ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:10

انتظار آینده ای این چنین تنها در درون کسانی که با پذیرش ادیان، جهان غیب را پذیرفته اند راه نیافته، بلکه به دیگران هم سرایت کرده است، تا آنجا که می توان انعکاس چنین باوری را در مکتب هایی که جهت گیری اعتقادیشان با سرسختی، وجود غیب و موجودات غیبی را نفی می کند، دید.

برای مثال در ماتریالیسم دیالکتیک که تاریخ را بر اساس تضادها تفسیر می کند روزی مطرح است که تمامی تضادها از بین می رود و سازش و آشتی حکمفرما می گردد. بدین سان می بینیم که تجربه درونی ای که بشریت تاریخ، در مورد این احساس داشته، در میان دیگر تجربه های روحی از گستردگی و عمومیت بیشتری برخوردار است. دین نیز در عین حالی که به این احساس روحی همگانی استواری می بخشد، با تأکید این عقیده که «زمین همان گونه که از ظلم و بیداد پر شود از عدالت و دادگری آکنده خواهد گشت» به این احساس ارزشی عینی بخشیده و جهت فکری باورمندان به این اعتقاد را به سوی ایمانی به آینده راه متوجه می سازد.

چنین ایمانی تنها مایه دلداری و شکیبایی نیست، بلکه آفریننده یک سرمایه روحی بزرگ است که نیروی دفاعی جاودانه ای را سبب می شود و مبارزه با ستم و ستم بارگی را - هر چند که بر همه گیتی چیره باشد - همیشه ممکن جلوه می دهد؛ زیرا چنان پرتوی از فروغ امید را به دل ها می افکند که همواره در روح آدمی ظلمت ناامیدی را نابود می کند و به سوی این اعتقادش می کشاند که اگر رخدادهای دهشتناک به روی هم انباشته گردند و جهان در دل تاریکی ها و ستم فرو رود باز هم باید مشعل امید را در دل روشن ساخت

ص:13

و به سوی عدالت رفت؛ زیرا وجود روز موعود نشان می دهد که عدالت، توانایی روبه رو شدن با جهانی پر از ظلم و ستم را نیز دارد و می تواند بنیادهای ظلم را - هر چند هم ریشه دار و قوی باشد - به لرزه درآورد، و بر گسترده جهان بیداد زده چیرگی یابد. و همچنین گویای این حقیقت است که ستم به ناچار در هم خواهد شکست، حتی آن زمانی که بر فراز برترین قلّه های توانمندی باشد. بنابراین، به هر فرد ستم زده و هر توده ستم کشیده امیدی بزرگ می بخشد که خود را بر دگرگون سازی بنیادها و بازسازی جامعه توانا بیند.

از آنجا که اعتقاد به مهدی پیشینه ای درازتر و دامنه ای گسترده تر از اسلام دارد، طبیعی است که مرزهای اسلامی آن تمامی آرزوها و چشم داشت هایی را که از سپیده دم تاریخ به این اعتقاد پیوسته در خویش جای داده و از آن چنان بار فرهنگی پرتوانی برخوردارش ساخته که بتواند سرمایه روحی بزرگی برای مستضعفین دنیا باشد، و در برافروختن احساسات همه ستمکش ها و شکنجه دیده های تاریخ و رهبری آنان به سوی عدل و داد، قدرت بیشتری داشته باشد؛ زیرا اسلام، موضوع این اعتقاد را از محدوده ذهن به دنیای واقعیات آورده و آن را از آینده به حال انتقال داده است، تا به جای باور داشتن و چشم دوختن به نجات دهنده ای که در آینده ناشناخته و دور پدید می آید، به رهایی بخشی ایمان داشته باشند که اکنون هست و همانند دیگر منتظران چشم به راه رسیدن روز موعود و شرایطی است که به او امکان می دهد تا به هدف بزرگ خود جامه عمل بپوشد.

بنابراین، موضوع مهدی در اینجا نه اندیشه چشم به راه نشستن کسی

ص:14

است که باید زاده شود، و نه یک پیشگویی است که باید در انتظار مصداقش ماند. واقعیت استوار و فرد مشخصی است که خود نیز در انتظار رسیدن هنگام فعّالیتش به سر می برد و در میان ما با گوشت و خون خویش زندگی می کند ما را می بیند و ما نیز او را می بینیم … ».(1)

عدل کلّی و عدالت واقعی و صلح و صفای واقعی و انسانیّت واقعی و این که یک روزی افراد بشر با یکدیگر انسانی زندگی کنند نخواهد بود، دنیا دار ظلم و تاریکی است، همه ظلم ها در آخرت جبران می شود، عدالت تنها مختصّ آخرت است.

در میان غیر مسلمانان و ادیان دیگر چنین فکری وجود دارد. یکی از امتیازات اساسی معتقدات اسلامی - و بالاخص در دید شیعه از اسلام - همین است که بدبین نباشید، و دوره ظلم و ستم، دوره جنگ و دعوا، دوره اختلاف، دوره فساد اخلاق و دوره سیاهی و ظلمت یک دوره موقت است و عاقبت نورانیت و عدالت است. اگر هم این تعلیم در ادیان دیگر هست به این روشنی که در مذهب شیعه وجود دارد قطعاً در هیچ جا وجود ندارد».(1)

و در جایی دیگر می فرماید: «مسأله عدالت تنها یک آرزو و خیال نیست، یک واقعیتی است که دنیا به سوی آن می رود، یعنی سنت الهی است، و خدا عدالت را در نهایت امر بر دنیا حاکم خواهد کرد … ».(2)

فیلسوف یونانی «زیو» مؤسس مدرسه رواقیین که 350 سال قبل از میلاد مسیح می زیسته است اشاره به برخی از موضوعات درباره اصلاح جهان انسان به طور نظری کرده که این نظریات تا کنون با کوشش فراوانی که از سوی شخصیت ها برای اجرا و عملی شدن آن شده غیر قابل تطبیق عملی به نظر می رسد. او در آن زمان که وسایل ارتباط جمعی از قبیل ماشین، قطار، رادیو و تلویزیون نبوده می گوید: «بر جمیع افراد عالم است که از یک نظام جهانی واحد پیروی کنند تا به سعادت برسند».(1)

اسکندر بزرگ که معاصر «زیو» بوده و قصد داشته این نظریه را پیاده و اجرا کند سعی و کوشش فراوانی کرد تا با تکیه بر قدرت و سلطه اش، قانونی فراگیر حدّاقل برای یونانی ها و ایرانیان وضع کند تا با عمل به آن به سطح علمی و اجتماعی مطلوبی برسند که در آن عصر نظیری نداشته و از این راه به زندگی با سعادت و رفاه نائل آیند.

همان گونه که «بلوتاک» مورّخ و نویسنده یونانی معروف که ما بین سال 46 تا 120 میلادی می زیسته نظریه حکومت واحد جهانی را مطرح کرده و می گوید: «بر انسان واجب نیست که در جمهوری های متعدد زندگی خود را بسر برد بلکه وظیفه مردم است که مجتمع واحدی را تشکیل داده و با پیروی از قانونی واحد به سعادت برسند».(2)

«ویکتور هوگو» فیلسوف و نویسنده فرانسوی که در قرن نوزدهم

ص:18

می زیسته مواضع مختلفی را در مورد جمهوریت عالمی و جهانی مطرح نموده است. و لذا با دقت در تاریخ انسان و افکار و نظریه های فلاسفه و اندیشمندان شرق و غرب پی می بریم که در طول تاریخ بشر این مسأله به افراد صاحب فرهنگ و فکر نیز رسوخ کرده و حتی صاحبان قدرت را نیز فراگرفته است.

«ولتر لیمبیس» در کتاب «الفلسفة الاجتماعیة» می گوید: «در طول زندگی طولانی و مکرّر از قدیم الایام این عقیده وجود داشته که عالم، احتیاج به یک حکومت دارد، خصوصاً آنکه هنگامی که بشریت با برخی از قضایای سیاسی و اجتماعی مواجه شد که ضرورت احتیاج به یک قانون را برای رسیدن به اهداف خود و تأمین سعادت مجتمع انسانی بیشتر درک کرد».(1)

بعد از نهضت سال 1772 در آمریکا این نظریه به عنوان فلسفه ای انقلابی در آن جامعه مطرح شد ولی از محدوده نظری و فرضی تجاوز نکرد. تا آن که بعد از پایان گرفتن جنگ اول جهانی در سال 1918 میلادی که میلیون ها نفر کشته شدند، و نیز جنگ جهانی دوم که بیش از پنجاه میلیون نفر به قتل رسید و بیش از این مقدار مجروح و آواره شدند، دولت های جهانی تعهّد کردند تا تمام ملت ها را همانند افراد یک خانواده اداره کنند. و لذا اجتماع تشکیل داده تا مشکلات را بررسی نموده و با مشاوره به یکدیگر قانون واحدی را جعل کرده و همگی از آن پیروی کنند. پنجاه دولت آن نظریه را امضا کردند. و در دهم از تشرین دوم از سال 1948 میلادی تأسیس سازمان ملل متّحد اعلام شد و نیز قانون حقوق بشر تصویب گشت. آن قانون در 30 بند جمع آوری شد و به

ص:19

عقیده پدیدآورندگان آن؛ قانونی به حساب می آمد که می تواند جهانی بوده و ضامن حقوق امت ها و سلامت مجتمعات و افراد را تأمین کند. ولی - مع الاسف - حتی دولت های کوچک نیز اهتمام به حقوق انسان نداده و به وظایف خود در این زمینه عمل نکردند. و لذا تا به امروز شاهد جنگ های خانمان سوزی هستیم که آرامش را از بشر گرفته است.

«برتراند راسل» در کتاب «الآمال الجدیدة» می گوید: «من در این فصل مناقشه کرده ام که مردم جهان و حکومت های آنان به زودی از وقوع جنگ جهانی سوم احتراز خواهند کرد، ولی این احتمال به هر حال وجود دارد. و اگر چنین احتمالی به وقوع بپیوندد این جنگ همه افراد بشر را فراخواهد گرفت و شعله آن دامن همه را می گیرد».(1)

«فولتر» ادیب مشهور فرانسوی می گوید: «یک فرد یک وطن دارد در صورتی که حاکمی صالح بر او حکومت کند، و در مقابل اگر حاکمی شریر بر او حکمرانی نماید هیچ گونه وطنی برای او نخواهد بود».(2)

در سال 1838 میلادی فیلسوف آمریکایی «ویلیام لوید گاریسون» اصول افکار خود را که به آن ایمان داشت ابراز کرده و گفت: «امکان ندارد که اعتراف به حق سلطه برای هر حکومت بشری نماییم، بلکه تنها اعتراف به یک حکومت و یک قانون و یک قاضی و یک حاکم برای جنس بشر می کنیم … شهرهای ما تمام عالم است و تمام جنس بشر فرزندان شهرهای ما هستند، ما

ص:20

سرزمین شهرهای خود را به اندازه سرزمین شهرهای دیگر دوست داریم. لذا مصالح شهروندان آمریکا و حقوق و آزادی آنان برای ما عزیزتر از حقوقی نیست که برای جنس بشر است».(1)

ادیب مشهور ایتالیایی «دانته» می گوید: «واجب است که تمام زمین و افراد آن نسبت به فرمانده ای واحد خاضع گردد، فرمانده ای که مالک هر چیزی است که به آن محتاج است … تا صلح و آرامش بر مردم سایه انداخته و مردم یکدیگر را دوست بدارند … ».(2)

از «راسل» نیز نقل شده که می گفت: «عالم در انتظار مصلحی است که جهان را تحت یک لواء و یک شعار درآورد».

و نیز از دانشمند معروف فیزیک «انیشتین» صاحب نظریه نسبیّت نقل شده که می گفت: «روزی که همه عالم را صلح و صفا فراگیرد و مردم دوست و برادر یکدیگر گردند دور به نظر نمی رسد».

دقیق ترین تعبیر و صریح تر از همه مطلبی است که متفکر مشهور ایرلندی «برنارد شو» در این زمینه دارد، او می گوید: «انسان زنده و دارای بنیه جسمی صحیح همراه با دارا بودن قدرت عقلی خارق العاده، انسان اعلی که بتواند این انسان پست را به سوی خود بعد از زحمت های طولانی سوق دهد، انسانی با عمر طولانی که بیش از سیصد سال از عمر او گذشته، در این مدّت از تجربه دیگران استفاده کرده باشد، می تواند عهده دار حکومت جهانی گردد».(3)

ص:21

از طیّ زمانی به غروب خواهد گرایید و این دور باطل همواره ادامه دارد. بدین سان هر چند اشپنگلر به قانونمند نمودن روند تاریخ نظر داشته است ولی هدف خاصی را در تاریخ جست و جو نمی کند. در واقع از دید او تاریخ جهان تصویری از تکوین و تطور پایان ناپذیر حیات و مرگ تمدن هاست. پیدا است که از دید اشپنگلر نمی توان در آینده تاریخی غایت و مقصود خاصی را مشاهده نمود و این طرز تلقی با نگرش ادیان به تاریخ تباین دارد.(1)

هدف رسیدن به سعادت بشر مطرح و ترسیم شده است:

طرح اوّل: تصویر آینده ای درخشان برای جامعه بشری از زاویه علم و تکنیک جدید.

طرح دوم: تصویر آینده ای درخشان برای جامعه بشری از زاویه وضع قانون.

طرح سوم: تصویر آینده ای درخشان با تک قطبی کردن عالم.

طرح چهارم: تصویر آینده ای درخشان از زاویه (مادیت تاریخی) که به صراحت تمام از آن آینده درخشان خبر داده است.

ما در صدد آن هستیم که هر یک از این چهار طرح مادیین را بررسی کرده و آن ها را نقد نماییم و در آخر نظر اسلام را در این زمینه مطرح کنیم.

ضامن سعادت بشر، و ایجاد عدل و داد بین جامعه باشد؛ زیرا علم و تکنیک، تنها جنبه مدنیّت زندگی انسان را می تواند تأمین نماید، ولی به تنهایی ضامن هیچ جنبه ای از جوانب قانونی، یا نظامی و یا اخلاقی بشر نخواهد بود، و هر کدام از این امور وضعیت و موقعیتی خاص به خود را در شناخت انسان دارد که هرگز ارتباطی با علم و تکنیک نخواهد داشت. علم اگر در اختیار یک نظام عادل و قانونی سالم قرار گیرد می تواند موجب رفاه و سعادت برای بشر شود. امّا علم به تنهایی نمی تواند تضمین کننده این رفاه و سعادت باشد. خصوصاً هر گاه این علم و تکنیک در اختیار حکومتی ظالم قرار گیرد که قانون جنگل بر آن حاکم است. همین علمی که می توانسته سعادت و رفاه آفرین ولو در محدوده مادیّت و عالم مادّی باشد مشکل آفرین شده و آثار بسیار وخیم از خود بجای خواهد گذاشت که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

الف) علمی که با عدالت و قانون سالم سازگار نباشد در راستای نابودی بشر استفاده خواهدشد. همان گونه که اکنون مشاهده می کنیم که چگونه حاکمان ظالم، متفکران و دانشمندان را در راه ساختن سلاح مخرّب که می تواند بشر را به نابودی بکشاند بکار می گیرند. امری که در آن با یکدیگر به مسابقه برخواسته اند.

ب) علم و تکنیک اگر همراه با عدالت و قانون سالم نباشد تنها در صدد ایجاد رفاه و آسایش و خوشبختی برای متموّلین و سودجویان است، آن کسانی که تنها به فکر به کارگیری نتایج علمی در راه مصالح خویش هستند. ولی غالب مردم عالم که شامل افراد متوسط الحال و فقرا می شود هرگز قدرت

ص:25

و استطاعت استفاده و دسترسی به نتایج این علوم و تکنولوژی را ندارند.

ج) علم و تکنیک در صورتی که منظم به قانون سالم و عدالت نشود هرگز به هیچ وجه نمی تواند ضامن زوال ستم و عدوان از بین بشر شود؛ زیرا پر واضح است که پیشرفت علمی و تکنولوژی هرگز به معنی پیشرفت بشر در بخش انسانیّت او نیست، بلکه ممکن است که عالی ترین شکل های تمدن مادّی بشر با قساوت ترین اشکال انانیّت و عدوان و تجاوز به حقوق دیگران جمع شود.

با این اشکالات چگونه ممکن است کسی این گونه سخن به زبان آورد که علم و تکنیک به تنهایی می تواند ضامن سعادت آینده بشر در سطح جهان شود.

استدلال فوکویاما مبتنی بر تلقی هگل از چیزی به اسم (جریان حقیقی تاریخ) است. تاریخ در این تلقی، خود دارای کمال است، و این کمال هم معنوی و هم مادّی است، و هنگامی به آخرالزمان می رسد که کمال معنوی و ذاتی هر دو حاصل شوند.

به عقیده هگل کمال (معنوی) در سال 1806 اتفاق افتاد یعنی زمانی که ناپلئون درینا شکست خورد. امّا کمال مادّی تاریخ به تأخیر افتاد. می بایست هیتلر پیدا شود و شکست بخورد. می بایست مارکسیست پیدا شود و شکست بخورد تا این کمال مادّی نیز حاصل شود. فوکویاما معتقد است که دوران کنونی دقیقاً پایان تاریخ و آخرالزمان (هگل) است؛ زیرا ظهور بنیادگرایی (حرکت های سیاسی) را امری ناچیز جلوه می دهد.(1)

ب) در برداشت و استدلال فوکویاما نوعی داروینیسم اجتماعی وجود دارد؛ زیرا بر اساس این استدلال بهترین ها هستند که پیروز می شوند، و چون آمریکایی ها پیروز شده اند پس بهترین ها هستند. و اگر لیبرالیسم در پایان (تحوّل ایدئولوژیک) بشریت پیروز شده به خاطر آن می باشد که بهترین بوده است. و این حرف، بسیار بی منطق است؛ زیرا چه بسا کسانی که پیروزی آن ها بر پایه و اساس ظلم و ستم و تعدّی به حقوق دیگران استوار است. هر کس که در جهان به پیروزی رسیده تنها از این جهت نیست که بهترین ها بوده است. لذا امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه می فرماید: «الغالب بالشرّ مغلوب»؛(1) «کسی که از طریق باطل غالب شده خودش شکست خورده و مغلوب است.»

(دهکده جهانی) حکومت خود را معیّن می کند. و از سوی دیگر با توجه به سرچشمه این انقلاب، یعنی تحوّل در عملیات با اطلاعات که غرب است، تفکر لیبرالیسم بیش از هر فکر دیگری فرصت بسط و عرضه پیدا کرده است. اگر واقع بینانه نگاه کنیم باید منتظر باشیم که فرهنگ ها و تفکّرات مختلف سیاسی به نحو طبیعی در داخل فرهنگی غالب حلّ شوند، و آن فرهنگ غالب همان دمکراسی لیبرال است».(1)

در مرتبه اول، جهان و انسان را آن جوری که هست بشناسد و ارزیابی درستی از آن داشته باشد.

مشکل مکتب لیبرالیسم همانند مارکسیسم این است که این دو مکتب با اصل فطرت انسان سازگار نبوده، بخش اصلی و اساسی انسان را نادیده گرفته اند و می خواهند از وسط شروع کنند.

امروز بحث کردن از این که غرب دچار اشکال واقعی است کار آسانی نیست، برای این که مظاهر قدرت و پیشرفت غربی ها چشم و گوش مردم را پر کرده است.

شاید در غرب موفق ترین ملت ها الآن آمریکا باشد که از لحاظ مادّی از کشورهای دیگر پیشرفته تر است، آیا جامعه آمریکا واقعاً ایده آل است؟ جامعه آمریکا و عموماً جامعه غربی دارای اشکالات متعددی است که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

پیکر جامعه بشری است. خانواده برای آن ها بی مفهوم است، آن ها روی فرد بیشتر حساب می کنند تا خانواده، و لذا انهدام این سلول در جامعه غربی باعث ازدیاد فرزندهای نامشروع شده و ارقام آن غیر قابل تصور است.

کشورهای مختلف به اروپا رفته اند بنشیند و درد دل آن ها را بشنود، متوجه می شود که چه بلایی این کشورها را فرا گرفته و چقدر آلوده اند.

سیستمی نا کارآمد است. بسیاری از کارهای مهم این ها را مهاجرانی با مزد کم انجام می دهند، و از آن ها مانند ماشین کار می کشند.

ب) جهان بر اساس نوع قدرت و تقسیم آن ترسیم می شود، و قدرت، مهمترین عاملِ مؤثّر در نقشه سیاسی جهان و ساختار اجتماعی زندگی بشر است. و در قرن نوزدهم و نیمه اول قرن بیستم توان نظامی، معیار قدرت سیاسی در صحنه جهانی بوده است و سپس به تدریج سرچشمه قدرت به توان اقتصادی تغییر یافته که وضعیت امروز ماست. و این تحوّل جوهری در قدرت ادامه دارد، و تحوّل بعدی تغییر سرچشمه قدرت از ثروت به دانش است. لذا در آینده، کشورهایی در صحنه جهانی صاحب قدرت خواهند بود که دارای توان بالا در امر دانش و اطلاعات و عملیات همراه با آن باشند.

ج) مسلماً غرب در آینده محور عمده قدرت خواهد بود؛ زیرا تمرکز دانش و آگاهی و اطلاعات و عملیات با آن در غرب است.

د) فاصله آنان که صاحب دانش و آگاهی هستند با کسانی که از آن برخوردار نیستند روز به روز بیشتر می شود، و عملکرد این فاصله غیرقابل پر کردن می باشد.

ه) صاحبان قدرت فراوان آن هایی هستند که امروز دانش و آگاهی و توان اطلاعاتی بالایی دارند. پس امروز می توانیم نقشه سیاسی آینده دنیا را ترسیم کنیم.

و) دموکراسی لیبرال با همه اشکالات عملی که تا کنون بروز داده بهترین راه و رسم زندگی اجتماعی است. توان اطلاعاتی غرب به نحو طبیعی دخالت آن ها را در یک جمع واحد میسر بلکه ضروری ساخته است.

بنابراین می توانیم بگوییم که تافلر در ذهن خود تصویری از یک (نظم

ص:34

خوب) دارد، و این نظم را محتوم می داند، در عین حال برای رهبران غرب مسؤولیت خاصّی برای تحقق و رفع نواقص محتمل آن قائل است.(1)

جهان تحمیل کنند راهی به جز حکومت طبقاتی در دو سطح بسیار از هم دور ندارند، و هرگز برای جوامع دیگر بشری غیر از خود، ارزشی قائل نخواهند بود و این به نوبه خود سر از آشوب ها و نزاع های قومی و ملّی درخواهد آورد.

ج) در این که غرب در آینده ای نه چندان دور محور عمده قدرت خواهد بود بحثی نیست، ولی سؤال این است که رسیدن به محور عمده قدرت به هر قیمتی که تمام شود آیا با معیارهای عقلی و فطری و انسانی سازگاری دارد؟ آیا انسان های دیگر حقّ تعیین سرنوشت خود را ندارند؟ آیا بشر از هر راهی که شده ولو با ظلم و تعدّی به حقوق دیگران و چپاول و غارت گری اموال ملّی آنان حق دارد پرچم پیروزی اقلیّت خود را بر استخوان های خورد شده ملت های مظلوم و ستمدیده به اهتزاز درآورد؟

باید ببینیم چرا فاصله طبقاتی که منشأ همه درگیری ها و ستیزها در سرتاسر جهان بوده و هست پدید آمده است؟ و آیا با ایجاد نظام لیبرالیسم و برتری پیدا کردن یک گروه ناسیونالیسم بر کلّ جامعه می توان امن و امان و آرامش و آسایش را در سطح کلّ بشر پیاده کرد، و یا این که این رفتار خود سرمنشأ درگیری ها و کشمکش ها خواهد بود؟ کاری که قطعاً منشأ آن خودخواهی و استکبار است.

د) وظیفه نظریه پردازان سیاسی این نیست که در جایی نشسته و برای آینده سیاسی و … بشر گمانه زنی کنند، و در مقابل سیل خروشان ظلم و بی عدالتی حالت انفعالی به خود گرفته و در صدد پیش بینی و غیب گویی از آینده بشر باشند. بلکه وظیفه روشنفکران سیاسی جامعه آن است که مصالح

ص:36

کلّ جامعه بشری را در نظر گرفته و برای سعادت او برنامه ریزی کنند تا بتوان بر اساس آن تئوری آینده بهتری را برای بشر نوید دهند.

ه) چگونه توانسته است که دموکراسی لیبرال بهترین راه و رسم زندگی اجتماعی را به بشر عرضه کند. آیا لیبرالیسم اقتصادی که در کاپیتالیسم و نظام سرمایه داری خلاصه شده توانسته است خوشبختی را حتّی برای جوامع خود به ارمغان بیاورد؟ ما در جوامع غربی مخصوصاً ایالات متحده آمریکا که مصداق بارز نظام سرمایه داری است به خوبی و به طور فاحش اختلاف طبقاتی و پایمال شدن حقوق مستضعفین را مشاهده می کنیم و می بینیم که چگونه سرمایه داران ملّی یک ملتی به دست عده ای از اقلیّت درآمده و حقوق مستضعفین ملّت را به غارت می برند.

و در بخش لیبرالیسم سیاسی مشاهده می کنیم که چگونه در سطح جوامع خود، و نیز در سطح جهان با مخالفین سیاسی خود مقابله کرده و تصفیه حساب سیاسی می کنند. چگونه حکومت های مردمی که با رأی و انتخاب اکثریت مردم به روی کار آمده اند به جهت کوچک ترین مخالفت سیاسی با افکار استعماری آن ها حکومت هایشان سرنگون می شود. و حتی چگونه با مخالفین سیاسی خود در داخل کشورهایشان برخورد کرده و زندان ها را پر از مخالفین سیاسی می نمایند.

و در زمینه لیبرالیسم فرهنگی مشاهده می کنیم که چگونه با بسط و گسترش آن بی بندوباری را در سطح جوامع رواج داده و انسان ها را از هویّت خود تهی می کنند، و هیچ کرامت انسانی را قائل نیستند.

ص:37

و) خود تافلر روزنامه نگار آمریکایی و از مشاورین مهمّ سیاست مداران آمریکایی در جایی دیگر می گوید: «فهرست مشکلاتی که جامعه ما (غرب) با آن مواجه است تمامی ندارد. با دیدن فروپاشی پیاپی نهادهای یک تمدّن صنعتی در حال نزع، به درون غرقاب بی کفایتی و فساد، بوی انحطاط اخلاقی آن نیز مشام را می آزارد. در نتیجه موج ناخشنودی و فشار برای تغییرات، فضا را انباشته است. در پاسخ به این فشارها هزاران طرح ارائه می شود که همگی مدّعی اند اساسی و بنیادی یا حتی انقلابی هستند. اما بارها و بارها مقرّرات، قوانین، طرح ها و دستورالعمل های جدید که همگی به منظور حلّ مشکلات ما تهیه و تدوین شده اند، گمانه می کنند و بر وخامت مشکلات ما می افزایند، و این احساس عجز و یأس را دامن می زنند که هیچ فایده ای ندارد و مؤثّر نیست. این احساس برای هر نظام دموکراسی خطرناک است و نیاز شدید به وجود " مرد سوار بر اسب سفید ضرب المثل ها " را هر چه بیشتر دامن می زند».(1)

درگیری (برخورد) تمدن ها سیاست جهانی را تحت الشعاع قرار خواهد داد. خطوط گسل بین تمدن ها، خطوط نبردهای آینده است. درگیری بین تمدن ها آخرین مرحله از درگیری ها در جهان مدرن است.(1)

هانتینگتون بی آن که همچون برخی از تحلیل گران، پایان جنگ سرد را ختم مناقشات ایدئولوژیک تلقی کند آن را سرآغاز برخورد تمدن ها می انگارد، و براساس آن بسیاری از حوادث و رخدادهای جاری جهان را به گونه ای تعبیر و تحلیل می کند که در جهت تحکیم انگاره ها و فرضیات نظریه جدیدش باشد. تمدن های زنده جهان را به هفت یا هشت تمدن بزرگ تقسیم می کند:

1 - تمدن غربی.

2 - کنفوسیوسی.

3 - ژاپنی.

4 - اسلامی.

5 - هندو.

6 - اسلاو.

7 - ارتدوکس.

8 - آمریکای لاتین.

و در حاشیه نیز تمدن آمریکایی و خطوط گسل میان تمدن های مزبور را منشأ درگیری های آتی و جایگزین واحد کهن دولت - ملت می بیند. به اعتقاد او تقابل تمدن ها سیاست غالب جهانی و آخرین مرحله تکامل درگیری های

ص:39

عصر نو را شکل می دهد به دلیل:

الف) اختلاف تمدن ها اساسی است.

ب) خودآگاهی تمدّنی در حال افزایش است.

ج) تجدید حیات مذهبی وسیله ای برای پرکردن خلأ هویّت در حال رشد است.

د) رفتار منافقانه غرب موجب رشد خودآگاهی تمدنی (دیگران) گردیده است.

ه) ویژگی ها و اختلافات فرهنگی تغییرناپذیرند.

و) منطقه گرایی اقتصادی و نقش مشترکات فرهنگی در حال رشد است.

ز) خطوط گسل موجود بین تمدن های امروز جایگزین مرزهای سیاسی و ایدئولوژیک دوران جنگ سرد شده است، و این خطوط جرقه های ایجاد بحران و خونریزی اند.

خصومت 1400 ساله اسلام و غرب در حال افزایش است و روابط میان تمدن اسلام و غرب آبستن به روز حوادثی خونین می باشد، بدین ترتیب (پا را دایم برخورد تمدنی) دیگر مسائل جهانی را تحت الشعاع قرار خواهد داد، و در عصر نو صف آرایی های تازه ای بر محور تمدن ها شکل می گیرد، و سرانجام نیز تمدن های اسلامی و کنفوسیوسنی در کنار هم، رویاروی تمدن غرب خواهد شد.

خلاصه این که کانون اصلی درگیری ها در آینده بین تمدن غرب و اتحاد جوامع کنفوسیوسی شرق آسیا، و جهان اسلام خواهد بود. در واقع درگیری های تمدنی آخرین مرحله تکامل درگیری در جهان نو است.(1)

ص:40

آن ها توجهی ندارد. از میان تفاوت های مختلف تمدن و فرهنگ می توان به دو تفاوت عمده اشاره کرد:

نخست آن که تمدن، بیشتر جنبه علمی و عینی دارد، و فرهنگ بیشتر جنبه ذهنی و معنوی. هنر، فلسفه و حکمت و ادبیات و اعتقاد ها (مذهبی و غیرمذهبی) در قلمرو فرهنگ هستند، در حالی که تمدن، بیشتر ناظر به سطح حوائج مادّی انسان در اجتماع است.

دوم آن که تمدن بیشتر جنبه اجتماعی دارد و فرهنگ بیشتر جنبه فردی. تمدن تأمین کننده پیشرفت انسان در هیئت اجتماع است، و فرهنگ گذشته از این جنبه می تواند ناظر به تکامل فردی باشد. تمدن و فرهنگ با هم مرتبط اند، ولی ملازمه ندارند. جوامع متمدن بسیاری وجود دارد که ممکن است فرهنگ در آن ها به پایین ترین درجه تنزّل کرده باشد. بنابراین همان گونه که متمدن بی فرهنگ وجود دارد، با فرهنگ بی تمدن نیز وجود دارد.

خلاصه این که با وجود آمیختگی فرهنگ و تمدن با هم، تفاوت های آن ها اساسی است، در حالی که هانتینگتون دو مفهوم فرهنگ و تمدن را بدون توجه به تفاوت های آن ها به صورت جایگزین بکار برده است.(1)

ج) ایشان بدون آن که تعریف روشنی از غرب ارائه دهد آن را موجودیّتی یک پارچه تصور می کند، حال آنکه واقعیت امر چنین نیست. تمدن غرب نیز همانند دیگر تمدن ها در طول تاریخ از فراز و نشیب های فراوان و تنش و اختلاف بین اجزای خود عاری نبوده است، و این وضعیّت همچنان ادامه

ص:42

دارد؛ زیرا که تاریخ هنوز پویاست، و تمدن ها نیز ابدی نیستند. لذا نمی توان با محور قرار دادن آمریکا بر اختلافات عمیق بین عناصر تشکیل دهنده غرب و اوضاع نابسامان داخلی هر یک از آن ها سرپوش گذاشت. این مسئله به صورت موشکافانه مورد انتقاد برژینسکی یکی از همفکران قدیمی هانتینگتون نیز قرار گرفته است. شاید بهترین ایراد برژینسکی به بی توجهی هانتینگتون به (گسیختگی درونی فرهنگ غربی) مربوط باشد. برژینسکی فساد درونی نظام غربی را عامل تهدید کننده قدرت جهانی آمریکا می داند، نه برخورد تمدن ها.(1)

د) هانتینگتون در کالبد شکافی موانع موجود در مسیر (رهبری جهانی آمریکا) به طور ظریفی آشتی ناپذیری جهان اسلام و غرب را یک اصل مسلّم و بدیهی در روابط اسلام و غرب فرض کرده و می کوشد تا سیاست های توسعه طلبانه دولت های غربی را از فرهنگ غربی متمایز سازد، ولی در عین حال رفتار کشورهای مختلف اسلامی را عین تمدن اسلامی قلمداد می کند. بر اساس این پیش فرض نادرست، وی تضاد بین دو فرهنگ را تضادی ماهوی و برطرف نشدنی و ناشی از جبر تاریخی وانمود می سازد، و بدین صورت ضرورت استراتژیک آماده شدن غرب برای مصاف با آن دسته از کشورها و گروه هایی را که در راه احیای تمدن اسلامی گام برمی دارند توصیه می کند. این در حالی است که تنش های موجود بین جوامع اسلامی و جوامع غربی عمدتاً از سیاست دولت های غربی سرچشمه می گیرد، نه از تمدن مسیحی؛ زیرا مشترکات آن با تمدن اسلامی بسیار زیاد است.

ص:43

در این زمینه توجه به مواضع پاپ ژان پل دوم، رهبر کاتولیک های جهان در کتاب جدیدش حائز اهمیت است. وی در کتاب «گذر از آستان امید» در باب روابط کلیسا و جهان اسلام به مشترکات دو دین الهی اشاره نموده و می نویسد: «کلیسا برای مسلمانان که خدای واحدی را که حیّ، قیّوم، رحمان، فعّال ما یشاء، و خالق آسمان و زمین است عبادت می کنند احترام بسیاری قائل است. آن ها به دلیل اعتقاد به وحدانیّت خدا به ما به ویژه نزدیک ترند».

توجه خاصّ پاپ به نزدیکی اسلام و مسیحیت نکته بسیار مهمی است که مخالف با دیدگاه هانتینگتون است که معتقد است: میزان مشترک فرهنگی یهود و نصاری تنها عامل وحدت سیاسی و تمدنی به شمار می رود. رهبر کاتولیک های جهان در ادامه ضمن اشاره به پاره ای از اختلافات بین اسلام و مسیحیت آمادگی کلیسا را برای انجام دیالوگ و همکاری با جهان اسلام اعلام می دارد.(1)

ه) با بررسی تاریخ درخشنده مسلمانان پی می بریم که آنان با تأثر از تعلیمات دینی خود مظهر عطوفت و رحمت حتی نسبت به پیروان آیین های غیر اسلام بوده اند، و این ادّعای یک فرد مسلمان نیست بلکه از دانشمندان و متفکران غرب نیز دیده شده است.

ویل دورانت در کتاب «تاریخ تمدن» می نویسد: «هر چند محمدصلی الله علیه وآله پیروان دین مسیح را تقبیح می کند، با این همه نسبت به ایشان خوش بین است، و خواستار ارتباطی دوستانه بین آن ها و پیروان خویش است».(2)

ص:44

گوستاو لوبون می گوید: «زور شمشیر موجب پیشرفت قرآن نگشت، زیرا رسم اعراب این بود که هر کجا را که فتح می کردند مردم آنجا را در دین خود آزاد می گذاشتند این که مردم مسیحی از دین خود دست بر می داشتند و به دین اسلام میگرویدند و زبان عرب را بر زبان مادری خود بر میگزیدند بدان جهت بود که عدل و داد که از آن عرب های فاتح می دیدند مانندش را از زمامداران پیشین خود ندیده بودند».(1)

روبتسون می گوید: «تنها مسلمانان هستند که با عقیده محکمی که نسبت به دین خود دارند یک روح سازگار و تسامحی نیز با ادیان دیگر در آن ها هست».(2)

میشو نیز می گوید: «هنگامی که مسلمانان (در زمان خلیفه دوم) بیت المقدس را فتح کردند هیچ گونه آزاری به مسیحیان نرساندند، ولی برعکس هنگامی که نصارا این شهر را گرفتند با کمال بی رحمی مسلمانان را قتل عام کردند. یهود نیز وقتی به آنجا آمدند بی باکانه همه را سوزاندند … باید اقرار کنم که این سازش و احترام متقابل به ادیان را که نشانه رحم و مروّت انسانی است ملت های مسیحی از مسلمانان یاد گرفته اند».(3)

هانری دی کاستری نویسنده فرانسوی می گوید: «اگر از جنس یهودی تا به حال کسی در جهان مانده است بر اثر همان دولت های اسلامی بود که در قرون وسطی آنان را از دست مسیحیان خون آشام نجات دادند … در صورتی که

ص:45

اگر نصارا همچنان بر حالت قدرت باقی می ماندند و بر جهان حکومت می کردند نسل یهود را بر می داشتند».(1)

آدام متز می گوید: «کلیساها و صومعه ها در دوران حکومت اسلامی چنان می نمودند که گویی خارج از حکومت اسلامی بسر می برند و به نظر می رسید بخشی از سرزمین دیگری هستند که این خود موجب می شد چنان فضایی از تسامح برقرار گردد که اروپا در سده های میانه با آن آشنایی نداشتند».(2)

و گرفتاری های بشر است، که با این اسلوب ها بتواند ایجاد رفاه و عدالت را در جامعه بشری پیاده کند. حال اگر متفکر قانون شناس از این دو مرحله بگذرد می تواند به وضع قانون سعادت آفرین که رفاه مادّی بشر را تضمین می کند برسد.

رسید تا بتواند زمینه ساز سعادت و کمال بشریّت شده و ظلم و تعدّی و بی عدالتی را از جامعه بشریّت بزداید. و تنها این کار از عهده کسی برمی آید که مجرّد محض بوده و از هر گونه جنبه های مادّی مبرّا است.

3 - تکامل در فکر قانونی آن طور که دیروز و امروز مشاهده کرده ایم دارای شعبه ها و دسته های گوناگون شده است؛ زیرا آنچه که نزد عده ای عدل به شمار می آید، نزد عده ای دیگر عین ظلم است. و نیز آنچه نزد قومی مصلحت شمرده شده نزد قومی دیگر عین مفسده خواهد بود … و لذا خیلی بعید به نظر می رسد که فکر قانونی هر چند که تکامل پیدا کرده و تجربه ها بر او بگذرد بتواند حکومتی یک پارچه در عالم ایجاد کرده و اختلاف را از بین قوانین بردارد. این فرضیه مخالف با طبیعت موجودات و انسان است. و اگر وحدت قانونی عادتاً امکان ندارد طبیعتاً وجود مجتمعی جهانی و عادل زیر سایه قانون بشری نیز وجود ندارد. و در نتیجه این طرح نیز برای سعادت بشر مردود است.

یکدیگر جدا شده اند، بلکه بر مردم است که سعی نموده مجتمع واحدی را تشکیل دهند و متابعت از قانون واحدی کنند. یا به تعبیر دیگر گلّه واحدی تشکیل دهند که همگی در یک چرا به زندگی مشغولند».

جرج بوش پدر، طرّاح نظم نوین جهانی می گوید: «نظم نوین عبارت است از صلح و دمکراسی برای همه جهان تحت رهبری ایالات متحده».

او همچنین در سخنرانی سالانه خود در کنگره آمریکا اظهار می دارد: «در میان ملت های جهان تنها آمریکا است که هم ارزش های اخلاقی و هم ابزار لازم را برای پشتیبانی از نظم جهانی را دارا می باشد».

وی همچنین در کتاب خود «استراتژی امنیّت ملّی» می نویسد: «جهان تنها یک ابرقدرت در حال حاضر دارد و آن هم ایالات متحده آمریکا است».

واشنگتن به تدریج کاهش می یابد، و اروپا و ژاپن به ایجاد نیروهای دفاعی مستقل و خود مختار خواهند پرداخت. از سوی دیگر دورانی که آمریکا منبع عمده سرمایه گذاری در نقاط مختلف جهان بود یقیناً بسر آمده است.

برژینسکی نیز به گونه ای دیگر ناتوانی آمریکا را در این صحنه هر چند با احتیاط ترسیم می کند و می گوید: «هر چند آمریکا در حال حاضر داعیه پرستیژ جهانی دارد و کمتر کشوری می تواند داعیه رقابت با او را داشته باشد … امّا استمرار قدرت و موقعیّت آمریکا در صحنه جهانی و داخلی از جنبه های زیادی آسیب پذیر است … ».

2 - زمینه سیطره آمریکا در جهان پس از فروپاشی نظام دو قطبی به مراتب کمتر از گذشته است؛ زیرا فروپاشی شوروی جوّ سنگین دوقطبی و سایه سنگین دو ابر قدرتی را از جهان کنار زد و از بین برد. مسلّم است که سیطره نظام یک کشور در نظام تک قطبی به مراتب سنگین تر از جوّ دو قطبی است، در نتیجه زمینه پذیرش آن کمتر از گذشته خواهد بود …

در هر صورت وضعیّت اقتصادی، فرهنگی داخل آمریکا خود مانع عملی شدن جهان تک قطبی خواهد بود.

3 - این نظریه نصف راه را طی کرده است، و آن این که یک حکومت با یک قانون می تواند نظم نوین جهانی را ایجاد کند، ولی نصف دیگر راه را طیّ نکرده است که اصل هم همان نصف دیگر است؛ زیرا ممکن است که همان نصف راه اوّل که تک قطبی کردن باشد در صورت طی شدن منجرّ به طغیان و سرکشی ملتی باشد که در رأس هرم این قطب قرار دارد، و در صورت

ص:54

احساس غنا و بی نیازی و تفوّق بر دیگران و احساس ناسیونالیستی، دیگران را تحت استعمار خود قرار دهند، و در نتیجه از آنچه که فرار می کردند که همان بی عدالتی و نزاعات و کشمکش ها باشد، بیشتر از گذشته به آن مبتلا شوند، و درگیری ها و انقلاب هایی از نو پایه ریزی شود. و لذا در قرآن خداوند متعال می فرماید: «إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی ؛(1) «انسان بعد از آن که خود را مستغنی دید طغیان گر می شود».

ب) هر جزء از اجزای طبیعت، تحت تأثیر سایر اجزای طبیعت است و در عین حال یک همبستگی کامل میان آن ها وجود دارد. پس شناخت و بینش ما در رابطه با طبیعت آن گاه صحیح است که هر چیز را در حال ارتباط با همه چیز مطالعه نماییم.

ج) حرکت از تضاد ناشی می شود. «هراکلیت» یونانی در دو هزار و پانصد سال پیش گفته است: «نزاع ما در پیشرفت ها است». و تضاد نیز از آنجا ناشی می شود که هر چیز طبعاً گرایش به سوی ضدّ خود و نفی کننده خود را دارد و آن را در درون خود می پروراند، در حالی که خود را اثبات می کند انکار خود را نیز دربردارد.

د) تضادّ درونی اشیای طبیعت رو به تزاید است تا این که به آخرین حدّ خود از تضاد و کشمکش می رسد. به نقطه ای می رسد که تغییرات کمّی در یک حالت، تبدیل به تغییرات کیفی می گردد، و کش مکشی به سود نیروهای خود و شکست نیروهای کهنه پایان می یابد، و شی ء طبیعی یکسره به ضدّ خود تبدیل می شود.

پس از آن که شی ء تبدیل به ضدّ خود گردید بار دیگر همان جریان صورت می گیرد، یعنی این مرحله نیز به نوبه خود ضدّ خویش را می پرورد و پس از یک سلسله کشمکش ها به نفی خود که نفی نفی مرحله اول است و به نحوی مساوی با اثبات است منتهی می گردد. ولی نفی نفی که مساوی با اثبات است به معنی رجعت به حالت اول نیست بلکه به صورت نوعی ترکیب میان حالت اول و حالت دوم است. پس حالت سوم که ضدّ ضدّ است و آن را (سنتز)

ص:56

می نامیم ترکیبی است از حالت اول که آن را (تز) می نامیم، و حالت دوم که آن را (آنتی تز) می خوانیم. طبیعت به این ترتیب حرکت می کند و از مرحله ای به مرحله دیگر منتقل شده و راه تکامل را می پیماید.

طبیعت هدف دار نیست و کمال خود را جست و جو نمی کند؛ بلکه نفی نفی که نوعی ترکیب میان دو مرحله قبل از خود است هنگامی که صورت می گیرد قهراً تکامل رخ می دهد، و این است دیالکتیک طبیعت.

«لنین» می گوید: «پیشرفت و تکامل در گرو تضادها و کشمکش های درونی اشیاء است».(1)

«استالین» در کتاب «مادیّت تاریخ» می نویسد: «طریق دیالکتیک می گوید: حرکت تکاملی از مرتبه پایین به کمال و پیشرفت به صورت تدریجی و به هم پیوسته و متناسب نیست، بلکه پیشرفت به سوی کمال با ظهور و بروز تناقضاتی است که ملازم و همراه با اشیاء است».(2)

«انگلس» در کتاب «مختارات» می گوید: «نفی نفی نتیجه اش همان قانون و تکامل طبیعت و تاریخ و فکر است، و به طور عموم بر حیوان و گیاه و ریاضیات و تاریخ و فلسفه حاکم است».(3)

شهید سید محمد صدررحمه الله در بیان مادیت تاریخ که مارکسیست ها ترسیم می کنند می فرماید: «وبهذا یتّضح مفهوم الثلاثیة المارکسیة: الأطروحة، والطباق، و الترکیب … أو القضیة، و ضدّها و المرکب. والمقصود - عادة -

ص:57

بالأطروحة او القضیة وجود الشی ء ذاته، سوآء فی عالم المادّة أو عالم الفکر. والمراد بالطبق أو ضدّ القضیة: تحقّق نقیض ذلک الوجود، امّا فی داخله - بحسب مفهوم التناقض المارکسی الّذی عرفناه - أو فی خارجه، یعنی ما یسبب إلی زوال ذلک الوجود. والمراد بالترکیب، نفی النفی الّذی عرفناه، وهو انّ الصراع بین وجود الشی ء وعدمه، بین الأطروحة والطباق، یصل بالوجود إلی وجود أفضل جدید … ثالث، هو غیر الأطروحة والطباق السابقین. ویکون هذا الوجود بدوره أطروحة لینتفی بالطباق مرّة أخری … وهکذا تستمرّ الحرکة»؛(1) «به این بیان، مفهوم سه گانه مارکسیستی روشن می شود که عبارت باشد از: طرح، انطباق، و ترکیب. و به تعبیر دیگر قضیه و ضدّ آن و مرکب. مقصود - به طور عادی - به طرح یا قضیه، دیگر وجود خود شی ء است، چه در عالم ماده یا عالم فکر. و مقصود از مطابقت و تطبیق یا ضدّ قضیه تحقق نقیض آن وجود است، خواه در داخل آن - به حسب مفهوم تناقض مارکسیستی که قبلاً به آن اشاره شد - و یا در خارج از آن. یعنی چیزی که سبب زوال آن وجود می گردد. و مقصود از ترکیب نفی نفی است که قبلاً به آن اشاره شد. به این معنی که نزاع و تضاد بین وجود شی ء و عدم آن، بین طرح و انطباق منجرّ به وجود سومی برتر می شود، که او غیر از طرح و انطباق در مرحله اوّل و دوّم است. و این وجود سوّم خود طرحی است جدید که با منتفی شدن انطباق بار دیگر ظهور و وجود پیدا کرده است. و این چنین، حرکت استمرار پیدا می کند».

«استالین» در کتاب «مادیّت دیالکتیک» می نویسد: «ما آنچه را که به

ص:58

صورت نفی بروز می کند می بینیم که چگونه با زمان متبدّل شده و به نوع جدیدی متحوّل می شود که همان نفی خودش می باشد، و این سلسله از نفی نهایت ندارد. و اشتباه است اگر ما گمان کنیم که این تکامل و پیشرفت بدون تناقضات و تضادها پدید می آید. واقع مطلب آن است که پیشرفت و تکامل و حرکت به جلو از راه نفی به صورت تناقض به اتمام می رسد».(1)

نمی ماند؛ زیرا انسان موجودی است ابزارساز، و ابزار تولیدی تدریجاً تکامل می یابد و میزان تولید را بالا می برد. با تکامل ابزار تولید انسان های نو با بینش نو و وجدان تکامل یافته پا به میدان می گذارند؛ زیرا همچنان که انسان ابزارساز است، ابزار نیز به نوبه خود انسان ساز است. و از طرف دیگر، رشد تولید و بالا رفتن میزان آن، مناسبات اقتصادی دیگری ایجاب می کند، و آن مناسبات اقتصادی به نوبه خود مقتضی یک سلسله مناسبات اجتماعی دیگر است که آن ها را توجیه می کند.

این است که گفته می شود: اقتصاد زیربنای اجتماع است، و سایر شؤون روبنا، یعنی همه شؤون اجتماعی برای توجیه و تفسیر وضع اقتصادی جامعه است و هنگامی که زیربنای جامعه در اثر تکامل ابزار تولید و بالا رفتن سطح تولید دگرگون می شود، جبراً روبناها باید تغییر کند. ولی همواره قشر وابسته به اقتصاد کهن که دگرگونی را به زیان خود می بیند کوشش می نماید وضع را به همان حال که هست نگه دارد. اما قشر نوخواسته یعنی قشر وابسته به ابزار تولیدی جدید، قشری که منافع خود را در دگرگونی اوضاع و برقراری نظامی جدید تشخیص می دهد کوشش می کند جامعه را تغییر دهد و جلو ببرد، و سایر شؤون اجتماعی را با ابزار تکامل یافته و سطح جدید تولید هماهنگ سازد.

نزاع و کشمکش میان این دو گروه - که یکی جامدالفکر و وابسته به گذشته و دیگری روشنفکر و وابسته به آینده است، یکی فضای موجود را برای تنفس خود لازم می شمارد و می خواهد آن را نگه دارد و دیگری فضای تنفس جدیدی جست و جو می کند. یکی در حال زوال و دیگری در حال رشد است -

ص:60

سخت درمی گیرد و شدت می یابد تا به اوج خود که نقطه انفجار است می رسد و جامعه با یک گام انقلابی به صورت دگرگونی نظام کهن و برقراری نظام جدید و به صورت پیروزی نیروهای نو و شکست کامل نیروهای کهنه تبدیل به ضدّ خود می گردد و مرحله تازه ای از تاریخ آغاز می شود.

این مرحله از تاریخ نیز به نوبه خود سرنوشتی مشابه با مرحله قبلی دارد، یعنی به دنبال تکامل ابزار تولید، انسان های نو تر پا به میدان می گذارند، و به علت بالا رفتن میزان تولید نظامات اجتماعی موجود، قدرت حلّ مشکلات اجتماعی را از دست می دهد. بار دیگر جامعه دچار بن بست و تضاد می شود، و ضرورت دگرگونی نظامات اقتصادی و اجتماعی پیدا می شود. این مرحله نیز جای خود را به ضدّ و نفی کننده خود می دهد و مرحله جدیدتری آغاز می شود و همین طور.

تاریخ - مانند خود طبیعت - همواره از میان اضداد عبور می کند، یعنی حلقه های پیوسته تاریخ عبارت است از مجموعه ای از اضداد که هر مرحله قبلی مرحله بعدی را در درون خود پرورانده است و پس از یک سلسله کشمکش ها جای خود را به او داده است.

این طرز تفکر درباره طبیعت و تاریخ، تفکر دیالکتیکی نامیده می شود، و چون در مورد تاریخ همه ارزش های اجتماعی را در طول تاریخ تابع و وابسته به ابزار تولید می داند ما این طرز تفکر و این بینش را در مورد تاریخ (بینش ابزاری) می نامیم. از این به بعد هر گاه بگوییم (بینش ابزاری تاریخ) مقصودمان این طرز خاص تفکّر درباره تحولات تاریخ است که از آن به

ص:61

مادیّت تاریخی (ماتریالیسم تاریخی) تعبیر می شود. و خلاصه اش این است که تاریخ ماهیت و طبیعت مادّی دارد و وجود دیالکتیکی».(1)

کاپیتالیسم را طی نکرده بودند. و شوروی سابق و چین از این قبیل اند. و برعکس کشورهایی که کاپیتالیسم را به اوج خود رسانده اند از قبیل آمریکا و انگلستان در همان مرحله باقی مانده اند. پس جبری در کار نیست؛ زیرا ممکن است در جامعه های سرمایه داری طبقه به اصطلاح پرولتاریا به رفاهی برسد که هر گونه اندیشه انقلابی را از مغزش خارج سازد. همچنان که ممکن است در پی عرضه شدن یک ایدئولوژی و یک ایمان روشن، و بالا رفتن سطح شعور مذهبی و اجتماعی جامعه ای با یک جهش از بدویّت به عالی ترین مرحله تمدن انسانی گام بردارد. نهضت صدر اسلام بهترین گواه این مدعا است.

4 - نظریه ابزاری و دیالکتیک، ایجاد نابسامانی ها و تخریب ها به منظور ایجاد بن بست و بحران را تجویز می کند که این امر نامشروع است.

5 - طبق نظریه ابزاری سیر تکاملی تاریخ، جبری و لایتخلّف است، یعنی هر جامعه در هر مرحله تاریخی لزوماً نسبت به مرحله قبل از خود کامل تر است. در حالی که این نظر باطل است؛ زیرا نظر به این که عامل اصلی این حرکت انسان است و انسان موجود مختار و آزاد و انتخاب گر است تاریخ در حرکت خود نوسانات دارد، گاهی جلو می رود و گاهی به عقب برمی گردد و گاه به راست منحرف می شود و گاه به چپ. گاه تند می رود و گاه کند، و احیاناً برای مدتی ساکت و راکد و بی حرکت می ماند. یک جامعه همچنان که تعالی می یابد انحطاط هم پیدا می کند. تاریخ تمدن های بشری جز یک سلسله تعالی ها و سپس انحطاطها و انقراض ها نیست.

6 - سیر تکامل بشریت به سوی آزادی از اسارت طبیعت مادّی و شرایط

ص:63

اقتصادی و منافع فردی و گروهی، و به سوی هدفی بودن و مسلکی بودن و حکومت و اصالت بیشتر ایمان و ایدئولوژی بوده و هست. اراده بشر مترقّی در اثر تکامل فرهنگ و توسعه بینش و گرایش به ایدئولوژی های مترقّی، تدریجاً از اسارت محیط طبیعی و اجتماعی و غرایز حیوانی آزادتر شده و آن ها را تحت تأثیر قرار داده است.

7 - مثلث (تز و آنتی تز و سنتز) در شکل هگلی و مارکسیستی نه در طبیعت صدق می کند و نه در تاریخ. و بالنتیجه تاریخ از میان اضداد عبور نمی کند؛ زیرا آنچه در طبیعت وجود دارد یا ترکیب اضداد است و تبدل نیست، و یا تبدل اضداد است و ترکیب نیست. و یا تکامل است نه ترکیب اضداد و نه تبدّل آن ها.

عناصر که نوعی تضاد میان آن ها حکمفرماست بدون آن که به یکدیگر متبدّل گردند ترکیب می شوند، آن چنان که مثلاً از ترکیب هیدروژن و اکسیژن، آب به دست می آید. در این گونه موارد ترکیب هست و تبدیل نیست.

ولی طبیعت در نوسانات خود میان دو حالت افراطی و تفریطی به صورت کاهش یابنده ای از ضدّی به ضدّی گرایش پیدا می کند، و در نهایت امر به تعادل می رسد، در این گونه موارد تبدّل هست ولی ترکیب و تکامل نیست.

شهید سید محمد صدررحمه الله در کتاب «الیوم الموعود» می نویسد: «انّ صراع الأضداد هل یؤدی - کما تری المارکسیّة - إلی وجود ترکیبی أکمل أولا؟ انّ هذا الصراع - علی مایبدو - یؤدیّ حتماً الی هلاک المتصارعین، لأنّه عنیف ودائم، ولااقلّ من هلاک أحدهما، وامّا وجود شی ء جدید نتیجة لهذا الصراع،

ص:64

فهذا مما لایمکن أن یکون معقولاً؛ لأنّه خلاف طبیعة الصراع بالضرورة. علی انّ الحرکة لیست دائماً إلی الأکمل والأعلی، بل قد تؤدّی الحرکة الی ما هو الأردأ، کتحوّل الحدید الی تراب، نتیجة لتآکله بالرطوبة … وقد لاتؤدّی هذه الحرکة الی نتیجة بالمرّة، مثل بقاء بعض المجتمعات البدائیة غیر المتطوّرة الی حدّ الآن علی شکلها البدائی، ولعلّها تبقی کذلک حتی تفنی أو تتفرّق. وقد تؤدّی الحرکة الی زوال الذات بدون بدل … فاذا کانت الحرکة صراعاً بین الأضداد، لم تکن منتجة للفرد الأکمل دائماً»؛(1) «آیا منازعه ای که بین اضداد است می تواند - طبق نظریه مارکسیست ها - طبیعت و تاریخ را به وجود ترکیبی کاملتر برساند یا خیر؟ این درگیری - طبق ظاهر امر - حتماً منجر به هلاکت دو نزاع گر خواهد شد، زیرا نزاع شدید و دائم است، و حدّاقلّ یکی از آن دو هلاک خواهند گشت. و اما این که شی ء جدیدی در نتیجه این نزاع و درگیری حاصل گردد امر معقولی نخواهد بود؛ زیرا این امر به طور طبیعی خلاف طبیعت نزاع است. علاوه بر این حرکت دائماً به طرف کامل تر و عالی تر نیست، بلکه گاهی حرکت به سوی پایین تر و پست تر است، مثل تحوّل و حرکت آهن و تبدیل شدن آن به خاک در نتیجه ارتباط آن با رطوبت. و از طرفی دیگر گاهی

ص:65

این حرکت به هیچ نتیجه ای چه کامل تر و چه پایین تر منجرّ نمی شود، مثل بعضی از جوامع ابتدایی غیرپیشرفته که با گذشت زمان هنوز دست از عادت و رسوم خود برنداشته و پیشرفتی در آن ها پیدا نشده است. و گویا بر همان شکل بدویت خود باقی می مانند تا روزی از یکدیگر متفرّق شده یا از بین بروند. از طرفی دیگر گاهی حرکت منجرّ به زوال ذات خودش خواهد شد بدون این که چیزی جایگزین آن گردد … پس چون حرکت نزاعی بین اضداد است نمی تواند دائماً نتیجه اش فرد کامل تر باشد».

عقیده و ایمان و ایدئولوژی افزوده است، و در آینده به آزادی کامل معنوی یعنی وابستگی کامل به عقیده و ایمان و مسلک و ایدئولوژی خواهد رسید. بر حسب این بینش از ویژگی های انسان تضادّ درونی فردی است میان جنبه های زمینی و خاکی و جنبه های آسمانی و ماورایی انسان، یعنی میان غرایز متمایل به پایین که هدفی جز یک امر فردی و محدود و موقت ندارد، و غرائز متمایل به بالا که می خواهد از حدود فردیّت خارج شود و همه بشر را دربرگیرد و می خواهد شرافت های اخلاقی و مذهبی و علمی و عقلایی را مقصد قرار دهد.

نبرد درونی انسان که قدما آن را نبرد میان عقل و نفس می خواندند، خواه ناخواه به نبرد میان گروه های انسان ها کشیده می شود، یعنی نبرد میان انسان کمال یافته و آزادی معنوی به دست آورده از یک طرف، و انسان منحط در جا زده و حیوان صفت از طرف دیگر.

نبردهای تاریخ دارای شکل ها و ماهیت های مختلف، و معلول علل متفاوتی بوده است، ولی نبردهای پیش برنده که تاریخ و انسانیت را به جلو برده و تکامل بخشیده است نبرد میان انسانِ متعالی، مسلکی، وارسته از خودخواهی و منفعت پرستی و وابسته به عقیده و ایمان و ایدئولوژی، با انسان بی مسلک خودخواه منحط حیوان صفت و فاقد حیات عقلایی و آرمانی بوده است.

نبردهای پیش برنده و تکامل بخش، ماهیّت طبقاتی نداشته و به صورت صف آرایی میان نو و کهنه به مفهومی که در نظریه ابزاری بیان شد نبوده است.

ص:67

در طول تاریخ گذشته و آینده نبردهای انسانی تدریجاً بیشتر جنبه ایدئولوژیک پیدا کرده و انسان را تدریجاً از لحاظ ارزش های انسانی به مراحل کمال خود یعنی به مرحله انسان ایده آل و جامعه ایده آل نزدیک تر می کند تا آنجا که در نهایت امر، حکومت و عدالت، یعنی حکومت کامل ارزش های انسانی که در تعبیرات اسلامی از آن به (حکومت مهدی) تعبیر شده است مستقر می شود، و از حکومت نیروهای باطل و حیوان مآبانه و خودخواهانه اثری نباشد.

امّا بنابر تلقی فطری از انسان، انسان موجودی است دارای سرشت الهی، مجهز به فطرتی حق جو و حق طلب، حاکم بر خویشتن، و آزاد از جبر طبیعت و محیط، و جبر سرشت و سرنوشت. بنابراین تلقی از انسان ارزش های انسانی در انسان اصالت دارد، یعنی بالقوّه به صورت یک سلسله تقاضاها در سرشت او نهاده شده است. انسان به موجب سرشت های انسانی خود خواهان ارزش های متعالی انسانی است، و به نیروی عقل خود می تواند طرّاح جامعه خود بوده و تسلیم سیر کورکورانه محیط نباشد، و به موجب اراده و نیروی انتخاب گری خود طرح های فکری خود را به مرحله اجرا درآورد. وحی به عنوان هادی و حامی ارزش های انسانی او را یاری داده و راهنمایی می نماید.

2 - اصلاحات جزئی و تدریجی به هیچ وجه محکوم نیست؛ زیرا نه عامل اصلی حرکت، تضادهاست، و نه تاریخ راه خود را جبراً از میان اضداد به صورت انقلاب اضداد به یکدیگر طی می کند، تا اصلاحات جزئی و تدریجی مانع انفجار گردد و جلوی حرکت تکاملی تاریخ را بگیرد. عامل اصلی حرکت تاریخ، فطرت تکامل و قناعت ناپذیر است که به هر مرحله ای که برسد مرحله بالاتر را آرزو و جست و جو می کند. تضادها - آن هم نه به صورت دیالکتیکی - آهنگ حرکت را تندتر و سریع تر می کند.

اصلاحات جزئی و آرام آرام به نوبه خود کمک به مبارزه انسان حق جو و حق طلب با انسان منحط می کند، و آهنگ تاریخ، حرکت را به سود اهل حق تند می نماید. و برعکس. فسادها، تباهی ها، فسق و فجورها کمک به نیروی مقابل است، و آهنگ حرکت تاریخ را به زیان اهل حق کند می نماید.

بنابراین بینش - بر خلاف بینش ابزاری - آنچه باید رخ دهد از قبیل رسیدن یک میوه بر شاخ درخت است نه از قبیل انفجار یک دیگ بخار. درخت هر چه بهتر از نظر آبیاری و غیره مراقبت گردد، و هر چه بیشتر با آفاتش مبارزه شود بهتر و سالم تر و احیاناً زودتر ثمره تحویل می دهد.

3 - جهاد و امر به معروف ماهیت انسانی پیدا می کند نه طبقاتی.

4 - بر طبق این بینش، نیروی اقناع فکری، یعنی نیروی برهان و استدلال اصالت دارد. به عبارت دیگر وجدان بشر چه از نظر فکری و چه از نظر گرایش های متعالی انسانی نیرویی است اصیل و احیاناً حاکم بر مقتضیات مادّی.

ص:70

5 - بدون شک انسان از محیط و شرایط خود متأثّر می شود، ولی این تأثّر و تأثیر یک جانبه نیست. انسان نیز روی محیط خود تأثیر می گذارد. اما نکته اصلی اینجا است که تأثیر انسان بر روی محیط صرفاً به صورت یک عکس العمل جبری و غیرقابل تخلّف نیست. انسان به حکم این که موجودی آگاه، آزاد، انتخاب گر، بااراده و مجهّز به سرشت های متعالی است احیاناً عکس العمل هایی انجام می دهد بر خلاف آنچه حیوان ناآگاه و محکوم محیط انجام می دهد.

6 - طبق این نظریه، خصلت اساسی و ویژه انسان که معیار انسانیّت او است و بدون آن از انسانیّت فقط نامی می ماند و بس، نیروی تسلط و حاکمیّت انسان بر نفس خویش و قیام علیه تبهکاری های خود اوست. روشنی های حیات انسانی در طول تاریخ از همین خصلت ناشی می شود، و این خصلت عالی در نظریه ابزاری نادیده گرفته شده است.

آیا جامعه انسانی می تواند با انتخاب هرج و مرج، ظلم و ستم، نابسامانی و ناهنجاری، خود را از مسیر رودخانه عظیم جهان آفرینش که همه در آن با برنامه و نظم پیش می روند کنار بکشد.

آیا مشاهده وضع عمومی جهان، ما را به این فکر نمی اندازد که بشریّت نیز خواه ناخواه باید در برابر نظام عالم هستی سر فرود آورد، و قوانین منظم و عادلانه ای را بپذیرد و به مسیر اصلی بازگردد و همرنگ این نظام شود؟!

نتیجه: نظام آفرینش دلیل دیگری بر پذیرش یک نظام صحیح اجتماعی در آینده در جهان انسانیت خواهد بود.

سرانجام، این خواست های واپس زده انسانی در پرتو آگاهی روزافزون ملّت ها، چنان عقده اجتماعی تشکیل می دهد که از نهان گاه ضمیر باطن جامعه با یک جهش برق آسا خود را ظاهر خواهند ساخت، و سازمان نظام کنونی جوامع انسانی را بر هم می ریزند و طرح نوینی را ایجاد می کنند. طرحی که در آن نه از مسابقه کمرشکن تسلیحاتی خبری باشد و نه از این همه کشمکش های خسته کننده و پیکارهای خونین و استعمار و استبداد و ظلم و فساد و خفقان. و این بارقه دیگری است از آینده روشنی که جامعه جهانی در پیش رو دارد.

بلکه پا به پای پیشرفت تکنولوژی، نابسامانی های تازه و مشکلات جدیدتری پدید خواهد آمد. عفریت جنگ های جهانی سایه وحشتناک خود را بر کانون های ماشین و صنعت خواهند افکند. تازه می فهمند که چقدر زندگی آن ها خطرناک شده است. کم کم می فهمند برای حفظ وضع موجود و پیروزی های بزرگ صنعتی و تمدّن، مقررات گذشته هرگز کافی نیستند، و باید تن به مقررات تازه ای داد.

زمانی فرا می رسد که وجود حکومت واحد جهانی برای پایان دادن به مسابقه کمرشکن تسلیحاتی و پایان دادن به کشمکش های روزافزون قدرت های بزرگ و کنار زدن دنیا از لب پرتگاه جنگ، به عنوان یک ضرورت و واقعیت اجتناب ناپذیر احساس می گردد که باید سرانجام این مرزهای ساختگی و دردسرساز برچیده شود و همه مردم جهان زیر یک پرچم و با یک قانون زندگی کنند.

بنابر قانون «الزام اجتماعی» عامل مؤثر دیگری وجود دارد که با کاربرد نیرومند خود، مردم جهان را خواه ناخواه به سوی یک زندگی آمیخته با صلح و عدالت پیش می برد و پایه های یک حکومت جهانی را براساس طرح تازه ای مستحکم می سازد.

«رفورمیست» می گویند. و گروهی دیگر «انقلابیون» هستند که هیچ دگرگونی اساسی را در وضع جوامع انسانی بدون انقلاب ممکن نمی دانند و برخی دیگر می گویند: درجه فساد در اجتماعات متفاوت است، آنجا که فساد به صورت همه گیر و همه جانبه در نیامده، اصلاحات تدریجی می تواند اساس برنامه های اصلاحی را تشکیل دهد، امّا آنجا که فساد همه جا را فرا گرفت و یا در بیشتر سازمان های اجتماعی نفوذ کرد، جز با یک انقلاب بنیادی نمی توان بر نابسامانی ها چیره گشت.

شواهد زیادی مؤیّد نظر سوم است:

1 - اصلاحات تدریجی همیشه بر شالوده ها و ضوابط و الگوهای سالم بنا می شود و در غیر این صورت باید به سراغ الگوها و ضوابط جدید رفت و مسائل زیربنایی را در مسیر دگرگونی قرار داد.

2 - اصلاحات تدریجی غالباً از طریق مسالمت آمیز صورت می گیرد، و این در صورتی اثر دارد که آمادگی فکری و زمینه اجتماعی وجود داشته باشد. ولی آنجا که این زمینه ها وجود ندارد باید از منطق انقلاب که منطق قدرت است استفاده کرد.

3 - در جامعه ای که فساد به ریشه ها نفوذ کرده، عناصر قدرتمند ضدّ اصلاح، تمام مراکز حسّاس اجتماع را در دست دارند و به آسانی می توانند هر طرح تدریجی را از کار بیندازند، مگر آن که با یک حمله انقلابی غافلگیر شوند.

4 - نیروهای عظیم اصلاحی و انقلابی را معمولاً نمی توان برای مدّت زیادی پرحرارت و پرجوش نگاه داشت و اگر به موقع از آن ها استفاده نشود ممکن است با گذشت زمان کارآیی خود را از دست بدهند.

ص:75

5 - با مراجعه به تاریخ به دست می آید که اجتماعاتی که فساد در آن ها بنیادی شده، خردمندان آن جوامع خصوصاً انبیا و اولیا و مردان اصلاح طلب همواره روش انقلابی را در پیش گرفته اند.

در مورد اصلاح وضع عمومی جهان و برچیده شدن نظام کنونی که بر اساس ظلم و تبعیض بنا شده و احتیاج به جانشین شدن یک نظام عادلانه است، به طور حتم پدید آمدن یک انقلاب و دگرگونی عظیم را می طلبد، انقلابی وسیع و در همه زمینه ها.

3 - آمادگی های تکنولوژی و ارتباطی: زیرا وجود صنایع پیشرفته نه تنها مزاحم یک حکومت عادلانه جهانی نخواهد بود، بلکه شاید بدون آن، وصول چنین هدفی محال باشد.

آری، اگر بنا بود همه کارها با «معجزه» صورت پذیرد، وجود چنین نظامی بدون وسایل پیشرفته صنعتی قابل تصور بود، ولی مگر اداره زندگی مردم جهان با معجزه ممکن است؟ معجزه استثنایی است منطقی در نظام جاری طبیعت برای اثبات حقانیت یک امر آسمانی، نه برای اداره همیشگی نظام جامعه، زیرا این کار تنها باید بر محور قوانین طبیعی صورت بگیرد.

و پیروانشان را در راه تعلیم و تزکیه انسان ها سوق داده و همگان را به سوی معبود واحد راهنمایی کرده و انسان ها را در اصل از جوهر و منشأ واحدی معرفی نموده اند. چنان که در قرآن کریم آمده است: «یا أَیُّها النّاسُ إِنّا خَلَقْنَاکُم مِّن ذَکَرٍ وَأُنثَی وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوباً وَقَبَآئِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَیاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ»؛(1) «ای مردم! همانا ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیره ها و قبیله هایی قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید، همانا گرامی ترین شما نزد خدا با تقواترین شما است».

آیاتی دیگر در این زمینه وجود دارد که نشان دهنده اندیشه جهان شمولی اسلام است.

خداوند متعال می فرماید: «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَدِینِ الْحَقِ ّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ»؛(2) «او کسی است که پیامبر خود را با راهنمایی و دین حق فرستاد، تا آن را بر هر چه دین است چیرگی بخشد».

و نیز می فرماید: «وَما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ»؛(3) «و نفرستادیم تو را مگر به عنوان رحمتی بر جهانیان».

سؤال: گاهی به ذهن انسان این سؤال خطور می کند که چرا خداوند متعال خلقت عالم را که از آن جمله انسان است از ابتدای امر خلقت کامل نیافرید تا این که بی نیاز از مقدمات سیر به سوی کمال باشد که برخی از آن ها در نهایت دشواری است؟

ص:78

در پاسخ به این سؤال می گوییم؟

اولاً: ایجاد خلقت از ابتدا به صورت کامل دو صورت دارد:

الف) از ابتدا وجودش را بی نهایت و مطلق از تمام خصوصیات بیافریند، که این محال است همان گونه که در جای خود به اثبات رسیده است.

ب) احتمال دیگر این که خداوند موجودات را پایین تر از بی نهایت خلق نموده است، که معنای آن این می شود که مخلوقات، گام هایی چند تا رسیدن به بی نهایت، و سلسله ای غیرمحدود از گام های تکامل در پیشِ روی اوست که بشر هنوز نپیموده است، و هرگز به آخر آن ها نخواهد رسید، که این خود بازگشت به تکامل و مقدمات آن است که سؤال کننده از آن گریزان است.

ثانیاً: رسیدن به کمال بعد از مقدمات طولانی و دشوار در گرفتن نتیجه بسیار مطلوب تر است از ایجاد کمال از ابتدای امر.

بر کلّ جامعه بشریت را دارد. لذا به جهت توجیه نیروهای مستعدّ و اداره آن ها برای پیاده کردن هدف بزرگ الهی که همان گسترش عدل و توحید در سراسر عالم است احتیاج به شخصی است که از همه جهات قابلیّت برای به دست گرفتن آن روز را داشته باشد، و او غیر از امام زمان مهدی موعودعلیه السلام نیست.

برپاکننده عدل جهانی باید دارای نقشه ای صحیح باشد؛ زیرا نقشه او اگر صحیح نباشد رسیدن به هدف، دشوار، بلکه ناممکن است، به ویژه هدفی که دشمنان بسیار دارد، آن هم دشمنانی تیزبین و دارای همه گونه قدرت.

4 - دارای هیچ گونه نقطه ضعفی نباشد.

برپاکننده عدل جهانی کسی است که خودش دارای هیچ گونه نقطه ضعفی نباشد؛ چه نقطه ضعف شخصی و چه نقطه ضعف خانوادگی و میراثی، و چه نقطه ضعف اجتماعی، که وجود یکی از آن ها مانع موفقیت او است.

پیشرو عدل جهانی اگر نقطه ضعفی داشته باشد در برابر تهدید عقب می نشیند، و در برابر منافع شخصی از این هدف مقدس دست بر می دارد.

عدل جهانی جاودانی و همیشگی، عالی ترین مقصود بشری است و برقرار کننده اش باید پاکیزه ترین فرد باشد؛ زیرا هر کس صلاحیّت پیشبری کاروان خواسته فطری بشر را ندارد، فردی ایده آل می خواهد که بتواند ایده بشر را تحقق بخشد. پیشرو این قافله اگر تقوا و فضیلتش در بالاترین درجه نباشد نخواهد توانست بر تمایلات شخصی، خویشاوندی و دوستان و … چیره شود، و کاروان بشر را رهبری کرده و به سر منزل مقصود برساند.

5 - رسیدن به مقام عصمت.

برپاکننده عدل جهانی باید از هر گونه اشتباه مصون باشد، وگرنه صحت دعوتش را عقلا و خردمندان جهان باور نخواهند کرد؛ زیرا برپایی عدل در سطح جهان کار یک انسان عادی نیست. و حتی نباید خطایی از سابق داشته

ص:81

باشد، چه اگر خطا داشته باشد موفق نخواهد شد. و نداشتن خطا اختصاص به کسی دارد که دارای صفت عصمت است.

6 - از تأیید الهی برخوردار باشد.

برپاکننده عدل جهانی باید از تأیید حق برخوردار باشد، و قدرت الهی در پشت سرش قرار گیرد، وگرنه با قدرت بشری بر همه قدرت های جهان پیروز نخواهد شد. عدل جهانی قدرت جهانی می خواهد که ویژگی ذات مقدس حضرت پروردگار است.

7 - احتیاج به یاران فداکار.

برقرار کننده عدل جهانی و دادگری جاودانی، یارانی فداکار و از خود گذشته می خواهد که هوشمند و توانا و دانا و زیرک باشند.

و دارای عقل کامل و خارق العاده، از همه مردم عالی تر که می تواند مردم را به سوی خود جذب کند. عمر او طولانی بوده بیشتر از 300 سال … ».(1)

3 - «کارل یاسپرس» فیلسوف آلمانی در سال 1949 در کتاب خود «آغاز و انجام تاریخ» طرح تاریخی اش را ارائه کرده و آن را در وحدت تاریخ جست و جو می کند. معنای تاریخ نزد «یاسپرس» سفر کردن به دیار کمال و دست یابی به عالی ترین امکان بشری یعنی (وحدت بشریت) است. او به تاریخ آینده بشریّت خوش بین و امیدوار است، و معنای تاریخ و هدف و غایت آن را در پیشرفت مادّی و فنّی انسان نمی داند، بلکه چیزی فراتر از آن را مد نظر دارد و آن تجلّی هستی الوهیّت است، و شرط آن را در ارتباط و تفاهم انسان ها با هم می داند. او آینده ای را تعقیب می کند که مبتنی بر وحدت ناشی از مهر و محبّت انسان ها به یکدیگر باشد. و جهان در نهایت و فرجام به جایی می رسد که خدا بر آن حکومت می کند.

به عقیده او وحدت و بشریت و تاریخ از طریق فلسفه ای که امکان ارتباط و تفاهم همگانی را فراهم آورد عملی خواهد گشت. به اعتقاد او بشریت از منشأ واحد برخواسته و سرانجام وحدت حقیقی خود را که در میانه راه از دست داده بود باز خواهد یافت. به نظر «یاسپرس» دوره بعدی دوره وحدت همه انسان های روی زمین است. و او هدف از وحدت جهانی را تمدن، اکتساب سجایای انسانی، آزادی و آگاهی بر آزادی، انسان والا، و آفرینش معنوی و پدیدآوردن فرهنگ و تجلّی در آدمی، و آگاه شدن بر هستی، یعنی تجلّی

ص:83

الوهیّت می داند و می گوید: وحدت انسانیّت مرز تاریخ است، یعنی اگر انسانیّت به وحدت برسد تاریخ به پایان می رسد.

از دیدگاه او بشریت از خلقت واحد برخواسته است، لکن در میانه تاریخ بین این واحد جدایی افتاده است، و چون از منشأ واحدی بوده همیشه میل و کشش به سوی تحقّق مجدد وحدت دارد.

بدین سان نگرش فلسفی «یاسپرس» به تاریخ مشابه بینش مذهبی به تاریخ است. تاریخ هدفدار است و مقصود و غایتی را دنبال می کند که در معنویّت قابل جست و جو است. فلسفه تاریخ او با تبیین ادیان آسمانی از تاریخ قرابت بسیار دارد. در واقع وحدت مورد نظر «یاسپرس» به اعتقاد به (مهدویت) بسیار شباهت دارد.

«پیتریم الکساندر وپچ سوروکین»، اندیشمند روسی الأصل، معتقد است در پژوهشی که در مورد توالی فرهنگ ها و تمدن ها در طیّ سی و پنج سده به عمل آمده به این نتیجه رسیده است که در تمدن ها بعد از فروپاشی فرا نظام حسّی، فرا نظام مشهودی و مذهبی جایگزین آن می شود.

به عقیده او فرا نظام (یا تمدن) مشهودی - مذهبی همواره جایگزین نظام فرهنگی منحطّ حسّی بوده است. او معتقد به رشد و احیای ارزش ها، رفتارها، حرکت ها، و نیروهای اخلاقی در دوره انتقال میان تمدن ها با فرا نظام های در حال احتضار و در حال ظهور است. او می گوید: این احیای اخلاق همگام با احیای مذهبی پیش می رود.

«سوروکین» معتقد است: مرحله گذار به فرا نظام یا تمدّن جدید نه تنها تصویرگر کامل رشد دینی - اخلاقی نیست، بلکه مذهب ستیز و غیر اخلاقی

ص:84

است، هنگامی که نظام فرهنگی جدید طلوع کرد تظاهرات مثبت اخلاقی ظاهر می شود.

خلاصه این که: از نظر او تمدن یا فرهنگ آینده چیزی کاملاً متفاوت با فرهنگ های قرون اخیر است.

«سوروکین» به تغییر فطری و خود سامانی نظام های فرهنگی معتقد است، و تجدید حیات اخلاقی را ضروری ترین نیاز جامعه بشری عصر پریشان حاضر و حتّی ضروری تر از پیشرفت علمی و تکنولوژی و دیگر پیشرفت ها توصیه می کند.

به اعتقاد او اگر جامعه بشری همه عقل، خرد، دانش، زیبایی، و به ویژه همه عشق و حرمت و حیات همه جانبه خود را بسیج کند، و اگر چنین کوشش عظیمی از سوی هر یک از افراد و گروه های انسانی به عمل آید بحران عصر ما نیز مسلماً پایان خواهد گرفت و شکوفاترین عصر تاریخ بشریت جانشین آن خواهد شد.

به طور کلّی «سوروکین» آینده تاریخی و تمدن بعدی و عصر آتی را مذهبی و اخلاقی پیش بینی می کند. همان گونه که بر اساس اعتقاد به مهدویت، حکومت ناجی و مصلح، حکومتی مذهبی و اخلاقی و معنوی است.

از نظر قرآن مجید از آغاز جهان همواره نبردی پیگیر و بی امان میان گروه حقّ و باطل برپا بوده است.

قرآن با اشاره به مبارزه افرادی از طراز ابراهیم و موسی و عیسی و محمّد (صلوات اللَّه علیهم اجمعین) و پیروان مؤمن آن ها از سویی و گروهی دیگر از طراز نمرود و فرعون و جبّاران یهود و ابوسفیان و امثال آن ها، بر تکامل تاریخی فطری عملاً صحّه گذاشته، که در این نبرد و ستیزها گاهی حقّ و گاهی باطل پیروز بوده است، ولی البته این پیروزی ها و شکست ها بستگی به یک سلسله عوامل اجتماعی، اقتصادی و اخلاقی داشته است.

در قرآن به نقش به اصطلاح مرتجعانه (ملاء) و (مترفین) و (مستکبرین) و نقش حق طلبانه (مستضعفین) تصریح شده است. در عین حال از نظر قرآن، آن جهاد مستمر پیش برنده ای که از فجر تاریخ وجود داشته و دارد، ماهیّت معنوی و انسانی دارد نه مادّی و طبقاتی.

است، و بنابراین زندگی بی ارزش است، و عاقلانه ترین کارها خاتمه دادن به حیات و زندگی است.

ب) برخی دیگر اساساً حیات بشر را ناتمام می دانند، و معتقدند که بشر در اثر پیشرفت حیرت آور تکنیک و ذخیره کردن وسایل تخریبی به مرحله ای رسیده است که به اصطلاح با گوری که به دست خود کنده یک گام بیشتر فاصله ندارد.

«راسل» در کتاب «امیدهای نو» می گوید: « … اشخاصی هستند - و از آن جمله اینشتین - که به زعم آن ها بسیار محتمل است که انسان دوره حیات خود را طی کرده باشد و در ظرف سنین معدودی موفق شود با مهارت شگرف علم خود خویشتن را نابود سازد».

بنابراین نظریه، بشر در نیمه راه عمر خود بلکه در آغاز رسیدن به بلوغ فرهنگی به احتمال زیاد نابود خواهد شد. البته اگر تنها به قرائن و شواهد ظاهری قناعت کنیم این احتمال را نمی توان نفی کرد.

ج) برخی دیگر معتقدند که شرّ و فساد لازم لاینفکّ طبیعت بشر نیست، بلکه آن دو معلول مالکیت فردی است. و مالکیّت فردی معلول درجه ای از تکامل ابزار تولید است، و با خواسته انسان ها این امّ الفساد از بین نمی رود، ولی تکامل ابزار تولید و جبر ماشین، روزی ریشه این امّ الفساد را جبراً خواهد کند. پس آنچه مایه خوشبختی است تکامل ماشین است.

د) نظریه دیگر آن است که ریشه فسادها و تباهی ها نقص روحی و معنوی انسان است. انسان هنوز دوره جوانی و ناپختگی را طی می کند، و خشم

ص:87

و شهوت بر او و عقل او حاکم است. انسان بالفطره در راه تکامل فطری و اخلاقی و معنوی پیش می رود، نه شّر و فساد لازمه لاینفکّ طبیعت است، و نه جبر تمدّن فاجعه خودکشی دسته جمعی را پیش خواهد آورد. آینده ای بس روشن و سعادت بخش و انسانی که در آن شرّ و فساد از بیخ و بن برکنده خواهد شد در انتظار بشریت است.

این نظریه، الهامی است که دین می کند. نوید مقدس قیام و انقلاب مهدی موعودعلیه السلام در اسلام در زمینه این الهام است.

انسان ها، به عشقِ آمدن آن منجی روشن و فروزان است. به عشق او که نامش عدل است، کلامش عدل است و راهش عدل.

او که حکومتش حکومت عدالت است، و این گم شده بشریّت را در فرجام تاریخ بد، باز خواهد گرداند.

درباره خصوصیات قیام و حکومت امام زمان علیه السلام، هیچ ویژگی به اندازه (عدالت و قسط) روشنی و نما ندارد. آن قدر که در روایات بر ویژگی عدالت گستری آن مولی تأکید شده بر سایر مسائل چنین ابرامی نرفته است.

ده ها و بلکه صدها روایت در کتاب های مختلف روایی در مورد عدالت گستری آن حضرت وارد شده است که در آن ها از آن امام همام به عنوان مظهر و تجلّی کامل عدالت یاد شده است. نام (عدل) که بر آن حضرت نهاده اند در واقع ترجمان کامل رسالت او است.

و لذا در دعای شب های ماه رمضان می خوانیم: «اللّهمّ و صلّ علی ولیّ امرک القائم المؤمّل و العدل المنتظر»؛ «خداوندا! به ولی امر خود که قیام کننده ای است که آرزوی بشر در او است و عدل مورد انتظار همه است درود فرست».

و در جایی دیگر همین عنوان را به گونه ای دیگر بیان می کند: «السلام علی القائم المنتظر و العدل المشتهر»؛(1) «سلام بر قیام کننده ای که به انتظار اویند و کسی که به عدالت گستری معروف است».

علت این امر شاید این باشد که با تعالیم گذشته انبیا و تعالیم انسان و تکامل علم، انسان ها به ماورای طبیعت و خدای یکتا ایمان می آورند،

ص:90

و مبانی مادّی گرایی و مکاتب غیرالهی شکست می خورد، و نوع جامعه های انسانی دارای عقیده مذهبی و الهی می گردند. لکن با این وصف در آتش ظلم، تبعیض، حق کشی، استثمار، و روابط ناانسانی می سوزند، و با زندگی فاقد عدالت که در حقیقت شکنجه و مرگ تدریجی است دست به گریبانند.

از این رو نیاز عمده جامعه بشری برقراری عدالت و گسترش دادگری است و حاکمیّت روابط انسانی بر جامعه. انسان ها تشنه عدالت اند و خواهان آرمان و ایدئولوژی و مکتبی که این تشنگی را فرو بنشاند و آتش بیدادگری را خاموش کند، و عدالت راستین را - در عینیّت و عمل - در جامعه حاکم سازد، و گمشده بشریت را برای انسان ها به ارمغان آورد، و آرمان توده ها را تحقق بخشد.

بنابراین، مشکل اصلی و نخستین آن منجی بزرگ انسان، مشکل خداباوری یا انکار خدا نیست، مشکل گرایش های انحرافی ماده پرستی و الحادی نیست، بلکه مشکل اصلی، بیداد و ستم جهانسوز و عالمگیر است که بشریت را در کام خود فرو برده و در آتش سوزانده است، و مذهب و عقیده و آرمان و آزادی و معیشت و همه چیز او را نابود ساخته است، آتشی که نخست - و در ظاهر - به خرمن زیست فیزیکی و زندگی این دنیای انسان در طول تاریخ فرو افتاده و آن را یکپارچه نابود کرده است، و سپس - بر اساس ارتباط حتمی و ضروری مادیت و معنویت - حیات معنوی و متافیزیکی او را نیز تباه ساخته است.

بنابراین، ایجاد عدالت اقدام اصلی و سرلوحه همه برنامه های امام منجی حضرت مهدی علیه السلام است. چنان که این اصل از نخستین هدف ها و اصلی ترین

ص:91

برنامه های همه پیامبران بوده است. همان گونه که قرآن کریم می فرماید: «لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَأَنزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ»؛(1) «همانا پیامبران را با نشانه های آشکار برانگیختیم، و با آنان کتاب و میزان فرستادیم تا مردم به قسط و دادگری برخیزند».

عبادت و پرستش خالصانه خدا و توجه به موازین ارتباط خلق با خالق، رعایت اصل عدالت است در برابر پروردگار؛ زیرا که عبادت خدا و اطاعت از بخشنده نعمت ها مطابق عدل است. و نیز احسان به خود و نفس است در دستیابی به کمال و سعادت جاوید که قرب الهی است.

هر کس نسبت به خود، تعهّدها و مسؤولیت هایی دارد، چه این که باید خود را بسازد و در تکامل و رشد خود کوشا باشد. این تعهدها و تکلیف ها نسبت به خود و رعایت جانب آن ها عدل است. و کوشش بیشتر از این برای خودسازی و تکامل مادّی و معنوی، احسان به نفس و خود است.

بهره برداری درست و به اندازه و به دور از اسراف و تباه سازی مواد و منابع طبیعی عمل به قانون (عدل) است. رعایت جانب احتیاط در حفظ منابع طبیعی و محیط زیست و مصرف کمتر از حدّ لازم منابع طبیعی و همچنین کوشش در رشد و شکوفایی طبیعت و بهبود آن و … احسان است.

تن دادن به حق و حقوق دیگران و دوری از تجاوز به حریم حقوق اجتماعی (عدل) است. تعهّدپذیری و احساس مسؤولیتی افزون از حدّ لازم و رعایت جانب احتیاط در حقوق کسان، در مجموعه روابط اجتماعی (احسان) و کمال اخلاقی است.

بنابراین، هر عمل و کاری که از انسان ممکن است سربزند و یا لازم باشد که انجام گیرد از این قلمرو بیرون نیست، و همه این ها یا عدل است و یا احسان.

بر این اساس می توان گفت که همه اصول و آیین ادیان آسمانی در عدل و احسان خلاصه می شود. و این دو جوهر اصلی همه احکام و تعالیم آسمانی است.

ص:93

از این رو روشن می شود که چرا در تبیین مشخصات دوران ظهور، این همه بر عدالت تأکید شده است. تردیدی نیست که برای ساختن جامعه توحیدی و تشکیل اجتماعی طبق تعالیم وحی، پایه نخستین و کار مایه اصلی، عدالت گستری است. از این رو در بیشتر احادیث مربوط به امام موعودعلیه السلام، بر عدل پروری و ظلم ستیزی آن امام بزرگ تأکید شده است، و سیره و خصلتی که به طور عموم در احادیث آمده دادگری و دادگستری است، و پرکردن جهان از عدل.

خداوند متعال می فرماید: «هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُم ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً»؛(1) «اوست که همه چیزهایی را که در روی زمین است برایتان بیافرید».

3 - مساوات در تقسیم بیت المال:

(بیت المال) مجموعه امکانات و اموال عمومی جامعه است که به دست دولت و امام جامعه سپرده می شود، و مالکیت امام و دولت نسبت به آن ها مالکیت منصب و جهت است نه مالکیت شخصی و فردی.

در آیین مقدس اسلام، مساوات، دستور کار لازم دولت ها و حکومت ها شمرده شده است. امام علی علیه السلام می فرماید: « … و أعطیت کما کان رسول اللَّه صلی الله علیه وآله یعطی بالسویّة و لم اجعلها دولة بین الأغنیاء … »؛(2) « … من چون پیامبرصلی الله علیه وآله بیت المال را برابر به همه می دهم، و آن را ویژه اغنیا نمی سازم».

در رابطه با دوران ظهور و تحقق اصل مساوات و گسترش برابری در سراسر اجتماعات، احادیثی رسیده است که از بیان و محتوای آن می توان کشف کرد که در دوران امام منجی، مساوات اجتماعی در سطحی بسیار متعالی عینیت می یابد، که شاید چگونگی آن و فراگیری و عمق نفوذ آن در این روزگاران برای ما - با ذهنیّت های موجود - پذیرفتنی نباشد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «أبشرّکم بالمهدیّ یبعث فی أمتی … یرضی عنه ساکن السماء و ساکن الأرض، یقسم المال صحاحاً. فقال له رجل: و ما صحاحاً؟ قال: السویّة بین الناس»؛(3) «به مهدی بشارتتان می دهم. او از میان امت من برانگیخته می شود … ساکنان آسمان و زمین از او خوشنود خواهند بود. او مال

ص:95

را درست تقسیم می کند. مردی پرسید: درست چیست؟ فرمود: میان همه مساوی تقسیم می کند».

تاریک [زندگی] را نورانی و روشن می کند، و پس از ظلم از عدل می آکند، و پس از جهل و نادانی علم و دانایی را فراهم می سازد … ».

و امام باقرعلیه السلام می فرماید: «اذا قام قائمنا وضع یده علی رؤوس العباد، فجمع به عقولهم، و أکمل به أحلامهم»؛(1) «قائم ما، به هنگام رستاخیز خویش، نیروهای عقلانی توده ها را تمرکز دهد. و خرد ها و دریافت های خلق را به کمال رساند».

ج) تکنیک های دقیق علمی و فنّی و متناسب با محیطها و سرزمین ها به کار رود.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: « … یتنعّم امّتی فی زمن المهدیّ علیه السلام نعمة لم یتنعّموا قبلها قطّ، یرسل السماء علیهم مدراراً ولاتدع الأرض شیئاً من نباتها الاّ اخرجته … »؛(1) «امت من در زمان مهدی علیه السلام به نعمت هایی دست یابند که پیش از آن و در هیچ دوره ای دست نیافته بوده اند. در آن روزگار، آسمان باران فراوان دهد، و زمین هیچ روییدنی را در دل خود نگه ندارد».

ای علی، و آخر ایشان قائم است که به دست او خاور و باختر زمین گشوده می شود».

2 - اصول و احکام فراوان دچار تحریف و دگرگونی معنوی یا موضعی شده است، و امام آن ها را چنان که در اسلام اصیل آمده بیان می کند و تحریف و انحرافات روی داده را روشن می سازد و مفهوم و حکم و جایگاه آن را مشخص می کند، و این با طرز تلقی و برداشت عمومی مردم و علما سازگاری ندارد. از این رو برنامه و راه و روش تازه به حساب می آید.

ص:100

56 - در جستجوی نور

57 - در کربلا چه گذشت؟ (ترجمه نفس المهموم)

58 - دفاع از حریم امامت و ولایت(مختصر شب های پیشاور)

59 - دلشده در حسرت دیدار دوست

60 - دین و آزادی

61 - رجعت یا حیات دوباره

62 - رسول ترک

63 - روزنه هایی از عالم غیب

64 - زیارت ناحیه مقدسه

65 - سحاب رحمت

66 - سخنرانی مراجع در مسجد جمکران

67 - سرود سرخ انار

68 - سقّا خود تشنه دیدار

69 - سلفی گری (وهابیت) و پاسخ به شبهات

70 - سیاحت غرب

71 - سیمای امام مهدی علیه السلام در شعر عربی

72 - سیمای جهان در عصر امام زمان علیه السلام(دوجلدی)

73 - سیمای مهدی موعودعلیه السلام در آئینه شعر فارسی

74 - شرح زیارت جامعه کبیره (ترجمه الشموس الطالعه)

75 - شمس وراء السحاب/ عربی

76 - صبح فرا می رسد

77 - ظهور حضرت مهدی علیه السلام

78 - عاشورا تجلّی دوستی و دشمنی

79 - عریضه نویسی

80 - عطر سیب

81 - عقد الدرر فی أخبار المنتظرعلیه السلام/عربی

82 - علی علیه السلام مروارید ولایت

83 - علی علیه السلام و پایان تاریخ

84 - غدیرخم (روسی، آذری لاتین)

85 - غدیرشناسی و پاسخ به شبهات

86 - فتنه وهابیت

87 - فدک ذوالفقار فاطمه علیها السلام

88 - فریادرس

89 - فرهنگ اخلاق

90 - فرهنگ تربیت

91 - فرهنگ درمان طبیعی بیماری ها(پخش)

92 - فوز اکبر

93 - فریادرس

94 - قصه های تربیتی

95 - کرامات المهدی علیه السلام

96 - کرامت های حضرت مهدی علیه السلام

97 - کمال الدین وتمام النعمة (دو جلد)

98 - کهکشان راه نیلی (مجموعه اشعار)

99 - گردی از رهگذر دوست (مجموعه اشعار)

100 - گفتمان مهدویت

101 - گنجینه نور و برکت، ختم صلوات

102 - مام فضیلت ها

103 - مشکاة الانوار

104 - مفرد مذکر غائب

105 - مکیال المکارم (دو جلد)

106 - منازل الآخرة، زندگی پس از مرگ

107 - منجی موعود از منظر نهج البلاغه

108 - منشور نینوا

109 - موعودشناسی و پاسخ به شبهات

110 - مهدی علیه السلام تجسّم امید و نجات

111 - مهدی منتظرعلیه السلام در اندیشه اسلامی

112 - مهدی موعودعلیه السلام، ترجمه جلد 13 بحار - دو جلد

113 - مهربان تر از مادر / نوجوان

114 - مهر بیکران

115 - میثاق منتظران (شرح زیارت آل یس)

116 - ناپیدا ولی با ما/(فارسی،ترکی استانبولی، انگلیسی، بنگالا)

117 - نجم الثاقب

118 - نجم الثاقب (دوجلدی)

119 - ندای ولایت

ص:103

120 - نشانه های ظهور او

121 - نشانه های یار و چکامه انتظار

122 - نگاهی به مسیحیت و پاسخ به شبهات

123 - نماز شب

124 - نهج الکرامه گفته ها و نوشته های امام حسین علیه السلام

125 - و آن که دیرتر آمد

126 - واقعه عاشورا و پاسخ به شبهات

127 - وظایف منتظران

128 - ویژگی های حضرت زینب علیها السلام

129 - هدیه احمدیه/(جیبی، نیم جیبی)

130 - همراه با مهدی منتظر

131 - یاد مهدی علیه السلام

132 - یار غائب از نظر(مجموعه اشعار)

133 - ینابیع الحکمة/عربی - پنج جلد

جهت تهیه و خرید کتاب های فوق، می توانید با نشانی:

قم - صندوق پستی 617، انتشارات مسجد مقدّس جمکران مکاتبه و یا با شماره تلفن های 7253700، 7253340 - 0251 تماس حاصل نمایید.

کتاب های درخواستی بدون هزینه پستی برای شما ارسال می گردد.

سایر نمایندگی های فروش:

تهران: 66939083، 66928687 - 021

یزد: 6246489، 2-6280671 - 0351

فریدون کار: 14 - 5664212 - 0122

ص:104