صوري او با شاه را مهم مي دانند.افزايش درآمد نفت و بهم ريختگي اقتصاد ايران.وابستگي شاه به سياست ابر قدرت ها رواج فساد، ظلم و ديكتاتوري و...اينها نيز عواملي هستند كه در كنار عوامل فوق مطرح باشند. مهمترين علت براي ايجاد انقلاب فكر و اراده انسان مي باشد.خداوند انسان را با اراده آزاد آفريده است.در نهايت اين انسان است كه با اختيار خود نظام زندگيش را سامان مي دهد.در اين راه به لحاظ قانونمنديهاي طبيعت و قانونبنديها و سنتهاي اجتماعي، انسان نمي تواند اراده و خواسته اش را در عمل صد در صد پياده كند. غالب تئوريها و نظريات مختلف درباره انقلابها نهايتا انديشه ها و خواستها و نيازهاي انسان را به انحاء مختلف عامل انقلاب و تحول مي دانند و به ساير عوامل، شرايط و زمينه ها نقش فرعي و درجه دوم مي دهند كه در كم و كيف و شدت و ضعف انقلابها مي توانند تاثيرهائي داشته باشند. ما به عنوان مسلمان با توجه به اعتقادات و در چارچوب جهان بيني توحيدي و استدلالهاي عقلي و تجربيات، در تحليل نهائي به يك سري از علل و عوامل ديگر نيز اعتقاد داريم و بر اين باوريم كه اراده تكويني خداوند بر سراسر جهان هستند و منجمله بر تغييرات و تحولات و انقلابهاي اجتماعي حاكم است، چنانكه اراده تشريعي او نيز در چارچوب مكتب اسلام و نظام سياسي آن از كانال اراده و اختيار انسان در تحول ارزشهاي منفي حاكم بر جامعه به ارزشهاي مثبت و ايجاد انقلاب اسلامي تاثير خود را مي گذارد. بنابراين، در تئوري انقلابمان وارد كردن نقش عوامل غير انساني و

فوق جريانات عادي بشري فصل مميزي است با كليه تئوريهاي ديگر. با توجه به آنچه گفتيم مي توان علل و عوامل انقلاب را بصورت زير، دسته بندي كرد: 1. اقسام علل و عوامل چنانكه در نمايه فصل نيز آورده ايم مي توان علل و عوامل انقلاب را به دو دسته كلي تقسيم نمود: الف) علل و عوامل بشري (عادي و طبيعي) ب) علل و عوامل فوق بشري (غير عادي) الف) علل و عوامل بشري بدون شك، انسان علت اساسي انقلابها و تحولات اجتماعي است و با اختيار و اراده خود خواهان براندازي نظم موجود غير مطلوب و پديد آوردن نظم مطلوب غير موجود مي شود و به اين منظور دست به انقلاب مي زند.ساير علتهاي اجتماعي و محيطي زمينه را براي فعاليت فراهم كرده و از كانال اراده و اختيار انسان غير مستقيم تاثير خود را بر تحولات اجتماعي مي گذارند. علل انساني بر دو دسته علل فردي و علل اجتماعي تقسيم مي شوند:

1. علل فردي (نقش رهبري در انقلاب) در اينجا بايد بررسي شود كه انسانها با خصيصه هاي فردي و به عنوان اشخاص معين چه سهمي در دگرگون كردن قالبهاي فكري و رفتاري داشته اند و چگونه موجد انقلاب شده اند.اينجاست كه بايد روي شخصيتهاي تاريخ انقلاب اسلامي متمركز شويم و سران و نخبگان را مورد تحقيق قرار بدهيم قدم اول توجه روي شخص امام به عنوان رهبر انقلاب مي باشد.ايشان چه افكار و رفتاري از اسلام ارائه دادند؟ اين مسائل در شكل گيري و پيروزي انقلاب ايران چقدر مؤثر بود؟ قدم بعدي اينست كه ليستي از ديگر افراد شخصيتهائي كه در انقلاب

اسلامي مؤثر بوده اند را در بياوريم سپس افكار و رفتارشان را مورد شرح و ارزياب قرار دهيم. پيشينيان امام: براي اينكه اهميت و كاربرد اين بخش از بحث ما روشنتر شود نگاهي به نقش شخصيتها در تاريخ معاصر ايران مي افكنيم و آندسته از افراد را كه در پرورش و تداوم اسلام در بعد نظري و عملي مؤثر بوده اند را مورد بررسي قرار مي دهيم.سيد جمال الدين اسد آبادي دو بعدي است يعني هم افكار و ايده هائي درباره اسلام دارد و هم عملا در اجراي آن آرمانها قدم برداشت. البته نقش اجرائي و تشكيلاتي او خيلي بالاست.امثال ميرزاي شيرازي، بهبهاني و طباطبائي بيشتر مرد عمل هستند. آقايان آخوند خراساني و ميرزا خليل الله مازندراني و ميرزاي نائيني با تاييدي كه از مشروطيت كردند و شخصيتهائي چون كاشف القطا و ملا احمد نراقي با طرح و بررسي مسائل ديني سياسي بيشتر در حوزه انديشه گام برداشته اند. شيخ فضل الله نوري با تاكيد و تكيه بر مسئله مشروطه مشروعه جايگاه رفيعي در انديشه اسلامي دارد ضمن آنكه در انقلاب مشروطيت و سپس پا فشاري بر سر مشروعيت تا پاي چوبه دار، مرد عمل هم بوده است. ميرزا كوچك خان، شيخ محمد خياباني، شهيد مدرس عمدتا مردان عمل هستند.آية الله كاشاني نيز پا در صحنه مبارزات ضد استبدادي و ضد استعماري ملي شدن نفت مي گذارد و عملا موجب تحولات و دگرگوني هاي زيادي در جامعه مي شود.نواب صفوي گرچه تا حدودي در وادي انديشه قدم گذاشته و در منشور فدائيان اسلام، براي حكومت اسلامي طرح مي دهد.اما جنبه مبارزاتي، تشكيلاتي، اجرائي و عملياتي

او فوق العاده چشمگيرتر است.آية الله حائري يزدي با تاسيس حوزه علميه قم و آية الله بروجردي با فعال كردن و سر و سامان دادن به آن در زنده كردن اسلام و پرورش شخصيتهايي نظير امام نقش مؤثرتري دارند. امام خميني: امام خميني كه طي 60 سال در محيط جامعه و حوزه علميه مشغول نشو و نما بود و در هر دو صحنه نظر و عمل بدرجات عالي رسيده بود، در سال 41 طي برخورد با لايحه انجمنهاي ايالتي و ولايتي، در كنار مرجعيت بعنوان رهبر سياسي جامعه در بين اقشار وسيع مردم و روحانيون متجلي شد.از اين به بعد تا زمان رحلتش بطور موازي در هر دو وادي نظر و عمل، انقلاب اسلامي را سكانداري كرد. مردي در اوج اجتهاد و مرجعيت، مدرس فلسفه و دانا به علم كلام و اخلاق و...در عين حال مردي مبارز و واقف به اصول مخفي كاري و كار دستجمعي و...در گفته ها و نوشته هايش هندسه سياسي اجتماعي اسلام را با زباني بسيار همه فهم و در عين حال دقيق ترسيم مي كند. مدينه فاضله و جامعه مطلوبي را كه منبعث از اصول اعتقادات و جهان بيني اسلامي است ترسيم مي كند، سپس جامعه موجود شاهنشاهي را با اطلاعات و اخبار وسيعي كه دارد بعنوان جامعه اي فاسد مي كوبد و غير قابل تداوم مي داند. آنگاه «راهها» ، مراحل و روشهاي نيل به وضع مطلوب را بدست مي دهد. در اين رابطه به عنوان نمونه به بخشي از سخنان ايشان اشاره مي كنيم. ...اسلام دين افراد مجاهدي است كه بدنبال حق و عدالتند.دين كساني است كه آزادي

و استقلال مي خواهند.مكتب مبارزان و مردم ضد استعماري است.اما اينها اسلام را طور ديگري معرفي كرده اند و مي كنند.تصور نادرستي كه از اسلام در اذهان عامه بوجود آورده و شكل ناقصي كه در حوزه هاي علميه عرضه مي شود براي اين منظور است كه خاصيت انقلابي و حياتي اسلام را از آن بگيرند و نگذارند مسلمانان در كوشش و جنبش و نهضت باشند، آزاديخواه باشند، دنبال اجراي احكام اسلام باشند، حكومتي بوجود بياورند كه سعادتشان را تامين كند و چنان زندگي داشته باشند كه در شان انسان است. مثلا تبليغ كرده اند كه اسلام دين جامعي نيست، دين زندگي نيست، براي جامعه نظامات و قوانين ندارد، طرز حكومت و قوانين حكومتي نياورده است، اسلام فقط احكام حيض و نفاس است اخلاقياتي هم دارد اما راجع به زندگي و اداره جامعه چيزي ندارد. تبليغات سوء آنها متاسفانه مؤثر واقع شده است.الان گذشته از عامه مردم، طبقه تحصيل كرده چه دانشگاهي و چه بسياري از محصلين روحاني، اسلام را درست نفهميده اند و از آن، تصور خطائي دارند همانطور كه مردم افراد غريب را نمي شناسند اسلام را هم نمي شناسند و در ميان مردم دنيا بوضع غربت زندگي مي كند. چنانچه كسي بخواهد اسلام را آنطور كه هست معرفي كند مردم باين زوديها باورشان نمي آيد بلكه عمال استعمار در حوزه ها هياهو و جنجال مي كنند.... آنروز كه در غرب هيچ خبري نبود و ساكنانش در توحش بسر مي بردند...دو مملكت پهناور ايران و روم محكوم استبداد و اشرافيت و تبعيض و تسلط قدرتمندان بودند و اثري از حكومت مردم و قانون در

آنها نبود، خداي تبارك و تعالي بوسيله رسول اكرم (ص) قوانيني فرستاد كه انسان از عظمت آن ها بشگفت مي آيد.براي همه امور قانون و آداب آورده است. امام خميني، ولايت فقيه، ص 6. او در جاي ديگر مي گويد: ما موظفيم ابهامي را كه نسبت به اسلام بوجود آورده اند برطرف سازيم، تا اين ابهام را از اذهان نزدائيم هيچكاري نمي توانيم انجام دهيم.ما بايد خود و نسل آينده را وادار كنيم و به آنها سفارش كنيم كه نسل اتيه خويش را نيز مامور كنند اين ابهامي را كه بر اثر تبليغات سوء چند ساله نسبت به اسلام در اذهان حتي بسياري از تحصيلكرده هاي ما پيدا شده رفع كنند، جهان بيني و نظامات اجتماعي اسلام را معرفي كنند، حكومت اسلامي را معرفي نمايند تا مردم بدانند اسلام چيست و قوانين آن چگونه است. امروز حوزه قم حوزه مشهد و حوزه هاي ديگر موظفند كه اسلام را ارايه بدهند و اين مكتب را عرضه كنند.مردم اسلام را نمي شناسند. امام خميني، ولايت فقيه، ص 154. در اين جملات، امام اسلام و نظام سياسي آنرا مطرح كرده و به عنوان ايده آل و مطلوب شرحش مي كنند.اينكه ايشان مي گويد «مردم اسلام را نمي شناسند» از بعد نظري و فكري يك شوك است.جامعه اي كه هزار و چهار صد سال اسلامي شده و بعنوان كشوري اسلامي شناخته مي شود چرا اسلام را نمي شناسد؟ اصولا معني اين جمله چيست؟ اولا به اين ترتيب مردم مي دانند كه اسلام ديني جامع است كه بايد از قوه به الفعل بيايد ثانيا مردم به اشتباه تصور نكنند كه

حكومت و رژيم شاهنشاهي اسلامي است و بدان رضايت بدهند. اين تبليغات امام باعث مي شود كه مردم طور ديگري درباره اسلام فكر كنند. نكته ظريف اينست كه ايشان همراه با طرح اسلام حقيقي مي كوشد تا ساير طرحهاي بدلي اسلامي را نيز بشناساند. اينك توجه كنيم كه وي چگونه مانند يك جامعه شناس به تشريح وضع موجود پرداختند، آنرا طرد و لزوم انقلاب و دگرگوني را در جامعه مطرح مي كند و مي گويد: و اكنون ملت محروم ايران كه بسيارشان از لوازم اوليه زندگي محروم بودخ و بنا بر نوشته بعضي از روزنامه هاي وابسته به دستگاه، فقط در تهران يك ميليون نفر فاقد آب و برق و بهداشت و ديگر ضروريات اوليه زندگي مي باشند، ملتي كه بسياري از فقر و تهيدستي نمي توانند فرزندان خود را به مدرسه بفرستند و اطفال معصوم را از گرسنگي به چرا مي برند و يا سر راه ها به اميد خدا رها مي سازند، ملتي كه بسيارشان براي مراجعه به دكتر و خريدن دارو تمكن مالي ندارند و از بي دكتري و بي دوائي تلف مي شوند و بنا بنوشته بعضي از روزنامه هاي ايران، در بسياري ايز شهرستانهاي ايران و استانداريهاي بزرگ براي هر 35 هزار نفر فقط يك دكتر وجود دارد ملتي كه در همين سال گذشته از قحطي و گرسنگي خانه و كاشانه خود را رها ساخته براي بدست آوردن لقمه نان بهر سو آواره شدند بايد چنين مبلغ سرسام آوري از بودجه كشور آنها صرف همچو امر سفيهانه اي شود. پس از تشريح وضع موجود و بيان مظالم و مفاسد آن

و ريشه يابي آنها، امام ضرورت براندازي وضع موجود و لزوم استقرار وضع مطلوب و چگونگي نيل به آن را بدست مي دهد، و مي گويد: شرع و حق، حكم مي كند كه بايد نگذاريم وضع حكومتها بهمين صورت ضد اسلامي يا غير اسلامي ادامه پيدا كند. دلائل اين كار واضح است، چون برقراري نظام سياسي غير اسلامي، نظامي شرك آميز است چون حاكمش طاغوت است و ما موظفيم آثار شرك را از جامعه مسلمانان و از حيات آنان دور كنيم و از بين ببريم.باز به اين دليل كه موظفيم شرايط اجتماعي مساعدي براي تربيت افراد مؤمن و با فضيلت فراهم سازيم و اين شرايط درست ضد شرايط حاكميت طاغوت و قدرتهاي نارواست. شرايط اجتماعي كه ناشي از حاكميت طاغوت و نظام شرك آميز است لازمه اش همين فسادي است كه مي بينيد اين همان «فساد في الارض » است كه بايد از بين برود و مسببين آن بسزاي اعمال خود برسند. ما چاره نداريم جز اين كه دستگاههاي حكومتي فاسد و فاسد كننده را از بين ببريم وهيئت هاي حاكمه خائن و فاسد و ظالم و جائر را سرنگون كنيم.اين وظيفه اي است كه همه مسلمانان در يكايك كشورهاي اسلامي بايد انجام بدهند و انقلاب سياسي اسلامي را به پيروزي برسانند.

2. علل و عوامل اجتماعي جامعه، ميدان و بستر اصلي انقلاب است.جامعه مجموعه روابط منظم و پايداري است كه افراد عقلا و جبرا براي رفع نيازها و تحقق اهدافشان در آن محصور مي باشند. روابط اجتماعي بطور نظري و تحليلي از سه دسته روابط نهادي كه در عمل، غير قابل انفكاك و اسقاط مي

باشند تشكيل شده است.دو ركن اصلي و اوليه آن روابط و ساختارهاي فرهنگي و اقتصادي هستند.با اولي نيازها و اهداف معنوي انسان محقق و با دومي نيازهاي مادي و معيشتي او بر آورده مي شود.اين دو دسته، روابط احتياج به ظوابط و قانون دارند، زيرا اگر قرار باشد هر كس هر كار دلش خواست انجام دهد هرج و مرج پديد مي آيد و انسانها از وصول به اهداف باز مي مانند.ضابطه و قانون، محتاج واضع، مجري و قاضي است. پس اين ضرورت موجب پيدايش ركن فرعي و ثانويه يا سازمان سومي بنام حكومت مي شود.در هر برهه از تاريخ و زمان و در هر نقطه از مكان كه جامعه اي وجود دارد بايد سه ركنش، يعني فرهنگ، اقتصاد و حكومت و سياست هم خوان و همساز باشند. عدم هماهنگي اين اركان، خود زمينه ساز دگرگوني است.با توجه به استدلال فوق حال ببينيم هر يك از سازمانهاي فوق چگونه زمينه را براي تحول اجتماعي و انقلاب اسلامي ايران فراهم مي آوردند.

علل و عوامل سياسي پس از سقوط رضاخان و در زير چكمه هاي متفقين اشغالگر، در صحنه سياسي ايران بصورت ظاهر يكدوره آزادي و دموكراسي بروز مي كند كه پس از دوازده سال با كودتاي 28مرداد سال 32 اين آزادي هم محو مي شود.شاه در دوره اول حكومتش محلي از اعراب نداشت و تصميم گيري در واقع با ديگران بود اما حكومت واقعي او در دوره دوم، يعني، پس از كودتا شروع مي شود كه بساط ديكتاتوري را پهن مي كند.قوه مقننه دست نشانده قوه مجريه و خود قوه مجريه و نيز با نخست وزيراني مطيع،

آلت دست شاه مي شود و قوه قضاييه هم در آن رژيم معمولا محلي از اعراب نداشت. اين دوره نيز با بحرانهاي 43- 39 دستخوش تزلزل مي شود.با سركوب قيام 15 خرداد 42 و تبعيد حضرت امام در آبان 43 دوره واقعي حكومت و ديكتاتوري مطلقه شاه مجددا آغاز ميشود.تمام نهادها و ابزارهاي دموكراسي و آزادي همانند: مطبوعات، انجمنها، احزاب صنفي و سياسي، راديو و تلويزيون، كتب و مجالس تعطيل، كاناليزه يا آلت دست ميشوند.اركان و منابع قدرت شاه، يعني حمايت خارجي، پول نفت، توسعه و تجهيز ارتش و ساواك روز به روز بيشتر مي شود پايگاههاي قدرت مخالفان همچون حوزه و دانشگاه به شكلهاي مختلف سركوب و آزادي هاي فردي و اجتماعي مانند آزادي بيان و عقيده و...از مردم گرفته مي شود. در سياست خارجي نيز، شاه به هم پيمان تمام عيار آمريكا تبديل شده و عملا حامي اسراييل بوده و عاملي براي تضعيف و تشتت اعراب مي باشد. با آغاز دهه پنجاه روند ديكتاتوري شاه تشديد شده و در برابر سازمانهاي مسلح و گروههاي سياسي مخالف، به شديدترين وجه عكس العمل نشان داده مي شود.با اين اعمال و رفتار، نارضايتي مردم و روشنفكران از سياست رژيم اوج مي گيرد، اما بدلايلي نشانه ها و شاخص هاي آن چندان ظاهر نيست، زيرا از يكطرف به مدد درآمدهاي روز افزون نفت و عليرغم تمام سوء استفاده ها، ميزان واردات و توليد كالاهاي مونتاژ داخلي رو به تزايد و قدرت خريد مردم بالاست.اين مسائل چشم و زبان خيلي ها را مي بست، يعني بمدد دلارهاي نفتي و يك اقتصاد وابسته و مصرفي كه در دراز مدت

سقوطش محرز بود، در كوتاه مدت يك رضامندي اقتصادي و مصرفي وجود داشت و اين عاملي براي جلوگيري از بروز و ظهور گسترده نارضايتي هاي سياسي بود.از طرف ديگر شاه بمدد نيروهاي سركوبگرش روزبروز اقدامات انتقامجويانه خود را وسعت و عمق مي بخشيد و هر گونه ابراز نارضايتي از سوي ملت را با وضع فجيعتر و وحشيانه تري پاسخ مي داد. در نتيجه اين برخورد، نمود نارضايتي هر روز دامنه اش محدودتر مي گرديد و به قشرهاي پيشاهنگ و پيشتاز و از جان گذشته اي از روشنفكران، دانشجويان، بازاريان و روحانيون اختصاص مي يافت.تشكيل حزب فراگير رستاخيز در اوائل سال 54 اوج ديكتاتوري و اختناق شاه بود كه براي عضو گيري و وادار كردن مردم به شركت در آن از تحقير و توهين و تكبر به هيچ قشري فروگذار نكرد. شاه در اين مسير حتي از اطرافيان و دست نشانده هاي خود نيز حاضر نبود هيچ انتقادي را درباره كوچكترين و پيش پا افتاده ترين برنامه هايش بشنود و عليرغم وجود دستگاههاي برنامه ريزي، سياستگذاري و اجرائي كه بظاهر طرحي را با چارچوبهائي آماري و تحقيقي ارائه مي دادند، درباره همه چيز دستور مي داد. (27) شاه كه راه سلطنت خود و پسرش را بسيار هموار مي ديد در سال 55 جشنهاي پنجاه سال سلطنت پهلوي را برگذار كرد و حرفهاي ماليخوليائي زيادي زد. (28) در اين سال مقاومت هاي مسلحانه، تقريبا ريشه كن شده بود و اكثر مخالفان سرشناس اعم از روحاني و بازاري و دانشگاهي و...در زندان بودند و به خيال حكومت، اكثريت مردم نيز در حزب فراگير رستاخيز عضو شده بودند.در اوج

اين خواب و خيالها بود كه از اوايل سال 56 نشانه هاي بسيار قوي از نارضايتي سياسي و آزادي خواهي در گوشه و كنار ايران بروز كرد كه سرانجام، در قم و پشت سر روحانيت و حضرت امام جمع شد و انرژي عظيمي براي انفجار و بر اندازي فراهم كرد و انقلاب را به پيروزي رساند.

علل و عوامل فرهنگي فرهنگ، معاني و تعاريف بسيار زيادي دارد.در اينجا مراد از اين واژه عمدتا قالب هاي رفتاري و اعتقادي است كه در بين اعضاء يك جامعه بصورت مشترك رواج دارد و بر آورنده نيازهاي معنوي و كيفي آنان مي باشد.بنا بر اين، فرهنگ، محصول فرآيند دير پاي ديني، تاريخي و جغرافيائي يك جامعه مي باشد.دگرگوني اين قالب ها بصورت بنيادي زمينه ساز انقلاب است.

1. عوامل و عناصر فرهنگ ايران مهمترين عناصر و عوامل فرهنگ ايران عبارتست از: 1- جغرافياي ساسي اجتماعي ايران (5000 سال) 2- تاريخ ايران (2500 سال) 3- دين اسلام (1400 سال) 4- زبان و ادبيات فارسي (1000 سال) فلات ايران با چهار چوب و حدود طبيعيش حداقل از ده هزار سال پيش آثار تمدن از خود بجاي گذاشته است و از حدود 5 هزار سال پيش دولت عيلام در بخش وسيعي از آن تشكيل شده است و فرهنگ و تمدن يعني، قالب هاي فكري و رفتاري معيني را ايجاد و رواج داده است اقوام مهاجر و آريائي در هزاره اول قبل از ميلاد; يعني، سه هزار سال پيش و در طي كوچهاي چند هزار ساله بصورت جمعيتهائي مسلط در اين فلات ظاهر شدند و دولت هاي بوميان را بتدريج در خود هضم كردند. سرانجام،

در حدود دو هزار و پانصد سال پيش، كورش هخامنشي كه يك آريائي از قوم پارس است نخستين امپراطوري فراگير ايران را پي مي ريزد و به دنبال آن قالب هاي فكري و رفتاري تمدن پارسي و ايراني متجلي مي شود. دين اسلام با قالب هاي اعتقادي و رفتارهاي جامع در هزار و چهار صد سال پيش طلوع مي كند و ايرانيان از جاذبه آن و دافعه نظام شاهنشاهي، سر در قدمش مي گذارند.اين تغيير و تحول، انقلابي تمام عيار بود و اسلام بصورت جوهر ايرانيت در آمد.پس از 400 سال با تدوين شاهنامه فردوسي، هويت ايراني كه با عنصر اسلامي عجين شده بود در قالب نوي متولد شد.از اين به بعد بطور كلي اسلام، روح و مغز فرهنگ ايران است و آن سه عامل ديگر نيز در اين عامل محصور و متجسم مي شود. اين روح فرهنگي از آن به بعد در بستر تاريخ و جغرافياي ما جلو آمده و رشد كرده است و عليرغم تهاجماتي كه طي دو قرن اخير فرهنگ و تمدن غربي بر آن داشته و با وجود تاثيرات شديد، فرهنگ ايراني با آن محتوائي كه ذكر شد، هويت و استقلال خود را از دست نداده است.اين فرهنگ اسلامي با تمام صفت ها و پيرايه ها و خرافاتي كه از داخل بر آن عارض شده بود، همواره در مقابل استبداد داخلي و استعمار خارجي عاملي بازدارنده بود.بنا بر اين آنان براي هموار كردن زمينه نفوذ و سلطه شان، به انحاء مختلف در صدد حذف و يا تضعيف اين فرهنگ بودند. براي نمونه ديديم كه رضا شاه با پشت گرمي حاميانش خيلي

گستاخانه و آشكار با اسلام و مظاهر روشن آن نظير: حجاب، منابر و مجالس عزاداري براي امام حسين (ع) و روحانيت در افتاد و تلاش مي كرد لباس هاي اروپائي را جايگزين لباسهاي ملي كند.

2. عناصر فرهنگي شاه محمد رضا شاه از سالهاي 39 و 40 و با طرح لوايح ششگانه آمريكايي انقلاب سفيد در 19 دي و برگزاري رفراندوم ششم بهمن سال 1341 در تاييد آن و بمدد حاميان خارجيش بطور حسابشده تر و ظريفتري مبارزه را آغاز و به دنبال آن، تلاش كرد تا فرهنگ جديدي هماهنگ و همساز با حكوما و سياستش خلق كند.فرهنگ شاه ملقمه اي از دو عنصر بود. 1- فرهنگ غربي 2- فرهنگ ايران باستان. جشن هاي دو هزار و پانصد ساله و جشن هاي تاجگذاري و نظائر آنها ابزارها و روشهائي براي جا انداختن فرهنگ ايران باستان بود و فيلمهاي سينمائي و رمانهاي غربي و جشن هنر شيراز و همانند آنها براي توسعه و ترويج فرهنگ غربي بود و از عناصر چهارگانه فرهنگ ايراني، تحت عنوان ميهن پرستي، به جغرافياي سياسي و طبيعي ايران تكيه مي شد.از تاريخ 2500 ساله، عمدتا به تاريخ ايران باستان و هخامنشيان و ساسانيان و دين زرتشتي تكيه مي شد. دين اسلام كه عنصر اصلي فرهنگ ما بود آماج اصلي تهاجمات وي قرار گرفت.بزرگترين و آشكارترين تجاوز او به فرهنگ اسلامي مردم ايران تغيير مبدا هجري تاريخ و تبديل آن به مبدا شاهنشاهي بود. در ارتباط با اصلاح و تغيير و تحول در ادبيات فارسي موضع اسلامزدائي داشت و تلاش مي كرد آثار و علائم ديني و مذهبي را از درون آن محو

كند و با ابزارها و روش هاي گوناگون، فرهنگ واقعي و اصيل، را مي كوبيد و در عوض فرهنگ باستاني و وارداتي را تحميل مي كرد. بنا بر اين نارضايتي مردم به اين خاطر روز به روز تشديد مي شد مثلا حجاب كه يك قالب رفتاري اساسي در اسلام و ايران مي باشد، در زمان رضا شاه با زور سرنيزه برداشته شد و در زمان محمد رضا شاه از طريق پخش فيلمهاي سينمائي فاسد، داستانهاي عشقي، تاسيس انواع و اقسام مراكز فساد و فحشاء برنامه هاي تلويزيوني و راديوئي و غيره بي حجابي را تشويق و ترويج و زمينه براي گسترش روابط بي بند و بار دختران و پسران فراهم مي شد. مدلهاي لباس، الگوي مصرف، رواج اشياء لوكس، ادبيات و موسيقي مبتذل و بسياري از مسائل ديگري كه ترويج مي شد چيزهايي نبود كه با روح فرهنگي اصيل ما سازگار باشد و عليرغم اينكه طي اين دوران، ظاهرا افراد و جامعه بطور دلخواه استعمار و استبداد، مسخ شده بود، روح فرهنگي ما در عمق وجدانها متراكم بود و بغض كرده بود. هنگامي كه در جشن شيراز در آبان 56 زمان را براي آخرين حمله مناسب مي ديدند و به عنوان اوج هنر، نمايش آميزش زن و مرد را در ملاعام روي صحنه آوردند و يا رقاصان زن آفريقائي را نيمه عريان در تلويزيون ظاهر كردند، انرژي سركوب شده و متمركز روح فرهنگ ديني منفجر شد و مردم آزادي و شخصيت پايمال شده را طلب كردند. منابع مقاله:

چارچوبي براي تحليل و شناخت انقلاب اسلامي در ايران، حشمت زاده، محمد باقر؛

سقوط رژيم پهلوي انقلاب ايران، در نوع خود، و نيز در مقايسه با ديگر انقلابهاي جهان، از لحاظ تكوين، حركت، روند و نتيجه آن داراي ويژگيهاي كم نظيري بود.وجه مشترك پيدايش همه انقلابها، كم و بيش يكسان است.همگي ريشه طبقاتي و اجتماعي دارند، هنگامي كه ظلم و فساد و بي كفايتي نظام حاكم تحمل ناپذير شد، توده ها به حركت در مي آيند، طغيان مي كنند، نمايندگان سنتي خود را كنار مي زنند و موانعي را كه بر سر راهشان قرار دارد، درهم مي كوبند تا رژيم حاكم را بر اندازند و به جاي آن نظام جديدي كه اميال و خواستهاي آنها را تامين كند، بر پا سازند. كمتر انقلابي است كه صرفا ملي يا ميهني باشد.صرف وجود محروميتهاي اقتصادي در جامعه، براي برانگيختن شورش و انقلاب، بسنده نيست.هيچ انقلابي موفق نمي شود مگر آنكه بر نيروهاي مسلح تسلط پيدا كند، يا توان روحي و كارايي آن نيروها را تضعيف نمايد و يا اينكه، آن نيروها، به انقلابيون بپيوندند.عواملي كه انقلاب را شتاب مي بخشد، بيزاري از اشرافيت، ناسازگاريهاي اجتماعي و اقتصادي و شدت محروميتهاي تحمل ناپذير، ميان آنچه مردم مي خواهند و آنچه به دست مي آورند، مي باشد. انقلاب، بالفعل يك رويداد غير مترقبه است.در يك انقلاب اصيل، همه قشرهاي جامعه شركت دارند، هدفهاي انقلاب، در برگيرنده خواستهاي اكثريت جامعه است، در آغاز، توده ها با يك برنامه مدون و از پيش تهيه شده، براي ساختار نظام و جامعه جديد، به عرصه انقلاب نمي روند.انگيزه توده ها، در آغاز، براندازي نظامي است كه ديگر قادر به تحمل آن نيستند.رهبران و پيشتازان انقلاب، برنامه

بازسازي جامعه را، در نظام آينده تهيه مي كنند و پس از تاييد مردم آن را به اجرا مي گذارند. ملت ايران طي يك قرن گذشته، دو انقلاب، يك جنبش و دو كودتا را تجربه كرده است، انقلاب مشروطيت سال 1285 (1906 ميلادي)، جنبش ملي شدن صنعت نفت 32- 1329 (53- 1950 ميلادي) و انقلاب سال 1357 (79- 1978)، كودتاها، يكي 3 اسفند 1299 به رهبري سيد ضياء الدين طباطبائي و رضاخان ميرپنج، ديگري، كودتاي انگليسي - آمريكايي 28 مرداد 1332. در انقلاب مشروطيت، اولين قانون اساسي، با الهام از ايدئولوژي ناسيوناليسم، ليبراليسم و سوسياليسم غرب تهيه و تصويب شد. روشنفكران اميدوار بودند نظام كشور و ساختار جامعه را همانند جوامع اروپايي كنند، اما عمر اين مشروطه كوتاه بود و پس از چهارده سال، با كودتاي اسفند 1299 از ميان رفت. جنبش ملي سال 1329، يك جنبش ناسيوناليسي و ضد استعماري اصيل بود.هدف عمده آن طرد استعمار كهن بريتانياي كبير، احياي دموكراسي، از طريق اجراي كامل قانون اساسي سال 1285 و تامين همه آزاديهاي فردي و اجتماعي بود.هر چند جنبش، با ملي شدن صنعت نفت در سراسر ايران و خلع يد از شركت نفت انگليسي و اخراج انگليسيها از ايران، به پيروزيهاي بزرگي ست يافت، ولي با كودتاي 28 مرداد 1332 شكست خورد. انقلاب سال 1357 با قيام قشرهاي وسيع مردم ايران شروع شد و به رهبري آيت الله روح الله خميني به پيروزي رسيد.در همه پرسي فروردين 1358 رژيم جمهوري اسلامي، جايگزين نظام سلطنتي گرديد.قانون اساسي جديد در مجلس «خبرگان » كه بيش از 90 درصد اعضاي آن را روحانيون و فقها تشكيل مي

دادند، به تصويب رسيد.سپس در همه پرسي روزهاي 11 و 12 آذرماه همان سال، قانون اساسي و نيز مقام مرجعيت و رهبري آيت الله خميني، با اكثريت قاطع مردم تصويب و پذيرفته شد.

شخصيت امام خميني مطالعه و تحليل علل پيروزي سريع انقلاب سال 1357 بدون بررسي شخصيت آيت الله خميني دشوار و حتي ناممكن است.امام خميني در پيروزي انقلاب اسلامي، همان نقشي را ايفا كرد كه لنين در انقلاب كبير روسيه، مائوتسه تونگ در انقلاب چين و فيدل كاسترو، در انقلاب كوبا.با اين تفاوت كه لنين حزب كمونيست را پشت سر خود داشت و پس از پيروزي انقلاب فوريه 1917 وارد لنينگراد شد.مائو رهبر حزب كمونيست چين بود و به نيروهاي مسلح و مجهزي كه ماهها با ارتش چيانكايچك در بخشهائي از خاك چين جنگيده بودند، فرماندهي داشت، فيدل كاسترو نيز، با هزاران چريك و هواخواه، تجربه سه سال (59 - 1956) مبارزه مسلحانه دشواري را با رژيم باتيستا پشت سرگذاشته بود.در صورتي كه امام خميني هيچ نوع سازمان سياسي و نيروهاي نظامي در اختيار نداشت، ستاد رهبري او، در خارج از ايران بود، از «مسجد» به عنوان سنگر مقاومت و مبارزه استفاده كرد و در اوج انقلاب، وارد ايران شد. چه عواملي موجبات موفقيت امام خميني را در جلب و بسيج توده ها، تا بدان حد تامين كرد كه با صدور يك پيام، از چند هزار كيلومتري ايران، توده هاي مردم، به خيابانها مي ريختند و سينه خود را در برابر آتش مسلسل ها قرار مي دادند؟ با اتكاء به چه نيرويي، رهبران كشورهاي غربي و شرقي را، به اتهام مداخله در امور ايران

و پشتيباني از محمد رضا شاه به باد انتقاد و حمله مي گرفت، جيمي كارتر، رئيس جمهوري آمريكا را مي كوبيد و به گفته خود، به او «سيلي » مي زد! در مذاكرات با نمايندگان سران دولتهاي ايالات متحده و فرانسه، در نوفل لوشاتو، درباره آينده ايران و سرنوشت شاه، يك قدم از موضع هميشگي خود، عقب ننشست و حرف هميشگي خود را كه «شاه بايد برود!» تكرار مي كرد؟ برجسته ترين خصيصه امام خميني، صراحت بيان، بي پروايي و شجاعت فوق العاده و كم نظيرش بود، تا بدان حد، كه در ميان روحانيون و سياستگران دو قرن اخير ايران، هيچ كس به پاي او نرسيد.در دوراني كه محمد رضا شاه، همه مخالفان، اعم از مليون، چپ گرايان، توده ايها، مالكان بزرگ و نخبگان سنتي را سركوب كرده و يا از صحنه خارج نموده بود، امام خميني، يكه و تنها، عليه او قد علم كرد.وي در سخنراني خرداد 1342 (عاشورا 1383) محمد رضا شاه را با چنان شدت و حدتي به باد سرزنش و حمله گرفت، كه تا آن روز سابقه نداشت.در آن سخنراني تاريخي امام خميني شاه را «بدبخت!» ، «بيچاره!» ، «نوكر اسرائيل!» و «فرمانبر آمريكا!» خواند. زيركي، هشياري، موقع شناسي، از خصايص برجسته ديگر ايشان بود.در دوراني كه مال اندوزي، تجمل گرايي، فساد و نادرستي، در ميان طبقه بالاي جامعه، حتي ميان برخي از روحانيون، رواج يافته بود، آيت الله خميني، همان زندگي بسيار ساده و بدون تكلف گذشته را حفظ كرد.در شناسايي جامعه ايران، تبحر خاصي داشت و زمان شروع مبارزه و حمله را به خوبي تشخيص داد.در دوران چهارده ساله

تبعيد، با ايراد سخنرانيها، ارسال پيامهاي كتبي و شفاهي به وسيله كاست، مردم ايران و جهان را از نقاط ضعف شاه و فساد و بيدادگري رژيم او، آگاه ساخت، همكاري دولت ايران با اسرائيل غاصب، وابستگي اقتصادي، سياسي و نظامي ايران به غرب، بالاخص به آمريكا، غارت بيت المال، خريد روز افزون جنگ افزار، نابودي كشاورزي، بالا رفتن قيمتها، كمبود مسكن، تباهي فرهنگ، ثروتمندتر شدن اغنيا و فقيرتر شدن مستضعفان، نقض قوانين حقوق بشر، پايمال كردن قانون اساسي، سانسور مطبوعات، محو آزاديهاي مردم، سركوب مخالفان، اوجگيري فساد در همه شئون كشور و....از مواردي بود كه در بيانات و پيامهاي امام خميني بدان استناد مي شد و شاه را عامل همه نابسامانيها، مي دانست و لزوم اتحاد همه قشرهاي جامعه را براي ادامه مبارزه تاكيد مي كرد. گفته هاي امام خميني، انعكاس خواسته ها و نظريات همه احزاب، گروههاي سياسي، با افكار و عقايد گوناگون، از جمله جبهه ملي، نهضت آزادي، گروههاي ماركسيستي، حزب توده و گروههاي چريكي بود.تامين عدالت اجتماعي، آزاديهاي فردي و اجتماعي، آزادي مطبوعات، حكومت مردم بر مردم از طريق انجام انتخابات آزاد....خواسته هايي بود كه نيروهاي اپوزيسيون، پس از سقوط دولت مصدق در سال 1332، سالها براي تحقق آن، مبارزه كرده و به نتيجه نرسيده بودند.

نيروهايي كه آتش انقلاب را روشن كردند در سالهاي آخر دهه 1340، همه گروههاي سياسي مخالف رژيم، سركوب شده بودند.تنها كانون مقاومتي كه در فضاي خفقان ايران آن زمان باقي مانده بود، حملات كوبنده آيت الله خميني در نجف به شاه و رژيم او، سخنرانيهاي دكتر علي شريعتي در حسينيه ارشاد و صفير گلوله چريكها، در مبارزه

مسلحانه شان بود.هر يك از اين سه كانون، در برگيرنده خواسته و تمايلات بخشي از قشرهاي جامعه بود. شريعتي، به عنوان يك انديشمند برجسته سياسي - مذهبي، اسلام شناس مترقي و معلم راديكاليسم اسلامي، در سخنرانيها و نوشته هاي خود، تعريف تازه اي از اسلام شيعه و «شهادت » عنوان كرد و هزاران پسر و دختر جوان دانشجو را با فلسفه سياسي اش، كه تركيبي از سنتهاي اسلامي، با افكار انقلابي بود، آشنا ساخت.چريكها، با مبارزه مسلحانه خود، فضاي سياسي تازه اي ايجاد كردند و با فداكاري و جانفشاني خود، ارزشها و مفاهيم نويني را مطرح ساختند.آيت الله خميني، با مهارت و درايت خاص، عمليات اين سه پايگاه را هماهنگ ساخت و در مبارزه عليه رژيم شاه، از آن بهره برد. طبقه متوسط جامعه، بازرگانان سطح پايين، كسبه، و بازاريان، آيت الله را دشمن آشتي ناپذير رژيم استبدادي، حامي الكيت خصوصي و ارزشهاي اسلامي و سنتي مي دانستند.روشنفكران، تحصيل كردگان، و دانشجويان، او را رهبري روحاني مي شناختند كه قصد دارد مملكت را از وابستگي به انحصارات غرب، و نيز ظلم و ستم و فساد برهاند و عدالت و آزادي را به كشور بازگرداند.كاركنان دولت و كارگران كارخانه ها، آيت الله خميني را روحاني مي دانستند كه از ميان ملت برخاسته و قصد دارد با پيروي از تعاليم اسلام، قدرت را از اغنيا و زورمندان گرفته و به ملت بازگرداند و عدالت اجتماعي را در سراسر ايران برقرار كند.از ديدگاه كشاورزان، آيت الله شخصيت روحاني مبارز و سختكوشي است، كه پيوسته از منافع قشر زحمتكش دفاع مي كند و براي آنها، زمين، آب، مدرسه، جاده

و مراكز بهداشت فراهم مي سازد.بدين سان قشرهاي وسيعي از مردم ايران، آيت الله خميني را، منادي حق و عدالت، مدافع محرومان و الهامبخش اميدها و آرزوهاي خود و احيا كننده آزادي و برابري مي دانستند. ستون فقرات جنبشي كه رهبري آن را، امام خميني به عهده داشت، روحانيون جوان در نهادهاي مذهبي، بازاريان و بخشي از قشرهاي محروم و متوسط جامعه بودند.اينان در قيام 15 خرداد 1342 وفاداري بي چون و چراي خود را نسبت به رهبر مذهبي خود، به اثبات رسانيده بودند.به نظر آنها، خميني تجسمي از جرئت، جسارت و مقاومت امام علي (ع) در مبارزه عليه معاويه بود.پس از كشتار 15 خرداد، مخالفان ميانه رو مذهبي رژيم، و شماري از علما كه موافق مداخله روحانيون در امور سياسي نبودند، به تدريج به سوي او، روي آوردند.بازاريان نيز با دادن كمكهاي مالي به ياريش شتافتند و با توسعه شبكه هاي مخفي، و از طريق مساجد، پيامها و دستورهايش را دريافت و اجرا مي كردند. هر چند بازار و بخشي از روحانيون و نهادهاي مذهبي در قم، مشهد، اصفهان و شيراز، به عنوان يك سازمان مخالف رژيم، سالها فعاليت داشتند، اما، طبقه روشنفكر دانشگاهي، در سالهاي اول دهه پنجاه، مبارزه را از سر گرفتند.نخست نويسندگان، هنرمندان، حقوقدانان، قضات، با انتشار نامه هاي سرگشاده و اعلاميه هايي، در اعتراض به نبودن آزادي و دموكراسي، خواستار فضاي باز سياسي و اجراي قانون اساسي شدند و جمعيت طرفدار حقوق بشر را سازمان دادند.دانشجويان را به تظاهرات دانشگاهي وا داشتند و بدين سان فرياد اعتراض خود را نسبت به مظالم و ستمگريهاي رژيم شاه، بلند و بلندتر كردند.

انتشار نامه اهانت آميز نسبت به آيت الله خميني در زمستان 1356 در روزنامه اطلاعات، اعتراض شديد مردم و مقتول و مجروح شدن گروهي در شهرستان قم به وسيله نيروهاي انتظامي، سپس گسترش دامنه اعتراضها، در شهرهاي ديگر و برخورد مسلحانه نيروهاي امنيتي با مردم، جنبش مخالفت مردمي را وسعت و تداوم بخشيد.كارمندان دولت، كاركنان بانكها، گمركات، سپس كارگران كارخانه ها و صنعت نفت، با اعتراض و اعتصاب خود، اقتصاد كشور را فلج كردند.آنگاه، دانشجويان، دانش آموزان، و نيز مردان و زنان از قشرهاي مختلف جامعه با برپايي تظاهرات در شهرها و برخوردهاي خياباني با نظاميان، آتش انقلاب را برافروختند و طي مدت كوتاهي به چنان پيروزيهايي رسيدند كه همه را شگفت زده كرد. اگر طبقات متوسط مذهبي، بازاري و تحصيل كرده، ديوار استوار انقلاب بودند، طبقه كارگر و دهها هزار تن كشاورزان بدون زمين و بيكار، كه در حومه شهرها، با محروميت زندگي مي كردند، نقش نيروي «ضربت » را به عهده داشتند.اينان، همراه با جوانان و نوجوانان ساكنان محلات فقيرنشين جنوب تهران، اكثريت تظاهر كنندگان خياباني را تشكيل مي دادند.بسياري از كساني كه در زد و خورد با نظاميان، شهيد يا زخمي شدند، همين جوانها بودند. در آغاز بحران، خواسته و هدف تظاهركنندگان براندازي رژيم سلطنت و استقرار نظام جمهوري اسلامي نبود، معترضين خواستار مهار كردن قدرت مطلقه شاه و اجراي قانون اساسي سال 1288 بودند.در آن دوران تظاهر كنندگان عليه شخص محمد رضا شاه شعار نمي دادند، حتي شركت كنندگان در راهپيمايي بزرگ بعد از نماز عيد فطر (13 شهريور 1357) در قيطريه، در شعارهاي خود، به شاه حمله نكردند. حادثه روز

17 شهريور ميدان ژاله و كشتار صدها تن تظاهر كنندگاني كه بي خبر، يا با خبر از اعلام حكومت نظامي در آن محل و خيابانهاي اطراف، در اعتراض به منع تظاهرات از سوي دولت، اجتماع كرده بودند، خشم مردم را عليه شاه، كه او را مسئول و آمر قتل عام آن روز مي دانستند، برانگيخت.از آن پس، در تظاهرات و راهپيماييهاي خياباني، شعارهاي ضد شاه، به عنوان شعار اصلي به كار گرفته شد.

فلسفه سياسي امام خميني افكار و انديشه سياسي امام خميني، بر خلاف ادعاي برخي از محافل اپوزيسيون و نيز، بسياري از روشنفكران داخل و خارج از كشور، ناشناخته و مجهول نبود.سالها پيش از انقلاب، آيت الله خميني در دوران اقامت در عراق و تدريس در نجف، پيرامون فلسفه سياسي و حكومت اسلامي و ولايت فقيه، بحث و سخنراني كرده بود.شعار «حكومت اسلامي » ، در تظاهرات و راهپيماييها و اجتماعات، عنوان شده بود.دكتر كريم سنجابي، رهبر جبهه ملي نيز، در ديدار 14 آبان ماه 1357 با امام خميني در پاريس، بيانيه سه ماده اي معروف را تهيه و امضا كرده بود. (1) آيت الله خميني، در جلسه درس مورخ چهارشنبه 13 ذيقعده 1389 (1 بهمن 1348) در نجف، پيرامون چگونگي تدوين قانون اساسي سال 1288 چنين گفته است: «...گاهي گفته مي شود كه احكام اسلام ناقص است.مثلا احكام قضا در اسلام آن طور كه بايد و شايد نيست.انگليس به دست عمال خود اساس مشروطه را به بازي گرفت و ما را هم - طبق شواهد و اسنادي كه در دست است - بازي داد.وقتي مي خواستند قانون بنويسند كتابي كه مال بلژيكي ها

بود از سفارت بلژيك قرض كردند (...) و قانون مشروطه را از روي آن نوشتند و براي تعميه لت بعض احكام اسلام را ضميمه كردند، لكن اساس قوانين را از آنها اخذ كردند و به خورد ما دادند...» آيت الله خميني در تشريح كيفيت حكومت اسلامي و چگونگي اجراي قوانين اسلام مي گويد: «...اينها (استعمارگران) به نظر ما آوردند كه اسلام حكومتي ندارد، تشكيلات حكومتي ندارد.بر فرض اينكه احكامي داشته باشد مجري ندارد و خلاصه اسلام قانونگزار است.اين مطلب را عرض كنم، ما كه مي گوييم پيغمبر اكرم (ص) بايد خليفه تعيين كند آيا براي بيان احكام است؟ بيان احكام خليفه نمي خواهد، خود آن حضرت بيان احكام مي كرد، همه احكام را مي نوشتند و در دست مردم مي دادند تا عمل كنند.اينكه لازم است خليفه تعيين كند، براي حكومت است.ما خليفه مي خواهيم تا اجراي قوانين كند. قانون مجري لازم دارد.در همه ممالك عالم اين طور است (...) قانون تنها سعادت بشر را تامين نمي كند، پس از تشريع قانون بايد قوه مجريه باشد.در يك تشريع، يا در يك حكومت اگر قوه مجريه نباشد نقص وارد است. اسلام همان طور كه جعل قوانين كرده، قوه مجريه هم قرار داده است، ولي امر قوه مجريه قوانين است.اگر پيغمبر اكرم خليفه تعيين نكند (ما بلغ رسالة) رسالت خود را به پايان نرسانيده است.نصف امر را زمين گذاشته است.... زمان رسول الله، صلي الله عليه و آله و سلم اين طور نبود كه فقط قانون بگذرانند.دست مي بريدند، «حد مي زدند» رجم مي كردند (...) و خليفه هم براي اين امور است.خليفه جاعل احكام نيست، خليفه

براي آن است كه احكام اسلامي را كه رسول اكرم (ص) آورده است و خداي تبارك و تعالي فرستاده است اجرا كند...» آيت الله خميني پيرامون معرفي اسلام و لزوم تشكيل حكومت اسلامي تاكيد دارد و مي گويد: «درست توجه كنيد، همان طور كه آنان بر ضد شما اسلام را بد معرفي كردند، شما هم اسلام را آن طور كه هست معرفي كنيد. فوايدش را بنويسيد و منتشر كنيد، خودتان را درست كنيد.شما بايد حكومت اسلامي تاسيس كنيد.خيال نكنيد ما نمي توانيم.آنها (استعمارگران) از سيصد چهارصد سال پيش زمينه را تهيه كردند.از صفر شروع كردند تا به اينجا رسيدند.شما هم از صفر شروع كنيد.» آيت الله خميني تفكيك دين از سياست را نغمه استعمارگران مي داند و در توجيه رد اين نظريه چنين اظهار مي كند: «اسلام را به مردم معرفي كنيد تا بچه هاي ما گمان نكنند كه اين آخوندها در گوشه نجف يا قم دارند احكام حيض و نفاس مي خوانند.به سياست چكار دارند! دين از سياست بايد جدا باشد! بي دينها اين را مي گويند.آنها (استعمارگران) گفتند كه بايد دين از سياست جدا باشد! زمان پيغمبر اكرم (ص) سياست از دين جدا بود؟ زمان خلفاي حق يا غير حق، زمان خلافت حضرت امير، سياست از ديانت جدا بود؟ اين حرفها را از آنها درست كردند تا دين را از تصرف امور دنيا كنار بزنند.آنها دنيا را مي خواهند.اگر ما مسلمين جز نماز خواندن، دعا خواندن و ذكر گفتن كاري نداشته باشيم، آنها هيچ كاري به ما ندارند (...) آن مردك (نظامي انگليسي در اشغال عراق) گفت: اينكه در بالاي ماذنه اذان مي

گويد، براي سياست انگليس ضرردارد؟ گفتند نه.گفت هر چه مي خواهد بگويد! (...) شما هر چه مي خواهيد نماز بخوانيد، آنها نفت شما را مي خواهند.به نماز شما چكار دارند؟ آنها مي خواهد ما آدم نباشيم، از آدم مي ترسند (...) هر وقت آدمي پيدا شد، يا كشتند، يا از بينش بردند، يا لكه دارش كردند كه سياسي است! اين آخوند سياسي است... پيغمبر (ص) هم سياسي بود.اين تبليغ سوئي است كه آنها كردند تا شما را از سياست كنار بگذارند.از دخالت در امور دولتي كنار بگذارند و خودشان هر كاري مي خواهند انجام دهند، هر غلطي مي خواهند بكنند..» . (2) آيت الله خميني در سخنرانيهاي خود، اهميت تبليغات را در بيدار ساختن مردم و شناساندن حكومت اسلامي تاكيد مي كند و خطاب به طلاب و روحانيون مي گويد: «آن مطلبي كه در اول بحث (حكومت اسلامي) عرض كردم كه شما موظفيد براي تشكيل حكومت اسلامي جديت كنيد، راه آن در اولين قدم تبليغات است.از راه تبليغات پيش بياييد.در همه عالم هميشه همينطور بوده است كه دو نفر، چهار نفر، كمتر يا بيشتر با هم مي نشستند قرار مي گذاشتند و دنبال آن تبليغات مي كردند.كم كم، بر نفرات افزوده مي شد و در نتيجه در يك حكومت بزرگ رخنه كرده و آن را ساقط مي كردند.محمد علي ميرزا را از بين مردم مي بردند و حكومت مشروطه تشكيل مي دادند. هميشه از اول قشون و قدرتي در كار نبوده است و فقط از راه تبليغات پيش مي رفته اند، قلدري ها و زورگوئي ها را محكوم مي كردند. ملت را آگاه مي ساختند

و به مردم مي فهماندند كه اين قلدري ها غلط است.كم كم، دامنه تبليغات توسعه مي يافت و همه طبقات جامعه را فرا مي گرفت.مردم بيدار مي شدند و به نتيجه مي رسيدند. شما الآن نه كشوري داريد و نه لشكري، و نه كاري از شما مي آيد.ليكن تبليغات دست شماست و در اطراف شما دور مي زند.مسائل عبادي را البته ياد بدهيد، ليكن مهم، مسائل اسلامي است، مسائل اقتصادي و حقوقي اسلام است، اينها را ديگران محور كار خود قرار داده اند، ما هم بايد اين مسائل را محور قرار دهيم.ما موظفيم از هم اكنون براي شالوده ريزي يك دولت حقه اسلامي كوشش كنيم، همفكر پيدا كنيم، تبليغ كنيم تا آنجا كه موجب پيدا كند و موجها پديد آيد و كم كم، امتي آگاه و وظيفه شناس به وجود آيد تا اينكه يك نفر آدم پيدا شود قيام كند و حكومت اسلامي تشكيل دهد» . (3) آيت الله در تشريح حكومت اسلامي به عنوان حكومت قانون مي گويد: «...اسلام در هر مرتبه اي از مراتب، حكومتي است كه تبعيت از قانون دارد و قانون حاكم بر جامعه است آنجا هم كه اختياراتي به رسول اكرم (ص) و ولايت داده شده از طرف خداوند است.هر جا حضرت رسول مطلبي را بيان يا حكمي را تعيين فرموده اند به پيروي از قانون الهي بوده است.پس اسلام عبارت از يك سلسله قوانيني است كه تمام بشر موظفند به آن عمل كنند و حكومت اسلام نه مشروطه، نه استبداد و نه جمهوري است و نه كسي مي تواند در آن دخالتي كند.برابر رئيس و مرئوس حكم الهي متبع

است و لزوم تبعيت از رسول اكرم (ص) هم به حكم الهي است كه مي فرمايد: و اطيعوا الرسول..» . (4)

شتاب روند فساد و استبداد در بهار سال 1357 روند اعتراضها، در حدي نبود كه به انقلاب منجر شود.در بسياري از كشورهايي كه رژيم استبداد و ديكتاتوري بر آنها حاكم است، تظاهرات اعتراض آميز رفاهي - سياسي روي مي دهد، بي آنكه به شورش و انقلاب منتهي گردد. رژيمهاي خودكامه و دست نشانده، عموما داراي دو خصلت «استبداد و فساد» مي باشند.استبداد و فساد، لازم و ملزوم يكديگرند.اما هنگامي كه «فساد» از «استبداد» پيشي گرفت، و خواسته هاي مشروع و منطقي قشرهاي وسيعي از جامعه، با بي اعتنائي روبه رو شد، فرياد اعتراض توده ها، به حركت تبديل مي شود و چنانچه اين «حركت » به وسيله مردان شايسته و مورد اعتماد مردم رهبري گردد، به پيروزي منتهي مي گردد. تظاهرات مردم ايران، در ماههاي اول سال 1357 نخست جنبه اعتراض به روش كلي رژيم شاه داشت، سپس به خواسته هاي رفاهي - سياسي تبديل شد، آنگاه به حركت توده اي درآمد و با رهبري آيت الله خميني به شورش و انقلاب انجاميد و با چنان شتابي به پيروزي رسيد كه مردم ايران و جهانيان را شگفت زده كرد. رژيم شاه، در اوايل دهه 1350 ظاهر استوار و نيرومندي داشت، ولي از درون خراب بود و بسان سد خاكي مي ماند، كه دير يا زود در برابر فشار امواج دريا، فرو مي ريخت.فساد، با ابعاد وحشتناكي در آن ريشه دوانده بود.انتقاد، نارضائي و سرخوردگي حتي در ميان نخبگان سياسي و دست اندركاران اداره مملكت ظاهر

شده بود. پرويز راجي، سفير «شاهنشاه آريامهر» در لندن، در گفتگو با امير اصلان افشار، كه او نيز سالها در آمريكا و كشورهاي اروپا سفير بوده است، از بيدادگري رژيم انتقاد مي كند و مي گويد: «...چرا هر جا، نام ايران به ميان مي آيد، بلافاصله كلماتي مانند «ساواك » ، «شكنجه » و «فساد» به دنبال آن گفته مي شود.من از مشاهده اين اوضاع احساس حقارت مي كنم و نمي دانم تا چه حد در مقابل اين گونه انتقادها، مي توان خاموش ماند...» پرويز راجي، در جاي ديگر مي گويد: «شايع است شاه هفته اي سه بار، بعد از ظهرها به منزل يكي از دوستان نزديك خود مي رود و ترياك مي كشد..» . (5) امير عباس هويدا، وزير دربار، در ديدار خصوصي كه روز 12 مرداد 1357 با پرويز راجي داشته است، با لحني تنفرانگيز، از گستردگي فساد در ميان طبقه سطح بالاي ساواك، امراي ارتش و بعضي از افراد خانواده سلطنتي ياد مي كند و مي گويد: «...با مشاهده اين وضع، گاه احساس مي كنم كه مقاومتم به پايان رسيده و ديگر توان ادامه كار ندارم...» (6) اوري لوبراني (7) نماينده سياسي اسرائيل در تهران، پس از ملاقاتي كه با محمد رضا شاه در جزيره كيش داشت داستان زير را نقل كرده است: «پس از ملاقات شاه، با يكي از بلند پايگان رژيم، كه مشاور نزديك شاه نيز بود، برخورد كردم.وي از من پرسيد: از ديدار اعليحضرت مي آييد؟ گفتم: آري. گفت: آيا به درستي سمبل زوال و انحطاط ايراني را در آنجا ديدي؟ آنچه از زبان او شنيدم، برايم باور كردني

نبود، منظور وي اشاره به وضع درون و ريشه دستگاه فاسدي بود كه شاه بر آن تكيه داشت.» (8)

فساد از استبداد پيشي گرفت در سال 50- 1349 درآمد نفت 1200 ميليون دلار بود.اين درآمد در سالهاي 56- 1353 ناگهان افزايش يافت و به 38 ميليارد دلار بالغ گرديد كه تنها 20 ميليارد دلار از اين درآمد مربوط به سال 55 - 1354 مي باشد و با مقايسه درآمد دهساله 1343 تا 1353 كه جمعا 13 ميليارد دلار بود اين افزايش چشمگير مشخص مي شود.به بيان ديگر طي 13 سال درآمد نفت صادراتي دولت ايران 51 ميليارد دلار بوده كه 38 ميليارد آن طي سه سال 1353 تا 1356 بوده است. (9) بخش عمده اين درآمد، صرف اجراي برنامه هاي رفورم «انقلاب شاه و مردم » گرديد.محمد رضا شاه، با ابداع طرحهاي جاه طلبانه، قصد داشت ظرف مدت كوتاهي ايران را به يك قدرت صنعتي مدرن تبديل كند، بي آنكه در صحنه سياسي و آزادسازي قدم بردارد. در اين دوران، همه قدرتها در دست شاه بود، توسعه و پيشرفت، تمايل و امر شخصي شمرده مي شد و «رسالت » يك فرد بود.طرحها و برنامه ها، تابع خواسته ها و هوسهاي او قرار داشت.مشاورانش تكنوكراتهايي بودند كه اوامر «ارباب » را، بي چون و چرا، اجرا مي كردند.به نظر «شاهنشاه آريامهر» جامعه ايران ابزاري بود كه بايد در دستهاي او، به عنوان يك «شخصيت تاريخي » شكل مي گرفت و در جهت «تمدن بزرگ » براي او و رژيمش، افتخار ابدي تضمين مي كرد.خواسته و نظر مردم و مشاركت آنها در امور مملكت و برنامه توسعه و

پيشرفت، اهميت نداشت.ملت را بايد به «زور» در جهتي كه او انتخاب كرده بود، پيش راند.هر چند بخشي از درآمدهاي حاصل از فروش نفت، صرف اجراي برنامه توسعه و پيشرفت شد و در زمينه توليدات صنعتي و رشد اقتصادي، خدمات، نوسازي و آموزش و پرورش و ايجاد مدارس عالي، موفقيتهايي به دست آمد، ولي بخش عمده آن به مصرف خريد جنگ افزارهاي مدرن، كه تهيه آن براي برخي از كشورهاي عضو «ناتو» دشوار بود، رسيد.صدها ميليون دلار نيز حيف و ميل شد و يا به جيب دست اندركاران رفت. از دستگاه برنامه ريزي كشور يك خوان يغما ساخته شده بود، هر كسي به شاه و دربار، دسترسي بيشتري داشت، بيشتر از آن برخوردار بود.مجريان و دست اندركاران برنامه ها، منابع مالي مملكت را، دارايي شخصي خود مي دانستند.خيل مقاطعه كاران خارجي و داخلي، دلالان و رابطين آنها، كه با افراد خانواده سلطنتي و مقامات ذينفع ارتباط برقرار كرده بودند، از اين خوان يغما، بهره فراوان بردند.تعجب نداشت كه بزرگترين موارد فساد، سواي اعضاي خانواده سلطنتي، در ميان كساني ديده مي شد، كه به شاه و دربار نزديكتر بودند.فساد، از استبداد سبقت گرفته بود! حدود يك دهه و نيم پس از اعلام «انقلاب سفيد» در ايران طبقه اي ثروتمند، حريص، بي عاطفه، و فاسد به وجود آمد كه تنها هدف آن نزديك شدن به مركز قدرت و مال اندوزي، تا حد غارت مملكت بود.اين طبقه، تخم فساد، بي ايماني و نادرستي را در ميان جامعه پراكنده و بارور ساخت و در نهايت، رژيمي را كه به آن وابسته بود، بيش از پيش ضعيف و بي اعتبار

كرد.

ضعف و بي كفايتي شاه بسياري از آگاهان به مسائل سياسي ايران معتقدند كه محمد رضا شاه، بر خلاف پدرش مرد ضعيف، زبون و نامصمم بود.اينان براي اثبات ادعاي خود و ارائه شخصيت شاه، كودتاي سال 1332 و فرارش را از كشور و چگونگي بازگشت وي را مثال مي آورند و مي گويند محمد رضا در سايه قدرت و شايستگي پدرش به سلطنت رسيد ولي در طي دوران پادشاهي، همواره در برابر بحرانها، ضعف نشان داد.اين گروه، بر خورد او را با رويدادهاي سالهاي 1356 و 1357، كه منجر به شورش و انقلاب گرديد، نشانه بارز ضعف و بي كفايتي او مي دانند. گري سيك، معاون برژينسكي، در شوراي امنيت ملي كاخ سفيد مي گويد: «...من از بي اعتمادي شاه نسبت به خود در سال 1977، هنگام آخرين ديدارش از آمريكا، شگفت زده شدم.» (10) ويليام سوليوان نيز شاه را مردي ضعيف و ناتوان معرفي مي كند.نظريه آخرين سفير آمريكا در رژيم پيشين درباره او، بدين شرح است: «....شاه در بحران سال 1953 (1332) در برابر نخست وزير وقت، دكتر مصدق، ضعف و بي ارادگي از خود نشان داد (...) از نظر من، كه در ماههاي بحراني آخر سلطنتش هفته اي چند بار او را ملاقات مي كردم، چهره واقعي شاه، بكلي با چهره يك سلطان مقتدر و مستبد، كه درباريان، يا مخالفان از او ساخته بودند، متفاوت بود.خلاصه آنكه، او زمامداري نبود كه توانايي و قابليت رهبري كشورش را در شرايط بحراني داشته باشد....» (11) 1 محمد رضا شاه، با چنين نهاد و شخصيتي، سعي داشت خود را مقتدر و مصمم بنماياند.او، چند بحران

سياسي را پشت سر گذاشته بود، از دو سوء قصد جان به در برده بود.در مبارزه عليه مالكان بزرگ و مخالفان سياسي، و نيز گروههاي اپوزيسيون، مانند جبهه ملي، نهضت آزادي و حزب توده، با توسل به زور، پيروز شده بود.قيام 15 خرداد 1342 و جنبش چريكي را با خشونت سركوب كرده بود، و با چنين شيوه اي و برخورداري از پشتيباني آمريكا مدت سي و هفت سال سلطنت كرده بود، اما، از اوايل دهه پنجاه علائم آشكاري از پيچيدگي و مشكلات در اجراي برنامه هاي رفورم اقتصادي و اجتماعي، كه انتظار آن را نداشت، ظاهر شده بود، تحقق اهداف «انقلاب شاه و مردم » و سپس رؤياي «تمدن بزرگ » در معرض تهديد قرار گرفته بود.فرمان ايجاد حزب رستاخيز ملي، به منظور باز كردن «دريچه اطمينان » نشانه بارز نابساماني اوضاع سياسي و درماندگي رژيم بود.از آن پس همه تلاشها، صرف تبليغات نمايشي، وعده و فريب همراه با تهديد، براي جلوگيري از «بن بست » كامل گرديد. عامل مهم ديگري كه در ضعف و ناتواني شاه، در جريان بحران ماههاي آخر سلطنتش تاثير داشت، وضع سلامتي او بود، خود خواهي، خود بزرگ بيني و سماجت نابخردانه اش در ادامه فرمانروائي، موجب شد كه بيماري مهلكي را كه از سال 1353 دچار آن شده بود، از همه، حتي همسرش مخفي نگاه دارد. همه شخصيتهاي سياسي خارجي و نيز نزديكان و مشاوران شاه كه در دو سه سال آخر سلطنتش با او ديدار و ملاقات داشته اند و يا در تماس بوده اند، متوجه تغيير حال و رفتار او شده بودند.وي در گفتگو با وزيران، بر

سر مسائل مملكتي، اغلب خشمگين مي شد، آنها را به سختي ملامت مي كرد، تا جايي كه به آنها مي گفت: «شماها، مثل «يابو» هستيد! اگر ركاب بزنم از جاي مي كنيد، اگر آرام بمانم، حركت نمي كنيد.» (12) 1 يكبار، هنگامي كه عبد الحسين مجيدي، رئيس سازمان برنامه و بودجه، مسئله كاهش عوايد نفت و صورتحسابهاي مربوط را در حضور شاه عنوان كرد، پاسخ «خفه شو!» تحويل گرفت. (13) 1 شاه مخلوع، در روزهاي آخر زندگي، با يادآوري گذشته ها، به اشتباهات دوران سلطنتش اعتراف مي كند و مي گويد: «...در اين روزها نيز، در انديشه رويدادهاي گذشته و حال ميهنم بودم.در آن دوران به طور قطع اشتباهاتي مرتكب شده بودم، اما باور نداشتم كه آن خطاها، اساس و پايه سقوط مرا فراهم سازد...» (14) 1

آمريكا و انقلاب ايران گري سيك مي گويد: «هيچ كس آماده مواجه شدن با انقلاب ايران نبود.دولت كارتر نيز در برابر اوجگيري انقلاب و فروپاشي سريع رژيم شاهنشاهي ايران غافلگير شد (...) شاه و اطرافيانش نيز از آنچه در ماههاي آخر سال 1978 (1357 شمسي) در ايران روي داد، تصور درستي نداشتند، حتي تا چند هفته پس از پيروزي انقلاب، نتوانستند درباره علل سقوط رژيم، تحليل منطقي به عمل آورند (...) براي ما، قبول اين نكته، كه در برابر انقلاب غافلگير شديم، محتملا دشوار است.تعارض عميق، بين واقعيت وانتظارات ما، بر پايه گزارشات، برآورد و تحليلهايي بود كه معمولا بدان متكي بوديم...» (15) 1 آمريكايي ها، عدم موفقيت سازمانهاي «سيا» ، «موساد» را در بر آورد صحيح از اوضاع ايران يكي از عوامل غافلگير ماندن خود مي دانند.همچنين ناتواني

آژانسهاي اطلاعاتي ايالات متحده، در برقراري تماس با اپوزيسيون، بي خبر ماندن از فعاليتهاي مدارس مذهبي و مساجد و ضبط و مطالعه سخنرانيهاي آيت الله خميني در دوران تبعيد، از عوامل مهم ديگر اين غافلگيري به حساب آمده است. به روايت سيك: «حتي پس از آنكه معلوم شد سازماندهي جنبش، در مساجد به نام (آيت الله) خميني صورت مي گيرد و انقلاب توده ها را در بر گرفته است، ناظران پيش بيني مي كردند كه هدف نيروهاي مذهبي، بركناري شاه است و پس از آن فعاليت آنها در قلمرو سياسي بسيار محدود خواهد شد و اهميت نقش «مسجد» كه به منزله «تسمه انقلاب » بود، كاهش خواهيد يافت...» (16) 1 در پيام نوامبر 1978 (آذر 1357) سوليوان به واشينگتن، تحت عنوان «فكر كردن به آنچه فكر نكردني است » گفته شده بود كه آيت الله خميني پس از بازگشت به ايران، نقشي نظير «گاندي » را خواهد داشت و توجه چنداني به امور سياسي و اينكه چه كسي قدرت را به دست گيرد، نخواهد نمود. (17) 1 جميز بيل، نويسنده و محقق آمريكايي در آذر 1357 (دسامبر 1978) در مقاله اي تاكيد كرده بود كه «روحانيون مستقيما در ساختار دولت، مشاركت نخواهند كرد» وي در تحليل 20 صفحه اي خود پيرامون انقلاب ايران و روند آن، تنها يك بار، از آيت الله آن هم در مورد تبعيد وي در سال 1343، نام برده بود و اشاره اي به جمهوري اسلامي نكرده بود. (18) 1 ريچارد فالك، استاد سرشناس دانشگاه آمريكايي پرينستون، يكي از فعالان سازمان حقوق بشر، كه در اوايل ژانويه 1979 به ايران سفر

كرده بود و سپس در پاريس با امام خميني ملاقات نمود (19) 1 در مقاله اي كه در نيويورك تايمز انتشار يافت آيت الله خميني و جنبش او را مورد ستايش قرار داد و بر اين نكته تاكيد كرد كه آيت الله و اطرافيانش افراد ميانه رو و مترقي هستند.بخصوص در زمينه اصول و حقوق بشر و پيشرفتهاي اقتصادي و اجتماعي ايران علاقه و توجه خاص دارند.فالك در پايان گفته بود «انتظار مي رود ايران به صورت يك رژيم نمونه مردمي در ميان كشورهاي جهان سوم درآيد.» (20) سه سال بعد، ريچارد فالك در يك گفت و شنود دانشگاهي، رژيم جمهوري اسلامي را، بدترين رژيم تروريستي بعد از دوران هيتلر دانست. (21) 2

تحليلهاي عوام پسندانه پس از رفتن شاه و برقراري رژيم جمهوري اسلامي، بسياري از تحصيل كردگان و روشنفكران، بخصوص ايرانياني كه به عناوين مختلف به كشورهاي غربي و بخصوص آمريكا مهاجرت كردند، در تحليلهاي مربوط به سقوط رژيم سلطنت و پيروزي انقلاب و ايجاد جمهوري اسلامي، همان نغمه پيشين را، مبني بر اينكه هيچ نوع تغيير و تحولي در ايران بدون خواسته و نظر خارجيان انجام شدني نيست، ساز كردند و رفتن شاه و تغيير رژيم ايران را، طرح و نقشه از پيش تهيه شده انگليس و آمريكا دانستند و اين فكر پوچ و بي محتوا را در ميان عوام الناس تبليغ كردند. اشرف پهلوي، خواهر شاه، در يك مصاحبه راديويي گفت: «من مطمئن هستم كه ملاها تنها نبودند.اين حركت هماهنگ شده اي بود كه خارجيان نيز در آن دست داشتند.همين وضع درباره پدرم صدق مي كند.با برادرم نيز به همين منوال عمل

كردند.بيگانگان مي ديدند كه ايران دارد خيلي قدرتمند مي شود (...) ده سال ديگر، ايران ژاپن ديگري مي شد، آنها نمي توانستند ژاپن ديگري را در آسيا تحمل كنند.» (22) 2 براي اشرف و بسياري ديگر، القاء اين انديشه بين مردم، كه انقلاب ايران ساخته وپرداخته بيگانگان مي باشد، آسانتر است از اينكه درصدد درك و علل فروپاشي رژيم پهلوي و پيروزي انقلاب برآيند، دوستان و دشمنان واقعي خود را بشناسند، و ميليونها مردم ايران را تحقير نكنند. اگر باور داشته باشيم كه بيگانگان در تعيين سرنوشت ما، و تغيير رژيم ايران دست داشته اند و بنا بر گفته اشرف قدرتمند شدن ايران به زيان خارجيان بود و سقوط شاه، در راستاي منافع آنها قرار داشت، بلافاصله اين سئوال مطرح مي شود كه غرب با ساقط كردن رژيمي كه از جنبه هاي اقتصادي، سياسي و نظامي با آن وابستگي تام و تمام داشت و متحد نيرومند نظامي و سياسي و حافظ منافع استراتژيكي او، در خاورميانه و خليج فارس بود، چه سودي مي برد و با حذف شاه و برقراري نظام جمهوري اسلامي چه نتيجه اي به دست آورد؟ پاسخ اين سئوال را مي توان به آساني، با بررسي پيامدهاي بعد از پيروزي انقلاب و نتايج دراز مدت آن بر منافع غرب و ايالات متحده آمريكا به دست آورد، خارج شدن ايران از جرگه متحدين آمريكا، قطع روابط سياسي، اقتصادي و نظامي با آن كشور، برچيده شدن پايگاههاي اطلاعاتي آمريكا از شمال ايران، گروگانگيري، درگيري نظامي در خليج فارس....اهم نتايج سقوط شاه و برقراري رژيم جمهوري اسلامي بود. سايروس ونس وزير خارجه دولت كارتر مي

گويد: «خارج شدن ايران از جرگه متحدين آمريكا و اداره كشور به وسيله رژيمي كه دوست ما نيست، به منافع سياسي، امنيتي و استراتژيكي ما، در جنوب غربي آسيا، سخت لطمه وارد ساخت....» (23) 2 زبيگنيو برژينسكي، مشاور امنيتي كارتر، سقوط شاه را براي رئيس جمهوري آمريكا، مصيبت بزرگي دانسته كه نتايج سياسي موافقت نامه كمپ ديويد (قرارداد صلح مصر و اسرائيل) را خنثي كرد.كوششهاي او را در عادي ساختن روابط آمريكا با چين بي اثر ساخت و به شخصيت سياسي پرزيدنت كارتر به عنوان يك رهبر جهاني، در اواسط اولين دوره رياست جمهوري او لطمه وارد كرد و سرانجام به گروگان گرفته شدن آمريكاييها، موجبات شكست سياسي او را فراهم نمود. (24) پرزيدنت جيمي كارتر، رئيس جمهوري آمريكا پس از شكست در مبارزان انتخاباتي دور دوم چنين مي گويد: «اين نكته بسيار جالب توجه است كه سرنوشت يك رئيس جمهوري در مبارزات سخت انتخاباتي، با رقيب آمريكايي اش نه در ميشيگان يا پنسيلوانيا و يا در نيويورك، بلكه در ايران، تعيين شود!» (25) 2 آمريكاييها، شاه را بيش از هر كس مسئول وخيمتر شدن بحران ايران مي دانند و در توجيه ادعاي خود مي گويند، او هر نوع تغيير و تصحيح در روند سياسي را مشكل مي پنداشت.وي با سي و هفت سال تجربه، سرنوشت آينده كشورش را در معرض «قمار» گذاشته بود و همه اميد و آرزوهايش را در توسعه و پيشرفت سريع و قدرتمند كردن بنيه نظامي خلاصه كرده بود.در نتيجه، شكست اين سياست به حساب او گذاشته شد و به بهاي نارضايتي شديد مردم و سقوط او انجاميد... (26) 2 شاه،

در اوايل سال 1355 دريافت كه برنامه «انقلاب » او با مشكل روبه رو شده و كارها «روبه راه » نيست.در اين موقع سعي كرد روند طرحهاي پيشرفت اقتصادي را كند نمايد و در زمينه ايجاد فضايي باز سياسي اقداماتي انجام دهد، اما انجام اين كارها، نياز به تجديد نظر كلي در استراتژي بود كه طي بيست سال براي آن سرمايه گذاري كرده بود، از سوي ديگر بيمار بود و بنيه و توانايي او، براي مقابله با مشكلات، به پايان رسيده بود.بررسي اقدامات و تصميم گيريهاي ضد و نقيض شاه طي پانزده ماه آخر زمامداريش نشان مي دهد كه براي انتخاب سياست جديدي در جهت تغيير ساختار سياسي كشور توانايي نداشت.وي در چهار ديوار كاخ نياوران، در محاصره مشاوران ناصالح و مطيع و بله قربان گويي بود كه با احساس خطر، در صدد انتقال اموال و دارايي خود، به خارج، و فرار از كشور بودند. به رغم تظاهرات گسترده در بهار و تابستان 1357 شواهد موجود حاكي است كه شاه پس از فاجعه 17 شهريور در ميدان ژاله به عمق نارضايي و مخالفت عمومي عليه رژيم خود پي برد، ولي در آن موقع فرصت براي حل بحران سياسي از دست رفته بود، و كنترل زد و خوردهاي خياباني، به شيوه معمول، به وسيله نيروهاي انتظامي نيز، كاربرد نداشت.در اين موقع شاه با مسئله بسيار دشواري روبه رو بود، يا بايد در ساختار سياسي كه طي بيست و پنج سال گذشته، براي ايجاد آن بهاي گزافي پرداخته بود، به كلي تجديد نظر كند و يا براي حفظ آن به خونريزي متوسل شود.شاه در آن موقع توانايي

و تمايل به انتخاب هيچ يك از اين دو راه حل را نداشت، در نتيجه، چند ماه آخر را، به اميد تغيير اوضاع به دفع الوقت و مانورهاي ضد و نقيض پرداخت. بحران، ابعاد وسيعتري پيدا مي كرد و كل سيستم را در بر گرفته بود.ادعاي كساني كه مي گويند سياست حقوق بشر دولت كارتر، قدرت مانور شاه را در مقابله با بحران فلج كرده بود، وارد نيست، هر چند او از مطرح كردن و به كارگيري سياست حقوق بشر ناراضي و ناراحت بود، ولي در هيچ يك از مصاحبه ها و گفتگوهايش، اين موضوع را، عامل سقوط رژيم خود ندانست.

راهي كه به بن بست مي رسيد واكنش واشينگتن در برابر بحران ايران ناچيز نبود، حفظ و دفاع از منافع امنيتي در خليج فارس، از مسائل مهم و مورد توجه پرزيدنت كارتر و مشاوران سياسي او به شمار مي رفت، ولي آنها به تدريج وسعت و عمق خطر را درك كردند و هنگامي كه به اهميت آن پي بردند، روش تصميم گيري آنها، هماهنگي و نظم و ترتيب نداشت. اين مسئله ناشي از چند عامل به شرح زير بود: 1. دولت كارتر، وارث سياست دولتهاي گذشته بود، تصميمات ريچارد نيكسون و هنري كيسينجر در سال 1351 (1972) در سپردن مسئوليت حفظ منافع امنيتي آمريكا در خليج فارس به شاه، امري بي سابقه، مهم و غير قابل توجيه بود.به بيان ديگر، آزادي عمل دولت ايالات متحده، در اين بخش از جهان، با اوضاع و تحولات داخلي ايران و قوت و ضعف رژيم شاه ارتباط داشت.اين سياست، ميراث پنج سال گذشته بود و تا انتقال حكومت به

كارتر، بدون برخورد با مشكل قابل توجهي ادامه يافت. 2. اعتماد به شاه، ايالات متحده را از كسب اطلاعات سرويسهاي مستقل اطلاعاتي آمريكا، و در نتيجه اوضاع داخلي ايران محروم كرده بود، همچنين درگيري واشينگتن با مسائل سياسي جهاني، بخصوص، مذاكرات صلح مصر و اسرائيل در كمپ ديويد، موجب غافل ماندن دولت آمريكا، از چگونگي بحران ايران گرديد. 3. اختلاف نظر وزارت امور خارجه، با شوراي امنيت ملي در كاخ سفيد، بر سرتصميم گيري درباره ايران و نيز، گزارشات خوشبينانه ويليام سوليوان سفير آمريكا، تا دو ماه پيش از رفتن شاه از عوامل ديگر ناهماهنگي در تصميم گيريها بود. برژينسكي تحت تاثير نظريات اردشير زاهدي، سفير ايران در واشينگتن بود، زاهدي و پدرش سرلشكر فضل الله زاهدي، از عوامل اصلي كودتاي خائنانه انگليسي - آمريكايي 28 مرداد 1332، در براندازي دولت ملي مصدق بودند.اردشير زاهدي، در اوج انقلاب ايران، رؤياي كودتاي ديگري را در سر داشت و تا بدان حد از واقعيات دور بود كه محمد رضا شاه نيز او را مردي نادان و سبكسر دانست و در يك مورد به سوليوان توصيه كرد به واشينگتن اطلاع دهد كه زاهدي اوضاع داخلي ايران را درك نمي كند و با واقعيات، ميانه اي ندارد. (27) 2 زاهدي طرفدار حل بحران ايران از طريق نظامي يا دولت نظامي، و در صورت لزوم، كودتاي نظامي بود.در ميان فرماندهان و سران ارتش ايران، افسراني بودند كه اگر به آنها «چراغ سبز» نشان داده مي شد، از اعمال خشونت و خونريزي ابا نداشتند، ارتشبد غلامعلي اويسي و سرلشكر منوچهر خسروداد، از اين گروه بودند.زاهدي در اواخر پاييز 1357 با موافقت

برژينسكي به تهران آمد و پيوسته شاه را به اجراي سياست سركوب تشويق مي كرد و با برژينسكي ارتباط تلفني منظم داشت. پس از رفتن شاه (26 دي 1357) بحث درباره كودتا، همچنان ادامه داشت.برژينسكي با تكيه بر گزارشهاي خوشبينانه نسبت به ارتش ايران از جنبه قابليت تاكتيكي، حتي پس از پيروزي انقلاب، اصرار در راه حل نظامي داشت!

كارتر و بحران ايران به طوري كه گفتيم، پرزيدنت كارتر طراح روابط استراتژيكي ايالات متحده و ايران نبود.او، وارث سياستي بود كه سالها پيش آمريكا از جنبه استراتژيكي با رژيم شاه مربوط كرده بود.وي همواره نسبت به اين سياست ناخشنود بود.كارتر، نتايجي را كه با سقوط شاه، نصيب ايالات متحده گرديد، پذيرفت.اما در همان زمان، تعهدي را كه در پشتيباني از انورسادات رئيس جمهوري مصر به عهده گرفته بود، نسبت به حفظ شاه نداشت.به گفته گري سيك «روش كارتر در طول بحران ايران، بيشتر جنبه وظيفه و تكليف داشت تا احساس تعهد.» (28) 2 كارتر ذاتا مردي صلح جو، ترقيخواه و اصلاح طلب بود و در اين راه، از هيچ كوششي دريغ نمي كرد.مسئله بحران ايران، براي ايالات متحده آمريكا، موضوع استراتژي نظامي و موازنه قدرت بود، موضوعي كه رئيس جمهوري تمايل درگير شدن با آن را نداشت. تلاش طراحان استراتژي نظامي در دولت، مانند برژينسكي و شلزينگر براي متقاعد ساختن او، در حمايت از موضع آمريكا در قبال ايران و قبول خطر، بي ثمر ماند. پرزيدنت كارتر، در طول بحران ايران، آن طور كه مسائل ديگر سياسي را رسيدگي مي كرد مسائل ايران را، به طور جدي، و روزانه پيگيري نمي كرد.وي در چند مورد با

صراحت خاطرنشان ساخت كه نقش ايالات متحده، كمك به شاه براي نجات او مي باشد ولي از قبول مسئوليت در تصميم گيريهايي كه شاه، آماده براي انجام آن نبود، امتناع داشت، همچنين با سياستهايي كه منجر به مداخله نظامي ايالات متحده مي گرديد، مخالف بود. (29) ايالات متحده آمريكا، از نتايج سقوط رژيم شاه آسيب فراوان ديد.ماهيت ضد آمريكايي انقلاب ايران، بحران گروگانگيري و برخوردهاي نظامي در خليج فارس در جنگ تحميلي از جمله پيامدهاي ناشي از روابط گذشته دو كشور بود.بدون ترديد، نتايج انقلاب ايران ساليان دراز بر منافع آمريكا و غرب خودنمايي خواهد كرد. پي نوشت ها: 1. متن مواد 2 و 3 بيانيه اي كه كريم سنجابي امضا كرد و جبهه ملي آن را منتشر ساخت، بدين شرح بود: بند (2) - جنبش ملي اسلامي ايران نمي تواند با وجود بقاء نظام سلطنتي غير قانوني، با هيچ تركيب حكومتي موافقت بنمايد. بند (3) - نظام حكومت ملي ايران بايد بر اساس موازين اسلام و دموكراسي و استقلال، به وسيله مراجعه به آراء عمومي تعيين گردد. 2. درسهايي از مرجع معظم جامعه شيعه، پيرامون مسئله ولايت فقيه، 13 ذيقعده 1389 (1 بهمن 1348)، صفحات 1 تا 9. 3. درسهايي از مرجع معظم جامعه شيعه، پيرامون ولايت فقيه، درس پنجم، 19 ذيقعده 1389 (7 بهمن 1348)، صفحات 34- 33. 4. همان، درس سوم 17 ذيقعده 1389 (5 بهمن 1348)، صفحه 180. 5. RadJi,parviz;in the Service of the peacock Throne (London,Hamish Hamilton,1983) ,pp.52 and 118. 6. RadJi;Ibid.,p.47. 7. Uri Lubrani. 8. مصاحبه در برنامه راديو بي.بي.سي، تحت عنوان: سقوط شاه كه در تاريخ 16 و

23 مارس 1983 اجرا شد. 9. سازمان برنامه و بودجه 1356 و بانك توسعه صنعتي و معادن، گزارش سالانه، 1356. 10. Sick;op.cit.,p.163. 11. Sullivan;op.cit.,p.44 -57. 12. چهل سال در صحنه، خاطرات دكتر جلال عبده، مؤسسه خدمات فرهنگي رسا، 1368، صفحه 604. 13. پرويز راجي، در خدمت تخت طاووس، دوشنبه 20 دي 1355 (10 ژانويه 1977) اين كتاب زير عنوان، خدمتگذار تخت طاووس به وسيله ح.ا.مهران، در سال 1364 به فارسي ترجمه شده است. 14.pahlavi;op.cit.,p.34. 15. Sick;Ibid.,pp.157 -162. 16. Sick;ibid.,p.164. 17. Sick;p.165. 18. Foreign Affairs,winter 1978 -1979,pp.323 -324. 19. شرح اين ملاقات در بخش ديدار شخصيتهاي خارجي با امام خميني آمده است. 20. trusting Khomeini,New York Times,Feb.16,1979. 21. Sick;Ibid.,p.166. 22. نقل از مصاحبه اشرف در راديو بي.بي.سي، 16 و 23 سپتامبر 1982. 23. vance;Hard choices.p,374. 24. Brzezinski;power and principle,p.398. 25. Hamilton Jordan;crisis.p.362. 26. Sick;op.cit.,p.169. 27. Sullivan;op.cit.,p,193. 28. Sullivan;op.cit.,p.193. 29.Sick;Ibid.,174. منابع مقاله:

تاريخ سياسي بيست و پنج ساله ايران، ج 2، نجاتي، غلامرضا؛

به يك كشور اسلامي مبدل شد. بي اغراق بايد گفت كه اين رويداد تاريخي بدون بصيرت، استقامت، فداكاري و زمامداري و همچنين اراده خلل ناپذير رهبر روحاني آن براي پيروزي، شايد امكان به وقوع پيوستن آن وجود نداشت. رهبري و هدايت انقلاب اسلامي به دست حضرت آيت الله خميني در تاريخ جهان معاصر اسلام بي نظير است. توانايي حضرت امام خميني در درك ضرورت آمادگي نظامي و آمادگي دائمي مردم ايران در جهت وقف خويش براي كشورشان را مي توان يك مثال در حد اعلاء براي بيان احساسات عميق ناسيوناليستي در نظر گرفت. تاريخ انقلاب از آغاز تا كنون را مي توان به منزله يك پديده عبرت آموز براي تمام مستضعفان و ستمديدگان و مسلماناني دانست كه سرنوشت خود را اسير دستان استكبار جهاني مي بينند; استكباري كه دين را از زندگي مردم جدا كرده و اسلام را در حد اجراي مراسم عبادي تنزيل داده است. اين نهضت بر خلاف تمام انتظارات و پيش بيني ها و در مراحل پاياني كه پس از 15 سال تلاش و مبارزه خستگي ناپذير به پيروزي نائل آمد تمام معيارهاي بين المللي استكبار را مختل كرد. اين نهضت تمام طبقات اجتماع، بخشها، گروههاي زيرزميني و احزاب را تحت الشعاع خويش قرار داد. بعضي از اين گروههاي سياسي در باطن به انقلاب اعتقادي نداشتند. ولي مجبور بودند به علت مقتضيات زمان و واقعيات موجود به آن گردن نهند. پايگاه اين نهضت كه خود موضوع شگفت انگيزي است مسجد بود يعني مكان مقدس عبادت.

نقش حضرت آيت الله خميني در انقلاب براي پي بردن و ادراك نقش حضرت آيت الله خميني در

انقلاب، در ابتدا ما بايد ضمن درك و پذيرش اين موضوع كه نقش حضرت امام خميني در پيروزي انقلاب بيشتر مسبوق به شخصيت روحاني و پارساي ايشان و نشاءت گرفته از دستورات اسلامي بود. تطابق اين نقش با تئوريهاي سياسي براي اضمحلال شرايط اجتماعي روز چندان صحيح نيست. امام خميني وقتي كه ديدند درخواستهاي مكرر ايشان براي همكاري و اتحاد بين كشورهاي اسلامي به جايي نرسيد، ايشان خود زمام امور را بدست گرفتند و يك تنه به هدايت انقلاب پرداختند و الگويي ساختند تا مردم ديگر كشورهاي اسلامي از آن الهام بگيرند. اگر ما به شخصيت حضرت امام خميني و دستاورد ايشان يعني انقلاب اسلامي بنگريم، در مي يابيم كه او در مرتفع ترين مكان در بين علماي شيعه در ايران قرار مي گيرد. اين اعتبار صرفا در راستاي نقش جامع و بنيادين و غيرمعمول كه در صحنه سياسي و اجتماعي ايران از خود نشان داد ختم نمي شود بلكه اين اعتبار در رابطه با جايگاه علمي و فقهي امام نيز كاملا واضح و بديهي است. تمايل و رغبت جهان غرب در جهت بد معرفي كردن امام خميني به عنوان يك چهره مبارز كه داعيه قدرت سياسي داشت با هدف تحت الشعاع قرار دادن و بي اهميت جلوه دادن دستاوردهاي او به عنوان يك فقيه، فيلسوف و عارف است. او توانست بر تمامي مشكلات به واسطه سجاياي اخلاقي و روحاني خود فائق شود. علي رغم زندگي در تبعيد، او كمر همت به تربيت پيرواني از نسل جوان علما بست و با تعليم علوم حوزوي به آنها، آنها را در راه وظايف و مبارزات سياسي و

ارشاد ياري داد. اميد شاه اين بود كه با تبعيد امام خميني بر نفوذ و مقبوليت همگاني او خط پاياني بكشد. اين اقدام به شكست انجاميد. حضرت امام در تبعيد به انتشار اعلاميه ها ادامه دادند و در آنها از مردم ايران خواستند تا پيروزي نهايي به مبارزه خود ادامه دهند. اين اعلاميه ها اثر بسيار زيادي بر روي بيدارسازي افكار عمومي مردم ايران داشت. در اوايل سال 1963 ميلادي امام خميني به لت سرسپردگي شاه به قدرتهاي بيگانه كه حاميان اصلي ديكتاتوري رژيم پهلوي بودند، به خصوص امريكا و اسرائيل حمله نمودند و خطر ادامه اين روند را گوشزد كردند. در آن روزها در ايران انتقاد از خاندان سلطنتي و اسرائيل مطلقا ممنوع بود. اما امام خميني با توجه به ويژگي شخصيتي ايشان كه سازش ناپذير بودند اين ممنوعيت را ناديده گرفتند و به رابطه بسيار نزديك نظامي، سياسي، امنيتي و اقتصادي كه بين اسرائيل و رژيم پهلوي وجود داشت اشاره كردند و به آن حمله نمودند. امام خميني همچنين ادامه نقض قانون اساسي توسط شاه را محكوم كردند و با يادآوري سوگندي كه او هنگام رسيدن به سلطنت در مورد تعهدش به حفاظت و حمايت از اسلام خورده بود و آن را ناديده گرفته بود، شاه را مورد حمله قرار دادند. امام خميني كه خود يك فقيه اسلام شناس بود اعتقاد داشت كه جوهره يك كشور اسلامي بايد بر مبناي حاكميت احكام الهي باشد. او حكومت ديني را يكي از راههاي نزديك سازي انسان به خداوند مي دانست و هدف از تشكيل حكومت اسلامي را ادامه نبوت و حفاظت و صيانت از دين

و تمشيت امور دنيايي انسان مي دانست. به عبارت ديگر او سياست را از ديانت جدا نمي دانست و حفاظت از اسلام و اجراي احكام الهي را از اهداف اوليه يك كشور اسلامي مي دانستند. امام خميني اعتقاد داشتند كه قلمرو فعاليت در يك كشور اسلامي هم معطوف به امور دنيايي انسانها است و هم در برگيرنده مسائل جهان اخروي. بدين صورت مسئوليت يك كشور اسلامي نسبت به اتباعش اين است كه در رساندن آنها به كسب رضاي خداوند آنها را ياري دهد. ايشان مسئوليت رهبر يك كشور اسلامي را در اين مي ديدند كه تمام آحاد ملت را به تبعيت از اهداف شريعت رهنمون سازند. اما شاه از تمام اين احكام تخطي كرد. كاملا آشكار بود كه دشمني رژيم پهلوي با اسلام تنها از اميال يك ديكتاتور براي رسيدن به قدرت نشاءت نگرفته بود بلكه اين دشمني بخشي از يك استراتژي جامع براي حذف اسلام به عنوان يك نيروي عظيم و پويا در سرتاسر جهان اسلام از عرصه هاي اجتماعي و سياسي بود. اين توطئه در مراكز عظيم امپرياليسم طراحي شده بود و به سرسپردگان و عوامل محلي امپرياليسم در مناطق مختلف محول شده بود. نقش حضرت امام خميني در انقلاب ايران از اين جهت كليدي و بارز است كه خاستگاه سلسله حوادثي كه باعث بوجود آمدن اولين جرقه هاي انقلاب شدند به طور مستقيم با زنداني شدن ايشان تنگاتنگ در ارتباطند. به علاوه امام خميني در مقام يك رهبر انقلابي نه تنها روحا و جسما به انقلاب متعهد بودند بلكه اين انقلاب نيز با ايشان هويت خويش را باز مي يافت. امام خميني

عميقا معتقد بودند كه احكام صادره توسط رژيم شاه روزي ملعن خواهند شد و فقط قانون خداي بزرگ باقي خواهد ماند. امام در كشف الاسرار مي نويسند كه: «تمام دستورات و احكام صادره در رژيم ديكتاتوري رضاخان سرباز، هيچ ارزشي ندارند، قوانين وضع شده در مجلس بسان كاغذپاره اي مي مانند كه بايد سوزانده شوند تمام مزخرفاتي كه از مغز اين سرباز بي سواد تراوش كرده اند همه پوسيده هستند و فقط قانون خدا باقي خواهد ماند و گذر زمان را در آن تصرفي نيست. » اين نوع صراحت لهجه سازش ناپذيرانه كه حاكي از عمق بصيرت امام خميني از واقعيات است علاوه بر آن كه باعث افزايش ترس و بيمناكي رژيم پهلوي شد و در يك سري از روحانيون نيز كه در وهله اول مانند هر تشكيلات ديگري به حفظ موقعيت و مقام خود و ارتقاي منافع حزبي خود مي انديشيدند ايجاد رعب و وحشت كرد. به زعم آنها اين نوع صراحت لهجه خطرآفرين بود. به هر تقدير اين فضاء و محيط ضد اسلامي قادر به برآوردن خواسته مردم ايران نبود. از اينرو پيروزي آيت الله خميني بدون منابع مادي، حزب سياسي و راه انداختن جنگ و بدون كمك قدرتهاي خارجي بسان يك معجزه مي ماند و همگي اين عوامل باعث شده اند كه او به عنوان رهبر بي چون و چراي يك نهضت بزرگ و موفق انقلابي شناخته شود. يكي از دستاوردهاي قابل ملاحظه انقلاب اسلامي اين بود كه توانست از مردمي كه در آن زمان بسياري از آنها از تواناييهاي مكتب خود غافل بودند اين امكان را بدهد كه به بازشناسي اسلام

بپردازند و در اين بين سجاياي اخلاقي و جذبه هاي معنوي امام خميني نيز به عنوان يك الگوي بزرگ نقش بسيار مثبتي در راه متعهد شدن مردم ايران به اسلام داشت. در اينجا مردي بپاخاست كه به هيچ وجه در فكر اكتساب منافع فردي و فرقه اي نبود. حضرت امام خميني به حق جلوه گاه متعالي ترين آرمانهاي ملت ايران بود.

انقلاب اسلامي براي درك اين كه چه چيزي مردم را بسوي انقلاب سوق مي دهد، مايلم از كتاب علي جا علي عزت بگوويچ تحت عنوان «از اسلام بين شرق و غرب » فرازهايي را براي شما نقل كنم. او در اين كتاب مي نويسد: «انقلاب هرگز صرفا رويدادي در حوزه فرهنگ، اقتصاد، جامعه و سياست نبوده است. هر انقلاب واقعي بخش از ايمان، تجليل، عدالت، آرزو، فداكاري و مرگ است. يعني احساساتي كه در وراي منافع مادي و زندگي هستند. هر كسي كه در يك انقلاب شركت كرده باشد يا از نزديك شاهد توسعه اين انقلاب بوده باشد مي تواند وجود اين ويژگيهاي اخلاقي را تصديق كند. اگر از درون به يك انقلاب نگاه كنيم و آن را نه به عنوان يك پروسه بلكه به عنوان بخشي از زندگي در نظر بگيريم، انقلاب به صورت درامي ظاهر مي شود كه همانند دين بر انسان اثر مي گذارد. يك جامعه فاقد دين جامعه اي است ناتوان از خلق انقلاب. در كشورهاي كه شور انقلابي وجود دارد، كشورهايي هستند كه در آنها احساس مذهبي نيز زنده است، احساس برادري، همبستگي و عدالت كه در جوهره و اساس مذهبي هستند در انقلاب تبديل به عدالت جهاني مي شوند

و همچنين بهشت اين جهان. دين و انقلاب متولدين درد و رنج هستند و در رفاه و آسايش مي ميرند» . سلسله حوادثي كه در ژانويه 1978 شروع شدند بعد از يك سال با محو نهايي تمام آثار رژيم شاه در ايران به سرانجام رسيدند. در آن زمان دولت موقت انقلاب اسلامي جايگزين رژيم شاه شده نهضت اسلامي و مبارزات خستگي ناپذير مردم ايران به رهبري حضرت آيت الله خميني فروپاشي مهم ترين، امن ترين و مورد اعتمادترين پايگاه امپرياليسم آمريكا در منطقه را به دنبال داشت و منجر به تشكيل حكومت اسلامي گرديد كه بي توجه به نفوذ شرق و غرب بود. اين انقلاب بارقه اي از اميد در قلوب مسلمين و مستضعفين جهان ايجاد كرد و به آنها ثابت نمود كه بدون اتكاء به شرق و غرب آنها نيز مي توانند در شكل گيري سرنوشت خويش سهيم شوند و حكومت مورد نظر خود را تشكيل دهند. با عنايت به آنچه گفته شد تمييز انقلابهاي آمريكا و فرانسه از يك طرف و انقلاب اسلامي ايران از سوي ديگر، آسان خواهد بود در انقلابهاي آمريكا و فرانسه مردم كوشيدند تا گذشته خويش را نفي كنند در صورتيكه در انقلاب اسلامي مردم بعكس با تداوم و اوج يك بخش مهمي از ميراث اسلامي ايران كه ثمره سالهاي زيادي از تكامل سياسي، روحاني و فكري بود، انقلاب اسلامي را خلق كردند. در طول سالهاي ديكتاتوري شاه، علائم بسياري از نارضايتي را مي توان به وضوح در اين ماءمن به اصطلاح با ثبات (ايران) در منطقه پرآشوب خاورميانه مشاهده كرد. علائم نارضايتي بسيار زياد شدند و نتيجه اين

نارضايتيها انقلاب اسلامي بود. اولين دليل اين نارضايتي را بايد در تئوري سياسي اسلام جستجو كرد كه در آن رژيم شاهنشاهي نامشروع شناخته شده است. از نظر اسلام اين موضوع كه قدرت پادشاهي از طرف خداوند وضع شده است مردود است. بنابراين وقتي كه اعتماد امام خميني ديگر از شاه از بين رفت و علماء به عدم كفايت شاه راي دادند، ديگر حكومت او مشروعيتي نداشت. نفوذ پيوسته غرب باعث تسريع روند جدايي بين روحانيت و شاه شد. عدم كفايت شاه براي تامين و استمرار اسلام در راه هدايت و راهنمايي امور جامعه و سياست كشور آهنگ نهضت اسلامي را سريع تر كرد. اتحاد روزافزون دستگاه سلطنت و غرب علاوه بر اين كه اجازه ادامه سلطنت غيرقانوني شاه را ممكن ساخته بود او را نيز در نقض مستمر اصول اسلامي گستاخ تر كرده بود و همچنين عاملي بود كه شاه به عنوان مزدور بيگانه شناخته شود. زيرا امكان تسلط هر چه بيشتر آنان را براي استثمار منابع ايران فراهم كرده بود. شاه دستگاه سلطنتي سنتي را تبديل به يك رژيم ديكتاتوري مدرن كرد و از آن به عنوان وسيله سركوب سود جست. تلاشهاي او در راستاي گسترش يك فرهنگ ناسيوناليستي قوي (پان ايرانيسم) حاوي طرحهايي براي دامن زدن به گسترش احساس تنفر نسبت به اعراب، طرد ميراث اسلامي و همچنين شامل تلاش براي محدود كردن ورود لغات عربي به زبان فارسي بود. البته به رغم اين تلاشها مردم ايران از اسلام و فروع آن به طور مؤثر و مستمر دفاع مي كردند و به آن وفادار بودند. اشتياق ايرانيان براي تشكيل حكومت اسلامي بر اساس

خواست خدا، آنها را مهياي نفي سلطه و شهادت كرده بود. شعار «هر روز عاشوراست و هر مكان كربلاست » ناشي از تراوش ذهنيت مردم ايران است. به عبارت ديگر هر كجا كه مسلماني وجود داشته باشد، آنجا جبهه اي است كه در آن حق و باطل به مبارزه با يكديگر برمي خيزند. هر روز زندگي يك مسلمان روز نبردي است كه در آن يا پيروزي و يا شهادت نصيب او مي شود. اين ميل به پيروزي يا شهادت ايرانيان را مهيا كرده بود تا يك ربع قرن با قتل و سركوب دست و پنجه نرم كنند. وسيله شاه براي كنترل و به وحشت انداختن مردم از افعال و افكار ضد سلطنتي ظلم بي حد و شكنجه بود و به موازات آن به استثمار وسيع منابع مردم ايران پرداخته بود. صنعت كشاورزي از بين رفته بود و اين خود عاملي بود كه روستاها را از معيت خالي مي كرد و روستائيان مجبور بودند براي پيدا كردن كار به شهرهاي بزرگ كوچ كنند. فقر و تهيدستي توده هاي عمومي مردم در تضاد كامل با رفاه و كاميابي طبقه اعيان طرفدار سلطنت بود. طبقه ملاكين سابق تبديل به دلالان ارضي شهرها شده بودند و به صادرات و واردات كالا مي پرداختند و بدين گونه با توجه به زبان و اصطلاح مالي سود آنها از اين تغيير بيشتر از زيان آنها بود. اما در مورد داعيه هاي طرفداري از حقوق زنان بايد گفت كه اين داعيه بيشتر اقدامي براي موجه جلوه دادن رژيم در چشم كشورهاي خارجي بود تا اينكه اهداف داخلي را دنبال كند. مشاوران خارجي شاه

كه از ديدگاه متعصب غرب نسبت به سنت اسلامي حجاب كاملا آگاه بودند به او توصيه كرده بودند كه داعيه طرفداري از حقوق زنان يك راهكار عالي براي روشنفكر و خيرانديش جلوه دادن شاه است. اما زنان ايراني نه تنها زير سلطه اقدامات ديكته شده به شاه براي كشف حجاب نرفتند بلكه با تحمل توهين، شكنجه، زندان و شهادت در راه مبارزه با رژيم گامهاي جدي و استوار برداشتند. از اين رو مطبوعات آمريكا و انگليس آشكارا مردم ايران را محافظه كار ناميدند و با ارتجاعي خواندن مسلمانان، آنها را متهم كردند كه به علت مخالفت با اصلاحات ارضي شاه و رغبت آنها به پس گرفتن زمينهاي اوقاف و همچنين تمايل آنها به پوشش سراسري زنان به مبارزه با شاه برخاسته اند. به علاوه اين شرايط، فساد در تمام سطوح رخنه كرده بود و باعث شده بود تا عده اي به اكتساب و جمع آوري ثروتهاي هنگفت بپردازند. در واقع رژيم با فروش ارزشهاي معنوي اسلام به غرب در ازاي آن حمايت از سلطنت و حكومت را از غرب مي طلبيد. اين شرايط مستعد بودند كه انقلاب را به وجود بياورند. خواسته ملت ايران در اصل اسلام بود و متمركز به حصول ثوابهاي اخروي و كاملا در تضاد با ارزشهاي جاري در دنيا كه اكتساب منافع مادي و قدرت است. خواسته مردم نشاءت گرفته از فرهنگي بود كه خاستگاه آن اسلام بود. از اين رو ايرانيان اين مفهوم را كه پيشرفت را به هر قيمتي بايد به دست آورد پس زدند و نيز فلسفه ماكياولي را كه بر طبق آن، هدف وسيله را توجيه مي

كند و هردوي اين ديدگاهها به وسيله غرب حمايت مي شدند. پس از پيروزي انقلاب اسلامي، هر آلترناتيوي براي بازگشت به وضع سابق قابل قبول بود براي مثال طرفداران مصدق و نهضت آزادي كه از حمايت آمريكا برخوردار بودند و آمريكا از آنها به عنوان ذخيره در مواقع بحراني سود مي جست در اين شرايط بحراني به كار گرفته شدند. بعضي از طرفداران مصدق و گروه نهضت آزادي در آمريكا در حال تبليغ و ترويج خود بودند و اميدوارانه چشم به راه بودند تا روزي فرا برسد كه از آنها براي تشكيل دولت موقت و دعوت شود. يك گروه ديگر از طرفداران مصدق در اروپا و به خصوص در انگلستان، فرانسه و آلمان غربي به فعاليت ادامه مي دادند و آنها براي حضور در صحنه سياست و اذهان به عنوان پژوهش درباره مصدق و سياستهاي او و نهضت آزادي به فضاسازي ذهني مي پرداختند. گروه ديگري از آنها در ايران زندگي مي كردند و با استفاده از نام مصدق گروههاي انشعابي ديگري را تشكيل داده بودند. به عبارت ديگر گروه نهضت آزادي و طرفداران مصدق به عنوان يك آلترناتيو مطرح بودند و از طرف آمريكا ماموريت يافته بودند تا موقتا قدرت را به دست بگيرند و مقدمات بازگشت شاه و تثبيت مجدد او را فراهم كنند. اما تبليغات و سخنان آنها براي مردم ايران بي اعتبار بود و مؤثر واقع نشد. علت امر اين بود كه مردم در آرزوي تشكيل يك حكومت بر اساس قوانين اسلامي بودند. امام خميني با توجه به شرايط موجود در بدو امر در اين مورد فرمودند: اساس و پايه اين

انقلاب اسلام است و مردم خواهان تشكيل جمهوري اسلامي هستند. امام خميني بعد تاكيد كردند كه گروههاي سياسي كه داعيه چيزي غير از حكومت اسلامي را داشته باشند بايد حساب خود را از قاطبه مردم جدا كنند. اما كساني كه مي خواهند در اين انقلاب شركت كنند بايد خواسته خود را با ملت هماهنگ كنند و اسم و عنوان حزب خود را كنار بگذارند و به توده مردم ملحق شوند. علاقه امام خميني به رهبري نهضت اسلامي كاملا متفاوت از حب رياست و رهبري در انقلابهاي ديگر بود. براي اينكه مراد ديگر رهبران از حكمراني كسب قدرت بود. انقلاب اسلامي ايران فصل كهنه حكومت چند هزارساله شاهان را بست و گشايشگر فصلي نوين با ويژگيهاي مختص به خود در خاورميانه بود. اين نهضت نام انقلاب اسلامي را كسب كرد و استانداردها و معيارهاي جديدي را به جهان ارائه نمود.

جمعبندي انقلاب كه بر ضد حكومت ديكتاتوري شاه به رهبري امام خميني هدايت مي شد به سرنگوني رژيم شاه منتهي شد. انقلاب اسلامي ايران پس از 15 سال جرح، كشتار، دستگيري، شكنجه و تصفيه حسابهايي كه بر عليه مردم ايران اعمال مي شد در تاريخ 11 فوريه 1979 ميلادي به پيروزي رسيد. انقلاب اسلامي ايران سرانجام با تشكيل جمهوري اسلامي ايران به مهمترين هدف الهي خويش كه عبارت از تشكيل حكومت بر اساس دستورات و ارزشهاي اسلامي و نفي سلطه و ظلم و فساد و تبعيض بود نائل گرديد. ايران بعد از انقلاب اسلامي، اعلام حكومت جمهوري اسلامي كرد. در اين حكومت قدرت در دستان مردم قرار دارد. اسلام به يك آيين زندگي تبديل شده است و

ديگر صرفا يك ايدئولوژي براي تدريس نيست. قانون اساسي ايران متضمن حمايت و پاسداري از اسلام است. زنان در ايران از جايگاه و شان در خور خويش برخوردارند و ديگر مساله استثمار و استفاده ابزاري از آنها منتفي شده است. تبعيت و فرمان برداري از قدرت خارجي بويژه قدرتهاي غربي الآن يك چيز قديمي و مربوط به دوران گذشته است. سياستگذاري ايران مستقل از فشار كشورهاي خارجي صورت مي گيرد و سياستگذاري تنها بر مبناي كسب رضايت خدا صورت مي گيرد. امروز ايران يك كشور پيشرفته در ميان كشورهاي در حال توسعه است و آهنگ توسعه در دوره بعد از انقلاب خيلي سريع تر شده است. انقلاب تمام جنبه هاي زندگي مردم ايران را تغيير داده است. تاءليف كتابي كه حاوي تمام واقعيات و اصلاحات انجام شده در ايران باشد اقدامي بس مشكل و طاقت فرساست، زيرا بيان واقعيات و اصلاحات با تغيير دادن يك سري آمار و ارقام و افزايش جدول تاريخ وقايع امري ناممكن است. اصلاحات انجام شده در انقلاب تاثير زيادي هم به صورت كيفي و هم كمي بر روي روش زندگي و متن زندگي ايرانيان گذاشته است. واقعيت بزرگ اين تغييرات اين است كه اصلاحات انجام شده توسط انقلاب به طور گسترده تمام كشور را در بر مي گيرد و تنها نشانگر يك بخش از جمعيت كه در شهرهاي بزرگ زندگي مي كنند نيست. نه تنها مسئوليت بزرگي بر دوش رهبران مسلمانان و مسلمانان گذاشته شده است تا از درسهاي انقلاب اسلامي ايران عبرت بگيرند، بلكه رهبران انقلاب ايران نيز متقابلا وظيفه دارند تا تجربيات خود را در اختيار جهان اسلام

بگذارند. با اين وجود شكي نيست كه آنچه در ايران تا كنون اتفاق افتاده است را بايد به عنوان غير منتظره ترين و شادي بخش ترين پيروزي امت اسلام در قرن اخير به شمار آورد. كوتاه سخن اينكه براي نتيجه گيري از اين مبحث مي توان صريحا اذعان داشت كه انقلاب ايران در اصل يك حركت مردمي بود. انقلاب الگويي از حضور سياسي توده مردم بود و اين در زمان ما منحصر به فرد بود. يك ساختار ساده تشكيلاتي كه بر اساس رهنمودهاي آيت الله خميني پايه گذاري شده بود توانست پيشرفته ترين و پيچيده ترين ماشين جنگي شاه را غافلگير كند. پيروزي حاصل فداكاريها و تلاشهاي مردم ايران از جانب خدا بود. سپتامبر 1999

اين ملت مظلوم غارت زده عنايت شده است (1) ". كتاب "ديگر دروغها درباره ايران كافيست" داراي يازده فصل مي باشد فصل پنجم اين كتاب به بررسي انقلاب اسلامي و علل موفقيت آن مي پردازد كه ترجمه كامل آن را در اين شماره، ملاحظه خواهيد نمود . اين روايت اگرچه مكرر است اما از هر زبان ديگر كه بشنويم; نامكرر خواهد نمود. نويسنده، كتاب حاضر را به شهيداني كه خون گرانبهايشان را نثار كردند تا ايران آزاد باشد تقديم كرده است من نيز سلام و درود خالصانه خود را به شهيدان انقلاب و دفاع مقدس و به پدرم بسيجي شهيد شعبان حبيبي نثار مي كنم و از خداوند توفيق ادامه راه شهيدان را خواهانم. . . نادر حبيبي

"مقدمه نويسنده" No more lies about IRAN برگرفته از مقدمه كتاب "ديگر دروغها درباره ايران كافيست" نويسنده: چيف موسي مالي نانگولي " Chief Musamaali Nangoli " "به نام خداوند بخشنده مهربان" ايران كشور بي همتايي است. در مجاورت مردمان قفقاز در شمال، آسيايي ها در شرق و اعراب در غرب و جنوب بسر مي برد ولي بي شباهت با همسايگان فيزيكي اش است. . . عزم راسخ مردم در ايجاد كردن تغيير براي رسيدن به استقلال و كرامت، نظيري در تاريخ معاصر نداشته است. در تاريخچه انقلابها هيچ انقلابي بنيادهاي ارزشهاي غربي و نيات شيطاني آنان را همانند انقلاب ايران در خليج فارس تكان نداده است و اتحاد نامقدس (در جنگ تحميلي) ميان عراق، كويت، عربستان سعودي و شرق و غرب در مقابل ايران، آزمايش نهايي براي استحكام و عزم راسخ يك ملت بود. . . از زمان

تاسيس سازمان ملل متحد در دهه چهل ميلادي، هيچ كشوري در دوران معاصر، همانند جمهوري اسلامي ايران، تحت فشارهاي ديپلماتيك و در انزوا نبوده است. تحريم هاي اقتصادي، مجازات ها، خرابكاريها، انسداد اموال در كشورهاي خارجي و فشارهاي سمت اقتصادي، هر كدام از آنها (عليه ايران) مورد استفاده قرارگرفتند اما اين ملت به حيات خود ادامه داد! كوشش براي تمسخر ايران توسط غرب و مدافعانش بوسيله رسانه هاي ارتباط جمعي، آخرين كاري بود كه مي توانستند انجام دهند. بنابراين، پويايي اين كشور بزرگ و طبيعت بي نظير انقلاب (اسلامي) و درسهاي آن براي مظلومان بود كه تاليف اين كتاب را به من الهام كرد! امروز ايران، در محل اتهام بزرگترين حامي تروريزم جهاني قرار گرفته است و اين اتهامات توسط غرب و مشخصا انگليس و آمريكا هدايت مي شود. اين دو كشور مواظب خواهند بود كه (مبادا) بياد آورده شود كه به روايت تاريخ خودشان بزرگترين نمونه هاي تروريزم هستند. چه كسي مردمان آفريقا را در خانه هايشان ترور كرد؟ چه كسي به ويتنام حمله كرد و بيرحمانه مردم بيگناه آنجا را قتل عام كرد؟ چه كسي ايرلندي ها را در 600 سال گذشته، به قتل رسانده است؟ چه كسي 6 ميليون يهودي را كشته است؟ چه كسي "گازهاي شيميايي اعصاب" را به صدام حسين عرضه كرد؟ چه كسي سلاحهاي كشنده اي توليد كرده است كه مي تواند در مدت (چند ثانيه) چهره زمين را دگرگون كند؟ نه، آن كشور ايران نيست! اكنون من ايستاده ام تا مورد قضاوت و انتقاد قرار گيرم. اما اگر من در معرض تمجيد قرار مي گيرم، اجازه بدهيد كه

خداوند ستايش شود! "سبحان الله"

فصل پنجم: چرا انقلاب اسلامي موفقيت آميز بود در كوشش براي درك انقلاب بزرگي كه در ايران اتفاق افتاد; پيش از همه آن مهم است كه بشر را از نقطه نظر تاريخي مورد مطالعه قرار دهيم. و همچنين مهم است كه بشر را در ارتباط با محيطي كه او خود را در آن يافته است بشناسيم. بشر در تمام موقعيت ها فقط با دو انتخاب در مواجه با بدبختي; روبرو بوده است; يا تسليم و يا مبارزه و تغيير چيزها بوسيله هر وسيله اي كه در دسترس دارد. در بيشتر موارد بشر مورد دوم يعني مبارزه را انتخاب كرده است. بنابراين تاريخ جهان مملو از انقلاباتي است كه در يك يا چند مرحله، اتفاق افتاده اند و نشان دهنده تمايل انسان براي تغيير دادن عوامل محيطي مي باشند. اما تغييرات هميشه فقط از راه انقلاب واقع نشده اند. بعضي تغييرات از راه تحول يا حتي تغيير تدريجي بوجود آمده اند. به هر حال اكنون ما مخصوصا خودمان را مورد خطاب قرار مي دهيم به چيزهايي كه به وسيله انقلاب تغيير مي يابند. انقلابي كه در كشور بزرگ ايران به وقوع پيوست يعني انقلاب اسلامي! و توجه تمام جهان را تسخير كرد و زندگاني ميليونها انسان را در ايران و جهان، تحت تاثير قرار داد. و بر خلاف همه وقايع تاريخ معاصر جهان، بنيادهاي غرب و اقمارش را در سرتاسر كره خاك تكان داد! يك موضوع را مورد توجه بشر قرارداد; خير و شر و تصوير اسلام را تغيير داد و همانند چيزي كه تا آن زمان مشاهده نشده بود! دين شريف

(اسلام) را به جايگاه مركزي امور جهاني براي يك تغيير اساسي به ارمغان آورد و از همان ابتدا بطور كلي سياست منطقه خليج (فارس) و خاورميانه را تغيير داد. و اتحادهاي جديدي را ايجاد كرد در حاليكه قبل آن چنين چيزي وجود نداشت. و در نهايت نهاد و سيرت و عزم راسخ يك ملت را مورد آزمايش قرار داد و مرزهاي جديدي را گشود و مرزهاي قديمي را بست. (انقلاب) توطئه چيني ها و مانورهاي آمريكا را در منطقه خليج فارس، فلج كرد و تقريبا اين كشور قدرتمند را به زانو درآورد و به فراموشي سپرد. و در پي آن نقاط ضعف سياست خارجي آمريكا در خاورميانه را افشا و سازمان مركزي جاسوسي آمريكا (CIA) را رسوا كرد; آنگونه كه پيش از اين اتفاق نيفتاده بود. انقلاب سبب وقوع اين وقايع و ديگر حوادث شد. انقلاب براي چه بود؟ چه چيزي را مي خواست كه تغيير دهد؟ چرا در اين مورد بي نظير بود؟ چرا موفقيت آميز بود؟ چگونه (انقلاب اسلامي) با ساير انقلابها كه در جهان روي داده اند مقايسه مي شود؟ من قصد دارم كه پاره اي از اين دسته سئوالات را در اين كتاب، پاسخ دهم. انقلاب چيست؟ به منظور درك حجم و شدت انقلابي كه در ايران اتفاق افتاد، اجازه بدهيد كه نخست معناي انقلاب را بدانيم؟ انقلاب، تغييري كامل و شديد است از يك اوضاع و احوال به وضع و حالتي ديگر. در مورد يك كشور، انقلاب، (به معناي) سرنگوني كامل يك نظام است و ظهور نظامي ديگر. اين دقيقا همان چيزي است كه در ايران اتفاق افتاد; يك سلسله

ريشه دوانده و قديمي 2500 ساله فرو ريخت و به جاي آن طريقه زندگي اسلام - محور قرار گرفت.

چرا انقلاب ايران به پيروزي رسيد؟ نخست بايد گفت، نوع انقلابي كه در ايران اتفاق افتاد، با انقلاب هايي كه در نقاط ديگر جهان اتفاق افتاده اند، بسيار تفاوت دارد. براي مثال در مورد انقلاب 1789 فرانسه، آن انقلاب صرفا سبك و اسلوب دولت را تغيير داد نه طريقه معنوي (زندگي) مردم را. به بيان ديگر، يك فرانسوي در علايق و عاداتش فرانسوي باقي ماند و شيوه زندگانيش دست نخورده (بدون تغيير) باقي ماند. اين موضوع در مورد آنچه كه بعد از انقلاب در ايران رخ داد، صدق نمي كند. جنگ هاي استقلال آمريكا كه در قرن هجدهم توسط جرج واشينگتن رهبري شد درصدد برآمد كه آزادي سياسي را كه توسط قدرت استعمارگر "بريتانيا" از بين رفته بود، به سفيد پوستان آمريكا برگرداند اما بزرگ بيني آمريكايي تغيير نكرد. انقلاب 1917 روسيه كه بلشويك ها را بعد از بركنار كردن تزار به قدرت رسانيد; آنكه انقلابي عميق بود ولي صرفا يك شيوه رهبري را به ديگري تغيير داد. نظام امپراتوري سلطنتي به يك نظام كمونيستي آرمانگرايانه تغيير يافت. به بيان ديگر آن انقلابي بود كه تنها مخاطب خود را، حوزه هاي سياسي و اقتصادي روسيه قرار داد و نه چيز ديگر و آن صرفا انقلاب نظري و كاملا خالي از هرگونه واقعيات زندگي بود و در صدد برآمد كه بهشتي بر روي زمين فقط بر مبناي فرضيات و اميد ايجاد كند. و مردمش را با ايده هاي خاصي كه توسط لنين و همدستان خيالبافش طرح مي شد

- جهت ايجاد مدينه فاضله اقتصادي سياسي بر روي زمين - تغذيه كند. و شگفت نيست كه دقيقا پس از 74 سال، تمام روياهاي دروغين (كمونيزم) به خاكروبه ريخته مي شود! روسها امروز خود را در معرض مرحمت هاي نه چندان ملايم دشمن قديمي اشان - آمريكا - يافته اند. انقلابي كه در ايران به وقوع پيوست، در تاريخ به عنوان تنها انقلابي كه در صدد برآمد كه طرز تفكر يك ملت را صرفا از ديدگاه معنوي تغيير دهد، ثبت خواهد شد. اين انقلاب از يك مذهب الهام گرفته است و كاملا از نقطه نظر مذهب - يعني اسلام - اجرا شده است. و فقط به همين دليل، اين انقلاب در رتبه اي بالاتر از ديگر انقلابهايي كه در نقاط ديگر اتفاق افتاده اند، قرار مي گيرد. طرح ريزي انقلاب (اسلامي) به طرف روح بشر نشانه رفته است نه عقل او! هنگامي كه نداي امام براي انقلاب (اسلامي) رسيد، اين پيام با غيرت مذهبي مردم آميخته شد و هيچ قدرتي بر روي زمين نتوانست آنرا متوقف كند. اين بزرگترين سلاح براي انقلاب بود. رويه قاطع (انقلاب) كمترين مقاومت و بيشترين پذيرش را توسط توده مردم، تضمين كرد موفقيت انقلاب تنها در اين حقيقت نهفته است كه (انقلاب) فطري و كاملا بر مبناي اصول اسلامي بود. انقلاب هيچ اهميتي براي عقايد غرب و اصول شرق قايل نيست - كه معمولا بر نظريات ساده انديشانه انساني بنيان نهاده شده اند - تئوريهايي كه معمولا عميق نيستند و كاملا با نوسانات روشنفكري و ملاحظات مادي آميخته شده اند. تئوريهايي كه قدرت را متمركز كرده اند و يك طبقه

حاكم برخوردار از امتياز را از ميان گروه اندكي ايجاد كرده اند، كه بر اكثريت بدبخت اعمال قدرت مي كنند. نظرياتي كه انسان را از جامعه جدا كرده است و فرد را با كوشش هاي خودخواهانه اش در زندگي شخصي - از همنوعانش جدا كرده ست بنابراين انقلاب (اسلامي) ، قدرت را اسطوره زدايي و غير متمركز كرد و به مردم سپرد و اين هرگز در هيچ جاي تاريخ جهان اتفاق نيفتاده بود! براي اولين بار، افراد معمولي و تا بحال غير متمايز و مستضعف جامعه توانستند به اربابان قدرت تنه بزنند! طبيعتا انقلاب مجبور بود كه با مخالفان هم از درون و هم از بيرون مواجه بشود. مخالفتها از درون عمدتا از معدودي طبقه مرفه ناشي مي شد كه بيم داشتند كه ثروتهاي ماديشان را كه اغلب آنها را با ابزارهاي مشكوك به دست آورده بودند - از دست بدهند. مخالفت ها از خارج و عمدتا هم از غرب و هم از شرق ناشي مي شد و اقمارشان در داخل نيز بسيار زياد احساس خطر مي كردند از آنجا كه اربابانشان احساس خطر مي كردند و آنها نيز به دليل مجاورت فيزيكي با ايران، بيشتر اين احساس خطر را داشتند. جريان پيوند شرق و غرب (عليه انقلاب اسلامي) ، فلسفه روشن انقلاب را تصريح كرد. تفكر اروپا - مدار به كفايت احساس خطر كرد و به همين جهت به كوشش هاي خرابكارانه نامحدود براي از بين بردن انقلاب و تمامي ارزشهاي آن، دست يازيد. ايران مي بايستي با هر وسيله ضروري و ممكن متوقف مي شد! شكست غرب در قدرداني از اشتياق هم نوعان

بشر، براي تغيير و كرامت شخصي، در ذهن انسان غربي وحشت و ترسي را موجب شد كه پيامد آن اينست كه غرب خود اولين قرباني است و اين خسارت غرب خيلي بيشتر از خساراتي است كه آنها به انقلاب اسلامي وارد آورده اند. خوشبختي براي انقلاب و معمار اصلي آن (امام) . آنست كه رهيافت ساده ولي يقينا الهي انقلاب موفق شد كه دشمن را در ميان اميدهاي باطل براي شكست انقلاب ذليل نمايد. رهبر تسليم ناپذير انقلاب سالهاي زندگي خود را صرف نقش بر آب كردن اميدهاي باطل دشمن كرد و از اينرو موفقيت براي انقلاب، از همه جهات حاصل شد و مبارزه و جنبش از آغاز هرگز متزلزل نشد. اهداف رهبري انقلاب كاملا روشن بود، امام، رهبري مصمم بود. او بطور الهي الهام بخشيده مي شد. او نترس بود. او درستكار بود. او كاملا وقف اسلام شده بود، او استوار بود و تباهي ناپذير و مطلقا تحت تاثير قدرت نفوذ و زراد خانه نظامي دشمن قرار نگرفت. او دشمن را به مبارزه طلبيد ولي هرگز از او نترسيد. او با عزم راسخ و تصميم مطلق درصدد غافلگير كردن دشمن برآمد. او دشمن را مي شناخت، او نيرومندي ها و ضعف هاي (دشمن) را مي شناخت. او از همه اينها براي رسيدن به حقوق كامل بهره برد. موفقيت همچنين در اين اقعيت بود كه رهبري انقلاب، به همان اندازه امام، نه علاقه اي به قدرت مركزي داشت و نه در پي آن بود. هيچكدام از دور و بر انقلاب در جستجوي قدرتمند كردن خود نبود، آنگونه كه در ساير انقلابات معمول است. امام خميني

از جنبه معنوي، انسان بسيار بزرگي بود. بزرگ نمايي شخصي هرگز جزيي از دستور كار (او) نبود، در حقيقت آن هرگز وجود نداشت. رهبري انقلاب خود را با طبقه مستضعف يكسان مي پنداشت و هرگز در جستجوي امتيازات ويژه براي خود نبود. اين موضوع سبب حمايت بيشتر (مردم) از انقلاب شد. رهبري بي همتاي (انقلاب) سبب پيدايش انگيزه "فدا كردن خود به خاطر اسلام" در ميان توده ها شدند. خود امام هر جائيكه مي زيست بسادگي زندگي مي كرد. او هرگز در هيچ زماني در برابر لذات دنيوي تسليم نفس نشد. او كم مي خورد، كم مي خوابيد، خيلي سخت كار مي كرد، بسيار نماز مي خواند، بسيار تفكر مي كرد، بسيار مطالعه مي كرد; هر دوي مردان و زنان ملتش را خيلي دوست داشت او مخاطبين خود را تمام مستضعفان جهان - صرف نظر از تمايلات ديني كه داشتند - قرار داد. او خدماتش را در دسترس تمام مستضعفان جهان - هر جائيكه آنها زندگي مي كردند - قرار داد. او به اختلافات شيعه و سني خاتمه بخشيد. قرآن كريم تنها راهنما و منبع معرفت و الهام امام بود فراگيري او از قرآن كريم، به عنوان يكي از بزرگترين دستاوردهاي شخصي و فردي در تاريخ ثبت خواهد شد. موفقيت براي انقلاب همچنين در اين واقعيت است كه قدرت زنان شناخته شد و آنان نقش صحيح خود را ايفا كردند. (امام) خميني همانند معدودي از هم عصران خود، زن را به عنوان يك عضو كامل جامعه مي ديد. نقش زنان هرگز براي او در ابهام نبود و (آن نقش) هرگز در چارچوب زيستي آن، كه

معمولا نقش زن را در غرب و ديگر جوامع عقب مانده تعيين مي كند، نبود. نقش زن، بخصوص در انقلاب، برحسب توانائيهاي انساني، عقلايي و فيزيكي مشاهده شده بود. (امام) يكبار گفت: بطور آشكار، زنان با مردان برابر نيستند اما هيچ كدام از مردان نيز، برابر زنان نمي باشند. بدين ترتيب انقلاب هيچ كس را بي نصيب نگذاشت. انقلاب يك طريقه كاملا جديد از زندگي را مطرح كرد كه به خدمت خدا و بندگانش، اختصاص مي يافت. انقلاب، بازگشت به ارزشهاي اخلاقي را اعلام داشت كه پيش از اين، بوسيله ارزشهاي منفي و قوي غربي و تاثيراتي كه يك طريقه زندگي در ايران شده بود، فرسوده گشته بود. بنابراين اسلام مجبور بود كه مقام مركزي را بپذيرد، آنرا بنيادگرايي بخوانيد يا هر چه دلتان مي خواهد، اما يك جنبش آغاز شده بود و هيچ چيزي كمتر از پيروزي مطلق نمي توانست آنرا فرو بنشاند. انقلاب با مهارت، ترتيب يافته بود و پيروزمندانه اجرا شده بود. هرگز تا قبل از اين زمان، در تاريخ انقلابات، هيچ جنبشي، منحصرا توسط نيروي معنوي حركت داده نشده بود. اين همان چيزي است كه بسياري از دشمنان از فهم آن عاجز ماندند. آنها يا بايد مي فهميدند يا مي مردند. امام خميني و معنويت او پيامي را الهام بخشيدند كه هيچ چيزي تا قبل از آن، به روح دروني اكثر ايرانيان نفوذ نكرده بود. امام با مردم هم زبان بود. او همان سركوفتي را در دستان شاه و طرفدارانش تجربه كرده بود كه مردم از آن رنج مي بردند. امام با زندان آشنا بود، با شكنجه آشنا بود; او ساواك

وحشت انگيز را مي شناخت; او با تبعيد آشنا بود; با گرسنگي آشنا بود. او با خودبيني و تكبر شرق و غرب آشنا بود. او با سلطه جويي و دسيسه كاريهاي آنها آشنا بود. او نيات شيطاني آنها را در خليج فارس و جاهاي ديگر مي دانست. مجهز با اين شناخت، امام آماده نبرد بود. امام با صلابت ملتش را بدون سلاح و مهمات به طرف تله هاي مين گذاري شده، رهبري كرد و با دشمني كه تا دندان مسلح بود، مواجه شد. شاه كه از طرف قويترين كشورهاي روي زمين يعني آمريكا و شوروي حمايت مي شد، ديگر بهتر از آن نمي توانست احساس ايمني بكند. دعوت امام، از تمام مستضعفان و سركوب شدگان جهان بود كه بپاخيزند و حقوق حقه طبيعي خود را مطالبه كنند. امام به جاي دوري نمي نگريست چرا كه مردمان زيادي در نزديكي او يعني در ايران بودند. تمام جهان، سوق داده شده بودند كه باور كنند كه ايران در زمان حكومت شاه - بهشتي بر روي زمين - بود. معدودي افراد كه در ايران نبوده اند، مي توانستند از جهات ديگر باور كرده باشند. بخصوص، رسانه هاي تبليغاتي غرب در زمان رژيم پهلوي، يقين حاصل كرده بودند كه بهترين اخبار فقط از تهران خارج مي شود. بطور محرمانه، غرب توطئه چيده بود تا ايران را به "سگ نگهبان دايمي" خود در خاورميانه تبديل كند. سازمان سيا (CIA) ، همانگونه كه بعدا خواهيم ديد، كارش را با دقت و ظرافت انجام داده بود; اما (سازمان سيا) براي "نيروي معنوي" سرمايه گذاري نكرده بود! آنچه كه در پايان، پيروزي انقلاب

اسلامي كه در ايران به وقوع پيوست را تضمين كرد، نيروي معنوي بود. اگرچه (پيروزي) به بهاي گراني تمام شد. توده مردم خودشان را به خواست خداوند تسليم كرده بودند. آنها نگراني هاي خود را رها كرده بودند و بطور كلي به خدا توكل مي كردند. اگر آنها در حين مبارزه كردن كشته مي شدند، همانند امام حسين شهيد بودند. اگر آنها مجروح و زخمي مي شدند، بخاطر آرمان گرانبهاي اسلامي بود و اثر زخم ها بر بدنهايشان، همواره يادآور آن بود كه آنان سربازان خداوند براي عدالت بوده اند و هنگاميكه دعوت براي مبارزه به خاطر آرمان اصيل اسلام آمد، آنها به آن جواب دادند; همانند ياري رساندن به حسين در كربلا! (مردم ايران) آماده و مشتاق بوده اند تا گرانبهاترين ثروت خودشان - يعني زندگيشان - را نثار كنند تا ايران بتواند آزاد باشد. شهادت، در اين زمان، نشان اختصاصي و علامتي از انقلاب اسلامي در ايران شده است تا پيش از اين زمان - در حيات بشري هرگز چنين جانفشاني هايي كه مردان و زنان و شهيدان ايراني به خاطر آرمانشان انجام داده اند; انجام نشده است. جوان و پير، روشنفكران و عوام، روحانيون و معلمان، دكترها و كارمندان، كارگران كارخانه و دانش آموزان و دانشجويان، توده هاي معمولي و نظامي. . . همه خون گرانبهايشان را به خاطر اسلام و عدالت نثار كردند. اين است علت موفقيت انقلاب اسلامي در ايران!

- آنچه كه امام خميني مي خواست نهايتا امام خميني چه چيزهاي ديگري مي خواست؟ امام خميني مي خواست كه اقتصاد ايران دگرگون شود. شاه ايران را به وثيقه شرق و

غرب گذاشته بود. عليرغم ثروت افسانه اي كشور، ايران هيچ چيزي جز يك كشور دايما در حال رشد نبود. امام خميني مي خواست كه ايران جزيي از دوران تكنولوژي و علمي بشود. "يك روز چاههاي نفت خشك خواهد شد، در آنوقت ما چه بايد بكنيم؟ "، او (امام) يكبار به ملتش هشدار داده بود. او مي خواست ايرانيها در جستجوي تكنولوژي اختراع و توليد كالاهاي مصرفي باشند كه در بازارهاي جهاني به فروش مي روند - به عنوان تنها راهي كه (ايرانيان) بوسيله آن نه تنها اقتصادشان را تحكيم كنند بلكه شهرت جهاني را به دست آورند - مانند ژاپن -. ذهنيت مصرف گراي نو استعماري محصولات غربي، كه بسياري از كشورهاي به اصطلاح در حال توسعه را پريشان نموده است - اصلا براي امام جالب نبود. امام همچنين مورد استدلال قرار داد كه تقويت اقتصاد از راه تكنولوژي، تنها راهي است كه ايران (بوسيله آن) مي تواند، نه تنها آزادي بسختي كسب شده اش - را محفوظ نگاه دارد بلكه ارزشهاي فرهنگي غني اش را نيز حفظ كند. بنابراين، انقلاب (اسلامي) تنها شعارهاي خالي و وعده هاي ساخته شده از افكار واهي و پوچ نبود; آن هم در كاربرد و هم در دورنما، عملي بود. امام مي خواست كه ايران بر مبناي فايده متقابل با جهان تجارت كند ولي نمي خواست كه ايرانيان در روند كار مقلد بيگانگان باشند. امام، بخصوص انحطاط اخلاقي غرب را به عنوان بزرگترين تهديد براي فرهنگ هاي ملل ضعيف تر مي ديد. امام خميني استدلال كرد كه فقط عاليترين معيارهاي اخلاقي كه بر مبناي تعلميات قرآن كريم استوار هستند،

مي توانند با اين تهديد مقابله كنند. پي نوشت ها: 1. وصيت نامه سياسي الهي امام خميني (ره) 2. منشور روحانيت به پيام حضرت امام به روحانيون سراسر كشور (در سال 67)

شايد هرگز در ايران، انقلابي بوقوع نمي پيوست. چون در اين زمينه سردمداران ايراني انقلاب، و بويژه شخص امام خميني (ره) رهبر كبير انقلاب، به تفصيل سخن گفته اند اجازه بفرماييد بسط مقال را صرفا از زبان محققين و انديشمندان خارجي دنبال كنيم تا شائبه دفاع يكجانبه از ناحيه طرفداران انقلاب در ذهن كسي بوجود نيايد و از ناحيه طرفداران احتمالي رژيم گذشته نيز به تعصب و زياده روي متهم نشويم. تقريبا همه نويسندگان خارجي انقلاب، بلا استثناء، وجود سركوب و اختناق شديد سياسي در دوران شاه را به صراحت مورد تاكيد قرار داده اند. (4) همچنين آنان به تفصيل از دو پديده شوم شكنجه (5) و زير پا گذاشتن مستمر حقوق بشر (6) سخن به ميان آورده اند. البته شخص شاه، تا آخرين روزهاي حيات خويش، وجود هرگونه شكنجه در دوران حكومتش را نفي مي كرد (7) ، اما اين ادعاي بي پايه اي است كه از ناحيه هيچ فرد عاقلي قابل پذيرش نيست، چرا كه علاوه بر صدها و هزاران نمونه شاهد عيني بر اين قضيه كه خيلي از آنها هنوز هم در قيد حيات مي باشند، از جمله راقم اين سطور كه در سالهاي دهه 1350 شمسي در زندان كميته شاهد اين مطلب بوده ام، گستردگي مطلب در حدي بود كه حتي حاميان خارجي و داخلي شاه و دربار پهلوي نيز حقيقتا قادر به كتمان آن نبودند. (8) در مورد نيات و عملكرد ديني - مذهبي رژيم پهلوي، اعم از دوران حكومت پهلوي پدر و يا پسر، نيز وضع تقريبا بهمين منوال است. بدين معنا كه همه ناظران و پژوهشگران خارجي بر

مقاصد ايشان در زمينه اسلام زدايي (9) و مخالفت جدي با نهادهاي ديني - مذهبي جامعه مهر تاييد زده اند (10) مطلي، كه از فرط آشكار بودن، تلويحا مورد تاييد شخص شاه نيز قرار گرفته است. (11) هر چند براي كساني كه با تاريخ معاصر ايران در دوران پهلوي و بخصوص تاريخ انقلاب از پانزدهم خرداد 1342 به اينطرف تا حدودي آشنا هستند بيان علل و عوامل مذهبي انقلاب اسلامي ايران ممكن است تكراري و ملالت آور بنمايد، از آنجائيكه يقينا بخش عمده اي از خوانندگان اين مقالات را نسل جوان و معاصر ميهن اسلامي تشكيل خواهند داد كه به اقتضاي سن و جواني در كوران اقدامات ضد مذهبي پهلوي ها - پدر و پسر - نبوده اند، و مسلما چيزي از واقعه مسجد گوهرشاد، كشف حجاب، حمله به صحن مقدس حضرت معصومه (س) در قم در زمان رضاخان، و يا واقعه 15 خرداد و حمله به مدرسه فيضيه قم در زمان محمد رضا و يا برگزاري جشن تولد زرتشت در دربار پهلوي در ظهر رمضان را در ياد و خاطره خويش ندارند، شايد تكرار مختصر بعضي از اين حوادث - آن هم صرفا به استناد منابع خارجي كه ما را در مظان اتهام مبالغه و زياده گويي قرار ندهد، خالي از پند و عبرت نباشد. چنانچه مي دانيم شاه عادت داشت علماي مذهبي را «مرتجع » و مبارزه اسلامي را «ارتجاع سياه » بخواند و ادعا كند كه اين «ارتجاع سياه » با «ارتجاع سرخ » - كه منظورش همان كمونيستها بود - همدست و همداستان شده تا جلوي نوسازيهاي او را بگيرد. (12)

اتهامي كه از بس تكرار شده بود مورد توجه و بيان ناظران خارجي اوضاع آن روز ايران نيز قرار گرفته بود. (13) از همين جهت هم آيت الله العظمي خميني كه در آن زمان عملا رهبري نهضت ديني مبارزه بر عليه شاه را در دست داشت به مناسبتهاي مختلف مكررا مي فرمود: «ما مخالف هيچگونه پيشرفت و يا نوسازي جامعه نيستيم، بلكه مخالف استبداد سياسي، شكنجه و قتل و اعدامها مي باشيم » . (14) و يا اينكه، «ما به دنبال آزادي، دموكراسي، و اجراي واقعي قانون اساسي هستيم و از اين جهت است كه ما را مرتجعين سياه مي خوانند» . (15) و يا اينكه، «ما مخالف استعمار هستيم و نه مخالف تمدن » . (16) اما اين اتهام بي اساس نه تنها در داخل ايران چندان كساني را گول نمي زد، بلكه خارجيان نيز با امام خميني همداستان بودند و جملگي در آثار خويش اينگونه اقدامات ضد مذهبي شاه را نكوهش مي كردند. چنانچه ميكائيل فيشر، محقق آمريكايي كه آثار متعددي را در زمينه انقلاب ايران به رشته تحرير در آورده، مي نويسد: «مخالفت مذهبي مردم با حكومت صرفا تمسك متعصبانه آنها به يك سلسله اصول و عقايد قديمي مردم به گذشته ها نبود - آن طوري كه شاه مي خواست به همگان بقبولاند - و بلكه در اين مخالفت حرفها و مطالب منطقي بسياري خوابيده بود» . (17) نويسندگان خارجي نيز به نوبه خود، رويدادهاي ضد مذهبي چون حمله رضا شاه به مسجد گوهر شاد و در نتيجه كشتار صدها نفر از مردم بي دفاع و بيگناه، (18) غير قانوني اعلام كردن

حجاب توسط حكومت رضاشاه و در نتيجه كشف حجاب در ايران پس از اينكه اينكار توسط آتا تورك در تركيه انجام شده بود، (19) و بسياري مخالفتهاي ديگر با علماي ديني و سنتهاي مذهبي را مورد توجه قرار داده اند، (20) بطوريكه اكثر ايشان معتقدند رضا شاه فردي به غايت ضد آخوند بود كه بي ميلي خويش را از طايفه وحانيت بهيچوجه كتمان نمي كرد. (21) در زمان حكومت پهلوي پسر نيز وضع بهيچوجه از گذشته بهتر نبود. او كه مثل پدر، بشدت مخالف اسلام و روحانيت بود (22) و در اين راه افراد خارجي و يا اقليتهاي مذهبي و بويژه بهائيان را بر هموطنان مسلمان خويش ترجيح مي داد، (23) در زمان كومت خويش فشار زيادي بر مدارس علوم ديني وارد ساخته (24) ، بمنظور تضعيف سابقه ديني جامعه و جشنهاي مهمل و پر هزينه دو هزار و پانصدمين سال شاهنشاهي را علم كرده، (25) و از همه بدتر اينكه در كمال كژ فهمي و بي توجهي تقويم اسلامي ملي ايرانيان را كه بر مبدا هجري شمسي قرار داشت به مبداي موهومي - زمان سلطنت كوروش كبير پادشاه هخامنشي بر ايران كه تاريخ دقيق آن بهيچوجه معلوم نيست - برگردانيد. كاري كه بنا بر سخن آنتوني پارسونز، اقدام نامعقول و سبكسرانه ديگري عليه معتقدات مذهبي مردم ايران زمين بود. (26) و چنان ناپخته و نسنجيده بود كه تقريبا همه مردم را مجاب ساخت كه شاه در صدد ريشه كن كردن اسلام مي باشد. (27) آبراهاميان مي نويسد: «در دوران معاصر، كمتر رژيمي در سر تا سر عالم تا آن حد احمق بوده است كه

تقويم مذهبي مردم خويش را به دور افكند» . (28) پي نوشت ها: 1. آبراهاميان، ايران: در فاصله دو انقلاب، ص 427. Harvard Universituy Press, 1980, p . 190 2 .Fischer, Michael M ., Iran : From Religious Dispute to Revoluton, 3. كدي: ريشه هاي انقلاب، متن انگليسي، ص 177. 4. فيشر، كتاب سابق الذكر، ص 5، نيكي كدي، ريشه ها. . . ، صص 94، 98، 143، آبراهاميان، ايران. . . ص 138، و غيره. 5. كدي، كتاب فوق الذكر، ص 94، آنتوني پارسونز، كتاب سابق الذكر، صص 31 به بعد. 6. نگاه كنيد به گزارش سال 1975 سازمان عفو بين المللي، و يا پارسونز، كتاب سابق، ص 3. 7. Pahlavi, Mohammad Roz, Answer to Histoty, Stein and Day Publishers,1980.p.20. 8. مثلا نگاه كنيد به كتاب پارسونز، ص 31 به بعد، كتاب پرويز راجي، خاطرات. . . ، 45، 58، و غيره. 9. به عنوان نمونه نگاه كنيد به كتاب سابق الذكر كدي، ريشه هاي. . . ، ص 94. 10. نگاه كنيد به فيشر، كتاب سابق الذكر، ص 90، سوليوان، ماموريت در ايران، متن انگليسي، ص 90، نيكي كدي، كتاب سابق، ص 1. 11. محمد رضا پهلوي، پاسخ به تاريخ، نسخه انگليسي، صص 42، 50، 56، و غيره. 12. نگاه كنيد: به پرويز راجي، خاطرات آخرين. . . ، ص 163، محمد رضا پهلوي، پاسخ به تاريخ، ص 103. 13. آنتوني پارسونز، غرور و سقوط، ص 25. 14. نگاه كنيد به صحيفه نور، جلد 1، صص 68- 67. 15. همان، صص 72، 70. 16. همان، ص 76. 17. فيشر، از منازعه مذهبي. .

. ، ص 9. 18. آبراهاميان، ايران: در فاصله دو انقلاب، ص 152. 19. كدي، ريشه. . . ص 108. 20. پارسونز، كتاب سابق الذكر: ص 54، آبراهاميان، كتاب سابق، صص 140 به بعد. 21. علاوه بر منابع قبلي نگاه كنيد به كدي ريشه. . . ص 6، پاسخ به تاريخ، ص 55، طاهري، روح خدا، ص 82، و آبراهاميان، ص 135. 22. هر چند كه بظاهر اين مخالفت خود را كتمان مي كرد، چنانچه در كتاب پاسخ به تاريخ، ص 55، 57، 143 و غيره مدعي مي شود. 23. كدي، ريشه. . . ، ص 342. 24. فيشر، كتاب فوق الذكر، صص 9 به بعد. 25. كدي، ريشه. . . ، ص 241. 26. پارسونز، كتاب سابق الذكر، ص 64. 27. كدي، ريشه. . . ، ص 241. 28. آبراهاميان، ايران. . . ص 444.

منابع مقاله:

جرعه جاري، گواهي، عبد الرحيم؛

در سال هاي پاياني عمر رژيم، پول هاي هنگفتي به طور مستقيم از محل در آمدهاي نفتي به حساب هاي مخفي اعضاي خاندان سلطنتي در بانك هاي خارجي منتقل شده است. تجارت، سومين منبع در آمد دربار بود.اعضاي خاندان سلطنتي مبالغ هنگفتي را با شرايط مناسب از بانك هاي دولتي وام گرفتند و در حوزه هاي گسترده تجاري و صنعتي سرمايه گذاري كردند. آخرين منبع ثروت دربار، بنياد پهلوي بود.بنا به گفته بانك داران غربي اين بنياد سالانه بيش از 40 ميليون دلار كمك مالي دريافت مي كرد و به منزله خزانه مالياتي مطمئن بخشي از املاك و دارايي هاي خانواده پهلوي بود.به نوشته نيويورك تايمز اين بنياد خيريه در سه راه مورد استفاده قرار مي گرفت، منبع مالي براي خانواده سلطنتي، وسيله اي براي نفوذ در بخش هاي كليدي اقتصادي و راهي براي پاداش دادن به پشتيبانان رژيم. (1) پي نوشت: 1.آبراهاميان، پيشين، صص 537 و 538 و مجموعه اسناد لانه جاسوسي، از ظهور تا سقوط، ج 1، صص 140- 15. منابع مقاله:

انقلاب اسلامي و چرايي و چگونگي رخداد آن، جمعي از نويسندگان ؛

اين بي توجهي شده، مورد خشم و نفرت مردم قرار گرفت.بر همين اساس گفته مي شود كه يكي از عوامل عمده بروز انقلاب اسلامي، تلاش شاه در زير پا گذاشتن ارزشها و سمبلهاي ديرين اجتماعي بود كه ريشه عميقي در مذهب داشتند. (3) اين حركت و تلاش شاه، از سالهاي 1340 به بعد بسيار واضح تر شد و بخش بزرگي از مخالفين رژيم شاه با تمسك به اسلام و مذهب به مقابله با وي برخاستند. تقليد و اقتباس شاه از سكولاريسم، نفي ميراث اسلامي، نفرت از اعراب و تجليل از گذشته پيش از اسلام، تأكيد بيش از حد برناسيوناليزم قومي و نژادي، پيرايش زبان فارسي از واژه هاي عربي، تغيير تاريخ اسلامي به تاريخ شاهنشاهي و جستجوي پايه هاي نظري و تاريخي براي مشروعيت سلطنت، تغيير در قوانين و مقررات و حذف مواد مربوط به اسلام در آنها و...مسايلي بودند كه واكنش اقشار و طبقات مذهبي را برمي انگيخت. ايدئولوژيهاي ناسيوناليستي رسمي، بخصوص در دهه 1350، دست كم در ظواهر زندگي ايرانيان نفوذ و سلطه پيدا كرده بود، تا آنجا كه عده كثيري از ناظران غربي از اين بابت كه ايران را ديگر در زمره يكي از كشورهاي جهان اسلامي قلمداد نمي كردند، بسيار خوشحال بودند و به تكرار اين جمله از مقامات ايراني مي پرداختند كه: «درست است كه ما مسلمانيم، ولي فراموش نكنيد كه ما عرب نيستيم» . (4) شاه طي يك برنامه حساب شده به سمتي مي رفت كه دين را هم، به عنوان بخشي از مدرنيزاسيون جامعه، غربي كند و در يك جامعه بشدت مذهبي، نقش دين را همانند جهان غرب

تنزل دهد، بدون اين كه به تفاوت زمينه هاي فرهنگي و تاريخي دو جامعه و دو دين توجه داشته باشد.جمشيد آموزگار به صراحت اعلام مي كرد كه: «دنياي امروز دنياي ايدئولوژي نيست، دنياي تكنولوژي است» . (5) يكي از دلايل اقبال گسترده مردم به اسلام در دهه آخر سلطنت شاه، اصرار بيش از حد رژيم در محو ارزشهاي اسلامي بوده است، هر چه رژيم بيشتر تلاش مي كرد، مردم بيشتر حساس مي شدند .اين موج گسترده، در سالهاي آخر سلطنت شاه به طور كامل بر روند انقلاب و اعتراضات مردم حاكم شد و همه شعارها و پيرايه ها را تحت الشعاع قرار داد و انقلاب به طور عملي در قالب اسلام و سمبلها و شعائرهاي مذهبي قرار گرفت و به تعبيري «انقلاب به نام خدا» (6) انجام شد. به همين دليل در اين دوره، سخنرانيهاي سياسي اسلامي به مساجد و منابر و حسينيه ها كشيده شد و مردم از مراسم و شعائر مذهبي همانند نماز جماعت، نماز عيد فطر، شهادت، اربعين، تاسوعا و عاشورا به عنوان وسيله پوششي براي تحرك خوداستفاده نموده، همه چيز را از دست رژيم شاه خارج ساخته بودند.محملهاي اسلامي و مذهبي در مبارزه ملت عليه شاه، بخصوص در سالهاي آخر سلطنت وي در اغلب منابع مربوط به انقلاب اسلامي آمده و مورد انكار هيچ محقق بي طرفي نيست. ملت ايران، علاقه و اعتقاد خود به اسلام و مذهب را با علاقه به روحانيت و در رأس آن، امام پيوند زده بود و در آن شرايط، فقط روحانيت را منادي اسلام مي دانست و به نداي آن پاسخ مي داد.به همين سبب،

علاوه بر اين كه هتك مذهب و ارزشهاي اسلامي را نمي پذيرفت، در مقابل هتك حرمت ساحت روحانيت، بخصوص امام (ره)، و نيز شخصيتهاي اسلامي و روشنفكران مسلمان واكنش نشان مي داد.عكس العمل مردم در مقابل درگذشت مرموز و مبهم دكتر شريعتي، شهادت فرزند امام و نيز توهين روزنامه اطلاعات به شخص امام در سال 1356 در همين چارچوب قابل توضيح است.مقاله توهين آميز روزنامه اطلاعات در 17 دي ماه 1357 به نظر برخي از محققين، عامل شتاب در سقوط نهايي رژيم شاه به شمار مي رود، (7) زيرا اين توهين جاهلانه، محرك مردم شد و با تظاهرات و كشتارها و اربعين هاي متوالي، يك برنامه زنجيره اي سراسري را به راه انداخت كه بدون اين مقاله، امكان آن بعيد بود. پي نوشت ها: 1.منوچهر محمدي، پيشين، ص .74 2.عبارت از مهندس بازرگان است.رجوع شود به: انقلاب ايران در دو حركت، ص .21 3.همان، ص .76 4.حامد الگار، پيشين، ص .32 5.رجوع شود به: روزنامه رستاخيز، مورخه 27/1/ .1356 6.بخشي از عنوان كتاب كلربرير و پيربلانشه است كه بلافاصله پس از پيروزي انقلاب اسلامي نوشته شده است و مشخصات كامل آن را پيش از اين آورده ايم. 7.منوچهر محمدي، پيشين، ص 127 و نيز بازرگان، پيشين، ص .24 منابع مقاله:

مدخلي بر انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن، شفيعي فر، محمد؛

و بر كناري نخست وزير، وزرا، صاحبان پست هاي بالا و استانداران، به وسيله او گرفته مي شد. در اين دوران، شاه با تفرقه انداختن ميان افراد و سازمان هاي داراي وظايف متداخل و ايجاد و تحريك دشمني و حسادت ميان آن ها حكومت مي كرد. (1) سازمان هايي مانند بازرسي شاهنشاهي، ساواك، نيروهاي مسلح شاهنشاهي، دادگاه هاي نظامي، افراد ذي نفوذ خاص و قدرت اقتصادي و سياسي خانواده سلطنتي در راستاي هدايت نهادهايي چون دفتر نخست وزيري، وزراي مجلس و مطبوعات در جهت منافع و خواسته شاه عمل مي كردند.گاه خود، وظايف اين ها را انجام مي دادند.كابينه هيچ تصميم مهمي نمي گرفت.حداكثر اين كه وزرا براي اجراي تصميمات شاه مشورت مي كردند.شاه يك نخست وزير تشريفاتي مي خواست و هويدا، كه از سال 1355- 1344 اين سمت را در اختيار داشت، به خوبي اين نقش را ايفا مي كرد. يكي از نتايج استبداد شاه اين بود كه وزرا براي باقي ماندن بر سر كار، هميشه مي كوشيدند وزارتخانه آن ها نظر موافق شاه را جلب كند.بنابر اين، هر گونه كه مي خواستند در آمار و حقايق دست مي بردند و آن را تغيير مي دادند.با وجود اين، هر وقت شاه به قرباني نياز داشت، گناه سياست هايش را به گردن نخست وزير يا وزرا مي انداخت و آن ها را بر كنار مي كرد، براي مثال هويدا مسؤول شكست هاي متوالي برنامه عمراني پنجم، مانند خاموشي هاي برق در بهار و تابستان سال 1356، معرفي شد. از سوي ديگر، نخست وزير و وزيران، بيش تر از ميان افراد وابسته به سازمان هاي جاسوسي

شاه، امريكا و فراماسونري برگزيده مي شدند.بر اساس يكي از نوشته ها: آماري كه از وابستگي هاي افراد شناخته شده هيات وزيران، هويدا، آموزگار، شريف امامي، و ازهاري به دست آمده، ...حكايت از آن دارد كه 38%فراماسون، 24%عضو سيا و 21%عضو ساواك بوده اند. (2)

3. استخدام و كنترل نخبگان در زمان محمد رضا شاه، حدود 40 خانواده ويژه، كه از نظر سياسي و ثروت اقتصادي بسيار نيرومند بودند، وجود داشت و بيش ترين تعداد اليت (Elite) يا نخبگان سياسي از اين خانواده ها برگزيده مي شدند.يك بررسي نشان مي دهد كه 75%نخبگان سياسي، دست كم يك خويشاوندي ذي نفوذ داشته اند. البته استخدام سياسي (Political recruitment) نخبگان به اعضاي خانواده هاي فوق محدود نبود، بلكه گروه كوچكي از تكنوكرات هاي طبقه متوسط نيز به همكاري پذيرفته شدند. نخبگان سياسي مهم تر، به دليل احساس عدم امنيت شاه و بي اعتمادي او، بدون توجه به كيفيت دست چين مي شدند و تعداد آن ها به كساني كه مي شد كنترل شوند و تهديدي براي رژيم نباشند، كاهش مي يافت.به همين دليل براي مثال، ملكه فرح، رييس 26 سازمان و آژانس حكومتي بود و هزاران تصميم معمولي حكومتي، به جاي رسته هاي پايين تر، به وسيله شاه گرفته مي شد.از سوي ديگر، روش هاي كنترل نخبگان با انواع مختلفي از مجازات براي نخبگان «خطاكار» ، تغيير متناوب افراد براي جلوگيري از بروز حمايت مردمي از آن ها و ايجاد تفرقه بين آنان، مانند گماردن افراد رقيب به رياست سازمان هاي حكومتي و به عهده گرفتن نقش موازنه بين آنها به وسيله شاه، تكميل مي شد.عدم امنيت شغلي

نخبگان، آن ها را به سمت فساد و جمع آوري پول براي روز مبادا مي كشاند. به دليل تحولات اقتصادي ناشي از گران شدن قيمت نفت، كه به يك بوروكراسي متخصص و ماهر نياز داشت، درها به روي روشنفكران، كه به دليل افزايش تعدادشان يك بوروكراسي حكومتي غول پيكر پديد آوردند، گشوده شد.هم زمان با آغاز و پيشرفت انقلاب، توقف خدمات كشوري پشت رژيم را شكست. شاه در سخنان خود به طور مكرر روي موضوعات خاصي نظير رسيدن به دروازه هاي تمدن بزرگ، انقلاب سفيد، اصلاحات ارضي و صنعتي شدن كشور مانور مي داد.در سال ها و ماه هاي پاياني، شنيدن اين سخنان براي مردم كه نتايج برنامه هايش را مي ديدند، خسته كننده و تنفر انگيز به نظر مي رسيد.به قول يكي از نويسندگان: وعده رسيدن به دروازه هاي تمدن بزرگ به قدري ابلهانه و بلند پروازانه بود كه نه فقط امديد بر نمي انگيخت، بلكه هر شنونده اي را خشمگين و از آينده نوميد مي كرد. (3) اين تنفر و خستگي هنگام بازگو شدن القابي مانند آريا مهر و بزرگ ارتش داران، كه فراوان از دستگاه هاي تبليغاتي شنيده مي شد نيز به چشم مي خورد. شاه با دادن وعده هاي بسيار مي كوشيد بر استحكام قدرتش بيفزايد، اما، بر خلاف اين انديشه ماكياولي كه «وعده ها - بدقولي - سبب ثبات تاج و تخت هستند» ، اين سخنان در نهايت آثار معكوس بخشيد. مجموعه ويژگي ها و اقدامات سياسي دولت كه پيش از اين آمد در ايجاد و تقويت نارضايتي هاي عمومي مؤثر افتاد ولي نبايستي مانند برخي از منابع كه به

پديده انقلاب عميق نمي نگرند. (4) نقش عامل سياسي را مطلق يا مسلط نمود.در اين رابطه بايد به اقدامات و عوامل اقتصادي، اجتماعي و به ويژه به اقدامات و عوامل فرهنگي نيز توجه نمود. پي نوشت ها: 1. مثلا هويدا به نفوذ هوشنگ انصاري، وزير دارايي و جمشيد آموزگار، وزير كشور كه قرار بود رهبران جناح حزب رستاخيز باشند، حسادت مي ورزيد، خود او دبير كل موقت حزب شده بود. 2. پرهام، پيشين، ص 26. اين واژه به فارسي «نخبه » ترجمه شده است.اليت هم به معني كساني است كه در رده هاي بالاتر سياسي، اقتصادي، اداري، فكري و فرهنگي اداره امور را در دست دارند.بنابر اين در مورد قضايا فكر مي كنند و هم در بر گيرنده متفكران، روشنفكران، دانشمندان و... مي باشد. 3. مهدي پرهام، فرهنگ سكوت، مجموعه سي مقاله، صص 12- 11. 4. See Mohsen Nodjomi, Dictatorship and Rise of political Movement : The case of Iran,pp 178 -179. منابع مقاله:

انقلاب اسلامي و چرايي و چگونگي رخداد آن، جمعي از نويسندگان ؛

در مقامات سياسي و دولتي به وفاداري مطلق آنان به شخص شاه و پيروي بي چون و چرا از افكار و خواست هاي او بستگي داشت. (1) شاه با ايجاد سيستم اقتدارگراي تك حزبي تلاش مي كرد كه در همه شؤونات جامعه دخالت نموده و همه افراد و طبقات اجتماعي را به اطاعت خود درآورد.اراده حاكم، فقط اراده شاه بود.همه چيز را تحت كنترل خود در آورده و يك شبكه پليسي مقتدر براي سركوب ناراضيان ايجاد كرد.سازمان امنيت شاه (ساواك) با فشار بي رويه و بازداشت هاي غير ضروري كسانيكه در واقع خطر زيادي براي رژيم نداشتند، خود بر موج نارضايي در طبقات مختلف مردم مي افزود.اغلب افرادي كه توسط ساواك دستگير شده و به زندان مي افتادند به مخالفان سرسخت رژيم تبديل شده و بستگان آنان نيز به صف ناراضيان و مخالفان مي پيوستند.گسترش احساس عدم امنيت در ميان مردم سبب شده بود كه ايشان هيچ گونه علاقه اي به رژيم نداشته و هميشه در آرزوي بدست آوردن امنيت فردي و اجتماعي بسر برند.اين وضعيت رواني در زمان ايجاد بحران، عليه حكومت به كار گرفته شد. اين موضوع وقتي روشن تر شد كه شاه با اعطاي آزادي محدودي در قالب سياست آزادسازي يا فضاي باز سياسي، در حالي كه تصور مي كرد تا حد زيادي بتواند مخالفان و ناراضيان را آرام نمايد، حركت هاي اعتراض آميز گسترده اي را، كه رژيم در برخورد با آن به طور كامل مستاصل گرديده بود، مشاهده نمود.در سال 56 هزاران زنداني آزاد شدند، اما با آزادي آنان اعلام ضديت با رژيم و حتي خود دربار پهلوي اوج گرفت.اگر

چه مي توان گفت اجراي آزادي هاي سياسي نتيجه فشار مستقيمي بود كه از طرف دولت كارتر به شاه وارد مي شد، به گونه اي كه كارتر، شاه را تهديد مي كرد كه اگر وضعيت حقوق بشر در ايران بهبود نيابد، آمريكا از وي حمايت نخواهد كرد، (2) اما اين سياست كارتر نيز تحت تاثير شرايطي بود كه براي سياست خارجي آمريكا بوجود آمده بود. پي نوشت ها: 1- حسين بشيريه، انقلاب و بسيج سياسي، ج 1، تهران، دانشگاه تهران، 1372، ص 47. 2- همان، ص 71. منابع مقاله:

انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن (مجموعه مقالات 2)، سمينار انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن ؛

ميكند و گرسنه اي كه از شدت محروميت شكمش به پشتش مي چسبد. بر طبق نظر دوم درباره انقلاب ها،تقسيم جامعه از نظر اجتماعي و اقتصادي به دو قطب محروم و مرفه شرط ضروري پيدايش انقلاب نيست.بسا ممكن است انقلابي خصلت انساني محض داشته باشد.طغيان به جهت گرسنگي،اختصاص بانسان ندارد. حيوان هم اگر خيلي گرسنه بماند بسا هست كه عليه انسان يا حيوانهاي ديگر و يا حتي عليه صاحبش طغيان ميكند.حال آنكه در بسياري موارد انقلابها صرفا خصلت انساني داشته اند.انقلاب هنگامي مي تواند انساني باشد كه ماهيتي آزاديخواهانه و ماهيتي سياسي داشته باشد نه ماهيتي اقتصادي.چون اين امكان هست در جامعه اي شكم ها را سير بكنند و گرسنگي ها را تا حدي و يا بطور كلي از بين ببرند،ولي بمردم حق آزادي ندهند،حق دخالت در سرنوشت خود و حق اظهار نظر و اظهار عقيده را از آنها سلب بكنند.مي دانيم كه هيچ كدام از اين مسائل به عوامل اقتصادي مربوط نيستند. در چنين جامعه اي،مردم براي كسب اين حقوق از دست رفته قيام ميكنند و انقلاب براه مياندازند و به اين ترتيب انقلابي نه با ماهيت اقتصادي بلكه با ماهيتي دمكراتيك و ليبرالي بوجود ميآورند. پي نوشت: 1- اگر آن جمعيت انبوه حاضر نمي شدند و ياري نميدادند تا حجت تمام شود،و اگر نبود عهدي كه خداي تعالي از علما و از دانايان گرفته تا راضي نشوند،بر سيري ظالم و گرسنه ماندن مظلوم...(خطبه شقشقيه) منابع مقاله:

پيرامون انقلاب اسلامي ، مطهري، مرتضي؛

رضا شاه، از دموكراسي و آزادي چگونه بود، و به رغم فقدان پايگاه مردمي، با اتكاء به چه قدرتي حكومت مي كرد، چه عناصري تكيه گاه رژيم او بودند، و تا چه حد، به استواري اين تكيه گاهها، اطمينان داشت؟ نظريه محمد رضا شاه از دموكراسي و برداشت او از حكومت مردم بر مردم، مانند همه ديكتاتورها بود.وي، در هر دوره از لطنت خود، دموكراسي و آزادي را به نحوي تعبير مي كرد، در اوايل دهه 1340، همزمان با ابداع انقلاب سفيد، از پدرش رضا خان، كه در شب سوم اسفند 1299 با شبيخون به تهران عليه قانون اساسي قيام كرد و نظام مشروطه را برانداخت، به عنوان كسي كه در استقرار مباني دموكراسي در ايران سهم بزرگي داشته ياد مي كند.محمد رضا شاه براي اثبات اين ادعاي خود، «تضعيف قدرت مجلس » را يكي از نشانه هاي مباني دموكراسي مي داند و مي گويد: «...هنگامي كه پدرم رياست هيئت وزيران را داشت، و پس از آنكه سلطنت سلسله پهلوي را تاسيس نمود، قدرت مجلس را تضعيف كرد و از طرف ديگر، در استقرار مباني دموكراسي در ايران سهم بزرگي داشت (....) اعليحضرت فقيد به وسيله اصلاح تشكيلات دولتي، اساس دموكراسي را در ايران تقويت نمود..» . (1) برداشت و تعبير محمد رضا شاه، در دهه 1350 درباره دموكراسي و ابداع «تمدن بزرگ » نوع ديگري است.وي در اين دوران، بر خلاف دهه 1340 از سيستم دو حزبي هواخواهي مي كند و مي گويد: «در كشوري كه بر موازين دموكراسي اداره مي شود، مردم بايد در سرنوشت خود مداخله كنند» . (2) چندي بعد، لزوم

ايجاد حزب واحد «رستاخيز» را شرط دموكراسي مي داند.مخالفان را تهديد به اخراج از مملكت مي كند.وي، در كتاب «به سوي تمدن بزرگ » در تشريح دموكراسي و رژيم سلطنت در ايران مي گويد: «...وضع خاص شاهنشاهي ايران ايجاب مي كند كه به گفته كريستين سن يك پادشاه واقعي در اين كشور، نه تنها رئيس مملكت، بلكه يك مرشد و در عين حال يك معلم براي ملت خود باشد» . (3) در رژيم دموكراسي محمد رضا شاه، اختيار عزل و نصب وزيران، سفيران و همه كاركنان دستگاه دولت از آن او بود.وي به عنوان رهبر، مرشد و معلم، به خود اجازه مي داد به وزيرانش، كه اغلب بي شخصيت ترين افراد مملكت بودند، و خود را غلام جان نثار و چاكر او مي دانستند، توهين و فحاشي كند و به آنها بگويد: «شماها، مانند «يابو» هستيد، اگر ركاب بزنم، از جاي خود مي كنيد، اگر آرام بمانم، از جا حركت نمي كنيد!» (4) تكيه گاه محمد رضا شاه طي پانزده سال آخر حكومتش (از سال 1342 تا 1357) با استفاده از پشتيباني آمريكا و متحدين غربي آن كشور، بر روي چهار عنصر زير بود: - نيروهاي مسلح - ساواك و سازمانهاي اطلاعاتي - دربار و حاميان رژيم - حزب رستاخيز ارتش و نيروهاي انتظامي، حافظ تاج و تخت سلطنت و عامل پرتوان اجراي مقاصد رژيم و نيروي سركوبگر مخالفان بود.محمد رضا شاه، تقويت و قدرتمند شدن هر چه بيشترنيروهاي مسلح را وجهه همت خود قرار داده بود، در تجديد سازمان ارتش، تعداد افراد يگانها از 000،200 تن در سال 1342، به 000،410 تن در سال

1356 رسيد، تعداد افراد ژاندارمري از 000،25 تن، به 000،60 تن افزايش يافت، ناوگان جديد خريداري و سفارش داده شد و سازمان يگانهاي گارد شاهنشاهي توسعه يافت، بودجه ارتش از 293 ميليون دلار در سال 1342 به 1800 ميليون دلار در سال 1352 رسيد، و پس از چهار برابر شدن قيمت نفت، بودجه ارتش در سال 1356 بالغ بر 3/7 ميليارد دلار گرديد. (5) بين سالهاي 1349 تا 1352 بيش از 12 ميليارد دلار جنگ افزار خريداري شد.سفارشهاي تسليحاتي ايران در سال 1356 بالغ بر 12 ميليارد گرديد.در سال 1356 ايران صاحب بزرگترين نيروي دريايي، بين كشورهاي خاورميانه، در خليج فارس بود.نيروي هوايي ايران پس از اسرائيل، قدرتمندترين نيروي هوايي خاور ميانه و خاور نزديك به شمار مي رفت.در زمينه تهيه انرژي اتمي ايران مبلغ 20 ميليارد دلار، براي احداث 12 طرح، طي 10 سال بعد در نظر گرفته شده بود. علاقه و توجه محمد رضا شاه، تنها به سفارش و خريد تسليحات مدرن، محدود نمي شد، وي به كليه امور ارتش، آموزش، زندگي افسران و درجه داران، ايجاد تاسيسات بهداشتي، منازل مناسب، فروشگاههاي متعدد و ترفيع افسران، بخصوص در درجات بالا نظارت داشت، برخي از مشاغل و مسئوليتهاي غير نظامي نيز به افسران واگذار شد.به آن گروه نظامياني كه در سال 1332 در كودتا شركت كرده و موجبات بازگشت او را فراهم ساخته بودند، پاداش و ترفيع داد.افسران مورد نظر را، حتي پس از بازنشستگي، به نظارت و سرپرستي سازمانهاي دولتي منصوب مي كرد.شاه سرنوشت و آينده كشور و سلطنت را در وجود و قدرت نيروهاي مسلح مي دانست.وي، در مصاحبه با يكي از

استادان دانشگاههاي ايالات متحده آمريكا گفته بود «من مانند لوئي 14 پادشاه فرانسه نيستم كه مي گفت: دولت منم! من مي گويم: ارتش منم!» (6) تكيه گاه دوم شاه، سازمان اطلاعات و امنيت كشور (ساواك) بود.اين سازمان در سال 1336 با همكاري «سيا» و ياري «موساد» (سازمان اطلاعاتي اسرائيل) تشكيل شد، ساواك 5300 مامور تمام وقت و تعداد نامشخصي مامور نيمه وقت داشت.ساواك «چشم و گوش » و مشت محكم شاه محسوب مي شد.وظيفه اصلي ساواك حراست از شاه در برابر گروههاي مخالف، بخصوص چريكهاي مسلح، و ارائه اطلاعات در مورد رويدادهاي داخلي و خارجي بود.سپهبد نعمت الله نصيري رئيس ساواك، معاون نخست وزير بود، ولي مستقيما گزارشهاي خود را به شاه تسليم مي كرد.ساواك، از چنان بودجه عظيمي برخوردار بود كه مي توانست تمام طرحهاي مورد نظر شاه را اجرا كند.ساواك به روزنامه ها و مجلات در مورد درج اخبار و مقالاتشان، رهنمود مي داد، در مورد همه كساني كه قرار بود به مقاماتي برسند، از جمله نمايندگان مجلس تحقيق مي كرد. بازجويي و محاكمه افرادي را كه عليه رژيم مخاطره انگيز بودند، به عهده مي گرفت، راديو و تلويزيون را زير سانسور داشت. صلاحيت استخدام همه داوطلبان براي كار در ادارات دولتي، و حتي در مواردي، بخش خصوصي را تعيين مي كرد.از همه امكانات لازم براي تعقيب و دستگيري، بازداشت، و شكنجه مخالفان برخوردار بود. (7) ساواك طي 22 سال عمر خود، جنايات زيادي مرتكب شد، دهها تن از مردم ايران زير شكنجه ماموران ساواك جان باختند و يا به دست دژخيمان آن سازمان جهنمي، سر به نيست شدند. (8) گذشته از ساواك،

سازمانهاي ديگري به نامهاي: بازرسي شاهنشاهي، ركن دوم ستاد ارتش، و دفاتر ضد اطلاعات، از نهادهاي امنيتي رژيم بودند.حسين فردوست رئيس سازمان بازرسي شاهنشاهي بود و از دوستان دوران كودكي محمد رضا شاه محسوب مي شد.وي مراقب عمليات ساواك و توطئه هاي احتمالي در ارتش، عليه شاه بود; حتي گزارشهاي مربوط به خانواده سلطنتي را به او اطلاع مي داد. سومين اهرمي كه شاه بر آن تكيه داشت، خانواده سلطنتي و وابستگان آن بودند.اين گروه ثروت كلاني در اختيار داشت كه به طور دقيق ميزان آن مشخص نشده است.دارايي خانواده سلطنتي و وابستگان آن، از چهار منبع گرد آمده بود، نخست املاك رضا شاه بود كه با كناره گيري اجباري او از سلطنت در سال 1320 در اختيار دولت قرار گرفت ولي پس از كودتاي 28 مرداد 1332 محمد رضا شاه دوباره آن را تصاحب كرد.بخشي از آن به عنوان كمك به زارعين واگذار گرديد، ولي بهاي آن را دولت به شاه برگرداند.در جريان اجراي برنامه اصلاحات ارضي، خانواده سلطنتي قسمت عمده املاك را نگاه داشتند.بدين سان خواهران و برادران شاه، و نيز فرزندانشان، ثروتمندترين مالكان ايران بودند. منبع ديگر درآمد شاه و خانواده سلطنتي نفت بود، لازم به يادآوري است كه عوايد حاصل از فروش نفت ايران، به حساب مخصوص شركت ملي نفت ايران در شعبه بانك «چيس » در نيويورك ريخته مي شد و از آنجا دلارها به حسابهاي ديگر شركت ملي در شعبات «چيس » در سراسر جهان انتقال مي يافت، بدين ترتيب هر ماه بانك مركزي ايران و بانكهاي «چيس » ، محاسبات پرداختهاي شركت ملي نفت را در دفاتر خود

ثبت مي كردند. به لحاظ دقت خاص شركت ملي نفت ايران، در حفظ اسرار محاسبات بانكي خود، محتملا دو سه تن از مقامات دفتر مخصوص شاه، دسترسي به دفاتر و محاسبات مربوط را داشتند و مي توانستند بفهمند شركت ملي نفت چه مبلغ از درآمد نفت را به بانك مركزي و يا به حسابهاي محرمانه واريز كرده است. (9) سفارت آمريكا در تهران، براي اطلاع از ميزان درآمد نفت ايران و مبالغي كه به حسابهاي محرمانه ريخته شده، تحقيقاتي به عمل آورده است; در گزارش سفير آمريكا در ايران به وزارت خارجه ايالات متحده در تاريخ 5 آوريل 1976 گفته شده است كه در يك مورد شركت ملي نفت ايران، بابت صدور نفت بين مارس 1975 و ژانويه 1976 مبلغ 7/1 ميليارد دلار دريافت كرده ولي فقط 8/558 ميليون دلار از اين مبلغ، به حساب درآمد منظور شده و بقيه، يعني مبلغي بيش از يك ميليارد دلار، ناپديد شده است. (10) در يك مورد ديگر، سفارت آمريكا به اختلاف فاحشي در محاسبات شركت ملي ايران در پايان سال مالي 1977 (1356) برخورد كرد، بدين ترتيب كه شركت ملي بابت نفتي كه مستقيما فروخته بود مبلغ 4 ميليارد دلار ارز خارجي به دست آورده بود.سفارت آمريكا در گزارش به وزارت خارجه ايالات متحده مي گويد «از اين مبلغ ارز خارجي، اقلا يك ميليارد دلار كمتر به بانك مركزي ايران تحويل شده است » . (11) سومين منبع درآمد خانواده سلطنتي، عمليات بازرگاني بود، با درآمد ناگهاني حاصل از فروش نفت و توسعه فعاليتهاي اقتصادي، اعضاي خانواده سلطنتي وامهاي كلاني از بانكها گرفتند و در امور مختلف

تجاري و صنعتي سرمايه گذاري كردند.در طي دهه 1950 پهلويها ثروتمندترين سوداگران ايران محسوب مي شدند، شاه شخصا مالك چند كارخانه و معدن بود.بستگان وي در يكصد و پنجاه شركت، شامل بانكها، كارخانه آلومينيوم سازي، هتل سازي و كازينو و قمارخانه ها سهيم بودند.شهرام، پسر اشرف به تنهايي سهامدار عمده هشت شركت ساختماني، بيمه، سيمان، پارچه بافي و حمل و نقل بود. (12) آخرين منبع درآمد پهلويها، بنياد پهلوي بود.به ادعاي بانكداران غربي، اين بنياد، سالانه بيش از 40 ميليون دلار كمك مالي دريافت مي كرد و محل مناسب و امني براي زد و بند و فرار از ماليات برخي از اعضاي خانواده سلطنتي بود.بنياد پهلوي در 207 شركت سهم داشت كه عمده ترين آنها 8 شركت معدني، 10 شركت سيمان، 17 بانك و شركتهاي بيمه، 25 هتل و كازينو، 25 ركت ساختمان فلز، 25 واحد كشاورزي تجاري و 45 شركت ساختماني بودند.به نوشته نيويورك تايمز، بنياد پهلوي، به عنوان فعاليتهاي خيريه و به نفع عامه، سه منبع مهم براي بهره برداري بود، منبع پولي براي خانواده پهلوي، منبع اعمال نفوذ در بخشهاي مهم اقتصادي كشور و منبع پاداش به حاميان رژيم. (13) بنياد پهلوي مدعي بود كه درآمدهاي آن صرف امور خيريه مي شد ولي، به استناد گزارش سري ژوئن 1972 سفارت آمريكا در تهران، رقمي در حدود 20 تا 40 درصد درآمدهاي بنياد، به اعضاي خانواده سلطنتي مي رسيد. (14)

حزب رستاخيز در سال 1353 محمد رضا شاه، نهاد ديگري را به اركان سه گانه فوق افزود و آن ايجاد حزب واحد دولتي «رستاخيز» بود.پيش از آن، يعني در دوره حكومت منوچهر اقبال، سيستم

دو حزبي مليون و مردم برقرار شد، سپس در دوره نخست وزيري منصور، حزب ايران نوين ايجاد گرديد.پس از كشته شدن منصور، امير عباس هويدا، حزب ايران نوين را زير كنترل خود گرفت. طي دوراني كه سيستم دو حزبي مليون و مردم برقرار بود، محمد رضا شاه، در چند مورد خود را هواخواه تعدد احزاب در كشور دانست و گفت قصد ندارد سيستم يك حزبي برقرار كند.وي در كتاب ماموريت براي وطنم به اين نكته اشاره كرده و گفته است: «...من چون شاه كشور مشروطه هستم، دليلي نمي بينم كه مشوق تشكيل احزاب نباشم و مانند ديكتاتورها، تنها از يك حزب دست نشانده خود پشتيباني نمايم..» . (15) در سال 1354 شاه از گفته هايش در مورد لزوم تشكيل احزاب عدول كرد.به دستور وي، حزب ايران نوين منحل شد و وجوديت حزب رستاخيز اعلام گرديد.شاه گفت: «در آينده يك حزب وجود خواهد داشت (....) آنهايي كه از پيوستن به حزب رستاخيز امتناع كنند، بايد به طور پنهاني هواخواه حزب توده باشند» . (16) در جاي ديگر، با اخطار به كساني كه در ابراز وفاداري نسبت به اصول سلطنت و قانون اساسي خودداري كنند گفت «اين خائنان يا بايد به زندان بروند، يا همين فردا از كشور خارج شوند.» وقتي روزنامه نگاران خارجي يادآور شدند كه اين سخن شاه، با گفته هاي گذشته اش، كه از سيستم دو حزبي هواخواهي مي كرد، مغاير است گفت: «آزادي عقيده! آزادي فكر! دموكراسي! ....با پنج سال سن، اعتصاب و نمايش در خيابانها! ...اين دموكراسي و آزادي است! معناي اين حرفها چيست؟ ..» . (17) فكر ايجاد يك حزب واحد

«فراگير» از سوي چند تن ايرانياني كه در دانشگاههاي آمريكا علوم سياسي - اجتماعي فرا گرفته بودند و در سلك مشاوران سياسي مورد اعتماد شاه درآمده بودند، به شاه القا شد.اينان، تحت تاثير نظريات ساموئل هانتينگتون (18) استاد علوم سياسي دانشگاه هاروارد قرار داشتند و بر اين عقيده بودند كه راه رسيدن به ثبات سياسي و پيشرفت، در كشورهاي در حال توسعه، ايجاد يك حزب نيرومند و منسجم و فراگير است كه به صورت عامل پيوند بين دولت و جامعه عمل خواهد كرد و در نهايت پشتيبان هيئت حاكم در اجراي برنامه هاي سياسي و اجتماعي او خواهد بود.اين نظريه، از سوي شاه كه درگير آشفتگيهاي سياسي و اجتماعي بود و به يك مركز قدرت نيرومند سياسي نياز داشت، مورد قبول قرار گرفت. ايدئولوگهاي مشاور شاه، از اين نكته غافل بودند كه يك حزب، آن هم دولتي و «شاهنشاهي » در كشوري چون ايران، كه مردم، بخصوص روشنفكران، اقدامات هيئت حاكم را با ترديد و سوء ظن مي نگريستند، وسيله و ابزار كنترل توده ها و به حركت درآوردن آنها در جهت مورد نظر نيست، بلكه بسان تسمه اي است كه سنگيني «بار» جامعه و نارضايتي آنها را به هيئت حاكم منتقل مي كند. براي پاسخ به فرمايشي بودن سيستم يك حزبي، براي آن، دو جناح محافظه كار و ترقيخواه ايجاد كردند، كه هوشنگ انصاري و جمشيد آموزگار، رهبران دو جناح مزبور بودند.هدف اساسي حزب رستاخيز در يك جمله خلاصه مي شد، تبديل ديكتاتوري نظامي از كار افتاده شاه، به سيستم استبدادي تك حزبي دولتي! حزب رستاخيز موجوديت خود را با سر و صداي زياد

اعلام كرد، برنامه حزب، پيشرفت و تعالي ايران و مردم به سوي تمدن بزرگ بود.در نشريه «فلسفه انقلاب ايران » گفته شده بود شاهنشاه آريامهر، انديشه «طبقه » را از جامعه ايران ريشه كن ساخته و همه مسائل طبقاتي و تضادهاي اجتماعي را حل و فصل كرده است (....) شاهنشاه تنها يك رهبر سياسي ايران نيست (....) او، رهبر روحي، فكري و قلبي ملت خود مي باشد (!)» (19) محمد رضا شاه ضمن مصاحبه به يك خبرنگار انگليسي گفت: «فلسفه حزب رستاخيز بر اساس ديالكتيك اصول انقلاب سفيد بنا شده و در هيچ جاي جهان چنين رابطه و وابستگي بين رهبر و ملت وجود ندارد» . (20) شاه به رغم اين ادعاها، مردم را تهديد مي كرد كه يا در حزب رستاخيز او نامنويسي كنند يا حق زندگي در ميهن آباء و اجدادي خود ندارند.وي در يك مورد گفت: «كسي كه وارد حزب جديد سياسي نشود، دو راه در پيش دارد، چنين شخصي يا وابسته به يك سازمان غير قانوني است، يا به حزب غير قانوني توده، و به بيان ديگر يك خائن است.اين چنين فردي جايش در يكي از زندانهاي ايران است، يا اگر مايل باشد مي تواند همين فردا كشور را ترك كند، بي آنكه عوارض خروج بدهد و هر جا بخواهد برود، زيرا ايراني نيست، جزء ملت نيست و فعاليتهاي او، طبق قانون غير قانوني و مستوجب مجازات است » . (21) حزب رستاخيز در سال 1354 سازمان خود را در تهران و شهرستانها توسعه داد.كميته مركزي حزب، هويدا، نخست وزير را به دبيركلي برگزيد، تقريبا همه نمايندگان عضو حزب شدند.در وزارتخانه

ها و ادارات دولتي، عضويت در حزب رستاخيز اجباري بود. پنج روزنامه: رستاخيز يوميه، رستاخيز كارگران، رستاخيز كشاورزان، رستاخيز جوانان و انديشه رستاخيز، ارگان حزب بودند. كميته مركزي تهديد كرد كساني كه از قبول عضويت در حزب خودداري كنند، بايد پاسخگوي حزب باشند. (22) هنگام تشكيل حزب رستاخيز، همه نيروهاي مخالف در ايران سركوب شده بود، ولي در خارج از كشور، نيروهاي اپوزيسيون حزب را محكوم كردند.آيت الله خميني نيز طي اعلاميه اي، آن را مخالف مصالح ايران و اسلام دانست. (23)

آخرين انتخابات انتخابات دوره 24 مجلس شوراي ملي، آخرين انتخابات دوران حكومت پهلوي بود.نامزدهاي نمايندگي، زير نظر ساواك و تاييد رئيس با اطلاعات شاه، سپهبد حسين فردوست انتخاب شدند.براي هر يك از كرسيهاي مجلس، چند تن نامزد شده بودند كه همه آنها را شوراهاي استاني حزب رستاخيز، و مقامات امنيتي تاييد كرده بودند. (24) بيش از 000،10 تن خود را نامزد 268 كرسي مجلس شورا و 30 كرسي سنا كرده بودند.صلاحيت 841 تن از اين عده كه از غربال ساواك گذشته بودند، براي مبارزه انتخاباتي تاييد شد.هيچ نماينده اي اجازه زير سؤال كشيدن موضوع نفت، سياست خارجي و انقلاب شاه و مردم را نداشت.ثبت نام براي راي دادن، بخصوص براي حقوق بگيران دولتي، تقريبا اجباري بود.امير عباس هويدا، دبير كل حزب رستاخيز اعلام كرد كه عدم حضور در حوزه هاي انتخاباتي براي راي دادن، بي توجهي به حزب تلقي مي شود.در شناسنامه راي دهندگان مهر زده مي شد.بدين ترتيب حدود 8/6 ميليون تن براي راي دادن ثبت نام كردند.در پايان انتخابات دولت اعلام كرد كه تعداد 1/5 ميليون تن به كانديداهاي نمايندگي مجلس راي

داده اند.بدين ترتيب معلوم شد به رغم سختگيريها، تعداد 5/1 ميليون تن از ثبت نام كنندگان، در راي گيري شركت نكرده اند. (25) اسناد سفارت آمريكا حاكي است كه لا اقل 10 درصد انتخابات از طريق نفوذ علم، وزير دربار «دستكاري » شده بود.در همين گزارش آمده است «به هر حال، تغيير در روند انتخاباتي، هيچ گاه اين واقعيت را تغيير نمي دهد، كه پارلمان هيئتي است فاقد نفوذ در فرمول بندي و اجراي سياستها و تنها به صورت يك «مهر پلاستيكي » عمل مي كند..» . (26) با همه تلاشي كه رژيم براي استحكام ساختار حزب رستاخيز ملي به عمل آورد، دفاتر و شعبه هاي حزب نخستين هدفهايي بودند كه در سال 1357 مورد حمله مردم قرار گرفتند.حزب رستاخيز، زودتر از ديگر نهادهاي رژيم انحلال خود را اعلام كرد. پي نوشت ها: 1. محمد رضا شاه پهلوي آريامهر، ماموريت براي وطنم، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، چاپ چهارم، 1348، صفحات 322 و 323. 2. همان كتاب، صفحه 335. 3. محمد رضا شاه پهلوي، به سوي تمدن بزرگ، صفحه 7. 4. دكتر جلال عبده، خاطرات، چهال سال در صحنه، مؤسسه خدمات فرهنگي رسا، 1368، صفحه 604. 5. Ervand Abrahamian; Iran Between Two Revolutions, pp. 433 -434. 6. B.Bayne, Persian Kingship in Transition (New York, 1968) ,p.186. 7. از ظهور تا سقوط، اسناد سفارت آمريكا (لانه جاسوسي) تنظيم دانشجويان مسلمان پيرو خط امام، 1366، صفحات 164 و 165. 8. New York Times, Sep. 21, 1972, Newsweek Apr.28, 1972. 9. Supplemental Affidavit in Support of Motion for Preliminary Ingection.by Alan Delsman. The Chase Manhattan Bank N.A.,vs.The State

of Iranet al., beforeSouthern District court of New York, Jan. 23, 1980, Docket Number 79 Civ.6644, Paragraphs 21

-38. 10. United States Department Airgram (Iran gold andForeign Exchange Holdi

- 0231, Apr. 8, 1976, (Interlock, Mark Hulbert,pp.66 -67). 11. United States Airgram, (Iran Blance of Payments - Nin Months, Year 25

ndForecast 2536) CERP - 0102, Feb.10. 1977, (Ibid;p.67). منابع مقاله:

تاريخ بيست و پنج ساله ايران، ج 1، نجاتي، غلامرضا؛

سوي ليبرالها و چپي ها، مسأله آمريكا و تبعيت شاه از آمريكا بوده است.امام به طور مكرر در اعلاميه هاي خود، به سرسپردگي شاه در مقابل آمريكا و اسرائيل تمسك جسته و با نفي نفوذ و سلطه اجانب بر كشور اسلامي، به تحريك احساسات مردم پرداختند.اين موضوع به قدري مهم بود كه مردم نسبت به آن بشدت واكنش نشان مي دادند و رژيم شاه هم در مقابل، هرگونه انتقاد نسبت به آمريكا و اسرائيل را ممنوع اعلام كرده بود. البته قصد ما اين نيست كه شاه را يك مهره بي اراده در برابر ابر قدرتها، بخصوص آمريكا، قلمداد كنيم، همانطور كه نظريه استقلال او از غرب نيز مطرود است.واقعيت اين است كه مجموعه اي از عوامل مثل حمايت غرب از شاه، اعتقاد شخصي شاه به غرب، ترس و نفرت شاه از گرايشهاي راديكال، از او و رژيمش شخصيتي ساخته بود كه متحد اصلي و استراتژيك غرب در منطقه خليج فارس بود و با وجود او غرب نگران صف آرايي با شرق در اين منطقه نبود. (3) موضوع ديگري كه در اين دوره حادث شد و بر شدت احساسات ضد آمريكايي افزود، كاپيتولاسيون و اعطاي معافيتها و مصونيتهاي سياسي به اعضاي مستشاري نظامي آمريكا در ايران بود، با تصويب لايحه كاپيتولاسيون، حدود 40 هزار نفر از آمريكاييهاي مقيم ايران از شمول قوانين ايران معافيت كامل مي يافتند (4) و اين امر بوضوح نقض استقلال قضايي و حاكميت سياسي ايران به شمار مي آمد و مايه ننگ و تحقير ملت ايران بود.امام (ره) با توسل به همين مسأله كه ايران را تحت اسارت آمريكا قرار داد، بر

رژيم شاه حمله كرد و از ارتش و مردم خواستند كه اين ننگ و تحقير را قبول نكرده، عليه آن اقدام كنند. (5) از سوي ديگر، دوره حاكميت آمريكا بر ايران، دوره استثمار شديد ذخاير و منابع ايران توسط آمريكاست كه در كنار سلطه سياسي، سلطه اقتصادي آمريكا را نيز نشان مي دهد.تحميل انواع اصلاحات و برنامه هاي اقتصادي بر ايران، نمودي از اين حاكميت اقتصادي است كه آمريكا سعي داشت هر چه بيشتر اقتصاد ايران را به اردوگاه سرمايه داري پيوند بزند.موضوع لايحه انجمنهاي ايالتي و ولايتي و يا تصويب نامه ملي و انقلاب باصطلاح سفيد، همه و همه طرحهاي آمريكا بودند و اتفاقا يكي از دلايل مخالفت امام خميني (ره) و گروههاي سياسي و نيز مردم با اين طرحها، اين بود كه آنها را «آمريكايي» و ديكته شده از سوي آمريكا مي دانستند و نفوذ و سلطه آمريكا را در وراي آنها مي ديدند. بنابر اين ادعايي گزاف نيست اگر گفته شود يكي از عواملي كه موجب معارضه و ستيز ملت ايران با سلطنت مطلقه شاه شد، اتحاد و اتفاق روز افزون سلطنت مطلقه ايران با قدرتهاي خارجي بود.حامد الگار معتقد است كه اگر دخالتهاي مستمر قدرتهاي خارجي، بخصوص روسيه، انگليس، آمريكا، و اسرائيل نبود، ايران به جاي اين همه مبارزات و جنگ و گريز مي توانست بيش از يك قرن حكومت مشروطه واقعي و پارلماني را تجربه كند. (6) پي نوشت ها: 1.حامد الگار، نقش روحانيت پيشرو در جنبش مشروطيت، ص .35 2.همان، ص .37 3.زيبا كلام، مقدمه اي بر انقلاب اسلامي، ص 119 .117 4.مدني، تاريخ سياسي معاصر ايران، ص .81

5.رجوع شود به: سخنراني امام به اين مناسبت در آبان ماه 1343 كه به تبعيد ايشان منجر شد. 6.حامد الگار پيشين، ص .32 منابع مقاله:

مدخلي بر انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن، شفيعي فر، محمد؛

نزديك با اسرائيل، در مذاكرات صلح خاورميانه، كه قرار بود به زودي در واشينگتن آغاز شود، مي توانست نقش مهمي ايفا كند. پذيرايي از رئيس جمهوري آمريكا و همراهان در كاخ نياوران انجام گرفت. ملك حسين، پادشاه اردن نيز به دعوت شاه به تهران آمده بود.پير سالينجر (2) روزنامه نگارمعروف آمريكايي كه از مدعوين يافت شام آن شب بود، چگونگي برگزاري مراسم را بدين گونه نقل كرده است: «...در سر ميز شام، ابتدا شاه به عنوان ميزبان چنين گفت: در كشور ما، بر اساس سنتهاي ديرين، ديدار اولين ميهمان در سال نو را «شگون » سال جديد مي دانند.هر چند سال نو ما مقارن با آغاز بهار است، ولي امشب، حضور اين ميهمان برجسته، با حسن نيت و موفق را در كشورمان به نحو شايسته تري به فال نيك مي گيريم...» آنگاه شاه از ملت بزرگ آمريكا و مشي آزاديخواهانه مردم آن ستايش كرد و بخصوص از نقش «فراموش نشدني » دولت ايالات متحده، در بحران گذشته ايران سپاسگزاري نمود. «چه بسا منظور او، از اين كلام، بازگشت وي به قدرت در سال 1953 با كمك «سيا» بود» . (3) سپس نوبت كارتر رسيد.گفته هاي او نيز عاري از محتواي واقعي و بر خلاف انتظار ميليونها تن مردم آمريكا و نيز تحليل گران سياسي بود: «ايران، مرهون شايستگي شاه در رهبري كشور مي باشد زيرا توانسته است ايران را به صورت جزيره اثبات در يكي از پرآشوب ترين نقاط جهان در آورد.اين تحليلي است از شما اعليحضرت و رهبري شما و احترام و ستايش و عشقي كه ملت به شما دارد.امروز، همراه شاه، هنگام عبور

از خيابانهاي زيباي تهران، شاهد خوشامدگويي هزاران ايراني بوديم كه در طرفين خيابانها، دوستانه به ما خوشامد گفتند.همچنين صدها و شايد هزاران آمريكايي را ديديم كه آنها نيز به رئيس جمهوري خود، در كشوري كه آنها را با صميميت پذيرفته اند و با احساس اينكه در خانه خود هستند، خوشامد گفتند.» آنگاه رئيس جمهوري آمريكا، موضوع حقوق بشر و مسائل مربوط به امنيت نظامي متقابل و قدرداني از دوستي با شاه را عنوان كرد و گفت: «حقوق بشر موضوع مورد علاقه عميق ملتهاي ما و رهبران دو كشور ما است (....) نظريات ما، در مسائل مربوط به امنيت نظامي متقابل، با هيچ كشوري به اندازه ايران نزديك نيست و من نسبت به هيچ رهبري مانند شاه، اين همه احساس حق شناسي عميق و دوستي صميمانه ندارم.» پس از پايان يافتن سخنان كارتر، شاه به پا خاست، ديگر ميهمانان نيز از جاي برخاستند و همراه او به كف زدن پرداختند.آنگاه شاه با دو دست، دست راست رئيس جمهوري را گرفت و به شدت فشرد و تكان داد.وي، شاد و خرسند به نظر مي رسيد، زيرا، هيچ يك از رؤساي جمهوري آمريكا، با چنين گرمي از او ستايش نكرده بود. پير سالينجر در ادامه شرح اين روايت مي گويد: «ديپلماتهاي آمريكايي حاضر در آن ضيافت، از سخنراني كارتر شگفت زده شده بودند.آنها حق داشتند كه از گفته هاي او حيرت كنند، زيرا جيمي كارتر، در مبارزات انتخاباتي رئيس جمهوري با صراحت به سياست حقوق بشر، تكيه كرده بود و ايران، به دليل نقض موارد متعدد حقوق بشر به وسيله عفو بين الملل محكوم شده بود.بر فرض كه

رئيس جمهوري گزارش عفو بين الملل را تاييد نمي كرد، از گزارشهاي ديپلماتهاي آمريكا، در مورد شكنجه ايرانيان مخالف شاه كه به طور معمول رواج داشت، آگاه بود» . (4) سالينجر، رئيس دفتر مطبوعاتي دوران رياست جمهوري جان كندي، نظريه خود را در مورد سخنان كارتر بدين نحو بيان كرده است: «من به نوبه خود، از آن همه اغراق گويي كارتر در سخنانش شگفت زده شده بودم.اين حيرت من، به خاطر پشتيبانيش از شاه نبود، روزي كه پرزيدنت، سياست حقوق بشر خود را اعلام كرد، من بر اين باور بودم زماني فرا خواهد رسيد كه اجراي اين سياست با منافع ملي ما، تعارض پيدا خواهد كرد.من با تجارب شخصي مي دانستم هر زمان اين تعارض روي دهد، سياست مزبور را، ولو آنكه صادقانه عنوان كرده باشيم، به خاطر منافع ملي مان، كنار خواهيم گذاشت.بدين ترتيب، سخنان شب 31 دسامبر كارتر، تعارضي بود ميان سياست حقوق بشر و نياز ايالات متحده آمريكا در حفظ متحد قدرتمندي در خاورميانه، و اين متحد قدرتمند، ايران بود. اهميت ايران، در طرح استراتژي غرب نيز يك واقعيت انكار ناپذير بود.براي ايالات متحده آمريكا و متحدينش، وجود ايران مستقل، ضامن تامين نفت و نيز حافظ منافع غرب در خاورميانه بود (....) گذشته از مسائل استراتژيكي و امنيتي، موضوع داد و ستد بازرگاني در ميان بود.ايران سالانه بالغ بر دو ميليارد دلار امتعه از آمريكا وارد مي كرد.فروش تكنولوژي و نيروگاههاي اتمي آمريكا به ايران، طي ده سال آينده متجاوز از 12 ميليارد دلار پيش بيني شده بود.از لحاظ موازنه پرداختها، هيچ رئيس جمهوري نمي توانست اهميت روابط ايران را با ايالات

متحده آمريكا، ناديده بگيرد» . (5) محتمل است كارتر بدين لحاظ در ستايش از شاه، مبالغه كرد كه مي دانست او نسبت به حمايت دموكراتها، كمتر از جمهوريخواهان اطمينان دارد.وي، در حكومت آيزنهاور، از حزب جمهوريخواه در سال 1953 (1332 شمسي) دوباره به سلطنت بازگشت.ارتش ايران در دوره حكومت ريچارد نيكسون و بعد از آن قدرتمند شد و طي سالهاي 1973 تا 1977 (1352 تا 1357) دولت ايران حدود 20 ميليارد دلار سلاح و تجهيزات نظامي از آمريكا خريداري كرد.از سوي ديگر دموكراتها، از علاقه مندي و اصرار شاه در تهيه جنگ افزار، رضايت نداشتند و همواره او را براي ايجاد دموكراسي زير فشار قرار مي دادند و درباره مسائل حقوق بشر، وي را زير سؤال مي كشيدند. در پايان مراسم رسمي، كارتر، ملك حسين و شاه به اطاق ديگري رفتند و به مذاكره پرداختند.شاه اميدوار بود بتواند در مذاكرات صلح خاورميانه نقش مؤثري ايفا كند.وي براي رفع اختلافات اردن و اسرائيل، به طور محرمانه اقداماتي انجام داده بود و حضور پادشاه اردن در ميهماني آن شب، و مذاكراتشان با كارتر، به همين منظور بود. شب اول ژانويه 1978 آخرين شام رسمي بود كه شاه در كاخ نياوران ترتيب داد.صبح روز بعد، همراه كارتر به فرودگاه مهرآباد رفت تا رئيس جمهوري را كه عازم هندوستان بود بدرقه كند.يك هفته بعد، انتشار مقاله اي در روزنامه اطلاعات عليه آيت الله خميني، كشور را به آشوب كشانيد.طوفان نزديك مي شد، طوفاني كه يك سال بعد - 26 دي 1357 (16 ژانويه 1979) - اعليحضرت، شاهنشاه آريامهر را به مردي شكست خورده، آواره، تنها و بيمار، كه بزرگترين

آرزوي او يافتن پناهگاهي در يكي از كشورهاي جهان بود، تبديل ساخت.

مقاله روزنامه اطلاعات سخنان ستايش آميز كارتر در شب اول ژانويه 1978 در كاخ نياوران، قوت قلب و اعتماد به نفس محمد رضا شاه را تقويت كرد. پشتيباني بي قيد و شرط آمريكا، او را بدين فكر انداخت كه مي تواند سياست فشار و سركوب را ادامه دهد و رهبران مخالف، بخصوص آيت الله خميني را كه همچنان در نجف عليه رژيم فعاليت مي كرد از صحنه خارج كند.انتشار مقاله اطلاعات، يك هفته پس از بازديد رئيس جمهوري آمريكا از ايران، بزرگترين اشتباه تاكتيكي محمد رضا شاه بود. عصر روز 17 ديماه 1356 (7 ژانويه 1977) در روزنامه اطلاعات، مقاله اي تحت عنوان «ايران و استعمار سرخ و سياه » به قلم احمد رشيدي مطلق انتشار يافت كه در آن به شدت آيت الله خميني، مورد حمله و اهانت قرار گرفته بود.متن مقاله مزبور بدين شرح است:

ايران و استعمار سرخ و سياه «اين روزنامه به مناسبت ماه محرم و عاشوراي حسيني بار ديگر اذهان متوجه استعمار سياه و سرخ يا به تعبير ديگري اتحاد استعمار كهن و نو شده است.استعمار سرخ و سياهش، كهنه و نويش روح تجاوز و تسلط و چپاول دارد و با اينكه خصوصيت ذاتي آنها همانند است، خيلي كم اتفاق افتاده است كه اين دو استعمار شناخته شده تاريخ با يكديگر همكاري نمايند، مگر در موارد خاصي، كه يكي از آنها همكاري نزديك و صميمانه و صادقانه هر دو استعمار در برابر انقلاب ايران بخصوص برنامه مترقي اصلاحات ارضي در ايران است.سرآغاز انقلاب شاه و ملت در روز ششم بهمن

ماه 2520 شاهنشاهي استعمار سرخ و سياه ايران را كه ظاهرا هر كدام در كشور ما برنامه و نقش خاصي داشتند با يكديگر متحد ساخت، كه مظهر اين همكاري صميمانه در بلواي روزهاي 15 و 16 خرداد ماه 2522 (منظور 1342) در تهران آشكار شد. پس از بلواي شوم 15 خرداد كه به منظور متوقف ساختن و ناكام ماندن انقلاب درخشان شاه و ملت پايه ريزي شده بود، ابتدا كساني كه واقعه را مطالعه مي كردند دچار يك نوع سرگيجي عجيبي شده بودند، زيرا در يك جا رد پاي استعمار سياه و در جاي ديگر اثر انگشت استعمار سرخ در اين غائله به وضوح ديده مي شد.از يكسو عوامل توده اي كه با اجراي برنامه اصلاحات ارضي همه اميدهاي خود را براي فريفتن دهقانان و ساختن (انجمن هاي دهقاني) نقش بر آب مي ديدند در برابرانقلاب دست به آشوب زدند و از سوي ديگر مالكان بزرگ كه ساليان دراز ميليونها دهقان ايراني را غارت كرده بودند و به اميد شكستن اين برنامه و رجعت به وضع سابق است، و پول در دست عوامل توده اي و ورشكستگان ديگر سياسي گذارده بودند و جالب اينكه اين دسته از كساني كه باور داشتند مي توانند چرخ انقلاب را از حركت باز دارند و اراضي واگذار شده به دهقانان را از دست آنها خارج سازند دست به دامن عالم روحانيت زدند زيرا مي پنداشتند كه مخالفت عالم روحانيت كه در جامعه ايران از احترام خاصي برخوردار است، مي تواند نه تنها برنامه انقلاب را دچار مشكل سازد، بلكه همانطور كه يكي از مالكان بزرگ تصور كرده بود (دهقانان

زمين ها را به عنوان زمين غصبي پس بدهند!) ولي عالم روحانيت هوشيارتر از آن بود كه عليه انقلاب شاه و ملت كه منطبق با اصول و تعاليم اسلامي و به منظور اجراي عدالت و موقوف شدن استثمار فرد از فرد توسط رهبر انقلاب ايران طراحي شده بود برخيزد.مالكان كه براي ادامه تسلط خود همواره از ژاندارم تا وزير، از روضه خوان تا چاقوكش را در اختيار داشتند وقتي با عدم توجه عالم روحانيت و در نتيجه مشكل ايجاد هرج و مرج عليه انقلاب روبرو شدند و روحانيون برجسته حاضر به همكاري با آنها نشدند درصدد يافتن يك (روحاني) برآمدند كه مردي ماجراجو و بي اعتقاد و وابسته و سرسپرده به مراكز استعماري و بخصوص جاه طلب باشد و بتواند مقصود آنها را تامين نمايد و چنين مردي را آسان يافتند.مردي كه سابقه اش مجهول بود و به قشري ترين و مرتجع ترين عوامل استعمار وابسته بود و چون در ميان روحانيون عالي مقام كشور با همه حمايتهاي خاص موقعيتي بدست نياورده بود در پي فرصت مي گشت كه به هر قيمتي هست خود را وارد ماجراهاي سياسي كند و اسم و شهرتي پيدا كند. روح الله خميني عامل مناسبي براي اين منظور بود و ارتجاع سرخ و سياه او را مناسبترين فرد براي مقابله با انقلاب ايران يافتند و او كسي بود كه عامل واقعه ننگين روز 15 خرداد شناخته شد. روح الله خميني معروف به (سيد هندي) بود درباره انتصاب او به هند هنوز حتي نزديكترين كسانش توضيحي ندارند، به قولي او مدتي در هندوستان بسر برده و در آنجا با مراكز استعماري

انگليس ارتباطاتي داشته است و به همين جهت به نام (سيد هندي) معروف شده است قول ديگر اين بود كه او در جواني اشعار عاشقانه مي سروده و به نام (هندي) تخلص مي كرده است و به همين جهت به نام هندي معروف شده است و عده اي هم عقيده دارند كه چون تعليمات او در هندوستان بوده فاميل هندي را از آن جهت انتخاب كرده است كه از كودكي تحت تعليمات يك معلم بوده است آنچه مسلم است شهرت او به نام غائله ساز 15 خرداد به خاطر همگان مانده است، كسي كه عليه انقلاب ايران و به منظور اجراي نقشه استعمار سرخ و سياه كمر بست و بدست عوامل خاص و شناخته شده عليه تقسيم املاك، آزادي زنان، ملي شدن جنگلها وارد مبارزه شد و خون بيگناهان را ريخت و نشان داد، هستند هنوز كساني كه حاضرند خود را صادقانه در اختيار توطئه گران و عناصر ضد ملي بگذارند. براي ريشه يابي از واقعه 15 خرداد و نقش قهرمان آن، توجه به مفاد يك گزارش و يك اعلاميه و يك مصاحبه كمك مؤثر خواهد كرد، چند هفته قبل از غائله 15 خرداد گزارشي از طرف سازمان اوپك منتشر شد كه در آن ذكر شده بود (درآمد دولت انگليس از نفت ايران چند برابر مجموع پولي است كه در آن وقت عايد ايران مي شد) ...چند روز قبل از غائله اعلاميه اي در تهران فاش شد كه يك ماجراجوي عرب به نام (محمد توفيق القيسي) با يك چمدان محتوي ده ميليون ريال پول نقد در فرودگاه مهرآباد دستگير شده كه قرار بود اين پول

در اختيار اشخاص معيني گذارده شود.چند روز پس از غائله نخست وزير وقت، در يك مصاحبه مطبوعاتي فاش كرد (بر ما روشن است كه پولي از خارج مي آمده و بدست اشخاص مي رسيده و در راه اجراي نقشه هاي پليد بين دستجات مختلف تقسيم مي شده است) خوشبختانه انقلاب ايران پيروز شد آخرين مقاومت مالكان بزرگ و عوامل توده اي در هم شكسته شد و راه براي پيشرفت و تعالي و اجراي اصول عدالت اجتماعي هموار شد.در تاريخ ايران روز 15 خرداد به عنوان خاطره اي دردناك از دشمنان ملت ايران باقي خواهد ماند و ميليونها مسلمان ايراني به خاطر خواهند آورد كه چگونه دشمنان ايران هر وقت منافعشان اقتضا كند با يكديگر همدست مي شوند حتي در لباس مقدس و محترم روحاني.احمد رشيدي مطلق.» محافل سياسي و مطبوعاتي ايران و خارج، تهيه اين مقاله را به داريوش همايون، وزير اطلاعات كابينه آموزگار نسبت مي دهند. (6) برخي، فرهاد نيكخواه را نويسنده آن مي دانند.داريوش همايون در يادداشتهايي كه بعدها، در خارج از ايران، درباره علل فروپاشي رژيم پهلوي منتشر كرد مدعي است كه مقاله به دستور شاه در دفتر هويدا تهيه شده است. (7)

اعتراض به مقاله روزنامه اطلاعات انتشار مقاله روزنامه اطلاعات با واكنش فوري محافل مذهبي قم روبرو شد.روز 18 دي، طلاب حوزه هاي علميه قم درس را تعطيل كردند و با بر پايي تظاهرات در خيابانها و سر دادن شعارهايي به سود آيت الله خميني و عليه دولت به طرف منازل مراجع و روحانيون رفتند.عصر آن روز، روزنامه اطلاعات را در روزنامه فروشي ها پاره كردند و عليه مدير و نويسندگان

آن شعار دادند.فرداي آن روز (19 دي) طلاب و گروهي از مردم قم در خيابانها به تظاهرات پرداختند.بازار تعطيل شد.در چند نقطه بين مردم و مامورين انتظامي زد و خورد روي داد.مردم به محل حزب رستاخيز حمله كردند.پليس براي متفرق كردن تظاهر كنندگان نخست چند تير هوايي شليك كرد.سپس به روي آنها آتش گشود و در پايان زد و خورد، چهارده تن كشته و عده زيادي مجروح شدند.شماري از روحانيون دستگير و تبعيد گرديدند. (8) روز 20 دي نيز، برخوردهاي پراكنده بين مامورين انتظامي و مردم روي داد.خبر كشتار قم، با اعتراض مردم در ديگر شهرها، بخصوص تبريز، اصفهان و مشهد روبرو شد.حادثه قم، علي رغم قتل و مجروح شدن گروهي از مردم و دستگيري و تبعيد شماري از روحانيون و طلاب، پايان نيافت و دامنه اعتراض عليه رژيم و ناآرامي به شهرهاي ديگر در سراسر ايران كشيده شد.پليس و نيروهاي ارتش، در مقابله با ناآرامي هاي فزاينده به زور متوسل شدند، ولي دامنه تظاهرات منجر به برخوردهاي تازه و در نهايت خونريزي بيشتر گرديد. اعتراض به مقاله روزنامه اطلاعات، منحصر به محافل مذهبي قم و طلاب حوزه هاي علميه قم نبود و قشرهاي وسيعي از مردم ايران را برانگيخت.مراجع و روحانيون، مدرسين و گروهي از طلاب علوم ديني در سراسر ايران، با صدور اعلاميه هايي به مطالب اهانت آميز روزنامه اطلاعات اعتراض كردند و اقدام دولت را در كشتار مردم قم محكوم نمودند.در اعلاميه اي كه بيش از يكصد تن روحانيون آن را امضا كرده بودند (9) گفته شده بود: «...مطلب اهانت آميز روزنامه اطلاعات در صفحه 7 روز شنبه 17 دي 1356 مطابق

27 محرم 1398 به مقام شامخ روحانيت و مراجع عاليقدر تقليد، مخصوصا آيت الله العظمي آقاي خميني دام ظلالهم موجب تاسف عميق قاطبه مسلمانان گرديد.اقدامات آقايان مراجع عظام و مدرسين و طلاب علوم دينيه در قم به تعطيل دروس و اقدام در خور تحسين مردم متدين و غيور قم، به تعطيل عمومي به عنوان ابراز انزجار از مندرجات روزنامه و تجليل از مقام شامخ روحانيت و مراجع شيعه، موجب كمال قدرداني است.جاي كمال تاسف است كه مقامات مسئول به جاي اقدام جدي براي تنبيه توهين كنندگان، جسورانه به روي مردم مسلمان و بي پناهي كه براي اداي وظيفه ديني و وجداني خود در قم اقدام كرده اند، آتش گشوده و جمعي بي گناه را مقتول و مجروح و متاسفانه مطلب در جرايد تحريف و به گونه ديگري وانمود شده است.ما ضمن محكوم كردن اين عمل وحشيانه و ضد انساني، اين حوادث ناگوار را به پيشگاه مقدس حضرت بقية الله الاعظم ارواحنا فداه و مراجع عاليقدر و عموم مسلمين بخصوص مردم مسلمان و غيور قم و بالاخص خانواده هاي داغديده تسليت عرض مي نمائيم والي اله المشتكي.بتاريخ سلخ محرم الحرام 98.» كميته ايراني دفاع از حقوق بشر در نامه اي به تاريخ 21 دي 1356 خطاب به نخست وزير، كه رونوشت آن به دبير كل سازمان ملل فرستاده شد، به مقاله مندرج در روزنامه اطلاعات و اهانت به آيت الله خميني اعتراض كرد.قسمتهايي از نامه مزبور بدين شرح است: «جناب آقاي نخست وزير، در صفحه 17 شماره 15506 روزنامه اطلاعات مورخ 17 ديماه 1356 مقاله اي تحت عنوان «ايران و استعمار سرخ و سياه » به

قلم احمد رشيدي مطلق (كه به نظر مي رسد نامي مجعول و مستعار است) انتشار يافت كه طي آن ساحت ارجمند پيشواي معظم و مورد علاقه خاص شيعيان، حضرت آقاي روح الله خميني مورد افترا و اهانت و هتك حرمت قرار گرفته بود، به طوري كه براي تمامي مردم مسلمان ايران، بسي طاقت فرسا و گران آمده و نفرت و انزجار عمومي را برانگيخت. در شهرستان قم، كه از مراكز مهم روحانيت شيعه و محل تجمع و تربيت طلاب و علماي دين است و آيت الله خميني يكي از مراجع و اساتيد آن بوده اند، مقاله مذكور موجب تحريك و تنفر بيشتر مردم گرديد.مجالس درس و بحث علمي و مذهبي روزهاي 18 و 19 ديماه به عنوان اعتراض تعطيل شد (....) مردم، عصر روز 19 ديماه براي دعا و عقده گشايي به حالت اجتماع و با كمال متانت و آرامش به سمت حرم و خانه يكي از آقايان علما، به حركت درآمدند ولي در مسير خود از جنوب به شمال شهر، بدون هرگونه علت موجهي با ممانعت خشونت آميز افراد پليس مواجه شدند (...) پليس بدوا به ايراد ضرب با چوب و باتون متوسل مي گردد و سپس بيرحمانه به روي مردم بي پناه و بي گناه آتش مي گشايد كه در همان لحظه هاي اول هشت نفر در مقابل مدرسه حجت كشته مي شوند و سپس طي مدت تيراندازي كه هدف آن ايجاد رعب و ترس و سركوبي مردم بودند، دهها نفر به خاك و خون كشيده مي شوند و سطح خيابانها از عده زيادي كشته و مجروح پوشيده مي شود....» در بخش ديگري

از نامه گفته شده بود: «آقاي نخست وزير، در كشوري كه با اجازه قانون اساسي و اعلاميه جهاني حقوق بشر، هر كس حق زندگي، آزادي و امنيت شخصي دارد و مي تواند آزادانه مجامع و اجتماعات مسالمت آميز تشكيل دهد و به عنوان عضو اجتماع از حق امنيت اجتماعي برخوردار شود، چرا از يك حركت مسالمت آميز جلوگيري مي كنند؟ در كشوري كه هيئت حاكمه و حزب واحد دولتي آن مدعي هستند كه ملت ايران پشت و پناه آنهاست، چرا مقامات دولتي از كمترين حركت و اجتماع مردم چنان دستخوش وحشت و اضطراب مي گردند كه به چوب و چماق و مسلسل متوسل مي شوند؟ در پايان نامه، كميته دفاع از آزادي و حقوق بشر از دولت خواستار تعقيب و مجازات نويسنده مقاله و عمال كشتار مردم قم شده بود. دكتر علي اصغر حاج سيد جوادي، در اعلاميه اي به تاريخ 27 دي 1356 تحت عنوان «داستان يك توطئه » مقاله روزنامه اطلاعات را نوشته اي مبتذل، غير انساني، كينه توزانه، نامردانه و عاري از نشانه شرافتمندي و اخلاق دانست، اهانت به آيت الله خميني را تقبيح نمود، قتل عام علني و آشكار مردم را محكوم كرد، به مراجع بين المللي در پايمال كردن حقوق و آزاديهاي مردم ايران هشدار داد. صداقت و صميميت رئيس جمهوري آمريكا را نسبت به اصول مربوط به حقوق بشر، زير سؤال كشيد و دولت را مسئول همه بي عدالتي ها و نابساماني هاي ايران معرفي كرد.قسمتهائي از اين اعلاميه 12 صفحه اي به شرح زير است: «...روز 17 ديماه، مقاله اي در نهايت ابتذال و حاكي از نهايت حقد

و كينه غير انساني در حمله به بزرگترين مرجع جهان شيعه، آقاي خميني در روزنامه اطلاعات منتشر مي شود كه اين مقاله از هيئت تحريريه روزنامه اطلاعات نبود و هيچ يك از اعضاي هيئت تحريريه از محتواي شوم و سراپا نامردانه و عاري از كوچكترين علامت شرافتمندي و اخلاق آن، اطلاع نداشت (....) آيا دولت آموزگار و وزير اطلاعات آن و تبليغات چيهاي رژيم استبدادي ايران از فاجعه اي كه به دنبال چاپ اين نوشته بروز خواهد كرد اطلاع نداشتند و يا اينكه اين مقاله وسيله انفجار توطئه اي از پيش ساخته بود؟ (....) آيا كسي مي تواند باور كند كه دولت آموزگار و وزير اطلاعات آن از فاجعه اي كه چاپ اين مقاله ايجاد خواهد كرد و دهها كشته و صدها زخمي از مردم بي گناه و تحريك شده و هيجان زده در معركه هجوم پليس مسلح به سوي مردم بي دفاع بجاي خواهد گذارد، بي خبر بود؟ (...) خبر اين فاجعه، در روزنامه هاي دولتي اطلاعات و كيهان و آيندگان و رستاخيز، به صورت يكسان به وسيله وزارت اطلاعات به روزنامه ها داده مي شود و در آن همه حقايق اين جنايت در جهت متهم كردن مردم و كتمان حقيقت و قانوني بودن عمل مامورين مسلح در قتل عام مردم بي گناه واژگون مي شود...» سپس نويسنده اعلاميه، مجلس و قوه قضائي را زير سؤال مي كشد و در مورد مشروعيت نمايندگان ابراز ترديد مي كند و براي اثبات نظريه خود چنين مي گويد: «...آيا نمايندگان مجلس، اگر منتخب واقعي مردم هستند و طبق قانون اساسي بايد در كار دولت و اعمال آن

نظارت و تفحص و پرسش كنند، قادرند از دولت در مورد فاجعه قم و علت و چگونگي آن و ميزان كشته ها و مجروحين سئوال كنند و ازدولت و مخصوصا از وزارت دادگستري بخواهند كه گزارشي از حقيقت اين فاجعه جنايتبار، به اطلاع آنها برساند؟ ....» آنگاه نويسنده به شيوه تازه دولت در سركوب روشنفكران، در آستانه سفر كارتر رئيس جمهوري آمريكا مي پردازد و آن را نشانه بي اعتنايي نسبت به حقوق بشر مي داند، همچنين به صداقت كارتر نسبت به اصل مربوط به حقوق بشر ابراز ترديد مي كند: «...در آستانه سفر آقاي كارتر رئيس جمهوري آمريكا، نمايش بسيار مهيجي از احترام ايران نسبت به حقوق بشر به صحنه آورده شد و اكنون زندانهاي ايران، نه اينكه از وجود هزاران بي گناه زنداني و محكوم خالي نشده، بلكه صدها زنداني بي گناه ديگر بدانها اضافه گرديده است. (...) دولت آموزگار، نظير دولت قبلي و بر خلاف ادعاي خود هيچ گونه احترامي براي آزادي قلم و بيان قائل نيست. تشكيل مجالس شعرخواني و سخنراني در مراكز فرهنگي را بكلي تعطيل كرد.و اين چنين است كه مجالس فحاشي و ناسزاگويي و تهمت زني و تهديد، در كنار حملات پليسي با چماق و چوب و شليك گلوله و كتك زدن روشنفكران و زنداني كردن آنها كاملا آزاد و مجاز است (...) آدمي مبهوت مي ماند كه آقاي كارتر رئيس جمهوري آمريكا، چگونه حرفهايي را كه بايد در زمينه دموكراسي و حقوق بشر در ايران ميزند، در هندوستان ادا مي كند؟ آيا صداقت و صميميت نسبت به اصول مربوط به حقوق بشر حكم نمي كرد كه آقاي

كارتر، اين حرف را بجاي پارلمان هند، در پارلمان ايران بزند؟ ....» اتحاد نيروهاي جبهه ملي ايران در اعلاميه شماره 4 مقاله روزنامه اطلاعات را محكوم كرد و آن را ياوه سرايي دانست كه موجب فراگيري خشم و نفرت مردم در سراسر ايران گرديد.در اين اعلاميه كه روز 21 ديماه 1356 انتشار يافت گفته شده بود: «...روز شنبه 17 ديماه، ناگهان روزنامه معلوم الحال اطلاعات، با انتشار مقاله اي اهانت آميز، زير عنوان «ايران و استعمار سرخ و سياه » به گمان خود خواست تا دريا را آلوده سازد! به دنبال اين ياوه سرايي، موج خشم و نفرت، سراسر ايران بويژه شهرهايي را كه داراي مراكز آموزشي مذهبي است فرا گرفت. حوزه هاي علميه يكي پس از ديگري تعطيل شد و آيات عظام از اقامه نماز جماعت و گويندگان از رفتن به منبر خودداري كردند و بدين وسيله بار ديگر، همبستگي خويش را با حضرت آيت الله العظمي خميني، مرجع تقليد شيعيان جهان و نارضايي شديدشان را از جسارتهايي كه به اين پيشواي بزرگ روحاني شده بود، نشان دادند (....) روزنامه هاي اجير شده دستگاه استبداد، احمقانه مي كوشند تظاهرهاي اين چند روزه مردم را به سابقه روزهاي 17 و 19 ديماه ارتباط دهند و واقعيت هدفهاي جامعه روحانيت را، كه با اعتقاد كامل به آزادي و استقلال ايران همواره پيشگام مبارزان ملي بوده است، واژگون جلوه دهند. 21 ديماه 1356- اتحاد نيروهاي جبهه ملي ايران جامعه بازرگانان و پيشه وران بازار تهران در اعلاميه اي، مقاله روزنامه اطلاعات و اهانت به آيت الله خميني را محكوم كرد و از بازاريان درخواست نمود به نشانه

اعتراض به دولت در كشتار مردم قم، روز 29 ديماه تعطيل كنند.در بخشي از اين اعلاميه گفته شده بود: «....بازار تهران كه در به ثمر رساندن نهضتهاي بزرگ مشروطيت و ملي شدن صنعت نفت كوششهاي ارزشمندي داشته و همواره پشتيبان جامعه روحانيت بوده، در شرايط خطير و حساس كنوني، بجاست يك بار ديگر نقش فعالانه اي را كه در خور سابقه درخشان آن باشد به عهده بگيرد (...) ما از همه بازاريان آگاه مي خواهيم كه اين تعطيل عمومي با نظم كامل و دور از هرگونه تظاهر انجام گيرد...» 27 ديماه 1356- جامعه بازرگانان و پيشه وران بازار تهران

تظاهرات تبريز روز 29 بهمن، به مناسبت چهلم شهداي قم، مردم تبريز تظاهرات وسيعي ترتيب دادند.در اين روز آيت الله شريعتمداري و آيت الله قاضي طي اعلاميه هايي مردم را به تعطيل عمومي و برگزاري مجلس ختم دعوت كردند.اجتماع اهالي شهر از فاتحه خواني در مساجد شروع شد و به راهپيمائي، تظاهرات و شورش بزرگي منتهي گرديد.هزاران تن در خيابانها به راه افتادند و با سر دادن شعارهاي طرفداري از آيت الله خميني و عليه رژيم، سينماها و مشروب فروشي ها را درهم كوبيدند.به بانكها و چند ساختمان دولتي حمله كردند و خساراتي بر آنها وارد ساختند.چند قرارگاه پليس و محل حزب رستاخيز مورد تهاجم قرار گرفت.با شدت يافتن تظاهرات، تانكهاي ارتش به صحنه آمدند و در زد و خورد بين مردم و نيروهاي انتظامي كه تا نيمه شب ادامه يافت، عده زيادي كشته و مجروح شدند.دولت (آموزگار) طغيان مردم تبريز را تحريك بيگانگان شمرد و اعلام نمود كه در ميان آشوبگران يك تن تبريزي واقعي نبوده

است! محمد رضا شاه شورشهاي قم و تبريز را نتيجه «اتحاد نامقدس سرخ و سياه » دانست. (10) كنسول آمريكا در تبريز در گزارش خود بيشتر تظاهر كنندگان 29 بهمن تبريز را جوانان و بيكاران دانسته است كه به اماكن دولتي، سينماها و مشروب فروشيها حمله كردند.همچنين اعتراف نمود كه نيروهاي ملي و مذهبي چنان سريع عمل كردند كه جلوگيري از عمليات آنها دشوار بود. (11) واكنش شاه در برابر شورش مردم تبريز، تغيير استاندار آذربايجان (سپهبد اسكندر آزموده) و توبيخ و تنبيه ماموران ساواك و پليس بود. به دنبال تظاهرات و شورش مردم تبريز، تظاهرات ديگري به مناسبت چهلم شهداي تبريز در شهرهاي يزد، قم، مشهد، خمين، اصفهان، نجف آباد، ميانه، رضائيه و چند شهر ديگر بر پا شد.در جريان اين تظاهرات برخوردهايي بين مردم و نيروهاي انتظامي روي داد كه منجر به كشته و زخمي شدن عده اي ديگر و برپايي مراسم چهلم در شهرها، توام با تظاهرات خونين گرديد.طي بهار 1357 در چند شهر بزرگ ايران، از قبيل مشهد، اصفهان، تبريز، اهواز، خرمشهر، يزد، زنجان، تظاهرات عليه رژيم به شورش انجاميد و گروه زيادي كشته و مجروح شدند.با گذشت زمان، ادامه اعتراض مردم در شهرهاي ايران بالا گرفت و به نافرماني و شورش و انقلاب تبديل گرديد.

غافلگيري تهران - واشينگتن بررسي حوادث سه ماهه آخر سال 1356 و بهار 1357، حاكي از غافلگيري شاه در برابر حوادث آن دوران و نيز بي خبري دولت آمريكا از واقعيتهاي داخلي ايران و ارزيابي غلط در شناسايي ماهيت رژيم شاه بود.به طوري كه در جريان مذاكرات شاه - كارتر، در آمريكا و نيز طي بازديد

رئيس جمهوري آمريكا از تهران، گفتگوهاي سران دو كشور، محدود به تحكيم روابط ايران و آمريكا و مسائل بين المللي بود.كارتر، در نطق خودشايستگي رهبري محمد رضا شاه را ستود و از اهميت دوستي دو ملت ياد كرد و ايران را جزيره ثبات ناميد. شاه نيز از مذاكرات با رئيس جمهوري آمريكا در تهران، راضي و خوشنود بود.وي در كتابي كه دو سال بعد انتشار يافت، نوشت: «مذاكرات با رئيس جمهوري موفقيت آميز بود، روابط ايران و ايالات متحده و دوستي ما طي دوران حكومت سه رئيس جمهوري گذشته، به حدي توسعه يافته بود كه ادامه همكاريمان طبيعي به نظر مي رسيد (....) كارتر، مردي هوشمند مي نمود.اين احساس من نسبت به رئيس جمهوري آمريكا، هنگامي كه از تهران بازديد كرد، بيشتر و عميق تر گرديد.» (12) سوليوان، سفير ايالات متحده آمريكا در ايران، در گزارش خود به وزارت امور خارجه آمريكا، رضايت و خرسندي شاه را پس از بازديد كارتر از تهران، تاييد كرده است. (13) به رغم اوج گيري تظاهرات و ناآرامي در تهران و ديگر شهرهاي ايران، شاه با پشت گرمي به حمايت آمريكا و تكيه بر قدرت ارتش و نيروهاي انتظامي، قصد عقب نشيني نداشت، وي پايه هاي رژيم خود را محكم و استوار مي پنداشت.شاه در مصاحبه با يكي از خبرنگاران گفت «هيچ قدرتي نمي تواند مرا بركنار كند.000، 700 تن نيروهاي مسلح، از من پشتيباني مي كند، همه كارگران و اكثريت مردم پشت سرم هستند.من قدرتمندم.» (14) روزنامه نگاران خارجي اين گونه سخنان شاه را در روزنامه ها منعكس مي كردند. در بهار سال 1357 واشينگتن پست در مقاله

اساسي خود نيز زير عنوان: شاه، به رغم موج اعتراضهاي تازه كاملا بر اوضاع مسلط است، نوشت: «بيشتر ناظران سياسي و مخالفان بر اين باورند كه قدرت و توانائي شاه، براي دفع هر نوع تهديد عليه رژيمش بيش از اندازه است. به عقيده جواناتان راندال، گزارشگر واشينگتن پست، ايران به طور قاطع در كنترل شاه است.» (15) مطبوعات ايالات متحده، به دليل نداشتن ارتباط با گروههاي اپوزيسيون، درك درستي از عمق و روند شورش مردم ايران نداشتند، حتي در ايران نيز بسياري از مخالفان شاه در بهار و اوايل تابستان 1357 شكست شاه را بعيد مي دانستند و تنها معدودي فروپاشي رژيم را حتمي مي پنداشتند. پي نوشت ها: 1. هيچ يك از دو موضوع مورد توافق، به علت رويدادهاي سال 1357 به صورت اجرا در نيامد. 2.pierre salinger. 3. pierre salinger;america Held Hostage.Doubleday and company.INC.Garden city,new york,1981,pp.4 -5. 4. pierre salinger,p.5. 5. salinger;Ibid,p.5. 6. stample, (inside the iranian Revolution) ,p.90,and Rubin,paved With good lntentions,p.206. 7. داريوش همايون در توضيح ادعاي خود، در زيرنويس صفحه 92 و 93 كتاب «ديروز و فردا» چنين نوشته است: «من شخصا اين پانويس را به تاريخ نويسان مديونم.مقاله روزنامه اطلاعات، كه نه نخستين و نه آخرين اشتباه در يك سلسله دراز اشتباهات بود و در آن به خميني به عنوان نماينده ارتجاع سياه و داراي اصل و نسب غير ايراني (هندي) اشاره شده بود، به دستور شاه و در دفتر مطبوعاتي هويدا، وزير دربار، كه قبلا در نخست وزيري بود تهيه گرديد، كه مرتبا از سالها پيش مقالاتي براي انتشار در مطبوعات تهيه مي كرد و به چاپ ميرساند.متن

اوليه مقاله، به دستور خود شاه تغيير يافت و تندتر نوشته شد.مطالب اساسي مقاله همانها بود كه خود شاه چند سالي پيش در مصاحبه اي با يك مجله آمريكايي درباره خميني گفته بود. مقاله از دفتر وزير دربار، پس از مذاكره تلفني خود او براي من، در يك كنگره حزبي فرستاده شد و من، در شرايطي كه امكان خواندن مقاله هم نبود، آن را تقريبا بلافاصله به خبرنگار اطلاعات، كه اتفاقا در آن نزديكيها بود دادم.روزنامه اطلاعات كه نگران موقعيت خود در قم بود، پس از تماس گرفتن با وزير اطلاعات و جهانگردي و نخست وزير و تاييد مطلب (كه با توجه به دستور شخص شاه، امري طبيعي و خودبخود بود) دست به انتشار مقاله زد.هيچ فشار خاصي بر روزنامه نيامد و همين حقيقت، كه مقاله مانند مقالات بيشمار پيش از آن از سوي وزارت دربار و نخست وزير پيشين فرستاده شده بود، براي چاپ آن كفايت كرد، علاوه بر آنكه به تاييد مقامات بالاي دولت هم رسيده بود. مقاله، در گوشه اي از روزنامه اطلاعات چاپ شد و عده كمي (از جمله خود من) آن را خواندند.بيشتر مطالبي كه درباره آن مقاله بر زبانها افتاد، اغراق آميز است.شرحي هم كه چند روزي پس از استعفاي كابينه آموزگار توسط يكي از نويسندگان روزنامه اطلاعات در آن روزنامه نوشته شد و همه مسئوليت را به گردن وزير اطلاعات و جهانگردي وقت (اين نويسنده) انداخت، پر از مطالب غير واقعي بود.خود آن نويسنده، بعدا با توجه به آگاهي دست اول خود و استناد به حقايقي كه از دادرسيهاي دادگاه انقلاب فاش شده بود، مقاله اي در روزنامه

جمهوري اسلامي نوشت و واقعيت را كم و بيش، چنانكه در اينجا آمده است بيان كرد - علت آن بود كه دشمنانش خود او را مسئول آن مقاله قلمداد كرده بودند.در خود روزنامه اطلاعات نيز، چند هفته اي پس از روي كار آمدن حكومت جمهوري اسلامي، نويسنده ديگري موضوع مقاله مورد بحث را، به همين صورت كه در اينجا آمده، شرح داد. در دوران پيش از سقوط رژيم، هرگونه توضيحي از اين دست، مايه ناتواني بيشتر رژيم و لطمه خوردن به خود شاه مي شد.از اين رو، من هيچ پاسخي به اتهامات اطلاعات ندادم و به رئيس دفتر مخصوص شاه نيز گفتم كه خاطر شاه را از اين بابت مطمئن سازد كه واقعيات مربوط به چاپ آن مقاله محفوظ خواهد ماند.اكنون ديگر آن ملاحظات در ميان نيست.» (نقل از: ديروز و فردا، يادداشتهاي داريوش همايون، 1360) . 8. برخي از تبعيد شدگان اين افراد بودند: فهيم كرماني، ناصر مكارم، حسين نوري، گرامي، محمد يزدي، (آيت الله) سيد علي خامنه اي، شيخ علي تهراني، محمد جواد حجتي كرماني، رباني املشي، خلخالي، رباني شيرازي، معاديخواه. 9. اين افراد، جمعي از امضا كنندگان اعلاميه بودند: سيد علي اصغر خوئي، محمد باقر آشتياني، احمد الحسيني شهرستاني، مرتضي مطهري، محي الدين انواري، سيد عبد الكريم موسوي اردبيلي، محمد رضا مهدوي كني، محمد امامي كاشاني، مصطفي ملكي، محمد علي موحدي كرماني، سيد محمد موسوي خوئيني، سيد مهدي امام جماراني، صادق خلخالي، سيد مهدي لاله زاري. ... 10. Answer to History,p.154. 11. مايكل ميرنكو Michel Merinco از معدود كارشناسان امور ايران در وزارت خارجه آمريكا بود.وي، چندي بعد به سفارت آمريكا در

تهران منتقل شد و در نوامبر 1979 در جريان گروگان گيري دستگير گرديد و مدت 444 روز بازداشت بود. 12. answer to History,p.9. 13. Viliam H.Sullivan;Mission to Iran,new York,norton,1981,p.10, 14. Washington post,March 6,1978. 15. Washington post,MaY 29,1978. منابع مقاله:

تاريخ سياسي بيست و پنج ساله ايران، ج 2، نجاتي، غلامرضا ؛

و سركوب گروههاي سياسي و فقدان آزادي از سوي ديگر زمينه ساز انقلاب بودند، اما در عين حال تحول در انديشه و جنبه انقلابي و راديكال يافتن تشيع كه آن را به ايدئولوژي انقلاب تبديل كرد حايز اهميت است.علاوه بر اين زمينه هاي سياسي - اجتماعي و فكري - ايدئولوژيك به وجود حالت كلاسيك قبل از انقلابها يعني بروز مشكلات اقتصادي پس از يك دوره از رشد و شكوفايي و در نتيجه شكاف ميان انتظارات و واقعيات را نيز مورد توجه قرار مي دهد. اما تحليل او كلا تاريخي و فاقد ديد نظري خاص است. فرد هاليدي نيز در مقاله اي تحت عنوان «انقلاب ايران: توسعه ناموزون و مردم گرايي مذهبي » علت اصلي وقوع انقلاب ايران را در تقارن بروز تضاد و تعارض در توسعه سرمايه داري و «وجود نهادهاي ارتجاعي و ايستارهاي مردمي مقاوم در مقابل فرايند تحول » جستجو مي كند.وي پنج علت اصلي را در انقلاب ايران شناسايي مي كند كه عبارتند از: توسعه ناهماهنگ و سريع اقتصاد سرمايه داري در ايران، ضعف سياسي رژيم شاهنشاهي، ائتلافات گسترده نيروهاي مخالف، نقش اسلام در بسيج نيروها، زمينه متغير و نامعلوم محيط بين المللي. (73) با وجود اهميت غير قابل انكار اين عوامل، لازم است به لحاظ نظري و تاريخي مشخص شود كه منشا اين عوامل چيست و چگونه مي توان آنها را در يك چهار چوب كلي ادغام كرد. فريده فرهي در مقاله «فروپاشي دولت و بحران انقلابي در شهرها: تحليل مقايسه اي ايران و نيكاراگوا» مفهوم استقلال دولت از طبقات اجتماعي - چه به معناي تماميت و منطق خاص آن و

چه به معناي امكان تعقيب منافع خاص خود جدا از منافع طبقه مسلط - را از اسكاچپول اخذ كرده، آسيب پذيري دولت در مقابل طبقات اجتماعي و بازيگران خارجي را مطرح مي سازد.اما با افزودن دو عامل ديگر مي كوشد از چهار چوب نظري اسكاچپول فراتر رود: 1) موازنه متغير نيروهاي طبقاتي بر اثر توسعه ناموزون سرمايه داري در سطح جهاني براي درك پويشهاي داخلي دولت و فشارهاي خارجي وارد بر آن، 2) درك وسيعتري از ايدئولوژي. دولت اقتدار طلب و شخصي ايران از يك سو در ساخت اقتصادي بين المللي به عنوان كشور پيراموني با استخراج مازاد روبرو بود و به اين علت كه با مداخله خارجي شكل گرفته بود، نمي توانست پاسخگوي احساسات ملي باشد و از سوي ديگر، از طبقات اجتماعي داخلي مستقل بود.ساختار خاص اجتماعي ايران به عنوان جامعه پيراموني باعث رشد طبقات واسط (سنتي و جديد) به عنوان «طبقات متفوق » (Prominent classes) شد كه نظام ارزشي كاملا مجزايي از نظام ارزشي مسلط (يعني جهان بيني اسلامي) را اخذ كردند.علما نيز تكيه بر اجتماعات مذهبي به بسيج گروههاي مختلف شهري دست زدند و توانستند رهبري انقلاب را به دست گيرند. (74) با وجودي كه فرهي مي كوشد با تاكيد بيشتر بر نقش ايدئولوژي و نيز ساختار نظام جهاني از نظريه اسكاچپول فراتر رود، اما در كل چهار چوب رهيافت ساختاري او را رها نمي كند. به علاوه به نظر فورن، فرهي با تاكيد زياد بر دولت، به ساختارهاي اجتماعي چندان بها نمي دهد و تحليل ساختاري جامعي ارايه نمي كند و ساختار اجتماعي را بيشتر بر اساس دولت تحليل مي

كند تا بر مبناي موقعيت وابستگي در ساختار جهاني. (75) والنتين مقدم بر آن است كه موفقيت انقلاب اسلامي را بايد در تقارن چندين عامل جست و جو كرد: بحران اقتصادي و مهاجرت انبوه زمينه لازم را براي بسيج فراهم كرد، شبكه مركب از هشتاد هزار مسجد و نهادهاي ديگر مذهبي بنيان سازماني را تامين نمود، رهبري امام خميني و تاكيد بر تقاضاهايي كه براي همه گروههاي اجتماعي جاذبه داشت زمينه مناسب بسيج مردمي بود، بازار پول و منابع مالي لازم را براي تداوم جنبش در اختيار آن قرار مي داد، و اعتصاب عمومي رژيم را فلج كرد.اما او در عين حال به ريشه هاي فرهنگي و سياسي انقلاب ايران نيز مي پردازد و نشان مي دهد كه گفتمان سياسي از اواخر قرن نوزدهم تحت تاثير گفتمانهاي سوسياليستي - كمونيستي، آزاديخواهي و ليبراليسم، استقلال طلبي اقليتها و نيز گفتمان اسلامي بود.اين گفتمانها هيچيك يكپارچه نبودند و شامل قرائتهاي مختلفي مي شدند.براي مثال گفتمان اسلامي خود شامل چهار قرائت راديكال، ستيزه جو، ليبرال و سنتي بود كه هر يك براي بخشهاي خاصي از جامعه جاذبه داشتند.اما گفتمان اصلي انقلاب از ديد او يك گفتمان مردم گرا حول محور مردم و عليه شاه به شكل گفتماني ضد ديكتاتوري و ضد امپرياليستي بود كه در كنار ساير گفتمانها به محور جذب همه گروهها و بخشهاي جامعه تبديل شد.مقدم نيز مانند برنز بر ابهام و چند معنايي بودن اين گفتمان تاكيد دارد و همين خصيصه را عامل جذب قشرهاي مختلف به آن و در نتيجه شكل گرفتن يك ائتلاف وسيع انقلابي مي داند. منصور معدل در كتاب طبقه، سياست،

و ايدئولوژي در انقلاب ايران تلاش مي كند علتها و فرايندهاي انقلاب ايران و نيز نتايج آن را بر اساس تعامل ميان طبقه، سياست و ايدئولوژي در دوره بعد از كودتاي 1953 تحليل كند.او بر آن است كه همه تحليلهاي انقلاب موضعي تقليل گرا براي ايدئولوژي قابل هستند و آن را بر اساس عوامل ديگري چون كاركردهاي روانشناختي آن براي افراد يا بر اساس پوياييهاي مبارزه سازمان يافته براي قدرت يا تضاد طبقاتي تبيين مي كنند.حال آنكه به نظر او بايد به ايدئولوژي - يعني تشيع در انقلاب اسلامي - به عنوان عاملي كه انقلاب اسلامي را تعريف مي كند نگريست. انقلاب شكل خاصي از كنش تاريخي است كه ايدئولوژي به آن شكل داده است.او ايدئولوژي را به عنوان گفتمان تعريف مي كند و آن را مركب از مجموعه اي از اصول و مفاهيم عام، نهادها و مناسك مي داند كه كنشگران اجتماعي از آنها براي پرداختن به مشكلاتي كه در يك دوره خاص تاريخي با آن روبرو مي شوند، استفاده مي كنند.طبقه از ديد معدل يك مفهوم ساختاري تاريخي است كه در يك زمان به عنوان يك هويت جمعي به وجود مي آيد و بر اساس روابط اجتماعي توليد تعريف مي شود.دولت از يك سو موضوع مبارزه انقلابي است و از سوي ديگر به عنوان زمينه ساز بحران (با تعيين راهبرد توسعه، ايجاد طبقات جديد، توزيع در آمد و ثروت و...) مطرح است و در تعيين محتواي جنبش انقلابي نيز نقش دارد.اما مشكلات اقتصادي و نارضايتيهاي اجتماعي به تنهايي بحران انقلابي را توضيح نمي دهند و بحران وقتي روي مي دهد كه گفتماني انقلابي

(در انقلاب ايران، تشيع) به كنشهاي گروههاي ناراضي شكل دهد.اين گفتمان تحت تاثير وحدت طبقاتي كه پايگاه اجتماعي علما را تشكيل مي دادند، ايدئولوژي دولتي كه با تكيه بر ميراث سلطنت پيش از اسلام در واقع خود هويت اوپوزيسيون را تعريف كرد و نيز افول ايدئولوژيهاي رقيب نظير ليبراليسم و كمونيسم شكل گرفت و رشد كرد. در كل اين اثر به نسبت تحليل قبلي معدل به دليل توجه به عوامل بيشتر و به ويژه نقشي كه براي دولت و همچنين ايدئولوژي در تحليل خود قايل شده، قابل قبول تر است.البته آنچه در تحليل او ديده نمي شود توضيح پيروزي انقلاب است و اين ناشي از كم بها دادن به فرايند بسيج منابع و قدرت نيروهاي مخالف در برهم زدن توازن قدرت به سود خود است. جان فورن نيز مي كوشد با ارايه هم نهادي از رهيافتها و نظريه هاي مختلف به تبييني از انقلاب اسلامي ايران دست يابد.البته رهيافت نظري او بسيار شبيه به فرهي است.در سطح ساختاري او تاكيد بيشتر بر ساختار اجتماعي دارد و آن را بر اساس تعامل ميان شيوه هاي توليد ما قبل سرمايه داري و نيروهاي سياسي، نظامي، و اقتصادي خارجي - قدرتهاي مركز در نظام جهاني - مفهوم بندي مي كند.نتيجه اين تعامل در ايران، ساختار اجتماعي پيچيده اي مركب از طبقات جديد و ماقبل سرمايه داري بود. فرايند انباشت خاص «توسعه وابسته » مستلزم وجود دولت سركوبگر «شخصي، اقتدار طلب و بسته اي » بود كه كنترل اجتماعي را حفظ كند.عوامل تقارني و كارگزار (agent) ، فورن توجه به عامل فرهنگ را تحت عنوان «فرهنگهاي سياسي مخالفت و

مقاومت » لازم مي بيند كه در سطح ايدئولوژي به اشكال مختلف (مذهب، ناسيوناليسم، سوسياليسم، و پوپوليسم) ظهور كرد و در سطح احساسات مشترك شامل خشم و نارضايتي بود.به علاوه او بر آن است كه تقارن افول اقتصادي در داخل و آنچه او «گشايش در نظام جهاني » (World systemic opening) مي نامد، به وقوع انقلاب منتهي شد.بنابراين وجود چهار عامل توسعه وابسته، دولت بسته و سركوبگر، گشايش در نظام جهاني و افول اقتصادي باعث ظهور بحران شد و وجود فرهنگهاي سياسي مخالفت بازيگران مختلف را به درون ائتلاف ضد دولتي هدايت كرد و به پيروزي انقلاب منتهي شد. با وجودي كه محمد هادي سمتي در مقاله نظريه بسيج منابع و انقلاب اسلامي ايران الگوي اصلي تحليلي خود را نظريه بسيج منابع چارلز تيلي قرار مي دهد، اما با تعديلاتي كه در آن ايجاد مي كند عوامل توضيح دهنده بيشتري را وارد تحليل خودمي نمايد و به اين ترتيب رهيافتي چند علتي به انقلاب ايران ارايه مي دهد.او در بحث ساختاري خود با ارايه نوعي تلفيق از تحليلهاي آبراهاميان و اسكاچپول به آسيب پذيريهاي دولت را نتيه اي كه با يك ديوانسالاري گسترده، با اتكا به در آمدهاي نفتي، در شرايط استقلال از جامعه مدني و آسيب پذيري در مقابل نظام جهاني سرمايه داري دست به نوسازيهاي اقتصادي و اجتماعي زد اشاره مي كند و تاثير سياستهاي دولت بر ساختار قشر بندي جامعه را نيز نشان مي دهد.اما اين زمينه ساختاري را براي فروپاشي رژيم در مقابل شورشهاي اجتماعي كافي نمي داند و با استفاده از مدل جامعه سياسي و بسيج تيلي به توضيح فرايند

كنش جمعي مي پردازد.در بحث درباره پنج گروه اصلي مبارز عليه رژيم به منابع اصلي بسيج و شبكه هاي ارتباطي كه در اختيار اين گروهها قرار داشت و ائتلافهايي كه ميان آنها شكل گرفت اشاره مي كند و نقش ايدئولوژي را كه نظريه بسيج منابع به آن كمتر بها مي دهد، پر رنگ مي كند. بحث درباره حاكميت چندگانه - دعاوي متعارض گروههاي چالشگر نسبت به انحصار مشروعيت سياسي - كه تيلي شكل گرفتن آن را در خود فرايند بسيج جست و جو مي كند، سمتي نشان مي دهد كه چگونه عواملي چون ايدئولوژي و كاريزما كه تيلي به آنها اهميت لازم نمي دهد، مي توانند به شكل گرفتن دعوي مشروعيت مطلق قدرت سياسي از سوي چالشگران حتي پيش از فرايند بسيج منجر شوند.سرانجام عامل ديگري كه در فرايند انقلابي و فرپاشي نهايي رژيم مؤثر بود فروپاشي نيروهاي مسلح رژيم به دليل بافت نيروهاي تشكيل دهنده بدنه آن، تلاش عمدي مخالفان براي تضعيف روحيه ارتش، توان بالاي بسيج در طول انقلاب، شخصيت مذبذب شاه، و آسيب پذيري ناشي از وابستگي دولت به ايالات متحده بود. مي توان تحليل سمتي را با توجه به عنايت آن به سطوح تحليل خرد و كلان (از افراد و گروههاي اجتماعي تا ساختار اجتماعي و سياسي و ساختار نظام بين الملل) و به عبارت ديگر تعامل ميان عوامل ساختاري و كارگزاري و نيز عوامل فرهنگي - ايدئولوژيك و قرار دادن آنها در يك چارچوب نظري تلاشي موفق براي تبيين علي و نيز توضيح فرايند انقلابي در انقلاب اسلامي دانست. منابع مقاله:

حديث انقلاب، جمعي از نويسندگان ؛

و سقوط رژيم پهلوي انقلاب ايران، در نوع خود، و نيز در مقايسه با ديگر انقلابهاي جهان، از لحاظ تكوين، حركت، روند و نتيجه آن داراي ويژگيهاي كم نظيري بود.وجه مشترك پيدايش همه انقلابها، كم و بيش يكسان است.همگي ريشه طبقاتي و اجتماعي دارند، هنگامي كه ظلم و فساد و بي كفايتي نظام حاكم تحمل ناپذير شد، توده ها به حركت در مي آيند، طغيان مي كنند، نمايندگان سنتي خود را كنار مي زنند و موانعي را كه بر سر راهشان قرار دارد، درهم مي كوبند تا رژيم حاكم را بر اندازند و به جاي آن نظام جديدي كه اميال و خواستهاي آنها را تامين كند، بر پا سازند. كمتر انقلابي است كه صرفا ملي يا ميهني باشد.صرف وجود محروميتهاي اقتصادي در جامعه، براي برانگيختن شورش و انقلاب، بسنده نيست.هيچ انقلابي موفق نمي شود مگر آنكه بر نيروهاي مسلح تسلط پيدا كند، يا توان روحي و كارايي آن نيروها را تضعيف نمايد و يا اينكه، آن نيروها، به انقلابيون بپيوندند.عواملي كه انقلاب را شتاب مي بخشد، بيزاري از اشرافيت، ناسازگاريهاي اجتماعي و اقتصادي و شدت محروميتهاي تحمل ناپذير، ميان آنچه مردم مي خواهند و آنچه به دست مي آورند، مي باشد. انقلاب، بالفعل يك رويداد غير مترقبه است.در يك انقلاب اصيل، همه قشرهاي جامعه شركت دارند، هدفهاي انقلاب، در برگيرنده خواستهاي اكثريت جامعه است، در آغاز، توده ها با يك برنامه مدون و از پيش تهيه شده، براي ساختار نظام و جامعه جديد، به عرصه انقلاب نمي روند.انگيزه توده ها، در آغاز، براندازي نظامي است كه ديگر قادر به تحمل آن نيستند.رهبران و پيشتازان انقلاب،

برنامه بازسازي جامعه را، در نظام آينده تهيه مي كنند و پس از تاييد مردم آن را به اجرا مي گذارند. ملت ايران طي يك قرن گذشته، دو انقلاب، يك جنبش و دو كودتا را تجربه كرده است، انقلاب مشروطيت سال 1285 (1906 ميلادي)، جنبش ملي شدن صنعت نفت 32- 1329 (53- 1950 ميلادي) و انقلاب سال 1357 (79- 1978)، كودتاها، يكي 3 اسفند 1299 به رهبري سيد ضياء الدين طباطبائي و رضاخان ميرپنج، ديگري، كودتاي انگليسي - آمريكايي 28 مرداد 1332. در انقلاب مشروطيت، اولين قانون اساسي، با الهام از ايدئولوژي ناسيوناليسم، ليبراليسم و سوسياليسم غرب تهيه و تصويب شد. روشنفكران اميدوار بودند نظام كشور و ساختار جامعه را همانند جوامع اروپايي كنند، اما عمر اين مشروطه كوتاه بود و پس از چهارده سال، با كودتاي اسفند 1299 از ميان رفت. جنبش ملي سال 1329، يك جنبش ناسيوناليسي و ضد استعماري اصيل بود.هدف عمده آن طرد استعمار كهن بريتانياي كبير، احياي دموكراسي، از طريق اجراي كامل قانون اساسي سال 1285 و تامين همه آزاديهاي فردي و اجتماعي بود.هر چند جنبش، با ملي شدن صنعت نفت در سراسر ايران و خلع يد از شركت نفت انگليسي و اخراج انگليسيها از ايران، به پيروزيهاي بزرگي ست يافت، ولي با كودتاي 28 مرداد 1332 شكست خورد. انقلاب سال 1357 با قيام قشرهاي وسيع مردم ايران شروع شد و به رهبري آيت الله روح الله خميني به پيروزي رسيد.در همه پرسي فروردين 1358 رژيم جمهوري اسلامي، جايگزين نظام سلطنتي گرديد.قانون اساسي جديد در مجلس «خبرگان » كه بيش از 90 درصد اعضاي آن را روحانيون و فقها تشكيل

مي دادند، به تصويب رسيد.سپس در همه پرسي روزهاي 11 و 12 آذرماه همان سال، قانون اساسي و نيز مقام مرجعيت و رهبري آيت الله خميني، با اكثريت قاطع مردم تصويب و پذيرفته شد.

شخصيت امام خميني مطالعه و تحليل علل پيروزي سريع انقلاب سال 1357 بدون بررسي شخصيت آيت الله خميني دشوار و حتي ناممكن است.امام خميني در پيروزي انقلاب اسلامي، همان نقشي را ايفا كرد كه لنين در انقلاب كبير روسيه، مائوتسه تونگ در انقلاب چين و فيدل كاسترو، در انقلاب كوبا.با اين تفاوت كه لنين حزب كمونيست را پشت سر خود داشت و پس از پيروزي انقلاب فوريه 1917 وارد لنينگراد شد.مائو رهبر حزب كمونيست چين بود و به نيروهاي مسلح و مجهزي كه ماهها با ارتش چيانكايچك در بخشهائي از خاك چين جنگيده بودند، فرماندهي داشت، فيدل كاسترو نيز، با هزاران چريك و هواخواه، تجربه سه سال (59 - 1956) مبارزه مسلحانه دشواري را با رژيم باتيستا پشت سرگذاشته بود.در صورتي كه امام خميني هيچ نوع سازمان سياسي و نيروهاي نظامي در اختيار نداشت، ستاد رهبري او، در خارج از ايران بود، از «مسجد» به عنوان سنگر مقاومت و مبارزه استفاده كرد و در اوج انقلاب، وارد ايران شد. چه عواملي موجبات موفقيت امام خميني را در جلب و بسيج توده ها، تا بدان حد تامين كرد كه با صدور يك پيام، از چند هزار كيلومتري ايران، توده هاي مردم، به خيابانها مي ريختند و سينه خود را در برابر آتش مسلسل ها قرار مي دادند؟ با اتكاء به چه نيرويي، رهبران كشورهاي غربي و شرقي را، به اتهام مداخله در امور

ايران و پشتيباني از محمد رضا شاه به باد انتقاد و حمله مي گرفت، جيمي كارتر، رئيس جمهوري آمريكا را مي كوبيد و به گفته خود، به او «سيلي » مي زد! در مذاكرات با نمايندگان سران دولتهاي ايالات متحده و فرانسه، در نوفل لوشاتو، درباره آينده ايران و سرنوشت شاه، يك قدم از موضع هميشگي خود، عقب ننشست و حرف هميشگي خود را كه «شاه بايد برود!» تكرار مي كرد؟ برجسته ترين خصيصه امام خميني، صراحت بيان، بي پروايي و شجاعت فوق العاده و كم نظيرش بود، تا بدان حد، كه در ميان روحانيون و سياستگران دو قرن اخير ايران، هيچ كس به پاي او نرسيد.در دوراني كه محمد رضا شاه، همه مخالفان، اعم از مليون، چپ گرايان، توده ايها، مالكان بزرگ و نخبگان سنتي را سركوب كرده و يا از صحنه خارج نموده بود، امام خميني، يكه و تنها، عليه او قد علم كرد.وي در سخنراني خرداد 1342 (عاشورا 1383) محمد رضا شاه را با چنان شدت و حدتي به باد سرزنش و حمله گرفت، كه تا آن روز سابقه نداشت.در آن سخنراني تاريخي امام خميني شاه را «بدبخت!» ، «بيچاره!» ، «نوكر اسرائيل!» و «فرمانبر آمريكا!» خواند. زيركي، هشياري، موقع شناسي، از خصايص برجسته ديگر ايشان بود.در دوراني كه مال اندوزي، تجمل گرايي، فساد و نادرستي، در ميان طبقه بالاي جامعه، حتي ميان برخي از روحانيون، رواج يافته بود، آيت الله خميني، همان زندگي بسيار ساده و بدون تكلف گذشته را حفظ كرد.در شناسايي جامعه ايران، تبحر خاصي داشت و زمان شروع مبارزه و حمله را به خوبي تشخيص داد.در دوران چهارده

ساله تبعيد، با ايراد سخنرانيها، ارسال پيامهاي كتبي و شفاهي به وسيله كاست، مردم ايران و جهان را از نقاط ضعف شاه و فساد و بيدادگري رژيم او، آگاه ساخت، همكاري دولت ايران با اسرائيل غاصب، وابستگي اقتصادي، سياسي و نظامي ايران به غرب، بالاخص به آمريكا، غارت بيت المال، خريد روز افزون جنگ افزار، نابودي كشاورزي، بالا رفتن قيمتها، كمبود مسكن، تباهي فرهنگ، ثروتمندتر شدن اغنيا و فقيرتر شدن مستضعفان، نقض قوانين حقوق بشر، پايمال كردن قانون اساسي، سانسور مطبوعات، محو آزاديهاي مردم، سركوب مخالفان، اوجگيري فساد در همه شئون كشور و....از مواردي بود كه در بيانات و پيامهاي امام خميني بدان استناد مي شد و شاه را عامل همه نابسامانيها، مي دانست و لزوم اتحاد همه قشرهاي جامعه را براي ادامه مبارزه تاكيد مي كرد. گفته هاي امام خميني، انعكاس خواسته ها و نظريات همه احزاب، گروههاي سياسي، با افكار و عقايد گوناگون، از جمله جبهه ملي، نهضت آزادي، گروههاي ماركسيستي، حزب توده و گروههاي چريكي بود.تامين عدالت اجتماعي، آزاديهاي فردي و اجتماعي، آزادي مطبوعات، حكومت مردم بر مردم از طريق انجام انتخابات آزاد....خواسته هايي بود كه نيروهاي اپوزيسيون، پس از سقوط دولت مصدق در سال 1332، سالها براي تحقق آن، مبارزه كرده و به نتيجه نرسيده بودند.

نيروهايي كه آتش انقلاب را روشن كردند در سالهاي آخر دهه 1340، همه گروههاي سياسي مخالف رژيم، سركوب شده بودند.تنها كانون مقاومتي كه در فضاي خفقان ايران آن زمان باقي مانده بود، حملات كوبنده آيت الله خميني در نجف به شاه و رژيم او، سخنرانيهاي دكتر علي شريعتي در حسينيه ارشاد و صفير گلوله چريكها، در

مبارزه مسلحانه شان بود.هر يك از اين سه كانون، در برگيرنده خواسته و تمايلات بخشي از قشرهاي جامعه بود. شريعتي، به عنوان يك انديشمند برجسته سياسي - مذهبي، اسلام شناس مترقي و معلم راديكاليسم اسلامي، در سخنرانيها و نوشته هاي خود، تعريف تازه اي از اسلام شيعه و «شهادت » عنوان كرد و هزاران پسر و دختر جوان دانشجو را با فلسفه سياسي اش، كه تركيبي از سنتهاي اسلامي، با افكار انقلابي بود، آشنا ساخت.چريكها، با مبارزه مسلحانه خود، فضاي سياسي تازه اي ايجاد كردند و با فداكاري و جانفشاني خود، ارزشها و مفاهيم نويني را مطرح ساختند.آيت الله خميني، با مهارت و درايت خاص، عمليات اين سه پايگاه را هماهنگ ساخت و در مبارزه عليه رژيم شاه، از آن بهره برد. طبقه متوسط جامعه، بازرگانان سطح پايين، كسبه، و بازاريان، آيت الله را دشمن آشتي ناپذير رژيم استبدادي، حامي الكيت خصوصي و ارزشهاي اسلامي و سنتي مي دانستند.روشنفكران، تحصيل كردگان، و دانشجويان، او را رهبري روحاني مي شناختند كه قصد دارد مملكت را از وابستگي به انحصارات غرب، و نيز ظلم و ستم و فساد برهاند و عدالت و آزادي را به كشور بازگرداند.كاركنان دولت و كارگران كارخانه ها، آيت الله خميني را روحاني مي دانستند كه از ميان ملت برخاسته و قصد دارد با پيروي از تعاليم اسلام، قدرت را از اغنيا و زورمندان گرفته و به ملت بازگرداند و عدالت اجتماعي را در سراسر ايران برقرار كند.از ديدگاه كشاورزان، آيت الله شخصيت روحاني مبارز و سختكوشي است، كه پيوسته از منافع قشر زحمتكش دفاع مي كند و براي آنها، زمين، آب، مدرسه،

جاده و مراكز بهداشت فراهم مي سازد.بدين سان قشرهاي وسيعي از مردم ايران، آيت الله خميني را، منادي حق و عدالت، مدافع محرومان و الهامبخش اميدها و آرزوهاي خود و احيا كننده آزادي و برابري مي دانستند. ستون فقرات جنبشي كه رهبري آن را، امام خميني به عهده داشت، روحانيون جوان در نهادهاي مذهبي، بازاريان و بخشي از قشرهاي محروم و متوسط جامعه بودند.اينان در قيام 15 خرداد 1342 وفاداري بي چون و چراي خود را نسبت به رهبر مذهبي خود، به اثبات رسانيده بودند.به نظر آنها، خميني تجسمي از جرئت، جسارت و مقاومت امام علي (ع) در مبارزه عليه معاويه بود.پس از كشتار 15 خرداد، مخالفان ميانه رو مذهبي رژيم، و شماري از علما كه موافق مداخله روحانيون در امور سياسي نبودند، به تدريج به سوي او، روي آوردند.بازاريان نيز با دادن كمكهاي مالي به ياريش شتافتند و با توسعه شبكه هاي مخفي، و از طريق مساجد، پيامها و دستورهايش را دريافت و اجرا مي كردند. هر چند بازار و بخشي از روحانيون و نهادهاي مذهبي در قم، مشهد، اصفهان و شيراز، به عنوان يك سازمان مخالف رژيم، سالها فعاليت داشتند، اما، طبقه روشنفكر دانشگاهي، در سالهاي اول دهه پنجاه، مبارزه را از سر گرفتند.نخست نويسندگان، هنرمندان، حقوقدانان، قضات، با انتشار نامه هاي سرگشاده و اعلاميه هايي، در اعتراض به نبودن آزادي و دموكراسي، خواستار فضاي باز سياسي و اجراي قانون اساسي شدند و جمعيت طرفدار حقوق بشر را سازمان دادند.دانشجويان را به تظاهرات دانشگاهي وا داشتند و بدين سان فرياد اعتراض خود را نسبت به مظالم و ستمگريهاي رژيم شاه، بلند و بلندتر

كردند. انتشار نامه اهانت آميز نسبت به آيت الله خميني در زمستان 1356 در روزنامه اطلاعات، اعتراض شديد مردم و مقتول و مجروح شدن گروهي در شهرستان قم به وسيله نيروهاي انتظامي، سپس گسترش دامنه اعتراضها، در شهرهاي ديگر و برخورد مسلحانه نيروهاي امنيتي با مردم، جنبش مخالفت مردمي را وسعت و تداوم بخشيد.كارمندان دولت، كاركنان بانكها، گمركات، سپس كارگران كارخانه ها و صنعت نفت، با اعتراض و اعتصاب خود، اقتصاد كشور را فلج كردند.آنگاه، دانشجويان، دانش آموزان، و نيز مردان و زنان از قشرهاي مختلف جامعه با برپايي تظاهرات در شهرها و برخوردهاي خياباني با نظاميان، آتش انقلاب را برافروختند و طي مدت كوتاهي به چنان پيروزيهايي رسيدند كه همه را شگفت زده كرد. اگر طبقات متوسط مذهبي، بازاري و تحصيل كرده، ديوار استوار انقلاب بودند، طبقه كارگر و دهها هزار تن كشاورزان بدون زمين و بيكار، كه در حومه شهرها، با محروميت زندگي مي كردند، نقش نيروي «ضربت » را به عهده داشتند.اينان، همراه با جوانان و نوجوانان ساكنان محلات فقيرنشين جنوب تهران، اكثريت تظاهر كنندگان خياباني را تشكيل مي دادند.بسياري از كساني كه در زد و خورد با نظاميان، شهيد يا زخمي شدند، همين جوانها بودند. در آغاز بحران، خواسته و هدف تظاهركنندگان براندازي رژيم سلطنت و استقرار نظام جمهوري اسلامي نبود، معترضين خواستار مهار كردن قدرت مطلقه شاه و اجراي قانون اساسي سال 1288 بودند.در آن دوران تظاهر كنندگان عليه شخص محمد رضا شاه شعار نمي دادند، حتي شركت كنندگان در راهپيمايي بزرگ بعد از نماز عيد فطر (13 شهريور 1357) در قيطريه، در شعارهاي خود، به شاه حمله نكردند. حادثه

روز 17 شهريور ميدان ژاله و كشتار صدها تن تظاهر كنندگاني كه بي خبر، يا با خبر از اعلام حكومت نظامي در آن محل و خيابانهاي اطراف، در اعتراض به منع تظاهرات از سوي دولت، اجتماع كرده بودند، خشم مردم را عليه شاه، كه او را مسئول و آمر قتل عام آن روز مي دانستند، برانگيخت.از آن پس، در تظاهرات و راهپيماييهاي خياباني، شعارهاي ضد شاه، به عنوان شعار اصلي به كار گرفته شد.

فلسفه سياسي امام خميني افكار و انديشه سياسي امام خميني، بر خلاف ادعاي برخي از محافل اپوزيسيون و نيز، بسياري از روشنفكران داخل و خارج از كشور، ناشناخته و مجهول نبود.سالها پيش از انقلاب، آيت الله خميني در دوران اقامت در عراق و تدريس در نجف، پيرامون فلسفه سياسي و حكومت اسلامي و ولايت فقيه، بحث و سخنراني كرده بود.شعار «حكومت اسلامي » ، در تظاهرات و راهپيماييها و اجتماعات، عنوان شده بود.دكتر كريم سنجابي، رهبر جبهه ملي نيز، در ديدار 14 آبان ماه 1357 با امام خميني در پاريس، بيانيه سه ماده اي معروف را تهيه و امضا كرده بود. (1) آيت الله خميني، در جلسه درس مورخ چهارشنبه 13 ذيقعده 1389 (1 بهمن 1348) در نجف، پيرامون چگونگي تدوين قانون اساسي سال 1288 چنين گفته است: «...گاهي گفته مي شود كه احكام اسلام ناقص است.مثلا احكام قضا در اسلام آن طور كه بايد و شايد نيست.انگليس به دست عمال خود اساس مشروطه را به بازي گرفت و ما را هم - طبق شواهد و اسنادي كه در دست است - بازي داد.وقتي مي خواستند قانون بنويسند كتابي كه مال بلژيكي

ها بود از سفارت بلژيك قرض كردند (...) و قانون مشروطه را از روي آن نوشتند و براي تعميه لت بعض احكام اسلام را ضميمه كردند، لكن اساس قوانين را از آنها اخذ كردند و به خورد ما دادند...» آيت الله خميني در تشريح كيفيت حكومت اسلامي و چگونگي اجراي قوانين اسلام مي گويد: «...اينها (استعمارگران) به نظر ما آوردند كه اسلام حكومتي ندارد، تشكيلات حكومتي ندارد.بر فرض اينكه احكامي داشته باشد مجري ندارد و خلاصه اسلام قانونگزار است.اين مطلب را عرض كنم، ما كه مي گوييم پيغمبر اكرم (ص) بايد خليفه تعيين كند آيا براي بيان احكام است؟ بيان احكام خليفه نمي خواهد، خود آن حضرت بيان احكام مي كرد، همه احكام را مي نوشتند و در دست مردم مي دادند تا عمل كنند.اينكه لازم است خليفه تعيين كند، براي حكومت است.ما خليفه مي خواهيم تا اجراي قوانين كند. قانون مجري لازم دارد.در همه ممالك عالم اين طور است (...) قانون تنها سعادت بشر را تامين نمي كند، پس از تشريع قانون بايد قوه مجريه باشد.در يك تشريع، يا در يك حكومت اگر قوه مجريه نباشد نقص وارد است. اسلام همان طور كه جعل قوانين كرده، قوه مجريه هم قرار داده است، ولي امر قوه مجريه قوانين است.اگر پيغمبر اكرم خليفه تعيين نكند (ما بلغ رسالة) رسالت خود را به پايان نرسانيده است.نصف امر را زمين گذاشته است.... زمان رسول الله، صلي الله عليه و آله و سلم اين طور نبود كه فقط قانون بگذرانند.دست مي بريدند، «حد مي زدند» رجم مي كردند (...) و خليفه هم براي اين امور است.خليفه جاعل احكام نيست،

خليفه براي آن است كه احكام اسلامي را كه رسول اكرم (ص) آورده است و خداي تبارك و تعالي فرستاده است اجرا كند...» آيت الله خميني پيرامون معرفي اسلام و لزوم تشكيل حكومت اسلامي تاكيد دارد و مي گويد: «درست توجه كنيد، همان طور كه آنان بر ضد شما اسلام را بد معرفي كردند، شما هم اسلام را آن طور كه هست معرفي كنيد. فوايدش را بنويسيد و منتشر كنيد، خودتان را درست كنيد.شما بايد حكومت اسلامي تاسيس كنيد.خيال نكنيد ما نمي توانيم.آنها (استعمارگران) از سيصد چهارصد سال پيش زمينه را تهيه كردند.از صفر شروع كردند تا به اينجا رسيدند.شما هم از صفر شروع كنيد.» آيت الله خميني تفكيك دين از سياست را نغمه استعمارگران مي داند و در توجيه رد اين نظريه چنين اظهار مي كند: «اسلام را به مردم معرفي كنيد تا بچه هاي ما گمان نكنند كه اين آخوندها در گوشه نجف يا قم دارند احكام حيض و نفاس مي خوانند.به سياست چكار دارند! دين از سياست بايد جدا باشد! بي دينها اين را مي گويند.آنها (استعمارگران) گفتند كه بايد دين از سياست جدا باشد! زمان پيغمبر اكرم (ص) سياست از دين جدا بود؟ زمان خلفاي حق يا غير حق، زمان خلافت حضرت امير، سياست از ديانت جدا بود؟ اين حرفها را از آنها درست كردند تا دين را از تصرف امور دنيا كنار بزنند.آنها دنيا را مي خواهند.اگر ما مسلمين جز نماز خواندن، دعا خواندن و ذكر گفتن كاري نداشته باشيم، آنها هيچ كاري به ما ندارند (...) آن مردك (نظامي انگليسي در اشغال عراق) گفت: اينكه در بالاي ماذنه اذان

مي گويد، براي سياست انگليس ضرردارد؟ گفتند نه.گفت هر چه مي خواهد بگويد! (...) شما هر چه مي خواهيد نماز بخوانيد، آنها نفت شما را مي خواهند.به نماز شما چكار دارند؟ آنها مي خواهد ما آدم نباشيم، از آدم مي ترسند (...) هر وقت آدمي پيدا شد، يا كشتند، يا از بينش بردند، يا لكه دارش كردند كه سياسي است! اين آخوند سياسي است... پيغمبر (ص) هم سياسي بود.اين تبليغ سوئي است كه آنها كردند تا شما را از سياست كنار بگذارند.از دخالت در امور دولتي كنار بگذارند و خودشان هر كاري مي خواهند انجام دهند، هر غلطي مي خواهند بكنند..» . (2) آيت الله خميني در سخنرانيهاي خود، اهميت تبليغات را در بيدار ساختن مردم و شناساندن حكومت اسلامي تاكيد مي كند و خطاب به طلاب و روحانيون مي گويد: «آن مطلبي كه در اول بحث (حكومت اسلامي) عرض كردم كه شما موظفيد براي تشكيل حكومت اسلامي جديت كنيد، راه آن در اولين قدم تبليغات است.از راه تبليغات پيش بياييد.در همه عالم هميشه همينطور بوده است كه دو نفر، چهار نفر، كمتر يا بيشتر با هم مي نشستند قرار مي گذاشتند و دنبال آن تبليغات مي كردند.كم كم، بر نفرات افزوده مي شد و در نتيجه در يك حكومت بزرگ رخنه كرده و آن را ساقط مي كردند.محمد علي ميرزا را از بين مردم مي بردند و حكومت مشروطه تشكيل مي دادند. هميشه از اول قشون و قدرتي در كار نبوده است و فقط از راه تبليغات پيش مي رفته اند، قلدري ها و زورگوئي ها را محكوم مي كردند. ملت را آگاه مي

ساختند و به مردم مي فهماندند كه اين قلدري ها غلط است.كم كم، دامنه تبليغات توسعه مي يافت و همه طبقات جامعه را فرا مي گرفت.مردم بيدار مي شدند و به نتيجه مي رسيدند. شما الآن نه كشوري داريد و نه لشكري، و نه كاري از شما مي آيد.ليكن تبليغات دست شماست و در اطراف شما دور مي زند.مسائل عبادي را البته ياد بدهيد، ليكن مهم، مسائل اسلامي است، مسائل اقتصادي و حقوقي اسلام است، اينها را ديگران محور كار خود قرار داده اند، ما هم بايد اين مسائل را محور قرار دهيم.ما موظفيم از هم اكنون براي شالوده ريزي يك دولت حقه اسلامي كوشش كنيم، همفكر پيدا كنيم، تبليغ كنيم تا آنجا كه موجب پيدا كند و موجها پديد آيد و كم كم، امتي آگاه و وظيفه شناس به وجود آيد تا اينكه يك نفر آدم پيدا شود قيام كند و حكومت اسلامي تشكيل دهد» . (3) آيت الله در تشريح حكومت اسلامي به عنوان حكومت قانون مي گويد: «...اسلام در هر مرتبه اي از مراتب، حكومتي است كه تبعيت از قانون دارد و قانون حاكم بر جامعه است آنجا هم كه اختياراتي به رسول اكرم (ص) و ولايت داده شده از طرف خداوند است.هر جا حضرت رسول مطلبي را بيان يا حكمي را تعيين فرموده اند به پيروي از قانون الهي بوده است.پس اسلام عبارت از يك سلسله قوانيني است كه تمام بشر موظفند به آن عمل كنند و حكومت اسلام نه مشروطه، نه استبداد و نه جمهوري است و نه كسي مي تواند در آن دخالتي كند.برابر رئيس و مرئوس حكم الهي

متبع است و لزوم تبعيت از رسول اكرم (ص) هم به حكم الهي است كه مي فرمايد: و اطيعوا الرسول..» . (4)

شتاب روند فساد و استبداد در بهار سال 1357 روند اعتراضها، در حدي نبود كه به انقلاب منجر شود.در بسياري از كشورهايي كه رژيم استبداد و ديكتاتوري بر آنها حاكم است، تظاهرات اعتراض آميز رفاهي - سياسي روي مي دهد، بي آنكه به شورش و انقلاب منتهي گردد. رژيمهاي خودكامه و دست نشانده، عموما داراي دو خصلت «استبداد و فساد» مي باشند.استبداد و فساد، لازم و ملزوم يكديگرند.اما هنگامي كه «فساد» از «استبداد» پيشي گرفت، و خواسته هاي مشروع و منطقي قشرهاي وسيعي از جامعه، با بي اعتنائي روبه رو شد، فرياد اعتراض توده ها، به حركت تبديل مي شود و چنانچه اين «حركت » به وسيله مردان شايسته و مورد اعتماد مردم رهبري گردد، به پيروزي منتهي مي گردد. تظاهرات مردم ايران، در ماههاي اول سال 1357 نخست جنبه اعتراض به روش كلي رژيم شاه داشت، سپس به خواسته هاي رفاهي - سياسي تبديل شد، آنگاه به حركت توده اي درآمد و با رهبري آيت الله خميني به شورش و انقلاب انجاميد و با چنان شتابي به پيروزي رسيد كه مردم ايران و جهانيان را شگفت زده كرد. رژيم شاه، در اوايل دهه 1350 ظاهر استوار و نيرومندي داشت، ولي از درون خراب بود و بسان سد خاكي مي ماند، كه دير يا زود در برابر فشار امواج دريا، فرو مي ريخت.فساد، با ابعاد وحشتناكي در آن ريشه دوانده بود.انتقاد، نارضائي و سرخوردگي حتي در ميان نخبگان سياسي و دست اندركاران اداره مملكت

ظاهر شده بود. پرويز راجي، سفير «شاهنشاه آريامهر» در لندن، در گفتگو با امير اصلان افشار، كه او نيز سالها در آمريكا و كشورهاي اروپا سفير بوده است، از بيدادگري رژيم انتقاد مي كند و مي گويد: «...چرا هر جا، نام ايران به ميان مي آيد، بلافاصله كلماتي مانند «ساواك » ، «شكنجه » و «فساد» به دنبال آن گفته مي شود.من از مشاهده اين اوضاع احساس حقارت مي كنم و نمي دانم تا چه حد در مقابل اين گونه انتقادها، مي توان خاموش ماند...» پرويز راجي، در جاي ديگر مي گويد: «شايع است شاه هفته اي سه بار، بعد از ظهرها به منزل يكي از دوستان نزديك خود مي رود و ترياك مي كشد..» . (5) امير عباس هويدا، وزير دربار، در ديدار خصوصي كه روز 12 مرداد 1357 با پرويز راجي داشته است، با لحني تنفرانگيز، از گستردگي فساد در ميان طبقه سطح بالاي ساواك، امراي ارتش و بعضي از افراد خانواده سلطنتي ياد مي كند و مي گويد: «...با مشاهده اين وضع، گاه احساس مي كنم كه مقاومتم به پايان رسيده و ديگر توان ادامه كار ندارم...» (6) اوري لوبراني (7) نماينده سياسي اسرائيل در تهران، پس از ملاقاتي كه با محمد رضا شاه در جزيره كيش داشت داستان زير را نقل كرده است: «پس از ملاقات شاه، با يكي از بلند پايگان رژيم، كه مشاور نزديك شاه نيز بود، برخورد كردم.وي از من پرسيد: از ديدار اعليحضرت مي آييد؟ گفتم: آري. گفت: آيا به درستي سمبل زوال و انحطاط ايراني را در آنجا ديدي؟ آنچه از زبان او شنيدم، برايم باور

كردني نبود، منظور وي اشاره به وضع درون و ريشه دستگاه فاسدي بود كه شاه بر آن تكيه داشت.» (8)

فساد از استبداد پيشي گرفت در سال 50- 1349 درآمد نفت 1200 ميليون دلار بود.اين درآمد در سالهاي 56- 1353 ناگهان افزايش يافت و به 38 ميليارد دلار بالغ گرديد كه تنها 20 ميليارد دلار از اين درآمد مربوط به سال 55 - 1354 مي باشد و با مقايسه درآمد دهساله 1343 تا 1353 كه جمعا 13 ميليارد دلار بود اين افزايش چشمگير مشخص مي شود.به بيان ديگر طي 13 سال درآمد نفت صادراتي دولت ايران 51 ميليارد دلار بوده كه 38 ميليارد آن طي سه سال 1353 تا 1356 بوده است. (9) بخش عمده اين درآمد، صرف اجراي برنامه هاي رفورم «انقلاب شاه و مردم » گرديد.محمد رضا شاه، با ابداع طرحهاي جاه طلبانه، قصد داشت ظرف مدت كوتاهي ايران را به يك قدرت صنعتي مدرن تبديل كند، بي آنكه در صحنه سياسي و آزادسازي قدم بردارد. در اين دوران، همه قدرتها در دست شاه بود، توسعه و پيشرفت، تمايل و امر شخصي شمرده مي شد و «رسالت » يك فرد بود.طرحها و برنامه ها، تابع خواسته ها و هوسهاي او قرار داشت.مشاورانش تكنوكراتهايي بودند كه اوامر «ارباب » را، بي چون و چرا، اجرا مي كردند.به نظر «شاهنشاه آريامهر» جامعه ايران ابزاري بود كه بايد در دستهاي او، به عنوان يك «شخصيت تاريخي » شكل مي گرفت و در جهت «تمدن بزرگ » براي او و رژيمش، افتخار ابدي تضمين مي كرد.خواسته و نظر مردم و مشاركت آنها در امور مملكت و برنامه توسعه

و پيشرفت، اهميت نداشت.ملت را بايد به «زور» در جهتي كه او انتخاب كرده بود، پيش راند.هر چند بخشي از درآمدهاي حاصل از فروش نفت، صرف اجراي برنامه توسعه و پيشرفت شد و در زمينه توليدات صنعتي و رشد اقتصادي، خدمات، نوسازي و آموزش و پرورش و ايجاد مدارس عالي، موفقيتهايي به دست آمد، ولي بخش عمده آن به مصرف خريد جنگ افزارهاي مدرن، كه تهيه آن براي برخي از كشورهاي عضو «ناتو» دشوار بود، رسيد.صدها ميليون دلار نيز حيف و ميل شد و يا به جيب دست اندركاران رفت. از دستگاه برنامه ريزي كشور يك خوان يغما ساخته شده بود، هر كسي به شاه و دربار، دسترسي بيشتري داشت، بيشتر از آن برخوردار بود.مجريان و دست اندركاران برنامه ها، منابع مالي مملكت را، دارايي شخصي خود مي دانستند.خيل مقاطعه كاران خارجي و داخلي، دلالان و رابطين آنها، كه با افراد خانواده سلطنتي و مقامات ذينفع ارتباط برقرار كرده بودند، از اين خوان يغما، بهره فراوان بردند.تعجب نداشت كه بزرگترين موارد فساد، سواي اعضاي خانواده سلطنتي، در ميان كساني ديده مي شد، كه به شاه و دربار نزديكتر بودند.فساد، از استبداد سبقت گرفته بود! حدود يك دهه و نيم پس از اعلام «انقلاب سفيد» در ايران طبقه اي ثروتمند، حريص، بي عاطفه، و فاسد به وجود آمد كه تنها هدف آن نزديك شدن به مركز قدرت و مال اندوزي، تا حد غارت مملكت بود.اين طبقه، تخم فساد، بي ايماني و نادرستي را در ميان جامعه پراكنده و بارور ساخت و در نهايت، رژيمي را كه به آن وابسته بود، بيش از پيش ضعيف و بي

اعتبار كرد.

ضعف و بي كفايتي شاه بسياري از آگاهان به مسائل سياسي ايران معتقدند كه محمد رضا شاه، بر خلاف پدرش مرد ضعيف، زبون و نامصمم بود.اينان براي اثبات ادعاي خود و ارائه شخصيت شاه، كودتاي سال 1332 و فرارش را از كشور و چگونگي بازگشت وي را مثال مي آورند و مي گويند محمد رضا در سايه قدرت و شايستگي پدرش به سلطنت رسيد ولي در طي دوران پادشاهي، همواره در برابر بحرانها، ضعف نشان داد.اين گروه، بر خورد او را با رويدادهاي سالهاي 1356 و 1357، كه منجر به شورش و انقلاب گرديد، نشانه بارز ضعف و بي كفايتي او مي دانند. گري سيك، معاون برژينسكي، در شوراي امنيت ملي كاخ سفيد مي گويد: «...من از بي اعتمادي شاه نسبت به خود در سال 1977، هنگام آخرين ديدارش از آمريكا، شگفت زده شدم.» (10) ويليام سوليوان نيز شاه را مردي ضعيف و ناتوان معرفي مي كند.نظريه آخرين سفير آمريكا در رژيم پيشين درباره او، بدين شرح است: «....شاه در بحران سال 1953 (1332) در برابر نخست وزير وقت، دكتر مصدق، ضعف و بي ارادگي از خود نشان داد (...) از نظر من، كه در ماههاي بحراني آخر سلطنتش هفته اي چند بار او را ملاقات مي كردم، چهره واقعي شاه، بكلي با چهره يك سلطان مقتدر و مستبد، كه درباريان، يا مخالفان از او ساخته بودند، متفاوت بود.خلاصه آنكه، او زمامداري نبود كه توانايي و قابليت رهبري كشورش را در شرايط بحراني داشته باشد....» (11) 1 محمد رضا شاه، با چنين نهاد و شخصيتي، سعي داشت خود را مقتدر و مصمم بنماياند.او، چند

بحران سياسي را پشت سر گذاشته بود، از دو سوء قصد جان به در برده بود.در مبارزه عليه مالكان بزرگ و مخالفان سياسي، و نيز گروههاي اپوزيسيون، مانند جبهه ملي، نهضت آزادي و حزب توده، با توسل به زور، پيروز شده بود.قيام 15 خرداد 1342 و جنبش چريكي را با خشونت سركوب كرده بود، و با چنين شيوه اي و برخورداري از پشتيباني آمريكا مدت سي و هفت سال سلطنت كرده بود، اما، از اوايل دهه پنجاه علائم آشكاري از پيچيدگي و مشكلات در اجراي برنامه هاي رفورم اقتصادي و اجتماعي، كه انتظار آن را نداشت، ظاهر شده بود، تحقق اهداف «انقلاب شاه و مردم » و سپس رؤياي «تمدن بزرگ » در معرض تهديد قرار گرفته بود.فرمان ايجاد حزب رستاخيز ملي، به منظور باز كردن «دريچه اطمينان » نشانه بارز نابساماني اوضاع سياسي و درماندگي رژيم بود.از آن پس همه تلاشها، صرف تبليغات نمايشي، وعده و فريب همراه با تهديد، براي جلوگيري از «بن بست » كامل گرديد. عامل مهم ديگري كه در ضعف و ناتواني شاه، در جريان بحران ماههاي آخر سلطنتش تاثير داشت، وضع سلامتي او بود، خود خواهي، خود بزرگ بيني و سماجت نابخردانه اش در ادامه فرمانروائي، موجب شد كه بيماري مهلكي را كه از سال 1353 دچار آن شده بود، از همه، حتي همسرش مخفي نگاه دارد. همه شخصيتهاي سياسي خارجي و نيز نزديكان و مشاوران شاه كه در دو سه سال آخر سلطنتش با او ديدار و ملاقات داشته اند و يا در تماس بوده اند، متوجه تغيير حال و رفتار او شده بودند.وي در گفتگو با وزيران،

بر سر مسائل مملكتي، اغلب خشمگين مي شد، آنها را به سختي ملامت مي كرد، تا جايي كه به آنها مي گفت: «شماها، مثل «يابو» هستيد! اگر ركاب بزنم از جاي مي كنيد، اگر آرام بمانم، حركت نمي كنيد.» (12) 1 يكبار، هنگامي كه عبد الحسين مجيدي، رئيس سازمان برنامه و بودجه، مسئله كاهش عوايد نفت و صورتحسابهاي مربوط را در حضور شاه عنوان كرد، پاسخ «خفه شو!» تحويل گرفت. (13) 1 شاه مخلوع، در روزهاي آخر زندگي، با يادآوري گذشته ها، به اشتباهات دوران سلطنتش اعتراف مي كند و مي گويد: «...در اين روزها نيز، در انديشه رويدادهاي گذشته و حال ميهنم بودم.در آن دوران به طور قطع اشتباهاتي مرتكب شده بودم، اما باور نداشتم كه آن خطاها، اساس و پايه سقوط مرا فراهم سازد...» (14) 1

آمريكا و انقلاب ايران گري سيك مي گويد: «هيچ كس آماده مواجه شدن با انقلاب ايران نبود.دولت كارتر نيز در برابر اوجگيري انقلاب و فروپاشي سريع رژيم شاهنشاهي ايران غافلگير شد (...) شاه و اطرافيانش نيز از آنچه در ماههاي آخر سال 1978 (1357 شمسي) در ايران روي داد، تصور درستي نداشتند، حتي تا چند هفته پس از پيروزي انقلاب، نتوانستند درباره علل سقوط رژيم، تحليل منطقي به عمل آورند (...) براي ما، قبول اين نكته، كه در برابر انقلاب غافلگير شديم، محتملا دشوار است.تعارض عميق، بين واقعيت وانتظارات ما، بر پايه گزارشات، برآورد و تحليلهايي بود كه معمولا بدان متكي بوديم...» (15) 1 آمريكايي ها، عدم موفقيت سازمانهاي «سيا» ، «موساد» را در بر آورد صحيح از اوضاع ايران يكي از عوامل غافلگير ماندن خود مي دانند.همچنين

ناتواني آژانسهاي اطلاعاتي ايالات متحده، در برقراري تماس با اپوزيسيون، بي خبر ماندن از فعاليتهاي مدارس مذهبي و مساجد و ضبط و مطالعه سخنرانيهاي آيت الله خميني در دوران تبعيد، از عوامل مهم ديگر اين غافلگيري به حساب آمده است. به روايت سيك: «حتي پس از آنكه معلوم شد سازماندهي جنبش، در مساجد به نام (آيت الله) خميني صورت مي گيرد و انقلاب توده ها را در بر گرفته است، ناظران پيش بيني مي كردند كه هدف نيروهاي مذهبي، بركناري شاه است و پس از آن فعاليت آنها در قلمرو سياسي بسيار محدود خواهد شد و اهميت نقش «مسجد» كه به منزله «تسمه انقلاب » بود، كاهش خواهيد يافت...» (16) 1 در پيام نوامبر 1978 (آذر 1357) سوليوان به واشينگتن، تحت عنوان «فكر كردن به آنچه فكر نكردني است » گفته شده بود كه آيت الله خميني پس از بازگشت به ايران، نقشي نظير «گاندي » را خواهد داشت و توجه چنداني به امور سياسي و اينكه چه كسي قدرت را به دست گيرد، نخواهد نمود. (17) 1 جميز بيل، نويسنده و محقق آمريكايي در آذر 1357 (دسامبر 1978) در مقاله اي تاكيد كرده بود كه «روحانيون مستقيما در ساختار دولت، مشاركت نخواهند كرد» وي در تحليل 20 صفحه اي خود پيرامون انقلاب ايران و روند آن، تنها يك بار، از آيت الله آن هم در مورد تبعيد وي در سال 1343، نام برده بود و اشاره اي به جمهوري اسلامي نكرده بود. (18) 1 ريچارد فالك، استاد سرشناس دانشگاه آمريكايي پرينستون، يكي از فعالان سازمان حقوق بشر، كه در اوايل ژانويه 1979 به ايران

سفر كرده بود و سپس در پاريس با امام خميني ملاقات نمود (19) 1 در مقاله اي كه در نيويورك تايمز انتشار يافت آيت الله خميني و جنبش او را مورد ستايش قرار داد و بر اين نكته تاكيد كرد كه آيت الله و اطرافيانش افراد ميانه رو و مترقي هستند.بخصوص در زمينه اصول و حقوق بشر و پيشرفتهاي اقتصادي و اجتماعي ايران علاقه و توجه خاص دارند.فالك در پايان گفته بود «انتظار مي رود ايران به صورت يك رژيم نمونه مردمي در ميان كشورهاي جهان سوم درآيد.» (20) سه سال بعد، ريچارد فالك در يك گفت و شنود دانشگاهي، رژيم جمهوري اسلامي را، بدترين رژيم تروريستي بعد از دوران هيتلر دانست. (21) 2

تحليلهاي عوام پسندانه پس از رفتن شاه و برقراري رژيم جمهوري اسلامي، بسياري از تحصيل كردگان و روشنفكران، بخصوص ايرانياني كه به عناوين مختلف به كشورهاي غربي و بخصوص آمريكا مهاجرت كردند، در تحليلهاي مربوط به سقوط رژيم سلطنت و پيروزي انقلاب و ايجاد جمهوري اسلامي، همان نغمه پيشين را، مبني بر اينكه هيچ نوع تغيير و تحولي در ايران بدون خواسته و نظر خارجيان انجام شدني نيست، ساز كردند و رفتن شاه و تغيير رژيم ايران را، طرح و نقشه از پيش تهيه شده انگليس و آمريكا دانستند و اين فكر پوچ و بي محتوا را در ميان عوام الناس تبليغ كردند. اشرف پهلوي، خواهر شاه، در يك مصاحبه راديويي گفت: «من مطمئن هستم كه ملاها تنها نبودند.اين حركت هماهنگ شده اي بود كه خارجيان نيز در آن دست داشتند.همين وضع درباره پدرم صدق مي كند.با برادرم نيز به همين منوال

عمل كردند.بيگانگان مي ديدند كه ايران دارد خيلي قدرتمند مي شود (...) ده سال ديگر، ايران ژاپن ديگري مي شد، آنها نمي توانستند ژاپن ديگري را در آسيا تحمل كنند.» (22) 2 براي اشرف و بسياري ديگر، القاء اين انديشه بين مردم، كه انقلاب ايران ساخته وپرداخته بيگانگان مي باشد، آسانتر است از اينكه درصدد درك و علل فروپاشي رژيم پهلوي و پيروزي انقلاب برآيند، دوستان و دشمنان واقعي خود را بشناسند، و ميليونها مردم ايران را تحقير نكنند. اگر باور داشته باشيم كه بيگانگان در تعيين سرنوشت ما، و تغيير رژيم ايران دست داشته اند و بنا بر گفته اشرف قدرتمند شدن ايران به زيان خارجيان بود و سقوط شاه، در راستاي منافع آنها قرار داشت، بلافاصله اين سئوال مطرح مي شود كه غرب با ساقط كردن رژيمي كه از جنبه هاي اقتصادي، سياسي و نظامي با آن وابستگي تام و تمام داشت و متحد نيرومند نظامي و سياسي و حافظ منافع استراتژيكي او، در خاورميانه و خليج فارس بود، چه سودي مي برد و با حذف شاه و برقراري نظام جمهوري اسلامي چه نتيجه اي به دست آورد؟ پاسخ اين سئوال را مي توان به آساني، با بررسي پيامدهاي بعد از پيروزي انقلاب و نتايج دراز مدت آن بر منافع غرب و ايالات متحده آمريكا به دست آورد، خارج شدن ايران از جرگه متحدين آمريكا، قطع روابط سياسي، اقتصادي و نظامي با آن كشور، برچيده شدن پايگاههاي اطلاعاتي آمريكا از شمال ايران، گروگانگيري، درگيري نظامي در خليج فارس....اهم نتايج سقوط شاه و برقراري رژيم جمهوري اسلامي بود. سايروس ونس وزير خارجه دولت كارتر

مي گويد: «خارج شدن ايران از جرگه متحدين آمريكا و اداره كشور به وسيله رژيمي كه دوست ما نيست، به منافع سياسي، امنيتي و استراتژيكي ما، در جنوب غربي آسيا، سخت لطمه وارد ساخت....» (23) 2 زبيگنيو برژينسكي، مشاور امنيتي كارتر، سقوط شاه را براي رئيس جمهوري آمريكا، مصيبت بزرگي دانسته كه نتايج سياسي موافقت نامه كمپ ديويد (قرارداد صلح مصر و اسرائيل) را خنثي كرد.كوششهاي او را در عادي ساختن روابط آمريكا با چين بي اثر ساخت و به شخصيت سياسي پرزيدنت كارتر به عنوان يك رهبر جهاني، در اواسط اولين دوره رياست جمهوري او لطمه وارد كرد و سرانجام به گروگان گرفته شدن آمريكاييها، موجبات شكست سياسي او را فراهم نمود. (24) پرزيدنت جيمي كارتر، رئيس جمهوري آمريكا پس از شكست در مبارزان انتخاباتي دور دوم چنين مي گويد: «اين نكته بسيار جالب توجه است كه سرنوشت يك رئيس جمهوري در مبارزات سخت انتخاباتي، با رقيب آمريكايي اش نه در ميشيگان يا پنسيلوانيا و يا در نيويورك، بلكه در ايران، تعيين شود!» (25) 2 آمريكاييها، شاه را بيش از هر كس مسئول وخيمتر شدن بحران ايران مي دانند و در توجيه ادعاي خود مي گويند، او هر نوع تغيير و تصحيح در روند سياسي را مشكل مي پنداشت.وي با سي و هفت سال تجربه، سرنوشت آينده كشورش را در معرض «قمار» گذاشته بود و همه اميد و آرزوهايش را در توسعه و پيشرفت سريع و قدرتمند كردن بنيه نظامي خلاصه كرده بود.در نتيجه، شكست اين سياست به حساب او گذاشته شد و به بهاي نارضايتي شديد مردم و سقوط او انجاميد... (26) 2

شاه، در اوايل سال 1355 دريافت كه برنامه «انقلاب » او با مشكل روبه رو شده و كارها «روبه راه » نيست.در اين موقع سعي كرد روند طرحهاي پيشرفت اقتصادي را كند نمايد و در زمينه ايجاد فضايي باز سياسي اقداماتي انجام دهد، اما انجام اين كارها، نياز به تجديد نظر كلي در استراتژي بود كه طي بيست سال براي آن سرمايه گذاري كرده بود، از سوي ديگر بيمار بود و بنيه و توانايي او، براي مقابله با مشكلات، به پايان رسيده بود.بررسي اقدامات و تصميم گيريهاي ضد و نقيض شاه طي پانزده ماه آخر زمامداريش نشان مي دهد كه براي انتخاب سياست جديدي در جهت تغيير ساختار سياسي كشور توانايي نداشت.وي در چهار ديوار كاخ نياوران، در محاصره مشاوران ناصالح و مطيع و بله قربان گويي بود كه با احساس خطر، در صدد انتقال اموال و دارايي خود، به خارج، و فرار از كشور بودند. به رغم تظاهرات گسترده در بهار و تابستان 1357 شواهد موجود حاكي است كه شاه پس از فاجعه 17 شهريور در ميدان ژاله به عمق نارضايي و مخالفت عمومي عليه رژيم خود پي برد، ولي در آن موقع فرصت براي حل بحران سياسي از دست رفته بود، و كنترل زد و خوردهاي خياباني، به شيوه معمول، به وسيله نيروهاي انتظامي نيز، كاربرد نداشت.در اين موقع شاه با مسئله بسيار دشواري روبه رو بود، يا بايد در ساختار سياسي كه طي بيست و پنج سال گذشته، براي ايجاد آن بهاي گزافي پرداخته بود، به كلي تجديد نظر كند و يا براي حفظ آن به خونريزي متوسل شود.شاه در آن موقع

توانايي و تمايل به انتخاب هيچ يك از اين دو راه حل را نداشت، در نتيجه، چند ماه آخر را، به اميد تغيير اوضاع به دفع الوقت و مانورهاي ضد و نقيض پرداخت. بحران، ابعاد وسيعتري پيدا مي كرد و كل سيستم را در بر گرفته بود.ادعاي كساني كه مي گويند سياست حقوق بشر دولت كارتر، قدرت مانور شاه را در مقابله با بحران فلج كرده بود، وارد نيست، هر چند او از مطرح كردن و به كارگيري سياست حقوق بشر ناراضي و ناراحت بود، ولي در هيچ يك از مصاحبه ها و گفتگوهايش، اين موضوع را، عامل سقوط رژيم خود ندانست.

راهي كه به بن بست مي رسيد واكنش واشينگتن در برابر بحران ايران ناچيز نبود، حفظ و دفاع از منافع امنيتي در خليج فارس، از مسائل مهم و مورد توجه پرزيدنت كارتر و مشاوران سياسي او به شمار مي رفت، ولي آنها به تدريج وسعت و عمق خطر را درك كردند و هنگامي كه به اهميت آن پي بردند، روش تصميم گيري آنها، هماهنگي و نظم و ترتيب نداشت. اين مسئله ناشي از چند عامل به شرح زير بود: 1. دولت كارتر، وارث سياست دولتهاي گذشته بود، تصميمات ريچارد نيكسون و هنري كيسينجر در سال 1351 (1972) در سپردن مسئوليت حفظ منافع امنيتي آمريكا در خليج فارس به شاه، امري بي سابقه، مهم و غير قابل توجيه بود.به بيان ديگر، آزادي عمل دولت ايالات متحده، در اين بخش از جهان، با اوضاع و تحولات داخلي ايران و قوت و ضعف رژيم شاه ارتباط داشت.اين سياست، ميراث پنج سال گذشته بود و تا انتقال حكومت

به كارتر، بدون برخورد با مشكل قابل توجهي ادامه يافت. 2. اعتماد به شاه، ايالات متحده را از كسب اطلاعات سرويسهاي مستقل اطلاعاتي آمريكا، و در نتيجه اوضاع داخلي ايران محروم كرده بود، همچنين درگيري واشينگتن با مسائل سياسي جهاني، بخصوص، مذاكرات صلح مصر و اسرائيل در كمپ ديويد، موجب غافل ماندن دولت آمريكا، از چگونگي بحران ايران گرديد. 3. اختلاف نظر وزارت امور خارجه، با شوراي امنيت ملي در كاخ سفيد، بر سرتصميم گيري درباره ايران و نيز، گزارشات خوشبينانه ويليام سوليوان سفير آمريكا، تا دو ماه پيش از رفتن شاه از عوامل ديگر ناهماهنگي در تصميم گيريها بود. برژينسكي تحت تاثير نظريات اردشير زاهدي، سفير ايران در واشينگتن بود، زاهدي و پدرش سرلشكر فضل الله زاهدي، از عوامل اصلي كودتاي خائنانه انگليسي - آمريكايي 28 مرداد 1332، در براندازي دولت ملي مصدق بودند.اردشير زاهدي، در اوج انقلاب ايران، رؤياي كودتاي ديگري را در سر داشت و تا بدان حد از واقعيات دور بود كه محمد رضا شاه نيز او را مردي نادان و سبكسر دانست و در يك مورد به سوليوان توصيه كرد به واشينگتن اطلاع دهد كه زاهدي اوضاع داخلي ايران را درك نمي كند و با واقعيات، ميانه اي ندارد. (27) 2 زاهدي طرفدار حل بحران ايران از طريق نظامي يا دولت نظامي، و در صورت لزوم، كودتاي نظامي بود.در ميان فرماندهان و سران ارتش ايران، افسراني بودند كه اگر به آنها «چراغ سبز» نشان داده مي شد، از اعمال خشونت و خونريزي ابا نداشتند، ارتشبد غلامعلي اويسي و سرلشكر منوچهر خسروداد، از اين گروه بودند.زاهدي در اواخر پاييز 1357 با

موافقت برژينسكي به تهران آمد و پيوسته شاه را به اجراي سياست سركوب تشويق مي كرد و با برژينسكي ارتباط تلفني منظم داشت. پس از رفتن شاه (26 دي 1357) بحث درباره كودتا، همچنان ادامه داشت.برژينسكي با تكيه بر گزارشهاي خوشبينانه نسبت به ارتش ايران از جنبه قابليت تاكتيكي، حتي پس از پيروزي انقلاب، اصرار در راه حل نظامي داشت!

كارتر و بحران ايران به طوري كه گفتيم، پرزيدنت كارتر طراح روابط استراتژيكي ايالات متحده و ايران نبود.او، وارث سياستي بود كه سالها پيش آمريكا از جنبه استراتژيكي با رژيم شاه مربوط كرده بود.وي همواره نسبت به اين سياست ناخشنود بود.كارتر، نتايجي را كه با سقوط شاه، نصيب ايالات متحده گرديد، پذيرفت.اما در همان زمان، تعهدي را كه در پشتيباني از انورسادات رئيس جمهوري مصر به عهده گرفته بود، نسبت به حفظ شاه نداشت.به گفته گري سيك «روش كارتر در طول بحران ايران، بيشتر جنبه وظيفه و تكليف داشت تا احساس تعهد.» (28) 2 كارتر ذاتا مردي صلح جو، ترقيخواه و اصلاح طلب بود و در اين راه، از هيچ كوششي دريغ نمي كرد.مسئله بحران ايران، براي ايالات متحده آمريكا، موضوع استراتژي نظامي و موازنه قدرت بود، موضوعي كه رئيس جمهوري تمايل درگير شدن با آن را نداشت. تلاش طراحان استراتژي نظامي در دولت، مانند برژينسكي و شلزينگر براي متقاعد ساختن او، در حمايت از موضع آمريكا در قبال ايران و قبول خطر، بي ثمر ماند. پرزيدنت كارتر، در طول بحران ايران، آن طور كه مسائل ديگر سياسي را رسيدگي مي كرد مسائل ايران را، به طور جدي، و روزانه پيگيري نمي كرد.وي در چند مورد

با صراحت خاطرنشان ساخت كه نقش ايالات متحده، كمك به شاه براي نجات او مي باشد ولي از قبول مسئوليت در تصميم گيريهايي كه شاه، آماده براي انجام آن نبود، امتناع داشت، همچنين با سياستهايي كه منجر به مداخله نظامي ايالات متحده مي گرديد، مخالف بود. (29) ايالات متحده آمريكا، از نتايج سقوط رژيم شاه آسيب فراوان ديد.ماهيت ضد آمريكايي انقلاب ايران، بحران گروگانگيري و برخوردهاي نظامي در خليج فارس در جنگ تحميلي از جمله پيامدهاي ناشي از روابط گذشته دو كشور بود.بدون ترديد، نتايج انقلاب ايران ساليان دراز بر منافع آمريكا و غرب خودنمايي خواهد كرد. پي نوشت ها: 1. متن مواد 2 و 3 بيانيه اي كه كريم سنجابي امضا كرد و جبهه ملي آن را منتشر ساخت، بدين شرح بود: بند (2) - جنبش ملي اسلامي ايران نمي تواند با وجود بقاء نظام سلطنتي غير قانوني، با هيچ تركيب حكومتي موافقت بنمايد. بند (3) - نظام حكومت ملي ايران بايد بر اساس موازين اسلام و دموكراسي و استقلال، به وسيله مراجعه به آراء عمومي تعيين گردد. 2. درسهايي از مرجع معظم جامعه شيعه، پيرامون مسئله ولايت فقيه، 13 ذيقعده 1389 (1 بهمن 1348)، صفحات 1 تا 9. 3. درسهايي از مرجع معظم جامعه شيعه، پيرامون ولايت فقيه، درس پنجم، 19 ذيقعده 1389 (7 بهمن 1348)، صفحات 34- 33. 4. همان، درس سوم 17 ذيقعده 1389 (5 بهمن 1348)، صفحه 180. 5. RadJi,parviz;in the Service of the peacock Throne (London,Hamish Hamilton,1983) ,pp.52 and 118. 6. RadJi;Ibid.,p.47. 7. Uri Lubrani. 8. مصاحبه در برنامه راديو بي.بي.سي، تحت عنوان: سقوط شاه كه در تاريخ 16

و 23 مارس 1983 اجرا شد. 9. سازمان برنامه و بودجه 1356 و بانك توسعه صنعتي و معادن، گزارش سالانه، 1356. 10. Sick;op.cit.,p.163. 11. Sullivan;op.cit.,p.44 -57. 12. چهل سال در صحنه، خاطرات دكتر جلال عبده، مؤسسه خدمات فرهنگي رسا، 1368، صفحه 604. 13. پرويز راجي، در خدمت تخت طاووس، دوشنبه 20 دي 1355 (10 ژانويه 1977) اين كتاب زير عنوان، خدمتگذار تخت طاووس به وسيله ح.ا.مهران، در سال 1364 به فارسي ترجمه شده است. 14.pahlavi;op.cit.,p.34. 15. Sick;Ibid.,pp.157 -162. 16. Sick;ibid.,p.164. 17. Sick;p.165. 18. Foreign Affairs,winter 1978 -1979,pp.323 -324. 19. شرح اين ملاقات در بخش ديدار شخصيتهاي خارجي با امام خميني آمده است. 20. trusting Khomeini,New York Times,Feb.16,1979. 21. Sick;Ibid.,p.166. 22. نقل از مصاحبه اشرف در راديو بي.بي.سي، 16 و 23 سپتامبر 1982. 23. vance;Hard choices.p,374. 24. Brzezinski;power and principle,p.398. 25. Hamilton Jordan;crisis.p.362. 26. Sick;op.cit.,p.169. 27. Sullivan;op.cit.,p,193. 28. Sullivan;op.cit.,p.193. 29.Sick;Ibid.,174. منابع مقاله:

تاريخ سياسي بيست و پنج ساله ايران، ج 2، نجاتي، غلامرضا؛

طبيعي است كه ما با نظر اول، هر چند معدود طرفداراني هم در بين علماء و متفكرين مغرب زمين دارد، بهيچوجه نمي توانيم موافقت داشته باشيم.چرا كه وقتي نويسنده اي مثل امين سيكل (Amin Saikal) مي نويسد: «در نتيجه، به خوبي روشن شد كه سياستهاي كلي شاه در زمينه توسعه اقتصادي/صنعتي و نظامي در حدي است كه بالاتر از قدرت جذب ايرانيان، در آن سطح كه شاه پيش بيني كرده بود قرار دارد» . (3) پذيرش سخن وي بدين معناست كه تصور كنيم در آن زمان عموم و يا اكثريت مردم ايران افرادي عقب مانده و غير آشنا به مفاهيم نوين صنعتي سازي و توسعه اقتصادي بوده اند و لذا از درك ماهيت سياستهاي مثبت رژيم عاجز مانده و در مقابل آن به مقاومت و مخالفت برخاسته اند.در حالي كه حقيقتا چنين نبوده و بلكه بطوريكه ذيلا خواهيم ديد برنامه هاي مزبور بشدت توام با مفاسد و نا بهنجاريهاي متعدد بوده اند و همين نيز زمينه مخالفت و بالمآل انقلاب مردم را فراهم آورده است.و اما اشكالات عمده اي كه در نگاه اول در برنامه هاي توسعه صنعتي - اقتصادي شاه بچشم مي خورند عبارتند از:

1. سوء استفاده هاي كلان مادي: بنظر مي رسد دامنه سوء استفاده هاي مالي درباره اطرافيان شاه، و صاحبان قدرت و نفوذ در دستگاه پهلوي از كل پروژه هاي صنعتي، كشاورزي، ساختماني، راهسازي و نظامي زمان رژيم گذشته تا آن حد گسترده و وسيع بوده است كه نه تنها از ديد هيچ يك از پژوهشگران خارجي كه علل و عوامل انقلاب اسلامي ايران را بررسي كرده اند پنهان نمانده است،

بلكه حتي خواص اطرافيان و نزديكان شاه سابق نيز اجبارا به آن اعتراف كرده اند، چنانچه اشرف پهلوي در كتاب «چهره ها در آيينه » (4) (ص 103) و پرويز راجي در كتاب «خاطرات آخرين سفير شاه در لندن » (صص 186، 230، 269، و غيره) بدان اشاره كرده اند.علاوه بر اين، خود شاه نيز در كتاب «پاسخ به تاريخ » (5) چنين مطلبي را اذعان مي كند.آنتوني پارسونز سفير كبير انگليس نيز در خاطرات دوران سفارت خود در ايران كه مصادف با سالهاي انقلاب بوده است در ذكر عوامل سقوط رژيم پهلوي از استبداد، فساد مالي، سركوب، و خشونت رژيم نام مي برد (6) و در جاي ديگر (ص 28 كتاب فوق الذكر) مي گويد كه بيشترين موارد فساد مالي مربوط به خانواده پهلوي و دربار شاه بود.

2. اسراف و تبذير: از جمله نارسائيهاي اقتصادي كه ناظران و پژوهشگران خارجي در مورد نحوه اجراي پروژه هاي صنعتي دوران رژيم گذشته ذكر كرده اند.يكي هم مساله اسراف و تبذير در هزينه انجام پروژه ها و يا بعضي از برنامه هاي دربار پهلوي نظير برگزاري جشنهاي دو هزار و پانصد ساله شاهنشاهي (7) و نظاير آنها مي باشد به گونه اي كه بنابر نقل يكي از اين منابع مطالعاتي، گاهي هزينه صوري اجراي يك طرح و يا پروژه صنعتي به چندين برابر هزينه منابع مطالعاتي، گاهي هزينه صوري اجراي يك طرح و يا پروژه صنعتي به چندين برابر هزينه واقعي آن بالغ مي گرديد.بديهي است وقتي هيچگونه بازرسي و رسيدگي حقيقي نسبت به در آمد و مخارج و در نتيجه ثروت هنگفت دربار پهلوي وجود نداشت

و سيستم حكومتي و سياسي آن روز ايران به كسي اجازه نمي داد تا در اين زمينه ها اظهار نظر، چه رسد به تحقيق و تفحص، نمايد و سر رشته مصرف در آمد كشور و بيت المال عمومي يكسره در دست شاه و درباره وعده اي از وزراء و وكلاي مطيع آنها بود، بايد هم انتظار داشت كه از محل اينگونه درآمدها، دربار پهلوي و بويژه شخص رضاخان و بعدها پسرش محمد رضا صاحب ثروتهاي باد آورده كلاني شده باشند كه تعجب همه ناظران خارجي اوضاع ايران در زمان پهلوي ها را برانگيخته است. (8)

3. اختلاف طبقاتي: از موارد ديگري كه پژوهشگران غربي راجع به نارسائيهاي اقتصادي و اجتماعي حاصل از برنامه هاي نوسازي و صنعتي شدن جامعه ايران در دوران پهلوي ذكر كرده اند مساله ايجاد فاصله عميق طبقاتي در جامعه ايران در عهد پهلوي است، بطوري كه در هر دو كتاب «ريشه هاي انقلاب » و «ايران در فاصله دو انقلاب » ، يكي از دلايل عمده نارضايتي مردم در زمان حكومت پهلوي شكاف و اختلاف عظيم طبقاتي بين معدودي اقشار بسيار غني و مرفه جامعه و اكثريت عظيم توده مردم ذكر مي شود، چرا كه - به زعم ايشان - نحوه توزيع در آمدهاي ملي در دوران رژيم پهلوي آشكارا غير عادلانه بوده است. (9) خانم پروفسور كدي استاد تاريخ دانشگاه لوس آنجلس آمريكا در اين زمينه بيان مي دارد: «بنظر مي رسد هيچگونه شكي وجود نداشته باشد كه اصلاحات رضاشاه عمدتا از جيب طبقات محروم و به نفع يك طبقه برگزيده كوچك بود» . (10) ناگفته نگذاريم كه در بعضي از

آثاري كه اخيرا از طرف بعضي از وابستگان رژيم پهلوي در غرب انتشار يافته ادعا شده كه فاصله طبقات فقير و غني در زمان حكومت اسلامي از گذشته بدتر شده است، (11) اما از آنجا كه سخن ايشان بر هيچ گزارش آماري قابل اعتمادي مبتني نشده و صرفا بطور مبهمي گفته شده «طبق گزارشات وزارت برنامه و بودجه » ، لذا بنظر ما چندان قابل اعتنا نمي باشد.

4. وابستگي صنعتي - اقتصادي: از جمله ايردات عمده اي كه مي توان به برنامه هاي توسعه صنعتي - اقتصادي رژيم گذشته گرفت اين واقعيت است كه بيشتر پروژه هاي بزرگ اجرا شده نوعا طوري نبودند كه بينه و بنيانهاي صنعتي - اقتصادي ايران را تقويت و در طول زمان، اين مملكت را از نظر صنعتي و پروژه هاي زيربنايي مستقل و خود كفا سازند، كاري كه كشورهايي مثل ژاپن دردهه سالهاي 1950 ميلادي (پس از پايان جنگ و در حقيقت شكست فاحش ژاپن در جنگ) و كره جنوبي در دهه سالهاي 1970 ميلادي (به تقليد از ژاپن) و مالزي و اندونزي در دهه سالهاي 1980 ميلادي (به تقليد از كره) انجام دادند و از بسياري جهات خود را در زمره كشورهاي صنعتي و نيمه صنعتي قرار دادند (در صنايع سنگين، كشتي سازي، هواپيما سازي، خودروسازي، ساخت ماشين آلات سنگين صنعتي، سواري و غيره) كاري كه بحمد الله پس از پيروزي انقلاب اسلامي تا حدود زيادي در جمهوري اسلامي شروع شده و سرمايه گذاري روي تحقيقات صنعتي و اجراي پروژه هاي بزرگ ملي نظير ساخت ماشين آلات صنعتي، طراحي ساخت خودرو، كشتي سازي، ساخت تسليحات سنگين دفاعي، هواپيما

سازي و غيره آغاز شده است.به هر تقدير با ضرس قاطع مي توان گفت كه بجهت وابستگي شديد حكومت پهلوي به قدرتهاي استعماري غربي، و از طرفي وابستگي آن قدرتها به صهيونيسم بين الملل و جانبداري كامل از اسرائيل، غربيان هرگز نمي گذاشتند و نگذاشتند هم كه ايران زمان شاه به يك قدرت مستقل صنعتي، نظامي، و...منطقه تبديل شود و از اين لحاظ، هر چند بطور بالقوه، روزي بتواند به عنوان يك كشور مسلمان در برابر اسرائيل قد علم كند، هدفي كه هنوز هم بشدت بدنبال آن هستند.لذا، به قول خانم نيكي كدي مورخ مشهور آمريكايي و استاد دانشگاه كاليفرنيا در لوس آنجلس (UCLA) پروژه هاي صنعتي - اقتصادي زمان شاه طرحهاي بي جهت بزرگي بودند كه چندان مطابق شرايط ايران طراحي نشده بودند و در حد اسراف گران و پرخرج بودند، و به طور عمده نيز جز ناكامي اقتصادي ببار نمي آوردند. (12) لازم به ياد آوري نيست كه اين درست همان كاري است كه امروزه قدرتهاي غربي و در راس آن آمريكا با سرمايه گذاريهاي صنعتي كشورهايي مثل كويت، قطر، عربستان، امارات و غيره مي كنند و متاسفانه برادران عرب ما هم متوجه مطلب نيستند و ارز و سرمايه هاي داخلي خود را عملا دور مي ريزند، و يا حداقل اينكه بصورتي مصرف مي كنند كه هرگز آنان را مثل هند، ژاپن، چين و يا كره جنوبي يك كشور صنعتي نخواهد كرد، چنانچه خانم كدي منصفانه اذعان مي نمايد كه پروژه هاي صنعتي زمان شاه بيشتر جنبه نمايشي داشته و به همراه اسلحه هاي فوق پيچيده و گراني كه خريداري مي شد (13)

و نيز كالاهاي لوكس و تجملي مصرفي، اتكاي اقتصادي ايران به غرب را بشدت افزايش مي داد و منافع آنها عمدتا به جيب شركتهاي آمريكايي مي رفت. (14) در جمعبندي اين بحث اجازه بفرماييد بازهم از كلام اين انديشمند غربي استمداد بگيريم كه مي گويد: «عدم تقسيم در آمد كه به نحو آشكار و وسيعي غير عادلانه بود، احتمالا بيشتر به نارضايتي رو به رشد مردم دامن مي زد تا عامل استانداري كه در غرب گفته مي شود، يعني صنعتي كردن سريع جامعه » . (15) پي نوشت ها: 1. keddie,nikkir., roofs of Revolution, Yale University. 1981, p. 53; Parsonsp.. anthony,the pride and the fall : Iran 1974 -1979,1984, London, pp.151 -156. 2. Modernization. 3. Saikal, Amin, The Rise andFall of the shah,Princeton University Press,1980, P. 183. 7. 4. Faces in a Mifror, 1980. 5. Answer to History. 6. نگاه كنيد به كتاب سابق الذكر از پارسونز، ص 15. 7. در مورد هزينه هاي سرسام آور برگزاري جشنهاي مزبور نگاه كنيد به محمد رضا حكيمي، تفسير آفتاب، ص 114 به بعد. 8. در مورد ثروت رضاخان به هنگام ترك سلطنت نگاه كنيد به كتاب نيكي كدي، ريشه هاي انقلاب، متن اصلي، صص 104 و 149، و در مورد ثروت محمد رضا به هنگام خلع از سلطنت نگاه كنيد به كتاب آبراهاميان، ايران در فاصله دو انقلاب ص 437. 9. ر.ك: ريشه هاي انقلاب، صص 148، 170، ايران: در فاصله دو انقلاب، صص 447 به بعد. 10. همان، ص 112. 11. ر.ك: طاهري، روح خدا، خميني و انقلاب اسلامي. 12. ريشه هاي انقلاب، صص 148، 102.

13. سرمايه گذاريهاي جنون آميز نظامي شاه كه از آنجمله پيش پرداخت براي هواپيماهايي بود كه هنوز در آمريكا در مرحله طراحي قرار داشت مقوله اي است كه تفصيل آن در اين مقاله مختصر نمي گنجد.در اين مورد مي توانيد نگاه كنيد به استمپل (Stempel) ، «درون انقلاب ايران، (Inside, the Iranian Revolution) ، ص 70- 68، و كتاب راجي «خاطرات آخرين سفير شاه در لندن » ، ص 93. 14. كدي، ريشه هاي انقلاب، صص 143، 172. 15. همان، صص 93، 111، آبراهاميان، ايران: در فاصله دو انقلاب، صص 103، 149. منابع مقاله:

جرعه جاري، گواهي، عبد الرحيم ؛

روش هاي او در زمان محمد رضا شاه، قانون اساسي كاملا مورد سوء استفاده وي قرار مي گرفت و عملا از استقلال قوا خبري نبود و تمام تصميمات مهم - و از جمله انتصاب و بركناري نخست وزير و وزراء، صاحبان پست هاي بالا، استانداران و غيره - توسط شاه اخذ مي شد.البته سلطه شاه بر سياستهاي نظامي و خارجي كشور از بقيه آشكارتر بود. در اين دوران، شاه با تفرقه انداختن بين افراد و سازمانهاي داراي وظايف متداخل و ايجاد و تحريك دشمني و حسادت بين آنها حكومت مي كرد. (3) همچنين نهادهايي مانند بازرسي شاهنشاهي، ساواك، نيروهاي مسلح شاهنشاهي، دادگاههاي نظامي و افراد ذينفوذ خاص و قدرت اقتصادي و سياسي خانواده سلطنتي در راستاي هدايت نهادهايي مانند دفتر نخست وزيري و وزراء، مجلس، مطبوعات و غيره و در جهت منافع و خواسته شاه، عمل مي كردند و گاه خود، وظايف اينها را انجام مي دادند.كابينه هيچ تصميم مهمي نمي گرفت و حد اكثر اينكه وزرا براي اجراي تصميمات شاه مشورت مي كردند.شاه يك نخست وزير تشريفاتي مي خواست و هويدا - كه از سال 1344 تا 1355- اين سمت را در اختيار داشت، بخوبي اين نقش را ايفا نمود. يكي از نتايج استبداد شاه اين بود كه وزرا براي باقي ماندن بر سركار هميشه تلاش مي كردند وزارت خانه آنها نظر موافق شاه را جلب كند و بنابراين آمار و حقايق قلب مي شد.با اين وجود، شاه هر وقت به قرباني نياز داشت، گناه سياستهاي خود را به گردن نخست وزير با وزرا مي انداخت و آنها را بر كنار مي كرد.مثلا هويدا

مسئول شكست هاي متوالي برنامه عمراني پنجم - مانند خاموشي هاي برق در بهار و تابستان سال 1356- معرفي گرديد. از سوي ديگر، انتخاب نخست وزير و وزيران عمدتا از بين افراد وابسته به سازمانهاي جاسوسي شاه و آمريكا و فراماسونري صورت مي گرفت.در كتاب انقلاب ايران و مباني رهبري امام خميني، كه در گرماگرم درگيري هاي زمان انقلاب بصورت پاورقي در يكي از روزنامه ها منتشر مي شد، در اين رابطه آمده است: «آماري كه از وابستگي هاي افراد شناخته شده هيئت وزيران هويدا، آموزگار، شريف امامي، و ازهاري به دست آمده...حكايت از آن دارد كه 38%فراماسون، 24%عضو سيا و 21%عضو ساواك بوده اند» . (4)

استخدام و كنترل نخبگان (5) در ايران پيش از انقلاب، حدود 40 خانواده ويژه - كه از نظر سياسي و ثروت خيلي نيرومند بودند - وجود داشت.اكثريت بالايي از نخبگان سياسي از اين خانواده ها برگزيده مي شدند و يك بررسي نشان مي دهد كه 75%نخبگان سياسي، حد اقل يك خويشاوند ذينفوذ داشته اند.البته استخدام سياسي نخبگان محدود به اعضاي خانواده هاي فوق نبود، بلكه گروه كوچكي از تنكوكراتهاي طبقه متوسط نيز به همكاري پذيرفته شدند.نخبگان سياسي مهم تر بدليل احساس عدم امنيت شاه و بي اعتمادي او، بدون توجه به امر كيفيت دست چين مي شدند و تعداد آنها به كساني كه مي شد كه كنترل شوند و تهديدي براي رژيم نباشند كاهش ميافت.به همين دليل به عنوان مثال: همسر شاه، فرح، رئيس 26 سازمان حكومتي بود و هزاران تصميم معمولي حكومتي به جاي رسته هاي پايين تر توسط شاه اخذ مي شد. از سوي ديگر، روش هاي

كنترل نخبگان با انواع مختلفي از مجازات براي نخبگان «خطاكار» ، تغيير متناوب افراد براي جلوگيري از بروز حمايت مردمي براي آنها، و ايجاد تفرقه بين آنان مانند گماردن افراد رقيب به رياست آژانس هاي حكومتي و بعهده گرفتن نقش موازنه بين آنها توسط شاه، تكميل مي شد.عدم امنيت شغلي نخبگان باعث فساد و جمع آوري پول توسط آنها براي روز مبادا مي شد.

نخبگان اداري و نقش آنها به دليل تحولات اقتصادي ناشي از گران شدن قيمت نفت كه به يك بوروكراسي متخصص و ماهر نياز داشت، درها به سوي روشنفكران - كه بدليل افزايش تعدادشان يك بوروكراسي حكومت غول پيكر پديد آورده بر آن مسلط گرديدند - باز شد.وقتي انقلاب آغاز شد و همراه با پيشرفت انقلاب، توقف خدمات كشوري پشت رژيم را شكست.

سخنان تكراري و خستگي مردم شاه در سخنان خود به طور مكرر روي موضوعات خاصي مانند رسيدن به دروازه هاي تمدن بزرگ، انقلاب سفيد، اصلاحات ارضي و صنعتي شدن كشور مانور مي داد.در سالها و ماههاي پاياني، شنيدن اين سخنان براي مردم كه نتايج برنامه هاي او را مي ديدند، خسته كننده و تنفر انگيز به نظر مي رسيد.به قول يكي از نويسندگان «وعده رسيدن به دروازه هاي تمدن بزرگ بقدر ابلهانه و بلند پروازانه بود كه نه فقط اميدي بر نمي انگيخت، بلكه هر شنونده اي را خشمگين و از آينده نوميد مي كرد» . (6) اين تنفر و خستگي، به هنگام بازگو شدن القابي كه به شاه داده شده بود - مانند آريا مهر يا بزرگ ارتشتاران - كه اين القاب مكرر و فراوان از دستگاههاي تبليغاتي شنيده مي

شد نيز به چشم مي خورد. شاه با دادن وعده هاي بسيار تلاش مي كرد بر استحكام قدرتش بيفزايد.اما بر خلاف اين انديشه ماكياولي - كه وعده ها (بدقولي) باعث ثبات تاج و تخت هستند - اين سخنان در نهايت اثرات معكوس بخشيد.

سازمان اطلاعات و امنيت كشور (ساواك) در شكل گيري ساواك، كه از اواخر سال 1335 كار خود را آغاز كرد، آمريكا و اسرائيل نقش عمده اي داشتند. (7) اين سازمان بويژه در زمان حاكميت نصيري (دوره نخست وزيري هويدا) با هزاران مامور رسمي و تعداد بسيار زيادي خبرچين و بهره گيري از شيوه هاي متنوع در شكنجه و سركوبي، كار كنترل تمامي محافل، سازمانها، نهادها، مراكز و افراد مظنون را به عهده داشت.بدينوسيله، ساواك كه در تمام روزنامه ها حضور داشت.براي آنها سر مقاله مي نوشت يا مطالب را ديكته مي كرد.در ادارات همه تحت مراقبت بودند.در ضيافتها هر كس به فرد مجاور خود بدگمان بود.در اطاقهاي هتل ها، ميكروفون كار گذاشته شده بود. كتابها و حتي نامه هايي كه از خارج مي رسيد كنترل مي شد.نامه ها با بي دقتي زياد باز و بعد با سنجاق دوخته مي شد. ساواك گاه براي دستگيري يك گروه كوچك به منظور اينكه فرد يا افراد مورد نظر فرار نكنند، دهها نفر را دستگير مي كرد. رژيم شاه علاوه بر بهره گيري از نيروهاي گارد (مانند گارد شاهنشاهي و گارد دانشگاه) در سركوبي ها از نيروهاي ارتش، ژاندارمري و شهرباني نيز بهره مي برد. (8) علاوه بر اين، ساواك براي حضور دائمي در افكار مردم و القاي ترس (مثلا با مصاحبه هاي مقام امنيتي - ثابتي)

تلاش مي كرد. ايجاد «كميته مشترك ضد خرابكاري » با كمك شهرباني در سال 1350 به ساواك حضور آشكار بيشتري مي بخشيد. بدين ترتيب، ساواك توانسته بود به جز تعدادي از رهبران مذهبي و برخي از روشنفكران و تبعيدشدگان به خارج همه را بترساند. همچنين ساواك در راستاي كنترل مخالفين در خارج از كشور، پول هاي هنگفتي براي رؤساي ساواك در خارج ارسال مي كرد و به اشخاص داخلي يا سياستمداران خارجي و از جمله يكصد روزنامه و نشريه خارجي مبالغ بسياري حق السكوت مي داد. (9) مجموعا 4 نفر - كه عبارت بودند از تيمور بختيار، پاكروان، نصيري و مقدم - به ترتيب به عنوان رياست ساواك منصوب شدند: نفر اول در سال 1340 به دليل احساس خطر شاه از وي، بر كنار شد و سپس بدست يكي از مامورين ساواك در عراق به قتل رسيد. جاي وي را پاكروان گرفت.بدنبال حمله به شاه در 21 فروردين 1344 در كاخ مرمر، پاكروان نيز عزل شد و نصيري كه قبلا مامور بركناري مصدق، فرماندار نظامي تهران در جريان قيام 15 خرداد و از مهره هاي مطمئن شاه بود، به رياست ساواك رسيد.نصيري در جريان انقلاب كه شاه به قرباني نياز داشت، قرباني شاه شد و مقدم به جايش منصوب شد.اين هر سه نفر اخير، با پيروزي انقلاب دستگير شده و توسط دادگاههاي انقلاب اسلامي محاكمه و اعدام شدند. (10) بطور كلي، القاي ترس مفرط باعث تنفر سركوب شده گرديده بود، هنگامي كه با تحولات انقلابي در سال 1356 و 1357 در اين ترس تزلزل ايجاد شد و روحيه انقلابي پديد آمد، ساواك مهاجم به هدف

حملات انقلابيون تبديل شد و افشاي گسترده اعمال و شكنجه هاي روحي و جسمي ساواك دهان به دهان نقل شده بر طغيان هاي عمومي مي افزود.مجموعه تحولات و اوضاع سياسي كه تا كنون تشريح شد، در ايجاد و تقويت زمينه هاي نارضايتي مؤثر افتاد.اما نمي توان همچون بعضي از منابع (11) نقش عامل سياسي را مطلق نمود و ريشه انقلاب اسلامي ايران را تنها در استبداد و ديكتاتوري رژيم گذشته دانست.

ب) وابستگي به بيگانگان رژيم شاه عميقا در جنبه هاي مختلف سياسي، اقتصادي، نظامي و غيره...به آمريكا و كشورهايي كه در اردوي اين كشور بودند، پيوند خورده بود.اين پيوند يك رابطه سالم دو جانبه نبود، بلكه در بسياري از موارد به وابستگي گسترده اين رژيم به بيگانگان - كه اين وابستگي به طور مكرر مورد انتقاد مخالفين قرار مي گرفت - انجاميده بود. مبارزه با نفوذ بيگانه در ايران به پايان قرن 19- زماني كه علما با اعطاي امتياز رويتر به مقابله برخاستند - بر مي گردد.اين بدبيني و مخالفت با نفوذ خارجي در ايران، از پس از سقوط دكتر مصدق و جايگزيني آمريكا به جاي انگليس - و به اين دليل كه ايرانيان به آمريكا به عنوان حاكم نامرئي كشور مي نگريستند و با شعار شاه آمريكايي - عليه آمريكائيان ادامه يافت و در انقلاب اسلامي به اوج خود رسيد. پس از جنگ دوم جهاني و همزمان با تشديد جنگ سرد بين شرق و غرب، آمريكا در راستاي جلوگيري از توسعه شوروي و كمونيزم و حفظ منافع خود، ابتدا دست به كمكهاي سياسي (مثلا كمك در خروج نيروهاي روسيه از كشور) زد و سپس

همراه با اين كمكها، كمكهاي اقتصادي و نظامي خود به رژيم شاه را به كشور سرازير ساخت.در اين رابطه، بر اساس يك پيمان نظامي دو جانبه در سال 1947 يك ماموريت نظامي آمريكايي - تحت عنوان رشد كارايي ارتش ايران - بر عهده رژيم شاه قرار گرفت.اين قرار داد تا پايان سلطنت محمد رضا شاه ادامه يافت.آمريكا همچنين، در سرنگوني حكومت دكتر مصدق مداخله داشت.پس از اين سرنگوني تا سال 1967، آمريكا حدود يك ميليارد دلار به رژيم شاه كمك اقتصادي نمود، تا به گفته آنها ضعف اقتصادي باعث نفوذ كمونيزم و روسها در ايران نگردد.آمريكا، همچنين در راستاي سياست سد بندي در اطراف اتحاد شوروي، ايران راوارد پيمان بغداد - كه بعدا به نام پيمان مركزي يا سنتو (CENTO) مشهور شد - نمود. علاوه بر اين، منابع به امضاي يك قرارداد سري نظامي بين آمريكا و ايران در سال 1959 اشاره دارند كه بر اساس آن آمريكا در صورت وقوع تجاوز به ايران به ياري ايران مي شتافت. (12) اما هر چند تلاش هاي آمريكائيان در زمينه ايران، ظاهرا تحت عنوان كمك صورت مي گرفت، عملا ايران را به آمريكا وابسته كرد. همراهي و خود باختگي شاه و دولتمردان ايراني نيز اين روند را تشديد كرد.آمريكا از اين وابستگي در زمينه هاي مختلف سياسي، اقتصادي، نظامي و استراتژيك از ايران بهره مي برد: بر اساس دكترين نيكسون، ايران به ژاندارم آمريكا در منطقه تبديل شد.قصد اين دكترين ايجاد قدرتهاي منطقه اي براي حمايت از منافع بين المللي آمريكا و ساير كشورهاي غربي در مقابل روسها بود.در نتيجه، رئيس جمهور آمريكا - نيكسون - با

فروش هر نوع تسليحات مرسوم به ايران موافقت نمود.تا اواسط دهه 1350 ايران به بزرگترين خريدار تسليحات آمريكايي تبديل شده بود.از سال 1950 تا زمان سقوط شاه، ايران قرار دادهاي خريد تجهيزات و خدمات نظامي به ارزش حدود 20 ميليارد دلار با آمريكا امضا كرد.از سوي ديگر، آمريكا 40%سهام كنسرسيوم نفتي را بدست آورد و به اقسام سرمايه گذاري ها در ايران اقدام نمود.روابط اقتصادي بين ايران و آمريكا نيز اين برداشت ايراني ها را كه روابط ايران - آمريكا ماهيتا امپرياليستي است، تاييد مي كرد.بعنوان مثال، براي هر دلاري كه ايران از تجارت با آمريكا بدست مي آورد دو دلار براي كالاهاي آمريكايي مي پرداخت. علاوه بر اينها، آمريكا و ساير كشورهاي اردوگاه غرب دست شاه را در زمينه سركوبي مخافين نيز باز گذاشته، كمكهاي خود در اين زمينه را نيز به عمل مي آوردند. از ميان تلاشهاي آمريكا در زمينه ايران - كه ايرانيان را به وابستگي شاه به آمريكا بيشتر از پيش معتقد مي ساخت - مي توان از درخواست آمريكا براي كسب مصونيت ديپلماتيك براي اتباع آمريكايي در ايران و تصويب آن كه مقابله شديد امام خميني «ره » را به دنبال داشت، ورود هزاران متخصص نظامي آمريكايي و تنفر مردم از ارزش هاي جديدي كه اين افراد به كشور تزريق مي كردند و مداخله شاه در عمان (ظفار)، ارسال تجهيزات نظامي توسط شاه به مراكش، اردن، زئير، درگيري نظامي ايران در سومالي، عمليات نظامي عليه ناراضيان بلوچ در پاكستان و ارسال جتهاي فانتوم براي حفظ رئيس جمهور ويتنام جنوبي - و ان تيو - نام برد كه همه اين مداخلات

و درگيريهاي نظامي يا تجهيزات ارسالي به دستور آمريكا و در راستاي منافع بين المللي اين كشور صورت مي گرفت.بدين ترتيب، به شاه به عنوان يك عنصر آمريكايي نگريسته مي شد.

روابط با اسرائيل و آفريقاي جنوبي روابط شاه و اسرائيل يكي از عوامل مخالفت عمومي با رژيم شاه بود، بر خلاف نظر عموم مردم ايران و افكار عمومي در جهان عرب كه خواستار نابودي رژيم اسرائيل بودند، رژيم شاه روابطي گسترده با اسرائيل داشت.در يكي از منابع طرفدار رژيم شاه آمده بود: «هدف كنوني ناسيوناليسم عرب...نابود ساختن اسرائيل، گسترش پان عربيسم در منطقه خليج فارس و سوسياليزم راديكال است. ناسيوناليسم عرب اغلب مخالفت با بيگانگان خصوصا بريتانيا و ايالات متحده را در بردارد.هيچيك از اين مسائل با دكترين كنوني ايران...مطابقت ندارد» . (13) بدين ترتيب، شاه 65%نفت مورد نياز اسرائيل را تامين مي كرد.كالاهاي اسرائيلي به سوي ايران سرازير بود.ساواك و موساد همكاري گسترده اي داشتند و آژانس يهود كه فعاليت عمده اش مهاجرت يهوديان به فلسطين است در تهران دفتر نمايندگي باز كرده بود.همچنين، مشهور است كه در جنگ سال 1967 هواپيماهاي آمريكايي در ايران فرود آمده، پس از تغيير رنگ و آرم به اسرائيل مي رفتند. شاه عليرغم مخالفت هاي داخلي و جهاني و از آن جمله انتقاد نيم ميليارد نفر سكنه آفريقا، با رژيم نژاد پرست (آپارتايد) آفريقاي جنوبي نيز روابط حسنه داشت و 95%نفت مورد نياز اين رژيم را تامين مي كرد. (14) بطور كلي، متهورانه ترين حملات عليه آمريكا و اسرائيل از طرف امام خميني «ره » صورت مي گرفت.ايشان شديدا و به طور مكرر در سخنراني ها و اعلاميه

هاي خود رژيم شاه را به دليل وابستگي سياسي، اقتصادي و نظامي به آمريكا و رابطه با اسرائيل مورد نكوهش قرار مي دادند (15). پي نوشت ها: (×) عضو هيئت علمي دانشكده حقوق و علوم سياسي دانشگاه تهران. 1. نظر عمومي مردم بر اين است كه مرگ مشكوك بسياري از افراد صاحب نام مانند تختي، حاج آقا مصطفي خميني و دكتر شريعتي توسط شاه صورت گرفته است.وزرا نيز اگر مي خواستند در قدرت بمانند بايد از نظر فكري خود را بي تفاوت مي كردند. 2. كلربرير، پير بلانشه، ايران: انقلاب به نام خدا، ترجمه قاسم صنعوي (تهران: كتاب سحاب)، ص 121. 3. مثلا هويدا به نفوذ هوشنگ انصاري وزير دارايي و جمشيد آموزگار وزير كشور كه قرار بود رهبران دو جناح حزب رستاخيز باشند، حسادت مي ورزيد.خود او دبير كل موقت حزب شده بود. 4. سيروس پرهام، انقلاب ايران و مباني رهبري امام خميني (تهران: انتشارات امير كبير، 1357)، ص 26. 5. كلمه نخبه اصطلاحا درباره مفهوم حژخدب بكار مي رود كه در اينجا به معني كساني است كه اداره امور را بر عهده دارند.اين واژه در معناي كلي خود روشنفكران و گروهاي فكري را نيز شامل مي شود. 6. مهدي پرهام، فرهنگ سكوت، مجموعه سي مقاله (تهران، بي تا، 1357) ص ص 12- 11. 7. براي كسب اطلاعات مشروح درباره چگونگي تشكيل و سازماندهي ساواك و نقش آمريكا، انگليس و اسرائيل در ايجاد آموزش آن رجوع كنيد به حسين فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوي (2 جلد، تهران: انتشارات روزنامه اطلاعات، 1370) جلد 1، ص ص 476- 381. 8. گارد شاهنشاهي كه در مركز

آن سازمان افسران قرار داشت و مطمئن ترين نيروي نظامي شاه بود، بطور اخص حفاظت از شاه را بر عهده داشت. 9. حسين ارژنگي، غارتگري در ايران (تهران: ناشر نويسنده، 1358) ص ص 26- 18 و 42- 40. 10. حاتم قادري، تحليلي از انقلاب اسلامي ايران (تهران: دفتر تحقيقات و برنامه ريزي درسي وزارت آموزش و پرورش، 1366)، ص ص 54- 53. 11. See Mohsen Nodjomi,Deictaorship and rise of popular Movement :the case of iran (ann arbor :u.m.i,1986) ,p p.178 -179. 12. سيد جلال الدين مدني، تاريخ سياسي معاصر ايران (2 جلد، قم: دفتر انتشارات اسلامي، 1361)، جلد 1، ص 176. 13. حافظ فرمانفرمائيان، تحليل تاريخي سياست خارجي ايران از آغاز تا امروز، ترجمه اسماعيل شاكري (تهران: انتشارات مركز مطالعات عالي بين المللي دانشگاه تهران، 1355)، ص 62. 14. گ.ل.بوندارفسكي، تاريخ توسعه طلبي آمريكا در ايران (تهران: انتشارات آلفا، 1358)، ص 112. 15. به عنوان مثال رجوع كنيد به: فلسطين و صهيونيزم (كلام امام)، دفتر نوزدهم (تهران: انتشارات امير كبير، 1363)، ص ص 63- 41. حميد روحاني، بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني (2 جلد، تهران: انتشارات راه امام، 1360)، ج 1، صفحات 413، 457، 692، 716، 726 و... منابع مقاله:

جرعه جاري، ملكوتيان، مصطفي ؛

پديده اي تك عاملي يا خلق الساعه بينگارد، از منطق علمي دور است. البته در هر انقلابي ممكن است يك يا تعدادي از تحولات و شرايط نقش اصلي يا نقش بارز داشته باشند، با اين حال آنچه در نهايت وقوع انقلاب را گريزناپذير مي سازد، عواملي اندك است كه در سايه تأثير و تأثر تحولات و شرايط فوق پديد آمده و گسترش مي يابد. بنابراين، با توجه به موقعيت و تحولات كشورها، مسيرهاي متفاوتي در رسيدن به اين عوامل وجود دارد. اين عوامل، كه در هر انقلابي ديده مي شود، عبارت است از: نارضايتي عميق از شرايط حاكم، پذيرش انديشه يا انديشه هاي جديد جايگزين، روحيه انقلابي و ساختار اجتماعي سياسي بر اين اساس در صورت: ناخشنودي تمام يا بخشي از جامعه، وجود ساختارهاي مؤثر، واحد بودن آرمان همگان، شديد و فراگير بودن روحيه انقلابي، توان اقتصادي نظامي بالا و برخورداري از حمايت بين المللي نيز در بيشتر موارد نمي تواند از وقوع انقلاب جلوگيري كند. و اگر عوامل چهارگانه ياد شده از نيرومندي لازم برخوردار نباشند، آينده رژيم و انقلابيان را توان عمومي دو طرف مشخص مي كند. توان عمومي نيز از طريق عناصر مادي و محسوس (تعداد همراهان، قدرت اقتصادي و نظامي، حمايت خارجي و..). و عناصر غير مادي و نامحسوس (قدرت مديريت دو طرف، ويژگي ها و توان رهبر، ويژگي هاي ايدئولوژي حاكم بر اذهان طرفين و..). قدرت تعيين مي گردد. البته سنجش توان عمومي طرفين، در يك وضعيت انقلابي، با مشكلات متعددي همراه است. با توجه به اين كه عناصر غير مادي و نامحسوس قدرت مشكل سنجش توان عمومي را مضاعف

مي كند و اين امر از محدوديت هاي عمده بهره گيري از روش مورد بحث ما شمرده مي شود، به منظور شناخت بهتر اين عناصر بايد در راستاي شناخت عناصر مادي و محسوس قدرت تلاش ها و پژوهش هاي علمي بيشتري به انجام رسد. هر انقلابي از يك سو با نارضايتي عميق از شرايط حاكم همراه است. اين نارضايتي وقتي پديد مي آيد كه افراد از بهبود شرايط موجود نااميد شده، آن را غير قابل تحمل بيابند. از سوي ديگر، در هر انقلابي انديشه يا انديشه هاي جديد جايگزين، ذهن انقلابيان را تسخير و بر رفتار آن ها سلطه مي يابد. هيچ انقلابي بدون گسترش انديشه هاي جديد روي نداده است. تلاطم انديشه ها بخشي از وضع پيش از انقلاب را شكل مي دهد. افزون بر اين، هر انقلابي با گسترش روحيه انقلابي همراه است. منظور از اين روحيه وضعي است كه در سبب اعتماد به نفس در افراد مي شود، آنها، بي توجه به اقدامات سركوبگرانه يا رفرميستي رژيم ها، تنها به پيشبرد انقلاب مي انديشند و در راستاي هدف خود، كه واژگوني رژيم موجود و بناي ساختار سياسي نوين است، گام برمي دارند. هر انقلابي با ساختارهاي اجتماعي سياسي نيز همراه است. اين ساختارها، كه ممكن است مدت ها پيش از پيدايش وضعيت انقلابي وجود داشته باشد، در گسترش ناخشنودي از موقعيت حاكم، ارائه و تبليغ انديشه هاي جديد و ايجاد و گسترش روحيه انقلابي در جامعه نقش دارد. انقلاب اسلامي ايران چهار عامل ياد شده را در نوع نيرومند آن نشان داد: 1 نارضايتي ويژه از وضع موجود در انقلاب اسلامي با

شاخص هايي مانند تظاهرات، درگيري ها و اعتصاب هاي عمومي، تنفر همگاني از رژيم و سقوط پايه هاي اقتدار آن، شعارهاي انقلابيان در طرد نظام، گسست و گريز عمومي روشنفكران و كادرهاي اداري و... آشكار بود، بر خلاف همه يا بيشتر انقلاب هاي معاصر، كه تنها گروه هاي خاصي در آن ها شركت داشتند، در ايران اكثر قريب به اتفاق جمعيت كشور از رژيم پهلوي ابراز تنفر مي كردند. اگر بپذيريم كه شدت و عمق ناخشنودي به ميزان نزديك بودن آن به جنبه هاي فكري و عقيدتي و در اين گستره نيز به ارتباط آن با افكار داراي اصالت فرهنگي قوي وابسته است، مي توان گفت نارضايتي در ايران از ديگر انقلاب هاي معاصر شديدتر و عميق تر بود. 2 انديشه سياسي جايگزين در انقلاب اسلامي نيز با شاخص هايي مانند شعارهاي انقلابيان در بيان آرمان جديد مشخص مي شود. مراسم بي نظير استقبال از امام خميني قدس سره و رفراندم هاي جمهوري اسلامي و قانون اساسي نيز مي توانند شاخص هاي آرمان جديد انقلاب اسلامي شمرده شوند. تعداد جمعيت پذيرنده آرمان هاي انقلاب اسلامي نيز، برخلاف انقلاب هاي معاصر، بسيار بود، به گونه اي كه مي توان گفت، جز بخشي از روشنفكران كه با عقايد ماركسيستي يا ليبرالي در انقلاب شركت داشتند، عموم مردم از اسلام و انديشه هاي امام خميني قدس سره طرفداري مي كردند. از سوي ديگر، پيوند ايدئولوژي انقلاب ايران با فرهنگ عمومي كشور و به عبارت ديگر اصالت فرهنگي آن از نكات عمده تفاوت انقلاب اسلامي با ديگر انقلاب هاي معاصر است . 3 در انقلاب اسلامي ساختارهاي داراي نقش

نيز وجود داشت كه از آن ميان بايد از نهاد روحانيت، شبكه مساجد و انجمن هاي اسلامي نام برد. پيوند ويژه تاريخي روحانيت و مردم و نيز رهبري هوشمندانه و قاطع امام خميني قدس سره وضعي استثنايي پديد آورد و به موفقيت سريع در برانگيختن نارضايتي، گسترش آرمان انقلاب اسلامي، ايجاد و گسترش روحيه انقلابي و در نتيجه بسيج عمومي و به صحنه آوردن مردم انجاميد. 4 روحيه انقلابي در انقلاب اسلامي با شاخص هايي چون عدم تسليم انقلابيان در برابر اقدامات رفرميستي رژيم (تغيير نخست وزيران، آزادي زندانيان سياسي و آزادي هاي كنترل شده مطبوعات) بي توجهي به شيوه هاي سركوب و وجود روحيه شهادت طلبي و فداكاري در راه آرمان مشخص مي شود. اين روحيه در انقلاب هاي ديگر نيز شديد بود، اما در ايران به نحو بارزتري مشاهده مي شد و آشكارا غير قابل برگشت مي نمود. پي نوشت ها: .1 واژه انقلاب معادل كلمه Revolution است كه ابتدا از اصطلاحات اخترشناسي به معني چرخش دوراني و بازگشت افلاك و ستارگان به جاي اول بوده است. بسياري از نويسندگان بر اين باورند كه هر چند در معني امروزين واژه انقلاب آغاز داستاني سراسر نو و آغاز ناگهاني و جديدي از تاريخ نهفته است، اما اين تصور تا پيش از انقلاب هاي پايان قرن 18 ناشناخته بود. البته مردم روزگار باستان با دگرگوني ها و خشونت همراه انقلاب به خوبي آشنا بودند، اما اين دگرگوني ها در نظر آن ها چيز تازه اي به وجود نمي آورد . آن ها معتقد بودند كه تاريخ هرگز از مبدأ نو آغاز نمي گردد، بلكه باز

در مرحله اي ديگر از دور خود قرار مي گيرد. هر چند تفكر درباره پديده انقلاب و بحث از آن در گذشته و حتي در جوامع باستاني نيز وجود داشته است، اما تا كنون درباره معناي اين پديده توافقي حاصل نشده است. برخي از نويسندگان، بر اساس ميزان تغييراتي كه انقلاب پديد مي آورد، انقلاب ها را به سياسي و اجتماعي تقسيم كرده اند. به رغم فقدان يك تعريف مورد توافق، انقلاب را مي توان با ويژگي هايي مانند نارضايتي عميق از شرايط حاكم، گسترش ايدئولوژي (هاي) جديد، روحيه انقلابي، ساختارهاي اجتماعي سياسي داراي نقش و بسيج گر، مشاركت مردمي (هر چند بخشي از مردم)، مبارزه خشونت بار و جانشيني ناگهاني گروهي با ايدئولوژي جديد به جاي گروه ديگر همراه دانست. علاقمندان مي توانند درباره معناي واژه انقلاب در گذشته و حال به: هانا آرنت، پيشين، ص .36 و در زمينه ويژگي هاي اساسي انقلاب از جمله به منبع زير: حسين بشيريه، انقلاب و بسيج سياسي، انتشارات پگاه، تهران، 1372، صص 10 1، رجوع كنند . cambridge university press, 1979, p.33 : 2. theda skocpol, states and social revolutions , combridge منابع مقاله:

انقلاب اسلامي و چرايي و چگونگي رخداد آن، ويراست اول، جمعي از نويسندگان ؛

راحل (ره) به آن مي پردازيم:

ايمان رمز پيروزي

رمز پيروزي ايمان بود. آن وحدت كلمه را، ايمان آورد. ايمان، وحدت كلمه آورد كه سرتاسر اين مملكت همه باهم، همه با هم فرياد زدند و يك مطلب را خواستند. اجتماع كردند از مركز تا هر جا شعاع مملكت است رفت صدا و فرياد زدند جمهوري اسلامي ... . شهادت را براي خودشان فوز دانستند. آنهايي كه فرار مي كردند از همه چيز، حمله كردند بر تانك ها و توپ ها، غلبه كردند بر لشكر شيطان، بر طاغوت . اين رمز را حفظ كنيد، اين نهضت را حفظ كنيد، اين وحدت كلمه را حفظ كنيد.(2)

اين ايمان راسخ كه در اين ملت شكوفا شد، اين تبدلي كه پيدا شد و تحولي كه در نفوس مسلمين اينجا پيدا شد، رمز پيروزي بود.(3)

وحدت كلمه و هم پيوستگي

ما همه برادر هستيم و همه با هم بايد باشيم . رمز پيروزي ما همين وحدت كلمه و هم پيوستگي ما به هم بود . رمز پيروزي ما توجه به خداي تبارك و تعالي و پاسداري اسلام بود. اين رمز را حفظ كنيد، اين وحدت را حفظ كنيد، اين همبستگي را حفظ كنيد.(4)

اتكاي به اسلام و عشق به شهادت

مردم براي اسلام خون مي دهند، نه براي سياست، براي سياست اسلامي . ملت ما به واسطه اتكاء به اسلام اين نهضت را پيش برد. ملت ما عاشق شهادت بود با عشق به شهادت پيش رفت اين نهضت، اگر چنانچه اين عشق و علاقه نبود هرگز ما در مقابل آنهمه قدرت پيروز نمي شديم . پيروزي ما دنبال اين بود كه همه اسلامي بوديد همه توجه به

ديانت داشتيد.(5)

نترسيدن از مرگ

رمز پيروزي ملت ما همين بود كه ديگر نمي ترسيدند از اينكه بروند توي خيابان بكشندشان، مي رفتند، خيلي هم كشته مي شدند، بالاخره هم با همين فريادها و دادها والله اكبرها پيروز شدند.(6)

اتكا به خدا و معنوي بودن نهضت

رمز پيروزي امروز ما اين است كه اتكاء به خداي تبارك و تعالي داشتيم . رمز پيروزي ما اين است كه جنبه فقط سياسي نبود، فقط براي نفت و امثال اينها نبود، جنبه، جنبه معنوي بود، اسلامي بود، جوانان ما آرزوي شهادت مي كردند، جوانان ما شهادت را استقبال مي كردند همانطور كه در صدر اسلام سربازهاي اسلام شهادت را استقبال مي كردند. سربازان ما از شهادت باك ندارند براي اينكه مردن را يك چيز فنا شدن نمي دانند. سربازان ما شهادت را سعادت مي دانند و براي اين سعادت كوشش مي كنند. رمز پيروزي، اتكاء به قرآن و اين شيوه شيعه مقدس كه شهادت را استقبال مي كردند، بوده، خوف در دل آنهانبود، در عين حال كه تانك ها و مسلسل ها به روي آنها آتش مي گشود آنهااستقبال مي كردند، خوف نداشتند. مشت بر تانك غلبه كرد، مشت بر مسلسل غلبه كرد مشت بر ابرقدرتها غلبه كرد. اين رمز را حفظ كنيد، اين رمز پيروزي را تاحفظ كنيد پيروز هستيد. ملت ما تا با خداست پيروز است . ملت ما تا پناهگاه او اسلام است پيروز است . پرچم قرآن تا برفراز سر ملت ماست پيروز است . اين رمز را حفظ كنيد، توجه داشته باشيد كه نهضت سابق نهضت هايي بود كه يا سياسي بود يا نيمه اسلامي . نهضت

امروز تمام اسلامي است، نهضت امروزبراي خداست، همه فرياد مي زنند اسلام، همه فرياد مي زنند جمهوري اسلام اين رمز است كه ما را پيروز كرد و شما هم اين رمز را حفظ كنيد.(7)

عنايت خدا و قدرت معنوي

اسلام بود كه شما را راه انداخت و به شما همچو قدرتي داد كه در مقابل اين قدرت هاي شيطاني بزرگ ايستاديد و نترسيديد، اين غيرتي بود كه خدا به شما داد و الاما كه بندگان ضعيفي هستيم و چيزي نداريم ...

...اين قدرت خدا بود، اين چيزي بود كه خدا به شما عنايت كرد و بايد اين عنايت خدا را حفظ كنيد. حفظ اين عنايت خدا كه منشاء همه پيروزي هاست به اين است كه قدمهاي ديگري هم برداريد، همه با هم پشتيباني كنيم، همانطوري كه در اول، اين نهضت با ايمان پيش رفت و اجتماع همه شما به واسطه ايماني كه د ردلتان بود سبب شد كه يك همچو قدرت شيطاني را درهم كوبيديد. اين يك عنايتي بود، عنايت خاصي بود از خداي تبارك و تعالي ... آن روزي كه شما راه افتاديد به ميدان و توي خيابان ها، آنها با ابزار غول پيكر و شما با مشت، هيچ به فكر آن نبوديد كه حقوقم كم است، حقوق مطرح نبود، جان مطرح نبود. اين روحيه شمارا غلبه داد، اين چيزي كه شما را غلبه داد مادامي كه او هست شما پيروزيد.(8)

تحول روحي - معنوي

و آن تحولي كه در حال نهضت، در آن وقتي كه مشغول به انقلاب بودند و مشغول به اقدام بودند، يك تحول روحي پيدا شده بود از براي همه قشرها كه آن تحول خيلي

اهميت داشت و به نظر من آن تحول روحي كه براي ملت حاصل شد از آن تحولي كه ايجاد كردند و رژيم را بيرون كردند، آن اهميتش بيشتر است براي اينكه آن يك تحول معنوي بود، مردم همه نسبت به هم محبت مي كردند. از قراري كه به من كرارا اطلاع داده اند اينكه وقتي كه آن اشخاص مي آمدند توي خيابان تظاهر مي كردند، يك حس تعاوني در مردم پيدا شده بود كه اين حسن تعاون مورد نظر خدا بود و خداي تبارك و تعالي به اين ملت مرحمت فرمود كه يك ملتي كه دست خالي بود، بريك قدرتي كه همه چيز داشت غلبه كرد. اين نبود الااينكه اين ملت يك روح تعاون پيدا كرده بود، يك ايمان پيدا كرده بود. اين ايمان بود كه شما را پيروز كرد.(9)

پيروزي مرهون تحول روحي در مردم

مسلما مادامي كه نيت ما خالص است و براي خداست، خداي تبارك و تعالي با ماست و پيروز خواهيم شد، چنانچه در اين راه قدرت بزرگي كه در مقابل مابود و پشتيبان او تمام قدرت ها اعم از ابرقدرتها و غيره بودند لكن چون حسن نيت بود و مردم متحول شده بودند به آن مردمي كه در صدر اسلام بود... ازاين جهت اين پيروزي مامرهون همچو تحول روحي است كه در مردم پيدا شد و الا ما كه نه اسلحه داشتيم و نه نظام بود در كار و نه يك كارهايي داشتيم كه مطابق اصول جنگي و اينها باشد، فقط چيزي كه بود ايمان در مردم بود و بحمدالله وحدت كلمه و من مي خواهم ازخداي تبارك و تعالي كه اين

وحدت كلمه محفوظ بماند وانشاء الله تمام مشكلاتمان حل شود.(10)

غلبه قوت ايمان بر جنود شيطاني

آن قوت روح و قوت ايمان بود كه شما را غلبه داد بر جنود شيطاني و بر طاغوت و بايد آن قوت ايمان و قوت باطني، شما را غلبه بدهد بر جنود شيطاني كه در باطن انسان، انسان را مي خواهد اغوا كند.(11)

قدرت ايمان در برابر قدرت شيطان

شما ديديد كه يك ملتي كه عددش كم و هيچ اسلحه نداشت و هيچ ابزار جنگي نداشت و هيچ نظاميگري نداشت ابزار ايمان داشت و با ابزار ايمان غلبه كرد بر يك قدرت شيطاني كه همه قدرت ها دنبال او بودند، نه همان ابر قدرت ها، همه قدرت ها دنبال او بودند اين قدرت ايمان بود كه يك مشت مردم را كه هيچ نداشتند غلبه داد، اين همان قدرتي بود كه در صدر اسلام با يك ابزار كم و يك عدد كم غلبه كردند بر روم با آن بساط بر امپراطوري ايران با آنهمه ابزار و با آن چيز، آنها تهي بودند از ايمان و اينها دست پر بودند در ايمان، غلبه كردند.(12)

اراده خدا و پيوستن همه گروهها به ملت

شما ملاحظه كرديد كه در اين انقلاب، شما همه قلوبتان برگشت به طرف ملت واين را خداي تبارك وتعالي اين قلب ها را برگرداند والا يك ارتشي كه در طرف ديگري بود، بايد به حسب آن وضعي كه ارتش دارد، بايد بر خلاف مسير مقابل خودش باشد، لكن شما ملاحظه كرديد كه دل هايتان برگشت به اين طرف و اسباب اين شد كه گروه هاي مختلف پيوستند به ملت وبا ملت همقدم شدند، همصداشدند و

اين موجب پيروزي ملت شد، ملتي كه هيچ نداشت و آن طرف همه چيز داشت . اين اراده خدا بود كه ما را پيروز كرد و ما بايد طوري عمل كنيم كه اين عنايت الهي محفوظ بماند براي ما.(13)

وحدت كلمه و اسلامي بودن مقصد

آنكه ما را تا اينجا رساند و پيروز كرد اين بود كه با هم قشرها اختلاف نداشتند، همه با هم فرياد مي كردند كه جمهوري اسلامي مي خواهيم، فرقي مابين شهر و ده نبود، مركز و سرحدات نبود، همه دست به هم دادند و فرياد كردند كه ما جمهوري اسلامي مي خواهيم و اين دو جهت كه يكي وحدت كلمه همه بود، اكثرا با هم بودند و يكي هم مقصد، مقصد اسلامي بود، شما را پيروز كرد.(14) آنچه كه ملت ما با اينكه در حال ضعف و تشتت بود دريافت، همين مطلبي بود كه در صدر اسلام مسلمين دريافته بودند، اتكاء به ايمان و اسلام و وحدت كلمه . جوانهاي ما در حال انقلاب و حالا هم باز تقاضا مي كنند كه ما دعا كنيم تا آنها شهيد بشوند. اين تحول بزرگي كه به اراده خداي تبارك و تعالي در اين ملت پيدا شد، موجب پيروزي آنها بر يك قدرت شيطاني بزرگ كه پشتيبان او همه ابرقدرتها بودند گرديد.(15)

اسلام انگيزه انقلاب و رمز پيروزي

بر هيچ يك از آنان كه از انقلاب اسلامي ايران اطلاع دارند، پوشيده نيست كه انگيزه اين انقلاب و رمز پيروزي آن اسلام بود.(16) الهي بودن مقصد، ايمان و وحدت

اين پيروزي كه نصيب ملت ما شد دو چيز مؤ ثر بود، يكي كه از همه چيز بالاتر است اينكه

مقصد همه مقصد الهي بود، انگيزه اسلام بود.(1) . صحيفه نور جلد:22 صفحه :168 تاريخ سخنراني :25/10/57

(2) . صحيفه نور جلد:7 صفحه :118 تاريخ سخنراني :25/3/58

(3) . صحيفه نور جلد:5 صفحه :174 تاريخ سخنراني :16/12/57

(4) . صحيفه نور جلد:5 صفحه :213 تاريخ سخنراني :7/1/58

(5) . صحيفه نور جلد:5 صفحه :244 تاريخ سخنراني :16/1/58

(6) . صحيفه نور جلد:8 صفحه :126 تاريخ سخنراني :24/4/58

(7) . صحيفه نور جلد:6 صفحه :17 تاريخ سخنراني :26/1/58

(8) . صحيفه نور جلد:7 صفحه :143 تاريخ سخنراني :28/3/58

(9) . صحيفه نور جلد:7 صفحه :238 تاريخ سخنراني :10/4/58

(10) . صحيفه نور جلد:9 صفحه :244 تاريخ سخنراني :10/7/58

(11) . صحيفه نور جلد:7 صفحه :255 تاريخ سخنراني:12/4/58

(12) . صحيفه نور جلد:10 صفحه :93 تاريخ سخنراني :10/8/58

(13) . صحيفه نور جلد:8 صفحه :158 تاريخ سخنراني :26/4/58

(14) . صحيفه نور جلد:8 صفحه :45 تاريخ سخنراني :15/4/58

(15) . صحيفه نور جلد:8 صفحه :235 تاريخ سخنراني :25/5/58

(16) . صحيفه نور جلد:8 صفحه :255 تاريخ سخنراني :28/5/58

مي ديديم كه در شعارهايشان، در فريادهايشان شعارهاي اسلامي بود، فريادهاي «الله اكبر» مقصد اين بود كه آنها را كه مخالف اسلام مي دانستند بروند كنار و بعد از آن انشاء الله آن مقصد حقيقي كه آن مقدمه اين است تحقق پيدا بكند پس يك جهت، جهت اين بود كه همه تان فريادتان اين بود كه ما اسلام را خواهيم و شاهنشاهي و اينها را نمي خواهيم . جهت ديگرش هم كه به تبع آن آمده بود وحدت همه قشرها بود يعني ملت سرتاسر اين كشور بپاخاستند و باهم مقاصد خودشان را كنار گذاشتند مطالبي كه مال شخص بود كنار گذاشتند و همه به

يك مقصد متوجه شدند. پس رمز پيروزي ماوحدت كلمه قشرهاي مختلف و ايمان بود، ايمان به خداي تبارك وتعالي . با اين رمز شما پيروز شديد و پيروزيي كه معجزه آسا بود، نه پيروزي يك پيروزي آساني، يك پيروزي كه بشود حساب كرد، يعني پيروزيي بود كه جز با اراده خداي تبارك و تعالي هيچ امكان تحقق نداشت .(1)

اسلام خواهي مردم و اتحاد همه قشرها

و از مسائلي كه لازم است من تذكر بدهم، اين است كه اين انقلابي كه در ايران حاصل شد، اين انقلاب پيروزيش در اثر دو مطلب بود يك مطلب مهمش كه از همه مطالب بالاتر بوداين بود كه مردم بااسلام پيش رفتند، يعني سرتاسر اين مملكت فريادشان، فرياد اين بود كه ما اسلام را مي خواهيم از آن رژيم سابق كه يك رژيم فاسد بود، مردم بدي ديدند در طول عمرشان، جوان هاي ما در تمام عمرشان از آن وقت كه چشم باز كردند، بدي ديدند و اين رژيم را فاسد مي دانستند، و از آن طرف مسلمان بودند، به اسلام عقيده داشتند از اين جهت ... . ما هر مطلبي را از يك ملتي بخواهيم اخذ بكنيم، بايد ببينيم كه زبان ملت چيست تا بفهميم كه اين ملت چه مي خواهد ... . بايد ببينيم كه زبان ملت چيست تا بفهميم كه اين ملت چه ميخواهد، خودمان بخواهيم حكم بكنيم كه اين ملت ما فلان چيز را مي خواهد، اين حرف غلطي است، حرف صحيح اين است كه ما مطالعه كنيم در حال ملت، گوش بدهيم به صداي ملت ببينيم چه مي خواهد؟ يك ملتي كه همه فرياد مي زنند

كه ما جمهوري اسلامي مي خواهيم، نه شرقي و نه غربي ... . ما ديگر حق نداريم كه بنشينيم بگوييم كه نه، اين ملتي كه قيام كرده اند، براي اين قيام كرده اند كه دموكراسي باشد، در اسلام همه چيز هست به معناي سالمش، اما ما مي بينيم كه همه مردم دارند مي گويند كه ما جمهوري اسلامي مي خواهيم، ما حق نداريم كه تأويل كنيم و بنشينيم خودمان هر چه دلمان مي خواهد بگوييم كه نخير، مردم كه اين حرف ها را دارند مي زنند، يك چيز ديگر را ما گردنشان بگذاريم اين خلاف واقع است .

امر دومي كه بود، اين بود كه همه قشرها با هم متحد شدند، در اين مساءله همه متحد بودند، اگر يك اشخاصي هم بودند كه يك انحرافي داشتند، در اين شوري كه مردم داشتند، آنها ساكت بودند، كارشكني نمي كردند، همه با هم مجتمعا عمل كردند و پيش رفتند و همه با هم اسلام را مي خواستند، اين دو تا مطلب اساس پيروزي اين مملكت بود.(2)

وحدت و همبستگي بين اقشار

رمز موفقيت ما كه قدرت هاي بزرگ دنيا را عقب نشاند و يك قدرت شيطاني مثل قدرت خاندان پهلوي را فرو ريخت، اين رمز موفقيت همين وحدت اقشار و وحدت كلمه بود. اگر بنا بود كه قشر روحاني تنها مي خواست به جنگ اينها برود خفه مي كردند او را، نويسنده مي خواست به جنگ آنها برود آنها را از بين مي بردند.، دانشگاهي مي خواست اين كار را بكند نمي توانست، بازاري مي خواست اين كار را تنها بكند نمي شد، دهقان خواست بكند نمي شد. اينكه همه

چيز را ما بدست آورديم و انشاء الله بعد هم بدست مي آوريم، اين براي همين هم پيوستگي است كه بين اقشار ملت حاصل شد و ما بايد اين همبستگي را نگه داريم .(3)

از خود گذشتن و به خدا پيوستن

... حقيقت اين است كه ملت ما به خودش پشت كرد به خدا رو آورد، آن چيزهايي كه نفسش خواهش داشت توجه به آن نداشت، همه توجهش به اين بود كه جمهوري اسلامي را ايجاد كند، اين توجه به خدا بود، از خود گذشته بود به خدا پيوسته بود اين رمز بود، اين رمز، رمز پيروزي است .(4)

قيام براي خدا

ديديد كه دو جهت در اين ملت بود كه رمز پيروزي ملت ما بود، يكي اينكه از آن چيزهايي كه خودشان مي خواستند ابدا آن وقت مطرح نبود همه با هم گفتند «الله اكبر» همه با هم جمهوري اسلامي ... . هيچ كس در آن روز دنبال اين نبود كه من وضعم چه جوري است، اگر يك كسي پيش رفيقش هم فرض كنيد شكايت مي كرد رفيقش به او مي خنديد كه حالا وقت اين حرفها نيست . اينطور شده بود وضع، يك جهت هم اينكه همه اينها كه با هم مجتمع شدند، براي خدا بوده شاهد اينكه هي مي آمدند و هر جا فرياد مي كردند كه ما مي خواهيم شهيد بشويم، يك مطلبي بود كه براي خداست .

پس دو جهت در اين پيروزي بود: يكي اينكه براي خدا فرياد الله اكبر و ما براي خدا كار را مي خواهيم بكنيم، جمهوري اسلامي مي خواهيم، يكي هم اينكه با هم مجتمع بودند، يكصدا بودند ... و

دشمن هاي ما اين دو تا سنگر را هدف كردند. از اولي كه اين سد رژيم سابق شكست دشمن ها سر در آوردند و يك دسته شان راجع به جهت اسلامي شروع كردند كارشكني، درست توجه كنيد كه دو تا مطلب هر دويش شهود ماست كه مورد حمله واقع شده بود، جهت اسلاميتش مورد حمله واقع شد، گفتند، اين حمله به جهت اسلاميتش بود كه زيربار اسلامش مي خواستند بروند، براي اينكه آن كارشكن ها فهميده بودند كه اين پيروزي از اسلام است مردم براي جمهوري نمي آيند به شهادت برسند، مردم براي اسلام مي گويند ما شهيد مي خواهيم بشويم الان هم مي گويند، كفن مي پوشند براي اسلام، نه كفن براي جمهوري، براي جمهوري دموكراتيك .(5)

همراهي خداوند با قيام مردم

بايد همه متذكر اين معنا باشند كه اين پيروزي انقلاب ما پيروزي بود كه به بركت اسلام و گرايش به اسلام و با فرياد الله اكبر اين پيروزي به دست آمد. كسي گمان نكند كه اشخاصي يا گروه هايي پيروزي را براي ما تحصيل كردند. خير، اين خداي متعال بود كه وقتي ديد مردم در راه او قيام كرده اند، با آنها همراهي كرد.(6)

انقلاب باطني مردم با عنايت خداوند

انقلاب دروني اين ملت موجب شد كه اين انقلاب پيدا شد و همان انقلاب دروني آنها و شناخت آنها از اسلام و توجه آنها به خداي تبارك و تعالي موجب شد كه در تمام اين دوره اي كه ما در آن هستيم، از اولي كه قيام شد و بعد اين انقلاب مبدل شد و بعد پيروز شد و تا الان، روز به روز مي بينيد كه

حضور ملت و تعهد ملت رو به افزايش است . اين نه براي انقلاب است، براي انقلاب دروني است . انقلاب همه جا بوده است، بسياري از جاها بوده است . اين انقلاب دروني است كه پيدا شد در اين كشور و در اين مملكت، و نيست الابه عنايات خداي تبارك و تعالي . ما از خود چيزي نداريم، هر چه بود عنايات او بود كه اين عنايات موجب شد كه اين انقلاب باطني پيدا بشود و از آن حالتي كه همه خود ملت ما مي دانند در سابق بود، به اين حالت كه حالا مي بينند متحول شده است، اين موجب شد كه انقلاب پيروز شد. پيروزي را ما بايد از انقلاب دروني ... . مردم جستجو كنيم و تا اين معنا حاصل نشود، انقلاب ها يك انقلاب هاي تحويل قدرت از او به قدرت ديگر و وضع براي ملت همان جور كه بود باشد.(7)

وحدت كلمه در انگيزه و مقصد

بي ترديد رمز بقاء انقلاب اسلامي همان رمز پيروزي است و رمز پيروزي را ملت مي داند و نسل هاي آينده در تاريخ خواهند خواند كه دو ركن اصلي آن؛ انگيزه الهي و مقصد، عالي حكومت اسلامي و اجتماع ملت در سراسر كشور با وحدت كلمه براي همان انگيزه و مقصد (مي باشد).(8)

(1) . صحيفه نور جلد:9 صفحه :163 تاريخ سخنراني:28/6/58

(2) . صحيفه نور جلد:10 صفحه :12 تاريخ سخنراني :29/7/58

(3) . صحيفه نور جلد:5 صفحه :010 تاريخ سخنراني :30/11/57

(4) . صحيفه نور جلد:11 صفحه :73 تاريخ سخنراني :1/10/58

(5) . صحيفه نور جلد:11 صفحه :110 تاريخ سخنراني :10/8/65

(6) . صحيفه نور جلد:12 صفحه :16 تاريخ سخنراني

:29/12/58

(7) . صحيفه نور جلد:19 صفحه :269 تاريخ سخنراني:21/11/64

(8) . صحيفه نور جلد:21 صفحه :176 تاريخ سخنراني :14/3/68

مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني - تحولات اجتماعي و انقلاب اسلامي از ديدگاه امام خميني(ره)

شد كه در سال 1965 از آنجا به عراق رفت.

طي سيزده سال بعد، شهر مقدس نجف خانه وي بود و در آنجا خود را به عنوان يك شخصيت مذهبي برجسته تثبيت كرد. انتقادهاي او از رژيم پهلوي مخفيانه در ايران انتشار مي يافت و پيامهايش براي مسلمانان جهان در مراسم حج در مكه پخش مي شد.

انتقادهاي او از سياستهاي دولت ايران، اساسي بود. اصلاحات ارضي فاجعه از آب در آمد، باغهاي ميوه، مراتع، چراگاهها و كشاورزي مكانيزه را از قانون اصلاحات ارضي معاف كرده بودند و به مالكان بزرگ فرصت داده شده بود املاك خود را به طور غيرقانوني به اقوام خويش انتقاد دهند يا با تبديل وضعيت آنها را در گروه زمينهاي معاف از تقسيم قرار دهند. فقط 9 درصد كشاورزان ايران صاحب زمين شدند، و دولت حتي به همين عده هم براي افزايش توليد كمك نكرد.

گندم و ساير مواد غذايي از خارج وارد مي شد، اما به كشاورز ايراني كمك نمي شد. سيل مهاجرت روستاييان بيكار و بي زمين به نسبت 8 درصد در سال، در جستجوي كار به شهرها روان شد. استفاده از درآمدهاي نفت، ثروتي بي حساب به ثروتمندان داد و اين در شرايطي بود كه اكثريت عظيم مردم با فشار روزگار مي گذراندند و نارضايتيها افزايش يافت. در اين حال، پس از شكست اعراب در جنگ سال 1967 از اسرائيل و امريكا، آيت الله خميني براي احتمال آغاز تلاش مشترك عليه اسرائيل با آيت الله باقر صدر به مشورت پرداخت.

77-1970: با افزايش شديد قيمت نفت شاه اعلام كرد كه ايران به زودي يكي از پنج قدرت بزرگ جهان خواهد شد!

او و واقعيت كمبود مواد غذايي، راه بنديهاي شديد و زيادي جمعيت در تهران را ناديده مي گرفت، جهان غرب دلارهاي نفتي شاه را به اسلحه تبديل مي كرد، به طوري كه ايران بيش از انگليس، تانكهاي "چيفتن" انگليسي داشت و امريكا هواپيماهاي جنگي خود را قبل از اين كه به خط توليد بيفتد يا كارساز بودن آنها تاييد شود، به شاه مي فروخت. فروشندگان تسليحات امريكا داراي موقعيت مهم در اقتصاد ايران بودند، سيمان و مصالح ساختماني صرف ساختن پايگاههاي نظامي مي شد و براي ساختن خانه، مردم با كمبود مصالح روبرو بودند. نفت، بانكداري و تسليحات ايران به شدت تحت كنترل امريكا بود، (مراسم سالروز) تاجگذاري در سال 1971 (1350) و مراسم پر خرج براي خيال پردازيهاي شاه در زمينه اثبات اين قضيه كه تاريخ شاهنشاهي ايران به 2500 سال پيش برمي گردد، شكاف عظيم بين فقير و غني را در ايران علني تر كرد. آيت الله خميني از اين اقدامات به شدت انتقاد مي كرد.

سركوب هرگونه آزادي بيان، مطبوعات و حتي مخالفت بالقوه به تمركز مخالفان در خارج از كشور منجر شد. توزيع پيامهاي آيت الله خميني به شكل نوار كاست، اين مخالفان را تشويق مي كرد. امام خميني از علما در ايران خواست خفقان سياسي و برباد دادن منابع ايران را محكوم كنند. شاه وقتي در 1977 براي ديدار با كارتر به واشنگتن رفت با تظاهرات خصومت آميز عظيمي مواجه شد. در ايران زنان دانشجو مجددا شروع به استفاده از حجاب كردند و يك مخالفت مذهبي شروع به خودنمايي كرد. در اكتبر 1977 (1356) ماموران ساواك (آقا) مصطفي پسر امام خميني

را به شهادت رساندند.

سال 1978: در ژانويه به تحريك شاه، مقاله اي در روزنامه اطلاعات انتشار يافت كه در آن به شدت به آيت الله خميني حمله شده بود.

روز بعد طلبه ها در قم يك اعتراض مسالمت آميز ترتيب دادند و اقدام به تحصن كردند، ماموران امنيتي با خشونت واكنش نشان دادند و عده اي را شهيد كردند. تظاهرات به سراسر كشور انتشار يافت. آيت الله خميني از مردم خواست براي سرنگوني شاهنشاهي براي يك دولت اسلامي مبارزه كنند.

در هر يك از مراسم چهلم شهدا، عده بيشتري به وسيله ماموران امنيتي شهيد مي شدند. مردم در تظاهرات خود در مقابل سربازان مسلح خواستار بازگشت آيت الله خميني شدند.

سپتامبر: شاه به اين اميد كه نداشتن يك پايگاه موجب نابودي قدرت رهبري امام خميني خواهد شد از عراق خواست آيت الله را اخراج كند. آيت الله خميني گفت آماده است به كشوري برود كه تحت نفوذ شاه نباشد، اما هيچ دولتي پيشنهاد پذيرفتن و تضمين ادامه فعاليت وي را نداد.

اكتبر: امام خميني وارد "نوفل لوشاتو" در نزديكي پاريس شد.

سپتامبر: در پايان ماه رمضان يك تظاهرات اعتراض آميز عظيم منجر به اعلام حكومت نظامي در ايران شد. صبح روز بعد وقتي مردم بي خبر از اعلام حكومت نظامي در ميدان ژاله اجتماع كردند، نيروهاي امنيتي به روي آنها شليك كردند و هزاران نفر را كشتند. يك ملت وحشت زده عليه شاه قيام كرد و اعتصابها، بازارها، مدارس، دانشگاهها، ادارات، كارخانه ها و حوزه هاي نفت را به تعطيل كشاند و اقوام و دوستان ثروتمند شاه، طي سه ماه با 5/1 ميليارد دلار به غرب گريختند.

آيت الله خميني از

پاريس پيامهاي خود را براي پخش به ايران مي فرستاد.

10و11 دسامبر (9و10 محرم) : تقريبا چهار ميليون نفر به خيابانها آمدند و خواستار تشكيل يك دولت اسلامي تحت رهبري امام خميني شدند. هزاران نفر از تظاهر كنندگان غير مسلح كشته شدند. بازداشت شدگان شكنجه مي شدند، و مجروحان را در تختهاي بيمارستانها قتل عام مي كردند. فشار تحمل ناپذير و بي پايان افكار عمومي، امريكا را وادار كرد تا شاه را تشويق به انتخاب يك نخست وزير (شاپور بختيار) براي خنثي كردن نفوذ امام خميني كند.

16 ژانويه 1979: شاه از ايران فرار كرد و به مصر رفت و يك دولت بي قدرت و مردمي بپاخاسته را در خيابانها رها كرد.

اول فوريه: امام خميني با استقبالي بي سابقه به ايران آمد. امام دستور داد دولت موقت اسلامي تشكيل شود. پس از اين كه صدها نفر از اعضاي نيروي هوايي از امام حمايت كردند، يك پادگان نظامي تهران ناگهان مورد هجوم گارد شاهنشاهي قرار گرفت. انبوه مردم بي سلاح به تقاضاي كمك نيروي هوايي پاسخ دادند و گارديها را مجبور به بازگشت به سربازخانه هايشان كردند ... و بعد از آن كليه پاسگاههاي پليس، زندانها، پايگاههاي ارتش و ادارات دولتي به تصرف انقلابيان در آمد.

11 فوريه: سرانجام رژيم شاه سقوط كرد.

اول مارس: امام خميني تشكيل دولت اسلامي را اعلام كرد.

اول آوريل: هويدا نخست وزير شاه اعدام شد.

5 ژوئيه: صنايع بزرگ خصوصي ملي شد.

و سرانجام پيروزي انقلاب اسلامي

9 ژوئيه: امام به استثناي جنايتكاران و شكنجه گران، ديگران را عفو كرد.

23 اكتبر: شاه سابق در يك بيمارستان نيويورك بستري شد.

4 نوامبر: دانشجويان ايراني در نيويورك عليه حضور شاه مخلوع

در امريكا تظاهرات كردند.

سفارت امريكا در تهران، معروف به "لانه جاسوسي" به وسيله دانشجويان پيرو خط امام تصرف شد. آنها 52 امريكايي را مدت 444 روز در مقابل تحويل شاه و برگرداندن داراييهاي دزديده شده ايران، گروگان نگه داشتند.

6 نوامبر: بازرگان از نخست وزيري استعفا داد.

23 نوامبر: وزارت خارجه و اقتصاد، كليه بدهيهاي خارجي ايران را "كان لم يكن" اعلام كرد.

4 دسامبر: به دنبال رفراندوم، قانون اساسي تصويب شد.

15 دسامبر: شاه سابق پس از اين كه نتوانست به مكزيك برود، از امريكا عازم تبعيد در پاناما شد.

4 ژانويه 1980: "كورت والدهايم" دبيركل سازمان ملل به دنبال عدم موافقت با تقاضايش براي ملاقات با گروگانهاي امريكايي، ماموريتش را در ايران ناتمام گذاشت.

17 فوريه: دبيركل سازمان ملل تشكيل كميسيوني براي بررسي فعاليتهاي شاه سابق را تكميل كرد.

10 مارس: يك سخنگوي خط امام گفت وقتي كميسيون سازمان ملل نتايج بررسيهاي خود را انتشار داد و نشان داد كه طرفدار ايران و درستكار است مي تواند به ايران برگردد و با گروگانها ملاقات كند.

مارس، مه: اولين انتخابات مجلس.

23 مارس: شاه سابق درست 24 ساعت قبل از اين كه قرار بود، ايران استرداد او را تقاضا كند، از پاناما به قاهره رفت.

9 آوريل: روابط ديپلماتيك امريكا با ايران قطع شد.

25 آوريل: حمله كوماندويي امريكا براي نجات گروگانها در يك طوفان شكست خورد. امام خميني گفت اين ماموريت اقدامي احمقانه بود.

30 آوريل: مردان مسلح عرب، بيست ايراني را در سفارت ايران در لندن گروگان گرفتند.

5 مه: نيروهاي امنيتي انگليس به سفارت ايران در لندن حمله كردند و چهار نفر از پنج مرد مسلح را كشتند.

11 مه: گور رضاخان پدر شاه سابق

در نزديكي تهران ويران شد.

27 ژوئيه: شاه سابق در قاهره مرد.

11 اوت: محمد علي رجايي نخست وزير شد.

22 سپتامبر: عراق علي رغم تعهد اعلام شده اش به منشور سازمان ملل و برخلاف عبارت اول ماده 33 منشور فوق كه به حل مسالمت آميز اختلافات بين دولتها اشاره كرده است، به ايران حمله كرد.

24 سپتامبر: عراق به آبادان و خرمشهر حمله كرد و پالايشگاه نفت آبادان را به آتش كشيد.

2 نوامبر: مجلس چهار شرط پيشنهادي امام را براي آزادي گروگانهاي امريكايي تصويب كرد.

2 ژانويه 1981: در آخرين روز رياست جمهوري كارتر گروگانهاي امريكايي آزاد شدند.

10 ژوئن: امام خميني بني صدر را از فرماندهي كل قوا خلع يد كرد.

20 ژوئن: استيضاح بني صدر آغاز شد.

21 ژوئن: بني صدر از رياست جمهوري عزل شد.

28 ژوئن: 72 مقام برجسته كشور در انفجار دفتر حزب جمهوري اسلامي در تهران شهيد شدند.

24 ژوئيه: محمدعلي رجايي به رياست جمهوري انتخاب شد.

29ژوئيه: بني صدر به فرانسه فرار كرد.

30 اوت: انفجار بمب، محمدعلي رجايي و جواد باهنر نخست وزير او را به شهادت رساند.

29 سپتامبر: چهار تن از فرماندهان نظامي ايران در سقوط هواپيما كشته شدند.

اكتبر: آيت الله علي خامنه اي به رياست جمهوري انتخاب شد و ميرحسين موسوي را به نخست وزيري منصوب كرد.

28 مارس 1982: ايران در شديدترين نبردهاي جنگ به پيروزيهاي با ارزشي دست يافت.

24 مه: نيروهاي انقلابي وارد خرمشهر شدند. بيشتر قسمتهاي ايران كه در مراحل اوليه جنگ به تصرف عراق در آمده بود، بازپس گرفته شد.

14 ژوئيه: امام خميني در پيامي از مردم عراق خواست قيام كنند و صدام را سرنگون نمايند. نيروهاي ايران به عراق حمله كردند و

تا حدود پانزده كيلومتري بصره پيش رفتند.

2 اكتبر: در يك انفجار تروريستي در تهران 60 نفر كشته و 700 نفر مجروح شدند.

11 ژوئن: عملياتي براي آزادي قسمتهاي ديگري از خاك ايران آغاز و 50 هزار سرباز عراق به اسارت در آمدند

22 ژوئيه: حمله ايران نيروهاي عراق را از حاج عمران در كردستان بيرون كرد.

آوريل 1984: انتخابات مجلس دوم انجام شد. حجت الاسلام هاشمي رفسنجاني 5/1 ميليون راي آورد.

12 ژوئن: "پرز دكوئيار" دبيركل سازمان ملل از عراق خواست حمله به مناطق مسكوني ايران را قطع كند.

18 مارس 1985: نيروهاي ايران در حمله اي در شمال بصره از خطوط نيروهاي عراقي گذشته و جاده بغداد را به خطر انداختند.

14 اوت: آيت الله علي خامنه اي براي بار دوم به رياست جمهوري انتخاب شد.

19 فوريه 1986: نيروهاي ايران در يك حمله يازده روزه شبه جزيره فاو را گرفتند. عراق در اين حمله از گاز خردل استفاده كرد.

2 ژوئيه: ايران شهر مرزي مهران را پس گرفت.

4 نوامبر: رسوايي ايران گيت، معامله امريكا براي تبادل اسلحه در برابر آزادي گروگان هاي آمريكايي در لبنان برملا شد.

18 ژانويه 1987: نيروهاي ايران به بصره رسيدند.

17 ژوئيه: سفارت فرانسه در تهران تعطيل شد.

20 ژوئيه: شوراي امنيت سازمان ملل با قطعنامه اي خواهان آتش بس فوري شد اما ايران كه خواهان معرفي عراق به عنوان متجاوز بود، آن را نپذيرفت.

31 ژوئيه: بيش از 400 زاير كه 275 نفرشان ايراني بودند، در مراسم حج به شهادت رسيدند.

29 سپتامبر: به دنبال رهگيري هليكوپترهاي امريكايي در تنگه هرمز و بازرسي كشتي ايران اجر؛ ايران كشتيهاي خود را در تنگه هرمز افزايش داد.

18 اكتبر: چهار ناوشكن امريكايي دو

سكوي نفتي ساحلي ايران را با شليك هزار گلوله به آتش كشيدند و خسارات سنگيني به آنها وارد كردند.

28 فوريه 1988: جنگ شهرها با شليك 135 موشك به تهران تشديد شد.

17مارس: بمباران شيميايي عراق بيش از پنج هزار نفر را در حلبچه كشت و متجاوز از هشت هزار نفر ديگر را به شدت مجروح كرد.

18آوريل: امريكا چند كشتي ايران را در خليج فارس غرق كرد، هليكوپترهاي توپدار امريكا در حمله عراق به فاو به كمك عراقيها رفتند.

2 ژوئن: هاشمي رفسنجاني رئيس مجلس، جانشين فرماندهي نيروهاي مسلح (فرماندهي كل قوا) شد.

3 ژوئيه: ناو امريكايي به هواپيماي ايرباس مسافربري ايران حمله كرد و 290 سرنشين آن را به شهادت رساند.

18 ژوئيه: ايران با بي ميلي قطعنامه 598 را پذيرفت. امام خميني گفت براي او اين تصميم كشنده تر از سركشيدن زهر است.

20 اوت: آتش بس در جبهه ها و مذاكره بين ايران و عراق شروع شد. موسوي نخست وزير گفت درهاي ايران به روي بازرگاني و نفوذ غرب بسته خواهد ماند.

15 فوريه 1989: امام خميني اعلام كرد "سلمان رشدي" به خاطر كفرگويي در كتاب " آيه هاي شيطاني" خود، بايد كشته شود.

7 مارس: روابط ديپلماتيك انگليس و ايران قطع شد.

19 مارس: رفسنجاني نامزد رياست جمهوري شد.

24 آوريل: اعضاي كميته اصلاح قانون اساسي انتخاب شدند.

23 مه: امام خميني به علت خونريزي داخلي تحت عمل جراحي قرار گرفت.

3 ژوئن: امام خميني درگذشت.

Imam-khomeini.com

كه بالاخره به استقلال و آزادي منجر خواهد شد.»(1) و اين پيروزي ره آورد عواملي است كه با الهام از سخنان امام راحل (ره) به آن مي پردازيم:

ايمان رمز پيروزي

رمز پيروزي ايمان بود. آن وحدت كلمه را، ايمان آورد. ايمان، وحدت كلمه آورد كه سرتاسر اين مملكت همه باهم، همه با هم فرياد زدند و يك مطلب را خواستند. اجتماع كردند از مركز تا هر جا شعاع مملكت است رفت صدا و فرياد زدند جمهوري اسلامي ... . شهادت را براي خودشان فوز دانستند. آنهايي كه فرار مي كردند از همه چيز، حمله كردند بر تانك ها و توپ ها، غلبه كردند بر لشكر شيطان، بر طاغوت . اين رمز را حفظ كنيد، اين نهضت را حفظ كنيد، اين وحدت كلمه را حفظ كنيد.(2)

اين ايمان راسخ كه در اين ملت شكوفا شد، اين تبدلي كه پيدا شد و تحولي كه در نفوس مسلمين اينجا پيدا شد، رمز پيروزي بود.(3)

وحدت كلمه و هم پيوستگي

ما همه برادر هستيم و همه با هم بايد باشيم . رمز پيروزي ما همين وحدت كلمه و هم پيوستگي ما به هم بود . رمز پيروزي ما توجه به خداي تبارك و تعالي و پاسداري اسلام بود. اين رمز را حفظ كنيد، اين وحدت را حفظ كنيد، اين همبستگي را حفظ كنيد.(4)

اتكاي به اسلام و عشق به شهادت

مردم براي اسلام خون مي دهند، نه براي سياست، براي سياست اسلامي . ملت ما به واسطه اتكاء به اسلام اين نهضت را پيش برد. ملت ما عاشق شهادت بود با عشق به شهادت پيش رفت اين نهضت، اگر چنانچه اين عشق و علاقه نبود

هرگز ما در مقابل آنهمه قدرت پيروز نمي شديم . پيروزي ما دنبال اين بود كه همه اسلامي بوديد همه توجه به ديانت داشتيد.(5)

نترسيدن از مرگ

رمز پيروزي ملت ما همين بود كه ديگر نمي ترسيدند از اينكه بروند توي خيابان بكشندشان، مي رفتند، خيلي هم كشته مي شدند، بالاخره هم با همين فريادها و دادها والله اكبرها پيروز شدند.(6)

اتكا به خدا و معنوي بودن نهضت

رمز پيروزي امروز ما اين است كه اتكاء به خداي تبارك و تعالي داشتيم . رمز پيروزي ما اين است كه جنبه فقط سياسي نبود، فقط براي نفت و امثال اينها نبود، جنبه، جنبه معنوي بود، اسلامي بود، جوانان ما آرزوي شهادت مي كردند، جوانان ما شهادت را استقبال مي كردند همانطور كه در صدر اسلام سربازهاي اسلام شهادت را استقبال مي كردند. سربازان ما از شهادت باك ندارند براي اينكه مردن را يك چيز فنا شدن نمي دانند. سربازان ما شهادت را سعادت مي دانند و براي اين سعادت كوشش مي كنند. رمز پيروزي، اتكاء به قرآن و اين شيوه شيعه مقدس كه شهادت را استقبال مي كردند، بوده، خوف در دل آنهانبود، در عين حال كه تانك ها و مسلسل ها به روي آنها آتش مي گشود آنهااستقبال مي كردند، خوف نداشتند. مشت بر تانك غلبه كرد، مشت بر مسلسل غلبه كرد مشت بر ابرقدرتها غلبه كرد. اين رمز را حفظ كنيد، اين رمز پيروزي را تاحفظ كنيد پيروز هستيد. ملت ما تا با خداست پيروز است . ملت ما تا پناهگاه او اسلام است پيروز است . پرچم قرآن تا برفراز سر ملت ماست پيروز است . اين

رمز را حفظ كنيد، توجه داشته باشيد كه نهضت سابق نهضت هايي بود كه يا سياسي بود يا نيمه اسلامي . نهضت امروز تمام اسلامي است، نهضت امروزبراي خداست، همه فرياد مي زنند اسلام، همه فرياد مي زنند جمهوري اسلام اين رمز است كه ما را پيروز كرد و شما هم اين رمز را حفظ كنيد.(7)

عنايت خدا و قدرت معنوي

اسلام بود كه شما را راه انداخت و به شما همچو قدرتي داد كه در مقابل اين قدرت هاي شيطاني بزرگ ايستاديد و نترسيديد، اين غيرتي بود كه خدا به شما داد و الاما كه بندگان ضعيفي هستيم و چيزي نداريم ...

...اين قدرت خدا بود، اين چيزي بود كه خدا به شما عنايت كرد و بايد اين عنايت خدا را حفظ كنيد. حفظ اين عنايت خدا كه منشاء همه پيروزي هاست به اين است كه قدمهاي ديگري هم برداريد، همه با هم پشتيباني كنيم، همانطوري كه در اول، اين نهضت با ايمان پيش رفت و اجتماع همه شما به واسطه ايماني كه د ردلتان بود سبب شد كه يك همچو قدرت شيطاني را درهم كوبيديد. اين يك عنايتي بود، عنايت خاصي بود از خداي تبارك و تعالي ... آن روزي كه شما راه افتاديد به ميدان و توي خيابان ها، آنها با ابزار غول پيكر و شما با مشت، هيچ به فكر آن نبوديد كه حقوقم كم است، حقوق مطرح نبود، جان مطرح نبود. اين روحيه شمارا غلبه داد، اين چيزي كه شما را غلبه داد مادامي كه او هست شما پيروزيد.(8)

تحول روحي - معنوي

و آن تحولي كه در حال نهضت، در آن وقتي كه مشغول

به انقلاب بودند و مشغول به اقدام بودند، يك تحول روحي پيدا شده بود از براي همه قشرها كه آن تحول خيلي اهميت داشت و به نظر من آن تحول روحي كه براي ملت حاصل شد از آن تحولي كه ايجاد كردند و رژيم را بيرون كردند، آن اهميتش بيشتر است براي اينكه آن يك تحول معنوي بود، مردم همه نسبت به هم محبت مي كردند. از قراري كه به من كرارا اطلاع داده اند اينكه وقتي كه آن اشخاص مي آمدند توي خيابان تظاهر مي كردند، يك حس تعاوني در مردم پيدا شده بود كه اين حسن تعاون مورد نظر خدا بود و خداي تبارك و تعالي به اين ملت مرحمت فرمود كه يك ملتي كه دست خالي بود، بريك قدرتي كه همه چيز داشت غلبه كرد. اين نبود الااينكه اين ملت يك روح تعاون پيدا كرده بود، يك ايمان پيدا كرده بود. اين ايمان بود كه شما را پيروز كرد.(9)

پيروزي مرهون تحول روحي در مردم

مسلما مادامي كه نيت ما خالص است و براي خداست، خداي تبارك و تعالي با ماست و پيروز خواهيم شد، چنانچه در اين راه قدرت بزرگي كه در مقابل مابود و پشتيبان او تمام قدرت ها اعم از ابرقدرتها و غيره بودند لكن چون حسن نيت بود و مردم متحول شده بودند به آن مردمي كه در صدر اسلام بود... ازاين جهت اين پيروزي مامرهون همچو تحول روحي است كه در مردم پيدا شد و الا ما كه نه اسلحه داشتيم و نه نظام بود در كار و نه يك كارهايي داشتيم كه مطابق اصول جنگي و اينها باشد،

فقط چيزي كه بود ايمان در مردم بود و بحمدالله وحدت كلمه و من مي خواهم ازخداي تبارك و تعالي كه اين وحدت كلمه محفوظ بماند وانشاء الله تمام مشكلاتمان حل شود.(10)

غلبه قوت ايمان بر جنود شيطاني

آن قوت روح و قوت ايمان بود كه شما را غلبه داد بر جنود شيطاني و بر طاغوت و بايد آن قوت ايمان و قوت باطني، شما را غلبه بدهد بر جنود شيطاني كه در باطن انسان، انسان را مي خواهد اغوا كند.(11)

قدرت ايمان در برابر قدرت شيطان

شما ديديد كه يك ملتي كه عددش كم و هيچ اسلحه نداشت و هيچ ابزار جنگي نداشت و هيچ نظاميگري نداشت ابزار ايمان داشت و با ابزار ايمان غلبه كرد بر يك قدرت شيطاني كه همه قدرت ها دنبال او بودند، نه همان ابر قدرت ها، همه قدرت ها دنبال او بودند اين قدرت ايمان بود كه يك مشت مردم را كه هيچ نداشتند غلبه داد، اين همان قدرتي بود كه در صدر اسلام با يك ابزار كم و يك عدد كم غلبه كردند بر روم با آن بساط بر امپراطوري ايران با آنهمه ابزار و با آن چيز، آنها تهي بودند از ايمان و اينها دست پر بودند در ايمان، غلبه كردند.(12)

اراده خدا و پيوستن همه گروهها به ملت

شما ملاحظه كرديد كه در اين انقلاب، شما همه قلوبتان برگشت به طرف ملت واين را خداي تبارك وتعالي اين قلب ها را برگرداند والا يك ارتشي كه در طرف ديگري بود، بايد به حسب آن وضعي كه ارتش دارد، بايد بر خلاف مسير مقابل خودش باشد، لكن شما ملاحظه كرديد كه دل

هايتان برگشت به اين طرف و اسباب اين شد كه گروه هاي مختلف پيوستند به ملت وبا ملت همقدم شدند، همصداشدند و اين موجب پيروزي ملت شد، ملتي كه هيچ نداشت و آن طرف همه چيز داشت . اين اراده خدا بود كه ما را پيروز كرد و ما بايد طوري عمل كنيم كه اين عنايت الهي محفوظ بماند براي ما.(13)

وحدت كلمه و اسلامي بودن مقصد

آنكه ما را تا اينجا رساند و پيروز كرد اين بود كه با هم قشرها اختلاف نداشتند، همه با هم فرياد مي كردند كه جمهوري اسلامي مي خواهيم، فرقي مابين شهر و ده نبود، مركز و سرحدات نبود، همه دست به هم دادند و فرياد كردند كه ما جمهوري اسلامي مي خواهيم و اين دو جهت كه يكي وحدت كلمه همه بود، اكثرا با هم بودند و يكي هم مقصد، مقصد اسلامي بود، شما را پيروز كرد.(14) آنچه كه ملت ما با اينكه در حال ضعف و تشتت بود دريافت، همين مطلبي بود كه در صدر اسلام مسلمين دريافته بودند، اتكاء به ايمان و اسلام و وحدت كلمه . جوانهاي ما در حال انقلاب و حالا هم باز تقاضا مي كنند كه ما دعا كنيم تا آنها شهيد بشوند. اين تحول بزرگي كه به اراده خداي تبارك و تعالي در اين ملت پيدا شد، موجب پيروزي آنها بر يك قدرت شيطاني بزرگ كه پشتيبان او همه ابرقدرتها بودند گرديد.(15)

اسلام انگيزه انقلاب و رمز پيروزي

بر هيچ يك از آنان كه از انقلاب اسلامي ايران اطلاع دارند، پوشيده نيست كه انگيزه اين انقلاب و رمز پيروزي آن اسلام بود.(16) الهي بودن مقصد،

ايمان و وحدت

اين پيروزي كه نصيب ملت ما شد دو چيز مؤ ثر بود، يكي كه از همه چيز بالاتر است اينكه مقصد همه مقصد الهي بود، انگيزه اسلام بود.(1) . صحيفه نور جلد:22 صفحه :168 تاريخ سخنراني :25/10/57

(2) . صحيفه نور جلد:7 صفحه :118 تاريخ سخنراني :25/3/58

(3) . صحيفه نور جلد:5 صفحه :174 تاريخ سخنراني :16/12/57

(4) . صحيفه نور جلد:5 صفحه :213 تاريخ سخنراني :7/1/58

(5) . صحيفه نور جلد:5 صفحه :244 تاريخ سخنراني :16/1/58

(6) . صحيفه نور جلد:8 صفحه :126 تاريخ سخنراني :24/4/58

(7) . صحيفه نور جلد:6 صفحه :17 تاريخ سخنراني :26/1/58

(8) . صحيفه نور جلد:7 صفحه :143 تاريخ سخنراني :28/3/58

(9) . صحيفه نور جلد:7 صفحه :238 تاريخ سخنراني :10/4/58

(10) . صحيفه نور جلد:9 صفحه :244 تاريخ سخنراني :10/7/58

(11) . صحيفه نور جلد:7 صفحه :255 تاريخ سخنراني: 12/4/58

(12) . صحيفه نور جلد:10 صفحه :93 تاريخ سخنراني :10/8/58

(13) . صحيفه نور جلد:8 صفحه :158 تاريخ سخنراني :26/4/58

(14) . صحيفه نور جلد:8 صفحه :45 تاريخ سخنراني :15/4/58

(15) . صحيفه نور جلد:8 صفحه :235 تاريخ سخنراني :25/5/58

(16) . صحيفه نور جلد:8 صفحه :255 تاريخ سخنراني :28/5/58

مي ديديم كه در شعارهايشان، در فريادهايشان شعارهاي اسلامي بود، فريادهاي «الله اكبر» مقصد اين بود كه آنها را كه مخالف اسلام مي دانستند بروند كنار و بعد از آن انشاء الله آن مقصد حقيقي كه آن مقدمه اين است تحقق پيدا بكند پس يك جهت، جهت اين بود كه همه تان فريادتان اين بود كه ما اسلام را خواهيم و شاهنشاهي و اينها را نمي خواهيم . جهت ديگرش هم كه به تبع آن آمده بود وحدت همه قشرها بود

يعني ملت سرتاسر اين كشور بپاخاستند و باهم مقاصد خودشان را كنار گذاشتند مطالبي كه مال شخص بود كنار گذاشتند و همه به يك مقصد متوجه شدند. پس رمز پيروزي ماوحدت كلمه قشرهاي مختلف و ايمان بود، ايمان به خداي تبارك وتعالي . با اين رمز شما پيروز شديد و پيروزيي كه معجزه آسا بود، نه پيروزي يك پيروزي آساني، يك پيروزي كه بشود حساب كرد، يعني پيروزيي بود كه جز با اراده خداي تبارك و تعالي هيچ امكان تحقق نداشت .(1)

اسلام خواهي مردم و اتحاد همه قشرها

و از مسائلي كه لازم است من تذكر بدهم، اين است كه اين انقلابي كه در ايران حاصل شد، اين انقلاب پيروزيش در اثر دو مطلب بود يك مطلب مهمش كه از همه مطالب بالاتر بوداين بود كه مردم بااسلام پيش رفتند، يعني سرتاسر اين مملكت فريادشان، فرياد اين بود كه ما اسلام را مي خواهيم از آن رژيم سابق كه يك رژيم فاسد بود، مردم بدي ديدند در طول عمرشان، جوان هاي ما در تمام عمرشان از آن وقت كه چشم باز كردند، بدي ديدند و اين رژيم را فاسد مي دانستند، و از آن طرف مسلمان بودند، به اسلام عقيده داشتند از اين جهت ... . ما هر مطلبي را از يك ملتي بخواهيم اخذ بكنيم، بايد ببينيم كه زبان ملت چيست تا بفهميم كه اين ملت چه مي خواهد ... . بايد ببينيم كه زبان ملت چيست تا بفهميم كه اين ملت چه ميخواهد، خودمان بخواهيم حكم بكنيم كه اين ملت ما فلان چيز را مي خواهد، اين حرف غلطي است، حرف صحيح اين است

كه ما مطالعه كنيم در حال ملت، گوش بدهيم به صداي ملت ببينيم چه مي خواهد؟ يك ملتي كه همه فرياد مي زنند كه ما جمهوري اسلامي مي خواهيم، نه شرقي و نه غربي ... . ما ديگر حق نداريم كه بنشينيم بگوييم كه نه، اين ملتي كه قيام كرده اند، براي اين قيام كرده اند كه دموكراسي باشد، در اسلام همه چيز هست به معناي سالمش، اما ما مي بينيم كه همه مردم دارند مي گويند كه ما جمهوري اسلامي مي خواهيم، ما حق نداريم كه تأويل كنيم و بنشينيم خودمان هر چه دلمان مي خواهد بگوييم كه نخير، مردم كه اين حرف ها را دارند مي زنند، يك چيز ديگر را ما گردنشان بگذاريم اين خلاف واقع است .

امر دومي كه بود، اين بود كه همه قشرها با هم متحد شدند، در اين مساءله همه متحد بودند، اگر يك اشخاصي هم بودند كه يك انحرافي داشتند، در اين شوري كه مردم داشتند، آنها ساكت بودند، كارشكني نمي كردند، همه با هم مجتمعا عمل كردند و پيش رفتند و همه با هم اسلام را مي خواستند، اين دو تا مطلب اساس پيروزي اين مملكت بود.(2)

وحدت و همبستگي بين اقشار

رمز موفقيت ما كه قدرت هاي بزرگ دنيا را عقب نشاند و يك قدرت شيطاني مثل قدرت خاندان پهلوي را فرو ريخت، اين رمز موفقيت همين وحدت اقشار و وحدت كلمه بود. اگر بنا بود كه قشر روحاني تنها مي خواست به جنگ اينها برود خفه مي كردند او را، نويسنده مي خواست به جنگ آنها برود آنها را از بين مي بردند.، دانشگاهي مي خواست

اين كار را بكند نمي توانست، بازاري مي خواست اين كار را تنها بكند نمي شد، دهقان خواست بكند نمي شد. اينكه همه چيز را ما بدست آورديم و انشاء الله بعد هم بدست مي آوريم، اين براي همين هم پيوستگي است كه بين اقشار ملت حاصل شد و ما بايد اين همبستگي را نگه داريم .(3)

از خود گذشتن و به خدا پيوستن

... حقيقت اين است كه ملت ما به خودش پشت كرد به خدا رو آورد، آن چيزهايي كه نفسش خواهش داشت توجه به آن نداشت، همه توجهش به اين بود كه جمهوري اسلامي را ايجاد كند، اين توجه به خدا بود، از خود گذشته بود به خدا پيوسته بود اين رمز بود، اين رمز، رمز پيروزي است .(4)

قيام براي خدا

ديديد كه دو جهت در اين ملت بود كه رمز پيروزي ملت ما بود، يكي اينكه از آن چيزهايي كه خودشان مي خواستند ابدا آن وقت مطرح نبود همه با هم گفتند «الله اكبر» همه با هم جمهوري اسلامي ... . هيچ كس در آن روز دنبال اين نبود كه من وضعم چه جوري است، اگر يك كسي پيش رفيقش هم فرض كنيد شكايت مي كرد رفيقش به او مي خنديد كه حالا وقت اين حرفها نيست . اينطور شده بود وضع، يك جهت هم اينكه همه اينها كه با هم مجتمع شدند، براي خدا بوده شاهد اينكه هي مي آمدند و هر جا فرياد مي كردند كه ما مي خواهيم شهيد بشويم، يك مطلبي بود كه براي خداست .

پس دو جهت در اين پيروزي بود: يكي اينكه براي خدا فرياد الله اكبر و

ما براي خدا كار را مي خواهيم بكنيم، جمهوري اسلامي مي خواهيم، يكي هم اينكه با هم مجتمع بودند، يكصدا بودند ... و دشمن هاي ما اين دو تا سنگر را هدف كردند. از اولي كه اين سد رژيم سابق شكست دشمن ها سر در آوردند و يك دسته شان راجع به جهت اسلامي شروع كردند كارشكني، درست توجه كنيد كه دو تا مطلب هر دويش شهود ماست كه مورد حمله واقع شده بود، جهت اسلاميتش مورد حمله واقع شد، گفتند، اين حمله به جهت اسلاميتش بود كه زيربار اسلامش مي خواستند بروند، براي اينكه آن كارشكن ها فهميده بودند كه اين پيروزي از اسلام است مردم براي جمهوري نمي آيند به شهادت برسند، مردم براي اسلام مي گويند ما شهيد مي خواهيم بشويم الان هم مي گويند، كفن مي پوشند براي اسلام، نه كفن براي جمهوري، براي جمهوري دموكراتيك .(5)

همراهي خداوند با قيام مردم

بايد همه متذكر اين معنا باشند كه اين پيروزي انقلاب ما پيروزي بود كه به بركت اسلام و گرايش به اسلام و با فرياد الله اكبر اين پيروزي به دست آمد. كسي گمان نكند كه اشخاصي يا گروه هايي پيروزي را براي ما تحصيل كردند. خير، اين خداي متعال بود كه وقتي ديد مردم در راه او قيام كرده اند، با آنها همراهي كرد.(6)

انقلاب باطني مردم با عنايت خداوند

انقلاب دروني اين ملت موجب شد كه اين انقلاب پيدا شد و همان انقلاب دروني آنها و شناخت آنها از اسلام و توجه آنها به خداي تبارك و تعالي موجب شد كه در تمام اين دوره اي كه ما در آن هستيم، از

اولي كه قيام شد و بعد اين انقلاب مبدل شد و بعد پيروز شد و تا الان، روز به روز مي بينيد كه حضور ملت و تعهد ملت رو به افزايش است . اين نه براي انقلاب است، براي انقلاب دروني است . انقلاب همه جا بوده است، بسياري از جاها بوده است . اين انقلاب دروني است كه پيدا شد در اين كشور و در اين مملكت، و نيست الابه عنايات خداي تبارك و تعالي . ما از خود چيزي نداريم، هر چه بود عنايات او بود كه اين عنايات موجب شد كه اين انقلاب باطني پيدا بشود و از آن حالتي كه همه خود ملت ما مي دانند در سابق بود، به اين حالت كه حالا مي بينند متحول شده است، اين موجب شد كه انقلاب پيروز شد. پيروزي را ما بايد از انقلاب دروني ... . مردم جستجو كنيم و تا اين معنا حاصل نشود، انقلاب ها يك انقلاب هاي تحويل قدرت از او به قدرت ديگر و وضع براي ملت همان جور كه بود باشد.(7)

وحدت كلمه در انگيزه و مقصد

بي ترديد رمز بقاء انقلاب اسلامي همان رمز پيروزي است و رمز پيروزي را ملت مي داند و نسل هاي آينده در تاريخ خواهند خواند كه دو ركن اصلي آن؛ انگيزه الهي و مقصد، عالي حكومت اسلامي و اجتماع ملت در سراسر كشور با وحدت كلمه براي همان انگيزه و مقصد (مي باشد).(8)

(1) . صحيفه نور جلد:9 صفحه :163 تاريخ سخنراني:28/6/58

(2) . صحيفه نور جلد:10 صفحه :12 تاريخ سخنراني :29/7/58

(3) . صحيفه نور جلد:5 صفحه :010 تاريخ سخنراني :30/11/57

(4) . صحيفه نور

جلد:11 صفحه :73 تاريخ سخنراني :1/10/58

(5) . صحيفه نور جلد:11 صفحه :110 تاريخ سخنراني :10/8/65

(6) . صحيفه نور جلد:12 صفحه :16 تاريخ سخنراني :29/12/58

(7) . صحيفه نور جلد:19 صفحه :269 تاريخ سخنراني: 21/11/64

(8) . صحيفه نور جلد:21 صفحه :176 تاريخ سخنراني :14/3/68

مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني- تحولات اجتماعي و انقلاب اسلامي از ديدگاه امام خميني(ره)

دارند، هدفهاي انقلاب، در برگيرنده خواستهاي اكثريت جامعه است، در آغاز، توده ها با يك برنامه مدون و از پيش تهيه شده، براي ساختار نظام و جامعه جديد، به عرصه انقلاب نمي روند.انگيزه توده ها، در آغاز، براندازي نظامي است كه ديگر قادر به تحمل آن نيستند.رهبران و پيشتازان انقلاب، برنامه بازسازي جامعه را، در نظام آينده تهيه مي كنند و پس از تاييد مردم آن را به اجرا مي گذارند.

ملت ايران طي يك قرن گذشته، دو انقلاب، يك جنبش و دو كودتا را تجربه كرده است، انقلاب مشروطيت سال 1285 (1906 ميلادي)، جنبش ملي شدن صنعت نفت 32- 1329 (53- 1950 ميلادي) و انقلاب سال 1357 (79- 1978)، كودتاها، يكي 3 اسفند 1299 به رهبري سيد ضياء الدين طباطبائي و رضاخان ميرپنج، ديگري، كودتاي انگليسي - آمريكايي 28 مرداد 1332.

در انقلاب مشروطيت، اولين قانون اساسي، با الهام از ايدئولوژي ناسيوناليسم، ليبراليسم و سوسياليسم غرب تهيه و تصويب شد. روشنفكران اميدوار بودند نظام كشور و ساختار جامعه را همانند جوامع اروپايي كنند، اما عمر اين مشروطه كوتاه بود و پس از چهارده سال، با كودتاي اسفند 1299 از ميان رفت.

جنبش ملي سال 1329، يك جنبش ناسيوناليسي و ضد استعماري اصيل بود.هدف عمده آن طرد استعمار كهن بريتانياي كبير، احياي دموكراسي، از طريق اجراي كامل قانون اساسي سال 1285 و تامين همه آزاديهاي فردي و اجتماعي بود.هر چند جنبش، با ملي شدن صنعت نفت در سراسر ايران و خلع يد از شركت نفت انگليسي و اخراج انگليسيها از ايران، به پيروزيهاي بزرگي ست يافت، ولي با كودتاي 28 مرداد 1332 شكست خورد.

انقلاب سال 1357 با قيام قشرهاي وسيع مردم ايران شروع شد و به

رهبري آيت الله روح الله خميني به پيروزي رسيد.در همه پرسي فروردين 1358 رژيم جمهوري اسلامي، جايگزين نظام سلطنتي گرديد.قانون اساسي جديد در مجلس «خبرگان كه بيش از 90 درصد اعضاي آن را روحانيون و فقها تشكيل مي دادند، به تصويب رسيد.سپس در همه پرسي روزهاي 11 و 12 آذرماه همان سال، قانون اساسي و نيز مقام مرجعيت و رهبري آيت الله خميني، با اكثريت قاطع مردم تصويب و پذيرفته شد. شخصيت امام خميني رحمت الله عليه

مطالعه و تحليل علل پيروزي سريع انقلاب سال 1357 بدون بررسي شخصيت آيت الله خميني دشوار و حتي ناممكن است.امام خميني در پيروزي انقلاب اسلامي، همان نقشي را ايفا كرد كه لنين در انقلاب كبير روسيه، مائوتسه تونگ در انقلاب چين و فيدل كاسترو، در انقلاب كوبا.با اين تفاوت كه لنين حزب كمونيست را پشت سر خود داشت و پس از پيروزي انقلاب فوريه 1917 وارد لنينگراد شد.مائو رهبر حزب كمونيست چين بود و به نيروهاي مسلح و مجهزي كه ماهها با ارتش چيانكايچك در بخشهائي از خاك چين جنگيده بودند، فرماندهي داشت، فيدل كاسترو نيز، با هزاران چريك و هواخواه، تجربه سه سال (59 - 1956) مبارزه مسلحانه دشواري را با رژيم باتيستا پشت سرگذاشته بود.در صورتي كه امام خميني هيچ نوع سازمان سياسي و نيروهاي نظامي در اختيار نداشت، ستاد رهبري او، در خارج از ايران بود، از «مسجد» به عنوان سنگر مقاومت و مبارزه استفاده كرد و در اوج انقلاب، وارد ايران شد.

چه عواملي موجبات موفقيت امام خميني را در جلب و بسيج توده ها، تا بدان حد تامين كرد كه با صدور يك پيام، از چند هزار كيلومتري ايران،

توده هاي مردم، به خيابانها مي ريختند و سينه خود را در برابر آتش مسلسل ها قرار مي دادند؟ با اتكاء به چه نيرويي، رهبران كشورهاي غربي و شرقي را، به اتهام مداخله در امور ايران و پشتيباني از محمد رضا شاه به باد انتقاد و حمله مي گرفت، جيمي كارتر، رئيس جمهوري آمريكا را مي كوبيد و به گفته خود، به او «سيلي مي زد! در مذاكرات با نمايندگان سران دولتهاي ايالات متحده و فرانسه، در نوفل لوشاتو، درباره آينده ايران و سرنوشت شاه، يك قدم از موضع هميشگي خود، عقب ننشست و حرف هميشگي خود را كه «شاه بايد برود!» تكرار مي كرد؟

برجسته ترين خصيصه امام خميني، صراحت بيان، بي پروايي و شجاعت فوق العاده و كم نظيرش بود، تا بدان حد، كه در ميان روحانيون و سياستگران دو قرن اخير ايران، هيچ كس به پاي او نرسيد.در دوراني كه محمد رضا شاه، همه مخالفان، اعم از مليون، چپ گرايان، توده ايها، مالكان بزرگ و نخبگان سنتي را سركوب كرده و يا از صحنه خارج نموده بود، امام خميني، يكه و تنها، عليه او قد علم كرد.وي در سخنراني خرداد 1342 (عاشورا 1383) محمد رضا شاه را با چنان شدت و حدتي به باد سرزنش و حمله گرفت، كه تا آن روز سابقه نداشت.در آن سخنراني تاريخي امام خميني شاه را «بدبخت!» ، «بيچاره!» ، «نوكر اسرائيل!» و «فرمانبر آمريكا!» خواند.

زيركي، هشياري، موقع شناسي، از خصايص برجسته ديگر ايشان بود.در دوراني كه مال اندوزي، تجمل گرايي، فساد و نادرستي، در ميان طبقه بالاي جامعه، حتي ميان برخي از روحانيون، رواج يافته بود، آيت الله خميني، همان زندگي بسيار ساده و بدون تكلف گذشته را حفظ

كرد.در شناسايي جامعه ايران، تبحر خاصي داشت و زمان شروع مبارزه و حمله را به خوبي تشخيص داد.در دوران چهارده ساله تبعيد، با ايراد سخنرانيها، ارسال پيامهاي كتبي و شفاهي به وسيله كاست، مردم ايران و جهان را از نقاط ضعف شاه و فساد و بيدادگري رژيم او، آگاه ساخت، همكاري دولت ايران با اسرائيل غاصب، وابستگي اقتصادي، سياسي و نظامي ايران به غرب، بالاخص به آمريكا، غارت بيت المال، خريد روز افزون جنگ افزار، نابودي كشاورزي، بالا رفتن قيمتها، كمبود مسكن، تباهي فرهنگ، ثروتمندتر شدن اغنيا و فقيرتر شدن مستضعفان، نقض قوانين حقوق بشر، پايمال كردن قانون اساسي، سانسور مطبوعات، محو آزاديهاي مردم، سركوب مخالفان، اوجگيري فساد در همه شئون كشور و....از مواردي بود كه در بيانات و پيامهاي امام خميني بدان استناد مي شد و شاه را عامل همه نابسامانيها، مي دانست و لزوم اتحاد همه قشرهاي جامعه را براي ادامه مبارزه تاكيد مي كرد.

گفته هاي امام خميني، انعكاس خواسته ها و نظريات همه احزاب، گروههاي سياسي، با افكار و عقايد گوناگون، از جمله جبهه ملي، نهضت آزادي، گروههاي ماركسيستي، حزب توده و گروههاي چريكي بود.تامين عدالت اجتماعي، آزاديهاي فردي و اجتماعي، آزادي مطبوعات، حكومت مردم بر مردم از طريق انجام انتخابات آزاد....خواسته هايي بود كه نيروهاي اپوزيسيون، پس از سقوط دولت مصدق در سال 1332، سالها براي تحقق آن، مبارزه كرده و به نتيجه نرسيده بودند. نيروهايي كه آتش انقلاب را روشن كردند

در سالهاي آخر دهه 1340، همه گروههاي سياسي مخالف رژيم، سركوب شده بودند.تنها كانون مقاومتي كه در فضاي خفقان ايران آن زمان باقي مانده بود، حملات كوبنده آيت الله خميني در نجف به شاه و رژيم او،

سخنرانيهاي دكتر علي شريعتي در حسينيه ارشاد و صفير گلوله چريكها، در مبارزه مسلحانه شان بود.هر يك از اين سه كانون، در برگيرنده خواسته و تمايلات بخشي از قشرهاي جامعه بود.

شريعتي، به عنوان يك انديشمند برجسته سياسي - مذهبي، اسلام شناس مترقي و معلم راديكاليسم اسلامي، در سخنرانيها و نوشته هاي خود، تعريف تازه اي از اسلام شيعه و «شهادت عنوان كرد و هزاران پسر و دختر جوان دانشجو را با فلسفه سياسي اش، كه تركيبي از سنتهاي اسلامي، با افكار انقلابي بود، آشنا ساخت.چريكها، با مبارزه مسلحانه خود، فضاي سياسي تازه اي ايجاد كردند و با فداكاري و جانفشاني خود، ارزشها و مفاهيم نويني را مطرح ساختند.آيت الله خميني، با مهارت و درايت خاص، عمليات اين سه پايگاه را هماهنگ ساخت و در مبارزه عليه رژيم شاه، از آن بهره برد.

طبقه متوسط جامعه، بازرگانان سطح پايين، كسبه، و بازاريان، آيت الله را دشمن آشتي ناپذير رژيم استبدادي، حامي الكيت خصوصي و ارزشهاي اسلامي و سنتي مي دانستند.روشنفكران، تحصيل كردگان، و دانشجويان، او را رهبري روحاني مي شناختند كه قصد دارد مملكت را از وابستگي به انحصارات غرب، و نيز ظلم و ستم و فساد برهاند و عدالت و آزادي را به كشور بازگرداند.كاركنان دولت و كارگران كارخانه ها، آيت الله خميني را روحاني مي دانستند كه از ميان ملت برخاسته و قصد دارد با پيروي از تعاليم اسلام، قدرت را از اغنيا و زورمندان گرفته و به ملت بازگرداند و عدالت اجتماعي را در سراسر ايران برقرار كند.از ديدگاه كشاورزان، آيت الله شخصيت روحاني مبارز و سختكوشي است، كه پيوسته از منافع قشر زحمتكش دفاع مي كند و براي آنها، زمين، آب، مدرسه، جاده و مراكز بهداشت فراهم مي سازد.بدين

سان قشرهاي وسيعي از مردم ايران، آيت الله خميني را، منادي حق و عدالت، مدافع محرومان و الهامبخش اميدها و آرزوهاي خود و احيا كننده آزادي و برابري مي دانستند.

ستون فقرات جنبشي كه رهبري آن را، امام خميني به عهده داشت، روحانيون جوان در نهادهاي مذهبي، بازاريان و بخشي از قشرهاي محروم و متوسط جامعه بودند.اينان در قيام 15 خرداد 1342 وفاداري بي چون و چراي خود را نسبت به رهبر مذهبي خود، به اثبات رسانيده بودند.به نظر آنها، خميني تجسمي از جرئت، جسارت و مقاومت امام علي (ع) در مبارزه عليه معاويه بود.پس از كشتار 15 خرداد، مخالفان ميانه رو مذهبي رژيم، و شماري از علما كه موافق مداخله روحانيون در امور سياسي نبودند، به تدريج به سوي او، روي آوردند.بازاريان نيز با دادن كمكهاي مالي به ياريش شتافتند و با توسعه شبكه هاي مخفي، و از طريق مساجد، پيامها و دستورهايش را دريافت و اجرا مي كردند.

هر چند بازار و بخشي از روحانيون و نهادهاي مذهبي در قم، مشهد، اصفهان و شيراز، به عنوان يك سازمان مخالف رژيم، سالها فعاليت داشتند، اما، طبقه روشنفكر دانشگاهي، در سالهاي اول دهه پنجاه، مبارزه را از سر گرفتند.نخست نويسندگان، هنرمندان، حقوقدانان، قضات، با انتشار نامه هاي سرگشاده و اعلاميه هايي، در اعتراض به نبودن آزادي و دموكراسي، خواستار فضاي باز سياسي و اجراي قانون اساسي شدند و جمعيت طرفدار حقوق بشر را سازمان دادند.دانشجويان را به تظاهرات دانشگاهي وا داشتند و بدين سان فرياد اعتراض خود را نسبت به مظالم و ستمگريهاي رژيم شاه، بلند و بلندتر كردند.

انتشار نامه اهانت آميز نسبت به آيت الله خميني در زمستان 1356 در روزنامه اطلاعات، اعتراض شديد مردم و مقتول

و مجروح شدن گروهي در شهرستان قم به وسيله نيروهاي انتظامي، سپس گسترش دامنه اعتراضها، در شهرهاي ديگر و برخورد مسلحانه نيروهاي امنيتي با مردم، جنبش مخالفت مردمي را وسعت و تداوم بخشيد.كارمندان دولت، كاركنان بانكها، گمركات، سپس كارگران كارخانه ها و صنعت نفت، با اعتراض و اعتصاب خود، اقتصاد كشور را فلج كردند.آنگاه، دانشجويان، دانش آموزان، و نيز مردان و زنان از قشرهاي مختلف جامعه با برپايي تظاهرات در شهرها و برخوردهاي خياباني با نظاميان، آتش انقلاب را برافروختند و طي مدت كوتاهي به چنان پيروزيهايي رسيدند كه همه را شگفت زده كرد.

اگر طبقات متوسط مذهبي، بازاري و تحصيل كرده، ديوار استوار انقلاب بودند، طبقه كارگر و دهها هزار تن كشاورزان بدون زمين و بيكار، كه در حومه شهرها، با محروميت زندگي مي كردند، نقش نيروي «ضربت را به عهده داشتند.اينان، همراه با جوانان و نوجوانان ساكنان محلات فقيرنشين جنوب تهران، اكثريت تظاهر كنندگان خياباني را تشكيل مي دادند.بسياري از كساني كه در زد و خورد با نظاميان، شهيد يا زخمي شدند، همين جوانها بودند.

در آغاز بحران، خواسته و هدف تظاهركنندگان براندازي رژيم سلطنت و استقرار نظام جمهوري اسلامي نبود، معترضين خواستار مهار كردن قدرت مطلقه شاه و اجراي قانون اساسي سال 1288 بودند.در آن دوران تظاهر كنندگان عليه شخص محمد رضا شاه شعار نمي دادند، حتي شركت كنندگان در راهپيمايي بزرگ بعد از نماز عيد فطر (13 شهريور 1357) در قيطريه، در شعارهاي خود، به شاه حمله نكردند.

حادثه روز 17 شهريور ميدان ژاله و كشتار صدها تن تظاهر كنندگاني كه بي خبر، يا با خبر از اعلام حكومت نظامي در آن محل و خيابانهاي اطراف، در اعتراض به منع تظاهرات

از سوي دولت، اجتماع كرده بودند، خشم مردم را عليه شاه، كه او را مسئول و آمر قتل عام آن روز مي دانستند، برانگيخت.از آن پس، در تظاهرات و راهپيماييهاي خياباني، شعارهاي ضد شاه، به عنوان شعار اصلي به كار گرفته شد. فلسفه سياسي امام خميني رحمت الله عليه

افكار و انديشه سياسي امام خميني، بر خلاف ادعاي برخي از محافل اپوزيسيون و نيز، بسياري از روشنفكران داخل و خارج از كشور، ناشناخته و مجهول نبود.سالها پيش از انقلاب، آيت الله خميني در دوران اقامت در عراق و تدريس در نجف، پيرامون فلسفه سياسي و حكومت اسلامي و ولايت فقيه، بحث و سخنراني كرده بود.شعار «حكومت اسلامي ، در تظاهرات و راهپيماييها و اجتماعات، عنوان شده بود.دكتر كريم سنجابي، رهبر جبهه ملي نيز، در ديدار 14 آبان ماه 1357 با امام خميني در پاريس، بيانيه سه ماده اي معروف را تهيه و امضا كرده بود. (1)

آيت الله خميني، در جلسه درس مورخ چهارشنبه 13 ذيقعده 1389 (1 بهمن 1348) در نجف، پيرامون چگونگي تدوين قانون اساسي سال 1288 چنين گفته است:

«...گاهي گفته مي شود كه احكام اسلام ناقص است.مثلا احكام قضا در اسلام آن طور كه بايد و شايد نيست.انگليس به دست عمال خود اساس مشروطه را به بازي گرفت و ما را هم - طبق شواهد و اسنادي كه در دست است - بازي داد.وقتي مي خواستند قانون بنويسند كتابي كه مال بلژيكي ها بود از سفارت بلژيك قرض كردند (...) و قانون مشروطه را از روي آن نوشتند و براي تعميه لت بعض احكام اسلام را ضميمه كردند، لكن اساس قوانين را از آنها اخذ كردند و به خورد ما دادند...»

آيت

الله خميني در تشريح كيفيت حكومت اسلامي و چگونگي اجراي قوانين اسلام مي گويد:

«...اينها (استعمارگران) به نظر ما آوردند كه اسلام حكومتي ندارد، تشكيلات حكومتي ندارد.بر فرض اينكه احكامي داشته باشد مجري ندارد و خلاصه اسلام قانونگزار است.اين مطلب را عرض كنم، ما كه مي گوييم پيغمبر اكرم (ص) بايد خليفه تعيين كند آيا براي بيان احكام است؟ بيان احكام خليفه نمي خواهد، خود آن حضرت بيان احكام مي كرد، همه احكام را مي نوشتند و در دست مردم مي دادند تا عمل كنند.اينكه لازم است خليفه تعيين كند، براي حكومت است.ما خليفه مي خواهيم تا اجراي قوانين كند. قانون مجري لازم دارد.در همه ممالك عالم اين طور است (...) قانون تنها سعادت بشر را تامين نمي كند، پس از تشريع قانون بايد قوه مجريه باشد.در يك تشريع، يا در يك حكومت اگر قوه مجريه نباشد نقص وارد است.

اسلام همان طور كه جعل قوانين كرده، قوه مجريه هم قرار داده است، ولي امر قوه مجريه قوانين است.اگر پيغمبر اكرم خليفه تعيين نكند (ما بلغ رسالة) رسالت خود را به پايان نرسانيده است.نصف امر را زمين گذاشته است....

زمان رسول الله، صلي الله عليه و آله و سلم اين طور نبود كه فقط قانون بگذرانند.دست مي بريدند، «حد مي زدند» رجم مي كردند (...) و خليفه هم براي اين امور است.خليفه جاعل احكام نيست، خليفه براي آن است كه احكام اسلامي را كه رسول اكرم (ص) آورده است و خداي تبارك و تعالي فرستاده است اجرا كند...»

آيت الله خميني پيرامون معرفي اسلام و لزوم تشكيل حكومت اسلامي تاكيد دارد و مي گويد:

«درست توجه كنيد، همان طور كه آنان بر ضد شما اسلام را بد معرفي كردند، شما هم اسلام را آن طور كه

هست معرفي كنيد. فوايدش را بنويسيد و منتشر كنيد، خودتان را درست كنيد.شما بايد حكومت اسلامي تاسيس كنيد.خيال نكنيد ما نمي توانيم.آنها (استعمارگران) از سيصد چهارصد سال پيش زمينه را تهيه كردند.از صفر شروع كردند تا به اينجا رسيدند.شما هم از صفر شروع كنيد.»

آيت الله خميني تفكيك دين از سياست را نغمه استعمارگران مي داند و در توجيه رد اين نظريه چنين اظهار مي كند:

«اسلام را به مردم معرفي كنيد تا بچه هاي ما گمان نكنند كه اين آخوندها در گوشه نجف يا قم دارند احكام حيض و نفاس مي خوانند.به سياست چكار دارند! دين از سياست بايد جدا باشد! بي دينها اين را مي گويند.آنها (استعمارگران) گفتند كه بايد دين از سياست جدا باشد! زمان پيغمبر اكرم (ص) سياست از دين جدا بود؟ زمان خلفاي حق يا غير حق، زمان خلافت حضرت امير، سياست از ديانت جدا بود؟ اين حرفها را از آنها درست كردند تا دين را از تصرف امور دنيا كنار بزنند.آنها دنيا را مي خواهند.اگر ما مسلمين جز نماز خواندن، دعا خواندن و ذكر گفتن كاري نداشته باشيم، آنها هيچ كاري به ما ندارند (...) آن مردك (نظامي انگليسي در اشغال عراق) گفت: اينكه در بالاي ماذنه اذان مي گويد، براي سياست انگليس ضرردارد؟ گفتند نه.گفت هر چه مي خواهد بگويد! (...) شما هر چه مي خواهيد نماز بخوانيد، آنها نفت شما را مي خواهند.به نماز شما چكار دارند؟ آنها مي خواهد ما آدم نباشيم، از آدم مي ترسند (...) هر وقت آدمي پيدا شد، يا كشتند، يا از بينش بردند، يا لكه دارش كردند كه سياسي است! اين آخوند سياسي است...

پيغمبر (ص) هم سياسي بود.اين تبليغ سوئي است كه آنها كردند تا شما را از سياست كنار بگذارند.از

دخالت در امور دولتي كنار بگذارند و خودشان هر كاري مي خواهند انجام دهند، هر غلطي مي خواهند بكنند..» . (2)

آيت الله خميني در سخنرانيهاي خود، اهميت تبليغات را در بيدار ساختن مردم و شناساندن حكومت اسلامي تاكيد مي كند و خطاب به طلاب و روحانيون مي گويد:

«آن مطلبي كه در اول بحث (حكومت اسلامي) عرض كردم كه شما موظفيد براي تشكيل حكومت اسلامي جديت كنيد، راه آن در اولين قدم تبليغات است.از راه تبليغات پيش بياييد.در همه عالم هميشه همينطور بوده است كه دو نفر، چهار نفر، كمتر يا بيشتر با هم مي نشستند قرار مي گذاشتند و دنبال آن تبليغات مي كردند.كم كم، بر نفرات افزوده مي شد و در نتيجه در يك حكومت بزرگ رخنه كرده و آن را ساقط مي كردند.محمد علي ميرزا را از بين مردم مي بردند و حكومت مشروطه تشكيل مي دادند. هميشه از اول قشون و قدرتي در كار نبوده است و فقط از راه تبليغات پيش مي رفته اند، قلدري ها و زورگوئي ها را محكوم مي كردند. ملت را آگاه مي ساختند و به مردم مي فهماندند كه اين قلدري ها غلط است.كم كم، دامنه تبليغات توسعه مي يافت و همه طبقات جامعه را فرا مي گرفت.مردم بيدار مي شدند و به نتيجه مي رسيدند.

شما الآن نه كشوري داريد و نه لشكري، و نه كاري از شما مي آيد.ليكن تبليغات دست شماست و در اطراف شما دور مي زند.مسائل عبادي را البته ياد بدهيد، ليكن مهم، مسائل اسلامي است، مسائل اقتصادي و حقوقي اسلام است، اينها را ديگران محور كار خود قرار داده اند، ما هم بايد اين مسائل را محور قرار دهيم.ما موظفيم از هم اكنون براي شالوده ريزي يك دولت حقه اسلامي كوشش كنيم، همفكر پيدا كنيم، تبليغ كنيم تا آنجا كه موجب پيدا كند

و موجها پديد آيد و كم كم، امتي آگاه و وظيفه شناس به وجود آيد تا اينكه يك نفر آدم پيدا شود قيام كند و حكومت اسلامي تشكيل دهد» . (3)

آيت الله در تشريح حكومت اسلامي به عنوان حكومت قانون مي گويد:

«...اسلام در هر مرتبه اي از مراتب، حكومتي است كه تبعيت از قانون دارد و قانون حاكم بر جامعه است آنجا هم كه اختياراتي به رسول اكرم (ص) و ولايت داده شده از طرف خداوند است.هر جا حضرت رسول مطلبي را بيان يا حكمي را تعيين فرموده اند به پيروي از قانون الهي بوده است.پس اسلام عبارت از يك سلسله قوانيني است كه تمام بشر موظفند به آن عمل كنند و حكومت اسلام نه مشروطه، نه استبداد و نه جمهوري است و نه كسي مي تواند در آن دخالتي كند.برابر رئيس و مرئوس حكم الهي متبع است و لزوم تبعيت از رسول اكرم (ص) هم به حكم الهي است كه مي فرمايد: و اطيعوا الرسول..» . (4) شتاب روند فساد و استبداد

در بهار سال 1357 روند اعتراضها، در حدي نبود كه به انقلاب منجر شود.در بسياري از كشورهايي كه رژيم استبداد و ديكتاتوري بر آنها حاكم است، تظاهرات اعتراض آميز رفاهي - سياسي روي مي دهد، بي آنكه به شورش و انقلاب منتهي گردد.

رژيمهاي خودكامه و دست نشانده، عموما داراي دو خصلت «استبداد و فساد» مي باشند.استبداد و فساد، لازم و ملزوم يكديگرند.اما هنگامي كه «فساد» از «استبداد» پيشي گرفت، و خواسته هاي مشروع و منطقي قشرهاي وسيعي از جامعه، با بي اعتنائي روبه رو شد، فرياد اعتراض توده ها، به حركت تبديل مي شود و چنانچه اين «حركت به وسيله مردان شايسته و مورد اعتماد مردم رهبري گردد،

به پيروزي منتهي مي گردد.

تظاهرات مردم ايران، در ماههاي اول سال 1357 نخست جنبه اعتراض به روش كلي رژيم شاه داشت، سپس به خواسته هاي رفاهي - سياسي تبديل شد، آنگاه به حركت توده اي درآمد و با رهبري آيت الله خميني به شورش و انقلاب انجاميد و با چنان شتابي به پيروزي رسيد كه مردم ايران و جهانيان را شگفت زده كرد.

رژيم شاه، در اوايل دهه 1350 ظاهر استوار و نيرومندي داشت، ولي از درون خراب بود و بسان سد خاكي مي ماند، كه دير يا زود در برابر فشار امواج دريا، فرو مي ريخت.فساد، با ابعاد وحشتناكي در آن ريشه دوانده بود.انتقاد، نارضائي و سرخوردگي حتي در ميان نخبگان سياسي و دست اندركاران اداره مملكت ظاهر شده بود.

پرويز راجي، سفير «شاهنشاه آريامهر» در لندن، در گفتگو با امير اصلان افشار، كه او نيز سالها در آمريكا و كشورهاي اروپا سفير بوده است، از بيدادگري رژيم انتقاد مي كند و مي گويد:

«...چرا هر جا، نام ايران به ميان مي آيد، بلافاصله كلماتي مانند «ساواك ، «شكنجه و «فساد» به دنبال آن گفته مي شود.من از مشاهده اين اوضاع احساس حقارت مي كنم و نمي دانم تا چه حد در مقابل اين گونه انتقادها، مي توان خاموش ماند...» پرويز راجي، در جاي ديگر مي گويد:

«شايع است شاه هفته اي سه بار، بعد از ظهرها به منزل يكي از دوستان نزديك خود مي رود و ترياك مي كشد..» . (5)

امير عباس هويدا، وزير دربار، در ديدار خصوصي كه روز 12 مرداد 1357 با پرويز راجي داشته است، با لحني تنفرانگيز، از گستردگي فساد در ميان طبقه سطح بالاي ساواك، امراي ارتش و بعضي از افراد خانواده سلطنتي ياد مي كند و مي گويد:

«...با مشاهده اين

وضع، گاه احساس مي كنم كه مقاومتم به پايان رسيده و ديگر توان ادامه كار ندارم...» (6)

اوري لوبراني (7) نماينده سياسي اسرائيل در تهران، پس از ملاقاتي كه با محمد رضا شاه در جزيره كيش داشت داستان زير را نقل كرده است:

«پس از ملاقات شاه، با يكي از بلند پايگان رژيم، كه مشاور نزديك شاه نيز بود، برخورد كردم.وي از من پرسيد: از ديدار اعليحضرت مي آييد؟

گفتم: آري.

گفت: آيا به درستي سمبل زوال و انحطاط ايراني را در آنجا ديدي؟

آنچه از زبان او شنيدم، برايم باور كردني نبود، منظور وي اشاره به وضع درون و ريشه دستگاه فاسدي بود كه شاه بر آن تكيه داشت.» (8) فساد از استبداد پيشي گرفت

در سال 50- 1349 درآمد نفت 1200 ميليون دلار بود.اين درآمد در سالهاي 56- 1353 ناگهان افزايش يافت و به 38 ميليارد دلار بالغ گرديد كه تنها 20 ميليارد دلار از اين درآمد مربوط به سال 55 - 1354 مي باشد و با مقايسه درآمد دهساله 1343 تا 1353 كه جمعا 13 ميليارد دلار بود اين افزايش چشمگير مشخص مي شود.به بيان ديگر طي 13 سال درآمد نفت صادراتي دولت ايران 51 ميليارد دلار بوده كه 38 ميليارد آن طي سه سال 1353 تا 1356 بوده است. (9)

بخش عمده اين درآمد، صرف اجراي برنامه هاي رفورم «انقلاب شاه و مردم گرديد.محمد رضا شاه، با ابداع طرحهاي جاه طلبانه، قصد داشت ظرف مدت كوتاهي ايران را به يك قدرت صنعتي مدرن تبديل كند، بي آنكه در صحنه سياسي و آزادسازي قدم بردارد.

در اين دوران، همه قدرتها در دست شاه بود، توسعه و پيشرفت، تمايل و امر شخصي شمرده مي شد و «رسالت يك فرد بود.طرحها

و برنامه ها، تابع خواسته ها و هوسهاي او قرار داشت.مشاورانش تكنوكراتهايي بودند كه اوامر «ارباب را، بي چون و چرا، اجرا مي كردند.به نظر «شاهنشاه آريامهر» جامعه ايران ابزاري بود كه بايد در دستهاي او، به عنوان يك «شخصيت تاريخي شكل مي گرفت و در جهت «تمدن بزرگ براي او و رژيمش، افتخار ابدي تضمين مي كرد.خواسته و نظر مردم و مشاركت آنها در امور مملكت و برنامه توسعه و پيشرفت، اهميت نداشت.ملت را بايد به «زور» در جهتي كه او انتخاب كرده بود، پيش راند.هر چند بخشي از درآمدهاي حاصل از فروش نفت، صرف اجراي برنامه توسعه و پيشرفت شد و در زمينه توليدات صنعتي و رشد اقتصادي، خدمات، نوسازي و آموزش و پرورش و ايجاد مدارس عالي، موفقيتهايي به دست آمد، ولي بخش عمده آن به مصرف خريد جنگ افزارهاي مدرن، كه تهيه آن براي برخي از كشورهاي عضو «ناتو» دشوار بود، رسيد.صدها ميليون دلار نيز حيف و ميل شد و يا به جيب دست اندركاران رفت.

از دستگاه برنامه ريزي كشور يك خوان يغما ساخته شده بود، هر كسي به شاه و دربار، دسترسي بيشتري داشت، بيشتر از آن برخوردار بود.مجريان و دست اندركاران برنامه ها، منابع مالي مملكت را، دارايي شخصي خود مي دانستند.خيل مقاطعه كاران خارجي و داخلي، دلالان و رابطين آنها، كه با افراد خانواده سلطنتي و مقامات ذينفع ارتباط برقرار كرده بودند، از اين خوان يغما، بهره فراوان بردند.تعجب نداشت كه بزرگترين موارد فساد، سواي اعضاي خانواده سلطنتي، در ميان كساني ديده مي شد، كه به شاه و دربار نزديكتر بودند.فساد، از استبداد سبقت گرفته بود!

حدود يك دهه و نيم پس از اعلام «انقلاب سفيد» در ايران طبقه اي ثروتمند، حريص،

بي عاطفه، و فاسد به وجود آمد كه تنها هدف آن نزديك شدن به مركز قدرت و مال اندوزي، تا حد غارت مملكت بود.اين طبقه، تخم فساد، بي ايماني و نادرستي را در ميان جامعه پراكنده و بارور ساخت و در نهايت، رژيمي را كه به آن وابسته بود، بيش از پيش ضعيف و بي اعتبار كرد. ضعف و بي كفايتي شاه

بسياري از آگاهان به مسائل سياسي ايران معتقدند كه محمد رضا شاه، بر خلاف پدرش مرد ضعيف، زبون و نامصمم بود.اينان براي اثبات ادعاي خود و ارائه شخصيت شاه، كودتاي سال 1332 و فرارش را از كشور و چگونگي بازگشت وي را مثال مي آورند و مي گويند محمد رضا در سايه قدرت و شايستگي پدرش به سلطنت رسيد ولي در طي دوران پادشاهي، همواره در برابر بحرانها، ضعف نشان داد.اين گروه، بر خورد او را با رويدادهاي سالهاي 1356 و 1357، كه منجر به شورش و انقلاب گرديد، نشانه بارز ضعف و بي كفايتي او مي دانند.

گري سيك، معاون برژينسكي، در شوراي امنيت ملي كاخ سفيد مي گويد: «...من از بي اعتمادي شاه نسبت به خود در سال 1977، هنگام آخرين ديدارش از آمريكا، شگفت زده شدم.» (10)

ويليام سوليوان نيز شاه را مردي ضعيف و ناتوان معرفي مي كند.نظريه آخرين سفير آمريكا در رژيم پيشين درباره او، بدين شرح است:

«....شاه در بحران سال 1953 (1332) در برابر نخست وزير وقت، دكتر مصدق، ضعف و بي ارادگي از خود نشان داد (...) از نظر من، كه در ماههاي بحراني آخر سلطنتش هفته اي چند بار او را ملاقات مي كردم، چهره واقعي شاه، بكلي با چهره يك سلطان مقتدر و مستبد، كه درباريان، يا مخالفان از او ساخته بودند، متفاوت بود.خلاصه

آنكه، او زمامداري نبود كه توانايي و قابليت رهبري كشورش را در شرايط بحراني داشته باشد....» (11) 1

محمد رضا شاه، با چنين نهاد و شخصيتي، سعي داشت خود را مقتدر و مصمم بنماياند.او، چند بحران سياسي را پشت سر گذاشته بود، از دو سوء قصد جان به در برده بود.در مبارزه عليه مالكان بزرگ و مخالفان سياسي، و نيز گروههاي اپوزيسيون، مانند جبهه ملي، نهضت آزادي و حزب توده، با توسل به زور، پيروز شده بود.قيام 15 خرداد 1342 و جنبش چريكي را با خشونت سركوب كرده بود، و با چنين شيوه اي و برخورداري از پشتيباني آمريكا مدت سي و هفت سال سلطنت كرده بود، اما، از اوايل دهه پنجاه علائم آشكاري از پيچيدگي و مشكلات در اجراي برنامه هاي رفورم اقتصادي و اجتماعي، كه انتظار آن را نداشت، ظاهر شده بود، تحقق اهداف «انقلاب شاه و مردم و سپس رؤياي «تمدن بزرگ در معرض تهديد قرار گرفته بود.فرمان ايجاد حزب رستاخيز ملي، به منظور باز كردن «دريچه اطمينان نشانه بارز نابساماني اوضاع سياسي و درماندگي رژيم بود.از آن پس همه تلاشها، صرف تبليغات نمايشي، وعده و فريب همراه با تهديد، براي جلوگيري از «بن بست كامل گرديد.

عامل مهم ديگري كه در ضعف و ناتواني شاه، در جريان بحران ماههاي آخر سلطنتش تاثير داشت، وضع سلامتي او بود، خود خواهي، خود بزرگ بيني و سماجت نابخردانه اش در ادامه فرمانروائي، موجب شد كه بيماري مهلكي را كه از سال 1353 دچار آن شده بود، از همه، حتي همسرش مخفي نگاه دارد.

همه شخصيتهاي سياسي خارجي و نيز نزديكان و مشاوران شاه كه در دو سه سال آخر سلطنتش با او ديدار و ملاقات

داشته اند و يا در تماس بوده اند، متوجه تغيير حال و رفتار او شده بودند.وي در گفتگو با وزيران، بر سر مسائل مملكتي، اغلب خشمگين مي شد، آنها را به سختي ملامت مي كرد، تا جايي كه به آنها مي گفت: «شماها، مثل «يابو» هستيد! اگر ركاب بزنم از جاي مي كنيد، اگر آرام بمانم، حركت نمي كنيد.» (12) 1

يكبار، هنگامي كه عبد الحسين مجيدي، رئيس سازمان برنامه و بودجه، مسئله كاهش عوايد نفت و صورتحسابهاي مربوط را در حضور شاه عنوان كرد، پاسخ «خفه شو!» تحويل گرفت. (13) 1

شاه مخلوع، در روزهاي آخر زندگي، با يادآوري گذشته ها، به اشتباهات دوران سلطنتش اعتراف مي كند و مي گويد:

«...در اين روزها نيز، در انديشه رويدادهاي گذشته و حال ميهنم بودم.در آن دوران به طور قطع اشتباهاتي مرتكب شده بودم، اما باور نداشتم كه آن خطاها، اساس و پايه سقوط مرا فراهم سازد...» (14) 1 آمريكا و انقلاب ايران

گري سيك مي گويد:

«هيچ كس آماده مواجه شدن با انقلاب ايران نبود.دولت كارتر نيز در برابر اوجگيري انقلاب و فروپاشي سريع رژيم شاهنشاهي ايران غافلگير شد (...) شاه و اطرافيانش نيز از آنچه در ماههاي آخر سال 1978 (1357 شمسي) در ايران روي داد، تصور درستي نداشتند، حتي تا چند هفته پس از پيروزي انقلاب، نتوانستند درباره علل سقوط رژيم، تحليل منطقي به عمل آورند (...) براي ما، قبول اين نكته، كه در برابر انقلاب غافلگير شديم، محتملا دشوار است.تعارض عميق، بين واقعيت وانتظارات ما، بر پايه گزارشات، برآورد و تحليلهايي بود كه معمولا بدان متكي بوديم...» (15) 1

آمريكايي ها، عدم موفقيت سازمانهاي «سيا» ، «موساد» را در بر آورد صحيح از اوضاع ايران يكي از عوامل غافلگير ماندن خود

مي دانند.همچنين ناتواني آژانسهاي اطلاعاتي ايالات متحده، در برقراري تماس با اپوزيسيون، بي خبر ماندن از فعاليتهاي مدارس مذهبي و مساجد و ضبط و مطالعه سخنرانيهاي آيت الله خميني در دوران تبعيد، از عوامل مهم ديگر اين غافلگيري به حساب آمده است.

به روايت سيك:

«حتي پس از آنكه معلوم شد سازماندهي جنبش، در مساجد به نام (آيت الله) خميني صورت مي گيرد و انقلاب توده ها را در بر گرفته است، ناظران پيش بيني مي كردند كه هدف نيروهاي مذهبي، بركناري شاه است و پس از آن فعاليت آنها در قلمرو سياسي بسيار محدود خواهد شد و اهميت نقش «مسجد» كه به منزله «تسمه انقلاب بود، كاهش خواهيد يافت...» (16) 1

در پيام نوامبر 1978 (آذر 1357) سوليوان به واشينگتن، تحت عنوان «فكر كردن به آنچه فكر نكردني است گفته شده بود كه آيت الله خميني پس از بازگشت به ايران، نقشي نظير «گاندي را خواهد داشت و توجه چنداني به امور سياسي و اينكه چه كسي قدرت را به دست گيرد، نخواهد نمود. (17) 1

جميز بيل، نويسنده و محقق آمريكايي در آذر 1357 (دسامبر 1978) در مقاله اي تاكيد كرده بود كه «روحانيون مستقيما در ساختار دولت، مشاركت نخواهند كرد» وي در تحليل 20 صفحه اي خود پيرامون انقلاب ايران و روند آن، تنها يك بار، از آيت الله آن هم در مورد تبعيد وي در سال 1343، نام برده بود و اشاره اي به جمهوري اسلامي نكرده بود. (18) 1

ريچارد فالك، استاد سرشناس دانشگاه آمريكايي پرينستون، يكي از فعالان سازمان حقوق بشر، كه در اوايل ژانويه 1979 به ايران سفر كرده بود و سپس در پاريس با امام خميني ملاقات نمود (19) 1 در مقاله اي كه

در نيويورك تايمز انتشار يافت آيت الله خميني و جنبش او را مورد ستايش قرار داد و بر اين نكته تاكيد كرد كه آيت الله و اطرافيانش افراد ميانه رو و مترقي هستند.بخصوص در زمينه اصول و حقوق بشر و پيشرفتهاي اقتصادي و اجتماعي ايران علاقه و توجه خاص دارند.فالك در پايان گفته بود «انتظار مي رود ايران به صورت يك رژيم نمونه مردمي در ميان كشورهاي جهان سوم درآيد.» (20)

سه سال بعد، ريچارد فالك در يك گفت و شنود دانشگاهي، رژيم جمهوري اسلامي را، بدترين رژيم تروريستي بعد از دوران هيتلر دانست. (21) 2 تحليلهاي عوام پسندانه

پس از رفتن شاه و برقراري رژيم جمهوري اسلامي، بسياري از تحصيل كردگان و روشنفكران، بخصوص ايرانياني كه به عناوين مختلف به كشورهاي غربي و بخصوص آمريكا مهاجرت كردند، در تحليلهاي مربوط به سقوط رژيم سلطنت و پيروزي انقلاب و ايجاد جمهوري اسلامي، همان نغمه پيشين را، مبني بر اينكه هيچ نوع تغيير و تحولي در ايران بدون خواسته و نظر خارجيان انجام شدني نيست، ساز كردند و رفتن شاه و تغيير رژيم ايران را، طرح و نقشه از پيش تهيه شده انگليس و آمريكا دانستند و اين فكر پوچ و بي محتوا را در ميان عوام الناس تبليغ كردند.

اشرف پهلوي، خواهر شاه، در يك مصاحبه راديويي گفت:

«من مطمئن هستم كه ملاها تنها نبودند.اين حركت هماهنگ شده اي بود كه خارجيان نيز در آن دست داشتند.همين وضع درباره پدرم صدق مي كند.با برادرم نيز به همين منوال عمل كردند.بيگانگان مي ديدند كه ايران دارد خيلي قدرتمند مي شود (...) ده سال ديگر، ايران ژاپن ديگري مي شد، آنها نمي توانستند ژاپن ديگري را در آسيا تحمل كنند.»

(22) 2

براي اشرف و بسياري ديگر، القاء اين انديشه بين مردم، كه انقلاب ايران ساخته وپرداخته بيگانگان مي باشد، آسانتر است از اينكه درصدد درك و علل فروپاشي رژيم پهلوي و پيروزي انقلاب برآيند، دوستان و دشمنان واقعي خود را بشناسند، و ميليونها مردم ايران را تحقير نكنند.

اگر باور داشته باشيم كه بيگانگان در تعيين سرنوشت ما، و تغيير رژيم ايران دست داشته اند و بنا بر گفته اشرف قدرتمند شدن ايران به زيان خارجيان بود و سقوط شاه، در راستاي منافع آنها قرار داشت، بلافاصله اين سئوال مطرح مي شود كه غرب با ساقط كردن رژيمي كه از جنبه هاي اقتصادي، سياسي و نظامي با آن وابستگي تام و تمام داشت و متحد نيرومند نظامي و سياسي و حافظ منافع استراتژيكي او، در خاورميانه و خليج فارس بود، چه سودي مي برد و با حذف شاه و برقراري نظام جمهوري اسلامي چه نتيجه اي به دست آورد؟

پاسخ اين سئوال را مي توان به آساني، با بررسي پيامدهاي بعد از پيروزي انقلاب و نتايج دراز مدت آن بر منافع غرب و ايالات متحده آمريكا به دست آورد، خارج شدن ايران از جرگه متحدين آمريكا، قطع روابط سياسي، اقتصادي و نظامي با آن كشور، برچيده شدن پايگاههاي اطلاعاتي آمريكا از شمال ايران، گروگانگيري، درگيري نظامي در خليج فارس....اهم نتايج سقوط شاه و برقراري رژيم جمهوري اسلامي بود.

سايروس ونس وزير خارجه دولت كارتر مي گويد:

«خارج شدن ايران از جرگه متحدين آمريكا و اداره كشور به وسيله رژيمي كه دوست ما نيست، به منافع سياسي، امنيتي و استراتژيكي ما، در جنوب غربي آسيا، سخت لطمه وارد ساخت....» (23) 2

زبيگنيو برژينسكي، مشاور امنيتي كارتر، سقوط شاه را براي

رئيس جمهوري آمريكا، مصيبت بزرگي دانسته كه نتايج سياسي موافقت نامه كمپ ديويد (قرارداد صلح مصر و اسرائيل) را خنثي كرد.كوششهاي او را در عادي ساختن روابط آمريكا با چين بي اثر ساخت و به شخصيت سياسي پرزيدنت كارتر به عنوان يك رهبر جهاني، در اواسط اولين دوره رياست جمهوري او لطمه وارد كرد و سرانجام به گروگان گرفته شدن آمريكاييها، موجبات شكست سياسي او را فراهم نمود. (24)

پرزيدنت جيمي كارتر، رئيس جمهوري آمريكا پس از شكست در مبارزان انتخاباتي دور دوم چنين مي گويد:

«اين نكته بسيار جالب توجه است كه سرنوشت يك رئيس جمهوري در مبارزات سخت انتخاباتي، با رقيب آمريكايي اش نه در ميشيگان يا پنسيلوانيا و يا در نيويورك، بلكه در ايران، تعيين شود!» (25) 2

آمريكاييها، شاه را بيش از هر كس مسئول وخيمتر شدن بحران ايران مي دانند و در توجيه ادعاي خود مي گويند، او هر نوع تغيير و تصحيح در روند سياسي را مشكل مي پنداشت.وي با سي و هفت سال تجربه، سرنوشت آينده كشورش را در معرض «قمار» گذاشته بود و همه اميد و آرزوهايش را در توسعه و پيشرفت سريع و قدرتمند كردن بنيه نظامي خلاصه كرده بود.در نتيجه، شكست اين سياست به حساب او گذاشته شد و به بهاي نارضايتي شديد مردم و سقوط او انجاميد... (26) 2

شاه، در اوايل سال 1355 دريافت كه برنامه «انقلاب او با مشكل روبه رو شده و كارها «روبه راه نيست.در اين موقع سعي كرد روند طرحهاي پيشرفت اقتصادي را كند نمايد و در زمينه ايجاد فضايي باز سياسي اقداماتي انجام دهد، اما انجام اين كارها، نياز به تجديد نظر كلي در استراتژي بود كه طي بيست سال براي آن سرمايه گذاري كرده بود، از سوي ديگر

بيمار بود و بنيه و توانايي او، براي مقابله با مشكلات، به پايان رسيده بود.بررسي اقدامات و تصميم گيريهاي ضد و نقيض شاه طي پانزده ماه آخر زمامداريش نشان مي دهد كه براي انتخاب سياست جديدي در جهت تغيير ساختار سياسي كشور توانايي نداشت.وي در چهار ديوار كاخ نياوران، در محاصره مشاوران ناصالح و مطيع و بله قربان گويي بود كه با احساس خطر، در صدد انتقال اموال و دارايي خود، به خارج، و فرار از كشور بودند.

به رغم تظاهرات گسترده در بهار و تابستان 1357 شواهد موجود حاكي است كه شاه پس از فاجعه 17 شهريور در ميدان ژاله به عمق نارضايي و مخالفت عمومي عليه رژيم خود پي برد، ولي در آن موقع فرصت براي حل بحران سياسي از دست رفته بود، و كنترل زد و خوردهاي خياباني، به شيوه معمول، به وسيله نيروهاي انتظامي نيز، كاربرد نداشت.در اين موقع شاه با مسئله بسيار دشواري روبه رو بود، يا بايد در ساختار سياسي كه طي بيست و پنج سال گذشته، براي ايجاد آن بهاي گزافي پرداخته بود، به كلي تجديد نظر كند و يا براي حفظ آن به خونريزي متوسل شود.شاه در آن موقع توانايي و تمايل به انتخاب هيچ يك از اين دو راه حل را نداشت، در نتيجه، چند ماه آخر را، به اميد تغيير اوضاع به دفع الوقت و مانورهاي ضد و نقيض پرداخت.

بحران، ابعاد وسيعتري پيدا مي كرد و كل سيستم را در بر گرفته بود.ادعاي كساني كه مي گويند سياست حقوق بشر دولت كارتر، قدرت مانور شاه را در مقابله با بحران فلج كرده بود، وارد نيست، هر چند او از مطرح كردن و به

كارگيري سياست حقوق بشر ناراضي و ناراحت بود، ولي در هيچ يك از مصاحبه ها و گفتگوهايش، اين موضوع را، عامل سقوط رژيم خود ندانست. راهي كه به بن بست مي رسيد

واكنش واشينگتن در برابر بحران ايران ناچيز نبود، حفظ و دفاع از منافع امنيتي در خليج فارس، از مسائل مهم و مورد توجه پرزيدنت كارتر و مشاوران سياسي او به شمار مي رفت، ولي آنها به تدريج وسعت و عمق خطر را درك كردند و هنگامي كه به اهميت آن پي بردند، روش تصميم گيري آنها، هماهنگي و نظم و ترتيب نداشت.

اين مسئله ناشي از چند عامل به شرح زير بود:

1. دولت كارتر، وارث سياست دولتهاي گذشته بود، تصميمات ريچارد نيكسون و هنري كيسينجر در سال 1351 (1972) در سپردن مسئوليت حفظ منافع امنيتي آمريكا در خليج فارس به شاه، امري بي سابقه، مهم و غير قابل توجيه بود.به بيان ديگر، آزادي عمل دولت ايالات متحده، در اين بخش از جهان، با اوضاع و تحولات داخلي ايران و قوت و ضعف رژيم شاه ارتباط داشت.اين سياست، ميراث پنج سال گذشته بود و تا انتقال حكومت به كارتر، بدون برخورد با مشكل قابل توجهي ادامه يافت.

2. اعتماد به شاه، ايالات متحده را از كسب اطلاعات سرويسهاي مستقل اطلاعاتي آمريكا، و در نتيجه اوضاع داخلي ايران محروم كرده بود، همچنين درگيري واشينگتن با مسائل سياسي جهاني، بخصوص، مذاكرات صلح مصر و اسرائيل در كمپ ديويد، موجب غافل ماندن دولت آمريكا، از چگونگي بحران ايران گرديد.

3. اختلاف نظر وزارت امور خارجه، با شوراي امنيت ملي در كاخ سفيد، بر سرتصميم گيري درباره ايران و نيز، گزارشات خوشبينانه ويليام سوليوان سفير آمريكا، تا دو ماه پيش از

رفتن شاه از عوامل ديگر ناهماهنگي در تصميم گيريها بود.

برژينسكي تحت تاثير نظريات اردشير زاهدي، سفير ايران در واشينگتن بود، زاهدي و پدرش سرلشكر فضل الله زاهدي، از عوامل اصلي كودتاي خائنانه انگليسي - آمريكايي 28 مرداد 1332، در براندازي دولت ملي مصدق بودند.اردشير زاهدي، در اوج انقلاب ايران، رؤياي كودتاي ديگري را در سر داشت و تا بدان حد از واقعيات دور بود كه محمد رضا شاه نيز او را مردي نادان و سبكسر دانست و در يك مورد به سوليوان توصيه كرد به واشينگتن اطلاع دهد كه زاهدي اوضاع داخلي ايران را درك نمي كند و با واقعيات، ميانه اي ندارد. (27) 2

زاهدي طرفدار حل بحران ايران از طريق نظامي يا دولت نظامي، و در صورت لزوم، كودتاي نظامي بود.در ميان فرماندهان و سران ارتش ايران، افسراني بودند كه اگر به آنها «چراغ سبز» نشان داده مي شد، از اعمال خشونت و خونريزي ابا نداشتند، ارتشبد غلامعلي اويسي و سرلشكر منوچهر خسروداد، از اين گروه بودند.زاهدي در اواخر پاييز 1357 با موافقت برژينسكي به تهران آمد و پيوسته شاه را به اجراي سياست سركوب تشويق مي كرد و با برژينسكي ارتباط تلفني منظم داشت.

پس از رفتن شاه (26 دي 1357) بحث درباره كودتا، همچنان ادامه داشت.برژينسكي با تكيه بر گزارشهاي خوشبينانه نسبت به ارتش ايران از جنبه قابليت تاكتيكي، حتي پس از پيروزي انقلاب، اصرار در راه حل نظامي داشت! كارتر و بحران ايران

به طوري كه گفتيم، پرزيدنت كارتر طراح روابط استراتژيكي ايالات متحده و ايران نبود.او، وارث سياستي بود كه سالها پيش آمريكا از جنبه استراتژيكي با رژيم شاه مربوط كرده بود.وي همواره نسبت به اين سياست ناخشنود بود.كارتر، نتايجي

را كه با سقوط شاه، نصيب ايالات متحده گرديد، پذيرفت.اما در همان زمان، تعهدي را كه در پشتيباني از انورسادات رئيس جمهوري مصر به عهده گرفته بود، نسبت به حفظ شاه نداشت.به گفته گري سيك «روش كارتر در طول بحران ايران، بيشتر جنبه وظيفه و تكليف داشت تا احساس تعهد.» (28) 2

كارتر ذاتا مردي صلح جو، ترقيخواه و اصلاح طلب بود و در اين راه، از هيچ كوششي دريغ نمي كرد.مسئله بحران ايران، براي ايالات متحده آمريكا، موضوع استراتژي نظامي و موازنه قدرت بود، موضوعي كه رئيس جمهوري تمايل درگير شدن با آن را نداشت. تلاش طراحان استراتژي نظامي در دولت، مانند برژينسكي و شلزينگر براي متقاعد ساختن او، در حمايت از موضع آمريكا در قبال ايران و قبول خطر، بي ثمر ماند.

پرزيدنت كارتر، در طول بحران ايران، آن طور كه مسائل ديگر سياسي را رسيدگي مي كرد مسائل ايران را، به طور جدي، و روزانه پيگيري نمي كرد.وي در چند مورد با صراحت خاطرنشان ساخت كه نقش ايالات متحده، كمك به شاه براي نجات او مي باشد ولي از قبول مسئوليت در تصميم گيريهايي كه شاه، آماده براي انجام آن نبود، امتناع داشت، همچنين با سياستهايي كه منجر به مداخله نظامي ايالات متحده مي گرديد، مخالف بود. (29)

ايالات متحده آمريكا، از نتايج سقوط رژيم شاه آسيب فراوان ديد.ماهيت ضد آمريكايي انقلاب ايران، بحران گروگانگيري و برخوردهاي نظامي در خليج فارس در جنگ تحميلي از جمله پيامدهاي ناشي از روابط گذشته دو كشور بود.بدون ترديد، نتايج انقلاب ايران ساليان دراز بر منافع آمريكا و غرب خودنمايي خواهد كرد. پي نوشت: 1. متن مواد 2 و 3 بيانيه اي كه كريم سنجابي امضا كرد و جبهه

ملي آن را منتشر ساخت، بدين شرح بود:

بند (2) - جنبش ملي اسلامي ايران نمي تواند با وجود بقاء نظام سلطنتي غير قانوني، با هيچ تركيب حكومتي موافقت بنمايد.

بند (3) - نظام حكومت ملي ايران بايد بر اساس موازين اسلام و دموكراسي و استقلال، به وسيله مراجعه به آراء عمومي تعيين گردد.

2. درسهايي از مرجع معظم جامعه شيعه، پيرامون مسئله ولايت فقيه، 13 ذيقعده 1389 (1 بهمن 1348)، صفحات 1 تا 9.

3. درسهايي از مرجع معظم جامعه شيعه، پيرامون ولايت فقيه، درس پنجم، 19 ذيقعده 1389 (7 بهمن 1348)، صفحات 34- 33.

4. همان، درس سوم 17 ذيقعده 1389 (5 بهمن 1348)، صفحه 180.

5. RadJi,parviz;in the Service of the peacock Throne (London,Hamish Hamilton,1983) , pp.52 and 118.

6. RadJi;Ibid.,p.47.

7. Uri Lubrani.

8. مصاحبه در برنامه راديو بي.بي.سي، تحت عنوان: سقوط شاه كه در تاريخ 16 و 23 مارس 1983 اجرا شد.

9. سازمان برنامه و بودجه 1356 و بانك توسعه صنعتي و معادن، گزارش سالانه، 1356.

10. Sick;op.cit.,p.163.

11. Sullivan;op.cit.,p.44 -57.

12. چهل سال در صحنه، خاطرات دكتر جلال عبده، مؤسسه خدمات فرهنگي رسا، 1368، صفحه 604.

13. پرويز راجي، در خدمت تخت طاووس، دوشنبه 20 دي 1355 (10 ژانويه 1977) اين كتاب زير عنوان، خدمتگذار تخت طاووس به وسيله ح.ا.مهران، در سال 1364 به فارسي ترجمه شده است.

14.pahlavi;op.cit.,p.34.

15. Sick;Ibid.,pp.157 -162.

16. Sick;ibid.,p.164.

17. Sick;p.165.

18. Foreign Affairs,winter 1978 -1979,pp.323 -324.

19. شرح اين ملاقات در بخش ديدار شخصيتهاي خارجي با امام خميني آمده است.

20. trusting Khomeini,New York Times,Feb.16,1979.

21. Sick;Ibid.,p.166.

22. نقل از مصاحبه اشرف در راديو بي.بي.سي، 16 و 23 سپتامبر 1982.

23. vance;Hard choices.p,374.

24. Brzezinski;power and principle,p.398.

25. Hamilton Jordan;crisis.p.362.

26. Sick;op.cit.,p.169.

27. Sullivan;op.cit.,p,193.

28. Sullivan;op.cit.,p.193.

29.Sick;Ibid.,174.

منبع: تاريخ سياسي بيست و پنج ساله ايران، ج

2

و دهها مسائل ديگر از آن جمله به انزوا و عزلت كشيدن روحانيان و با قدرت تبليغات به انحراف فكري كشيدن بسياري از آنان ، ممكن نبود اين ملت با اين وضعيت يكپارچه قيام كنند و در سرتاسر كشور با ايده واحد و فرياد اللّه اكبر و فداكاريهاي حيرت آور و معجزه آسا تمام قدرتهاي داخل و خارج را كنار زده و خود مقدرات كشور را به دست گيرد. بنابراين شك نبايد كرد كه انقلاب اسلامي ايران از همه انقلابها جداست ، هم در پيدايش و هم در كيفيت مبارزه و هم در انگيزه انقلاب و قيام . و ترديد نيست كه اين يك تحفه الهي و هديه غيبي بوده كه از جانب خداوند منّان بر اين ملت مظلوم غارت زده عنايت شده است .

2: اسلام و حكومت اسلامي پديده الهي است كه با به كاربستن آن سعادت فرزندان خود را در دنيا و آخرت به بالاترين وجه تاءمين مي كند و قدرت آن دارد كه قلم سرخ بر ستمگريها و چپاول گريها و فسادها و تجاوزها بكشد و انسانها را به كمال مطلوب خود برساند و مكتبي است كه برخلاف مكتبهاي غير توحيدي در تمام شئون فردي و اجتماعي و مادي و معنوي و فرهنگي و سياسي و نظامي و اقتصادي دخالت و نظارت دارد و از هيچ نكته ولو بسيار ناچيز كه در تربيت انسان و جامعه و پيشرفت مادي و معنوي نقش دارد فروگذار ننموده است و موانع و مشكلات سر راه تكامل را در اجتماع و فرد گوشزد نموده و به رفع آنها كوشيده است . اينك كه به توفيق و

تاءييد خداوند، جمهوري اسلامي با دست تواناي ملت متعهد پايه ريزي شده و آنچه در اين حكومت اسلامي مطرح است اسلام و احكام مترقّي آن است ، بر ملت عظيم الشاءن ايران است كه در تحقق محتواي آن به جميع ابعاد و حفظ و حراست آن بكوشند كه حفظ اسلام در راءس تمام واجبات است ، كه انبياء عظام از آدم عليه السلام تا خاتم النبيين صلي اللّه عليه و آله وسلم در راه آن كوشش و فداكاري جان فرسا نموده اند و هيچ مانعي آنان را از اين فريضه بزرگ باز نداشته و همچنين پس از آنان اصحاب متعهد و ائمّه اسلام عليهم صلوات اللّه با كوششهاي توان فرسا تا حدّ نثار خون خود در حفظ آن كوشيده اند و امروز بر ملّت ايران خصوصا و بر جميع مسلمانان عموما واجب است اين امانت الهي را كه در ايران به طور رسمي اعلام شده و در مدتي كوتاه نتايج عظيمي به بار آورده با تمام توان حفظ نموده و در راه ايجاد مقتضيات بقاء آن و رفع موانع و مشكلات آن كوشش نمايند و اميد است كه پرتو نور آن بر تمام كشورهاي اسلامي تابيدن گرفته و تمام دولتها و ملتها با يكديگر تفاهم در اين امر حياتي نمايند و دست ابرقدرتهاي عالم خوار و جنايتكاران تاريخ را تا ابد از سر مظلومان و ستمديدگان جهان كوتاه نمايند.

اينجانب كه نفس هاي آخر عمر را مي كشم به حسب وظيفه ، شطري از آنچه در حفظ و بقاء اين وديعه الهي دخالت دارد و شطري از موانع و خطرهايي كه آن را تهديد مي كنند

براي نسل حاضر و نسل هاي آينده عرض مي كنم و توفيق و تأييد همگان را از درگاه پروردگار عالميان خواهانم .

الف : بي ترديد رمز بقاء انقلاب اسلامي همان رمز پيروزي است و رمز پيروزي را ملت مي داند و نسل هاي آينده در تاريخ خواهند خواند كه دو ركن اصلي آن انگيزه الهي و مقصد عالي حكومت اسلامي و اجتماع ملت در سراسر كشور با وحدت كلمه براي همان انگيزه و مقصد.

اينجانب به همه نسل هاي حاضر و آينده وصيّت مي كنم كه اگر بخواهيد اسلام و حكومت اللّه برقرار باشد، و دست استعمار و استثمارگران خارج و داخل از كشورتان قطع شود اين انگيزه الهي را كه خداوند تعالي در قرآن كريم بر آن سفارش فرموده است از دست ندهيد و در مقابل اين انگيزه كه رمز پيروزي و بقاء آن است ، فراموشي هدف و تفرقه و اختلاف است . بي جهت نيست كه بوقهاي تبليغاتي در سراسر جهان و وليده هاي بومي آنان تمام توان خود را صرف شايعه ها و دروغ هاي تفرقه افكن نموده اند و ميلياردها دلار براي آن صرف مي كنند.

بي انگيزه نيست سفرهاي دائمي مخالفان جمهوري اسلامي به منطقه ومع الا سف در بين آنان از سردمداران و حكومتهاي بعض كشورهاي اسلامي كه جز به منافع شخص خود فكر نمي كنند و چشم و گوش بسته تسليم آمريكا هستند ديده مي شود و بعض از روحاني نماها نيز به آنان ملحقند. امروز و در آتيه نيز آنچه براي ملت ايران و مسلمانان جهان بايد مطرح باشد و اهميّت آن را در نظر گيرند، خنثي كردن

تبليغات تفرقه افكن خانه برانداز است . توصيه اينجانب به مسلمين و خصوص ايرانيان به ويژه در عصر حاضر آن است كه در مقابل اين توطئه ها عكس العمل نشان داده و به انسجام و وحدت خود به هر راه ممكن افزايش دهند و كفّار و منافقان را مأيوس نمايند.

ادامه دارد ......

* ارسال مقاله توسط عضو محترم سايت با نام كاربري : hamedeh

/خ

داري بر خلاف آن مقصد و مقصود بزرگ و معنوي است چه اينها تمام براي تعمير دنيا است و آن مخالف مسلك انبياء عظام است و مع الا سف تبليغ به وجه دوم در بعض از روحانيان و متديّنان بي خبر از اسلام تاءثير گذاشته كه حتي دخالت در حكومت و سياست را به مثابه يك گناه و فسق مي دانستند و شايد بعضي بدانند و اين فاجعه بزرگي است كه اسلام مبتلاي به آن بود.

گروه اول كه بايد گفت از حكومت و قانون و سياست يا اطلاع ندارند يا غرضمندانه خود را به بي اطلاعي مي زنند زيرا اجراء قوانين بر معيار قسط و عدل و جلوگيري از ستمگري و حكومت جائرانه و بسط عدالت فردي و اجتماعي و منع از فساد و فحشاء و انواع كجروي ها و آزادي بر معيار عقل و عدل و استقلال و خودكفايي و جلوگيري از استعمار و استثمار و استعباد و حدود و قصاص و تعزيرات بر ميزان عدل براي جلوگيري از فساد و تباهي يك جامعه و سياست و راه بردن جامعه به موازين عقل و عدل و انصاف و صدها از اين قبيل ، چيزهايي نيست كه با مرور زمان در طول تاريخ بشر و زندگي اجتماعي كهنه شود.

اين دعوي به مثابه آن است كه گفته شود قواعد عقلي و رياضي در قرن حاضر بايد عوض شود و به جاي آن قواعد ديگر نشانده شود. اگر در صدر خلقت ، عدالت اجتماعي بايد جاري شود و از ستمگري و چپاول و قتل بايد جلوگيري شود، امروز چون قرن اتم است آن روش كهنه شده و

ادعاي آنكه اسلام با نوآوردها مخالف است همان سان كه محمدرضا پهلوي مخلوع مي گفت كه اينان مي خواهند با چارپايان در اين عصر سفر كنند، يك اتهام ابلهانه بيش نيست .

زيرا اگر مراد از مظاهر تمدّن و نوآوردها، اختراعات و ابتكارات و صنعتهاي پيشرفته كه در پيشرفت و تمدّن بشر دخالت دارد، هيچگاه اسلام و هيچ مذهب توحيدي با آن مخالفت نكرده و نخواهد كرد بلكه علم و صنعت مورد تاءكيد اسلام و قرآن مجيد است و اگر مراد از تجدّد و تمدّن به آن معني است كه بعضي روشنفكران حرفه اي مي گويند كه آزادي در تمام منكرات و فحشاء حتي هم جنس بازي و از اين قبيل ، تمام اديان آسماني و دانشمندان و عقلا با آن مخالفند گرچه غرب و شرق زدگان به تقليد كوركورانه آن را ترويج مي كنند.

و اما طايفه دوم كه نقشه موذيانه دارند و اسلام را از حكومت و سياست جدا مي دانند بايد به اين نادانان گفت كه قرآن كريم و سنّت رسول اللّه صلي اللّه عليه و آله آن قدر كه در حكومت و سياست احكام دارند در ساير چيزها ندارند بلكه بسيار از احكام عبادي اسلام ، عبادي سياسي است كه غفلت از آنها اين مصيبتها را به بار آورده . پيغمبر اسلام (ص ) تشكيل حكومت داد مثل ساير حكومتهاي جهان لكن با انگيزه بسط عدالت اجتماعي و خلفاء اول اسلامي حكومتهاي وسيع داشته اند و حكومت علي بن ابي طالب عليه السلام نيز با همان انگيزه به طور وسيع تر و گسترده تر از واضحات تاريخ است و پس از آن به

تدريج حكومت به اسم اسلام بوده و اكنون نيز مدّعيان حكومت اسلامي به پيروي از اسلام و رسول اكرم صلي اللّه عليه و آله بسيارند.

اينجانب در اين وصيّت نامه با اشاره مي گذرم ولي اميد آن دارم كه نويسندگان و جامعه شناسان و تاريخ نويسان ، مسلمانان را از اين اشتباه بيرون آورند. و آنچه گفته شده و مي شود كه انبياء عليهم السلام به معنويات كار دارند و حكومت و سررشته داري دنيايي مطرود است و انبياء و اولياء و بزرگان از آن احتراز مي كردند و ما نيز بايد چنين كنيم ، اشتباه تاءسف آوري است كه نتايج آن به تباهي كشيدن ملتهاي اسلامي و باز كردن راه براي استعمارگران خونخوار است زيرا آنچه مردود است حكومتهاي شيطاني و ديكتاتوري و ستمگري است كه براي سلطه جويي و انگيزه هاي منحرف و دنيايي كه از آن تحذير نموده اند جمع آوري ثروت و مال و قدرت طلبي و طاغوت گرايي است و بالاخره دنيايي است كه انسان را از حق تعالي غافل كند. و اما حكومت حق براي نفع مستضعفان و جلوگيري از ظلم و جور و اقامه عدالت اجتماعي همان است كه مثل سليمان بن داوود و پيامبر عظيم الشّاءن اسلام صلي اللّه عليه و آله و اوصياء بزرگوارش براي آن كوشش مي كردند از بزرگترين واجبات و اقامه آن از والاترين عبادات است ، چنانچه سياست سالم كه در اين حكومتها بوده از امور لازمه است . بايد ملت بيدار و هشيار ايران با ديد اسلامي اين توطئه ها را خنثي نمايند و گويندگان و نويسندگان متعهّد به كمك ملت برخيزند

و دست شياطين توطئه گر را قطع نمايند. مقايسه عملكرد انقلاب اسلامي با ساير انقلاب ها

ج : و از همين قماش توطئه ها و شايد موذيانه تر شايعه هاي وسيع در سطح كشور و در شهرستانها بيشتر بر اينكه جمهوري اسلامي هم كاري براي مردم انجام نداد. بيچاره مردم با آن شوق و شعف فداكاري كردند كه از رژيم ظالمانه طاغوت رهايي يابند، گرفتار يك رژيم بدتر شدند، مستكبران مستكبرتر و مستضعفان مستضعف تر شدند زندان ها پر از جوانان كه اميد آتيه كشور است مي باشد و شكنجه ها از رژيم سابق بدتر و غير انساني تر است ، هر روز عدّه اي را اعدام مي كنند به اسم اسلام ، و اي كاش اسم اسلام روي اين جمهوري نمي گذاشتند اين زمان از زمان رضاخان و پسرش بدتر است مردم در رنج و زحمت و گراني سرسام آور غوطه مي خورند و سردمداران دارند اين رژيم را به رژيمي كمونيستي هدايت مي كنند، اموال مردم مصادره مي شود و آزادي در هرچيز از ملت سلب شده و بسياري ديگر از اين قبيل امور كه با نقشه اجراء مي شود و دليل آنكه نقشه و توطئه در كار است آنكه هرچند روز يك امر در هر گوشه و كنار و در هر كوي و برزن سر زبان ها مي افتد.

در تاكسي ها همين مطلب واحد و در اتوبوسها نيز همين و در اجتماعات چند نفره باز همين صحبت مي شود و يكي كه قدري كهنه شد يكي ديگر معروف مي شود و مع الا سف بعض روحانيون كه از حيله هاي شيطاني بي خبرند

با تماس يكي دو نفر از عوامل توطئه گمان مي كنند مطلب همان است و اساس مسئله آن است كه بسياري از آنان كه اين مسائل را مي شنوند و باور مي كنند اطلاع از وضع دنيا و انقلابهاي جهان و حوادث بعد از انقلاب و گرفتاري هاي عظيم اجتناب ناپذير آن ندارند. چنانچه اطلاع صحيح از تحولاتي كه همه به سود اسلام است ندارند و چشم بسته و بي خبر امثال اين مطالب را شنيده و خود نيز با غفلت يا عمد به آنان پيوسته اند.

اينجانب توصيه مي كنم كه قبل از مطالعه وضعيت كنوني جهان و مقايسه بين انقلاب اسلامي ايران با ساير انقلابات و قبل از آشنايي با وضعيت كشورها و ملتهايي كه در حال انقلاب و پس از انقلابشان بر آنان چه مي گذشته است و قبل از توجه به گرفتاري هاي اين كشور طاغوت زده از ناحيه رضاخان و بدتر از آن محمدرضا كه در طول چپاولگري هايشان براي اين دولت به ارث گذاشته اند، از وابستگي هاي عظيم خانمان سوز تا اوضاع وزارتخانه ها و ادارات و اقتصاد و ارتش و مراكز عيّاشي و مغازه هاي مسكرات فروشي و ايجاد بي بندوباري در تمام شئون زندگي و اوضاع تعليم و تربيت و اوضاع دبيرستان ها و دانشگاه ها و اوضاع سينماها و عشرتكده ها و وضعيت جوان ها و زن ها و وضعيت روحانيون و متديّنين و آزادي خواهان متعهّد و بانوان عفيف ستمديده و مساجد در زمان طاغوت و رسيدگي به پرونده اعدام شدگان و محكومان به حبس و رسيدگي به زندان ها و كيفيت عملكرد متصديان و

رسيدگي به مال سرمايه داران و زمين خواران بزرگ و محتكران و گران فروشان و رسيدگي به دادگستري ها و دادگاه هاي انقلاب و مقايسه با وضع سابق دادگستري و قضات و رسيدگي به حال نمايندگان مجلس شوراي اسلامي و اعضاء دولت و استاندارها و ساير ماءمورين كه در اين زمان آمده اند و مقايسه با زمان سابق و رسيدگي به عملكرد دولت و جهاد سازندگي در روستاهاي محروم از همه مواهب حتي آب آشاميدني و درمانگاه و مقايسه با طول رژيم سابق با در نظر گرفتن گرفتاري به جنگ تحميلي و پيامدهاي آن از قبيل آوارگان ميليوني و خانواده هاي شهدا و آسيب ديدگان در جنگ و آوارگان ميليوني افغانستان و عراق و با نظر به حصر اقتصادي و توطئه هاي پي در پي آمريكا و وابستگان خارج و داخلش ، اضافه كنيد فقدان مُبلغ آشنا به مسائل به مقدار احتياج و قاضي شرع و هرج و مرج هايي كه از طرف مخالفان اسلام و منحرفان و حتي دوستان نادان در دست اجرا است و ده ها مسائل ديگر.

تقاضا اين است كه قبل از آشنايي به مسائل به اشكال تراشي و انتقاد كوبنده و فحاشي برنخيزيد و به حال اين اسلام غريب كه پس از صدها سال ستمگري قلدرها و جهل توده ها امروز طفلي تازه پا و وليده اي است محفوف به دشمن هاي خارج و داخل رحم كنيد و شما اشكال تراشان به فكر بنشينيد كه آيا بهتر نيست به جاي سركوبي به اصلاح و كمك بكوشيد و به جاي طرفداري از منافقان و ستم گران و سرمايه داران و محتكران بي

انصاف از خدا بي خبر، طرفدار مظلومان و ستمديدگان و محرومان باشيد و به جاي گروه هاي آشوب گر و تروريستهاي مفسد و طرفداري غير مستقيم از آنان توجهي به ترورشدگان از روحانيون مظلوم تا خدمتگزاران متعهد مظلوم داشته باشيد.

اينجانب هيچگاه نگفته و نمي گويم كه امروز در اين جمهوري به اسلام بزرگ با همه ابعادش عمل مي شود و اشخاصي از روي جهالت و عقده و بي انضباطي برخلاف مقررات اسلام عمل نمي كنند، لكن عرض مي كنم كه قوّه مقنّنه و قضائيه و اجرائيه با زحمات جان فرسا كوشش در اسلامي كردن اين كشور مي كنند و ملت ده ها ميليوني نيز طرفدار و مددكار آنان هستند و اگر اين اقليّت اشكال تراش و كارشكن به كمك بشتابند تحقق اين آمال آسان تر و سريع تر خواهد بود و اگر خداي نخواسته اينان به خود نيايند، چون توده ميليوني بيدار شده و متوجه مسائل است و در صحنه حاضر است آمال انساني اسلامي به خواست خداوند متعال جامعه عمل به طور چشم گير خواهد پوشيد و كجروان و اشكال تراشان در مقابل اين سيل خروشان نخواهند توانست مقاومت كنند.

* ارسال مقاله توسط عضو محترم سايت با نام كاربري : hamedeh

/خ

به دنبال آن بودند، با ناكامي مواجه شد. كودتاي سوم اسفند 1299 و سپس صعود رضاخان به سرير سلطنت و حكومت، تقريباً به عمر نظام مشروطه پايان داد. ديكتاتوري 16 ساله رضا شاه، مجلس شوراي ملي (به عنوان سنبل و نماد اصلي نظام مشروطه) و ديگر دستاوردهاي آزاديخواهانه مردم ايران را به سخره گرفته و با حاكم شدن رعب و وحشتي مثال زدني در عرصه سياسي _ اجتماعي، مردم كشور از تمام حقوق سياسي، اجتماعي، اقتصادي خود (مصرح در قانون اساسي مشروطيت محروم شدند. عزل رضاخان از سلطنت (هر چند با اشغال نظامي كشور از سوي متفقين متجاوز همراه بود) بارقه اميدي براي بازگشت دوباره روش دموكراتيك و انساني تر حكومت در دل بسياري از مردم و فعالان سياسي كشور ايجاد كرد. اين روند، برغم تمام مشكلات سياسي و اجتماعي داخلي، مدت زماني طولاني پايدار نماند و در حالي كه ملت ايران با ملي كردن صنعت نفت ايران در واپسين روزهاي دهه 1320 پيشگام تحول نويني در عرصه داخلي و بين المللي شده بود، تحركات و توطئه هاي عديده داخلي و خارجي پس از ماهها نخست وزيري پر تنش و بحران زاي دكتر محمد مصدق، كودتاي بد فرجام 28 مرداد 1332 را رقم زد. با پيروزي كودتاگران دور تازه اي از سركوب و منزوي ساختن مخالفان سياسي، اجتماعي حكومت از اقشار مختلف (حزب توده و گروههاي چپ، گروه هاي مختلف تشكيل دهنده جبهه ملي، اسلامگرايان و علما و غيره) با شدت و حدت هر چه تمامتر آغاز شده و در تمام سالهاي دهه 1330ش. تداوم يافت و بدين ترتيب رژيم برآمده ازكودتا كه به سرعت روش استبداد سراسر گسترش يابنده اي را در

پيش گرفته بود، شكاف و فاصله خود را با مردم كشور از اقشار و گروه هاي مختلف به گونه اي روز افزون گسترش داد و بالاخص با حمايت و پشتيباني قدرت هاي خارجي (دردرجه اول امريكا و سپس انگلستان) حقوق سياسي، اجتماعي و فرهنگي (و حتي فردي) مردم ايران را بازيچه اميال و خواست هاي خلاف قاعده خود قرار داد و در حالي كه در واپسين سالهاي دهه 1330 بحران سياسي، اجتماعي و اقتصادي گسترده اي دامنگير حكومت شده بود، موضوع اصلاحات امريكايي (كه بعدها به پروژه انقلاب سفيد شاه و ملت موسوم گرديده و چنين وانمود شد كه گويا شخص شاه مبدع و مبتكر آن بوده است) بحران و تنش تازه اي را ميان حكومت و مردم ايران از اقشار و گروه هاي مختلف رقم زد. هنوز مدت زماني كوتاه (در اواسط سال 1341 ش) از اعلام برخي از مواد اصلاحي مذكور (كه متضمن نايده گرفتن قانون اساسي مشروطيت بود) سپري نشده بود كه افراد و گروههاي سياسي و مذهبي بسياري (كه عمدتاً علما و روحانيون در رأس آن قرار داشتند) آشكارا با آن به مخالفت پرداختند و حكومت همزمان با گسترش فضاي رعب و وحشت در عرصه سياسي و اجتماعي كشور و دستگيري بسياري از مخالفان درصدد تحميل نظرات و ديدگاههاي خود برآمد. اما مخالفت ها، اساساً با محوريت، رهبري و هدايت علما و روحانيون با حكومت تداوم پيدا كرد و به ويژه امام خميني، كه اينك آشكار شده بود در رأس تمام مخالفان حكومت جاي دارد، مجموعه حاكميت را با صراحت و شجاعت به چالش و مبارزه طلبيد. قيام معروف 15 خرداد 1342 كه با سركوبگري و دهشت آفريني هاي باز هم

بيشتر حكومت توأم بود به زودي به نقطه عطفي مهم در تاريخ مبارزات مردم ايران بر ضد نظام استبدادي وخودكامه حكومت و سلطه خارجي تبديل شد و به دنبال آن فاصله ميان حكومت با مردم كشور به وضعيتي التيام ناپذير و غيرقابل بازگشت رسيد. مخالفان حكومت به تدريج بر اين باور درست رسيدند كه نظام استبدادي حاكم بر كشور هيچگونه حقوقي را براي مخالفان و منتقدان از خود به رسميت نمي شناسد و توسل به حربه خشونت و زور را به عنوان آخرين چاره برخورد با معارضان و منتقدان برگزيده است. به همين دليل بسياري از مخالفان حكومت بر اين اعتقاد دست يافتند كه در شرايط افسار گسيختگي پايان ناپذير حكومت كه با سلطه روز افزون خارجي نيز توأم شده بود، امكان هرگونه راه حل مسالمت آميز و آشتي جويانه ميان طرفين كاملاً منتفي شده است و بنابراين چاره اي جز مبارزه و مخالفت علني و رو در رو با حكومت (تا به سقوط كشانيدن نهايي آن) وجود ندارد. بروز و ظهور گروه هاي چريكي و مسلح بالاخص از اواسط دهه 1340 و قهر اميز شدن برخورد ميان حكومت و اقشاري از مخالفان نشان مي داد كه حكومت قصد ندارد حقوق مخالفان و منتقدان را مورد توجه قرار دهد. هر چند روش چريكي و مبارزه مسلحانه با حكومت في نفسه تأثيري جدي در تزلزل موقعيت رژيم پهلوي بر جاي ننهاد اما موجب شد حكومت مخالفان و منتقدان از خود را با شدت و حدت بيشتري سركوب و منزوي سازد. بدين ترتيب در طول دهه 1340 بسياري از گروه هاي سياسي نظير نهضت آزادي ايران، جبهه ملي و احزاب و گروه هاي وابسته به آن، حزب توده و

ديگر گروه هاي چپ تقريباً به طور كامل از تأثير گذاري در عرصه سياسي و اجتماعي كشور حذف شده و به كناري نهاده شدند و نيروهاي امنيتي و اطلاعاتي حكومت سيطره قابل توجهي بر مجموعه تحركات و فعاليت هاي آنان به دست آوردند. در حالي كه رعب و وحشت روز افزوني در اقصي نقاط كشور حاكم مي شد، گروه هايي از مخالفان حكومت به ناچار به خارج از كشور رفتند. در اين ميان علما و روحانيون و ديگر گروه هاي اسلامگرا كه اساساً از سوي امام خميني رهبري و هدايت مي شدند، در طول سالهاي پس از قيام 15 خرداد 1342 به انحاء گوناگون و برغم تمام فشارها و ددمنشي هاي ساواك و غيره به مخالفت و مبارزه با حكومت ادامه دادند. امام خميني هم كه پس از اعتراض صريح به تصويب لايحه موسوم به كاپيتولاسيون در مجلسين شوراي ملي و سنا، در 13 آبان 1343 به تركيه و سپس عراق (نجف) تبعيد شده بود، در طول سالهاي دهه 1340 و 1350 ارتباط نزديك و هماهنگي با علما و اسلامگرايان مخالف حكومت در داخل و خارج از ايران داشت. در حاليكه حكومت به غلط بر اين تصور بود كه با سركوب و منزوي ساختن مخالفان، دوراني طولاني از ثبات و آرامش را براي خود رقم زده است، مخالفان از هر فرصت و امكاني ولو اندك جهت به چالش كشيدن حكومت بهره مي بردند و اين در حالي بود كه روند سركوب، شكنجه و برخوردهاي ضد بشري حكومت با مخالفان در تمام سالهاي دهه 1340 و اوايل دهه 1350 تداومي سراسر گسترش يابنده داشت.

شواهد و قراين موجود نشان مي دهد كه برغم تصور باطل حكومت، روحانيون و

علما و اسلامگرايان كه به دلايل عديده در ميان مردم مسلمان ايران در اقصي نقاط كشور در پيوند و ارتباطي نزديك بودند، در رأس مخالفان جاي داشتند و همواره رقم قابل توجهي از دستگير شدگان سياسي آن روزگار را اسلامگرايان و علماي مخالف تشكيل مي داد. در همان حال حكومت كه در تمام سالهاي دهه 1340 بي محابا مخالفان خود را به گونه اي اساساً قهر آميز سركوب مي كرد، با آغاز دهه 1350بر شدت سركوبگري هاي البته كمتر ثمر بخش خود افزود. در اين ميان شاه كه به ويژه پس از افزايش روز افزون عايدات سرشار نفت و حمايت هاي كمتر محدود شونده امريكا و غرب دچار نخوت و خودبزرگ بيني فزاينده شده بود، با اين توهم كودكانه كه در آينده اي نه چندان دور كشور را به اصطلاح به دروازه هاي «تمدن بزرگ» رسانيده و در رديف چند كشور درجه اول جهان قرار خواهد داد، در سركوب، توهين، افترا و ناديده گرفتن حقوق و خواست هاي مخالفان و منتقدان حكومت، كه به گونه اي روز افزون بر شمارشان اضافه مي شد، از هيچ كوششي فروگذار نمي كرد. اين در حالي بود كه آگاهان به امور در همان روزگار، برغم آنچه ظاهر امر نشان مي داد، به درستي بحران هاي پيدا و پنهان (و در عين حال گسترده و روز افزون) عديده سياسي، اجتماعي و اقتصادي دامنگير كشور و حكومت را درك مي كردند و از فساد روز افزون و عميقي كه اركان حاكميت را در خود فرو برده بود آگاهي داشتند اما حاكميت و در رأس همه آنها شخص شاه، وقع چنداني بر اين موضوع نمي نهادند. درحالي كه به دلايل عديده مجموعه حاكميت بالاخص از اوايل دهه 1350 به

گونه اي تدريجي ولي مداوم (بدون اعتقاد جدي به اصالت و ماندگاري حكومت) در فسادي گسترده دست و پا مي زدند و توهم قدرت و ثبات سياسي، حكومت را از هرگونه نگرش انتقادي به موقعيت موجود مانع مي شد، مخالفان پرشمار و روز افزون حكومت آرام آرام انسجام دروني بيشتري را تجربه مي كردند.

شاه كه با تأسيس و تداوم فعاليت احزاب فرمايشي و حكومت ساخته مردم، مليون و سپس ايران نوين عملاً نظام مشروطه و پارلماني حكومت را به مسخره گرفته بود، با انحلال همين احزاب دست آموز و تأسيس يكباره حزب رستاخيز بيش از پيش در راه و روش خودكامه و استبدادي گام نهاد و مخالفت و نارضايتي عمومي از مجموعه حاكميت را، كه با فساد و ناكارآمدي باز هم بيشتر اركان حكومت همراه بود، به نهايت رسانيد.

بدين ترتيب علاوه بر مخالفان سياسي حكومت، دستگاه ناكارآمد و فاسد و زورگوي حكومت هم نقش بدون بديلي در گسترش هر چه فزون تر نارضايتي و مخالفت سازي ايفا كرد. علاوه بر استبداد سياسي، ناديده گرفته شدن شعائر و آموزه هاي ديني و اسلامي از سوي حكومت و بي توجهي آشكار به خواست ها و علايق ديني و فرهنگي مردم ايران از اقشار و گروه هاي مختلف از اقصي نقاط كشور، بيش از پيش بر دامنه مخالفت ها و گسترش مخالفان حكومت افزود. روابط سلطه پذير رژيم پهلوي با جهان غرب و نيز همراهي و نزديكي آن با رژيم منفور اسرائيل باز هم موقعيت اين رژيم (پهلوي) را در نزد مردم ايران متزلزل مي كرد. در نيمه دهه 1350 بر خلاف آنچه ظاهر نشان مي داد رژيم پهلوي موقعيت سخت شكننده اي پيدا كرده بود و در همان حال مخالفان آن به تدريج

در كانون هاي متمركز تري سازماندهي مي شدند. در اين ميان برخي تحولات داخلي و بين المللي و از جمله پيروزي دموكرات ها در انتخابات رياست جمهوري امريكا و نيز فشاري كه ازسوي مخالفان سياسي حكومت در داخل و خارج از كشور وارد مي شد، شاه را بر اين اعتقاد سوق داد كه با اعلام نوعي فضاي سياسي باز و معتدل و كاهش سركوبگري و خشونت ورزي، موقعيت متزلزل و شكننده خود را در عرصه داخلي و خارجي ترميم كرده تحكيم بخشد. اما بر خلاف انتظار شاه، مجموعه حاكميت و تصميم گيرندگان حكومت هيچگونه آمادگي و توانايي مديريت فضاي جديد و مورد دلخواه شاه را نداشتند و بدين ترتيب و در حالي كه مجموعه حكومت مأيوسانه مي كوشيدند فضاي جديد اعلام شده را بر حسب خواست ها و انتظارات شاه مديريت و هدايت كنند، مخالفان پرشمار و روز افزون حكومت آرام آرام ولي مداوم آماده مي شدند تا برخلاف توقع و انتظار رژيم پهلوي (و در حالي كه ديگر اميد چنداني به مصالحه و آشتي سياسي با حكومت نداشتند) مخالفت و مبارزه با آن را در روندي كارآمدتر و عملي تر سوق دهند. در اين ميان حاميان خارجي شاه البته چنانكه مطلوب حكومت او بود هرگز نتوانستند روند تحولات سياسي _ اجتماعي سريعي كه مي رفت اركان حاكميت را به طور جدي و بنيادي مورد حمله و تزلزل قرار دهد، پيش بيني به هنگامي كرده و احياناً اقدامي عملي و مؤثردر جلوگيري از آن به عمل آورند. بدين ترتيب هنگامي كه تحركات انقلابي مردم ايران (تحت رهبري هاي تقريباً مطلق و غير قابل انكار امام خميني آغاز و تداومي سريع و مهار نشدني پيدا كرد، كشورهاي حامي رژيم پهلوي (بالاخص

امريكا _ انگلستان واسرائيل) سخت غافلگير شدند و برغم وعده هاي پرشمار و در حالي كه شاه و حكومت او مأيوسانه و همواره چشم به كمك هاي آنان دوخته بود، هيچگاه نتوانستند در روند تحركات انقلابي مردم ايران مانعي قابل اعتنا ايجاد كنند.

در حالي كه تحولات سياسي _ اجتماعي جاري در كشور طي ماههاي نيمه دوم سال 1355 و اوايل سال 1356 آشكارا از گسترش روز افزون مخالفت هاي سياسي با حكومت حكايت مي كرد، شهادت آيت الله سيدمصطفي خميني در آبان 1356 و موضعگيري هاي صريح امام خميني در قبال روند خلاف قاعده و غير انساني حكومت در ايران موجبات واكنش هاي آشفته و غير اصولي شخص شاه و مجموعه حكومت او را فراهم آورد تا مهمترين نقطه عطف در آغاز تحركات انقلابي مردم ايران بر ضد رژيم پهلوي شكل بگيرد و آن انتشار مقاله توهين آميز «ايران و استعمار سرخ و سياه» به قلم مستعار احمد رشيدي مطلق در روز 17 دي 1356 در يكي از ستون هاي صفحات مياني روزنامه اطلاعات بود. اين مقاله كه حاوي مطالبي اهانت آميز نسبت به امام خميني رهبر انقلاب و روحانيت بود، بر خلاف انتظار شاه و حكومت (كه هنوز تصور مي كردند از موقعيت تثبيت شده اي برخوردار هستند) به سرعت با واكنش مردم روبرو شد و بالاخص مردم قم در 19 دي 1356 به تظاهرات و قيام خونين بر ضد دستگاه حكومت دست زدند و به دنبال آن موج مخالفت ها در ديگر شهرها و مناطق كشور نيز بالا گرفت و در همان حال حكومت بر مجموعه اقدامات امنيتي خود افزود. تا شايد بار ديگر كنترل اوضاع را به دست گيرد. اما اين واقعه آشكارا از انسجام

دروني انقلابيون (بالاخص اسلامگرايان و علما) در اقصي نقاط كشور و ارتباط نزديك و هماهنگشان با رهبري انقلاب، آيت الله امام خميني، در عراق نويد مي داد. بر همين اساس هم بود كه قيام گسترده مردم تبريز و آذربايجان به مناسبت چهلم شهداي قم در 29 بهمن 1356 حكومت را به تدريج بر گستره وسيع مخالفتهاي انقلابي مردم كشور واقف ساخت. اما برغم تلاش هاي مأيوسانه حكومت جهت قدرت نمايي در برابر مخالفان، شواهد و قراين موجود آشكارا نشان مي داد كه تحركات انقلابي مردم ايران وارد مرحله نوين و در عين حال غير قابل بازگشتي شده و تحركات و مانورهاي سياسي، نظامي حكومت هم نخواهد توانست آرامش دوباره اي را كه رژيم پهلوي آرزومند آن بود، بازگرداند. هر چه زمان بيشتري سپري مي شد ارتباط سياسي و تشكيلاتي مخالفان حكومت با يكديگر گسترده تر و نقش رهبري و هدايت گرانه امام خميني در تحركات انقلابي ملموس تر و كارآمدتر مي شد. مردم كشور از اقشار مختلف به گونه اي روز افزون تر به صف انقلابيون مي پيوستند و پيام ها، سخنراني ها، عكس ها و تصاوير و ديگر آثار و خواست هاي هدايتگرانه و انقلابي امام خميني با سهولت و كارآمدي بيشتري در اختيار پيروان پرشمار او در داخل كشور قرار مي گرفت. در همان حال دستگاه حكومت (نظير دولت، ارتش، ساواك، حزب رستاخيز، گروه هاي چماقدار و مجلسين شوراي ملي و سنا و غيره) ناتوان تر از قبل در برابر مخالفان و انقلابيون روزافزون و پرشمار به اصطلاح خلع سلاح مي شد. تا جايي كه اين روند تا اواسط سال 1357 موقعيت مخالفان و انقلابيون را در برابر مجموعه حاكميت سخت برتري بخشيد.

واقعه تأسفبار آتش سوزي در سينما ركس آبادان در واپسين روزهاي مرداد 1357

كه به استعفاي جمشيد آموزگار از نخست وزيري و جايگزيني شريف امامي (در 5 شهريور 1357) در اين مقام شد، موقعيت حكومت را باز هم در برابر مخالفان وخيم تر كرد. شريف امامي با شعار دولت آشتي ملي، بر آن بود كه روند شتاب آلود تحركات انقلابي را به تأخير اندازد، اما با دست يازيدن به كشتار مردم در روز جمعه 17 شهريور 1357 مجموعه حاكميت راچند گام بزرگ ديگر به سوي نيستي و زوال سقوط داد و واقعه 17 شهريور نقطه عطف ديگري در تاريخ تحركات انقلابي مردم ايران بر ضد رژيم پهلوي شد. در حالي كه انقلابيون و مخالفان تحت رهبري هاي سرنوشت ساز و غير قابل انكارا امام خميني (كه از مهر 1357 و به دنبال آزارها و فشار حكومت بعثي عراق به محل نوفل لوشاتو در حومه پاريس مهاجرت كرده و انقلاب را رهبري مي كردند) آشكارا و به سرعت سنگرهاي حكومت را يكي پس از ديگري فتح كرده توان مقاومت و ددمنشي هاي آن را به حداقل مي رسانيدند، برخي اقدامات شاه نظير تعويض نخست وزيران؛ انحلال حزب رستاخيز؛ لغو تدريجي سانسور؛ آزادي زندانيان سياسي؛ اعتراف شاه مبني بر شنيدن صداي انقلاب مردم ايران؛ برقراري حكومت نظامي در شهرهاي مختلف و راه اندازي برنامه كشتار مردم انقلابي در اقصي نقاط كشور؛ بهره گيري از مشاوران و رايزني هاي نمايندگان و فرستادگان كشورهاي خارجي؛ و دهها اقدام ديگر، موقعيت حكومت و رژيم پهلوي را در جامعه متزلزل و بي اعتبار ساخت و اين نشان جدي ديگري از پيروزي قريب الوقوع انقلاب مردم در برابر حكومت بود. مخالفان با نيرنگ و خدعه خواندن بسياري از اقدامات حكومت، آن را به تمسخر گرفتند و در حالي كه انقلابيون،

گروههاي سياسي و اجتماعي متعددي را در بر مي گرفتند، با اين احوال هيچكس ترديدي نداشت كه بخش اعظمي از تحركات انقلابي از سوي اسلامگرايان و علما و روحانيون هدايت و سازماندهي مي شود و رهبري بلامنازع و مطلق امام خميني از سوي تمام گروه هاي سياسي مورد قبول و پذيرش واقع شده است. مجموعه قراين و شواهد موجود نشان مي داد كه جنبش انقلابي مردم ايران اساساًً رنگ و بويي ديني و اسلامي دارد و هرگونه تحرك سياسي ديگري را تحت الشعاع قرار خواهد داد.

بدين ترتيب دوران چند ماه نخست وزيري شريف امامي و غلامرضا ازهاري پروژه ناتوان سازي و استيصال رژيم پهلوي در برابر انقلابيون را به كمال رسانيده و در حالي كه هم حكومت و هم حاميان خارجي آن ديگر ترديد بسيار كمي در پيروزي نه چندان دور انقلابيون داشتند، انتصاب شاپور بختيار به نخست وزيري و رأي اعتماد مجلس شوراي ملي به دولت او و خروج فرارگونه شاه از كشور در 26 دي 1357 واپسين نقطه هاي پازل به منتها رسيدن نظام شاهنشاهي حكومت را در ايران تكميل كرد. شاپور بختيار كه مأيوسانه مي كوشيد با طرح هايي مانند انحلال ساواك؛ لغو سانسور؛ دفاع از قانون اساسي و نظاير آن در ميان مخالفان حكومت علي الظاهر جايگاهي كسب كنند، به سرعت مورد بي اعتنايي و مضحكه انقلابيون قرار گرفت و با اعلام خبر بازگشت آيت الله امام خميني به كشور موقعيت او و مجموعه حاكميت در برابر انقلابيون سخت متزلزل و بي اعتبار شد. ورود پيروزمندانه امام خميني به تهران در روز 12 بهمن 1357 و اعلام تشكيل دولت موقت در روز 16 بهمن 1357، دولت بختيار و نيروهاي نظامي و غير وفادار به شاه و

رژيم پهلوي را كاملاً مأيوس كرد. روز هاي منتهي به روز 22 بهمن 1357، كه با اعلام تسليم و بي طرفي ارتش و نيروهاي نظامي و نيز اختفاي بختيار و پيروزي نهايي انقلاب اسلامي همراه بود، برغم آن كه سخت حساس و سرنوشت ساز مي نمود، به سرعت سپري شد. پيروزي انقلاب اسلامي نويد بخش پايان دوراني طولاني از روش استبدادي، خودكامانه و خلاف قاعده حكومت در ايران و آغاز دوراني جديد براي مردم ايران بود. منابع و مآخذ مورد استفاده در مقاله : مظفر شاهدي حزب رستاخيز اشتباه بزرگ، 2 جلد، چاپ اول، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي، 1382.

مظفر شاهدي، مردي براي تمام فصول: اسدالله علم و سلطنت محمد رضا پهلوي، چاپ اول، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي، 1379.

حميد روحاني، بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني، قم، دارالفكر و دارالعلم، 1356.

حميد روحاني، نهضت امام خميني تهران، واحد فرهنگي بنياد شهيد، 1364.

علي دواني، نهضت روحانيون ايران، 11 جلد، تهران، مؤسسه فرهنگي امام رضا، 1360.

مارك. ج. گازيوروسكي، سياست خارجي امريكا و شاه، ترجمه فريدون فاطمي، تهران، نشر مركز، 1371.

جيمز .ا. بيل، شير و عقاب، ترجمه فروزنده برليان، تهران، نشر فاخته، 1371.

نيكي. ر. كدي، ريشه هاي انقلاب ايران، ترجمه عبدالرحيم گواهي، تهران، قلم، 1369.

حسين فردوست، خاطرات ارتشبد سابق حسين فردوست: ظهور و سقوط سلطنت پهلوي، تهران، مؤسسه اطلاعات، 1367.

غلامرضا نجاتي تايخ سياسي بيست و پنج ساله ايران، 2 جلد، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگي رسا، 1371.

غلامرضا نجاتي، جنبش ملي شدن صنعت نفت ايران و كودتاي 28 مرداد 1332، تهران، انتشار، 1364.

مصطفي تقوي، فراز و فرود مشروطه، چاپ اول، تهران، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، 1384.

سقوط: مجموعه مقالات نخستين همايش بررسي علل

فروپاشي سلطنت پهلوي، چاپ اول، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي، 1384.

ع. باقي، بررسي انقلاب ايران، جلد اول، چاپ اول، قم، نشر تفكر، 1370.

محمد علي سفري، قلم و سياست 4 جلد، تهران، نامك، (1371 تا 1380).

منبع:موسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي

/س

در سال 1357 شد. آقاي عميد زنجاني مي نويسد: «شاه با پوشش اصلاحات از سال 1340 پا به ميدان مبارزه نهاد و از آنجا كه كشور و ملت مسلمان و پايبند به اسلام، وابسته به روحانيت حامي اسلام بود. در همان گام اول با مقاومت روحانيت كه زمان اسلام و بيانگر خواسته هاي ملت مسلمان ايران بودند مواجه شد. و در جايي اگر ما به جستجوي علل و عواملي كه خارج از ماهيت انقلاب اسلامي و آرمانها و ريشه هاي تاريخي آن است بپردازيم. تنها عاملي كه به عنوان علت اصلي و عامل اول مي توان از جريان انقلاب از تولد تا پيروزي آن استنباط نمود. اعمال سياست اسلام زدايي توسط شاه بود.»

بنابراين پر واضح است نهضت انقلاب اسلامي، نهضتي است كه بسياري از معيارها و موازين جهاني را به هم ريخت، چرا كه پايگاه اين نهضت جايگاهي خدايي و عبادي بنام مسجد بود. مردم با قدرت ايمان و اعتقاد راسخ در آن شركت داشتند. رهبري بنام امام خميني «ره» داشتند كه رسالتش همچون پيامبران بود. زيرا انديشه ي پيروزي نهايي حق و صلح و عدالت بر نيروي باطل و ستيز و ظلم، گسترش جهاني ايمان اسلامي، استقرار كامل و همه جانبه ي ارزش هاي انساني، تشكيل مدينه فاضله و جامعه اي ايده آل اسلامي جزء آرمانهاي رهبر كبير انقلاب بود كه از سنخ آرمانهاي پيامبران و ائمه ي اطهار است. انقلاب اسلامي تحول ژرف در فكر و عقيده بود كه خواهان رساندن جامعه ي ايراني به مقصد نهايي است. (حركت به سوي الله) كه البته اين مهم ميسر نخواهد شد مگر در سايه ي

رهبري مطلقه ولي فقيه تا از يكسو جامعه را بر اساس موازين اسلامي جامعه ي نمونه (اسوه) بنا نمايد و از سويي ديگر ضامن عدم انحراف سازمان هاي مختلف، گروهها و ... از وظايف اصلي اسلامي باشد. بنابراين همزمان با قرار گرفتن حضرت امام در موضع رهبري و مرجعيت، ايشان در سراسر كشور در جهت افشاي فساد و خيانت دستگاه حكومتي ستم شاهي به مبارزه پرداخت. ايشان در آغاز 1341 با انتشار كتاب كشف الاسرار ضمن تعليم شيوه هاي مبارزاتي اسلام، ديانت را عين سياست معرفي مي كنند و مسلمين را به منظور مبارزه با استكبار جهاني دعوت و حمايت مي نمايند. ايشان با زبان قرآن پيام انقلابي اسلام را بيان مي دارند و مي فرمايند: «... اي بي خردان! اسلامي كه مي گويد و قاتلو المشركين كافه كما يقاتلونكم كافه (1) آيا مي گويد بنشينيد تا طعمه ي ديگران شويد؟ اسلامي كه مي گويد: واقتلوهم حيث تقفتموهم و اخرجوهم من حيث اخرجوكم، آيا مي گويد دست روي دست بگذاريد تا ديگران بر شما چيره شوند؟ اسلامي كه مي گويد: و قاتلوا في سبيل الله الذين يقاتلونكم (2)، مي گويد خود را تسليم ديگران كنيد؟ و.... »(3)

اين عباران نشان مي دهد كه امام همچون پيامبران خواهان مبارزه با طاغوت تا زمان پيروزي نهايي است. زيرا در سايه ي اين پيروزي و غلبه است كه استقلال و عظمت مسلمين بر مي گردد و زندگي سراسر ذلت و خواري نصب جهانخواران مي گردد. عوامل پيروزي انقلاب اسلامي ايران:

براي درك علل پيروزي انقلاب اسلامي بايد به دو مسئله ي اساسي توجه كرد:

اول: سابقه ي تاريخي مبارزات مردم ايران:

مانند جنبش تنباكو و نهضت مشروطه

دوم: حضور همزمان، هماهنگ و در حد كمال مطلوب سه ركن اصلي و مهم انقلاب (رهبري، مردم و ايدئولوژي) در انقلاب اسلامي ايران. الف- رهبري:

هر كس از نزديك با امام محشور بوده است متوجه مي شود كه اين روحاني عظيم الشأن يك انسان ايده آل با همه ي صفات، با ويژگي هاي حسنه مي باشد. تركيبي از توانائيهاي خداداده روحي، سياسي، فكري و اخلاقي اين شخصيت استثنائي را در موقعيتي قرار داده كه توانست چنين نقش عظيمي را در ايران بر عهده بگيرد. امام داراي هوش و استعداد سرشاري بود، نوع برخورد ايشان با رژيم رويه اي كاملا غير سازش كارانه و شيوه ي راديكال بود. شيوه ي مبارزه امام بسيار ساده بود و از ابتدا هدف اصلي خود را در اجراء و اداي تكليف شرعي قرار داده بود.

حضرت امام «ره» در پاسخ به سؤال: بعضي از دول غربي ادعا مي كنند كه شاه بايستي بماند براي اين كه مخالفين برنامه مشخصي كه بتواند مملكت را اداره كنند، ندارند، نظر حضرتعالي چيست؟ مي فرمايند: اين ها تبليغات طرفداران شاه است كه مي خواهند مملكت در اين هرج و مرجي كه هست باقي باشد و شاه يك حكومت استبدادي غير قانوني بر مردم بكند. ايران رجال برجسته و كارشناس هاي متعهد و مسئول دارد كه اداره مملكت را بر عهده مي گيرند. ولي اين اداره اي كه شاه مي كند كه تمامش مبني بر خيانت و جسارت ملت مي باشد، هيچ دردي را دوا نمي كند اصولا شاه در اين سي و چند سال چه دردي را دوا كرده است؟ (4)

هم

چنين امام بيان مي دارد كه حتي به لحاظ اقتصادي نيز ما برنامه داريم. زيرا اسلام برنامه دارد. (5)

دوران رهبري امام (ره) به چهار مرحله ي متفاوت مي توان تقسيم كرد: دوره ي اول؛

ظهور امام به عنوان رهبر سياسي - مذهبي كسب مقبوليت ايشان از طرف توده هاي تشنه مردم بود. اين دوران با اعلاميه مخالفت با قانون انجمن هاي ايالتي و ولايتي آغاز و اوج شكوفايي آن در سخنراني معروف ايشان در روز عاشوراي ماه محرم و دستگيري و قيام 15 خرداد بود كه با تبعيد ايشان به تركيه به پايان رسيد. دراين دوره از مبارزه امام، چهار اقدام اساسي انجام دادند:

1. با تحريم تقيه كه در طول ساليان متمادي مهم ترين مانع در راه مبارزات مستقيم مردم با رژيمهاي خود كامه بود، اين مانع را از سر راه حكومت و مبارزه اسلامي برداشتند.

2. امام با كشاندن مبارزه به كانون اصلي فعاليت هاي مذهبي يعني حوزه علميه قم براي هميشه خط بطلان بر تز جدايي دين از سياست كشيد.

3. با متوجه كردن لبه حملات خود به لانه و كانون فساد يعني سلطنت و شخص شاه به شيوه محافظه كارانه ي تبليغي پايان داد.

4. با حمله مستقيم به همه قدرت هاي بزرگ خارجي (آمريكا) هر نوع ملاحظه كاري سياسي را كه در گذشته و در دوران نهضت مشروطه و ملي شدن صنعت نفت رايج بود، مطرود دانسته و شيوه اي كاملا نو در مبارزه انتخاب كرد. دوره دوم:

شامل يك دوره ي فترت طولاني پانزده ساله است كه با تبعيد امام به تركيه و با عزيمت ايشان از نجف به پايان مي رسد، در اين دوره

با انتشار اطلاعيه ها و فتاوي و انجام سخنرانيها مبارزه با رژيم ادامه داشت، يكي از كارهاي اصلي و مهمي كه امام انجام دادند اين بود كه عنوان ايدئولوگ انقلاب با آغاز يك سري دروس حوزوي كه به حكومت اسلامي يا ولايت فقيه معروف است طرح اصلي حكومت بعد از انقلاب را ريخته و براي كساني كه تا آن زمان برايشان حكومت اسلامي نامفهوم و در ابهام بود روشن كردند كه در صدد ايجاد چه نوع جامعه و حكومتي مي باشند. دوره سوم:

رهبري امام از زماني آغاز شد كه اولين جرقه هاي انقلاب در ديماه 1356 در قم موجب شعله ور شدن آتش زير خاكستر گرديده و ديري نگذشت كه خرمن هستي نظام مستبد ستم شاهي بر ايران را سوزاند.

شيوه هاي امام در اين دوره براي رهبري و نهايتا به پيروزي رساندن انقلاب عبارتند از:

1. امام با قاطعيت تمام تلاش بسياري از ليبرال ها و ميانه روها را براي وادار كردن امام به اتخاذ سياست معتدلتر و به اصطلاح گام به گام خنثي نمودند.

2. امام از موقعيت نسبتا مناسبي كه در پاريس از نظر دسترسي به رسانه هاي گروهي دنيا داشتند حداكثر استفاده را براي رساندن پيام انقلاب به گوش مردم كردند. دوره ي چهارم:

كه حساسترين و مشكلترين دوره انقلاب و رهبري بود. دوره اي كه رهبر انقلاب هم به عنوان رهبر اجتماعي و هم به عنوان رئيس حكومت مي بايست كشتي هيجان زده ي انقلاب را به ساحل آرامش هدايت نمايد. رهبر انقلاب مي بايست با قدرت و توانايي فوق العاده ضمن كنترل هيجان و احساسات عمومي توده هاي مردم و جلوگيري از هرج

و مرج همچون معماري توانا ساختمان جديد حكومت اسلامي را بر ويرانه هاي حكومت ساقط شده بنا نمايد. در اين دوره هر گونه غفلت و بي دقتي مي توانست انقلاب را از مسير اصلي و ترسيم شده اش خارج نمايد. امام در طول يكسال پايه ي نظام اسلامي را با انجام انتخابات متعدد از جمله رفراندم جمهوري اسلامي، انتخابات مجلس خبرگان و مجلس شوراي اسلامي، انتخاب رياست جمهوري و به رفراندم گذاشتن قانون اساسي، تثبيت و تحكيم نمود. ب- مردم:

يكي از مسائل مهمي كه اغلب تحليل گران انقلاب اسلامي و ناظرين خارجي را به حيرت انداخته، حضور ناگهاني تمام مردم به صورت همزمان و هماهنگ و هم صدا كه خواستار تحول و تغيير اساسي يعني سقوط رژيم شاه و برقراري حكومت اسلامي بودند، مي باشد. در ايران (بر خلاف ساير انقلابات) تمام اقشار و طبقات مختلف جامعه (كشاورز، كارگر، اصناف، كارگران دولتي، دانشجويان، شهري، روستايي و ...) همه و همه با هم تحت رهبري امام خميني (ره) قيام كردند و بدون آنكه ائتلاف يا تفاهمي بر سر خواسته هاي متفاوتشان كنند با هم همصدا شدند و قيام كردند. تبلور عيني اين وحدت و يكپارچگي را مي توان درتظاهرات روزهاي عيد فطر، تاسوعا و عاشوراي سال 57 در تهران ديد. ج- ايدئولوژي:

يكي از وظايف مهم رهبري تدوين و ارائه ايدئولوژي انقلاب است. ايدئولوژي انقلاب براي برخورداري از مقبوليت وسيع اجتماعي بايد در برگيرنده ي طرد و نفي نظام و ارزش هاي موجود بوده و آينده مطلوبي را در پيش روي انقلابيون ترسيم نمايد.

از ديرباز در ايران سه نوع ايدئولوژي مطرح بوده كه عبارتند از: الف- ناسيوناليسم

يا ملي گرايي:

ناسيوناليسم در تعريف عبارتست از وجود يك احساس مشترك يا وجدان و شعور در ميان عده اي از انسان ها كه يك واحد سياسي يا ملت را مي سازند. اين ايده از جامعه ي ليبراليستي غرب الهام گرفته شده و در كشورهاي خاورميانه وسيله اي براي مبارزه با نفوذ و سلطه ي استعمارگران و بيگانگان شده بود، اين مكتب تا حدودي توانست طبقات روشنفكر و تحصيل كرده و طبقات متوسط شهري را بخود جلب كنند و در نهضت مشروطيت و ملي شدن صنعت نفت موفقيتهاي ناچيزي را كسب نمايد. اما اين مكتب هچگاه در ميان توده هاي مذهبي مردم ايران نتوانست پايگاه محكمي به دست آورد؛ زيرا از يك طرف ناسيوناليسم با اعتقادات مذهبي مردم مغايرت داشت و از طرفي ديگر ويژگي هاي خاص جامعه ي ايراني با معيارهاي ناسيوناليسم تطبيق نمي كرد. ب- ماركسيسم - لنينيسم؛

كه بعد از تحقق انقلاب اكتبر روسيه توجه نيروهاي انقلابي راديكال و جوان را به خود جلب كرد، و در ايران هم به خاطر مجاورت با روسيه، تبليغات وسيع و ايجاد تشكيلات مخفي رواج و تأثير گذاشت، تبلور اين حركت و تلاش در تشكيل حزب توده مشاهده مي شود: اين حركت (فعاليت حزب توده) به دو دليل ناموفق تر از ناسيوناليسم بود:

1- ماهيت الحادي و اساس ماديگري ماركسيسم - لنينيسم با طبيعت و اعتقادات مذهبي مردم ايران در تضاد بود و نمي توانست مقبوليت عام داشته باشد.

2- وابستگي شديد ماركسيستها به مسكو با توجه به سوابق تلخ روابط ايران و روسيه موجب مي شد كه نه تنها آنها را گروهي غيرمستقل و وابسته به بيگانه شناخته شوند

بلكه خود نيز بازيچه دست سياست هاي بين المللي روسيه تلقي شوند. ج- اسلام؛

كه به عنوان يك مذهب و مكتب الهي در اعماق قلبها و روحهاي اقشار وسيع جامعه نفوذ داشت. جامعه اي اسلامي كه مردمش به كتاب آسماني قرآن اعتقاد داشته و به احكام آن عمل مي كنند آمادگي زيادتري براي پذيرش آن به عنوان يك ايدئولوژي انقلابي داشت. ويژگي هاي ايدئولوژي اسلام:

1. واقعيت و هستي مساوي با ماده و طبيعت نيست.

2. جهان مادي پديده ايست كه از هستي و واقعيت مطلق سرچشمه مي گيرد و داراي مبدأ و مديري مدبر و عالم و ... مي باشد كه بر تمام روابط و عوامل طبيعي حاكم است.

3. در جهان بيني الهي، جهان هستي تحت سرپرستي و ولايت الهي قرار دارد و بازگشت همه به سوي اوست.

4. انسان موجودي ابدي و جاوداني است كه با مرگ فاني و نابود نمي شود.

5. انسان موجودي آزاد و مسئول و با اختيار است.

6. زندگي در اين جهان مرحله اي است كه انسان در آن تحصيل كمال مي كند و با عمل خود زندگي ابدي خود را تأمين مي كند. و صدها ويژگي برجسته ديگر همچون ظلم ستيزي و جهاد، ايثار و شهادت و ... كه اسلام به عنوان يك ايدئولوژي الهي از ساير ايدئولوژي هاي مادي متمايز مي سازد. جنگ تحميلي:

پيروزي انقلاب اسلامي ايران تغييرات بنيادي در موقعيت آمريكا در منطقه خاورميانه بوجود آورد كه مهم ترين آنها، از دست دادن شاه به عنوان ژاندارم منطقه و يكي از طرفين دكترين دو پايه نيكسون كسينجر، انحلال كامل پيمان سنتو، از دست دادن منابع نفتي ايران بخطر افتادن امنيت خليج

فارس و در نهايت بهم ريختن تمامي بلوك بنديها و معاملات سياسي منطقه. لذا آمريكا از همان ابتداي پيروزي انقلاب اسلامي سعي در متوقف ساختن حركت انقلاب كرد. بسرعت بر نفوذ و حضور خود در كشورهاي عربي و منطقه خليج فارس افزود و با تحريم هاي اقتصادي كه در اين ميان همكاري اروپا را نيز به همراهي خود داشت، سعي كرد ايران را تحت فشار قرار دهد. در ادامه نيز سعي در اقدام نظامي كرد. شكست طبس آمريكا را به برانگيختن كشور عراق كه داراي يكي از قويترين ارتش هاي عرب بود وادار ساخت. عراق حمله را آغاز كرد و ارتش متجاوز آن، شهرهاي جنوبي كشور را به اشغال خود درآورد اما طولي نكشيد كه با فتح خرمشهر در سال 1361 توسط سلحشوران ايراني بار ديگر شكست سياست هاي آمريكا در قبال ايران نمايان شد. نتيجه گيري:

پر واضح است كه امروز بيش از گذشته مسئوليت ما فرزندان انقلاب در پاسداري از دستاوردهاي جاودانه ي رهبر كبير انقلاب اسلامي و شهيدان والا مقام اين آب و خاك، سنگين تر شده است. ايران اسلامي كه با سياست نه شرقي و نه غربي، بدون هراس در برابر سياست هاي خصمانه دشمنان اسلام ايستادگي كرده و تا امروز تنها كشور حامي محرومين و مستضعفين جهان است، لذا چشم اميد همگان بدان دوخته شده است. خصوصا امروز كه امپرياليسم جهاني به سركردگي شيطان بزرگ براي حفظ قدرت خود از هيچ جنايتي روي گردان نيست و به هر وسيله اي متوسل مي شود تا هم چنان بر منابع ثروت مسلط باقي بماند و ميليونها انسان را در فقر و فلاكت نگه

دارد . بنابراين ما وارثان انقلاب اسلامي كه مي بينيم از يكسو با هزاران توطئه و صف بندي هاي خصمانه مواجه هستيم و از سويي ديگر در داخل كمبودها و نارسائيهايي مطرح است تكليف است تا ضمن حفظ استقلال و نگه داشتن پرچم پر توان و هميشه پايدار اسلام از گذشته ي خود درس بگيريم تا با دانستن زير و بم تاريخ خود، اولا از هرگونه رسوخ و نفوذ بيگانگان جلوگيري نمائيم، ثانيا به منظور داشتن آينده اي پر افتخار مشكلات را حل و اشتباهات را به حداقل برسانيم تا انشاءا... بدون تزلزل اين انقلاب اسلامي تا زمان ظهورش استوار ماند و اين امانت الهي را به دست با كفايت حضرت ولي عصر (عج) بسپاريم. چنان كه در مقدمه نيز آورديم غرض از ذكر اين دورنماي تاريخي، كسب تجربه ي لازم از گذشته به منظور تهيه ي راه كارهاي نظري و عملي در برقراري نظم اجتماعي مي باشد. فرض نموده ايم كه برقراري نظم و انضباط اجتماعي كه همواره مورد تأكيد مقام معظم رهبري در سالهاي اخير نيز بوده است، يك اقدام و سياست عملي براي اصلاح امور است. بنابراين براي آنكه بخواهيم به اين مهم نائل آئيم مي بايست از نكات مثبت و منفي تاريخ پند گيريم، چرا كه هم فرصت اندك است و هم دشمنان فعال. لذا در اين قسمت فهرست وار به نتايج به دست آمده از اين بخش اشاره مي نمائيم:

1. پيروي از شرع انور اسلام و خاصه ولايت مطلقه ي فقيه به منظور حفظ وحدت و جلوگيري از رسوخ افكار منحرف.

2. رسيدن به تعريفي مشخص و واحد از اصلاحات، از

آن جهت كه تفاهم مقدم بر توافق است. چنان كه رهبر معظم انقلاب اسلامي مي فرمايند: «اصلاحات بايد تعريف بشود (كه) اصلاحات چيست؟ اولا براي خود ما كه مي خواهيم اصلاحات بكنيم، تعريف بشود و مشخص باشد كه مي خواهيم چكار كنيم، ثانيا براي مردم تعريف بشود كه منظور ما از اصلاحات چيست؟ تا هر كسي نتواند به ميل خودش اصلاحات را معنا كند ... اين جزء كارهايي است كه مجموعه اي از مسئولان دولتي، دستگاه قضايي و مجلس و ... مي توانند انجام دهند» (6)

3. اجتناب از الگوبرداري كوركورانه از ديگران؛ مقام معظم رهبري در اين مورد مي فرمايند: «... اگر تعريف از اصلاحات مشخص نشوند الگوهاي تحميلي غلبه خواهند كرد. همان اتفاقي كه در شوروي افتاد، چون نمي دانستند سراغ تقليد ناشيانه ي اصلاحات در الگوها و مدلهاي غربي رفتند و به آنها پناه بردند امام بزرگوار ما هوشمندانه اين ضعف را در آنها تشخيص دادند ...» (7)

4. اصلاحات يك ضرورت واقعي و حقيقي است. چنان كه مقام معظم رهبري مي فرمايند: «... بنده معتقدم كه اصلاحات يك حقيقت ضروري است و بايد در كشور ما انجام گيرد. اصلاحات در كشور ما از سر اضطرار نيست كه فلان حاكمي مورد مطالبات سخت قرار بگيرد و مجبور بشود گوشه و كناري را اصلاح كند. نخير، اصلاحات جزء ذات هويت انقلابي و ديني ماست، اگر اصلاح به صورت نو به نو انجام نگيرد، نظام فاسد خواهد شد و به بيراهه خواهد رفت. اصلاحات يك فريضه است.» (8)

5. در اصلاحات بايد مصاديق معضلات و مشكلات كشور مورد امعان نظر قرار گيرد نه منافع گروهي و يا

شخصي. مقام معظم رهبري در اين مورد مي فرمايد: «ما احتياج داريم كه دستگاه اداريمان مقرراتي داشته باشد كه براي همه يكسان باشد و در آن تبعيض نباشد، اگر بود نقطه ي فاسدي است كه بايد اصلاح شود. بايد رشوه و ارتشاء وجود نداشته باشد. اگر بود فساد است و بايد اصلاح شود. راههاي كسب ثروت بايد مشروع باشد. اگر كساني از راههاي نامشروع كسب ثروت كردند، اين فساد است و بايد اصلاح بشود. اگر كساني از امتيازات بي جا استفاده كردند، ثروتهاي باد آورده پيدا كردند ... اين فساد است و بايد اصلاح بشود ...» (9)

6. در اصلاحات بايد وحدت رويه همياري و هم دلي همه ي گروهها و آحاد مردم باشد و نه اختلاف.

7. وجود برنامه ريزي در انجام اصلاحات ضروري است. زيرا طبق برنامه ريزي چگونگي انجام اصلاحات از زمان شروع تا زمان اخذ نتيجه ي مطلوب پيش بيني مي شود. تعجيل به معناي شتاب زدگي و بي برنامه گي از آفات مهم هر اقدام اصلاحي است. مقام معظم رهبري در اين مورد ضمن تأكيد بر انجام اصلاحات و لوازم آن معتقدند كه انجام درست اصلاحات در ايران منوط به قاطعيت و اقدام از سوي مسئولان نظام است. (10) 1- تعيين اولويتهاي اصلاحاتي:

اولويت بندي درباره ي اصلاحات چنان مهم است كه در اين باره مقام معظم رهبري بارها اولويتهاي اصلاحات را از جمله مبارزه با فقر، فساد و تبعيض بيان نموده اند. (11) 2- مقابله ي جدي با دخالت خارجيان و نفوذ عناصر بيگانه:

رهبر معظم انقلاب مي فرمايند: «مقابله ي جدي با دخالت خارجيها و غربيها و سوءظن به آنهاست. البته بحث

ديپلماسي و بحث ارتباطات خارجي بحث ديگري است. انسان در مقام ديپلماسي، مي دهد، مي گيرد، قرارداد مي بندد و همه كار مي كند؛ اما در مسائل اساسي نظام بايستي انگشت اشاره آنها را با سوءظن مورد ملاحظه قرار داد ...» (12) 3- مقابله ي جدي با هر گونه تند روي در روند اصلاحات:

مقام معظم رهبري مي فرمايند: «مقابله ي جدي با هر گونه تند رويي و تند رواني است كه جاده صاف كن دشمنند. يعني مدل يلتسيني! همه ي دستگاهها بايد با مدل يلتسيني به شدت مقابله كنند، نگذارند يك جاه طلب، يك فريب خورده، يك مغرض و يك غافل بيايد و حركت را از حالت صحيح خودش خارج كند.» (13) 4- حفظ ساختار قانون اساسي:

ساختار قانون اساسي بايستي به طور دقيق حفظ بشود. زيرا قانون اساسي منبعث از اسلام مي باشد. پي نوشت ها: 1. سوره توبه /36

2. سوره بقره 19/02

3. كشف الاسرار ص 289 به نقل از كتاب بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني ص 84

4. تاريخ معاصر ايران از ديدگاه حضرت امام خميني «ره» ص 449

5. همان منبع، ص 449

6. اصول و مبادي اصلاحات از ديدگاه مقام معظم رهبري، معاونت فرهنگي ستاد كل نيروهاي مسلح، ص 8

7. همان منبع، صفحه 9

8. اصول و مبادي اصلاحات از ديدگاه مقام معظم رهبري، معاونت فرهنگي ستاد كل نيروهاي مسلح، صفحه 13

9. اصول و مبادي اصلاحات از ديدگاه مقام معظم رهبري، معاونت فرهنگي ستاد كل نيروهاي مسلح، صفحه 54

10. همان منبع، صفحه 16

11. همان منبع، صفحه 49

12. اصول و مبادي اصلاحات از ديدگاه مقام معظم رهبري، معاونت فرهنگي ستاد كل نيروهاي مسلح، صفحه 57

13.

همان منبع، صفحه 54

منبع: كتاب طرح تحقيقاتي شهر اسوه

/خ

كه آسيب هايي كه متوجه نظام مي شود ، گاهي از طرف توده هاي مردم و گاهي از سوي نخبگان و خواص جامعه است . در تقسيم مشابهي گفته مي شود كه گاهي اين آسيب ها از طرف ملت و گاهي از طرف دولت متوجه نظام مي شود ؛ البته بايد به اين نكته توجه داشت كه بين اين دو نوع تقسيم بندي ، رابطه ي عموم و خصوص من وجه وجود دارد و آن دو به طور دقيق بر يكديگر منطبق نمي شوند ؛ زيرا اين گونه نيست كه هر كس از خواص شد ، حتما مسئووليتي را در اداره ي كشور خواهد داشت و اين گونه نيست كه هر كس دست اندركار مديريت كشور شد ، از خواص شمرده شود ؛ اما در غالب موارد ، اعضاي دولت از نخبگان و خواص جامعه هستند و ديگران ، به گونه اي آن ها را حمايت ، پشتيباني و تأييد مي كنند . اين امر سبب مي شود تا در جامعه ، طبقه ي حاكم در مقايسه با طبقات عموم مردم نوعي امتياز داشته باشد.

آسيب هايي كه متوجه نظام مي شود، گاهي ، از طرف توده هاي مردم است كه در اين صورت ، اكثريت افراد جامعه مستقيما به اين آسيب ها دچار مي شوند وگاهي ، از سوي گروه محدودي از خواص است كه در اين صورت ، آسيب هاي ايجاد شده به وسيله ي آنان به كل جامعه سرايت مي كند و كل جامعه آفت زده مي شود ؛ اما اين نكته بايد مورد ملاحظه قرار گيرد كه آنچه از ناحيه ي توده

هاي مردم پديد مي آيد ، با آنچه از طرف نخبگان حاصل مي شود ، تفاوتي ريشه اي دارد؛ زيرا ويژگي آسيب هايي كه از ناحيه ي عموم مردم متوجه نظام مي شود ، اين است كه سازماندهي شده نيست و به طور طبيعي، اين آفت ها ميان توده هاي مردم يافت مي شود ولي آسيب هايي كه از طرف خواص و نخبگان متوجه نظام مي شود، اغلب سازماندهي شده است و افراد خاص و معدودي كه افكار خاصي دارند ، در پي آنند تا در جامعه تحولي نامطلوب را پديد آورند و جامعه را بر اساس انگيزه هاي شخصي و گروهي خويش ، تحت تأثير قرار دهند . اين افراد مي كوشند تا با برنامه ريزي هاي دقيق ، آن جهت انحراف و فساد را به جامعه منتقل كنند . گاهي كار به جايي خواهد رسيد كه تعداد انگشت شماري از افراد، منشأ فساد و انحراف جامعه اي مي شوند كه دهها ميليون نفر را در خود جاي داده است ؛ بنابراين ، تقسيم مذكور بي جا نخواهد بود و هر جامعه اي ممكن است از سوي يكي از اين دو گروه ، آسيب پذيرد ؛ گاهي فساد از خود توده هاي مردم و گاهي از نخبگان سرچشمه مي گيرد . آسيبي كه از طرف توده هاي مردم ، جامعه را تهديد مي كند ، سه ويژگي دارد : 1. عمومي بودن آن بدين معنا كه اين نوع فسادها و انحراف ها ، از فرد ، گروه ، شهر يا قشر خاصي آغاز نمي شود ، بلكه كمابيش در قشرها ، گروه ها ،

شهرها ، ايالت ها و مناطق گوناگون پديد مي آيد ؛ 2. طبيعي بودن آن بدين معنا كه اين گونه رفتارها سازماندهي و طراحي شده نيست ؛ بلكه تقريبا طبيعي رخ مي دهد ؛ 3. با توجه به دو ويژگي گذشته مي توان اين ويژگي را نيز از آن دو استنتاج كرد كه اين فسادها به تنهايي ، خود ، منشأ فساد جامعه نمي شوند ؛ بلكه بستري را براي فساد فراهم مي سازند . اين فسادها زمينه را فراهم مي كند تا افراد مغرض و نخبگان منحرف بتوانند از اين موقعيت سوء استفاده كرده، انحرافي را در جامعه پديد آورند .

براي روشن شدن اين مطلب ، مناسب است مقدمه اي آورده شود و ضمن آن ، به بيان آرايي پرداخته شود كه از سوي صاحب نظران و انديشه وران ، درباره ي به مديريت جامعه و سياست ارائه ، منشأ ايجاد مكاتبي شده است. 3. بررسي آراي گوناگون درباره ي مديريت جامعه و سياست

نظريات و مكاتبي را كه در زمينه ي مديريت جامعه و سياست مطرح شده اند مي توان به دو دسته ي كلي تقسيم كرد:

الف - دسته اي از انديشه وران ، از آغاز ، اين فكر را در ذهن خود داشته اند كه ميان افراد جامعه ، افرادي ممتاز ، نابغه و نخبه وجود دارند كه از نظر فكر ، قدرت مديريت و بعضي امتيازهاي ديگر كه مديريت جامعه را تحت تأثير خود قرار مي دهد، بر ديگران برتري دارند . اين افراد را بايد شناخت و زمينه را براي فعاليت آنان فراهم ساخت، به طوري كه بتوانند مديريت جامعه را

بر عهده گيرند ؛ البته خود اين طرز فكر كلي ، مكاتب گوناگوني را در خود جاي داده است ؛ اما مي توان براي تمام آن ها نام حكومت اليگارشي يا حكومت نخبگان را برگزيد . افلاطون ، يكي از كساني است كه ميان نظريه پردازاني كه در اين باره سخن گفته اند ، از همه شفاف تر و روشن تر به اين بحث پرداخته است . از نظر او ، حكومت را بايد حكيمان عهده دار شوند ؛ زيرا براي داشتن توانايي بيشتر براي مديريت جامعه ، بايد افرادي در رأس قدرت قرا رگيرند كه جامع علوم گوناگون ، و از لحاظ تربيتي و اخلاقي ممتاز باشند. به عبارت ديگر ، حاكمان جامعه بايد هم از لحاظ حكمت علمي و هم از لحاظ حكمت عملي از برجستگان جامعه باشند . چنين كساني بهتر از همه مي دانند چه راهي را بايد برگزينند و از آن جا كه به اخلاق نيكو نيز آراسته هستند ، مصلحت جامعه را رعايت مي كنند و مصالح عموم مردم را فداي مصالح شخصي خويش نمي نمايند .(1) نظريات مشابه نظريه ي افلاطون را گروه ها و مكاتب ديگري هم مطرح ساخته اند ، ليكن شاخص ترين اين نظريات و در واقع ، قطب اين طيف از نظريات ، همان نظريه ي افلاطون مي باشد .

ب. در برابر اين طيف ، طيف ديگري قرار داشتند كه يا نظريه ي قبل را نمي پذيرفتند يا آن را عملي نمي دانستند . بر خلاف نظر افلاطون كه معتقد بود فقط افراد ممتاز جامعه كه تعداد آن ها نيز بسيار اندك است ،

بايد اداره ي جامعه را بر عهده گيرند ، اين طيف معتقدند كه تمام افراد جامعه اين حق را دارند كه عهده دار مناصب حكومتي شوند و نبايد دايره ي اين افراد را به قدري تنگ كرد كه فقط كساني شايستگي زمامداري بر ديگران را داشته باشند كه داراي حكمت علمي و عملي باشند .(2) بر اساس اين نظريه ، يافتن اين دو ويژگي در افراد بسيار مشكل است و به ندرت مي توان افرادي را يافت كه جامع اين دو خصوصيت باشند ؛ البته قائلان اين نظريه كه زادگاه آن يونان باستان است ، شرط سني را براي متصديان اين امر در نظر مي گيرند. بدين ترتيب ، كساني كه اين شرط را دارا باشند ، در به دست گرفتن مديريت جامعه با هم برابرند و تفاوتي بين آن ها وجود ندارد .

قائلان اين نظريه نيز افرادي را از به دست گرفتن اين امور منع مي كردند . برخي از آنان ، بردگان و برخي ديگر ، زنان را از اين قاعده استثنا كردند. اين نظريه ، همراه با استثنائاتي كه درباره ي آن وجود داشت ، در يونان قديم ، نام « دمكراسي » را به خود گرفت كه به معناي « حكومت مردم » بود . بنابراين نظر ، شخص بي سواد كه در زمينه ي مديريت جامعه اطلاعاتي ندارد يا از نظر استعداد ذاتي و خدادادي ، كودن است و از نظر مهارت هاي عملي نيز تخصصي ندارد ، با فردي كه از نظر علم ،تقوا ، مديريت و صلاحيت اظهار نظر در شوون گوناگون جامعه، جايگاه رفيعي دارد ، در

تعيين سرنوشت جامعه ، هيچ تفاوتي با يك ديگر ندارند.

هر يك از اين دو نظريه ، در دوران هايي از تاريخ، كمابيش رواج يافتند و اين امكان را فراهم ساختند كه درباره ي نظريه ي برتر داوري شود؛ اما همواره ، در طول تاريخ اين مشكل وجود داشته است كه نظريات ، اغلب بر روي كاغذ باقي مي ماند و در محافل علمي و آكادميك مدفون مي شود در اين باره نيز بايد به اين حقيقت اذعان كرد كه نظريه ي افلاطون هيچ گاه فرصت مناسبي نيافت تا در يك دوره ي تاريخي تجربه شود ؛ زيرا شرط تحقق حكومت مطلوب او اين بود كه حاكمان همواره از حكيمان باشند و احراز چنين صلاحيتي اغلب دشوار بود، و افراد اندكي اين ويژگي ها را داشتند ، بنابراين ، از طرح افلاطون همچنان به صورت مدينه ي فاضله يا « ناكجاآباد » ياد مي شود ؛ زيرا با طرح فقط در مرحله ي نظري مطرح مي شود و وجود خارجي ندارد .

از سوي ديگر، افرادي چون ارسطو نيز كه معتقد بودند تمام مردم يكسان بوده ، حق تعيين سرنوشت خويش را دارند ، فقط سخن و نوشته بسنده كردند و در عمل ، از اثبات نظريات خود ناتوان ماندند ، زيرا توده هاي مردم در دوران هاي گوناگون تاريخ ، بازيچه ي دست عده اي از نخبگان بوده اند آن هم نه آن نخبگان و حكيماني كه افلاطون بر آن پاي مي فشرد ؛ بلكه نخبگاني كه هوش ، فراست و توان خود را در راه ارضاي مقاصد شخصي و گروهي خويش به كار مي گرفتند

. اين چنين نيست كه همواره ، نخبگان ، افراد منزه و شايسته اي باشند كه بتوانند به بهترين وجه جامعه را اداره كنند ؛ بلكه گاهي ، نخبگان جامعه ، توانايي خود را در راه فساد به كار مي گيرند و باعث ايجاد انحراف هايي ميان افراد جامع مي شوند . حتي پديد آمدن مذاهب و اديان ساختگي و انحرافي در جامعه به دست نخبگان است .

يكي از مباحثي كه به حوزه ي كار جامعه شناسان مربوط مي شود ، مسائل مربوط به نقش نخبگان در جامعه است . اينان معتقدند كه بيشترين نقش را در تحولات جوامع انساني نخبگان ، و نه توده هاي مردم ، ايفا مي كنند و غالب توده هاي مردم نقش انفعالي دارند ؛ خواه حركت نخبگان در جهت صلاح ، ترقي وكمال خواه در جهت فساد ، تنزل و انحطاط باشد ؛ بنابراين ، منشأ تمام حركت ها كه در جامعه رشد كرده ، آن را تحت تأثير قرار مي دهد ، طرز تفكر نخبگان است . هر فردي از نخبگان مي تواند صدها و هزارها و گاهي ميليون ها نفر را تحت تأثير قرار داده ، آن ها را در جهت خاصي هدايت كند و در عمل ، تحول و گاهي حركت اصلاحي وگاهي انقلابي را پديد آورد ؛ پس وظيفه ي جامعه شناس است كه تحولات پديد آمده در جامعه را بررسي كند و درباره ي كيفيت و راه كارهاي نقش نخبگان بر توده هاي مردم ، به تحقيق بپردازد . بر اساس چنين مطالعاتي مي توان آينده را پيش بيني كرد و حتي راه كارهايي

را چه در جهت صلاح و چه در جهت فساد ، ارائه داد. 4. نظريه ي مورد قبول اديان الاهي

پس از آن كه نظريات مربوط به مديريت جامعه بررسي و ارزيابي شود ، مسأله ي مهم اين است كه اديان الاهي ، از جهت نظري و فكري ، در كدام طيف قرار مي گيرند يا كدام يك از اين نظريات ، به ديدگاه انبياي الاهي نزديك تر است . مسأله ي ديگر نيز اين خواهد بود كه در عمل ، چه كساني در حكومت ها و جوامع گوناگون ، در جهت حركت هاي ديني ، خواه حركت هاي مثبت و ايجابي و خواه حركت هاي منفي و سلبي گام برداشته اند ؛ بنابراين ، اين جا به دو گونه مي توان به بحث نگريست : يك نوع از اين مباحث ، مباحث نظري است كه فيلسوفان عهده دار آنند و بخش ديگر ، مباحث عيني و واقعي است كه جامعه شناسان بدان مي پردازند .

همان گونه كه پيش تر بدان اشاره شد ، متون ديني معتبري كه از اديان ديگر به ما رسيده باشد و بتوان بدان ها اعتماد كرد ، بسيار كم است . ميان كتب هاي آسماني ، به جز قرآن كريم ، فقط دو كتاب ديگر به نام تورات و انجيل وجود دارد كه به نام كتاب انبيا شناخته مي شود . درباره ي انجيل ، حتي خود مسيحيان نيز بر اين باورند كه به حضرت مسيح عليه السلام تعلق ندارد . تورات نيز كه به اعتقاد يهوديان از آن حضرت موسي عليه السلام است ، شواهد بسياري دال بر تحريف هاي

فراوان در آن وجود دارد ؛ از اين رو نمي توانيم به اين كتاب ها ، به صورت كتاب هاي آسماني و الاهي اطمينان كنيم ؛ پس يگانه كتابي را كه يقين داريم از سوي خداوند متعال بر بندگانش نازل شده و هيچ تحريفي نيز در آن واقع نشده ، قرآن كريم است ؛ بنابراين ؛ هرگاه در اين مباحث ، از دين نامي برده مي شود ، مقصود از آن ، اسلام است ؛ اما اين بدن معنا نيست كه مطالب درستي نيز كه حتي از وحي الاهي سرچشمه مي گيرد ؛ در اين كتاب ها وجود ندارد . از آن جا كه احتمال تحريف در هر يك از اين كتاب ها هست ؛ اگر چه مطالب درستي هم در آن باشد ؛ نمي توان به مطالب آن ها به صورت مطالبي يقين آور و برخاسته از وحي الاهي اعتماد كرد ،مگر آن كه مؤيدي از قرآن كريم براي آن وجود داشته باشد .

با تدبر در آيات قرآن و منابع اسلامي كه تفسيري از قرآن كريم از سوي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و امامان معصوم عليهم السلام است ، مي توان به اين نتيجه دست يافت كه اداره كردن جامعه فقط با گروه معدودي از افراد به نام حكيمان و نخبگان شايسته ي ديگر ، عملي نيست. در اين امر ترديدي وجود ندارد كه انديشه در مديريت جامعه بايد از كسي باشد كه داراي عقل و تجربه ي بيشتري است و همچنين در مرحله ي عمل نيز بايد مديريت به وسيله ي كساني انجام گيرد كه مهارت ، تجربه ، صلاحيت

، هوش ، فراست و مطالعات بيشتري دارند ؛ اما بايد به اين امر نيز توجه داشت كه وقوع خارجي چنين نظامي فقط با وجود حكيمان و نخبگان سامان نمي گيرد. آيات قرآن و شواهد تاريخي از آن حكايت دارد كه ميان هر امتي ، پيامبري وجود داشته است . بر اساس آيات شريفه ي و ان من أمه الا خلا فيها نذير ؛ (3) و هيچ امتي نبوده ، مگر اين كه در آن هشدار دهنده اي گذشته است و لقد بعثنا في كل أمه رسولا ؛ (4) و در حقيقت ، ميان هر امتي فرستاده اي بر انگيختيم ، هيچ جامعه اي را نمي توان يافت كه پيامبري براي آن وجود نداشته باشد .

متأسفانه فقط تاريخ زندگي تعداد معدودي از پيامبران براي ما مشخص است و حتي در متون ديني ما نيز نام، شرح زندگي ، محل اقامت و برنامه هاي پيامبران كمتر منعكس شده است. مطالعه در احوال همين عده ي اندكي كه نام و شرح مختصري از آنان و قومشان در قرآن آمده است ، نشان مي دهد كه جز تعداد اندكي از آنان به تشكيل جامعه ي مطلوب خود موفق نشدند. مطابق آيات شريفه ي قرآن كريم ، يگانه جامعه اي كه قبل از اسلام ، حكومت آن به دست انبيا اداره مي شد ، حكومت بني اسرائيل ، در دوران كوتاهي از زندگاني حضرت داوود و سليمان عليه السلام بوده است . به جز اين مورد نمي توان مورد ديگري را در قرآن يافت كه در آن ، انبيا به طور رسمي در رأس حكومت قرار گرفته باشند و

تمام امور در اختيار آنان باشد تا از اين طريق بتوانند در تمام قشرهاي جامعه و نهادهاي حكومتي و مديريتي جامعه ، برنامه ي خويش را اجرا كنند ؛ بلكه غالب انبيا، همواره در فشار ، شكنجه، تبعيد و زندان بوده اند و در مواردي نيز به دست برخي از افراد كشته مي شدند ؛ البته قابل ذكر است كه عامل قتل انبيا افراد معدودي بوده اند ؛ اما توه هاي مردم نيز از روي ناداني از آنان پيروي يا دست كم سكوت مي كردند .

آنچه به مباحث جامعه شناختي اين مسأله مربوط مي شود، اين است كه هيچ گاه در عمل ، همه ي شوون حكومت به دست حكيمان و شايستگان و رهبران ممتازي كه نقص و عيبي در كارشان نباشد ، واگذار نشده است . شايان ذكر است كه در اين زمينه ، قرآن كريم آينده را پيش بيني كرده ، و وعده داده است كه در آينده ، چنين حكومتي محقق خواهد شد . (5) اميد است كه آن روز دور نباشد و اين امت فداكار بتواند چنين روزي را درك كند و شايستگي مشاركت كنار حضرت براي اصلاح كل جامعه جهاني را داشته باشد .

بررسي سرگذشت انبيا نشان مي دهد كه حتي در يك زمان واحد يا حتي در يك شهر يا يك كشور ، چندين پيامبر ميان مردم زندگي مي كردند ؛ اما هيچ يك به تشكيل حكومت صالح موفق نشدند . بر اساس برخي از آيات سوره ي مباركه ي « يس » ، براي ساكنان يكي از مناطق كه مطابق برخي از روايات شهر انطاكيه بوده است ،

(6) چندين پيامبر نازل شد و آنان يكي پس از ديگري براي هدايت مردم بر انگيخته شدند :

و اضرب لهم مثلا أصحاب القريه اذ جاءها المرسلون . اذ أرسلنا اليهم اثنين فكذبوهما فعزرنا بثالث فقالوا انا اليكم مرسلون.(7)

( داستان ) مردم آن شهري را كه رسولان بدان جا آمدند ، براي آنان مثل زن ، آن گاه كه دو تن سوي آنان فرستاديم ؛ و ( لي ) آن دو را تكذيب كردند؛ پس با سومين ( فرستاده ) ( آنان را ) تأييد كرديم ؛ پس ( رسولان ) گفتند : ما به سوي شما به پيامبري فرستاده شده ايم .

ولي مردم با اين حركت همراهي نكردند و در نتيجه ، انبياي الاهي نتوانستند حتي يك شهر را بر اساس برنامه هاي الاهي خود اداره كنند . مشخص است كه در برنامه هاي انبيا نقصي وجود نداشته است ؛ بلكه وضعيت جامعه به گونه اي نبود كه بتوانند حكومت مطلوب خود را تشكيل داده ، بر اساس برنامه هاي صحيح اداره كنند . سر اصلي اين مطلب هم اين بود كه انبيا هيچ گاه درصدد نبودند تا از طريق زور و اجبار برنامه هاي خود را بر ديگران تحميل كنند ؛ زيرا در آن صورت ، فلسفه ي اصلي آفرينش انسان ، يعني انتخاب آزادانه ، مورد سؤال قرار مي گرفت و ديگر سعادت و شقاوت دنيا و آخرت معنايي نمي داشت .

از آنچه بيان شد ، به دست مي آيد كه در عمل ، نخبگان صالح نمي توانند تمام امور مربوط به جامعه را به دست گيرند . با توجه به اين واقعيت

، نبايد چنين پنداشت كه حكيمان ، شايستگان ، صالحان ، انبيا ، امامان ، اوصيا و پيروان شايسته ي ايشان ، بايد از جوامع خود دوري گزيده ، عمر خود را در گوشه ي عزلت سپري سازند ؛ پرهيزگاراني كه دعاي هميشگي آنان اين است كه خداوند ، آنان را امام و راهبر پرهيزگاران قرار دهد :

واجعلنا للمتقين اماما.(8)

و ما را پيشواي پرهيزگاران كن .

چنين كساني با مشاهده ي وضع موجود و عدم پيروي بيشتر مردم از آنان ، هرگز جامعه را به حال خود رها ، و از وظيفه شانه خالي نمي كنند ، البته كساني بودند كه برخلاف اين مي انديشيدند و با مشاهده ي فساد در جامعه به ديرها و صومعه ها پناه مي بردند و با اين استدلال كه اصل در انسان ها فساد و شر است ، هيچ گاه درصدد اصلاح جامعه بر نمي آمدند و در نتيجه ، هرگز حركتي اصلاحي از سوي آنان پديد نمي آمد ؛ اما اسلام اين انديشه را نمي پذيرد و چنين افرادي را ترغيب مي كند از انزوا خارج شده ، براي اصلاح جامعه گام بردارند . رواياتي نيز در اين زمينه وارد شده كه اين ديدگاه را رد مي كند و اهتمام به امور مربوط به جامعه را توصيه مي فرمايد . در بخشي از روايت منسوب به پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله آمده است :

لا رهبانيه في الاسلام. (9)

گوشه گيري در اسلام وجود ندارد.

در روايت ديگري نيز پيامبر گرامي صلي الله عليه و آله ، رهبانيت امت خود را جهاد دانسته است :

انما رهبانيه أمتي الجهاد في سبيل

الله . (10)

همانا رهبانيت امت من جهاد در راه خداست .

البته قابل ذكر است كه بايد كوشيد تا الگوي مطلوبي كه انبيا ارائه مي دهند يا الگويي كه افلاطون براي جامعه ي آرماني ارائه مي داد ، مورد نظر باشد و تلاشها در جهت تحقق آن انجام گيرد. به عبارت ديگر، بايد همواره به آن الگوي كامل و مطلوب توجه كرد؛ ولي نبايد انتظار داشت كه آن الگو به صورت كامل تحقق يابد و اگر در اين روند ، نقصي پديد آمد و انحرافي پديدار شد ، نبايد جامعه را رها كرد و به گوشه اي پناه برد. آن گونه كه از سخنان و سيره ي انبيا عليهم السلام و ساير حكيمان شايسته ، آگاه و دلسوز جامعه برمي آيد ، آنان الگوي مطلوب را ارائه مي دادند ؛ اما توقع نداشتند اين الگو در زمان كوتاهي به طور كامل عينيت يابد ؛ بلكه مي كوشيدند هر روز و هر چه بيشتر به آن الگو نزديك تر شوند . اميد مي رود كه هم با پيشرفت علوم و معارف و هم با فراهم شدن اسباب و فن آوري ، راه هاي درست بهتر ارائه شود و با تجربه هاي عيني كه افراد و جوامع در طول زندگي و در طول تاريخ انجام مي دهند ، زمينه اي فراهم آيد كه آن الگو ي آرماني امكان تحقق يابد .

حاصل آن كه : فساد موجود در جوامع ، تا حدي ، خلاف انتظار نبوده و قابل پيش بيني بوده است . حتي مي توان گفت كه پيش از آفرينش انسان نيز اين امر قابل پيش بيني بوده

است . هنگامي كه خداوند متعال به ملائكه فرمود:

اني خالق بشرا من طين ، فاذا سويته و نفخت فيه من روحي فقعوا له ساجدين . (11)

من بشري را از گل خواهم آفريد ، پس چون او را ( كاملا ) درست كردم و از روح خويش در آن دميدم ، سجده كنان براي او ( به خاك ) بيفتيد.

فرشتگان از خداوند پرسيدند:

أتجعل فيها من يفسد فيها و يسفك الدماء و نحن نسبح بحمدك و تقدس لك . (12)

آيا در آن ، كسي را مي گماري كه در آن فساد انگيزد و خون ها بريزد ؛ حال آن كه ما با ستايش تو ، ( تو را ) تنزيه مي كنيم و به تقديست مي پردازيم .

مطابق اين قسمت از آيات شريفه ي قرآن كريم، در آن زمان كه هنوز هيچ انساني آفريده نشده بود ؛ فرشتگان پيش بيني مي كردند كه پيدايش چنين موجودي و تشكيل چنين جامعه اي ، بدون فساد و خونريزي نخواهد بود . خداوند نيز در پاسخ به آنان ، اين امر را نفي نفرمود: بلكه حتي با گفتن : اني أعلم ما لا تعلمون ؛ (13) همانا من چيزي را مي دانم كه شما از آن بي اطلاعيد ، به طور ضمني اين پيش بيني آنان را تأييد كرد ؛ ولي با همين عبارت به آنان فهماندكه در عين وجود فسادهايي كه با آفرينش انسان ، دامنگير موجودات جهان مي شود ، انسان هايي تربيت خواهند شد كه مصالح و حكمت وجود آن ها بر آن فسادها غلبه خواهد يافت ؛ از اين رو ، اميد مي رود كه در

آينده ، جامعه ي صالحي تحقق يابد كه به آن آرمان مطلوب ، بسيار نزديك باشد . پي نوشت ها: 1.افلاطون ، جمهور ، ص 315.

2. ارسطو ، سياست ، ص 165.

3. فاطر (35) ، 24.

4. نحل ( 16) ، 36.

5. انبياء (21) ، 105، نور (24) ، 55 و قصص (28)، 5.

6. محمد باقر المجلسي ، بحار الانوار ، ج 14، ص 240، ح 20.

7. يس (36) ، 13 و 14.

8. فرقان (25) ، 74.

9. نعمان بن محمد التميمي المغربي ، دعائم الاسلام ، ج 2، ص 193، ح 701.

10. المحقق النوري الطبرسي ، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل ، ج 2، ص 401، باب احتساب موت الاولاد و الصبر عليه ، ح 42.

11. ص (38)، 71.

12. بقره (2)، 30.

13. همان .

منبع: كتاب انقلاب اسلامي جهشي در تحولات سياسي تاريخ

/خ

امتيازات، از ويژگي و اهميت خاص جهاني برخوردار مي باشد با وقوع اين انقلاب اغلب تحولات جهاني تغيير جهت داده شد، روابط تجاري كشورهاي مرتبط با منطقه و خاورميانه تحت تأثير قرار گرفت.(3)

اهميت جهاني انقلاب اسلامي را در پيامدهاي آن مي توان درك نمود.

1 . بيداري جهاني در برابر استعمارگران از سوي ملتهاي تحت استعمار متأثر از انقلاب ايران.

2 . زنده شدن و فعاليت مجدد نهضتهاي آزاديبخش جهان با الهام از انقلاب ايران و حمايتهاي انقلاب ايران مانند نهضت انتفاضه مردم فلسطين.

3 . احياي مجدد انديشه اسلامي و احياي اسلام در جهان معاصر با الگوي حكومتي مردم سالاري ديني.

4 . انديشه استقلال خواهي و استبداد گريزي و نفي هرگونه سلطه خارجي (كه هدف غارت ذخاير و منابع كشورهاي جهان خصوصاً كشورهاي اسلامي را تعقيب مي نمودند.)

5 . رويارويي و موفقيت انديشه اسلامي با انديشه هاي كمونيستي، ليبراليستي و امپراليستي و صهيونيستي، با احياي انديشه اسلامي بزرگترين مانع رشد اين انديشه ها در جهان به وجود آمد.(4)

ب) اهميت داخلي؛

استقلال، آزادي، و مردم سالاري ديني از دستاوردهاي مهم انقلاب اسلامي در ايران است كه با تكيه بر انديشه ولايت فقيه به رهبري امام خميني بوجود آمد، و با اين تحول مهم مردم ايران كه هزاران سال در زيرسلطه استبداد بودند رهايي يافته و توانستند با اكثريت قاطع (98%) حكومتي را كه دلخواه شان بود پايه گذاري كنند اهميت انقلاب اسلامي ايران در اين ويژگي نهفته است كه بر اساس محوريت ارزشها و مباني ديني بنيانگذاري شده، اگر انقلابهاي جهاني بر اساس ايدئولوژيهاي مادي بنيان گذاري شده اند، انقلاب اسلامي بر اساس ايدئولوژي و جهان بيني توحيدي تأسيس شده كه براساس خواست اكثريت قاطع مردم ايران بوده است.(5)

در ايران براي انقلاب

اهميت هاي بي شماري وجود دارد، كه در طول تاريخ ايران چنين اهتمامي وجود نداشته است، استقلال سياسي، اجتماعي، خودكفايي اقتصادي، تكنولوژي، و نظامي، و زنده شدن ارزشهاي فرهنگي، و احياي غرور ديني و ملي كه توسط بيگانگان پايمال شده بود. از جمله موارد مهمي است كه به انقلاب اسلامي اهميت مي دهد.

از نظر سياسي: قدرت سياسي و حاكميت از طرف بيگانگان تعيين و حمايت مي شود يعني استبداد نماينده بي اراده و استعمار و حافظ منافع آنها بود كه با مبارزات مردم ايران اين سيستم حاكميت فرو پاشيد.

از نظر نظامي: فرماندهان نظامي تحت نظر كامل استعمارگران بودند و ارتش ايران هيچ گونه اختيار تصميم گيري نداشت، از طرفي تمام تجهيزات نظامي ارتش ايران از كشورهاي خارج و استعماري تأمين مي شد و ايران بازار فروش شركتهاي غربي بود و هيچ نوع فن آوري و تكنولوژي پيشرفته در گذشته ارتش ايران كه چشمگير باشد،وجود نداشت ولي با پيروزي انقلاب دست بيگانگان استعمارگر از نفوذ در ارتش و نيروهاي نظامي قطع و پيشرفتهاي قابل ملاحظه اي بوجود آمد.

از نظر اقتصادي: كشور ايران و ساير كشورهاي اسلامي به عنوان تأمين كننده مواد نفتي و سوخت و ذخاير معدني ديگر شركتها و كمپانيهاي غربي بودند بطوريكه از نظر تأمين سوخت خود نيز كاملاً وابسته به آنها بوده و به كشور «تك محصولي» تبديل شده بود چون با توجه به صنعت نفت و صدور آن تمام صنايع ايران از جمله كشاورزي و صنايع دستي از رونق افتاده و در شرف نابودي قرار گرفته بود كه با وقوع انقلاب اسلامي تجديد حيات يافتند.(6)

با تأمل در تمام امورسياسي و اجتماعي داخلي ايران مي توان به اهميت انقلاب اسلامي ايران پي برد.

- علل پيروزي انقلاب اسلامي:

1 . ساختار اجتماعي و بافت فرهنگي جامعه ايران: ساختار ايران از لحاظ اجتماعي و بافت فرهنگي با ساختار فرهنگي كشورهاي ديگر از جهاتي متمايز است جامعه ايران به لحاظ برخورداري از فرهنگ اصيل اسلامي شيعه، از انسجام و وحدت و يكدلي بي نظيري برخوردار است، فرهنگ حيات بخش شيعه و اعتقاد به اصل امامت و ولايت از امتيازات برجسته جامعه ايراني است كه به نوبه خود عناصر و اقوام اجتماعي را در كنار هم متحد و يكدست در برابر توطئه ها بيدار و منسجم نگه مي دارد.(7)

2 . رهبري: يكي از اساسي ترين عوامل پيروزي انقلابها رهبران انقلابها هستند، رهبراني كه با هدايت ارگانيسم، نيروهاي اجتماعي و احزاب سياسي را با برنامه ريزي منظم به سوي اهداف مشخص شده سوق مي دهند كه در نهايت اين هدايتهاي پيشروانه منجر به پيروزي انقلاب مي گردد.(8)

در ميان رهبران تمامي انقلابها قدرت و نفوذ معنوي امام خميني كه از آن به نيروهاي «كاريزما» تعبير مي نمايند يكي از مهمترين عوامل پيروزي انقلاب اسلامي بوده است كه در طول تاريخ انقلابها اين نفوذ بسيار كم نظير بوده است.(9)

3 . نارضايتي عمومي در اجتماع ايران، بطوريكه تمام طبقات اجتماعي و احزاب سياسي را بر آن مي داشت كه با تشكيلات خاص خود مردم ار در رسيدن به اهداف و خواسته هايشان تهييج نموده و در قالبهاي مختلف مبارزاتي به مبارزه دعوت مي نمايند و در نتيجه مردم نيز با صفوف مستحكم در مبارزه عليه استبداد دير پاي كوشيده و در پيروزي انقلاب اسلامي نقش مهمي را ايفاء نمودند، رفتار ظالمانه استبداد نيز مخالفت مردم و مبارزات مردمي را بر عليه فضاي حاكم شديدتر مي نمودند، بطوريكه تمام آزاديهاي تعريف

شده مردم از جمله آزادي آنها در مراسم مذهبي و عزاداري ناديده گرفته شده بود و سلولهاي زندانهاي بزرگ مملو از جوانان بود. كه عزت و آزادي مردم را جريحه دار نموده و مردم را در مقابل اين رژيم مستبد وابسته به استعمار به مبارزه مي كشانيد.(10)

عوامل ديگري نيز در پيروزي انقلاب اسلامي دخيل بودند كه زير مجموعه اي از عوامل فوق محسوب مي شوند كه در نقش گروهاي مختلف تبيين خواهند شد.(11) - نقش علماء و بزرگان:

علماي شيعه چونان حلقه هاي محكم زنجيرهاي آهنين به همديگر متصل بوده و شبكه وسيع فرهنگي را بوجود آورده بودند. ابزاري كه در ميان علماي شيعه وجود دارد در اختيار هيچ گروه اجتماعي نبوده است، طبقات مختلف علماء اعم از علماي مذهبي و بزرگان فرهنگي كشور اجزاي يك پيكري محسوب مي شدند كه پيوسته با محور اصلي هدايتگر انقلاب يعني، رهبري مرتبط بوده و برنامه هاي مورد تأييد او را در ميان تمام اقشار اجتماعي اعم از بازاري و كسبه و كشاورز و دانشگاهي و طبقات ديگر اعلام نموده و نقش ابزار ارتباطي را ايفاء نموده و مردم را با اهداف رهبري هماهنگ مي نمودند اساتيد متعهد دانشگاهي و روحانيون مستقر در مساجد سراسر كشور كه از شهرهاي كلان گر فته تا دور افتاده ترين نقاط روستايي حضور داشتند به طور منظم و سيستماتيك با مردم مرتبط بوده و آگاهيهاي فرهنگي را به مردم القاء مي نمودند، مراجع تقليد حوزه هاي علميه قم و نجف و شهرهاي بزرگ ديگر چون مشهد و اصفهان و تبريز و... مردم را با بيانه هاي شرعي در صحنه و در جريان مبارزات نگه مي داشتند بزرگاني از تجار و بازرگانان و كشاورزان و عشاير و

تمام طبقات در پيروزي انقلاب اسلامي و بسيج مردم نقش مهمي داشتند.(12) - ارتباط متقابل علماء با مردم:

چنانچه گفته شد علماء، در ميان مردم نفوذي بسيار ديرپا و مستحكم داشتند چون خاستگاه علماء از ميان اقشار مختلف بوده است، و هرگز علماء و روحانيون از يك قشر برنخواسته اند كه مُنقطع از اقشار مردم باشند، بلكه علماي شيعه و طلاب علوم ديني و اقشار مختلف جذب حوزه هاي ديني شده و به درجات علمي نائل شده و پس از كسب مدارج علمي به ميان مردم برگشته و همواره به تبليغ و ارشاد مردم اقدام كرده اند، اين سنت ديرپاي حوزه هاي ديني شيعه است، چون علماء و مردم در فرصتهاي مختلف به علت ساختار اجتماعي و بافت فرهنگي اجتماع ايران ارتباط بسيار نزديك داشته اند، و منازل علماء يكي از پناهگاه هاي حل مشكلات مردم بوده است. حسينيه ها، تكاياي مذهبي و مساجد سراسر كشور از جمله مراكز ارتباط دهنده مردم با علماء بوده است.(13)

براساس فرهنگ اصيل اسلام، مردم مسلمان روزانه سه بار در مساجد حضور يافته و روزهاي جمعه در نماز جمعه حاضر شده و با روحانيت مرتبط بودند. برگزاري هيأت مذهبي و مراسم عزاداري در ايام محرم و صفر و ساير مناسبتهاي مذهبي و اعياد نيز از جمله ابزارهاي ارتباطي ميان اقشار مردم و علماء بوده است، اين ارتباط به خاطر عوامل متعدد بسيار ناگسستني است كه در طول تاريخ شيعه در ايران به وضوح ديده مي شود. پي نوشت ها: (1) . شهيد مطهري پيرامون انقلاب اسلامي، ص29، و ر.ك: نجف لكزايي و ميراحمدي، زمينه هاي انقلاب اسلامي، قم، ائمه 77، ص19 ، و ر.ك: حسين بشريه، انقلاب و بسيج سياسي،

چ دوم، دانشگاه تهران 74، ص 1، مفهوم انقلاب.

(2) . جمعي از نويسندگان (تدوين نهاد نمايندگي ولي فقيه) انقلاب اسلامي، چاپ هجدهم، قم، معارف،1381، ص178.

(3) . نامه پژوهش، فصلنامه تحقيقات فرهنگي شماره 10 و 11 پاييز و زمستان 1377، تأثيرات انقلاب اسلامي در گستره جهاني (ديدگاه نويسندگان خارجي) دكتر اصغر افتخاري، ص215 الي 255.

(4) . جمعي از نويسندگان پيشين ص182-194، و شهيد مطهري در پيرامون انقلاب اسلامي، چ هشتم، تهران صدرا، 71، ص124.

(5) . اقتباس جمعي از نويسندگان «پيشين» ص 19، و اقتباس از: لكزايي و مير احمدي «پيشين»، ص192-187 و اقتباس از شهيد مطهري «پيشين» ص156.

(6) . اقتباس از: جمعي از نويسندگان پيشين ص 19 و ص 137 و شهيد مطهري «پيشين» ص 158 و حسين فردوست، سقوط و ظهور سلطنت پهلوي، چ سوم، تهران اطلاعات، 70 ج اول، ص 283 و ص535 و ر.ك نامه پژوهش «پيشين» مقاله (بحران سياسي غير ديني و ظهور اسلامي سياسي در ايران ترجمه معصومه خالقي ص 103 و همان ص 163 و ص187-188. نظام سياسي انگليس و انقلاب اسلامي، و دكتر ايرج ذوقي، نفت ايران، چاپ سوم، تهران، پاژنگ 75، ص 43 (امتيازات نفتي ايران) ص 1530 و ص1090.

(7) . جمعي از نويسندگان «پيشين»، ص 19

(8) . اقتباس از مصطفي ملكوتيان، سيري در نظريه هاي انقلاب، چاپ سوم، تهران، قوس، 1380، ص26 ص151، و شهيد مطهري، «پيشين» ص 29 و ص50-51 و ص48. و ر.ك: كتاب نقد شماره 13 مقاله حداد عادل، زمستان 78، ص26(شخصيت امام خميني رضوان الله عليه).

(9) . پرفسور حامد الگار، ايران و انقلاب اسلامي، ترجمه، ص 58 و ص79 (درباره نقش رهبري امام).

(10) . اقتباس از

سيدجلال الدين مدني، تاريخ سياسي معاصر، چاپ سوم، قم، جامعه مدرسين، بي تا، ج2، فصل 32، ص317 و ص287 و شهيد مطهري، «پيشين» ص 55 (بروز نارضايتي و خشم از وضع حاكم زمينه ساز انقلاب است.)

(11) . همان، ج2، ص 8، و جمعي از نويسندگان، «پيشين» ص 19.

(12) . ر.ك: مدني «پيشين» ج 2، ص 444، ص366، ص336 و شهيد مطهري «پيشين» ص 49-48.

(13) . نقش مساجد در پيروزي انقلاب اسلامي، مشهد، سپاه پاسداران 1360،

از انقلاب و فهم نظريات امام خميني به عنوان رهبر انقلاب نايل آمد. در تحليل انقلاب اسلامي هميشه با اين مشكل مواجه هستيم كه صاحب نظران برحسب عادت به گذشته كوشيده اند كه اين واقعه را در قالبهاي تئوريك كلاسيك تحليل و ارزيابي كنند، و از اين رو است كه به درك واقعيت آن نايل نيامده اند. ميلاني اين مشكل را بدين صورت بيان مي كند:

بسياري از فرضيه هاي كوته بينانه (تأكيد بر مدلهاي غربي توسعه و يا مدلهاي ماركسيستي) بر مطالعات ايران شناسي نيز تأثير گذاشته بود. به عنوان نمونه، در سال 1972 جيمز بيل در همنوايي با بسياري از ديگر كارشناسان اعلام كرد كه طبقه مياني، بزرگترين تهديد براي رژيم پهلوي به شمار مي رود و رسم بر اين شده بود كه چپ گرايان و گروههاي ملي گرا را به عنوان كارگزاران اصلي ايجاد تغييرات انقلابي در ايران به شمار آورند. اسلام، به ندرت به عنوان يك نيروي سياسي، مطرح مي گرديد (ميلاني 1381: 42 _ 41).

برخي از صاحب نظران هم، مثل اسكاچيول، در تحليل انقلاب ايران مجبور شده اند كه از قواعد تحليل مرسوم عدول كرده و آن را تحت عنوان «مورد منحصر بفرد» از شمار تئوريهاي كلاسيك خارج كنند (فوران 1377: 532). بنابراين، در اين نوشتار تلاش مي شود كه ابعاد انقلاب اسلامي، فارغ از الگوهاي مسلط تئوريك در تحليل انقلابها، مورد بررسي قرار گيرد و از اين ابعاد تنها در حد محدود سخن به ميان آيد. اهم اين ابعاد عبارتند از: 1. وابستگي

وابستگي رژيم گذشته به دو مقوله در سرنوشت آن تأثيري تعيين كننده داشت. وابستگي اول رژيم به غرب (به طور عام) و به ايالات متحده امريكا (به طور خاص) بود. اين وابستگي كه

پس از كودتاي 28 مرداد روز به روز افزايش مي يافت در سالهاي قبل از انقلاب به حدي رسيد كه مقامات امريكايي هم آن را بالقوه خطرناك دانستند. اين وابستگي را كدي چنين توصيف مي كند: اولين تحولي كه پس از كودتاي 28 مرداد سال 1332 رخ داد و همچنان در 25 سال حكومت ديكتاتوري شاه اهميت خود را حفظ كرد، اين بود كه ايالات متحده كه در سالهاي اول پس از جنگ دوم در امر كنترل و نفوذ بر ايران با انگليسي ها مشاركت چندان با ثباتي نداشت، اكنون به قدرت خارجي حاكم در ايران تبديل شده بود. از نظر كدي دومين تحول عمده هم مرتبط با تحول اول بود، زيرا مشاركت ايالات متحده در سرنگوني مصدق و حمايت دائمي آن دولت از شاه، اين اميد را كه ايالات متحده ممكن است از فكر ايجاد يك دولت مردمي تر در ايران حمايت كند، تضعيف مي نمود. (كدي 1377: 218-217). روند اين وابستگي در دهه هفتاد ميلادي به سرعت اوج گرفت. در اين راستا كافي است كه به روند تحول آمار و ارقام معاملات نظامي دو طرف و نيز تعداد امريكاييهايي كه در ايران زندگي مي كردند توجه شود:

1. فروش و كمكهاي نظامي ايالات متحده به ايران (ميليون دلار):

سال فروش اهدايي جمع

1965 0 1/49 1/49

1970 7/128 5/0 2/129

1975 1006 0 1006

1977 2425 0 2425

1978 1907 0 1907

1979 925 0 925

( استمپل 1377: 102)

2.تعداد امريكاييان در ايران:

سال تعداد

1971 9087

1975 19134

1977 42145

1978 53941

(استمپل 1377: 111)

واضح است كه اين ارقام نشان دهنده رشد سريع وابستگي ايران به ايالات متحده است. اين تحول در دهه هفتاد به دليل وابستگي ديگر ايران به درآمدهاي نفتي بوجود آمد

و آثار و عوارض خاص خود را ايجاد كرد. اين واقعيت را كاتوزيان بدين صورت توضيح مي دهد:

با اتكا به درآمدهاي نفتي سياست توسعه اقتصادي كشور مبتني بر فعاليتهاي سرمايه بر شد كه با كمبود نهاده هاي داخلي از جمله نيروي كار ماهر مواجه شد و با تأمين اين نيروها از خارج در كشورهايي چون ايران اين باور بوجود آمد كه كشور به دست قدرتهاي غربي افتاده است (كاتوزيان 1377: 105).

بنابراين مي توان گفت كه وابستگي رژيم گذشته به ايالات متحده به شكلي منجر به تضعيف آن در داخل هم شد. زيرا شاه به دليل اين اتكا نوعي مصونيت براي خود تصور مي كرد. اما، وي حساسيتهاي داخلي را نسبت به اين واقعيت ناديده گرفته بود. همچنين، مشكل ديگر اين وابستگي وقتي نمايان شد كه وضعيت شاه وابسته به تغييرات سياست در داخل امريكا شد و از اين رو وقتي كه كارتر در انتخابات پيروز شد، به ناچار شاه نيز تحت تأثير اين تغيير قرار گرفت و مجبور شد سياست داخلي خود را تغيير دهد. در حالي كه اگر چنين وابستگي را نداشت، قضيه به نحو ديگري رقم مي خورد.

وابستگي ديگر رژيم شاه كه از اهميت بسزايي برخوردار بود وابستگي آن رژيم به درآمدهاي نفتي بود. اين وابستگي، بويژه، در دهه پاياني حكومت اين رژيم نقش برجسته اي يافت و موجب تشديد وابستگي قبلي نيز شد. آمار، بيان كننده چنين امري است:

3. درآمدهاي نفتي در ساختار توليد و بودجه رژيم شاه

سال ارزش افزوده نفت (ميليارد ريال) درصد درآمدهاي نفتي از كل درآمدهاي دولت درصد از توليد ناخالص داخلي

1338 29 - 7/9

1342 7/43 7/47 0/12

1346 4/86 1/44 9/15

1350 1/197 5/57 6/21

1354 7/1264 1/77

3/38

1356 7/1619 5/72 3/31

(سازمان برنامه، 1373)

مشاهده مي شود كه با گذشت زمان سهم نفت و درآمدهاي مربوط به آن به سرعت رو به فزوني مي نهاد. اتكاي به نفت و درآمدهاي سرشار آن، نوعي نظام غنيمتي را بر جامعه ايران حاكم كرد. چنين نظامهايي از نظر برخي افراد داراي سه وجه به هم پيوسته است: وجه اول آن نوع خاصي از درآمد است كه در اين مورد رانت نفت مدّ نظر است. وجه دوم شيوه خاص در مصرف اين درآمد است كه در عمل انواع بخششها را شامل مي شود. وجه سوم عقلانيت همراه آن دو است. عقلانيتي كه رانتينه است و در تضاد با عقلانيت توليدي است (جابري 1384: 73). اين عقلانيت رانتينه در تصميمات شاه به خوبي هويدا بود، و كليت استراتژي توسعه، طي دهة منتهي به انقلاب، از درآمدهاي نفتي و عقلانيت متناظر با آن متأثر بود. به بيان دقيق تر مي توان گفت كه توسعه كشور متغيري وابسته از درآمدهاي نفتي بود، زيرا:

از آنجا كه دولت، دريافت كننده و هزينه كننده درآمدهاي نفتي است، تمامي سياستها و متغيرهاي عمده اقتصادي __ يعني استراتژي توسعه، مصرف بخش عمومي و بخش خصوصي، سرمايه گذاري بخش عمومي و بخش خصوصي، تكنولوژي انتخابي، توزيع درآمد، تغيير ساختاري، ساختار اشتغال و دستمزدها، نرخ تورم و غيره _ _ بستگي به اندازه و تركيب هزينه كرد درآمدهاي نفتي داشته است (كاتوزيان، 1377: 104 _103).

البته در همان زمان عده اي خوش بينانه تصور مي كردند كه بهبود وضع اجتماعي و اقتصادي، در نهايت، زمينه ساز تحول دموكراتيك خواهد شد، اما هانتينگتون با نقد اين عقيده در مورد توسعه اقتصادي متكي به درآمدهاي نفتي معتقد است كه:

برخي معتقد بودند كه افزايش درآمدهاي ايران

به مرور موجب دموكراتيك شدن ساختار سياسي هم خواهد شد، اما روشن است كه اين افزايش درآمد وقتي كه از فروش نفت (يا احتمالاً ديگر منابع طبيعي) بدست مي آيد چنين خاصيتي ندارد، و درآمدهاي نفتي عايد دولت مي شود. در نتيجه بر قدرت بوروكراسي دولت مي افزايد، زيرا نياز آن را به گرفتن ماليات از ميان مي برد و يا آن را كاهش مي دهد. افزون بر آن دولت احتياج پيدا نمي كند به مايحتاج ضروري مردم كشورش ماليات ببندد. هر قدر سطح اخذ ماليات پايين تر باشد اعتراض مردم كمتر خواهد بود. يك شعار سياسي مي گويد: «هيچ مالياتي بدون اعتراض نيست» (هانتينگتون 1373: 75).

طبيعي است كه چنين وضعي به انفعال مردم و قطع رابطه كاركردي مردم و حكومت __ كه شرط لازم دموكراتيزاسيون است __ منجر شد و آن انتظار خوش بينانه را برآورده نكرد.

نكته مهمي كه به ذهن خطور مي كند اين است كه علت روي گرداني و نارضايتي مردم از رژيمي كه متكي به ماليات نيست چه مي تواند باشد. برخي بر اين عقيده اند كه احتمال دارد اينگونه رژيمها به دليل عدم اخذ ماليات، نارضايتي كمتري را فراهم كنند، اما دو دليل ديگر باعث ايجاد نارضايتي __ حتي به صورت انفجاري __ مي شود: دليل اول اينكه اينگونه رژيمها به دليل مستغني بودن از ملت، رفتار تحقيرآميزي نسبت به آنان دارند و اين تحقير منشأ نارضايتي مردم مي شود. دليل ديگر آنكه درآمدهاي مذكور دائمي و ثابت نيست و در مقاطعي كه اين درآمدها كم مي شود، مردم فشار زيادي را تحمل مي كنند و نارضايتي به انفجاري عظيم تبديل مي شود.

در مجموع مي توان گفت كه درآمدهاي نفتي در بودجه دولت اثرات مخرب خود را بر جاي

گذاشت. از يك سو، مانع شكل گيري جامعه مدني به ويژه طبقه متوسط شد و از سوي ديگر، به تضاد ميان نوسازي اقتصادي و سياسي، بالا بردن انتظارات عمومي، وابستگي به بازار جهاني، برون زا شدن اقتصاد، تشديد فاصله طبقاتي و حجيم شدن دولت، ناكارآمد شدن صنايع و توليد ... و در نهايت، نيز به بيماري هلندي منجر شد. از نظر فوران درآمدهاي نفتي در كنار ماشين سركوب، ديوان سالاري و نظام حزبي، يكي ديگر از نهادهاي ديكتاتوري سلطنت پهلوي بود:

اهميت آن (نفت) وقتي است كه متوجه شويم درآمد نفت ايران در سال 1322 فقط 5/22 ميليون دلار بود ولي در سالهاي پايان سلطنت پهلوي يعني سال 1356 با هزار برابر افزايش به 20 ميليارد دلار رسيد. (فوران 1377: 462 _ 463).

در اين سال نفت 38 درصد توليد ناخالص ملي، 77 درصد درآمد دولت و 87 درصد ارز خارجي كشور را تأمين مي كرد. ايران به مفهوم واقعي كلمه به درآمد نفت وابسته بود و اقتصاد نيز تا حدود زيادي به دولت وابسته بود (فوران 1377: 464).

در مجموع، به دليل اين دو وابستگي (به نفت و به امريكا و غرب) بود كه شاه خود را بي نياز از مردم خويش حس كرد و هر روز بيش از گذشته از بنيانهاي دروني جامعه و مردم فاصله گرفت و خودكامه تر شد. دكتر كاتوزيان مي كوشد كه با نوعي تقسيم بندي از 25 سال (1357-1332) پاياني رژيم شاه سازوكار تحول را بيشتر توضيح دهد:

به طور معمول فاصله سالهاي 1332 تا 1357 يعني از كودتا تا آغاز انقلاب را دوره ديكتاتوري مي خوانند، اما در واقع بايد اين دوران را به دو دوره كوچكتر تقسيم كرد: سالهاي

1342-1332 كه حكومت هرچه ديكتاتور تر يا اقتدارگراتر مي شد و سالهاي 1357-1342 كه حكومت سرشتي خودكامه داشت. در ده ساله نخست پس از كودتا نه دموكراسي وجود داشت و نه هرج و مرج سياسي حاكم بود، بلكه شكل محدودي از حكومت قانون و مجلس _ هرچند منتخب آزاد مردم نبود _ كه هنوز نمايندگي برخي بخشهاي جامعه را برعهده داشت و از اختيارات مشخصي برخوردار بود و هنوز نشانه هايي از آزادي بيان و مطبوعات و بحث و گفتگوي همگاني به چشم مي خورد. علت همه اينها آن بود كه رژيم هنوز پايگاهي اجتماعي مركب از زمين داران، دستگاه روحانيت، بلندپايگان ديوان سالاري، و بيشتر بخش كوچك ولي رو به رشد تجار نو، داشت... (در دوره دوم) حكومت سرشتي هرچه خودكامه تر يافت، حكومت فردي جاي ديكتاتوري معمولي را گرفت و طبق سنّت تاريخي، از جمله دوره دوم حكومت رضا شاه، دولت عملاً فاقد هرگونه پايگاه اجتماعي بود _ حتي به رغم اين واقعيت كه انفجار درآمد نفت بر شمار گروههاي وابسته به دولت افزوده بود. (كاتوزيان، 1380: 203 _ 202).

اين چنين بود كه وابستگي به نفت و غرب منجر به بي نيازي و استقلال از مردم و حتي طبقات اجتماعي شد. 2. تحولات اجتماعي و اقتصادي

پرداختن به تمامي تحولات اجتماعي و اقتصادي دوران منتهي به انقلاب مستلزم بحث مفصلي است، اما برخي ابعاد اين تحولات به لحاظ درك مسائل منتهي به انقلاب اهميت دارد.

طي سالهاي 1338 تا 1356 توليد ناخالص ملّي ايران به قيمت ثابت 6 برابر افزايش يافت. اين افزايش به قيمت جاري حدود 5/17 برابر است. اما طي اين مدت هزينه جاري دولت 41 و هزينه هاي عمراني آن حدوداً

65 برابر شد كه از حجيم شدن دولت حكايت مي كند. اين اتفاق، بزرگتر شدن طبقه متوسط جديد را كه از چند دهه قبل آغاز شده بود، شدت بخشيد. طبقه اي كه در نتيجه پديده نوسازي پا به عرصه وجود مي نهاد و جامعه روشنفكري هسته اصلي آن را تشكيل مي داد.

يكي از آثار درآمدهاي نفتي گسترش آموزش نسبت به قبل بود، گرچه ايران به لحاظ سواد در پايان حكومت رژيم گذشته هنوز وضعيت نامطلوبي داشت و فقط47 درصد مردم باسواد بودند، اما گسترش تحصيلات متوسطه و دانشگاهي و رايگان شدن آنها موجب حضور افراد و گروههاي جديد در نظام آموزشي و عالي كشور شد كه تبعات خاص خود را در جريان انقلاب بوجود آورد.

رشد جمعيت موجب تغيير ساختار سنّي جمعيت كشور شد، به طوري كه درصد گروههاي سنّي جوان را در كل جمعيت افزايش داد. از سوي ديگر، افزايش جمعيت مذكور عموماً در نقاط شهري رخ داد، به طوري كه جمعيت شهري طي يك دوره ده ساله قبل از انقلاب حدوداً 60 درصد افزايش يافت. اين رشد عمدتاً به شهرهايي با جمعيت بزرگتر تعلق داشت و قابل ذكر است كه در همان زمان، جمعيت روستايي بر جمعيت شهري تفوق عددي داشت و اندكي بيش از 50 درصد جمعيت ايران را روستاييان تشكيل مي دادند. در مجموع مي توان گفت كه وضعيت متغيرهاي اصلي اجتماعي (سواد، شهرنشيني، ساخت سنّي) در آستانه انقلاب به گونه اي بود كه حدوداً در حداكثر واريانس خود قرار داشت و همين امر موجب كم ثباتي جامعه مي شد (ر.ك. عبدي 1378).

مجموعه شرايط مذكور، موجب بروز پديده حاشيه نشيني در شهرها شد، به ويژه آنكه درآمدهاي نفتي بيشتر به جيب افراد

ثروتمندتر مي رفت و باعث توزيع نابرابر درآمد مي گرديد. اين نابرابري ابعاد متعددي داشت، طبق محاسبات بانك مركزي ايران كه توسط هاشم پسران در همان زمان انجام شد، ابعاد اين نابرابري به شرح زير بود:

الف) ناهمساني درآمدها در مناطق روستايي و شهري طي تمام سالها رو به افزايش بوده است. (از سال 1338 به بعد)

ب) درآمدها در مناطق شهري با نابرابري بيشتري نسبت به مناطق روستايي توزيع شده است.

ج) ميان هزينه خانوارهاي روستايي و شهري فاصله بسيار وجود دارد كه اين شكاف در طي دوره مورد بحث عميق تر شده است. به طوري كه نسبت مصرف سرانه يك شهري به يك روستايي از 2/2 برابر در سال 1341 به 2/3 برابر در سال 1353 افزايش يافته است.

د) ميان نقاط مختلف كشور از لحاظ برابري درآمدي فاصله بسياري وجود دارد... در سال 1351 توليد سرانه ناحيه مركزي كشور در حدود 6 برابر توليد سرانه ناحيه ساحلي و درآمد سرانه در تهران بيش از سه برابر متوسط ساير نواحي كشور شد (پيرامون ساخت و نقش رسانه ها 1356: 354).

اين ساختار درآمدي شديداً نابرابر كه ضريب جيني آن در سال 1347 برابر 4701/0 بود __ و به خودي خود گوياي نابرابري زياد بود __ در سال 1356 به رقم 5144/0 رسيد (سازمان برنامه و بودجه 1360: 15) كه معرف تشديد نابرابري بود. سياستهاي اقتصادي رژيم شاه در تشديد نابرابري به گونه اي بود كه يك بررسي آماري نشان داد كه هزينه هاي دولتي در سال 1351 در مورد آموزش، تأمين اجتماعي، كشاورزي، بهداشت و غيره، در نهايت، به نفع گروههاي بالاي درآمدي بوده است. به طوري كه مثلاً در اين سال ميزان استفاده

پايين ترين گروه درآمدي از كليه برنامه هاي آموزشي معادل 1913 ريال در سال بوده است. در حالي كه اين رقم براي خانوارهاي بالاترين گروه درآمدي بيش از ده برابر بوده است (سهرابي 1360: 23). بنابر يك گزارش منتشر نشده اداره بين المللي كار، در سال 1972 / 1351، چنين توزيع نامناسبي باعث شده بود كه ايران در رديف كشورهايي با بيشترين ميزان نابرابري در جهان قرار گيرد (آبراهاميان 1377: 551).

هنگامي كه اين مجموعه تحولات در كنار توسعه نامتوازن و بي برنامه شاه قرار گرفت مجموعه اي عوارض و تبعات جدّي براي جامعه ايجاد كرد كه كمبود مواد غذايي، تورم، آلودگيهاي زيست محيطي، اغتشاش در زندگي شهري، كاستيهاي مهم زيربنايي چون جاده ها و خاموشيهاي برق و... از آن جمله اند. تورم در ميان ساير مشكلات مذكور ملموس تر و داراي آثار فوري تري بود. در دهه چهل، متوسط تورم سالانه كمتر از 2 درصد بود، اما از سال 1350 رشد فزاينده تورم را شاهديم، كه ابتدا به 5/5 و سپس به 5/6 و در سال 1352 به 13 و در سال 1353 به 5/16 درصد رسيد و در ادامه به رقم 25 درصد هم بالغ گشت. تورم كه پاشنه آشيل سياستهاي شاه بود، موجب واكنش وي گرديد و سياست تثبيت قيمتها و بگير و ببند بازاريها و كسبه را آغاز كرد. در حالي كه ريشه اين تورم در حجم نقدينگي بود كه در فاصله سالهاي 1350 تا 1356 از رقم 296 ميليارد ريال با 7 برابر افزايش به 2097 ميليارد ريال رسيد (سازمان برنامه 1373: 32). از سوي ديگر، هنگامي كه در سال 1356 اقدامات اقتصادي براي مهار تورم از سوي دولت آموزگار

به اجرا گذاشته شد، اين امر زمينه ساز افزايش بيكاري شد و معضلي بر معضلات قبلي افزود.

شاه كوشيده بود كه با تقويت كمّي و كيفي طبقة متوسط جديد، طبقة متوسط سنّتي را تضعيف كند. به همين دليل مخالفتهاي طبقه متوسط سنّتي را پيشاپيش مسجل كرده بود، اما به دليل سياستهاي غلط اقتصادي و مشكلات پيش گفته و نيز به دليل عدم توسعه سياسي كافي (كه حتي پسرفت سياسي بود) نتوانست طبقه متوسط جديد را با خود همراه كند. از سوي ديگر، طبقه بالاي جامعه را نيز نسبت به خود بي اعتماد و بدبين كرد، زيرا هنگامي كه در مواجهه با گران فروشي قرار گرفت براي خوشايند افكار عمومي، برخي از افراد اين طبقه را «فئودالهاي صنعتي» ناميد و افرادي چون القانيان و وهاب زاده را بازداشت كرد و در ساختار سياسي نيز با بركناري هويدا و نصيري تير خلاصي را بر هم پيماني اين طبقه با رژيم خودش شليك نمود.

طبقه پايين شهري شامل كارگران و مزدبگيران نيز به نحو ديگري دچار مشكل شدند. تورم و سپس بيكاري بيش از هر طبقه ديگري بر آنان فشار وارد مي كرد، ضمن اينكه آنان نمي توانستند خود را با تحولات پيش روي انطباق دهند. به همين دليل، برخلاف تصور شاه اين گروه به ويژه كارگران كه قرار بود از نظر شاه به دليل برخورداريهاي متعدد مثل بالا رفتن سطح دستمزدها، سهيم شدن در سود سهام كارخانجات و غيره، حامي رژيم باشند، بر اثر مواجهه با مشكلات جامعه به طور طبيعي در صف مخالفان رژيم قرار گرفتند.

در روستاها هم وضع همين طور بود، اصلاحات ارضي مالكان و خوانين را تضعيف كرده بود و به جاي آنان دو

گروه جديد در روستا نفوذ پيدا كرده بودند. از يك سو، دولت جايگزين شده بود و از سوي ديگر، روستاييان كه قبلاً تحت نفوذ مالكين و خوانين بودند از حوزة نفوذ آنان خارج شده و اين امر راه را براي حضور بيشتر روحانيون در ميان مردم باز كرد. روستاييان (اعم از خرده مالك، كم زمين و خوش نشين) نيز در حمايت از رژيم دچار مشكل شدند. اگرچه برخي از آنان، به دليل تملك زمين، در ابتدا نگرش مثبتي داشتند، اما در ادامه با عدم حمايت حكومت از سرمايه گذاري و توسعه كشاورزي و نيز باز كردن دروازه هاي كشور بر واردات كشاورزي (طي يك دهه متوسط رشد سالانه 12 درصد در مصرف كالاي كشاورزي) به جرگة ناراضيان پيوستند چرا كه نفعي از توسعه اقتصادي نصيب كشاورزان صاحب زمين نشد. در مجموع، به دليل سياست حمايت از كشت و صنعتهاي بزرگ، كشاورزان سنّتي و دامپروران و عشاير ضربه خوردند و اين نيز موجب مخالفت آنان شد. البته روستاييان به يك دليل كلي ديگر كه همان توسعه نامتوازن به نفع شهرها و بي بهره بودن آنان از عوامل زير ساختي بود از وضعيت موجود ناراضي بودند. 3. ابعاد شخصيتي شاه

هنگامي كه از نظامي استبدادي و خودكامه سخن مي گوييم كه انقلاب درصدد نفي و طرد آن است، به ناچار مي بايست به عقايد، گرايشها و رفتارهاي شخصي فرد حاكم نيز توجه كافي مبذول داشت. زيرا اگرچه زمينه اصلي بروز بحران در يك جامعه عناصر ساختاري است، اما نبايد فراموش كرد كه افراد قدرتمند نيز مي توانند در تشديد يا تخفيف روندهاي بحران زا نقش تعيين كننده داشته باشند و اينجاست كه شناخت ويژگيهاي رواني و رفتاري حكّام مثمر

ثمر واقع مي شود.

به طور خلاصه مي توان گفت كه شاه فردي بسيار مغرور و متكبر بود. اما اين خصلت در شاه روي ديگري هم داشت. دكتر كاتوزيان در اين مود چنين مي گويد:

برخي به ويژگيهاي شخصي شاه نيز اشاره مي كنند، و اين كه بعضاً تكبر ظاهري اش را پوششي براي مخفي كردن فقدان اعتماد به نفس او مي دانند، يا عناصري از خودشيفتگي مفرط را در شخصيت او مي بينند كه در اوضاع و احوال آثار خوب و بد خود را نشان مي دهد. (كاتوزيان 1380: 253-252).

تركيب عدم اعتماد به نفس و غرور تبعات متعددي را در رفتار شاه ايجاد مي كرد، از جمله اينكه تمامي قدرت را در خود متمركز مي كرد و مسئوليت را به دوش ديگران مي گذارد. اكثر مقامات رژيم به اين نكته اشاره مي كردند، حتي خلعتبري، وزير خارجه شاه، به مقامات خارجي تأكيد مي كرد: «او صرفاً يك پيام آور است و در تمام موارد مهم و غالب امور كم اهميت شخص اعليحضرت تصميم مي گيرند» (استمپل 1377: 37). اين ويژگي موجب شد كه نظام اداري و سلسله مراتب مبتني بر رابطه سالاري شود و در برابر برتري جوييهاي شاه واكنشي نشان نمي داد و همين امر موجب از كار افتادن اين نظام مي شد (استمپل 1377: 39). وابستگي تصميمات به يك فرد نظام را در مواقع بحراني انعطاف ناپذير و منفعل مي كرد كه كرد. همچنين، افرادي اطراف او جمع مي شدند و باقي مي ماندند كه مشخصه اصلي آن عامليت فساد اداري و تبعيت كامل بود. خود بزرگ بيني شاه به آنجا انجاميد كه خود را از مشورت و گفتگو با ديگران بي نياز مي دانست. چنانچه پدرش افتخار خود را اين مي دانست كه هيچ گاه با ديگران مشورت نكرده است، او

نيز به همين سياق عمل مي كرد و هويدا اين خصلت وي را در گفتگو با سفير انگليس چنين خلاصه مي كند كه تعريف شاه از گفتگو اين است كه من حرف مي زنم شما گوش كنيد. خود بزرگ بيني شاه به نحوي بود كه اطرافيان نيز عظمت وي را (صادقانه يا غيرصادقانه) باور كرده بودند. از اين روست كه وزير دربار مي گويد:

تنها تقصير شاه اين است كه در واقع به مردمش بيش از حد خوبي مي كند. ايده ها و انديشه هاي وي آنقدر بزرگ و متعالي است كه قادر به دركشان نيستيم (آبراهاميان 1377: 515).

با اين حال، خصلت ضعف شاه و عدم اعتماد به نفس وي نيز در مقاطع مهم، از جمله انقلاب، خود را نشان داد به طوري كه با اولين موج انتقاد امريكايي ها قافيه را باخت و تصور كرد كه تصميم به حذفش گرفته اند.

ويژگي ديگر شاه اين بود كه كل كشور و حتي مردم را مايملك خود مي دانست، و به قول ابتهاج، رئيس سازمان برنامه، شاه هميشه مي گفت: من، پول من، نفت من، درآمدهاي من و معتقد نبود كه اين درآمدها مال مردم است (كاتوزيان 1377: 251) پدر شاه هم چنين ويژگي را داشت. او با دزدي مقامات مخالفت مي كرد و حتي شديداً آن را سركوب مي كرد، اما غصب اموال مردم و هزاران روستا را از جانب خود دزدي نمي دانست.

فقدان اعتماد به نفس شاه موجب مي شد كه از دو چيز پرهيز كند: يكي قدرتمند شدن نهادها و ديگر قدرتمند شدن افراد. به اين دليل، شاه مي كوشيد به موازات هر نهادي، نهادي ديگر تأسيس كند تا قدرت در يك نهاد جمع نشود، و طبعاً اين امر موجب موازي كاري مي شد.

در خصوص افراد نيز مي كوشيد كه ميان آنان اختلاف بيندازد و خود به عنوان پدر ملت و شاه بر فراز آن اختلاف به حل اختلاف اقدام كند و حلّال مشكلات معرفي شود. وي از طريق اين دو سياست تلاش مي كرد بين نخبگان اداري و نظامي و نيز نهادهاي اداري موازنه قوا برقرار نمايد و از اين طريق سطح نهادمندي سياسي در كشور پايين ماند و صرفاً انحصار سياسي وي و شاه مداري اصل پايه اي رژيم گرديد.

يكي ديگر از ويژگيهاي شاه كه او را در وضعيت بحران بي ياور نمود، لحن تهاجمي و تحقيركننده و گزنده وي بود كه عليه روشنفكران، روحانيون، بازاريها و حتي در اين اواخر عليه سرمايه داران به كار مي برد كه موجب شكل گيري نفرتي بزرگ از وي نزد منتقدان و مخالفانش و حتي توده مردم شد. 4. تحولات مذهبي

تحولات مذهبي در سالهاي منتهي به انقلاب اهميت زيادي دارد، زيرا انقلاب اسلامي دو وجه سلبي و ايجابي داشت: وجه سلبي آن در نفي شاه بود و اگر تنها همين وجه در جامعه شكل مي گرفت، شايد لزوماً به انقلاب منجر نمي شد. اما، وجه ايجابي آن كه جايگزين كردن ارزشهاي اسلامي بود واجد اهميت فراوان است. اين تحول در دو بعد مفهومي و نهادي رخ داد كه هر كدام بخشي از مفهوم اسلام را در جامعه تقويت كردند.

در بعد نهادي، گسترش منابع مالي طبقه متوسط سنّتي موجب تقويت منابع مالي نهادهاي مذهبي چون حوزه و روحانيت و مساجد و... شد. از سوي ديگر، اصلاحات ارضي برخلاف تصور اوليه رژيم، موجب تقويت حضور نهاد روحانيت در روستاها شد. به علاوه، مهاجرت از روستاها به شهرها و حاشيه هاي شهري وسيع

و گسترده بود، اما آنچه عموماً اين مهاجرين را به يكديگر و به مردم مبدأ مهاجرت متصل مي كرد، نهادهاي مرتبط با مذهب چون هيأتهاي مذهبي بود. در واقع، برخلاف بسياري از كشورهاي ديگر كه مهاجرت گسترده روستا به شهر موجب ذره اي و حتي بي هويت شدن افراد و جذب بسياري از آنان در باندهاي خلاف و... مي شود، در ايران به دليل وجود نهادهاي مذهبي مهاجرت به شهر كمتر موجب قطع ارتباط فرد با ديگران شد و فرد در شبكه اي از روابط و نظارت اجتماعي مرتبط با ديگران باقي مي ماند. به عنوان مثال:

انجام يك تحقيق در ايام محرم و رمضان سال 1353 نشان داد كه بيش از 12300 هيأت مذهبي تنها در تهران تشكيل شده است كه غالب آنها از سال 1344 به بعد تشكيل يافته اند و ابعاد گستردگي اين هيأتها به نحوي است كه بسياري از اصناف و گروههاي اجتماعي را در برگرفته است و تنها 1821 هيأت مذهبي و عزاداري در تهران از عناويني برخوردارند كه قابل توجه مي باشند: (اسدي 1355: 161).

اسامي اين هيأتها در چهار مقوله مي گنجد: گروه اول اصناف (مثل آهن فروشان و...)، گروه دوم همشهري ها و هم ولايتي ها كه از اسامي روستاها تا شهرها و استانها را شامل مي شد (مثل بيرجندي هاي مقيم تهران)، گروه سوم دستجاتي بودند كه اسامي مذهبي مثل فاطميه، محبان حسين (ع) و... را انتخاب كرده بودند. دسته چهارم هم محلهايي بودند كه نام محل را بر خود نهاده بودند (مثل جوانان نازي آباد و...) كه در واقع مردم شهرها و حاشيه شهري در اين نهادهاي مذهبي كه محل تشكيل آنها مسجد، حسينيه يا منزل يا حتي كنار خيابان در چادرهاي موقتي بود

متشكل و با يكديگر مرتبط مي شدند و از اين طريق هويتي يگانه كسب مي كردند، ضمن اينكه اين افراد به ياري و كمك يكديگر نيز مي شتافتند و حتي در امور عمراني محل يا مبدأ مهاجرت خود (مثل روستاها) فعال بودند و نوعي پيوستگي ميان شهر و روستا از خلال مذهب و نهادهاي مذهبي فراهم كرده بودند.

تعداد مساجد نيز طي اين دوره افزايش يافت. تعداد مساجد كه در سال 1341 برابر 3653 باب بود در سال 1352 فقط در محدوده 233 شهر كشور برابر 5389 باب شد. در شهري چون تهران اين تعداد در سال 1340 برابر 293 باب بود ولي در سال 1351 به 700 باب رسيد. گرچه در بررسي ديگر در پايان سال 1354 تعداد 1140 باب مسجد شناسايي شده بود (اسدي 1355: 154).

براي آنكه معلوم شود بهبود اوضاع اقتصادي چگونه موجب تقويت مالي نهادهاي مذهبي شد مي توان از يك قرينه استفاده كرد. درآمد آستان قدس رضوي از نذورات مردم در طي سالهاي 1345 تا 1351 كه كمتر از 2 برابر افزايش يافته بود، از سال 1351 تا 1354 حدوداً 5/5 برابر شد (اسدي 1355: 158-157). تعداد طلاب قم در سال 1354 به حدود 18000 نفر، يعني سه برابر اين تعداد در سال 1340، رسيد. (اسدي 1355: 159). تكنولوژي نيز به كمك مذهب آمد و بلندگو و ضبط صوت و نوار، به ويژه نوارهاي قرآن و سخنراني و مداحي اهل بيت بازار گرمي را به خود اختصاص داد و حتي پاي آن به روستاها نيز باز شد. يكي ديگر از نهادهاي مذهبي كه در اين مقطع شكل گرفت و نقش قابل توجهي در پيوستگي مذهبي

مردم داشت، صندوقهاي قرض الحسنه بود كه در آن وانفساي تورم و مشكلات مالي مردم، وامهايي هرچند اندك ولي بدون سود را به مردم مي داد و نوعي مقايسه با وضعيت بانكهاي حكومت كه براساس بهره وام مي دادند، ايجاد كرد.

مجموعه اين نهادها موجب به هم پيوستگي طبقات متوسط سنّتي و پايين شهري و روستايي از خلال مذهب شد. اما طبقه متوسط جديد از طريق ديگري به مذهب رو كرد، گو اينكه آنها نهادهاي خاص خود را داشتند، اما از خلال نهادهاي مذكور نيز با طبقات سنّتي و پايين شهري نيز در ارتباط قرار گرفتند. ضمن اينكه تداخل اين دو طبقه كه عموماً هم درون خانواده هاي مشابه بودند، به نزديكي بيشتر آنان انجاميد.

پس از قيام 15خرداد سال 1342، بي اعتمادي و بي اعتقادي نسبت به نگرشهاي پيشين در مبارزه با رژيم، نوعي گرايش جديد نسبت به اسلام بوجود آورد، گرايشي كه هم ميان طبقات سنّتي و روستايي مشهود بود و هم ميان طبقه متوسط شهري به چشم مي خورد. گرچه برداشتهاي اين دو طبقه تا حدودي متفاوت از يكديگر بود. گروه جديد از خلال انجمنهاي اسلامي دانشگاهي و كتاب و نشريات و برخي اماكن چون حسينيه ارشاد به تبليغ انديشه خود پرداخت كه در ميان آنان افراد معمم و مكلا چون مرحوم مطهري و طالقاني و نيز بازرگان و شريعتي وجود داشتند.

به عنوان نمونه، در كل دهه 1342-1332 تعداد 567 عنوان كتاب مذهبي در ايران منتشر شده بود، در حالي كه اين تعداد در پنج سال 1346-1342 به 765 عنوان و در سه سال 1350-1348 به 755 عنوان و در سه سال 1352-1350 به تعداد 1695 عنوان بالغ شد. فارغ از

قدر مطلق، سهم نسبي كتب مذهبي نيز افزايش يافت و از 1/10 درصد كل كتب منتشره در دهه 1342-1332 به 7/33 درصد در سال 1352 رسيد كه بالاترين عنوان در ميان كتابها در سالهاي 1351 تا 1354 مربوط به كتب مذهبي بود. در حالي كه در دهه 1342-1332 كتابهاي مذهبي داراي رتبه چهارم بودند. در پايان سال 1354، تنها در شهر تهران حدود 48 ناشر كتب مذهبي شناسايي گرديد كه از ميان آنها 26 ناشر فعاليت انتشاراتي خود را در ده سال اخير (1353-1345) با انتشار كتب مذهبي آغاز كرده بودند (اسدي 1355: 152-151) و اينها غير از كتابهاي زيادي بود كه به صورت قاچاق چاپ و منتشر مي شد.

بنابراين اگر از منظري تحليلي تر به قضيه نگاه شود، از يك سو، برخلاف تصور قبلي مبتني بر سست شدن پيوندهاي سنّتي در روستاها، به ويژه پس از اصلاحات ارضي، راه براي ورود و نفوذ روحانيون در روستاها هموارتر شد. آبراهاميان اين امر را چنين توضيح مي دهد:

در دوره پس از مشروطه، قدرت و حوزه عملي روحانيون نه تنها از جانب روشنفكران شهري، بلكه توسط بزرگان روستايي كه مي توانستند رعايا، اعضاي ايل و طايفه و اطرافيان خودشان را همچون گله هاي گوسفند به محلهاي رأي گيري بياورند، محدود شده بود. اما پس از انقلاب اسلامي (و علي القاعده اندكي قبل از آن نيز) زمينه مناسبي براي فعاليت روحانيون وجود داشت، زيرا توسعه اقتصادي _ اجتماعي اخير، پيوندهاي سنتّي ميان بزرگان و اطرافيان آنها، زمين داران و رعاياي آنها و اعضاي عادي و رؤساي قبايل را از ميان برده بود (آبراهاميان 1377: 661).

همچنين، سركوب نهادهاي مرتبط با طبقه متوسط شهري از سوي رژيم موجب

مساعدتر شدن زمينه براي تأثيرگذاري بيشتر نهادهاي مذهبي در جامعه شد.

اگر در دوره قبل از كودتا، گروهها و صداهاي مخالف براي ابراز مخالفت، نهادهاي دموكراتيكي چون اتحاديه ها، احزاب و وسايل ارتباط جمعي را مي يافتند، در شرايط پس از كودتا و زير فشار سنگين دولتي اقتدارگرا، فضاي جديد سياسي براي ابراز مخالفت، در مساجد، مدارس علميه، بازار، دانشگاهها، سازمانهاي زيرزميني و گروههاي خارج از كشور شكل گرفت.

اين تغيير مكاني كه در حوزه فعاليت سياسي پديد آمد، موجب غيرسكولار شدن سياست و حيات عمومي در دوره پس از كودتا شد. (ميرسپاسي 1384: 124).

از سوي ديگر، در جامعه اي كه به شدت متحول بود، نياز به همبستگي گروهي و اجتماعي بيشتري وجود داشت و مذهب قالب بسيار مناسبي براي تحقق اين هدف بود:

مذهب، احساس همبستگي گروهي و اجتماعي موردنياز جمعيت مناطق فقيرنشين و حلبي آبادها را فراهم كرد؛ همان احساسي كه آنها پس از ترك روستاهاي كاملاً همبسته و منسجم خود و وارد شدن به فضاي بي هنجار حلبي آبادهاي جديد بي در و پيكر از دست داده بودند... ساكنان اينگونه محلات شهري __ كه همگي دهقانان تازه بي زمين شده بودند__ مذهب را جانشين جوامع از دست رفته شان قلمداد مي كردند، زندگي اجتماعي خود را با مساجد مربوط مي ساختند و با اشتياق به سخنان روحانيون محلي گوش مي دادند... هجوم ناگهاني و بدون برنامه به شهرها در دهه 1350 نيز پايگاه اجتماعي روحانيون ايران را تقويت كرد. بدين ترتيب، نوسازي موقعيت يك گروه سنتي را بهبود بخشيد (آبراهاميان 1377: 660).

عامل ديگري كه موجب تقويت گرايش به اسلام به ويژه در طبقه متوسط جديد شد، افول گرايشهاي چپ غيراسلامي است، زيرا ايدئولوژي چپ غيراسلامي در دهة 1350

با بحران جدّي مواجه شد و بر اثر بهبود روابط شوروي و چين با ايران، جذابيت گروههاي چپ در ايران از دست رفت (كدي1377: 273).

پس از قيام سال 1342 و اصلاحات ارضي شاه تصور مي كرد كه نهاد مذهب و روحانيت در سراشيبي قرار گرفته اند، اما علي رغم اينكه شاه مي خواست نهادهاي مذهبي را حذف و حتي تضعيف كند موافق به انجام چنين كاري نشد. تصوير و تحليلي را كه فريد زكريا از جهان عرب امروز ارائه مي دهد تقريباً مي توان براي نظام شاه هم صادق دانست:

جهان عرب يك كوير سياسي است، سرزمين بدون احزاب سياسي واقعي، بدون مطبوعات آزاد، و امكان اندك براي دگرانديشي، در نتيجه مسجد مكاني شد براي بحث سياسي. مسجد كه در جوامع اسلامي تنها مكاني است كه نمي توان جلوي آن را گرفت، جايي است كه تمام نفرت از حكومت و مخالفت با آن در آن انباشته شد و فزوني يافت. زبان مخالفت سياسي در اين سرزمينها زبان دين شد. اين تركيب دين و سياست در عمل به سرعت شعله ور مي شود (زكريا 1384: 168).

وي در مقدمه علت گرايش به اسلام در منطقه را توخالي تر، بي اعتناتر و سركوبگرتر شدن حكومتها دانسته و اينكه اسلامگرايان در اين دنياي متلاطم متغير به مردم احساس هدف و معنا مي دهند. چيزي كه هيچ رهبري در خاورميانه در پي آن نبود. در زمانه اي كه آينده نامشخص است اسلامگرايي، مردم را به سنّتي پيوند مي دهد كه از سردرگمي آنها مي كاهد (زكريا 1384: 167). با همه اين احوال شاه مي كوشيد كه مذهبي ها را واپسگرا معرفي كرده و از اين طريق در تضعيف آنها بكوشد. اما اينكه عده اي مي كوشيدند كه آگاهانه يا

ناآگاهانه حركت اسلامي را جنبشي واپسگرا بنامند __ و شاه در اين راه بيش از بقيه اصرار مي كرد __ ناشي از عدم شناخت واقعي از حركت جامعه بود. ميرسپاسي تعبير خود را از واقعيت اين جنبش و در نقد ديدگاه مذكور به اين شرح خلاصه مي كند:

به دنبال هويت اسلامي بودن، تداوم همان كوشش ملي براي همسازي با مدرنيته است؛ اين بار اما، از طريق اصلاح گري اسلامي (ميرسپاسي 1384: 124).

اين تحليل پاسخ به يك معضل تاريخي ديگر در ارزيابي وضعيت ايران هم هست زيرا صعود فرهنگ و گرايش اسلامي در ايران و در ربع پاياني قرن بيستم و پس از يك دوره تحول اقتصادي و اجتماعي در ايران موضوعي بود كه بسياري را دچار مشكل نظري كرد. اين مسأله را آبراهاميان به اين شكل صورت بندي مي كند:

نقش مهمي كه اسلام در انقلاب 1357 برعهده داشت، نه تنها تناقضي در تاريخ ايران بوجود آورد، بلكه در نگاه نخست به نظر مي رسد كه خط بطلاني بر اين نظريه رايج مي كشد كه نوسازي به دين زدايي و گسترش شهرنشيني به تقويت طبقات جديد و تضعيف طبقات سنتي مي انجامد. بنابراين پژوهشگر با دو پرسش مرتبط رو به رو مي شود: چگونه مي توان اين تناقض را تبيين كرد؟ و آيا انقلاب اسلامي اين نظريه مرسوم را كه نوسازي لزوماً به غير ديني سازي جامعه مي انجامد، رد مي كند؟ اين دو پرسش را مي توان به گونه ديگري مطرح كرد: چرا انقلاب 1357 كه بيشتر محتوايي اجتماعي، اقتصادي و سياسي داشت، شكل ايدئولوژيكي كاملاً مذهبي به خود گرفت؟ و آيا عواملي كه شكل اسلامي به انقلاب دادند زودگذرند يا پايدار؟ (آبراهاميان 1377: 655-654).

بخشي از پرسش هاي فوق را ميرسپاسي

از اين منظر پاسخ مي دهد:

جنبش هاي توده اي كه بر گفتمان بازگشت به اصل استوار بودند، معمولاً در شرايط زير _ _ كه شرايط بيشتر انقلابهاي قرن بيستم است __ پديد آمدند؛ مدرنيزاسيون سريع و از بالا، رواج شهرنشيني و از بين رفتن سبكهاي سنتّي زندگي و بالاخره مغلوب سلطه نيرومند خارجي شدن. به هر حال اين جنبشها اغلب خود را در قالب يك هويت فرهنگي عرضه كردند. بايد به اين جنبشهاي «فرهنگي» به مثابه اشكال مهمي از مدرنيته، كه در زمانه ما پديد آمده اند نگاه كرد. بي آنكه لازم باشد به گفتمانهاي ساده انگارانه اي در باب «احياي انگيزه هاي قديمي» يا «فناتيسم مذهبي» متوسل شد، بايد سعي كرد جنبشهاي مزبور و علل پيدايش آنها را شناخت. (ميرسپاسي 1384: 222).

از منظر ديگري هم به موضوع بيداري اسلامي پرداخته شده است. برتراند بديع هم بيداري اسلامي را اين طور توضيح مي دهد كه در زماني كه همه ايدئولوژيهاي وارداتي كه از تجربه اروپا به وام گرفته شده، با شكست مواجه شده اند، در مقابل توده ها چيزي جز اسلام باقي نمي ماند و در برابر دعوت گران نيز چيزي جز اسلام براي بسيج توده ها وجود ندارد (به نقل از جابري 1384: 23).

درواقع، اين وجه انقلاب ايران (يعني اسلامي بودن آن) به تعبيري مهمتر از اصل وقوع انقلاب بود. به همين دليل، انقلاب ايران نه تنها در داخل بلكه در سطح بين المللي هم علاوه بر تأثيرات سياسي و ژئوپليتيك، تأثيرات فرهنگي و فكري نيز داشت. از همين روست كه ميشل فوكو معتقد است كه «در سال 1978 اسلام افيون توده ها نبود، به اين خاطر كه روح يك جهان بي روح بود» و اين واقعه به لحاظ نظري و تئوريك

عده اي از جمله خانم اسكاچپول را به تجديدنظر در ديدگاه خود مجبور كرد تا آن را مورد منحصر به فرد تلقي كند و براي توضيح آن به مكانيسمهاي موردي گوناگوني متوسل گردد و اين مكانيسمها را در ماهيت دولت موجر و وجود ايدئولوژي بسيج گرانه و شبكه شهري اسلام شيعي جستجو كند و در اين راه، از الگوي دولتها و انقلابهاي اجتماعي بسي دور مي شود و نتيجه مي گيرد كه اين تنها انقلابي بود كه به طور عمد و به شيوه اي منسجم «ساخته شد» و اضافه مي كند كه در تعريف انقلاب اجتماعي، بايد دگرگوني ايدئولوژيهاي مسلط نيز گنجانده شود (فوران 1377: 532). 5. رهبري انقلاب

در اينكه ويژگيهاي شخصي و جايگاه مذهبي امام خميني عامل مؤثري در پيروزي انقلاب هم در بعد سلبي يعني براندازي شاه و هم در بعد ايجابي يعني جمهوري اسلامي بود، تقريباً نوعي اتفاق نظر وجود دارد. اولين نكته در مورد امام خميني مسأله حركت از جايگاه مرجعيت شيعه است. وي به معناي واقعي از سالهاي قبل از دهه چهل فعاليت سياسي داشت. ايشان اولين پيام خود را در سال 1323 خطاب به ملت ايران تحت موضوع «دعوت به قيام براي خدا» در حدود چهل سالگي صادر كرد و در همان زمان نيز كتاب كشف الاسرار را در پاسخ به كتاب اسرار هزار ساله نوشت كه در واقع نوع جهت گيري سياسي را نشان مي داد، اما از اين تاريخ به بعد و با آمدن آيت الله بروجردي به قم هيچ اقدام علني و آشكار و حتي مكتوب سياسي را تا زمان حيات آيت الله بروجردي از وي مشاهده نمي كنيم. اين مسأله دقيقاً به معناي پذيرش زعامت مرحوم بروجردي از

سوي ايشان بود. اما هنگامي كه مرحوم بروجردي فوت كرد، ايشان وارد ميدان سياست شد، و همواره دو تجربة جنبش مشروطيت و جنبش ملّي شدن نفت را مدّنظر داشت. اولين درس اين بود كه به تصور آيت الله خميني تداخل بيش از حدّ فعاليت روحانيت و روشنفكران در جنبش مشروطيت و كم رنگ شدن مرزبنديها و احياناً تبعيت برخي از روحانيون از آنان، موجب بروز مشكل در سير جنبش مشروطيت شد. درس بعدي از جنبش ملّي شدن نفت و فعاليتهاي آيت الله كاشاني بود كه به تصور وي اين فعاليتها بدون ارتباط وثيق با حوزه و روحانيت بود و در نهايت به بيراهه و انحراف كشيده مي شد، و شايد يكي از علل مخالفت حوزه و مرحوم بروجردي با دخالت در سياست همين اقدامات سياسي روحانيون بي توجه به مرجعيت قم بود. (ر.ك. رهنما 1384، فصول 2، 4، 5، 6 و 23 و...). اين نگرش آيت الله خميني را مي توان عكس العملي نسبت به آيت الله كاشاني دانست كه امام بيشتر ترجيح دادند در مورد آن سكوت كنند و حتي بعد از انقلاب نيز از تأييد ايشان خودداري كردند.

به نظر مي رسد كه در خط مشي كلي آيت الله خميني اين دو ويژگي بسيار بارز و قابل توجه است. در واقع بايد توجه كرد كه اين نگرش آيت الله خميني از جهت خنثي سازي فضاي عمومي در حوزه ها نسبت به سياست نيز اهميت داشت، زيرا نبايد فراموش كرد كه در سال 1327 در حوزه اعلام كردند كه دين از سياست جداست و افرادي كه وارد سياست شوند خلع لباس مي شوند. (رهنما 1384: 69) و حتي دخول در سياست را حرام دانستند (رهنما 1384: 73). نكته

اين بود كه كاشاني برخلاف مرحوم مدرس از موضع ديگري در سياست وارد شده بود، و صريحاً خود را رهبر مسلمانان جهان معرفي مي كرد، در حالي كه در واقع امر مرجع هم نبود، اما اين دوگانگي را نمي پذيرفت. بنابراين آيت الله خميني تنها وقتي كه پا به ميدان مرجعيت گذاشت فعاليتهاي سياسي خود را آغاز كرد، و اين در حالي بود كه دهها سال در حوزه هاي علميه نسبت به سياست سكوت پيشه كرده بود. به قول الگار، علي رغم آنكه در سراسر قرن بيستم مناسبات ميان علما و دولت حاد بود، اما بسياري از علماي برجسته اين قرن سكوت پيشه كردند. از سوي ديگر، گو اينكه هيچ گاه جامعه ايران در اين قرن خالي از امكان بالقوه يك قيام اسلامي نبود، اما فقط اين آيت الله خميني بود كه توانست مضمونهاي از قبل موجود شهادت، نارضايتي مذهبي و آرزوي يك حكومت عادلانه را در چهارچوبي نيرومند و جامع هماهنگ كند (الگار 1375: 324). مقايسه امام خميني با سياستمداران ديگر نيز موجب بارز شدن وجه كاريزماتيك وي بود. همچنان كه آبراهاميان بيان مي كند:

در دهه اي كه به داشتن سياستمداراني بدگمان، سست عنصر، فاسد، بدبين و ناسازگار معروف بود، وي (امام خميني) همچون فردي درستكار، مبارز، پويا، ثابت قدم و مهمتر از همه فسادناپذير پا به ميدان گذاشت (آبراهاميان 1377: 655).

يكي ديگر از ويژگيهاي مهم امام خميني وارد نشدن در مسائل اختلافي و كوشش براي جمع كردن همه نيروها زير چتر مبارزه با شاه بود. خودداري وي از ورود به مسائل تجزيه كننده صفوف جامعه براي اتحاد بيشتر همه نيروها از خصوصيات بارز ايشان است و ايشان آنقدر به اين موضوع توجه داشت كه

حتي در صحبتهاي خصوصي نيز مي كوشيد كه هيچ حمله و مطلبي دال بر محكوم و رد كردن يكي از افراد يا اقشاري كه بالقوه مي تواند در صف مبارزه قرار گيرد، به زبان نياورد. اين خصلت امام، برخلاف خصلت شاه بود كه كاري جز دور كردن مردم و گروهها و اقشار از خودش نمي كرد. وارد شدن در مسائلي چون ديدگاههاي شريعتي، قشر متحجر حوزه، جناح غيرانقلابي مرجعيت، و حتي غيرمذهبي ها و كمونيست ها، هر كدام مي توانست در اتحاد و يكپارچگي مردم رخنه ايجاد كند كه ايشان از آن به طور جدّي پرهيز مي كرد. اين سياست به حوزه مسائل فكري هم تعميم داده شد. آبراهاميان اين سياست را بدين صورت خلاصه مي كند كه:

دومين عامل تبيين كننده جايگاه برجسته امام خميني، هوشياري او به ويژه در رهبري طيف گسترده اي از نيروهاي سياسي و اجتماعي است. او طي پانزده سالي كه در تبعيد بود از اظهارنظر عمومي به ويژه دادن اعلاميه درباره مسائلي كه مي توانست به رنجش و دوري بخشها و اقشار مختلف منجر شود، محتاطانه خودداري كرد، مسائلي مانند اصلاحات ارضي، نقش روحانيون، و برابري زن و مرد. بنابراين در انتقاد از رژيم بر مسائل و موضوعاتي انگشت مي گذاشت كه عامل نارضايتي همه جانبه بود... . از ديدگاه خرده بورژوازي وي نه تنها دشمن قسم خورده ديكتاتوري بلكه حافظ مالكيت خصوصي، ارزش هاي سنتي و بازاريان به شدت تحت فشار بود. طبقه روشنفكر نيز تصور مي كرد كه وي با وجود روحاني بودنش، ناسيوناليست مبارز و سرسختي است كه با رها كردن كشور از شر امپرياليسم خارجي و فاشيسم داخلي، رسالت مصدق را كامل خواهد كرد. به ديده كارگران شهري او يك رهبر مردمي

علاقه مند به برقراري عدالت اجتماعي، توزيع مجدد ثروت و انتقال قدرت از ثروتمندان به فقرا بود. به نظر توده هاي روستايي او مردي بود كه مي خواست آنان را از منفعت زمين، آب، برق، راه، مدرسه و درمانگاه __ همان چيزهايي كه انقلاب سفيد نتوانسته بود تأمين كند _ برخوردار نمايد (آبراهاميان 1377: 656-655). 6. شكل گيري انقلاب و سياستهاي دو طرف

وجه ايجابي انقلاب از سال 1342 آغاز شد. وجهي كه انتقال رهبري سياسي مخالفان از تهران به قم و سپس نجف بود، اما در عين حال وجه سلبي انقلاب هم عملاً از همين دوره متولد شد. اين نقطه آغاز، معلول تغيير سياستهاي شاه است كه آبراهاميان آن را چنين خلاصه مي كند كه تا سال 1342 سياست كلي رژيم جذب طبقات سنتي و نظارت شديد بر طبقات جديد بود (آبراهاميان 1377: 518) اما اين سياست پس از اصلاحات ارضي و انقلاب سفيد و رو در رويي با مذهبيها تغيير كرد و به طرد و سركوب طبقات سنتّي تبديل شد، بدون اينكه گشايشي در وضعيت طبقات جديد فراهم شود زيرا همان طور كه ميرسپاسي توضيح مي دهد:

برنامه هاي مدرنيزاسيون شاه، شامل تحول در ساختار قدرت سياسي نمي شود و از مدرنيته فرهنگي و سياسي نيز خبري نيست بلكه برعكس، به واسطه فرآيندهاي مدرنيزاسيون، دولت استبدادي از اقتداري ساختاري تر و قوي تر برخوردار مي شود. از منظر شاه، برنامه هاي اصلاح، به منزله طرح و سياست «او»ست و درست به همين دليل بسياري از مردمي كه تحت تأثير اين برنامه و سياست هستند، با آن احساس بيگانگي مي كنند و در موارد كثيري يا عليه آن مقاومت مي كنند و يا در برابر آن مي جنگند... برنامه مدرنيزاسيون شاه،

به خاطر مدرن بودن آن نيست كه نقد مي شود، بلكه به خاطر ناتواني آن در نيل به مدرنيته، به معناي واقعي كلمه است كه مورد انتقاد قرار دارد. ...جنبش ضد مدرنيزاسيون ايران در دهه هاي 1340 و 1350، آشكارا كوششي است براي سازگار كردن مدرنيته با بافت «ايراني» و «اسلامي»(ميرسپاسي 1384: 138 و 144).

علمداري هم به طور خلاصه معتقد است كه شاه پس از دهه سي و از ابتداي دهه چهل به نيروهاي طرفدار آمريكا پيوست و نيروهاي سنّتي را به كنار نهاد، و فئوداليسم در جريان انقلاب سفيد و به نفع سرمايه داري وابسته كنار زده شد. مذهبيها نيز به صف مخالفان پيوسته و نيروهاي سكولار نيز علي رغم تأييد ضمني اصلاحات با ديكتاتوري مخالف بودند، اقدامات شاه شكاف عميقي در اقتصاد و فرهنگ ايجاد كرد، و در ادامه اصلاحات ارضي ناموفق ماند، كشاورزي عملاً ورشكسته شد، و رشد سرمايه داري وابسته موج بزرگ مهاجرت روستاييان به شهرها را باعث شد كه شهرها را روستازده كرد و نهايتاً مهاجران به نيروهاي انقلاب عليه شاه بدل شدند. باقي ماندن بخش بزرگ جامعه در سنت، موجب شكاف فرهنگي و بروز بحران هويت و سپس تضاد با فرهنگ غرب زده نوگرايي شد. و اين بخش از جامعه كه سهمي از نوگرايي نمي برد، دچار بحران هويت هم بود، به مقابله با عامل آن يعني رژيم شاه پرداخت. (علمداري 1380: 497-496). البته شاه براي حل بي هويتي چاره اي انديشيد و كوشيد كه در حوزه فرهنگ تحولي ايجاد كند و در اين راه ارزشهاي مورد توجه رژيم در حوزه فرهنگ عمدتاً متوجه: 1) حفظ و اشاعه فرهنگ و هنر باستاني با هدف فراهم آوردن زيرساخت فرهنگي

ايرانيت جديد؛ 2) همگاني شدن فرهنگ؛ 3) گسترش فرهنگ و هنر مدرن غربي؛ 4) شناساندن فرهنگ و هنر باستاني ايران به جهانيان بود (اكبري 1382: 258-254). اين ارزشها عموماً در برنامه ريزي فرهنگي رژيم كه از سال 1347 شروع شد، ديده مي شود. اما روشن بود كه چنين سياستي در ايران جواب نمي دهد، و واقعيت عرصه فرهنگي در مسيري متفاوت از آنچه شاه و رژيم برنامه ريزي و اجرا مي كردند پيش مي رفت. به ويژه آنكه برخي از اين اقدامات چون جشنهاي 2500 ساله و تغيير تاريخ رسمي كشور از هجري به شاهنشاهي و محدوديت براي زنان باحجاب و... بيش از آنكه در فرهنگ سازي موردنظر رژيم مؤثر باشد، موجب واكنشهاي شديد و ضد رژيم مي شد. به همين دليل هم با شروع عقب نشيني از سياستهاي قبلي، اولين اقدامات تغيير تاريخ به هجري خورشيدي و سپس حذف پست «وزير مشاور در امور زنان» از كابينه بود كه به دستور شخص شاه به كابينه اضافه شده بود (استمپل 1377: 36).

پس از اصلاحات ارضي و سركوب طبقات سنّتي، سياستهاي مدرنيزاسيون شاه موجب گسترش طبقه متوسط جديد شد، اما اين طبقه همزمان با رشد خود، نيازمند فضاي دموكراتيك نيز هست، و مطالبات بيشتري را در حوزه سياست و اجتماع مطرح مي كند. اما رژيم شاه به موازات اين تغيير، آنان را كمتر تحمل مي كرد و به همين دليل خواهان اعمال محدوديت بيشتري بر اين طبقه بود و همين امر مانع روند نوسازي كاملي بود كه رژيم ادعاي آن را داشت.

از زاويه ديگري هم مي توان تحليل كرد كه چرا رژيم شاه دموكراتيك نمي شد، زيرا علي رغم توسعه نسبي صنعتي و اجتماعي، فاقد پيش شرطهاي لازم بود. در ايران

دوران پهلوي و پيش از آن شرايط براي توسعه دموكراتيك مشهود نبود، اهمّ اين شرايط، «رشد مفهوم مصونيت گروههاي اجتماعي و يا افراد از قدرت خودكامه حكام و هم چنين مفهوم حق مقاومت در برابر قدرت جابر بود. اين مفاهيم و نيز مفهوم قرارداد ميان افراد آزاد، كه تعهدي متقابل ايجاد مي كرد» (مور 1369: 10). پيش شرطهاي مشهود توسعه دموكراتيك در اروپا بود كه در ايران دوران پهلوي وجود نداشت و چون به نحو دموكراتيكي توسعه نيافت، رژيمي ناكارآمد و ضعيف بود كه نقاط ناكارآمدي و ضعف خود را از طريق رانت نفت مي پوشاند. ناكارآمدي چنان واضح بود كه استمپل كه وابسته سياسي امريكا در ايران است و دوران اوج انقلاب را در سفارت امريكا در تهران فعال بود، آغاز تحول سياسي در ايران را در كتاب خود با اين پاراگراف شروع مي كند:

ساده انگاري است اگر تصور كنيم در دوران پيش از انقلاب يك نظام كارآمد سياسي در ايران وجود داشته است. بين سالهاي 1978-1974، هنگامي كه دولت از انجام توقعات درماند، ابتدا به تدريج و سپس به طور ناگهاني، همه چيز از هم فرو پاشيد. در سالهاي 1960 رژيم شاه بيشتر به سوي ديكتاتوري گراييده يك مرد بر جريان امور مخفي و سياسي و حركت نوسازي كشور حاكم شد، همه سازمانها __ حتي مجلس و يا دادگستري __ قدرت و استقلال خود را از دست دادند.(استمپل 1377: 35).

اين نحوه عملكرد انواع بحرانها را براي رژيم به ارمغان آورد و در نهايت اين بحرانهاي دروني به همراه انسجام مخالفان موجب فروپاشي رژيم شد، مجموعه عوامل دروني و بيروني را كه در فروپاشي رژيمها برشمرده مي شود، تقريباً در رژيم

شاه قابل مشاهده است. بشيريه فروپاشي رژيمهاي غير دموكراتيك را معلول دو دسته از عوامل مربوط به ساختار قدرت و جامعه يا نظام اجتماعي مي داند. كه در سطح اول چهار پايه اصلي قدرت دولتي يعني، ايدئولوژي و مشروعيت؛ تأمين خدمات و كاركردهاي عمومي؛ تضمين منافع طبقات مسلط؛ و سلطه و استيلا مي تواند موجد چهار بحران مشروعيت، كارآمدي، همبستگي طبقه حاكم و بحران سلطه و استيلا شود.

از سوي ديگر، در سطح جامعه چهار عامل مي تواند به عنوان عوامل فروپاشي رژيمهاي غير دموكراتيك عمل كند: 1) ميزان چشمگيري از نارضايتي عمومي؛ 2) ساماندهي به ناراضي ها؛ 3) رهبري جنبش مقاومت؛ 4) ايدئولوژي مقاومت. در مجموع تحقق هشت عامل موردنظر به درجات مختلف لازمه پيدايش شرايط فروپاشي رژيمهاي غير دموكراتيك بوده است. (بروكر، 1383، صص 15 و 16 از مقدمه بشيريه) و بررسي انقلاب نشان مي دهد كه رژيم شاه تقريباً با هر چهار بحران مواجه شد و چهار عامل موثر در سطح جامعه نيز به خوبي ديده مي شود.

رژيم گذشته با مجموعه بحرانهاي متصور مواجه شد. اما اگرچه رژيم گذشته به نحوي با هر پنج بحران مشروعيت، نفوذ، هويت، نقشها و ارتباطات و بحران توزيع مواجه بود، ولي در نهايت تمامي بحرانها به تشديد بحران مشروعيت منجر شد و سپس اين بحران به نوبه خود قوام دهنده بحران هاي قبلي گرديد. اين واقعيت را لوسين پاي چنين شرح مي دهد:

بحران مشروعيت داراي آن چنان اهميتي است كه پنج بحران ديگر نيز در نهايت به آن ختم مي شود... بروز هر يك از بحرانهاي پنجگانه به نحوي مشروعيت نظام را مورد نقد قرار مي دهد. در اين ميان بحران مشروعيت قوام دهنده بحرانهاي ديگر است (عيوضي 1382:

197-196).

چون نظام شاه به دليل نزديكي با الگوي «سلطاني» از رژيمهاي غير دموكراتيك قادر نبود كه از پَسِ بحران مشروعيت برآيد و به بازسازي خود اقدام كند، لذا هنگامي كه قدرت تعديل كننده اي (آيت الله خميني) در برابر شاه شكل گرفت ابتدا آن را محدود و سپس حذف كرد. در گونه شناسي رژيم گذشته مي توان برحسب تقسيم بندي وبر و بسط دهندگان نظريه وي، رژيم شاه را نوع خاصي از پاتريمونياليسم يعني «سلطاني» معرفي كرد كه در واقع نوع شديداً متمركز حكومت شخصي است كه در آن حاكم از حداكثر اختيارات و قوه صلاح ديد امور برخوردار است، و مبناي حاكميت شخصي نيز وفاداري فردي و در پيوند با پاداشهاي مادي است. در اين نوع نظامها، فقدان نهادهاي سياسي كارآمد منجر به تفوق قدرت و اقتدار شخصي مي شود كه تنها يك قدرت تعديل كننده مي تواند آن را محدود گرداند (بروكر 1383: 95-92). اما حذف رژيم شاه فقط معلول خطاها و سياستهاي غلط رژيم گذشته و شاه نبود، بلكه تحولي هم در طرف مقابل بوجود آمد. چنانچه ميلاني توضيح مي دهد كه: در خصوص علل بروز انقلاب هر ايده يا عقيده اي را كه بپذيريم در نهايت بايد به اين نكته بديهي توجه كرد كه تحولات و واقعيات عيني به تنهايي موجب بروز انقلاب نمي شوند، بلكه در عمل استنباط ذهني از واقعيات است كه مردم را براي ايجاد تغييرات آماده مي كند. بنابراين براي حدوث هر انقلابي تشخيص اين امر از جانب توده ها ضروري است كه تغييرات زيربنايي در ساختار قدرت، امري ممكن و مطلوب است و رسيدن به چنين نقطه اي مستلزم وجود يك ايدئولوژي انقلابي در حد فهم توده ها و دربردارنده يك عنصر اتوپيايي است

(ميلاني 1381: 51). و اين ويژگي در طول سالهاي 1357-1342 به مرور در ذهن مردم نمودار شد.

اما نكته مهم اين است كه در كنار ايدئولوژي انقلابي، رهبري بسيج كننده نيز لازم است كه گاه اين نوع رهبري در قالب تشكيلات حزبي و سازماندهي متمركز است (مثل انقلاب 1917) و گاه مثل انقلاب اسلامي ايران تشكيلات به معناي مذكور وجود ندارد، اما ويژگي كاريزماتيك رهبري در آنها چنان قوي است كه نوعي تشكيلات سيال و غير متمركز را با قدرت جذب به كاريزما ايجاد مي كند كه اتفاقاً مبارزه با اين نوع تشكيلات و سازماندهي، براي حكومت حاكم سخت تر است، و انقلاب اسلامي داراي اين ويژگي يعني تفوق وجه كاريزمايي رهبري بر سازماندهي و تشكيلات است و اين چنين بود كه انقلاب شكل گرفت. انقلابي متفاوت از انقلابهاي پيشين، هم به لحاظ مضمون ديني آن و هم به لحاظ استراتژي پرهيز از خشونت آن كه وجه اخير (كاربرد خشونت) در انقلابهاي پيشين كمابيش و به درجاتي وجود داشت، گرچه هانتينگتون پرهيز از بكارگيري روشهاي خشونت آميز براي سرنگون كردن رژيمها را ويژگي عمده جريانهاي سياسي عليه نظامهاي ديكتاتوري در سالهاي بعد از 1975 كه به موج سوم دموكراسي مشهور شده است، مي داند (هانتينگتون 1373: 227-211). اما احتمالاً روش مبارزاتي ايرانيان در انقلاب خود در تحكيم و توسعه اين شيوه مبارزه و دوري از بكارگيري سلاح براي رسيدن به هدف تغيير نظام ها موثر بوده است.

شاه كه هر يك از طبقات اجتماعي را به دليل خاص خودشان از خود رانده بود به يك باره با موج عظيم مردمي عليه خودش مواجه شد. طبقه متوسط سنّتي نگران بقا و هويت خود بود.

طبقه متوسط جديد، توسعه نيافتگي و فقدان دموكراسي را مسأله مي دانست. كشاورزان هم منفعتي از نفت و توسعه نبرده بودند. تورم، بيكاري و فقر نيزكارگران و طبقات پايين شهري را محاصره كرده بود و حتي طبقات بالاي جامعه هم به دليل حساسيت نسبت به سرنوشت خويش و گره خوردن آن با بقاي شاه و بي اعتمادي به وي، او را رها كردند. از طرفي، اسلامي بودن چنين جنبشي با مردمي بودن آن ارتباط مستقيم داشت. الگار اهميت هر دو بعد اين انقلاب را متذكر مي شود كه: در انقلاب سال 9-1978/8-1357 دو جنبه وابسته به يكديگر به چشم مي خورد: مشاركت وسيع مردم در اين جنبش، كه در ميان خيزشهاي انقلابي قرن بيستم بي سابقه بود، و ماهيت اسلامي آن از حيث ايدئولوژي، سازماندهي و رهبري (الگار 1375: 322).

منابع

- آبراهاميان، يرواند. (1377). ايران بين دو انقلاب: درآمدي بر جامعه شناسي سياسي ايران معاصر. ترجمه احمد گل محمدي و محمدابراهيم فتاحي. تهران: نشر ني.

- استمپل، جان دي. (1377). درون انقلاب ايران. ترجمه منوچهر شجاعي. تهران: مؤسسه خدمات فرهنگي رسا.

- اسدي، علي و مهرداد هرمز. (1355). نقش رسانه ها در پشتيباني توسعه فرهنگي. (ويراسته اكبر فريار). تهران: پژوهشكده علوم ارتباطي و توسعه ايران.

- اكبري، محمدعلي.(1382). دولت و فرهنگ در ايران (1357-1304). تهران: روزنامه ايران. مؤسسه انتشاراتي.

- الگار، حامد. (1375). «نيروهاي مذهبي در ايران قرن بيستم». ترجمه عباس مخبر در سلسله پهلوي و نيروهاي مذهبي به روايت تاريخ كمبريج. چاپ سوم. تهران: طرح نو.

- بروكر، پل. (1383). رژيم هاي غيردموكراتيك. ترجمه عليرضا سميعي اصفهاني. تهران:كوير.

- پيرامون ساخت و نقش رسانه ها، همايش شيراز. (1356). ويرايش جمشيد اكرمي. زير نظر مجيد تهرانيان. تهران: سروش.

- جابري، محمدعابد. (1384). عقل

سياسي در اسلام. ترجمه عبدالرضا سواري. تهران: گام نو.

- رهنما، علي. (1384). نيروهاي مذهبي بر بستر حركت نهضت ملي. تهران: گام نو.

- زكريا، فريد. آينده آزادي، اولويت ليبراليسم بر دموكراسي. ترجمه اميرحسين نوروزي. تهران: طرح نو.

- سازمان برنامه و بودجه (1373). مجموعه اطلاعاتي (سري زماني آمار حسابهاي ملي، پولي و مالي)، معاونت امور اقتصادي، دفتر اقتصاد كلان. تهران: سازمان برنامه و بودجه. مركز مدارك اقتصادي _ اجتماعي و انتشارات.

- سهرابي، حميد، مويك سلماني آقاجان زاده. (1360). الگوي توزيع درآمد در مناطق شهري و روستايي ايران. تهران: معاونت برنامه ريزي و ارزشيابي دفتر برنامه ريزي اجتماعي و نيروي انساني سازمان برنامه و بودجه.

- شاخص هاي توزيع درآمد در ايران 1359-1346. (1360). تهران: معاونت برنامه ريزي و ارزشيابي دفتر برنامه ريزي اجتماعي و نيروي انساني سازمان برنامه و بودجه.

- عبدي، عباس و محسن گودرزي. (1378). تحولات فرهنگي در ايران. تهران: روش.

- علمداري، كاظم. (1380). چرا ايران عقب ماند و غرب پيش رفت؟ چاپ پنجم. تهران: نشر توسعه.

- عيوضي، محمدرحيم. (1382). تئوري هاي ساخت قدرت و رژيم پهلوي. تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامي.

- فوران، جان. (1377). مقاومت شكننده، تاريخ تحولات اجتماعي ايران از صفويه تا سالهاي پس از انقلاب اسلامي. ترجمه احمد تدين. تهران: مؤسسه خدمات فرهنگي رسا.

- كاتوزيان، محمدعلي. (1377). نه مقاله در جامعه شناسي تاريخي ايران، نفت و توسعه اقتصادي. ترجمه عليرضا طيب. تهران: نشر مركز.

- ___________ . (1380). تضاد دولت و ملت: نظريه تاريخ و سياست در ايران. تهران: نشر ني.

- كدي، نيكي آر. (1377). ريشه هاي انقلاب ايران. ترجمه عبدالرحيم گواهي. تهران: انتشارات قلم، چاپ دوم.

- مجيدي، عبدالمجيد. (1380). خاطرات عبدالمجيدي وزير مشاور و رييس سازمان برنامه و بودجه (1356-1351)، ويراستار حبيب لاجوردي؛

(تهيه و تنظيم) مركز مطالعات خاورميانه دانشگاه هاروارد. تهران: گام نو.

- مور، برينگتن. (1369). ريشه هاي اجتماعي ديكتاتوري و دموكراسي. ترجمه حسين بشيريه. تهران: مركز نشر دانشگاهي.

- ميرسپاسي، علي. (1384). تأملي در مدرنيته ايراني: بحثي درباره گفتمانهاي روشنفكري و سياست مدرنيزاسيون در ايران. مترجم جلال توكليان. تهران: طرح نو.

- ميلاني، محسن. (1381). شكل گيري انقلاب اسلامي. ترجمه مجتبي عطارزاده. تهران: گام نو.

- هانتينگتون، ساموئل. (1373). موج سوم دموكراسي در پايان سده بيستم. ترجمه احمد شهسا. تهران: روزنه

15 خرداد را به وجود آورد .شخصيت امام به قدري مهم و كليدي و براي مردم مورد احترام بود كه يك قيام ملي اسلامي به عظمت 15 خرداد، فقط به خاطري دستگيري امام انجام شد و رژيم شاه بعد از آن چند ماه حكومت نظامي در تهران اعلام كرد. رژيم شاه وقتي مواجه با قيام عظيم 15 خرداد شد، بخوبي دريافت كه وزنه اساسي قيام، امام است و بايد رضايت امام را جلب نموده، او را ساكت كند.اين بود كه امام را آزاد كرده، وزير كشور را به ديدار امام فرستاد و براي دلجويي از امام دست به برخي اقدامهاي مسخره زد، (1) به اميد اين كه امام با اصول انقلاب سفيد موافقت كند، براي رژيم خيلي مهم بود كه امام با انقلاب سفيد همراه شود و اين امر فقط به خاطر نفوذ و موقعيت امام بود. به هنگام تصويب لايحه كاپيتولاسيون نيز امام يك تنه در مقابل آن ايستاد و مردم را به مقاومت عليه آن دعوت كرد، تنها راهي كه در مقابل رژيم وجود داشت، اين بود كه ايشان را تبعيد كند.هدف شاه از تبعيد امام، بي شك كاستن از نفوذ و شهرت و اعتبار امام و فراموش شدن ايشان از سوي مردم بود. (2) شاه فقط بدين طريق مي توانست از مزاحمت امام راحت شود، محاكمه و اعدام ايشان براي رژيم به مصلحت نبود.اما باز هم محاسبه شاه درست از آب درنيامد و با وجود تبعيد، امام همچنان به عنوان شخصيت طراز اول مطرح بود و هيچ كس نمي توانست جاي ايشان را بگيرد. همه تحقيقات و مطالعاتي كه پيرامون انقلاب اسلامي

انجام شده است، بدون استثنا به نقش برجسته امام اشاره و اذعان كرده اند، به طوري كه مي توان ادعا نمود كه اگر ايشان در اين دوره از تاريخ معاصر ايران وجود نداشتند، سرنوشت انقلاب اسلامي بسيار مبهم بود و بعيد بود كه اين تحول عظيم در ايران رخ بدهد. پي نوشت ها: 1.مدني، تاريخ سياسي معاصر ايران، ص .70 2.الگار، نقش روحانيت پيشرو در جنبش مشروطيت، ص .70 منابع مقاله:

مدخلي بر انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن، شفيعي فر، محمد ؛

كسي ديگر صداقت نداشت؟ البته مي دانيم كه چنين نيست و صداقت منحصر به ايشان نبود.آيا بدليل شجاعت رهبر بود و اينكه تنها ايشان فرد شجاعي بودند و غير از ايشان رهبر صديق و صادق و شجاع ديگري وجود نداشت؟ البته كسان شجاع ديگري نيز بودند.آيا به اين دليل بود كه ايشان از يك نوع روشن بيني برخوردار بودند و ديگران فاقد اين روشن بيني بودند؟ آيا بدليل قاطعيت رهبر بود و ديگران فاقد قاطعيت بودند؟ ميدانيم كه قاطعيت منحصر به ايشان نبود.درست است كه همه اين مزايا باعلي درجه در ايشان جمع بود، ولي چنين نيست كه اين مزايا لا اقل با شدت و گسترش كمتر در ديگران نبود، پس چه شد كه جامعه خودبخود ايشان را، و فقط ايشان را به رهبري انتخاب كرد و هيچ فرد ديگري را در كنار ايشان به رهبري نپذيرفت؟ پاسخ اين سؤال برمي گردد به يك سؤال اساسي كه در فلسفه تاريخ مطرح مي شود و آن اين است كه آيا تاريخ شخصيت را ميسازد و يا شخصيت تاريخ را، آيا نهضت رهبر را مي سازد و يا رهبر نهضت را؟ اجمالا ميدانيم كه نظريه صحيح در اين مورد اينست كه، يك اثر متقابل ميان اين دو، يعني ميان نهضت و رهبر است.ميبايد از يك طرف يك سلسله مزايا و امتيازات در رهبر باشد و از طرف ديگر نيز خصوصياتي در نهضت وجود داشته باشد. مجموع اين شرايط است كه فرد را بمقام رهبري مي رساند.امام خميني به اين علت رهبر بلا منازع و بلا معارض اين نهضت شد كه علاوه براينكه واقعا شرايط و مزاياي يك

رهبر در فرد ايشان جمع بود، ايشان در مسير فكري و روحي و نيازهاي مردم ايران قرار داشت.حال آن كه ديگران آنها كه براي كسب مقام رهبري نهضت تلاش مي كردند به اندازه ايشان در اين مسير قرار نداشتند. معني اين سخن اين است كه امام خميني با همه مزايا و برتريهاي شخصي كه دارد اگر اهرمهائي كه روي آنها دست مي گذاشت و فشار ميداد و جامعه را به حركت درميآورد، از نوع اهرمهائي بود كه ديگران روي آن فشار مي آوردند و اگر منطقي كه ايشان بكار ميبرد نظير منطق ديگران بود، امكان نداشت ايشان در بحركت درآوردن جامعه موفقيتي كسب كند (1). اگر امام عنوان پيشوائي مذهبي و اسلامي را نمي داشت و اگر مردم ايران در عمق روحشان يك نوع آشنائي و انس و الفتي با اسلام نداشتند و اگر عشقي كه مردم ما با خاندان پيامبر دارند وجود نمي داشت و اگر نبود كه مردم حس كردند كه اين نداي پيامبر و نداي حضرت علي (ع) و يا نداي امام حسين (ع) است كه از دهان اين مرد بيرون مي آيد، محال بود نهضت و انقلابي به اين وسعت در مملكت ما بوجود آيد. رمز موفقيت رهبر در اين بود كه مبارزه را در قالب مفاهيم اسلامي به پيش برد.ايشان با ظلم مبارزه كرد ولي مبارزه با ظلم را با معيارهاي اسلامي مطرح كرد، امام از طريق القاي اين فكر كه يك مسلمان نبايد زير بار ظلم برود، يك مسلمان نبايد تن به اختناق بدهد، يك مسلمان نبايد به خود اجازه دهد كه ذليل باشد، مؤمن نبايد زير دست و

فرمانبر كافر باشد (2) ، با ظلم و ستم و استعمار و استثمار مبارزه كرد، مبارزه اي تحت لواي اسلام، و با معيارها و موازين اسلامي. از جمله اقدامات اساسي اين رهبر، مخالفت جدي و دامنه دار با مسئله جدائي دين از سياست بود.شايد فضل تقدم در اين زمينه با سيد جمال باشد.سيد جمال شايد نخستين كسي بود كه احساس كرد اگر بخواهد در مسلمانان جنبش و حركتي ايجاد كند بايد به آنها بفهماند كه سياست از دين جدا نيست، اين بود كه او اين مسئله را بشدت در ميان مسلمين مطرح كرد، بعدها استعمار گران تلاش زيادي كردند تا در كشورهاي مسلمان رابطه دين و سياست را قطع كنند. از جمله اين تلاشها، طرح مسئله ايست بنام «علمانيت» (3) كه بمعني جدائي دين از سياست است.بعد از سيد جمال در كشور هاي عربي و بخصوص در مصر افراد زيادي پيدا شدند كه با تكيه بر قوميت و در لباس ملي گرائي، عربيزم، و پان عربيزم به تبليغ فكر جدائي دين از سياست پرداختند.اخيرا هم شاهد بوديد كه انور سادات همين مسئله را باز بار ديگر مطرح كرد، انور سادات در نطقهاي اخيرش بخصوص بر اين نكته تأكيد مي كرد كه دين مال مسجد است و بايد كار خود را در آنجا انجام دهد، مذهب اصولا نبايد كاري به مسائل سياسي داشته باشد. در جامعه ما نيز اين مسائل زياد مطرح شده بود بطوريكه مردم تقريبا آن را پذيرفته بودند، اما همه ديديم كه وقتي از زبان يك مرجع تقليد، از زبان كسي كه مردم، با وسواس كوشش مي كنند تا كوچكترين آداب مذهبي خود

را با دستورهاي او منطبق بكنند، در كمال صراحت بيان شد كه دين از سياست جدا نيست و به مردم خطاب شد كه اگر از سياست كشور دوري كرده ايد، در واقع از دين دوري كرده ايد، مردم چگونه به جنب و جوش افتادند و بنوعي بسيج عمومي اقدام كردند .و يا در نظر بگيريد كه مسئله آزادي و آزادي خواهي در جامعه با شدت مطرح بود، با اين حال چندان تأثيري در حال مردم نداشت.ولي وقتي همين مسئله از زبان رهبر مطرح شد، يعني كسي كه رهبر ديني و مذهبي است، مردم براي اولين بار دريافتند كه آزادي يك موضوع صرفا سياسي نيست، بلكه بالاتر از آن يك موضوع اسلامي است و اين نكته روشن شد كه يك نفر مسلمان بايد آزاد زيست كند و بايد آزاديخواه باشد. در چند سال اخير مسائلي در ايران بوجود آمد كه از جنبه هاي اقتصادي و سياسي اهميت چنداني نداشت، ولي از جنبه مذهبي آنهم از نظر شعائر مذهبي مهم بود و خود اين مسائل در اوج دادن به نهضت نقش مؤثري داشتند.مثلا يكي از اشتباهات بسيار بزرگ عوامل رژيم اين بود كه بدليل غرور فوق العاده اي كه برايشان حاصل شده بود در اواخر سال 55 تصميم گرفتند كه تاريخ هجري را به تاريخ به اصطلاح شاهنشاهي تبديل كنند.اينكه تاريخ هجري باشد يا شاهنشاهي، از نظر اقتصادي و سياسي تأثير چنداني در حال مردم نداشت.ولي همين مسئله بشدت عواطف مذهبي مردم را جريحه دار كرد و وسيله خوبي براي كوبيدن رژيم بدست رهبر داد.رهبر بلافاصله با طرح اين شعار كه چنين عملي دشمني با پيغمبر و

دشمني با اسلام است و معادل است با قتل عام هزاران نفر از عزيزان اين مردم، موفق شد در مردم عصيان ايجاد كند و از تحريك وجدان اسلامي آنها به بهترين نحو در جهت پيشبرد نهضت بهره برداري نمايد. بنابراين با بررسي مسئله رهبري و كيفيت و نحوه آن، و با در نظر گرفتن اينكه مردم در ميان افراد زيادي كه صلاحيت رهبري داشتند كدام رهبر را انتخاب كردند (4) و با بررسي و تحليل مسيري كه اين رهبر طي كرد و اهرمهائي كه روي آنها تكيه نمود و منطقي كه به كاربرد، به اين نتيجه روشن و آشكار ميرسيم كه نهضت ما واقعا يك نهضت اسلامي بوده است.با آنكه نهضت از سوئي خواهان عدالت بود و از سوئي ديگر در جستجوي آزادي و استقلال، ولي عدالت را در سايه اسلام ميخواست و استقلال و آزادي را در پرتو اسلام جستجو ميكرد، و به عبارت بهتر نهضت ما همه چيز را با رنگ و بوي اسلامي طلب ميكرد اين، همان جهت مورد خواست و ميل ملت بود. (5) پي نوشت ها: 1 ...مثلا اگر مسئله وارد كردن تضادهاي طبقاتي در خود آگاهي مردم و يا مفاهيمي نظير آزاديخواهي و عدالت طلبي با معيارهاي مكاتب شرق و غرب از طرف ايشان عرضه مي گرديد، بازتابي در جامعه ما نمي داشت.حال آنكه ايشان همين مفاهيم را با معيارهاي اسلامي و با استفاده از فرهنگ بارور اسلامي به جامعه عرضه كرد و جامعه نيز با حسن تلقي با آنها برخورد نمود . 2 لن يجعل الله للكافرين علي المؤمنين سبيلا (نساء 141) خدا هرگز براي كافران نسبت به

اهل ايمان راه تسلط باز نخواهد نمود. 3 اين كلمه ترجمه لغت«~ Secularism ~»است. 4 و به خصوص بايد توجه داشت كه اين رهبر زوري نداشت تا بخواهد خود را بر مردم تحميل كند و كسي نيز او را منصوب نكرد و او خود را كانديدا نكرده بود، بلكه انتخابش بطور طبيعي و خودبخود صورت گرفت. 5 يك نمونه ذكر كنم، دوستي دارم كه در تمام زندگيش همواره در حال مبارزه با رژيم بوده است و در اين زمينه از بذل جان و مال واقعا دريغ نداشته.او بدليل روحيه خاصش، نسبت به مجاهدين كه آنها هم موضعي مخالف رژيم داشتند، علاقه و گرايش عجيبي داشت.بعد از اينكه جريان به اصطلاح اپورتونيستي سازمان مجاهدين پيش آمد، من به شدت نگران حال اين دوستم شدم.با خودم فكر كردم نكند كه وقتي با اين جريان برخوردميكند بگويد اينكه اينها آمده اند و ماركسيست شده اند، مسئله مهمي نيست چون فعلا بايد مبارزه كرد و مسئله مهم مبارزه است .اما بعد در جلسه اي كه با او ملاقات كردم و نظرش را درباره ماركسيست شدن سازمان سؤال كردم، در جوابم جمله اي گفت كه هرگز فراموش نميكنم.گفت حقيقت اين است كه ما عدالت را هم در سايه خدا ميخواهيم اگر بنا باشد عدالت باشد اما از نام خدا اثري نباشد.ما از چنين عدالتي بيزاريم.با چنين روحيه هائي بود كه ملت ما موفق به بر پا كردن قيامي با اين عظمت شد. منابع مقاله:

پيرامون انقلاب اسلامي، مطهري، مرتضي؛

ما مطرح ميشود.بايد پرسيد كه چه شد امام خميني رهبر مطلق شد،آن چنان كه حتي آنهائيكه از نظر ايده و هدف در قطب مخالف ايشان جاي داشتند،چاره اي جز اذعان به رهبري ايشان نداشتند.چرا سخنان امام اينهمه موج ميآفريد؟چرا اعلاميه هاي ايشان با نبودن امكانات و وسائل و با بودن اختناقها و شكنجه ها و خطر مرگها به سرعت در سراسر كشور پخش ميشد؟ بي شك از جان گذشتگي و مبارزه خستگي ناپذير با ظلم و ظالم و دفاع سرسختانه از مظلوم،و صداقت و صراحت و شجاعت و سازش ناپذيري اين رهبر در انتخاب او به مقام رهبري نقش داشته است،اما مطلب اساسي چيز ديگري است،و آن اينكه نداي امام خميني از قلب فرهنگ و از اعماق تاريخ و از ژرفاي روح اين ملت برميخاست، مردميكه در طول چهارده قرن حماسه محمد،علي،زهرا، حسين،زينب،سلمان،ابو ذر...و صدها هزار زن و مرد ديگر را شنيده بودند و اين حماسه ها با روحشان عجين شده بود،بار ديگر همان نداي آشنا را از حلقوم اين مرد شنيدند.علي را و حسين را در چهره او ديدند،او را آينه تمام نماي فرهنگ خود كه تحقير شده بود،تشخيص دادند.

امام چه كرد؟ او به مردم ما شخصيت داد.خود واقعي و هويت اسلامي آنها را به آنان بازگرداند. آنها را از حالت خود باختگي و استسباع (1) خارج كرد اين بزرگترين هديه اي بود كه رهبر به ملت داد،او توانست ايمان از دست رفته مردم را به آنها بازگرداند و آنها را به خودشان مؤمن كند.او با صراحت اعلام كرد كه تنها اسلام نجات بخش شماست.او جهاد اسلامي را مطرح كرد، امر بمعروف و نهي

از منكر را مطرح كرد،وظيفه نوعي و ديني و بالاخره اجر و پاداش شهيدان را مطرح كرد،و مردمي كه سالها اين آرزو را كه در زمره ياران امام حسين باشند در سر ميپروراندند و هر صبح و شام تكرار ميكردند يا ليتني كنت معكم فافوز فوزا عظيما بناگاه خود را در صحنه اي مشاهده كردند آنچنانكه گويي حسين را بعينه ميديدند. مردم ما صحنه هاي كربلا،حنين،بدر،احد،تبوك،خيبر،و...را در جلوي خويش ميديدند و همين باعث شد كه به پا خيزند و از سرچشمه عشق به خدا،وضو بسازند و يك سره بانك تكبير بر هر چه ظلم و ستمگري است بزنند. پي نوشت: 1- فلاسفه و حكما اصطلاحي دارند به نام استسباع كه به فارسي آن را«شيرگير»ترجمه كرده اند. ميگويند بعضي از حيوانات كوچك وقتي با حيوانات درنده اي روبرو ميشوند-مثلا وقتي خرگوش با شير مواجه ميشود-حالت استسباع پيدا ميكنند يعني اراده فرار از آنها سلب ميشود.قدرت تصميم گيري را از دست ميدهند.خودباخته و مفتون ميشوند.نقطه مقابل استسباع،ايمان به خود پيدا كردن است.داستان آن صحابي فقير را در زمان پيامبر(ص)شنيده ايد كه از شدت فقر نزد آنحضرت رفت تا درخواست كمك كند،پيامبر در ميان جمع سخن ميگفت،در ضمن صحبت اشاره كرد به اينكه اگر كسي از ما كمك بخواهد به او ميدهيم،ولي هر كس بخدا توكل كند و تلاش شايسته نشان بدهد خدا به او كمك خواهد كرد.صحابي فقير اينرا كه شنيد از محضر پيامبر بيرون آمد.روز بعد باز گرسنگي فشار آورد و اين بار تصميم گرفت كه درخواست خود را با پيامبر در ميان بگذارد.باز هم مثل روز گذشته پيامبر در ميان جمع همان مسئله را مطرح

كرد.مرد همانجا تصميم گرفت كه هر طوري شده كاري پيدا كند.به خانه برگشت و از همسايه ها مقداري طناب و تيشه امانت گرفت و به عزم هيزم كني به بيابان رفت.تا چند روز متوالي اين كار را ادامه داد تااينكه به تدريج درآمدي پيدا كرد و توانست زندگي خود را از سختي و عسرت بيرون بياورد.بعد از مدتي دوباره به سراغ پيامبر رفت و پيامبر به او فرمود: گفتم اگر كسي از ما كمك بخواهد به او ميدهيم،ولي طلب كمك از خدابهتر است و ديدي كه خدا نيز دعوت تو را اجابت كرد و از فقر نجاتت داد. پيامبر به اين ترتيب توانست او را به ياد نيرو و امكان و استعداد خودش بياندازد،و از اين طريق او را به حركت و تلاش وادار كند.در مورد جوامع نيز همين وضع برقرار است.گاهي افراد ملتها در مقابل افراد ملل ديگر حالت خود باختگي و استسباع پيدا ميكنند.ملت خود ما در دوران رژيم شاه چنين حالتي را داشت.ملتي كه به حال استسباع ميافتد تمام كرامتهاي خود را فراموش ميكند تا جائي كه حتي به نوكري بيگانه و تقديم كردن ثروتهاي خود به او افتخار ميكند.گاهي نيز ملتها ايمان به خود را بدست مي آورند،تاريخ پيروزي ملتها،سرشار از اين نمونه هاست. حماسه پرشور مردم وطن ما،در اين زمينه شاهد بسيار خوبي است.ملت ما به همت و درايت امام خميني توانست ايمان و اعتقاد به خود را دوباره بدست آورد و همين امر ضامن پيروزيش گرديد.

منابع مقاله:

پيرامون انقلاب اسلامي ، مطهري، مرتضي؛

نخست مي باشد، نقش دين، علماء دين و رهبري و هدايت انقلاب است.در حاليكه انقلابات ديگر به نوعي در مقابل دين و مذهب و ارباب كليسا بود، اين انقلاب با رهبري و هدايت عالمان ديني آغاز شد.در راس اين رهبري شخص امام خميني قرار داشت كه بالاترين جايگاه ديني يعني مرجعيت را دارا بود.مردان ديني ما در جنبش هاي اجتماعي و سياسي معاصر هميشه نقش آفرين بوده اند اما اينكه يك مرجع دين بصورت يك رهبر سياسي و اجتماعي جلودار باشد كمتر ديده شده است.رهبري ايشان ويژگيهاي زياد و برجسته اي داشت كه بخصوص در مقايسه با ساير انقلابها ملموس مي باشد. اولا: به عنوان يك مرجع ديني امام پايگاه وسيع و عميق مردمي داشت. ثانيا: به عنوان باني قيام پانزده خرداد و شجاعت و مديريت بي مانندش در آن جريانات و ايام تبعيد، به عنوان يك رهبر سياسي و انقلابي شناخته مي شد. ثالثا: رهبري او قاطع و تام بود و فاصله ايشان تا رهبران رده بعدي بسيار مشخص بود. رابعا: ايشان هم طراح و ايدئولوژيگ انقلاب بود و هم مدير و مجري آن شد. منابع مقاله:

چارچوبي براي تحليل و شناخت انقلاب اسلامي در ايران، حشمت زاده، محمد باقر ؛

و آنچنان اشك هائي ميريزد كه باورش مشكل است. اين مرد درست نمونه علي(ع)است.درباره علي گفته اند كه در ميدان جنگ به روي دشمن لبخند ميزند و در محراب عبادت از شدت زاري بيهوش ميشود.و ما نمونه او را در اين مرد ميبينيم. منابع مقاله:

پيرامون انقلاب اسلامي ، مطهري، مرتضي؛

از يك نوع روشن بيني برخوردار بودند و ديگران فاقد اين روشن بيني بودند؟ آيا بدليل قاطعيت رهبر بود و ديگران فاقد قاطعيت بودند؟ ميدانيم كه قاطعيت منحصر به ايشان نبود.درست است كه همه اين مزايا باعلي درجه در ايشان جمع بود،ولي چنين نيست كه اين مزايا-لا اقل با شدت و گسترش كمتر-در ديگران نبود،پس چه شد كه جامعه خودبخود ايشان را،و فقط ايشان را به رهبري انتخاب كرد و هيچ فرد ديگري را در كنار ايشان به رهبري نپذيرفت؟ پاسخ اين سؤال برمي گردد به يك سؤال اساسي كه در فلسفه تاريخ مطرح مي شود و آن اين است كه آيا تاريخ شخصيت را ميسازد و يا شخصيت تاريخ را،آيا نهضت رهبر را مي سازد و يا رهبر نهضت را؟اجمالا ميدانيم كه نظريه صحيح در اين مورد اينست كه، يك اثر متقابل ميان اين دو،يعني ميان نهضت و رهبر است.ميبايد از يك طرف يك سلسله مزايا و امتيازات در رهبر باشد و از طرف ديگر نيز خصوصياتي در نهضت وجود داشته باشد. مجموع اين شرايط است كه فرد را بمقام رهبري مي رساند.امام- خميني به اين علت رهبر بلا منازع و بلا معارض اين نهضت شد كه علاوه براينكه واقعا شرايط و مزاياي يك رهبر در فرد ايشان جمع بود،ايشان در مسير فكري و روحي و نيازهاي مردم ايران قرار داشت.حال آن كه ديگران-آنها كه براي كسب مقام رهبري نهضت تلاش مي كردند-به اندازه ايشان در اين مسير قرار نداشتند. معني اين سخن اين است كه امام خميني با همه مزايا و برتريهاي شخصي كه دارد اگر اهرمهائي كه روي آنها دست مي گذاشت

و فشار ميداد و جامعه را به حركت درميآورد،از نوع اهرمهائي بود كه ديگران روي آن فشار مي آوردند و اگر منطقي كه ايشان بكار ميبرد نظير منطق ديگران بود،امكان نداشت ايشان در بحركت درآوردن جامعه موفقيتي كسب كند (1). اگر امام عنوان پيشوائي مذهبي و اسلامي را نمي داشت و اگر مردم ايران در عمق روحشان يك نوع آشنائي و انس و الفتي با اسلام نداشتند و اگر عشقي كه مردم ما با خاندان پيامبر دارند وجود نمي داشت و اگر نبود كه مردم حس كردند كه اين نداي پيامبر و نداي حضرت علي(ع)و يا نداي امام حسين(ع)است كه از دهان اين مرد بيرون مي آيد،محال بود نهضت و انقلابي به اين وسعت در مملكت ما بوجود آيد. رمز موفقيت رهبر در اين بود كه مبارزه را در قالب مفاهيم اسلامي به پيش برد. ايشان با ظلم مبارزه كرد ولي مبارزه با ظلم را با معيارهاي اسلامي مطرح كرد، امام از طريق القاي اين فكر كه يك مسلمان نبايد زير بار ظلم برود،يك مسلمان نبايد تن به اختناق بدهد،يك مسلمان نبايد به خود اجازه دهد كه ذليل باشد، مؤمن نبايد زير دست و فرمانبر كافر باشد (2) ،با ظلم و ستم و استعمار و استثمار مبارزه كرد،مبارزه اي تحت لواي اسلام،و با معيارها و موازين اسلامي. پي نوشت ها: 1- ...مثلا اگر مسئله وارد كردن تضادهاي طبقاتي در خود آگاهي مردم و يا مفاهيمي نظير آزاديخواهي و عدالت طلبي با معيارهاي مكاتب شرق و غرب از طرف ايشان عرضه مي گرديد،بازتابي در جامعه ما نمي داشت.حال آنكه ايشان همين مفاهيم را با معيارهاي اسلامي

و با استفاده از فرهنگ بارور اسلامي به جامعه عرضه كرد و جامعه نيز با حسن تلقي با آنها برخورد نمود. 2- لن يجعل الله للكافرين علي المؤمنين سبيلا (نساء-141) خدا هرگز براي كافران نسبت به اهل ايمان راه تسلط باز نخواهد نمود. منابع مقاله:

پيرامون انقلاب اسلامي ، مطهري، مرتضي؛

اصول، به فراگيري رياضيات، هيئت، فلسفه اسلامي و غرب، اخلاق و عرفان، نزد اساتيد مشهور آن زمان پرداخت. امام خميني در شرايطي ديده به جهان گشود كه ايران يكي از سخت ترين ادوار تاريخ خويش را تجربه مي كرد.شكست نهضت مشروطيت، كودتاي رضا خان، جنگ جهاني اول و دوم، نهضت ملي شدن صنعت نفت ايران، از جمله حوادث و وقايع مهمي بودند كه امام خميني تا پيش از آغاز نهضت در سال 42 تجربه كرده است.در دوران اقتدار رضا شاه، امام خميني از نزديك با مخالفان روحاني رضا خان، يعني حاج آقا نور الله اصفهاني، (1) مجتهد بافقي (2) و سيد حسن مدرس، (3) آشنا و درباره مسايل سياسي آن دوره به گفت و گو مي پرداخت. در سال هاي پاياني حكومت رضا شاه، امام در مدرسه فيضيه درس فلسفه، عرفان و اخلاق مي گفت و ضمن آن مسائل سياسي را نيز مورد توجه قرار مي داد.لكن شرايط اختناق آميز آن دوره به گونه اي بود كه ايشان براي تعطيل كردن درس خود تحت فشار قرار گرفت و ناگزير از تغيير مكان درس و تدريس در خفا گرديد.محصول اين تلاش ها، پرورش افرادي هم چون شهيد مرتضي مطهري بود. امام خميني در اولين متن سياسي خود - كشف الاسرار در سال 1322 ه.ش. - كه در پاسخ به شبهات كتاب اسرار هزار ساله حكمي زاده منتشر كرد، فجايع سلطنت 20 ساله پهلوي را افشا كرد و با دفاع از اسلام و روحانيت به پاسخگويي به شبهات پرداخت و در همين كتاب ايده حكومت اسلامي و ضرورت قيام براي تشكيل آن را مطرح ساخت. يك سال

بعد - ارديبهشت 1323 ه.ش - امام خميني نخستين بيانيه سياسي (4) خود را صادر كرد.اين بيانيه، ضمن فراخواندن عالمان مذهبي و جامعه اسلامي به قيام عمومي، بر اين نكته تاكيد مي كند كه قيام پيامبران براي تغيير شرايط سياسي و اجتماعي مردم، قيام براي خدا بود اما هنگامي كه قيام براي نفس باشد، نتيجه اي جز حاكميت بيگانگان و عوامل آن ها مانند رضا شاه بي سواد ندارد. در آغاز دهه 30، امام خميني ضمن درس هاي فقه خود، به مساله ولايت فقيه نيز پرداخت.ايشان در بحث اجتهاد و تقليد، در تبيين وظيفه مجتهد، فرمودند: يكي از مقامات پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمانروا بودن است.اين منصب در زمان غيبت از آن فقيه جامع الشرايط است. پس از رحلت آيت الله حائري، - 1315 ه.ش - آيات عظام حجت، صدر و خوانساري به مدت هشت سال سرپرستي حوزه علميه قم را به عهده گرفتند.امام خميني بر اين باور بود كه مرجعيت بايد داراي اقتدار و نفوذ باشد و از آن جا كه تنها آيت الله بروجردي را بر اين امر توانا مي دانست.براي اقامت آن فقيه وارسته در قم و تثبيت مرجعيت وي بسيار كوشيد. امام خميني با درك نقش و اهميت حوزه هاي علميه، چنان مي انديشيد كه حوزه علميه قم براي تضمين حيات و پرهيز از مشي مصلحت گرايي در برابر حكومت هاي وقت، به تحول ساختاري نيازمند است.وي، در تعقيب اين اهداف، در سال 1328 ه.ش با همكاري آيت الله مرتضي حائري - فرزند آيت الله شيخ عبد الكريم حائري، مؤسس حوزه علميه قم - طرح اصلاح اساسي ساختار

حوزه علميه را تهيه و به آيت الله بروجردي ارائه كرد.اين طرح از سوي شاگردان امام و طلاب روشن ضمير مورد استقبال و حمايت قرار گرفت، ولي با كارشكني و جو سازي مخالفان دخالت حوزه در سياست رو به رو شد و جامه عمل نپوشيد. آيت الله بروجردي در موارد بسيار، از امام به عنوان يكي از مشاوران بر جسته خود، بهره مي برد.هنگامي كه زمزمه تشكيل مجلس مؤسسان - 1328 ه.ش - براي تغيير موادي از قانون اساسي - دادن حق انحلال مجالس به شاه - مطرح شد، شاه براي جلب موافقت و كسب اطمينان از عدم مخالفت آيت الله بروجردي، وزير كشورش دكتر اقبال را به قم فرستاد.امام از سوي آيت الله بروجردي به طور رسمي با دكتر اقبال به مذاكره پرداخت و در نهايت با لحني تند و قاطع به وزير كشور گفت: ما به شما هرگز اجازه چنين تغيير و تبديلي در قانون اساسي را نمي دهيم، زيرا اين گونه تغيير، افتتاحيه اي جهت دستبرد اساسي به قوانين موضوعه اين كشور خواهد شد و به دولت فرصت خواهد داد كه هر وقت و هر طور كه سياست و منافع او اقتضا مي كند در قانون اساسي دست ببرد و طبق اغراض و اميال خود، قانوني را ملغي و قانون ديگري را جعل نمايد. (5) سيد احمد خميني فرزند امام خميني در اين باره مي گويد: بر اثر قضاياي سياسي كه در زمان آقاي بروجردي اتفاق افتاده بود، امام از طرف مرحوم آقاي بروجردي و علما مامور شد با شاه صحبت كند.نظر مراجع و علما اين بود، نماينده اي برود و حرف

ما را صريح و پوست كنده به شاه منتقل كند و اين كار از كسي غير از حاج آقا روح الله (خميني) بر نمي آيد و ايشان طي دو ملاقاتي كه با شاه انجام دادند، حسابي بر نقطه نظرات مراجع و علما تاكيد كردند و به شاه درباره عاقبت سياست هايش هشدار دادند. (6) در سال 1340 دو حادثه ناگوار اتفاق افتاد.آيت الله بروجردي در دهم فروردين رحلت كرد و آيت الله كاشاني در اسفند همان سال سراي خاكي را وداع گفت.با فقدان آن ها رژيم شاه تحركات تازه اي را آغاز كرد.تلاش براي تجزيه مرجعيت و انتقال كانون آن به خارج از ايران بخشي از تحركات دربار بود كه در كنار شتاب گرفتن روز افزون اجراي رفرم ها و تغييرات مورد نظر امريكا تحقق يافت.

2. انديشه سياسي امام خميني (ره) چنان چه پيش تر اشاره شد امام در اولين كتاب خود - كشف الاسرار - ضمن حمله اي شديد به سياست هاي رضا شاه، به طرح اجمالي ولايت فقيه پرداخت.امام در اين كتاب نهاد سلطنت را مشروط بر آنكه شاه به وسيله مجمعي از مجتهدان واجد شرايط و پيروان فقه اسلامي انتخاب شود و فقط تا زماني كه امكان جاي گزين كردن نظام بهتري پديد آيد مجاز شناخته است. (7) و 35 سال بعد، خود او اعلام كرد كه چنين امكاني فراهم آمده است. ديگر عناصر اساسي انديشه سياسي حضرت امام را در كتاب ولايت فقيه يا حكومت اسلامي ايشان مي توان يافت كه به صورت سلسله درس هايي در سال 1349 در نجف ارايه شده است.هدف اين كتاب، روشن ساختن اين آموزه است

كه علما وارثان اقتدار سياسي دوازده امام عليهم السلام هستند. به طور كلي اين كتاب را مي توان در سه سطح عمده معرفي كرد: 1.اين كه سلطنت به طور اساسي و بنيادي محكوم است.حضرت پيامبر صلي الله عليه و آله و امام حسين عليه السلام هر دو خواهان بر چيده شدن نظام هاي سلطنتي روم و ساساني و اموي بودند. 2.قوانين اسلام شامل همه دستورات و احكامي است كه بشر براي سعادت و كمال خود نياز دارد.اين قوانين عادلانه اند و از منافع مستضعفان در مقابل قوانين ظلم و جور حمايت مي كنند.قوه مقننه و اختيار تشريع در اسلام تنها به خداوند متعال اختصاص دارد.از اين جهت در حكومت اسلامي بايد به جاي قانون گزاري، مجلسي براي پياده كردن احكام اسلامي داشت.جامعه اسلامي، براي پياده كردن اين قوانين و جلوگيري از انحرافات، نيازمند به وجود رسول اكرم صلي الله عليه و آله و ائمه گرامي عليهم السلام بود.پس از آن ها اين وظيفه فقهاي اسلامي است كه جانشين آن ها باشند. 3. اسلام به واسطه مرام هاي انحرافي كه در ايران به وسيله قدرت هاي امپرياليستي تشويق مي شود در معرض خطر جدي است. علما وظيفه دارند كه اسلام را از انحرافات پاك كنند و جنبه هاي سياسي و اقتصادي پيام الهي قرآن را بر مردم عرضه كنند.اسلام را بايد، به خصوص بين طبقه تحصيل كرده و دانشگاهي معرفي كرد. (8)

3. تحليلي بر رفتار سياسي امام پيش از آغاز نهضت براي بسياري از پژوهش گران تاريخ معاصر ايران، اين پرسش مطرح است كه چرا امام خميني پيش از سال 41 و در زمان مرحوم آيت

الله بروجردي نهضت خود را آغاز نكرد؟ براي پاسخ بدين پرسش، سه عنصر اساسي مؤثر بر رفتار سياسي امام بايد مورد بررسي قرار گيرد.اين عناصر عبارت است از: اعتقاد به حركت از طريق مرجعيت عامه، امام بر اين باور بود كه بايد زمينه را براي حاكميت مراجع ديني فراهم آورد و از اقتدار مرجعيت حمايت كرد.بر همين اساس، چه در زمان آيت الله حاج شيخ عبد الكريم حائري و چه در زمان آيت الله بروجردي، بر خلاف كساني كه لب به انتقاد از اين دو مرجع بزرگ مي گشودند، پيوسته از آنان حمايت مي كرد.او مي دانست اگر موقعيت مرجعيت تخريب شود، در حقيقت ديواري كه مي شد براي كنترل دولت ها پشت آن پناه گرفت، تخريب شده است.در نگاه وي اصلاح امور مسلمانان تنها از دست كسي بر مي آمد كه بر مسند مرجعيت عامه تكيه زده، بيش تر مردم ولايتش را پذيرفته باشند. هر چند برخي از مراجع، به دليل محدوديت هاي موجود، تحرك سياسي قابل توجهي نشان نمي دادند، ولي امام معتقد بود كه تضعيف مراجع، فرصت بيش تري در اختيار رژيم هاي حاكم قرار مي دهد تا سياست هاي ضد ديني خود را دنبال كنند.امام خميني، در پرتو شناخت عميق از منابع اقتدار در جامعه ايران و تجربه هاي كاميابي و شكست جنبش ها و حركت هاي اصلاحي، بر اين اعتقاد بود كه وادي اصلاح امر مسلمانان و سرفراز ساختن اسلام و امت اسلامي را بدون مركب مرجعيت نمي توان پيمود. بيگانگي حوزه هاي علميه با سياست، فضاي آن روز حوزه، فضايي بيگانه با مسائل سياسي بود و بر چسب خطرناك

آخوند سياسي ابزاري براي منزوي كردن روحانيان آگاه به شمار مي آمد. رژيم و وابستگان آن، كه حضور قدرتمند مراجع را مانع اقدامات سياسي خود مي ديدند، شعار جدايي دين از سياست را تبليغ مي كردند.اين اقدام در حوزه و روحانيت مؤثر افتاده بود، چنان كه امام مي فرمايد: مهم ترين حركت، القاي شعار جدايي دين از سياست است كه متاسفانه اين حربه در حوزه و روحانيت تا اندازه اي كارگر شده است تا جايي كه دخالت در سياست دون شان فقيه و ورود در معركه سياسيون، تهمت وابستگي به اجانب را به همراه مي آورد...عده اي مقدس نماي واپسگرا همه چيز را حرام مي دانستند...خون دلي كه پدر پيرتان از اين دسته متحجر خورده است، هرگز از فشارها و سختي هاي ديگران نخورده است. (9) بر اين اساس، امام شكستن اين جو در درون حوزه را گام نخست مبارزه تشخيص داد، زيرا اگر سد افرادي كه به آميختگي دين و سياست اعتقاد نداشتند، شكسته نمي شد، مبارزه با خود كامگي دربار معنايي جز نبرد هم زمان در دو جبهه دشوار نداشت.امام خميني، در كتاب حكومت اسلامي، از آن دوران چنين ياد مي كند: روزي مرحوم آقاي بروجردي، مرحوم آقاي حجت، مرحوم آقاي صدر و مرحوم آقاي خوانساري - رضوان الله عليهم - براي مذاكره در يك امر سياسي در منزل ما جمع شده بودند.به آنان عرض كردم كه شما قبل از هر كار تكليف اين مقدس نماها را روشن كنيد.با وجود آن ها مثل اين است كه دشمن به شما حمله كرده و يك نفر هم محكم دست هاي شما را گرفته باشد.اين هايي

كه اسمشان «مقدسين » است - نه مقدسين واقعي - و متوجه مفاسد و مصالح نيستند، دست هاي شما را بسته اند و اگر بخواهيد كاري انجام بدهيد، حكومتي را بگيريد، مجلسي را قبضه كنيد كه نگذاريد اين مفاسد واقع شود، آن ها شما را در جامعه ضايع مي كنند. (10) ضرورت تربيت نيروهاي متفكر و انقلابي، امام خميني با درك اين ضرورت كه هر گونه تحول و انقلاب، نخست بايد از حوزه روحانيت آغاز شود، براي ايجاد تحول و اصلاح در درون حوزه و ايجاد بستري مناسب براي شكل گيري مبارزه اي عميق و فراگير، به تربيت نيروهاي آگاه، متفكر و انقلابي پرداخت.يكي از پژوهشگران تاريخ انقلاب اسلامي در اين باره مي گويد: ايشان در كلاس هاي درس فقه خود كه معمولا مهمترين موضوع در برنامه ي درسي حوزه ها محسوب مي شد، الهام بخش و تعليم دهنده نسل كاملي از علما بود كه بعدا به سازمان دهندگان انقلاب تبديل شدند.مشخصه بارز درس هاي او، توانايي عجيب او در ارتباط دادن فقه با عرفان و ملاحظات عقلاني و سياسي بود. (11) نتيجه تربيت نيروهاي متفكر، انقلابي و كار آمد در سال هاي 56 و 57 آشكار شد.در اين سال ها كه اوج درگيري نيروهاي انقلابي و رژيم سلطنتي بود، امام توانست، با بهره برداري از نيروهاي تربيت يافته، پيش از پيروزي انقلاب، نهضت را از انحرافات احتمالي حفظ كند و پس از پيروزي، راه نفوذ بيگانگان در ساختار شكل گرفته جديد را ببندد.

4. روش هاي مبارزاتي امام خميني (ره) امام خميني در جريان مبارزه، روش هاي مبارزاتي ويژه اي را به نمايش گذارد كه

به بخشي از آن ها اشاره مي شود: اعتقاد به حركت و بسيج مردمي، امام با اعتقاد راسخ به نقش كليدي مردم در سرنگوني نظام شاهنشاهي، به طور مستقيم با آن ها سخن مي گفت و آنان را به مبارزه تا پيروزي فرا مي خواند.وي با توجه به رابطه معنوي شيعيان و مرجعيت، آحاد ملت را عليه وضع موجود بسيج كرد. برخورد قاطع و اعتماد به نفس كامل، امام در جريان انقلاب، با قاطعيتي منحصر به فرد، بر نابودي رژيم و پديد آوردن نظامي مبتني بر شعارهاي انقلاب تاكيد مي ورزيد، به گونه اي كه همگان باور داشتند وي به هيچ وجه و با هيچ فشاري كوتاه نمي آيد. (12) اين رفتار الگوي مردم قرار گرفت و در تشكيل و تشديد روحيه انقلابي در آن ها سودمند افتاد.امام در جريان انقلاب پيوسته وعده پيروزي مي داد، در برابر نغمه هاي ناسازگار با مواضع اعلام شده مي ايستاد و هشدار مي داد. (13) جذب ارتش، امام چنان باور داشت كه بدنه ارتش، افسران و درجه داران آن، به مردم مسلمان كشور تعلق دارند.بنابر اين از درگيري ملت و ارتش جلوگيري مي كرد و ارتشيان را به سر پيچي از فرمان سران و پيوستن به ملت فرا مي خواند.بدين ترتيب، مردم به پاي ارتش گل مي ريختند و شعار ارتش برادر ماست سر مي دادند و ارتشيان نيز گروه گروه ارتش را ترك مي گفتند. سرانجام با پيوستن همافران نيروي هوايي به انقلاب، نهضت به پيروزي نزديك شد. عدم همگرايي با جريان هاي انحرافي، امام با توجه به عملكرد گذشته نيروهاي چپ، مي گفت: ما با ماركسيست

ها كار نمي كنيم.ما به آن ها اعتماد نداريم.آن ها از پشت به ما خنجر مي زنند.ما اسلام را مي خواهيم، آن ها دشمن اسلامند. (14) خيانت هاي حزب توده، وابستگي اين حزب به اتحاد شوروي، وابستگي گروه هاي ديگر چپ به بيگانگان و بيگانگي ايدئولوژي و انديشه آنان با فرهنگ مردم ايران همواره سبب سوء ظن عمومي و طرد آنان از سوي مردم شده است.البته انقلاب، آن ها را تحمل كرد و تا زماني كه عليه مردم دست به اسلحه نبرده بودند يا جاسوسي شان براي بيگانگان، فاش نشده بود به آن ها فرصت عاليت سياسي و فرهنگي داد. شناخت و خنثي سازي توطئه ها، امام خميني در شناخت و خنثي سازي توطئه ها بسيار توانا بود. پيام سرنوشت ساز وي در برابر نقشه شوم دشمن در 21 بهمن 57 بر درستي اين سخن گواهي مي دهد. برابر اسناد موجود، در آن روز دولت ساعت منع عبور و مرور را 5/4 بعد از ظهر اعلام كرد تا در خلال آن، ارتش در نقاط حساس شهر مستقر شود و با دستگيري و اعدام سران انقلاب، نهضت را سركوب كند. (15) اين توطئه با فرمان تاريخي امام كه به سرعت به اطلاع مردم تهران رسيد، خنثي شد. پيام چنين بود: اعلامه امروز حكومت نظامي خدعه و خلاف شرع است و مردم به هيچ وجه به آن اعتنا نكنند. (16) پي نوشت ها: 1. در سال 1306 علماي اصفهان به رهبري آيت الله حاج آقا نور الله اصفهاني در اعتراض به اقدامات رضا شاه، دست به هجرت به قم و تحصن در اين شهر زدند، هجرت و

تحصن 105 روزه علما در قم، سرانجام با عقب نشيني ظاهري رضا شاه و شهادت مشكوك آقا نور الله اصفهاني به پايان رسيد. 2. وي در اعتراض به ورود غير محجبه خانواده رضا شاه به حرم حضرت معصومه عليها السلام توسط رضا شاه به شدت مورد ضرب و شتم قرار گرفت و زنداني شد.مجتهد بافقي با وساطت آيت الله حائري از زندان آزاد و به شهر ري تبعيد گرديد. 3. امام خميني در سنين جواني به تهران مي رفت و با شركت در مجلس شوراي ملي، مذاكرات مجلس و سخنان مرحوم مدرس را پي گيري مي كرد. 4. متن اين بيانيه كه در كتابخانه وزيري شهرستان يزد نگاه داري مي شود در مجله حضور، ش 9 و صحيفه نور، ج 1، ص 3 و 4، چاپ شده است. 5. روحاني، پيشين، ج 1، ص 102. 6. مجله حضور، ش 1، ص 9. 7. امام خميني، كشف الاسرار، ص 176. 8. امام، حكومت اسلامي، صص 33، 53، 60 و 177. 9. كوثر، ص 38. 10. امام خميني، حكومت اسلامي، ص 172. 11. سلسله پهلوي و نيروهاي مذهبي به روايت تاريخ كمبريج، پيشين، ص 304. 12. در اين جا ذكر نمونه اي از قاطعيت امام سودمند مي نمايد: «امام از ملاقات با هر شخصي كه مسؤوليت سياسي داشت، قبل از آنكه از آن پست استعفا دهد، خودداري مي كرد.تقاضاي بختيار براي ملاقات به همين دليل رد شد، اما سيد جلال تهراني، رييس شوراي سلطنت كه براي ديدار با امام به پاريس رفته بود، پس از اين كه به او گفته شد بايد استعفا دهد و شوراي سلطنت

را غير قانوني بخواند و چنين كرد، توانست با امام ملاقات كند.استعفاي سيد جلال تهراني از شوراي سلطنت، پيروزي بزرگي براي ملت ايران بود» . 13. براي مثال «بازرگان كه از خطر درگيري و كودتاي نظامي بيمناك بود در آذر 57 شخصا راهي پاريس شد تا آيت الله خميني را به مصالحه راضي كند.او مي گويد: من تصوير وحشتناكي از آن چه در نظر خود مجسم مي كردم، خطر جنگ داخلي و كشتار بي حد و حساب را براي آيت الله خميني تشريح كردم.ولي آيت الله در پاسخ من گفت: حركت انقلاب به نقطه اوج خود رسيده و آتش انقلاب روشن شده...وقتي كه من از آيت الله سؤال كردم آيا شما به پيروزي مردم بي سلاح در برابر ارتشي كه تا دندان مسلح است، اطمينان داريد؟ آيت الله با اطمينان خاطري سري به علامت تصديق تكان داد و گفت: بهتر است شما به جاي اين حرف ها صورتي از اسامي كساني كه مي توانيم براي تصدي امور به آن ها اعتماد كنيم، تهيه كنيد» . (محمود طلوعي، داستان انقلاب، ص 548) 14. آئين انقلاب اسلامي، (آراء برگزيده امام خميني)، ص 386. 15. مدني، پيشين، ص 467. 16. احمد خميني، آن روزهاي خدايي (يادمان هجدهمين سالگرد پيروزي انقلاب)، ص 12. منابع مقاله:

انقلاب اسلامي و چرايي و چگونگي رخداد آن، جمعي از نويسندگان ؛

و اصلاح جامعه اهتمام ورزيده اند. اسلام به عنوان كاملترين دين الهي بر محمد (ص) نازل شد تا هم جامعه زمان وي اصلاح گردد و هم حاوي اصول دستورهايي باشد كه براي آحاد بشر قابل اجرا در هر زمان پس از وي باشد و موجب هدايت و نجات جامعه گردد. در نوشته حاضر سعي بر آن است تا در يك بررسي تطبيقي از ديدگاه جامعه شناسي - تاريخي نشان دهيم كه علت اساس قيام امام حسين (ع) تداوم و تجديد اسلام پيامبر (ص) است و قيام امام خميني (ره) نيز با الهام از قيام امام حسين (ع) و در جهت تحقق اهداف آن به وقوع پيوسته است. امام خميني (ره) خود نيز فرموده اند: "انقلاب اسلامي ايران پرتوي از عاشورا و انقلاب عظيم الهي آن است". فرض اساسي ما در اين پژوهش اين است كه هر دوي اين قيامها با عنايت از دستورهاي كلي اسلام درباره اصلاح و تغيير جامعه به وقوع پيوسته اند و اين دستورها براي همه زمانها قابل پيروي و تطبيق است. در اين بررسي ما از روشي كه توماس اسپريگن در كتاب "فهم نظريه هاي سياسي" (1) پيشنهاد كرده است بهره برده ايم و بنابراين در بخش اول از ديدگاه جامعه شناسي - تاريخي آسيب هاي جامعه اسلامي را در زمان هر يك از دو رهبر بزرگ الهي مورد بررسي قرار مي گيرد و در بخش دوم به راههاي اصلاح و شيوه هايي كه اين دو رهبر براي درمان آسيبها و اصلاح جامعه پيشنهاد مي كنند اشاره شده است. بخش اول

آسيبهاي جامعه اسلامي در زمان قيام امام حسين (ع) و امام

خميني (ره)

هر مصلحي با توجه به تصوري كه از وضع مطلوب جامعه دارد بر وضع موجود جامعه زمان خويش ايرادات و اشكالاتي وارد مي داند و به نواقص و امراض خاصي در آن جامعه اشاره مي كند و اينك به اختصار به آسيبها و ايرادات عمده جامعه اسلامي در زمان قيام امام حسين (ع) و قيام امام خميني (ره) اشاره مي شود. الگوي مطلوب جامعه در اين نوشته جامعه اسلامي زمان پيغمبر (ص) در نظر گرفته شده است. 1- آسيبهاي اعتقادي و مذهبي

بررسي نحله هاي فكري وانديشه هاي ديني نشان مي دهد كه مهمترين علل انحطاط و سقوط جامعه اسلامي بعد از رحلت حضرت رسول (ص) برداشت نادرست از دين و فهم غلط معارف اسلامي بوده است. عواملي كه به بروز كژانديشيها و گرايشهاي قبيله اي منتهي گرديد موجباتي را فراهم آورد تا كساني كه به مصادر خلافت دست مي يافتند دين را وسيله توجيه حكومت و اهداف فردي و قومي خويش قرار دهند و جامعه اسلامي را براي مدت طولاني از مناديان واقعي توحيد وانديشه هاي اصيل مكتب اسلام بدور نگهدارند. تحقق چنين امري وقتي ميسر گرديد كه افرادي همچون علي (ع)، سلمان فارسي، عمار ياسر و ابوذر غفاري كنار گذاشته شدند. و افرادي همانند كعب الاحبار يهودي و ابوحريره ادعاي مسلماني كردند و مفتي اعظم جامعه اسلامي گشتند و حكم بر تكفير و تسفيق افرادي چون صحابه نستوه رسول الله (ص)، ابوذر غفاري دادند و با جعل احاديث و تفاسير وارونه سعي كردند تا اذهان مردم را نسبت به حقيقت دين و سيره پيامبر (ص) مغشوش نمايند. علاوه بر علماي درباري فرصت طلبان

و زراندوزاني چون طلحه و زبير براي حفظ منافع مادي و اقتصادي خويش علي (ع) را متهم به كفر مي نمودند و مقدس مآباني چون خوارج نهروان با تاويل آيات خدا بر علي (ع) شمشير مي كشيدند و همه اينها نشانگر اين مطلب است كه در آن زمان قشر عظيمي از مردم مسلمان در درك حقيقت دين و فهم معارف اسلامي با مشكل روبرو بوده اند و در چنين شرايطي بني اميه حاكميت در جامعه اسلامي را به دست مي گيرند و براي توجيه حكومت خود به ترويج نوعي انديشه تقديري و جبرگرايانه مي پردازند.انديشه اي كه احساس هرگونه مسئوليت اجتماعي را از انسان سلب مي كرد و چون با استناد به نام خدا و اراده الهي صورت فريبنده اي داشت در ظاهر صحيح به نظر مي آمد و در آستانه قيام امام حسين (ع) كه با القائات علماي درباري و احاديث جعل پرورش يافته بودند به راحتي مي پذيرفتند كه اگر علي (ع) شكست خورد خدا نمي خواسته تا او بر مسند حكومت باقي بماند و اگر حزب اموي زمام امور مسلمين را در دست دارد خدا چنين موهبتي به آنان عطا كرده است و بنابراين هرگونه اعتراض و انتقاد بر عليه وضع موجود و حكومت اموي انتقاد و اعتراض بر قدرت و مشيت الهي است. در اين زمان دين در امور فردي و عبادي خلاصه مي گردد و بر صورت ظاهر جمعه و جماعات بيش از هر چيز ديگر تاكيد مي شود و بينش و روحيه مذهبي در ميان اكثر قريب به اتفاق مردم به گونه اي مسموم و فلج شده است كه

نه تنها عاملي براي اصلاح و سازندگي جامعه به حساب نمي آيد بلكه موجبات سكوت و تسليم را نيز فراهم مي سازد و صبر و سكوت تخدير كننده اي را بر سرتاسر شبه جزيره عرب مستولي مي گرداند. چنين اعتقادي مطلوب امام حسين (ع) نيست و امام با قيام خود تاكيد بر اين امر كه مي خواهند به اصلاح امت پيامبر (ص) و احياي سيره محمد (ص) و علي (ع) بپردازند اولين اعتراض را برانديشه ديني رايج در جامعه زمان خود روا مي دارند. قبل از قيام امام خميني (ره) هم ملاحظه مي شود كه جامعه در زمينه عقايد الهي و مذهبي دچار آسيبهاي جدي است. برداشتهاي ديني رايج به گونه اي است كه دين به هيچ يك از امور سياسي، اجتماعي و فرهنگي جامعه كاري ندارد و فقط امري است كه به برخي از عبادات و اعمال فردي ختم مي گردد و چنين برداشتي از دين همواره مطلوب طبقات حاكم بر جامعه بوده است و به وسيله حكومتهاي باطل در ميان مردم رواج يافته است. در آستانه قيام ايشان با توجه به وابستگي جامعه به جوامع بيگانه شرق و غرب، مسئله جدايي دين از امور سياسي و اجتماعي شدت يافت و با توجه به خودباختگي و الگو قرار گرفتن جوامع غربي براي حكومت و زمامداران امور چهره جديدتري به خود گرفت. به نظر امام خميني (ره) جامعه اسلامي از صدر اسلام به اين آسيب دچار بوده است و اين مسئله در دوره اخير به اوج خود رسيده است چنانچه مي فرمايد: "اين يك نقشه شيطاني بوده است كه از زمان بني اميه و بني

عباس طرح ريزي شده است و بعد از آن هم هر حكومتي كه آمده است، تاييد اين امر را كرده است و اخيرا هم كه راه شرق و غرب به دولتهاي اسلامي باز شده، اين امر در اوج خودش قرار گرفت كه اسلام يك مسئله شخصي بين بنده و خداست و سياست از اسلام جداست و نبايد مسلمان در سياست دخالت كند و نبايد روحانيون وارد سياست بشوند". (2) رواج انديشه جدايي دين از سياست به دليل اينكه هرگونه مسئوليت اعتقادي و اجتماعي را از افراد سلب مي كرد با روحيه تسامح و راحت طلبي نيز سازگاري داشت و بسياري از افراد براي حفظ منافع شخصي خود از هرگونه انديشه اي كه به تغيير وضع موجود منتهي گردد احتراز مي كردند و لذا نقشه هاي شيطاني حكومت از يك سو و تسامح و راحت طلبي از سوي ديگر موجب شد تا اعتقادات ديني نقش موثري در اعمال اجتماعي - سياسي مردم نداشته باشند و از قيام براي خدا در جامعه اسلامي غفلت گردد. امام خميني (ره) در اين زمينه مي فرمايد: "خودخواهي و ترك قيام براي خدا ما را به روزگار سياه رساند و همه جهانيان را بر ما چيره كرده و كشورهاي اسلامي را زير نفوذ ديگران در آورد". (3) 2- آسيبهاي سياسي و اجتماعي جامعه اسلامي

بعد از رحلت پيامبر (ص) از نظر سياسي و اجتماعي معيارها و ضوابط اسلامي تحت الشعاع ارزشهاي قومي و نژادي قرار مي گيرد و مهاجر بر انصار و قريش بر غير قريش ترجيح داده مي شود و به لياقت و شايستگي افراد در تصاحب مناصب سياسي و اجتماعي

عنايتي نمي شود امام حسين (ع) اينك وارث جامعه اي است كه بعد از پيامبر بسياري از ارزشهاي دوران جاهليت در آن نضج گرفته است، بني اميه آنچنان بر جان و مال مردم مسلط شده است كه خود را آقا و ارباب و مردم را بنده و نوكر خود قلمداد مي كنند. عرب را بر عجم ترجيح مي دهند و روحيه برابري و برادري را در جامعه زايل مي نمايند، روشنفكران و اهل بصيرت را از بين مي برند. معاويه علي رغم اينكه خلفاي قبل از او زندگي ساده اي داشته اند يك حكومت سلطنتي پر از تجملات ايجاد كرده است و به پيروي از دوران جاهليت كه بعد از مرگ شيخ قبيله به حكم وراثت فرزندش جاي او را مي گرفت تصميم مي گيرد تا حاكميت اسلامي را براي خاندان بني اميه موروثي گرداند و به خلاف سيره پيامبر (ص) و خلفاي بعد از او پسرش يزيد را كه هيچ گونه لياقت و شايستگي نداشت به جانشيني خود منصوب كند و به اين ترتيب تخطي از معيارهاي سياسي و اجتماعي اسلامي و احياي ارزشهاي جاهلي و نژادي بود كه "زمامداري از قريش به مداخله تيره اموي و زمامداري اموي به سلطنت موروثي و سلطنت موروثي به استبداد مطلق كشيده شد". (4) امام خميني (ره) يكي از ديرپاترين آسيبهاي جامعه اسلامي را "عدم تشكيل حكومت حق" مي داند و در زماني قيام خود را آغاز مي كند كه جامعه تحت سلطه يك حكومت فاسد شاهنشاهي قرار گرفته است كه جز منافع فردي و خانوادگي خود هيچ معيار ديگري را نمي شناسد و حتي براي ارضاي

نفسانيات خود حاضر است سلطه بيگانگان را نيز بر سر مردم مسلمان گسترش دهد، مردم در اين حكومت هيچ نقشي ندارند و حق و حقوق محرومان جامعه پايمال مي گردد و افراد روشنفكر و با بصيرت نيز مورد هتك و آزار قرار مي گيرند و هيچ يك از ضوابط و معيارهاي اسلامي بر امور سياسي و اجتماعي جامعه حاكم نيست و همه امور جامعه در خدمت نفسانيات طبقه حاكم قرار گرفته است. در نظر امام خميني (ره) غلبه حكومت باطل يك آسيب اساسي است و از اين رو درباره غلبه رضاخان مي فرمايد: "قيام براي شخص است كه يك نفر مازندراني بي سواد را بر يك گروه چند ميليوني چيره مي كند كه حرث و نسل آنها را دستخوش شهوات خود كند". (5) 3- آسيبهاي اقتصادي و غارت بيت المال

در جامعه اسلامي پيامبر با توجه به اصول و موزانه هايي كه بر مالكيت و نظام اقتصادي حاكم شد ثروتمندان و اشراف نمي توانستند به استثمار و تكاثر ثروت بپردازند و عدالت اجتماعي و اقتصادي از عمده ترين اصول جامعه اسلامي به شمار مي آمد. اما اينك امام حسين (ع) پس از پنجاه سال كه از رحلت پيامبر مي گذرد با يك جامعه كاملا نابرابر مواجه است كه در آن از يك سو قريش و وابستگان به دستگاه خلافت به ويژه بني اميه به ثروتهاي كلان دست يافته اند و از سوي ديگر اكثر آحاد مردم جامعه در فقر و محروميت به سر مي برند. جنگهايي كه بين سپاه اسلام و دو امپراطور بزرگ ايران و روم چند سال بعد از رحلت پيامبر به وقوع پيوست

غنائم و اموال فراواني را نصيب حكومت اسلامي ساخت و اما اين غنايم با رعايت رتبه ها و امتيازاتي خاص نظير سبقت در اسلام بين مسلمانان تقسيم شد و زمينها نيز به تملك سربازان فاتح درآمد. اكثر اين گروه كه به ثروتهاي كلان دست مي يافتند از قبيله قريش بودند كه از دوران جاهليت به بازرگاني و تجارت آگاهي داشتند و همين كه در نظام اسلامي اموال و ثروت بيشتري نصيب آنان گرديد شيوه زندگي پيشين خود را از سر گرفتند و روحيه مال اندوزي و جمع ثروت در آنها زنده شد با اين ترتيب نوعي از اشرافيت معنوي (نظير سبقت در اسلام) معياري شد براي كسب ثروت و مال بيشتر و ايجاد اشرافيت مادي و پس از آن طبقه جديدي از ثروتمندان و اشراف با رنگ و لعاب اسلامي در جامعه به وجود آمده و به دنبال آن اصل عدالت اجتماعي و موازنه هاي اقتصادي اسلام در معرض تهديد و نابودي قرار گرفت. (6) قريش و به ويژه بني اميه هنگامي كه توانستند نفوذ و قدرت بيشتري در دستگاه خلافت اسلامي به دست آورند تحت عنوان "هبه" و "جايزه" به چپاول و غارت بيت المال پرداختند. افرادي همانند طلحه دويست هزار درهم و زبير ششصدهزار درهم از دستگاه خلافت اسلامي دريافت نمودند. اينك طبقه اي مقتدر و ثروتمند در جامعه اسلامي به وجود آمده بود، بين امويان و وابستگان آنها كه داراي ثروتهاي فراوان بودند از يك سو و اكثر مردم كه در فقر و محروميت به سر مي بردند از سوي ديگر شكافي عظيم پيدا گشت و با اين سيطره مالي و سياسي

بود كه حزب اموي به تطميع و خريد افراد ذي نفوذ پرداخت و معاويه بناي "كاخ سبز" را در منطقه شام ايجاد كرد و به قدرت خود تحكيم بخشيد. تصاحب و غارت بيت المال از مهمترين عواملي بود كه حزب اموي در جهت اغفال مردم و تهيه و تجهيز "سپاه شام" از آن استفاده كرد. ايجاد نظام طبقاتي و تبعيض و نابرابريهاي اجتماعي، سبب شد تا نظام عقيدتي و اخلاقي جامعه نيز متحول شود و پذيرش معيارها و اصول اقتصادي مكتب اسلام براي مردم ميسر نگردد. ثروتمندان كه وضع فعلي جامعه را از نظر مادي به نفع خويش مي ديدند اولين گروهي بودند كه در مقابل حكومت علي به مخالفت و آشوب دست زدند و چون ديدند كه عدالت و ايجاد نظام اقتصادي اسلام بيش از هر چيز ديگر منافع آنها را تهديد مي كند به اردوگاه بني اميه پيوستند و مقدمات شكست خلافت امام را فراهم ساختند. معاويه همانند پادشاهان ايران و روم با تشريفات و تجملات بر مردم حكومت مي كرد و با سوء استفاده از بيت المال براي استمرار سلطنت اموي و جانشيني يزيد رشوه هاي كلاني مي پرداخت و گروههاي زيادي از مردم كوفه را با پول و ثروت فريب مي داد و به تطميع آنان مي پرداخت. از جمله وقتي "مغيرة بن شعبه" از طرف معاويه ماموريت يافت تا مردم كوفه را به بيعت با يزيد وادار كند مال فراواني به هواداران حزب اموي در اين شهر بخشيد و گروهي از مردم كوفه را به سركردگي پسر خود نزد معاويه فرستاد تا با اعلام طرفداري از ولايت عهدي يزيد وراثت

سلطنتي امويان را مشروعيتي مردمي بخشند چون اين گروه به دربار حكومت رسيدند معاويه از پسر مغيرة پرسيد: پدرت دين اين مردم را به چند خريده است؟ وي جواب داد: هر يك را به سي هزار درهم. (7) در نتيجه اين حقيقت روشن مي شود كه اگر چه عوامل متعدد در سقوط ارزشها و معيارهاي اسلامي در جامعه نقش داشته اند اما هيچ يك از آنها به اندازه رواج روحيه دنياطلبي و رغبت به مال اندوزي موثر نبوده است به گونه اي كه امام حسين (ع) در آستانه قيام مقدس خويش ماهيت اين مردم را چنين بيان مي كند : "الناس عبيدالدنيا و الدين لعق السنهم يحوطونه مادرت به معائشهم فاذا محصوا بالبلاء اقل الديانون" مردم بنده دنيا هستند دين را تا آنجا مي خواهند كه با آن زندگي خود را سر و سامان دهند و چون آزمايش شوند دينداران واقعي بسيار كم خواهند بود. يكي از آسيبهاي مهم جامعه در آستانه قيام امام خميني (ره) فاصله طبقاتي و بهره كشي سرمايه داران و طبقه ثروتمند جامعه از طبقات محروم و مستضعف مي باشد. ايجاد هسته هاي سرمايه داري در ايران به وسيله نظام شاهنشاهي سبب شد تا وابستگان به دربار و ايادي دست نشانده شركتهاي چندمليتي با استفاده از پول نفت و فروش منابع طبيعي كشور به ثروتهاي كلان دسترسي پيدا كنند و به اين وسيله به چپاول ثروتها و استثمار اقشار ضعيف جامعه بپردازند در مقابل اين عده محدود اكثر آحاد مردم در شهرها و روستاها در فقر و مسكنت به سر مي بردند و هر روز به تعداد زاغه ها و بيغوله

هاي اطراف شهرهاي بزرگ افزوده مي گشت. امام خميني (ره) با اشاره به تحليل نظام اقتصادي از سوي دولتهاي بيگانه مي فرمايد: "استعمارگران به دست عمال سياسي خود كه بر مردم مسلط شده اند نكات اقتصادي ظالمانه اي را تحميل كرده اند و بر اثر آن مردم به دو دسته تقسيم شده اند. ظالم و مظلوم. در يك طرف صدها ميليون مسلمان گرسنه و محروم از بهداشت و فرهنگ قرار گرفته است و در طرف ديگر اقليتهايي از افراد ثروتمند و صاحب قدرت سياسي كه عياش و هرزه گردند. مردم گرسنه و محروم كوشش مي كنند كه خود را از ظلم حكام غارتگر نجات دهند تا زندگي بهتري پيدا كنند و اين كوشش ادامه دارد، لكن اقليتهاي حاكم و دستگاههاي حكومتي جابر مانع آنهاست. ما وظيفه داريم مردم مظلوم و محروم را نجات دهيم. پشتيبان مظلومين و دشمن ظالم باشيم". (8) و تاريخ انقلاب اسلامي به خوبي نشان مي دهد كه محرومين و مستضعفين كه از اين آسيب ويرانگر (تسلط و بهره كشي اغنيا از فقرا) به شدت رنج مي بردند اولين اقشاري بودند كه به نداي امام خميني (ره) لبيك گفتند و به كمك نهضت اسلامي شتافتند. 4- آسيبهاي فرهنگي و اخلاقي

در زمان حيات پيامبر (ص) خصلتهاي پست فرهنگ بدوي و قبيله اي از جامعه محو شد و كينه توزي به برادري مبدل گشت. بي بندوباريهاي اخلاقي از بين رفت و زنان كه موجوداتي پست به شمار مي آمدند در جامعه مسلمين از مرتبه والايي برخوردار شدند و شخص پيامبر به دختر خويش مباهات مي كرد. اسلام به جامعه بشري و به ويژه اعراب

كه در غرقاب فساد و تباهي به سر مي بردند شخصيت و هويت انساني داد و با ارزشهاي متعالي از عرب عصر جاهليت جامعه اي ساخت كه ايمان به خدا، عدالت اجتماعي و برابري، آزادي انسان از سلطه ديگران مهمترين ويژگيهاي آن به شمار مي آمد. با گسترش همين معيارها بود كه دين الهي توانست در درون انسانها و همچنين در محيط اجتماعي آنان تحول ايجاد كند و از يك طرف قبايل پراكنده عرب را متحد سازد و با ايجاد يك حكومت مركزي در مقابل دو امپراطور روم و ايران بايستد و از طرف ديگر جذبه و كشش دروني و فطري انسانها را برانگيزد و از مناطق دور ونزديك انسانها را گروه گروه به سوي اسلام حقيقي فراخواند. اما بعد از رحلت رسول اكرم با بروز فرهنگ بدوي و هواهاي نفساني مجددا روحيه برتري جويي و مال اندوزي و راحت طلبي بر جامعه اسلامي مستولي شد و هنگامي كه بني اميه بر شبه جزيره عرب حاكميت يافتند به تدريج ارزشها و اصول اخلاقي اسلام از جامعه حذف مي شد و قيام امام حسين (ع) وقتي آغاز مي شد كه امويان آشكارا و بدون هيچ ملاحظه اي به هتك حرمتهاي الهي مي پرداختند و روحيات و اخلاق اعراب دوران جاهليت را احيا مي كردند و روحيه تملق و ذلت را در بين مردم گسترش مي دادند. معاويه براي اينكه بتواند از فردي همانند زيادبن ابيه در حاكميت خود استفاده كند مجلسي برپا مي كند و در انظار مسلمين او را برادر نسبي خود مي خواند و يزيد در حضور مردم به ميگساري مي پردازد و فسق

و فجور را در بين مردم رواج مي دهد و در هنگامي كه در كربلا فرزندان رسول خدا را به شهادت مي رساند و خاندان نبوت را به اسارت مي كشاند كينه توزي بدوي و قبيله اي خود را در نعره اي جاهلانه نمايان مي سازد كه اي كاش آنان كه از قبيله من (بني اميه) در جنگ با محمد به قتل رسيده اند مي بودند و آگاه مي شدند كه چگونه انتقام آنها را از بني هاشم گرفتم. شرايط اخلاقي و فرهنگي جامعه در آستانه قيام امام خميني (ره) نيز به گونه اي بود كه هيچ تناسب با ضوابط و اصول اخلاقي اسلام نداشت. حكومت فاسد و وابسته شاهنشاهي با توجه به نوعي از خودباختگي فرهنگي و فرنگي مآبي كه دچار آن شده بود در تخريب ارزشهاي اخلاقي و فرهنگي جامعه از هيچگونه تلاشي مضايقه نمي كرد و جامعه را لهو و لعب و هرزگيها فراگرفته بود. (9) جوانان مسلمان از اخلاق اسلامي تهي مي گشتند و به مراكز فساد كشانده مي شدند زن به گونه اي جديد ملعبه اي بود براي بازيگران صحنه هاي تجارت و اشاعه فساد در جامعه. روحيه ذلت و سلطه پذيري و بي تفاوتي در جوانان تقويت مي شد و به انحاء مختلف زمينه هايي فراهم مي شد تا نيروي انساني از بين برود و جوانهاي ما تلف شوند. امام خميني (ره) اين را يك آسيب اساسي مي داند و مي فرمايد: "اينها نيروهاي انساني ما را خراب كردند نگذاشتند رشد كنند، خرابيهاي مادي جبرانش آسانتر از خرابيهاي معنوي است، اينها نيروهاي انساني را از بين بردند". (10) بخش

دوم

راههاي اصلاح جامعه از نظر امام حسين (ع) و امام خميني (ره)

در بخش اول به آسيبهاي جامعه اسلامي در زمان قيام امام حسين (ع) و قيام امام خميني (ره) اشاره شده و اينك راههاي اصلاح جامعه از نظر اين دو رهبر بزرگ الهي مي پردازيم تا بدانيم كه براي رسيدن به جامعه مطلوب اسلامي چه راه حلهايي را ارائه كرده اند. براي درمان آسيبهاي جامعه اسلامي چه شيوه هايي را در پيش گرفته اند. 1- اصلاح انديشه ديني و تغيير نگرش مردم نسبت به دين

دين يكي از سرچشمه هاي اصلي فرهنگ در جوامع بشري است و صلاح و فساد هر جامعه به صلاح و فسادانديشه ديني در آن جامعه وابسته است. در بخش اول ملاحظه شد كه جامعه اسلامي هم در زمان حسين (ع) و هم در عصر امام خميني (ره) به شدت از نظر عقايد وانديشه هاي ديني دچار آسيب شده است و نگرش مردم نسبت به دين يك نگرش سطحي است و در اين دوره هاي بحراني حكام جور از دين به عنوان وسيله اي براي توجيه حكومت و خلافت خود استفاده مي كنند و آنرا عاملي مي دانند براي سكوت و سكون توده هاي مردمي كه همه چيز را به قضا و قدر سپرده اند و از هرگونه مسئوليت اجتماعي پرهيز مي كنند. امام حسين (ع) به عنوان مظهر اسلام محمدي با قيام خود عزم آن دارد تا بر تفسيرها و برداشتهاي رايج دين خط بطلان كشد و با احيا دين حقيقي وجوه پويا، سازنده و جهت دهنده اين را براي مردم نمايان سازد لذا مي فرمايد: "انا خرجت لطلب اصلاح في

امة جدي اريد ان امر بالمعروف و انهي عن المنكر و اسير بسيرة جدي و ابي علي ابن ابيطالب". پرواضح است كه عامل اصلي انسجام امت اسلامي دين است و اصلاح امت ممكن نيست مگر با اصلاح دين و اصلاح دين نيز به نظامي از كنترل و پيشرفت وابسته است كه عنوان امر به معروف و نهي از منكر به خود گرفته است و بعد از فهم صحيح از دين اين اصل انسان را در هر لحظه از زندگي موظف به بازآفريني و احياي ارزشهاي ديني مي كند و اين بازگشت مجدد و مكرر به معيارها و ضوابط ديني هم متوجه خود فرد است و هم به جامعه اي كه در آن زندگي مي كند منوط مي شود. بنابراين امر به معروف و نهي از منكر براي انسان مسئوليت اجتماعي مي آفريند و او را دچار نوعي از بيقراري مي سازد تا نسبت به آنچه در امور مختلف سياسي و اجتماعي و فرهنگي در جامعه مي گذرد بي تفاوت و بي تحرك نباشد. امر به معروف و نهي از منكر هنگامي كه مبتني بر فهم صحيح از دين باشد و از سيره نبوي و علوي يعني معيارهاي خالص اسلام سرچشمه بگيرد جامعه را از حالت سكون و ايستايي خارج مي سازد و منجر به بالندگي و سازندگي آن مي گردد. امام حسين (ع) كه خود عصاره اسلام محمدي است قيام مي كند تا نشان دهد كه آنچه بني اميه حكومت خود را به وسيله آن توجيه مي كند دين نيست بلكه نوعي فريب و نيرنگ است كه به اسم دين عرضه مي شود و دين

فقط در عبادات فردي و جمعه و جماعات بدون تحرك خلاصه نمي شود و اسلام حقيقي با وجود چنين حكومتي سازگار نيست. امام خميني (ره) اصلاح انديشه هاي ديني را سرلوحه نهضت اسلامي قرار مي دهد و با طرح مسئله جدايي دين از سياست تغييرها و برداشتهاي رايج از دين را طرد مي كند و اسلام را يك دين اجتماعي و همه جانبه معرفي مي نمايد كه بايد در عرصه هاي مختلف سياسي، اجتماعي و اقتصادي متجلي گردد. ايشان نگرش مردم نسبت به دين را مبهم مي داند و مي فرمايد: "ما موظفيم ابهامي را كه نسبت به اسلام به وجود آورده اند برطرف سازيم تا اين ابهام را از اذهان نزداييم هيچ كاري نمي توانيم انجام بدهيم". (11) با رفع اين ابهام از دين است كه بزرگترين انقلاب ديني جهان در جامعه اسلامي ايران به وجود مي آيد و امر به معروف و نهي از منكر در جامعه احيا مي گردد و جامعه از حالت ايستايي به تحرك در مي آيد و نظام سياسي و اجتماعي جهان را تحت تاثير خود قرار مي دهد. 2- نفي سازش با حكومت جور

سكوت در مقابل حكومت باطل و بي تفاوت بودن نسبت به وضع موجود جامعه موجب نهادينه شدن و ثبات هرچه بيشتر معيارها و ارزشهاي ضد دين مي گردد و به قدرتهاي جابر مشروعيت اجتماعي و سياسي مي بخشد. آنچه در قيام امام حسين (ع) و امام خميني (ره) ملاحظه مي گردد اين است كه هر دو نهضت از ابتدا با "نه" گفتن به وضع موجود و عدم پذيرش حكام جور شروع مي شوند. هنگامي كه

بني اميه با توسل به معيارهاي نژادپرستانه و استثمار و اغفال مردم سعي مي نمود كه تسلط خود را با حاكميت معاويه بر جامعه اسلامي گسترش دهد امام حسين (ع) به اين امر اعتراض نمودند و در نامه اي خطاب به وي چنين فرمودند: "اني لا اعلم فتنة اعظم علي هذه الامة من ولايتك عليها" و هنگامي كه معاويه بر خلاف سيره رسول الله از امام براي خلافت موروثي خاندان بني اميه و جانشيني فرزندش يزيد يعت خواست با مخالفت ايشان روبرو شد و محال است شخصيتي كه اسوه اسلام محمدي است به چنين ذلتي تن دهد و بر اسلام تقلبي مهر تاييد نهد. امام حسين (ع) با توجه به دستورات كلي مكتب اسلام تسليم حكومت جور نمي شود و در مقابل آن واكنش از خود نشان مي دهد. استاد شهيد مطهري درباره اين وجه قيام امام حسين (ع) مي گويد: "تا اينجا اين نهضت ماهيت عكس العملي آنهم عكس العمل منفي در مقابل يك تقاضاي نامشروع دارد و به تعبير ديگر ماهيتش ماهيت تقوا است، ماهيت قسمت اول لااله الاالله; يعني لااله است در مقابل تقاضاي نامشروع "نه" گفتن است. منظور اينكه نهضت از سنخ تقواست از سنخ اين است كه هر انساني در جامعه خودش مواجه مي شود با تقاضاهايي كه به شكلهاي مختلف به صورت شهوت، به صورت مقام، به صورت ترس و به صورت ارعاب از او مي شود و بايد در مقابل همه آنها بگويد نه". (12) امام خميني (ره) نيز با اقتدا به امام حسين (ع) چنين كردند و در مقابل حكومت جابر همه مصيبتها را تحمل كردند و

با ايستادگي و سازش ناپذيري خود مشروعيت اجتماعي و سياسي نظام شاهنشاهي را براي اولين بار در تاريخ ايران زير سئوال بردند و براي هميشه جور آن را از سر مردم كم كردند. آزادگي و ظلم ستيزي راه امام حسين (ع) بود كه در وجود امام خميني (ره) دوباره متجلي گشت و خود ايشان مي فرمايند: "حضرت سيدالشهدا به همه آموخت كه در مقابل ظلم، در مقابل ستم، در مقابل حكومت جائر چه بايد كرد".. (13) "امام مسلمين به ما آموخت كه در حالي كه ستمگران زمان به مسلمين حكومت جائرانه مي كنند در مقابل او اگرچه قواي شما ناهماهنگ باشد به پا خيزيد و استنكار كنيد. اگر كيان اسلام را در خطر ديديد فداكاري كنيد و خون نثار نماييد". (14) 3- اهميت دادن به نقش مردم

نهضتهاي انقلابي و اصلاحي معمولا ثبات نظام اجتماعي را برهم مي زنند و افكار و آراء مردم را تحت تاثير خود قرار مي دهند. امام حسين (ع) و امام خميني (ره) هر دو به نقش مردم و مشاركت آنها در قيام اسلامي اهميت داده اند ولي با توجه به تفاوتهاي اساسي كه از نظر زماني و شرايط اجتماعي بين دو قيام وجود دارد مشاركت و استقبال از دو نهضت با يكديگر قابل مقايسه و تطبيق نيستند. در سال شصت هجري كه امام حسين (ع) نهضت را شروع كردند شرايط خاص بر جامعه حاكم بود و مردم كوفه وقتي از قيام امام اطلاع يافتند از ايشان به بوسيله نامه هاي فراوان دعوت كردند. امام حسين (ع) هم به اين استقبال مردم با همه شرايطي كه بر جامعه حاكم بود پاسخ

دادند تا نشان دهند كه براي مشاركت مردم ارزش و اهميت قائل هستند. دعوت مردم كوفه خود يك پديده اجتماعي است كه از قيام امام ناشي شده است و در شكل و هيات قيام تاثير داشته است و امام براي اتمام حجت به طرف آن شهر حركت كرد تا به نداي مردم كه ايشان را به ياري طلبيدند پاسخ گفته باشد. امام خميني (ره) در جامعه اي متفاوت از جامعه زمان امام حسين (ع) قيام خود را آغاز نمودند و مردم در قيام امام خميني (ره) نقش ويژه اي دارند و شرط اساسي اصلاح جامعه را آگاهي مردم مي دانند و در يك دوره طولاني براي آگاه نمودن و مشاركت دادن مردم در قيام فعاليت مي كنند تا آنجا كه مي فرمايند : "اگر ما بتوانيم... مردم را بيدار و آگاه سازيم... حتما او را با شكست مواجه خواهيم ساخت. بزرگترين كاري كه از ما ساخته ست بيدار كردن و متوجه كردن مردم است. آن وقت خواهيد ديد كه داراي چه نيروي عظيمي خواهيم بود كه زوال ناپذير است. در عين حال راه دشوار خطرناكي در پيش داريم". (15) ايشان بارها تاكيد فرموده اند كه براي اصلاح جامعه بايد يك موج تبليغاتي و فكري به وجود بياوريم تا يك جريان اجتماعي پديد آيد. (16) 4- تشكيل حكومت اسلامي

نقش حكومتها در اصلاح و فساد جوامع بر كسي پوشيده نيست. اسلام دين جامعي است و اجراي اصول اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي آن بدون تشكيل حكومت ممكن نيست. برخي از علماي اسلامي بر اين عقيده اند كه مهمترين انگيزه امام حسين از انجام اين قيام ايجاد حكومت اسلامي

بوده است. (17) امام خميني (ره) در اين زمينه مي فرمايند: "زندگي سيدالشهدا، زندگي حضرت صاحب سلام الله عليه، زندگي همه انبياء عالم، همه انبياء از اول، از آدم تا حالا همه شان اين معنا بوده است كه در مقابل حكومت جور، حكومت عدل را مي خواستند درست كنند". (18) ايشان كه "عدم تشكيل حكومت حق" را از مهمترين و ريشه دارترين آسيبهاي جامعه اسلامي مي دانند اظهار مي دارند: "اگر گذاشته بودند كه حكومتي كه اسلام مي خواهد، حاكمي را كه خداي تبارك وتعالي امر به تعيينش فرموده است، رسول اكرم تعيين فرموده; اگر گذاشته بودند كه آن تشكيلات پيش بيايد حكومت اسلامي باشد آن وقت مردم مي فهميدند كه اسلام چيست و معني حكومت اسلامي چيست". (19) و لذا بهترين راه تصحيح جامعه از نظر ايشان اين است كه: "توده هاي آگاه وظيفه شناس و ديندار اسلامي متشكل شده، قيام كنند و حكومت اسلامي تشكيل دهند". (20) 5- تبيين و تصريح ارزشهاي اسلامي

نظام اجتماعي در هر يك از جوامع بشري به واسطه ارزشها، هنجارها و احساسات مشترك بين اعضاي آن جامعه انسجام مي يابد و جوامع مختلف را از يكديگر متمايز مي سازد. اسلام حاوي ارزشها و هنجارهايي است كه در صورت بروز و اشاعه آنها اعضاي جامعه از درون متحول مي گردند و هر يك از اعمال فردي و اجتماعي آنها معاني خاص و شيوه هاي ويژه اي پيدا مي نمايند. امام خميني (ره) و امام حسين (ع) كه وجودشان مظهر چنين ارزشهايي بود در اعتقاد و عمل به احياي آنها پرداختند و اشتياقي در دل انسانها برانگيختند كه وجودشان را دچار

بيقراري و پويايي دائمي ساخت. اين ارزشها و هنجارها منشا الهي دارند و پويايي و تحرك آفريني آنها تابع هيچ زمان و مكان خاصي نيست و با آنچه در ساير جوامع مشاهده مي گردد متفاوت است. قيام امام حسين (ع) در سال شصت هجري جولانگاه و نمايشگاه اين ارزشهاي متعالي بود و فرزند پيامبر با چنين نهضتي، پويايي و تحرك آفريني دين حضرت محمد را براي هميشه تاريخ ثبت كرد. امام خميني (ره) نيز با اقتداي به امام حسين (ع) توانست اين نهضت عظيم را به ثمر رساند و مجددا به احياي اين ارزشها در جامعه اسلامي بپردازد. نمونه هايي از ارزشهاي مشترك كه اين دو نهضت مقدس به آنها صراحت بخشيد عبارتند از: 1- ايمان به جهاد في سبيل الله و احياي روح مجاهده و مبارزه كه بر حسب آيه شريفه "قل انما اعظكم بواحدة ان تقوموا لله" سرلوحه قيام امام خميني (ره) قرار گرفت و خلقي را براي جهاد در راه خدا برانگيخت. 2- احياي روحيه شهادت طلبي (21) و برترين مراحل عرفان عملي. "ولاتحسبن الذين قتلوا في سبيل الله امواتا" 3- مقاومت و پايداري و پشتكار در مبارزه. "فاستقم كماامرت" 4- احياي روحيه آزادگي و ذلت ناپذيري. "هيهات مناالذلة" 5- شجاعت و شهامت و پرهيز از مصلحت انديشي و راحت طلبي و توجيه گري. "اني لااري الموت الا السعادة و الحياة مع الظالمين الا برما" 6- احياي روحيه برادري و برابري و تساوي حقوق زن و مرد. 7- احياي امر به معروف و نهي از منكر و ساير امور عبادي نماز، روزه، دعا. 8- احياي جنبه هاي اخلاقي، مروت، ايثار و... پي

نوشت ها: 1- اسپريگن، توماس "فهم نظريات سياسي" ترجمه فرهنگ رجايي، انتشارات آگاه، چاپ اول 1365 2- اورعي، غلامرضا،انديشه امام خميني (ره) درباره تغيير جامعه، موسسه انتشاراتي سوره، تهران، 1373، به نقل از صحيفه نور جلد شانزدهم، صفحه 232 3- امام خميني (ره)، صحيفه نور، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، چاپ اول، جلد اول، ص 165 4- شهيدي، سيد جعفر، قيام حسيني (ع)، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، تهران، چاپ دوازدهم، 1367 5- امام خميني (ره)، صحيفه نور، جلد اول ص 4- 3 6- شهيدي، سيد جعفر، همان، ص 52- 46 و ص 85 7- پيشين. 8- امام خميني (ره)، ولايت فقيه، انتشارات اميركبير تهران، 1360 (افست نسخه نجف)، ص 42 و 43. 9- شهيدي، سيد جعفر، همان ص 46- 33 10- امام خميني (ره)، صحيفه نور، جلد هفتم، ص 23 11- امام خميني (ره)، ولايت فقيه، ص 177 12- مطهري، مرتضي "حماسه حسيني" انتشارات صدرا، جلد اول، 1363، 189- 186 13- امام خميني (ره)، قيام عاشورا در كلام و پيام امام خميني (ره)، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني (ره)، چاپ اول، بهار1373، ص 55 14- پيشين 15- امام خميني (ره)، در جستجوي راه از كلام امام، انتشارات اميركبير، دفتر دهم، ص 46 16- امام خميني (ره)، ولايت فقيه، ص 173 17- براي اطلاع بيشتر مراجعه كنيد به كتاب "شهيد جاويد" نوشته آقاي صالحي نجف آبادي و كتاب "چرا حسين قيام كرد؟ " نوشته مرحوم استاد محمد تقي شريعتي، نگارنده مقاله حاضر تاملاتي را بر اين نظريه وارد داشته است كه براي اطلاع از آن مي توانيد به مقاله تحليلي از قيام امام حسين

(ع) كه در روزنامه "سلام" در مرداد ماه 1370 شمسي به نام "وحيد سلامي" به چاپ رسيده است مراجعه فرماييد. 18- امام خميني (ره)، قيام عاشورا، ص 38 19- امام خميني (ره)، صحيفه نور، جلد اول، ص 167 20- امام خميني (ره)، ولايت فقيه، 173 21- برخي از صاحبنظران با توجه به تحليلي كه از اوضاع و احوال جامعه اسلامي در زمان قيام امام حسين ارائه مي كنند و با استناد به روايات متعددي همان "ان الله شاء ان يراك قتيلا" و امثال آن را با ديدگاههاي مختلفي كه نسبت به هم دارند، همانند مرحوم دكتر شريعتي در كتاب "حسين وارث آدم" و آقاي لطف الله صافي گلپايگاني در كتاب "شهيد آگاه"انگيزه و يا هدف اصلي قيام امام حسين را شهادت آن حضرت دانسته اند، نگارنده به تامل و تحليل اين نكته در مقاله اي كه در پاورقي شماره 17 به آن اشاره شد پرداخته است.

حق در سخن و رهنمود، در قيام و عمل و در حفظ ميراث عاشورا اسوه بي بديلي در تاريخ معاصر تشيع بود، مي فرمود: «دستور آموزنده كل يوم عاشورا و كل ارض كربلا بايد سرمشق امت اسلامي باشد . قيام همگاني در هر روز و در هر سرزمين . عاشورا قيام عدالتخواهان با عددي قليل و ايمان و عشقي بزرگ در مقابل ستمگران كاخ نشين و مستكبران غارتگر بود و دستور آن است كه اين برنامه سر لوحه زندگي امت در هر روز و در هر سرزمين باشد .» (1) آن رهبر فرزانه در عمل اين ديدگاه خود را پياده كرد و با الهام از عاشوراي حسيني در مقابل يزيديان زمان ايستاد و بساط ظلم و ستم را از سرزمين ايران برچيد . رهبر كبير انقلاب، پيوستگي انقلاب اسلامي با عاشورا را خودش اينگونه بيان مي فرمايد: «روزهايي كه بر ما گذشت عاشوراي مكرر بود و ميدانهاو خيابانها و كوي و برزنهايي كه خون فرزندان اسلام در آن ريخت كربلاي مكرر، . . . هفده شهريور مكرر عاشورا و ميدان شهدا مكرر كربلا كاخ ستمگري را با خون درهم كوبيد . كربلاي ما كاخ سلطنت شيطاني را فرو ريخت .» (2)

تاثيرپذيري انقلاب اسلامي از حماسه حسيني امام خميني رحمه الله با تاثيرپذيري از سرمشقهاي نهضت امام حسين عليه السلام توانست مسلمانان را رهبري كرده و انقلاب اسلامي را به پيروزي برساند . در واقع انقلاب اسلامي ايران در پيروي از اين سرمشقها متاثر از قيام امام حسين عليه السلام است . در اين مقاله به صورت مختصر ضمن ترسيم برخي از سرمشقهاي نهضت امام حسين

عليه السلام، تاثيرپذيري انقلاب اسلامي از آنها با رهبري امام خميني را تبيين خواهيم كرد .

سرمشقهاي نهضت امام حسين عليه السلام

1- سازش ناپذيري با باطل و ستم امام خميني رحمه الله بر ترسيم دو جناح حق و باطل و مبارزه قاطع با اهل فساد و ستم به معناي عام آن و سازش ناپذيري با آن تاكيد مي ورزيد و در هدف خويش در اين راستا از قاطعيت، عزم راسخ و تغيير ناپذيري برخوردار بود . امام خميني رحمه الله اين سخن استوار امام حسين عليه السلام را به ياد داشت كه خطاب به برادرش محمد حنفيه فرمود: «يا اخي والله لو لم يكن في الدنيا ملجا و لا ماوي لما بايعت يزيد بن معاوية (3) ; برادرم! به خدا سوگند اگر در دنيا پناه و پناهگاهي وجود نداشته باشد، هرگز با يزيد بيعت نمي كنم .» بدين جهت فرياد زد: «(. . . آيا) خميني مي تواند تفاهم كند با ظلم . خميني آنجا هم كه بود مجد اسلام را حفظ مي كرد، (آيا) مي تواند حفظ نكند؟ اسلامي كه پيغمبر اكرم صلي الله عليه و آله اين قدر زحمت كشيده است (. آيا) خميني و امثال خميني مي توانند يك چيزي بگويند كه بر خلاف مصالح اسلام باشد؟» (4) امام حسين عليه السلام در منزل بيضه فرصتي بدست آورد تا با سپاهيان حر سخن گويد و حقايقي را با آنان در ميان بگذارد و دليل قيام و انگيزه مبارزه خود را اعلام كند . آن حضرت در آنجا فرمود: «ايها الناس ان رسول الله قال من راي سلطانا جائرا مستحلا لحرام الله ناكثا عهده

مخالفا لسنة رسول الله يعمل في عباد الله بالاثم والعدوان فلم يغير عليه بفعل و لا قول كان حقا علي الله ان يدخله مدخله; (5) اي مردم! رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: هر كس سلطان زورگويي را ببيند كه حرام خدا را حلال نموده و پيمان الهي را در هم مي شكند، با سنت پيامبر خدا از در مخالفت برآمده، در ميان بندگان خدا راه گناه و عداوت در پيش مي گيرد، ولي او در مقابل چنين فرد جائري با عمل و يا گفتاري اظهار مخالفت ننمايد، بر خداوند است كه او را به محل همان سلطان زورگو (آتش جهنم) داخل كند .» امام خميني رحمه الله نيز هشدار مي داد: «اينهايي كه به امور جامعه و مصيبتهاي مردم اهتمام ندارند و از جناياتي كه در كشور اسلامي مي شود غافلند و ساكتند و سرگرم خوردن و لذت بردن و زندگي مادي خود هستند، مصداق همان آيه شريفه اند: «يتمتعون و ياكلون كما تاكل الانعام و النار مثوي لهم » (6) ; «بهره مي برند و مي خورند چنانكه حيوانات مي خورند و جايشان جهنم است .» (7)

2- فداكاري براي احياء حق زنده نگاه داشتن عاشورا به معني زنده ماندن تمام ارزشهاي والاي الهي و انساني است; يعني مصونيت جامعه در برابر تمام سلطه گريها، استبدادها و جهالتها و تلاش در جهت احياي فضايل و فداكاري در اين راه . حضرت امام حسين عليه السلام انگيزه قيام خود را در اين موضوع مهم و اساسي چنين بيان مي دارد: «الا ترون الي الحق لايعمل به و الي الباطل لايتناهي عنه ليرغب المؤمن

في لقاء الله فاني لا اري الموت الا سعادة والحياة مع الظالمين الا برما; (8) آيا نمي بينيد كه به حق عمل نمي شود و از باطل رو گرداني وجود ندارد . شايسته است (در چنين وضعي) انسان با ايمان به سوي ديدار پروردگار بشتابد . پس من مرگ را جز سعادت و زندگي با ستمگران را جز ملال و دلتنگي نمي دانم .» امام خميني رحمه الله نيز بر رويش فضيلت و محو رذائل اهتمام مي ورزيد و در اين راستا از هر گونه مجاهدت مضايقه نمي نمود . او براي رسيدن به چنين مقصد مقدسي قيام عاشورا را تذكر مي داد و مي فرمود: «سيد الشهداء عليه السلام براي اسلام خودش را به كشتن داد .» (9) و مي فرمود: «حضرت سيدالشهداء عليه السلام را كشتند اما (اين كشته شدن) اطاعت خدا بود، براي خدا بود، تمام حيثيت براي او بود . از اين حيث هيچ شكستي در كار نبود .» (10) امام خميني رحمه الله درباره حركت خودش در راه احياي حق مي فرمايد: «من مصمم هستم كه از پاي ننشينم تا دستگاه فاسد را به جاي خودشان بنشانم و يا در پيشگاه مقدس حق تعالي با عذر وفود كنم .» (11) و در جاي ديگر آمادگي خود را براي شهادت در راه پيروزي انقلاب اعلام نموده و مي فرمايند: «اگر با كشتن من انقلاب به نتيجه كامل خود برسد چرا به چنين امري راضي نباشم؟» (12) امام در جهت محو عواملي كه فضيلتها را از بين برده اند و نيز براي مبارزه با رژيم پهلوي به عنوان عامل رذالت و مانع

احياي ارزشها فرياد مي زند: «من هرگز حتي براي يك لحظه هم موضع خود را تغيير نمي دهم . اين تكليف الهي است و در صورت سكوت مسئول خواهم بود .» (13)

3- تحول روحي حضرت امام حسين عليه السلام در ياران و اصحاب خويش آنچنان تحول روحي و فكري ايجاد نمودند كه هر كدام در فداكاري و ايثار بر يكديگر سبقت مي گرفتند، مثل اينكه به يك كانون نور وصل شده بودند . همه مي گفتند با قلب و سينه هايمان از تو دفاع خواهيم كرد: گر بر كنم دل از تو و بر دارم از تو مهر اين مهر بر كه افكنم آن دل كجا برم امام حسين عليه السلام خود، ياران خويش را چنين معرفي مي كند: «اما بعد فاني لا اعلم اصحابا اوفي و لا خيرا من اصحابي و لا اهل بيت ابر و لا اوصل و لا افضل من اهل بيتي فجزاكم الله عني خيرا; (14) اما بعد، من ياراني با وفاتر و بهتر از اصحاب خود و اهل بيتي نيكوتر و بهتر از اهل بيت خود سراغ ندارم . پس خداوند از طرف من به شما پاداش خير دهد .» نمونه هاي وارستگي، ايثار و پايداري ياران و اهل بيت امام حسين عليه السلام را مي توان در محورهاي ذيل مشاهده كرد: الف) وقتي آن حضرت در شب عاشورا فرمود: «الا و اني قد اذنت لكم فانطلقوا جميعا في حل ليس عليكم مني ذمام; (15) آگاه باشيد كه به همه شما اجازه دادم، پس همه شما بدون اين كه هيچ بيعتي از من بر شما باشد، برويد» ، حضرت عباس

عليه السلام، ديگر برادران امام، پسران برادرش و دو فرزند عبدالله بن جعفر نخستين كساني بودند كه سخن گفتند و خاطر نشان ساختند كه ما چنين نخواهيم كرد . ما بعد از تو نخواهيم ماند و خداوند ما را بعد از تو زنده ندارد . ب) در همين ماجرا، مسلم بن عوسجه برخاست و گفت: «والله لو علمت اني اقتل ثم احيي ثم احرق حيا ثم اذري - يفعل ذلك بي سبعين مرة - ما فارقتك حتي القي حمامي دونك فكيف لا افعل ذلك و انما هي قتلة ثم هي الكرامة التي لا انقضاء لها ابدا; (16) به خدا سوگند اگر بدانم كه كشته مي شوم، سپس زنده مي شوم، آنگاه زنده زنده سوزانده شوم و دوباره زنده ام كنند و به بادم دهند و هفتاد بار اين كار تكرار شود، دست از تو بر ندارم تا مرگ خويش را درياري تو دريابم . چگونه اين كار را نكنم با اينكه جز يك كشتن نيست، سپس براي آن كرامتي است كه هرگز پايان نمي پذيرد .» ج) در همان لحظات حساس به محمد بن بشر حضرمي كه از اصحاب امام بود گفتند: پسرت در سرحدات ري اسير شده است . گفت: به خدا جان او و جان خود را در راه خدا حساب مي كنم . آيا من بعد از حسين عليه السلام زنده بمانم؟ وقتي كه امام حسين عليه السلام سخن او را شنيد فرمود: خدايت رحمت كند . برو او را از اسارت برهان . جواب داد: چگونه شما را رها كنم؟ د) در لحظات واپسين شب عاشورا دو نفر از ياران امام

با هم شوخي مي كردند . برير از زهاد و پارسايان و عارفان وارسته، در آن موقع حساس از شدت شادماني در پوست خويش نمي گنجيد و مدام لبخند بر لبهايش جاري بود و مزاح مي كرد، به نحوي كه حالت سرور او اعتراض و انتقاد عده اي از اصحاب را برانگيخت و موجب تعجب آنان شد . ه) در شب عاشورا، وقتي امام حسين عليه السلام فرمود هر كس از اصحاب و ياران بماند فردا شهيد مي شود، قاسم كه اين سخنان را شنيد، عرض كرد: آيا من هم از كشته شدگان خواهم بود؟ امام عليه السلام به او پاسخ مثبت داد، اما قبل از آنكه به پرسش قاسم پاسخ گويد از وي پرسيد: «يا بني كيف الموت عندك; فرزندم! مرگ نزد تو چگونه است؟» قاسم جواب داد: «يا عم احلي من العسل; (17) عموجان! از عسل شيرين تر است .» و) عقبة بن سمعان كه از ياران و همراهان كاروان امام عليه السلام بود مي گويد: در منزل قصر بني مقاتل امام را خواب سبكي فرا گرفت در حالي كه سوار بر اسب بود . بزودي ديدگانش را باز فرمود و دو يا سه بار آيه استرجاع را بر زبان جاري كرد . حضرت علي اكبر - كه پشت سر پدرش در حال حركت بود - چون شنيد كه بر زبان مبارك امام كلمه استرجاع جاري شده است، علتش را پرسيد . حضرت فرمود: فرزند عزيزم، اندكي به خواب رفتم كه سواري عنان اسب مرا كشيد و گفت: «القوم يسيرون و المنايا تسري اليهم; اين جمعيت حركت مي كنند و بلاها (و مرگ)

به سوي آنان حركت مي كند .» علي اكبر عليه السلام عرض كرد: «او لسنا علي الحق; آيا ما بر حق نيستيم؟» امام فرمود: «بلي والذي اليه مرجع العباد; سوگند به آنكه بازگشت بندگان به سوي اوست، اينچنين است .» علي اكبر عليه السلام عرض كرد: فاذا لانبالي، نموت محقين; (18) پس باكي نداريم، ما در حالي كه بر حق هستيم مي ميريم .»

قويترين عامل تحول امام خميني رحمه الله براي ايجاد تحول اساسي و بنيادي در امت اسلامي ايران به سراغ قويترين عامل تحول روحي امت اسلامي رفت و با درك صحيح و عميق از مكتب امام حسين عليه السلام و توانايي ارائه برنامه اي رشد دهنده، سوژه كربلا را به كار گرفت; زيرا مي دانست هيچ موضوعي مانند آن در اعماق جان شيعيان نفوذ نكرده است . آنان در هيچ واقعه اي به اين ميزان اشك نريخته و سوگواري نكرده و در هيچ مراسمي اينگونه به ميدان نيامده اند . به علاوه اين قيام آيينه تمام نماي ارزشهاي انساني و معنوي است و اوج ايثار، حماسه، عبادت و شوق ملكوتي را به نمايش مي گذارد . امام كه در مكتب تربيتي حضرت سيدالشهداء رشد كرده بود، با تعاليم عاشورايي خويش مردم را متحول نمود . او مي فرمود: «حضرت سيدالشهداء به همه آموخت كه در مقابل ظلم، در مقابل ستم و در مقابل حكومت جائر چه بايد كرد .» (19) «سيدالشهداء و اصحاب و اهل بيت او آموختند تكليف را، فداكاري در ميدان، تبليغ در خارج ميدان . آنها به ما فهمانيدند كه در مقابل حكومت جور نبايد زنها بترسند . نبايد مردها

بترسند .» (20) سرانجام امام در بسيج مردم عليه حكومت جور و محو اسباب ستم و تعدي، موفق به تحول روحي در مردم با استفاده از چشمه جوشان كربلا گرديد . امام خود به اين دگرگوني دروني مردم اشاره دارند و مي فرمايند: «من خدا را شكر مي كنم كه . . . يك تحول اساسي در ملت ما پيدا شد . تحولهاي معنوي پيدا شد كه اين تحولها را نمي توانيم اسمي رويش بگذاريم، الا اين كه به دست خدا بود .» (21) حتي امام اين تحول را از پيروزي بر رژيم استبدادي مهمتر مي داند و مي فرمايد: «تحول در ايران پيدا شده، تحول روحي كه از غلبه اي كه بر طاغوت بود و او را عقب زد مهمتر و تمام دنيا متحير شدند از تحول روحي كه در ملت پيدا شد .» (22) امام از اينگونه تحول روحي و استقامت و مقاومت مردم در برابر ستم و تجاوز تقدير مي نمايد و مي فرمايد: «اينجانب از فداكاري ملت ايران تشكر كرده و قدرت و عظمت او را در پناه قرآن و احكام اسلام از خداوند متعال با تضرع خواهانم .» (23)

4- امر به معروف و نهي از منكر در قيام حضرت امام حسين عليه السلام سه موضوع نقش اساسي دارند: 1- بيعت: عوامل حكومت اموي اصرار داشتند كه از امام حسين عليه السلام بيعت بگيرند، اما آن حضرت با شدت در مقابل اين تقاضا مقاومت نمود و به هيچ وجه حاضر به بيعت با يزيد نگرديد . همين امتناع از بيعت مشعل عاشورا را روشن كرد . 2- دعوت مردم كوفه: گرچه

امام حسين عليه السلام بر حسب آگاهيهاي مختص امامت و پيشگوئيهاي جدش رسول اكرم صلي الله عليه و آله به فراخواني مردم كوفه خوشبين نبود و به لحاظ مسائل اجتماعي - سياسي اين شهر را بخوبي مي شناخت، با اين وجود موضوع اتمام حجت مطرح مي گردد و امام حسين عليه السلام دعوت كوفيان را مي پذيرد . 3- سومين عامل كه نيروي محركه قيام عاشوراست، موضوع امر به معروف و نهي از منكر مي باشد . (24) حضرت امام حسين عليه السلام در وصيت به برادرش محمد حنفيه پس از شهادت به يگانگي خداوند و رسالت حضرت محمد صلي الله عليه و آله و روز جزا، فرمودند: «و اني لم اخرج اشرا و لا بطرا و لا مفسدا و لا ظالما و انما خرجت لطلب الاصلاح في امة جدي; اريد ان آمر بالمعروف و انهي عن المنكر و اسير بسيرة جدي و ابي علي بن ابي طالب; (25) من براي تفريح و تكبر و فساد و ستم قيام نكردم، بلكه خروج من براي اصلاح امت جدم مي باشد . من مي خواهم امر به معروف و نهي از منكر كنم و به سيره و سنت جد و پدرم علي بن ابي طالب عليهما السلام رفتار كنم .» امام خميني رحمه الله نيز مي فرمود: «ما كه تابع حضرت سيدالشهداء هستيم بايد ببينيم ايشان چه وضعي در زندگي داشت . قيامش، انگيزه اش نهي از منكر بود كه هر منكري بايد از بين برود من جمله قضيه حكومت جور، حكومت جور بايد از بين برود .» (26) همچنين رهبري انقلاب اسلامي در اين خصوص به

حماسه حسيني توجه كرده و به مبلغان و خطيبان اصرار مي كند كه با استفاده از عاشورا ريشه ستم و خيانت را - كه منكرات بزرگي هستند - قطع كنند: «اكنون كه ماه محرم است، چون شمشيرهاي الهي در دست سربازان اسلام و روحانيون معظم و خطباي محترم و شيعيان عالي مقام سيدالشهداست، بايد حد اعلاي استفاده از آن را بنمايند و با اتكا به قدرت الهي ريشه هاي باقي مانده اين درخت ستمكاري را قطع نمايند .» (27) امام خميني رحمه الله در جاي ديگر مي گويد: «سيدالشهداء چه كرد و چه بساط ظلمي را بهم زد و ما هم چه كرده ايم . . . ما محمدرضا را از اين مملكت بيرون كرديم . . . آن همه مفاسد و غيره وجود ندارد . اين يك نعمت بزرگي است .» (28)

5- عزت آفريني و شكست ناپذيري در مكتب امام حسين عليه السلام كرامت و شرافت انسان ارزش دارند و سربلندي و عدم تسليم در برابر دنياطلبان و ستمگران اصل مهم و استواري مي باشد . آن امام همام وقتي در محاصره كامل سپاه پليدي قرار گرفت فرمود: «لا والله لا اعطيكم بيدي اعطاء الذليل و لا افر فرار العبيد; (29) نه به خدا سوگند، من دست ذلت به شما نخواهم داد و هرگز مانند بردگان فرار نمي كنم .» روز عاشورا، امام حسين عليه السلام خطاب به اراذل و تبهكاران اموي فرمود: «الا و ان الدعي بن الدعي قد ركز بين اثنتين بين السلة و الذلة و هيهات منا الذلة يابي الله ذلك لنا و رسوله والمؤمنون و حجور طابت و طهرت; (30)

آگاه باشيد كه زناكار پسر زناكار مرا ميان مرگ و ذلت قرار داده است، ولي ذلت از ما دور است . خدا و رسولش و انسانهاي با ايمان و دامنهاي پاك و پاكيزه از قبول آن براي ما امتناع مي كنند .» امام خميني رحمه الله كه از نسل آن اسوه حماسه آفرينان بود همچون اجداد طاهرينش هرگز زير بار ذلت نرفت . او رنج تبعيد و آوارگي را پذيرفت و براي خطرات جاني مهيا گشت ولي حسرت يك سازش جزئي را بر دل طاغوت و استكبار نهاد . او در مسير مبارزه با ستم و تجاوز، و رهبري انقلاب اسلامي كرارا آموزه هاي عزت آفرين عاشورا را مورد تاكيد و درس آموزي قرار مي داد . امام خميني رحمه الله در يكي از بيانات خود خطاب به كارگزاران طاغوت فرمود: «من اكنون قلب خود را براي سر نيزه هاي مامورين شما حاضر كرده ام ولي براي قبول زورگوئيها و خضوع در مقابل جباريهاي شما حاضر نخواهم كرد .» (31) آن روح قدسي در هيچ شرايطي از مواضع اصولي خود دست بر نداشت و در مقابل استكبار و اهل شرك و نفاق فرياد برآورد: «هيهات كه خميني در برابر تجاوز ديو سيرتان و مشركان و كافران به حريم قرآن كريم و عترت رسول خدا و امت محمد و پيروان ابراهيم حنيف ساكت و آرام بماند و يا نظاره گر صحنه هاي ذلت و حقارت مسلمانان باشد . من خون و جان ناقابل خويش را براي اداي واجب حق و فريضه دفاع از مسلمانان آماده نموده ام و در انتظار فوز عظيم شهادتم . قدرتها و

ابرقدرتها و نوكران آنان مطمئن باشند كه اگر خميني يكه و تنها بماند، به راه خود كه راه مبارزه با كفر و ظلم و شرك و بت پرستي است ادامه مي دهم و به ياري خدا در كنار بسيجيان جهان اسلام خواب را از ديدگان جهانخواران و سرسپردگاني كه به ستم و ظلم خويش اصرار مي نمايند سلب خواهم كرد .» (32) امام خميني رحمه الله با تاثيرپذيري از حماسه عاشورا و خطبه هاي پرهيجان امام حسين عليه السلام به دنياي استكبار چنين هشدار مي دهد: «من به تمام دنيا با قاطعيت اعلام مي كنم كه اگر جهانيان بخواهند در مقابل دين ما بايستند، ما در مقابل آنان خواهيم ايستاد و تا نابودي آنان از پاي نخواهيم نشست; يا همه آزاد مي شويم و يا به آزادي بزرگتري كه شهادت است مي رسيم . . . و از مرگ شرافتمندانه استقبال مي كنيم ولي در هر حال پيروزي و موفقيت با ماست .» (33) پي نوشت ها: 1) صحيفه نور، ج 9، ص 57 . 2) همان . 3) بحار الانوار، ج 44، ص 329; مقتل عوالم، ص 54 و مقتل خوارزمي، ج 1، ص 188 . 4) صحيفه نور، ج 1، ص 70 . 5) الكامل في التاريخ، ابن اثير، ج 3، ص 208; انساب الاشراف، ج 3، ص 171 . 6) محمد/12 . 7) در جستجوي راه از كلام امام، دفتر شانزدهم، ص 498 . 8) مثيرالاحزان، ابن نماحلي، ص 22; تحف العقول، ص 174 و لهوف، ص 69 . 9) تبيان (آثار موضوعي)، دفتر يازدهم، ص 212 . 10) همان . 11)

در جستجوي راه از كلام امام، دفتر ششم، ص 55 . 12) همان . ص 60 . 13) همان . ص 61 . 14) تاريخ طبري، ج 5، ص 418; كامل ابن اثير، ج 3، ص 285 و نفس المهموم، ص 227 . 15) نفس المهموم، صص 228- 227 . 16) همان . 17) مدينة المعاجز، ج 4، ص 214، حديث 295; نفس المهموم، ص 230 و موسوعة كلمات الامام الحسين عليه السلام، پژوهشكده باقر العلوم عليه السلام، ص 402 . 18) ابصار العين، ص 86; مثير الاحزان، جواهري، ص 33 و الفتوح، ابن اعثم، ص 873 . 19) صحيفه نور، ج 3، ص 225 . 20) همان، ج 17، ص 59 . 21) روزنامه اطلاعات، 20/2/1358 . 22) در جستجوي راه از كلام امام، دفتر نهم، ص 224 . 23) مجموعه اي از مكتوبات امام خميني رحمه الله، ص 370 . 24) با استفاده از بحثهاي شهيد مطهري رحمه الله در كتاب عنصر امر به معروف و نهي از منكر در نهضت حسيني . 25) مقتل عوالم، ص 54; مقتل خوارزمي، ج 1، ص 188 و ملحقات احقاق الحق، ج 11، ص 602 . 26) صحيفه نور، ج 20، ص 189 . 27) در جستجوي راه از كلام امام، دفتر دهم، ص 224 . 28) همان، دفتر شانزدهم، صص 549- 548 . 29) الارشاد، شيخ مفيد، ج 2، صص 101- 100 . 30) نفس المهموم، ص 149; شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، ج 1، ص 302 . 31) كلمات قصار (پندها و اندرزها)، امام خميني رحمه الله، ص 228 . 32) فرازهاي فروزان،

از نگارنده، به نقل از صحيفه نور، ج 20، ص 227 . 33) صحيفه نور، ج 20، ص 118 .

ايران برخور دارم » (1) سازمان تحليل اطلاعات دفاعي كه وزارت دفاع و نيروهاي مسلح آمريكا را تغذيه اطلاعاتي مي نمايد در ارزيابي از موقعيت رژيم پهلوي اظهار مي كند: «انتظار مي رود شاه در ده سال آينده نيز همچنان به صورت فعال در قدرت بماند» . (2) حيرت در اين بود كه چگونه امور ناممكن به ممكن بدل گشت و مردم با دست خالي بر رژيم نيرومند غالب شدند و رژيم مقتدر و با ثبات محمد رضا پهلوي را پاشيدند؟ چگونه او مقبوليت و كار آمدي خود را از دست داد؟ به طور كلي تئوري هاي چرايي انقلاب اسلامي ايران در پنج دسته ذيل خلاصه مي شود: 1- گروهي تئوري توطئه را منشا زايش انقلاب دانسته اند و طرح ريزي از پيش تعيين شده خارجي ها خصوصا آمريكا و انگلستان را مؤثر اين پديده شمرده اند، زيرا پيشرفت هاي همه جانبه اقتصادي ايران در توليدات صنعتي، معدني و كشاورزي در بازارهاي بين المللي و نيز افزايش بهاي نفت در نيمه اول دهه 1350، منافع قدرت هاي غربي را به خطر انداخت. (3) 2- دسته ديگري با تئوري مدرنيزاسيون علت چرايي انقلاب اسلامي را تفسير كرده اند و شتاب رژيم شاه در اصلاحات مدرن اجتماعي و اقتصادي و ناسازگاري آن با بافت سنتي جامعه و در نتيجه پيدايش بحران هويت را منشا پيدايش انقلاب دانسته اند.اين گروه اقتران زماني اصلاحات شاه و ريشه هاي طغيان در سال 1342 را مؤيد اين نظريه دانسته اند. (4) خانم نيكي كدي در مقام نقد هر دو تئوري و پيرامون پروژه هاي صنعتي و تجاري رژيم محمد رضا پهلوي

بر اين باور بود كه اجراي پروژه هاي ياد شده طرحهاي بزرگي بودند كه مطابق شرايط ايران طراحي نشده و بي اندازه گران و پر خرج بودند و ناكامي اقتصادي و عدم تقسيم عادلانه وفساد و اسراف مالي به بار آورد. (5) 3- طايفه ديگري همچون خانم كدي بر اساس مطالب فوق معضلات و ناهنجاري هاي اقتصادي را عامل اصلي بروز انقلاب اسلامي ايران معرفي مي كند. (6) 4- گروه ديگري از محققان واقع بينانه به عوامل اجتماعي، سياسي، فرهنگي و به خصوص مذهبي توجه دادند.آبراهاميان در اين راستا چنين استدلال مي كند: «انقلاب از اين جهت به وقوع پيوست كه شاه در سطح اجتماعي - اقتصادي به نوسازي هايي دست زد، اما در جهت نوسازي در سطح سياسي ناكام ماند» . (7) برخي از محققان برآنند كه: «علت اصلي و اساس قيام مردم اين بود كه شاه نسبت به نابودي ارزشهاي مسلط جامعه آنها كه از مذهب و آئين آنها سرچشمه گرفته بود، قيام كرده و به همين دليل بود كه با جريحه دار شدن احساسات مذهبي امت مسلمان ايران، ديگر مجالي براي صبر و تحمل و شكيبايي در مقابل ساير ناملايمات اجتماعي و اقتصادي وجود نداشت » . (8) پاره اي ديگر از تئوري پردازان انقلاب اسلامي ايران در تعيين عامل اصلي سقوط و شكست رژيم شاه مي نويسند: «اگر ما به جستجوي علل و عواملي كه خارج از ماهيت انقلاب اسلامي و آرمان ها و ريشه هاي تاريخي آن است بپردازيم، تنها عاملي كه به عنوان علت اصلي و عامل اول مي توان از جريان انقلاب، از تولد تا پيروزي آن استنباط

نمود، اعمال سياست اسلام زدايي توسط شاه بود كه ادامه رژيم خود را به منظور هر چه بيشتر جلب نمودن حمايت خارجي و تحكيم هر چه عميق تر سلطنت و ديكتاتوري در داخل كشور، در گرو آن مي ديد. (9) 5- تئوري ديگر بر جامعيت اسلام تاكيد مي كند و نقش تعاليم اسلام را در پيدايش انقلاب اسلامي ايران پررنگ تر مي نمايد.استاد مطهري چنين عقيده اي را ابراز مي كند و در تفسير اسلامي بودن، معنايي اعم از معنويت درج مي كند و نوعي جامعيت از دين اسلامي را كه متضمن مسايل اقتصادي، سياسي و اجتماعي است ارايه مي نمايد و حريت و آزادي، عدالت، نبودن تبعيضهاي اجتماعي و شكاف هاي طبقاتي را در متن تعليمات اسلامي قرار مي دهد.استاد در ادامه مي فرمايد: راز موفقيت نهضت ما نيز در اين بوده است كه نه تنها به عامل معنويت تكيه داشته بلكه آندو عامل ديگر مادي و سياسي را نيز با اسلامي كردن محتواي آنها، در خود قرار داده است.في المثل، مبارزه براي پر كردن شكافهاي طبقاتي، از تعاليم اسلامي محسوب مي شود، اما اين مبارزه با معنويتي عميق توام و همراه است.از سوي ديگر روح آزادي خواهي و حريت در تمام دستورات اسلامي به چشم مي خورد. (10) تفسير جامع نگرانه از دين اسلام و تبيين ابعاد مختلف اجتماعي، سياسي و فرهنگي آن مهمترين تلاش علمي انديشوران و متفكران معاصر همچون علامه طباطبايي، شهيد مطهري و دكتر شريعتي بود كه منشا شكل گيري انقلاب اسلامي ايران شد. پي نوشت ها: 1. ر.ك به روزنامه رستاخيز، 14 آذر 1356. 2. ويليام سوليوان، ماموريت در

ايران، ترجمه محمود مشرقي، انتشارات هفته، چاپ سوم، تهران 1361، فصل پنجم. 3. ريشه هاي انقلاب، ج 1. 4. آنتوني پارسونز، غرور و سقوط...ترجمه دكتر منوچهر راستين، انتشارات هفته، تهران 1363. 5. نيكي كدي، ريشه هاي انقلاب ايران، ترجمه دكتر عبد الرحيم گواهي، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، صص 177 و 148 و 111 و 102. 6. همان. 7. آبراهاميان، ايران در فاصله دو انقلاب، ص 427. 8. منوجهر محمدي، تحليلي بر انقلاب اسلامي ايران، انتشارات امير كبير، چاپ سوم تهران 1370، ص 88. 9. عباسعلي عميد زنجاني، انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، چاپ دوم، تهران 1368، ص 572. 10. پيرامون انقلاب اسلامي، صص 41- 42. منابع مقاله:

جرعه جاري، خسرو پناه، عبد الحسين ؛

همه همصدا با شعارهاي واحد پرچم مبارزه بر عليه رژيم را برداشتند. تبلور عيني اين وحدت و يكپارچگي را مي توان در تظاهرات سال 1357 در روزهاي عيد فطر، تاسوعا، و عاشورا در تهران ديد. به ناگهان مردم تهران، شهري كه در اثر حركتهاي شاه چهره مذهبي خود را از دست داده و نمونه شهرهاي اروپايي ساخته و تزيين شده بود و به آن شهرها بيشتر شباهت داشت تا به يكي از شهرهاي ممالك اسلامي، قيام نموده و آرمانهاي خود را در روحانيت و مذهب باز مي شناسند. همه با هم، حتي آنهايي كه چندان مذهبي نبودند، همراه با تمام ملت فرياد «الله اكبر» سر داده و هويت مدفون شده خود را در مذهب مي يابند. در روز عيد فطر تهران در آستانه حركتي قرار مي گيرد كه سرتاسر كشور را در برگرفته و در تب و تابي عرفاني هويت خود را باز يافته و آنچه را كه جزء نظم عادي جوامع امروزي است همچون سرابي به دور مي افكند. در تظاهرات عاشورا اگر كودكان و ناتوانها و پيرها و قسمتي از زنها را كه در خانه مي مانند كنار بگذاريم، تمام تهران در خيابانها بوده و شعار «مرگ بر شاه » را فرياد مي زد همه (به استثناي آنهايي كه وابستگي بسيار نزديك به رژيم شاه داشته و از قبل او زندگي و تغذيه مي كردند) حتي افرادي كه مدتهاي طولاني همراه رژيم بوده و تا چندي پيش طرفدار سلطنت مشروطه بودند، فرياد مرگ بر شاه مي كشيدند. اصولا حركتهاي انقلابي توده هاي مردم اراده اي مطلقا دسته جمعي را آشكار مي كند و

در تاريخ ملتهاي دنيا كمتر چنين موقعيتي پيدا مي شود. اراده جمعي اسطوره اي سياسي است كه به كمك آن حقوقدانان يا فلاسفه مي كوشند تا تشكيلات و سازماندهي آن را تحليل يا توجيه كنند. اين اراده جمعي يك جنبه تئوريك دارد كه كمتر به چشم ديده شده است و به قول ميشل فوكو مانند خدا يا روح شايد هرگز به چشم ديده نشود. اما در تهران و در تمام ايران چنين اراده جمعي ملتي مشاهده شده و يك عينيت مطلقا (1) روشن و ثابت باقي ماند و به اين ترتيب وحدتي ناگهاني در تاريخ ملت ايران و بر پايه احساسات قوي مذهبي به وجود آمد. اين احساسات در مسائلي شكل گرفته كه سالها ملت از آن در رنج بود، رنج از سلطه و نفوذ بيگانگان، احساس نفرت از غارت و چپاول منابع و سرمايه هاي ملي، سياست خارجي وابسته، و نفوذ در همه جا آشكار آمريكا خواسته ملت را نه تنها بر طرد مسائل فوق مطرح كرد بلكه طرد همه ارزشهاي مسلط كه از سالها و قرنها پيش سرنوشت سياسي آنها را پديد آورده و بدبختيها و حقارتها را به دنبال داشته است.ايجاد چنين اراده دسته جمعي و اتحاد مردم نتيجه اتحاد ميان گروههاي مختلف سياسي نبوده است و همچنين نتيجه سازش ميان طبقات اجتماعي متفاوت نبوده است كه بالاخره هر كدام در موارد مربوط به خواسته هاي گوناگون خود سازش نموده و در مواردي تعديل كنند يا تسليم شوند. آنچه كه شدت و عمق انقلاب را در ايران مشخص مي كرد دو عامل بود: يكي اراده جمعي مردم كه از نظر سياسي شكل

گرفته و مورد ترديد هيچ كس حتي دشمنان و شاه هم نبود و ديگري خواست و اراده آنها در تغيير اساسي و بنيادين در نظام سياسي اجتماعي و ارزشهاي حاكم بر جامعه بود. پي نوشت: 1. كلوبرير، پير بلانشه، «ايران انقلاب بنام خدا» ، ترجمه قاسم صنعوي، انتشارات سحاب، ص 255. منابع مقاله:

انقلاب اسلامي در مقايسه با انقلابهاي فرانسه و روسيه، محمدي، منوچهر ؛

دوستانم پرسيدند چه ديدي؟ گفتم چهار تا «آمن» ديدم. آمن بهدفه، بهدفش ايمان دارد.دنيا اگر جمع بشود نميتواند او را از هدفش منصرف كند. آمن بسبيله، براهيكه انتخاب كرده ايمان دارد.امكان ندارد بتوان او را از اين راه منصرف كرد.شبيه همان ايمانيكه پيغمبر بهدفش و براهش داشت. آمن بقوله، در ميان همه رفقا و دوستانيكه سراغ دارم احدي مثل ايشان به روحيه مردم ايران ايمان ندارد.بايشان نصيحت ميكنند كه آقا كمي يواشتر، مردم دارند سرد ميشوند، مردم دارند از پاي در ميآيند، ميگويد نه مردم اينجور نيستند كه شما ميگوئيد.من مردم را بهتر ميشناسم .و ما همگي ميبينيم كه روز به روز صحت سخن ايشان بيشتر آشكار ميشود. و بالاخره بالاتر از همه آمن بربه، در يك جلسه خصوصي ايشان بمن ميگفت فلاني اين ما نيستيم كه چنين ميكنيم.من دست خدا را بوضوح حس ميكنم.آدميكه دست خدا و عنايت خدا را حس ميكند و در راه خدا قدم برميدارد، خدا هم بمصداق ان تنصروا الله ينصركم بر نصرت او اضافه ميكند .يا آنچنان كه در داستان اصحاب كهف مطرح ميشود، قرآن ميگويد آنها جوانمرداني بودند كه به پروردگارشان ايمان آوردند و باو اعتماد و تكيه كردند، خدا هم بر ايمانشان افزود (1).آنها براي خدا قيام كردند و خدا هم دلهاي آنها را محكم كرد (2). اين چنين هدايت و تأييدي را من بوضوح در اين مرد ميبينم.او براي خدا قيام كرده و خداي متعال هم قلبي قوي باو عنايت كرده است كه اصلا تزلزل و ترس در آن راه ندارد.اطباء فرانسه كه اخيرا اين پير مرد هشتاد و چند ساله را كه لا اقل پانزده

سال است دچار جنگ اعصاب و ناراحتي روحي است و اخيرا هم جواني آنچنان برومند را از دست داده، معاينه كردند، نظر دادند قلب او نظير قلب يك جوان بيست ساله است.او كه در راه خدا قدم برداشته آنچه را قرآن وعده داده است به تجربه دريافته. قرآن وعده داده است كه براي خدا قيام كنيد، براي خدا عمل كنيد، آن وقت عنايت خدا را ميبينيد.اگر توي خانه ات بنشيني خدا را نميبيني.اگر ساكت باشي، عنايت خدا را نميبيني. براي خدا حركت كن آنوقت است كه خدا را و عنايت او را ميبيني . آدمي كه باميد خدا و براي خدا حركت كرده، از تهديد آمريكا، حتي اگر شوروي را هم ضميمه اش كنند، هيچ ترسي بدل راه نخواهد داد.در مورد اين مرد بزرگ يكي ديگر از خصوصياتش را بگويم، شايد شما باورتان نشود اين مردي كه روزها مينشيند و اين اعلاميه هاي آتشين را ميدهد، سحرها اقلا يك ساعت با خداي خودش راز و نياز ميكند و آنچنان اشك هائي ميريزد كه باورش مشكل است. اين مرد درست نمونه علي (ع) است.درباره علي گفته اند كه در ميدان جنگ به روي دشمن لبخند ميزند و در محراب عبادت از شدت زاري بيهوش ميشود.و ما نمونه او را در اين مرد ميبينيم . پي نوشتها: 1 انهم فتيه آمنوا بربهم و زدناهم هدي. كهف .13 2 و ربطنا علي قلوبهم اذ قاموا فقالوا ربنا رب السموات و الأرض .كهف 14 منابع مقاله:

پيرامون انقلاب اسلامي، مطهري، مرتضي؛

انقلاب اسلامي ايران بسيار برجسته تر مي باشد، همه شاهد بودند اكثريت قريب به اتفاق اين ملت به صحنه آمدند و خواستار واژگوني نظام شاهنشاهي و برقراري نظام اسلامي شدند.نظامي، كارگر، كارمند، كشاورز، روحاني، دانشجو، معلم، شهري، روستائي، همه و همه در آن سهيم بودند.مردم بصورت راهپيمائي و تظاهرات و اعتصابات و در نهايت نيز طي دو سه روز نبرد مسلحانه مردمي رژيم را ساقط كردند.اين وجه از مردمي بودن انقلاب شاخص مي باشد در حاليكه در اكثر انقلابهاي ديگر عنصر اصلي مبارزه، نيروهاي متشكل حزبي و شبه نظامي بودند كه از طريق جنگ مسلحانه كار را تمام كردند و نقش مردم بيشتر حمايت و پشتيباني از آنها بوده است اما در انقلاب ما همه مردم نقش داشتند و در سراسر كشور تقريبا با يك شدت و قدرت، در حاليكه انقلاب فرانسه و شوروي شايد عمدتا در مركز و در پايتخت در جريان بوده است حال چگونه است كه خصيصه مردمي بودن و سراسري بودن اين انقلاب به نسبت ديگر انقلابات برجستگي بيشتري دارد؟ پاسخ اين سؤال تا حدود فراواني به خصيصه اولي و اصلي اين انقلاب باز مي گردد.بدين معني كه چون اين انقلاب، الهي و مكتبي بود و چهارده قرن اسلام در عمق وجدان اجتماعي و فردي اين ملت خانه كرده بود و اسلام مكتبي است جامع و فراگير كه با تمام ابعاد انسان و جامعه كار دارد و ناظر بر درون و بيرون انسان است و هم مبناي فكري و هم منشاء عمل مي باشد از اين رو، با اتكاء به چنين دين و مكتبي منجر به آنچنان خيزش عظيمي شد كه

براي دنيا مبهوت كننده بود. منابع مقاله:

چارچوبي براي تحليل و شناخت انقلاب اسلامي در ايران، حشمت زاده، محمد باقر ؛

بود كه رهبر به ملت داد،او توانست ايمان از دست رفته مردم را به آنها بازگرداند و آنها را به خودشان مؤمن كند.او با صراحت اعلام كرد كه تنها اسلام نجات بخش شماست.او جهاد اسلامي را مطرح كرد، امر بمعروف و نهي از منكر را مطرح كرد،وظيفه نوعي و ديني و بالاخره اجر و پاداش شهيدان را مطرح كرد،و مردمي كه سالها اين آرزو را كه در زمره ياران امام حسين باشند در سر ميپروراندند و هر صبح و شام تكرار ميكردند يا ليتني كنت معكم فافوز فوزا عظيما بناگاه خود را در صحنه اي مشاهده كردند آنچنانكه گويي حسين را بعينه ميديدند. مردم ما صحنه هاي كربلا،حنين،بدر،احد،تبوك،خيبر،و...را در جلوي خويش ميديدند و همين باعث شد كه به پا خيزند و از سرچشمه عشق به خدا،وضو بسازند و يك سره بانك تكبير بر هر چه ظلم و ستمگري است بزنند. پي نوشت: 1- فلاسفه و حكما اصطلاحي دارند به نام استسباع كه به فارسي آن را«شيرگير»ترجمه كرده اند. ميگويند بعضي از حيوانات كوچك وقتي با حيوانات درنده اي روبرو ميشوند-مثلا وقتي خرگوش با شير مواجه ميشود-حالت استسباع پيدا ميكنند يعني اراده فرار از آنها سلب ميشود.قدرت تصميم گيري را از دست ميدهند.خودباخته و مفتون ميشوند.نقطه مقابل استسباع،ايمان به خود پيدا كردن است.داستان آن صحابي فقير را در زمان پيامبر(ص)شنيده ايد كه از شدت فقر نزد آنحضرت رفت تا درخواست كمك كند،پيامبر در ميان جمع سخن ميگفت،در ضمن صحبت اشاره كرد به اينكه اگر كسي از ما كمك بخواهد به او ميدهيم،ولي هر كس بخدا توكل كند و تلاش شايسته نشان بدهد خدا به او كمك

خواهد كرد.صحابي فقير اينرا كه شنيد از محضر پيامبر بيرون آمد.روز بعد باز گرسنگي فشار آورد و اين بار تصميم گرفت كه درخواست خود را با پيامبر در ميان بگذارد.باز هم مثل روز گذشته پيامبر در ميان جمع همان مسئله را مطرح كرد.مرد همانجا تصميم گرفت كه هر طوري شده كاري پيدا كند.به خانه برگشت و از همسايه ها مقداري طناب و تيشه امانت گرفت و به عزم هيزم كني به بيابان رفت.تا چند روز متوالي اين كار را ادامه داد تااينكه به تدريج درآمدي پيدا كرد و توانست زندگي خود را از سختي و عسرت بيرون بياورد.بعد از مدتي دوباره به سراغ پيامبر رفت و پيامبر به او فرمود: گفتم اگر كسي از ما كمك بخواهد به او ميدهيم،ولي طلب كمك از خدابهتر است و ديدي كه خدا نيز دعوت تو را اجابت كرد و از فقر نجاتت داد. پيامبر به اين ترتيب توانست او را به ياد نيرو و امكان و استعداد خودش بياندازد،و از اين طريق او را به حركت و تلاش وادار كند.در مورد جوامع نيز همين وضع برقرار است.گاهي افراد ملتها در مقابل افراد ملل ديگر حالت خود باختگي و استسباع پيدا ميكنند.ملت خود ما در دوران رژيم شاه چنين حالتي را داشت.ملتي كه به حال استسباع ميافتد تمام كرامتهاي خود را فراموش ميكند تا جائي كه حتي به نوكري بيگانه و تقديم كردن ثروتهاي خود به او افتخار ميكند.گاهي نيز ملتها ايمان به خود را بدست مي آورند،تاريخ پيروزي ملتها،سرشار از اين نمونه هاست. حماسه پرشور مردم وطن ما،در اين زمينه شاهد بسيار خوبي است.ملت ما به همت و

درايت امام خميني توانست ايمان و اعتقاد به خود را دوباره بدست آورد و همين امر ضامن پيروزيش گرديد. منابع مقاله:

پيرامون انقلاب اسلامي ، مطهري، مرتضي؛

نصرت او اضافه ميكند.يا آنچنان كه در داستان اصحاب كهف مطرح ميشود، قرآن ميگويد آنها جوانمرداني بودند كه به پروردگارشان ايمان آوردند و باو اعتماد و تكيه كردند، خدا هم بر ايمانشان افزود (1).آنها براي خدا قيام كردند و خدا هم دلهاي آنها را محكم كرد (2). اين چنين هدايت و تاييدي را من بوضوح در اين مرد ميبينم.او براي خدا قيام كرده و خداي متعال هم قلبي قوي باو عنايت كرده است كه اصلا تزلزل و ترس در آن راه ندارد.اطباء فرانسه كه اخيرا اين پير مرد هشتاد و چند ساله را كه لا اقل پانزده- سال است دچار جنگ اعصاب و ناراحتي روحي است و اخيرا هم جواني آنچنان برومند را از دست داده،معاينه كردند،نظر دادند قلب او نظير قلب يك جوان بيست ساله است.او كه در راه خدا قدم برداشته آنچه را قرآن وعده داده است به تجربه دريافته. پي نوشت ها: 1- انهم فتيه آمنوا بربهم و زدناهم هدي. كهف-13. 2- و ربطنا علي قلوبهم اذ قاموا فقالوا ربنا رب السموات و الارض .كهف-14 منابع مقاله:

پيرامون انقلاب اسلامي، مرتضي، مطهري؛

و در سال 1306 در درس خارج آقاي حائري به تحصيل ادامه داد و در سال 1315 به مقام اجتهاد نائل آمد. (1) امام در عنفوان جواني ضمن پرداختن به تهذيب نفس در كنار تحصيل و تدريس علوم معقول و منقول، در مسائل سياسي نيز به مطالعه پرداخته و در شرايط آن روز ايران و حوزه، اوضاع سياسي داخلي و بين المللي را دنبال مي كردند و در موقعيتهاي مناسب، حتي در قالب تدريس اخلاق در حوزه علميه، به ترويج انديشه سياسي و انقلابي و افشاگري چهره كريه استبداد و استعمار مي پرداختند. (2) بهر تقدير، نهضت امام خميني از آغاز تا فرجام و تا امروز چندين مرحله را طي كرده است كه به طور اجمال به بيان آن مي پردازيم.

الف مرحله نظريه پردازي و تكون نهضت: امام تا پيش از آغاز رسمي و علني نهضت (سالهاي 41 43) به طور زير بنايي به انجام چند كار مهم سياسي فرهنگي مبادرت كردند.

1 تلاش در جهت كسب آمادگيهاي علمي و اخلاقي: امام اعتقاد داشتند انسان پيش از آنكه وارد صحنه اجتماع و سياست شود بايد پيشاپيش خود را از هر لحاظ آماده كند. در غير اين صورت نه تنها تأثير مثبت نخواهد داشت، چه بسا آثار تخريبي او براي خود و جامعه بيشتر هم باشد. كسب معرفت و تقوي، تواضع و فروتني، زهد و ساده زيستي و تلاش در نيل به مقامات عاليه علمي و معنوي بخشي از اين آمادگيها بودند تا جايي كه در سنين جواني يكي از پر جنب و جوش ترين كرسي تدريس را امام اداره مي كردند .

2 افشاي چهره پهلوي اول

و قلم به مزدان خائن: امام با تأليف كتاب ارزشمند كشف اسرار در سالهاي پس از 1320 (3) و در پاسخ به شبهات نويسنده كتاب اسرار هزار ساله، ضمن پاسخگويي به شبهات مربوطه، در جاي جاي كتاب مشكلات كشور و جهان اسلام را مطرح كرده و در صدد ارائه راه حل برآمد. امام در بخشي از اين كتاب با اشاره به خيانت قلم به مزدان خائن و مطبوعاتي كه مروج بي ديني در كشور بودند مي نويسد: برخي از روزنامه ها و مجلات كه به صورت اسف باري مركز و كانون پخش فساد اخلاق و فحشا هستند بايد اصلاح شوند چرا كه براي نشر بي عفتي ها و افسار گسيختگي ها هيچ چيز بيشتر از اين اوراق ننگين كمك نمي كند، اين اوراق ننگين كه در آن روز نشر افكار و الفاظ بيخردانه رضاخان را مي كردند و امروز نيز به نام ترقي دست از اين كشف حجاب ننگين برنمي دارند ضررشان از صدها احمدي و مختاري براي توده و كشور بيشتر است. اينها احساسات شرف آميز يك توده را خفه مي كنند نوك قلم اينها صدها بار مسموم تر و بدتر از نوك سوزن آمپول احمديها است. (4) امام در بخش ديگر از كتاب با اشاره به جنايات رضا شاه و حمايتهاي قلم بدستان مزدور و روشنفكران حامي او مي نويسد: ما مي گوئيم دولتي كه براي پيشرفت كلاه لگني نيم خورده اجانب چندين هزار افراد مظلوم كشور را در معبد بزرگ مسلمين و جوار امام عادل مسلمانان با شصت تير و سر نيزه سوراخ سوراخ و پاره پاره كند اين دولت دولت كفر

و ظلم است و اعانت آن عديل كفر و بدتر از كفر است. ما مي گوئيم دولتي كه برخلاف قانون كشور و قانون عدل يك گروه ديوان آدم خوار را به نام پاسبان شهرباني در هر شهر و ده به جان زنهاي عفيف بي جرم مسلمانان بريزد و حجاب عفت را با زور سر نيزه از سر آنها بربايد و بغارت و چپاول ببرد و محرمات بي سرپرست را در زير لگد و چكمه خورد كند و بچه هاي مظلوم آنان را سقط نمايد اين دولت دولت ظالمانه و اعانت بر آن عديل كفر است.» (5) امام در ادامه مي فرمايند: ما از رضاخان چندان توقعي نداريم او با وضع سربازي بزرگ شده بود و گوشت و خون او با اين فجايع تربيت شده بود، او نمي توانست بفهمد كه عفت و پاكدامني و امانت و درستي براي يك سرباز اهميتش بيشتر است تا براي ديگر افراد توده، و سرباز به دينداري نيازمندتر است از ديگران، لكن با قانونگذارها كه خود را دانشمند به حساب مي آورند سخن داريم...» (6)

3 ارائه راه حل (سقوط رژيم پهلوي و تشكيل حكومت اسلامي) : امام در مقام ارائه راه حل مشكلات كشور فرمودند: «جمله آنكه اين زمامداران خائن يا بي خرد بايد عوض شوند تا كشور عوض شود و گرنه از اين روزگار بدتري خواهيد ديد. تنها حكومتي كه خرد و شرع آن را حق مي داند حكومت خدا، يعني حكومت قانون الهي است و اگر قوانين اسلام در اين مملكت جريان پيدا كند روزي مي رسد كه پيشقدم در تمدن جهان باشد و اين نوع حكومت اگر

بدست فقيه هم نباشد بدون نظارت فقها هم امكان ندارد.» (7) امام در پايان با بيان آيات مربوط به جهاد فرمودند: آيا چنين قرآن و آييني هيچگاه به پيروان خود اجازه مي دهند زير بار ذلت بروند؟ بنابراين تنها راه رهايي جهاد رهايي بخش است كه جز با آموزش نظامي همه طبقات (بسيج عمومي) امكان پذير نيست. (8)

4 تشكيل هسته مركزي: امام مي دانستند شروع يك نهضت فراگير و اداره آن نيازمند تشكيل هسته مركزي و نيروهاي زبده است كه در مراكز حساس كشور حلقه اتصالي ميان رهبري و ملت باشند، امام اين هدف را با تشكيل كرسي درس، بويژه درس اخلاق، و تربيت دهها و صدها انسان وارسته و ايثارگر تأمين كردند تا جائيكه همين گروه عظيم بعدها در سمت نمايندگي امام در مراكز استانها و پس از انقلاب در مراكز حساس سياسي، علمي و نظامي به كمك نهضت و انقلاب شتافتند و بسياري از آنان نيز توسط عوامل استكبار جهاني به شهادت رسيدند و گروهي نيز در حال حاضر يا در كرسي مرجعيت و يا تدريس علوم حوزوي جزو پاسداران ارزشهاي انقلاب هستند.

ب آغاز شكل گيري نهضت به صورت آرام با آنكه انديشه ضد ظلم و ستم و مبارزه با استكبار و استعمار خارجي و استبداد داخلي و تشكيل حكومت اسلامي از آغاز جواني و در قالب تدوين كتاب كشف اسرار براي امام مطرح بود با اين حال، آن مرد خدا تا زمان رحلت آية الله بروجردي (بسال 1340) عملا و علنا علم مبارزه را در دست نگرفتند، اين در حالي بود كه بزرگاني همچون نواب صفوي و آية الله كاشاني نهضتهاي فدائيان

اسلام و ملي شدن نفت را رهبري مي كردند و مورد اذيت و آزار قرار گرفته و بعضا به شهادت رسيدند، بهر تقدير، عدم واكنش صريح و قاطع از سوي امام تا پيش از تاريخ ياد شده معلول عواملي است از قبيل وجود مرد قدرتمند و مرجع مطلق همچون آية الله بروجردي كه از يك سو، رژيم مبارزه با اسلام را به طور علني انجام نمي داد و از جانب ديگر، امام نيز به دليل رابطه استاد و شاگردي و نيز تبعيت از ولايت آقاي بروجردي بر خويش روا نمي دانستند دست به كار شوند مضافا بر اينكه كار فرهنگي سياسي نياز به زمان و بيداري مردم دارد چنانچه هر نهضتي از يك سري زمينه هايي كه يك طرف آن به عملكرد خصم مربوط مي شود، نياز دارد و اين زمينه ها بعدا بوجود آمده بود از همه مهمتر اينكه امام معتقد بودند قيام و نهضت، چون آتشفشاني مايه و مواد مي خواهد و نيز قدرتي كه آن را به خروش مي آورد و مايه قيام دو عنصر مكتب و مردم هستند، رهبري مي تواند قيام و انقلاب اسلامي را به ثمر برساند كه از ژرفاي مكتب و اراده توده هاي مردم برخاسته باشد. و اين كار از دست فقيهي عادل برمي آيد كه در مسند مرجعيت عامه ولايت او مقبول همگان يا اكثريت قابل توجه جامعه اسلامي باشند. رسيدن به اين جايگاه رفيع كه ريشه در عمق مكتب و ايمان و اراده امت دارد، بي شك احتياج به زمان، شرايط و امكانات بالقوه و بالفعل فراوان دارد كه بايد در يك فرايند خاصي شكل

بگيرد و به ثمر بنشيند.

1 تصويب لايحه انجمن هاي ايالتي و ولايتي و واكنش امام: اولين رويارويي سياسي علني ميان امام و رژيم در ارتباط با تصويب لايحه انجمن هاي ايالتي و ولايتي است. تشكيل انجمن مذكور كه به موجب اصول 91 و 92 متمم قانون اساسي مصوب 1285 ش اولين دوره مجلس مشروطيت پيش بيني شده بود همچنان مسكوت مانده بود. شرايط انتخاب كنندگان و انتخاب شوندگان طبق مادتين 7 و 9 نظامنامه انجمن نيز به شرح زير به تصويب مجلس اول رسيده بود. اولا بايد متدين به دين حنيف اسلام باشند و فساد عقيده نداشته باشند ثانيا هنگام سوگند بايد به قرآن مجيد اتيان سوگند كنند ثالثا بانوان از انتخاب كردن و انتخاب شدن محرومند. از سال 39 كه به دلايل خاص داخلي و خارجي رژيم در صدد برخي اقدامات به ظاهر اصلاحي ديكته شده از سوي رئيس جمهور وقت آمريكا برآمده بود با استفاده از خلأ مرجعيت متمركز در قم و نيز به منظور آزمودن نيروي روحانيت براي اقدامات آتي، لايحه مذكور را ابتدا در دولت اميني مطرح كردند ولي با استعفاي اميني و تشكيل دولت توسط اسدالله علم كه مجلس نيز با پيش شرط ايشان براي تشكيل دولت، توسط شاه منحل شده بود، (لايحه مذكور) به جريان افتاد، در متن جديد هر سه شرط مذكور در نظامنامه قبلي حذف شد.

1 1 دلايل رژيم براي تغيير قانون: رژيم با انجام اين كار در آن مقطع زماني خاص، اولا مي خواست با روحانيت كه در شرايط بحران رهبري بسر مي بردند زورآزمايي كند ثانيا به گروههاي صاحب نفوذ غير معتقد به اسلام و

قرآن كه عملا سياست كشور را در اختيار داشتند فرصت دهد تا موجوديت خود را اعلام كنند، ثالثا با عنوان كردن آزادي زنان دليل عقب ماندن و محروميت گذشته آنها را به عهده اسلام بگذارد و بالاخره آخرين مانعي را كه در راه پيوستگي كامل به غرب است از بين بردارد. (9)

1 2 عكس العمل امام: امام كه منتظر فرصت بودند تا يك تحول بنيادي را آغاز كنند و همه مردم و علما را وارد صحنه سياست و مبارزه نمايند و در ضمن جلوي اعتراض مقدس مآبهاي روحاني نما را هم بگيرند بلافاصله دست به كار شدند و اعلام داشتند دولت با حذف اسلام و قرآن، به جنگ با اسلام برخاسته است و مبارزه با آن يك تكليف شرعي است و در مورد انتخاب بانوان فرمود: ما با ترقي زنان مخالف نيستيم ما با اين فحشا مخالفيم. با اين كارهاي غلط مخالفيم، مگر مردها در اين مملكت آزادي دارند كه زنها داشته باشند؟ مگر آزاد مرد و آزاد زن با لفظ درست مي شود؟ (10) با دعوت امام جلسه اي در منزل آية الله حائري و با حضور مراجع وقت تشكيل شد تا در اين مورد تصميم مقتضي و هماهنگ اتخاذ گردد. (11) نهايتا مراجع در اجراي تصميم متخذه طي تلگرافي و با لحن ملايم و خيرخواهانه از شاه خواستند تا در الغاي تصويبنامه اقدام كند. شاه پس از يك هفته به صورت مزورانه و اهانت آميز پاسخ مي دهد كه در آن اولا مراجع را با عبارت «حجة الاسلام» مخاطب قرار مي دهد تا صريحا بگويد آنها را در حد مرجعيت نمي شناسد (چنانچه

در فوت آقاي بروجردي نيز پيام تسليت به نجف براي آقاي حكيم مخابره كرده و مراجع قم را مورد بي اعتنايي قرار داده بود). ثانيا با عبارت «توفيقات جناب مستطاب عالي را در هدايت افكار عوام خواهانيم» به آنها مي گفت كه وظيفه شما هدايت عوام است نه دخالت در امور سياسي كشور. ثالثا با عبارت «توجه جنابعالي را به وضعيت زمانه و تاريخ و همچنين به وضع ساير ممالك اسلامي دنيا جلب مي نماييم» مي خواست بگويد شما ارتجاعي هستيد و از دنيا بي خبريد و چرا اسلامي غير از كشورهاي اسلامي مي خواهيد . بالاخره در پايان جوابيه اظهار داشت لايحه توسط دولت تصويب شده و دولت بايد اقدام كند و از اين طريق خواست بگويد من سلطنت مي كنم نه حكومت و لذا هيچ مسؤوليتي ندارم. (12) پاسخ شاه نه تنها قانع كننده نبود بلكه اهانت آميز نيز بود لذا مراجع قم در نشست جديدي كه به دعوت امام انجام شده بود تصميم گرفتند از علم بخواهند در لغو تصويبنامه اقدام كند. (13) امام در پيامشان به علم بي آنكه ايشان را با عنوان نخست وزير خطاب نمايند بسيار تند و تهديد آميز مطالب را بيان كردند. (14) علم پس از چهل روز جواب مراجع قم را با عنوان آية الله مي دهد و نسبت به دو بند اول لايحه (حذف شرط اسلام و سوگند به قرآن) قول مساعد مي دهد اما تصميم گيري در مورد انتخاب بانوان را به نظر نمايندگان مجلس موكول مي كند و در عين حال پاسخ تلگراف امام را نمي دهد تا به زعم خود در ميان

مراجع قم تفرقه ايجاد كند، غافل از اينكه همين اقدام او امام را به نحو بارزي از ديگران ممتاز ساخت سيل تلگرافها و استفتائات حوزه ها و بازاريان به سوي امام سرازير شد. مردم شهرها، بويژه تهران، به اعتراض برخاستند، كشور حالتي اعتراض آميز به خود گرفت.

2 گسترش دامنه نهضت يا يك گام به پيش: مراجع با اين تصور كه خواسته هايشان برآورده شد اقدام ديگري را ضروري ندانستند و برخي اعلام پيروزي كردند اما امام با دعوت مجدد از آنان متذكر شد اولا احاله كار به مجلس در شرايطي كه مجلس تعطيل است، به منزله فرار از مسؤوليت است ضمن آنكه اگر اصل كار خلاف شرع و قانون اساسي باشد مجلس هم حق تصويب آنرا ندارد. ثانيا لايحه اي كه دولت تصويب كرد بايد رسما الغاي آن را اعلام كند نه آنكه قول همكاري بدهد، مجددا مراجع طي ارسال پيامي خواستار الغاي كامل و علني تصويبنامه شدند اما امام در اين مرحله خواسته هاي خود را محدود به لايحه مزبور نكرد لذا در پاسخ سؤال اصناف قم در مورد واكنش علم دايره مبارزات را گسترده تر كرده فرمودند: «اينجانب حسب وظيفه شرعي به ملت ايران و مسلمين جهان اعلام خطر مي كنم، قرآن كريم و اسلام در معرض خطر است. استقلال مملكت و تمام اقتصاد آن در معرض قبضه صهيونيسم است و مدتي نخواهد گذشت كه با اين سكوت مرگبار مسلمين، تمام اقتصاد اين مملكت را با تأييد عمال خود قبضه مي كنند و ملت مسلمان را از هستي در تمام شؤون، ساقط مي نمايند.» (15) بهر تقدير، با تلاشهاي پيگير امام و مراجع

عظام قم و پشتيباني همه جانبه مردم لايحه اي كه در مهرماه سال 41 به تصويب دولت رسيده بود در آذرماه همان سال لغو شد. (16)

3 باز هم زورآزمايي و پاسخ دندان شكن: به دنبال شكست مفتضحانه دولت در جريان لايحه انجمن هاي ايالتي و ولايتي، رژيم تصميم گرفت به مناسبت 17 دي سالروز كشف حجاب توسط رضاخان در سال 1314 از زنان بي حجاب براي رژه خياباني و تظاهرات، كه بطور غير مستقيم عليه اسلام و روحانيت تمام مي شد بهره برداري كند تا زخم خود را هر چند محدود التيام بخشد. امام پس از آگاهي از ماجرا، طي ارسال پيامي به دولت هشدار داد كه در صورت وقوع چنين حادثه اي، علماي اسلام متقابلا همان روز را به مناسبت فاجعه مسجد گوهر شاد (كه توسط رضاخان انجام گرفته بود) عزاي ملي اعلام نموده و از عموم ملت خواهند خواست كه دست به تظاهرات بزنند و نسبت به عاملين آن ابراز انزجار نمايند، با اين تهديد امام، رژيم به ناچار از موضع خود عقب نشيني كرد بدين ترتيب، پيروزي دوم در حال شكل گيري نهضت به دست آمد كه خود آغازي براي حوادث بعدي بود.

4 تبليغات عليه روحانيت و موضعگيري امام: بدنبال شكستهاي مكرر رژيم در مصاف با روحانيت و عصبانيتي كه از اين طريق براي رژيم به وجود آمده بود، جرايد را وادار كردند تبليغات گسترده اي را عليه روحانيت به راه انداختند . امام پس از گفتگو با علما و مراجع قم، آنان را به اعتراض دسته جمعي در اين مورد تشويق كرد. در اين اعتراض كه به صورت تجمع گسترده در

مسجد اعظم قم به عمل آمد، يكي از وعاظ معروف تهران به سخنراني پرداخت و تأكيد كرد در صورت عدم اقدام در جلوگيري از تبليغات مسموم مطبوعات عليه اسلام و روحانيت و عدم اجازه به روحانيت به رد و پاسخگويي، ناگزير مبارزات قبلي را مجددا ادامه خواهند داد. اين سخنراني و جلسه اعتراض آميز كه از طرف مراجع قم و با پيشنهاد امام شكل گرفت بازتاب گسترده اي در ميان مردم داشته و موجب وحشت دولت گشت لذا معاون نخست وزير راهي قم شده ضمن اظهار تأسف از نوشته هاي برخي از جرايد، به مراجع اطمينان داد كه مسأله را تعقيب كرده و ديگر اجازه انتشار اكاذيب عليه روحانيت را نمي دهد.

5 رفراندوم لوايح ششگانه و موضعگيري امام: رژيم شاه پس از تحمل چندين شكست متوالي، سرانجام دست خود را رو كرد و آخرين ترفند خويش را كه همان طرح آمريكايي انقلاب سفيد بود براي فريب ملت و اسارت كشور در معرض افكار عمومي قرار داد. در اين لوايح موضوعاتي از قبيل اصلاحات ارضي، سپاه دانش، فروش سهام كارخانجات و سهيم بودن كارگران از سهام ياد شده ... مطرح شد. امام با صدور بيانيه ها و انجام سخنرانيهاي خود فرمود: اولا بايد روشن شود چه مقامي صلاحيت برگزاري رفراندوم را دارد ثانيا اصولي كه براي مردم نامفهوم است چگونه مي تواند مورد تصويب قرار گيرد ثالثا شرط اصلي يك رفراندوم آزادي است كه اكنون وجود ندارد، رابعا اگر اينها براي اجراي اصلاحات حسن نيت دارند و مي خواهند براي ملت كاري انجام دهند چرا به برنامه اسلام و كارشناسان آن مراجعه نمي كنند؟ خامسا به

نظر مي رسد كه اين رفراندوم اجباري مقدمه اي براي از بين بردن اصول اسلامي است. (17) رژيم نيز به طور ناجوانمردانه انقلابيون را مرتجع، مخالف آزادي و نهايتا عمال ملاكين معرفي مي كرد. بهر تقدير، رفراندوم تحريم شد و مردم براي شركت در آن استقبال چنداني نشان ندادند. شاه در آستانه رفراندوم (4 بهمن 41) به قم سفر كرد و در ميدان آستانه سخنراني كرد ولي نه مردم و نه علما استقبالي از او به عمل نياوردند و شهر به صورت ماتم زده يكپارچه تعطيل بود و كسي در آن تردد نمي كرد. شاه عصباني شده و همچون افعي زخم خورده در صدد انتقام برآمد. در همان ايام در پايگاه وحدتي دزفول ضمن ايراد سخنراني روحانيون و مراجع قم را تهديد به سركوب و مرگ كرد!

ج آغاز دوباره يا مرحله خونين نهضت هر چند در سال 41 نهضت با جديت آغاز شده بود اما با خونريزي همراه نبود البته به خاطر پيروزيهاي بدست آمده، رژيم عصباني شده و در صدد انتقام برآمده بود كه اين تراژدي در سال 42 به اجرا در آمد. نوروز سال 42 مصادف بود با ايام شهادت امام صادق (ع) . و امام طي ارسال پيامهاي جداگانه خطاب به علماي بلاد فرمود ما امسال عيد نداريم و عيد را عزاي عمومي اعلام كرده از آنان خواست از فرصت بدست آمده استفاده كرده مردم را در جريان جنايات و خلافكاريهاي شاه قرار دهند. (18) دوم عيد مصادف با شهادت امام صادق (ع) مراسمي در مدرسه فيضيه برگزار شد. مزدوران رژيم با لباس مبدل وارد جلسه شده و مجلس را بر هم

زدند مردم وحشت زده مدرسه را ترك كردند شامگاه كماندوها به حجره ها ريختند جمع زيادي از طلاب را شهيد و مجروح نمودند و اين جنايت را در روز بعد نيز تكرار كردند. (19) با اين حمله و كشتار رعب و وحشت شهر قم را فرا گرفت شاه در صدد گسترش اين جو وحشت به سراسر كشور برآمد متقابلا امام نيز تصميم گرفت تا در قالب برگزاري مراسم هفتم و چهلم شهدا، قيام را به نقاط مختلف كشور گسترش بدهد كه سرانجام امام موفق به انجام اين كار شدند. امام به مناسبت چهلم شهداي فيضيه با صدور بيانيه اي شخص شاه را به شدت مورد حمله و تهديد قرار داد و همه تبليغات شومي را كه در مدت چهل روز عليه مراجع و روحانيت انجام گرفته بود بي اثر كرد. در ايام محرم سال 42 (پس از 65 روز از فاجعه خونين فيضيه) روحانيون و متصديان برگزاري مراسم مأموريت ويژه اي يافتند تا به نحو شايسته اي از آن بهره برداري كنند. عمال رژيم از روحانيون اعزامي تعهد مي گرفتند عليه شاه و اسرائيل چيزي نگويند و نگويند كه اسلام در خطر است. امام نيز در عصر عاشورا سخنراني تاريخي خود را ايراد كرده و شاه و اسرائيل (20) را مورد حمله قرار داده و اضافه كرد: آخر شاه و اسرائيل چه رابطه اي با هم دارند، مگر شاه يهودي است؟ امام در پايان فرمودند: «من نمي خواهم تو (در سرنوشت) مثل پدرت بشي، اين ها مي خواهند تو را يهود معرفي كنند كه من بگويم كافري، تا از ايران بيرونت كنند و به تكليف

تو برسند.» (21) پس از اين سخنراني بود كه مأموران رژيم نيمه هاي شب به منزل امام ريختند و با دستگيري امام، ايشان را به تهران برده و مدت ده ماه در زندان يا در محاصره نگه داشتند. با انتشار خبر دستگيري امام، تمام شهرهاي ايران، بويژه قم و تهران و ورامين به اعتراض عمومي و خروش ملي تبديل شد مردم با فريادهاي كوبنده و اعتراض آميز خواهان آزادي مرجع خود شدند، مردم ورامين به صورت كفن پوش به حركت در آمدند دژخيمان رژيم مردم را به رگبار بستند و در نتيجه هزاران انسان بي گناه را در ماه خون و شهادت (محرم) و در نيمه خرداد سال 42 به شهادت رساندند. مراجع قم و نجف و روحانيون شهرهاي مختلف عراق به انقلاب پيوستند و فرياد اعتراض و ماهيت قيام مردم و جنايات شاه را به سران كشورهاي عربي و سازمانهاي بين المللي اعلام كردند. بالاخره امام پس از نزديك به يك سال بازداشت آزاد شده و به قم مراجعت مي كردند. مراسم مراجعت امام همراه با قيام و انقلابي ديگر شد. سالگرد شهداي فيضيه و پانزده خرداد بار ديگر شور آفريد، امام خود به سخنراني پرداخت، 15 خرداد را براي هميشه عزاي عمومي اعلام كرد. (22) مهرماه سال 43 قرارداد ننگين «كاپيتولاسيون» تصويب شد كه به موجب آن نظاميان آمريكايي از مصونيت قضايي برخوردار شدند امام اعتراض خود را در قالب سخنراني معروفشان مطرح كردند . رژيم پس از اين به گمان خود مانع را از سر راه برداشت و امام را به تركيه و سپس به نجف تبعيد كرد. اما امام حتي لحظه

اي از فعاليت و هدايت نهضت دريغ نكردند.

د رشد و شكوفايي نهضت (46 57) پس از تبعيد امام تا سال 46 ظاهرا رژيم نفس راحتي كشيد و مشكلي را احساس نمي كرد در حالي كه در همين ايام امام با ارسال بيانيه ها و پيامها اوضاع كشور را زير نظر داشتند و در عين حال با تدريس خارج فقه در نجف تحت عنوان حكومت اسلامي و ولايت فقيه آينده نهضت را از لحاظ فكري تغذيه مي كردند. از سالهاي 46 به بعد به دليل شرايط بوجود آمده از قبيل: جشن تاجگذاري شاه و فرح، جشن مبتذل 2500 ساله شاهنشاهي، تغيير متمم قانون اساسي و تعيين فرح به عنوان نايب السلطنه، قتل مشكوك جهان پهلوان تختي، جنگ شش روزه اعراب و اسرائيل، آتش زدن مسجد الاقصي، شهادت آية الله سعيدي و آية الله غفاري، طرح حزب رستاخيز، حمله به مدرسه فيضيه در سال 54 و شهادت حاج آقا مصطفي در سال 56، امام با ارسال پيام، ايراد سخنراني و پاسخ به نامه هاي دانشجويان ايراني مقيم اروپا به هدايت و رهبري نهضت ادامه دادند و اصل پيوستگي را در رهبري مردم حفظ كردند (بر خلاف كساني كه تا هوا را پس مي ديدند به دنبال عياشي مي رفتند و همينكه اوضاع بر وفق مراد شد به ميان ملت آمده و با پررويي تمام ملت را از صحنه بيرون كرده، طلبكار شدند) . به مناسبت شهادت حاج آقا مصطفي در سال 56 مراسمي در سراسر كشور برگزار شد و پس از 15 سال نام امام به طور علني بر منابر و مجالس برده شد و مردم نيز

با ذكر صلوات از آن استقبال كردند. مراسم ياد شده كه تا چهلم ادامه داشت تأثير بسزايي بر اوضاع سياسي كشور داشت اما پس از اتمام مراسم چهلم و آرام شدن اوضاع، روزنامه اطلاعات با نام مستعار رشيدي مطلق طي مقاله اي امام را مورد اهانت قرار داد كه اين امر موجب اعتراض عمومي طلاب حوزه علميه قم و مراجع شد. طلاب به عنوان اعتراض و اعلام انزجار به منازل مراجع و فقها رفتند تا آنكه در غروب روز 19 ديماه 56 در ميدان شهداي قم مأموران شاه جمعيت را به رگبار بستند در نتيجه گروه زيادي را شهيد و تعدادي را مجروح ساختند. با شهادت طلاب مجددا مراسمي در قم و ساير نقاط كشور برگزار شد در مراسم چهلم شهداي قم، مردم تبريز توسط دژخيمان به رگبار بسته شدند، بمناسبت اربعين شهداي تبريز مراسم با شكوهي در مسجد اعظم قم برگزار شد، يكي از سخنرانان به نمايندگي از سوي آقاي شريعتمداري اعلام داشت رعايت احترام همه مراجع لازم است لذا اگر بنابر ذكر صلوات است بايد با شنيدن نام هر يك از اين بزرگان تكرار شود. در پي آن، يكي ديگر از روحانيون با قرار گرفتن در جايگاه بيان داشت احترام مراجع لازم است اما امام جايگاه ويژه اي دارد لذا اگر بناست با شنيدن نام همه مراجع صلوات فرستاده شود براي نام امام سه بار صلوات مي فرستيم كه انبوه جمعيت با صلوات از اين پيشنهاد استقبال كردند (بالاخره سه صلوات به احترام نام امام همچنان گرمابخش مجالس است) . (23) به هر تقدير، هر چه زمان مي گذشت بر دامنه نهضت افزوده

مي شد و چهلم هاي فراواني به يكديگر گره خوردند تا در سال 57 علي رغم همه وحشيگريها و كشتار خونين و تضييق بر امام در نجف و تبعيد ايشان به پاريس و تغيير دولتها و تعويض مهره ها نه رژيم و نه اربابان او نتوانستند در برابر سيل طوفنده و خروشان ملت دوام بياورند و نهايتا شاه رفت و امام باز آمد. «ديو چو بيرون رود فرشته درآيد.» با ورود موفقيت آميز امام به ميهن اسلامي بركات الهي نيز بر اين ملت نازل شد و بار ديگر از آب حيات اقيانوس بيكران اسلام بهره مند شدند. (24) با پيروزي انقلاب اسلامي در 22 بهمن سال 57 كه رهين رهبريهاي خردمندانه امام، فداكاريهاي ملت باوفاي ايران و اتحاد همه اقشار، اعم از روحاني، دانشگاهي، كارمند، كارگر، كشاورز، شهري و روستايي، زن و مرد و... و در رأس همه امدادهاي خداوند متعال و توجهات امام عصر (عج) بود، مرحله جديدي در تاريخ ايران آغاز شد، ملت طعم پيروزي و آزادي را چشيد مستضعفان از الطاف پدري دلسوز برخوردار شدند. مردم حاضر شدند هر چه دارند در طبق اخلاص بگذارند تا پير و مرادشان موفق به اجراي قوانين اسلام گردد. در مقابل، دشمنان قسم خورده انقلاب پيوند نامقدس خود را عليه انقلاب شكل دادند. جنگهاي داخلي، ترور برجستگان انقلاب، ترور شخصيتها با انواع تهمتهاي ناجوانمردانه، آتش زدن مزارع، طرح كودتا، محاصره اقتصادي، حمله آمريكائيها به ايران، تحميل جنگ خانمانسوز بر نظام نوپاي اسلامي و موارد بيشماري ديگر نمونه هايي از نتايج اين اتحاد شوم است. اما در همه اين مقاطع دست مدد الهي بالاي سر ملت و

امام بود. با تسخير لانه جاسوسي توسط دانشجويان خط امام بسياري از عناصر فاسد و نقشه هاي دشمنان رو شدند. آمريكائيها در آتش عذاب الهي سوختند، صداميان در نيل به اهداف خود ناكام ماندند، ليبرالها از صحنه سياست منزوي شده اند... پي نوشتها: 1 كدي، نيكي آر، ريشه هاي انقلاب ايران، ص .352 2 ر. ك: نهضت امام خميني در ايران، سيد حميد روحاني (زيارتي) ج 1، 1361، ص ص 24 .84 3 در خصوص تاريخ تدوين اين كتاب اختلاف است، خانم كدي آن را به سال 1323 مربوط مي داند ولي بعضي تاريخ آن را به دوران حكومت رضاخان مربوط مي دانند. اما از متن كتاب استنباط مي گردد كه پس از عزل رضاخان توسط انگليسيها، اين كتاب تدوين شده است. 4 كشف اسرار، امام خميني (ره) بي تا، بي م، ص .283 5 همان، ص .239 6 همان، ص .243 7 همان، ص 222 و .238 8 همان. 9 مدني، جلال الدين، تاريخ سياسي معاصر ايران، ج 1، ص 375 .376 10 صحيفه نور، ج 1، ص 32 و .53 11 عميد زنجاني، انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن، ص .442 12 مدني، جلال الدين، ج 1 ص .377 13 صحيفه نور، ج 1، ص .29 14 همان، ص .30 15 همان مدرك، ص 176 و 177 و صحيفه نور، ج 1، ص .33 16 امام پس از لغو لايحه با ارسال پيام تشكر آميز از مردم، آنان را عملا در اين نهضت شريك كرده و ادامه آن را به خود مردم واگذار كرد. (همان مدرك، ص 22) 17 مدني، پيشين، ج 2،

ص 12 .13 18 ر. ك: همان مدرك، ص 20 .21 19 بدين ترتيب اولين شهداي نهضت امام خميني در سالروز شهادت امام صادق از ميان شاگردان آن امام و در مركز تحصيل علوم آن امام همام به ديار حق شتافتند و به تناسب حكم و موضوع راه آينده را مي توان به راحتي حدس زد. 20 امام با اين سخنراني خواست ثابت كند شاه و صهيونيستها پشت و روي يك سكه اند. ر . ك: پيشين، ص 38 .43 21 همان، ص .40 22 همان، ص 44 .62 23 آنچه در اين قسمت و پس از اين تا پايان نقل مي شود مشاهدات عيني نويسنده اين سطور است هر چند در كتابهاي مربوطه نيز كم و بيش بيان شده است. 24 در اين قسمت به توضيحات كلاس در مورد حوادث واپسين روزهاي رژيم شاه توجه شود منابع مقاله:

پژوهشي نو پيرامون انقلاب اسلامي، دهقان، حميد ؛

نمي رود و در اينجا سعي خواهد شد صرفا سير تكويني زندگي سياسي ايشان را در دوران رهبري انقلاب و آن هم به اختصار مورد بررسي قرار دهيم. ما در اين جا بر آن نيستيم كه راجع به آن چه رهبر انقلاب انجام داده يا مي دهد، صحبت كنيم. بلكه راجع به آنچه او هست و ويژگيها و اوصاف او صحبت مي كنيم. هر كس از نزديك با امام محشور بوده، متوجه مي شد كه اين مرد يك انسان ايده آل با همه صفات و ويژگيهاي حسنه مي باشد. تركيبي از تواناييهاي خداداد روحي، سياسي، فكري، و اخلاقي اين شخصيت استثنايي را در موقعيتي قرار داد كه توانست چنين نقش عظيمي را در ايران امروز بر عهده بگيرد. قدرت و توانايي او بي ترديد به مراتب از يك حد مرجع تقليد تجاوز مي كرد. نمونه و آيينه تمام نماي مفهوم كامل خود شناسايي بازگشت به خود (به عنوان يك مسلمان واقعي) شده بود - حتي مسلمانان غير ايراني هم در او نمونه بسيار با ارزشي از انسان ايده آل اسلامي مي ديدند. با اين ويژگيها و با وجود آن كه او كسي بود كه مي توانست ظرف چند دقيقه ميليونها ايراني را در خيابانها به تظاهرات بكشاند مع هذا وقتي كه زندگي او و محل كار و سكونت او را مشاهده مي كنيد، چيزي جز سادگي و بي پيرايگي مشاهده نمي كنيد. او روي زمين پشت ميز كوچك تحرير خود مي نشست كه كل تجهيزات اطاق كار وي همان ميز كوچك مي بود. وقتي كه ما امام و شخصيت وي را مورد بررسي قرار مي

دهيم، مشاهده مي كنيم كه او در حقيقت تبلور سنتي علماي شيعه مي باشد و اين امر نه تنها به خاطر نفوذ و قدرت فوق تصور كامل و جامع و وسيع در امور سياسي و اجتماعي مي باشد بلكه همچنين با توجه به بعد علمي خالص سنتي ايشان هم بوده است. امام خميني علاوه بر مقام ممتاز فقاهت در علوم هيئت، فلسفه، حكمت، و عرفان، داراي مهارتي ويژه و تخصصي كامل مي بود كه در نزد اساتيدي همچون آيت الله شيخ محمد علي شاه آبادي فرا گرفته بود. از نظر تهذيب نفس و خودسازي از همان آغاز جواني علم و عمل را همراه نموده و همزمان با تحصيل علوم اسلامي در مقام اجراي آنها به ويژه از نظر كسب فضايل انساني و روحاني پرداخت و از اين جهت نيز در ميان شخصيتهاي بزرگ علمي و روحاني محافل مذهبي، و عامه مردم قم مقام و منزلت ويژه و پر ارجي كسب نمود و موفق شد تا از خصلتها و شيوه هاي ناموزوني كه دامنگير بعضي از مقامات روحاني مي گردد، دور بماند. از نظر نظم و انضباط هم زندگي خود را تحت نظم و ديسيپلين خاص قرار داده و اصولا از اين لحاظ نمونه اي در ميان رجال مذهبي نمي توان يافت. زمان استراحت، عبادت، مطالعه، تدريس، قدم زدن، و همه و همه روي نظم خاصي بود، به طوري كه ساير اعضاي خانواده برنامه خود را روي برنامه هاي امام تنظيم مي كردند. يكي از ويژگيهاي جالب توجه درباره ايشان اين است كه نقش رهبري ايشان از نظر سياسي در انقلاب در تاريخ سابقه ندارد، موفقيتهاي

برجسته ايشان را به عنوان يك استاد ممتاز، يك فيلسوف، و يك عارف تحت الشعاع قرار داده بود. اغلب در ميان مسلمانان مدرن اين طور برداشت شده كه فكر و مغز يك فيلسوف و عارف از واقعيات جامعه دور مي گردد و كلا از قبول هر نوع نقش سياسي و اجتماعي خود را كنار مي كشد، با اين تصور كه مسائل مذهبي ارتباط عيني با مسائل موجود مسلمانان و جهان اسلام ندارند، زندگي امام بر عكس دليل واضحي بر ارتباط مسائل فوق بوده و نشانگر اين واقعيت است كه برنامه او صرفا يك حركت سياسي و استراتژيكي نبود بلكه در عين حال يك ديدگاه درست الهي مي باشد. از نظر عرفاني مي توان گفت كه در حقيقت خصوصيات اخلاقي و روحي امام بود كه از او يك انسان والا مجموعه اي از خصوصيات بارز يك مسلمان ايده آل ساخت. امام يكي از رهبران انقلابي نادر الوجودي است كه با ساده ترين شيوه و بدون هيچ گونه تجمل و تشريفات زندگي كرده و با غذاي بسيار ساده اي به سر مي برد. در دوره رضاخان ايشان كتابي به نام «كشف الاسرار» در انتقاد از ديكتاتوري پهلوي نوشته اند. در اين كتاب با شجاعت هر چه تمامتر رژيم رضاخان را مورد انتقاد قرار داده و در آن به خصوص مسئله تسليم پذيري وي در مقابل قدرتهاي خارجي مورد حمله قرار گرفته است. نوع برخورد امام با رژيم رويه اي كاملا غير سازشكارانه و شيوه اي راديكال بود. در دوره اي كه آيت الله بروجردي مرجعيت تامه را داشت. امام از نزديكان و طرف مشورت ايشان به حساب

مي آمد ولي اين موضوع لزوما بدان معني نبود كه نظرات ايشان در حلقه مشاورين مرحوم بروجردي نظرات مسلطي باشد. تا زماني كه مرحوم بروجردي در قيد حيات بودند، امام مستقيما و به عنوان يك چهره سياسي مذهبي شناخته نشده بود تا اينكه در سال 1341 به دنبال درگذشت مرحوم بروجردي و سال بعد مرحوم كاشاني، شاه چهره خود را آشكارتر نشان داد و خواست با استفاده از خلاء موجود در رهبري مذهبي اقداماتي بكند كه با موازين شرعي و مذهبي تطبيق نمي كرد. در اين لحظات حساس امام وارد صحنه شده و ضمن مخالفت با قانون انجمنهاي ايالتي و ولايتي مبارزه اي بي امان را با رژيم آغاز كرد و با حمله مستقيم و انتقادات بي واسطه از رژيم شاه سنت تقيه را شكستند و فتواي تاريخي خود را، در اينكه تقيه حرام است و اظهار حقايق واجب «ولو بلغ ما بلغ »، صادر كردند. (1) از اين زمان امام چهره بارز رهبري سياسي خود را آشكار نموده و با برخورد خاص كه همانا قاطعيت و عدم سازش با دشمن بود، راه خود را از سايرين جدا نمودند و به سرعت افكار عامه مردم را، كه تشنه چنين رهبري بودند، به خود جلب كردند. مسير حوادث بعدي نشان داده كه در صحنه تحولات سياسي - اجتماعي ايران با ظهور امام به عنوان رهبر، صفحه جديدي نه تنها در تاريخ ايران بلكه روحانيت مبارز شيعه مفتوح گرديد. اگر يك قرن به عقب برگرديم، به روشني مي توانيم سير تكاملي حركت روحانيت مبارز را با يك هدف ولي با شيوه هاي متفاوت و آن هم تحت

تاثير اوضاع و احوال زمان خود مشاهده كنيم. هدف همه آنها اجراي احكام شريعت اسلام، برقراري حكومت عدل الهي، و كوتاه كردن دست بيگانگان و استعمارگران بوده است. سيد جمال الدين اسدآبادي براي رسيدن به اين هدف تلاش خود را در نصيحت، هدايت، و تشويق حكام كشورهاي اسلامي در ايجاد وحدت جهان اسلام قرار داده بود و بيهوده تلاش مي كرد كه شاهان ايران و امپراتوران عثماني و مصر را نصيحت نموده و آنها را وادار نمايد كه در مقابل سيل بنيان كن فرهنگ و تمدن غربي مجددا به دژ مستحكم فرهنگ و تمدن اسلامي پناه برند. روحانيت صدر مشروطيت كه از شاهان بريده بودند به دو دسته تقسيم شده; دسته اي همچون مرحوم بهبهاني و طباطبايي در صدد محدود كردن قدرت پادشاهان خودكامه و كسب و تضمين برقراري نظامي دمكراتيك با دادن حق «وتو» به مجتهدين بودند، بدين اميد كه از وضع و اجراي قوانين خلاف شرع اسلام جلوگيري گردد. ولي در همان حال ميدان را به ليبرالها و غرب زده ها سپرده و خود كناره گرفتند دسته ديگر چون مرحوم شيخ فضل الله نوري كه از حاكميت ليبراليسم وحشت داشته و نگران بود، تلاش مي كرد تا حاكميت شرع اسلام برقرار شده و عاقبت نيز بر سر آن جان خود را فدا كرد. مرحوم آيت الله كاشاني راه را در همراهي و مساعدت با ليبرالها براي كسب آزادي و كوتاه كردن دست بيگانگان ديده، به اين اميد كه با نظارت و تلاش خود متعاقبا در ايجاد حكومت با قوانين اسلامي موفق گردد ولي غافل از آن كه ليبرالها ديگر فرصتي به او و

فدائيان اسلام نخواهند داد تا به خواسته خود برسند و از روحانيت صرفا به عنوان نردباني براي رسيدن به رهبري مردم و قبضه كردن قدرت استفاده خواهند كرد. امام كه تاريخ پر از تجربه روحانيت مبارز را پشت سر گذاشته بود، در اين زمان خود راسا رهبري را به دست گرفت و اجازه نداد كه ديگران از جمله ليبرالها در رهبري و بهره برداري از ثمره مبارزات مردم شريك شوند. شيوه مبارزه امام بسيار ساده و دور از هر نوع پيچ و خم سياسي كاريهاي امروزه بود. او از ابتدا هدف خود را نه در پيروزي و تحقق خواسته هاي خود و مردم بلكه در اجرا و اداي تكليف شرعي قرار داد. او مي گفت كه ما صرفا به تكليف الهي و شرعي خود عمل مي كنيم يا پيروز مي شويم يا كشته مي شويم كه در هر صورت پيروزيم. اين شيوه مبارزه براي كساني كه به روشهاي سياسي ماكياولي عادت كرده بودند و اعمال تاكتيكهاي سياسي غربي را در مبارزات اجتماعي و معادلات سياسي خود مي پسنديدند، بسيار ناخوشايند بود و نه تنها دولتيها و مخالفين ايشان را به خشم مي آورد بلكه براي نزديكان و همراهان ايشان نيز شگفت آور بود. مهندس بازرگان و ياران ليبرالش از كساني بودند كه بيش از همه از اين شيوه برخورد امام عصباني و گيج بودند. (2) امام به همين دليل و با همين شيوه يك حزب و تشكيلات منسجم با كادر منضبط به وجود نياورد و همچنين يك برنامه از پيش تنظيم شده اي نداشت. او تنها با استفاده از نبوغ و جاذبيت خويش و تكيه

بر شعارها و معيارهاي روشن اسلامي و قاطعيت خاص خود، تاكتيكهاي لازم را در جهت پيشبرد اهداف خود براي رسيدن به يك جامعه ايده آل اسلامي به كار مي گرفت. امام در ايجاد ارتباط با اقشار و توده هاي مردم نبوغ خاصي داشت كه از كمتر كسي مشاهده گرديده است. او با كلامي بسيار ساده و قابل درك براي همه حتي بيسوادترين انسانها، پيچيده ترين مسائل سياسي - اجتماعي را مطرح مي كرد و با بيان خود در اعماق قلوب انسانهاي معتقد و مؤمن نفوذ مي نمود. بايد در نظر داشت كه شيوه رهبري و مبارزه امام در انقلاب اسلامي نتيجه يك سنت تاريخي طولاني از صدر اسلام مي باشد. امام با درك و شناخت عميق از قرآن و سنت پيغمبر اكرم (ص) و ائمه طاهرين (س) و بررسي سير تاريخي تحولات سياسي اجتماعي جهان اسلام و به خصوص ايران و همچين مطالعه اوضاع و احوال سياسي اجتماعي زمان معاصر، شيوه مبارزه خود را انتخاب كرد. ابتدا موانعي كه بر سر راه مبارزه بود و از جمله تقيه را مرتفع كرد. آنگاه هدف اوليه خود را كه مبارزه و حمله بي امان به كانون فساد جامعه يعني سلطنت، با طرح عدم مشروعيت آن، قرار داد و سپس با اعلام هدف نهايي، كه برقراري حكومت اسلامي بود، علي رغم همه فشارها و تلاش براي سازش و مصالحه قاطعانه در موضع خود ايستاد و تا نيل به پيروزي مقاومت نمود. دوران رهبري امام را به چهار مرحله متفاوت مي توان تقسيم نمود:

دوره اول: ظهور امام خميني به عنوان رهبري سياسي - مذهبي و كسب مقبوليت سريع ايشان

از طرف توده هاي تشنه مردم بود. اين دوران با اعلاميه مخالفت با قانون انجمنهاي ايالتي و ولايتي آغاز و اوج شكوفايي آن در سخنراني معروف در روز عاشوراي ماه محرم و دستگيري امام و قيام 15 خرداد بود كه با تبعيد ايشان و خيانت بعضي از روحانيون از جمله شريعتمداري به پايان رسيد. در اين دوره از مبارزه امام امت چهار اقدام اساسي انجام داد: 1. با تحريم تقيه، مسئله اي كه در طول سالها مهمترين مانع در راه مبارزات مستقيم و خشونت آميز مردم، با رژيمهاي خودكامه و در عين حال دستاويز سازشكاران بود از سر راه حركت و مبارزه اسلامي برداشت. 2. امام با كشاندن مبارزه به كانون اصلي فعاليتهاي مذهبي، يعني حوزه علميه قم، براي هميشه خط بطلان بر تز جدايي دين از سياست كه در جهت جا انداختن آن تبليغ و تلاش زيادي مي شد كشيد. و حتي كساني را كه از ورود به فعاليتهاي سياسي اكراه داشتند وادار به اتخاذ موضع كرد. و بدين وسيله سنت ديرينه حاكم بر حوزه علميه قم را شكستند. 3. با متوجه كردن لبه تيز حملات خود به كانون اصلي فساد، يعني سلطنت و شخص شاه، به شيوه محافظه كارانه قبلي در مبارزه پايان داد. در گذشته مبارزين و مخالفين رژيم به ويژه ليبرالها و حتي بعضي از مبارزين مذهبي سعي مي كردند. از حمله مستقيم به سلطنت و شاه خودداري كنند و با حمله به اطرافيان شاه، از جمله نخست وزيران و هيات دولت، دربار را از دخالت در جرايم و خطاها مبرا و مصون بدارند. امام امت ضمن به زير سؤال كشيدن

مشروعيت و قدرت سلطنت هر نوع محافظه كاري رايج زمان را در اين زمينه كنار گذارده و محور اصلي مبارزه را در حمله به عامل اصلي همه مفاسد يعني سلطنت، درباريان، و شاه قرار داده و به ديگران هم جرات و جسارت بخشيد تا چنين كنند. «فقط خدا مي داند كه سلطنت ايران از آغاز پيدايش خود چه جنايتها كرده است، جنايات پادشاهان تمام تاريخ ما را سياه كرده است. مگر پادشاهان نبودند كه به قتل عام خلايق فرمان مي دادند و بدون كمترين وسواس دستور سر بريدن مي دادند. از نظر پيغمبر اسلام كلمه ملك الملوك نفرت انگيزترين كلمات در نزد خداوند است. اصول اسلامي با سلطنت مخالف است. كاخهاي استبدادي شاهنشاهي ايران را ويران كنيد. سلطنت يكي از شرم آورترين و پست ترين ارتجاعها است...» . (3) 4. با حمله مستقيم به همه قدرتهاي بزرگ خارجي و در راس آنها آمريكا هر نوع ملاحظه كاري سياسي را كه در گذشته و به ويژه در دوران نهضت مشروطه و ملي شدن صنعت نفت رايج بود، مطرود دانسته و شيوه اي كاملا نو در مبارزه انتخاب كردند. در دوران مشروطه، مشروطه خواهان با تحصن در سفارت انگليس سعي در جلب پشتيباني دولت به اصطلاح «فخيمه » انگلستان مي كردند و نتيجه آن حاكميت فراماسونري بر سرنوشت ملت ايران و به نام مشروطيت شد. در دوران نهضت ملي شدن نفت به قول دكتر مصدق از تضاد منافع دو قدرت بزرگ بهره بردند، يعني با كمك دولت آمريكا نفت را ملي كردند و چند صباحي نگذشت كه در اثر تفاهم دولت انگليس و آمريكا با كودتاي كذايي

خود اين دو كشور براي 25 سال نه تنها بر صنايع نفت بلكه بر همه امور كشور ايران سلطه يافتند. امام امت با شناخت دقيق از تجربيات گذشته در سال 1343 با بيان معروف «آمريكا از انگليس بدتر، انگليس از آمريكا بدتر و شوروي از هر دو بدتر و همه از هم پليدتر. اما امروز سر و كار ما با اين خبيثها است، با آمريكا است » . (4) راه هر نوع نفوذ و اميد را بر وابستگان به سياستهاي خارجي براي شركت در مبارزه و دزديدن ثمره مبارزات مردم بستند. و بدين شيوه بود كه امام توانست با درك صحيح آلام و دردهاي مردم و با استفاده از موقعيت خاص خود يعني مرجعيت كه به گفتار و نظرات ايشان مشروعيت مذهبي مي داد علي رغم تلاش رژيم كه سعي مي كرد بعد از مرحوم آيت الله بروجردي مقام مرجعيت تامه را به خارج از كشور منتقل نمايد، به سرعت اين مقام را با كسب مقبوليت عام به خود اختصاص دادند و به عنوان رهبر مذهبي - سياسي جديد ايران در دوره اي از ياس و نااميدي بارقه اي از نور و اميد در دل و روح انسان تشنه مبارزه تاباند. مردم هم گم گشته خود را در ايشان يافته و آمال و آرزوهاي خود را در كلام و نوشته هاي رهبر جديد خويش يافتند.

دوره دوم: اين دوره رهبري امام امت دوره فترت طولاني پانزده ساله است كه با تبعيد ايشان به تركيه آغاز و با عزيمت ايشان از نجف به پايان مي رسد. در اين دوره اگر چه گاه گاهي به مقتضاي زمان و

با توجه به حوادث و اتفاقاتي كه در ايران رخ مي داده با انتشار اعلاميه ها و فتاوي و انجام سخنرانيها، نه تنها به مخالفت و مبارزه با رژيم ادامه مي دادند بلكه ارتباط معنوي خود را با مردم حفظ كرده و آنها را در اين دوره ارشاد و راهنمايي مي كردند، لكن كار اصلي و مهمي كه امام در اين دوره انجام دادند اين بود كه به عنوان ايدئولوگ انقلاب با آغاز يك سري دروس حوزه اي كه به حكومت اسلامي و يا ولايت فقيه معروف است طرح اصلي حكومت بعد از انقلاب را ريخته و براي كساني كه تا آن زمان برايشان حكومت اسلامي نامفهوم و در ابهام بود، روشن كردند كه در صدد ايجاد چه نوع جامعه و حكومتي مي باشند. همان طور كه در فصل اول مطرح شد رهبري انقلاب به سه صورت ظاهر و متجلي مي گردد كه عبارتند از رهبر به عنوان ايدئولوگ انقلاب، به عنوان فرمانده يا قهرمان انقلاب، و نهايتا به عنوان معمار يا رئيس حكومت انقلابي. امام در اين دوره نقش ايدئولوگ انقلاب را به نحوي شايسته بر عهده گرفته و اجرا كردند. اگر چه ايدئولوژي انقلاب بر پايه مكتب اسلام و بر اساس ماخذ و منابع اصلي آن يعني قرآن سنت، و احاديث مورد ترديد و شك نبود ولي از آنجا كه چهارده قرن از زماني كه حكومت اسلامي واقعي به صورت عيني و عملي برقرار بوده، مي گذشت و به ويژه در غيبت امام مهدي (ع) و با توجه به تحولات عظيم اجتماعي كه در طول چهارده قرن رخ داده است بر مردم روشن

نبود كه آن حكومت اسلامي كه مي بايست بر خرابه هاي رژيم سلطنتي پايه ريزي شود، چگونه حكومتي است و با مسائل مختلف و به خصوص پديده هاي نوين عصر حاضر چگونه رفتار خواهد كرد. و معلوم نبود شيوه انتخاب رهبري و ساختار حكومت و تقسيم بندي مسئوليت بر چه پايه اي است. آيا نوعي از حكومت تئوكراسي يا دموكراسي غربي يا توتاليتريانيسم مي باشد. در چنين شرايطي بود كه امام با طرح اصول حكومت ولايت فقيه چارچوبه اصلي حكومت اسلامي را مشخص نموده و به مردم ارائه داد.

دوره سوم: دوره سوم رهبري امام از زماني آغاز شد كه اولين جرقه هاي انقلاب در دي ماه 1356 در قم موجب شعله ور شدن آتش زير خاكستر گرديده و ديري نگذشت كه با شعله هاي خود خرمن هستي نظام حاكم بر ايران را سوزاند و براي هميشه به نظام طولاني 2500 ساله شاهنشاهي خط بطلان كشيد. در اين دوره امام امت با تشخيص موقعيت مناسب و با بيداري و حركت مردم درنگ و تامل را جايز ندانسته و پرچم رهبري و فرماندهي انقلاب را بر دوش گرفت و بدون هيچ گونه سازش و مصلحت طلبي و با درك صحيح از خواسته و اراده و توان مردم كه با شور و احساسات و ايثار جان و فداكاري در صحنه هاي تظاهرات و درگيري با مامورين دولتي به منصه ظهور مي رساندند، عزم قاطع و خلل ناپذير خود را در ادامه مبارزه بي امان تا سرنگوني رژيم شاه اعلام و دنبال كردند. با عزيمت امام به فرانسه و امكان دسترسي بيشتر مشتاقان و عاشقان به ايشان «نوفل لوشاتو»

، محل اقامت امام در پاريس نه تنها زيارتگاه ايرانيان براي ديدار رهبر انقلاب بود بلكه براي مدتي اين محله به صورت پايتخت دوم ايران، يا به عبارتي بهتر، پايتخت واقعي ايران در آمد و در اينجا بود كه انقلاب اسلامي از مرحله حرف به عمل درآمد. و رژيم شاه را از بنيان بركند. شيوه اي كه در اين دوره امام امت براي رهبري و نهايتا به پيروزي رساندن انقلاب به كار گرفتند عبارت بود از: 1. از رخنه و نفوذ همه كساني كه با شامه قوي خود پيروزي قريب الوقوع را احساس كرده و سعي در نزديك شدن به مقام رهبري مي كردند، جلوگيري كردند. «امام سخنگو ندارد. ما با كسي ائتلاف و تفاهم نكرده ايم. هر كس حرف ما را بزند، با ما و با مردم است » و ... بدين وسيله امام از هر نوع سوء استفاده از موقعيت ايشان و دستاوردهاي انقلاب جلوگيري كرد. 2. برخورد قاطع ايشان با مسائل و عدم سازش و گذشت در راه تحقق اهداف مبارزه، تلاش بسياري از ليبرالها و ميانه روها را براي وادار كردن امام به اتخاذ سياست معتدلتر، و به اصطلاح گام به گام، يا در كلام مهندس بازرگان سنگر به سنگر، خنثي نمود. امام با قاطعيت همه آنها را رد كرده و همواره اعلام مي كرد كه شاه بايد برود و به جاي او و با راي مردم جمهوري اسلامي برقرار گردد. 3. با موقعيت مناسبي كه در پاريس از نظر دسترسي به رسانه هاي گروهي دنيا به دست آمده بود، امام از اين موقعيت براي رساندن پيام انقلاب به گوش مردم

جهان حداكثر استفاده را نمود به طوري كه علي رغم عدم اقتضاي سن، خود روزانه در چندين مصاحبه مطبوعاتي و تلويزيوني شركت كرده و به سئوالات گوناگون خبرنگاران پاسخ مي داد. بدين وسيله امام موفق شدند وسع جهاني به اهداف انقلاب داده و باب ديگري در سطح بين المللي براي مبارزه با شاه و حاميانش بگشايد. بدين ترتيب امام توانست شور و هيجان و اراده مردم را آنچنان رهبري و هدايت نمايد كه در كوتاهترين مدت ممكن بدون ست يازي به اسلحه و اعمال خشونت، به اهداف انقلاب تحقق بخشد. هر چه آهنگ حركت مردم سريعتر مي شد، تنوع و قدرت امام در رهبري بيشتر ظاهر مي گرديد و اوج اين دوره زماني بود كه با خروج شاه از ايران و بازگشت ظفرمندانه امام به آغوش مردم ضربان نبض و طپش قلب انقلاب به شدت رو به فزوني گرفت و روز شنبه 21 بهمن كه امام دستور استنكاف از رعايت حكومت نظامي را صادر كرد، ديگر آخرين ساعات عمر رژيم شاه و پيروزي انقلاب رسيده بود.

دوره چهارم: دوره چهارم كه حساسترين و مشكلترين دوره رهبري انقلاب بود، دوره اي كه رهبر انقلاب هم به عنوان رهبر اجتماعي و هم به عنوان رئيس حكومت مي بايست كشتي هيجان زده انقلاب را به ساحل آرامش و سكون هدايت نمايد. و در حالي كه قدرت سياسي و نظام طاغوتي سقوط كرده و ميليونها انسان كه در بند اسارت و رقيت رژيم وابسته به بيگانه بود، از بند آزاد شد و امكان هر نوع هرج و مرج و خارج شدن حركت از كنترل رهبري وجود داشت. رهبر انقلاب مي

بايست با قدرت و توانايي فوق العاده ضمن كنترل هيجان و احساسات عمومي، توده هاي مردم و جلوگيري از هرج و مرج همچون معماري قابل و توانا ساختمان جديد حكومت اسلامي را كه طرح و ايده آن را قبلا داده است، بر ويرانه هاي حكومت ساقط شده بنا نمايد. در اين دوره بود كه هر گونه غفلت و بي دقتي مي توانست موجبات سوء استفاده از آزاديهاي داده شده، رخوت و فتور در شور و هيجان مردم كه حرارت و موتور انقلاب بود، دزديده شدن دستاوردهاي انقلاب و انحراف آن از مسير اصلي و ترسيم شده اش، فراهم نمايد. ولي امام امت شيوه ساده و روشني در نحوه مبارزه با رژيم شاه به كار برده بود و از هر نوع سياسي كاري به سبك امروز خودداري ورزيده بود و اين توهم را براي بسياري از تحليل گران ايجاد كرده بود كه روحانيت و امام ممكن است توانايي مبارزه با رژيم و سرنگوني او را داشته باشند ولي از ساختن و اداره جامعه و حكومت بعد از آن عاجز بوده و معمولا كار را به كارشناسان و تكنوكراتها خواهند سپرد. لكن اين بار نيز امام با نبوغ و توانايي خاص خود اميد بسياري از روشنفكران و تكنو كراتها را به ياس تبديل كرده و مهارت و توانايي خود را در ادامه رهبري حركت و مبارزه مردم براي تعقيب و شكست بقاياي رژيم سابق و ضد انقلابيون جديد و هم چنين مبارزه بي امان و قاطع با توطئه هاي متعدد و گوناگون داخلي و خارجي به ويژه ابرقدرتها از يك طرف، و اداره رهبري سياسي نظام نوپاي

جمهوري اسلامي از طرف ديگر، نشان داد. او با حوصله اي وصف ناپذير و با استفاده از موقعيتها و آمادگيهاي مردم و با سرعتي كه در انقلابهاي دنيا بي سابقه است، در طول يك سال پايه نظام اسلامي را با انجام انتخابات متعدد از جمله رفراندوم جمهوري اسلامي، انتخابات مجلس خبرگان، انتخابات رياست جمهوري و مجلس شوراي اسلامي، و تدوين و به رفراندوم گذاردن قانون اساسي تثبيت و تحكيم نمود و بدين وسيله قابليت و توان بي نظير خود را در سازندگي و اداره جامعه بعد از انقلاب نشان داد. پي نوشت ها: 1. صحيفه نور، جلد اول، ص 40. 2. در اين زمينه مراجعه شود به مصاحبه مهندس بازرگان با حامد آلگار در «مواضع نهضت آزادي در برابر انقلاب اسلامي » انتشارات نهضت زنان مسلمان، ص 124. 3. «ايران: انقلاب بنام خدا» ص 13. 4. صحيفه نور، جلد اول، ص 105. منابع مقاله:

انقلاب اسلامي در مقايسه با انقلابهاي فرانسه و روسيه، محمدي، منوچهر ؛

هم قرار گرفته دو كليشه. با اين همه، فرهنگ عميق، از جمله فرهنگ ايران مدرن، از شيعه ايراني قدرت و الهام گرفته است. اساس طغيان خود را هم از آن گرفته است. طغياني مذهبي و فرهنگي. يك روشنفكر چپ ادعا مي كند: ما شيعه هستيم. يك آشناي دربار تاكيد مي كند: ما شيعه هستيم. و پيوند روز عاشورا اين بود: ما ايراني هستيم براي اين كه شيعه ايم. در سال 634، عمر كه به عنوان خليفه، صاحب شبه جزيره عربي، سوريه و بين النهرين جنوبي، جانشين محمد شده بود، پارس را تسخير كرد. از آن پس، پارس كه جزء مكمل امپراتوري عرب شده بود به تسلط خلفا، رهبران روحاني (امير المومنين) و رهبران سياسي - بنابراين موقتي - خطه گسترده اسلامي تن سپرد. عثمان در سال 644 خليفه شد و سپس علي، داماد پيامبر، شوهر فاطمه دختر پيغمبر در سال 656 به خلافت رسيد پنج سال بعد، علي به ضرب خنجر از پاي درآمد. خانواده بني اميه، حكام سوريه، بر خلافت دست يافتند. فرزندان علي، يعني حسن و حسين، ادعاي جانشيني كردند. هر دو به دست امويان به قتل رسيدند. از آن هنگام شيعه علي يعني طرفدار علي پديد آمد. در برابر برداشت اهل تسنن كه بنابر آن خليفه رهبر جامعه است و از او فقط بايد توقع احترام به قوانين قرآن، پشتيباني از نظم اجتماعي، قانون گذاري، اداره و رهبري سپاه را داشت، شيعيان مذهبي پيامبرانه، پنهاني و مخفي را قرار مي دهند. امام ها كه نخستين تن از ميان آنها علي است، به صورت رهبر يك جامعه مذهبي درمي آيد كه راز امانت

الهي را به اين جامعه ابلاغ مي كند، و اين جامعه در اطراف رازي كه بايد حفظ كند خود را باز مي شناسد گرد مي آيد. امام ششم، جعفر صادق مي گويد: در حقيقت ما از پروردگار رازي مي گيريم، رازي كه خداوند سنگيني آن را بر كسي جز ما ننهاد. سپس به ما فرمان داد كه اين راز را ابلاغ كنيم. و ما آن را ابلاغ مي كنيم.

امامان روشنايي و راز در سلسله امام ها، از طريق علي و فرزندانش حسن و حسين خون پيامبر، زندگي مي كند. سپس از طريق جانشينان مستقيم حسين تا امام دوازدهم، محمد القائم المهدي، مسيح كسي كه انتظارش كشيده مي شود، امام غائب. او در سامره در سال 869 متولد شده و در همان روز مرگ پدر ناپديد شده است. اين همان ستر و غيبت است اخفاي مسيح، كه در پايان كار جهان باز مي گردد. امام غائب، در مدت هفتاد سال، چهار نماينده دارد كه توسط آن ها، شيعيان مي توانند با امام ارتباط پيدا كنند. او به آخرين نماينده دستور مي دهد كه ديگر جانشيني برنگزيند زيرا دوران غيبت كبري فرا رسيده است. از اين پس، ماجراي پنهاني امام دوازدهم آغاز مي شود كه معناي خود را به سنت شيعه مي دهد كه سري و در عين حال عرفاني است. آن جا كه اسلام سني، كه به عنوان مذهب كشوري اشغالگر آشكار مي شود، بر سلسله پيامبران ختم مي نهد، زيرا كه محمد خاتم الانبيا است، شيعيان به عكس، سلسله تازه اي، سلسله امامان را آغاز مي كنند. اسلام كه به يك وسيله مقاومت فرهنگي تبديل

شده، در قالب سنت كهن پارس جاي مي گيرد. اين توانايي ايجاد يگانگي در ميان آئين ها، از خصوصيت هاي ديرين پارس است. حداقل به روزگار اسكندر باز مي گردد. اسكندر، قهرمان جوان يوناني كه براي تسخير پارس به راه مي افتد... و در فرجام ايراني مي شود. در كتاب هاي تاريخ مي نويسند كه اسكندر خود را گم كرد، به سبب درخشش شوش و تخت جمشيد خيره شد. اشغالگران ديگري همان سرنوشت او را پيدا كردند: مغولهاي هولناك چنگيزخان و جنگجويان خشن وي شهرهاي ايران را غارت كردند، هلاكو، برادر كوچكتر خان بزرگ، متمدن شد يعني ايراني گرديد جانشينان او شهرنشين شدند و در سر راه چين، ايران يك امپراتوري ميانه گرديد كه تبريز پايتختش بود. اعتقاد به ظهور يك مسيح در پارس هزار ساله، از اعماق قرون منبع تشيع را تغذيه كرده است. ابتدا آئين مزدا، كه بنابر آن در دوران حكمروايي آخرين قهرمان خوني، دنيا با رستاخيز زمان ها مواجه خواهد شد. مزدا پرستي زرتشتي، يكي از قديمي ترين مذاهب ايران زمين، الهام بخش بسياري از وجوه فرهنگي و مذهبي شيعه اسلامي بوده است. اهورا مزدا، خداي خوبي و روشنايي، بر زرتشت كه تولدش بر اثر پيشگوئي هايي اعلام شده است، آشكار مي گردد و مدت هفت سال دانش خود را به او اعطا مي كند. بايستي عليه اهريمن، اصل بدي و ظلمات به مبارزه پرداخت و ديوهايش را طرد كرد! در پرستش مزدا، بايد آتش مقدس را حفظ كرد، ادعيه اوستا يعني نخستين نوشته ها را خواند. در يزد، در دل كوهساران سختي كه شهر كويري را احاطه مي كند، هنوز

انبوه ترين جامعه مزدايي به دور شعله مقدسي كه مي گويند از سه هزار سال پيش در ظرفي بزرگ از مفرغ نگهداري مي شود و تنها موبدان بدان دسترسي دارند، زندگي مي كند. زندگي در راه راست، بيش از آن چه آيين هاي پيچيده، مزدائيسم را به مذهبي دروني بدل مي كنند. از اين روشنائي، از اين نيكي مزدايي، امام هاي شيعه، قسمتي را به ارث مي برند. با توجه به اين كه به هنگام فتح اعراب، مزدائيسم زرتشتي، به عنوان مذهب ملي استقرار يافته است. از زمان ساسانيان (226 تا 638) . و با بخت و اقبالي كه بنا بر پادشاهان تغيير مي كند. هر قدر كه دوران پادشاهي شاپور دوره گذشت و اغماض است، به همان اندازه، دوران جانشين او، وحشيانه مي شود: آزار و مصلوب كردن ماني، پيامبر ماني گري. بعدها مزدك آئين تازه اي را تبليغ مي كند: ترويج تقسيم دارائي، از جمله زنان. روحانيون آئين مزدا، مقامات مذهبي مغ كه به شدت مستبد و داراي سلسله مراتب هستند، خستگي و وارستگي ايرانيان را برمي انگيزند. ساكنان ايران زمين، از آئين مزدك كه مورد تعقيب و آزار قرار گرفته دفاع نمي كنند، ولي بعضي خصوصيات فرهنگي، چون انتقال خوني تازه، روشنايي و آتش را در مذهب جديد اسلامي جاري مي كند. تعداد امام ها دوازده است، همچون دوازده ماه سال، همچون دوازده صورت فلكي منطقه البروج. تمام علم تكوين علم كه از اعصار قديم پارس به ميراث رسيده است. امام ها مكان ديدار فرشته ها ، راهنمايان و فروغ مؤمنان هستند. امام از طرف خداي پاكي بي آلايش منصوب شده است.

امام يك آشناي راز است، آشناي راز ماوراء الطبيعه الهي، كسي كه در امور ناشناخته الهي شركت دارد. و احساس اين امر ناشناخته چون ستيزه جويي ابدي است و به بهترين نحو در شخص امام دوازدهم، امام غائب، متجلي است. بايد خصوصيت ديگري را برون كشيد كه بخصوص در ايران مورد پرورش قرار گرفته است و درباره آن سخن بسيار گفته شده و مطلب فراوان نوشته شده است: خصوصيت زبان دوگانه، يا كتمان. به طور دقيق تر، خصوصيت تقييد ذهني كه در زبان مذهبي تقيه يا پنهان داشتن اعتقاد خوانده مي شود. من آشكار و پنهانم. من نخستين و واپسينم. من چهره خداوندم، من دست خداوندم، من پهلوگاه خداوندم..... من آنم كه راز فرستاده خدا را نگاه مي دارد. علي، نخستين امام، اين موعظه را در كوفه ايراد كرده بود. شارحان و شيعيان ديگر در آن سفارشي را كه به رازداري فرمان مي دهد مي يابند امام ها، در اختيار دارندگان معناي پنهان، تقيه را بنياد مي گذارند كه يكي از شروط حفظ خويش و در عين حال اساس ايمان شيعه است: آدمي شرح يا فرمان الهي را پوشيده و در پرده كشف مي كند. تسليم كردن آن به كسي كه اهليت دريافت آن را ندارد، مواجه شدن با غضب قانون الهي است. اصل كتمان عموما و به قصد نتايج متعدد، متضاد و گاه كفرآميز به كار گرفته شده است. فايده اي ندارد به درستي، به يك روشنفكر ايراني، خاطر نشان كنيد كه در حرف هاي امروز خود، عكس حرف هاي شب گذشته خود را مي زند. او در جواب شما خواهد گفت كه فلسفه

دكارت هوش و زيركي را محدود كرده است. ما تحت قوانين رياضي نمي انديشيم، اين شيوه هاي شما غربي ها است. شما هميشه موافق يا مخالف هستيد. هر حقيقت فقط مي تواند در مقابل يك حقيقت ديگر قرار گيرد و از اين هنگام يك خواهد بود. ما ايرانيها قادريم در آن واحد به دو چيز متضاد فكر كنيم، يا پشت سر هم، بسته به لحظه يكي از دو وجه تعقل ما غالب خواهد بود. يك وجه هرگز. اما در دهه 1960 خميني اعلام مي دارد كه انسان نمي تواند اعتقادهاي خود را پنهان بدارد و بايد به كتمان و تقيه پايان داد. حتي در سال 1963 در اين باره يك فتواي مذهبي مي دهد و تقيه را ممنوع مي كند. كاملا به عكس شريعتمداري كه به عنوان استاد هنر پاسخ گويي در دو يا سه سطح يا در هنر گريز زدن كه گاهي سخني درازتر از يك عبارت ماهرانه نمي گويد، شناخته شده است. در تبريز، واقع در آذربايجان، گروهي از بازاريها تفاوت موجود ميان دو آيت الله را در اواخر ماه سپتامبر مورد تفسير قرار داده بودند. همه سياهپوش، بازرگان هاي استاد و مذهبي، و مورد احترام تمام اهالي شهر بودند، آن ها به بعضي سؤالهاي خيلي مستقيم فقط به شيوه ايراني ، يعني با قصه ها و افسانه ها جواب مي دادند كه بعضي از آن ها كه خيلي آزادانه بودند آن ها را قاه قاه به خنده مي انداخت. آن ها در حالي كه چشم هايشان مي درخشيد مي گفتند: حالا برايتان داستاني تعريف مي كنيم. كسي كه حرف مي زد، مردي

با مو و ريش سفيد و شبكلاه سياه كوچكي بود كه چهره كاملا آذربايجاني اش را مي پوشاند، خنده و آب و هواي كوهستاني بر صورتش چين افكنده بود، او شروع به صحبت كرد: ما بيمارستاني داريم كه خود بازاري ها آن را درست كرده اند و هر روز در آن بيمارهايي را مي پذيريم كه خودمان به آن ها كمك مي كنيم. ده روز پيش بيماري، مردي، را به آن جا آوردند كه پاي چپش به بيماري سختي دچار شده بود. يكي از اطباي شهر تبريز كه با او مشورت مي كنيم نظريه قاطعي ابراز داشت: بايد پا را قطع كرد. اما پزشك ديگري آمد و به بيمار ما توصيه كرد به تهران برود زيرا اعتقاد داشت امكان دارد در تشخيص بيماري اشتباهي صورت گرفته باشد و در تهران راديولوژيست هاي عالي خيلي مجهز و مدرن پيدا مي شود بيمار ما به تهران رفت و پزشك به او اطمينان داد: با يك عمل خوب پاي شما معالجه خواهد شد. در مراجعت از تهران، پزشكي او را مورد عمل جراحي طولاني قرار داد. درست نه ساعت طول كشيد. چنين عملي سي هزار تومان خرج دارد، اما من آن را مجانا انجام دادم. پس از چند هفته حال بيمار خوب شد و حالا به طور طبيعي راه مي رود. قصه گوي پير اين طور نتيجه گيري مي كرد: خوب، دكتر اول مثل خميني است و پزشك ديگر مثل شريعتمداري: يكي قطع مي كند و ديگري معالجه. قطع كردن بهتر است يا درمان؟ گاهي اين، گاهي آن. به هر حال كتمان نمرده است. جامعه مذهبي كه سر

به طغيان برداشته باز هم اختلاف ها و تفاوت هايي دارد. بعضي آيت الله ها، بعضي ملاها، كه معتدل تر هستند و از سنت بازرگاني بازار و سنت تقيه شيعه ريشه گرفته اند، به طور قطع خيلي تزهاي افراطي را دوست ندارند. آن ها سازش را ترجيح مي دهند. مواظب بودن را بر خون ريختن در يك جنگ مقدس ترجيح مي دهند. درباره دسته اخير، به شيوه كاملا ايراني گفته مي شود كه اين ها حسني يعني اهل صلح و آشتي و صيانت ذات هستند، لذات زندگي را دوست مي دارند، درست مانند حسن امام دوم، برادر حسين، كه بر اثر مسموميت درگذشت. علامت حسن فيروزه است. اما مردها بيشتر عقيق، سنگ سرخ، سنگ حسين جنگجو را اختيار مي كنند. و از اين پس اين سنگ خميني است و او در شب اول ماه محرم، سيزده قرن پس از امام بزرگي كه مردم به او شبيه مي شوند، اعلام داشت: پرچم خون حسين، پرچم شهدا را به اهتزاز درآوريد. اين آخرين مرحله است.

سرور شهيدان حسين، سيد الشهدا (حسين، سرور شهيدان) . حسين، امام سوم، با نشان عقيق و خون، سيماي مركزي تاريخ شيعه باقي مي ماند قبل از هر چيز به سبب رابطه خوني، حسين، پسر علي كه پيكر خود را با پيكر فاطمه دختر پيامبر درآميخت، سرور سروران است. مطمئنا علي محترم است، او نخستين خليفه و نخستين امام است بنيانگذار امامت و كسي است كه مستقيما از خود محمد تعليم گرفت امام ديگري هم مورد احترام زياد است: رضا، امام هشتم، براي اين كه در خاك ايران، در مشهد، يعني يكي از والاترين

نقاط زيارتي مدفون است. شمايل هاي علي و رضا كه در بازارهاي ايران فروخته مي شود، ديدني است، موهاي بلند نرم، ريش بلند نرم، با هاله اي از نور. در نقاط ديگر، چنين شمايلي ممكن است تصوير مسيح جلوه كند. در بازار تبريز، مي توان رضا را چون عيسي در روز سربرآوردن از گور مشاهده كرد: پاها از زمين جدا شده، آسماني و داراي هاله. اما حسن، فقط پيكر شهيد شده در صحراي كربلاست. تصويري ندارد. هرگز. حسين همان كربلا است. در خانه يك آماتور كه مجموعه قابل توجهي از شمشيرها و زره هاي ساساني، كلاه خودهاي صفوي، كاشي هاي عصر درخشان اصفهان، ظرف هاي مفرغ و مرمر و مينياتورهاي نادر گردآوري كرده بود، يك كپي از كربلا، در راس قرار داشت. سؤالي كه در سكوت به عمل آمد چنين جوابي داشت: اين قطعه باارزشترين قسمت مجموعه است. يك نقاشي رنگي بد است اما صاحب مجموعه، با غرور، به كمك ذره بين، سي هزار سوار يزيد را كه با دقت تمام نقاشي شده اند، مورد تحسين قرار مي دهد. و يزيد، پسر خليفه اموي، فرد غاصب، كه بي رحمانه حسين را به محاصره افكند. حسين، كه سرنوشتش در اينجا، در شكنجه تشنگي به فرجام رسيد. حسين، اين سيماي نمونه، حيرت انگيز و كامل، يادآور شهيدان، كه با رنجهاي شديد درگذشت. جلجتاي او سر از گور برآوردن نداشت. مراسمي كه يادآور سوگ او است، مراسم ماه محرم، مراسم واقعي خاص مردگان، خاص مرگ او است. هرگز عيد فصحي به دنبال نخواهد آمد. حسين بالاتر از زينت تاج خداوند است. بالاتر از كسي است كه اشك از

چشم ها روان مي كند، او سرور مردگان يا تجسم دلتنگي و رنج است. حسين نخستين قهرمان ملي ايران در عصر اسلامي است بر اثر نوعي رقابت است كه پدرش علي، به عنوان نخستين امام تقدس مي پذيرد. حسين با دختر آخرين پادشاه ساساني يعني يزدگرد سوم كه در سال 651 درگذشت و در آن حال پسر تبعيد شده اش به چين مي گريخت، ازدواج كرد. حسين كه خون پيامبر را در عروق داشت آن را با خون ايراني، با خوني سلطنتي درآميخت در ملتقاي سلسله او كمال مي پذيرفت. و شهادت او، حسين، قهرمان شيعه، قهرمان مالي را والا مي گرداند. نصراني مامور بريدن سر حسين در كربلا، مي نالد: اي شاه، اي بزرگ، مرا به درگاه خود بپذير او هرگز نخواهد توانست به اين عمل شنيع دست زند. حسين سرور، سلطان، شاه شده است، اوجي تاكنون دور از دسترس. تظاهر كنندگان در تمام شهرهاي ايران تقطيع كنان بانگ برداشته اند: ما به دنبال حسين مي رويم، ما راه حسين را دنبال مي كنيم. خميني وارث حسين است. مرگ بر شاه، مرگ بر يزيد شاه فقط اصل معكوس حسين است، نه فقط اصل ابدي و زشتي بل ضد قهرمان ملي كه خارجي نگهدار او است (شاه سگ زنجيري آمريكا) و بخصوص غاصب است: لعن و تكفير بارها و بارها از طرف خميني ادا شده است. غاصب بر حق بودن، مذهبي بودن و ملي بودن حسين را در مقابل او قرار مي دهند. مردم هنوز فرياد مي زنند: حرام زاده. اين ها فقط با روشنايي اصول دوگانه سلسله اي كه امام سوم معرف آن است

مي تواند توجيه شود. حسين به سنت ديگري متعلق به تشيع مربوط مي شود: خشونت مرگ بر اثر شهادت، كه خود از خشونت افشاي راز ناشي مي شود. اين موضوع كه توسط شارحان شيعه گسترش يافته، يكي از تم هاي مورد علاقه آنان است: ما امانت رازهايمان را بر آسمان ها و زمين و كوه ها عرضه داشتيم. همه از پذيرفتن آن سر باز زدند، همه از پذيرفتن آن به لرزه درآمدند، لكن انسان پذيرفت آن را. انسان خشن و ناآگاه است. (1) ترجمه ديگري مي گويد: انسان ظالم و نادان گرديده. شيعيان و امامان، عظمت و علو جنون انسان مسلمان را بر اساس اين آيه بنيان نهاده اند: ياراي پذيرفتن امانت الهي را داشتن و به وسيله رمز و راز به رمز و راز الهي مربوط شدن. اگر آدمي ظالم و ناآگاه نبود به درستي نمي توانست اين امانت را بپذيرد. اما اين ظلم و ناداني آدمي است كه او را بر آن داشته كه به اين امانت خيانت روا دارد. از اين ظلم فاحش است كه در نظر شيعيان، ماجراي غم انگيز سرنوشت بشري زاده مي شود. يكي از سرنوشت هاي بشري، سرنوشت امامان، شهادت است. علي، به ضرب خنجر، حسن با زهر، حسين با شكنجه. به طوري كه نقل شده، امام ها تا قرن دوازدهم با زهر نابود گرديدند. افتخار و سلام بر تو اي حسن، پسر فرستاده خدا، پسر امير مؤمنان، پسر فاطمه رخشان امام اميد... كه بدي، محنت و درد را كشف كردي. و براي رضا در يك زيارتنامه ذهني طولاني كه توسط نصير طوسي در قرن سوم به افتخار

چهارده معصوم تدوين گرديده چنين آمده است: اي خداي من افتخار و سلام ... بر سلطان بسيار مطهر، امام ستمديده، شهيد بر اثر زهر از پاي درآمده. اين ظلم، اين جنگ، بخصوص جنگ و فتح مسلحانه براي ايجاد امپراتوري خدا نيست، بل بيشتر دفاع، دفاع از ايمان تحت تسلط قرار گرفته، دفاع از جامعه دچار تهديد گشته از آن آشكار مي شود و در اين زمينه، اهل تشيع و اهل تسنن، همه از منابع قرآني يكساني بهره مي گيرند. پسر يكي از آيت الله ها مي گفت: قرآن، قبل از هر چيز كتاب جنگ است. جنگ مسلمانان شيعه عليه نامسلمان. عليه شاه ولو اين كه جنگي با دست خالي باشد. علي شيخ الاسلام رئيس سابق دانشگاه تهران اضافه مي كند: جهادي كه تظاهركنندگان از آن سخن مي راندند از فتح و تسخير ناشي نمي شد، بل از اعتقاد سرچشمه مي گرفت. حسين، براي همه شيعيان تا پايان جهان، شهادت داده است. وظيفه بزرگ هر مسلمان دقيقا اين است كه در زندگي سياسي و اجتماعي به دخالت بپردازد. خميني در جهت همين سنت شيعيان عمل مي كند. ملايي كه در خاطرات خود به جست و جو مي پردازد تعريف مي كند: جزو سنت مسجد، از جمله در نماز روز جمعه و بيش از آن در ماه محرم، اين بود كه واعظ، تفنگ زير بغل، البته به شكلي كاملا سمبوليك، به روي منبر برود. سمبولي كه ايرانيها در وراي تعليمات اكيد قرآن در آن غرق شده اند. جنگ مقدس، ولي بدون اسلحه، بدون تفنگ و شمشير. دفاع از اسلامي كه مورد تهديد قرار گرفته، با تسليم پيكر

خود به شكنجه ها، با عرضه زندگي خود. تمام تفاوت شيعيان، كه قوي ترين استعاره آن حسين است، همين است. يك نويسنده ايراني چنين به تفسير مي پردازد: يك فرهنگ خاص كه عمر كشور ما را دارد. بعضي ها مي خواهند تاثير چشم اندازهاي خشك، بي حاصل، معدني، و درخشش وحشي و بي حركت خود را در اين بجويند. زمين هاي سوزان، كوهستان هاي سوخته، ناپذيرا، برهوت، صاف، تركيده، سفيد از نمك. خانمي از دوستان مي گويد: ما اين ها را از هزارها سال تماشا مي كنيم... من خيال نمي كنم هيچ ايراني حتي كمترين صوفي روزي احساس اضطراب آور شكنندگي خود در قبال پايداري اين طبيعت هولناك را حس نكرده باشد. در روزنامه هاي ايراني به طور فراوان مي توان اعلاني خطاب به پسري كه پنج سال پيش درگذشته است خواند: تو ما را ترك كردي، قلب ما پيوسته گريان است، ما هم به زودي به تو خواهيم پيوست. ايراني ها به جاي آن كه مردگان خود را پنهان كنند، آن ها را در خيابان، پياده رو، مقابل مغازه ها و خانه ها اعلام مي كنند. در شمال و جنوب شهر به طور يكسان، بناهاي يادبودي به شكل تاج گل يا گنبدهاي بزرگ، پر از لامپ هاي سرخ و سفيد و سبز، گل و شاخه هاي سبز، شب ها در خيابان ها مي درخشد. آيا اين ها براي ازدواجي، براي جشني است؟ نه، اين ها حجله هستند، بناهايي از نور هستند كه به ياد جواني مرده ساخته شده اند حجله دقيقا اتاق زفاف او است كه عكسي از جوان مرده نيز بالايش گذاشته شده

است. سال ايراني از سوگ به سوگ ادامه مي يابد. رحلت علي، سالگرد رحلت حسن. سالگرد رحلت فاطميه (2) خواهر امام رضا كه مقبره اش در زير گنبدهاي قم پنهان شده است. سالگرد رحلت رضا كه در فضايي در مشهد كه ورودش بر غير مسلمان ممنوع است مدفون شده. رمضان. اين راه دراز مرگ را فقط چند عيد مشخص مي كند: عيد فطر، به مناسبت پايان رمضان، عيد قربان يا جشن گوسفند و نوروز، جشن سال نو. نقل مي كنند كه بعضي خانواده ها هرگز از عزا بيرون نمي آيند آن ها را به نامي كه معنايش تقريبا خورندگان خاك گورستان مي شود مي خوانند. يك روز عزاي مذهبي است، پس از آن روز سوم، روز هفتم، روز چهلم سنتي، مراسمي برپا مي شود. عزاها تند مي رسند. عزاي پسر عمويي كه سه سال پيش مرده، عزاي عمويي كه سال قبل درگذشته. شاهدي دندان روي هم مي فشارد و مي گويد: مرگبار مي شود. مرگ و شهادت با هم درمي آميزند. در ديار ما، يك مرده عادي هم اگر زندگي نمونه اي داشته باشد، شهيد در نظر گرفته مي شود. مگر خود زرتشت قديمي ترين شهيد ايراني نبود؟ مي گويند كه او به دست توراني ها به قتل رسيده است. باز افسانه مي گويد: ولي بذر او كه در اعماق درياچه اي باقي مانده است در آن جا دختركان باكره اي ببار مي آورد كه در آن غوطه مي خورند. براي آن كه آب، زمين و آتش - آتشي كه خود عامل پاك كننده است - از آلودگي مصون بمانند، مزدائيان اجساد مردگان خود را

در برج هاي خاموشي مي گذارند. برج هاي غول آسايي كه بر قله كوه ها بنا شده اند.

اي شاه بي سپاه كه همه رهايت كرده اند... مرگ با شكوه، مصيبت درخشان حسين است. نمونه است، زيرا قهرمان جوان، كه حمايت ياران و برادران را دارد، مي دانسته كه به سوي سرنوشتي غم انگيز در حركت است. محمد، علي و فاطمه را از موضوع آگاه كرده است. و فاطمه در بستر مرگ خود، آخرين خواسته خود را بيان مي دارد، او به علي مي گويد: صندوقچه دربسته اي خواهي يافت... سرخ رنگ است. سرخ خون رنگ. وقتي درگذشتم اين جعبه را به خاطر بياور روي سينه ام بگذار. زيرا مي خواهم در روز قيامت قراردادي را كه قيمت خون پسرم، خون حسين است و به ياري آن، تمام افراد قومم، حتي گناهكارترين آن ها بخشيده خواهند شد، در پاي تخت خداوند بگذارم. حسين كه سرنوشتش پيشاپيش تعيين شده، همراه با افراد خانواده و ياران خود به سوي كربلا به راه مي افتد. آن ها هفتاد تن هستند، هفتاد تن در مقابل سي هزار سواران يزيد بي رحم كه گروه كوچك امام سوم را در محاصره مي گيرند و ده شب و ده روز، هولناك ترين شكنجه ها، شكنجه تشنگي را به او تحميل مي كنند ده روز شكنجه كربلا، جنگي بي اهميت از نظر واقعيت تاريخي، به افسانه اي عالي و باشكوه، به بزرگترين تراژدي دنياي شرق بدل گشته است. عباس، همراه حسين، مي خواهد براي تسكين عطش دوست خود، آب بياورد. مشك را در چشمه فرو مي برد ولي يكي از افراد يزيد دست راست

او را قطع مي كند. هنگامي كه عباس مي خواهد شمشير بكشد، دشمن بلافاصله دست چپ او را هم قطع مي كند زينب با حسين كه در حال احتضار است وداع مي كند. ياران او كه مرده اند در اطراف او بر خاك خفته اند. زينب همراه با استغاثه اي هيجان آور بر او مي گريد: اي شاه بي سپاه كه همه رهايت كرده اند، آه هاي تو چون آتشي است كه جان مرا مي سوزاند... جان من بر لبانم است. خواهر دلاور، خواهر شيفته. در ميان شنهاي صحراي كربلا عشق و مرگ از لب هاي خشكيده آن ها برمي خيزد. زينب: اي برادر گرامي، اي شاه دين... اي صبا، هياهوكنان از ميان صحرا بگذر و به نجف برو و به پدرم، علي، به اين شير درنده بگو كه لحظه اي به اين دشت شوم بيايد و نگاهي به حسين بيفكند... اي عزيز، اي شاه تبعيدي و بي تكيه گاه، مي خواهم گونه هاي غرق در روشنايي ترا، پيكر خوشبوي ترا ببوسم. بگذار باز هم هيبت با شكوه ترا نظاره كنم و جان در پايت بيفشانم... بگذار عطر گلوي ترا ببويم. حسين: اي فروغ ديدگان من، اي خواهر بينوا من اكنون نه ياوري دارم و نه ياري، و نه برادري، تو امروز هم قاسم من و هم اكبر من هستي. و فاطمه، دختر پيامبر، سياهپوش، از آسمان ها به زير مي آيد تا بر پسر خود حسين كه در زير ضربات تقديري ظالمانه از پاي درخواهد آمد زار زار بگريد. در خلال نه روز اول محرم، جلسات روضه، پيشگويي ها، اشعار شكوه آميز، از پس

هم مي آيند: مؤمنان به اين ترتيب، روز به روز، پيشروي به سوي احتضار را شاهد مي مانند. در روز دهم، روز عاشورا، حسين كشته مي شود، مراسم مرگباري كه همراه تظاهرات عاشورا است قبلا توصيف شده است. درگذشته مردم فرياد مي زنند: شاه حسين. تظاهر كنندگان به هنگام عزاداري محرم در دسامبر 1978، تقطيع كنان مي گويند: شاه خميني. تصاوير او در همه بازارها، آمل و تهران، در كردستان سني مذهب، در سنندج همه جا زده شده، در كرمان، با قامت بلند، از بالاي مسجد، بر شهر سايه گسترده است. تصوير خميني كه به صورت مهر بر ديوارها نقش مي بندد يا با عجله با مداد نقاشي مي شود، كاملا وارث حسين لقب مي گيرد: امام خميني.

خميني يا وظيفه طغيان شاه ايران، در مصاحبه اي كه در اكتبر 1971 صورت مي گرفت با اين كلمات از آيت الله خميني كه از هفت سال پيش به عراق تبعيد شده بود بدگويي مي كرد: ملت ايران شخصي مانند خميني را كه اصل و نسب خارجي دارد، زيرا در هند بزرگ شده است، و گذشته از اين به ميهني كه پذيرفته جنايت روا مي دارد، تحقير مي كند حتي گفته مي شود كه او مامور خريداري شده انگلستان است. او اجير عراق هم هست. اما غرب، حيرت زده، در سال 1978 كشف مي كند كه ايران كشوري مسلمان است. دقيقا روز هفتم ژانويه. روزي كه روزنامه بزرگ اطلاعات نامه اي به قلم داريوش همايون چاپ مي كند كه كلمه به كلمه حرف هاي هفت سال پيش شاه را بازگو مي كند. روز نهم ژانويه در قم، شهر

مقدس، آيت الله روحاني، اطلاعات را در وسط مسجد پاره مي كند، ملاها و مردم شهر، به عنوان اعتراض خاموش، در ميان شهر قد علم مي كنند. پليس تيراندازي مي كند و نخستين كشتار سال را به راه مي اندازد. شهداي دوره اي را كه بيش از پيش در خون فرو مي رود، بر جاي مي گذارد. از اين پس، چهل روز به چهل روز، شهرهاي ايران عزاداري مي كنند و برپا مي ايستند. باز هم تيراندازي مي شود. آهنگ تذكر شهدا و قرباني دادن، از اين هنگام به مخالفان رژيم جسم و خون مي دهد. دستكش دعوت به مبارزه پرتاب شده است (3). شخصيت داراي موهبت الهي، مردي كه مي غرد و تكفير مي كند، مردي كه اسمش در تمام كوچه ها و خيابان هاي ايران به فرياد ادا شده است، بر اثر تقاص شگفت تاريخ، همان آيت الله خميني است. براي توجيه اين ورق برگرداني كه هيچ كس منتظرش نبوده، بايد به سال هاي 1963- 1962 برگشت. در ماه ژوئيه 1963، در دوازدهمين روز محرم، پس از ده سال سكوت، آشوب هايي در خيابان هاي تهران درگرفت. شوفرهاي تاكسي، كه تمام شيشه هاي خود را پايين كشيده بودند به مردم خبر مي دادند: خميني را گرفتند. خميني را گرفتند. آن وقت تهراني ها در چندين نقطه شهر: خيابان ري، مقابل مجلس، ميدان ارك، خيابان شاهرضا، جلوي وزارت دادگستري اجتماع كردند... روز بعد هم در اطراف دانشگاه. بازار مي سوخت، ده ها حريق راه افتاده بود. خميني در ماه محرم، در مساجد وعظ كرده بود: مرگ بر يزيد. مرگ بر شاه، مرگ بر ديكتاتور

در حدود پنجاه هزار نفر تظاهر كننده عكس هاي خميني را سر دست گرفته بودند. ساختمان راديو نزديك بود تسخير شود. آن وقت شاه به گارد سلطنتي، واحد برگزيده اش دستور شليك داد. ارابه ها و زره پوش ها به سوي تظاهر كنندگان به حركت درآمدند. خمپاره شليك شد. توده نوميد شده، به آتش سوزي دست زد و باز هم آتش زد. آسمان تهران غرق در دود شد. حكومت نظامي اعلام گرديد. قلع و قمع، شديد، بخصوص در حدود بازار و پارك شاه (4) عنان گسيخته آغاز شد. در قم، مشهد، كاشان و شيراز، تظاهركنندگان با همين سرنوشت مواجه شدند. شاهدي اطمينان مي دهد كه تعداد چهار تا پنج هزار نفر بوده. فرقي نمي كند وحشيانه بوده است. بنابراين، اعبار آيت الله خميني، محبوبيت او، از پانزده سال پيش استوار مي شده از زمان مرگ آيت الله بروجردي كه در آن ايام قدرت بزرگ مذهبي در ايران بود، همه چيز به تزلزل افتاد. اين آيت الله مخالف نبود، و مي گويند كه حكومت هم براي او احترام قائل بوده است. (براي وضوح بيشتر بايد بگوييم كه افسانه خميني از سال 1953، زمان مصدق آغاز مي شود. تعريف مي كنند كه روزي در ماه اوت آن سال، شاه كه آماده فرار به رامسر و رم مي شده، به ديدار بروجردي مي رود كه با او مشورت كند. در حدود چهل ملا كه به عادت ايراني ها روي قالي نشسته و به پشتي تكيه داده بودند، سرگرم صحبت با او بوده اند. با رسيدن شاهنشاه، آيت الله بروجردي و ملاهايش برخاسته و تعظيم كرده اند: سلام ...

به استثناي يكي، كه در آن زمان ناشناخته هم بوده، با سماجت، همانطور نشسته باقي مانده است: او خميني بوده او اين گونه توضيح داده: اين شاه غاصب است. احترام گذاشتن به او كاري برخلاف مذهب است. خميني كه پس از تحصيلات مذهبي مدت ها در كشمير اقامت داشته، در آن هنگام فقط يك ملاي معمولي بود.) در سال 1960 بروجردي به شدت بيمار بود - او در سال 1961 درگذشت. آن وقت نبرد بر سر جانشين آغاز شد و جانشيني يكي از علماي بزرگ پنج يا شش سال طول مي كشد. از فرداي روز درگذشت، تمام شهرها عزادار مي شوند. در حدود ظهر، علما و مردم در زير گنبد مسجد بزرگ گرد مي آيند. آن وقت مؤمنان با روحانيون به مشورت مي پردازند: از چه كسي بايد تبعيت كرد؟ اگر انتخاب يك صدا باشد، ملا بالاي منبر مي رود و اسمي را اعلام مي كند. اين كار هميشه اين قدر ساده و مستقيم نيست. و در اين صورت مردم شيعه، محله به محله، شهر به شهر، با ملاها يا علمايي كه عادت دارند از آن ها دستور بگيرند، مشورت مي كنند. و انتظار مي كشند كه موافقت كلي نسبي حاصل شود. مؤمنان به رفتار بزرگان مذهبي چشم مي دوزند تا نظر بدهند كدام ملا شايسته عنوان مرجع تقليد است. روشي بين انتصاب و به رسميت شناختن مستقيم است. زيرا رهبران مذهبي به سهم خود اقتدار بسياري براي پذيرفتن فرد جديد در ميان خود دارند. و اين امر، در مواردي مي تواند به آتش رقابت ها دامن بزند. در ميان جانشينان ممكن بروجردي، كسي كه

هنوز هم امتيازهاي هوش و ظرافت و فرهنگ او گرامي داشته مي شود شريعتمداري است. در سال هاي 1960 او جوان ترين، فاضل ترين تطابق يافته ترين فرد با ضروريات جامعه اي است كه به سوي مدرنيسم مي رود. شريعتمداري كه تا سال 1946 رهبر مذهبي تبريز است و از طرف آذربايجاني ها مورد احترام و مداهنه قرار دارد، عالي ترين نمونه آيت الله هاي شهري است كه زيركي و هوشياري اش با عالم ذهني بازاري ها درمي آميزد. او در سال 1960 آشكارا اظهار تمايل مي كند كه يك مدرسه مدرن تاسيس كند و يك هفته نامه مذهبي انتشار دهد او پس از سالهاي جنگ دانشجويان مدرسه هاي قرآني را بر آن مي دارد كه در دانشگاه هم درس بخوانند. شريعتمداري آن چنان كه هست، هنوز هم سيمايي از يك ملاي روشن عرضه مي كند. او به همان اندازه كه مذهبي است، فيلسوف هم هست، فربهي او، ريش سفيد او، نگاه هوشيارانه او، يادآور نمايش سنتي فرزانگان در مينياتورهاي ايراني است. پس از آن نوبت به آيت الله حكيم مي رسد كه به نوعي شماره 2 است. اما او خيلي پير است و به شاه نزديك مي شود. در آن ايام او در نجف واقع در عراق اقامت دارد. سپس روحي (5) كه ديناميك تر است و در همان ايام اعلام مي كند: شاه از دين بيرون است. از دين طرد شده است. در مقابل همين آيت الله است كه در اواخر سال 1978 شهبانو فرح مي آيد و سر فرود مي آورد تا دست او را ببوسد و دعا كند. در اين فاصله

روحي بر اثر فشار حكومت عراق و اطرافيان خود بر سر عقل آمده است. پس از او، ميلاني، آيت الله بزرگ مشهد، آزاديخواه و اهل سياست است. او پس از آن كه يكي از مسؤولان جنبش مشروطه 1906 مي شود، در سال 1953 طرفدار پرحرارت مصدق مي گردد. ميلاني نزد ياران صميمي خود اعتراف مي كند كه دلبستگي او به اسلام اصلا فلسفي است. او در خلال صحبت هاي كاملا خصوصي تاييد مي كند كه به تدريج مي توان با چادر سركردن مبارزه كرد و دانشكده هاي مختلط را مجاز شمرد. عده اي هم مدعي نقش والاي آيت الله گلپايگاني (كه خيلي در بازار آن زمان نفوذ دارد) و آيت الله نجفي مرعشي هستند. از خميني چندان صحبتي نمي شود، او در رديف ششم و هفتم قرار مي گيرد. هنگامي كه اين مسائل جانشيني مطرح است، دو واقعه در قم روي مي دهد و شهر را به آشوب مي كشاند. براي نخستين بار دولت از انتخابات انجمن هاي ولايات سخن مي گويد. و طرح قانون در اين زمينه شركت زن ها را پيش بيني كرده است. ميلاني نظر مساعد دارد. بروجردي و گلپايگاني مخالفت مي كنند. خميني موضعي انتخاب نكرده است. به طرح اول، طرح دومي درباره محدود كردن مالكيت زمين افزوده مي شود. پس از آن مدتي دراز درباره موضع مذهبي ها راجع به اصلاحات ارضي كه از طرف علي اميني تدوين شده بحث مي شود. رهبران مذهبي، سالها از طرف دولت متهم مي شوند كه موضع ارتجاعي انتخاب كرده اند از فئودال ها دفاع مي كنند. در عوض مخالفان، در اين موضع، سركشي

شيعيان در مقابل رژيم را تميز مي دهند. در آن هنگام، مساله با عبارات خاصي مورد بررسي قرار مي گيرد: اراضي حرم وجود دارد كه تابع اساسنامه خاصي است و توليت آن ها از هفت قرن پيش به يك خانواده واگذار شده است و منافع آن ها به حفظ مكان مقدس فاطميه (6) خواهر امام هشتم، رضا، كه در مشهد مدفون است - و نيز به صدقات همگاني و حفظ مدارس مذهبي اختصاص يافته است. حرم نوعي زمين مقدس است كه محصول آن، به نحوي سمبوليك، از طرف پاك ترين فرد فاطميه توزيع مي شود. دربار، مانند رضا شاه پدر، ميل دارد ايران را غير مذهبي كند و اين مناطق تاريك را كه مكان هاي مقدس، معرف آن ها هستند، محدود گرداند. شهر قم سر به شورش برمي دارد. دكانها و بازار براي دو يا سه روز تعطيل مي كنند. بروجردي تلگرام اعتراض آميزي به عنوان شاه مخابره مي كند و در مي گذرد. آن وقت دولت وضع قاطعانه اي اختيار مي كند و بر خلاف سنت كاملا معمول - مشورت با آيت الله اول - يك رئيس پليس، يك فرماندار جديد تعيين مي كند، خانواده متولي حرم را بدون نوعي محاكمه خلع مي كند تا بر املاك فاطميه يك مدير غير روحاني وفادار به شاه بگمارد. اعتراض قم گسترش مي پذيرد و به اعتراض دانشجويان پايتخت پيوند مي خورد. خميني ربط دهنده اين ماجرا است. پس از آن كه پليس به مسجد (7) فيضيه هجوم مي برد و هجده ملاي جوان را مي كشد خميني دو تلگرام براي شاه مي فرستد. در تلگرام اول

استرداد زمينهاي حرم را به متوليان چند قرنه اش طلب مي كند. در تلگرام دوم، رئيس پليس قم را آشكارا متهم مي كند و او را به عنوان مسئول آدم كشي در نظر مي گيرد آن وقت واقعه اي حيرت آور روي مي دهد: براي نخستين بار دانشجويان مخالف دانشگاه تهران اعلاميه يك ملا را تكثير مي كنند. در دويست هزار نسخه ولي دانشگاه براي افراد مذهبي جوان كه در مدارس قرآني قم يا مشهد هستند احساسي جز تحقير ندارد. در عوض ملاهاي جوان، فرو رفته در خود، با عقده حقارت واقعي سر مي كنند. افسانه ناچيزي نبوده: افراد مذهبي را لاابالي يا انگل مي خواندند. رياكار هم. آن ها با تاييد خشونت هاي رضا شاه كه در اوايل دهه 1930 تصميم گرفته بود پارس را به زور مدرن كند، فاصله زيادي ندارند. در حدود سال هاي 1928- 1925 رضا شاه پوشيدن لباس اروپايي را به مردان تحميل كرده بود ايراني ها شلوار گشاد، لباس ملي واقعي را كه در زمان مصدق دوباره آشكار شد، رها كردند. و نيز عمامه و شبكلاه را. مخالفان شاپو، كه روحانيون در راس آن ها بودند، اعتراض كردند. در مشهد دولت به صراحت رفتار كرد، ملاها را گرد آورد و به زور لباس روحانيون را از تنشان كند. پس از آن رضاشاه به قسمت دشوارتري روي آورد: چادر. و در خلال يك مراسم افتتاحيه رسمي، خودش سرمشق شد. شاه با زن و دختران سر برهنه اش حضور يافت. عكس رسمي برداشته شد و دستور داده شد كه همه ايراني ها از آن ها تقليد كنند. با دست خود يكي

از علما را كه در قم اعتراض كرده بود كتك زد. در تهران زنهاي چادري در اتوبوس ها و بعد در تاكسي ها و در درشكه ها جايي نداشتند. سينما و دكان بر آن ها ممنوع شد. بالاخره پليس در وسط خيابان آن ها را مي زد و چادر از سرشان برمي داشت. بعضي زن ها تعريف مي كنند كه دو يا سه سال نتوانستند از خانه بيرون بروند. مردي كه امروزه كامل مردي است تعريف مي كند كه در سال هاي 1960 در ساعات نماز در دانشگاه هدف چه خفت ها و كنايه ها قرار گرفته است. به همين جهت او عادت كرده بود در تهران راه درازي طي كند تا مخفيانه و در حالي كه مراقب اطراف است، به مسجدي برسد. اما اكنون براي نخستين بار پس از مصي پير، يعني مصدق در مقابل شاه مقاومت صورت مي گيرد و صاعقه خميني ناميده مي شود. دانشجويان تهران، دسته دسته به قم مي روند و از او ديدن مي كنند مي گويند چشم هاي ملاها از تعجب مثل بشقاب گرد شد. از اين پس، مدارس قرآني، بخصوص مدارس قم، پر از دانشجوياني مي شود كه تحقيقات و مطالعات مذهبي مي كنند بازاري ها هم كه ناراضي هستند سخنگوي خود را يافته اند وضع اقتصادي در اين زمان با فاجعه فاصله اي ندارد. در شب دهم محرم يا عاشورا، در ژوئيه 1963 خميني در مقابل صد هزار نفر زير گنبد قم وعظ مي كند. كلمات او چنان تند و خالي از احترام است كه صاعقه خشم حكومت. شاه را برمي انگيزد. او وقتي از شاهنشاه

صحبت مي كند چنين مي گويد: اين فرد معمولي كوچك گمان مي كند به هر كاري مجاز است و خود را صاحب مملكت مي داند. يك اشاره انگشت ما كافي است تا ملت او را جارو كند. در همان شب عاشورا، پليس به اقامتگاه خميني هجوم مي برد تيراندازي مي كند و بيست و چهار نفر از اطرافيان او را مي كشد آيت الله توقيف مي شود. اين رشته باروتي است. در روز دوازدهم محرم، تهران غرق آتش و خون است. در قم، خاطره خلق مي خواهد بگويد كه ملاهايي از هليكوپترها به درون درياچه نمك واقع در چند كيلومتري شهر مقدس افكنده شده اند. هيچ ايراني، حتي غير مذهبي، وجود ندارد كه از اين جاده بگذرد و اين را برايتان تعريف نكند. خميني در زندان است، شورش ها با خون به شكست انجاميده تهران يك بار ديگر تحت حكومت نظامي است. رهبران مذهبي، به هدايت ميلاني، به راه مي افتند. آن ها سه ماه در تهران مي مانند تا خواهان آزادي خميني شوند. در حقيقت آن ها خشمگين هستند. آن ها چنين قضاوت مي كنند كه صحبت هاي مسجد قم ناشي از تحريك بوده است. بالاخره، حكومت آيت الله جوشي را آزاد مي كند. به يك شرط فوري: او سكوت كند. اين شرطي است كه با علماي ديگر هم شده است. خميني، خشمگين از ميلاني و شريعتمداري كه، خيلي راه مسالمت در پيش گرفته اند. عازم قم مي شود. ولي او تقديس يافته است. يك ساعت پس از آزادي اش، هزاران مؤمن، خانه اي در داوديه (8) را كه او در آن به سر

مي برد محاصره مي كند. دو يا سه ماه بعد، دولت قراردادي با آمريكا منعقد مي كند. بنابراين قرارداد، آمريكايي هاي مقيم ايران از موافقتنامه 1928 وين استفاده مي كنند. و اين امر به معناي اعطاي مصونيت سياسي به آن ها است و از جمله مزاياي ديگر، يكي هم اين است كه اگر آن ها مرتكب جرمي شوند، محاكم ايراني آن ها را مجازات نمي كنند. خميني بار ديگر در مسجد قم به غرش درمي آيد: اگر فردا يك نفر ايراني يك سگ آمريكايي را كشت ممكن است محاكمه شود. اما اگر يك نفر آمريكايي شاه را كشت نمي توان او را محاكمه كرد. اين بار او تبعيد مي شود. دولت او را به تركيه تبعيد مي كند و در آنجا وي را نامطلوب مي خوانند: بالاخره در نجف عراق مستقر مي شود. در جوار آرامگاه علي. او چهارده سال در آن جا مي ماند. در ابتدا ساير رهبران مذهبي زندگي را بر او دشوار مي كنند. در درجه اول حكيم كه به رژيم وفادار است و پس از حوادث 1963 هيات و شكوهي يافته است.روحي نيز زندگي جهنمي براي خميني ترتيب مي دهد. از او متنفر است دانشجوياني وجود دارند كه از مرز مي گذرند تا از خميني كه در تئوري تخصص دارد (او حقوقدان نيست) تعليم بگيرند و ملا شوند. اما افراد مذهبي منابر و مدارسي را كه از صدقات اسلامي بهره مي گيرند در اختيار دارند. به محض اين كه طلبه اي بخواهد در كلاس خميني شركت جويد، آيت الله هاي ديگر هزينه تحصيلي اش را قطع مي كنند. از حدود 1965

صداي خميني كمتر شنيده مي شود.در ايران بهبود وضع اقتصادي آغاز شده. و آن طور كه خيلي از ايراني ها تعريف مي كنند شعار روز هر كس يك پيكان مي شود. سال هاي بعد از 1963 سال هاي سكوت هولناكي است. سكوت سانسور و فشار، و نيز سكوت مصرف. خلاء سياسي وجود دارد كه چريك هاي نوميد را به نبرد مسلحانه مي كشند. گاه به گاه، خميني از نجف، صدايش را به گوش ها مي رساند. عليه اعدام هاي 1970 و در بسياري از اعلاميه ها، از جمله در 1971، 1973 و 1975 مي گويد: سكوت به سقوط و خودكشي ملتي بزرگ منتهي مي شود. او تقيه را كه مترادف عدم، فاعليت شده است مورد استفاده قرار مي دهد. او عقيده دارد كه وقت آن رسيده كه رو در روي مبارزه كرد، و جامعه در خطر است. او نداي بزرگ، حكم را كه فقط آيت الله اول، آيت الله عظمي مي تواند ادا كند، بر زبان آورده است. او نقش خود را با امام، رهبر و حامي جامعه، يكي گردانده است. روح الله موسوي خميني، رهبر شيعيان شده است. از بس براي ما تكرار كرده اند كه نبايد در كارهاي دولت دخالت كرد به ما قبولانده اند كه اين وظيفه ما است و اين يگانه مسؤوليت ما است و ما نبايستي عليه دولت مبارزه كنيم، در حالي كه از ابتدا ماموريت علما اين بوده كه طغيان كنند و با نظام هاي استبدادي بجنگند. مرد تبعيدي، در سال 1977 آخرين عناوين اصيلزادگي را دريافت مي دارد: عنوان شهيد را. پسرش در شرايط مشكوكي مي ميرد سرگذشتي

كه شاهدي تعريف مي كند چنين است: تا ساعت ده و يازده شب او با ما صحبت مي كرد. در عين سلامت بود.بعد به كتابخانه رفت، و در آن جا هم او را كاملا عادي ديدم. روز بعد، فقط جسدي در كتابخانه يافتيم - به همان اندازه مي توانم تصور كنم مرگ شريعتي، هر چند كه ساواك او را شهيد كرده، طبيعي بوده كه مرگ پسر خميني را طبيعي بدانم، اعتقاد قلبي من اين است كه او كشته شده. خميني هرگونه تشريح را رد كرده، براي اين كه اسلام مخالف آن است. اما اين پسر چه به عنوان مشاور پدر و چه اداره كننده دارائي او در سال هاي تبعيد، نقش مهمي داشت. دولت با هدف قرار دادن او، درست عمل مي كرد. او خيلي باهوش و مؤثر بود. در سال 1977، خميني نه تنها فرد خيلي پاك، مانند امام ها است، بل مانند امام حسين، آزارهاي مرگ اعمال شده از طرف عوامل بدي، ظالم ها و كافرها را نيز شناخته است. پي نوشت ها: 1. اين سطور ترجمه آيه 72 از سوره 33 (سوره الاحزاب) است كه ذيلا نقل مي شود: «انا عرضنا الامانة علي السموات و الارض و الجبال فابين ان يحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا.» (مترجم) 2. در اصل به همين صورت ذكر شده است. 3. اشاره به دوئل اروپايي هاي قرون گذشته است كه شخص براي دعوت رقيب به مبارزه، دستكش خود را به صورت او مي افكند. 4. تصور مي رود مراد نويسندگان كتاب پارك شهر بوده است. 5. تصور مي رود مراد نويسندگان

آيت الله خويي باشد و ذكر روحي اشتباهي بيش نباشد. 6. در اصل به همين صورت ذكر شده. 7. در اصل مسجد فيضيه ذكر شده است. 8. در اصل «قيطوريه » ذكر شده كه درست به نظر نمي رسد. منابع مقاله:

ايران، انقلاب به نام خدا، كلر برير پير بلانشه؛

و صادق و شجاع ديگري وجود نداشت؟ البته كسان شجاع ديگري نيز بودند.آيا به اين دليل بود كه ايشان از يك نوع روشن بيني برخوردار بودند و ديگران فاقد اين روشن بيني بودند؟ آيا بدليل قاطعيت رهبر بود و ديگران فاقد قاطعيت بودند؟ ميدانيم كه قاطعيت منحصر به ايشان نبود.درست است كه همه اين مزايا باعلي درجه در ايشان جمع بود، ولي چنين نيست كه اين مزايا لا اقل با شدت و گسترش كمتر در ديگران نبود، پس چه شد كه جامعه خودبخود ايشان را، و فقط ايشان را به رهبري انتخاب كرد و هيچ فرد ديگري را در كنار ايشان به رهبري نپذيرفت؟ پاسخ اين سؤال برمي گردد به يك سؤال اساسي كه در فلسفه تاريخ مطرح مي شود و آن اين است كه آيا تاريخ شخصيت را ميسازد و يا شخصيت تاريخ را، آيا نهضت رهبر را مي سازد و يا رهبر نهضت را؟ اجمالا ميدانيم كه نظريه صحيح در اين مورد اينست كه، يك اثر متقابل ميان اين دو، يعني ميان نهضت و رهبر است.ميبايد از يك طرف يك سلسله مزايا و امتيازات در رهبر باشد و از طرف ديگر نيز خصوصياتي در نهضت وجود داشته باشد. مجموع اين شرايط است كه فرد را بمقام رهبري مي رساند.امام خميني به اين علت رهبر بلا منازع و بلا معارض اين نهضت شد كه علاوه براينكه واقعا شرايط و مزاياي يك رهبر در فرد ايشان جمع بود، ايشان در مسير فكري و روحي و نيازهاي مردم ايران قرار داشت.حال آن كه ديگران آنها كه براي كسب مقام رهبري نهضت تلاش مي كردند به اندازه

ايشان در اين مسير قرار نداشتند. معني اين سخن اين است كه امام خميني با همه مزايا و برتريهاي شخصي كه دارد اگر اهرمهائي كه روي آنها دست مي گذاشت و فشار ميداد و جامعه را به حركت درميآورد، از نوع اهرمهائي بود كه ديگران روي آن فشار مي آوردند و اگر منطقي كه ايشان بكار ميبرد نظير منطق ديگران بود، امكان نداشت ايشان در بحركت درآوردن جامعه موفقيتي كسب كند (1). اگر امام عنوان پيشوائي مذهبي و اسلامي را نمي داشت و اگر مردم ايران در عمق روحشان يك نوع آشنائي و انس و الفتي با اسلام نداشتند و اگر عشقي كه مردم ما با خاندان پيامبر دارند وجود نمي داشت و اگر نبود كه مردم حس كردند كه اين نداي پيامبر و نداي حضرت علي (ع) و يا نداي امام حسين (ع) است كه از دهان اين مرد بيرون مي آيد، محال بود نهضت و انقلابي به اين وسعت در مملكت ما بوجود آيد. رمز موفقيت رهبر در اين بود كه مبارزه را در قالب مفاهيم اسلامي به پيش برد.ايشان با ظلم مبارزه كرد ولي مبارزه با ظلم را با معيارهاي اسلامي مطرح كرد، امام از طريق القاي اين فكر كه يك مسلمان نبايد زير بار ظلم برود، يك مسلمان نبايد تن به اختناق بدهد، يك مسلمان نبايد به خود اجازه دهد كه ذليل باشد، مؤمن نبايد زير دست و فرمانبر كافر باشد (2) ، با ظلم و ستم و استعمار و استثمار مبارزه كرد، مبارزه اي تحت لواي اسلام، و با معيارها و موازين اسلامي. از جمله اقدامات اساسي اين رهبر، مخالفت

جدي و دامنه دار با مسئله جدائي دين از سياست بود.شايد فضل تقدم در اين زمينه با سيد جمال باشد.سيد جمال شايد نخستين كسي بود كه احساس كرد اگر بخواهد در مسلمانان جنبش و حركتي ايجاد كند بايد به آنها بفهماند كه سياست از دين جدا نيست، اين بود كه او اين مسئله را بشدت در ميان مسلمين مطرح كرد، بعدها استعمار گران تلاش زيادي كردند تا در كشورهاي مسلمان رابطه دين و سياست را قطع كنند. از جمله اين تلاشها، طرح مسئله ايست بنام «علمانيت» (3) كه بمعني جدائي دين از سياست است.بعد از سيد جمال در كشور هاي عربي و بخصوص در مصر افراد زيادي پيدا شدند كه با تكيه بر قوميت و در لباس ملي گرائي، عربيزم، و پان عربيزم به تبليغ فكر جدائي دين از سياست پرداختند.اخيرا هم شاهد بوديد كه انور سادات همين مسئله را باز بار ديگر مطرح كرد، انور سادات در نطقهاي اخيرش بخصوص بر اين نكته تأكيد مي كرد كه دين مال مسجد است و بايد كار خود را در آنجا انجام دهد، مذهب اصولا نبايد كاري به مسائل سياسي داشته باشد. در جامعه ما نيز اين مسائل زياد مطرح شده بود بطوريكه مردم تقريبا آن را پذيرفته بودند، اما همه ديديم كه وقتي از زبان يك مرجع تقليد، از زبان كسي كه مردم، با وسواس كوشش مي كنند تا كوچكترين آداب مذهبي خود را با دستورهاي او منطبق بكنند، در كمال صراحت بيان شد كه دين از سياست جدا نيست و به مردم خطاب شد كه اگر از سياست كشور دوري كرده ايد، در واقع از

دين دوري كرده ايد، مردم چگونه به جنب و جوش افتادند و بنوعي بسيج عمومي اقدام كردند .و يا در نظر بگيريد كه مسئله آزادي و آزادي خواهي در جامعه با شدت مطرح بود، با اين حال چندان تأثيري در حال مردم نداشت.ولي وقتي همين مسئله از زبان رهبر مطرح شد، يعني كسي كه رهبر ديني و مذهبي است، مردم براي اولين بار دريافتند كه آزادي يك موضوع صرفا سياسي نيست، بلكه بالاتر از آن يك موضوع اسلامي است و اين نكته روشن شد كه يك نفر مسلمان بايد آزاد زيست كند و بايد آزاديخواه باشد. در چند سال اخير مسائلي در ايران بوجود آمد كه از جنبه هاي اقتصادي و سياسي اهميت چنداني نداشت، ولي از جنبه مذهبي آنهم از نظر شعائر مذهبي مهم بود و خود اين مسائل در اوج دادن به نهضت نقش مؤثري داشتند.مثلا يكي از اشتباهات بسيار بزرگ عوامل رژيم اين بود كه بدليل غرور فوق العاده اي كه برايشان حاصل شده بود در اواخر سال 55 تصميم گرفتند كه تاريخ هجري را به تاريخ به اصطلاح شاهنشاهي تبديل كنند.اينكه تاريخ هجري باشد يا شاهنشاهي، از نظر اقتصادي و سياسي تأثير چنداني در حال مردم نداشت.ولي همين مسئله بشدت عواطف مذهبي مردم را جريحه دار كرد و وسيله خوبي براي كوبيدن رژيم بدست رهبر داد.رهبر بلافاصله با طرح اين شعار كه چنين عملي دشمني با پيغمبر و دشمني با اسلام است و معادل است با قتل عام هزاران نفر از عزيزان اين مردم، موفق شد در مردم عصيان ايجاد كند و از تحريك وجدان اسلامي آنها به بهترين نحو در

جهت پيشبرد نهضت بهره برداري نمايد. بنابراين با بررسي مسئله رهبري و كيفيت و نحوه آن، و با در نظر گرفتن اينكه مردم در ميان افراد زيادي كه صلاحيت رهبري داشتند كدام رهبر را انتخاب كردند (4) و با بررسي و تحليل مسيري كه اين رهبر طي كرد و اهرمهائي كه روي آنها تكيه نمود و منطقي كه به كاربرد، به اين نتيجه روشن و آشكار ميرسيم كه نهضت ما واقعا يك نهضت اسلامي بوده است.با آنكه نهضت از سوئي خواهان عدالت بود و از سوئي ديگر در جستجوي آزادي و استقلال، ولي عدالت را در سايه اسلام ميخواست و استقلال و آزادي را در پرتو اسلام جستجو ميكرد، و به عبارت بهتر نهضت ما همه چيز را با رنگ و بوي اسلامي طلب ميكرد اين، همان جهت مورد خواست و ميل ملت بود. (5) پي نوشت ها: 1 ...مثلا اگر مسئله وارد كردن تضادهاي طبقاتي در خود آگاهي مردم و يا مفاهيمي نظير آزاديخواهي و عدالت طلبي با معيارهاي مكاتب شرق و غرب از طرف ايشان عرضه مي گرديد، بازتابي در جامعه ما نمي داشت.حال آنكه ايشان همين مفاهيم را با معيارهاي اسلامي و با استفاده از فرهنگ بارور اسلامي به جامعه عرضه كرد و جامعه نيز با حسن تلقي با آنها برخورد نمود . 2 لن يجعل الله للكافرين علي المؤمنين سبيلا (نساء 141) خدا هرگز براي كافران نسبت به اهل ايمان راه تسلط باز نخواهد نمود. 3 اين كلمه ترجمه لغت«~ Secularism ~»است. 4 و به خصوص بايد توجه داشت كه اين رهبر زوري نداشت تا بخواهد خود را بر مردم تحميل

كند و كسي نيز او را منصوب نكرد و او خود را كانديدا نكرده بود، بلكه انتخابش بطور طبيعي و خودبخود صورت گرفت. 5 يك نمونه ذكر كنم، دوستي دارم كه در تمام زندگيش همواره در حال مبارزه با رژيم بوده است و در اين زمينه از بذل جان و مال واقعا دريغ نداشته.او بدليل روحيه خاصش، نسبت به مجاهدين كه آنها هم موضعي مخالف رژيم داشتند، علاقه و گرايش عجيبي داشت.بعد از اينكه جريان به اصطلاح اپورتونيستي سازمان مجاهدين پيش آمد، من به شدت نگران حال اين دوستم شدم.با خودم فكر كردم نكند كه وقتي با اين جريان برخوردميكند بگويد اينكه اينها آمده اند و ماركسيست شده اند، مسئله مهمي نيست چون فعلا بايد مبارزه كرد و مسئله مهم مبارزه است .اما بعد در جلسه اي كه با او ملاقات كردم و نظرش را درباره ماركسيست شدن سازمان سؤال كردم، در جوابم جمله اي گفت كه هرگز فراموش نميكنم.گفت حقيقت اين است كه ما عدالت را هم در سايه خدا ميخواهيم اگر بنا باشد عدالت باشد اما از نام خدا اثري نباشد.ما از چنين عدالتي بيزاريم.با چنين روحيه هائي بود كه ملت ما موفق به بر پا كردن قيامي با اين عظمت شد. منابع مقاله:

پيرامون انقلاب اسلامي، مطهري، مرتضي؛

چاره اي جز اذعان به رهبري ايشان نداشتند.چرا سخنان امام اينهمه موج ميآفريد؟ چرا اعلاميه هاي ايشان با نبودن امكانات و وسائل و با بودن اختناقها و شكنجه ها و خطر مرگها به سرعت در سراسر كشور پخش ميشد؟ بي شك از جان گذشتگي و مبارزه خستگي ناپذير با ظلم و ظالم و دفاع سرسختانه از مظلوم، و صداقت و صراحت و شجاعت و سازش ناپذيري اين رهبر در انتخاب او به مقام رهبري نقش داشته است، اما مطلب اساسي چيز ديگري است، و آن اينكه نداي امام خميني از قلب فرهنگ و از اعماق تاريخ و از ژرفاي روح اين ملت برميخاست، مردميكه در طول چهارده قرن حماسه محمد، علي، زهرا، حسين، زينب، سلمان، ابو ذر...و صدها هزار زن و مرد ديگر را شنيده بودند و اين حماسه ها با روحشان عجين شده بود، بار ديگر همان نداي آشنا را از حلقوم اين مرد شنيدند .علي را و حسين را در چهره او ديدند، او را آينه تمام نماي فرهنگ خود كه تحقير شده بود، تشخيص دادند. امام چه كرد؟ او به مردم ما شخصيت داد.خود واقعي و هويت اسلامي آنها را به آنان بازگرداند.آنها را از حالت خود باختگي و استسباع (1) خارج كرد اين بزرگترين هديه اي بود كه رهبر به ملت داد، او توانست ايمان از دست رفته مردم را به آنها بازگرداند و آنها را به خودشان مؤمن كند.او با صراحت اعلام كرد كه تنها اسلام نجات بخش شماست.او جهاد اسلامي را مطرح كرد، امر بمعروف و نهي از منكر را مطرح كرد، وظيفه نوعي و ديني و بالاخره اجر

و پاداش شهيدان را مطرح كرد، و مردمي كه سالها اين آرزو را كه در زمره ياران امام حسين باشند در سر ميپروراندند و هر صبح و شام تكرار ميكردند يا ليتني كنت معكم فافوز فوزا عظيما بناگاه خود را در صحنه اي مشاهده كردند آنچنانكه گويي حسين را بعينه ميديدند. مردم ما صحنه هاي كربلا، حنين، بدر، احد، تبوك، خيبر، و...را در جلوي خويش ميديدند و همين باعث شد كه به پا خيزند و از سرچشمه عشق به خدا، وضو بسازند و يك سره بانك تكبير بر هر چه ظلم و ستمگري است بزنند. پي نوشت: 1 فلاسفه و حكما اصطلاحي دارند به نام استسباع كه به فارسي آن را «شيرگير» ترجمه كرده اند . ميگويند بعضي از حيوانات كوچك وقتي با حيوانات درنده اي روبرو ميشوند مثلا وقتي خرگوش با شير مواجه ميشود حالت استسباع پيدا ميكنند يعني اراده فرار از آنها سلب ميشود.قدرت تصميم گيري را از دست ميدهند.خودباخته و مفتون ميشوند.نقطه مقابل استسباع، ايمان به خود پيدا كردن است.داستان آن صحابي فقير را در زمان پيامبر (ص) شنيده ايد كه از شدت فقر نزد آنحضرت رفت تا درخواست كمك كند، پيامبر در ميان جمع سخن ميگفت، در ضمن صحبت اشاره كرد به اينكه اگر كسي از ما كمك بخواهد به او ميدهيم، ولي هر كس بخدا توكل كند و تلاش شايسته نشان بدهد خدا به او كمك خواهد كرد.صحابي فقير اينرا كه شنيد از محضر پيامبر بيرون آمد.روز بعد باز گرسنگي فشار آورد و اين بار تصميم گرفت كه درخواست خود را با پيامبر در ميان بگذارد.باز هم مثل روز گذشته

پيامبر در ميان جمع همان مسئله را مطرح كرد.مرد همانجا تصميم گرفت كه هر طوري شده كاري پيدا كند.به خانه برگشت و از همسايه ها مقداري طناب و تيشه امانت گرفت و به عزم هيزم كني به بيابان رفت.تا چند روز متوالي اين كار را ادامه داد تااينكه به تدريج درآمدي پيدا كرد و توانست زندگي خود را از سختي و عسرت بيرون بياورد.بعد از مدتي دوباره به سراغ پيامبر رفت و پيامبر به او فرمود: گفتم اگر كسي از ما كمك بخواهد به او ميدهيم، ولي طلب كمك از خدابهتر است و ديدي كه خدا نيز دعوت تو را اجابت كرد و از فقر نجاتت داد. پيامبر به اين ترتيب توانست او را به ياد نيرو و امكان و استعداد خودش بياندازد، و از اين طريق او را به حركت و تلاش وادار كند .در مورد جوامع نيز همين وضع برقرار است.گاهي افراد ملتها در مقابل افراد ملل ديگر حالت خود باختگي و استسباع پيدا ميكنند.ملت خود ما در دوران رژيم شاه چنين حالتي را داشت .ملتي كه به حال استسباع ميافتد تمام كرامتهاي خود را فراموش ميكند تا جائي كه حتي به نوكري بيگانه و تقديم كردن ثروتهاي خود به او افتخار ميكند.گاهي نيز ملتها ايمان به خود را بدست مي آورند، تاريخ پيروزي ملتها، سرشار از اين نمونه هاست.حماسه پرشور مردم وطن ما، در اين زمينه شاهد بسيار خوبي است.ملت ما به همت و درايت امام خميني توانست ايمان و اعتقاد به خود را دوباره بدست آورد و همين امر ضامن پيروزيش گرديد. منابع مقاله:

پيرامون انقلاب اسلامي، مطهري، مرتضي؛

مرجعيت امام خميني (ره) از ويژگيهاي مهم اين انقلاب كه ناشي از همان ويژگي نخست مي باشد، نقش دين، علماء دين و رهبري و هدايت انقلاب است.در حاليكه انقلابات ديگر به نوعي در مقابل دين و مذهب و ارباب كليسا بود، اين انقلاب با رهبري و هدايت عالمان ديني آغاز شد.در راس اين رهبري شخص امام خميني قرار داشت كه بالاترين جايگاه ديني يعني مرجعيت را دارا بود.مردان ديني ما در جنبش هاي اجتماعي و سياسي معاصر هميشه نقش آفرين بوده اند اما اينكه يك مرجع دين بصورت يك رهبر سياسي و اجتماعي جلودار باشد كمتر ديده شده است.رهبري ايشان ويژگيهاي زياد و برجسته اي داشت كه بخصوص در مقايسه با ساير انقلابها ملموس مي باشد. اولا: به عنوان يك مرجع ديني امام پايگاه وسيع و عميق مردمي داشت. ثانيا: به عنوان باني قيام پانزده خرداد و شجاعت و مديريت بي مانندش در آن جريانات و ايام تبعيد، به عنوان يك رهبر سياسي و انقلابي شناخته مي شد. ثالثا: رهبري او قاطع و تام بود و فاصله ايشان تا رهبران رده بعدي بسيار مشخص بود. رابعا: ايشان هم طراح و ايدئولوژيگ انقلاب بود و هم مدير و مجري آن شد. منابع مقاله:

چارچوبي براي تحليل و شناخت انقلاب اسلامي در ايران، حشمت زاده، محمد باقر ؛

بود كه به لحاظ شرعي و ديني مطاع اكثريت ملت ايران بود، يك مقتداي سياسي و فرمانده انقلاب بود كه همه نيروهاي مبارز و انقلابي، حتي آنهايي كه به مقام مذهبي امام بي توجه بودند، از ايشان تبعيت مي كردند.مجموعه اين دو، از امام شخصيت بانفوذ و مقتدري ساخته بود كه قادر بود در عرض چند دقيقه ميليونها ايراني را به خيابانها و تظاهرات بكشاند. به همين دليل شخصيت و نفوذ امام خميني، و جايگاهش در ايران براي دولت هم به طور كامل شناخته شده بود و نفس وجود و حضور ايشان مهمترين خطر براي رژيم به حساب مي آمد.در سخنراني عصر روز عاشورا (13 خرداد 1342)، اين موقعيت به طور كامل برجسته شد و شاه تصميم گرفت كه ايشان را بازداشت كند، اما پخش خبر دستگيري امام موج عظيم 15 خرداد را به وجود آورد .شخصيت امام به قدري مهم و كليدي و براي مردم مورد احترام بود كه يك قيام ملي اسلامي به عظمت 15 خرداد، فقط به خاطري دستگيري امام انجام شد و رژيم شاه بعد از آن چند ماه حكومت نظامي در تهران اعلام كرد. رژيم شاه وقتي مواجه با قيام عظيم 15 خرداد شد، بخوبي دريافت كه وزنه اساسي قيام، امام است و بايد رضايت امام را جلب نموده، او را ساكت كند.اين بود كه امام را آزاد كرده، وزير كشور را به ديدار امام فرستاد و براي دلجويي از امام دست به برخي اقدامهاي مسخره زد، (1) به اميد اين كه امام با اصول انقلاب سفيد موافقت كند، براي رژيم خيلي مهم بود كه امام با انقلاب سفيد همراه

شود و اين امر فقط به خاطر نفوذ و موقعيت امام بود. به هنگام تصويب لايحه كاپيتولاسيون نيز امام يك تنه در مقابل آن ايستاد و مردم را به مقاومت عليه آن دعوت كرد، تنها راهي كه در مقابل رژيم وجود داشت، اين بود كه ايشان را تبعيد كند.هدف شاه از تبعيد امام، بي شك كاستن از نفوذ و شهرت و اعتبار امام و فراموش شدن ايشان از سوي مردم بود. (2) شاه فقط بدين طريق مي توانست از مزاحمت امام راحت شود، محاكمه و اعدام ايشان براي رژيم به مصلحت نبود.اما باز هم محاسبه شاه درست از آب درنيامد و با وجود تبعيد، امام همچنان به عنوان شخصيت طراز اول مطرح بود و هيچ كس نمي توانست جاي ايشان را بگيرد. همه تحقيقات و مطالعاتي كه پيرامون انقلاب اسلامي انجام شده است، بدون استثنا به نقش برجسته امام اشاره و اذعان كرده اند، به طوري كه مي توان ادعا نمود كه اگر ايشان در اين دوره از تاريخ معاصر ايران وجود نداشتند، سرنوشت انقلاب اسلامي بسيار مبهم بود و بعيد بود كه اين تحول عظيم در ايران رخ بدهد. پي نوشت ها: 1.مدني، تاريخ سياسي معاصر ايران، ص .70 2.الگار، نقش روحانيت پيشرو در جنبش مشروطيت، ص .70 منابع مقاله:

مدخلي بر انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن، شفيعي فر، محمد ؛

ميتواند اينچنين انقلابي را بوجود بياورد؟ من بتدريج اين اميد در دلم زنده ميشود كه اين انقلاب به ايران محدود نميماند،هفت صد ميليون مسلمان را در بر خواهد گرفت و چه افتخاري براي ايران خواهد بود كه يك انقلاب اسلامي از ايران شروع بشود و تمام كشورهاي اسلامي را زير نفوذ خودش بگيرد،كه مطمئنا خواهد گرفت. منابع مقاله:

پيرامون انقلاب اسلامي، مطهري، مرتضي؛

كه به دلايل سست و واهي نسبت به پاره اي از آموزه هاي ديني بي مهري نشان مي دهد و بخش مهمي از روايات را از دايره متون دين خارج مي سازد. مفسران جامع نگر در مقام فهم گزاره هاي ديني به قواعد زبان شناسي و مفاهيم الفاظ و مقدمات و مبادي قطعي تمسك مي جويند و در كسب معرفت ديني قطعي از پيش فرضهاي ظني بهره نمي گيرد به همين دليل از تفسير دين حداقلي در امان اند و لكن مفسران گزينش گر بدون رعايت احتياط و توجه به روش صحيح فهم دين، تمام دستاوردهاي علوم تجربي و ظني را در تفسير متون دين ريزش مي دهند و بر اين اساس انتظارات محدود خويش را از دين درك مي كنند و بدون توجه به ناتواني خود از درك كامل نيازهاي ديني بشر به محدود كردن قلمرو دين مي پردازند.طرفداران اسلام گزينش گر، معارف ديني را كاملا متاثر از خصلتهاي دروني مفسران و قائم به رنگ و شخصيت آنها مي دانند به گونه اي كه معيار تشخيص صحت و سقم سره از ناسره را از داوران مي ستانند و در مقابل مدافعان اسلام جامع نگر دقيقا پذيراي معيار صحت و سقم معارف ديني اند و فهم ديني را عيني و واقعي نه ذهني و شخصي مي شناسند.در اسلام گزينش گر سكولاريزم را بر پيوند دين با دنيا ترجيح مي دهند و آن را تنها نسخه درمان دردهاي جوامع مي دانند و ايدئولوژي كردن دين را نمي پذيرند و همچون باطني گرايان دوران اوليه و ثانويه اسلام، تنها به چهره عبادي و شخصي دين توجه مي

نمايند. و لكن اسلام جامع نگر ميان دين و دنيا، دين و سياست، دين و مسايل اجتماعي، دين و توسعه، دين و امنيت، دين و اقتصاد، پيوندي ناگسستني قايل است. اسلام جامع نگر به حس و عقل بي مهري نشان نمي دهد و براي پاسخ هر پرسشي به جستجوي درون ديني نمي پردازد، رشد و تكامل علمي و عقلاني را سودمند مي داند، «علم و دين » و «عقل و ايمان » را دو بال براي توسعه دنيا و سعادت آخرت مي شمارد ولي تئوري پردازان اسلام گزينش گر به پاره اي از آموزه هاي ديني ادبار نشان مي دهند و بدون توجه به بنيادهاي فكري و نظري غرب، تابع دربست ابعاد فرهنگي، اجتماعي و سياسي آن روزگار مي گردند. حال براي تبيين دقيق اين مطلب كه اسلام جامع نگر منشا پيدايش انقلاب اسلامي ايران شده است ناچاريم به شاخصه هاي اصلي آن دو نقش آنها در شكل گيري انقلاب اشاره اي گذرا داشته باشيم.

1- دين به مثابه ايدئولوژي اسلام به عنوان يك دين، علاوه بر ايمان به خدا و آخرت با ارايه قوانين و دستورات ديني در راستاي تنظيم حيات دنيوي مطالب ارزشمندي را بيان نموده است كه با ساماندهي آن آموزه هاي نظري و دستورات عملي مي توان به نظام حقوقي اسلام، نظام تربيتي اسلام، نظام سياسي اسلام، مكتب اقتصادي اسلام و...دست يافت شايان ذكر است كه منظور از ايدئولوژي، دستگاه سيستمي و منظمي است كه از اهداف و اصول اسلامي تشكيل شده و نيازهاي فرهنگي و اجتماعي و تربيتي بشر را به استمداد عقل و تجربه پاسخ مي دهد.

1- 1. دين اسلام

و اقتصاد استاد مطهري در باب پيوند اسلام با اقتصاد مي نويسد: اسلام دو پيوند با اقتصاد دارد: مستقيم و غير مستقيم.پيوند مستقيم اسلام با اقتصاد از آن جهت است كه مستقيما يك سلسله مقررات اقتصادي درباره مالكيت، مبادلات، ماليات، حجرها، ارث، هبات، صدقات، وقف، مجازاتهاي مالي در زمينه ثروت و غيره دارد...پيوند غير مستقيم اسلام با اقتصاد از طريق اخلاق است.در اين هت برخي مذاهب ديگر نيز كم و بيش چنين مي باشند.اسلام مردم را توصيه مي كند به امانت، عفت، عدالت، احسان، ايثار و منع دزدي، خيانت، رشوه، همه اينها در زمينه ثروت است. (1) مكتب اقتصاد اسلامي جهت تحقق خود، اهداف خاصي را بيان كرده است كه چگونگي اجراي اين اهداف به مقتضيات زمان و مكان و تغيير اوضاع و شرايط، تفاوت پيدا مي كند. آيات و روايات، اهداف اقتصاد اسلامي را به دو جنبه سلبي و ايجابي تقسيم مي كنند: آياتي كه به جنبه سلبي توجه دارند به نفي داشتن مال و ثروت به عنوان هدف نهايي اشاره دارند و آياتي كه بيانگر جنبه ايجابي مي باشند به استقلال، خود كفائي، اقتدار، رشد و توسعه اقتصادي، عدالت اجتماعي، تحكيم ارزشهاي معنوي و اخلاقي، عنايت مي ورزند.- 1- 1) آيات مربوط به جنبه سلبي اهداف مكتب اقتصاد اسلامي المال و البنون زينة الحيوة الدنيا و الباقيات الصالحات خير عند ربك ثوابا و خيرا املا .(كهف، 46) مال و پسران زيور زندگي دنيايند و نيكيهاي ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و از نظر اميد بهتر است. يا ايها الذين آمنوا لا تلهكم اموالكم و لا اولادكم عن ذكر الله و من

يفعل ذلك فاولئك هم الخاسرون. (منافقون، 9) اي كساني كه ايمان آورده ايد اموال و اولادتان شما را از ياد خدا مشغول نسازد و كسي كه چنين كند زيانكار است. 2- 1- 1) آيات مربوط به جنبه ايجابي اهداف مكتب اقتصاد اسلامي

الف: توازن و تعادل اقتصادي و لا تجعل يدك مغلولة الي عنقك و لا تبسطها كل البسط فتقعد ملوما محسورا (اسراء، 9) و دستت را بسته به گردن قرار نده و نه، به تمامي، آنرا باز نگه دار، پس آن وقت تهي دست به حالت ملامت بنشين.

ب: استقلال و عدم وابستگي اقتصادي و لن يجعل الله للكافرين علي المؤمنين سبيلا (نساء، 141) و هرگز خدا راهي براي كافران عليه مؤمنان قرار نمي دهد.

ج: عدالت لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقوم الناس بالقسط (حديد، 25) ما پيامبران را با دلايل روشن فرستاديم و با آنها كتاب و ميزان نازل كرديم تا مردم به عدالت قيام نمايند.

د: توسعه اقتصادي امام باقر (ع) مي فرمايد: من طلب الرزق من الدنيا استعفافا عن الناس و توسيعا علي اهله و تعطفا علي جاره لقي الله عز و جل يوم القيامه و وجهه مثل القمر ليلة البدر (فروع كافي، ج 5، ص 78) كسي كه دنيا را براي بي نيازي خود از مردم و گشايش بر خانواده اش و ابراز محبت به همسايه اش طلب كند خداوند عز و جل را در روز قيامت ملاقات مي كند در حاليكه چهره او همچون قرص كامل ماه نوراني است. 3- 1- 1) و اما در باب اصول اقتصادي، اسلام هم به آزادي فعاليت اقتصادي قايل است و

هم به محدوديتهايي از جمله جلوگيري از احتكار و اجحاف در نرخ گذاري، مكاسب محرمه و حرمتهاي اخلاقي تاكيد مي ورزد. براي نمونه: و لقد مكناكم في الارض و جعلنا لكم فيها معايش قليلا ما تشكرون (اعراف، 10) شما را در زمين مكان داديم و براي شما در آنجا معيشتها قرار داديم ولي اندك سپاس مي گذاريد. لا تاكلوا اموالكم بينكم بالباطل الا ان تكون تجارة عن تراض منكم (نساء 29) اموال همديگر را به ناروا مخورد مگر آنكه داد و ستدي با تراضي يكديگر از شما اطفال (انجام گرفته) باشد. 4- 1- 1) با توجه به آموزه هاي ديني مذكور روشن مي گردد كه بي عدالتيهاي اقتصادي، فاصله طبقاتي، كاهش دستمزد كارگران، تنزل ارزش قيمت نقره و پول كه جملگي مورد نهي شارع مقدس واقع شده است، در نارضايتي اقتصادي مردم مؤثر مي افتد.خانم كدي در اين باره مي نويسد: جا به جاييهاي اقتصادي و سياسي كه در اثر تماس با غرب در ايران به وجود آمد از جمله شامل زوال اكثر صنايع دستي ايران، تبديل بافندگان فرش به كارگراني كه براي دستمزد ناچيزي كار مي كردند، تنزل بهاي صادرات ايران در مقابل بهاي واردات از اروپا و افت وحشتناك قيمت نقره، كه پول رايج ايران بود.اين پديده ها، به همراه مشكل ايجاد يك بازرگاني مستقل از اروپا و نيز عدم امكان ايجاد كارخانه هاي تحت حمايت دولت، نارضايتي روز افزون اقتصادي مردم و در نتيجه ناخشنودي نسبت به رقباي اروپايي را موجب شد. (2) نمونه ديگر تاثير آموزه هاي مكتب اقتصاد اسلامي بر حركتها و جنبشهاي انقلابي، مربوط به سومين مسافرت ناصر الدين

شاه به اروپا در سال 1889 مي باشد.اين مسافرت به تشويق وزير مختار انگليس در ايران، سر هنري درومند ولف انجام گرفت.هدف ولف از تشويق شاه به اين سفر گسترش هر چه بيشتر منافع مالي انگلستان در ايران بود كه تا حدود زيادي به موفقيت رسيد.يكي از امتيازاتي كه شاه در انگلستان امضا كرد اعطاي حق ايجاد يك بنگاه بخت آزمايي و يا قرعه كشي در ايران بود كه ملكم خان نيز از آن جانبداري مي كرد.وقتي شاه به ايران مراجعت كرد با مخالفت وسيعي در مورد اعطاي امتياز بخت آزمايي رو به رو شد كه بعضا از طرف افراد متديني بود كه قمار بازي را به حسب دستورهاي قرآن حرام مي دانستند.شاه امتياز مزبور را لغو كرد. (3) قصه تحريم تنباكو نمونه ديگري از نگرش جامع نگرانه به دين اسلام بود.شاه در بهار 1890 امتياز، توليد، فروش و صادرات تنباكو ايران را به ترغيب و لف به يك تبعه انگليس واگذار كرد در بهار سال 1891 زماني كه مامورين شركت تنباكو، به ايران وارد شده و زمانهاي معيني را براي فروش تمام تنباكوي توليدي به شركت اعلام داشتند، اعتراضات عمومي به امتياز مزبور شروع شد.در دسامبر 1891 جنبش تنباكو به نحو اعجاز انگيزي اوج گرفت و به يك تحريم عمومي بر ضد فروش و استعمال اين محصول انجاميد. تحريم مزبور را حتي همسران شاه و غير مسلمان نيز مراعات مي كردند تحريم فوق بنا بر فتوايي بود كه شخص ميرزاي شيرازي صادر كرده بود. دولت در اوايل 1892 مجبور شد كل امتياز مزبور را لغو كند. (4)

2- 1) دين و سياست ادغام دين و

سياست در اسلام از زمان شخص حضرت محمد (ص) آغاز شد و با قوانين سياسي و حقوقي جهت خاصي پيدا كرد. پس از هجرت پيامبر از شهر مكه و ورود به مدينه، سياست عملي پيامبر به صورت حكومت ظاهر گشت و او رهبري سياسي و در عين حال ديني جامعه خويش را بر عهده داشت. (5) تاريخ اسلام شاهد جنبشها و حركتهاي سياسي فراواني بوده است كه منشا ديني و اسلامي داشته است.قبل از بيان نمونه هاي تاريخي به مباني تفكر سياسي در متون ديني اسلام توجه مي كنيم.

1- 2- 1) خلافت الهي انسان وعد الله الذين آمنوا منكم و عملوا الصالحات ليستخلفنهم في الارض (نور 55) خدا به كساني از شما كه ايمان آورده و كارهاي شايسته كرده اند وعده داده است كه حتما آنان را در اين سرزمين جانشين (خود) قرار دهد.

2- 2- 1) امامت و رهبري و جعلنا هم ائمة يهدون بامرنا و اوحينا اليهم فعل الخيرات و اقام الصلوة و ايتاء الزكوة و كانوا لنا عابدين (انبياء 73) : و آنان (پيامبران) را امامان (و پيشواياني) قرار داديم كه به فرمان ما هدايت مي كردند و به ايشان انجام دادن كارهاي نيك و بر پا داشتن نماز و دادن زكات را وحي كرديم و آنان پرستنده ما بودند. امام حسين (ع) در مقام تبيين امامت و حاكميت سياسي مي فرمايد: فلعمري ما الامام العامل بالكتاب و القائم بالقسط و الدائن بدين الحق (6) بر جانم سوگند امام جز كسي كه به كتاب خدا عمل مي كند، و به قسط و عدالت قيام مي نمايد و راه حق را مي پيمايد، نيست.

حضرت علي بن موسي الرضا (ع) نيز چنين به توصيف امامت مي پردازد: ان الامامة خلافة الله و خلافة رسوله...ان الامام زمام الدين و نظام المسلمين و صلاح الدنيا و عز المؤمنين، الامام اس الاسلام الناهي و فرعه السامي...الامام عالم بالسياسة، مستحق للرئاسة، مفترض الطاعة، قائم بامر الله، ناصح لعباد الله (7) امامت، خلافت و جانشيني خدا و پيامبرش است...امام زمامدار دين است و نظام بخش مسلمين اوست كه دنياي مردم را آباد مي كند و به مؤمنين عزت مي بخشد.امام بنيان اساسي دين، رشد دهنده و فزاينده، شاخه ها و ثمرات دين به وسيله امام ظاهر مي شود، امام آگاه به سياست و شايسته زمامداري است اطاعت از او واجب است و بپادارنده امر خدا و دلسوز بندگان اوست. احاديث فراواني در باب رهبري و حاكميت علماي اسلام تاكيد داشته اند از جمله احاديث ذيل: قال رسول الله: اللهم ارحم خلفائي (ثلاث مرات) و قيل يا رسول الله من هم خلفائك؟ قال الذين ياتون من بعدي و يروون حديثي و سنتي و يعلمونها الناس من بعدي (8) درود خدا بر جانشينان من باد سؤال شد اي رسول خدا چه كساني اند جانشينان شما فرمود آنان كه پس از من مي آيند و حديث و سنت مرا روايت كنند و مردم را تعليم مي دهند. امام علي (ع) فرمودند: العلماء حكام علي الناس (9) علماء حاكمان بر مردمند. امام حسين (ع) فرمودند: مجاري الامور بيد العلماء بالله الامناء علي حلاله و حرامه زمام امور مردم به دست عالماني است كه علمشان از سرچشمه وحي گرفته شده باشد و امين بر حلال و حرام خدا باشند.

(10) امام صادق (ع) فرمود: ينظر ان من كان منكم ممن قد روي حديثنا و نظر في حلالنا و حرامنا و عرف احكامنا فليرضوا به حكما فاني قد جعلته عليكم حاكما (11) مردم بايد دقت كنند و از ميان كساني كه احاديث ما را روايت كنند و در حلال و حرام ما دقت كنند و احكام ما را بشناسند به حكم او راضي باشند من او را بر شما حاكم قرار دادم. امام عصر (عج) در توقيع شريف فرمودند: و اما الحوادث الواقعة فارجعوا فيها الي رواة حديثنا (احاديثنا) فانهم حجتي عليكم و انا حجة الله (12) در حوادث و پيشامدها به روايان حديث ما رجوع كنيد زيرا آنان حجت من بر شمايند و من حجت خدايم.

3- 2- 1) مسئوليت انسان ان الله لا يغير ما بقوم حتي يغيروا ما بانفسهم و اذا اراد الله بقوم سوءا فلا مرد له و مالهم من دونه من وال (رعد 11) در حقيقت خدا حال قومي را تغيير نمي دهد تا آنان حال خود را تغيير دهند و چون خدا براي قومي آسيبي بخواهد هيچ برگشتي براي آن نيست و غير از او حمايتگري براي آنان نخواهد بود.

4- 2- 1) اصل مشورت و شاورهم في الامر فاذا عزمت فتوكل علي الله ان الله يحب المتوكلين (آل عمران، 159) مؤمنان را در امر (اجتماعي) به مشورت بگير پس آنگاه كه اراده كردي بر خدا توكل كن كه خداوند متوكلان را دوست دارد.

5- 2- 1) ظلم زدايي لا تظلمون و لا تظلمون (بقره، 279) نه ستم مي كنيد و نه ستم مي بينيد.

و لا تركنوا الي الذين ظلموا فتمسكم النار

و ما لكم من دون الله من اولياء ثم لا تنصرون (هود 113) و به كساني كه ستم كرده اند متمايل مشويد كه آتش به شما مي رسد و در برابر خدا براي شما دوستاني نخواهد بود و سرانجام ياري نخواهيد شد.

6- 2- 1) تحقق و گسترش عدالت ان الله يامركم ان تؤدوا الامانات الي اهلها و اذا حكمتم بين الناس ان تحكموا بالعدل (نساء، 58) خدا به شما فرمان مي دهد كه سپرده ها را به صاحبان آنها رد كنيد و چون ميان مردم داوري مي كنيد، به عدالت داوري كنيد. ان الله يامر بالعدل و الاحسان و ايتاء ذي القربي و ينهي عن الفحشاء و المنكر و البغي يعظكم لعلكم تذكرون (نحل 90) در حقيقت، خدا به دادگري و نيكوكاري و بخشش به خويشاوندان فرمان مي دهد و از كار زشت و ناپسند و ستم باز مي دارد به شما اندرز مي دهد.باشد كه پند گيريد.

7- 2- 1) مبارزه حق عليه باطل بل نقذف بالحق علي الباطن فيدمغه فاذا هو زاهق، و لكم الويل مما الويل مما تصفون (انبياء، 18) بلكه حق را بر باطل فرو مي افكنيم، پس آن را درهم مي شكند و بنا گاه آن نابود مي گردد.واي بر شما از آنچه وصف مي كنيد.

8- 2- 1) نفي استكبار و قال الذين لا يرجون لقاءنا لو لا انزل علينا الملائكة او نري ربنا لقد استكبروا في انفسهم و عتوا عتوا كبيرا (فرقان، 21) و كساني كه به لقاي ما اميد ندارند، گفتند «چرا فرشتگان بر ما نازل نشدند يا پروردگارمان را نمي بينيم؟» قطعا در مورد خود تكبر ورزيدند و

سخت سركشي نمودند.

9- 2- 1) استضعاف ان الذين توفيهم الملائكة ظالمي انفسهم قالوا فيم كنتم قالوا كنا مستضعفين في الارض قالوا الم تكن ارض الله واسعة فتهاجروا فيها فاولئك ماويهم جهنم و ساءت مصيرا (نساء، 97) كساني كه بر خويشتن ستمكار بوده اند (وقتي) فرشتگان جانشان را مي گيرند، مي گويند در چه (حال) بوديد؟ پاسخ مي دهند: ما در زمين از مستضعفان بوديم مي گويند مگر زمين خدا وسيع نبود تا در آن مهاجرت كنيد پس آنان جايگاهشان دوزخ است و دوزخ بد سرانجامي است.

10- 2- 1) حكومت و زمامداري ما انزل الله بها من سلطان ان الحكم الا الله امر الا تعبدوا الا اياه (يوسف، 40) خداوند دليلي بر (حقانيت) آنها نازل نكرده است فرمان و حكم راني جز از آن خدا نيست دستور داده جز او را نپرستيد. و من لم يحكم بما انزل الله فهو اولئك هم الكافرون...هم الظالمون...هم الفاسقون (مائده، 44 و 45 و 47) و كسانيكه به موجب آنچه خداوند نازل كرده داوري و حكم نكنند آنان كافرانند...آنان ستمگرانند...آنان نافرمانند.

11- 2- 1) حاكميت خداوند و انبياء قل اللهم مالك الملك تؤتي الملك من تشاء و تنزع الملك ممن تشاء و تعز من تشاء و تذل من تشاء بيدك الخير انك علي كل شي ء قدير (آل عمران، 26) بگو بار خدايا، تويي كه فرمانفرمايي، هر آن كس را كه خواهي، فرمانروايي بخشي و از هر كه خواهي، فرمانروايي را بازستاني و هر كه را خواهي، عزت بخشي و هر كه را خواهي، خوار گرداني همه خوبيها به دست توست و تو بر همه چيز توانايي. و اتاه الله الملك

و الحكمه و علمه مما تشاء (بقره، 251) و خداوند به او (داود) پادشاهي و حكمت ارزاني داشت و از آنچه مي خواست به او آموخت.

12- 2- 1) مقابله با دشمنان خدا و اعدوا لهم ما استطعتم من قوة و من رباط الخيل ترهبون به عدو الله و عدوكم و آخرين من دونهم لا تعلمونهم الله يعلمهم (انفال، 60) و هر چه در توان داريد از نيرو و اسبابهاي آماده بسيج كنيد تا با اين (تداركات) با دشمن خدا و دشمن خودتان و (دشمنان) ديگري را جز ايشان كه شما نمي شناسيد و خدا آنان را مي شناسد - بترسانيد.

13- 2- 1) جهاد در راه خدا ان الذين امنوا و الذين هاجروا و جاهدوا في سبيل الله اولئك يرجون رحمت الله و الله غفور رحيم (بقره، 218) آنان كه ايمان آورده و كساني كه هجرت كرده و در راه خدا جهاد نموده اند آنان به رحمت خدا اميدوارند و خداوند آمرزنده و مهربان است. انما المؤمنون الذين امنوا بالله و رسوله ثم لم يرتابوا و جاهدوا باموالهم و انفسهم في سبيل الله اولئك هم الصادقون (حجرات، 15) در حقيقت، مؤمنان كساني اند كه به خدا و پيامبر او گرويده و شك نياورده و با مال وجانشان در راه خدا جهاد كرده اند اينانند كه راست كردارند.

14- 2- 1) تاكيد بر تشكيلات ديني و من يتول الله و رسوله و الذين امنوا فان حزب الله هم الغالبون (مائده، 56) و هر كس خدا و پيامبر او و كساني را كه ايمان آورده اند ولي خود بداند (پيروز است چرا كه) حزب خدا همان پيروز مندانند.

15- 2-

1) نفي تسلط بيگانگان و لن يجعل الله للكافرين علي المؤمنين سبيلا (نساء 141) و خداوند هرگز بر زيان مؤمنان، براي كافران راه تسلطي قرار نداده است.

16- 2- 1) استقامت سياسي و اجتماعي و كاين من نبي قاتل معه ربيون كثير فما وهنوا لما اصابهم في سبيل الله و ما ضعفوا و ما استكانوا و الله يحب الصابرين (آل عمران، 146) و چه بسيار پيامبراني كه همراه او توده هاي انبوه، كارزار كردند و در برابر آنچه در راه خدا بديشان رسيد، سستي نورزيدند و ناتوان نشدند، و تسليم (دشمن) نگرديدند و خداوند شكيبايان را دوست دارد. يا ايها الذين امنوا ان تطيعوا الذين كفروا يردوكم علي اعقابكم فتنقلبوا خاسرين (آل عمران، 146) اي كساني كه ايمان آورده ايد اگر از كساني كه كفر ورزيده اند اطاعت كنيد شما را از عقيده تان باز مي گردانند و زيانكار خواهيد گشت.

17- 2- 1) صلح خواهي اسلام فان اعتزلوكم فلم يقاتلوكم و القوا اليكم السلم فما جعل الله لكم عليهم سبيلا (نساء، 90) پس اگر از شما كناره گيري كردند و با شما نجنگيدند و با شما طرح صلح افكندند، ديگر خدا براي شما راهي (براي تجاوز) بر آنان قرار نداده است.

18- 2- 1) اجراي حدود الهي الذين ان مكنهم في الارض اقاموا الصلوة و آتو الزكوة و امرو بالمعروف و نهوا عن المنكر و لله عاقبة الامور (حج، 41) همان كساني كه چون در زمين به آنان توانايي دهيم نماز بر پا مي دارند و زكات مي دهند و به كارهاي پسنديده وامي دارند و از كارهاي ناپسند باز مي دارند و فرجام همه كارها از

آن خداست.

19- 2- 1) نفي تبعيض ان فرعون علا في الارض و جعل اهلها شيعا يستضعف طائفة منهم ابناءهم و يستحيي نساءهم انه كان من المفسدين (آل عمران، 4) فرعون در سرزمين (مصر) سر برافراشت و مردم آن را طبقه طبقه ساخت طبقه اي از آنان را زبون مي داشت: پسرانشان را سر مي بريد و زنانشان را (براي بهره كشي) زنده بر جاي مي گذاشت كه وي از فساد كاران بود.

20- 2- 1) وظايف مردم در نظام اسلامي يا ايها الذين امنوا اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولي الامر منكم فان تنازعتم من شي ء فردوه الي الله و الرسول ان كنتم تؤمنون بالله و اليوم الاخر ذلك خير و احسن تاويلا (نساء، 59) اي كساني كه ايمان آورده ايد، خدا را اطاعت كنيد و پيامبر و اولياي امر خود را (نيز) اطاعت كنيد پس هرگاه در امري اختلاف نظر يافتيد اگر به خدا و روز باز پسين ايمان داريد آن را به خدا و پيامبر عرضه بداريد اين بهتر و نيك فرجام تر است. امام علي (ع) در باب پذيرش و بيعت مردم مي فرمايد: و لعمري لان كانت الامامة لا تنعقد حتي يحضرها عامة الناس فما الي ذلك سبيل و لكن اهلها يحكمون علي من غاب عنها ثم ليس للشاهدان يرجع و لا للغائب ان يختار (13) سوگند به جانم كه امامت منعقد نمي شود تا اينكه همه مردم حضور يابند و بيعت نمايند، پيداست كه براي چنين كاري راه عملي وجود ندارد و لكن آنها كه اهل نظر و تشخيص هستند قضاوت و انتخاب مي كنند و انتخاب آنها حكمي

درباره غايبان خواهد بود و از آن پس ديگر آنها كه حاضر بوده اند حق رجوع دارند و نه آنها كه غايب بوده اند. امير مؤمنان در مقام بيان حقوق متقابل امام و امت مي فرمايد: ايها الناس ان لي عليكم حقا و لكم علي حق فاما حقكم علي فالنصيحة لكم و توفير فيئكم عليكم و تعليمكم كيلا تجهلوا و تاديبكم كيما تعلموا و اما حقي عليكم فالوفاء بالبيعة و النصيحة في المشهد و المغيب و الاجابة حين ادعوكم و الطاعة حين آمركم (14) اي مردم مرا بر شما و شما را بر من حقي است اما حق شما بر من آن است كه از خير خواهي شما دريغ نورزم و بيت المال شما را در راه شما صرف كنم و شما را تعليم دهم تا از جهل و ناداني نجات يابيد و تربيتتان كنم تا فرا گيريد.و اما حق من بر شما اين است كه در بيعت خويش با من وفادار باشيد و در آشكار و نهان خيرخواهي را از دست ندهيد.هر وقت شما را بخوانم اجابت نمائيد و هر گاه فرمان دادم اطاعت كنيد. پس از بيان اجمالي از برخي آموزه هاي سياسي و اجتماعي اسلام و مطالعه گذرا از نهضتهاي اسلامي در تاريخ سياسي قرن اخير ايران به خوبي رابطه انديشه سياسي اسلام و تحولات اخير اين سرزمين آشكار مي شود و اينك به نمونه هاي تاريخي ذيل اشاره مي شود. 1- سلطنت استبدادي ناصر الدين شاه و راهگشايي دول استعمارگر غرب خصوصا انگلستان، مخالفت مراجع و علماي شيعي از جمله ميرزاي شيرازي، ملا محمد كاظم خراساني، ميرزاي نائيني، ميرزاي آشتياني، سيد

محمد طباطبائي، سيد عبد الله بهبهاني و ديگران را بر آشفت و با اينكه در اين دوران جناح روشنفكر سكولار و غربي مآب همچون ميرزا ملكم خان، ميرزا فتحعلي آخوندزاده، ميرزا حسين خان مشير الدوله و طالبوف وجود داشت و در ترويج ايدئولوژي غربي و تفكر سياسي اروپا تلاش فراوان نمودند ولي مردم به بيانيه ها و اعلاميه هاي جناح روحانيت اعتماد بيشتري نمودند و به سخنان احساس برانگيز و تبليغات جناح سكولار توجه ننمودند و علت اساسي اقبال مردم، نگرش جامع نگري آنها به اسلام بود.جنبش تنباكو به رهبري ميرزاي بزرگ شيرازي كه در صفحات قبل از آن ياد شد مؤيد اين نظريه است. 2- همچنين نهضت مشروطيت در دوران حكومت استبدادي مظفر الدين شاه و تحصن مردم در سال 1323 ه.ق در حرم حضرت عبد العظيم جهت اجراي قوانين اسلام و تاسيس عدالت خانه و سپس تخلف دولت از وعده هاي خود و گسترش قيامهاي مردم در تهران و ديگر شهرستانها و تحصن مردم در حرم حضرت معصومه و عزل عين الدوله از مقام صدراعظمي و تسليم شاه در 16 جمادي الثاني 1324 ه.ق و تشكيل مجلس شوراي اسلامي و نيز مخالفت مردم با استبداد صغير در تبريز، رشت، اصفهان، و تهران در تاييد دستور العملهاي مراجع و علماي بزرگ نجف و قم و ديگر بلاد ايران انجام گرفت. (15) 3- خلع محمد علي شاه پس از استبداد صغير و افتتاح دومين مجلس شوراي ملي در تاريخ 24 فروردين ماه 1228 برابر با دوم ذيقعده 1327 هجري قمري نيز متاثر از آموزه هاي دين اسلام و بيانيه هاي علماي بزرگ اسلام بود و

حضور جناح روشنفكر سكولار چون حسن تقي زاده و استخدام مستشاران خارجي خصوصا مستر مورگان شوستر آمريكايي و نفوذ و مداخله دولت سوم خارجي يعني امريكا در كنار دو دولت استعماري انگلستان و روسيه زمينه انحلال مجلس در سوم ديماه 1289 برابر با 29 ذيحجه 1329 ه.ق فراهم آمد. (16) 4- مبارزه مجدد روحانيت كه با دادن قربانيها از جمله بدار آويخته شدن روحاني مبارز و معروف تبريز مرحوم ثقة الاسلام در ايام عاشوراي حسيني و مقاومت شكوهمند ملت منجر به سقوط دولت وقت در تاريخ 30 تير ماه 1293 برابر با 27 شعبان 1332 و انتخابات مجلس سوم در تاريخ 14 آذرماه 1293 مطابق 17 محرم 1333 افتتاح گرديد. 5- انگليس در خلال سالهاي (21- 1918) (1300- 1279) قدمهايي در جهت تحكيم كنترل خود بر ايران برداشت، دولت انگلستان و به خصوص وزير خارجه وقت آقاي كرزون (Corzon) اميدوار بودند تا با امضاي معاهده اي كه ايران را به صورت يك كشور تحت الحمايه انگليس در مي آورد و ايران به سبب معادن نفت و نيز براي مقابله با روسها، براي انگلستان نقش مفيدي داشت در سال 1919 عكس العمل ايرانيها نسبت به معاهده ياد شده رشد پيدا كرد.در آذربايجان قيام شيخ محمد خياباني پايه گذاري شد و در آوريل 1920، ارديبهشت 1299 توانست عمال حكومت مركزي را از تبريز اخراج كند خياباني دولت محلي خود مختار را تشكيل و نام آن ايالت را به آزادستان تغيير داد.در ژوئن 1920، خرداد 1299 نيروهاي نهضت جنگل به رهبري ميرزا كوچك خان جنگلي كنترل همه ايالت گيلان را در دست گرفتند.قيام تنگستانيها نيز به رهبري شيخ

حسين معروف به سالار اسلام اتفاق افتاد جمله اين نهضت ها زاييده نگرش اسلام جامع نگر بود. (17) - حضور روحاني بزرگ و مجاهد خستگي ناپذير مرحوم سيد حسن مدرس در مجلس چهارم و مخالفت وي با نفوذ ياست شوروي و انگلستان در مقابل رعب و وحشت ساير نمايندگان روشنفكر چپ و راست و نيز مخالفت اين روحاني نستوه با عملكرد رضاخان وزير جنگ وقت نمونه ديگري از تاثير اسلام جامع نگر بر حركتهاي سياسي اخير است. (18) 7- مخالفت آيت الله كاشاني و حركتهاي ضد استبدادي و استعماري و تلاش وي در ملي كردن نفت و ايجاد وحدت و يكپارچگي ملت در مقابل سياست تفرقه برانگيز استعمار (19) و همچنين نهضت فدائيان اسلام به رهبري سيد مجتبي نواب صفوي در راستاي ملي شدن صنعت نفت و حركتهاي مسلحانه براي رسيدن به اهداف اسلامي دقيقا زاييده پيام پيوند دين و سياست بود كه از آيات قرآن و روايات پيشوايان دين نشات گرفته بود. (20) 8- نهضت سياسي، فرهنگي امام خميني كه در سال 1342 آغاز گرديد و همچنين انتشار كتاب كشف الاسرار در دهه بيست با افشاي سياست اسلام زدايي در ايران و تبيين اسلام جامع نگر و مقابله با اسلام گزينش گر و كفر خواندن اعانت بر دولت ظلم و ارايه انديشه سياسي اسلام و تاكيد بر حكومت اسلامي نيز برخاسته از پيوند وثيق دين و سياست مي باشد امام خميني در تلگراف اعتراضيه خود به شاه در تاريخ 15 آبان 1341 مي نويسد: به شما نصيحت مي كنم كه با اطاعت خداوند متعال گردن نهيد و از عواقب و خيمه تخلف از قرآن

و احكام علماي ملت و زعماي مسلمين بترسيد و بدون موجب، مملكت را به خطر نياندازيد و الا علماي اسلام درباره شما از اظهار عقيده خودداري نخواهند كرد. (21) و همچنين به استفتاي اصناف شهرستان قم در مورد تلگراف جوابيه و مصاحبه دولت چنين پاسخ مي دهند: «اينجانب حسب وظيفه شرعي به ملت ايران و مسلمين جهان اعلام خطر مي كنم.قرآن كريم و اسلام در معرض خطر است. استقلال مملكت و تمام اقتصاد آن در معرض قبضه صهيونيسم است و مدتي نخواهد گذشت كه با اين سكوت مرگبار مسلمين، تمام اقتصاد اين مملكت را با تاييد عمال خود قبضه مي كنند و ملت مسلمان را از هستي در تمام شئون، ساقط مي نمايند» . (22) مقابله امام با رژه زنان بي حجاب به مناسبت 17 دي و موضع گيري معظم له در جريان فاجعه خونين مدرسه فيضيه در دوم فروردين مصادف با بيست و پنجم شوال سالروز شهادت امام صادق عليه السلام و همچنين قيام 15 خرداد و كشتارهاي قم، تهران، مشهد و ساير شهرستانها و مخالفت امام با لايحه مصونيت مستشاران و تبعه آمريكا در ايران در سيزدهم مهر ماه 1343 در دوران كابينه علم در مجلس شوراي ملي، از آثار ديگر نگرش اسلام جامع نگر مي باشد. 2- علاوه بر جامع نگري اسلام، شاخصه هاي ديگري در فرهنگ اسلامي ايرانيان نقش موثري در پيدايش و شكل گيري انقلاب اسلامي ايران داشته است كه به نكات ذيل مي توان اشاره داشت: 1- 2: ايام مقدسي همچون عاشورا، تاسوعا، اربعين، عيد قربان، عيد فطر و بيش از همه سنت اربعين پس از شروع نهضت در

19 دي 1356 كه موجب تداوم و گسترش نهضت و بالاخره سقوط رژيم شاه گشت. (23) 2- 2: نقش مساجد در طول حيات سياسي اسلام و روند فعاليتهاي اجتماعي پيشوايان دين چشمگير است.مساجد در صدر اسلام و پس از آن محل ارشاد خلفاء، نهاد دولتي، پايگاه قضاء، كانون ارتباط جمعي، مركز مددكاري اجتماعي و آغاز حركتهاي جهادگرانه گرديد.ستون هاي سرير و غيره در مسجد النبي نشان دهنده فعاليتهاي سياسي و اجتماعي و بين المللي پيامبراند. امام خميني نيز در سخنرانيهاي متنوع، مردم را به اهميت مسجد اين كانون الهي توجه داده است. (24) 56) 3- 2: روحيه ايثار و شهادت طلبي محرك حركتهاي جهادگرانه مجاهدان اسلامي بود و پيدايش و استمرار انقلاب اسلامي در ابعاد مختلف اجتماعي، سياسي، اقتصادي و نظامي مرهون اين دو ويژگي مي باشد. (25) 4- 2: عنصر امر به معروف و نهي از منكر و نقش آن در قيام ابي عبد الله الحسين نيز در شكل گيري انقلاب اسلامي ايران تاثير فراواني داشته است. پي نوشت ها: 1. شهيد مرتضي مطهري، نظري به نظام اقتصادي اسلام، انتشارات صدرا، صص 16- 17. 2. نيكي كدي، صص 119- 120. 3. همان، ص 120. 4. همان ص 125. 5. ر.ك به نيكي كدي، ص 26. 6. الارشاد شيخ مفيد، ص 183. 7. تحف العقول، صص 323 و 324. 8. وسائل الشيعه، ج 18، ص 65. 9. غرر الحكم و درر الكلم 10.تحف العقول، ص 172. 11. وسايل الشيعه، ج 18، ص 99. 12. همان، ص 101. 13. نهج البلاغه خطبه 173 14. نهج البلاغه، خطبه 34. 15. ناظم الاسلام كرماني، تاريخ بيداري ايرانيان، ص

90- 330 16. همان مدرك. 17. ر.ك به نيك كدي ص 149- 153 و ابراهيم فخرايي سردار جنگل ص 56 و منشور گرگاني سياست شوروي در ايران ص 370. 18. ر.ك به حسين مكي، مدرس قهرمان آزادي، ج 1، ص 102 و 474 و نيز سيد صدر الدين طاهري زندگي سياسي مدرس ص 298. 19. ر.ك به روحانيت و نهضت ملي شدن صنعت نفت ص 49. 20. ر.ك به سيد مجتبي صفوي انديشه ها، مبارزات و شهادت او از انتشارات منشور برادري ص 83. 21. سيد حميد روحاني نهضت امام خميني ج 1 ص 158 و ص 179. 22. همان 23.نيكي كدي، ص 243. 24. ر.ك به صحيفه نور ج 2 ص 84، ج 9 ص 136، ج 12 ص 149 و ص 217، ج 1 ص 148، ج 7 ص 127، ج 15 ص 158 و ج 18 ص 286. 25. ر.ك به انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن ص 29. منابع مقاله:

جرعه جاري، خسرو پناه، عبد الحسين ؛

تغيير سياسي - اجتماعي و از جمله انقلاب داشتند. ويژگيهايي كه ايدئولوژي اسلام را از ساير مكاتب سياسي جدا مي نمايد و به آن امتياز و جلوه خاصي مي دهد، در جهان بيني اسلام نهفته است كه خطوط مشخصه آن عبارت است از: 1. واقعيت و هستي مساوي با ماده و طبيعت نيست (ماده پرتوي از واقعيت مطلق غير مادي است.) 2. جهان مادي پديده اي است كه از هستي و واقعيت مطلق سرچشمه مي گيرد و داراي مبدا و مدبري عالم، حكيم، و قادر مي باشد كه بر تمام روابط و عوامل طبيعي حاكم است و همه عامل و عوامل طبيعي و حركتها و فعل و انفعالات در ماده، فعل خداوند و مظهر و تجلي گاه اراده اوست. 3. در جهان بيني الهي، جهان هستي تحت سرپرستي و ولايت الهي قرار دارد و موجودات مادي با ولايت و تدبير خداوند از نقص به سوي كمال در حركتند و بازگشت همه به سوي اوست. 4. در اين جهان بيني انسان تنها داراي بعد مادي نيست بلكه بعد معنوي هم دارد و اين انسان به سوي كمال مطلق، يعني آفريننده هستي، در حركت است و كمالش در لقاء الله است. 5. انسان موجودي ابدي و جاوداني است و با مرگ فاني و نابود نمي شود و عوالم ديگري در پيش دارد كه در آن عوالم آثار و نتايج اعمال و زندگي اين جهان خود را خواهد يافت. 6. انسان موجودي است آزاد و مسئول كه با اختيار حركت تكاملي خود را به پايان مي رساند و چون آزاد است، گاهي حركت به سوي او را انتخاب

مي كند و گاهي به سوي شيطان حركت مي كند. 7. زندگي اين جهان مرحله اي است كه انسان در آن تحصيل كمال مي كند و با عمل خود زندگي ابدي و حيات جاوداني را تامين مي نمايد. (1) بزرگترين موانع و مشكلات در به كارگيري اين ايدئولوژي به عنوان ايدئولوژي انقلاب مسائل زير بود: 1. ساليان دراز در اثر تبليغ استعمار غرب با تكيه بر مكتب ليبراليسم تلقين شده بود كه مذهب از سياست جداست و مذهب ارتباطي به مسائل سياسي - اجتماعي ندارد و نسخه و دارويي براي حل معضلات پيچيده سياسي - اجتماعي روز در اختيار ندارد و اين تبليغ در ميان طبقات مختلف و حتي بعضي از روحانيون و علماي مذهبي نيز تاثير گذارده بود. 2. جامعه كمال مطلوبي كه اسلام مي خواست نشان بدهد متعلق به چهارده قرن قبل بود كه براي بسياري تصور نمي رفت كه امكان پياده كردن احكام آن در جوامع صنعتي پيشرفته و عصر به اصطلاح اتم حاضر عملي بوده و پاسخگوي مسائل پيچيده امروز باشد. 3. با تكيه بر بعضي از اصول اسلامي از جمله اصل تقيه و انتظار فرج در ميان تشيع و اصل اطاعت از ولي امر در ميان اهل سنت، اين تصور كه اسلام مي تواند به عنوان ايدئولوژي انقلاب و در جهت دگرگوني ارزشهاي حاكم مورد استفاده قرار گيرد، براي بسياري از مردم حتي بعضي از مسلمانان معتقد هم وجود نداشت. مكتب اسلام كه از 1400 سال قبل به ايران وارد شده و با مردم مانوس بوده و قاطبه مردم به آن اعتقاد داشته و با آن زيست كرده و در

تار و پود زندگي آنها نفوذ و رسوخ كرده بود نه تنها تعارضي با ارزشهاي جامعه نداشت بلكه با توجه به جهان بيني الهي خود افق بسيار وسيعي را براي پيروان خود فراهم كرده علاوه بر آنكه سعادت اخروي را به همه معتقدين خود نويد مي داد براي همين دوره كوتاه مدت زندگي نيز در اين دنيا دستورالعملها و راهنماييهاي لازم را براي امور روزمره زندگي فردي و اجتماعي و اداره جامعه در جهت تامين سعادت دنيوي فراهم كرده بود و در مقايسه با دو مكتب ديگر از عظمت ويژه اي برخوردار است. موفقيت ايدئولوژي انقلابي اسلام همچون امري ارزشمند و علامت مميزه جهان بيني انقلاب اسلامي در ايران بود. اين ايدئولوژي پاسخي قدرتمند به خواسته هاي سياسي شده معاصر و در عين حال مايوس شده از مكاتيب مادي بود. اين ايدئولوژي در عين بهره برداري از همه امتيازات تكنولوژيكي و تجربه نهضتهاي ايدئولوژيكي و سياسي غرب به كار گرفته شد. به عبارت ديگر اين ايدئولوژي امتياز قابل توجهي بر كمونيسم كه با مذهب در تعارض است، دارد. به جاي اينكه يك جايگزيني جديدي براي مذهب خلق كنند همان طور كه كمونيستها كردند، انقلاب اسلامي مذهب پر تلاش و تهاجمي را كه وجود داشت به كار گرفته و با ابزار ايدئولوژيكي مورد نياز براي جنگ در صحنه سياست مردمي مجهز گرديد. با اين عمل آنها كمك بزرگ و ممتازي به تاريخ جهان كردند. تجربه تاريخ به ما نشان مي دهد كه انقلاب اسلامي، در حقيقت نقطه اتصال و پيوند دو حركت عظيم در تاريخ بشريت مي باشد. يكي حركت انبيا و اولياي الهي است كه

به فرمان خدا و براي تحقق سعادت بشر در دنيا و اخري مكتبهاي الهي را پايه گذاري كرده و در هر عصر و زماني موجب نجات بشريت از سقوط در منجلاب تباهي و فساد در عين حال از شر ظلم و جور طواغيت زمان شده اند كه آخرين و تكامل يافته ترين آنها مكتب حيات بخش اسلام است. انقلاب اسلامي با تكيه بر مكتب الهي - آسماني اسلام تداوم بخش اين حركت تاريخساز مي باشد. از طرف ديگر بشر بدون تكيه بر مكاتيب الهي در چند قرن اخير حركتي را بر عليه بي عدالتيها، استبداد، و ظلم و جور حكام بر پايه مكتبهاي فلسفي - سياسي ساخته و پرداخته فكر انساني و با جهان بيني خاص خود كه نويد جامعه كمال مطلوب را در همين دنيا مي داد، آغاز كرد كه به انقلابهاي سياسي - اجتماعي معروف هستند. انقلاب اسلامي در عين حال كه تداوم بخش مكتبهاي الهي و آسماني است، دستاورد قيامي مردمي بوده و موجبات سرنگوني نظام سياسي حاكم و برقراري جامعه كمال مطلوب را فراهم كرده است، تداوم بخش انقلابهاي سياسي اجتماعي و در عين حال تكامل يافته ترين آنها مي باشد. اين پيوند بي نظير و در عين حال عجيب مقام و موقعيت خاصي به انقلاب اسلامي داده است كه در خور كمال توجه و مطالعه است. پي نوشت: 1. ولايت فقيه يا حاكميت ملت (طاهري خرم آبادي) 18- 19. منابع مقاله:

انقلاب اسلامي در مقايسه با انقلابهاي فرانسه و روسيه، محمدي، منوچهر ؛

انقلابي فراگير و شامل بود و اين از دو جنبه قابل اشاره است، هم به لحاظ هدفها و آرمانها و هم به لحاظ شركت آحاد مردم در آن كه حول يك هدف بلندو همه جانبه گرد آمده بودند. (1) همان گونه كه انقلاب اسلامي ناشي از همكاري علل و عوامل گوناگون بود، هدف و آرمان آن نيز فراگير و گسترده بود، يعني در عين اهداف سياسي، اقتصادي، فرهنگي و انساني، داراي هدفهاي اسلامي و مذهبي نيز بوده است. بر اين اساس، مبارزه ملت ايران تنها قيام عليه استيلاي سياسي، استعمار اقتصادي، استبداد داخلي، فقدان توسعه، جدايي دين از سياست، نظام طبقاتي و فرهنگ و ايدئولوژيهاي غربي نبود، بلكه انقلابي عليه همه اينها و به منظور استقرار نظام مستقل، اسلامي، مردمي و ملي بود و مردم در شعارهاي خود، همه هدفها و آرمانهاي خود را مشخص كرده، مهر فرهنگ و هويت خود را به آن مي زدند.انقلاب اسلامي، در پي عدالتخواهي، آزاديخواهي، استقلال طلبي، اثبات هويت خودي، تثبيت ارزشها و معيارهاي مكتبي، استقرار نظام حكومتي اسلام و...بود. در راستاي همين شمول هدفها و آرمانها، هيچ قشر و طبقه خاصي به طور مشخص انقلاب را منحصر به خود نكرد و مردم به طور يكپارچه و فراگير در آن دخيل بودند.علاوه بر همه قشرهاي مردم، همه جريانها و گروههاي سياسي با سليقه ها و گرايشهاي مختلف در آن شركت فعال داشتند. (2) چنان وحدت كلمه اي در جريان انقلاب اسلامي ايجاد شده بود كه در هيچ ائتلاف حزبي و مصلحت انديشيهاي سياسي قابل تصور نيست.نمايش ميليوني مردم در روزهاي عيد فطر، تاسوعا و عاشوراي سال 1357 در تهران

نمونه اي كوچك از اين همدلي و همبستگي بود.بر همين اساس انقلاب اسلامي را مردمي ترين انقلاب جهان خوانده اند. وحدت و همدلي چنان فراگير بود كه سه مركز عمده و متمايز هدايت كننده مبارزه، كاملا هماهنگ و يكسان ضمن آگاهي بخشي به مردم، هدف واحدي را مد نظر داشتند و با وجود ظاهر متفاوت و مختلف، در يك راستا قرار گرفتند.در همين راستا مسجد، حوزه علميه و دانشگاه سه پايگاه اصلي انقلاب بودند كه در يك ائتلاف استراتژيك حول محور واحدي گرد آمدند (3) و يك پيام و يك رسالت را به مردم دادند. همين وحدت پيام و هماهنگي و همدلي اقشار مردم و مراكز آگاهي بخش سد مهمي در مقابل انحراف و خدشه دار شدن انقلاب اسلامي بود. اين سه ويژگي، مهمترين شاخصه هاي انقلاب اسلامي است كه حتي به عنوان عوامل پيروزي انقلاب اسلامي در آن شرايط خاص نيز قلمداد مي شوند. (4) در كنار اين خصيصه ها مي توان ويژگيهاي ديگري را نيز اضافه كرد كه به نحوي به همين سه خصوصيت برمي گردند. (5) پي نوشت ها: 1.مرتضي مطهري، پيرامون انقلاب اسلامي، ص .35 2.عميد زنجاني، انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن، ص .26 3.براي مطالعه بيشتر پيرامون نقش اين سه پايگاه مراجعه شود به: همان، ص ص 42 .28 4.ر.ش.به: منوچهر محمدي، تحليلي بر انقلاب اسلامي، ص 82 .114 5.براي مطالعه بيشتر در زمينه ويژگيها و خصايص انقلاب اسلامي.ر.ش.به: عميد زنجاني، پيشين، ص 23 .56 منابع مقاله:

مدخلي بر انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن، شفيعي فر، محمد ؛

مقايسه پديده هاي مشابه مي تواند در شناخت هر چه بيشتر آنها مفيد واقع شود در تاريخ جهان انقلابهائي رخ داده و ممكن ست بين اين انقلابها تشابهات فراواني وجود داشته باشد.بحث مراحل يا روند انقلاب در قرن بيستم و پس از انقلاب روسيه، مطرح شد.در اين ميان برخي از محققين غربي كه پديده، انقلاب را بررسي مي كردند متوجه شدند كه بين انقلاب روسيه و انقلابهاي فرانسه، انگلستان، هلند و...شباهتهايي وجود دارد كه اين موجب پيدايش مكتبي بنام تاريخ طبيعي انقلاب گرديد. نويسندگان اين مكتب معتقدند كه انقلابهاي گذشته كم و بيش روند مشابهي را طي كرده اند و اين روند بر آيندي طبيعي و اجتناب ناپذير است. از مهمترين نويسندگان اين مكتب «كرين برينتون » و «ادواردبتي » مي باشند.اما انقلاب اسلامي خط بطلان بر نظريات اين مكتب كشيد، اگر چه در بعضي موارد انقلاب اسلامي با ديگر انقلابها وجه تشابه دارد، در عين حال شرايط و اوضاع و احوال سياسي، اجتماعي آنها تفاوتهاي اساسي را نشان مي دهد و از آنجا كه كثرت پديده هاي مورد مقايسه كار سنجش و تطبيق را مشكل و پيچيده مي سازد ما در اين نوشتار انقلاب فرانسه و روسيه را به عنوان دو سمبل از دو نظام غرب و شرق و دو ايده ئولوژي متفاوت شناخته شده، براي مقايسه با انقلاب اسلامي كه آرمانهاي مذهبي و حاكميت جهاني اسلام و حاكميت مستضعفين و مستكبرين را نويد مي دهد برگزيده ايم. بايد توجه داشت كه مقايسه اين دو انقلاب با انقلاب اسلامي نياز به يك تحقيق وسيع و مشروح دارد كه در اين نوشتار مختصر نمي توان

به اين مهم دست يافت.از اين رو مي خواهيم يك چهار چوب كلي براي مقايسه اين سه انقلاب با يكديگر ارائه دهيم. 1- ميزان مشاركت سياسي در انقلاب فرانسه جز جمعيت محدودي از طبقه اشراف و بورژواها با نظام همكاري نكردند و فقط در منطقه جغرافيايي پاريس فعال بودند.در انقلاب روسيه نيز عده محدودي از كارگران كارخانجات و سربازان فعال بودند و گروههاي شركت كننده همان كارگران و سربازان و حزب بلشويك بود و فقط در منطقه جغرافيايي پطرزبورگ - مسكو فعال بودند، اما انقلاب اسلامي ايران تمام اقشار ملت اعم از كارگران، كارمندان، دانشگاهيان، بازاريان، روحانيون و...در تمام نقاط كشور همزمان ولي بطور عمده در شهرها مشاركت فعال داشتند و بر اين اساس مي توان گفت: يكي از مشخصه هاي انقلاب اسلامي شركت وسيع مردم در آن مي باشد كه در مقايسه با ديگر انقلابها بسيار چشمگيرتر و فراگيرتر بوده است. پروفسور حامد الگار در اين زمينه مي گويد: «يكي از مميزات انقلاب اسلامي ايران شركت وسيع توده هاي مردم بود.در انقلاب هاي فرانسه، روسيه و چين انقلاب هميشه با جنگ داخلي همراه بود...» فرد هاليدي نيز معتقد است كه از لحاظ به صحنه كشاندن اقشار وسيع مردم، انقلاب اسلامي عظيم ترين انقلاب تاريخ است. 2- رهبري در انقلاب فرانسه رهبران اصلي انقلاب بطور خلق الساعة در اين مقام قرار گرفتند و وابستگي طبقاتي داشتند و در انقلاب روسيه نيز در فوريه 1917 نام هيچ رهبري به چشم نمي خورد و در اكتبر 1917 نام لنين، تروتسكي، استالين، بوخارين و...به چشم مي خورد كه اينان هم مانند رهبران انقلاب فرانسه پايگاه مردمي چنداني نداشتند

و توده هاي مردم لنين را نمي شناختند. ولي در انقلاب اسلامي ايران رهبر انقلاب از يك پايگاه وسيع و عميق مذهبي و بلا منازع برخوردار بود.او هم طراح، هم ايدئولوگ و هم معمار، مدير و مجري انقلاب بود كه در همه مراحل انقلاب چه قبل و چه بعد از پيروزي به اين عنوان شناخته شد..ايدئولوژي در انقلاب فرانسه اساس ايدئولوژي، ليبراليسم بود كه هر چند در پيشبرد انقلاب نقشي نداشت ولي در شكل گيري نظام بعد از انقلاب نقش اساسي داشته است و در واقع شاخه اي از اومانيسم و انسان محوري است كه آزادي خواهي را تبليغ مي كند. ليبراليسم گر چه در پيشبرد ابعاد اقتصادي و سياسي در ظاهر تا حدودي موفق بوده ولي در ترويج ارزشهاي مثبت اخلاقي و فضائل انساني با شكست مواجه شده است كه همين امر موجب نوعي ايجاد سر در گمي روحي و توسعه بيماريهاي رواني و افزايش روز افزون خودكشي در جوامع پيشرفته صنعتي گرديده است تا آنجا كه امروزه اين بحران عظيم اجتماعي رواني، ذهن بسياري از انديشمندان غربي را به خود مشغول كرده تا به اميد رهايي از اين بن بست راه حلي ارائه دهند.برخي چون آرنولد توين بي، اريك فروم، پدل فورد، و تا حدودي هربرت ماركوزه، چاره آن را در احياء عنصر مذهب بر اساس مقتضيات زمان مي دانند و برخي ديگر چون ژان پل سارتر معتقدند درمان جدي و اساسي براي اين بحران انسان وجود ندارد و تنها راه علاج، دادن فرصتها و امكانات لازم به فرد فرد انسانهاست كه طبق مصالح و خواسته هاي فردي خود آنچنان كه لازم بدانند

خود را با شرايط موجود تطبيق دهند. اساس ايدئولوژي در روسيه ماركسيسم - لنينيسم بود كه اين ايدئولوژي نيز در انقلاب نقشي نداشت ولي در شكل گيري نظام بعد از انقلاب و تحولات بعدي نقش اساسي را به عهده داشته است.ولي انقلاب اسلامي ايران همانند انقلاب كبير فرانسه براي كسب آزادي تنها و يا مثل انقلاب اكتبر روسيه يك انقلاب كارگري نبود بلكه در انقلاب اسلامي تاكيد بر ايدئولوژي اسلام با تكيه بر تعاليم مكتب تشيع بود كه در تهييج و تشكل مبارزات مردمي و نهايتا سقوط نظام شاهنشاهي و نيز در شكل گيري تحولات بعد از انقلاب با تكيه بر اصل ولايت فقيه نقش زير بنايي داشته است.در انقلاب اسلامي آزادي به آن معني كه در غرب مطرح است وجود ندارد.در اسلام انسان موجودي آزاد است اما نه بمعني رها و لا قيد و بي بند و بار بلكه به معني مختار و انتخابگر.در اين مكتب انسان موجودي است كه آزادانه درسرنوشت خويش بايد تصميم گيري نمايد. در جمهوري اسلامي افراد جامعه در محدوده قوانين اسلامي و با توجه به مصالح جامعه هم آزادي مذهبي وجود دارد و هم آزادي سياسي، هم آزادي بيان و هم آزادي عقيده...در نظام اسلامي اقليت ها و پيروان ديگر مذاهب آزادند به آئين و معتقدات خويش پاي بند باشند و به برنامه و راه و روش خود عمل نمايند.در انقلاب فرانسه رهبران انقلاب گامهايي در جهت جدايي كامل سياست از دين يعني سكولاريسم برداشتند و در انقلاب روسيه با عناد و ضديت شديد با دين برخورد كردند و دين را افيون توده ها معرفي نمودند، ولي در انقلاب

اسلامي ايران بازگشت به دين و اسلام روح و اساس انقلاب است و در واقع يكي از شگفت انگيزترين و در عين حال پيچيده ترين ويژگيهاي انقلاب اسلامي بعد ديني آن است. و همين ويژگي يعني بازگشت به دين يكي از مهمترين فصول مميز انقلاب اسلامي از تمامي جهان است. آقاي حامد الگار در اينباره مي نويسد: مهمترين وجه تمايز بين انقلاب ايران و انقلابهاي روسيه و فرانسه، ريشه مذهبي آن است كه هيچگونه شباهتي به دو انقلاب ديگر ندارد در ايران مذهب قوه محركه اصلي انقلاب به شمار مي رفت و آتش انقلاب از درون مساجد زبانه كشيد و سرانجام منجر به پيروزي انقلاب اسلامي ايران شد. تمام نويسندگان نيز به مذهب به عنوان عاملي در جهت تحريك و تهييج توده هاي ميليوني نگاه مي كنند و سياست اسلام زدايي شما را به عنوان عامل اصلي و تعيين كننده سقوط رژيم شاه مي دانند. آقاي حامد الگار مي نويسد: انقلاب اسلامي ايران بر عكس همه انقلابها تداوم و توالي بخش مهمي از ميراث اسلامي است به يك معني آغاز اين ميراث به قرن هفتم ميلادي و گشوده شدن ايران به روي اسلام بر مي گردد و يكي از عوامل مهمي كه انقلاب اسلامي ايران را از تمامي انقلابهاي دگرگون ساز ديگر متمايز مي سازد همين ريشه هاي عميقي است كه اين انقلاب در گذشته تاريخي دارد. امروزه مي بينيم كه به اعتقاد صاحب نظران آنچه فرهنگ غربي را مورد تهديد قرار مي دهد همين سكولاريسم است كه ملهم از انقلاب فرانسه مي باشد و امروزه تنها راه رهايي از اين بحران را در احياء

عنصر مذهب مي دانند. آقاي برژينسگي مي گويد: سكولاريسم عنان گسيخته حاكم بر نيمكره غربي، در درون خود نقطه ويراني فرهنگ غربي را مي پرورد از اينرو آنچه ابر قدرتي آمريكا را در معرض زوال قرار مي دهد همين سكولاريسم است. پس مي توان نتيجه گرفت كه مساله توجه به عنصر مذهب به عنوان نقطه اتكايي براي بسياري از انديشمندان غربي و اركسيست شده است و تنها راه چاره را در احياء عنصر مذهب مي دانند. يكي از اصول ديگر انقلاب فرانسه ناسيوناليسم بود و ناسيوناليسم قرن نوزدهم از انقلاب فرانسه زاييده شده و از آن پس يكي از شرايط و اصول اساسي حكومت هاي ملي قلمداد گرديد و به عنوان يك نهضت سياسي، همراه با افكار و عقايد ويژه اي در اروپا رواج پيدا نمود.انقلاب فرانسه ابتدا مفهوم حكومت ملي را شور و حركت بخشيد و سپس آنرا به عنوان الگو و سر مشق معرفي كرد كه تا دو قرن نفوذش ادامه يافت و وقتي ناپلئون كه خود عامل توقف جريان انقلاب فرانسه بود مروج مفاهيم جديد سياسي در سراسر اروپا شد و آميزه اي از آرمانگرايي، ناسيوناليسم و سكولاريسم را عرضه داشت.انقلاب روسيه نيز خواستار استقرار نظام انتر ناسيونال سوسياليسم بود و آنرا به عنوان هدفي كاملا جهانشمول تبليغ و تجويز مي كرد.اما انقلاب اسلامي نه با ناسيوناليسم و ملي گرائي ميانه اي دارد و نه با انتر ناسيوناليسم كمونيستي و بي فرهنگي سرمايه داري، بلكه بدين معني است كه ما با عالمي كه ناسيوناليسم در آن پديد آمده و امكان بسط و گسترش يافته است مخالفيم و بايد توجه داشت كه در

اسلام هيچ شخصي و يا طايفه اي بر ديگران حكومت نمي كند ناسيوناليسم، ليبراليسم، سوسياليسم، انتر ناسيوناليسم و هيچ ايسم ديگري را در آن جائي نيست. امام خميني قدس سره با توجه به پيامدهاي ناشي از ملي گرايي و تعصبات مي فرمايند: اساس بدبختي مسلمين ملي گرايي است زيرا او خوب مي داند كه چه ضربه ها و خسارتهاي جبران ناپذير بر پيكر اسلامي از راه ملي گرايي وارد شده است. 4- اهداف ماهيت و هدف انقلاب اسلامي يك پديده منحصر به فرد است چرا كه تمام انقلابها از جمله انقلاب فرانسه و روسيه مي خواستند يك جامعه بهتر از نظر مادي براي انسان بسازند و هدف آنها توليد ثروت بيشتر و توزيع اين ثروت در ميان مردم بود ولي انقلاب ايران داراي اهدافي متعالي تر مي باشد و هدف انقلاب ايران برقراري نظام الله و حاكميت خدا مي باشد. در واقع اهداف انقلاب اسلامي عبارتند از: 1- احياء و زنده كردن احكام اسلام و اجراي آن 2- استقرار عدالت اجتماعي 3- استقرار نظام سياسي اسلام 4- تقويت عملي و فرهنگي جامعه آقاي احمد هوبر در اين باره مي گويد: تمام انقلابهاي ديگر مي خواستند يك نظام انساني را در زمين استقرار دهند، يعني نظام ژان ژاك روسو را يا نظام ماركس، لنين را، در صورتيكه انقلاب اسلامي مي خواهد نظام الله را در زمين مستقر كند و...و معتقد است كه انقلاب اسلامي راه خود را به سوي تمام دنياي اسلام باز خواهد كرد و بر روي جهان غير اسلام نيز تاثير خود را خواهد گذارد و... امام خميني (ره) مي فرمايند: انقلاب ما متكي

بر معنويات و خداست و آنهايي كه با ما موافقند آنهايي هستند كه با خط توحيدي موافقند 5- هويت يكي از تفاوتهاي ديگر انقلاب اسلامي ايران با انقلابهاي روسيه و فرانسه اين است كه انقلاب فرانسه يك انقلاب ليبرال بورژواري و از نتائج آن واژگوني نظام سلطنتي و برقراري يك جمهوري پارلماني بود و انقلاب روسيه يك انقلاب سوسياليستي و از نتائج آن سرنگوني حكومت تزاري و نهايتا تسلط نظام سوسياليسم بود ولي انقلاب اسلامي يك انقلاب ديني و ضد استكباري است كه تنها به واژگوني كامل استبداد اكتفا نكرده و در واقع انقلابي در فرهنگ انقلابهاي جهان بوجود آورد انقلاب اسلامي رژيم شاهنشاهي را سرنگون و حكومت اسلامي را برقرار كرد و بخاطر ماهيت ضد استكباري خود از همان ابتدا با دشمني تمام ابرقدرتها روبرو بوده است.آقاي حامد الگار مي نويسد: انقلاب اسلامي راه ديگري را پيموده است و از همان اول با دشمني مشترك تمام ابرقدرتها مواجه بوده است 6- آزادي و عدالت در انقلابهاي ليبراليستي غربي، آزادي افراد به قيمت فدا كردن عدالت اجتماعي مطرح مي شود و در انقلابهاي ماركسيستي عدالت اجتماعي را با اعمال خشونت و ديكتاتوري و به قيمت از دست دادن آزاديهاي فردي نويد مي دهند ولي در سيستم سياسي اسلامي عدالت اجتماعي همراه آزادي فردي بطور متوازن و تا آنجا كه ممكن است بطور هماهنگ مطرح مي شوند. اسلام آزادي ليبراليستي را كه به بي عدالتيها و فاصله هاي زياد طبقاتي منتهي مي شود نفي مي كند چنانكه مساوات و برابري بدون توجه به خصوصيات و استعدادهاي فردي را نيز كه حالت تحميلي دارد و همراه با

زور و ديكتاتوري است نمي پذيرد.روح برادري را ترويج وامتيازات بي جا و تبعيض طبقاتي را تكذيب مي كند و از اين رو، مورد توجه بسياري از مردم محروم دنيا قرار گرفته است. نهرو مي گويد: مساله مساوات اسلامي روي افكار هندوها، خصوصا طبقه محرومشان تاثير عميق بخشيده است زيرا اسلام بساط اختلافات طبقاتي و امتيازات نژادي را از ميان برده است و ميان ملل مختلف روابط حسنه بر اساس عدل و مساوات برقرار مي سازد. در پايان بايد متذكر شويم همين ويژگيهاي برجسته انقلاب اسلامي بود كه توجه بسياري از مردم دنيا بويژه قشر روشنفكر و باسواد را به خود جلب نمود انقلاب اسلامي نيامد تا برنامه هاي انقلاب دموكراتيك فرانسه را با برنامه هاي سوسياليستي انقلاب روسيه را پياده كند بلكه آمد تا محيطي را براي رشد و شكوفائي ايده هاي نوين و مناسب با ربع آخر قرن بيستم فراهم سازد و سعي دارد اين مكتب جامع پويا و سازنده بر اساس اصول اسلام بر پا نماند. اسكاچ پل كه مطالعات وسيعي در زمينه بررسي تطبيقي انقلابها انجام داده است مي گويد: جاي ترديد نيست كه علل بروز انقلاب ايران با آنچه در انقلابهاي فرانسه، روسيه و چين رخ داد، متفاوت بوده و اختلافات فاحش دارد، انقلاب ايران پديده اي كاملا خلاف طبيعت بود اين انقلاب محققا يك انقلاب اجتماعي است مع ذالك پروسه انقلاب مخصوصا حوادثي كه منجر به سقوط شاه شد، علتهايي را كه در مطالعه تطبيقي خود از انقلابهاي فرانسه، روسيه و چين مطرح كرده بود، زير سؤال برد.انقلاب ايران آشكارا آنقدر مردمي بود و آنقدر روابط اساسي و پايه

فرهنگي - اجتماعي و اقتصادي - اجتماعي را در ايران تغيير داد كه حقيقتا از نمونه هاي انقلابهاي اجتماعي - تاريخي بزرگ مي باشد... در پايان بايد اين فراز از وصيتنامه سياسي امام خميني را متذكر شويم كه مي گويد: ...شك نبايد كرد كه انقلاب اسلامي از همه انقلابها جداست هم در پيدايش و هم در كيفيت مبارزه و هم در انگيزه انقلاب و قيام... كوتاه سخن اينكه ويژگيهايي كه انقلاب ايران را از ساير انقلابها متمايز مي سازد عبارتند از: 1- حاكميت الله 2- نفوذ و قدرت معنوي رهبر 3- وحدت و همبستگي تمام اقشار ملت 4- ارتباط بين دين و سياست 5- روحيه ايثار و شهادت طلبي مردم 6- استقلال طلبي 7- آزادي خواهي 8- سازش ناپذيري 9- عدم وابستگي به شرق و غرب 10- حفظ اصول انقلاب حتي در شرايط دشوار 11- رسيدن به پيروزي با كمترين خسارت و خونريزي 12- تغييرات بنيادي و پرهيز از رفوريسم 13- تلاش براي خود كفائي اقتصادي 14- پايگاه مردمي انقلاب و پذيرش آن از سوي ملل آزاده جهان 15- دنبال كردن اهداف عميق انساني و معنوي در كنار اهداف مادي و اقتصادي 16- همراه بودن انقلاب با مشروعيت ديني 17- تفاهم و يگانگي ميان دولت و ملت 18- جامعيت انقلاب اسلامي نسبت به همه ابعاد انساني اجتماعي. منابع مقاله:

چارچوبي براي تحليل و شناخت انقلاب اسلامي در ايران، حشمت زاده، محمد باقر ؛

قلب كشورها و ملتهاي مسلمان با قدرت هر چه بيشتر مطرح ميشد.و مسلمانان بر محور آن بصورت يك نيروي متراكم و فشرده در آمده بودند كه با پيروزي انقلاب اسلامي ايران اين نيروي متراكم، نمود وسيعتر و آشكارتري يافت.و ميرفت كه بسياري از نظامهاي منطقه با الهام از ايران بدست مردمشان ساقط شوند.در ارتجاعي ترين كشورهاي منطقه يعني عربستان، شورش هاي چشمگيري بوقوع پيوست و عظيمترين آنها برخورد مسلحانه و نبرد خونين بود كه در اوائل انقلاب در داخل مسجد الحرام اتفاق افتاد و ارتش عربستان به كمك نيروهاي غربي، انقلابيون مسلمان را كه به مسجد الحرام پناه برده بودند در همانجا سركوب كرد.در عراق مردم مسلمان همپاي مردم مسلمان ايران در شادي سقوط شاه پايكوبي كردند و صدام و حزب بعث از ديدن اين وضع بر آينده خود بيمناك شدند.و منطقه ما كه در همسايگي ابر قدرت شرق قرار دارد، بعلت موقعيت ژئوپلتيكي و منابع نفت از حساسيت خاصي برخوردار بود.و با بر هم خوردن تعادل اين منطقه، انقلاب اسلامي مي توانست تاثير مهمي در بر هم زدن تعادل جهان داشته باشد بدين علت بود كه شوروي فرصت طلبانه به افغانستان حمله كرد و مسلمانان و مجاهدين افغاني كه در دفاع از آب و خاك خويش در برابر مهاجمان روسي انگيزه قوي داشتند، متاثراز انقلاب اسلامي ايران براي مبارزه دو چندان شد و نزديك دهسال درگيري مستقيم نظامي شوروي در افغانستان به اضافه ناكاميها و عوامل ديگر، فرو پاشي و اضمحلال بلوك شرق و جهان كمونيست را بدنبال داشت.از سوي ديگر حكام منطقه در مقابل انقلاب اسلامي كاملا ماهيتشان را نشان دادند و بهانه

كافي براي حضور آمريكا در منطقه را فراهم آوردند و پس از جنگ ويتنام، آمريكا بزرگترين لشگر كشي را در جريان جنگ تحميلي و جنگ نفت به اين منطقه انجام داد.ممكن است عده اي اين وضع را اوج هيبت، قدرت و عظمت آمريكا بدانند، ولي در واقع بايد بگوئيم بر عكس اين هم اغاز سقوط و اضمحلال اين ابر قدرت است، زيرا قبل از انقلاب، آمريكا بصورت غير مستقيم و صرفا از راه ديپلماسي، همه مهره ها را بدلخواه خود مي چيد، اما چون خودشان صدام را براي كوبيدن انقلاب اسلامي بيش از اندازه تجهيز و تقويت كرده بودند، پس از پذيرش قطعنامه و آتش بس لازم بود انرژي عراق را تخليه كرده و به نوعي مجددا تعادل را به منطقه برگردانند و اين جز در سايه حضور نظامي آمريكا مقدور نبود.بنا بر اين، كاري را كه آمريكا قبلا با نيروي سياسي انجام مي داد حالا بايد با اهرم نظامي تمام عيار و دخالت مستقيم انجام دهد و اين بجاي آنكه نشانه قدرت باشد نه تنها دليل بر وجود ضعف فعلي بلكه تجربه نشان مي دهد كه اينگونه برخورد زمينه ساز ضعفهاي بيشتر و در نهايت سقوط و اضمحلال خواهد بود. ب - رشد و گسترش نهضتهاي رهائي بخش - پس از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران، در بسياري از نقاط جهان ملتهاي در بند بويژه محرومان و مستضعفان جاني تازه گرفتند و براي آزادي و رهايي خويش تلاشها، مبارزات و حركتهاي گوناگوني را آغاز كردند. ولي اوج و فراز اين مبارزات در منطقه خاور ميانه و كشورهاي مسلمان بود كه نه تنها در مجاورت

و همسايگي ايران انقلابي قرار داشتند بلكه، با اين ملت از هماهنگي عميق و وسيع ديني و فرهنگي نيز برخوردار بودند كه اين خود مي توانست تاثير عميقي در گسترش و توسعه انقلاب اسلامي داشته باشد و بارزترين نمونه هاي اين حركتها و مبارزات انقلابي و رهائي بخش را در لبنان، فلسطين، افغانستان، الجزاير و مصر و غيره مي توان مشاهده كرد.در هم شكستن صولت و ابهت ابر قدرتها، رشد وحدت و اخوت در ميان مسلمانان و فرقه هاي مختلف اسلامي، فرو پاشي بلوك شرق و جهان كمونيست و آزاد شدن جمهوري هاي مسلمان نشين از تحت سلطه و ديكتاتوري اين ابر قدرت و نمونه هاي ديگري از اين قبيل نيز در زمره آثار انقلاب اسلامي به شمار مي روند و اين انقلاب در تحقق آنها تاثير چشمگيري داشته است. منابع مقاله:

چارچوبي براي تحليل و شناخت انقلاب اسلامي در ايران، حشمت زاده، محمدباقر ؛

برمي آيد و چنانكه گفته شد، بنياد هر زندگي سياسي يك انديشه سياسي است. بنابراين پايگاه عمده و اصلي در تغيير و تحولات سياسي و يا به سخن ديگر در انقلابها و تغيير و تحولات جوامع بشري از آن انديشه است. مخالفين يك نظام سياسي هميشه تلاش مي كنند تا فلسفه سياسي جديدي را رو در روي فلسفه سياسي ارائه كنند، بديهي است كه اين فلسفه سياسي جديد اگر قبول عام بيابد تغيير و تحولاتي را، و حتي انقلابي را، به ثمر خواهد رساند. طبيعي است كه هر فلسفه سياسي، اقتصاد، سياست، و فرهنگ متناسب با خويش را ارائه كند.(1)

يكي از اموري كه بايسته است نسبت به آن پژوهشها و تحقيقات گسترده و عميقي صورت گيرد، فلسفه سياسي اسلام است. فلسفه سياسي به معني اعم و انديشه سياسي بطور اخص، به ويژه از اين نظر كه اگر درست عرضه شود و مورد قبول جامعه قرار گيرد، مي تواند موجد و موجب نظم سياسي مطلوب باشد، از اهميت بسيار زيادي برخوردار است. با توجه به اين نكته، مقاله حاضر عهده دار ارائه وجوهي از انديشه سياسي كه توسط امام خميني (ره) احيا شده است و در سرانجام به ايجاد حكومت اسلامي منجر گشته است، خواهد بود.

فرضيه مهم نگارنده در اين مقاله آن است كه بنيانگذار جمهوري اسلامي حضرت امام خميني (ره) ، قيام و نهضت اسلامي خويش را با احياي انديشه سياسي اسلام، به ويژه احياي تئوري حكومتي اسلام، آغاز كرد و اين در واقع يكي از تفاوتهاي اساسي نهضت بيدارگرانه و حيات بخش آن امام راحل (ره) نسبت به ديگر نهضتهاي اسلام خواهانه قرون اخير

در جهان است و همين تفاوت اساسي يكي از عوامل مهم موفقيت و پيروزي انقلاب اسلامي شد. امام خميني (ره) علاوه بر مبارزه براي نفي استعمار و استبداد به ارائه فلسفه سياسي اسلام پرداخت و در واقع به اين دو پرسش اساسي مهم فلسفه سياسي كه چه كسي بايد حكومت كند؟ و چگونه بايد حكومت كند؟ ، پاسخهاي صريح و روشني داد و در عمل نيز به پياده كردن اين انديشه اهتمام ورزيد. آزمون ادعاي فوق را در ادامه اين مقاله پي مي گيريم.

انديشه سياسي امام خميني (ره)

امام خميني (ره) تجربه بيش از يك قرن شكست و ناكامي مسلمانان در مقابله با جهانخوران را به خوبي تحليل و تبيين كرد. مشكلات و معضلات اساسي را دريافت و در يك تحليل دقيق، شيوه و روشي بديع در تبيين مسايل فقهي، كلامي و فلسفي - عرفاني اسلام را در پيش گرفت، در حالي كه در اين راه جو غالب از آن تفكر جدايي دين از سياست، گريز از حكومت و بي توجهي به مسايل جهاني و منطقه اي بود و چه فريادها و دردها كه امام از جو و محيط داشت و. . .

آري، امام خميني (ره) انديشه سياسي اسلام را، در وضعيتي دشوار، در خلال مباحث فقهي مطرح كرد. اما اينگونه نبود كه از چارچوب فقه و اصول فقه خارج نشوند، بلكه ضرورت ايجاد حكومت اسلامي به رهبري ولي فقيه را در كلام ثابت كرد و آنگاه فقه را با اين انديشه مشروب ساخت. در اين مورد آيه الله جوادي آملي نظر روشني دارند كه به لحاظ اهميت آن عينا نقل مي شود.

ابتكار امام خميني در

دين و فقه شناسي نه مانند اخباريون بود كه از روزنه زبون تحجر و ثقبه روزنه كم نور جمود و خموشي به آن مي نگرند و نه مانند ساير اصوليون بود كه از تنگناي مباحث الفاظ و اصول عمليه در آن نظر مي نمايند و نه همتاي ساير حكيمان و عارفان بود، . . . بلكه دين شناسي او در فقه اصغر (فقه مصطلح در حوزه ها) و اوسط و اكبر تابع دين شناسي امامان معصوم (ع) بوده است، كه آن ذوات مقدس دين را در همه زاوياي غيب و شهودش مي شناختند و درصدد اجراي همه آن بودند و تنها راه عملي نمودن آن تاسيس حكومت اسلامي است.(2)

كاري كه امام (ره) كرد، اين بود كه بحث ولايت فقيه مظلوم را از قلمرو فقه بيرون آورد و به جايگاه اصليش كه مساله كلامي است نشاند. آنگاه با براهين عقلي و كلامي اين مساله را شكوفا كرد. و سراسر فقه را در تابش شعاع آن قرار داد.(3)

امام خميني (ره) با نگارش كشف الاسرار در سال 1323 ش، ضمن پاسخگويي به اتهاماتي كه نويسنده اسرار هزار ساله و ديگران به اسلام زده بودند، حمله به رژيم پهلوي را نيز به نحو بارزي آغاز كرد.(4) در همين كتاب آورده بودند:

خداي عادل هرگز تن دادن به حكومت ظالمان را نمي پذيرد. تنها حكومتي كه خرد و شرع آن را حق مي داند، حكومت خدا، يعني حكومت قانون الهي است؛ و اين نوع حكومت اگر به دست فقيه هم نباشد، بايد حكومت با اساس و قانون الهي كه صلاح كشور و مردم در آن است، اداره شود و چنين حكومتي

بدون نظارت فقها امكان پذير نيست.(5)

به اين ترتيب، انديشه تاسيس حكومت اسلامي از آغاز مبارزات مورد نظر حضرت امام (ره) بود، ولي اولويت با ساختن و تربيت عناصر آگاه و ياران همدل بود. كاري كه در جو آن روز هم شجاعتمي خواست و هم نياز به زمان داشت. بعد از حادثه فيضيه، در 22 فروردين 1342، ضمن معرفي دولت به عنوان تشكيلاتي كه اساسا مخالف اسلام است و براي دشمني با قرآن با اسرائيل و ايالات متحده وحدت كرده است.(6) فرمود: بايد اين راه ادامه يابد، هر چه مي شود بشود ولو بلغ ما بلغ. (7)

فكر تاسيس حكومت اسلامي اولا امام (ره) و پيروانش را در مقابل نظام ستم شاهي پهلوي قرار مي داد و ثانيا مانع از آن مي شد تا شكستهايي نظير آنچه در نهضت مشروطه و غير آن اتفاق افتاد، دوباره تكرار شود. اين همه، در كنار لزوم ارائه يك فلسفه سياسي در مقابل فلسفه سياسي نظام حاكم، سبب شد تا از سوي حضرت امام خميني (ره) در اول بهمن سال 1348، در اثناي بحث فقهي مكاسب موضوع ولايت فقيه محور تدريس قرار گيرد. در اين درس بود كه فرمود: بر تمام مسلمانان و پيشاپيش آنان بر علماي روحاني و طلاب حوزه هاي علميه اسلامي واجب است كه عليه سمپاشي هاي دشمنان اسلام، به هر وسيله ممكن، قيام كنند، تا اينكه بر همگان آشكار شود كه اسلام براي اقامه حكومتي عدل گستر آمده است. (8)

انتشار اين دروس در قالب كتاب ولايت فقيه و يا حكومت اسلامي و يا عناوين ديگر مبارزات را وارد مرحله جديدي كرد و در سطح وسيعتر تحول عميقي

در حوزه انديشه سياسي اسلام به وجود آورد و زمينه را براي طرح هاي مختلف در ابعاد مختلف حكومتي فراهم آورد.

براي پرهيز از تفصيل، به چند نكته اساسي كه در اين درسها مطرح شد، به اختصار اشاره مي كنيم. در مورد لزوم برپايي حكومت اسلامي متذكر شده بودند كه: احكام اسلامي، اعم از قوانين اقتصادي و سياسي و حقوقي، تا روز قيامت باقي و لازم الاجرا است. . . . اين بقا و دوام هميشگي احكام، نظامي را ايجاب مي كند كه اعتبار و سياست اين احكام را تضمين كرده، عهده دار اجراي آنها شود، چه، اجراي احكام الهي جز از رهگذر برپايي حكومت اسلامي امكان پذير نيست. (9)

درباره اهداف حكومت فرموده اند: لزوم حكومت به منظور بسط عدالت و تعليم و تربيت و حفظ نظام جامعه و رفع ظلم و حراست مرزهاي كشور و جلوگيري از تجاوز بيگانگان، از بديهي ترين امور است، بي آنكه بين زمان حضور و غيبت امام و اين كشور و آن كشور فرقي باشد. (10)

و نتيجه مي گيرند كه:

پس اقامه حكومت و تشكيل دولت اسلامي بر فقيهان عادل، واجب كفايي است. (11)

و بدينگونه بود كه در انديشه امام (ره) فقها مكلف بودند براي تحصيل حكومت تلاش كنند و البته اگر يكي از فقيهان زمان به تشكيل حكومت توفيق يافت، بر ساير فقها لازم است كه از او پيروي كنند. (12)

در مقابل انديشه سياسي حضرت امام (ره) ، كه با قيام 15 خرداد زمينه هاي فراگير شدن آن فراهم شده بود، رژيم غيرقانوني و فاقد مشروعيت پهلوي، با توسل به انواع و اقسام راهها و حيله ها، درصدد حفظ سلطنت

خويش بود. تاسيس و تقويت ساواك، گسترش واحدهاي پليسي و اطلاعاتي، وابستگي هرچه بيشتر و بيشتر به امريكا، عوام فريبي و اتكاء بر ناسيوناليسم افراطي از اهم اين شيوه ها بود.

پهلوي در همان حال كه به منظور فريب توده مردم مي گفت: نيروئي كه ديگران نمي بينند مرا همراهي مي كند، يك نيروي عرفاني، وانگهي من پيامهايي دريافت مي كنم! پيامهاي مذهبي، من خيلي مذهبي هستم. بخدا باور دارم و همواره گفته ام كه اگر هم خدا وجود نمي داشت بايد اعتراف مي كرديم. . . من از پنج سالگي با خدا زندگي مي كنم از زمانيكه الهاماتي به من شده. . . من حضرت قائم را ديدم من دچار يك حادثه شدم. . . او خود را ميان من و صخره جاي داد. . . كسي كه همراهم بود او را نديد.(13) در همين حال جشنهاي 2500 ساله را برگزار كرد، تاريخ هجري را به تاريخ شاهنشاهي برگرداند و با احياء تاريخ نويسي پادشاهي و تعويض نامها و قانونگذاريها درصدد بود تا ضمن يافتن فلسفه سياسي قابل اتكايي براي حكومت خود، اسلام را از سر راهش بردارد و هر چه زودتر به چيزي كه وي آن را دروازه تمدن مي ناميد، برسد.(1) . آيه الله جوادي آملي، تفسير موضوعي قرآن مجيد، ج 4، مركز نشر فرهنگي رجاء، 1366، صص: 111 - 93. ايشان در نتيجه گيري از بحث آورده اند كه: پس دو طرز تفكر در افراد و جوامع بشري وجود دارد؛ يكي خدمت به اسلام را غرامت مي داند، ديگري خدمت به دين را غنيمت.

نيز نگاه كنيد به: فرهنگ رجائي، فلسفه سياست و

مشكله ما، ماهنامه اطلاعات سياسي، اقتصادي، شماره 62 - 61، صص: 10 - 4.

(2) . آيه الله جوادي آملي، آواي توحيد، ص 23.

(3) . آيه الله جوادي آملي، نقش امام خميني در تجديد بناي نظام امامت، كيهان انديشه، ش 24، ص 8.

(4) . سلسله پهلوي و نيروهاي مذهبي به روايت تاريخ كمبريج، ترجمه عباس مخبر، صص: 304 - 303.

(5) . عباسعلي عميد زنجاني، انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن، نشر طوبي، ص 435.

(6) . سلسله پهلوي و نيروهاي مذهبي، همان، ص 306.

(7) . كيهان انديشه، همان، ص 16.

(8) . آيه الله العظمي امام خميني، شئون و اختيارات ولي فقيه (ترجمه مبحث ولايت فقيه از كتاب البيع) ، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، ص 20.

(9) . همان، ص 23.

(10) . همان، ص 24.

(11) . همان، ص 33.

(12) . همان، ص 33.

(13) . سيد جلال الدين مدني، تاريخ سياسي معاصر ايران، ج 2، انتشارات اسلامي، ص 122.

در اين نبرد نور و ظلمت، حق و باطل و اسلام و كفر، انديشه اسلام پيروز گشت و 22 بهمن 57 شاهد اين پيروزي شد.

تاثيرات انديشه سياسي امام خميني

همانگونه كه پيدايش اصل انقلاب اسلامي با احياي انديشه سياسي اسلام، توسط رهبر كبير انقلاب حضرت امام خميني (ره) بود، استمرار آن نيز با تداوم اين انديشه خواهد بود و چنانكه بيداري مردم مسلمان ايران با رهبري ديني آغاز شد، بيداري و قيام مردم خارج از اين مرز و بوم نيز با هدايت ديني انجام پذير است و اين همان معناي صدور انقلاب است. بنابراين صدور انقلاب به معناي پاسخ دادن به سئوالهاي فكري بشر تشنه معارف الهي است.(1) و اين

چيزي غير از تداوم، پويايي و بالندگي انديشه اسلامي به ويژه انديشه سياسي اسلام، كه امام راحل (ره) احياگر آن بود، نيست.

در ادامه اين مقال، تاثيرات و روند اين انديشه را، پس از پيروزي انقلاب اسلامي، در سه سطح (ايران، جهان اسلام و نظام بين الملل) مورد اشاره قرار مي دهيم.

1- ايران

اگر قبل از پيروزي انقلاب اسلامي، برخورد و رويارويي انديشه اسلامي عمدتا با سلطنت بود، پس از پيروزي انقلاب اسلامي، مسائل ديگري روياروي انديشه اسلامي بويژه، انديشه سياسي اسلام، قرار گرفت. اين رويارويي سبب احياء و گسترش انديشه سياسي اسلامي در حوزه هاي كلامي، فلسفي، اجتماعي و فقهي گرديد. (بررسي مسئله در همه اين حوزه ها نياز به بحثهاي مستقل و مفصل دارد، بر همين اساس در اين نوشته تاكيد بر حوزه فقهي خواهد بود. ) گامهايي كه در اين گرايشها برداشته شده، بسيار اساسي است و مي شود گفت زمينه را براي مطالعات و پژوهشهاي بعدي در اين حوزه ها، فراهم كرده است.

تدريس فلسفه و يادگيري زبان خارجي اگر روزي كفر به حساب مي آمد، امروزه اينگونه نيست. اگر روزي جو غالب از آن گرايش جدايي دين از سياست بود و به تعبير امام راحل (ره) آخوند سياسي لقبي نابخشودني بود، امروز چنين نيست. سخن امام خميني (ره) در اين مورد سندي است كه هر پژوهشگري را از تفصيل بي نياز مي كند. وقتي شعار جدايي دين از سياست جا افتاد و فقاهت در منطق ناآگاهان غرق شدن در احكام فردي و عبادي شد. . . حماقت روحاني در معاشرت با مردم فضيلت شد. بزعم بعضي افراد، روحانيت زماني قابل احترام و تكريم

بود كه حماقت از سرو پاي وجودش ببارد والا عالم سياسي و روحاني كاردان و زيرك كاسه اي زير نيم كاسه داشت. و اين از مسايل رايج حوزه ها بود كه هر كس راه مي رفت، متدين تر بود. ياد گرفتن زبان خارجي كفر و فلسفه و عرفان گناه و شرك. به شمار مي رفت. (2)

يكي از تحولات مهمي كه امام (ره) آن را به وجود آورد، تحول در حوزه فقه بود ايشان با اين كه در مورد روش تحصيل و تحقيق در حوزه ها. . . معتقد به فقه سنتي و اجتهاد جواهري بود و تخلف از آن را جايز نمي دانست ولي معتقد بود كه اين بدان معني نيست كه فقه اسلام پويا نباشد.(3) بر همين اساس بر نقش دو عنصر زمان و مكان توجه داد: زمان و مكان دو عنصر تعيين كننده در اجتهادند. مساله اي كه در قديم داراي حكمي بوده است به ظاهر، همان مساله در روابط حاكم بر سياست و اجتماع و اقتصاد يك نظام، ممكن است حكم جديدي پيدا كند. بدان معني كه با شناخت دقيق روابط اقتصادي و اجتماعي و سياسي، همان موضوع اول كه از نظر ظاهر با قديم فرقي نكرده است، واقعا موضوع جديدي شده است كه قهرا حكم جديدي مي طلبد.(4) و از همه مهمتر اينكه حكومت را فلسفه عملي تمامي فقه دانست: حكومت، در نظر مجتهد واقعي، فلسفه عملي تمامي فقه در تمامي زواياي زندگي بشريت است. حكومت نشان دهنده جنبه عملي فقه در برخورد با تمامي معضلات اجتماعي و سياسي و نظامي و فرهنگي است.(5) و ويژگيهاي مجتهد واقعي را اينگونه برشمرد:

آشنايي به روش برخورد با حيله ها و تزويرهاي فرهنگ حاكم بر جهان، داشتن بصيرت و ديد اقتصادي، شناخت سياستها و حتي سياسيون و فرمولهاي ديكته شده آنان و درك موقعيت و نقاط ضعف. . . از ويژگيهاي يك مجتهد جامع است. (6)

با اين همه در صورتي كه سخن استاد مطهري را به ياد داشته باشيم كه فرموده بود: حق اين است كه در برابر هر يك رساله عمليه. . . دهها رساله عمليه و فكريه و اصوليه و اجتماعيه و اقتصاديه و سياسيه بر طبق احتياج و درك و قبول مردم و شان زمان. . . نيز نوشته شود.(7) بايد بپذيريم كه هنوز در ابتداي راهيم و تا رسيدن به آنچه آرزوي امام (ره) بود فاصله زيادي داريم.

2- جهان اسلام:

با پيروزي انقلاب اسلامي، چراغ اميدي در قلب امت اسلام روشن شد و مسلماناني كه تا آن هنگام فكر مي كردند براي رهايي از يك ابرقدرت بايد به ابرقدرت ديگري روي آورند و يا بعضي كه گمان مي كردند، امكان برقراري حكومت اسلامي در اين عصر و زمانه نيست، انديشه و فكرشان بطور كلي متحول شد. شاهد اين ادعا اين است كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي از نفوذ انديشه هاي ماركسيستي و غير آن در ميان مسلمانان كاسته شد و در عوض اسلام به عنوان راهنماي عمل انتخاب گرديد. بدينگونه فرياد اسلام خواهي مردم لبنان و سودان و الجزاير و مصر و افغانستان و كشمير و اقصي نقاط جهان متاثر از انقلاب اسلامي و انديشه امام خميني (ره) به حساب مي آيد.

آنچه گفته شد چيزي نيست كه بر كسي پوشيده باشد. در اين مورد

حتي بيگانگان نيز به اين حقيقت اعتراف كرده اند. اشاره به يك مورد خالي از فايده نيست:

اسلام تولد مجدد خود را از امام خميني دارد و او بود كه با احياي ارزشهاي فراموش شده ميليونها انسان، تعجب رهبران غرب و جهانيان را برانگيخت. (8)

بدينگونه، پژواك انديشه انقلاب اسلامي در سطح جهان اسلام، احياء مذهب و به راه انداختن جنبشهاي اسلامي بود. چيزي كه به نفوذ اين انديشه كمك كرد، آرزوهاي امام (ره) در جهت آزادي جهان اسلام از زير يوغ استعمارگران و طاغوتيان، مجد و عزت مسلمانان، از بين رفتن تفرقه هاي سياسي، مذهبي، ملي و قومي در جهان اسلام، آگاهي بخشي به مسلمانان جهان، بازسازي و نجات تفكر ديني و در يك كلام نجات مسلمين بود. در ميان فرمايشات ايشان كم نداريم از اين قبيل كه: ما اميد واثق داريم كه ملل اسلامي، در آتيه نزديكي بر استعمار چيره شود.(9) و نيز بايد بسيجيان جهان اسلام، در فكر ايجاد حكومت اسلامي باشند و اين شدني است؛ چرا كه بسيج، تنها منحصر به ايران اسلامي نيست. بايد هسته هاي مقاومت را در تمامي جهان به وجود آورد. (10)

ثمرات عميق نفوذ و تاثير انديشه امام (ره) در حمايت همه جانبه مسلمانان جهان از حكم اعدام سلمان رشدي، كه توسط امام خميني (ره) صادر شد، به خوبي روشن گشت و دشمنان اسلام را بيش از پيش از قدرت جهان اسلام به وحشت انداخت.

3- نظام بين الملل:

اگر تا قبل از پيروزي انقلاب اسلامي گفته مي شد كه دين افيون توده هاست. ، پس از پيروزي انقلاب اسلامي و انديشه ديني در ايران، اين سخن به موزه هاي تاريخ

انديشه سپرده شد. به نظر مي رسد يكي از علل عمده غافلگير شدن تحليلگران غربي و شرقي در پيش بيني وقوع انقلاب اسلامي، تصورات غلط آنها از دين و انديشه ديني بود. يكي از روزنامه نگاران غربي طي تحقيقي به بررسي رويدادهاي ايران در فاصله زماني دهسال مانده به انقلاب تا وقوع انقلاب، در 12 روزنامه مشهور جهاني كه در سطح بين المللي منتشر مي شوند، پرداخته است. وي در پايان به اين نتيجه رسيده است كه هيچ كدام از اين روزنامه ها نتوانسته بودند خوانندگانشان را براي اعلام خبر وقوع انقلاب آماده كنند. (11)

يكي از عواملي كه به نفوذ انديشه سياسي اسلام (علاوه بر دين اسلام) در سطح نظام بين الملل قوت بخشيد و قرآن را به صورت يك انديشه جهاني، كه تمام جهان را به سوي خويش دعوت مي كند درآورد، نامه امام (ره) به گورباچف بود، نامه اي كه يادآور نامه هاي پيامبر اسلام (ص) به پادشاهان جهان بود؛ در اين نامه به صراحت مشكل اصلي كشور شوروي سابق عدم اعتقاد واقعي به خدا معرفي شده بود و امام (ره) از گورباچف مي خواست كه درباره اسلام به طور جدي تحقيق كند.

آقاي گورباچف! . . . بايد به حقيقت روي آورد. مشكل اصلي كشور شما، مساله مالكيت و اقتصاد و آزادي نيست، مشكل شما عدم اعتقاد واقعي به خداست؛ همان مشكلي كه غرب را هم به ابتذال و بن بست كشيده و يا خواهد كشيد. . . اكنون از شما مي خواهم درباره اسلام، به صورت جدي تحقيق و تفحص كنيد؛ و اين نه بخاطر نياز اسلام و مسلمين به شما، كه

به جهت ارزشهاي والا و جهان شمول اسلام است كه مي توان وسيله راحتي و نجات همه ملتها باشد و گره مشكلات اساسي بشريت را باز كند. (12)

به اين ترتيب، طرح انديشه ديني و مذهبي در جهان امروز، يكي از ثمرات مهم انقلاب و انديشه بنيانگذار آن مي باشد، چيزي كه تا قبل از انقلاب در رديف مسائل فراموش شده و بلكه تخدير كننده جوامع به حساب مي آمد. گفتني و قابل توجه است كه مطرح شدن انديشه اسلامي در سطح جهان از چنان جديتي برخوردار است كه نظام موجود جهاني را به اعمال واكنش مجبور ساخته است. طرح تئوريهايي همچون رويارويي تمدنها در اين راستا قابل تحليل است. (13)

نتيجه

با تامل در آنچه گذشت به اين نكته مي رسيم كه انديشه و به يك تعبير فرهنگ، اساس هرگونه تحول و دگرگوني است. به تعبير بسيار زيباي شاعر:

از يك انديشه كه آيد درون صد جهان گردد به يك دم سرنگون

خلق بي پايان ز يك انديشه بين گشته چون سيلي روانه بر زمين (14)

بدين سان تبيين ابعاد مختلف انديشه اسلامي، كه انديشه اي حياتبخش و نجات دهنده و پاسخگوي معضلات جهان معاصر است، از اولويت بسيار بالايي برخوردار است.(1) . آواي توحيد، ص 21.

(2) . از پيام امام به روحانيت، 3/12/67.

(3) . حوزه، ش 38 - 37، ص 9.

(4) . همان، ص 10.

(5) . همان، ص 12.

(6) . همان، ص 11.

(7) . گزيده مقاله ها (مجموعه مقاله هاي تحقيقي و پيشنهادي مجله حوزه درباره مسائل حوزه هاي علميه) ص 26.

(8) . يك روزنامه آرژانتيني، به نقل از حوزه، ش 58، ص 94.

(9) . حوزه، ش 32، ص

13.

(10) . همان، ص 41.

(11) . مارتين واكر، قدرتهاي جهان مطبوعات، ترجمه م. قائد. روزنامه هايي كه مولف اين كتاب مورد بررسي قرار داده است از اين قرارند: تايمز، لوموند، دي ولت، كوريه ره دلاسرا، پراودا، الاهرام، آساهي شيمبون (با 35 ميليون ميليون خواننده! ) ، نيويورك تايمز، واشنگتن پست، گلوب اندميل، ايج ملبورن و راند ديلي ميل. وي به اين نتيجه مي رسد كه اگر بررسيهاي اين كتاب نكته اي ناگوار داشته باشد اين است كه جوامع بشري روزنامه هايي درخور شايستگي شان ندارند. ص 42. و اين اعتراف، از يكروزنامه نگار غربي بسيار گويا است.

(12) . از پيام امام (ره) به گورباچف، 11/10/67.

(13) . براي مطالعه نظريه رويارويي تمدنها اثر ساموئل هانتينگتون ر. ك. به: مجتبي اميري، ماهنامه اطلاعات سياسي - اقتصادي، شماره 70 - 69 و 74 - 73.

(14) . گفتار فلسفي، جوان از نظر عقل و احساسات، ص 122.

با توجه به اينكه تبيين انديشه اسلامي به عهده حوزه هاي علميه و نسل متعهد جامعه است، وظيفه بسيار سنگيني كه امروزه بر دوش حوزه ها و انديشمندان مسلمان قرار دارد، قابل كتمان نيست. خوب است اين وظيفه را از زبان امام راحلمان بشنويم كه فرمود:

حوزه ها و روحانيت بايد نبض تفكر و نياز آينده جامعه را هميشه در دست خود داشته باشند و همواره چند قدم جلوتر از حوادث، مهياي عكس العمل مناسب باشند. چه بسا شيوه هاي رايج اداره امور در سالهاي آينده تغيير كند و جوامع بشري براي حل مشكلات خود به مسائل جديد اسلام نياز پيدا كند. علماء بزرگوار اسلام، از هم اكنون بايد براي اين موضوع فكري كنند.

(1)

حوزه امروز براي اينكه بتواند به چنين وظيفه اي عمل كند بايد عالماني آگاه به سياست، فرهنگ و اقتصاد جهاني و. . . تربيت كند؛ عالماني كه با اشراف بر مكتب نجاتبخش اسلام، تداوم دهنده اصل دعوت، كه توسط امام خميني (ره) احيا شده باشند و بدانيم كه اصل دعوت با تكيه بر موعظه، حكمت و جدال احسن، استقلال فرهنگي را به بار مي آورد. چيزي كه بدون آن به تعبير استاد مطهري حتي با اين فرض كه استقلال سياسي و استقلال اقتصادي را به دست آوريم، اگر به استقلال فرهنگي دست نيابيم، شكست خواهيم خورد و نخواهيم توانست انقلاب را به ثمر برسانيم.(2) و بديهي است كه اين يكي از بهترين راههاي مبارزه با تهاجم فرهنگي دشمن است. به اين ترتيب به ميزان نفوذ انديشه اسلامي، كه با نهضت فكري امام خميني (ره) زمينه بسط آن فراهم آمده است، قلمرو اسلامي خواهيم داشت.

(1) . حوزه، شماره 42، ص 20.

(2) . مرتضي مطهري، پيرامون انقلاب اسلامي، ص 130. نجف لك زايي - imam-khomeini.com (با اندكي تلخيص)

مردم را بيدار كند كه همه طبقات و همه بچه ها و بزرگ ها، اينها با هم به يك راه بروند.(1)

نهضت الهي و جوشيده از متن ملت

نهضت جوشيده است از متن ملت ... نمي تواند كسي بگويد كه مال من است، هيچ كس حق ندارد.... هيچ دستي نمي تواند اين جور ملتي را تغيير بدهد، خداست اين كار كرده است، اين دست خداست ... . از تحول و تبديلي كه در مملكت ما، در ملت ما حاصل شده است، كه راه صد سال رفته، يعني 2500 سال را زير پا گذاشته، نمي شود كه با دست زيد و عمر باشد . اين نمي شود، نمي شود گفت كه روحانيون اين كار را كرده اند، نمي شود گفت مردم بازار اين كار را كرده است . خير، دست خداست و اين به امر خدا، ولهذا اميد بخش است . چون الهي است، اميد بخش است .(2)

هدف و ثمره نهضت مقدس

برداران محترم ! در اين نهضت مقدس كه تشكيل حكومت اسلامي سرلوحه اهداف آن است و ضمانت از آزادي و استقلال از ثمرات آن، صبور باشيد.(3)

حركت برخاسته از متن جامعه و فطرت انساني

اين حركت ازمتن جامعه و فطرت انسانها برخاسته است و متكي به شخص يا اشخاصي نيست و از روحيه قوي تشكيلات سياسي آشنا با فهم مردم جامعه ايران برخوردار است و اين عامل، خود تضمين كننده جايگزيني يك تشكيلات سياسي نيرومند به جاي رژيم شاه مي باشد.(4)

تغييرات اساسي در همه ابعاد جامعه

يكي ديگر از خصايص اين نهضت اين است كه خواستار تغييراتي اساسي در همه ابعاد جامعه ايراني مي باشد كه عبارت است از سقوط

شاه، برچيده شدن نظام شاهنشاهي و استقرار حكومت اسلامي .(5)

ايجاد تحول فكري و جنبش همگاني

اما سازمان دادن نهضت اسلامي همگاني ملت ايران، اين نهضت، جنبشي است كه همه مردم را شامل مي شود و از آنها و مردم سرچشمه مي گيرد و اعتقادش به اين است كه اين نهضت را تا به ثمر رسيدن بايد ادامه داد البته ما روحانيون مردم را هدايت كرديم و تمام جرائم رژيم را افشاء كرديم و روشنگري روحانيون، بحمدالله مفيد واقع شد و مردم روشن شدند و يك تحول فكري براي جامعه ايران به وجود آمد، به طوري كه همه با هم يك صدا به دنبال يك راه و مقصد در حركتند و آن نابودي اين دودمان و برچيده شدن نظام شاهنشاهي و برقراري حكومت اسلامي است و اين هدف در سراسر ايران حكم فرماست در مركز، همين مطلب را مي خواهند، در شمال و جنوب و شرق و غرب هم همين موضوع را طالبند همه فرياد استقلال، آزادي، حكومت اسلامي را سر داده اند و مي خواهند، چرا نخواهند.(6)

اسلامي و انساني بودن انقلاب

بايد ملت ايران بداند كه اين انقلاب ايران با ساير انقلاباتي كه در دنيا واقع شده است فرق دارد. اين انقلاب از باب اينكه انقلاب اسلامي و انساني بود ضايعات كمي به بار آورد. در انقلاباتي كه در دنيا واقع شده است ضايعات بسيار زياد بوده است و مابحمدالله با كمي ضايعات به پيروزي بزرگ نايل شديم . يك شاهنشاهي ظالم دو هزار و پانصد ساله را شما ملت ايران با مشت و با همتي بزرگ و ايماني راسخ سرنگون كرديد و توجه به پشتيباني هايي

كه از او مي شد نكرديد.(7)

حفظ نظم در انقلاب اسلامي انساني

درود بر ملتي كه در انقلابش چنان حفظ نظم كرد كه چشم هاي دنيا را خيره كرد. انقلاباتي كه در دنيا واقع شده است به قدري شديد است و به قدري خون ريزي در آن شده است كه نمي توان ناديده گرفت . در اين انقلاب مذهبي شما، در اين انقلاب اسلامي انساني شما بحمد الله ضايعات بسيار كم بود براي اينكه حفظ ايمان شما را وادار كرده بود با ظلم مخالفت كنيد، شيطان از اين عمل شما دور بود، نظر خداي تبارك و تعالي با شما بود، نظر امام زمان - سلام الله عليه - با شما بود.(8)

احياي اسلام در نهضت الهي ايران

اسلام داشت منسي (فراموش) مي شد، اسلام را داشتند منهدم مي كردند قرآن را داشتند زير چكمه هااز بين مي بردند، قيام شما جوانهاي ايران، قيام شما ملت ايران كه قيام الهي بود، نهضت الهي بود، قرآن را زنده كرد، اسلام را زنده كرد، حيات تازه به اسلام بخشيد.(9)

وحدت در مقصد

بحمدالله در ايران در اين سنوات اخير يك نهضتي، يك نهضت الهي پيدا شد كه من نمي توانم اسمي رويش بگذارم الا اينكه اين نهضت الهي بود، نهضتي كه بچه هاي صغيرش با پيرمردهاي كبير با هم بودند، همه با هم بودند و همه با هم طرد كردند اين طاغوت را. رمز پيروزي ايران همين بود كه اتكال به خدا، براي خدا و وحدت كلمه، وحدت كلمه و وحدت غرض، مقصد، از هر كس مي پرسيدند، مقصد اين بود كه حكومت اسلام باشد، مقدمه اين بود كه حكومت طاغوت نباشد، مقصد اين

بود كه استقلال و آزادي در پناه حكومت اسلامي باشد.(10)

قوه ايمان عامل بسيج سراسري

اين شعار بايد محفوظ باشد كه اين قيام، قيام ملي نيست، اين قيام، قيام قرآني است، اين قيام، قيام اسلامي است . يك ملت ضعيفي كه هيچ نداشت، در مقابل ابرقدرتها و در مقابل اين قدرت شيطاني كه همه چيز داشتند و تا دندان مسلح بودند، به قوه مليت نمي تواند غلبه كند. ملتي كه غلبه كرد براي اينكه شهادت آرزو ي او بود. بعضي جوانها ي من، از من شهادت را طلب مي كردند و مرا قسم مي دادند كه دعا كن كه شهيد بشويم، زن هايي كه جوانهاي خودشان را دادند، افتخار براين كردند كه شهيد داده ايم و آن كه يك پسر از او باقي مانده بود باز مي گفت اين را هم اهداء مي كنم . اين قدرت مليت نيست اين قدرت ايمان است، اين قدرت اسلام است، خبط نكنند، اشتباه نكنند. اين اسلام است كه غلبه كرد بر ابر قدرت ها، اين اسلام است كه فرزندان او به شهادت راغب هستند. اين قوه ايمان است كه مردم را سرتاسر ايران بسيج كرد.(11)

الهي بودن نهضت عامل پيروزي

اين نهضت چون يك نهضت الهي بود، نه يك نهضت مادي گرايي (يا) نهضت ملي، يك نهضت الهي، يك نهضت اسلامي بود از اين جهت پيروز شد.(12)

اسلام انگيزه قيام ملت

اين يك نهضتي الهي بود. نهضت مثل نهضت هاي آنهايي كه به خدا اعتقاد ندارند يا آنهايي كه نهضت هايشان نهضت هاي جهت مادي بوده است . نبوده است نهضت ايران نهضتي بود كه خداي تبارك و تعالي در آن نقش داشت و

مردم به عنوان جمهوري اسلامي، به عنوان اسلام، به عنوان احكام اسلام درخيابان ها ريختند و همه گفتند ما اين رژيم را نمي خواهيم و حكومت عدل اسلامي و جمهوري اسلامي مي خواهيم . اين چيزي كه انگيزه اين ملت بود، انگيزه همه قشرها الابعضي ها. زن ها در خيابان ها ريختند، مردها درخيابان ريختند، بچه ها آمدند ... . اين تحول عظيمي كه در اين ملت پيدا شد، يك تحولي بود كه فقط براي اين معنا كه مثلا رژيم نباشد؟ يا دنباله داشت ؟ رژيم نباشد، حكومت اسلامي باشد، اساس او بود، اساس آن بود كه مي خواستند قرآن حكومت كند در اين كشور. موانع را برداشتند كه حكومت، حكومت اسلامي باشد(13)

قيام اسلامي با عنايت خداوند

اگر اين يك نهضت ملي بود، نه شما اينقدر فعاليت مي كرديد و نه ما و نه ساير ملت . ملت اسلام را مي خواهد، ملت كشور خودش را هم كه مي خواهد براي اسلام است . از بچه هاي كوچك تا پيرمردها همه فرياد اسلام مي زدند و اين نهضت براي همين صيغه اسلاميش و براي همين كه مقصد اسلام بود و (قيام بر ضد طاغوت، قيام بر ضد كساني كه اسلام را مي خواستند بشكنند و كارهايي كردند كه اسلام را مي خواستند به فراموشي بسپارند، يك قيامي بود كه خداي تبارك و تعالي مدد فرمود كه شما جمعيتي كه همه متفرق بوديد، همه از هم جدا بوديد، همه با هم مجتمع شديد، ارتشي ها كه بر ضد ما بودند، متصل شدند آنهايي كه اصلش كاري به اين مسائل نداشتند وارد شدند)، آن يك مسأله الهي بود،

خدايي بود. يعني خدا تاءييد كرد شما را، و اين را خيلي براي خودتان و براي خودمان افتخار مي دانيم كه در يك مرحله اي كه رو به نابودي داشت يك مملكتي مي رفت، اسلام رو به فراموشي مي خواست برود، در يك چنين مرحله اي خداوند عنايت كرد و دست رحمتش را دراز كرد به طرف ملت و ملت همه با هم هر كس از هر جا مي آمد داد مي زد اسلام، طاغوت نه، رژيم نه، اين يك مطلبي نبود كه يك كسي بتواند خودش درست كند اين را خدا درست كرده (است) .(14)

نزديكي همه اقشار به هم و الهي بودن مقصد

در اين نهضت، يكي از بركات اين نهضت اين بود كه اين قشرها را به هم نزديك كرد، قشر دانشگاهي با قشر روحاني و طبقه جوان روحاني، اينها با هم نزديك شدند، همكار شدند و همه با ساير طبقات مردم نزديك شدند، همكار شدند و همه اينها در اين كلمه «رژيم طاغوتي نبايد باشد و بايد يك جمهوري عدل اسلامي باشد»، همه با هم مشترك شدند. اين غرض همه بود و مقصود همه اين معنا بود.

اين نزديك شدن اين قشرها به هم، متحد شدن اين قشرهايي كه از هم جدا بودند، با تأييد خداي تبارك و تعالي و با اينكه همه مقصدشان يك مقصد الهي بود، اين سد، عظيم كه همه ممكن نمي دانستند كه اين سد شكسته بشود، اين سد را شكست .(15)(1) . صحيفه نور جلد:2 صفحه :116 تاريخ سخنراني :17/7/57

(2) . صحيفه نور جلد:22 صفحه :138 تاريخ سخنراني :10/8/57

(3) . صحيفه نور جلد:3 صفحه :2 تاريخ سخنراني :14/8/57

(4) .

صحيفه نور جلد:3 صفحه :210 تاريخ سخنراني :20/8/57

(5) . صحيفه نور جلد:4 صفحه :23 تاريخ سخنراني :14/9/57

(6) . صحيفه نور جلد:4 صفحه :40 تاريخ سخنراني :16/9/57

(7) . صحيفه نور جلد:5 صفحه :75 تاريخ سخنراني :23/11/57

(8) . صحيفه نور جلد:5 صفحه :81 تاريخ سخنراني :26/11/57

(9) . صحيفه نور جلد:5 صفحه :140 تاريخ سخنراني :14/12/57

(10) . صحيفه نور جلد:5 صفحه :173 تاريخ سخنراني :16/12/57

(11) . صحيفه نور جلد:5 صفحه :184 تاريخ سخنراني :18/12/57

(12) . صحيفه نور جلد:7 صفحه :44 تاريخ سخنراني :11/3/58

(13) . صحيفه نور جلد:7 صفحه :60 تاريخ سخنراني :16/3/58

(14) . صحيفه نور جلد:7 صفحه :66 تاريخ سخنراني :20/3/58

(15) . صحيفه نور جلد:7 صفحه :216 تاريخ سخنراني :6/4/58

جنبه الوهيت نهضت

تمام گروه ها ادغام شد در يك گروه و تمام قول ها و تمام فريادها ادغام شد دريك فرياد و آن فرياد مرگ بر اين رژيم و - عرض بكنم كه - جمهوري اسلامي مي خواهيم . آن ادغام گروه ها در هم و توجه به اسلام بود كه اين سد بزرگ شيطاني را شكست و همه حساب ماديين را باطل كرد، آنها حساب عالم طبيعت و ماده را مي كردند حساب جنبه الوهيت آن را نمي كردند، ايمانش را حساب نمي كردند كه ايمان چه قدرتي دارد، آن را نمي توانند حساب كنند و ايمان نمي دانند چه است .(1)

انقلاب انساني

بحمدالله اين انقلابي كه در ايران پيدا شد كه من اين انقلاب را خيلي به آن خوشبين هستم، نه از اين باب كه محمدرضا را شكست داد، اين هم زياد بود، خيلي عظيم بود، و نه از اين باب كه غرب و شرق را شكست

داد، از اين باب كه يك انقلاب انساني پيدا شد، خودشان را شناختند.(2)

الهي بودن مقصد

مقصد همه مقصد الهي بود، انگيزه اسلام بود. مي ديديم كه در شعارهايشان، در فريادهايشان شعارهاي اسلامي بود، فريادهاي «الله اكبر». مقصد اين بود كه آنها را كه مخالف اسلام مي دانستند بروند كنار و بعد از آن انشاء الله آن مقصد حقيقي كه اين مقدمه آن است تحقق پيدا بكند.(3)

نهضت تمام قشرها براي مطالبه حق

من بايد به شما عرض بكنم كه نهضت ما با پيروزي آمده است و با پيروزي جلو مي رود و هيچ نگران اين معنا نباشيد براي اينكه يك ملتي وقتي كه يك مطلبي را خواست آن هم مطلبي كه حق است، حق ملتهاست، يك ملتي كه تمام قشرهايش نهضت كرد و بپا خاست و اين قيام هم قيامي بود كه حق خودش را مطالبه كرد، آزادي را مطالبه مي كرد، استقلال را مطالبه مي كرد ... . يك همچو ملت بپاخاسته براي مطالبه حق خودش، همين اسباب اين شد (كه نتوانستند اين ابرقدرتها سالهاي دراز اين حق را از اين ملت سلب كرده بودند و آزادي به هيچ وجه نبود، استقلال نبود، رژيم، رژيم غير قانوني سلطنتي بود،) نتوانستند كه حفظ كنند آن رژيم را و نتوانستند آن اختناقي كه سابق بود و سابقه داشت در اين مملكت، باز نگهش دارند و نتوانستند وابستگي ما را به غير حفظ كنند.(4)

بي نظير بودن انقلاب اسلامي در عالم

ما مدعي هستيم كه انقلاب ما در عالم نظير نداشته است براي اينكه اسلامي بوده است و چون اسلامي بود و تمام افراد ملت شركت در اين امر داشتند، يك انقلابي

نبود كه يك حكومتي بيايد و حكومتي را ببرد، يا يك نظامي بيايد و يك حكومتي را ساقط كند، آنطور نبود يك ملتي قيام كرد و ملتي كه اسلامي بود، ملتي كه خودش را پايبند اخلاق و پايبند اسلام مي دانست و مي داند، اينها قيام كردند و حريف خودشان را بيرون كردند و غلبه كردند.(5)

انقلاب بزرگ ايران متمايز از ديگر انقلابها

انقلاب ما انقلاب بزرگي بوده است و در حد خودش بالاترين انقلاب بوده است، با وضعي كه حاضر است و ما شاهد بوديم و پشت سر آن آشفتگي هايش ناچيز است . آن طوري كه انقلاب هاي ديگر بودند كه بعد از پنجاه سال، شصت سال، بعد از چند سال باز گرفتار هستند ما آن گرفتاري ها را نداريم و مهم هم اين است كه انقلاب ما اسلامي است و ملي، ملت مسلم قيام كرده است براي اسلام و هر قيامي كه اينطور باشد پشت سرش آن طور خونريزي ها، آن طور وحشيگري ها پيدا نمي شود. (6)

غلبه اسلام بر كفر

پيروزي اي كه شما جوان ها با اتحاد با ساير قشرهاي ملت به دست آورديد در طول تاريخ اين طور پيروزي با اين كيفيت پيدا نشده بود. پيروزي يك ملت مسلم بدون اتكاء به غير خدا، بدون تجهيزات نظامي، بدون تعليمات نظامي، بر يك قدرت هاي مجهز، داراي تجهيزات نظامي، داراي تعليمات نظامي، علاوه بر آن يك ملتي، يك قدرتي كه همه قدرت ها هم دنبال او بودند. اينطور غلبه غلبه اسلام بود بر كفر، غلبه متن اسلام بر متن كفر.(7)

انسجام ملت با صداي ملكوتي

شما مي دانيد كه ما نه قدرت نظامي داشتيم و

نه ملت ما تعليمات نظامي، شما جوانان عزيز مشغول تحصيل دانش بوديد و ساير قشرها هم مشغول كارهاي مخصوص خودشان بودند. روحانيون هم مشغول تحصيل علوم خودشان بودند، ما نداشتيم يك جمعيتي كه تعليمات نظامي ديده باشد و نه يك تجهيزاتي داشتيم لكن يك چيز داشتيم و دنبال آن يك چيز ديگر، عقيده به اسلام، ايمان به خدا، قيام براي خدا كه دنبال آن جمع شدن همه قشرها در زير بيرق اسلام بود. اين دو نيروي عظيم را ما داشتيم كه يكي اصيل و يكي دنبال او نيروي اصيل، نيروي ايمان، توجه به خدا، اتكال به ذات مقدس حق از همه زبان ها ذكر خدا بيرون مي آمد، با الله اكبر جلو رفتند و دنبال اين مطلب اصيل همه قشرها با هم مجتمع شدند و همه اغراض كنار رفت يك صدا و آن اينكه ما جمهوري اسلامي مي خواهيم، اين يك صدا كه از حلقوم شما فرزندان اسلام درآمد و اين صداي اسلام بود. صداي ملكوت بود، صداي عالم غيب بود و اين صدا همچو اين ملت را منسجم كرد و همچو قدرتي به ملت داد كه با دست خالي بر قدرت بزرگ غلبه كردند. از اين به بعد هم ما، احتياج به اين صداي ملكوتي الهي داريم و احتياج به اين انسجام .(8)

انقلاب جوشيده از متن مردم با قدرت معنوي

شما شايد در طول تاريخ كم پيدا كنيد يك انقلابي كه از متن خود مردم جوشيده باشد و هيچ اتكايي به قوه نظامي، به قدرت خارجي نداشته باشد، اسلحه نداشته باشد، تعليمات نظامي در كار نباشد، همين توده مردم، دانشگاهي كه شغلش تحصيل بوده، طلبه

كه شغلش تحصيل بوده، بازاري كه شغلش كسب بوده، كشاورز كه شغلش معلوم بوده است و آنهايي كه در كارخانه كار مي كردند، همه يك شغل هاي خاصي داشتند و اصل نظامي در كار نبوده، نه تعليمات نظامي ديده بودند، نه ساز و برگ نظامي داشتند، با يك قدرت معنوي يك تبديل از انسان مادي به انسان معنوي شد.(9)

انقلاب ما انقلاب اسلامي

... انقلابات ديگر دنيا اسلامي نبوده دنبالش هزار جور فسادها بوده است اما انقلاب ما انقلاب اسلامي است، همه شما به جمهوري اسلامي رأي داديد يك عده معدودي نه، رأي ندادند اما ملت رأي داد به جمهوري اسلامي، يعني پذيرفت كه نظام، نظام اسلامي باشد، اين را ملت پذيرفته است و رأي به آن داده است .(10)

تحول الهي در ملت

اين نهضت براي اينكه اسلامي بود و براي خدا بود، خداي تبارك و تعالي كمك كرد در همه مراحلش، كمك كرد در مراحل ابتدايي راجع به شكست دشمنتان، اين تاييد خدا بود ... . ملت ما بي تعليمات نظامي و بي ساز و برگ، با قدرت ايمان به ميدان رفت و در مرحله اول آنها را شكست داد و اين نبود جز تاييد خداي تبارك و تعالي و قدرت اسلام .

يعني آن تحولي كه در ملت پيدا شد كه از حال خوف برگشت به حال قدرت، از حال ضعف برگشت به حال قدرت، اين تحول، تحول الهي بود.(11)

متفاوت بودن انقلاب اسلامي با كودتا

انقلاب ما با كودتا فرق دارد، ايران مثل افغانستان نيست، مردم ايران بايد بدانند كه حتي فكر كودتا در مغز احدي امكان ندارد وارد شود زيرا به محض اينكه اين خيال در سرش

بيايد اول خودش نابود مي شود. مگر ملت ما خواب است ؟ كودتا مقدماتي مي خواهد كه يكي از آنها خواب بودن ملت است و ديگر اينكه ارتشي مي خواهد كه آلت دست باشد، نه ارتش ايران كه اكثريت قريب به اتفاقش همراه و همدل ملت است .(12)

انقلاب و مردمي و مكتبي

انقلابهايي كه در دنيا واقع شده يا پس از اين واقع مي شود، يا از طريق ملتها بوده است و يا از طريق حكومت ها كه به يك نحو كودتا يك انقلابي انجام مي دادند. اكثرا انقلابات كودتايي بوده، آن انقلاب هم كه از قبيل ملت بوده است شايد كم انقلابي پيدا بشود كه به هدايت احزاب و دستجات معين واقع نشده باشد. شما اگر بگرديد در تمام انقلاباتي كه واقع شده است، نخواهيد پيدا كرد انقلابي كه اين دو خاصيت را داشته باشد، يكي اينكه از ملت واقع شده باشد بدون دخالت احزاب و گروه ها و دستجات سياسي و امثال اينها و يكي ديگر اينكه مكتبي باشد و آن هم يك مكتب الهي . در همه انقلاباتي كه در دنيا واقع شده است، مثل انقلاب ايران پيدا نخواهيد كرد. انقلاب ايران يك جهت اسلامي داشت و حالا هم دارد و آن اينكه سرتاسر ايران كه مسلمان هستند (مگر نادري ) اينها به همان ايده اسلامي قيام كردند.اين انقلاب تبع ايده اسلامي بود. اسلام همه چيز دارد لكن اينطور نبود كه ملت ما بريزند بيرون و بگويند كه ما مثلا فلان رژيم كذايي را مي خواهيم . همه گفتند ما اسلام را مي خواهيم . همه اجتماع داشتيد در كلمه اسلام و جمهوري

اسلامي و هيچ يك از گروه هاي ديگر چه سياسي و چه غير سياسي هيچ دخالتي در اين نهضت نداشت و اينكه به طور معجزه آسا پيشرفت كرد همين قضيه اسلامي بودن بود. وقتي يك ملت همه شان قيام كردند و همه هم نظرشان خدا بود اين ملت پيش مي برد براي اينكه خوف از مرگ ندارد، الهي است .(13)

مردمي بودن ويژگي مهم انقلاب

ويژگي مهم اين انقلاب اين است كه مردم خودشان انقلاب كردند، يك كسي نيامده انقلاب را بكند، يك كسي لشكركشي نكرده براي انقلاب، خود مردم همين كوچه وبازارو همين مردم عادي و خصوصا طبقه مستضعف به اصطلاح آنها و طبقه اعلا، به نظر ما، خود اينها بودند كه انقلاب را كردند و كار را انجام دادند، نه من ميتوانم يك همچو كاري بكنم، نه افراد ديگر مي توانند يك همچو كاري بكنند، خداست كه دل اينها را قوي كرد و آنها را دلشان را ضعيف كرد.(1) . صحيفه نور جلد:7 صفحه :229 تاريخ سخنراني :7/4/58

(2) . صحيفه نور جلد:9 صفحه :31 تاريخ سخنراني :12/6/58

(3) . صحيفه نور جلد:9 صفحه :163 تاريخ سخنراني :28/6/58

(4) . صحيفه نور جلد:10 صفحه :130 تاريخ سخنراني :13/8/58

(5) . صحيفه نور جلد:10 صفحه :246 تاريخ سخنراني :8/9/58

(6) . صحيفه نور جلد:11 صفحه :51 تاريخ سخنراني :28/9/58

(7) . صحيفه نور جلد:11 صفحه :68 تاريخ سخنراني :30/9/58

(8) . صحيفه نور جلد:11 صفحه :72 تاريخ سخنراني :1/10/58

(9) . صحيفه نور جلد:11 صفحه :166 تاريخ سخنراني :11/10/58

(10) . صحيفه نور جلد:11 صفحه :170 تاريخ سخنراني :11/10/58

(11) . صحيفه نور جلد:11 صفحه :176 تاريخ سخنراني :10/1258

(12) . صحيفه نور جلد:12 صفحه :96 تاريخ

سخنراني :28/2/59

(13) . صحيفه نور جلد:12 صفحه :186 تاريخ سخنراني :27/3/59

آنها ترسيدند از شما با همه ساز و برگي كه داشتند و شما نترسيديد از آنها با مشت خالي، انقلاب واقع شد.(1)

خودجوش بودن نهضت

خاصيت يك نهضت اسلامي كه از خود توده ها و خود ملت برخاسته همين هايي است كه در ايران واقع شد. يكدفعه سرتاسر ايران بعد از اينكه انقلاب به پيروزي تا حدودي رسيد سرتاسر كشور بدون اينكه يك نظمي در كار باشد و يك اشخاصي بخواهند مردم را آگاه كنند، خودشان برداشتند و سازمان هايي درست كردند و گروه هايي درست كردند. سرتاسر ايران خود ملت دادگاه درست كرد و در هر شهري، در هر ناحيه اي يك ملايي قاضي شد و چند نفري هم دادستان و امثال ذلك بدون اينكه از مركز يك تعيين شده باشد و سرتاسر كشور نهادهاي مختلف پيدا شد، جوشيد.(2)

انقلاب متكي به خود مردم

مهم اين است كه انقلاب اسلامي ما انقلابي است كه به دست مردم صورت گرفته، مردم انقلاب كرده اند و مردم بايد آن را به آخر برسانند . مردم قيام كرده اند، شاه را بيرون كرده و رژيم او را سرنگون نموده و نظام اسلامي را كه به نفع مستضعفين است جايگزين آن كرده اند، پس، مردم بايد پاي كاري كه كرده اند بايستند. هر چه عمل بزرگ باشد، دشمنش بيشتر و بزرگتر است .

امروز كه تمام بوق هاي تبليغاتي بر ضد اسلام و ايران است، بدين خاطر است كه ايران را به سازش و تسليم بكشند. انقلاب ما عظيم است و متكي به هيچ قدرتي نيست، نه قدرت شرق و نه قدرت

غرب انقلاب هايي كه در دنيا مي شود، به يكي از اين دو ابرقدرت متكي است ولي انقلاب مردم ما انقلابي است متكي به خود مردم، پس مردم بايد از پيامدهاي انقلابشان گله نداشته باشند. امروز كشور ايران روي پاي خودش ايستاده است، لذا زحمت ها و توطئه ها را هم بايد تحمل كند.(3)

اسلامي بودن نهضت مانع از آسيب پذيري

متوجه باشيد كه امروز آن چيزي كه اهميتش بيشتر از چيزهاي ديگر است اين است كه ما حفظ اسلاميت اين نهضت را بكنيم . اين نهضت از اولش اسلامي بود و تا اينجا هم اسلامي هست و انشاء الله تا آخر هم اسلامي باشد و همه ما و همه شما و همه ملت و ... . دولت و همه بايد همشان اين باشد كه نهضت را اسلامي پيش ببرند. اگر اسلامي بودن نهضت محفوظ باشد، ديگر آسيب نمي بينيد.(4)

شكست ناپذيري در انقلاب مردمي با ايده اسلامي

آنها نمي دانند كه وقتي انقلاب مردمي باشد، آن هم با ايده اسلامي، با انقلاباتي كه گروهي و يا اشخاص مي كنند، با هم فرق هاي زياد دارد در انقلاب مردمي، همه مردم بر اثر فشارهايي كه در ساليان دراز ديده اند، كم كم براي نجات خود و كشورشان انقلاب مي كنند كه در انقلاب ما روحانيون و خطبا در بيداري مردم نقش اساسي داشتند وقتي انقلاب از متن مردم باشد نمي شود با گروهي يا دسته اي و يا حتي لشكرهايي آن را شكست داد مثلا آمريكا و يا يك قدرت بزرگ ديگر مي تواند ايران را اشغال كند، ولي نمي تواند انقلاب را شكست دهد چنانكه در افعانستان، شوروي

با شكست روبرو شد و به نظر مي رسد كه پشيمان است آمريكا مي تواند با هواپيماهايش شهرهاي ما را بمباران كند، ولي وقتي وارد ايران شد چه ؟ مردم آنها را با چنگ و دندان از بين مي برند آناني كه خيال كردند مي توانند انقلاب ما را شكست دهند، از باب اين است كه نه اسلام را شناخته اند و نه مردم ايران را.(5)

مكتب اسلام عامل پيشبرد انقلاب

اينها نمي توانند ببينند اين انقلاب اسلامي شما را، و وقتي تحليل مي كنند كه خوب، چه شد، آدم اينجا با آدم جاهاي ديگر كه هر دو آدمند، همه جا هم يكي دعوي رهبري مي كند و مي گويد من رهبر، همه جا يك حزبي پيدا مي شود و مي گويد كه من حزب، لكن ايران چه بود كه به اين سرعت، به اين سرعت معجزه آسا پيشبرد كرد؟ وقتي تحليل مي كنند همه چيزها را مي بينند كه مكتب بود كه اين كار را كرد، اين مكتب اسلام است كه اين كار را كرد. مردم براي خدا اين كار را كردند.(6)

مشابهت با قيام انبياء و ائمه هدي

ملتي كه براي خدا و اسلام قيام كرده است، اين ملت تا اسلام هست به جاي خودش ايستاده است و خدمت مي كند. اين ملت براي دنيا قيام نكرده است كه اگر چنانچه جوانش گرفته شد رو برگرداند. اين ملت قيامش نظير قيام انبيا و قيام ائمه هدي است، نظير قيام حضرت ابي عبدالله سيدالشهد است . ملتي كه انگيزه قيامش اسلام و ايمان است ... . همه قدرت هاي عالم هم كه بر ضدش قيام بكنند و قيام

كرده اند، اينها را از مقصد خودشان و انگيزه خودشان نخواهند برگرداند.(7)

قيام ملت در مقابل همه قدرتها

انقلاب اسلامي از باب اينكه از اول اسلامي بوده اينطور نبوده است كه يك نفر فرض كنيد كه غربزده يا شرق زده آمده باشد و انقلاب كرده باشد و مردم را دعوت به انقلاب كرده باشد، كودتا كرده باشد مساءله كودتا نبوده است، مساءله قيام يك ملت براي اينكه از دست ظلم داخل و خارج به تنگ آمده است قيام يك ملت است در مقابل همه قدرت ها، مهيا هم بايد باشد براي اينكه همه قدرت ها به او تهاجم كنند و هيچ توقع ما نداريم كه آمريكا با ما سر مصالحه داشته باشد يا شوروي همه اينها مي بينند كه اگر اين انقلاب در ايران انشاء الله به ثمر برسد و آنطوري كه خواست اسلام است تحقق پيدا بكند، ناچار اين انقلاب به خارج صادر مي شود، هيچ احتياجي به اين نيست كه كسي هم برود اين كار را بكند البته تكليف است كه دعوت بشود همه جا.(8)

هدف انقلاب همان هدف پيامبر (ص) است

...اين انقلاب چون مردمي و اسلامي است، از همه انقلاب هاي جهان پرثمرتر و كم ضايعه تر است و مردم انقلابي ما بايد بدانند كه براي حفظ اسلام و انقلاب و نگهباني از ثمرات آن و پاس خون شهيدان لازم است از خود بردباري انقلابي نشان دهند... هدف انقلاب ماهمان هدف پيامبر عظيمالشان است با صبر و تحمل انقلابي به پيش تا گسترش عدل الهي و اسلام عزيز.(9)

انقلاب اسلامي مقدمه ظهور

ما براي خاطر خداي تبارك و تعالي اين نهضت را و اين ادامه نهضت را

دنبال كرديم و ملت ما بحمدالله با رشد ايمان و با قدرت الهي اين انقلاب را به پيش برد اميدواريم كه اين انقلاب يك انقلاب جهاني بشود و مقدمه براي ظهور حضرت بقيه الله - ارواحناله الفداء - باشد.(10)

انقلاب براي نجات اسلام

ما اين انقلابي كه كرديم و ملت ما كرد، اين را به حسب آن طوري كه از اول نداي او بلند شد و الان هم اين ندا بلند است، اين انقلاب براي اسلام بوده است نه براي كشور، نه براي ملت، نه براي به دست آوردن يك حكومت براي اين كه اسلام را از شر ابرقدرتها و جنايتكارهاي خارجي و از شر سليقه هاي كج داخلي داخل اسلامي نجات بدهد.(11)

پرتو افكني انقلاب در همه عالم

ملت ما بحمدالله با عنايت حق تعالي و عنايت اولياي خداي تبارك و تعالي كه به آنها ايمان داد، به آنها قدرت داد، اين ملت دست رد به سينه همه زد و ايستاد و گفت استقلال را ما مي خواهيم . آزادي را ما مي خواهيم و اگر به همين وضع پيش برود، مطمئن باشيد كه پرتوش همه عالم را خواهد گرفت .(12)

موج انقلاب در عالم

اگر نهضت شما و قيام شما و اينها مثل قيام هاي ديگر بود كه براي رسيدن به يك چيزهاي دنيوي بود، قيام كرده بوديد كه فراواني باشد، قيام كرده بوديد كه ارزاني باشد، قيام كرده بوديد كه رفاه باشد، قيام كرده بوديد كه مجالس لهو و لعب باشد، اگر براي اينها قيام كرديد، خوب حق داريد كه آنهايي كه مي خواهند شكوه كنند، شكوه كنند البته توده مردم شكوه ندارند، آني كه دارد، آنهايي است

كه از آن مجالس لهو و لعب بازمانده اند، لكن توده اي كه قيام كرده است و از اول هم غير از اينكه ما براي اسلام و جمهوري اسلامي قيام كرديم، ديگر آمال و آرزويي نداريم اين ملت خسته نمي شود اين ملت اينطور نيست كه بگويد حالا كه نرسيديم به آن، پس برويم سراغ كارمان اين ملت ميبينند رسيده به آن الان موج اين نهضت ... . در عالم اين موج رفته است، در همه جاي دنيا اين موج پيروزي شما سايه افكن است .(13)

مهار هرج و مرج و بي نظمي در كوتاهترين مدت

شما اگر به بررسي انقلاب و حالاتي كه لازمه انقلاب يك ملت است بپردازيد و با تعمق و بي طرفي و بي نظري به آن نظر اندازيد، خواهيد ديد كه چه هرج و مرج و گسيختگي هايي در سراسر كشور انقلابي بوجود مي آيد، كه رسيدن به حداقل نظم و مهار نمودن آن سالهاي طولاني به درازا مي كشد و لااقل در مدتي طولاني با قحطي ها و مرض هاي پيگير و درگيري هاي در سطح كشور و چپاول ها و قتل و غارت ها و دزدي ها و فسادهاي اخلاقي و گرفتاري هاي بسيار ديگر دست به گريبان است و اين در حالي است كه انقلاب متكي به يك يا چند قدرت بزرگ باشد. ولي كشور ايران با بافتي كه انقلاب اسلامي داشت كه اسلام برنامه همگاني بود و انقلاب مردمي و مستقل بود، قبل از آنكه به پيروزي نهايي برسد با آنكه دولت رژيم سابق برقرار بود، با عده اي قليل از افراد متعهد، شوراي انقلاب را تشكيل داد

و همچنين دولت موقت انتقالي را و در مدت بسيار كوتاه چندين رفراندم و انتخابات انجام گرفت و نظام جمهوري برقرار شد و از قحطي هيچ خبري نبود، مراكز فساد اخلاق و ميخانه ها و عشرتكده ها و قمارخانه ها و امور غير مشروع به سرعت برق برچيده شد و آنچه كه گروهك ها، خصوصا منافقين با چهره اي موافق، خود را وارد انقلاب نمودند و به جمع آوري و دزدي اسلحه و مهمات و اموال بي حساب مردم به صورتي رياكارانه دست زدند و با همان سلاح ها خود را مقابل مردم قرار دادند، بوجود آوردند، در مدتي نه چندان زياد در هم شكسته شد و كارهاي باقيمانده آنان همان چيزي است كه كشورهاي بزرگ و كوچك درحال آرامش دنيا با اين نوع درگيري ها و انفجارها دست و پنجه نرم مي كنند و روزي نيست كه در كشوري از كشورهاي به اصطلاح متمدن اروپا و آمريكا و ساير قاره انفجاري صورت نگيرد و كشور ايران هم در اين امور مشابه آنهاست، البته با حجمي بسيار كمتر اين پيروزي معنوي و مادي مرهون اسلامي بودن انقلاب و مردمي بودن و توجه مردم به اسلام و تحول روحي عظيمي است كه خداوند در اين ملت، معجزه آسا ايجاد فرمود.(14)(1) . صحيفه نور جلد:15 صفحه :91 تاريخ سخنراني :19/5/60

(2) . صحيفه نور جلد:12 صفحه :187 تاريخ سخنراني :27/3/59

(3) . صحيفه نور جلد:19 صفحه :58 تاريخ سخنراني :18/6/63

(4) . صحيفه نور جلد:12 صفحه :191 تاريخ سخنراني :1/4/59

(5) . صحيفه نور جلد:16 صفحه :26 تاريخ سخنراني :14/11/60

(6) . صحيفه نور جلد:12 صفحه :195 تاريخ سخنراني :4/4/59

(7) . صحيفه

نور جلد:15 صفحه :195 تاريخ سخنراني :26/7/60

(8) . صحيفه نور جلد:16 صفحه :10 تاريخ سخنراني :30/10/60

(9) . صحيفه نور جلد:16 صفحه :45 تاريخ سخنراني :22/11/60

(10) . صحيفه نور جلد:16 صفحه :88 تاريخ سخنراني :1/1/61

(11) . صحيفه نور جلد:20 صفحه :64 تاريخ سخنراني :21/11/65

(12) . صحيفه نور جلد:20 صفحه :178 تاريخ سخنراني :21/11/66

(13) . صحيفه نور جلد:17 صفحه :63 تاريخ سخنراني :25/7/61

(14) . صحيفه نور جلد:17 صفحه :188 تاريخ سخنراني :21/11/61

ايستادگي در مقابل شرق و غرب

چنانچه اين انقلاب اسلامي يك انقلاب عادي نيست و متكي به هيچ يك از دو قطب شرق و غرب نمي باشد از اين جهت ويژگي هاي خاص خود را داشته و دارد و با پيمودن صراط مستقيم لا شرقيه و لا غربيه در مقابل هر دو قطب ايستاده است و از هيچ يك از قدرت هاي افسانه اي نهراسيده است كه همين موجب پيروزي هاي معجزه آسايش گرديد، گرچه موجب توطئه ها و آتش افروزي هاي فراوان عليه خودش هم شد لكن در هيچ مرحله اي عقب گرد نكرد.(1)

انقلاب دروني

اين انقلاب با انقلاب هاي ساير كشورها و انقلاب هايي كه در دنيا اتفاق افتاده است، فرق دارد. انقلاب هايي كه در دنيا تاكنون اتفاق افتاده است، قدرت را از دست يك قدرتمند، يك جابر، به دست يك جابر ديگري كه يا مثل اين يا بالاتر از اين است منتقل كردند. شما مطالعه كنيد در حال انقلاب هايي كه در دنيا پيدا شده است يا كودتاهايي كه هر روز واقع مي شود و شده است، ببينيد كه آيا وضع آن جا چطور است، جز اين است كه با اغفال مردم يك

انقلاب پيدا شده است و يك قدرتي را كنار گذاشته اند، يك قدرت مشابه او يا بدتر از او را سر كار آورده اند . هيچ در حال ملتها فرق حاصل نشده است يا حال ملتها بدتر شده است . اين انقلاب فرانسه، آن انقلاب شوروي، مطالعه كنند اشخاص ببينند كه آيا قبل از اين انقلاب ها چه بوده است و حالاچي هست و آيا به حال ملتها يك اثري حاصل شده است، فكري براي ملتهاشان كرده اند يا همه اش اعمال زور است و قدرت ؟ انقلابي كه در ايران واقع شد ... يك انقلابي در باطن مردم حاصل شد، (آن انقلاب گرايش اقشار ملت به اسلامي كه تا اين عصر خصوصا در اين سده هاي آخر به طاق نسيان سپرده شده بود و از اسلام جز يك آداب خشك كه هيچ به حال ديگران ضرري نداشت و هيچ در فكر ملتها نبودند، همين باقي مانده بود). اين ملت به خواست خداي تبارك و تعالي و با عنايات خاصه او اول منقلب شد در معنويات، جوان (ها) از آن حال سابق برگشتند به يك حال اسلامي و فهميدند كه اسلام چه بايد باشد و چه بايد بكند، دنبال او اين انقلاب حاصل شد. اگر اين مساءله حاصل نشده بود، انقلاب اين جا هم مثل يكي از انقلاب هاي ديگري بود كه حالشان را مي بينيد و ديديد. آن چيزي كه در اين جا حاصل شد و بايد او را جزء معجزات ما حساب بكنيم، همان انقلاب دروني اين ملت بود.(2)

جدايي از همه انقلابها در پيدايش، كيفيت مبارزه و انگيزه

ما مي دانيم كه اين انقلاب

بزرگ كه دست جهانخواران و ستمگران را از ايران بزرگ كوتاه كرد. با تاييدات غيببي الهي پيروز گرديد. اگر نبود دست تواناي خداوند (امكان نداشت يك جمعيت سي و شش ميليوني با آن تبليغات ضد اسلامي و ضد روحاني، (به) خصوص در اين صد سال اخير و با آن تفرقه افكني هاي بي حساب قلمداران و زبان مردان در مطبوعات و سخنراني ها و مجالس و محافل ضداسلامي و ضدملي به صورت مليت و آن همه شعرها و بذله گويي ها و آن همه مراكز عياشي و فحشاء و قمار و مسكرات و مواد مخدره كه همه و همه براي كشيدن نسل جوان فعال كه بايد در راه پيشرفت و تعالي و ترقي ميهن عزيز خود فعاليت نمايند، به فساد و بي تفاوتي در پيش آمدهاي خائنانه كه به دست شاه فاسد و پدر بي فرهنگش و دولت ها و مجالس فرمايشي كه از طرف سفارتخانه هاي قدرتمندان بر ملت تحميل شد و از همه بدتر وضع دانشگاه ها و دبيرستان ها و مراكز آموزشي كه مقدرات كشور به دست آنان سپرده مي شد، با به كار گرفتن معلمان و استادان غرب زده يا شرق زده صد در صد مخالف اسلام و فرهنگ اسلامي بلكه ملي صحيح، با نام مليت و ملي گرايي گرچه در بين آنان مرداني متعهد و دلسوز بودند لكن با اقليت فاحش آنان و در تنگنا قراردادنشان كار مثبتي نمي توانستند انجام دهند و با اين همه و ده ها مسائل ديگر از آن جمله به انزوا و عزلت كشيدن روحانيان و با قدرت تبليغات به انحراف فكري كشيدن بسياري از

آنان)، ممكن نبود اين ملت با اين وضعيت، يكپارچه قيام كنند و در سرتاسر كشور با ايده واحد و فرياد الله اكبر و فداكاري هاي حيرت آور و معجزه آسا تمام قدرت هاي داخل و خارج را كنار زده و خود مقدرات كشور را به دست گيرد بنابراين شك نبايد كرد كه انقلاب اسلامي ايران از همه انقلاب ها جداست، هم در پيدايش و هم در كيفيت مبارزه و هم در انگيزه انقلاب و قيام و ترديد نيست كه اين يك تحفه الهي و هديه غيببي بوده كه از جانب خداوند منان بر اين ملت مظلوم غارت زده عنايت شده است .(3)

(1) . صحيفه نور جلد:19 صفحه :5 تاريخ سخنراني :7/3/63

(2) . صحيفه نور جلد:19 صفحه :269 تاريخ سخنراني :21/11/64

(3) . صحيفه نور جلد:21 صفحه :175 تاريخ سخنراني :14/3/68

مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني- تحولات اجتماعي و انقلاب اسلامي از ديدگاه امام خميني(ره)

محاسن سفيد و عمامه سياه كه در يكي از خانه هاي نجف عراق زندگي مي كرد و در شرايطي كه دستگاه هاي پيشرفته فاكس و اينترنت، و ايستگاه هاي تلويزيوني با پوشش گسترده ماهواره اي وجود نداشت توانست با استفاده از نوار كاست و بيانيه ها انقلاب را هدايت كند.

در آن 12 ماه سرنوشت ساز در ايران كه جهان آن را از طريق رسانه هاي جمعي و پيشرفته دنبال مي كرد، روزهاي انقلابي با تظاهرات گسترده همراه شد. انقلاب با طلبه ها آغاز شد و به وسيله كارگران شركت نفت ادامه يافت. سپس به نيروهاي مسلح و نيروي هوايي كشيده شد.

تجربه بي نظيري بود كه رخ مي داد و حرف نو و تازه اي در زمينه اسلام سياسي در دنيا حادث مي شد كه بر سياست بين الملل تاثيرگذار بود و اين تجربه قابل تكرار نبود. اين تجربه ديگر تكرار نشد چرا كه رژيم هاي مختلف سياسي كه در جهان اسلام حكومت مي كنند توانستند، خشم ملت ها را با وسايل گوناگون از جمله سركوب، و با نيرنگ و خوار كردن آنها و خريد افراد فرو بنشانند.

حاكمان مانند گذشته ديگر فقط به دستگاه هاي امنيتي بسنده نكردند، چرا كه هر چه از كارشناسان خارجي بهره برداري كنند، مشكلات امنيتي و سياسي آنها نيز افزايش مي يافت و از طرف ديگر اين كار افراط گرايي را بيشتر و از ابزار زور به عنوان مانعي در مقابل حكومت ها توسط مخالفان بهره برداري مي شد.

30 سال از آن زمان گذشته است، همچنان حيات انقلابي در زندگي روزمره ايرانيان جاري است و ايراني ها كه بر پايه ولايت

فقيه حكومت خود را برپا كردند، توانستند سياست هاي سياسي، اقتصادي و اجتماعي را بر مبناي آن قرار دهند و به شعارهاي انقلاب وفادار باشند.

آنها، هرگونه توطئه غرب براي تن دادن به خواسته هاي شان را رد كردند و به خاطر اين موضوع بود كه همانند گذشته با موانع بزرگ داخلي و خارجي مواجه شده اند. اين توطئه ها با ترور بزرگان سياسي و ديني آغاز شد و جنگ تحميلي كه رژيم عراق آغاز كرد دنباله آن بود كه غرب در ادامه يافتن آن سهيم بود. تا اينكه به موضوع انرژي هسته اي وصل شد و محاصره اقتصادي و سياسي دنباله آن آمد.

در پنج سال اول بعد از پيروزي انقلاب جمع زيادي از رهبران نظام از جمله محمدعلي رجائي رئيس جمهور و محمدجواد باهنر نخست وزير در كاخ رياست جمهوري در اوت 1981 كشته شدند و همچنين بيش از 70 نفر از اعضاي حزب جمهوري كه ستون هاي انقلاب محسوب مي شدند بر اثر يك انفجار بزرگ در 1981 به شهادت رسيدند و ديگران از جمله فقها و علما نيز ترور شدند.

بحران ديپلمات هاي سفارت آمريكا نيز در سال 1979 آغاز شد و آن هنگامي بود كه دانشجويان 44 ديپلمات آمريكايي سفارت آمريكا را به مدت 444 روز گروگان گرفتند.

از ديد آمريكا اين موضوع بزرگترين علت براي دشمني با ايران است چرا كه حكومت آمريكا به رياست جيمي كارتر احساس كرد اين نوعي تحقير براي آمريكا است كه قبلاً بي سابقه بوده است.

اين احساس زماني براي آنها عميق تر شد كه عمليات نظامي آمريكا براي نجات گروگان ها در صحراي طبس با نابودي دو هواپيما

در آوريل 1980 رخ داد و طي آن 8 نفر از نيروهاي آمريكايي به هلاكت رسيدند.

از آن حادثه به بعد، روابط ايران و آمريكا بهبود نيافت تا اينكه جيمي كارتر جاي خود را به ريگان داد و با وساطت الجزاير موضوع گروگان هاي آمريكايي حل و فصل شد.

ايراني ها نيز از روز اول، آمريكا را حامي شاه مي دانستند چرا كه در سال 1953 سيا با كودتا عليه حكومت مصدق دوباره او را روي كار آورد. آنها سپس در سياست كشور ايران از طريق كارشناسان نظامي كه تعداد آنها به 40 هزار نفر مي رسيد در امور داخلي ايران دخالت كردند.

از جمله سلطه آمريكا بر ايران، دور كردن اين كشور از نزاع فلسطين و اسرائيل بود و حكومت شاه از نظر سياسي با رژيم اشغالگر روابط برقرار كرد و به او نفت صادر مي كرد، همچنانكه با رژيم نژادپرست آفريقاي جنوبي در آن زمان شاه روابط خوبي داشت. علاوه بر اين، قانون كاپيتولاسيون بود كه آمريكايي ها را در مقابل قانون قضايي ايران مصون مي داشت. قانون كا پيتولاسيون، موضوعي شد كه امام خميني نهضت خود را در سال 1964 با آن آغاز كند. از آن پس بود كه دشمني آمريكا با انقلاب آغاز شد و ايراني ها اعتقاد دارند كه آمريكا بايد سياست خود را در مقابل (انقلاب اسلامي) ايران تغيير دهد.

آمريكا نيز با اختصاص ساليانه 75 ميليون دلار بودجه براي مخالفان نظام، سعي در براندازي جمهوري اسلامي ايران د ارد.

حكومت آمريكا معتقد است كه جمهوري اسلامي ايران از نيروهاي مقاومت مانند حزب الله، حماس و جهاد حمايت مي كند.و رژيم صهيونيستي را به

رسميت نمي شناسد و از همه مهم تر خود حكومت ايران است كه باعث ايجاد نهضت هاي اسلامي در منطقه شده است.

از جمله اين تحولات، به خصوص تاكيد ايران بر هويت اسلامي است و موضع گيري در مقابل اشغالگران كه همين امر نشان دهنده عدم تغييرات در روابط دو كشور ايران و آمريكا است و در نتيجه، اختلافات ايران و امريكا براي مدت طولاني ادامه خواهد يافت، علاوه بر آن موضوع عراق است كه دو كشور به آن توجه خاصي نشان مي دهند.

ايران مخالف اشغالگري است و از همكاري خوب بازيگران در سياست آن كشور (عراق) بهره مي برد. در مقابل امريكا هر جا كه جاي پاي ايران را مشاهده كند، آن را مردود مي شمارد و با همه توانايي سعي در مقابله با آن را دارد. اما آيا در انجام آن توانايي خواهد داشت؟

بدون مبالغه بايد گفت عراق در حال حاضر به ميداني تبديل شده است كه دو نيروي متضاد تهران و واشنگتن در مقابل هم قرار دارند.

امريكا پس ازاشغال عراق تلاش مي كند براي طولاني مدت بر اين كشور عربي بزرگ هم از نظر سياسي و هم از لحاظ انرژي (نفت) تسلط يابد. همه اين مسائل مخالف موضع ايران است كه خواستار خروج نيروهاي خارجي و آزادي عراق از سلطه امريكا است.

به طور مثال عراقي ها معتقدند كه بايد سازمان مجاهدين خلق از خاك عراق اخراج شود، در حالي كه امريكا اصرار دارد از وجود آنها به عنوان اهرم فشار بر ضد ايران سود ببرد.

در مقابل، همه مسئولان و دولتمردان عراق بارها از ايران ديدن كردند و از رئيس جمهور احمدي نژاد براي

سفر به عراق دعوت به عمل آوردند كه اين باعث ناخشنودي فراوان واشنگتن شده است.

جمهوري اسلامي ايران پس ا ز 30 سال از آغاز انقلاب همچنان با موانع داخلي و خارجي مواجه است، اكنون نيز تنش با امريكا به عنوان يك موضوع اصلي در سياست خارجي است.

اما روابط ايران با كشورهاي همجوار و بين المللي شاهد تحولات زيادي بوده است. در گام نخست ايران سعي در بهبود روابط خود با كشورهاي همسايه مانند شوراي خليج فارس، پاكستان، افغانستان و تركيه دارد. مضاف بر اينكه ايران داراي روابط استراتژيك با كشور سوريه است، ثانياً ايران تلاش مي كند كه روابط خود را با اتحاديه اروپا به رغم مواضع منفي برخي كشورها (مانند فرانسه، انگليس و آلمان) در مورد موضوع هسته اي بهبود بخشد.

ايران از روابط دوستانه خود با چين و روسيه بهره مي برد، چرا كه اين دو دولت با اتحاديه اروپا و امريكا در مورد وارد كردن فشار به تهران از طريق تحريم مخالفت مي كنند.

اين موضوع اهميت خود را از زماني پيدا مي كند كه گزارش سازمان هاي جاسوسي امريكا در مورد صلح آميز بودن فعاليت هاي هسته اي ايران از سال 2003 اعلام شد.

روسيه نيز طي هفته هاي قبل سوخت مورد نياز نيروگاه هسته اي بوشهر كه پيش بيني مي شود در سالجاري فعاليت خود را آغاز كند به ايران ارسال كرد. ايران نيز اين موضوع را درك مي كند كه كشورهاي غربي داراي اهرم هايي براي فشار هستند كه نبايد از آن غافل بود.

به طور مثال «باب دهوپ شيفر دبيركل ناتو در ابوظبي گفته بود كه فعاليت در جهت غني سازي اورانيوم

و برنامه موشكي ايران منبع نگراني دايم براي ماست. وي افزود: يك پاسخ فقط وجود دارد و آن دنبال كردن ابزارهاي جديد براي همكاري امنيتي.

اين نگراني به عنوان ركن اساسي از سوي دبيركل ناتو هنگامي بيان شد كه وي گفت: براي ما انرژي و امنيت آن جداي از اينكه ما وارد كننده يا مصرف كننده باشيم اهميت دو چندان دارد.

سعيد جليلي رئيس تيم مذاكره كننده و دبير شوراي عالي امنيت ملي ايران نيز در سخنراني خود در پارلمان اروپا در بروكسل در پاسخ به اين تهديدات پيشنهاد جديدي براي بهبود روابط دو طرف ارائه كرد.

وي اين روابط جديد را برمبناي 4اصل، دموكراسي، انرژي، امنيت و ثروت هاي طبيعي عنوان كرد.

اين طرح به دو دليل امكان پذير نيست :1- غرب زيربار اين مسئله نخواهد رفت كه به طور مساوي با جهان اسلام همكاري كند. 2- اروپا هنوز هم نمي تواند بدون ديكته آمريكا درمورد پرونده ايران كه بسياري مواقع صهيونيست ها در آن نقش ايفا مي كنند، عمل كند.

اما در زمينه داخلي در ايران درمورد نحوه و چگونگي پيشرفت و سازندگي و حتي در زمينه عقيدتي و سياسي راه طولاني وجود دارد.

در آنجا نبردي وجود دارد كه گاهي ظاهر و پنهان مي شود مبني بر اينكه راه امام خميني و برنامه هاي سياسي و اسلامي ادامه داشته باشد يا خير. اما رهبر كنوني انقلاب آيت الله العظمي آقاي خامنه اي از مهم ترين طرفداران اصولگرايي اسلامي است و از اين بابت نگراني وجود ندارد. از اين نظر نيز تاكنون طرف مخالف نتوانسته است در خط مشي داخلي و خارجي ايران تأثير اساسي بگذارد.

اما به هرحال طرف

مخالف جرياني قوي و تأثيرگذاري است و در جامعه ايران و به خصوص نسل جديد كه دوران انقلاب، مسائل و تفكر آن را درك نكرده است، تأثير دارد.

اين چيزي است كه غربي ها به وسيله آن سعي دارند كه تصوير مبهمي با هدف تضعيف اسلام گرايي و رسيدن به هدف خود دنبال مي كنند.

ايران امروز با موانعي مواجه است كه زياد با اوايل انقلاب اين موانع فرق نكرده است كه در آن زمان شوروي در افغانستان و در مرزهاي شرقي ايران مي جنگيد و سعي داشت كه از سقوط رژيم نجيب الله و تأسيس يك رژيم اسلامي جلوگيري كند.

امروز نيز ايران در مرزهاي غربي خود با نيروهاي آمريكايي مواجه است كه تلاش دارد بر عراق تسلط يابد و آن كشور را از جهان عرب و اسلام جدا كند.

ايران هيچ طمعي در عراق ندارد ولي همانند عراق، سوريه و تركيه و بقيه كشورهاي همجوار داراي منافع طبيعي است.

پس از گذشت 30سال از انقلاب، ايران به كدامين سو خواهد رفت؟ همچنانكه ذكر كرديم، مبارزه مخفي بين جناح اصولگرا و ملي گرا در كشور وجود دارد كه در انتخابات خود را نشان مي دهد.

در بيشتر مواقع نيز جناح ملي گرا خود را در پشت مسائل معيشتي پنهان مي كند.

آمريكا خواستار اين است كه جمهوري اسلامي در مرزهاي جغرافيايي و مذهبي خود محصور و از مسائل جهان اسلام و نگراني هاي آنها به دور باشد. اما به عنوان نمونه، موضع ايران درمورد شكستن محاصره غزه واشنگتن را كه از اسرائيل حمايت مي كند، آزرده خاطر كرده است.

جرج بوش نيز در سفر اخير خود به منطقه، نيز از اين آزرده

شده بود كه سياست خاورميانه اي او نتيجه ملموسي براي كشورش و اسرائيل نداشته است.

به اين خاطر بود كه خشم و نفرت خود را متوجه ايران و آن را حامي تروريسم و خشونت عنوان كرد، اما چه كسي تروريست است و دفاع مشروع چگونه است؟

اين مسئله اي اساسي است كه آمريكا آمادگي پاسخگويي به آن را در خود احساس نمي كند. آمريكا اين را مي خواهد كه در منطقه كسي نگويد سياستش در خاورميانه غيرمؤثر است. از سه دهه پيش اما فقط ايران بود كه اين موضع را تكرار مي كرد و به اين خاطر مورد كينه آمريكا قرار گرفته است.

دلايل موجود از تغييرات اساسي در هويت نظام ايران در زمينه اسلاميت و سياست خارجي حكايت نمي كند. حتي در زمينه مواضع مختلف يا همراهي با مسائل استراتژيك منطقه مانند اشغالگري (به خصوص در فلسطين و عراق) تغيير خاصي در سياست ايران ديده نمي شود و همانند سياست ثابت و پابرجاي گذشته انقلاب است.

از همين جا است كه تهاجم غرب به ايران از قبل شروع شده و سه دهه است كه ادامه دارد و تا آينده اي نامعلوم ادامه خواهد يافت.

اما آنچه كه مسلم است ايران قدرتمند خواهد بود و رهبران آن، همانند امام خميني از استقلال و اصولگرايي محافظت خواهند كرد.

منبع: روزنامه القدس العربي

مي دانيد حفظ هر چيزي از به دست آوردن آن دشوارتر است.»

آموزگار شهيد محمد خالوئي از : تهران

«شجره انقلاب اسلامي احتياج مبرمي به خون جوانان عاشق و خدمتگزار به خداوند سبحان دارد. از آن طرف، خداوند متعال هم جوانان برومند و شايسته و باتقوا را به وسيله (شهادت)

گلچين مي كند.»

دانش آموز شهيد داود سهرابي از : تهران

«در اول وصيتنامه به امام عزيز سلام عرض مي كنم كه ما را ياري و رهبري كرد كه از نظام كثيف طاغوت خارج شويم و در فضاي سالم انقلاب اسلامي زندگي كنيم. نمي دانم شكر اين نعمت را چگونه بجا آورم كه اگر انقلاب نمي شد، حالا در اين مكان مقدس كه خداوند عنايت كامل داردنبودم بلكه در بدترين و كثيف ترين جاها مشغول معصيت خداوند بودم و از خدا آنقدردور بودم كه هيچ فكرش را هم نمي توان كرد.»

دانش آموز شهيد احسان كشاورز محمدي از : تهران

«وقتي انقلاب كرديم و آمريكا را كه مظهر شيطان است به رهبري امام ازخاك اسلامي خود بيرون كرديم بايد پذيراي مصايب و دشواريها نيز باشيم. وقتي خواستيم كه سربلند باشيم و حق بگوييم و به حق دعوت كنيم بايد رنج و مشقت فراواني را تحمل و مبارزه كنيم.»

دانش آموز شهيد حميد رزاقي از : تهران

«من يك جان دارم و آن هم مال انقلاب اسلامي است.»

بسيجي شهيد محمد قاسم رياحي از : بندر گز

«اميدوارم اين انقلاب كه يك انقلاب اسلامي است يك انقلاب جهاني شود ومقدمه براي حضور حضرت بقيه الله ارواحنا لتراب مقدمه الفداء باشد.»

دانشجوي شهيد علي رفيق دوست از : تهران

«اين مردم بدون سلاح، فقط با اسلحه ايمان برمدرنترين سلاحها پيروز شدند و يك بار ديگر تاريخ اثبات كرد كه قرآن پيروز است ومشرك و كفار نابود و جايشان در

زباله دان تاريخ خواهد بود.»

مهندس شهيد منوچهر مهاجراني از : خمين

«اين انقلاب مانند درختي است جوان كه احتياج به خون داردمي روم تا با خون خود كه مقدار ناچيزي است اين درخت را آبياري كنم تا از محصول آن آيندگان استفاده ببرند.»

كارگر شهيد رسول رفيعي از : سبزوار

«اي دولتمردان كه در نظام جمهوري اسلامي ايران مسووليتي به عهده داريد بايد به فكر مردم باشيدبايد براي مردم زندگي ساده را به هر نحوي كه شده تهيه نماييد انقلاب، انقلاب محرومان است بايد در خدمت مردم باشيد و خدمت كنيد. »

شهيد محمد رضا مرادي از : خرمشهر

«نگهداري انقلاب بزرگترين وظيفه و سخت ترين مسووليتها است، انقلابي كه هم اكنون چشم اميد مستضعفان، گرسنگان و پابرهنگان است... اگر مي خواهيد روح من درآرامش قرار گيرد به امور مردم رسيدگي كنيد.»

پاسدار شهيد احمد رضا سعيدي از : تهران

شد.

روشن است كه راه انداختن يك انقلاب عظيم نيازمند رهبري هوشمند، مكتبي غني، كادر انقلابي آگاه و شجاع و مردمي فداكار است. همچنين تشكيلاتي وسيع و سراسري مي طلبد تا كل جامعه را از پايتخت تا دورترين روستاها عليه رژيم بسيج كند و مهم تر آنكه پشتوانه ي مالي قدرتمندي تمنا دارد.

از ميان جريانهاي مختلف سياسي- فكري در ايران پس از شهريور 1320تنها جريان اسلامي بود كه از همه ي امتيازات فوق نصيب داشت:

1- رهبري داشت همچون امام خميني (ره) با شخصيتي پرجاذبه و زندگي ساده و بي آلايش همانند مردم عادي. او مبارزي بود كه با طاغوت سر سازش نداشت، اسلام شناسي بود بي بديل و سياستمداري هوشمند و در يك كلام «مرد خدا».

2- از مكتبي ناب، ظلم ستيز و دشمن استبداد و استعمار و جامع يعني تشيع برخوردار بود كه ريشه در اعماق وجود مردم ايران داشت.

3- كادر اصلي رهبري آن را روحانيون مبارز و شجاعي تشكيل مي دادند كه بي اعتنا به دنيا، دلسوزانه خود را وقف خدمت به مردم كردند. رهبر عظيم الشأن انقلاب اسلامي حضرت آيت الله العظمي خامنه اي (مدظلله) در اين باره مي گويد:

ما با يك لا قبا، مثلا چه چيزي داشتيم كه موجب بشود مردم با حرف روحانيت و حرف امام، آن طور حركت كنند، پانزده سال مبارزه نمايند و بعد با فداكاري آن را به پيروزي برسانند و سپس ده سال دوران مبارك حضرت امام، در مقابل اين همه توطئه ايستادگي كنند و بعدش همينطور: آيا جز معنويت و جز اين اعتقاد در دل مردم كه روحانيت براي خودش كار نمي كند بلكه براي خدا و

خير مردم است و امر خدا را اجر مي كند، چيز ديگري بوده است؟چند سال پيش...خدمت امام رفتم و به ايشان عرض كردم كه اين انقلاب به پشتوانه ي هزار سال نفوذ معنوي روحانيت شيعه به پيروزي رسيد. (1)

4- مردمي فداكار و معتقد به مباني انقلاب، پشتيباني اش مي كردند كه حاضر بودند همه ي هستي خود را براي اعتلاي اسلام قرباني كنند.

5- جريان اسلامي از تشكيلات وسيع و فعالي در سراسر كشور برخوردار بود كه هيچ يك از سازمان ها و احزاب از آن برخوردار نبودند.

نقش آيت الله عبدالكريم حائري يزدي در تأسيس حوزه ي علميه قم و مراجع عظام بعدي، از جمله آيت الله بروجردي در حفظ و گسترش حوزه ي علميه بدون شك پشتوانه ي عظيمي براي انقلاب اسلامي بود كه از سال 1341 نمايان گشته بود.

همين حوزه بود كه بستر لازم براي تربيت طلاب فداكار و مخلص از جمله امام خميني (ره) را فراهم ساخت و آموزش هاي مورد نياز كادرهاي طراز اول انقلاب اسلامي را سامان داد. آيت الله العظمي اراكي در اشاره به اين نقش مي گويد:

آقاي خميني از قم مبعوث شد، در اثر حوزه ي علميه اي كه آقاي حائري منعقد كرده بود و اين يكي از نتايج آن حوزه بود. (2)

آيت الله علي اكبر هاشمي رفسنجاني درباره ي تشكيلات گسترده روحانيت و نقش آن در هدايت مردم براي انقلاب اسلامي مي گويد:

در جريان اين مبارزه عملا روشن شد كه روحانيت شيعه در ايران ويژگي هاي يك حزب تمام عيار را دارد و فاقد عيوب احزاب است. زيرا معلوم شد كه يك شبكه گسترده اي - كه به

طور طبيعي در همه ي مملكت هست - پايگاهش در مساجد و حسينيه ها و اماكن مذهبي پراكنده است و زمان هاي مناسبش هم، ماه رمضان و محرم و اعياد و وفيات بود كه مردم به طور طبيعي جمع مي شدند. روح حاكم بر اين اجتماعات، عاشوراي امام حسين (ع) بود. فكر مبارزه با طاغوت در قيام تاريخي امام حسين (ع) نهفته است. در سخنان امام حسين (ع) و حضرت زينب (س) الهاماتي وجود داشت كه اين افكار را زنده نگه مي داشت. اين تشكيلاتي بود كه بودجه اش توي خودش بود. نه تنها بودجه اي نمي برد بلكه بودجه اي هم مي داد. اصلا حوزه ها را همين مجالس روضه اداره مي كرد. براي اينكه هر طلبه اي كه به تبليغ مي رفت در بازگشت از سفر يك مقدار سهم امام مي آورد كه در مجموع يك رقم درشتي بود. از طرفي نقطه ي بسيار قوي اين تشكيلات آن بود كه افكار و خواسته هاي مردم از اعماق جامعه به حوزه منتقل مي شد. در هر ماه رمضاني كه به تبليغ مي رفتيم در مراجعت تازه ترين مسايل جامعه را كه بيانگر روحيه و نيازهاي مردم بود، به حوزه وارد مي كرديم. حوزه علميه قم بويژه مدرسه ي فيضيه - مثل شوراي مركزي يك حزب - مكاني بود براي جمع آوري امكانات مالي و تبادل نيازها و مسايل فكري مردم. همه ي اينها واقع بيني طلبه ها را افزايش مي داد و بر رشد فكري آنها مي افزود. ضمنا طلبه ها در بازگشت به مراكز تبليغي، افكار حوزه را دوباره در سراسر كشور پخش

مي كردند، طبعا اگر يك مسئله سياسي قوي توي حوزه مطرح بود بعد از پنج - شش ماه به همه ي كشور مي رسيد. (3)

6- پشتوانه ي مالي مبارزات انقلابي از خمس مؤمنان يعني سهم امام، صندوق هاي قرض الحسنه ي خود جوش و كمك هاي بازاريان مسلمان تأمين مي شد نه از سرقت بانكها كه برخي جريانهاي غير اسلامي بدان دست مي يازيدند.

بسيار يادكردني است كه علماي مبارز با فعاليت در شهرهاي مختلف كشور هر يك همچون يك گروه سياسي و تشكيلات قوي كار آمد بودند.

به عنوان نمونه مي توان از مبارزات آيت الله طالقاني، منتظري، رباني شيرازي، مهدوي كني، هاشمي رفسنجاني، و نيز آيت الله خامنه اي و ديگران نام برد. حمايت و همراهي مردم از اين روحانيون موج انقلاب اسلامي را به هر سوي كشانيد. چون اين تشكل ها عنوان گروه سياسي نداشتند، بسياري از فعاليتهاي آنها ثبت و ضبط نشده است.

بسياري از مساجد در سراسر كشور كانون مبارزه عليه رژيم و هدايت مردم به سوي انقلاب اسلامي بود. به عنوان نمونه، از نقش آفريني «مسجد هدايت» (با سخنراني آقايان طالقاني، باهنر، هاشمي رفسنجاني، امامي كاشاني و مرتضي مطهري)، مسجد جامع نارمك (با سخنراني آقايان آيت الله خامنه اي و خزعلي)، مسجد جاويد (با سخنراني شهيد مفتح)، مسجد جليلي (آيت الله مهدوي كني)، كانون توحيد (آيت الله موسوي اردبيلي)، مسجد الجواد (شهيد مطهري از سال 1350به بعد) (4) و هزاران نمونه آن در سراسر كشور بايد ياد كرد. جامعه مدرسين حوزه ي علميه قم

از تشكل هاي فعال حوزه ي علميه قم «جامعه ي مدرسين» بود، كه جمعي از علما و اساتيد بزرگ

حوزه در سال 1340 آن را پايه گذاري كردند. جامعه ي مدرسين، نخست يك يك تشكيلات مخفي بود و با آغاز قيام ملت مسلمانان دعوت امام خميني (ره) را لبيك گفته، با تمام توان در چاپ، تكثير و پخش اطلاعيه هاي امام خميني (ره) و سايرعلما، ارسال اطلاعيه ها به شهرستانها و اعزام سخنران مي كوشيد. از جمله فعاليتهاي اعضاي جامعه ي مدرسين همراهي با مراجع در تأييد مرجعيت امام خميني (ره) در سال 1342 پس از دستگيري بود. چون مراجع تقليد طبق قانون اساسي مصونيت داشتند، اين اقدام مانع از محاكمه امام (ره) در دادگاه نظامي و اعدام شد.(5) پس از تبعيد امام (ره) به تركيه در سال 1343 و سپس به عراق، اعضاي جامعه ي مدرسين همگام با ديگر علماي مبارز و دانشگاهيان كوشيدند تا دايره ي مرجعيت امام خميني (ره) را بگسترانند و نام او را زنده نگاه دارند و عليه رژيم افشاگري كنند.

مهم ترين فعاليت هاي جامعه ي مدرسين از زمان تبعيد امام (ره) تا پيروزي انقلاب عبارت بود از:

- تماس با امام خميني (ره) به هر طريق ممكن و اخذ رهنمود؛

- تماس با فقها و مراجع قم و علماي بلاد و تقاضاي حمايت از مبارزات؛

- تهيه ي اعلاميه در فرصتهاي مناسب؛

- تكثير و پخش اعلاميه ها در شهرستانها؛

- ايراد سخنراني در مواقع لازم؛

- اعزام طلاب به شهرستان ها براي سخنراني؛

- دعوت مردم به تعطيلي و شركت در تظاهرات؛

- پخش عكس و رساله امام خميني و ترويج مرجعيت ايشان؛

- رسيدگي به اعتصاب كنندگان و خانواده زندانيان و تبعيد شدگان و شهدا؛

- صدور اعلاميه مبني بر خلع محمدرضا شاه پهلوي از سلطنت

و پيشنهاد تأسيس حكومت اسلامي در تاريخ 1357/9/21. (6)

اين تشكيلات برجسته ي روحاني پس از پيروزي انقلاب اسلامي با پذيرفتن مسئوليتهاي كليدي در تثبيت نظام جمهوري اسلامي نقش خود را در دفاع از اسلام، انقلاب اسلامي و نظام جمهوري اسلامي ايفا مي كند. جامعه روحانيت مبارز

بخشي از عالمان مبارز و روحانيون انقلابي تهران در نيمه ي دوم سال 1356 با توجه به تجربيات گذشته و با هدف مبارزه ي سازمان يافته تر با رژيم استبدادي پهلوي و تأسيس حكومت اسلامي گرد هم آمدند و تشكيلات «جامعه ي روحانيت مبارز» را بنيان نهادند. آنان عبارت بودند از آيات شهيد بهشتي، شهيد مطهري، شهيد مفتح، شهيد باهنر، شهيد محلاتي، مقام معظم رهبري آيت الله خامنه اي، موسوي اردبيلي، مهدوي كني، هاشمي رفسنجاني، امامي كاشاني، موحدي كرماني و عباسعلي عميد زنجاني. (7)

پس از پيروزي انقلاب اسلامي با توجه به اختلاف نظر بين اعضاي جامعه روحانيت مبارز، جناحي از آن انشعاب يافت و «مجمع روحانيون مبارز» را در فروردين 1367 تشكيل داد. اعضاي اين انشعاب عبارت بودند از: حجج اسلام مهدي كروبي، سيد محمود دعايي و حيدر علي جلالي خميني. (8)

پس از انشعاب، امام خميني (ره) هر دو جناح را تأييد فرمود؛ چون به تعبير ايشان، در اصول با هم مشترك بودند؛ ولي هر يك براي رشد اسلام و خدمت به مسلمانان طرح و نظري داشتند كه به عقيده ي خود موجب رستگاري است. (9)

بار ديگر بر اين نكته پاي مي فشريم كه جريان اسلامي به رهبري عارف و اصل امام خميني (ره) و روحانيت انقلابي بزرگ ترين و عميق ترين نقش را در هدايت مردم براي سرنگوني نظام

كهنه ي 2500 ساله شاهنشاهي و بر پايي نظام جمهوري اسلامي داشته است؛ اما بسياري از زواياي اين فعاليت هنوز بر مردم و تاريخ مخفي مانده است.

تشكلهاي بي نام و نشان شخصيتهاي روحاني مسلمان و چهره هاي مبارز فراواني از اقشار مختلف كشور در جامعه ي شهري و روستايي در پيشبرد انقلاب اسلامي نقش داشتند كه شرح فعاليت آنها تحقيقات گسترده اي مي طلبد. از اين رو مؤلف حاضر اعتراف مي كند آن سان كه شايسته است، حق مطلب را ادا نكرده است. تشكل هاي اسلامي عصر جمهوري اسلامي

در عصر جمهوري اسلامي نهاد روحانيت، جامعه مدرسين، جامعه ي روحانيت مبارز، جمعيت مؤتلفه اسلامي، گروه مهدي هاشمي و انجمن حجتيه كه از پيش از انقلاب فعال بودند، همچنان كما بيش به استمرار حركت خود پرداختند. اما در فواصل زماني مختلف گروه هاي ديگري نيز پديد آمدند كه اينك آنها را به اختصار معرفي مي كنيم.

در سال 1357- 1367 ش. سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي، حزب جمهوري اسلامي و مجمع روحانيون مبارز - از گروه هاي عمده ي جريان اسلامي - پا به عرصه وجود نهادند. سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي

سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي، فراهم آمده از هفت گروه كوچك مسلح مسلمان بود كه پيش از پيروزي انقلاب اسلامي عليه نظام شاهنشاهي با مشي مسلحانه عمل مي كردند.

اين گروه ها عبارت بودند از: گروه منصورون، امت واحده، موحدين، فلاح، بدر، توحيدي صف و توحيدي فلق. اين گروه ها به صورت نيمه مخفي در فروردين 1358ش. سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي را تأسيس كردند. هدف آنها در آن مقطع دفاع مسلحانه از انقلاب اسلامي بود. پس از تشكيل سازمان، آيت الله

حسين راستي كاشاني به نمايندگي امام خميني مأموريت هدايت اعضاي آن را بر عهده گرفت؛ اما سرانجام سازمان به سه جناح تقسيم شد: 1- جناح آيت الله راستي كاشاني كه بر حاكميت رأي نماينده ي امام تأكيد مي كرد؛ 2- جناح مخالف كه حكم سازمان را بر حكم نماينده ي ولايت ترجيح مي داد؛ 3- جناح ميانه كه به دليل شدت اختلافات خواستار انحلال سازمان شد. اختلاف داخلي سازمان بيشتر بر سر ديدگاه هاي اقتصادي بود و چون براي حل آن به نتيجه اي نرسيدند، سازمان در مهر 1365منحل گرديد. مهم ترين اشكال وارد بر سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي فقدان اطاعت پذيري بخشي از اعضاي آن از ولي فقيه بود.

در سال 1370چند نفر از اعضاي گذشته ي سازمان به رهبري محمد سلامتي و بهزاد نبوي بار ديگر با مشي آشكار و غير نظامي و با افزودن كلمه ايران بر عنوان آن، سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي ايران را تأسيس كردند. (10) سازمان جديد، كه هم اكنون نيز فعال است، از هويتي بسيار متفاوت نسبت به سازمان گذشته برخوردار است. سازمان امروزي متشكل از همان جناحي است كه با ديدگاه هاي نماينده ي امام در سازمان مخالف بودند. همچنين سازمان با وجود حمايت از رئيس جمهوري سابق سيدمحمد خاتمي و ايفاي نقش مهم در جبهه ي دوم خرداد، به توصيه هاي او نيز توجهي نكرد. (11) شايان ذكر است كه در پي سخنان اهانت آميز هاشم آغاجري در سال 1381 درباره ي روحانيت و مرجعيت و دفاع سازمان از سخنان او، جامعه ي مدرسين حوزه ي علميه قم طي اطلاعيه اي سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي ايران را

نامشروع اعلام كرد. (12) حزب جمهوري اسلامي

حزب جمهوري اسلامي، در سال 1358 به وسيله شهيد بهشتي، شهيد باهنر، حضرت آيت الله خامنه اي، آيت الله موسوي اردبيلي و آيت الله هاشمي رفسنجاني تأسيس شد. اين حزب به دبير كلي شهيد بهشتي در تثبيت نظام در سال هاي بحران و خنثي كردن توطئه هاي دشمنان انقلاب، افشاي ماهيت ليبرال ها و گروه هاي برانداز بسيار مؤثر بود. (13) رهبران اين حزب مسئوليت هاي كليدي را در نظام جمهوري اسلامي بر عهده داشتند. از مهم ترين مباني فكري اين حزب اطاعت از ولايت فقيه، تلاش براي استقرار حكومت اسلامي و دفاع از نظام جمهوري اسلامي بود. حزب جمهوري اسلامي، سرانجام پس از بروز يك سري اختلافات داخلي از جمله درباره ي بند ج قانون زمين شهري، قانون كار، قانون تعاوني هاي توليدي، حدود مالكيت، نخست وزيري مهندس مير حسين موسوي (14) و فرصت نكردن رهبران حزب براي رسيدگي به امور آن به دليل مشاغل مهم سياسي و اجرايي، در سال 1366 با موافقت امام خميني (ره) به فعاليت هاي خود پايان داد. (15) گروه مهدي هاشمي

گروه انحرافي ديگري كه علاوه بر انجمن حجتيه به نوعي در نهاد روحانيت نفوذ داشت، با عنوان «باند سيد مهدي هاشمي» و هواداران آيت الله منتظري شناخته مي شود.

مهدي هاشمي پيش از پيروزي انقلاب به جرم قتل مرحوم شمس آبادي امام جماعت مسجد سيد اصفهان دستگير و زنداني شد، اما پس از پيروزي انقلاب آزاد گشت. اين باند با نفوذ در بيت آيت الله منتظري - از مبارزان پيش از پيروزي انقلاب اسلامي - و سوء استفاده از موقعيت او دست به

اعمال خلاف شرع و قانون مي زد. با دستور امام خميني (ره) به وزير اطلاعات وقت، مهدي هاشمي و گروهش دستگير شدند (16) و سرانجام در سال 1366 مهدي هاشمي پس از اعتراف به قتل چند چهره ي مذهبي، سازماندهي و رهبري گروه هاي ترور و آدم ربايي، رابطه با ساواك، خارج كردن غير قانوني سلاح و مهمات از سپاه، ايجاد شبكه نفوذ در ارگان ها و سرقت اسناد، افشاگري عليه كشور و اقدام عليه سياست هاي خارجي جمهوري اسلامي، شايعه پراكني و ايجاد اختلاف در بين مسئولان به اعدام محكوم شد. (17)

دستگيري و بازداشت مهدي هاشمي كه از همان ابتدا با مخالفت آقاي منتظري روبرو شده بود، سرانجام بزرگترين ضربه را به او زد. امام خميني (ره) آقاي منتظري را نصيحت كرد و به او درباره ي عوامل نفوذي تذكر داد و خواستار محاكمه عادلانه ي مجرم در هر مقامي بود؛ اما آقاي منتظري نپذيرفت و رهبر انقلاب نيز به دليل ياد شده و نفوذ منافقان و ليبرال ها در بيت او و براي حفظ انقلاب در تاريخ 1368/1/6 طي نامه اي وي را از قائم مقامي رهبري عزل كرد. (18)

اعضاي اين گروه علاوه بر انحرافات فكري همچون توجه افراطي به سياست، مطلق انديشي در باره ي ديدگاه هاي خود و رابطه با گروه هاي انحرافي مانند منافقين و نهضت آزادي، از دو انحراف بزرگ ديگر نيز برخوردار بودند: يكي انحرافات عملي و اقدامات خودسرانه ي خلاف قانون و شرع و ديگري، اطاعت نكردن از ولي فقيه و رهبر انقلاب اسلامي. اين كژروي ها را مي توان آشكارا از اعترافات و سخنان خود مهدي

هاشمي نيز بازيافت. (19) مجمع روحانيون مبارز

مجمع روحانيون مبارز، در سال 1367ش. به دنبال اختلاف نظر اعضاي جامعه ي روحانيت مبارز و انشعاب آن پديد آمد. اين انشعاب مورد تأييد امام خميني (ره) نيز قرار گرفت. بنيانگذار انقلاب اسلامي بر اشتراك در هدف اين دو تشكل مهم روحاني پاي فشرد و اختلاف اين دو شعبه را در سليقه، راهكارها و چگونگي وصول به اهداف دانست، امام خميني (ره) فرمود:

...و اين مسئله روشن است كه بين افراد و جناح هاي موجود وابسته به انقلاب اگر اختلاف نظر هم باشد. صرفا سياسي است ولو اينكه شكل عقيدتي هم به آن داده شود. چرا كه همه در اصول با هم مشتركند و به همين خاطر است كه من آنها را تأييد مي نمايم. آنها نسبت به اسلام و قرآن وفادارند و دلشان براي مردم و كشور مي سوزد و هر كدام براي رشد اسلام و خدمت به مسلمين طرح و نظري دارند كه به عقيده ي خود موجب رستگاري است. (20)

پس از تشكيل مجمع روحانيون مبارز، دو جناح اساسي در كشور شكل گرفت كه هر يك تشكل هاي همفكر و همسو را با خود همراه كردند.(21) اين تشكل پس از پيروزي آقاي سيدمحمد خاتمي در رياست جمهوري 1376 ش. و تشكيل جبهه دوم خرداد، از اركان مهم اين جبهه به شمار مي رفت. حزب كارگزاران سازندگي

از 1367تا 1376 مهم ترين گروهي كه پا به ميدان سياست نهاده است، حزب كارگزاران سازندگي است. انگيزه ي تشكيل حزب تداوم سياست هاي آقاي هاشمي رفسنجاني رئيس جمهور وقت در رابطه با دوران سازندگي پس از جنگ و ماندن بر سر قدرت

بود. هنگامي كه در آستانه ي انتخابات مجلس پنجم شوراي اسلامي، جامعه ي روحانيت مبارز حاضر نشد پنج نفر از طرفداران آقاي هاشمي را در فهرست مشترك قرار دهد، شانزده نفر مركب از ده وزير، چهار معاون رئيس جمهور، رئيس كل بانك مركزي و شهردار تهران، با نام «جمعي از كارگزاران سازندگي» با شعار عزت اسلامي، تداوم سازندگي و آباداني ايران، اعلام موجوديت كردند. با مخالفت مقام معظم رهبري و افكار عمومي به دليل احتمال نفوذ در انتخابات ده وزير ناچار به كناره گيري شدند و افراد باقي مانده، حزب كارگزاران سازندگي را تشكيل دادند و حزب در سال 1378 با مجوز رسمي وزارت كشور رسميت يافت. (22) مهم ترين مبناي فكري اين گروه، تكنوكراسي يا فن سالاري است و بر توسعه ي اقتصادي پاي مي فشارد. اعضاي حزب هر چند بر اصل نظام جمهوري اسلامي، جمهوريت و اسلاميت و ولايت فقيه نيز تأكيد دارند، اما در عمل نشان داده اند كه بيشتر به توسعه اقتصادي مي انديشند. مهم ترين اشكال وارد بر اين گروه رويكرد شبه سرماي داري در توسعه اقتصادي و عدم توجه به توسعه همه جانبه است. همچنين اختيارات ولي فقيه را محدود به قانون اساسي مي دانند.

عدم اعتقاد به ولايت مطلقه ي فقيه در بين برخي از افراد حزب، در پيش گيري سياست تساهل و تسامح فرهنگي و نداشتن موضع ثابت در انتخابات مختلف از جمله موارد ديگر اشكال بر حزب كارگزاران است. (23) جبهه ي دوم خرداد

از مقطع زماني خرداد 1376 ش. به بعد - يعني از پيروزي آقاي خاتمي در هفتمين دوره ي انتخابات رياست جمهوري - مهم ترين

تشكل ايجاد شده جبهه ي دوم خرداد است. اين جبهه، كه حول محور رئيس جمهور خاتمي تشكيل شده بود و از سياست هاي توسعه ي سياسي و جامعه ي مدني ايشان حمايت مي كرد، مركب از هجده گروه بود كه مجمع روحانيون مبارز، سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي ايران، خانه ي كارگر، حزب اسلامي كار، حزب همبستگي ايران اسلامي، دفتر تحكيم وحدت، جمعيت زنان جمهوري اسلامي و حزب مشاركت ايران اسلامي از گروه هاي معروف آن بودند.

جبهه ي دوم خرداد يك تشكيلات نامتجانس و داراي تشتت ايدئولوژيك بود. در ميان گروه ها ي آن از نيروهاي ارزشي و اصول گرا گرفته تا نيروهاي ملي - مذهبي و ضد نظام جمهوري اسلامي يافت مي شد. بر همين اساس برخي اعضاي اين جبهه به ولايت فقيه اعتقادي نداشتند. (24)

مهم ترين نقش را در جبهه ي دوم خرداد، حزب جبهه ي مشاركت ايران اسلامي بر عهده داشت. اين حزب، كه فراهم آمده از اعضاي فعال ستادهاي انتخاباتي رئيس جمهور خاتمي بود، با هدف ايجاد تشكلي سياسي كه گرايش ها و سليقه هاي مختلف هوادار آقاي خاتمي را حفظ نمايد و براي حمايت از دولت وي، در 1377/9/14اعلام موجوديت كرد. (25) دبير كلي اين حزب بر عهده ي محمدرضا خاتمي برادر رئيس جمهور سابق است.

اساسي ترين اشكالات جبهه مشاركت عبارتند از:

- عبور از خط قرمزهاي نظام جمهوري اسلامي؛

- حضور برخي نيروهاي مخالف نظام جمهوري اسلامي در آن؛

- تأثير پذيري از فلسفه ي سياسي ليبرال غرب؛

- پاي فشاري بر مشروعيت مردمي ولي فقيه به جاي مشروعيت الهي و مقبوليت مردمي؛

- عدم تجانس ايدئولوژيك و اختلاف آراي اعضا؛

- راه دادن تساهل و

تسامح به قلمرو ارزش هاي اسلامي؛

- گذار از مباني فكري امام خميني (ره) بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران.

- شايان ذكر است گروه ها، احزاب و تشكل هايي كه در جريان اسلامي جاي گرفته اند، تا زماني اطلاق عنوان اسلامي بر آنها صحيح است كه به مباني فكري اين جريان التزام اعتقادي و عملي داشته باشند. پي نوشت : 1.آيت الله خامنه اي، حديث ولايت، ج 5، ص302 - 304.

2. نك: فصلنامه ي ياد، بنياد تاريخ انقلاب اسلامي ايران، سال اول، شماره 4، پاييز 1365، ص 23 - 30.

3. فصلنامه ي ياد، ش 12، سال سوم، پاييز 1367، ص 49 - 50.

4. نك: جريان و جنبش هاي مذهبي - سياسي ايران، ص 335 - 337.

5. نك: تاريخچه ي فعاليت جامعه ي مدرسين حوزه ي علميه قم، سايت اينترنت

File: //A: jameeh - files / moarfi. htm.

6. پيشين.

7. نك: صادق سليمي بني، جامعه شناسي سياسي احزاب، ش 1، جامعه روحانيت مبارز، ص 62.

8. همان، ص 63.

9. امام خميني، صحيفه ي نور، ج 21، ص 46 - 47.

10. براي اطلاع بيشتر نك: لطف علي لطيفي، جامعه شناسي سياسي احزاب شماره 4، سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي.

11. به عنوان نمونه پايان دادن به تحصن در اواخر مجلس ششم.

12. نك: به سايت جامعه مدرسين در اينترنتwww. jameeh. com.

13. نك: مهدي نظرپور، جريان شناسي سياسي، ص 50.

14. نك: عباس شادلو، احزاب و جناح هاي سياسي، ص 70 - 71.

15. امام خميني (ره)، صحيفه ي ء نور، ج 20، ص 92 - 93.

16. امام خميني (ره)، صحيفه ي نور، ج 20، ص 145؛ نك: محمد محمدي ري شهري، خاطرات سياسي، ص 52 - 59.

17. نك:

محمد محمدي ري شهري، خاطرات سياسي، ص 135- 141.

18. همان، ص 283 - 290.

19. همان، ص 245 - 280.

20. امام خميني، صحيفه نور، ج 21، ص 46 - 47.

21. نك: حجت مرتجي، جناح هاي سياسي در ايران امروز، ص 11-23.

22. نك: عبدالله شمسي، جامعه شناسي سياسي احزاب 5، حزب كاگزاران سازندگي، ص 18- 32.

23. همان، ص 45 - 48 و63 -71.

24. نك: مهدي نظرپور، جريان شناسي سياسي، ص 80 - 81.

25. همان، ص 77.

منبع: كتاب جريان شناسي سياسي ايران معاصر

/س

امري عارضي؟ ماركس از جمله كساني است كه محرك جوامع بشري را تضاد مي داند و در نتيجه، از نظر او، ثبات امري است كه بر جوامع بشري عارض مي شود. عموما ديگر نظريه - پردازان، ثبات را در جوامع بشري اصل مي دانند و تضاد را خلاف آن. (2)

از جمله نظريات مطرح شده در زمينه انقلاب نظريه «جامعه توده وار» است كه در اين مقال به شرح و تفصيل آن مي پردازيم: نظريه جامعه توده وار

نظريه جامعه توده وار (Theory of Mass Society) به وسيله خانم هانا آرنت و آقاي ويليام كورن هاوزر ارائه شده است. اين نظريه از نظريه هاي كاركردگرايانه است. به طور كلي، از نگاه نظريه پردازان كاركردگرا، ساختارهاي معيني در جامعه موجب ثبات دايمي آن مي شود و تا زماني كه اين ساختارها و به اصطلاح، ترتيبات ساختاري خاصي بر جامعه حاكم است مشكلي در جامعه به وجود نخواهد آمد. اما زماني كه اين ترتيبات ساختاري جامعه از ميان برود، احتمال بروز حادثه انقلاب از نوع توده اي در جامعه افزايش مي يابد و در پي آن، احتمال تاسيس حكومت و رژيمي توده اي (totaliter) افزايش مي يابد.

ويليام كورن هاوزر، نظريه پرداز جامعه توده وار، در كتاب سياست جامعه توده اي (3) چنين جامعه اي را نظامي اجتماعي مي داند كه در آن گروه هاي برجسته و نخبگان (elites) به آساني، در معرض نفوذ توده ها قرار مي گيرند و توده ها نيز مستعد بسيج به وسيله گروه هاي برجسته اجتماعي هستند. بسيج پذيري توده ها در گرو اين است كه اعضاي جامعه فاقد همبستگي و تعلق تا چه حد به گروه هاي مستقل، جماعات محلي، جمعيت ها و انجمن هاي آزاد، احزاب و گروه هاي شغلي وابسته اند. گسستگي روابط شخصي افراد و نيز گسترش سازمان هاي اداري و ديواني و گروه هاي

واسطه ميان فرد و دولت از ديگر ويژگي هاي جامعه توده وار است. در چنين شرايطي احتمال وقوع جنبشي توده اي افزايش مي يابد.

طبقات اجتماعي پايين جامعه نيز به شدت از جنبش هاي توده اي حمايت مي كنند. اينها طبقاتي هستند كه داراي كم ترين روابط اجتماعي در ميان اعضاي خود مي باشند. با اين حال، از آنجا كه طبقات اجتماعي موجود در جامعه از هم گسسته اند و همبستگي و انسجام اجتماعي خويش را از دست داده اند، بنابراين، تقريبا از ميان اقشار گوناگون جامعه در ميان شركت كنندگان در جنبش توده اي افرادي يافت مي شوند، مانند روشنفكران غير وابسته يا بازرگانان و كشاورزان حاشيه اي و كارگران منزوي، كه به هيچ يك از طبقات موجود در جامعه وابسته نيستند. اينان در دوران بحران، در جنبش توده اي درگيرند. ذره گونگي افراد، كه نتيجه از دست دادن وابستگي و تعلق خاطر گروهي و همبستگي اجتماعي افراد است، آنان را براي پذيرش ايدئولوژي هاي جديد، كه جانشين همبستگي گروهي از دست رفته است، آماده مي كند.

از مفاهيم اساسي اين نظريه «توده است. آرنت «توده را جمعيت بي شكلي مي داند كه از افراد جدا از هم تشكيل شده و فاقد هويت مشترك، احساس منافع و آگاهي هاي فردي است. آرنت جامعه توده اي را جامعه اي مي داند كه در آن توده ها حول محور هيچ مصلحت عمومي يا طبقاتي يا گروهي گرد نمي آيند; زيرا توده ها چيزي بيش از مجموعه اي از افراد بي هويت و بي تفاوت نيستند. به نظر او، آنچه موجب پيدايش جامعه توده اي مي شود فروريختگي مرزهاي طبقاتي است. به همين دليل، آرنت گاه به جاي اصطلاح جامعه توده اي، از اصطلاح جامعه بي طبقه استفاده مي كند. (4) پيشينه نظريه جامعه توده وار

نظريه جامعه توده وار پس از به قدرت رسيدن نازي ها در آلمان به سال 1933

ميلادي به وجود آمد. موفقيت سريع و چشمگير آلمان نازي در عرصه بين المللي براي جهانيان، بويژه جهان غرب، اعجاب انگيز و غير قابل تصور بود; زيرا درك اين مطلب براي آنان بسيار دشوار بود كه كشوري صنعتي و پيشرفته و به اصطلاح، طرفدار آزادي بتواند خود را تسليم رهبري توده كند. جنبش توده اي - نازي ها كه خود را عوام مي ناميد، درمدت زمان كوتاهي، به پيشرفت هاي بزرگي درعرصه جهاني نايل آمد.

از ديگر نمونه هاي جنبش توده اي، فاشيسم (Fascism) در ايتاليا بود. هورو ويتز معتقد است كه فاشيسم تنها جنبش توده اي معتبر و منحصر به فرد در قرن بيستم است كه موفق از كار درآمده است. فاشيسم در سراسر اروپا نمايانگر تركيب بي همتايي از احساسات توده ها و به بازي گرفتن آنان توسط نخبگان بود كه اگر ساختار اجتماعي سرمايه دارانه موجود را براي هميشه شكوفا نساخت، دست كم، آن را قادر ساخت كه دوام پيدا كند. (5)

بنابراين، رگه هاي پيدايش جنبش هاي توده اي را بايد در ميان جنبش هايي چون نازيسم، فاشيسم و نيز استالينيزم جستجو كرد. ويژگي هاي نظريه جامعه توده وار

به لحاظ اهميتي كه انديشه آزادي كثرت گرا براي نظريه جامعه توده وار دارد، داشتن برخي انديشه ها در مورد ماهيت آزادي كثرت گرا حايز اهميت است و به همين دليل، نظريه جامعه توده وار از الگوي كثرت گرايانه جامعه استنتاج گرديده است. بنابراين، از مهم ترين ويژگي هاي نظريه توده وار تاكيد خاصي است كه آنان بر آزادي (دموكراسي) دارند. اين نظريه مبتني بر كثرت گرايي (Pluralism) است، به گونه اي كه بدون مراجعه به اصول آزادي كثرت گرا، درك درست و كامل اين نظريه ممكن نيست; بدين بيان كه در جوامع، گروه هاي گوناگوني وجود دارند كه براي كسب موقعيت ها و مناصب موجود در جامعه با يكديگر رقابت

مي كنند. رقابت اين گروه ها بدين صورت است كه تعدادي از شهروندان، خواه اكثريت و يا اقليت، به دليل برخي انگيزه هاي مشترك و يا منفعتي، كه مغاير با حقوق ساير شهروندان و يا منافع دايمي و جمعي جامعه باشد، متحد مي شوند. علل اين دسته بندي ها و صف بندي ها مي تواند دو چيز باشد: از بين بردن آزادي و يا قبول اين نكته كه همه راي واحد دارند. بنابراين، علل پنهان اين دسته بندي ها در طبيعت بشر نهاده شده است. اين امر از اصول اساسي مكتب كثرت گرايي است.

در اين نظريه، حكومت جمهوري فدرال به عنوان راه حل پيشنهادي مشكل فوق مطرح شده است. بدين ترتيب، تداوم برخوردها، همراه با محدوديت هاي حساب شده اي كه مانع از پيروزي هميشگي گروهي درمنازعات است، اجازه داده مي شود; زيرا اين حكومت، كه مبتني بر نمايندگي است، از سويي، رفتار خشن و افراط آميز گروه ها را نظارت و از سوي ديگر، امكان مشاركت مردم را در انتخاب نمايندگان فراهم مي كند. (6)

در حكومت كثرت گرا، اصل بر نفي قدرت مطلقه هيئت حاكمه و نيز نفي حكومت مطلق مردم است; يعني به جاي مركز واحد تصميم گيري داراي قدرت مطلقه حاكم، بايد مراكز متعدد قدرت وجود داشته باشد كه هيچ كدام حاكميت مطلق و كامل ندارند. بنابراين، هرچند حاكم واقعي و مشروع در اين حكومت مردم هستند، اما در چشم انداز كثرت گرا، حتي مردم نيز هرگز نبايد حاكم مطلق باشند. (7)

از ديگر ويژگي هاي نظريه جامعه توده وار، ذره اي (اتميزه) شدن اجتماعي است; يعني هنگامي كه وفاداري هاي گروهي به دلايلي از بين برود جامعه توده وار پديد مي آيد. نكاتي چند در ذره اي شدن توده ها حايز اهميت است: (8)

1- زماني كه افراد پيوستگي گروهي خود را از دست مي دهند ذره اي شدن افراد يا حس

فقدان اجتماع به آنان دست مي دهد.

2- ذره اي شدن موجب پيدايش حالتي در افراد مي شود كه آنان را آماده پذيرش ايدئولوژي هاي جديد و نيز جستجوي جامعه اي جديد به جاي جامعه از دست رفته مي كند.

3- توتاليتاريانيزم (9) يا جامعه كاذب به وجود مي آيد كه در آن گروهي از نخبگان بر جامعه سلطه كامل دارند.

جنبش هاي توده اي در جايي به وجود مي آيند كه توده هاي عظيمي ازمردم پديد آمده باشند كه به دليل بي تفاوتي و بي تمايلي نتوانند در گروه هاي سنتي و احزاب جذب شوند و تشكيل حزب يا گروه دهند; زيرا تشكل فوق مبتني بر آگاهي و تمايل در مقاصد معيني است كه آنان فاقد اين آگاهي و تمايل هستند.

حاصل آنكه، عمدتا ويژگي جامعه توده وار را مي توان چنين ترسيم نمود:

1- فقدان و يا تضعيف همبستگي و انسجام اجتماعي اعم از قومي، ملي، محلي، طبقاتي و ديني;

2- تضعيف پيوند افراد با نهادهاي جامعه و سنت هاي اجتماعي;

3- فقدان و يا تضعيف تشكل هاي متنوع سياسي و صنفي، كه افراد يك صنف يا طبقه را كنار هم جمع مي كند;

4- فقدان و يا تضعيف ساختار اجتماعي و تمايزات اجتماعي و طبقاتي;

5- احساس سرگشتگي و انزواي افراد جامعه;

6- دسترسي بي واسطه نخبگان و رهبران سياسي به توده ها. شرط لازم براي بروز جنبش توده اي

نكته اساسي در اين نظريه اين است كه براي تحقق جامعه توده وار بايد وفاق جمعي و گروه بندي هاي اجتماعي و به اصطلاح، وفاداري گروهي از بين برود; يعني دسته ها، گروه ها و احزاب در چنين جامعه اي عمدتا وجود نداشته باشند و با سقوط گروه بندي هاي اجتماعي و طبقاتي، وفاداري هاي سنتي نسبت به احزاب از ميان برداشته شود و حاميان بي تفاوت و خموشي كه هرگز علاقه مند به سياست نبوده اند، به نظام موجود و سياست

و حضور در صحنه هاي سياسي علاقه مند شوند. بدين ترتيب، رهبران جنبش توده اي (توتاليتر) را افراد حاشيه اي و منزوي در رژيم سابق تشكيل مي دهند. در نگاه اين نظريه پردازان، شرط لازم بروز جنبشي توده اي در جامعه سقوط اقتدار و مرجعيت سياسي و عدم پذيرش آنان توسط مردم است. با آماده شدن گروهي متشكل از ميان افراد حاشيه اي، براي به دست گرفتن رهبري جامعه جديد، زمينه تحقق و به اصطلاح، شرط كافي انقلاب توده اي فراهم مي شود.

در واقع، الگو و مدل نظريه جامعه توده وار بدين گونه ترسيم مي شود:

از دست رفتن پذيرش نظام حاكم در اثر فساد هيات حاكمه سقوط اقتدار و مرجعيت سياسي (شرط لازم) + وجود عده اي كافي، متفق، آماده و متشكل براي به دست گرفتن رهبري توده ها انقلاب و جنبش توده اي ارزيابي نظريه جامعه توده وار

هرچند در ظاهر، اين نظر از اعتدال نسبي برخوردار است; زيرا اين جنبش با شعار طرفداري توده هاي حاشيه اي و منزوي و محروم پديده آمده، اما با كمي دقت و با نگاهي گذرا به تاريخچه و پيشينه آن، در مي يابيم كه اين نظريه مطالعه و تجربه عيني يك يا چند نمونه از جنبش هاست. ظهور نازي ها در آلمان، استالين در شوروي (سابق) و نيز فاشيسم در ايتاليا از جمله مصاديق عيني اين نظريه است. انقلاب هاي مزبور الگوي عيني جنبش توده وار است. اما سؤال اساسي اين است كه جامعه توده وار از كجا مقدم بر ظهور جنبش توده اي بوده است؟

چنين احتمال مي رود كه جامعه توده وار حاصل نوعي كثرت گرايي لجام گسيخته باشد، نه ظهور جنبشي توده اي و همان گونه كه خواهيم گفت، پس از پيروزي، بر خلاف شعار اوليه، توده ها حكومت نمي كنند، بلكه يك گروه يا طبقه و يا حزبي از ميان توده ها -

نظير حزب نازي در آلمان - به تشكيل حكومت اقدام خواهد كرد.

اشكال عمده اي كه بر اين نظريه و ديگر نظريه هاي مشابه در باب انقلاب وارد مي باشد اين است كه اينها در تحليل نهايي، در پي تبيين مساله دگرگوني اجتماعي نيستند، بلكه بعكس، توجه شان به اين مساله معطوف است كه چرا توده ها در مقطع زماني خاصي، عليه نخبگان سياسي، به ابزارهاي خشونت بار متوسل مي شوند؟ اين سخن پاسخ آن سؤال را نمي دهد كه «چرا انقلاب صورت مي گيرد؟» (10) اين گونه نظريه ها به بررسي علل بروز انقلاب ها و زمينه و بستري اجتماعي، كه موجب پيدايش انقلاب ها مي شود، نمي پردازند، بلكه تنها در پي بررسي علل رفتار خشونت آميز توده هاي مردم در زماني خاص و در محيطي خاص عليه حاكمان و نخبگان سياسي اند.

در نگاه نظريه پردازان جنبش توده اي، راه جلوگيري از بروز انقلاب در جوامع، جلوگيري از گسستن پيوندهاي گروهي و متفرد شدن گروه ها و ذره اي گشتن توده هاست و براي جلوگيري از جنبش، بايد وفاداري گروهي را تقويت كرد و از اين طريق، اقدام به بسيج مردم نمود و از ذره اي شدن آنان جلوگيري نمود.

در واقع، اين نظريه پيش از آنكه يك نظريه در مورد بيان علل تغييرات اجتماعي و انقلاب ها باشد، يك نظريه ثبات است; زيرا اينان معتقدند كه عواملي كه ثبات اجتماعي را در يك جامعه افزايش مي دهد، مي تواند در جوامع ديگر نيز مؤثر باشد و ثبات اجتماعي آنجا را نيز افزايش دهد و فقدان عوامل ثبات اجتماعي فوق، موجب بي ثباتي جامعه مي شود.

از سوي ديگر، از جمله اهداف و شعارهاي اوليه و اصلي اين نظريه پردازان، اين است كه مشروعيت و حاكميت مردم و به اصطلاح، توده ها را به اثبات برسانند و

به جاي يك مركز تصميم گيري قدرت، امكان مشاركت همه توده ها در سياست فراهم آيد. در نتيجه، پيشنهاد ايجاد مراكز متعدد تصميم گيري را مي دهند كه هيچ يك داراي حاكميت مطلق نباشند; يعني از نظر اينها تنها حاكم مشروع، مردم هستند. اما آيا واقعا چنين هدفي جامه عمل مي پوشد؟ يعني آيا حاكم واقعي مردم هستند؟! بنابه تعبير آقاي رابرت دال (R.Daul) ، در چشم انداز كثرت گرايي نوع امريكايي، حتي مردم هم هرگز نبايد حاكم مطلق باشند. (11) و اين امر با اهداف اوليه آنان منافات دارد.

افراد و توده ها به دليل ناسازگاري با هيات حاكم و بي علاقگي به آنان، اقدام به گسستن پيوندهاي سنتي مي كنند و ارتباط خود را با نظام حاكم قطع مي نمايند و دست به اقدام خشونت آميز مي زنند. اين رفتار و عمل خشن موجب انحلال احزاب سياسي مي شود. آيا پس از گسستن وفاداري گروهي و ذره اي شدن افراد و در نهايت، پس از پيروزي، به ظهور مجدد عده اي نخبه نياز مي باشد كه اقدام به تشكيل حكومت كنند و به اصطلاح، طبقه اي ميان توده هاي انقلابي به وجود آيد كه به اداره امور سياسي مردم و توده هاي انقلابي بپردازد؟ و آيا اين طبقه نوظهور، پس از انقلاب، باز هم هواخواه و طرفدار توده ها خواهد بود يا اينكه خود وابسته و طرفدار گروهي خواهد بود كه بدان تعلق دارد؟ اين مطلب با اساس نظريه جامعه توده وار و جنبش توده اي ناسازگار است. رهيافت روان شناسانه انقلاب

رهيافت روان شناسانه نسبت به انقلاب، به فرد و برداشت هاي وي از وضعيت اجتماعي يا شخصيت خاص يك فرد، كه مي تواند موجب عصيان او يا موجب تبديل شدن وي به يك فرد انقلابي و فعال شود، توجه دارد. عمدتا، رهيافت روان شناسانه را

مي توان به چهار گروه زير تقسيم كرد: (12)

1- مطالعاتي كه به پيشنه آحاد انقلابيان مي پردازند;

2- نظريه توقعات فزاينده;

3- نظريه محروميت نسبي;

4- نظريه سركوب غرايز.

شرح سه نظريه ماركس،جانسون،آرنت وهاوزرازجمله نظريات جامعه شناسانه در زمينه انقلاب گذشت. (13) در ادامه، نگاهي گذرا به نظريات روان شناسانه در باب انقلاب خواهيم داشت: الف نظريه توقعات فزاينده

الكسي دوتوكويل (1805-1859)، انديشمند فرانسوي، اين نظريه را در باب انقلاب ارائه كرده است. او مي پرسد: چرا در شرايطي كه مجموعه نهادهاي نظام سنتي و قديم در اروپا در حال فروپاشي و ويراني اند، در فرانسه انقلاب رخ مي دهد با توجه به اينكه فرانسه جزوي از اروپاست؟ او در پي تبيين نمودهاي اصلي تبيين كننده رخدادها در فرانسه برمي آيد. تحليل وي از جامعه پيش از انقلاب فرانسه، به عنوان جامعه اي فاقد آزادي و عدالت است كه دولت آن به شدت ضعيف شده و فرانسوي ها در موقعيتي نبودند كه بتوانند براي حل مشكلات خود چاره جويي كنند. نخبگان و كارگزاران جامعه فرانسه نيز در عين آنكه با يكديگر تفاهم نداشتند، درباره شيوه اداره حكومت در كشور نيز اختلاف نظر داشتند. اين امر در پرتو فقدان آزادي سياسي در جامعه فرانسه، حس همبستگي را از آنان سلب نمود و به دليل وجود نهادهاي سنتي در جامعه فرانسه، آنان قادر به تطبيق خود با شرايط اجتماعي جديد نبودند. بنابراين، وجود جنبش هاي دموكراتيك نوين از يك سو و مقاومت نهادهاي سنتي از سوي ديگر و عدم تطبيق آنان با شرايط جديد اجتماعي، فرانسه را با خطر بحران انقلاب مواجه نمود. (14)

در نظريه دوتوكويل، نكته جالب توجه در مورد افزايش گسترده احساس سعادتمندي، وجود قوانين و سنت هاي كهني بود كه مانع از رشد اقتصادي جامعه جديد فرانسه بودند.

بنابراين، دستگاه حكومت غير كارآمد و قديمي بود، ولي چون قادر به برآورده ساختن دو وظيفه اساسي خود بود، توانست به حيات خود ادامه دهد:

اولا، حكومت در عين حال كه مستبد نبود، باز هم توانايي حفظ نظم در سراسر كشور را داشت.

ثانيا، كشور هم داراي طبقه بالايي بود كه عالي ترين و روشن ترين طبقه عصر خويش محسوب مي شد و هم نظمي اجتماعي داشت.

اما علي رغم افزايش سعادتمندي و گرايش حكومت به تخفيف محدوديت هاي مردم، آنان راضي و يا قانع نبودند و بعكس، به نحو فزاينده اي، نسبت به رژيم خصومت مي ورزيدند; زيرا رژيم را قديمي و قرون وسطايي مي دانستند. (15) از ديگر زمينه هاي بروز انقلاب در جامعه فرانسه، وضعيت رو به بهبود اقتصادي مردم آن ديار بود; هر قدر وضعيت مادي و اقتصادي مردم به طور نسبي بهبود مي يافت، آنان به سهم خويش و به اين وضعيت راضي نبودند و خواهان وضعيت مطلوب تر و بهتري بودند. از سوي ديگر، نهادها و قوانين سنتي و كهن جامعه فرانسه، مانع از رشد و توسعه اقتصادي بيشتر و بهبود وضعيت اقتصادي مردم بود. دستگاه حكومت نيز غير كارآمد بود و روز به روز بر خصومت مردم نسبت به حكومت افزوده مي شد. در واقع، دليل اصلي و شرط لازم بروز انقلاب در جامعه فرانسه، درخواست بهبود وضعيت اقتصادي از سوي مردم بود.

همراه با بهبود اقتصادي و به طور كلي زندگي مردم، افراد جامعه انتظار دارند كه روند بهبود همچنان ادامه يابد، به گونه اي كه اگر مردم احساس كنند حكومت غير كارآمد مي تواند روند بهبود مزبور را آهسته تر كند يا احتمالا آن را متوقف سازد، در اين صورت، براي از بين بردن اين مانع بالقوه در راه پيشرفت،

دست به كار خواهند شد و حتي اگر مانع مزبور حكومت باشد، سعي مي كنند آن را از ميان بردارند.

به نظر دوتوكويل، اين چنين نيست كه انقلاب ها هميشه زماني رخ دهند كه امور از بد بودن به سمت بدتر شدن برود، بلكه بعكس غالبامردمي كه طي دوره اي طولاني، بدون هيچ اعتراضي حكومتي سركوبگر و مستبد را تحمل كرده اند، زماني كه ناگهان احساس كنند حكومت از فشار خود كاسته است، به مخالفت و ضديت باآن برمي خيزند.به تعبير كوهن،معمولا مخاطره آميزترين لحظه براي يك حكومت لحظه اي است كه آن حكومت در صدد اصلاح شيوه كار خود برآيد. آن هنگام كه پادشاهي پس از دوره اي طولاني از حكومت سركوبگرانه، تصميم به بهتر كردن سرنوشت اتباع خود بگيرد فقط كمال هنر سياستمداري است كه مي تواند وي را قادر به حفظ تاج و تخت خود سازد. (16)

از آنجا كه اين نظريه به واقع، تجربه اي عيني در انقلاب فرانسه است، بجاست زمينه ها و بستر اجتماعي پيش از انقلاب فرانسه را بيان كنيم. به اختصار، مي توان چند عامل را در زمينه بروز انقلاب فرانسه برشمرد: (17)

1- دهقانان آزاد شده فرانسوي در عمل با دشواري هاي بسياري مواجه بودند; قدرت قضايي اربابان تا حدي باقي بود و دهقانان مجبور بودند مقادير بسياري از توليدات و حاصل دسترنج خود را به مالكان بدهند.

2- گرچه حكومت بر امور تسلط مطلق داشت، ولي هرگز نتوانسته بود روح فرانسويان را درهم بشكند.

3- در سده هاي پياپي، اشراف فرانسه به طور رو به تزايدي، فقير مي شدند كه اين امر ناشي از قطعه قطعه شدن مستغلات ملكي آنها بود.

4- گرچه نابرابري مالياتي در سراسر اروپا رواج داشت، اما كمتر كشوري بود كه مانند فرانسه در آن چنين آشكارا، نابرابري مورد نفرت باشد.

5- افكار عصر نوزايي (رنسانس) نيز به

تدريج در ادعاهاي روستاييان فرانسوي رخنه كرده بود.

6- كوشش هاي دولت در زمينه افزايش رفاه ملي بر بودجه كشور فشار وارد مي كرد. از سوي ديگر، درآمدها نيز كافي نبود.

نظريه توقعات فزاينده به وسيله محققان و نظريه پردازان پس از دوتوكويل نيز ازجمله كرين برينتون دركتاب كالبدشكافي چهار انقلاب مورد تاييد قرار گرفت. وي معتقد است كه انقلاب ها در جوامعي رخ نمي دهند كه از لحاظ اقتصادي داراي سير قهقرايي باشند، بلكه بعكس انقلاب ها در جوامعي پديد مي آيند كه از لحاظ اقتصادي رو به پيشرفت دارند. (18)

در واقع، زماني كه مردمي طي دوره اي توقعاتشان افزايش مي يابد، منحني مربوط به ميزان توقع ارضاي نيازها همچنان سير صعودي دارد. به موازات افزايش منحني تقاضا و در مجاورت آن، منحني مربوط به ميزان واقعي ارضاي نيازها قرار دارد. تا زماني كه مردم دست كم، بخش قابل ملاحظه اي از آنچه را انتظار دارند، به دست مي آورند احتمال وقوع انقلاب كم است. ولي چنانچه ميزان واقعي نيازها شروع به تنزل كند و در عين حال، ميزان مورد توقع ارضاي نيازها همچنان سير صعودي داشته باشد، در اين صورت، بين اين دو، (داشته و خواسته) شكاف وسيعي شروع به گسترش مي كند. وقتي شكاف ميان آنچه مردم مي خواهند و آنچه به دست مي آورند غير قابل تحمل شود، آنان براي از ميان برداشتن هر آنچه در سر راه خواسته هايشان باشد، به قيام و انقلاب متوسل خواهند شد. و هرچه شكاف ميان سطح واقعي نيازها و سطح مورد توقع ارضاي نيازها وسيع باشد، احتمالا انقلاب عظيم تر خواهد بود. (19)

حاصل آنكه مي توان الگوي نظريه «توقعات فزاينده را چنين ترسيم كرد:

وجود دوره اي از رفاه و رشد اقتصادي در جامعه شكل گيري فزاينده

انتظارات شكاف بين داشته و خواسته عدم توان دولت در پاسخ به انتظارات فزاينده انقلاب ارزيابي نظريه توقعات فزاينده

به طوركلي، نظريه توقعات فزاينده رامي توان چنين ارزيابي كرد:

1- خلاصه اين نظريه آن است كه اگر حكومتي سركوبگر و مستبد طي دوره اي طولاني به استبداد و سركوب خود ادامه دهد، جامعه داراي ثبات سياسي است و بحران انقلاب در آن رخ نخواهد داد، در حالي كه اولا، عوامل ثبات يك جامعه غير از سركوب است. عواملي از جمله تامين رفاه و نيازهاي مردم و پاسخ به موقع به انتظارات آنان از جمله عوامل ثبات يك جامعه است. ثانيا، تجربه تاريخ جوامع بشري بيانگر اين نكته است كه معمولا حكومت هاي سركوبگر و مستبد دوام ندارند و دير يا زود سرنگون خواهند شد.

2- در پاسخ ديويس كه مي گويد: «اگر در يك جامعه اي ابتدا انتظارات رخ دهد، سپس مردم از آن محروم شوند، اين امر موجب بحران انقلاب مي شود»، به نظر مي رسد چنين چيزي كليت ندارد، بلكه صرفا بي توجهي به خواست مردم و نيازهاي آنان و عدم اهتمام بدان زمينه پيدايش انقلاب است.

3- اينان معتقدند كه كاهش فشارهاي رژيم، در پي دوراني طولاني از سركوب، موجب تضعيف حكومت مي شود. اين قضيه هميشه صادق نيست; زيرا آنچه حكومت را سر پا و پايدار و با ثبات نگه مي دارد بالا بودن توان آن در مقابله با شورش هاست، نه سركوب طولاني. بله، در يك صورت كاهش فشار رژيم اگر ناشي از افزايش توان و قدرت شورشيان باشد، زمينه پيدايش انقلاب به وجود خواهد آمد، ولي بسياري اوقات كاهش فشار حكومت وابسته به عوامل ديگري غير از توان بالاي شورشيان و يا تضعيف رژيم است كه

در اين صورت، احتمال بروز انقلاب بعيد است. (20) ب نظريه محروميت نسبي

اين نظريه پس از اغتشاشات مدني در آمريكا در اوايل و اواسط دهه 1960 به وجود آمد. نظريه پردازان بنام اين نظريه آقايان: گار، آيوو، فرايند (Fierabend) ، نسولد (Nesvold) هستند كه در پي تبيين عوامل پيدايش كشمكش مدني و تغييرات اجتماعي برآمده اند. اين نظريه پردازان محروميت نسبي را، كه علت اصلي پيدايش ستيز و كشمكش و انقلاب خشونت بار مدني است، ناشي از شكاف و اختلاف ميان توقعات ارزشي (Expectations Value) با قابليت هاي ارزشي جمعي (capabilities Value) مي دانند. بنابر نقل كوهن، گار توقعات ارزشي را آن دسته از كالاها و شرايط زندگي مي داند كه مردم، خود را به طور موجهي مستحق آن مي بيند. قابليت هاي ارزشي نيز اشاره به اموري دارند كه عمدتا در محيط اجتماعي و فيزيكي بايد آن را جستجو كرد: شرايطي كه شانس تصوري مردم را در زمينه تحصيل يا حفظ ارزش هايي تعيين مي كنند كه افراد به طور قانوني و مشروع انتظار به دست آوردن آن را دارند. (21)

در واقع، زماني كه مردمي در يك محيط و بستر اجتماعي خاص قانونا حق استفاده از امكانات خاص را داشته باشند، در عين حال،به هر دليلي از آن محروم شوند، در اين صورت، آنان دست به ستيزخشونت بار مدني مي زنند. بنابراين،اين ستيز خشونت بار ناشي از شكاف ميان خواسته و انتظارات با داشته آنان است.

نظريه «محروميت نسبي مبتني بر يك اصل روان شناسي است: فرضيه ناكافي - پرخاشجويي. ناكامي فرد از چيزي منجر به پرخاشگري وي مي شود. بعكس، بروز رفتار پرخاشجويانه فرد همواره مستلزم وجود ناكامي وي است. بنابراين، ميزان رفتار پرخاشجويانه مبتني بر ميزان ناكامي است; هر چه

ميزان ناكامي بيشتر باشد، بروز رفتار پرخاشجويانه بيشتر خواهد بود.

در سطح كلان و در جامعه نيز اين اصل ثابت است. همان گونه كه مردم هنگام ناكامي دست به واكنشي پرخاشجويانه مي زنند، به همان ترتيب، وقوع خشونت و رفتار خشن مدني مستلزم وجود محروميت نسبي در ميان جمعيت بسياري از افراد اجتماع است و به همان ميزان كه محروميت نسبي شديدتر باشد، احتمال شدت خشونت مدني بيشتر خواهد بود و در مقابل، خشونت مدني شديد بيانگر وجود محروميت نسبي زياد است.

بنابراين، علت اصلي ستيز و كشمكش مدني از نظر گار محروميت نسبي است. اما در عين حال، او عواملي نظير مشروعيت سهولت اجتماعي و ساختاري را بي تاثير در فرضيه خود نمي داند. (22)

نظريه توقعات فزاينده مصداقي از محروميت نسبي است. بر اساس اين نظريه اگر كسي طالب چيزي باشد و آن را به دست نياورد، ناكام مي شود و به واكنش خشونت بار متوسل مي گردد. انقلاب نيز يكي از مصاديق خشونت مدني است. بنابر اين، مي توان گفت كه نظريه «توقعات فزاينده يكي از مصاديق محروميت نسبي است; زيرا بر اساس نظريه «توقعات فزاينده ، پس از به وجود آمدن شرايط رونق اقتصادي، وضع اقتصادي افراد رو به بهبودي مي رود و اندك اندك در افراد توقع و انتظار وضع بهتر پيدا مي شود و اين فرايند رو به افزايش مي گذارد. به موازات افزايش توقع و انتظار افراد، اگر رونق اقتصادي با روند ثابتي پيش رود و يا اندكي آهسته تر شود و يا با ركود همراه گردد بين سطح انتظار و توقع با سطح برخورداري واقعي، شكاف و فاصله به وجود مي آيد. وقتي شكاف بين (داشته و خواسته) افزايش يابد محروميت و ناكامي شدت مي گيرد و منجر

به بروز رفتار پرخاشگرانه و خشونت بار و در نتيجه، انقلاب مي شود.

محروميت دوگونه است:نسبي ومستمر (دايمي). محروميت نسبي محروميتي است كه از مقايسه در دو مقطع زماني به دست مي آيد; مانند: افزايش ميزان بيكاري سال 1376 در مقايسه با سال 1375 و يا افزايش ميزان تورم در مقطع زماني فوق. اما محروميت مستمر و دايمي ناشي از عواملي از جمله: تبعيض اقتصادي،سياسي،وابستگي كشور به سرمايه هاي خارجي، فقدان فرصت هاي شغلي و درگيري هاي مذهبي و مانند آن است. (23)

اين نظريه، صرفا تحليل پديده اي به نام انقلاب نيست، بلكه علاوه بر شمول پديده فوق، در سطح كلان نيز پديده اي و جنگ داخلي (internal war) را در بر مي گيرد. آشوب، كه خودانگيخته ترين نوع قيام ها و شورش هاست، مي تواند شامل حوادثي همچون اعتصابات، شورش ها و يا تظاهرات شود. توطئه هرچند خود زمينه انقلاب است، اشاره به فعاليت هاي سازمان يافته اي مانند كودتا، ترور، و يا جنگ هاي كوچك چريكي دارد. جنگ داخلي، كه مي تواند بالقوه موجب انقلاب شود، كشمكش هاي مدني عظيم سازمان يافته و متمركزي را در بر دارد كه تقريبا با خشونت شديد از جمله تروريسم و جنگ هاي عظيم چريكي داخلي و شورش هاي بزرگ همراه است.

بدين ترتيب، از نظر گار براي تعيين عظمت يك انقلاب و يا جنگ چريكي پرداختن به سه جنبه مهم كشمكش حايز اهميت است:

اولا، بايد حجم يا فراگيري كشمكش معين و تعداد افرادي را كه در آن شركت دارند مورد بررسي قرار داد.

ثانيا، بايد ديد كشمكش چه مدت به طول انجاميده است.

ثالثا، بايد شدت كشمكش را از نظر ميزان ضايعات بشري در نظر داشت.

اجمالا، الگوي نظري اين نظريه را مي توان چنين بيان كرد:

حق استفاده قانوني مردم از امكانات و شرايط زندگي + انتظار استفاده

از آن محروميت نسبي خشونت و ستيز مدني (انقلاب) ارزيابي نظريه محروميت نسبي

به عنوان ارزيابي مي توان چنين نتيجه گرفت كه پيش فرض اساسي ما اين است كه خشونت، پيش درآمد بروز انقلاب است; البته نه هر نوع خشونتي، بلكه خشونت گسترده و در سطح كلان، زمينه بروز انقلاب در جامعه را فراهم مي كند. اما آنچه در اين نظريه بيان شده شامل رفتار و عكس العمل خشن فردي به دليل محروميت از چيزي است كه قانونا انتظار رسيدن به آن را داشته; مانند فرزندي كه در منزل حق استفاده يكسان - همچون ساير خواهران و يا برادران - از امكانات را دارد، ولي به دليل تبعيض والدين ومحروميت از آن امكانات،دست به رفتاري خشن مي زند.

نكته قابل توجه ديگر اينكه اين نظريه چيزي جز نظريه «توقعات فزاينده نيست. لذا، نظريه جديدي محسوب نمي شود، بلكه به بيان كاركردگرايي، نظريه «محروميت نسبي بيان ديگري از عدم تعادل ساختي چالمرز جانسون و بيان عدم تعادل نظام ارزشي با شرايط محيطي است كه مردم دست به كشمكش خشونت بار مدني مي زنند و بالاخره، به نظر مي رسد پديده هاي اجتماعي كلان همچون انقلاب كه موجبات بحران هاي عظيم اجتماعي را فراهم مي آورد، نمي توان با عامل رواني، فردي و جزئي همچون محروميت تبيين كرد.

اين اشكال نسبت به همه نظريات روان شناختي مطرح است كه چگونه سرخوردگي افراد ناهماهنگ به تهاجمي جمعي و گسترده عليه صاحبان قدرت تبديل مي شود. به بيان ديگر، در همه جوامع، افراد سرخورده فراوانند، اما اينكه چگونه اين سرخوردگان دست به خشونت دسته جمعي مي زنند، در اين نظريه مبهم است. (24) پي نوشت ها 1- در نگاهي ديگر، مي توان نظريات موجود در باب انقلاب را به نظريات كلاسيك و جديد و نيز توصيفي و تبييني

تقسيم نمود. نظريه ماركس، توكويل، دوركيم و وبر از جمله نظريات كلاسيك است. اثر كرين برينتون در كالبدشكافي چهار انقلاب شوروي (سابق)، فرانسه، انگليس و آمريكا ره آورد توصيفي در باره انقلاب است. و عمدتا بقيه نظريات، تبييني است. به طور كلي، نظريات موجود در باره انقلاب به دو سطح خرد و كلان تقسيم مي شوند كه نظرات روان شناختي در سطح خرد و نظريات جامعه شناختي در سطح كلان قرار دارد. ر. ك. به: مجموعه مقالات 1، حميرا مشيرزاده، «انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن ، نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه ها، ص 35

2- ر. ك. به: مجله معرفت، «نگاهي به تئوريهاي انقلاب ، اثر نگارنده، ش 10 ، ص 56

3- ر. ك. به: حسين بشيريه، انقلاب و بسيج سياسي، دانشگاه تهران، تهران، 1372، ص 95

4- هانا آرنت، توتاليتاريسم، ترجمه محسن ثلاثي، چ دوم، جاويدان، تهران،1366 ، ص 42-43

5-6و7- ر. ك. به: استانفورد كوهن، تئوريهاي انقلاب، ترجمه عليرضا طيب، چ سوم، پيك ايران، تهران، 1370، ص 153; ص 160

8- مصطفي ملكوتيان، سيري در نظريه هاي انقلاب، قومس، تهران، 1372، ص 115

9- اين جنبش ها در قرن بيستم در انواع سه گانه نازيسم، فاشيسم و استالينيزم ظاهر شدند كه توتاليتاريسم - به معناي سيطره مطلق دولت بر شهروندان - از طريق خشونت و سركوب و نفي حقوق طبيعي تعريف شده است. نازيسم آلمان بر مبناي «نژاد برتر آلمان و فاشيسم ايتاليا بر مبناي «ادامه مليت رومي و احياي روم باستان و استالينيزم نيز بر مبناي «ديكتاتوري پرولتاريا» بنا نهاده شده است. (ر. ك. به: مصطفي ملكوتيان، پيشين، ص 113)

10 و 11-12- كوهن، همان، ص 18 و 158;183

13- براي شرح دو نظريه ماركس و جانسون، به مجله معرفت 10

اثر نگارنده مراجعه كنيد.

14- ر. ك. به: مجموعه مقالات 1، پيشين، ص 39

15- كوهن، همان، ص 200

16- ر. ك. به: كوهن، همان، ص 200 و 210

17- مصطفي ملكوتيان، همان، ص 129

18- ر.ك.به:كرين برينتون، كالبد شكافي چهار انقلاب، ترجمه محسن ثلاثي، نشر نو، تهران، 1370

19- ر. ك. به: كوهن، همان

20- ر. ك. به: مصطفي ملكوتيان، همان، ص 129

21 و 22 و23- كوهن، همان، ص 205 و207

24- مجموعه مقالات 1، پيشين، ص 56

فصلنامه معرفت شماره 21

/الف

كاركنان و دهقانان ايجاد كرده بود، از يك سو بيكاري را سخت دامن مي زد واز سوي ديگر شرايط كار و ميزان درآمد اين دو طبقه را طاقت فرسا و غير قابل تحمل ساخته بود اعتصاباتي كه در اين دوران كارگران راه مي انداختند عمدتا ماهيت اقتصادي داشت و مرتبا بر تعداد اعتصابات و شماره شركت كنندگان در اعتصابات افزوده مي گشت. (2)

حال آنكه در ايران، در اواخر حكومت شاه رژيم، ايران در مطلوبترين سطح از قدرت اقتصادي كه در تمام سلطنت 57 ساله رژيم پهلوي بي سابقه بود به سر مي برد. با افزايش سريع و غير قابل پيش بيني درآمد نفت ،رژيم ايران نه تنها تبديل به يكي از دولتهاي ثروتمند شده بود بلكه جامعه ايراني را به يك جامعه كاملامصرفي تبديل كرده بود. (3) بدين ترتيب ملاحظه مي گردد در حالي كه دولتهاي فرانسه و روسيه از نظراقتصادي در بدترين شرايط بودند و در حقيقت در مرحله ورشكستگي نهايي قرار داشتند دولت ايران با توجه به افزايش ناگهاني و غير قابل پيش بيني قيمت نفت از نظر ذخائر ارزي و توانائيهاي مالي در مطلوبترين ومناسبترين شرايط اقتصادي در تاريخ خود بوده است.

2. اقتدار نظامي رژيمهاي پيش از انقلاب :

از مهمترين و در عين حال محسوسترين ابزار قدرت و اعمال حاكميت هر رژيم سياسي به ويژه نظامهايي كه با بحرانها و فشارهاي داخلي مواجه مي باشند و نياز به تهديد و ارعاب و احيانا سركوب حركتهاي معارض ومخالف خود را دارند قدرت نظامي آنها مي باشد. هر گاه در يك نظام سياسي، قدرت نظامي از انسجام لازم برخوردار نباشند و روحيه خود را در اثر شكستيهاي پي در پي از دست بدهد و همچنين دولت بخاطرمشكلات اقتصادي امكان تامين تداركات و خواسته هاي

آنها را نداشته باشد و در نهايت قدرت نظامي اعتقاد وايمان خود را به رژيم سياسي از دست بدهد نه تها قدرت سياسي قادر به بهره برداري از چنين نيروي نظامي براي سركوب قدرت اجتماعي معارض نخواهد بود، بلكه خود بصورت يك مدعي خطرناك درآمده و احيانا به گروههاي اجتماعي مخالف خواهد پيوست و احتمال سقوط قدرت سياسي را شديدا افزايش خواهد داد.

فرانسه در طول پنجاه سال قبل از انقلاب مدت 26 سال در جنگ و منازعات مهم بين المللي بوده است ودر اين منازعات جز يك ايالت، نه تنها چيزي بدست نياورده، بلكه شكستها و خسارتهاي عظيم مالي، جاني وارضي به همراه داشته و قابل پيش بيني بود كه افسران ارتش نسبت به سركوب مقاومت در دوره اي كه بحران برعليه مقامات دولتي افزايش يافته بود بي علاقه باشند و اين امر موجب اختلاف و تضاد سياسي و اجتماعي شد به طوري كه نهايتا هر حركت محدودي را براي سركوب مخالفين پادشاه و طبقات محافظه كار مسلط غيرممكن مي ساخت و زمينه را براي پيروزي انقلاب فرانسه مهيا كرد.

موقعيت نظامي روسيه نيز در اروپا بدليل جنگهاي كريمه و جنگ 1905 تغيير كرده بود. كشوري كه در1815 تنها قدرت قوي قاره اروپا بود و بعد از 1848 به نظر مي رسيد كه هنوز فاصله زيادي با ساير قدرتهاي اروپايي داشت بعد از جنگ كريمه به حد يكي از چند قدرت مساوي، تنزل يافت و تا زماني كه تزار در سن پطرزبورگ حاكم بود هرگز موقعيت 1815 را پيدا نكرد. جنگ جهاني اول از نظر وسعت و مدت و نزديكي به مرزهاي روسيه از جنگ روس و ژاپن به مراتب مهمتر بود و تاثير بيشتري در داخل كشور بر جاي گذاشت بطوريكه قواي نظامي

اين كشور را كاملا به تحليل برده و سربازان كست خورده و بازگشته از جبهه را بصورت مدعياني براي قدرت سياسي حاكم درآورد و به همين علت بود كه انقلاب روسيه در اوج اشتعال جنگ جهاني اول بوجود آمد.

با اين ترتيب ملاحظه مي گردد كه نظام سياسي حاكم بر روسيه قبل از انقلاب نه تنها نيروي نظامي و قواي مسلح نيرومند و وفادار به قدرت سياسي با خود نداشتند بلكه ارتشي شكست خورده، روحيه از دست داده وعاصي شده از نظام با پيوستن به كارگران اعتصابي نقشي مهم در پيروزي انقلاب بازي كردند.

اما ارتش شاهنشاهي ايران بر خلاف فرانسه و روسيه در طول حداقل 57 سال قبل از پيروزي انقلاب درهيچ جنگ خارجي مهمي شركت نكرده بود. بيش از هر پادشاهي در ايران محمدرضا شاه به نيروهاي مسلح توجه داشت. او بعنوان فرمانده نيروهاي مسلح، احساس مي كرد كه يك ارتش قوي و نيرومند و در عين حال وفادار به پادشاه، نه تنها مي تواند نظام سياسي او را در قبال مخالفين داخلي حفظ كند بلكه با توجه به جاه طلبيهايش مي تواند ابزار و اهرم لازم را براي دخالت در امور منطقه و همسايگانش و پيشبرد اهداف بين المللي او فراهم نمايد.

مي توان با قاطعيت ادعا كرد در فرانسه و روسيه از نظر نظامي با توجه به شكستهاي پي در پي در جنگهاي متعدد ضعيف ترين و نامطمئن ترين وضعيت بوده و ارتشهاي آنها نه تنها حمايت لازم را از نظام سياسي حاكم نمي كردند بلكه نسبت به انقلابيون گرايش نشان داده و بعضا به آنها مي پيوستند، در حاليكه ارتش ايران دربهترين شرايط از نظر نيرو و تجهيزات بوده و جز در موارد استثنايي و آن هم به صورت پراكنده، تا آخرين لحظات عمر رژيم شاه نسبت به نظام

وفادار باقي مانده و اكثرا در سركوب انقلابيون نيز كوتاهي نكردند. (4)

كشورهاي مورد بررسي ما هر سه از جمله كشورهايي هستند كه نه تنها داراي موقعيت استراتژيكي مهم وحساس مي باشند بلكه بعنوان قدرتهاي بالفعل يا بالقوه بزرگ محسوب مي شوند و در طول تاريخ نقش فعالي در روابط بين الملل جهاني و منطقه اي بازي كرده و مي كنند. بديهي است كه در قبال تحولات انقلابي اين كشورها چه قبل از پيروزي و چه بعد ازپيروزي كشورهاي ديگر بويژه كشورهاي همسايه و ذينفع عكس العمل نشان داده و به نفع قدرت سياسي حاكم و يا بالعكس در جهت حمايت ازگروههاي اجتماعي معارض فعال مي گردند. در نتيجه مسئله واكنش بين المللي از جمله عوامل مهمي است كه در بررسي قدرت و توانائيهاي رژيم سياسي حاكم قبل از انقلاب ضرورت دارد كه مورد توجه و دقت كافي قرار گيرد.

در فرانسه قرن 18 با توجه به جنگهاي طولاني كه لويي پانزدهم وشانزدهم با كشورهاي همسايه خود منجله اترش، روسيه، انگليس واسپانيا داشت نه تنها در شرايط بحراني دوران انقلاب از حمايت آنهابرخوردار نبود بلكه همه اين دول همسايه در جهت تضعيف لويي شانزدهم تلاش كرده و متقابلا به حمايت از گروههاي معارض و مخالف برخواستند.

روسيه نيز از اين نظر تفاوت چنداني با فرانسه نداشت بدين معنا كه جنگ جهاني اول و درگيري مستقيم روسيه تزاري در جنگ با آلمان،عثماني و ژاپن دشمني اين دولتها بويژه دولت قدرتمند و نوپاي آلمان رابرعليه خود داشت به طوريكه لنين با حمايت و امكانات فراهم شده اين دولت توانست به انقلابيون روسيه ملحق شده، و پايه انقلاب بلشويكي اكتبر 1917 را بريزد. از طرف ديگر با توجه به اينكه دولتهاي روسيه تزاري يعني فرانسه و انگليس خود مستقيما با آلمان و متحدينش درگير بودندامكان

هيچ نوع حمايتي از تزار روسيه در شرايط بحراني نداشتند.

اما دولت ايران و رژيم شاه از حداقل يك دهه قبل ازسقوط خود عليرغم وجود شرايط دو قطبي با توجه به پايان جنگ سرد و آغاز دوره آرامش (5) و همزيستي مسالمت آميز از حمايت كامل دو ابرقدرت، و قدرتهاي بزرگ و منطقه اي، تا آخرين روزهاي حكومتش برخورداربود و متقابلا انقلابيون ايران از هيچگونه حمايت بين المللي برخوردار نبودند.

با اين ترتيب در حاليكه دولتين فرانسه و روسيه ازنظر حمايت بين المللي در شرايط نامناسب به سرمي بردند و دول اروپايي اغلب نسبت به رژيمهاي اين دوكشور در شرايط قبل از انقلاب نظر مساعدي نداشته وبعضا تخاصم بودند و نه تنها هيچگونه حمايتي ازنظامهاي سياسي در آن شرايط نكردند بلكه در مواردي به حمايت از انقلابيون پرداختند دولت ايران از اين نظر درشرايط مطلوبي به سر مي برد.

3. پيچيدگي و استحكام رژيم هاي قبل از انقلاب :

در هر نظام و سيستم سياسي وجود ابزارهاي قدرت از جمله قدرتهاي اقتصادي، نظامي و حمايت بين المللي بالقوه و في نفسه نمي تواند در جهت تحكيم و تثبيت قدرت سياسي حاكم كارساز و مفيد باشد بلكه توانايي،مهارت و مديريت مطلوب در نظام سياسي است كه مي تواند در مواقع بحراني ابزارهاي قدرت را از قوه به فعل درآورده و به بهترين وجه و در مناسبترين زمان و مكان مورد استفاده قرار دهد در نبردهاي نظامي اغلب اين امر به اثبات رسيده است كه فرماندهي لايق و كارآمد مي تواند با كمترين امكانات، تجهيزات و نيرو برفرماندهي نالايق و ناتوان و در عين حال با امكانات وسيع پيروز شود. در حاليكه نظامهاي سياسي فرانسه وروسيه عليرغم وجود استبداد حاكم به خاطر بي كفايتيهاي پادشاهان و نفوذ افراد ناصالحي كه در دربار حضورداشتند، هرگز نتوانستند منافع خود

را تشخيص داده و در جهت حفظ ثبات و موقعيت رژيم خود مديريت مناسب و توانايي برقرار نموده و تغييرات لازم را اعمال كنند. رژيم شاه بعد از گذراندن دوره پرتلاطمي از تاريخ 38 ساله حكومت خود تدريجا به مرحله اي از اعتماد به نفس و حاكميت مطلقه رسيده و با برخورداري ازمستشاران ورزيده داخلي و خارجي به ويژه برخورداري از پليس مخفي خشني همچون ساواك از توانايي لازم براي حفظ و تداوم قدرت مستبده خود برخوردار بوده است. (6)

در تئوري نظام دولتهاي مستبده مي بايست ضعيف شده باشد تا اينكه حركتهاي انقلابي مردمي بتواندتوفيقي كسب كند يا حتي بروز كند. در حقيقت از نظر تاريخي، شورشهاي مردمي به خودي خود قادر نبوده انددولتهاي مستبده را واژگون كنند. در عوض فشار نظامي از خارج اغلب با تضادها و انشعابهاي سياسي ميان طبقه مسلط و دولت به موازات هم مي بايست وجود داشته باشد تا استبداد را تضعيف كرده و راه را براي شورشها و نهضتهاي انقلابي باز كنند.

به خاطر همين ضعفها بود كه در انقلاب فرانسه نظام سياسي حاكم نه به علت مخالفت نيروهاي مردمي بلكه تنها به علت استيصال كامل در حل معضلات اقتصادي و سياسي - اجتماعي كشور به مجلس طبقات سه گانه روي آورد و خود را تسليم آنها كرد و آنگاه بود كه حركتهاي مردمي و تركيب گروههاي اجتماعي شكل گرفت و به روند انقلاب شتاب فزاينده اي داد.

و همين طور در انقلاب روسيه نيز اگرچه نيروهاي مخالف وجود داشتند، دسته بنيها و احزاب سياسي مختلف كه با آرمانها و اهداف خاص و متفاوت خود از اوائل قرن بيستم شكل گرفته بودند، نه تنها هيچگونه نقشي در سقوط نظام رومانوفها نداشتند بلكه تصور هم نمي كردند كه بدين سادگي نظام امپراتوري

روسيه سقوط كند. البته دولت تزار روسيه عليرغم استيصال و فشار زيادي كه تحمل مي كرد داوطلبانه و راسا خود را تسليم ملت نكرد ولي در مقابل اولين حركت و شورش مردمي كه ناشي از انفجار و وجود بحران اقتصادي بود وبه صورت تظاهرات و اعتصابات كارخانجات و صنايع در شهر پتروگراد متبلور شد، تسليم گرديده و همچون كوه يخي ذوب گرديد.

در حاليكه انقلاب ايران در شرايطي پيروز شد كه نظام شاهنشاهي خود را در اوج قدرت و استحكام وتثبيت شده مي ديد و در مقابل مخالفتها و معارضه ها تا آخرين حد توان خود مقاومت مي كرد و گروههاي اجتماعي براي به زانو درآوردن چنين نظامي مي بايست بر اساس برنامه ريزي و بسيج تمام نيروها و قرباني كردن بسياري از انسانها نظام قدرتمند حاكم را سرنگون سازد. قدرت اجتماعي

قدرت اجتماعي متشكل از گروههاي اجتماعي فعالي است كه بر پايه ارزشها و باورهاي مسلط و مشترك به هم نزديك شده اند و زماني كه قدرت سياسي توانايي تامين ارزشها و خواسته هاي آنها را نداشته باشد يانخواهد اين ارزشها و خواسته ها را تامين كند گروههاي اجتماعي مايوس شده به دنبال رهبر يا رهبراني كه مي توانند خواسته ها و نظرات آنها را تعقيب و تامين نمايند حركت خواهند كرد در ايجاد و تشكل قدرت اجتماعي سه ركن اساسي قابل تفكيك هستند: مردم، رهبري و ايدئولوژي. الف - مشاركت مردمي

در حالي كه در فرانسه و روسيه ميزان مشاركت مردم در براندازي رژيمهاي مستبده حاكم بسيار اندك بوده و حتي در فرانسه همانطور كه گفته شد، نقشي نداشته اند (7) و رژيم فرانسه به خاطر ضعفهاي خود الزاماتسليم شده و در روسيه تعداد محدودي از كارگران كارخانجات پطرزبورگ و سربازان پادگان همان شهر سر به شورش برداشته و موجبات

سقوط خانواده رومانوفها را فراهم كردند (8) در انقلاب اسلامي ايران به استثناي اقليت محدودي و بخش اعظم ارتش كه وابسته به نظام بودند همه اقشار مردم از همه طبقات و گروههاي اجتماعي و در سراسر كشور اعم از شهرها و روستاها، كارگران، كارمندان، كشاورزان، اصناف و ... همه و همه چرخهاي اقتصادي و اداري كشور را از كار انداخته و در مقابل رژيم تا دندان مسلح آن هم با دست خالي ايستادند و آن را ساقط كردند.

مطالعات بعدي هم نشان داد كه حتي بعد از پيروزي انقلاب كه زنجيرهاي استبداد و ديكتاتوري گسسته شده و زمينه مناسب براي ايجاد آگاهي سياسي و مشاركت توده هاي مردم فراهم شده بود به تدريج و به علت بي ميلي حاكميتهاي بعد از انقلاب اعم از ميانه روها و راديكالها در دو انقلاب فرانسه و روسيه، اين مشاركت روبه كاهش نهاده است. تاريخ و آمار مشاركت مردم در انتخابات بعد از انقلاب اين نظريه را ثابت مي كند.

در مقابل توده هاي ملت ايران بعد از پيروزي انقلاب اسلامي در انتخابات هاي مكرر و پي در پي شركت كرده اند و حتي در شرايط بحراني و بمباران شهرها هيچيك از انتخابات لازم براي تداوم فعاليتهاي سياسي نظام جمهوري اسلامي متوقف نشده يا به تاخير نيافتاد. در طول ده سال گذشته مردم كشور ما در بيش ازبيست انتخابات (هشت انتخاب رياست جمهوري، پنج انتخاب مجلس شوراي اسلامي، سه انتخاب مجلس خبرگان، يك انتخابات نوع حكومت، و دو انتخابات رفراندوم قانون اساسي و دو انتخابات شوراهاي اسلامي)شركت كرده اند. آمار مشاركت روزافزون مردم در اين انتخابات چشمگير و جالب توجه است. و از همه مهمترحضور همه ساله مردم در اجتماعات و تظاهرات ميليوني كه به خاطر سالگرد انقلاب صورت

مي گيرد نشانه حضور، بيداري و حمايت مردم از انقلابشان مي باشد. ب - رهبري

نقش و شخصيت رهبر به ويژه زماني روشن تر و برجسته تر مي شود كه توسلات ايدوئولوژيكي گروههاي انقلابي پراكنده و غير منسجم باشد يا سازماندهي آن ضعيف باشد در اين صورت نقش و اهميت رهبري درپروسه انقلابي و در طول زمان توسعه مي يابد. از طرف ديگر نقش رهبران انقلاب را در سه بعد مهم مي توان مشاهده كرد كه عبارت است از رهبر بعنوان ايده ئولوگ انقلاب، رهبر بعنوان فرمانده و نهايتا رهبر بعنوان معمار نظام بعد از پيروزي انقلاب.

در بررسي و مقايسه اجمالي ميان نقش رهبران در سه انقلاب مورد بحث مشاهده خواهيم كرد كه در اين ركن از انقلاب نيز مانند ركن مردم انقلاب اسلامي داراي قدرت، امتيازات و ويژگيهايي فوق العاده و استثنايي بوده است كه دو انقلاب فرانسه و روسيه از آن بي بهره بوده اند.

1- در انقلابهاي فرانسه و روسيه رهبران انقلاب از طبقات متوسط و بالاي جامعه بوده اند در حاليكه درانقلاب اسلامي ايران رهبران انقلاب وابسته و متعلق به طبقات محروم و فقير جامعه بوده اند.

2- در انقلابهاي فرانسه و روسيه به ويژه در انقلاب روسيه رهبران مدافع و نماينده طبقه اي بودند كه خودمتعلق به آن طبقه نبودند در حاليكه در انقلاب اسلامي رهبران انقلاب دقيقا مدافع طبقه اي بودند كه از آن طبقه برخاسته بودند.

3- در انقلابهاي فرانسه و روسيه طبقه روشنفكر و تحصيل كرده رهبري انقلاب را بر عهده داشته و اشراف و روحانيون نقش ضد انقلاب را داشتند در حاليكه در انقلاب اسلامي رهبري ضد انقلاب را روشنفكران وابسته به چپ و راست بر عهده داشتند.

4- در انقلاب فرانسه و روسيه ما به چهره شاخصي كه همه ويژگيهاي سه گانه رهبري را در

خود جمع داشته و از نظر ارائه ايدئولوژي، فرماندهي انقلاب و سازندگي بعد از انقلاب داراي استعداد، نبوغ و قدرتي همچون رهبري در انقلاب اسلامي باشد برخورد نمي كنيم. در انقلاب فرانسه چهره هايي مانند لافايت،روبسپير، دوك د. اورلئان مطرح هستند كه هيچكدام رهبري انقلاب را در تمام دوران شكل گيري و پيروزي آن بطور جامع در دست نداشتند.

در انقلاب روسيه چهره لنين از چهره هاي شاخص و برجسته تاريخ اين انقلاب مي باشد وي در واقع داراي امتيازات و استعدادها و نبوغ مشخصي بود كه در جهت به مرحله عمل درآوردن آنچه را كه به انقلاب اكتبر1917 معروف است نقش اصلي و محوري داشت. در حاليكه در سقوط رژيم رومانوفها در فوريه همان سال مطلقا نقشي نداشت چهره هايي مانند زينوويف، كامنف، استالين، تروتسكي و كرنسكي هم از شهرت ويژه اي برخوردار هستند ولي آنها هم دخالتي در سقوط رژيم نداشتند. در حقيقت سقوط رژيم تزاري در اثر يك حركت خودجوش و بدون رهبري صورت گرفت.

بطور خلاصه مطالعات ما نشان مي دهد نه در انقلاب فرانسه و نه در انقلاب روسيه به چهره اي با ويژگيهاي ايدئولوگ و فرمانده انقلاب برخورد نمي كنيم آنهايي را كه نام برديم هيچكدام نه ايدئولوگ انقلاب بودند و نه فرمانده آن بلكه سازندگان و معماران دولتهاي بعد از انقلاب بودند. آنها اشخاصي بودند كه بر اسب سركش تحولات بعد از سقوط نظام سوار شده و در سير تحولات بعدي اثر گذاردند. در حاليكه در انقلاب اسلامي رهبرانقلاب حضرت امام خميني(ره) بويژه با برخورداري از جايگاه مرجعيت ديني و با نبوغ، قدرت و ويژگيهاي خاصي كه داشتند كه در نوع خود بي نظير بود نقش ايدئولوگ، فرمانده و معماري انقلاب را به نحو احسن و درطول ربع قرن از حيات پربركت خود بر عهده گرفته

و ايفاء كردند. ج - ايدئولوژي

با توجه به اينكه تنها عامل مشروعيت و انسجام در جامعه و نظام قبلي در هر سه كشور نهادهاي پادشاهي بوده كه در موقعيت انقلابي بي اعتبار شده بودند بنابراين ايدئولوژيهاي انقلاب مطرح مي شوند تا آنكه تجديدبنا و اعمال قدرت دولتي را بر مبناي جديدي توجيه و استدلال كنند. ضمنا مكاتب مطرح شده به نخبگان انقلابي كمك مي كند تا انسجام و تشكل لازم را براي حركت توده ها در جهت مبارزات و فعاليتهاي سياسي تحقق بخشند.

با بررسي اجمالي از ايدئولوژيهاي حاكم بر انقلابهاي مورد نظر درمي يابيم در حالي كه مكتبهاي ليبراليسم و ماركسيسم در فرانسه و روسيه با برداشتهاي مادي خود افق محدودي را براي پيروان خود در همين دنيا وتنها از يك زاويه فراهم مي كردند، نقش مهمي هم در ايجاد انگيزه لازم در براندازي رژيمهاي پادشاهي فرانسه و روسيه نداشته اند و حتي در پياده كردن ارزشها و معيارهاي خود بعد از سقوط نظامهاي مطرود با مشكل مواجه شده و الزاما تغييرات زيادي بر نظريات تئوريكي خود اعمال كردند. از طرف ديگر هر دو مكتب براي مردم فرانسه و روسيه نامانوس بود و با بنيانهاي عقيدتي عامه مردم كه غالبا مذهبي بود در تعارض بود لذا اين ايدئولوژيها هرگز نتوانستند خميرمايه لازم را در ايجادتشكل، انسجام، و وحدت اقشار و توده هاي جوامع خودفراهم كنند و تنها به عنوان ايدئولوژي طبقه خاص روشنفكر و با تعابير متفاوت باقي ماندند.

در حالي كه مكتب اسلام كه از 1400 سال قبل به ايران وارد شده بود و با مردم مانوس بوده و قاطبه مردم به آن اعتقاد داشته و با آن زيست كرده و در تاروپود زندگي آنها نفوذ و رسوخ كرده بود و با توجه به جهان بيني الهي

افق بسيار وسيعي براي پيروان خود فراهم كرده علاوه بر آنكه سعادت اخروي را نويد مي داد براي همين دوره كوتاه زندگي در اين دنيا نيز دستورالعملها و راهنماييهاي لازم براي امور روزمره زندگي فردي و اجتماعي و اداره جامعه در جهت تامين سعادت دنيوي فراهم كرده بود و در مقايسه با دو مكتب ديگر از عظمت ويژه اي برخوردار است. بويژه آنكه در مكتب تشيع با برخورداري از جوهره هاي لازم انقلابي زمينه هاي كاملا مساعدي براي بهره مندي از يك مكتب قدرتمند در پروسه انقلاب اسلامي در ايران فراهم بود.

انقلابهاي فرانسه و روسيه نه تنها برعليه دولت بلكه برعليه روحانيت و كليسا بود. كليسا در فرانسه فرانسوي شده، از حيطه اقتدار پاپ در واتيكان خارج گرديد و در روسيه مطرود و مقهور شد در حالي كه درانقلاب اسلامي تمام وحانيت شيعه برعليه دولت قيام كرد و انقلاب را رهبري نمود.

موفقيت ايدئولوژي انقلابي اسلام همچون امري ارزشمند و علامت مميزه انقلاب اسلامي در ايران بود.اين ايدئولوژي پاسخي قدرتمند به خواسته هاي سياسي شده معاصر و در عين حال مايوس شده از مكاتب مادي بود. اين ايدئولوژي در عين بهره برداري از همه امتيازات تكنولوژيكي و تجربه نهضتهاي ايدئولوژيكي وسياسي غرب به كار گرفته شد. به عبارت ديگر اين ايدئولوژي امتياز قابل توجهي بر كمونيسم كه با مذهب درتعارض است، داشت. به جاي اينكه يك جايگزيني جديدي براي مذهب خلق كند همان طور كه كمونيستهاكردند، انقلاب اسلامي مذهب پرتلاش و تهاجمي را كه وجود داشت به كار گرفته و با ابزار ايدئولوژيكي موردنياز براي جنگ در صحنه سياست مردمي مجهز گرديد. با اين عمل آنها كمك بزرگي و ممتازي به تاريخ جهان كردند. بنا به گفته زاگورين، نويسنده آمريكايي، اگر امروز كسي بپرسد

كه در تئوري انقلاب ماركس چه چيزي معتبر و چه چيز بي اعتبار مي باشد، جواب بايد اين باشد كه آن تئوري ديگر به گذشته و تاريخ تعلق دارد. عدم تناسب نظريه ماركس آنگاه آشكار شد كه برخلاف پيش بيني ماركس انقلابها در پيشرفته ترين كشورهاي غربي تحقق نيافت و در عوض سوسياليسم در عقب افتاده ترين جوامع كشاورزي روسيه و چين به مرحله اجرادرآمد. با رشد تحقيق روي بسياري از انقلابها اين امر به اثبات رسيد كه مدل ماركس به خاطر ساده انگاري بيش از حد آن غير قابل بهره برداري است و در حقيقت مانعي براي درك بيشتر انقلابها است. (9)

بدين ترتيب ملاحظه مي گردد كه رمز پيروزي انقلاب اسلامي را تنها مي توان در عظمت و مديريت وميزان اعمال گسترده سه ركن انقلاب يعني مردم، رهبري و مكتب جستجو كرد كه توانست برخلاف پيش بينيها و محاسبات تحليل گران و حيرت جهانيان نظام قدرتمند و كهن شاهنشاهي را به زانو درآورده و آن را سرنگون سازد.

پيروزي انقلابهاي فرانسه و روسيه نه ناشي از انسجام، استحكام، و قدرت نيروهاي انقلابي بوده است بلكه به خاطر ضعف بنيادين رژيمهاي حاكم بود كه ساختار حكومتي را شديدا پوسانده و بحرانهاي نظامي اقتصادي و فشارهاي بين المللي اين ضعيف را تشديد كرده بودند به طوريكه سقوط نظام سياسي را امري اجتناب ناپذير ساخت. در واقع گروههاي اجتماعي رقيب در جو ناشي از خلاء قدرت و حاكميت سياسي به عنوان و وارثان نظام از هم پاشيده و دور از صحنه شده و به عنوان نيروهاي انقلابي به تلاش و رقابت برخاسته و قدرت را به دست گرفتند. بر اساس همين مقايسه ها است كه ملاحظه مي گردد كه انقلاب اسلامي در مقايسه با انقلابهاي فرانسه و روسيه از عظمت به مراتب بيشتري برخوردار است.

پيروزي انقلاب اسلامي بيشتر در كانونهاي

سياسي و دانشگاهي موجب حيرت شد كه بر اساس مطالعات خود از انقلابهاي گذشته هرگز نمي توانستند تصور كنند كه چنين حادثه اي در ايران اتفاق افتد. مطالعات سازمانهاي اطلاعاتي آمريكا آپ ا و آپ ا چهار ماه قبل از سقوط رژيم شاه به اين جمع بندي رسيده بود كه ايران نه در شرايط انقلابي و نه پيش از انقلاب است و براي ده سال آينده رژيم شاه پابرجا است. تداسكاچيل در اين زمينه مي گويد:

«سقوط رژيم شاه، آغاز نهضت انقلابي ايران مابين 1977 تا 1979، به عنوان يك شگفتي ناگهاني براي ناظرين خارجي اعم از دوستان شاه تا روزنامه نگاران و دانشمندان علوم سياسي و اجتماعي از جمله آنهايي كه همچون من به اصطلاح از كارشناسان انقلابهاي هستيم، بود. همه ما حوادث انقلاب را با حيرات و ناباوري نظاره مي كرديم. بالاتر از همه انقلاب ايران پديده اي كاملا خلاف قاعده و طبيعت بود. اين انقلاب محققا يك انقلاب اجتماعي است. معذالك پروسه انقلاب مخصوصا حوادثي كه منجر به سقوط شاه بود،علتهايي را كه در مطالعه تطبيقي خود از انقلابهاي فرانسه، روسيه و چين مطرح كرده بود، زير سئوال برد.انقلاب ايران آشكارا آن قدر مردمي بود و آن قدر روابط اساسي و پايه فرهنگي - اجتماعي و اقتصادي -اجتماعي را در ايران تغيير داد كه حقيقتا از نمونه انقلابهاي اجتماعي - تاريخي بزرگ مي باشد.» (10)

اينك اين سئوال مطرح مي گردد كه اگر انقلابهاي فرانسه و روسيه را انقلابهاي كبير بناميم، انقلاب اسلامي را چه بناميم و اگر انقلاب اسلامي، انقلابي واقعي و تمام عيار است، آنچه را كه در فرانسه و روسيه رخ داده است چه بايد ناميد؟ به همين جهت است كه گفته اسكاچيل صدق مي كند كه انقلابهاي فرانسه و روسيه آمدند وساخته

نشدند ولي انقلاب اسلامي ايران نيامد بلكه با توجه به شرايط موجود ساخته شد آن هم نه به سادگي بلكه با تجهيز همه امكانات مردمي سراسر كشور و از همه اقشار و طبقات اجتماعي و با رهبري قوي و پرداخت بهايي گزاف كه همانا قرباني كردن چند صد هزار انسانهاي عاشق انقلاب بود، و به همين دليل بوده كه ظهورپيروزي انقلاب اسلامي حيرت و شگفتي همگان بر برانگيخت. و به يقين مي توان ادعا كرد كه انقلاب اسلامي انقلابي بي نظير در تاريخ بشريت مي باشد. پي نوشتها: 1. از جمله انقلابهاي موفق مي توان از انقلاب 1789 فرانسه، 1917 روسيه، 1949 چين، 1959 كوبا و 1979 و ايران نام برد.

2. دوك داورلئان (نايب السلطنه) در 1715 در اين زمينه مي گويد "ديناري وجه نقد در خزاين سلطنتي و صندوقهاي عايدات نداريم كه لازمترين مصارف را بتوان پرداخت چون به امور مالي رسيدگي مي كنم، مي بينم خالصجات دولتي فروخته شده،عوايد دولتي تقريبا معدوم گرديده و عايدات عادي نيز بعنوان مساعده به مصرف رسيده و انواع و اقسام اسناد تعهدآور مالي دولتي در دست مردم است كه به مبالغ هنگفت بالغ شده و حتي محاسبه و تعيين ميزان آن نيز از امكان خارج است."(آلبرماله و ژوال ايزاك، "تاريخ قرن هيجدهم و انقلاب فرانسه"/ جلداول/ انتشارات ابن سينا/ ص 9)

3. براي مطالعه بيشتر در اين زمينه به كتاب انقلاب ناتمام روسيه نوشته ايزاك دويچر همچنين كتاب تاريخ روسيه شوروي/انتشارات بيگوند/ جلد اول مراجعه كنيد.

4. براي مطالعه بيشتر در اين زمينه به كتاب مقايسه سه انقلاب فرانسه، روسيه و ايران نوشته نگارنده مراجعه كنيد.

5. كاترين چورلي در سال 1943 با يقين ادعا مي كند "زماني كه ارتشي همه قدرتهاي خود را در مقابل خيزش

يا شورش به كارگيرد، هيچ انقلابي به پيروزي نخواهد رسد." به نقل از

6. Detence d> Revelution" Theory Society. USA,1982 Voi, 11 NO3, 284

فصلنامه كتاب نقد شماره 13

/الف

نبشتار در صدد پاسخ و تبيين آن است پاسخ به اين سؤال مي باشد كه عامل اصلي پيروزي انقلاب در سال 1357 چيست؟ به عبارت ديگر، آيا در ميان عواملي كه براي تبيين انقلاب اسلامي بيان مي شود، اسلام نقش تعيين كننده اي داشته است؟

در پاسخ به اين سؤال، با توجه به آثار مكتوب در اين زمينه، فرضيه هاي متعددي مي توان ذكر كرد. اما فرضيه اي كه نگارنده در اين مقال در صدد بررسي و بيان آن مي باشد اين است كه «اسلام در شكل گيري و تكوين انقلاب نقش اساسي و تعيين كننده داشته است.» منظور از «اسلام در اين مقاله «مكتب تشيع است كه مذهب رسمي جامعه ايران قلمداد مي شود و مشتمل بر جهان بيني و نظام فقهي، حقوقي، سياسي و اخلاقي خاص خود مي باشد. مقصود از «انقلاب نيز تعريفي است كه استاد شهيد مرتضي مطهري رحمه الله از اين واژه ارائه مي دهند. ايشان در تعريف انقلاب آن را «طغيان و عصيان مردم يك ناحيه و يا يك سرزمين عليه نظام حاكم موجود براي ايجاد نظمي مطلوب معرفي مي كنند. (1)

با توجه به آنچه گفته شد، به منظور تبيين فرضيه فوق، بحث را در محورهاي ذيل پي مي گيريم: الف - سرشت دين و انقلاب

گفتگو پيرامون موضوع اين نوشتار مبتني بر يك سلسله فرض هاست; از جمله پذيرش اين مطلب كه اسلام با سياست آميخته است و اين دو يكي هستند. مساله ديگر بحث قلمرو دين است. بحث در اين است كه سرشت و ماهيت دين سبت به تغييرات اجتماعي و انقلاب چيست به ديگر سخن، آيا قلمرو و گستره دين شامل پديده هايي چون انقلاب نيز مي شود؟ و آيا دين مانع انقلاب است يا برانگيزاننده آن؟

ديدگاه هاي متعددي پيرامون اين

مساله وجود دارد. برخي مذهب را صرفا براي پاسخگويي به نيازهاي روحي و فردي قلمداد مي كنند. بر اساس اين پندار، دين يك سلسله تعاليم اخلاقي و پند و اندرز است. در اين رويكرد، دين نظامي از باورها و ايده هاي مجزا و فارغ از موقعيت هاي اجتماعي و سياسي جامعه است. اين تلقي بيشتر با آيين تحريف شده مسيحيت و تحولات پس از رنسانس، كه منجر به جدايي دين از سياست شد، منطبق است. اسلام با اين نگرش به شدت مخالف مي باشد.

ديدگاه ديگر نسبت به دين نگرش محافظه كارانه دارد. تحليل ماركسيستي از دين در اين چارچوب قابل ارزيابي است. بر اساس اين رويكرد، دين تنها در خدمت برخي از اقشار جامعه مي باشد. يكي ديگر از ديدگاه ها نگرش مثبت و خلاق سبت به دين است. (2)

بر اساس اين رهيافت، دين كاركردهاي مؤثري از خود در عرصه اجتماع باقي مي گذارد و دربردارنده راهبردهايي به منظور تاثيرگذاري بر همبستگي و يكپارچگي اجتماعي و تنظيم زندگي انسان در عرصه اجتماع است. بر اساس اين ديدگاه، مذهب مي تواند ميزان خشونت در جريان انقلاب را افزايش دهد. انقلاب فرانسه با هدف جدايي دين از سياست صورت گرفت. لذا، در تكوين اين انقلاب، آيين مسيحيت نقشي نداشت و رهبران اين انقلاب نه تنها دخالت مذهب را در امور سياسي منع مي كردند، بلكه بر اساس فرهنگ منتج از تحولات پس از عصر نوزايي، مذهب را صرفا در قلمرو مسائل شخصي قلمداد كردند. (3)

همچنين در صدد تبيين اين مساله هستيم كه انقلاب اسلامي نقطه مقابل انقلاب فرانسه است. ريشه اين انقلاب از اسلام است و با هدف احياي دين و حاكميت ارزش هاي ديني در عرصه اجتماع شكل گرفت. ب -

خطوط كلي اسلام و انقلاب اسلامي

اسلام مبتني بر يك نظام ارزشي است. در اين نظام ارزشي، ويژگي ها و مشخصه هاي جامعه سياسي آرماني عرضه شده است. رهبران ديني بر اساس نظام ارزشي، شيوه ها و راهكارهاي عملي دگرگون سازي جامعه در جهت دستيابي به جامعه آرماني را ارائه مي دهند. اسلام در كارپردازي روش ها و شيوه ها، در مقايسه با ساير مكاتب، ملاك ها و معيارهاي ويژه اي دارد كه با آنچه امروزه در جهان متداول است، متفاوت مي باشد. حركت در چارچوب اسلام و حاكميت اخلاق و اينكه اسلام استفاده از هر وسيله در جهت دستيابي به هدف را مجاز نمي شمرد، از خطوط كلي حاكم بر اين شيوه هاست.

قرآن كريم بسياري از ابعاد نظام آرماني اسلام را مشخص كرده است. تاريخ سراسر مبارزه شيعه نيز الهام بخش جامعه ايراني در خلق انقلاب اسلامي بود. ارائه درك صحيح، دقيق و سازنده از تاريخ اسلام و تحول، موجب دگرگوني فكر و انديشه مردم است. به اعتقاد برخي از محققان، محرك اصلي ايجاد انقلاب در ايران روح حاكم بر تفكر و جهان بيني اسلامي بود. پيش از ايجاد انقلاب جمعي در عرصه اجتماع، انقلاب فردي در درون رخ مي دهد. (4) قرآن كريم مي فرمايد: مردم و جامعه تغيير نمي كنند، مگر آنكه خود افراد يكايك تغيير و تحول يابند. (5) ازآنجا كه در جهت ايجاد انقلاب در انديشه، بايد در جهان بيني و وضعيت روحي جامعه تحول ايجاد شود، از رسالت هاي مهم پيامبران و رهبران الهي عليهم السلام دگرگوني فكر و انديشه است.

نظام اعتقادي اسلام نقش مهمي در موضع گيري انسان در عرصه اجتماع دارد. هر چه اعتقادات و باورهاي جامعه از استحكام منطقي بيشتري برخوردار باشد نقش فعال تري در مواجهه با مشكلات و

مصايب ايفا مي كند، روح حقيقي توحيد نفي فراعنه و طواغيت را در پي دارد و در رويارويي و مبارزه با شرك و ظلم قدرت مقاومت و پايداري مي دهد. يكي از نويسندگان خارجي معتقد است كه عقايد تشيع به گونه اي است كه عناصر مبارزاتي و نيروي انقلابي به نحو چشمگيري در آن وجود دارد و مقاومت عليه مقتدرترين ظالم هاراتوجيه مي كند. (6)

اعتقاد به حيات اخروي، الهام بخش مبارزه در چارچوب آرمان شهادت طلبي و رسيدن به فوز عظيم و يا پيروزي و اجراي حدود الهي در جهان است. نبوت و امامت نيز گوياي سيره رفتاري و گفتاري رهبران ديني به عنوان اسوه و راهنماي مردم به شمار مي رود. زندگي سراسر مبارزه و جهاد ائمه اطهارعليهم السلام در تاريخ پرافتخار تشيع، درس بزرگي براي پيروان آنان در طول تاريخ است. از اين رو، تحولات انقلاب در طول تاريخ پس از عصر غيبت ريشه در قيام عاشورا و موضع گيري سياسي - مبارزاتي ائمه عليهم السلام دارد.

نظام حقوقي اسلام، ضرورت حاكميت الهي در جامعه و ايجاد حكومت، عنصر اجتهاد و نهاد مرجعيت، ابوابي چون جهاد، امر به معروف و نهي از منكر نقش مهمي در اتخاذ روش هاي انقلابي در مواجهه با حكام غيرديني دارد. در نظام تربيتي اسلام نيز عناصر مهمي براي مواجهه با طواغيت وجود دارد. استاد شهيد مطهري رحمه الله معتقد است كه نفي روحيه تمكين و سازش و در مقابل، واجد روحيه پرخاشگري بودن، طرد و انكار از زمينه هاي مهم عصيان و مقاومت عليه رژيم هاي ضد ديني به شمار مي رود. (7) شعارهاي آرماني اسلام از قبيل آزادي، برابري، برادري و عدالت خواهي از ملاك هاي مهم نظام تربيتي اسلام است كه با اهداف مشخص، افراد جامعه را در گسستن زنجيرهاي

اسارت و بردگي ياري مي دهد.

در يك نگرش كلي كاركردهاي مهم ايدئولوژيك دين از سويي، به چالش طلبيدن وضع موجود جامعه و از سوي ديگر، ترسيم آينده اي مطلوب و آرماني و ارائه راهكارهايي براي حركت از وضع موجود به وضع مطلوب است. ج اسلام زدايي رژيم گذشته وواكنش نيروهاي مذهبي

در روند شكل گيري انقلاب در ايران، اسلام زدايي رژيم گذشته به مثابه يكي از شاخص هاي متمايز كننده آن به شمار مي رود. بر اساس انديشه شيعي، حكام سياسي، فاقد مشروعيت حكمراني مي باشند. با شكل گيري جنبش ها و نهضت هاي اصلاح و احياي ديني، طي صد سال اخير، اسلام از موانع عمده در مقابله با استعمار و استبداد به شمار مي رفته است. در عصر حاكميت پهلوي، اين رژيم، كه با مساعدت استعمارگر انگليس روي كار آمده بود، اسلام زدايي و سنت ستيزي از اصول ثابت سياسي اش محسوب مي شد. محورهاي عمده اسلام زدايي رژيم گذشته را مي توان در موضوع هاي ذيل برشمرد:

1- ملي گرايي

از آنجا كه دين در جامعه عامل همبستگي به شمار مي رفت و با اميال رژيم گذشته سازگار نبود، لذا، درصدد برآمد با تاكيد بر ملي گرايي (ناسيوناليسم)، آرمان ديگري را كه در همبستگي ملي، كاركردهايي مشابه دين اسلام ايفا مي كند جايگزين آن نمايد. از اين رو، فلسفه سياسي آن رژيم بر اساس ملي گرايي استوار گردسده بود. ملي گرايي داراي دو جنبه داشت: از سويي، اسلام زدايي را وجهه همت خود قرار مي داد و از سوي ديگر، به تبليغ باستان گرايي مي پرداخت. محورهاي مهم باستان گرايي، كه در جهت اسلام ستيزي مطرح شده است، بر سياست هاي ذيل استوار بود:

الف اسطوره سازي ملي: تكيه بر پيشينه تاريخي، راهي در جهت كسب مشروعيت رژيم تلقي مي شد و شاه به عنوان مظهر وحدت ملي و حافظ ايران زمين معرفي مي گرديد. (8)

ب برگزاري جشن ها و يادبودهاي واهي: در عصر

پهلوي اول، يادبود هزاره فردوسي با هدف تاكيد بر زبان فارسي، مليت ايراني و آيين زرتشتي و شاهنشاهي در مقابل ديانت اسلام مورد تاكيد قرار گرفت و در عصر پهلوي دوم، جشن هاي 2500 ساله با تبليغات فراوان داخلي و خارجي و با هزينه هنگفت در تخت جمشيد برگزار شد كه منجر به واكنش شديد حضرت امام خميني رحمه الله و مجامع و محافل مذهبي در داخل و خارج گرديد. (9)

ج بازنويسي تاريخ باستان: رژيم گذشته در جهت فراموشي و تحقير فرهنگ و تمدن اسلامي، به بازنويسي آثار تاريخ باستان اقدام كرد و كوشيد تاريخ 2500 ساله به گونه اي نوشته شود كه دوره اسلامي كمرنگ، حقير و عامل عقب ماندگي جامعه قلمداد گردد.

د تاكيد بر زبان فارسي و حذف واژه هاي عربي: يكي از ابعاد باستان گرايي احياي زبان فارسي كهن و حذف واژه هاي عربي بود. هدف از اين اقدام، انقطاع فرهنگي جامعه با پيشينه ديني آن بود. اين سياست در بسياري از كشورهاي اسلامي و از جمله تركيه اعمال شد، اما در ايران با مقاومت انديشمندان ديني و مردم مواجه گرديد و به شكست انجاميد.

2- تخريب عقايد و تضعيف ايمان مردم

القاي شبهه با هدف تضعيف فرهنگ ديني يكي از اقدامات رژيم گذشته بود. رژيم با استخدام نويسندگان، احكام ديني را در قالب مكتوباتي چون رمان و داستان به استهزا مي گرفت و با انتشار كتاب هايي، كه توسط مستشرقان و غربزدگان نوشته مي شد، در القاي بي ديني، پوچ گرايي و شبهه تلاش داشت. از ديگر اقدامات رژيم، تضعيف انديشمندان ديني و مراجع بود. نگارش مقاله «رشيدي مطلق در حمله به رهبر انقلاب در سال 1351 از جمله اين اقدامات مي باشد. نگارش اين مقاله موجب

واكنش مردمي و رخداد قيام 19 دي و شتاب گرفتن انقلاب در ايران گشت.

جايگزيني قوانين عرفي به جاي قوانين اسلامي در محاكم قضايي، از ديگر اقدامات رژيم در جهت اسلام زدايي بود كه از سال 1305 آغاز گرديد و تا پيروزي انقلاب تداوم و تعميق يافت. (10) دامن زدن به فساد و فحشا از ديگر اقدامات رژيم قبل در اين جهت بود كه با هدف بي تفاوت سازي و انفعال نسل جوان جامعه شكل مي گرفت. (11) تقويت اديان ساختگي و تحريك اقليت هاي ديني از ديگر مظاهر اسلام زدايي آن رژيم به شمار مي رفت. گسترش روابط با اسرائيل و حمايت از بهاييان نيز از سياست هاي مهم آن رژيم بود كه موجب اعتراض شديد حضرت امام خميني قدس سره قرار گرفت.

3- وابستگي و غربزدگي

در حالي كه در منابع ديني بر نفي سلطه كفار بر مسلمانان تاكيد شده است و در قرآن كريم، مسلمانان از روابطي كه منجر به نفوذ و استيلاي كفار بر جوامع اسلامي باشد برحذر داشته شده اند، (12) رژيم پيشين با حمايت دول استعماري روي كار آمد. از اين رو، به آنها وابسته بود و فرهنگ غرب را در ايران رواج مي داد. تصويب قانون كاپيتولاسيون در سال 1343، كه موجب اعتراض گسترده امام خميني رحمه الله و مردم شد، از نمونه هاي مهم اين امر به شمار مي رود.

د - رهبري

رهبري از ديگر شاخص هاي اسلام در انقلاب ايران محسوب مي شود. رهبري اين انقلاب در شخصيت امام خميني رحمه الله تبلور يافته بود. رهبري در حركت انقلابي، نقش هماهنگ كننده اصلي نيروهاي درگير را ايفا مي كند. در رويكرد نظري، درباره نقش رهبري در انقلاب ها ديدگاه هاي متفاوتي وجود دارد. برخي آن را از جنبه روان شناختي مورد ارزيابي قرار مي دهند كه متاثر از

روانكاوي فرويد است.

ريمون آرون مردم جامعه را از نظر فكري به سه دسته كلي تقسيم مي كند:

دسته اول: توليدكنندگان انديشه و نظريه پردازان انقلابي;

دسته دوم: انتشاردهندگان آن و كساني كه به اشاعه، ترويج و توزيع انديشه هاي ديگران مي پردازند.

دسته سوم: مصرف كنندگان آن.

رهبر، نظريه پرداز انقلاب است و ويژگي هاي شخصيتي او، قدرت ونفوذكلامش ازعوامل مهم جلب وفاداري مردم مي باشد. (13)

ضرورت وجود رهبري در مباني انديشه سياسي اسلام، امري انكارناپذير است. حكومت و پيشوا، هر دو، از ضرورياتي اند كه صرف نظر كردن از آن ممكن نيست. از بين بردن موانع استفاده از شيوه هاي مشروع (نه تحميلي و قهري) و پيشبرد مبارزات در قالب مفاهيم اسلامي براي افراد جامعه قابل درك است. (14)

از ويژگي هاي رهبري انقلاب ايران آن بود كه مبارزه و انقلابش بر پايه دين و معنويت بود و عمل به وظيفه به عنوان يك اصل حاكم اصالت داشت. قدرت رهبري بر اتكال به خداوند و پذيرش عميق مردمي استوار بود. پايان دادن به افسانه «جدايي دين از سياست از ديگر ويژگي هاي رهبري بود كه مبارزه را به كانون اصلي يعني شاه معطوف كرد. مخاطبان رهبري، توده هاي مسلمان انقلابي بودند، نه احزاب و گروه هاي خاص. امام خميني قدس سره از روزهاي آغازين انقلاب در سال 1342، آمريكا و اسرائيل را اساس بدبختي هاي جامعه برشمردند و تا پايان نهضت بر آن پافشاري نمودند. در مقايسه با نهضت هاي پيش از انقلاب، از جمله مشروطه و ملي شدن نفت، امتياز انقلاب سال 1357 آن بود كه از موضع فقاهت و مرجعيت برخوردار بود.

رهبر انقلاب و شاگردان فكري ايشان با ترسيم تصويري واقعي از دين، نقش مهمي در احياي فكر ديني و انقلاب ايجاد كردند. رهبري در جهت ايجاد انقلاب، در جهان بيني و نظام ارزشي حاكم تاثير

مهمي از خود بر جاي گذاشت. بسياري از مفاهيم ديني، كه مورد سوء استفاده رژيم واقع مي شد - وجهه اي از دين كه پاسخگوي مشكلات عصر و از امعيت برخوردار بود - مورد بازنگري واقع گرديد و تلقي صحيح و جديدي از آن ارائه شد. از سوي ديگر، از ميان بردن موانع احتمالي، كه ممكن است در پيشبرد حركت انقلابي ايجاد سد كند، از سوي رهبري كنار زده شد. در اين راستا، تمسك به «تقيه براي كند كردن حركت انقلابي در سال هاي آغاز نهضت تحريم گرديد. از ديگر كارهاي ويژه رهبري دميدن روح اعتماد به نفس و مقابله با خودباختگي در مردم بود.

با ارتباطي كه رهبري انقلاب ايران با روحانيت داشت، شبكه وسيعي از نيروهايي كه مروج و بيان كننده انديشه و فكر رهبري در نقاط گوناگون كشورند، شكل گرفت و به مثابه يك حزب سياسي در ايران عمل كرد، در حالي كه ويژگي هاي ظاهري حزب را نداشت. تجربه تاريخي يكصد سال گذشته ايران نيز نشانگر نقش انديشمندان ديني و روحانيت در تحولات اجتماعي است. پيام هاي رهبري در قالب مفاهيم اسلامي نقش مهمي در بسيج مردمي در طول شكل گيري انقلاب داشته است. تحليل محتواي اين پيام ها و موجي كه توسط آن در بين مردم ايجاد مي شد بيانگر ماهيت و محتواي فكري اين انقلاب است. مهم ترين هدفي كه رهبري در بسياري از اعلاميه ها بدان پاي مي فشرد اعلاي كلمه حق و استحكام مباني ديني بود كه رژيم گذشته در صدد محو و نابودي آنها مي كوشيد. (15)

با نگاهي به مواضع رهبري در روند شكل گيري نهضت، مشاهده مي كنيم كه نخستين مخالفت ها از سوي امام خميني قدس سره، كه در آن قيد اسلام و

سوگند به قرآن كريم حذف شده بود، در اعتراض به لايحه «انجمن هاي ايالتي و ولايتي آغاز شد. در جريان همه پرسي آن نيز اعتراضات وسيعي از سوي رهبري آغاز شد كه منجر به اعتراضات وسيع مردم درشهرهاي گوناگون گرديد.

فاجعه كشتار مدرسه فيضيه در سال 1342 و قيام 15 خرداد، كه منجر به شهادت صدها تن شد، نتيجه واكنش رهبري در قبال سياست هاي ضد اسلامي رژيم بود. شهادت فرزند امام راحل رحمه الله در سال 1356 و اعتراض رهبر انقلاب به شاه در همان سال از نقاط عطف حوادثي به شمار مي رود كه در نهايت، منجر به سقوط رژيم شاه در سال 1357 گرديد.

ه- نقش مساجد

نقشي كه مساجد در جريان انقلاب ايفا كردند يكي ديگر از مشخصه هاي اسلام در تكوين انقلاب به شمار مي رود. مساجد يكي از كانون هاي مهم تجمع و تبادل پيام هاي انقلاب و تعميق جريان انقلاب محسوب مي شدند. در رويكرد نظري، سازماندهي و تشكل از عناصري است كه برخي از نظريه پردازان انقلاب بر آن تاكيد كرده اند. از منظر اينان، بدون يك چارچوب سازماني براي مبارزه، گروه هاي انقلابي در نوعي سرگشتگي و تحير به سر خواهند برد. چارلز تيلي، از جمله نظريه پردازان انقلاب، معتقد است كه انقلاب ها بر اساس گسيختگي اجتماعي به وجود نيامده اند. وي بر نقش سازماندهي در ايجاد انقلاب تاكيد بسياري دارد. (16)

سازمان بايد قادر باشد كه ارتباط منظمي ميان انقلابيان با يكديگر، انقلابيان با توده مردم و اين دو با رهبري ايجاد كند. رسالت ديگر سازمان، اطلاع رساني و ابلاغ پيام هايي است كه دسترسي بهنگام به آنها، نقش مهمي در برنامه ريزي و هدايت توده مردم دارد. به هر ميزان كه رهبر از كميت و كيفيت نيروهاي انقلابي و وسعت و

دامنه اقدامات آنان و از بازتاب رژيم نيز اطلاعات كافي داشته باشد، دقيق تر عمل خواهد كرد و ضريب خطاي كمتري خواهد داشت.

در تكوين انقلاب اسلامي، نهادهايي چون مساجد نقش سازماندهي نيروهاي درگير با رژيم را ايفا مي كردند. مساجد، كه يكي از تجليات فرهنگ اسلامي محسوب مي شوند، در بقاي اوليه آنها در صدر اسلام نيز، علاوه بر آنكه به مثابه كانوني براي عبادات محسوب مي شدند، مركز فعاليت هاي اجتماعي نيز به حساب مي آمدند. از سوي ديگر، در حملات دشمنان به جهان اسلام نيز مساجد از اولين كانون هايي بوده اند كه مورد تخريب و هتك حرمت قرار گرفته اند. (17) مسجد در طول تاريخ اسلام از همان آغاز، كانون عبادت، آموزش، پايگاه قضايي و داوري منازعات، كانوني براي ارتباط جمعي و تبادل اخبار و پايگاه جهاد و حركت هاي انقلابي بوده است.

با رواج خرافه ها و تغيير در مفاهيم ديني و به دنبال افول تمدن اسلامي، كاركردهاي مسجد نيز دچار دگرگوني شد. البته تحولات فرهنگي پس از عصر نوزايي در غرب نيز منجر به دين ستيزي در عرصه اجتماع گرديد. مسجد در چند قرن اخير، صرفا كانوني در جهت عبادت تلقي مي شده است. نهضت احياگري حضرت امام خميني رحمه الله، كه موجب احياي مفاهيم، نمادها و تحليل هاي اسلامي بود، موجب تحول در كاركرد دين و ايفاي همان نقش هاي اوليه اي گرديد كه مسجد داشت. امام راحل قدس سره در اين زمينه فرمودند: «مسجد در صدر اسلام هميشه مركز جنبش حركت هاي اسلامي بوده است. از مسجد تبليغات اسلامي شروع مي شده است و از مسجد قواي اسلامي براي سركوبي كفار و وارد كردن آنها در زير بيرق اسلام (حركت مي كرده است) و هميشه در صدر اسلام، مسجد مركز

حركات و مركز جنبش ها بوده است.» (18)

از ديدگاه رهبري، مساجد به منزله سنگرند كه بايد از آنجا به دشمن شبيخون زد، (19) محلي براي انقلاب فردي; يعني مركز تجمعي براي نمازهاي جماعت، كه نمايشي از وحدت و همدلي مؤمنان است، (21) و محلي براي تبادل اخبار جامعه و تعميق بينش سياسي - فرهنگي و مذهبي مردم. امام امت رحمه الله در اين زمينه در سال 1357 در پيامي اعلام مي كنند كه گويندگان در مساجد وظيفه دارند مصايب رژيم را در طول پنجاه سال سلطنت پهلوي به اطلاع مردم برسانند و آنها را آگاه كنند. (22)

امروزه در جهان اسلام مساجد محل تجمع انقلابيان است. از اين رو، رژيم هاي حاكم بر كشورهايي نظير مصر، الجزاير و ساير كشورها مي كوشند مساجد را تحت كنترل خود درآورند و سخنرانان مساجد را از طريق دولت منصوب نمايند. نتيجه آن كه نقشي كه مساجد در شعله ور ساختن و گرم نگه داشتن انقلاب تا پيروزي آن به عهده داشتند و تعرضي كه رژيم به برخي مساجد داشت، كه منجر به تعطيلي و بستن برخي حسينيه ها و مساجد و آتش زدن بعضي از آنها گرديد، نشان دهنده ماهيت انقلاب و به عبارت ديگر، نقش اسلام در تكوين و شكل گيري انقلاب است. در سال هاي پيش از انقلاب، برخي از مساجد به دليل برخورداري از سخنرانان انقلابي و حضور انقلابيان در آنها، از شهرت ويژه اي برخوردار بودند. در شهرها و مراكز استان ها مساجد خاصي كانون اصلي و مركز تجمع انقلابيان بود و مساجد كوچك تر نقش پايگاه هاي نيمه فعال را ايفا مي كرد.

و نمادهاي اسلامي

نمادهاي اسلامي نشانه همبستگي جامعه محسوب مي شوند. تاسوعا، عاشورا و اعياد اسلامي از جمله اين نمادها هستند. رژيم پيشين

مي خواست روزهايي چون جشن تاجگذاري را به عنوان جايگزين معرفي كند و اين نمادها را، كه ريشه در اسلام و فرهنگ ايران داشت، كمرنگ جلوه دهد و از بين ببرد. نمادهاي اسلامي از ديگر شاخص هايي است كه بيانگر نقش اسلام در تكوين انقلاب است. بزرگترين اعتراضات مردمي در طول انقلاب در تاسوعا و عاشوراي حسيني شكل گرفته است. قيام 15 خرداد نيز مصادف با ايام عاشورا بود. در سال 1357، بيش از دو ميليون نفر در تهران در راهپيمايي اين روز شركت كردند كه موجب شگفتي ناظران خارجي شد. (23)

برگزاري مراسم يادبود براي شهدا از ديگر نمادهاي ديني است كه موجب تداوم حركت انقلاب شد. اين كار از سال 1356 شروع گرديد. يك نويسنده خارجي در اين زمينه مي نويسد: «برگزاري مراسم چهلم از بهترين نمونه هاي استفاده از سنت هاي شيعي در جهت اهداف سياسي بود.» (24)

حضرت امام خميني رحمه الله با توجه به نقشي كه محرم و صفر در تكوين و تداوم انقلاب داشت، بر حفظ سنت هاي آن تاكيد فراواني داشتند و آن را ضامن حفظ و تداوم انقلاب مي شمردند. (25) حميد عنايت نيز در اين زمينه مي نويسد: «امام خميني شايد بيش از هر متاله شيعه، كه داراي منزلتي قابل قياس با وي باشد، خاطره كربلا را با احساس جاري از ضرورت سياسي به كار گرفت.» (26)

به اين ترتيب، مي توان نتيجه گرفت كه نقطه آغاز انقلاب، موقعيت ها و ايامي بود كه در آن انقلاب شتاب فزاينده اي به خود مي گرفت. ايام و موقعيت هاي مذهبي متعلق به اسلام نظير تاسوعا، عاشورا و اربعين امام حسين عليه السلام از اين قبيل بود.

ح - روحيه شهادت طلبي و ايثار

اسلام در مواجهه با ظلم و دفاع از

حق و حقيقت، پيروان خود را به جهاد با جان و مال دعوت مي كند. پايداري در جهاد گاه منجر به پيروزي و گاه منجر به مرگ مي گردد كه در فرهنگ اسلامي، از آن به «شهادت تعبير مي شود. تاريخ اسلام سرشار از قيام شيعيان در جهت حاكميت خود و دفاع از آن بوده است. در سايه مكتب حيات بخش اسلام، مرگ و كشته شدن، كه همواره امري دردناك تلقي مي شد، رهيافتي خوشايند گرديد و شهادت فوزي عظيم تلقي گرديد.

در طول جريان انقلاب، آثار مهمي درباره «جهاد» و «شهيد» به منصه ظهور رسيد; از جمله آنها مي توان از كتاب شهيد مطهري رحمه الله در اين باره ياد كرد، در حالي كه پيش از اين، در اين زمينه كمتر اثري مي توان يافت. اين امر نشانگر تاثير نهضت احياگر امام خميني رحمه الله و ديگر انديشمندان اسلامي است. انقلاب اسلامي ترجمان بسياري از آيات و روايات، بخصوص در زمينه «شهادت و «جهاد»، است. از سوي ديگر، تحليل محتواي پيام هاي رهبري درباره شهيد و شهادت طلبي، خود، انگيزه و محرك تداوم حركت انقلابي است. وصيت نامه شهداي انقلاب و دعوت آنان از مردم براي حفظ تداوم انقلاب نيز از عوامل مؤثر در حركت زايي و تداوم انقلاب بود. اين وصيت نامه ها، كه زبان قلب و روح شهداي انقلاب بودند، از اسلام مايه مي گرفت; از شهادتين آغاز مي شد و مؤمنان را به ثبات عقيده و پيروي از رهبري در جهت احياي اسلام دعوت مي كرد.

به لحاظ تاريخي، نمونه بارز شهادت طلبي را مي توان در زندگي و شهادت مظلومانه امام حسين عليه السلام، پيشواي سوم شيعيان، يافت. بسياري از حركت هاي انقلابي و جنبش ها و نهضت هاي اسلامي ملهم از قيام عاشوراست. در طول انقلاب، شهادت برخي

از انقلابيان موجي از تحرك و قيام ايجاد مي كرد. شهادت فرزند امام خميني رحمه الله در سال 1356 يكي از همين موارد است. يكي از كارگزاران رژيم پيشين نيز در تحليل انقلاب اسلامي به عنصر شهادت طلبي اشاره كرده است. وي مي نويسد: «توجه به آميخته اي كه از مذهب و نيروي جوانان در ايران به وجود آمده سر اصلي سقوط شاه را مكشوف مي كند. در اين ميان، اگر كسي به اهميت نقش شهادت طلبي در مذهب شيعه نيز آگاهي داشته باشد حتما به خوبي مي داند كه در اين مذهب، اگر كسي كشته شود قدرتش از كسي كه او را كشته است به مراتب افزون تر خواهد بود.» (27)

روند حوادث سال هاي انقلاب نشان مي دهد كه رهبري انقلاب در مواضع متعدد بر شهادت، صبر، استقامت و اعتقاد به اصل «احدي الحسنيين تاكيد مي كنند. بر اساس اصل انجام تكليف الهي، امام امت رحمه الله اعلام كردند كه ما تكليف الهي خود را ادا مي كنيم و به احدي الحسنيين نايل خواهيم شد.

ط - شعارهاي انقلاب

شعارها همواره برخاسته از باورها و آرمان هاي والاي جامعه است. در يك جمع بندي و تجزيه و تحليل، مي توان گفت: شعارهايي كه در طول درگيري با رژيم ارائه مي شد حكايت از ماهيت فكري انقلاب داشت. انقلابيان با شعار نان، سكس و رفاه به ميدان نيامدند، بلكه دل نگراني و دل مشغولي آنان فرهنگ دين اسلام بود. قريب به اتفاق شعارهاي انقلابيان طي سال هاي شكل گيري انقلاب برخاسته از اسلام و مهم ترين خواسته آنها ايجاد حكومت اسلامي و احياي دين بود.

يك تحليل آماري كه از ديوار نوشته هاي سال 1357 تهيه شده است، نشان مي دهد كه از مجموع 1077 مورد، بيش از 90 درصد شعارها در حمله به رژيم پيشين و كارگزاران آن،

حمايت از امام، تاييد اسلام، حكومت اسلامي، شهداي اسلام و تلاش در جهت وحدت مردم براي تداوم مبارزه است. از 10 درصد بقيه، 8/5 درصد شعارهاي متفرقه است كه محور خاصي ندارد و با اين وصف، از سويي، در جهت تخريب رژيم است. (28) نتيجه گيري

انقلاب ايران از ديدگاه هاي متفاوتي مورد ارزيابي قرار گرفته است. در اين مقاله، درصدد تبيين نقش اسلام و فرهنگ ديني برآمديم. يكي از مسائل مهم در شكل گيري انقلاب ايران آن است كه انقلاب ايران بر اساس اراده ملت مسلمان كه دل نگران فرهنگ اسلام بودند، ايجاد شد. به قول يكي از نظريه پردازان انقلاب، انقلاب ايران ساخته شد، چنين نبود كه برخي القا مي كنند كه انقلاب ايران همچون ساير انقلاب ها حركتي بود كه در يك مقطع تاريخي به سراغ جامعه آمد و در اين رهگذر، شعار صدور انقلاب امري پوچ و بي معني است و اصولا به عنوان يك الگو قابل توصيه به ديگر ملل مسلمان نيست. البته اين سخن ناشي از حاكميت نگرش ساختارگرايي جامعه شناختي است كه بر برخي نظريه پردازان مسلط است. بر اساس اين نگرش و به قول يكي از آنان، انقلاب ها مي آيند و مي روند. (29) انقلاب اسلامي استثنايي بر اين قاعده است، چنانچه نويسنده مزبور نيز اعتراف مي كند كه در ايران، انقلاب به گونه اي بي نظير ساخته شد. اينكه ماهيت اين انقلاب فرهنگي است و اسلام در آن نقش تعيين كننده دارد موجب نفي عوامل ديگر نمي شود، ولي فرهنگ ديني عاملي اساسي بود و عوامل ديگر ضميمه اي، حاشيه اي و فرعي. براي تبيين اين نظريه شش شاخص مطرح ساختيم: اسلام زدايي، رهبري، نقش مساجد، نمادهاي ديني، روحيه ايثار و شهادت طلبي و شعارهاي انقلاب كه هر يك

با توجه به داده هاي تاريخي، نشانگر نقش اسلام در ايجاد اين تحول تاريخي است.

اينك جاي اين شبهه وجود دارد كه اگر اسلام عامل انقلاب است چرا با وجود نورافشاني آن، در طي چهارده قرن گذشته در ايران، انقلابي صورت نپذيرفته است؟ پاسخ اين سؤال را به گونه هاي مختلفي مي توان بيان كرد: از سويي، پس از زوال تمدن اسلامي، شاهد نضج جنبش اصلاح ديني هستيم. در ايران، طي دهه هاي سي به بعد، اسلام تجديد حيات يافت. جامعه ايراني پس از محك زدن حركت هاي انقلابي در دهه هاي پيش و آشنايي عميق با ملي گرايي غربي و اجتماع گرايي (سوسياليسم) شرقي به هويت اصلي خود بازگشت. در اين راستا، فرهيختگاني در جامعه ايران ظهور كردند; از جمله مرحوم علامه طباطبائي رحمه الله و پس از وي، شاگردان ايشان و حضرت امام خميني رحمه الله كه نقاب از چهره فرهنگ رايج در جامعه برگرفتند. تحليل هاي نادرست از مفاهيم ديني طرد شد و بر جنبه هايي از اسلام تاكيد گرديد كه تحرك آفرين و انقلاب زا بود. بنابراين، جامعه پس از پشت سر گذاشتن يك دوره تعارض فرهنگي، كه حاصل برخورد با فرهنگ غرب و غربزدگان بود، منتهي به بحران «هويت گرديد. ارائه چهره صحيح اسلام موجب شد كه اين بحران منتهي به بازگشت به فرهنگ ديني گردد و اين فرهنگ ديني عصاره اصلي ايجاد حركت در ايران شد.

نكته ديگري كه در ايجاد انقلاب نبايد از آن غفلت كرد اين است كه جامعه ديني ايران به دنبال حضور استعمار غرب و استبداد داخلي، طي سده اخير، هرگاه فرصت يافته و زمينه را مهيا ديده به صحنه آمده است; جنگ هاي ايران و روسيه در عصر قاجاريه تا قضيه گريبايدوف، نهضت تنباكو، نهضت

مشروطيت، نهضت جنگل، قيام خياباني، واقعه مسجد گوهرشاد، نهضت ملي شدن نفت و قيام سال 1342 همه نشانگر نقش دين در حركت آفريني اجتماعي است.

نكته پاياني اين كه در تكوين هر انقلاب، مجموعه عواملي به طور منظم دخيل اند كه فقدان يكي از آنها علي رغم وجود عوامل ديگر، منتهي به عدم شكل گيري و يا شكست انقلاب مي گردد. اين عوامل را در اين مقاله بر مبناي نظري، چهار عنصر برشمرديم: ايدئولوژي يا دين اسلام، رهبري، سازماندهي و توده هاي مردم. فقدان يكي از اين عوامل، كه در اين نبشتار با خميرمايه اسلام مورد بررسي قرار گرفت، ممكن بود منجر به عدم شكل گيري و يا شكست انقلاب گردد. پي نوشت ها 1- مرتضي مطهري، پيرامون انقلاب اسلامي، قم، صدرا، بي تا، ص 29

2- ر. ك. به: پروس لينكلن، مذهب و انقلاب، ترجمه حميد عضدانلو، «اطلاعات سياسي اقتصادي ، ش 87-88 (دي وبهمن 1374)، ص 23

3- ر. ك. به: م. محمدي، انقلاب اسلامي در مقايسه با انقلابهاي روسيه و فرانسه، تهران، سعيد، بي تا، ص 327

4- ر. ك. به: سيد محمدباقر صدر، سنت هاي تاريخي در قرآن/ جلال الدين فارسي، فلسفه انقلاب اسلامي، تهران، اميركبير، 1368، ص 350/ محمدتقي مصباح، جامعه و تاريخ، سازمان تبليغات اسلامي، 1372، ص 242

5- «ان الله لايغير ما بقوم حتي يغيروا ما بانفسهم (رعد: 11)

6- Theda skocpul, Reihter state and shiؤ Islam in the Iranianrevolution, theory and society, vol. 11, 1982, pp. 265

7- مرتضي مطهري، همان، ص 55

8) حسين فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوي، تهران، اطلاعات، 1368، ص 57 و ص 72

9- سيد حميد روحاني، بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني، تهران، راه امام، 1365، ص 18

10- ر. ك. به: محمدحسن رجبي، زندگي سياسي امام خميني، تهران،

قبله، 1374، ج 4، ص 36

11- براي آگاهي بيشتر ر. ك. به: فخر روحاني، اهرمها، سقوط شاه و پيروزي انقلاب اسلامي، تهران، سازمان تبليغات اسلامي، 1370، ص 137

12- در اين زمينه آيات بسياري در قرآن كريم وجود دارد; از جمله، آيه نفي سبيل (لن يجعل الله للكافرين علي المؤمنين سبيلا)

13- شجاع احمدوند، فرايند بسيج سياسي در انقلاب اسلامي، «انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن (مجموعه مقالات)، تهران ، نهاد نمايندگي ولي فقيه، 1374، ص 72

14- استاد محمدتقي مصباح، 1370

15- سيد حميد روحاني، همان، ج 1، ص 417

16- شجاع احمدوند، همان، ص 75

17- عباس سعيد رضواني، بينش اسلامي و پديده هاي جغرافيايي، مشهد، آستان قدس رضوي، 1368، ص 35

18- حضرت امام خميني (ره)، صحيفه نور، ج 18، ص 276

19- پيشين، ج 1 ، ص 148 ، ص 190 و ج 15 ، ص 158

20- پيشين، ج 12 ، ص 217

21- پيشين، ج 12، ص 149 و ج 9، ص 136

22- پيشين، ج 2، ص 84

23- كلر بريد و پير بلانشر، ايران: انقلاب به نام خدا، ترجمه قاسم صنعوي، تهران، سحاب، 1358، ص 41

24- نيكي. ار. كدي. ريشه هاي انقلاب ايران، ترجمه عبدالرحيم گواهي، تهران، قلم،1369، ص 243

25- حضرت امام خميني(ره)، پيشين، ج 15، ص 204

26- حميد عنايت، انديشه سياسي در اسلام معاصر، تهران، خوارزمي، 1361، ص 245

27- فريدون هويدا، اسرار سقوط شاه، ترجمه مهران، تهران، اطلاعات، 1371، ج 1، ص 110

28- مهدي محسنيان راد، بررسي ديوارنوشته هاي دوران انقلاب، «فصلنامه رسانه ، ش 4 (زمستان 1369)، ص 24

29- Theda skocpul, Ibid. P. 265

فصلنامه معرفت شماره 21

/الف

تغيير مناسبات سياسي جهان داشت، پديده انقلاب اسلامي ايران در نيمه دوم قرن بيستم بود. اهميت انقلاب اسلامي ايران در سطح جهان باعث شد تا پژوهشگران و نظريه پردازان عالم سياست، متفكران علوم سياسي، متخصصان تحولات اجتماعي، فرهنگ شناسان، دين شناسان، جامعه شناسان و بازيگران صحنه هاي سياست جهاني، هر يك به تحليل و تفسير اين پديده بپردازند و عوامل پيدايش و نتايج آن را مورد بررسي قرار دهند. انتشار صدها كتاب و مقاله در زمينه ي انقلاب اسلامي ايران گوياي همين واقعيت است.

انقلاب اسلامي ايران هم از نظر پيدايش، هم از نظر انگيزه و هم در كيفيت مبارزه در مقايسه با ديگر انقلاب هاي جهان تمايز اساسي دارد.(1) تمايزي كه آگاهي از آن كمك مؤثري در شناخت توانايي هاي فرهنگي و سياسي جامعه ايران دارد و بهره برداري از آن درجهت اصلاحات اساسي در كشور داراي اهميت بسيار است. براي واضح تر شدن اين تمايز و اهميت آن به برخي از ويژگي هاي مهم انقلاب اسلامي ايران اشاره مي كنيم:

الف- مذهبي بودن: اين انقلاب هنگامي اتفاق افتاد كه انجام انقلاب با ماهيت مذهبي به دليل فرهنگ سياسي حاكم بر جهان ناممكن مي نمود. انديشه هاي لائيك و سكولار، انديشه هاي فراگير جهان سياست بود. جهان دراين عصر با وجود اينكه عصر «تقابل ايدئولوژِ ي ها» ناميده شد ولي اين وفاق و وحدت نظريه وجود داشت كه مذهب نمي تواند و نبايد در سياست دخالت نمايد. اين تفكر محصول نوگرايي اروپا بود كه بعدها به كشورهاي جهان سوم نيز سرايت كرد. در ابتدا، اكثر حركت هاي اصلاح طلبانه در جهان قبل و بعد از جنگ

جهاني اول تحت تأثير ناسيوناليسم و ليبراليسم غربي بود. جنبش هاي سياسي در آمريكاي جنوبي، شاخ آفريقا و آفريقاي مركزي و خاور ميانه همه از اين دست بودند.

مطرح شدن انديشه ي ماركسيسم و طرح جنايات استعمارگران غربي و استثمار صنعتي امپرياليسم غرب در كشورهاي جهان سوم از يك سو و پيروزي انقلاب بلشويكي در روسيه و به دنبال آن انقلاب سرخ چين از سوي ديگر باعث شد تا بسياري از ملت ها براي رهايي خود متوجه ماركسيسم، ماركسيسم لنينيسم و مائوئيسم شوند با اين تفاوت كه جريان نو با مذهب ضديت داشت و با شعار «دين افيون توده هاست» به ميدان آمده و ماترياليسم و مادي گري را شعار خود ساخته بود. اين چنين جهان به دو قطب شرق و غرب تقسيم شد. نظام هاي محافظه كار، خواستار حفظ وضع موجود، متمايل به بلوك غرب و كشورها و نهضت هاي ترقي خواه و تحت ستم، به بلوك شرق متوجه شدند.

اما در جهان اسلام، ظلم و ستم دولت عثماني و ناتواني شيوه ها و دسيسه هاي استعمار غرب، دست به دست هم داد و انديشه سياسي و قديمي خلافت اسلامي را از كار انداخت. تلاش هاي نوگرايانه و اصلاح طلبانه سيد جمال الدين اسد آبادي در جهت مبارزه با استعمار انگليس و طرح بازگرداندن وحدت به مسلمانان وتلاش شاگردان او چون محمد عبده، رشيد رضا، عبدالرحمن كواكبي وعبدالرازق كم كم بي فروغ مي گشت.

مخالفت با حضور مذهب در جريان هاي سياسي - اجتماعي منحصر به تفكرات حاكم در غرب نبود بلكه اين روند به جهان اسلام نيز سرايت كرد. همان بلايي كه سقوط كليسا بر ديانت

سياسي مسيحي وارد كرد، سقوط حكومت عثماني در جهان اسلام بر مسلمانان اهل سنت وارد نمود. يأس و نااميدي از اصلاحات به طريق مذهبي باعث شد تا گرايش هاي سياسي ناسيوناليستي و ماركسيستي در بين مسلمانان رشد كند. شكست اعراب از اسرائيل جدايي نيروها از حركت اسلامي را تشديد كرد. جنبش مذهبي اهل سنت كه روزگاري الهام بخش حركت هاي مذهبي - سياسي شيعه بود، در زمان انقلاب اسلامي ايران به ضعيف ترين حد خود رسيده بود.

در ايران تفكر سياسي مغرب زمين نقش مهمي در تحولات قبل و بعد از نهضت مشروطه داشت. بسياري از روشنفكران به دليل فقدان فكر بومي متحول، در اين دوران متأثر از فرهنگ غرب بودند. اساس مبارزات سياسي پس از مشروطه در ايران، غالبا مبتني بر اين فرهنگ بود اما كم كم ياس از كارآيي جنبش ناسيوناليستي و ليبرالي، بخش زيادي از نيروهاي جوان مبارز را به ماركسيسم متمايل ساخت. بخشي از گروه هاي مسلمان مبارز نير علي رغم تضاد شديد ايدئولوژيك بين اسلام و ماركسيسم به جريان هاي چپ ماركسيستي روي آوردند. براي مثال درسال 54 كادر مركزي سازمان مجاهدين خلق رسما تغيير ايدئولوژي داد و آيه ي قرآن را از آرم سازمان حذف نمود.

ماده گرايي در بسياري از نوشته ها و سخنراني ها حتي تفاسير قرآن موج مي زد. نشريات گروه فرقان نمودي كامل از اين ماده گرايي بود. شهيد مطهري در كتاب «علل گرايش به مادي گراي» به بررسي علل و دلايل اين نوع گرايشها پرداخته و مي نويسد:

امروز كم و بيش اين چنين در مغز جوانان فرو رفته است كه يا بايد خداپرست بود و مسالمت

جو و يا عافيت طلب و ساكت و ساكن و بي تفاوت و يا بايد ماترياليست بود و پرخاشگر و دشمن استعمار و استثمار و استبداد.(2)

شهيد مطهري پس از اظهار تعجب از اين وضعيت، يكي از عوامل مهم را پيشوايان دروغين دين مي داند:

اين سنگر از طرف خداپرستان آنگاه خالي شد كه در مدعيان پيشوايي ديني، روح عافيت طلبي پديد آمده و به عبارت صحيح تر، اين پديده از آن وقت رخ داد كه مردمي عافيت طلب و اهل زندگي روزمره و به تعبير خود دين، اهل دنيا به جاي پيامبران و پيشوايان ديني نشستند و مردم به غلط اينها را كه روحيه اي بر ضد روحيه ي پيامبران و امامان و تربيت شدگان واقعي آنها داشتند و اگر تشابهي در كار بود اندكي در قيافه و لباس بود، نماينده و مظهر و جانشين آنها دانستند.(3)

اينها مفاهيم ديني را آن چنان توجيه كرده و مي كنند كه تكليفي براي خودشان ايجاد و ايجاب نكند و باعافيت طلبي كوچك ترين تضاد و تصادمي نداشته باشد، دانسته يا ندانسته مفاهيمي را تغيير دادند و عليه خود دين بكار بردند.(4)

ايشان عامل دوم را تفسير غلط از اسلام و خالي شدن مفاهيم ديني از حماسه و مبارزه دانسته و بي توجهي جوانان به اسلام را ناشي از همين تفسير غلط از اسلام مي داند و مي نويسد:

فكر ديني ما بايد اصلاح شود. تفكر ما درباره دين غلط است، غلط. به جرأت مي گويم از چهار مسئله فروع، آن هم در عبادات، چند تايي هم از معاملات، از اينها كه بگذريم ديگر فكر درستي درباره ي اسلام نداريم... ما مسلمان

هايي هستيم كه فكرمان درباره ي اسلام غلط است... دين ترياك اجتماع است اما كدام دين؟ آن معجوني كه ما امروز ساخته ايم.(5) بايد اعتراف كنم كه مفاهيم ديني در عصر ما از هر گونه حماسه اي تهي گشته است.(6)

بنابراين اوضاع جهاني، منطقه اي و كشوري كه شرايط ناشايست عيني از حركت مذهبي را فراهم نموده بود از يك سو، و از سوي ديگر، ذهنيت نادرست بسياري از جوانان انقلابي كه دين را فاقد گزاره هاي پرشور و انقلابي مي دانست، احتمال انجام يك انقلاب مذهبي را در كشور ما بعيد مي نماياند.

ب- رهبري كارآمد: يكي ديگر از ويژگي هاي شگفت انقلاب اسلامي ايران رهبري مؤثر و كارآمد آن بود. امام خميني رهبري با اخلاص، متقي، قاطع و مردم دوست بود. او سياستمداري آگاه و مردم شناسي بي نظير بود كه صراحت بيان و شجاعتي فوق العاده داشت. ساده زيستي و سازش ناپذيري از ديگر ويژگي هاي ايشان بود. امام با احياي اسلام اصيل و نشان دادن روح عدالت طلبي و حماسي آن، جاني تازه در جسم بي رمق اسلام و مسلمانان دميد. او بر خلاف ديگر انقلاب ها، بدون داشتن سازمان سياسي و نيروهاي نظامي و پارتيزاني، تنها با اتكاء به خداو نيروهاي مردمي بر بزرگ ترين قدرت نظامي و تسليحاتي منطقه پيروز شد. امام خميني ايدئولوگ انقلاب بود و با طرد ارزش هاي ناصواب به ارائه ارزش هاي جديد پرداخت. او با طرح استراتژي و تبيين تاكتيك هاي لازم، انقلاب را تا پيروزي و سرنگوني نظام شاهنشاهي هدايت نمود. امام نه تنها رهبري دوران انقلاب را برعهده داشت بلكه در تكوين ساختار نظام

اسلامي نيز نقش برجسته اي برعهده داشت.

شيوه مبارزه ي امام ساده و دور از پيچيدگي و سياسي كاري هاي معمول بود. او تنها با استفاده از نبوغ و جاذبيت خويش و تكيه بر شعارها و معيارهاي روشن اسلامي و قاطعيت خاص خود انقلاب را رهبري نمود. امام ابتدا موانعي را كه بر سر راه مبارزه بود مرتفع نمود و با توجه به ناخرسندي مشترك عمومي مردم، وحدت لازم را براي مبارزات همگاني فراهم ساخت. او هدف اصلي را مبارزه و حمله ي بي امان به كانون فساد يعني سلطنت قرار داد و با طرح عدم مشروعيت نظام شاهنشاهي آن را بي اعتبار نمود.(7) امام با اعلام هدف نهايي كه بر قراري حكومت دين سالار مردمي بود به بسيج ملت پرداخت و علي رغم فشارها و تلاش ها براي به سازش كشاندن مبارزه، به كمك توده هاي مردم انقلاب را به پيروزي رسانيد. او در دوراني كه شاه توانسته بود رهبران مخالف سياسي را سركوب يا مطيع سازد، يك تنه قدبرافراشت و همه را به حركت در آورد و زبان گوياي مردم، احزاب و گروه هاي سياسي شد.

شهيد مطهري در بازگشت از ديدار امام در پاريس، درباره شخصيت امام مي گويد: ايشان را شخصيتي ديدم كه به هدفش ايمان دارد.دنيا اگر جمع بشود نمي تواند او را از هدفش منصرف كند... به راهي كه انتخاب كرده ايمان دارد. امكان ندارد بتوان او را از اين راه منصرف كرد... احدي مثل ايشان به روحيه مردم ايران ايمان ندارد... بالاخره بالاتر از همه او براي خدا قيام كرده و خداي متعال هم قلبي قوي به او عنايت كرده

است كه اصلا تزلزل و ترس ر آن راه ندارد...(8)

يراوندا آبراهاميان در مورد شخصيت امام مي نويسند:

در دهه اي كه به داشتن سياستمداراني بدگمان، سست عنصر، فاسد، بدبين و ناسازگار معروف بود، وي همچون فردي درستكار، مبارز، پويا، ثابت قدم و مهم تر از همه فاسدناپذير پاي به ميدان گذاشت در جامعه اي كه رهبران سياسي آن هزار چهره و اهل زد و بند و خويشاوندپرستي اصلاح ناپذير بودند همچون مردان خدا كه نه در جستجوي قدرت ظاهري بلكه در پي اقتدار معنوي هستند عمل مي كرد.(9)

درهمين مورد «ميشل فوكو» فيلسوف مشهور فرانسوي و مبتكر نظريه پست مدرنيسم مي نويسد:

شخصيت آيت الله خميني پهلو به پهلوي افسانه مي زند. هيچ رئيس دولتي و هيچ رهبر سياسي، حتي به پشتيباني همه رسانه هاي كشورش نمي تواند ادعا كند كه مردمش با او پيوندي چنين شخصي و چنين نيرومند دارند.(10)

ج- مشاركت مردمي: يكي از مشخصه هاي انقلاب اسلامي كه اكثر تحليل گران و متخصصين تحولات اجتماعي را متحير نمود اين واقعيت بود كه چگونه در ايران به ناگهان تقريباً شاهنشاهي شدند. چنين امري در انقلابهاي ديگر بي سابقه بود. براي مثال درانقلاب كبير فرانسه كه در سال 1789 به پيروزي رسيد مردم نقش قاطعي در سقوط رژيم «بوربونها» نداشتند. گروهي از محققين مانند «گيزو» و «ژوره» انقلاب فرانسه را به بورژوازي منتسب مي كنند كه در آن زمان حدود 1/5% جمعيت كشور فرانسه بودند. برخي ديگر مانند «ماتيز» اين انقلاب را نتيجه شورش طبقه اشراف و نجبا مي دانند كه حدود 1% جمعيت فرانسه را تشكيل مي دادند. در سقوط رژيم «بوربونها» در انقلاب فرانسه حتي يك

نفر هم كشته نشد.(11)

در روسيه نظام سياسي «رومانوفها» در اثر شكست هاي پي در پي در جنگ جهاني اول و مشكلات و بحران هاي اقتصادي آن چنان ضعيف و شكننده شده بود كه با اولين حركت كارگران كارخانه ها در شهر «پتروگراد» و عدم تمكين سربازان پادگان اين شهر براي سركوبي قيام كارگران و پيوستن سربازان به كارگران معترض، رژيم 300ساله «رومانوفها» با استعفاي نيكلاي دوم سقوط كرد. تروتسكي از رهبران انقلاب روسيه در اين مورد مي گويد: اغراق نيست اگر بگوئيم كه انقلاب فوريه توسط پتروگراد تحقق يافت وبقيه مملكت از آن تبعيت و پيروي كردند ومبارزه در جاي ديگر به جز پتروگراد تحقق يافت و بقيه مملكت از آن تبعيت و پيروي كردند و مبارزه در جاي ديگر به جز پتروگراد نبود... انقلاب با حركت و ابتكار و قدرت يك شهر صورت گرفت كه حداكثر 1/75 جمعيت كشور را تشكيل مي داد. تمام كشور در مقابل عمل انجام شده قرار گرفت.(12) تعداد كشته شدگان در اين دگرگوني و انقلاب 1400 نفر بود. اما در ايران بجز عده معدودي كه وابستگي نزديك به رژيم شاه داشتند و يا منافع آنان با موجوديت رژيم به هم گره خورده بود ديگر اقشار و طبقات جامعه ازفقير و غني، شهري و روستائي، فارس و ترك، كردو لر، مسلمان و غيرمسلمان زن و مرد، پير وجوان گوئي روحي واحد يافته بودند. تبلور عيني اين همبستگي را مي توان در روزهاي عيد فطر، تاسوعا و عاشوراي 1357 در تهران و ديگر شهرهاي ايران سراغ گرفت. اين اراده جمعي براي مفسران و تحليل گران سياسي قابل هضم نبود و به

قول «ميشل فوكو» چنين اراده اي «مانند خدا يا روح، شايد هرگز به چشم ديده نشود اما در تهران و در تمام ايران چنين اراده جمعي مشاهده شد.»(13)

د- سرعت پيروزي: انقلاب اسلامي ايران با چنان سرعتي تحقق يافت كه براي هيچ يك از دست اندركاران و تحليل گران سياسي قابل پيش بيني نبود. شاه در آذر ماه سال 1356 يعني حدود يك سال قبل از پيروزي انقلاب در مراسم فارغ التحصيلي دانشگاه افسري با اطمينان و غرور اعلام نمود:

كسي نمي تواند مرا سرنگون كند.من از حمايت كارگران، كشاورزان و بخش وسيعي از مردم عادي و روشنفكران، به علاوه از پشتيباني بي چون و چراي نيروهاي مسلح هفتصد هزار نفري ايران برخوردارم.(14)

يك ماه بعد «كارتر» در سفر خود به تهران، از ايران به عنوان «جزيره ثبات» ياد كرد و در اين امر به شاه ايران تبريك گفت.(15) سازمان جاسوسي آمريكا (سيا) در شهريور 57 گزارش داد:

«ايران نه تنها در يك موقعيت انقلابي قرار ندارد بلكه حتي آثار و علائمي از نزديك بودن انقلاب هم در آن به چشم نمي خورد.»(16)

سازمان تحليل اطلاعات دفاعي آمريكا يك ماه بعد اعلام مي كند:

«انتظار مي رود شاه در ده سال آينده نيز همچنان به صورت فعال در قدرت بماند.»(17)

برژنيسكي مشاور امنيتي كارتر بعد از پيروزي انقلاب مي گويد: بحران ايران در سراسر سال در حال رشد و نما كردن بود اما آمريكا آن را آن طور كه بايد نشناخت. سازمان اطلاعاتي آمريكا تا سقوط 1978 تداوم حيات سياسي را در ايران پيش بيني مي كرد. (18) اين اعتقاد كه شاه در داخل مملكت با قدرت حكومت مي كند و مخالف

جدي ندارد، در محافل سياسي بين المللي مسلم بود و اين باور نسبت به مخالفين مذهبي حادتر بود. بسياري از ايرانيان حتي كساني كه به مسائل سياسي آسيا بودند در محافل خصوصي مي گفتند: يك روحاني مسن كه نه تشكيلاتي دارد و نه ارتش و سازمان نظامي و هيچ قدرت خارجي نيز از او حمايت نمي كند، چگونه مي تواند با رژيمي تا دندان مسلح و داراي سازمان هاي متعدد نظامي همچون ارتش، ژاندارمري، شهرباني، گارد جاويدان و ساواك مخوف با شبكه وسيع تبليغاتي چون راديو و تلويزيون و مطبوعات مقابله كند؟!

نويسنده كه خود در متن جريان انقلاب بود و حوادث آن را تعقيب مي كرد به خوبي به ياد دارد كه شبي مفسر راديوB.B.C به دنبال تحليل از گروه هاي اپوزسيون ايران و بيان ناتواني همه آنها در مقابله با رژيم شاه گفت: اما نيروهاي مذهبي ايران، آنها نيروي خطرناك و قابل توجهي براي رژيم شاه ايران محسوب نمي شوند.

حتي رهبران انقلاب نيز تحقق پيروزي انقلاب را با چنين سرعتي پيش بيني نمي كردند. عدم آمادگي رهبران انقلاب براي اداره حكومت و عدم پيش بيني نهادهاي جديد انقلاب و بيان عباراتي چون «انقلاب زودرس» يا «انقلاب سزارين شده» در سخنراني ها، گوياي اين واقعيت است كه آنها هم فكر نمي كردند كه رژيم شاه تا اين حد پوشالي و پوسيده باشد.

شناخت و فهم عميق اين انقلاب و مباني آن، به خصوص براي نسلهاي بعد از انقلاب از جهت هاي گوناگون ضروري است. ضرورت اين موضوع براي نسل تحصيل كرده جوان، بويژه دانشجويان كه پرسشگري و آرمان خواهي خصيصه ي آنها و پاسداري از سنن

علمي، فرهنگي و سياسي جامعه در كنار تعليم و پژوهش وظيفه ي آنها و مديريت و سياست گزاري كشور آينده ي آنهاست، بيشتر قابل درك است؛ چرا كه شناخت وضع موجود و انجام تعهدات و مسؤوليت هاي اجتماعي و سياسي در حال و آينده در كشور فقط در پناه تحليلي آگاهانه و پژوهشگرانه از انقلاب و عوامل مؤثر در آن امكان پذير است. ما در مطالعه جامعه شناسانه از انقلاب اسلامي ايران در صدد هستيم كه عوامل و نيروهايي كه انقلاب اسلامي ايران را به وجود آوردند بشناسيم و مورد تحليل و ارزيابي قرار دهيم لذا اين نوشتار سعي در تبيين چيستي و چرايي «انقلاب» و چگونه به وجود آمدن انقلاب اسلامي در ايران دارد. پي نوشت: 1- وصيتنامه امام خميني: شك نبايد كرد كه انقلاب اسلامي ايران از همه انقلاب ها جداست. هم در پيدايش و هم در كيفيت مبارزه و هم در انگيزه انقلاب و قيام. صحيفه ي انقلاب، وصيتنامه امام خميني، سازمان چاپ و انتشارات 1369، ص 7.

2- مرتضي مطهري، علل گرايش به ماديگري، قم، نشر دفتر انتشارات اسلامي، ص 120.

3- مرتضي مطهري، علل گرايش به ماديگري، ص 123.

4- مرتضي مطهري، علل گرايش به ماديگري، ص 123.

5- مرتضي مطهري، ده گفتار، انتشارات صدرا، ص 150 - 147.

6- مرتضي مطهري، علل گرايش به ماديگري، ص 120.

7- صحيفه نور، ج2، ص 257، 267، 268، 274 و...

8- شهيد مطهري، پيرامون انقلاب اسلامي، تهران، دفتر نشر اسلامي، ص 17 و 18.

9- يراوند آبراهاميان، ايران بين دو انقلاب، ص 655.

10- ميشل فوكو، ايراني ها چه رؤيايي در سر دارند؟ ترجمه حسين معصومي همداني، ص 64.

11- منوچهر محمدي،

انقلاب اسلامي ايران در مقايسه با انقلاب فرانسه و روسيه، چاپ دوم، تهران، مؤلف، 1374، ص 119 - 901.

12- منوچهر محمدي، انقلاب اسلامي ايران در مقايسه با انقلاب فرانسه و روسيه، ص 128.

13- كلوبربر، پيربلامنبع:بنيان هاي انقلاب اسلامي ايران منبع:بنيان هاي انقلاب اسلامي ايران نشه، «ايران انقلاب بنام خدا» ترجمه قاسم صنعوي، انتشارات سحاب، ص 255.

14- روزنامه رستاخيز 14 آذر ماه 1356.

15- ويليام سوليوان، مأموريت در ايران، ترجمه محمود شرقي، انتشارات هفته، ص 96.

16- انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن، مجموعه مقالات، صادق زيبا كلام، معاونت امور اساتيد دروس معارف اسلامي، مقايسه تطبيقي پيرامون نظريه هاي مختلف، ص 86.

17- همان ص 87.

18- برژنيسكي، اسرار سقوط شاه، ترجمه حميد احمدي، تهران، جامي، ص 21.

بنيان هاي انقلاب اسلامي ايران

منبع : سايت راسخون (www.rasekhoon.net)

/خ

عاميانه به معناي تغيير و دگرگوني حالات جسمي به كار مي رفته است.

لفظ «انقلاب»با اينكه واژه اي عربي است اما در زبان فارسي با بار سياسي و معناي جديد خود استعمال مي شود و در زبان عربي اين معنا را با واژه «الثوره»نشان مي دهند.

واژه انقلاب در قرآن نيز آمده است اما نه با محتوا و بارسياسي.آنجا كه مي فرمايد:«افأئن مات او قتل انقلبتم علي اعقابكم و من ينقلب علي عقبيه فلن يضرالله شيئا؛ (3)آيا اگر پيامبر بميرد و يا كشته شود به دين اجداد خود بر مي گرديد؟ كسي كه به آن بر گردد به خداوند هيچ ضرري نمي رساند.» و «يا ايها الذين آمنوا ان تطيعوا الذين كفروا يردوكم علي اعقابكم فتنقلبوا خاسرين؛(4)اي مؤمنين در صورتي كه از كفار اطاعت كنيد شما را به دين اجدادتان باز مي گردانند، پس بازگشتي زيانبار خواهيد داشت.» انقلاب سياسي

انقلاب كه در معناي امروزي آن پديده اي جديد است، در فرهنگ گذشته غالب جوامع امر نامطلوبي قلمداد مي شد و آن را با قيام،طغيان و شورش بر ضد حكام برابر مي دانستند.اگر بحث تئوريك نيز درباره آن مي شد، بيشتر اخلاق و هنجاري بود.اين نگرش منفي به انقلاب در تمام دوران تاريخي «تقابل حكام» كه هنوز توده هاي مردم وارد جريان هاي سياسي نشده بودند يعني تا قبل از قرن نوزدهم در اغلب جوامع وجود داشت.

از اواخر قرن هيجدهم، با شكل گيري انقلاب فرانسه كه سخن از حق بشر در برابر حكومت ها به ميان آمد تكليف اطاعت از حكومت زير سؤال رفت و برخي انديشمندان هوادار حقوق طبيعي، حق شورش مردم را به صراحت تأييد نمودند.(5)

با وجودي كه عده اي از انديشمندان محافظه كار چون «ادموند برك» و «توماس هابز» با احتياط بيشتري در اين خصوص سخن مي گفتند و «هابز» ستمگرترين حكومت ها را بهتر از هرج و مرج ناشي از انقلاب مي دانست و انقلاب را به هر حال ناموجه تلقي مي نمود.

«پليب» از جمله نخستين انديشمنداني بود كه مفهوم انقلاب را به معني بازگشت امور به وضع متعادل و درست گذشته تفسير كرد. (6) در قرن نوزدهم «كارل ماركس» براي نخستين بار انديشه ي تبيين علمي پديده انقلاب را پيش كشيد و انقلاب را وسيله اصلي دگرگوني بنيادي تاريخ خواند.(7) از آن پس بحث انقلاب يكي از مباحث عمده علم سياست شد. در قرون جديد انقلاب هاي كوچك و بزرگ سياسي كه در كشورهاي جهان سوم رخ مي داد، موضوع انقلاب را بسيار بحث انگيز نمود. (8)

پيچيدگي پديده ي انقلاب موجب گرديد تا در مورد معني ومفهوم انقلاب همچون ديگر مفاهيم مهم سياسي و اجتماعي در بين انديشمندان اجتماعي اختلاف نظر ايجاد شود. علت اصلي اين اختلاف نظر را مي بايد در تأكيد نويسندگان بر ابعاد متفاوت پديده انقلاب جستجو كرد.

برخي تنها تحولات سياسي كه موجب ورق خوردن تاريخ، پيدايش يا توسعه ي نگرش ها و ارزش هاي كاملا متفاوت با نظم سنتي مي گردد را انقلاب به شمار مي آورند. بعضي بين انقلاب سياسي و انقلاب اجتماعي تفاوت قائل هستند (9) و انقلاب به معناي فوق را تنها نوع خاصي از انقلاب يعني انقلاب اجتماعي مي خوانند ولي تحولات مهم سياسي كه به دنبال برخي تحولات ديگر به وجود مي آيد و باعث تغيير در سياست

ها و پايگاه هاي اجتماعي و ايدئولوژي گروه حاكمه مي گردد را انقلاب سياسي مي دانند. تعريف انقلاب

مفهوم انقلاب مانند بسياري از پديده هاي اجتماعي ديگر داراي تعريف واحد و متفق ميان همه نيست.شايد به تعداد انديشمنداني كه درباره ي آن به بحث پرداخته اند، از انقلاب تعريف ارائه شده است.تعاريفي كه از انقلاب ارائه شده است را مي توان در سه دسته جاي داد:گروهي از تعاريف، انقلاب را بر اساس نيات انقلابيون تعريف كرده اند. گروه دوم، انقلاب را بر اساس نتايج و پيامدهاي آن شناسايي كرده اند و از نظر گروه سوم، انقلاب به عنوان يك فرايند، مورد بررسي و تعريف قرار مي گرفته است.(10)

براساس نيات انقلابيون:از آنجا كه اقدام انقلابي هميشه با موفقيت همراه نيست، گروهي از انديشمندان در عين حال كه مي كوشند انقلاب را از ساير اشكال تحولات خشونت آميز متمايز سازند، سعي دارند تعريف انقلاب را به گونه اي مطرح كنند كه شامل انقلاب هاي ناموفق نيز بشود لذا بر نيات انقلابيون به همراه اهداف آنها تأكيد مي كنند.«آرتورباوئر»انقلاب ها را عبارت از تلاش هاي موفق يا ناموفقي مي داند كه به منظور ايجاد تغييراتي در ساخت جامعه از طريق اعمال خشونت انجام مي گيرد.»(11) شهيد مطهري نيز معتقد است:«انقلاب نوعي عصيان و طغيان است عليه نظم موجود و وضع حاكم به منظور برقراري نظمي و نظمي مطلوب»(12).

اين تعريف از آنجا كه دامنه تغييرات را مشخص نمي كند، مي تواند شامل انقلاب هاي سياسي و تغيير در سطح نخبگان يا سياستها، انقلاب اجتماعي و يا تغييرات عميق در كليه ساختارهاي اجتماعي، سياسي، فرهنگي و اقتصادي باشد و از آن

جا كه به گستره ي مشاركت يا عناصر اقدام كننده نمي پردازد، تحولاتي چون كودتا را نيز شامل مي شود.

بر اساس پيامدها: اين گروه تعاريف انقلاب را بر اساس نتايج و پيامدهاي آن تعريف مي كنند.يكي از معروف ترين اين تعاريف از آن «ساموئل هانتينگتون»است. به نظر او:«انقلاب يك دگرگوني سريع، بنيادين و خشونت آميز داخلي در ارزشها، اسطوره هاي مسلط جامعه، نهادهاي سياسي، ساختار اجتماعي، رهبري، فعاليت هاي حكومتي و سياست هاي آن است.»(13)

در اين تعريف اولاً ريشه هاي كوتاه مدت يا دراز مدت اين «تحول سريع» را مورد توجه قرار نداده است.ثانيا به سادگي نمي توان عمق يك تحول را روشن كرد كه آيا بنيادين هست يا نه؟ و يا انيكه اين دگرگوني در بسياري از انقلابات در همه ي ابعاد نبوده و انقلابيون معمولا موفق به تغيير در ابعاد مختلف نمي شوند.

براساس مدل سياسي: تأكيد اين تعاريف بر مسئله چگونگي انتقال قدرت سياسي با تكيه بر كاربرد زور و خشونت است. «نئوتروتسكي» و «فريدريش انگليس» معتقد هستند:انقلاب با تجزيه اقتدار حكومتي در يك سرزمين به يك يا چند بخش كه هر يك ادعاي مشروعيت دارند، شروع مي شود و هنگامي خاتمه مي يابد كه يك گروه يا ائتلاف با پيروزي به قدرت انحصاري با ثبات برسد.براساس اين برداشت آغاز حاكميت چندگانه وقتي است كه صاحبان قدرت، در خواست مبارزان سياسي بسيج شده را براي شركت در اقتدار رد مي كنند.در اين مبارزه، حاكميت شناسائي رسمي بخش وسيعي از مردم را در مورد خود از دست مي دهد. تا قبل از اين، انحصار حاكميت كاربرد خشونت، قدرت و اخذ ماليات در دست يك

گروه بوده است ولي گروه دوم از اين زمان نظم موجود را نمي پذيرد.اين مقدمه فروپاشي موقتي يا طولاني مدت انحصار قدرت دولت است كه با پايداري به نتيجه مي رسد. در اين تعريف بيان وضعيت انقلابي با مجموعه اي از سه روند برابر گرفته شده است: 1- ويراني اقتدار سابق 2- دوراني از بي نظمي و تعدد مراكز قدرت3- دوران ايجاد نظم نوين.(14)

چنانچه ملاحظه شد اين تعريف بشتر به روند كوتاه مدت پيروزي انقلاب و كشمكش سياسي توجه دارد و علل دراز مدت انقلاب را مورد توجه قرار نمي دهد، پيامدهاي انقلاب و نتايج آن نيز به درستي تبيين نمي شود.

بر اساس آنچه بيان شد نيات انقلابيون به تنهايي تبيين كننده ي پديده ي انقلاب نيست و قائل شدن به آثار و نتايج مطلق براي تحولات انقلابي با واقعيت انقلاب هاي جهان هم خواني ندارد.به نظر مي رسد تلقي فرايند در تعريف انقلاب ها گامي واقعي تر براي تبيين مفهوم انقلاب است، به شرطي كه علل دراز مدت و تحولات عميق در فرايند انقلاب نيز در آن لحاظ شود. بنابراين انقلاب تحول در ذهنيت توده هاي مردم نسبت به مشروعيت نظام حاكم است كه باعث گسست از نظام حاكم و مقابله اي خشونت بار گشته و تحولاتي چشمگير را در ساختار هايي از نظام موجب شود. ويژگي هاي اساسي انقلاب

بر اساس آنچه بيان شدعناصر اصلي و مميز پديده انقلاب از ديگر تحولات اجتماعي را مي توان به اين گونه بيان كرد: 1- خشونت و طغيان:

از آنجا كه در چهارچوب قانون حاكم مردم نمي توانند به خواسته هاي خود دست يابند و چاره اي جز

اعمال قدرت سياسي غيرقانوني عليه حكومت ندارند، مشخصه اصلي انقلاب را خشونت دانسته اند.(15) در منازعه انقلابي، نه حكومت بدون مقاومت تسليم انقلابيون مي شود و نه انقلابيون در صورت لزوم ازاعمال خشونت پرهيز مي كنند.لذا انقلاب مبارزه اي خشونت بار و كم و بيش طولاني براي قبضه كردن قدرت است كه درصورت موفقيت موجب دگرگوني در ساخت و نهادهاي سياسي و گروه حاكمه مي گردد. 2- مردمي بودن:

منازعه ي انقلابي، منازعه اي است كه در آن بخش عمده اي از جمعيت به صورتي موثر بسيج مي شوند. ويژگي مشاركت توده اي در منازعه انقلابي موجب تميز انقلاب از منازعات ديگر است. منظور از توده در اين جا كليه گروه ها و يا طبقاتي است كه جزو گروه يا طبقه حاكمه بشمار نمي آيد و يا به عبارتي ديگر فاقد قدرت سياسي هستند. 3- رهبري و سازمان:

رهبر نقش بسيج كننده دارد و بسيج توده ها نيازمند وجود شرايط نامطلوب اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و سياسي ويژه اي است. رهبري با طرح اين ناهنجاري ها مي تواند عمل بسيج را صورت دهد.(16) 4- ايدئولوژي:

تعبير و تفسير شرايط موجود جهت تقبيح آن و ترسيم جامعه اي بهتر كه معمولا توسط رهبران انقلابي تدوين مي گردد عناصر اساسي ايدئولوژي انقلابي را تشكيل مي دهد. (17) ايدئولوژي ولو مبهم به منازعه انقلابي جهت و معني مي بخشد و دورنماي آينده انقلاب را تبين مي كند.(18)

با توجه به ويژگي هاي بيان شده از انقلاب، مي توان تفاوت هاي اساسي بين انقلاب، كودتا، شورش، قيام، نهضت، جنبش و اصلاح را مشخص نمود. كودتا

كودتاي نظامي موفقيت آميز، موجب اخراج ناگهاني هيئت حاكمه بوسيله

گروهي توطئه گر عليه حكومت است كه شيوه ي «معمولا پنهان كارانه است. پس از وقوع كودتا بر خلاف انقلاب، بازگشت به وضع عادي به صورتي سريع انجام مي شود. در كودتا موضوع مقبوليت مورد توجه نيست چون در آن مشاركت عمومي وجود ندارد. كودتا گاه با تحريك خارجي و گاه با تحريك داخلي صورت مي گيرد. در حالي كه تحريك خارجي انقلاب دشوار است. كودتاي 28 مرداد 1332 در ايران نمونه اي از كودتاهايي است كه تحريك خارجي در آن چشمگير بوده است. شورش

به هر حركت خشونت باري كه توسط جمعي با اهدافي محدود عليه حاكميت سياسي انجام شود شورش مي گويند.شورش ممكن است از جانب نظاميان يا گروهي از مردم يا مشاركت بسياري از مردم صورت گيرد. قيام

قيام شورشي اجتماعي و اعتراض خشونت آميز اقشاري از جامعه نسبت به وضعيت موجود است. اين اعتراض ها معمولا شخصي است است و جنبه ي ملي ندارد و طرحي براي آينده ندارد. شورشي ها تنها مي خواهند كاستي ها، مشكلات و عوامل آن را از ميان بردارند لذا در غالب موارد در شكل تقاضا براي رعايت قانون اساسي و اعاده امتيازات گروه هاي اجتماعي خاص ظاهر مي گردد. قيام آذربايجان، قيام 30 تير 1331 و قيام 15 خرداد 1342 نمونه هايي از قيام هاي تاريخ معاصر ايران است. نهضت

نهضت شورش هاي ملي هستند كه نيازمند بسيج اجتماعي و نوعي ايدئولوژي و گاه كاربرد خشونت هستند.شورش هاي ملي اساسا بخشي از تاريخ مبارزه با پديده ي استعمار بوده اند. شورش هاي ملي گرچه انقلاب نيستند ولي معمولا عنصر بومي گرايي در ايدئولوژي آن دخيل است. نهضت تنباكو،

نهضت مشروطه و نهضت ملي شدن صنعت نفت نمونه هايي از نهضت هاي تاريخ معاصر ايران است. جنبش

جنبش هاي استقلال طلبانه معمولا مبارزاتي است كه مردم يك سرزمين عليه استعمار براي استقلال كشور خود انجام مي دهند. مانند مبارزات مردم الجزاير، هندوستان، عراق، و... اصلاح

رفرم يا اصلاح به كوشش هاي محتاطانه اي گفته مي شود كه جهت تغيير در ساخت سياسي و اجتماعي كشور با اجتناب از خشونت انجام مي شود. اصلاحات بر خلاف انقلاب، گام به گام و روبنايي است و معمولا از داخل بلوك قدرت و توسط هيئت حاكم انجام مي گيرد و نيازمند مشاركت و پشتيباني مردمي است.

تلقي از اصلاحات با توجه به كاستي هاي وضعيت موجود متفاوت است. برخي اصلاحات را تجديد نظر در رفتار ناپسند يا ضعيف گذشته مي دانند و عده اي ديگر اصلاحات را بازگشت به وضع مطلوب گذشته اي كه به مرور زمان اهميت خود را از دست داده است اطلاق مي كنند و گروهي اصلاحات را بازسازي ابعاد مختلف جامعه بر اساس مواد خام مطلوب گذشته مي دانند. از نظر بعضي اصلاحات فقط سرعت بخشيدن به حركت كند رشد و توسعه اجتماعي در سير تكاملي جامعه است.

مرحوم شهيد مطهري معتقد است؛ اگر خواسته باشيم واژه اي را كه بار اجتماعي، سياسي انقلاب را داشته باشد در فرهنگ ديني مثال بزنيم هيچ واژه اي مناسب تر از واژه اصلاح نيست.(19) شاهد گفتار ايشان كاربرد آن در كتاب و سنت است. قرآن كريم كلام حضرت شعيب را اينگونه نقل مي كند كه: «من تا حد توان تصميمي جز انجام اصلاحات ندارم. از خداوند توفيق مي طلبم و به

او توكل مي كنم كه بازگشت من به سوي اوست.»(20) اميرالمؤمنين (ع) هدف نظام سياسي خود را اصلاح اعلام مي كند و مي فرمايد: خدايا قيام ما براي كسب قدرت و فزون طلبي نبود بلكه براي اين بود كه سنن تو را كه نشانه هاي راه تو هستند باز گردانيم و اصلاح آشكار و چشمگير در شهرهاي تو به عمل آوريم تا بندگان مظلوم و محروم امان يابند و مقررات زمين مانده تو به پا داشته شوند.» (21) سيدالشهداء (ع) نيز در جريان كربلا همين تعبير را بكار مي برند و انگيزه قيام خويش را اينگونه ترسيم مي دارند: قيام من در جهت اصلاح كار امت جدم انجام مي پذيرد. اراده كرده ام امر به معروف و نهي از منكر كنم و به سيره جد پو پدرم رفتار نمايم.(22)

چنانچه ملاحظه شد اصلاح قرآني مفهومي وسيع دارد و با اصلاح در فرهنگ سياسي امروز كه معادل رفرم و مقابل انقلاب است متفاوت است. اصلاح قرآني، اعم از حركت انقلابي و اصلاحات محافظه كارانه، قانوني و سطحي است و در مقابل مطلق افساد مورد استفاده قرار مي گيرد.(23) پي نوشت: 1- دكتر معين، فرهنگ فارسي، ج1، تهران، اميركبير، 1360.

2- غلام رضا علي بابايي، فرهنگ علوم سياسي، تهران، نشر ويس، 1369، ص 36.

3- سوره آل عمران - آيه ي 144.

4- سوره آل عمران - آيه ي 149.

5- بحث مفصل حقوق طبيعي و تاريخچه آن را از كتاب حقوق طبيعي و تاريخ نوشته لئواسترادي، ترجمه باقر برهام نشر آگاه و فلسفه سياسي آنتوني كوئينتن، ترجمه: مرتضي اسعدي مقاله: آيا هيچگونه حقوق طبيعي وجود دارد؟ص 105 انتشارات بين المللي المهدي

و مجله فرهنگ شماره 12، فلسفه سياسي چيست، لئواسترادي ترجمه فرهنگ رجائي، ص7، مطالعه كنيد.

6- ر.ك، حسين بشريه، انقلاب و بسيج سياسي، انتشارات دانشگاه تهران، ص 1.

7- حسين بشريه، انقلاب و بسيج سياسي، ص 2.

8- عبدالحميد ابوالحمد، مباني سياست، ج نخست ص 358.

9- براي توضيح بيشتر رجوع كنيد: حسين بشريه، انقلاب و بسيج سياسي، ص 5 -4.

10- حميرا مشيرزاده، «نگرشي اجمالي به نظريه هاي انقلاب در علوم اجتماعي، انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن»، مجموعه مقالات (1)، معاونت امور اساتيد، قم، ص 15.

11- چالمرز جانسون، تحول انقلابي، حميد الياسي، امير كبير 1363، ص 17.

12- مرتضي مطهري، پيرامون جمهوري اسلامي، انتشارات صدرا، 1368، ص 141.

13- حميرا مشيرزاده، «نگرشي اجمالي به نظريه هاي انقلاب در علوم اجتماعي، انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن»، مجموعه مقالات (1)، ص 19.

14- حميرا مشيرزاده، «نگرشي اجمالي به نظريه هاي انقلاب در علوم اجتماعي، انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن»، مجموعه مقالات (1)، ص 21 - 20.

15- بين معناي عرفي خشونت و معناي اصطلاحي آن تفاوت وجود دارد. در معناي عرفي به اعمال قدرت آزار دهنده خشونت گفته مي شود ولي در اصطلاح سياسي فقط به اعمال قدرت سياسي غيرقانوني خشونت اطلاق مي شود.

16- ر.ك. گي روشه، تغييرات اجتماعي، منوجهر وثوقي، ص 145 به بعد.

17- ر.ك. گي روشه، تغييرات اجتماعي، ص 118 - 95.

18- ر.ك. انقلاب و بسيج سياسي، ص 6 و 7. گي روشه تغييرات اجتماعي.

19- مرتضي مطهري، پيرامون جمهوري اسلامي، انتشارات صدرا، 1374، ص6.

20- «ان اريد الا الاصلاح ما استعطت و ما توفيقي الا بالله، عليه توكلت و اليه انيب.(سوره هودآيه ي 88)

21- «اللهم انك تعلم... و نظهر الاصلاح في

بلادك فيأمن المظلومون من عبادك، و تقام المعطلة من حدودك؛». (نهج البلاغه، خطبه - 131)

22- «انما خرجت لطلب الاصلاح في امة جدي، اريد ان آمر بالمعروف و انهي عن المنكر و اسير بسيرة جدي و ابي» مقتل خوارزمي. ص 188.

23- «والله يعلم المفسد من المصلح.» سوره بقره، آيه ي 220.

منبع: بنيان هاي انقلاب اسلامي ايران

سايت راسخون(www.rasekhoon.net)

/خ

گفتار است كه در ضمن آن با مروري بر زمينه هاي فروپاشي رژيم گذشته و عواملپيروزي انقلاب، منحصر به فرد بودن انقلاب ها، مشكلات تعريف انقلاب به پيامدهاي آن،هدفمندي در انقلاب ايران، دليل مند بودن رفتار انقلابيون، عنصر معنويت و محاسبه سودو زيان در انقلاب ايران و... گفتگو خواهد شد. و در خاتمه بحث از فايده و كاربردنظريه پردازي در باب انقلاب از منظر پوزيتيويستي علم و از ديدگاه معرفت شناسانه آنسخن به ميان خواهد آمد.

بحث از انقلاب را مي توان با بررسي «علل» و «دلايل» انقلاب پي گرفت; و علل را به «عوامل عيني» و خارجي بازگردانيد و دلايل را به «عوامل ذهني»، و بدين سان عواملعيني و ذهني انقلاب را مورد تفسير و بازشناسي قرار داد. گرچه پاره اي از محققان،عوامل ذهني را نيز جزئي از علت ها مي شمارند و آن را به علل ساختاري فرو مي كاهند ويا پاره اي ديگر، همه علل و دلايل انقلاب را تنها در عوامل ذهني جستجو مي نمايند وجايي براي عوامل عيني باقي نمي گذارند.

كتاب حاضر با مطالعه انقلاب به مثابه «پديده اي فرهنگي» و از منظر دلايل و «انگيزه هاي ديني»، آغاز بحث را به تأمل در «حكومت ديني» مي نشيند و با تلقي نمودنهمه نظام هاي حكومتي در طول تاريخ به عنوان حكومت هاي ديني، حكومت در اسلام را درمفهوم «ولايت» (به مثابه مفهومي عرفاني) متجلي مي بيند. و ضمن تفسير شخصيت امامخميني به عنوان «عارفي شيعي» با تفكيك مفهوم ولايت به «رحماني» و «شيطاني» اينمفهوم را منتشر و موجود در همه اشكال حكومت در دنياي معاصر مي شناسد. آنگاه با بحثاز حكومت

«صفويه» به عنوان «حكومت مركزي و فراگير» شيعه و نيز تفسير «مشروطه» بهمثابه «رسوخ جريان لائيسيسم» غربي و سكولاريسم به ايران، عوامل توقف و ركود ايراندر سده هاي اخير را در «هرج و مرج» و ناامني صدساله و «رواج اخباريگري» در ميانروحانيت باز مي شناسد.

بررسي زمينه ها و علل انقلاب در سطوح «نظام سياسي»، «جامعه» و نيروهاي اجتماعيكه مطالعه ساخت ها و روابط ميان «دولت» و «جامعه» را در دهه هاي پيش از انقلابدنبال مي كند، به كاوش در روابط اقتصادي، اجتماعي، سياسي و فرهنگي بسط و تفصيلمي يابد. پژوهش در «زمينه ها و علل اقتصادي انقلاب» يكي از سطوح مهم تحليل است كهبا نگرش ها و رهيافت هاي گوناگوني صورت پذيرفته است. تمركز اصلي گفتگو در اين دفتر،مطالعه «وضعيت اقتصادي ايران» از سال هاي 1335 تا 1355 _ سال هاي اجراي برنامه دومتا پنجم توسعه _ از منظر «اقتصاد سياسي» و كاركرد دولت در اقتصاد و نيز بررسيتأثيرگذاري تحولات اقتصادي بر فرآيندهاي اجتماعي سياسي است. بر اين اساس، «انشقاق» ميان حكومت و جامعه و از دست رفتن پايگاه طبقاتي دولت، ظهور «نظام دو قطبي» و اهميتيافتن ايران براي غرب، وقوع فرآيند «نوسازي اقتصادي» در راستاي اهداف بين المللي،انجام «اصلاحات ارضي» و بحران هاي اجتماعي ناشي از آن موضوع تأمل اين دفتر مي باشد. همچنين در ادامه، «انفجار در آمد نفتي» و اجراي پروژه هاي بزرگ صنعتي در دهه پنجاه،بروز گسيختگي هاي فرهنگي و بحران «جستجوي اصالت»، «ناهمفازي» توسعه اقتصادي باتوسعه سياسي و پيدايش شكاف ساختاري، پيروي از الگوهاي اقتصادي برون زا و بروز بحران «توزيع درآمد»، ظهور «آگاهي عميق» مذهبي و سياسي شدن جامعه،

مقولات ديگري است كه دراين دفتر، موضوع تحليل و بررسي فرآيندهاي اقتصادي _ سياسي منتهي به انقلاب اسلاميرا به توضيح خواهد كشيد.

فهرست مطالب كتاب به شرح زير است:

? پيش گفتار

? سرآغاز: انقلاب بهمن از كدام نگاه؟

? دفتر اول: انقلاب بهمن؛ نظريه پردازي

گفتار اول: انقلاب ايران در ساحت نظريه پردازي/ گفت و گو با محمدهادي سمتي و ناصر هاديان

گفتار دوم: انقلاب ديني، چالشي در نظريه پردازي كلاسيك/ گفت و گو با حسين كچوييان

گفتار سوم: تأملاتي در تحليل نظري انقلاب/ گفت و گو با حسين عظيمي

? دفتر دوم: انقلاب بهمن؛ زمينه هاي فكري و فرهنگي

گفتار اول: انقلاب ايران؛ پاسخ به كدام پرسش نظري، واكنش به كدام مسئله فرهنگي/ گفت و گو باحاتم قادري

گفتار دوم: انقلاب؛ پديده اي قدسي و جلوه اي رحماني/ گفت و گو با محمد مددپور

? دفتر سوم: انقلاب بهمن؛ زمينه هاي داخلي؛ دولت، جامعه و نيروهاي انساني

گفتار اول: بستر اقتصادي انقلاب ايران (از منظر اقتصاد سياسي)/ گفت و گو با حسين عظيمي، فرشاد مومني و عليرضا ناصري

گفتار دوم: ساخت اقتدار نظام پهلوي، زمينه هاي بروز بحران/ گفت و گو با سعيد حجاريان و سهراب رزاقي

گفتار سوم: ايدئولوژي انقلاب اسلامي ايران/ گفت و گو با سعيد حجاريان، سهراب رزاقي و داوود فيرحي

گفتار چهارم: بستر اجتماعي رويداد انقلاب (از منظر جامعه شناختي)/ گفت و گو باغلامعباس توسلي پي نوشت ها: نقش رهبري در انقلاب اسلامي (از منظر جامعه شناسي رهبري انقلاب(1))/ گفتگو با سعيد حجاريان

خميني (رضوان الله تعالي عليه)

امام راحل(رضوان الله تعالي عليه) ، درهَدْم جاهليت طاغوت و كشف نقاب از چهره ي ملكوتي اسلام ناب محمّدي (صلي الله عليه وآله وسلّم) ، به چهار امر ذيل اهتمام داشتند:

1- هدف امام راحل (رضوان الله تعالي عليه) ، جز رضاي خدا واحياي كلمه ي علياي الهي چيز ديگر نبود؛ زيرا رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) چنين فرمود : (( من أصبح من أ ُمّتي وهمّته غير الله فليس من الله))1 ؛ هر فردي از امّت اسلامي، اگر همّت روزانه واهتمام هر بامدادش ، چيزي غير از خداوند باشد، از خدا بيگانه است و چنين شخصي ، الهي نمي انديشد و براي خدا كار نمي كند ودر نتيجه، حشر او نيز با انگيزه ي موهوم غيرخدايي خواهد بود.

2- اهتمام به امور مسلمين ،اعمّ از ساكنان ايران و غير ايران ، مهم ترين شاغل فكري آن حضرت بود؛ زيرا رسول گرامي اسلام(صلي الله عليه وآله وسلّم) چنين فرمود: (( مَنْ أصبح لايهتمّ بأ ُمور المسلمين فليس بمسلم))2 ؛ يعني هركسي براي حل دشواري هاي جامعه ي اسلامي يا آحاد آنان همّت نورزد، از قلمرو مسلمين خارج است و اسلام او كامل نيست.

3- اهتمام به امور جامعه انساني، اعمّ از مسلمان و غير مسلمان ، براي امام راحل(رضوان الله تعالي عليه) جاذبه ي فراواني داشت؛ پيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله وسلم) در اين باره مي فرمايد: ((من يسمع رجلاً ينادي يا للمسلمين فلم يُجِبْه فليس بمسلمٍ))3 ؛ هركس نداي مظلوميت فردي را بشنود كه از جامعه ي اسلامي كمك طلب مي نمايد- چه آن استغاثه ي كننده مسلمان باشد و

چه غيرمسلمان- و جواب مثبت و سودمندي به او ندهد، از حوزه ي اسلام كامل بيرون است.

4- حفظ استقلال و عزّت در برابر دولت طغيانگر وحاكم جبّار، چه داخلي و چه خارجي، از ويژگي هاي نهضت امام خميني (قدّس سرّه) بود؛ چرا كه رسول گرامي اسلام(صلي الله عليه وآله وسلم) دراين باره چنين مي فرمايد: (( مَن أقرّ بالذلّ طائعاً فليس منّا أهل البيت))4؛ يعني هركس در برابر ظالم، اظهار مَذِلّت كند و با طَوْع و رغبت در برابر ستم تسليم گردد، با خاندان عصمت و طهارت (عليهم السلام) بيگانه است؛ زيرا آن ذوات نوراني، مَثَل اعلاي عزّت خواهي و ستم ستيزي اند، و فرموده اند: ضَيم و خواري را جز فرومايه كسي تحمل نمي كند: ((لايَمنع الضَيْمَ الذليلُ)) 5 .

همان گونه كه درنظام تكوين، توحيد الهي ،آغاز و انجام و زير وروي هرچيزي است: ? هو الأوّل والاخر والظاهر والباطن?6 ، محور اصلي نظام تشريع احكام و هم چنين تعليم و تربيت و جهاد و اجتهاد و صلاح خود و اصلاح ديگران نيز اعتقاد به توحيد خداوند است و بنابراين ، عنصر اصلي در اركان چهارگانه ي گذشته، همان اهتمام براي خدا و جلب رضاي اوست كه در سايه ي آن، عناصر سه گانه ي ديگر يعني حل دشواري هاي امّت اسلامي، رفع نيازهاي جامعه ي انساني، اعمّ از مسلمين و غيرمسلمين، وحفظ عزّت در برابر حاكم طاغي تأمين مي شود ولذا تأثير عناصر چهارگانه ي مزبور، ((طولي)) است نه ((عَرْضي)) ؛ زيرا در منطقه ي تشريع، چيزي همتاي جلب رضاي خدا نيست؛ چه اين كه در نظام تكوين، چيزي شريك خدا نخواهد بود:

?ليس كمثله شيءٌ?7 و در نتيجه : ((ليس كمثل الإهتمام لرضائه شيءٌ)).

اوّل كساني كه براي اقامت مكتب و تماميّت دين حنيف الهي قيام نمودند و ديگران را اقامه كردند، خود اهل بيت(عليهم السلام) وبه ويژه سالار شهيدان، حضرت حسين بن علي (عليهما السلام) بودند. آن حضرت كه نه همّتي غير از خدا داشت و نه از اهتمام به امور مسلمين تعلّل مي ورزيد و نه از همّت گماردن به حلّ دشواري هاي جامعه ي انساني، اعم از مسلمان و غير مسلمان، سهل انگاري را روا مي داشت ونه در برابر حاكم طاغي تسليم مي شد.

شعار دلپذير حضرت اباعبدالله (عليه السّلام) : (( هيهات منّا الذّل_ةُ، يابَي الله لنا ذلك و رسولُه والمؤمنون و حجور طابت وطهرت))8 ونداي دل انگيز ايشان كه فرمود : (( لا ولله لا أ ُعطيكم بيدي إعطاءَ الذليل ولا أفِرّ فِرارِ العبيد))9 ، درباره ي عزّت و حفظ استقلال است. در انحصار اهتمام آن حضرت به توحيد الهي نيز همين بس كه درمسأله شناخت خداوند چنين فرموده است: (( به توصيف الصفات و به تعرف المعارف لا بها يُعرف))10 ؛ يعني خداوند به وسيله ي اوصاف، وصف نمي شود وبه وسيله معروفي شناخته نمي شود، بلكه هرمعروفي، توسط ذات اقدس خداوند شناخته مي گردد. اگر انسان صالح سالكي به بارگاه رفيع معرفت توحيدي باريافت، به گونه اي كه همّت او دراصل شناخت، فقط معطوف خداوند شد ودر پرتو عرفان الهي ، غير او را شناخت ، هرگز غير او را وجهه ي همّت خويش قرار نمي دهد.

امام راحل (رضوان الله تعالي عليه) در اين امر مهمّ توحيدي، به سرور آزادگان جهان

سيّدالشهداء (عليه السّلام) اقتدا نمود و چهره ي هستي خويش را متوجّه جلب رضاي الهي كرد و خشنودي غير او را معيار قيام خود قرار نداد واين بينش توحيدي، در تمام مراحل اقدام خالصانه ي ايشان، چه درغربت و چه در قربت، چه در سَرّاء و چه در ضَرّاء ، چه در كُرْبَت وچه درعزّت ، چه در اسارت و چه در امارت و بلكه، دراوج واقعي و هم درحضيض ظاهري ، خلوص عمل براي خدا مشهود بود. دوم: دوري امام خميني(رضوان الله تعالي عليه) از دنيا گرايي

انگيزه ي نهضت امام راحل (قدس سره) كه مطيع و تابع امام معصوم (عليه السّلام) بود، همان است كه درسخنان گهربار اميرالمؤمنين (عليه السّلام) و بيانات سودمند سيّد الشهداء (عليه السلام) در تبيين قيام آن ذوات نوراني بيان شده است: (( اللهم انك تعلم انه لم يكن ما كان منا تنافساً في سلطان ولا التماساً من فضول الحطام ولكن لنري المعالم من دينك و نظهر الا صلاح في بلادك ويأمن المظلمون من عبادك و يُعمل بفرائضك و سننك و احكامك))11؛ پروردگارا! تو ميداني كه قيام و اقدام مجاهدانه ي ما، براي رغبت در سلطنت مادّي و بهره برداري از متاع زائد و پوسيده و پژمرده ي دنيا نبود، بلكه براي ديدن ونشان دادن و برگرداندن علامت هاي دين تو و براي اصلاح درشهرهاي توبود؛ وبراي آن كه بندگان ستمديده ات در امان باشند و به فرائض و سنن و احكام تو عمل شود. آنگاه حضرت سيد الشهداء (عليه السّلام) چنين فرمود: ((فان تنصُرُونا و تُنصِفونا قَوِيَ لظلم_ة عليكم وعَمِلوا في إطفاء نور نبيّكم. وَ حسبُنا الله و عليه

توكّلنا و إليه انبنا وإليه المصير))12؛

پس اگر شما ما را ياري نكرديد و با ما به عدل و انصاف رفتار ننموديد ، ظالمان برشما چيره مي شوند واوّلين خطر آنان اين است كه درخاموش كردن نور وحي و چراغ نبوّت مي كوشند. البته حسين بن علي (عليهما السلام) ، خود بدون مساعدت مردمي قيام نمود؛ چرا كه خداوند را حسيب و كافي دانست و براو توكّل كرد و به او رجوع نمود كه صَيْرورت و تحول همه ي اشياء ، به سوي خداست.

براي آشنايان به برنامه هاي مبارزاتي امام خميني (رضوان الله تعالي عليه) از صدر نهضت تا ساقه ي آن، از آغاز مهاجرت تا پايان مراجعت، از بدء قيام تا ختم ظَفَر، در خلوت و جلوت، در خوف و رجاء، و در خَصب و قحط و رخص و غلا، در كَرْب و فَرَج، ودرهَزْم و فتح، هرگونه تنافس در جاه و مقام را مطرود مي دانست و هر گونه اسراف و اِتراف و رفاه طلبي را محكوم مي كرد و از عُطْله ي احكام و حدود الهي رنج مي برد و دراجراي آنها از هيچ مساعدتي دريغ نمي كرد واز محرومان و مستضعفان حمايت كامل مي نمود و رنج ديدگان عصر جاهليت پهلوي و مجاهدان نستوه زمان انقلاب و دفاع مقدّس را ولي نعمتان انقلاب اسلامي مي دانست و هماره، ازخطر استكبار جهاني و صهيونيست بين الملل كه در اِطفاء نور وحي و چراغ رسالت سعي بليغ داشته و دارند، سخن به ميان مي آورد و راه ستم ستيزي را چونان اجداد كرام خود مي پيمود و آن را با تحريك قيادي خويش ،به

ديگران مي آموخت. سوم : خلوص نهضت و ياوران امام خميني (رضوان الله تعالي عليه)

امام راحل (قدّس سرّه) نه تنها در نهان خود هدفي جز تحصيل حدود مُعَطّل و تحريك احكام راكد و ساكن اسلام نداشت، كساني را به ياري مي طلبيد يا پيشنهاد مساعدت آنان را مي پذيرفت كه هم چون خود، مقصدي جز جذب جمال الهي نداشتند و هرگز فرد يا گروهي را كه در براندازي نظام طغيان و سلطه و يا برقراري نظام قسط و عدل، هوس مدارانه مبارزه مي كردند يا خودخواهانه مي انديشيدند، به ياري نمي پذيرفت و پيشنهاد شركت چنين افرادي را درنهضت اسلامي طرد مي نمود واجازه نمي داد قيام خالصانه ي مسلمين، با حضور برخي افراد كه انحراف فكري يا التقاط عقيدتي يا فساد اخلاقي داشتند مَشوب و آلوده گردد. البته دخالت نا خواسته ي برخي افراد در سيل ميليوني و توفنده مسلمين به رهبري امام (رضوان الله تعالي عليه) كه مي رفت تا بنيان طَغوا را بركَنَد و اساس مرصوص تقوا را طرّاحي نمايد، خارج از قلمرو قدرت و نيز بيرون از منطقه ي بحث است وآنان ، چون حُبابِ عُباب، و زَبَد روي سيل، با خروش آب فَوّار امّت اسلامي از ميان مي رفتند كه خداي سبحان از كيفيت زوال آنان با واژه ي ((جُفاء)) ( آب بُرد ) ياد مي كند: ?فامّا الزبد فيذهب جُفاءً?13 .

نكته ي مهم آن است كه امام راحل (رضوان الله تعالي عليه) همان گونه كه اصل قيام بر ضد طاغوت را از سالار شهيدان، حضرت حسين بن علي بن ابي طالب(عليهما السلام) آموخت، نحوه ي خلوص مردمي آن را

نيز از امام معصوم خود فرا گرفت؛ زيرا وجود نوراني سيد الشهداء (عليه السّلام) در هنگام پيشنهاد عبيدالله بن حُرّ براي پذيرش كمك مالي و اعتذار از حضور در صحنه ي دفاع مقدس كربلا، چنين فرمود : ((وما كنتُ متخذ المُضلّين عَضداً))14 ؛ يعني من آن نيستم كه گمراهان را به عنوان عَضُد و بازو قرار دهم وبه آنان اعتضاد نمايم و از معاضدت آنان سود جويم. اصل اين سخن، فرموده ي خداي سبحان در سوره ي كهف است كه فرمود: من در آفرينش ، ازگمراهان كمك نمي گيرم15.

سرّ دوري جستن از ياري گروه هاي منحرف آن است كه براي وصول به حق، وسيله اي جز صراط مستقيم حقيقي وجود ندارد؛ زيرا ميان هدف و وسيله ، ومقصد و راه ، ربط خاص وجودي برقرار است؛ يعني با هر وسيله و راهي نمي توان به هر هدف و مقصدي وصلت يافت وبه آن رسيد؛ هدف معين، راه مشخّص مي طلبد و راه معين، به هدف مشخص مي رسد و هدف، هرگز نمي تواند وسيله را تبريز و توجيه كند.

اين مطلب عميق را، از سخنان گهربار سالار شهيدان (عليه السّلام) مي توان دريافت نمود كه فرمود : ((من حاول أمرا بمعصي_ة الله كان أفوت لما يرجو وأسرع لمجيء ما يحذر))16 ؛ اگر كسي بخواهد با معصيت پروردگار به چيزي نايل آيد، چنين رخداد تلخي سبب مي شود كه آن چه مورد اميدواري وي است، زودتر از ميان برود وآن چه مورد هراس اوست، زودتر فرا رسد.

همين خط مشي حضرت حسين بن علي (عليهما السلام) ، درموضع گيرهاي سياسي حضرت امام(قدس سره) مشهود بود؛ به گونه اي

كه هرگز اجازه نمي داد براي نيل به هدف مقدس، از ترفندهاي سياست بازانه استمداد شود و از وسيله ي ناصواب، براي رسيدن به هدف صائبْ استفاده شود. چهارم: امام خميني (رضوان الله تعالي عليه) ، عقلِ برتر زمانه

همان گونه كه درجات بهشت عدن، به عدد آيات قرآن كريم است و معارف قرآن حكيم، براي هركسي به اندازه ي سعه ي وجودي وي تجّلي دارد، تكاليف الهي نيز براي هركس، به اندازه ي قلمرو معرفت اوست؛ اگر چه همگان در يك سطح خاص با يكديگر مشتركند و نصاب لازم براي اصل تكليف مشترك، همان عقل متعارف است كه در توده ي عقلاء وجود دارد و مايه ي صحّت بعث و زجر در امر و نهي الهي است.

در ايثارهاي تاريخي و نثارهاي محيّرالعقول ، تنها ((عقل متعارفِ)) اوساط مردم است كه متحيّر مي شود و از فتوا باز مي ماند يا دستور ارتجاع، سكوت، تقيّه، و مانند آن مي دهد- البته خصوصيّت هاي نفساني از قبيل جَبان بودن و احساس وحشت كردن نيز در نحوه ي ارزيابي و محاسبه ي موارد، سهم بسزايي دارد- امّا ((عقل بالغ)) به قلّه ي عشق وشوق ، درعين محاسبه ي دقيق و ارزيابي كامل، هرگز وَهْم و نيز عقل متعارفِ محدود و مدار بسته را به مشورت نمي گيرد ؛ چه اين كه خصوصيت هاي نفساني انسان عاشقِ مشتاق، همانا شوق شهامت و سلحشوري است نه هراس و تقيّه پروري، ونه تهور و بي باكي.

مَثَل اعلاي چنين فضيلتي ، سالار شهيدان (عليه السّلام) بود كه اصل كمال مزبور، به نحو((حقيقت)) دراو يافت شد و (( رقيقت)) آن، درپيرو راستين او

يعني امام امت(رضوان الله تعالي عليه) پديد آمد كه وي درمَصاف عقل متعارف با عقل بالغ به قلّه ي عشق، جانب عقل برين را برگزيد و بطلان تقيّه را با نداي ((تقيّه حرام است ولو بَلَغَ ما بَلَغ)) ، آشكار ساخت و چنين نواي گوش نوازي كه از صاحبدل عاشقِ مشتاق برخواست، در همه آنان كه مصداق كريمه ي?لمن كان له قلب أو ألقي السّمع وهو شهيد?17 بودند، اثر مثبت نهاد. پنجم: مردمي بودن نهضت امام خميني(رضوان الله تعالي عليه)

اگر چه ظفر و پيروزي انقلاب، بدون رهبري امام عادل و مصمّم ميسر نيست، ولي حضور امّت عازم و ملّت آگاه نيز شرط ضروري آن مي باشد و حق شناسي از آنان نيز لازم است. خداي سبحان درباره ي مؤمنين راستين چنين مي فرمايد: ?إنّما المؤمنون الّذين امنوا بالله و رسوله و إذا كانوا معه علي أمرٍ جامع لم يذهبوا حتي يستأذنوه?18 ؛ مردان با ايمان و مؤمنان راستين كساني اند كه از حيث اعتقاد ، به خدا وپيامبر او ايمان آورده باشند و ازحيث عمل، هرگاه مطلب مهمّ اجتماعي و حكم جامع امّت اسلامي فرا رسيد، هرگز صحنه را ترك ننموده و حتي اگر معذور هم باشند، بدون تحصيل اذن رهبر مسلمين، ازصحنه ي اجتماع خارج نمي شوند.

امّت اسلامي ايران، با عمل به اين آيه ي كريمه، هرگز صحنه مبارزه را ترك نكرد و با بذل نَفْس و نفيس خود، از اسلام ناب محمّدي (صلي الله عليه وآله وسلم) حمايت نمود و در طرد و طَعن طاغيان، هرگز غفلت نكرد و با بذل مُهجَت خويش، حجّت را بر ديگران تمام نمود و با نثارسَر، سرافراز

گشت و با ارايه ي كارنماي انقلاب اسلامي و دفاع مقدّس، شايسته ي تحسين شد ولذا همان گونه كه قرآن كريم از ايثار انصار مدينه تجليل نمود : ? يحبّون من هاجر إليهم ولا يجدون في صدورهم حاج_ةَ ممّا أ ُوتوا و يوثرون علي أنفسهم ولو كان بهم خصاص_ة?19، بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران، حضرت امام خميني (قدس سره) نيز مكرّراً از مردم فداكار ايران تقدير مي فرمودند.

حضرت امام خميني(رضوان الله تعالي عليه)، همه ي اين حمايت ها و هدايت ها و حراست ها را مرهون لطف ويژه خداوند سبحان مي دانست كه: ?لله جنود السّموات و الأرض?20 والبته اَرْج و اَجْر شهيدان شاهد، جانبازان مخلص، آزادگان سرافراز، و مفقودان واجد، نزد خداي منان هم چنان محفوظ است؛ چه اين كه حرمت و كيان خاندان گرانقدر آنان،نزد خدا و بندگان صالح اومصون خواهد بود.

توفيق الهي كه فرا راه رهبر عظيم الشأن و بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران قرارگرفت، گذشته از حمايت همه جانبه ي مردمي، پشتيباني گسترده ي مراجع گرانقدر تقليد و فطاحِل علمي حوزه هاي ديني و تأييد و تسديد و تقويت و تشييد انكارناپذير پرچمداران فقاهت و نايبان حضرت وليّ عصر(ارواحنا فداه) بود كه امام راحل(قدّس سرّه) ، هماره از آن بزرگان حق شناسي مي فرمود. پي نوشت: 1. بحار،ج70،ص243،ح12. 2.بحار؛ج71،ص337،ح116. 3. همان؛ ج71،ص 339، ح120.

4.همان؛ج74،ص 162، ح181. 5. نهج البلاغه، خطبه ي29،بند3. 6.سوره ي حديد،آيه ي3.

7.سوره ي شوري، آيه ي 11. 8.تحف العقول،ص241. 9.بحار؛ج44،ص191،ج4.

10. تحف العقول،ص 245. 11. همان، ص239.(اين جملات با تفاوت مختصري در خطبه ي 131 نهج البلاغه نيز آمده است كه بيانگر وحدت هدف آن بزرگواران است).

12.تحف العقول، ص 239. 13.

سوره ي رعد، آيه ي17. 14. بحار؛ج44،ص315،باب37.

15. سوره ي كهف،آيه ي51. 16. بحار؛ج75،ص116،ح2. 17. سوره ي ق،آيه ي37.

18.سوره ي نور،آيه ي62. 19. سوره ي حشر، آيه ي9. 20. سوره ي فتح، آيه ي4. نويسنده:آيت الله جوادي آملي

منبع:ولايت فقيه (ولايت فقاهت و عدالت)

رويارويي كنشگران انقلاب در ايران و همينطور توده هاي مردم به تقابل با مفاهيم نظام هاي متجدد و مدرن قرن بيستم باز مي گردد.مفهوم اصول گرايي و يا به تعبيري بنيادگرايي يكي از مفاهيمي است كه دقيقا به همين جنبه از ريشه هاي انقلاب اسلامي اشاره دارد.اگر كمي به يك تحليل جامعه شناختي پيرامون مسئله نفوذ مولفه هاي نظام هاي مدرن غربي به ايران توجه كنيم در مي يابيم كه هيچ راهي براي مردم ايران قابل تصور نبوده است جز تقويت يك رويكرد اصول گراي احياطلبانه و ايده بازگشت به خويشتن در زمينه هاي اجتماعي،فرهنگي و سياسي ملت ايران كه اين مسئله از جنبه هاي موثر در شكل گيري انقلاب اسلامي مي باشد.حداقل در حوزه تجربيات داخلي مي توان از انقلاب مشروطه و كودتاي 28 مرداد به عنوان كنش هاي سياسي ناموفق ايرانيان ياد كرد.بنابراين با قاطعيت مي توان ابراز نمود كه مفهوم بنيادگرايي در اواخر قرن بيست از دايره معناي مذهبي خود خارج شد و با وقوع انقلاب اسلامي جهش گفتماني جديدي به سمت حوزه سياست پيدا كرد و امروزه اين مفهوم بيشتر صورت سياسي به خود گرفته است تا معناي افراطي گري در حوزه مذهب كه بعضا به جنبش هاي مذهبي آيين مسيحيت و جنبش هاي اسلامي در جهان اسلام اطلاق مي شود و بي گمان اين چرخش مفهومي ناشي از تاثير پذيري از انقلاب اسلامي ايران است. ?__ مولفه ديگر به نقش رهبري و مردم سالاري ديني باز مي گردد.آنچه در مديريت نظام هاي سياسي تا پيش از وقوع انقلاب اسلامي ايران به شكل يك چارچوب غالب مطرح بوده است مبتني بر

يك مكانيسم ناقص و غير دموكراتيك و بعضا حزب سازي هاي مقطعي و تاكتيكي براي انتخاب عناصر فعال در عرصه سياست بود كه اين روش ها همچنان به صورت دموكراسي هاي ليبرال و يا سوسياليستي در بسياري از كشورها دنبال مي شود اما وقوع انقلاب اسلامي ايران سبب شد تا شكل نويني از يك ابزار سياسي براي انتخاب نخبگان سياسي ارائه شود كه مردم سالاري ديني شاكله اين ابتكار را تكميل كرد.حتي كشورهاي به اصطلاح سابقه دار در انقلاب هاب سياسي با بسياري از شعارهاي خود پس از انقلاب نتوانستند انطباق منطقي پيدا كنند،چراكه انقلابيون به نادرست انقلاب را صرفا جنبشي تمام عيار در جهت زدودن مذهب از زندگي اجتماعي و ساير حوزه ها تلقي مي كردند و رسيدن به برابري و آزادي را منوط به امحاي مظاهر ديني مي دانستند كه سال ها پس از انقلاب دريافتند اتفاقا مذهب در بستر جامعه نه تنها موجب واماندگي نمي شود كه البته موجبات بالندگي را فراهم آورده است و اين نگاه افراطي انقلابيون آنها را از بخش عمده واقعيت هاي اجتماعي غافل ساخت. در اين زمينه مي توانيم ادعا كنيم كه انقلاب اسلامي به حق نمونه جامع تغييرات همه جانبه و منطقي در حوزه هاي مختلف زندگي انساني محسوب مي شود كه بسياري از نظريات مسلط در جامعه شناسي سياسي نسبتي با آن ندارند و براي شناخت آن به ناگزير بايد ابزار تحليل را تغيير دهيم.انقلاب اسلامي توانست با به كارگيري يك ايده تئوريك براي مديريت نظام سياسي در قالب نظريه ولايت فقيه و همينطور جمهوري اسلامي و يك پشتوانه مردمي و رهبري ديني نظريه اي

بديع را به جهانيان ارائه كند كه مدل جمهوري اسلامي و مردم سالاري ديني جز در سايه وقوع يك انقلاب اسلامي مردمي تحقق نمي يافت.امام خميني به عنوان پايه گذار اين نظام سياسي بارها تاكيد بر جمهوريت و اسلاميت نظام را مد نظر داشتند و اين دو عنصر را توامان به مدد گرفتند.برساختن اين چارچوب سياسي در جهان معاصري كه برخي نخبگان هر گونه چالش سياسي را يا ناشي از طغيان فاشيسم عليه مظاهر مدرنيته و يا ناشي از واكنش نيروهاي كمونيستي نسبت به نهادهاي سرمايه داري مي دانستند،ايرانيان توانستندبا اتكا به قدرت خداوند و رهبري ديني و مردمي تجربه سياسي نوين ديگري را براي جهانيان به نمايش بگذارند . تلفيق مشروعيت مدني و الهي در كاربست نظريه انقلاب اسلامي حتي در اوايل انقلاب و در داخل ايران هم براي بسياري افراد مسئله اي عجيب و در برخي موارد غير كاربردي تلقي مي شد اما تيز بيني و روشن بيني نگاه سياسي امام سبب شد تا اولا شالوده اي جاودان براي رشد و توسعه سياسي ايران در سايه يك رهبري مذهبي _ سياسي و يك دولت مدرن مبتني بر جمهور مردم را طراحي نمايد و ثانيا تلاش نظري بسياري از فقهاي ديني براي تشكيل حكومت اسلامي به مرحله اجرايي برسد.در نهايت در اين مورد مي توانيم به يك ابتكار سياسي در باب سازوكارهاي مديريت سياسي و البته تجديد حيات ديني در عمل سياسي اشاره داشته باشيم كه در واقع حفظ و تداوم يك نظام سياسي، وابسته به نهادهاي دموكراتيكي است كه پايه هاي مشروعيت خود را همزمان از منابع الهي و مدني كسب مي كند

و اين روش راهگشا پس از پيروزي انقلاب اسلامي توانست به رشد و گسترش دموكراسي در منطقه و برخي كشورهاي مسلمان كمك كند. ?__ موضوع ديگر در حوزه مفاهيم انقلاب اسلامي معطوف به پروژه صدور انقلاب است.صدور انقلاب مفهومي است كه في نفسه از گستره وسيعي برخوردار است كه شامل عناصر جزئي تر در پيشبرد جريان انقلاب اسلامي نظير ايثار،فداكاري،ايمان به خدا،حمايت از رهبري،اخلاص،ساده زيستي و ... مي باشد.اما آنچه در اين مسئله بيش از بيش، از انقلاب اسلامي تاثير پذيرفته است علاوه بر عناصر ذكر شده،متمركز بر رشد جنبش هاي اسلامي و آزادي خواهانه در سراسر دنيا مي باشد.انقلاب اسلامي نشان داد كه مي توان با تكيه بر نيروهاي مردمي بنيان رژيم هاي اقتدارگرا و ضد مردمي را به لرزه در آورد و در هم فرو ريخت و در اين مسير بايد در دستيابي به عزت و سربلندي تلاش هاي خستگي ناپذير را به جان بخريم.مرحوم مطهري در نهضت هاي اسلامي در صد سال اخير تصريح مي كنند كه انقلاب و نهضت اسلامي ناشي از يك خودآگاهي است كه ريشه اش در اعماق فطرت بشر است. با اين منطق به نتيجه مي رسيم كه حركت مردم ايران داراي يك مفهوم فرا ايراني و اسلامي است و كوشش جمعي در جهت رشد كرامت انساني و اخلاقي بشراست كه گمشده اي تاريخي براي نوع بشر است چرا كه ضمير پاك و فطرت حقيقت جوي انسان همواره آزادي خواه و عدالت طلب است.اساسا با اين نظريه بحث صدور انقلاب جنبه اي جهاني به خود مي گيرد كه ملت هاي آزاده جهان مي توانند از آن الگو برداري

نمايند.همانطور كه امام فرمودند:ما امروز دورنماي صدور انقلاب را در جهان مستضعفان و مظلومان مي بينيم و جنبشي كه از طرف مستضعفان و مظلومان عليه مستكبران شروع شده در حال گسترش است.(صحيفه نور ج??) تعبير مقام معظم رهبري مبني بر مفهوم "بيداري اسلامي"ثمره اي ديگر از مفهوم صدور انقلاب است كه در همين راستا مي توان به تحليل آن پرداخت.جريان بيداري اسلامي حركتي نوين و الهام گرفته از آرمان هاي ضد استكباري انقلاب اسلامي است كه امروزه در بسياري از كشورهاي جهان اعم از مسلمان و غير مسلمان در حال شكل گيري است و اين حركت خودجوش خود را به شكل يك مسئله سياسي و اجتماعي براي دولت ها نمايان ساخته است. اين همان جنبشي است كه در قالب سازمان انقلاب اسلامي عربستان،جبهه نجات اسلامي الجزاير، مجلس اعلاي انقلاب اسلامي عراق،جنبش شيعيان يمن،جبهه اسلامي براي آزادي بحرين، حزب الله لبنان،حماس و جهاد اسلامي فلسطين در طول اين سه دهه متبلور شده است.آنچه ما امروز در جريان مقاومت گروههاي اسلامي مي بينيم بخشي از تقويت خودآگاهي و بيداري در ملت هاي مسلمان است كه جز به بركت انقلاب اسلامي حاصل نمي شده است. ? __ يكي ديگر از ابعاد زير بنايي پروژه انقلاب اسلامي كه در واقع دورنما و بازتاب آرمان هاي انقلاب در خارج از ايران و خصوصا كشورهاي اسلامي مطرح است،بحث فلسفه سياسي تشيع و كارايي اين مفهوم در جامعه سياسي مي باشد.عملا تا پيش از پيروزي انقلاب اسلامي ايران نمونه موفقي از احياي مفاهيم تعالي بخش شيعه نظير جهاد،اطاعت،ولايت،رهبري،شهادت و ... سراغ نداريم و انقلاب اسلامي به راستي بستر مناسبي را براي رشد

و بازآفريني اين مفاهيم فراهم ساخت.الهام گيري انقلاب اسلامي به رهبري امام خميني از آغاز نهضت تا پيروزي انقلاب از اسطوره هاي مقاومت شيعه و ارزش هاي عزت آفرين قيام عاشورا و مظاهر آن و شناختن امام زمان و همينطور يزيد دوران، راه را براي گسترش و اشاعه آرمان هاي نهضت هموار ساخت.تجربه كسب كنش سياسي از انديشه پوياي تشيع در انقلاب اسلامي نشان داد كه هنوز هم مي توان راه راستين ائمه معصومين و پيامبر مكرم اسلام را پيش گرفت و در جهان سياست هاي غير اخلاقي،منادي استقلال،آزادي و عدالت طلبي بود و اين بار فرزندي از سلاله اين خاندان كه پرچمدار حقانيت شيعه بود،به عمق اين نظر معناي واقعي بخشيد. ? __ جنبه تكميلي آرمان هاي انقلاب اشاره با استقلال طلبي ملت ايران دارد.پيش از توجه به ابعاد متعدد اين مفهوم و همينطور روحيه ضد استعماري مردم ايران بايد كمي به شخصيت امام در تزريق اين روحيه به ملت توجه كنيم.شجاعت و جسارت ايشان در بيان حقايق و افشا گري نقشه هاي استعمار براي تسخير موجوديت سياسي،اقتصادي و فرهنگي ايران نقش مهمي درپختگي و بلوغ ملت ايران داشت.سخنراني تاريخي حضرت امام در پانزدهم خرداد و حساسيت ايشان در مورد مسئله كاپيتولاسيون تنها نمونه هاي كوچكي از بيان بي پرده و بي پرواي امام بزرگوار است.همين منش قاطعانه ايشان در طول نهضت پيامي جز حس استقلال طلبي براي مردم نداشت.نكته اي كه در اين مورد مي توان به آن توجه نمود،مسئله تاريخي دستيابي ايرانيان به استقلال سياسي،اقتصادي و فرهنگي بوده است.حتي جنبش هاي صد ساله اخير ايرانيان نتوانست روزنه اميدي براي استقلال مردم ايران

ايجاد نمايد. اگرچه خاك ايران هيچ گاه مستعمره قدرت هاي سياسي نشد اما كيان مديريتي و سياسي كشور از دخالت استعمار و خصوصا نيروهاي انگليس و ايالات متحده(پس از كودتاي ??مرداد) در امان نماند و عملا استقلال ملت ايران به روياي تاريخي اين كشور مبدل گشت.در ميان اين ناكامي تاريخي، انقلاب اسلامي مسير قاطعانه خود را به رهبري امام خميني در معارضه و تقابل جدي با حاكميت سياسي وقت در پيش گرفت و حتي براي لحظه اي هم حاضر به گفتگو و مصالحه نشد و سرانجام پس از طي اين دوران،ارمغان تاريخي استقلال طلبي را به مردم ايران ارزاني داشت.انقلاب اسلامي هم راه هاي استعمار اقتصادي و سياسي را به روي قدرت طلبان عالم مسدود ساخت و هم با به خدمت گرفتن يك ايدئولوژي ديني _ سياسي نقشه دشمنان ملت را در قالب استعمار فرهنگي در همان سال هاي اوليه انقلاب در نطفه خاموش كرد و امروز پس از گذشت سه دهه از حيات با عزت و پر صلابت خود همچنان پيگير آرمان ها و ارزش هاي انقلابي امام راحل عظيم الشان است و تا ظهور مهدي آل محمد در اين مسير طي طريق مي نمايد.

*منبع : www.ayandenews.com ، يكشنبه 29 دي 1387

حضرت امام را پس از ده ماه زندان و حصر در تهران و شهر قم آزاد كردند و چنان تصور مي كردند كه معظم له پس از آزادي از زندان و حصر نهضت و حركت اسلامخواهانه را ادامه نخواهند داد، ولي ايشان در بدو ورود به قم و در فرصت جشنهاي مردمي چند روزه در قم كه روزنامه اطلاعات آن روز در مقاله اي تفاهم علما و مراجع را با مقامات سبب آزادي ايشان قلمداد كرده بودند كه حضرت امام با صراحت تمام موضعگيري كردند و دستور دادند كه در منبر چنين تفاهمي رد شود وخواسته شود كسي كه با آنها تفاهم كرده است اعلام كنند وگرنه مردم چنين روزنامه اي را تحريم خواهند كرد و اضافه بر آن خود معظم له در شروع درس سخنراني صريح و كوبنده اي در رد تفاهم ادعايي فرمودند: "تفاهم با مقامات! ؟ چه تفاهمي؟ ! چه كساني با شما تفاهم كرده اند؟ اعلام كنيد. . . خميني با شما تفاهم كند؟ امكان ندارد اين معنا! ! و اگر هم خميني با شما تفاهم كند وضع شما آنطوري است كه ملت اسلام تحمل نمي كنند و بيرونش مي كنند. " و اين آغاز سال 1343 بود و هر روز كه مي گذشت بر شدت مبارزات حضرت امام با رژيم فاسد و جبار افزوده مي شد تا در مهرماه 1343 كه مصونيت مستشاران نظامي امريكا از تصويب مجلس گذشت و حضرت امام آن سخنراني معروف را بر ضد آن قانون در روز تولد حضرت زهرا (س) كه برابر با چهارم آبان 1343 بود فرمودند و تنظيم كننده لايحه و تصويب

كنندگان و توشيح كننده و اجرا كنندگان را خائن به اسلام و كشور دانستند و شديدترين حملات را به رژيم شاه و امريكا بويژه به رئيس جمهور امريكا داشتند و متن پياده شد. سخنراني را نيز به صورت اعلاميه به توسط موتلفه اسلامي و به صورت گسترده دستور پخش دادند كه شرايط سياسي و اجتماعي را سبب شد كه جز تبعيد حضرت امام (رضوان الله تعالي عليه) هيچ راه گريزي براي حفظ رژيم و شاه و استمرار سلطه بي قيد و شرط و ننگين آمريكا نمانده بود و انتخاب تركيه نيز به دليل وابستگي افراطي نظاميان حاكم آن روز تركيه به امريكا بود و چون مردم تركيه، امريكا را مايوس كردند حاكمان عراق آن روز براي هدف محدود كردن امام براي امريكا اطمنيان آورتر بود! و هم اوضاع سياسي آن روز فرهنگ حاكم بر حوزه و روحانيت مشكلات جدي در راه استمرار مبارزات حضرت امام پديد مي آورد. حضور: دولتهاي استكباري بخصوص امريكا در قضيه تبعيد حضرت امام چه نقشي داشتند؟ جواب: از پاسخ به پرسش اول، نقش امريكا در تبعيد حضرت امام (س) روشن است و نيازي به توضيح نيست، ولي نقش دولتهاي استكباري ديگر نظير شوروي و دولتهاي اروپايي از سكوت نكبتباري كه در اين باره داشتند به خوبي قابل درك است و خصوصا درباره شوروي شايد امكان دستيابي به سازش محرمانه سردمداران آن روز شوروي با حاكمان سلطه طلب امريكا در شرايط كنوني باشد و معلوم شود چه سازش خيانتكارانه اي عليه ملل منطقه و ملت ايران به طور اخص انجام گرفت كه رهبر بيدارگر و بنيانگذار اسلامخواهي در چه توطئه و

نيرنگهايي از موطن خود تبعيد شد. حضور: چرا رژيم شاه به جاي ترور يا حبس ترجيح داد حضرت امام را تبعيد كند؟ - ترور امام براي رژيم شاه آسان نبود بلكه در ذهنيت مقامات اطلاعاتي و امنيتي اطراف شاه، هرگونه حمله و ترور ايشان، نهضت اسلامي را تبديل به انقلاب مي كرد و از اين جهت سخت هراس داشتند و چه بسا از جانب امريكا هم به دليل همين خطر منع مي شدند كه مقدمات حمله به امام يا طرح ترور را اجرا كنند، زيرا در بيت و ياران و اطرافيان حضرت امام هيچ نفوذي براي خودشان امكان فرضي نداشت تا توطئه هاي داخلي را سامان دهند. اما نقشه حبس كردن امام در سال 1342 تجربه شده بود كه در اثر همان بازداشت در شب پانزدهم خرداد قيام مردمي پانزدهم خرداد و ادامه آن تا آزاد كردن حضرت امام تجربه اي نزديك و ملموس بود كه تكرار آن براي رژيم قابل پيش بيني نبود كه مردم تجربه ديده در سال گذشته بازداشت جديد را چگونه عكس العمل نشان خواهند داد، لذا ترور و حبس هر دو خطرناك مي نمود و تبعيد با آهنگ محدود كردن و به فراموشي سپردن ايشان را تنها راه علاج دانستند، غافل از اينكه هر كس خود را در پرتو نور خدا قرار دهد چون نور خدا خاموش شدني نيست و هر كس خود را لايق نور گرفتن كند خاموش شدني و فراموش شدني نيست. و امام - قدس سره الشريف - در تركيه با تمام سفارشها و محدوديتهاي پديد آمده با توكل بر خداوند و توسل بر پيامبر (ص) و

اهل بيت (ع) بويژه حضرت صاحب الامر (س) به كار و تلاش مناسب پرداختند و در آماده كردن ملحقات مسائل فقهيه امر به معروف ونهي از منكر و دفاع و. . . تلاش فرمودند و در هر چه مردمي تر كردن بحث ولايت فقيه همت گماشته و بحثي كه صدها سال در حوزه هاي علميه شيعه سامان داشت چنان ساماني دادند كه براي اسلامخواهان حقجو برنامه حكومت اسلامي شد و خداوند جل و علا چنان به اين حركت بركت داد كه نه تنها تبعيدها سبب فراموش شدن ايشان نشد بلكه هر روز درخشندگي نور خدا بر جبين ايشان فزوني يافت تا آنجا كه مردم تركيه زبان به اعتراض گشودند و تعدادي از نمايندگان مجلس تركيه، ارتش تركيه و مقامات امنيتي تركيه را مورد سئوال و استيضاح قرار دادند . حتي بنا به نقل برخي خبرگزاريها تعدادي از نمايندگان مجلس تركيه رئيس ستاد ارتش تركيه را در مجلس تركيه كتك زدند و در ايران اسلاميمان هم منصور، اعدام انقلابي شد و از جانب برادران شهيد بخارايي، اماني، نيك نژاد و صفا هرندي به صورتهاي گونه گون در مراحل بازجويي و بازپرسي و محكمه اعلام شد تا مرجع تقليد شيعيان جهان در تبعيد است هر روز بايد منتظر اعدام مزدوران تبعيد كننده و توهين كننده به ايشان باشيد كه پس از محاكمه و شهادت اين اسوه هاي جهاد و شهادت حضرت امام - رضوان الله تعالي عليه - را از تركيه بيرون بردند.

اسلامي ايران و با تشكر از موسسه تنظيم و نشر آثار حضرت امام (س) مجله پر محتواي حضور كه حضور خود را در صحنه مطبوعات عرضه نموده در رابطه با سئوال اول كه چه شرايطي موجب شد كه رژيم شاه حضرت امام را تبعيد كند. بعد از آنكه حضرت امام را در تاريخ 18 فروردين 43 از زندان و حصر آزاد نمودند به توهم اينكه قائد اعظم اسلام از كار خود پشيمان است و در بعضي از جرايد هم جملاتي از قبيل تفاهم بين دولت و روحانيت حاصل شد اين امور بود كه موجب شد: 1- حضرت امام در اولين نطق بعد از مراجعت تكذيب جملات روزنامه ها نمودند و تاكيد بر اينكه "اگر خميني هم با شما سازش كند ملت اسلام با شما سازش نمي كند. " 2- حضرت امام حملات عليه ارتباط با اسرائيل غاصب را شروع كردند: "اي مردم، اي عالم بدانيد ملت ما مخالف است با پيمان با اسرائيل، اين ملت ما نيست، اين روحانيت ما نيست" 3- به مناسبت فرا رسيدن اولين سالگرد خونين 15 خرداد اعلاميه اي از طرف امام با امضاي بعضي از علماي ديگر صادر گرديد كه آن روز، روز عزاي ملي اعلام شد و اين اولين اعلاميه امام پس از آزادي بود و علاوه بر اين روز 12 محرم را كه سالروز 15 خرداد 42 بود مراسم عزاداري در بيت خودشان اعلام فرمودند. 4- مسئله ديگر كه براي دستگاه جبار بسيار اهميت داشت پيشنهاد امام مبني بر گردهمايي روحانيين سالي يك مرتبه در مركز حوزه علميه قم، گرچه اين پيشنهاد مهم با مخالفت بعضي از آقايان

روبرو گشت و عملي نشد ولي امام پيشنهاد هفته اي يك بار جلسه را در قم با روحانيون طراز اول قم تشكيل دادند و به تمامي شهرها دستور دادند كه در هر شب يكشنبه در مركز هر شهري علماي بلاد گردهمايي داشته باشند. البته اين جلسه در بسته بدون آنكه خبر آن منتشر شود مدتي ادامه داشت كه براي دستگاه رژيم شاه غيرقابل تحمل بود. از طرفي آمريكا وقتي احساس كرد كه شاه در انقلاب اصطلاح سفيد خود در مملكت موفق نبوده و افراد انقلابي دست از انقلاب و نهضت برنداشته اند به فكر افتاد پيشنهادي را كه در سال 40 به دولت ايران داده است به مرحله عمل در آورد و آن خواستار احياي كاپيتولاسيون و تحت فشار قرار دادن رژيم شاه براي تصويب آن در مجلسين سنا و شوراي ملي. لهذا دولت منصور در تاريخ مرداد 43 به تصويب وكلاي سنا رسانيد. چون در كابينه علم در تاريخ 13 مهر 42 به تصويب رسيده بود، در تاريخ 21/7/43 به مجلس شوراي ملي برد و با يك قيام و قعود به تصويب رسانيد. بعد از چند روز مجله داخلي مجلس كه متن كامل سخنرانيها و گفتگوها را درج كرده بود به ست حضرت امام رسيد امام از اين باد رفتن حيثيت ملي ايران سخت برآشفت و منقلب گرديد و اضطراب و نگراني شديدي در ايشان پيدا شد، لهذا تصميم گرفت كه اين ننگ را براي ملت ايران برملا كند. كم كم در بين مردم شايع شد كه امام بناي ايراد سخنراني مهمي دارد، لهذا در روز 20 جمادي 84، (4آبان 43) كه روز جشن

تولد شاه بود، امام سخنراني مهمي ايراد نمودند. به ياد دارم هواي آن روز ابري بود، گذشته از اينكه حياط منزل امام پر از جمعيت بود و تا باغهاي اطراف هم پر از ازدحام جمعيت بود بلندگوهاي متعدد نصب شده بود. ساعت 5/8 بود كه امام با چهره برافروخته و قيافه جذاب ولي چشماني پر از خشم كه مردم با ديدن چهره امام و شنيدن كلمه شريفه انالله و انااليه راجعون" صداي شيون و گريه در فضا طنين افكنده شد. اولين جمله امام اين بود". . . . قلب من در فشار است . . . ايران ديگر عيد ندارد، عيد ايران را عزا كردند . . . ما را فروختند . . . عزت ما پايكوب شد . . . اگر من به جاي اينها بودم اين چراغانيها را منع مي كردم . . . عظمت ايران از بين رفت، عظمت ارتش ايران را پايكوب كردند، قانوني در مجلس بردند . . . تمام مستشاران آمريكايي و خانواده هايشان . . . اينها از هر جنايتي كه در ايران بكنند مصون هستند. " با اينكه قبلا وقتي كه متوجه شدند كه امام بناي سخنراني در اين موضوع دارند شخصي را روانه قم نمودند كه بلكه بتوانند امام را از حمله مستقيم به آمريكا بر حذر دارد و چون نتوانست با امام ملاقات كند با مرحوم شهيد حاج آقا مصطفي ملاقات نمود و اظهار داشت كه حمله به آمريكا خطرناكتر از شخص شاه است و قطعا با عكس العمل آنان مواجه خواهيد شد. امام با درك صحيح نقطه ضعف دستگاه را متوجه شد و فهميد

نقطه ضعف شاه شوراندن مردم عليه آمريكاست" لهذا امام قسمتي از سخنان خود را درباره نفوذ روحانيت و اينكه اينها با هم هستند و اين جمله تاريخي را امام فرمود: "من باز تمام روحانيين را تعظيم مي كنم، دست تمام روحانيون را مي بوسم. آن روز اگر دست مراجع را بوسيدم امروز دست طلاب را هم مي بوسم. من امروز دست بقال را هم مي بوسم (1) آقا من اعلام خطر مي كنم. اي ارتش ايران من اعلام خطر مي كنم . . . اي علماي ايران، اي مراجع اسلام من اعلام خطر مي كنم، اي فضلا اي طلاب اي نجف اي قم اي مشهد اي تهران اي شيراز من اعلام خطر مي كنم. " خدا مي داند كه الان گويا صداي آن قائد راحل در گوش من است كه با اين جملات چه ولوله اي در جمعيت ايجاد شد. پيرمرد هشتاد ساله روحاني را به ياد دارم كه در كنار من نشسته بود به قدري فرياد و ناله مي زد، بخصوص در موقعي كه امام فرمود: " اي سران اسلام به داد اسلام برسيد، اي علماي نجف به داد اسلام برسيد، اي علماي قم به داد اسلام برسيد، رفت اسلام. " بعد فرمود: "رئيس جمهور آمريكا بداند، بداند اين معنا را كه منفورترين افراد دنياست پيش ملت ما، امروز منفورترين افراد بشر است پيش ملت ما، يك همچو ظلمي به دولت اسلامي كرده است، امروز قرآن با او خصم است. " گذشته از اين نطق اعلاميه هم در اين زمينه صادر فرمودند كه در مدت كوتاهي در تهران و ساير شهرستانها همزمان پخش شد

و با اين جمله آغاز شد آيه " لن يجعل الله . . . آيا ملت ايران مي داند در اين روزها در مجلس چه گذشت؟ . . . مجلس به پيشنهاد دولت مستبد بردگي ملت ايران را امضا كرد" تا آنجا كه "وكلاي مجلسين وكيل ملت نيستند. " رژيم شاه كه هرگز انتظار چنين واكنشي را نداشت و فكر نمي كرد مي تواند اين خيانت را از نظر مردم پنهان دارد و فهميد كه امام همان امام قبل از 15 خرداد است و با اين نطق و اين اعلاميه ملت ايران براي چندمين بار روح تازه در آنها دميده و چاره نديد جز اينكه امام راتبعيد كند، اما چرا امام به تركيه تبعيد شد و چرا تبعيد را ترجيح داد؟ ترجيح تبعيد امام - مرجعيت حضرت امام بعد از غائله 15 خرداد تثبيت شده بود و هر روز نفوذ مقدس معظم له در دلهاي توده مردم روزافزون بود، نه فقط در قشر مردم متدين بلكه در اقشار مختلف ملت از دانشجو و طبقه روشنفكر تا طبقه دهقان و كارگر به حدي بود كه براي رژيم امكان تحمل اين معنا نبود. لهذا بهترين راه براي آنها انتخاب تبعيد بود. اما تركيه اولا از همپيمانان ايران بود و ثانيا همان طور كه ايران زير نفوذ امريكا بود تركيه هم محل پايگاه آمريكا و كشوري بود گرچه مردم آنجا اكثرا مسلمان ولي از آثار مذهب و دين هيچ خبري نبود و تسلط آمريكا بر آنجا از همه كشورهاي همجوار بيشتر بود. جاي شبهه نبود كه تبعيد امام به خواست و دستور امريكا انجام گرفت. بعد از تبعيد،

شعله هاي سوزان انقلاب و طرفداري از امام كاسته نشد. در حوزه هاي علميه و مردم رشيد تهران هر روز به عنوان طرفداري از امام و درخواست آزادي امام بيشتر شعله ور مي گشت. بخصوص سكوت عده اي از روحانيون كه انتظار مي رفت دنبال حركت امام را گرفته وقتي مردم مايوس از ديگران شد سيل تلگرامات از ايران به سوي تركيه و آگاه شدن مردم مسلمان تركيه از تبعيد قائد اعظم به آنجا شايد كم كم براي دولت تركيه هم موجبات حركت در ميان توده مردم مسلمان فراهم گردد، رژيم جبار فكر كرد كه امام را اگر به عراق تبعيد كند با وسايلي كه هميشه در حوزه هاي علميه داشته مي تواند با فرستادن امام به عراق كه مركز حوزه روحانيت شيعه بوده و فحول از علماي اسلام در آنجا هستند اگر امام وارد آنجا شود نمي تواند در بين علماي آنجا حضور چشمگيري داشته باشد، قهرا بعد از مدتي به دست فراموشي سپرده مي شود. ولي اين نقشه رژيم هم نقش بر آب شد. چون بعد از ورود امام به نجف و استقبال باشكوهي كه از امام به عمل آمد و درايت خاصي كه امام در آن حوزه از خود نشان داد در قلوب طلاب جوان نجف جاي خاصي باز كرد. البته در تحليل رژيم شايد موجه بود، چون آنها روحانيت را كساني مي دانستند كه با آنها در ارتباط بودند، ولي غافل از اين مسئله بودند كه ولو اينكه عده معدودي وابسته به آنها بودند و مي توانستند عامل نفوذي در بيت مراجع بزرگ باشند و نظريه آنها را نسبت به ساحت

مقدس حضرت امام غير واقع جلوه دهند كه بحمدالله پرونده آنها در مركز اسناد انقلاب اسلامي موجود است. وليكن هميشه در حوزه ها اينگونه افراد در اقليت هستند و افراد وارسته و دردآشناي به زمان خود وجود دارد، بخصوص از نسل جوان طلاب همان طور كه از ابتداي نهضت امام اينگونه افراد ارتباط خودشان را با قائد اعظم قوي كردند و تا آخرين مرحله هم اينها استقامت كردند در حوزه علميه نجف هم وقتي مشي صحيح و متانت و بي هوي و هوس بودن و قدرت علمي همه جوانب را مشاهده كردند چنان فريفته شدند كه بعضي از افرادي كه در اثر تبليغات مسموم نسبت به امام ارادتي نداشتند آنها را وادار كرد كه بعد از فوت مرحوم آقاي حكيم معظم له را به عنوان اعلم و اتقاي علماي نجف معرفي كنند. اينكه رژيم و ساير اربابان آنها قضايا را از ديد مادي تحليل مي كردند آنها به مسائل پشت پرده اين عالم هيچگاه اعتقاد ندارند. شايد از نظر مادي آنها مسئله تبعيد امام همان گونه مي شد و مي خواستند ولي افرادي مثل حضرت امام كه انجام تكاليف الهي را در نظر دارند نتيجه را به غير از خود مي دانند. همانطوري كه قرآن اشاره دارد "چه بسا چيزي را شما ناخوشايند مي دانيد ولي او براي شما بهتر است" تبعيد حضرت امام گرچه براي مخلصين ناخوشايند بود ولي حوزه علميه نجف هم امام را شناخت و نفوذ معنوي امام در عراق بود كه استكبار جهاني از ترس نتوانست بودن امام را در نجف تحمل كند فرمايش امام راحل كه " امور در دست

ديگري است و من هيچ قصد فرانسه را نداشتم. " و تمام اينها بايد مقدمه باشد براي رفتن رهبر به كشور فرانسه و نهضت زودتر به ثمر برسد و هضت شتاب فراوان تري پيدا كند. اما وضع حوزه هاي علميه در زمان تبعيد حضرت امام: در اثر اين نهضت اوضاع حوزه ها كمي اميدواركننده تر از حوزه هاي قبل بود، ولي نه آنچنان كه بايد و از ديرزمان در اثر تبليغات زشت كه قطعا بيگانگان دخالت در اين معني داشتند وارد شدن روحاني و عالم دين در سياست از نظر عده اي شايد از گناهان هم بدتر بود و لهذا اگر عالمي صحبت از سياست مي كرد اين عالم كمتر مورد توجه متدينين بود و شايد او را سزاوار و لايق براي حتي امام جماعت هم نمي دانستند. حوزه علميه نجف آن روز هم در نظر جمعي به اين درد مبتلا بود و اين قدرت معنوي امام بود كه توانست در حوزه علميه نجف بحث حكومت اسلامي را عنوان كند و چندين ماه راجع به حكومت اسلامي سخن بگويد كه پايه و اساسي براي جمهوري ايران باشد. لهذا خون دل امام بيشتر از اين افراد متحجر بدون بصيرت بود. البته جمع قليلي هم بودند كه به اين مسائل آشنا بودند، ولي جرئت اظهار اين معاني براي آنها نبود كه يكي از آثار و فوايد بودن امام در نجف جرئت پيدا كردن افرادي در وارد شدن به مسائل اساسي اسلام بود.

زمينه و انگيزه هاي تسخير لانه جاسوسي يكي از اقشاري كه در حركتهاي ضداستكباري شركت فعالانه داشتند دانشجويان بودند، چه در زمان نهضت امام، چه در

دورانهاي قبل هميشه دانشگاه مركز فعاليت عليه حكومت شاه بود ولي از آنجايي كه متاسفانه مديريت روحانيون در آنها كمتر بود در مسيرهاي غيراسلامي حركتها آغاز مي شد ولي بعد از شروع نهضت و اقبال جوانان دانشگاهي به امام و توجه به آثار شوم سيطره امريكا در ايران بخصوص بعد از تصويب لايحه كاپيتولاسيون هميشه جوانان دانشجو نسبت به حضور آمريكاييها در ايران حساس بودند. ولي بعد از پيروزي انقلاب ايران و پيوند محكم حوزه و دانشگاه و سخنرانيهاي امام در موارد مختلفي كه دانشجوها به خدمت امام مي رسيدند و روشنگريهاي امام در راستاي اينكه "بدبختي ملتهاي مسلمان زير سر آمريكاست" ملت مسلمان ايران نسبت به شيطان بزرگ حساسيت خاصي پيدا كرده بود، بويژه آنكه در مدت كوتاهي بعد از انقلاب توطئه هاي آمريكا در كردستان و در خوزستان ظاهر گشت و با تماسهاي پنهاني بعضي از دولتمردان آن زمان، دانشجويان پيرو خط امام احساس كردند كه ريشه اين توطئه ها در سفارت امريكاست و فهميدند كه اگر انقلاب بخواهد باقي بماند بايد ريشه هاي توطئه را خشكانيد. بعد از تسخير لانه جاسوسي اسنادي كه به دست اين عزيزان منتشر شد نشان دهنده عمق توطئه براي اين انقلاب بود، بي جهت نبود كه امام راحل آنجا را تعبير به لانه فساد نمودند، حضرت امام در جمع دانشجويان دانشكده اقتصاد در تاريخ 16/8/58 فرمودند: "شما مي بينيد كه الان مركز فساد آمريكا را جوانها رفته اند و امريكائيها هم كه در آنجا بودند گرفتند و آن لانه فساد را به دست آوردند و آمريكا هم هيچ غلطي نمي تواند بكند. " البته براي عده اي

از دولتمردان آن روز اين كار نادرستي بود، بخصوص كساني كه وعده ارتباط محكم ايران با امريكا را داده بودند و لهذا دولت موقت به فاصله دو روز بعد از تسخير لانه جاسوسي استعفاي خودش را تقديم امام نمود. عمق حركت دانشجويان در تسخير لانه جاسوسي از كلام امام معلوم مي شود كه فرمودند: " اين انقلاب دوم است. " چون تكميل كننده انقلاب اول بود و اگر اين حركت انجام نمي گرفت از اسناد به دست آمده معلوم گرديد چه نقشه هاي خائنانه در اين لانه فساد طرحريزي مي شد كه ممكن بود تمام دستاوردهاي انقلاب بكلي از بين برود و بيجهت نبود كه امام در صحبتهاي 17/8/58 فرمودند: "اسنادش را آني كه مهم بوده است در نظر آنها بعد از چهار پنج ساعت، آن چند ساعتي كه اينها نتوانستند به آنها دستيابي كنند از بين بردند، يك مقدارش هم كه مجال نشده و به نظر آنها ديگر خيلي مهم نبود باقي مانده. " و باز فرمودند: "مفسده جوها شروع كردند به سمپاشي و مي خواهند چهره اين جوانها و چهره نوراني اين جوانها را پيش ملت لكه دار كنند. " و در جاي ديگر فرمودند: "و از آنهايي كه الان در آن لانه جاسوسي براي افشاگري خائنين هستند بسيار تشكر مي كنم. "امام همانطور كه بارها بعد از پيروزي انقلاب از همه اقشار مردم در اثر فداكاريهايشان تشكر كردند در اين تسخير لانه جاسوسي از اين دانشجويان تشكر كردند و مردم را متوجه عمق مسئله نمودند. و از دستاوردهاي مهم اين انقلاب دوم شكستن ابهت دولت امريكا در دنيا بود. آمريكايي كه براي

نوع مردم آن روز غيرقابل باور كردن بود كسي بتواند در مقابل او عرض اندامي كند يكمرتبه عده اي از جوانهاي از خود گذشته با وجود تفنگداران كذايي در سفارت، محل مزبور را به تصرف خود درآوردند. دنبال اين هياهو راه انداختند كه ممكن است مداخله نظامي كند و امام فرمودند "آمريكا هم هيچ غلطي نمي تواند بكند. " و چنانچه بخواهيم روح استكبار ستيزي را در نسلهاي آينده استمرار دهيم چاره اي جز اينكه راه امام و انديشه هاي تابناك امام راحل را در ميان قشرهاي مختلف مردم دنيا حفظ نموده و نگذاريم اين انديشه ها از بين برود و چنانچه خداي ناكرده در فكر كمرنگ نمودن آنها باشيم زماني طولاني نخواهد كشيد كه برگشت به زمان قبل از انقلاب را عملا مشاهده خواهيم نمود و از اين جهت امام در روز بعد از تسخير لانه جاسوسي فرمودند: "امروز روزي نيست كه ما بنشينيم و نگاه كنيم . . . امروز خيانتهاي زيرزميني است، يك توطئه هاي زيرزميني است كه توطئه هاي زيرزميني در همين سفارتخانه ها كه هستش دارد درست مي شود كه مهمش و عمده اش مال شيطان بزرگ است. " و چون امريكا اين ضربه مهم را از امام خورده است بيكا رنمي نشيند و ممكن است با دستهاي پنهاني و مرموزي دارد به وسيله خودي اين كار را انجام دهد و خدا نياورد آن روزي را كه صبح كنيم در حالي كه آن روح ضدآمريكايي و ضداستكباري ملت از بين رفته باشد و ملت در اين مسئله مهمي كه سالياني دراز امام راحل در رابطه با آن پافشاري داشت بي

تفاوت بماند. پي نوشت: 1) غرض حضرت امام خميني رضوان الله تعالي عليه از اين تواضع، شكستن ديوار ضخيم بين روحانيت و مردم است كه حاصل قرنها تلاش استكبار بود و امام امت با همين بيان چنان در دلها جايگير شد و برعكس صولت و ابهت شاه را شكستند كه رژيم هرگز نتوانست حتي بعد از تبعيد حضرت امام اين شكست را كه شكست اركان سلطنت بود التيام بخشد، به همين دليل رژيم كه از تبعيد امام امت به نتيجه مطلوب نرسيده بود با نام و ياد امام و عكس امام و حتي رساله عمليه امام هم همانگونه رفتار مي كرد كه با خود امام. چرا كه رژيم مي دانست كه هرچه رنگ و بوي امام را دارد الهام بخش، حركتزا و خلاصه مبارزه بي امان با رژيم ستمشاهي است.

بر ايران ادامه داد. امام بار ديگر در سالگرد شهادت امام حسين (ع) بازداشت شد. وقتي اين خبر به مردمي كه در خيابانها براي امام حسين (ع) عزاداري مي كردند، رسيد، تظاهراتي براي آزادي وي در تهران، اصفهان، مشهد، شيراز و كاشان برگزار شد. نيروهاي امنيتي به 15هزار نفر شليك كردند. امام خميني تا ماه اوت زنداني شد. وي پس از آزادي به پيروانش گفت انتخابات اكتبر را تحريم كنند و دوباره توقيف شد. 70 - 1964: آيت الله خميني در مه 1964 (خرداد1343) از زندان آزاد شد. در اكتبر، مجلس با تصويب لايحه اي به مشاوران نظامي امريكايي مصونيت ديپلماتيك داد و راي به پذيرفتن يك وام 200 ميليون دلاري امريكا براي خريد تجهيزات نظامي داد. امام خميني با صدور اعلاميه اي به اين اقدامات مجلس حمله كرد و كمي بعد به تركيه تبعيد شد كه در سال 1965 از آنجا به عراق رفت. طي سيزده سال بعد، شهر مقدس نجف خانه وي بود و در آنجا خود را به عنوان يك شخصيت مذهبي برجسته تثبيت كرد. انتقادهاي او از رژيم پهلوي مخفيانه در ايران انتشار مي يافت و پيامهايش براي مسلمانان جهان در مراسم حج در مكه پخش مي شد. انتقادهاي او از سياستهاي دولت ايران، اساسي بود. اصلاحات ارضي فاجعه از آب در آمد، باغهاي ميوه، مراتع، چراگاهها و كشاورزي مكانيزه را از قانون اصلاحات ارضي معاف كرده بودند و به مالكان بزرگ فرصت داده شده بود املاك خود را به طور غيرقانوني به اقوام خويش انتقاد دهند يا با تبديل وضعيت آنها را در گروه زمينهاي معاف از تقسيم قرار دهند.

فقط 9 درصد كشاورزان ايران صاحب زمين شدند، و دولت حتي به همين عده هم براي افزايش توليد كمك نكرد. گندم و ساير مواد غذايي از خارج وارد مي شد، اما به كشاورز ايراني كمك نمي شد. سيل مهاجرت روستاييان بيكار و بي زمين به نسبت 8 درصد در سال، در جستجوي كار به شهرها روان شد. استفاده از درآمدهاي نفت، ثروتي بي حساب به ثروتمندان داد و اين در شرايطي بود كه اكثريت عظيم مردم با فشار روزگار مي گذراندند و نارضايتيها افزايش يافت. در اين حال، پس از شكست اعراب در جنگ سال 1967 از اسرائيل و امريكا، آيت الله خميني براي احتمال آغاز تلاش مشترك عليه اسرائيل با آيت الله باقر صدر به مشورت پرداخت. 77-1970: با افزايش شديد قيمت نفت شاه اعلام كرد كه ايران به زودي يكي از پنج قدرت بزرگ جهان خواهد شد! او و واقعيت كمبود مواد غذايي، راه بنديهاي شديد و زيادي جمعيت در تهران را ناديده مي گرفت، جهان غرب دلارهاي نفتي شاه را به اسلحه تبديل مي كرد، به طوري كه ايران بيش از انگليس، تانكهاي "چيفتن" انگليسي داشت و امريكا هواپيماهاي جنگي خود را قبل از اين كه به خط توليد بيفتد يا كارساز بودن آنها تاييد شود، به شاه مي فروخت. فروشندگان تسليحات امريكا داراي موقعيت مهم در اقتصاد ايران بودند، سيمان و مصالح ساختماني صرف ساختن پايگاههاي نظامي مي شد و براي ساختن خانه، مردم با كمبود مصالح روبرو بودند. نفت، بانكداري و تسليحات ايران به شدت تحت كنترل امريكا بود، تاجگذاري در سال 1971 (1350) و مراسم پر خرج براي خيالپردازيهاي

شاه در زمينه اثبات اين قضيه كه تاريخ شاهنشاهي ايران به 2500 سال پيش برمي گردد، شكاف عظيم بين فقير و غني را در ايران علني تر كرد. آيت الله خميني از اين اقدامات به شدت انتقاد مي كرد. سركوب هرگونه آزادي بيان، مطبوعات و حتي مخالفت بالقوه به تمركز مخالفان در خارج از كشور منجر شد. توزيع پيامهاي آيت الله خميني به شكل نوار كاست، اين مخالفان را تشويق مي كرد. امام خميني از علما در ايران خواست خفقان سياسي و برباد دادن منابع ايران را محكوم كنند. شاه وقتي در 1977 براي ديدار با كارتر به واشنگتن رفت با تظاهرات خصومت آميز عظيمي مواجه شد. در ايران زنان دانشجو مجددا شروع به استفاده از حجاب كردند و يك مخالفت مذهبي شروع به خودنمايي كرد. در اكتبر 1977 (1356) ماموران ساواك (آقا) مصطفي پسر امام خميني را به شهادت رساندند. سال 1978: در ژانويه به تحريك شاه، مقاله اي در روزنامه اطلاعات انتشار يافت كه در آن به شدت به آيت الله خميني حمله شده بود. روز بعد طلبه ها در قم يك اعتراض مسالمت آميز ترتيب دادند و اقدام به تحصن كردند، ماموران امنيتي با خشونت واكنش نشان دادند و عده اي را شهيد كردند. تظاهرات به سراسر كشور انتشار يافت. آيت الله خميني از مردم خواست براي سرنگوني شاهنشاهي به سود يك دولت اسلامي مبارزه كنند. در هر يك از مراسم چهلم شهدا، عده بيشتري به وسيله ماموران امنيتي شهيد مي شدند. مردم در تظاهرات خود در مقابل سربازان مسلح خواستار بازگشت آيت الله خميني شدند. سپتامبر: شاه به اين اميد كه

نداشتن يك پايگاه موجب نابودي قدرت رهبري امام خميني خواهد شد از عراق خواست آيت الله را اخراج كند. آيت اللهخميني گفت آماده است به كشوري برود كه تحت نفوذ شاه نباشد، اما هيچ دولتي پيشنهاد پذيرفتن و تضمين ادامه فعاليت وي را نداد. اكتبر: امام خميني وارد "نوفل لوشاتو" در نزديكي پاريس شد. سپتامبر: در پايان ماه رمضان يك تظاهرات اعتراض آميز عظيم منجر به اعلام حكومت نظامي در ايران شد. صبح روز بعد وقتي مردم بي خبر از اعلام حكومت نظامي در ميدان ژاله اجتماع كردند، نيروهاي امنيتي به روي آنها شليك كردند و هزاران نفر را كشتند. يك ملت وحشتزده عليه شاه قيام كرد و اعتصابها، بازارها، مدارس، دانشگاهها، ادارات، كارخانه ها و حوزه هاي نفت را به تعطيل كشاند و اقوام و دوستان ثروتمند شاه، طي سه ماه با 5/1 ميليارد دلار به غرب گريختند. آيت الله خميني از پاريس پيامهاي خود را براي پخش به ايران مي فرستاد. 10و11 دسامبر (9و10 محرم) : تقريبا چهار ميليون نفر به خيابانها آمدند و خواستار تشكيل يك دولت اسلامي تحت رهبري امام خميني شدند. هزاران نفر از تظاهر كنندگان غير مسلح كشته شدند. بازداشت شدگان شكنجه مي شدند، و مجروحان را در تختهاي بيمارستانها قتل عام مي كردند. فشار تحمل ناپذير و بي پايان افكار عمومي، امريكا را وادار كرد تا شاه را تشويق به انتخاب يك نخست وزير (شاپور بختيار) براي خنثي كردن نفوذ امام خميني كند. 16 ژانويه 1979: شاه از ايران فرار كرد و به مصر رفت و يك دولت بي قدرت و مردمي بپاخاسته را در خيابانها رها كرد.

اول فوريه: امام خميني با استقبالي بي سابقه به ايران آمد. امام دستور داد دولت موقت اسلامي تشكيل شود. پس از اين كه صدها نفر از اعضاي نيروي هوايي از امام حمايت كردند، يك پادگان نظامي تهران ناگهان مورد هجوم گارد شاهنشاهي قرار گرفت. انبوه مردم بي سلاح به تقاضاي كمك نيروي هوايي پاسخ دادند و گارديها را مجبور به بازگشت به سربازخانه هايشان كردند. با پذيرفتن رهبري امام خميني از طرف بيشتر نيروهاي امنيتي، كليه پاسگاههاي پليس، زندانها، پايگاههاي ارتش و ادارات دولتي به تصرف انقلابيان در آمد. 11 فوريه: سرانجام رژيم شاه سقوط كرد. 16 فوريه: چهار نفر از محافظان شاه سابق تيرباران شدند. اول مارس: امام خميني تشكيل دولت اسلامي را اعلام كرد. اول آوريل: هويدا نخست وزير شاه اعدام شد. 5 ژوئيه: صنايع بزرگ خصوصي ملي شد.

پيروزي انقلاب اسلامي 9 ژوئيه: امام به استثناي جنايتكاران و شكنجه گران، ديگران را عفو كرد. 23 اكتبر: شاه سابق در يك بيمارستان نيويورك بستري شد. 4 نوامبر: دانشجويان ايراني در نيويورك عليه حضور شاه مخلوع در امريكا تظاهرات كردند. سفارت امريكا در تهران، معروف به "لانه جاسوسي" به وسيله دانشجويان پيرو خط امام تصرف شد. آنها 52 امريكايي را مدت 444 روز در مقابل تحويل شاه و برگرداندن داراييهاي دزديده شده ايران، گروگان نگه داشتند. 6 نوامبر: بازرگان از نخست وزيري استعفا داد. 23 نوامبر: وزارت خارجه و اقتصاد، كليه بدهيهاي خارجي ايران را "كان لم يكن" اعلم كرد. 4 دسامبر: به دنبال رفراندم، قانون اساسي تصويب شد. 15 دسامبر: شاه سابق پس از اين كه نتوانست به مكزيك برود، از امريكا عازم تبعيد

در پاناما شد. 4 ژانويه 1980: "كورت والدهايم" دبيركل سازمان ملل به دنبال عدم موافقت با تقاضايش براي ملاقات با گروگانهاي امريكايي، ماموريتش را در ايران ناتمام گذاشت. 17 فوريه: دبيركل سازمان ملل تشكيل كميسيوني براي بررسي فعاليتهاي شاه سابق را تكميل كرد. 10 مارس: يك سخنگوي خط امام گفت وقتي كميسيون سازمان ملل نتايج بررسيهاي خود را انتشار داد و نشان داد كه طرفدار ايران و درستكار است مي تواند به ايران برگردد و با گروگانها ملاقات كند. مارس، مه: اولين انتخابات مجلس. 23 مارس: شاه سابق درست 24 ساعت قبل از اين كه قرار بود، ايران استرداد او را تقاضا كند، از پاناما به قاهره رفت. 9 آوريل: روابط ديپلماتيك امريكا با ايران قطع شد. 25 آوريل: حمله كوماندويي امريكا براي نجات گروگانها در يك طوفان شن كست خورد. امام خميني گفت اين ماموريت اقدامي احمقانه بود. 30 آوريل: مردان مسلح عرب، بيست ايراني را در سفارت ايران در لندن گروگان گرفتند. 5 مه: نيروهاي امنيتي انگليس به سفارت ايران در لندن حمله كردند و چهار نفر از پنج مرد مسلح را كشتند. 11 مه: گور رضاخان پدر شاه سابق در نزديكي تهران ويران شد. 27 ژوئيه: شاه سابق در قاهره مرد. 11 اوت: محمد علي رجايي نخست وزير شد. 22 سپتامبر: عراق علي رغم تعهد اعلام شده اش به منشور سازمان ملل و برخلاف عبارت اول ماده 33 منشور فوق كه به حل مسالمت آميز اختلافات بين دولتها اشاره كرده است، به ايران حمله كرد. 24 سپتامبر: عراق به آبادان و خرمشهر حمله كرد و پالايشگاه نفت آبادان را به آتش كشيد.

2 نوامبر: مجلس چهار شرط پيشنهادي امام را براي آزادي گروگانهاي امريكايي تصويب كرد. 2 ژانويه 1981: در آخرين روز رياست جمهوري كارتر گروگانهاي امريكايي آزاد شدند. 10 ژوئن: امام خميني بني صدر را از فرماندهي كل قوا خلع يد كرد. 20 ژوئن: استيضاح بني صدر آغاز شد. 21 ژوئن: بني صدر از رياست جمهوري عزل شد. 28 ژوئن: 72 مقام برجسته كشور در انفجار دفتر حزب جمهوري اسلامي در تهران شهيد شدند. 24 ژوئيه: محمدعلي رجايي به رياست جمهوري انتخاب شد. 29ژوئيه: بني صدر به فرانسه فرار كرد. 30 اوت: انفجار بمب، محمدعلي رجايي و جواد باهنر نخست وزير او را به شهادت رساند. 29 سپتامبر: چهار تن از فرماندهان نظامي ايران در سقوط هواپيما كشته شدند. اكتبر: آيت الله علي خامنه اي به رياست جمهوري انتخاب شد و ميرحسين موسوي را به نخست وزيري منصوب كرد. 28 مارس 1982: ايران در شديدترين نبردهاي جنگ به پيروزيهاي با ارزشي دست يافت. 24 مه: نيروهاي انقلابي وارد خرمشهر شدند. بيشتر قسمتهاي ايران كه در مراحل اوليه جنگ به تصرف عراق در آمده بود، بازپس گرفته شد. 14 ژوئيه: امام خميني در پيامي از مردم عراق خواست قيام كنند و صدام را سرنگون نمايند. نيروهاي ايران به عراق حمله كردند و تا حدود پانزده كيلومتري بصره پيش رفتند. اول اكتبر: با شروع سومين سال جنگ، ايران حمله عليه عراق را آغاز مي كند. 2 اكتبر: در يك انفجار تروريستي در تهران 60 نفر كشته و 700 نفر مجروح شدند. 11 ژوئن: عملياتي براي آزادي قسمتهاي ديگري از خاك ايران آغاز و 50 هزار سرباز عراق به

اسارت در آمدند 22 ژوئيه: حمله ايران نيروهاي عراق را از حاج عمران در كردستان بيرون كرد. آوريل 1984: انتخابات مجلس دوم انجام شد. حجت الاسلام هاشمي رفسنجاني 5/1 ميليون راي آورد. 12 ژوئن: "پرز دكوئيار" دبيركل سازمان ملل از عراق خواست حمله به مناطق مسكوني ايران را قطع كند. 18 مارس 1985: نيروهاي ايران در حمله اي در شمال بصره از خطوط نيروهاي عراقي گذشته و جاده بغداد را به خطر انداختند. 14 اوت: آيت الله علي خامنه اي براي بار دوم به رياست جمهوري انتخاب شد. 19 فوريه 1986: نيروهاي ايران در يك حمله يازده روزه شبه جزيره فاو را گرفتند. عراق در اين حمله از گاز خردل استفاده كرد. 2 ژوئيه: ايران شهر مرزي مهران را پس گرفت. 4 نوامبر: رسوايي ايران گيت، معامله امريكا براي تبادل اسلحه در برابر آزادي گروگانه برملا شد. 18 ژانويه 1987: نيروهاي ايران به بصره رسيدند. 17 ژوئيه: سفارت فرانسه در تهران تعطيل شد. 20 ژوئيه: شوراي امنيت سازمان ملل با قطعنامه 598 خواهان آتش بس فوري شد اما ايران كه خواهان معرف عراق به عنوان متجاوز بود، آن را نپذيرفت. 31 ژوئيه: بيش از 400 زاير كه 275 نفرشان ايراني بودند، در مراسم حج به شهادت رسيدند. 29 سپتامبر: به دنبال رهگيري هليكوپترهاي امريكايي در تنگه هرمز و بازرسي كشتي ايران اجر; ايران كشتيهاي خود را در تنگه هرمز افزايش داد. 18 اكتبر: چهار ناوشكن امريكايي دو سكوي نفتي ساحلي ايران را با شليك هزار گلوله به آتش كشيدند و خسارات سنگيني به آنها وارد كردند. 28 فوريه 1988: جنگ شهرها با شليك 135 موشك

به تهران تشديد شد. 17مارس: بمباران شيميايي عراق بيش از پنج هزار نفر را در حلبچه كشت و متجاوز از هشت هزار نفر ديگر را به شدت مجروح كرد. 18آوريل: امريكا چند كشتي ايران را در خليج فارس غرق كرد، هليكوپترهاي توپدار امريكا در حمله عراق به فاو به كمك عراقيها رفتند. 2 ژوئن: هاشمي رفسنجاني رئيس مجلس، كفيل فرماندهي نيروهاي مسلح شد. 3 ژوئيه: ناو امريكايي به هواپيماي ايرباس مسافربري ايران حمله كرد و 290 سرنشين آن را به شهادت رساند. 18 ژوئيه: ايران با بي ميلي قطعنامه 598 را پذيرفت. امام خميني گفت براي او اين تصميم كشنده تر از سركشيدن زهر است. 20 اوت: آتش بس در جبهه ها و مذاكره بين ايران و عراق شروع شد. موسوي نخست وزير گفت درهاي ايران به روي بازرگاني و نفوذ غرب بسته خواهد ماند. 15 فوريه 1989: امام خميني اعلام كرد "سلمان رشدي" به خاطر كفرگويي در كتاب " آيه هاي شيطاني" خود، بايد كشته شود. 7 مارس: روابط ديپلماتيك انگليس و ايران قطع شد. 19 مارس: رفسنجاني نامزد رياست جمهوري شد. 24 آوريل: اعضاي كميته اصلاح قانون اساسي انتخاب شدند. 23 مه: امام خميني به علت خونريزي داخلي تحت عمل جراحي قرار گرفت. 3 ژوئن: امام خميني درگذشت. مسلم مديا - چاپ لندن

امام، روز 13 آبان وارد آنكارا شده اند و مستقيما به هتل پالاس طبقه چهارم اتاق 514 هدايت شده و در آنجا اقامت گزيده اند; اما پس از 24 ساعت اقامت، به علت ترس ماموران و مشكوك تلقي كردن محيط، ايشان را به محلي ديگر منتقل مي نمايند. سومين نامه، دست خطي است از آن امام راحل كه در پشت يك عكس مرقوم فرموده اند.

دست خط اول نور چشمي مصطفي خميني ايران - قم با سلامت وارد آنكاراي تركيه شدم به هيچ وجه نگران نباشيد، حالم خوب و راحت هستم خميني

دست خط دوم شب شنبه نهم صفر است بسم الله الرحمن الرحيم نور چشم محترم مصطفي ايدهم الله تعالي و اعزه من اكنون در بورسا تركيه بحمدالله با سلامت زندگي مي كنم و حالم خوب است نگران من نباشيد. آنچه مقدر است از جانب خداي تعالي جميل و مورد تشكر است و قبلا تلگرافي كردم و كاغذي نوشتن شمابه وسيله سازمان از سلامت خودتان مطلعم نماييد و در صورت موافقت آنها كتاب مكاسب و حواشي آن را با وسيله حاشيه و وسائل را بفرستيد. اگر عباي زمستاني را هم بفرستيد با چند پيراهن و شلوار بد نيست. لازم به تذكر نيست كه بايد با مادر و متعلقين با كمال مهرباني و عطوفت رفتار نماييد مخصوصا خدمت كنيد به مادر كه رضاي خداي تعالي در آن است. هواي اينجا از ايران بهتر است. در هر صورت براي من به هيچ وجه نگران نباشيد و راضي نيستم به هيچ كس تشبث نماييد. خداوند تبارك و تعالي حاكم است و نعم الحكم وصيت من همان است كه در

وصيت نامه نوشتم. اثاث منزل هم مال مادر است. كتب هم مال شما است. براي من پس از فوت، چند (10) سال روزه و دو سه سال نماز استيجار نماييد. از خداوند تعالي توفيق شما و تاييدتان را خواستارم روح الله الموسوي الخميني

دست خط سوم بسمه تعالي - اين عكس در عشر آخر شعبان المعظم 1384 در شهر استانبول در موقعي كه به واسطه حوادثي به آنجا منتقل شده بودم برداشته شد. از خداوند تعالي صلاح حال مسلمين و عظمت اسلام را خواستارم. به تاريخ 29 شرعي شهر رمضان المبارك 1384 روح الله الموسوي الخميني

شعر منتشر نشده اي از حضرت امام خميني (س) انتظار فرج از نيمه خرداد كشم از غم دوست در اين ميكده فرياد كشم دادرسي نيست كه در هجر رخش داد كشم داد و بيداد كه در محفل ما رندي نيست كه برش شكوه برم داد ز بيداد كشم شاديم داد غمم داد و جفا داد و وفا با صفا منت آن را كه به من داد كشم عاشم عاشق روي تونه چيز دگري بار هجران و وصالت به دل شاد كشم مردم از زندگي بي تو كه با من هستي طرفه سري است كه بايد بر استاد كشم سالها مي گذرد حادثه ها مي آيد انتظار فرج از نيمه خرداد كشم

» . در روزهاي آخر دي 1357 خبر بازگشت قريب الوقوع امام خميني در رسانه هاي خبري انتشار يافت.روز 2 بهمن يگانهاي گارد شاهنشاهي، براي نمايش قدرت خود، در حضور خبرنگاران خارجي رژه رفتند.فرداي آن روز دولت و ارتش فرودگاههاي كشور را بستند و پرواز تمامي هواپيماها به ايران و از ايران به خارج متوقف شد.از همين موقع تظاهرات مردم تهران و شهرستانها در اعتراض به بسته شدن فرودگاهها شدت يافت و روز 4 بهمن جمعيت كثيري به سوي فرودگاه مهرآباد روي آوردند و خواهان بازگشت امام خميني به وطن شدند. به رغم بسته شدن فرودگاهها و متوقف ماندن پرواز هواپيماها، چند تن از خلبانان شركت هواپيمايي ملي ايران اعلام كردند كه به پاريس خواهند رفت و امام خميني را با هواپيماي 707 به تهران خواهند آورد. در همين اوان، سران ارتش در گردهمايي روز 3 بهمن، با حضور ژنرال هايزر، مسئله جلوگيري از بازگشت امام خميني را مورد بحث قرار مي دهند: «...ژنرال ربيعي طرفدار اقداماتي به منظور جلوگيري از فرود هواپيماها در تهران بود او، سه راه پيشنهاد كرد: جلوگيري از پرواز هواپيما در هوا و منحرف ساختن آن، سعي كنيم كشور ديگري راه را بر هواپيما ببندد و آن را نابود كند، راه سوم مسدود كردن باند فرودگاه (....) به نظر من (هايزر) مسدود كردن باند فرودگاه راه عاقلانه تري بود، زيرا نشان مي داد كه دولت بر فرودگاه كنترل دارد و مي تواند قدرت و حاكميت خود را نشان دهد...» علاوه بر اخبار و اطلاعات مربوط به تغيير مسير هواپيماي امام خميني، گزارشاتي درباره سوء قصد عليه جان او، انتشار يافت.هايزر

نيز در مذاكراتش با سران ارتش به اين موضوع اشاره كرده و مي گويد: «مطبوعات خبر مي دادند كه پس از تهديدهاي جديد عليه جان (امام) خميني، تعداد محافظان اقامتگاهش در پاريس دو برابر شده است.فرانسويها گله مي كردند كه اين كار براي آنها بسيار گران تمام مي شود.من ژنرالها را زير فشار گذاشتم تا بدانم آيا اقداماتي عليه جان خميني شروع كرده اند، كناياتي دريافت كردم، ولي پاسخ روشني نشنيدم.آنها گفتند گروهي در سوئيس وجود دارد كه اين نوع اعمال را انجام مي دهد، اما من نمي توانم قضاوت كنم كه آن گروه با افسران تماس داشتند» . (1) يادداشتهاي برژينسكي مشاور امنيتي پرزيدنت كارتر نيز موضوع توطئه عليه امام خميني را تاييد مي كند.وي در اين مورد مي گويد: «...در 22 ژانويه براون گزارش كرد، هايزر به او اطلاع داده كه بختيار آماده مقابله با خميني، هنگام بازگشت وي مي باشد، هواپيماي او، از مسير پرواز منحرف و پس از فرود اجباري، بازداشت خواهد شد.سئوال ما اين بود كه آيا ما، آمادگي داريم كه بختيار را در انجام اين عمل تشويق كنيم و تصميم او را قوت بخشيم.اين موضوع طي دو روز بعد، ميان ونس، براون و من مورد بحث و بررسي قرار گرفت... روز 23 ژانويه پيامي از سوي هايزر و سوليوان دريافت كرديم.در اين پيام خواسته شده بود دستور العملهاي قبلي را تغيير دهيم و به آنها اجازه دهيم براي امكان برقراري ائتلاف ميان نظاميان و عناصر مذهبي اقدام كنند.اين پيشنهاد كارمان را پيچيده تر كرد. ونس، قويا موافق اين كار بود و من سخت مخالف بودم.ما، حتي بين خودمان در

زمينه چگونگي پاسخ به تصميم بختيار در مورد جلوگيري از بازگشت (آيت الله) خميني، اختلاف نظر جدي داشتيم.ونس عقيده داشت بايد به بختيار و خميني توصيه كنيم آيت الله به ايران مراجعت نكند، زيرا برخورد و درگيري براي هر دو طرف، فاجعه به بار خواهد آورد.من و براون بر اين عقيده بوديم حالا كه بختيار تصميم به ايستادگي دارد، بايد از او حمايت كنيم. روزهاي 23 و 24 ژانويه (3 و 4 بهمن 1357) جلسات متعددي براي بحث و گفتگو در اين مورد، بين خودمان و نيز با حضور رئيس جمهوري داشتيم.هنگامي كه من پرزيدنت را از طرح بختيار آگاه ساختم، واكنش اوليه اش بسيار مثبت بود و گفت «عالي » است.اما ونس به شدت مخالفت كرد و گفت نتايج اين امر منجر به اختلال و بي نظمي وسيعي خواهد شد و حتي محتمل است (امام) خميني به قتل برسد، و حوادث غير قابل انتظاري پيش آمد كند. ما تمام آن روز به گفتگو ادامه داديم.براون و من گفتيم اگر بختيار قصد دارد خميني را توقيف كند، بايد بدين كار تشويق شود و افزودم: هرگونه اشاره مخالفي عليه آن از سوي ما، اشتباه بزرگي خواهد بود.سرانجام به دليل عدم توافق درباره اين موضوع، نتوانستيم پيش نويس دستور العمل مشخصي را تهيه كنيم و من ناگزير، چند راه حل مختلف به رئيس جمهوري پيشنهاد كردم. رئيس جمهور با پيش نويس پيشنهاد ونس مبني بر اجرا نكردن طرح بختيار موافقت نكرد و طرح پيش نويس من و براون را با مختصر تغييراتي انتخاب نمود، در حقيقت به بختيار، براي اجراي پيشنهادش، چراغ سبز داده شد. متاسفانه، خميني

بازگشت خود را به تاخير نينداخت، هر چند بختيار در كشمكشهاي اوليه به پيروزي رواني محدودي دست يافت، اما موضوع همچنان لا ينحل باقي ماند» . (2) در حالي كه واشينگتن و تهران درباره نحوه جلوگيري از ورود آيت الله خميني به ايران بحث و مذاكره مي كردند، امام خميني، آماده بازگشت به ايران بود و با تصميم گيري متهورانه و سرعت عمل، قصد داشت حريف را «مات » كند.به گفته ژنرال هايزر «حركات و اقدامات جناح خميني به حدي هوشمندانه انجام مي گرفت كه من متحير بودم چه كسي برنامه ريزي آنها را انجام مي دهد و هنوز هم پاسخ اين سئوال را پيدا نكرده ام » . (3) به رغم بسته بودن فرودگاهها و پخش خبرهاي مربوط به سوء قصد به جان امام خميني و نيز منحرف ساختن هواپيماي حامل وي، امام اعلام كرد، هر زمان بخواهد به ايران مراجعت مي كند.كميته استقبال، برنامه مفصلي براي استقبال از او تهيه ديده بود. روز 9 بهمن ناگهان بختيار اعلام كرد كه فرودگاه براي ورود آيت الله خميني باز است.بختيار در توجيه تغيير تصميم خود مي گويد: «...من قضيه را به اين شكل مي ديدم، اين ملا، كه در ايراني بودنش شكي نيست، مي تواند به ايران بازگردد، ولي اگر خلافي از او سر بزند، توسط دادگاههاي صالح و طبعا با تمام تضمينهايي كه قانون پيش بيني كرده است به محاكمه كشانده خواهد شد (...) به من ايراد گرفته اند كه چرا گذاشتم او به ايران بازگردد.آيا مي توانستم نگذارم؟ (....) به علاوه از قديم و نديم گفته بودم كه تمام ايرانيان بدون اجازه دولت

حق ورود به ايران را دارند.به اين اصل اعتقاد داشتم و امروز هم به آن معتقدم كه جزو حقوق طبيعي هر شهروندي است..» . (4) واقعيت اين است كه بختيار نمي توانست به طور نامحدود فرودگاهها را بسته نگه دارد.بستن فرودگاهها، كنجكاوي ده ها تن خبرنگاران خارجي را كه در اطراف اقامتگاه امام، در انتظار دريافت خبر بودند، بيشتر كرده بود.به گفته بختيار، او نمي توانست مانع بازگشت يك تبعه ايراني به كشورش شود.مسئله بستن فرودگاهها يك وسيله تبليغاتي به نفع امام خميني و به ضرر بختيار بود، از سوي ديگر اعلام آمادگي براي بازگشت به ميهن و ممانعت دولت بختيار، مردم ايران را به هيجان درآورد و ابعاد ناآراميها را وسيعتر ساخت. سرانجام مبارزه تبليغاتي، با عقب نشيني بختيار و باز شدن فرودگاهها پايان يافت و برنامه بازگشت امام خميني براي روز 12 بهمن اعلام شد.

بازگشت پيروزمندانه روز 12 بهمن 1357 (1 فوريه 1979) امام خميني پس از 14 سال و چند ماه تبعيد با هواپيماي 747 شركت هواپيمايي فرانسه (ايرفرانس) عازم ايران گرديد.150 تن خبرنگار خارجي كه عمده ترين شبكه خبري دنيا را تشكيل مي دادند، همراه امام در «پرواز انقلاب » حضور داشتند.در فرودگاه پاريس، امام ضمن پيامي به ملت فرانسه، از ميهمان نوازي مردم و دولت و اهالي نوفل لوشاتو، تشكر كرد، سپس به چند سئوال خبرنگاران پاسخ داد.در مورد دولت بختيار، مواضع قبلي خود را تكرار كرد و گفت «ملاقات را نمي پذيرم، مگر آنكه استعفا بدهد و كنار برود» در مورد ارتش، ضمن تاييد تماسهايي كه در تهران با ارتش بوده است گفت «اگر مقتضي بدانيم، باز هم تماس

حاصل خواهيم كرد» و افزود: «ما از ارتش مي خواهيم كه هر چه زودتر به ما متصل شود.ما مي خواهيم ارتش مستقل باشد، و از قيد اجانب خارج شود، آزاد شود. آنها فرزندان ما هستند، ما به آنها محبت داريم بايد به دامن ملت بيايند و ارتش و ملت از همديگر هستند.ارتش بايد از دولت غاصب كنار برود، تا مردم تكليفشان را با او معين كنند...» شانزده روز پيش، محمد رضا شاه، در حالي كه يگانهاي گارد شاهنشاهي، فرودگاه مهرآباد را محاصره كرده بودند، طي مراسم غير رسمي، با شتاب ايران را براي هميشه ترك كرد و اكنون، امام خميني با حضور و محتملا تهديد ارتش نيم ميليون نفري رژيم، همراه با پنجاه تن همراهانش، به ايران باز مي گشت.كميته استقبال مسئوليت امور انتظامي را به عهده داشت. (5) استقبال از امام، در تاريخ معاصر ايران بي سابقه بود.مراسم ورود آيت الله، به طور زنده از راديو و تلويزيون پخش شد. هواپيماي ايرفرانس حامل آيت الله و همراهان در ساعت 30/9 صبح در فرودگاه مهرآباد به زمين نشست.امام خميني، پس از ابراز تشكر از مستقبلين، طي سخنان كوتاهي، با تكرار برنامه سياسي خود، دولت بختيار را غير قانوني و غاصب دانست و گفت: «...ما اين دولت را نمي توانيم بپذيريم.ملت ايران راي بر سقوط سلطنت داده است.بنابراين، ما نه مجلس را قبول داريم و نه حكومت را قانوني مي دانيم.بايد دولت كنار برود.شوراي انقلاب حكومت را تعيين خواهد كرد.حكومت موقت موظف خواهد بود كه مقدمات رفراندوم را تهيه كند.قانون اساسي كه تدوين شد، به آراء عمومي گذاشته مي شود، كه اگر مردم قبول كنند، رژيم

جمهوري و قانون جمهوري خواهد بود... من، اعلام مي كنم كه دولت فعلي غاصب است و غير قانوني است و اگر زيادتر از اين لجاجت كند مسئول خواهد بود....» (6) در بهشت زهرا، امام خميني، با تاكيد بر حاكميت ملي و نقش مردم در تعيين سرنوشت خود، غير قانوني بودن مجلسين را مطرح كرد و گفت: چنانچه حكومت و سلطنت دولتي و فردي، در يك مرحله با راي مردم بوده باشد و آن حكومت و دولت مشروعيت قانوني داشته باشد، اين امر، حق آن مردم و نسلهاي بعدي را از بين نمي برد كه هر زمان آن تصميم را نادرست ديدند، آن را لغو كنند. امام خميني، در توجيه اين نظريه اظهار داشت: «...ما فرض مي كنيم كه يك ملتي تمامشان راي دادند كه يك نفري سلطان باشد، بسيار خوب، اينها از باب اينكه مسلط بر سرنوشت خودشان هستند، راي آنها براي آنها قابل عمل است.لكن اگر چنانچه ملتي راي دادند، ولو تمامشان، به اينكه اعقاب اين سلطان هم سلطان باشد، به چه حقي ملت پنجاه سال پيش از اين سرنوشت ملت بعد را معين مي كند؟ سرنوشت هر ملتي به ست خودش است (....) مگر پدرهاي ما، ولي ما هستند، مگر آن اشخاصي كه در صد سال پيش از اين، هشتاد سال پيش از اين بودند، مي توانند سرنوشت يك ملتي را كه بعدها وجود پيدا مي كنند، آنها تعيين بكنند؟» در مورد راي مجلسين در تاييد دولت بختيار گفت: «...اين ملت حرفي را كه داشتند گفتند، حالا هم مي گويند ما اين وكلا را غير قانوني مي دانيم، اين مجلس سنا را غير

قانوني مي دانيم.اين دولت را غير قانوني مي دانيم.آيا كسي كه خودش از ناحيه مجلس، از ناحيه مجلس سنا، و از ناحيه شاه منصوب است و همه اينها غير قانوني هستند، مي شود كه قانوني باشد؟ ما مي گوييم شما غير قانوني هستيد و بايد برويد...» امام خميني درباره تعيين دولت آينده به جاي دولت بختيار گفت: «من توي دهن اين دولت مي زنم، من، به پشتيباني اين ملت، دولت تعيين مي كنم.من به واسطه اينكه اين ملت مرا قبول دارد (...) اين آقا، كه خودش هم خودش را قبول ندارد، رفقايش هم قبول ندارند.ملت هم قبولش ندارند.ارتش هم قبولش ندارند.فقط آمريكا از او پشتيباني كرده و فرستاده و به ارتش دستور داده كه از او پشتيباني بكنند، انگليس هم از اين پشتيباني كرده و گفته كه بايد از او پشتيباني بكنيد.» امام در برابر اين سخن بختيار كه گفته بود كه در مملكت دو تا دولت نمي شود، اظهار داشت: «مي گويد كه در يك مملكت كه دو تا دولت نمي شود، خوب، اين واضح است، اين يك مملكت دو تا دولت ندارد.لكن دولت غير قانوني بايد برود.تو، غير قانوني هستي، دولتي كه ما مي گوييم دولتي است كه متكي به آراء ملت است، متكي به حكم خداست.تو بايد يا خدا را انكار كني، يا ملت را.» (7) آنگاه امام خميني خطاب به ارتش و افسران آن گفت: «مي خواهيم كه ارتش ما مستقل باشد.آقاي ارتشبد! شما نمي خواهيد؟ شما نمي خواهيد كه مستقل باشيد؟ آقاي سرلشكر، شما نمي خواهيد مستقل باشيد؟ شما مي خواهيد نوكر باشيد؟ من به شما نصيحت مي كنم كه

بياييد در آغوش ملت، همان كه ملت مي گويد، بگوييد ما بايد مستقل باشيم (...) اسلام براي شما بهتر از كفر است.ملت براي شما بهتر از اجنبي است.ما براي شما مي گوييم اين مطلب را، شما هم براي خودتان اين كار را بكنيد، رها بكنيد اين را.خيال نكنيد كه اگر رها كرديد، ما مي آييم شما را به دار مي زنيم.اين چيزهايي است كه ديگران درست كرده اند...» (8)

موضع واشينگتن پس از بازگشت امام يك روز پيش از بازگشت آيت الله خميني به ايران، ژنرال هايزر، با ارتشبد قره باغي رئيس ستاد مشترك ملاقات كرد.قره باغي به فرستاده رئيس جمهوري آمريكا گفت: «ارتش از دكتر بختيار حمايت مي كند و دستورات او را اجرا خواهد نمود و افزود: اگر بختيار در مذاكراتش با (امام) خميني به سازش برسند، ارتش براي پايان يافتن بن بست موجود و تامين صلح و آرامش، از بختيار پشتيباني مي كند ولي اگر خميني از مذاكره براي رسيدن به تفاهم امتناع كند و در صدد تعيين يك دولت رقيب برآيد، ارتش به منظور حمايت از دولت و جلوگيري از سقوط آن، موضع دفاعي خواهد گرفت.» (9) سفير آمريكا در تهران درباره موضع دولت آمريكا نسبت به جناحهاي سياسي ازوزارت خارجه، كسب تكليف كرد.پاسخ واشينگتن پشتيباني از روند قانون اساسي و مشاوره نزديك با دولت بختيار بود «اگر بختيار از او (سفير) خواست با خميني ملاقات و مذاكره كند، او بايد اين كار را انجام دهد.اگر خميني خواستار ديدار با او (سفير) شد، بايد ابتدا با بختيار مشورت كند. به سوليوان دستور داده شد، نبايد با شوراي انقلاب مذاكره نمايد، زيرا اين

امر به نشانه شناسايي شورا به عنوان يك سازمان و يا يك دولت تلقي خواهد شد، با اين حال سفير بايد تماس خود را با عناصر اپوزيسيون، كه قبل از بازگشت خميني با آنها تماس داشت همچنان حفظ كند.» (10) اين دستور العمل جديد، در دوم فوريه - روز بعد از بازگشت امام خميني به تهران - به سوليوان ابلاغ شد.روز بعد، جان استمپل (11) مقام سياسي سفارت آمريكا، با يكي از اعضاي نهضت آزادي ايران تماس گرفت.اين شخص به استمپل گفت كه اعضاي نهضت شب پيش با بختيار ملاقات و مدت دو ساعت مذاكره كرده اند در نتيجه بختيار با دو شرط، حاضر براي مصالحه شده است: 1) بختيار به عنوان نخست وزير باقي بماند و هر چه زودتر ترتيب يك همه پرسي را فراهم كند.در اين همه پرسي مردم رژيم سلطنت يا جمهوري اسلامي را انتخاب خواهند كرد. 2) بختيار از نخست وزيري استعفا كند ولي تا پايان همه پرسي عهده دار اداره امور كشور باشد.به گفته گاري سيك، آيت الله خميني به رغم اصرار و توصيه فراوان مشاورانش، هر دو شرط پيشنهادي را رد كرد و گفت «بختيار بايد برود، زيرا فرمان نخست وزيري او را شاه صادر كرده است.شوراي سلطنت نيز غير قانوني است.تنها راه حل، تعيين يك نخست وزير موقت براي نظارت بر اجراي رفراندوم است.ارتش نيز بايد خود را كنار بكشد.» (12) 1 آيت الله خميني، حتي در دوراني كه در پاريس اقامت داشت، پيشنهاد و توصيه «مذاكرات با دولت را براي حصول توافق » از سوي ياراني، كه در ايران بودند و انقلاب را اداره مي كردند قويا

رد كرد و تنها كناره گيري شاه را راه حل بحران مي دانست.بديهي است كه پس از بازگشت پيروزمندانه اش به ايران، هيچ گونه راه حلي را جز تعيين دولت از سوي خود، نمي پذيرفت و حتي، مقابله با ارتش را، با اعتقاد به عدم موفقيت نيروهاي مسلح و پيروزي انقلاب، قطعي مي دانست و اين پيش بيني واقع بينانه، ده روز بعد (22 بهمن) به ثبوت رسيد.

بازرگان در مسند نخست وزيري آيت الله خميني چهار روز پس از ورود به تهران (15 بهمن 1357) مهندس مهدي بازرگان را به نخست وزيري منصوب كرد.امام خميني هنگام معرفي نخست وزير دولت موقت انقلاب گفت: «براي اينكه خاتمه بدهيم به اين وضع هر چه زودتر، به اتكاء آراء عمومي كه بر ماست و ما، به احتساب آراء عمومي، و شما مي بينيد كه آراء عمومي كه با ماست و ما را به عنوان وكالت و يا به عنوان رهبري قبول دارند، يك دولتي را معرفي مي كنم.رئيس دولتي را معرفي مي كنم، موقتا دولتي را تشكيل بدهيد كه هم به آشفتگيها خاتمه بدهد و هم اين مسائل كنوني كه مجلس مؤسسان است، يعني ترتيب انتخابات مجلس مؤسسان را بدهد و مقدمات آن را درست كند و مجلس مؤسسان تاسيس بشود و انتخابات مجلس هم انجام بشود و آنها دولت قانوني را انتخاب بكنند و مجلس مؤسسان كه تشكيل شد، جمهوري اسلامي را به رفراندوم بگذارد (...) لهذا، دولت موقت را تعيين كرديم.» (13) سپس امام خميني درباره شخصيت مهندس بازرگان و سوابق سياسي او، و دلايل انتصابش به نخست وزيري گفت: «و چون جناب آقاي مهندس بازرگان

را سالهاي طولاني است كه از نزديك مي شناسم، مردي است فاضل، متدين از لحاظ رياست و امين به ملت و ملي و بدون گرايش به چيزي كه خلاف مقررات شرع است.من ايشان را معرفي مي كنم كه ايشان رئيس ولت باشد.ايشان واجب الاتباع است، ملت بايد از او اتباع كند، يك حكومت عادي نيست، يك حكومت شرعي است، بايد از او اتباع كند، مخالفت با اين حكومت مخالفت با شرع است....» (14) معرفي مهندس بازرگان به نخست وزيري دولت موقت، با استقبال وسيع مردم و راهپيماييهاي عظيم روبه رو شد.دكتر بختيار، در واكنش نسبت به تشكيل دولت موقت گفت: «هرگونه تغيير حكومت بايد از طريق انتخابات آزاد صورت گيرد، نه توسط گروهي مردم هيجان زده كه در خيابانها به راه مي افتند (....) اگر او (آيت الله خميني) مي خواهد چنين دولتي در شهر مقدس قم تشكيل دهد اجازه خواهم داد.اين جذاب خواهد بود.ما، واتيكان كوچك خود را خواهيم داشت، اما به طور جدي بگويم كه به آيت الله خميني اجازه تشكيل يك دولت واقعي نخواهم داد و او نيز، اين را مي داند. (....) آيت الله خميني بايد درك كند كه من قانون هستم و دولت من تنها دولت ايران است.من در تمام عمر در راه دموكراسي مبارزه كرده ام و در اصول و عقايدم، نه با آيت الله خميني سازش خواهم كرد و نه با كسي ديگري...» (15) متن فرمان نخست وزير مهندس بازرگان بدين شرح بود: 14/6/1399 15/11/1357 بسم الله الرحمن الرحيم جناب آقاي مهندس بازرگان بنا به پيشنهاد شوراي انقلاب بر حسب حق شرعي قانوني ناشي از آراء اكثريت قاطع

قريب به اتفاق ملت ايران كه طي اجتماعات عظيم و تظاهرات وسيع و متعدد در سراسر ايران نسبت به رهبري جنبش ابراز شده است و به موجب اعتمادي كه به ايمان راسخ شما به مكتب مقدس اسلام و اطلاعاتي كه از سوابقتان در مبارزات اسلامي و ملي دارم، جنابعالي را بدون در نظر گرفتن روابط حزبي و بستگي به گروهي خاص مامور تشكيل دولت موقت مي نمايم تا به ترتيب اداره امور مملكت و خصوصا انجام رفراندوم و رجوع به آراء عمومي ملت درباره تغيير نظام سياسي كشور به جمهوري اسلامي و تشكيل مجلس مؤسسان از منتخبين مردم جهت تصويب قانون اساسي نظام جديد و انتخاب مجلس نمايندگان ملت بر طبق قانون اساسي جديد را بدهيد.مقتضي است كه اعضاي دولت موقت را هر چه زودتر با توجه به شرايطي كه مشخص نموده ام تعيين و معرفي نماييد.كارمندان دولت، ارتش و افراد ملت با دولت موقت شما همكاري كامل نموده و رعايت انضباط را براي وصول به اهداف مقدس انقلاب و سازمان يافتن امور كشور خواهند نمود.موفقيت شما و دولت موقت را در اين مرحله حساس تاريخي از خداوند متعال مسئلت مي نمايم. روح الله الموسوي الخميني روز بعد بختيار، ماهيت جمهوري اسلامي عنوان شده از سوي امام خميني را زير سئوال كشيد و گفت: «هيچ كس نمي داند كه جمهوري اسلامي او چيست؟ او، نه كثرت گرايي سياسي و نه دموكراسي را مي پذيرد.او مي خواهد روحانيون، قانون الهي را اجرا كنند و همه حرف آنها همين است.مي گويند شما فرمانتان را از ايشان (شاه) گرفته ايد.بنده مي توانم بگويم كه دكتر مصدق ها، مستوفي

الممالك ها، و خيلي اشخاص كه از ما بزرگتر بوده اند، همين كار را كرده اند و تمام اين وزراي جبهه ملي و تمامي اين قضات پاك دامن هم، همين فرامين را داشته اند.بنده نمي توانم ببينم چرا اين فرمان وقتي به دست من رسيد، اين قدر ارزشش كاسته شده، يا منفور تلقي مي شود.» (16) 1 دكتر بختيار، در توجيه مشروعيت نخست وزيري خود، نخواست يا نتوانسته بود، اختلاف شرايط و اوضاعي را كه منجر به نخست وزيري دكتر محمد مصدق، در ارديبهشت 1330 گرديد، با شرايط دي ماه 1357 كه او فرمان نخست وزيري گرفت درك كند، دكتر مصدق به عنوان رهبر نهضت ضد استعماري ملت ايران، براي ملي كردن صنعت نفت به ميدان آمده بود، و نيروي عظيم مردمي از او پشتيباني مي كرد.به اعتراف محمد رضا شاه هيچ قدرتي در داخل ايران، توان مقابله با او را نداشت (17) و پس از كسب راي تمايل مجلس، شاه ناگزير به زمامداري او، تن در داد، در صورتي كه دي ماه 1357، رژيم ايران، در برابر طوفان عظيم انقلاب، در شرف فروپاشي بود، شاه سفر خود را به خارج از كشور تدارك مي ديد، و بختيار ابتدا فرمان نخست وزيري را گرفت و بعد مجلس به او راي اعتماد داد. بختيار در مجلس شوراي ملي، لزوم احترام به قانون اساسي و دفاع از ديگر قوانين مملكت را تاكيد كرد و يادآور شد كه به حكم قانون در مقام نخست وزيري خواهد ماند: «من با داد و فرياد و هو و جنجال حكومتهايي كه در تخيل مردم به وجود آيد، تسليم نمي شوم.بايد حكومتي

با قانون بيايد و با قانون برود.آن كه با راي نمايندگان مجلس آمده، فقط با راي نمايندگان مجلس خواهد رفت.شما نمايندگان نيز آزاد هستيد كه يا از نمايندگي صرفنظر كنيد و استعفا دهيد و يا در سنگر پارلمان بمانيد.ولي من در مقام نخست وزير قانوني مملكت مي مانم تا انتخابات آزاد آينده را انجام بدهم.» (18) طي هفت روز، بين انتصاب مهندس بازرگان و پيروزي انقلاب، بختيار همچنان از مشروعيت و قانوني بودن نخست وزيري خود دفاع مي كرد و بازرگان را تهديد مي نمود، وي روز 18 بهمن گفت: «تا زماني كه اين شوخيها ادامه دارد.با آنها كاري ندارم، اما اگر پا را از اين فراتر نهند، به قدرت قانون پاسخ آنها داده خواهد شد.» (19) وي در جاي ديگر مدعي شد كه: «آيت الله خميني حق تعيين نخست وزير را ندارند (...) آنها در جستجوي هياهوي خياباني و شعارهاي بي معني، كه با فريادهاي گوش خراش تكرار مي شود، هستند.آنها به اين ترتيب مي خواهند بگويند ما اكثريت داريم، در حالي كه اكثريت بايد متين، آرام و خاموش باشد.» (20) مهندس بازرگان در روز 20 بهمن 1357 طي نطقي در حضور دهها هزار تن از مردم تهران كه در دانشگاه تهران اجتماع كرده بودند، پيرامون نظريات بختيار و ادعاي قانوني بودند نخست وزيري او به تفصيل پاسخ داد و گفت: «...آنچه مورد اشكال و ايراد و اختلاف است، ايراد قانوني بودن دولت ايشان و نشستنشان و گفتنشان سر جاي همان غاصبين و دشمنان ملت و تمكين كامل نكردن به خواسته ملت و انقلاب است.خودش را دولت قانوني مي داند، به دليل اينكه او

را شاه به اين مقام برگزيده است و ثانيا مجلس راي اعتماد به ايشان داده اند.تعجب از اين است كه آقاي دكتر بختيار، كه تا همين اواخر اعتراف و اعتراض به پايمال شدن قانون اساسي مي كرد، حزب رستاخيز و مجلس سنا و مجلس شوراي ملي را تحميلي و فرمايشي و ساواكي مي دانست، حالا دو دستي به آنها مي چسبد.اختلاف اينجاست، اشكال اينجاست...» (21) روز بعد، از ساعت چهار بعد از ظهر حكومت نظامي اعلام شد.امام خميني از مردم خواست به دستور دولت اعتنا نكنند.به دنبال اين اخطار و اعلاميه دولت موقت، مردم به خيابانها ريختند.همان شب درگيري همافران، با افراد گارد سلطنتي در پادگان دوشان تپه شروع شد.فرداي آن روز (22 بهمن) ارتش اعلام بي طرفي كرد، چند ساعت بعد، بسياري از پاسگاههاي پليس و چند پادگان و پايگاه نظامي به دست مردم افتاد، و بدين ترتيب، دولت 37 روزه بختيار سقوط كرد... پي نوشت ها: 1. General Robert E.Huyser;Mission to Tehran,p.182. 2. Zbigniew Brezinski;power and principle,pp.388 -389. 3. Huyser;op.cit.,p,184. 4. يكرنگي، صفحات 213- 212. 5. اسامي اعضاي كميته استقبال و وظايف هر يك بدين شرح بود: آقايان علي اصغر تهرانچي، مسئول انتظامات، محمد توسلي، تبليغات، صباغيان، برنامه ريزي، حسين شاه حسيني، تداركات، حجت الاسلام محمد مفتح، سخنگو، حجت الاسلام شيخ فضل الله محلاتي رابط روحانيت، آيت الله مطهري، سرپرست. 6. روزنامه ها، 12 بهمن 1357. 7. صحيفه نور، جلد 4، 283- 280. 8. روزنامه ها، مورخ 12 بهمن 1357. 9. Sick;op.cit.,p.150. 10. Sick;Ibid.,p.150. 11. John Stempel. 12. Sick,Ibid,p.150. 13. آخرين تلاشها، در آخرين روزها، صفحات 195- 192. 14. همان، صفحات 195- 192.

15. روزنامه كيهان، 15 بهمن 1357. 16. روزنامه كيهان، 16 بهمن 1357. 17. محمد رضا شاه، پاسخ به تاريخ، صفحه 84 (از متن انگليسي) . 18. روزنامه كيهان، 16 بهمن 1357. 19. روزنامه كيهان، 18 بهمن 1357. 20. روزنامه كيهان، 21 بهمن 1357. 21. روزنامه كيهان، 20 بهمن 1357. منابع مقاله:

تاريخ سياسي بيست و پنج ساله ايران، ج 2، نجاتي، غلامرضا ؛

را بيان نمايد. اين مقاله، در پايان با برشمردن مهمترين ويژگيهاي رهبري امام خميني(ره)، چنين نتيجه مي گيرد؛ كه شيوه امام بنابر دلايلي نظير؛ حقانيت و منطقي بودن مواضع، صداقت و خلوص سياسي امام، قاطعيت و استواري وي در رفتار سياسي و همچنين تدابير بسياري از اين قبيل، خط مشي موفق و كارسازي به همراه داشته است. در نهايت نيز، ذكر اين نكته ضروري است كه خصوصيات معنوي امام و تأسي وي بر الطاف الهي، از مؤثرترين نكات رهبري امام(ره) محسوب مي شده است. مقدمه از مهم ترين و اساسي ترين عوامل شكل گيري و كاميابي يك جنبش اجتماعي، رهبري آن جنبش است. مقوله «رهبري» در جريان شكل گيري يك جنبش، هيچگاه تعييني و از پيش طراحي شده نيست، بلكه زمينه ها و عوامل گوناگوني در برجسته سازي يك گروه، حزب، سازمان و يا يك شخص براي پيشتازي و هدايت آن جنبش، تأثيرگذار هستند. از سوي ديگر، رفتار سياسي رهبري و ميزان ظرفيت و توانمندي آن در مواجهه با چالش هاي نو به نو و پيش بيني نشده فراروي جنبش، نقش اساسي در استمرار و استقرار رهبري يا جايه جايي و جايگزيني آن ايفا مي كند. اگر اين جنبش اجتماعي، به يك انقلاب تبديل شود آن هم انقلابي فراگير، همه جانبه و بنيادين حساسيت و اهميت نفش رهبري و تعامل تدريجي و فزاينده ميان آن و نيروي اصلي جنبش؛ بر روند حركت و آينده انقلاب، به عنصري سرنوشت ساز تبديل مي شود و مرگ و حيات آن انقلاب به اين عنصر پيوند مي خورد. در حركت هاي سياسي و جنبشهاي اجتماعي صد ساله اخير كشورمان،

دامنه تأثيرات مثبت و منفي عنصر رهبري را آشكارا ملاحظه مي كنيم. تا پيش از شكل گيري انقلاب اسلامي، همواره نقاط ضعف عنصر رهبري، از عوامل مهم ناكامي نهضت ها و جنبش هاي منطقه اي يا ملي در كشور بوده است. هم در جريان نهضت مشروطه و هم در جريان جنبش ملي شدن صنعت نفت كه دو خيزش و حركت اساسي و فراگير ضد استبدادي و ضد استعماري در تاريخ كشور ماست همين كاستي، در عدم كاميابي جنبش، نقش اساسي و انكارناپذير داشته است. بنابراين در تحليلي تطبيقي از اين دو جنبش، در مقايسه با جنبش اسلامي سالهاي 41 تا 43 به رهبري روحانيت و هدايت حضرت امام خميني(ره) كه به انقلاب اسلامي سال 57 منتهي شد، عنصر رهبري و نقاط قوت و ضعف آن، قابل توجه است كه بايد در ترازوي نقد و بررسي، ارزيابي گردد. البته اين نكته از نگاه محققان و تحليل گران انقلاب اسلامي دور نمانده و غالباً در تحليل هاي آنان نقش برجسته، رهبري امام خميني(ره) و تأثير انكارناپذير آن بر روند موفقيت آميز انقلاب اسلامي، صريحاً مطرح شده است. آنچه در اين ميان بيشتر مورد توجه قرار گرفته، عبارتست از: زمينه هاي فرهنگ ديني، عناصر اعتقادي تشيع، خاستگاه حوزوي امام خميني، جايگاه برجسته مرجعيت و بالاخره خصوصيات شخصي امام(ره)؛ بخصوص در ابعاد معنوي و عرفاني. بنابراين آنچه كمتر بدان پرداخته شده، زمينه ها و عواملي است كه در متن واقعيات جامعه در حال انقلاب، و نيز در عرصه رقابت هاي فشرده سياسي و فضاي پيچيده مبارزاتي سالهاي 40 تا 57، رهبري امام(ره) را تثبيت كرد و علي رغم بسياري

از موانع و توطئه ها، امام را به مسند رهبري مقتدر و بلامنازع انقلاب نشاند. عدم تأمل و طرح بايسته اين مسئله، موجب شده كه گاه تحت تأثير ديدگاههاي جامعه شناختي وِبِري، توفيق امام (ره) در رهبري انقلاب، به گونه اي ساده انديشانه و سطحي نگرانه به ويژگي هاي كاريزماتيك منحصرشود و روند منطقي و عقلايي تكوين رهبري امام(ره) ناديده انگاشته شود. در اين مجال برآنيم كه اشاراتي به اين موضوع داشته باشيم. تدريجي بودن روند شكل گيري رهبري امام(ره): از آغاز نهضت روحانيت در سال 40 تا 19 دي ماه 56 نقطه آغازين ظهور و بروز طوفان سهمگين انقلاب اسلامي شبكه گسترده روحانيت انقلابي و پيرو امام با تلاش هاي گسترده و غالباً خودجوش، توانسته بود منطق و انگيزه مبارزاتي امام خميني(ره) را به اقشار مختلف مردم مؤمن و متدين انتقال دهد و نگرش و كنش انقلابي ستيز با رژيم ديكتاتور فاسد و وابسته پهلوي را در جامعه ايجاد كند. البته تلاش هاي ديگر جريان هاي فكري و سياسي در ايجاد فضاي مبارزه در اقشار مختلف جامعه، تأثير فراواني داشت و رقابت هاي فكري و سياسي پنهان در جامعه، خواه ناخواه زمينه شكل گيري مبارزه اي همگاني را عليه رژيم مساعد مي ساخت. شكل گيري تدريجي گروه هاي خودجوش مبارز در ميان اصناف و بازاريان، دانشجويان، معلمان و حتي نظاميان با اعتقاد به جنبه هاي اجتماعي و سياسي اسلام و انديشه هاي امام(ره) و نيز با توجه روزافزون اقشار مؤثر جامعه به انديشه و تفكر اسلامي و تعميق ايمان و آگاهي نسبت به آموزه هاي اجتماعي اسلام حيطه نفوذ رهبري امام(ره) را گسترش مي

داد و در ميان جريان هاي رقيب، قدرت اجتماعي برتر را در مقابله با رژيم پهلوي براي پيروان راه امام(ره) رقم مي زد. تجربه سرنوشت ساز 15 خرداد 42 كه پرده رياكاري و نيرنگ را از چهره رژيم كنار زده بود، حقانيت و درستي گفتمان مبارزاتي امام را در صحنه عمل به اثبات رسانده بود. در اين دوران تشديد خفقان، تحكيم پايه هاي نفوذ همه جانبه استعمار نوپاي آمريكا، گسترش فرهنگ ابتذال و انحطاط، تعميق بي عدالتي ها و تبعيض هاي آشكار اقتصادي و سياسي، رشد خودكامگي و استبداد و اقدامات همه جانبه در جهت اسلام ستيزي و اسلام زدايي در جامعه، همگي از علائم درستي راهي بود كه امام خميني(ره) در مقابله با نظام سلطنتي حاكم بر كشور، در پيش گرفته بودند. صرف نظر از علايق و اعتقادات ديني مردم كه پايگاه توده اي گسترده اي را براي نفوذ و تأثير كلام امام(ره) ايجاد مي كرد، و نيز زمينه ها و عوامل نارضايتي عميق و فراگير در جامعه كه بستر مناسب حركتي انقلابي را فراهم مي ساخت اين پرسش مطرح است كه چه خصوصيات و ويژگي هايي در گفتمان مبارزاتي امام(ره) وجود داشت كه در عرصه رقابت جريان هاي سياسي، راه را براي شكل گيري رهبري بلامنازع ايشان در انقلاب، هموار مي ساخت؟ بررسي اين ويژگي ها، نشان مي دهد كه رهبري امام(ره) در يك چارچوب كاملاً منطقي و عقلاني شكل گرفته است و در شرايطي كه جريانها و چهره هاي برجسته، سابقه دار و شناخته شده اي خود را براي رقابت با جريان مبارزه اسلامي و رهبري امام خميني(ره) مطرح مي كردند، توده

و نخبگان جامعه، روي از آنان برگرداندند و به تدريج رقبا را هم در موضع گفتمان امام و رهبري ايشان قرار دادند! ملاقات برخي رهبران معروف جريان هاي رقيب با امام خميني(ره) در پاريس در اوج انقلاب و يا چند ماه مانده به پيروزي و پذيرش رسمي استراتژي و برنامه سياسي و انقلابي امام و اذعان عملي به رهبري ايشان، آخرين حلقه هاي تكميلي رهبري بلامنازع امام خميني(ره) بود. اين اقدام چه ناشي از پذيرش واقعي مشي و رهبري امام بوده باشد و چه برخاسته از مصلحت انديشي هاي ملي و يا حتي صلاحديدهاي حزبي و شخصي، نشان دهنده احراز همان ويژگي ها و خصوصيات در رهبري امام (ره) توسط اين چهره ها بوده است و تدريجي بودن تكوين رهبري بلامنازع امام(ره) را ثابت مي كند. البته پيوستن نخبگان جامعه به مشي و رهبري سياسي امام نيز تدريجاً شكل گرفته است. درخواست پيام از امام(ره) توسط انجمن هاي اسلامي دانشجويان در خارج از كشور براي گردهمايي هاي سالانه يا مكاتبات و ملاقات هاي برخي چهره هاي برجسته در طول تبعيد امام در عراق و ملاقات هاي فراواني كه امام خميني(ره) در دوره اقامت حدود چهار ماهه خود در پاريس با شخصيت هاي مؤثر و يا فرستادگان گروهها و سازمانهاي مختلف داشتند حكايت از اين حقيقت دارد؛ كه اولا: در پيوند امام با امت و توده مردم، نخبگان و متعهدان جامعه هم نقش قابل ملاحظه اي داشته اند و به طور طبيعي نظر آنان براي جامعه مطرح و مورد توجه بوده است، و ثانياً اعتقاد آنان به امام(ره) و پيوستن به جرگه پيروان ايشان، با تامل

و ارزيابي پس از رسيدن به باوري اطمينان بخش نسبت به آينده روشن و موفق مشي و رهبري ايشان بوده است. نبايد گمان كرد كه تنها مرجعيت و پايگاه حوزوي و فقاهتي امام، موقعيت رهبري را براي ايشان فراهم ساخت. اگرچه اين جايگاه بسيار مؤثر بود، ولي هم تجربه هاي تاريخي نهضت ها و جنبش هاي اجتماعي در تاريخ ما و هم واقعيات دوران انقلاب اين نكته را تاييد مي كند، كه اين ويژگي اگر جداي از خصوصيات و ويژگي هاي ديگر ملاحظه شود، هيچ تاثيري در احراز رهبري يك انقلاب و جنبش اجتماعي نخواهد داشت. همزمان با شكل گيري انقلاب در كشور ما، مراجع بزرگوار ديگري نيز در عرصه فقاهت و فتوي حضور داشتند كه گستره مقلدان برخي از آنان، كمتر از امام نبود، و شماري از آنان نيز در ميدان انقلاب كم و بيش حضور داشتند، ولي هيچگاه ذهن و دل جامعه را به عنوان رهبري به خود جلب نكردند. حتي برخي چهره هاي موجّه و فرهيخته كه از شاگردان و ياران ديرين امام بودند، پس از حصول اعتماد و اطمينان به درستي راه امام (ره)، به ياري ايشان مي شتابند و امكانات خود را در تحقق اهداف انقلاب، در اختيار ايشان مي نهند. اين نكات همگي بر اين واقعيت دلالت دارد كه تحقق رهبري بلا منازع حضرت امام (ره) نتيجه منطقي و طبيعي ويژگي ها و خصوصيات مشي سياسي ورهبري ايشان بوده است، نه ناشي از پيوندهاي مريد و مرادي بي منطق و متعصبانه و يا برخاسته از ويژگيهاي جسماني و نفوذ معنوي از نوع صوفيانه و متكي بر جاذبه هاي كارفرمايي

از نوعي كه در ديدگاههاي ماكس و بر مطرح شده است و كشش هاي غير ارادي و غير منطقي!! البته تأييدات و امدادهاي خاص الهي در شكل گيري اين پديده كه در جاي خود بايد بررسي و تحليل شود واقعيتي است انكارناپذير، ولي توجه به اين واقعيت، هرگز به معني ناديده گرفتن عوامل و زمينه هاي طبيعي موضوع نيست. رقباي سياسي امام در عرصه احراز رهبري نهضت اگر چه امام (ره) هرگز به مقوله سياست از زاويه ديدگاههاي دنيا مدارانه و قدرت طلبانه نمي نگريست و در عرصه حضور انقلابي خود نيز نسبت به هيچ شخص يا گروهي احساس رقابت نمي كرد و اساسا از چهارچوب پا را دايم هاي معمولي و شناخته شده سياست كاملاً منزه بود، ولي اين مانع نمي شد كه جريان ها، احزاب و شخصيت هاي مطرح سياسي با او احساس رقابت نكنند. در روند رو به رشد نهضت اسلامي، و به خصوص از نيمه دوم سال 56 كه خيز حركت انقلابي، به صورت جهشي رشد مي كرد، چهره ها يا تشكل هايي وجود داشته كه باتكيه بر تجربيات و سابقه مبارزاتي، تكيه گاه گروهي و حزبي، انديشه ها و نظريات نوگرايانه، حمايت هاي بين المللي و خاستگاه طبقاتي خود، سهم قابل توجهي رادر ايفاي نقش رهبري مبارزات مردم براي خود قائل بودند و نه تنها نقشي اساسي براي امام (ره) در اين عرصه تصور نمي كردند، حتي گاه به صراحت از رهبري روحانيت به دليل «سنتي بودن» آشكارا، انتقاد مي كردند و نقش آن را حداكثر به عنوان حلقه رابط و عوامل بسيج كننده توده ها با نهضت ارزيابي مي

نمودند. مروري بر فهرست رقباي امام (ره) براي احراز رهبري نهضت، حداقل اين نكته را براي اهل نظر روشن مي سازد كه شكل گيري رهبري بلامنازع و مقتدرانه امام (ره) در جريان انقلاب، امري ساده و سهل نبوده و بدون وجود برجستگي ها و نقاط قوت آشكار در مباني نظري، اصول رفتاري و شيوه هاي مديريتي امام (ره) و نيز توفيق كامل ايشان در تعامل رهبري با مردم و نخبگان، نمي توانست تحقق يابد. در آستانه حضور سياسي فعّال و بارز امام(ره) در عرصه مبارزات اجتماعي، سه رقيب عمده براي نهضت روحانيت مشاهده مي گردد: 1) جريان چپ الحادي و كمونيستي به نمايندگي حزب توده ايران. 2) جريان راست ليبرالي و ملي گرا به نمايندگي جبهه ملي ايران. 3) جريان مدعي روشنفكري ديني به نمايندگي نهضت آزادي ايران . جريان چپ الحادي و ماركسيست لنينيستي حزب توده، باسابقه دو دهه حضور فعال و گسترده در صحنه تحولات سياسي و با پشتوانه بلوك شرق به سركردگي اتحاد جماهير شوروي سوسياليستي (سابق)، اساسا براي مذهب و روحانيت در عرصه حركت سياسي اجتماعي، نقش و جايگاهي قائل نبوده و بنابر آموزه هاي ايدئولوژيك خود، مذهب را عامل فريب و تخريب توده ها و نيز روحانيت را قشري واپس گرا و رو به اضمحلال تلقي مي كرد. گر چه حزب توده پس از كودتاي 28 مرداد 1332، به علت افشاي خيانت هاي آن از درون دچار فرو پاشي شده بود، ولي سران و رهبران آن در دامان حمايت هاي كشورهاي سوسياليستي براي ايفاي نقش رهبري جامعه در جهت تحقق جامعه اي سوسياليستي در انتظار فرصتي مناسب به سر مي

بردند. مهم تر از آن هواداران فكري و ايدئولوژيك اين جريان كه اكثرا با مواضع و عملكرد حزب توده هم مخالفت نشان مي دادند تلاش مي كردند جنبش اجتماعي و سياسي مردم ايران را به سمت و سوي باورها و تحليل هاي خود سوق دهند. حوادث پس از پيروزي انقلاب وافشاي چهره رياكارانه حزب توده نشان داد كه چگونه اين حزب هم چنان در سوداي نقش آفريني در سرنوشت سياسي ملت ما بوده است. جريان راست ليبرالي و ملي گرا، با تكيه بر تجربيات عيني خود در سالهاي 28 تا 32 و استفاده از شهرت و محبوبيت دكتر مصدق، خود را متولي جنبش مي دانست و رهبران آن با همه اختلافات و رقابتهاي دروني، تلاش مي كردند نقش جبهه ملي را همچنان حفظ كنند.گرايش اين جريان به غرب، اميد و باور آنان به وعده ها و روش هاي ليبراليستي و محافظ كارانه براي ايجاد تحوّلي مثبت در اوضاع جامعه و روابط برخي از سران آن با عناصر سفارتخانه هاي غربي، موجب جلب حمايت هاي تبليغاتي و سياسي براي آنان مي شد، كه اين حمايت تبليغاتي در سال هاي 56 و 57 در تحليل ها و گزارش هاي خبري رسانه هاي بيگانه بخصوص راديو بي بي سي بروز و ظهور مي يافت و تلاش اين رسانه ها براي بزرگنمايي رهبران جبهه ملي مشهود بود. پذيرش پست نخست وزيري رژيم پهلوي در آخرين روزهاي حيات آن توسط يكي از چهره هاي برجسته جبهه ملي، در راستاي تحقق آرزوي رهبري جنبش بود، گرچه رهبران جبهه ملي سعي كردند آن را يك اقدام مشخص و مستقل از جبهه ملي

نشان دهند. جريان مدعي روشنفكري ديني ك در نظر و عمل، تز «اسلام منهاي روحانيت» را دنبال مي كرد، با اين گمان كه روحانيت آنچنان ظرفيت و توان ندارد كه بتواند اقشار تحصيلكرده را جذب جنبش كند، و برتر از آن، رهبري جنبش اگر در اختيار روحانيت باشد، آينده آن مبهم خواهد بود و به خاطر «سنتي بودن رهبري»، توفيقي نصيب جنبش نخواهد شد، خود را بهترين گزينه براي احراز رهبري مي دانست. يكي از عناصر برجسته اين جريان كه اولين رئيس جمهور پس از انقلاب شد در سالهاي اخير منتهي به پيروزي انقلاب صريحاً به نقد رهبري روحانيت پرداخت و البته با مستثني كردن يكي دو نفر از چهره هاي برجسته انقلابي، محرمانه نغمه كنار نهادن روحانيت را از رهبري جنبش، ساز كرد. تلاش چهره هاي شاخص اين جريان در اوج پيروزي انقلاب و در قالب دولت موقت، براي جهت دهي مطلوب نظر خود به روند جامعه و عدم التزام به مشي امام راحل(ره) در مديريت جامعه، دليلي آشكار بر رقابت آنان با رهبري امام است. البته اين سه جريان، اصلي ترين جريان هايي بودند كه در آستانه نهضت روحانيت و ابتداي راه انقلاب، با رهبري رو به تكوين امام خميني(ره) رقابت مي ورزيدند و تا آستانه انقلاب اسلامي پس از آن هم به اين رقابت ادامه مي دادند. اما علاوه بر اينها در طول 15 سالِ رشد و گسترش و تعميق نهضت امام خميني(ره)، رقباي ديگري هم در صحنه رقابت به ظهور پيوستند. اين رقباي جديد را هم مي توان در سه جريان خلاصه كرد. 1 جريان سازشكار و متحجرانه در روحانيت، به

سردمداري برخي چهره هاي شاخص در سطح مدعي مرجعيت. 2 جريان راديكال و انقلابي به ظاهر اسلامي به نمايندگي سازمان مجاهدين خلق ايران. 3 جريان راديكال و انقلابي الحادي و كمونيستي به نمايندگي سازمان چريك هاي فدايي خلق ايران. اگرچه جريان اخير از نظر مباني بينشي و نيز خاستگاه مبارزاتي، به ترتيب فرزندان جريان مدعي روشنفكري ديني و جريان چپ الحادي به شمار مي آمدند كه تحت تأثير شرايط پس از قيام 15 خرداد 42 به تدريج شكل گرفته بود ولي به لحاظ استراتژي مبارزه با رژيم فاسد، سفاك و وابسته پهلوي، به اسلاف خود پشت كرده و با توصيف آنان به عنوان سازش كاران و مبارزان سنتي فسيل شده در زدو بندهاي حزبي و محافظه كارانه، با ارائه تحليل هاي عمدتا سطحي و احساساتي و با الهام از جنبش هاي مسلحانه چپ گرا، مدعي پايه گذاري راه نويني در مسير مبارزه سياسي ملت ايران شدند. البته نمي توان مشي مبارزه مسلحانه و قهرآميز را به اين دو جريان منحصر دانست. از دو دهه قبل جمعي جوانِ پرشور و شوق و متكي به آموزه ها و انگيزه هاي صددرصد ديني و مرتبط با روحانيت و حوزه هاي علميه، براي برپايي حكومت اسلامي به اين شيوه ها روي آورده بودند و به برخي از اقدامات مهم آنان، راه را براي پيشبرد مبارزات ضد استعماري ملت در دوران نهضت ملي شدن صنعت نفت هموار ساخته بود. همچنين از اواخر دهه 40، برخي جوانان متدين و خودجوش كه انحرافات فكري سازمان مجاهدين خلق را دريافته بودند به اين شيوه روي آوردند و براي مبارزه با رژيم پهلوي، فداكارانه

وارد صحنه مبارزه مسلحانه شدند، ولي اينها همه خود را مقلد امام خميني(ره) و بخشي از جريان جنبش اسلامي تلقي مي كردند. اگرچه سازمان مجاهدين خلق ايران، در اوايل فعاليت خود، حمايت بخشي از مبارزان روحاني پيرو امام(ره) را جلب كرده بود و در مواضع و اظهارات خود، اين سازمان را در مسير مبارزات امام(ره) وانمود مي كرد، ولي انحرافات فكري و بينشي و نيز ضعف هاي اخلاقي و معنوي برخي سردمداران آن، بالاخره به استحاله رسمي سازمان و تغيير صريح مواضع اعتقادي آن منجر شد و پرده از نفاق حاكم بر آنان برداشت. اين دو سازمان راديكال و پيرومشي مسلحانه، در يك نكته با يكديگر اشتراك داشته؛ بدين معني كه آنها تنها خود را براي در دست گرفتن زمام مبارزه مردمي و خلق عليه رژيم شاه، شايسته مي دانستند و بنابر تحليل هاي شعاري و سطحي و به ظاهر تند و انقلابي، هرگونه استراتژي ديگري را براي مبارزه، محكوم مي نمودند، چرا كه آن شيوه هاي ديگر از نظر آنان به ساده انگاري و محافظه كاري متهم بود. بنابراين به طور طبيعي، از ديدگاه اين دو جريان مبارزاتي، جايي براي رهبري كسي همچون امام(ره) در صحنه مبارزه سياسي وجود نداشت. اما جرياني كه از نظر كمّي و كيفي، به مراتب از اين دو جريان نام برده قوي تر و گسترده تر در صحنه رقابت حضور داشت، جريان سازشكارانه و متحجرانه اي بود كه در حوزه هاي علميه و روحانيت شكل گرفت و در طول 15 سال پس از آغاز نهضت اسلامي تا پيروزي انقلاب، با حمايتهاي پنهان و آشكار رژيم پهلوي، در مقابل نهضت

امام(ره) قرار داشت. اين جريان با ظاهري كاملاً ديني و حوزوي، و گاه با اتخاذ شيوه هاي روشنفكرانه و متجددمآبانه و متناسب با اقتضائات زمان، در خدمت اهداف رژيم پهلوي قرار داشت و تا پيروزي انقلاب و حتي تا سالها پس از آن خود را دوشادوش رهبري امام خميني(ره) مطرح مي ساخت. اشاره اي كه امام(ره) به خون دل خوردن خود، براي جريان تحجر فكري در حوزه ها نموده اند، نشانگر عمق چالش اين جريان با مشي امام(ره) در عرصه مبارزه سياسي و اجتماعي، پي برد. به عنوان نمونه، زماني كه امام راحل(ره) استراتژي «سرنگوني رژيم پهلوي» را مطرح مي ساخت، سردمداران اين جريان، سخن از «اجراي قانون اسلامي مشروطه» را به بيان مي آوردند!! علاوه بر اينها رژيم پهلوي با در اختيار داشتن همه ابزارهاي تبليغي، فرهنگي و هنري و با اتكا به منابع عظيم ثروت ملي و پشتوانه سياست و حمايت ابرقدرت ها و در پناه سرسپردگي به آمريكا، از همه شگردها و روشها، براي انزواي امام(ره) در صحنه سياست و قدرت، استفاده مي كرد و طبعا با تمام توان براي عدم شكل گيري جريان انقلاب اسلامي، همه تلاش خود را به كار مي برد. در اين ميان، جريان هاي از پيش گفته شده، عمدتا به عنوان ابزاري براي اغراض رژيم پهلوي و تحقق اهداف استعماري آمريكا مورد استفاده يا سوءاستفاده رژيم پهلوي قرار مي گرفتند. اسناد و مدارك ساواك نشان مي دهد كه طراحان تبليغاتي رژيم پهلوي، چگونه تلاش مي كردند كه از هر موضوعي براي برانگيختن اين رقابت ها استفاده كنند و در جهت تضعيف رهبري امام و روحانيت، بهره برداري

نمايند. بديهي است كه نمي توان اينگونه تلقي كرد كه همه چهره ها و شخصيت هاي به كارگرفته شده براي اين هدف با انگيزه سوء و آگاهانه در اين دام مي افتادند، ولي به هرحال نتيجه يكي بود. اين رقابت هاي فشرده و حاد، در آستانه انقلاب و شرايط پيچيده و دشوار سال هاي 56 و 57، مي توانست حركت اسلامي مردم را با ناكامي مواجه سازد. اما چه عوامل و زمينه هايي در رهبري امام خميني(ره) نهفته بود كه در اين ميدان، رهبري بلامنازع و مقتدرانه امام(ره) را رقم زد. ويژگيهاي استراتژي و رهبري امام خميني(ره) 1 حقانيت و منطقي بودن مواضع: مواضع سياسي و شعارهاي انقلابي امام خميني(ره) در هر مقطعي، برخاسته از متن نياز جامعه و كاملا مستدل و قابل قبول بود. در اتخاذ اين مواضع، آنچه براي امام(ره) مهم بود، مباني مسلم شرعي در چارچوب مستدل و منطقي آن مواضع و شعارها بود، نه ملاحظات محافظه كارانه يا راديكال مآب. نخبگان جامعه نمي توانستند در برابر استدلال هاي محكم، شفاف و مبتني بر بديهيات عيني، نقض يا نقصي بر آن وارد سازند. وجدان عمومي جامعه و توده مردم هم منطقي بودن اين مواضع و درستي آن را تشخيص مي داد. هنگامي كه امام(ره) برخلاف بسياري از جريان ها و سردمداران رقيب، شاه و آمريكا را منشاء همه مفاسد و مشكلات معرفي نمودند و شعار «شاه بايد برود» را مطرح ساختند، اين شعار، براي نخبگان جامعه مستدل و منطقي بود و براي مردم نيز، پذيرفتني و قابل درك. همه مي ديدند كه موضعگيري هاي ديگران، در برابر اين شعار ناشي از ترس

و محافظه كاري است. همانگونه كه در برابر استراتژي مبارزه مسلحانه برخي گروهها، كه برخاسته از تحليل هاي سطحي و انگيزه هاي غيرمنطقي و احساساتي بود، امام(ره) از هرگونه تأثيري خودداري ورزيد و هيچگاه تحت تأثير توصيه ها و فشارهاي حاميان آنان قرار نگرفت؛ دريافت عمومي جامعه نيز از موضع گيري ها و روش سياسي امام(ره) چنين بود كه اين مواضع، پخته، جدي، منطقي، مبتني بر استدلال، دور از هياهو زدگي و جوزدگي و كاملا منطبق با نياز و مصلحت عمومي انقلاب و جامعه و همچنين متكي بر اصول، مباني و ارزش هاي اسلامي است. 2 صداقت و خلوص سياسي: آنچه امام(ره) را از ديگران جدا مي ساخت و حتي براي كساني هم كه با مشي ايشان موافق نبودند نيز احترام و تحسين به همراه داشت، خلوص سياسي و عدم شائبه هاي قدرت طلبانه در ايشان بود. اساساً فضاي بينشي امام (ره) درباره مقوله سياست، با آنچه در ذهن و دل بسياري از فعالان برجسته و مشهور سياسي وجود داشت، متفاوت بود. انگيزه امام از ورود در عرصه سياست و برعهده گرفتن مسئوليت و رهبري يك انقلاب بزرگ، تنها انجام تكليف الهي بود. البته اين انگيزه، هرگز با تدبير، دورانديشي و آينده نگري منافات ندارد. برخلاف برخي برداشت هاي ناقص و غلط درباره «تكليف مداري» كه موجب نقد و رد موضوع مي شود وجود اين انگيزه در امام خميني(ره) با توجه به معني درست آن، عميق ترين دورانديشي ها و آينده نگري ها را در تصميمات و روش سياسي ايشان، ايجاد مي كرد. امام در انديشه انجام تكليف الهي خود بود و همين انگيزه نيز

بسياري از آفات و آسيب هايي را كه تهديدگر رهبران جنبش ها و نهضت هاي مردمي است را رفع مي كرد. افراط و تفريط، ملاحظه جوسازي ها و فضاسازي هاي مصنوعي تبليغاتي در داخل يا خارج از كشور، فروافتادن در دام زدو بندها و بده و بستان هاي رايج سياسي، جمود ورزيدن بر تصميم يا تشخيص خاصي، پس از احساس ضرورت تغيير آن، تأثيرگذاري منافع شخصي در تصميم گيري ها، خودمحوري و خودكامگي، تلاش براي خروج رقبا از صحنه به هر قيمت، زنداني شدن در حصار حزب و گروه و جريان خاص، فراموش كردن اهداف، يأس و دلزدگي و احساس بن بست در فراز و نشيب ها،... و آفات و آسيب هايي از اين قبيل، براي كسي كه تلاش سياسي خود را به عنوان وظيفه اي ديني و در چارچوب ارزش هاي الهي، تعريف و تنظيم كرده است، تهديدي بسيار كم بها و بي ارزش محسوب مي گردد. البته صداقت سياسي، هرگز به معني ساده لوحي و ساده انديشي نيست، و هوش سرشار و فراست الهي امام(ره) هيچگاه اجازه نمي داد صداقت و خلوص سياسي، به ساده لوحي و زودباوري و ساده انديشي تبديل شود. وجود همين ويژگي در امام بود كه تغيير مواضع بخش قابل توجهي از افرادي كه در خدمت رژيم پهلوي بودند را به دنبال داشت، و در نتيجه توطئه آمريكايي كودتا عليه انقلاب و رودررو كردن ارتش و انقلابيون را خنثي ساخت. 3 قاطعيت و استواري در رفتار سياسي: نتيجه طبيعي منطقي بودن مواضع و تصميمات و نيز تكليف مداري، استواري و ايستادگي براي رسيدن به اهداف و تحقق برنامه هاست.

امام خميني(ره) در مقاطع حساس و سرنوشت سازي به خصوص در دوران اوج گيري و شتاب انقلاب بر سر راه انقلاب قرار مي گرفت و با استواري و قاطعيت آنچه را تشخيص داده بود، بي پروا و شجاعانه دنبال مي كرد و از آنجا كه متكي بر پشتوانه قوي ايمان و انگيزه الهي بود، هرگز دچار سستي و ترديد نمي شد. در شرايطي كه برخي گروهها و جريان هاي سياسي، با تغيير روش هاي رژيم شاه يا عقب نشيني هاي تاكتيكي و يا تهديدهاي خارجي، به پيدا كردن راههاي مياني و مذاكره و مصالحه با عوامل رژيم رضايت مي دادند، نهيب و هشدار قاطعانه امام بود كه مردم را به حركت در مي آورد و راه را باز مي كرد. نمونه هاي بارزي از اين استحكام و قاطعيت وجود دارد كه تحليل و بررسي موشكافانه هر كدام با توجه به همه شرايط و واقعيات آن دوران انسان را به شگفتي وا مي دارد. اين ويژگي در رهبري امام خميني(ره)، گاهي براي ياران و شاگردان نزديك ايشان هم شگفت انگيز مي نمود. تصميم تاريخي امام براي بازگشت به كشور و نيز اعلام لغو حكومت نظامي در 21 بهمن 57 كه در تحقّق پيروزي انقلاب نقش اساسي داشت دو نمونه از دهها نمونه اي است كه ناشي از استواري و قاطعيت امام بود و در پيشبرد انقلاب و عبور آن از گردنه ها و پرتگاه هاي فراوان نيز تأثير بارزي داشت. 4 ارائه طرح براي آينده: پس از اوج گيري نهضت روحانيت و قيام 15 خرداد 42 و در شرايطي كه نيروهاي انقلابي و مبارز، ضرورت تحولي

اساسي را در جامعه احساس مي كردند، يكي از مهم ترين دغدغه ها، «طرح آينده» بود. حداقل دو تجربه ناكام در ذهن عمومي جامعه وجود داشت كه هر طرحي براي مبارزه را به چالش مي كشيد. مبارزات دوره مشروطيت و انحراف آن به نفع استعمار انگليس و استقرار رژيم پهلوي و نيز مبارزات ملي شدن صنعت نفت و عدم مديريت موفق آن در نيل به اهداف كه عملاً ديكتاتوري و وابستگي بي قيد و شرط شاه را به آمريكا در پي داشت استراتژي مبارزه و هدف آن را مواجه با دشواري مي ساخت. از طرفي مبارزه با استبداد و وابستگي شاه در چارچوب قانون اساسي و رژيم سلطنتي، ناموفق مي نمود و از سوي ديگر، طرح هرگونه جايگزيني در شرايط حاكميت نظام دو قطبي در ساختار سياسي بين الملل و همسايگي ديوار به ديوار ايران با شوروي و نفوذ عميق آمريكا در لايه هاي مختلف اقتصاد و سياست و فرهنگ كشور بسيار حسّاس و خطير تلقي مي شد. در اين ميان نظريه سياسي امام خميني(ره) در قالب كتاب «ولايت فقيه يا حكومت اسلامي»، در سال 49 مخفيانه منتشر شد و خلاء طرح جايگزين را پر كرد. اين كتاب كه مطالب درسهاي امام در نجف اشرف بود دور از چشم مأموران ساواك و دست به دست بين نيروهاي مؤمن و انقلابي مي گشت و انديشه استوار نظام سياسي اسلام را القاء مي كرد. اهميت انتشار اين كتاب در آن زمان براي جهت دار كردن مبارزه و برانگيختن مباحث تحقيقاتي و علمي پيرامون چگونگي تشكيل يك حكومت ديني، با توجه به اقتضائات زمان و تجربه هاي بشري،

و قابل عمل نشان دادن اين هدف، و نيز تشديد و تقويت انگيزه هاي اسلامي مبارزه، انكارناپذير است. البته اين كتاب حاوي استدلال هاي فقهي براي اثبات مسئله و اركان و كليات آن بود، ولي همين اصول و اركان، در ارائه دورنمايي از آينده دورنمايي كه از پشتوانه اي ديني و اعتقادي و تاكيد و تأييد مرجع تقليدي برجسته برخوردار است بسيار موفق و مؤثر بود و نشان مي داد استراتژي مبارزه امام، استراتژي اي آينده نگر، واقع بينانه و درازمدت است و حركت امام(ره) فراتر از جنبه سلبي، داراي جنبه اثباتي و ايجابي هم هست. اين عامل قطعاً در شكل گيري رهبري بلامنازع امام مؤثر بود و چشم انداز روشني را براي مبارزه ترسيم مي كرد. 5 شيوه رهبري امام (ره): از آنجا كه انگيزه، بينش و روش سياسي امام(ره) برخاسته از ايمان و معرفت عميق ديني و الهي وي بود، شيوه رهبري ايشان نيز مختصات ويژه اي داشت، كه اعمال همين شيوه ها، موجب گسترش چتر رهبري ايشان و جذب و جلب اقشار و نيروهاي انقلابي مي شد و حتي به تدريج رقباي ايشان را هم به همكاري و همراهي وا مي داشت. گرچه واقعيات پس از انقلاب، پرده از روي انگيزه هاي بسياري از اين همراهي ها برداشت، ولي نفس همراهي نشان دادن اين چهره ها، حكايت از توفيق شيوه رهبري ايشان داشت. تأمل و تدبير در تصميم گيري ها، مشورت با اهل نظر و شنيدن همه ديدگاهها، سعه صدر در برخورد با مخالفان تا جايي كه به اصول و آرمان ها لطمه اي وارد نسازد صراحت در ميان نظرات، امانتداري و

حفظ اسرار ياران و همراهان، استفاده و بهره برداري از همه نيروهاي داراي حداقل صلاحيت، در سپردن امور به آنان، برخورد متواضعانه، عاطفي و اخلاقي با همراهان و همكاران، رعايت حيثيت و حرمت اجتماعي دست اندركاران، اعمال شيوه هاي تربيتي و اخلاقي بيش از شيوه هاي اداراي و حكومتي؛ از مهم ترين نكاتي است كه در روش رهبري امام ملاحظه مي شود. البته هيچكدام از اين امور، مانع عمل امام به آنچه آن را «تكليف» تشخيص مي دادند، نمي شد و چه بسا چه قبل و چه پس از شكل گيري نظام جمهوري اسلامي نظر و عقيده ديگران را مي شنيدند و مشورت هاي لازم را انجام مي دادند، ولي در مواردي نيز به تشخيص و تصميمي، برخلاف نظر مشاوران مي رسيدند و با توجه به اقتضائات و مصالح، همان را عملي مي ساختند. اين اصول و شيوه رهبري همواره به تحكيم و افزايش اعتماد به ظرفيت و توان رهبري امام(ره) كمك مي كرد و در شكل گيري رهبري بلامنازع ايشان مؤثر بود. 6 موفقيت تدابير امام (ره) در صحنه عمل: رهبري يك انقلاب، آنگاه موفق است كه در صحنه عمل و ميدان تجربه، كارآمدي و توفيق خود را بنماياند، و اين كارآمدي واقعيتي است كه توده مردم و اقشار انقلابي بخصوص نخبگان و چهره هاي شاخص جامعه قادرند تا آن را لمس كنند و دريابند. امام خميني(ره) در طول شكل گيري انقلاب اسلامي، و در تعامل و پيوند متقابل با انقلابيون و نيروهاي مبارز، درستي استراتژي و تصميمات خود را نيز به منصه ظهور مي رساندند. همان گونه كه پس از پيروزي انقلاب هم،

هشدارها و رهنمودهاي ايشان، در مدت زماني كوتاه يا بلند ؛ اتقان و درستي خود را مي نماياند. البته در اين عرصه، غالباً اجماع و اتفاق نظر حقيقي بين اقشار و آحاد جامعه به وجود نمي آيد، زيرا مخالفان و رقبا هرگز موفقيت ها را بر نمي تابند، ولي حقيقت بالاخره خود را نشان مي دهد. در جريان شكل گيري و رشد يك انقلاب، موفقيت گام هايي كه رهبري در پيشبرد انقلاب بر مي دارد و درستي تحليل ها، هشدارها و رهنمودهاي او، خود به خود در تكوين و تحكيم رهبري، نقشي اساسي داشته و بتدريج، اعتماد عمومي را به او جلب مي نمايد و عملاً نيز برجستگي و شايستگي او را نشان خواهد داد. نتيجه گيري رهبري يك جنبش اجتماعي بويژه هنگامي كه به يك انقلاب واقعي تبديل شود از مهم ترين عناصر و عوامل توفيق يا ناكامي آن جنبش و انقلاب است. در جريان شكل گيري و گسترش انقلاب اسلامي، كه از سال 40 با نهضت روحانيت آغاز شد، گرچه گروه ها، شخصيت ها و چهره هاي موجه و سابقه دار سياسي كم و بيش حضور داشتند و جريان هاي ديگري هم در اين دوره 15 ساله به وجود آمد كه همه خود را شايسته رهبري حركت مردم ايران مي دانستند و حتي با برخورداري از پشتوانه هاي حزبي و گروهي و يا حمايت هاي تبليغاتي خارجي، به رقابت با جريان اسلامي و رهبري امام خميني(ره) برانگيخته شدند، ولي در يك مسير تدريجي روبه شتاب، رهبري بلامنازع انقلاب، به شكلي بارز و برجسته، در شخص امام خميني متبلور شد. در اين پديده قطعاً

جايگاه فقهي و شأن مرجعيت امام(ره) و نيز خصوصيات معنوي ايشان بي تأثير نبوده است، ولي هرگز نمي توان پيدايش اين اجماع نخبگان و توده مردم را در چارچوب نظريه رهبري كاريزماتيك به همين عوامل منحصر ساخت؛ بلكه عواملي همچون حقانيت و منطقي بودن مواضع سياسي، صداقت و خلوص، قاطعيت و استواري، ارائه طرحي براي آينده، شيوه رهبري و توفيق عملي استراتژي مبارزه، در تكوين اين رهبري مؤثر بوده و تحليل واقع بينانه اين روند تدريجي، نشان مي دهد كه شكل گيري رهبري بلامنازع امام(ره)، مسيري كاملاً منطقي و عقلاني داشته است. البته اين روند بدون تأييدات و الطاف الهي كه در مجموعه روند انقلاب اسلامي تا به امروز همواره به طور معجزه آسايي پشتوانه اين انقلاب بوده است تحقق نمي يافت. والحمدللّه والسلام منابع مقاله:

مجله انديشه انقلاب اسلامي، شماره 2، ذوعلم، علي؛

روز 4 بهمن جمعيت كثيري به سوي فرودگاه مهرآباد روي آوردند و خواهان بازگشت امام خميني به وطن شدند. به رغم بسته شدن فرودگاهها و متوقف ماندن پرواز هواپيماها، چند تن از خلبانان شركت هواپيمايي ملي ايران اعلام كردند كه به پاريس خواهند رفت و امام خميني را با هواپيماي 707 به تهران خواهند آورد. در همين اوان، سران ارتش در گردهمايي روز 3 بهمن، با حضور ژنرال هايزر، مسئله جلوگيري از بازگشت امام خميني را مورد بحث قرار مي دهند: «...ژنرال ربيعي طرفدار اقداماتي به منظور جلوگيري از فرود هواپيماها در تهران بود او، سه راه پيشنهاد كرد: جلوگيري از پرواز هواپيما در هوا و منحرف ساختن آن، سعي كنيم كشور ديگري راه را بر هواپيما ببندد و آن را نابود كند، راه سوم مسدود كردن باند فرودگاه (....) به نظر من (هايزر) مسدود كردن باند فرودگاه راه عاقلانه تري بود، زيرا نشان مي داد كه دولت بر فرودگاه كنترل دارد و مي تواند قدرت و حاكميت خود را نشان دهد...» علاوه بر اخبار و اطلاعات مربوط به تغيير مسير هواپيماي امام خميني، گزارشاتي درباره سوء قصد عليه جان او، انتشار يافت.هايزر نيز در مذاكراتش با سران ارتش به اين موضوع اشاره كرده و مي گويد: «مطبوعات خبر مي دادند كه پس از تهديدهاي جديد عليه جان (امام) خميني، تعداد محافظان اقامتگاهش در پاريس دو برابر شده است.فرانسويها گله مي كردند كه اين كار براي آنها بسيار گران تمام مي شود.من ژنرالها را زير فشار گذاشتم تا بدانم آيا اقداماتي عليه جان خميني شروع كرده اند، كناياتي دريافت كردم، ولي پاسخ روشني نشنيدم.آنها گفتند

گروهي در سوئيس وجود دارد كه اين نوع اعمال را انجام مي دهد، اما من نمي توانم قضاوت كنم كه آن گروه با افسران تماس داشتند» . (1) يادداشتهاي برژينسكي مشاور امنيتي پرزيدنت كارتر نيز موضوع توطئه عليه امام خميني را تاييد مي كند.وي در اين مورد مي گويد: «...در 22 ژانويه براون گزارش كرد، هايزر به او اطلاع داده كه بختيار آماده مقابله با خميني، هنگام بازگشت وي مي باشد، هواپيماي او، از مسير پرواز منحرف و پس از فرود اجباري، بازداشت خواهد شد.سئوال ما اين بود كه آيا ما، آمادگي داريم كه بختيار را در انجام اين عمل تشويق كنيم و تصميم او را قوت بخشيم.اين موضوع طي دو روز بعد، ميان ونس، براون و من مورد بحث و بررسي قرار گرفت... روز 23 ژانويه پيامي از سوي هايزر و سوليوان دريافت كرديم.در اين پيام خواسته شده بود دستور العملهاي قبلي را تغيير دهيم و به آنها اجازه دهيم براي امكان برقراري ائتلاف ميان نظاميان و عناصر مذهبي اقدام كنند.اين پيشنهاد كارمان را پيچيده تر كرد. ونس، قويا موافق اين كار بود و من سخت مخالف بودم.ما، حتي بين خودمان در زمينه چگونگي پاسخ به تصميم بختيار در مورد جلوگيري از بازگشت (آيت الله) خميني، اختلاف نظر جدي داشتيم.ونس عقيده داشت بايد به بختيار و خميني توصيه كنيم آيت الله به ايران مراجعت نكند، زيرا برخورد و درگيري براي هر دو طرف، فاجعه به بار خواهد آورد.من و براون بر اين عقيده بوديم حالا كه بختيار تصميم به ايستادگي دارد، بايد از او حمايت كنيم. روزهاي 23 و 24 ژانويه (3 و 4

بهمن 1357) جلسات متعددي براي بحث و گفتگو در اين مورد، بين خودمان و نيز با حضور رئيس جمهوري داشتيم.هنگامي كه من پرزيدنت را از طرح بختيار آگاه ساختم، واكنش اوليه اش بسيار مثبت بود و گفت «عالي » است.اما ونس به شدت مخالفت كرد و گفت نتايج اين امر منجر به اختلال و بي نظمي وسيعي خواهد شد و حتي محتمل است (امام) خميني به قتل برسد، و حوادث غير قابل انتظاري پيش آمد كند. ما تمام آن روز به گفتگو ادامه داديم.براون و من گفتيم اگر بختيار قصد دارد خميني را توقيف كند، بايد بدين كار تشويق شود و افزودم: هرگونه اشاره مخالفي عليه آن از سوي ما، اشتباه بزرگي خواهد بود.سرانجام به دليل عدم توافق درباره اين موضوع، نتوانستيم پيش نويس دستور العمل مشخصي را تهيه كنيم و من ناگزير، چند راه حل مختلف به رئيس جمهوري پيشنهاد كردم. رئيس جمهور با پيش نويس پيشنهاد ونس مبني بر اجرا نكردن طرح بختيار موافقت نكرد و طرح پيش نويس من و براون را با مختصر تغييراتي انتخاب نمود، در حقيقت به بختيار، براي اجراي پيشنهادش، چراغ سبز داده شد. متاسفانه، خميني بازگشت خود را به تاخير نينداخت، هر چند بختيار در كشمكشهاي اوليه به پيروزي رواني محدودي دست يافت، اما موضوع همچنان لا ينحل باقي ماند» . (2) در حالي كه واشينگتن و تهران درباره نحوه جلوگيري از ورود آيت الله خميني به ايران بحث و مذاكره مي كردند، امام خميني، آماده بازگشت به ايران بود و با تصميم گيري متهورانه و سرعت عمل، قصد داشت حريف را «مات » كند.به گفته ژنرال

هايزر «حركات و اقدامات جناح خميني به حدي هوشمندانه انجام مي گرفت كه من متحير بودم چه كسي برنامه ريزي آنها را انجام مي دهد و هنوز هم پاسخ اين سئوال را پيدا نكرده ام » . (3) به رغم بسته بودن فرودگاهها و پخش خبرهاي مربوط به سوء قصد به جان امام خميني و نيز منحرف ساختن هواپيماي حامل وي، امام اعلام كرد، هر زمان بخواهد به ايران مراجعت مي كند.كميته استقبال، برنامه مفصلي براي استقبال از او تهيه ديده بود. روز 9 بهمن ناگهان بختيار اعلام كرد كه فرودگاه براي ورود آيت الله خميني باز است.بختيار در توجيه تغيير تصميم خود مي گويد: «...من قضيه را به اين شكل مي ديدم، اين ملا، كه در ايراني بودنش شكي نيست، مي تواند به ايران بازگردد، ولي اگر خلافي از او سر بزند، توسط دادگاههاي صالح و طبعا با تمام تضمينهايي كه قانون پيش بيني كرده است به محاكمه كشانده خواهد شد (...) به من ايراد گرفته اند كه چرا گذاشتم او به ايران بازگردد.آيا مي توانستم نگذارم؟ (....) به علاوه از قديم و نديم گفته بودم كه تمام ايرانيان بدون اجازه دولت حق ورود به ايران را دارند.به اين اصل اعتقاد داشتم و امروز هم به آن معتقدم كه جزو حقوق طبيعي هر شهروندي است..» . (4) واقعيت اين است كه بختيار نمي توانست به طور نامحدود فرودگاهها را بسته نگه دارد.بستن فرودگاهها، كنجكاوي ده ها تن خبرنگاران خارجي را كه در اطراف اقامتگاه امام، در انتظار دريافت خبر بودند، بيشتر كرده بود.به گفته بختيار، او نمي توانست مانع بازگشت يك تبعه ايراني به

كشورش شود.مسئله بستن فرودگاهها يك وسيله تبليغاتي به نفع امام خميني و به ضرر بختيار بود، از سوي ديگر اعلام آمادگي براي بازگشت به ميهن و ممانعت دولت بختيار، مردم ايران را به هيجان درآورد و ابعاد ناآراميها را وسيعتر ساخت. سرانجام مبارزه تبليغاتي، با عقب نشيني بختيار و باز شدن فرودگاهها پايان يافت و برنامه بازگشت امام خميني براي روز 12 بهمن اعلام شد.

بازگشت پيروزمندانه روز 12 بهمن 1357 (1 فوريه 1979) امام خميني پس از 14 سال و چند ماه تبعيد با هواپيماي 747 شركت هواپيمايي فرانسه (ايرفرانس) عازم ايران گرديد.150 تن خبرنگار خارجي كه عمده ترين شبكه خبري دنيا را تشكيل مي دادند، همراه امام در «پرواز انقلاب » حضور داشتند.در فرودگاه پاريس، امام ضمن پيامي به ملت فرانسه، از ميهمان نوازي مردم و دولت و اهالي نوفل لوشاتو، تشكر كرد، سپس به چند سئوال خبرنگاران پاسخ داد.در مورد دولت بختيار، مواضع قبلي خود را تكرار كرد و گفت «ملاقات را نمي پذيرم، مگر آنكه استعفا بدهد و كنار برود» در مورد ارتش، ضمن تاييد تماسهايي كه در تهران با ارتش بوده است گفت «اگر مقتضي بدانيم، باز هم تماس حاصل خواهيم كرد» و افزود: «ما از ارتش مي خواهيم كه هر چه زودتر به ما متصل شود.ما مي خواهيم ارتش مستقل باشد، و از قيد اجانب خارج شود، آزاد شود. آنها فرزندان ما هستند، ما به آنها محبت داريم بايد به دامن ملت بيايند و ارتش و ملت از همديگر هستند.ارتش بايد از دولت غاصب كنار برود، تا مردم تكليفشان را با او معين كنند...» شانزده روز پيش، محمد رضا شاه،

در حالي كه يگانهاي گارد شاهنشاهي، فرودگاه مهرآباد را محاصره كرده بودند، طي مراسم غير رسمي، با شتاب ايران را براي هميشه ترك كرد و اكنون، امام خميني با حضور و محتملا تهديد ارتش نيم ميليون نفري رژيم، همراه با پنجاه تن همراهانش، به ايران باز مي گشت.كميته استقبال مسئوليت امور انتظامي را به عهده داشت. (5) استقبال از امام، در تاريخ معاصر ايران بي سابقه بود.مراسم ورود آيت الله، به طور زنده از راديو و تلويزيون پخش شد. هواپيماي ايرفرانس حامل آيت الله و همراهان در ساعت 30/9 صبح در فرودگاه مهرآباد به زمين نشست.امام خميني، پس از ابراز تشكر از مستقبلين، طي سخنان كوتاهي، با تكرار برنامه سياسي خود، دولت بختيار را غير قانوني و غاصب دانست و گفت: «...ما اين دولت را نمي توانيم بپذيريم.ملت ايران راي بر سقوط سلطنت داده است.بنابراين، ما نه مجلس را قبول داريم و نه حكومت را قانوني مي دانيم.بايد دولت كنار برود.شوراي انقلاب حكومت را تعيين خواهد كرد.حكومت موقت موظف خواهد بود كه مقدمات رفراندوم را تهيه كند.قانون اساسي كه تدوين شد، به آراء عمومي گذاشته مي شود، كه اگر مردم قبول كنند، رژيم جمهوري و قانون جمهوري خواهد بود... من، اعلام مي كنم كه دولت فعلي غاصب است و غير قانوني است و اگر زيادتر از اين لجاجت كند مسئول خواهد بود....» (6) در بهشت زهرا، امام خميني، با تاكيد بر حاكميت ملي و نقش مردم در تعيين سرنوشت خود، غير قانوني بودن مجلسين را مطرح كرد و گفت: چنانچه حكومت و سلطنت دولتي و فردي، در يك مرحله با راي مردم بوده باشد و

آن حكومت و دولت مشروعيت قانوني داشته باشد، اين امر، حق آن مردم و نسلهاي بعدي را از بين نمي برد كه هر زمان آن تصميم را نادرست ديدند، آن را لغو كنند. امام خميني، در توجيه اين نظريه اظهار داشت: «...ما فرض مي كنيم كه يك ملتي تمامشان راي دادند كه يك نفري سلطان باشد، بسيار خوب، اينها از باب اينكه مسلط بر سرنوشت خودشان هستند، راي آنها براي آنها قابل عمل است.لكن اگر چنانچه ملتي راي دادند، ولو تمامشان، به اينكه اعقاب اين سلطان هم سلطان باشد، به چه حقي ملت پنجاه سال پيش از اين سرنوشت ملت بعد را معين مي كند؟ سرنوشت هر ملتي به ست خودش است (....) مگر پدرهاي ما، ولي ما هستند، مگر آن اشخاصي كه در صد سال پيش از اين، هشتاد سال پيش از اين بودند، مي توانند سرنوشت يك ملتي را كه بعدها وجود پيدا مي كنند، آنها تعيين بكنند؟» در مورد راي مجلسين در تاييد دولت بختيار گفت: «...اين ملت حرفي را كه داشتند گفتند، حالا هم مي گويند ما اين وكلا را غير قانوني مي دانيم، اين مجلس سنا را غير قانوني مي دانيم.اين دولت را غير قانوني مي دانيم.آيا كسي كه خودش از ناحيه مجلس، از ناحيه مجلس سنا، و از ناحيه شاه منصوب است و همه اينها غير قانوني هستند، مي شود كه قانوني باشد؟ ما مي گوييم شما غير قانوني هستيد و بايد برويد...» امام خميني درباره تعيين دولت آينده به جاي دولت بختيار گفت: «من توي دهن اين دولت مي زنم، من، به پشتيباني اين ملت، دولت تعيين مي

كنم.من به واسطه اينكه اين ملت مرا قبول دارد (...) اين آقا، كه خودش هم خودش را قبول ندارد، رفقايش هم قبول ندارند.ملت هم قبولش ندارند.ارتش هم قبولش ندارند.فقط آمريكا از او پشتيباني كرده و فرستاده و به ارتش دستور داده كه از او پشتيباني بكنند، انگليس هم از اين پشتيباني كرده و گفته كه بايد از او پشتيباني بكنيد.» امام در برابر اين سخن بختيار كه گفته بود كه در مملكت دو تا دولت نمي شود، اظهار داشت: «مي گويد كه در يك مملكت كه دو تا دولت نمي شود، خوب، اين واضح است، اين يك مملكت دو تا دولت ندارد.لكن دولت غير قانوني بايد برود.تو، غير قانوني هستي، دولتي كه ما مي گوييم دولتي است كه متكي به آراء ملت است، متكي به حكم خداست.تو بايد يا خدا را انكار كني، يا ملت را.» (7) آنگاه امام خميني خطاب به ارتش و افسران آن گفت: «مي خواهيم كه ارتش ما مستقل باشد.آقاي ارتشبد! شما نمي خواهيد؟ شما نمي خواهيد كه مستقل باشيد؟ آقاي سرلشكر، شما نمي خواهيد مستقل باشيد؟ شما مي خواهيد نوكر باشيد؟ من به شما نصيحت مي كنم كه بياييد در آغوش ملت، همان كه ملت مي گويد، بگوييد ما بايد مستقل باشيم (...) اسلام براي شما بهتر از كفر است.ملت براي شما بهتر از اجنبي است.ما براي شما مي گوييم اين مطلب را، شما هم براي خودتان اين كار را بكنيد، رها بكنيد اين را.خيال نكنيد كه اگر رها كرديد، ما مي آييم شما را به دار مي زنيم.اين چيزهايي است كه ديگران درست كرده اند...» (8)

موضع واشينگتن پس از

بازگشت امام يك روز پيش از بازگشت آيت الله خميني به ايران، ژنرال هايزر، با ارتشبد قره باغي رئيس ستاد مشترك ملاقات كرد.قره باغي به فرستاده رئيس جمهوري آمريكا گفت: «ارتش از دكتر بختيار حمايت مي كند و دستورات او را اجرا خواهد نمود و افزود: اگر بختيار در مذاكراتش با (امام) خميني به سازش برسند، ارتش براي پايان يافتن بن بست موجود و تامين صلح و آرامش، از بختيار پشتيباني مي كند ولي اگر خميني از مذاكره براي رسيدن به تفاهم امتناع كند و در صدد تعيين يك دولت رقيب برآيد، ارتش به منظور حمايت از دولت و جلوگيري از سقوط آن، موضع دفاعي خواهد گرفت.» (9) سفير آمريكا در تهران درباره موضع دولت آمريكا نسبت به جناحهاي سياسي ازوزارت خارجه، كسب تكليف كرد.پاسخ واشينگتن پشتيباني از روند قانون اساسي و مشاوره نزديك با دولت بختيار بود «اگر بختيار از او (سفير) خواست با خميني ملاقات و مذاكره كند، او بايد اين كار را انجام دهد.اگر خميني خواستار ديدار با او (سفير) شد، بايد ابتدا با بختيار مشورت كند. به سوليوان دستور داده شد، نبايد با شوراي انقلاب مذاكره نمايد، زيرا اين امر به نشانه شناسايي شورا به عنوان يك سازمان و يا يك دولت تلقي خواهد شد، با اين حال سفير بايد تماس خود را با عناصر اپوزيسيون، كه قبل از بازگشت خميني با آنها تماس داشت همچنان حفظ كند.» (10) اين دستور العمل جديد، در دوم فوريه - روز بعد از بازگشت امام خميني به تهران - به سوليوان ابلاغ شد.روز بعد، جان استمپل (11) مقام سياسي سفارت آمريكا، با يكي از

اعضاي نهضت آزادي ايران تماس گرفت.اين شخص به استمپل گفت كه اعضاي نهضت شب پيش با بختيار ملاقات و مدت دو ساعت مذاكره كرده اند در نتيجه بختيار با دو شرط، حاضر براي مصالحه شده است: 1) بختيار به عنوان نخست وزير باقي بماند و هر چه زودتر ترتيب يك همه پرسي را فراهم كند.در اين همه پرسي مردم رژيم سلطنت يا جمهوري اسلامي را انتخاب خواهند كرد. 2) بختيار از نخست وزيري استعفا كند ولي تا پايان همه پرسي عهده دار اداره امور كشور باشد.به گفته گاري سيك، آيت الله خميني به رغم اصرار و توصيه فراوان مشاورانش، هر دو شرط پيشنهادي را رد كرد و گفت «بختيار بايد برود، زيرا فرمان نخست وزيري او را شاه صادر كرده است.شوراي سلطنت نيز غير قانوني است.تنها راه حل، تعيين يك نخست وزير موقت براي نظارت بر اجراي رفراندوم است.ارتش نيز بايد خود را كنار بكشد.» (12) 1 آيت الله خميني، حتي در دوراني كه در پاريس اقامت داشت، پيشنهاد و توصيه «مذاكرات با دولت را براي حصول توافق » از سوي ياراني، كه در ايران بودند و انقلاب را اداره مي كردند قويا رد كرد و تنها كناره گيري شاه را راه حل بحران مي دانست.بديهي است كه پس از بازگشت پيروزمندانه اش به ايران، هيچ گونه راه حلي را جز تعيين دولت از سوي خود، نمي پذيرفت و حتي، مقابله با ارتش را، با اعتقاد به عدم موفقيت نيروهاي مسلح و پيروزي انقلاب، قطعي مي دانست و اين پيش بيني واقع بينانه، ده روز بعد (22 بهمن) به ثبوت رسيد.

بازرگان در مسند نخست وزيري

آيت الله خميني چهار روز پس از ورود به تهران (15 بهمن 1357) مهندس مهدي بازرگان را به نخست وزيري منصوب كرد.امام خميني هنگام معرفي نخست وزير دولت موقت انقلاب گفت: «براي اينكه خاتمه بدهيم به اين وضع هر چه زودتر، به اتكاء آراء عمومي كه بر ماست و ما، به احتساب آراء عمومي، و شما مي بينيد كه آراء عمومي كه با ماست و ما را به عنوان وكالت و يا به عنوان رهبري قبول دارند، يك دولتي را معرفي مي كنم.رئيس دولتي را معرفي مي كنم، موقتا دولتي را تشكيل بدهيد كه هم به آشفتگيها خاتمه بدهد و هم اين مسائل كنوني كه مجلس مؤسسان است، يعني ترتيب انتخابات مجلس مؤسسان را بدهد و مقدمات آن را درست كند و مجلس مؤسسان تاسيس بشود و انتخابات مجلس هم انجام بشود و آنها دولت قانوني را انتخاب بكنند و مجلس مؤسسان كه تشكيل شد، جمهوري اسلامي را به رفراندوم بگذارد (...) لهذا، دولت موقت را تعيين كرديم.» (13) سپس امام خميني درباره شخصيت مهندس بازرگان و سوابق سياسي او، و دلايل انتصابش به نخست وزيري گفت: «و چون جناب آقاي مهندس بازرگان را سالهاي طولاني است كه از نزديك مي شناسم، مردي است فاضل، متدين از لحاظ رياست و امين به ملت و ملي و بدون گرايش به چيزي كه خلاف مقررات شرع است.من ايشان را معرفي مي كنم كه ايشان رئيس ولت باشد.ايشان واجب الاتباع است، ملت بايد از او اتباع كند، يك حكومت عادي نيست، يك حكومت شرعي است، بايد از او اتباع كند، مخالفت با اين حكومت مخالفت با شرع است....»

(14) معرفي مهندس بازرگان به نخست وزيري دولت موقت، با استقبال وسيع مردم و راهپيماييهاي عظيم روبه رو شد.دكتر بختيار، در واكنش نسبت به تشكيل دولت موقت گفت: «هرگونه تغيير حكومت بايد از طريق انتخابات آزاد صورت گيرد، نه توسط گروهي مردم هيجان زده كه در خيابانها به راه مي افتند (....) اگر او (آيت الله خميني) مي خواهد چنين دولتي در شهر مقدس قم تشكيل دهد اجازه خواهم داد.اين جذاب خواهد بود.ما، واتيكان كوچك خود را خواهيم داشت، اما به طور جدي بگويم كه به آيت الله خميني اجازه تشكيل يك دولت واقعي نخواهم داد و او نيز، اين را مي داند. (....) آيت الله خميني بايد درك كند كه من قانون هستم و دولت من تنها دولت ايران است.من در تمام عمر در راه دموكراسي مبارزه كرده ام و در اصول و عقايدم، نه با آيت الله خميني سازش خواهم كرد و نه با كسي ديگري...» (15) متن فرمان نخست وزير مهندس بازرگان بدين شرح بود: 14/6/1399 15/11/1357 بسم الله الرحمن الرحيم جناب آقاي مهندس بازرگان بنا به پيشنهاد شوراي انقلاب بر حسب حق شرعي قانوني ناشي از آراء اكثريت قاطع قريب به اتفاق ملت ايران كه طي اجتماعات عظيم و تظاهرات وسيع و متعدد در سراسر ايران نسبت به رهبري جنبش ابراز شده است و به موجب اعتمادي كه به ايمان راسخ شما به مكتب مقدس اسلام و اطلاعاتي كه از سوابقتان در مبارزات اسلامي و ملي دارم، جنابعالي را بدون در نظر گرفتن روابط حزبي و بستگي به گروهي خاص مامور تشكيل دولت موقت مي نمايم تا به ترتيب اداره امور

مملكت و خصوصا انجام رفراندوم و رجوع به آراء عمومي ملت درباره تغيير نظام سياسي كشور به جمهوري اسلامي و تشكيل مجلس مؤسسان از منتخبين مردم جهت تصويب قانون اساسي نظام جديد و انتخاب مجلس نمايندگان ملت بر طبق قانون اساسي جديد را بدهيد.مقتضي است كه اعضاي دولت موقت را هر چه زودتر با توجه به شرايطي كه مشخص نموده ام تعيين و معرفي نماييد.كارمندان دولت، ارتش و افراد ملت با دولت موقت شما همكاري كامل نموده و رعايت انضباط را براي وصول به اهداف مقدس انقلاب و سازمان يافتن امور كشور خواهند نمود.موفقيت شما و دولت موقت را در اين مرحله حساس تاريخي از خداوند متعال مسئلت مي نمايم. روح الله الموسوي الخميني روز بعد بختيار، ماهيت جمهوري اسلامي عنوان شده از سوي امام خميني را زير سئوال كشيد و گفت: «هيچ كس نمي داند كه جمهوري اسلامي او چيست؟ او، نه كثرت گرايي سياسي و نه دموكراسي را مي پذيرد.او مي خواهد روحانيون، قانون الهي را اجرا كنند و همه حرف آنها همين است.مي گويند شما فرمانتان را از ايشان (شاه) گرفته ايد.بنده مي توانم بگويم كه دكتر مصدق ها، مستوفي الممالك ها، و خيلي اشخاص كه از ما بزرگتر بوده اند، همين كار را كرده اند و تمام اين وزراي جبهه ملي و تمامي اين قضات پاك دامن هم، همين فرامين را داشته اند.بنده نمي توانم ببينم چرا اين فرمان وقتي به دست من رسيد، اين قدر ارزشش كاسته شده، يا منفور تلقي مي شود.» (16) 1 دكتر بختيار، در توجيه مشروعيت نخست وزيري خود، نخواست يا نتوانسته بود، اختلاف شرايط و

اوضاعي را كه منجر به نخست وزيري دكتر محمد مصدق، در ارديبهشت 1330 گرديد، با شرايط دي ماه 1357 كه او فرمان نخست وزيري گرفت درك كند، دكتر مصدق به عنوان رهبر نهضت ضد استعماري ملت ايران، براي ملي كردن صنعت نفت به ميدان آمده بود، و نيروي عظيم مردمي از او پشتيباني مي كرد.به اعتراف محمد رضا شاه هيچ قدرتي در داخل ايران، توان مقابله با او را نداشت (17) و پس از كسب راي تمايل مجلس، شاه ناگزير به زمامداري او، تن در داد، در صورتي كه دي ماه 1357، رژيم ايران، در برابر طوفان عظيم انقلاب، در شرف فروپاشي بود، شاه سفر خود را به خارج از كشور تدارك مي ديد، و بختيار ابتدا فرمان نخست وزيري را گرفت و بعد مجلس به او راي اعتماد داد. بختيار در مجلس شوراي ملي، لزوم احترام به قانون اساسي و دفاع از ديگر قوانين مملكت را تاكيد كرد و يادآور شد كه به حكم قانون در مقام نخست وزيري خواهد ماند: «من با داد و فرياد و هو و جنجال حكومتهايي كه در تخيل مردم به وجود آيد، تسليم نمي شوم.بايد حكومتي با قانون بيايد و با قانون برود.آن كه با راي نمايندگان مجلس آمده، فقط با راي نمايندگان مجلس خواهد رفت.شما نمايندگان نيز آزاد هستيد كه يا از نمايندگي صرفنظر كنيد و استعفا دهيد و يا در سنگر پارلمان بمانيد.ولي من در مقام نخست وزير قانوني مملكت مي مانم تا انتخابات آزاد آينده را انجام بدهم.» (18) طي هفت روز، بين انتصاب مهندس بازرگان و پيروزي انقلاب، بختيار همچنان از مشروعيت و قانوني

بودن نخست وزيري خود دفاع مي كرد و بازرگان را تهديد مي نمود، وي روز 18 بهمن گفت: «تا زماني كه اين شوخيها ادامه دارد.با آنها كاري ندارم، اما اگر پا را از اين فراتر نهند، به قدرت قانون پاسخ آنها داده خواهد شد.» (19) وي در جاي ديگر مدعي شد كه: «آيت الله خميني حق تعيين نخست وزير را ندارند (...) آنها در جستجوي هياهوي خياباني و شعارهاي بي معني، كه با فريادهاي گوش خراش تكرار مي شود، هستند.آنها به اين ترتيب مي خواهند بگويند ما اكثريت داريم، در حالي كه اكثريت بايد متين، آرام و خاموش باشد.» (20) مهندس بازرگان در روز 20 بهمن 1357 طي نطقي در حضور دهها هزار تن از مردم تهران كه در دانشگاه تهران اجتماع كرده بودند، پيرامون نظريات بختيار و ادعاي قانوني بودند نخست وزيري او به تفصيل پاسخ داد و گفت: «...آنچه مورد اشكال و ايراد و اختلاف است، ايراد قانوني بودن دولت ايشان و نشستنشان و گفتنشان سر جاي همان غاصبين و دشمنان ملت و تمكين كامل نكردن به خواسته ملت و انقلاب است.خودش را دولت قانوني مي داند، به دليل اينكه او را شاه به اين مقام برگزيده است و ثانيا مجلس راي اعتماد به ايشان داده اند.تعجب از اين است كه آقاي دكتر بختيار، كه تا همين اواخر اعتراف و اعتراض به پايمال شدن قانون اساسي مي كرد، حزب رستاخيز و مجلس سنا و مجلس شوراي ملي را تحميلي و فرمايشي و ساواكي مي دانست، حالا دو دستي به آنها مي چسبد.اختلاف اينجاست، اشكال اينجاست...» (21) روز بعد، از ساعت چهار بعد از

ظهر حكومت نظامي اعلام شد.امام خميني از مردم خواست به دستور دولت اعتنا نكنند.به دنبال اين اخطار و اعلاميه دولت موقت، مردم به خيابانها ريختند.همان شب درگيري همافران، با افراد گارد سلطنتي در پادگان دوشان تپه شروع شد.فرداي آن روز (22 بهمن) ارتش اعلام بي طرفي كرد، چند ساعت بعد، بسياري از پاسگاههاي پليس و چند پادگان و پايگاه نظامي به دست مردم افتاد، و بدين ترتيب، دولت 37 روزه بختيار سقوط كرد... پي نوشت ها: 1. General Robert E.Huyser;Mission to Tehran,p.182. 2. Zbigniew Brezinski;power and principle,pp.388 -389. 3. Huyser;op.cit.,p,184. 4. يكرنگي، صفحات 213- 212. 5. اسامي اعضاي كميته استقبال و وظايف هر يك بدين شرح بود: آقايان علي اصغر تهرانچي، مسئول انتظامات، محمد توسلي، تبليغات، صباغيان، برنامه ريزي، حسين شاه حسيني، تداركات، حجت الاسلام محمد مفتح، سخنگو، حجت الاسلام شيخ فضل الله محلاتي رابط روحانيت، آيت الله مطهري، سرپرست. 6. روزنامه ها، 12 بهمن 1357. 7. صحيفه نور، جلد 4، 283- 280. 8. روزنامه ها، مورخ 12 بهمن 1357. 9. Sick;op.cit.,p.150. 10. Sick;Ibid.,p.150. 11. John Stempel. 12. Sick,Ibid,p.150. 13. آخرين تلاشها، در آخرين روزها، صفحات 195- 192. 14. همان، صفحات 195- 192. 15. روزنامه كيهان، 15 بهمن 1357. 16. روزنامه كيهان، 16 بهمن 1357. 17. محمد رضا شاه، پاسخ به تاريخ، صفحه 84 (از متن انگليسي) . 18. روزنامه كيهان، 16 بهمن 1357. 19. روزنامه كيهان، 18 بهمن 1357. 20. روزنامه كيهان، 21 بهمن 1357. 21. روزنامه كيهان، 20 بهمن 1357. منابع مقاله:

تاريخ سياسي بيست و پنج ساله ايران، ج 2، نجاتي، غلامرضا ؛

شريف امامي به منظور جلب حمايت جناحهاي سياسي و مذهبي، فعاليتهاي سياسي براي ساكت كردن آيت الله خميني و يا اخراج او از نجف آغاز گرديد.رژيم عراق نيز با توجه به نفوذ روزافزون آيت الله به عنوان بارزترين خصيت برجسته مبارز مذهبي در عراق، كه اكثريت جمعيت آن را شيعيان تشكيل مي دهند و نيز مشاهده آثار انقلاب در ايران و نقش آيت الله در به حركت درآوردن توده ها، نگران شده بود.توافق بر سر ساكت كردن آيت الله خميني و يا اخراج ايشان از نجف در مذاكراتي كه بين وزراي خارجه ايران و عراق، كه براي شركت در اجلاس مجمع عمومي سازمان ملل به نيويورك رفته بودند صورت گرفت. (1) سپس هيئتي از تهران به بغداد رفت و مذاكراتي با مقامات عراقي در زمينه هماهنگ ساختن سياست دولتين ايران و عراق درباره آيت الله خميني به عمل آمد.متعاقب اين اقدامات، محدوديتهايي براي امام فراهم ساختند و حتي، ماموران امنيتي، منزل آيت الله را محاصره كردند.سرانجام چون آيت الله حاضر به تبعيت از نظريات دولت عراق نشد، تصميم به ترك خاك آن كشور گرفت. (2) آيت الله خميني ابتدا در نظر داشت به سوريه برود، ولي چون روابط عراق و سوريه به شدت تيره شده بود و محتملا دولت عراق اجازه خروج نمي داد، عزيمت به سوريه، از طريق كويت در نظر گرفته شد، اقدامات مربوط به خروج به وسيله آقاي دعائي به ترتيب خاصي فراهم گرديد.ويزاي كويت را سيد احمد مهري، از كويت گرفت.شب قبل از حركت دكتر ابراهيم يزدي وارد نجف شد و صبح روز 13 مهر، آيت الله خميني و همراهان با

اتومبيل عازم كويت گرديدند. (3) با آنكه امام خميني داراي ويزاي معتبر بود، دولت كويت از ورود او و همراهان به داخل خاك كويت جلوگيري كرد.دولت عراق نيز اجازه بازگشت آنها را به عراق نداد.بدين سان اين قافله كوچك مدتي در مرز كويت سرگردان بود.سرانجام چون آيت الله و همراهان تصميم گرفتند به پاريس مسافرت كنند اجاز داده شد به بغداد بروند و روز بعد، عازم فرانسه شوند. (4) به گفته گري سيك، معاون برژينسكي رئيس شوراي امنيت ملي كاخ سفيد، هنگامي كه آيت الله در مرز كويت و عراق بود، ريچارد كاتم، كارشناس امور خاورميانه و ايران، به او تلفن و توصيه كرده است تا دولت آمريكا براي رفع مشكل مسافرت آيت الله مداخله كند، ولي گري سيك گفته بود «ما مداخله نمي كنيم » . (5) روز 15 مهرماه آيت الله خميني و همراهان با هواپيما وارد فرودگاه پاريس شدند.دولت فرانسه پس از مشورت با دولت ايران، با ورود ايشان به خاك فرانسه موافقت كرد.محتمل است توافق دولت ايران و شاه با اقامت آيت الله خميني در فرانسه، به دلايل دورتر شدن آيت الله از ايران و مشكلتر شدن مسافرت روحانيون و طرفداران بوده است.در صورتي كه اين محاسبه اشتباه بود، به رغم مسافت چهار هزار كيلومتري بين ايران و فرانسه، آيت الله خميني با استفاده از تلفني كه در نوفل لوشاتو (6) محل اقامت خود در حومه پاريس در اختيار داشت، به طور منظم با تهران در ارتباط بود. (7) والري ژيسكاردستن (8) چگونگي ورود آيت الله خميني را به پاريس، همچنين تصميم دولت فرانسه را در زمينه موافقت با اقامت او،

بدين شرح نقل كرده است: «ورود آيت الله خميني به فرانسه غير منتظره بود.وي روز 6 اكتبر 1978 گذرنامه قانوني خود را به ماموران پليس فرودگاه روآسي، مجاور بغداد، ارائه كرده بود.آيت الله از سال 1966 به عنوان پناهنده در عراق به سر مي برد.دولت صدام حسين، به دلايل سياسي و به منظور به حالت عادي درآوردن روابطش با ايران، آيت الله را اخراج كرد.گفته شد وي ابتدا براي عزيمت به الجزاير يا پاريس ترديد داشت و سرانجام عازم فرانسه گرديد (....) دولت فرانسه، بر اساس اصول و قواعد معمول، به همه كساني كه به علل سياسي در كشورشان مورد ظلم و ستم قرار مي گيرند پناهندگي اعطا مي كند و در دوران هفت ساله رياست جمهوري من، به تعداد زيادي از مردم شيلي، در درجه اول و نيز از ويتنام و كامبوج پناهندگي سياسي داده شده است، ولي دولت فرانسه به افرادي كه قصد مبارزه ستيزگرانه دارند، اجازه اقامت نمي دهد (....) صبح روز بعد، سفير دولت شاهنشاهي ايران، به طور رسمي به وزير امور خارجه فرانسه اطلاع مي دهد كه دولت ايران خواستار هيچ گونه مخالفت و محدوديتي براي اقامت آيت الله خميني در فرانسه، نمي باشد. روز 15 اكتبر سفير ما در ايران، در گزارش تلگرافي اطلاع داد، در ديداري كه با نخست وزير ايران داشته به او، گفته شده است با حضور و اقامت (آيت الله) خميني در فرانسه، با رعايت قوانين و مقررات معمول در آن كشور، هيچ گونه مخالفتي ندارد، تنها تقاضاي نخست وزير ايران اين است كه اخبار و اطلاعات مربوط به فعاليتهاي آيت الله را به اطلاع

او برسانيم، و ما نيز به همين نحو عمل كرديم.» (9) سپس رئيس جمهوري فرانسه تصميم دولت فرانسه را در اخراج آيت الله خميني ازپاريس به علت فعاليتهاي ضد رژيم ايران و مخالفت شاه بدين شرح روايت كرده است: «....در اواخر نوامبر، سفير ايران به ما اطلاع داد كه كاست هاي پيام آيت الله، همچنان به ايران فرستاده مي شود.من به آقاي شايه (10) متصدي امور قراردادها، در وزارت خارجه دستور دادم به نوفل لوشاتو برود و رسما اخطار كند كه «دولت فرانسه اين وضع را تحمل نخواهد كرد» .روز 4 دسامبر اين دستور اجرا شد.... روز دوشنبه، كاست هاي تازه اي، حاوي پيام آيت الله به تهران ارسال و پخش شد، در اين پيامها، حتي قتل شاه توصيه شده بود. تحمل اين وضع ديگر امكان نداشت، در اينجا، مسئله تنها مربوط به ايران نبود، احترام به قوانين پناهندگي فرانسه و نيز حيثيت كشورمان در ميان بود. بي درنگ وزير كشور را به اليزه (كاخ رئيس جمهوري) احضار كردم و از او خواستم، اقدامات و پيش بيني مقتضي به عمل آورد و در صورت صحت موضوع، ترتيب اخراج آيت الله را از كشورمان فراهم نمايد.من تاكيد كردم مقدمات مربوط به اخراج او را تا پايان هفته فراهم سازد.وزير كشور، احتمال واكنش و خطر ناشي از اين تصميم و نتايج آن را در تهران، در رابطه با هموطنانمان در ايران و نيز منافع فرانسه تشريح كرد (....) من به او گفتم: تصميم خود را گرفته ام و خاطرنشان ساختم كه نمي توانم اجازه بدهم فرانسه صحنه آشوب و ناآرامي شود.... چهارشنبه، ترتيبات مربوط به اخراج، براي

صبح روز جمعه، به من گزارش شد.آيت الله به الجزاير فرستاده مي شد، زيرا در گذشته نيز قصد عزيمت به آن كشور را داشت.همه اقدامات لازم براي عزيمت او انجام شده بود و من آن را تصويب كرده بودم. (11) آخرين اقدامات ضروري، آگاه ساختن شاه بود، توصيه كردم از طريق سفيرمان در ايران، تصميم ما در روز پنج شنبه به شاه اطلاع داده شود.اين كار نيز انجام گرفت.كمي بعد به من گفته شد كه بايد با تلفن فوري اليزه صحبت كنم.تلفن كننده شخص شاه بود.وي از اينكه او را در جريان تصميم خود گذاشته بوديم تشكر كرد و گفت: «تصميم به اخراج آيت الله، مربوط به فرانسه است و دولت ايران هيچ گونه مسؤليتي به عهده نمي گيرد، ولي اگر پس از اخراج او، چگونگي امر از وي سئوال شود خواهد گفت با اين اقدام موافق نبوده است.» آنگاه رئيس جمهوري فرانسه به بررسي علل و انگيزه شاه در مخالفت با اخراج آيت الله خميني مي پردازد و بدين نتيجه مي رسد كه «شاه نگران بالا گرفتن آشوب در تهران بود و قصد داشت مسئوليت اخراج آيت الله را به عهده نگيرد، يا اينكه او (رئيس جمهور فرانسه) را از تصميمي كه اتخاذ كرده بود، منصرف سازد. سرانجام رئيس جمهوري بدين نتيجه مي رسد كه «فرانسه نبايد به تنهايي خطر انجام كار را به عهده گيرد.از سوي ديگر، توجيه اين اقدام دولت فرانسه، در اخراج آيت الله خميني، بدون درخواست تهران در مقابل افكار عمومي، ناممكن بود.بدين ترتيب دستور مربوط به اخراج لغو شد.» (12) 1 پي نوشت ها: 1.آخرين تلاش ها، در آخرين

روزها، صفحه 25. 2.حجت الاسلام محمود دعائي كه سالها از همراهان نزديك آيت الله خميني در نجف بوده، چگونگي عزيمت امام را از عراق به كويت، بدين شرح نقل كرده است: «...عراقيها مي خواستند امام را در موضع سكوت داشته باشند، اما امام در هيچ شرايطي حاضر به اين كار نبود و حتي تماس با نزديكان امام فايده نداد (...) سعدون شاكر رئيس سازمان امنيت عراق مرا احضار كرد (....) سعدون با لحن ملتمسانه و موذيانه از من خواست كه امام يك ماه سكوت كند و مي گفت: بالاخره ما هم نسبت به رژيم شاه تعهداتي داريم و اين صحيح نيست كه ايشان از عراق خارج شوند (...) سعدون شاكر از من خواست كه به نحوي از امام بخواهم كمتر فعاليت كنند (....) اعلاميه صادر كنند، ولي در خارج از عراق توزيع شود.گفتم با شناختي كه من از امام دارم اجازه نخواهند داد حتي يك لحظه هم فعاليتهايشان زير فشار يك رژيم يا جناحي به نفع يك قدرت جبار محدود شود يا اينكه در روششان تجديد نظر كنند (....) من تصريح و التماس آنها را نزد امام بيان كردم (....) امام به اين نتيجه رسيدند كه ديگر ماندنشان در عراق صلاح نيست و تصميم گرفتند از عراق خارج شوند...» (نقل از روزنامه جمهوري اسلامي، مورخ 14 مهر 1359 و مصاحبه مؤلف با حجت الاسلام محمود دعائي) . 3.مسئولين كويتي هنگام صدور ويزا براي آيت الله خميني، متوجه هويت ايشان نشدند، زيرا در آن موقع، در كشورهاي عربي اعلام نام فاميل ضرورت نداشت و براي معرفي درخواست كننده، نام و نام پدر كفايت مي كرد.ويزاي كويت

براي آيت الله و همراهان را سيد احمد مهري در كويت گرفت و به نجف آورد.مشخصات آيت الله خميني با عنوان: روح الله فرزند مصطفي اعلام شد.براي ديگران نيز، به همين نحو (نام و نام پدر) ويزا، و پروانه خروج گرفته شد.به گفته حجت الاسلام دعائي (مسئول امور مربوط به تهيه پروانه اقامت و اجازه خروج براي كساني كه از ايران به منظور ديدار آيت الله به نجف وارد مي شدند)، ترتيب اخذ پروانه خروج آيت الله به نحوي صورت گرفت كه مقامات عراقي، هشت ساعت قبل از حركت آيت الله و همراهان به كويت از خبر مسافرت ايشان آگاه شدند (مصاحبه حجت الاسلام محمود دعائي با مؤلف، شنبه 25 خرداد 1370، تهران) . 4.در آن موقع ايرانيان بدون رواديد (ويزا) مي توانستند به فرانسه وارد شوند. 5.Sick;All fall Down,p.57. 6.Nauphel - le - chateau 7.چگونگي مسافرت آيت الله خميني از عراق به پاريس بدين نحو بوده است: روز 13 مهر 1357 آيت الله خميني و همراهان (حجت الاسلام احمد خميني، دكتر ابراهيم يزدي، برادران مهري و آقايان فردوسي پور و املائي) با اتومبيل عازم كويت مي شوند، پس از رسيدن به مرز كويت، از ورود آيت الله خميني، به داخل خاك كويت - به رغم داشتن رواديد (ويزا)، تا كسب اجازه از مقامات دولتي جلوگيري مي شود.مقارن ساعت يازده شب به آيت الله اطلاع مي دهند كه به دستور دولت كويت اجازه ورود به آن كشور را ندارد.در همين اوان، ماموران مرزي و گمرك عراق در شهر مرزي صفان به آيت الله اطلاع مي دهند كه مراجعت ايشان به نجف بلامانع است.آيت الله خميني

از بازگشت به نجف امتناع مي كند، استفاده از اتومبيل دولت عراق را براي مسافرت به بصره، نمي پذيرد و با اتومبيل مهري، و سه تن همراهان (سيد احمد خميني، فردوسي پور و املائي) به بصره مي روند و شب را در هتل مي گذرانند.يكي از برادران مهري، كه مقيم كويت بود، به كويت بر مي گردد.ماموران دولت عراق دكتر يزدي را در صفان نگاه مي دارند و صبح روز بعد، به بصره مي برند.آيت الله خميني در بصره تصميم به عزيمت به پاريس مي گيرد، عراقيها نيز از اين تصميم استقبال مي كنند. بعد از ظهر روز 14 مهر مسافران با هواپيماي عراقي به بغداد برده مي شوند و در هتل دار السلام استقرار مي يابند.همان شب آيت الله براي زيارت به كاظمين مي روند، در حرم، زوار، آيت الله را مي شناسند و جمعيت انبوهي دور ايشان جمع مي شوند.ماموران عراقي، با شتاب ايشان را به بغداد بر مي گردانند. پيش از ظهر روز 15 مهر آيت الله خميني و همراهان (حجت الاسلام سيد احمد خميني، دكتر ابراهيم يزدي و آقايان فردوسي پور و املائي) با هواپيماي عراقي، عازم فرانسه مي شوند.به كاروان پنج نفره در قسمت فوقاني هواپيماي جت، دور از ديد ساير مسافران جا داده مي شود.در توقف كوتاه هواپيما در ژنو، دكتر ابراهيم يزدي به دكتر حسن حبيبي در پاريس تلفن مي كند و مي گويد «آيت الله و همراهان تا يك ساعت ديگر بايد در فرودگاه پاريس باشند.اگر تاخير طولاني شد، گرفتاري پيدا كرده ايم...» در فرودگاه پاريس، دكتر حبيبي، دكتر غضنفر پور، دكتر بني صدر و احمد سلامتيان

و آيت اللهي از آيت الله استقبال مي كنند، آيت الله خميني مايل نيستند ميهمان كسي باشند ولي اقامت در هتل هم مناسب تشخيص داده نمي شود و به منزل دكتر غضنفرپور مي روند.پس از چند روز، دكتر عسگري (از دوستان دكتر سامي) منزل سه اطاقه اي در نوفل لوشاتو، حومه پاريس، اجاره مي كند و در آنجا اقامت مي كنند. (مصاحبه با دكتر ابراهيم يزدي، تهران، خرداد 1370) . 8.valery Giscardd|Estaing (ترجمه از متن فرانسوي) 9.valery Giscardd|Estaing,Le pouvoir et la vie,paris,compagnie 12,1988.|pp.113 -115. 10.Chayet 11.تصوير حكم اخراج آيت الله خميني از فرانسه پيوست است. 12.Le pouvoir et la vie,op.cit,p.115 -116. منابع مقاله:

تاريخ سياسي بيست و پنج ساله ايران، ج 2، نجاتي، غلامرضا ؛

شخصيتهاي مختلف، بايد دقت نظر لازم را داشت تا مبادا برخي بزرگنمايي ها و كوچك نمايي ها، يا كم و زيادهاي عمدي يا سهوي در بيان مسائل، موجب نقش بستن تصويري غيرواقعي در ذهن ما شوند. «خاطرات ژنرال روبرت ا.داچ هايزر» از جمله منابعي است كه در آن مي توان از يك سو نهايت تلاش آمريكا براي مهار نهضت مردم ايران در سال 57 و از سوي ديگر قدرت عظيم انقلاب اسلامي را به نظاره نشست؛ به همين دليل بايد گفت ارزش خاطرات ژنرال هايزر و امثال آن، در زمان نگارش و انتشار مشخص نگرديده است، امّا پس از فاصله گرفتن از مقطع حركت و پيروزي انقلاب، در شرايطي كه غبار فراموشي بر اذهان مي نشيند و همزمان با فعاليت گسترده دستگاه تبليغاتي قدرتمند بيگانگان براي شائبه آفريني در افكار عمومي - بويژه نسل جوان كه خود از نزديك شاهد قضايا نبوده است - اين خاطرات مي تواند روشنگر ابهامات و پاسخگوي سؤالات و شائبه ها باشد. قبل از آن كه به متن خاطرات اين ژنرال چهارستاره آمريكايي بپردازيم و از درون آن، نقبي به سوي حقايق انقلاب اسلامي بزنيم، جا دارد به شخصيت و موقعيت نگارنده خاطرات توجه لازم را بنماييم؛ هايزر بنا به آنچه خود در ابتداي خاطراتش بيان مي دارد، پس از بيست سال شركت مستمر در مأموريتهاي نظامي در نقاط مختلف جهان در چارچوب سياستهاي سلطه گرانه دولت آمريكا، از سال 1972 با كسب درجه سرلشكري، فعاليت جديدش را در پنتاگون كه عبارت بود از «نظارت بر برنامه هاي فروش تجهيزات نظامي نيروي هوايي به كشورهاي مختلف»، آغاز كرد. اين سالها، اوج دوران جنگ سرد ميان آمريكا و شوروي بود، لذا براحتي

مي توان دريافت كه هايزر در موقعيت جديد خود، ناگزير ارتباط تنگاتنگي نيز با سياست بين الملل و همچنين مسائل و تحولات سياسي و اجتماعي در كشورهاي مختلف پيدا مي كند و از اين پس نمي توان وي را صرفاً يك چهره نظامي به شمار آورد. از طرفي، ارتقاي درجه هايزر در سال 1975 به ژنرال چهارستاره توسط رئيس جمهور و سپس انتصاب وي به معاونت فرماندهي كل نيروهاي آمريكايي در اروپا و در واقع معاونت ژنرال الكسا ندر هيگ(فرماندهي كل ناتو)، حاكي از قابليتهاي شخصي اين ژنرال آمريكايي در انجام مأموريتهاي محوله بود. هايزر حوزه مسئوليت خود را در اين پست چنين بازگو مي كند: «علاوه بر نظارت و اداره بيش از 320 هزار پرسنل آمريكايي، مسئوليت تمام فروش هاي نظامي خارجي و برنامه هاي كمك نظامي به 44 كشور را هم به عهده داشتم. در خلال تصدي اين پست حدود 85 درصد فروش هاي نظامي خارجي آمريكا در محدوده اروپا صورت گرفت. تقريباً سالانه حدود 12 ميليارد دلار با كشورهاي تحت مسئوليت من معامله مي كرديم. اين كار ابعاد سياسي و ديپلماتيك وسيعي داشت.» (ص29) به اين ترتيب پيداست كه ژنرال هايزر به دليل مسئوليت خاص خود، به يك عنصر ورزيده نظامي- سياسي تبديل مي شود. براي درك بهتر اين مسئله بايد به اين نكته توجه شود كه فرمانده وي - ژنرال هيگ - در سالهاي بعدي، مسئوليتهاي بسيار مهم سياسي از جمله وزارت امور خارجه را در هيئت حاكمه اين كشور برعهده گرفت.

نكته ديگري كه در مورد هايزر بايد به آن توجه داشت، آشنايي وي با مسائل نظامي و سياسي ايران است؛ چرا كه از سالهاي پس از كودتاي 28 مرداد 32، شاه بر

مبناي سياستهاي كلان بين المللي ايالات متحده به يكي از عوامل وابسته درجه اول اين كشور و در نتيجه به يكي از خريداران اصلي تسليحات آمريكايي تبديل مي شود، بويژه پس از ارائه دكترين نيكسون، همراه با افزايش درآمدهاي نفتي ايران، سيل تجهيزات نظامي روانه كشور ما مي گردد تا آن را به پايگاه اصلي آمريكا در منطقه حساس خليج فارس و خاورميانه مبدل سازد. قاعدتاً در چارچوب اين برنامه، هايزر بنا به مسئوليت خويش داراي ارتباطات گسترده با ايران در عاليترين سطوح نظامي و سياسي بود: «در اوايل سال 1978 شاه از آمريكا خواست تا او را براي ايجاد يك سيستم كنترل و فرماندهي و ايجاد دكترين و اصول و وظايف عملياتي سازمان نيروهاي مسلح كمك كند... در اواسط آوريل 1978 وزارت دفاع مرا براي همكاري با اعليحضرت به ايران اعزام داشت.» (ص31) آنچه شاه در ملاقات با هايزر به وي بيان مي دارد، حاوي نكته پراهميتي است كه توجه به آن در ادامه اين بحث كاملاً ضروري است: «شاه به من گفت كه از اين كه سرپرستي اين پروژه را به عهده دارم خوشحال است زيرا فكر مي كند من شيوه حكومت و نيروهاي مسلح او را دريافته و تفاوت بين سيستم آمريكايي و سلطنت در ايران را درك كرده ام. گفت كه يكي از نيازمنديهاي اصلي او در طراحي سيستم كنترل فرماندهي اين است كه او كنترل كامل و مطلق (استبدادي) خود را بر نيروها حفظ نمايد. او يك سيستمي مي خواست كه او را صددرصد در برابر كودتا حفظ كند.» (ص32)

نتيجه اين ماموريت براي هايزر، آن بود كه وي را بيش از پيش بر امور نظامي و نيز سياسي

و اجتماعي ايران واقف ساخت؛ چرا كه به منظور كسب اطلاعات لازم براي طراحي اين سيستم، گروهي عازم ايران شده، كليه اطلاعات لازم را جمع آوري كرده و در اختيار وي قرار داده بودند. به دنبال آن هايزر شخصاً «دكترين و مفاهيم عملياتي» مناسب براي نيروهاي نظامي ايران را تدوين مي كند. پذيرش تام و تمام اين طرح از سوي تمامي فرماندهان عاليرتبه ارتش شاهنشاهي و سرانجام محمدرضا (كه با حساسيت فوق العاده اي امور نظامي را پيگيري مي كرد و خواستار حاكميت مطلق خويش بر آن بود)، گذشته از مهارتهاي برنامه ريزي نظامي و عملياتي هايزر، حكايت از احاطة كامل وي بر زواياي مسائل سياسي ايران نيز داشت: «قضاوت شاه، روي گزارش من هنوز هم تا امروز مرا شگفت زده كرده است. او آن را به طور كلي و بدون هرگونه تغييري پذيرفت. اين اتفاق به ندرت براي كسي كه با شاه كار مي كرد، مي افتاد.» (ص36)

علاوه بر اين، هايزر در طول ارتباطات خود با مقامات بلندپايه نظامي شاه، توانسته بود ارتباطات كاري و عاطفي عميقي نيز با آنها برقرار سازد تا جايي كه به گفته خودش، سپهبد ربيعي (فرمانده نيروي هوايي) خود را «برادر» كوچكتر او قلمداد مي كرد: «فرمانده نيروي هوائي دوست قديمي من تيمسار اميرحسين ربيعي بود. او مدت دو سال بود كه عهده دار اين پست بود. پيوند بسيار نزديكي بين ما وجود داشت و او خود را برادر كوچكتر من مي دانست.» (ص61) ارتشبد طوفانيان، معاون وزير جنگ و مسئول كل خريدهاي نظامي ايران نيز احساساتي مشابه نسبت به هايزر داشت: «او با من به صورت يك دوست قديمي سلام و احوالپرسي كرد و به سبك ايراني مرا در

آغوش گرفته و گونه هايم را بوسيد.» (ص66)

با در نظر گرفتن مجموع اين مسائل - از توانمنديهاي شخصي هايزر گرفته تا روابط او با شاه و فرماندهانش و نيز آشنايي وسيعش با مسائل سياسي و نظامي ايران- به قطعيت مي توان اظهار داشت كه انتخاب او براي انجام يك مأموريت بسيار حساس در ايران، كاملاً دقيق و حساب شده بود و بدون شك او كارآمدترين و مجرب ترين فرد براي انجام مأموريت جلوگيري از وقوع انقلاب اسلامي و تداوم بخشي به سلطه آمريكا بر ايران، محسوب مي شد. از طرفي انتخاب چنين فردي، بيانگر اوج اهتمام كاخ سفيد براي مقابله با نهضت انقلابي موجود در ايران نيز بود. هايزر در روز چهاردهم دي ماه 1375، در شرايطي كه كشور در التهاب روزافزوني به سر مي برد و سررشته كارها از كف دولتمردان شاهنشاهي خارج شده بود، به ايران آمد. اعزام چنين مقام بلندپايه اي به درون يك موقعيت بحراني با در نظر داشتن خطراتي كه ممكن بود متوجه جان وي شود، نشان از اهميت فوق العاده مسئله براي كاخ سفيد دارد. حتي اگر اين نكته را هم در نظر داشته باشيم كه هايزر به طور پنهاني با رعايت كليه مسائل امنيتي و حفاظتي وارد ايران شد تا به انجام مأموريت خود بپردازد (ص53) اما به فاصله اندكي خبر حضور اين ژنرال بلندپايه آمريكايي در ايران، به مطبوعات درز پيدا كرد و حتي درباره مأموريت وي نيز حدس و گمانهايي زده شد. (ص89)

جالب اين كه حضور هايزر و مأموريت او از نظر مقامات مسكو نيز داراي آنچنان اهميتي است كه گويا بخشي از دستگاه جاسوسي و عوامل وابسته آنها در ايران، فعاليت خود را بر

تعقيب و مراقبت جدي از مأمور ويژه آمريكا متمركز مي سازند و سايه به سايه او را دنبال مي كنند تا بتوانند در اسرع وقت دقيق ترين اخبار را راجع به مأموريت او در ايران كسب كنند و آنچه را كه مصلحت مي بينند به طرق مختلف منتشر سازند. اما به نظر مي رسد برخلاف اصول و قواعد حفاظتي در اين موارد كه ايجاب مي كند تا مأمور به اصطلاح «سوخته» از ميدان خارج و فرد ديگري جاي او را بگيرد، كاخ سفيد همچنان بر حضور هايزر در ايران تأكيد دارد؛ چرا كه مهار انقلاب اسلامي از چنان اهميتي براي آمريكا برخوردار است كه بقيه مسائل در مقابل آن رنگ مي بازند.

البته ناگفته نماند كه طرحها و برنامه هاي هايزر در تهران براي جلوگيري از وقوع انقلاب اسلامي، از چنان دقت و مهارتي برخوردار است كه بر درستي انتخاب وي از سوي كاخ سفيد مهر تأييد مي زند. درست است كه مأموريت هايزر در مقابل موج عظيم انقلاب اسلامي ناكام ماند، اما اين نبايد باعث شود ما (فارغ از علائق خود به انقلاب اسلامي)، كيفيت كار هايزر را در مدت مأموريت يك ماهه اش در تهران ناديده بگيريم. براي آن كه بتوانيم به ارزيابي اين اقدامات بپردازيم، نگاهي به اوضاع و احوال عمومي كشور و نيز وضعيت نيروهاي مسلح و دربار و دولت در آن برهه ضروري است:

هايزر تقريباً در سالگرد حركت انقلابي مردم مسلمان ايران، وارد كشور شد. يك سال پيش از اين، در شب ژانويه سال 1978، جيمي كارتر مطالب اغراق آميزي نسبت به شاه بر زبان آورد. در همين سخنراني بود كه وي از شاه به عنوان رهبر محبوب ملتش نام برد و ايران

را يك جزيره ثبات در منطقه خواند. (خاطرات دو سفير، ترجمه محمود طلوعي، چاپ سوم، 1375، تهران، نشر علم، ص128) تنها به فاصله چند روز پس از آن، به دنبال انتشار مقاله اي توهين آميز دربارة امام خميني در يك روزنامه، حركتي اعتراض آميز و انقلابي از بطن جامعه در مقابل نظام استبدادي، فاسد و وابسته پهلوي آغاز شد. رفتار و رويه دربار و نظاميان وابسته به آن در قبال اين حركت، ابتدا سركوب شديد و كشتار معترضان بود. همزمان با اوج گيري تظاهرات و اعتراضات، برشدت سركوب نيز افزوده شد كه در هفدهم شهريور ماه پس از اعلام حكومت نظامي در ده شهر بزرگ كشور به اوج خود رسيد. اما برخلاف آنچه شاه، درباريان، نظاميان و مسئولان امنيتي تصور مي كردند، اين كشتارها نه تنها نتوانست از گستره اعتراضات بكاهد بلكه برعمق و شدت آن نيز افزود. تغيير و تبديل نخست وزيران و دولتها نيز كوچكترين اثري در پي نداشت و دستگيري و بازداشت جمعي از مقامات سياسي و امنيتي رژيم به جرم فساد اقتصادي هم از نگاه مردم جز يك فريبكاري نبود، زيرا اعضاي خاندان سلطنتي و مهره هاي نورچشمي آنها كه بزرگترين و مؤثرترين عوامل فساد اقتصادي و سياسي و اخلاقي در كشور به شمار مي رفتند، آزاد و رها بودند و با اوج گيري حركت مردمي، هر يك در انديشه انتقال اموال و داراييهاي به يغما برده از خزانه ملت به خارج از كشور به سر مي بردند. سپردن حكومت به نظاميان كه پيرامون آن جنجال و هياهوي بسياري به راه افتاده بود و چنين وانمود مي شد كه در صورت قدرت يابي نظاميان، همه مسائل به ضرب و زور گلوله و آتش،

حل خواهد شد نيز داروي كاملاً بي اثري بود كه دردي از پيكر آفت زده رژيم پهلوي نكاست. به اين ترتيب، به تعبير ارتشبد قره باغي در خاطرات خويش، «آخرين تير تركش» محمدرضا نيز به سنگ خورد: «طرز عمل ارتشبد ازهاري نخست وزير (با وجود تشكيل دولت نظامي) و ادامه روش نامعلوم حكومت نظامي در كشور سبب شدند عملاً به مردم ايران و مخالفين و همچنين به تمام دنيا نشان داده شود كه حتي آخرين اقدام نظامي سياسي مهم اعليحضرت يعني تشكيل دولت نظامي به نخست وزيري رئيس ستاد بزرگ و با عضويت فرماندهان نيروها هم نمي تواند جلو اغتشاشات، اعتصابات و آشوب هاي مخالفين و آشوبگران را بگيرد.» (اعترافات ژنرال، خاطرات ارتشبد عباس قره باغي، چاپ سوم، 1365، تهران، نشرني، ص65)

بنابراين واضح است كه شاه تمام تيرهاي تركش خود را در طول نزديك به يك سال انداخته بود؛ از سركوب شديد مردم تا بيان «شنيدن صداي انقلاب آنها» و حتي اعلام پشتيباني از آن؛ «انقلاب شما نمي تواند مورد پشتيباني من نباشد.» (همان) از طرفي او پس از كشته و زخمي شدن هزاران نفر، در نهايت به اين نكته پي برده بود كه امكان سركوب اين جنبش ازطرق خشونت آميز وجود ندارد و مردم نه تنها از گلوله باكي ندارند بلكه به استقبال شهادت نيز مي روند: «در اين موقع شاه كه گوئي ناگهان به وخامت اوضاع پي برده باشد، با حالتي منفعل و تسليم شده، به سمت من خم شد و گفت: «با اين تظاهركنندگاني كه از مرگ هراسي ندارند، چه كار مي توان كرد، حتي انگار، گلوله آنها را جذب مي كند.» (احسان نراقي، از كاخ شاه تا زندان اوين، ترجمه سعيد آذري، چاپ

پنجم، 1382، انتشارات موسسه خدمات فرهنگي رسا، ص154)

ژنرال هايزر در شرايطي كه شاه و درباريان و نظاميان از مهار و سركوب انقلاب عاجز مانده بودند، وارد تهران شد، امّا مردم اگرچه متحمل خسارات و تلفات فراواني شده بودند، پراميدتر و پرنشاط تر از قبل به حركت خود ادامه مي دادند و پيروزي بر رژيم وابسته استبدادي را در نزديكي خود احساس مي كردند. بايد اذعان كرد كه هايزر مأموريت سختي برعهده داشت.

ورود هايزر به تهران تقريباً همزمان با معرفي بختيار از سوي شاه به مجلس به عنوان نخست وزير جديد است. در اين زمان اتفاق مهمي بر اوضاع و احوال كشور تأثير مي گذارد؛ شاه تصميم به خروج از كشور گرفته است. اين مسئله با توجه به شرايط زمان، معناي مشخصي براي درباريان و نظاميان داشت و لذا روحيه و اراده آنها را بشدت تحت تأثير قرار داد. پيش از اين نيز البته دورنماي وقايع كشور چندان ناپيدا نبود، به همين دليل موج خروج وابستگان رژيم از كشور به همراه سرمايه هاي كلان، از مدتها پيش شروع شده بود و هرزمان شدت بيشتري مي گرفت. آنچه در اين ميان بخصوص بر روحيه مقامات ارشد نظامي شاه تأثير گذارد، فرار برخي همتايان آنها از كشور به بهانه هاي گوناگون بود. تيمسار ازهاري كه سالها رياست «ستاد بزرگ ارتشتاران» را برعهده داشت و دولت نظامي هم به نخست وزيري او تشكيل شده بود، پس از كناره گيري از اين منصب، عارضه قلبي اش را بهانه كرد و راهي آمريكا شد. اما واقعه اي كه قبل از اين، بشدت روحيه نظاميان را تضعيف كرد، فرار ارتشبد غلامعلي اويسي - فرماندار نظامي تهران - بود كه چه بسا به دليل قساوت

قلب و بي پروايي در كشتار مخالفان رژيم و سركوب گسترده مردم، نقطه اميدي براي شخص شاه و ديگر نظاميان به شمار مي آمد. وي كه در نخستين اعلاميه فرمانداري نظامي خود نوشته بود: «من تا آخرين لحظات حيات به سوگندي كه... ياد كرده ام وفادار خواهم بود و تا آخرين لحظه حيات براي برقراري نظم در تهران و حومه تلاش خواهم كرد» پس از آن كه جنايت 17 شهريور را مرتكب شد و در ادامه به بي نتيجه بودن سركوب و حتي نتيجه معكوس دادن آن پي برد، با به يغما بردن 280 ميليون تومان، و با كسب موافقت محمدرضا از كشور خارج شد. (اعترافات ژنرال، خاطرات ارتشبد عباس قره باغي، ص107) اگرچه قره باغي از اين مسئله به عنوان واقعه اي كه «لطمه شديدي به حيثيت ارتش و بخصوص به نيروي زميني شاهنشاهي وارد آورد» (همان) ياد مي كند، اما بايد گفت بيشترين تأثير آن بر «روحيه» پرسنل ارتش - از بالاترين مقامات تا پايين ترين رده ها – بود؛ به همين دليل هايزر به محض ورود به تهران، اولين و ضروري ترين اقدام را تلاش براي جلوگيري از فرار و خروج فرماندهان عاليرتبه ارتش شاهنشاهي در پي شخص شاه مي بيند: «اولين مسئله اي كه بايد به آن فكر مي شد رفتن شاه بود. ما مي بايستي حدس مي زديم كه در صورت چنين اتفاقي هر يك از رهبران چه مي كنند. واشنگتن ارزيابي صحيحي از اوضاع داشت. اولين كار ما براساس تعليمات رئيس جمهوري اين بود كه جلوي ترك آنها را بگيريم.» (ص85) سخناني كه در اولين جلسه ملاقات هايزر با اين فرماندهان به ميان مي آيد، حاكي از ترس شديد حاكم بر آنها و درخواست عاجزانه شان براي خروج از

كشور به همراه محمدرضا يا در اولين فرصت پس از اوست و بخوبي وضعيت وخيمي را كه هايزر با آن مواجه بود، تصوير مي كند: «قره باغي گفت كه نخواهد توانست انسجام ارتش را در صورت ترك كشور توسط شاه آن هم با اين سرعت حفظ كند... و گفت اگر اعليحضرت كشور را ترك كند من نيز به همراه او خواهم رفت.» (ص91) طوفانيان نيز در ملاقات با هايزر به چيزي جز رفتن نمي انديشد: «نگراني اصلي من اين است كه اگر (امام) خميني به كشور بازگردد كار ما تمام است. او اين مطلب را با اضطراب و وحشت مي گفت و ادامه داد هيچ راهي براي زنده ماندن وجود ندارد. بايد برنامه ترك كشور را بريزيم.» (ص102) سپهبد ربيعي فرمانده نيروي هوايي شاهنشاهي نيز در ترس و وحشتي فوق العاده به سر مي برد: «وقتي كه گوشي را گذاشت با صدايي لرزان به من گفت اعليحضرت به من دستور داد كه برنامه عزيمت او را فراهم كنم. ربيعي به مرز جنون رسيده بود. با تاكيد گفت كه او هم بايد برود. اگر مي خواست بماند مي بايست از جانش مي گذشت.» (ص78)

ارتشبد طوفانيان در خاطراتش موضوع اصرار براي ترك كشور را به صراحت عنوان داشته است: «گفتم اعليحضرت من هيچ وظيفه ميهني ندارم ديگر. وقتي كه من يك عمر گفتم اعليحضرت فرمانده كل قوا، اگر اعليحضرت برويد بيرون من نمي مانم تو اين مملكت، من هم بايد بروم.» (خاطرات ارتشبد حسن طوفانيان، طرح تاريخ شفاهي ايران، دانشگاه هاروارد، 1381، انتشارات زيبا، ص81) اما در كنار اين مسئله طرح جلوگيري از خروج شاه نيز به طور جدي در دستور كار مقامات نظامي قرار داشت. قره باغي

در خاطراتش از تلاش مكرر خود براي انصراف محمدرضا از مسافرت به خارج سخن مي گويد: «از زماني كه مسئله مسافرت اعليحضرت به خارج از كشور مطرح شد در هر فرصتي كه مقدور بود در جهت انصراف ايشان از مسافرت مطلبي عرض مي كردم... در يكي از شرفيابي هاي روزهاي اول پس از شرح مشكلاتي كه در صورت خروج اعليحضرت از ايران، نيروهاي مسلح با آن روبرو خواهند بود عرض كردم... معلوم نيست وضع روحي نيروهاي مسلح شاهنشاهي با اين كيفيت بعد از مسافرت اعليحضرت به چه وضعي خواهد بود و استدعا كردم كه از مسافرت صرفنظر نمايند. با تعجب فرمودند: چه مي گوييد الان سفير آمريكا و ژنرال هويزر اينجا بودند و منظورشان از ملاقات اطلاع از روز و ساعت مسافرت ما بود و با ناراحتي اضافه كردند: نمي فهميم منظور اينها چيست و چه مي خواهند.» (اعترافات ژنرال، خاطرات ارتشبد عباس قره باغي، صص155-154) البته محمدرضا خود بهتر از هركسي مي دانست كه وجود و حضور او در ايران نه تنها هيچ كمكي به بهبود اوضاع نمي كند، بلكه باعث اوج گيري اعتراضات مردمي خواهد شد و اين نكته اي بود كه سياستمداران آمريكايي و اروپايي نيز به آن رسيده بودند، بنابراين طرح خروج محمدرضا از كشور نه تنها گامي برضد او محسوب نمي شد بلكه اقدامي در جهت نجاتش از وضعيت وخيم موجود و جلوگيري از افتادن وي به دست مردم و محاكمه به خاطر سالها خيانت به كشور و ملت خويش بود. از طرفي، خروج از كشور در آن شرايط، در انطباق كامل با روحيه ترسو و بزدل محمدرضا قرار داشت، كما اين كه در واقعه كودتاي 28 مرداد نيز وي بلافاصله پس

از شكست موج اول كودتا در 25 مرداد و بحراني شدن وضعيت، فرار را برقرار ترجيح داد و راهي خارج از كشور شد. بنابراين تمامي آنچه تحت عنوان فشار آمريكا و اروپا بر شاه براي خروج از كشور مطرح مي شود، در نهايت جز تحت پوشش قرار دادن آن روي چهره «خدايگان پهلوي» نيست: «(احسان) نراقي: يه روزي من مي رفتم پيش شاه، برخوردم به پاكروان، آدم روشن و واردي بود، دست منو گرفت گفت مي روي پيش شاه؟ گفتم آره، گفت نذارين بره ها، اين آدم ترسوئيه در مي ره ها، نذارين بره، اين بايد بمونه تا درست كنه (او شاه را) مي شناخت بنابراين ميلش به رفتن بود...» (تاريخ شفاهي انقلاب اسلامي ايران، مجموعه برنامه داستان انقلاب از راديو بي بي سي، به كوشش: ع.باقي، 1373، نشر تفكر، ص399) علي اميني نيز در گفتگو با بي بي سي بر ترس و خودباختگي شاه در مواقع بحراني تاكيد مي ورزد: « آدم باهوشي بود با فهم بود ولي واقعاً ضعف كاراكتر (شخصيت) داشت، يه آدمي بود در مواقع آرامش براي مملكت ايده آل بود ولي به محض اينكه به يه مشكلي بر مي خورد، خودشو مي باخت، كما اين كه در همون سالهاي مصدق و اين ترتيبات خودشو باخت و بعد فرار كرد. در اين روزهاي آخر هم واقعاً ناخوش هم بود خودشو باخت.» (همان، ص396)

گام نخست مأموريت ژنرال هايزر آن بود كه ضمن فراهم آوردن مقدمات خروج چنين شخصيت ترسويي از كشور، از فرار سران ارتش كه دست كمي از شاه نداشتند جلوگيري به عمل آورد و در نهايت او توانست به اين امر موفق شود؛ بنابراين مي توان ادعا كرد چنانچه هايزر از سوي رئيس جمهور آمريكا به ايران

اعزام نشده بود، بلافاصله پس از خروج شاه، فرماندهان ارتش نيز به هر نحو در صدد خروج از كشور برمي آمدند و حكومت بختيار با از دست دادن پشتوانه نظامي خويش، بسرعت فرو مي پاشيد. هايزر در حقيقت فرصت بقاي حكومت بختيار - به عبارت بهتر نظام سلطنتي – را پس از فرار شاه فراهم آورد.

در اين فرصت، دو خط و جريان، بجد حفظ منافع آمريكا را دنبال كردند؛ خط نخست توسط ويليام سوليوان از مدتي پيش فعاليت خود را آغاز كرده و خط دوم به رهبري هايزر گام در اين راه نهاده بود. آنچه مشهور است اين كه اين دو خط اگرچه براي يك هدف- حفظ منافع نامشروع ايالات متحده- تلاش مي كردند، اما هماهنگ با يكديگر نبودند و بلكه در تضاد با هم قرار داشتند. ويليام سوليوان با اشاره به تماسهاي هر روز خود و هايزر با مقامات ارشدشان در واشنگتن مي گويد: «هريك پاي يكي از دو خط تلفن اختصاصي به واشنگتن مي نشستيم. در يكي از اين دو خط من با مقامات وزارت امور خارجه صحبت مي كردم و با خط تلفني ديگر هايزر گزارشات روزانه خود را به رئيس ستاد كل نيروهاي مسلح آمريكا «ديويد جونز» يا وزير دفاع «هارولد براون» مي داد و دستورات لازم را از آنها مي گرفت... بعضي اوقات دستوراتي كه به من و هايزر داده شده بود به قدري با هم متفاوت بود كه گويي ما با دو شهر مختلف و يا مقامات دو كشور مختلف صحبت كرده ايم» (خاطرات دو سفير، ص208)

اگرچه مي توان وجود چنين اختلاف نظرهايي را پذيرفت، اما چنانچه از وراي اين اختلافات، نگاهي كلان به كليت ماجرا بيندازيم مي توان يك حركت

همه جانبه را از سوي آمريكا و نمايندگانش براي مهار انقلاب اسلامي مشاهده كرد. هايزر هما ن گونه كه بيان داشته است پيش از هركاري، جلوگيري از فرار فرماندهان ارتش را در دستور كار خود قرار داد و بالاخره موفق به انجام آن شد. سپس در جهت حمايت از دولت بختيار به سه مسئله اصلي پرداخت: «شكستن اعتصابات، مستحكم نمودن رابطه ارتش و بختيار، اتخاذ اقدامات احتياطي در صورت شكست دولت غيرنظامي» (ص127) از سوي ديگر سوليوان نيز اگرچه براساس دستورالعملهاي صادره از سوي كاخ سفيد وظيفه حمايت از شاه و سپس دولت بختيار را برعهده داشت اما با توجه به اين كه در متن حوادث و رويدادها بود، مي دانست كه دولت بختيار توان ايستادگي در برابر موج خروشان و پرقدرت انقلاب اسلامي را ندارد: «در آن گزارش نوشتم كه بختيار به نظر من دون كيشوتي بيش نيست و نمي داند كه پس از بازگشت آيت الله خميني به ايران، سيل انقلاب، او و دولتش را با خود خواهد برد. پس از مخابره اين پيام يك مقام ارشد وزارت خارجه آمريكا تلفني به من گفت كه كاخ سفيد از نظرات من استقبال نكرده و سياست رسمي دولت آمريكا همچنان مبتني بر حمايت از حكومت بختيار است.» (خاطرات دو سفير، ص215) براساس اين ارزيابي، سوليوان بهترين راه را براي حفظ منافع دراز مدت آمريكا در ايران، تلاش براي نفوذ به درون بافت نيروهاي مخالف رژيم پهلوي و برقراري نوعي رابطه با آنها مي دانست تا پس از سرنگوني محتوم آن رژيم كمترين ضربه و آسيب به جايگاه و موقعيت آمريكا وارد آيد. حال اگر برنامه هايزر و برنامه سوليوان را در كنار

يكديگر قرار دهيم ملاحظه مي كنيم از مجموع آن دو، برنامه اي جامع به دست مي آيد كه قدرت مانور زيادي را براي آمريكا در حالات گوناگون فراهم مي آورد. اگر هايزر موفق به اجراي موفقيت آميز برنامه خود مي شد، طبعاً حكومت بختيار بر سر كار باقي مي ماند و با برخورداري از نيروي ارتش بتدريج بر اعتصابات و تظاهرات فائق مي آمد و حاكميت از دست رفته را دوباره احيا مي كرد. اين چيزي نبود كه سوليوان هم با آن مخالفتي داشته باشد. اما اگر برنامه هايزر شكست مي خورد- كه خورد- آن گاه براساس برنامه ريزيها و فعاليتهاي پيشين سوليوان، راههاي ارتباطي نسبتاً مناسبي با دولت تازه استقرار يافته، از پيش تدارك ديده شده بود كه امكانات و راهكارهايي براي دستگاه ديپلماتيك آمريكا به منظور فعاليت در جهت حفظ منافع اين كشور فراهم مي آورد. واقعيتها حاكي از آنند كه ارتباطات و فعاليتهاي سوليوان در اين دوره، دستاوردهاي بسياري را براي ايالات متحده به دنبال داشت. به عبارت ديگر اگر تمام تخم مرغ هاي آمريكا در سبد هايزر و تز كودتاي نظامي و سركوب و حمايت مطلق از بختيار چيده شده بود، پس از پيروزي انقلاب، كاخ سفيد هيچ حرفي براي گفتن به دولتمردان جديد نداشت، اما دقيقاً برمبناي اين گونه ارتباطات پيش از پيروزي انقلاب است كه سوليوان در مقاطع بعدي مي تواند با دولت موقت ارتباط نسبتاً دوستانه اي برقرار كند و شوروي را به عنوان خطر اصلي براي ايران جلوه گر سازد: «من بازرگان رئيس دولت موقت را قانع كردم كه نگاهداري اين پست هاي مراقبت و ادامه كار آنها به نفع ايران است، زيرا اطلاعاتي كه به وسيله اين دستگاهها درباره نقل و انتقال نيروهاي نظامي شوروي و

آزمايشات موشكي آنها دريافت مي شود براي امنيت ايران مفيد است.» (خاطرات دوسفير، ص244) وي سپس برمبناي همين گونه تحليلها، البته با توجه به ديدگاه نخست وزير و همكاران او درباره مسائل بين المللي، قادر به تثبيت موقعيت مستشاران نظامي آمريكا در شرايط انقلابي جديد، البته در مقياسي محدودتر از قبل مي گردد: «ما مي بايست خود را با واقعيت ها و نتايج حاصله از انقلاب تطبيق دهيم و به ايفاي نقش محدودتري در ايران اكتفا كنيم. درباره سياست كلي آمريكا در ايران من بر اين اعتقاد باقي بودم كه بايد همكاري و اعتماد متقابلي بين گروه حاكم جديد و نيروهاي مسلح ايران به وجود آورد و رهبران جديد ايران را قانع كرد كه براي مبارزه با خطر كمونيسم به يك ارتش قوي احتياج دارند... مسئله اي كه براي من اولويت داشت تعيين تكليف هيئت مستشاري ما در ايران و امكان محدوديت فعاليت آنها با توجه به از هم پاشيده شدن نيروهاي مسلح ايران بود... پس از مباحثات بسيار سرانجام ما در مورد تقليل تعداد اعضاي هيئت نظامي خود در ايران به بيست و پنج نفر به توافق رسيديم و قرار شد رئيس اين هيئت هم نسبت به رئيس فعلي درجه پايين تري داشته باشد.» (همان، ص246-245)

بنابراين برخلاف آنچه سعي مي شود شكست آمريكا در برابر انقلاب اسلامي از طريق بزرگنمايي غيرواقعي تضاد و تخالف رويه ها و برنامه هاي هايرز و سوليوان در ايران و نيز برژينسكي و ونس در كاخ سفيد، عنوان و بدين طريق عظمت انقلاب اسلامي حتي المقدور مكتوم نگاه داشته شود، بايد گفت هيچ راه و روش و هيچ امكان و برنامه اي براي مقابله با حركت انقلابي مردم ايران به رهبري امام خميني

از نظر سياستمداران و نظاميان آمريكايي دور نماند. اگر اين همه، با شكست مواجه شد، دليلش را بايد در جاي ديگري جستجو كرد و نه پاره اي اختلاف روشها و بينشهاي مقامات آمريكايي. در واقع اگر سوليوان به ناپايداري موقعيت شاه و پس از او بختيار اعتقاد داشت، بدان معنا نبود كه در ابلاغ حمايتهاي بيدريغ كاخ سفيد از محمدرضا و نخست وزيرش كوتاهي كند يا در مسير تزلزل بيشتر موقعيت آنها بكوشد. همان گونه كه در خاطرات وي مشهود است، سوليوان بارها حمايت قاطع آمريكا از محمدرضا را شخصاً به وي ابلاغ نمود و به او اطمينان خاطر بخشيد كه كاخ سفيد در حفظ دست نشانده خود از هيچ اقدامي فرو گذار نخواهد بود. اما مسئله اينجا بود كه شاه و دربار و حكومت وي به حدي از تزلزل و سستي رسيده بودند كه امكان حفظ آن وجود نداشت، لذا سوليوان را به تعبير خود وي، وامي داشت مقامات واشنگتن را راضي به «فكر كردن به آنچه فكر نكردني است» بكند. در دوران حكومت سي و هفت روزه بختيار نيز ديدگاه سوليوان مبني بر دون كيشوتي بودن تفكرات و سست بودن پايه هاي حكومت وي، به معناي ايجاد اختلال در مأموريت هايزر نبود، بلكه تمامي كمكها و مساعدتهاي لازم نيز به اين ژنرال آمريكايي براي موفقيت در مأموريتش شد، كما اين كه در خاطرات هايزر نيز بوضوح اين مسئله مشاهده مي شود، بنابراين بايد دقت كرد تا مبادا اظهارات و ادعاهاي پس از هزيمت و فرار شكست خوردگان، واقعيات را مخدوش سازد.

در همين چارچوب، يكي از مسائلي كه بايد به آن پرداخته شود، اظهاراتي است كه تلويحاً يا صريحاً، مخالفت

شاه با كشتار مردم را مطرح مي سازد و سعي دارد چهر ه اي انساني و مردم دار از كسي كه 25 سال در نهايت استبداد و سركوب و خشونت بر ايران حكم راند، ارائه دهد. به عنوان نمونه، فرح ديبا در خاطرات خود مي گويد: «روز يكشنبه 14 آبان هزاران نفر در خيابان هاي تهران به تظاهر پرداختند. پادشاه كه از كشتار دو ماه پيش ميدان ژاله سخت متاثر و منقلب شده بود، ضمن دستور جلوگيري از تظاهرات تأكيد نمود كه از تيراندازي مگر در نهايت لزوم، خودداري شود.» (كهن ديارا، خاطرات فرح پهلوي، 2004، پاريس، انتشارات فرزاد، ص278) يا ارتشبد قره باغي يكي از آخرين توصيه هاي محمدرضا را هنگام خروج از كشور چنين بيان مي دارد: «ضمناً اعليحضرت مجدداً به موضوع حل مشكل مملكت به وسيله دولت از طريق سياسي اشاره فرموده و در مورد جلوگيري از خونريزي تأكيد نمودند و اوامري كه قبلاً فرموده بودند، تكرار كردند: مواظب باشيد كه فرماندهان يك وقت ديوانگي نكنند و به فكر كودتا نيفتند.» (اعترافات ژنرال، ص181)

درباره اين دست اظهارات بايد گفت اگر «اعليحضرت»! براستي مايل به كشتار و خونريزي نبود بايد همان ابتداي سركوب خونين حركت مردم در قم يعني 19 دي 1356، بلافاصله پس از اطلاع از اين واقعه، چنين دستوراتي را صادر مي كرد، اما نه تنها چنين نشد بلكه هر روز بر شدت سركوبها و كشتارها افزوده گشت به اين اميد كه سكوت و سكون بر جامعه تحميل گردد. از سوي ديگر، اگر وي مخالف كشتار مردم بود، دستكم تني چند از مسئولان اين كشتارها را دستگير و مجازات مي كرد، اما در اين زمينه نيز هيچ اقدامي نشد و جالب اين كه

ارتشبد اويسي، قصاب 17 شهريور، براحتي و با كسب اجازه از «اعليحضرت» توانست با 280 ميليون تومان پول – كه در آن زمان رقم هنگفتي به شمار مي آمد- از كشور خارج شود.

اما مهمتر از همه اين كه حتي اگر بپذيريم محمدرضا پهلوي چنين اظهاراتي هم داشته است، اين گونه توصيه ها در زماني صورت مي گرفت كه اولاً براي همه و خود وي به اثبات رسيده بود كشتار و خونريزي ثمري ندارد و بر وخامت اوضاع مي افزايد، ثانياً اتخاذ سياستهاي مدبرانه از سوي امام و انقلابيون براي ايجاد پيوند عاطفي با ارتش، تأثيرات جدي بر روحيه بخش عظيمي از آنها گذارده بود. در ضمن به هيچ وجه، امكان كودتا وجود نداشت و توصيه محمدرضا به قره باغي در واقع جز «روغن ريخته را نذر امام زاده كردن نبود».

خاطرات هايزر در مورد ميزان توانايي ارتش براي كودتا نيز، نكته هاي درخور توجهي دارد. هنگامي كه ارتشبد طوفانيان شرط خود را براي ماندن در كشور پس از فرار محمدرضا، دست زدن ارتش به يك كودتا عنوان مي كند، تنها با يك سئوال ساده هايزر مشخص مي شود كه زيربناي چنين ادعا و درخواست بزرگي تا چه حدي از استحكام برخوردار است: «تنها راه ماندن من اين است كه روز رفتن شاه، ارتش كودتا كند. بلافاصله پرسيدم آيا رهبران ارتش آماده چنين كاري هستند؟ او به آرامي و با صداقت مخصوص به خود پاسخ داد خير، هيچ برنامه اي براي كودتا وجود ندارد.(ص103) اين پاسخي است كه ديگر فرماندهان ارتش نيز علي رغم برخي سخنان احساسي و پر حرارت درباره ضرورت دست زدن به كودتا، در مقابل سؤال ساده هايزر بيان مي دارند و مشخص مي گردد كه نه تنها

هيچ برنامه اي براي كودتا وجود ندارد بلكه مقامات عاليرتبه ارتش شاهنشاهي حتي معنا و مفهوم كودتا را نيز بدرستي نمي دانند.

چندان بعيد به نظر نمي رسد كه اعزام مأمور عاليرتبه و كارشناسي مانند هايزر به ايران نيز مبتني برشناختي بوده است كه مقامات آمريكايي از فرماندهان شاهنشاهي داشته اند. در واقع اگر اين افراد از سطح دانش و مهارت بالايي در امور نظامي و سياسي برخوردار بودند، شايد يك ژنرال معمولي آمريكايي هم به عنوان هماهنگ كننده و نيز رابط اين گروه با مسئولان مربوطه آمريكايي مي توانست هدف مورد نظر رئيس جمهوري ايالات متحده را برآورده سازد، اما ويژگيهاي شخصيتي، سطح مهارتهاي نظامي و ميزان دانش سياسي اين فرماندهان به حدي نازل و اندك بود كه چاره اي جز اعزام يك «معمار كودتا» نبود. به اين ترتيب هايزر مي بايست در فرصتي كه براي ادامه بقاي دولت بختيار از طريق راضي كردن فرماندهان نيروها به ماندن در كشور و اعلام پشتيباني آنها از دولت فراهم آورده بود ترتيبات يك كودتا را (از مسائل زيربنايي تا عمليات اجرايي آن) فراهم مي آورد.

هايزر در خاطرات خود به تفصيل درباره چگونگي پي ريزي يك كودتاي موفق سخن گفته و گردهم آوردن فرماندهان عاليرتبه ارتش و تشكيل يك گروه را نخستين گام در اين زمينه بر شمرده است: «پيشنهاد كردم كه اين گروه به صورت يك شورا مركب از رياست ستاد ارتش و فرماندهان نيروهاي سه گانه درآيد و اين فكر را پسنديد... چيزي كه من در واقع دنبالش بودم اين بود كه نهادي شبيه ستاد مشترك خودمان ايجاد كنم كه همه با هم درآن كار كنند.» (ص85) اين كاري بود كه محمدرضا در طول دوران سلطنت خويش

بشدت از آن جلوگيري كرده و ارتباط هر يك از فرماندهان نيروها و مقامات ارشد نظامي را صرفاً با خود مجاز مي دانست. البته ارتشبد قره باغي نيز در خاطراتش مدعي است كه او پس از انتصاب به رياست مشترك، همزمان با نخست وزيري بختيار، اقدام به تشكيل «كميته بحران» كرده است: «پس از بررسي و مشورت با فرماندهان نيرو، شورايي به نام كميته بحران به منظور ايجاد هم آهنگي بين نيروها تشكيل دادم كه كليه مسائل مربوط به ارتش شاهنشاهي و مشكلات حاصله از اغتشاشات و اعتصابات عمومي كشور در ارتش را در اين كميته مطرح (مي كرديم) تا پس از تجزيه و تحليل، تصميمات لازم اتخاذ گردد.» (اعترافات ژنرال، ص126)

البته با توجه به رويه موجود در ايران و تبعيت فرماندهان ارشد از ديسپلين حاكم، بعيد به نظر مي رسد كه قره باغي شخصاً مبدع اين گروه بوده باشد زيرا زماني كه وي به رياست ستاد مشترك منصوب مي شود، شاه همچنان در كشور حضور داشته و بسيار بعيد و بلكه غيرممكن به نظر مي رسد كه در اين حالت قره باغي حتي به خود جرئت دهد تا اقدامي برخلاف رويه 25 سال گذشته را در پيش گيرد. از طرفي قره باغي تا آخرين لحظات خروج محمدرضا از كشور بي آن كه اساساً به شرايط و وضعيت موجود فكر كند بشدت در پي اجراي ترتيبات و رويه هاي گذشته در مورد اختيارات «رئيس ستاد بزرگ ارتشتاران» در زمان عدم حضور شاه در كشور است، در حالي كه محمدرضا خود بخوبي واقف است كه در شرايط جديد، اساساً بازگشتي در كار نيست تا نيازي به اتخاذ رويه گذشته باشد: «در شرفيابي همان روز، بعد از اتمام گزارشات به

اعليحضرت عرض كردم كه فرمان اختيارات رئيس ستاد تا به حال ابلاغ نگرديده است. فرمودند: «فكر نمي كنيم كه احتياج داشته باشيد»! من كه فكر مي كردم اعليحضرت در اين وضعيت بحراني علاوه بر اختيارات معمول هميشه، راهنمايي هايي نيز خواهند فرمود، انتظار چنين جوابي را نداشتم بنابراين خيلي متعجب شدم.» (اعترافات ژنرال، ص159) بديهي است از چنين شخصيت و ذهنيتي برنمي آيد كه يكي از اصول و قواعد محكم و مسلم «اعليحضرت»! را زير پاگذارد و گامي در مسير نقض آن بردارد.

به اين ترتيب به نظر مي رسد پذيرفتن سخن هايزر كه براي به دست گيري سكان عمليات نجات رژيم شاهنشاهي و جلوگيري از پيروزي انقلاب اسلامي، وارد ايران شده بود در مورد تشكيل گروه مشترك فرماندهان نظامي در زمان حضور محمدرضا، پذيرفتني باشد. اما نكته اي كه از وجه مشترك اظهارات هايزر و قره باغي به دست مي آيد- تشكيل گروه كاري فرماندهان، همزمان با نخست وزيري بختيار- اين است كه دستكم تا قبل از اين زمان، هرگونه ادعايي در مورد كودتا يا توصيه هاي شاه و ديگران به ضرورت جلوگيري از كودتا و مسائلي از اين قبيل، صرفاً جز يك ادعا يا توصيه توخالي بيش نيست؛ چرا كه اساساً تا پيش از اين فرماندهان ارشد حتي يك جلسه مشترك با يكديگر براي هماهنگي درباره ساده ترين مسائل نظامي و سياسي ندارند تا چه رسد به انجام كودتا كه نيازمند برنامه ريزيها و هماهنگي هاي بسيار دقيق و حساب شده است.

در پي تشكيل اين گروه به عنوان يك اقدام زيربنايي، هايزر با جديت در پي طرح ريزي و اجراي ديگر بخشهاي مأموريت خود برمي آيد كه به طور خلاصه عبارتند از: جلب حمايت ارتش از بختيار پس از خروج

محمدرضا (ص112)، شكستن اعتصابات و به دست گيري كنترل مراكز حساس اقتصادي و صنعتي به منظور تثبيت حاكميت دولت بختيار (ص92)، حل مسائل و مشكلات ارتش از جمله كمبود سوخت (ص167)، تقسيم وظايف بين نيروهاي سه گانه براي مقابله با جريان انقلاب و آمادگي براي كودتا (ص147) و نيز طراحي اقدامات لازم تبليغاتي و رواني و سپردن رهبري آن به يك افسر آمريكايي (ص185). هايزر در چارچوب اقدامات خود و با توجه به شرايط عيني جامعه، حتي ضرورت يك برخورد خشن نظامي و دست زدن به يك كشتار بزرگ را نيز از نظر دور نداشته بود: «براون مي خواست برآورد را از ميزان خونريزي در صورت وقوع كودتا بداند. گفتم كه به نظرم نسبتاً بالاست. اضافه كردم كه اين نكته را بايد براي آينده در نظر داشت. فدا كردن جان يك انسان تصميم بسيار سختي است اما وقتي صحبت از يك جنگ مي شود بايد خسارات را با خسارتهاي ديگر مقايسه كنيم. شايد مرگ ده هزار تن بتواند جان يك ميليون را نجات دهد.» (ص237)

اين سخنان هايزر دقيقاً در قالب همان ادبياتي قرار دارد كه هرگاه دولتمردان آمريكايي قصد دست زدن به يك جنايت بزرگ و توجيه آن را دارند، از آن بهره مي گيرند. در واقع با منطقي كه در اين سخن نغز! هايزر وجود دارد، مي توان هر تعداد از انسانها را كشت و سپس چنين توجيه كرد كه اگر اين عده كشته نمي شدند، چه بسا در آينده دهها برابر آن مي بايست نابود شوند. مبناي توجيهات مقامات كاخ سفيد براي صدور مجوز بمباران اتمي دو شهر هيروشيما و ناكازاكي ژاپن را همين كلام بي منطق! و پوچ تشكيل مي داد؛ بنابراين

هنگامي كه هايزر به وزير دفاع آمريكا چنين توضيحي را ارائه مي دهد، در حقيقت هر دو بخوبي معناي نهفته در پشت آن را درك و توافق مي كنند كه به منظور جلوگيري از پيروزي انقلاب اسلامي، كشتار مردم ايران به هر ميزان، مجاز است.

بنابراين طرح و برنامه هايزر در مقام يك متخصص بلندپايه امور نظامي، براي دستيابي به هدف، ظاهراً از همه جانبه نگري برخوردار بود و هرچند مشكلاتي در سر راه اجرايي كردن آن به چشم مي خورد، اما قابليت پياده شدن و كسب موفقيت را داشت. در اين ميان آنچه آمريكا و مامور ويژه آن هايزر را با شكست مواجه ساخت، پديده اي بود به نام «روح الله خميني» كه حركتي را به نام خدا آغاز كرده بود و اين حركت به هيچ وجه در قالب هاي متعارف و معلوم براي آمريكا، مقامات آن و تحليلگرانش نمي گنجيد.

همان گونه كه هايزر در خاطراتش بيان مي دارد، پس از خروج شاه از كشور، مهمترين و حساس ترين مسئله براي او و تيم فرماندهي تحت نظرش، «زمان» بود تا بتوانند طبق برنامه، به آمادگيهاي لازم دست يابند. اين نكته اي بود كه امام خميني با فراست خاص خود كه مبتني بر ايمان و اتكال به خداوند بود، بخوبي دريافت و بازگشت به ايران را در رأس برنامه هايش قرار داد.

اين در حالي بود كه تا همين مرحله از پيروزي - يعني خروج شاه از كشور - نيز در تصور غالب شخصيتهاي سياسي و انقلابي نيز نمي گنجيد و چه بسا كه همين مقدار را حد نهايت پيروزي ممكن به حساب مي آوردند؛ بنابراين اگرچه خواهان بازگشت امام به ايران بودند، اما تعجيل در آن را ضروري نمي دانستند. همچنين كم

نبودند كساني كه به دليل خطرات موجود در آن شرايط بحراني، چه بسا از سر دلسوزي و ارادت به امام و به خاطر حفظ جان ايشان، ورود ايشان به كشور را مستلزم فراهم آمدن تمهيدات و مقدمات ويژه اي مي دانستند. هايزر در خاطرات خود اشاره اي به برخي از اين مسائل دارد: «براون- وزير دفاع- در اين مورد خبر خوشحال كننده اي داشت. در اثر تلاش هاي آمريكا كه از طريق فرانسه انجام شده بود، يكي از افراد (امام) خميني (كه به نظر من ابراهيم يزدي بود) او را تشويق كرده بود كه مراجعت خود را لااقل چند روز به تأخير بياندازد... گفتم همكاران ايراني من از شنيدن اين خبر خوشحال خواهند شد.» (ص 207) از سوي ديگر اقدام بختيار به بستن فرودگاههاي كشور در چارچوب تصميمات كلي اتخاذ شده ازسوي مقامات سياسي و نظامي، عملاً امكان بازگشت امام به كشور را از بين برده بود و مسئله زمان را به نفع خود و گروه هايزر به پيش مي برد. در چنين شرايطي عزم امام و تأكيد مكرر ايشان بر بازگشت به كشور، فشار داخلي بر دولت بختيار را از طريق تظاهرات گسترده، درگيريهاي خشونت آميز و سرانجام تهديد جدي انقلابيون به مقابله مسلحانه با دولت به حدي افزايش داد كه چاره اي براي بختيار جز دستور بازگشايي فرودگاه باقي نماند. البته قره باغي در خاطرات خود در قبال اين تصميم بختيار به نوعي موضعگيري مي كند كه گويي وي در اين زمينه خودسرانه عمل كرده و قصد همراهي با جريان انقلاب را داشته است: «آقاي بختيار بدون اين كه با شوراي سلطنت، ارتش و شواري امنيت ملي مشورتي نمايد در مصاحبه مطبوعاتي مورخه 9

بهمن ماه 1357 خود با خبرنگاران داخلي و خارجي اظهار داشت: «فرودگاه مهرآباد امروز بازخواهد شد و هيچ ممانعتي براي بازگشت حضرت آيت الله خميني به عمل نخواهد آمد...» (اعترافات ژنرال، ص277) قره باغي اين را نيز مي افزايد كه بختيار در پاسخ به سؤال او درباره علت اين تصميم، ضمن اشاره به مشورت با سفراي آمريكا و انگليس، ورود امام به ايران را موجب كاهش محبوبيت ايشان در بين مردم ارزيابي مي كرد: «مردم حالا خيال مي كنند كه ايشان واقعاً امام است، اما وقتي آمد خواهند ديد كه خبري نيست و مثل ساير آيات است، شور و غليان خواهد خوابيد.» (همان، ص278)

به هر حال، ورود امام به كشور به دنبال تصميم قاطع ايشان، در حقيقت برنامه ضدكودتا را در مقابل بختيار، هايزر و فرماندهان ارتش كليد زد و علي رغم تمامي تلاشهاي قبلي و برنامه هاي در حال اجراي آنها، امكان دستيابي به موفقيت را از آنها ستاند.

خروج هايزر از ايران پيش از به ثمر رسيدن برنامه هاي وي، بي ترديد تحت تأثير تحولات ناشي از حضور امام در كشور و ايجاد اختلالات جدي در برنامه ريزيهاي آمريكا صورت گرفت. به عبارت ديگر، چنانچه امام- به هر دليل- اقامت در پاريس را ادامه مي داد و وارد كشور نمي شد، بي ترديد هايزر تا به ثمر رسيدن طرح هايش خاك ايران را ترك نمي كرد. هايزر البته سعي داشت وانمود كند كه خروجش از ايران پس از انجام تمام آنچه لازم بود و نيز به خاطر كاستن از حساسيتها، به دستور مقامات كاخ سفيد صورت گرفته است؛ بدين ترتيب او چهره شكست خورده خود را پس از ورود امام به ايران در پشت اين عبارات پنهان مي سازد و

از سوي ديگر مسئوليت شكست را به عهده فرماندهاني مي اندازد كه علي رغم مهيا بودن مقدمات لازم، توان و تدبير لازم را براي وارد آوردن ضربه نهايي نداشتند: «ژنرال جونز سپس پرسيد آيا ارتش بدون حضور من قادر به كودتاي نظامي هست يا خير؟ گفتم هركس مي تواند حدسي بزند، اما من فكر مي كنم كه قادر به اين كار هستند و اگر بختيار به آنها دستور بدهد به اين كار اقدام خواهند كرد.» (ص419) وي همچنين بر اين نكته تأكيد مي ورزد كه اگرچه قره باغي را فرد ضعيفي براي انجام اين كار تشخيص مي داده است، اما به هر حال در بين فرماندهان اشخاص ديگري بوده اند كه از عهده اين كار برآيند: «تيمسار ربيعي كه سالها مرا برادر خطاب مي كرد، يك مرتبه دهان باز كرد و گفت برادرم (!) اگر چنين اتفاقي بيافتد و لازم باشد كشور را نجات دهيم من اقدام لازم را انجام خواهم داد و مسئوليت كار را به عهده خواهم گرفت... احساس مي كردم كه تيمسار طوفانيان و تيمسار بدره اي نيز آماده بودند هر كاري كه لازم باشد، انجام دهند.» (ص428) اما علي رغم اين گونه ادعاها، از اظهارات آقاي سوليوان سفير آمريكا در تهران بخوبي برمي آيد كه هايزر پس از ورود امام به ايران از آنجا كه ديگر اميد چنداني به پيروزي طرح هاي خود نداشت، چاره اي جز خروج هرچه سريعتر از ايران نديد: «با تشديد بحران، هايزر هم براي بازگشت از ايران بيقراري مي كرد و در گزارشات روزانه خود به واشنگتن درخواست مي كرد با خاتمه ماموريت وي در ايران موافقت كنند. من هم فكر مي كردم كه ديگر حضور هايزر در تهران مثمر ثمر نيست ولي كاخ سفيد

هنوز معتقد بود كه او مي تواند كارها را در تهران سرپرستي كند... هايزر و فن ماربود سرانجام موافقت واشنگتن را براي خروج از ايران به دست آوردند و بي سروصدا از تهران رفتند.» (صص225 -222)

به اين ترتيب معمار كودتا علي رغم تمامي سوابق و تجربياتش در امور سياسي و نظامي و حوزه اختيارات وسيعي كه در ايران به وي داده شده بود در برابر معمار انقلاب، شكست سختي را متحمل شد و او نيز فرار را بر قرار ترجيح داد. البته ناگفته نماند كه پس از خروج هايزر در 14 بهمن ماه و اوج گيري روند انقلاب با حضور امام خميني در داخل كشور، هرچند كه امكان انجام كودتا بر طبق طرح ها و برنامه هاي هايزر فراهم نيامد، اما به هر حال حركتي در روزهاي آخر عمر رژيم پهلوي با هدف سركوب شديد و كشتار مردم صورت گرفت كه اگرچه به شهادت جمعي از مردم و نظاميان پيوسته به انقلاب انجاميد، اما به دليل هوشياري حضرت امام و صدور فرمان حضور مردم در خيابانها و بي اعتنايي به حكومت نظامي اعلام شده از ساعت 4 بعداظهر روز 21 بهمن 57، اين طرح نيز با شكست مواجه شد و فرماندهان ارشد ارتش چاره اي جز صدور بيانيه اعلام بيطرفي در روز 22 بهمن در پيش روي خود نديدند. (ر.ك به اعترافات ژنرال، خاطرات ارتشبد عباس قره باغي، بخش هفتم، صفحات 293 الي 387)

در پايان اين نوشتار، هرچند كه به مسائل ريز و درشت مختلفي در خاطرات هايزر مي توان پرداخت اما به منظور پرهيز از تطويل بيش از حد مطلب به دو مورد به طور مختصر اشاره مي شود:

يكي از مسائلي كه در اين خاطرات، جلب توجه

مي نمايد ماموريت اريك فن ماربد در شرايط حساس و بحراني اواخر عمر رژيم پهلوي است كه هدف از آن تأمين منافع آمريكا در فروشهاي تسليحاتي به ايران بود: «دستورات واشنگتن به اريك كاملاً واضح بود: تهيه و انعقاد يك يادداشت تفاهم با ايران. او با بررسي مجدد برنامه ها و مشخص كردن پروژه هايي كه قابل توقف بود و به كاهش هزينه منجر مي شد يك كار بسيار عالي كرده بود. اما از اين نگران بودم كه كسي اين يادداشت را امضاء نكند.» (ص337) اين رويه آمريكا به حدي منفعت طلبانه بود كه نه تنها صداي اعتراض فرماندهان ارتش را هم بلند كرد بلكه نارضايتي خود هايزر را نيز در پي داشت: «از آنها خواستم كه در مورد انعقاد يادداشت تفاهم براي برنامه هاي فروش نظامي، كوتاه بيايند. در اين مورد گفتم مثل اين است كه بعضي ها در واشنگتن متوجه نيستند كه دولت ايران چگونه فلج و درمانده شده است.» (ص368) هنگامي كه دولت آمريكا در زمان درماندگي و بحران زدگي رژيم پهلوي، همچنان بر كسب حداكثر منافع خود اصرار دارد، مي توان دريافت در زمان سكون و استقرار اين رژيم و كسب درآمدهاي هنگفت نفتي، چه بر سر اين كشور آمده است.

نكته قابل توجه ديگر، نحوه تعامل بدنه ارتش با حركت انقلاب است. اگرچه فرماندهان ارشد ارتش در هماهنگي با هايزر در انديشه خونريزي و كشتار مردم بودند، اما مسلماً در بدنه ارتش حركت معكوسي وجود داشت كه هر روز بر شدت و گستره آن افزوده مي شد. اشاراتي كه هايزر در خاطرات خود به نحوه رفتار همافران با مستشاران نظامي آمريكا در پايگاه هوايي اصفهان مي كند، گوشه اي از اين واقعيت

را به نمايش مي گذارد: «پيام ديگر حكايت از بروز مشكلات و حوادث بيشتري در پايگاه خاتمي مي كرد. وقتي كه افراد ما پايگاه را ترك مي كردند همافران آنها را بازرسي كرده بودند تا مبادا وسيله يا قطعه اي همراه خود ببرند.» (ص395) وجود اين روحيه در بين قشري از نيروهاي ارتش كه عمدتاً دوره هاي آموزشي خود را در آمريكا گذرانده و از حقوق و مزاياي بهتري نسبت به ديگر نيروهاي ارتشي برخوردار بودند، حاكي از عمق نفوذ تفكر، انديشه و انگيز ه هاي انقلابي به درون بدنه ارتش در آن هنگام است.

به طور كلي «خاطرات هايزر» مي تواند گوشه هايي از عظمت انقلاب اسلامي را بويژه براي نسلهايي كه خود از نزديك شاهد اين واقعه بزرگ نبوده اند، به تصوير كشد، زيرا نشان مي دهد آمريكا هرآنچه در توان داشت براي سد كردن راه انقلاب به كار گرفت، اما در نهايت، شكست خورد.

منبع: موسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي

/س

كه آدم ها و روزنامه هاي شاه به آيت الله (امام) خميني (ره) توهين كردند، و طلاب حوزه علميه قم دست به راهپيمايي زدند. تعدادي از آنها به ضرب گلوله كشته شدندو همين امر موجب شد كه عزاداران به خيابانها بريزند. اين واقع در ماه ژانويه شروع شد و در روز سوم و چهلم بزرگداشت قربانيان، عزاداران در تهران، تبريز و شهرهاي ديگر دست به راهپيمايي زدند. هر بار نيروهاي ضد شورش به مردم حمله مي كردند (و عده اي را مي كشتند) و مراسم بيشتري براي بزرگداشت كشته شدگان برگزار مي شد. كشور داشت از كنترل خارج مي شد

و شاه نيز عصبي شده بود. او سپس وعده رژيمي ليبرال تر (اعطاي آزادي هاي بيشتر) به مردم داد، ولي متأسفانه مردم ديگر به حرفهايش گوش نمي دادند.

من نگران وقايع ايران بودم. سفارت (امريكا) نيز در اين مورد ابراز نگراني مي كرد، اما مطبوعات (امريكا) كه در آن زمان هيچ خبرنگاري در تهران نداشتند، وقايع را كم اهميت جلوه مي دادند. روزنامه هاي امريكايي داراي خبرنگاراني محلي (منطقه اي) بودند و ما هميشه فكر مي كرديم از يك جاي ديگر هم مزد مي گيرند يعني از ساواك، يا همان پليس مخفي (شاه).

بنابراين، سطح نگراني ها چندان شديد نبود. زماني كه در ماه ژوئن به مديريت بخش ايران منصوب شدم، در واقع، اوضاع آرام شده بود و مراسم عزاداري به پايان رسيده بود، و هر چند هنوز تنش هايي وجود داشت، اما به خشونت هاي مكرر نمي كشيد.

در آن زمان آيا برداشت ديگران و همچنين نظر شخصي خودتان، اين بود كه شاه يا بايد ليبرال تر شود )آزادي هاي بيشتري به مردم بدهد) و يا محافظه كار تر و مذهبي تر؟

*اصولاً، در آنزمان واشنگتن فكر نمي كرد شاه، كه از سال 1941 به بعد

با مشكلات عديده اي مواجه شده بود، واقعاً در خطر باشد. برخي فكر مي كردند ليبرال تر شدن شاه (اعطاي آزادي هاي بيشتر به مردم)، يعني خودداري از سركوب مردم، مشكل را حل مي كند؛ ولي هيچكس فكر نمي كرد كه مذهبي شدن او و يا كمك به مساجد و غيره را ه حل مشكل باشد، زيرا در آن مرحله مذهبيون نفوذ چنداني بر تفكر آمريكا نداشتند.

آيا به اين دليل نبود كه نمي خواستيم با ملاها صحبت كنيم و اين كه آمريكايي ها، به ويژه در آن روزها، تفكري مذهبي نداشتند؟ ما مردمي سكولار هستيم و به همين دليلي دنبال راه حل هاي سكولار مي گرديم.

* فراموش نكنيد داريم به مسايلي كه در گذشته رخ داده نگاه مي كنيم. پيش از آن هرگز يك انقلاب اسلامي رخ نداده بود. البته روحانيون قبلاً برخي راهپيمايي ها را رهبري كرده بودند، مثلاً همان راهپيمايي 25 سال پيش از انقلاب به رهبري (امام) خميني (ره)، كه در آن زمان به زندان افتاد و سپس به تركيه و از آن جا به عراق تبعيد شد. در واقع بُعد مذهبي قضيه در بهار سال 1978 اصلاً محور اصلي نبود؛ بلكه ما با يك قيام مردمي مواجه بوديم. حتي خيلي ها فكر نمي كردند كه قيام مردم ادامه پيدا كند؛ زيرا شاه داراي يك پليس مخفي بي رحم و ارتشي بود كه همه فكر مي كردند به او وفادار است. اين گونه تصور مي شد كه شايد اين قيام مردمي به خشونت كشيده شود، ولي عمري نخواهد داشت و پليس مخفي و ارتش (شاه) آنها را سركوب مي كنند. به خاطر داريم كه سفارت (آمريكا در تهران) در ماه مه 1978 پيامي مخابره كرد و در آن از (امام) خميني (ره) نام

برد، كه هر چند در آن زمان يكي از عوامل تحريك اين ناآرامي ها بود اما هنوز شأن و منزلتي را كه بعدها به عنوان رهبر يافت، پيدا نكرده بود. صرف اين مسأله كه سفارت (امريكا) بايد با مخابرة يك پيام (امام) خميني (ره) را به مقامات واشنگتن بشناساند نشان مي دهد كه ما چقدر در مورد مسايل سياسي داخلي ايران و نقش (امام) خميني(ره) در آن اطلاع داشتيم. يكي از اولين كساني كه پس از انتصابم به اين پست به ديدنم آمد، يكي از كارمندان سفارت اسرائيل (در امريكا) بود كه مسئوليت امور خاورميانه را بر عهده داشت. او به من گفت: «ديگر دوران شاه به سر آمده است». قبلاً هيچ كس ديگري چنين چيزي به من نگفته بود. او فكر مي كرد شاه درمخمصه بدي گير افتاده است. فكر مي كنم اين كارمند اسرائيلي براساس اطلاعاتش از وضعيت ايران كه از طريق سفارت غير رسمي اسرائيل در تهران به او مي رسيد، قضاوت مي كرد.

كمي پس از آن عهده دار مسئوليت جديدم شدم، يك اتفاق ديگر نيز افتادو به من گفتند كه هنري كيسينجر (وزير سابق امور خارجه) از ايران بازگشته و به منظور ارايه گزارش صحبت هايش با شاه، با وزارت امور خارجه تماس گرفته است. شاه به او گفته بود نمي داند چگونه يك مشت آخوند ... مي توانند راهپيمايي اين چنين منظم و مؤثر را رهبري كنند؛ حتماً يك نيروي ديگر دارد آنها را رهبري مي كند. او به اين نتيجه رسيده بود كه حتماً سازمان سيا پشت اين قضاياست. شاه از هنري كيسينجر پرسيده بود چرا سيا دارد با او چنين معامله اي مي كند. چرا بايد آنها عليه شاه توطئه كنند.

خودش براي اين سوال، دو جواب پيدا كرده بود، اين كه امريكايي ها فكر مي كنند شاه با معاملات اخيرش با شوروي براي خريد تجهيزات نظامي غير مرگبار، كارخانه ذوب آهن و چيزهايي از اين قبيل، قدري بيش از حد به شوروي نزديك شده است؛ حال كه امريكايي ها فكر مي كنند او خود نرمي نشان داده است، شايد (سيا معتقد است) كه مذهبيون (ايران) با سرسختي بيشتري ضد كمونيست هستند و از سياست مهار حمايت بيشتري خواهند كرد. نظريه ديگر شاه اين بود كه امريكايي ها و روس ها، همانند بريتانيا و روسيه در اوايل قرن، تصميم دارند ايران را به حوزه هاي نفوذ تقسيم كنند. امريكا جنوب ايران را كه بيشترين نفت را داشت، تحت نفوذ بگيرد و شوروي نيز، همچون گذشته شمال ايران را در اختيار داشته باشد.

يعني اصولاً همان تقسيم بندي قبل از جنگ جهاني اول

*اينها تئوري هاي شاه براي توضيح دلايل تحريك مردم از سوي سازمان سيا بود. از تعجب زبانم بند آمد. اين همان مردي بود كه براي نجات منافع بسيار مهم مان در ايران به او دل بسته بوديم. او يك ديوانه بود.اين همان شخصي بود كه بايد با او كار مي كردم. دريافتم كارم خيلي مشكل تر از آن است كه قبلاً فكر مي كردم.

سپس، بيل سوليوان، كه پس از انتخاب كارتر به رياست جمهوري، سفير (آمريكا در ايران) شده بود، براي تعطيلات به آمريكا آمد. شاه حتي پيش از آنكه كارتر نامزد رياست جمهوري شود از به قدرت رسيدن او شديداً نگران بود، و مي ترسيد كارتر نيز همچون (رئيس جمهور) كندي به او فشار بياورد كه ليبرال تر شود. فكر مي كنم وقتي كارتر انتخاب شد، نگراني هاي شاه هم بيشتر شد. اما

هر چند، رئيس جمهور كارتر در مبارزات انتخاباتي اش از حقوق بشر و فروش بي رويه تسليحات صحبت كرده بود، واقعاً قصد نداشت در دوران رياست جمهوري اش اين برنامه هال را اجرا كند. در واقع او اصلاً دلش نمي خواست براي ايران مشكلي پيش بيايد. كارتر نمي خواست دردسر ايران را هم بكشد. در آن زمان مسأله اعراب و اسراييل و مهار شوروي و چين به اندازه كافي امريكا را به خود مشغول كرده بود. كارتر، بيل سوليوان را كه يك آدم واقع بين و يك ديپلمات كاملاً حرفه اي بود به ايران فرستاده بود تا به شاه اطمينان دهد كه امريكا همچنان حامي اوست.

پيش از آنكه سوليوان به ايران برگردد، در ملاقات با كارتر گفت كه نمي خواهد هيچ گونه فشاري در ارتباط با حقوق بشر به شاه وارد شود. او مي خواست امريكا همان روابطي را با شاه داشته باشد كه هميشه داشت. بايد هر چه مي توانستيم به او سلاح مي فروختيم، البته با قدري احتياط، اما نبايد در ارتباط با حقوق بشر به او فشار مي آورديم. بايد همان روال گذشته را ادامه مي داديم.

سوليوان كه تا ماه ژوئن 1978 نزديك به يك سال را در ايران گذرانده بود، براي تعطيلات به امريكا بازگشت. او براي مشاوره به وزارت امور خارجه آمده، و در آن زمان همگي نگران ناآرامي هاي ايران بوديم. من تقريباً در اكثر ديدارهاي سوليوان حضور داشتم. سوليوان مي گفت همه چيز رو به راه است.آدم هاي شاه آدرس ملاها را پيدا كرده اند و با دادن پول به آنها دهانشان را بسته اند. ملاها هم به مساجد بر مي گردند و ساكت مي شوند: در واقع، منظورش اين بودكه آنها را خريده اند. گزارش او خيلي خوش بينانه بود،

اما در آن زمان هيچ چيز نگران كننده اي در ايران اتفاق نيفتاد. سوليوان دو ماه به مكزيك رفت. سپس نام شاه از رسانه ها محو شد. فكر مي كنم «ليدي برد جانسون» به ايران رفت و «چارلي نس»، مسئول DCM، او را به ملاقات شاه برد. ا و گوشه گير شده بود ديگر نامي از شاه در روزنامه ها و در تلويزيون برده نمي شد. نمي دانستيم چه اتفاقي برايش افتاده است. حال كه به گذشته نگاه مي كنم، فكر مي كنم شايد در آن زمان آزمايش هايي انجام داده بود و وضعيت بد سلامتي اش را مي دانست. البته اين فقط حدس و گمان است. هرگز چيزي در مورد وضعيت سلامتي شاه به ما گفته نشد.

آيا اصلاً چيزي شبيه به پرونده رواني از سيا دريافت كرده بوديد؟

*چنين پرونده اي در جريان انقلاب به دستمان رسيد، اما آنقدر سطحي و مختصر بود كه هيچ ارزشي نداشت.

شاه روز اول اوت پيدايش شده و سركارش برگشت. نزديك اواسط اوت بود كه يك آخوند معروف در تصادفي در يك بزرگراه كشته شد و مردم فكر مي كردند كه اين كار ساواك است. مردم اصفهان به خيابانها ريختند و در آنجا حكومت نظامي اعلام شد. ماه اوت در آن زمان مصادف بود با ماه رمضان. پس از آن، نزديك به اواخر ماه اوت بود كه در يكي از سينماهاي آبادان آتش سوزي شد، به دليل قفل بودن درها فكر مي كنم 700 نفر كشته شدند. فاجعه دلخراشي بود. آدم هاي شاه، ملاها را مقصر مي دانستند. در جريان راهپيمايي هاي ماههاي قبل نيز روحانيان اغلب وضعيت سينماها را مورد انتقاد قرار مي دادند و مي گ فتند كه سينماها فيلم هاي غربي خلاف شرع نشان مي دهند. بنابراين، ساواك سعي مي كرد به

مردم بقبولاند كه اين هم كار ملاهاست. اما هيچ كس در ايران چنين چيزي را باور نمي كرد.همه مردم فكر مي كردند رژيم اين كار را كرده و دارد آن را به گردن ملاها مي اندازد. همين مسأله نشان مي داد مردم چقدر به رژيم بي اعتماد هستند. در آن زمان گزارش بسيار كوتاهي از سيا به دستمان رسيد كه در آن گفته شده بود بر اساس اطلاعات واصله از يكي از خبرچين هاي سيا در ساواك، آتش سوزي كار ساواك بوده است. البته هيچ كس نمي داند آيا اين اطلاعات صحت داشت يا خير.

تقريباً در همين روزها بود كه سوليوان از تعطيلات برگشت و ايران را غرق ناآرامي يافت. با وجود اين، باز هم به وزارت امور خارجه رفت و با خوشبيني مي گفتند شاه مي تواند خودش اوضاع را رو به راه كند. در ديدار سوليوان و برژينسكي (مشاور امنيت ملي) برژينسكي به سوليوان گفت، شاه از آدم هاي ماست و بايد به هر قيمتي كه شده از او حمايت كنيم. برژينسكي گفت كه هيچ سازشي در كار نيست و ما بايد هر كاري كه مي توانيم براي حمايت از شاه انجام دهيم. موضع برژينسكي خيلي سرسختانه تر از سوليوان بود.

سوليوان به ايران برگشت و زماني كه وارد ايران شد، يعني در اواخر ماه رمضان، يكي از اولين كارهايي كه كرد اين بود كه به ديدن شاه، كه در آن زمان شديداً افسرده بود، برود. شاه نمي توانست بفهمد چرا ملتش عليه او قيام كرده اند. شاه معتقد بود كه براي آنها كارهاي زيادي كرده بود ولي مردم قدرنشناس و بي وفا بودند. سوليوان در پيامي كه به امريكا مخابره كرد گفت، بايد كاري بكينم و قدري به شاه

روحيه بدهيم.به همين دليل، متن يك پيام از رئيس جمهور به شاه را تهيه كرد و برايمان فرستاد. متن خوبي بود، البته من جمله هايي را كه در آن از سلطنت شاه تمجيد و تحسين شده بود حذف كردم زيرا شايسته يك كشور دموكراتيك نبود، و آنرا به مسئولين ذيربط در دولت دادم. در اين زمان راهپيمايي هاي عظيمي در سرتاسر ايران برپا مي شد. ميليون ها نفر از مردم به خيابانها مي ريختند و به طور غير خشونت باري تظاهرات مي كردند، بايد خاطر نشان كنم كه در طول ماه اوت، هل ساندرز، معاون وزير امور خارجه (در امور خاور نزديك) سخت مشغول آماده كردن زمينه كنفرانس كمپ ديويد بود. بيل كرافورد، كه معاون ساندرز بود، مسئوليت امور ايران و نظارت بر من را بر عهده داشت. او يك عرب شناس بود و چيز زيادي در مورد ايران نمي دانست. به همين دليل همه كارها را به من محول كرده بود. وقتي پيش نويس نامه سوليوان تأييد شد آن را به كاخ سفيد فرستادم. در آنجا نامه را در درون كيف آدم هايي گذاشتند كه داشتند به كمپ ديويد مي رفتند و در آنجا رابطه شان با جهان خارج قطع مي شد. نتيجه اين بود كه نامه سوليوان دو هفته در يك كيف ماند.

راهپيمايي ها در ماه سپتامبر نيز ادامه يافت. فكر مي كنم قبل از هفتم سپتامبر بود كه شاه در تهران حكومت نظامي اعلام كرد. هيچ كس اجازه نداشت در خيابانها تظاهرات كند. حكومت نظامي در يك روز پنج شنبه اعلام شد، و در روز جمعه «كه بعداً جمعه سياه ناميده شد» مردمي كه چيزي از حكومت نظامي نشنيده بودند، به خيابانها ريختند. در ميدان ژاله در جنوب تهران، نظاميان

(شاه) مردمي را كه حكومت نظامي را نقض كرده بودند، به گلوله بستند . چند نفر كشته شدند؟ اگر از مخالفان شاه بپرسيد، مي گويند خيلي بيشتر از هزار نفر و اگر از آدم هاي شاه مي پرسيدند، مي گفتند خيلي كمتر از صد نفر. سفارت امريكا نهايتاً تعداد كشته ها را 125 نفر اعلام كرد،كه آن را از خبرنگار ايراني حاضردر ميدان به دست آورده بود. واقعاً هيچ كس نمي دانست چند نفر كشته شده اند. با وجود اين، تصور بر اين بود كه مردم زيادي كشته شده اند و اركان رژيم به لرزه افتاده است.

فرداي اين قتل عام بود كه اين احساس به من دست داد كه كار شاه تمام است؛ زيرا با ملتش وارد جنگ شده بود، و مسلماً نمي توانست در چنين جنگي پيروز باشد. اما نمي دانستم دقيقاً چه زمان و چگونه خواهد رفت؛ علاوه بر اين، برايم مشخص نبود كه آيا مي تواند به نحوي با آنها سازش كند، كه مسلماً از قدرتش كاسته مي شد. اما يك چيز برايم روشن بود، اينكه ايران فردا هرگز همان ايران ديروز نخواهد بود. عناصر مخالف نقش بزرگتر و شاه نقش كوچكتري خواهد داشت، و ما بايد خودمان را با اين حقيقت وقف دهيم. البته اين ديدگاه با سياست هاي امريكا كاملاً مغاير بود. تا آنجا كه مي دانستم هيچ كس ديگري در دولت امريكا به ويژه دكتر برژينسكي چنين نظري نداشت. مي دانستم اگر نتيجه گيري هاي خود را اعلام كنم، مرا به مؤسسه خدمات خارجي مي فرستند تا به يادگيري يك زبان ديگر، كه مسلماً فارسي نبود، بپردازم. بنابراين، بايد خيلي آهسته پيش مي رفتم و اين نظرات را تنها در حاشيه مطرح مي كردم. بايد سعي مي كردم سياست هايمان را

به گونه اي تغيير دهم كه با برداشت من از واقعيت همخواني داشته باشد، نه اينكه ناگهان با آن مخالفت كنم، و قبل از اينكه چيزي عوض شود، از كار بركنار شوم. اما بياييد به روز جمعه برگرديم. در پايان همان روز جلسه اي در طبقه هفتم به رياست ديو نيوسوم (معاون وزير) كه به اعتقاد من عالي رتبه ترين مقام حاضر بود تشكيل شد، تا راهي براي واكنش به اين قتل عام پيدا كنيم. روشن بود كه اين واقعه، ارسال نامه سوليوان را منتفي مي كرد، بنابراين تصميم گرفتيم از طريق تلفن با شاه تماس بگيريم. فرداي همان روز، هل ساندرز از كمپ ديويد به من تلفن زد. او گفت كه انور سادات )رئيس جمهور مصر) و مناخم بگين (نخست وزير اسراييل) و موشه دايان وزير امور خارجه اسراييل، به شاه تلفن كرده اند، و رئيس جمهور هم قصد دارد به شاه تلفن بزند. اما چه چيزي بايد به شاه بگويد؟

در اينجا بود كه براي اولين بار ديدگاه جديد خودم را در بوته آزمايش گذاشتم. به ساندرز گفتم: «به نظر من بايد از او حمايت كنيم. نمي توانيم او را تنها بگذاريم. اما بايد چيزي بگوييم كه نشان دهد اوضاع ايران را درك مي كنيم. و اينكه پيام بايد خيلي مختصر و كوتاه باشد.» يادم نمي آيد آيا پيام را از پشت تلفن ديكته كردم يا خير، اما در يك پاراگراف حمايت قاطع خودمان را از شاه اعلام كرديم و در پاراگراف دوم گفتيم كه به اعتقاد ما دادن آزادي هاي بيشتر به مردم مي تواند آيندة بهتري براي ايران رقم بزند. كارتر هم همين پيام را براي شاه ارسال كرد.از سوليوان شنيدم شاه به قدري

از دريافت اين پيام خوشنود شد كه روز بعد متن پيام را منتشر ساخت. اما آنطور كه اميد داشتيم، نشد. اين پيام براي مردم كوچه و خيابان به اين معني بود كه امريكايي ها پشت شاه هستند و از كشتار مردم در ميدان ژاله حمايت كرده اند، به همين دليل، پيام در واقع به ضرر ما شد. هر چند اوضاع كاملاً از كنترل خارج نشد، اما هر روز بدتر مي شد. پيش از اين، اتحاديه هاي كارگري در معناي واقعي اش در ايران وجود نداشت. فقط رژيم بعضي ها را به عنوان رهبران اتحاديه هاي كارگري منصوب مي كرد. اما حالا شاهد شكل گيري گروههاي كارگري واقعي بوديم كه از اهداف انقلاب حمايت مي كردند. هر روز يك عده اعتصاب مي كردند. اول كارگران صنعت نفت، بعد كارمندان دولت و بانك مركزي و ديگران. اعتصابات عملاً كشور را تعطيل كرده بود، علاوه بر اين، به رغم حكومت نظامي، مردم هر روز به خيابانها مي ريختند.

شاه يك سياست دوگانه را دنبال مي كرد. از يك سو رژيم، مردم زيادي را به گلوله بسته بود. از سوي ديگر، براي جلب نظر مردم، نخست وزير قبلي را زنداني كرد و يك نخست وزير جديد جاي آن نشاند. علاوه بر اين، آدم هاي ديگري را نيز كه فاسد پنداشته مي شدند، به زندان انداخت. برخي از مخالفان را از زندان آزاد كرد. اگر يك ايراني نبوديد كاملاً گيج مي شديد. آيا شاه عطوفت نشان مي دهد يا خشونت؟ در واقع، شاه كه در پي يافتن راه حلي (براي خروج از مخمصه) بود، هر دو كار را مي كرد.

در طول اين دوره، يعني سپتامبر و اكتبر، مناسبت هايي بود كه واشنگتن بايد براي ايران تبريك هايي مي فرستاد، مثلاً رئيس جمهور )كارتر) بايد

به مناسبت سالگرد تولد شاه، يا وليعهد ايران، يك پيام تبريك علني براي شاه ارسال مي كرد. اين نوع مراسم تشريفاتي سنتي بود تا نشان دهيم كه دو رژيم دوستاني بسيار صميمي هستند.

اما، در مورد شاه ما خيلي وسواس نشان مي داديم، اينطور نيست؟ به نظر مي رسد در مقايسه با ديگر رهبران جهان، ما وقت زيادي را صرف چاپلوسي از شاه مي كرديم.

* بله، همينطور است. او شخصيتي داشت كه دايم بايد قربان صدقه اش مي رفتيم. اما با توجه به ديدگاه جديد و شخصي ام در مورد آينده شاه سعي كردم قدري از لحن چاپلوسانه پيام ها بكاهم. شاه همچنان پيام هاي تبريك ما را از راديو و تلويزيون پخش مي كرد، و من فكر مي كردم كه اين كار (چاپلوسي) برايمان كار عاقلانه اي نيست. علاوه بر اين، فكر مي كردم بايد به تدريج اپوزيسيون را بشناسيم. نه وزارت امور خارجه و نه سفارت (امريكا در تهران) تا به آن زمان با آنها هيچ تماسي نداشتند. ريچارد كاتم، استاد علوم سايسي (دانشگاه پيتزبرگ) كه فرد ناخوانده اي در وزارت امور خارجه بود، با گري سيك، مسئول امور ايران در شوراي امنيت ملي، تماس گرفت و پيشنهاد كرد با ابراهيم يزدي، كه يك دكتر ايراني در تگزاس بود و داشت براي همكاري با (امام) خميني (ره) با پاريس مي رفت، صحبت كند. يزدي در سفرش به پاريس از واشنگتن عبور مي كرد. به عقيده من فكر خوبي بود، اما گري سيك فكر مي كرد كه رتبه اش بسيار بالاتر از آن بود كه بخواهد با يزدي ملاقات كند. بنابراين، پيشنهاد كرد كه من با يزدي صحبت كنم. من هم فوراً پذيرفتم و قرار ملاقاتي گذاشته شد. سپس وارن كريستوفر (معاون وزير)

از اين قرار ملاقات خبردار شد و به من گفت كه نبايد با يزدي ديدار كنم. يزدي نبايد با هيچ يك از مقامات آمريكايي صحبت كند. خيلي مأيوس شدم، ولي فكر مي كردم، بالاخره بايد راهي براي تماس با اين آدم ها پيدا مي كرديم. در آن زمان، سفارت (آمريكا در ايران) هيچ تماس مفيدي با اپوزيسيون نداشت.

تا اواسط سپتامبر و اوايل اكتبر، مطبوعات هنوز توجه جدي به رويدادهاي ايران نداشتند، با وجود اين، واشنگتن پست يك روز صبح تيتر زد «ايران قرارداد ساخت نيروگاه هسته ا ي را لغو كرد.» پول زيادي در اين قرارداد بود، اما به دليل شورش هاي كارگري ايراني ها قادر به اجراي قراردادشان نبودند. البته ما اين را مي دانستيم، زيرا سفارت چند روز پيش در مورد آن به ما خبر داده بود. با وجود اين، از طبقه هفتم به من تلفن زدند و پرسيدند كه چه خبر است، و چرا ايراني ها قرارداد را لغو كرده اند؟ تئوري من اين بود كه در دوره خاصي از شكل گيري بحران، مسئول امور يك كشور مسئوليت كامل امور را بر عهده دارد.

در ماه اكتبر كه نيروي دريايي امريكا مي خواست تعداد بيشتري از هواپيماهاي اف 14 را به ايران بفروشد و آقاي دونكن، مرد شماره دوي وزارت دفاع، قصد داشت براي مذاكره بر سر فروش اين هواپيماها با شاه به ايران سفر كند، به آنها گفتم ديوانه شده اند و حال كه ايران ثباتي نداشت، فروش تعداد بيشتري از آنها به اين كشور ديوانگي بود. به هر حال،آنها به اصفهان، يعني جايي كه هواپيماها مستقر بودند، رفتند ولي به دليل درگيري هاي خياباني نتوانستند حتي از هتل محل اقامتشان بيرون بيايند. چنين اتفاقاتي بود

كه به تدريج واشنگتن را متقاعد ساخت كه با مشكلات جدي در ايران مواجه است.

قبلاًً در مورد اين مسأله صحبت كرديم كه سفارت (آمريكا در ايران) به دليل اينكه شاه را نگران نكند، از ارايه گزارش درباره وضعيت ايران خودداري مي كرد. چگونه مي دانستيد كه گزارش هاي مرتبط با تحولات ايران نظرات شما را تأييد مي كند؟

* گزارش هاي سفارت، عموماً افتضاح بود، بنابراين به مأمور داخلي تهيه گزارش گفتيم كه بايد قدري تلاش خود را بيشتر كند و پوشش خبري بهتري به وقايع ايران بدهد. سوليوان نيز پيش از من به كارمندان سفارت فشار آورده و آنها را مجبور كرده بود مثل يك سفارت عادي گزارش دهند و با برخي رهبران اپوزيسيون صحبت كنند. فكر مي كنم ماه نوامبر بود كه بالاخره تصميم گرفتند چنين كاري را انجام دهند، اما به اعتقاد من كارشان خوب نبود. با وجود اين، واقعاً براي مسئول امور يك كشور بسيار سخت است. كه همكاران خود را كه در آن كشور هستند، راهنمايي كند. واشنگتن و تهران هفت و نيم ساعت اختلاف ساعت داشتند. ساعت هشت صبح كه سر كارم مي آمدم. كارمندان سفارت كارشان را تعطيل كرده بودند، و چارلي نس يا سوليوان و من آنچه رادر طول روز اتفاق افتاده بود، مرور مي كرديم. به موازات شكل گرفتن و وخيم تر شدن بحران، تنش هايي نيز در درون دولت امريكا به وجود آمد. اگر بتوانيم چنين اسمي روي آنها بگذاريم، ليبرال هاي دفتر حقوق بشر و محافظه كاران كاخ سفيد با يكديگر اختلاف داشتند. در ماه اوت، سازمان سيا يك برآورد اطلاعاتي ملي در مورد ايران انجام داد و نتيجه گرفت كه هر چند ايران با مشكلاتي مواجه

است، اما خطري جدي آن را تهديد نمي كند. شاه اوضاع را تحت كنترل دارد. در يكي از جملات گزارش آمده بود كه ايران حتي در «وضعيت پيش از وقوع انقلاب» نيز نيست.

خب من به هيچوجه اين گزارش را قبول نداشتم و در پايين گزارش نوشتم كه با نتيجه گيري آن موافق نيستم و اينكه وزارت امور خارجه اين گزارش را تأييد نمي كند.

به ويژه در ارتباط با پيام هاي تبريك مكرر (براي ايران)، احساس مي كردم كه تنش بين من و گري سيك دارد بالا مي گيرد. از زماني كه در اسكندريه بودم و گري سيك وابسته به نيروي دريايي در قاهره بود، او را مي شناختم. زماني كه مسئوليت امور ايران (در وزارت امور خارجه) بر عهده من گذاشته شد، او، من و همسرم را به همراه جسيكا متيوز و برخي كارمندان شوراي امنيت ملي به يك ضيافت شام دعوت كرد و من را به عنوان كسي كه واقعاً ايران را مي شناسد به ميهمانان معرفي كرد. اما بعداً يعني زماني كه اوضاع در پاييز سال 1987 رو به وخامت نهاد، ما هم با يكديگر چپ افتاديم. اگر كتاب گري سيك به نام «همه سقوط مي كنند.» را بخوانيد، مي بينيد كه اصرار دارد ما را دوستاني بسيار صميمي نشان دهد، ولي در واقع از او انتقاد مي كردم و سرش داد مي كشيدم به نحوي كه ديگر با من تماس نگرفت. بله، سرش داد مي كشيدم زيرا از اينكه مي ديدم او از نظرات برژينسكي حمايت مي كند و به حرف من هيچ كس ديگري گوش نمي دهد، خيلي سرخورده و عصباني بودم. اما در وزارت امور خارجه، آدم هايي در سطح خودم از من حمايت مي كردند و بدين

ترتيب ما به نوعي يك كارگروهي تشكيل داده بوديم. در جلساتي كه داشتيم، مشكلات شاه را كاملاً توضيح مي دادم. هميشه به حرفهايم گوش مي دادند. به تدريج، بعضي ها پيدا شدند كه از نظراتم حمايت مي كردند.

در همان فصل پاييز بود كه يك نفر از برنامه مكل نيل لرر، از اخبار شبانگاهي پي بي اس، با وزارت امور خارجه تماس گرفت و گفت مايل است با كسي مصاحبه كند كه بتواند در مورد ايران حرف بزند. هيچ كس اين درخواست را نپذيرفت تا اينكه در نهايت به من رسيد و من هم موافقت كردم. خب معلوم بود نمي خواهم بروم آنجا بنشينم و در مقابل چشم مردم آمريكا، سياست هاي امريكاي را محكوم كنم. جوزف كرافت خبرنگار آنجا بود و داشت نگراني عميق خود را از وضعيت شاه ابراز مي كرد. سعي داشتم خيال مردم را راحت كنم. يك بار پرسيدند، «آيا به نظر شما، شاه ايران را ترك مي كند.» و من هم بدون لحظه اي تأمل گفتم «به هيچ وجه احتمال چنين چيزي وجود ندارد» هر چند خودم نظر ديگري داشتم.در واقع دروغ گفتم. بايد اين كاررا مي كرديم زيرا گرفتار يك معضل بوديم. نمي توانستيم زير پاي شاه را خالي كنيم. زيرا هيچ ساختار جايگزين ديگري وجود نداشت. نمي خواستيم او را سراسيمه كنيم و به كاري غير معقول واداريم. آنچه به دنبالش بوديم يك واكنش تدريجي بود كه ما را باحفظ موقعيت آمريكا در آنچه به طور صلح آميزي به يك وضعيت جديد راهنمايي مي كرد.

در همين مصاحبه بود كه با مدير توليد اخبار خاورميانه در آن برنامه آشنا شدم. در آن زمان، خبرنگاران زيادي براي مصاحبه به وزارت امور خارجه مي آمدند. علاوه

براين، ديدارها، گفت و گوهاي سطح بالايي نيز در كاخ سفيد و وزارت خارجه انجام مي شد. بنابراين حالا ديگر دولت دست به كار شده بود.

من معمولاً به همراه هل ساندرز در جلسات اتاق بحران كاخ سفيد حاضر مي شدم. گاهي برژينسكي رياست جلسات را بر عهده داشت و گاهي هم مونول (معاون رئيس جمهور). يادم مي آيد يك روز در چنين جلسه اي بودم، به حضار نگاهي انداختم، كه همگي از من ارشد تر بودند، و با خودم فكر كردم كه به جز من، هيچكس چيزي در مورد ايران نمي داند، و مي دانستم كه اطلاعات من در مورد ايران بسيار ناقص است. بنابراين در طول بحران، ما واقعاً در مخصمه افتاده بوديم.

منبع:موسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي

/س

او رفتم. او ماريان و من را نيز به جشن تولد دعوت كرد. برژينسكي هم آنجا بود. كارل روون (خبرنگار) هم دعوت شده بود. هر چند گل هاي سرسبد واشنگتن آنجا نبودند، اما ميهماني بدي نبود. خيلي از شاهزاده جوان خوشم آمد. ظاهراً اطلاعات خوبي داشت و به رغم سن كمش، آدم پخته اي به نظر مي رسيد. اما نه او و نه هيچ كس ديگري در آن ميهماني چيزي در مورد مشكلات جدي ايران نگفت.

راهپيمايي ها و اعتصاب ها همچنان ادامه داشت. اما احتمالاً شاه براي داشتن يك سوپاپ اطمينان، مطبوعات را آزاد گذاشته بود. با وجود اين، روز چهارم نوامبر، سالگرد كشتار دانشجويان در دانشگاه بود، و از آنجايي كه در تمام شهر مردم شورش كرده بودند، شاه مجبور شد بار ديگر حكومت نظامي اعلام كند. بعضي ها مي گفتند شاه خودش اين شورش را به راه انداخته است. در آن زمان يك نخست وزير جديد منصوب شد _ كه اين بار ژنرال غلامرضا ازهاري، فرمانده ارتش، يك آدم مهربان و وفادار به شاه بود. چند روز قبل خبر رسيده بود كه چنين چيزي مي خواهد اتفاق بيفتد _ و يك رژيم نظامي به كشور تحميل شود.

در آن زمان، سوليون اغلب به همراه آنتوني پارسونز، سفير بريتانيا (در ايران)، مكرراً به ملاقات شاه مي رفت و شاه نيز هميشه مي گفت نمي داند چكار بايد بكند. او مي خواست راهنمايي اش كنيم. در واشنگتن هم نظر واحدي در مورد چگونگي راهنمايي شاه وجود نداشت. اصولاً دو طرز فكر وجود داشت. يك نظر كه چندان هم طرفدار نداشت ادامه اعطاي آزادي هاي بيشتر و تسريع روند آن بود. اما نظر دوم استفاده از مشت آهنين بود؛ يعني فرستادن نظاميان

به خيابانها و كشتن مردم تا زماني كه شورش براي هميشه خاتمه يابد. دكتر برژينسكي از مشت آهنين حمايت مي كرد، ولي رئيس جمهور كارتر به هيچوجه چنين سياستي را نمي پسنديد. بنابراين، برژينسكي از طريق زاهدي نظرات خود را به شاه اعلام مي كرد، و ما هم در وزارت امور خارجه، كه آدم هاي بوروكراتيك خوب و منظمي بوديم، دستورالعمل هاي خود را به تمامي ارگان هاي دولتي مي فرستاديم و پيام هايمان را از كانال هاي معمول به دست سوليوان مي رسانديم، و به او پيشنهاد مي كرديم كه شاه را به سوي اعتدال و نرمخويي تشويق كند. بيچاره شاه از اين توصيه هاي ضد و نقيض گيج شده بود. برژينسكي به او يك حرف مي زد، و سوليوان حرف ديگري مي زد، و شاه مستأصل شده بود كه چكار بايد بكند.

حال كه به گذشته نگاه مي كنيم، مي بينيم كه شاه مي دانست يك حاكم بيمار است و فقط مي خواست يك سلطنت ماندگار و با ثبات را براي پسرش به ارث بگذرد. او مي خواست پسرش تاج و تخت شاهي را به ارث ببرد. شاه مي ترسيد اگر مردم را در خيابانها قصابي كند و سپس تاج و تخت را به يك نوجوان بسپارد، او قادر به حكومت نخواهد بود، و سلطنت به باد خواهد رفت.

در روز نهم نوامبر، سوليوان پيامي برايمان فرستاد كه بالاي آن نوشته بود، «به غيرممكن ها فكر كنيد» بايد براي فهميدن پيام خيلي با دقت آنرا مي خوانديد، اما برداشتم اين بود كه دارد اتفاقي براي شاه مي افتد. البته او به طور واضح نگفته بود كه حمايت مردم از شاه، كه قبلاً فكر مي كرديم صد درصد است، دارد ضعيف مي شود. فكر مي كنم سوليوان سعي داشت واشنگتن را وادار

كند كه قدري خلاق تر مسايل را مورد بررسي قرار دهد. البته، اين پيام به مقامات بالا رسيد، ولي هيچ چيز اتفاق نيفتاد _ هيچ كس هيچ واكنشي نشان نداد و سوليوان هم موضوع را پيگيري نكرد و پيام ديگري نفرستاد.

در همان زمانها بود كه مي ترسيدم سياست مشت آهنين به مورد اجرا در بيايد. بنابراين، پيامي تهيه كردم مبني بر اينكه ارتش نمي تواند به شورش مردم خاتمه دهد. رهبري نظامي نمي تواند يك كشور را اداره كند. اگر شاه به ارتشي دل مي بست كه براي اين كار آزمايش خود را پس نداده بود و نهايتاً وفاداري آن زير سؤال بود، به جاي اين كه رژيم را تقويت كند، آن را تضعيف مي كرد. در اين صورت، سربازان مجبور بودند با تفنگ هايشان، برادران خود را بكشند. اما تا چه زماني ممكن بود به اين كار ادامه دهند؟

يادم نمي آيد آيا تلگرافم واقعاً مخابره شد يا خير. البته به صورت غير رسمي آن را مخابره كردم، و فكر مي كنم، آنها هم به فكر يك راه حل غير نظامي افتادند؟

آيا در آن زمان هيچ گزارش از وابستة نظامي امريكا كه روابط بسيار گرمي هم با ارتش ايران داشت، در مورد ارتش ايران به دست شما نمي رسيد؟

* نظرات من براساس تجربيات سياسي / نظامي با ارتش ايران، و عمدتاً ژنرال هاي ارشد، بود. موقعيتي كه شما ترسيم كرديد، چيزي است كه بسياري از مقامات از جمله بسياري از ايراني ها، مي پنداشتند. آنها احساس مي كردند كه ارتش ما دوست گرمابه و گلستان ارتش ايران است و همه چيز را دربارة آن مي داند. اما ارتش ما در ايران فقط نقش مشاور را داشت و بس. آنها خود را

يك نيروي غير سياسي فرض مي كردند، كه نبايد هيچ علاقه اي به وفاداري و يا هر نوع سؤالات سياسي داشته باشند. آنها فقط به اين علاقه مند بودند كه آيا ايراني ها مي توانند يك جنگنده اف _ 4 را راه بيندازند و با آن پرواز كنند. آنها هيچ گونه توانايي زباني نداشتند، و به جز در محيط هاي نظامي با ارتشي هاي ايران رابطه برقرار نمي كردند. البته، وظيفة وابستة نظامي ما در ايران اين بود كه درك درستي از نيروهاي ايراني به دست آورد، اما هم ايراني ها و هم مشاوران آمريكايي از اين كار جلوگيري مي كردند، بنابراين ارتش ما بي مصرف بود. سازمان سيا هم هيچ نفوذ به درد بخوري در ارتش ايران نداشت، و در نهايت همانگونه كه گفتم، سفارت با آدم هاي اپوزيسيون تماس گرفت. اولين تماس زماني صورت گرفت كه استيوكوهن، يكي از مقامات بخش حقوق بشر ما كه آدم ضد شاهي هم بود، به سفارت رفت و اصرار كرد كه با رهبران اپوزيسيون ديدار كند.

در ماه نوامبر بود كه بار ديگر از من خواستند به برنامه «مك نيل لرر» بروم. احساس مي كردم قدري بيش از حد در رسانه ها از من نام مي برند به همين دليل درخواست آنها را رد كردم ولي به مدير توليد برنامه گفتم كه مي تواند ابراهيم يزدي را در برنامه دعوت كند، بعد از پايان برنامه او را به شام دعوت كند و من هم در آن ميهماني حاضر مي شوم. به يكي از رستوران هاي واشنگتن. تعدادي از ميهمانان برنامه، يزدي و من هم آن جا بودم و با يكديگر صحبت كرديم. سپس گزارشي از صحبت هايمان راتهيه كردم، و موضع او را توضيح دادم. او عالي رتبه ترين شخص

اپوزيسيون بود كه تا آن زمان ملاقات كرده بوديم.

درا واخر ماه نوامبر مايك بلومنتال، وزير دارايي، به ايران رفت. سناتور رابرت بِرد هم آنجا بود. هر دوي آنها به ملاقات شاه رفتند.او سر ميز نهار بود، حال خوشي نداشت و قرص مي خورد و عملاً رمقي برايش نمانده بود. بيشتر زنش صحبت مي كرد.

بلومنتال وبِر شوكه شده بودند. هاميلتون جوردن (يكي از مشاوران كاخ سفيد) به خبرنگاران گفته بود كه شاه از ماست و ما تنها از شاه حمايت مي كنيم. فكر مي كنم بلومنتال بود كه گفت اگر كسي را نداريم بهتر است هر چه زودتر يك نفر را پيدا كنيم، زيرا اين آدم مايه اش را ندارد.

با وجود اين، گري سيك گزارشي تهيه كرد و در آن نقش رهبري فعال تر براي شاه تجويز كرد. در واقع، شاه بايد سوار اسب سفيدي مي شد و خود تا آن جا كه ممكن بود از نزديك و يا ازتلويزيون به مردم نشان مي داد. او بايد نقش يك پدر با ابهت را بازي مي كرد. به نظر من گري سيك كاملاً از مرحله پرت بود. مردم از شاه منزجر بودند و حتي ديدن او هم آنها را خشمگين مي كرد. علاوه بر اين، وضعيت رواني شاه به گونه اي نبود كه بتواند الهام گر كسي باشد. مثل بسياري از چيزهاي ديگر كه در آن دوره نوشته و گفته مي شد، هيچ كس ايده هاي گري سيك را نفهميد. هيچ كس ايدة خوبي نداشت و هيچ كس هم اطمينان و اطلاعات كافي را براي پذيرش يا ردّ پيشنهادهاي ديگران نداشت. دولت ما يك دولت منفعل بود.

در اوايل ماه دسامبر، برژينسكي از من خواست به دفترش بروم. در آن زمان، كاملاً

واضح بود كه بين من و كاخ سفيد تنش وجوددارد، و هل ساندرز به من گفته بود كه من را همراهي مي كند. برژينسكي گفت كه مايل است من را تنها ملاقات كند.به دفترش رفتم و خيلي رسمي با هم صحبت كرديم. از من سؤالاتي در مورد آيندة ايران پرسيد زيرا فكر مي كنم سفير ايران به او گفته بود اگر (امام) خميني (ره) در ايران پيروز شود، ايران تجزيه خواهد شد _ كردها يك طرف مي روند و بلوچ ها يك طرف ديگر . من موافق نبودم. در آخر برژينسكي به من گفت «خُب، اگر يك تفنگ روي پيشاني ات بگذارم و بگويم «بايد صادقانه به من بگويي چه اتفاقي در ايران مي افتد، وگرنه شليك مي كنم»، چه چيزي مي گويي؟» من هم گفتم: «مي گويم شاه حداكثر سه ماه ديگر وقت دارد. اگر تا آن زمان به نحوي بين اپوزيسيون و شاه به معامله اي نرسيم، شاه ظرف سه ماه كارش تمام است.» البته بعداً معلوم شد، دو هفته اضافه گفته ام _ همه چيز در اواسط فوريه تمام شد.

آيا فكر نمي كرديد دكتر برژينسكي قدري دو دل شده است؟

* خير، فكر مي كردم دارد نقش پروفسورها را بازي مي كند تا ازدهانم حرف بكشد. او ذاتاً جنگجوي دوران جنگ سرد بود. برژينسكي يك لهستاني بود كه از اتحاد شوروي نفرت داشت، و نمي خواست حلقة ايران در زنجيرة مهار شوروي ضعيف شود؛ بدين معني كه براي جلوگيري از حركت شوروي به سمت خليج فارس به شاه نياز داشتيم.

آيا اتحاد شوروي و حزب كمونيست توده در ايران نقشي در اين شورش ها داشتند؟

* فكر مي كنم شاه تعدادي از اعضاي سالخورده حزب توده را از زندان آزاد كرد و

تعدادي از آنها نيز از آلمان شرقي به كشور بازگشتند، اما آنها در اين معامله نقشي نداشتند. به نظر مي رسيد روس ها هم به اندازة ما گيج شده اند و نمي دانند چه كاري بايد بكنند. ماتماس هاي بسيار ناچيزي بر سر ايران با آنها داشتيم.

با وجود اين، فكر مي كنم آنها قدري جلوتر از ما بودند. البته به اعتقاد من، بسياري از دولت هاي ديگر نيز از ما جلوتر بودند. فكر مي كنم فرانسوي ها نيز خيلي جلوتر از ما بودند ولي اطلاعاتشان را در اختيار ما نمي گذاشتند فقط به طور جسته و گريخته چيزهايي در مورد نظرات مقامات فرانسوي به گوشمان مي رسيد. ولي بريتانيايي ها هميشه گزارش سفيرشان در ايران، يعني پارسونز، را در اختيار ما مي گذاشتند و فكر مي كنم او كارش را عالي انجام مي داد. او مرد محتاط اما بسيار با بصيرتي بود و توجه لندن را به وضعيت وخيم ايران جلب كرده بود.

سعي كردم توجه دولتمردان امريكا را به گزارش هاي پارسونز جلب كنم، زيرا سفارت امريكا (در ايران) چنين گزارش هايي برايمان نمي فرستاد. دولت اسرائيل نيز كه به آيندة سياه شاه و خودش در ايران پي برده بود، ديدگاه خود را عوض كرد. برايم واضح بود كه دولت اسرائيل از وضعيت ايران بسيار نگران است و به سفير خود در واشنگتن دستور داده است تا مصرانه از امريكايي ها بخواهد شاه را وادار به سركوب مردم كند.

نزديك به يك هفته قبل از دهم دسامبر، در ايران ماه محرم بود. شيعيان مناسبت هاي متعددي جهت عزاداري براي امامان شهيد خود دارند. از راديو فقط صداي نوحه و عزا شنيده مي شود. مردم هم در قالب دسته هاي عزاداري به خيابانها مي آيند و به سر و سينه

خود مي كوبند. مي ترسيديم اين وضعيت، امنيت آمريكايي هاي داخل ايران را به خطر بيندازد. در جلسه اي كه در ماه دسامبر در كاخ سفيد داشتيم، يك نفر نامه اي را كه همسر يك گروهبان امريكايي براي روزنامه واشنگتن پست فرستاده بود، برايمان خواند. او نوشته بود: «اينجا در كشوري زندگي مي كنيم كه تظاهر كنندگان را به گلوله مي بندند و جان امريكايي ها در خطر است». (البته فكر مي كنم تا آن زمان فقط يك امريكايي كشته شده بود، ولي عملاً خصومتي نسبت به امريكايي ها ابزار نشده بود). او ادامه داده بود: «هيچ اطلاعاتي از سفارت دريافت نكرده ايم و جان تمام ما در خطر است.»

يك نفر اين نامه را در آن جلسه خواند و گفت اگر در دوران عزاداري و نزديك شدن آن به نقطه اوجش، امريكايي ها مورد تعرض قرار بگيرند و كشته شوند، ما مسول هستيم. شايد بهتر باشد زنان و كودكان و همچنين پرسنل غير ضروري مان را از تهران خارج كنيم. گفتم: «اگر اين كار را بكنيد، گوشي دست شاه مي آيد و مي فهمد كه اميد خود را به او از دست داده ايم و شايد چمدان هايش را ببندد و به نيس (در فرانسه) برود. بايد اين خطر را بپذيرد و موضع خودتان را در آنجا حفظ كنيد.» به من گفتند كه به دفترم بروم و پيامي جهت خروج امريكايي ها (از ايران) تهيه كنم، «و تا آنجا كه مي توانم پيام را ماهرانه بنويسم، ولي هر كاري مي كنم، فقط زني را كه به واشنگتن پست نامه نوشته است، از ايران خارج كنم.» بنابراين، من هم به دفترم برگشتم و به سوليوان تلفن زدم. او هم با من موافق بود. او گفت:

«هيچ پيامي براي خروج (امريكايي ها از ايران) نفرست، چون يك فاجعه به بار مي آورد». به همين دليل به دفتر بن ريد (معاون وزير در امور مديريت) در بخش ادارات وزارت امور خارجه تلفن كردم، و گفتم كه كاخ سفيد مي خواهد آمريكايي ها را از تهران خارج كند. چگونه مي توانيم بدون اين كه دستور خروج بدهيم، اين كار بكنيم؟ آيا مي توانيم به تمامي آنها چند روز مرخصي بدهيم و بليط هواپيما در اختيارشان بگذاريم و آنها را روانه امريكا كنيم؟ او گفت، اين كار ممكن نيست زيرا براساس قوانين و مقررات امريكا فقط زماني مي توانيم بليط هواپيما در اختيار كسي بگذاريم كه دستور خروج داشته باشد.

گفتم: «نمي توانيم اسم ديگري روي آن بگذاريم، مثلاً جلو افتادن مرخصي ها يا يك پوشش ديگر؟» اما او گفت: كه فقط بايد دستور خروج (تخليه) باشد.

بنابراين، متن تلگراف راتهيه كردم، تأييد آن را گرفتم و آن را در صندوق دفترم گذاشتم و به خانه برگشتم. نهايتاً با خودم فكر كردم اگر امريكايي ها به اين خاطر كشته شوند كه من مي خواهم از يك شاه خارجي حفاظت كنم، هيچ توجيهي براي اين كار وجود ندارد. اين كار بسيار اشتباهي بود. بنابراين، صبح روز بعد با سوليوان تماس گرفتم و به او گفتم كه بهتر است پيش از دستور تخليه، به شاه خبر دهيم. او هم نزد شاه رفت و به او گفت كه قصد داريم كارمندان غير ضروري و زنان و كودكاني را كه مايلند، از تهران خارج كنيم. البته فقط آنهايي كه مايلند، از ايران خارج مي شوند. اين كار بدون سر و صدا انجام خواهد شد. شاه نيز پاسخ داد: «بله مي فهمم» و ديگر

هيچ حرفي در مورد اين موضوع نزد. البته همه امريكايي ها از ايران خارج نشدند، ولي تعداد آنها قابل توجه بود. ما سفارت خيلي بزرگي در ايران داشتم. اين آغاز خروج سيل آساي امريكايي ها از ايران بود.

البته دستور تخليه فقط براي سفارت بود، اما بالاخره خيلي هاي ديگر هم از آن مطلع مي شدند.

* بله، همينطور است، اما آنها طبق قراردادي كه داشتند بايد سر كارهايشان مي ماندند. اين دستور فقط براي غيرنظامي ها و وابستگان نظامي هيأت ديپلماتيك امريكا صادر شده بود.

در همين زمان بود كه كارتر از جرج بال خواست تا به واشنگتن بيايد و بررسي هايي (در مورد وضعيت ايران) انجام دهد. رييس جمهور مي دانست كه وزارت امور خارجه و برژينسكي با يكديگر اختلاف نظر دارند و چپ افتاده اند، و هيچ كس هم راه حل خوبي به ذهنش نمي رسد. او مي خواست كه يك آدم كار كشته دوباره وضعيت ايران را ارزيابي كند و راه حلي مناسب بيابد. بنابراين، جرج بال معاون سابق و برجسته وزارت امور خارجه به واشنگتن آمد. بال در كتابش مي نويسد، به ديدن برژينسكي رفتم و او هم به من گفت كه مي توانم با هر كس صحبت كنم _ غير از مسوول امور ايران (در وزارت امور خارجه) كه از شاه بدش مي آيد _ و در مورد وضعيت ايران يك نظر كارشناسانه و مستقل بدهم. بال در كتابش مي نويسد: «طبعاً مسوول امور ايران اولين كسي بود كه با او تماس گرفتم.»بال، من و ساندرز را به محل اقامتش در هتل مديسن دعوت كرد. من هم بدون هيچ ملاحظه اي در مورد ايران، صحبت كردم و نظرم را گفتم. گري سيك، كه از آدم ها برژينسكي بود نيز در

آن جا حضور داشت و چيزهايي يادداشت مي كرد. پس از آن، بال در مورد امريكايي هاي ايراني تبار و آدم هاي ديگر در نيويورك صحبت كرد. بال يك يا دو هفته ديگر برگشت و در حالي كه هنوز اوضاع وخيم تر مي شد، گزارش خود را ارايه داد. در اين گزارش پيشنهاد شده بود شورايي از بزرگان ايراني از بخش هاي مختلف تشكيل شود تا در مورد نحوة تطبيق شاه و رژيمش با اپوزيسيون مشاوره كنند و تصميم بگيرند. در فهرست پيشنهادي بال نام تعدادي از رهبران اپوزيسيون، حاميان شاه و افراد ديگري بود كه بسياري از آن ها از يكديگر نفرت داشتند و هرگز حاضر نبودند سر يك ميز بنشينند. اما ديگر خيلي دير شده بود. روزهاي پاياني سال بود و در آن زمان واشنگتن واقعاً طرح معقولي براي اين كار نداشت.

آيا سعي نداشتيم از طريق سفارتمان در پاريس با اپوزيسيون، يعني (امام) خميني (ره) كه در پاريس بود، تماس بگيريم؟

* بعد از آن كه يزدي را در واشنگتن ملاقات كردم، او به پاريس رفت و من شماره تلفن اش را داشتم. بنابراين، يك كانال ارتباطي بين ما وجود داشت. من با او تماس مي گرفتم و او نيز با من تماس داشت. اما، سفارت نيز در اين وسط نقش واسطه را داشت. وارن زيمرمن كنسول سياسي ما در آن جا بود، به وارن تلگراف مي زديم كه برود يزدي را ببيند و با او صحبت كند و ببيند كه او چه مي گويد: بنابراين دو كانال ارتباطي داشتيم، يكي رسمي از طريق وارن، كه واقعاً عالي كار مي كرد، و ديگري غير رسمي از طريق تلفن منزلم.

البته ايراني هاي ديگري نيز غير از يزدي بودند كه

با آنها تماس داشتيم، و سفارت داشت به تدريج باآنها تماس مي گرفت. پروفسور كوتام در تعطيلات كريسمس به تهران رفت و سفارت را با آيت الله بهشتي، عالي رتبه ترين روحاني كه مي شناختيم، آشنا كرد.

در طول اين مدت، مطبوعات نيز به خون ما تشنه بودند. البته نه به خاطر آن چه در ايران مي گذشت، بلكه به خاطردعواي داخلي مان كه بين ما تفرقه انداخته بود. هر پيامي كه از تهران دريافت مي كرديم، روز بعد يا در نيويورك تايمز و يا واشنگتن پست به چاپ مي رسيد. ديگر قاعده اين شده بود كه پيام هايمان را براي چاپ شدن بنويسيم زيرا پيام ها بلافاصله درز مي كرد. بنابراين به اين راه حل فكر مي كرديم بدين ترتيب كه يك پيام طبقه بندي نشده، سپس يك پيام اداري مي فرستاديم و چند پاراگراف را هم در مورد مسايل حساس، البته نه خيلي حساس اضافه مي كرديم، زيرا هيچ كس اين چيزها را نمي خواند. نهايتاً نيز سيستمي در مركز عمليات به راه انداختيم كه آنلاين (online) بود. هر پيامي كه تايپ مي كرديم در تهران روي صفحه مي آمد و آنها نيز هر جوابي را كه تايپ مي كردند، ما روي صفحه هايمان مشاهده مي كرديم. سپس دو نسخه از آن تهيه مي كرديم، كه يكي به كاخ سفيد و ديگري براي ديويد نيوسن ارسال مي شد. من معمولاً در چنين مواقعي حاضر بودم.

منبع:موسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي

/س

كنيم، ولي آنها نيز درز دادن اخبار را كتمان كردند. چه كسي مي داند؟ زماني كه پيامي به وزارت امور خارجه مي رسيد، به قدري از آن كپي برداري مي شود كه واقعاًَ نمي توان گفت چه كسي ممكن است آن را درز دهد.

پس از آن كه شاه ايران را ترك كرد و شاهپور بختيار نخست وزير شد، «ماروين كالب» برنامه خبري شبانگاهي در مورد وضعيت ايران تهيه كرد و در آن گفت: «سياست رسمي ايالات متحده حمايت از دولت بختيار است. اما، اگر از مقامات وزارت امور خارجه بپرسيد، آنها مي گويند كه بختيار هيچ شانسي براي بقا ندارد. بنابراين، سياست فوق واقعاً تو خالي است و كساني كه ايران را مي شناسند از آن حمايت نمي كنند.» روز بعد، هل ساندرز به من گفت: «بايد با من به كاخ سفيد بيايي».

به اين ترتيب بود كه همراه هل ساندرز به كاخ سفيد رفتم و در آن جا وارد اتاقي شدم كه يك ميز گرد بسيار بزرگ وسط آن بود. همه آنهايي كه پشت ميز نشسته بودند، بالا دستي هاي من بودند و تمامي مشاوران و معاونان وزير (وَنس) نيز آن جا بودند. سپس برژينسكي، هاميلتون جوردن و جودي پاول و كارتر نيز وارد اتاق شدند. كارتر بسيار خشمگين بود. او گفت: «يك نفر دارد «كالب» را تغذيه مي كند و برنامه ديشب براي سياست ما يك فاجعه بود. يك نفر دارد به او اطلاعات مي دهد و ما نمي توانيم سياست هايمان را اجرا كنيم. همين جا مي گويم اگر دوباره چنين چيزي اتفاق بيفتد، فرد خاطي را اخراج مي كنم، و نه تنها فرد خاطي را اخراج مي كنم، بلكه مافوق او را هم اخراج مي كنم. بايد همين الان جلوي

اين كار را بگيريم. نمي توانم اين خيانت را تحمل كنم». پس از آن، او و تمامي مقامات كاخ سفيد از اتاق خارج شدند.

آقاي ونس، كه چهره اي پدرانه داشت، گفت: « ما با كاخ سفيد مشكل داريم. نمي توانيم اينطوري ادامه دهيم. بايد اين مشكل را حل كنيم.» به اطراف نگاه كردم و ديدم كه همه دارند به من نگاه مي كنند. افرادي نظير لِس گلب و توني ليك گفتند: «به نظر ما رييس جمهور منصفانه عمل نكرد. او نمي داند چه كسي دارد خبرها را درز مي دهد و اينگونه ما را تهديد مي كند».

البته من با رييس جمهور موافق بودم. به اعتقاد من با درز كردن اطلاعات به هيچ وجه نمي شد سياستي را به اجرا درآورد. البته قبول داشتم كه احتمالاً بعضي ها نظر من را به «ماروين كلب» اطلاع داده اند. خودم قبلاً با او صحبت كرده بودم، ولي هيچ چيز حساسي به او نگفته بودم. با وجود اين، شايد بعضي ها گفته باشند كه مسوول امور ايران از سياست امريكا در قبال ايران حمايت نمي كند. اما من نبودم كه اطلاعات را درز مي دادم. دو يا سه هفته بعد، مقالة كوتاهي در آتلانتيك مانثلي يا هارپر چاپ شد كه جلسه كاخ سفيد براي جلوگيري از درز اطلاعات دقيقاً در آن توصيف شده بود.

خُب، بياييد به اواخر دسامبر برگرديم. اوضاع هر روز وخيم تر مي شود. سوليوان، فكر مي كنم سوليوان بود، كه گفت علاوه بر تبادل غيرمستقيم پيام با يزدي، بايد يك مقام امريكايي نيز با (امام) خميني (ره) ملاقات كند. واشنگتن با اين پيشنهاد موافقت كرد. ما تد اليوت را براي اين كار انتخاب كرديم. او يكي از مقامات بازنشسته سرويس خارجي بود كه

در اواخر دهة 60 ميلادي مسؤوليت امور ايران را بر عهده داشت، زماني سفير امريكا در افغانستان بود، و در آن زمان رييس دانشكده فلچر بود. محور بحث را براي اوتعيين كردم. سوليوان به ديدن شاه رفت و به او گفت كه قصد انجام چنين كاري را داريم. شاه گفت كاملاً قابل فهم است كه امريكايي ها بخواهند در اين بحران از منافع خود حفاظت كنند و گفت شايد بتوانيد اين مرد ديوانه را سر عقل بياوريد. همه چيز مهيا بود.

سپس اجلاس اقتصادي مارتينيك پيش آمد، كارتر و برژينسكي نيز در اين اجلاس شركت كردند. فكر مي كردم برژينسكي سفر تد اليوت را ايدة خوبي نمي داند. وقتي كارتر برگشت اين نقشه را لغو كرد. ما پيامي براي سوليوان فرستاديم. سوليوان داشت ديوانه مي شد. او پشت تلفن از من پرسيد: «چه احمقي اين تصميم را گرفته است؟ شايد اين مهمترين حركتي بود كه مي توانستيم در اين بحران انجام دهيم، ولي حالا همه چيز به هم خورده است».

مجبور شدم با خط محرمانه تلفن با سوليوان تماس بگيريم و به او بگويم: «گوش كن، اين تصميم رييس جمهور بود». او تقريباً همان كارش را از دست داده بود، اما درست نبود كه در آن زمان سفير امريكا از ايران خارج شود. به هر حال، سوليوان به ديدن شاه رفت و به او گفت كه سفر لغو شده است. شاه نيز به سوليوان گفت كه به اعتقاد او نيز تصميم خوبي گرفته نشده است.

در عين حال، برژينسكي هنوز بر ايده مشت آهنين و سركوب مردم تأكيد داشت ولي نمي توانست كارتر را به موافقت با چنين كاري متقاعد سازد. كارتر براي آرام

كردن برژينسكي به او گفت: «ببين، ما يكي از مقامات نظامي امريكا را مي فرستيم تا با رهبري نظامي ايران تماس بگيرد و ببيند اگر اوضاع به هم ريخت، آنهاتا چه اندازه آمادگي كنترل اوضاع را دارند.» ژنرال هايزر كه قبلاً نيز چندين بار به ايران سفر كرده بود، براي سفر به تهران انتخاب شد. البته او اطلاعات خاصي در مورد ايران و يا ژنرال هاي ارشدي كه قرار بود با آنها ملاقات كند، نداشت. سوليوان از اين ايده خيلي خوشش نمي آمد، زيرا در آن زمان سوليوان يك رقيب ديگر در سفارت نمي خواست. پس از ورود هايزر به تهران، او و سوليوان به توافقي رسيدند كه بسيار سازنده بود. هايزر با ژنرال ها صحبت مي كرد، و سوليوان نيز كنترل كل ماجرا را بر عهده داشت. با وجود اين، هيچ يك از ما واقعاً نمي دانستيم هايزر دارد چكار مي كند. اگر مي خواست طبق نقشه برژينسكي عمل كند، احتمالاً بايد به ژنرال ها مي گفت كه بايد خود را در صورت لزوم براي انجام يك كودتا آماده كنند. هايزر تا زماني كه احساس كرد جانش در خطر است در ايران ايستاد. ديگر واضح بود كه بازي تمام شده است.

يكي ديگر از مقامات وزارت دفاع نيز به ايران رفت. در زماني كه در تهران بودم، اريك فن ماربُد نماينده ارشد دفاعي ما در ايران بود. نظام پرداخت هاي ايران به دليل اعتصاب در بانك مركزي و وزارت دارايي مختل شده بود. آنها نمي توانستند صورتحساب هايشان را بپردازند و همچنين مايل نبودند برخي ازتجهيزات نظامي خريداري شده را تحويل بگيرند. بنابراين، فُن ماربُد را به ايران فرستادند تا قدري به اوضاع سر و سامان دهد. او

يادداشت تفاهم بلند بالايي با ايراني هاامضا كرد كه براساس آن برخي فروش ها لغو مي شد، برخي به تعويق افتاد، و منابع مالي آنها به معاملات ديگر اختصاص مي يافت. او بدون اين كه اطلاعاتي از كسي بگيرد، شخصاً اين كارها را انجام داد. آن چه او انجام داد هنوز جزو دعاوي مطروحه در دادگاه لاهه است، اين كه اين فروش هاي بلاتكليف چگونه بايد فرجام يابد و آيا ايران پولي را پس خواهد گرفت.

در اوايل ژانويه 1979، نمي دانم سوليوان بود يا يك نفر ديگر كه به شاه پيشنهاد كرد از كشور خارج شود و يا اين كه خود شاه چنين تصميمي گرفت. اما شاه گفت كه مي خواهد به ايالات متحده برود. از من پرسيدند آيا با اين ايده موافقم يا خير. گفتم كه به اعتقاد من مردم ايران خوشحال مي شوند، بنابراين جايي در عمارت والتر آننبرگ در كاليفرنيا براي او پيدا كرديم. آننبرگ گفت كه مي توانيم يك ماه از املاك او استفاده كنيم، ولي چون مي خواهد در آن عروسي بگيرد، بعد از يك ماه بايد آن را پس دهيم، ما هم قبول كرديم. به شاه گفتيم كه جايي برايش پيدا كرده ايم و او نيز چمدان هايش را بست ولي در حدود پانزدهم ژانويه به مصر پرواز كرد. وقتي شاه از ايران خارج شد، يك نفر، شايد زاهدي، شايد هم برژينسكي به او پيشنهاد كرد كه از خاورميانه خارج نشود. به او گفتند كه در همان منطقه بماند زيرا يك بار ديگر نيز كه در سال 1953 از ايران به رُم رفته بود، امريكايي ها او رانجات داده بودند، و اين بار هم مي توانستند اين كار را تكرار كنند. فكر مي كنم

شاه معتقد بود كه احتمالاً ما برنامه اي براي نجات تاج و تختش داريم. بنابراين بهتر بود در همان منطقه بماند تا زماني كه امريكايي ها توانستند معجزه كنند، پيروزمندانه به كشور بازگردد.

رييس جمهور انورسادات يكي از بهترين دوستان شاه بود، و شاه چند روزي را در مصر ماند. اما از آنجا كه سادات هم با اسلامگرايان كشورش مشكل پيدا كرده بود، شاه به مراكش رفت و در همانجا بود كه انقلاب در روز يازدهم فوريه نظام شاه را در هم شكست.

در عين حال، بختيار داشت به عنوان نخست وزير ابراز وجود مي كرد. بختيار يكي از اعضاي ثابت قدم جبهه ملي، و به اعتقاد من، يك فرصت طلب واقعي بود. زماني كه بختيار نخست وزير شد، به گونه اي عمل كرد كه گويي ديگر شاهي وجود ندارد. با وجود اين، هيچ كس او را جدي نمي گرفت. بختيار اجازه داد كه (امام) خميني ره) در روز يكم فوريه به ايران برگردد. زماني كه (امام) خميني(ره) همراه با جمع بزرگي از خبرنگاران و همراهان خود با پرواز ايرفرانس به ايران آمد، مردم تهران استقبال پرشوري از او كردند. اين استقبال حتي ازجشن هايي كه مردم به خاطر خروج شاه گرفته بودند نيز باشكوه تر بود.

(امام) خميني )ره) خيلي زود خود را در تهران مستقر ساخت. در زماني كه بختيار هنوز در پُست نخست وزيري اش تقلا مي كرد، آدم هاي (امام) خميني (ره) به تهران سرازير شدند. تقريباً دو دولت در ايران وجود داشت.در پايگاه هوايي دوشان تپه در جنوب شرقي تهران درگيري شده بود. گروهي از تكنيسين ها، يعني آدم هايي كه جذب شده و آموزش ديده بودند، و از نيروهاي عادي خيلي باهوش تر بودند، داشتند در روز نهم و

دهم فوريه براي ابراز وفاداري به (امام) خميني (ره) تظاهرت مي كردند. بين آنها و فرماندهي پايگاه درگيري شده بود. اين آدم ها تحليلي را كه من هميشه داشتم، تأييد كردند. شاه نيروهاي ارتش خود را براساس وفاداري استخدام كرده و با ارتقاي درجه سرگردها، سرهنگ ها و همه افسران ديگر موافقت كرده بود. اما زماني كه شروع به خريدن تجهيزات پيچيدة آمريكايي كرده مجبور شد اين اصل را نقض كندو به سراغ آدم هايي برود كه مهارت هاي فني داشتند. آدم هايي كه مهارت فني دارند مستقل فكر مي كنند و اين دقيقاً همان كاري بود كه تكنيسين ها داشتند مي كردند. در پايگاه هوايي درگيري شد و ارتش شكست خورد. آنهاتمامي اسلحه خانه هاي خود را به روي مردم گشودند و ظرف چند روز يا چند ساعت اسلحه خانه ها خالي شد. بختيار از كشور فرار كرد و گروه (امام) خميني (ره) كنترل كامل كشور را به دست گرفت. نيروهاي ارتش يا پنهان شدند، يا از كشور گريختند و يا دستگير شدند و به زندان افتادند. انقلاب در روز يازدهم فوريه پيروز شد.

از آن جايي كه هنوز واحدهاي ارتش با يكديگر بودند، تلفني با سوليوان صحبت كردم. او گفت همين الان با برژينسكي صحبت مي كرده و او به من گفته بود به ژنرال گاست، رييس MAAG و مأمور ارشد نظاميان در ايران، بگويد كه به رهبري ايران اطلاع دهد زمان كودتا فرا رسيده است. آنهابايد بختيار را سرنگون كنند، كنترل كشور را در دست بگيرند و هر كاري را كه لازم است براي اعادة نظم انجام دهند. سوليوان نيز به برژينسكي گفته بود: «نمي فهمم، حتماً داري لهستاني صحبت مي كي. ژنرال گاس در زيرزمين مقر فرماندهي عالي

گيرافتاده و حتي نمي تواند خودش را نجات دهد، چه رسد به اين كه بخواهد اين كشور رانجات دهد.» اين آخرين نفس بود، زيرا رژيم ايران در همان زمان فرو ريخت.

برژينسكي در كتاب خود من را يك آدم ضد شاه معرفي كرده است. اين حرف درست نيست. از سوي ديگر، پسرم كه در آن زمان در سالهاي آخر دبيرستان درس مي خواندو ايدئولوژي ليبرال، حقوق بشر و غيره برايش خيلي جالب بود، دوست داشت مثل همان چيزي باشم كه برژينسكي توصيف كرده است، اما نااميدش كردم. هر چند نمي گويم كه به خاطر عدم پيروزي شاه از اصول دموكراتيك وحقوق بشر او را تحسين مي كردم، اما واقعاً ضد شاه نبودم. دغدغه من در اين دوران، حفظ منافع امريكا در ايران بود. كاش مي توانستم با تبديل شدن به يك فعال حقوق بشر، پسرم را خشنود كنم، اما اينطور نبود. من جايي بين پسرم و دكتر برژينسكي بودم.

در طول اين دوران آيا احساس مي كرديد كه شوراي امنيت ملي شما را ضد شاه مي داند، و آيا اين مسأله براي شما مشكلي ايجاد كرده بود؟

* بله، همينطور بود. اين دومين چيزي بود كه مي خواستم به آن اشاره كنم. گري سيك و من راهمان را جدا كرده بوديم. عدم همكاري دو فرد مسوول در سطح اجرايي براي سياست امريكا يك فاجعه بود. البته در آن زمان هنوز نمي دانستم كه بين وَنس و برژينسكي هم اصطكاك وجود دارد. برژينسكي در طول دوران انقلاب بدون هماهنگي با ونس مستقيماً با زاهدي يا شخص شاه در تماس بود، و نظرات شخصي خودش را در مورد نحوة رفتار رژيم در انقلاب به آنها ديكته مي كرد. البته ظاهراً در

پاييز سال 1978 به وَنس قول داده بود كه ديگر اين كار را نكند. من از اين ماجرا اطلاع نداشتم. يك روز به هل ساندرز گفتم كه از سوليوان شنيده ام شاه به او گفته است كه تلفني با برژينسكي صحبت مي كرده. ساندرز گفت: «همراه من بيا». ما بلافاصله به دفتر ونس رفتيم. اوبا كارمندانش جلسه داشت. ساندرز به من گفت: «حالا هر چيزي كه به من گفتي به وزير هم بگو». و من هم حرفهايم را تكرار كردم. هيچ كدام از آنهايي كه در جلسه بودند به من نگاه نكردند. همه آنها داشتند زمين را نگاه مي كردند. آنها نگران بودند و نمي خواستند يك نفر غريبه نگراني شان را بفهمد. اين تنش وجود داشت.

علاوه بر اين، در وزارت امور خارجه نيز تفرقه وجود داشت. بخش حقوق بشر يك ساز مي زد، بخش هاي ديگر نيز يك ساز مي زدند، و وزارت دفاع و سازمان سيا نيز ساز خود را مي زدند، هر كس داشت براي خودش كار مي كرد، و براي رسيدن به اهدافش اطلاعات را درز مي داد. واقعاً نمونه خوبي براي بررسي اين مطلب بود كه چگونه ديپلماسي مان را اجرا نكنيم.

چند سال بعد، زماني كه رژيم فرديناند ماركوس در فيليپين سرنگون شد، از يكي از مقاماتي كه مسووليت مديريت بحران فيليپين را در كاخ سفيد بر عهده داشتند، پرسيدم كه چگونه گذار آرام و بي دردسر از ماركوس به جانشين وي را با سياست خارجي امريكا وفق دادند. او گفت: «هنري، از گذشتة تو درس عبرت گرفتيم. ما از اشتباهاتي كه بر سر ايران كرديم، چيزهاي زيادي آموختيم. ما ديگر با خودمان نجنگيديم و اخبار و اطلاعات را درز نداديم؛ بلكه اختلاف

نظرهايمان را حل كرديم؛ و دولت متحد و منسجم بود. بنابراين، گذار سياسي در فيليپين را به خوبي از سرگذرانديم».البته فكر مي كنم يك حقيقت ديگر نيز به نحوة برخورد ما با بحران فيليپين كمك كرد و اين حقيقت كه ماركوس مبتلا به يك بيماري كشنده است و مدت زمان زيادي بر اريكه قدرت باقي نخواهد ماند. ولي چنين حقيقتي رادر مورد شاه نمي دانستيم. آنهايي كه معتقد بودند شاه يك مهره ضروري است، هرگز فكر نمي كردند شايد تاريخ مصرف او هم تمام شده است.

به هر حال، به يازدهم فوريه بر مي گرديم. كمي پس از سرنگون شدن رژيم شاه، جلسه اي در كاخ سفيد برگزار شد كه من به آن دعوت نشده بودم، ولي هل ساندرز در اين جلسه حضور داشت. وقتي ساندرز از جلسه برگشت به من گفت كه دولت تصميم گرفته با ايران روابطي عادي داشته باشد. ايران به قدري برايمان مهم بود كه نمي توانستيم از آن چشم بپوشيم. بايد به نحوي با آنها رابطه برقرار مي كرديم. ساندرز گفت: «حتماً از اين تصميم خوشحالي؟»

بله، خوشحال بودم، كار بزرگي بود، اما صادقانه بگويم، فكر نمي كردم تصميم واقع بينانه اي باشد. اپوزيسيون، يعني نيروهاي (امام) خميني (ره)، ما را طرفدار شاه و مخالف خودشان تصور مي كردند.

خُب، مگر نبوديم؟

* چرا، بوديم. هر چند شاه فكر مي كرد پشت او را خالي كرده ايم، اما سعي داشتيم به نحوي ناشيانه و ضد و نقيض از او حمايت كنيم. شروع كردن از صفر كار بي اندازه دشواري بود، ولي طبق دستور بايد اين كار را مي كرديم.

فكر مي كنم اولين واقعة مهمي كه پس از اين جلسه اتفاق افتاد، روز 14 فوريه بود. من در خانه خوابيده بودم.

نزديك ساعت پنج صبح بود. درآن زمان، در وزارت امور خارجه يك شيفت شب نيز مشغول به كار بود، منظورم اين است كه در مركز عمليات يك تلفن خانه بود كه كارمندان شيفت شب بايد از طريق آنها پيام را دريافت مي كردند. مدام از داخل وخارج كشور با ما تماس مي گرفتند. يكي از كارمندان با من تماس گرفت و گفت: «هنري، در تهران مشكلي پيش آمده». پرسيدم: «چه مشكلي؟» گفت: «آنها دارند به ساختمان سفارت شليك مي كنند». گفتم: «چند هفته است كه به ساختمان سفارت شليك مي شود. الان ساعت پنج صبح است. چه كاري مي توانم بكنم؟». گفت: «الان در دفتر سفير روي زمين دراز كشيده ام، به ما شليك مي شود و از همه طرف محاصره شده ايم». مي توانستم صداي گلوله ها را بشنوم. سپس همان كارمند مركز عمليات دوباره روي خط آمده و گفت: «فكر نمي كنيد بهتر باشد به وزارت خانه بيايد؟» گفتم: «آمدن من چه فايده اي دارد، تا ساعت شروع كار وقت زيادي نمانده است. من هم بايد قدري بخوابم». او گفت: «آقاي ونس دارد به وزارتخانه مي آيد». با شنيدن اين حرف گفتم: «تا نيم ساعت ديگر آن جا هستم».

شب وحشتناكي بود، سفير (امريكا) در افغانستان نيز مورد اصابت گلوله قرار گرفته بود. بنابراين، در مركز عمليات، در يك اتاق كار گروه ويژه امور افغانستان به مسووليت جين كون (دستيار معاون وزير)، و در يك اتاق ديگر من و كار گروه ايران جمع شده بوديم.

سفارت ما در ايران اشغال شده بود، و تمامي كانال هاي ارتباطي ما با كارمندان سفارت قطع شد، ولي توانستيم با يكي از دستياران وابسته نيروي دريائي مان كه در خارج از ساختمان بود و

در آن زمان در مكاني قرار داشت كه مي توانست از بالا ساختمان را زير نظر داشته باشد، تماس برقرار كنيم. بعدها فهميديم كه مردم تمامي كارمندان سفارت را به اسارت گرفته اند، ولي يزدي، كه خيلي زود وزير امور خارجه كشور شد آنها را از دست مردم درآورد.مردمي كه سفارت را اشغال كرده بودند، فكر مي كردند آدم هاي رژيم شاه در زيرزمين يا جاهاي ديگر سفارت پنهان شده اند، و مي خواستند آنها را دستگير كنند. آنها مي ترسيدند. كه ما مي خواهيم با استفاده از اين افراد، كودتا كنيم. قرار بود ونس ساعت 8 يا 9به مكزيك برود. او قصد داشت سفرش را لغو كند، زيرا رفتن به مكزيك را در چنين شرايطي مسوولانه نمي دانست.

بنابراين، از طريق همين وابسته نظامي پيامي ارسال كرديم مبني بر اين كه اوضاع روبراه است. البته اصلاً مطمئن نبودم كه واقعاً اوضاع روبراه باشد، ولي ظاهراً اوضاع داشت روبراه مي شد. ونس نيز سفر خودش را لغو نكرد.

چندي بعد، آخرين نگهبان سفارت كه در جريان حمله مجروح شده و به بيمارستان انتقال داده شده بود، به سفارت بازگردانده شد، و اوضاع «عادي» شد.

بيل سوليوان، سفير امريكا، و چارلي نس تصميم گرفتند كه تعداد كارمندان را عملاً به صفر كاهش دهند. تعداد كارمندان سفارت از چند هزار نفر به دهها نفر كاهش يافت و بلافاصله پس از آن تمامي امريكايي ها از ايران خارج شدند. البته اين روند قبلاً هم وجود داشت، ولي حالا تشديد شده بود. در اين زمان شاه كشور را ترك كرده بود و به مصر و مراكش رفته بود. اقامت طولاني شاه در مراكش، ملك حسن را قدري نگران كرده بود. او نيز يك

جريان اسلامي در كشورش داشت كه از اقامت شاه ناراضي بود. بنابراين، ملك حسن از شاه خواست كه به كشور ديگري برود. شاه فكر كرد بهتر است دعوت ماه ژانويه ما را بپذيرد و به ايالات متحده بيايد. بنابراين، بعد از يكي از همين جلسات بود كه نيوسن به من گفت بمانم. سپس گفت: «ظاهراً شاه مي خواهد به امريكا بيايد، بايد در اين مورد تصميمي گرفت». گفتم: «نبايد اجازه بدهيم شاه به امريكا بيايد. الان كه ژانويه نيست. اگر شاه به امريكا بيايد، ايراني ها عصباني مي شوند. اگر چنين اتفاقي بيفتد ديگر نمي توان با ايراني ها رابطه برقرار كرد». تقريباً رنگش پريد. سپس به دفترم رفتم و به سوليوان تلفن زدم و گفتم كه آنها مي خواهند بگذارند شاه به امريكا بيايد سوليوان گفت: «اگر شاه را به امريكا راه دهند، ختم ما خوانده است».

او همين حرف را به گوش نيوسن يا ونس هم رساند كه به نحوي به گوش كارتر هم رسيد. كارتر شاه را نپذيرفت، و بنابراين شاه اول به باهاما و سپس به مكزيك رفت. شاه دست به دامن دوستانش در امريكا شد كه نفوذ زيادي هم داشتند _ كساني مثل ديويد راكفلر، هنري كيسينجر، برژينسكي در كاخ سفيد و يك عدة ديگر فشار زيادي براي پذيرش شاه وارد مي شد. من مخالف بودم ولي كارتر به حرفم گوش نمي داد. او گفت: «وقتي سفارت را مي گيرند، چه كاري مي تواني بكني؟» او تصميمش را گرفته بود.

اين يكي از مشكلاتمان بود، ولي ما در ارتباط با يك رژيم جديد انقلابي هر مشكلي كه بگوييد، داشتيم. با وجود اين، به نظر من وضعيت در واشنگتن خيلي بهبود يافت. ديگر

تنش هايي را كه بين من و كاخ سفيد بود، احساس نمي كردم. تا آن جا كه يادم مي آيد، آنها كناره كشيده بودند و امور ايران را به وزارت امور خارجه سپرده بودند. ديگر برژينسكي و گري سيك حرفي نمي زدند. تقريباً هر كاري كه مي خواستم، مي كردم، هر چند واقعاً كار ساده اي هم نبود، زيرا ايراني ها شديداً نسبت به ما مظنون بودند. البته مطبوعات امريكا هم مشكل ساز بودند.

در تمامي اين دوران، سفارت سعي داشت روابطي عادي با ايراني ها برقرار كند. سفارت مجبور بود روابط قديمي را صيقل دهد، بدين معنا كه مجبور بوديم تمام خودروها و اسباب و اثاثيه منزل را كه باقي مانده بود، به خارج از ايران ببريم. قراردادهاي متعدد نظامي و غير نظامي هم بود. ايراني ها ديگر پولي پرداخت نمي كردند، و خيلي شركت ها كارمندان خود را از ايران بيرون كشيدند، علاوه بر اين، بايد به نحوي اختلاف نظرها را نيز حل مي كرديم. بين ما و رژيم جديد ايران هميشه تنش و بي اعتمادي وجود داشت. مثلاً وقتي ايراني ها چندنفر ازكردها را به گلوله بستند و مطبوعات امريكا از آنها انتقاد كردند، آنها فكر مي كردند دولت امريكا مطبوعات را تحريك كرده است؛ يعني دقيقاً همانگونه كه شاه هميشه فكر مي كرد. هر وقت در مطبوعات آمريكا ازاو بد گفته مي شد، بلافاصله از اورشليم مي خواست تا مطبوعات امريكا را كنترل كند، زيرا فكر مي كرد كه يهودي ها و اسرائيلي ها آن را كنترل مي كنند. انقلابيون ايران هم همين طور فكر مي كردند، و به عقيده آنها، يهودي هاي نيويورك مطبوعات را كنترل مي كنند.

اما در مورد اسرائيل، سفارت اسرائيل، يا آن چه سفارت اسرائيل خوانده مي شد، تا پايان سرجايش ماند، اما، وقتي كه انقلاب

پيروز شد، هيچ كس نمي دانست چه بلايي بر سر كارمندان اين سفارت خواهد آمد. از سفارت اسرائيل به چارلي نس خبر داده بودند كه به كمك احتياج دارند. اين خبر به من هم رسيد و از چارلي خواستم به آنها كمك كند تا از ايران خارج شوند. چارلي نيز با كمك وزارت امور خارجه آنها را از ايران خارج كرد. رژيم جديد ايران دوست نداشت با يهودي ها در بيفتد، زيرا به معناي درافتادن با امريكا و اروپا بود.

چيزهاي زيادي بود كه بايد يك طوري حل مي شد. مثلاً پست هاي شنود سازمان سيا در كشور كه به دست انقلابيون افتاده بود. ايراني ها به ما اجازه ندادند بدون سر و صدا آنها را ببنديم و كارمندانمان را خارج كنيم. آنها سر و صداي زيادي از اين بابت به پا نكردند. در واقع نخست وزير جديد، مهدي بازرگان و همكاران سكولارش، خواهان روابط آبرومندي با ايالات متحده بودند. آنها مي خواستند به نحوي اين روابط از سر بگيرند كه بتوانند استقلال خود را نيز داشته باشند. آنها همچنين مي خواستند تمامي روابط تجاري گذشته ما از سر گرفته شود. البته قصد نداشتند تجهيزات نظامي زيادي از ما بخرند و يا پول زيادي صرف پروژه ها كنند، ولي قصد هم نداشتند با ما دربيفتند زيرا مي دانستند كه به اندازه كافي در كشور مشكل دارند.

در ماه مه، چارلي نَس گفت كه بد نيست او هم ملاقاتي رسمي با (امام) خميني(ره) داشته باشد و مشكل سفير جديد در ايران را حل كند. ظاهراً تمامي ديپلمات هاي خارجي حاضر در تهران با (امام) خميني (ره) ملاقات كرده بودند. اگر تا به حال اين كار را نكرده بوديم، به

اين دليل بود كه كارتر / برژينسكي مخالف آن بودند. پيش از آن كه سفير جديدي در ايران منصوب كنيم، چارلي از طريق يزدي قرار ملاقاتي با (امام) خميني (ره) گذاشت. دولت والت كاتلر را در نظر داشت، كه قبلاً سفير امريكا در كنگو بود و مدتي هم در تبريز گذرانده بود. به اعتقاد من او بهترين فرد براي اين پُست بود. او كارمنداني را نيز براي خدمت در ايران انتخاب كرد. سپس ايراني ها يك يهودي ثروتمند را كه روابط نزديكي با شاه داشت، اعدام كردند، و سناي امريكا به رياست سناتور جاكوب جاويتس، با تصويب قطعنامه اي سياست هاي ايران را محكوم ساخت. ايراني ها بسيار عصباني شدند. هرگونه اميد براي برقراري روابط عادي نقش بر آب شد. البته ما هنوز اميدوار بوديم اما بحران گروگانگيري تمام اميدها را خشكاند.

منبع: موسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي

/س

و حريق تمام سالن سينما را در برگرفت. مردان و زنان و كودكان تماشاچي با ديدن شعله هاي آتش به طرف درهاي ورودي و خروجي هجوم بردند، اما با درهاي بسته مواجه شدند. در اين ميان، شعله هاي آتش تمام سالن را دربرگرفت و تماشاچيان با ناله و ضجه در محاصرة كامل شعله هاي آتش قرار گرفتند. 377 نفر از مردان و زنان و كودكان تماشاچي، زنده زنده و به طور فجيع و رقت باري، در ميان شعله هاي آتش سوختند. بلافاصله پس از شروع حريق، براي اطفاي آن از مأموران آتش نشاني، شهرداري آبادان و شركت ملي نفت ايران كمك خواسته شد. مأموران آتش نشاني موفق شدند در ساعت 2 بامداد آتش را مهار كنند. تلاش براي خارج ساختن اجساد 377 نفر از تماشاچياني كه در آتش سوخته و كشته شده اند ادامه دارد.»

بلافاصله پس از آتش سوزي سينما ركس شاپور نمازي (استاندار خوزستان) فرماندار، شهردار، رئيس شهرباني و مقامات مسؤول در محل اجتماع كردند. آنها كوشيدند كه مأموران آتش نشاني و مسؤولان را راهنمايي و براي مهار آتش كار را بر آنان تسريع كنند، به ويژه سعي بر اين بود كه مجروحان را زودتر به بيمارستان برسانند.

آبادان آن شب حالت فوق العاده اي داشت و بسياري از مردم به خواب نرفتند. خانواده هايي كه فرزندان و يا يكي از اعضاي ايشان به سينما ركس رفته بود، همه در اطراف سينما اجتماع كرده، زاري و شيون مي كردند. سرايدار سينما كه در ايجاد اين آتش سوزي با خرابكاران همكاري داشته است، در حالت مستي از سوي مأموران دستگير شد در شهر آبادان حالت فوق العاده به وجودآمد و شهر در غم اين فاجعة بزرگ و عزاي ملي بسر مي برد.

پس از

وقوع آتش سوزي در سينما ركس آبادان و اطلاع مردم از فاجعه اي كه اتفاق افتاد، خانواده هاي زنان و مردان و كودكاني كه در اين آتش سوزي كشته شده اند، به خيابانها ريختند.

به گفتة مقامهاي پليس آبادان، چند لحظه پس از شروع نمايش فيلم، چند ناشناس با استفاده از تاريكي شب، درهاي ورودي و خروجي سينما را بستند و داخل سالن سينما را با مواد آتش زا آغشته كردند و سپس با افروختن كبريت، سينما را به آتش كشيدند و گريختند. آتش سوزي كه با صداي دهشتناكي همراه بود، در اندك زماني سراسر سالن سينما را فرا گرفت و ستونهاي دود و آتش از هر سو به آسمان زبانه كشيد. علي نادري (صاحب سينما ركس آبادان) در گفت و گو با خبرنگار «اطلاعات»، با اظهار تأسف از اين فاجعه، گفت: «سينما ركس كه حدود 20 سال پيش در خيابان شهرداري آبادان ساخته شده، بيش از شش ميليون تومان ارزش داشت و ظرفيت سالن آن نهصد صندلي بود. ساختمان سينما در برابر آتش سوزي بيمه بوده است.»

سينما ركس آبادان در خيابان شهرداري و روي يك پاساژ قرا رگرفته بود در جريان آتش سوزي دهها مغازة زير سالن سينما نيز آسيب ديد. خبرنگار «اطلاعات» اضافه كرد نوبت آخر فيلم «گوزنها» ساعت 9 شب بود و آتش سوزي زماني روي داد كه حدود يك ساعت از نمايش فيلم مي گذشت . 377 زن و كودك و مرد بدون هيچ هراس و بي خبر از هرگونه فاجعة دلخراش، روي صندليهاي خود نشسته و سرگرم تماشاي صحنه هاي پرجاذبة فيلم هنري «گوزنها» بودند، كه ناگهان صداي سهمگيني از هر چهار طرف سالن سينما برخاست، و در پي آن شعله هاي آتش و ستونهاي

دود و آتش به آسمان زبانه كشيد. هنگامي كه آتش سوزي رخ داد، صاحب سينما (آقاي علي نادري) در قطار تهران _ خرمشهر بود و به سوي آبادان مي رفت. از هفتصد تماشاگر سينما ركس آبادان كه مشغول تماشاي فيلم بودند، در جريان آتش سوزي، فقط يكصد نفر توانستند خود را از مهلكه نجات دهند و به بيرون فرار كنند و ششصد نفر ديگر در ميان جهنمي از آتش سوختند، كه از اين عده 377 نفر جان خود را از دست دادند. بيشتر كساني كه در اين فاجعه دلخراش جان دادند، يا زير دست و پا ماندند و بر اثردودزدگي خفه شدند و يا در ميان شعله هاي آتش سوختند.

سعيدنيا(فرماندار)، تيمسار رزمي( رئيس شهرباني) و دكتر حسين يساري (مدير عامل جمعيت شير و خورشيد سرخ آبادان) در محل حادثه حضور يافتند و دهها امدادگر، پزشك، پرستار، بهيار و آمبولانس در محل مستقر شدند. صدها مأمور شهرباني، آتش نشاني و امدادگر براي بيرون كشيدن انسانها كه در ميان شعله هاي آتش گرفتار آمده بودند، تلاش زيادي كردند، اما به دليل پردامنه بودن حريق، كسي قادر نبود به شعله ها نزديك بشود. پليس خيابانهاي اطراف سينما را زير نظر گرفت و جستجوي وسيعي براي شناسايي و دستگيري عاملين آتش سوزي سينما از سوي پليس ادامه داشت. با تلاش مأموران آتش نشاني آخرين شعله هاي آتش ساعت 4 بامداد فرو نشست.» 2

ساواك در مورد اين فاجعه به ذكر تنها يك جمله در بولتن خبري نوبه اي خود اكتفا كرد.

«چند تن از عناصر اخلالگر سينما ركس، شهر آبادان را به آتش كشيدند كه در نتيجه قريب 400 تن از تماشاچيان در آتش سوختند و جان خود را از دست دادند.»

3

به نقل از:

روزشمار انقلاب اسلامي، دفتر ادبيات انقلاب اسلامي، ج چهارم پي نوشت : 1_ «دولت، مسلمانان افراطي و ارتجاعي را مسؤول اين جنايت هولناك دانست، اما در واقع جاي ابهام بسيار وجود داشت، زيرا آتش نشاني شهري كه بزرگترين پالايشگاه جهان در آن قرار داشت 2 ساعت پس از وقوع حادثه در محل حاضر شد و آن هم در حالي كه وسايل نقليه شان فاقد آب بود، و تنها شير آب آتش نشاني نزديك به سينما نيز آب نداشت. از همه مهمتر، با توجه به نزديك بودن ادارة پليس (يعني در فاصلة 300 متري سينما) هيچ كس به مدت يك ساعت به محل حادثه نزديك نگرديد.

همچنين بايد در نظر داشت كه رئيس پليس شهر آبادان، تيمسار رزمي، رئيس سابق پليس قم بود كه پس از سركوب تظاهرات قم ارتقاي مقام يافته، به آبادان منتقل شده بود.» (وحيدالزمان، پرفسور _ «سيماي انقلاب ايران»)

2_ اطلاعات، ش 15691، 29/5/57، ص 4.

3_ حوزة هنري سازمان تبليغات اسلامي، ساواك و روحانيت، ج 1، تهران، 1371، ص 266.

منبع:موسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي /س

خبر از خود بي خود شدم و بلافاصله برخاستم، سوار دوچرخه شدم و در كوچه و خيابان ها با صداي بلند فرياد زدم: آقاي خميني را گرفتند و مي خواهند او را اعدام كنند! از ميدان سيداسماعيل وارد بازار نجّارها و سپس دروازه حضرتي شدم و از آنجا به خيابان مولوي، بازار امين السلطان و خيابان باغ فردوس رفتم و خبر دستگيري و شايعه اعدام امام را با گريه و شيون مي گفتم و مردم بي اختيار مغازه ها را مي بستند.»1

آن روز، كه مصادف با روز دوازدهم محرم بود در نقاط مختلف بخصوص در مساجد و تكيه هاي بازار مراسم و مجالس عزاداري و روضه خواني برپا بود. مرحوم حبيب الله شفيق يكي از اعضاي هيئت مؤتلفه در اين باره توضيح مي دهد: «ما در جلسه انصارالحسين بوديم. در آنجا خبر رسيد كه حضرت امام را گرفتند. من به همراه چند نفر از برادرها به سراي دماوند، چهارراه سيروس آمديم و از آنجا تلفني با قم تماس گرفتيم. خبر تاييد شد. بلافاصله به اعضاي هيأت اطلاع داديم. جلسه تعطيل شد و همه به خيابان ها ريختند. آقاي عراقي با برادران حجره از ميدان امين السلطان تماس گرفتند. گروهي از آنجا حركت كردند، بعد از آن جمعيت جمع شد سر چهارراه سيروس. من خودم شاهد بودم كه مردم عصباني كيوسك ها را مي شكستند. البته هنوز از پليس خبري نبود. 2

مركز ديگري كه موجب حركت مردم تهران عليه تصميم مستبدانه شاه گرديد ميدان ميوه و تره بار در اطراف خيابان ري و ميدان شوش و حومه آن بود كه از توان بسيار قوي برخوردار بود. سيدمحمدتقي بيان زاده در گفتگويي مي گويد: «در ميدان شوش تلفن نيافتم، ولي يكي از ميداني هاي اهل قم

را پيدا كردم كه داشت ميوه مي شست. جريان را گفتم و از او خواستم تلفن در اختيارم بگذارد. مرا به حجره اي برد و نشاند و پشت تلفن به هر كسي از اهالي باغيرت تهران كه مي شناختم زنگ زدم و خبر را رساندم. بازاري هاي شوش و فروشنده ها يكي يكي به سراغم آمدند و هنگامي كه خبر را مي شنيدند، بعضي ها مي نشستند به گريه و عزاداري.» 3حجت الاسلام روح الله حسينيان در كتاب «3 سال ستيز مرجعيت شيعه» نوشته اند است: «روحانيت تهران نيز غافلگير شده بود و از قبل برنامه اي براي هدايت تظاهرات آماده نكرده بود. تنها جمعيت مؤتلفه كه تازه تشكيل شده بود و سران آن از بازاريان بودند وقتي خبر دستگيري حضرت امام را شنيدند در همان بازار جلسه اي تشكيل دادند و اعلاميه اي صادر كردند و تصميماتي نيز اتخاذ كردند و هر كس موظف شد تا گروه هاي مذهبي را براي تظاهرات مطلع كند. حاج مهدي عراقي، سيدمحمود محتشمي پور و تقي افراشته مأمور شدند تا به ميدان بارفروشان بروند و ميداني ها را مطلع كنند.» 4 سيدمحمود محتشمي پور در گفتگويي در خاطرات خود ماجراي آن روز را چنين شرح داده: «برادران مؤتلفه بدون اتلاف وقت نزديك مغازه ما در بازار، جلسه اي تشكيل دادند و اعلاميه اي صادر كردند كه به مردم خبر دستگيري امام را مي داد. من و آقاي عراقي و مرحوم تقي افراشته به اتفاق به ميدان رفتيم تا مردم را از خبر دستگيري حضرت امام مطلع كنيم. بعد از اين كه چند نفر از بزرگان ميدان را مطلع كرديم به وسط ميدان آمديم. آنجا آقاي افراشته روي سقف يكي از ماشينهايي كه بار وارد ميدان مي كرد رفت و دستهايش را

بلند كرد و توي سرش زد. آنقدر «وا اسلاما» گفت تا اين مردم دورش جمع شدند. وقتي خبر دستگيري امام را به مردم داد هياهويي راه افتاد. به اين ترتيب، جمعيت از ميدان به حركت درآمد. از ميدان انبار غلّه به ميدان باغ جنّت، و از آنجا تا ميدان قيام و از ميدان قيام به سمت ميدان ارك، تا ميدان ارك مانعي پيش نيامد.» 5

اقشار ديگري كه نسبت به دستگيري و زنداني شدن امام اعتراض كردند تعدادي از دانشجويان دانشگاه تهران بودند. عده اي از آنها به محض مطلع شدن كلاس درس را ترك كردند و در محوطه دانشگاه دست به تظاهرات اعتراض آميز زدند. در اين رابطه فقط به چند گزارشي از اسناد ساواك و نيروهاي امنيتي اكتفا مي گردد. «ساعت 11:55 جلو هنرهاي زيبا عده اي حدود يكصد نفر از دانشجويان اجتماع كرده اند... ضمناً تابلوي بزرگي كه بر روي آن نوشته شده است «خميني را ديشب گرفته اند» جلوي درب دانشگاه نصب شده است...». در گزارش ديگري آمده است: «يك دسته 150 نفري از دانشجويان دانشگاه به حالت اجتماع مشغول دور زدن در داخل خيابان هاي دانشگاه هستند و سعي دارند عده بيشتري را به دور خود جمع نموده و سپس به طرف بازار حركت كنند...» و همچنين در گزارش ساعت 15:17 هم ذكر شده «جمعي حدود سي _ چهل نفر از دانشجويان دانشگاه ضمن تظاهراتي اقدام به قطع تلفن هاي دانشگاه نموده و آنها شعاري به اين مضمون مي دهند: تا عزل شاه خائن نهضت ادامه دارد. دانشجويان دانشكده كشاورزي داخل دانشكده اجتماع كرده و شعار «توهين به خميني توهين به ملت است» مي دهند.» 6

علاوه بر اين، در محله هاي تهران

حركات دسته جمعي اعتراض آميز همراه با خشونت جريان پيدا مي كند و در موارد متعددي با درگيري و تيراندازي همراه مي گردد. عده اي از مردم كشته مي شوند و خشونت بالا مي گيرد و مردم مراكز دولتي را مورد هجوم قرار مي دهند. نويسنده كتاب نهضت امام خميني با استناد به گزارشهاي نيروهاي امنيتي اطلاعات جامعي را جمع آوري و تنظيم نموده است كه به برخي از آنها اشاره مي شود:

«سعدي شمالي و جنوبي به وسيله سربازان اشغال و مغازه ها عموماً بسته اند. در خيابان سعدي و اسلامبول مأمورين انتظامي بدون توجه به نوع اجتماع و يا رهگذران، بدون جهت راه را بر عابرين سد كرده و عده اي زن و بچه و كاسب را كه به طرف منازل خود مي روند مضروب مي نمايند. در نتيجه جمعيت رو به تزايد است و عده اي زن و بچه مصدوم شده اند...». 7

«عده اي قريب پانصد نفر از طرف بازار به طرف ميدان اعدام و ميدان شاهپور در حركت هستند و شعار «مرده باد شاه» مي دهند و رئيس كلانتري 8 با مسلسل دستي به طرف جمعيت تيراندازي مي كند. عده زيادي براي اشغال اداره راديو در ميدان ارك به ساختمان راديو حمله نمودند و از طرف ژاندار مها به آنها تيراندازي مي شود.» 8

«در ميدان گمرك و خيابان گلوبندك عده اي در حدود 200 نفر با حمل پرچم ملصق به عكس آيت الله خميني و تظاهر به نفع وي در حركت هستند و عده آنها مرتب افزايش مي يابد.

دكاكين مشغول بستن مي باشند و يك جنازه نيز روي دست دارند.»«دسته اي مجهز با چوب و چاقو به تعداد يك هزار نفر، پس از آن كه نظم توپخانه را به هم زده و با تيراندازي پليس مواجهه شدند، در حالي

كه پارچه آغشته بخوني را در پيشاپيش خود حركت مي دهند وارد لاله زار گرديده، براي اين عده از طبقات فوقاني ساختمان هاي لاله زار چوب و تخته ريخته مي شود در اينجا از قواي پليس خبري نيست.»

يك عده 500 نفري در حالي كه جنازه اي را به دوش دارند و لباس هاي آنان خوني و چوب هايي در دست آنها ديده مي شود، از سمت بازارچه قنات به سمت ميدان اعدام و بازار در حركتند...» «در اين ساعت (16) عده اي قريب به يك هزار نفر از كسبه خيابان آذربايجان و كارون و قصرالدشت پس از خراب كردن كارخانه پپسي كولا، چوب به دست به طرف قصرالدشت جنوبي حركت و شعار مي دهند: مرگ بر شاه و زنده باد خميني.»

«در اين ساعت (20/16) اول خيابان ارامنه بين مأمورين انتظامي و متظاهرين تصادم و دو نفر پسربچه مورد اصابت گلوله واقع كه با تاكسي آنها را بردند...» 9

خاطرات شاهدان عيني هم از فاجعه اي سخن گفته اند كه توصيف و بيان آن آسان نيست: «تيراندازي همين طور ادامه داشت. من ديدم كه از بالاي طاق بازار، يك طلبه سيّدي را مورد هدف قرار دادند و جنازه اش را به تيمچه حاجي ميرزا الدوله آوردند.» 10

در خيابان بوذرجمهري جلو بازار و جلو مجلس تعداد زيادي به شهادت رسيدند. 11

«آن روز ما از طرف خاني آباد به طرف ميدان ارك حركت كرديم. جنازه شهيدي كه گلوله نصف سرش را برده بود روي يك نردبان گذاشتيم، آن را بر دوش گرفتيم و با شعار مرگ بر شاه حركت كرديم. از ميدان اعدام كه گذشتيم ديدم عده اي دارند مي آيند و آنها گفتند دارند مردم را مثل برگ درخت بر زمين مي ريزند. نزديكي هاي سيدنصرالدين جمعيت بيشتري

برمي گشتند. مي گفتند اصلاً هر كس كه از آن طرف رد شود هدف قرار مي گيرد و كشته مي شود. آن روز روزي فوق العاده نگران كننده بود. عده اي كه رفته بودند ساختمان راديو را در ميدان ارك تصرف كنند به خاك و خون كشيده شده بودند.» 12

صبح روزي كه حضرت امام را دستگير كردند تا ظهر در ميدان ارك تيراندازي شديدي بود و نزديك به پنجاه شصت نفر هدف گلوله قرار گرفتند و دست كم نصف اين تعداد به شهادت رسيدند. براي نمونه، كنار من جوان تنومندي هدف گلوله قرار گرفت، گلوله به مغزش خورد و او را نقش زمين كرد. در آن ميان يكي از دوستان، مرتب به زخمي ها رسيدگي مي كرد و با كمال رشادت آنها را به وسيله ماشين خودش به بيمارستان و يا خانه هاي اطراف كه داخلشان تختخواب گذاشته بودند منتقل مي كرد.» 13

طبق سندي كه ساواك در مورد شهداي 15 خرداد تا ساعت هفت بعدازظهر تهيه كرده است بيشتر شهدا مربوط به مناطق اطراف بازار بودند از جمله خود بازار، خيابان بوذر جمهري، خيابان قنات آباد، خيابان موسوي، خيابان ناصرخسرو، جلوي بازار آهنگرها، بازار كفاش ها و خيابان شاپور. 14

اما سؤال اساسي اين است كه با جنازه شهدا چه كردند و عاقبت آنها را به كجاها بردند و دفن كردند. براي اين پرسش چندان پاسخ روشني بدست نمي آيد و فقط به برخي از شاهدان عيني مي توان استناد كرد كه اظهار مي دارند: «ما كه در صحنه بوديم و ديديم، دوستان هم ديدند كه جنازه ها را جمع مي كردند و مرده و زنده داخل كاميون ها مي ريختند و به مسگرآباد مي بردند. در مسگرآباد كانالي كنده بودند و جنازه ها را داخل آن

مي ريختند و سپس پودري روي آن مي پاشيدند تا زودتر از بين بروند.»

ماجراي پانزده خرداد تمام شده بود ولي شبها تيراندازي مي شد؛ بخصوص در خيابان هاي جنوب شهر، شش يا هفت شب بعد از حادثه تيراندازي ادامه داشت. اگر اين شب ها كسي كشته مي شد ما متوجه نمي شديم كه جنازه اش را كجا مي برند. 15

ساعات پاياني شب هيئت دولت طي جلسه اي برقراري حكومت نظامي را اعلام و در اطلاعيه اي هرگونه رفت و آمد در پايتخت و حومه را از ساعت 8 بعدازظهر ممنوع اعلام كرد. تصويب نامه هيئت دولت در مورد حكومت نظامي از طرف نخست وزير وقت اينگونه اعلام شد: «براي حفظ امنيت و آسايش مردم تهران و تأمين آزادي كسب و كار ساكنان پايتخت هيئت وزيران در جلسه مورخه پانزدهم خرداد ماه تصويب نمودند كه در تهران و حومه مقررات حكومت نظامي براي مدت پنجاه روز برقرار گردد. وزارت جنگ مأمور اجراي مفاد اين تصويبنامه مي باشد...» 16در پي تصويب حكومت نظامي از جانب دولت و اعلام آن از رسانه هاي گروهي فرمانداري نظامي طي اعلاميه اي در سه ماده اعلام كرد:

«... اينك لازم مي داند موارد زير را جهت اطلاع اهالي محترم پايتخت اعلام و انتظار دارد كه در حفظ نظم و آرامش با مأمورين انتظامي نهايت درجه همكاري فرمايند:

1_ از اين تاريخ تا صدور اعلاميه ثانوي از ساعت 22 تا 5 صبح عبور و مرور در شهر و حومه مطلقاً ممنوع است و چنانچه به دستور توقف مأمورين انتظامي توجه ننمايند به سوي آنان تيراندازي خواهد شد.

2_ اجتماعات به كلي قدغن است و افراد و اشخاص حق توقف و اجتماع در معابر را نداشته و...

3_ افرادي كه شغل و كار آنها

ايجاب مي كند هنگام شب از خانه خارج شوند و از قبيل اطبّا، داروسازان و غيره بايد اجازه مخصوص از فرماندار نظامي تحصيل نمايند...» 17 پي نوشت ها: 1_ خاطرات سيدعلي اكبر محتشمي، جلد اول، تهران، دفتر ادبيات انقلاب اسلامي، ص 280

2_ خاطرات 15 خرداد، دفتر سوم، تهران، دفتر ادبيات انقلاب اسلامي، گفتگو با آقاي حبيب الله شفيق، ص 97

3_ همان، گفتگو با سيدمحمدتقي بيان زاده، ص 35

4_ همان كتاب، ص 302

5_ خاطرات 15 خرداد، دفتر سوم گفتگو با سيدمحمود محتشمي پور، ص 204

6_ نهضت امام خميني، دفتر اول، صفحات 530 تا 532

7 و 8 و 9__ همان

10_ خاطرات 15 خرداد، دفتر سوم گفتگو با سيداسماعيل زري باف، ص 78

11_ همان، گفتگو با حبيب الله شفيق، ص 97

12_ همان، گفتگو با جواد مقصودي، ص 225

13_ همان، گفتگو با سيدمحمود محتشمي پور، ص 204

14_ كتاب 3 سال ستيز مرجعيت شيعه، روح الله حسينيان، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامي، ص 306

15_ خاطرات 15 خرداد، بازار، دفتر سوم گفتگو با محمد جعفر خرّم دل، ص 60

16_ نهضت امام خميني، دفتر اول، سيدحميد روحاني، تهران، عروج، ص 536

17_ همان، ص 537

منبع:روزنامه اطلاعات

/خ

انتخابات سال 1355 امريكا 120 ميليون دلار از طريق اردشير زاهدي سفير خود در واشنگتن در اختيار ستاد انتخاباتي جمهوريخواهان قرار داده بودتا به پيروزي جرالد فورد رقيب جيمي كارتر كمك كند.2اين كمك ها خشم دمكراتها را برانگيخت به طوري كه «برژينسكي» رئيس آينده شوراي امنيت در حكومت كارتر در همان زمان رفتار زاهدي را «مايه ننگ» ناميد. 3

سوليوان دمكرات كه هنگام ورود به تهران 56 ساله بود، پيش از اين، سفارت امريكا در لائوس و فيليپين را بر عهده داشت. او كه روز 20 فروردين 1356 به سمت سفارت امريكا در ايران تعيين شده بود قبل از ورود به ايران، ديداري توضيحي _ تشريحي با سايروس ونس وزير امور خارجه وقت امريكا داشت. سوليوان در مورد آن ديدار چنين مي نويسد: در نخستين ملاقات با ونس از وي پرسيدم كه دليل انتخاب من براي پست سفارت در كشوري كه هيچ گونه تجربه و سابقه اي دربارة آن ندارم چه بوده است؟ وزير خارجه در پاسخ گفت: علت انتخاب من _ سوليوان _ به اين سمت اين بوده است كه براي پست سفارت ايران در جست و جوي ديپلماتي بوده اند كه در كشورهايي كه با حكومتهاي متمركز و استبدادي اداره مي شوند تجربه كافي داشته و بتواند با يك زمامدار مقتدر و خودكامه كار كند. 4

سوليوان سفير جديد امريكا در ايران طبق يك رسم معمول قبل از آمدن خود به محل تازه مأموريت، به ملاقات با كارتر فراخوانده شد. وي در اين مورد نيز مي نويسد:

كارتر در صحبت خود بر اهميت استراتژيك ايران به عنوان متحد قابل اعتماد براي امريكا تاكيد كرد .كارتر همچنين اهميت ايران را به عنوان

يك عامل ثبات براي امنيت منطقة حساس خليج فارس مورد تأكيد مجدد قرار داد و در خاتمه موضوع قيمت نفت و ساير مسائل مورد علاقه بين ايران و امريكا را متذكر شد.

ويليام سوليوان ديپلماتي بود كه به قول خودش نه اطلاعات دقيقي نسبت به ايران داشت و نه مايل به پذيرفتن اين مأموريت بود. 5

در طول مأموريت ديپلماتيك ويليام سوليوان در تهران نظام حكومتي شاه بر اثر انقلاب اسلامي ايران فرو ريخت و محمد رضا پهلوي به تصور آنكه امريكائيها تعمداً از وي در برابر موج انقلاب حمايت نكردند، بيش از پيش به سياستهاي دمكرات در واشنگتن و نقش سفير آنها در تهران بدبين شد. اين در حالي بود كه دولت كارتر هر چه در توان داشت براي حفظ رژيم شاه به كار بست و حتي در ماههاي قبل از سقوط رژيم پهلوي طرح كودتاي نظامي براي جلوگيري از پيروزي انقلاب اسلامي ايران را نيز مد نظر قرار داده بود. 6 اما در عين حال سوليوان نيز خود در برابر امواج انقلاب به بيهوده بودن تلاش براي حفظ رژيم پهلوي معتقد شده بود و سقوط شاه را غير قابل اجتناب مي دانست.7

هنگام ورود سوليوان به تهران بيش از 35 هزار امريكايي در ايران سرگرم كار بودند. مأموريت سوليوان با تسخير سفارت امريكا در آبان 1358 و ماجراي گروگانگيري كاركنان آن پايان يافت. در جريان گروگانگيري، سوليوان در تهران نبود. او پيش از وقوع اين رويداد به واشنگتن رفته بود.

او قبل از بازگشت به امريكا و در كشاكش انقلاب، در فراري دادن 32 ديپلمات اسرائيلي كه در سفارت آن كشور در تهران مستقر بودند نيز نقش اصلي را

داشت. وي اسرائيلي ها رابا يك پرواز ويژه همراه با اتباع امريكا از ايران خارج كرد. 8

سوليوان در كتاب 296 صفحه اي خود «مأموريت ايران» درباره ريشه هاي انقلاب اطلاعاتي به دست داده و نوشته است كه با «برژينسكي» مشاور ويژه كارتر در قبال اوضاع ايران اختلاف نظر داشته و برژينسكي اتهامات او را نپذيرفته است. درباره اختلاف نظر سوليوان و برژينسكي، ژنرال هايزر فرستاده نظامي كارتر به ايران در جريان انقلاب در كتاب خاطرات خود درباره اين مأموريت مطالب متعدد نوشته است.

سوليوان جانشين ريچارد هلمز (مدير اسبق سيا) در تهران شده بود كه از 1351 سفير امريكا در ايران و از دوستان شاه بود. ريچارد هلمز روز 26 اسفند 1351، يك هفته پس از عزيمت «ژوزف فارلند» سفير اسبق امريكا، وارد تهران شد و در 5 دي 1355 يك هفته قبل از ورود كارتر به كاخ سفيددر پي اتمام مأموريتش تهران را ترك كرد. از آن زمان تا ورود سوليوان به تهران، سفارت امريكا به مدت 5 ماه و نيم بدون سفير بود. پي نوشت : 1. جيمي كارتر در انتخابات آبان 1355 امريكا بر رقيب جمهوريخواه خود جرالد فورد به پيروزي دست يافت و در اول ژانويه 1977 _ دي 1355 _ به عنوان سي و نهمين رئيس جمهور امريكا وارد كاخ سفيد شد.

2. به بخش اسناد مربوط به اردشير زاهدي در سايت مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي مراجعه شود.

3. سياست خارجي ايران در دوران پهلوي، عبدالرضا هوشنگ مهدوي، نشر البرز، ص 462.

4. روزشمار روابط ايران و امريكا، مركز اسناد و تاريخ ديپلماسي، ص 240.

5. آخرين سفر شاه، ويليام شوكراس، عبدالرضا هوشنگ مهدوي، ص 26.

6. فصلنامه

مطالعات تاريخي، ويژه نامه 22 بهمن، مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي، مقاله گوادلوپ، ص 240.

7. فصلنامه، همان، ص 239.

8. آخرين سفر شاه، همان، ص 181.

منبع:www.ir-psri.com

/س

از دو روز هوشنگ ازغندي عنوان كرد كه اين افراد بايد از بين بروند كه اين مسئله ابتدا مورد اعتراض من و سعيد ميرفخرائي110 معروف به سعيدي قرار گرفت و گفتيم اين عمل را نبايد انجام داد و به هيچ وجه صحيح نيست. ازغندي گفت اين مطالب را با ثابتي صحبت كرده و آنها نپذيرفته و چون شما در جريان قضيه هستيد، بايد آنها را از بين ببريد و ضمناً خود من هم در اين موضوع شركت دارم، و وقتي من به عنوان رئيس كميته (منظور كميته اوين) شركت دارم شما هم مجبوريد. بعد از يك يا دو روز لباسهاي اينها را پوشانديم و در همان محوطه اوين ازغندي سه عدد قرص سيانور داد كه اين قرص ها را من و سعيد ميرفخرايي به آن سه نفر داديم و با كمال شرمندگي بازهم دستم به خون يكي از مبارزين آلوده شد و اينها هم به اين ترتيب به شهادت رسيدند. نمونه هاي ديگري هم موجود هست كه البته من آنها را به نام نمي شناسم ولي من شاهد بودم كه بعضي از اوقات تعدادي از بازجويان افرادي را براي بازجويي به زيرزميني كه در اوين محل بازجويي متهمين بود مي بردند و بعد از چند روز مي رفتند. البته به ما گفته بودند نبايد داخل زيرزمين برويد و به اين بچه ها هم كاري نداشته باشيد. من تصور مي كنم كه اين افراد هم به اين طريقه شيطاني و اهريمني به شهادت رسيده باشند.111

اعلام باصطلاح باز شدن فضاي سياسي در كشور دستور جديد ديگري از ناحيه ابليس آدم نما )شاه( صادر شد:

«كادرهاي مخفي را دستگير

و بدون اينكه كسي متوجه شود سربه نيست كنيد. خدا مي داند چند نفر به اين ترتيب شربت شهادت نوشيده اند».112 شكنجه گاه مخفي ساواك در تهران كشف شد113

خانه يك سرهنگ ساواك در جريان زد و خوردهاي خياباني تهران به آتش كشيده شد و هنگامي كه مردم به داخل خانه رفتند، موفق به كشف يك تونل زيرزميني شدند كه در آن، سلول هاي متعدد و وسايل شكنجه و مقداري استخوان هاي پوسيده انسان ديده مي شد.

اين خانه كه مردم به آن »خانه وحشت« نام داده اند، در خيابان بهار، خيابان »جهان« قرار داشت.

اين خانه مدتي نيز در اختيار اداره اي از »ساواك« بود كه بسياري )از دستگير شدگان (در آنجا بازجويي شده اند.

شاهدان عيني به خبرنگار كيهان گفتند؛ هنگامي كه وارد خانه شديم ابتدا فكر مي كرديم كه يك محل مسكوني است، ولي با كمال تعجب متوجه شديم كه اين خانه به يك شكنجه گاه بيشتر شبيه است. به اتفاق عده اي از مردم كه به داخل خانه هجوم آورده بودند، شروع به بازرسي اين محل كرديم و به يك زير زمين كه توسط تونل بزرگي به خانه ديگري در فاصله تقريبي 150 متر راه داشت، رسيديم. در اين تونل انواع وسايل شكنجه ديده مي شد بعضي از اين وسائل شكنجه هنوز خون آلود بود و معلوم بود كه به تازگي مورد استفاده قرارگرفته است. در گوشه ديگر اين تونل مقدار زيادي لباس هاي زير زنانه و مردانه كه مملو از خون بود روي هم انباشته شده بود و چند تكه از استخوان هاي قسمت مختلف بدن ديده مي شد. در اين تونل سلول هاي

كوچكي ديده مي شد كه متهمان فقط مي توانسته اند در آن بايستند. تونل آنقدر تاريك بود كه نور چراغ قوه هاي قوي نمي توانست آن را روشن كند. از تصوير پوسترهاي ناخن هاي لاك زده زنان و دختراني كه شكنجه شده بودند به ديوار اتاق ها نصب شده بود و تصوير هاي ديگري هم بود كه چند نفر را در حال شكنجه شدن نشان مي داد. اين تصاوير ظاهراً براي شكنجه رواني به كار مي رفته است. هجوم بي سابقه مردم براي تماشاي اين شكنجه گاه باعث شد تا مأموران فرمانداري نظامي بعد از تيراندازي و متفرق كردن مردم، ماشين آلات را از آن محل خارج و به نقطه نامعلومي منتقل كردند.

سرهنگ زيبايي114 كه صاحب اين خانه است، هنگام آتش زدن خانه فرار كرد. واپسين روزها از زبان تهراني

آخرين رئيس كميته مشترك در آستانه پيروزي انقلاب اسلامي هرمز آيرم115 بود. هنگامي كه او رئيس كميته مشترك شد، ديگر از كميته چيزي باقي نمانده بود زيرا ساواك كه به علت احساس خطر شديد، كليه اسناد و مدارك را به پادگان سلطنت آباد منتقل كرده بود و اين مكان تبديل شده بود به محلي براي جمع شدن بازجوها و كارمندان كه ضمن دنبال نمودن اخبار روز كه خبر پيشروي لحظه به لحظه انقلابيون را در برداشت همچون پتكي برسرشان فرود مي آمد و لذا به تصميم گيري درباره فرار و به كجا پناهنده شدن پرداخته بودند.

پس از اعلام حكومت نظامي چند نفراز كارمندان ساواك مثل مصطفي هيراد (مصطفوي)، فرج الله سيفي كمانگر (كمالي) براي بازجويي از متهمين به فرمانداري نظامي در باغشاه مأمور شدند. (البته به

اجبار) و كميته مشترك نيز ركن دوم اطلاعات فرمانداري محسوب و اكيپ هاي كميته براي دستگيري افراد مورد نظر در اختيار فرمانداري نظامي قرار گرفتند. در اين اواخر نيز اداره كل سوم بعنوان آخرين راه چاره، ليست اسامي حدود 600 نفر از روحانيون، افراد سابقه دار كه همچنان به فعاليت عليه رژيم مي پرداختند، اعضاي سازمان مبارز كه در خارج از كشور فعاليت داشته و احتمال مي دادند به ايران آمده باشند را تهيه و با آدرسهايي كه در دست بود به كميته مشترك داده بود تا آنها را دستگير نمايند. چندين بار كه براي تهيه ليست زندانيان كه بايد آزاد مي شدند به اداره كل سوم رفته و در دفتر عطارپور در حالي هوشنگ ازغندي، محمدحسن ناصري، پرويز فرنژاد و همايون كاوياني نيز حضور داشتند همه از هم مي پرسيدند، چه بايد كرد كه ناصري و عطارپور طرفدار خشونت و شدت عمل و حتي كشتارهاي بزرگ بودند، ولي كاملاً احساس مي شد كه ديگر مانند گذشته حرفشان خريدار ندارد و حتي پرويز ثابتي نيز بدون اجازه سپهبد مقدم رأساً نمي توانست دستوري بدهد .

بعد از اعتصاب كاركنان صنعت نفت و مشكل نبودن بنزين، ساواك تقريباً تعطيل شد و كارمندان اداره به صورت يك سوم سر كار مي آمدند. يعني هر روز يك سوم كارمندان كه آنهم عملي نشد و كارمندان نمي توانستند به موقع به اداره بيايند و اگر هم مي رسيدند براي ساعت 10 يا 11 صبح بود كه بهره خدمتي نداشتند. براي تعدادي از رؤساي بخش، رؤساي ادارات و كارمنداني كه مسئول نوشتن بولتن ها بودند جيره بنزين تعيين تا با استفاده

از بنزين بتوانند به موقع به اداره بيايند. ساير ادارت كل نيز تقريباً تعطيل بود.

تعداد زيادي از كارمندان شهرستانها به تهران آمده و تقاضاي بازنشستگي كرده و يا استعفاء داده بودند. برخي از ساواك ها كليه وسايل و مدارك اداري را به داخل پادگان ها برده و حتي كارمندان و همسرانشان نيز به داخل پادگان ها رفته بودند. عده اي به تهران آمده و حاضر به بازگشت به محل خدمت خود نبودند. بعد از انحلال ساواك و يا همزمان با انحلال ساواك اكثر كارمندان ساواك منتقله به شهرستانها، به تهران آمده و به علت نداشتن تأمين جاني به شهرستان نمي رفتند.

110 - سيد سعيد ميرفخرايي فرزند سيد نصراله در سال 1304 در تهران متولد شد. در سال 1337 با مدرك ديپلم در ساواك استخدام شد و در اداره كل سوم و در كسوت رئيس دايره و مسئول اقدام به كار مشغول شد. در مقطعي هم رئيس دايره و رهبر عمليات بود. در كميته مشترك با عنوان رئيس تيم 1 بخش 5 به فعاليت اشتغال داشت. به زبان هاي فرانسه و انگليسي تسلط نسبي داشت. ميرفخرايي تا آخرين روزهاي حيات رژيم شاه با ساواك همكاري داشته است. (پرونده شخصي).

111 - اعترافات تلويزيوني سال 1358.

112 - ر. ك: همين كتاب، ص 253

113 - روزنامه كيهان، مورخ 16 دي ماه 1357. (سند شماره 29)

114 - سرهنگ علي زيبايي دانشجوي دانشكده افسري بود كه به دليل فساد اخلاقي از دانشكده اخراج شد و بعدها دوباره به ارتش پيوست. وي در فرمانداري نظامي با تيمور بختيار همكاري مي كرد و اين همكاري در ساواك هم ادامه داشت. زيبايي در سال

1339 دبير اول سفارت ايران در اتريش بود و كارهاي ساواك در خصوص ارتباطات كمونيست ها در اروپا را كه مركز آن در اتريش بود انجام مي داد. (به نقل از دكتر مهيار خليلي، مؤلف كتاب هاي «تاريخ شكنجه» و «شكنجه در كميته مشترك پهلوي».

115 - هرمز آيرم فرزند محمد صادق، متولد 1318، اهل تهران و داراي ليسانس در رشته حقوق قضائي از دانشكده افسري و فوق ليسانس در حقوق جزا بود. وي تا اواسط خرداد سال 50 در ارتش شاه با سمت هاي دادرس، داديار، بازپرس شعبه 8 دادستاني و افسر قضايي در تبريز فعاليت كرد و در خرداد سال 1350 قبل از تشكيل كميته مشترك به ساواك مأمور گرديد. آيرم در سال 1351 به آمريكا رفت و دوره هاي پليس بين الملل J.A.G و توجيه و حفاظت اطلاعات و ضد اطلاعات را آموزش ديد و موفق شد ديپلم افتخاري از دادگاه عالي امريكا دريافت نمايد.

مشاغل و پست هاي او در ساواك عبارتند از : رئيس بخش 321 امور دانشجويان دانشگاه تهران، معاون اداره عمليات و بررسي، رئيس كميته اوين، معاون اداره كل نهم و رياست كميته مشترك ضد خرابكاري تا پيروزي انقلاب اسلامي.

- فاطمه اميني، علي رحيمي، خليل رفيعي طباطبايي و ... در زمان رياست او، در كميته اوين زير شكنجه يا بر اثر شكنجه در اوين كشته شده است.

- در عملياتي كه منجر به شهادت فتحعلي پناهيان و كشته شدن پرويز خداياري شد، شركت داشته است.

او در آستانه پيروزي انقلاب اسلامي همسر و فرزندان خود را از كشور خارج نموده و به دنبال آن به همراه چند نفر از همكاران خود از

كشور گريخت.

((پرونده شخصي و اعترافات تهراني، سند شماره 30) (براي اطلاعات بيشتر ر. ك: به : اظهارات كمالي درباره آيرم؛ سند شماره 31) تسخير كميته مشترك

به قلم : قاسم حسن پور

آيت الله مهدوي كني116 درباره روزهاي آخر كميته مشترك اين گونه عنوان مي كند:

در يكي از شب هاي ديماه 57 بود كه مرا از منزل كه آن موقع در خيابان سرباز بود بازداشت و به اينجا (كميته مشترك) آوردند. البته اين سلول ها اكثراً تغيير كرده بود. سلولهاي اينجا در آن زمان (سال 53) همه كثيف و تاريك و فرش هاي خيلي كهنه انداخته و جمعيت زيادي داخل هر سلول بود ولي در سال 57 وضعيت تا اندازه اي فرق كرده بود سلول ها و ديوارها را تميز كرده و رنگ آميزي كرده بودند، تشك هاي نو آورده بودند. از بازجوها هم رسولي بود و آرش و چند نفر ديگر بقيه فرار كرده بودند. عضدي و تهراني و... ولي رسولي از همان اول كه مرا ديد گفت كه اين فلان فلان شده ها شما را چرا گرفته اند. آخر حضرت آيت الله... را. در بازداشت هاي قبلي آشيخ مي گفتند ولي اين بار مي گفت حضرت آيت الله بفرماييد. احترام

مي گذاشتند. سپس خواست براي من سجاده تهيه كند و گفت اين فلان فلان شده ها نمي دانم سجاده مرا كجا گذاشته اند كه هر چه مي گردم پيدا نمي كنم، سجاده و قرآن براي من آورد و احترام زيادي نمود و بعد دور من جمع مي شدند و استخاره مي كردند. يادم هست كه آرش و همين رسولي و يكي دو نفر ديگر براي فرار

استخاره مي كردند. و مي گفتند برويم آلمان، تركيه، فرانسه و... كه خيلي از استخاره ها هم بد مي آمد. سپس رسولي به من گفت اين فلان فلان شده ها، (بازجوهاي قبلي) بارخودشان را بستند و رفتند خارج، در بانكهاي آنجا پول دارند ولي من بيچاره فقط حقوق ماهيانه دارم و و الآن مانده ام كه چه كار كنم، خانواده ام را، خودم را... آن شب رسولي خيلي به من احترام كرد، فرداي آن روز از من عذرخواهي زياد نمودند همچنين منوچهري آمد عذرخواهي كرد و گفت فرماندار نظامي بيخودي شما را دستگير كرده است، حق نداشتند شما را دستگير كنند و... و بعد هم مرا آزاد كردند. تسخير و تصرف كميته مشترك

به طور قطع هر بناي ظلمي محكوم به نابودي است. سرانجام مجاهدات مردم مسلمان ايران در بيست و دوم بهمن ماه 1357 به بار نشست و سنگرهاي كفر و نفاق يكي پس از ديگري به دست با كفايت مردم فتح گرديد. در اين اثنا كميته مشترك ضد خرابكاري ساواك اين ظلمتكده جور و ستم در برابر خواست ملت همچنان مقاومت مي كرد.

روزنامه كيهان117 تسخير كميته مشترك را اينگونه گزارش نموده است:

از ساعت 12 ظهر حمله نيروهاي انقلاب به شهرباني شروع شد. چريك ها پيشاپيش نيروي انقلاب بودند و پشت سر آنها انقلابيون نيروي هوايي و سپس مردم مسلح قرار داشتند. دور تا دور شهرباني در محاصره نيروهاي مسلح انقلاب بود و از هر سو به طرف شهرباني آتش

مي باريد. مأموران شهرباني هم متقابلاً به آتش انقلابيون پاسخ مي دادند. انقلابيون در پشت بام ساختمان ها سنگر گرفته بودند. مردم عادي نيز در اطراف

محل نبرد نگران نتيجه كار بودند. آنها با هر خبري كه حاكي از نزديكي پيروزي انقلابيون بود، شادي مي كردند. گفته مي شود كه مأموران شهرباني پيش از شروع حمله انقلابيون، اسناد و مدارك و همچنين اسلحه ها و مهمات را به جاي ديگري منتقل كرده بودند و فقط عده اي تيرانداز حرفه اي براي حفاظت از ساختمان در محل باقي گذاشته بودند. سپهبد رحيمي رئيس شهرباني و فرماندار نظامي تهران در محل ساختمان به دست نيروهاي انقلاب افتاد.

در اين جنگ تقريباً چهار ساعته كه شليك گلوله و تيربار لحظه اي قطع نشد، دو بار مدافعان شهرباني اعلام تسليم كردند و هر بار كه نيروهاي انقلاب از سنگرهاشان خارج شدند كه به طرف شهرباني بروند، با شليك غافلگير كننده مدافعان شهرباني روبرو شدند. حدود ساعت 3 بعد از ظهر نخستين زره پوش نيروهاي انقلاب به محل نبرد رسيد. يك مسلسل سنگين روي زره پوش سوار بود و نيروهاي انقلاب با شليك اين مسلسل كه صداي مهيبي داشت، تأثير زيادي بر تضعيف روحيه مدافعان شهرباني گذاشتند و موجب تسريع تسليم آنها شدند. پرچم سفيد بالا رفت

نزديك ساعت چهار بعد از ظهر بود كه به تدريج شليك گلوله از سوي دو طرف كاهش يافت و مدافعان شهرباني كه تاب مقاومت در برابر قدرت آتش نيروهاي انقلاب را نداشتند، با برافراشتن پارچه سفيد، به طور قطع اعلام تسليم كردند. به دنبال تسليم مأمورين شهرباني، نيروهاي انقلاب وارد محوطه شدند و مدافعان شهرباني را يكي يكي تحت الحفظ به مسجد امين السلطان (سر كوچه اتابك) منتقل كردند.

در ميان افراد دستگير شده چند افسر ارتشي از جمله سرتيپ، سرهنگ و

سروان به چشم مي خوردند و به گفته خودشان يا پاسبان بودند و يا مأمور ساده كميته. اين اف_راد به مسجد امين السلطان كه در نزديكي كميته واقع است برده شدند.

مردم انقلابي پس از وارد شدن به كميته مشترك شهرباني و ساواك سلول هاي نمور و اتاقهاي وحشتناك كميته مقدار زيادي عكس از جنازه زندانيان سياسي كه زير شكنجه شهيد شده بودند و يا مبارزيني كه در برخوردهاي خياباني به شهادت رسيده بودند پيدا كردند. تعداد زيادي از ابزارهاي شكنجه نيز در اين حمله به دست نيروهاي انقلاب افتاد. كلاه خودهاي ماسك دار و نيز ماسك هاي ضد گاز از جمله وسايل ديگري بود كه در حمله انقلابيون به شهرباني به دست مردم افتاد و مردم نيز لحظاتي بعد آنها را به مسجد امين السلطان تحويل دادند.

تيمسار رحيمي لاريجاني كه انيفورم نظامي خود را از تن درآورده و پنهان شده بود دستگير و به كميته امام خميني برده شد. مردم به رحيمي ناسزا مي گفتند و او را مسئول كشتارهاي خونين انسان هاي بي گناه مي دانستند. توصيه شد كه به اين شخص حتي از ناسزاگويي احتراز كنند، تا تكليف او روشن شود و در دادگاه جمهوري اسلامي محاكمه و به مجازات برسد. چند نفر از كساني كه در جريان تيراندازي در شهرباني و دستگيري رحيمي فرماندار نظامي تهران شركت داشتند، در اين باره به خبرنگاران گفتند: رحيمي كه لباسهاي خود را درآورده و اسلحه خود را در داخل كمد پنهان كرده بود، دستگير كرديم. ولي او عليرغم خشم مردم در حالي كه خود را خونسرد نشان مي داد گفت كه همچنان به شاه وفادار

است.

ضمن حمله به شهرباني كل تعدادي از خودروهاي ارتش و نيز زره پوش ها و نفربرهاي كوچك شهري كه مخصوص مقابله با شورش هاي خياباني است به دست مردم افتاد و انقلابيون در حالي كه به اسلحه هاي مختلف مسلح بودند، سوار بر آنها از ساختمان بيرون آمدند و به طرف پادگان باغشاه حركت كردند. چرا كه خبر رسيده بود كه نيروهاي محاصره كننده انقلاب در باغشاه با مقاومت شديد مأموران مسلح پادگان روبرو شده اند. در همين دقايق بود كه سيل جمعيت چه آنها كه مسلح بودند و چه افراد غير مسلح به سوي ساختمان وزارت جنگ در خيابان فروغي كه قبلاً به تصرف نيروهاي انقلاب درآمده بود سرازير شد و اندكي بعد تعدادي زيادي تفنگ«ژ - 3» و كلاه هاي سربازي به دست مردم افتاد. زيرا براي پاسداري از انقلاب و حفظ پيروزي هاي به دست آمده و كسب پيروزي هاي بزرگتر، نيروهاي انقلاب به اين وسايل نياز داشتند.118

آقاي جهانگير رزمي عكاس و خبرنگار روزنامه اطلاعات كه خود در روز 22 بهمن در محل حضور داشته اظهار مي دارد:

در محل روزنامه (اطلاعات) بوديم كه صداي تيراندازي از حوالي شهرباني شنيده شد. بلافاصله خودم را به طبقه هفتم ساختمان رساندم و با توجه به اشرافي كه بر شهرباني داشتم در حالي كه پرده ها كشيده شده بود، دوربينم را بين دو پرده مستقر كردم ولي به محض تماس دوربين با پرده و تكان خوردن آن، توسط محافظين شهرباني با رگباري از گلوله مواجه شدم. دوربين را برداشته و راهي محل درگيري شدم. در اين حال متوجه شدم يكي از نيروهاي مردمي كه خود را

به طبقه چهارم ساختمان روزنامه اطلاعات رسانده و در بالكن مستقر شده بود، توسط محافظين كميته مشترك مورد اصابت قرار گرفته و پيكر بي جانش روي شيرواني طبقه پايين افتاده بود و مردم به وسيله طناب در حال بالا كشيدن جسد او بودند. با تهيه عكس از اين صحنه به سرعت خودم را به محل درگيري - كه بعدها متوجه شدم كميته مشترك ضد خرابكاري است - رساندم. در اين حال يك خودرو زرهي در حالي كه چندين نفر از مردم بر آن سوار بودند به در كميته رسيد و قصد ورود به داخل ساختمان را داشت كه موفق نمي شد ولي بر اثر اصرار و تلاش زياد موفق شد در را كه بعداً معلوم شد محافظين ساختمان از داخل يك دستگاه كاميون را پشت آن قرار داده اند، باز كند. به محض باز شدن در، رگبار گلوله به طرف خودرو مزبور سرازير و در نتيجه يك نفر از افرادي كه روي آن نشسته بودند از ناحيه پا مورد اصابت قرار گرفت و مجروح شد. من از اين لحظه و همچنين از لحظه لحظه اين رويداد مهم عكس گرفتم تا در تاريخ ثبت گردد.

116 - آيت الله محمدرضا مهدوي كني، به سال 1310 در كن از توابع تهران در خانواده اي مذهبي به دنيا آمد. دوران ابتدايي را در كن به اتمام رسانيد. از سال 1325 تا 1327 در مدرسه لرزاده تهران به تحصيل علوم ديني پرداخت. وي تحصيلات خود را در مدرسه فيضيه در قم و در محضر آيات عظام؛ بروجردي، امام خميني، علامه طباطبايي، گلپايگاني ، ميرداماد و ... ادامه داد و به

درجه اجتهاد رسيد. او با تعدادي ديگر از روحانيون مجمع سياسي را كه هدف از آن تحول در وضعيت درسي و وارد كردن حوزه به مسائل سياسي بود بنيان نهادند.

در سال 1340 به تهران آمد و علاوه بر تدريس در مدرسه مروي ، امامت جماعت مسجد جليلي را كه در جريان قيام 15 خرداد 1342 به يكي از كانون هاي سياسي تبديل شد به عهده داشت. در سال 1353 بازداشت و به سه سال تبعيد در بوكان محكوم گرديد اما پس از گذشت دو ماه، مجدداً او را به تهران انتقال داده زنداني اش كردند. بارديگر در دي ماه 1357 توسط حكومت نظامي دستگير و پس از چند روز آزاد شد. در آستانه پيروزي انقلاب از سوي حضرت امام به عضويت شوراي انقلاب درآمد و پس از آن به فرمان حضرت امام به سرپرستي كميته هاي انقلاب منصوب شد. او همچنين عضو مؤسس جامعه روحانيت مبارز و سال ها دبير كل آن بوده است. تأسيس دانشگاه امام صادق (ع)، عضويت در شوراي عالي انقلاب فرهنگي (1363)، عضويت در شوراي نگهبان ، عضويت در هيأت بازنگري قانون اساسي (نصب از سوي حضرت امام)، از مشاغل بعدي وي بوده است.

پس از شهادت رجايي و باهنر، از 11.6.1360 تا 26.7.1360 عهده دار پست نخست وزيري بود.

وي هم اكنون رياست دانشگاه امام صادق (ع) و دبير كلي جامعه روحانيت مبارز است. (كاظمي محسن، دفتر ادبيات انقلاب اسلامي، خاطرات .31 ، خاطرات عزت شاهي، چاپ اول، صص 528 و 529).

117 - روزنامه كيهان، مورخ 23.11.1357، ص 5

118 - تلخيص از گزارش روزنامه كيهان. مورخه 23.11.57 ، ص 5 . ديدي

كه چگونه گور بهرام گرفت

به قلم : قاسم حسن پور

هجوم مردم براي بازديد از ابزارهاي شكنجه در كميته119

امروز (بيست و دوم بهمن پنجاه و هفت) ازدحام مردم در اطراف كميته ساواك در خيابان فروغي به اوج خود رسيد. گروه هاي كثيري از مردم كه ديشب از تسخير كميته با اطلاع شده بودند، از صبح در اطراف كميته اجتماع كردند و اما تنها گروه معدودي توانستند به محوطه كميته راه يابند و از سلول ها و بندهاي متعدد آن ديدن كنند. كميته كه ديشب به اشغال جوانان مبارز درآمد، به وسيله پاسداران مردم و افسران نيروي هوائي و سربازان محافظت مي شود. جلو در ورودي چند پاسدار مسلح ايستاده اند و تنها با شناسائي افراد و ارائه كارت اجازه داخل شدن به محوطه كميته را مي دهند. پاسداران مسلح از تمام نقاط حساس كميته مراقبت شديد بعمل مي آوردند. داخل محوطه مملو از انواع كتب، پتو، ملحفه، لباس و كلاه نظامي است. كتاب ها يي كه تعدادشان به چند هزار جلد وبيش از 200 عنوان مي رسد و متعلق به زندانيان سياسي است. اما محتواي بيشتر اين كتابها اصلاً سياسي نيست.«بوف كور صادق هدايت»، «فاطمه، فاطمه است و حج دكتر شريعتي»، «كوفيان امين فقيري» 120از كتاب هايي است كه صاحبان آنها به خاطر آن سالها در بند بوده و شكنجه و يا زير شكنجه شهيد شده اند.

در محوطه كميته دهها اتومبيل بنز و كاديلاك آخرين سيستم نيز ديده مي شود. امروز همچنين گروههايي از كارمندان كميته به محل آمده و خواستار رتق و فتق كارهاي خود بودند اما پاسداران مانع كار آنها بودند.

آقاي 36 - 35

ساله اي كه خود را مهندس برق كميته معرفي مي كرد، اصرار داشت كه به تأسيسات برق آسيب رسيده و بايد آن را تعمير كند... پاسداران مخالفت مي كردند. يكيشان گفت منظورتان برق سلول ها و بند شكنجه گاههاست؟ آقاي مهندس سرش را پايين انداخت و در اينجا يكي ازهمكاران تنومندش به حرف آمدكه جناب سروان بيا برويم پيش تيمسار. يكي ديگر از همين تنومندها كه سعي مي كرد خود را متأثر نشان دهد، مدعي بود 16 هزارتومان تنخواه گردان كاركنان كميته را به يغما برده اند و او مانده است كه چه خاكي به سرش كند!

حضور بيش از حد گروه از اعضاي كميته در داخل محوطه كميته، موجب اعتراض گروههايي از مردم شد كه پشت ميله ها مانده بودند و اجازه بازديد از كميته را نداشتند. اين اعتراض موجب شد كه يكي از پاسداران، كليه كاركنان كميته را كه به بهانه هاي مختلف خود را به محل رسانده بودند در اتاق حبس كند، تا به تدريج مسائل آنان را مورد برسي قرار دهند.

بازديد از طبقات و بندها و سلولهاي كميته دست كم بيش از يك روز به طول خواهد انجاميد. بندهاي بي نور و نمور، ميله هايي به قطوري گردن اعضاي باصطلاح مردمي كميته! و وسايل متعدد شكنجه. همه اينها را بايد به دقت ديد. بايد به قول يكي از تماشاگران اينجا را به نمايشگاه تبديل كرد تا گروههاي مختلف مردم بدانند در اين سالها چه بر جوانان مبارز ما رفته است. پاسداران كميته از برداشت هرگونه وسيله حتي كتاب جلوگيري به عمل مي آوردند و هنگام خروج بازديد كنندگان را بازرسي مي كنند.

اجتماع مردم تا اين ساعت 10 صبح به چند هزار نفر مي رسد. اين ازدحام به خصوص در داخل كه عده اي از كاركنان كميته هم حضور دارند تا اين لحظه حادثه اي پيش نياورده است.

... ديدي كه چگونه گور بهرام گرفت

در پيروزي انقلاب اسلامي برخي از وقايع به قدري سريع اتفاق افتاد كه شايد براي كساني كه خود شاهد آن نبوده اند قابل تصور نباشد.

مصداق عيني اين موضوع، سرنوشت بازجوياني همچون كمالي، تهراني و آرش و... است كه در زماني نه چندان دور، زنداني زنداني خود شدند!!!

عزت الله مطهري (شاهي) زنداني سياسي اي كه در دهه50 ماهها در كميته مشترك تحت شكنجه بازجويان بود، در اين باره مي گويد:.

پس از پيروزي انقلاب، ابتدا زندان قصر توسط سازمان مجاهدين خلق اداره مي شد. اوايل سال 58 اين مسئوليت به من سپرده شد. جالب اين كه پس از گذشت مدتي نه چندان طولاني كساني زنداني من بودند كه تا چند روز قبل من زنداني و اسير دست آنها بودم!!. افرادي همچون آرش، تهراني، كمالي و.... من بر اساس آموزه هاي اسلامي سعي مي كردم با آنها با احترام رفتار نمايم. به طور مثال آنها روزها با هم در يك سلول بودند و امكان تماس با منزل برايشان فراهم بود. طرحي انديشيده بوديم كه هنگام انتقال به دادگاه، آنها از ديد و تعرض مردم خشمگين در امان باشند. من معتقدم مجموع اين رفتارها سبب شد كه آنها بسياري از حقايق مكتوم و ناگفته كميته مشترك و ساواك را بازگو نمايند.

آرش با توجه به اعمالي كه انجام داده بود مي دانست كه قطعاً اعدام خواهد شد ولي تهراني

با زيركي خاصي مي گفت مي توانيد از تجربيات من براي ايجاد دستگاههاي اطلاعاتي استفاده كنيد.

در زمان مبارزات هنگامي كه دستگير و به كميته مشترك منتقل شدم، بازجوي اصلي من تا شش ماه كمالي بود. بعد از آن آرش بازجويم شد. از ناحيه تهراني، رسولي، اسماعيلي، هوشنگ تهامي و خصو.صاً محمدي مورد اذيت و آزارهاي فراواني قرار گرفتم كه قابل توصيف نيست. در زندان هاي رژيم پهلوي خصوصاً كميته مشترك هيچگونه امكاناتي در اختيار زنداني قرار نمي گرفت. ملاقاتي وجود نداشت و مشكلات و معضلاتي وجود داشت كه شرح آن فرصتي ديگر مي طلبد. ما سعي كرديم هرآنچه كه آنها از ما دريغ كرده بودند، در اختيارشان قرار دهيم: مكالمه تلفني با خانواده، ملاقات با خانواده، ملاقات خصوصي با همسر و ....

در كميته مشترك بازجوها در قبال دادن كمترين امكانات حتي يك سيگار، توقع همكاري از متهم داشتند، ولي ما كليه امكانات لازم را من جمله دارو، بهداشت و درمان، ميوه و استفاده از فضاي حياط زندان را در اختيار آنها مي گذاشتيم. در حالي كه آن زمان علاوه بر اينكه از هيچ يك از اين امكانات بهره مند نبوديم، گذران شب و روز را هم از آوردن غذا متوجه مي شديم. فصل ششم معرفي

در ميان بازجويان رژيم پهلوي دو تن از شكنجه گران كميته مشترك و اوين، در قساوت و بي رحمي گوي سبقت را از ديگران در ساواك ربوده بودند. كمتر زنداني سياسي بود كه طعم شكنجه هاي آن دو را نچشيده باشد.

بهمن نادري پور (تهراني) و فريدون توانگري (آرش) سال ها مجدانه در خدمت ساواك بودند. آنچه در پي مي آيد مروري

است كوتاه بر زندگينامه اين دو بازجو: تهراني

بهمن نادري پور معروف به تهراني فرزند عباس در سال 1324 در تهران متولد گرديد. وي در سال 1346 با مدرك ديپلم در سازمان امنيت و اطلاعات كشور (ساواك) استخدام شد. مدتي در ادارات بايگاني و فيش مشغول به كار بود و سپس به بخش 311 كه وظيفه اش جمع آوري خبر در گروههاي كمونيستي بود منتقل شد. وي در حين خدمت تحصيلات خود را تا مقطع ليسانس ادامه داد.

علاقه مندي وافر وي به كار، استعداد سرشار و سرسپردگي، از وي فردي مستعد ساخته بود كه موجب شد پس از گذشت مدت كوتاهي، مسئوليت بخش احزاب و دستجات كمونيستي به وي واگذار شود و به دنبال آن در سال 1348 رهبر عمليات گردد.

در اواخر سال 1349 عضو كميته اي در اداره سوم شد كه وظيفه آن شناسايي عوامل تظاهرات سراسري دانشگاهها بود.

او در خرداد سال 1351 در كميته مشترك فعاليت جديد خود را آغاز نمود و با پشتكار و جديت، به بهترين وجه توجه افراد مافوق خود را جلب كرد و بر همين اساس بود كه چندين بار مورد تشويق قرار گرفته و مدال هاي مختلف دريافت نمود كه از جمله آنها : نشان درجه دو كوشش، مدال جشنهاي 2500 ساله شاهنشاهي، نشان پنجم همايوني و ... . تهراني در سال 1355 جهت گذراندن دوره هاي تخصصي عازم آمريكا و اسرائيل گرديده و دوره هاي مختلف مربوطه را طي مي نمايد. وي از نظر رتبه در ساواك كارمند رده نهم بود.

در سال 1356 به علت عدم سازگاري با ناصري و سجده اي (رئيس كميته مشترك) به كميته مستقر

در اوين منتقل شد. او تا آخرين روزهاي حكومت رژيم پهلوي امر بازجويي و شكنجه زنان و مردان مبارز زنداني را مجدانه ادامه مي داد و از هيچ تلاش و كوششي فروگذار نمي كرد و به شدت مورد اعتماد پرويز ثابتي بود. وي پس از پيروزي انقلاب اسلامي مدتي به زندگي مخفي روي آورد و در اوايل سال 1358 توسط نيروهاي انقلاب دستگير شد.

تهراني به دليل ماهيت انقلاب اسلامي، سعي نمود با زيركي خاصي صرفاً آن سري از فعاليت هايش را كه در رابطه با گروههاي غير مذهبي بود بيان نمايد و از آنچه كه بر سر مبارزين مذهبي آورده بوده سخني به ميان نياورده است در حالي كه بنا به اظهارات بسياري از زندانيان مذهبي وي به بازجويي و شكنجه مبارزين مذهبي هم مبادرت مي ورزيد. وي همچنين در اعترافات خود به فراگيري آموزش در آمريكا و اسرائيل اشاراتي دارد ولي از توضيح در خصوص نوع آموزش هايي كه در رابطه با بازجويي و شكنجه آموخته بود، طفره مي رود. او خود را اينگونه توصيف مي كند:

«تلاش خستگي ناپذير و صادقانه در ساواك عليه مردم داشتم، اين حقيقتي است. من براي دوستان بهترين دوست بودم، براي همه اعضاء خانواده ام خوب بودم و متأسفانه براي ساواك هم جلاد خوبي بودم«.121

119 - روزنامه كيهان، سه شنبه مورخ 24 بهمن 1357، ص 4

120 - از جمله كتاب هاي مضره آن زمان از نظر ساواك مي توان به : رساله امام خميني، كشف الاسرار امام خميني، سرگذشت فلسطين يا كارنامه سياه استعمار (علي اكبر هاشمي رفسنجاني - 1343)، نمونه هاي اخلاقي دراسلام (شيخ محمد حسين كاشف الغطاء

- سال 1344)، اسلام و تبعيضات نژادي (علي حجتي كرمان)، بازگشت از ويتنام (ترجمه منوچهر كيا)، فكاهيات (ابوالقاسم حالت - 1347)، مرجعيت و روحانيت (علامه طباطبايي، مرتضي مطهري)، مكتب مبارز و مولد (مهدي بازرگان)، مناظره دكتر و پير (شهيد عبدالكريم هاشمي نژاد)، ژرفاي نماز (سيد علي خامنه اي) ، پرتوي از قرآن (آيت الله طالقاني) و ... اشاره نمود. براي اطلاعات بيشتر ر. ك: مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي، فصلنامه مطالعات تاريخي - 1383، شماره 5، ص 117، پرونده كتب مضره مذهبي)

121 - روزنامه كيهان، شنبه 26 خرداد 58، ص 5.

منبع:ساجد

/خ