس زید بن حارثه ایمان آورد و این پنج نفر نماز می کردند و بس . تا سه سال از بعثت آن حضرت گذشت ، پس خداوند عالمیان فرستاد که ظاهر گردان دین خود را و پروا مکن از مشرکان پس به درستی که ما کفایت کردیم شرّ استهزاء کنندگان را. و استهزاء کنندگان پنج

ص: 86

نفر بودند:

ولید بن مغیره و عاص بن وائل و اسود بْن مطّلب و اسْود بن عبد یغوث و حارث بن طلاطِله ؛ و بعضی شش نفر گفته اند و حارث بن قیس را اضافه کرده اند. پس جبرئیل آمد و با آن حضرت ایستاد و چون ولید گذشت جبرئیل گفت : این ولید پسر مُغیْره است و از استهزا کنندگان است ؟ حضرت فرمود: بلی ، پس جبرئیل اشاره به سوی او کرد او به مردی از خُزاعه گذشت که تیر می تراشید و پا بر روی تراشه تیر گذاشت ریزه ای از آنها در پاشنه پای او نشست و خونین شد و تکبّرش نگذاشت که خم شود و آن را بیرون آورد و جبرئیل به همین موضع اشاره کرده بود، چون ولید به خانه رفت بر روی کرسی خوابید (دخترش در پایین کرسی خوابید) پس خون از پاشنه اش روان شد و آن قدر آمد که به فراش دخترش رسید و دخترش بیدار شد، پس دختر با کنیز خود گفت که چرا دهان مشک را نبسته ای ؟ ولید گفت : این خون پدر تو است ، آب مشک نیست ؛ پس طلبید فرزند خود را و وصیّت کرد و به جهنّم پیوست ؛ و چون عامر بن وائل گذشت جبرئیل اشاره به سوی پای او کرد پس چوبی به کف پایش فرو رفت و از پشت پایش بیرون آمد و از آن بمرد و به روایتی دیگر خاری به کف پایش فرو رفت و به خارش آمد و آن قدر خارید که هلاک شد؛ و چون اسود بن مطّلب گذشت اشاره به

ص: 87

دیده اش کرد او کور شد و سر بر دیوار زد تا هلاک شد. و به روایت دیگر اشاره به شکمش کرد آن قدر آب خورد که شکمش پاره شد و اسود بن عبدیغوث را حضرت نفرین کرده بود که خدا دیده اش را کور گرداند و به مرگ فرزند خود مبتلا شود و چون این روز شد جبرئیل برگ سبزی بر روی او زد که کور شد و برای استجابت دعای آن حضرت ماند تا روز بدر که فرزندش کشته شد و خبر کشته شدن فرزند خود را شنید و مُرد؛ و حارث بن طلاطله را اشاره کرد جبرئیل به سر او، چرک از سرش آمد تا بمرد ؛ گویند که مار او را گزید و مُرد؛ و نیز گویند که سموم به او رسید و رنگش سیاه و هیاءتش متغیر شد چون به خانه آمد او را نشناختند و آن قدر زدند او را که کشتندش و حارث بن قیس ماهی شوری خورد و آن قدر آب خورد که مرد.(1)

سوم : راوندی و غیر او از ابن مسعود روایت کرده اند که روزی حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم در پیش کعبه در سجده بود و شتری از ابوجهل کشته بودند آن ملعون فرستاد بچه دان شتر را آوردند و بر پشت آن حضرت افکندند و حضرت فاطمه علیهاالسّلام آمد و آن را از پشت آن حضرت دور کرد و چون حضرت از نماز فارغ شد فرمود که خداوندا! بر تو باد به کافران قریش و نام برد ابوجهل و عُتْبه و شیبه و ولید و اُمیّه و ابن ابی مُعیْط

ص: 88

و جماعتی که همه را دیدم که در چاه بدر کشته افتاده بودند.(1)

چهارم : ایضا راوندی روایت کرده است که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم در بعضی از شبها در نماز سوره (تبّتْ ید ا ابی لهب ) تلاوت نمود، پس گفتند به امّ جمیل خواهر ابوسفیان که زن ابولهب بود که دیشب محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم در نماز بر تو و شوهر تو لعنت می کرد و شما را مذمّت می کرد. آن ملعونه در خشم شد و به طلب آن حضرت بیرون آمد و می گفت اگر او را ببینم سخنان بد به او خواهم شنوانید و می گفت کیست که محمّد را به من نشان دهد؟ چون از درِ مسجد داخل شد ابوبکر به نزد آن حضرت نشسته بود گفت : یا رسول اللّه ، خود را پنهان کن که امّ جمیل می آید می ترسم که حرفهای بد به شما بگوید. حضرت فرمود که مرا نخواهد دید ؛ چون به نزدیک آمد حضرت را ندید و از ابوبکر پرسید که آیا محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم را دیدی ؟ گفت : نه . پس به خانه خود برگشت . پس حضرت باقر علیه السّلام فرمود که خدا حجاب زردی در میان حضرت و او زد که آن حضرت را ندید و آن ملعونه و سایر کفّار قریش آن حضرت را مُذمّم می گفتند یعنی بسیار مذمّت کرده شده و حضرت می فرمود که خدا نام مرا از زبان ایشان محو کرده است که نام مرا نمی برند و مذمّم را مذمّت

ص: 89

می گفتند و مذمّم نام من نیست .(1)

پنجم : ابن شهر آشوب و اکثر مورّخان روایت کرده اند که چون کفّار قریش از جنگ بدر برگشتند ابولهب از ابوسفیان پرسید که سبب انهزام شما چه بود؟ ابوسفیان گفت : همین که ملاقات کردیم یکدیگر را گریختیم و ایشان ما را کشتند و اسیر کردند هر نحو که خواستند و مردم سفید دیدم که بر اسبان ابْلق سوار بودند در میان آسمان و زمین و هیچ کس در برابر آنها نمی توانست ایستاد.

ابورافع با امّ الفضل زوجه عبّاس گفت : اینها ملائکه اند. ابولهب که این را شنید برخاست و ابورافع را بر زمین زد ام الفضل عمود خیمه را گرفت و بر سر ابولهب زد که سرش شکست و بعد از آن هفت روز زنده ماند و خدا او را به (عدسه ) مبتلا کرد و (عدسه ) مرضی بود که عرب از سرایت آن حذر می کردند، پس به این سبب سه روز در خانه ماند که پسرهایش نیز به نزدیک او نمی رفتند که او را دفن کنند تا آنکه او را کشیدند و در بیرون مکّه انداختند تا پنهان شد(2) علامه مجلسی فرموده که اکنون بر سر راه عُمْره واقع است و هرکه از آن موضع می گذرد سنگی چند بر آن موضع می اندازد و تل عظیمی شده است ؛ پس تاءمّل کن که مخالفت خدا و رسول چگونه صاحبان نسبهای شریف را از شرف خود بی بهره گردانیده است و اطاعت خدا و رسول چگونه مردم بی حسب و نسب را به درجات رفیع بلند ساخته است و به اهل بیت

ص: 90

عزّت و شرف ملحق گردانیده است .(1)

حضرت می آمدند و امر کرد حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام را مسائل دین را تعلیم ایشان نماید و در میان ایشان مؤ من و کافر وناصبی و یهودی و نصرانی ومجوسی می باشد و ایشان از فرزندان (جانّ)اند.(1)

دوم : شیخ مفید و طبرسی وسایر محدّثین روایت کرده اند که چون حضرت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم به جنگ بنی المصطلق رفت به نزدیک وادی ناهمواری فرود آمدند، چون آخر شب شد جبرئیل نازل شد و خبر داد که طایفه ای از کافران جنّ در این وادی جاکرده اند ومی خواهند به اصحاب تو ضرر برسانند، پس امیرالمؤ منین علیه السّلام را طلبید و فرمود که برو به سوی این وادی و چون دشمنان خدا از جنّیان متعرض تو شوند دفع کن ایشان را به آن قوتی که خدا ترا عطا کرده است و متحصن شو از ایشان به نامهای بزرگوار خدا که ترا به علم آنها مخصوص گردانیده است و صد نفر از صحابه را با آن حضرت همراه کرد و فرمود که با آن حضرت باشید و آنچه بفرماید اطاعت نمائید؛ پس امیرالمؤ منین علیه السّلام متوجه آن وادی شد و چون نزدیک کنار وادی رسید فرمود به اصحاب خود که در کنار وادی بایستید و تا شما را رخصت ندهم حرکت نکنید و خود پیش رفت و پناه برد به خدا از شر دشمنان خدا و بهترین نامهای خدا را یاد کرد و اشاره نمود اصحاب خود را که نزدیک بیائید، چون نزدیک آمدند ایشان را آنجا بازداشت و خود داخل وادی شد، پس باد تندی وزید نزدیک شد

ص: 92

که لشکر بر رو درافتند و از ترس قدمهای ایشان لرزید، پس حضرت فریاد زد که منم علیّ بن ابی طالب علیه السّلام و وصی رسول خدا و پسر عمّ او، اگر خواهید و توانید در برابر من بایستید، پس صورتها پیدا شد مانند زنگیان و شعله های آتش در دست داشتند و اطراف وادی را فرو گرفتند و حضرت پیش می رفت و تلاوت قرآن می نمود و شمشیر خود را به جانب راست و چپ حرکت می داد چون به نزدیک آنها رسید مانند دود سیاهی شدند و بالا رفتند و ناپیدا شدند.

پس حضرت ، اللّه اکْبر گفت و از وادی بالا آمد و به نزدیک لشکر ایستاد، چون آثار آنها برطرف شد صحابه گفتند: چه دیدی یا امیرالمؤ منین ؟ ما نزدیک بود از ترس هلاک شویم و بر تو ترسیدیم . حضرت فرمود که چون ظاهر شدند من صدا به نام خدا بلند کردم تا ضعیف شدند و رو به ایشان تاختم و پروا از ایشان نکردم و اگر بر هیبت خود می ماندند همه را هلاک می کردم ، پس خدا کفایت شرّ ایشان از مسلمانان نمود و باقیمانده ایشان به خدمت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم رفتند که به آن حضرت ایمان بیاورند و از او امان بگیرند و چون جناب امیرالمومنین علیه السّلام با اصحاب خود به خدمت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم برگشت و خبر را نقل کرد حضرت شاد شد و دعای خیر کرد برای او و فرمود که پیش از تو آمدند آنها که خدا ایشان

ص: 93

را به تو ترسانیده بود و مسلمان شدند و من اسلام ایشان را قبول کردم .(1)

سوم : ابن شهر آشوب روایت کرده است که (تمیم داری ) در منزلی از منزلهای راه شام فرود آمد و چون خواست بخوابد گفت : امشب من در امان اهل این وادیم و این قاعده اهل جاهلیّت بود که امان از جنیان اهل وادی می طلبیدند ناگاه ندائی از آن صحرا شنید که پناه به خدا ببر که جنّیان کسی را امان نمی دهند از آنچه خدا خواهد و به تحقیق که پیغمبر امّیان مبعوث شده است و ما در (حجون ) در پی او نماز کردیم و مکر شیاطین برطرف شد و جنّیان را به تیر شهاب از آسمان راندند برو به نزد محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم رسول پروردگار عالمیان .(2)

چهارم : شیخ طبرسی و غیر اواز زُهْری روایت کرده اند که چون حضرت ابوطالب t دار فنا را وداع کرد بلا بر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم شدید شد و اهل مکّه اتفاق بر ایذاء و اضرار آن حضرت نمودند، پس آن حضرت متوجّه طایف شد که شاید بعضی از ایشان ایمان بیاورند؛ چون به طایف رسید سه نفر ایشان را ملاقات نمود که ایشان رؤ سای طایف بودند و برادران بودند. (عبیدیا لیل ) و (مسعود) و (حبیب ) پسران عمرو بن عمیر و اسلام را بر ایشان اظهار فرمود.

یکی از ایشان گفت : من جامه های کعبه را دزدیده باشم اگر خدا ترا فرستاده باشد. و دیگری گفت : خدا نمی توانست از تو بهتر کسی برای پیغمبری

ص: 94

بفرستد؟

سومی گفت : واللّه ، بعد از این با تو سخن نمی گویم ؛ زیرا که اگر پیغمبر خدائی شاءن تو از آن عظیم تر است که با تو سخن توان گفت و اگر بر خدا دروغ می گوئی سزاوار نیست با تو سخن گفتن . و استهزاء نمودند به آن حضرت و چون قوم ایشان دیدند که سرکرده های ایشان با آن حضرت چنین سلوک کردند در دو طرف راه صف کشیدند و سنگ بر آن حضرت می انداختند تا پاهای مبارکش را مجروح گردانیدند و خون از آن قدمهای عرش پیما جاری شد، پس به جانب باغی از باغهای ایشان آمد که در سایه درختی قرار گیرد، عُتْبه و شیبه را در آن باغ دید و از دیدن ایشان محزون گردید؛ زیرا که شدت عداوت ایشان را با خدا و رسول می دانست ، چون آن دو تن حضرت را دیدند غلامی داشتند که او را (عداس ) می گفتند و نصرانی بود از اهل نینوا انگوری به او دادند و از برای آن حضرت فرستادند، چون غلام به خدمت آن حضرت رسید حضرت از او پرسید که از اهل کدام زمینی ؟ گفت : از اهل نینوا. حضرت فرمود که از اهل شهر بنده شایسته یونس بن متّی . عداس گفت : تو چه می دانی که یونس کیست ؟ حضرت فرمود که من پیغمبر خدایم و خدا مرا از قصّه یونس خبر داده است و قصّه یونس را برای او نقل کرد. عداس به سجده افتاد و پاهای آن حضرت را می بوسید و خون از آن پاهای مبارک می

ص: 95

چکید.

چون عُتْبه و شیبه حال آن غلام را مشاهده کردند ساکت شدند و چون غلام به سوی ایشان برگشت گفتند: چرا برای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم سجده کردی ؟ و پاهای او را بوسیدی ؟ و هرگز نسبت به ما که آقای توئیم چنین نکردی ؟ گفت : این مرد شایسته است و خبر داد مرا از احوال یونس بن متی پیغمبر خدا، ایشان خندیدند و گفتند: تو فریب آن را مخور که مرد فریبنده ای است و دست از دین (ترسائی ) خود بر مدار؛ پس حضرت از ایشان ناامید گردیده باز به سوی مکّه مراجعت نمود و چون به (نخْلِه ) (که اسم موضعی است ) رسید در میان شب مشغول نماز شد، پس در آن موضع گروهی از جنّ (نصیبین ) (که موضعی است از یمن ) بر آن حضرت گذشتند و آن حضرت نماز بامداد می کرد و در نماز قرآن تلاوت می نمود چون گوش دادند و قرآن شنیدند ایمان آوردند و به سوی قوم خود برگشتند و ایشان را به اسلام دعوت نمودند.

و به روایت دیگر حضرت ماءمور شد که تبلیغ رسالت خود نماید به سوی جنّیان و ایشان را به سوی اسلام دعوت نماید و قرآن برایشان بخواند، پس حق تعالی گروهی از جن را از اهل (نصیبین ) به سوی آن حضرت فرستاد و حضرت با اصحاب خود گفت که من ماءمور شده ام که امشب بر جنیان قرآن بخوانم کی از شماها از پی من می آید؟ پس عبداللّه بن مسعود با آن حضرت رفت ؛ عبداللّه گفت : چون

ص: 96

به اعلای مکّه رسیدیم و حضرت داخل دره (حجون ) شد خطّی برای من کشید و فرمود که در میان این خط بنشین و بیرون مرو تا من به سوی تو بیایم ، پس آن حضرت رفت و به نماز مشغول شد و شروع کرد در تلاوت قرآن ناگاه دیدم که سیاهان بسیار هجوم آوردند که میان من و آن حضرت حایل شدند که صدای آن جناب را نشنیدم ، پس پراکنده شدند مانند پاره های ابر و رفتند و گروهی از ایشان ماندند و چون حضرت از نماز صبح فارغ شد بیرون آمد و فرمود: آیا چیزی دیدی ؟ گفتم : بلی ! مردان سیاه دیدم که جامه های سفید بر خود بسته بودند. فرمود که اینها جنّ نصیبین بودند. و به روایت ابن عباس هفت نفر بودند و حضرت ایشان را رسول گردانید به سوی قوم ایشان و بعضی گفته اند نه نفر بودند.

ما به جهت تبرک و تیمّن به ذکر چند خبر اکتفا می کنیم :

اوّل : حِمْیری از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم در روز بدر اشرفی هائی که عباس همراه داشت از او گرفت و از او طلب (فدا) نمود. او گفت : یا رسول اللّه من غیر این ندارم . فرمود: پس چه پنهان کردی نزد امّ الفضل زوجه خود! عباس گفت : من گواهی می دهم به وحدانیّت خدا و پیغمبری تو؛ زیرا که هیچ کس حاضر نبود به غیر از خدا در وقتی که آن را به او سپردم ، پس حقّ تعالی فرستاد که (بگو به آنها که در دست شما هستند از اسیران که اگر خدا بداند در دل شما نیکی ، به شما خواهد داد بهتر از آنچه از شما گرفته شده است )(1) و آخر عبّاس چنان صاحب مال شد که بیست غلام او تجارت می کردند که کمتر آنچه نزد هر یک بود بیست هزار درهم بود.(2)

دوم : ابن بابویه و راوندی روایت کرده اند از ابن عباس که ابوسفیان روزی به خدمت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم آمد و گفت : یا رسول اللّه ! می خواهم از تو سؤ الی بکنم ؟ حضرت فرمود که اگر می خواهی من بگویم که چه می خواهی بپرسی ؟ گفت : بگو! فرمود: آمده ای که از عمر من بپرسی که چند سال خواهد شد. گفت : بلی ، یارسول اللّه . حضرت فرمود که من شصت و سه سال زندگانی خواهم کرد. ابوسفیان

ص: 98

گفت : گواهی می دهم که تو راست می گوئی . حضرت فرمود که به زبان گواهی می دهی و در دل ایمان نداری ! ابن عباس گفت : به خدا سوگند که چنان بود که آن حضرت فرمود، ابوسفیان منافق بود یکی از شواهد نفاقش آن بود که چون در آخر عمر نابینا شده بود روزی در مجلسی نشسته بودیم و حضرت علی بن ابی طالب علیه السّلام در آن مجلس بود پس مؤ ذن اذان گفت چون اشْهدُ انّ مُحمّدا رسُولُ اللّهِ گفت ، ابوسفیان گفت : کسی در این مجلس هست که از او باید ملاحظه کرد؟

شخصی از حاضران گفت : نه .

ابوسفیان گفت ببینید این مرد هاشمی نام خود را در کجا قرار داده است .

پس حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام گفت : خدا دیده ترا گریان گرداند ای ابوسفیان ، خدا چنین کرده است او نکرده است ؛ زیرا که حق تعالی فرموده است :

(و رفعْنالک ذِکْرک)(1)؛ و بلند کردیم از برای تو نام ترا. ابوسفیان گفت : خدا بگریاند دیده کسی را که گفت در اینجا کسی نیست که از او ملاحظه باید کرد و مرا بازی داد.(2)

سوّم : راوندی از ابوسعید خُدْری روایت کرده است که در بعضی از جنگها بیرون رفتیم و نُه نفر و ده نفر با یکدیگر رفیق می شدیم و عمل را میان خود قسمت می کردیم و یکی از رفیقان ما کار سه نفر را می کرد و از او بسیار راضی بودیم ، چون احوالش را به حضرت عرض کردیم فرمود: او مردی است از اهل جهنم ، چون به

ص: 99

دشمن رسیدیم و شروع به جنگ کردیم آن مرد تیری بیرون آورد و خود را کشت ، چون به حضرت عرض کردند فرمود که گواهی می دهم که منم بنده و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم و خبر من دروغ نمی شود.(1)

چهارم : راوندی روایت کرده است که مردی به خدمت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم آمد و گفت : دو روز است که طعام نخورده ام . حضرت فرمود که برو به بازار، چون روز دیگر شد گفت : یا رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلّم دیروز رفتم به بازار و چیزی نیافتم و بی شام خوابیدم . فرمود که برو به بازار، چون به بازار آمد دید که قافله آمده است و متاعی آورده اند، پس ، از آن متاع خرید و به یک اشرفی نفع از او خریدند و اشرفی را گرفت و به خانه برگشت روز دیگر به خدمت آن حضرت آمد و گفت : در بازار چیزی نیافتم . حضرت فرمود که از فلان قافله متاعی خریدی و یک دینار ربح یافتی ! گفت : بلی . فرمود: پس چرا دروغ گفتی ؟ گفت : گواهی می دهم که تو صادقی و از برای این انکار کردم که بدانم آنچه مردم می کنند تو می دانی یا نه و یقین من به پیغمبری تو زیاده گردد؛ پس حضرت فرمود که هر که از مردم بی نیازی کند و سؤ ال نکند خدا او را غنی می گرداند و هرکه بر خود درِ سؤ الی بگشاید خدا بر او هفتاد درِ

ص: 100

فقر را می گشاید که هیچ چیز آنها را سدّ نمی کند؛ پس بعد از آن دیگر آن مرد از کسی سؤ ال نکرد و حالش نیکو شد.(1)

پنجم : روایت شده که چون جعفر بن ابی طالب از حبشه آمد حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم او را در سال هشتم به جنگ (مُؤْته ) فرستاد و (مؤ ته ) (با همزه ) نام قریه ای است از قرای بلقا که در اراضی شام افتاده است و از آنجا تا بیت المقدّس دو منزل مسافت دارد پس حضرت او را با زید بن حارثه و عبداللّه بن رواحه به ترتیب امیر لشکر کرد، پس چون به موته رسیدند، قیصر لشکری عظیم برای جنگ آنها آماده کرد پس هر دو لشکر زمین جنگ تنگ گرفتند و صف راست کردند؛ جعفر بن ابی طالب چون شیر شمیده شمشیر کشیده از پیشروی صف بیرون شد و مردم را ندا در داد که ای مردم ! از اسبها فرو شوید و پیاده رزم دهید و این سخن از برای آن گفت که لشکر کفّار فراوان بودند خواست تا مسلمانان پیاده شوند و بدانند که فرار نتوان کرد ناچار نیکو کارزار کنند. مسلمانان در پذیرفتن این فرمان گرانی کردند امّا جعفر خود از اسب به زیر آمد و اسب را پی زد، پس علم را بگرفت و از هر جانب حمله در انداخت جنگ انبوه شد و کافران حمله ور گشتند و در پیرامون جعفر پرّه زدند و شمشیر و نیزه برآوردند و نخستین ، دست راست آن حضرت را قطع کردند علم را به دست چپ گرفت

ص: 101

و همچنان رزم می داد تا پنجاه زخم از پیش روی بدو رسید و به روایتی نود و دو زخم نیزه و تیر داشت ، پس دست چپش را قطع کردند این هنگام علم را با هر دو بازوی خویش افراشته می داشت کافری چون این بدید خشمگین بر وی عبور داد و شمشیر بر کمر گاهش بزد و آن حضرت را شهید کرد و علم سرنگون شد.

از جابر روایت شده که همان روزی که جعفر در مُوته شهید شد حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم در مدینه بعد از نماز صبح بر منبر برآمد و فرمود که الحال برادران شما از مسلمانان با مشرکان مشغول کارزار شدند و حمله هر یک را و جنگ هر یک را نقل می کرد تا گفت که زید بن حارثه شهید شد و علم افتاد، پس فرمود: علم را جعفر برداشت و پیش رفت و متوجّه جنگ شد، پس فرمود که یک دستش را انداختند و علم را به دست دیگر گرفت ، پس فرمود که دست دیگرش را انداختند و علم را به سینه خود چسبانید، پس فرمود که جعفر شهید شد و علم افتاد، پس فرمود که علم را عبداللّه بن رواحه برداشت و از مسلمانان فلان و فلان کشته شدند و از کافران فلان و فلان کشته شدند، پس گفت که عبداللّه شهید شد و علم را خالد بن ولید گرفت و گریخت و مسلمانان گریختند.

پس از منبر به زیر آمد و به خانه جعفر رفت و عبداللّه بن جعفر را طلبید و در دامن خود نشانید و دست برسرش

ص: 102

مالید والده او اسْماء بِنت عُمیْس گفت : چنان دست بر سرش می کشی که گویا یتیم است ! حضرت فرمود که امروز جعفر شهید شد و چون این را گفت ، آب از دیده های مبارکش روان شد. فرمود که پیش از شهید شدن ، دستهایش بریده شد و خدا به عوض آن دستها، او را دو بال داد از زُمرّد سبز که اکنون با ملائکه در بهشت پرواز می کند به هرجا که خواهد.(1)

و از حضرت صادق علیه السّلام روایت است که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم فاطمه علیهاالسّلام را گفت برو و گریه کن بر پسر عمّت و واثکلاه مگو دیگر هرچه در حقّ او بگوئی راست گفته ای .(2) و به روایت دیگر فرمود بر مثل جعفر باید گریه کنند گریه کنندگان و به روایت دیگر حضرت فاطمه علیهاالسّلام را امر فرمود که طعامی برای اسْماء بِنْت عُمیسْ بسازد و به خانه او برود و او را تسلی دهد تا سه روز.(3)

فقیر گوید: که ما در اینجا اگرچه فی الجمله از رشته کلام خارج شدیم لکن شایسته و مناسب بود آنچه ذکر شد.

بالجمله ؛ خبر داد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از نامه ای که حاطب ابنِ ابی بلْتعه به اهل مکّه نوشته بود در فتح مکّه . و خبر داد ابوذر را به بلاها و اذیتهائی که به او وارد خواهد شد و آنکه تنها زندگانی خواهد کرد و تنها خواهد مرد و گروهی از اهل عراق موفّق به غسل و کفن و دفن او خواهند شد. و خبر داد که یکی از زنان

ص: 103

من بر شتری سوار خواهد شد که پشم روی آن شتر بسیار باشد و به جنگ وصیّ من خواهد رفت چون به منزل (حوْاءب ) برسد سگان بر سر راه او فریاد کنند.

و خبر داد که عمّار را (فئه باغیه ) خواهند کشت و آخر زاد او از دنیا شربتی از لبن باشد. و خبر داد که حضرت زهرا علیهاالسّلام اوّل کسی است از اهل بیتش که به او ملحق خواهد شد و در مجالس بسیار، امیرالمؤ منین علیه السّلام را خبر داد که ریشش از خون سرش خضاب خواهد شد و امیرالمؤ منین علیه السّلام پیوسته منتظر آن خضاب بود.

و هم در مجالس بسیار، خبر داد از شهادت امام حسین علیه السّلام و اصحاب آن حضرت و مکان شهادت ایشان و کشندگان ایشان و خاک کربلا را به امّ سلمه داد و خبر داد که در هنگام شهادت حسین علیه السّلام این خاک خون خواهد شد. و خبر داد از شهادت امام رضا علیه السّلام و مدفون شدن آن حضرت در خراسان و فرمود به زبیر، اوّل کسی که از عرب بیعت امیرالمؤ منین علیه السّلام را بشکند تو خواهی بود و فرمود به عبّاس عموی خود که وای بر فرزندان من از فرزندان تو و خبر داد که (ارضه ) صحیفه قاطعه را که قریش نوشته بودند لیسیده به غیر نام خدا که در آن است . و خبر داد از بناء شهر بغداد و مردن رفاعه بن زید منافق و هزار ماه سلطنت بنی امیّه و کشتن معاویه حُجْر بن عدی و اصحاب او را به ظلم . و از

ص: 104

واقعه حرّه و کور شدن ابن عباس و زید بن ارقم و مردن نجاشی پادشاه حبشه و کشته شدن اسود عنْسی در یمن در همان شبی که کشته شد.

و خبر داد از ولادت محمّد بن الحنفیه برای امیرالمؤ منین علیه السّلام و نام و کُنْیت خود را به او بخشید. و خبر داد از دفن شدن ابو ایّوب انصاری نزد قلعه قسطنطنیه الی غیر ذلک .

علامه مجلسی در (حیاه القلوب ) بعد از تعداد جمله از معجزات آن حضرت فرموده :

(مُؤ لف گوید: آنچه از معجزات آن حضرت مذکور شد از هزار یکی و از بسیار، اندکی است و جمیع اقوال و اطوار و اخلاق آن حضرت معجزه بود، خصوصا این نوع معجزه که اخبار به امور مغیبه است که پیوسته کلام معجز نظام سید انام بر این نوع مشتمل بوده و منافقان می گفته اند که سخن آن حضرت را مگوئید که در و دیوار و سنگ ریزه ها همه ، آن حضرت را خبر می دهند از گفته های ما. و اگر عاقلی تفکّر نماید و عقل خود را حکم سازد هر حدیثی از احادیث آن حضرت و اهل بیت آن حضرت و هر کلمه از کلمات ظریفه ایشان و هر حکمی از احکام شریعت مقدّسه آن حضرت معجزه ای است شافی و خرق عادتی است .

آیا عاقلی تجویز می کند که یک شخص از اشخاص انسانی بدون وحی و الهام جناب مقدس سبحانی شریعتی تواند احداث نمود که اگر به آن عمل نمایند امور معاش و معاد جمیع خلق منتظم گردد و رخنه های فِتن و نزاع و

ص: 105

فساد به آن مسدود گردد و هر فتنه و فسادی که ناشی شود از مخالفت قوانین حقّه او باشد و در خصوص هر واقعه از بیوع و تجارات و مُضاربات و معاملات و منازعات و مواریث و کیفیت معاشرت پدر و فرزند و زن و شوهر و آقا و بنده و خویشان و اهل خانه و اهل بلد و امراء و رعایا و سایر امور قانونی مقرّر فرموده باشد که از آن بهتر تخیّل نتوان کرد و در آداب حسنه و اخلاق کریمه در هر حدیثی و خطبه ای اضعاف آنچه حکما در چندین هزار سال فکر کرده اند بیان نماید و در معارف ربّانی و غوامض معانی در مدت قلیل رسالت آن قدر بیان فرموده که با وجود تضییع و افساد طالبان حُطام دنیا آنچه به مردم رسیده تا روز قیامت فحول عُلما در آنها تفکر نمایند به صد هزار یک اسرار آنها نمی توانند رسید(1) انتهی .

خویشان من او را دیدار کنند. عبدالمطّلب آمنه را رخصت داد و او پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم را برداشته به اتفاق اُمّ ایْمن که حاضنه (دایه ) آن حضرت بود روانه مدینه گشت . و در دارالنّابغه که مدفن عبداللّه پدر پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم در آنجا است یک ماه سکون اختیار فرمود و خویشان خود را دیدار کرد و از آنجا به سوی مکّه کوچ داد هنگام مراجعت در منزل (ابوا) که میانه مکّه و مدینه است مزاج آن مخدّره از صحّت بگشت و هم در آن منزل درگذشت . جسد مبارکش را در آنجا به خاک سپردند و اینکه در این اعصار قبر آمنه را در مکه نشان دهند گویند برای آن است که از (ابْوا) به مکّه نقل کردند و چون آمنه رضی اللّه عنها وداع جهان گفت اُمّ ایْمن رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلّم را برداشته به مکّه آورد عبدالمطّلب آن حضرت را در برگرفته رقّت نمود و از آن پس خود به کفالت آن حضرت بپرداخت . و هرگز بی او خوان طعام ننهادی و دست به خوردنی نبردی . گویند از بهر عبدالمطّلب فراشی بود که هر روز در ظل کعبه می گستردند و هیچ کس از قبیله وی بر آن وِساده پای نمی نهاد و همین که عبدالمطّلب بیرون می شد بر آن فراش می نشست و قبیله بیرون از آن وِساده جای بر زمین می کردند امّا حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم و چون درمی آمد بر آن فراش می رفت

ص: 107

و عبدالمطّلب او را در آغوش می کشید و می بوسید و می گفت :

(مارایْتُ قُبْلهً اطْیب مِنْهُ ولا جسدا الْین مِنْهُ)

و در 6171 که هشت سال از سنّ مبارک پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم گذشته بود عبدالمطّلب وفات فرمود.(1)

نقل است که چون اجل آن بزرگوار نزدیک شد ابوطالب را طلبید و او را در باب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم سفارش بسیار کرد و فرمود: او را حفظ کن و او را به لسان و مال و دست نصرت کن زود باشد که او سیّد قوم شود، پس دست ابوطالب را گرفت و از وی عهد بستاد آنگاه فرمود: مرگ بر من آسان گشت ، پس محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم را بر سینه خود گذاشت و بگریست و دختران خود را فرمود که بر من بگرئید و مرثیه گویید که قبل از مرگ بشنوم ، پس شش تن دختران او هر یک قصیده ای در مرثیه پدر بگفتند و بخواندند. عبدالمطّلب این جمله شنید و از جهان بگذشت و این هنگام صد و بیست ساله بود و روایات در مدح عبدالمطّلب بسیار است و وارد شده که او اوّل کسی بود که قائل شد به بدا و مبعوث خواهد شد در قیامت با حُسن پادشاهان و سیمای پیغمبران .(2)

خُمس آن را در راه خدا داد و خدا فرستاد:

(واعْلموا انّما غنِمْتُمِ مِنْ شیً فاءنّ للّهِ خُمُسهُ.)(1)؛

سوّم آنکه چون چاه زمزم را حفر نمود آن را سقایه حاجّ نمود و خدا فرستاد:

(اجعلْتُمْ سِقایه الحآجِّ)(2)؛

چهارم آنکه در دیه کشتن آدمی صد شتر مقرّر کرد و خدا این حکم را فرستاد، پنجم آنکه طواف نزد قریش عددی نداشت پس عبدالمطّلب هفت شوط مقرّر کرد و خدا چنین مقرّر فرمود.

عبدالمطلب به ازْلا م قمار نمی کرد و بت را عبادت نمی کرد و حیوانی که به نام بت می کشتند نمی خورد و می گفت من بر دین پدرم ابراهیم باقیم (3). و بیاید در باب احوال امام رضا علیه السّلام اشعاری از عبدالمطّلب که حضرت امام رضا علیه السّلام فرموده . و در سنه 6175 که دوازده سال و دو ماه و دو روز از سن شریف حضرت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم گذشته بود، ابوطالب از بهر تجارت ، سفر شام را تصمیم عزم داد و روایت شده که چون ابوطالب اراده سفر شام کرد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم به مهار ناقه او چسبید و گفت : ای عمّ! مرا به که می سپاری نه پدری دارم و نه مادری ؛ پس ابوطالب گریست و آن حضرت را با خود برد و هرگاه در راه هوا گرم می شد ابری پیدا می شد و بر بالای سر آن حضرت سایه می افکند تا آنکه در اثنای راه به صومعه راهبی رسیدند که او را (بحیرا)(4)می گفتند. چون دید که ابر با ایشان حرکت می کند از صومعه خود

ص: 109

به زیر آمد و طعامی برای ایشان مهیا کرده ایشان را به سوی طعام خود دعوت نمود، پس ابوطالب و سایر رفقا رفتند به صومعه راهب و حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم را نزد متاع خود گذاشتند؛ چون (بحیرا) دید که ابر بر بالای قافله گاه ایستاده است پرسید: آیا کسی هست از اهل قافله که به اینجا نیامده است ؟ گفتند: نه ، مگر یک طفلی که او را نزد متاع خود گذاشته ایم . بحیرا گفت : سزاوار نیست که کسی که از طعام من تخلّف نماید او را نیز بطلبید؛ چون به نزد آن حضرت فرستادند و آن حضرت به صومعه روان شد ابر نیز همراه آن حضرت حرکت کرد، پس بحیرا گفت که این طفل کیست ؟ گفتند: پسر ابوطالب است . بحیرا با ابوطالب گفت : این پسر تو است ؟ ابوطالب فرمود: این پسر برادر من است . پرسید که پدرش چه شد؟ فرمود: هنوز به دنیا نیامده بود که پدرش وفات نمود. بحیرا گفت که این طفل را به بلاد خود برگردان که اگر یهود او را بشناسند چنانکه من شناختم هرآینه او را بکشند و بدان که شاءن او بزرگ است و او پیغمبر این امّت است که به شمشیر خروج خواهد فرمود.(1)

فقیر گوید: که در اینجا اختلاف است که آیا ابوطالب با آن حضرت به شام رفت یا به سبب کلام بحیرا از همانجا با حضرت مراجعت کرد یا حضرت را برگردانید و خود به شام رفت از برای هر یک قائلی است واللّه العالم .

و در سنه 6188 که بیست و

ص: 110

پنج سال از سنّ شریف حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم گذشته بود خدیجه رضی اللّه عنها را تزویج فرمود و آن مخدّره دختر خویلد بن اسد بن عبدالعزّی بن قصیّ بن کلاب بوده و نخست زوجه عتیق بن عائذ المخزومی بود و فرزندی از او آورد که (جاریه ) نام داشت و از پس عتیق زوجه ابوهاله ابن منذر الا سدی گشت و از او هند بن ابی هاله را آورد و چون ابوهاله وفات کرد خدیجه از مال خویش و شوهران ثروتی عظیم به دست آورد و آن را سرمایه ساخته به شرط مضاربه تجارت کرد تا از صنادید توانگران شد چندانکه نقل شده که کارداران او هشتاد هزار شتر از بهر بازرگانی می داشتند و روز تا روز مال او افزون می شد و نام او بلند می گشت و بر بام خانه او قبّه ای از حریر سبز با طنابهای ابریشم راست کرده بودند با تمثالی چند. و قصّه تزویج او با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم مفصّل است و ذکرش خارج از این مختصر است ولیکن ما در اینجا به یک روایت اکتفا می کنیم :

شیخ کلینی و غیر او روایت کرده اند که چون حضرت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم خواست که خدیجه بنت خویلد رضی اللّه عنها را به عقد خود درآورد ابوطالب با آل خود و جمعی از قریش رفتند به نزد ورقه بن نوفل عموی خدیجه پس ابتدا کرد ابوطالب به سخن و خطبه ای ادا کرد که مضمونش این است :

حمد و

ص: 111

سپاس خداوندی را سزاست که پروردگار خانه کعبه است و گردانیده است ما را از زرع ابراهیم علیه السّلام و از ذریّه اسماعیل علیه السّلام و جای داده است ما را در حرم امن و امان و گردانیده است ما را بر سایر مردم حکم کنندگان و مخصوص گردانیده است ما را به خانه خود که مردم از اطراف جهان قصد آن می نمایند و حرمی که میوه هرجا را به سوی او می آوردند و برکت داده است بر ما در این شهری که در آن ساکنیم ؛ پس بدانید که پسر برادرم محمّد بن عبداللّه صلی اللّه علیه و آله و سلّم را به هیچ یک از قریش نمی سنجند مگر آنکه او زیادتی می کند و هیچ مردی را با او قیاس نکنند مگر آنکه او عظیمتر است و او را در میان خلق عدیل و نظیر نیست و اگر در مال او کمی هست پس مال اعطائی است از حق تعالی که جاری کرده بر بندگان به قدر حاجت ایشان و مانند سایه ای است که به زودی بگردد. او را به خدیجه رغبت است و خدیجه را نیز با او رغبت است ، آمده ایم که او را از تو خواستگاری کنیم به رضا و خواهش او و هر مهْر که خواهید از مال خود می دهیم آنچه در حال خواهید و آنچه مؤ جّل گردانید و به پروردگار خانه کعبه سوگند می خورم که او را شاءنی رفیع و منزلتی منیع و بهره ای شامل و دینی شایع و راءیی کامل است پس ابوطالب ساکت شد.

و ورقه عم

ص: 112

خدیجه که از جمله قسّیسان و علمای عظیم الشاءن بود به سخن درآمد و چون از جواب ابوطالب قاصر بود تواتری در نفس و اضطرابی در سخن او ظاهر شد و نتوانست که نیک جواب بگوید.

چون خدیجه آن حال را مشاهده نمود از غایت شوق به آن حضرت پرده حیا اندکی گشود و به زبان فصیح فرمود:

ای عمّ من ! هر چند تو از من اوْلی هستی به سخن گفتن در این مقام امّا اختیار مرا بیش از من نداری . تزویج کردم به تو ای محمّد نفس خود را و مهْر من در مال من است . بفرما عمّ خود را که ناقه ای برای ولیمه زفاف بکشد و هر وقت خواهی به نزد زن خود درآی ؛ پس ابوطالب فرمود که ای گروه گواه باشید که خدیجه خود را به محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم تزویج کرد و مهْر را خود ضامن شد.

پس یکی از قریش گفت چه عجب است که مهْر را زنان برای مردان ضامن شوند! ابوطالب در غضب شده برخاست و چون آن جناب به خشم می آمد جمیع قریش از او می ترسیدند و از سطوت او حذر می نمودند؛ پس گفت که اگر شوهران دیگر مثل فرزند برادر من باشند زنان به گرانترین قیمتها و بلندترین مهرها ایشان را طلب خواهند کرد و اگر مانند شما باشند مهر گران از ایشان خواهند طلبید.

پس ابوطالب شتر نحر کرد و زفاف آن دُرّ صدف انبیاء و صدف گوهر خیر النّساء منعقد گردید. و چون خدیجه رضی اللّه عنها به حباله حضرت محمّد صلی

ص: 113

اللّه علیه و آله و سلّم درآمد، عبداللّه بن غنم که یکی از قریش است این اشعار را در تهنیت انشاد کرد:

شعر :

هنیئا مرئیا یا خدیجهُ قدْ جرتْ

لکِ الطّیْرُ فیما کان مِنکِ باسْعدٍ

تزوّجْتِ مِنْ خیْرِ الْبرِیّهِ کُلِها

و منْ ذا الّذی فِی النّاسع مِثْل مُحمّدٍ

بِهِ بشّر الْبِرّانِ عیسی بْنُ مرْیمٍ ومُوسی بْنُ عِمْران فیاقُرْب موْعِدٍ

اقرّتْ بِهِ الْکُتّابُ قِدْما بِانّهُ

رسُولٌ مِن الْبطْحآءِ هادٍ و مُهْتدٍ(1)

و در سال 6193 که سی سال از ولادت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم گذشته بود ولادت با سعادت امیرالمؤ منین علیه السّلام واقع شد چنانکه بیاید در باب سوّم ان شاء اللّه تعالی .

و در 6198 که سی و پنج سال از عمر آن حضرت گذشته باشد قریش کعبه را خراب کردند و از سر بنا کردند و بر طول و عرض خانه افزودند و دیوارها را بلند برآوردند به نحوی که در جای خود نگارش یافته .

و در 6203 روز بیست و هفتم شهر رجب که با روز نوروز مطابق بود حضرت محمّد بن عبداللّه به سن چهل سالگی مبعوث به رسالت شد و به روایت امام حسن عسکری علیه السّلام چون چهل سال از سنّ آن حضرت گذشت حق تعالی دل او را بهترین دلها و خاشعتر و مطیعتر و بزرگتر از همه دلها یافت پس دیده آن حضرت را نور دیگر داد و امر فرمود که درهای آسمان را گشودند و فوج فوج از ملائکه به زمین می آمدند و آن حضرت نظر می کرد و ایشان را می دید و رحمت خود را از ساق

ص: 114

عرش تا سر آن حضرت متصل گردانید. پس جبرئیل فرود آمد و اطراف آسمان و زمین را فرو گرفت و بازوی آن حضرت را حرکت داد و گفت : یا محمّد بخوان . فرمود: چه چیز بخوانم ؟ گفت :

(اِقْرء بِاسْمِ ربّک الّذی خلق، خلق الاِنْسان مِنْ علق ...)(157)

پس وحیهای خدا را به او رسانید.(158) و به روایت دیگر پس بار دیگر جبرئیل با هفتاد هزار ملک و میکائیل با هفتاد هزار ملک نازل شدند و کرسی عزّت و کرامت برای آن حضرت آوردند و تاج نبوت بر سر آن سلطان سریر رسالت گذاشتند و لوای حمد را به دستش دادند و گفتند بر این کرسی بالا رو و خداوند خود را حمد کن و به روایت دیگر آن کرسی از یاقوت سرخ بود و پایه ای از آن از زبرجد بود و پایه ای از مروارید .(159)

پس چون ملائکه بالا رفتند و آن حضرت از کوه حِراء به زیر آمد، انوار جلال او را فرو گرفته بود که هیچ کس را یارای آن نبود که به آن حضرت نظر کند و بر هر درخت و گیاه و سنگ که می گذشت آن حضرت را سجده می کردند و به زبان فصیح می گفتند: (السّلامُ علیْک یا نبِیّ اللّهِ، السّلامُ علیْک یا رسُول اللّهِ).

و چون داخل خانه خدیجه شد از شعاع خورشید جمالش خانه منور شد. خدیجه گفت : یا محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم این چه نور است که در تو مشاهده می کنم ؟ فرمود که این نور پیغمبری است ، بگو: (لا اِل ه ا

ص: 115

لا اللّهُ مُحمّدٌ رسُولُ اللّهِ).

خدیجه گفت که سالها است من پیغمبری ترا می دانم ، پس شهادت گفت و به آن حضرت ایمان آورد؛ پس حضرت فرمود: ای خدیجه ، من سرمائی در خود می یابم جامه ای بر من بپوشان . چون خوابید از جانب حق تعالی ندا به او رسید:

(یا ایُّها الْمُدّثّرُ قُمْ فانْذِرْ وربّک فکبِّرْ)(160)

ای جامه بر خود پیچیده برخیز پس بترسان مردم را از عذاب خدا، و پروردگار خود را پس تکبیر بگو و به بزرگی یاد کن ؛ پس حضرت برخاست و انگشت در گوش خود گذاشت پس گفت :

اللّهُ اکْبرُ اللّهُ اکْبرُ.

پس صدای آن حضرت به هر موجودی رسید و همه با او موافقت کردند.(161)

و در 6207 اظهار فرمود رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم دعوت خود را از پس آنکه مدت سه سال حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم مردمان را پنهانی دعوت می فرمود و گروهی روش آن حضرت را گرفتند و ایمان آوردند جبرئیل این آیه مبارکه آورد: (فاصْدعْ بِما تُؤْمرُ و اعْرِضْ عنِ الْمُشرِکین اِنّا کفیْناک الْمُسْتهْزِئین).(162)

امر کرد آن حضرت را که آشکارا دعوت کند؛ پس آن حضرت به کوه صفا بالا رفت و مردم را انذار کرد و شرح دعوت آن حضرت مردم را به دین مبین و خواندن قرآن مجید برایشان و اذیّت و آزارهائی که به آن حضرت رسید خارج از این مختصر است . و ما در نوع پنجم از معجزات آن حضرت اشاره کردیم به آنچه مناسب اینجا است ، به آنجا رجوع شود.

و از آن

ص: 116

سوی کفّار قریش در رنج و شکنجه مسلمانان سخت کوشیدند و بدان کس که قدرت بر زحمت او نداشتند به زبان زیان می کردند و هرکه را قوم و عشیرتی نبود به عذاب و عقاب می کشیدند و در رمضاء مکّه به گرسنگی و تشنگی بازمی داشتند و زره در تن ایشان می کردند و به توقف در آفتاب حکم می دادند چندان که از پیغمبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم تبری جویند.

فقیر گوید که در ذکر اصحاب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم در ذکر عمّار اشاره خواهد شد به صدمات و اذیتهای کفار قریش بر مسلمانان .

و در سال 6028 هجرت اصحاب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم به حبشه واقع شد. چون مسلمانان از شکنجه کفار قریش سخت به ستوه شدند و با ظلم کفار قریش صبر نتوانستند، از حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم دستوری طلبیدند تا به شهر دیگر شوند. حضرت ایشان را اجازت داد که به ارض حبشه هجرت کنند؛ چه آنکه مردم حبشه از اهل کتاب اند و نجاشی پادشاه حبشه به کسی ظلم نمی کند. و این هجرت نخستین است که بعضی از اصحاب به سوی حبشه کوچ دادند و هجرت بزرگ آن بود که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم به سوی مدینه کوچ داد و از کسانی که به حبشه هجرت کردند عُثمان بن عفّان و زوجه اش حضرت رقیّه و ابوحُذیْفه بن عُتْبه بن ربیعه با زوجه اش سهله . و در حبشه محمّد بن ابوحذیفه را حق تعالی

ص: 117

به او داد و دیگر زُبیر بن العوّام و مُصْعب ابن عُمیْر بن هاشم بن عبدمناف بن عبدالدّار و عبدالرّحمن بن عوف و ابوسلمه و زوجه اش امّ سلمه و عثمان بن مظعون و عامر بن ربیعه و جعفر بن ابی طالب t با زوجه اش اسماء بنت عُمیْس و عمرو بن سعید بن العاص و برادرش خالد و این هر دو تن با زن بودند و دیگر عبداللّه بن جحْش با زوجه اش امّ حبیبه دختر ابوسفیان و ابوموسی اشعری و ابو عبیده جراح و اشخاصی دیگر که جمیعا زیاده از هشتاد مرد باشند در ماه رجب از مکّه بیرون شدند کشتی در آب راندند و به اراضی حبشه درآمدند و در آن مملکت از کین و کید قریش و عذاب آن جماعت آسوده شدند و در جوار نجاشی ایمن زیستند و به عبادت حق تعالی پرداختند و حضرت ابوطالب در تحریص نجاشی به نصرت پیغمبر فرموده :

مجمل آن چنان است که چون مشرکین نگریستند که مسلمانان را پناه جائی مانند حبشه به دست شد هرکس از مسلمین بدان مملکت سفر کردی ایمن گشتی و هم آن مردمان که در مکّه سکونت دارند در پناه ابوطالب اند و در اسلام حمزه نیز ایشان را تقویتی شد، انجمنی بزرگ کردند و تمامی قریش بر قتل پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم همدست شدند؛ چون ابوطالب بر این اندیشه آگهی یافت آل هاشم و عبدالمطّلب را فراهم کرد و ایشان را با زن و فرزند به درهّای که شِعْب ابوطالبش گویند جای داد و اولاد عبدالمطّلب مسلمان و غیر مسلمانشان از بهر حفظ قبیله و فرمانبرداری ابوطالب در نصرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم خودداری نکردند جز ابولهب که سر برتافت و با دشمنان ساخت . و ابوطالب به اتفاق خویشان خود به حفظ و حراست رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم پرداخت و از دو سوی آن درّه را دیده بان بازداشت و فرزند خود علی علیه السّلام را بسیار شب به جای پیغمبر خفتن فرمود. و حمزه همه شب با شمشیر برگرد پیغمبر می گشت ؛ چون کفّار قریش این بدیدند و دانستند که بدان حضرت دست نیابند چهل تن از بزرگان ایشان در دارالنّدوه مجتمع شدند و پیمان نهادند که با فرزندان عبدالمطّلب و اولاد هاشم ، دیگر به رفق و مدارا نباشند و زن بدیشان ندهند و زن از ایشان نگیرند و بدیشان چیزی نفروشند و چیزی از ایشان نخرند و با آن جماعت کار به صلح نکنند مگر وقتی که پیغمبر

ص: 119

را به دست ایشان دهند تا به قتل آورند و این عهد را استوار کردند و بر صحیفه نگار نموده و مهر بر آن نهادند و به امّ الجلاس خاله ابوجهل سپردند تا نیکو بدارد و از این معاهده بنی هاشم در شِعْب محصور ماندند و هیچ کس از اهل مکّه با ایشان نیروی فروختن و خریدن نداشت جز اوقات حج که مقاتلت حرام بود و قبائل عرب در مکّه حاضر می شدند ایشان نیز از شعب بیرون شده چیزهای خوردنی از عرب می خریدند و به شعب برده می داشتند و این را قریش نیز روا نمی دانستند و چون آگاه می شدند که یکی از بنی هاشم چیزی می خواهد بخرد بهای آن را گران می کردند و خود می خریدند و اگر آگاه می شدند که کسی از قریش به سبب قرابت یکی از بنی عبدالمطّلب از اشیاء خوردنی چیزی به شِعْب فرستاده او را زحمت می کردند و اگر از مردم شعب کسی بیرون می شد و بر او دست می یافتند او را عذاب و شکنجه می کردند. و از کسانی که گاهی برای آنها خوردنی می فرستاد ابوالعاص بن ربیع داماد پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم و هشام بن عمرو و حکیم بن حزام بن خُویْلد برادرزاده خدیجه بود.

و نقل شده که ابوالعاص شتران از گندم و خرما حمل داده به شعب می برد و رها می کرد و از اینجا است که حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرموده که ابوالعاص حق دامادی ما بگذاشت .

بالجمله ، سه سال کار

ص: 120

بدینگونه می رفت و گاه بود که فریاد اطفال بنی عبدالمطّلب از شدت گرسنگی و جوع بلند بود تا بعضی مشرکین از آن پیمان پشیمان شدند.

و پنج نفر از ایشان که هِشام بن عمرو و زُهیْر بْن اُمیّه بن مُغیره و مُطْعِم بْن عدِیّ و ابُو البخْتری و زمْعه بن الا سود بن المطلب بن اسد می باشند با هم پیمان نهادند که نقض عهد کنند و آن صحیفه را بدرند. صبحگاه دیگر که صنادید قریش در کعبه فراهم شدند و آن پنج نفر آمدند و از این مقوله سخن در پیش آوردند که ناگاه ابوطالب با جمعی از مردم خود از شعب بیرون آمده به کعبه اندرآمد و در مجمع قریش بنشست . ابوجهل را گمان آنکه ابوطالب از زحمت و رنجی که در شعب برده صبرش تمام گشته و اکنون آمده که محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم را تسلیم کند. ابوطالب آغاز سخن کرد و فرمود: ای مردمان سخنی گویم که جز بر خیر شما نیست ، برادرزاده ام محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم مرا خبر داده که خدای (ارضه ) را بدان صحیفه برگماشت تا رُقُوم جور و ظلم و قطیعت را بخورد و نام خدا را به جا گذاشت اکنون آن صحیفه را حاضر کنید اگر او راست گفته است ، شما را با او چه جای سخن است از کید و کینه او دست بردارید و اگر دروغ گوید، هم اکنون او را تسلیم کنم تا به قتل رسانید. مردمان گفتند نیکو سخنی است پس برفتند و آن صحیفه را از اُمّ جلاس

ص: 121

بگرفتند و بیاوردند چون گشودند تمام را (ارضه ) خورده بودجز لفظ بِسْمِک اللّهُمّ که در جاهلیت بر سر نامه ها می نگاشته اند. مردمان چون این بدیدند شرمسار شدند.

پس مُطْعِم بن عدِیّ صحیفه را بدرید و گفت : ما بیزاریم از این صحیفه قاطعه ظالمه . آنگاه ابوطالب به شعب مراجعت فرمود. روز دیگر آن پنج نفر به اتفاق جمعی دیگر از قریش به شعب رفتند و بنی عبدالمطّلب را به مکّه آوردند و در خانه های خود جای دادند و مدّت سه سال بود که در شعب جای داشتند. لکن مشرکین بعد از آنکه حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم از شعب بیرون شد هم بر عقیدت نخست چندانکه توانستند از خصمی آن حضرت خویشتن داری نکردند و در اذیّت و آزار آن حضرت بکوشیدند به نحوی که ذکرش را مقام گنجایش ندارد.

و در سال 6213 وفات ابوطالب و خدیجه رضی اللّه عنهما واقع شد. امّا ابوطالب ، پس وفاتش در بیست و ششم رجب آخر سال دهم بعثت اتفاق افتاد. حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم در مصیبت او بگریست و چون جنازه اش را حمل می کردند آن حضرت از پیش روی جنازه او می رفت و می فرمود:

ای عمّ، صله رحم کردی و در کار من هیچ فرونگذاشتی خدا تو را جزای خیر دهد. و جلالت شاءن ابوطالب و نصرتش از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم و دیگر فضائل او از آن گذشته است که در این مختصر بگنجد و ما در فصل خویشان حضرت رسول صلی

ص: 122

اللّه علیه و آله و سلّم به مختصری از آن اشاره خواهیم نمود.

و بعد از سه روز و به روایتی سی وپنج روز، وفات حضرت خدیجه رضی اللّه عنها واقع شد و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم او را به دست خویش در (حجُون )(165)مکّه دفن کرد و بعد از وفات ابوطالب و خدیجه رضی اللّه عنهما چندان غمناک بود که از خانه کمتر بیرون شد و از این روی آن سال را عامُالْحزْن نام نهاد. امیرالمؤ منین علیه السّلام در مرثیه آن دو بزرگوار فرموده :

شعر :

اعیْنیّ جُود ا بارک اللّهُ فیکُما

علی هالِکیْنِ ما تری لهُما مِثْلاً

علی سیِّدِ الْبطْحآءِ و ابْنِ رئیسها

و سیّدهِ النِّسوانِ اوّل منْ صلّی

مُصابُهُما دْجی لِی الْجوّ والْهوا

فبِتُّ اُقاسی مِنْهُما الْهمّ والثّکْلی

لقدْ نصرا فِی اللّهِ دین مُحمّدٍ

علی منْ بغی فِی الدّینِ قد رعیا اِلاّ

و هم آن حضرت در مرثیه ابوطالب فرموده :

شعر :

ابا طالِبٍ عِصْمهُ الْمُسْتجیرِ

وغیْث الْمحُول و نُور الظُّلمِ

لقدْ هدّ فقْدُک اهْل الْحِفاظِ

فصلّی علیْک ولِیُّ النِّعمِ

ولقّاک ربُّک رِضْوانهُ

فقدْ کُنْت لِلطُّهْرِ مِنْ خیْرِعمِّ

و بعد از وفات ابوطالب مشرکین عرب بر خصمی آن حضرت بیفزودند و زحمت او را پیشنهاد خاطر کردند چنانکه یکی از سُفهای قوم به اغوای آن جماعت ، روزی مشتی خاک بر سر مبارکش ریخت و آن حضرت جز صبر چاره ندانست .

و در سال 6214 از جهت دعوت مردم ، به طائف شد و ما قصه سفر آن حضرت را به طائف به نحو اختصار در صمن معجزات در استیلاء آن

ص: 123

حضرت بر شیاطین و جنّیان ذکر کردیم .

و در سال 6214 حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم سوْده بنت زمْعه را تزویج فرمود. و این اوّل زنی بود که آن حضرت بعد از خدیجه تزویج فرمود.

حضرت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم تا خدیجه زنده بود هیچ زن دیگر نگرفت و هم در آن سال عایشه را خطبه کرد و آن هنگام او شش ساله بود و زفاف او در سال اوّل هجرت افتاد و هم در آن سال ابتدای اسلام انصار شد.

و در سال 6215 معراج پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم اتفاق افتاد.

معراج پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم

بدان که از آیات کریمه و احادیث متواتره ثابت گردیده است که حق تعالی حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم را در یک شب از مکّه معظمه تا مسجد اقْصی و از آنجا به آسمانها تا سِدْره الْمُنْتهی و عرش اعلا سیر داد. و عجائب خلق سموات را به آن حضرت نمود. و رازهای نهانی و معارف نامتناهی به آن حضرت القا فرمود و آن حضرت در بیت المعمور و تحت عرش به عبادت حق تعالی قیام نمود. و با انبیاء علیهماالسّلام ملاقات کرد و داخل بهشت شد و منازل اهل بهشت را مشاهده نمود.

و احادیث متواتره خاصّه و عامّه دلالت دارد که عروج آن حضرت به بدن بود نه به روح ، در بیداری بود نه در خواب ، و در میان قدمای علمای شیعه در این خلافی نبوده چنانچه علامه مجلسی فرموده :

ص: 124

و شکّی که بعضی در باب جسمانی بودن معراج کرده اند یا از عدم تتبع اخبار و آثار رسول خدا و ائمّه هُدی علیهماالسّلام است یا به سبب عدم اعتماد بر اخبار حجّتهای خدا و وثوق بر شبهات غیر متدیّنین از حکماست و اگر نه چون تواند بود که شخص معتقد چندین هزار حدیث از طُرق مختلفه در اصل معراج و کیفیّات و خصوصیّات آن بشنود که همه ظاهر و صریحند در معراج جسمانی به محض استبعاد وهْم یا شُبهات واهیه حکما، همه را انکار و تاءویل نماید.(166)

و اگر (عرجْت بِهِ) در بعض نُسخ (عرجْت بِروُحِهِ) ذکر شده منافات ندارد. و این مثل (جِئْتُک بروُحی ) است به بیانی که مقام ذکرش نیست و تفصیل آن را شیخ ما علامه نوری در (تحیّه الزّائر) ذکر فرموده .(167)

و بدان که اتفافی است که معراج پیش از هجرت واقع شد و آیا در شب هفدهم ماه رمضان ، یا بیست و یکم ماه مزبور، شش ماه پیش از هجرت واقع شده . یا در ماه ربیع الاوّل دو سال بعد از بعثت ؟ اختلاف است و در مکان عروج نیز خلاف است که خانه امّ هانی بوده یا شِعْب ابی طالب یا مسجدالحرام ؟ و حق تعالی فرمود:

(سُبْحان الّذی اسْری بِعبْدِهِ لیْلاً مِن الْمسْجِدِ الْحرامِ اِلی الْمسْجِدِالاْقصی ...).(168)

یعنی منزّه است آن خداوندی که سیر داد بنده خود را در شبی از مسجدالحرام به سوی مسجداقصی آن مسجدی که برکت داده ایم دور آن را برای آنکه نمایانیم او را آیات عظمت و جلال خود، به درستی که خداوند شنوا و داناست .

بعضی

ص: 125

گفته اند که مراد از مسجدالحرام ، مکّه معظّمه است ؛ زیرا که تمام مکّه محلّ نماز و محترم است . و مشهور آن است که مسجد اقصی مسجدیست که در بیت المقدّس است . و از احادیث بسیار ظاهر می شود که مراد، بیت المعمور است که در آسمان چهارم است و دورترین مسجدها است . و نیز اختلاف است که معراج آن حضرت یک مرتبه بوده یا دو مرتبه یا زیادتر؟ از احادیث معتبره ظاهر می شود که چندین مرتبه واقع شد و اختلافی که در احادیث معراج هست می تواند محمول بر این باشد. علما از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده اند که حق تعالی حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم را صد و بیست مرتبه به آسمان برد و در هر مرتبه آن حضرت را در باب ولایت و امامت امیرالمؤ منین علیه السّلام و سایر ائمّه طاهرین علیهماالسّلام زیاده از سایر فرایض تاءکید و توصیه فرمود.(169)

قال الْبُوصیری :

شعر :

سریْت مِنْ حرمٍ لیْلاً اِلی حرمٍ

کما سری الْبدْرُ فی داجٍ مِن الظُّلمِ

فظِلْت ترْقی اِلی انْ نِلْت منْزلهً

مِنْ (قاب قوْسیْنِ) لمْ تُدْرکْ ولمْ تُرم

وقدّمتْک جمیعُ الاْنْبِیاءِ بِها

والرُّسُلُ تقْدیم مخْدوُمٍ علی خدمٍ

و انْت تحْترِقُ السّبْع الطِّباق بِهِمْ

فی موْکبٍ کُنْت فیهِ صاحِب الْعلم

حتّی اِذا لمْ تدعْ شاءْوا لِمُسْتبِقٍ

مِن الدُّنُوِّ ولا مرْقیً لِمُسْتنِمٍ

و در سال 6216 بیعت مردم مدینه در عقبه بار دوم واقع شد و مردم مدینه با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم عقد بیعت و شرط متابعت استوار کردند که جنابش را در

ص: 126

مدینه مانند تن و جان خویش حفظ و حراست نمایند و آنچه بر خویشتن نپسندند از بهر او پسنده ندارند. چون این معاهده مضبوط شد مردم مدینه به وطن خویش باز شدند و کفار قریش از پیمان ایشان با پیغمبر آگاه گشتند این معنی بر کین و کید ایشان بیفزود کار به شوری افکندند، چهل نفر از دانایان مجرّب گزیده در دارالنّدوه جمع شدند شیطان به صورت پیری از قبیله نجْد داخل ایشان شد و بعد از تبادل افکار و اظهار راءیها، راءی همگی بر آن قرار گرفت که از هر قبیله مردی دلاور انتخاب کرده و به دست هر یک شمشیری برنده دهند تا به اتّفاق بر آن جناب تازند و خونش بریزند تا خون آن حضرت در میان قبائل پهن و پراکنده شود و عشیره پیغمبر را قوّت مقاومت با جمیع قبائل نباشد لاجرم کار بر دِیت افتد؛ پس جمله دل بر این نهادند و به إ عداد این مهم پرداختند. پس آن اشخاصی که ساخته این کار شده بودند در شب اوّل ماه ربیع الا وّل در اطراف خانه آن حضرت آمدند و کمین نهادند از بهر آنکه چون پیغمبر به رختخواب رود بر سرش ریخته و خونش بریزند. حق تعالی پیغمبرش را از این قصه آگهی داد و آیه شریفه (و اِذْ یمْکُرُ بِک الّذین کفروُا)(170)نازل شد و ماءمور گشت که امیرالمؤ منین علیه السّلام را به جای خود بخواباند و از مدینه بیرون شود. پس امیرالمؤ منین علیه السّلام را فرمود که مشرکین قریش امشب قصد من دارند و حق تعالی مرا ماءمور به هجرت کرده است و امر فرموده

ص: 127

که بروم به غار (ثور) و ترا امر کنم که در جای من بخوابی تا آنکه ندانند که من رفته ام ، تو چه می گوئی و چه می کنی ؟ امیرالمؤ منین علیه السّلام عرض کرد: یا نبی اللّه ، آیا تو به سلامت خواهی ماند از خوابیدن من در جای تو؟ فرمود: بلی ، امیرالمؤ منین علیه السّلام خندان شد و سجده شکر به جای آورد و این اوّل سجده شکر بود که در این امّت واقع شد؛ پس سر از سجده برداشت و عرض کرد: برو به هر سو که خدا ترا ماءمور گردانیده است ، جانم فدای تو باد و هر چه خواهی مرا امر فرما که به جان قبول می کنم و در هر باب از حق تعالی توفیق می طلبم ؛ پس حضرت او را در برگرفت و بسیار گریست و او را به خدا سپرد و جبرئیل دست آن حضرت را گرفت و از خانه بیرون آورد و حضرت خواند:

(وجعلْنا مِنْ بیْنِ ایْدیهِمْ سدّا و مِنْ خلْفِهْمِ سدّا فاغْشیْناهُمْ فهُم لایُبْصِروُن)(171)

و کف خاکی بر روهای ایشان پاشید و فرمود شاهتِ الْوُجُوهُ و به غار ثور تشریف برد.

و به روایتی به خانه امّ هانی تشریف برد و در تاریکی صبح متوجه غار ثور شد از آن طرف امیرالمؤ منین علیه السّلام در جای آن حضرت خوابید و ردای آن حضرت را بر خود پوشید. کفّار قریش خواستند آن شب در خانه آن حضرت بریزند ابولهب که یک تن از ایشان بود مانع شد گفت : نمی گذارم که شب داخل خانه شوید؛ زیرا که در این

ص: 128

خانه اطفال و زنان هستند امشب او را حراست می نمائیم صبح بر او می ریزیم . همین که صبح خواستند قصد خود را به عمل آورند امیرالمؤ منین علیه السّلام مقابل ایشان برخاست و بانگ برایشان زد. آن جماعت گفتند: یا علی ، محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم کجا است ؟ فرمود: شما او را به من نسپرده بودید، خواستید او را بیرون کنید، او خود بیرون رفت ، پس دست از علی علیه السّلام برداشته به جستجوی پیغمبر شدند.

حق تعالی این آیه در شاءن امیرالمؤ منین علیه السّلام فرو فرستاد:

(و منِ النّاسِ منْ یشْری نفْسهُ ابْتِغآء مرضاتِ اللّهِ)(172)

پس حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم سه روز در غار ثور بود و در روز چهارم روانه مدینه شد و در دوازدهم ماه ربیع الا وّل سال سیزدهم بعثت وارد مدینه طیبه شد و این هجرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم به مدینه مبدء تاریخ مسلمانان شد.

و در سال اوّل هجری بعد از پنج ماه یا هشت ماه ، حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم عقد برادری مابین مهاجر و انصار بست و امیرالمؤ منین علیه السّلام را برادر خود قرار داد و در ماه شوّال آن زفاف با عایشه فرمود.

حق تعالی بسیاری از نعمتهای بهشت را در آن سوره مذکور داشته و ذکر حورالعین نفرموده ! (لعلّ ذلِک اِجْلالاً لِفاطِمه صلواتُ اللّهِ علیْها) و در آخر شعبان سنه دو، روزه ماه رمضان فرض شد. و نیز در این سال حکم قتال با مشرکین نازل شد.

و پس از هفتاد روز از سنه دو گذشته ، غزوه (ابْواء) واقع شد و (ابْواء)(173) نام دهی است بزرگ در میان مکّه و مدینه و آن از اعمال (فُرْع ) است از مدینه و در آنجا است قبر حضرت آمنه والده حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم و هم دهی دیگر در آنجا است که آن را (ودّان )(174) گویند و از اینجا است که این غزوه را، غزوه ودّان نیز گویند.

و در این غزوه کار به صلح رفت و حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم بدون محاربه مراجعت فرمود و حامل لواء در این غزوه حضرت حمزه بود. پس از این (سرِیّه حمزه ) پیش آمد.

فرق غزْوه و سرِیّه

باید دانست که چون حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم لشکری را به حرب می گماشت و خود آن حضرت با آن لشکر بود آن را (غزوه ) گویند و اگر آن حضرت با ایشان نبود آن را بعث و (سرِیّه ) گویند و سریّه (175) طایفه ای از جیش را گویند که فرستاده شود برای دشمن ، اقلّش نُه نفر است و نهایتش چهارصد و بعضی گفته اند که (سرِیّه ) از صد است تا پانصد و زیادتر را (منس ) گویند واگر از هشتصد زیادتر

ص: 130

شد (جیش ) گویند و اگر از چهارهزار زیادتر شد (حجْفلْ)(176) گویند و در عدد غزوات آن حضرت اختلاف است از نوزده تا بیست و هفت گفته اند لکن قتال در نُه غزوه واقع شده .

در شهر ربیع الا خر غزوه بُواط پیش آمد و آن چنان بود که آن حضرت با دویست نفر از اصحاب به قصد کاروان قریش از مدینه تا ارض بُواط طیّ مسافت فرمود و با دشمن دُچار نشده مراجعت فرمود و بواط(177) کوهی است از جبال جهینه در ناحیه رضْوی و رضْوی (178) کوهی است مابین مکّه و مدینه نزدیک به ینْبع که کیسانیه می گویند محمّد بن حنفیّه در آنجا مقیم است ، زنده می باشد تا خروج کند.

پس از غزوه بُواط، غزوه ذوالعُشیْره پیش آمد و عُشیره (179) نام موضعی است از برای بنی (مُدْلِجْ) به (ینْبُع ) در میان مکّه و مدینه و آن چنان است که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم شنید که ابوسفیان با جماعتی از قریش به جهت تجارت مسافر شام اند پس سر هم با جماعتی از اصحاب از دنبال او به ارض ذوالعُشیره آمد ابوسفیان را ملاقات نفرمود لکن بزرگان بنی مُدْلِجْ که در نواحی ذوالعُشیره بودند به خدمت آن حضرت رسیدند و کار بر مصالحه و مهادنه نهادند.

در شهْر جُمادی الا خره غزوه بدْر الاُؤ لی روی نمود از این جهت که خبر به پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم که کُرْزِ بْن جابر الفِهْری از مکّه به اتفاق جمعی از قریش بیرون شده به سه منزلی مدینه آمدند و شتران آن

ص: 131

حضرت و چهار پایان دیگر مردم را از مراتع مدینه برانده و به مکّه بردند. رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم رایت جنگ را به علی علیه السّلام سپرد و با جمعی از مهاجر بر نشسته به منزل سفوان (180) که از نواحی بدر است بر سر چاهی فرود شد و سه روز آنجا بیاسود و از هر جانب فحص حال مشرکین فرمود و خبر ایشان نیافت لاجرم باز به مدینه شد و این وقت سلْخ جُمادی الا خره بود.

و هم در سنه دو، غزوه بدر کبری پیش آمد و ملخّصش آن است که کفار قریش مانند عُتبه و شیْبه و ولید بن عُتبه و ابوجهل و ابُوالْبخْتری و نوْفلِ بنِ خُویْلِدْ و سایر صنادید مکّه با جماعت بسیار از مردمان جنگی که مجموع ایشان به نُهصد و پنجاه تن به شمار رفته اند اعداد جنگ با پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم کرده از مکّه بیرون شدند و ادوات طرب و زنان مُغنّیه برای لهو و لعب با خود برداشتند و صد اسب و هفتصد شتر با ایشان بود.

و کار بر آن نهادند که هر روز یک تن از بزرگان قریش علف و آذوقه لشکر را کفیل باشد و ده شتر نحْر کند و از آن طرف حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم با سیصد و سیزده تن از اصحاب خود از مدینه حرکت کردند تا به اراضی بدر درآمدند و بدر اسم چاهی است در آنجا که کشته های مشرکین را در آنجا افکندند و چون پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و

ص: 132

سلّم در اراضی بدر قرار گرفت جای به جای دست مبارک بر زمین اشاره نمود و می فرمود: ه ذ ا مصْرعُ فُلانٍ و کشتنگاه هر یک از صنادید قریش را می نمود و هیچ یک جز آن نبود که فرمود.

در این وقت لشکر دشمن پدیدار گشت که از پیش روی بر سر تلّی برآمدند و نظاره لشکر پیغمبر همی کردند. مسلمانان در نظر ایشان سخت حقیر و کم نمودند چنانکه ایشان نیز در چشم مسلمانان اندک نمودند.

ق ال اللّهُ تعالی : (و اِذْ یُریکُمُوهُمْ اِذِالْتقیْتُمْ فی اعْیُنِکُمْ قلیلاً و یُقلِّلُکُمْ فی اعْیُنِهِمْ لِیقْضِی اللّهُ امْرا کان مفْعُولا.)(181)

قریش پس از نظاره پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم در پشت آن تلّ فرود شدند و از آب دور بودند و چون فرود آمدند عمیر بن وهب را با گروهی فرستادند که لشکر اسلام را احتیاط کند بلکه شمارِ ایشان را باز داند. پس عمیر اسب بر جهاند و از هر سوی به گرد مسلمانان برآمد و بر گرد بیابان شد و نیک نظر کرد که مبادا مسلمانان کمین نهاده باشند باز شده و گفت در حدود سیصد تن می باشند و کمینی ندارند لکن دیدم شتران یثرب حمل مرگ کرده اند و زهر مهلک در بار دارند.

اما تروْنهُمْ خُرْساً لا یتکلّمُون یتلمّظُون تلمُّظ الافاعی مالهُمْ ملْجاءٌ اِلاّ سُیُوفُهُمْ و ما اری هُمْ یُولّوُن حتّی یُقْتلُوا و لایُقْتلُون حتّی یقْتُلُوا بِعددِهِمْ؛

یعنی آیا نمی بینید که خاموشند و چون افعی زبان در دهان همی گردانند پناه ایشان شمشیر ایشان است ، هرگز پشت به جنگ نکنند تا کشته شوند و کشته

ص: 133

نشوند تا به شمار خویش دشمن بکشند؛ پشت و روی این کار را نیک بنگرید که جنگ با ایشان کاری سهل نتواند بود.(182)

حکیم بن حزام چون این بشنید از عتبه درخواست کرد که مردم را از جنگ بازنشاند عتبه گفت اگر توانی ابن حنظلیّه یعنی ابوجهل را بگو هیچ توانی مردم را بازگردانی و با محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم و مردم او که ابناءِ عمّ تواند رزم ندهی ؟ حکیم نزد ابوجهل آمد و پیغام عتبه بگذاشت ابوجهل گفت : اِنْتفخ سُحْرُه ؛ یعنی پر باد شده شُش او. کنایه از آنکه ترس و بددلی عارض او شده و هم عتبه بر پسر خود ابوحذیفه که مسلمانی گرفته و با محمّد است می ترسد.

حکیم سخنان ابوجهل را برای عتبه گفت که ناگاه ابوجهل از دنبال رسید عتبه روی با او کرد و گفت : یا مُصفِّر الاِسْت (183) تعییر می کنی مرا، معلوم خواهد شد که کیست آن کس که شُش او پر باد گشته . از آن طرف پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از بهر آنکه مسلمانان را دل به جای آید و کمتر بیم جنگ کنند به مفاد (و اِنْ جنحُوا لِلسِّلْم فاجْنحْ لها)(184) هر چند دانسته بود که قریش کار به صلح نکنند از بهر آنکه جای سخن نماند پیام برای قریش فرستاد که ما را در خاطر نیست که در حرب شما مبادرت کنیم ؛ چه شما عشیرت و خویشان منید، شما نیز چندان با من به معادات نروید مرا با عرب بگذارید اگر غالب شدم هم از برای شما فخری باشد

ص: 134

و اگر عرب مرا کفایت کرد شما به آرزوی خود برسید بی آنکه رنجی بکشید.

قریش چون این کلمات شنودند از میانه عتبه زبان برگشود و گفت : ای جماعت قریش هر که سخن به لجاج کند و سر از پیام محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم بتابد رستگار نشود؛ ای قریش گفتار مرا بپذیرید و جانب محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم را که مهتر و بهتر شما است رعایت کنید. ابوجهل بیم کرد که مبادا مردم به فرمان عتبه باز شوند گفت : هان ، ای عتبه ! این چه آشوب است که افکنده ای همانا از بیم عبدالمطّلب از بهر مراجعت حیلتی کرده ای ؟ عتبه برآشفت و گفت : مرا به ترس نسبت دهی و خائف خوانی . از شتر به زیر آمد ابوجهل را از اسب بکشید و گفت : بیا تا ما با هم نبرد کنیم و بر مردمان مکشوف سازیم که جبان (185) کیست و شجاع کدام است ؟ اکابر قریش پیش شدند و ایشان را از هم دور کردند در این وقت آتش حرب زبانه زدن گرفت و از دو سوی ، مردان کارزار به جوش و جنبش درآمدند.

اوّل کس عُتْبه بود که آهنگ میدان کرد از خشم آنکه ابوجهلش به جُبْن نسبت داد پس بیتوانی زره بپوشید و چون سری بزرگ داشت در همه لشکر (خُودی ) نبود که بر سر او راست آید لاجرم عِمامه به سر بست و برادرش شیبه و پسرش ولید را نیز فرمان داد که با من به میدان آیید و رزم دهید. پس هر سه

ص: 135

تن اسب برجهاندند و در میان دو لشکر، کرّ و فرّی نموده مبارز طلبیدند سه نفر از طایفه انصار به جنگ ایشان آمدند. عتبه گفت : شما چه کسانید و از کدام قبیله اید؟ گفتند: ما از جمله انصاریم . عتبه گفت : شما کفو ما نیستید ما را با شما جنگ نباشد و آواز برداشت که ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم از بنی اعمام ما کس بیرون فرست تا با ما رزم دهد و از اقران و اکفاء ما باشد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم نیز نمی خواست که نخستین انصار به مقاتله شوند؛ پس علی علیه السّلام و حمزه بن عبدالمطّلب و عبیده بن الحارث بن المطّلب بن عبد مناف را رخصت رزم داد و این هر سه تن چون شیر آشفته به میدان شتافتند. و حمزه گفت :

انا حمْزهُ بنُ عبدالمطّلب اسدُ اللّهِ واسدُ رسُولِهِ. عتبه گفت : کُفْوٌ کریمٌ و انا اسدُ الحُلفاء.

و از این سخن ، عتبه خود را سیّد حُلفای مطیّبین شمرده و ما در ذکر آباء پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم اشاره به حِلْف مطیّبین نمودیم .

بالجمله : امیرالمؤ منین علیه السّلام با ولید دچار گشت و حمزه با شیبه و عُبیده با عُتْبه .

پس امیرالمؤ منین علیه السّلام این رجز خواند:

شعر :

انا ابنُ ذیِ الْحوْضیْنِ عبدالمطّلب

وهاشِمُ الْمُطعِم فیِ الْعامِ السّغب

اُوْفی بِمیثاقی واحْمی عنْ حسبٍ

پس شمشیری بر دوش ولید زد که از زیر بغلش بیرون آمد و چندان ذراعش ، سطبر و بزرگ بود که چون بلند می

ص: 136

کرد صورتش را می پوشانید.

گویند آن دست مقطوع را سخت بر سر امیرالمؤ منین علیه السّلام بکوفت و به جانب عتبه پدرش گریخت . حضرت از دنبالش شتافت و زخمی دیگر بر رانش بزد که در زمان جان داد.

اما حمزه و شیبه با هم درآویختند و چندان شمشیر بر هم زدند و به گرد هم دویدند که تیغها از کار شد و سپرها درهم شکست ، پس تیغ به یک سوی افکندند و یکدیگر را بچسبیدند. مسلمانان از دور چون آن بدیدند ندا در دادند که یا علی نظاره کن که این سگ چسان بر عمّت غلبه کرده ، علی علیه السّلام به سوی او شد و از پس حمزه درآمد و چون حمزه به قامت از شیبه بلندتر بود فرمود: ای عمّ! سر خویش به زیر کن ، حمزه سر فرو کرد پس علی علیه السّلام تیغ براند و یک نیمه سر شیبه را بیفکند و او را هلاک کرد.

امّا عبیده چون با عتبه نزدیک شد و این هر دو سخت دلاور و شجاع بودند پس بیتوانی با هم حمله بردند و عبیده تیغی بر فرق عتبه فرو کرد تا نیمه سر بدرید و همچنان عتبه در زیر تیغ شمشیری بر پای عبیده افکند چنانکه ساقش را قطع کرد از آن سوی امیرالمؤ منین علیه السّلام چون از کار شیبه پرداخت آهنگ عتبه نمود هنوز رمقی در عتبه بود که جان او را نیز بگرفت ؛ پس حضرت در قتل این هر سه تن ، شرکت کرد و از اینجا است که در مصاف معاویه او را خطاب کرده می فرماید:

ص: 137

ِندی السّیْفُ الّذی اعْضضْتُهُ(186) اخاک و خالک وجدّک یوْم بدرٍ)یعنی : شمشیری که بر جد و دایی و برادرت در یک رزمگاه زدم ، نزد من است (187)

پس آن حضرت به اتفاق حمزه ، عبیده را برداشته به حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم آورده پیغمبر سرش در کنار گرفت و چنان بگریست که آب چشم مبارکش بر روی عبیده دوید و مغز از ساق عبیده می رفت و هنگام مراجعت از بدر در ارض (روْحآء) یا (صفْراء) وفات یافت و در آنجا مدفون گشت و او ده سال از آن حضرت افزون بود و حق تعالی این آیه در حق آن شش تن که هر دو تن با هم مخاصمت کردند فرو فرستاد:

(هذانِ خصْمانِ اخْتصمُوا فی ربِّهِمُ فالّذین کفروُا قُطِّعتْ لهُمْ ثِیابٌ مِن النّارِ یُصبُّ مِنْ فوْقِ رُؤُسِهِم الْحمیمُ.)(188)

بالجمله : بعد از کشته شدن این سه نفر رُعْبی در دل کفّار افتاد، ابوجهل قریش را تحریص بر جنگ همی کرد. شیطان به صورت سراقه بن مالک شده قریش را گفت :

اِنّی جارٌ لکُمْ اِدْفعُوا اِلیّ ر ایتکُمْ.

پس رایت میسره را به دست گرفته و از پیش روی صف می دوید و کفّار را قویدل می کرد بر جنگ . از آن طرف پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم اصحاب را فرمود:

غُضّوُا ابْصارکُمْ و عضّوُا علی النّواجِدِ.

و بر قلّت اصحاب خویش نگریست دست به دعا برداشت و از حق تعالی طلب نصرت کرد، حق تعالی ملائکه را به مدد ایشان فرستاد.

قال اللّه تعالی : (ولقد نصرکُمُ اللّهُ بِبدْرٍ وانْتُم اذِلّهٌ ... یُمْدِدْ

ص: 138

کُمْ ربُّکُمْ بِخمْسهِ آلا فٍ مِن الملائکهِ مُسوِّمین)(189)

پس جنگی عظیم در پیوست شیظان چون چشمش بر جبرئیل و صفوف فرشتگان افتاد علم را بینداخته آهنگ فرار کرد، مُنبّه پسر حجّاج گریبان او را گرفت و گفت : ای سراقه کجا می گریزی ؟ این چه ناساخته کاریست که در این هنگام می کنی و لشکر ما را در هم می شکنی ، ابلیس دستی بر سینه او زد و گفت : دور شود از من که چیزی می بینم که تو نمی بینی .

(قال تعالی : فلمّا ترائتِ الْفِئتانِ نکص عی عقِبیْهِ و قال اِنّی بری ءُ مِنْکُمْ اِنّی اری ما لا تروْن)(190)

و هفتاد نفر اسیر کردند و این واقعه در هفدهم ماه رمضان بود. و از جمله اسیران ، نضربن حارث و عُقْبه بن ابی مُعیْط بود که پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمان قتل ایشان را داد و این هر دو دشمن قوی پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم بودند و عُقبه همان است که به رضای اُمیّهِ بْنِ خلف که او نیز کشته شد خیو(192) بر روی مبارک آن حضرت افکنده بود.

در خبر است که چون نضر بن حارث به دست امیرالمؤ منین علیه السّلام به قتل رسید خواهرش در مرثیه او قصیده گفت که از جمله این سه بیت است :

شعر :

امُحمّدٌ(193) ولا نْت نجْلُ نجیبهٍ

فی قوْمِها والْفحْلُ فحْلُ مُعْرقٌ(194)

ما کان ضرّک لو مننْت ورُبّما

منّ الْفتی و هُو الْمُغیظ الْمُحْنقُ

النّضْرُ اقْربُ منْ اسرْت قِرابهً

واحقُّهُمْ اِنْ کان عِتْقٌ یُعْتقُ

چون مرثیه او به سمع مبارک حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم رسید فرمود: لوْ کُنْتُ سمِعْتُ شِعْرها لما قتلْتُهُ.(195)

و در سنه دو نیمه شوال که بیست ماه از هجرت گذشته بود غزوه بنی قیْنُقاع پیش آمد و قیْنُقاع (196) طایفه ای از یهودان مدینه می باشند. بدان که کفار بعد از هجرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم با آن حضرت سه قسم بودند. قسمی آنان بودند که حضرت با آنها قرار گذاشته بود که جنگ نکنند با آن حضرت و یاری هم نکنند دشمنان آن حضرت را و ایشان جهودان بنی قُریْظه و بنی النّضیر و بنی قیْنُقاع بودند.

و قسم دوم آنان بودند

ص: 140

که با آن حضرت حرب می کردند و دشمنی آن حضرت بپا می داشتند و ایشان کفار قریش بودند.

قسم سوّم آنان بودند که کاری با آن حضرت نداشتند و منتظر بودند که ببینند چه خواهد شد عاقبت امر آن حضرت مانند طوائف عرب لکن بعضی از ایشان در باطن دوست داشتند ظهور امر آن حضرت را مانند قبیله خُزاعه و بعضی بعکس بودند مانند بنی بکر و بعضی بودند که با آن حضرت بودند به ظاهر و با دشمنش بودند در باطن مانند منافقان و طوائف ثلاثه یهود غدْر کردند؛ اوّل کسی که نقض عهد کرد از ایشان ، بنی قینقاع بودند.

و سببش آن شد که در بازار بنی قینقاع زنی از مسلمانان بر درِ دکان زرگری نشسته پس از آن زرگر یا مرد دیگری از یهود برای تسخیر جامه پشت او را چاک زد و گره بست ، آن زن بی خبر بود چون برخاست سرینش پیدا شد یهودیان بخندیدند آن زن صیحه کشید، مردی از مسلما چون این بدید آن جهود را به کیفر این کار زشت بکشت . یهودان از هر سو مجتمع شده آن مرد مسلمان را به قتل رسانیدند و این قصه در حال به پیغمبر خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم رسید، آن حضرت بزرگان یهود را طلب کرد و فرمود: چرا پیمان بشکستید و نقض عهد کردید از خدای بترسید و بیم کنید از آنچه قریش را افتاد که با شما نیز تواند رسید و مرا به رسالت باور دارید؛ چه دانسته اید که سخن من بر صدق است . ایشان گفتند: ای محمّد!

ص: 141

ما را بیم مده و از جنگ قریش و غلبه بر ایشان فریفته مشو همانا با قومی رزم دادی که قانون حرب ندانستند اگر کار با ما افتد طریق محاربت خواهی دانست ، این بگفتند و برخاستند و دامن برافشاندند و بیرون شدند. این هنگام جبرئیل این آیه شریفه آورد:

(واِمّا تخافنّ مِنْ قوْمٍ خِیانهً فانْبِذْ اِلیْهِمْ علی سوآءٍ.)(197)

پس حضرت ابوُلُبابه را در مدینه خلیفتی بداد و رایت جنگ به حمزهt سپرد و لشکر ساخت و آهنگ ایشان کرد. جماعت یهود چون قوّت مقابله و مقاتله نداشتند به حصارهای خویش پناه جستند پانزده روز در تنگنای محاصره بودند تا کار بر ایشان تنگ شد و رعب و ترس در دلشان جای کرد ناچار رضا دادند که از حصار بیرون شده حکم خدای را گردن نهند. پس ابواب حصارها گشوده بیرون آمدند پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم امر فرمود مُنْذِر بْنِ قُدامه سلمی را، تا دست آن جماعت را از پشت ببندد و در خاطر داشت که ایشان را مقتول سازد و ایشان هفتصد تن مرد جنگی بودند. عبداللّه بن اُبیّ که در میان مسلمانان مردی منافق بود از حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم درخواست کرد که در حق ایشان احسان فرماید و در این باب اصرار کرد؛ پس حضرت از ریختن خون ایشان بگذشت ولکن به امر آن حضرت جلای وطن کردند و اموال و اثقال و قلاع و ضیاع ایشان به جای ماند و به اذْرِعات (198) شام پیوستند.

و نیز در سنه دو در ماه شوّال ، غزوه قرقرهُ الْکُدْر(199) پیش آمد و آن آبی

ص: 142

است از بنی سُلیْم در سه منزلی مدینه . و سبب این غزوه آن شد که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم را مسموع افتاد که جماعتی از بنی سُلیْم و بنی غطْفان در قرقره الکُدْر انجمن کرده اند که به خون قریش در مدینه شبیخون آرند، پس حضرت رایت جنگ را به امیرالمؤ منین علیه السّلام داد و با دویست نفر از اصحاب دو روزه به آنجا تشریف برد وقتی رسید که آن جماعت رفته بودند از آن جماعت کسی دیدار نشد تا حضرت مراجعت فرمود و بعضی این غزوه را در سال سوم ذکر کرده اند.

و نیز در سنه دو در عُشْر آخر ذی القعده یا در ذی الحجه غزوه سویق پیش آمد و سبب آن شد که ابوسفیان بعد از واقعه بدر نذر کرد که خود را به زن نچسباند و روغن به خود نمالد تا این کین از محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم و اصحاب او باز جوید؛ پس با دویست تن از مکّه کوچ کرده تا عُریض که در ناحیه مدینه واقع است رسید و در آنجا یک تن از انصار را که معْبد(200) بن عمرو نام داشت با برزیگر او بگرفت و بکشت و یک دو خانه با چند نخله خرما بسوخت و دل بر آن نهاد که به نذر خود عمل کرده پس به شتاب برگشت . چون این خبر به محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم رسید ابولُبابه را به خلیفتی گذاشت و با دویست نفر از مهاجر و انصار از دنبال ابوسفیان شتافت . چون ابوسفیان را

ص: 143

معلوم گشت که پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم با لشکر به استعجال می آید، هراسناک شد امر که لشکریان انبانهای سویق را که به جهت زاد راه داشتند بریختند تا از بهر فرار سبکبار شوند و مسلمانان از دنبال رسیدند و آن انبانها را برگرفتند و از این جهت این غزوه را (ذات السّویق ) خواندند؛ پس حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم تا اراضی قرْقرهُ الْکُدْر بر اثر ایشان رفت و ایشان را نیافت پس به مدینه مراجعت فرمود. و مدّت این غزوه پنج روز بود و بعضی این غزوه را در سال سوّم دانسته اند.

و در سنه دو، به قولی ولادت حضرت امام حسن علیه السّلام واقع شد و بسیاری سال سوم گفته اند. و کیفیّت ولادت شریفش بیاید در باب چهارم .

دیده نشد جز مردی از بنی ثعْلبه که مسلمانان او را گرفتند خدمت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم بردند حضرت بر او اسلام عرضه کرد اسلام آورد، پس باران سختی آمد چنانکه از تن و جامه لشکریان آب همی رفت مردمان از هر سو پراکنده شدند و به اصلاح کالای خویش پرداختند و پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم نیز جامه برآورد و بیفشرد و بر شاخه های درختی افکند و خود نیز در سایه آن درخت بیارمید، در این وقت دُعْثُور طمع در آن حضرت کرده با شمشیر به بالین آن حضرت آمده و گفت : ای مُحمّد منْ یمْنعُک مِنّی الْیوْم ؛ یعنی کیست که ترا از شرّ من امروز کفایت کند؟ حضرت فرمود: خداوند عزّ و جلّ، در این وقت جبرئیل بر سینه اش زد که تیغ از دستش افتاد، و بر پشت افتاد. حضرت آن تیغ برگرفت و بر سر او ایستاد و فرمود: منْ یمْنعُک مِنّی ؛ کیست که ترا حفظ کند از من ؟ گفت : هیچ کس ! دانستم که تو پیغمری . پس شهادتیْن گفت . حضرت شمشیرش را به او ردّ کرد پس به نزد قوم خود رفت و ایشان را به اسلام دعوت کرد. حق تعالی این آیه مبارکه را در اینجا فرستاد:

(یا ایُّهاِ الّذین آمنُوا اذْکُرُوا نِعْمه اللّهِ علیْکُمْ اِذْ همّ قوُمٌ انْ یبْسُطُوا اِلیْکُمْ ایْدِیهُمْ فکفّ ایْدِیهُمْ عنْکُمْ.)(203)

پس پیغمبر خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم به مدینه مراجعت فرمود و مدّت این سفر بیست و یک روز بود.

و در سنه سه ، بنابر

ص: 145

قولی کعب بن اشرف جهود در 14 ربیع الاوّل مقتول گشت و او چندانکه توانستی از آزار مسلمانان دست باز نداشتی و پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم را هجا گفتی .

و نیز در سنه سه ، غزوه بحْران (204) پیش آمد و آن موضعی است در ناحیه فُرع و فُرع (به ضمّ) قریه ای است از نواحی ربذه و سبب این غزوه آن شد که خدمت حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم ، عرض کردند که جماعت بنی سُلیْم در (بحْران ) انجمنی کرده اند و کیدی اندیشیده اند. حضرت با سیصد تن به آهنگ ایشان حرکت کرد بنی سُلیم در اراضی خود پراکنده شدند حضرت بی آنکه دشمنی دیدار کند مراجعت فرمود.

و هم در سنه سه ، ولادت امام حسین علیه السّلام واقع شد. و نیز در این سنه ، حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم حفْصه را در شعبان و زینب بنت خُزیْمه را در ماه رمضان تزویج فرمود.

و نیز در ماه شوال سنه سه ، غزوه اُحُد روی داد و آن جبلی است مشهور نزدیک به مدینه به مسافت یک فرسخ . همانا قریش بعد از واقعه بدر سخت آشفته بودند و سینه شان از کین و کید مسلمانان مملو بود و پیوسته در اِعداد کار بودند و تجهیز جیش می نمودند تا پنج هزار کس فراهم شد که سه هزار شتر و دویست اسب در میان ایشان بود پس به قصد جنگ با پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم به جانب مدینه کوچ دادند و جمعی از

ص: 146

زنان خود را همراه برداشتند که در میان لشکر سوگواری کنند و بر کشتگان خویش بگریند و مرثیه گویند تا کین ها بجوشد و دلها بخروشد.

از آن طرف پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم چون خبردار شد اِعداد جنگ فرموده با لشکر خود به اُحُد تشریف بُرد و مکانی را برای حرب اختیار فرمود و صف آرائی لشکر فرمود و لشکر را چنان بداشت که کوه اُحُد در قفا و جبل عینین از طرف چپ و مدینه در پیش روی می نمود و چون در کوه عیْنیْن شکافی بود که اگر دشمن خواستی کمین بازگشادی عبداللّه بن جُبیْر را با پنجاه تن کماندار در آنجا گذاشت که اعداء را از مرور آن شکاف مانع باشند و فرمود: اگر ما غلبه کنیم و غنیمت جوئیم قسمت شما بگذاریم شما در فتح و شکست ما از جای خود نجنبید. و چون از تسویه صفوف فارغ شد خطبه خواند و فرمود:

ایُّها النّاسُ! اوُصیکُمْ بِما اوْصانی بِهِ اللّهُ فی کِتابِهِ مِن الْعملِ بِطاعتِهِ والتّناهی عنْ مُحارِمِهِ (و ساق الْخُطبه الشّریفه اِلی قوْلِهِ) قد بیّن لکُمْ الْحلال والحرام غیْر انّ بیْنهُما شُبها مِن الاْمْرِ لمْ یعْلمْها کثیرٌ مِن النّاسِ اِلاّ منْ عُصِم فمنْ ترکها حفِظ عِرْضهُ و دینهُ و منْ وقع فیها کان کالرّاعی اِلی جنْبِ الْحِمی اوْشک انْ یقع فیهِ ولیْس ملِکٌ اِلاّ ولهُ حِمیً الا و انّ حِمی اللّهِ محارمُهُ والْمُؤ مِنُ مِن المُؤ مِنین کالراءسِ مِن اْلْجسدِ اِذا اشْتکی تداعی علیْهِ سایِرُ جسدِهِ والسّلامُ علیْکُم .

از آن سوی مشرکین نیز صفها برآراستند، خالد بن ولید با پانصد تن میمنه را گرفت و

ص: 147

عِکْرِمه بن ابی جهل با پانصد نفر بر میسره بایستاد و صفوان بن اُمیّه به اتفاق عمرو بن العاص سالار سواران گشت و عبداللّه بن ربیعه قائد تیر اندازان شد و ایشان صد تن کماندار بودند و شتری را که بر آن بت هُبلْ حمل داده بودند از پیش روی بداشتند و زنان را از پشت لشکریان واداشتند و رایت جنگ را به طلحه بن ابی طلحه سپردند. حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم پرسید که حامل لِواء کفار کیست ؟ گفتند از قبیله بنی عبدالدار، حضرت فرمود: نحْنُ احقُّ بِالْوفآءِ مِنْهُمْ. پس مُصْعب بن عُمیْر را که از بنی عبدالدار بود طلبید و رایت نصرت را به او سپرد.

مُصْعب علم بگرفت و از پیش روی آن حضرت همی بود؛ پس طلحه بن ابی طلحه که (کبش کتیبه )(205) و (صاحب علم مشرکین ) بود اسب بر جهاند و مبارز طلبید، هیچ کس جرئت میدان او نداشت ، امیرالمؤ منین علیه السّلام چون شیر غرّنده با شمشیر برنده به سوی او تاختن کرد و رجز خواند. طلحه گفت : ای قصْم ! دانستم که جز تو کس به میدان من نیاید؛ پس بر آن حضرت حمله کرد و شمشیری بر آن حضرت فرود آورد، حضرت با سپر، آن زخم را دفع داد آنگاه چنان تیغی بر فرقش زد که مغزش برفت و بر زمین افتاد و عورتش مکشوف شد، از علی زنهار جست علی علیه السّلام بازگشت .

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از قتل او شاد گشت و تکبیری بلند گفت ، مسلمانان بانگ تکبیر بلند

ص: 148

کردند. از پس طلحه برادرش مُصعب علم بگرفت ، امیرالمؤ منین علیه السّلام نیز او را بکشت ؛ پس یک یک از بنی عبدالدار علم گرفتند و کشته شدند تا آنکه از بنی عبدالدار دیگر کس نبود که علمدار شود، غلامی از آن قبیله که (صواب ) نام داشت آن علم را برافراشت امیرالمؤ منین علیه السّلام او را نیز ملحق به ایشان نمود.

در خبر است که این غلام حبشی بود و در بزرگی جثه مانند گنبدی بود و در این وقت دهانش کف کرده بود و دیده هایش سرخ شده بود و می گفت : به خدا سوگند که نمی کشم به عوض آقایان خود غیر محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم را، مسلمانان از او ترسیدند و جراءت میدان او نکردند. امیرالمؤ منین علیه السّلام ضربتی بر او زد که او را از کمر دو نیم کرد و بالایش جدا شد و نیم پائین ایستاده بود. مسلمانان بر او نظر می کردند و از روی تعجّب می خندیدند. پس مسلمانان حمله بردند و کفار را در هم شکستند و هزیمت دادند و هر کس از مشرکین به طرفی گریخت و شتری که هُبلْ را حمل می کرد در افتاد و هُبلْ نگونسار شد. پس مسلمانان دست به غارت برآوردند کمانداران که شکاف کوه را داشتند دیدند که مسلمانان به نهْب و غارت مشغولند قوّت طامعه ایشان را حرکت داد از بهر غنیمت از جای خود حرکت کردند هر چند عبداللّه بن جُبیْر ممانعت کرد، متابعت نکردند برای غارتگری عزیمت لشکرگاه دشمنان کردند. عبداللّه با کمتر از ده کس باقی ماند

ص: 149

خالد بن ولید به اتفاق عِکْرِمه بْن ابی جهل با دویست تن از لشکریان که کمین نهاده بودند بر عبداللّه تاختن کرده و او را با آن چند تن که به جای بودند به قتل رسانیدند و از آنجا از قفای مسلمانان بیرون شده تیغ بر ایشان نهادند و علم مشرکان بر پای شد و هزیمت شدگان چون علم خود را بر پای دیدند روی به مصاف نهادند و شیطان به صورت جُعیْل بْن سِراقه درآمد و ندا در داد که الا اِنّ مُحمّدا قدْ قُتِل؛ یعنی آگاه باشید که محمّد کشته گشت . مسلمانان از این خبر وحشت آمیز به خویشتن شدند و از دهشت تیغ بر یکدیگر نهادند به نحوی که (یمان ) پدر حُذیفه را به قتل رسانیدند و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم را گذاشته رو به هزیمت نهادند و امیرالمؤ منین علیه السّلام پیش روی پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم رزم می داد و از هر طرف که دشمن به قصد آن حضرت می آمد، امیرالمؤ منین علیه السّلام او را دفع می داد تا آنکه نود جراحت به سر و صورت و سینه و شکم و دست و پای امیرالمؤ منین علیه السّلام رسید. و شنیدند منادی از آسمان ندا کرد لا فتی اِلاّ علیٌ و لا سیْف اِلاّ ذُوالْفِقار.(206)و جبرئیل به پیغمبر عرض کرد: یا رسول اللّه ! این مواسات و جوانمردی است که علی علیه السّلام آشکار می کند. حضرت فرمود: اِنّهُ مِنّی وانا مِنْهُ؛ علی از من است و من از علی ام . جبرئیل گفت : انا مِنْکُما.(207)

ص: 150

الجمله ، نقل است که عبداللّه بن قمِئه که یک تن از مشرکان بود به آهنگ پیغمبر تیغ کشیده قصد آن حضرت نمود، چون مُصعب بن عُمیر علمدار لشکر پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم بود نخست قصد مصعب کرد دست راستش را قطع کرد علم را به دست چپ گرفت و دست چپش را نیز قطع کرد پس زخمی دیگر بر او زد تا شهید شد و علم بیفتاد لکن ملکی به صورت مُصْعب شده و علم را برافراخت . ابن قمِئه پس از شهادت مصعب سنگی چند به دست کرده به سوی پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم پرانید ناگاه سنگی بر پیشانی مبارک آن حضرت آمد و در هم شکست و حلقه های خون بر پیشانیش فرو ریخت و خون بر صورتش جاری شد حضرت آن خون را پاک می کرد که مبادا بر زمین رود و عذاب از آسمان فرو شود، و می فرمود:

کیْف یُفْلِحُ قوْمٌ شجُّوا نبِیّهُمْ وهُو یدْعُوهُم اِلی اللّهِ تعالی .

و عتبه بن ابی وقّاص سنگی بر لب و دندان آن حضرت زد و بعضی شمشیر بر آن حضرت فرود آوردند لکن چون زره بر تن مبارکش بود کارگر نشد.

و نقل شده که در این گیرودار هفتاد ضرب شمشیر بر آن حضرت فرود آوردند و خدایش حافظ بود، با این همه زحمت که بدان مظهر رحمت رسید نفرین بر آن قوم نکرد بلکه گفت : اللّهُمّ اغفِرْ لِقوْمی فاِنّهُمْ لا یعْلمُون.(208)

شهادت حضرت حمزه رضی اللّه عنه

و هم در این حرب (وحشی ) که عبْد جُبیْرِ بِنِ مُطْعِمْ بود

ص: 151

به کین حمزه بن عبدالمطّلب کمربست در کمین آن جناب نشست در وقتی که آن جناب مانند شیر آشفته حمله می برد و با کفّار رزم می نمود حربه خود را به سوی آن حضرت پرتاب داد چنانکه بر عانه آن جناب آمده و از دیگر سوی سر به در کرد؛ و به قولی بر خاصره آن حضرت رسید و از مثانه بیرون آمد، پس آن زخم آن حضرت را از پای درآورد و بر زمین افتاد و شهید گردید.

پس (وحشی ) به بالین حمزه آمد و جگرگاه آن جناب را بشکافت و جگرش را برآورده به نزد هند زوجه ابوسفیان آورد، او بستد؛ چه خواست لختی از آن بخورد در دهان گذاشت حق تعالی در دهانش سخت کرد تا اجزاء بدن آن حضرت با کافر آمیخته نشود و لاجرم از دهان بیفکند از این جهت به (هند جگرخواره ) مشهور شد؛ پس هر حلی و زیوری که داشت به (وحشی ) عطا کرد آنگاه هند به مصْرع حمزه آمد و گوشهای آن حضرت و بعضی دیگر از اعضای آن حضرت را بریده تا با خود به مکّه برد، زنان قریش به هند تاءسّی کرده به حربگاه آمدند و سایر شهیدان را مُثْله کردند، بینی بریدند و شکم دریدند و اجزاء قطع شده را به ریسمان کشیدند و دست برنجن ساختند و ابوسفیان بر مصْرع حمزه آمد و پیکان نیزه خود را بر دهان حمزه می زد و می گفت : بچش ای عاق .

حُلیْس بْنِ علقمه چون این بدید بانگ کرد که ای بنی کنانه بنگرید این مرد که دعوی بزرگی قریش

ص: 152

دارد با پسر عمّ کشته خود چه می کند، ابوسفیان شرمگین شد گفت : این لغزشی بود از من ظاهر شد این را پنهان دار.

بالجمله ، در این غزوه از اصحاب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم هفتاد تن شهید گشت به شمار اسیران قریش که در بدْر اسیر شدند و مسلمانان آنها را نکشتند و به رضای خود فدیه گرفتند و رها کردند که در عوض به عدد ایشان سال دیگر شهید شوند.

شایعه شهادت پیامبر در اُحُد

بالجمله ، چون خبر شهادت رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم در مدینه پراکنده شد چهارده تن از زنان اهل بیت و نزدیکان ایشان از مدینه بیرون شده تا جنگگاه بیرون آمدند. نخست حضرت زهرا علیهاالسّلام پدر بزرگوار خود را با آن جراحات دریافت و آن حضرت را در برکشید و سخت بگریست ، پیغمبر نیز آب در چشم بگردانید آنگاه امیرالمؤ منین علیه السّلام با سپر خویش آب همی آورد(209)و فاطمه علیهاالسّلام از سر و روی پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم خون همی شست و چون خون باز نمی ایستاد قطعه ای از حصیر به دست کرده بسوخت و با خاکستر آن جراحت پیغمبر را ببست و از آن پس رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم با استخوان پوسیده زخمهای خود را دود همی داد تا نشان به جای نماند.

علی بن ابراهیم قمی روایت کرده است که چون جنگ ساکن شد حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود که کیست ما را از احوال حمزه خبر دهد؟ حارث بن

ص: 153

صِمّه (210) گفت : من موضع او را می دانم . چون به نزدیک او رسید و حال او را مشاهده نمود نخواست که آن خبر را او برساند . پس حضرت فرمود: یا علی ، عمویت را طلب کن . حضرت امیر علیه السّلام آمد و نزدیک حمزه ایستاد و نخواست که آن خبر وحشت اثر را به سیّد بشر برساند؛ پس حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم خود به جستجوی حمزه آمد چون حمزه را بر آن حال مشاهده کرد گریست و فرمود: به خدا سوگند که هرگز در مکانی نایستاده ام که بیشتر مرا به خشم آورد از این مقام اگر خدا مرا تمکین دهد بر قریش هفتاد نفر ایشان را به عوض حمزه چنین تمثیل کنم و اعضای ایشان را ببُرم ؛ پس جبرئیل نازل شد و این آیه را آورد:

(لئن عاقبْتُمْ فعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ ولِئِنْ صبرتُمْ لهُو خیرٌ لِلصّابِرین.)(211)

آینه او را چنین می گذاشتم که درندگان صحرا و مرغان هوا گوشت او را بخورند تا روز قیامت از شکم آنها محشور شود؛ زیرا که داهیه هر چند عظیمتر است ثوابش بیشتر است .(212) پس حضرت امر فرمود که کشتگان را جمع کردند و نماز کرد برایشان و دفن کرد ایشان را و هفتاد تکبیر بر حمزه گفت در نماز و بعضی گفته اند که پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود جسد حمزه را با خواهرزاده اش عبداللّه بن جحْش (213) در یک قبر نهادند. و عبداللّه بن عمرو بن حرام پدر جابر را با عمْروبْن الْجمُوح به یک قبر نهادند و از این گونه ، هر کس با کسی ماءلوف بود هر دو تن و سه تن را در یک لحد می سپردند و آنانکه قرائت قرآن بیشتر کرده بودند به لحد نزدیکتر می نهادند و شهیدان را با همان جامه های خون آلود به خاک می سپردند و آن حضرت می فرمود:

(زمِّلُوهُمْ فی ثِیابِهمِ و دِمآئِهِمُ فاِنّهُ لیْس مِنْ کلِمٍ کُلِم فِی اللّهِ اِلاّ وهُو یاْتِی اللّه یوْم الْقیامه والْلّوْنُ لوْنُ الدّمِ والرّیحُ ریحُ الْمِسْکِ.)(214)

لکن در حدیثی وارد شده که حضرت حمزه را کفن کرد برای آنکه او را برهنه کرده بودند(215) و روایت شده که قبر عبداللّه و عمرو چون در معبر سیل بود وقتی سیلاب بیامد و قبر ایشان را ببرد، عبداللّه را دیدند که دست بر جراحت خویش دارد چون دست او را باز داشتند خون از جای جراحت برفت لاجرم دست او را به جای خود گذاشتند. جابر گفت که بعد از بیست

ص: 155

و شش سال پدرم را در قبر بدون تغییر جسد یافتم گویا در خواب بود و علف حرْمل (اسپند) که بر روی ساقهایش ریخته بودند تازه بود.

بالجمله ؛ چون پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از کار شهدا پرداخت راه مدینه پیش داشت به هر قبیله ای که می رسید مرد و زن بیرون شده بر سلامتی آن حضرت شکر می کردند و کشتگان خود را از خاطر می ستردند.

پس (کُبیْشه ) مادر سعْد بن مُعاذ به نزد آن جناب شتافت و در این وقت پسرش سعد عنان اسب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم داشت پس عرض کرد: یا رسول اللّه ! اینک مادر من است که به ملازمت می رسد. پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: مرحبا بِها، چون کُبیْشه برسید رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم تعزیت فرزندش عمرو بن معاذ را باز داد. عرض کرد: یا رسول اللّه ! چون ترا به سلامت یافتم هیچ مصیبت و المی بر من حملی و ثقلی نیفکند، پس حضرت دعا کرد که حزن بازماندگانشان برود و حق تعالی مصیبتشان را عوض و اجر مرحمت فرماید و به سعد فرمود که جراحت یافتگان قوم خود را بگوی که از مرافقت من باز ایستند و به منازل خود شده به مداوای خویش پردازند. پس سعد جراحت زدگان را که سی تن بودند امر کرد بروند و خود سعد چون حضرت را به خانه رسانید مراجعت کرد. این هنگام کمتر خانه ای در مدینه بود که از آن بانگ ناله و سوگواری بلند نشود جز

ص: 156

خانه حمزه علیه السّلام پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم اشک در چشمانش بگشت و فرمود: ولکِنّ حمْزه لا بواکی لهُ الْیوْم ؛ یعنی شهدای اُحُد گریه کننده دارند لکن حمزه گریه کننده امروز ندارد. سعْد بن مُعاذ و اُسیْدِ بن حُضیْر که این را شنیدند زنان انصار را گفتند: دیگر بر کشتگان خود نگریید نخست بروید نزد حضرت فاطمه علیهاالسّلام و او را همراهی کنید در گریستن بر حمزه ، آنگاه بر کشتگان خود گریه کنید. زنان چنان کردند چون صدای گریه و شیون ایشان را پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم شنید فرمود: برگردید، خدا شما را رحمت کند همانا مواسات کردید.(216) و از آن روز مقرر شد که هر مصیبتی بر اهل مدینه واقع شود، اول بر حمزه نوحه کنند آنگاه برای خود.

و فضایل حمزه بسیار است و شعراء بسیار او را مرثیه گفته اند و من در کتاب (کحل البصر فی سیره سیّد البشر) به آن اشاره کرده ام و در (مفاتیح الجنان ) فضل زیارت آن جناب را با الفاظ زیاتش و زیارت شهداء اُحُد ذکر کردم این کتاب را مجال بیشتر از این نیست و در ذکر خویشان حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم نیز مختصری از فضیلت او ذکر می شود. ان شاء اللّه تعالی .(217)

و این واقعه در نیمه شوال سنه سه واقع شد و بعضی گفته اند که روز پنجشنبه پنجم شوال قریش به اُحُد رسیدند و جنگ در روز شنبه واقع شد. واللّه العالم .

غزوه حمراء الاسد: و آن موضعی است که از آنجاتا مدینه

ص: 157

هشت میل راه است و ملخص خبرش آن است که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم به ملاحظه اینکه مبادا قریش ساز مراجعت کنند و به سوی مدینه تاختن آرند حکم فرمود تا بلال ندا در داد که حکم خداوند قادر و قاهر است که باید آنانکه در اُحُد حاضر بودند و جراحت یافتند به طلب دشمنان بیرون شوند؛ پس اصحاب کار معالجه و مداوا گذاشتند و بر روی زخمها سلاح جنگ پوشیدند و علم را به دست امیرالمؤ منین علیه السّلام داد.

با آنکه در خبر است که چون حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام از جنگ اُحد مراجعت نمود هشتاد جراحت به بدن مبارکش رسیده بود که فتیله داخل آنها می شد بر روی نطعی خوابیده بود پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم چون او را بدید بگریست . پس تا حمرآء الا سد از پی کفّار بتاخت و در آنجا چند روز ماند آنگاه مراجعت فرمود و در مراجعت معاویه بن مغیره اموی و ابُو عزّه جُمحی را گرفته به مدینه آوردند، حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم بر قتل ابوعزّه فرمان داد؛ زیرا که چون در بدر اسیر شد پیمان نهاد که دیگر به جنگ مسلمانان بیرون نشود این مرتبه نیز آغاز ضراعت و زاری نهاد که پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم او را رها کند حضرت فرمود: لا یُلْدغُ الْمُومِنُ مِنْ جُحْرٍ مرتیْنِ؛مؤ من از یک سوراخ دوبار گزیده نمی شود پس او را به قتل رسانیدند.(218)

به ابو برآء و ملقّب به (مُلاعِبُ الاسِنّه ) است و در قبیله بنی عامر بن صعْصعه صاحب حکم و فرمان بود از اراضی نجْد به مدینه سفر کرد خدمت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم رسید، حضرت اسلام بر او عرضه کرد، عرض کرد: مرا از بیعت و متابعت تو هراس و هربی نیست لکن قوم من گروهی بزرگند، روا باشد که جماعتی از مسلمانان را با من به نجد بفرستی تا مردمان را به بیعت و متابعت تو دعوت نمایند. فرمود: من از مردم نجد ایمن نیستم و می ترسم بر ایشان آسیبی رسانند. عرض کرد: در جوار و امان من باشند کسی را با ایشان تعرضی نیست ؛ پس حضرت هفتاد نفر و به قولی چهل نفر از اخیار اصحاب انتخاب فرمود که از جمله مُنْذِر بْن عمرو و حِرام (219)بن مِلْحان و برادرش سُلیْم و حارث بن صِمّه و عامر بن فُهیْره و نافع بن بُدیْل بن ورقاء الخزائی و عمرو بن اُمیّه ضمْری (220) و غیر ایشان که همگی از وجوه صحابه و قُرّاء و عُبّاد بودند روزها هیزم می کشیدند و می فروختند و بهای آن را از بهر اصحاب صُفّه طعام می خریدند و شبها را به نماز و تلاوت قرآن و عبادت به پا می داشتند و هم از برای حجرات طاهرات هیزم نقل می دادند.

پس پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم مُنْذِر بن عمْرو را در آن سرِیّه امارت داد و به بزرگان نجد و قبیله بنی عامر مکتوب فرمود که تعلیم فرستادگان را در شرایع پذیرفتار باشید. ایشان همه

ص: 159

جا طیّ مسافت کردند تا به بِئْر معُونه (221) و آن ، چاه آبی است میان ارض بنی عامر و حرّه بنی سُلیم در عالیه نجد؛ پس آن اراضی را لشکرگاه کردند و شتران خود را به عمرو بن اُمیّه و مردی از انصار و به قولی حارث بن صِمّه سپردند تا بچرانند ؛ آنگاه مکتوب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم را به حرام بن ملحان دادند تا به نزدیک عامر بن الطفیل بن مالک عامری که برادرزاده عامر بن مالک بود ببرد و (حِرام ) آن مکتوب مبارک را به میان قبیله برده به عامر دهد، عامر قبول نکرد و به قولی گرفت و بیفکند. (حرام ) چون این بدید فریاد برداشت که ای مردمان ، آیا مرا امان می دهید که پیغام پیغمبر را بگذارم ، هنوز سخن تمام نکرده که یک تن از قفایش درآمده نیزه بدو زد که از جانب دیگر سر به در کرد. (حِرام ) گفت : فُزْتُ بِربِّ الْکعْبهِ! این وقت عامر بن الطفیل قبیله سُلیم و عُصیّه و رِعْل و ذکْوان را جمع کرده بعد از آنکه قبیله بنی عامر به واسطه زینهاری ابوبرآء به او همراهی نکردند پس آن جماعت را برداشته در بئر معونه بر سر مسلمانان تاختند و تمامی را به قتل رسانیدند جز کعب بن زید که در آن حربگاه با جراحت بسیار افتاده بود، کفّار او را مقتول پنداشتند و به جای گذاشتند. پس او جان به در بُرد و در جنگ خندق شهید شد. و عمرو بن امیّه را گرفتند. عامر به ملاحظه آنکه عمرو از قبیله مُضرْ

ص: 160

است او را نکشت و گفت بر مادر من واجب شده است که بنده ای آزاد کند پس موی پیشانی عمرو را برید و در اِزای نذر مادر، آزاد ساخت .

عمرو راه مدینه پیش گرفت همین که به اراضی قرْقره رسید به دو مرد از قبیله بنی عامر برخورد و ایشان در زینهار رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم بودند و عمرو از این آگهی نداشت چون آن دو تن به خواب رفتند به عوض خون اصحاب خود، آن دو تن عامری را بکشت چون به مدینه آمد و آن خبر به پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم گفت ، حضرت فرمود: ایشان در امان من بودند ادای دیت ایشان باید کرد. و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از شهادت شهداء بئر معُونه سخت ملول گشت گویند یک ماه یا چهل روز بر قبائل رعل و ذکوان و عُصیّه نفرین می کرد(222) و اضافه می فرمود بر ایشان قبیله بنی لحیان عضْل و قاره را؛ زیرا که سفیان بن خالد هُذلی لِحْیانی جماعتی از عضل و قاره را به حیله روانه کرد تا به مدینه آمدند و اظهار اسلام کردند و ده تن از بزرگان اصحاب را مانند عاصم بن ثابت و مرثد بْن ابی مرْثد و خُبیْب بن عدِیّ و هفت تن دیگر را همراه بردند که در میان قبیله تعلیم شرایع کنند. چون به اراضی رجیع که آبی است از بنی هُذیْل رسیدند دور ایشان را احاطه کردند هفت تن ایشان را بکشتند و سه نفر دیگر را امان دادند و با ایشان

ص: 161

نیز غدر کردند، آخِرُ الامر ایشان نیز کشته شدند و این سرِیّه را (سرِیّه رجیع ) گویند.

بالجمله ؛ حسّان بن ثابت و کعْب بن مالک در شکستن پیمان ابوبرآء شعرها انشاء کردند. ابوبرآء چندان ملول و حزین شد که در آن حُزن و اندوه بمرد و عامر بن الطُّفیْل به نفرین حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم در خانه زنی سلولیّه غُدّه ای چون غدّه شتران برآورد و هلاک شد.

و نیز در سنه چهار ، غزوه بنی النّضیر پیش آمد. همانا معلوم باشد که جهودان بنی النّضیر هزار تن بودند و جهود بنی قُریْظه هفتصد تن و چون بنی النّضیر هم سوگندان عبداللّه بن اُبیِّ منافق بودند قوتی به کمال داشتند و بر بنی قُریظه فزونی می جستند چنانکه پیمان نهادند و سجلّ کردند که چون از قبیله قریظه یک تن از بنی النضیر بکشد خونخواهان دیت یک مرد تمام بگیرند و قاتل را نیز بکشند و اگر از بنی النضیر یک تن از بنی قریظه بکشد روی قاتل را قیر اندود کنند و واژگونه بر حِمارش نشانند و نیم دیت از وی ستانند.

و این جمله در مدینه نشیمن داشتند و در امان رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم بودند به شرط آنکه دشمنان را بر رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم نشورانند و با اعدای دین همداستان نشوند.

ناگاه چنان افتاد که مردی از قبیله قریظه یک تن از بنی النّضیر بکشت ، وارث مقتول خواست تا بر حسب پیمان و سجلّ هم قاتل را بکشد و هم دیت بستاند در این

ص: 162

وقت چون اسلام قوت یافته بود و جهودان ضعیف بودند بنی قریظه پیمان بشکستند و گفتند این حکومت با تورات راست نیاید اگر خواهید قصاص کنید وگرنه دیت ستانید، عاقبت سخن بدانجا ختم شد که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم در میان ایشان حاکم باشد. چون این داوری به نزد حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم آوردند حضرت این پیمان را که با تورات راست نبود برانداخت و چنانکه بنی قریظه می گفتند حکم آن حضرت نفاذ یافت . لاجرم بنی النّضیر برنجیدند و در دل گرفتند که چون وقت به دست کنند کیدی کنند تا اینکه قصّه عمرو بن امیه و کشتن او دو نفر عامری را که در امان حضرت بودند پیش آمد. حضرت برای آنکه دیه آن دو نفر را از بنی النضیر قرض کند یا استعانتی از ایشان جوید به جانب حِصن ایشان رفت ، جهودان عرض کردند: آنچه فرمان دهی چنان کنیم لکن استدعا داریم آنکه به حصار ما درآمده امروز میهمان ما باشید، پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم به درون حصار شدن را روا ندانست لکن فرود شده پشت مبارک بر حصار ایشان داده بنشست . جهودان گفتند هرگز محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم بدین آسانی به دست نشود یک تن بر بام شود و سنگی بر سر او بغلطاند و ما را از زحمت او برهاند.

در حال ، جبرئیل اندیشه ایشان را مکشوف داشت . رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از جای خود حرکت فرموده راه مدینه پیش گرفت .

ص: 163

چون به مدینه درآمد مُحمّد بْن مسْلمه را فرمود که به نزدیک بنی النضیر می شوی و ایشان را می گوئی که با من غدْر کردید و عهد خویش تباه ساختید لاجرم از دیار من به در شوید، اگر از پس ده روز یک تن از شما دیده شود عرضه هلاک گردد. جهودان مهیّای کوچ شدند عبداللّه بن اُبیّ ایشان را پیغام داد که شما هم سوگندان من می باشید هرگز از خانه های خود بیرون مشوید و حصار خود را از بهر دفاع محکم کنید، من با دو هزار تن از قوم خود در یاری شما حاضرم ، اگر رزم دهید مقاتلت کنیم و اگر بیرون شوید موافقت نمائیم .

قال اللّهُ تعالی : (المْ تر اِلی الّذین نافقُوا یقُولُون لاِخوانِهِم ...)(223)

یهودان در حصانت حصون خویش پرداختند و پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم را پیام فرستادند که هرچه خواهی می کن که ما از خانه خویش بیرون نشویم . چون این پیغام به حضرت رسید تکبیرگفت و اصحاب نیز تکبیر گفتند پس رایت جنگ را به امیرالمؤ منین علیه السّلام داد و از پیش بفرستاد و خود آن جناب از دنبال شتاب گرفت و نماز دیگر در بنی النضیر گذاشت و ایشان را محاصره فرمود و عبداللّه بن اُبیّ از اعانت ایشان دست بازداشت

(کمثلِ الشّیْطانِ اِذْ قال لِلاِنْسانِ اکْفُرْ فلمّا کفر قال اِنّی بریٌّ مِنْک اِنّی اخافُ اللّه ربّ العالمین.)(224)

جهودان پانزده شبانه روز در تنگنای حصار خویشتن داری همی کردند. حضرت امر فرمود درختان خرمای ایشان را از بیخ بزنند جز یک نوع از خرما که عجْوه

ص: 164

نام داشت . گویند حکمت این حکم آن بود که جهودان از وقوف در آن اراضی یک باره دل برگیرند. چون کار بر جهودان صعب افتاد ناچار دل بر جلای وطن نهادند پیغام فرستادند که ما را امان ده که اموال و اثقال خود را حمل داده کوچ کنیم . حضرت فرمود: زیاده از آنچه شتران شما حمل تواند کرد با شما نگذارم . ایشان رضا ندادند، پس از چند روزی ناچار راضی شدند. حضرت فرمود: چون نخست سر برتافتید هرچه دارید بگذارید و بگذرید. جهودان هراسان شدند و دانستند که این نوبت به سلامت جان نیز دست نیابند سخن بر این نهادند و از غم آنکه خانه های ایشان بهره مسلمانان خواهد گشت به دست خویش خانه های خود را همی خراب کردند.

قال اللّهُ تعالی :(یُخْرِبُون بُیُوتهُمْ بِایْدیهِمْ وایْدی الْمؤْمِنین فاعْتبِروُا یا اوُلیِ الابْصار).(225)

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم محمّد بن مسْلمه را فرمان داد تا ایشان را کوچ دهد و هر سه تن را یک شتر و یک مشک بداد و به قولی ششصد شتر که ایشان را بود، رخصت یافتند که هرچه توانستند برگرفتند و حمل دادند و دیگر اسباب و اسلحه خود را جا گذاشتند، دف زنان و سرود گویان از بازار مدینه عبور کردند. کنایت از آنکه ما را از این بیرون شدن اندوهی و باکی نباشد. آنگاه جماعتی به شام و گروهی به اذْرِعات و برخی به خیبر شدند و اموال ایشان بهره رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم شد که هرچه خواهد بکند و به هرکه خواهد عطا فرماید؛ پس

ص: 165

حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم انصار را مختار فرمود که اگر خواهید این مال را بر مهاجران قسمت کنم و حکم کنم که از خانه های شما بیرون شوند و خود کار خویش را کفیل باشند و اگر نه شما را از این غنیمت قسمت دهم و کار شما با مهاجرین برقرار باشد؛ چه از آن وقت که آن حضرت به مدینه هجرت فرمود و امر فرمود که هرکس از انصار یک تن از مهاجران را به خانه خود جای داده با مال خود شریک کند و معاش او را کفیل باشد، سعْد بن مُعاذ و سعد بن عُباده عرض کردند که این مال را جمله بر مساکین مهاجرین قسمت فرمای که ما بدان رضا داریم و همچنان ایشان را در خانه های خود بداریم و با اموال خود شریک و سهیم دانیم و تمامت انصار متابعت ایشان نمودند حضرت در حق ایشان دعا فرمود: قال: اللّهُمّ ارْحمِ الانْصار وابْنآء الانْصارِ واءبناء ابْنآءِ الانْصار.

و هم این آیه کریمه در حق ایشان نازل شد: (والّذین تبوّؤُ الدّار والایمان...)(226)

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم آن مال را بر مهاجرین قسمت کرده و از انصار، جز سهل بن حنیف و ابُوُدجانه ، کس را بهره نداد؛ زیرا که ایشان را از اموال به غایت تهی دست یافت . آنگاه مرابع و مزارع و آبار و انهار آن جماعت را به امیرالمؤ منین علیه السّلام بخشید و آن حضرت از بهر اولاد فاطمه علیهاالسّلام موقوف داشت .(227)

آله و سلّم زینب بنت جحْش را به حباله نکاح درآورد و هنگام زفاف او ، آیه حجاب نازل گشت .

و نیز در سنه پنجم ، غزوه مُریْسیع واقع شد و مُریْسیع (228) نام چاهی است که بنی المُصْطلِق بر سر آن چاه نزول می کردند. و آن آبی است از بنی خزاعه میان مکّه و مدینه از ناحیه قدید و این غزوه را غزوه بنی المصطلق نیز گویند و مُصْطلِق (229) لقب جُذیْمه بن سعد است و ایشان بطْنی از خزاعه می باشند و سیّد قبیله و قائد ایشان حارث بن ابی ضِرار بود. و سبب این غزوه آن بود که حارث بن ابی ضرار جماعتی را با خود بر حرب رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم همداستان کرد چون این خبر به پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم رسید تجهیز لشکر کرده روز دوشنبه دوم شعبان از مدینه حرکت فرمود و از زوجات ، ام سلمه و عایشه ملازم آن حضرت بودند. در عرض راه به وادی خوفناکی درآمد و لشکریان فرود آمدند؛ چون پاسی از شب گذشت جبرئیل علیه السّلام نازل شد و عرض کرد: یا رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلّم ! جماعتی از کفّار جنّ در این وادی انجمن شده اند و در خاطر دارند اگر توانند لشکریان را گزندی رسانند، پس حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام را طلبید و به جنگ ایشان فرستاد و امیرالمؤ منین علیه السّلام بر ایشان ظفر یافت . و ما این قصّه را در معجزات حضرت

ص: 167

رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم ذکر کردیم (دیگر تکرار نکینم ).

بالجمله ؛ پس از آن رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم به اراضی مُریْسیع وارد شد و با حارث و قوم او جهاد کردند. صفوان که صاحب لوای مشرکین بود به دست قتاده کشته گشت و رایت کفار سرنگون شد و مردی که مالک نام داشت با پسرش به دست امیرالمؤ منین علیه السّلام به قتل رسید. لشکر حارث فرار کردند مسلمانان از عقب ایشان بتاختند و ده تن از ایشان را به خاک انداختند و از مسلمانان یک تن شهید شد.

بالجمله ؛ از پس سه روز که کار به حرب و ضرب می رفت و جمعی از کفار کشته گردیدند و جمعی فرار نمودند بقیه اسیر و دستگیر گشتند از جمله دویست تن از زنان ایشان گرفتار گشت و دو هزار شتر و پنج هزار گوسفند غنیمت لشکریان گشت و از جمله زنان ، برّه دختر حارث بن ابی ضِرار بود که در سهم ثابت بن قیس بن شماس واقع شد، (ثابت ) او را مکاتب ساخت که بهای خود را تحصیل کرده به او بپردازد و آنگاه آزاد باشد. (برّه ) از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم خواست که در اداء کتابت او اعانتی فرماید. فرمود: چنین کنم و از آن بهتر در حق تو دریغ ندارم . گفت آن بهتر کدام است ؟ فرمود: وجه کتابت ترا بدهم آنگاه ترا تزویج کنم . عرض کرد: هیچ دولت با این برابر نبود. پس حضرت نجم کتابت وی بداد و او را

ص: 168

از ثابت بن قیس بگرفت و نام او را جویْریّه گذاشت و در سلک زوجات خویش منسلک ساخت . مسلمانان چون دانستند که جُویْریّه خاصّ رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم گشت ، گفتند روا نباشد که خویشان ضجیع پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم در قید اسر و رقیّت باشند؛ پس هر زن که از بنی المصطلق اسیر داشتند آزاد ساختند. عایشه گفت : هرگز نشنیدم زنی را در حقّ خویشاوندان خود آن فضل و برکت که جویریه را بود.

بالجمله ؛ رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم پس از حرب ، چهار روز دیگر در آن اراضی اقامت داشت آنگاه طریق مراجعت پیش گرفت و در مراجعت از این غزوه ، قصّه جهْجاه (جهْجاه بن مسْعُود) بن سعید غفاری و سنان جُهنی روی داد و عبداللّه اُبیِّ منافق گفت : (لئِنْ رجعْنا اِلی الْمدینهِ لیُخْرجنّ الاعزُّ مِنْها الاذلّ)(230) اگر به مدینه برگشتیم آن کس که عزیزتر باشد ذلیلتر را بیرون کند. کنایت از آنکه عزیز منم و رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم نعُوذُ بِاللّهِ ذلیل است . زید بن ارقم که هنوز به حدّ بلوغ نرسیده بود کلمات او را شنیده برای حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم نقل کرد. عبداللّه به نزد آن حضرت آمد و قسم خورد که من نگفته ام و زید دروغ گفته است . زید آزرده خاطر بود که سوره : (اِذا جآءک الْمُنافِقُون) نازل شد و صدق زید و نفاق ابن اُبیّ معلوم گشت و هم در مراجعت از این غزوه ،

ص: 169

واقع شد قصّه اِفْک عایشه .

اصحاب در این باب مشورت فرمود، سلمان رضی اللّه عنه عرض کرد که در ممالک ما چون لشکری انبوه بر سر بلدی تاختن کند از بهر حصانت گرد آن شهر را خندقی کنند تا روی جنگ از یک سوی باشد، حضرت سخن او را پسندید اصحاب را امر به حفْر خندق فرمود. هر ده کس را چهل ذرْع و به روایتی ده ذرع بهره رسید و پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم نیز با ایشان در حفر خندق مدد می فرمود تا مدت یک ماه کار خندق را به پایان رسانیدند و طُرق آن را بر هشت باب نهادند و پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمان داد تا در هر باب یک تن از مهاجر و یک تن از انصار با چند کس از لشکر حارس و حافظ باشند و حصار مدینه را نیز استوار فرموده زنان و کودکان را با اموال و اثقال جای دادند سه روز پیش از آمدن قریش این کارها به نظام شد.

امّا از آن سوی ابوسفیان حُییّبن اخطب را طلبید و گفت : اگر توانی جهود بنی قریظه را از محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم بگردانی نیکوکاری است . حُییّ ابن اخطب به در حصار کعب بن اسد که قائد قبیله بنی قریظه بود آمد در بکوفت . کعب دانست که حُییّ است و از بهر چه آمده پاسخ نداد. دوباره سندان بکوفت و فریاد کرد که ای کعب در بگشای که عزّت ابدی آورده ام اشراف قریش و قبائل عرب همدست و همداستان شده اینک ده هزار مرد جنگی در

ص: 171

می رسند. کعب گفت : ما در جوار محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم جز نیکوئی مشاهده نکرده ایم بی موجبی معاهده او را نشکنیم .

بالجمله ؛ حُییّ بن اءخطب به حیله و شیطنت داخل در حصار شده و دل کعْب را نرم کرد و سوگند یاد کرد که اگر قریش از محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم بازگردند من به حصار تو درآیم تا آنچه از برای تو است مرا باشد آنگاه عهدنامه پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم را گرفت و پاره کرد و بیرون شده به ابوسفیان پیوست و او را بدین نقض عهد مژده داد. چون نقض عهد قریظه در چنین وقت که لشکر قریش می رسید خطْبی عظیم بود مسلمانان را کسری در قلوب افتاد، پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم ایشان را دل همی داد و از جانب خدای وعده نصرت نهاد.

در این هنگام لشکر کفّار فوج فوج از قفای یکدیگر رسیدند بعضی از مسلمین که دلهای ضعیف داشتند چون این لشکر انبوه بدیدند چنان ترسیدند که چشمها در چشمخانه ها جا به جای شد و دلها از فزع به گلوگاه رسید.

کما قال اللّهُ تعالی : (اِذْ جآؤُکُمْ مِنْ فوْقِکُمْ و مِنْ اسْفل مِنْکُمْ واِذْ زاغتِ الابْصارُ.)(231)

بالجمله ؛ لشکر کفّار از دیدن خندق شگفت ماندند؛ چه هرگز خندق ندانسته بودند. پس از آن سوی خندق بیست و چهار روز یا بیست و هفت روز مسلمانان را حصار دادند. اصحاب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم در تنگنای محاصره گرفتار رنج و تعب بودند بعضی از

ص: 172

منافقین مسلمانان را بیم داد و ایشان را بیاموخت که حفظ خانه های خود را بهانه کرده رو به سوی مدینه کنند.

قال اللّهُ تعالی : (ویسْتاْذِنُ فریقٌ مِنْهُمُ النّبِی یقُولُون اِنّ بُیُوتنا عوْرهٌ و ماهِی بِعوْرهٍ اِنْ یُریدوُن اِلاّ فِرارا.)(232)

بالجمله ؛ در ایّام محاصره حربی واقع نشد جز آنکه تیر و سنگ به هم می انداختند. پس یک روز عمرو بن عبْدودّ و نوْفلْ بن عبداللّه بن الْمُغیْره و ضِرار بْن الْخطّاب و هُبیْره بن ابی وهب و عِکْرِمه بن ابی جهْل و مِرْداس فِهْری که همه از شُجْعان و فُرْسان قریش بودند تا کنار خندق تاختن کردند و مضیقی پیدا کرده از آن تنگنای جستن کردند و ابوسفیان و خالد بن الولید با جماعتی از مبارزان قریش در کنار خندق صف زدند، عمرو بانگ داد که شما هم درآئید. گفتند شما ساخته باشید اگر حاجت افتد ما نیز به شما پیوسته شویم .

پس عمرو چون دیو دیوانه اسب بر جهاند و لختی گرد میدان براند و ندائی ضخم در داد و مبارز طلبید چون عمرو را (فارس یلْیل ) می نامیدند و او را با (هزار سوار) برابر می نهادند واصحاب ، وصف شجاعت او را شنیده بودند لا جرم کانّ علی رُؤُسِهِمُ الطّیْرُ سرها به زیر افکندند. ابن الخطّاب به جهت عذر اصحاب سخنی چند از شجاعت عمرو تذکره کرد که خاطر اصحاب شکسته تر شد و منافقان چیره تر شدند. رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم چون شنید که عمرو مبارز می طلبد فرمود: هیچ دوستی باشد که شر این دشمن بگرداند؟ علی مرتضی صلوات اللّه

ص: 173

علیه عرض کرد: من به میدان او شوم و با او مبارزت کنم . حضرت خاموش شد. دیگر باره عمرو ندا در داد که کیست از شما که به نزد من آید و نبرد آزماید و گفت ایُّها النّاس شما را گمان آن است که کشتگان شما به بهشت روند و کشتگان ما به جهنّم ، آیا دوست نمی دارد کسی از شما که سفر بهشت کند یا دشمن خود را به جهنّم فرستد؟ پس اسب خود را به جولان درآورد و گفت :

شعر :

ولقدْ بحِحْتُ مِن النِّداءیِجم

عِکُمْ هلْ مِنْ مبارز؟(233)

یعنی بانگ من درشت و خشن شد از بس طلب مبارز کردم . حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: کیست که این سگ را دفع کند؟ کسی جواب نداد، امیرالمؤ منین علیه السّلام برخاست و گفت : من می روم او را دفع کنم . حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود که : یا علی ، این عمرو بن عبْدودّ است ! علی علیه السّلام عرض کرد: من علی بن ابی طالبم !

و چه نیکو گفته مرحوم ملک الشعرا در این مقام :

شعر :

پیمبر سرودش که عمرو است این

که دست یلی آخته زآستین

علی گفت ای شاه اینک منم

که یک بیشه شیر است در جوشنم

پس پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم زره خود را که (ذات الفضول ) نام داشت بر امیرالمؤ منین علیه السّلام پوشانید و عمامه سحاب خود را بر سر او بست و دعا در حق او کرد و او را

ص: 174

به میدان فرستاد. امیرالمؤ منین علیه السّلام به سرعت آهنگ عمرو کرد و در جواب اشعار او فرمود:

شعر :

لاتعْجلنّ فقدْ اتا

کُ مُجیبُ صوتِک غیْر عاجز

ذُونِیّهٍ وبصیرهٍ

والصِدْقُ مُنْجی کُلّ فائزٍ

اِنّی لارْجُو انْ اُقیم

علیْک نائِحه الْجنائِزِ

مِنْ ضرْبهٍ نجْلاء یبْقی

صوْتُها بعْد الْهزائِز(234)

این وقت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: (برز الا یمانُ کُلُّهُ اِلی الشِّرکِ کُلِهِ) (235)پس امیرالمؤ منین علیه السّلام عمرو را دعوت فرمود به یکی از سه امره یا اسلام آورد، یا دست از جنگ پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم بدارد، یا از اسب پیاده شود.عمرو امر سوم را اختیار کرد امّا در نهان از جنگ با امیرالمؤ منین علیه السّلام ترسناک بود. لاجرم گفت : یا علی به سلامت باز شو هنوز ترا میدان و نبرد با مردان نرسیده ، (هنوزت دهان شیر بوید همی ) و من اینک هشتاد ساله مردم ، دیگر آنکه من با پدرت دوست بودم و دوست ندارم که ترا بکشم و نمی دانم پسر عمّت به چه ایمنی ترا به جنگ من فرستاد و حال آنکه من قدرت دارم ترا به نیزه ام برُبایم و در میان آسمان و زمین مُعلّق بدارم که نه مرده باشی و نه زنده .

امیرالمؤ منین علیه السّلام فرمود: این سخنان بگذار، همانا من دوست می دارم که ترا در راه خدا بکشم . پس عمرو پیاده شد و اسب خود راپی کرد و با شمشیر کشیده بر سر امیرالمؤ منین علیه السّلام تاخت و با یکدیگر سخت بکوشیدند که زمین از گرد تاریک شد و

ص: 175

لشکریان از دو جانب ایشان را نمی دیدند. آخِر الامر عمرو فرصتی کرد و شمشیر خود را بر امیرالمؤ منین علیه السّلام فرود آورد، امیرالمؤ منین علیه السّلام سپر در سر کشید شمشیر عمرو سپر را دو نیمه کرد و سر آن جناب را جراحتی رسانید، حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام چون شیر زخم خورده شمشیری بر پای او زد و پای او را قطع کرد، عمرو به زمین افتاد، حضرت بر سینه اش نشست ، عمرو گفت : یا علی ! قدْ جلسْت مِنّی مجْلِساً عظیما، یعنی ای علی ! در جای بزرگی نشستی . آنگاه گفت : چون مرا کشتی جامه از تن من باز مکن ، فرمود این کار بر من خیلی آسان است .

و هُمْ اُلوُفٌ ول کِنْ

ینْظُرُون الّذی یشِبُّ لظاها

ایْن انتُمْ مِنْ قسْورٍ عامِری

تتّقِی الاُسْد باْسهُ فی شراها

ایْن منْ نفْسُهُ تتُوقُ اِلی الْجنّاتِ

اوْ یُورِدُ الْجحیم عِداها

فابْتدی الْمُصْطفی یُحدِّثُ

عمّایُوجرُ الصّابِرُون فی اُخْری ها

قائلاً اِنّ لِلْجلیلِ جِنانا

لیْس غیْر الْمُهاجِرین یراها

منْ لِعمْرٍو وقدْ ضمِنْتُ علی اللّهِ

لهُ مِنْ جِنانِهِ اعْلاها

فالْتووْا عنْ جوابِهِ کسوامٍ(237)

لا تراها مُجیبهً منْ دعاها

فاِذاهُمْ بِفارِسٍ قُرشِی

ترْجُفُ الارْض خیفهً انْ یطاها

قائلاً ما لها(238) سِوای کفیلٌ

هذِهِ ذِمّهٌ علیّ وفاها

ومشی یطْلُبُ الْبراز کما تمْشی خِماصُ الْحشی اِلی مرْعاها

فانْتضی مُشْرِفِیّهً فتلقّی

ساق عمْروٍ بِضرْبهٍ فبراها

واِلی الْحشْرِ رنّهُ السّیْف مِنْهُ

یمْلاءُ الْخافِقیْنِ رجْعُ صداها

یا لها ضرْبهً حوتْ مکْرُماتٍ

لمْ یزِنْ ثِقْل اجْرِها ثقلاها

ه ذِهِ مِنْ عُلاهُ اِحْدی الْمعالی

وعلی هذِهِ فقِسْ ماسِواها

از جابر روایت است که چون عمرو بر زمین افتاد رفقای او گریختند و از خندق عبور کردند و نوفل بن عبداللّه در میان خندق افتاد، مسلمانان سنگ بر او می افکندند او گفت مرا به این مذلّت مکشید کسی بیاید و با من مقاتله کند. امیرالمؤ منین علیه السّلام پیش شده و به یک ضربت کارش بساخت و هُبیْره را ضربتی بر قرپوس زینش زد زره اش را افکند و بگریخت . پس جابر گفت : چه بسیار شبیه است قصّه کشتن عمرو به قصّه کشتن داود جالوت را!

بالجمله ؛ آنگاه که جنگ به پای رفت قریش کس فرستادند که جسد عمرو و نوفل را از مسلمانان بخرند و ببرند، رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: هُو لکُمْ لا ناْکُلُ ثمن الْموْت

ص: 177

ی ؛ جسدها مال خودتان باشد ما بهای مردگان نمی خواهیم .

چون اجازت برفت خواهر عمرو بر بالین او بنشست دید که زره عمرو که مانند آن در عرب یافت نمی شد با سایر اسلحه و جامه از تن عمرو بیرون نکرده اند، گفت : ماقتلهُ اِلاّ کُفْوٌ کریمٌ؛ یعنی برادر مرا نکشته است مگر مردی کریم . پس پرسید: کیست کشنده برادر من ؟ گفتند: علی بن ابی طالب علیه السّلام ! آنگاه این دو بیت انشاء کرد:(239)

شعر :

لوْ کان قاتِلُ عمرْوٍوغیْر قاتِلهِ لکُنْتُ ابْکی علیْهِ اّخِر الاْبدِ

ل کِنّ قاتِلهُ منْ لایُعابُ بِهِ

منْ کان یُدْعی ابُوهُ بیْضه الْبلدِ(240)

یعنی اگر کُشنده عمْرو، غیر کشنده او(یعنی علی علیه السّلام ) می بود، هر آینه گریه می کردم بر او تا آخرالزمان . لیکن کشنده عمرو کسی است که عیب کرده نمی شود عمرو به کشته شدن از دست او آن کسی که خوانده می شد پدرش مهتر مردم .

بالجمله ؛ در این محاصره قریش اصحاب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم را، کار بر اصحاب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم که سخت بود.

ابوسعید خُدری خدمت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم عرض کرد: قدْ بلغتِ الْقُلُوبُ الحن اجِر؛ جانهای ما به لب آمد آیا کلمه ای تلقین می فرمایید که بدان ایمنی جوئیم ؟ حضرت فرمود: بگویید الل هُمّ استُرْ عوْراتِنا و ا مِنْ روْعاتِنا. منافقین نیز زبان شناعت دراز داشتند، پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم به مسجد فتح درآمد و دست به دعا برداشت و گفت :

ص: 178

یاصریخ الْمکْرُوبین (الدّعاء) و از حق تعالی خواست کفایت دشمنان را، حق تعالی باد صبا را بر ایشان فرستاد که زلزله در لشکرگاه کفّار درانداخت و خیمه ها و دیگ آنهارا سرنگون همی ساخت و به روایتی فرشتگان آتشها را می نشاندند و میخهای خِیام برمی کندند و طنابها را می بریدند چندان که کفار از هول و هیبت جز فرار و هزیمت چاره ای ندیدند و سبب انهزام مشرکین عمده اش قتل عمرو و نوفل شد.

(وکفی اللّهُ الْمُؤ مِنین الْقِتال)(بعلی بن ابی طالب ) (وکان اللّهُ قویّا عزیزا)(241)

بعضی از عُلما گفته اند که اگر نه پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم رحمهً لِلْعالمین بودی این باد که بر احْزابْ وزید از باد عقیم عادیان در شدت و سورت افزون آمدی .

از حُذیقه نقل است که ابوسفیان گفت که دیری است در این بلد ماندیم و چهارپایان خویش را سقط کردیم و کاری نساختیم جهودان نیز با ما مخالفت کردند اکنون ببینید این باد با ما چه می کند، بهتر آن است که به سوی مکّه کوچ دهیم و از این زحمت برهیم . این بگفت و راه برگرفت ، قریش نیز جنبش کردند و به حمل اثقال مشغول گشتند و به ابوسفیان ملحق شدند.

کرد که سلاح جنگ باز کردی و هنوز فرشتگان در سلاح جنگند اکنون ساخته جنگ باش و بر یهودان بنی قریظه تاختن فرمای سوگند به خدای من اینک بروم تا حصار ایشان را مانند بیضه مرغی که بر سنگ شکنند در هم شکنم . پس بلال از جانب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم مردم را ندا داد که حرکت کنند و نماز عصر در بنی قریظه گذاشته شود. پس پانزده روز و به قولی بیست و پنج روز گرد حصار ایشان بودند و هر روز با سنگ و تیر حرب قائم بود تا آنکه حق تعالی هوْلی در دل یهودان افکند و از محاصره اصحاب ایشان را به تنگ آمده بودند از قِلاع خویش به زیر آمدند و به حکومت سعد بن مُعاذ در حقّ ایشان راضی شدند. سعد گفت : حکم من آن است که مردان بنی قریظه را بکشید و زنان و کودکانشان را برده گیرید و اموال ایشان را قسمت کنید. پس مردان ایشان کشته گشتند و زنانشان اسیر شدند و مالهایشان بهره مسلمانان شد.(242)

قال اللّه تعالی : (و انْزل الذّین ظاهرُوهُمْ مِنْ اهْلِ الْکِتابِ مِنْ صیاصیهِمْ وقذف فی قُلوبِهِمُ الرُّعْب فریقا یقْتُلُون و تاءْسِرون فریقا واوْرثکُمْ ارْضهُمْ ودِیارهُمْ و امْوالهُمْ وارْضا لمْ تطؤ ها وکان اللّهُ علی کُلِّ شی ء قدیرا).(243)

و روایت است که در غزوه خندق تیری به رگ اکحل سعْد بن مُعاذ رسید خون نمی ایستاد از حق تعالی خواست که خون بایستد تا انجام امر بنی قُریظه را بر مراد دیده آن وقت زخم باز شود. این است که کار بر مُراد او

ص: 180

شد به همان جراحت از جهان فانی درگذشت . رحْمهُ اللّه علیْهِ.

و نیز در سنه پنج ، ماه بگرفت جهودان مدینه طاس همی زدند و رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم نماز خسوف گذاشت . و هم در این سال غزوه دومه الجندل پیش آمد.

در آن اراضی گروهی از اشرار همدست شده بر مجتازان و کاروانیان تاختن می بردند رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم در 25 شهر ربیع الاوّل با هزار مرد رزم آزمای بیرون شده تا بدان نواحی تاختن برد. دزدان رهزن چون این بدانستند بجستند، مسلمانان مال و مواشی ایشان را ماءخوذ داشته براندند و طریق مدینه پیش داشتند و بیستم ربیع الثانی وارد مدینه شدند و (دُومه )(244) موضعی است در پنج منزلی شام نزدیک (جبل طیّ) و مسافتش تا مدینه مشرفه پانزده یا شانزده روز است چون از سنگ بنا شده دومه الجندل گویند؛ چون که (جندل ) به معنی سنگ است .

از آنجا در ذات الرقاع فرود آمد؛ چون ایشان از عزم پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم آگهی یافتند هوْلی بزرگ در دلشان جای کرده فرار کرده در سر کوهها پناه جستند و از غایت دهْشت بسیاری از زنان خود را نتوانستند کوچ داد پس مسلمانان رسیدند و زنان ایشان را برده گرفتند در این وقت هنگام نماز رسید مسلمین بیم داشتند که به نماز مشغول شوند دشمنان ناگاه بر ایشان بتازند؛ چه آنکه دشمنان از دور و نزدیک نگران بودند در این وقت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم نماز خوف گذاشت و موافق بعضی روایات این آیه مبارکه در این مقام نازل گشت :

(واِذا کُنْت فیهِمْ فاقمْت لهُمُ الصّلوه فلْتقُمْ طائفهٌ مِنْهُمْ معک...)(246) و در وجه تسمیه این غزوه به (ذات الرقاع ) اختلاف است ؛ بعضی گفته اند که پاها از اثر پیاده رفتن مجروح شده بود رقعه ها و پاره ها بر پاها پیچیدند و به قولی رایتها از رقعه ها کرده بودند. و بعضی گفته اند که کوهی که در آن اراضی بود رنگهای مختلف داشت چون جامه مُرقّع و بعضی آن را اسم درختی گرفته اند که پیغمبر در نزد آن فرود آمده و نقل شده که در این غزوه مسلمانان زنی را اسیر کردند که شوهرش غائب بود چون شوهرش حاضر شد از دنبال لشکر حضرت رفت چون حضرت در منزل فرود آمد، فرمود که کی امشب پاسبانی ما می کند؟ پس یک تن از مهاجران و یک تن از انصار گفتند ما حراست می کنیم ؛ و در دهان درّه ایستادند و

ص: 182

مهاجری خوابید و انصاری را گفت که تو اوّل شب حراست بکن و من در آخر شب . پس انصاری به نماز ایستاد و شوهر آن زن آمد. دید شخصی ایستاده است تیری بر او انداخت آن تیر بر بدن انصاری نشست . انصاری تیر را کشید و نماز را قطع نکرد پس تیر دیگر انداخت آن را نیز کشید از بدن خود و نماز را قطع نکرد پس تیر سوم افکند آن را نیز کشید پس به رکوع و سجود رفت و سلام گفت و رفیق خود را بیدار کرد و او را اعلام کرد که دشمن آمده است . شوهر آن زن دید که ایشان مطلع شدند گریخت و چون مهاجری حال انصاری را دید گفت : سُبحان اللّه ! چرا در تیر اوّل مرا بیدار نکردی ؟ گفت : سوره می خواندم و نخواستم آن سوره را قطع کنم و چون تیرها پیاپی شد به رکوع رفتم و نماز را تمام کردم وترا بیدار کردم و به خدا سوگند که اگر نه خوف آن داشتم که مخالفت آن حضرت کرده باشم و در پاسبانی تقصیر نموده باشم هر آینه جانم قطع می شد پیش از آنکه آن سوره را قطع کنم !(247)

فقیر گوید: آن مرد مهاجری ، عمار یاسر بود و انصاری ، عبّاد بن بشر و سوره ای که می خواند سوره کهف بود.

و نیز در سنه شش ، غزوه بنی لِحْیان اتفاق افتاد و (لحیان ) به کسر لام و فتح آن نیز لغتی است ، ابن هُذیل بْنِ مُدْرِکه است و ایشان دو طایفه اند (عضل )

ص: 183

و (قارّه ) از بهر آنکه از آن روز که قبیله هذیل ، عاصم بن ثابت و خُبیْبُ بْنُ عدِیّ و دیگران را به قتل آوردند و با پیغمبر غدر کردند، پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم در دل داشت که ایشان را کیفر کند. پس با دویست تن به قصد ایشان از مدینه بیرون شد؛ چون بنی لحیان از قصد آن حضرت آگهی یافتند به قُلل جِبال شتافته متحصّن شدند. پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم یک دو روز در اراضی ایشان بود و تا عُسْفان تشریف برده مراجعت فرمود. مدّت این سفر چهارده شبانه روز بود.

و هم در سنه شش ، غزوه ذی قرد اتّفاق افتاد و آن را غزوه غابه نیز گویند و (قرد)(248) آبی است نزدیک مدینه . و سببش آن بود که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم بیست شتر شیرده داشت که در غابه می چرید و ابوذر غفاری نگهبان آنها بود پس عُییْنهِ ابْنِ حِصْن (حصین ) فزاری با چهل سوار آنها را غارت کردند و پسری از ابوذر شهید کردند و مردی از غفار نیز بکشتند و زوجه او را نیز اسیر کردند لکن آن زن ایشان را غافل کرده سوار بر شتری از شتران پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم شده شبانه فرار کرده به مدینه آمد چون به خدمت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم رسید عرض کرد که من نذر کرده ام هرگاه نجات یافتم این شتر را نحْر کنم . حضرت فرمود: این بد پاداشی است که به این شتر می

ص: 184

کنی بعد از آنکه بر او سوار شدی و ترا به خانه آورد بخواهی او را کشتن و فرمود: لانذْر فی معْصِیهٍ ولا لاِحدٍ فیما لایُمْلکُ.

بالجمله ؛ چون پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم را آگهی دادند ندا بلند شد ی ا خیْل اللّهِ اِرْکبُوا؛ پس سوار شده با پانصد و به قولی با هفتصد نفر حرکت فرمود و لِوائی به مقداد داده و او را جلوتر فرستاد مقداد به دنبال دشمن شده به آخر ایشان رسیده پس ابوقتاده مِسْعده را بکشت و سلمه بْن اکْوعْ پیاده دنبال دشمن را گرفته و ایشان را می زد و می گفت :

خُذْها و انا ابْنُ الاکْوعِ

والْیومُ یوْمُ الرُّضعِ؛

یعنی بگیر این تیر را و بدان که منم پسر اکوع و امروز روز هلاک ناکسان و لئیمان است (مِنْ قوْلِهِمْ لئیمٌ راضِعٌ ای رضع اللُؤْم فی بطْنِ اُمّهِ) کفّار فرار کرده به شِعْبی درآمدند که در آنجا چشمه ذی قرد بود خواستند آبی بنوشند از ترس لشکر پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم نیاشامیده فرار کردند.

و هم در سنه شش ، رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم آهنگ مکّه فرمود برای عمره در ماه ذی القعده و هفتاد شتر از بهر قربانی براند، از مسجد شجره اِحرام بر بست و هزار و پانصد و بیست یا چهارصد نفر همراه آن حضرت بود و از زنان ، امّ سلمه ملازم خدمت آن حضرت بود. چون این خبر به مشرکین مکّه رسید با هم قرار دادند که حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم را از زیارت

ص: 185

خانه باز دارند و حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم در حُدیبیّه که یک منزلی مکّه است بر سر چاهی که اندک آب داشت لشکرگاه کرد و به اندک زمانی آب چاه تمام گشت ، مردم به آن حضرت شکایت بردند. آن جناب تیری بیرون کرده فرمود تا به چاه فرو کردند، آن وقت چندان آب بجوشید که تمامی لشکر سیراب شدند!(249)

صلح حدیبیّه

بالجمله ؛ در حُدیْبِیّه (250) بُدیل بنِ ورْقاء خُزاعی از جانب قریش به حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم آمد و عرض کرد که قریش متفق اند که شما را از زیارت کعبه منع کنند. حضرت فرمود: ما برای جنگ بیرون نشده ایم بلکه قصد عُمْره داریم و شتران خویش را نحْر کنیم و گوشت آنها را برای شما بگذاریم و قریش که با ما آهنگ جنگ دارند زیان خواهند کرد. از پسِ بُدیْل ، عُرْوه بن مسعود ثقفی آمد، حضرت آنچه با بُدیْل فرموده بود با وی فرمود. عروه در نهانی اصحاب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم را نگران بود یعنی می نگریست حشمت پیغمبر را در چشم ایشان مشاهده می فرمود چون به میان قریش باز شد گفت : ای مردمان ! به خدا سوگند که من به درگاه کسْری و قیْصر و نجاشی شده ام ، هیچ پادشاهی در نزد رعیّت و سپاهش بدین عظمت نبوده است ، آب دهان نیفکند جز آنکه مردمان بر روی و جلد خود مسح کنند و چون وضو سازد بر سر ربودن آب وضویش مردم نزدیک است به هلاکت رسند اگر موئی از

ص: 186

محاسنش بیفتد از بهر برکت برگیرند و با خود دارند و چون کاری فرماید هر یک از دیگری سبقت جوید و چون سخن گوید آوازها نزد او پست کنند و هیچ کس در وی تند نگاه نکند(251) اینک بر شما امری فرموده که رشد و صلاح شما در آن است بپذیرید؛ سوگند به خدا لشکری دیدم که جان فدا کنند تا بر شما غالب شوند.

بالجمله ؛ حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم عثمان را به مکّه فرستاد که قریش را از قصد آن حضرت آگهی دهد و مسلمانان را بگویند که فرج نزدیک است . عثمان به جانب مکّه شد و ده نفر از مهاجرین از پس عثمان به مکّه شدند ناگاه خبر آوردند که عثمان با آن ده نفر در مکّه کشته گشتند و شیطان این سخن را در لشکر پیغمبر پهن کرد، پیغمبر فرمود از اینجا باز نشوم تا سزای قریش ندهم و در پای درخت سمره که در آن موضع بود بنشست و با اصحاب بیعت فرمود بر اینکه از جای نروند و اگر حرب بر پای شود دست باز ندارند و این بیعت را بیعت الرّضوان گفته اند؛ زیرا که خدای تعالی در سوره فتح فرموده :

(لقدْ رضِی اللّهُ عنِ المؤ مِنین اِذْ یُبایِعُونک تحْت الشّجرهِ...)(252)

از این بیعت در دل قریش هولی عظیم افتاد سُهیل بن عمرو و حفص بن احنف را فرستادند تا در میان قریش و آن حضرت کار به مصالحه کنند. پس ما بین آن حضرت و سُهیل کار به صلح رفت و نامه صلح نوشتند که ملخصش این است که :

ص: 187

ده سال میان مسلمانان و قریش محاربه نباشد و اموال و انْفُس یکدیگر را زیان نکنند و به بلاد یکدیگر بی زحمت و دهشت سفر کنند و هر که از کافران مسلمانی گیرد قریش زحمت او نکند و هر کس به عهد قریش درآید مسلمانان به کین او نشوند و سال آینده رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم حج و عمره را قضا فرماید امّا مسلمین سه روز افزون در مکّه نمانند و اسلحه خویش در غلاف بدارند و اگر کسی بی اذن و اجازه ولیّ خود به حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم پیوسته شود هر چند مسلمان باشد او را نپذیرند و باز فرستند و هر کس از مسلمین بی اجازت ولیّ خود به نزد قریش شود او را نفرستند و در پناه خود نگاه بدارند.)

ناراحتی برخی از صحابه از قرار داد حدیبیّه

گروهی از صحابه از این صلح دلتنگ بودند و برخی را خاطر مشوّش ، که چرا خواب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم که به زیارت کعبه رفته و عمره گذاشته و کلید خانه به دست داشته راست نیامد و فتح مکّه نشد. و ابن الخطّاب این سخن از دل به زبان آورد و گفت : (م ا شککْتُ فی نُبُوّه مُحمّدٍ صلّی اللّهُ علیْهِ و آلِهِ قطُّ اِلاّ یوْم الْحُدیْبیّه ).(253)یعنی هرگز شک نکرده بودم در پیغمبری و نبوت محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم چنان شکی که در روز حدیبیّه کردم !؟

و با پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم گفت : ما چگونه بدین

ص: 188

خواری گردن نهیم و بدین مصالحه رضا دهیم ؟ حضرت فرمود: من پیغمبر خدایم و کار جز به حکم خدا نکنم . گفت : تو ما را گفتی به زیارت کعبه رویم و عمره گزاریم چه شد؟ پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: هیچ ، گفتم امسال این کار به انجام شود؟ گفت نه ، فرمود: پس چرا ستیزه کنی ؟ در غم مباش که زیارت کعبه خواهی کرد و طواف خواهی گذاشت .(254)

کما قال اللّهُ تعالی : (لقدْ صدق اللّهُ رسُولهُ الرُّؤْیا بِالْحقِّ...)(255)

وزی مردم خیبر از بهر کار زرع و حرث بیل ها و زنبیل ها گرفته از قلعه های خویش بیرون شدند ناگاه چشم ایشان بر لشکر پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم افتاد که در اطراف قِلاع پره زده اند فریاد برداشتند که سوگند به خدای اینک محمّد و لشکر او است این بگفتند و به حصارها گریختند. پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم چون این بدید فرمود:

(اللّهُ اکْبرُ خربتْ خیْبرُ اِنّا م ا نزلْنا بِساحهِ قوْمٍ اِلاّ فسآء صباحُ الْمُنْذرین).

همانا بیل و زنبیل را که آلات هدم است چون رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم در دست خیبریان معاینه فرمود به فال نیک گرفت که خیبر منهدم خواهد شد. از آن طرف جهودان دل بر مقاتلت نهاده زن و فرزند را در قلعه کتیبه جای دادند و علف و آذوقه در حصن ناعِم و حصار صعب برهم نهادند و مردان جنگ در قلعه نطاه انجمن گشتند. حباب بن منذر عرض کرد این جهودان این درختان نخل را از فرزندان و اهل و عشیرت خود بیشتر دوست می دارند اگر فرمان به قطع نخلستان رود اندوه ایشان فراوان گردد، پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود باکی نباشد. پس اصحاب چهارصد نخله قطع کردند.

بالجمله ؛ مسلمانان با جهودان جنگ کردند و بعضی از قلعه ها را فتح نمودند، آنگاه قلعه قموص را محاصره کردند و آن قلعه سخت و محکم بود و حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم دردی شدید در شقیقه مبارک پیدا شده بود که نمی توانست در

ص: 190

میدان حاضر شود. لاجرم هر روز یک تن از اصحاب علم بگرفت و به مبارزت شتافت و شبانگاه فتح نکرده باز شد. یک روز ابوبکر رایت برداشت و هزیمت شده باز آمد و روز دیگر عمر علم بگرفت و هزیمت نموده برگشت چنانکه ابن ابی الحدید که از اهل سنّت و جماعت است در قصیده فتح خیبر گوید:

شعر :

واِنْ انْس لا انْس الّذینِ تقدّما

وفرّهُما الْفرُّقدْ علِما حُوبٌ

ولِلرّایهِ العُظمی وقدْ ذهبا بِها

ملابِسُ ذُلٍّ فوْقها وجلابیبُ

یشُلُّهما مِنْ آلِ مُوسی شمرْدلٌ طویلُ نِجادِ السّیْفِ اجْیدُ یعْبُوبُ

عذرْتُکُما اِنّ الْحِمام لمُبْغض

واِنّ بقآء النّفسِ للنّفسِ محْبُوبُ(257)

شبانگاه که عمر آمد حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: البتّه این علم را فردا به مردی دهم که ستیزنده ناگریزنده است ، دوست می دارد خدا و رسول را و دوست می دارد او را خدا و رسولش و خدای تعالی خیبر را به دست او فتح کند. روز دیگر اصحاب جمع گشته و همه آرزومند این دولت بزرگ بودند، فرمود: علی کجا است ؟ عرض کردند: او را درد چشمی است که نیروی جنبش ندارد. فرمود: او را حاضر کنید! سلمه بْن الاْکْوعْ برفت و دست آن حضرت را گرفته به نزدیک پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم آورد حضرت سر او را بر روی زانوی خود نهاده و آب دهان مبارک بر چشمهایش افکند همان وقت رمدش خوب گشت . حسّان بن ثابت در این باب این اشعار بگفت :

شعر :

و کان علِیٌ ارْمد الْعیْنِ یبْتغی

دوآءً فلمّا لمْ یُحِسّ مُداوِیا

شفاهُ رسُولُ

ص: 191

اللّهِ مِنْهُ بِتفْلهٍ

فبُورِک مرْقِیا وبُورِک راقیا

وقال ساُعْطِی الرّایه الْیوْم صارِما

کمِیّا مُحِبّا لِلرّسُولِ مُوالِیا

یُحِبُّ اِل هی والاِل هُ یُحِبُّهُ

بِهِ یفْتحُ اللّهُ الْحُصُون الاوابِیا

فاصْفی بِها دُون الْبرِیّهِ کُلِّها

علیًّا وسمّاهُ الْوزیر الْمُؤ اخِیا(258)

ترجمه : علی گرفتار چشم درد بود و دنبال دارویی می گشت تا بهبود یابد ولی به چیزی دست نیافت ؛ تا اینکه رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم او را به وسیله آب دهان خود شفا عنایت فرمود، پس مبارک باد آن که شفا یافت و مبارک باد آن کسی که شفا داد؛ و پیامبر فرمود که امروز پرچم را به مرد شجاع و دلیری خواهم داد که خدا را دوست می دارد و خدا من پیامبر را دوست دارد و آن مرد دلاور را هم دوست دارد و به وسیله دست توانای او، خداوند قلعه های محکم و نفوذناپذیر را می گشاید و نفوذپذیر می سازد و برای این کار از میان همه مسلمانان فقط علی علیه السّلام را برگزید و او را وزیر و برادر خویش نامید.

پس علم را به امیرالمؤ منین علیه السّلام داد، امیرالمؤ منین علم بگرفت و هرْوله کنان تا پای حصار قموص برفت ، مرْحب به عادت هر روز از حصار بیرون آمده مانند پیل دمنده به میدان آمد و رجز خواند:

شعر :

قدْ علِمتْ خیْبرُ انّی مرْحبٌ

شاکِی السّلاحِ بطلٌ مجرّبٌ

به طور قطع مردم خیبر می دانند که من همانا مرحب هستم مجهز به سلاح بُرّان و پهلوانی مُجرّب

امیرالمؤ منین علیه السّلام چون شیر غضبان بر وی درآمد و فرمود:

شعر :

ص: 192

نا الّذی سمّتْنی اُمّی حیْدره

ضِرْغامُ آجامٍ ولیْثٌ قسْورهٌ...(259)

من آن کس هستم که مادرم مرا حیدر نامیده و مانند شیران بیشه ای هستم که بسیار خشمگین است

چون مرحب این رجز از امیرالمؤ منین علیه السّلام شنید کلام دایه کاهنه اش به یاد آمد که گفته بود که بر همه کس غلبه توانی کرد الاّ آن کس که نام او حیدره باشد که اگر با او جنگ کنی کشته شوی ؛ پس فرار کرد. شیطان به صورت حِبْری مُمثّل شده و گفت : حیدره بسیار است از بهر چه می گریزی ؟ پس مرحب باز شتافت و خواست که پیش دستی کند و زخمی بر آن حضرت زند که امیرالمؤ منین علیه السّلام او را مجال نگذاشت و ذوالفقار بر سرش فرود آورده و او را به خاک هلاک انداخت ؛ و از پس او ربیع بْن ابی الْحُقیْق که از صنادید قوم بود و عنتر خیبری که از ابْطال رجال و به شجاعت و جلادت معروف بود ومُرّه و یاسر و امثال ایشان را که از شُجْعان یهود بودند، به قتل رسانید.

یهودان هزیمت شده به قلعه قموص گریختند و به چستی و چالاکی دروازه قموص را ببستند. امیرالمؤ منین علیه السّلام با شمشیر کشیده به پای دروازه آمد بی توانی آن درِ آهنین را بگرفت و حرکت داد چنانکه آن قلعه را لرزشی سخت افتاد که صفیّه دختر حُییّ بن اخطب از فراز تخت خود به زیر افتاد و در چهره او جراحتی رفت پس حضرت آن در را از جای بکند و بر فراز سر بُرده سپر خود نمود و لختی

ص: 193

رزم بداد، یهودان در بیغوله ها گریختند. آنگاه حضرت آن در را بر سر خندق ، قنْطره (260) کرده و خود در میان خندق ایستاده و لشکر را از آن عبور داد، آنگاه آن در را چهل ذراع به قفای سر پرانید، چهل کس خواستند او را جنبش دهند امکان نیافت .

سلّم به امیرالمؤ منین علیه السّلام عطا فرمود، حضرت امیر علیه السّلام سلک آن را از هم باز کرد هزار مثقال به میزان می رفت ، آن جمله را به مساکین مدینه بخش کرد و هیچ برای خود نگذاشت .

او در اوّل ، زوجه عبداللّه بن جحش بود به اتّفاق شوهر مسلمانی گرفت و با هم به حبشه هجرت نمودند و در حبشه شوهرش مرتدّ شد و بر دین ترسایان بمرد، لکن امّ حبیبه در اسلام خود ثابت ماند تا آنکه از حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم مکتوبی رسید به نجاشی به خواستگاری آن حضرت امّ حبیبه را، پس نجاشی مجلسی بساخت و جعفر بن ابی طالب و مسلمین را جمع کرد و خود به وکالت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم امّ حبیبه را با خالد بن سعید بن العاص که از جانب ام حبیبه وکالت داشت عقد بستند و نجاشی خطبه قرائت کرد به این عبارت :

(الْحمْدُللّهِ الملِکِ الْقُدّوُسِ السّلا مِ الْمُؤ مِن الْمُهیْمِنِ الْعزیزِ الْجبّارِ اشْهدُ انْ لا اِل ه اِلا اللّهُ و انّ مُحمّدا عبْدُهُ ورسُولُهُ وانّهُ الّذی بشّر بِهِ عِیسی بْنُ مرْیم امّا بعْدُ فاِنّ رسُول اللّهِ کتب اِلیّ انْ اُزوِّجهُ اُمّ حبیبه بِنْت ابی سُفْیانٍ فاجبْتُ اِلی مادعاها اِلیْهِ رسُولُ اللّهِ واصْدقتُها ارْبع مِاه دینارٍ).

آنگاه بفرمود چهارصد دینار مهر او را حاضر کردند.

آنگاه خالدبن سعید گفت :

(الْحُمْدُ للّهِ احْمدُهُ واسْتعینُهُ واسْتغْفِرُهُ واشْهدُ انْ لا اِل ه ا لا اللّهُ وانّ مُحمّدا عبْدُهُ ورسُولُهُ ارْسلهُ بِالْهُدی ودینِ الْحقِّ لِیُظْهِرهُ علی الدّینِ کُلِّهِ ولوْ کرِه الْمُشرِکُون امّا بعْدُ فقدْ اجبْتُ اِلی مادعا اِلیْهِ رسُولُ اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلّم و زوّجْتُهُ اُمّ حبیبه بِنْت ابی سُفْیان فبارک اللّهُ لِرسُولِهِ صلی اللّه علیه و آله و سلّم ).

آنگاه خالد پولها را برداشت و نجاشی فرمود طعام

ص: 196

آوردند و مجلسیان طعام خوردند و برفتند.

دعوت کنند اگر اسلام نیاوردند با ایشان جنگ کنند. پس لشکریان طی مسافت کرده تا به مُوته نزدیک شدند. این خبر به شُرحْبیل رسید از قیصر لشکری عظیم طلبید، قریب صد هزار مرد بلکه افزون برای جنگ با اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم مهیّا شدند.

در اواخر فصل معجزات پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم اشاره به جنگ مُوته نمودیم به آنجا مراجعه شود.

روایات در فضیلت جعفر بسیار است و روایت شده که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود که مردم از درختهای مختلف خلق شده اند و من و جعفر از یک درخت خلق شده ایم . و روزی با جعفر فرمود که تو شبیه من هستی در خلقت و خُلق .(263)

ابن بابویه از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام روایت کرده است که حق تعالی به حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم وحی فرستاد که من چهار خصلت جعفر بن ابی طالب را شکر کرده ام و پسندیده ام ؛ پس حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم او را طلبید و از او آن چهار خصلت را پرسید، و جعفر عرض کرد: یا رسول اللّه ! اگر نه آن بود که خدا ترا خبر داده است اظهار نمی کردم . اوّل آن است که هرگز شراب نخوردم برای آنکه دانستم اگر شراب بخورم عقلم زایل می شود، و هرگز دروغ نگفتم ؛ زیرا که دروغ مردی و مروّت را کم می کند، و هرگز زنا با حرم کسی نکردم ؛ زیرا دانستم که اگر من زنا با حرم دیگری کنم دیگری زنا با حرم من خواهد کرد و هرگز بت نپرستیدم برای آنکه دانستم که از آن نفع و ضرر متصّور نیست . پس حضرت دست بر دوش او زد و فرمود: سزاوار است که خدا ترا دو بال بدهد که با ملائکه پرواز

ص: 199

کنی .(264) و در حدیث سجّادی است که هیچ روز بر حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم بدتر نگذشت از روز اُحُد که در آن روز عمّش حمزه اسداللّه و اسد رسُوله شهید شد و بعد از آن ، روز مُوته بود که پسر عمّش جعفر بن ابی طالب شهید شد.(265)

نیست و ما محمّد و برادرش علی را می خواهیم به قتل رسانیم ؛ پس ابوبکر صلاح در برگشتن دید لشکر را حرکت داده به خدمت حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم مراجعت نمودند، حضرت با وی فرمود که مخالفت امر من کردی آنچه گفته بودم به عمل نیاوردی ، به خدا قسم که عاصی من گردیدی ؛ پس عمر را به جای او نصب کرد و با آن چهار هزار نفر لشکر که با ابوبکر بودند او را به وادی یابس فرستاد قصّه او هم مثل قصّه ابوبکر شد.(266)

پس حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم امیرالمؤ منین علیه السّلام را طلبید و او را وصیّت نمود به آنچه که ابوبکر و عمر را به آنها وصیّت نمود و خبر داد آن حضرت را که فتح خواهد کرد. پس حضرت امیر علیه السّلام با گروه مهاجر و انصار متوجّه آن دیار گردید و بر خلاف رفتار ابوبکر و عمر به تعجیل می رفت تا به جائی رسیدند که لشکر کفّار و ایشان همدیگر را می دیدند، پس امر فرمود ایشان را که فرود آیند؛ پس باز دویست نفر مکمّل و مُسلّح از کفّار به سوی آن حضرت آمدند و پرسیدند که تو کیستی ؟ فرمود منم علی بن ابی طالب پسر عمّ و برادر پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم شما را دعوت می کنم به اسلام تا در نیک و بد با مسلمانان شریک باشید. گفتند: ما ترا می خواستیم و مطلب ما تو بود، اکنون مهیّای جنگ شو و بدان که ما ترا و

ص: 201

اصحاب ترا خواهیم کشت و وعده ما و شما فردا چاشت است . حضرت فرمود که وای بر شما، مرا شما به کثرت لشکر و وفور عسکر می ترسانید، من استعانت به خدا و ملائکه و مسلمانان می جویم بر شما (ولا حوْل ولا قُوّه اِلاّ بِاللّهِ الْعلِیّ العظیمِ)، پس چون شب درآمد حضرت فرمود که اسبان را رسیدگی کنید و جو بدهید و زین کنید و مهیّا باشید. و چون صبح طالع شد در اوّل صبح فریضه صبح را ادا کرد هنوز هوا تاریک بود که بر سر ایشان غارت برد و هنوز آخر لشکر آن حضرت ملحق نشده بود که مردان جنگی ایشان کشته گردیدند و زنان و فرزندانشان اسیر گردیدند و مالهای ایشان را به غنیمت گرفت و خانه های ایشان را خراب کرد و اموال ایشان را برداشت و برگشت .

و حق تعالی سوره عادیات را در این باب فرستاد قال تعالی :

(والْعادِیاتِ ضبْحا)؛ سوگند یاد می کنم باسبان دونده که در وقت دویدن نفس زنند نفس زدنی .

(فالْمُورِیاتِ قدْحا)؛ پس بیرون آورندگان آتش از سنگها به سُمّهای خویش .

علی بن ابراهیم گفته است که در زمین ایشان سنگ بسیار بود چون سُم اسبان بر آن سنگها می خورد آتش از آنها می جست (267).

(فالْمُغیراتِ صُبْحا)؛ پس قسم به غارت کنندگان در وقت صبح .

(فاثرْن بِهِ نقْعا فوسطْن بِهِ جمْعا)؛ پس برانگیختند در سفیده دم گردی را در کنار آن قبیله پس به میان درآوردند در آن وقت گروهی را از کافران .

(اِنّ الاِنْسان لِربِّهِ لکنُودٌ واِنّهُ علی ذلِک لشهیدٌ واِنّهُ لِحُبِّ الْخیْرِ لشدیدٌ)؛

ص: 202

به درستی که انسان پروردگار خود را ناسپاس است و به درستی که بر بخل و کفران خود گواه است و به درستی که در محبت مال و زندگانی سخت است .

(افلا یعْلمُ اِذا بُعْثِر ما فِی الْقُبُورِ وحُصِّل ما فِی الصُّدُورِ اِنّ ربّهُمْ بِهِمْ یوْمئذٍ لخبیرٌ)؛ آیا نمی داند انسان که چون بیرون آورده شود آنچه در قبرها است از مردگان و حاضر کرده شود آنچه در سینه ها است ، به درستی که پروردگار ایشان در آن روز به کرده های ایشان دانا است .

و روایت شده که حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام عِصابه ای داشت که چون به جنگ شدید عظیمی می رفت آن عصابه را می بست ؛ پس چون خواست به جنگ مذکور تشریف ببرد به نزد فاطمه علیهاالسّلام رفت و آن عصابه را طلبید، فاطمه علیهاالسّلام گفت : پدرم مگر ترا به کجا می فرستد؟ حضرت گفت : مرا به وادی الرّمل می فرستد، حضرت فاطمه علیهاالسّلام از خطر آن سفر گریان شد، پس در این حال حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم داخل شد و پرسیدند از فاطمه علیهاالسّلام که چرا گریه می کنی ، آیا می ترسی که شوهرت کشته شود؟ ان شاء اللّه کشته نمی شود. حضرت امیر علیه السّلام عرض کرد: یا رسول اللّه ! نمی خواهی کشته شوم و به بهشت بروم ؟

پس حضرت امیر علیه السّلام روانه شد و حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم به مشایعت او رفت تا مسجد احْزاب . و چون مراجعت نمود حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله

ص: 203

و سلّم با صحابه به استقبال آن حضرت بیرون رفت و صحابه از دو طرف راه صف کشیدند و چون نظر حضرت شاه ولایت بر خورشید سپهر نبوّت افتاد خود را از اسب به زیر افکند و به خدمت حضرت شتافت و قدم سعادت شِیم و رکاب ظفر انتساب آن حضرت را بوسید، پس حضرت فرمود که یا علی ! سوار شو که خدا و رسول از تو راضیند؛ پس حضرت امیر علیه السّلام از شادی این بشارت گریان شد و به خانه برگشت و مسلمانان غنیمتهای خود را گرفتند. پس حضرت از بعضی از لشکر پرسید که چگونه یافتید امیر خود را در این سفر؟ گفتند بدی از او ندیدیم ولیکن امر عجیبی از او مشاهده کردیم ، در هر نماز که به او اقتدا کردیم سوره قُلْ هُواللّهُ احدٌ درآن نماز خواند، حضرت فرمود: یا علی ! چرا در نمازهای واجب به غیر قُلْ هُواللّهُ احدٌ سوره دیگری نخواندی ؟ گفت : یا رسول اللّه ! به سبب آنکه آن سوره را بسیار دوست می دارم . حضرت فرمود که خدا نیز ترا دوست می دارد چنانکه تو آن سوره را دوست می داری . پس حضرت فرمود که یا علی ! اگرنه آن بود که می ترسم در حقّ تو طایفه ای از امّت بگویند آنچه نصاری در حق عیسی گفتند هر آینه سخنی چند در مدح تو می گفتم ، امروز بر هیچ گروه نگذری مگر آنکه خاک از زیر پای تو از برای برکت بردارند.(268)

فقیر گوید: که این جنگ را (ذات السّلاسل ) گویند برای آن است که حضرت

ص: 204

امیر علیه السّلام چون بر دشمنان ظفر یافت اکثر مردان ایشان را کشت و زنان و اطفال ایشان را اسیر کرد و بقیّه مردان ایشان را به زنجیرها و ریسمانها بست از آن جهت ذات السّلاسل نامیده شد. و از آن موضع که جنگ واقع شد تا مدینه پنج منزل راه بود.

در سنه هشت فتح مکّه معظمه واقع شد:

همانا از آن روز که میان رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم و قریش در حُدیبیّه کار به صلح انجامید از جمله شروط آن بود که با جار جانبیْن و حلیف طرفیْن تعرُّضی نشود قبیله بنی بکر و کِنانه حلیف قریش بودند و جماعت بنی خُزاعه از حُلفاء و هم سوگندان اصحاب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم به شمار می شدند و میان بنی بکر و خزاعه رسم خصومت محکم بود. یک روز یکی از بنی بکر شعری چند در هجای پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم می خواند، غلامی از بنی خُزاعه این بشنید او را منع کرده مفید نیفتاد، پس بر او دوید و سر و روی او را درهم شکست ؛ طایفه بنی بکر به جهت یاری او در مقاتلت بنی خزاعه یک جهت شدند و از قریش مدد خواستند، کفار قریش پیمان پیغمبر را شکستند و بنی بکر را به آلات حرب یاری دادند و جمعی نیز با ایشان همراه شده بر سر خزاعه شبیخون زدند در میانه بیست تن از خزاعه مقتول گشت . این خبر به پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم رسید فرمود: نصرت داده نشوم اگر خزاعه

ص: 205

را نصرت نکنم ؛ پس در طلب لشکر به قبایل عرب کس فرستاد و پیام داد که هرکه ایمان به خدا دارد اوّل ماه رمضان شاکی الّسلاح در مدینه حاضر شود و هرکه در مدینه بود به اِعداد جنگ ماءمور گشت و در طرق و شوارع دیده بانان گذاشت که کس این خبر به مکّه نبرد.

حاطب بن ابی بلْتعه مکتوبی به قریش نوشت و ایشان را از عزم پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم آگهی داد و آن مکتوب را به زنی ساره نام داد که به قریش رساند، ساره آن نامه را در گیسوان خود پوشیده داشت و راه مکّه پیش گرفت ، جبرئیل این خبر به پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم آورد و آن حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام را با جمعی از دنبال آن زن فرستاد که نامه را از او گرفته بیاورد. حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام هرچه به آن زن فرمود نامه را بدهد قسم می خورد که نامه با من نیست حضرت تیغ بکشید و فرمود: مکتوب را بیرون آر والاّ ترا خواهم کشت . ساره چون چنین دید نامه را بیرون آورده و به آن حضرت داد. حضرت آن نامه را به خدمت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم آورد، حضرت از حاطب پرسید: چرا چنین کردی ؟ عرض کرد: خواستم حقّی بر قریش پیدا کنم که به رعایت آن حمایت بازماندگان من کنند. پس این آیه مبارکه در این وقت نازل شد:

(یا ایُّها الّذین آمنُوا لا تتِّخِذُوا عدُوِّی و عدُوّکُمْ اوْلِیآء...)(269)

پس روز دوم ماه رمضان یا دهم

ص: 206

آن با ده هزار مرد از مدینه حرکت فرمود. ابن عباس گوید که در منزل عُسْفان آن حضرت قدحی آب برگرفت و بیاشامید چنانکه مردم نگریستند و از آن پس تا مکّه روزه نگرفت . جابر گفته بعد از آنکه پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم آب آشامید معروض داشتند که بعضی از مردم روزه دارند دو کرّت فرمود: اوُلئِک الْعُصاهُ. از آن سوی چنان افتاد که عبّاس عموی آن حضرت با اهل و عشیرت خود از مکّه هجرت نموده به قصد مدینه در بیوت سُقْیا یا ذوالْحُلیْفه به حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم پیوست ، آن حضرت از دیدار او شاد خاطر گشت و فرمود: هجرت تو آخرین هجرتها است ، چنانکه نبوّت من آخرین نبوّتها است و فرمان کرد تا اهل خود را به مدینه فرستاد و خویشتن همراه آن حضرت شد. پس حضرت طیّ طریق کرده تا چهار فرسخی مکّه براند و در منزل مرّ الظّهران فرود آمد

و آله و سلّم است با دوازده هزار مرد مُبارز، ابوسفیان گفت : اکنون چاره کار ما چیست ؟ عبّاس گفت : براین استر ردیف من باش تا ترا خدمت آن حضرت ببرم و از بهر تو امان طلبم . و دانسته باش ای ابوسفیان که امشب کار طلایه با عُمر بن الخطاب است اگر ترا دیدار کند زنده نگذارد؛ زیرا که در میان عمر و ابوسفیان در زمان جاهلیّت کار به خصومت نهانی می رفت . گویند هند زوجه ابوسفیان همواره با چند تن از جوانان قریش ابواب مؤ الفت و مخالطت بازداشت و عمر یک تن از آن جمله بود و از این روی با ابوسفیان که رقیب هند بود کینی و کیدی داشت .

بالجمله ؛ ابوسفیان ردیف عبّاس شد عبّاس آهنگ خدمت رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم نمود چون به خیمه عُمر بن الخطّاب رسید، عمر ابوسفیان را بدید از جای بجست و خدمت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم آمد و عرض کرد: یا رسول اللّه ! این دشمن خدای را نه امان است نه ایمان ، بفرمای تا سر او را برگیرم . عبّاس گفت : یارسول اللّه ! من او را امان داده ام .

پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: ای ابوسفیان ! ساخته ایمان باش تا امان یابی .

قال فما نصْنعُ بِالّلا تِ والْعُزّی فقال لهُ عُمرُ: اِسْلحْ(270) علیْهِما قال ابُوسُفیان : اُفٍّ لک ما افْحشک ما یُدْخِلک یا عُمر فی کلامی وکلامِ اِبْن عمّی .

ابوسفیان گفت : با (لات ) و (عُزّی ) که

ص: 208

دو بُت بزرگند چه کنم ؟ عُمر گفت : پلیدی کن بر آنها. ابوسفیان از این کلمه برآشفت و گفت : اُفّ باد بر تو چه قدر فحّاشی چه افتاده که در میان سخن من و سخن پسر عمّم درآئی . عمر گفت : اگر بیرون این خیمه بودی با من نتوانستی چنین کرد. رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلم ایشان را از غلظت بازداشت و با عبّاس فرمود: امشب ابوسفیان را در خیمه خویش بدار بامداد نزد من حاضر کن . پس شب را ابوسفیان در خیمه عبّاس به صبح آورد.

صبح ندای اذان بلال شنید، پرسید این چه منادی است ؟ عبّاس فرمود: مؤ ذّن رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم است پس ابوسفیان نظاره کرد که رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم وضو می ساخت و مردم نمی گذاشتند که قطره ای از آب دست مبارکش به زمین آید و از یکدیگر می ربودند و بر روی خویش می مالیدند.

فقال: بِاللّهِ لمْ ارکالْیوْمِ قطُّ کسْری ولا قیْصر!به خدا سوگند! هرگز ندیده ام مانند چنین روزی را، که پادشاه عجم و روم را به این قسم تعظیم کنند!

بالجمله ؛ بعد از نماز به خدمت آن حضرت آمد و از بیم جان شهادتین گفت . عباس عرض کرد: یا رسول اللّه ! ابوسفیان مردی فخر دوست است او را در میان قریش مکانتی مخصوص فرمای . حضرت فرمود: هرکه از اهل مکّه به خانه ابوسفیان داخل شود ایمن است ؛ و هم فرمود هر که سلاح از تن دور کند و یا به

ص: 209

خانه خویش رود و در ببندد یا داخل مسجد الحرام شود ایمن است ؛ پس امر فرمود که ابوسفیان را در جای مضیقی وادارد تا لشکر خدا بر او عبور دهد؛ پس ابوسفیان را در تنگنای معْبر بازداشت و لشکر فوج فوج از پیش روی او می گذشت ، بعد از عبور طبقات لشکر و افواج سپاه کتیبه ای که پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم در قلب آن جای داشت دیدار شد و پنج هزار مرد از ابطال رِجال مهاجر و انصار ملازم رکاب بودند همه با اسبهای تازی و شتران سرخ موی و تیغهای مُهنّد و زِرِه داودی طیّ مسافت همی کردند. ابوسفیان گفت : ای عباس ! پادشاهی برادر زاده تو بزرگ شد.

عباس می گفت : ویْحک! پادشاهی مگوی ، این نبوّت و رسالت است . پس ابوسفیان شتاب زده به مکّه رفت قریش ابوسفیان را دیدند که به شتاب همی آید و از دور نگریستند که غبار لشکر فضای جهان را تار و تیره کرده و هنوز از رسیدن پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم خبر نداشتند که ابوسفیان فریاد کرد که وای بر شما اینک محمد صلی اللّه علیه و آله و سلم است که با لشکری چون بحْر موّاج در می رسد و دانسته باشید هرکه به خانه من درآید و هر که سِلاح جنگ بیفکند و هرکه در خانه خود رود و درْ بر روی خود ببندد و هرکه در مسجدالحرام درآید، در امان است .

قریش گفتند: قبّحک اللّهُ! این چه خبر است که برای ما آورده ای . و هند ریش

ص: 210

او را گرفت و بسیار آسیب کرد و فریاد زد که بکشید این پیر احمق را که دیگر از این گونه سخن نکند.

پس افواج کتائب از قفای یکدیگر مانند سیل تا ذی طُوی براندند و رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم در ذی طُوی آمد لشکریان در اطراف آن حضرت پرّه زدند. آن حضرت چون کثرت مسلمین و فتح مکّه نگریست هنگام وحدت و هجرت خویش را از مکّه یاد آورد و پیشانی مبارک را بر فراز پالان شتر نهاده سجده شکر گذاشت ؛ چه آن هنگام که هجرت به مدینه می فرمود روی به مکّه نمود و فرمود:

(اللّهُ یعْلمُ انّی اُحِبُّک ولوْلا انّ اهْلک اخْرجُونی عنْک لما اثرْتُ علیْک بلدا ولا ابْتغیْتُ بِک بدلاً واِنّی لمُغْتمُّ علی مُفارِقتِک).

پس در حجُون (271) فرود آمد در سرا پرده ای که از ادیم سرخ افراخته بودند پس غسل فرموده شاکی السِّلاح بر راحله خود برنشست و سوره فتح قرائت می کرد تا به مسجد الحرام درآمد و حجرالاسود را با مِحْجن خویش استلام فرمود و تکبیر گفت ، سپاه مسلمین نیز بانگ تکبیر دادند چنانکه صدای ایشان همه دشت و کوه را گرفت . پس از ناقه فرود آمد و آهنگ تخریب اصنام و اوثان که در اطراف خانه نصب بود فرمود و با آن چوب که در دست داشت به آن بُتان اشاره می فرمود با گوشه کمان به چشم ایشان می خلانید و می فرمود:

(جآء الْحقُّ وزهق الْباطِلُ اِنّ الْباطِل کان زهُوقا)(272)(وما یُبْدِی ءُ الْباطِلُ وما یُعیدُ).(273)

بُتان یک یک از آن اشاره به زمین سرنگون شدند و

ص: 211

چند بتی بزرگ بر فراز کعبه نصب کرده بودند امیرالمؤ منین علیه السّلام را امر فرمود که پا بر کتف آن حضرت نهاده بالا رود و بتها را بر زمین افکنده بشکند. امیرالمؤ منین علیه السّلام آن بتها را به زیر افکند و درهم شکست آنگاه به رعایت ادب خود را از میزاب (274) کعبه به زیر انداخت و چون به زمین آمد تبسّمی کرد، حضرت سبب آن را پرسید، عرض کرد: از جائی بلند خود را به زیر افکندم و آسیبی ندیدم ! فرمود: چگونه آسیب بینی و حال آنکه مُحمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم ترا برداشته است و جبرئیل فرو گذاشته ! پس گرفت آن حضرت کلید خانه کعبه را و در بگشود و امر فرمود که صورت انبیاء و ملائکه را که مشرکین بر دیوار خانه رسم کرده بودند محو کنند. پس عِضادتیْن (275)باب را به دست داشت و تهلیلات معروفه را بگفت آنگاه اهل مکه را خطاب کرد و فرمود: ماذا تقُولُون وماذا تظنُّون؟ در حق خویش چه می گوئید و چه گمان دارید؟ گفتند: نقُولُ خیْرا ونظُنُّ خیْرا اخٌ کریمٌ وابْنُ اخٍ کریمٍ وقدْ قدرْت؛ سخن به خیر می گوئیم و گمان به خیر می بریم برادری کریم و برادرزاده کریمی اینک بر ما قدرت یافته ای به هر چه خواهی دست داری . رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم را از این کلمات رقّتی آمد و آب در چشم بگردانید.

اهل مکّه چون این بدیدند گریه به های های از ایشان بلند شد و زارزار بگریستند. آنگاه حضرت فرمود: من آن گویم که

ص: 212

برادرم یوسف گفت (لا تثْریب علیْکُمُ الْیوْم یغْفِرُاللّهُ لکُمْ وهُو ارْحمُ الرّاحِمین).(276) پس جرم و جنایت ایشان را معْفُوّ داشت و فرمود: بد قومی بودید از برای پیغمبر خود و او را تکذیب کردید و از پیش براندید و از مکّه بیرون شدن گفتید و از هیچگونه زیان و زحمت مسامحت نکردید و بدین نیز راضی نشدید تا مدینه بتاختید و با من مقاتلت انداختید و با این همه از شما عفو کردم اِذْهبُوا فانْتُمُ الطُّلقآءُ شما را آزاد کردم راه خویش گیرید و به هر جا خواهید بباشید.

پس هنگام نماز پیشین رسید بلال را فرمان رفت تا بر بام خانه بانگ نماز در داد مشرکین برخی در مسجدالحرام و گروهی بر فراز جِبال چون این ندا بشنیدند جماعتی از قریش سخنان زشت گفتند، از جمله عِکْرِمه بن ابی جهل گفت : مرا بد می آید که پسر رِیاح مانند خر بر بام کعبه فریاد کند. و خالد بن اُسیْد گفت : شکر خدا را که پدر من زنده نماند تا این ندا بشنود. ابوسفیان گفت : من سخن نکنم زیرا که این دیوارها، محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم را خبر دهند. جبرئیل این خبر به پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم داد. حضرت ایشان را حاضر ساخت و سخن هرکس بر روی او بگفت ؛ بعضی مسلمانی گرفتند پس مردان قریش آمدند و بیعت کردند از جمله ابوقُحافه بود که در آن وقت پیر و کور بود مسلمانی گرفت و سوره اِذا جآء نصْرُاللّهِ والْفتْحُ نازل شد.

آن داخل کرد آنگاه با زنان فرمود هرکه می خواهد با من بیعت کند دست در این قدح کند؛ زیرا که من با زنان مصافحه نکنم و به قولی اُمیّه خواهر خدیجه از زنان برای آن حضرت بیعت گرفت و این آیه مبارک در بیعت زنان فرود شد:

(یا ایُّها النّبِیُّ اِذا جآءک الْمُؤْمِناتُ یُبایِعْنک..).(277)

ظاهر معنی آیه آنکه ای پیغمبر هرگاه بیایند به سوی تو، زنان مؤ منه که بیعت کنند با تو برآنکه شریک نگردانند با خدا چیزی را و دزدی نکنند و زنا ندهند و نکشند اولاد خود را و نیاورند بهتانی که افترا کنند میان دستها و پاهای خود یعنی فرزند دیگری را به شوهر خود ملحق نکنند و نافرمانی تو نکنند در هر امر نیکی که به ایشان بفرمائی پس بیعت کن با ایشان و طلب آمرزش کن از برای ایشان از خدا، به درستی که خدا آمرزنده و مهربان است . چون حضرت این آیه را بر ایشان خواند اُمّ حکیم (278)دختر حارث بن هشام که زن عِکْرِمه پسر ابوجهل بود گفت : یا رسول اللّه ! آن کدام معروف است که حق تعالی فرموده که ما معصیت تو در آن نکنیم ؟ حضرت فرمود که در مصیبتها طپانچه بر روی خود مزنید و روی خود رامخراشید و موی خود را مکنید و گریبان خود را چاک نکنید و جامه خود را سیاه نکنید و واویلاه مگوئید و بر فراز قبر هیچ مرده اقامت نکنید. پس بر این شرطها حضرت با ایشان بیعت کرد.

هوازِن و ثقیف که مردمی دلاور بودند تنمّر و تکبّر ورزیدند و با هم پیمان نهادند که با پیغمبر جنگ کنند پس مالک بن عوْفِ نصْرِیّ که قائد هوازِن بود به تجهیز لشکر پرداخت و قبائل را با زنان و کودکان و اموال و مواشی کوچ همی داد، و چهار هزار مرد جنگی در میان ایشان بود. پس مالک کس به قبیله بنی سعد فرستاد و استمداد کرد، ایشان گفتند: محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم رضیع ما است و در میان ما بزرگ شده با او رزم ندهیم . مالک به تکریر اِرسال رُسُل و تقریر مکاتیب و رسائل گروهی را از ایشان بفریفت و با خود کوچ داد.

بالجمله ؛ از دور و نزدیک تجهیز لشکر کرد چندان که سی هزار مرْد دلاور بر او گرد آمد پس طیّ طریق کرد در پهن دشتی که وادی حُنیْن نام دارد اُطْراق کرد. از آن سوی این خبر به پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم رسید به اِعداد کار پرداخت عتابُ بن اُسیْد را به حکومت مکّه بازداشت و مُعاذبن جبل را برای تعلیم مردم مکّه نزد او گذاشت ؛ پس با دو هزار نفر از اهل مکه و ده هزار مردم خود که مجموع دوازده هزار بود و به قولی با شانزده هزار مرد جنگی از مکه خیمه بیرون زد و یک صد زِرِه و بعضی دیگر از آلات حرب از صفوان بن امیّه به عاریت گرفت و کوچ داده راه با حنین نزدیک کرد. و روایت است که ابوبکر در آن روز گفت : عجب لشکری جمع شده اند

ص: 215

ما مغلوب نخواهیم شد و چشم زد لشکر را.(279)

قال اللّه تعالی : (لقدْ نصرکُمُ اللّهُ فی مواطِن کثیرهٍ ویوْم حُنیْنٍ اِذْ اعْجبتْکُمْ کثْرتُکُمْ فلنْ تُغْنِ عنْکُمْ شیْئا..).(280)

از آن سوی مالک بن عوف فرمان داد تا جماعتی از لشکر او در طریق مسلمانان کمین نهادند و گفت چون لشکر محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم درآیند به یک باره حمله برید. امّا رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم چون سفیده صبح بزد رایت بزرگ را به امیرالمؤ منین علیه السّلام سپرد و سایر علمها را به قائدان سپاه سپرد، پس از راه نشیب به وادی حُنیْن متعاقب گشتند. نخست خالد بن الولید با جماعتی که ایشان را سلاح جنگ نبود بدان اراضی درآمد و چون طریق عبور لشکر به مضیقی می رفت لشکریان همه گروه نتوانستند عبور داد ناچار به تفاریق از طریق متعدّده رهسپار بودند. این هنگام مردم هوازِن ناگاه از کمینگاه بیرون تاختند و مسلمانان را تیرباران کردند.

اوّل کس قبیله بنی سُلیْم که فوج خالد بودند هزیمت شدند و از دنبال ایشان مشرکین قریش که نومسلمان بودند بگریختند این وقت اصحاب آن حضرت اندک شدند و نیروی آن جنگ با خود ندیدند ایشان نیز هزیمت شدند.

و در این حرب حضرت سوار بر استر بیضاء یا بر دُلْدل جای داشت از قفای هزیمتیان ندا درمی داد که اِلی ایْن ایُّها النّاسُ؟ کجا فرار می کنید ای مردم ؟

بالجمله ؛ اصحاب همه فرار کردند جز ده نفر که نُه نفر آنها از بنی هاسُم بودند و دهمی ایشان ایمن بن امّ ایمن بود و ایمن را

ص: 216

مالک به قتل رسانید باقی ماند همان نُه نفر هاشمیّین .(281) عبّاس بن عبدالمطّلب از طرف راست آن حضرت بود و فضل بن عباس از طرف چپ و ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطّلب زین استر را گرفته بود و امیرالمؤ منین علیه السّلام در پیش روی آن حضرت شمشیر می زد و دشمن را دفع می داد و نوْفل بن حارث و ربیعه بن حارث و عبداللّه بن زبیر بن عبدالمطّلب و عُتْبه و مُعْتِب دو پسران ابولهب این جمله اطراف آن حضرت را داشتند و بقیّه اصحاب همه فرار کردند؛ پس حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم استر خود را جنبش داد و به کفّار حمله برد و رزمی صعب افکند و فرمود:

شعر :

انا النّبیُّ لا کذِبُ

انا ابْنُ عبدالمطّلب .

من پیامبر خدا هستم و هیچ دروغی در این ادعا نیست ، منم فرزند عبدالمطّلب و جز در این جنگ هیچگاه آن حضرت رزم نداد.

از فضل بن عباس نقل است که امیرالمؤ منین علیه السّلام در آن روز چهل نفر از دلیران و شجاعان را افکند که هر یک را به دو نیم کرده بود چنانکه بینی و ذکر ایشان دو نصف شده بود نصفی در یک نیم بدن و نصف دیگر در نیم دیگر و فضل گفت که ضربت آن حضرت همیشه بکر بود، یعنی به ضربت اوّل به دو نیم می کرد و احتیاج به ضربت دوم نداشت .

بالجمله ؛ مردی از هوازِن که نامش ابوجرْول بود علم سیاهی بر سرنیزه بلندی بسته بود در پیش لشکر کفّار می آمد و بر شتر سرخی

ص: 217

سوار بود چون ظفر می یافت بر مسلمانی ، او را می کشت ، پس علم را بلند می کرد که کفّار می دیدند و از پی او می آمدند و این رجز می خواند و به جرئت تمام می آمد:

شعر :

انا ابُو جرْول لا بُراح

حتّی نُبیح الْیوْم اوْ نُباحُ(282)

من ابوجرْول هستم . ما از اینجا برنمی گردیم تا اینکه این مسلمانان را نابود کنیم یا خود نابود شویم

پس حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام سر راه او را گرفت اوّل شترش را که مانند شتر اصحاب جمل بود ضربنی زد که بر زمین افتاد آنگاه ضربتی بر ابُوجرْول زد و او را دو نیم کرد و فرمود:

شعر :

قدْ علِم الْقوْمُ لدی الصّباحِ

اِنّی لدی الْهیْجآء ذُونِضاحٍ(283)

مردم به طور قطع می دانند که من در میدان جنگ سیراب کننده هستم دشمنان را به تیر و شمشیر مشرکین را بعد از قتل او توان مقاومت اندک شده رو به هزیمت نهادند، از آن طرف عبّاس که مردی جهوُرِیُّ الصّوْت بود اصحاب را ندا کرد که ی ا معْشر الا نْصارِ یا اصْحاب بیْعهِ الشجرهِ یا اصْحاب(284) سُورهِ البقرهِ؛پس مسلمانان رجوع کردند و در عقب کفّار تاختند. پس حضرت مشتی خاک بر دشمنان پراکند و فرمود شاهتِ الْوُجُوهُ؛ روهای شما زشت باد!

وقال صلی اللّه علیه و آله و سلّم : اللّهُمّ اِنّک اذقْت اوّل قُریْشٍ نکالاً فاذِقْ آخِرها نوالاًخدایا همانا تو آغاز قریش را سختی چشانیدی و اینک پایان آن را به خوشی ختم فرما.

و روایت شده که پنج هزار فرشته در آن حربگاه حاضر شدند، و مالک

ص: 218

بن عوف با جمعی از هوازِن و ثقیف فرار کرده به طائف رفتند و جماعتی به (اوطاس ) که موضعی است در سه منزلی مکّه شتافتند و گروهی به بطن (نخله ) گریختند. رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: هرکس از مسلمانان کافری را کشت سلاح جنگ و جامه مقتول از آنِ قاتل است .

گویند در آن حربگاه ابوطلحه بیست کس را بکشت و سلب ایشان را برگرفت . و در این جنگ از مسلمانان چهار کس شهید شد. چون جنگ حُنین به پای رفت هزار و پانصد مرد دلاور با قائدی چند از پی هزیمتیان برفتند و هرکه را بیافتند بکشتند.

کرد. حضرت او را غلامی و به روایتی کنیزکی و دو شتر و چند گوسفند عطا کرد و در جِعْرانه که تقسیم غنائم بود در باب اسیران هوازن با آن حضرت سخن گفت و شفاعت ایشان نمود؛ حضرت فرمود که نصیب خود را و نصیب فرزندان عبدالمطّلب را به تو بخشیدم اما آنچه از سایر مسلمانان است تو خود از ایشان شفاعت کن به حقّ من برایشان شاید ببخشند.

چون حضرت نماز ظهر خواند، دختر حلیمه برخاست و سخن گفت ، همه از برای رعایت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم اسیران هوازِن را بخشیدند جز اقْرعْ بنِ حابِسْ و عُییْنه بن حِصْن که ابا کردند از بخشیدن . حضرت فرمود که از برای حصّه ایشان در اسیران قرعه بیندازید و گفت : خداوندا! نصیب ایشان را پست گردان . پس نصیب یکی از ایشان خادمی افتاد از بنی عقیل و نصیب دیگر خادمی از بنی نمیر، چون ایشان چنین دیدند نصیب خود را بخشیدند.

و روایت شده که روزی که زنها را در وادی (اوطاس )، پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم قسمت فرمود امر کرد که ندا کنند در میان مردم که زنان حامله را جماع نکنند تا وضع حمل ایشان شود و غیر حامله را جماع نکنند تا یک حیض ببینند.

بالجمله ؛ رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم دوازده روز از ماه ذی القعده مانده بود که از جِعْرانه احرام بست و به مکّه آمد و طواف بگذاشت و کار عمره بکرد و همچنان عتّاب بن اُسیْد را به حکومت مکّه بازداشت و از

ص: 220

بیت المال روزی یک درهم در وجه او مقرّر داشت و بسیار بود که عتّاب ادای خطبه نمودی و همی گفتی خداوند گرسنه بدارد جگر آن کس را که روزی به یک درهم قناعت نتواند نمود، مرا رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم درهمی دهد و بدان خرسندم و حاجت به کس نبرم .

و هم در سنه هشت ، زینب بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلّم زوجه ابوالعاص بن الرّبیع وفات کرد. گویند از بهر او تابوتی درست کردند و این اوّل تابوت است که در اسلام ساخته شد. و او را دو فرزند بود یکی علی که نزدیک به بلوغ وفات کرد و دیگر امامه که بعد از فوت حضرت فاطمه علیهاالسّلام بر حسب وصیت آن مظلومه ، زوجه امیرالمؤ منین علیه السّلام شد.

و هم در این سال ابراهیم پسر پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم متولّد شد، و بیاید ذکر آن بزرگوار در فصل هشتم در بیان اولاد حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم .

بْن اهْتمْ و اقْرع بن حابِس با خطیب و شاعر خود به مدینه آمدند و به در حُجُرات پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم عبور می کردند و می گفتند: یا محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم ! بیرون آی ؛ آن حضرت را از خواب قیلوله بیدار کردند. این آیه مبارکه در این باب نازل شد:

(اِنّ الّذین یُنادُونک مِنْ ورآءِ الْحُجُراتِ اکْثرُهُمْ لا یعْقِلُون ولوْ انّهُمْ صبروُا حتّی تخْرُج اِلیْهِمْ لکان خیْرا لهُم واللّهُ غفُور رحیمٌ).(287)

پس بنوتمیم عرض کردند که ما شاعر و خطیب خود را آورده ایم تا با تو به طریق مفاخرت سخن کنیم . حضرت فرمود: م ا بِالشِّعْرِ بُعِثْتُ ولا بِالْفِخ ارِ اُمِرْتُمن نه برای شعر گفتن مبعوث شده ام و نه برای مفاخرت کردن امر شده ام بیارید تا چه دارید. عُطارِد برخاست و خطبه در فضیلت بنوتمیم خواند؛ پس زِبْرِقان (288) بن بدر این اشعار انشاد کرد:

شعر :

نحْنُ الْکِرامُ فلاحیُّ یُعادِلُنا

نحْنُ الرُّؤُسُ وفینا السّادهُ الرُّفعُ

ونُطْعِمُ النّاس عِنْد الْقحْطِ کُلّهُمُ

مِن الشّریف اِذا لمْ یُونسِ الْفزعُ

چون خطیب و شاعر بنوتمیم سخن به انجام بردند، ثابت بن قیس خطیب انصار به فرمان حضرت سید ابرار صلی اللّه علیه و آله و سلّم خطبه ای افْصح و اطْول از خطبه ایشان ادا کرد؛ آنگاه حضرت ، حسّان را طلبید و امر فرمود ایشان را جواب گوید؛ حسّان قصیده ای در جواب گفت که این چند شعر از آن است :

شعر :

اِنّ الذّوائِب مِنْ فِهْرٍ واِخْوتِهِمْ

قدْ بیّنُوا سُنّهً لِلنّاسِ تُتّبعُ

یرْضی بِها کُلُّ منْ کانتْ سریرتُهُ

تقْوی الاِل

ص: 222

هِ وبِالامْرِ الّذی شرعُوا

قوْمٌ اِذا حاربُوا ضرُّوا عدُوّهُم

اوْ حاولُوا النّفْع فی اشْیاعِهِمْ نفعُوا

سجِیّهٌ تِلْک مِنْهُمْ غیْرُ مُحْدثهٍ

إ نّ الخلا ئِق حقا شرُّها البدعُ

لا یرْفعُ النّ اسُ ما اوْهتْ اکُفُّهُمْ

عِنْد الدِّفاعِ ولا یُوهُون ما رفعُوا اِنْ کان فِی النّاسِ سبّاقُون بعْدهُمُ

فکُلّ سبْقٍ لادْنی سبْقِهمْ تبِعُ

لایجْهلُون واِنْ حاولتْ جهْلهُمُ

فی فضْلِ احْلامِهِمْ عنْ ذاک مُتّسعُ

اِنْ عِفّهٌ ذُکِرتْ فِی الْوحْی عِفّتُهُمْ

لایطْمعُون ولا یُرْدیهِمُ الطّمعُ

اقْرع بن حابِس گفت : سوگند به خدای که محمّد را از غیب ظفر کرده اند، خطیب او از خطیب ما و شاعر او از شاعر ما نیکوتر است و اسلام خویش را استوار کردند؛ پس حضرت اسیران ایشان را بازگردانید و هر یک را عطائی درخور او عنایت فرمود.

ذکر غزوه تبُوک (289)

و آن نام موضعی است میان حِجْر(290) و شام ؛ و نام حِصن و چشمه ای است که لشکر اسلام تا آنجا براندند و این غزوه را غزوه فاضحه نیز گویند؛ چه بسیار کس از منافقین در این غزوه فضیحت شدند و این لشکر را جیش العُسْره گویند؛ چه در سختی و قحطی زحمت فراوان دیدند. و این غزوه واپسین غزوات رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم است و سبب این غزوه آن بود که کاروانی از شام به مدینه آمد برای تجارت به مردم مدینه ابلاغ کردند که سلطان روم تجهیز لشکری کرده و قبائل لخْم و حُذام و عامله و غسّان نیز بدو پیوسته اند و آهنگ مدینه دارند، و اینک مقدّمه این لشکر به (بلْقاء) رسیده لاجرم رسول خدا صلی اللّه علیه و آله

ص: 223

و سلّم فرمان کرد که مسلمانان از دور و نزدیک ساخته جنگ شوند. لکن این سفر به مردم مدینه دشوار می آمد؛ چه هنگام رسیدن میوه ها و نباتات و درودن حبّات و غلات بود و این سفر دور و هوا گرم و اعداء بسیار بودند لاجرم تثاقل می ورزیدند آیه شریفه آمد که :

(یا ایُّها الّذین آمنُوا مالکُمْ اِذا قیل لکُمْ انْفِرُوا فی سبیلِ اللّهِ اثّاقلْتُمْ...).(291)

پس جماعتی برای تجهیز جیش صدقات خود را آوردند و ابوعقیل انصاری مزدوری کرده بود، دو صاع خرما تحصیل کرده یک صاع برای عیال خود نهاد و یک صاع دیگر برای ساز لشکر آورد. حضرت آن را گرفت و داخل صدقات کرد، منافقان بر قِلّت صدقه او سُخریّه کردند و بعضی حرفها زدند، آیه شریفه نازل شد:

(الّذین یلْمِزوُن الْمُطّوِّعین مِن الْمُؤ مِنین فِی الصّدقاتِ...)(292)

بالجمله ؛ بسیاری از زنان مسلمین زیورهای خود را برای حضرت فرستادند تا در اِعداد و تهیه سپاه به کار برد،پس حضرت کار لشکر بساخت و همی فرمود نعْلینْ فراوان با خود بردارید؛ چه مردم را چون نعلین باشد به شمار سواران رود؛ پس سی هزار لشکر آهنگ سفر تبوک کرد و از این جماعت هزار تن سواره بود. جماعتی که هشتاد و دو تن به شمار آمدند به عذر فقر و عدم بضاعت خواستند با لشکر کوچ نکنند و دیگر عذرها تراشیدند، پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: زود باشد که خداوند حاجت مرا به شما نگذارد ؛ پس این آیه نازل شد:

(وجآء الْمُعذِّرُون مِن الاعْرابِ لِیُؤ ذن لهُمْ..).(293)

و دیگر گروهی از منافقین بدون آنکه عذری

ص: 224

بتراشند از کوچ دادن تقاعد ورزیدند و بعلاوه مردم را نیز از این سفر بیم می دادند و می گفتند هوا گرم است یا آنکه می گفتند محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم گمان می کند که حرب روم مانند دیگر جنگها است ، هرگز یک نفر هم از این لشکر که با وی می روند برنمی گردند، و امثال این سخنان می گفتند، در شاءن ایشان نازل شد (فرِح الْمُخلّفُون بِمقْعدِهِمْ..).(294)

علّت شرکت نکردن علی علیه السّلام در جنگ تبوک

چون رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم بعضی از منافقین را رخصت اقامت و تقاعد از سفر فرمود حق تعالی نازل فرمود (عفی اللّهُ عنْک لِم اذِنْت لهُمْ..).(295)

بالجمله ؛ چون منافقین رخصت اقامت یافتند در خاطر نهادند که هرگاه سفر پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم طول بکشد یا در تبوک شکسته شود خانه آن حضرت را نهب و غارت کنند و عشیرت و عیال را آن حضرت از مدینه بیرون نمایند. حضرت چون از مکنون خاطر منافقین آگهی یافت ، امیرالمؤ منین علیه السّلام را به خلیفتی در مدینه گذاشت تا منافقین از قصد خود باز ایستند و هم مردم بدانند که خلافت و نیابت بعد از پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از برای علی علیه السّلام است ، پس از مدینه بیرون شد منافقین گفتند رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم را از علی علیه السّلام ثقلی در خاطر است و اگرنه چرا او را با خود کوچ نداد. این خبر چون به امیرالمؤ منین علیه السّلام

ص: 225

رسید از مدینه بیرون شده در جُرْف به آن حضرت پیوست و این مطلب را به حضرتش عرض کرد، حضرت او را امر به برگشتن کرد و فرمود:

(اما ترْضی انْ تکُون مِنّی بِمنْزِلهِ هارون مِنْ مُوسی اِلاّ انّهُ لا نبِیّ بعْدی ).(296)

بالجمله ؛ رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم طریق تبوک پیش داشت و لشکر کوچ دادند و در هیچ سفر چنین سختی و صعوبت بر مسلمانان نرفت ؛ چه بیشتر لشکریان هر ده تن یک شتر زیادت نداشتند و آن را به نوبت سوار می گشتند و چندان از زاد و توشه تهی دست بودند که دو کس یک خرما قوت می ساخت ، یک تن لختی می مکید و یک نیمه آن را از بهر رفیق خود می گذاشت !

(وکان زادُهُمُ الشّعیر الْمُسوّس(297) والتّمْر الزّهید(298) والا هاله(299) السّخنه).(300)

و دیگر آنکه با حِدّت هوا و سورت گرما آب در منازل ایشان نایاب بود چندان که با این همه قِلّت راحله ، شتر خویش را می کشتند و رطوبات احشاء و امعای آن را به جای آب می نوشیدند و از این جهت این لشکر را جیْشُ الْعُسْرهِ می نامیدند که ملاقات سه عسرت بزرگ کردند.

قال اللّه تعالی : (لقدْ تاب اللّهُ علی النّبِیِّ والْمُهاجِرین والانْصارِ الّذین اتّبعُوهُ فی ساعهِ الْعُسْرهِ..).(301)

معجزات پیامبر در سفر جنگ تبوک

و در این سفر معجزات بسیار از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم ظاهر شد مانند اِخبار آن حضرت از سخنان منافقین و تکلّم آن حضرت با کوه و جواب او به لسان فصیح و مکالمه

ص: 226

آن حضرت با جنّی که به صورت مار بزرگ در سر راه پدیدار شده بود و خبر دادن آن حضرت از شتری که گم شده بود و زیاد شدن آب چشمه تبُوک به برکت آن حضرت اِلی غیْرِ ذلک . بالجمله ؛ رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم وارد تبوک گشت ؛ چون خبر ورود آن حضرت در اراضی تبوک پراکنده شد هراقلیوس که امپراطور اُروپا و ممالک شام و بیت المقدس بود و در حِمْصْ جای داشت و از نخست به حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم ارادتی داشت و به روایتی مسلمانی گرفت ، مردم مملکت را به تصدیق پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم دعوت کرد، مردم سر برتافتند و چنان برفتند که هراقلیوس بیمناک شد که مبادا پادشاهی او تباهی گیرد، لاجرم دم فرو بست و از آن سوی چون پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم بدانست که آهنگ قیصر به سوی مدینه خبری به کذب بوده است صنادید اصحاب را طلبید و فرمود: شما چه می اندیشید؟ از اینجا آهنگ روم کنیم تا مملکت بنی الاصفر را فرو گیریم یا به مدینه مراجعت نمائیم ؟ بعضی صلاح را در مراجعت دیدند؛ پس حضرت از تبوک به جانب مدینه رهسپار گشت .

توطئه برای کشتن پیامبر در عقبه

و در مراجعت قصّه اصحاب عقبه روی داد و ایشان جماعتی از منافقین بودند که می خواستند در عقبه شتر پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم را رم دهند و آن حضرت را بکشند، چون کمین نهادند جبرئیل پیغمبر صلی اللّه

ص: 227

علیه و آله و سلّم را از ایشان آگهی داد. پس حضرت سوار شد و عمّار یاسر را فرمود تا مهار شتر همی کشید و حُذیْفه را فرمود تا شتر براند چون به عقبه رسید فرمان کرد که کسی قبل از آن حضرت بر عقبه بالا نرود و خود بر آن عقبه شد سواران را دید که بُرقعها آویخته بودند که شناخته نشوند پس حضرت بانگ بر ایشان زد، آن جماعت روی برتافتند و عمّار با حُذیْفه پیش شده بر روی شتران ایشان همی زد تا هزیمت شدند. پس پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم به حذیفه فرمود: شناختی این جماعت را؟ عرض کرد: چون چهره های خود را پوشیده بودند نشناختم ؛ پس پیغمبر نامهای ایشان را برشمرد و فرمود این سخن با کس مگوی و لهذا حُذیفه در میان صحابه ممتاز بود به شناختن منافقین .(302) و در شاءن او می گفتند: صاحِبُ السِّرّ الّذی لایعْلمُهُ غیْرُهُ. و بعضی قصّه منافقین عقبه را در مراجعت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم از سفر حجه الوداع نگاشته اند. و هم در مراجعت از تبوک حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم مسجد ضرار را که منافقین بنا کرده بودند مقابل مسجد قُبا و می خواستند ابوعامر فاسق را برای آن بیاورند، فرمان داد که خراب کنند و آتش زنند؛ پس آن مسجد را آتش زدند و از بنیان کندند و مطرح پلیدیها ساختند و در شاءن این مسجد و مسجد قُبا نازل شده : (والّذین اتّخذُوا مسْجِدا ضِرارا..).(303)

بالجمله ؛ حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و

ص: 228

سلّم وارد مدینه گشت و به قولی هنوز از ماه رمضان چیزی باقی بود پس نخست چنانکه قانون آن حضرت بود به مسجد درآمد و دو رکعت نماز گزاشت پس از مسجد به خانه خود تشریف برد.

و بعد از مراجعت آن حضرت از تبوک در عُشْر آخِر شوّال ، عبداللّه بن اُبیّ که رئیس منافقین بود مریض شد و بیست روز در بستر بیماری بود و در ذی القعده وفات کرد و عنایت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم در حق او به جهت رعایت پسرش عبداللّه و هم به جهت حکمتی چند که دیگران بر آن واقف نبودند و اعتراض عمر بر آن حضرت در جای خود به شرح رفته . و هم در سنه نهم ، ابوبکر ماءمور شد که مکّه رود و آیات اوائل سوره برائت را بر مردمان قرائت کند؛ چون ابوبکر از مدینه بیرون شد و از ذوالحُلیْفه مُحْرم شده و لختی راه پیمود جبرئیل بر پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم نازل شد و از خدای سلام آورد و گفت : لایُؤدّیها اِلاّ انْت اوْرجُلٌ مِنْک.(304)یعنی این آیات را از تو ادا نکند جز تو یا مردی که از تو باشد و به روایتی گفت غیر از علی علیه السّلام تبلیغ نکند؛ پس حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم امیرالمؤ منین علیه السّلام را امر فرمود شتاب کند و آیات را از ابوبکر گرفته و خود در موسم حج بر مردم قرائت فرماید. امیرالمؤ منین علیه السّلام در منزل روْحاء به ابوبکر رسید و آیات را گرفته به مکّه برد و

ص: 229

بر مردم قرائت فرمود.

مراسم برائت از مشرکین

و در احادیث معتبره از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام آیات را برد و در روز عرفه در عرفات و در شب عید در مشعر الحرام و روز عید در نزد جمره ها و در تمام ایام تشریق در مِنی ده آیه اوّل برائت را به آواز بلند بر مشرکین می خواند و شمشیر خود را از غلاف کشیده بود و ندا می کرد که طواف نکند دور خانه کعبه عریانی و حج خانه کعبه نکند مشرکی و هر کس که امان و پیمان او مدتی داشته باشد پس امان او باقی است تا مدّت او منقضی شود و هرکه را مدّتی نباشد پس مدّت او چهار ماه است . و روایت شده که روز اوّل ذی الحجه بود که پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم ابوبکر را با آیات برائت به مکه فرستاد و حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام در منزل روْح اء در روز سوم به ابوبکر رسید آیات را گرفته و به مکّه رفت و ابوبکر برگشت و روایات در عزل ابوبکر از اداء برائت و فرستادن امیرالمؤ منین علیه السّلام در کتب سنّی و شیعه وارد شده .(305)

و نیز در سنه نهم ، نجاشی پادشاه حبشه وفات کرد، و آن روز که وفات نمود پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: امروز مردی صالح از جهان برفت برخیزید تا بر وی نماز گزاریم . گویند جنازه نجاشی بر پیغمبر ظاهر شد پس اصحاب با پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و

ص: 230

سلّم بر او نماز گزاشتند.

حلّه های زیبا که هیچ یک از گروه عرب با این زینت نیامده بودند. و چون به خدمت حضرت رسیدند سلام کردند، حضرت جواب سلام ایشان نفرمود و با ایشان سخن نگفت ؛ پس رفتند به نزد عثمان و عبدالرّحمن بن عوف که با ایشان آشنائی داشتند و گفتند پیغمبر شما نامه به ما نوشت و ما اجابت او نمودیم و آمدیم و اکنون جواب سلام ما نمی گوید و با ما به سخن نمی آید؟ ایشان آنها را به خدمت حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام آوردند و در آن باب با آن حضرت مذاکره کردند، حضرت فرمود که این جامه های حریر و انگشترهای طلا را از خود دور کنید و به خدمت آن حضرت روید. چون چنین کردند و به خدمت حضرت پیغمبر رفتند و سلام کردند؛ حضرت جواب سلام ایشان گفت و فرمود که به حق آن خداوندی که مرا به راستی فرستاده است که در مرتبه اوّل که به نزد من آمدند شیطان با ایشان همراه بود و من برای این جواب سلام ایشان نگفتم ؛ پس در تمام آن روز از حضرت سؤ الها کردند و با حضرت مناظره نمودند؛ پس عالم ایشان گفت که یا محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم چه می گوئی در باب مسیح ؟ حضرت فرمود: او بنده و رسول خدا است . ایشان گفتند که هرگز دیده ای که فرزندی بی پدر به هم رسد؟ پس این آیه نازل شد که :

(إِنّ مثل عی سی عِنْداللّهِ کمثلِ آدم خلقهُ مِنْ تُرابٍ ثُمّ قال لهُ کُنْ فیکُونُ).(308)

به درستی که مثل عیسی

ص: 232

نزد خدا مانند مثل آدم است که خدا خلق کرد او را از خاک پس گفت مر او را که باش پس به هم رسید. و چون مناظره به طول انجامید و ایشان لجاجت در خصومت می کردند حق تعالی فرستاد که :

گرفت و امام حسین علیه السّلام را در بر گرفت و حضرت امیر علیه السّلام در پیش روی آن حضرت روان شد و حضرت فاطمه علیهاالسّلام از عقب سر آن حضرت شد و از مدینه برای مباهله بیرون آمدند. چون نصاری آن بزرگواران را مشاهده کردند ابوحارثه پرسید که اینها کیستند که با او همراهند؟ گفتند آنکه پیش روی او است پسرعمّ او است و شوهر دختر او و محبوبترین خلق است نزد او و آن دو طفل ، دو فرزندان اویند از دختر او و آن زن ، فاطمه دختر او است که عزیزترین خلق است نزد او، پس حضرت به دو زانو نشست برای مباهله . پس سیّد و عاقب پسران خود را برداشتند برای مباهله ، ابوحارثه گفت : به خدا سوگند که چنان نشسته است که پیغمبران می نشستند برای مباهله و برگشت . سیّد گفت : به کجا می روی ؟ گفت : اگر محمّد برحقّ نمی بود چنین جرئت نمی کرد بر مباهله و اگر با ما مباهله کند پیش از آنکه سال بر ما بگذرد یک نصرانی بر روی زمین نخواهد ماند!

و به روایت دیگر گفت که من روهائی می بینم که اگر از خدا سؤ ال کنند که کوهی را از جای خود بکند هر آینه خواهد کند؛ پس مباهله مکنید که هلاک می شوید و یک نصرانی بر روی زمین نخواهد ماند. پس ابوحارثه به خدمت حضرت آمد و گفت : ای ابوالقاسم ! در گذر از مباهله با ما و با ما مصالحه کن بر چیزی که قدرت بر ادای آن داشته باشیم .

ص: 234

پس حضرت با ایشان مصالحه نمود که هر سال دو هزار(311) حلّه بدهند که قیمت هر حلّه چهل درهم باشد و برآنکه اگر جنگی روی دهد سی زِره و سی نیزه و سی اسب به عاریه بدهند و حضرت نامه صلح برای ایشان نوشت و برگشتند. پس حضرت فرمود که سوگند یاد می کنم به آن خداوندی که جانم در قبضه قدرت او است که هلاک نزدیک شده بود به اهل نجْران و اگر با من مباهله می کردند هر آینه همه میمون و خوک می شدند و هر آینه تمام این وادی برایشان آتش می شد و می سوختند و حق تعالی جمیع اهل نجران را مستاءصل می کرد حتی آنکه مرغ بر سر درختان ایشان نمی ماند و همه نصاری پیش از سال می مردند. چون سیّد و عاقب برگشتند بعد از اندک زمانی به خدمت حضرت معاودت نمودند و مسلمان شدند.

و صاحب کشّاف (312) و دیگران از هل سنت در صِحاح خود نقل کرده اند از عایشه که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم در روز مباهله بیرون آمد وعبائی پوشیده بود از موی سیاه پس امام حسن و امام حسین و حضرت فاطمه و علی بن ابی طالب علیهماالسّلام را در زیر عبا داخل کرد و این آیه خواند:

(اِنّما یُریدُ اللّهُ لِیُذْهِب عنْکُمُ الرِّجْس اهْل الْبیْتِ ویُطهِّرکُمْ تطْهیرا).(313)

و هم زمخشری گفته است که اگر گوئی که دعوت کردن خصم به سوی مباهله برای آن بود که ظاهر شود که او کاذب است یا خصم او و این امر مخصوص او و خصم او بود پس

ص: 235

چه فایده داشت ضمّ کردن پسران و زنان در مباهله ؟

جواب می گوئیم که ضمّ کردن ایشان در مباهله دلالتش بر وثوق و اعتماد بر حقیّت او زیاده بود از آنکه خود به تنهائی مباهله نماید؛ زیرا که با ضمّ کردن ایشان جرئت نمود برآنکه اعِزّه خود را و پاره های جگر خود را و محبوبترین مردم را نزد خود در معرض نفرین و هلاک درآورد و اکتفا ننمود بر خود به تنهائی و دلالت کرد برآنکه اعتماد تمام بر دروغگو بودن خصم خود داشت که خواست خصم او با اعِزّه و احِبّه اش هلاک شوند و مستاءصل گردند اگر مباهله واقع شود و مخصوص گردانید برای مباهله پسران و زنان را ؛ زیرا که ایشان عزیزترین اهلند و به دِل بیش از دیگران می چسبند و بسا باشد که آدمی خود را در معرض هلاکت درآورد برای آنکه آسیبی به ایشان نرسد و به این سبب در جنگها زنان و فرزندان را با خود می برده اند که نگریزند. و به این سبب حق تعالی در آیه ، ایشان را بر (انْفُس ) مُقدّم داشت تا اعلام نماید که ایشان بر جان مُقدّمند پس بعد از این گفته است که این دلیلی است که از این قویتر دلیلی نمی باشد بر فضل اصحاب عبا.(314) انتهی .

فرستاد که :

(و اذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحجِّ یاْتُوک رِجالاً وعلی کُلِّ ضامِرٍ یاْتین مِنْ کُلِّ فجٍّ عمیق لِیشْهدوا منافِع لهُمْ).(315)

پس امر کرد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم مُؤذِّنّان را که اعلام نمایند مردم را به آوازهای بلند به آنکه حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم در این سال به حجّ می رود؛ پس مطلع شدند بر حج رفتن آن حضرت هرکه در مدینه حاضر بود و در اطراف مدینه و اعراب بادیه . و حضرت نامه ها نوشت به سوی هرکه داخل شده بود در اسلام که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم اراده حجّ دارد پس هرکه توانائی حجّ رفتن دارد حاضر شود؛ پس همه حاضر شدند برای حجّ با آن حضرت و در همه حال تابع آن حضرت بودند و نظر می کردند که آنچه آن حضرت به جای می آورد، به جای آورند و آنچه می فرماید اطاعت نمایند و چهار روز از ماه ذی قعده مانده بود که حضرت بیرون رفت ، پس چون به ذی الحُلیْفه رسید اوّل زوال شمس بود پس مردم را امر فرمود که موی زیر بغل و موی زهار را ازاله کنند و غسل نمایند و جامه های دوخته را بکنند و لنگی و ردائی بپوشند. پس غسل احرام به جا آورد و داخل مسجد شجره شد و نماز ظهر را در آن مسجد ادا نمود پس عزم نمود بر حجّ تنها که عمره در آن داخل نباشد؛ زیرا که حجّ تمتّع هنوز نازل نشده بود و احرام بست و از مسجد بیرون آمد

ص: 237

و چون به بیْدآء رسید نزد میل اوّل مردم صف کشیدند از دو طرف راه پس حضرت تلبیه حجّ به تنهائی فرمود و گفت :

لبّیْک اللّهُمّ لبّیْک لا شریک لک لبیک اِنّ الْحمْد والنِّعْمه لک والْمُلک لک لا شریک لک و حضرت در تلبیه خود ذاالمعارج بسیار می گفت و تلبیه را تکرار می نمود در هر وقت که سواره ای می دید یا بر تلّی بالا می رفت یا از وادئی فرو می شد و در آخر شب و بعد از نمازها، و هدْی (316) با خود راند شصت و شش یا شصت و چهار شتر و به روایت دیگر صد شتر بود. و روز چهارم ذی الحجّه داخل مکّه شد و چون به در مسجدالحرام رسید از درِ بنی شیبه داخل شد و بر درِ مسجد ایستاد و حمد و ثنای الهی به جای آورد و بر پدرش ابراهیم علیه السّلام صلوات فرستاد پس به نزدیک حجرالاسْود آمد و دست بر حجر مالید و آن را بوسیده و هفت شوط بر دور خانه کعبه طواف کرد و در پشت مقام ابراهیم دو رکعت نماز طواف به جا آورد و چون فارغ شد به نزد چاه زمزم رفت و از آب زمزم بیاشامید و گفت :

اللّهُم اِنّی اسْئلُک عِلْما نافِعا ورِزْقا واسِعا وشِفآءً مِنْ کُلِّ دآءٍ وسُقْمٍ.

و این دعا را رو به کعبه خواند پس به نزدیک حجر آمد و دست بر حجر مالید و حجر را بوسید و متوجه صفا شد و این آیه را تلاوت فرمود:

(اِنّ الصّفا والْمرْوه مِنْ شعائِرِ اللّهِ فمنْ حجّ الْبیْت اوِ اعْتمر فلا جُناح

ص: 238

علیْهِ انْیطّوّف بِهِما).(317)

؛ یعنی به درستی که کوه صفا و کوه مروه از علامتهای مناسک الهی است ، پس کسی که حجّ کند خانه را یا عمره کند، پس باکی نیست بر او که آنکه طواف کند به صفا و مروه . پس بر کوه صفا بالا رفت و رو به جانب رُکن یمانی کرد و حمد و ثنای حق تعالی به جای آورد و دعا کرد به قدر آنکه کسی سوره بقره را به تاءنّی بخواند، پس سراشیب شد از صفا و متوجّه کوه مروه گردید و بر مروه بالا رفت و به قدر آنچه توقّف نموده بود در صفا، در مروه نیز توقّف نمود؛ پس باز از کوه به زیر آمد و به جانب صفا متوجه شد باز بر کوه صفا توقّف نمود و دعا خواند و متوجّه مروه گردید تا آنکه هفت شوط به جا آورد؛ پس چون از (سعْی ) فارغ شد و هنوز بر کوه مروه ایستاده بود رو به جانب مردم گردانید و حمد و ثنای الهی به جای آورد، پس اشاره به پشت سر خود نمود و گفت : این جبرئیل است و امر می کند مرا که امر نمایم کسی را که (هدْی ) با خود نیاورده است به آنک مُحِلّ گردد و حجّ خود را به عمره منقلب گرداند و اگر من می دانستم که چنین خواهد شد هدْی با خود نمی آوردم و چنان می کردم که شما می کنید ولکن هدْی با خود رانده ام ؛ پس مردی از صحابه گفت : چگونه می شود ما به حج بیرون آئیم و از سر

ص: 239

و موهای ما آب غسل جنابت چکد؟ پس حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم او را فرمود که تو هرگز ایمان به حجّ تمتّع نخواهی آورد.(318) پس سُراقه بْن مالِکِ بن جُعْشُم کِنانی برخاست و گفت : یا رسول اللّه ! احکام دین خود را دانستیم چنانچه گویا امروز مخلوق شده ایم پس بفرما که آنچه ما را امر فرمودی در باب حجّ مخصوص این سال است یا همیشه ما را باید حجّ تمتّع کرد؟ حضرت فرمود که مخصوص این سال نیست بلکه ابدُالاباد این حکم جاری است . پس حضرت انگشتان دستهای خود را در یکدیگر داخل گردانید و فرمود که داخل شد عمره در حجّ تا روز قیامت . پس در این وقت حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام که از جانب یمن به فرموده حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم متوجّه حجّ گردیده بود داخل مکّه شد و چون به خانه حضرت فاطمه علیهاالسّلام داخل شد دید که حضرت فاطمه مُحِلّ گردیده و بوی خوش از او شنید و جامه های ملوّن در بر او دید، پس گفت که این چیست ای فاطمه ؟ و پیش از وقت مُحِلّ شدن چرا مُحِلّ شده ای ؟ حضرت فاطمه علیهاالسّلام گفت که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم مرا چنین امر کرد ؛ پس حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام بیرون آمد و به خدمت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم شتافت که حقیقت حال را معلوم نماید چون به خدمت حضرت رسید گفت : یا رسول اللّه ! من فاطمه علیهاالسّلام را دیدم

ص: 240

که مُحلّ گردیده و جامه های رنگین پوشیده است ! حضرت فرمود که من امر کردم مردم را که چنین کنند؛ پس تو یا علی به چه چیز احرام بسته ای ؟ گفت : یا رسول اللّه ، چنین احرام بستم که (احرام می بندم مانند احرام رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم )؛ حضرت فرمود: بر احرام خود باقی باش مثل من و تو شریک منی در هدْی من .(319)

حضرت صادق علیه السّلام فرمود که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم در آن ایّام که در مکّه بود با اصحاب خود در ابْطح نزول فرموده بود و به خانه ها فرود نیامده بود پس چون روز هشتم ذی الحجّه شد نزد زوال شمس امر فرمود مردم را که غسل احرام به جا آورند و احرام به حجّ ببندند و این است معنی آنچه حق تعالی فرموده است که (فاتّبِعُوا مِلّه اِبْراهیم).(320) که مراد از این متابعت ، متابعت در حجّ تمتّع است ؛ پس حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم بیرون رفت با اصحاب خود تلبیه گویان به حجّ تا آنکه به منی رسیدند، پس نماز ظهر و عصر و شام و خفتن و صبح را در منی به جا آوردند و بامداد روز نهم بار کرد با اصحاب خود و متوجّه عرفات گردید.(321)

و از جمله بدعتهای قریش آن بود که ایشان از مشعر الحرام تجاوز نمی کردند و می گفتند ما اهل حرمیم و از حرم بیرون نمی رویم و سایر مردم به عرفات می رفتند و چون مردم از عرفات بار

ص: 241

می کردند و به معشر می آمدند ایشان با مردم از مشعر به منی می آمدند و قریش امید آن داشتند که حضرت در این باب با ایشان موافقت نماید پس حق تعالی این آیه را فرستاد: (ثُمّ افیضُوا مِنْ حیْثُ افاض النّاسُ)؛(322) یعنی پس بار کنید از آنجا که با رکردند مردم حضرت فرمود مراد از مردم در این آیه حضرت ابراهیم و اسماعیل و اسحاق علیهماالسّلام هستند و پیغمبرانی که بعد از ایشان بودند که همه از عرفات افاضه می نمودند، پس چون قریش دیدند که قبّه حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم از مشعر الحرام گذشت به سوی عرفات در دلهای ایشان خدشه به هم رسید؛ زیرا که امید داشتند که حضرت از مکان ایشان افاضه نماید و به عرفات نرود، پس حضرت رفت تا به (نمِره ) فرود آمد در برابر درختان اراک پس خیمه خود را در آنجا برپا کرد و مردم خیمه های خود را بر دور خیمه آن حضرت زدند. و چون زوال شمس شد حضرت غسل کرد و با قریش و سایر مردم داخل عرفات گردید و در آن وقت تلبیه را قطع نمود و آمد تا به موضعی که مسجد آن حضرت می گویند. در آنجا ایستاد و مردم بر دور آن حضرت ایستادند. پس خطبه ای اداء نمود و ایشان را امر و نهی فرمود، پس با مردم نماز ظهر و عصر را به جا آورد به یک اذان و دو اقامه ، پس رفت به سوی محلّ وقوف و در آنجا ایستاد و مردم مبادرت می کردند به سوی شتر آن

ص: 242

حضرت و نزدیک شتر می ایستادند پس حضرت شتر را حرکت داد ایشان نیز حرکت کردند و بر دور ناقه جمع شدند. پس حضرت فرمود که ای گروه مردم موقف همین زیر پای ناقه من نیست و به دست مبارک خود اشاره فرمود به تمام موقف عرفات و فرمود که همه اینها موقف است ؛ پس مردم پراکنده شدند و در مشعرالحرام نیز چنین کردند؛ پس مردم در عرفات ماندند تا قرص آفتاب فرو رفت پس حضرت بار کرد و مردم بار کردند و امر نمود ایشان را به تاءنّی .

حضرت صادق علیه السّلام فرمود که مشرکان از عرفات پیش از غروب آفتاب بار می کردند، پس رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم مخالفت ایشان نمود و بعد از غروب آفتاب روانه شد و فرمود که ای گروه مردم حجّ به تاختن اسبان نمی باشد و به دوانیدن شتران نمی باشد ولیکن از خدا بترسید و سیر نمائید سیر کردن نیکو، ضعیفی را پامال نکنید و مسلمانی را در زیر پای اسبان مگیرید و آن حضرت سر ناقه را آن قدر می کشید برای آنکه تند نرود تا آنکه سر ناقه به پیش جهاز می رسید و می فرمود که ای گروه مردم بر شما باد به تاءنّی تا آنکه داخل مشعرالحرام شد؛ پس در آنجا نماز شام و خفتن را به یک اذان و دو اقامه ادا نمود و شب در آنجا به سر آورد تا نماز صبح را در آنجا نیز اداء نمود و ضعیفان بنی هاشم را در شب به منی فرستاد و به روایت دیگر زنان را

ص: 243

در شب فرستاد و اُسامه بن زید را همراه ایشان کرد و امر کرد ایشان را که جمره عقبه را نزنند تا آفتاب طالع گردد؛ پس چون آفتاب طالع شد از مشعر الحرام روانه شد و در منی نزول فرمود و جمره عقبه را به هفت سنگ زد و شتران هدْی که آن حضرت آورده بود شصت و چهار بود یا شصت و شش و آنچه حضرت امیر علیه السّلام آورده بودسی و چهار بود یا سی وشش که مجموع شتران آن دو بزرگوار صد شتر بود و به روایت دیگر حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام شتری نیاورده بود و مجموع صد شتر را حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم و حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام را شریک گردانید در هدْی خود و سی و هفت شتر را به آن حضرت داد. پس حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم شصت و شش شتر را نحر فرمود و حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام سی و چهار شتر نحر نمود، پس حضرت امر نمود که از هر شتری از آن صد شتر پاره گوشتی جدا کردند و همه را در دیگی از سنگ ریختند و پختند و حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم و حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام از مراق آن تناول نمودند تا آنکه از همه آن شتران خورده باشند و ندادند به قصّابان پوست آن شتران را و نه جُلهای آنها را و نه قلاده های آنها را بلکه همه را تصدّق کردند. پس حضرت سر تراشید و در همان روز متوجّه طواف خانه گردید

ص: 244

و طواف و سعی را به جا آورد و باز به منی معاودت فرمود و در منی توقّف نمود تا روز سیزدهم که آخر ایّام تشریق است و در آن روز رمْی هر سه جمره نمود و بار دگر متوجّه مکّه گردید.(323)

شیخ مفید و طبرسی روایت کرده اند(324) که چون حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم از اعمال حجّ فارغ شد متوجّه مدینه شد و حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام و سایر مسلمانان در خدمت آن حضرت بودند و چون به غدیر خُم رسید و آن موضع در آن وقت محلّ نزول قوافِل نبود؛ زیرا که آبی و چراگاهی در آن نبود، حضرت در آن موضع نزول فرمود و مسلمانان نیز فرود آمدند و سبب نزول آن حضرت در چنان موضع آن بود که از حق تعالی تاءکید شدید شد بر آن حضرت که امیرالمؤ منین علیه السّلام را نصب کند به خلافت بعد از خود و از پیش نیز در این باب وحی بر آن حضرت نازل شده بود لکن مشتمل بر توقیت و تاءکید نبود و به این سبب حضرت تاءخیر نمود که مبادا در میان اُمّت اختلافی حادث شود و بعضی از ایشان از دین برگردند و خداوند عالمیان می دانست که اگر از غدیر خم درگذرند متفرّق خواهند شد بسیاری از مردم به سوی شهرهای خود،پس حق تعالی خواست که در این موضع ایشان جمع شوند که همه ایشان نصّ بر حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام را بشنوند و حجّت بر ایشان در این باب تمام شود و کسی از مسلمانان را عُذری نماند؛ پس حق تعالی

ص: 245

این آیه را فرستاد:

(یا ایُّها الرُّسُولُ بلِّغْ ما اُنْزِل اِلیْک مِنْ ربِّک..).(325)

؛ یعنی ای پیغمبر برسان به مردم آنچه فرستاده شده است به سوی تو از جانب پروردگار تو در باب نص بر امامت علی بن ابی طالب علیه السّلام و خلیفه گردانیدن او را در میان امّت پس فرمود:

(واِنْ لمْ تفْعلْ فما بلّغْت رِسالتهُ واللّهُ یعْصِمُک مِن الناسِ..).(326)

؛اگر نکنی پس نرسانده خواهی بود رسالت خدا را و خدا ترا نگاه می دارد از شرّ مردم .

پس تاءکید فرمود در تبلیغ این رسالت و تخویف نمود آن حضرت را از تاءخیر نمودن در آن امر و ضامن شد برای آن حضرت که او را از شر مردم نگاه دارد.

پس به این سبب حضرت در چنان موضعی که محل فرود آمدن نبود فرود آمد و مسلمانان همه برگرد آن حضرت فرود آمدند و روز بسیار گرمی بود پس امر فرمود درختان خاری را که در آنجا بود زیر آنها را از خس و خاشاک پاک کردند و فرمود پلانهای شتران را جمع کردند و بعضی را بر بالای بعضی گذاشتند، پس منادی خود را فرمود که ندا در دهد در میان مردم که همه به نزد آن حضرت جمع شوند، پس همگی جمع شدند و اکثر ایشان از شدت گرما رداهای خود را بر پاهای خود پیچیده بودند و چون مردم اجتماع کردند حضرت بر بالای آن پالانها که به منزله منبر بود برآمد و حضرت امیر علیه السّلام را بر بالای منبر طلبید و در جانب راست خود بازداشت پس خطبه خواند مشتمل بر حمد و ثنای الهی و

ص: 246

به موعظه های بلیغه و کلمات فصیحه ایشان را موعظه فرمود و خبر موت خود را داد و فرمود مرا به درگاه حق تعالی خوانده اند و نزدیک شده است که اِجابت دعوت الهی کنم و وقت آن شده است که از میان شما پنهان شوم و دارفانی را وداع کنم و به سوی درجات عالیه آخرت رحلت نمایم و به درستی که در میان شما می گذارم چیزی را که تا متمسّک به آن باشید هرگز گمراه نگردید بعد از من که آن کتاب خدا است و عترت من که اهل بیت من اند؛ به درستی که این دو تا از هم جدا نمی شوند تا هر دو نزد حوض کوثر بر من وارد شوند؛ پس به آواز بلند در میان ایشان ندا کرد که آیا نیستم من سزاوارتر به شما از جانهای شما؟ گفتند: چنین است ؛ پس بازوهای امیرالمؤ منین علیه السّلام را گرفت و بلند کرد آن حضرت را به حدی که سفیدی های زیر بغلهای ایشان نمودار شد و گفت : هر که من مولی و اوْلی به نفس اویم ، پس علی مولی و اوْلی به نفس او است ؛ خداوندا! دوستی کن با هر که با علی دوستی کند و دشمنی کن با هر که با علی دشمنی کند و یاری کن هر که علی را یاری کند و واگذار هرکه علی را واگذارد. پس حضرت از منبر فرود آمد و آن وقت نزدیک زوال بود در شدّت گرما پس دو رکعت نماز کرد پس زوال شمس شد و مؤ ذن آن حضرت اذان گفت و نماز ظهر

ص: 247

را با ایشان به جا آورد. پس به خیمه خود مراجعت فرمود و امر فرمود که خیمه ای از برای حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام در برابر خیمه آن حضرت برپا کردند و حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام در آن خیمه نشست ؛ پس حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود مسلمانان را که فوج فوج به خدمت آن حضرت بروند و آن جناب را تهنیت و مبارک باد امامت بگویند و سلام کنند بر آن جناب به امارت و پادشاهی مؤ منان و بگویند : السلام علیک یاامیرالمؤ منین ! پس مردمان چنین کردند ، آنگاه امر فرمود زنان خود و زنان مسلمانان را که همراه بودند بروند و تهنیت و مبارک باد بگویند و سلام کنند به آن جناب به عمارت مؤ منان پس همگی به جا آورند و از کسانی که در این باب اهتمام زیاده از دیگران کرد ابن الخطّاب بود که زیاده از دیگران اظهار شادی و بشاشت نمود به امامت و خلافت آن جناب و گفت :

بخِّ بخِّ لک یا علیُّ اصْبحْت موْلای و موْلی کُلِّ مُؤ مِنٍ و مُؤْمِنهٍ!(327)

یعنی به به از برای تو یا علی ، گوارا باد تو را ،گردیدی آقای من و آقای هر مرد مؤ من و زن مؤ منه ای ! پس حسّان بن ثابت به خدمت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم آمد و رخصت طلبید از آن جناب که در مدح امیرالمؤ منین علیه السّلام در ذکر قصه غدیر و نصب آن جناب به امامت و خلافت ودعاهایی که حضرت رسول صلی اللّه

ص: 248

علیه و آله و سلّم در حق او فرموده قصیده ای انشاء نماید چون از آن جناب مرخص شد بر بلندی برآمد و این اشعار را به آواز بلند بر مردم خواند:

شعر :

یُنادیهُمُیوم الْغدیرِنبیُّهُم

بِخُّمٍ واسمِعْبِالنّبِی مُن ادِیا

وق ال فمنْ موْلیکُمْو ولِیُّکُمْ

فقالُوا ولم یُبْدوا هُن اک التّعادِیا

اِلهُک موْلی ناوانْت ولیُّن ا

ولنْ تجِدنْ مِنّالکالْیوْم عاصِیاً

فقال لهُقُمْ یاعلیُّواِنّنی

رضیتُک مِنْبعْدی اِماماًوهادیاً

فخصّ بِهادون الْبریّهِ کُلِهّا

علیّاًوسمّاهُ الْوزیر الْمُواخیا

فمنْ کُنْتُ موْلاهُ فهذاولیُّهُ

فکُونُوالهُ اتْب اع صدْقٍ مُوالِیاً

هُن اک دعااللّهُم والِ ولیهُ

وکُنْ لِلّذی ع ادی علِیّاًمُعاِدیاً(328)

واین اشعار را خاصّه و عامه به تواتر روایت کرده اند.

روایت است که چون حسّان این اشعاررا بگفت حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: لا تز الُ ی ا حسّ انُ مُؤیّداً بِرُوحِ الْقُدُس م ا نصرْتنا بِلِسانِک. یعنی پیوسته ای حسّان مؤ یِّدی به روح القدس مادام که یاری نمایی مارا به زبان خود و این اشعاری بود از آن جناب بر آن که حسّان بر ولایت امیرالمؤ منین علیه السّلام ثابت نخواهد ماند چنانکه بعد از وفات آن حضرت ظاهر شد.

و کمیت شاعر نیز قصیده ای در قصّه غدیر گفته که این سه شعر از آن است :

شعر :

ویوم الدّوْحِ دوْحِ غدیرِخُمٍّ

ابان لهُ الْوِلایهلوْ اُطیعا

ول کِنّالرِّجال تب ایعوُها

فلمْ ارمِثْلها خطراًمنیعاً

ولم ار مِثْل ذاک الیومِ یوماً

ولمْ ارمِثْلهُ حقّاًاُضیعا

و این احقر کتابی نوشتم در حدیث غدیر موسوم به (فیض القدیر فیما یتعلّق بحدیث الغدیر) مقام را گنجایش نبود واگر نه ملخّصی از آن در اینجا ایراد می کردم

ص: 249

.

و چون در اوائل سال یازدهم هجری بعد از سفر حجه الوداع وفات حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم واقع شده ، اینک ما شروع می کنیم به ذکر وفات آن حضرت .

آنچه شیخ مفید و طبرسی رضوان اللّه علیهما اختیار کرده اند.

گفته اند(330) که چون حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم از حجّه الوداع مراجعت نمود و بر آن حضرت معلوم شد که رحلت او به عالم بقا نزدیک شده است پیوسته در میان اصحاب خطبه می خواند و ایشان را از فتنه های بعد از خود به مخالفت فرموده های خود حذر می نمود و وصیّت می فرمود ایشان را که دست از سنّت و طریقه او بر ندارند و بدعت در دین الهی نکنند و متمسّک شوند به عترت و اهل بیت او به اطاعت و نصرت و حراست ، و متابعت ایشان را بر خود لازم دانند و منع می کرد ایشان را از مختلف شدن و مرتد شدن و مکّرر می فرمود که ایّها النّاس من پیش از شما می روم و شما در حوض کوثر بر من وارد خواهید شد و از شما سؤ ال خواهم کرد که چه کردید با دو چیز گران بزرگ که در میان شما گذاشتم : کتاب خدا و عترت که اهل بیت من اند، پس نظر کنید که چگونه خلافت من خواهید کرد در این دو چیز؛ به درستی که خداوند لطیف خبیر مرا خبر داده است که این دو چیز از هم جدا نمی شوند تا در حوض کوثر بر من وارد شوند؛ به درستی که این دو چیز را در میان شما می گذارم و می روم پس سبقت مگیرید بر اهل بیت من و پراکنده مشوید از ایشان و تقصیر مکنید در حق ایشان که هلاک خواهید شد

ص: 251

و چیزی تعلیم ایشان مکنید؛ به درستی که ایشان داناترند از شما و چنین نیابم شما را که بعد از من از دین برگردید و کافر شوید و شمشیرها بر روی یکدیگر بکشید پس ملاقات کنید من یا علی علیه السّلام را در لشکری مانند سیل در فراوانی و سرعت و شدّت . و بدانید که علی بن ابی طالب پسر عمّ و وصّی من است و قتال خواهد کرد بر تاءویل قرآن چنانکه من قتال کردم بر تنزیل قرآن . و از این باب سخنان در مجالس متعدّده می فرمود؛ پس اُسامه بن زید را امیر کرد و لشکری از منافقان و اهل فتنه و غیر ایشان برای او ترتیب داد و امر کرد او را که با اکثر صحابه بیرون رود به سوی بلاد روم به آن موضعی که پدرش در آنجا شهید شده بود و غرض حضرت از فرستادن این لشکر آن بود که مدینه از اهل فتنه خالی شود و کسی با حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام منازعه نکند تا امر خلافت بر آن حضرت مستقر گردد و مردم را مبالغه بسیار می فرمود در بیرون رفتن و اُسامه را به جُرْف (331) فرستاد و حکم فرمود که در آنجا توقف نماید تا لشکر نزد او جمع شوند و جمعی را مقرّر نمود که مردم را بیرون کنند و ایشان را حذر می فرمود از دیر رفتن ؛ پس در اثنای آن حال آن حضرت را مرضی طاری شد که به آن مرض به رحمت الهی واصل گردید، چون آن حالت را مشاهده نمود دست امیرالمؤ منین علیه السّلام را گرفت

ص: 252

و متوجّه بقیع گردید و اکثر صحابه از پی او بیرون آمدند و فرمود که حق تعالی مرا امر کرده است که استغفار کنم برای مردگان بقیع چون به بقیع رسید گفت : السّلامُ علیْکُمْ، ای اهْل قبور گوارا باد شما را آن حالتی که صبح کرده اید در آن و نجات یافته اید از فتنه هائی که مردم را در پیش است ، به درستی که رو کرده است به سوی مردم فتنه های بسیار مانند پاره های شب تار؛ پس مدّتی ایستاد و طلب آمرزش برای جمیع اهل بقیع کرد و رو آورد به سوی حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام و فرمود که جبرئیل در هر سال قرآن را یک مرتبه به من عرضه می کرد و در این سال دو مرتبه عرضه نمود و چنین گمان دارم که این برای آن است که وفات من نزدیک شده است ؛ پس فرمود که یا علی به درستی که حق تعالی مرا مخیّر گردانیده است میان خزانه های دنیا و مخلّد بودن در آن یا رفتن به بهشت ، و من اختیار لقای پروردگار خود کردم چون بمیرم عورت مرا بپوشان که هر که به عورت من نظر کند کور می شود؛ پس به منزل خود مراجعت نمود و مرض آن حضرت شدید شد و بعد از سه روز به مسجد آمد عصابه به سر بست و به دست راست بر دوش امیرالمؤ منین علیه السّلام و به دست چپ بر دوش فضل بن عبّاس تکیه فرموده بود تا آنکه بر منبر بالا رفت و نشست و گفت : ای گروه مردم ! نزدیک

ص: 253

شده است که من از میان شما غایب شوم هر که را نزد من وعده باشد بیاید وعX.به نزد حضرت آمد و التماس کرد و آن حضرت را به خانه خود برد و چون به خانه عایشه رفت مرض آن حضرت شدید شد.

پس بلال هنگام نماز صبح آمد و در آن وقت حضرت متوجّه عالم قدس بود چون بلال ندای نماز در داد حضرت مطلع نشد پس عایشه گفت که ابوبکر را بگوئید که با مردم نماز کند و حفصه گفت که عمر را بگوئید که با مردم نماز کند! حضرت چون سخن ایشان را شنید و غرض ایشان را دانست فرمود که دست از این سخنان بدارید که شما به زنانی می مانید که یوسف را می خواستند گمراه کنند و چون حضرت امر کرده بود که شیخیْن با لشکر اُسامه بیرون روند و در این وقت از سخنان آن دو زن یافت که ایشان به مدینه برگشته اند بسیار غمگین شد و با آن شدّت مرض برخاست که مبادا یکی از آن دو نفر با مردم نماز کند و این باعث شبهه مردم شود و دست بر دوش امیرالمؤ منین علیه السّلام و فضل بن عبّاس انداخته با نهایت ضعف و ناتوانی پاهای نازنین خود را می کشید تا به مسجد درآمد و چون نزدیک محراب رسید دید که ابوبکر سبقت کرده است و در محراب به جای آن حضرت ایستاده است و به نماز شروع کرده است ؛ پس به دست مبارک خود اشاره کرد که پس بایست و خود داخل محراب شد و نماز را از سر گرفت و اعتنا

ص: 254

نکرد به آن مقدار نمازی که سابق شده بود و چون سلام نماز گفت به خانه برگشت و شیخیْن و جماعتی از مسلمانان را طلبید و فرمود که من نگفتم که با لشکر اسامه بیرون روید؟ گفتند: بلی یا رسول اللّه ! چنین گفتی . فرمود: پس چرا امر مرا اطاعت نکردید؟ ابوبکر گفت که من بیرون رفتم و برگشتم برای آنکه عهد خود را با تو تازه کنم . عمر گفت : یارسول اللّه ! من بیرون نرفتم برای آنکه نخواستم که خبر بیماری ترا از دیگران بپرسم . پس حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود که روانه کنید لشکر اسامه را و بیرون روید با لشکر اسامه .(332) و موافق روایتی فرمود خدا لعنت کند کسی را که تخلّف نماید از لشکر اسامه سه مرتبه این سخن را اعاده فرمود(333) و مدهوش شد از تعب رفتن به مسجد و برگشتن و از حزن و اندوهی که عارض شد آن حضرت را به سبب آن ناملایماتی که مشاهده نمود؛ پس مسلمانان بسیار گریستند و صدای نوحه و گریه از زنان و فرزندان آن حضرت بلند شد و شیون از مردان و زنان مسلمانان برخاست ؛ پس حضرت چشم مبارک گشود و به سوی ایشان نظر کرد و فرمود که بیاورید از برای من دواتی و کتف گوسفندی تا آنکه بنویسم از برای شما نامه ای که گمراه نشوید هرگز؛ پس یکی از صحابه برخاست که دوات و کتف را بیاورد عمر گفت : برگرد که این مرد هذیان می گوید! و بیماری بر او غالب گردیده است ! و ما

ص: 255

را کتاب خدا بس است !(334) پس اختلاف کردند آنها که در آن خانه بودند بعضی گفتند که قول ، قول عُمر است و بعضی گفتند که قول ، قول رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم است و گفتند که در چنین حالی چگونه مخالفت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم روا باشد؛ پس بار دیگر پرسیدند که آیا بیاوریم آنچه خواستی یا رسول اللّه ؟ فرمود که بعد از این سخنان که از شما شنیدم مرا حاجتی به آن نیست ولکن وصیّت می کنم شما را که با اهل بیت من نیکو سلوک کنید. و حضرت رو از ایشان گردانید و ایشان برخاستند و باقی ماند نزد او عبّاس و فضل پسر او و علی بن ابی طالب علیه السّلام و اهل بیت مخصوص آن حضرت . پس عبّاس گفت : یا رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم اگر این امر خلافت در ما بنی هاشم قرار خواهد گرفت پس ما را بشارت ده که شاد شویم و اگر می دانی که بر ما ستم خواهند کرد و خلافت را از ما غصب خواهند کرد پس به اصحاب خود سفارش ما را بکن . حضرت فرمود که شما را بعد از من ضعیف خواهند کرد و بر شما غالب خواهند شد، و ساکت شد پس مردم برخاستند در حالی که گریه می کردند و از حیات آن حضرت ناامید گردیدند.

پس چون بیرون رفتند حضرت فرمود که برگردانید به سوی من برادرم علی و عمویم عبّاس را؛ پس فرستادند کسی را که حاضر کرد ایشان را

ص: 256

همین که در مجلس قرار گرفتند حضرت رو به عبّاس کرد و فرمود: ای عمّ پیغمبر! قبول می کنی وصیّت مرا و وعده های مرا به عمل می آوری و ذمت مرا بری می گردانی ؟ عبّاس گفت : یا رسول اللّه ! عموی تو پیرمردی است کثیر العیال و عطای تو بر باد پیشی گرفته و بخشش تو از ابر بهار سبقت کرده و مال من وفا نمی کند به وعده ها و بخششهای تو. پس حضرت روی مبارک را گردانید به سوی امیرالمؤ منین علیه السّلام و فرمود: ای برادر! تو قبول می کنی وصیت مرا و به عمل می آوری وعده های مرا و ادا می کنی دیون مرا و ایستادگی می کنی در امور اهل من بعد از من ؟ امیرالمؤ منین علیه السّلام گفت : بلی ، یا رسول اللّه ! فرمود: نزدیک من بیا، چون نزدیک آن حضرت رفت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم او را به خود چسبانید پس بیرون کرد انگشتر خود را و فرمود: بگیر این را و بر انگشت خود کن و طلبید شمشیر و زره و جمیع اسلحه خود را و به امیرالمؤ منین علیه السّلام عطا کرد و پس طلبید آن دستمالی را که بر شکم خود می بست وقتی که سلاح می پوشید در حرْب و به امیرالمؤ منین علیه السّلام داد؛ پس فرمود برخیز برو به سوی منزل خود به استعانت خدای تعالی ؛ پس چون روز دیگر شد مرض آن حضرت سنگین شد و مردم را منع کردند از ملاقات آن حضرت و امیرالمؤ منین علیه

ص: 257

السّلام ملازم خدمت آن حضرت بود و از او مفارقت نمی نمود مگر برای حاجت ضروری ؛ پس حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم به حال خود آمد فرمود: بخوانید برای من برادر و یاور مرا؛ پس ضعف او را فرو گرفت و ساکت شد. عایشه گفت : بخوانید ابوبکر را! پس ابوبکر آمد و بالای سر آن حضرت نشست چون حضرت چشم خود را باز کرد و نظرش به او افتاد روی خود را گردانید. ابوبکر برخاست و بیرون شد و می گفت : اگر حاجتی به من داشت اظهار می کرد. باز حضرت کلام سابق را اعاده فرمود؛ حفصه گفت : بخوانید عمر را! چون عمر حاضر شد و حضرت او را دید از او هم اعراض فرمود؛ پس فرمود بخوانید از برای من برادر و یاورم را؛ امّ سلمه گفت : بخوانید علی را همانا که پیغمبر غیر او را قصد نکرده .

چون امیرالمؤ منین علیه السّلام حاضر شد اشاره کرد پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم به سوی او که نزدیک من بیا؛ پس امیرالمؤ منین علیه السّلام خود را به آن حضرت چسبانید و پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم به او راز گفت در زمان طویلی ؛ پس امیرالمؤ منین علیه السّلام برخاست و در گوشه ای نشست و حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم در خواب رفت . پس امیرالمؤ منین علیه السّلام بیرون آمد مردم به او گفتند: یا اباالحسن چه رازی بود که پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم با تو می گفت

ص: 258

؟ حضرت فرمود که هزار باب از علم تعلیم من نمود که از هر بابی هزار باب مفتوح می شود و وصیّت کرد مرا به آن چیزی که به جا خواهم آورد آن را ان شاء اللّه تعالی .

بگو:

(وما مُحّمدٌ اِلاّ رسُولٌ قدْ خلتْ مِنْ قبْلِهِ الرُسُلُ افاِنْ مات اوْقُتِل انْقلبْتُمْ علی اعْقابِکُمْ).(336)

پس فاطمه بسیار گریست ، پس حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم او را اشاره کرد که نزدیک من بیا؛ چون فاطمه علیهاالسّلام نزدیک او رفت ، رازی در گوش او گفت که صورت فاطمه برافروخته شد و شاد گردید! پس چون روح مقدّس آن حضرت مفارقت کرد حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام دست راستش در زیر گلوی آن حضرت بود، پس جان شریف رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از میان دست امیرالمؤ منین علیه السّلام بیرون رفت ، پس دست خود را بلند کرد و بر رُوی خود کشید؛ پس دیده های حقّ بین پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم را پوشانید و جامه بر قامت باکرامتش کشید، پس مشغول گردید بر امر تجهیز آن حضرت .

روایت شده که از حضرت فاطمه علیهاالسّلام پرسیدند که این چه راز بود که پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم با تو گفت که اندوه تو مبدّل به شادی شد و قلق و اضطراب تو تسکین یافت ؟فرمود که پدر بزرگوارم مرا خبر داد که اول کسی که از اهل بیت به او ملحق خواهد شد من خواهم بود و مدت حیات من بعد از او امتدادی نخواهد داشت و به این سبب شدت اندوه و حزن من تسکین یافت ! پس امیرالمؤ منین متوجه غسل او شد و طلبید فضل بن عباس را و امر کرد او را که آب به او بدهد پس غسل داد او را بعد

ص: 260

از اینکه چشم خود را بسته بود. پس پاره کرد پیراهن آن حضرت را از نزد گریبان تا مقابل ناف مبارک آن حضرت ، و حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام مباشر غسل و حنوط و کفن آن حضرت بود و (فضل ) آب به او می داد و اعانت می کرد آن حضرت را بر غسل دادن ؛ پس چون امیرالمؤ منین علیه السّلام از غسل آن حضرت فارغ شد پیش ایستاد و به تنهایی بر آن حضرت نماز کرد و هیچ کس مشارکت نکرد و آن حضرت در نماز کردن بر پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم و مردم درمسجد جمع شده بودند و گفتگو می کردند در باب اینکه چه کسی را مقدم دارند در نماز بر آن حضرت و در کجا دفن کنند آن جناب را ؛ پس حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام بیرون آمد و رفت نزد ایشان و فرمود: که همانا پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم امام و پیشوای ما است در حال حیات و بعد از ممات پس دسته دسته مردم بیایند بر آن حضرت نماز کنند بدون تقدم امامی و بروند به درستی که حق تعالی قبض روح نمی فرماید پیغمبری را در مکانی مگراینکه پسندیده آن مکان را از برای قبر او و من پیغمبر را دفن خواهم نمود در حجره ای که وفات آن حضرت در آن واقع شده .

پس مردم تسلیم کردند این امر را و راضی شدند به آن پس چون مسلمانان از نماز بر آن حضرت فارغ شدند عباس عموی پیغمبر مردی را روانه کرد به سوی

ص: 261

ابوعبیده جرّاح که (قبر کن ) اهل مکه بود و دیگری را فرستاد به سوی زید بن سهل که (قبر کن ) اهل مدینه بود و آنها را طلبید از برای کندن قبر پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم ؛ پس زید بن سهل را ملاقات نمود و امر کرد او را به حفر قبر آن حضرت ، پس چون زید از حفر قبر فارغ شد امیرالمؤ منین علیه السّلام و عبّاس وفضل بن عباس و اسامه بن زید داخل در قبر شدند برای آنکه آن حضرت را دفن نمایند. طایفه انصار چون چنین دیدند صدا بلند کردند و قسم دادند امیرالمؤ منین علیه السّلام را که یک نفر از ما نیز با خود مصاحب کن در دفن کردن حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم تا آنکه ما نیز از این حظّ و بهره دارا شویم ؛ پس امیرالمؤ منین علیه السّلام اوْسِ بْن خوْلیّ را که مردی بدْری و از افاضل قبیله خزْرج بُود امر کرد که داخل قبر شود؛ پس امیرالمؤ منین علیه السّلام جسد نازنین پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم را برداشت و به اوْس داد که در قبر بگذرد پس چون حضرت را داخل قبر نمود امر کرد او را که از قبر بیرون بیاید پس اوْس بیرون آمد و حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام در قبر نازل شد و صورت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم را از کفن ظاهر گردانید و گونه مبارک آن حضرت را بر زمین مقابل قبله نهاد پس خشت لحد را چید و خاک

ص: 262

بر روی او ریخت و این واقعه هایله در روز دوشنبه بیست و هشتم ماه صفر سال یازدهم از هجرت بود. و سنّ شریف آن حضرت شصت و سه سال بود و بیشترمردم حاضر نشدند بر نماز و دفن آن حضرت به جهت مشاجره در امر خلافت که مابین مهاجر و انصار واقع بود. انتهی .(337)

بالای بلندی بایستد و زیارت کند افضل است انتهی .(340)

و نیز سزاوار است زیارت حضرت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم در عقب هر نمازی به این الفاظی که حضرت امام رضا علیه السّلام تعلیم ابن ابی نصر بزنْطی ، فرمودند:

السّلامُ علیْک یا رسُول اللّهِ ورحْمهُ اللّهِ وبرکاتُهُ، السّلامُ علیْک یا مُحمّد بْن عبْدِاللّهِ، السّلامُ علیْک یا خِیره اللّه السّلامُ علیْک یا حبیب اللّهِ، السّلامُ علیْک یا صفْوه اللّهِ، السّلامُ علیْک یا امین اللّهِ اشْهدُ انّک رسُولُ اللّهِ واشْهدُ انّک مُحمّدُ بْنُ عبْدِ اللّهِ واشْهدُ انّک قدْ نصحْت لاُِمّتِک وجاهدْت فی سبیلِ ربِّک وعبدْتهُ حتّی اتی ک الْیقینُ فجزاک اللّهُ یا رسُول اللّهِ افْضل ما جزی نبِیا عنْ اُمّتِهِ، اللّهُمّ صلِّ علی مُحمدٍ وآلِ مُحمّدٍ افْضل ما صلّیْت علی اِبْراهیم و آلِ اِبْراهیم اِنّک حمیدٌ مجیدٌ.

فرستاده بود از برای آن حضرت او را پادشاه اسکندریّه با اسْتر اشهبی و بعضی از هدایای دیگر.

فقیر گوید: آنچه مشهور است و مورّخین نوشته اند تزویج امّکلثوم به عثمان بعد از وفات رقیّه است و رُقیّه در سال دوم هجری در هنگامی که جنگ بدر بود وفات کرد. و شیخ طبرسی و ابن شهر آشوب روایت کرده اند که اولاد امجاد آن مفخر عِباد از غیر خدیجه به هم نرسید مگر ابراهیم که از ماریه به وجود آمد و مشهور آن است که برای آن حضرت سه پسر به وجود آمد: اوّل قاسم و به این سبب آن حضرت را ابوالقاسم کُنْیت کردند و او پیش از بعثت آن جناب متولّد شد؛ دوم عبداللّه که بعد از بعثت متولّد شد او را ملقّب به طیّب و طاهر گردانیدند و هر دو در طفولیّت در مکّه به بهشت ارتحال نمودند و بعضی طیّب و طاهر را نام دو پسر دیگر می دانند غیر عبداللّه و بر این قول وقعی نگذاشته اند؛ سوم ابراهیم علیه السّلام و روایت شده که چون رقیّه دختر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم وفات یافت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم او را خطاب نمود که ملحق شو به گذشتگان شایسته ما عثمان بن مظعون و اصحاب شایسته او و جناب فاطمه علیهاالسّلام بر کنار قبر رقیّه نشسته بود و آب از دیده اش در قبر می ریخت ، حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم آب از دیده نور دیده خود پاک می کرد و در کنار قبر ایستاده بود

ص: 265

و دعا می کردپس فرمود که من دانستم ضعف و ناتوانی او را و از حق تعالی خواستم که او را امان دهد از فشار قبر(343) و مشهور آن است که ولادت ابراهیم علیه السّلام در مدینه شد در سال هشتم هجرت و ابورافع بشارت این مولود را به حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم داد، حضرت غلامی به او بخشید و آن فرزند را ابراهیم نام نهاد و در روز هفتم از برای او عقیقه فرمود و سرش را تراشید و به وزن موی سرش نقره تصدّق نمود بر مساکین و فرمود که مویش را در زمین دفن کردند. و زنان انصار در شیر دادن او نزاع کردند، پس حضرت او را به (امّ برده ) دختر منذربن زید داد که او را شیر بدهد و ابراهیم علیه السّلام در دنیا چندان مکث نکرد در سال دهم هجری در روز هیجدهم ماه رجب وفات یافت و مدّت عمر شریفش یک سال و ده ماه و هشت روز بود. و به روایتی یک سال و شش ماه و چند روزی ؛ و او را در بقیع دفن کردند(344) و در فوت او سه امر غریب به ظهور آمد که در موضع خود به شرح رفته .(345)

و ابن شهر آشوب رحمه اللّه از ابن عبّاس روایت کرده است (346) که روزی حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم نشسته بود و بر ران چپش ابراهیم پسرش را نشانیده بود و بر ران راست خود امام حسین علیه السّلام را و یک مرتبه این را می بوسید و یک مرتبه او

ص: 266

را ناگاه آن جناب را حالت وحی عارض شد و چون آن حالت از او زایل گردید فرمود که جبرئیل از جانب پروردگار من آمد و گفت : ای محمّد! پروردگارت ترا سلام می رساند و می فرماید که این هر دو را برای تو جمع نخواهم کرد یکی را فدای دیگری گردان پس حضرت نظر کرد به سوی ابراهیم و گریست و نظر کرد به سوی سیّدالشهداء علیه السّلام و گریست پس فرمود که ابراهیم ، مادرش ماریه است و چون بمیرد به غیر از من کسی محزون نخواهد شد. و مادر حسین ، فاطمه است و پدرش علی است که پسر عمّ من و به منزله جان من و گوشت و خون من است و چون او بمیرد دخترم و پسر عمم هر دو اندوهناک می شوند و من نیز بر او محزون می گردم و من اختیار می کنم حزن خود را بر حز ن ایشان ؛ ای جبرئیل ! ابراهیم را فدای حسین کردم و به فوت او رضا دادم ! پس بعد از سه روز مُرغ روح ابراهیم به جنّات نعیم پرواز نمود و بعد از آن حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم هرگاه امام حسین علیه السّلام را می دید او را بر سینه خود می چسبانید و لبهای او را می مکید و می گفت : فدای تو شوم ای کسی که ابراهیم را فدای تو کردم . و از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده که چون ابراهیم از دنیا رحلت کرد آب از دیده های مبارک حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله

ص: 267

و سلّم فرو ریخت و فرمود که دیده می گرید و دل اندوهناک می شود و نمی گویم چیزی که باعث غضب پروردگار گردد؛ پس خطاب به ابراهیم کرد که ما بر تو اندوهناکیم ای ابراهیم ؛ پس در قبر ابراهیم رخنه ای مشاهده نمود و به دست خود آن رخنه را اصلاح کرد و فرمود که هرگاه احدی از شما عملی بکند باید که محکم بکند پس فرمود که ملحق شو به سلف شایسته خود عثمان بن مظعون رحمه اللّه تعالی . بیاید ذکر عثمان بن مظعون در ذیل شهادت عثمان بن امیرالمؤ منین علیه السّلام .

که ابن ملجم مرادی ملعون را گرفت بعد از آنکه ضربت بر آن حضرت زده بود و فرار می کرد. در تاریخ است که او قاضی بود در زمان عثمان و در صفّین با حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام حاضر بود و بعد از امیرالمؤ منین علیه السّلام اُمامه بنت ابی العاص بن ربیع را تزویج کرد؛ امامه از برای او یحیی را بزاد و ربیعه بن حارث همان است که پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم در فتح مکّه فرمود:

(الا اِنّ کُلّ مُاثرهٍ کانتْ فِی الْجاهِلِیّهِ موْضُوعهٌ تحْت قدمیّ ودِمآء الْجاهِلِیّهِ موْضُوعهٌ واِنّ اوّل دمٍ اضعُ دم اِبْنِ ربیعهِ بْنِ الحارثِ).

چه آنکه یک پسرش در جاهلیت به قتل رسیده بود. و عبّاس بن ربیعه شجاعتش در صفین مشهور است و عبدشمس بن حارث را حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم عبداللّه نام کرد و گفته شده که فرزندان او در شام هستند، و ابوطالب با عبداللّه پدر حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم و زبیر از یک مادر بودند و مادر ایشان فاطمه دختر عمرو بْنِ عائذِ بْن عِمْران بْن مخْزوُم بود، و نام ابوطالب عبدمناف بود و او را چهار پسر بود، طالب و عقیل و جعفر و علی علیه السّلام و نقل شده که مابین هر یک از این چهار برادر ده سال فاصله بوده و ابوطالب دو دختر داشت ، امّهانی که نامش فاخته بود و جُمانه (351) و مادرِ همه فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبدمناف بود. و از همه فرزند ماند بغیر از طالب ، و جُمانه زوجه

ص: 269

سفیان بن الحارث بن عبدالمطّلب بوده و امّهانی زوجه ابو وهب هُبیْره بن عمرو مخزومی بوده و از او اولاد آورد که یکی از آنها جُعده بن هُبیْره است که فارِس میدان حرب و شجاع بوده و از جانب حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام امارت خراسان داشت . و ابوطالب پیش از هجرت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم به سه سال به رحمت الهی واصِل شد و به قولی بعد از سه روز از وفات او، وفات خدیجه واقع شد و حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم آن سال را (عامُ الْحُزْن ) نام نهاد و ما ذکر کردیم وفات این دو بزرگوار را در فصل شش .

و امّا عباس ؛ کُنْیت او ابوالفضل بود و سقایت زمزم با او بود و در جنگ بدر اسلام آورد و در مدینه در آخر ایّام عثمان وفات یافت و در آخر عمر نابینا شده بود و مادر او و ضرار، نُتیْله بود و او را نُه پسر و سه دختر بود، عبداللّه و عبیداللّه و فضل و قُثمْ(352) و معْبد(353) و عبدالرّحمن و تمّام و کُثیِّر و حارث و امّحبیب و آمنه و صفیّه . و مادر امّحبیب و شش برادر که اسمشان مقدّم ذکر شد امّالفضل لُبابه دختر حارث هلالی خواهر میمونه دختر حارث زوجه پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم بوده و با آنکه امّالفضل ایشان را در یک خانه بزاد مدفن ایشان از هم دور افتاده ، قبر فضل در (اجنادین ) از اراضی روم است ، و معْبد و عبدالرّحمن در (افریقیّه )

ص: 270

است ، و عبداللّه در طائف ، و عبیداللّه در یمن ، و قُثم در سمرقند است .

و بغوی گفته که امّالفضل زنی است که بعد از خدیجه رضی الله عنها اسلام آورده . و بعضی اولاد عبّاس را ده پسر گفته اند به زیادتی عون ؛ و مؤ یّد این کلام تصریح عبّاس است به عدد آنها؛ چنانچه شیخ شهید ثانی در (شرح دِرایه )(354) خود فرموده که (تمام )(355) از همه پسران عبّاس کوچکتر بوده و عبّاس او را در برمی گرفت و می گفت :

شعر :

تمُّوا بِتمامٍ فصاروُا عشره

یا ربِّ فاجْعلْهُمْ کِراما برره

واجْعلْ لهُمْ ذِکْرا وانْمِ الشّجره (356)

و امّا ابولهب پس فرزندان او عُتْبه و عُتیْبه و مُعْتبّ و دُرّه بودند و مادر ایشان امّجمیل خواهر ابوسفیان است که حق تعالی او را (حمّاله الْحطب ) فرموده است . و حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم را شش عمه بود از چند مادر اُمیْمه و امّحکیم یا اُمّ حکیمه و برّه و عاتکه و صفیه و ارْوی (357). امّا امیمه که بعضی او را فاطمه گفته اند پس او زوجه جحش بن ریان بوده ، و از او عبداللّه و عُبیداللّه و ابواحمد و زینب و حمْنه (358) و امّحبیبه آورده . و زینب همان است که زوجه زید بن حارثه بود، زید او را طلاق داد و حق تعالی او را به پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم تزویج فرموده .

و امّا ام حکیم بن عبدالمطّلب ؛ پس او زوجه کُزیْر(359) بن ربیعه بن حبیب بن عبْد شمس بن

ص: 271

عبدمناف بوده ، و از او عامر را آورد و او پدر عبداللّه عامر است که والی عراق و خراسان بود از جانب عثمان . و امّا برّه بنت عبدالمطّلب ؛ پس زوجه ابُورُهْم بوده و بعد از او زوجه عبدالاسد بن هلال مخزومی شده و از برای او زائیده ابوسلمه را و ابوسلمه اسمش عبداللّه است و او اوّل کس است که مهاجرت کرد به حبشه با زوجه اش اُمّسلمه پس از آن هجرت کرد به مدینه و در بدْر و اُحُد حاضر بود و در اُحُد جراحتی یافت و به آن زخم وفات کرد و بعد از او ، حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم زوجه اش اُم سلمه را تزویج فرمود.

و امّا عاتکه بنت عبدالمطّلب ؛ پس او زوجه عُمیْر بْن وهب بوده پس از آن زوجه کلده بن عبدمناف بن عبدالدّار شد و امّا صفیّه بنت عبدالمطّلب ؛ پس او زوجه حارث بن حرب بن امیّه بود و بعد از او عوّام بن خُویْلد برادر حضرت خدیجه او را خواست و از وی زُبیْر به هم رسید. و روایت شده که در وقت وفات حضرت عبدالمطّلب این شش دختر همگی حاضر بودند، عبدالمطّلب با ایشان فرمود که بر من بگرئید و مرثیه بگوئید و بخوانید که قبل از مرگ بشنوم . پس هر یک قصیده ای در مرثیه پدر بگفتند و بخواندند، عبدالمطّلب آن مرثیه را بشنید آنگاه از جهان بگذشت .

عبدمناف است و کنیتش ابوطالب چنانکه پدرش عبدالمطلّب فرموده :

شعر :

وصیْتُ منْ کنّیْتُهُ بِطالِبٍ

عبْد منافٍ و هُو ذوتجارُبٍ(360)

و آن بزرگوار سیّد بطحاء و شیخ قریش و رئیس مکّه و قبله قبیله بود.

و کان رحِمهُ اللّهُ شیْخا جسیما وسیما، علیْهِ بهاءُ الْمُلُوکِ ووقارُ الْحُکمآءِ.

گویند: به اکثم بن صیفی حکیم عرب گفتند از که آموختی حکمت و ریاست و حلم و سیادت خود را؟ گفت : از حلیف حلم و ادب ، سیّد عجم و عرب حضرت ابوطالب بن عبدالمطّلب (361) و در روایات بسیار است که مثلش مثل اصحاب کهف است ، ایمان خود را پنهان کرد تا بتواند پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم را نصرت کند و شرّ کفّار قریش را از آن حضرت بگرداند و ابوطالب مستودع وصایا و آثار انبیاء بود و آنها را به پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم ردّ کرد.(362)

و در خبر است که نور آن جناب خاموش کند نورهای خلایق را مگر پنج نور (که نور محمّد و علی و حسن و حسین و ائمه علیهماالسّلام می باشد) و اگر گذاشته شود ایمان ابوطالب در کفّه ترازوئی و ایمان این خلق در کفّه دیگر، هر آینه رجحان و زیادتی پیدا کند ایمان ابوطالب بر ایمان ایشان ! و امیرالمؤ منین علیه السّلام دوست می داشت که روایت شود اشعار ابوطالب و تدوین شود و می فرمود: بیاموزید آن را و تعلیم کنید اولاد خود را؛ زیرا که آن جناب بر دین خدا بود و در اشعارش علم بسیار است .(363)

بالجمله ؛ خدمات ابوطالب در دین و

ص: 273

نصرتش از حضرت سیّد المرسلین صلی اللّه علیه و آله و سلم از آن گذشته است که بیان شود و بس است در این مقام فرمایش پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم که فرموده : پیوسته قریش از من جبان و ترسان بودند یعنی جرئت بر اذیّت مرا نداشتند تا وفات کرد ابوطالب ؛ یعنی آن وقت جرئت بر من یافتند و بر اذیّت من اقدام کردند.

ابن ابی الحدید گفته :(364)

شعر :

ولوْلا ابُوطالِبُ وابْنُهُ

لما مثّل الدّین شخْصٌ فقاما

فذاک بِمکّه آوی وحامی

وذاک بِیثْرِب جسّ الْحماما(365)

و امّا حمزه بن عبدالمطّلب پس جلالتش بسیار است و در غزوه اُحُد شهید شد و ما شهادت او را نگاشتیم .

و جعفر بن ابی طالب علیهماالسّلام در مُوْته شهید شد و ما در ذکر معجزات حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم و وقایع سال هشتم هجری شهادت او را ذکر کردیم .

پیغمبران است و وصیّ او که بهترین اوصیای پیغمبران است و دو فرزند زاده او حسن و حسین علیهماالسّلام که بهترین فرزندزاده های پیغمبرانند و بهترین شهیدان حمزه که عمّ او است و جعفر که با ملائکه پرواز می کند و قائم آل محمّد صلوات اللّه علیهم اجمعین (366). و روایات به این مضمون بسیار وارد شده است .

و علیّ بن ابراهیم روایت کرده که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود که پروردگار من برگزید مرا با سه نفر از اهل بیت من که من بهترین و پرهیزکارترین ایشانم و فخر نمی کنم ، برگزید مرا و علی و جعفر دو پسر ابوطالب را و حمزه پسر عبدالمطّلب را الخ .(367)

و ایضا روایت کرده است از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام در تفسیر آیه :

(مِن الْمُؤ مِنین رِجالٌ صدقُوا م ا عاهدُوا اللّه علیْهِمْ فمِنْهُمْ منْ قضی نحْبهُ ومِنْهُمْ منْ ینْتظِرُ و ما بدّلُوا تبْدیلاً).(368)

که مراد از (منْ قضی نحْبهُ) حمزه و جعفر (منْ ینْتظِرُ) علیّ بن ابی طالب است .(369)

و نیز از آن حضرت در (بصائر)(370) روایت شده که بر ساق عرش نوشته است که حمزه شیر خدا و شیر رسول خدا و سیّدالشّهداء است .

و شیخ طوسی از جابر انصاری روایت کرده است که عبّاس مرد بلند قامت و خوشرو بود، روزی به خدمت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم آمد چون حضرت را نظر بر او افتاد تبسّم نمود و فرمود که ای عمّ! تو صاحب جمالی . عبّاس گفت : یا رسول اللّه ! جمال مرد به

ص: 275

چه چیز است ؟ فرمود: به راستی گفتار در حقّ؛ پرسید که کمال مرد به چه چیز است ؟ فرمود که پرهیزکاری از محرّمات و نیکی خُلق .(371) و از حضرت امام رضا علیه السّلام روایت شده که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند که حرمت مرا در حق عبّاس رعایت کنید که او بقیه پدران من است .(372)

و ابن بابویه روایت کرده است که روزی جبرئیل بر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم نازل شد و قبای سیاهی پوشیده بود و کمربندی بر روی آن بسته بود و خنجری بر آن کمربند زده بود، حضرت فرمود: ای جبرئیل ! این چه زیّ است ؟ جبرئیل گفت : زیّ فرزندان عمّ تو عبّاس است ؛ یا محمّد وای بر فرزندان تو از فرزندان عمّ تو عبّاس . پس حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم از خانه بیرون آمد و با عبّاس گفت : ای عمّ من ! وای بر فرزندان من از فرزندان تو، عبّاس گفت :یا رسول اللّه ! اگر رخصت می دهی آلت مردی خود را قطع می کنم . حضرت فرمود که قلم (373)جاری شده است به آنچه در این امر واقع خواهد شد.(374)

و از ابن عبّاس روایت کرده است که روزی علی بن ابی طالب علیه السّلام از حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم پرسید که یا رسول اللّه ! آیا تو عقیل را دوست می داری ؟ فرمود: بلی ، واللّه او را دوست می دارم به دو دوستی : یکی دوستی او، دیگری آنکه

ص: 276

ابوطالب او را دوست می داشت و همانا فرزند او کشته خواهد شد در محبّت فرزند تو و دیده های مؤ منین بر او خواهد گریست و ملائکه مقرّبان بر او صلوات خواهند فرستاد؛ پس حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم آن قدر گریست که آب دیده اش بر سینه اش جاری شد و فرمود: به خدا شکایت می کنم آنچه به اهل بیت من خواهد رسید بعد از من .(375) و در ذکر اصحاب حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام بیاید ذکر عقیل و عبداللّه بن جعفر و عبداللّه بن عبّاس ان شاء اللّه تعالی .

اللّه علیه و آله و سلم او را دوست می داشتند. و حق تعالی پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم را امر فرموده به محبّت چهار نفر که سلمان یکی از ایشان است و آیاتی در مدح او و اقران او نازل شده و جبرئیل هر وقت بر حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم نازل می شد امر می کرده از جانب پروردگار که سلمان را سلام برساند و مطّلع گرداند او را به علم منایا و بلایا و انساب (383)؛ و شبها برای او در خدمت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم مجلس خلوتی بوده و حضرت رسول و امیرالمؤ منین صلوات اللّه علیهما و آلهما چیزهائی تعلیم او فرمودند از مکنون و مخزون علم اللّه که احدی غیر او قابل و قوّه تحمّل آن را نداشته ؛ و رسیده به مرتبه ای که حضرت صادق علیه السّلام فرموده :

(ادْرک سلْمانُ الْعِلْم الاوّل والْعِلْم الا خِر وهُو بحْرٌ لا یُنْزحُ وهُو مِنّا اهْل الْبیْتِ).(384)

سلمان درک کرد علم اوّل و آخر را و او دریائی است که هرچه از او برداشته شود تمام نشود و او از ما اهل بیت است .

قاضی نوراللّه فرموده : (سلمان فارسی از عنفوان صبا در طلب دین حقّ ساعی بود و نزد علماء ادیان از یهود و نصاری و غیرهم تردّد می نمود و در شدائدی که از این ممرّ به او می رسید صبر می ورزید تا آنکه در سلوک این طریق زیاده از ده خواجه او را فروختند و آخر الا مر نوبت به خواجه کاینات

ص: 278

علیه و آله افضل الصّلوه رسید و او را از قوم یهود به مبلغی خرید و محبّت و اخلاص و مودّت و اختصاص او نسبت به آستان نبوی به جائی رسید که از زبان مبارک آن سرور به مضمون عنایت مشحون سلْمانُ مِنّا اهْل الْبیْتِ سرافراز گردید ولنِعْم م ا قیل:

شعر :

کانتْ مودّهُ سلْمان لهُ نسبا

ولمْ یکُنْ بیْن نُوحٍ وابْنِه رحِما).(385)

شیخ اجلّ ابوجعفر طوسی نوّراللّهُ مشْهدهُ در کتاب (امالی ) از منصور بن بزرج روایت نموده که گفت به حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام گفتم که ای مولای من از شما بسیار ذکر سلمان فارسی می شنوم سبب آن چیست ؟ آن حضرت در جواب فرمودند که مگو سلمان فارسی بگو سلمان محمّدی و بدان که باعث بر کثرت ذکر من او را سه فضیلت عظیم است که به آن آراسته بود، اوّل اختیار نمودن اوهوای امیرالمؤ منین علیه السّلام را بر هوای نفس خود، دیگر دوست داشتن او فقرا را و اختیار او ایشان را بر اغنیاء و صاحبان ثروت و مال ، دیگر محبّت او به علم و علماء.

اِنّ سلْمان کان عبْدا صالحا حنیفا مُسْلِما و ما کان مِن الْمُشْرِکین(386)

و همچنین روایت نموده به اسناد خود از سُدیْر صیرفی از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام که جماعتی از صحابه با هم نشسته بودند و ذکر نسب خود می نمودند و به آن افتخار می کردند و سلمان نیز در آن میان بود، پس عُمر رو به جانب سلمان کرد و گفت : ای سلمان ! اصل و نسب تو چیست ؟

فقال سلْمانُ: انا سلْمانُ

ص: 279

بْنُ عبْدِاللّهِ کُنْتُ ضالاً فهد انِی اللّهُ بِمُحمّدٍ صلّی اللّهُ علیْهِ و آلِهِوکُنْتُ عائِلاً فاغْنانِی اللّهُ بِمُحمّدِّ صلّی اللّهُ علیْهِ و آلِهِ وکُنْتُ ممْلوکا فاعْتقنی اللّهُ تعالی بِمُحمّدٍ صلّی اللّهُ علیْهِ و آلِهِ فهذا حسبی ونسبی یا عُمرُ. انتهی .(387)

و در خبر است که وقتی ابوذر بر سلمان وارد شد در حالتی که دیگی روی آتش گذاشته بود ساعتی با هم نشستند و حدیث می کردند ناگاه دیگ از روی سه پایه غلطید و سرنگون شد و ابدا از آنچه در دیگ بود قطره ای نریخت ، سلمان آن را برداشت و به جای خود گذاشت ؛ باز زمانی نگذشته بودکه دوباره سرنگون شد و چیزی از آن نریخت ؛ دیگر باره سلمان آن را برداشت و به جای خود گذاشت . ابوذر وحشت زده از نزد سلمان بیرون شد و به حالت تفکّر بود که جناب امیرالمؤ منین علیه السّلام را ملاقات نمود و حکایت را برای آن حضرت بگفت ، آن جناب فرمود: ای ابوذر! اگر خبر دهد سلمان ترا به آنچه می داند هرآینه خواهی گفت رحِم اللّهُ قاتِل سلْمان! ای ابوذر سلمان باب اللّه است در زمین ، هر که معرفت به حال او داشته باشد مؤ من است و هرکه انکار او کند کافر است و سلمان از ما اهل بیت است .(388)

و هم وقتی مقداد بر سلمان وارد شد دید دیگی سر بار گذاشته بدون آتش می جوشد، به سلمان گفت : ای ابوعبداللّه ! دیگ بدون آتش می جوشد؟! سلمان دودانه سنگ برداشت و در زیر دیگ گذاشت سنگها شعله کشیدند مانند هیزم دیگ جوشش زیادتر

ص: 280

شد. سلمان فرمود: جوش دیگ را تسکین کن . مقداد گفت : چیزی نیست که در دیگ بزنم تا جوش او را فرو نشانم . سلمان دست مبارک خود را مانند کفچه داخل در دیگ کرد و دیگ را بر هم زد تا جوشش ساکن شد و مقداری از آن آش برداشت با دست خود و با مقداد میل فرمود. مقداد از این واقعه خیلی تعجّب کرد و قصّه را برای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم نقل کرد.(389)

بالجمله ؛ روایات در مدح او زیاده از آن است که ذکر شود و بیاید جمله ای از آنها در احوال حضرت ابوذر رضی اللّه عنه .

در سنه 36 در مدائن وفات کرد و حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام در همان شب از مدینه به (طیّ الارض ) بر سر جنازه او حاضر شد و او را غسل داد و کفن کرد و نماز بر او خواند و در همانجا به خاک رفت . و در روایتی است که چون امیرالمؤ منین علیه السّلام بر سر جنازه سلمان وارد شد رِداء از صورت او برداشت سلمان به صورت آن جناب تبسّمی کرد حضرت فرمود:

(مرْحبا ی اابا عبْداللّهِ اِذا لقیت رسُول اللّهِ صلّی اللّهُ علیْهِ وآلِهِ فقُلْ لهُ مامرّ علی اخیک مِنْ قوْمِک).

پس حضرت او را تجهیز کرد و بعد از تجهیز و تکفین ایستاد به نماز بر او، حضرت جعفر طیّار و حضرت خضر در نماز حضرت سلمان حاضر شدند در حالتی که با هر کدام از آن دو نفر هفتاد صف از ملائکه بود که در هر صفی هزار

ص: 281

هزار فرشته بود.(390) و حضرت امیر علیه السّلام در همان شب به مدینه مراجعت فرمود و فعلاً قبر شریف سلمان در مدائن بابقعه و صحن بزرگی ظاهر و مزار هر بادی و حاضر است . و من در (هدیه الزّائرین ) و (مفاتیح ) زیارت آن جناب را نقل کرده ام .(391)

در روز قیامت منادی از جانب ربّالعزّه ندا کند که کجایند حواری و مخلصان محمّد بن عبداللّه که بر طریقه آن حضرت مستقیم بودند و پیمان آن حضرت را نشکستند؟ پس برخیزد سلمان و ابوذر و مقداد.(398) و مروی است از حضرت صادق علیه السّلام که حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود که خدا مرا امر کرده است به دوستی چهار کس از صحابه ، گفتند: یا رسول اللّه کیستند آن جماعت ؟ فرمود که علیّ بن ابی طالب و مقداد و سلمان و ابوذر.(399) و به اسانید بسیار در کتب سنی و شیعه مروی است که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود که آسمان سایه نکرده بر کسی و زمین برنداشته کسی را که راستگوتر از ابوذر باشد.(400)

و ابن عبدالبرّ که از اعاظم علمای اهل سنت است در کتاب (استیعاب ) از حضرت رسالت صلی اللّه علیه و آله و سلّم روایت کرده است که فرمود: ابوذر در میان امّت من به زهد عیسی بن مریم است . و به روایت دیگر شبیه عیسی بن مریم است در زهد.(401) و ایضاً روایت نموده است ک حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام فرمودند که ابوذر علمی چند ضبط کرد که مردمان از حمل آن عاجز بودند و گرهی بر آن زد که هیچ از آن بیرون نیامد.(402)

ابن بابویه رحمه اللّه به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده است که روزی ابوذر رحمه اللّه بر حضرت رسالت پناه صلی اللّه علیه و آله و سلّم گذشت ، جبرئیل به صورت دحیه کلبی در خدمت

ص: 283

آن حضرت به خلوت نشسته و سخنی در میان داشت ، ابوذر گمان کرد که دحیه کلبی است و با حضرت حرف نهانی دارد بگذشت ، جبرئیل گفت : یا رسول اللّه ! اینک ابوذر بر ما گذشت و سلام نکرد اگر سلام می کرد ما او را جواب سلام می گفتیم به درستی که او را دعائی هست که در میان اهل آسمانها معروف است ، چون من عروج کنم از وی سؤ ال کن . چون جبرئیل برفت ابوذر بیامد، حضرت فرمود که ای ابوذر! چرا بر ما سلام نکردی ؟ ابوذر گفت : چنین یافتم که دحیه کلبی در حضرتت بود و برای امری او را به خلوت طلبیده ای نخواستم کلام شما را قطع کنم ؛ حضرت فرمود که جبرئیل بود و چنین گفت ، ابوذر بسیار نادم شد، حضرت فرمود: چه دعا است که خدا را به آن می خوانی که جبرئیل خبر داد که در آسمانها معروف است ؟ گفت این دعا را می خوانم :

اللّهُمّ اِنّی اسْئلُک الایمان بِک والتّصْدیق بِنبِیِّک والْعافِیه مِنْ جمیعِ الْبلاءِ والشُّکْر علی الْعافیهِ والْغِنی عنْ شِرار النّاسِ.(403)

از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که ابوذر از خوف الهی چندان گریست که چشم او آزرده شد، به او گفتند که دعا کن که خدا چشم تو را شفا بخشد. گفت : مرا چندان غم آن نیست . گفتند چه غم است که ترا از چشم خود بی خبر کرده ؟ گفت : دو چیز عظیم که در پیش دارم که بهشت و دوزخ است !(404)

ابن بابویه از عبداللّه بن

ص: 284

عبّاس روایت کرده که روزی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم در مسجد قُبا نشسته بود و جمعی از صحابه در خدمت او بودند فرمود: اوّل کسی که از این در درآید در این ساعت ، شخصی از اهل بهشت باشد! چون صحابه این را شنیدند جمعی برخاستند که شاید مبادرت به دخول نمایند؛ پس فرمود: جماعتی الحال داخل شوند که هر یک بر دیگری سبقت گیرند هرکه در میان ایشان مرا بشارت دهد به بیرون رفتن آذرماه ، او از اهل بهشت است ؛ پس ابوذر با آن جماعت داخل شد، حضرت به ایشان فرمود: ما در کدام ماهیم از ماههای رومی ؟ ابوذر گفت که آذر به در رفت یا رسول اللّه . حضرت فرمود که من می دانستم ولیکن می خواستم که صحابه بدانند که تو از اهل بهشتی و چگونه چنین نباشی و حال آنکه ترا بعد از من از حرم من به سبب محبّت اهل بیت من و دوستی ایشان بیرون خواهند کرد، پس تنها در غربت زندگانی خواهی کرد و تنها خواهی مرد، و جمعی از اهل عراق سعادت تجهیز و دفن تو خواهند یافت آن جماعت رفیقان من خواهند بود در بهشتی که خدا پرهیزکاران را وعده فرموده .(405)

ارباب سِیر معتمده نقل کرده اند که حاصلش این است که ابوذر در زمان عُمر به ولایت شام رفت و در آنجا بود تا زمان خلافت عثمان و بنابر آنکه مُعاویه بن ابی سفیان از جانب عثمان والی آن ولایت بود و به تجملات دنیا و تشیید مبانی و عمارات عُلیا مشعوف و مایل بود زبان

ص: 285

به توبیخ و سرزنش او گشاده و مردم را به ولایت خلیفه بحق حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام ترغیب می نمود و مناقب آن حضرت را بر اهل شام می شمرد به نحوی که بسیاری از ایشان را به تشیّع مایل گردانید و چنین مشهور است که شیعیانی که در شام و (جبل عامل )اند به برکت ابوذر است . مُعاویه حقیقت حال را به عثمان نوشت و اعلام نمود که اگر چند روز دیگر در این ولایت بماند مردم این ولایت را از تو منحرف می گرداند. عثمان در جواب او نوشت که چون نامه من به تو برسد البتّه باید که ابوذر را بر مرکبی درشت روْ نشانی و دلیلی عنیف با او فرستی که آن مرکب را شب و روز براند تا خواب بر او غالب شود و ذکر من و ذکر تو از خاطر او فراموش شود. چون آن نامه به معاویه رسید ابوذر را بخواند و او را بر کوهان شتری درشت روْ و برهنه بنشاند و مرد درشت عنیف را با او همراه کرد. ابوذر رحمه اللّه مردی دراز بالا و لاغر بود و آن وقت شیب و پیری اثری تمام بر او کرده بود و موی سر و روی او سفید گشته ضعیف و نحیف شده . (دلیل ) شتر را به عنف می راند و شتر جهاز نداشت از غایت سختی و ناخوشی که آن شتر می رفت رانهای ابوذر مجروح گشت و گوشت آن بیفتاد و کوفته و رنجور به مدینه داخل شد و با عثمان ملاقات نموده آنجا نیز بر اعمال و اقوال عثمان اعتراض

ص: 286

می کرد و هرگاه او را می دید این آیه را می خواند:

(یوْم یُحْمی علیْها فی نار جهنّم فتُکْوی بِها جِباهُهُمْ وجُنُوبُهُمْ وظُهُورُهُمْ..).(406)

و غرضش تعریض بر عثمان بود الی غیر ذلک .(407)

بالجمله ؛ عثمان تاب امر به معروف و نهی از منکر ابوذر نیاورد و حکم به خروج او و اهل و عیال او را از مدینه به ربذه که بهترین مواضع نزد او بود نمود و به این اکتفا نکرده او را از فتوی دادن مسلمانان منع نمود و به این نیز اکتفا ننموده در حین خروج ابوذر، حکم نمود که هیچ کس بر تشییع او اقدام ننماید. امیرالمؤ منین علیه السّلام و حسنین علیهماالسّلام و عقیل و عمّار یاسر و بعضی دیگر به مشایعت او بیرون رفتند و مروان بن الحکم در راه ایشان را پیش آمده گفت : چرا از شما حرکتی صادر گردد که خلاف حکم خلیفه عثمان باشد؟ و میان امیرالمؤ منین علیه السّلام و مروان گفتگویی شد حضرت امیر علیه السّلام تازیانه در میان دو گوش اشتر مروان زد، مروان نزد عثمان رفته شکایت کرد. چون حضرت امیر علیه السّلام و عثمان با هم ملاقات کردند عثمان به حضرت امیر علیه السّلام ، گفت که مروان از تو شکوه دارد که تازیانه در میان دو گوش اشتر او زده ای ؟ آن حضرت جواب دادند که اینک شتر من بر در سرای ایستاده است حکم بفرمای تا مروان بیرون رود و تازیانه در میان دو گوش او زند.(408)

بالجمله ؛ ابوذر در ربذه شد و ابتلای او به جائی رسید که فرزندش (ذرّ) وفات یافت و

ص: 287

او را گوسفندی چند بود که معاش خود و عیال به آنها می گذرانید آفتی در میان آنها به هم رسید و همگی تلف شدند و زوجه اش نیز در ربذه وفات یافت . همین ابوذر مانده بود و دختری که نزد وی می بود، دختر ابوذر گفت که سه روز بر من و پدرم گذشت که هیچ به دست ما نیامد که بخوریم و گرسنگی بر ما غلبه کرد پدر به من گفت که ای فرزند، بیا به این صحرای ریگستان رویم شاید گیاهی به دست آوریم و بخوریم ؛ چون به صحرا رفتیم چیزی به دست نیامد؛ پدرم ریگی جمع نمود و سر بر آن گذاشت نظر کردم چشمهای او را دیدم می گردد و به حال احتضار افتاده ، گریستم و گفتم : ای پدر من ! با تو چه کنم در این بیابان با تنهائی و غربت ؟ گفت : ای دختر! مترس که چون من بمیرم جمعی از اهل عراق بیایند و متوجّه امور من شوند و به درستی که حبیب من رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم مرا در غزوه تبوک چنین خبر داده ؛ ای دختر چون من به عالم بقاء رحلت کنم عبا را بر روی من بکش و بر سر راه عراق بنشین چون قافله پیدا شود نزدیک برو و بگو ابوذر که از صحابه حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم است وفات یافته . دختر گفت که در این حال جمعی از اهل ربذه به عیادت او آمدند و گفتند: ای ابوذر! چه آزار داری و از چه شکایت

ص: 288

داری ؟ گفت : از گناهان خود. گفتند: چه چیز خواهش داری ؟ گفت : رحمت پروردگار خود می خواهم . گفتند: آیا طبیبی می خواهی که برای تو بیاوریم ؟ گفت : طبیب مرا بیمار کرده ، طبیب خداوند عالمیان است درد و دوا از اوست ! دختر گفت که چون نظر وی بر ملک الموت افتاد گفت : مرحبا به دوستی که در هنگامی آمده است که نهایت احتیاج به او دارم و رستگار مباد کسی که از دیدار تو نادم و پشیمان گردد، خداوندا! مرا زود به جوار رحمت خویش برسان به حق تو سوگند که می دانی که همیشه خواهان لقای تو بوده ام و هرگز کارِهْ مرگ نبوده ام . دختر گفت که چون به عالم قدس ارتحال نمود عبا را بر سر او کشیدم و بر سر راه قافله عراق نشستم ، جمعی پیدا شدند به ایشان گفتم که ای گروه مسلمانان ! ابوذر مصاحب حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم وفات یافته ؛ ایشان فرود آمدند و بگریستند و او را غسل دادند و کفن کردند و بر او نماز گزارده و دفن کردند و مالک اشتر در میان ایشان بود.(409)

مروی است که مالک گفت من او را در حلّه ای کفن کردم که با خود داشتم و قیمت آن حلّه چهار هزار درهم بود.(410) و ابن عبْدالبرّ ذکر کرده است که وفات ابوذر در سال سی و یکم یا سی و دوم هجرت بود و عبداللّه بن مسعود بر او نماز گزاشت .(411)

بهْرائی است و چون اسود بن عبدیغوث او را تبنّی نموده معروف به مقداد بن الاسود شده است . آن بزرگوار قدیم الا سلام و از خواصّ اصحاب سیّد انام و یکی از ارکان اربعه و بسیار عظیم القدر و شریف المنزله است ؛ دینداری و شجاعت او از آن افزون است که به تحریر آید سُنّی و شیعه در فضیلت و جلالت او همداستانند. از حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم روایت کرده اند که فرمود خداوند تعالی مرا به محبّت چهار تن امر فرموده و فرموده که ایشان را دوست بدارم ، گفتند: ایشان کیستند؟ فرمود: علی علیه السّلام و مقداد و سلمان و ابوذر رضوان اللّه علیهم اجمعین .(412) و ضُباعه بنت زبیربن عبدالمطّلب که دختر عموی رسول خدا باشد زوجه او بوده و در جمیع غزوات در خدمت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم مجاهده کرده و او یکی از آن چهار نفر است که بهشت مشتاق ایشان است (413) و اخبار در فضیلت او زیاده از آن است که در اینجا ذکر شود و کافی است در این باب آن حدیثی که شیخ کشّی از امام محمّد باقر علیه السّلام روایت کرده که فرمود:

(اِرتدّ النّاسُ اِلاّ ثلاث نفرٍ سلْمانُ و ابُوذر والْمِقْدادُ، قال فقُلْتُ عمّار؟ قال کان حاص حیْصهً ثُمّ رجع ثُمّ قال اِنْ اردْت الذی لمْ یشُکّ ولمْ یدْخُلْهُ شیٌ فالمِقدادُ)؛(414)

یعنی حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود که مردم مرتد شدند مگر سه نفر که آن سلمان و ابوذر و مقداد است ، پس راوی پرسید که آیا عمّار بن

ص: 290

یاسر با ظهور محبّت او نسبت به اهل البیت علیهماالسّلام در این چند کس داخل نبود؟ حضرت فرمود که اندک میلی و تردّدی در او ظاهر شد بعد از آن رجوع به حق نمود؛ آنگاه فرمود که اگر خواهی آن کسی را که هیچ شکّی برای او حاصل نشد پس بدان که او مقداد است و در خبر است که دل مقدّس او مانند پاره آهن بود از محکمی .

وعنْ کِتاب (الاِخْتِصاص ) عنْ ابی عبْدِاللّهِ علیه السّلام قال إِنّما منْزِلهُ الْمِقْدادِ بْنِ الاسْودِ فی ه ذِهِ الاُمّهِ کمنْزلهِ الِف فِی الْقُرْآنِ لا یلْزقُ بِها شیٌ.(415) جایگاه مقداد در این امّت مانند جایگاه الف در قرآن است که حرف دیگر به آن نمی چسبد

در سنه 33 در (جُرْف ) که یک فرسخی مدینه است وفات کرد. پس جنازه او را حمل کردند و در بقیع دفن نمودند و قبری که در شهر (وان ) به وی نسبت دهند واقعیّت ندارد بلی محتمل است که قبر فاضل مقداد سیوری یا قبر یکی از مشایخ عرب باشد.

من باک در کشتن کسی که از حق عدول کند از هیچ پدر و پسری ندارم ، حضرت فرمود: خدا رحمت کند ترا و جزای خیر دهد.(416)

او رفته ام .

امیرالمؤ منین علیه السّلام همراه بود و در اعتصام به حبل اللّه المتین و متابعت امیرالمؤ منین علیه السّلام فروگذار نکرد و پیوسته مردم را به دوستی امیرالمؤ منین علیه السّلام تحریص می نمود و مکرّر در کوچه های مدینه و مجالس مردم عبور می کرد و می گفت :علِیُّ خیْرُ الْبشر فمنْ ابی فقد کفر(421) و هم می فرمود: معاشر اصحاب ، تاءدیب کنید اولاد خود را به دوستی علی علیه السّلام ، پس هر که اباء کرد از دوستی او ببینید مادرش چه کرده .

شعر :

محبّت شه مردان مجُو زبی پدری

که دست غیر گرفته است پای مادر او(422)

در سنه 78 وفات کرد و در آن وقت چشمان او نابینا شده بود و زیاده از نود سال عمر کرده بود و او آخر کسی است از صحابه که در مدینه وفات کرد و پدرش عبداللّه انصاری از نُقباء حاضرین بدْر و اُحُد است و در اُحُد شهید شد و او را با شوهر خواهرش عمروبن الجموح در یک قبر دفن کردند و قصّه شکافتن قبر او با قبور شهداء اُحُد در زمان معاویه برای جاری کردن آب معروف است .

او را به گمان آنکه از مشرکین است در اثنای گرمی جنگ شهید کرده و بنابر سرّی که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم با او در میان نهاده بود به حال منافقین صحابه معرفت داشت (423) و اگر در نماز جنازه کسی حاضر نمی شد خلیفه ثانی بر او نماز نمی گزاشت و از جانب او سالها در مدائن والی بود، پس او را عزل کرد و حضرت سلمان رضی اللّه عنه والی آنجا شد، چون وفات کرد دوباره حُذیفه والی آنجا شد و مستقر بود تا نوبت به شاه ولایت علی علیه السّلام رسید، پس از مدینه رقمی مبارک باد و فرمان همایونی به اهل مداین صادر شد و از خلافت خود و استقرار حُذیفه در آنجا به نحوی که بود اطّلاع داد ولکن حُذیفه بعد از حرکت آن حضرت از مدینه به جانب بصره به جهت دفع شرّ اصحاب جمل و قبل از نزول موکب همایون به کوفه ، وفات کرد و در همان مداین مدفون شد.

و از ابوحمزه ثمالی روایت است که چون حذیفه خواست وفات کند فرزند خود را طلبید و وصیّت کرد او را به عمل کردن این نصیحتهای نافعه فرمود: ای پسرجان من ! ظاهر کن ماءیوسی از آنچه که در دست مردم است که در این یاءس ، غنی و توانگری است و طلب مکن از مردم حاجات خود را که آن فقر حاضر است و همیشه چنان باش که روزی که در آن هستی بهتر باشی از روز گذشته ، و هر وقت نماز می کنی چنان نماز کن که گویا نماز

ص: 295

وداع و نماز آخر تو است و مکن کاری را که از آن عذر بخواهی .(424)

و از (رجال ابن داود) و غیره نقل شده که فرموده حُذیفه بن الیمان یکی از ارکان اربعه است . و بعد از وفات حضرت رسالت صلی اللّه علیه و آله و سلّم در کوفه ساکن شد و بعد از بیعت با حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام به چهل روز در مدائن وفات یافت (425) و در مرض موت ، پسران خود صفوان و سعید را وصیّت نمود که با حضرت امیر علیه السّلام بیعت نمایند و ایشان به موجب وصیّت پدر عمل نموده در حرب صِفّین به درجه شهادت رسیدند.(426)

) در ترجمه او فرموده : ابوایوب بن زید الانصاری ، اسم او خالد است امّا کُنْیه او بر اسم غلبه نموده ، در غزای بدر و دیگر مشاهد حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم حاضر بوده و آن حضرت از خانه ابوایّوب نقل نموده و در حرب جمل و صِفّین و خوارج در ملازمت حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام مجاهده می نموده (429) و در (ترجمه فتوح ابن اعثم کوفی )(430) مسطور است که ابوایّوب در بعضی از ایّام حرب صفین از لشکر امیر علیه السّلام بیرون آمد و در میدان حرب مبارز خواست هر چند آواز داد از لشکر شام کسی به جنگ او روی ننهاد و بیرون نیامد چون هیچ مبارزی رغبت محاربه او نکرد ابوایّوب اسب راتازیانه زد و بر لشکر شام حمله کرد هیچ کس پیش حمله او نایستاد روی به سراپرده معاویه آورد. معاویه بر درِ سراپرده خود ایستاده بود ابوایّوب را بدید بگریخت و به سراپرده درآمد و از دیگر جانب بیرون شد، ابو ایوب بر در اوبایستاد و مبارز خواست جماعتی از اهل شام روی به جنگ او آوردند ابو ایوب بر ایشان حمله ها کرد و چند کس نامی را زخمهای گران زد پس به سلامت بازگشت و به جای خویشتن آمد. معاویه با رنگی زرد و رویی تیره به سراپرده خود در آمد و مردم خود را سرزنش بسیارنمود که سواری از صف علی علیه السّلام چندین تاخت که به سراپرده من در آمد مگر شما را بند کرده و دستهای شما را بسته بودند که هیچ کس را یارای آن نبود

ص: 297

که مشتی خاک بر گرفتی و بر روی اسب او پاشیدی . مردی از اهل شام که نام او مُترفع بن منصور بود گفت : ای معاویه دل فارغ دار که من همان نوع که آن سوار حمله کرد و به سراپرده تو در آمد حمله خواهم کرد و به در سراپرده علی بن ابی طالب علیه السّلام خواهم رفت اگر علی راببینم و فرصت کنم او را زخمی زنم و تو را خوش دل گردانم ؛ پس اسب براند و خویشتن را در لشکرگاه امیرالمؤ منین علیه السّلام انداخت و به سراپرده او تاخت . ابوایّوب انصاری چون او را بدید اسب به سوی او براند چون بدو رسید شمشیری بر گردن او زد، گردن او ببرید و شمشیر به دیگر سو بگذشت و از صافی دست و تیزی شمشیر سر او بر گردن او بود چون اسب سکندری خورد سر او به یک جانب افتاد و تنه او بر جانبی دیگر به زمین آمد و مردمان که نظاره می کردند از نیکوئی زخم ابوایّوب تعجّبها نمودند و بر وی ثناها کردند.

ابوایّوب در زمان معاویه به غزای روم رفت و در اثنای ورود به آن دیار بیمار گردید و چون وفات یافت وصیّت نمود که هرجا با لشکر خصم ملاقات واقع شود او را دفن کنند بنابراین در ظاهر استانبول نزدیک به سُور آن بلده او را مدفون ساختند و مرقد منوّر او محل استشفای مسلمانان و نصاری است . صاحب (استیعاب )(431) در باب کُنی آورده که چون اهل روم از حرب فارغ شدند قصد آن کردند که نبش قبر او نمایند،

ص: 298

مقارن آن حال باران بسیار که یاد از قهر پروردگار می داد بر ایشان واقع شد و ایشان متنبّه شدند دست از آن بداشتند(432)انتهی .

فقیر گوید: که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم از مدفن ابوایّوب خبر داده در آنجا که فرموده دفن می شود نزد قسطنطنیّه مرد صالحی از اصحاب من .(433)

محاجّه کردند با او در روز جمعه در حالی که بر فراز منبر بود و حدیث آن در کتاب (احتجاج )و (خصال ) است .(435)

در (مجالس المؤ منین ) است که دو برادران او ابان و عمر نیز از بیعت با ابوبکر ابا نمودند و متابعت اهل بیت نمودند. وقالُوا لهُمْ اِنّکُمْ لطُوالُ الشّجرِ طیِّبهُ الثّمر و نحْنُ تبعٌ لکُمْ.(436)

نهم خُزیمه (437) ابن ثابت الا نصاری مُلقّب به (ذوالشّهادتیْن )؛ به سبب آنکه حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم شهادت او را به منزله دو شهادت اعتبار فرموده در غزای بدر و مابعد آن از مشاهد حاضر بوده و از سابقین که رجوع کردند به امیرالمؤ منین علیه السّلام معدود است . از (کامل بهائی ) نقل است که در روز صِفّین خُزیمه بن ثابت و ابوالهیثم انصاری جِدی می نمودند در نصرت علی علیه السّلام ، آن حضرت فرمود: اگرچه در اوّل امر مرا خذلان کردند امّا به آخر، توبه کردند و دانستند که آنچه کردند بد بود.(438) صاحب (استیعاب )(439) آورده که خزیمه در حرب صفین ملازم حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام بود و چون عمّار یاسر شهید شد او نیز شمشیر کشیده با دشمنان کارزار می کرد تا شربت شهادت چشید رضوان اللّه تعالی علیه .

و روایت شده که امیرالمؤ منین علیه السّلام در هفته آخر عمر خود خطبه خواند و آن آخر خطبه حضرت بود و در آن خطبه فرمود:

ایْن اِخْوانِی الّذین رکِبُوا الطّریق ومضوْا علی الحقِّ؟ ایْن عمّارُ؟ وایْن ابْنُ التّیِهانُ؟ وایْن ذُو الشّهادتیْنِ؟ وایْن نُظرآؤُهُمْ مِنْ اِخْوانِهِمُ الذین تعاقدوُا علی المنِیّهِ واُبْرِد

ص: 300

بِرُؤُسِهِمْ اِلی الْفجرهِ. ثُمّ ضرب علیه السّلام یدهُ اِلی لِحْیتِهِ الشریفهِ فاطال البُکاء ثُمّ قال اءوْهِ علی اِخْوانِی الّذین تلوُا الْقُرآن فاحْکمُوهُ.(440) یعنی : کجایند برادران من که راه حق را سپردندو با حق رخت به خانه آخرت بردند؟ کجاست عمّار؟ کجاست پسر تیهان ؟ و کجاست ذوالشّهادتیْن ؟ و کجایند همانندانِ ایشان از برادرانشان که با یکدیگر به مرگ پیمان بستند و سرهای آنان را به فاجران هدیه کردند؟ پس دست به ریش مبارک خود گرفت و زمانی دراز گریست سپس فرمود: دریغا! از برادرانم که قرآن را خواندند و در حفظ آن کوشیدند.

این سخن از زید شنید او را به حجر مکّه آورد و حضّار را فرمود: ای جماعت ! گواه باشید که زید فرزند من است ، ارث از من می برد و من ارث از او می برم . چون حارثه این بدید از غم فرزند آسوده گشت و مراجعت کرد. از آن وقت مردم او را زید بن محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم نام کردند. این بود تا خداوند اسلام را آشکار نمود و این آیه مبارکه فرود شد: (ما جعل ادْعِیآءکُمْ ابْنآءکُمْ..).(441)

چون حکم برسید فی قوْلِهِ تعالی : (اُدْعُوهُمْ لابائهِمْ) که فرزند خوانده را به اسم پدرش بخوانند، این هنگام زید بن حارثه خواندند و دیگر زید بن محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم نگفتند(442) و آیه شریفه (ما کان مُحمّدٌ ابا احدٍ مِنْ رِجالِکُمْ)(443)نیز اشاره به همین مطلب است نه آنکه مراد آن باشد که پدر حسن و حسین نیست ؛ چه آنها پسران رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم می باشند به حکم (ابْنآئنا)(444) در آیه مباهله و غیره . و زید، کُنْیه اش ابواُسامه است به نام پسرش اُسامه و شهادتش در مؤ ته واقع شد در همان جائی که جعفر بن ابی طالب علیه السّلام شهید گشته .(445)

به دست او بوده و او مردی بزرگ بوده وجودی به کمال داشت و پسرش قیس و پدر و جدّش نیز (جواد) بودند و در اطعام مهمان و واردین خودداری نمی فرمودند؛ چنانچه در زمان دُلیم جدّش منادی ندا درمی داد هر روز در اطراف دارضیافت او (منْ اراد الشّحْم واللّحْم فلْیأْتِ دار دُلیْم ). بعد از دُلیْم ، پسرش عُباده نیز به همین طریق بود و از پس او سعد نیز بدین قانون می رفت و قیس بن سعد از پدران بهتر بود. و دُلیْم و عُباده هر سال ده نفر شتر از برای صنم منات هدیه می کردند و به مکّه می فرستادند و چون نوبت به سعد و قیس رسید که مسلمانی داشتند آن شتران را همه سال به کعبه می فرستادند. و وارد شده که وقتی ثابت بن قیس با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم ، گفت : یا رسول اللّه ! قبیله معد در جاهلیّت پیشوایان جوانمردان ما بودند، حضرت فرمود:

النّاسُ معادِنُ کمعادِنِ الذّهبِ والفِضّهِ خِیارُهُمْ فِی الْجاهِلِیّهِ خِیارُهُمْ فِی الاِسْلامِ اِذا فقهُوا.

و سعد چندان غیور بود که غیر از دختر باکره تزویج نکرد و هر زنی که طلاق گفت کسی جرئت تزویج او نکرد.(446)

بالجمله ؛ این سعد همان است که در روز سقیفه او را آورده بودند در حالتی که مریض بود و خوابانیده بودند و خزْرجیان می خواستند با او بیعت کنند و مردم را نیز به بیعت او می خواندند لکن بیعت از برای ابوبکر شد و چون مردم جمع شدند که با ابوبکر بیعت کنند بیم می رفت که

ص: 303

سعد در زیر قدم طریق عدم سپارد، لاجرم فریاد برداشت که ای مردم مرا کشتید! عُمر گفت : اُقْتُلُوا سعْدا قتلهُ اللّهُ؛ بکشید او را که خدایش بکشد. قیس بن سعد که چنین دید برجست و ریش عمر را بگرفت و بگفت : ای پسر صهّاک حبشیّه و ای ترسنده گریزنده در میدان و شیر شرزه امن و امان ! اگر یک موی سعد بن عُباده جنبش کند از این بیهوده گوئی یک دندان در دهان تو به جای نماند از بس دهانت با مشت بکوبند.(447) و سعد بن عباده به سخن آمد و گفتا: ای پسر صهّاک ! اگر مرا نیروی حرکت بود در کیفر این جسارت که ترا رفت هرآینه تو و ابوبکر در بازار مدینه از من نعره شیری می شنیدید که با اصحاب خود از مدینه بیرون می شدید و شما را ملحق می کردم به جماعتی که در میان ایشان بودید ذلیل و ناکس تر مردم به شمار می شدید. آنگاه گفت : یا آل خرْزج احْمِلُونی مِنْ مکانِ الْفِتْنهِ. او را به سرای خویش حمل کردند و بعد هم هرچه خواستند که از وی بیعت بگیرند بیعت نکرد و گفت : سوگند به خدای که هرگز با شما بیعت نکنم تا هرچه تیر در تیرکش دارم بر شما بیندازم و سنان نیزه ام را از خون شما خضاب کنم و تا شمشیر در دستم است بر شما شمشیر زنم و با اهل بیت و عشیره ام با شما مقاتلت کنم و به خدا سوگند که اگر تمام جن و انس با شما جمع شوند من با شما دو عاصی

ص: 304

بیعت نکنم تا خدای خود را ملاقات کنم . و آخر الا مر بیعت نکرد تا در زمان عمر از مدینه به شام رفت و او را قبیله بسیار در حوالی دمشق بود هر هفته در دهی پیش خویشان خود می بود در یک وقتی از دهی به دهی دیگر می رفت از باغی که در رهگذر او بود او را تیر زدند و به قتل رسانیدند و نسبت دادند قتل او را به جنّ و اززبان جنّساختند:

شعر :

قدْ قتلْنا سیّد الخزْرج سعْد بْن عُباده

فرمیْناهُ بِسهْمیْن فلمْ نخْط فُؤ ادهُ(448)

کرده مفضّل بن عمر از حضرت صادق علیه السّلام که فرمود: بیرون می آید با قائم علیه السّلام از ظهْر کوفه بیست و هفت مرد تا آنکه فرموده و سلمان و ابوذر و ابودُجانه انصاری و مقداد و مالک اشتر پس می باشند ایشان در نزد آن حضرت از انصار و حُکّام .(451)

.

گوید: که قوم یاسر و عمّار ظاهرا بنی مخزومند؛ چه آنکه یاسر قحطانی و از عنس بن مذحج است و با دو برادر خود حارث و مالک به جهت طلب برادر دیگر خود از یمن به مکّه آمدند، یاسر در مکّه بماند و دو برادرش برگشتند به یمن و یاسر حلیف ابوحُذیفه بن المغیره المخزومی گردید و سمیّه کنیز او را تزویج کرد و عمّار متولّد شد ابوحذیفه او را آزاد کرد لاجرم ولاء عمّار برای بنی مخزوم شد و به جهت همین حلف و ولاء بود که چون عثمان ، عمّار را بزد تا فتق پیدا کرد و ضلعش شکست بنی مخزوم اجتماع کردند و گفتند: واللّه اگر عمّار بمیرد ما احدی را به مقابل او نخواهیم کشت مگر عثمان را!(457)

و آله و سلّم فرمود: یا نارُ کونی برْدا وسلاما علی عمّار کما کُنْتِ بردا وسلاما علی اِبْراهیم.(459)

آتش او را آسیب نکرد. و حمل کردن عمّار در وقت بناء مسجد نبوی صلی اللّه علیه و آله و سلّم دو برابر دیگران احجار را و رجز او و گفتگوی او با عثمان و فرمایش رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم در جلالت شاءن او مشهور است و از (صحیح بخاری ) نقل است که عمّار دو برابر دیگران حمل احْجار می نمود تا یکی از برای خود و یکی در ازای پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم باشد؛ آن حضرت گرد از سر و روی او می سترد و می فرمود:

ویْح عمّار تقْتُلُهُ الْفِئهُ الْباغِیه یدْعُوهُمْ اِلی الْجنّهِ ویدْعُونهُ اِلی النّ ارِ.(460)

و هم روایت است که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم در حق او فرموده :

عمّارٌ مع الْحقِّ والْحقُّ مع عمّار حیْثُ کان عمّار جلده بیْن عیْنی وانْفی تقْتُلُهُ الْفِئهُ الباغِیه .(461) و نیز فرمود که عمّار از سر تا پای او مملو از ایمان است .(462)

بالجمله ؛ عمّار در نهم صفر سنه 37 به سن نود در صِفّین شهید شد رضوان اللّه علیه و در (مجالس المؤ منین ) است که حضرت امیر علیه السّلام به نفس نفیس بر عمّار نماز کرد و به دست مبارک خود او را دفن نمودومدّت عمرعمّاریاسرنودویک سال بود.(463)

و بعضی از مورّخین آورده اند که عمار یاسر رضی اللّه عنه در آن روزی که به سعادت شهادت فائز شد روی سوی آسمان کرد و گفت

ص: 309

: ای بار خدای ! اگر من دانم که رضای تو در آن است که خود را در آب فرات انداخته غرقه گردانم چنین کنم و نوبتی دیگر گفت که اگر من دانم که رضای تو در آن است که من شمشیر بر شکم خود نهاده زور کنم تا از پشت من بیرون رود چنین کنم و بار دیگر فرمود که ای بار خدای ! من هیچ کاری نمی دانم که بر رضای تو اقرب باشد از محاربه با این گروه و چون از این دعا و مناجات فارغ شد با یاران خویش گفت که ما در خدمت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم سه نوبت با این علمها که در لشکر معاویه اند با مخالفین و مشرکین حرب کرده ایم و این زمان با اصحاب این رایات حرب می باید کرد و بر شما مخفی و پوشیده نماند که من امروز کشته خواهم شد و من چون از این عالم فانی رو به سرای جاودانی نهم کار من حواله به لطف ربّانی کنید و خاطر جمع دارید که امیرالمؤ منین علیه السّلام مقتدای ما است ، فردای قیامت از جهت اخیار با اشرار خصومت خواهد کرد. و چون عمّار از گفتن امثال این کلمات فارغ گشت تازیانه بر اسب خود زد و در میدان آمده قتال آغاز نهاد و علی التّعاقب و التّوالی حمله ها می کرد و رجزها می گفت تا جماعتی از تیره دلان شام به گرد او درآمدند و شخصی مُکنّی به ابی العادیه زخمی بر تهیگاه وی زد و از آن زخم بی تاب و توان شد و

ص: 310

به صف خویش مراجعت نمود و آب طلب داشت غلام او (رشد) نام قدحی شیر پیش او آورد، چون عمّار نظر در آن قدح کرد فرمود: صدق رسُول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلّم و از حقیقت این سخن استفسار نمودند، جواب فرمود که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم مرا اخبار نموده که آخر چیزی که از دنیا روزی تو باشد شیر خواهد شد؛ آنگاه قدح شیر را بر دست گرفته بیاشامید و جان شیرین نثار جانان کرده به عالم بقا خرامید و امیرالمؤ منین علیه السّلام بر این حال اطلاع یافته بر بالین عمار آمد و سر او را به زانوی مبارک نهاده فرمود:

شعر :

الا ایُّها الْموْتُ الّذی هُو قاصِدی

ارِحْنی فقدْ افْنیْت کُلّ خلیلٍ

اراک بصیرا بِالّذین اُحِبُّهُمْ

کانّک تنْحُو نحْوهُمْ بِدلیلٍ

پس زبان به کلمه اِنا للّه و اِنا اِلیْه راجِعُون گشوده فرمود هرکه از وفات عمّار دلتنگ نشود او را از مسلمانی نصیب نباشد خدای تعالی بر عمّار رحمت کند در آن ساعت که او را از بدو نیک سؤ ال کنند، هرگاه که در خدمت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم سه کس دیده ام چهارم ایشان عمار بوده و اگر چهار کس دیده ام عمّار پنجم ایشان بوده ، نه یک بار عمار را بهشت واجب شد بلکه بارها استحقاق آن پیدا کرده جنّات عدْن او را مُهیّا و مُهنّا باد که او را بکشتند و حق با او بود و او با حق بود؛ چنانکه رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم در شاءن او

ص: 311

فرموده : یدُورُ مع عمّارٍ حیْثُ دار و بعد از آن علی علیه السّلام فرمود کشنده عمّار و دشنام دهنده و رباینده سلاح او به آتش دوزخ معذب خواهد شد. آنگاه قدم مبارک پیش نهاد بر عمّار نماز گزارد و به دست همایون خویش او را در خاک نهاد. رحْمهُ اللّهِ ورِضْوانُه علیْه وطُوبی لهُ و حُسْنُ مآب .

شعر :

خوش دمی کز بهر یار مهربان میرد کسی

چون بباید مُردباری این چنین میرد کسی

چون شهید عشق را در کوی خود جا می دهند

جای آن دارد که بهر آن زمین میرد کسی (464)

من ، دست عمویت را بگشا و برادرت را به خاک سپار! آنگاه فرمود: مادر مقتول را صد شتر عطا کن باشد که حزن او اندک شود این بگفت و از طرف ایمن به سوی ایْسر تکیه زد و بگفت :

شعر :

اِنّی امْرؤْ لایعْتری خُلْقی

دنسٌ یُفنِّدُهُ ولا اءفِنُ(466)

و این قیس همان است که با جماعتی از بنی تمیم خدمت حضرت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم رسیدند و از آن حضرت موعظه نافعه خواستند آن حضرت ایشان را موعظه فرمود به کلمات خود، از جمله فرمود: ای قیس ! چاره ای نیست از برای تو از قرینی که دفن شود با تو و او زنده است و دفن می شوی تو با او و تو مرده ای پس او اگر (کریم ) باشد گرامی خواهد داشت ترا و اگر او (لئیم ) باشد واخواهد گذاشت ترا و به داد تو نرسد و محشور نخواهی شد مگر با او و مبعوث نشوی مگر با او و سؤ ال کرده نخواهی شد مگر از او؛ پس قرار مده آن را مگر عمل صالح ؛ زیرا که اگر صالح باشد اُنس خواهی گرفت با او و اگر فاسد باشد وحشت نخواهی نمود مگر از او و او عمل تو است . قیس عرض کرد: یا نبی اللّه ! دوست داشتم که این موعظه به نظم آورده شود تا ما افتخار کنیم به آن بر هر که نزدیک ما است از عرب و هم آن را ذخیره خود می کردیم . آن جناب فرستاد حسّان بن ثابت شاعر را حاضر کنند که

ص: 313

به نظم آورد آن را؛ صلْصال بن دلْهمِسْ حاضر بود و به نظم درآورد آن را پیش از آنکه حسّان بیاید، و گفت :

شعر :

تخیّرْ خلیطا مِنْ فِعالِک اِنّما

قرینُ الْفتی فِی الْقبْر ما کان یفْعلُ

ولابُدّ قبْل الْموْتِ مِنْ انْ تُعِدّهُ

لِیوْمٍ یُنادِی المرْءُفیهِ فیُقْبِلُ

فاِنْ کُنْت مشْغُولاً بِشی ءٍ فلا تکُنْ

بِغیْرِ الّذی یرْضی بِهِ اللّهُ تشْغلُ

فلنْ یصْحُب الاِنْسان مِنْ بعْدِ موْتِهِ

ومِنْ قبْلِهِ اِلا الّذی کان یعْملُ

الا اِنّما الا نسانُ ضیْفٌ لاهْلِهِ

یُقیمُ قلیلاً بیْنهُمْ ثُمّ یرْحلُ(467)

حضرت فرمود: ایمان آن است که گواهی دهی به آنکه لا اِله اِلا اللّه و به آنکه من رسول خدایم و نماز پنجگانه بگزاری و روزه ماه رمضان بداری و به ادای زکات و حجّ خانه خدای رو آوری و این را که بعد از من وصِیّ من خواهد بود دوست داری و اشاره به علی بن ابی طالب علیه السّلام کرد، و دیگر آنکه خون ناحق نریزی و از دزدی و خیانت بپرهیزی و از خوردن مال یتیم و شُرْب خمْر بگریزی و ایمان به احکام شریعت من بیاوری و حلال مرا حلال و حرام مرا حرام دانی و حقگذاری ضعیف و قوی و صغیر و کبیر به جا آری . آنگاه شرایع اسلام و احکام آن را بر او شمرد تا یاد گرفت . آنگاه مالک برخاست و از غایت نشاط دامن کشان می رفت و با خود می گفت : تعلّمْتُ الایمان وربِّ الْکعْبهِ؛ یعنی به خدای کعبه که احکام دین آموختم و چون از نظر حضرت رسالت صلی اللّه علیه و آله و سلّم دور شد آن حضرت فرمودند که :

(منْ احبّ انْ ینْظُر اِلی رجُلٍ مِنْ اهْلِ الجنّهِ فلْینْظُرْ اِلی هذا الرّجُلِ)

دو نفر از حضرت رسالت صلی اللّه علیه و آله و سلّم دستوری طلبیده از عقب او رفتند و آن بشارت به وی رسانیدند و از او التماس نمودند که چون حضرت رسالت صلی اللّه علیه و آله و سلّم ترا از اهل جنّت شمرده می خواهیم که جهت ما طلب مغفرت کنی ، مالک گفت : لا غفر اللّهُ لکُم ا؛خدای تعای شما را نیامرزد که

ص: 315

حضرت رسالت صلی اللّه علیه و آله و سلّم که صاحب شفاعت است می گذارید و از من درخواست می کنید که جهت شما استغفار کنم !؟ پس آن دو نفر مُکدّر بازگشتند چون حضرت رسالت صلی اللّه علیه و آله و سلّم را نظر بر روی ایشان افتاد گفت که فِی الْحقِّ مبْغضهٌ؛ یعنی شنیدن سخن حق گاه است که آدمی را خشمناک و مُکدّر سازد. و آخر چون حضرت رسالت صلی اللّه علیه و آله و سلّم وفات یافت مالک به مدینه آمد و تفحّص نمود که قائم مقام حضرت رسالت صلی اللّه علیه و آله و سلّم کیست ؟ در یکی از روزهای جمعه دید که ابوبکر بر منبر رفته و از برای مردم خطبه می خواند، مالک بی طاقت شد با ابوبکر گفت که تو همان برادر تیمی ما نیستی ؟ گفت : بلی ، مالک گفت : چه کار پیش آمد آن وصّی حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلّم را که مرا به ولایت او ماءمور ساخته بود؟ مردم گفتند: ای اعرابی ! بسیار است که کاری از پس کاری حادث می شود. مالک گفت : واللّه ! هیچ کاری حادث نشده بلکه شما خیانت کرده اید در کار خدا و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم بعد از آن متوجه ابوبکر شد و گفت : کیست که ترا بر این منبر بالا برده و حال آنکه وصّی پیغمبر نشسته است ، ابوبکر به حاضران گفت که این اعرابی بوالٌ علی عقِبیه را از مسجد رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم بیرون کنید.

ص: 316

پس قُنْفُذ و خالد بن ولید برخاستند و مالک را پی گردنی زده از مسجد بیرون کردند. مالک بر اشتر خود سوار شد صلوات بر حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرستاد و بعد از صلوات این ابیات بر زبان راند:

شعر :

اطعْنا رسُول اللّهِ ما کان بیْننا

فی ا قوْمِ ما شاْنی وشاْنِ ابی بکْرٍ

اِذا مات بکْرٌ قام بکْرٌ مقامهُ

فتِلْک وبیْتِ اللّهِ قاصِمهُ الظّهْرِ(468)

مؤ لف گوید: که شیعه و سنی نقل کرده اند که خالد بن ولید، مالک را بی تقصیر بکشت و سر او را دیک پایه نمود و در همان شب که او را به قتل رسانید با زوجه اش همبستر شد و طایفه مالک را بکشت و زنان ایشان را اسیر کرده به مدینه آوردند و ایشان را اهل (رِدّه ) نامیدند.(469)

خود را گشود تا مشرق ومغرب را پر کرد وندا کرد آن حضرت را که ای محمد صلی اللّه علیه وآله وسلّم خداوند علی اعلاترا سلام می رساند وامر می نماید که چهل شبانه روز از خدیجه دوری اختیار کنی ؛ پس آن حضرت چهل روز به خانه خدیجه نرفت وروزها روزه می داشت و شبها تا صباح عبادت می کرد وعمار را به سوی خدیجه فرستاد وگفت : اورا بگوکه ای خدیجه نیامدن من به سوی تواز کراهت وعداوت نیست ولیکن پروردگار من چنین امر کرده است که تقدیرات خود را جاری سازد وگمان مبر در حق خود جز نیکی وبه درستی که حق تعالی به تومباهات می کند هر روز چند مرتبه با ملائکه خود وباید هر شب در خانه خود را ببندی ودر رختخواب خود بخوابی ومن در خانه فاطمه بنت اسد می باشم تا مدّت وعده الهی منقضی گردد. وخدیجه هر روز چند نوبت از مفارقت آن حضرت می گریست وچون چهل روز تمام شد جبرئیل بر آن حضرت نازل شد وگفت : ای محمد صلی اللّه علیه وآله وسلّم خداوند علی اعلاترا سلام می رساند که مهیّا شوبرای تحفه وکرامت من ، پس ناگاه میکائیل نازل شد وطبقی آورد که دستمال از سندس بهشت بر روی آن پوشیده بودند ودر پیش آن حضرت گذاشت وگفت : پروردگار تومی فرماید که امشب بر این طعام افطار کن و حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام گفت که هر شب چون هنگام افطار آن حضرت می شد مرا امر می کرد که در را می گشودم که هرکه خواهد بیاید وبا آن حضرت افطار

ص: 318

نماید، در این شب مرا فرمود که بر درِ خانه بنشین ومگذار کسی داخل شود که این طعام بر غیر من حرام است ؛ پس چون اراده افطار نمود طبق را گشود ودر میان آن طبق از میوه های بهشت یک خوشه خرما ویک خوشه انگور بود وجامی از آب بهشت ، پس از آن میوه ها تناول فرمود که سیر شد واز آن آب آشامید تا سیراب شد وجبرئیل از ابریق بهشت آب بر دست مبارکش می ریخت ومیکائیل دستش را می شست واسرافیل دستش را از دستمال بهشت پاک می کرد وطعام باقیمانده با ظرفها به آسمان بالارفت . وچون حضرت برخاست که مشغول نماز شود جبرئیل گفت که در این وقت نماز ترا جایز نیست (معلوم است که مراد نمازهای نافله ومستحبّی است نه نماز فریضه چه داءب نبی وامام بر آن است که نماز را مقدم بر افطار می دارند) باید که الحال به منزل خدیجه روی وبا او مضاجعت نمائی که حق تعالی می خواهد که در این شب از نسل توذریه ای طیّبه خلق نماید.

پس آن حضرت متوجّه خانه خدیجه شد وخدیجه گفت که من با تنهائی الفت گرفته بودم وچون شب می شد درها را می بستم وپرده ها را می آویختم ونماز خود را می کردم ودر جامه خواب خود می خوابیدم وچراغ را خاموش می کردم در این شب در میان خواب بودم که صدای درِ خانه را شنیدم ، پرسیدم که کیست در را می کوبد که به غیر محمد صلی اللّه علیه وآله وسلّم دیگری را روا نیست کوبیدن آن ؟ آن حضرت

ص: 319

فرمود: ای خدیجه ! باز کن در را که منم محمد صلی اللّه علیه وآله و سلّم چون صدای فرح افزای آن حضرت را شنیدم از جا جستم ودر را گشودم و پیوسته عادت آن حضرت آن بود که چون اراده خوابیدن می نمود آب می طلبید و وضوء تجدید می کرد ودورکعت نماز به جا می آورد وداخل رختخواب می شد و در این شب مبارک سحر هیچ یک از اینها نکرد وتا داخل شد دست مرا گرفت وبه رختخواب برد وچون از مضاجعت برخاست من نور فاطمه را در شکم خود یافتم .(2)

امّا کیفیت ولادت با سعادت آن حضرت چنان است که :

شیخ صدوق رحمه اللّه به سند معتبر از مُفضّل بن عمر روایت کرده است که گفت : از حضرت صادق علیه السّلام سؤ ال کردم که چگونه بود ولادت حضرت فاطمه علیهاالسّلام ؟ حضرت فرمود که چون خدیجه اختیار مزاوجت حضرت رسالت صلی اللّه علیه وآله وسلّم نمود، زنان مکّه از عداوتی که با آن حضرت داشتند از او هجرت (3) نمودند وبر اوسلام نمی کردند ونمی گذاشتند که زنی به نزد او برود، پس خدیجه را به این سبب ، وحشتی عظیم عارض شد ولیکن عمده غم و جزع خدیجه برای حضرت رسول صلی اللّه علیه وآله وسلّم بود که مبادا از شدت عداوت ایشان آسیبی به آن حضرت برسد. چون به حضرت فاطمه علیهاالسّلام حامله شد فاطمه در شکم با اوسخن می گفت ومونس اوبود واورا صبر می فرمود، خدیجه این حالت را از حضرت رسالت پنهان می داشت ، پس روزی حضرت داخل شد شنید که

ص: 320

خدیجه سخن می گوید با شخصی وکسی را نزد اوندید فرمود که ای خدیجه با که سخن می گوئی ؟ خدیجه گفت : فرزندی که در شکم من است با من سخن می گوید ومونس من است ! حضرت فرمود که اینک جبرئیل مرا خبر می دهد که این فرزند دختر است واواست نسل طاهر بامیمنت وبرکت وحق تعالی نسل مرا از اوبه وجود خواهد آورد، واز نسل اوامامان وپیشوایان دین به هم خواهند رسید وحق تعالی بعد از انقضای وحی ، ایشان را خلیفه های خود خواهد گردانید در زمین . وپیوسته خدیجه در این حالت بود تا آنکه ولادت جناب فاطمه علیهاالسّلام نزدیک شد چون درد زائیدن در خود احساس کرد به سوی زنان قریش وفرزندان هاشم کس فرستاد که نزد اوحاضر شوند؛ ایشان در جواب اوفرستادند که فرمان ما نبردی وقبول قول ما نکردی وزن یتیم ابوطالب شدی که فقیر است و مالی ندارد ما به این سبب به خانه تونمی آئیم ومتوجّه امور تو نمی شویم .

خدیجه چون پیغام ایشان را شنید بسیار اندوهناک گردید در این حالت ناگاه دید ک چهار زن گندم گون بلند بالانزد اوحاضر شده وبه زنان بنی هاشم شبیه بودند، خدیجه از دیدن ایشان بترسید، پس یکی از ایشان گفت که مترس ای خدیجه که ما رسولان پروردگاریم به سوی تو؛ وما ظهیران توئیم ، منم ساره زوجه ابراهیم علیه السّلام ودوّم آسیه دختر مزاحم است که رفیق توخواهد بود در بهشت وسوم مریم دختر عِمران است وچهارم کُلثوم خواهر موسی بن عمران است وحق تعالی ما را فرستاده است که در وقت ولادت نزد

ص: 321

توباشیم وترا بر این حالت معاونت نمائیم . پس یکی از ایشان در جانب راست خدیجه نشست ودیگری در جانب چپ وسوم در پیش رووچهارم در پشت سر، پس حضرت فاطمه علیهاالسّلام پاک وپاکیزه فرود آمد وچون به زمین رسید نور اوساطع گردید به مرتبه ای که خانه های مکّه را روشن گردانید ودر مشرق ومغرب زمین موضعی نماند مگر آنکه از آن نور روشن شد وده نفر از حورالعین به آن خانه درآمدند وهر یک اِبْریقی وطشتی از بهشت در دست داشتند وابریقهای ایشان مملوبود از آب کوثر، پس آن زنی که در پیش روی خدیجه بود جناب فاطمه علیهاالسّلام را برداشت وبه آب کوثر غُسل یا شست و شوداد ودوجامه سفیدی بیرون آورد که از شیر سفیدتر واز مُشْک وعنْبر خوشبوی تر بود وفاطمه علیهاالسّلام را در یک جامه از آن پیجید وجامه دیگر را مقنعه اوگردانید پس اورا به سخن درآورد، فاطمه گفت :

اشْهدُ انْ لااِلهِ اِلا اللّهُ وانّ ابی رسُولُ اللّهِ سیِّدُ الانْبیاءِ وانّ بعْل ی سیِّدُ الاوْصِیاءِ ووُلْدی سادهُ الاسْباطِ.

یعنی گواهی می دهم به یگانگی خدا وبه آنکه پدرم رسول خدا سید پیغمبران است وشوهرم سید اوصیاء پیغمبران است وفرزندانم سادات فرزندزاده های پیغمبران است .

پس بر هر یک از آن زنان سلام کرد وهر یک را به نام ایشان خواند، پس آن زنان شادی کردند وحوریان بهشت پخندان شدند ویکدیگر را بشارت دادند به ولادت آن سیّده زنان عالمیان . ودر آسمان نور روشنی هویدا شد که پیشتر چنان نوری مشاهده نکرده بودند، پس آن زنان مقدّسه با خدیجه خطاب کردند وگفتند: بگیر این دختر را

ص: 322

که طاهره ومطهّره است پاکیزه وبا برکت است ، حق تعالی برکت داده او را ونسل اورا، پس خدیجه آن حضرت را گرفت شاد وخوشحال وپستان خود را در دهان اوگذاشت ، پس فاطمه علیهاالسّلام در روزی آن قدر نموّ می کرد که اطفال دیگر در ماهی نموّ کنند ودر ماهی آن قدر نموّ می کرد که اطفال دیگر در سال نموّ کنند.(4)

دلالت کند بر اینکه امیرالمؤ منین علیه السّلام از جمیع پیغمبران واوصیای ایشان به غیر از پیغمبر آخرالزّمان افضل می باشد بلکه بعضی استدلال بر افضلیت فاطمه زهرا علیهاالسّلام بر ایشان نیز کرده اند انتهی .(6)

ودر احادیث متواتره از طریق خاصّه وعامّه روایت شده است که آن حضرت را برای این فاطمه نامیده اند که حق تعالی اورا وشیعیان اورا از آتش جهنم بریده است .(7) وروایت شده که از حضرت رسول صلی اللّه علیه وآله وسلّم پرسیدند که به چه سبب فاطمه را بتول می نامی ؟ فرمود: برای آنکه خونی که زنان دیگر می بینند اونمی بیند، دیدن خون در دختران پیغمبران ناخوش است .(8)

شیخ صدوق رحمه اللّه به سند معتبر روایت کرده است که چون حضرت رسول صلی اللّه علیه وآله وسلم از سفری مراجعت می فرمود اوّل به خانه حضرت فاطمه علیهاالسّلام تشریف می بردند ومدتی می ماندند وبعد از آن به خانه زنان خود می رفتند؛ پس در بعضی از سفرهای آن حضرت جناب فاطمه علیهاالسّلام دو دستبند وگلوبند وگوشواره از نقره ساخت وپرده بر درِ خانه آویخت ، چون آن جناب مراجعت فرمود به خانه فاطمه علیهاالسّلام تشریف برد واصحاب بر در خانه توقف نمودند چون حضرت داخل خانه شد وآن حال را در خانه فاطمه مشاهده فرمود، غضبناک بیرون رفت وبه مسجد درآمد وبه نزد منبر نشست ، حضرت فاطمه دانست که حضرت برای زینتها چنین به غضب آمدند، پس گردنبند ودست برنجها وگوشواره ها را کند وپرده ها را گشوده وهمه را به نزد آن جناب فرستاد وبه آن شخص که آنها را می برد

ص: 324

گفت به حضرت بگوکه دخترت سلام می رساند ومی گوید اینها را در راه خدا بده . چون آنها را به نزد آن حضرت آوردند سه مرتبه فرمود: کرد فاطمه آنچه را که می خواستم پدرش فدای اوباد! دنیا از برای محمّد وآل محمّد نیست اگر دنیا در خوبی نزد خدا برابر پشه ای بود خدا در دنیا کافران را شربتی آب نمی داد؛ پس برخاست وبه خانه فاطمه علیهاالسّلام داخل شد.(9)

شیخ مفید وشیخ طوسی از طریق عامه روایت کرده اند که حضرت رسول خدا صلی اللّه علیه وآله وسلّم فرمود که فاطمه پاره تن من است هرکه اورا شاد گرداند مرا شاد گردانیده است وهرکه اورا آزرده کند مرا آزرده است ، فاطمه علیهاالسّلام عزیزترین مردم است نزدمن .(10)

وشیخ طوسی از عایشه روایت کرده است که می گفت : ندیدم احدی را که در گفتار وسخن شبیه تر باشد از فاطمه به رسول خدا صلی اللّه علیه وآله وسلّم چون فاطمه به نزد آن حضرت می آمد اورا مرحبا می گفت ودستهای اورا می بوسید ودر جای خود می نشاند، چون حضرت به خانه فاطمه می رفت برمی خاست واستقبال آن حضرت می کرد ومرحبا می گفت ودستهای آن حضرت را می بوسید.(11)

قطب راوندی مُرسلاً روایت کرده است که چون حضرت فاطمه علیهاالسّلام از دنیا رحلت فرمود اُمّ ایْمن سوگند یاد کرد که دیگر در مدینه نماند؛ زیرا که نمی توانست جای آن حضرت را خالی ببیند پس ، از مدینه متوجه مکه شد در بعضی از منازل او را تشنگی عظیمی روی داد چون از آب ماءیوس شد دست به

ص: 325

سوی آسمان دراز کرد وگفت : خداوندا! من خادمه حضرت فاطمه علیهاالسّلام ام ، آیا مرا از تشنگی هلاک خواهی کرد؟ پس به اعجاز فاطمه علیهاالسّلام دلْوآبی از آسمان برای اوبه زیر آمد چون از آن آب بیاشامید تا هفت سال محتاج به خوردن وآشامیدن نگردید، مردم او را روزهای بسیار گرم برای کارها می فرستادند تشنه نمی شد.(12)

چادر نورانی ومسلمان شدن هشتاد یهودی

ابن شهر آشوب وقطب راوندی روایت کرده اند که روزی حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام محتاج به قرض شد وچادر حضرت فاطمه علیهاالسّلام را به نزد مرد یهودی که نامش زید بود رهن گذاشت وآن چادر از پشم بود وقدری از جوبه قرض گرفت . پس یهودی آن چادر را به خانه برد ودر حجره گذاشت ، چون شب شد زن یهودی به آن حجره درآمد نوری از آن چادر ساطع دید که تمام حجره را روشن کرده بود چون زن آن حالت غریب را مشاهده کرد به نزد شوهر خود رفت وآنچه دیده بود نقل کرد، پس یهودی از استماع آن حالت در تعجب شد وفراموش کرده بود که چادر حضرت فاطمه علیهاالسّلام در آن خانه است به سرعت شتافت وداخل آن حجره شد که دید شعاع چادر آن خورشید فلک عِصْمت است که مانند بدْر مُنیر خانه را روشن کرده است ، یهودی از مشاهده این حالت تعجبش زیاده شد پس یهودی وزنش به خانه خویشان خود دویدند وهشتاد نفر از ایشان را حاضر گردانیدند واز برکت شعاع چادر فاطمه علیهاالسّلام همگی به نور اسلام منوّر گردیدند.(13)

در (قُرْب الاسناد) به سند معتبر از حضرت امام محمد

ص: 326

باقر علیه السّلام روایت کرده است که حضرت رسالت صلی اللّه علیه وآله وسلّم مقرر فرمود که هرچه خدمت بیرون در باشد از آب وهیزم وامثال اینها حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام به جا آورد وهرچه خدمت اندرون خانه باشد از آسیا کردن ونان وطعام پختن وجاروب کردن وامثال اینها با حضرت فاطمه علیهاالسّلام باشد.(14)

وابن بابویه به سند معتبر از حضرت امام حسن علیه السّلام روایت کرده است که آن حضرت فرمود که در شب جمعه مادرم فاطمه علیهاالسّلام در محراب خود ایستاده ومشغول بندگی حق تعالی گردید وپیوسته در رکوع وسجود وقیام ودعا بود وتا صبح طالع شد شنیدم که پیوسته دعا می کرد از برای مؤ منین ومؤ منات وایشان را نام می برد ودعا برای ایشان بسیار می کرد واز برای خود دعائی نمی کرد، پس گفتم : ای مادر! چرا از برای خود دعا نکردی چنانکه از برای دیگران کردی ؟ فرمود: یا بُنیّ! الْجارُ ثُمّ الدّار؛ ای پسرجان من ! اوّل همسایه را باید رسید وآخر خود را.(15)

ثعْلبی از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده است که روزی حضرت رسول صلی اللّه علیه وآله وسلّم به خانه فاطمه علیهاالسّلام درآمد فاطمه را دید که جامه پوشیده از جُلهای شتر وبه دستهای خود آسیا می گردانید ودر آن حالت فرزند خود را شیر می داد، چون حضرت اورا بر آن حالت مشاهده کرد آب از دیده های مبارکش روان شد وفرمود: ای دختر گرامی ! تلخیهای دنیا را امروز بچش برای حلاوتهای آخرت . پس فاطمه علیهاالسّلام گفت : یا رسول اللّه ! حمد می کنم خدا را بر

ص: 327

نعمتهای اووشکر می کنم خدا را بر کرامتهای او؛ پس حق تعالی این آیه را فرستاد:

(ولسوْف یُعْطیک ربُّک فترْضی )؛(16)یعنی حق تعالی در قیامت آن قدر به تو خواهد داد که راضی شوی .(17)

واز حسن بصْری نقل شده که می گفت : حضرت فاطمه علیهاالسّلام عابدترین امت بود ودر عبادت حق تعالی آن قدر بر پا می ایستاد که پاهای مبارکش ورم می کرد.(18) ووقتی پیغمبر خدا صلی اللّه علیه وآله وسلّم به اوفرمود چه چیز بهتر است از برای زن ؟ فاطمه علیهاالسّلام گفت : آنکه نبیند مردی را ونبیند مردی اورا؛ پس حضرت نور دیده خود را به سینه چسبانید وفرمود: (ذُرِّیّهً بعْضُه ا مِنْ بعْضٍ(19)).(20)

واز (حلیه ابونُعیْم ) روایت شده که حضرت فاطمه علیهاالسّلام آن قدر آسیا گردانید که دستهای مبارکش آبله پیدا کرد واز اثر آسیا دستهای مبارکش پینه کرد.(21)

وشیخ کلینی از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمود در روی زمین گیاهی اشرف وپرمنفعت تر از (خرفه ) نیست واوسبزی فاطمه علیهاالسّلام است پس فرمود: خدا لعنت کند بنی اُمیه را که نامیدند خرفه را به بقْله الحُمقاء به جهت بغض وعداوتی که با ما وفاطمه داشتند.(22)

حجاب فاطمه علیهاالسّلام در برابر مرد نابینا

سید فضل اللّه راوندی در (نوادر) روایت کرده از امیرالمؤ منین علیه السّلام که شخص نابینائی اذن خواست از حضرت فاطمه علیهاالسّلام که داخل خانه شود، فاطمه علیهاالسّلام خود را از اومستور کرد، پیغمبر خدا صلی اللّه علیه وآله وسلّم به فاطمه علیهاالسّلام فرمود: به چه سبب خود را مستور کردی وحال آنکه این مرد نابینا ترا نمی بیند؟ عرض کرد:

ص: 328

اگر اومرا نمی بیند من اورا می بینم ، اگر در پرده نباشم استشمام رایحه می نماید. پس حضرت فرمود: شهادت می دهم که توپاره تن من می باشی .(23)

ونیز روایت کرده که روزی حضرت رسول صلی اللّه علیه وآله وسلم از اصحاب خود از حقیقت زن سؤ ال فرمود، اصحاب گفتند که زن عورت است ؛ فرمود در چه حالی زن به خدا نزدیکتر است ؟ اصحاب جواب نتوانستند، چون فاطمه علیهاالسّلام این مطلب را شنید عرض کرد که نزدیکترین حالات زن به خدا آن است که ملازم خانه خود باشد وبیرون از خانه نشود. حضرت فرمود: فاطمه پاره تن من است .(24)

اثر (تسبیحات ) حضرت زهرا علیهاالسّلام

مؤ لف گوید: که فضایل ومناقب آن مخدره زیاده از آن است که در اینجا ذکر شود وما چون بنابر اختصار داریم به همین قدر اکتفا می کنیم وبرکاتی که از آن بی بی به ما رسیده از جمله (تسبیح ) معروف آن حضرت است که احادیث در فضیلت آن بسیار است وکافی است آنکه هر که مداومت کند به آن ، شقی وبدعاقبت نمی شود، و خواندن آن بعد از هر نمازی بهتر است نزد حضرت صادق علیه السّلام از هزار رکعت نمازگزاردن در هر روزی ،(25) وکیفیت آن علی الاْشْهر سی وچهار مرتبه اللّهُ اکْبرُ وسی وسه مرتبه الْحمْدُللّه وسی وسه مرتبه سُبْحان اللّه است که مجموع صد می شود. ودیگر (دعای نور) است که آن حضرت تعلیم حضرت سلمان رضی اللّه عنه کرده وفرموده اگر می خواهی در دنیا هرگز ترا تب نگیرد مداومت کن بر آن ، وآن دعا

ص: 329

این است :

بِسْمِ اللّه الرّحْم نِ الرّحیم

بِسْمِ اللّهِ النُّورِ بِسْمِ اللّهِ نُورِ النُّورِ بِسْمِ اللّهِ نُورٌ علی نُورٍ بِسْمِ اللّهِ الذّی هُو مُدبِّرُ الاُمُورِ بِسْمِ اللّهِ الّذی خلق النُّور مِن النُّورِ الْحمْدُ للّهِ الّذی خلق النُّور مِن النُّورِ و انْزل النُّورعلی الطُّورِ فی کِت ابٍ مسْطُورٍ فی رقٍّ منْشُورٍ بِقدرٍ مقْدُورٍ عل ی نبِی محْبُورٍ الْحمْدُلِلّهِ الذی هُو بِالْعِزِّ مذْکُورٌ و بِالْفخْرِ مشْهُورٌ و علی السّراءِ والضّرا ء مشْکُورٌ و صلّی اللّهُ عل ی سیِّدِن ا مُحمّدٍ و آلِهِ الطّاهِرین.

سلمان گفت چون از حضرت فاطمه علیهاالسّلام آموختم آن را به خدا قسم به بیشتر از هزار نفر از اهل مکه ومدینه که مبتلابه تب بودند آموختم پس همه شفا یافتند به اذن خدای تعالی .(26)ودیگر نماز استغاثه به آن مخدّره (صلوات اللّه علیها) است که روایت شده هرگاه ترا حاجتی باشد به سوی حق تعالی وسینه ات از آن تنگ شده باشد پس دورکعت نماز بکن وچون سلام نماز گفتی سه مرتبه تکبیر بگووتسبیح حضرت فاطمه علیهاالسّلام بخوان پس به سجده برووصد مرتبه بگوی ا مولا تی ی ا ف اطِمهُ اغی ثی نی ، پس جانب راست رورا بر زمین گذار وهمین را صد مرتبه بگو، پس به سجده برووهمین را صد مرتبه بگو، پس جانب چپ رورا بر زمین گذار وصد مرتبه بگو، پس باز به سجده برووصد وده مرتبه بگووحاجت خود را یاد کن ، به درستی که خداوند بر می آورد آن را ان شاء اللّه تعالی .(27)

ودیگر محدّث فیض در (خلاصه الاذکار) نقل کرده از حضرت زهرا علیهاالسّلام روایت است که حضرت رسُول صلی اللّه علیه

ص: 330

وآله وسلّم بر من وارد شد در وقتی که رختخواب خود را پهن کرده بودم ومی خواستم بخوابم ، فرمود: ای فاطمه ! مخواب مگر بعد از آنکه چهار عمل به جا آوری : ختم قرآن کنی ، وپیغمبران را شفیعان خود گردانی ، ومؤ منین را از خود خشنود گردانی ، وحج وعمره بکنی . این را فرمود وداخل نماز شد، من توقف کردم تا نماز خود را تمام کرد، گفتم : یا رسول اللّه صلی اللّه علیه وآله وسلّم ! امر فرمودی به چهار چیزی که من قدرت ندارم در این وقت آنها را به جا آورم ؛ آن حضرت تبسّم کرد وفرمود: هرگاه بخوانی قُلْ هُو اللّهُ را سه مرتبه ، پس گویا ختم قرآن کردی وهرگاه صلوات بفرستی بر من وبر پیغمبران پیش از من ، ما شفیعان توخواهیم بود در روز قیامت وهرگاه استغفار کنی از برای مؤ منین ، پس تمامی ایشان از توخشنود شوند، وهرگاه بگوئی سبْحان اللّهِ والْحمْدُ للّهِ ولا اِل ه اِلااللّهُ واللّهُ اکْبرُ پس گویا حج وعمره کرده ای .(28)

فقیر گوید: شیخ ما در (مستدرک ) فرموده که بعض معاصرین ما از اهل سنت در کتاب (خلاصه الکلام فی امرآء البلد الحرام ) این دعا را از بعض عارفین نقل کرده :

اللّهُمّ ربّ الْکعْبهِ وب انی ها وف اطمه وابیها وبعِل ها وبنیه ا نوِّرْ بصری و بصیرتی وسِرّی وسریرتی وبه تحقیق که به تجربه رسیده این دعا برای روشنی چشم وهرکه بخواند این دعا را در وقت سرمه کشیدن حق تعالی نورانی کند چشم اورا.(29)

اختلاف بسیار است واظهر نزد احقر آن است که وفات آن حضرت در سوم جُمادی الا خره واقع شده چنانکه مختار جمعی از بزرگان علماء است واز برای من شواهدی است بر این مطلب که جای ذکرش نیست .(30) پس بقای آن حضرت بعد از پدر بزرگوار خود، نود وپنج روز بوده . واگرچه در روایت معتبر وارد شده است که مدت مکث آن مخدّره بعد از پدر خود در دنیا هفتاد وپنج روز بوده لکن توان وجهی برای آن ذکر کرد به بیانی که مقام ذکرش در اینجا نیست ولکن خوب است عمل شود به هر دوطریق در اقامه مصیبت وعزای آن حضرت چنانکه فعلاً معمول است . به هرحال ؛ بعد از پدر بزرگوار خود در دنیا چندان مکث نکرد وپیوسته نالان وگریان بود، در آن مدت قلیل آن قدر اذیّت ودرد کشید که خدای داند واگر کسی تاءمّل کند در آن کلمات که امیرالمؤ منین علیه السّلام بعد از دفن فاطمه علیهاالسّلام با قبر پیغمبر صلی اللّه علیه وآله وسلّم خطاب کرد می داند که چه مقدار بوده صدمات آن مظلومه . واز آن کلمات است :

ستُنبِّئُک اِبْنتُک بِتظافُرِ اُمّتِک علی هضْمِها فاحْفِها السُّؤ ال واسْتخْبِرْها الْح ال فکمْ مِنْ غلیلٍ مُعْتلجٍ بِصدْرِه ا لمْ تجِدْ اِلی بثِّهِ سبیلاً وستقُولُ ویْحکُمُ اللّهُ وهُو خیْرُ الْحاکِمین.(31)

حاصل عبارت آنکه امیرالمؤ منین علیه السّلام با رسول خدا صلی اللّه علیه وآله و سلّم می گوید: وبه زودی خبر خواهد داد ترا دختر توبه معاونت ویاری کردن امت تویکدیگر را بر غصب حق من وظلم کردن در حق او، پس از اوبپرس احوال را

ص: 332

چه بسیار غمها ودردهای سوزنده که در سینه فاطمه علیهاالسّلام بر روی هم نشسته بود که به کسی اظهار نمی توانست کرد وبه زودی همه را به شما عرض خواهد کرد وخدا از برای اوحکم خواهد کرد واوبهترین حکم کنندگان است .

ابن بابویه به سند معتبر روایت کرده است که (بکّائُون ) یعنی بسیار گریه کنندگان پنج نفر بودند: آدم ویعقوب ویوسف وفاطمه بنت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلّم و علی بْن الحُسین صلواتُ اللّه علیْهم اجْمعین .

اما آدم پس در مفارقت بهشت آن قدر گریست که به روی وخدّ اواثر گریه مانند دو نهر مانده بود؛ واما یعقوب پس بر مفارقت یوسف آن قدر گریست که نابینا شد تا آنکه گفتند به او: به خدا سوگند که پیوسته یاد می کنی یوسف را تا آنکه خود را مریض وبدنت را از غصّه گداخته کنی یا هلاک شوی ؛(32) اما یوسف پس آن قدر در مفارقت یعقوب گریست تا آنکه اهل زندانی که یوسف در آنجا محبوس بود از گریه اومتاءذی شدند و گفتند به اوکه یا در شب گریه کن وروز ساکت باش تا ما آرام بگیریم یا در روز گریه کن ودر شب ساکت باش ، پس با ایشان صلح کرد که در یکی از آن دووقت گریه کند ودر دیگری ساکت باشد؛ واما فاطمه علیهاالسّلام پس آنقدر گریست بر وفات رسول خدا صلی اللّه علیه وآله وسلّم که اهل مدینه از گریه اومتاءذی شدند وگفتند به اوکه ما را آزار کردی از بسیاری گریه خود، پس آن حضرت می رفت به مقبره شهدای احد وآنچه می خواست می گریست

ص: 333

وبه سوی مدینه برمی گشت ؛ واما علی بن الحسین علیهم السلام پس بر مصیبت پدر خود بیست سال گریست وبه روایتی چهل سال وهرگز طعام نزد اونگذاشتند که گریه نکند وهرگز آبی نیاشامید که نگرید تا آنکه یکی از آزاد کرده های آن حضرت گفت : فدای توشوم یابن رسول اللّه ! می ترسم که خود را از گریه هلاک کنی ، حضرت فرمود که (شکایت می کنم مصیبت واندوه خود را به سوی خدا ومی دانم از خدا آنچه شما نمی دانید) همانا من هرگز به یاد نمی آورم شهادت فرزندان فاطمه را مگر آنکه گریه در گلوی من می گیرد.

شیخ طوسی به سند معتبر از ابن عباس روایت کرده است که چون هنگام وفات حضرت رسول صلی اللّه علیه وآله وسلّم شد آن قدر گریست که آب دیده اش بر محاسن مبارکش جاری شد گفتند: یا رسول اللّه ! سبب گریه شما چیست ؟ فرمود: گریه می کنم برای فرزندان خود وآنچه نسبت به ایشان خواهند کرد بدانِ امّت من بعد از من ، گویا می بینم فاطمه دختر خود را بر اوستم کرده باشند بعد از من واوندا کند که یا ابتاه ، واحدی از امت من اورا اعانت نکند؛ چون فاطمه علیهاالسّلام این سخن را شنید گریست ، حضرت رسول صلی اللّه علیه وآله وسلّم فرمود که گریه مکن ای دختر من ، فاطمه علیهاالسّلام گفت : گریه نمی کنم برای آنچه بعد از توبا من خواهند کرد ولیکن می گریم از مفارقت تویا رسول اللّه صلی اللّه علیه وآله وسلّم . حضرت فرمود که بشارت باد ترا ای

ص: 334

دختر من که زود به من ملحق خواهی شد وتو اول کسی خواهی بود که از اهل بیت من به من ملحق می شود.(33)

در کتاب (روضه الواعظین ) وغیره روایت کرده اند که حضرت فاطمه علیهاالسّلام را مرض شدیدی عارض شد وتا چهل روز ممتد شد چون دانست موت خود را اُمّ ایْمن واسماء بنت عُمیسْ را طلبید وفرستاد ایشان را که حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام را حاضر سازند، چون حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام حاضر شد گفت : ای پسر عم ! از آسمان خبر فوت من به من رسید ومن در جناح سفر آخرتم ترا وصیت می کنم به چیزی چند که در خاطر دارم . حضرت فرمود: آنچه خواهی وصیّت کن ای دختر رسول خدا صلی اللّه علیه وآله وسلّم پس بر بالین آن حضرت نشست وهرکه را در آن خانه بود بیرون کردند. پس فرمود که ای پسر عم ! هرگز مرا دروغگووخائن نیافتی واز روزی که با من معاشرت نموده ای مخالفت تونکرده ام . حضرت فرمود که معاذ اللّه توداناتری به خدا ونیکوکارتر وپرهیزکارتر وکریم تر واز خدا ترسانتری از آنکه ترا سرزنش کنم به مخالفت خود وبر من بسیار گران است مفارقت توولیکن مرگ امری است که چاره از آن نیست ، به خدا سوگند که تازه کردی بر من مصیبت رسول خدا صلی اللّه علیه وآله وسلّم را وعظیم شد وفات تو بر من ، پس می گویم : اِنّ ا للّه و اِنّا اِلیْهِ ر اجِعُون برای مصیبتی که بسیار دردآورنده است مرا وچه بسیار مرا وچه بسیار سوزنده وبه حزن آورنده است مرا،

ص: 335

به خدا سوگند که این مصیبتی است که تسلی دهنده ندارد ورزیّه ای است که هیچ چیز عوض آن نمی تواند شد؛ پس ساعتی هر دوگریستند، پس امیرالمؤ منین علیه السّلام سر حضرت فاطمه علیه السّلام را ساعتی به دامن گرفت وآن حضرت را به سینه خود چسبانید فرمود که هرچه می خواهی وصیّت بکن که آنچه فرمائی به عمل می آورم و امر ترا بر امر خود اختیار می کنم ؛ پس فاطمه علیهاالسّلام گفت که خدا ترا جزای خیر دهد ای پسر عم رسول خدا صلی اللّه علیه وآله وسلّم ، وصیّت می کنم ترا اول که بعد از من اُمامه را به عقد خود درآوری ؛ زیرا که مردان را چاره از زن گرفتن نیست اوبرای فرزندان من مِثْل من است . پس گفت که برای من نعشی قرار ده زیرا که ملائکه را دیدم که صورت نعش برای من ساختند. حضرت فرمود که وصف آن را برای من بیان کن ؛ پس وصف آن را بیان کرد وحضرت از برای اودرست کرد واول نعشی که در زمین ساختند آن بود. پس گفت که باز وصیّت می کنم ترا که نگذاری بر جنازه من حاضر شوند یکی از آنهائی که بر من ستم کردند وحق مرا گرفتند؛ چه ایشان دشمن من ودشمن رسول خدا صلی اللّه علیه وآله وسلم اند ونگذاری که احدی از ایشان واتباع ایشان بر من نماز کنند ومرا در شب دفن کنی در وقتی که دیده ها در خواب باشد.(34)

در (کشف الغمّه ) وغیر آن روایت کرده اند که چون وفات حضرت فاطمه علیهاالسّلام نزدیک شد اسْمآء

ص: 336

بنت عُمیْس را فرمود که آبی بیاور که من وضو بسازم ، پس وضوساخت وبه روایتی غسل کرد نیکوترین غسلها وبوی خوش طلبید وخود را خوشبوگردانید وجامه های نوطلبید وپوشید وفرمود که ای اسماء! جبرئیل در وقت وفات پدرم چهل درهم کافور آورد از بهشت ، حضرت آن را سه قسمت کرد یک حصّه برای خود گذاشت ویکی از برای من ویکی از برای علی علیه السّلام ، آن کافور را بیاور که مرا به آن حنوط کنند چون کافور را آورد فرمود که نزدیک سر من بگذار پس پای خود را به قبله کرد وخوابید وجامه بر روی خود کشید وفرمود که ای اسماء! ساعتی صبر کن بعد از آن مرا بخوان اگر جواب نگویم علی علیه السّلام را طلب کن ، بدان که من به پدر خود ملحق گردیده ام ! اسماء ساعتی انتظار کشید بعد از آن ، آن حضرت را ندا کرد وصدائی نشنید، پس گفت : ای دختر مصطفی ! ای دختر بهترین فرزندان آدم ! ای دختر بهترین کسی که بر روی زمین راه رفته است ! ای دختر آن کسی که در شب معراج به مرتبه (قاب قوْسیْن اوْ ادْنی ) رسیده است ! چون جواب نشنید جامه را از روی مبارکش برداشت دید که مرغ روحش به ریاض جنّات پرواز کرده است پس بر روی آن حضرت افتاد آن حضرت را می بوسید ومی گفت : چون به خدمت حضرت رسول صلی اللّه علیه وآله وسلّم برسی سلام اسماء بنت عُمیْس را به آن حضرت برسان ؛ در این حال (35) حضرت امام حسن وامام حسین علیهماالسّلام

ص: 337

از در درآمدند وگفتند: ای اسماء! مادر ما، در این وقت چرا به خواب رفته است ؟ اسماء گفت : مادر شما به خواب نرفته ولیکن به رحمت رب الارباب واصل گردیده است ؛ پس حضرت امام حسن علیه السّلام خود را بر روی آن حضرت افکند وروی انورش را می بوسید و می گفت : ای مادر! با من سخن بگوپیش از آنکه روحم از بدن مفارقت کند و حضرت امام حسین علیه السّلام بر روی پایش افتاد ومی بوسید آن را ومی گفت : ای مادر! منم فرزند توحسین ، با من سخن بگوپیش از آنکه دلم شکافته شود واز دنیا مفارقت کنم ؛ پس اسماء گفت : ای دوجگر گوشه رسول خدا صلی اللّه علیه و آله وسلّم ! بروید وپدر بزرگوار خود را خبر کنید وخبر وفات مادر خود را به او برسانید؛ پس ایشان بیرون رفتند چون نزدیک به مسجد رسیدند صدا به گریه بلند کردند؛ پس صحابه به استقبال ایشان دویدند گفتند: سبب گریه شما چیست ، ای فرزندان رسول خدا صلی اللّه علیه وآله وسلّم حق تعالی هرگز دیده شما را گریان نگرداند، مگر جای جدّ خود را خالی دیده اید گریان گردیده اید از شوق ملاقات او؟ گفتند: مادر ما از دنیا مفارقت کرده ، چون حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام این خبر وحشت اثر را شنید بر روی در افتاد وغش کرد، پس آب بر آن حضرت ریختند تا به حال آمد ومی فرمود: بعد از توخود را به که تسلی بدهم ، پس این دوشعر را در مصیبت آن حضرت ادا فرمود:

شعر :

لِکُلِّ

ص: 338

اجْتِماعٍ مِنْ خلیلیْن فِرْقهٌ

وکُلُّ الّذی دُون الْفِر اقِ قلیلٌ(36)

واِنّ افْتِقادی واحِدا بعْد واحِدٍ(37)

دلیلٌ علی انْ لا یدُوُم خلیلٌ

؛یعنی هر اجتماعی از دودوست ، آخر به جدائی منتهی می شود وهر مصیبتی که غیر از جدائی ومرگ است ، اندک است ورفتن فاطمه بعد از حضرت رسالت پیش من دلیل است بر آنکه هیچ دوستی باقی نمی ماند.(38)

وموافق روایت (روضه الواعظین ) چون خبر وفات حضرت فاطمه علیهاالسّلام در مدینه منتشر گردید ومردان وزنان همه گریان شدند در مصیبت آن حضرت وشیون از خانه های مدینه بلند شد، زنان ومردان به سوی خانه آن حضرت دویدند. زنان بنی هاشم در خانه آن حضرت جمع شدند نزدیک شد که از صدای شیون ایشان ، مدینه به لرزه در آید وایشان می گفتند: ای سیّده وای خاتون زنان ! ای دختر پیغمبر آخرالزّمان ! مردم فوج فوج به تعزیه به سوی حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام می آمدند، آن حضرت نشسته بود وحسنیْن در پیش آن حضرت نشسته بودند و می گریستند ومردم از گریه ایشان می گریستند. ام کلثوم به نزد قبر حضرت رسول صلی اللّه علیه وآله وسلّم آمد وغلبها نشیجُها وگفت : یا ابتاه ، یا رسول اللّه ! امروز مصیبت توبر ما تازه شد وامروز تواز دنیا رفتی ، دختر خود را به سوی خود بردی .

ومردم جمع شده بودند وگریه می کردند وانتظار بیرون آمدن جنازه می کشیدند، پس ابوذر بیرون آمد وگفت : بیرون آوردن جنازه به تاءخیر افتاد؛ پس مردم متفرق شدند وبرگشتند، چون پاسی از شب گذشت ودیده ها به خواب رفت جنازه را

ص: 339

بیرون آوردند حضرت امیرالمؤ منین وحسن وحسین علیهماالسّلام وعمّار ومِقداد وعقیل وزُبیر وابوذر وسلمان وبُریْده وگروهی از بنی هاشم وخواصّ آن حضرت بر حضرت فاطمه علیهاالسّلام نماز کردند ودر همان شب اورا دفن کردند. حضرت امیر علیه السّلام بر دور قبر آن حضرت هفت قبر دیگر ساخت که ندانند قبر آن حضرت کدام است . وبه روایتی دیگر، چهل قبر دیگر را آب پاشید که قبر آن مظلومه در میان آنها مشتبه باشد، وبه روایت دیگر قبر آن حضرت را با زمین هموار کرد که علامت قبر معلوم نباشد. اینها برای آن بود که عین موضع قبر آن حضرت را ندانند وبر قبر اونماز نکنند وخیال نبش قبر آن حضرت را به خاطر نگذرانند وبه این سبب در موضع قبر آن حضرت اختلاف واقع شده است . بعضی گفته اند که در بقیع است نزدیک قبور ائمه بقیع علیهماالسّلام وبعضی گفته اند مابین قبر حضرت رسالت صلی اللّه علیه وآله وسلّم ومنبر آن حضرت مدفون است ؛ زیرا که حضرت رسول صلی اللّه علیه وآله وسلّم فرمودند: مابین قبر من ومنبر من باغی است از باغهای بهشت ومنبر من بر دری است از درهای بهشت .(39) وبعضی گفته اند که آن حضرت را در خانه خود دفن کردند واین اصحّ اقوال است چنانکه روایت صحیحه بر آن دلالت می کند.(40)

ابن شهر آشوب ودیگران روایت کرده اند که چون آن حضرت را خواستند که در قبر گذارند دودست از میان قبر پیدا شد شبیه به دستهای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله وسلّم وآن حضرت را گرفت به قبر برد.(41)

سندهای معتبر از حضرت امام زین العابدین وامام حُسین علیهماالسّلام روایت کرده اند که چون حضرت فاطمه علیهاالسّلام بیمار شد وصیّت نمود به حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام که کتمان کند بیماری اورا ومردم را بر احوال اومطلع نگرداند واعلام نکند احدی را به مرض او؛ پس حضرت به وصیّت اوعمل نموده خود متوجّه بیمارداری اوبود واسماء بنت عُمیْس آن حضرت را در این امور معاونت می کرد ودر این مدت احوال اورا پنهان می داشتند از مردم ، چون نزدیک وفات آن حضرت شد وصیّت فرمود که حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام خود متوجه غسل وتکفین اوشود ودر شب اورا دفن نماید وقبرش را هموار کند؛ پس حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام خود متوجّه غسل وتکفین وامور اوگردید و اورا در شب دفن کرد واثر قبر اورا محونمود وچون خاک قبر آن حضرت را با دست خود فشاند حزن واندوه آن حضرت هیجان کرد آب دیده های مبارکش بر روی انْورش جاری شد وروبه قبر حضرت رسالت صلی اللّه علیه وآله وسلّم گردانید وگفت : السّلامُ علیْک یا رسُول اللّهِ سلام از من بر توباد واز جانب دختر وحبیبه تو ونور دیده تووزیارت کننده توکه به زیارت توآمده است ودر میان خاک در عرصه توخوابیده حق تعالی اورا در میان اهل بیت اختیار کرد که زود به توملحق گردد، و کم شد یا رسول اللّه از برگزیده توصبر من وضعیف شد از مفارقت بهترین زنان قوّت من ولیکن با صبر کردن در مصیبت تووتاب آوردن اندوه مفارقت توگنجایش دارد که در این مصیبت صبر کنم به تحقیق که ترا با دست خود در قبر

ص: 341

گذاشتم بعد از آنکه جان مقدس تودر میان سینه ونحْر من جاری شد وبه دست خود دیده ترا پوشانیدم وامور ترا خود متکفل شدم ، بلی در کتاب خدا هست آنکه قبول باید کرد بهترین قبول کردنها وباید گفت : اِنّا للّه واِنّا اِلیْهِ راجِعُون امانت خود را به خود برگردانیدی وگروگان خود را از من بازگرفتی وحضرت زهرا را از من ربودی ، چه بسیار قبیح است آسمان سبز وزمین گردآلود در نظر من یا رسول اللّه . اندوه من همیشه خواهد بود وشبهای من به بیداری خواهد گذشت ، این اندوه از من به در نخواهد رفت تا آنکه حق تعالی از برای من اختیار کند آن خانه ای را که اکنون تودر آنجا مقیمی ، در دلم جراحتی است چرک آورنده ودر سینه ام اندوهی است از جا به درآورنده وچه بسیار زود جدائی افتاد میان ما وبه سوی خدا شکایت می کنم حال خود را وبه زودی خبر خواهد داد ترا دختر توبه معاونت ویاری کردن امت تویکدیگر را بر غصب حق من وظلم کردن در حق او، پس از اوبپرس احوال را چه بسیار غمها در سینه اوبر روی هم نشسته بود که به کسی اظهار نمی توانست کرد وبه زودی همه را به توخواهد گفت وخدا از برای اوحکم خواهد کرد واوبهترین حکم کنندگان است . سلام بر توباد یا رسول اللّه سلام وداع کننده ای که از مواصلت ملال به هم نرسانیده باشد واز روی دشمنی مفارقت ننماید، اگر از نزد قبر توبروم از ملالت نیست واگر نزد قبر تواقامت نمایم از بدگمانی من نیست به آن ثوابهائی

ص: 342

که خدا وعده داده است صبر کنندگان را وصبر مبارک ونیکوتر است واگر نبود غلبه آن جماعتی که بر ما مستولی گردیده اند هرآینه اقامت نزد قبر ترا بر خود لازم می دانستم ونزد ضریح تومعتکف می گردیدم وهرآینه فریاد به ناله برمی داشتم مانند فریادِ زن فرزند مرده در این مصیبت بزرگ پس خدای می بیند ومی داند که دختر ترا پنهان دفن می کنم از ترس دشمنان اووحقّتش را غصب کردند به قهر و میراثش را منع کردند علانیه وحال آنکه از زمان تومدّتی نگذشته بود ونام توکهنه نشده بود، پس به سوی توشکایت می کنم یا رسول اللّه ودر اطاعت توتسلی نیکو هست پس صلوات خدا بر اووبر توباد ورحمت خدا وبرکات او.(42)

علامه مجلسی از (مصباح الانوار) نقل کرده واواز حضرت صادق علیه السّلام از پدران بزرگوار خود که چون امیرالمؤ منین علیه السّلام حضرت فاطمه علیهاالسّلام را در قبر گذاشت گفت :

بِسْمِ اللّهِ الرّحْمنِ الرّحیمِ بِسْمِ اللّهِ وبِاللّهِ وعلی مِلّهِ رسُولِ اللّهِ مُحمّدِ بْنِ عبْدِاللّهِ صلی اللّه علیه وآله و سلّم سلّمْتُکِ ایّتُها الصِّدّیقهُ اِلی منْ هُو اوْلی بِکِ مِنّی ورضیتُ لکِ بِم ا رضِی اللّهُ تع الی لکِ؛ پس تلاوت فرمود: (مِنْه ا خلقْن اکُمْ وفیه ا نُعیدُکُمْ ومِنْه ا نُخْرِجُکُمْ ت ارهً اُخْری ).(43)

پس چون خاک بر اوریخت امر فرمود که آب بر آن ریختند پس نشست نزد قبر آن حضرت با چشم گریان ودل محزون وبریان ، پس عباس عموی آن حضرت دستش را گرفت واز سر قبر اوببرد.(44)

شیخ شهید رحمه اللّه در مزار (دروس ) فرموده که مستحب است زیارت حضرت فاطمه دختر

ص: 343

رسول خدا صلی اللّه علیه وآله وسلّم وزوجه امیرالمؤ منین ومادر حسن وحسین علیهماالسّلام . وروایت شده که آن مخدّره فرمود خبر داد مرا پدر بزرگوارم که هرکه بر اووبر من سه روز سلام کند حق تعالی بهشت را بر اوواجب گرداند. گفتند به حضرت فاطمه علیهاالسّلام که آیا در حیات شما؟ فرمود بلی ، و همچنین است بعد از ممات ما. وهرگاه زائر خواست آن حضرت را زیارت کند در سه موضع زیارت کند: در خانه آن حضرت ودر روضه ودر بقیع . ولادت آن حضرت واقع شد پنج سال بعد از مبعث ، وبه رحمت خدا واصل شد بعد از پدر بزرگوار خود قریب به صد روز انتهی .(45)

علامه مجلسی فرموده : سید بن طاوس (علیه الرحمه ) روایت کرده است که هرکه آن حضرت را زیارت کند به این زیارت که بگوید:

السّلامُ علیْکِ ی ا سیِّده نِساءِ العالمین السّلامُ علیْکِ ی ا و الِده الْحُجُجِ علی النّاسِ اجْمعین، السّلامُ علیْکِ ایّتُها الْمظْلوُمهُ الْممْنوُعهُ حقُّه ا

پس بگوید: اللّهُمّ صلِّ علی امتِک وابْنهِ نبِیِّک و زوْجهِ وصِیِّ نبِیِّک صلوهً تزْلفُه ا فوْق زُلْفی عِب ادِک الْمُکْرمین مِنْ اهْلِ السّمواتِ واهْلِ الارضین.

پس طلب آمرزش کند از خدا، حقّ تعالی گناهان اورا بیامرزد واورا داخل بهشت کند. واین زیارت مختصر معتبری است وهمه وقت می توان کردن .(46)

مؤ لف گوید: که ما در کتاب (مفاتیح ) و(هدیه الزّایرین ) ثواب زیارت واختلاف در قبر آن حضرت وکیفیت زیارت آن مظلومه را ذکر کرده ایم (47) ودر این مختصر به همین قدر اکتفا می کنیم .

وبدان که آن حضرت را چهار

ص: 344

اولاد بوده امام حسن وامام حُسین وزینب کبری و زینب صغری که مُکنّات است به امّکلثوم (سلام اللّه علیهم اجمعین ) وفرزندی را حامله بوده که اورا پیغمبر صلی اللّه علیه وآله وسلّم مُحسن نامیده بود وبعد از رسول خدا صلی اللّه علیه وآله وسلّم آن طفل را سقط فرمود.

شیخ صدوق فرموده : در معنی حدیث نبوی صلی اللّه علیه وآله وسلّم که به امیرالمؤ منین علیه السّلام فرمود: اِنّ لک کنْزا فِی الْجنّهِ و انْت ذُوقرْنیْها شنیدم که از بعض مشایخ خود که می فرمود: این گنجی که پیغمبر صلی اللّه علیه وآله وسلّم فرموده به امیرالمؤ منین علیه السّلام که در بهشت دارد، این همان (مُحسن ) است که به واسطه فشار درِ خانه سِقط شد.

فقیر گوید: که من مصائبی که بر حضرت زهرا علیهاالسّلام وارد شده در کتاب مخصوصی ایراد کردم ونامیدم آن را (بیْتُ الاحْزان فی مصائِبِ سیِّدهِ النِّسْوان ). هرکه طالب است به آنجا رجوع کند، این کتاب محل آن نیست . واللّه تعالی الْمُوفِّقُ وهُو الْمُسْتعان .

بسیار است و آنچه به سندهای بسیار وارد شده آن است که روزی عباس بن عبدالمطّلب با یزید بن قعنب و با گروهی از بنی هاشم و جماعتی از قبیله بنی العزّی در برابرخانه کعبه نشسته بودند ناگاه فاطمه بنت اسد به مسجد درآمد و به حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام نُه ماه آبستن بود و او را درد زائیدن گرفته بود، پس در برابر خانه کعبه ایستاد و نظر به جانب آسمان افکند و گفت :پروردگارا! من ایمان آورده ام به تو و به هر پیغمبر و رسولی که فرستاده ای و به هر کتابی که نازل گردانیده ای و تصدیق کرده ام به گفته های جدّم ابراهیم خلیل که خانه کعبه بنا کرده او است ، پس سؤ ال می کنم از تو به حق این خانه و به حق آن کسی که این خانه را بنا کرده است و به حق این فرزندی که در شکم من است و با من سخن می گوید و به سخن گفتن خود مونس من گردیده است و یقین دارم که او یکی از آیات جلال و عظمت تو است که آسان کنی بر من ولادت مرا.

عباس و یزید بن قعنب گفتند که چون فاطمه از این دعا فارغ شد دیدیم که دیوارِ عقب خانه شکافته شد فاطمه از آن رخنه داخل خانه شد و از دیده های ما پنهان گردید، پس شکاف دیوار به هم پیوست به اذن خدا. و ما چون خواستیم در خانه را بگشاییم چندان که سعی کردیم در گشوده نشد دانستیم که این امر از جانب خدا واقع شده و

ص: 346

فاطمه سه روز در اندرون کعبه ماند اهل مکّه در کوچه ها و بازارها این قصّه را نقل می کردند و زنها در خانه ها این حکایت را یاد می کردند و تعجب می نمودند تا روز چهارم رسید پس همان موضع از دیوار کعبه که شکافته شده بود دیگر باره شکافته شد فاطمه بنت اسد بیرون آمد و فرزند خود اسداللّه الغالب علی بن ابی طالب علیه السّلام را در دست خویش داشت و می گفت : ای گروه مردم ! به درستی که حق تعالی برگزید مرا از میان خلق خود و فضیلت داد مرا بر زنان برگزیده که پیش از من بوده اند؛ زیرا که حق تعالی برگزید آسیه دختر مزاحم را و او عبادت کرد حق تعالی را پنهان در موضعی که عبادت در آنجا سزاوار نبود مگر در حال ضرورت یعنی خانه فرعون ؛ و مریم دختر عمران را حق تعالی برگزید و ولادت حضرت عیسی علیه السّلام را بر او آسان گردانید و در بیابان درخت خشک را جنبانید و رُطب تازه از برای او از آن درخت فرو ریخت و حق تعالی مرا بر آن هر دو زیادتی داد و همچنین بر جمیع زنان عالمیان که پیش از من گذشته اند؛ زیرا که من فرزندی آورده ام در میان خانه برگزیده او و سه روز در آن خانه محترم ماندم و از میوه ها و طعامهای بهشت تناول کردم و چون خواستم که بیرون آیم در هنگامی که فرزند برگزیده من بر روی دست من بود، هاتفی از غیب مرا ندا کرد که ای فاطمه ! این فرزند

ص: 347

بزرگوار را (علی ) نام کن به درستی که منم خداوند علیّ اعلا و او را آفریده ام از قدرت و عزّت و جلال خود و بهره کامل از عدالت خویش به او بخشیده ام و نام او را از نام مقدّس خود اشتقاق نموده ام و او را به آداب خجسته خود تاءدیب نموده ام و اُمور خود را به او تفویض کرده ام و او را بر علوم پنهان خود مطلع کرده ام و در خانه محترم من متولّد شده است و او اول کسی است که اذان خواهد گفت بر روی خانه من و بتها را خواهد شکست و آنها را از بالای کعبه به زیر خواهد انداخت و مرا به عظمت و مجد و بزرگواری و یگانگی یاد خواهد کرد و اوست امام و پیشوا بعد از حبیب من برگزیده از جمیع خلق من محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم که رسول من است و او وصی او خواهد بود خوشا حال کسی که او را دوست دارد و یاری کند او را، و وای بر حال کسی که فرمان او نبرد و یاری او نکند و انکار حق او نماید.(2)

و در بعضی روایات است که چون حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام متولد شد ابوطالب او را بر سینه خود گرفت و دست فاطمه بنت اسد را گرفته به سوی ابطح آمدند و ندا کرد به این اشعار:

شعر :

یاربِّ یاذا الْغسقِ الدُّجِیِّ

والْقمرِ الْمبْتلجِ الْمضِیِّ

بیِّنْ لنا مِنْ حُکْمِک المقْضیِّ

ماذا تری فی اِسْمِ ذا الصّبِیِّ

؛مضمون این اشعار آن است که ای پروردگاری که شب

ص: 348

تار و ماه روشن و روشنی دهنده را آفریده ای ، بیان کن از برای ما که این کودک را چه نام گذاریم ؟ ناگاه مانند ابر چیزی از روی زمین پیدا شد نزدیک ابوطالب آمد، ابوطالب او را گرفت و با علی علیه السّلام به سینه خود چسبانید و به خانه برگشت چون صبح شد دید که لوح سبزی است در آن نوشته شده است :

شعر :

خُصِّصْتُما بِالْولدِ الْزّکِیِّ

والطّاهِرِ الْمُنْتجبِ الْرّضِیّ

فاِسْمُهُ مِنْ شامِخٍ علِی

علِیُّ اشْتُق مِن الْعلِیِّ

؛حاصل مضمون آنکه مخصوص گردیدید شما ای ابوطالب و فاطمه به فرزند طاهر پاکیزه پسندیده ، پس نام بزرگوار او علی علیه السّلام است و خداوند علی اعلا نام او را از نام خود اشتقاق کرده است .

پس ابوطالب آن حضرت را علی نام کرد و آن لوح را در زاویه راست کعبه آویخت و چنان آویخته بود تا زمان هشام بن عبدالملک که آن را از آنجا فرود آورد و بعد از آن ناپیدا شد.(3)

و اخبار در باب ولادت آن حضرت و کیفیت آن بسیار است و مقام را گنجایش بیش از این نیست و این فضیلت از خصایص آن حضرت است ؛ چه اشرف بِقاع حرمِ مکه است و اشرف مواضع حرم مسجد است و اشرف موضع آن کعبه است و احدی غیر از حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام در چنین مکانی متولد نشده ، و نیز متولّد نشده مولودی در سیّد ایّام که روز جمعه باشد در شهر حرام که ماه رجب باشد در بیت الحرام سوای امیرالمؤ منین علیه السّلام ابوالائمّه الکرام علیه و آلِهِ

ص: 349

آلاف السّلام .

وفی حدیقه الحقیقه :

شعر :

ه ذِهِ مِنْ عُلاهُ اِحْدی الْمع الی

وعلی ه ذِهِ فقِسْ م اسِو اه ا

ای سنائی بقوّت ایمان

مدح حیدر بگو پس از عثمان

با مدیحش مدایح مُطلق

زهق الْب اطِل است و ج اء الْحقّ

در پس پرده آنچه بود آمد

اسد اللّه در وجود آمد

ولنِعْم ما قال الْحِمْیری :

شعر :

ولدتْهُ فی حرمِ الاِل هِ وامْنِهِ

والْبیْتُ حیْثُ فِن آئُهُ والْمسْجِدُ

بیْضآء طاهِره الثِّیابِ کریمهً

ط ابتْ وط اب ولیدُه ا والموْلِدُ

فی لیْلهٍ غابتْ نُحُوسُ نُجُومِها

وبدتْ مع الْقمرِ المُنیرِ الاسْعدُ

م الُفّ فی خِرقِ الْقوابِلِ مِثْلُهُ

اِلا ابْنُ آمِنه النّبِیُّ مُحمّدٌ.(4)

شعر :

علی است صاحب عزو جلال و رفعت و شاءن

علی است بحر معارف ، علی است کوه وقار

دلیل رفعت شاءن علی اگرخواهی

بدین کلام دمی گوش خویشتن می دار

چه خواست مادرش از بهر زادنش جائی

درون خانه خاصش بداد جا جبّار

زبهر مدخل آن پیشوای خیل زنان

شکافت حضرت ستّار کعبه را دیوار

پس آن مطهّره با احترام داخل شد

در آن مکان مقدّس بزاد مرْیم وار

برون چه خواست که آید پس از چهارم روز

ندا شنید که رو نام او علی بگذار

فدای نام چنین زاده ای بود جانم

چنین امام گزینید یا اوْلِی الابْصار

دریا را به غرفه پیمودن است . و در احادیث وارد شده که مائیم کلمات پروردگار که فضائل ما را احصا نمی توان کرد.(5) ولنِعْم ما قیل:

شعر :

کتاب فضل ترا آب بحر کافی نیست

که تر کنم سر انگشت و صفحه بشمارم

و به همین ملاحظه این احقر را جرئت نبود که قلم بر دست گیرم و در این باب چیزی نویسم لیکن چون حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام معدن کرم و فتوت است رجاء واثق آن است که بر من ببخشاید و این مختصر خدمت را قبول فرماید. وما توْفیقی اِلا بِاللّهِ علیْهِ توکّلْتُ واِلیْهِ اُنیبُ.

بدان که فضائل یا نفسانیّه است یا بدنیّه و امیرالمؤ منین صلی اللّه علیه و آله و سلامّکْمل و افْضل تمام مردم بود بعد از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم در این دو نوع فضایل به وجوه عدیده . و ما در اینجا به ذکر چهارده وجه از آن اکتفا می کنیم و به این عدد شریف تبرّک می جوئیم :

مقتول گشتند بر دست آن حضرت کشته گردیدند و نصف دیگر را باقی مسلمین با سه هزار ملائکه مُسوّمین کشتند؛ و دیگر غزوه اُحُد بود که مردم فرار کردند و آن حضرت ثابت ماند و لشکر دشمن را از دور پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم دور می کرد و از آنها می کشت تا زخمهای کاری بر بدن مقدسش وارد شد با این همه رنج و تعب ، آن حضرت را هول و هرب نبود و پیوسته ابْطال رجال را کشت تا از حضرت جبرئیل در میان آسمان و زمین ندای لاسیْف اِلا ذُوالْفِقار ولا فتی اِلا علیّ شنیده شد. و دیگر غزوه احزاب بود که حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام عمْروبن عبْدود را کشت و فتح بر دست آن حضرت واقع شد و پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم در حق او فرمود که (ضربت علی علیه السّلام بهتر است از عبادت جن و انس ). و دیگر جنگ خیبر بود که مرحب یهودی بر دست آن حضرت کشته گشت و درِ قلعه را با آن عظمت به دست معجزنمای خود کنْد و چهل گام دور افکند و چهل نفر از صحابه خواستند حرکت دهند نتوانستند! و دیگر غزوه حُنیْن بود که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم با ده هزار نفر از مسلمین به جنگ رفت و ابوبکر از کثرت جمعیت تعّجب کرد و تمام منهزم شدند و با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم باقی نماند مگر چند نفر که رئیس آنها امیرالمؤ منین علیه السّلام بود، پس آن حضرت ابُوجرْولْ

ص: 352

را کشت تا آنکه مشرکین دلشکسته شدند و فرار کردند و فرار کنندگان مسلمین برگشتند. و غیر این غزوات از جنگهای دیگر که ارباب سِیر و تواریخ ضبط نموده اند و بر متتبّع آنها ظاهر است کثرت جهاد و شجاعت و بزرگی ابتلاء آن حضرت در آن غزوات .(6)

وّم : آنکه بسیار اتّفاق افتاد که صحابه احکام الهی بر آنها مشتبه می شد و بعضی غلط فتوی می دادند و رجوع به آن حضرت می کردند و آن جناب ایشان را به طریق صواب می داشت و هیچ گاهی نقل نشده که آن حضرت در حکمی به آنها رجوع کند و این دلیل اعْلمیّت آن حضرت است و حکایت خطاهای صحابه و رجوع ایشان به آن حضرت بر ماهر خبیر واضح و مستنیر است .

سوم : مفاد حدیث (اقْضاکُمْ علِیُّ)(9) است که مستلزم است اعلمیّت را؛ چه قضا مستلزم علم است .

این علم از آن جناب شده و ابوالاسود دُئلی استاد این علم به تعلیم آن حضرت تدوین این فن نمود، و نیز واضح است که تمام فقهاء منتسب می نمایند خود را به آن حضرت و از قضایا و احکام آن جناب استفاده می نمایند و ارباب علم طریقت نیز خود را به آن جناب نسبت می دهند و تمامی دم از مولی می زنند و خِرقه که شعار ایشان است به سند متّصل به اعتقاد خود به آن حضرت می رسانند.(10)

پنجم : آنکه خود آن حضرت خبر داد از کثرت علم خود در مواضع متعدّده چنانچه می فرمود: بپرسید از من از طُرُق آسمان همانا شناسائی من به آن ، بیشتر است از طُرُق زمین .(11) و مکرّر مردم را می فرمود: سلُونی قبْل انْ تفْقِدُونی .(12)هرچه می خواهید از من بپرسید پیش از آنکه من از میان شما مفقود شوم و پیوسته مردم نیز از آن حضرت مطالب مشکله و علوم غامضه می پرسیدندو جواب می شنیدند. واز غرائب آنکه این کلمات را بعد از آن حضرت هرکه ادّعا کرد در کمال ذلّت و خواری رسوا شد؛ چنانکه واقع شد این مطلب از برای (ابن جوزی )(13) و (مقاتل بن سلیمان )(14) و (واعظ بغدادی )(15) در عهد ناصر عباسی و حکایت رسوا شدن ایشان بعد از تفوُّه به این کلمات در کتب سِیر و تواریخ مسطور است ، و این نیز برهانی شده برای مقصود ما؛ چه آنکه نقل شده که خود آن جناب از این مطلب خبر داد فرمود: لا یقُولُها بعْدی اِلاّ مُدّعٍ کذّابٌ.(16) هیچ کس بعد از من

ص: 355

بدین کلمه سخن نکند مگر آنکه ادعای مطلب دُروغ کرده باشد.و نیز حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام گاهی دست بر شکم مبارک می نهاد و می فرمود: اِنّ هی هُنا لعِلْما جمّا؛ در اینجا علم بسیار جمع شده است و گاهی می فرمود: واللّهِ لوْ کُسِرت (ثُنِّیتْ: نسخه بدل ) لِی الْوسادهُ لحکمْتُ بیْن اهْلِ التّوْری ه بِتوْر یتِهِم (17).

بالجمله ؛ نقل نشده از احدی آنچه از آن حضرت نقل شده از اصول علم و حکمت و قضایای کثیره و ما امروز می بینیم که حکمایی مانند ابن سینا و نصیرالدین محقق طوسی و ابن میثم و مانند ایشان و همچنان علمای اعلام و فقهای کِرام چون علامه و محقق و شهید و دیگران رضوان اللّه علیهم در تفسیر و تاءویل کلمات آن حضرت از یکدیگر استمداد کرده اند و علوم بسیار از کلمات و قضایای آن جناب استفاده نموده اند.

ا وانْفُسکُمْ)(18)؛ بخوانیم نفسهای خود و نفسهای شما را و مراد از (نفس ) نفس مقدّس نبوی نیست ؛ زیرا که دعوت اقتضای مغایرت می کند و آدمی خود را نمی خواند؛ پس باید مراد دیگری باشد و به اتفاق ، غیر از زنان و پسران کسی که به (انْفُسنا) تعبیر از او شده باشد به غیر از علی بن ابی طالب علیه السّلام نبود، پس معلوم شد که حق تعالی نفس علی را نفس محمد گرفته است و اتحاد حقیقی میان دو نفس مُحال است ؛ پس باید که مجاز باشد و در (علم اصول ) مُقرّر است که حمل لفظ بر اقْرب مجازات اوْلی است از حمل بر ابْعد، و اقْرب مجازات استوای علی است با حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم در جمیع امور و شرکت در جمیع کمالات مگر آنچه به دلیل خارج شود مانند نبوّت که به اجماع بیرون رفته است و علی علیه السّلام در این امر با او شریک نیست اما در کمالات دیگر با او شریک است که از جمله فضیلت رسول خداست بر سایر پیغمبران و جمیع صحابه و مردمان پس علی علیه السّلام نیز باید افضل باشد. تمام شد موضع حاجت از کلام فخر رازی .(19) ولنِعْم ما قال ابْن حماد رحمه اللّه :

شعر :

وسمّاهُ ربُّ الْعرْشِ فی الذِّکْرِ نفْسهُ

فحسْبُک ه ذا الْقوْلُ اِنْ کُنْت ذاخُبْرِ

وق ال لهُمْ هذ ا وصِیّی وو ارِثی

ومنْ شدّ ربُّ الْعالمین بِهِ اءزْری

علیُّ کزُرّی مِنْ قمیصی اِشارهٌ

بِانْ لیْس یسْتغْنِی الْقمیصُ عنِ الزُّرِّ(20)

ابن حمّاد در هر یک از این سه

ص: 357

شعر اشاره به فضیلتی از فضایل امیرالمؤ منین علیه السّلام نموده در شعر اوّل اشاره به آیه مباهله و در ثانی به حدیث غدیر و تعیین کردن پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم آن جناب را به وصایت و در شعر سوم اشاره کرده به حدیث شریف نبوی که به امیرالمؤ منین علیه السّلام فرموده چنانکه ابن شهر آشوب نقل کرده (انْت زُرّی مِنْ قمیصی )؛(21) یعنی نسبت تو با من نسب تکمه است با پیراهن و ابن حماد در شعر خود گفته که این تشبیه اشاره است به آنکه همچنان که پیراهن تکمه لازم دارد و محتاج است به او، پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم هم علی علیه السّلام را لازم دارد و از او مستغنی نیست .

بیشتر تصدّق می دهد تا هیچ از آن نماند. و چون آن جناب از دنیا رفت هیچ چیز باقی نگذاشت مگر دراهِمی که می خواست خادمی از برای اهل خود بخرد و خطاب آن حضرت با امْوال دنیویّه به (ی ا بیْضاء وی ا صفْراء غرّی غیْری )(23) و جاروب نمودن او بیت المال را بعد از تصدّق اموال و نماز گزاردن در جای او، در کتب سُنّی و شیعه مسطور است .

شیخ مفید رحمه اللّه از سعید بن کلثوم روایت کرده است که وقتی در خدمت حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام بودم آن حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام را نام برد و مدح بسیار نمود آن جناب را تا آنکه فرمود: به خدا قسم که علی بن ابی طالب علیه السّلام هیچ گاهی در دنیا حرام تناول نفرمود تا از دنیا رحلت کرد و هیچ وقت دوامری از برای او روی نمی داد که رضای خدا در آن دوامر باشد مگر آنکه امیرالمؤ منین علیه السّلام اختیار می کرد آن امری را که سخت تر و شدیدتر بود و نازل نشد بر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم نازله و امر مهمی مگر آنکه علی علیه السّلام را برای کشف آن می طلبید و هیچ کس را در این امّت طاقت عمل رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم نبود مگر امیرالمؤ منین علیه السّلام و عمل آن حضرت مانند عمل شخصی بود که مواجه جنّت و نار باشد که امید ثواب و ترس عقاب داشته باشد و در راه خدا از مال خویش که به کدّ

ص: 359

یمین و رشح جبین حاصل کرده بود هزار بنده خرید و آزاد کرد و قوت اهل خانه آن حضرت زیت و سرکه و عجوه بود و لباس او از کرباس تجاوز نمی کرد و هرگاه جامه می پوشید که آستین آن بلند بود مِقْراضی می طلبید و آن زیادتی را می برید، و هیچ کس در اهل بیت و اولاد آن حضرت مثل علی بن الحسین علیه السّلام در لباس و فقاهت اشْبه به او نبود الخ .(24)

کرده ای مگر نمی دانی که من متابعت برادر و پسر عمّم رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم را می کنم تا آنکه فرمود: به خدا سوگند که افطار نمی کنم تا یکی از این دو خورش را برداری ! پس امّ کلثوم کاسه لبن را برداشت و آن حضرت اندکی از نان با نمک تناول فرمود و حمد و ثنای الهی به جا آورد و به عبادت برخاست و آن حضرت در مکتوبی که به عُثمان بن حُنیْف نوشته چنین مرقوم فرموده که امام شما در دنیا اکتفا کرد به دو جامه کهنه و از طعام خود به دو قرص نان ، و فرموده که اگر من می خواستم غذای خود را از عسل مُصفّی و مغز گندم قرار دهم و جامه های خویش را از بافته های حریر و ابریشم کنم ممکن بود، لیکن هیهات که هوی و هوس بر من غلبه کند و من طعامم چنین باشد و شاید در حجاز یا در یمامه کسی باشد که نان نداشته باشد و شکم سیر بر زمین نگذارد، آیا من با شکم سیر بخوابم و در اطراف من شکم های گرسنه باشد و قناعت کنم به همین مقدار که مرا امیر مؤ منان گویند ولیکن فقرا را مشارکت نکنم در سختی و مکاره روزگار، خلق نکردند مرا که پیوسته مثل حیواناتی که همّ آنها به خوردن علف مصروف است مشغول به خوردن غذاهای طیّب و لذیذ شوم .(26)

بالجمله ؛ اگر کسی سیر کند در خُطب و کلمات آن حضرت به عین الیقین می داند کثرت زهد و بی اعتنائی آن

ص: 361

جناب به دنیا تا چه اندازه بود.

شیخ مفید روایت کرده که آن حضرت در سفری که به جانب بصره کوچ فرمود به جهت دفع اصحاب جمل نزول اجلال فرمود در ربذه ، حُجّاج مکّه نیز آنجا فرود آمده بودند و در نزدیکی خیمه آن حضرت جمع شده بودند تا مگر کلامی از آن حضرت استماع کنند و مطلبی از آن جناب استفاده نمایند و آن جناب در خیمه خود به جای بود. ابن عباس به جهت آنکه حضرت را از اجتماع مردم خبر دهد و او را از خیمه بیرون آورد گفت رفتم به خدمت آن حضرت یافتم او را که کفش خود را پینه می زند و وصله می دوزد، گفتم که احتیاج ما با آنکه اصلاح امر ما کنی بیشتر است از آنکه این کفش پاره را پینه بدوزی ، حضرت مرا پاسخ نداد تا از اصلاح کفش خود فارغ شد، آنگاه آن کفش را گذاشت پهلوی آن یکتای دیگرش و مرا فرمود که این جفت کفش مرا قیمت کن ؛ من گفتم : قیمتی ندارد، یعنی از کثرت اِنْدراس و کهنگی دیگر قابل قیمت نیست و بهائی ندارد. فرمود: با این همه چند ارزش دارد؟ گفتم : درهمی یا پاره درهمی ، فرمود: به خدا سوگند که این یک جفت کفش در نزد من بهتر و محبوبتر است از امارت و خلافت شما مگر اینکه توانم اقامه و احقاق حقی کنم یا باطلی را دفع فرمایم . الخ .(27)

و از جمله کلمات آن حضرت است که به سوی ابن عباس مکتوب فرموده که الحقّ سزاوار است به آب طلا نوشته

ص: 362

شود:

امّا بعْدُ، فاِنّ الْمرْء قدْ یسُرُّهُ درْکُ م المْ یکُنْ لِیفُوتهُ ویسُوئُهُ فوْتُ م المْ یکُنْ لِیُدْرِکهُ فلْیکُنْ سُروُرُک بِم انِلْت مِنْ آخِرتِک ولْیکُنْ اسفُک عل ی م اف اتک مِنْه ا وم ا نِلْت مِنْ دُنْی اک فلا تُکْثِرْ بِهِ فرحا وم اف اتک مِنْه ا فلا تاءْس علیْهِ جزعا ولْیکُنْ همُّک فیم ا بعْد الْموْتِ؛(28)

یعنی همانا مردم را گاهی مسرور و خشنود می سازد یافتن چیزی که از او فوت نخواهد شد و در قضای خدا تقدیر یافته که به او برسد و اندوهناک و بدحال می کند او را نیافتن چیزی که نمی تواند او را درک کند و نباید که آن را بیابد؛ چه هم به حکم خدا ادراک آن از برای او مُحال باشد پس باید که سرور و خوشحالی تو در آن چیزی باشد که از آخرت به دست کنی و غصه و غم تو بر آن چیزی باشد که از فوائد آخرت از دست تو بیرون رود، لاجرم بدانچه از منافع و فوائد دنیویه به دست آوری زیاده خوشحال مباش و به فراهم آمدن اموال دنیا فرحان مشو و چون دنیا با تو پشت کند غمگین و در جزع مباش و اهتمام تو در کاری باید که بعد از مرگ به کار آید.

ابن عباس پس از آنکه این مکتوب را قرائت کرد گفت که من بعد از کلمات رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از هیچ کلامی نفع نبردم مثل آنچه از این کلمات نفع بردم !

بالجمله ؛مطالعه این کلمات از برای زهد در دنیا هر عاقلی را کافی و وافی

ص: 363

است .

دارد که مثل علی علیه السّلام عبادت خدا کند؟!(29)

سنّت گفت : علی بن ابی طالب علیه السّلام را در خواب دیدم گفتم : یا امیرالمؤ منین ! شما وقتی که فتح مکّه فرمودید خانه ابوسفیان را ماءْمن مردم نمودید و فرمودید هرکه داخل خانه ابوسفیان شود بر جان خویش ایمن است ، شما این نحو احسان در حق ابوسفیان فرمودید، فرزند او در عوض تلافی کرد فرزندت حسین علیه السّلام را در کربلا شهید نمود و کرد آنچه کرد، حضرت فرمود: مگر اشعار ابن الصّیفی را در این باب نشنیدی ؟ گفتم : نشنیدم ، فرمود: جواب خود را از او بشنو، گفت : چون بیدار شدم مبادرت کردم به خانه ابن الصّیفی که معروف است به (حیص و بیص ) و خواب خود را برای او نقل کردم تا خواب مرا شنید شهقه زد و سخت گریست و گفت : به خدا قسم که این اشعاری را که امیرالمؤ منین علیه السّلام فرموده من در همین شب به نظم آوردم و از دهان من هنوز بیرون نشده و برای احدی ننوشته ام پس انشاد کرد از برای من آن ابیات را:

شعر :

ملکْنا فکان الْعفْوُمِنّا سجِیّهً

فلمّا ملکْتُمْ سال بِالدّمِ ابْطحُ

وحلّلْتُم قتْل الاُساری وطال ما

غدوْنا علی الاسْری فنعْفُو ونصْفحُ

وحسْبُکُم ه ذا التّفاوُتُ بیْننا

وکُلُّ اِنآءٍ بالّذی فیهِ یرْشحُ(31)

را به آن حضرت تفویض نکند این را، عیب او شمرد. صعْصعْه بن صُوْحان و دیگران در وصف او گفتند: در میان ما که بود مثل یکی از ما بود، به هر جانب که او را می خواندیم می آمد و هرچه می گفتیم می شنید و هرجا که می گفتیم می نشست و با این حال ، چنان از آن حضرت هیبت داشتیم که اسیر دست بسته دارد از کسی که با شمشیر برهنه بر سرش ایستاده باشد و خواهد گردنش را بزند.(32)

و نقل شده که روزی معاویه به قیس بن سعد، گفت : خدا رحمت کند ابوالحسن را که بسیار خندان و شکفته و خوش طبع بود، قیس گفت : بلی چنین بود و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم نیز با صحابه خوش طبعی می نمود و خندان بود، ای معاویه ! تو به ظاهر چنین نمودی که او را مدح می کنی امّا قصد ذمّ آن جناب نمودی واللّه ! آن جناب با آن شکفتگی و خندانی ، هیبتش از همه کس افزون بود و آن هیبت تقوی بود که آن سرور داشت نه مثل هیبتی که اراذل و لِئام شام از تو دارند.(33)

و سلّم فرمود:

اوّلُکُمْ وُرُودا علیّ الْحوض واوّلُکُمْ اِسْلاما علِیُّ بْنُ ابی طالب .(35)

و نیز آن حضرت به فاطمه علیهاالسّلام ، فرمود: زوّجْتُکِ اقْدمهُمْ اِسلاما واکثْرهُمْ عِلْما.(36)و انس گفته که برانگیخت حق تعالی پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم را در روز دوشنبه و اسلام آورد علی علیه السّلام در روز سه شنبه .(37)

و خزیمه بن ثابت انصاری در این باب گفته :

شعر :

م آ کُنْتُ احْسِبُ هذا الامْر مُنْصرِفا

عنْ هاشِمٍ ثُمّ مِنْها عنْ ابی حسنٍ

الیْس اوّل منْ صلّی بِقِبْلتِهِمْ

واعْرِفُ النّاسِ بِالا ثارِ والسُّننِ

و آخِرُ النّاسِ عهْدا بِالنّبِیِّ ومنْ

جِبْرِیلُ عوْنٌ لهُ فِی الْغُسْلِ والْکفنِ(38)

شیخ مفید رحمه اللّه روایت کرده از یحیی بن عفیف که پدرم با من گفت : روزی در مکّه با عبّاس بن عبدالمطّلب نشسته بودم که جوانی داخل مسجد الحرام شد و نظر به سوی آسمان افکند و آن هنگام وقت زوال بود پس رو به کعبه نمود و به نماز ایستاد، در این هنگام کودکی را دیدم که آمد در طرف راست او به نماز ایستاد و از پس آن زنی آمد و در عقب ایشان ایستاد، پس آن جوان به رکوع رفت و آن کودک و زن نیز رکوع کردند، پس آن جوان سر از رکوع برداشت و به سجده رفت آن دو نفر نیز متابعت کردند، من شگفت ماندم و به عبّاس گفتم : امر این سه تن امری عظیم است ! عبّاس گفت : بلی ، آیا می دانی ایشان کیستند؟ این جوان محمّد بن عبداللّه بن عبدالمطّلب فرزند برادر من است و آن کودک علی

ص: 368

بن ابی طالب فرزند برادر دیگر من است و آن زن خدیجه دختر خُویْلد است ، همانا بدانکه فرزند برادرم محمّد بن عبداللّه مرا خبر داد که او را خدائی است پروردگار آسمانها و زمین است و امر کرده است او را به این دینی که بر طریق او می رود، و به خدا قسم که بر روی زمین غیر از این سه تن کسی بر دین او نیست .(39)

یک سال قبل از سید رضی رحمه اللّه واقع شده این خطبه را در کتاب (ارشاد) نقل کرده و فرموده که جماعتی از اهل نقل به طُرُق مختلفه از ابن عباس روایت کرده اند که امیرالمؤ منین علیه السّلام این خطبه را در رحْبه انشاء فرمود و من نیز در خدمت آن حضرت حاضر بودم .(42) و ابن ابی الحدید و فصحای عرب و علمای ادب متفقند که سید رضی رحمه اللّه و غیر او ابدا به امثال این کلمات تفوُّه نتوانند کرد.(43)

است و در لیلهُ الهریر(44) زیاده از پانصد کس و به قولی نُهصد کس را با شمشیر بکشت و به هر ضربتی تکبیر گفت و معلوم است که شمشیر آن حضرت بر درع آهن و (خُودِ) فولاد فرود می آمد و تیغ آن جناب آهن و فولاد می درید و مرد می کشت ، آیا هیچ کس این را تواند یا در خور تمنای این مقام تواند بود؟ و امیرالمؤ منین علیه السّلام در این غزوات اظهار خرق عادت و معجزات نخواست بنماید بلکه این شجاعت و قوّت ملازم قالب بشریّت آن حضرت بود.

ابن شهر آشوب قضایای بسیار در باب قوّت آن حضرت نقل نموده مانند دریدن آن حضرت قماط(45) را در حال طفولیّت و کشتن او ماری را به فشار دادن گردن او را به دست خود در اوان صِغر که در مهد جای داشت ، و مادر او را حیدره نامید و اثر انگشت آن حضرت در اسطوانه در کوفه و مشهد، اثر کف او در تکریت و موصول و غیره و اثر شمشیر او در صخره جبل ثور در مکّه و اثر نیزه او در کوهی از جبال بادیه و در سنگی در نزد قلعه خیبر معروف بوده است . و حکایت قوّت آن حضرت در باب قطب رحی (46) و طوق کردن آن را در گردن خالدبن الولید و فشار دادن آن جناب خالد را به انگشت سبابه و وسطی به نحوی که خالد نزدیک به هلاکت رسید و صیحه منکره کشید و در جامه خویش پلیدی کرد بر همه کس معلوم است و برداشتن آن جناب سنگی عظیم را

ص: 371

از روی چشمه آب در راه صِفّین و چند ذراع بسیار او را دور افکندن در حالتی که جماعت بسیار از قلع (47) آن عاجز بودند و حکایت قلْع باب خیبر و قتل مرحب اشْهر است از آنکه ذکر شود و ما در تاریخ احوال حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم به آن اشاره کردیم .

ابن شهر آشوب فرموده چیزی که حاصلش این است که از عجایب و معجزات امیرالمؤ منین علیه السّلام آن است که آن حضرت در سالیان دراز که در خدمت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم جهاد همی کرد و در ایّام خلافت خود که با ناکثین و قاسطین و مارقین جنگهای سخت همی کرد هرگز هزیمت نگشت و او را هرگز جراحتی منکر نرسید و هرگز با مبارزی قتال نداد الاّ آنکه بر وی ظفر جست و هرگز قِرْنی از وی نجات نیافت و در تحت هیچ رایت قتال نداد الاّ آنکه دشمنان را مغلوب و ذلیل ساخت و هرگز از انبوه لشکر خوفناک نگشت و همواره به جانب ایشان هرْوله کنان رفت ؛ چنانکه روایت شده که در یوم خندق به آهنگ عمْروبن عبدود چهل ذراع جستن کرد و این از عادت خارج است و دیگر قطع کردن او پاهای عمرو را با آن ثیاب و سلاح که عمرو پوشیده بود، و دیگر دو نیمه کردن مرحب جهود را از فرق تا به قدم با آنکه همه تن او محفوف در آهن و فولاد بود(48) الخ .

دیگر فصاحت و بلاغت آن حضرت است که به اتفاق فُصحای عرب و علمای ادب

ص: 372

کلام آن جناب فوق کلام مخلوق و تحت کلام خالق است ؛ چنانکه به این مطلب اشاره شد.

دیگر علم و حکمت آن حضرت است که اندازه او را جز خدا و رسول کسی نداند و شرح کردن آن نتواند؛ چنانکه به برخی از آن اشاره شد؛ پس کسی که بی معلّمی و مدرّسی به صورت ظاهر در معارج علم و حکمت چنان عُروج کند که هیچ آفریده تمنّای آن مقام نتواند کرد، معجزه آشکار باشد.

دیگر جود و سخاوت آن حضرت است که هر چه به دست کرد بذل کرد و با فاطمه و حسنیْن علیهماالسّلام سه شب رُوزه با روزه پیوستند و طعام خویش را به مسکین و یتیم و اسیر دادند و در رکوع انگشتری قیمتی انفاق کرد و حق تعالی در شاءن او و اهل بیت او سوره (هلْ اتی ) و آیه اِنّما نازل فرمود و گذشت که آن حضرت به رشح جبین و کدّ یمین هزار بنده آزاد فرمود.

و دیگر عبادت و زهد آن حضرت است که به اتّفاق علمای خبر هیچ کس آن عبادت نتوانست کرد و در تمامی عمر به نان جوین قناعت فرمود و از نمک و سرکه خورشی افزونتر نخواست و با آن قوت آن قوّت داشت که به برخی از آن اشارت نمودیم و این نیز معجزه باشد؛ زیرا که از حدّ بشر بیرون است . و از این سان است عفو و علم و رحمت او و شدّت و نقمت او و شرف او و تواضع او که تعبیر از او می شود به (جمع بین الاضداد) و (تاءلیف بین الاشْتات )

ص: 373

و این نیز از خوارق عادات و فضائل شریفه آن حضرت باشد؛ چنانکه سیّد رضی رضی اللّه عنه در افتتاح (نهج البلاغه ) به این مطلب اشاره کرده و فرموده : اگر کسی تاءمّل و تدبر کند در خُطب و کلمات آن حضرت و از ذهن خود خارج کند که این کلمات از آن مشرع فصاحت است که عظیم القدر و نافذ الامر و مالک الرّقاب بوده شکّ نخواهد کرد که صاحب این کلمات باید شخصی باشد که غیر از زهد و عبادت حظّ و شغل دیگر نداشته باشد و باید کسی باشد که در گوشه خانه خود غنوده یا در سر کوهی اعتزال نموده باشد که غیر از خود کسی دیگر ندیده باشد و ابدا تصوّر نخواهد کرد و یقین نخواهد نمود که این کلمات از مثل آن حضرت کسی باشد که با شمشیر برهنه در دریای حرْب غوطه خورده و تن های ابْطال را بی سر نموده و شجاعان روزگار را به خاک هلاک افکنده و پیوسته از شمشیرش خون می چکیده و با این حال زاهِدُ الزُّهاد و بدلُ الابْدال بوده و این از فضایل عجیبه و خصایص لطیفه آن جناب است که مابین صفتهای متضادّه جمع فرموده انتهی .(49)

ولنعم ما ق ال الصّفِیّ الحلّی فی مدح امیرالمؤ منین علیه السّلام :

شعر :

جُمِعتْ فی صِفاتِک الاضْدادُ

فلِهذ ا عزّتْ لک الانْد ادُ

زاهِدٌ ح اکِمٌ حلی مٌ شُج اعٌ

ف اتِکٌ ن اسِکٌ فقی رٌ جوا دٌ

شِیمٌ ما جُمِعْن فی بشرٍ قطُّ

ولا حاز مِثْلهُنّ الْعِبادُ

خُلُقٌ یُحْجِلُ النّسیم مِن

اللُّطْفِ وباْسٌ یدوبُ مِنْهُالْجمادُ

بالجمله ؛ آن حضرت

ص: 374

در جمیع صفات از همه مخلوقات جز پسر عمّش برتری دارد لاجرم وجود مبارکش اندر آفرینش محیط ممکنات و بزرگترین معجزات است و هیچ کس را مجال انکار آن نیست بِابی انْت واُمّی یا آیه اللّهِ الْعُظْمی والنّباء الْعظیم. امّا معجزاتی که گاهی از آن حضرت ظاهر شده زیاده از حدّ و عدّ است و این احقر در این مختصر به طور اجمال اشاره به مختصری از آن می نمایم که فهرستی باشد از برای اهل تمیزّ و اطّلاع .

از جمله معجزات آن حضرت ، معجزات متعلّقه به انقیاد حیوانات و جنّیان است آن جناب را؛ چنانچه این مطلب ظاهر است از حدیث شیر و جُویْرِیه ابْنِ مُسْهِرْ(50)و مخاطبه فرمودن آن جناب با ثعبان بر منبر کوفه (51) و تکلّم کردن مرغان و گرگ و جرّی با آن حضرت و سلام دادن ماهیان فرات آن جناب را به امارت مؤ منان (52) و برداشتن غراب کفش آن حضرت را و افتادن ماری از آن (53) و قضیّه مرد آذربایجانی و شتر سرکش او(54) و حکایت مرد یهودی و مفقود شدن مالهای او و آوردن جنّیان آنها را به امر امیرمؤ منان (55) و کیفیت بیعت گرفتن آن جناب از جنّها به وادی عقیق و غیره .(56)

دیگر معجزات آن حضرت است تعلّق به جمادات و نباتات مانند ردّ شمْس برای آن حضرت در زمان رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم و بعد از ممات آن حضرت در ارض بابل و بعضی در جواز ردّ شمس کتابی نوشته اند و ردّ شمس را در مواضِع عدیده برای آن حضرت نگاشته اند.(57) و

ص: 375

دیگر تکلّم کردن شمس است با آن جناب در مواضع متعدّده و دیگر حکم آن حضرت به سکون زمین هنگامی که زلزله حادث شد در زمین مدینه زمان ابوبکر و از جنبش باز نمی ایستاد و به حکم آن جناب قرار گرفت و دیگر تنطّق کردن حِصی در دست حق پرستش و دیگر حاضر شدن آن حضرت به طیّ الارض در نزد جنازه سلمان در مدائن و تجهیز او نمودن و تحریک آن حضرت ابوهریره را به طیّ الارض و رسانیدن او را به خانه خویش هنگامی که شکایت کرد به آن حضرت کثرت شوق خویش را به دیدن اهل و اولاد خود.(58)

دیگر حدیث بساط است که سیر دادن آن جناب باشد جمعی از اصحاب را در هوا و بردن ایشان را به نزد کهف اصحاب کهف و سلام کردن اصحاب بر اصحاب کهف و جواب ندادن ایشان جز امیرالمؤ منین علیه السّلام را و تکلّم نمودن ایشان با آن حضرت و دیگر طلا کردن آن جناب کلوخی را برای وام خواه (59) و حکم کردن او به عدم سقوط جِداری که مُشْرِف بر انهدام بود و آن حضرت در پای آن نشسته بود و دیگر نرم شدن آهن زره در دست او چنانچه خالد گفته که دیدم آن جناب حلقه های درع خود را با دست خویش اصلاح می فرمود و به من فرمود که ای خالد، خداوند به سبب ما و به برکت ما آهن را در دست د اوُد نرم ساخت . و دیگر شهادت نخلهای مدینه به فضلیت آن جناب و پسر عمّ و برادرش رسول خدا صلی اللّه علیه

ص: 376

و آله و سلّم و فرمودن پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم به آن حضرت که یا علی ! نخل مدینه را (صیحانی ) نام گذار، که فضیلت من و تو را آشکار کردند. و دیگر سبز شدن درخت امرودی به معجزه آن حضرت و اژدها شدن کمان به امر آن حضرت و از این قبیل زیاده از آن است که اِحْصاء شود و سلام کردن شجر و مدر به آن جناب در اراضی یمن و کم شدن فرات هنگام طغیان آن به امر آن حضرت .(60)

و دیگر معجزات آن حضرت است متعلّق به مرضی و موْتی مانند ملتئم شدن دست مقطوع هشام بن عدیّ همدانی در حرب صفّین و ملتئم فرمودن او دست مقطوع آن مرد سیاهی که از محبّان آن جناب بود و به امر آن حضرت قطع شده بود هنگامی که سرقت کرده بود. و دیگر سخن گفتن جمجمه یعنی کلّه پوسیده با آن حضرت در اراضی بابل و در آن و موضع مسجدی بنا کردند(61) و الحال آن موضع در نزدیکی مسجد ردّ شمس در نواحی حلّه معروف است .(62) و در (تحیّه الزّائر) و (هدیّه ) به مسجد ردّ شمس و جمجمه اشارتی به شرح رفته (63) و دیگر حکایت زنده کردن آن سام بن نوح را و زنده گردانیدن اصحاب کهف را در حدیث بساط چنانکه به آن اشارت شد.

و از حضرت امام محمد باقر علیه السّلام منقول است که وقتی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم مریض شد امیرالمؤ منین علیه السّلام جماعتی از انصار را در مسجد دیدار کرد و

ص: 377

فرمود: دوست دارید که حاضر خدمت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم شوید؟ گفتند: بلی ، پس ایشان را بر در سرای آن حضرت آورد و اجازه خواسته حاضر مجلس ساخت و خود بر بالین حضرت مصطفی صلی اللّه علیه و آله و سلّم در نزد سر آن بزرگوار نشست و دست مبارک بر سینه پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم گذاشت و فرمود: اُمّ مِلدمٍ! اُخْرُجی عنْ رسُولِ اللّهِ صلّی اللّهُ علیْهِ وآلِهِ. و تب را فرمود که بیرون شو، در زمان تب از بدن پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم بیرون شد و آن حضرت برخاست و نشست و فرمود: ای پسر ابوطالب ! خداوند چندان ترا خصال خیر عطاء فرمود که تب از تو هزیمت می کند. ولنِعْم ما قیل: (قائل مقْصُوره عبْدی است ).

شعر :

منْ ز التِ الْحُمّی عنِ الطُهْرِبِهِ

منْ رُدّتِ الشّمْسُ لهُ بعْد الِعِشا

منْ عبّر الْجیْش عنِ الْمآءِ ولمْ

یُخْش علیْهِ بللٌ ولا ندی (64)

و نیز ابن شهر آشوب رحمه اللّه روایت کرده است از عبدالواحد بن زید که گفت : در خانه کعبه مشغول به طواف بودم دختری را دیدم که برای خواهر خود سوگند یاد کرد به امیرالمؤ منین علیه السّلام به این کلمات :

لا وحقِّ الْمُنْتجبِ بِالْوصِیّهِ، الْحاکِمِ بِالسّوِیّهِ، الْع ادِلِ فیِ الْقضِیّهِ، الْع الی الْبیِّنهِ زوْج فاطِمهِ الْمرْضِیّهِ م ا کان کذا.

من در تعجّب شدم که دختر به این کودکی چگونه امیرالمؤ منین علیه السّلام را به این کلمات مدح می کند، از او پرسیدم که آیا علی علیه السّلام را

ص: 378

می شناسی که بدین تمجید او را یاد می کنی ؟ گفت : چگونه نشناسم کسی را که پدرم در جنگ صِفّین در یاری او کشته گشت و از پس آن که ما یتیم گشتیم آن حضرت روزی به خانه ما درآمد و به مادرم فرمود: چون است حال تو ای مادر یتیمان ؟ مادرم عرض کرد: به خیر است ؛ پس مرا و خواهرم را که اینک حاضر است به نزد آن حضرت حاضر ساخت و مرض آبله چشم مرا نابینا ساخته بود چون نگاهش به من افتاد آهی کشید و این دو شعر را قرائت فرمود:

شعر :

ما اِنْ تاوّهْتُ مِنْ شیْءٍ رُزِئْتُ بِهِ

کما تاوّهْتُ لِلاطفالِ فیِ الصِّغرِ

قدْ مات والِدُهُم منْ کان یکْفِلُهُمْ

فیِ النّآئب اتِ وفیِ الاسْفارِ والحضرِ

آنگاه دست مبارک بر صورت من کشید، در زمان به برکت دست معجز نمای آن حضرت چشم من بینا شد چنانکه در شب تاریک شتر رمیده را از مسافت بعیده دیدار می کنم .(65)

آن حضرت را ناسزا می گفتند مانند احمد بن حمدون موصلی و مذبوح شدن همسایه محمّد بن عبّاد بصراوی و غیر ایشان از جماعت دیگر که در دنیا چاشنی عذاب الهی را چشیدند به جهت آنکه آن حضرت را سبّ می کردند. و کور شدن مردی که تکذیب آن حضرت می نمود و تعذیب حارث بن نعمان فِهْری (66) که از قبولی مولائیت جناب امیر علیه السّلام سرتافت و کراهت شدید از آن ظاهر نمود. و احقر قضیّه آن را از ثعْلبی و سائر ائمّه سنّیّه در (فیض قدیر) نقل نمودم و عقد اعتراضات ابن تیمیّه حرّانی را بر این حدیث شریف مبتور و خرافات او را هباءً منثور نمودم .

و دیگر از معجزات آن حضرت است که بعد از شهادت آن بزرگوار و جمله ای از آنها از قبر شریفش ظاهر شده .

و دیگر از معجزات آن حضرت اِخبار آن حضرت است از اخبار غیب که بعد از این به جمله ای از آنها اشارت خواهد شد ان شاء اللّه تعالی .

بالجمله ؛ معجزات آن حضرت واضح و روشن است که هیچ کس را مجال انکار آن نیست ، یا اباالحسن ! یا امیرالمؤ منین ! بِابی انْت و اُمّی ، توئی آن کس که دشمنانت پیوسته سعی می کردند در خاموش کردن نور فضایل تو و دوستانت را یارائی ذکر مناقب نبود و به جهت ترس و تقیّه کتمان فضل تو می نمودند و با این حال این قدر از معجزات و فضائل جنابت بر مردم ظاهر شد که شرق و غرب عالم را فرا گرفت و دوست و دشمن

ص: 380

به ذکر مدائح و مناقب رطب اللسان و عذب البیان گشتند. عربیّه :

شعر :

شهِد الانامُ بِفضْلِهِ حتّی الْعِد ی

والْفضْلُ ما شهِدتْ بِهِ الاعْد اءُ

ابن شهر آشوب نقل کرده که اعرابیّه را در مسجد کوفه دیدند که می گفت : ای آن کسی که مشهوری در آسمانها و مشهوری در زمینها و مشهوری در دنیا و مشهوری در آخرت ، سلاطین جور و جبابره زمان همّت بر آن گماشتند که نور ترا خاموش کنند خدا نخواست و روشنی آن را زیادتر گردانید. گفتند: از این کلمات چه کس را قصد کرده ای ؟ گفت : امیرالمؤ منین علیه السّلام را، این بگفت و از دیده ها غایب گشت .(67)

به روایات مستفیضه از شعْبی روایت شده که می گفت پیوسته می شنیدم که خُطبای بنی امیّه بر منابر سبّ امیرالمؤ منین علیه السّلام می کردند و از برای آن حضرت بد می گفتند با این حال ، گویا کسی بازوی آن جناب را گرفته به آسمان بالا می برد و رفعت و رتبت او را ظاهر می نمود. و نیز می شنیدیم که پیوسته مدائح و مناقب اسلاف و گذشتگان خویش را می نمودند و چنان می نمود که مرداری را بر مردم می نمودند و جیفه ای را ظاهر می کردند یعنی هرچه مدح و خوبی گذشتگان خود می کردند بدی و عفونت آنها بیشتر ظاهر می شد و این نیز خرق عادت و معجزه آشکار است و اگرنه با این حال ، باید فضیلتی از آن جناب ظاهر نشود و نور او خاموش شود بلکه بدل مناقب مثالب موضوعه منتشر

ص: 381

شود نه آنکه فضائل و مناقب او شرق و غرب عالم را مملو کند و جمهور مردم و کافّه ناس از دوست و دشمن قهرا مدح او را گویند:(یُریدوُن انْ یُطْفِؤُا نُور اللّهِ بِافْواهِهِمْ ویاْبی اللّهُ اِلاّ انْ یُتِمّ نُورهُ ولوْ کرِه الْکافِرُون.)(68)

از این سان است کثرت نسل و ذراری و اولادهای آن جناب که پیوسته خلفای جور و دشمنان و جبابره زمان همّت بر آن گماشتند که ایشان را از بیخ برکنند و نام و نشانی از ایشان باقی نگذارند و چه بسیار از علویّین را شهید کردند و به انواع سختیها ایشان را عذاب نمودند بعضی را به تیغ و شمشیر و برخی را به جوع و عطش کشتند و کثیری را زنده در بین اسطوانه و جِدار و تحت ابْنِیه نهادند و بسیاری را در حبس و نکال مسجون نمودند(69) و قلیلی که از دست ایشان جستند از ترس جان از بلاد خویش غربت و دوری اختیار کردند و در مواضع نائیه و بیابان قفر دور از آبادانی و عمران متفرق شدند و مردم نیز از ترس جان خویش و به جهت تقرّب نزد جبابره زمان از ایشان دوری کردند و با این حال ، بحمدللّه تعالی در تمام بلاد و در هر شهر و قریه و در هر مجلس و مجمعی آن قدر می باشند که حصر ایشان نتوان نمود و از تمامی ذراری پیغمبران و اولیاء و صالحان بلکه از ذراری هر یک از مردمان بیشتر و فزونتر می باشند و این نیز خرق عادت و معجزه باهره باشد.(70)

و آن اخبار زیاده از آن است که اِحْصاء شود و این احقر به ذکر چند موردی از آن اشارت می کنم .

نخستین : کرّه بعد کرّه خبر داد که ابن ملجم (فرق ) مرا با تیغ می شکافد و ریش مرا از خون سرم خضاب می کند. و دیگر خبرداد از شهادت امام حسین علیه السّلام به زهر و بسیار وقت از شهادت فرزندش حسین علیه السّلام خبر می داد، و هنگام عبور از کربلا مقتل مردان و مقام زنان و مناخ شتران را بنمود و خبر داد براء بن عازب را از درک کردن او زمان شهادت حسین علیه السّلام را و یاری نکردن او آن حضرت را. و دیگر خبر داد از حکومت حجّاج بن یوسف ثقفی و از یوسف بن عمرو از فتک و خویریزی ایشان ، و خبر داد از خوارج نهروان و عبور نکردن ایشان از نهر و خبر داد از قتل ایشان ، و از کشته شدن ذی الثّدیه سرکرده خوارج و خبر داد از عاقبت امور جمعی از اصحاب خویش که هر یک را چسان می کُشند، چنانکه خبر داد از بریدن دست و پای جویریه بن مسهر و رُشید هجری و به دار کشیدن ایشان را، و خبر داد از کیفیّت شهادت میثم تمّار و به دار کشیدن او را بر داری که از نخلی بود که تعیین آن فرمود و بودن آن دار در نزد خانه عمروبن حریث . و خبر داد به کشته شدن قنبر و کمیل و حُجر بن عدی و غیره و خبر داد از نمردن خالد بن عرفطه و رئیس

ص: 383

شدن او بر جیش ضلالت و خبر داداز قتال ناکثین و قاسطین و مارقین و خبر داد از مکنون طلحه و زبیر هنگامی که به جهت نکث بیعت و تهیّه جنگ با آن حضرت به جانب مکّه خواستند بروند و گفتند خیال عُمْره داریم . و نیز خبر داد اصحاب خویش را که بعد از این طلحه و زبیر را با لشکر فراوان ملاقات کنید. و خبر داد از وفات سلمان در مدائن هنگام رحلت سلمان و خبر داد از خلافت بنی امیّه و بنی عبّاس و اشاره فرمود به اشْهر اوصاف و خصایص بعض خلفاء بنی عبّاس مانند راءفت سفّاح (1)(71) و خونریزی منصور(2) و بزرگی سلطنت رشید(5) و دانائی ماءمون (7) و کثرت نصب و عناد متوکّل (10) و کشتن پسر او، او را و کثرت تعب و زحمت معتمد (15) به جهت اشتغال او به حروب و جنگ با صاحب زنج و احسان معتضد (16) با علوییّن و کشته شدن مقتدر (18) و استیلاء سه فرزند او بر خلافت که (راضی ) و (متّقی ) و (مطیع ) باشند و غیر ایشان چنانکه بر اهل تاریخ و سِیر مخفی نیست و این اخبار در این خطبه شریفه است که آن حضرت فرموده :

ویْلُ له ذِهِ الاُمّهِ مِنْ رِجالِهِمْ الشّجرهُ الْملْعُونهُ الّتی ذکرها ربُّکُمْ تعالی اوّلُهُمْ خضْرآءُ و آخِرُهُمْ هزْمآءُ، ثُمّ یلی بعْدهُمْ امْر ه ذِهِ الاُمّهِ رِجالٌ اوّلُهُمْ ارْافُهُمْ و ث انیهِمْ افْتکُهُمْ و خامِسُهُمْ کبْشُهُمْ وسابِعُهُمْ اعْلمُهُمْ وعاشِرُهُمْ اکْفرُهُمْ یقْتُلُهُ اخصُّهُمْ بِهِ وخامِسُ عشرُهُمْ کثیرُ الْعنآءِ قلیلُ الْغِنآءِ سادِسُ عشرُهُمْ اقْضاهُمْ لِلذِّممِ و اوْ صلُهُمْ لِلّرحِمِ کانّی اری ث امِن

ص: 384

عشرِهِمْ تفْحُص رِجْلاهُ فی دمِهِ بعْد انْ یاْخُذُهُ جُنْدُهُ بِکظْمِهِ مِنْ ولْدِهِ ثلاثُ رِجالٍ سیرتُهُمْ سیرهُ الضّلالِ.

تا آخر خطبه که اشاره فرموده به کشته شدن مستعصم در بغداد چنانکه فرموده :

لکانّی ار اهُ علی جِسْرِ الزّوْراءِ قتیلاً ذلِک بِما قدّمتْ ید اک وانّ اللّه لیْس بِظلا مٍ لِلْعبیدِ.(72)

و دیگر خبر داد از وقوع فتنه ها در کوفه و کشته شدن یا مبتلا به بلاهای شاغله شدن سرکردگان ظلم که در کوفه علمْ ظلم و ستم افراشته سازند در آنجا فرموده :

کانّی بِکِ ی ا کُوفهُ تُمدّین مدّا الادیمِ الْعُک اظی .

تا آنکه می فرماید: واِنّی لاعْلمُ واللّهِ انّهُ لا یُریدُ بِکِ جبّارٌ بِسُوءٍ اِلاّ رماهُ اللّه بِق اتِلٍ او اِبْتلا هُ اللّهُ بِشاغِلٍ.(73)

و چنین شد که آن حضرت خبر داده بود و زیاد بن ابیه و یوسف بن عمرو و حجّاج ثقفی و دیگران که در کوفه بنای تعدّی و ظلم نهادند ابتلاء آنها و هلاکت و مردن آنها به بدترین حالی در موضع خود به شرح رفته .

و دیگر خبر داد مردم را از عرض کردن معاویه بر ایشان سبّ کردن آن حضرت را، و خبر داد ابن عبّاس را در (ذی قار) از آمدن لشکری از جانب کوفه برای بیعت با جنابش که عدد آنها هزار به شمار می رود بدون کم و زیاد، و خبر داد(74) از لشکر هُلاکو و فتنه های ایشان ، و در خطبه ای که در وقعه جمل در بصره خواند اشارت فرمود به قتل مردم بصره به دست زنگیان و اخبار فرمود از دجّال و حوادث جهان (75) ودیگرخبر داد

ص: 385

از غرق شدن بصره چنانکه فرمود:

وایْمُ اللّهِ لتُغْرقنّ بلْدتُکُمْ حتّی کانّی انْظُرُ اِلی مسْجِدِه ا کجُؤ جُوءِطیْرٍ فی لُجّهِ بحْرٍ.(76)

و خبر داد ازبناء شهر بغداد، و دیگر خبر داد از مآل امر عبداللّه بن زبیر وقوْلُهُ فیه : خبُّ ضبُّ یرُومُ امْرا ولا یُدْرِکْهُ ینْصبُ حِب اله الدّینِ لاِصْطِی ادِ الدُّنیا وهُو بعْدُ مصْلُوب قُریْشٍ.

و دیگر خبر داد که سادات بنی هاشم چون ناصر و داعی و غیر ایشان خروج خواهند کرد و فرموده : اِنّ لاِّلِ مُحمّدٍ بالطّالقانِ لکنْزا سیُظْهِرُهُ اللّهُ اذا ش اء دُع اهٌ حتّی تقُوم بِإ ذنِ اللّه فتدْعُوا اِل ی دین اللّهِ.

و خبر داد از مقتل نفس زکیّه محمّد بن عبداللّه محض در احجار زیت مدینه ؛

فی قولِهِ: انّهُ یُقْتلُ عِنْد احْجارِ الزّیْتِ.

و همچنین خبر داد از مقتل برادر محمّد ابراهیم در زمین باخمرا که موضعی است مابین واسط و کوفه آنجا که می فرماید: بِب اخمْر آ یُقْتلُ بعْد انْ یظْهر و یُقْهرُ بعْد ان یقْهر.

و هم در حق او فرموده :

یاْتِی هِ سهْمٌ غربٌ یکُونُ فیهِ منِیّتُهُ فی ابؤُس الّر امی شلّتْ یدُهُ و وهن عضُدُهُ.

و دیگر خبر داد از مقتولین فخّ و از سلطنت سلاطین علویه در مغرب و از سلاطین اسماعیلیّه کقوله :

ثُمّ یظْهرُ صاحِبُ الْقیْرو انِ اِلی قوْلِهِ مِنْ سُلا لهِ ذِی الْبدآءِ المُسجّی بِالرِّد آءِ.

و خبر داد از سلاطین آل بویه .

وقوله فیهِم : و یخْرُجُ مِنْ دیْلمان بنُوا الصّیّادِ وقوله فیهم : ثُمّ یسْتشْری امْرُهُم حتّی یمْلِکُوا الزّوْر آء ویخْلعُوا الْخُلف اء.

و خبر داد از خلفای بنی عبّاس و علی

ص: 386

بن عبداللّه بن عبّاس جدّ عبّاسییّن را (اباالاملاک ) فرمود. و در واقعه صفّین که مابین آن حضرت و مُعاویه ارسال رسل و رسائل بود در یکی از مکتوبات خود آن حضرت از اخبار غیب بسی اخبار فرمود از جمله در خاتمه آن ، معاویه را مخاطب داشته که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم مرا خبر داد: زود باشد که موی ریش من به خون سرم خضاب گردد و من شهید شوم و بعد از من سلطنت امّت به دست گیری و فرزندم حسن را از در غدر و خدیعت به سمّ ناقع شهید کنی و از پس تو یزید فرزند تو به دستیاری و همدستی پسر زانیه که ابن زیاد باشد حسین پسرم را شهید سازد و دوازده تن از ائمه ضلالت از اولاد ابی العاص و مروان بن الحکم بعد از تو والی بر امّت شوند؛ چنانکه رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم را در خواب نمودار شد و ایشان را به صورت بوزینه دید که بر منبر او می جهند و امّت را از شریعت باز پس می برند؛ پس فرمود: آنگاه جماعتی که رایات ایشان سیاه و علمهای سیاه علامت دارند که بنی عبّاس مراد است خلافت و سلطنت را از ایشان باز گیرند و بر هر کس از این جماعت که دست یابند از پای درآورند و به کمال ذلّت و خواری ایشان را بکشند.

آنگاه حضرت اخبار فرمود به مغیّبات بسیار از امر دجّال و پاره ای از ظهور قائم آل محمّد علیهماالسّلام و در آخر مکتوب مرقوم فرمود: همانا من می

ص: 387

دانم که این کاغذ برای تو نفعی و سودی نبخشد و حظّی از آن نبری مگر اینکه فرحناک شوی به اخبار من از سلطنت تو و فرزند تو لکن آنچه باعث شد مرا که این مکتوب را برای تو نگاشتم آن بود که کاتب خود را گفتم که آن را نسخه کند که شاید شیعه و اصحاب من از آن نفع برند یا یک تن از کسانی که نزد تو می باشند آن را بخوانند بلکه از گمراهی روی برتابد و طریق هدایت پیش گیرد و هم حجّتی باشد از من بر تو.(77)

مؤ لّف گوید: که شرح غالب این اخبار غیبیّه در این کتاب مبارک و تتمّه آن هر یک در موقع خود مذکور خواهد شد ان شاء اللّه تعالی .

بمرد و خود طلحه می گفت که هیچ مرد قرشی مثل من خونش ضایع نگشت .(79)

و از روایات اهل سنت ثابت است که امیرالمؤ منین علیه السّلام استشهاد فرمود جمعی از صحابه را بر حدیث غدیر تمامی شهادت دادند که شنیدند رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود در خُمّ غدیر (منْ کُنْتُ موْلا هُ فعلِیُّ موْلا هُ). مگر چند نفر که کتمان کردند و به اخفای آن پرداختند، آن حضرت در حقّ ایشان نفرین کرد پس به دعای آن حضرت ، سزای خود یافتند یعنی بعضی به کوری و بعضی به برص مبتلا گشتند و چاشنی عذاب الهی را در دار دنیا چشیدند، مانند انس بن مالک و زید بن ارقم و عبدالرحمن مدلج و یزید بن ودیعه چنانچه در کتاب (اُسد الغابه ) و (تاریخ ابن کثیر) و (انسان العیون ) حلبی و (مناقب ابن المغازلی ) و (شواهد النبوّه ) جامی و (انساب الاشراف ) بلاذُری و (حلیه ) ابونُعیْم اصفهانی و دیگر کتب به شرح رفته و عبارات ایشان را در (فیض قدیر) ایراد نموده ام و بطلان قول ابن روزبهان را که این روایات را از موضوعات روافض شمرده ظاهر ساختم .(80)

یاری کردن علی علیه السّلام به پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلّم

وجه چهاردم : اختصاص آن حضرت است به فضیلت نصرت و یاری کردن حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم چنانچه حق تعالی فرموده :

(فاِنّ اللّه هُو موْلا هُ و جِبْریلُ وصالِحُ الْمُؤ مِنین).(81)

(مولی ) در اینجا به معنی (ناصر) است و به اتفاق مفسّرین

ص: 389

مراد از (صالح المؤ منین )، امیرالمؤ منین علیه السّلام است . و نیز اختصاص آن جناب است به اُخوّت و برادری با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم و به پا نهادن بر دوش پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم و شکستن بُتها و به فضیلت (خبر طائر) و (حدیث منزلت ) و (رایت ) و (خبر غدیر) و غیره .

ولقدْ احْسن منْ قال:

شعر :

غیر علی کس نکرد خدمت احمد

غم خور موسی نباشد الا هارون

کرد جهانی زتیغ زنده به معنی

از دم تیغش اگرچه ریخت همی خون

صورت انسانی و صفات خدائی

سُبحان اللّه از این مرکّب معجون

ساحت جاهش به عقل پی نتوان برد

نتوان با موزه در گذشت زجیحون

سوی شریعت گرای و مهر علی جوی

از بن دندان اگر نه قلبی و واروُن

بالجمله ؛ در کمالات نفسانیّه و بدنیّه و خارجیّه ، آن حضرت متمیّز بود از سایرین ؛ چه کمالات نفسانیه آن جناب مانند علم و حلم و زهد و شجاعت و سخاوت و حُسن خلق و عفّت و غیرها به مرتبه ای بود که احدی را معشار آن نبود و دشمنانش اعتراف به آن می نمودند و انکار آن نمی توانستند نمود و جوانمردی و ایثار او به مرتبه ای بود که در فراش رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم خوابید و شمشیرهای برهنه کفّار قریش را در عوض رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم به جان خود خرید و در غزوه اُحد به اندازه ای جوانمردی و فتوّت از آن حضرت

ص: 390

ظاهر شد که از جانب ملا اعلا ندای لا سیْف اِلا ذُوالفِقار ولا فتی اِلاّ علی بلند شد.

خود نقش می کردند و جمعی از ملوک ترک و آل بویه برای تیمّن و تبرّک صورت او را بر شمشیرهای خود از جهت ظفر و نصرت بر دشمن نگاشته و با خود می داشتند و این بود قوّت و زور او با آنکه نان جو می خورد و غذا کم تناول می نمود و ماءکول و ملبوسش از همه کس درشت تر بود و همیشه صائم و قائم و عبادت او دائم بود.(82)

گوشت و خون او مقرون و نور روحش با نور او متصل و مضموم ؛ پیش از خلق آدم تا صُلْب عبدالمطّلب و بعد از صُلْب عبدالمطّلب در صُلْب عبداللّه و ابوطالب از هم جدا شدند و دو سیّد عالم به هم رسیدند، اوّل مُنْذِر و ثانی هادی . و دیگر از کمالات خارجیه او مصاهرت او است که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم تزویج فرمود فاطمه علیهاالسّلام را به او که اشرف دختران خویش و سیّده زنان عالمیان بود و به مرتبه ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم او را دوست می داشت که از برای آمدن او تواضع می نمود و از جای خویش برمی خاست و او را می بوسید و می بوئید. و معلوم است که محبّت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم فاطمه علیهاالسّلام را نه از جهت آن بود که فاطمه علیهاالسّلام دختر او بود بلکه از جهت کثرت شرافت و محبوبیت او نزد حق تعالی بود.

شعر :

این محبت ها از محبت ها جداست

حُبّ محبوب خدا حُبّ خداست

بارها رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم می فرمود که فاطمه پاره تن من است اذیّت او اذیّت من ، رضای او رضای من ، غضب او غضب من است .(83)

دیگر از کمالات خارجیّه آن حضرت حکایت اولادهای او است و حاصل نشد از برای احدی آنچه از برای آن جناب حاصل شد از شرف اولاد؛ چه آنکه حضرت حسن و حسین علیهماالسّلام که دو اولاد آن جناب اند دو امام و سیّد جوانان

ص: 393

اهل بهشت اند و محبّت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم در باب آنها به مرتبه ای بود که بر احدی مخفی نیست . و دیگر جناب عباس و محمّد و حضرت زینب و امّ کلثوم و غیر ایشان که جلالت و مرتبه ایشان اوضح از بیان است و از برای هر یک از جناب امام حسن و امام حسین علیه السّلام اولادهائی بود که به نهایت شرف رسیده بودند.

امّا از امام حسن علیه السّلام ؛ پس قاسم و عبداللّه و حسن مثنّی و مثلّث و عبداللّه محض ونفس زکیّه و ابراهیم قتیل باخمری و علی عابد و حسین بن علی بن الحسن مقتول فخّ و ادریس بن عبداللّه و عبدالعظیم وسادات بطحانی و شجری وگلستانه و آل طاوس و اسماعیل بن ابراهیم بن الحسن بن الحسن بن علی علیهماالسّلام ملقب به طباطبا و غیر ایشان رضوان اللّه علیهم اجمعین که در باب اولادهای امام حسن علیه السّلام اسامی ایشان به شرح خواهد رفت .

و امّا از جناب امام حسین علیه السّلام ؛ پس به هم رسید امامان بزرگواران مانند امام زین العابدین و حضرت باقر العلوم و جناب امام جعفر صادق و حضرت امام موسی کاظم و جناب امام رضا و حضرت محمد جواد و جناب علی هادی و حضرت حسن عسکری و حضرت حجه بن الحسن مولانا صاحب العصر والزّمان صلوات اللّه وسلامه علیهم اجمعین .

الْحمْدُللّهِ الّذی جعلن امِن الْمُتمسِّکین بِوِلا یهِ امیرِالْمُؤْمِنین والائمّهِ علیْهِم السّلام .

شعر :

مو آهِبُ اللّهِ عِنْدی جاوزتْ اءملی

ولیْس یبْلُغُها قوْلی ولا عمل

لکِنّ اشْرفُها عِنْدی وافْضلُها

ولا یتی

ص: 394

لامیرِالْمُؤْمِنین علِیُّ(84)

ی اربِّ فاحْشُرْنی فِی الاخِرهِ مع النّبِی والْعِتْرهِ الطّاهِرهِ.

خاتمه : مرحُوم مغْفُور خُلد مقام عالِم کامِل جلیلُ الْقدْر صاحب تصانیف رائقه آخوند ملا مُحمّد طاهر قمی که در قبرش در شیخان کبیر قم است نزدیک جناب زکریّا ابن آدم قمی رحمه اللّه قصیده ای گفته در مدح حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام موسوم به (مُونس الابرار) و در آن اشاره کرده به بسیاری از فضائل آن بزرگوار و شایسته است که ما در این کتاب مبارک به چند شعر از آن تبرّک جسته و این فصل را به آن ختم کنیم . فرموده :

شعر :

به خون دیده نوشتیم بر در و دیوار

که چشم لطف ز ابنای روزگار مدار

مگیر انس به کس در جهان به غیر خدا

بکن اگر بتوانی زخویش نیز کنار

فریب نرمی ابناء روزگار مخور

که هست نرمی ایشان به رنگ نرمی مار

همیشه در پی خواب و خورند و منصب و جاه

کنند مثل عروسان حجله نقش و نگار

چه روز ظاهرشان بر صفا و نورانی

درونشان چو شب تیره رنگ ، تیره و تار

همیشه در پی آزار یکدیگر باشند

حسد نموده شعار و نفاق کرده دثار

جمیع خسته و بیمار بهر سیم و زرند

دوای علّتشان هست شربت دینار

خورند از سر جرئت حرام از غفلت

نمی کنند لبی تر به آب استغفار

ز روی ذوق چنان می خورند مال حرام

که اشتران علف سبز را به وقت بهار

به گوششان نشود آشنا حکایت مرگ

اگر کنی به شب و روز نزدشان تکرار

نمی شوند به مردن از آن جهت راضی

که کرده

ص: 395

اند عمارت در این شکسته حصار

بهوش باش مرو از پی هوا و هوس

بیا و گوهر ایمان خویش محکم دار

که دیو نفس تو همدست گشته با ابلیس

که از کف تو ربایند این دُرّ شهوار

سرت به افسر عزّت بلند کی گردد

زسر برون نکنی تا علاقه دستار

محل امن مدان این جهان فانی را

برون فرست متاعت از این شکسته حصار

چُه مرغ خانه مقیم زمین چرا شده ای

اسیر خاک مذلّت تو خویش را مگذار

ترا پریدن با قدسیان بود ممکن

بیا و رشته غفلت زبال خود بردار

شود گشوده به رویت دری زخلوت انس

اگر مراقبه سازی شعار و ذکر دثار

خشوع و نیّتِ اخلاص روح اعمال است

عمل چُه دور شد از روح ، طاعتش مشمار

ریاء و سُمْعه بود زهر در مزاج عمل

بیا و یک سر مو زین دو در عمل مگذار

به غیر یاد خدا هرچه در دلت گذرد

مرض شمار تو آن را و ناتمام عیار

اسیر کاکُل و زُلف بتان مکن خود را

که روزگار شود بر تو تیره چون شب تار

زدیده تا بتوانی بگیر گوهر اشک

که روز حشر بود این متاع را بازار

زکشتزار جهان قانعم به دانه اشک

مرا به دانه خال بتان نباشد کار

نشسته بر سر راهت اجل سِنان بر کف

ببر پناه به دار الامان استغفار

اگرچه در چمن دهر از کشاکش چرخ

چه خاک راه شدم پایکوب هر خس و خار

زمهر یک سرو گردن بلندتر گشتم

زدم به سر چو گل مهر حیدر کرّار

به تاج مِهْر علی سر بلند گردیدم

زآسمان گذرد

ص: 396

گر سرم ، عجب مشمار

زذوق مهر علی آمده به چرخ افلاک

زبهر او شده سرگرم ثابت و سیّار

محبتش نه همین واجب است بر انسان

شده محبت او فرض بر جِبال و بِحار

زمهر او چه عقیق یمن بود معروف

برند دست به دستش زگرمی بازار

علی که خواند رسول خداش ، خیر بشر(85)

در او کسی که شک آورد، گشت از کفّار

نماز و روزه و حج کسی نشد مقبُول

مگر به مهر علی و ائمّه اطهار

به غیر تیغ کسش آب در گلو نکند

شود چه دشمن شوریده بخت او بیمار

دلی که نیست در او مهر مرتضی ، قلب است

شود به مهر علی نقد دل تمام عیار

علی است صاحب (86)بدر آنکه در میانه جیش

چُه ماه بدْر بُد و دیگران نجوم صِغار

علی است قاتل عمرو آن دلیر کز خونش

گرفت مذهب اسلام دست و پا بنگار

به نور علم علی محو گشت ظلمت جهل

به آب تیغ علی شد زمین دل گُلزار

شدی سیاه رخ منکران (87) خرق فلک

اگر شدی به دم تیغ او سپهر دچار

علی است عرش مکانی که بهربت شکنی

به دوش عرش (88) نشان نبی گرفت قرار

نمود مدح علی را به (هلْ اتی ) رحْم ن

چه کرد از سر اخلاص نان خود ایثار

چه داد از سر اخلاص خاتم (89) خود را

نهاد بر سر او تاج (اِنّما) غفّار

دلیل اگرطلبی بر امامتش یک دم

به چشم دل بنگر بر حدیث یوم الدّار(90)

حدیث منزله (91) را وِرْد خویشتن میساز

که می کند دل اهل نفاق را افکار

ص: 397

ودامام به حُکم حدیث روز غدیر

بدین حدیث نمایند خاص و عام اقرار

نبی چه وارد خُم گشت بر سر منبر

برائت بر کفار

نه آنکه حضرت جبریل بر زمین آورد

برات غزلش از نزد عالم الاسرار

بود خلیفه حق آنکه در تمامی عمر

زحق (98) جدا نشد و حقّ از او نکرد کنار

بود امام من آن آفتاب بُرج شرف

که کرد از سر اعجاز ردّ شمس دوبار

سخن چه کرد به اخلاص با علی خورشید

ربود گوی تفاخر زثابت و سیار

کسی که گفت (سلونی ) سزد امامت را

نه آنکه کرد به (لوْلا) به جهل خود اقرار

امام اهل معارف کسی تواند بود

که کرد تربیتش مصطفی به دوش و کنار

همیشه کرد زعلم لدُنّیش تعلیم

بدو سپرد علوم ظواهر واسرار

نمود نام علی را درِ مدینه عِلمْ

که تا غلط نکند ابلهی دراز دیوار

به شهر علم ترا حاجتی اگر باش

بگیر راه درش را و کج مرو زینهار

بُود امام مرا بس علی و اولادش

مرا به این و به آن نیست غیر لعنت کار

مرا به سر نبود جز هوای خاک نجف

به مصر و شام و صفاهان مرا نباشد کار

شدم به یاری حق سالها مقیم نجف

که شاید شود آن خاک پاک قبر و مزار

ولیک عاقبت از جور دشمنان کردم

از آن زمین مقدس به اضطرار فرار

به حق جاه محمّد به آبروی علی

مرا رسان به نجف ای اِله جنّت و نار

اگرچه جمع بود خاطرم به مهر علی

اگر به هند بمیرم و گر به ملک تتار

هر آن کسی که به مهر علی بود معروف

یقین کنند از او، منکر و نکیر فرار

کسی که چشم شفاعت زمرتضی دارد

به گوش او

ص: 399

نرسد غیر مژده ازغفّار

زبهر دشمن حیدر بود بنای جحیم

به دوستان علی دوزخش نباشد کار

گر اتّفاق به مهر علی نمودند

نمی نمود خدا خلق بهر مردم نار

چه حصر کردن فضل علی میسر نیست

سخن بس است دگر کن به عجز خود اقرار

کسی که دم زند از فضل بی نهایت او

چه مُرغکی است که از بحر تر کند منقار

حدیث فضل علی را تمام نتوان کرد

اگر مداد(99) شود ابْحُر و قلم اشجار

گمان مکن که در این گفتگو بود اغراق

چنین به ما خبر آمد ز احمد مختار

خلافت عثمان به سر برد. و خلافت ظاهریّه آن حضرت قریب به پنج سال کشید و در اکثر آن مدّت با منافقان مشغول قتال و جدال بود و پیوسته بعد از حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم مظلوم بود و اظهار مظلومیّت خویش می فرمود و از کثرت نافرمانی و نفاق مردم خویش دلتنگ بود و طلب مرگ از خدا می نمود وکرّهً بعْد کرّهٍ از شهادت خود به دست ابن ملجم خبر می داد و گاهی می فرمود که چه مانع شده است بدبخت ترین امّت را که محاسن مرا از خون سرم خضاب کند؟ و در آن ماه رمضانی که واقعه شهادت آن جناب در آن ماه اتّفاق افتاد بر منبر اصحاب خویش رااعلام فرمود که امسال به حج خواهید رفت و من در میان شما نخواهم بود و در آن ماه یک شب در خانه امام حسن علیه السّلام و یک شب در خانه امام حسین علیه السّلام و یک شب در خانه جناب زینب علیهاالسّلام دختر خود که در خانه عبداللّه بن جعفر بود افطار می فرمود و زیاده از سه لقمه تناول نمی فرمود، از سبب آن حالت می پرسیدند می فرمود: امر خدا نزدیک شده است می خواهم خدا را ملاقات کنم و شکم من از طعام پر نباشد و بعضی نگاشته اند که یک روز از بالای منبر به جانب فرزندش امام حسن علیه السّلام نظری افکند و فرمود: ای ابا محمّد! از این ماه رمضان چند روز گذشته است ؟ عرض کرد: سیزده روز؛ پس به جانب امام حسین علیه السّلام نظری کرد و

ص: 401

فرمود: ای اباعبداللّه از این ماه رمضان چند روز مانده ؟ عرض کرد: هفده روز؛ پس حضرت دست بر محاسن شریف خود زد و در آن روز لحیه آن جناب سفید بود و فرمود: واللّهِ لیخْضِبُه ا بِدمِه ا اِذِ انْبعث اشْق یه ا؛ به خدا قسم که اشقی امّت ، این موی سفید را با خون سر خضاب خواهد کرد! پس این شعر را انشاد فرمود:

شعر :

اُریدُ حیاتهُ ویُریدُ قتْلی

عذیرک من خلیلِک مِنْ مُرادٍ(100)

وامّا کیفیّت مقتل آن حضرت چنانکه جماعتی از بزرگان نقل کرده اند چنین است که گروهی از خوارج که از آن جمله عبدالرّحمن بن ملجم بود بعد از واقعه نهروان در مکّه جمع شدند و هر روز اجتماعی می کردند و انجمنی می ساختند و بر کشتگان نهروان می گریستند، یک روز در طی سخن همی گفتند: علی و معاویه کار این امّت را پریشان ساختند اگر هر دو تن را می کشتیم این امّت را از زحمت ایشان آسُوده می ساختیم ؛ مردی از قبیله اشجع سر برداشت و گفت : به خدا قسم که عمرو بن العاص کم از ایشان نیست بلکه اصل فساد و ریشه فتنه اوست ؛ پس سخن بر این نهادند که هر سه تن را باید کشت ، ابن مُلجم لعین گفت : علی را من می کشم ؛ حجّاج بن عبداللّه که معروف به (بُرْک ) بود، کشتن معاویه را به ذمّه خویش نهاد، و (دادویه ) که معروف به عمرو بن بکر تمیمی است ، قتل عمرو عاص را بر ذمّه نهاد؛ چون عهد به پای بردند با

ص: 402

هم قرار دادند که باید هر سه تن در یک شب بلکه در یک ساعت کشته شوند و سخن بر این نهادند که شب نوزدهم ماه رمضان هنگام نماز بامداد که ایشان حاضر مسجد شوند در انجام این امر اقدام نمایند؛ پس یکدیگر را وداع کرده (بُرْک ) طریق شام گرفت و عمرو سفر مصر کرد و ابن ملجم لعین به جانب کوفه روان شد و هر سه تن شمشیر خود را مسموم ساختند و مکنون خاطر را مکتوم داشتند و انتظار روز میعاد می بردند تا گاهی که شب نوزدهم رسید. بامداد آن شب بُرک بن عبداللّه با شمشیر زهر آب داده داخل مسجد شد و در میان جماعت از قفای مُعاویه بایستاد آنگاه که معاویه به رکوع یا به سجود رفت تیغ بکشید و بر ران او زده معاویه بانگی در داد و در محراب در افتاد مردمان در هم رفتند و (برک ) را بگرفتند و معاویه را به سرای خویش بردند و طبیب حاذق حاضر کردند چون طبیب زخم او را دید گفت : این ضربت از اثر شمشیر زهر آب داده است و عِرْق نکاح را آسیب رسیده است اگر خواهی این جراحت بهبودی پذیرد و نسل تو منقطع نشود باید با آهن سرخ کرده موضع جراحت را داغ کرد آنگاه مداوا کرد و اگر چشم از فرزند می پوشی با مشروبات معالجه توان کرد، معاویه گفت : مرا تاب و توان نیست که با حدیده محماه صبر کنم و مرا دو فرزندم یزید و عبداللّه کافی است ؛ پس او را با شراب عقاقیر مداوا کردند تا بهبودی یافت

ص: 403

و نسل او منقطع گشت و بعد از صحّت ، امر کرد تا از بهر او در مسجد مقصوره ای بنا کردند و پاسبانان بگماشت تا او را حراست کنند؛ پس (بُرْک ) را حاضر ساخت و فرمان داد تا سر از تنش برگیرند گفت : الامان و البشاره ! معاویه گفت : چیست آن بشارت ؟ گفت : رفیق من رفته است که علی را در این وقت بکشد اکنون مرا حبس کن تا خبر رسد اگر علی را کشته اند آنچه خواهی بکن و اگرنه مرا رها کن که بروم علی را به قتل رسانم و سوگند یاد کنم که باز به نزد تو آیم که هرچه خواهی در حقّ من حکم کنی ؛ پس بنابر قولی معاویه امر کرد تا او را حبس کردند تا گاهی که خبر شهادت امیرالمؤ منین علیه السّلام رسید به شکرانه قتل علی علیه السّلام او را رها کرد.

امّا عمرو بن بکر چون داخل مصر شد صبر کرد تا شب نوزدهم شهر رمضان برسید پس با شمشیر مسموم در مسجد جامع درآمد و به انتظار عمروعاص نشست از قضا در آن شب عمروعاص را قولنجی عارض شد و نتوانست به مسجد رفت ، پس قاضی مصر را که خارجه بن ابی حبیبه می گفتند به نیابت خویش به مسجد فرستاد، خارجه به نماز ایستاد عمروبن بکر را چنان گمان رفت که پیشنماز عمروعاص است شمشیر خود را کشید و بر خارجه بدبخت فرود آورد و او را در خون خود بغلطانید و همی خواست تا فرار کند که مردم او را بگرفتند و به نزد عمروعاص

ص: 404

، او را بردند؛ عمروبن العاص فرمان داد تا او را بکشند آن ملعون آغاز جزع نمود و سخت بگریست ، گفتند: هنگام مرگ این گریستن چیست مگر ندانستی که جزای این کار هلاکت است ؟ گفت : لاواللّه ! من از مرگ هراسان نشوم بلکه از آن می گریم که بر قتل عمرو ظفر نیافتم و از آن غمگینم که (بُرْک ) و (ابن ملجم ) به آرزوی خویش رسیدند و علی و معاویه را به تیغ خویش گذرانیدند، عمرو گفت تا او را گردن زدند و روز دیگر به عیادت خارجه رفت و او هنوز حشاشه جانی باقی داشت ، رو به عمروعاص کرد و گفت : یا ابا عبداللّه ! همانا این مرد اراده نداشت جز قتل ترا، عمرو گفت : لکن خداوند اراده کرد خارجه را.

امّا عبدالرحمن بن ملجم به قصد قتل امیرالمؤ منین علیه السّلام به کوفه آمد و در محلّه بنی کِنْده که قاعدین خوارج در آنجا جای داشتند فرود شد ولکن از خوارج قصد خویش را مخفی می داشت که مبادا منتشر شود در این ایّام که به انتظار کشتن امیرالمؤ منین علیه السّلام روز به سر می برد وقتی به زیارت یکی از اصحاب خویش رفت در آنجا قط امِ بنت اخضر تیمیّه را ملاقات کرد و او سخت نیکو روی و مشگین موی بود و پدر و برادر او را که از جمله خوارج بود امیرالمؤ منین علیه السّلام در نهروان کشته بود از این جهت او را با علی علیه السّلام خصومت بی نهایت بود، ابن ملجم را چون نظر به جمال دل آرای

ص: 405

او فتاد یک باره دل از دست بداد؛ لاجرم از در خواستگاری قطامِ بیرون شد، قطام گفت که چه مهْر من خواهی کرد؟ گفت : هرچه بگوئی ! گفت : صداق من سه هزار درهم و کنیزکی و غلامی و کشتن علی بن ابی طالب است ! ابن مُلجم گفت که تمام آنچه گفتی ممکن است جز قتل علی که چگونه از برای من میسّر شود؛ قطامِ گفت : وقتی که علی مشغول به امری باشد و از تو غافل باشد ناگهان بر او شمشیر می زنی و غیلهً او را می کشی پس اگر کشتی قلب مرا شفا دادی و عیش خود را با من مُهنّا ساختی و اگر تو کشته شوی پس آنچه در آخرت به تو می رسد از ثوابها بهتر است برای تو از آنچه در دنیا به تو می رسد. ابن ملجم دانست که آن ملعونه با او در مذهب موافقت دارد گفت : به خدا سوگند که من نیز به این شهر نیامده ام مگر برای این کار، قطام گفت که من از قبیله خود جمعی را با تو همراه می کنم که تو را در این امر معاونت کنند، پس کس فرستاد به نزد ورْدان بن مُجالد که از قبیله او بود و او را برای یاری ابن ملجم طلبید. و ابن ملجم نیز در این اوقات که مصمم قتل علی علیه السّلام بود وقتی شبیب بن بجْره را که از قبیله اشجع بود و مذهب خوارج داشت دیدار کرد گفت : ای شبیب ! هیچ توانی که کسب شرف دنیا و آخرت کنی ؟ گفت : چه

ص: 406

کنم ؟ ابن ملجم ملعون گفت که در قتل علی ، مرا اعانت کنی ، شبیب گفت : یابن ملجم ! مادر به عزای تو بگرید اندیشه مرا هولناک کرده ای چگونه بدین آرزو دست توان یافت ؟ ابن ملجم گفت : چندین ترسان و بددل مباش در مسجد جامع کمین می سازیم و هنگام نماز فجر بر وی می تازیم و کار او را با شمشیر می سازیم و دل خود را شفا می بخشیم و خون خود را باز می جوئیم . چندان از اینگونه سخن کرد که شبیب را قوی دل ساخت و با خود همدست و همداستان نمود و او را با خود به نزد قطامِ برد و در این هنگام آن ملعونه در مسجد اعظم بود و قبّه و خیمه از برای او برپا کرده بودند و به اعتکاف مشغول بود، پس ابن ملجم از اتفاق شبیب با خود، قطام را آگهی داد آن ملعونه گفت : هرگاه که خواستید او را به قتل آرید در اینجا به نزد من آئید؛ پس آن دو ملعون از مسجد بیرون شدند و چند روزی به سر بردند تا شب چهارشنبه نوزدهم رسید، پس ابن ملجم با شبیب و ورْدان به نزد قطام در مسجد حاضر شدند آن ملعونه بافته ای چند از حریر طلبید و بر سینه های ایشان محکم ببست و شمشیرهای زهر آب داده را بداد تا حمایل کردند و گفت چون مردان مرد انتها زفرصت برید و چون هنگام رسید وقت را از دست ندهید؛ آن سه تن از نزد آن ملعونه بیرون شدند و در مقابل آن دری

ص: 407

که حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام از آن داخِل مسجد می شد، بنشستند و انتظار حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام را می بردند. و هم در این ایّام که این سه ملعون به این خیال بودند وقتی اشعث بن قیس را دیدار کرده بودند و او را از عزم خویشتن آگاهی داده بودند اشعث نیز اعانت ایشان را بر ذمّه نهاده بود تا در این شب که لیله نوزدهم بود او نیز حسب الوعده خویش به نزد ایشان آمد. و حُجْر بن عدی رحمه اللّه که از بزرگان شیعیان بود آن شب را در مسجد به سر می برد ناگهان به گوش او رسید که اشعث می گوید: یابن ملجم ! در کار خویش بشتاب و سرعت کن در انجاح حاجت خویش که صبح دمید و رسوا خواهی گردید. حُجْر از این سخن غرض ایشان را فهمید و با اشعث ، گفت : ای >X.کار از حدّ گذشت چون به مسجد رسید صدای مردم را شنید که به قتل آن حضرت خبر می دهند.

اکنون بیان کنیم حال حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام را در آن شب : از امّکلثوم نقل شده که فرمود چون شب نوزدهم ماه رمضان رسید پدرم به خانه آمد به نماز ایستاد، من برای افطار آن جناب طبقی حاضر گذاشتم که دو قرصه نان جو با کاسه ای از لبن و مقداری از نمک سوده در آن بود چون از نماز فارغ شد، چون آن طبق را نگریست بگریست و فرمود: ای دختر! برای من در یک طبق دو نانخورش حاضِر کرده ای مگر نمی دانی که من متابعت برادر

ص: 408

و پسر عمّ خود رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم می کنم ؟ ای دختر! هرکه خوراک و پوشاک او در دنیا نیکوتر است ایستادن او در قیامت نزد حق تعالی بیشتر است ، ای دختر! در حلال دنیا حساب است و در حرام دنیا عذاب . پس برخی از زهد حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم را تذکره فرمود آنگاه فرمود: به خدا سوگند افطار نکنم تا از این دو خورش ، یکی را برداری ؛ پس من کاسه لبن را برداشتم و آن حضرت اندکی از نان جو با نمک تناول فرمود و حمد و ثنای الهی به جا آورد و برخاست و به نماز ایستاد پیوسته مشغول رکوع و سجود بود و تضرّع و ابتهال به درگاه خالق متعال می نمود و نقل شده که آن حضرت در آن شب بسیار از بیت خود بیرون می رفت و داخل می شد و به اطراف آسمان نظر می کرد و اضطراب می نمود و تضرّع و زاری می کرد و سوره یس را تلاوت فرمود و می گفت : اللّهُمّ ب ارکْ لی فی الْموْتِ ؛ یعنی خداوندا مبارک گردان برای من مرگ را، بسیار می گفت : اِنّا للّهِ واِنّا اِلیْهِ ر اجِعُون و کلمه مبارکه لا حوْل ولا قُوّه اِلا بِاللّهِ العلِیِّ الْعظیمِ را بسیار مکرر می کرد و بسیار صلوات می فرستاد و استغفار می نمود.

و ابن شهر آشوب و غیره روایت کرده اند که حضرت در تمام آن شب بیدار بود و برای نماز شب بیرون نرفت به خلاف عادت همیشه خویش

ص: 409

.

امّ کلثوم عرض کرد: ای پدر! این بیداری و اضطراب شما در این شب برای چیست ؟ فرمود: در صبح این شب من شهید خواهم شد! عرض کرد: بفرمائید جعده به مسجد رود و با مردم نماز گزارد، (جعده فرزند هبیره است و مادرش امّ هانی خواهر امیرالمؤ منین علیه السّلام است ) فرمود: (بگویئد جعده به مسجد رود و با مردم نماز گزارد)؛ پس بی توانی فرمود که از قضای الهی نمی توان گریخت و خود آهنگ رفتن به مسجد نمود.(101)

و روایت شده که در آن شب آن حضرت بیدار بود و بسیار بیرون می رفت و به آسمان نظر می افکند و می فرمود:به خدا قسم که دروغ نمی گویم و دروغ به من گفته نشده این است آن شبی که مرا وعْده شهادت داده اند، پس به مضجع خویش برمی گشت پس زمانی که فجر طالع شد (اِبْن نبّاح ) مؤ ذّن آن حضرت درآمد و ندای نماز در داد، حضرت به آهنگ مسجد برخاست چون به صحن خانه آمد مرغابیان چند که در خانه بودند به خلاف عادت از پیش روی آن حضرت درآمدند و پر می زدند و فریاد و صیحه همی کردند بعضی خواستند که ایشان را برانند حضرت فرمود: (دعُوهُنّ فاِنّهُنّ صوآئحُ تتْبعُها نوآئحُ)(102) یعنی بگذارید ایشان را به حال خود همانا ایشان صیحه زنندگانند که از پی ، نوحه کنندگان دارند. و به روایتی ام کلثوم یا امام حسن علیه السّلام عرض کرد: ای پدر! چرا فال بد می زنی ؟ فرمود: فال بد نمی زنم ولکن دل شهادت می دهد که کشته می شوم

ص: 410

یا آنکه فرمود: این سخن حقّی بود که به زبانم جاری شد؛ آنگاه سفارش مرغابیان را به امّ کلثوم نمود و فرمود: ای دخترک من ! به حق من بر تو که اینها را رها کنی ؛ زیرا که محبوس داشتی چیزی را که زبان ندارد و قادر نیست بر سخن گفتن ، هرگاه گرسنه یا تشنه شود پس آنها را غذا ده و سیراب کن و اگر نه رها کن بروند و از گیاههای زمین بخورند و چون به در خانه رسید قلاب ، در کمربند آن حضرت بند شد و از کمر مبارکش باز شد حضرت کمر را محکم بست و اشعاری چند انشاد کرد که از جمله این دو بیت است :

که دهر ترا خندان گردانیده است ، همچنین ترا به گریه خواهد درآورد؛ پس گفت : الهی مرگ را بر من مبارک کن و لقای خود را بر من خجسته فرمای .

اُمّکُلْثُوم از شنیدن این کلمات فریاد و ا ابتاهُ و و اغوْث اهُ برداشت و امام حسن علیه السّلام از قفای پدر بیرون رفت چون به آن حضرت رسید عرض کرد همی خواهم با شما باشم ، حضرت فرمود که ترا سوگند می دهم به حقّی که از برای من است بر تو که برگردی ، امام حسن علیه السّلام به خانه باز شد و با امّ کلثوم محزون و غمگین نشستند و بر احوال و اقوالی که از پدربزرگوار مشاهده کرده بودندمی گریستند.

و از آن سوی امیرالمؤ منین علیه السّلام وارد مسجد گشت و قندیل های مسجد خاموش بود، آن حضرت در تاریکی رکعتی چند نماز بگزاشت و لختی مشغول تعقیب گشت ، آنگاه بر بام مسجد آمد و انگشتان مبارک بر گوش نهاد و بانگ اذان در داد و چون آن حضرت اذان می گفت هیچ خانه در کوفه نبود مگر آنکه صدای اذانش به آنجا می رسید، آنگاه از ماءْذنه به زیر آمد و خدای را تقدیس و تهلیل می گفت و صلوات می فرستاد آنگاه از بام به زیر آمد و این چند بیت را قرائت فرمود:

شعر :

خلُّوا سبیل المُؤْمِن الُْمجاهِدِ

فی اللّه ذی الکُتُب وذی المشاه

فیِ اللّهِ لا یعْبُدُ غیْر الْواحِ

و یُوقِظُ النّاس اِلی الْمساجِدِ(105)

پس به صحن مسجد درآمد و همی گفت : الصّلوه الصّلوه و خفتگان را برای نماز

ص: 412

از خواب برمی انگیخت و ابن ملجم ملعون در تمام آن شب بیدار بود و در آن امر عظیم که اراده داشت تفکّر می کرد؛ این هنگام که امیرالمؤ منین علیه السّلام خفتگان را برای نماز بیدار می کرد او نیز در میان خفتگان به روی در افتاده بود و شمشیر مسموم خود را در زیر جامه داشت ، چون امیرالمؤ منین علیه السّلام بدو رسید فرمود: برخیز! برای نماز و چنین مخواب که این خواب شیاطین است ، بر دست راست بخواب که خواب مؤ منان است یا به طرف چپ بخواب که خواب حکماء است و بر پشت بخواب که خواب پیغمبران است .

آنگاه فرمود: قصدی در خاطر داری که نزدیک است از آن آسمانها فرو ریزد و زمین چاک شود و کوهسارها نگون گردد و اگر بخواهم می توانم خبر داد که در زیر جامه چه داری ! و از او در گذشت و به محراب رفت و به نماز ایستاد. و امّا ابن ملجم با اینکه کرّهً بعْد کرّهٍ گوشزد او گشته بود که امیرالمؤ منین علیه السّلام را اشقای امّت شهید می کند و گاهی قطامِ را می گفت می ترسم من آن کس باشم و بر آرزو نیز دست نیابم . و آن شب تا بامداد در اندیشه این امر عظیم بود عاقبت سیلاب شقاوت او این خیالات گوناگون را چون خس و خاشاک به طوفان فنا داد و عزم خویش را در قتل امیرالمؤ منین علیه السّلام درست کرد و بیامد در پهلوی آن استوانه که در پهلوی محراب بود جای گرفت ، ورْدان و شبیب نیز

ص: 413

در گوشه ای خزیدند، چون امیرالمؤ منین علیه السّلام در رکعت اوّل سر از سجده برداشت ، شبیب ابن بجْره اوّل آهنگ قتل آن حضرت کرد و بانگ زد که : للّهِ الْحُکْم ی ا علی لا لک ولا لا صْحابِک؛ یعنی حکم خاص خداوند است تو نتوانی از خویشتن حکم کنی و کار دین را به حکومت حکمیْن بازگذاری . این بگفت و تیغ را براند شمشیر او بر طاق آمد و خطا کرد. از پس او، ابن ملجم آمد بی توانی شمشیر خود را حرکتی داد این کلمات بگفت و شمشیر بر فرق آن حضرت فرود آورد و از قضا ضربت او به جای زخم عمروبن عبدود آمد و تا موضع سجده را بشکافت آن حضرت فرمود:

بِسْمِ اللّهِ وبِاللّهِ وعلی مِلّهِ رسُولِ اللّهِ فُزْتُ وربِّ الکعْبهِ.

سوگند به خدای کعبه که رستگار شدم ! و صیحه شریفه اش بلند شد که فرزند یهودیه ابن ملجم مرا کشت او را ماءخوذ دارید، اهل مسجد چون صدای آن حضرت شنیدند در طلب آن ملعون شدند و صداها بلند شد و حال مردم دیگرگون شده بود پس همه به سوی محراب دویدند که آن حضرت در محراب افتاده و فرْق مبارکش شکافته شده و خاک برمی گیرد و بر مواضع جراحت می ریزد و این آیه مبارکه می خواند:(106)

(مِنها خلقْن اکُمْ وفیه ا نُعیدُکُمْ ومِنها نُخْرِجُکُمْ ت ارهً اُخْری .)(107)

؛یعنی از زمین خلق کردم شما را و در زمین برمی گردانم شما را و از زمین بیرون می آورم شما را بار دیگر؛ پس فرمود که آمد امر خدا و راست شد گفته

ص: 414

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم ؛ مردمان دیدند که خون سرش بر روی و محاسن شریفش جاری است و ریش مبارکش به خون خضاب شده و می فرماید:

ه ذ ا م ا وعدنا اللّهُ ورسُولُهُ؛ این همان وعده است که خدا و رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم به من داده اند؛ و هم هنگام ضربت ابن مُلجم بر فرق آن حضرت زمین بلرزید و دریاها به موج آمد و آسمانها متزلزل گشت و درهای مسجد به هم خورد و خروش از ملائکه آسمانها بلند شد و باد سیاهی سخت بوزید که جهان را تاریک ساخت و جبرئیل در میان آسمان و زمین ندا در داد چنانکه مردمان بشنیدند و گفت :

تهدّمتْ واللّهِ ارْکانُ الْهُدی وانْطمستْ اعْلامُ التُّقی وانْفصمتِ الْعُرْوهُ الْوُثْقی قُتِل ابْنُ عمِّ الْمُصطفی قُتِل الْوصِیُّ الْمُجْتبی قُتِل علِیُّ الْمُرْتضی قتلهُ اشْقی الاشْقِی اءِ؛

به خدا سوگند که در هم شکست ارکان هدایت و تاریک شد ستاره های علم نبّوت و برطرف شد نشانه های پرهیزکاری و گسیخته شد عروه الوثقای اِل هی و کشته شد پسر عمِّ محمّد مصطفی صلی اللّه علیه و آله و سلّم و شهید شد سیّد اوصیاء علی مرتضی شهید کرد او را بدبخت ترین اشقیاء.

چون امّ کلثوم این صدا را شنید طپانچه بر روی خود زد و گریبان چاک کرد و فریاد برداشت و ا ابتاه و ا علیّاه و ا محمّد اه پس حسنیْن علیهماالسّلام از خانه به سوی مسجد دویدند، دیدند که مردم نوحه و فریاد می کنند و می گویند: و ااِم ام اه و و

ص: 415

ا امیرالْمُؤ منین به خدا سوگند که شهید شد امام عابد مجاهد که هرگز اصنام و اوثان را سجده نکرد و اشبه مردم بود به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم پس چون داخل مسجد شدند فریاد و اابتاه و و ا علیاه برآوردند و می گفتند کاش مرده بودیم و این روز را نمی دیدیم ؛ چون به نزدیک محراب آمدند پدر بزرگوار خویش را دیدند که در میان محراب در افتاده . و ابوجعده و جماعتی از اصحاب و انصار آن حضرت حاضرند و همی خواهند تا مگر آن حضرت را بر پا دارند تا با مردم نماز گزارد و او توانائی ندارد، پس حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام امام حسن علیه السّلام را به جای خود باز داشت که با مردم نماز گزارد و آن حضرت نماز خویشتن را نشسته تمام کرد و از زحمت زهر و شدت زخم به جانب یمین و شمال متمایل می گشت ، چون امام حسن علیه السّلام از نماز فارغ شد سر پدر را در کنار گرفت و همی گفت : ای پدر! پشت مرا شکستی چگونه ترا به این حال توانم دید؟ امیرالمؤ منین علیه السّلام چشم بگشود و فرمود: ای فرزند! از پس امروز پدر ترا رنجی و المی نیست ، اینک جدّ تو محمّد مصطفی صلی اللّه علیه و آله و سلّم و جدّه تو خدیجه کبری و مادر تو فاطمه زهرا علیهاالسّلام و حوریان بهشت حاضرند و انتظار پدر ترا دارند تو شاد باش و دست از گریستن بدار که گریه تو، ملائکه آسمان را به گریه درآورده است

ص: 416

؛ پس با ردای امیرالمؤ منین علیه السّلام جراحت سر را محکم ببستند و آن حضرت را از محراب به میان مسجد آوردند و از آن سوی ، خبر شهادت امیرالمؤ منین علیه السّلام در شهر کوفه پراکنده شد زن و مرد آن بلده به سوی مسجد شتاب کردند، امیرالمؤ منین علیه السّلام را دیدند که سرش در دامن امام حسن علیه السّلام است . و با آنکه جای ضربت را محکم بسته اند خون از آن می ریزد و گلگونه مبارکش از زردی به سفیدی مایل شده است به اطراف آسمان نظر می کند و زبان مبارکش به تسبیح و تقدیس الهی مشغول است و می گوید:

اِل هی اسْئلُک مُر افقه الانْبِی آءِ والاوْصِیاءِ واعْلی درج اتِ جنّهِ الْماْو ی .

پس زمانی مدهوش شد و امام حسن علیه السّلام بگریست و از قطرات عبرات آن حضرت که بر روی پدر بزرگوارش ریخت آن حضرت به هوش آمد و چشم بگشود و فرمود: ای فرزند! چرا می گریی و جزع می کنی ؟ همانا تو بعد از من به زهر ستم شهید می شوی و برادرت حسین به تیغ و هر دو تن به جدّ و پدر و مادر خود ملحق خواهید شد. آنگاه امام حسن علیه السّلام از قاتل پدر پرسش کرد، فرمود: مرا پسر یهودیّه عبدالرّحمن بن مُلْجُم مُرادی ضربت زد و اکنون او را به مسجد درآورند و اشاره کرد به باب کِنْده و پیوسته زهر شمشیر بر بدن آن حضرت سریان می کرد و آن حضرت را بی خویشتن می نمود و مردمان به باب کِنْده می نگریستند و

ص: 417

بر امیرالمؤ منین علیه السّلام می گریستند که ناگاه صدائی از درِ مسجد بلند شد و ابن ملجم را دست بسته از باب کِنْده به مسجد درآوردند و مردمان گوش و گردن او را با دندان می گزیدند و بر رویش می زدند و آب دهان بر روی نحسش می افکندند و او را همی گفتند: وای بر تو! ترا چه بر این داشت که امیرالمؤ منین علیه السّلام را کشتی و رُکْن اسلام را در هم شکستی ؟! و او خاموش بود چیزی نمی گفت و مردم را هر ساعت آتش خشم افروخته تر می گشت و همی خواستند او را با دندان پاره پاره کنند. حُذیْفه نخعی با شمشیر کشیده از پیش روی می شتافت و مردم را می شکافت تا او را به حضور حضرت امام حسن علیه السّلام آوردند، چون نظر آن حضرت بر او افتاد فرمود: ای ملعون ! کشتی امیرالمؤ منین و امام المسلمین را به جای آنکه ترا پناه داد و ترا بر دیگران اختیار کرد و عطاها فرمود، آیا بد امامی بود از برای تو و جزای نیک های او به تو این بود که دادی ؟!.

ابن ملجم همچنان سر به زیر افکنده بود و سخن نمی گفت ، پس در آن وقت صداهای مردم به گریه و نوحه بلند شد، پس امام حسن علیه السّلام پرسید از آن مردی که آن ملعون را آورده بود، که این دشمن خدا را در کجا یافتی ؟ پس آن مرد حکایت یافتن ابن ملجم را برای آن حضرت نقل نمود، پس امام حسن علیه السّلام فرمود: حمد و

ص: 418

سپاس خداوندی را سزا است که دوست خود را یاری کرد و دشمن خود را مخذول و گرفتار نمود. بعد از لختی امیرالمؤ منین علیه السّلام چشم بگشود و این کلمه می فرمود:

اِرْفقُوا ی ا ملائِکه ربّی بی ؛ یعنی ای فرشتگان خدا، با من رفق و مدارا کنید. آنگاه امام حسن علیه السّلام به آن حضرت عرض کرد: این دشمن خدا و رسول و دشمن تو، ابن ملجم است که حق تعالی ترا بر او نیرو داد و در نزد تو حاضر ساخت . امیرالمؤ منین علیه السّلام به جانب آن ملعون نگریست و به صدای ضعیفی فرمود: یابن ملجم ! امری بزرگ آوردی و مرتکب کار عظیم گشتی ، آیا من از بهر تو بد امامی بودم که مرا چنین جزا دادی ؟ آیا من ترا موْرِد مرحمت نکردم و از دیگران برنگزیدم ؟ آیا به تو احسان نکردم و عطای تو را افزون نکردم با آنکه می دانستم که تو مرا خواهی کشت لکن خواستم حجّت بر تو تمام شود و خدا انتقام مرا از تو بکشد و نیز خواستم که از این عقیدت برگردی و شاید از طریق ضلالت و گمراهی روی بتابی ، پس شقاوت بر تو غالب شد تا مرا بکشتی ، ای شقی ترین اشقیاء! ابن ملجم این وقت بگریست و گفت : افانْت تُنْقِذُ منْ فی النّارِ؟ یعنی آیا تو نجات می توانی داد کسی را که در جهنم است و خاصّ آتش است ؟ آنگاه حضرت سفارش او را به امام حسن علیه السّلام کرد و فرمود: ای پسر! با اسیر خود مدارا کن و

ص: 419

طریق شفقت و رحمت پیش دار، آیا نمی بینی چشمهای او را که از ترس چگونه گردش می کند و دلش چگونه مضطرب می باشد؟ امام حسن علیه السّلام عرض کرد: این ملعون ترا کشته است و دل ما را به درد آورده است امر می کنی که با او مدارا کنیم ؟! فرمود: ای فرزند! ما اهل بیت رحمت و مغفرتیم ، پس بخوران به او از آنچه خود می خوری و بیاشام او را از آنچه خود می آشامی ، پس اگر من از دنیا رفتم از او قصاص کن و او را بکش و جسد او را به آتش نسوزان و او را مُثْله مکن یعنی دست و پا و گوش و بینی و سایر اعضای او را قطع مکن که من از جدّ تو رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم شنیدم که فرمود: (مثله مکنید اگر چه به سگ گزنده باشد). و اگر زنده ماندم من خود داناترم که با او چه کار کنم و من اوْلی می باشم به عفو کردن ؛ چه ما اهل بیتی می باشیم که با گناهکار در حق ما جز به عفو و کرم رفتار دیگر ننمائیم . این وقت آن حضرت را از مسجد برداشته با نهایت ضعف و بی حالی آن جناب را به خانه بردند و ابن ملجم را دست به گردن بسته در خانه محبوس داشتند و مردمان در گرد سرای آن حضرت فریاد گریه و عویل در هم افکندند و نزدیک بود که خود را هلاک کنند و حضرت امام حسن علیه السّلام در عین گریه و

ص: 420

زاری و ناله و بی قراری با پدر بزرگوار خود گفت : ای پدر! بعد از تو برای ما که خواهد بود مصیبت تو برای ما امروز مثل مصیبت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم است ، گویا گریه را از برای مصیبت تو آموخته ایم ؛ پس حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام نور دیده خود را به نزدیک خویش طلبید و دیده های او را دید که از بسیاری گریه مجروح گردیده پس به دست مبارک خود آب از چشمان حسن علیه السّلام پاک کرد و دست بر دل مبارکش نهاد و فرمود: ای فرزند! خداوند عالمیان دل ترا به صبر ساکن فرماید و مزد تو و برادران ترا در مصیبت من عظیم گرداند و ساکن فرماید اضطراب ترا و جریان آب دیدگان ترا، پس به درستی که خداوند مزد می دهد ترا به قدر مصیبت تو؛ پس آن حضرت را در حجره ای نزدیک مصلای خود خوابانیدند، زینب و ام کلثوم آمدند و در پیش آن حضرت بنشستند و نوحه و زاری برای آن حضرت می کردند و می گفتند که بعد از تو کودکان اهل بیت را که تربیت خواهد کرد؟ و بزرگان ایشان را که محافظت خواهد نمود؟ ای پدر بزرگوار! اندوه ما بر تو دور و دراز است و آب دیده ما هرگز ساکن نخواهد شد! پس صدای مردم از بیرون حجره بلند شد به ناله و آب از دیده های آن حضرت جاری شد و نظر حسرت به سوی فرزندان خود افکند و حسنیْن علیهماالسّلام را نزدیک خود طلبید و ایشان را در برکشید و رویهای

ص: 421

ایشان را می بوسید.(108) شیخ مفید(109) و شیخ طوسی روایت کرده اند از اصبغ بن نباته که چون حضرت امیرالم>X.اصبغ ! گریه مکن که من راه بهشت در پیش دارم ، گفتم : فدای تو شوم می دانم که تو به بهشت می روی من بر حال خود و بر مفارقت تو می گریم انتهی .(110)

کنند آن ضربت را هر آینه همه را هلاک کند!(111)

ابوالفرج نقل کرده که به جهت معالجه زخم امیرالمؤ منین علیه السّلام اطبّاء کوفه را جمع کردند و عالم تر آنان در عمل جرّاحی شخصی بود که او را اثیر بن عمرو می گفتند، چون در جراحت امیرالمؤ منین علیه السّلام نگریست شُش گوسفندی طلبید که تازه و گرم باشد، چون آن شش را حاضر کردند رگی از آن بیرون کشید آنگاه او را در شکاف زخم کرد و در آن دمید تا اطرفش به اقْصای جرحت رسید و لختی بگذاشت پس برداشت و در آن نظر کرد بعضی از سفیدی مغز سر آن حضرت را در آن دید آن وقت به امیرالمؤ منین علیه السّلام عرض کرد که وصیت خود را بکن که ضربت این دشمن خدا کار خود را کرده و به مغز سر رسیده و دیگر کار از تدبیر بیرون شده .(112)

در مصیبت امیرالمؤ منین علیه السّلام انشاد کرد؛ چون ساکت شد آن حضرت فرمود: ای حُجْر! چون باشد حال تو گاهی که ترا بطلبند و تکلیف نمایند که از من برائت و بیزاری جوئی ؟ عرض کرد: به خدا قسم ! اگر مرا با شمشیر پاره پاره کنند و به آتش عذاب نمایند از تو بیزاری نجویم . فرمود: تو به هر خیر موفق باشی ، خداوندت از آل پیغمبر جزای خیر دهد. آنگاه شربتی از شیر طلبید و اندکی بیاشامید و فرمود که این آخر روزی من است از دنیا، اهل بیت به های های بگریستند.(113)

نقل شده که مردی ابن ملجم را گفت : ای دشمن خدای ! خوشدل مباش که امیرالمؤ منین علیه السّلام را بهبودی حاصل شود؛ آن ملعون گفت : پس امّ کلثوم بر چه کس می گرید، بر من می گرید یا بر علی سوگواری می کند؟ سوگند به خدای که این شمشیر را با هزار درهم خریدم و با هزار درهم آن را به زهر سیراب ساختم و هر نقصان که داشت به اصلاح آوردم و با چنان شمشیر ضربتی بر علی زدم که اگر قسمت کنند آن ضربت را بر اهل مشرق و مغرب همگان بمیرند!(114)

بالجمله ؛چون شب بیست و یکم شد فرزندان و اهل بیت خود را جمع کرد و ایشان را وداع کرد و فرمود که خدا خلیفه من است بر شما او بس است مرا و نیکو وکیلی است و ایشان را وصیّت به خیرات فرمود و در آن شب اثر زهر بر بدن مبارکش بسیار ظاهر شده بود هر چند خوردنی و

ص: 424

آشامیدنی آوردند تناول نفرمود و لبهای مبارکش به ذکر خدا حرکت می کرد و مانند مروارید عرق از جبین نازنینش می ریخت و به دست مبارک خود پاک می کرد و می فرمود: شنیدم از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم که چون وفات مؤ من نزدیک می شود عرق می کند جبین او مانند مروارید تر و ناله او ساکن می شود. پس صغیر و کبیر فرزندان خود را طلبید و فرمود که خدا خلیفه من است بر شما، شما را به خدا می سپارم ؛ پس همه به گریه افتادند، حضرت امام حسن علیه السّلام گفت : ای پدر! چنین سخن می گوئی که گویا از خود ناامید شده ای ؟ فرمود: ای فرزند گرامی ! یک شب پیش از آنکه این واقعه بشود جدّت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم را در خواب دیدم از آزارهای این امّت با او شکایت کردم ، فرمود: نفرین کن بر ایشان ، پس گفتم : خداوندا! بدل من بدان را بر ایشان مسلط کن و بدل ایشان بهتر از ایشان مرا روزی گردان ، پس حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود که خدای دعای ترا مستجاب کرد بعد از سه شب ترا به نزد من خواهد آورد؛ اکنون سه شب گذشته است ، ای حسن ! ترا وصیّت می کنم به برادرت حسین و فرمود که شماها از من اید و من از شمایم ؛ آنگاه رو کرد به فرزندان دیگر که غیر از فاطمه بودند و ایشان را وصیّت فرمود که مخالفت حسن و

ص: 425

حسین مکنید، پس گفت حق تعالی شما را صبر نیکو کرامت فرماید امشب از میان شما می روم و به حبیب خود محمد مصطفی صلی اللّه علیه و آله و سلّم ملحق می شوم چنانچه مرا وعده داده است .(115)

شیخ مفید و شیخ طوسی از حضرت امام حسن علیه السّلام روایت کرده اند که فرمود چون پدر بزرگوار مرا هنگام وفات رسید چنین ما را وصیّت (116) کرد که این چیزی است که وصیّت می کند به آن علی بن ابی طالب برادر و پسر عمّ و مصاحب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم ، اوّل وصیّت من این است که شهادت می دهم به وحدانیّت خدا و اینکه محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم بنده خدا و رسول و برگزیده اوست و خدا او را به علم خویش اختیار کرد و او را پسندید و گواهی می دهم که خدا مردگان را از گور خواهد برانگیخت و از اعمال مردم پرسش خواهد نمود و دانا است به آنچه در سینه های مردم پنهان است ، ای فرزند من حسن ! ترا وصیّت می کنم بدانچه رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم مرا وصیّت فرمود و تو کافی هستی از برای وصایت ، چون من از دنیا بروم و امّت با تو در طریق مخالفت باشند ملازم خانه خود باش و بر خطیئه خود گریه کن و دنیا را مقصود بزرگ خویش مساز و در طلبش متاز و نماز را در اوّل وقت آن به پا دار و زکات را در وقت خود به اهلش برسان

ص: 426

و در کارهای شبهه ناک خاموش باش و هنگام خشم و رضا به عدل و اقتصاد رفتار کن و با همسایگان نیکو سلوک کن و مهمان را گرامی دار و بر ارباب مشقّت و بلا ترحم کن و صله رحم کن و مسکینان را دوست دار و با ایشان مجالست کن و تواضع و فروتنی کن که آن افضل عبادات است و آرزو و آمال خویش را کوتاه کن و مرگ را یاد می کن و ترک کن دنیا را و طریقه زهد پیش آر؛ زیرا که تو رهینه مرگی و هدف بلائی و افکنده رنج و عنائی و ترا وصیّت می کنم به خشیت و ترس از خداوند جبّار در پنهان و آشکار و نهی می کنم ترا از آنکه بی اندیشه و تاءمّل در گفتن و کردن سرعت کنی و در کار آخرت ابتدا و تعجیل نما و در امر دنیا تاءنی و مسامحه نما تا رشد و صلاح تو در آن بر تو معلوم شود. و بپرهیز از جاهائی که محلّ تهمت است و از مجلسی که گمان بد به اهل آن برده می شود؛ چه همانا همنشین بد ضرر می زند همنشین خود را، ای فرزند من ! از برای خدا کار می کن و از فحش و هرزه گوئی زبان خود را زجر میکن و امر به معروف و نهی از منکر کن و با برادران دینی از برای خدا برادری کن و صالح را به جهت صلاح او دوست میدار و با فاسقان مدارا کن که ضرر به دین تو نرسانند و در دل ، ایشان را دشمن دار

ص: 427

و کردار خود را از کردار ایشان جدا کن تا آنکه مثل ایشان نباشی . و در معبر و راهها منشین و با سفیهان و جاهلان مجادله و ممارات مکن و در معیشت خود میانه روی کن و در عبادت خویش نیز به طریق اقتصاد باش و بر تو باد در عبادات به عبادتی که بر آن مداومت نمائی و طاقت آن داشته باشی و خاموشی اختیار کن تا از مفاسد زبان سالم بمانی و زاد خویش را در سفر آخرت از پیش فرست و یادگیر نیکوئیها و خیر را تا دانا باشی و ذکر کن خدا را در همه حال و بر خُردان اهل خویش رحم کن و پیران ایشان را توقیر و تعظیم کن و هیچ طعامی را مخور تا آنکه پیش از خوردن از آن ، قدری تصدق کنی و بر تو باد به روزه داشتن که آن زکات بدن و سپر آتش جهنّم است و با نفس خود جهاد می کن و از جلیس خود در حذر باش و از دشمن اجتناب جوی و بر تو باد به مجالسی که ذکر خدا در آن می شود و دعا بسیار کن . اینها وصیّتهای من است و من در نصیحت تو ای فرزند تقصیر نکردم ، اینک هنگام مفارقت و جدائی است ، ترا وصیّت می کنم که با برادر خود محمد نیکوئی کنی ؛ چه او برادر و فرزند پدر تُست و می دانی که من او را دوست می دارم و امّا برادرت حُسین ، پس پسر مادر تو و برادر اعیانی تُست و ترا در باب او احتیاج به

ص: 428

وصیّت نیست و خداوند خلیفه من است بر شما و از او مسئلت می کنم که احوال شما را به اصلاح آورد و شرّ ستمکاران و طاغیان را از شما بگرداند، بر شما است که شکیبائی کنید و پای اصطبار استوار دارید تا امر خدا نازل شود و فرح شما در رسد و نیست قوّت و قدرتی مگر به خداوند علیّ عظیم .(117)

به روایت سابقه چون حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام وصیّتهای خود را به امام حسن علیه السّلام نمود پس فرمود: ای حسن ! چون من از دنیا بروم مرا غُسل ده کفن میکن و حنوط کن به بقیّه حنوط جدّت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم که از کافور بهشت است و جبرئیل آن را آورده بود برای آن حضرت و چون مرا بر روی سریر گذارید پیش روی سریر را حمل نکنید بلکه دنبال او را بگیرید و به هر سو که سریرم می رود متابعت کنید و به هر موضع که بایستد بدانید قبر من آنجا است ، پس جنازه مرا بر زمین گذارید و تو ای حسن ، بر من نماز کن و هفت تکبیر بگوی و بدان که هفت تکبیر جز بر من حلال نباشد الاّ بر فرزند برادرت حسین که او قائم آل محمد و مهدی این امّت است و ناراحتی های خلق را او درست خواهد کرد؛ و چون از نماز بر من فارغ شدی جنازه را از موضع خود بردار و خاک آنجا را حفر کن قبر کنده و لحدی ساخته و تخته چوبی منقّر خواهی یافت که پدرم حضرت نوح برای

ص: 429

من ساخته ، پس مرا بر روی آن تخته بگذار و هفت خشت ساخته بزرگ آنجا خواهی یافت آنها را بر روی من بچین ، پس اندکی صبر کن آنگاه یک خشت را بردار و به قبر نظر کن ، خواهی یافت که من در قبر نیستم ؛ زیرا که به جدّ تو رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم ملحق خواهم شد؛ چه اگر پیغمبری را در مشرق به خاک سپرند و وصّی او را در مغرب مدفون سازند البته حق تعالی روح و جسد پیغمبر را با روح و جسد وصّی او جمع نماید و پس از زمانی از هم جدا شوند و به قبرهای خویش برمی گردند، پس آنگاه قبر مرا با خاک انباشته کن و آن موضع را از مردم پنهان کن و چون روز روشن شود نعشی بر ناقه حمل کن و بده به کسی که به جانب مدینه کشد تا مردمان ندانند که من در کجا مدفونم .(118)

و از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام مروی است که امیرالمؤ منین علیه السّلام امام حسن را فرمود: از برای من چهار قبر در چهار موضع حفر کن : یکی در مسجد کوفه ، دوم در میان رحْبه ، سوم در نجف ، چهارم در خانه جُعْده بن هُبیره تا کس در قبر من راه نبرد.(119)

مؤ لّف گوید: که این اخفای قبر برای آن بود که مب ادا ملاعین خوارج و بنی امیه که در نهایت دشمنی و عداوت آن حضرت بودند بر قبر مطلع شوند و اراده کنند جسد مطهر آن حضرت را از قبر بیرون

ص: 430

آورند و پیوسته آن قبر مخفی بود تا زمان حضرت صادق علیه السّلام که بعضی از اصحاب و شیعیان به توسط زیارت کردن آن حضرت جدّ خود را و نمودن قبر را دانستند و در زمان رشید بر همه ظاهر ولائح شد موضع آن مضجع منوّر به تفصیلی که مقام را گنجایش ذکر نیست .

از شرّ دشمنان حفظ نماید، خدا خلیفه من است بر شما و خدا بس است برای خلافت و نصرت ، آنگاه فرمود: بر شما باد سلام ای فرشتگان خدا!

ثُمّ قال : (لِمِثْلِ ه ذا فلْیعْملِ الْع امِلُون)(120) (اِنّ اللّه مع الّذین اتّقوْا والّذینهُمْ مُحْسِنُون)؛(121)

از برای مثل این مقام و منزلت باید عمل کنند عمل کنندگان ، به درستی که خداوند با پرهیزکاران و نیکوکاران است . پس جبین مبارکش در عرق نشست و چشم های مبارک را بر هم گذاشت و دست و پای را به جانب قبله کشید و گفت :

اشْهدُ انْ لا اِل ه اِلا اللّهُ وحدهُ لا شریک لهُ واشْهدُ انّ مُحمّدا عبْدُهُ ورسُولُهُ.

این بگفت و به قدم شهادت به سوی جنّت خرامید صلوات اللّه علیه و لعنه اللّه علی قاتِلِه .(122)و این واقعه هایله در شب جمعه بیست و یکم شهر رمضان سال چهلم از هجرت بود.

پس در آن حال صدای شیون و گریه از خانه آن حضرت بلند شد پس اهل کوفه دانستند که مصیبت آن حضرت واقع شده از تمامی شهر کوفه صدای شیون و گریه بلند شد مانند روزی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از دنیا رحلت فرموده بود و نیز در آن شب آفاق آسمان متغیّر گشت و زمین بلرزید و صدای تسبیح و تقدیش فرشتگان از هوا شنیده می شد و قبائل جنّ نوحه می کردند و می گریستند و مرثیه می خواندند، پس مشغول غسل آن حضرت شدند.

محمد بن الحنفیّه روایت کرده که چون برادرانم مشغول غسل شدند امام حسین علیه السّلام آب می

ص: 432

ریخت و امام حسن علیه السّلام غسل می داد و احتیاج نداشتند به کسی که جسد آن حضرت را بگرداند و بدن مبارک هنگام غسل خود از این سوی بدان سوی می شد و بوئی خوشتر از مُشک و عنْبر از جسد مطهرش شنیده می شد. چون از کار غسل فارغ شدند، امام حسن علیه السّلام صدا زد که ای خواهر! بیاور حنوط جدّم رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم را، پس زینب علیهاالسّلام مبادرت کرد و سهم حنوط امیرالمؤ منین علیه السّلام را که بعد از پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم و فاطمه علیهماالسّلام به جای مانده بود و از همان کافوری بود که جبرئیل از بهشت آورده بود حاضر ساخت چون آن حنوط را سر بگشودند شهر کوفه را به جمله ای از بوی خوش معطّر ساخت ، پس آن حضرت را در پنج جامه کفن کردند و در تابوت نهادند و به حکم وصیت امیرالمؤ منین علیه السّلام دنبال سریر را حسنیْن علیهماالسّلام برداشتند و مقدم آن را جبرئیل و میکائیل حمل دادند و به جانب نجف که ظهْر کوفه است شتافتند و بعضی از مردم خواستند که به مشایعت بیرون شوند امام حسن علیه السّلام ایشان را به مراجعت فرمان کرد. و حضرت امام حسین علیه السّلام می گریست و می گفت : لا حوْل ولا قُوّه اِلاّ بِاللّهِ الْعلیّ الْعظیمِ، ای پدر بزرگوار پشت ما را شکستی گریه را از جهت تو آموخته ام .

و محمد بن حنفیّه گفته : به خدا سوگند که من می دیدم که جنازه آن حضرت بر هر

ص: 433

دیوار و عمارت و درختی که می گذشت آنها خم می شدند و خشوع می کردند نزد جنازه آن حضرت و موافق روایت (امالی ) شیخ طوسی چون جنازه آن حضرت گذشت به قائم غرّی و آن در قدیم بنائی بود گویا شبیه به میل که آن را علم نیز می نامیدند پس به جهت تعظیم و احترام آن نعش مطهّر کج و منحنی شد چنانچه سریر ابْرهه در وقت داخل شدن عبدالمطّلب بر ابرهه به جهت تعظیم آن جناب ، منحنی و کج شد و الحال به جای آن قائم ، مسجدی که آن را مسجد حنّانه می نامند و در شرقی نجف به فاصله سه هزار ذرع تقریبا واقع است .

بالجمله ؛ چون جنازه به موضع قبر آن حضرت رسید فرود آمد، پس جنازه را بر زمین نهادند و امام حسن علیه السّلام به جماعت بر آن حضرت نماز کرد و هفت تکبیر گفت و بعد از نماز جنازه را برداشتند و آن موضع را حفْر کردند ناگاه قبر ساخته و لحد پرداخته ظاهر شد و تخته ای در زیر قبر فرش کرده بود که بر آن لوح به خطّ سریانی دو سطر نقش بود که این کلمات ترجمه آن است :

بِسمِ اللّهِ الرّحمن الرّحیمِ هذا ما حفرهُ نوحٌ النّبِیُّ لِعلِیٍ وصِیِّ مُحمّدٍ صلی اللّه علیه و آله و سلّم قبْل الطُّوفانِ بِسبعِمِاءه عامٍ.

و به روایتی نوشته بود که این آن چیزی است که ذخیره کرده است نوح پیغمبر برای بنده شایسته طاهر و مطهّر. و چون خواستند آن حضرت را داخل قبر نمایند صدای هاتفی شنیدند که می گفت

ص: 434

فرو برید او را به سوی تربت طاهر و مطهّر که حبیب به سوی حبیب خود مشتاق گردیده است .(123)

و نیز صدای منادی شنیده شد که گفت : حقّ تعالی شما را صبر نیکو کرامت فرماید در مصیبت سیّد شما و حجّت خدا بر خلق خویش .

و از امام محمد باقر علیه السّلام منقول است که حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام را پیش از طلوع صبح در ناحیه غرِیّیْن دفن کردند و در قبر آن حضرت امام حسن علیه السّلام و امام حسین علیه السّلام و محمد حنفیه وعبداللّه بن جعفر داخل شدند.

بالجمله ؛ پس از آنکه قبر را پوشیده داشتند یک خشت از بالای سر آن حضرت برداشتند و در قبر نظر کردند کسی را در قبر ندیدند ناگاه صدای هاتفی را شنیدند که گفت : امیرالمؤ منین بنده شایسته خدا بود، حق تعالی او را به پیغمبر خود ملحق گردانید و چنین کند خداوند با اوصیاء پس از انبیاء حتّی آنکه اگر پیغمبری در مشرق بمیرد و وصی او در مغرب رحلت نماید خدا آن وصی را با پیغمبر ملحق خواهد ساخت !

صاحب کتاب (مشارق الانوار) از امام حسن علیه السّلام حدیث کرده که حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام با حسنیْن علیه السّلام فرمود که چون مرا به قبر گذارید پیش از آنکه خاک بر قبر بریزید دو رکعت نماز به جا آورید و بعد از آن ، در قبر نظر نمائید. پس چون آن حضرت را داخل قبر نمودند و دو رکعت نماز گزاردند و در قبر نگریستند دیدند که پرده ای از سندس بر روی قبر گسترده

ص: 435

است امام حسن علیه السّلام از فراز سر آن پرده را به یک سوی کرد و در قبر نگاه کرد، دید که رسول خدا و آدم صفیّ و ابراهیم خلیل علیهماالسّلام با آن حضرت سخن می گویند و امام حسین علیه السّلام از جانب پای آن حضرت پرده را برگرفت دید که حضرت فاطمه علیهاالسّلام و حوّا و مریم و آسیه بر آن حضرت نوحه می کنند. و چون از کار دفن آن حضرت فارغ شدند، صعصعه بن صُوْحان عبدی نزد قبر مقدس آن حضرت ایستاد و مشتی از خاک برگرفت و بر سر خود ریخت و گفت : پدر و مادرم فدای تو باد یا امیرالمؤ منین ! گوارا باد ترا کرامتهای خدا ای ابوالحسن علیه السّلام به تحقیق که مولد تو پاکیزه بود و صبر تو قوی بود و جهاد تو عظیم بود و به آنچه آرزو داشتی رسیدی و تجارت سودمند کردی و به نزد پروردگار خود رفتی و از این نوع کلمات بسیار گفت و بسیار گریست و دیگران را به گریه آورد، پس رو کردند به سوی حضرت امام حسن وامام حسین علیهماالسّلام و محمّد و جعفر و عبّاس و یحیی و عون و سایر فرزندان آن حضرت و ایشان را تعزیت گفتند و به کوفه مراجعت کردند. چون صبح طالع شد برای مصلحتی تابوتی از خانه حضرت بیرون آوردند به بیرون کوفه ، حضرت امام حسین علیه السّلام بر آن تابوت نماز کرد و آن تابوت را بر شتری بستند و به جانب مدینه روان داشتند.

نقل شده که عبداللّه بن عباس این اشعار را در مرثیه حضرت امیرالمؤ

ص: 436

منین علیه السّلام انشاد کرد:

شعر :

وهزّ علِیُّ بالْعِراقیْنِ لِحیتهُ

مُصیبتُها جلّتْ علی کُلِّ مُسْلِمٍ

وقال سیاءتیها مِن اللّهِ نازِلٌ

ویخْضِبُها اشْقی الْبرِیّهِ بالدّمِ

فع اجلهُ بِالسّیْفِ شلّتْ یمینُهُ

لِشُؤْمِ قطامِ عِنْد ذاک ابْنُ مُلْجمٍ

فیاضرْبهً مِنْ خاسِرٍ ضلّ سعْیُهُ

تبوّء مِنْها مقْعدا فی جهنّم

ففاز امیرُ المُؤْمِنین بِحظِّهِ

واِنْ طرقتْ اِحْدی اللّیالی بِمُعْظمٍ

الا اِنّما الدُّنْیا بلاءٌ وفِتْنهٌ

حلا وتُها شیبتْ بِصبْرٍ وعلْقمٍ(124)

و نیز منقول ست که چون خبر قتل امیرالمؤ منین علیه السّلام را برای معاویه بردند گفت :

اِنّ الاسد الّذی کان یفْترِشُ ذِراعیْهِ فِی الْحرْبِ قدْ قضی نحْبهُ ؛ یعنی آن شیری که چنگالهای خود را هنگام حرب بر زمین گسترده می داشت وداع جهان گفت ؛ پس این شعر را تذکره کرد:

شعر :

قُلْ لِلارانِبِ ترْعی ایْنما سرحتْ

ولِظِّباء بِلا خوْفٍ ولا وجلٍ(125)

شیخ کلینی و ابن بابویه رحمه اللّه و دیگران به سندهای معتبر روایت کرده اند که در روز شهادت حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام صدای شیون از مردم بلند شد و دهشتی عظیم در مردم افتاد مانند روزی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از جهان برفت و در آن حال پیرمردی اشک ریزان و شتاب کنان بیامد می گریست و می گفت :

(اِنّا للّهِ واِنّا اِلیْهِ ر اجِعُون) امروز خلافت نبوّت انقطاع یافت پس بیامد و بر درِ خانه امیرالمؤ منین علیه السّلام بایستاد و بسیاری از مناقب حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام تذکره کرد و مردمان ساکت بودند و می گریستند چون سخن را به پای آورد، از نظر ناپدید شد مردمان هرچه او را طلب کردند

ص: 437

او را نیافتند!(126)

مؤ لّق گوید: که آن پیرمرد حضرت خضر علیه السّلام بود و کلمات او را که به منزله زیارت حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام است و در روز شهادت آن حضرت ، این احقر در کتاب (هدیّه ) در باب زیارات آن حضرت ذکر کردم و این مختصر را گنجایش نقل آن نیست .(127)

ما نخواهد بود اِلاّ آنکه مقتول یا مسموم شود و چون این کلمات را به پای برد فرمان کرد تا ابن ملجم را حاضر کردند، فرمود: چه چیز ترا بر این داشت که امیرالمؤ منین علیه السّلام را شهید ساختی و ثُلمه بدین شگرفی در دین انداختی ؟ گفت : من با خدا عهد کردم و بر ذمّت نهادم که پدر ترا به قتل رسانم و لاجرم وفا به عهد خویش نمودم اکنون اگر می خواهی مرا امان ده تا به جانب شام روم و معاویه را به قتل رسانم و تو را از شرّ او آسوده کنم و باز به نزد تو برگردم آنگاه اگر خواهی مرا می کشی و اگر خواهی می بخشی ، امام حسن علیه السّلام فرمود: هیهات ! به خدا قسم که آب سرد نیاشامی تا روح تو به آتش دوزخ ملحق گردد.

و موافق روایت (فرحه الغریّ) ابن ملجم گفت : مرا سِرّی است که می خواهم در گوش تو گویم ، حضرت اب اء نمود و فرمود که اراده کرده از شدّت عداوت گوش مرا به دندان برکند. گفت : به خدا قسم ! اگر مرا رُخصت می داد که نزدیک او شوم ، گوش او را از بیخ می کندم !(129)

پس آن حضرت موافق وصیّت امیرالمؤ منین علیه السّلام ابن ملجم ملعون را به یک ضربت به جهنّم فرستاد، و به روایت دیگر حکم کرد که او را گردن زدند. و امّ الهیثم دختر اسود نخعی خواستار شد تا جسدش را به او سپردند پس آتشی برافروخت و آن جسد پلید را در آتش بسوخت .(130)

ص: 439

ؤ لّف گوید:که از این روایت ظاهر شد که ابن ملجم پلید را در روز بیست و یکم شهر رمضان که روز شهادت حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام بوده ، به جهنّم فرستادند چنانچه به این مضمون روایات دیگر است که از جمله در بعضی کتب قدیمه است (131) که چون در آن شبی که حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام را دفن کردند و صبح طالع شد امّکلثوم حضرت امام حسن علیه السّلام را سوگند داد که می خواهم کشنده پدر مرا یک ساعت زنده نگذاری ؛ پس نتیجه این کلمات آن باشد که آنچه در میان مردم معروف است که ابن ملجم در روز بیست و هفتم ماه رمضان به جهنّم پیوسته مستندی ندارد.

ابن شهر آشوب و دیگران روایت کرده اند که استخوانهای پلید ابن ملجم را در گودالی انداخته بودند و پیوسته مردم کوفه از آن مغاک بانگ ناله و فریاد می شنیدند،(132) و حکایت اِخبار آن راهب از عذاب ابن ملجم در دار دنیا به قیّ کردن مرغی بدن او را در چهار مرتبه و پس او را پاره پاره نمودن و بلعیدن و پیوسته این کار را با او نمودن بر روی سنگی در میان دریا، مشهور و در کتب معتبره مسطور است .(133)

مورّخ امین مسعودی گفته (134) که چون خواستند ابن ملجم را بکشند، عبداللّه بن جعفر خواستار شد که او را با من گذارید تا تشفّی نفسی حاصل کنم پس دست و پای او را برید و میخی داغ کرد تا سرخ شد و در چشمانش کرد آن ملعون گفت : سُبْحان اللّهِ الّذی خلق الانسان اِنّک

ص: 440

لتکْحلُ عمّک بِملْمُولٍ مضٍّ؛ پس مردمان ابن ملجم را ماءخوذ داشتند و در بوریا پیچیدند و نفت بر او ریختند و او را آتش زدند.(135)

صلی اللّه علیه و آله و سلم امیرالمؤ منین علیه السّلام را به میلاد محمد بشارت داد و نام و کُنْیت خود را عطای او گذاشت .(140)و محمد در زمان حکومت عمربن الخطّاب متولّد شد و در ایّام عبدالملک بن مروان وفات کرد و سن او را شصت و پنج گفته اند و در موضع وفات او اختلاف است : به قولی در (ایله ) و به قولی در (طائف ) و به قول دیگر در (مدینه ) وفات کرد و او را در بقیع به خاک سپردند. جماعت کیسانیّه او را امام می دانستند و او را مهدی آخر زمان می خواندند و به اعتقاد ایشان آنکه محمّد در جِبال رضْوی که کوهستان یمن است جای فرموده است و زنده است تا گاهی که خروج کند و الحمدللّه اهل آن مذهب منقرض شدند. و محمّد مردی عالم وشجاع ونیرومند و قوی بوده . نقل شده که وقتی زرهی چند به خدمت امیرالمؤ منین علیه السّلام آوردند یکی از آن درعها از اندازه قامت بلندتر بود حضرت فرمود تا مقداری از دامان آن زره را قطع کنند، محمّد دامان زره را جمع کرد و از آنجا که امیرالمؤ منین علیه السّلام علامت نهاده بود به یک قبضه بگرفت و مثل آنکه بافته حریر را قطع کند دامنهای درع آهنین را از هم درید. و حکایت او و قیس بن عُباده با آن دو مرد رُومی که از جانب سلطان روم فرستاده شده بود معروف است و کثرت شجاعت و دلیری او از ملاحظه جنگ جمل و صِفّین معلوم شود.

6 و 7: عمر و رقیّه

ص: 442

کبری است که هر دو تن تواءم از مادر متولد شدند و مادر ایشان ، امّ حبیب دختر ربیعه است .

8 و 9 و 10 و 11: عبّاس و جعفر و عثمان و عبداللّه اکبر است که هر چهار در کربلا شهید گشتند و کیفیّت شهادت ایشان بعد از این مذکور شود ان شاء اللّه تعالی . و مادرِ این چهار تن ، امّ البنین بنت حزام بن خالد کلابی است و نقل شده که وقتی امیرالمؤ منین علیه السّلام برادر خود عقیل را فرمود که تو عالم به انْساب عربی ، زنی برای من اختیار کن که مرا فرزندی بیاورد که فحل و فارس عرب باشد، عرض کرد که امّ البنین کلابیه را تزویج کن که شجاعتر از پدران او هیچ کس در عرب نبوده . پس جناب امیر علیه السّلام او را تزویج کرد و از او جناب عباس علیه السّلام و سه برادر دیگر متولّد گشت و از این جهت است که شمر بن ذی الجوشن لعنهُ اللّهُ که از بنی کِلاب است در کربلا خطّ امان از برای ابوالفضل العبّاس علیه السّلام و برادران آورد و تعبیر کرد از ایشان به فرزندان خواهر چنانکه مذکور می شود.

12 و 13: محمّد اصغر و عبداللّه است و محمّد مُکنّی به ابی بکر است و این هر دو در کربلا شهید گشتند و مادر ایشان ، لیلی بنت مسعود دارِمیّه است .

14: یحیی مادر او، اسماء بنت عُمیْس است .

15 و 16: امّالحسن و رمْله است و مادر ایشان امّ سعید بنت عُرْوه بن مسعود ثقفی است و این رمْله

ص: 443

، رمله کبری است و زوجه ابی الهیاج عبداللّه ابی سفیان بن حارث بن عبدالمطّلب بوده و گفته اند که امّ الحسن زوجه جعده بن هبیره پسرعمّه خود بوده و از پس او، جعفر بن عقیل او را نکاح کرد.

17 و 18 و 19: نفیسه و زینب صُغری و رقیّه صُغری است ، و ابن شهر آشوب مادر این سه دختر را امّ سعید بنت عُرْوه گفته و مادر امّ الحسن و رمْله را امّ شعیب مخزومیّه ذکر نموده ، و نقل شده که نفیسه مُکنّاه به امّ کلثوم صغری بوده ، و کثیر بن عبّاس بن عبدالمطّلب او را تزویج نمود و زینب صغری را محمّد بن عقیل کابین بست و بعضی گفته اند که رقیّه صغری مادرش امّ حبیبه است و او را مسلم بن عقیل به نکاح خویش درآورده بود، و بقیّه اولاد آن حضرت از بیستم تا بیست و هفتم بدین ترتیب به شمار رفته :

اُمّ هانی و اُمّ الکِرام و جُمانه مکنّاه به اُمّ جعفر و اُمامه و اُمّ سلمه و میْمُونه و خدیجه و فاطمه رحمه اللّه علیهنّ.(141)

و بعضی اولادهای آن حضرت را سی و شش تن شمار کرده اند: هیجده تن ذکور و هیجده نفر اِناث به زیادتی عبداللّه و عون که مادرش اسماء بنت عُمیْس بوده به روایت هشام بن محمّد معروف به ابن کلبی و محمّد اوسط که مادرِ او اُمامه دختر زینب و دختر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم بوده ، و عثمان اصغر و جعفر اصغر و عبّاس اصغر و عمر اصغر و رمْله صغری و امّ

ص: 444

کلثوم صغری .

و ابن شهر آشوب نقل کرده که حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام را از محیاه دختر امرء القیس زوجه آن حضرت دختری بود که در ایّام صبا و صِغر سنّ از دنیا برفت .(142) و شیخ مفید رحمه اللّه فرمود که در میان مردم شیعی ذکر می شود که حضرت فاطمه زهراء علیهاالسّلام را فرزندی از حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام در شکم بود که پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم او را (مُحسن ) نام نهاده بود و بعد از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم آن کودک نارسیده از شکم مبارکش ساقط شد.

مؤ لف گوید: که مسعودی در (مروج الذّهب ) و ابن قُتیْبه در (معارف ) و نورالدین عبّاس موسوی شامی در (ازهار بستان النّاظرین ) محسن را در اولاد امیرالمؤ منین علیه السّلام شمار کرده اند و صاحب (مجدی ) گفته که شیعه روایت کرده خبر محسن و (رفسه ) را و من یافتم در بعضی کتب اهل سنّت ذکر محسن را ولکن ذکر نکرده رفسه را مِنْ جهْهٍ اءعول علیْه ا.(143)

بالجمله ؛ از پسران امیرالمؤ منین علیه السّلام پنج نفر فرزند آوردند امام حسن علیه السّلام و امام حسین علیه السّلام و محمّد بن الحنفیّه و عبّاس و عمر الاکبر و از ذکر کردن مادران اولادهای امیرالمؤ منین علیه السّلام اسامی جمله ، از زوجات آن حضرت نیز معلوم شد. و گفته شده مادامی که حضرت فاطمه علیهاالسّلام در دنیا بود امیرالمؤ منین علیه السّلام زنی را به نکاح خود در نیاورد چنانکه رسول خدا صلی اللّه علیه و آله

ص: 445

و سلّم در زمان حیات خدیجه زن دیگر اختیار نفرمود و بعد از آنکه حضرت فاطمه علیهاالسّلام از دنیا رحلت فرمود بنا بر وصیّت آن حضرت ، اُمامه دختر خواهر آن مخدّره را تزویج کرد. و به روایتی تزویج امامه از پس سه شب گذشته از وفات حضرت فاطمه علیهاالسّلام واقع شد و چون امیرالمؤ منین علیه السّلام شهید گشت ،چهار زن و هجده تن اُمُّ ولد از آن جناب باقی مانده بود و اسامی این چهار زن چنین به شمار رفته : اُمامه و اسماء بنت عُمیْس و لیلی التّمیمیه واُمُّ الْبنین .

تذییلٌ:

همانا دانستی که از فرزندان امیرالمؤ منین علیه السّلام ، پنج تن اولاد آوردند: حضرت امام حسن و امام حسین علیهماالسّلام و بیاید ذکر این دو بزرگوار و اولادشان بعد از این اِنْ شاء اللّه تعالی ، و سه دیگر محمّد بن الحنفیّه و حضرت عبّاس و عمر الاطرف می باشند و شایسته است که ما در اینجا به ذکر بعض اولاد ایشان اشاره کنیم :

احمد سیّدی جلیل القدر است ، خلیفه سید مرتضی بود در امر نقابت به بغداد. از برای او اعقابی است از اهل علم و جلالت و فضل و روایت معروفند به بنی النّقیب المحمّدی لکن منقرض شدند. و از جمله ایشان است جعفر الثالث بن راءس المذری و عقب او از پسرش زید و علی و موسی و عبداللّه است و از بنی علی بن جعفر ثالث است ابوعلی محمّدی رضی اللّه عنه در بصره و او حسن بن حُسین بن عبّاس بن علی بن جعفر ثالث است که صدیق عمری است .

از ابونصر بخاری نقل شده که منتهی می شود نسب محمدیّه صحیح به سه نفر:

زید الطویل بن جعفر ثالث ، و اسحاق بن عبداللّه رأ س المذری ، و محمّد بن علی بن عبداللّه راءس المذری . و از بنو محمد بن علی بن اسحاق بن راءس المذری است سیّد ثقه ابوالعبّاس عقیل بن حسین بن محمّد مذکور که فقیه محدّث راویه بود، و از برای اوست کتاب صلوه ، کتاب مناسک حجّ و کتاب امالی ؛ قرائت کرده بر او شیخ عبدالرحمن مفید نیشابوری ، و از برای او عقبی است به نواحی اصفهان و فارس و از فرزندان راءس المذری است قاسم بن عبداللّه راءس المذری فاضل محدث و پسرش شریف ابومحمّد عبداللّه بن قاسم . و امّا علی بن محمّد بن الحنفیّه پس از اولاد اوست ابومحمّد حسن بن علی مذکور و او مردی بود عالم فاضل ، کیسانیّه در حق او ادعا کردند امامت راو وصیّت کرد به پسرش علی ، کیسانیّه او را امام گرفتند بعد

ص: 447

از پدرش و امّا ابوهاشم عبداللّه بن محمّد بن الحنفیّه پس او امام کیسانیّه است و از او منتقل شد بیعت به بنی عبّاس پس منقرض شد، ابونصر بخاری گفته که محمّدیّه در قزوین رؤ سا می باشند و در قم علما می باشند و در ری ساداتند.(144)

سنه دویست و شصت و چهار و او را نوزده ولد بوده که یکی از ایشان است عبیداللّه (146) بن علی بن ابراهیم جردقه . خطیب بغداد گفته که کنیه او ابوعلی است و از اهل بغداد است به مصر رفت ساکن مصر شد، نزد او کتبی بوده موسوم به (جعفریّه ) که در آن است فقه اهل بیت و به مذهب شیعه روایت می کند آن را. وفات کرد به مصر در سنه سیصد و دوازده .

و امّا حمزه بن الحسن بن عبید اللّه بن عباس مُکنّی به ابوالقاسم است و شبیه بوده به حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام و او همان است که ماءمون نوشته به خط خود که عطا شود به حمزه بن حسن شبیه به امیرالمؤ منین علی بن ابی طالب علیه السّلام صد هزار درهم . و از اولاد اوست محمد بن علی بن حمزه نزیل بصره که روایت کرده حدیث از حضرت امام رضا علیه السّلام و غیر آن حضرت ، و مردی عالم و شاعر بوده خطیب بغداد در تاریخ خود گفته که ابوعبداللّه محمّد بن علی بن حمزه بن الحسن بن عبیداللّه بن العبّاس بن علی بن ابی طالب علیه السّلام یکی از ادباء و شعراء است و عالم به روایت اخبار است . روایت می کند از پدرش و از عبدالصمد بن موسی هاشمی و غیر ذلک و روایت کرده از عبدالصمد به اسناد خود از عبداللّه بن عباس که گفت هرگاه حق تعالی غضب کرد بر خلق خود و تعجیل نفرمود از برای ایشان به عذابی مانند باد و عذابهای دیگر که هلاک فرمود

ص: 449

به آن امّتهائی را، خلق می فرماید برای ایشان خلقی را که نمی شناسند خدا را، عذاب کنند ایشان را.(147) و نیز از بنی حمزه است ابومحمّد قاسم بن حمزه الاکبر که در یمن عظیم القدر بوده و او را جمالی به نهایت بوده و او را صوفی می گفتند. و نیز از بنی حمزه است ابویعلی حمزه بن قاسم بن علی بن حمزه الاکبر ثقه جلیل القدر که شیخ نجاشی و دیگران او را ذکر کرده اند و قبرش در نزدیکی حلّه است و شیخ ما در (نجم الثاقب ) در ذکر حکایت آنان که در غیبت کبری به خدمت امام عصر عجّل اللّهُ تعالی فرجهُ الشریف رسیده اند حکایتی نقل فرموده که متعلق است به حمزه مذکور شایسته است که در اینجا نقل شود:

مردم او را زیارت می کنند و برای او کرامات بسیار نقل می کنند و حول آن قریه ای است مشتمل بر صد خانوار تقریبا، پس من می رفتم به جزیره و از آنجا عبور می کردم و او را زیارت نمی کردم چون نزد من به صحّت رسیده بود که حمزه پسر موسی بن جعفر علیه السّلام در ری مدفون است با عبدالعظیم حسنی ، پس یک دفعه حسب عادت بیرون رفتم و در نزد اهل آن قریه مهمان بودم پس اهل آن قریه مستدعی شدند از من که زیارت کنم مرقد مذکور را پس من امتناع کردم و گفتم به ایشان که من مزاری را که نمی شناسم زیارت نمی کنم و به جهت اعراض من از زیارت آن مزار رغبت مردم به آنجا کم شد، آنگاه از نزد ایشان حرکت کردم و شب را در مزیدیّه ماندم در نزد بعضی از سادات آنجا، پس چون وقت سحر شد برخاستم برای نافله شب و مهیّا شدم برای نماز، پس چون نافله شب را به جا آوردم نشستم به انتظار طلوع فجر به هیئت تعقیب که ناگاه داخل شد بر من سیّدی که می شناختم او را به صلاح و تقوی و از سادات آن قریه بود پس سلام کرد و نشست آنگاه گفت : یا مولانا! دیروز میهمان اهل قریه حمزه شدی و او را زیارت نکردی ؟ گفتم : آری ! گفت : چرا؟ گفتم ؛ زیرا که من زیارت نمی کنم آن را که نمی شناسم و حمزه پسر حضرت کاظم علیه السّلام مدفون است در ری ، پس گفت :

ص: 451

رُبّ مشْهُورٍ لا اصْل لهُ؛ بسا چیزها که شهرت کرده و اصلی ندارد؛ آن قبر حمزه پسر موسی کاظم علیه السّلام نیست هر چند چنین مشهور شده بلکه آن قبر ابی یعلی حمزه بن قاسم علوی عبّاسی است یکی از علماء اجازه و اهل حدیث و او را اهل رجال ذکر کرده اند در کتب خود و او را ثنا کرده اند به علم و ورع . پس در نفس خود گفتم این از عوام سادات است و از اهل اطّلاع بر علم رجال و حدیث نیست پس شاید این کلام را اخذ نموده از بعضی از علماء، آنگاه برخاستم به جهت مراقبت طلوع فجر و آن سیّد برخاست و رفت و من غفلت کردم که سؤ ال کنم از او این کلام را از کی اخذ کرده ، چون فجر طالع شده بود و من مشغول شدم به نماز چون نماز کردم نشستم برای تعقیب تا آنکه آفتاب طلوع کرد و با من جمله ای کتب رجال بود پس در آنها نظر کردم دیدم حال بدان منوال است که ذکر نمود، پس اهل قریه به دیدن من آمدند و در ایشان بود آن سیّد. پس گفتم : نزد من آمدی و خبر دادی مرا از قبر حمزه که او ابویعلی حمزه بن قاسم علوی است پس آن را تو از کجا گفتی و از کی اخذ نمودی ؟ پس گفت : واللّه ! من نیامده بودم نزد تو پیش از این ساعت و من شب گذشته در بیرون قریه بیتوته کرده بودم در جائی که نام آن را برده قدوم ترا شنیدم پس در

ص: 452

این روز آمدم به جهت زیارت تو، پس به اهل آن قریه گفتم لازم شده مرا که برگردم به جهت زیارت حمزه پس شکّی ندارم در اینکه آن شخص را که دیدم او صاحب الامر علیه السّلام بود، پس من و جمیع اهل قریه سوار شدیم به جهت زیارت او و از آن وقت این مزار به این مرتبه ظاهر و شایع شد که برای او شدِّ رحال می کنند از مکانهای دور.

مؤ لف گوید: شیخ نجاشی در (رجال ) فرموده : حمزه بن قاسم بن علی بن حمزه بن حسن بن عبیداللّه بن عباس بن علی بن ابی طالب علیه السّلام ابویعلی ثقه جلیل القدر است از اصحاب ما حدیث بسیار روایت می کرد ، او را کتابی است در ذکر کسانی که روایت کرده اند از جعفر بن محمد علیه السّلام از مردان و از کلمات علماء و اساتید معلوم می شود که از علمای غیبت صُغْری معاصر والد صدوق علی بن بابویه است رضوان اللّه علیهم اجمعین .(148)

و امّا عبّاس بن الحسن بن عبیداللّه بن العباس کُنْیتش ابوالفضل است ، خطیبی فصیح و شاعری بلیغ بوده و در نزد هارون الرشید صاحب مکانت بوده ؛ قال ابُونصْر الْبُخاری : ما رُاءی هاشِمِیُّ اعْضبُ لِسانا مِنْهُ.(149) خطیب بغداد گفته : ابوالفضل العبّاس بن حسن برادر محمّد و عبید اللّه و فضل و حمزه می باشد و او از اهل مدینه رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم است در ایّام هارون الرشید آمد به بغداد و اقامت کرد در آنجا به مصاحبت هارون و بعد از هارون ، مصاحبت کرد

ص: 453

با ماءمون و او مردی بود عالم و شاعر و فصیح بیشتر علویّین او را اشْعر اولاد ابوطالب دانسته اند؛ پس خطیب به سند خود روایت کرده از فضل بن محمّد بن فضل که گفت عمویم عبّاس فرمود که راءی تو گنجایش ندارد هر چیزی را، پس مهیّا کن آن را بر چیزهای مهم و مال تو بی نیاز نمی کند تمام مردمان را، پس مخصوص بساز به آن اهل حق را و کرامتت کفایت نمی کند عامّه را، پس قصد کن به آن اهل فضل را.(150) و عباس بن حسن مذکور از چهار پسر عقب آورد: احمد و عبیداللّه و علی و عبداللّه . و ابونصر بخاری گفته که عقب او از عبداللّه بن عبّاس است نه غیر آن ؛ و عبداللّه بن عبّاس شاعری بوده فصیح نزد ماءمون تقدّم داشت و ماءمون او را شیخ بن الشیخ می گفت و چون وفات کرد و ماءمون خبردار شد گفت : اِسْتوی النّاسُ بعْدک یابْن عبّاس و تشییع کرد جنازه او را.(151) و عبداللّه بن عبّاس را پسری است حمزه نام اولادش به طبریّه شام می باشند از جمله ابوالطیب محمّد بن حمزه است که صاحب مروّت و سماحت و صله رحم و کثرت معروف و فضل کثیر و جاه واسع بوده و در طبریّه آب و ملک داشت و اموالی جمع کرده بود. ظفر بن خضر فراعنی بر او حسد برده لشکری برای قتل او فرستاد او را در بستان خود در طبریّه شهید کردند و در ماه صفر دویست و نود و یک ، شعراء او را مرثیه گفتند، اعقاب او در طبریّه

ص: 454

است ایشان را (بنُو الشّهید) گویند.

و اما عبیداللّه بن حسن بن عبیداللّه بن العبّاس قاضی قُضاه حرمیْن ، پس از اولاد اوست بنو هارون بن داود بن الحُسین بن علی عبیداللّه مذکور و بنو هارون مذکور در (دمیاط) می باشند، و هم از اولاد اوست قاسم بن عبداللّه بن الحسن بن عبیداللّه مذکور صاحب ابی محمّد امام حسن عسکری علیه السّلام . و این قاسم صاحب شاءن و منزلت بود در مدینه و سعی کرد در صلح مابین بنوعلی و بنو جعفر؛ وک ان احد اصْحابِ الّراْی واللِّسانِ.

کرد عمر در (ینْبُع ) به سنّ هفتاد و هفت یا هفتاد و پنج ؛ و اولاد او جماعت بسیارند در شهرهای متعدّده و همگی منتهی می شوند به پسرش محمّد بن عمر از چهار ولد:

1 عبداللّه 2 - عبیداللّه 3 عُمر، و مادر این سه نفر خدیجه دختر امام زین العابدین علیه السّلام است 4 جعفر و او مادرش اُمّ ولد است .

شیخ ابونصر بخاری گفته که اکثر علما برآنند که عقب جعفر منقرض شدند.(153)

و امّا عمر بن محمد بن عمر الا طرف ، پس اعقابش از دو پسر است : ابوالحمد اسماعیل و ابی الحسن ابراهیم ، و امّا عبیداللّه بن محمد بن الا طرف ، صاحب عمده گفته که او صاحب قبر النّذور است به بغداد و او را زنده دفن کردند.(154)

فقیر گوید: که صاحب قبر النّذور عبیداللّه بن محمد بن عمر الا شرف است چنانچه خطیب در (تاریخ بغداد) و حموی در (مُعْجم ) ذکر کرده اند و روایت کرده خطیب به سند خود از محمّد بن موسی بن حمّاد بربری که گفت : گفتم به سلیمان بن ابی شیخ که می گویند صاحب قبرالنّذور، عبیداللّه بن محمد بن عمر بن علی بن ابی طالب است ؟ گفت : چنین نیست بلکه قبر او در زمین و ملکی است از او در ناحیه کوفه موسوم به (لُبیّ ا) و صاحب قبر النّذور، عبیداللّه بن محمّد بن عمر بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب است علیهماالسّلام . و نیز خطیب روایت کرده از (ابوبکر دُوْرِی ) از ابو محمّد حسن بن محمّد ابن اخی طاهر

ص: 456

علوی که قبر عبیداللّه بن محمّد بن عمر بن علی بن ابی طالب علیه السّلام در زمینی است به ناحیه کوفه مسمّی به (لُبیّ).(155)

بالجمله ؛ در ذکر اولاد حضرت امام زین العابدین علیه السّلام بیاید ذکر او، و عقب او از علی بن طبیب بن عبیداللّه مذکور است و ایشان را (بنوالطّبیب ) گویند و از ایشان است ابواحمد محمّد بن احمد بن الطبیب و او سیّدی بود جلیل شیخ آل ابوطالب بوده ، در مصر به سوی او رجوع می کردند در مشورت و راءی .

و اما عبداللّه بن محمّد بن الا طرف ، پس اعقابش از چهار نفر است : احمد و محمّد و عیسی المبارک و یحیی الصالح و احمد بن عبداللّه پدر ابویعلی حمزه سمّاکی نسّابه است و پدر عبدالرحمن بن احمد است که ظاهر شد در یمن . و محمّد بن عبداللّه پدر قاسم بن محمّد است که در طبرستان سلطنت پیدا کرد و نام می بردند او را به (ملِک جلیل ) و نیز پدر او، ابوعبداللّه جعفر بن محمّد ملک ملتانی است که در ملتان سلطنت پیدا کرد و اولاد بسیار آورد و عددشان زیاد گردید و بسیاری از ایشان ملوک و اُمراء و عُلما و نسّابون بودند و کثیری از ایشان بر راءی اسماعیلیه بودند و به زبان هندی تکلّم می نمودند و از اولاد جعفر ملک ملتانی است ابو یعقوب اسحاق بن جعفر که یکی از عُلما و فُضلا بوده و پسرش احمد بن اسحاق صاحب جلالت بوده در مملکت فارس و پسرش ابوالحسن علی بن احمد بن اسحاق نسّابه بوده و او همان

ص: 457

است که عضدالدّوله او را نقابت طالبیّین داد بعد از عزل ابواحمد موسوی ؛ و ابوالحسن مذکور چهار سال نقیب نُقبای طالبیّین بود در بغداد و سنّتهای نیکو به جای گذاشت .

و امّا عیسی المبارک بن عبداللّه بن محمّد الا طرف ، پس سیّدی شریف راوی حدیث بود و از اولاد اوست ابوطاهر احمد فقیه نسّابه محدّث شیخ اهل بیت خود در علم و زهد. و او جدِّ سیّد شریف نقیب ابوالحسن علی بن یحیی بن محمّد بن عیسی بن احمد مذکور است که روایت کرده شیخ ابوالحسن عُمری در (مجْدی ) از علی بن سهل تمّار از خالش ، محمّد بن وهبان از او و او از علان کلابی که گفت : مصاحبت کردم با ابوجعفر محمّد پسر امام علی النّقی بن محمّد بن علی الرّضا علیهماالسّلام در حالی که تازه سن بود؛ فما رایْتُ اوْقر ولا ازْکی ولا اجلّ مِنْهُ: پس ندیدم کسی را که وقارش از او زیادتر باشد و نه کسی که پاکیزه تر و جلیل تر از او باشد. پدرش امام علی نقی علیه السّلام او را در حجاز گذاشت در حالی که طفل بود، چون بزرگ شد و قوّت گرفت به سامره آمد وکان مع اخیهِ الاِمام ابی محمّد علیه السّلام لا یُفارقُه : در خدمت برادرش امام حسن عسکری علیه السّلام بود و ملازمت او را اختیار کرده و از آن حضرت جدا نمی گشت . وکان ابُو محمّد علیْهِ السّلامُ یاْنِسُ بِهِ و ینْقبضُ مِنْ اخیه جعْفر: و حضرت امام حسن علیه السّلام به او انس می گرفت و از برادرش جعفر گرفته می شد.(156)

امّا

ص: 458

یحیی الصالح بن عبداللّه بن محمّد الا طرف مُکنی است به ابوالحسن رشید او را حبس کرد پس از آن او را به قتل رسانید و عقب او از دو تن است : یکی ابوعلی محمّد صوفی و دیگر ابوعلی صاحب حبْس ماءمون و ایشان را اعقاب بسیار است و از اولاد حسن است (بنو مراقد) که جمله ای از ایشان در نیل و حلّه ساکن بودند و از نقباء بودند و از اولاد محمّد صوفی است شیخ ابوالحسن علی بن ابی الغنائم محمّد بن علی بن محمّد بن محمّد ملقطه بن علی الضّریر بن محمّد الصوفی که منتهی شده به او علم نسب در زمانش و قول او حجّت شده و شیوخی از بزرگان و اجِلاء را ملاقات کرده و تصنیف کرده کتاب (مبسوط) و (مجدی ) و (شافی ) و (مشجر) را و ساکن در بصره بود پس از آن منتقل شد به موصل در سنه چهار صد و بیست و سه و در آنجا زن گرفت و اولاد آورد و پدرش ابوالغنائم نیز نسّابه است . روایت می کند سیّد نسّابه جلیل فخّار بن معدّ موسوی از سیّد جلال الدین عبدالحمید بن عبداللّه تقی حسینی از ابن کلثون عبّاسی نسّابه از جعفر بن ابی هاشم بن علی از جدش ابی الحسن عُمری مذکور. و نیز روایت می کند سیّد جلال الدین عبدالحمید بن تقی از شریف ابوتمام محمّد بن هبه اللّه بن عبدالسّمیع هاشمی از ابوعبداللّه جعفر بن ابی هاشم از جدّش ابوالحسن عُمری مذکور.

امیرالمؤ منین علیه السّلام است :

وکان رحِمهُ اللّهُ شیْخا ن اسِکا عابِدا وکان مِنْ ذخائِر امیرالمُؤْمِنین علیه السّلام . قاضی نوراللّه گفته که در (کتاب خلاصه ) مذکور است که او از جمله خواصّ امیرالمؤ منین علیه السّلام بود مشکور است .

و در کتاب کشّی از ابی الجارود روایت کرده که او گفت : از اصبغ پرسیدم که منزلت حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام در میان شما تا کجا است ؟ گفت مجمل اخلاص ما نسبت به او این است که شمشیرهای خود را بر دوش نهاده ایم و به هر کس که ایماء نماید او را به شمشیرهای خود می زنیم و ایضا روایت نموده که از اصبغ پرسیدند که چگونه حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام ترا و اشْباه ترا شرطه الخمیس نام نهاده ؟ گفت : بنابر آنکه ما با او شرط کرده بودیم که در راه او مجاهده کنیم تا ظفر یابیم یا کشته شویم و او شرط کرد و ضامن شد که به پاداش آن مجاهده ، ما را به بهشت رساند.(157)

مخفی نماند که (خمیس )، لشکر را می گویند بنابر آنکه مرکّب از پنج فرقه است که آن (مقدّمه ) و (قلب ) و (میمنه ) و (میسره ) و (ساقه ) باشد، پس آنکه می گویند که فلان صاحب امیرالمؤ منین علیه السّلام از شرطه الخمیس است این معنی دارد که از جمله لشکریان اوست که میان ایشان و آن حضرت شرط مذکور منعقد شده .(158)

و چنین روایت کرده اند که جمعی که با آن حضرت آن شرط نموده اند شش هزار مرد بوده اند،

ص: 460

و در روز حرب جمل به عبداللّه بن یحیی حضرمی گفتند که بشارت باد ترا ای پسر یحیی که تو و پدر تو به تحقیق از جمله شرط الخمیس اید و حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم مرا از نام تو و پدر تو خبر داده و خدای تعالی شما را به زبان مبارک پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم خود شرطه الخمیس نام نهاده .(159)

و در کتاب (میزان ذهبی ) که از اهل سنّت است مسطور است که علماء رجال اهل سنّت اصبغ را شیعه می دانند و بنابراین حدیث او را متروک می دانند و از ابن حِبّان نقل کرده که اصبغ مردی بود که به محبّت علی بن ابی طالب علیه السّلام مفتون شده بود و طامات از او سر می زد، بنابراین حدیث او را ترک کرده اند انتهی .(160)

بالجمله ؛اصْبغ حدیث عهد اشتر و وصیّت حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام به پسرش محمّد را روایت کرده و کلمات او را با حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام بعد از ضربت زدن ابن ملجم ملعون بر آن حضرت ، در ذکر شهادت آن حضرت گذشت .

حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم به اصحاب خود فرمود که بشارت باد شما را به مردی از امّت من که او را اویس گویند همانا او مانند ربیعه و مُضر را شفاعت می کند.(162) و نیز روایت شده که حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم شهادت داد از برای او به بهشت و هم روایت شده که فرمود:

تفُوحُ رو ائِحُ الْجنّهِ مِنْ قِبل الْقرنِ و اشوقاهُ اِلیک ی ا اُویْس الْقرنِ؛

یعنی می وزد بوهای بهشت از جانب قرن پس اظهار شوق می فرمود به اویس قرن و فرمود: هرکه او را ملاقات کرد از جانب من به او سلام برساند.(163)

بدان که موحدین عرفاء، اُویْس را فراوان ستوده اند و او را سید التّابعین گویند، و گویند که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم او را نفس الرحمن و خیرالتابعین یاد کرده و گاهی که از طرف یمن استشمام نمودی فرمودی اِنّی لانْشقُ رُوح الرّحْمِنٍ مِنْ طرفِ الْیمن .(164)

گویند: اویس شتربانی همی کرد و از اجرت آن ، مادر را نفقه می داد، وقتی از مادر اجازت طلبید که به مدینه به زیارت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم مشرّف شود مادرش گفت که رخصت می دهم به شرط آنکه زیاده از نیم روز توقف نکنی . اویس به مدینه سفر کرد چون به خانه حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم آمد از قضا، آن حضرت در خانه نبود لا جرم اویس از پس یک دو ساعت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم را

ص: 462

ندیده به یمن مراجعت کرد. چون حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم مراجعت کرد، فرمود: این نورِ کیست که در این خانه می نگرم ؟ گفتند: شتربانی که اویس نام داشت در این سرای آمد و باز شتافت ، فرمود: در خانه ما این نور را به هدیه گذاشت و برفت .(165)

و از کتاب (تذکره الا ولیاء) نقل است که خرقه رسول خدای صلی اللّه علیه و آله و سلّم را بر حسب فرمان امیرالمؤ منین علی علیه السّلام و عمر، در ایام خلافت عمر، به اویس آوردند و او را تشریف کردند؛ عمر نگریست که اویس از جامه عریان است الاّ آنکه گلیم شتری برخود ساتر ساخته ، عمر او را بستود و اظهار زهد کرد و گفت : کیست که این خلافت را از من به یک قرص نان خریداری کند؟ اویس گفت : آن کس را که عقل باشد بدین بیع و شراء سر در نیاورد و اگر تو راست می گوئی بگذار و برو تا هر که خواهد برگیرد! گفت : مرا دعا کن ؛ اویس گفت : من از پس هر نماز، مؤ منین و مؤ منات را دعا گویم اگر تو با ایمان باشی دعای من ترا در یابد والاّ من دعای خویش ضایع نکنم !(166)

گویند : اویس بعضی از شبها را می گفت : امشب شب رکوع است و به یک رکوع شب را به صُبح می آورد و شبی را می گفت : امشب شب سجود است و به یک سجود شب را به نهایت می کرد! گفتند: ای اویس این چه

ص: 463

زحمت است که بر خود می بینی ؟ گفت : کاش از ازل تا ابد یک شب بودی و من به یک سجده به پای بردمی !(167)

وقت جان دادن مرا ببیند و به دیدن من ، امیدوار رحمت الهی گردد و همچنین نمی میرد کسی که مرا دشمن دارد الاّ آنکه در آن وقت مردن مرا ببیند و از دیدن من ، در عرق خجالت و ناامیدی نشیند.(172) این روایت نیز در بعضی از اشعار دیوان معجز نشان آن حضرت مذکور است :

شعر :

یاحار همْد ان منْ یمُتْ یرنی

مِنْ مُؤ مِنٍ اوْمُنافِقٍ قُبُلا(173)

(الابیات )

فقیر گوید: بدان که نسب شیْخُنا الْبهائی زید بهائُهُ به حارث مذکور منتهی می شود و لهذا شیخ بهائی گاهی (حارثی ) از خود تعبیر می فرماید.(174)

و این حارث همان است که حضرت امیر علیه السّلام را دید با حضرت خضر در نخیله که طبق رُطبی از آسمان بر ایشان نازل شد و از آن خوردند اما خضر علیه السّلام دانه او را دور افکند ولکن حضرت امیر علیه السّلام در کف دست جمع کرد، حارث گفت : گفتم به آن حضرت که این دانه های خرما را به من ببخش ، حضرت آنها را به من بخشید، من نشاندم آن را بیرون آمد خرمایشان پاکیزه که مثل آن ندیده بودم .(175)

و هم روایت است که وقتی به حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام عرض کرد که دوست دارم که مرا گرامی داری به آنکه به منزل من درآئی و از طعام من میل فرمائی حضرت فرمود: به شرط آنکه تکلُّف نکنی برای من چیزی را، پس داخل منزل او شد؛ حارث پاره نانی برای آن حضرت آورد حضرت شروع کرد به خوردن ، حارث گفت : با من دراهِمی می باشد

ص: 465

و بیرون آورد و نشان داد و عرض کرد اگر اذن دهید برای شما چیزی بخرم ، فرمود: این نیز از همان چیزی است که در خانه است یعنی عیبی ندارد و تکلّف ندارد.(176)

مُجْرِز بن شهاب الْمِنْقرِیّ، و کِدام بن حیّان العنزی ، و عبدالرحمن بن حسّان العنزی . و قبور ایشان با قبر شریف حجر در عذْراء دو فرسخی دمشق واقع است ، و قتل حجر در قلوب مسلمانان بزرگ آمد و معاویه را بر این عمل سرزنش و توبیخ بسیار نمودند. و روایت شده که معاویه وارد شد بر عایشه ، عایشه با وی گفت که چه واداشت ترا بر کشتن اهل عذْراء حُجر و اصحابش ؟ گفت ای امّ المؤ منین دیدم در قتل ایشان صلاح امّت است و در بقاء ایشان فساد امّت است لاجرم ایشان را کشتم ؛ عایشه گفت : شنیدم از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم که فرمود کشته خواهد شد بعد از من به عذراء کسانی که غضب خواهد کرد حق تعالی برای ایشان و اهل آسمان .(181) و نقل شده که ربیع بن زیاد الحارثی که از جانب معاویه عامل خراسان بود چون خبر شهادت حُجر را بشنید خدای را بخواند و گفت : ای خدا! اگر ربیع را در نزد تو قرب و منزلتی است جان او را مُعجلاً قبض کن ! هنوز این سخن در دهان داشت که وفات نمود.(182)

ناگاه حبیب بن مظاهر که یکی از شهدا کربلا است به او رسید ایستادند و با یکدیگر سخنان بسیار گفتند، حبیب بن مظاهر گفت که گویا می بینم مرد پیری که پیش سر او مو نداشته باشد و شکم فربهی داشته باشد و خربزه و خرما فروشد او را بگیرند و برای محبّت اهل بیت رسالت بردار کشند و بردار، شکمش را بدرند. و غرض او میثم بود. میثم گفت : من نیز مردی را می شناسم سرخ رو که دو گیسو داشته باشد و برای نصرت فرزند پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم بیرون آید و او را به قتل رسانند و سرش را در دور کوفه بگردانند و غرض او حبیب بود، این را گفتند و از هم جدا شدند. اهل مجلس چون سخنان ایشان را شنیدند گفتند ما از ایشان دروغگوتری ندیده بودیم ، هنوز اهل مجلس برنخاسته بودند که رشید هجری که از محرمان اسرار حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام بود به طلب آن دو بزرگوار آمد و از اهل مجلس احوال ایشان را پرسید، ایشان گفتند که ساعتی در اینجا توقف کردند و رفتند و چنین سخنان با یکدیگر گفتند؛ رُشید گفت : خدا رحمت کند میثم را این را فراموش کرده بود که بگوید آن کسی که سر او را خواهد آورد جایزه او را صد درهم از دیگران زیاده خواهند داد. چون رُشید رفت آن جماعت گفتند که این از آنها دروغگوتر است ، پس بعد از اندک وقتی دیدند که میثم را بر درِ خانه عمرو بن حریث بر دار کشیده بودند و حبیب بن

ص: 468

مظاهر با حضرت امام حسین علیه السّلام شهید شد و سر او را بر دور کوفه گردانیدند.(183)

ایضا شیخ کشّی روایت کرده است که روزی حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام با اصحاب خود به خرما ستانی آمد و در زیر درخت خرمائی نشست و فرمود که از آن درخت ، خرمائی به زیر آوردند و با اصحاب خود تناول فرمود، پس رُشید هجری گفت : یا امیرالمؤ منین ، چه نیکو رُطبی بود این رطب ! حضرت فرمود: یا رشید! ترا بر چوب این درخت بر دار خواهند کشید؛ پس بعد از آن رُشید پیوسته به نزد آن درخت می آمد و آن درخت را آب می داد، روزی به نزد آن درخت آمد دید که آن را بریده اند گفت اجل من نزدیک شد؛ بعد از چند روز، ابن زیاد فرستاد و او را طلبید در راه دید که درخت را به دو حصّه نموده اند گفت : این را برای من بریده اند؛ پس بار دیگر ابن زیاد او را طلبید و گفت : از دروغهای امام خود چیزی نقل کن . رشید گفت : من دروغگو نیستم و امام من دروغگو نیست و مرا خبر داده است که دستها و پاها و زبان مرا خواهی برید. ابن زیاد گفت بِبرید او را و دستها و پاهای او را ببرید و زبان او را بگذارید تا دروغ امام او ظاهر شود؛ چون دست و پای او را بریدند و او را به خانه بردند خبر به آن لعین رسید که او امور غریبه از برای مردم نقل می کند، امر نمود که زبانش

ص: 469

را نیز بریدند و به روایتی امر کرد که او را نیز به دار کشیدند.(184)

شیخ طوسی به سند معتبر از ابوحسّان عجلی روایت کرده است که گفت : ملاقات کردم امه اللّه دختر رُشید هجری را گفتم خبر ده مرا از آنچه از پدر بزرگوار خود شنیده ای . گفت : شنیدم که می گفت : که شنیدیم از حبیب خود حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام که می گفت ای رُشید چگونه خواهد بود صبر تو در وقتی که طلب کند ولدالزنای بنوامیّه و دستها و پاها و زبان ترا ببرد؟ گفتم : یا امیرالمؤ منین ! آخرش بهشت خواهد بود؟ فرمود که بلی و تو با من خواهی بود در دنیا و آخرت . پس دختر رُشید گفت : به خدا سوگند! دیدم که عبیداللّه بن زیاد پدر مرا طلبید و گفت بیزاری بجوی از امیرالمؤ منین علیه السّلام ، او قبول نکرد؛ ابن زیاد گفت که امام تو چگونه ترا خبر داده است که کشته خواهی شد؟ گفت که خبر داده است مرا خلیلم امیرالمؤ منین علیه السّلام که مرا تکلیف خواهی نمود که از او بیزاری بجویم پس دستها و پاها و زبان مرا خواهی برید. آن ملعون گفت : به خدا سوگند که امام ترا دروغگو می کنم ، دستها و پاهای او را ببرید و زبان او را بگذارید، پس دستها و پاهای او را بریدند و به خانه ما آوردند، من به نزد او رفتم و گفتم : ای پدر! این درد و الم چگونه بر تو می گذرد؟ گفت : ای دختر! المی بر من نمی نماید

ص: 470

مگر به قدر آنکه کسی در میان ازدحام مردم باشد و فشاری به او برسد؛ پس همسایگان و آشنایان او به دیدن او آمدند و اظهار درد و اندوه برای مصیبت او می کردند و می گریستند، پدرم گفت : گریه را بگذارید و دواتی و کاغذی بیاورید تا خبر دهم شما را به آنچه مولایم امیرالمؤ منین علیه السّلام مرا خبر داده است که بعد از این واقع خواهد شد. پس خبرهای آینده را می گفت و ایشان می نوشتند. چون خبر بردند برای آن ولدالزنا که رشید خبرهای آینده را به مردم می گوید و نزدیک است که فتنه برپا کند، گفت : مولای او دروغ نمی گوید بروید و زبان او را ببرید. پس زبان آن مخزن اسرار را بریدند و در آن شب به رحمت حق تعالی داخل شد، حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام او را رُشیْدُ الْبلا ی ا می نامید و علم منایا و بلایا به او تعلیم کرده بود و بسیار بود که به مردم می رسید و می گفت تو چنین خواهی بود و چنین کشته خواهی شد، آنچه می گفت واقع می شد.(185)

او رفت و به او گفت که وای بر تو ای رشید! از این کار مرا به کشتن درآوردی و بچه های مرا یتیم نمودی . گفت : مگر چه شده ؟ گفت : برای آنکه زیاد بن ابیه در طلب تو است و تو در منزل من علانیه و آشکار داخل شدی و اشخاصی که نزد من بودند ترا دیدند؛ گفت : هیچ یک از ایشان مرا ندید. (ابواراکه ) گفت : با این همه با من استهزاء و مسخرگی می کنی ؟ پس گرفت رُشید را و او را محکم ببست و در خانه کرده و درْ را بر روی او ببست پس برگشت به نزد اصحاب خود و گفت به نظر من آمد که شیخی داخل منزل من شد آیا به نظر شما هم آمد؟ ایشان گفتند:ما احدی را ندیدیم ! (ابواراکه ) برای احتیاط مکرّر از ایشان همین را پرسید ایشان همان جواب دادند. (ابو اراکه ) ساکت شد لکن ترسید که غیر ایشان او را دیده باشد؛ پس رفت به مجلس زیاد بن ابیه تجسّس نماید هرگاه ملتفت شده اند خبر دهد ایشان را که رُشیْد نزد اوست ، پس او را به ایشان بدهد؛ پس سلام کرد بر زیاد و نشست و مابین او و زیاد دوستی بود، پس در این حال که با هم صحبت می کردند (ابواراکه ) دید که رُشیْد سوار بر استر او شده و رو کرده به مجلس (زیاد) می آید ابوارا که از دیدن رُشید رنگش تغییر کرد و متحیّر و سرگشته ماند و یقین به هلاکت خویش نمود، آنگاه دید که رُشید

ص: 472

از استر پیاده گشت و به نزد زیاد آمد و بر او سلام کرد زیاد برخاست و دست به گردن او درآورد و او را بوسید و شروع کرد از او احوال پرسیدن که چگونه آمدی با کی آمدی در راه بر تو چه گذشت و گرفت ریش او را، پس رُشید زمانی مکث کرد آنگاه برخاست و برفت . (ابواراکه ) از زیاد پرسید که این شیخ کی بود؟ زیاد گفت : یکی از برادران ما از اهل شام بود که برای زیارت ما از شام آمده : (ابواراکه ) از مجلس برخاست و به منزل خویش رفت رُشید را دید که به همان حال است که او را گذاشته و رفته بود، پس با او گفت : الحال که نزد تو چنین علم و توانائی است که من مشاهده کردم پس هرکار که خواهی بکن و هر وقت که خواستی به منزل من بیا.(186)

فقیر گوید: که (ابواراکه ) مذکور یکی از خواصّ اصحاب امیرالمؤ منین علیه السّلام بوده مانند اصْبغ بن نُباته و مالک اشتر و کُمیْل بن زیاد و آلِ ابُواراکه مشهورند در رجال شیعه و آنچه کرد ابواراکه نسبت به رُشید از جهت استخفاف به شاءن او نبود بلکه از ترس بر جان خود بود؛ زیرا که (زیاد) سخت در طلب رُشیْد و امثال او از شیعیان بود و در صدد تعذیب و قتل ایشان بود و همچنین کسانی که اعانت ایشان کنند یا ایشان را پناه دهند و میهمان کنند.

او از ابدال و اصحاب امیرالمؤ منین علیه السّلام بود و در حرب جمل شهید شد؛(187) و شیخ ابوعمرو کشّی روایت نموده که چون زید را زخم کاری رسید و از پشت اسب بر زمین افتاد حضرت امیر علیه السّلام بر بالین او آمد و فرمود: یا زید!

رحِمک اللّهُ کُنْت خفیف الْمؤ نهِ عظیم الْمعُونهِ؛

یعنی رحمت خدابر تو باد که مؤ نه و مشقت و تعلّقات دنیوی ، ترا اندک بود و معونه و امداد تو در دین بسیار بود. پس زید سر خود را به جانب آن حضرت برداشت و گفت : خدای تعالی جزای خیر دهد ترا ای امیرالمؤ منین ، واللّه ! ندانستم ترا مگر علیم به خداوند تعالی ، به خدا سوگند که به همراهی تو با دشمنان تو از روی جهل مقاتله نکردم لیکن چون حدیث غدیر را که در حق تو وارد شده از اُمّ سلمه شنیده بودم و از آنجا وخامت عاقبت کسی که ترا مخذول سازد، دانسته بودم پس کراهت داشتم که ترا مخذول و تنها بگذارم تا مبادا خدای تعالی مرا مخذول سازد. و از فضل بن شاذان روایت نموده که زید از رؤ سای تابعین و زُهّاد ایشان بود و چون عایشه به بصره رسید به او کتابتی نوشت که :

مِنْ عایِشه زوْجهِ النّبِیِّ صلی اللّه علیه و آله و سلامِّل ی اِبْنِه ا زیْدِ بْنِ صُوْحانِ الْخاصِّ امّا بعْدُ: فاِذا ات اک کِتابی هذا فاجْلِسْ فی بیْتِک واخْذُلِ النّاس عنْ علِیِّ بِنْ ابی طالب صلو اتُ اللّهِ علیْهِ حتّی یاْتِیک امْری ؛

یعنی این کتابتی است از عایشه زوجه پیغمبر صلی

ص: 474

اللّه علیه و آله و سلّم به فرزند او زید بن صُوْحان خالص الاعتقاد باید که چون این کتابت به تو رسد مردمان کوفه را از نصرت و همراهی علی بن ابی طالب علیه السّلام بازداری تا دیگر امر من به تو رسد. چون زید کتابت را بخواند جواب نوشت که ما را امر کرده ای به چیزی که به غیر آن ماءموریم و خود ترک چیزی کرده ای که به آن ماءموری والسلام .(188)

فقیر گوید: که (مسجد زید) یکی از مساجد شریفه کوفه است و دعای او که در نماز شب می خوانده معروف است و ما در (مفاتیح ) ذکر کردیم .(189)

روایت است که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم به او فرمود که عضوی از تو پیش از تو به بهشت خواهد رفت پس در جنگ نهاوند دستش بریده شد.(190)

شرح حال سلیمان بن صُرد

هفتم : سلیمان بن صُرد الخزاعی ، اسم او در جاهلیّت یسار بوده ، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم او را سلیمان نام نهاده ، مردی جلیل و فاضل بوده در کوفه سکونت اختیار کرد و در خزاعه خانه بنا نهاد و او سیّد قوم خود بوده و در صِفّین ملازم رکاب حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام بود و در آنجا حوشب ذی ظلیم به دست وی کشته گشت و او همان کس است که شیعیان کوفه بعد از وفات معاویه در خانه وی جمع شدند و کاغذ برای امام حسین علیه السّلام نوشتند و آن حضرت را به کوفه دعوت کردند ولکن در رکاب سید الشهداء علیه

ص: 475

السّلام حاضر نگشت و از فیض شهادت در خدمت آن جناب محروم ماند. پس از آن سخت پشیمان گشت توبت و انابت جست و از بهر خونخواهی آن حضرت کمر استوار کرد تا در سنه شصت و پنج با مُسیّب بن نجبه فزاری و عبداللّه بن سعد بن نُفیْل عضدی و عبداللّه بن وال تمیمی و رِفاعه بن شدّاد بجلی و جمعی از شیعیان کوفه که آنها را توّابین گویند به جهت خونخواهی امام حسین علیه السّلام از بنی امیّه به سمت شام حرکت کردند و در (عین ورده ) که شهری است از بلاد جزیره با لشکر شام تلاقی کردند و شامیان سی هزار تن بودند که به سرکردگی ابن زیاد و حُصین بن نُمیر و شُراحیل بن ذی الکلاع حِمْیری به جهت قتال شیعیان از شام حرکت کرده بودند، پس مابین ایشان جنگ عظیمی واقع شد و سلیمان به تیر حُصین بن نمیر شهید شد و پس از آن مسیّب کشته شد، شیعیان که چنین دیدند یکباره دست از جان بشستند و غلاف شمشیرها را شکستند و مشغول جنگ شدند و در این حال پانصد تن از شیعیان بصره به یاری ایشان رسیدند پای اصطبار استوار نهادند و پیوسته قتال می کردند و می گفتند: اقِلْن ا ربّنا تفْریطنا فقدْ تُبْنا؛ تا آنکه عبداللّه بن سعد با جمله ای از وجوه لشکر شیعه کشته شدند مابقی چون تاب مقاومت در خود ندیدند روی به هزیمت نهادند و به بلاد خویش ملحق شدند. و شیخ ابن نما در (شرح الثار) کیفیّت شهادت سلیمان را ذکر کرده و در آخرش گفته :فلقدْ بذل فی اهْلِ

ص: 476

الثّارِ مُهْجتهُ واخْلص للّهِ توْبتهُ وقدْ قُلْتُ ه ذیْنِ الْبیْتیْنِ حیْثُ م ات مُبرّءً مِن الْعیْبِ والشّیْنِ.

شعر :

قضی سُلیْمانُ نحْبهُ فعذ ا

اِلی جِنانٍ ورحْمهِ الْبار

مضی حمیدا فی بذْلِ مُهْجتِهِ

واخذِهِ لِلْحُسیْنِ بِالّثارِ(191)

و در حدیث مفضّل طویل در رجعت اشاره به مدح او شده .

وقت خروج به حرب جمل ، او را در مدینه خلیفه و نائب خود نموده و در حرب صفّین با آن حضرت طریق مجاهده پیموده و حکومت فارس بعضی اوقات به او متعلق بوده پس آن حضرت به واسطه ناسازگاری اهل آنجا او را معزول نمود و (زیاد) را والی آنجا ساخت .(193)

فضْله و بقیه مانده چه می گوئید در آن ؟ پس صعْصعه برخاست و او در آن وقت جوانی امْرد بود گفت : ای امیرالمؤ منین ! مشورت در چیزی باید کرد که قرآن در بیان حکم آن نازل نشده باشد. و چون قرآن موضع آن را مُبیّن ساخته تو آن را به جای آن وضع کن ؛ پس عمر گفت : راست گفتی ، تو از منی و من از توام ؛ آنگاه آن بقیه را در میان مسلمانان قسمت نمود.(195)

شیخ ابوعمرو کشّی روایت نمود که صعصعه وقتی بیمار بود و حضرت امیرالمؤ منین علی علیه السّلام به عیادت او تشریف بردند و در آن حال به او گفتند که ای صعصعه عیادت مرا نسبت به خود موجب زیادتی بر قوم خود نسازی ، صعصعه گفت : بلی ، واللّه ! من آن را منّتی و فضلی از خدای تعالی نسبت به خود می دانم . و همچنین روایت نموده که چون معاویه به کوفه آمد جمعی از مردم آنجا که حضرت امام حسن علیه السّلام از معاویه جهت ایشان امان گرفته بود به مجلس او درآمدند، صعصعه نیز چون از آن جماعت بود به مجلس درآمد، چون نظر معاویه بر او افتاد گفت : به خدا سوگند! ای صعصعه که نمی خواستم تو در امان من درآئی ، صعصعه گفت : به خدا سوگند که من نمی خواستم که ترا نام به خلافت برم ، آنگاه به اسم خلافت بر او سلام کرد و بنشست . معاویه گفت : اگر تو بر خلافت من صادقی بر منبر رو و علی را لعن

ص: 479

کن ، صعصعه متوجّه مسجد شد و بر منبر رفت و حمد الهی و درود بر حضرت رسالت پناهی ادا کرد، آنگاه گفت : ای گروه حاضران ! از پیش کسی می آیم که شرّ خود را مقدم داشته و خیر خود را مؤ خّر داشته و مرا امر کرده که علی بن ابی طالب را لعنت کنم پس او را لعنت کنید لعنهُ اللّهُ. اهل مسجد آواز به آمین برداشتند؛ آنگاه صعصعه نزد معاویه رفت و او را به آنچه بر منبر گفته بود اِخبار نمود، معاویه گفت : واللّه که تو به آن عبارت لعن مرا قصد نموده بودی ؛ یک بار دیگر باید رفت و تصریح به لعن علی کرد. پس صعصعه بازگشت و بر منبر آمد و گفت : معاویه مرا امر کرده که لعن علی بن ابی طالب کنم ، اینک من لعن می کنم آن کس را که لعن علی بن ابی طالب کند. حاضران مسجد دیگر بار آواز به آمین برداشتند و چون معاویه از آن خبردار شد و دانست که لعن حضرت امیر او نخواهد کرد، فرمود تا از کوفه او را اخراج کردند.(196)

حلوائی بود برای آنکه او را از محبّت امیرالمؤ منین علیه السّلام منحرف کند دخترش که به سن پنج سالگی یا شش سالگی بود مقداری از آن حلوا برداشت و در دهان گذاشت ، ابوالا سود گفت : ای دختر! این حلوا را معاویه برای ما فرستاده که ما را از ولای امیرالمؤ منین علیه السّلام برگرداند. دخترک گفت :

قبّحهُ اللّهُ یخْدعُن ا عنِ السّیِّدِ الْمُطهّرِ بِالشّهْدِ الْمُزعْفرِ تبّا لِمُرْسِلِهِ وآکِلِه .

چپس خود را معالجه کرد تا آنچه خورده بود قی کرد و این شعر بگفت :

شعر :

اءبِاالشّهْدِ المُزعْفرِ یابْن هِنْدٍ

نبیعُ علیْک احْسابا ودینا

معاذ اللّهِ کیْف یکُونُ ه ذا

وموْلی نا امیرُالمُؤْمنینا(197)

بالجمله ؛ ابوالا سود در طاعون سنه شصت و نه به سن هشتاد و پنج در بصره وفات کرد و ابن شهر آشوب و جمعی دیگر ذکر کرده اند اشعار ابوالا سود را در مرثیه امیرالمؤ منین علیه السّلام و اوّل آن مرثیه این است :

شعر :

الاّ یا عیْنُ جُودی فاسْعدینا

الا فابْکی امیر المُؤ منینا(198)

و ابوالا سود شاعری طلیق اللسان و سریع الجواب بوده ؛ زمخشری نقل کرده که زیاد بن ابیه ابوالا سود را گفت که با دوستی علی چگونه ای ؟ گفت : چنانچه تو در دوستی معاویه باشی لکن من در دوستی ثواب اُخروی خواهم و تو از دوستی معاویه حُطام دُنیوی جوئی و مثل من و تو شعر عمروبن معدی کرب است :

شعر :

خلیلا نِ مُخْتلِفٌ شاءْنن ا

اُریدُ الْعلاء ویهْوِی السّمن

اُحِبُّ دِم آء بنی م الِکِ

ور اق المُعلّی بیاض اللّبنِ(199)

و هم

ص: 481

زمخشری این شعر را از او روایت کرده :

شعر :

امُفنّدی فی حُبِّ آلِ محمّد

حجرٌ بِفیک فدعْ ملا مک اوْزِد

منْ لمْ یکُنْ بِحِب الِهِمْ مُسْتمْسِکا

فلْیعْترِفْ بِوِلا دهٍ لمْ تُرْشدِ(200)

آن شب را با مادر بچه مقاربت نمود همین که صبح شد مادر طفل به ابوطلحه گفت که اگر یکی از همسایگان به قومی چیزی را عاریه بدهد و ایشان به آن عاریه تمتع برند و چون عاریه را صاحبش پس گرفت آن قوم شروع کنند به گریستن حال ایشان چگونه است ؟ گفت : ایشان مجانین می باشند. گفت : پس ملاحظه کن ما مجانین نباشیم ، پسرت وفات کرد و آن عاریه بود خدا گرفت پس صبر کن و تسلیم باش از برای خدا و او را دفن کن . ابوطلحه این مطلب را برای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم نقل کرد، آن جناب از امر آن زن تعجّب کرد و دعا کرد برای او و گفت : اللّهُمّ بارِکْ لهُما فی لیْلتِها. و از آن شب آبستن شد به عبداللّه و چون عبداللّه متولّد شد او را در خرقه پیچید و به انس داد که خدمت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم برد، آن جناب کام عبداللّه را برداشت و در حق او دعا فرمود، لاجرم عبداللّه از افضل ابناء انصار گشت .(201)

صفّین با برادرش عبدالرحمن شهید شد و در آن روز امیر پیادگان لشکر حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام بود و از اکابر اصحاب او بود. و از شعبی روایت کرده که عبداللّه بن بدیل در حرب صفیّن دو زره پوشیده بود و دو شمشیر داشت و اهل شام را به شمشیر می زد و می گفت :

شعر :

لمْ یبْق اِلا النّصْرُو التّوکُّلُ

ثُمّ الّتمشّی فِی الرّعیلِ الاوّلِ

مشْی الْجِمالِ فی حِیاضِ المنْهلِ

واللّهُ یقْضْی مایشآءُ ویفْعلُ

و همچنان شمشیر می زد و مبارز می انداخت تا به معاویه رسید و او را از جای خود برداشت و اصحاب او را که در حوالی او بودند متفرق ساخت بعد از آن اصحاب او اتّفاق نموده او را سنگ باران کردند و تیر و شمشیر در او ریختند تا شهید شد. پس معاویه و عبداللّه بن عامر که با هم ایستاده بودند بر سر کشته او آمدند و عبداللّه عامر عمامه خود را فی الحال بر روی او پوشید و رحمت بر او کرد و معاویه به قصد آنکه گوش و بینی او را ببرد فرمود که روی او را باز کنند، عبداللّه قسم یاد کرد که تا جان در بدن من باشد نخواهم گذاشت که به او تعرّضی رسانید، معاویه گفت : روی او را باز کنید که ما او را به عبداللّه عامر بخشیدیم ، چون عمامه از روی او برداشتند و معاویه را نظر بر یال و کوپال او افتاد گفت : به خدا سوگند که آن قوچ قوم خود بود خدایا مرا ظفر ده بر اشتر و اشعث بن قیس

ص: 484

که مانند این مرد در میان لشکر علی نیست مگر آن دو مرد. بعد از آن معاویه گفت : محبّت قبیله خزاعه با علی به مرتبه ای است که اگر زنان ایشان توانستندی که با دشمن او جنگ کنند تقصیر نکردندی تا به مردان چه رسد انتهی .(202)

فقیر گوید: که منتهی می شود به عبداللّه بن بُدیل ، نسب شیخ امام سعید قدوه المفسّرین ترجمان کلام اللّه مجید جناب حسین بن علی بنْ محمّد بن احمد الخُزاعی مشهور به شیخ ابوالفتوح رازی صاحب (روض الجنان ) در تفسیر قرآن و جدّ او محمّد بن احمد و جدّ جدّش احمد و عموی پدرش عبدالرحمن بن احمد بن الحسین الخزاعی النیسابوری نزیل ری مشهور به مفید نیشابوری و پسر او ابوالفتوح محمّد بن الحسین و پسر خواهرش احمد بن محمّد تمامی از علما و فضلا می باشند.

و هُو رحِمهُ اللّهُ معْدِنُ الْعِلْمِ ومحْتِدُهُ شرفٌ تت ابع ک ابِرٌ عنْ ک ابِرٍ کالرُمْحِ انْبُوبا علی انْبوبٍ.

و این بزرگوار از مشایخ ابن شهر آشوب است و قبر شریفش در جوار حضرت عبدالعظیم در ری در صحن امام زاده حمزه است .

جعفر به مدینه رسید حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم به خانه ما آمدند و تعزیت پدرم رسانید و دست مبارک بر سر من و سر برادر من فرود آوردو بوسه بر روی ما زد و اشک از چشمش روان شد به حیثیتی که بر محاسن مبارکش متقاطر می شد و می فرمود که جعفر به بهترین ثوابی رسید اکنون خلیفه وی تو باش در ذُریّه وی به بهترین خلافتی و بعد از سه روز باز به خانه ما آمد و همگی را بنواخت و دلداری نمود و از لباس تعزیه بیرون آورده در حق ما دعا کرد و به مادر ما اسماء بنت عُمیْس فرمود که غم مخور من ولیّ ایشانم در دنیا و آخرت . عبداللّه به غایت کریم و ظریف و حلیم و عفیف بود، سخای او به مرتبه ای بود که او را (بحر جود) می گفتند.

آورده اند که بعضی او را در کثرت سخا عتاب نمودند، او در جواب گفت : مدّتی است که مردم را معتاد به اِنعام خود ساخته ام از آن می اندیشم که اگر انعام خود را از ایشان قطع نمایم خدای تعالی نیز عطای خود را از من قطع نماید انتهی .(203)

ابن شهر آشوب روایت کرده است که روزی حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم به عبداللّه بن جعفر گذشت و او در کودکی بازی می کرد و خانه از گل می ساخت حضرت فرمود که چه می کنی این را؟ گفت : می خواهم بفروشم . فرمود که قیمتش را چه می کنی ؟ گفت که

ص: 486

رُطب می خرم و می خورم . حضرت دعا کرد که خداوندا در دستش برکت بگذار و سودایش را سودمند گردان . پس چنان شد به برکت دعای آن حضرت که هیچ چیز نخرید که در آن سودی نکند و آن قدر مال به هم رسانید که به جود و بخشش او مثل می زنند و اهل مدینه که قرض می کردند وعده می دادند که چون وقت عطای عبداللّه بن جعفر شود دیْن خود را ادا می کنیم (204) و روایت شده که او را ملامت می کردند در کثرت بخشش و جودش .

عبداللّه گفت :

شعر :

لسْتُ اخْشی قِلّه الْعدمِ

ما اتّقیْتُ اللّه فی کرمی

کُلّما انفقْتُ یُخْلِفُهُ

لِی ربُّ واسِعُّ النِّعمِ(205)

فقیر گوید:حکایاتی که از جود و سخای او نقل شده زیاده از آن است که نقل شود، چنین به خاطر دارم که در (مروج الذّهب ) دیدم که چون اموال عبداللّه بن جعفر تمام گشت روز جمعه در مسجد جامع از خدا طلب مرگ کرد و گفت : خدایا! تو مرا عادتی دادی به جود و سخاو من عادت دادم مردم را به بذل و عطا، پس اگر مال دنیا را از من قطع خواهی فرمود، مرا در دنیا باقی نگذار؛ پس آن هفته نگذشت که از دنیابگذشت .

و در (عمده الطالب ) است که عبداللّه بن جعفر در سنه هشتاد هجری در مدینه وفات کرد، ابان بن عثمان بن عفّان بر وی نماز گزاشت و در بقیع مدفون شد و قولی است که در ابواء وفات کرد سنه نود و سلیمان بن عبدالملک مروان بر او نماز

ص: 487

گزاشت و در آنجا دفن شد و عبداللّه را بیست پسر و به قولی بیست و چهار پسر بوده از جمله معاویه بن عبداللّه بن جعفر است که وصیّ پدرش عبداللّه بوده و او را عبداللّه (معاویه ) نام گذاشت به خواهش معاویه ؛ و او پدر عبداللّه بن معاویه است که در ایّام (مروان حِمار) سنه صد و بیست و پنج خروج کرد و مردم را به بیعت خود خواند مردم با او بیعت کردند پس مالک جبل شد پس بود تا سنه صدو بیست و نه ابومسلم مروزی او را به حیله گرفت و در هرات او را حبس کرد پیوسته در محْبس بود تا سنه صدو هشتاد و سه وفات کرد، قبرش در هرات است زیارت کرده می شود. صاحب عمده گفته که من دیدم قبر او را در سنه هفتصد و هفتاد شش .(206)

و دیگر از اولاد عبداللّه بن جعفر، اسحاق عریضی است و او پدر قاسم امیر یمن است و قاسم مردی جلیل بوده ، مادرش امّ حکیم دختر جناب قاسم بن محمّد بن ابی بکر است پس قاسم بن اسحاق با حضرت صادق علیه السّلام پسر خاله است و او پدر ابوهاشم جعفری است .

و دیگر از اولاد عبداللّه بن جعفر، علی زینبی است که مادرش حضرت زینب بنت حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام است و او را دو پسر است از لبابه دختر عبداللّه بن عبّاس بن عبدالمطّلب : یکی محمّد رئیس و دیگر اسحاق اشرف . و محمّد رئیس پدر ابی الکرام عبداللّه و ابراهیم اعرابی است که از اجِلاء بنی هاشم است و به

ص: 488

او منتهی می شود نسب ابویعلی الجعفری خلیفه شیخ مفید که وفات کرد در سنه چهارصد و شصت و سه . و دیگر از اولاد عبداللّه بن جعفر، محمّد و عون است که در کربلا شهید گشتند و بیاید در احوال حضرت سید الشهداء علیه السّلام ذکر شهادت ایشان و بیاید در فصل پنجم آن کلام غلام عبداللّه با او در باب قتل پسران او و جواب او غلام را.(207)

ایشان بزد و او را بکشت ، گفتند: با وی که این فساد است در زمین و انکار بر او نمودند.(208)

اللّه علیه و آله و سلّم در حقّ او؛ زیرا وقتی از برای غسل آن حضرت در خانه خاله اش میمونه زوجه آن حضرت آب حاضر ساخت حضرت دعا کرد در حقّ او وگفت : اللهُمّ فقِّههُ فیِ الدّین وعلِّمْهُ التّاْویل.(211) و مردی عالم و فصیح اللّسان و با فهم بود و حضرت امیر المؤ منین علیه السّلام او را فرستاد تا با خوارج محاجّه کند و در قصّه تحکیم که ابوموسی را اشعث اختیار کرد برای تحکیم ، حضرت فرمود: من ابوموسی را برای این کار نمی پسندم ، ابن عبّاس را اختیار کنید؛ قبول ننمودند.

روی فرش من نشستی . ابن عبّاس گفت : ما قانون پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم را از تو بهتر می دانیم و اوْلی هستیم به آن ، ما تورا تعلیم کردیم آداب و سنّت را، این منزل تو نیست منزل تو همان است که پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم ترا در آن ساکن کرده و تو از آن جا بیرون آمدی از روی ظلم بر نفس خود و عصیان خدا و رسول پس هرگاه به منْزلت رفتی ما بدون اذن تو در آنجا داخل نمی شویم و بر روی فرش تو نمی نشینیم . آنگاه گفت که امیر المؤ منین علیه السّلام امر فرموده که کوچ کنی بروی مدینه و در خانه خود قرار گیری . حُمیراء گفت : خدا رحمت کند امیرالمؤ منین را و آن عمر بن خطاب بود؛ ابن عبّاس گفت : سوگند به خدا که امیر المؤ منین علی علیه السّلام است الخ .(212)

بالجمله ؛ ابن عبّاس در اواخر عمر کور شده بود گویند که از کثرت گریستن بر حضرت امیرالمؤ منین و امام حسین علیهماالسّلام کور شده بود و در باب کوری خود گفته :

شعر :

اِنْ یاخُذِاللّهُ مِنْ عیْنیّ نُورهما

ففی لِسانی وقلْبی مِنْهُما نُورٌ

قلْبی زکِیُّ وعقلی غیْرُ ذی دخلٍ

وفی لس انی ما کالسِّیْفِ ماءثورٌ(213)

راوندی گفته که عبیداللّه بن عبّاس است نه عبداللّه ؛ دیگران گفته اند که این درست نیاید؛ زیرا که عبیداللّه عامل آن حضرت بوده در یمن ، او را به بصره چه کار؟ بعلاوه احدی این مطلب را از او نقل ننموده . ابن ابی الحدید گفته که این امر بر من مشکل شده ؛ چه اگر تکذیب نقل کنم مخالفت با رُوات و اکثر کتب کرده ام ؛ زیرا که همه اتّفاق کرده اند بر نقل آن و اگر گویم عبداللّه بن عبّاس است گمان نمی کنم در حقّ او این امر را با آن ملازمت و اطاعت و اخلاص نسبت به علی علیه السّلام در حیات علی علیه السّلام و بعد از فوت او و اگر این امر را از ابن عبّاس بگردانم به که فرود آورم همانا من در این مقام متوقفم .(215)

ابن میثم فرموده که این مجرد استبعاد است و ابن عبّاس معصوم نبوده و امیر المؤ منین علیه السّلام در امر حقّ ملاحظه احدی نمی فرموده اگر چه عزیزترین اولادش باشد بلکه واجب است که در این امور غلظت بر اقرباء بیشتر باشد و این همان ابن عبّاس است انتهی .(216)

و ابن عبّاس از ترس ابن زبیر از مکّه به طائف رفت و در سنه شصت و هشت یا سنه شصت و نه در طائف وفات یافت و محمّد بن حنفیّه بر او نماز خواند و گفت : الیُوم مات ربّانیِّ هذِهِ الاُْمّهِ.(217) گویند چون او را بر سریر گذاشته بودند دو مرغ سفید داخل در کفن او شدند مردم گفتند: این فقه او بوده است !(218)

شانزدهم

ص: 493

: عثمان بن حُنیف . (مُصغّراً)

رفتند و بتخانه آنجا را که (فلس ) نام داشت خراب کردند و اهلش را اسیر کردند، عدیّ بن حاتم که قائد قبیله بود به شام گریخت و خواهرش اسیر شد اسیران را به مدینه آوردند؛ چون رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم ایشان را مشاهده فرمود دختر حاتم که در صباحت و فصاحت معروف بود به پای خاست و عرضه داشت : ی ا رسُول الله ! هلک الْوالِدُ وغاب الْوافِدُ فامْنُنْ علیّ منّ اللّهُ بِک. یعنی پدرم حاتم مرده و برادم عدیّ به شام فرار کرده ، پس بر من منّت گذار و ببخش مرا.

در روز اوّل و دوّم حضرت جوابی به او نفرمود، موافق (سیره ابن هشام ) روز سوّم هنگام عبور پیغمبر بر ایشان ، امیرالمؤ منین علیه السّلام به آن زن اشاره فرمود: که عرض حال کن ، آن زن سخن گذشته را اعاده کرد؛ حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود ترا بخشیدم هرگاه قافله با امانتی پیدا شود مرا خبر کن تا ترا به بلادت بفرستم . دختر گفت : می خواهم به نزد برادرم به شام روم . این بود تا جماعتی از قبیله قُضاعه به مدینه آمدند. دختر به حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم عرض کرد که گروهی از قوم من آمده اند که ثقه و اعتماد به آنها است مرا روانه فرما. حضرت او را جامه بپوشانید و زاد و راحله عطا فرمود و با آن جماعت او را روانه فرمود؛ دختر به شام رفت و برادر خود عدیّ را دیدار کرد و او

ص: 495

را از حال خود آگهی داد و با وی گفت : چنان دانم که ایمنی این جهان و آن جهان جز در خدمت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم به دست نشود، نیکو آن است که بی درنگ به حضرت او شتاب گیری . عدیّ تهیّه سفر کرده به مدینه آمد و به مجلس حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم وارد گشت و معرفی خود نموده ، پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم به جانب خانه حرکت فرمود، عدیّ نیز در قفای آن حضرت بود، در بین راه پیرزنی خدمت آن حضرت رسید و در حاجت خویش سخن بسیار گفت و آن جناب نیز ایستاده بود تا کار او به نظام گیرد؛ عدی با خود اندیشید که این روش پادشاهان نباشد از بهر زال چندین مهّم خویش را تعطیل دهند بلکه این خوی پیغمبران است ، چون به خانه وارد شدند رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم به ملاحظه آنکه عدیّ بزرگ زاده و محترم بود احترام او را ملحوظ فرمود وساده ای که از لیف خرما آکنده بود برداشت و بگسترد و عدیّ را بر روی آن نشستن فرمود چندان که عدیّ کناره گرفت پذیرفته نشد پس عدیّ را بر وساده جای داد و خود بر خاک نشست .(220)

این بود سیرت شریفه آن حضرت با کفّار و کسی که مراجعه کند در کتبی که شیعه و سنّی در سیرت نبوی صلی اللّه علیه و آله و سلّم نوشته اند امثال این را بسیار بیند.

بالجمله ؛ عدیّ بن حاتم به دست حضرت رسول

ص: 496

اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم اسلام آورد و به حکم وبِابِهِ اقْتدی عدِیُّ فِی الْکرمِ، عدیّ مردی صاحب جود و سخاوت بود. گویند وقتی مرد شاعری به نزد وی آمد و گفت : یا اباطریف تو را مدح گفته ام . گفت : تاءمل کن تا ترا آگاه کنم از مال خود که به تو عطا خواهم کرد تا بر حسب عطا مرا مدح گوئی و آن هزار هزار درهم و هزار میش و سه بنده و اسبی است ، اکنون بگوی ؛ پس شاعر مدح خود را انشاد کرد. و عدیّ ساکن کوفه گشت و در جمل و صِفّین و نهروان ملازمت رکاب امیرالمؤ منین علیه السّلام داشت و در جمل یک چشم او به جراحت نابینا شد.، و در سنه شصت و هشت در کوفه وفات کرد. وقتی در ایّام معاویه بر معاویه وفود کرد، معاویه گفت :ای عدیّ چه کردی با پسرهای خود که با خود نیاوردی ؟ گفت : در رکاب امیر المؤ منین علیه السّلام کشته شدند: ق ال ما انْصفک علِیُّ قتل اوْلا دک وابْقی اوْلا دهُ! فق ال عدِیُّ: م ا انْصفْتُ علِیّا اِذْ قُتِل وبقیت ؛ یعنی معاویه گفت : علی در حق تو انصاف نکرد که فرزندان ترا کشت و فرزندان خود را باقی گذاشت ! عدیّ گفت : من با علی انصاف ندادم که او کشته شد و من زنده ماندم ؛

شعر :

(دور از حریم کوی تو بی بهره مانده ام

شرمنده مانده ام که چرا زنده مانده ام ؟)

معاویه گفت : دانسته باش که هنوز قطره ای

ص: 497

از خون عثمان باقی است که سترده نمی شود مگر به خون شریفی از اشراف یمن ، عدیّ گفت : سوگند به خدای آن دلها که آکنده بود از خشم تو هنوز در سینه های ما است و آن شمشیرها که ترا با آن قتال می دادیم بر دوشهای ما است . همانا اگر از در خدیعت و غدر شبری با ما نزدیک شوی در طریق شرّ شبری ترا نزدیک شویم ، دانسته باش که قطع حلقوم و سکرات مرگ بر ما آسانتر است از اینکه سخنی ناهموار در حق علی علیه السّلام بشنویم و کشیدن شمشیرای معاویه به انگیزش شمشیر است . معاویه مصلحت وقت را در جنبش و غضب ندید، روی سخن را بگردانید و مستوفیان خود را امر کرد که کلمات عدیّ را مکتوب سازید که همه پند و حکمت است .(221)

پس مردم نزد او جمع می گشتند و در علم نسب و ایّام عرب از او استفاده می کردند و در آن وقت چشمان او نابینا شده بود و عقیل مبغوض مردم بود به جهت اینکه از نیک و بد ایشان آگهی داشت . و عقیل در حُسن جواب معروف بود، وقتی بر معاویه وارد شد معاویه امر کرد کرسی ها نصب کردند و جُلساء خود را حاضر کرد. چون عقیل وارد شد پرسید که خبر ده مرا از لشکر من ولشکر برادرت ؟ فرمود: گذشتم بر لشکر برادرم ، دیدم شب و روز آنها مثل شب و روز ایّام پیغمبر است لکن پیغمبر در میان ایشان نیست ، ندیدم احدی از ایشان را مگر مشغول به نماز و عبادت ؛ و چون به لشکر تو گذشتم دیدم استقبال کردند مرا جمعی از منافقین که می خواستند رم دهند شتر پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم را در شب عقبه . پس پرسید کیست که در طرف راست تو نشسته ای معاویه ؟ گفت : عمرو عاص ؛ گفت : این همان است که شش نفر در او مخاصمت کردند و هر کدام او را دعوی دار بودند؛ آخر الا مر جزّار قریش یعنی شتر کش قریش که عاص بن وائل باشد بر همه غلبه کرد و او را پسر خود گرفت . دیگری کیست ؟ گفت : ضحّاک بن قیس ؛ عقیل گفت : او همان کس است که پدرش تکه و نر بزها را کرایه می داد برای جهانیدن به ماده ها؛ دیگری چه کس است ؟ گفت : ابوموسی اشعری

ص: 499

؛ گفت : او ابن السّراقه است . معاویه چون دید ندیمان جُلساء او بی کیف شدند خواست ایشان را به دماغ آورد پرسید یا ابا یزید! در حق من چه می گوئی ؟ گفت : این سؤ ال را مکن !؟ گفت : البته باید جواب دهی . گفت : حمامه را می شناسی ، گفت : حمامه کیست ؟ عقیل گفت : ترا خبر دادم این را گفت و برفت ؛ معاویه نسّابه را طلبید و احوال حمامه را پرسید، گفت : در امانم ؟ گفت : بلی ، آن مرد نسّابه گفت : حمامه جدّه تو مادر ابوسفیان است که در جاهلیت از زوانی معروفه و صاحب رایت بود.(223).

قال مُع اویهُ لِجُلسائهِ: قدْ ساویْتُکُمْ وزِدْتُ علیکُمْ فلا تغْضِبُوا؛ وقال مُع اوِیهُ یوْما وعِنْدهُ عمْرُو بْنُ الْعاصِ وقدْ اقْبل عقیلٌ لا ضْحکنّک مِنْ عقیلٍ فلمّا سلّم قال معاویهُ: مرْحبا بِرجُلٍ عمُّهُ ابُولهبٍ فقال عقیلٌ: واهْلا بِمنْ عمّتُهُ حمّالهُ الْحطب فی جیدِها حبْلٌ مِنْ مسدٍ؛ قال معاویهُ: ی ا اب ا یزیدُ! م ا ظنُّک بِعمِّک ابی لهبٍ؟ قال: اِذا دخلْت النّار فخُذْ علی یسارِک تجِدْهُ مُفْترِشا عمّتک حمّاله الْحطبِ افنا کِحٌ فِی النّار خیْرٌ ام منْکُوحٌ؟ قال: کِلا هُما شرُّ واللّهِ!(224)

در سنه پنجاهم به سنّ نود شش وفات یافت .

حضرت امیر علیه السّلام در اعانت حُجْر بن عدیّ و منع بنی امیّه از سبّ آن حضرت ، اهتمام تمام می نمود و چون زیاد بن ابیه حکم به گرفتن حجر نمو، عمرو گریخته به موصل رفت و در غاری پنهان شد و در آن غار او را ماری گزید و شهید گردید. پس جماعتی از جانب زیاد به طلب او رفته بودند او را مرده یافتند سر او را جدا ساخته و نزد (زیاد) بُردند، (زیاد) آن سر را بر نزد معاویه فرستاد، معاویه آن سر را بر نیزه کرد، و این اوّل سری بود که در اسلام بر نیزه زده شد.(225)و امیرالمؤ منین علیه السّلام از عاقبت امر او خبر داده بود(226)و در کاغذی که جناب امام حسین علیه السّلام در جواب مکتوب معاویه نگاشته و در آن شرحی از غدر و مکر و ظلم و نقض عهد او نوشته چنین مرقوم فرموده :

اولسْت قاتِل عمْرِو بْنِ الْحمِقِ ص احِبِ رسُولِاللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم الْعبْدِ الصّالِحِ الذّی ابْلتْهُ الْعِب ادِهُ فنحل جِسْمُهُ واصْفرّ لوْنُهُ بعْد ما امِنْتهُ واعْطیْتهُ مِنْ عُهُودِ اللّهِ ومو اثیقِهِ م ا لوْ اعْطیْتهُ طآئِرا اُنْزِل علیْک مِنْ راْسِ الْجبلِ ثُمّ قتلْتهُ جُرْاهً علی ربّک واِسْتِخْفافا بِذ الِک الْعهْدِ.(227)

فقیر گوید: که بیاید در ذکر مقتولین از اصحاب امام حسین علیه السّلام ذکر (زاهر) که با عمرو بن الحمق بوده و او را دفن نموده .

راوندی و ابن شهر آشوب روایت کرده اند که عمرو بن الحمق وقتی آب داد حضرت رسالت صلی اللّه علیه و آله و سلّم را، حضرت دعا کرد از

ص: 501

برای او که خداوندا او را از جوانی خود بهره مند گرداند؛ پس هشتاد سال از عمر او گذشت و یک موی سفید در محاسن او ظاهر نشد.(228)

از اعاظم ایشان است . عُرفا او را صاحب سرّ امیرالمؤ منین علیه السّلام دانسته اند و سلسله جماعتی از عرفا را به او منتهی می دارند. دعای مشهور که در شب نیمه شعبان و شبهای جمعه می خوانند منسوب به آن جناب است . و حدیث مشهور که امیرالمؤ منین علیه السّلام دست او را گرفت و به صحرا برد و فرمود:

یا کُمیْلُ! اِنّ ه ذه القُلُوبُ اوْعِیهٌ فخیْرُها اوْع اه ا فاحْفظْ عنّی م ا اقوُلُ لک: النّاسُ ثلاثهٌ الخ ،(231) در بسیاری از کتب حدیث می باشد و شیخ بهائی آن را یکی از احادیث (اربعین ) خود قرار داده (232) و هم از کلمات امیرالمؤ منین علیه السّلام است که با کمیل وصیّت کرده ، فرموده :

ی ا کُمیْلُ مُرْ اهْلک ان یروُحُوا فی کسبِ الْمک ارِم ویُدْلِجُوا فی حاجهِ منْ هُو ن ائِمٌ فوالذّی وسِع سمْعُهُ الاْ صْو ات ما مِنْ احدٍ اوْدع قلْبا سُروُرا إ لاّ وخلق اللّهُ تع الی لهُ مِنْ ذالِک السُّرُورِ لُطْفا فاِذا نزلتْ ن ازِلهٌ جری اِلیْه ا کالمآءِ فی انحِد ارِهِ حتّی یطْرُده ا عنْهُ کما تُطْردُ غریبهُ اْلاِبِل .(233)

چندی کمیل از جانب آن حضرت عامل بیت بوده و عاقبت حجّاج ثقفی او را شهید کرد، چنانکه روایت شده که چون حجّاج والی عراق شد خواست کمیل را به دست آورد و به قتل رساند کمیل از وی بگریخت ، چون حجّاج بدو دست نیافت عطائی که از بیت المال به اقوام کمیل برقرار بود قطع نمود، چون این خبر به کمیل رسید گفت : از عمر من چندان به جای

ص: 503

نمانده که سبب قطع روزی جماعتی شوم ؛ برخاست وبه نزد حجّاج آمد؛ حجّاج گفت : ای کمیل ! ترا همی جستم تا کیفر کنم . گفت : هر چه می خواهی بکن که از عمر من جز چیز اندکی نمانده و عنقریب بازگشت من و تو به سوی خداوند است و مولای من به من خبر داده که قاتل من تو خواهی بود. حجّاج گفت : تو در شماره قاتلان عثمانی و فرمان کرد تا سرش برگرفتند(234). و در سنه هشتاد و سه هجری و این وقت نود سال داشت و فعلا قبرش در ثویّه ما بین نجف و کوفه معروف است .

واطیعُوا امْرهُ فیم ا ط ابق الْحقّ فاِنّهُ سیْفٌ مِنْ سُیُوفِ اللّه .(236)

و عهدنامه ای که حضرت برای اشتر نوشته اطْول عهدی است از عهدنامه های آن حضرت و مشتمل است بر لطائف و محاسن بسیار و پند و حکمت بی شمار که مرسلاطین جهان را در هر امارت و ایالت قانونی باشد که بدان قانون دفع خراج و زکات شود و هیچ ظلم و ستم بربندگان و رعیّتها نشود و آن عهدنامه معروف و ترجمه ها از آن شده . و چون امیرالمؤ منین علیه السّلام آن عهدنامه را برای آن نوشت امر فرمود تا بسیج راه کند، اشتر با جمعی از لشکر به جانب مصر حرکت فرمود.

نقل است که چون این خبر گوشزد معاویه گشت پیغام داد برای دهقان عریش که اشتر را مسموم کن تا من خراج بیست سال از تو نگیرم ، چون اشتر به عریش رسید دهقان آنجا پرسید که از طعام و شراب چه چیز محبوبتر است نزد اشتر؟ گفتند: عسل را بسی دوست می دارد. پس آن مرد دهقان مقداری عسل مسموم برای اشتر هدیه آورد و برخی از اوصاف و فوائد آن عسل را بیان کرد؛ اشتر شربتی از آن عسل زهرآلود میل کرد هنوز عسل در جوفش مستقر نشده بود که از دنیا رحلت فرمود. و بعضی گفته اند که شهادتش در قلزم واقع شد و (نافع ) غلام عثمان او را مسموم نمود و چون خبر شهادت اشتر به معاویه رسید چندان خوشحال شد که در پوست خود نمی گنجید و دنیای وسیع از خوشحالی بر او تنگ گردید و گفت : همانا

ص: 505

از برای خداوند جُنْدی است از عسل . و چون خبر شهادت اشتر به حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام رسید به موت او بسی متاءسف گشت و زیاده اندوهناک و گرفته خاطر گردید و بر منبر رفت و فرمود:

اِنّا لِلّهِ وانّا اِلیْهِ راجِعُون والْحمْدُ لِلّهِ ربِّ الْع المین الل هُمّ اِنّی احْتسِبُهُ عِنْدکُ فاِنّ موْتهُ مِنْ مصائبِ الدّهْرِ رحِم اللّهُ م الِکا فلقدْ اوْف ی بِعهْدِهِ وقضی نحْبهُ ولقی ربّهُ مع انّا قدْ وطّنّا انْفُسن ا علی انْ نصْبِر علی کُلِّ مُصیبهٍ بعْد مُصابِن ا بِرسُولِ اللهِ صلی اللّه علیه و آله و سلّم فاِنّه ا مِنْ اعْظمِ الْمُصیب ات .(237)

پس ، از منبر به زیر آمد و به خانه رفت مشایخ نخع به خدمت آن حضرت آمدند و آن حضرت بر مرگ اشتر متاءسف و متلهّف بود؛

ثُمّ قال: وللّهِ درُّ م الِکٍ وم ا م الِکٌ لوْ ک ان مِنْ جبلٍ لک ان فُنْدا ولوْ ک ان مِنْ حجرٍ لک ان صلْدًا ام ا واللّهِ لیهِدّنّ موْتُک عالما ولیفْرِحنّ عالما علی مِثْلِ م الِکٍ فلتبْکِ الْبواکی وهلْ مرْجُوٌّ کمالِکٍ وهلْ موْجُودٌ کمالِکٍ وهلْ ق امتِ النِّساء عنْ مِثْلِ مالِکٍ.(238)

و هم در حقّ مالک فرمود: خدا رحمت کند مالک را و چه مالک ! اگر مالک کوهی بود، کوه عظیم و بی مانند بود، اگر مالک سنگی بود، سنگ صلب و سختی بود و گویا مرگ او مرا از هم قطع نمود(239) و هم در حق او فرمود: به خدا قسم که مرگ او اهل شام را عزیز کرد و اهل عراق را ذلیل نمود و فرمود که از این پس

ص: 506

مانند مالک را نخواهم یافت .(240)

قاضی نوراللّه در (مجالس ) گفته که صاحب (مُعْجم البُلدان ) در ذیل احوال بعلبک آورده که معاویه کسی را فرستاد تا در راه مصر با اشتر ملاقات نمود، عسل زهرآلود به خورد او داد و او در حوالی قلزم به همان بمرد، چون خبر به معاویه رسید اظهار سرور نموده گفت : اِنّ لِلّهِ جُنُودا مِنْ عسلٍ؟! و جنازه او را از آنجا به مدینه طیّبه نقل نمودند و قبر منوّر او در آنجا معروف و مشهور است . و نیز گفته مخفی نماند که اشتر رضی اللّه عنه با آنکه به حلیه عقل و شجاعت و بزرگی و فضیلت مُحلّی بود همچنین به زیور علم و زهد و فقر و درویشی نیز آراسته بود.(241)

در (مجموعه ) ورّام بن ابن فراس رحمه اللّه مسطور است که مالک روزی از بازار کوفه می گذشت و چنانکه شیوه اهل فقر است کرباس خامی در بر و پاره ای از همان کرباس به جای عمامه بر سر داشت ، یکی از بازاریان بر در دکّانی نشسته بود چون اشتر را بدید که به چنان وضع و لباس می رود در نظر او خوار آمده از روی استخفاف شاخ بقْله ای بر اشتر انداخت ، اشتر حلم ورزیده به او التفات ننمود و بگذشت ؛ یکی از حاضران که اشتر را می شناخت چون آن حالت مشاهده کرد به آن بازاری خطاب نمود که وای بر تو هیچ دانستی که آن چه کس بود که به او اهانت کردی ؟ گفت : ندانستم ، گفت : آن مالک اشتر صاحب امیرالمؤ

ص: 507

منین علیه السّلام بود! پس آن مرد بازاری از تصوّر آن کار که کرده بود به لرزه در آمد و از عقب اشتر روانه شد که خود را به او برساند واز او عذر خواهد، دید که اشتر به مسجدی در آمده به نماز مشغول است صبر کرد تا چون اشتر از نماز فارغ شد سلام داد و خود را بر پای او انداخت و پای او را بوسیدن گرفت ؛ اشتر ملتفت شده سر او را بر گرفت این چه کاری است که می کنی ؟ گفت : عذر گناهی که از من صادر شد از تو می خواهم که ترا نشناخته بودم ، اشتر گفت : بر تو هیچ گناهی نیست به خدا سوگند که من به مسجد جهت آن آمده بودم که از برای تو استغفار کنم و طلب آمرزش نمایم ! انتهی .(242)

مؤ لف گوید: ملاحظه کن که چگونه این مرد از حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام کسب اخلاق کرده با آنکه از اُمراء لشکر آن حضرت است و شجاع و شدیدالشّوکه است و شجاعتش به مرتبه ای است که ابن ابی الحدید گفته که اگر کسی قسم بخورد که در عرب و عجم شجاعتر از اشتر نیست مگر استادش امیرالمؤ منین علیه السّلام گمان می کنم که قسمش راست باشد، چه بگویم در حق کسی که حیات او منهزم کرد اهل شام را و ممات او منهزم کرد اهل عراق را؟ و امیرالمؤ منین علیه السّلام در حق او فرموده که اشتر برای من چنان بود که من برای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم بودم

ص: 508

و به اصحاب خود فرموده که کاش در میان شما مثل او دو نفر بلکه کاش یک نفر داشتم مثل او؛و شدّت شوکتش بر دشمن از تاءمّل در این اشعار که از آن بزرگوار است معلوم می شود:

شعر :

بقیْتُ وفْری (243) واْنحرفْتُ عنِ الْعُلی

ولقیتُ اضْیافی بِوجْهٍ عبُوسٍ

اِنْ لمْ اشُنّ علی ابْنِ هِنْدٍ غارهً

لمْ تخْلُ یوْما مِنْ نِهابِ(244) نُفُوسٍ

خیْلا کامْثالِ السّعالی (245) شُزّبا(246)

تغْدُو بِبیْضٍ فی الْکریههِ شُوسٍ

حمِی الْحدیدُ علْهِمْ فکانّهُ

ومضانُ برْقٍ اوْ شُعاعُ شمُوُسٍ(247)

بالجمله ؛ با این مقام از جلالت و شجاعت و شدّت شوکت ، حسن خلق او به مرتبه ای رسیده که یک مرد سوقی به او اهانت و استهزا می نماید ابدا تغییر حالی برای او پیدا نمی شود بلکه می رود مسجد نماز بخواند و دعا و استغفار برای او نماید، و اگر خوب ملاحظه کنی این شجاعت و غلبه او بر نفس و هوای خود بالاتر از شجاعت بدنی اوست . قال امیرُالْمُؤ مِنین علیه السّلام اشْجعُ النّاسِ منْ غلب هواهُ.(248)

پدری غیر از آن حضرت نشناخت حتّی آنکه امیرالمؤ منین علیه السّلام فرمود: محمّد فرزند من است از صُلْب ابوبکر. و محمّد در جمل و صفیّن حضور داشت و بعد از صفین امیرالمؤ منین علیه السّلام او را حکومت مصر عطا فرمود و در سنه سی و هشتم معاویه عمرو بن عاص و معاویه بن خدیج و ابوالاعور سلْمی را با جماعت بسیار به مصر فرستاد، آن جماعت با هوا خواهان عثمان اجتماع کردند و با محمّد جنگ نمودند و او را دستگیر کردند، پس معاویه بن خدیج محمّد را با لب تشنه گردن زد و جثّه او را در شکم حِماری گذاشت و آتش زد و محمّد در آن وقت بیست و هشت سال از سنّش گذشته بود. گویند چون این خبر به مادرش رسید از کثرت غصّه و غضب خون از پستانش چکید و عایشه خواهر پدری محمّد قسم خورد تا زنده است پختنی نخورد و بعد از هر نمازی نفرین می کرد بر معاویه و عمرو عاص و ابن خدیج .(249) و چون خبر شهادت محمّد به حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام رسید زیاده محزون و اندوهناک شد و خبر قتل محمّد را برای ابن عبّاس به بصره نگاشت به این کلمات شریفه :

امّا بعْدُ؛ فاِنّ مِصْر قدِ افْتُتِحتْ و مُحمّدُ بْنُ ابی بکْرٍ قدِ اسْتُشْهِد فعِنْداللّهِ نحْتسِبُهُ ولدا ن اصِحا وعامِلا ک ادِحا وسیْفا قادِحا قاطعا خ ل ورُکْنا دافِعا وقدْ کُنْتُ حثثْتُ النّاس علی لِحاقِهِ وامرْتُهُمْ بِغی اثِهِ قبْل الْوقْعهِ ودعوْتُهُمْ سِرًّا وجهْرا وعودا وبدْءا.

فمِنْهُمُ اْلاّ تی ک ارِها ومِنْهُمُ الْمُعْتلُّ ک اذِبا ومِنْهُمُ الْقاعِدُ خاذِلا اسْئلُ اللّه

ص: 510

انْ یجْعل لی مِنْهُمْ فرجا عاجِلا فواللّهِ لوْلا طمعی عِنْد لِقآءِ عدُوّیّ فی الشّهادهِ وتوْطِینی نفْسی علی الْمنِیّهِ لا حْببْتُ ان لا ابْقی مع ه ؤُلا ءِ یوْما و احِدا ولا الْتقِی بِهِمْ ابدا.(250)

ابن عبّاس چون بر شهادت محمّد اطلاع یافت به جهت تعزیت امیرالمؤ منین علیه السّلام از بصره به کوفه آمد و آن حضرت را تعزیت بگفت ؛ یکی از جاسوسان امیرالمؤ منین علیه السّلام از شام آمد و گفت : یا امیرالمؤ منین ! خبر قتل محمّد به معاویه رسید او بر منبر رفت و مردم را اعلام کرد و چنان شام شادی کردند که من در هیچ وقت اهل شام را به آن نحو مسرور ندیدم ؛ حضرت فرمود: اندوه ما بر قتل او به قدر سرور ایشان است بلکه اندوه ما زیادتر است به اضعاف آن .(251) و روایت است که در حقّ محمّد فرمود: اِنّهُ کان لی ربیبا وکُنْتُ لهُ والِدً اُعِدُّهُ ولدًا.(252) و محمّد علیه السّلام برادر امّی عبداللّه و عون و محمّد پسران جعفر و برادر یحیی بن امیرالمؤ منین علیه السّلام و پسر خاله ابن عبّاس و پدر قاسم فقیه مدینه است که جدّ اُمّی حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام باشد.

و دست از علی برداری ؟ آیا ندانستی که عثمان مظلوم کشته شد و عایشه و طلحه و زبیر خروج کردند در طلب خون او و علی فرستاد که عثمان را بکشند و ما امروز طلب خون او می نمائیم ؟ محمّد گفت : تو می دانی که رحِم من از همه مردم به تو نزدیک تر و شناسائیم به تو بیشتر است ؛ گفت : بلی ، گفت : قسم به خدا که احدی شرکت نکرد در خون عثمان جز تو به سبب آنکه عثمان ترا والی کرد و مهاجر و انصار از او خواستند که ترا معزول کند نکرد لاجرم بر او ریختند و خونش بریختند و به خدا قسم که شرکت نکرد در خون او ابتداء مگر طلحه و زبیر و عایشه و ایشان بودند که مردم را تحریص بر کشتن او می نمودند و شرکت کرد با ایشان عبدالرحمن بن عوف و ابن مسعود و عمّار و انصار جمیعا، پس گفت :

واللّهِ اِنّی لا شْهدُ انّک مُذْ عرفْتُک فی الْجاهِلِیّهِ والاِْ سْلا مِ لعلی خُلُقٍ و احِدٍ م ا ز ادفیک الاِْ سْلا مُ لا قلیلا ولا کثیرا واِنّ علا مه ذالِک لبیِّنهٌ تلوُمُونی علی حُبّی علِیّا خرج مع علِی علیه السّلام کُلُّ صوّامٍ وقو امٍ مُه اجِرِی وانْصارِی وخرج معک ابْن اءُ الْمُنافِقین والطُّلق آءِ والْعُتق آءِ خدعْتهُمْ عنْ دینِهِمْ وخدعُوک عنْ دُنْی اک.

واللّهِ ی ا مُعاوِیه ! م ا خفِی علیْک م ا صنعْت وم ا خفِی علیْهِمْ م ا صنعُوا إ ذا خلوْا انْفُسهمْ سخط اللّهُ فی ط اعتِک واللّهِ لا ازالُ اُحِبُّ علِیّا لِلّهِ ولِرسُولِهِ

ص: 512

واُبْغِضُک فِی اللّهِ وفی رسُولِ اللّهِ ابدا م ابقیتُ.

معاویه فرمان داد تا او را به زندان برگردانیدند و پیوسته در زندان بود تا وفات کرد.(253)

ابن ابی الحدید آورده که عمرو عاص ، محمّد بن ابی حذیفه را از مصر دستگیر کرد و برای معاویه فرستاد معاویه او را حبس کرد او از زندان بگریخت ، مردی از خثعم که نامش عبداللّه بن عمرو بن ظلام و عثمانی بود به طلب او رفت و او را در غاری یافت و بکشت .(254) و پدر محمّد ابوحذیفه از اصحاب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم است و در جنگ بدر که پدر و برادرش کشته گشت در جمله اصحاب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم بود و در روز یمامه در جنگ با مُسیْلمه کذّاب شهید گشت .

یابن عبّاس ! سؤ ال کن از من آنچه بخواهی از تفسیر قرآن که من قرائت کرده ام بر امیرالمؤ منین علیه السّلام تنزیل قرآن را و تعلیم نموده مرا تاءویل آن را. ابن عبّاس استنکاف ننمود و دوات و کاغذ طلبید و نوشت بیانات او را(255).

وک ان رحِمهُ اللّهُ مِن الزُّهادِ ومِمّنْ یبستْ علیْهِمْ جُلُودُهُمْ مِن الْعِب ادهِ والزّهادهِ.

از ابوخالد تمّار روایت است که روز جمعه بود با میثم در آب فرات با کشتی می رفتیم که ناگاه بادی وزید میثم بیرون آمد و بعد از نظر بر خصوصیّات آن باد به اهل کشتی فرمود کشتی را محکم ببندید این (باد عاصف )(256) است و شدّت کند همانا معاویه در همین ساعت وفات کرده ، جمعه دیگری قاصد از شام رسید خبر گرفتیم گفت : معاویه بمرد و یزید به جای او نشست ! گفتیم : چه روز مرد؟ گفت : روز جمعه گذشته . و در ذکر احوال رُشید هجری گذشت اِخبار او حبیب بن مظاهر را به کشته شدن او در نصرت پسر پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم و آنکه سرش را به کوفه برند و بگردانند.

شیخ شهید محمّدبن مکی روایت کرده از میثم که گفت شبی از شبها امیرالمؤ منین علیه السّلام مرا با خود از کوفه بیرون بُرد تا به مسجد جعفی ، پس در آنجا رو به قبله کرد و چهار رکعت نماز گزاشت چون سلام داد و تسبیح گفت کف دستها را پهن نمود و گفت :

اِلهی کیف ادْعوُک وقدْ عصیْتُک وکیف لا ادْعُوک وقدْ عرفْتُک وحُبُّک فی قلْبی مکینٌ مددْتُ

ص: 514

اِلیک یدا باِلذُّنُوبِ ممْلُوّهً وعیْنا باِلرّجآءِ ممْدُودهً اِل هی انْت م الِکُ الْعط ای ا وانا اسیُر الْخط ای ا. و خواند تا آخر دعا، آنگاه به سجده رفت و صورت به خاک گذاشت و صد مرتبه گفت : الْعفْو الْعفْو پس برخاست و از مسجد بیرون رفت و من هم همراه آن حضرت رفتم تا رسید به صحراء پس خطی کشید از برای من و فرمود: از این خط تجاوز مکن ! و گذاشت مرا و رفت و آن شب ، شب تاریکی بود من با خودم گفتم مولای خودت را تنها گذاشتی در این صحراء با آنکه دشمن بسیار دارد، پس از برای تو چه عذری خواهد بود نزد خدا و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم ؟ به خدا قسم که در عقب او خواهم رفت تا از او با خبر باشم و اگر چه مخالفت امر او خواهم نمود. پس به جستجوی آن حضرت رفتم تا یافتم او را که سر خود را تا نصف بدن در چاهی کرده و با چاه مخاطبه و گفتگو می کند همین که احساس کرد مرا فرمود: کیستی ؟ گفتم : میثممْ، فرمود: آیا امر نکردم ترا که از خط خود تجاوز نکنی ؟ عرض کردم : ای مولای من ! ترسیدم بر تو از دشمنان تو پس دلم طاقت نیاورد. فرمود آیا شنیدی چیزی از آنچه می گفتم ؟ گفتم : نه ای مولای من ، فرمود: ای میثم ! وفیِ الصّدْرِ(257) لِب ان اتٌ اِذا ض اق لها صدْری نکتُّ الاْ رْض بِالْکفِّ وابْدیْتُ له ا سِرّی فمهْم ا تُنْبِتُ

ص: 515

الاْ رْضُ فذاک النّبْتُ مِنْ بذْری .

علاّ مه مجلسی در (جلاء العیون ) فرموده که شیخ کشّی و شیخ مفید و دیگران روایت کرده اند که میثم تمّار غلامِ زنی از بنی اسد بود حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام او را خرید و آزاد کرد پس از او پرسید که چه نام داری ؟ گفت : سالم ، حضرت فرمود: خبر داده است مرا رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم که پدر تو در عجم ترا میثم نام کرده ، گفت : راست گفته اند خدا و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم و امیرالمؤ منین علیه السّلام ، به خدا سوگند که مرا پدرم چنین نام کرده است . حضرت فرمود که سالم را بگذار و همین نام که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم خبر داده است داشته باش ، نام خود را میثم کرد و کنیت خود را ابوسالم .(258)

روزی حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام به او فرمود که ترا بعد از من خواهند گرفت و بردار خواهند کشید و حربه برتو خواهند زد و در روز سوّم خون از بینی و دهان تو روان خواهد شد و ریش تو از آن رنگین خواهد شد پس منتظر آن خضاب باش و ترا بر در خانه عمرو بن الحریث با نُه نفر دیگر به دار خواهند کشید و چوب دار تو از همه آنها کوتاهتر خواهد بود و تو به منزلت از آنها نزدیکتر خواهی بود، با من بیا تا به تو بنمایم آن درختی که ترا بر چوب آن خواهند آویخت

ص: 516

، پس آن درخت را به من نشان داد.(259) به روایت دیگر حضرت به او گفت : ای میثم ! چگونه خواهد بود حال تو در وقتی که ولدالزنای بنی امیّه ترا بطلبد و تکلیف کند که از من بیزار شوی ؟ میثم گفت : به خدا سوگند که از تو بیزار نخواهم شد، حضرت فرمود: به خدا سوگند که ترا خواهد کشت و بردار خواهد کشید! میثم گفت : صبر خواهم کرد واینها در راه خدا کم است و سهل است ! حضرت فرمود که ای میثم ، تو در آخرت با من خواهی بود و در درجه من . پس بعد از حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام میثم پیوسته به نزد آن درخت می آمد و نماز می کرد و می گفت : خدا برکت دهد ترا ای درخت که من از برای تو آفریده شده ام و تو از برای من نشو و نما می کنی . به عمْروبن الحُریْث می رسید می گفت : من وقتی که همسایه تو خواهم شد رعایت همسایگی من بکن ؛ عمرو گمان می کرد که خانه می خواهد در پهلوی خانه او بگیرد می گفت : مبارک باشد خانه ابن مسعود را خواهی خرید یا خانه ابن حکم را؟ و نمی دانست که مراد او چیست .

پس در سالی که حضرت امام حسین علیه السّلام از مدینه متوجّه مکّه شد و از مکّه متوجّه کربلا، میثم به مکّه رفت و به نزد امّ اسلمه علیهاالسّلام زوجه حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم رفت ، امّ سلمه گفت : تو کیستی ؟

ص: 517

گفت : منم میثم ؛ امّ سلمه گفت : به خدا سوگند که بسیار شنیدم که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم دردل شب یاد می کرد ترا و سفارش ترا به حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام می کرد؛ پس میثم احوال حضرت امام حسین علیه السّلام را پرسید، امّ سلمه گفت که به یکی از باغهای خود رفته است ، میثم گفت : چون بیاید سلام مرا به او برسان و بگوی در این زودی من و تو به نزد حق تعالی یکدیگر را ملاقات خواهیم کرد ان شاءاللّه . پس امّسلمه بوی خوشی طلبید و کنیزک خود را گفت : ریش او را خوشبو کن ، چون ریش او را خوشبو کرد و روغن مالید میثم گفت : تو ریش مرا خوشبو کردی و در این زودی در راه محبّت شما اهل بیت به خون خضاب خواهد شد.

پس امّ سلمه گفت که حضرت امام حسین علیه السّلام تو را بسیار یاد می کرد. میثم گفت : من نیز پیوسته در یاد اویم و من تعجیل دارم و برای من و او امری مقدّر شده است که می باید به او برسیم . چون بیرون آمد عبداللّه بن عبّاس را دید که نشسته است گفت : ای پسر عبّاس ! سؤ ال کن آنچه خواهی از تفسیر قرآن که من قرآن را نزد امیرالمؤ منین علیه السّلام خوانده ام و تاءویلش از او شنیده ام . ابن عبّاس دواتی و کاغذی طلبید و از میثم می پرسید و می نوشت تا آنکه میثم گفت که چون خواهد بود حال تو

ص: 518

ای پسر عبّاس در وقتی که ببینی مرا با نُه کس به دار کشیده باشند؟

چون ابن عبّاس این را شنید کاغذ را درید و گفت : تو کهانت می کنی ! میثم گفت : کاغذ را مدر اگر آنچه گفتم به عمل نیاید کاغذ را بِدر. چون از حجّ فارغ شد متوجّه کوفه شد و پیش از آنکه به حج رود با معرّف کوفه می گفت : که زود باشد حرام زاده بنی امیّه مرا از تو طلب کند و از او مهلتی بطلبی و آخر مرا به نزد او ببری تا آنکه بر در خانه عمْربن الحُریْث مرا بردار کشند.

چون عبیداللّه زیاد به کوفه آمد فرستاد معرّف را طلبید و احوال میثم را از او پرسید، معرّف گفت : او به حجّ رفته است ، گفت به خدا سوگند اگر او را نیاوری ترا به قتل رسانم ؛ پس او مهلتی طلبید و به استقبال میثم رفت به قادسیّه و در آنجا ماند تا میثم آمد و میثم را گرفت و به نزد آن ملعون برد و چون داخل مجلس شد حاضران گفتند: این مقرّبترین مردم بود نزد علی بن ابی طالب علیه السّلام گفت : وای بر شما این عجمی را اینقدر اعتبار می کرد؟ گفتند: بلی ، عبیداللّه گفت : پروردگار تو در کجاست ؟ گفت : در کمین ستمکاران است و تو یکی از ایشانی . ابن زیاد گفت : تو این جرئت داری که این روش سخن بگوئی اکنون بیزاری بجوی از ابوتراب ، گفت : من ابوتراب را نمی شناسم . ابن زیاد گفت : بیزار شو

ص: 519

از علی بن ابی طالب علیه السّلام میثم گفت : اگر نکنم چه خواهی کرد؟ گفت به خدا سوگند ترا به قتل خواهم رسانید، میثم گفت : مولای من مرا خبر داده است که تو مرا به قتل خواهی رسانید و بر دار خواهی کشید با نُه نفر دیگر بر درِ خانه عمرو بن الحریث ؛ ابن زیاد گفت : من مخالفت مولای تو می کنم تا دروغ او ظاهر شود؛ میثم گفت : مولای من دروغ نگفته است و آنچه فرموده است از پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم شنیده است و پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از جبرئیل شنیده و جبرئیل از خداوند عالمیان شنیده پس چگونه مخالفت ایشان می توانی کرد و می دانم به چه روش مرا خواهی کشت و در کجا به دار خواهی کشید و اوّل کسی را که در اسلام بر دهان او لجام خواهند بست من خواهم بود پس امر کرد میثم و مختار را هر دو به زندان بردند و در زندان میثم به مختار گفت : تو از حبس رها خواهی شد و خروج خواهی کرد و طلب خون امام حسین علیه السّلام خواهی کرد و همین مرد را خواهی کشت !

چون مختار را بیرون برد که بکشد پیکی از جانب یزید رسید و نامه آورد که مختار را رها کن و او را رها کرد، پس میثم را طلبید و امر کرد او را بردار کشند بر در خانه عمرو بن الحریث و در آن وقت عمرو دانست که مراد میثم چه بوده است ، پس جاریه خود

ص: 520

را امر کرد که زیر دار او را جاروب کند و بوی خوشی برای او بسوزاند پس او شروع کرد به نقل احادیث در فضایل اهل بیت و در لعن بنی امیّه و آنچه واقع خواهد شد از قتل و انقراض بنی امیّه ، چون به ابن زیاد گفتند که این مرد رسوا کرد شما را، آن ملعون امر کرد که دهان او را لجام نمودند و بر چوب دار بستند که سخن نتواند گفت ، چون روز سوّم شد ملعونی آمد و حربه در دست داشت و گفت : به خدا سوگند که این حربه را به تو می زنم با آنکه می دانم روزها روزه بودی و شبها به عبادت حق تعالی ایستاده بودی ، پس حربه را بر تهیگاه او زد که به اندرونش رسید ودر آخر روز خون از سوراخهای دماغش روان شد و بر ریش و سینه مبارکش جاری شد و مرغ روحش به ریاض جِنان پرواز کرد.(260) و شهادت او پیش از آن بود که حضرت امام حسین علیه السّلام وارد عراق شود به ده روز.(261)

ایضا روایت کرده است که چون آن بزرگوار به رحمت پروردگار واصل شد هفت نفر از خرما فروشان که هم پیشه او بودند شبی آمدند در وقتی که پاسبانان همه بیدار بودند و حق تعالی دیده ایشان را پوشانید تا ایشان میثم را دزدیدند و آوردند و به کنار نهری دفن کردند و آب بر روی او افکندند و هر چند پاسبانان تفحّص کردند از او اثری نیافتند.(262)

گفته که در کتاب (اصابه ) مذکور است که هاشم همان شجاع معروف مشهور ملقّب به مرقال است و برای آن به این لقب شهرت یافته که (اِرْقال ) نوعی است از دویدن و او در روز کارزار بر سر خصم مسارعت می کرد و می دوید و از کلبی و ابن حِبّان نقل کرده که او به شرف صحبت حضرت رسالت صلی اللّه علیه و آله و سلّم رسیده و در روز فتح مکّه مسلمان گردیده ودر جنگ عجم با عمّ خود سعد وقاص در قادسیه همراه بود و در آنجا آثار مردی و مردانگی به ظهور رسانید و در حرب صفیّن ملازم رکاب ظفر انتساب شاه ولایت مآب بوده و در آنجا نیز مراسم مجاهده به جا آورده .(263)

و در (فتوح ) اعثم کوفی و کتاب (اصابه ) مسطور است که چون خبر کشتن عثمان و بیعت کردن مردمان به امیرالمؤ منین علیه السّلام پراکنده شد اهل کوفه نیز این خبر بشنیدند و در آن وقت ابوموسی اشعری امارت کوفه داشت ، کوفیان به نزد ابوموسی آمدند و گفتند: چرا با امیرالمؤ منین علی بیعت نمی کنی ؟ گفت : در این معنی توقّف می کنم و می نگرم تا بعد از این چه حادث شود و چه خبر رسد؟ هاشم بن عتبه گفت : چه خبر خواهد رسید، عثمان را بکشتند و انصار خاصّ و عامّ با امیرالمؤ منین علیه السّلام علی بیعت کردند از آن می ترسی که اگر با علی بیعت کنی عثمان از آن جهان باز خواهد آمد و ترا ملامت خواهد کرد؟ هاشم این سخن بگفت و

ص: 522

به دست راست خویشتن دست چپ بگرفت و گفت : دست چپ از آن من است و دست راست من از آن امیرالمؤ منین علیه السّلام با او بیعت کردم و به خلافت او راضی شدم ؛ چون هاشم با این وجه بیعت کرد، ابوموسی را هیچ عذری نماند برخاست و بیعت کرد و در عقب او جمله اکابر و سادات و معارف کوفه بیعت کردند.(264)

در (اصابه ) مذکور است که هاشم در وقت بیعت این ابیات را بدیههً انشاد نموده بر ابوموسی اشعری انشاد کرد:

شعر :

اُبایِعُ غیْر مُکْترِثٍ علِیّا

ولا اخْشی امیرا اشْعرِیّا

اُبایِعُهُ واعْلمُ انْ ساءُرْضی

بِذ اک اللّه حقّا والنّبِیّا(265)

هاشم در حرب صفّین به درجه شهادت رسید و بعد از عتبه بن هاشم ، علم پدر بر گرفت و بر اهل شام حمله کرد و چند کس را بکشت واثرهای خوب نمود عاقبت او نیز شربت شهادت چشید و به پدر بزرگوار خود رسید.(266)

فقیر گوید: از اینجا معلوم شد که هاشم مرقال در صفّین به درجه رفیع شهادت رسید پس آن چیزی که در بعضی کتب است که روز عاشوراء به یاری سیدالشهداء علیه السّلام آمد و گفت : ای مردم هرکه مرا نمی شناسد من خودم را بشناسانم من هاشم بن عتبه پسر عموی عمر سعد م الخ ، واقعی ندارد واللّه العالم .

که (شبّر) در لغت عبری حسن است و نام پسر بزرگ هارون نیز شبّر بود، کُنیت آن حضرت ابومحمّد است ، و القاب آن بزرگوار: سیّد و سبط و امین و حجت و برّ و نقیّ و زکیّ و مجتبی و زاهد وارد شده است .(1)

و ابن بابویه به سندهای معتبر از حضرت امام زین العابدین علیه السّلام روایت کرده است که چون امام حسن علیه السّلام متوّلد شد، حضرت فاطمه علیهاالسّلام به حضرت امیر علیه السّلام گفت که او را نامی بگذار، گفت : سبقت نمی گیرم در نام او بر حضرت رسالت صلی اللّه علیه و آله و سلّم پس او را در جامه زردی پیچیدند به خدمت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم آوردند، آن حضرت فرمود: مگر من شما را نهی نکردم که در جامه زرد نپیچید او را؟ پس آن جامه زرد را انداخت و آن حضرت را در جامه سفیدی پیچید.(2) و به روایت دیگر زبان خود را در دهان حضرت کرد و زبان آن حضرت را می مکید پس از امیرالمؤ منین علیه السّلام پرسید که او را نامی گذاشته ای ؟ آن حضرت فرمود که برتو سبقت نخواهم گرفت در نام ، حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود که من نیز سبقت بر پروردگار خود نمی گیرم پس حق تعالی امر کرد به جبرئیل که از برای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم پسری متولّد شده است برو به سوی زمین سلام مرا به او برسان و تهنیت و مبارک باد بگوی و بگو که علی نسبت

ص: 524

به تو به منزله هارون است به موسی ، پس او را مسمّی کن به اسم پسر هارون .

پس جبرئیل بر آن حضرت نازل شد و آن حضرت را مبارک باد گفت و گفت که حق تعالی فرموده که این مولود را به اسم پسر هارون نام کن ؛ حضرت فرمود که اسم او چه بوده ؟ جبرئیل گفت اسم او شبّر، آن حضرت فرمود که لغت من عربی است . جبرئیل گفت : او را حسن نام کن ؛ پس او را حسن نام نهاد و چون امام حسین علیه السّلام متولد شد حق تعالی به جبرئیل وحی کرد که پسری از برای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم متولّد شده است برو او را تهنیت و مبارک باد بگو و بگو که علی از تو به منزله هارون است از موسی پس او را به نام پسر دیگر هارون مسمّی گردان .

چون جبرئیل نازل شد بعد از تهنیت ، پیغام ملک علاّم را به حضرت خیر الانام (علیه و علی آله آلاف التحیّه والسلام ) رسانید حضرت فرمود که نام آن پسر چه بود؟ جبرئیل گفت : شبیر، حضرت فرمود: زبان من عربی است ، جبرئیل گفت : او را حسین نام کن که به معنی شبیر است پس او را حسین نام کرد.(3)

و شیخ جلیل علی بن عیسی اربلی علیه السّلام در (کشف الغمّه ) روایت کرده است که رنگ مبارک جناب امام حسن علیه السّلام سرخ و سفید بود و دیده های مبارکش گشاده و بسیار سیاه بود و خدّ مبارکش هموار بود و برآمده نبود

ص: 525

و خط مو باریکی در میان شکم آن حضرت بود و ریش مبارکش انبوه بود و موی سر خود را بلند می گذاشت و گردن آن حضرت در نور و صفا مانند نقره صیقل زده بود و سرهای استخوان آن حضرت درشت بود و میان دوشهایش گشاده بود و میانه بالا بود و از همه مردم خوشروتر بود و خضاب به سیاهی می کرد و موهایش مُجعّد بود وبدن شریفش در نهایت لطافت بود.(4)

و ایضا از حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام روایت کرده است که جناب امام حسن علیه السّلام از سر تا به سینه به حضرت رسالت شبیه تر بود از سایر مردم و جناب امام حسین علیه السّلام در سایر بدن به آن حضرت شبیه تر بود و ثقه الاسلام کلینی رحمه اللّه به سند معتبر از حسین بن خالد روایت کرده است که گفت : از حضرت امام رضا علیه السّلام پرسیدم که در چه وقت برای مولود مبارک باد باید گفت ؟ حضرت فرمود: چون امام حسن علیه السّلام متولّد شد جبرئیل برای تهنیت در روز هفتم نازل شد و امر کرد آن حضرت را که او را نام و کنیت بگذارد و سرش را بتراشد و عقیقه از برای او بکُشد و گوشش را سوراخ کند؛ و در وقتی که امام حسین علیه السّلام متولّد شد جبرئیل نیز نازل شد و به اینها امر کرد، آن حضرت به عمل آورد و فرمود که دو گیسو گذاشتند ایشان را در جانب چپ سر و سوراخ کردند گوش راست را در نرمه گوش و گوش چپ را در بالای گوش .

ص: 526

در روایت دیگر وارد شده است که آن دو گیسو را در میان سر ایشان گذاشته بودند و این اصحّ است .(5)

حضرت رسالت پناه صلی اللّه علیه و آله و سلّم نماز می کرد که حسنین علیهماالسّلام آمدند بر پشت آن حضرت سوار شدند، چون سر از سجده برداشت با نهایت لطف و مدارا گرفت و بر زمین گذاشت ، چون باز به سجده رفت دیگر بار ایشان سوار شدند، چون از نماز فارغ شد هر یکی را بر یکی از رانهای خود نشانید و فرمود: هر که مرا دوست بدارد باید که این دو فرزند مرا دوست بدارد.(9) و نیز از آن حضرت روایت شده که فرمود حسنیْن علیهماالسّلام دو گوشواره عرش اند و فرمود که بهشت به حق تعالی عرض کرد که مرا مسکن ضُعفاء و مساکین قرار داده ، حق تعالی او را ندا فرمود که آیا راضی نیستی که من رکن های ترا زینت داده ام به حسن و حسین علیهماالسّلام ؟ پس بهشت بر خود بالید چنانکه عروس برخود می بالد!(10).

و از ابوهریره روایت شده که روزی حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم بر فراز منبر بود که صدای گریه دو ریحانه خود حسنین علیهماالسّلام را شنید، پس بی تابانه از منبر به زیر آمد و رفت ایشان را ساکت گردانید و برگشت و فرمود که از صدای گریه ایشان چندان بی تاب شدم که گویا عقل از من برطرف شد!(11) و احادیث در باب محبّت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم نسبت به حسنین علیهماالسّلام و سوار کردن ایشان را بر دوش خود و امر به دوستی ایشان نمودن و گفتن آنکه حسنین علیهماالسّلام دو سیّد جوانان اهل بهشتند و دو ریحانه و

ص: 528

گُل بوستان من اند، در کتب شیعه و سنّی زیاده از حد روایت شده . و در باب احوال جناب امام حسین علیه السّلام نیز چند حدیثی مناسب با این مقام ذکر می شود.

و از (حلیه ابونُعیم ) نقل شده که حضرت حسن علیه السّلام می آمد بر پشت و گردن حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم سوار می شد هنگامی که آن حضرت در سجده بود و حضرت او را به رفق و همواری از دوش خود می گرفت . هنگامی مردم بعد از فراغ از نماز عرض کردند: یا رسول اللّه ! شما نسبت به این کودک به طوری مهربانی می کنید که با احدی چنین نمی کنید؟! فرمود: این کودک ریحانه من است ، و همانا این پسر من ، سیّد و بزرگوار است و امید می رود که حق تعالی به برکت او اصلاح کند بین دو گروه از مسلمانان .(12)

شیخ صدوق از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمود: پدرم از پدر خود خبر داد که حضرت امام حسن علیه السّلام در زمان خود از همه مردمان عبادت و زهدش بیشتر بود و افضل مردم بود و هرگاه سفر حج می کرد پیاده می رفت و گاهی با پای برهنه راه می پیمود، وهرگاه یاد می کرد مرگ و قبر و بعث و نشور و گذشتن بر صراط را گریه می کرد و چون یاد می کرد عرض اعمال را بر حق تعالی نعره می کشید و مدهوش می گشت و چون به نماز می ایستاد بندهای بدنش می لرزید به جهت آنکه خود

ص: 529

را در مقابل پروردگار خویش می دید و چون یاد می کرد بهشت و دوزخ را اضطراب می نمود مانند اضطراب کسی که او را مار یا عقرب گزیده باشد و از خدا مسئلت می کرد بهشت را و استعاذه می کرد از آتش جهنّم و هرگاه در قرآن تلاوت می کرد: یا ایُّها الّذین آمنُوا، می گفت : لبّیْک اللّهُمّ لبّیْک و در هیچ حالی کسی او را ملاقات نکرد مگر آنکه می دید که مشغول به ذکر خداوند است و زبانش از تمام مردم راستگوتر بود و بیانش از همه کس فصیح تر بود الخ .(13)

و در (مناقب ) ابن شهر آشوب و (روضه الواعظین ) روایت شده که امام حسن علیه السّلام هرگاه وضو می ساخت بندهای بدنش می لرزید و رنگ مبارکش زرد می گشت ! سبب این حال را از آن حضرت پرسیدند، فرمود: سزاوار است بر کسی که می خواهد نزد ربّالعرش به بندگی بایستد آنکه رنگش زرد گردد و رعشه در مفاصلش افتد. چون به مسجد می رفت وقتی که نزد در می رسید سر را به سوی آسمان بلند می کرد و می گفت : اِلهی ضیْفُک بِبابِک یا مُحْسِنُ قدْ اتیک الْمُسی ء فتجاوزْ عنْ قبیح ماعِنْدی بِجمیلِ ما عِنْدکِ یا کریمُ؛ یعنی ای خدای من ! این میهمان تو است که به درگاه تو ایستاده ، ای خداوند نیکو کار! به نزد تو آمده بنده تبهکار، پس در گذر از کارهای زشت و ناستوده من به نیکی های خودت ، ای کریم .(14)

و نیز ابن شهر آشوب از حضرت صادق علیه السّلام روایت

ص: 530

کرده است که جناب امام حسن علیه السّلام بیست و پنج مرتبه پیاده به حجّ رفت ، و دو مرتبه و به روایتی سه مرتبه مالش را با خدا قسمت کرد که نصف آن را خود برداشت و نصف دیگر را به فقراء داد(15). و در باب حلم آن حضرت از (کامل مُبرّد) و غیره نقل شده که روزی آن حضرت سوار بود که مردی از اهل شام آن حضرت را ملاقات کرد و بیتوانی آن حضرت را لعن و ناسزای بسیار گفت و آن حضرت هیچ نفرمود تا مرد شامی از دشنام دادن فارغ شد، آنگاه آن جناب رو کرد به آن مرد و بر او سلام کرد و خنده نمود و فرمود: ای شیخ ! گمان می کنم که غریب می باشی و گویا بر تو مشتبه شده باشد امری چند؟ پس اگر از ما استرضا جوئی از تو راضی و خشنود می شویم و اگر چیزی سئوال کنی عطا می کنیم و اگر از ما طلب ارشاد و هدایت کنی ترا ارشاد می کنیم و اگر بردباری بطلبی عطا می کنیم واگر گرسنه باشی ترا سیر می کنیم و اگر برهنه باشی تو را می پوشانیم و اگر محتاج باشی بی نیازت می کنیم و اگر رانده شده ای ترا پناه می دهیم و اگر حاجتی داری حاجتت را برمی آوریم و اگر بار خود را به خانه ما فرود می آوری و میهمان ما باشی تا وقت رفتن برای تو بهتر خواهد بود؛ زیرا که ما خانه گشاده داریم و جاه و مال فراوان است .

چون مرد شامی این سخنان

ص: 531

را از آن حضرت شنید گریست و می گفت : که شهادت می دهم که توئی خلیفه اللّه در روی زمین و خدا بهتر می داند که رسالت و خلافت را در کجا قرار دهد و پیش از آنکه ترا ملاقات کنم تو و پدرت دشمن ترین خلق بودید نزد من و الحال محبوبترین خلق خدائید نزد من ، پس بار خود را به خانه آن حضرت فرود آورد و تا در مدینه بود مهمان آن جناب بود و از محبّان و معتقدان خاندان نبوّت و اهل بیت رسالت گردید.(16)

شیخ رضیّ الدین علی بن یوسف بن المطهّر الحلّی روایت کرده که شخصی خدمت جناب امام حسن علیه السّلام آمد و عرض کرد: یابن امیرالمؤ منین ! ترا قسم می دهم به حق آن خداوندی که نعمت بسیار به شما کرامت فرموده که به فریاد من رسی و مرا از دست دشمن نجات دهی ؛ چه مرا دشمنی است ستمکار که حرمت پیران را نگاه نمی دارد و خُردان را رحم نمی نماید. حضرت در آن حال تکیه فرموده بود چون این بشنید برخاست و نشست و فرمود: بگو که خصم تو کیست تا از او دادخواهی نمایم ؟ گفت : دشمن من فقر و پریشانی است ! حضرت لختی سر به زیر افکند پس سر برداشت و خادم خویش را طلب داشت و فرمود: آنچه مال نزد تو موجود است حاضر کن ؛ او پنج هزار درهم حاضر ساخت فرمود: بده اینها را به این مرد؛ پس آن مرد را قسم داد و فرمود که هرگاه این دشمن تو بر تو رو کند و

ص: 532

ستم نماید شکایت او را نزد من آور تا من دفع آن کنم .(17)

و نیز نقل شده که مردی خدمت امام حسن علیه السّلام رسید و اظهار فقر و پریشانی خویش نمود و در این معنی این دو شعر بگفت :

شعر : لمْ یبْق لی شی ءٌ یُباعُ بِدِرْهمٍ

یکْفیک منْظرُ حالتی عنْ مُخْبِری

اِلاّ بقایا ماءِ وجْهٍ صُنْتُهُ

الاّ یُباع وقدْ وجدْتُک مُشْتری

حضرت امام حسن علیه السّلام خازن خویش را طلبید و فرمود: چه مقدار مال نزد تو است ؟ عرض کرد: دوازده هزار درهم ، فرمود: بده آن را به این مرد فقیر و من از او خجالت می کشم ، عرض کرد: دیگر چیزی از برای نفقه باقی نماند! فرمود: تو او را به فقیر بده و حُسن ظنّ به خدا داشته باش حق تعالی تدارک می فرماید؛ پس آن مال را به آن مرد داد و حضرت او را طلبید و عذر خواهی نمود و فرمود: ما حق ترا ندادیم لکن به قدر آنچه بود دادیم ، و این دو شعر در جواب شعرهای او فرمود:

شعر : عاجلْتنا فاتاک وابِلُ بِرِّنا

طلاًّ ولوْ امْهلْتنا لمْ تُمْطر

فخُذِ الْقلیل وکُنْ کانّک لمْ تبِعْ

ما صُنْتهُ وکانّنا لمْ نشْترِ

و علاّمه مجلسی رحمه اللّه از بعضی از کتب معتبره نقل کرده که روایت کرده از مردی که نام او (نجیح ) بوده که گفت : دیدم جناب امام حسن علیه السّلام را که طعام میل می فرمود و سگی در پیش روی او بود و هر زمانی که آن جناب لقمه ای برای خود برمی داشت مثل آنرا نیز

ص: 533

برای آن سگ می افکند، من گفتم : یابن رسول اللّه ! آیا اذن می دهی که این سگ را از نزد طعام شما دور کنم ؟ فرمود: بگذار باشد؛ چه من از خداوند عزّوجل حیا می کنم که صاحب روحی در روی من نظر کند و من چیز بخورم و به او نخورانم !(18).

عفو کردن امام علی علیه السّلام گناه غلام را

و ایضا روایت کرده اند که یکی از غلامان آن حضرت خیانتی کرد که مستوجب عقوبت شد حضرت اراده کرد او را تاءدیب فرماید، غلام گفت : (والْکاظِمین الْغیْظِ؛) حضرت فرمود: خشم خود را فرو خوردم ، گفت : (والْعافین عنِ النّاس ؛) فرمود ترا عفو کردم و از تقصیر تو درگذشتم ، گفت : (واللّهُّ یُحِبُ الْمُحْسِنین؛) فرمود که ترا آزاد کردم و از برای تو مقرّر کردم دو برابر آنچه را که به تو عطا می کردم .(19)

ابن شهر آشوب از کتاب محمّد بن اسحاق ، روایت کرده که بعد از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم هیچ کس به شرافت و عظمت جناب امام حسن علیه السّلام نرسید و گاهی بساطی برای آن جناب بر در خانه می گسترانیدند و آن حضرت از خانه بیرون می شد و بر روی آن می نشست ، پس هرکس که از آنجا عبور می کرد به جهت جلالت آن حضرت می ایستاد و عبور نمی کرد تا آنکه راه کوچه از رفت و آمد مسدود و منقطع می شد، حضرت که چنین می دید داخل خانه می شد و مردم پراکنده می شدند و در پی کار

ص: 534

خویش می رفتند، و همچنین در راه حج هر که آن جناب را پیاده می دید به جهت تعظیم آن حضرت پیاده می گشت .(20)

و ابن شهر آشوب در (مناقب ) اشعاری از آن حضرت نقل کرده که از آن جمله این دو شعر است

شعر : قُلْ لِلْمُقیمِ بِغیْرِ دارِ اِقامهٍ

حان الرّحیلُ فودِّع الاحْبابا

اِنّ الّذین لقیتهُمْ وصحِبْتهُمْ

صاروُا جمیعا فی الْقُبُور تُرابا(21)

علاّمه مجلسی رحمه اللّه در (جلاء) فرموده که شیخ طوسی به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده است که دختری از حضرت امام حسن علیه السّلام وفات کرد گروهی از اصحاب آن حضرت تعزیت برای او نوشتند پس حضرت در جواب ایشان نوشت :

پاسخ امام حسن علیه السّلام به نامه تسلیّت اصحاب

اما بعد؛ رسید نامه شما به من که مرا تسلّی داده بودید در مرگ فلان دختر من ، اجر مصیبت او را از خدا می طلبم و تسلیم گشته ام قضای الهی را و صابرم بر بلای او، به درستی که به درد آورده است مرا مصائب زمان و آزرده کرده است نوائب دوران و مفارقت دوستانی که اُلفت با ایشان داشتم و برادرانی که ایشان را دوست خود می انگاشتم و از دیدنشان شاد می شدم و دیده های ایشان به ما روشن بود؛ پس مصائب ایّام ایشان را به ناگاه فرو گرفت و مرگ ، ایشان را ربود و به لشکرهای مردگان بردند؛ پس ایشان با یکدیگر مجاورند بی آنکه آشنائی در میان ایشان باشد و بی آنکه یکدیگر را ملاقات نمایند و بی آنکه از یکدیگر بهره مند گردند

ص: 535

و به زیارت یکدیگر روند با آنکه خانه های ایشان بسیار به یکدیگر نزدیک است ، خانه های ابدان ایشان از صاحبانش خالی گردیده و دوستان و یاران از ایشان دوری کرده اند، و ندیدم مثل خانه ایشان خانه ای و مثل قرارگاه ایشان کاشانه ای در خانه های وحشت انگیز ساکن گردیده اند و از خانه های ماءلوف خود دوری گزیده اند، دوستان از ایشان بی دشمنی مفارقت کرده اند وایشان را برای پوسیدن و کهنه شدن در گودالها افکنده اند، این دختر من کنیزی بود مملوک و رفت به راهی مسلوک که پیشینیان به آن راه رفته اند و آیندگان به آن راه خواهند رفت والسّلام .(22)

صدوق و مفید و دیگران روایت کرده اند که بعد از شهادت امیرالمؤ منین علیه السّلام حضرت امام حسن علیه السّلام بر منبر برآمد، خطبه بلیغی مشتمل بر معارف ربّانی و حقایق سبحانی ادا نمود فرمود که مائیم حزب اللّه که غالبیم ، مائیم عترت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم که از همه کس به آن حضرت نزدیکتریم ، مائیم اهل بیت رسالت که از گناه و بدیها معصوم و مطهریم ، مائیم از دو چیز بزرگ که حضرت رسالت صلی اللّه علیه و آله و سلّم به جای خود در میان امّت گذاشت و فرمود که :

اِنّی تارِکٌ فیکُمُ الثِّقْلیْن کِتاب اللّهِ و عِتْرتی . مائیم که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلّم ما را جفت کتاب خدا گردانید و علم تنزیل و تاءویل قرآن را به ما داد و در قرآن به یقین سخن می گوئیم و به ظنّ و گمان تاءویل آیات آن نمی کنیم ؛ پس اطاعت کنید ما را که اطاعت ما از جانب خدا بر شما واجب شده است و اطاعت ما را به اطاعت خود و رسول خود مقرون گردانیده است و فرموده است : (یا ایُّها الّذین آمنُوا اطیعُوا اللّه واطیعُوا الرّسول واءُولِی الاْمْر مِنْکُم .)(24)

پس حضرت فرمود که در این شب مردی از دنیا برفت که پیشینیان براو سبقت نگرفتند به عمل خیری ، و به او نمی توانند رسید بندگان در هیچ سعادتی ، به تحقیق که جهاد می کرد با حضرت رسالت صلی اللّه علیه و آله و سلّم و جان خود را فدای او

ص: 537

می کرد و حضرت او را با رایت خود به هر طرف که می فرستاد، جبرئیل از جانب راست و میکائیل از جانب چپ او بود، برنمی گشت تا حق تعالی فتح می کرد بر دست او، و در شبی به عالم بقا رحلت کرد که حضرت عیسی در آن شب به آسمان رفت و در آن شب یوشع بن نون وصیّ حضرت موسی از دنیا رفت ، از طلا و نقره از او نماند مگر هفتصد درهم که از بخششهای او زیاد آمده بود و می خواست که خادمی از برای اهل خود بخرد؛ پس گریه در گلوی آن حضرت گرفت و خروش از مردم برآمد، پس فرمود که منم فرزند بشیر، منم فرزند نذیر، منم فرزند دعوت کننده به سوی خدا، منم فرزند سراج منیر، منم از اهل بیتی که حق تعالی در کتاب خود مودّت ایشان را واجب گردانیده است ، فرموده است که :

(قُلْ لا اسْئلُکُمْ علیْهِ اجْرا إ لا الْمودّه فِی الْقُرْبی ومنْ یقْترِفْ حسنهً نزِدْ لهُ فیها حُسْنا.)(25)

حسنه ای که حق تعالی در این آیه فرمود محبّت ما است ، پس حضرت بر منبر نشست و عبداللّه بن عبّاس برخاست و گفت : ای گروه مردمان ! این فرزند پیغمبر شما است و وصیّ امام شما است ، با او بیعت کنید؛ پس مردم اجابت او کردند و گفتند: چه بسیار محبوب است او به سوی ما، چه بسیار واجب است حق او برما؛ و مبادرت نمودند و با آن حضرت بیعت به خلافت کردند، آن حضرت با ایشان شرط کرد که با هر که من صلحم

ص: 538

شما صلح کنید و با هرکه من جنگ کنم شما جنگ کنید، ایشان قبول کردند و این واقعه در روز جمعه بیست ویکم ماه مبارک رمضان بود در سال چهلم هجرت و عمر شریف آن حضرت به سی و هفت سال رسیده بود، پس حضرت امام حسن علیه السّلام از منبر به زیر آمد و عُمّال خود را به اطراف و نواحی فرستاد و حُکّام و اُمراء در هر محل نصب کرد وعبداللّه بن عبّاس را به بصره فرستاد.(26)

و موافق روایت شیخ مفید و دیگران از محدّثین عِظام ، چون خبر شهادت حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام و بیعت کردن مردم با حضرت امام حسن علیه السّلام به معاویه رسید دو جاسوس فرستاد یکی از مردم بنی القین به سوی بصره و دیگر از قبیله حِمْیر به سوی کوفه که آنچه واقع شود به او بنویسند و امر خلافت را بر امام حسن علیه السّلام فاسد گردانند. چون حضرت امام حسن علیه السّلام بر این امر مطّلع شد، جاسوس حمیری را طلبید و گردن زد و مکتوبی فرستاد به بصره که آن جاسوس قینی را نیز پیدا نموده گردن زنند و نامه به معاویه نوشت و در آن نامه درج فرمود که جواسیس می فرستی و مکرها و حیله ها بر می انگیزی ، گمان دارم که اراده جنگ داری ، اگر چنین است من نیز مهیای آن هستم . چون نامه به معاویه رسید جوابهای ناملایم نوشت و به خدمت حضرت فرستاد و پیوسته بین آن حضرت و معاویه کار به مکاتبه و مراسله می گذشت تا آنکه معاویه لشکر گرانی برداشت و

ص: 539

متوجّه عراق شد و جاسوسی چند به کوفه فرستاد به نزد جمعی از منافقان و خارجیان که در میان اصحاب حضرت امام حسن علیه السّلام بودند و از ترس شمشیر حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام به جبر اطاعت می کردند مثل عمرو بن حریث و اشعث بن قیس و شبث بن رِبعی و امثال ایشان از منافقان و خارجیان و به هریک از ایشان نوشت که اگر حسن علیه السّلام را به قتل رسانی ، من دویست هزار درهم به تو می دهم و یک دختر خود را به تو تزویج می نمایم . و لشکری از لشکرهای شام را تابع تو می کنم و به این حیله ها اکثر منافقان را به جانب خود مایل گردانیده از آن حضرت منحرف ساخت ، حتّی آنکه حضرت زرهی در زیر جامه های خو می پوشید برای محافظت خود از شر ایشان و به نماز حاضر می شد.