ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص: 12

أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي اْلأَمْرِ مِنْكُمْ (1) 1

در زيارت جامعه هم مى خوانيم:مَنْ أَتَاكُمْ نَجَا وَمَنْ لَمْ يَأْتِكُمْ هَلَك (2) 2.

پيمودنصراط مستقيم نياز به شناخت مجموعه قوانين و مقرراتى دارد كه از آن، در قرآن كريم با ناماسلام ياد شده است.

إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ اْلإِسْلامُ. (3) 3

و اسلام نيز اركانى دارد كه حج يكى از آنها است:

بُنِيَ الإِسْلامُ عَلَى خَمْسٍ، عَلَى الصَّلاةِ وَالزَّكَاةِ وَالصَّوْمِ وَالْحَجِّ وَالْوَلايَة. (4) 4

حج گزاران پيش از رفتن به اين سفر نورانى از يك سو وظيفه دارند با مناسك حج آشنا شوند تا آن را صحيح و درست انجام دهند و از سوى ديگر نسبت به اسرار و معارف حج شناخت پيدا كنند تا به باطن و روح حج دست يابند.

انجام دادن درست اين فريضه، تكليف را از دوش انسان بر مى دارد و دستيابى به روح و باطن حج زمينه ساز تكامل انسان مى شود، در كتب لغت آمده است:حَجَّ فلانٌ أي افْلحَ فلانٌ؛انجام حج يعنى رستگارى و فلاح.

حج چشمه جوشان و زلالى است كه جويندگان حق و فضيلت، اگر خود را در آنجا شستشو دهند، همچون روزى كه از مادر متولد شده اند از گناه پاك و پاكيزه مى شوند.

علما و دانشمندان و فقهاى بزرگوار، هركدام به سهم خود كوشيده اند تا مسلمانان را با ابعاد گوناگون حج آشنا كنند و راه را براى بهره ورى بيشتر آنان هموار سازند. برخى

ص: 13

مناسك حج نوشته اند تا مردم را در صحيح و درست انجام دادن اعمال يارى دهند و برخى ديگر به بيان اسرار و معارف اين مناسك نورانى پرداخته اند تا تشنگان معارف اسلامى را سيراب و آنها را در پيمودن مسير كمال راهنمايى كنند.

استاد ارجمند حضرت آيةاللَّه آقاى حاج سيد محمّد ضياءآبادى- دامت توفيقاته- از جمله عالمانى هستند كه با تأليف كتابحج برنامه تكامل كوشيده اند مناسك معنوى حج را تبيين كنند تا زائران بيت اللَّه الحرام با معرفت و بصيرت در اين مسير طىّ طريق كرده، راه نجات را بيابند و در پايان پاك و پاكيزه و مهذّب به ميهن خويش برگردند.

كتاب يادشده بارها چاپ و مورد استقبال جويندگان حقيقت قرار گرفته است. ليكن از آنجا كه اين كتاب در فضاى گذشته و قبل از انقلاب به رشته تحرير درآمده بود و هم اكنون حج جمهورى اسلامى ايران با گذشته تفاوت هاى بسيار زيادى پيدا كرده است، لذا با كسب اجازه از معظم له و براى بهره بردارى بيشتر حجاج بيت اللَّه الحرام، اقدام به تلخيص كتاب نموده، برخى مطالب غير ضرورى حذف و با ويرايش جديد به شكل كنونى آماده شد كه خوشبختانه تأييد و تشويق ايشان را نيز به همراه داشت.

اميد است خوانندگان عزيز، با خواندن اين كتاب ارزشمند، با آمادگى بيشترى راهى ديار وحى شوند و به مناسك معنوى حج نيز با همان دقت و وسواسى كه در انجام درست حج دارند بنگرند و در نتيجه با انجام حجى صحيح و كامل به تمامى اهداف اين سفر معنوى و روحانى دست يابند ان شاء اللَّه.

معاون آموزش و پژوهش

بعثه مقام معظم رهبرى

18 شعبان المعظم 1426 ه. ق.

1/ 6/ 1384 ه. ش.

ص: 14

بسمه تعالى

حضور مبارك حضرت حجةالاسلام والمسلمين آقاى قاضى عسكر دام عزه الشريف

با سلام و عرض تشكر از عناياتى كه درباره تلخيص كتاب حج ابراز فرموديد، معروض مى دارد از هر جهت شايسته تقدير است. هرچند اين حقير دوست داشتم بعضى از قسمت ها برداشته نشود ولى نخواستم از نظر جناب عالى تخطّى كرده باشم و شايد هم صلاح در همان باشد كه اعمال فرموده ايد و البته قطعى است كه در مقدمه اشاره به تلخيص شدن اصل كتاب خواهيد فرمود. سلامت و سعادت دارين براى حضرت عالى از خداوند متعال مسألت دارم.

ملتمس دعا، سيّد محمّد ضياءآبادى

ص:15

ص: 16

زمزمه هاى عاشقانه و شورانگيز از عمق جان سر مى دهند و دردهاى درونى خود را با خالق مهربان در ميان مى گذارند و با گوش دل، پذيرش ها و نوازش هاى كريمانهربّ البيت را مى شنوند و با روحى سرشار از نشاط و بهجت معنوى بر مى گردند.

حقّاً كعبه، در اين دنياى پرطوفان، پناهگاه معنوى انسان است.

زنده دلانى كه از فريادهاى جان فرساى زندگى ماشينى به ستوه آمده اند و آهنگ هاى ملال انگيز سود و زيان مادّى پول پرستان، ملولشان ساخته و از تأمين حيات سعادتمندانه براى خود و ديگران، مأيوس شده اند، با پناهندگى به كعبه، آن چنان رَوح و راحت جان مى يابند و آرام مى شوند كه تمام مشكلات و مصائب، در نظرشان آسان مى نمايد و راه هاى پرسنگلاخ زندگى، پيش پايشان هموار مى گردد و با قلبى مطمئن و سينه اى گشاده در اثر اتّكا به قدرت لايزال الهى، براى مبارزه با سختى هاى حيات و به وجود آوردن زندگى انسانى، آماده مى شوند.

البته، نيل به آثار حيات بخش اعمال عبادى عموماً و عمل حجّ خصوصاً، مشروط به اين است كه به دقايق و اسرار اين دستورات عظيم آسمانى توجّه كامل بشود؛ وگرنه بسيار روشن است كه صورت عارى از روح، آن نتايج عالى انسانى و اجتماعى را نخواهد داد.

و به طور قطع، قسمت عمده محروميّت ما مسلمانان، از آثار فوق العاده عظيم دستورات دينى خود، معلول بى توجهى به روح قوانين الهى و اكتفا به صورت ظاهر آنهاست.

مردمى را مى بينيم كه مكّه مى روند و عمره و حج بجا مى آورند و ظواهر اعمال و مناسك را هم به خوبى مى دانند، اما نه انقلابى در اخلاق و تكامل نفس و ترقّى روح و ارتباط با خدا در آنان حاصل مى شود، و نه از نظر روابط اجتماعى و حفظ حقوق بشرى، خود را مضبوط و منظّم مى سازند.

بعضى از مردمى كه به عزم زيارت بيت اللَّه و امتثال فرمان عظيم خدا، به جنب وجوش مى افتند و مقدّمات سفر را فراهم مى سازند، از كوچك ترين اشياى مورد حاجت در سفر، غفلت نمى كنند؛ از وسايل خواب و خوراك و پوشاك و ساك هاى بزرگ و كوچك براى حمل سوغاتى گرفته تا يادگرفتن مناسك حجّ و مسائل مربوط به احرام و طواف و سعى و رمى و ساير اعمال ظاهرى كه همه را با جدّ و اهتمام كامل، تهيّه و تحصيل مى كنند، امّا از نظر درك روح حجّ و شناختن هدف و مقصود از اين سير و سفر الهى، چنان در حال غفلت و بى خبرى مى روند و بر مى گردند كه اصلًا حرفى از آن به ميان نمى آورند و سؤالى نمى پرسند و برنامه اى نمى گذارند و احساس كمبودى

ص: 17

نمى كنند. گويى اصلًا شناختن آن حقايق و صورت خارجى دادن به آن مقاصد، در مركز قلب و صحنه عمل، جزء برنامه اسلامى نيست و هيچ گونه دخالتى در امور آنها ندارد.

گويا تنها چيزى كه از آنها خواسته اند، همين است كه دو قطعه حوله بر خود بپوشند و كلمه لبّيك به زبان جارى كنند و چند بار گرد بيت بچرخند و بين صفا و مروه گردش كنند و در منى سر بتراشند و گوسفندى بكشند و سنگريزه هايى به ستون هاى بيابان منى بزنند و بعد برگردند و والسلام!

پس معلوم مى شود كه آنها روح حج را درك نكرده اند و هدف و معناى كار خود را نشناخته اند، و در نتيجه به اين چنين تضادّ و تناقضى در عمل مبتلا شده اند.

بنابراين چاره اى نيست جز اين كه خود را به فراگيرى و فهم مقصدها و هدف هاى انسانى و حياتى برنامه هاى حكيمانه آسمانى، موظف بدانيم و در اين راه، از خود سعى بليغ و اهتمام كافى نشان بدهيم و از امام سيّد السّاجدين عليه السلام، به خاطر داشته باشيم كه ضمن تشريح مقاصد عالى اعمال حج، از مردى كه اعمال حجّ بجا آورده بود، سؤال فرمود:آيا در حين انجام آن عمل و اين عمل، متوجّه معنى و مقصد كار بودى؟

آيا به هنگام خلع لباس از تن و پوشيدن جامه احرام و گفتن لبّيك، عزم خلع لباس گناه از روح و پوشيدن جامه تقوا و پرهيز را در دل داشتى؟ همچنين در طواف و سعى و وقوف در عرفات و مشعر و رمى جِمار و بيتوته در منى و تراشيدن سر و كشتن قربانى، چنين و چنان بودى؟

او در جواب تمام سؤالات امام عليه السلام مى گفت:نه، اين چنين كه شما مى فرماييد نبودم.

امام عليه السلام در پايان سخن فرمود:

فَما وَصَلْتَ مِنى وَلا رَمَيْتَ الْجِمارَ، وَلا حَلَقْتَ رَأْسَكَ، وَلا ادَّيْتَ نُسُكَكَ وَلا صَلَّيْتَ فِي مَسْجِدِ الْخَيْفِ، وَلا طُفْتَ طَوافَ الْافاضَةِ وَلا تَقَرَّبْتَ، ارْجِعْ فَانَّكَ لَمْ تَحُجَّ. (1) 1

خلاصه مضمون آن كه، اين اعمال را چون به قصد تحقّق دادن به اين مقاصد انجام نداده اى، در حقيقت كارى نكرده اى و حجّى بجا نياورده اى. يعنى آن آثار عظيم اخلاقى و اجتماعى كه بايد از اين اعمال به دست آيد، نمى آيد و آن درجات عالى روحى كه بايد تحصيل شود، نمى شود؛ وگرنه مسلّم است كه موجب اسقاط تكليف ظاهرى مى شود.

ص: 18

بنابراين، وظيفه هر مسلمان است كه وقتى عزم حجّ و زيارت بيت محرّم كرده علاوه بر فراگرفتن آداب ظاهرى اين عبادت بزرگ- كه در رسايل عمليّه مخصوص مناسك حج مضبوط است- توجّه كاملى نيز به شناخت دقايق و مقاصد باطنى آن آداب و اعمال كند تا ركن اصيل اسلام (1) 1

در ظاهر و باطن وجودش تحقّق يابد و حقيقت حجّ و زيارت خدا در سرّ ضميرش زنده شود و به راستى، خانه قلبش، خانه خدا و بيت الذّكر گردد.

فَاذا قَضَيْتُمْ مَناسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبائَكُمْ أوْ اشَدَّ ذِكْراً. (2) 2

پس از فراغت از انجام مناسك حج، آن چنان به ياد خدا باشيد كه به ياد پدرانتان هستيد، و بلكه بيش از پدرانتان، ياد خدا كنيد (و او را در خلوت دل جا بدهيد).

از اين نظر، ديرزمانى بود مى انديشيدم كه مقاله اى كوتاه با خواست خدا در اين باب، به رشته تحرير درآورم، و آنچه را با فهم قاصر خود، در اين زمينه، از آيات قرآن كريم و روايات رسول اكرم صلى الله عليه و آله وائمّه معصومين عليهم السلام وبيانات آقايان علما و بزرگان دين، به دست آورده ام، به صورت مجموعه مختصرى، به عنوان ارمغان سفر، تقديم حجّاج بيت محرّم كنم، كه ان شاء اللَّه و به فضل و عنايت پروردگار، در اين سفرِ سعادت ثمر، همراه زوّار خانه خدا، رفيقى منبّه و مونسى مذكّر باشد.

به اميد آن كه بهره اى از ثواب آن اعمال و احوال ملكوتى، در آن مواقف و شعائر الهى، عايد اين حقير فقير نيز بگردد.

وللَّه الحمد كه موفّقم فرمود و اين اثر كوچك، به اين صورت مشهود درآمد و همچون ران ملخى از مورى ناتوان به درگاه سليمان، تقديم آستان اقدس حضرت ولىّ اللَّه اعظم، امام زمان، ارواحنا له الفدا گرديد و يُرجى من كرمه المنّ بالقبول. فان الهدايا على مقدار مُهديها.

سيد محمد ضياءآبادى

ص: 19

ص:20

ص:21

ص:22

ص: 23

اى افرادى كه ايمان آورده ايد، روزه بر شما نوشته شده، همان گونه كه بر كسانى كه قبل از شما بودند، نوشته شد، تا پرهيزگار شويد.

خاصيت نماز، تنوير جان آدمى به نور ذكر و مناجات با خدا و مقابل گشتن صفحه روح، با اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَاْلأَرْضِ (1) 1

است كه مى فرمايد:

اقِمِ الصَّلوةَ لِذِكْري. (2) 2

نماز را براى ياد من به پادار.

اما امتياز عبادت حجّ، در ميان انواع عبادات، اين است كه جامع الامرين است. هم خاصيّت تطهير دارد و هم مايه تزيين است. هم رفع ظلمت حبّ مال از دل مى كند و هم نورانيّت ذكر و انس با خدا مى آورد.

در حج، انفاق مال، دور افتادن از اهل و عيال، جدا شدن از آسايش الفت گرفته در وطن، تعطيل كردن كسب و كار و مشاغل زندگى مادّى، تحمّل رنج سفر، معاشرت با افراد بدخو، و احياناً تشنگى ها و آفتاب زدگى ها و بى خوابى ها و انجام اعمال نامأنوسى كه طبع نمى پسندد و عقل سطحى فايده اى در آن نمى بيند، مانند سنگ زدن به ستون هاى بيابان منى و هروله كردن و از لباس معمولى خود، در آمدن و سرتراشيدن و امثال اينها، در پاك كردن دل انسان از پليدى كبر و نخوت و خودخواهى و رام ساختن گردنكشان و خاضع كردن نافرمانان، فوق العاده مؤثّر است، و اين، نمونه اى از خصيصه طهارت بخشى حج است.

اما جنبه تزيين و تحليه حج، همان صفات فاضله روحى و اخلاقى است كه در شخص حاجّ، به وجود مى آيد. نيز، آثار درخشان سيادت آفرينى كه در جامعه مسلمين بارز مى شود و امّت اسلامى را، حاكم بر جميع ملل عالم مى گرداند.

به خواست خدا، در مباحث آينده به شرح قسمت هايى از منافع و فوايد روحى و اجتماعى اين عبادت بزرگ، مى پردازيم و گوشه اى از اسرار و رموز فوق حدّ احصاى

ص: 24

اين سفر پر از عجايب معنوى را، به قدر استعداد ضعيف و درك قاصر خود نشان مى دهيم و از فضل خدا و عنايت ولىّ اعظمش مدد مى خواهيم.

ص: 25

كاملًا به دست آورده اند و همچون روزى كه از مادر تولّد يافته اند، پاك و مطهّر به خانه بر مى گردند.

ص:26

ص: 27

ص:28

ص:29

ص: 30

قدرت هاى مخالف را از پا در مى آورد و هر نقشه خائنانه اى را نقش بر آب مى سازد و با اجراى قوانين متقن آسمانى و تحكيم مبانى عدل اجتماعى، يك زندگى سراسر سعادت و رضايت، توأم با عزّت و سيادت جهانى، به وجود مى آورد.

غرض ز انجمن و اجتماع، جمع قواست چرا كه قطره چو شد متّصل به هم، درياست

ز قطره هيچ نيايد، ولى چو دريا گشت محيط گردد و از وى نهنگ خواهد خاست

ز فرد فرد، محال است كارهاى بزرگ ولى ز جمع، توان خواست هر چه خواهى خواست

بى ترديد تنها وسيله براى حلّ مشكلات زندگى، تعاون اجتماعى است؛ و تنها راه براى ايجاد تعاون، حس تفاهم ميان افراد و اقوام است و عالى ترين عامل حسن تفاهم، تعاليم حقّه دينى است كه تمام فاصله ها را از بين مى برد و دل ها را به هم نزديك مى كند و شرق و غرب را به هم مى پيوندد و سياه و سفيد، عرب و عجم، ترك و هندو، همه را با هم برادر و همدرد و شريك غم مى گرداند و مى گويد:

ايُّهَا النَّاسُ، انَّ رَبَّكُمْ واحِدٌ، وَانَّ اباكُمْ واحدٌ، كُلُّكُمْ لِآدَمَ، وَآدَمُ مِنْ تُرابٍ انَّ اكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ اتقيكُمْ (1) 1 وَلَيْسَ لِعَرَبىّ عَلى عَجَمىّ فَضْلٌ الّا بِالتَّقْوى (2) 2.

مردم! پروردگار همه شما يكى است و پدر همه شما (آدميان) يكى. همه از آدميد و آدم، از خاك است. به حقيقت، هر كه در ميان شما باتقواتر است، او در پيشگاه خدا گرامى تر است. عرب را بر عجم فضيلتى نيست، مگر به ملاك تقوا.

و مى گويد:

الْمُؤْمِنُونَ اخْوَةٌ تَتَكافَؤُدِمائُهُمْ وَهُمْ يَدٌ عَلى مَنْ سِواهُمْ يَسْعى بِذِمَّتِهِمْ ادْناهُمْ (3) 3.

ص: 31

اهل ايمان، با هم برادرند. خون هاى آنها ارزش مساوى دارند. همه با هم در حكم يك دست و قدرت واحدى در مقابل بيگانه اند. پيمان كوچك ترين فردشان از نظر ارزش و احترام، در حكم پيمان عموم مسلمين است و وفاى به آن پيمان بر همگى لازم است.

ص: 32

خدا مى داند، چه دل هاى از خدا رميده اى، در اين بقعه مبارك، با خدا مأنوس شده اند و چه گمراهانى، از بركت اين بيت شريف به راه آمده اند و انسان هاى صالح بهشتى شده اند و چه جان هاى آلوده و سياهى، در اين جا پاك و منوّر گرديده اند. ولذا خدا، در توصيف اين خانه مى فرمايد:

مُبارَكاً وَهُدَىً لِلْعالَمِينَ. (1) 1

موجب بركت و هدايت جهانيان است.

ص: 33

آنها با تمام موانع و مشكلاتى كه سر راهشان ايجاد مى شود، از پاى نمى نشينند و عاشقانه پيش مى روند و همه گونه مشقّات و مصايب را متحمّل مى شوند تا خود را به پاى ديوار كعبه برسانند. همين كه چشمشان، به خانه معبودشان افتاد، همان جا به خاك مى افتند و تمام سختى ها را فراموش مى كنند و با سوز دل مى گويند:

يا رَبّ الْبَيْتِ، الْبَيْتُ بَيْتُكَ وَالْعَبْدُ عَبْدُكَ.

آمدم بر درگهت اينك به صد فرياد و آه از بزرگان عفو باشد، وز فرودستان گناه

ص: 34

اين گرايش به كعبه در انسان، به شرط سلامت فطرت، يك گرايش عادى و معمولى نيست. اين، يك مجذوبيّت خارق العاده و مستند به جعل و قرارداد الهى است، و رمزش، همان رمز گرايش و مجذوبيّت مردم به اهل بيت پيغمبر صلى الله عليه و آله است كه نتيجه دعاى حضرت ابراهيم عليه السلام و اجابت حضرت حق است. حضرت ابراهيم عليه السلام دعا كرد:

فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ. (1)

خدايا: دل هاى گروهى از مردم را متوجه آنها ساز.

بعد از اين كه ابراهيم عليه السلام، به امر خدا، همسرش هاجر و كودك شيرخوارش اسماعيل را، به بيابان خشك و سوزان حجاز آورد و بنا شد كه آنها را در آن صحرا تنها بگذارد و برگردد، دست به دعا برداشت و مناجات كرد:

رَبَّنا انّي اسْكَنْتُ مِنْ ذُرّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ، رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلوةَ فَاجْعَلْ أَفئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي الَيْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ. (2) 2

پروردگارا! من بعضى از فرزندانم را در سرزمين بى آب و گياهى، در كنار خانه اى كه حرم توست، ساكن ساختم تا نماز را برپا دارند. تو دل هاى گروهى از مردم را متوجّه آنها ساز، و از ثمرات به آنها روزى ده. باشد كه آنان شكر تو را به جاى آورند.

ص: 35

لِيُقِيمُوا الصَّلوةَ. (1) 1

بنابراين بايد ذرّيّه ابراهيم عليه السلام و رهبران معنوى، در وادى غير ذى زرع و محيط عارى از تجمّلات و تلذّذات مادّى باشند، و به جاى همه چيز، مجاورت بيت محرّم و مؤانست با خدا را برگزينند و فكر و ذكرشان خدا و همه چيز و همه كسشان، خدا باشد.

اين چنين كه شدند، قهراً دل هاى بشرى- كه به حكم اصل فطرت، گرايش به معبود دارند و مجذوب خالقند- به سوى خانه معبود و پاسداران آن، متمايل مى شوند و رو به آن سو به حركت در مى آيند، و نه تنها از نثار ثمرات مادّى و اموال دنيوى، در اين راه مضايقه نمى كنند، بلكه ميوه دل ها و ثمرات قلوب خود را، از عواطف و احساسات پاك و محبّت ها و مودّت هاى صادقانه و بااخلاص، نثار خانه معبود و مَقْدم ذريّه ابراهيم عليه السلام مى كنند كه فرد اجلاى آن ذريّه محبوب، وجود اقدس حضرت ختمى مرتبت صلى الله عليه و آله و اهل بيت اطهار عليهم السلام است، و سرازير شدن سيل عواطف و احساسات مردم عارف، به سوى آن خاندان پاك، به عيان مشهود و روشن تر از آفتاب آسمان است.

ص: 36

منافع حج است كه آيه شريفه مى فرمايد:

وَاذّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجّ ... لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ (1) 1.

مردم را دعوت عمومى به حج كن تا بيايند ... و شاهد منافع گوناگون خويش در اين برنامه حيات بخش باشند.

ص: 37

هر چه كه محبوبِ عمومى شد، وسيله اتّحاد اجتماعى خواهد بود؛ و اتّحاد اجتماعى نيز خلّاق سعادت دو جهانى خواهد شد.

آرى، كعبه خانه اى است كه مورد تقديس و احترام همگانى است؛ مركزى است كه قبله است و تمام مسلمانان از تمام نقاط جهان به هنگام نماز و عرض بندگى به پيشگاه خدا، رو به سوى آن مى ايستند، و ذبايح خود را از گاو و گوسفند و شتر، وقتى پاك و حلال مى دانند كه رو به سمت كعبه، سر بريده شوند. مردگان خود را، به سمت كعبه، در ميان قبر مى خوابانند. حالات شريفه و اعمال صالحه خود را، از هر قبيل كه باشد، وقتى در درجه كمال فضيلت مى شناسند كه در حال مواجهه با سمت كعبه انجام شود، و آن چنان قداست و حرمت، براى كعبه قائلند كه در دورترين نقاط عالم و در مخفى ترين مكان ها هم كه باشند، به هنگام قضاى حاجت مراقبند، رو به سمت كعبه يا پشت به سمت كعبه نباشند و استقبال و استدبار كعبه را در آن حال حرام مى دانند (شيعه در اين مسأله متّفقند)، و در كار تجليل و تقديس و احترام از آن خانه، تا حدّ قربانى دادن و فداكارى كردن و از نفايس و اموال خود گذشتن پيش مى روند.

حال، يك چنين نقطه اى كه بيت حرام و خانه محترم به احترام عمومى است، وقتى هدف مشترك واقع شد و محور فعّاليّت همگانى قرار گرفت، بدون ترديد، عامل ابقاى امّت و جامع شمل جمعيت خواهد بود و مرجع و پناهگاه ستمديدگان و خانه امن ترسيدگان خواهد شد.

بديهى است كه اين همه آثار حياتى، معلول همان حرمت و قداستى است كه خدا، در آن خانه جعل فرموده و آن را به طور خارق العاده و اعجازآميز، محبوب و محترم ساخته و دل ها را به سوى آن متمايل گردانيده است.

ذلِكَ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ ما فِي السَّمواتِ وَ ما فِي الْأَرضِ (1) 1.

اين حرمت و محبوبيّت و اين تجليل و تقديس همگانى كه سرچشمه حيات سراسر سعادت جامعه انسان است، دليل روشنى بر وجود مدبّرى عليم و حكيم است كه عالِم به

ص: 38

جميع مصالح و نيازمندى هاى انسان در زندگى فردى و اجتماعى است.

او مى داند كه جامعه بشر، نياز به مركز و مرجع واحدى دارد كه مورد احترام و محبوب جهانى باشد. خانه اميد بشر و مأمن انسان باشد تا همه در آن جا جمع شوند و دل به دل و دست در دست هم، با نيروى شگرف اتّحاد، گره از جميع مشكلات بگشايند و راه زندگى را با سعادت و سلامت بپيمايند؛ و لذا كعبه را چنين محلّى قرار داده و در آن، جعل حرمت و محبوبيّت فرموده است.

همين امر، كافى است كه ما را به علم و تدبير حكيمانه اش، متوجّه سازد و بفهماند كه علم خدا، محيط به تمام ذرّات كائنات است و همه چيز روى حساب دقيق، براى هدف و غايت مخصوصى به وجود آمده و بر اساس حكمت و مصلحتى در جريان است.

وَانَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَىْ ءٍ عَليم (1) 1.

ص: 39

جا به فرياد او جواب لبّيك بگويند و به او امان دهند و موجبات ترس و وحشتش را برطرف كنند.

همين نياز است كه بشر متمدن را، وادار به تشكيل سازمان ملل متحد كرد. حالا تا چه مقدار داراى واقعيت است، كارى به آن نداريم.

به همين جهت، در عالم اسلام، اين نياز حتمى جامعه انسان مورد عنايت واقع شده و حضرت حق عزّوجل، خانه كعبه را بعد از جعل حرمت و احترام عمومى درباره اش، مرجع و مأمنى جهانى قرار داده و خانه امن مردم معرفى فرموده است، تا نتيجه آن باشد كه امّت اسلامى- كه نهايت درجه احترام و ستايش براى آن خانه قائلند و صبح و شام و در خلال ساعات شبانه روز چندين بار، رو به كعبه مى ايستند و با انجام ركوع و سجود به سمت آن و تعظيم در برابر آن، خود را طالب و دوستدار جدّى كعبه و خانه امن بشر و تمام لوازم و مقتضيات آن، نشان مى دهند- در هيچ شرايطى راضى نشوند كه فردى مورد ظلم و ستم واقع شود، يا كسى با ترس و وحشت و اضطراب زندگى كند.

مسلماً اين چنين ملّتى با جدّ تمام، حامى مظلومان و امان بخش وحشت زدگان خواهند بود. نه تنها در ميان خودشان هيچ گونه ظلم و ارعاب، ديده نخواهد شد، بلكه در سطح سياست جهانى نيز، به عنوان يك ملت دادرس، مصلح و به وجودآورنده امنيّت همه جانبه شناخته خواهند شد پس كاملًا صحيح و درست است كه كعبه، عامل ايجاد و ضامن بقاى صلح و امان جهانى است.

جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيتَ الحَرامَ قِياماً لِلنّاسِ (1) 1،

واذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَامْناً (2) 2.

بنابراين، بى شكّ و ترديد بايد گفت، حيات بشر وقتى سعيد و داراى خيرات و بركات است كه كعبه، سرِپا باشد و حج، با شرايط كاملش انجام شود.

ص:40

ص: 41

وَللَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ الَيْهِ سَبِيلًا وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ. (1) 1

و براى خدا بر مردم است كه آهنگ خانه او كنند، آن ها كه توانايى رفتن به سوى آن دارند و هر كس كفر ورزد و حج را ترك كند، به خود زيان رسانده، خداوند از همه جهانيان بى نياز است.

ص: 42

ظاهِرَةً وَباطِنَةً. (1) 1

آيا نديديد (فكر نكرديد) كه خدا آنچه را در آسمان ها و آنچه را در زمين است، مسخّر شما گردانيده و به وفور، نعمت هاى ظاهر و باطن خود را در اختيار شما قرار داده است؟

حال، آيا چنين ولىّ نعمت بى همتايى، اين حق را بر گردن شما انسان ها ندارد كه براى عرض تشكر و سپاسگزارى از آن همه انعام و احسانش، به خانه اش برويد و هر يك به قدر استعداد خود، هديه به درگاهش ببريد؟

ناگفته پيداست كه زيارت بيت و تقديم قربانى، نه براى اين است كه نفعى عايد خدا شود وبر عزّت و جاه و جلال او بيفزايد: سبحانه وتعالى عمّا يتوهّمه الجاهلون علوّاً كبيراً.

بلكه دعوت به زيارت و آوردن قربانى، لطف و عنايت ديگرى از طرف خداوند منّان درباره انسان است.

ص: 43

بركات آسمانى اش را بر او نازل كند و با دست پر از انواع نعم و الطاف الهى از دنيايى و آخرتى، از حرم مكرّمش برگرداند.

ص: 44

فَذلِكَ ادْنى ما يَرْجِعُ بِهِ الْحاجُّ. (1) 1

حاجيان كه باز مى گردند سه دسته اند: دسته اى از آتش آزاد مى شوند؛ دسته اى از گناهان خود خارج مى گردند مانند، روزى كه از مادر تولّد يافته اند؛ و دسته سوّم با مصونيّت مال و عيال بر مى گردند و اين كم ترين بهره اى است كه عايد شخص حاجّ مى شود.

ص: 45

علاوه بر اين كه عنوانى بر عنوان هاى اجتماعى اش افزوده مى شود و كلمه حاجّ بر سر اسمش مى آيد، شايد ضمن سياحت، تجارتى هم بكند و سود و بهره مادّى هم ببرد، و نظاير اين دواعى و اغراض كه احياناً در قيافه دواعى دينى هم خودنمايى مى كند، فراوان است.

به هر حال اين فرد هم، بى بهره از بركات حج نمى ماند، منتها بهره او منحصر به فايده دنيوى خواهد بود و آن مصونيّت اهل و عيال و اموال از خطرات است تا از مكه برگردد كه فرمود: وَصِنْفٌ يُحْفَظُ فِي اهلِهِ وَمالِهِ.

ص:46

ص: 47

سَبْعِينَ الْفَ رَقَبَةٍ قِيمَةُ كُلّ رَقَبَةٍ عَشَرَةُ آلافِ دِرْهَمٍ. (1) 1

مردى بر امام كاظم عليه السلام وارد شد. امام از او سؤال كرد: به عزم حج آمده اى؟ عرض كرد: بله.

فرمود: آيا مى دانى براى آدم حاجّ چه فضيلتى است؟ گفت: خير، فرمود: كسى كه به حج بيايد و بر گرد بيت طواف كند و دو ركعت نماز بجاآورد، خدا مى نويسد براى او 70 هزار حسنه و محو مى كند از او 70 هزار سيّئه و بالا مى برد براى او 70 هزار درجه و مى پذيرد شفاعت او را درباره 70 هزار خانواده و قضا مى كند براى او 70 هزار حاجت و مى نويسد براى او ثواب آزاد ساختن 70 هزار بنده كه قيمت هر بنده اى 10 هزار درهم باشد.

البته بايد متوجّه بود كه ترتّب اين همه فضيلت و ثواب بر حج، مشروط به شرايطى است كه به خواست خدا در مباحث آينده به آن اشاره خواهد شد.

ص: 48

نرفتن مردم به زيارت كعبه، زيانى به خدا نمى زند، چرا كه خدا احتياج به كسى ندارد، بلكه اين، خسران و زيان فوق العاده بزرگ و هلاكت بارى است كه دامن مردم را مى گيرد و محروم از سعادتشان مى سازد.

گر جمله كائنات كافر گردند بر دامن كبرياش ننشيند گرد

ص: 49

كسى كه معتقد به وجوب حج نباشد يا نسبت به تركش بى مبالات باشد (هيچ گونه ترسى از ترك حج نداشته باشد) كافر است؛ زيرا مسلّم است كه بى پروايى و بى مبالاتى، ريشه از بى اعتقادى مى گيرد (و اين كفر است).

و همچنين مرحوم فيض در بيان روايتى كه مى فرمايد: كسى كه بدون عذر، تارك حج باشد و بميرد، يهودى يا نصرانى مرده است، مى گويد:

وإنّما يموت يهوديّاً أو نصرانيّاً لأنّه لو اعتقدها لأتى بها مع عدم المانع والاستطاعة وتوقّع الفوت بالموت. (1) 1

چرا تارك حج، يهودى يا نصرانى مى ميرد؟ براى اين كه اگر معتقد به وجوبش بود، با وجود استطاعت و نبودن مانع و احتمال فرا رسيدن مرگ و از دست رفتن فرصت حج، مسلّماً مسامحه در انجامش نمى كرد و اقدام به اتيانش مى نمود. يعنى سهل انگارى و بى اعتنايى در امر حج، با آن همه جدّ و تأكيد خدا، كشف از بى اعتقادى نسبت به وجوبش مى كند و بنابراين يهودى يا نصرانى مى ميرد.

ص: 50

يا على، هر كه حج را تأخير اندازد تا بميرد، خدا در روز قيامت، او را يهودى يا نصرانى بر مى انگيزد (با يهود و نصارى محشورش مى گرداند.)

ص: 51

قدرت معنوى اش در وجود انسان و جامعه مسلمانان، رو به ضعف و كاهش مى گذارد و زير پرده هايى از غفلت و انهماك در دنيا، مشرف به زوال و نابودى مى شود، و نزديك مى گردد كه به كلّى، سرمايه حيات از دست مسلمين برود و به هلاك ابدى مبتلا شوند.

اما ناگهان نسيم لطف و عنايت مى وزد، و نداى للَّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ البَيْتِ، .(1)

پرده گوش ها را مى نوازد و تكان در دل ها مى افكند و كاروان هاى حج، با جنب و جوشى چشمگير، از تمام بلاد مسلمين به راه مى افتند.

بار ديگر، امّ القرى، همچون مادرى مهربان، فرزندان دورافتاده خود را به دامن مى گيرد و در آغوش پرمهر خود مى فشارد و در ظرف چند روز محدود، خاطرات روح افزاى عبوديّت و بندگى و خدادوستى را، با نشان دادن صحنه هاى زنده و حسّاس آن، در دل ها تجديد مى كند و سفر پرخطر مرگ و بى اعتبارى دنيا و جدايى از مال و عيال و مراحل هولناك برزخ و محشر را به طور مجسّم، مقابل چشم ها مى آورد و زحمات طاقت فرساى انبيا و اولياى خدا را، در راه تأسيس و تحكيم مبانى دين تذكّر مى دهد و خلاصه پرده هاى ضخيم غفلت را، از قلوب انسان ها بر مى دارد و نور ايمان و توجه به خدا و آخرت را در فضاى جان ها، آشكار و عيان مى سازد و فرزندان خود را، از غذاهاى معنوى و روحى اشباع مى كند و با دينى محكم و ايمانى قوى، به وطن هايشان بر مى گرداند تا براى مبارزه با ايادى ابليس و سازمان هاى ضدّ خدا و مروّجان فساد و حفظ گوهر ايمان و سرمايه حياتى دين، كاملًا آماده و نيرومند و بانشاط شوند.

بنابراين، بايد تصديق كرد كه بقاى دين در اجتماع مسلمين، بسته به بقاى كعبه و احياى مناسك حج است.

و لذا امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

لا يَزالُ الدّينُ قائِماً ما قامَتِ الْكَعْبَةُ. (2) 2

همواره، دين برپاست مادام كه كعبه سرِپاست.

ص: 52

معروف است كه يكى از رؤساى ممالك مسيحى، حدود 75 سال پيش، روزى در مجلس مهمّى بيان كرد كه نفوذ در مسلمان ها تا وقتى سه چيز در آنها محكم و برقرار است و نسبت به آن ايمان دارند، ممكن نيست يا بسيار مشكل است، و از جمله، مسأله حج را نام برد. (1) 1

لسان روايات نيز، كعبه را در رديف قرآن و عترت عليهم السلام، از حُرُمات خدا به حساب آورده اند. يعنى كعبه، ركن اصيلى است كه حرمت و قداست آن، فوق ساير موضوعات دينى و شعائر الهى است. در واقع، كعبه مصونيّت خاصّ آسمانى دارد و حريم مقدّس خدا و ضامن بقاى اسلام و مورد تقديس و احترام از نظر عموم مسلمانان جهان است.

قال الصّادق عليه السلام: انَّ للَّهِ حُرُماتٍ ثَلاثاً لَيْسَ مِثْلَهُنَّ شَيْ ءٌ، كِتابُهُ وَهُوَ نُورُهُ وَحِكْمَتُهُ، وَبَيتُهُ الّذِي جُعِلَ لِلنَّاسِ قِبْلَةً لا يَقْبَلُ اللَّهُ مِنْ احَدٍ تَوَجُّهاً الى غَيْرِهِ، وَعِتْرَةُ نَبِيّكُمْ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله (2) 2.

به حقيقت، براى خدا سه چيز محترم است كه (از نظر اصالت در حرمت)

شبه و نظير ى ندارند:

1- كتاب او (قرآن) كه نور و حكمت اوست.

2- خانه او (كعبه) كه قبله مردم قرار داده شده است و خدا از احدى (اعمال عبادى را) كه رو به غير آن بياورد، نمى پذيرد.

3- عترت پيغمبر شما، (اهل بيت و ائمه اطهار عليهم السلام).

ص: 53

مى كنند تا راه را بيابند و از حيرت و ضلالت و گمراهى به درآيند، همچنين خداوند حكيم، كعبه را عَلَم و نشانه اسلام قرار داده است، تا كسانى كه در شناخت حقيقت اسلام و برنامه تربيتى آن دچار اشتباه و انحراف مى شوند، با ديده تحقيق و تفكّر در مناسك حجّ و موقعيت بيت بنگرند و مشخّصات اسلام واقعى را، عارى از هر گونه پيرايه هاى بى اساس، در چهره حج بخوانند و بدانند كه اسلام، دين توحيد خالص است و از همه گونه شرك و توجه به غير خدا مبرّاست.

اسلام، آيين رشد عقل است؛ آيين دور ريختن تجمّلات كودكانه دنيايى و وجهه همّت قرار دادن قرب به مبداً هستى. اسلام، بنيانگذار مساوات عمومى است، چنان كه پست و شريف و غنىّ و فقير و مرد و زن، در برابر قانون حقّ و عدالت مساوى اند. اسلام، ارائه كننده برنامه اخوّت و برادرى، بر اساس وحدت ايمانى است با وحدتى كه عميق ترين و استوارترين و وسيع ترين وحدت هاى بشرى است.

اسلام، دين تحرّك و جنبش و فعّاليّت دائم است؛ فعّاليّت به منظور حفظ شوكت و سيادت جهانى امّت اسلامى در تمام سطوح زندگى، از فرهنگ گرفته تا اقتصاد و نيروى نظامى.

و بالاخره اسلام، دين جهاد و رمى جمرات و كوبيدن مظاهر فساد و از سر راه برداشتن طاغوت ها و عمّال شيطان است؛ دين فداكارى و تَضحِيه و از جان گذشتن در اين راه و قربانى دادن كه:

وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمواتِ وَالْارْضَ. (1) 1

همه را ريختن و به كمال مطلق پيوستن.

اين، روح اسلام است و چهره حج، نماينده اين روح است:

جَعَلَهُ لِلْاسْلامِ عَلَماً.

ص:54

ص: 55

لَوْ انَّ النّاسَ تَرَكُوا الْحَجَّ لَكانَ عَلَى الْوالِي انْ يُجْبِرَهُمْ عَلى ذلِكَ، وَعَلَى الْمُقامِ عِنْدَهُ ... فَانْ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ امْوالٌ، انْفَقَ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْتِ مالِ الْمُسْلِمِينَ. (1) 1

اگر مردم از انجام حج تخلّف كنند، بر زمامداران مسلمين است كه آنان را اجبار به حجّ و اقامت در مكه نمايند (مركز توحيد و كنگره عظيم جامعه مسلمين خالى نماند و از هيبت اسلام نكاهد) و اگر مردم، قدرت مالى براى رفتن به مكه نداشته باشند، بر حاكم و دولت اسلامى لازم است كه از بيت المال و صندوق حكومت، هزينه سفر حجّاج را تأمين كند (نه اين كه از راه هاى گوناگون بر مشكلات سفر بيفزايد و مردم عازم را هم منصرف كند.)

قال الصّادق عليه السلام: لَوْ عَطَّلَ النّاسُ الْحَجَّ لَوَجَبَ عَلَى الْامامِ انْ يُجْبِرَهُمْ عَلَى الْحَجّ، انْ شائُوا وَانْ ابَوا، فَانَّ هذَا الْبَيْتَ انَّما وُضِعَ لِلْحَجّ (2) 2.

اگر مردم، حج را تعطيل كنند، بر پيشوا و زمامدار ملت واجب است كه مردم را بر انجام حج، مجبور سازد، چه آنان مايل باشند يا نباشند؛ چرا كه اين خانه، براى حج قرار داده شده است.

ص: 56

از خدا بترسيد، از خدا بترسيد، درباره خانه پروردگارتان (كعبه). آن را تا زنده هستيد خالى نگذاريد كه اگر رها شود (مردم از رفتن به حج، خوددارى كنند)، مهلت داده نخواهيد شد (به عذاب خدا مبتلا خواهيد گشت).

عَنْ أبِي عَبْدِاللَّه عليه السلام قالَ: وَانَّ اللَّهَ لَيَدْفَعُ بِمَنْ يَحُجُّ مِنْ شِيعَتِنا عَمَّنْ لا يَحُجُّ مِنْهُمْ وَلَوْ اجْمَعُوا عَلى تَرْكِ الْحَجّ لَهَلَكُوا. (1) 1

به حقيقت كه خدا به بركت حجّاج شيعيان ما، از تاركان حج، دفع بلا مى كند و اگر همه اجماع بر ترك حج كنند، هلاك خواهند شد.

ص: 57

را برپادارنده مردم قرار داده است.

ص: 58

كه حاجيان با سرهاى تراشيده برگشتند و او هنوز به حاجتش نرسيده است.

قَالَ الصَّادِقُ عليه السلام لِيَحْذَرْ أَحَدُكُمْ أَنْ يُعَوِّقَ أَخَاهُ مِنَ الْحَجِّ فَتُصِيبَهُ فِتْنَةٌ فِي دُنْيَاهُ مَعَ مَا يُدَّخَرُ لَهُ فِي الْآخِرَةِ. (1) 1

برحذر باشيد (بترسيد) از اينكه سبب تأخير و عقب افتادن حجّ برادرتان گرديد كه در اين صورت، علاوه بر آنچه در آخرت (عذاب) براى شما ذخيره خواهد شد، در همين دنيا نيز فتنه (گرفتارى و بلا) گريبانگير شما خواهد گشت.

رُوِيَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام إِنَّ رَجُلًا اسْتَشَارَنِي فِي الْحَجِّ وَ كَانَ ضَعِيفَ الْحَالِ فَأَشَرْتُ عَلَيْهِ أَنْ لَا يَحُجَّ فَقَالَ مَا أَخْلَقَكَ أَنْ تَمْرَضَ سَنَةً فَقَالَ فَمَرِضْتُ سَنَةً. (2) 2

اسحاق بن عمّار مى گويد: خدمت امام صادق عليه السلام عرض كردم: مردى با من در موضوع رفتن حج، مشورت كرد و ضعيف الحال بود. من صلاح در نرفتن ديدم و گفتم نرود. فرمود: تو سزاوار اين هستى كه (به جرم همين عمل كه مانع از حجّ ديگرى شده اى)، يك سال مريض شوى. مى گويد: (همچنين شد) من يك سال مريض شدم.

ص: 59

حاصل مضمون حديث آنكه:

منافع و آثار حياتى حج، تمام اهل زمين از شرق و غرب و برّ و بحر را فرا مى گيرد، چه آنها كه حج بجا مى آورند و چه آنها كه بجا نمى آورند، از تجّار و كسبه و مساكين و حاجتمندان و خلاصه تمام طبقات از عموم جوامع بشرى، مشمول بركات وسيع حجّ اسلام مى شوند و آن اجتماع مبارك الهى، در تأمين سعادت و آسايش جهانى، اثر مى گذارد.

زيرا مجتمعى از سران ملل و ممالك اسلامى، به وجود آمده كه بر اساس وحدت فكر و اعتقاد و عمل و تشديد مهر و محبت و صفا و صميميت و تصميم بر اجراى قانون حقّ و تثبيت عدل اجتماعى و حفظ حقوق بشرى، تشكيل يافته است، و اعضاى آن از اين اجتماع و هماهنگى، هدفى جز امتثال امر خدا و تحصيل رضاى پروردگار و تقرّب به درگاه حضرت حق ندارند. بنابراين، طبيعى است كه عنايت ربّانى، شامل حالشان مى شود و با به دست آوردن شوكت و سيادت جهانى كه مولود اتحاد حقيقى ملل اسلامى است، روابط حسنه تِجارى و فرهنگى توأم با حفظ قدرت و عزّت ايمانى، با ساير ملل برقرار مى سازند و تدريجاً معارف آسمانى خود را به ديگران عرضه مى دارند. برنامه متين و سعادت آفرين قرآن را، در زندگى آنان تنفيذ مى كنند و بالمآل، آثار درخشان تبعيّت از قرآن همه جا را مى گيرد و شرق و غرب و برّ و بحر را غرق در خير و صلاح و سعادت مى كند.

ولذا قرآن مى فرمايد:

جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنّاسِ. (1) 1

خدا كعبه را كه خانه محترم است، برپادارنده مردم قرار داده است.

و براى همين خيرات جهانى و منافع حياتى عالمگير حج است كه در مباحث گذشته ديديم، آيات قرآن و روايات معصومين عليهم السلام، با چه جدّ و اهتمامى، افراد بشر را دعوت به حجّ و زيارت بيت مى كنند و هيچ عمل نيكى را جانشين حج نمى شناسند و متخلّفان را كافر و مستحقّ اشدّ انواع عذاب دنيوى و اخروى معرّفى مى كنند.

ص:60

ص: 61

مجتمع بودند، نگرانى خود را از آينده امت اسلامى، به زبان آورد و حوادث و وقايع تلخ غم انگيز بسيارى، به مردم، گوشزد فرمود.

ص:62

ص:63

ص:64

ص:65

ص: 66

هدايت انسان، دريغ نفرموده و او را با رأفت و رحمتى خاصّ، در كَنَف حمايت ربوبى خود، درآورده است. و براى اين كه او را، مناسب با عالم طبع و حسّ، بپروراند تا آماده عالم ماوراى طبع و حسّش بسازد، خانه اى از سنگ و گل در اين عالم سنگ و گل، بنا كرده و آن را، خانه خود ناميده و بندگان وامانده و بى پناه خود را، به خانه خود دعوت كرده است تا بركات و رحمات خاصّه اش را در كنار آن خانه، به دامن بندگانش بريزد.

آرى، دعوت كرده است تا بندگان خاك نشين، از همه جاى عالم، بار سفر ببندند و به عزم زيارت خالق مهربان، به آن جا بروند و بدن هاى خود را، بر گرد جسم آن خانه طواف بدهند و دل هاى خود را با صاحب خانه مرتبط سازند تا كم كم، آمادگى براى زيارتربّ العالم وملك العرش پيدا كنند و مركز جان خود را،خلوتخانه حقّ و كعبه حقيقى بسازند كه فرمود:

لَمْ يَسَعْنِي ارْضِي وَلا سَمائِي وَوَسِعَنِي قَلْبُ عَبْدِي الْمُؤْمِنِ اللّيّنِ الْوادِعِ. (1) 1

زمين و آسمان من، گنجايش مرا نداشت (اما) قلب نرم و آرام بنده با ايمانم، مرا در خود گنجانيد.

آن كس كه با پا به كعبه رود، كعبه را طواف كند، و آن كس كه با دل رود، كعبه او را طواف كند.

حقّاً لطف و عنايتى از اين بالاتر نمى شود كه خداوند سبحان و منزّه از نقصِ جسميّت و احتياج به مكان، خود را، هم نشين خاكيان معرّفى فرموده و در رديف خانه هاى سنگ و گلى خاك نشينان، يك خانه سنگى براى خود انتخاب كرده و خود را همسايه ديوار به ديوار بندگان نشان داده كه من هم با شما هستم؛ در ميان شما هستم؛ دامن به دست شما داده ام؛ همه چيز خود را از من بخواهيد.

حتى در ميان شهرها و دهكده ها و بيابان ها، مسجدها را خانه خود معرّفى كرده تا در همه جا مردم دسترسى به او داشته باشند. نگفته حتماً بايد در آسمان به عرش بياييد تا به

ص: 67

داد شما برسم. يا حتماً بايد در سرزمين حجاز به مكه و كعبه بياييد تا به حرفتان گوش بدهم. خير، در هر نقطه عالم كه هستيد، هر گوشه اى را كه به اختيار خودتان به نام من اختصاص داديد، من همان جا را به عنوان خانه خود مى پذيرم و در همان جا از شما پذيرايى مى كنم.

در هر ساعتى از ساعات روز و شب، در خانه خودتان هم كه هستيد، رو به سمت كعبه و خانه من بِايستيد و آهنگ نماز كنيد. همين رو به خانه من ايستادن را به منزله آمدن به خانه ام حساب مى كنم و همان جا به نداى شما، لبّيك مى گويم و به خواسته هاى شما توجّه مى كنم.فَسُبْحانَ اللَّهِ الْمَلِكِ الرَّئُوفِ الرَّحِيمِ وَلا الهَ الّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْكَرِيم.

بله، مى خواهد ما را، با اين پذيرايى ها و عطيّه و بخشش ها، بپروراند و آماده حركت از اين دهكده ويران و رسيدن به مركز و پايتخت و عرش عظيم كند.

كه اى بلندنظر شاهباز سدره نشين نشيمن تو، نه اين كنج محنت آباد است

تو را ز كنگره عرش مى زنند صفير ندانمت كه در اين دامگه چه افتاده است

آرى، اين است هدف، تا ما چه مقدار فهميده و چه قدر پيش رفته باشيم.

ص: 68

محسوب نمى شود و فاقد ارزش هاى واقعى است.

قالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله:انَّما فُرِضَتِ الصَّلوةُ وَامِرَ بِالْحَجِّ وَالطَّوافِ وَاشْعِرَتِ الْمَناسِكُ لِاقامَةِ ذِكْرِ اللَّهِ، فَاذا لَمْ يَكُنْ في قَلْبِكَ لِلْمَذْكُورِ الَّذِي هُوَ الْمَقْصُودُ وَالْمُبْتَغى عَظَمَةٌ وَلا هَيْبَةٌ فَما قِيمَةُ ذِكْرِكَ. (1) 1

منظور ازوجوب نماز و حجّ و طواف و ديگر مناسك، به پاداشتن ياد خداست. پس وقتى قلب تو از هيبت و عظمت خدا كه مقصود و مطلوب اصلى از عبادات است خالى شد، در اين صورت، تنها ذكر زبانى (و اعمال خشك بدنى) چه ارزشى خواهد داشت؟!

صورت اعمال حج، نماينده سير منظّم روح انسان كامل است كه مراحل عبوديّت را دقيقاً مى پيمايد و خود را از تمام علايق مادّى و زخارف دنيوى، منقطع مى سازد و از توغّل و فرورفتگى در ظلمت عالم نفس، بالا مى كشد و به استغراق در نورانيت عالم ربّ مى رساند. (2) 2

حجّ واقعى، حركتى است كه در روح حاصل مى شود؛ سير و تحوّلى است كه در جوهر نفس انجام مى گيرد. حساب حج، حساب تكامل و تبديل ناقص به كامل است؛ از قوّه به فعل آوردن و خام را به حدّ پختگى رسانيدن و مانند كيميا، فلزّى را به فلزّ ديگر مبدّل ساختن، و نه حساب بازى و سرگرمى كه بعضى پنداشته اند.

درك و شعورهاى سطحى كجا و سير و تحوّل هاى تكان دهنده سالكين الى اللَّه كجا؟

آيا همين اعمال حجّ ما بود كه امام صادق عليه السلام را، از خود بى خود مى ساخت؟

مالك بن انس (پيشواى فرقه مالكيّه) مى گويد: يك سال با آن حضرت، به حج رفتم.

به هنگام احرام كه سوار بر مركبش بود، هر چه مى خواست بگويد لبّيك صدا در گلويش قطع مى شد و از مركبش سرازير مى شد. گفتم:فرزند رسول خدا! لبّيك بگو و ناچار بايد بگويى. فرمود:

ص: 69

يَا ابْنَ أَبِي عَامِرٍ كَيْفَ أَجْسُرُ أَنْ أَقُولَ لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ وَ أَخْشَى أَنْ يَقُولَ عَزَّ وَ جَلَّ لِي لَا لَبَّيْكَ وَ لَا سَعْدَيْكَ. (1) 1

اى پسر ابى عامر! چگونه جرأت كنم كه بگويم لبّيك اللّهم لبّيك در حالى كه ترس آن دارم كه خداى عزّ وجل جوابم دهد لا لبّيك و لا سعديك (نه، قبولت نمى كنيم و راهت نمى دهيم).

ص: 70

حاجى تو نيستى، شتر است، از براى آنك بيچاره خار مى خورد و بار مى برد

ص:71

ص: 72

كفر و الحاد و خباثت، توأم با بى پروايى و وقاحت، در قالب الفاظى مسجّع و عباراتى به ظاهر، فريبنده و گيرا، در آن محضر پاك و منوّر، علنى ساخت. تمام مناسك حج را به تمسخر گرفت و به مقام مقدس حجّاج و زوّار عالى قدر بيت معظّم اهانت كرد و با بى حيايى تمام گفت:

إِلَى كَمْ تَدُوسُونَ هَذَا الْبَيْدَرَ وَ تَلُوذُونَ بِهَذَا الْحَجَرِ وَ تَعْبُدُونَ هَذَا الْبَيْتَ الْمَرْفُوعَ بِالطُّوبِ وَ الْمَدَرِ وَ تُهَرْوِلُونَ حَوْلَهُ هَرْوَلَةَ الْبَعِيرِ إِذَا نَفَرَ مَنْ فَكَّرَ فِي هَذَا أَوْ قَدَّرَ عَلِمَ أَنَّ هَذَا فِعْلٌ أَسَّسَهُ غَيْرُ حَكِيمٍ وَ لَا ذِي نَظَرٍ فَقُلْ فَإِنَّكَ رَأْسُ هَذَا الْأَمْرِ وَ سَنَامُهُ وَ أَبُوكَ أُسُّهُ وَ نِظَامُهُ. (1) 1

تا كى شما اين خرمن را مى كوبيد و به اين سنگ پناهنده مى شويد و اين خانه از سنگ و گل برافراشته را مى پرستيد و همچون شتران رميده بر گرد آن جست و خيز مى كنيد؟ هركس در اين برنامه و تشريفات اين خانه بينديشد مى فهمد كه، اين كارى است كه دستوردهنده اش خالى از حكمت و رأى و بينش بوده است. پس جوابم را بده كه تو در رأس اين امر، واقع شده اى و شخصيت برجسته اين قومى، و پدرت بنيانگذار اين مسلك و نگهدار آن بوده است.

ملاحظه مى شود كه آنچه را مردم به اصطلاح روشنفكر، در مغزهاى خود مى پرورانند و احياناً به زبان و قلم مى آورند و در خيال خود، ابتكار فكرى به خرج مى دهند و اكتشاف نوينى به بازار تمدن عرضه مى كنند و پرده هاى اوهام و خرافات را پاره كرده و شاهكار بديعى از تجدّد فكر و رشد عقل، از خود نشان مى دهند و ديگران را به ارتجاع و كهنه پرستى مى شناسند، روشنفكرنماى سيزده قرن پيش، ابن ابى العوجا با بيانى داغ و مهيّج و الفاظى منظّم و مسجّع، خلاصه كرد و در حضور امام وقت و حجّت زمان، حضرت امام جعفر صادق عليه السلام، ابراز كرد تا روشنفكران امروز، به فكر روشن خود ننازند و اين گونه ادراكات عالى (!) را، به غلط، محصول تمدّن و تكامل مغز بشر ندانند. و بدانند كه اين ياوه سرايى ها، در هر زمان، معلول جهل و غرور و خودخواهى دسته اى معلوم الحال بوده و هست، و بلكه گوى سبقت در ميدان هذيان گويى و هتّاكى به

ص: 73

مقدّسات دينى را 1300 سال و بلكه هزاران سال پيش، امثال ابن ابى العوجاها و ابن مقفّع ها، ربوده اند.

بارى، ابن ابى العوجا كه فردى ملحد و مادّى بود و به ارزش هر كار، از دريچه منفعت مادى آن كار مى نگريست و اعمال حج و سعى و طواف و استلام حجر را، كارى عارى از منافع صورى مى ديد، وقيحانه لب به اعتراض و اهانت نسبت به حجّاج مسلمان گشود و آنچه در باطن داشت، ظاهر ساخت.

امّا، امام صادق عليه السلام كه نورانيّت فكر مقدّسش، همچون آفتاب بر فضاى جان ها، تابيده و دنيا و حيات مادى را، آن چنان كه هست، به انسان هاى پاكدل معرفى فرموده است، به طورى كه تربيت شدگان مكتب توحيد و عرفان آن حضرت، دنيا را، بى ارزش تر از آن مى دانند كه هدف و غايت فعاليت انسان باشد، بلكه در همه جا خدا را مى جويند و از همه كار، رضاى خدا را مى خواهند، در مقابل افكار كودكانه ابن ابى العوجا و گفتار جاهلانه اش، با وقار و متانت خاص حضرتش، جملاتى فرمود كه ريشه خباثت نفس او و همفكران او را، نشان داد و از پايان شوم و عاقبت وخيمى كه در انتظار آنان است، باخبرش كرد كه بدان:

إِنَّ مَنْ أَضَلَّهُ اللَّهُ وَ أَعْمَى قَلْبَهُ اسْتَوْخَمَ الْحَقَّ وَ لَمْ يَسْتَعِذْ بِهِ وَ صَارَ الشَّيْطَانُ وَلِيَّهُ وَ رَبَّهُ وَ قَرِينَهُ يُورِدُهُ مَنَاهِلَ الْهَلَكَةِ ثُمَّ لَا يُصْدِرُهُ الخ. (1) 1

هر كسى را كه خدا (به كيفر طغيان و عصيان) گمراهش كند و چشم دلش را نابينا سازد (توفيق درك حقايق از او بر گيرد و در اثر خذلان و به حال خود رها شدن، در ظلمات و تيرگيهاى آلودگى به شهوات نفسانى غوطه ور گردد و مانند جُعَل، انس به قاذورات پيدا كرده و همچون خُفّاش، از نور، گريزان شود. مسلّم، اين چنين مزاج آلوده و منحرف، ذائقه حق شناسى از او سلب مى شود) حق، در ذائقه او تلخ و ناگوار مى آيد و طعم حق را، مطبوع و گوارا نمى يابد.

(زمام تفكر و تشخيص و تصميمش، به دست شيطان عَنود مى افتد) شيطان، ولىّ و اختياردار او مى شود و عاقبت، او را به سرچشمه هاى هلاكت و بدبختى، واردش مى كند و هرگز از آن مهلكه، بازش بر نمى گرداند.

ص: 74

بعد، بيانى فرمود كه خلاصه مضمونش اين است:

اين (كعبه) خانه اى است خداوند حكيم، آن را وسيله امتحان بندگان قرار داده و آنان را مأمور به تعظيم و زيارت آن فرموده است، تا ميزان روشنى براى اخلاص و تسليم در امر عبادت و بندگى و خضوع در پيشگاه خدا، در ميان بشر باشد و افراد خالص الايمان و منقادِ در برابر فرمان حضرت خالقِ سبحان، از مردم منافق بى ايمان جدا شوند.

اين خانه قرارگاه پيغمبران و قبله گاه نمازگزاران و راه رسيدن به مغفرت و رضاى حضرت ايزد منّان است. پس منظور، نه پرستش سنگ است و عبادت بيت، بلكه معبود به حق، اللَّه است كه خالق جسم و جان آدميان است و آفريدگار زمين و آسمان.

تعظيم اين خانه و استلام اين حجر، به قصد اطاعت امر اوست.

سپس امام عليه السلام، در جواب سؤال ديگر ملحد كه على رغم فطرت خود، در وجود خالق حكيم عالَم نيز شبهه داشت، شواهد روشنى از آثار احاطه و قيّوميّت حضرت حق، طورى بيان فرمود كه مرد زنديق از شدت حيرت، دم فروبست و با ذلت و مسكنت تمام از جا برخاست و پيش يارانش آمد و مانند كسى كه از زير بار سنگينى بيرون آمده و خسته و ناتوان شده است، نشست و گفت:

سَأَلْتُكُمْ انْ تَلْتَمِسُوا لِي جَمْرَةً فَالْقَيْتُمُونِي عَلى جَمْرَةٍ.

من از شما سنگريزه اى خواستم كه با آن بازى كنم و دورش بيفكنم، شما مرا در ميان دريايى از آتش افروخته و شعله ور افكنديد كه رهايى و تخلّص از آن، برايم محال مى نمود.

يعنى من يك كسى را مى خواستم كه بازيچه اى در دست من باشد و با زبانم او را بكوبم. شما مرا به دست كسى انداختيد كه با بيان آتشينش نزديك بود همه چيزم را بسوزاند و نابود كند.

گفتند: خاموش باش! تو امروز با اين واماندگى و بيچارگى ات، ما را رسوا كردى.

تاكنون كسى را ناتوان تر از تو در مجلس او نديده بوديم. گفت:

ابِي تقُولُونَ هذا؟ أَنَّهُ ابْنُ مَن حَلَقَ رُئُوسَ مَن تَرَوْنَ.

آيا به من چنين حرفى مى زنيد؟ او پسر كسى است كه سرهاى تمام اين جمعيت را كه مى بينيد، تراشيده است.

ص: 75

اين جمله به قدرت بيان و نفوذ كلام پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله اشاره دارد؛ چون در ميان عرب متكبّرِ پرنخوت، تراشيدن سر، علامت ذلت و خوارى بود. به اين آسانى نمى شد كسى را وادار به سرتراشى كرد. حال، مرد ملحد، منظورش اين بوده كه شما مرا ملامت مى كنيد كه چرا در مقابل زبان و بيان جعفر بن محمد عليهما السلام، تسليم شدم. مگر او را نمى شناسيد؟ او پسر همان كسى است كه چنان بيانش نافذ و اراده اش قاطع بوده است كه روز عيد قربان، ملت عرب و ساير ملل و اقوام عالم را وادار به سرتراشى كرده است. (1) 1

اين بود شبهه يك مرد مادّى به نام ابن ابى العوجا در سيزده قرن پيش كه در هر عصرى، از زبان و قلم همفكران او، يعنى مادّى مسلكان، به عبارات گوناگون تراوش مى كند و مايه بازارگرمى مشتى سبك مغزان بى خرد مى شود.

آرى، اين كوتاه فكران معاند، تنها صورت ظاهر كار را مى بينند و خانه اى از سنگ و گل خالى از زينت و زيور؛ بيابان هايى خشك و سوزان را مشاهده مى كنند و مراسمى به ظاهر بى فايده و نامطبوع را مى نگرند. پيش خود مى گويند، آخر اگر اين خانه، خانه خداست، پس چرا بايد اين چنين ساده و عارى از همه گونه تجمّل باشد و در منطقه اى خشك و سرزمينى پر از سنگ و خاك، با آب و هوايى دور از لطافت و صفا واقع شود و دستورالعمل هايى اين چنين كه عقل و طبع، آن را نپسندد، داشته باشد؟ آيا نمى شد كه خدا قصرى رفيع و بنايى مجلّل در منطقه اى خوش آب و هوا، پر از اشجار مثمر و انهار جارى، گلزارهاى فرح انگيز و ساير موجبات تفريح و تفرّج، به نام خود برگزيند و دستورالعمل هايى مطبوع و عقل پسند صادر و مردم را به آن قصر زيبا و آن منطقه مصفّا، دعوت كند و انجام آن وظايف را بخواهد؟

بيابان هاى تفتيده و سوزان حجاز چرا؟ خانه سنگ و گلى براى چه و آن اعمال شاقّ خالى از منفعت به چه منظور؟

بله، به قول شاعر عرب:

قُلْ لِلَّذِي يَدَّعِي فِي الْعِلْمِ فَلْسَفَةٌ حَفِظْتَ شَيْئاً وَغابَتْ عَنْكَ اشْياءٌ

بگو به آن كسى كه ادعاى فهم و علم و درايت دارد، يك چيز را حفظ كرده اى و چيزهاى فراوان ديگرى از نظرت پنهان مانده و از دركش عاجز گشته اى. تو، جسم را مى بينى و از روح لطيف آن بى خبرى. تو، بيت را مى بينى و از ربّ البيت در حجابى. تو بيابان خشك عرفات و مشعر را مى بينى و از حلاوت راز و نيازهاى عاشقانه و اشك و آه هاى پرسوز و گداز دلباختگان به آن محبوب جميل پنهان از چشم سر و پيدا به چشم جان، به كلى بى اطلاعى.

ص:76

ص: 77

ثُمَّ أَمَرَ آدَمَ عليه السلام وَ وَلَدَهُ أَنْ يَثْنُوا أَعْطَافَهُمْ نَحْوَهُ فَصَارَ مَثَابَةً لِمُنْتَجَعِ أَسْفَارِهِمْ وَ غَايَةً لِمُلْقَى رِحَالِهِمْ تَهْوِي إِلَيْهِ ثِمَارُ الْأَفْئِدَةِ مِنْ مَفَاوِزِ قِفَارٍ سَحِيقَةٍ وَ مَهَاوِي فِجَاجٍ عَمِيقَةٍ وَ جَزَائِرِ بِحَارٍ مُنْقَطِعَةٍ حَتَّى يَهُزُّوا مَنَاكِبَهُمْ ذُلُلًا يُهَلِّلُونَ للَّهِ حَوْلَهُ وَ يَرْمُلُونَ عَلَى أَقْدَامِهِمْ شُعْثاً غُبْراً لَهُ.

آن گاه آدم عليه السلام و فرزندانش را امر فرمود تا رو به سوى آن آرند و سرانجام خانه كعبه، محلّى براى منفعت بردن در سفرهاى فرزندان آدم و مقصدى براى بار انداختنشان شد. (كه علاوه بر سود اخروى، منافع عظيم دنيوى نيز عايدشان مى شود.) ميوه هاى دل ها، در آن جا، فرود مى آيد (عواطف ايمانى و احساسات پرشور صاحبدلان و مشتاقان، به دامن كعبه سرازير مى شود.) از بيابان هاى بى آب و گياه، از درّه هاى ژرف و راه هاى دور، از جزاير و سواحل درياها (با رنج و تعب مى آيند و خود را، به كعبه مى رسانند، در حالى كه نخوت و كبر را از خود ريخته اند) غبارآلود و موپريشان، با بازوان و شانه هاى لرزان (از شدت انكسار و تذلّل) لا اله الا اللَّه گويان، دور بيت، مى چرخند.

قَدْ نَبَذُوا السَّرَابِيلَ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَ شَوَّهُوا بِإِعْفَاءِ الشُّعُورِ مَحَاسِنَ خَلْقِهِمُ ابْتِلاءً عَظِيماً وَ امْتِحَاناً شَدِيداً وَ اخْتِبَاراً مُبِيناً وَ تَمْحِيصاً بَلِيغاً جَعَلَهُ اللَّهُ سَبَباً لِرَحْمَتِهِ وَ وُصْلَةً إِلَى جَنَّتِهِ.

لباس ها (و تجمّلات دنيايى) را پشت سر افكنده اند و بر اثر نتراشيدن سرها و رهاكردن موها، زيبايى هاى خلقت خود را، از دست داده اند (گويى كه در راه جلب رضاى حضرت معبود، از خود بى خود شده اند و همه چيز خود را فانى در راه او ساخته و جز او به چيز ديگرى نمى انديشند و جمال ديگرى نمى جويند). اين صحنه، صحنه روشنى است براى امتحان و امتحان بزرگى است براى اطاعت و اخلاص بندگان، كه خداوند حكيم، آن را وسيله نيل به رحمت و وصول به جنّتش قرار داده است.

وَ لَوْ أَرَادَ سُبْحَانَهُ أَنْ يَضَعَ بَيْتَهُ الْحَرَامَ وَ مَشَاعِرَهُ الْعِظَامَ بَيْنَ جَنَّاتٍ وَ أَنْهَارٍ وَ سَهْلٍ وَ قَرَارٍ جَمَّ الْأَشْجَارِ دَانِيَ الثِّمَارِ مُلْتَفَّ الْبُنَى مُتَّصِلَ الْقُرَى بَيْنَ بُرَّةٍ سَمْرَاءَ وَ رَوْضَةٍ خَضْرَاءَ وَ أَرْيَافٍ مُحْدِقَةٍ وَ عِرَاصٍ مُغْدِقَةٍ وَ رِيَاضٍ نَاضِرَةٍ وَ طُرُقٍ عَامِرَةٍ لَكَانَ قَدْ صَغُرَ قَدْرُ الْجَزَاءِ عَلَى حَسَبِ ضَعْفِ الْبَلاءِ.

ص: 78

اگر خدا مى خواست، مى توانست خانه محترم و عبادتگاه باعظمت خود را در سرزمينى خرّم، در ميان باغ ها و جويبارهاى شاداب پر از اشجار سرسبز و ميوه هاى فراوان و كاخ هاى به هم پيوسته و آبادى هاى به هم متّصل، قرار دهد. اما در اين صورت مقدار پاداش بندگى، به نسبت آسانى و سبكى امتحان، ناچيز و اندك مى شد (و آن سعادت و كمال مطلوبى كه بايد عايد يك بنده مطيع با اخلاص گردد، نمى گرديد).

وَ لَوْ كَانَ الْأَسَاسُ الْمَحْمُولُ عَلَيْهَا وَ الْأَحْجَارُ الْمَرْفُوعُ بِهَا بَيْنَ زُمُرُّدَةٍ خَضْرَاءَ، وَ يَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ، وَ نُورٍ وَ ضِيَاءٍ، لَخَفَّفَ ذَلِكَ مُصَارَعَةَ الشَّكِّ فِي الصُّدُورِ وَ لَوَضَعَ مُجَاهَدَةَ إِبْلِيسَ عَنِ الْقُلُوبِ وَ لَنَفَى مُعْتَلَجَ الرَّيْبِ مِنَ النَّاسِ.

و اگر پايه هاى كعبه و سنگ هاى ديوار آن، از زمرّد سبز و ياقوت سرخ و بُلورهاى نورافكن ساخته و پرداخته شده بود، اين چنين ساختمان زيبا و جالب، باعث مى شد كه نبرد، با شكّ و ترديد در ميدان دل ها، سبك گردد؛ كشتى گيرى و زورآزمايى با شيطان، آسان شود و (با اين شرايط، راه وسوسه شيطان به دل ها، بسته مى شد و طبعاً) زمينه اى براى مجاهده با ابليس، در قلوب آدميان، باقى نمى ماند (و در نتيجه، مجاهدان در راه خدا، از غير مجاهدان امتياز پيدا نمى كردند).

يك منطقه خوش آب و هوا و بوستان و گلستان دلپذير و مصفّا، پر از انواع وسايل تفريح و تفرّج، موّاجِ از شادابى و نشاط و تنعّم، طبيعى است كه همه را به سوى خود جلب مى كند. از مُلحد بى دين گرفته تا مؤمن متّقى، از زاهد تارك دنيا، تا حريص فرو رفته و غرق در دنيا، همه و همه بار سفر بسته و رو به آن ديار مى آورند و به سعى و طواف و بيتوته و وقوف در ميان آن مناظر دلكش زيبا و چمنزارهاى پرگل و دلربا، مى پردازند.

هيچ معلوم نمى شود چه كسى براى اطاعت امر خدا آمده و چه كسى براى تبعيّت از هوا.

مخصوصاً عنوان حجّ و زيارت چه بهانه خوبى مى شد براى تيپ مسلمان نماهايى كه در دل، هوس هماهنگى با مُترفين و عيّاش پيشگان دارند و به ظاهر پاى بند به قيود اسلامند.

همين كه موسم حج مى رسيد، به بهانه حجّ و طواف بيت اللَّه زنجير از پا مى گشودند و با كمال آرامش خاطر، به كام دل مى رسيدند.

ص: 79

البتّه، بديهى است كه در اين صورت، كسى شكّ و ترديد در امر حج به دل راه نمى داد و شيطان، حاجت به وسوسه و تشكيك پيدا نمى كرد، تا با مجاهده شديد مردم باايمان، روبرو گردد و محتاج به كشتى گرفتن با مؤمنان بشود؛ چون با آن شرايط، همه با شوق و اشتياق فراوان، در لفّافه عنوان حجّ و زيارت، عازم خانه خدا مى شدند؛ اما در واقع بنده شيطان بودند.

در آن هنگام، موضوع آزمايش و امتحان، به كلى منتفى مى شد و اساساً زمينه اى براى بروز كفر و ايمان و اخلاص و ريا، باقى نمى ماند. به فرموده امام اميرالمؤمنين عليه السلام (قسمت سابق همين خطبه):

فَكَانَتِ النِّيَّاتُ مُشْتَرَكَةً وَالْحَسَنَاتُ مُقْتَسَمَةً.

نيت ها، مشترك (بين خدا و هوا) مى شد و عبادت ها (بين دنيا و آخرت) تقسيم مى گرديد (يعنى خداپرست و هواپرست، آخرت خواه و دنياطلب، به هم مشتبه مى شدند).

وَ لَكِنَّ اللَّهَ يَخْتَبِرُ عِبَادَهُ بِأَنْوَاعِ الشَّدَائِدِ وَ يَتَعَبَّدُهُمْ بِأَنْوَاعِ الْمَجَاهِدِ وَ يَبْتَلِيهِمْ بِضُرُوبِ الْمَكَارِهِ إِخْرَاجاً لِلتَّكَبُّرِ مِنْ قُلُوبِهِمْ وَ إِسْكَاناً لِلتَّذَلُّلِ فِي نُفُوسِهِمْ وَ لِيَجْعَلَ ذَلِكَ أَبْوَاباً فُتُحاً إِلَى فَضْلِهِ وَ أَسْبَاباً ذُلُلًا لِعَفْوِهِ. (1) 1

اما خداوند، با انواع شدايد و سختى ها (كه در باب حج، مقرّر فرموده) بندگان خودرا در معرض آزمايش درآورده، و آنان را با كوشش هاى گوناگون، به عبادت خود واداشته، و به انجام اعمال مختلفى كه پسنديده طبع انسان نيست، موظف فرموده است، تا رذيله كبر و طغيان و گردن كشى، از دل هاى بندگان خارج شود و روح تذلّل و عبوديّت، در نفوسشان جايگزين گردد.

اين جاست كه صحنه لغزنده امتحان، پيش مى آيد و شيطان اغواگر، به وسوسه مى پردازد و دستور حج را، يك دستور ارتجاعى عارى از حكمت و فايده عقلانى نشان مى دهد و افكار و عقول را، مضطرب مى كند و ميدان نبرد با شك و ترديد و مجاهده با ابليس، به وجود مى آيد.

در اين ميدان است كه قهرمانان تسليم و اخلاص، از شكّاكان و منافقان شناخته

ص: 80

مى شوند و با قدرت ايمان و قوّت يقين خود، شيطان ناپاك را بر زمين مى كوبند و لبّيك گويان، رو به خانه معبود مى روند و با نغمه توحيد و آهنگ عبوديّت خود، درّه هاى سوزان حجاز را پر از سطوت و هيبت مى سازند و دنياى هوسباز شهوت آلود را در برابر نيروى تسليم و اخلاص خود مى لرزانند. آرى، پيروزى در اين امتحان است كه درهاى فضل و احسان خدا را به روى بندگان باايمان مى گشايد و موجبات عفو و بخشش او را فراهم مى آورد.

ص: 81

آه! چه تكليف عجيبى و چه دستور غريبى! انسان از شنيدن آن بر خود مى لرزد و از تصوّر آن، تاب و توان از دست مى دهد.

چگونه ممكن است كه پدرى مهربان، در كمال عقل و هوش و درايت، با قلبى موّاج از مهر و محبّت و عطوفت، يگانه فرزند عزيز و پيوند دلش را بر زمين بخواباند و با دست خود، تيغ برنده، بر گلوى او بگذارد و رگ هاى او را ببرد؟

آرى، اين كار، كارى است كه نه طبع آن را مى پسندد و نه عقل براى آن توجيه و تفسيرى مى آورد، بلكه طبع آدمى، شديداً از اين عمل متنفّر است و عقل، آن را تقبيح و تحذير مى كند.

امّا اين جا وادى ديگرى است كه در آن، نه مركب نفس را ياراى تاخت و تاز است و نه قاضى عقل را قدرت اظهار نظر مى ماند. آن وادى، وادى عشق به خالق است و ميدان حبّ حضرت معبود كه تنها محبوب اصيل است و محبّت باقى محبوبات، طفيل محبت او و مشروط به اذن و رضاى اوست.

آن جا بود كه به محض اشاره از جانب حضرت او، بى درنگ و بى تسامح و تعلّل، دامن همّت به كمر زد و آماده امتثال فرمان شد. مطلب را با فرزند عزيزش در ميان گذاشت تا هم ملاك كار پدر روشن گردد و هم گوهر اخلاص پسر، از كمون فطرت پاك و قلب تابناكش، بارز شود و با صفايى تمام بگويد:

يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ. (1) 1

پدرم، هر چه دستور دارى اجرا كن. به خواست خدا مرا از صابران خواهى يافت.

به به از اين اخلاص، تا ابد، درود و رحمت حق بر اين تسليم كه:

فَلَمَّا أَسْلَما وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ. (2) 2

تسليم شدند و به پيشانى او را خوابانيد.

پسر، گردن كشيد و رو بر خاك زمين نهاد. پدر، آستين بالا زد و كارد بر حلق پسر

ص: 82

گذارد. صحنه اى تكان دهنده به وجود آمد كه دنيا را در برابر قدرت ايمان و نيروى محبت به خدا، به اعجاب و تحيّر واداشت.

در جلالت و عظمت اين دو روح موحّد مخلص، همين بس كه خدا اسلام و اخلاصشان را بستايد و توحيدشان را تصديق كند:

وَ نادَيْناهُ أَنْ يا إِبْراهِيمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيا (1) 1

و از جانب خود، فدا براى اسماعيل عنايت فرمايد:

وَ فَدَيْناهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ (2) 2

و شهادت به دشوارى امتحان نيز بدهد كه:

إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِينُ (3) 3.

آرى، به حقيقت كه اين، حقيقت تسليم و لبّ عبوديّت است. توحيد خالص و عارى از همه گونه شرك در عبادت است. نه عقل، در اين كار شريك است و نه نفس، دخيل. خالصاً لوجه اللَّه الكريم:

إِذْ جاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ (4) 4.

خدا هم براى تشكّر از اين تسليم، فرمود:

سَلامٌ عَلى إِبْراهِيمَ ... إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِينَ (5) 5.

وقتى هدف كه بروز روح خدادوستى آن دو بنده بااخلاص خدا بود، حاصل شد، گوسفندى به عنوان فداء و قربانى اسماعيل از طرف خدا آمد و به جاى او ذبح شد.

اسماعيل كه با بدنى زنده و سالم از روى زمين برخاست، ملقّب به لقب افتخارآميز

ص: 83

ذبيح اللَّه يعنى كشته راه خدا شد؛ چرا كه خود را با نيّت پاك، در اختيار فرمان خدا گذاشت و راضى شد كه در راه رضاى خدا كشته شود. خدا هم اين نيّت پاك و خالص را از او پذيرفت و او را به عنوان فداء و قربانى خود قبول فرمود.

حاصل آن كه: در اوامر امتحانى پروردگار، به خود كار كه بنگريم، چه بسا مصلحتى در آن نبينيم و فايده اى براى آن نفهميم، و چه بسا احياناً ضرر و زيانى هم از بعض جهات مشاهده كنيم، مانند تحريم صيد ماهى در روز شنبه كه در داستان اصحاب سبت آمده است، كه نه تنها فايده اى در آن به نظر نمى رسد، بلكه لطمه اقتصادى هم به دنبال دارد. يا تحريم خوردن آب از نهر معهود براى لشكريان طالوت كه تشنه و گرمازده، كنار آب روان رسيدند و مأموريّت يافتند كه فشار عطش را بر خود هموار كنند و تشنه بگذرند.

و همچنين مقيّد كردن بنى اسرائيل به اين كه حتماً از درب تنگ و كوتاه شهر وارد شوند و به سمت دروازه هاى بلند و فراخ ديگر نروند و نيز، با حال ركوع و گفتن كلمهحطّة داخل شوند. و همچنين دستور ذبح اسماعيل عليه السلام به دست پدرش ابراهيم عليه السلام.

در هيچ يك از اين موارد، فايده محسوس و معقولى در اعمالى كه مورد امر و نهى واقع شده است، ديده نمى شود، اما عالى ترين فايده و مصلحت، در اين گونه موارد، در صدور امر يا نهى از جانب خداست كه به دنبالش اطاعت و تسليم از ناحيه عبد است.

نتيجه تسليم و تعبّد هم، تقرّب به خدا و تحصيل رضاى خداست كه غايت الغايات و منتهاى آمال العارفين است:

وَرِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ (1) 1.

حال اين مطلب روشن شد و سرّ اوامر امتحانى خدا، تا حدّى به دست آمد و معلوم گرديد كه يك سلسله از اعمال عبادى، صرفاً بر اساس تعبّد و اخلاص در بندگى و اطاعت امر خدا، استوار است، بدون اين كه فايده و منفعتى از منافع بهداشتى، اقتصادى، سياسى و اجتماعى از تكليف به آن اعمال، در نظر باشد. تنها فايده آنها همانا تجلّى قلب سليم، و بارز گشتن روح خاضع عبد مطيع است كه كمال نهايى انسان در سير تكاملى اش، نيل به

ص: 84

همين درجه از عرفان و حق شناسى است كه پى به واقعيت مخلوقى خود ببرد و سر به آستان خالق بگذارد و تسليم بى چون و چراى فاطِرِ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ (1) 1

گردد و بالمآل، از جميع سعادات و لذّات جاودان، برخوردار شود.

اين مطلب كه روشن شد، اينك به بحث اصلى خود بر مى گرديم كه گفتيم در باب حجّ و مناسك آن نيز دستوراتى داده شده و اعمال و وظايفى مقرّر گرديده كه از نظر بارز ساختن اخلاص و تسليم بندگان خدا، عاملى بسيار قوىّ و ميزانى فوق العاده دقيق است، و يكى از امتيازات عبادت حج، نسبت به ساير عبادات، همين است كه جنبه تعبّد، در آن روشن تر است و رمز عبوديّت در خلال امتثال آن اوامر بهت انگيز، ظهور بيشترى دارد. به همين جهت در رجم شيطان رجيم و سركوب ساختن وسوسه آن لعين، بسيار مؤثر است؛ زيرا تمام همّت آن رانده شده پليد اين است كه با ايجاد شك و القاى شبهات گوناگون در ذهن آدميان، بندگان را از اطاعت امر خدا، باز دارد و مانند خودش مطرود از رحمت حق سازد. بنابراين از راه هاى مختلف، در دل ها وسوسه مى افكند و افكار را مشوّش و تصميمات را سست مى كند.

اين جاست كه بنده بااخلاص و عبد مطيع، با نور ايمان و الهام خدا، به خود مى آيد و مى فهمد كه دزد غارتگر، شيطان، به طمع ربودن گوهر ايمان، سر راهش آمده و در بيابان منى قصد چپاول دارد. پس بى درنگ، دست به كار دفع و طرد او مى شود و آن وسواس ناپاك را از فضاى قلب خود مى راند.

إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ. (2) 2

پرهيزگاران هنگامى كه گرفتار وسوسه هاى شيطان شوند، به ياد خدا و پاداش و كيفر او مى افتند، و در پرتو ياد او، راه حق را مى بينند و ناگهان بينا مى گردند.

آرى، مؤمن با هوش و ذكاوت، در همان جا به مبارزه با شيطان بر مى خيزد و با سنگ اخلاص و تسليم، بر سر و مغز آن دشمن ديرين آدم و آدمزادگان مى كوبد و بينى

ص: 85

او را به خاك مى مالد و مى گويد: همين شبهه و ترديد از شيطان است كه روزى در همين بيابان منى سر راه بر ابراهيم خليل عليه السلام گرفت و با وسوسه اش خواست آن مرد خدا را از اطاعت امر مولايش كه مكلّف به ذبح فرزند بود، باز دارد؛ ولى از دست آن مرد الهى سنگ خورد و نااميد برگشت.

امروز هم مى خواهد مرا با تشكيك مفسده انگيزش نسبت به مأموريت و وظيفه الهى ام كه سنگ زدن بر ستون هاى بيابان منى و سعى كردن بين دو كوه مروه و صفاست، سست و مردّد سازد و از اطاعت امر مولايم باز دارد و عاقبت به شقاوت و بدبختى و محروميت دائم مبتلايم كند.

ولى من هم كه به توفيق خدا درس اخلاص از مكتب عباد مخلصين آموخته ام، خدا را مالك مطلق و خود را مملوك صرف او مى شمارم و وظيفه اى جز امتثال فرمان او ندارم. و تمام فايده را در رضاى او مى دانم و بس.

اگر هاجر، آن مادر مهربان، براى به دست آوردن آب جهت فرزندش، هفت بار از اين كوه به آن كوه رفت و برگشت (1) 1، من بنده باايمان، براى به دست آوردن رضاى خالق سبحان، هفت بار كه سهل است، اگر بگويد تمام عمر از صفا به مروه و از مروه به صفا برو، خواهم رفت. اگر هاجر در ميان اين كوه ها، در جست وجوى آب بود، من در ميان همين كوه ها، به امر خدا، در جست وجوى رضاى خدا هستم.

اگر آن روز، حضرت ابراهيم عليه السلام، به امر خدا، سنگ بر شيطان زد تا مأموريت خود را انجام دهد و رضاى خدا را به دست آورد، (2) 2 من هم امروز، به امر خدا، سنگ بر ستون هاى بيابان منى مى زنم تا با اطاعت امر خدا، رضاى خدا را به دست آورم؛ چرا كه مى دانم اين سنگ زدن ها، اطاعت از امر خداست، و اطاعت امر خدا، دماغ شيطان به خاك ماليدن است. چنان كه غزالى مى گويد:

واعلم أنّك في الظاهر ترمى الحصى إلى العقبة وفى الحقيقة ترمى به وجه

ص: 86

الشيطان وتقصم به ظهره إذ لا يحصل إرغام أنفه إلّابامتثالك أمر اللَّه تعظيماً له بمجرد الأمر من غير حظّ النفس والعقل فيه. (1) 1

بدان، اگرچه به ظاهر، تو سنگريزه ها را به جمره عقبه (يكى از ستون هاى سنگى در بيابان منى مى زنى، اما در حقيقت، با همان سنگريزه ها به صورت شيطان مى كوبى و پشت او را مى شكنى.

زيرا يگانه راه به خاك ماليدن بينى شيطان، همانا محض اطاعت امر و تعبّد در مقابل فرمان خداست، بدون اين كه حظّى از حظوظ نفسانى يا فايده اى از فوايد عقلانى از خود آن كار، ملحوظ شده باشد.

ص: 87

ص:88

ص:89

ص: 90

حسرت آن روز چون بر دل همى صورت كنيم آه اگر در منزلى ما صيد گورستان شويم

رو كه هر تيرى كه از ميدان حكم آيد به ما هديه جان سازيم آن گه سوى آن پيكان شويم

چون بدو باقى شديم از بود خود فانى شديم چون بدو دانا شويم آنگه ز خود نادان شويم (1) 1

ص: 91

شكّى نيست كه آلودگان و ناپاكان را، به جايگاه پاكان راهى نيست. تحصيل طهارت، اوّلين شرط آهنگ خانه معبود است. همچنان كه فرموده اند:لا صَلوةَ الّا بِطَهورٍ (1) 1

نماز كه معراج و پرواز انسان است و رو به جمال اعلى رفتن، جز با طهارت و پاكى، ميسّر نخواهد بود. پس حج كه طواف بر گرد آن جمال است و يكى از اجزايش نماز است، به طور مسلّم و به طريق اولى بايد ركن عمده اش تحصيل طهارت باشد تا حجاج با آب توبه خالص و كامل، خود را از جميع گناهان كه اهمّ آنهامَظالم عباد است و تضييعحقوق النّاس، شست وشو دهند و تطهير كنند.

حقوق مردم را، اگرحقّ مالى است، مانند خمس و زكات و مظالم و كفّارات و ديون (بدهكارى ها به اشخاص) بايد بپردازند و اگرحقّ عِرضى است، مانند غيبت و تهمت و هتك حرمت و آزار و اذيّت، بايد از صاحبانش حلّيّت بخواهند؛ زيرا هر حقّى كه بر گردن طالب حج است، مانند طلبكارى سمج، گريبانش را گرفته و مى گويد: كجا مى روى؟ آيا به خانه خدا مى روى، در حالى كه فرمانش را در خانه ات زير پا مى گذارى؟! تو كه با بى اعتنايى به امر و نهيش بى حرمتى ها نسبت به او و اوليايش روا داشته اى، حالا با چه رويى وارد خانه اش مى شوى و كنار سفره اش مى نشينى؟!

تو اگر راستى، بنده مطيع و فرمانبردارى و براى عرض بندگى مى روى از همين جا شروع به اطاعت كن و حقوقى كه بر ذمّه ات نهاده است، ادا كن.

والدين و اقارب و ارحام و همسايگان و ديگر ذوى الحقوق را از خود، راضى و خشنود گردان.

لغزش هايى را هم كه بين خود و خدا داشته اى، به ياد بياور و از صميم قلب، اظهار ندامت بر گذشته و عزم بر ترك در آينده و استغفار جدّى كن.تائب واقعى باش تا داخل در زمرهمتطهّرين گردى و موردمحبّت حضرت معبود واقع شوى كه:

انَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوابِينَ ويُحِبُّ المُتَطَهِّرينَ (2) 2.

محقّقاً، خدا توبه كاران و پاك شدگان را دوست مى دارد.

ص: 92

و بسيار بجاست كه دستور توبه اى را كه از رسول اكرم صلى الله عليه و آله با كيفيت خاصّى منقول است، به جا بياورد و از بركات عظيمه آن برخوردار شود. (1) 1

ص: 93

آه مِنْ قِلَّةِ الزّادِ وَطُولِ الطَّريقِ وَبُعْدِ السَّفَرِ. (1) 1

بارى، كارهايش را به خدا واگذار كند و اهل و عيال خود را به نگهبان و نگهدار حقيقى بسپارد و رو به راه آورد.

فَاللَّهُ خَيْرٌ حافِظاً وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ. (2) 2

پس خدا بهترين نگهبان و مهربان ترين مهربانان است.

امام سجاد عليه السلام فرموده است در سفر اين دعا را بخواند تا در امان پروردگار باشد:

بِسْمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ وَمِنَ اللَّهِ والَى اللَّهِ وَفِي سَبيلِ اللَّهِ. اللَّهُمَّ الَيْكَ اسْلَمْتُ نَفْسي والَيْكَ وَجَّهْتُ وَجْهِي وَالَيْكَ فَوَّضْتُ امْرِي فَاحْفَظْنِي بِحِفْظِ الْايمانِ مِنْ بَيْنِ يَدَيَّ وَمِنْ خَلْفي وَعَنْ يَمِينِي وَعَنْ شِمالِي وَمِنْ فَوْقِي وَمِنْ تَحْتِي وَادْفَعْ عَنّي بِحَوْلِكَ وَقُوَّتِكَ فَانَّهُ لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ الّا بِاللَّهِ العَلِيّ الْعَظِيمِ.

از امام سجاد عليه السلام منقول است كه مى فرمود:

من با گفتن اين كلمات و سپردن خود به خدا ترس و باكى نخواهم داشت، هرچند جنّ و انس، براى زيان رساندن به من همدست و مجتمع شوند (صدمه اى به من نخواهد رسيد). (3) 3

ص: 94

بيهوده گويى و بيهوده كارى و باطل گذرانى وادارش مى كند، همراهش نباشد، به همان مقدار و بيشتر، موجبات تذكّر و اسباب يادآورى خدا و توجّه به دقايق و اسرار حجّ و ايجاد حالات خوشِ روحى، براى اين مسافر الهى بسيار لازم و سودمند است، و بايد در اين امر، سعى بَليغى كند تا با كسى رفيق وهمسفرشود كه بارفتاروگفتار و حالات معنوى اش دائم او را در حال توجّه نگه دارد و از عارض شدن حال غفلت و بطالت، مانع گردد.

از رفاقت و همسفرشدن با اشخاص بطّال و خوشگذران كه حتّى در اين سفر روحانى هم- كه ايّام معدودى بيش نيست و شايد در تمام مدت عمر، بيش از يك بار نصيب انسان نشود-، نمى توانند از بذله گويى ها و تفريح هاى هميشگى خود، دست بردارند و به كار مهمّ و مقصد فوق العاده عظيمى كه براى آن، ترك وطن كرده و سر به بيابان هاى مكه و حجاز گذاشته اند، بپردازند، شديداً بپرهيزد كه اين سفر، غير سفرهاى ديگر است و مقصد، فوق مقاصد عادى بشر است. هدف، بى نهايت گران مايه و از دست دادنش، موجب خسران غيرقابل جبران است.

جدّاً بايد مراقب خود باشد و هر لحظه اش را مغتنم بشمارد و به رايگان از دست ندهد و به خود بگويد:

حال كه اين توفيق بسيار بزرگ الهى نصيبت شده و رو به خانه حقّ مى روى، از كجا كه بار ديگر، عمر، وفايى كند و چنين موفّقيّتى نصيبت شود. بكوش و بهره خود را بگير.

از مقدار خواب و خوراك معمولى ات كم كن. از تفريحات زايد، بپرهيز. از كمبود كمّ و كيف غذا و مسكن، نگران مباش. از خريد سوغاتى، كوتاه بيا. اين همه بگذار تا وقت دگر كه با چنين سفرى مناسب نيست.

انْتَهِزوا الْفُرَصَ فَانَّها تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ. (1) 1

فرصتهاى زودگذر را مغتنم بشماريد كه همچون ابر زودگذر، از بالاى سر، رد مى شود. يك وقت به خود مى آييد كه ابر بهارى رفت و باران رحمت به شما نرسيد.

مكن عمر ضايع به افسوس و حيف كه فرصت عزيز است و الوقت ضيف

ص: 95

خواب و خورت ز مرحله عشق دور كرد آن دم رسى به دوست كه بى خواب و خور شوى

اين فرصت كم را از دست مده و غافل مشو و كمال استفاده را از آن ببر. آن قدر در دل خروارها خاك و سنگ بخوابى كه جمجمه ات لانه مار و مور گردد و گوشت هاى بدنت خوراك كرم هاى زير زمين شود.

خشت بالين گور ياد آور اى كه سر در كنار احبابى

خفتنت زير خاك خواهد بود اى كه در خوابگاه سنجابى

كى دعاى تو مستجاب شود كه به يك روى در دو محرابى

ص: 96

دقيقاً مواظب باشد كه كوچك ترين كلمه ناروا و رفتار ناپسند، از درشتگويى و ترشرويى، از او صادر نشود و چنين فرض كند كه همه نسبت به او، حقّ اذيّت دارند و او نسبت به احدى، حقّ آزار ندارد و همه را به حساب خدا بگذارد و جبران آن را از خدا بخواهد.

وقتى فكر اين چنين شد، تمام ناملايمات و دشوارى ها در نظرش آسان مى آيد و هر تلخى در ذايقه اش شيرين مى شود و از تحمّل آزار ديگران نيز لذّت مى برد و مى گويد:

به حلاوت بخورم زهر كه شاهد ساقى است به ارادت بكشم درد كه درمان هم از اوست

جمال كعبه، چنان مى دواندم به نشاط كه خارهاى مغيلان، حرير مى آيد

ص: 97

ص:98

ص: 99

مراحل، طى شد و اينك به مواقف رسيده ايم:

ص: 100

كسانى كه از جهات و جوانب مختلفه عالم، به قصد زيارت خانه خدا مى روند، موظّفند هنگام رسيدن به ميقات يا محاذات ميقات، توقف كنند و اعمال احرام را كه اولين قسمت از اعمال عُمره و حجّ است، بجاآورند ومُحرِم شوند. لباس معمولى خود را از تن بركنند و دو جامه احرام، بر خود بپوشند و لبّيك بگويند و رو به حرم بروند.

ميقات آستانه سرمنزل مقصود و باب ورود به حرم كبرياى حضرت حقّ است.

توقّف، به انتظار اذن دخول و شست وشو دادن خود، از اوساخ و آلودگى ها و آمادگى براى شرفيابى به ساحت اقدس امنع سلطان السلاطين، ملك الملوك، ربّ العالمين، جلّ و علا، مقتضاى ادب بندگى و رسم عبوديّت است.

ولذا، غسل قبل از احرام، از وظايف مستحبّ انسان قاصد كعبه است.

بعد از غسل، همه گونه لباس ها و تجمّلات گوناگون، كه مردم دنيا بر خود مى آويزند و با همان ها براى خود، تشخّصى قائل مى شوند و از يكديگر حريم مى گيرند، بايد ريخته شود و به جاى همه آنها، دو قطعه پارچه سفيد بى رنگ ساده و نادوخته (براى مردها) بر خود بپيچند.

همچون مرده هاى كفن پوش، از دنيا، منخلع گشته و خواست خود را فانى در خواست خدا كرده و وارد ميدان تسليم و انقياد مطلق شوند.

لباس طغيان و عصيان را من جميع الجهات، از خود دور كنند و ملبّس به لباس تقوا و طهارت، آماده اجابت دعوت، به شراشر وجود از روح و جسد بگويند:

لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ لَبَّيْكَ لا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ انَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَكَ وَالْمُلْكَ لا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ. (1) 1

آرى، اين احرام است كه بعد از اين، شخص مُحْرم، وارد در حريم قداست گشته و واجد موقعيّت خاصّى مى شود كه جدّاً بايد قدر خود را بشناسد و رعايت حرمت كند و

ص: 101

احترام بارگاه حضرت سلطان و موكّلين حرم را نگه دارد و دقيقاً مراقب دست و پا و چشم و گوش و بينى و زبان و تمام نواحى وجود خود باشد (1) 1 كه كوچك ترين بى حرمتى، مستلزم مطروديّت و محروميّت و احياناً موجب كيفر و گوشمالى خواهد بود. به همين جهت، اولياى دين و مقرّبان حضرت، در وقت احرام و گفتن لبّيك، به كلّى، خود را مى باختند. رنگ از رخسارشان مى پريد و بدن مى لرزيد و صدا در گلو مى پيچيد و گاهى بى هوش مى شدند و در جواب مردم كه به تعجّب، از علت تغيير حال سؤال مى كردند، مى فرمودند: مى ترسم قبولم نكنند و به لبّيكم، جواب لا لبّيك و لا سعديك بگويند (2) 2.

تَلْبِيَه، ذكر مخصوص زُوّار خدا و بار سفر بستگان به سوى خانه معبود يكتاست.

تلبيه، نغمه عاشقانه اى است كه از حنجره طاير گلشن قدسى و روح انسانى بر مى خيزد و پاسخ به نداى سروش غيبى و دعوت كننده آسمانى مى دهد.

تلبيه، آهنگى است شورانگيز و نوايى است پرسطوت كه از گفتن و شنيدنش، هيبتى عجيب، سراپاى انسان را فرا مى گيرد. دل فرو مى ريزد و بدن مى لرزد و سيلاب اشك از ديدگان، سرازير مى شود. خود را مهمان دعوت شده حضرت اكرم الاكرمين و محفوف فرشتگان مقرّب ربّ العالمين مى بيند كه به استقبال اين مهمان تازه وارد آمده و خوشامد مى گويند. در اين موقع است كه حالى روحانى و شورى الهى در آدمى پديد مى آيد و از عمق جان مى گويد:

لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ لَبَّيْكَ لا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ انَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَكَ وَالْمُلْكَ لا شَريكَ لَكَ لَبَّيْكَ.

اين آهنگ روح افزاى آسمانى در موسم حج، از حلقوم صدها هزار عاشق دلباخته حقّ و دل هاى موّاج از محبت ربّ، بر مى آيد و درّه هاى كوهستانى مكه را پر مى كند و روح را از تنگناى عالم مادّه و خاك، بالا مى كشد و در فضاى بلند و وسيع و منوّر الهى به پرواز در مى آورد.

ص: 102

و هر چه بيشتر مكرّر مى شود، حلاوت مخصوص آن، در جان آدمى، راسخ تر و عميق تر مى گردد و بر شادابى و لطافت روح، مى افزايد. ولذا تكرار تلبيه بعد از مقدار واجبش كه يك بار است، از مستحبّات در حال احرام وشعار مُحرِم است.

إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و آله لَمَّا أَحْرَمَ أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ عليه السلام فَقَالَ لَهُ مُرْ أَصْحَابَكَ بِالْعَجِّ وَ الثَّجِّ وَ الْعَجُّ رَفْعُ الصَّوْتِ بِالتَّلْبِيَةِ وَ الثَّجُّ نَحْرُ الْبُدْنِ. (1) 1

وقتى رسول خدا صلى الله عليه و آله محرم شد، جبرئيل آمد و به آن حضرت گفت: همراهان خود را امر كن صدا به گفتن لبّيك بلند كنند، و شتر قربانى نمايند.

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله مَنْ لَبَّى فِي إِحْرَامِهِ سَبْعِينَ مَرَّةً إِيمَاناً وَ احْتِسَاباً أَشْهَدَ اللَّهُ لَهُ أَلْفَ أَلْفِ مَلَكٍ بِبَرَاءَةٍ مِنَ النَّارِ وَ بَرَاءَةٍ مِنَ النِّفَاقِ. (2) 2

از امام باقر عليه السلام روايت شده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هر كه هفتاد بار از روى ايمان و اخلاص، لبّيك بگويد، خدا هزارهزار ملك را شاهد دورى او از آتش جهنم و نفاق، قرار مى دهد.

حال از همه چيز بهتر، اشتغال به اين ذكر الهى و سيراب كردن روح از اين آب حيات آسمانى به تبعيت از ولىّ حق امام صادق عليه السلام است:

لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ لَاشَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ، إِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَكَ وَ الْمُلْكَ، لَاشَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ، ذَا الْمَعَارِجِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ دَاعِياً إِلَى دَارِ السَّلَامِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ غَفَّارَ الذُّنُوبِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ أَهْلَ التَّلْبِيَةِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِكْرَامِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ مَرْهُوباً وَ مَرْغُوباً إِلَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ تُبْدِئُ وَ الْمَعَادُ إِلَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ كَشَّافَ الْكُرَبِ الْعِظَامِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ عَبْدُكَ وَ ابْنُ عَبْدَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ يَا كَرِيمُ لَبَّيْكَ. (3) 3

ص:103

ص: 104

هركس كه ايمان به خدا و روز بازپسين دارد، يا بايد سخن نيك بگويد يا ساكت شود.

و نيز فرموده است:

رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً تَكَلَّمَ خَيْراً فَغَنِمَ أَوْ سَكَتَ عَنْ سُوءٍ فَسَلِمَ (1) 1.

مشمول رحمت حق گردد آن بنده اى كه تكلّم به كلام نيك كند و از بركات آن بهره مند شود و يا از سخن زشت، لب فرو بندد و از عواقب شوم آن سالم بماند.

پس بر حجّاج محترم است كه در همه حال و مخصوصاً در حال احرام، شديداً مواظب گفتار خود باشند و عمل فوق العاده بزرگ و عزيز خود را فاسد و بى ارزش نسازند. از دروغ و غيبت و دشنام و ناسزا، قسم خوردن و خودستايى و عيب جويى و استهزا، شوخى هاى ركيك و نيشدار و دل آزار، بپرهيزند و اين آيه كريمه قرآن را براى يكديگر بخوانند:

فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِي الْحَجِّ. (2) 2

در اثناى حج، همبسترى و گناه و جدال جايز نيست.

قال رسول اللَّه صلى الله عليه و آله:

انَّ الرَّجُلَ لَيَتَكَلَّمُ بِكَلِمَةٍ فَيُضْحِكُ بِها جُلَسائَهُ يَهْوى بِها ابْعَدَ مِنَ الثُّرَيّا. (3) 3

چه بسا، مرد سخنى مى گويد و هم نشينان خود را مى خنداند، در حالتى كه بر اثر همان سخن، بيش از فاصله زمين تا آسمان، از رحمت خدا، دور مى شود.

(البتّه لطيفه گويى هاى ضمن صحبت براى انبساط روح و ادخال سرور در دل همراهان، بسيار خوب و ممدوح است؛ اما بايد دقت كرد كه از حد تجاوز نكند و به وقاحت نرسد.)

چه بسا شخص محرم، به آسانى بتواند از ساير محرّمات در حال احرام اجتناب كند، اما اجتناب از لغزش هاى زبان، براى او بسيار دشوار باشد كه اگر مراقبت شديد نكند، به سهولت، وارد مهلكه عظيمى مى شود و مبتلا به تبعات شوم زبان مى گردد. پس دقت فراوان لازم است و شايد ترجيح دادن سكوت بر سخن، به صلاح انسان نزديك تر باشد.

ص: 105

قال رسول اللَّه صلى الله عليه و آله: مَنْ صَمَتَ نَجا. (1) 1.

هركس سكوت كرد نجات يافت.

از حضرت مسيح عليه السلام نقل است:

لَا تُكْثِرُوا الْكَلَامَ فِي غَيْرِ ذِكْرِ اللَّهِ، فَإِنَّ الَّذِينَ يُكْثِرُونَ الْكَلَامَ فِي غَيْرِ ذِكْرِ اللَّهِ قَاسِيَةٌ قُلُوبُهُمْ وَ لَكِنْ لَايَعْلَمُونَ (2) 2.

سخن در غير ذكر خدا، زياد مگوييد، زيرا كسانى كه در غير ذكر خدا پرگويى مى كنند، دل هايشان را قساوت گرفته و خود نمى دانند.

پس چه بهتر كه شخص محرم، پيوسته در معناى احرام و خلع لباس و پوشيدن جامه احرام و گفتن لبّيك، بينديشد و دل از ياد خدا و زبان از نام خدا، فارغ نسازد. همه را به حال خود، رها كند و خود، به كار و حال خود بپردازد. قدر فرصت بداند و فكرش را متوجه ميزبان كريمش بسازد و چشم از دست لطف وعنايت او برندارد. دقيقاً مواظب باشد كه تمام رفتار و گفتار و حركات و سكناتش، بر وفق ميل و رضاى حضرت ميزبان باشد و در اين بينديشد كه روزه مستحبّى در شرع ما، بى اذن ميزبان، مذموم است. بنابراين هتك حرمت صاحبخانه درخانه اش، چه صورت دارد؟ و چه فضاحت و رسوايى به بار مى آورد؟

بى پروا بودن در حال احرام و چشم و گوش و زبان را آزاد گذاشتن و از فحش و ناسزا و سخن چينى و چشم ناپاكى و بدگويى پرهيز نكردن، تمام اينها هتك حرمت ميزبان است، آن هم بر سر سفره او. پناه بر خدا از اين غفلت زدگى ها و نستجير باللَّه من غلبة الجهل و الغفلة علينا.

پس بياييد اى اخوان الصفا و اى رازداران باوفا و اى مشتاقان ديدار و لقا، بياييد با

قلبى مملوّ از صدق و صفا، خالى از نفاق و ريا، همه با هم بگوييم:

لبّيك اللّهم لبّيك، لبّيك لا شريك لك لبّيك، انّ الحمد والنّعمة لك والملك، لا شريك لك لبّيك.

ص:106

ص: 107

ديرين بشر و قبله مسلمين دنيا را در بر دارد.

ما، از كوچه ها و خيابان هاى اين شهر پرجمعيت و در عين حال توأم با وقار و آرامش و امنيت، مى گذريم و به مسجدالحرام نزديك مى شويم.

سيل جمعيت را مى بينيم كه به سوى آن مسجد باشكوه و جلال سرازيرند و مشتاقانه به سمتكعبه مقصود مى روند. فوج فوج، از درب هاى متعدد مسجد، كه به روى ميهمان هاى عزيز خدا باز است، وارد مى شوند. ما هم، با موج جمعيت وارد مى شويم و ناگهان چشم هاى پر اشتياقمان، به جمالكعبه مى افتد كه با يك دنيا جلال و جبروت، سر به آسمان كشيده و سايه بر بندگان خدا افكنده و دامن به دست آن ها داده است و ميهمان هاى خدا را كه از راه هاى دور، با تحمّل رنج هاى فراوان، به سويش آمده اند، در آغوش گرفته است.

زُوّار و وافدين خدا نيز با عطشى عجيب و شورى غريب، گرداگرد كعبه را گرفته و آن خانه محبوب را، چون جان شيرين در بغل مى فشارند و همچون پروانگان، بر گرد شمع بيت مى چرخند و با سوز و گدازى لايوصف، عرض نياز به درگاه بى نياز مى نمايند.

از ديدن آن صحنه اعجاب انگيز، بار دگر دل ها از جا كنده مى شود و بدن ها مرتعش مى گردد وچشم ها همچون ابربهارى مى بارد و زبان ها به تعظيم و تكريم بيت مى چرخدكه:

الْحَمْدُ للَّهِ الَّذِي عَظَّمَكِ وَ شَرَّفَكِ وَ كَرَّمَكِ وَ جَعَلَكِ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً مُبَارَكاً وَ هُدًى لِلْعَالَمِينَ. (1) 1

شكر آن خداى را كه اين چنين عظمت و شرافت و مكرمت، به تو اعطا فرموده و تو را مرجع ناس و خانه امن بشر قرار داده و وسيله هدايت و سعادت جهانيان گردانيده است.

آرى، اين خانه، خانه ملك العرش، رب السموات والارض است. خانه اى است كه جلال و جبروتش، دل هاى سلاطين جهان را مى لرزاند و سطوت و هيبتش انبيا و مرسلين را در برابر خود، به خاك مى افكند و به خضوع و خشوع و بندگى وا مى دارد كه با حال تذلّل و انكسار بگويند:

ص: 108

سَائِلُكَ فَقِيرُكَ مِسْكِينُكَ بِبَابِكَ فَتَصَدَّقْ عَلَيْهِ بِالْجَنَّةِ. (1) 1

بنده مسكين و فقير و محتاجت اى خدا، در خانه ات آمده است، بر او تصدّق كن و بهشت نصيبش فرما.

اللَّهُمَّ الْبَيْتُ بَيْتُكَ وَ الْحَرَمُ حَرَمُكَ وَ الْعَبْدُ عَبْدُكَ. (2) 2

بارالها! خانه، خانه تو و حرم، حرم تو و بنده هم بنده توست.

ما به مسكينى سلاح انداختيم الغياث اى مايه جان الغياث

ص: 109

مكان، مكانى است كه انبيا و رسل، از آدم عليه السلام تا حضرت خاتم النّبيّين صلى الله عليه و آله و حضرات ائمه معصومين صلوات اللَّه عليهم اجمعين، با حال خشيت و انكسار و قلبى لرزان و چشمى گريان، در آن به طواف پرداخته و سر به خاك بندگى نهاده اند.

بر حسب مستفاد از اخبار، بعد از هبوط حضرت آدم عليه السلام به زمين، خدا، قُبّه اى از دُرّه بيضا، در محلّ كنونى كعبه قرار داد (1) 1 تا مطاف آدم عليه السلام باشد. و آن قبّه، همچنان بود تا زمان حضرت نوح عليه السلام و وقوع حادثه طوفان، كه خدا آن را به آسمان بالا برد و بعد از آن، محل كعبه، مطاف انبيا عليهم السلام بود تا زمان حضرت ابراهيم عليه السلام كه آن حضرت از طرف خدا مأمور به بناى كعبه شد.

وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ (2) 2

محلّ بيت را معبد ابراهيم قرار داديم.

وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْماعِيلُ (3) 3

وقتى ابراهيم و اسماعيل عليهم السلام، پايه هاى بيت را بالا مى بردند.

و بعد با مرور زمان و سپرى شدن اعصار و قرون متمادى، و پيش آمدن حوادث و سوانح طبيعى و غير طبيعى، كعبه مكرّمه، زادَهَا اللَّهُ شَرَفاً وَتَعظيماً، تحوّلاتى گوناگون، گاه كلى و گاه جزئى به خود ديده (4) 4، و تا به امروز چنان كه مى بينيم با شكوه و جلال تمام، به پا ايستاده و چون قلبى سالم و نيرومند، در پيكر امت اسلامى به حيات بخشى خارق العاده خود، ادامه مى دهد و از بركات آسمانى اش، جامعه مسلمين برخوردارند، و اگر بيدار و هشيار باشند و تسليم امر دين شدند، خدا مى داند چه شادابى و نشاط اعجاب انگيزى از بركت كعبه، در پيكر اجتماع خود، مشاهده خواهند كرد.

ص:110

ص: 111

وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالًا وَ عَلى كُلِّ ضامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ (1) 1.

در ميان مردم براى برگزارى حج بانگ برآور، تا زائران پياده و سواره بر هر شتر لاغرى از راه هاى دور، به سوى تو روى آورند.

و شايد روايتى كه از امام صادق عليه السلام منقول است، اشاره به همين رمز باشد:

لَمَّا أُمِرَ إِبْرَاهِيمُ وَ إِسْمَاعِيلُ عليهما السلام بِبِنَاءِ الْبَيْتِ وَ تَمَّ بِنَاؤُهُ قَعَدَ إِبْرَاهِيمُ عَلَى رُكْنٍ ثُمَّ نَادَى هَلُمَّ الْحَجَّ هَلُمَّ الْحَجَّ فَلَوْ نَادَى هَلُمُّوا إِلَى الْحَجِّ لَمْ يَحُجَّ إِلَّا مَنْ كَانَ يَوْمَئِذٍ إِنْسِيّاً مَخْلُوقاً وَ لَكِنَّهُ نَادَى هَلُمَّ الْحَجَّ فَلَبَّى النَّاسُ فِي أَصْلَابِ الرِّجَالِ لَبَّيْكَ دَاعِيَ اللَّهِ لَبَّيْكَ دَاعِيَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَنْ لَبَّى عَشْراً يَحُجُّ عَشْراً وَ مَنْ لَبَّى خَمْساً يَحُجُّ خَمْساً وَ مَنْ لَبَّى أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَبِعَدَدِ ذَلِكَ وَ مَنْ لَبَّى وَاحِداً حَجَّ وَاحِداً وَ مَنْ لَمْ يُلَبِّ لَمْ يَحُجَّ. (2) 2

وقتى ابراهيم و اسماعيل عليهما السلام، مأمور به بناى بيت شدند و ساختمان به پايان رسيد، ابراهيم عليه السلام روى پايه اى نشست و ندا درداد كه: به حج بيا به حج بيا ... پس مردم در صلب هاى مردان، جواب دادند: لبّيك اى دعوت كننده از جانب خدا، لبّيك اى دعوت كننده از جانب خدا! هر كس كه ده بار لبّيك گفته، ده بار حج بجا مى آورد و هر كس پنج بار لبّيك گفته، پنج بار حجّ انجام مى دهد و هر كس بيشتر گفته، به همان ميزان، موفق به حج خواهد شد و هر كس يك بار لبّيك گفته، يك حج بجا مى آورد و هر كس هيچ لبّيك نگفته، حجّى نخواهد داشت.

ص: 112

شمع مى چرخد و مى گردد تا عاقبت، خود را با بال و پرى سوخته، به پاى شمع مى افكند.

شخص حاجّ واقعى كه آتش اشتياق لقاى پروردگار، در دلش شعله ور شده و بار سفر بسته و از وطن مألوف و خانه و كاشانه و فرزند و زن، بريده و لبيك گويان، خود را به پاى ديوار خانه محبوب رسانيده است و پروانه وار، گرد شمع فروزان خانه توحيد مى چرخد، در واقع از چنگال عوامل جذّاب مشتهيات دنيايى، رها شده و جز جذبه و كشش حضرت معبود، چيزى او را به سمت خود نمى كشد. همه چيز دنيا را از خود ريخته و سر و پا برهنه و كفن بر دوش كشيده، با حركت دايره اى بر گرد خانه حق، نشان مى دهد كه جز حق، چيزى نمى خواهم و جز حق چيزى نمى جويم. در تمام جهات و جوانب، غير حق، چيزى نمى بينم و مجذوب هيچ عاملى سواى حق، نيستم. خانه حق، هسته مركزى من و هدف اصلى زندگى من است. اين خانه، شمع است و من، پروانه ام. من، فدا و قربان صاحبخانه ام.

امُرُّ عَلَى الدِّيارِ دِيارِ لَيْلى اقَبِّلُ ذَالْجِدارَ وَذَاالْجِدارا

وما حُبُّ الدِّيارِ شَغَفْنَ قَلْبى وَلكِنْ حُبُّ مَنْ سَكَنَ الدِّيارا

اين كرات معلّقه در فضا، بر گرد خورشيد در حال طوافند؛ چون همه چيز خود را از او مى گيرند و محورى جز او ندارند.

در داخلاتم،الكترونها بر گردپروتونها، در حال طوافند؛ درست مانند سيّاراتى كه دور خورشيد مى گردند. (1) 1

خورشيد، با سيّارات خود و اقمار آنها كه مجموعاً منظومه شمسى را تشكيل مى دهند، در مدت220 ميليون سال يك مرتبه به دور مركز كهكشان گردش مى كند. (2) 2

سراسر عالم، از ذره نامرئى گرفته تا كرات منظومه هاى شمسى و كهكشان هاى عظيم و محيّر، همه در حال طوافند.

آيا انسان كه خود، جزئى از اجزاى اين دستگاه خلقت است، نبايد به تبعيت از قانون

ص: 113

عمومى عالم در حال طواف باشد؟

آرى، انسان هم موظّف به طواف است. منتها آنها طوافشان، طواف تكوينى و اضطرارى است، اما انسان كه عقل و اراده و اختيار دارد، بايد با عقل و اراده و اختيار، دور مبدأ و معبود خود، در حال طواف باشد و گرد او بچرخد.

در همه حال و در همه وقت و در همه جا، چشمش به او بوده و وجهه همّتش رضا و خشنودى او باشد.

خانه اى را كه او از باب تشريف و تكريم آدميان، به نام خود، تعيين كرده و در دسترس انسان قرار داده است، قبله خود بسازد و هنگام نماز و عرض بندگى، به سمت آن بِايستد؛ وقت تلاوت قرآن، رو به سمت آن باشد؛ موقع خوابيدن و نشستن، به جانب آن بخوابد و بنشيند؛ در حال احتضار، به سمت آن بچرخد و در ميان قبر نيز، رو به سمت آن دفن شود. و خلاصه، تمام حركات و سكنات و جُنْب و جوش (به استثناى بعضى حالات) و مرگ و حياتش رو به سمت خانه معبود باشد.

قُلْ إِنَّ صَلاتِي وَ نُسُكِي وَ مَحْيايَ وَ مَماتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ (1) 1

خانه كعبه خانه دل هاست ساحت قدس و جلوه گاه خداست

نيكبخت آن كه همچو پروانه در طواف است گرد آن خانه

چون نصيب تو نيست فيض حضور باش اندر طواف خانه ز دور

در ركوع و سجود، سويش باش تو هم از زائران كويش باش

ص: 114

اعطاى كثير به قليل و در برابر كاراندك و پاداش عظيم عنايت كردن دَأب و دَيْدَن اوست،

يا مَنْ يُعْطِي الْكَثيرَ بِالْقَليلِ (1) 1

اى كسى كه در مقابل كار كم، پاداش بسيار عطا مى كند.

از امام اميرالمؤمنين عليه السلام سؤال شد:بنده كه دست به دامن كعبه مى زند و پرده حرم را مى چسبد به چه معنى است؟ فرمود:

مَثَلُهُ مَثَلُ رَجُلٍ لَهُ عِنْدَ آخَرَ جِنَايَةٌ وَ ذَنْبٌ فَهُوَ مُتِعَلِّقٌ بِثَوْبِهِ يَتَضَرَّعُ إِلَيْهِ وَ يَخْضَعُ لَهُ أَنْ يَتَجَافَى عَنْ ذَنْبِهِ. (2) 2

كار او مانند كار مردى است كه درباره ديگرى مرتكب گناه و جنايتى شده و حال، با ندامت و پشيمانى، چنگ به دامن او مى زند و گوشه جامه او را مى گيرد و با خضوع و تذلّل، از او عفو و گذشت از تقصير و گناه را مى طلبد.

مسلّماً مقتضاى كرم و بزرگوارى هر شخص كريمى در اين موقِع، بذل عنايت و ابراز مرحمت است. تا چه رسد به ساحت اقدس حضرت ربّ العفو والكرم كه وقتى بنده اى وامانده و بى پناه، روى نياز به درگاه آن بى نياز مى آورد و چهره شرمسار و پر خجلت، بر خاك ذلت و انكسار مى مالد و دامن بيت را مى چسبد و فريادالْعَفْوَ، يا رَبَّ الْبَيْتِ، سر مى دهد، حاشا از كرمش كه رو برگرداند و آن بنده مسكين را، از در خانه اش، با ذلّت و خوارى براند!لا وَرَبَّ الْكَعْبَةِ وَالْحَرَم. بلكه آن چنان رحمت عامّ و شاملى، بر سر واردين بيت مكرّم، دامن بگستراند كه تمام خطوات و لحظاتشان يعنى قدم ها و نگاه هايشان، ارزش آسمانى پيدا كند.

اين بشارت، از حضرت ختمى مرتبت صلى الله عليه و آله رسيده است:

مَا مِنْ طَائِفٍ يَطُوفُ بِهَذَا الْبَيْتِ حِينَ تَزُولُ الشَّمْسُ حَاسِراً عَنْ رَأْسِهِ حَافِياً يُقَارِبُ بَيْنَ خُطَاهُ وَ يَغُضُّ بَصَرَهُ وَ يَسْتَلِمُ الْحَجَرَ فِي كُلِّ طَوَافٍ مِنْ غَيْرِ أَنْ

ص: 115

يُؤْذِيَ أَحَداً وَ لَايَقْطَعُ ذِكْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ لِسَانِهِ إِلَّا كَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ بِكُلِّ خُطْوَةٍ سَبْعِينَ أَلْفَ حَسَنَةٍ وَ مَحَا عَنْهُ سَبْعِينَ أَلْفَ سَيِّئَةٍ وَ رَفَعَ لَهُ سَبْعِينَ أَلْفَ دَرَجَةٍ وَ أَعْتَقَ عَنْهُ سَبْعِينَ أَلْفَ رَقَبَةٍ ثَمَنُ كُلِّ رَقَبَةٍ عَشَرَةُ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ شُفِّعَ فِي سَبْعِينَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ وَ قُضِيَتْ لَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ حَاجَةٍ إِنْ شَاءَ فَعَاجِلَهُ وَ إِنْ شَاءَ فَآجِلَهُ. (1) 1

هيچ طواف كننده اى نيست كه هنگام زوال آفتاب (موقع ظهر) سر و پا برهنه، بر گرد اين خانه طواف نمايد در حالتى كه قدم ها را كوتاه بردارد و چشم خود را (از شدت حيا يا براى پرهيز از نگاه هاى ناروا) فرو افكند و در هر طوافى (در صورت امكان) حجرالاسود را استلام كند. بدون اين كه آزارش به كسى برسد و بى آن كه ذكر خدا از زبانش قطع شود، (آرى، نيست چنين طواف كننده اى) مگر اين كه خدا براى او مى نويسد به هر قدمى 70 هزار حسنه و محو مى كند از او 70 هزار سيّئه و بالا مى برد براى او 70 هزار درجه و آزاد مى كند از طرف او 70 هزار بنده كه قيمت هر بنده اى 10 هزار درهم باشد (يعنى ثواب آزادكردن 70 هزار بنده به او مى دهد) و حقّ شفاعت درباره 70 نفر از بستگانش به او عنايت مى فرمايد و استحقاق رواشدن 70 هزار حاجت را واجد مى شود كه اگر بخواهد در دنيا، وگرنه در آخرت به حوايجش نايل مى گردد.

ص: 116

إِنَّ للَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى حَوْلَ الْكَعْبَةِ عِشْرِينَ وَ مِائَةَ رَحْمَةٍ مِنْهَا سِتُّونَ لِلطَّائِفِينَ وَ أَرْبَعُونَ لِلْمُصَلِّينَ وَ عِشْرُونَ لِلنَّاظِرِينَ (1) 1

براى خدا، در اطراف كعبه، 120 رحمت است (كه پيوسته نازل مى شود). 60 رحمت، مخصوص طواف كنندگان است و 40 رحمت، مربوط به نمازگزاران و 20 رحمت، براى نگاه كنندگان (به كعبه) است.

پس هشيارى بسيار، لازم است كه آدمى، اين چنين موقعيّت حسّاس و پرارزشى را با مسامحه و غفلت، از دست ندهد و عالى ترين منافع الهى را با سهل ترين اعمال عبادى به دست آورد.

ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ. (2) 2

اين فضل خداست. آن را به هركه بخواهد عطا مى كند و خدا داراى فضل بسيار است.

ص: 117

وَوَقَفُوا مَوَاقِفَ أَنْبِيَائِهِ وَ تَشَبَّهُوا بِمَلَائِكَتِهِ الْمُطِيفِينَ بِعَرْشِهِ يُحْرِزُونَ الْأَرْبَاحَ فِي مَتْجَرِ عِبَادَتِهِ وَ يَتَبَادَرُونَ عِنْدَهُ مَوْعِدَ مَغْفِرَتِهِ. (1) 1

و ايستاده اند (اجابت كنندگان دعوت خدا براى حج) در جاى ايستادن پيغمبران خدا، و خود را (با طواف بر گرد بيت خدا) به فرستگانى شبيه مى كنند كه بر گرد عرش خدا مى چرخند، در حالتى كه (با اين كار خود) در آن تجارتگاه پرستش و بندگى خدا، بهره هاى فراوان به دست مى آورند و براى (رسيدن به) ميعاد غفران خدا، مى شتابند و بر يكديگر پيشى مى گيرند.

به راستى كه اگر انسان، حواسش جمع باشد و در كار خود، دقيق و عميق شود و خوب بداند و بفهمد كه در كجاست و با چه كسى هست و در چه موقعيّتى قرار دارد، حتماً دلش تكان مى خورد و حال عجيبى به او دست مى دهد. خود را، در آسمان عزّ و شرف، محفوف فرشتگان و هم پاى پيغمبران و شبيه چرخندگان دور عرش خدا مى بيند. دنيا ومافيها، در نظرش بى ارزش ترين چيزها مى آيد و يك نوع حال صفا و رقّت و روحانيت مخصوص در خودش مى يابد و لذّتى غيرقابل توصيف در اعماق روح و روان خويشتن احساس مى كند كه آن حال و آن لذّت، در هيچ جاى دنيا و در هيچ حالى از حالات زندگى يافت نمى شود.

و همان حال صفا و رقّت روحى، بهره عظيمى است كه بايد در اين سفر سعادت ثمر، نصيب انسان شود.

و جا دارد كه آدمى، هر چه از مال و جاه و مقام دنيا دارد، همه را رها كند، تا آن حال بسيار گرامى را كه رمز تحوّل روح و سرمايه عزّت و سعادت جاودانى است، به دست آورد.

حال اگر اين بنده حاجى (!) نتواند آن سرمايه فوق العاده عزيز و گرامى را بياورد (!) و يا نتواند آنچه را كه آورده نگه دارد (!) و يا از اصل نداند چه بخواهد (!) و يا كارى كند كه از صلاحيّت انعام و اكرام بيفتد (!)، تقصير كسى نيست. (2) 2

گر گدا كاهل بود تقصير صاحبخانه چيست؟

ص: 118

اللَّهُمَ ارْزُقْنا مَعْرِفَتَكَ وَالْهِمْنا طاعَتَكَ وَلا تَجْعَلْنا مِنَ الْغافِلِينَ الْمُبْعَدِينَ بِحَقِّ اوْلِيائِكَ الْمُقَرَّبِينَ.

ص: 119

ذَلِكَ أَنَّهُ يَذِلُّ فِيهِ كُلُّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ. (1) 1

امام صادق عليه السلام فرموده اند: هيچ موضع عبادتى نزد خدا، محبوب تر از موضع سعى نيست، و اين براى آن است كه آن جا، هر متكبّر گردنكشى خاضع مى شود (آثار ذُلّ عبوديت و بندگى، كه تنها راه كمال آدمى است در او ظاهر مى گردد).

و نيز با اين رفت و آمد توأم با اضطراب و نگرانى، به ياد آن مادر مضطرّ مهربانى مى افتد كه قريب چهارهزار سال پيش در همين مكان، به جست وجوى آب براى كودك عطشانش، هفت بار از اين كوه به آن كوه مى رفت و مى آمد و با دلى سوزان به درگاه خدا مى ناليد و از آن منبع فيّاض و قدرت نامحدود، آب حيات مى طلبيد تا عاقبت، آن حالت انقطاع از ماسوى اللَّه و اخلاص در دعا، كار خود را كرد و به حكم آيه كريمه أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوءَ (2) 2

شرايط اجابت مضطر، فراهم آمد و آب زُلال، از زمين خشك و بيابان سوزان جوشيد و حياتى نوين بههاجر و كودك ناتوانشاسماعيل بخشيد.

و عجيب آن كه همان آب، در همان مكان كه به چاهزَمزَم معروف شد، تا به امروز نيز مى جوشد و از بركت اخلاص و توكّل آن مادر و پسر، حيات معنوى به حجّاج بيت مكرّم مى بخشد كه از وظايف مستحبّ، خوردن از آب زمزم و ريختن بر سر و پشت و شكم و گفتن اين جمله است:

اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْماً نَافِعاً وَ رِزْقاً وَاسِعاً وَ شِفَاءً مِنْ كُلِّ دَاءٍ وَ سُقْمٍ (3) 3.

خدايا آن را علم نافع و رزق واسع و شفاى از هر درد و مرض، قرار بده.

چه بجاست كه انسان، در اين مكان مقدّس، اندكى بينديشد و همزمان با سعى بدن، به سعى روحى و سير فكرى نيز بپردازد كه چگونه باب رحمت حق، به روى بندگان صالح مخلص، باز است.

ص: 120

يكيا ربّاه كه از سوز دل برخيزد، كوه هاى سخت و محكم را مى شكافد و آب از زمين خشك مى جوشاند و على رغم تمام عوامل طبيعى كه چهره محروميّت به انسان نشان مى دهند، از عالم لايزال غيبى، ابواب لطف و عطوفت، به سوى آدمى مى گشايد و او را از هر گونه ترس و ناامنى، رهايى مى بخشد و در ظلّ عنايت ربوبى مصونش مى دارد.

فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ. (1) 1

پس اگر رو گردانيدند بگو: خدا مرا بس است. جز او معبودى نيست. بر او توكّل كردم و اوست پروردگار عرش عظيم.

امّا با اين شرط كه آن دعا و آن يا ربّاه، از باطن جان و از صميم دل برخيزد. اهتزاز، اهتزاز قلب و جوشش، جوشش چشمه جان باشد.

دل كه تكان خورد و جان كه به جوش و خروش آمد، درخت هاى خشكيده را شاداب و خرّم مى سازد و از دل صحراهاى سوزان، چشمه هاى آب روان مى جوشاند.

اين جا هم هاجر، يك زن باايمان، از همه جا و از همه كس، منقطع شده و در ميان بيابان سوزان، اتّكا به خدا كرده و دل به لطف و عنايت او بسته است.

همسر بزرگوارش، ابراهيم خليل الرحمن عليه السلام، به امر خدا او را با كودك شيرخوارش، به اين بيابان خشك بى آب و آبادانى آورده و به خدا سپرده و رفته است.

آذوقه اندكى كه همراه دارد، به پايان مى رسد و شير در پستان مادر، مى خشكد.

طفل شيرخوار، از سوز عطش ناله مى كند. ساعتى جانسوز پيش آمده. مادر مهربان، كودك ناتوانش را مقابل چشمش مى بيند كه به وضعى دلخراش مى نالد و از شدّت التهاب، پا به زمين مى سايد و آتش به قلب مادر بيچاره اش مى زند؛ ولى چه كارى مى تواند بكند و چه چاره اى مى تواند بينديشد؟ جز اين كه فرياد استغاثه به درگاه خالق دانا و توانا و مهربان، بردارد و از او، راه نجات و آب حيات بخواهد كه:

ص: 121

إِلهِي وَرَبِّي مَنْ لِي غَيْرُكَ أَسْأَلُهُ كَشْفَ ضُرِّي، وَالنَّظَرَ فِي أَمْرِي (1) 1

اى خدا و اى پروردگار من، جز تو چه كسى را دارم كه رفع گرفتارى و چاره سازى خود را از او بخواهم؟

او با قلبى مملوّ از ايمان و روحى سرشار از اميد به خالق منّان، از جا حركت مى كند و با عجله، بالاى كوه صفا مى رود و ناله اى از دل مى كشد:هَلْ بِالْبَوادى مِنْ انيسٍ (2) 2

آيا در اين صحرا كسى هست؟ (انيس همچنين اسم مرغى است كه از پرندگان آبى است و صدايى شبيه صداى گاو دارد، (3) 3 و شايد مقصود هاجر، اين بود كه از ديدن آن مرغ و شنيدن صداى آن، راهى به آب بيابد)

اما كسى را نمى بيند و جوابى نمى شنود.

مضطربانه از صفا به سوى مروه مى دود و بار ديگر ناله از دل مى كشد:

هَلْ بِالْبَوادى مِن انيسٍ؟

باز هم چيزى نمى بيند و جوابى نمى شنود.

شتابان به سوى صفا برمى گردد و دگر بار از صفا به مروه و از مروه به صفا، تا اين تردّد و اضطراب، به بار هفتم مى رسد. ناگهان، متوجّه مى شود كه آبى زلال از زير پاى كودك نالان، در حال جوشيدن است!

از ديدن اين جريان، برق شادى در فضاى جانش مى درخشد و به سمت فرزند دلبندش مى دود و با ريختن قطراتى چند از آب گوارا در حلق كودك، حيات مجدّد به او مى بخشد و نتيجه دعا و توكل رامِنْ حَيثُ لا يَحْتَسِب با چشم خود مى بيند كه:

وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ. (4) 4

هر كس تقوا پيشه كند و رعايت جانب خدا را بنمايد، خدا براى او راه خروج (از بليّات و شدايد)

ص: 122

را فراهم مى سازد و از طريقى كه خود، گمان نمى برد روزى اش را مى رساند، و هر كس توكل بر خدا كند، خدا او را كافى است (از غير طريق عادى و طبيعى، مهمّات او را كفايت مى كند و از گرفتارى ها رهايى اش مى بخشد).

اين صحنه اعجاب انگيز، از آن زن باايمان، كه نمونه اى از تربيت آسمانى خاندان ابراهيم عليه السلام است و مظهر عالى توحيد و توكل و انقطاع از ماسوى اللَّه و اعتماد كامل به خدا، چنان در پيشگاه حضرت حق، مورد تحسين و شايان تقدير واقع شد كه همان عمل، يعنى هفت بار رفت و برگشت بين كوه صفا و مروه، يكى از اركان حجّ و شعارى از شعائر الهيه، معرّفى شد؛ و تا روز قيامت، يك وظيفه حتمى براى واردين بيت و زوّار خانه خدا هر كس از هر گوشه دنيا به زيارت بيت اللَّه بيايد، بايد هفت مرتبه از كوه صفا به كوه مروه برود و برگردد تا آن خاطره مقدّس آسمانى، همه ساله در دل ها تجديد شود و درس عالى توحيد و صبر و تسليم و توكل، به مسلمانان بياموزد كه به هنگام فقدان علل و اسباب عادى و طبيعى، هرگز خود را نبازند و مبتلا به كابوس وحشتناك يأس و حِرمان نشوند، بلكه در فشار حوادث، با قوّت ايمان، در مسير رجا و اميد به حضرت خالق منّانسعى كنند و دست از دامن صبر و ثبات و استقامت روح، بر ندارند و متوجه باشند كه صحنه امتحان الهى، توأم با ناملايمات و مشقّات فراوان است و هدف، پختگى و ورزيدگى در بوته شدايد و مشكلات است، تا گوهر خالص ايمان، از ميان شوائب دلبستگى ها تخلّص يابد.

و لذا ممكن است آدمى، بار اول و دوم و احياناً دفعات متعددى، در راه خداجويى و حقيقت طلبى، قدم بردارد و فريادهل بالبوادى من انيس از دل بركشد، اما جوابى نشنود و نتيجه اى نبيند. اين جاست كه شيطان وسواس خَنّاس، به سراغ گوهر ايمان انسان مى آيد و در تضعيف نيروى توكل و اخلاص آدمى مى كوشد. الحَذَر، الحذر، كه دَم و نَفَس آن عنيد لعين، در دل آدمى نگيرد و سرمايه سعادتش را، به يغما نبرد.

بلكه با استمداد از حول و قوّه الهى، آن قدر در مسير ايمان و عمل، ثابت بماند و بين دو كوه خوف و رجا،سعى متين كند تا به هنگامى كه خدا مصلحت مى داند، آب حيات و سعادت، از ميان صخره هاى سخت و صُلب مصاعب، بجوشاند و شادابى و طراوت به

ص: 123

سراسر زندگيش عطا فرمايد.

مى بينيم كه يك زن باايمان كه در دودمان نبوّت، تربيت يافته و درس توحيد و اتّكال به حق، از مكتب وحى آموخته است، يك روز، از خود صبر و ثباتى عجيب نشان مى دهد و فشار سنگين امتحان خدايى را تحمّل مى كند و جز تضرّع به خدا و استغاثه از درگاه خدا، چيزى نمى گويد و كارى نمى كند تا عاقبت، خود و فرزندش، به طور خارق العاده اى به حيات نوين و شادابى و طراوت مجدّد مى رسند و از بركت ايمان و اخلاص آن بانوى عظيم الشأن، تا روز قيامت، جمعيت ها در اثر تجديد خاطره توحيدى او، به شرف تقرّب به خدا، مشرّف مى شوند و به فيض عظيم جنّت و رضوان ابدى، نايل مى گردند.

هم عمل سعى و رفت وآمد آن بانوى باايمان، بين دو كوه مروه و صفا، يك شعار دائمى الهى براى حجّاج بيت اللَّه شد، و هم آن مكان، مكانى كريم و مشهدى عظيم القدر شد؛ مكانى كه همه ساله در موسم حج، علاوه بر ساير ايّام سال كه عبادت عُمره انجام مى شود، شاهد صدها هزار جمعيت هاى مُحرِم سفيدپوش است كه همچون سيل جوشان و خروشان بين آن دو كوه، در رفت وآمدند، در حالى كه دل ها از حبّ خدا و اميد به كرم و رحمت بى منتهاى خدا، به هيجان آمده و زبان ها به ذكر خدا مترنّم گشته و چشم ها از شدّت وجد و شعف، اشك آلود شده و آهنگ يكنواخت ادعيه و اذكار و نغمه هاى شورانگيز توأم با خضوع و خشوع مناجات با قاضى الحاجات، از هزاران نفر سعى كننده، در فضا پخش شده است؛ نغمه هايى كه آدمى را از اين تنگناى عالم طبع، بيرون مى برد و به عالم ديگرى كه يكپارچه روحانيت و معنويت و انس گرفتن و عشق ورزيدن با خالق سبحان است، وارد مى كند و روح را غرق در نشاطى مخصوص مى گرداند كه به وصف بيان و قلم در نمى آيد.

آرى،مسعى از اين طرف، محل بروز و ظهور فضيلت عالى صبر و توكل و عبوديت انسان، و از آن طرف، جلوه گاه كرم و رأفت و رحمت و عطوفت حضرت ايزد منّان است.

و به همين جهت، توجّه و تفطّن بسيار لازم است تا اين عمل فوق العاده پرمغز و

ص: 124

پرمعنى، با حضور قلب كافى انجام شود و اين چنين فرصت مغتنمى در اثر مسامحه و غفلت، بدون دريافت نتايج عالى روحى و معنوى از دست نرود، كه ندامت و حسرت فراوان، به دنبال خواهد داشت.

ص: 125

مى شوند تا همه با هم، در روز معيّن، جامه احرام حج بپوشند و لبّيك گويان، از مكه خارج شوند و به دامن كوه عرفات بروند.

عمره يك برنامه عبادى فَردى است، كه مشروط به هماهنگى با ديگران نيست و هر كس مى تواند در هر روز كه بخواهد، انجام بدهد، اماحجّ يك برنامه عبادت جمعى است كه بايد روز معيّنى آغاز و روز معيّنى خاتمه پيدا كند و اماكن خاصّ و اعمال مخصوصى دارد.

به همين جهت، تمام كسانى كه قصد شركت در مجمع عمومى حج را دارند، از هر نقطه دنيا كه هستند، سعى مى كنند تا روز هشتم ذى حجّه، خود را به مكه برسانند.

آنهايى هم كه براى عذرى، تأخير كرده اند، بايد تا قبل از ظهر روز نهم، ملحق شوند.

كاروان عظيم حج بعد از ظهر روز هشتم، از مكه به حركت در مى آيد، در حالى كه سرها برهنه و تن ها از لباس هاى معمولى و هميشگى، خلع گشته و هر يك دو قطعه پارچه سفيد پوشيده و هر نفر، از وسايل زندگى به قدرى كه براى توقّف چند روز در خيمه و در ميان بيابان، كافى باشد همراه خود برداشته است. همگان با نظمى متين و برنامه اى الهام بخش و آهنگى شورانگيز از نغمه آسمانىلَبَّيْكَ اللَّهُمَ لَبَّيْكَ، لَبَّيكَ لا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ، انَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَكَ وَالْمُلْكَ لاشَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ كه طنين روحانى خاصّش، سراسر شهر مكه و بيابان هاى شمال شرقى را آكنده مى سازد، حركت مى كنند.

البته چون جمعيت، فوق العاده زياد است، ناچار بايد دسته دسته و تدريجاً و در عين حال متوالياً، مسير مكه تا عرفات را بپيمايند تا درست، مقارن زوال ظهر روز نهم، همه در صحراى عرفات مجتمع شوند. لذا از ظهر روز هشتم، جنب و جوش عجيبى در مكه به چشم مى خورد. در همه جا، انسان هاى سفيدپوش ديده مى شوند و از همه جا، نغمه ملكوتى و آهنگ پرهيبتلبّيك اللهم لبّيك، به گوش مى رسد و كوچه و بازار و خيابان و داخل و خارج شهر، از جمعيتى كه همه رو به سوى عرفات، در حركتند، موج مى زند.

ص:126

ص: 127

أُعْطِيَ شَيْئاً مِنَ الْحُلْوِ وَ الْحامِضِ اغْتَرَّ بِهِ. (1) 1

اى احمد صلى الله عليه و آله، بر حذر باش از اين كه همچون كودك باشى، كه چون سبز و زردى ببيند و ترش و شيرينى داده شود، فريفته آن گردد.

اين خطاب، به مقام بسيار شامخ و رفيع رسول اللَّه صلى الله عليه و آله متوجه شده است تا عالم انسانيت، پى به موقعيت بسيار خطير و عظيم خود ببرد و سرمايه عزيز عمر را با بطالت و غفلت تباه نسازد.

آرى، اين انسان، تا زمانى كه خود را در ميان امتعه و اشياى پرتجمّل دنيا مى بيند، كه خانه هاى پرنقش ونگار، فرش هاى عالى، پرده هاى الوان، غذاهاى رنگارنگ، آهنگ سود و زيان كسب و كار و تجارت و بالاخره دلربايى هاى اهل و عيال و خويشان و دوستان، گرداگرد او را گرفته و مشغولش ساخته اند. تا چنين است، نمى تواند به اين سادگى با خدا خلوت كند و با آنمحبوب اصلى راز و نيازى به ميان آورد؛ مجلس معارفه اى بين خود و خدا تشكيل دهد و بر درجه عرفان و محبّتش نسبت به خدا بيفزايد و بالنّتيجه كمال حقيقى و سعادت انسانى خود را به دست آورد.

و لذا خداوند رحيم منّان، به منظور نجات دادن انسان از گرداب هولناكحُبّ دنيا و رهانيدن او از لجنزار پرعفونت شهوات و پيروى از هواى نفس، به قيد وجوب و الزام، او را از زندگى مألوف و خانه و كاشانه اش بيرون مى آورد و از تمام تجمّلات دنيايى، حتى لباس تن و كفش و كلاهش، جدا مى سازد و در سرزمينى دورافتاده از تمام ظواهر فريبنده مادّى، متوقّفش مى كند كه آنجا، نه كاخ و قصرى مى بيند و نه پرده و فرشى. نه لباس شيكى دارد و نه آرايش چهره اى؛ جز يك خيمه ساده و بى آلايش و خاك و سنگ بيابان خشك حجاز چيزى نمى بيند. از همه جا و از همه كس منقطع گشته و خيمه در دامنجبل الرّحمه ودار الضّيافه حضرت حق زده و آن جا به خاك نشسته است.

دگر، با كسى حسابى ندارد جز خدا؛ دگر در عالم، پناه و آشنايى ندارد جز خدا، مانند ميّتى كه از همه چيز زندگى جدا شده و با يك كفن، به رحمت خدا پيوسته است.

ص: 128

آرى، در اين موقع و با اين شرايط است كه مى تواند با خدا خلوت كند و مجلس معارفه و شناسايى بين خود و خدا تشكيل دهد و خود را به عجز و بيچارگى و فقر و احتياج همه جانبه و خدا را به احاطه علم و قدرت و قيّوميّت و قهّاريّت توأم با لطف و كرم و رحمت بى منتها بشناسد و از صميم قلب بگويد:

عَمِيَتْ عَيْنٌ لا تَراكَ عَلَيْها رَقِيباً، وَخَسِرَتْ صَفْقَةُ عَبْدٍ لَمْ تَجْعَلْ لَهُ مِنْ حُبِكَ نَصِيباً. (1) 1

كور است چشمى كه تو را نگهبان خود نمى بيند و زيانبار است تجارت (يك عمر) بنده اى كه تو بهره اى از محبّتت به او نداده اى.

وظيفه وقوف در عرفات، از ظهر روز نهم ذيحجّه شروع مى شود و مغرب آن روز به پايان مى رسد.

اين عبادت بزرگ از نظر زمان، بسيار محدود است، اما از نظر آثار و نتايج معنوى و بركات و رحمات الهى كه عايد حضّار در موقف مى شود، فوق العاده عظيم و جليل و از حدّ تصوّر آدمى بيرون است.

امام سجّاد عليه السلام شنيد كه سائلى، در عرفات، از مردم درخواست مال مى كند، فرمود:

وَيْحَكَ أَ غَيْرَ اللَّهِ تَسْأَلُ فِي هَذَا الْيَوْمِ إِنَّهُ لَيُرْجَى لِمَا فِي بُطُونِ الْجِبالِ فِي هَذَا الْيَوْمِ أَنْ يَكُونَ سَعِيداً (2) 2.

واى بر تو! آيا در چنين محلّى از غير خدا طلب مى كنى؟ حال آن كه امروز آن چنان، رحمت حق، شامل و عامّ است كه اميد آن مى رود آنچه در شكم كوه ها است، مشمول رحمت عامّه حق گردد و خوشبخت و سعادتمند شوند.

مرحوم فيض در بيان اين حديث مى گويد: سعادت هر چيزى مناسب حال خودش است. بنابراين شايد مراد از سعادت آنچه در شكم كوه هاست، اين باشد كه از كوه، نباتى

ص: 129

برويد و بعد از تحوّلات پى درپى به صورت نطفه اى درآيد و از آن، انسان سعيدى متكوّن گردد.

و در روايت ديگرى كهمستدرك نقل كرده به جاى كلمهالجبال كلمهالحُبالى آمده است كه به معناىزنان آبستن است و در اين صورت، معناى حديث روشن تر خواهد بود.

مردى در مسجدالحرام از امام صادق عليه السلام پرسيد: چه كسى گناهش از گناه همه كس بزرگ تر است؟ فرمود:

مَنْ يَقِفُ بِهَذَيْنِ الْمَوْقِفَيْنِ عَرَفَةَ وَ الْمُزْدَلِفَةِ وَ سَعَى بَيْنَ هَذَيْنِ الْجَبَلَيْنِ ثُمَّ طَافَ بِهَذَا الْبَيْتِ وَ صَلَّى خَلْفَ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ عليه السلام ثُمَّ قَالَ فِي نَفْسِهِ أَوْ ظَنَّ أَنَّ اللَّهَ لَمْ يَغْفِرْ لَهُ فَهُوَ مِنْ أَعْظَمِ النَّاسِ وِزْراً (1) 1

كسى كه در اين دو موقف: عرفه و مشعر، وقوف كند و بين اين دو كوه (صفا و مروه) سعى نمايد و گرد اين خانه (كعبه) طواف انجام دهد و نماز پشت مقام ابراهيم بجاآورد، در عين حال بعد از تمام اين اعمال، پيش خود بگويد يا گمان كند كه خدا او را نيامرزيده است. اين آدم از همه كس، گناهش عظيم تر است. (يعنى بدگمانى به خدا و يأس از رحمت خدا گناهى بسيار بزرگ و خطرناك است.)

قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام مَا يَقِفُ أَحَدٌ عَلَى تِلْكَ الْجِبَالِ بَرٌّ وَ لَافَاجِرٌ إِلَّا اسْتَجَابَ اللَّهُ لَهُ فَأَمَّا الْبَرُّ فَيُسْتَجَابُ لَهُ فِي آخِرَتِهِ وَ دُنْيَاهُ وَ أَمَّا الْفَاجِرُ فَيُسْتَجَابُ لَهُ فِي دُنْيَاهُ (2) 2

امام باقر عليه السلام فرموده اند:

احدى از نيكان و بدان نيست كه بر اين كوه ها (عرفات و مشعر) وقوف كند، مگر اين كه خدا (دعاى) او را به اجابت مى رساند. (منتها، دعاى) نيكوكار نسبت به امور دنيا و آخرتش مستجاب مى شود، ولى (دعاى) آدم بدكار، درباره دنيايش مستجاب مى گردد.

ص: 130

وَ قَالَ الصَّادِقُ عليه السلام مَا مِنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ كُورَةٍ وَقَفَ بِعَرَفَةَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ إِلَّا غَفَرَ اللَّهُ لِأَهْلِ تِلْكَ الْكُورَةِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ مَا مِنْ رَجُلٍ وَقَفَ بِعَرَفَةَ مِنْ أَهْلِ بَيْتٍ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ إِلَّا غَفَرَ اللَّهُ لِأَهْلِ ذَلِكَ الْبَيْتِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ (1) 1

و امام صادق عليه السلام فرموده اند:

هيچ مرد باايمانى از اهل يك قريه و آبادى، وقوف در عرفات نمى كند، مگر اين كه خدا، تمام اهل آن آبادى را كه داراى ايمانند مى آمرزد و هيچ مردى از خانواده باايمانى، در عرفات وقوف نمى كند، مگر اين كه تمام افراد مؤمن آن خانواده مشمول مغفرت خدا قرار مى گيرند.

البتّه چنان كه ملاحظه مى شود، در لسان روايت، داشتن سرمايه اصلى ايمان كه منشأ بروز تقوا و اعمال صالح است، شرط شمول مغفرت نشان داده شده است. بنابراين مردم طاغى و بى بندوبار، از موضوع حكم روايت خارجند و هرگز نبايد اين گونه روايات، مايه دلگرمى آنها باشد و بهانه اى براى تجرّى و گستاخى آنان در وادى معصيت به حساب آيد.

ص: 131

بركات عالى كه از اين در، عايد انسان هاى پاكدل مى شود، با تمام نتايج ساير ابواب سعادت برابرى مى كند، با اين تفاوت كه سنگينى اعمال بدنى ديگر عبادات را هم ندارد. (1) 1

ص: 132

مسكنت بر خاك ذلّت نهاده و دست به دامن فضلم زده اند. من هم، دامن از دستشان نكشيده و محرومشان نكرده ام، بلكه مشمول فضلشان كرده و در طاق و رواق عزّت و مكرمت، جايگزينشان ساخته ام) پس به ايشان عطا كردم و آن، فضل من است كه به هر كس بخواهم مى دهم.

آرى، خداى مهربان، به روى بندگانش درهاى متعدّد گشوده و وسايل گوناگون در اختيارشان نهاده است. يك دردرِ عمل است. جمعيتى كه از اين در وارد مى شوند، وسايل و اسباب كار، به تقدير پروردگار، براى آنها فراهم است. بدن سالم و بنيه كار و قدرت مالى و آبرو و اعتبار دارند.

با همين وسايل خدادادى، به كار مى پردازند و توفيق الهى هم شامل حالشان مى شود. انواع و اقسام عبادات مالى و بدنى انجام مى دهند؛ روزه ها و نمازهاى مستحبّى بجا مى آورند؛ حجّ و عمره هاى مكرّر، انفاقات گوناگون خداپسندانه، تأسيس مؤسّسات خيريّه، خدمات ارزنده عامّ المنفعه و ساير اعمال عبادى را كه موفّق مى شوند، عمل مى كنند و از اين راه به درجات عالى اى از سعادت ابدى نايل مى شوند و ازباب عمل وارد جنّت و رضوان خدا مى گردند.

جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلونَ (1) 1.

امّا درِ ديگرى هم هست كهدرِ سؤال است. باب گدايى و تضرّع و زارى است.

اين در هم، اهل مخصوص به خود را دارد. گدايى كردن هم فنّ خاصّى است و راه و رسم مخصوصى دارد و از دست همه كس بر نمى آيد.

همچنان كه اهل عمل بودن، كار هر كسى نيست و ابزار كار مى خواهد، گدايى كردن از خدا و اهل دعا بودن هم، كار هر كسى نيست. دلى زنده و چشمى گريان و حالى سوزان مى خواهد.

آدمى، به خود مى آيد و اندكى مى انديشد كه جمعى از بندگان خدا، راستى موفقند و آثارموفقيت، از تمام شؤون زندگى شان پيداست. صحّت و عافيت دارند و از نعمت

ص: 133

امنيت و فراغت برخوردارند. مشاغل دنيايى شان كم؛ همّ خدا و آخرت بر قلبشان غالب؛ و راه هاى عبادت و بندگى و طرق تأمين حيات اخروى، با كمال سهولت زير پايشان باز است.

بعد به خود مى نگرد. مى بيند ياللاسف! چه عقب ماندگى ها، چه محروميت ها، چه كم و كسرها در وادى عمل دارد. آثار بى توفيقى از تمام شؤون زندگى اش نمايان است.

مشاغل دنيايى و گرفتارى هاى زندگى مانند تارهاى عنكبوت، بر اطراف جسم و روحش تنيده و طناب پيچش كرده اند. فراغت قلبى، نعمت بزرگ خدا، از دستش رفته و همّ دنيا بر روحش مستولى گشته و على الدّوام، به فرمان اهل و عيال هوسباز مى جنبد و براى تأمين هوس هاى آنها، در آتش دنياطلبى مى سوزد و آتش سوزان جهنّم را براى خود، آماده مى سازد. واى اگر از پس امروز بود فردايى!

اين چنين كه انديشيد و فاصله بين خود و بندگان موفق خدا را از دريچه فكر و تأمّل سنجيد، قهراً تكان مى خورد و طوفانى از غصّه و اندوه و تأثّر در فضاى جانش بر مى خيزد. بر فقر و بيچارگى و بينوايى خود واقف مى شود؛ با بى تابى تمام در مقام آن بر مى آيد كه خود را از قعر اين درّه هولناك برهاند و در فضاى روشن و منوّر بندگى و خداجويى و آخرت طلبى، با اهل عمل به پرواز در آيد.

ولى مى بيند راه ها بسته است و ريسمان ها بريده و ابزار كار، از دست در رفته است.

دوران جوانى، با اعمال زشت تباه گشته و آلودگى گناهان، فضاى جان را سياه كرده و اعمال عبادى اش، ناقص و معيوب است. نه روزه اى كامل، نه حجّى قابل، نه نمازى بى عيب و نه خمس و زكاتى بى نقص! مرگ هم بى خبر مى رسد. خدايا چه چاره اى كنم؟

به كجا پناه برم؟

آيا درى هست كه روى به آن بياورم؟ ريسمانى هست كه به آن چنگ بزنم و خود را از قعر جهنم سوزان برهانم؟

اين جا و در اين موقع است كه نسيم رحمت مى وزد و نواى لطف و عنايت به گوش مى رسد كه: بله! اى بنده بينواى من، در ديگرى دارم غير در عمل، و آن در، درِ گدايى است. آن در، درِ دعا و تضرّع و زارى است.

ص: 134

وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ (1) 1

خداى شما فرموده است، بخوانيد مرا تا دعاى شما را اجابت كنم.

سر به آستان و صورت به خاك و دست به دامن بيا! با دلى سوزان و چشمى گريان، ناله اى از صميم جان، بركش: يا كَريمَ الْعَفْوِ، يا حَسَنَ التَّجاوُزِ، يا قَدِيمَ الْاحْسانِ.

وَ أَنَا، يَا إِلَهِي، عَبْدُكَ الَّذِي أَمَرْتَهُ بِالدُّعَاءِ فَقَالَ لَبَّيْكَ وَ سَعْدَيْكَ، هَا أَنَا ذَا، يَا رَبِّ، مَطْرُوحٌ بَيْنَ يَدَيْكَ. أَنَا الَّذِي أَوْقَرَتِ الْخَطَايَا ظَهْرَهُ، وَ أَنَا الَّذِي أَفْنَتِ الذُّنُوبُ عُمُرَهُ، وَ أَنَا الَّذِي بِجَهْلِهِ عَصَاكَ، وَ لَمْ تَكُنْ أَهْلًا مِنْهُ لِذَاكَ. (2) 2

من، اى خدا، آن بنده ات هستم كه او را امر به دعا فرمودى و گفت لبّيك و سعديك. اينك منم اى پروردگار، بنده افتاده در پيشگاهت. منم آن كه پشتش از بار خطيئات، سنگين گشته. منم آن كه گناهان، عمرش را تباه ساخته. منم آن كه از روى جهالت، تو را نافرمانى كرده و حال آن كه تو سزاوار عصيان و نافرمانى نبودى.

سلطان عادل و كريم، جمعى در خانه او خدمتكارند. كار مى كنند و مزد مى گيرند.

مسكين بينوايى از راه مى رسد. سر به ديوار خانه سلطان مى گذارد و ناله سر مى دهد كه من اگرچه اين لياقت را نداشتم كه در سلك كاركنان و خدمتگزاران آستانت باشم، ولى پناه به كرم سلطان آورده ام. به گدايى به در خانه شاه آمده ام. رحمى كنيد و عنايتى بفرماييد.

چه بسا سلطان كريم، به اين گداى مسكين، عطيّه اى بدهد كه فوق عطيّه كاركنان آستانش باشد.

مى فرمايد:

عِبادِي اعْطَيْتُكُم اجُورَكُم وَلَمْ الِتْكُم مِنْ اعمالِكُم شَيْئاً، وَسَأَلَنِي هؤُلاءِ فَاعْطَيتُهُمْ وَهُوَ فَضلِي.

همچنان كه من عادل تر از اين هستم كه بهعاملين دستگاهم، اجر و مزد ندهم، همچنين كريم تر از اين هستم كه بهسائلين درگاهم، تفضّل و احسان نكنم و دست

ص: 135

درازشده آنها را خالى برگردانم. خير، اين دستهسائلين را با دستهعاملين، دوش به دوش هم، در دارالسّلام و جنّت و رضوان، جايگزينشان مى سازم.

باز به همان سند روايت مذكور، از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده است كه فرمود:

يَدْخُلُ الْجَنَّةَ رَجُلَانِ كَانَا يَعْمَلَانِ عَمَلًا وَاحِداً فَيَرَى أَحَدُهُمَا صَاحِبَهُ فَوْقَهُ فَيَقُولُ يَا رَبِّ بِمَا أَعْطَيْتَهُ وَ كَانَ عَمَلُنَا وَاحِداً فَيَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى سَأَلَنِي وَ لَمْ تَسْأَلْنِي ثُمَّ قَالَ سَلُوا اللَّهَ وَ أَجْزِلُوا فَإِنَّهُ لَايَتَعَاظَمُهُ شَيْ ءٌ. (1) 1

دو مرد، در بهشت درآيند كه هر دو، به يك طريق، عمل كرده باشند. يكى از آن دو ببيند ديگرى را كه مرتبه اش بالاتر از اوست. گويد: اى پروردگار من! به چه چيز، او را اين مرتبه و مقام عطا فرمودى؟ حال آن كه، هر دو، داراى يك عمل بوده ايم. خداوند متعال مى فرمايد: او از من سؤال و درخواست مى كرد و تو نمى كردى. سپس رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: از خدا سؤال و طلب كنيد. و بسيار هم طلب كنيد، چه آن كه، هيچ چيز، در نزد خدا بزرگ نمى آيد.

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ قَالَ لِي يَا مُيَسِّرُ ادْعُ وَ لَاتَقُلْ إِنَّ الْأَمْرَ قَدْ فُرِغَ مِنْهُ إِنَّ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْزِلَةً لَاتُنَالُ إِلَّا بِمَسْأَلَةٍ وَ لَوْ أَنَّ عَبْداً سَدَّ فَاهُ وَ لَمْ يَسْأَلْ لَمْ يُعْطَ شَيْئاً فَسَلْ تُعْطَ يَا مُيَسِّرُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ بَابٍ يُقْرَعُ إِلَّا يُوشِكُ أَنْ يُفْتَحَ لِصَاحِبِهِ. (2) 2

از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه فرمود: اى ميسّر (اسم راوى است) دعا كن و مگو كه كار تمام شده و مقدّر گرديده است (و ديگر دعا فايده اى نخواهد داشت). چه آن كه، نزد خدا منزلتى هست كه به آن، نايل نمى شوى مگر از طريق دعا و سؤال و درخواست از خدا. و اگر بنده اى، دهان خود را ببندد، و از خدا نخواهد، چيزى به او داده نمى شود پس بخواه تا داده شوى. اى ميسّر، مسلّم آنكه، هيچ درى نيست كه كوبيده شود، مگر آن كه به زودى، به روى كوبنده اش، گشوده گردد.

گفت پيغمبر كه گر كوبى درى عاقبت زان در برون آيد سرى

ص:136

ص: 137

هان، اى هوشمندان! موقف، موقف حسّاسى است. بيدار و هوشيار بايد بود كه روز، روز عطيّه و احسان است! بناى حضرت ربّ العالمين بر بخشش و انعام است.

زنهار كه چرت و كسالت، عارضت نشود (1) 1. الحَذَر كه وقت بسيار عزيز و پرارج خود را با تماشاى ديگران و صحبت هاى بيهوده با اين و آن، ضايع و تباه نكنى كه اين توفيق، هميشه و آسان، شامل حال هر كسى نمى شود. چه بسا آدمى بعد از 30 سال و 40 سال و 70 سال، اوّلين بار است كه خود را در عرفات مى بيند و شايد هم ديگر تا آخر عمر نبيند.

يعنى در تمام عمر، تنها يك نيم روز اين موفقيّت نصيبش شده و وقوف در عرفات را درك كرده است.

اين نيم روز چند ساعته هم به سرعت مى گذرد و آفتاب روز عرفه، دامن خود را از صحراى عرفات و اهل عرفات، بر مى چيند و هنگام كوچ كردن و بار بستن و رفتن فرا مى رسد.

خدايا تو خود، تفضّلى كن! عنايتى فرما كه در همين مدّت كم، فضل عظيمت نصيب ميهمانانت شود و با روحى عارف و قلبى متطهّر و تائب، از موقف حركت كنند.

پروردگارا! اين بقعه، همان بقعه اى است كه حضرت آدم ابوالبشر عليه السلام، آن جا، به تقصير خود اعتراف كرد و مورد عفو و مغفرتت واقع شد، و از آن جهت عرفات ناميده شده است (2) 2. اين مكان، همان مكان است كه ابراهيم خليل عليه السلام آن جا، اظهار تذلّل به درگاهت كرد و مشمول عنايت خاصّه ات گشت. تمام انبيا و پيامبران، اين جا به خاك بندگى نشسته اند. اين جاست كه رسول اعظم حق صلى الله عليه و آله عرض عبوديت به آستان قدس ربوبى كرده است.

خدايا! اين جا همان جاست كه حسين عزيزت عليه السلام در ميان آفتاب سوزان، در حالتى كه جمعى از كسان و يارانش همراهش بودند، با سر برهنه، به درگاهت ايستاد و مانند

ص: 138

مسكينى دست هاى مقدّسش را به سوى تو دراز كرد و قطرات اشك از چشمان مباركش بر رخسار ريخت و با قلبى پرسوز و گداز و موّاج از محبّتت، با تو سخن گفت و دعا و مناجات شورانگيزش، انقلابى عجيب، در دل ها افكند و روحانيتى غريب به صحراى عرفات، بخشيد. آفتاب روز عرفه، در ميان اشك و آه و ناله و زارى هاى سيدالشهدا، حسين عليه السلام و يارانش غروب كرد و وقت افاضه از عرفات به مشعر، فرارسيد. خدايا! به حرمت آن عزيز، بر ما ذليلان ترحّم فرما.

راستى چه فرصتى به دست ما رسيده و در چه مكان شريف و زمان عزيزى واقع شده ايم.

آن جاى كه ابرار نشستند، نشستيم و آن راه كه احرار گزيدند، گزيديم

ما را همه مقصود به بخشايش حق بود المنة للَّه كه به مقصود رسيديم

ميزبان كريم، خوان كرم گسترده است. بندگان فقير، با ذُلّ عبوديت، از همه جا و از همه كس بريده و خيمه به درگاهش زده، در آستان اقدسش، بر خاك نشسته اند.

گردن ها به سوى او كشيده و چشم ها به دست مرحمتش دوخته اند. دل ها لرزان است و ديده ها گريان. در ميان اين جمع عظيم، قطعاً صُلَحا و اتقيا و اوتاد هستند كه در پيشگاه حضرت حق آبرو دارند و وسيله جلب رحمت و عنايت ربّ كريمند.

آيا ممكن است اين جا، دلى تكان نخورد و چشمى اشك نريزد و روحى به جوش و خروش درنيايد و حال دعا و تضرّع و آويختگى به دامن خالق را در خود نيابد؟! وانگهى، آيا ممكن است بحر موّاج كرم و فضل ربوبى، از افاضه و بخشش در چنين روزى و اين چنين جايى، دريغ كند؟! حاشا وكَلّا، ما هكَذَا الظّنُّ بِهِ وَلَاالْمَعْروفُ مِنْ فَضْلِهِ.

وَأَعْظَمُ النَّاسِ جُرْماً مِنْ أَهْلِ عَرَفَاتٍ الَّذِي يَنْصَرِفُ مِنْ عَرَفَاتٍ وَ هُوَ يَظُنُّ أَنَّهُ لَمْ يُغْفَرْ لَهُ يَعْنِي الَّذِي يَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ. (1) 1

ص: 139

عظيم ترين مردم از حيث گناه در ميان اهل عرفات، آن كسى است كه از عرفات برگردد، حال آن كه گمانش اين باشد كه آمرزيده نشده است.

يعنى از رحمت خداوند عزّ وجلّ مأيوس باشد.

حاشا از كرمش! او آماده عفو است و دعوتش به منظور مغفرت است. بنگريد كه به عيسى مسيح عليه السلام چه فرموده است:

يَا عِيسَى كَمْ أُطِيلُ النَّظَرَ وَ أُحْسِنُ الطَّلَبَ وَ الْقَوْمُ لَايَرْجِعُونَ. (1) 1

اى عيسى! چقدر چشم به راه بدوزم و حسن طلب از خود نشان بدهم و اين قوم برنگردند؟

و همچنين اين حديث قدسى را ملاحظه فرماييد:

لَوْ عَلِمَ الْمُدْبِرونَ عَنّي كَيْفَ انْتِظارِي بِهِمْ وَشَوْقِي الى تَوْبَتِهِمْ لَماتُوا شَوْقاً الَيَّ وَلَتَفَرَّقَتْ اوْصالُهُمْ. (2) 2

اگر كسانى كه پشت به من كرده اند، بدانند چگونه انتظار آنان را دارم و مشتاق به بازگشت آنها هستم، هر آينه از شدّت اشتياق به من، مى ميرند و بند از بندشان، جدا مى شود.

پس اى وااسفاه از اين بى خبرى و واحسرتاه بر اين تهى دستى! عجباً عجباً! او طالب ما باشد و ما گريزان از او؟! او چشم به راه ما باشد و ما غافل از ياد او؟! او با ما يگانه و ما، بيگانه از او؟!

فَيامَنْ هُوَ عَلَى الْمُقْبِلينَ عَلَيْهِ مُقْبِلٌ وَبِالعَطْفِ عَلَيْهِمْ عائِدٌ مُفْضِلٌ وَبِالْغافِلينَ عَنْ ذِكْرِهِ رَحيمٌ رَئُوفٌ وَبِجَذْبِهِمْ الى بابِهِ وَدُودٌ عَطُوفٌ. (3) 3

اى آن كه به روآورندگان به درگاهت، رو آورى و فضل و احسان خود را شامل حالشان سازى و غافلان از ياد خود را با آوردنشان به آستان اقدست مشمول رحمت و عطوفت خود

ص: 140

گردانى.

آرى، او بهانه طلب است. مجّانى دادن و به رايگان بخشيدن، دَأب و عادت اوست.

او آماده اين كار است.

وَ هُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَعْفُوا عَنِ السَّيِّئاتِ. (1) 1

اوست كه توبه بندگانش را مى پذيرد و از گناهانشان مى گذرد.

يك يا ربّاه از صميم دل كافى است.

وَانَّ الرّاحِلَ الَيْكَ قَريبُ الْمَسافَةِ (2) 2

سفركننده به سوى تو، راهش نزديك است.

هين مگو ما را بر اين در، بار نيست با كريمان كارها دشوار نيست

كريم العفو است و حَسن التّجاوز. كريمانه مى بخشد و بزرگوارانه مى گذرد. نه تنها گناه را مى بخشد، بلكه سيّئات را به حسنات تبديل مى كند:

فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ (3) 3

خداوند گناهان آن ها را به حسنات مبدّل مى كند.

و بلكه سيّئات را مبدّل به چندين برابر، حسنات مى سازد:

يَا مُبَدِّلَ السَّيِّئَاتِ بِأَضْعَافِهَا مِنَ الْحَسَنَاتِ (4) 4.

زيرا توبه، از حسنات است و قرآن كريم، براى حسنات، پاداش ده بريك، قائل است:

مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها. (5) 5

هركس كار نيك به جا آورد، ده برابر آن پاداش دارد.

ص: 141

در هر حال و به هر زبان كه او را بخوانيم، از ما مى پذيرد. تكليف سخت و دشوارى بر ما نفرموده است.

مخصوصاً كه امروز روز عرفه است. جز گدايى كردن و سؤال و درخواست از او كار ديگرى از ما نخواسته است.

حال، اگراهل عمل نيستيم، در گدايى كردن بايد جدّى باشيم و كوتاهى نكنيم؛ و الّا، گر گدا كاهل بود تقصير صاحبخانه چيست؟

گدايى كه مايه نمى خواهد. گدا، مجّانى طلب است. مايه اش همان پررو بودن و سماجت است.

گدا، اگر سمِج باشد و محكم بچسبد، حتماً مى گيرد. بيرونش كنند، از اين در مى رود و از آن در بر مى گردد. مى گويد:

نمى روم ز ديار شما به كشور ديگر برون كنيدم از اين در، در آيم از در ديگر

من ار چه هيچ نيم، هر چه هستم آن توام مرا مران كه سگى سر بر آستان توام

عارفى را پرسيدند:بدين در آمده اى، چه آورده اى؟ گفت:گدايى كه بر در خانه سلطان آيد، از او نمى پرسند چه آورده اى؟ بلكه مى گويند: اى گداى بينوا چه مى خواهى؟ (1) 1

آرى دستى كه به درگاه كريمان دراز مى شود، خالى مى آيد و پر بر مى گردد، نه اين كه چيزى مى آورد و چيزى مى برد.

حساب، حساب گدايى كردن است، حساب معامله و داد و ستد نيست.

ص: 142

رفتن، عيب نيست كه درويش مسكين، لباسش همين است. چه كند بينوا همان دارد. اما عيب و ننگ آن است كه با همان لباس پاره و چركين، از خانه سلطان بيرون آيد كه اين عمل، سزاوار شأن شاهان نيست.

حال، بنده بينوا اگر با جان آلوده و ننگين از گناه به درگاه خداوند ذوالمنّ والكرم برود، عار نيست، چه آن كه معناى بنده شرمسار غرق در گناه، همين است. وليكن برگشتن از در خانه حضرت غفّار با همان جان آلوده و چهره شرمنده از گناه، منافى شأن پروردگار و حقّاً خلاف انتظار است. (1) 1

ص: 143

مقدّسش را به دعا به سوى تو برداشته است، رو به تو آورده ايم و دست گدايى به سوى تو دراز كرده ايم.

و به يقين مى دانيم كه حرمت آن حضرت در ساحت اقدست آن چنان عظيم است كه هر كه در پناه او رو به تو آورد و در سايه دست او دست سؤال و تضرّع به سوى تو دراز كند، محروم بر نمى گردد.

عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِيِّ رضى الله عنه قَالَ سَمِعْتُ مُحَمَّداً صلى الله عليه و آله يَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ يَا عِبَادِي أَ وَ لَيْسَ مَنْ لَهُ إِلَيْكُمْ حَوَائِجُ كِبَارٌ لَاتَجُودُونَ بِهَا إِلَّا أَنْ يَتَحَمَّلَ عَلَيْكُمْ بِأَحَبِّ الْخَلْقِ إِلَيْكُمْ تَقْضُونَهَا كَرَامَةً لِشَفِيعِهِمْ أَلَا فَاعْلَمُوا أَنَّ أَكْرَمَ الْخَلْقِ عَلَيَّ وَ أَفْضَلَهُمْ لَدَيَّ مُحَمَّدٌ وَ أَخُوهُ عَلِيٌّ وَ مِنْ بَعْدِهِ الْأَئِمَّةُ الَّذِينَ هُمُ الْوَسَائِلُ إِلَى اللَّهِ فَلْيَدْعُنِي مَنْ هَمَّتْهُ حَاجَةٌ يُرِيدُ نَفْعَهَا أَوْ دَهِمَتْهُ [دَهَتْهُ دَاهِيَةٌ يُرِيدُ كَشْفَ ضُرِّهَا بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ أَقْضِهَا لَهُ أَحْسَنَ مَا يَقْضِيهَا مَنْ (تَسْتَشْفِعُونَ لَهُ) بِأَعَزِّ الْخَلْقِ الَيْهِ. (1) 1

از سلمان فارسى رضى الله عنه روايت شده كه: شنيدم از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله كه خداى عزّ وجل مى فرمايد:

اى بندگان من! آيا اتفاق نيفتاده كه كسى حاجات بزرگ از شما بخواهد و شما حاجات او را روا نكنيد، مگر اين كه شفيع قرار دهد كسى را كه نزد شما عزيز است، آن وقت حاجات او را برآوريد. حال، آگاه باشيد و بدانيد كه گرامى ترين خلق بر من و افضل ايشان نزد من، محمد است و برادر او على و كسانى كه بعد از اويند، كه ايشان ائمه معصومين و وسيله نجات به سوى من هستند. آگاه باشيد، كسى كه حاجتى دارد اعمّ از جلب نفع يا دفع ضرر، بايد بخواند مرا به محمد و آل طاهرينش. پس روا مى كنم براى او حاجت او را به بهترين وجه، براى اين كه عزيزترين خلق بر او شفيع شده اند.

ص: 144

و مناجات با خدا، از زمين به سوى آسمان، حركت كرده و صدها هزار دست و قلب و زبان، به ياد و نام خدا به جنبش و اهتزاز آمده و هر يك به نحوى، با خالق مهربان به راز و نياز پرداخته اند و مخصوصاً كه قافله سالار اين كاروان، حضرت بقيةاللَّه، صاحب العصر والزمان، عجّل اللَّه تعالى فرجه الشريف است.

حقّاً كه به به از اين سعادت و مرحبا به اين شرافت كه در هيچ گوشه دنيا و براى احدى از انسان ها، چنين موقعيت باكرامتى، نمى شود تصوّر كرد.الحمدللَّه والمنّة له كه ما را به خود راه داد و درهاى عنايت و موهبت را به روى ما گشود. اينك بكوشيم تا بهره خود بگيريم.

ادعيه و مناجات هايى كه از منابع فيض خدا، ائمّه هدى عليهم الصلاة والسّلام رسيده است، بهترين و عالى ترين طريق سخن گفتن با خدا و عرض حوايج دنيا و آخرت است. مخصوصاً دعاى حضرت سيّدالشّهدا، ارواحنا فداه، كه در مثل چنين روزى و در همين صحراى عرفات، انشا فرموده اند. اين دعا از جامع ترين دعاهاى روز و متضمّن عالى ترين معارف توحيدى است. همچنين دعاى چهل و هفتم از صحيفه امام سيّد السّاجدين عليه السلام كه مضامينى عالى دارد و تشريح كننده رمز عبوديت و عرض بندگى به ساحت اقدس پروردگار است.

كسانى هم كه توانايى خواندن دعاهاى وارده را ندارند، مى توانند با خداى خود، به راز و نياز بپردازند و دردهاى درونى خود را كه پيش احدى نمى توانند اظهار كنند، با خالق مهربان خود در ميان بگذارند و مطمئن باشند كه هيچ خويشاوندى نزديك تر و هيچ رفيق شفيقى مهربان تر و هيچ محرم اسرارى امين تر از خدا، نخواهند يافت.

ممكن است كسى حال زار انسان را ببيند و ناله اش را بشنود، اما آگاه به دردهاى درونى و ناگفتنى اش نباشد، يا آن كه آگاه باشد، اما قادر به قضاى حوايج و حلّ مشكلات او نگردد، يا هم آگاه باشد و هم قادر، ولى فاقد رحمت و مهربانى نسبت به انسان باشد، يا با داشتن رحمت، داراى روح كرم و بزرگوارى نباشد. اما خالق انسان، به طور لايتناهى و نامحدود، واجد تمام اين صفات كمال است. هم سميع است و هم بصير. هم عليم است و

ص: 145

هم قدير. هم رحيم است و هم كريم. هم ناله و زارى بنده اش را مى شنود و هم ضعف و مسكنت و خاك نشينى مخلوقش را مى بيند. هم عالم است به حوايج آشكار و نهانش و هم قادر است به انجام و قضاى حاجاتش. هم مهربان و رحيم است و هم بزرگوار و كريم.

دست حاجت چو برى، پيش خداوندى بر كه كريم است و رحيم است و غفور است و ودود

كرمش نامتناهى نِعَمش بى پايان هيچ خواهنده از اين در نرود بى مقصود

و با عنايتى فوق العاده، خود را در اختيار و دسترس بندگان حاجتمندش قرار داده و فرموده است:

وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَ لْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ. (1) 1

و هنگامى كه بندگان من، از تو درباره من سؤال كنند، بگو: من نزديكم. دعاى دعا كننده را، به هنگامى كه مرا مى خواند، پاسخ مى گويم. پس بايد دعوت مرا بپذيرند و به من ايمان بياورند، تا راه يابند و به مقصد برسند.

آيا با اين نداى روح بخش آسمانى و بذل عنايت ربّانى، باز هم ممكن است كه ترس و اضطرابى در دل انسان بماند؟ نه به حقّ خودش قسم كه مى فرمايد:

فَمَنْ يُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلا يَخافُ بَخْساً وَ لا رَهَقاً. (2) 2

هر كس به پروردگارش ايمان بياورد، نه از نقصان مى ترسد و نه از ظلم.

او كدام موقع ما را تنها گذاشته يا نسبت به ما كم لطفى كرده است. اين همه پرده درى از ما ديده، ولى آبروى ما را حفظ كرده. اين همه طغيان و عصيان، از ما مشاهده فرموده، ولى به ما پشت ننموده و ما را رها نكرده. با اين همه نافرمانى ها و گستاخى ها كه داشته ايم

ص: 146

روزى ما را قطع نكرده است، بلكه همچنان لطفش شامل حال ما و در همه حال، نگهدار و پشتيبان ماست.

در حال بى پناهى، او يگانه پناه ماست. درِ خانه او پيوسته به روى ما باز است و براى شنيدن هر گونه سخن و راز دل از ما آماده است.

يَا جَارِيَ اللَّصِيقَ يَا رُكْنِيَ الْوَثِيقَ. (1) 1

اى همسايه ديوار به ديوار من! اى ستون محكم من!

يَا صَاحِبَ كُلِّ غَرِيبٍ يَا مُونِسَ كُلِّ وَحِيدٍ يَا مَلْجَأَ كُلِّ طَرِيدٍ يَا مَأْوَى كُلِّ شَرِيدٍ. (2) 2

به به كه چه خوش حالى است، حال مناجات با خدا! و چه نيكو محفلى است، محفل انس با پروردگار! سيم دل، به كانون برق رحمت حقّ، متّصل گشته، فضاى جان، به نور مخصوصى روشن گرديده، ارتعاش خفيفى در بدن، پيدا شده و حرارت مطبوعى سراپاى آدمى را فراگرفته است. از دل مى جوشد و از جان مى خروشد و از ديدگان، قطرات اشك مى ريزد.

همين اتّصال سيم دل است كه روح را بال و پر داده و از خاكدان عالم طبع و تنگناى قفس تن، نجاتش مى بخشد و در اوج آسمان قُرب خدا پروازش مى دهد و به خواسته هايش نايل مى گرداند.

اين حال را بايد مغتنم دانست و فرصت را نبايد از دست داد و حوايج را يك به يك متذكّر شد و از خدا طلب كرد كه ساعت، ساعتِ دعا و حال، حالِ درخواست از خداست.

ص: 147

جسمى و روحى بشرى است.

تمام ظلمات محيط زندگى و اقسام بدبختى هاى فردى و اجتماعى از جهل و فقر و مرض و فساد اخلاق وحشتناك- كه شديداً دامنگير اولاد آدم شده و دنيا را تا لب پرتگاه سقوط حتمى كشانيده است- همه و همه، با طلوع آفتاب وجود اقدس انور آن حضرت، برطرف گرديده و در پرتو نور تدبير و هدايت الهى آن ولىّ خدا، سلامت و امنيّت مطلق بر جهان بشرى دامن مى گستراند.

وَيَمْلأُ اللَّهُ بِهِ الْارْضَ قِسْطاً وَعَدْلًا بَعْدَما مُلِئَتْ ظُلْماً وَجَوْراً.

پس بياييد اى سوخته دلان از هجر محبوب معصوم خود، همه با هم با قلبى پريشان و چشمى گريان، دست تضرّع و نياز به درگاه خالق مهربان برداريم و ناله كنان، از ساحت اقدسش بخواهيم و بگوييم:

أَيْنَ الْمُعَدُّ لِقَطْعِ دابِرِ الظَّلَمَةِ، أَيْنَ الْمُنْتَظَرُ لِإقامَةِ الْأَمْتِ وَالْعِوَجِ، أَيْنَ الْمُرْتَجى لِإزالَةِ الْجَوْرِ وَالْعُدْوانِ، أَيْنَ الْمُدَّخَرُ لِتَجْدِيدِ الْفَرائِضِ وَالسُّنَنِ، أَيْنَ الْمُتَخَيَّرُ لِإِعادَةِ الْمِلَّةِ وَالشَّرِيعَةِ، أَيْنَ الْمُؤَمَّلُ لِإحْياءِ الْكِتابِ وَحُدُودِهِ، أَيْنَ مُحْيِي مَعالِمِ الدِّينِ وَأَهْلِهِ، أَيْنَ قاصِمُ شَوْكَةِ الْمُعْتَدِينَ، أَيْنَ هادِمُ أَبْنِيَةِ الشِرْكِ وَالنِفاقِ، أَيْنَ مُبِيدُ أَهْلِ الْفُسُوقِ وَالْعِصْيانِ وَالطُّغْيانِ، أَيْنَ حاصِدُ فُرُوعِ الْغَيِ وَالشِقاقِ، أَيْنَ طامِسُ آثارِالزَّيْغِ وَالْأَهْواءِ ... أَيْنَ مُعِزُّ الْأَوْلِياءِ وَمُذِلُّ الْأَعْداءِ ... أَيْنَ الطَّالِبُ بِذُحُولِ الْأَنْبِياءِ وَأَبْناءِ الْأَنْبِياءِ، أَيْنَ الطَّالِبُ بِدَمِ الْمَقْتُولِ بِكَرْبَلاءَ، أَيْنَ الْمَنْصُورُ عَلى مَنِ اعتَدى عَلَيهِ وَافتَرى . (1) 1

كجاست آن كه آماده ريشه كن ساختن ستمگران است؟ كجاست آن كه براى اصلاح نادرستى ها و كج روى ها چشم به راهش هستند؟ كجاست آن كه مايه اميد براى زدودن ستم و تجاوز است؟ كجاست ذخيره الهى براى نوكردن فريضه ها و سنت هاى دين؟ كجاست آن برگزيده براى بازگرداندن كيش و آيين به عرصه جامعه؟ كجاست آن مايه اميد براى زنده كردن قرآن و حدود آن؟ كجاست زنده كننده آثار دين و اهل دين؟ كجاست درهم شكننده

ص: 148

شوكت زورگويان؟ كجاست ويران كننده بناهاى شرك و دورويى؟ كجاست نابودكننده اهل فسق و گناه و طغيان؟ كجاست آن كه شاخه هاى گمراهى و اختلاف را ببرد؟ كجاست محوكننده آثار كج روى و هوا و هوس ها؟ كجاست عزت بخش دوستان و خواركننده دشمنان؟ كجاست خون خواه پيامبران و فرزندان پيامبران؟ كجاست خون خواه كشته كربلا؟ كجاست آن يارى شده و پيروزمند بر كسانى كه بر او ستم كردند و دروغ بستند؟

ص: 149

علىّ بن ابراهيم از پدرش نقل كرده است كه گفت:ديدم عبداللَّه بن جُندَب را در موقف عرفات، درحالتى كه موقفى بهتر از موقف او نديدم. در تمام مدت وقوف، دست هايش به جانب آسمان بلند بود و اشكش به صورتش مى ريخت و به زمين مى رسيد، تا وقتى كه مردم از عرفات بازگشتند. گفتم:اى ابامحمد! من هرگز موقفى بهتر از موقف تو نديدم. گفت:به خدا قسم من دعا نكردم مگر درباره برادران دينى ام، و اين براى آن بود كه خبر داد مرا ابوالحسن موسى عليه السلام (امام موسى بن جعفر كاظم عليه السلام) كه:

مَنْ دَعَا لِأَخِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ نُودِيَ مِنَ الْعَرْشِ وَ لَكَ مِائَةُ أَلْفِ ضِعْفٍ فَكَرِهْتُ أَنْ أَدَعَ مِائَةَ أَلْفٍ مَضْمُونَةٍ لِوَاحِدَةٍ لَاأَدْرِي تُسْتَجَابُ أَمْ لَا. (1) 1

هر كه دعا كند درباره برادر خود كه غايب است، ندا از عرش مى رسد كه، از براى تو باشد صدهزار برابر اين، و لذا من سزاوار نديدم كه از دست بدهم صدهزار (حسنه يا دعاى) ضمانت شده را به خاطر يكى كه نمى دانم مستجاب خواهد شد يا نه.

ص: 150

چشمم و نرسم به شفاعت محمد صلى الله عليه و آله اگر اين سخن را از امام عليه السلام نشنيده باشم كه:هر كه از براى برادر مؤمن خود غايبانه دعا كند، فرشته اى از آسمان دنيا ندا كند كه اى بنده خدا! 100 هزار برابر آنچه طلب كردى، تو راست، و او را فرشته اى از آسمان دوّم نداكند كه، اى بنده خدا، 200 هزار برابر آنچه طلب كردى، تو راست، و او را فرشته اى از آسمان سوّم ندا كند كه اى بنده خدا! 300 هزار برابر آنچه طلب كردى تو راست و او را فرشته اى از آسمان چهارم ندا كند كه اى بنده خدا! 400 هزار برابر آنچه طلب كردى، تو راست و او را فرشته اى از آسمان پنجم ندا كند كه اى بنده خدا! 500 هزار برابر آنچه طلب كردى تو راست و او را فرشته اى از آسمان ششم ندا كند كه اى بنده خدا! 700 هزار برابر آنچه طلب كردى تو راست، بعد از آن ندا كند او را خداى عزّ وجل كه منم غنىّ مطلق كه اصلًا احتياج ندارم. اى بنده من! هزار هزار برابر آنچه طلب كردى، تو راست! پس كدام يك از اين دو امر عظيم بزرگ تر است اى پسر برادر من؟ آنچه را من از براى نفس خود اختيار كردم يا آنچه تو مرا به آن امر مى كنى؟! (1) 1

ص: 151

امّت اسلامى را از شرّ كفّار و منافقان، مصون و محفوظ بدار و كيد كفّار و مكر منافقان را به خود آنان برگردان!

جامعه مسلمين را از خواب غفلت ذلّت بار، بيدار كن! عقل كامل و ايمان صادق به همگى عنايت فرما تا از هواپرستى به خداپرستى برگردند و با بصيرتى كامل، مصالح خود را تشخيص دهند و دست در دست هم متّحداً به صفِّ واحد، در مقابل دنياى كفر و نفاق، بايستند و از موجوديّت خود دفاع كنند.

پروردگارا! جوانان و فرزندان ما را از شرّ فتنه هاى ضلالت انگيز زمان، در پناه ولىّ زمان، حفظ فرما. قلم ها و زبان هايى را كه در راه گمراه كردن پسران و دختران ما و تحريف حقايق دينى ما، كار مى كنند، به حقّ رسول اكرم و اهل بيت اطهار عليهم السلام، خاموش و ناكام گردان!

ما و فرزندان ما را از قرآن و عترت عليهم السلام در دنيا و آخرت جدا مفرما! دل هاى ما را به مشيّت خلّاقه ات، در اين ساعت نزول رحمت، مملوّ از معرفت و محبت خود و اوليايت بگردان!

توفيق توبه نصوح و پرهيز از گناه تا آخر عمر، به ما عنايت فرما!

بيماران مسلمان را در هر گوشه دنيا كه هستند، لباس صحّت و عافيت بپوشان و قرض قرضمندان را ادا فرما!

زنان مسلمان را به حفظ عِفاف و پاكدامنى موفق گردان!

بارالها! عموم اين جمعيّت را كه به امر تو و پيغمبرت از شهر و ديار خود دل كنده و در اين وادى خالى از مظاهر دنيا، سر به آستانت نهاده و بر در خانه ات خاك نشين گشته اند، با حجّ مقبول و سعى مشكور و بدن سالم و حوايج مقضيّه، به اوطانشان برگردان!

پدران و مادران ما و ارحام و اقارب و همسايگان و دوستان و اسيران خاك و ملتمسين دعا را در اجر و ثواب اعمال مرضيّه ما، شريك گردان! ما و آنها را مكرّراً به زيارت بيت محرّم و قبور اولياى مكرّمت موفق فرما! مرگ و عوالم بعد از مرگ را بر همه ما مبارك و قرين خير و سعادت بساز! ما را از آتش سوزان قهر و غضبت رهايى بخش و در مساكن خلد برين و غرفه هاى جنّت المأوى جايگزين فرما!

آمين يا ربّ العالمين بحقّ محمد واهل بيته الطّاهرين صلواتك عليهم اجمعين.

ص:152

ص: 153

الْمُنِيرِ، الَّذِي أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَى الْمُسْلِمِينَ، وَجَعَلْتَهُ رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ. اللَّهُمَّ فَصَلِ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ، كَما مُحَمَّدٌ أَهْلٌ لِذلِكَ مِنْكَ يا عَظِيمُ، فَصَلِ عَلَيْهِ وَعَلَى الْمُنْتَجَبِينَ الطَّيِبِينَ الطَّاهِرِينَ أَجْمَعِينَ، وَتَغَمَّدْنا بِعَفْوِكَ عَنَّا، فَإِلَيْكَ عَجَّتِ الْأَصْواتُ بِصُنُوفِ اللُّغاتِ، فَاجْعَلْ لَنَا اللَّهُمَّ فِي هذِهِ الْعَشِيَّةِ نَصِيباً مِنْ كُلِ خَيْرٍ تَقْسِمُهُ بَيْنَ عِبادِكَ، وَنُورٍ تَهْدِي بِهِ، وَرَحْمَةٍ تَنْشُرُها، وَبَرَكَةٍ تُنْزِلُها، وَعافِيَةٍ تُجَلِلُها، وَرِزْقٍ تَبْسُطُهُ، يا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ. اللَّهُمَّ أَقْلِبْنا فِي هذَا الْوَقْتِ مُنْجِحِينَ مُفْلِحِينَ مَبْرُورِينَ غانِمِينَ، وَلا تَجْعَلْنا مِنَ الْقانِطِينَ، وَلا تُخْلِنا مِنْ رَحْمَتِكَ، وَلا تَحْرِمْنا ما نُؤَمِلُهُ مِنْ فَضْلِكَ، وَلاتَجْعَلْنا مِنْ رَحْمَتِكَ مَحْرُومِينَ، وَلا لِفَضْلِ مانُؤَمِلُهُ مِنْ عَطائِكَ قانِطِينَ، وَلا تَرُدَّنا خائِبِينَ، وَلا مِنْ بابِكَ مَطْرُودِينَ، يا أَجْوَدَ الْأَجْوَدِينَ، وَأَكْرَمَ الْأَكْرَمِينَ، إِلَيْكَ أَقْبَلْنا مُوقِنِينَ، وَلِبَيْتِكَ الْحَرامِ آمِينَ قاصِدِينَ .... (1) 1

خلاصه اى از ترجمه بعضى از جملات دعا:

پروردگارا! در اين شامگاهى كه صداها و ناله ها به زبان هاى گوناگون و لغات مختلف، به سوى تو بلند شده و دست هاى استغاثه و استمداد از هر طرف به جانب تو، دراز شده است، ما به شفاعت و وساطت پيغمبر اكرمت صلى الله عليه و آله رو به تو آورديم و از تو مى خواهيم كه درود و رحمت خاصّ خود را به رسول معظّم و اهل بيت اطهارش نازل گردانى و سپس نصيب و بهره ما را از تمام خيرات و بركات و انوار هدايت و وسعت ارزاق كه در اين ساعت بر بندگانت فرو مى ريزى، عنايت فرمايى، و ما را خائب و مطرود از باب رحمت خود برنگردانى، يا اجود الاجودين و يا اكرم الاكرمين!

نور ديده صدّيقه كبرى، حسين سيّد الشّهدا- عليهما الصّلاة والسّلام- در حالتى كه سر به سوى آسمان داشت و آب از ديدگان مباركش مى ريخت، مكرّر مى گفت: يا ربّ يا ربّ يا ربّ، تا آن كه صداى گريه از جمعيّتى كه در اطراف امام عليه السلام ايستاده و گوش به دعاى حضرتش داده بودند، بلند شد و در ميان اشك و آه و ناله هاى پر سوز و گداز امام

ص: 154

حسين عليه السلام و يارانش، آفتاب عرفات غروب كرد و بار بستند و روانه مشعر شدند.

ص: 155

روز عرفه و وقوف در عرفات به پايان رسيد و شبعيد اضحى داخل شد.

ميهمانان خدا، آماده حركت وافاضه به سوى مشعرالحرامند. رجاى واثق آن كه نور معرفت خدا در اين وادى عرفان و شناسايى، بر دل هاى با صفا تابيده باشد و الطاف و عنايات خاصّ حضرت حق، شامل حال همگى شده باشد و عموماً با قلبى منوّر و روحى تائب و اندوخته هاى معنوى فراوان از دامنجَبَل الرَّحمة بكوچيم تا شب عيد قربان را در مشعر بيتوته كنيم و كنار سفره ديگر خدا بنشينيم.

البته مستحبّ است كه نماز مغرب و عشاى شب عيد، به تأخير بيفتد و در مشعرالحرام خوانده شود، ولى چون از نظر كثرت ازدحام و تراكم جمعيت در طول مسير و قهراً كندى حركت وسايل نقليّه، ترس دير رسيدن و فوت شدن نماز، در بين است، بدين جهت فعلًا برنامه كاروان هاى حج چنين است كه نماز مغرب و عشاى شب عيد را در عرفات مى خوانند و بعد از صرف شامى مختصر، حركت مى كنند.

در آن ساعت هم غوغاى عجيبى برپا مى شود. تاريكى اول شب و برچيدن خيمه ها و هم شكل بودن افراد و رفت وآمدهاى توأم با شتاب براى باربستن و سوار ماشين شدن، مشكلاتى توليد مى كند و خطراتى از لحاظ گم شدن و از كاروان بازماندن، براى بسيارى از مردان و زنان، پيش مى آورد.

بنابراين مراقبت شديد لازم است تا موجبات پريشان فكرى و دل نگرانى به وجود نيايد و حال دعا و فراغت قلبى براى مناجات با خدا در مشعرالحرام از دست نرود؛ مخصوصاً كه شيطان مطرود، در اين گونه مواقع حسّاس كه ساعات تحصيل سعادت ابدى براى آدميان است، بيش از هميشه مى كوشد كه انسان را به نحوى مشغول القلب و پريشان خاطر كند. تا حال دعا و توجه به خدا از او سلب شود.

گاهى ديده شده است كه با كوچك ترين بهانه اى، اشخاص به دليل بعضى امور جزئى بى ارزش، به يكديگر پرخاش مى كنند، كه انسان عاقل متوجه بيدار، اصلًا وقت و فكر و زبان و نَفَس خود را گران قدرتر از اين مى داند كه در آن ساعت بى نهايت عزيز، و در آن مكان فوق العاده شريف، درباره اين امور ناچيز بينديشد و حرفى بزند و نَفَسى صرف كند.

ص: 156

او براى هر لحظه ارزش قائل است. او مى خواهد در هر نفسى كه مى كشد و هر زبانى كه حركت مى دهد، ذكرى بگويد و دعايى كند و عبادتى انجام دهد و درجات بسيار عظيم و درخشان اخروى به دست آورد، و چه عبادتى نزد خدا، در آن موقع محبوب تر از احسان و نيكى به زُوّار و كمك كردن به آنها؟ و بلكه تحمل اذيت و آزار آنها و تبسّم و خوش رويى و نرم گويى در مقابل تندى و خشونت آنها و همه را به حساب حضرت ميزبان كريم گذاشتن، كه خود ذات اقدسش فرموده است:

وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمُهُ اللَّهُ وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوى (1) 1

و آنچه از كارهاى نيك انجام دهيد، خدا آن را مى داند. و زاد و توشه تهيه كنيد، كه بهترين زاد و توشه، پرهيزگارى است.

وَ اتَّقُونِ يا أُولِي اْلأَلْبابِ. (2) 2

و از من بپرهيزيد اى خردمندان!

ص:157

ص: 158

نبيند و دل را دنبال خود، به اين سو و آن سو نكشاند.

ز دست ديده و دل هر دو فرياد كه هر چه ديده بيند دل كند ياد

آن جا، نه فرشى هست و نه سقفى؛ نه چراغ و رختخوابى، نه دودى و دَمى؛ نه غذاهاى الوان و نه مناظر دلربايى. بيابانى است تاريك و پر از سنگ و خاك، كه متجاوز از يك ميليون انسان سفيدپوش را كه جز دو قطعه پارچه سفيد احرام و يك قطعه پتو براى مصونيت از سرما، چيز ديگرى همراه ندارند، در آغوش خود گرفته و در زير نور كمرنگ ستارگان پر از اسرار آسمان، به پناه دعا و مناجات با خدا مى برد.

راستى كه آن جامشعر است و جزشعارهاى الهى و نغمه هاى روح بخش آسمانى، صدا و آهنگ ديگرى، در آن صحرا، به گوش نمى رسد. چشم، جايى را نمى بيند و اشخاص، از هم شناخته نمى شوند، اما زمزمه هاى دعا و مناجات هاى شورانگيز از همه جاى آن وادى به زبان هاى مختلف به گوش مى رسد و لطافت روحانى خاصّى به روح انسان مى بخشد. و بعضى آن چنان عميق است و از دل پرسوز بر مى خيزد كه هر شنونده دل زنده اى را تكان مى دهد و طوفان، در فضاى جانش برمى انگيزد و اشك از ديدگانش سرازير مى سازد.

ص: 159

العظيم الّذى له ملك السموات والارض است.

از امام صادق عليه السلام منقول است:

وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تُحْيِيَ تِلْكَ اللَّيْلَةَ فَافْعَلْ فَإِنَّهُ بَلَغَنَا أَنَّ أَبْوَابَ السَّمَاءِ لَا تُغْلَقُ تِلْكَ اللَّيْلَةَ لِأَصْوَاتِ الْمُؤْمِنِينَ لَهُمْ دَوِيٌّ كَدَوِيِّ النَّحْلِ يَقُولُ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ أَنَا رَبُّكُمْ وَ أَنْتُمْ عِبَادِي أَدَّيْتُمْ حَقِّي وَ حَقٌّ عَلَيَّ أَنْ أَسْتَجِيبَ لَكُمْ فَيَحُطُّ اللَّهُ تِلْكَ اللَّيْلَةَ عَمَّنْ أَرَادَ أَنْ يَحُطَّ عَنْهُ ذُنُوبَهُ وَ يَغْفِرُ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يَغْفِرَ لَهُ (1) 1

اگر بتوانى امشب را احيا كنى و شب زنده دارى بنمايى، پس چنين كن؛ زيرا به ما رسيده است كه درهاى آسمان، در اين شب براى آواز مؤمنين، بسته نمى شود. صداهاى آنان بالا مى رود.

زمزمه ها دارند مانند زمزمه زنبوران عسل! خدا- جلّ ثنائه- مى فرمايد:من پروردگار شمايم و شما، بندگان من هستيد. حقّ مرا ادا كرديد و بر من لازم است كه دعاى شما را مستجاب كنم.

پس هر كه را بخواهد گناهانش را از دوشش بر مى دارد و هر كه را بخواهد مشمول مغفرتش مى سازد.

ص: 160

وَجَعَلْنَا اللَّيْلَ لِباساً. (1) 1

ما، شب را لباس قرار داديم.

و گاه ديگر، حالت فروپوشاندن شب را به عظمت ياد مى كند و آن را مورد قسم قرار مى دهد و مى گويد:

وَاللَّيْلِ اذا يَغْشى (2) 2

قسم به شب، وقتى كه فروپوشد.

يعنى اين بشر كودك صفت بازيگوش، اگر همچنان به حال خودرها شود، آن قدر دنبال اين بازيچه دنيا و زر و زيور زندگى مادّى مى دود و تلاش مى كند تا خود را از پا در مى آورد و به نابودى مى كشاند.

امّا خداوند منّان، مانند مادر مهربانى است كه بخواهد بچّه بازيگوش خود را بخواباند تا قوايش بيش از اندازه هدر نرود. مادر لحافى يا پتويى بر سر و صورت كودك مى افكند تا چشمش اسباب بازى اش را نبيند و آرام بگيرد. (3) 3 خداى مهربان نيز براى اين كه اين بشر حريص دنيادوست، تمام قوا و نيروهاى جسمى و روحى خود را در راه دنياطلبى، تباه نسازد و با خسران و شقاوت و بدبختى و محروميّت از قرب خدا نميرد، تحت نظام دقيقى، هرچند ساعتى يك بار پرده ظلمت شب را مى آويزد و لباس ليل، بر قامت نهار مى پوشاند و زيبايى هاى دلرباى آن را از نظرها مستور مى سازد. خداوند لحاف شب را بر سر و صورت انسان ها مى افكند تا اين كودكان بازيگوش! چشمشان جايى را نبيند و بازيچه هاى رنگارنگ تجمّلات زندگى مادّى، آنها را به هوس نيندازد و شايد اندكى از دنياطلبى آرام بگيرند و به باطن خود برگردند و با حضرت معبود و خالق مهربان به راز و نياز پردازند و بهره وافى از حيات حقيقى خود برگيرند.

ولى متأسفانه اين بشر بازيگوش! قدر نعمت، نشناخته و از سرّ وجود، غافل شده و با

ص: 161

حرص و ولعى تمام به وسيله نورهاى مصنوعى، شب را هم تبديل به روز كرده و تمام اوقات اين عمر گرانمايه را در ميدان دنياطلبى به كار انداخته و خود را جسماً و روحاً فرسوده ساخته و از مقصد اصلى خلقت بى بهره و تهى دست مانده است.

امّا در همين دنيايى كه بيشتر مردم آن را مرده دلانى تشكيل داده اند كه جز زندگى مادّى به چيزى نمى انديشند و حقيقتى نمى فهمند وَاكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلونَ (1) 1

، زنده دلانى وجود دارند كه حافظ آبرو و شرف عالم انسانيت هستند و سندى زنده براى اثبات اشرفيت انسان از حيوان. زندگى توأم با طهارت و معنويت، زندگى اين انسان هاى واقعى است.

آرى، آنان كه به سرّ وجود پى برده اند و معناى شب و روز و طلوع و غروب ماه و خورشيد را فهميده اند، هرگز شبشان مانند روزشان نمى گذرد! آنان، روز، كارى و شب هم حالى دارند.

أَمَّا النَّهَارُ فَحُلَمَاءُ عُلَمَاءُ ابْرارٌ أَتْقِيَاءُ قَدْ بَرَاهُمُ الْخَوْفُ بَرْىَ الْقِداحِ يَنْظُرُ إِلَيْهِمُ النَّاظِرُ فَيَحْسَبُهُمْ مَرْضَى وَ مَا بِالْقَوْمِ مِنْ مَرَضٍ وَيَقُولُ لَقَدْ خُولِطُوا فَقَدْ خَالَطَ الْقَوْمَ أَمْرٌ عَظِيمٌ (2) 2

به هنگام روز، آنان بردباران دانا و نيكوكرداران با تقوايند. ترس از خدا اندامشان را، مانند باريكى تيرها كه تراشيده مى شود، لاغر كرده است. بيننده مى پندارد كه بيمارند و حال آن كه هيچ گونه بيمارى ندارند. (و چون رفتار و گفتارشان مشابه بيشتر مردم دنيا نيست) مى گويند:

ديوانه اند! در صورتى كه ديوانه نيستند، بلكه امرى عظيم (درك عظمت خدا و انديشه قيامت) دل هاى آنان را فراگرفته و مستغرق بحر حيرتشان ساخته است.

أَمَّا اللَّيْلُ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُمْ تَالِينَ لِأَجْزَاءِ الْقُرْآنِ يُرَتِّلُونَهُ تَرْتِيلًا يُحَزِّنُونَ بِهِ أَنْفُسَهُمْ وَ يَسْتَثِيرُونَ بِهِ تَهَيُّجَ أَحْزَانِهِمْ بُكَاءً عَلَى ذُنُوبِهِمْ وَ وَجَعِ كُلُومِ جِرَاحِهِمْ وَ إِذَا مَرُّوا بِآيَةٍ فِيهَا تَخْوِيفٌ أَصْغَوْا إِلَيْهَا مَسَامِعَ قُلُوبِهِمْ وَ أَبْصَارِهِمْ فَاقْشَعَرَّتْ مِنْهَا جُلُودُهُمْ وَ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ فَظَنُّوا أَنَّ صَهِيلَ جَهَنَّمَ وَ زَفِيرَهَا وَ

ص: 162

شَهِيقَهَا فِي أُصُولِ آذَانِهِمْ. (1) 1

اما چون شب درآيد (براى نماز) برپا ايستاده و آيات قرآن را با فكر و تأمّل تلاوت كنند. با دلى شكسته و محزون، به وسيله قرآن، به درمان درد خود كوشند. گاهى كه به آيات رحمت رسند، بر آن وعده هاى اميدبخش قرآن دل بسته و مشتاقانه، در آن بينديشند كه گويى تمام آن پاداش هاى موعود خدا، برابر چشم آنان مجسّم است و هرگاه مرورشان به آيات عذاب افتد، چنان گوش دل بر آن بگشايند كه گويى فرياد و خروش دوزخيان، در بن گوش هايشان بلند است.

فَهُمْ حانُونَ عَلى أوْساطِهِمْ مُفْتَرِشُونَ لِجِباهِهِمْ وَ أَكُفِّهِمْ وَ رُكَبِهِمْ وَ أطْرافِ أقْدامِهِمْ يَطْلُبُونَ إلَى اللَّهِ تَعالى فِي فَكاكِ رِقابِهِمْ. (2) 2

پس آنان، شب را به پيشگاه خدا، يا با قامت خميده در حال ركوعند، يا با روى، به خاك افتاده و دست و پا و زانوان و پيشانى هاى خود را به فروتنى، فرش زمين كرده و در حال سجودند و آزادى خود را از عذاب رستخيز، از خدا مى طلبند.

به شب مردان كه در ره تيزگامند به سان شمع سوزان در قيامند

به شب مرغان حق را سوز و ساز است به خاك عشق، شب روى نياز است

شب است اخترشناسان را دل افروز شب است آتش به جانان را جگر سوز

شب ار چشم طبيعت رفت در خواب دل بيدار گشت از شوق بى تاب

شب آمد پرده پوش مست و هُشيار فروغ ديده و دل هاى بيدار

شب آمد حكمت آموز دل پاك شب آمد گوهر افروز نه افلاك

شب آن معراجى عرش آشيانه فسبحان الذى اسرى ترانه

فراز بارگاه عرش بنشست ز جام لى مع اللَّه گشت سرمست (3) 3

ص: 163

وصل ها ديده پس از راز و نياز هجرها ديده پر از سوز و گداز

على آن شير خدا شاه عرب الفتى داشته با اين دل شب

شب ز اسرار على عليه السلام آگاه است دل شب محرم سرّ اللَّه است

شب شنيده است مناجات على عليه السلام جوشش چشمه حُبّ ازلى

على عليه السلام آرزو مى كرد تاريكى شب فرابرسد؛ پرده ظلمت بين او و ديگران حايل شود؛ خلوت خانه انس با حضرت معبود تشكيل گردد، تا او بتواند با فراغت خاطر و آرامش دل به راز و نياز با محبوب بپردازد و غوغاى درونى خود را با خداى خود در ميان بگذارد و التهاب قلبى خود را با آب مناجات با پروردگار فروبنشاند. آن قدر بنالد و اشك بريزد و بر خود بپيچد تا با بدنى بى حركت به روى زمين بيفتد! آرى، دل شب محرم سرّ اللَّه است.

گاه ضمن مناجاتش مى فرمود:

آه مِنْ قِلَّةِ الزّادِ وَطولِ الطَّريقِ وَبُعْدِ السَّفَرِ وَعَظِيمِ الْمَوْرِدِ. (1) 1

آه از كمى توشه و درازى راه و دورى سفر و بزرگى و سختى ورودگاه (يعنى قبر و برزخ و محشر).

ص: 164

تمام عمر خود بشناسيم. مانند بسيارى از مردم غافل نباشيم كه اصلًا پى به عظمت اين موقف عظيم نبرده اند و به نتايج عالى و آثار درخشانى كه در اين موقف الهى بايد به دست آورند، توجه نكرده اند.

آنان گويى كه مشعرالحرام را يكى از استراحتگاه هاى بين راه تصوّر مى كنند كه مسافران رهگذر، موقع شب به آن جا مى رسند و مقدارى براى خواب و استراحت، توقّف مى كنند و سحرگاهان مى روند.

ولذا ديده مى شود كه بعضى از حجّاج، وقتى به مشعر مى رسند، با عجله از ماشين پياده مى شوند و هر يك، دنبال گوشه اى مى گردند كه لااقل سه چهار ساعتى بخوابند!

در صورتى كه شب عيد اضحى و بيابان مشعرالحرام از حسّاس ترين مواقف عبادت و فعّاليّت حياتى حجّاج است كه بايد تا حدّ قابل توجّهى از مقدار خواب و خوراك و آسايش هميشگى خود بكاهند و بر كمّ و كيف عبادت و بندگى بيفزايند.

اساساً بايد توجّه داشت كه قسمت عمده كار حجّاج- حجّاجى كه چند ماه متوالى براى تهيّه اسباب و مقدّمات سفر حج، دوندگى كرده و زحمت ها متحمّل شده اند و خود را به مراكز حسّاس عبادت رسانيده اند- نيمه دوّم روز عرفه است تا غروب آن روز در عرفات و نيمه دوّم شب عيد اضحى در مشعرالحرام تا طلوع آفتاب، و روز عيد قربان و شب و روز يازدهم و دوازدهم ذيحجّه در مكّه و مِنى

مواقع حسّاس كار حجّاج كه بايد كاملًا بيدار و هشيار باشند تا به بطالت و غفلت نگذرد، همين ساعت ها و روزهاى معدود و زودگذر است كه خداوند حكيم، از اين ايّام در قرآن كريم، يك جا، تعبير به ايّام معدودات و جاى ديگر، تعبير به ايّام معلومات فرموده است:

وَ اذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُوداتٍ (1) 1

خدا را در روزهاى معيّنى ياد كنيد.

ص: 165

وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُوماتٍ. (1) 1

در ايام معيّنى نام خدا را، بر چهار پايانى كه به آنان داده است به هنگام قربانى ببرند.

خلاصه آن كه: بكوشيم تا از اين ساعات و دقايق زودگذر آسمانى- كه به اين آسانى نصيب هر كسى نمى شود- استفاده كامل كنيم و بهره عالى بگيريم.

قبل از هر چيز، بايد متوجه باشيم كه ما، به امر خدا و دعوت خالق منّان، به اين وادى آمده ايم. به همين جهت، لازم استوقوف و بيتوته ما، در مشعر، مانند وقوف در عرفات، بانيّت و براى امتثال امر خدا و قربةً الى اللَّه باشد. و لذا به محض رسيدن به مشعر، نيّتبيتوته مى كنيم. در واقع نيت مى كنيم كه شب را در مشعر به سر مى بريم، و همين كه سپيده صبح دميد و فجر طالع شد، بار ديگر نيّتوقوف تا طلوع آفتاب را تجديد مى كنيم (2) 2.

بارى، وقتى انسان متوجه شد كه طبق دعوت قبلى وارد خانه اى شده و بر سر سفره اى نشسته است، طبعاً احساس عزّت و احترام مى كند و اطمينان بيشترى به اجابت دعوات و پذيرش خواسته هايش پيدا مى كند و با دلگرمى كامل ترى لب به تقاضا مى گشايد؛ مخصوصاً كه ميزبان را به كرم و جلالت قدر بى پايان و رحمت و رأفت بى منتها بشناسد؛ ميزبانى كه آمادگى خود را براى اجابت دعوات ميهمانان، اعلام فرموده است:

وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ (3) 3

گفته است خداى شما، مرا بخوانيد، تا دعاى شما را اجابت كنم.

بانگ مى آيد كه اى طالب بيا جود، محتاج گدايان چون گدا!

اگر گداى بينوا، دربه در بگردد و چيزى بخواهد، تعجّبى نيست. تعجّب آن جاست كه دولتمند باسخا، دربه در بگردد و حاجتمندى بجويد! آرى، راه و رسم كريمان چنين است. پيش از اين كه مستمند بينوا دست سؤال و درخواست به سوى آنان دراز كند و

ص: 166

آبروى خود را بريزد، آنان دست عطا به سوى او دراز مى كنند وهَلْ مِنْ سائِلٍ وَهَلْ مِنْ داعٍ مى گويند! چنان كه در روايات معصومين عليهم السلام آمده است:

انَّهُ اذا كانَ آخِرُ اللَّيْلِ يَقولُ اللَّهُ تَعالى هَلْ مِنْ داعٍ فَاجيبَهُ، هَلْ مِنْ سائِلِ فَاعْطِيَهُ سُؤالَهُ، هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَاغْفِرَ لَهُ، هَلْ مِنْ تائِبٍ فَاتوبَ عَلَيْهِ. (1) 1

چون آخر شب فرارسد، خداوند تعالى مى فرمايد: آيا دعاكننده اى هست كه اجابتش كنم؟ آيا خواهنده اى هست كه خواسته اش را بدهم؟ آيا طالب آمرزشى هست كه او را بيامرزم؟ آيا توبه كننده اى هست كه توبه اش را بپذيرم؟

بله، چنين است. در مرام و مسلك ارباب جود و كرم، جود، محتاج گدايان چون گداست. كرم و جود و سخاى آنان، اين در و آن در مى گردد و گداى بينوايى را مى طلبد تا خود را به او برساند:

يا مُبْتَدِئاً بِالنِّعَمِ قَبْلَ اسْتِحقاقِها (2) 2

جود، محتاج است و خواهد طالبى همچنان كه توبه خواهد تائبى

جود، مى جويد گدايان و ضِعاف همچو خوبان كاينه جويند صاف

روى زيبا ز آينه زيبا شود روى احسان از گدا پيدا شود

آن چنان كه صورت زيبا دنبال آينه مى گردد تا زيبايى خود را در آن ببيند، جود و سخا نيز دنبال گدا مى گردد تا مظهرى پيدا كند و خود را در چهره او ظاهر سازد.

چون گدا آيينه جود است، هان دَم بود بر روى آيينه زيان

آينه چنان لطيف و حسّاس است كه اگر نفَس در آن دميده شود، تيره و تار مى شود.

آيينه قلب سائل و حاجتمند نيز به قدرى حسّاس و زودرنج است كه كوچك ترين اظهار بى اعتنايى در او اثر مى كند و شيشه قلبش را مى شكند.

ص: 167

زين سبب فرمود حق در وَالضُّحى بانگ كم زن اى محمّد صلى الله عليه و آله بر گدا

وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ (1) 1

(اى پيامبر) درخواست كننده را از خودت مران.

چون گدا آيينه جود است، هان دَم بود بر روى آيينه زيان

حال اى خداى پيامبر! كه به رسول مكرّمت دستور بنده نوازى و ذرّه پرورى داده اى.

ما بندگان خاك نشين و گدايان سر به آستان نهاده ات هستيم كه دعوت كريمانه ات را اجابت كرده و بر سر سفره ات در اين دارالضّيافه و مهمانسراى عظيم نشسته ايم.

وَامَّا السّائِلَ فَلا تَنْهَرْ؛

الهنا! بانگ بر سائلان درگاهت مزن. پروردگارا! آفريده هاى بى پناه خود را از در خانه ات مران كه از بد حادثه اين جا به پناه آمده ايم. كريما! خجلت و شرمسارى بازگشت با تهيدستى بر مهمانانت روا مدار كه به اميد كرمت اين همه راه آمده ايم.

الهى بى پناهان را پناهى به سوى بى پناهان كن نگاهى

اميد لطف و بخشش دارد از تو اسيرى، شرمسارى، روسياهى

اينك، با توجه به اين موقعيت دست به دعا بر مى داريم و مقدّم بر تمام حوايج دنيا و آخرت، فرج ولىّ زمان حضرت امام حجّة بن الحسن، ارواحنا فداه، را از خدا مى طلبيم كه رفع تمام بليّات و حلّ جميع مشكلات از هر قبيل كه باشد، به دست ولايت آن حضرت، عجّل اللَّه تعالى فرجه الشّريف، تحقّق پذير خواهد بود. و سپس گناهان و معاصى و لغزش هاى فراوانى را كه در گذشته عمر از ما سر زده است يك به يك به زبان مى آوريم و به تقصير در انجام وظيفه بندگى اعتراف مى كنيم و صورت روى خاك هاى بيابان مشعر مى گذاريم و از عمق دل مى ناليم و از ديدگان، اشك تأثر و ندامت مى ريزيم و به تبعيت از مولاى خود امام سيّدالساجدين عليه السلام عرضه مى داريم:

ص: 168

فَمَا كُلُّ مَا نَطَقْتُ بِهِ عَنْ جَهْلٍ مِنِّي بِسُوءِ أَثَرِي، وَ لا نِسْيَانٍ لِمَا سَبَقَ مِنْ ذَمِيمِ فِعْلِي، لَكِنْ لِتَسْمَعَ سَمَاؤُكَ وَ مَنْ فِيهَا وَ أَرْضُكَ وَ مَنْ عَلَيْهَا مَا أَظْهَرْتُ لَكَ مِنَ النَّدَمِ، وَ لَجَأْتُ إِلَيْكَ فِيهِ مِنَ التَّوْبَةِ. فَلَعَلَّ بَعْضَهُمْ بِرَحْمَتِكَ يَرْحَمُنِي لِسُوءِ مَوْقِفِي، أَوْ تُدْرِكُهُ الرِّقَّةُ عَلَيَّ لِسُوءِ حَالِي فَيَنَالَنِي مِنْهُ بِدَعْوَةٍ هِيَ أَسْمَعُ لَدَيْكَ مِنْ دُعَائِي، أَوْ شَفَاعَةٍ أَوْكَدُ عِنْدَكَ مِنْ شَفَاعَتِي تَكُونُ بِهَا نَجَاتِي مِنْ غَضَبِكَ وَ فَوْزَتِي بِرِضَاكَ. (1) 1

خدايا! من اگر جرأت اين همه گفتار را به خود داده ام نه از اين است كه بى خبر از بدكردارى هاى خود هستم و نه آن كه زشتى هاى گذشته ام را از ياد برده ام، بلكه از اين جهت است كه ناله ام را آسمان و آسمانيان بشنوند. زمين و زمينيان از توبه و ندبه ام باخبر گردند. شايد در اين ميان يكى به بدحالى و بينوايى ام ترحّم كند و رقّت آورد و به دعايى كه به درگاهت از دعاى من شنيدنى تر و به اجابت نزديك تر باشد بهره مندم سازد و به شفاعتى كه از شفاعت من در پيشگاه اقدست استوارتر و باارزش تر است، ممنونم گرداند كه مگر بدين وسيله از غضبت رهايى يافته و به رضا و خشنوديت فائز و رستگار گردم.

گناهم گرچه بسيار است، بسيار چه باشد قطره پيش بحر زخّار

تويى يا رب طبيب دردمندان شفابخش درون مستمندان

دمى آگاه ساز اين قلب غافل مران از درگهت اين جان جاهل

كه تاب قهرت اين مشتى گنه كار نداريم ايزدا ما را مكن خوار

ص: 169

سنگريزه از آن وادى، و سپس حركت و كوچ از مشعر به منى و اعمال اسرارآميز منى از افضل عبادات است:

قال رسول اللَّهِ صلى الله عليه و آله: فِكرَةُ ساعَةٍ خَيْرٌ مِنْ عِبادَةِ سَنَةٍ. (1) 1

ساعتى انديشيدن، بهتر از عبادت يك سال است.

امام ابوالحسن الرضا عليه السلام فرموده اند:

لَيْسَ الْعِبَادَةُ كَثْرَةَ الصِّيَامِ وَ الصَّلَاةِ وَ إِنَّمَا الْعِبَادَةُ كَثْرَةُ التَّفَكُّرِ فِي امْرِ اللَّهِ. (2) 2

عبادت، زيادى روزه و نماز نيست. همانا عبادت، تفكّر و انديشه بسيار در كار خداست.

عالم سراسر حكمت خلقت و احكام پر از اسرار شريعت، هر دو، مجالى براى تفكّر انسان باايمان و موجب ازدياد درجه يقين اوست. عبادت يعنى انسان نواحى وجود خود را در راه خدا به كار بيندازد و شكّى نيست در اين كه اشرف نواحى وجود انسان ناحيه عقل است.

پس به كار انداختن عقل به تفكر در راه خدا اشرف عبادات خواهد بود. عبادتى كه به ساير عبادات ما روح مى بخشد. نماز و روزه ما را و حجّ و جهاد و منبر و محراب و اشك و آه ما، و بالاخره تمام عبادات ما را عبادتى زنده و توأم با عرفان مى سازد، و از نظر سير تكاملى و ارتقاى روحى انسانى، يكى را برابر با هزار و كمش را بسيار و بى شمار مى گرداند؛ به طورى كه جا دارد با كلمه حصرانّما بفرمايند:

إنَّمَا الْعِبادَةُ كَثْرَةُ التَفَكُّر فِي امْرِ اللَّه.

ص: 170

بايد بخوابند خوابيده اند و آنها كه اهل دعا و مناجات و نمازند، هريك، گوشه اى رفته و دل به خدا داده و با ادبى تمام به زمزمه اى عميق و آرام پرداخته اند. بعضى در حال قيام و برخى در حال ركوع و جمعى در حال سجودند.

آسمان پرستاره مشعر، با صفا و لطافت عجيب و تشعشع و تلألؤ كواكب رخشانش كه توأم با سطوت و هيبت خاصّى است، يك نوع حال ملكوتى و جذبه روحانى مخصوص به انسان مى بخشد كه آدمى را در عالم ديگرى، جدا از عالم ديگران سير مى دهد:

به چشمان در تماشاى سماوات به جان، با روى جانان در مناجات

نظر بر انجم رخشنده دوزد به حيرت همچو شمع بزم سوزد

همى گويد الهى يا الهى مرا بر آسمانت نيست راهى

تو آگاهى فراز آسمان چيست فروزان ماه و تابان اختران چيست

بلند انديشه را آن جا رهى نيست به جز حيرت، خرد را آگهى نيست

هزاران كشتى نور است تابان در اين درياى بى ساحل شتابان

همه مجبور عشقند اين قوافل شتابان كوبه كو منزل به منزل

بهمشعر امشب ار هشيارى اى دوست نباشد خوش تر از بيدارى اى دوست

به ديده باش چون ابر گهربار به دل سوزان تر از شمع شرربار

گهى با فكر و گه با ذكر سُبّوح صبوحى زن، مگر روشن شود روح

چو مرغ حق به دل با ناله زار به ذكر حق سحرگردان شب تار

كه بخشندت ز الطاف الهى ز آه شب نشاط صبحگاهى

آرى، انسان، تا خود موفّق به بيتوته در مشعر نشود و با توجه و آمادگى قبلى به آن سرزمين روحانى و زير آن آسمان نورانى قدم نگذارد و شب عيد اضحى را در آن جمع، به بيدارى به سر نبرد، به حقيقت و رمز آنچه بيان شد، آشنا نمى شود. و نسأل اللَّه التوفيق.

ص: 171

البته به خاطر داريم كه ما ازعرفات بهمشعرالحرام آمده ايم. يعنى در آن وادىِ شناسايى و مجلس معارفه با خدا به مقام كامل معرفة اللّهى رسيده و با معبود خود عهد محبت و پيمان مراقبت دائم بسته ايم، تا آن جا كه به تبعيت از مولاى خود، امام سيدالشهدا عليه السلام به پيشگاه خدا عرضه داشته ايم:

أَيَكُونُ لِغَيْرِكَ مِنَ الظُّهُورِ ما لَيْسَ لَكَ حَتّى يَكُونَ هُوَ الْمُظْهِرَلَكَ مَتى غِبْتَ حَتّى تَحْتاجَ إِلى دَلِيلٍ يَدُلُّ عَلَيْكَ، وَمَتى بَعُدْتَ حَتّى تَكُونَ الْآثارُ هِيَ الَّتِي تُوصِلُ إِلَيْكَ، عَمِيَتْ عَيْنٌ لا تَراكَ عَلَيْها رَقِيباً، وَخَسِرَتْ صَفْقَةُ عَبْدٍ لَمْ تَجْعَلْ لَهُ مِنْ حُبِكَ نَصِيباً. (1) 1

چه موجودى روشن تر از توست تا در پرتو روشنايى او، تو را بيابم؟!

كى تو پنهان بوده اى تا در پناه دليل و راهنمايى، در طلبت برآيم؟!

كى تو دور بوده اى تا با نشان و علامت، رو به سوى تو آيم؟!

كور است چشمى كه تو را ناظر و مراقب خود نمى بيند. زيانكار و بى بهره است تجارت بنده اى كه حظّى از محبّتت نمى برد.

مسلّم است كه اين روح عارف و محبّ خدا، به شرط صدق در ادّعا، به درجه اى از درك و شعور عالى انسانى رسيده است كه به چشم دل، جز خدا چيزى نمى بيند و در سويداى جان، جز به خدا به چيزى علاقه مند نمى شود. مشاعر و مراكز ادراكش يك جا مختصّ به خداست، و غير خدا حقّ ورود به خانه قلبش- كه حريم خاصّ اوست- ندارد.

خلوت دل نيست جاى صحبت اغيار.

همچنان كه بيابان مشعر، محلّ ظهور شعائر و علايم خداجويى و خداخواهى است، و هيچ مظهرى از مظاهر دنياطلبى و خودخواهى در آن جا ديده نمى شود، قلب انسان عرفات رفته، و با خدا پيمان معرفت و محبّت بسته نيز بايد چنان باشد. بايدمشعرالحرام خدا بشود؛ مظهر آثار و علايم و شعائر خداجويى و خداخواهى گردد. جز نداهاى روحانى و نغمه هاى آسمانى، نغمه و ندايى از آن دل برنخيزد. علايق به زخارف و لذايذ

ص: 172

دنيوى تا سرحدّ غفلت و انصراف از خدا و آخرت، در فضاى آن دل، خيمه و خرگاه برپا نكند. زن و فرزند و مال و منال و جاه و مقام و منصب دنيا، هر يك تخت حكومت خود را بر زواياى قلب استوار نسازند كه جايى براى خدا باقى نگذارند.

فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ. (1) 1

هنگامى كه از عرفات كوچ كرديد، خدا را در مشعرالحرام ياد كنيد.

مشعرالحرام تاريك است و چيزى جز خدا در آن فضا حكومت ندارد و صدايى جز صداى خداجويى از اطراف و جوانب آن وادى به گوش نمى رسد.

اين موقف، دنبال موقف عرفات، قرار داده شده است تا در واقع مجسّم كننده صحنه قلب انسان عرفات رفته باشد كه نور معرفت خدا آن چنان در فضاى قلبش تابيده است كه همه چيز در پرتو نور شديدمعرفت اللَّه محو گشته و ناپديد شده است، تا حدّى كه نسبت به غيرخدا، فضاى قلبش تاريك است و نابينا، و تنها نسبت به خدا روشن و كاملًا بيناست.

عَظُمَ الخالِقُ فى انْفُسِهِمْ فَصَغُرَ ما دُونَهُ فى اعْيُنِهِمْ (2) 2

عظمت خدا چنان دل هاى آنان را پر كرده كه ماسواى او در نظرشان كوچك (و غير قابل اعتنا) آمده است.

وَ كَانَتْ دُنْيَاهُمْ أَقَلَّ عِنْدَهُمْ مِمَّا يَطَئُونَهُ بِأَرْجُلِهِمْ (3) 3

دنياى دنياداران در نظر خداشناسان كمتر و بى ارزش تر است از آنچه با پا مى مالند و مى گذرند.

يعنى دنياى به اين زيبايى در چشم خدابينان از خاك و ريگ هم فرومايه تر و بى مقدارتر است؛ به طورى كه اگر امر خدا نباشد، تمايلى به گردآورى اموال دنيا در خود نمى بينند.

ص:173

ص: 174

آثار و علائمى از اندوخته هاى معنوى و مكتسبات روحى خود را كه در موقف عرفات و مشعر به دست آورده ايم، در معرض ديد همگان بگذاريم هم خود، محصول كار خود را آشكارا ببينيم و هم به دنياى انسان ها، نمونه اى از قدرت سازندگى مكتب تربيتى اسلام را ارائه كنيم؛ چرا كه پرورش يافتگان در دامنعرفات و مشعرالحرام از نظر معرفت و شناسايى خدا و محبت به خدا، به آن جا رسيده اند كه از تمام اشتغالات مادّى منقطع شده اند، و چشم از جميع ماسوا پوشيده اند و تمام مال و منال و تعيّنات دنيايى را به صورت سنگريزه هاى بى ارزش، بر كف گرفته و آماده امتثال امر و اطاعت فرمان خدا هستند كه به هر راه و به هر مصرف و تحت هر عنوانى كه بفرمايد، بى دريغ و بدون تعلّل وارد ميدان عمل مى شوند. حتى اگر ريختن خون و دادن جان خود و عزيزانشان نيز مطلوب معبود محبوبشان باشد، بى مضايقه حاضرند.

آرى، منى قربانگاه است. آن جا بايد سر دنيا در راه جلب رضاى خدا، بريده شود.

آنجاست كه بايد تمام تشخّصات و تعيّنات دنيايى از مال و جاه و مقام و شهرت، حتى جان و فرزند، فداى حضرت معبود گردد.

آن جا بايد مال دنيا به صورت سنگريزه هاى بى مقدار درآيد و محض اطاعت فرمان خدا بر سر و مغز دشمنان خدا- كه به صورت تخته سنگ ها و ستون هاى سنگى و گلى سر راه ايمان صف كشيده و تيشه به ريشه سعادت آنان مى زنند- كوبيده شود.

سپس بايد تمام شهوات و هوس هاى افراطى كه دشمن سرسخت درونى انسان است، به صورت گوسفندى بر زمين خوابانده و رگ هاى گردنش بريده شود.

و بعد از آن، رذايل اخلاقى از كبر و نخوت و خودخواهى كه همچون موهاى سر انسان از مغز انسان مى جوشد و باد طغيان به دماغ آدمى مى افكند، تراشيده و در زمين منى دفن گردد.

وادى منى با مناسك، به معناى واقعى و صحيحش، صحنه امتحان و آزمايشگاه است؛ آزمايشگاهى كه صاحبان عقل و درايت و غيرت، و ارباب حرّيت و شهامت و مردانگى را از دسته جاهل خودخواه و اسير دام شهوات حيوانى جدا مى سازد.

نمايشگاهى است كه سرمايه هاى روحى بسيار ارزنده انسان هاى تكامل يافته را كه

ص: 175

نماينده آثار تربيتى پيغمبران و رجال آسمانى هستند، در معرض نمايش گذارده و تمام جهانيان را به تماشاى آن مى خواند.

منى آن وادى قرب و تجلّى گاه عنايات خاصّ حضرت معبود است كه به گوش انسان دل زنده و بيدار مى گويد:

فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ انَّكَ بِالْوادِ المُقدَّسِ طُوى (1) 1

كفش هاى خود را از پاى بيفكن كه قدم به وادى مقدّس نهاده اى!

بنگر كه مكتب اعلى و اقدس محمّدى صلى الله عليه و آله آن چنان شرف به تو بخشيده است كه لياقت و اهليّت ايستادن در جلوه گاه جمال حضرت اللَّه جلّ جلاله و عظم شأنه را به دست آورده اى! قدر خود را بشناس و به شكرانه اين نعمت عظمى و موهبت كبرى سجده به پيشگاهش ببر و از مال و جان خود، در جنب انعام و اكرام او بگذر و با پاى برهنه و قلب عارى از محبّت دنيا، به بارگاه قدس و بساط قرب او بيا.

قالَ ابو عَبْدِ اللَّه عليه السلام: إِذَا أَخَذَ النَّاسُ مَنَازِلَهُمْ بِمِنى نَادَى مُنَادٍ يَا مِنى قَدْ جَاءَ أَهْلُكِ فَاتَّسِعِي فِي فِجَاجِكِ وَ اتْرَعِي فِي مَثَابِكِ وَ مُنَادٍ يُنَادِي لَوْ تَدْرُونَ بِمَنْ حَلَلْتُمْ لَأَيْقَنْتُمْ بِالْخَلَفِ بَعْدَ الْمَغْفِرَةِ. (2) 2

امام صادق عليه السلام فرموده است: همين كه مردم در منازل خود در منى جاى گرفتند، منادى از (جانب خدا) ندا مى كند:اى منى اهلت آمدند. دامن هاى خود را فراخ كن (آغوش بگشاوجا براى واردين باز كن). حوض ها و آبگيرهاى خود را پرآب نما. و منادى ديگرى ندا مى كند:اگر بدانيد بر چه كسى وارد شده ايد، يقين به مغفرت و جبران تمام مخارجى كه كرده ايد، پيدا مى كنيد.

اشاره به آيه مباركه است كه مى فرمايد:

وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْ ءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ (3) 3

و هر چيزى را در راه او انفاق كنيد، عوض آن را مى دهد و جاى آن را پر مى كند.

ص: 176

از اين حديث استفاده مى شود كه منى با مساحت محدودى كه در ظاهر دارد و يك درّه تنگ بيش نيست، به طور خارق العاده، جمعيت هاى مضاعف و چند برابر ظرفيت ظاهرى خود را در خود مى گنجاند و آسايش مى دهد.

و راستى گنجايش مكانى و بركت ارزاق منى از آب و نان و ساير موجبات رفاه براى جمعيت انبوهى كه سال به سال نيز بر كثرت و ازدحام آن افزوده مى شود، از عجايب است، و پيداست كه به طور غيرعادى و به امداد غيبى، تأمين مى شود. همچنان كه اين جمله از ابن عباس نقل شده است:

انَّ مِنى يَتَّسِعُ بِاهْلِهِ كَما يَتَّسِعُ الرَّحِمُ لِلْوَلَدِ. .(1)

منى براى اهلش فراخ مى شود و جا باز مى كند، آن چنان كهرحم مادر براىبچه گشايش مى يابد و به نسبت بزرگ شدن يا متعدد بودنجنين جادارتر مى گردد.

ص: 177

در ميان فرزندان آدم عليه السلام باقى ماند. (1) 1

و از بعضى روايات ديگر به دست مى آيد كه اين جريان براى حضرت ابراهيم خليل عليه السلام پيش آمد:

عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عليه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَمْيِ الْجِمَارِ لِمَ جُعِلَتْ قَالَ لِأَنَّ إِبْلِيسَ اللَّعِينَ كَانَ يَتَرَاءَى لِإِبْرَاهِيمَ عليه السلام فِي مَوْضِعِ الْجِمَارِ فَرَجَمَهُ إِبْرَاهِيمُ عليه السلام فَجَرَتِ السُّنَّةُ بِذَلِكَ. (2) 2

علىّ بن جعفر از برادر بزرگوارش امام كاظم عليه السلام سؤال كرده است كه رمى جمرات براى چه مقرّر شده است. امام عليه السلام فرموده اند:چون ابليس لعين در محل جمرات بر ابراهيم عليه السلام ظاهر گشت و آن حضرت آن پليد را سنگسار كرد، لذا همين، سنّت جاريه اى شد و باقى ماند.

و نيز مى گويد: اين سه محلّ، محلّ رَجْم و سنگسار سه نفرخائن است كه براى رسيدن به اغراض و منافع شخصى، با دشمن ملّت خود، تبانى كرده بودند.

در سال ولادت پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله (570 ميلادى) كعبه مكرّمه از طرف حكومت مسيحى يمن، مورد سوء قصد واقع شد و لشكرى عظيم از ناحيه يمن براى ويران كردن خانه خدا به سوى مكّه اعزام گرديد، در حالى كه فرمانده لشكر به نامابرهه بر فيل بزرگى سوار بود و به همين جهت، داستان آنان در قرآن، به نام سوره فيل و اصحاب فيل آمده است. مى گويند: سه نفر از اهالى مكّه، مخفيانه با آنها تبانى كرده بودند كه وسايل ورود آنها را به شهر و تسهيل كار تخريب كعبه را فراهم سازند. ولى دشمن، به هدف نرسيد و به چنگال عذاب خدا افتاد و به وسيله پرندگان مخصوصى سنگباران شد و نابود گرديد. آن سه نفر خائن نيز نقشه خائنانه شان كشف شد و اهالى مكّه، آنها را به جرمخيانت به كشور و تبانى با دشمن در محلّ جمرات ثلاث، سنگسار كردند.

و سپس در دين مقدّس اسلام، عمل پرتابِ سنگريزه به ستون هاى سنگى كه در محل رجمخائنين بنا شده است، به عنوان اظهار تنفّر و انزجار از خيانتكاران، جزء

ص: 178

مناسك حج قرار داده شد، تا براى هميشه، بيزارى جستن از ستمكاران و خيانت پيشگان، برنامه جدّى و عملى ملت اسلام شناخته شود و امّت اسلامى به دنيا بفهماند كه ما، بِصَفٍّ واحد، در برابر خائنان به اسلام و قرآن، قيام مى كنيم و آنها را با تمام قوا از اجتماع خود مى رانيم و در دل خروارها سنگ و گل مدفونشان مى سازيم (1) 1.

البتّه بايد توجّه داشت، وجوه سه گانه اى كه در حكمت رمى جمرات گفته شده است، با يكديگر قابل جمعند، يعنى هيچ گونه منافاتى با هم ندارند. زيرا ممكن است موضوع پرتاب سنگريزه در محلّ ستون هاى منى به عنوانسنّت طرد ابليس در زمان حضرت آدم عليه السلام، تأسيس شده و در زمان حضرت ابراهيم عليه السلام، تجديدگرديده و بعد از ظهور دين حنيف اسلام، هم براى ابقاى سنت آدم و ابراهيم عليهما السلام، و هم به منظور امضاى برنامهرجم خائنين به مرحله تأكيد و تثبيت رسيده باشد.

به هر تقدير، آنچه منظور است، دور ساختن و طرد كردن شيطان و شيطان صفتان، از محيط زندگى انسان ها، و زايل كردن اوهام و وساوس شيطانى از داخل وجود آدمى است، تا آن چه مانع انجام وظيفه بندگى و عبوديت در پيشگاه خداست، از سر راه مسلمانان برداشته شود و جامعه مسلمين در يك محيط پاك و باطهارت، در مسير عبادت و بندگى خدا حركت كند.

بنابراين،رمى جمرات در واقع، يك تمرين عملى همگانى، براى زنده نگه داشتن روح مبارزه با صفات شيطانى، و مجسّم ساختن حس تنفّر از اغواگران و خيانتكاران اجتماعى است كه همه ساله بايد در زمان معلوم و مكان معيّن، به صورت يكمانور عمومى و به طرزى جالب و چشمگير برگزار شود.

و نيز محتمل است كه اين عمل (پرتاب سنگريزه)، رمز فداكارى و نشان گذشت از مال در راه خدا، براى دفاع از حريم دين و مبارزه با اعداى حقّ و دشمنان حقيقت باشد.

چنان كه در بحث وقوف در مشعر اشاره شد، تربيت اسلامى از يك طرف با رساندن انسان به قله كوهعرفات و معرفت اللَّه، دنيا و مافيها را در نظرش كوچك و

ص: 179

بى مقدار مى سازد و درمشعر عالى انسانى تمام جمال هاى دنيايى از مال و منال و جاه و مقام را در جنب جمال اعلاى الهى، مانند سنگ و خاك بى مقدار جلوه مى دهد، ولى از طرف ديگر براى حفظ استقلال و موجوديت امت اسلامى در برابر دنياداران، دستور جمع آورى ثروت و تحصيل قدرت مى دهد، تا وقتى ميدان مبارزه و نبرد با دشمن پيش آمد، بى مضايقه، در راه دفاع از حريم ايمان و كوبيدن دشمنان، مال و جاه را صرف كند و حبّ دنيا، مانع راهش نگردد.

حال، ما هم كه بهعرفات رفته و در موقفمشعر به عالى ترين درك و شعور انسانى رسيده و هر چه را كه جز خداست، در جنب خدا، همانند سنگريزه هاى بيابان ديده ايم، و براى اطاعت امر خدا مقدار معيّنى از آنها را جمع كرده و همراه خود آورده ايم، اينك كه به وادى منى وقربانگاه آمده و آماده از خود گذشتگى در راه خدا و نبرد با اعداءاللَّه گشته ايم، بايد آنچه را از مال و جاه دنيا در دست داريم، طبق امر خدا به مصرف برسانيم. كاملًا نشان بدهيم كه ما عرفات و مشعر رفته ها، همچنان نسبت به خدا وفاداريم و سنگريزه هاى رنگين و خالدار مال دنيا كه طبق دستور خدا، جمع كرده ايم، همچنان در نظر ما سنگريزه و بى ارزشند و هرگز نتوانسته اند با آب و رنگ و خطّ و خال فريباى خود، دل هاى ما را بربايند و خدا را از دل، بيرون كنند و خود در جاى خدا، حاكم بر قلوب ما گردند.

و لذا همه با هم، در حالتى كه از تمام دنيا، به دو جامه احرام، اكتفا كرده ايم، به سمت جمرات عقبه و اولى و وسطى مى رويم، تا دشمنان دين و دزدان ايمان را كه بر اثر نداشتن روح ايمان، مانند تخته سنگ هاى مرده و بى جانند، با مال خود، با قدرت خود، با قلم و زبان خود و بالاخره با هر چه كه در دست داريم، بكوبيم و سرنگونشان سازيم و در اين راه از هيچ تلاشى خوددارى نكنيم.

بنا بر اين توجيه، وادى منى نشان دهنده صحنه نبرد با دشمنان دين خداست، و ستون هاى سنگى واقع در منى هم، مظاهر كفّار و گروه هاى منافق است كه سر راه جوامع مسلمين صف كشيده اند و با جدّ تمام در ريشه كن ساختن آنان، سعى بليغ مى كنند.

و سنگريزه هاى رنگين خالدار هم كه حجاج، از بيابان مشعر برچيده و در ميان

ص: 180

كيسه اى ريخته و همراه دارند، به منزله اموال خوش خطّ و خال و كالاهاى فريبنده دنياست كه بايد در نظر مسلمان موحّد خداشناس، فاقد جذبه و جمال باشد و در دل او ننشيند. بلكه تنها محرّك او براى جمع آورى و ذخيره آنها، همانا آمادگى براى سركوب كفّار و خيانتكاران به اسلام و مسلمين باشد. و نتيجتاً، رمى جمرات، تمرين فداكارى و گذشت از مال دنيا در راه خدا، براى دفاع از حريم اسلام و قرآن خواهد بود. همچنان كه وقوف در مشعر نيز، تمرين زهد و انقطاع از دنيا و اعتكاف در آستان قدس خداست.

امّت اسلامى، هر سال بايد اين تمرينات معنوى و روحانى را عملى سازد و در احياى اين امور حياتى، با جدّ تمام بكوشد، و در صورت واقعيت، به فتح و پيروزى قطعى خود مطمئن شوند كه وعده صدق خداست:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدامَكُمْ. (1) 1

اى گروه اهل ايمان! اگر دين خدا را يارى كنيد خدا شما را يارى خواهد كرد و قدم هاى شما را استوار خواهد ساخت.

ص: 181

وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ اْلأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ (1) 1

سستى نورزيد و اندوهگين مشويد و (مطمئن باشيد كه) شما برتريد (و فتح و غلبه از آن شماست) به اين شرط كه در ايمان مؤمن و ثابت قدم باشيد.

ص: 182

بِسْمِ اللَّهِ وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ حَنِيفاً مُسْلِماً وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ إِنَّ صَلَاتِي وَ نُسُكِي وَ مَحْيَايَ وَ مَمَاتِي للَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ اللَّهُمَّ مِنْكَ وَ لَكَ. (1) 1

به نام خدا، روى خود را به سوى خداوندى مى گردانم كه آسمان ها و زمين را پديد آورده است، در حالى كه خواهان حق و متمسّك به اسلامم و از مشركين نيستم. به حقيقت كه نماز و قربانى من، مرگ و حيات من، مختصّ به خداوندى است كه پروردگار جهانيان است. بارالها! (هر چه كه دارم از موفقيت براى عبادت و بندگى) از توست و براى توست.

متجاوز از يك ميليون گاو و گوسفند و شتر، روز عيد قربان در وادى منى به دست حجّاج مسلمان ذبح مى شود و نغمه روحانىبسم اللَّه وجهت وجهى للذى فطر السموات والارض، در فضاى قربانگاه طنين مى اندازد و خاطره اعجاب انگيز و الهام بخش دو عبد موحّد و دو بنده با اخلاص خداابراهيم و اسماعيل عليهما السلام را در دل ها زنده مى سازد. چشم دنيا را به هزاران سال پيش بر مى گرداند و صحنه عجيب و تكان دهنده اى از معرفة اللَّه و تسليم در برابر معبود را به جهانيان نشان مى دهد كه پدرى پير و كهن سال با چهره اى نورانى كه آثار عظمت و جلالت روحش از سيماى متين و آرامش نمايان است، در همين وادى ايستاده و آستين بالا زده و تيغ برنده اى در دست گرفته است، در حالتى كه فرزند جوان خود را كه اندامى موزون و رخسارى زيبا دارد، بر زمين خوابانده و با قوّت قلبى تمام، تيغ برّان، به گلوى فرزند جوان مى كشد كه:

يا بُنَيَّ إِنِّي أَرى فِي الْمَنامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ. (2) 2

پسرم! من در خواب ديدم كه تو را ذبح مى كنم.

فرزند جوان هم، بى ترس و وحشت و خالى از هرگونه ترديد و اضطرابى، گلوى خود را در اختيار پدر نهاده كه:

ص: 183

يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ. (1) 1

پدر! هر چه دستور دارى اجرا كن. به خواست خدا مرا از صابران خواهى يافت.

آه! عجب منظره اى! چشم را خيره مى سازد و دل را مى لرزاند و عقل را واله و حيران مى كند. خدايا قدرت ايمان تا چه حد؟! از خودگذشتگى در راه محبوب تا چه اندازه و تسليم در برابر معبود تا چه ميزان؟!

راستى كه اين درجه از اخلاص در عبوديت، در خور آن مرتبه از لطف و عنايت حضرت بارى است كه مى فرمايد:

وَ فَدَيْناهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ. (2) 2

ما ذبح عظيمى را فدايش كرديم!

گوسفندى از جانب خدا، به وسيله جبرئيل امين، فرشته مقرّب الهى، به ابراهيم عليه السلام، اعطا شد كه عوض اسماعيل عليه السلام، آن را ذبح كند، (3) 3 و همان،قربان پدر و پسر، واقع شود و نشان مقبوليت كارشان در پيشگاه خدا گردد.

و البته روشن است كه هر چه از جانب خدا، به بنده اعطا شود، عظيم است، كه مى فرمايد: ذبح عظيمى فدايش كرديم.

و قدردانى بالاتر آن كه براى تعظيم و بزرگداشت اين قدرت ايمان و نيروى اخلاص و تسليم در برابر خدا، مقرّر شد كه هر سال در موسم حج، در وادى منى اين خاطره توحيد و خدادوستى تجديد شود و به دست حجّاج و زوّار بيت محرّم، گوسفند و گاو و شتر (در حدّ توانايى افراد) ذبح گردد، تا آن صحنه فوق العاده درخشان توحيد و فداكارى و از خود گذشتگى آن دو عبد موحّد مخلص (ابراهيم و اسماعيل عليهما السلام) در راه خدا، براى هميشه در دنيا زنده بماند و سندى كاملًا محسوس و مشاهد، در دست عائله بشر، براى نشان دادن شرف آدميت باشد.

ص: 184

و حتّى مايه افتخار و مباهات در مقابل فرشتگان سماوات گردد، تا نگويند:

أَتَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَ يَسْفِكُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ. (1) 1

كار اين خاكيان، پيوسته فسادانگيزى و خونريزى است. ما فرشتگانيم كه لايزال، به تسبيح و تقديس ذات اقدست در كاريم.

آرى، فرشتگان آسمان نيز بدانند، در خزانه علم خدا، در ميان همين آدمى زادگان و خاكيان نيز كسانى هستند كه كار اخلاص در عبوديت و استغراق در بحر معرفت و محبت خدا را به آن جا رساندند كه بانگ تشكر و تقدير، از جانب حق، به نامشان برخاست:

فَلَمَّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِينِ. (2) 2

پدر و پسر، هر دو، سر تسليم فرود آوردند؛ پدربراى دادن پسر و پسربراى دادن سر!!

در آن لحظه حسّاسِ تجلّى حدّ نهايى اخلاص و ايمان، نداى قبول، از آسمان رسيد:

وَ نادَيْناهُ أَنْ يا إِبْراهِيمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيا. (3) 3

اى ابراهيم، آن رؤيا را تحقق بخشيدى، و به مأموريت خود عمل كردى.

بنابراين، روز عيد قربان، روز جشن شرف براى عالم انسان است! روزى است كه انسان به شرف عالى ترين درك خود رسيده و در پرتو نور معرفت و شناسايى مبدأ اعلى، عملًا دنيا را فداى خدا كرده ومتاع قليل را بانعيم مقيم معاوضه كرده است. (4) 4

ص: 185

لذا براى اعلام و اعلان اين درجه از ارتقاى روحى و اعتلاى فكرى و به افتخار آن دو انسان نمونه و دو سرمشق عالى توحيد (حضرت ابراهيم خليل و فرزند عالى قدرش حضرت اسماعيل ذبيح عليهما السلام) مقتضى است كه عالَم انسانيت، در روز عيد قربان، به منظور ارائه اين استعداد شگرف روحى و علوّ و بلندى فكرى، جشن شرف بگيرد و ارزش بسيار عالى انسانيّت را براى جهانيان، بارز سازد.

پدر و پسر، با عمل اعجاب انگيز خود، ديده دنياى مادّى را در برابر آفتاب روح الهى خود، خيره ساخته و سند زنده اى به دست جهانيان داده اند كه على رغم تصوّر آنان، انسان، كارش فقط خوردن و خوابيدن و خشم و شهوت نيست. بلكه او موجودى بسيار عالى و داراى استعدادى فوق العاده عظيم است كه مى تواند در دامن تربيت وحى و نبوّت پيغمبران و رجال آسمانى به جايى برسد كه دل به جمال مبدأ اعلاى هستى دهد و در راه او از جان خود و عزيزترين كسانش بگذرد و خون خود و عزيزانش را بى دريغ بريزد! ما، در طول تاريخ حيات پيغمبران و رجال الهى، به نمونه هايى بسيار درخشان، از اين تربيت عالى مكتب هاى سازنده آسمانى بر مى خوريم كه به راستى، ديده و دل عالميان را مات و مبهوت خود مى سازد و دنيا را در برابر قدرت علمى و عملى خويش، به خضوع و تعظيم وا مى دارد.

ص: 186

و دور از هم، حاصل نمى شود. بلكه مسلّماً، محتاج به تجمّع و تراكم جمعيت هاى كثير با تشكيلات وسيع و منظّم است.

و به همين جهت، وظيفه سوق هَدْىْ (1) 1

(آوردن قربانى به منى و كشتن آن) نيز بايد مانند ساير مناسك حج، در زمان واحد و مكان واحد، به صورتى كه جلب توجه جهانيان كند، انجام پذيرد تا جنبه اجتماعى و حيثيّتمانور سياسى اسلامى آن، بارز و آشكار گردد و همانطور كه در گذشته بيان شد، هم موضوعاحياى سنّت ابراهيم عليه السلام و تجليل از خاطره توحيدى آن حضرت و ارائه يك نمونه عالى از انسانِ تكامل يافته در مكتب وحى و نبوّت، به شكلى تنبّه آور و الهام بخش، انجام شود، و هم، روز دهم ذى حجّه به نام روزعيد خون و تمرين جانبازى امّت اسلام در راه دفاع از حريم قرآن و تجسّم دادن به روح مبارزه با ايادى ابليس و مقاتله با دنياى كفر و نفاق و استعمار، به جهانيان معرّفى گردد.

قرآن كريم، براى توجه دادن پيروان خود به خاصيّت حياتى بسيار بزرگ مناسب حج، در ابقاى موجوديت امّت اسلامى با حفظ عزّت و استقلال سياسى آن در برابر دنيا، مى فرمايد:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لَا الْهَدْيَ وَ لَا الْقَلائِدَ وَ لَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً. (2) 2

اى كسانى كه ايمان آورده ايد، شعائر و حدود الهى و مراسم حج را ساده و خالى از فايده نشماريد، و نه ماه حرام را، و نه قربانى هاى بى نشان و نشان دار را، و نه آنها را كه به قصد خانه خدا براى به دست آوردن فضل پروردگار و خشنودى او مى آيند.

يعنى متوجه باشيد كه تمام جزءجزء مناسك حج، از حركت كردن موج جمعيت از اقطار عالم به سمت كعبه و ماه ذيحجّه كه زمان تجمّع امّت هاى گوناگون عالم تحت لواى

ص: 187

توحيد است و آوردن هزارها بلكه ميليون ها (1) 1 گاو و گوسفند و شتر به قربانگاه منى و مخصوصاً نشاندار كردن آنها به علايم مخصوص اهداى به خدا كه رمز فداكارى تا حدّ گذشت از جان در راه خداست، تمام اينها با حساب دقيق حضرت سريع الحساب جلّت عظمته، تنظيم گرديده و رمز احياى و ابقاى شما امّت اسلام، در يك يك آنها لحاظ شده است و بايد مو به مو طبق دستور و با رعايت شرايط معنوى از توجه قلب و حضور روح، انجام شود تا بالنّتيجه، عظمت و سيادت جهانى شما را پى ريزى كند و دنيا را خاضع و مقهور شما سازد؛ زيرا بديهى است كه اتّحاد يك جمعيت از روى فهم و صميميت، موجب اجتماع قوا و تراكم نيروهاست و همين، منشأ ايجاد قدرت و قوّتى مى شود كه كوبنده قدرت ها و قوّت هاست.

ص: 188

پراكندگى هاى جمعيت است و بايد تا روز قيامت ثابت و باقى باشد و سيل اجتماعات بشرى، در هر زمان، به سمت آن سرازير شوند و آن را چون جان شيرين در بغل گيرند و سجده به سويش برند و با داشتنهسته مركزى و چرخيدن بر گرد آن، با هم مؤتلف و متّحد گردند و قوّه و قدرت در برابر بيگانگان ايجاد كنند، (1) 1 همچنين، موضوع هَدْى و قربانى به هيئت اجتماع و همگانى، بايد تا قيام قيامت باقى باشد ومسلخ و كشتارگاه منى نيز مانندمطاف كعبه در موسم حج، در روز عيد قربان، موّاج از جمعيت باشد و غلغله برپا سازد.

كشتارگاه منى روز عيد اضحى، بايد بستر اجساد روى هم انباشته حيوانات كشته و مجراى سيل خون گردد، تا علاوه بر نشان دادن روح تسليم و اطاعت و انقياد در برابر فرمان خدا، قيافه خشمگين امّت اسلام در برابر طاغوت ها و آمادگى آنان را براى دفاع از حريم قرآن تا حدّ گذشت از جان و به راه انداختن سيل خون و راه رفتن بر سر اجساد كشتگان، به نمايش بگذارد.

آرىكعبه ومسلخ هر دو، ضامن بقاى عزّت و استقلال مسلمان ها و برپادارنده كاخ سعادت انسان هاست.

يكى مظهر حبّ و عاطفه و گرايش و ديگرى نماينده خشم و غلظت و خشونت است.

به حكم آيه كريمه:

مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ. (2) 2

در عين حالى كه دست در دست هم، با كمال عطوفت و رحمت، دور يك مركز مى چرخند و از هم جدا نمى شوند، همين كه در برابر كفّار و دشمنان سعادت انسان، ايستادند، در نهايت درجه سخت دلى و حدّت و غلظت، بر آنها مى تازند و كوچك ترين مهر و وداد و رأفتى درباره آنها روا نمى دارند.

ص:189

ص: 190

همچنينقربانى را در زمره شعائر الهى و منشأ خيرات آدميان معرّفى مى كند و مى فرمايد:

وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيها خَيْرٌ. (1) 1

و شترهاى چاق و فربه را در مراسم حج براى شما از شعائر الهى قرار داديم. در آنها براى شما خير و بركت است.

بُدْن، جمع بَدَنه به معناى شتران فربه است؛ چون شتر از نظر ارزش مالى، فرد اعلاى حيوانات قربانى است، شايد از اين نظر، اختصاص به ذكر يافته است.

ص: 191

مِنَ الْآخَرِ. (1) 1

و داستان دو فرزند آدم را به حق بر آنها بخوان، هنگامى كه هر كدام كارى براى تقرّب به پروردگار انجام دادند، اما از يكى پذيرفته شد و از ديگرى پذيرفته نشد.

دين مقدس اسلام، از نظر جنبه اجتماعى و تجلّى جهانى و به عنوان مانور سياست دينى، مى خواهد مسجدالحرام، مانند دريايى موّاج از جمعيّت باشد و كعبه، در آغوش پرشورترين تجمّعات عالم، فشرده شود و جُنب وجوش عجيب و جالبى در حول و حوشبيت برپاگردد و هنگام اقامه نماز، صفوف منظّم صدها هزار نفر، جماعت باشكوه و پرهيبتى تشكيل دهد و جملگى، رو به يك قبله بِايستند و از يك امام (امام جماعت) تبعيّت كنند و وقتى كه امام مشغول قرائت قرآن است، سكوت مطلق مخصوصى حاكم بر مسجد و بلكه حاكم بر سراسر شهر گردد كه تمام صداها خاموش و تنها صداى امام جماعت در فضا پيچيده و آيات آسمانى قرآن تلاوت كند. و سپس با بلند شدن بانگ تكبير مكبّر كه ركوع و سجود امام را اعلام مى كند، همه با هم، سر فرود آورند و ركوع كنند و همه با هم، به خاك افتند و سجده به پيشگاه خدا ببرند. قيامشان با هم، قعودشان با هم، ركوع و سجودشان با هم.

تَراهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً (2) 2

پيوسته آنها را در حال ركوع و سجود مى بينى در حالى كه همواره فضل خدا و رضاى او را مى طلبند.

آرى، دين مقدّس اسلام، همچنان كه مى خواهد مسجدش چنين باشد تا علاوه بر تحصيل جهات روحى و اخلاقى نماز، از لحاظ حيات اجتماعى نيز، تجلّى و بروز جهانى پيدا كند، همچنين مى خواهد مسلخ و كشتارگاهش نيز كه نماينده روح شهامت و حرّيت و از خود گذشتگى در راه دفاع از حريم حق است، موّاج از جمعيّت باشد و جنب وجوش پرصدا و جالبى دروادى منى و روز اضحى به وجود آيد و برق كاردهاى برنده و تيز كه

ص: 192

به دست حجّاج، بر گلوى حيوانات قربانى كشيده مى شود، همراه با سرود فداكارىِ وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذِى فَطَرَ السَّمواتِ وَالْارْضَ، (1) 1

كه از قلب و زبان هزاران نفر، در فضا، پخش مى گردد، هم، روح تسليم و انقياد ملّت مسلمان را در مقابل فرمان خدا، ظاهر سازد، و هم، چشم دنياى كفر و نفاق و استعمار را در برابر ايمان و اتّحاد و عزم راسخ آنان، براى جانبازى در راه خدا، خيره كند.

ص: 193

و هنگام انجام اين عمل، به ياد اين آيه شريفه بيفتد و از نظر بگذراند كه خدا مى فرمايد:

لَنْ يَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لكِنْ يَنالُهُ التَّقْوى مِنْكُمْ (1) 1

هرگز گوشت و خون قربانى ها به خدا نمى رسد، بلكه آنچه به خدا مى رسد، تقواى شماست (يعنى آن دل هاى باتقوا و غرق در حبّ خدا، كه با كشتن قربانى، گوشه اى از صفا و رمز عبوديت خود را نشان مى دهند، به مقام قرب خدا نايل مى شوند و مشمول عنايات خدا مى گردند).

آرى، خدا طالب تقواى شماست. تقوا هم، يعنى كشتن هواى نفس و ريختن افكار شيطانى از دامن دل.

وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوى (2) 2

و آن كس كه از مقام پروردگارش ترسان باشد و نفس را از هوا باز دارد، قطعاً بهشت جايگاه اوست.

وَازْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ (3) 3

در آن روز بهشت به پرهيزگاران نزديك مى شود.

آن حيوان مهيب و گرگ خونخوارى كه به نام نفس امّاره، در داخل وجود انسان مسكن گزيده و هر دم، از جا مى جنبد و براى اشباع شهوات حيوانى خود، دهان به هر سو مى افكند و مال مردم و جان مردم و عرض و آبروى مردم را مى درد و مى بلعد و از هيچ گناه و جنايتى در راه سير كردن خود، فروگذار نمى كند، بايد بر زمين خوابانده شده و كارد به گلويش كشيده شود.

آن حيوان خطرناك است كه سر راه آدمى خوابيده و نمى گذارد انسان، به خدا نزديك شود و به سعادت نايل گردد.

ص: 194

كشتن و از بين بردن آن، قربانى حقيقى انسان، و وسيله مقرّبيت آدمى در پيشگاه خداست! نه فقط كشتن گوسفند و ريختن خون آن حيوان بى زبان.

وقتى انسان، توانست در سايه تربيت ممتدّ دينى و تحصيل معارف حقّه آسمانى، آن صفات زشت و اخلاق ناپسند شيطانى را كه همچون حجابى ضخيم و سدّى عظيم، بين او و خدا افتاد و راه سعادت را به روى او بسته است، از سر راه خود بردارد و تيرگى هاى رذايل نفسانى را از صفحه آيينه قلب بزدايد، در آن موقع است كه راه به سوى خدا باز مى شود و قلب صاف و پاك آدمى براى توجه به خدا آماده مى گردد و كاملًا بجاست كه بگويد:

وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذِى فَطَرَ السَّمواتِ وَالْارْض. (1) 1

يعنى حال كه حيوان نفس را كشتم و افكار شيطانى را از دامن دل ريختم و اين سدّ عظيم را از سر راه برداشتم، راه من به سوى خدا باز شد و وجهه قلبم رو به سمت خدا برگشت.

وگرنه گوسفند علفخوار بى زبان و بى زيان را كشتن و گرگ درنده آدمخوار هواى نفس را در باطن جان، زنده نگه داشتن و وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذِى فَطَرَ السَّمواتِ وَالْارْض گفتن، به تمسخر و استهزا شبيه تر و به بازى بچه ها نزديك تر است تا به عبادت و بندگى خدا! و آن هم، منشئى جز نينديشيدن در اسرار احكام خدا ندارد.

امام سجّاد عليه السلام، از مردى كه مكّه رفته و حج بجاآورده و برگشته بود، ضمن سؤالاتى راجع به توجه به مقاصد و اسرار حج، سؤال مى فرمايد:

فَعِنْدَ مَا ذَبَحْتَ هَدْيَكَ نَوَيْتَ أَنَّكَ ذَبَحْتَ حَنْجَرَةَ الطَّمَعِ بِمَا تَمَسَّكْتَ بِهِ مِنْ حَقِيقَةِ الْوَرَعِ وَ أَنَّكَ اتَّبَعْتَ سُنَّةَ إِبْرَاهِيمَ عليه السلام بِذَبْحِ وَلَدِهِ وَ ثَمَرَةِ فُؤَادِهِ وَ رَيْحَانِ قَلْبِهِ. (2) 2

ص: 195

آيا به هنگام سربريدن قربانى، نيّت كردى كه با تمسّك به حقيقت تقوا و ورع، حلقوم طمع را قطع مى كنى؟ آيا توجه داشتى كه با اين كار، از سنّت ابراهيم خليل عليه السلام پيروى مى كنى كه فرزند دلبند خود را براى تقرّب به درگاه معبود و جلب رضاى محبوب، به قربانگاه كشاند؟

و از امام صادق عليه السلام منقول است:

وَاذْبَحْ حَنْجَرَةَ الْهَوَى وَ الطَّمَعِ عِنْدَ الذَّبِيحَةِ. (1) 1

موقع ذبح قربانى، گلوى هواى نفس و طمع را قطع كن.

از اين بيانات و نظاير آن، به دست مى آيد كه ذبح قربانى، رمزى از تهذيب روح و تطهير قلب از رذايل اخلاقى است كه مردان خدا و سالكان راه فضيلت و تقوا، بعد از يك عمر مجاهده و جنگ با وساوس شيطان و هوس هاى فتنه انگيز نفس امّاره بالسّوء، موفّق به غلبه بر مشتهيات افراطى نفس مى شوند و او را از پا در مى آورند و همچون گوسفندى بر زمين مى افكنند و رگ هاى گردنش را مى برند.

در نتيجه، هم خود از شرّ وسوسه هاى جنايت خيز نفس، راحت مى شوند؛ هم ديگران، از خطرات هواپرستى ها و هوس بازى هاى آنان، مصون و محفوظ مى مانند.

ص: 196

نسبت به انفاقات مستحب، در شرع مقدّس رسيده است كه با كمال وضوح، اين حقيقت را نشان مى دهد كه شارع حكيم اسلام، از هر فرصت و پيشامدى خواسته است حدّاكثر استفاده را براى تأمين هدف و مقصود خود كه تقريب بين طبقات و ايجاد اتّحاد و الفت و محبّت در ميان تمام افراد اجتماع است، ببرد. فاصله هاى طبقاتى را از بين ببرد؛ عوامل توليد بغض و عداوت را نابود سازد و دل ها را نسبت به هم مهربان و با محبت گرداند.

طرح برنامه هاى اجتماعى اسلام، به گونه اى است كه قهراً اغنيا را با فقرا، نزديك و مرتبط مى سازد و نمى گذارد زندگى اين دو طبقه، از هم دور و اين دو دسته، از هم، جداگردند.

لذا مى بينيم دستور نماز جمعه و جماعت هاى يوميّه و حج، در اسلام، آن گونه است كه تمام طبقات از اقويا و ضعفا، اغنيا و فقرا، همه را پهلوى هم مى نشاند و در يك صف جا مى دهد.

و مخصوصاً در روزهاى عيد (عيد فطر و عيد قربان) كه آن را مشهد عامّ و مجمع عمومى، اعلام كرده و تمام طبقات را براى شركت در آن مجمع، دعوت كرده است، هم دستور نماز داده و هم امر به انفاق فرموده است. در روز عيد فطر، بر هر مسلمانى كه از عهده مخارج سال خود و عائله اش برآيد، واجب است براى خودش و كسانى كه نان خور او محسوب مى شوند، به عدد هر يك، قريب يك من از غذايى كه خوراك غالب مردم آن شهر است، به عنوانزكوة فطره از مال خود جدا كند و به اشخاصى كه قادر به تأمين مخارج سال خود نيستند، بدهد.

در روز عيد قربان نيز بر كسانى كه در منى هستند، (1) 1 واجب است و بر كسانى كه در بلاد ديگر زندگى مى كنند، مستحب مؤكّد است كه قربانى كنند و با شرايطى كه مقرّر است، گوشت آن را در ميان فقرا توزيع نمايند.

ص: 197

مناسبى براى احياى اين ضرورت، استفاده كرده و دستورات عالى خود را صادر فرموده است.

و لذا در روز عيد اضحى در وادى منى به منظور نايل ساختن امّت اسلامى به اهداف مقدّس و مقاصد فوق العاده مهم روحى و اجتماعى، امر به ذبح قربانى فرموده است و در ضمن، موضوع انفاق و احسان به حاجتمندان اجتماع را هم در نظر گرفته و مستقلًاّ درباره مصرف گوشت قربانى ها احكام خاصّى را مقرّر كرده است، تا اين عبادت، علاوه بر آثار درخشان روحى و اجتماعى و سياسى، واجد آثار اقتصادى و منافع مادّى نيز باشد و در حدّ خود، به بنيه مالى مستمندان و فقيران مجتمع، كمك كند و لذا مى فرمايد:

وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيها خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَكُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ كَذلِكَ سَخَّرْناها لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ. (1) 1

و شترهاى چاق و فربه را در مراسم حج براى شما از شعائر الهى قرار داديم. در آنها براى شما خير و بركت است. نام خدا را هنگام قربانى كردن در حالى كه به صف ايستاده اند بر آنها ببريد، و هنگامى كه پهلوهاى شان آرام گرفت و جان دادند، از گوشت آنها بخوريد، و مستمندان قانع و فقيران را نيز از آنها اطعام كنيد. اين گونه ما آنها را مسخّرتان ساختيم، تا شكر خدا را به جا آوريد.

و هم در آيه ديگر مى فرمايد:

فَكُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِيرَ. (2) 2

پس از گوشت آن ها بخوريد، و بينواى فقير را نيز اطعام كنيد.

عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام عَنْ لُحُومِ الْأَضَاحِيِّ فَقَالَ

ص: 198

كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ وَ أَبُو جَعْفَرٍ عليهما السلام يَتَصَدَّقَانِ بِثُلُثٍ عَلَى جِيرَانِهِمْ وَ ثُلُثٍ عَلَى السُّؤَّالِ وَ ثُلُثٌ يُمْسِكُونَهُ لِأَهْلِ الْبَيْتِ. (1) 1

ابوالصبّاح كنانى مى گويد: از امام صادق عليه السلام درباره گوشت قربانى ها پرسيدم، فرمود: على بن الحسين و ابوجعفر (امام باقر) عليهما السلام، يك سوم آن را، به همسايگان مى دادند و يك سوم ديگر را به سؤال كنندگان (فقرا) و يك سوم، براى اهل خانه خود نگه مى داشتند.

بنابراين، نظر اسلام در مصرف گوشت هاى قربانى، اين است كه موادّ غذايى مسلمانان باشد و مخصوصاً توسعه و گشايشى در زندگى تنگدستان و سختى كشيدگان اجتماع، به وجود آورد.

لذا بر رؤساى دولت هاى اسلامى است كه براى حفظ حيثيّت جهانى اسلام و تحقّق بخشيدن به آرمان مقدّس قرآن كه مى فرمايد: وَاطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقيرَ (2) 2

با در نظر گرفتن كثرت كشتار در مدت سه روز در منى با وضع آبرومندانه اى هدف عالى اسلام را كه انفاق به محتاجان و رفع نياز نيازمندان است، در سطح جهانى، عملى سازند، تا ضمن اين كه كمك مؤثرى به طبقه مستمند و فقير انجام مى دهند، نمونه درخشانى از تعاليم عالى اسلام را نيز به جهانيان، ارائه كرده باشند.

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ إِخْرَاجِ لُحُومِ الْأَضَاحِيِّ مِنْ مِنى فَقَالَ كُنَّا نَقُولُ لَايُخْرَجْ مِنْهَا شَيْ ءٌ لِحَاجَةِ النَّاسِ إِلَيْهِ فَأَمَّا الْيَوْمَ فَقَدْ كَثُرَ النَّاسُ فَلَا بَأْسَ بِإِخْرَاجِهِ. (3) 3

محمّد بن مسلم مى گويد: از امام صادق عليه السلام سؤال كردم آيا خارج كردن گوشت هاى قربانى از منى جايز است؟ فرمود: در سابق، چون مردم به آنها احتياج داشتند (يعنى مردم مكّه و اطراف آن)، خارج كردن آنها، جايز نبود. امّا، امروز، چون مردم، زياد شده اند (يعنى جمعيّت حجّاج زياد شده اند و قهراً قربانى هم فراوان شده است و از ميزان احتياج مستمندان مكّه و اطراف آن اضافه مى آيد)، پس مانعى ندارد كه به خارج از منى برده شود.

ص:199

ص: 200

همچنين امام سجّاد عليه السلام، به آن شخص حاجّ كه از مكه مراجعت كرده بود، ضمن سؤالاتى، درباره توجه به اسرار مناسك حج، فرمود:

فَعِنْدَ مَا حَلَقْتَ رَأْسَكَ نَوَيْتَ أَنَّكَ تَطَهَّرْتَ مِنَ الْأَدْنَاسِ وَ مِنْ تَبِعَةِ بَنِي آدَمَ وَ خَرَجْتَ مِنَ الذُّنُوبِ كَمَا وَلَدَتْكَ أُمُّكَ. (1) 1

آيا هنگامى كه سر خود را مى تراشيدى (در منى نيّت كردى كه با اين عمل، خود را از آلودگى هاى گناهان و تعدّى به حقوق آدميان تطهير كنى و همچون روز ولادت از مادر، از تمام سيّئات و معاصى بيرون نروى و ديگر عود به آنها ننمايى؟!

در بعض روايات آمده است كه مراد ازتَفَث در آيه قرآن،لقاى امام عليه السلام است.

ذَرِيح عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ قَالَ التَّفَثُ لِقَاءُ الْإِمَامِ. (2) 2

ذريح، از امام صادق عليه السلام در بيان مراد از آيهثم ليقضوا تفثهم نقل كرده كه امام عليه السلام فرمود:

تفث، ملاقات با امام است.

مرحوم فيض، در بيان روايت مى فرمايد:

وجهة الاشتراك بين التفسير والتأويل هى التطهير. فان احدهما تطهير من الاوساخ الظاهرة والآخر من الجهل والعمى.

جهت مشترك بين تفسير و تأويل آيه، همانتطهير است. چه آن كه مراد از تفسير آيه، تطهير از آلودگى هاى ظاهرى است، و نتيجه حاصل از تأويل آيه و ملاقات با امام، تطهير از پليدى جهل و نابينايى باطنى است.

همچنان كه با تراشيدن موى سر، و ازاله اوساخ از بدن، نظافت و پاكيزگى ظاهرى حاصل مى شود، همچنين با ملاقات امام عليه السلام و عرض اطاعت و تسليم و اهتدا به نور هدايت آن حضرت، ظلمت جهل، تبديل به روشنايى علم مى شود و فضايل انسانى، جايگزين رذايل حيوانى مى گردد و طهارت باطنى به وجود مى آيد.

ص:201

ص: 202

آيه مربوط به بيتوته در منى و ايّام تشريق، بيان مى كند:

وَ اذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُوداتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقى (1) 1

و خدا را در روزهاى معينى ياد كنيد (روزهاى يازدهم و دوازدهم و سيزدهم ماه ذى حجه) و هر كسى شتاب كند و ذكر خدا را در دو روز انجام دهد، گناهى بر او نيست، و هر كه تأخير كند و سه روز انجام دهد نيز گناهى بر او نيست، براى كسى كه تقوى پيشه كند.

و اما كسى كه از صيد و زن در حال احرام اجتناب نكرده است حقّ تعجيل در كوچ ندارد و بايد شب سيزدهم را هم در منى بماند و روز سيزدهم نيز جمرات سه گانه را رمى كند و آن گاه از منى بيرون برود.

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُوداتٍ قَالَ هِيَ أَيَّامُ التَّشْرِيقِ. (2) 2

از امام صادق عليه السلام منقول است كه مراد از ايام معدودات در آيه مباركه، ايّام تشريق است.

بارى، توقّف در منى در اين ايّام و ليالى كه قسمت عمده اعمال حج انجام يافته و فراغت بيشترى براى حجّاج حاصل شده است، فرصت بسيار مناسبى براى بررسى مشكلات مسلمانان و ايجاد تفاهم و ارتباط بين آنهاست.

ص: 203

از محمد بن سنان نقل است كه امام ابوالحسن الرضا عليه السلام، به او نوشتند علت اين كه منى منى ناميده شده است، آن است كه جبرئيل عليه السلام در آن جا، به ابراهيم عليه السلام گفت:تمنّ على ربك ما شئت هر چه مى خواهى از خدايتتمنّا و خواهش كن.

و اين جاست كه بايد حجاج بيت اللَّه و زائران خدا، براى آخرين بار خود را از باقى مانده آلودگى ها و تيرگى هاى جان، شست وشو دهند و دل را از هر چه كه هست، از لوث تعلّقات نامرضىّ خدا، تطهير كنند و جز اشتياق لقاى خدا و سرنهادن به آستانبيت خدا، در سويداى جان نپرورانند، تا اجازه و اذن ورود به بارگاه قدس، به نامشان صادر شود و رو به كعبه و بيت محرّم حركت كنند:

قال: حَدَّثَنِي مَنْ سَأَلَ الصّادِقَ عليه السلام ذلك فَقال: لِانَّ الْكَعْبَةَ بَيْتُ اللَّهِ وَالْحَرَمَ حِجابُهُ وَالْمَشْعَرَ بابُهُ فَلَمَّا انْ قَصَدَهُ الزّائِرُونَ وَقَفَهُمْ بِالْبابِ حَتَّى اذِنَ لَهُمْ بِالدُّخُولِ ثُمَّ وَقَفَهُمْ بِالْحِجابِ الثّانِي وَهُوَ مُزْدَلِفَة فَلَمّا نَظَرَ الى طُولِ تَضَرُّعِهِمْ امَرَهُمْ بِتَقْريبِ قُرْبانِهِمْ فَلَمَّا قَرَّبُوا قُرْبانَهُمْ وَقَضَوا تَفَثَهُمْ وَتَطَهَّرُوا مِنَ الذُّنُوبِ الَّتِي كانَتْ لَهُمْ حِجاباً دُونَهُ امَرَهُمْ بِالزِّيارَةِ عَلى طَهارَةٍ. قالَ: فَقُلْتُ: فَلِمَ كَرِهَ الصِّيامَ فِي ايَّامِ التَّشْرِيقِ؟ فقال: لِانَّ الْقَوْمَ زُوّارُ اللَّهِ وَهُمْ (اضْيافُهُ و) فى ضِيافَتِهِ وَلا يَنْبَغِي لِلضَّيْفِ انْ يَصُومَ عِنْدَ مَنْ زارَهْ وَاضافَهُ. (1) 1 عز و جل الحمد لله ي بسم الله الرحمن الرحيم شده ا صدق الله العظيم الله اكبر خراجى ني كل الحقوق محفوظه ت.

راوى مى گويد: نقل كرد براى من كسى كه از امام صادق عليه السلام درباره سرّ وقوف حجّاج در مشعر و منى پيش از رفتن به زيارت بيت سؤال كرده بود كه امام عليه السلام فرمود: براى اين كه كعبه، خانه خداست و حرم، حجاب او و مشعر، باب اوست (درب ورود به حرم). وقتى زائران، قصد زيارت بيت خدا مى كنند (بعد از گذشتن از موقف عرفات) دستور توقف در بيرون در، به آنان داده مى شود (در مشعرالحرام) تا آن كه اذن دخول به حرم، به آنها اعطا مى گردد. سپس در حجاب دوم كه مزدلفه است متوقّفشان مى سازند (شايد مقصود از مزدلفه در اينجا سرحدّ منى باشد). پس چون خدا، طول تضرّع و زارى آنان را ديد، دستور تقريب قربان مى دهد. و بعد از آن كه قربانى هاى خود را آوردند و كثافات را از (جسم و روح) خود زايل كردند و از گناهان- كه

ص: 204

حجاب بين آنان و خداست- پاك شدند (و اهليّت و شايستگى زيارت خدا را به دست آوردند)، امر مى فرمايد كه با حال طهارت، به زيارت (بيت محرّمش) مشرّف گردند.

راوى مى گويد: گفتم: پس روزه گرفتن در ايّام تشريق، چرا نامرضىّ خداست؟ (1) 1 فرمود: چون قوم (اهل منى زوّار و مهمانان خدا هستند و در ضيافت و مهمانى خدا به سر مى برند و شايسته نيست كه مهمان، در خانه ميزبان كه براى پذيرايى دعوتش كرده، روزه دار باشد.

ص: 205

غرق در درياى پرتلاطم جمعيت حجّاجى مى شود كه از منى به سوى مكه و كعبه سرازير مى گردند.

آنهايى كه در ايّام توقف در منى فرصتى داشته و به مكه آمده اند و طواف حجّ و سعى بين صفا و مروه و طواف نسا را انجام داده اند، اعمالشان به پايان رسيده و فارغ البالند. اما كسانى كه در اثر نداشتن فرصت كافى يا جهات ديگرى اعمال مكه را تأخير انداخته اند تا بعد از مراجعت از منى انجام دهند، بعد از ورود به مكه براى طواف و سعى مى روند و مجدّداًمطاف كعبه و مسعى در آغوش امواج جمعيت (طائف و ساعى) فشرده مى شود.

ما در گذشته، درباره موقعيّت معنوى و روحانىمكه و كعبه و اسرار طواف و سعى) سخن گفتيم. (1) 1 اينك به بيان شمّه اى از اسرار استلام (2) 2 و بوسيدنحجرالاسود و جهات معنوى آن آيت الهى مى پردازيم.

ص: 206

زيرا آن، دست راست خدا در زمين است. خدا به واسطه آن، با بندگانشمصافحه مى كند، مانند مصافحه بنده با تابع (يعنى مصافحه مولا با بنده. يا زيردستى كه التجا به آقا و مولاى خود برده است)، و آن براى كسى كه استلامش كرده شهادت مى دهد كه وفا به پيمان كرده است.

ص: 207

فَقَالَ سَأَلْتَ وَ أَعْضَلْتَ فِي الْمَسْأَلَةِ وَ اسْتَقْصَيْتَ فَافْهَمِ الْجَوَابَ وَ فَرِّغْ قَلْبَكَ وَ أَصْغِ سَمْعَكَ أُخْبِرُكَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعالى .

پس امام عليه السلام فرمود: از مطالب مشكلى سؤال كردى و كنجكاوى را به نهايت رساندى. حال، دل فارغ ساز و گوش فرا ده، تا خوب از عهده فهم آنچه به خواست خدا مى گويم برآيى.

آن گاه بعد از بيان مطالبى فرمود:

فَهَلْ تَدْرِي مَا كَانَ الْحَجَرُ؟

آيا مى دانى حجرالاسود چه بوده است؟

راوى مى گويد:گفتم: نه. فرمود:

كَانَ مَلَكاً مِنْ عُظَمَاءِ الْمَلَائِكَةِ عِنْدَ اللَّهِ فَلَمَّا أَخَذَ اللَّهُ مِنَ الْمَلَائِكَةِ الْمِيثَاقَ كَانَ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ أَقَرَّ ذَلِكَ الْمَلَكُ فَاتَّخَذَهُ اللَّهُ أَمِيناً عَلَى جَمِيعِ خَلْقِهِ فَأَلْقَمَهُ الْمِيثَاقَ وَ أَوْدَعَهُ عِنْدَهُ وَ اسْتَعْبَدَ الْخَلْقَ أَنْ يُجَدِّدُوا عِنْدَهُ فِي كُلِّ سَنَةٍ الْإِقْرَارَ بِالْمِيثَاقِ وَ الْعَهْدِ الَّذِي أَخَذَ اللَّهُ عَلَيْهِمُ.

حجرالاسود، فرشته اى از فرشتگان عظيم خدا بود. وقتى خدا از ملائكه پيمان گرفت (مقصود از پيمان، اقرار به ربوبيت خدا و نبوّت و رسالت حضرت محمد صلى الله عليه و آله و وصايت و ولايت اميرالمؤمنين على عليه السلام است، چنان كه در جملات بعدى حديث، به آن تصريح شده است) اوّلين فرشته اى كه ايمان آورد و اقرار كرد، همين فرشته بود و لذا خدا او راامين تمام خلقش گردانيد و پيمانى را كه از ديگر مخلوقات گرفت، نزد او بهامانت سپرد و بندگان را موظّف فرمود كه همه ساله نزد او حاضر شوند و نسبت به ميثاق و پيمانى كه خدا از آنان گرفته است اقرار مجدّد كنند و تجديد عهد بنمايند.

سپس خدا آن فرشته را در بهشت انيس آدم عليه السلام قرار داد تا او را پيوسته متذكّر ميثاق ساخته و به اقرار مجدّد وادارد. تا آن كه حادثهترك اولى براى آدم عليه السلام پيش آمد و از بهشت اخراج شد و در زمين حيران و سرگردان و بى مونس بود. آن گاه كه توبه اش پذيرفته شد، خدا آن فرشته را كه انيس آدم عليه السلام در بهشت بود به صورتدُرّى سفيد بر آن حضرت فرود آورد.

ص: 208

آدم عليه السلام از ديدن او خوشحال شد، امّا او را بيش از آن كه گوهر سفيدى است، به عنوان ديگرى آن را نمى شناخت. پس به امر خدا، به صورت اوّليه اش برگشت و خود را به آدم عليه السلام معرّفى كرد و او را به ياد ميثاق معهود افكند. آدم عليه السلام بعد از اين كه او را شناخت گريه كنان به سوى او رفت و او را بوسيد و تجديدعهد كرد.

بار دگر، خدا او را به صورت درّى سفيد و جوهرى درخشان متحوّل ساخت و از اين پس، آدم عليه السلام او را تعظيماً بر دوش خود حمل مى كرد و با او انس مى گرفت و هر سال نزد آن گوهر آسمانى اقرار به پيمان معهود مى كرد و آن را مى بوسيد تا وقتى كهكعبه بنا شد. به امر خدا آندرّه بَيْضاء در همان مكان كه اكنون هست (ركن شرقى كعبه) نصب شد؛ زيرا آن محلّى كه خدا از اولاد آدم عليه السلام پيمان گرفت، همين محل بود، و در همين مكان بود، كه ميثاقِ متَّخَذ از آدميان، به آن فرشته و امين خدا، سپرده شد و از همين ركن است كه جبرئيل عليه السلام، بر حضرت قائم (ولىّ عصر عجّل اللَّه تعالى فرجه) فرود مى آيد و با آن حضرت بيعت مى كند و همين مقام است كه قائم عليه السلام (هنگام ظهور) تكيه به آن مى دهد (و سخن مى گويد).

فَإِنَّ اللَّهَ أَوْدَعَهُ الْمِيثَاقَ وَ الْعَهْدَ دُونَ غَيْرِهِ مِنَ الْمَلَائِكَةِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا أَخَذَ الْمِيثَاقَ لَهُ بِالرُّبُوبِيَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله بِالنُّبُوَّةِ وَ لِعَلِيٍّ عليه السلام بِالْوَصِيَّةِ اصْطَكَّتْ فَرَائِصُ الْمَلَائِكَةِ فَأَوَّلُ مَنْ أَسْرَعَ إِلَى الْإِقْرَارِ ذَلِكَ الْمَلَكُ لَمْ يَكُنْ فِيهِمْ أَشَدُّ حُبّاً لِمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله مِنْهُ وَ لِذَلِكَ اخْتَارَهُ اللَّهُ مِنْ بَيْنِهِمْ وَ أَلْقَمَهُ الْمِيثَاقَ وَ هُوَ يَجِي ءُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ لَهُ لِسَانٌ نَاطِقٌ وَ عَيْنٌ نَاظِرَةٌ يَشْهَدُ لِكُلِّ مَنْ وَافَاهُ إِلَى ذَلِكَ الْمَكَانِ وَ حَفِظَ الْمِيثَاقَ.

پس اين كه ميثاق و عهد را از ميان فرشتگان، به آن فرشته سپرده است، براى اين است كه وقتى خدا از ملائكه خواست كه به ربوبيّت او و رسالت محمد صلى الله عليه و آله و وصايت على عليه السلام اقرار كنند، اضطرابى (از سنگينى تكليف) در آنان پيدا شد. پس اوّل ملكى كه مبادرت به اقرار كرد، همين ملك بود.

و در ميان تمام فرشتگان، هيچ فرشته اى در شدّت محبّت به محمد صلى الله عليه و آله و آل محمد عليهم السلام به حدّ اين

ص: 209

فرشته نمى رسيد. پس خدا به همين جهت، او را از ميان ملائكه برگزيد و پيمان خلايق را به او سپرد.

او روز قيامت خواهد آمد، در حالى كه زبانى گويا و چشمى بينا دارد و شهادت مى دهد براى هر كسى كه در اين مكان (محل نصب حجرالاسود) حاضر شده و تجديدعهد كرده و وفادار به پيمان بوده است.

وَ أَمَّا الْقُبْلَةُ وَ الاسْتِلَامُ فَلِعِلَّةِ الْعَهْدِ تَجْدِيداً لِذَلِكَ الْعَهْدِ وَ الْمِيثَاقِ وَ تَجْدِيداً لِلْبَيْعَةِ لِيُؤَدُّوا إِلَيْهِ الْعَهْدَ الَّذِي أَخَذَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ فِي الْمِيثَاقِ فَيَأْتُوهُ فِي كُلِّ سَنَةٍ وَ يُؤَدُّوا إِلَيْهِ ذَلِكَ الْعَهْدَ وَ الْأَمَانَةَ الَّذَيْنِ أُخِذَا عَلَيْهِمْ أَ لَاتَرَى أَنَّكَ تَقُولُ أَمَانَتِي أَدَّيْتُهَا وَ مِيثَاقِي تَعَاهَدْتُهُ لِتَشْهَدَ لِي بِالْمُوَافَاةِ وَ وَ اللَّهِ مَا يُؤَدِّي ذَلِكَ أَحَدٌ غَيْرُ شِيعَتِنَا وَ لَاحَفِظَ ذَلِكَ الْعَهْدَ وَ الْمِيثَاقَ أَحَدٌ غَيْرُ شِيعَتِنَا وَ إِنَّهُمْ لَيَأْتُوهُ فَيَعْرِفُهُمْ وَ يُصَدِّقُهُمْ وَ يَأْتِيهِ غَيْرُهُمْ فَيُنْكِرُهُمْ وَ يُكَذِّبُهُمْ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ لَمْ يَحْفَظْ ذَلِكَ غَيْرُكُمْ فَلَكُمْ وَ اللَّهِ يَشْهَدُ وَ عَلَيْهِمْ وَ اللَّهِ يَشْهَدُ بِالْخَفْرِ وَ الْجُحُودِ وَ الْكُفْرِ وَ هُوَ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ مِنَ اللَّهِ عَلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَجِي ءُ وَ لَهُ لِسَانٌ نَاطِقٌ وَ عَيْنَانِ فِي صُورَتِهِ الْأُولَى يَعْرِفُهُ الْخَلْقُ وَ لَايُنْكِرُهُ يَشْهَدُ لِمَنْ وَافَاهُ وَ جَدَّدَ الْعَهْدَ وَ الْمِيثَاقَ عِنْدَهُ بِحِفْظِ الْعَهْدِ وَ الْمِيثَاقِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ وَ يَشْهَدُ عَلَى كُلِّ مَنْ أَنْكَرَ وَ جَحَدَ وَ نَسِيَ الْمِيثَاقَ بِالْكُفْرِ وَ الْإِنْكَارِ.

و امّا بوسيدن حجرالاسود و اظهار خضوع در پيش آن، براى تجديدعهد و بيعت مجدّد با خداست كه هر سال بيايند و نزد حجر (كه همان فرشته امين و نماينده خدا در زمين است) پيمانى را كه با خدا بسته اند و امانتى را كه پذيرفته اند (از اقرار به ربوبيّت و رسالت و ولايت)، ادا كنند و اظهار نمايند.

آيا نمى بينى كه (هنگام تقبيل و استلام حجر، طبق دستور) مى گويى:امانتى اديتها وميثاقى تعاهدته لتشهد لى بالموافاة، يعنى: امانتم را ادا كردم و پيمانم را محافظت نمودم تا درباره من، شهادت به وفادارى بدهى.

و به خدا قسم احدى از عهده اداى پيمان بر نمى آيد، جز شيعه ما. و كسى حافظ و نگهدار اين عهد و ميثاق نيست، مگر شيعه ما. شيعه ما هستند كه وقتى نزد حجرالاسود آمدند، او آنها را (به

ص: 210

وفادارى) مى شناسد و تصديقشان مى كند و ديگران را كه بيايند، ناشناس مى بيند و (در وفاى به پيمان) تكذيبشان مى كند. چه آن كه آنان (منحرفان از خاندان عصمت عليهم السلام)، حفظ ميثاق نكرده اند.

پس به خدا قسم، حجرالاسود براى شما و به نفع شما شهادت خواهد داد و به خدا قسم به زيان آنها، گواه است و درباره آنها به نقض پيمان و كفر و انكار، شهادت خواهد داد.

و اوست حجّت بالغه از جانب خدا بر آنان در روز قيامت، كه مى آيد در حالى كه به صورت اوّليّه اش (كه فرشته عظيمى است) متصوّر شده و زبان گويا و دو چشم بينا دارد و خلايق، او را مى شناسند و سپس به شهادت قيام مى كند و در حقّ كسى كه به پيمان وفا كرده و نزد او تجديد عهد كرده است، به حفظ ميثاق و اداى امانت شهادت مى دهد و درباره كسى كه منكر او بوده و پيمان شكنى كرده است، به كفر و انكار شهادت مى دهد.

ص: 211

سيف تمّار مى گويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم: من نزد حجرالاسود رفتم و ازدحام جمعيت بود. به مردى از شيعيان برخوردم و درباره وظيفه ام سؤال كردم. گفت:چاره اى جز استلام حجر ندارى. امام عليه السلام فرمود:اگر حجر را خالى يافتى (استلام كن)؛ وگرنه به سلام از دور، اكتفا بنما.

سُئِلَ الرِّضَا عليه السلام عَنِ الْحَجَرِ الْأَسْوَدِ وَ هَلْ يُقَاتَلُ عَلَيْهِ النَّاسُ إِذَا كَثُرُوا قَالَ إِذَا كَانَ كَذَلِكَ فَأَوْمِ إِلَيْهِ إِيمَاءً بِيَدِكَ. (1) 1

از امام رضا عليه السلام درباره حجرالاسود سؤال شد كه آيا مردم وقتى زياد شدند، بر سر استلام حجر بايد با هم بجنگند؟ (يعنى تقيّد به استلام حجر با كثرت جمعيت، مستلزم خِصام و قِتال خواهد بود) امام فرمود:وقتى چنين شد با دست خود به سوى حجر اشاره كن (و همين كافى است).

ص: 212

نورانى:

اشْهَدُ انْ لا الهَ الَّا اللَّهُ، اشْهَدُ انَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ.

در حالى كه سيل خروشان جمعيّت از هر طرف رو به مسجد سرازير مى شوند و براى اجابت دعوت خدا آماده نماز مى گردند، در همين حال افرادى از گوشه و كنار مسجد برمى خيزند و خود را از لابه لاى صفوف نمازگزاران بيرون مى كشند و از مسجد خارج مى شوند!

اينها كجا مى روند؟ مگر اينها اهل نماز نيستند و با نماز آشنايى ندارند؟ چرا از صفوف جماعت مسلمانان كنار مى روند؟!

اينها سؤالات تعجّب آميزى است كه ساير فِرَق مسلمين، در پيش خود طرح مى كنند و جوابى هم نمى يابند و نتيجتاً بدبين و بدگمان مى شوند، در حالى كه فقهاى عظام شيعه فتوا به جواز شركت در جماعت آنان داده اند و براى شركت در صفوف متشكّله مسلمانان، با استناد به اخبار و احاديث، اجر و ثواب ذكر فرموده اند، كه ما به نمونه اى از آنها در اين جا اشاره مى كنيم:

عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام يَا إِسْحَاقُ أَ تُصَلِّي مَعَهُمْ فِي الْمَسْجِدِ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ صَلِّ مَعَهُمْ فَإِنَّ الْمُصَلِّي مَعَهُمْ فِي الصَّفِّ الْأَوَّلِ كَالشَّاهِرِ سَيْفَهُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ. (1) 1

اسحاق بن عمار مى گويد:امام صادق عليه السلام به من فرمود: اى اسحاق، آيا با آنان در مسجد، نماز مى خوانى؟ گفتم: بله. فرمود: با آنها نماز بخوان. چه آن كه نمازگزار با آنان در صف اول، مانند سرباز مجاهدى است كه شمشير در راه خدا بزند و با اعداى دين بجنگد.

فيض عليه الرحمه، در بيان حديث مى فرمايد: اين كه در روايت، قيد صف اول آمده، براى اين است كه قرار گرفتن در صف اول، نشان علاقه مندى بيشتر به جماعت است و توجه آنها را براى شركت در نمازشان جلب مى كند و قهراً سوءظنّ آنان برطرف مى شود و به همين جهت به سرباز مجاهد تشبيه شده است.

ص: 213

الشَّحَّامُ عَنِ الصَّادِق عليه السلام أَنَّهُ قَالَ يَا زَيْدُ خَالِقُوا النَّاسَ بِأَخْلَاقِهِمْ صَلُّوا فِي مَسَاجِدِهِمْ وَ عُودُوا مَرْضَاهُمْ وَ اشْهَدُوا جَنَائِزَهُمْ وَ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَكُونُوا الْأَئِمَّةَ وَ الْمُؤَذِّنِينَ فَافْعَلُوا فَإِنَّكُمْ إِذَا فَعَلْتُمْ ذَلِكَ قَالُوا هَؤُلَاءِ الْجَعْفَرِيَّةُ رَحِمَ اللَّهُ جَعْفَراً مَا كَانَ أَحْسَنَ مَا يُؤَدِّبُ أَصْحَابَهُ وَ إِذَا تَرَكْتُمْ ذَلِكَ قَالُوا هَؤُلَاءِ الْجَعْفَرِيَّةُ فَعَلَ اللَّهُ بِجَعْفَرٍ مَا كَانَ أَسْوَأَ مَا يُؤَدِّبُ أَصْحَابَهُ. (1) 1

شَحّام، از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه فرمود: اى زيد (اسم شَحّام است) با اخلاق مردم بسازيد و حسن رفتار از خود نشان بدهيد. در مساجد آنها نماز بخوانيد و از بيمارانشان عيادت كنيد و در تشييع جنازه هايشان حاضر شويد و اگر بتوانيد تصدّى اذان و امامت جماعت را به عهده بگيريد.

چه آن كه وقتى اين چنين با آنها خوشرفتارى كرديد، مى گويند: اينانفرقه جعفريّه اند. خدا رحمت كند جعفر را، چه نيكو روشى براى تأديب ياران خود داشته است.

و اگر ترك ادب كرديد و حسن رفتار از خود نشان نداديد، باز هم مى گويند: اينهاجعفرى هستند. خدا با جعفر آن كند (كه مى داند). چه بد روشى در تأديب يارانش به كار برده (يعنى شما، چه بد باشيد و چه نيك، مردم به حساب من مى گذارند و شما را به نام من مى خوانند).

همين گفتار امام بزرگوار ما كافى است كه ما را به وظايف خود متوجّه سازد و بيدارمان كند تا شديداً مراقب رفتار و گفتار خود در معابد و معابر و هنگام برخورد با طوايف ديگر اسلامى باشيم و وضع دخول و خروج خود را در مساجد و روضه مطهّر پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و ساير اماكن متبرّكه كاملًا در نظر بگيريم و متذكّر باشيم كه ما را در آن منطقه و آن سامان، به نام پرافتخار حضرت امام جعفر صادق عليه السلامجعفرى مى نامند وجعفرى مى شناسند.

و در واقع ما و نحوه تربيت ما را مظهر و نشان دهنده تربيت امام جعفر صادق عليه السلام مى دانند.

لذا موظّفيم، در عين حال كه از اين نشان پرافتخارى كه به سينه ما چسبانيده اند در دنيا به خود بباليم و سر، به آسمان عزّ و شرف بساييم، مع الوصف بكوشيم و سخت

ص: 214

مواظب باشيم كه اين انتساب ما به آن حضرت، موجب ننگ و عار آن حضرت نگردد و اعمال و اخلاق زشت ما، شخصيّت معنوى و شأن آسمانى آن امام بزرگ را كوچك و منحطّ و لكه دار نسازد.

ص: 215

هم براى خواب و تفريح و غذا، تلف مى كند و به وطن برمى گردد. و ذلك هوالخسران المبين.

بنابراين، بسيار توجه و تنبّه لازم است كه اين سرمايه نفيس و فرصت عزيز از دست نرود. آدمى بايد پيوسته به خود تلقين كند كه: اينجا، مكه و بيت اللَّه الحرام و بازار آخرت است و ميدان فعّاليّت و توشه بردارى براى قيامت كبرى.

كَلَّا إِذا دُكَّتِ اْلأَرْضُ دَكًّا دَكًّا وَ جاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا وَ جِي ءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ اْلإِنْسانُ وَ أَنَّى لَهُ الذِّكْرى يَقُولُ يا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَياتِي. (1) 1

چنان نيست كه آنها مى پندارند. در آن هنگام كه زمين سخت كوبيده شود، و فرمان پروردگارت فرا رسد، و فرشتگان صف در صف حاضر شوند، و در آن روز جهنم احضار گردد، آرى در آن روز انسان متذكر مى شود. آيا اين تذكر سودى براى او دارد؟ مى گويد: اى كاش براى زندگى ام چيزى از پيش فرستاده بودم.

حق تعالى خلق را گويد به حشر ارمغان كو از براى روز نشر

جئتمونا وفرادى بينوا هم بدانسان كه خلقناكم كذا

هين چه آورديد دست آويز را ارمغان روز رستاخيز را

يا اميد بازگشتن تان نبود وعده امروز باطلتان نمود

أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ (2) 2

آيا چنين پنداشته ايد كه ما شما را به عبث و بيهوده آفريده ايم و شما به سوى ما برگردانده نمى شويد؟

اندكى صرفه بكن از خواب و خور ارمغان بهر ملاقاتش ببر

شو قَليلَ النَّوْم مِمَّا يَهْجَعُونَ باش در اسْحار از يَسْتَغْفِرُون

كانُوا قَلِيلًا مِنَ اللَّيْلِ ما يَهْجَعُونَ وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ. (3) 3

(بهشتيان در دنيا) پيوسته چنين بودند كه اندكى از شب را مى خوابيدند و سحرگاهان به

ص: 216

استغفار مى پرداختند.

آرى، خواب و خوراك زايد بر مقدار حاجت و گردش بازار و خيابان و خريد عروسك و اسباب بازى بچه ها و پارچه هاى سرخ و سبز خانم ها و ... اين همه را بگذار تا وقت دگر. اين كارها در ساير شهرها و در همه وقت ها، چه بسا آسان تر و ارزان تر از اين جا براى ما ميسّر باشد، و اگر هم نشد، زيانى نكرده ايم.

امّا آنچه در هيچ نقطه دنيا و هيچ روز و شبى از روزها و شب ها به هيچ قيمتى براى انسان ميسّر نمى شود و تهى دستى از آن، زيان و خسران اسف انگيز به بار مى آورد، طواف كعبه و استلام حجرالاسود و التزام به مستجار و نماز در مقام ابراهيم و حجر اسماعيل عليهما السلام است.

عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله أَنَّهُ قَالَ اسْتَكْثِرُوا مِنَ الطَّوَافِ فَإِنَّهُ أَقَلُّ شَيْ ءٍ يُوجَدُ فِي صَحَائِفِكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ عَنْهُ صلى الله عليه و آله قَالَ إِنَّ اللَّهَ يُبَاهِي بِالطَّائِفِينَ. (1) 1

از نبىّ اكرم صلى الله عليه و آله است كه فرمود: زياد طواف كنيد؛ زيرا كمتر چيزى كه (از اعمال عبادى) در روز قيامت، در نامه هاى (اعمال) شما يافت مى شود، طواف است. (يعنى توفيق طواف به زودى و آسانى نصيب كسى نمى شود. حال كه شده است، حدّاكثر استفاده را ببريد و طواف بسيار انجام بدهيد).

و هم از آن حضرت است كه فرمود: خدا به طواف كنندگان، مباهات مى كند.

فِقْهُ الرِّضَا عليه السلام، يُسْتَحَبُّ أَنْ يَطُوفَ الرَّجُلُ بِمُقَامِهِ بِمَكَّةَ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّينَ أُسْبُوعاً بِعَدَدِ أَيَّامِ السَّنَةِ فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ عَلَيْهِ طَافَ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّينَ شَوْطاً فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَأَكْثِرْ مِنَ الطَّوَافِ مَا أَقَمْتَ بِمَكَّةَ. (2) 2

نقل از فقه الرّضا عليه السلام است كه، مستحب است مادام كه مرد در مكه اقامت دارد به عدد روزهاى سال، 360 طواف انجام دهد و اگر نتوانستى پس 360 شوط (هر هفت شوط يك طواف است) و اگر نتوانستى تا در مكه هستى، طواف زياد انجام بده.

ص:217

ص: 218

بعد، فكرى به خاطرم گذشت و به آن عمل كردم. امام عليه السلام فرمود:آن چه بود؟ گفتم:

يك روز از طرف رسول خدا صلى الله عليه و آله طواف كردم. حضرت سه مرتبه فرمود:صَلّى اللَّهُ عَلى رَسُولِ اللَّه.روز دوم از طرف اميرالمؤمنين عليه السلام طواف كردم. روز سوم از طرف امام حسن عليه السلام، روز چهارم از طرف امام حسين عليه السلام، روز پنجم از طرف امام زين العابدين عليه السلام، روز ششم از طرف امام باقر عليه السلام، روز هفتم از طرف امام صادق عليه السلام، روز هشتم از طرف امام كاظم عليه السلام، روز نهم از طرف پدر بزرگوار شما علىّ بن موسى عليه السلام و روز دهم از طرف شما اى آقاى من. وَهؤلاءِ الَّذينَ ادينُ اللَّهَ بِوِلايَتِهِمْ و اين بزرگواران، همان ها هستند كه به سبب ولايتشان، متديّن به دين خدا گشته ام.

قال: إِذَنْ وَ اللَّهِ تَدِينُ اللَّهَ بِالدِّينِ الَّذِي لَايُقْبَلُ مِنَ الْعِبَادِ غَيْرُهُ.

فرمود: در اين صورت به خدا قسم، متديّن به دينى هستى كه از بندگان، جز آن پذيرفته نخواهد شد.

گفتم:چه بسا از طرف مادرت فاطمه عليها السلام طواف كرده ام.

فَقَالَ: اسْتَكْثِرْ مِنْ هَذَا فَإِنَّهُ أَفْضَلُ مَا أَنْتَ عَامِلُهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ. (1) 1

فرمود: از اين قبيل طواف، بسيار بجاآور كه اين عمل، افضل اعمالى است كه بجاآورده اى ان شاء اللَّه.

تذكّر

فتواى آقايان فقها بر اين است كه نيابت در طواف از طرف كسى كه زنده و حاضر در مكه است و عذرى از انجام طواف ندارد، مشروع و صحيح نيست. (2) 2 بنابراين، نيابت در طواف از طرف وجود اقدس امام عصر عجل اللَّه تعالى فرجه الشريف كه خود حضرتش در موسم حج حاضر در مكه اند، صحيح نيست، مگر اين كه از طريق اهداى ثواب انجام شود. يعنى طواف مستحبّى بجاآورده و ثواب آن را به حضرت امام عليه السلام اهدا

ص: 219

كنيم. و همچنين نسبت به اشخاصى كه زنده و حاضر در مكّه اند و غير معذورند، از اين راه مى شود ثواب طواف مستحبّى را به آنها هديه كرد. (1) 1

ص: 220

س: سعى بين صفا و مروه.

ت: تقصير (كوتاه كردن مو و ناخن).

اوَوْ ارْنَحَطْ رَسَّ طَرْمَرْ: به اعمال (چهارده گانه) حج اشاره دارد، به اين شرح:

ا: اشاره بهاحرام است.

و: وقوف در عرفات.

و: وقوف در مشعرالحرام.

ا: افاضه (كوچ كردن) از مشعر به منى

ر: رَمْى جَمْرَه عَقَبه (سنگ زدن به يكى از ستون هاى سنگى در منى در روز عيد.

ن: اشاره به نحر شتر يا ذبح گوسفند و گاو (قربانى در منى .

ح: حلق يا تقصير (سر تراشيدن يا كوتاه كردن مو و ناخن در منى .

ط: طواف حج.

ر: ركعتين (دو ركعت نماز طواف حج).

س: سعى بين صفا و مروه.

ط: طواف نسا.

ر: ركعتين (دو ركعت نماز طواف نسا).

م: مبيت در منى (ماندن شب هاى يازدهم و دوازدهم ذيحجّه در منى .

ر: رمى جمرات ثلاث (سنگ زدن به ستون هاى سه گانه در روزهاى يازدهم و دوازدهم).

ص: 221

ص:222

ص:223

ص: 224

هنوز تنها اين بدن را از نقطه اى حركت داده ايم و به منى و عرفات و مشعر برده ايم و در محل طواف كعبه و محل سعى چرخانده ايم و اينك با چمدان هاى پر از اسباب بازى، و با جان خالى از معارف آسمانى و بهره هاى معنوى، به وطن بر مى گرديم!

فَوا اسَفاهُ مِن خَجْلَتى وافْتِضاحى وَوالَهْفاهُ مِنْ سُوء عَمَلى وَاجْتِراحى!

واى اگر پرده بيفتد كه ز بس خجلت و شرم همه بر جاى عرق، خون دل آيد ز مسام

ص: 225

و به زعم خود معتقدند كه زندگى همان است كه اينان دارند!

درست مصداق اين آيه شريفه قرآن بودند:

قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمالًا، الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً (1) 1

بگو آيا خبر بدهيم به شما كه زيانكارترين مردم كيانند؟ آنها كه سعى و فعّاليّتشان، در مسير زندگى به راه خطا افتاده و در ضلالت و گمراهى جلو مى روند و در عين حال چنين مى پندارند كه كار نيك انجام مى دهند و به راه صواب مى روند!

ولذا، مردم عصر جاهلى بعد از انجام مراسم به قول خودعبادى! و وقوف در مشاعر عظيم الهى، همه، با همان جهالت فكرى و آلودگى روحى و اخلاقى كه آمده بودند بر مى گشتند. نه معرفتى كسب كرده بودند و نه رذيلتى را تبديل به فضيلت نموده بودند بلكه همان موجودات جاهل القلب فاسد الاخلاق قبيح الاعمال قبل از حج بودند كه بعد از حج به شهر و ديار خود مراجعت مى كردند.

به همين جهت قرآن كريم به منظور توجه دادن مردم جاهل غافل به وظيفه انسانى و ردع و زجر آنان از ادامه سنّت جاهلانه حيوانى، مى فرمايد:

فَإِذا قَضَيْتُمْ مَناسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آباءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْراً. (2) 2

بعد از اين كه از اعمال حج فارغ شديد، آن چنان به ياد خدا باشيد كه گويى به ياد پدرانتان هستيد و بلكه بيش از اين مقدار، خدا را ياد كنيد.

يعنى اين قدر كه به ياد پدران خود هستيد و به آنها مى باليد و انتساب خود را به آنان، مايه افتخار و مباهات خود مى دانيد، آنها براى شما چه كرده اند و به شما چه داده اند؟ جز اين كه مقدّمه وجود شما بوده اند و احياناً حقّ تربيتى نسبت به شما پيدا كرده اند و بالاخره ثروت و مكنتى از خود، بجا گذاشته اند. اما فكر نمى كنيد كه تمام اينها، ريشه از من گرفته است و سرچشمه اين همه اسباب و مسبّبات و مقدّمات و نتايج و آبا و اجداد و اموال و

ص: 226

تعيّنات و ديگر شؤون هستى، من هستم.

خانه، خانه من است و نعمت، نعمت من. شما و پدران شما، همگى مخلوق و مصنوع دست قدرت من هستيد؛ مخصوصاً نعمت هدايت به رموز سعادت با ارسال رسل و انزال كتب، موهبتى بزرگ از ساحت اقدس من است.

بنابراين، آيا من و توجه به من، بايد دل هاى شما را پر كند و بر سراسر وجود شما مستولى شود و شما را مشغول به خود سازد و به اصلاح اعمال و تهذيب اخلاق و تأمين حيات جاودان وادارتان كند، يا ياد پدران مشركِ بى هرگونه كمالِ پوسيده در دل خاك؟!

فَما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ؟ (1) 1

شما را چه مى شود؟ چگونه داورى مى كنيد؟

آيا حتّى در اين مواقف و مشاعرى كه صرفاً براى توجه به خدا و تأمين حيات عُقبى تأسيس شده است، پول و ثروت دنيا بايد محور افكار شما باشد و آهنگ سود و زيان زندگى مادّى در فضاى جان شما طنين افكند و حزن و فرح در قلوب شما ايجاد كند يا نام خدا و نغمه هاى روح افزاى اللَّه اكبر و لا اله الّا اللَّه و سبحان اللَّه؟

فَاعْتَبِرُوا يا أُولِي اْلأَبْصارِ. (2) 2

فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا وَ ما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ، وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ. أُولئِكَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِمَّا كَسَبُوا (3) 3

پاره اى از مردم هستند كه (بر اثر پستى همّت، مطلوبى جز دنيا ندارند و به هنگام دعا نيز از خدا جز دنيا نمى خواهند) مى گويند: خدايا، در دنيا، بما بده؛ و براى آنها در آخرت، بهره اى نخواهد بود. اما بعضى هستند كه (همّت عالى دارند و طالب سعادت دارين مى باشند) مى گويند: خدايا، در دنيا به ما بهره نيك بده و در آخرت بهره نيك بده و ما را از عذاب آتش نگه دار. آنهايند كه از آنچه در دنيا كرده اند بهره اى عايدشان مى شود.

ص:227

ص: 228

است. از عذاب من برحذر باشيد و رعايت جانب من بنمائيد اى خردمندان.

يعنى اى مسلمانان! نه چنين است كه خوددارى از گناه و پرهيز از عادات حيوانى و خشم و درنده خويى، منحصر به حال احرام و چند روز ايّام حج باشد، بلكه اين، يك نوع تمرين و به اصطلاح، ديدن كلاس تربيت است تا حالت تقوا و كنترل شهوات حيوانى، به صورت ملكه اى راسخ در قلب انسان درآيد، به همان گونه كه روزه يك ماهه ماه مبارك رمضان، براى به دست آوردن ملكه تقوا در جان انسان است، كه مى فرمايد:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ. (1) 1

اى گروه مؤمنان! روزه بر شما واجب شده است، آن چنان كه بر امّت هاى پيشين واجب بوده، براى اين كه واجد ملكه تقوا (پرهيزگار) بشويد.

پس كسى كه قصد خانه خدا كرده (حجّ، در لغت به معناى قصد است) و جامه احرام پوشيده و لبّيك گفته و استلام حجرالاسود نموده و پيمان بندگى با خدا بسته است، بايد اين آيه قرآن، برنامه هميشگى زندگى اش باشد:

فَلا رَفَثَ وَلا فُسُوقَ وَلا جِدالَ فِي الحَجِّ. (2) 2

مطلقاً رفتار و گفتار آلوده به شهوت نامشروع، ممنوع. سخنان ناپسند از دروغ و غيبت و ناسزا، به كلّى متروك. منازعه و پرخاشگرى و ماجراجويى از صفحه زندگى، بركنار!

و پيوسته به حكم كريمه وَتَزَوَّدوا فانَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوى (3) 3 در مقام به دست آوردن توشه تقوا و رعايت جانب خدا باشد و همواره به خود تلقين كند كه اين اعضا و جوارح من، شرف تماس با كعبه و حجرالاسود را به دست آورده است. ديگر نسزد كه به لوث خطا و گناه آلوده شود.

ص: 229

چشمى كه نقش خانه معبود را در خود جا داده، روا نيست كه گذرگاه مناظر شيطانى ضدّ خدا گردد و خود را از تماشاى صحنه هاى ناپسند نزد خدا پر سازد.

گوشى كه در آن، مراكز حسّاس عبادت، از همه جا، نغمه هاى آسمانى اذكار و تلاوت آيات قرآن شنيده است، كى روا باشد كه بار دگر به پليدى آواى هوس انگيز مردان و زنان آلوده، ملوّث شود؟

پايى كه قدم به مطاف كعبه و مسعى نهاده و در موقف هاى عرفات و مشعر ايستاده است، سزاوار نيست كه العياذ باللَّه قدم به اماكن فساد و مراكز گناه بگذارد.

زبانى كه لبّيك اجابت دعوت، به خدا گفته است، تا آخر عمرش نبايد لبّيك پذيرش دعوت، به شيطان گويد.

آن لب و آن دهانى كه با حجرالاسود و اركان كعبه و مرقد مطهّر پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله تماس يافته است، بايد قدر خود را بشناسد و هرگز با كلمات زشت و سخنان ركيك و ناپسند، آشنا نشود.

آرى:

فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِي الْحَجِّ. (1) 1

راستى، چه بى خبر از معنى و مقصد حجّ است آن زن مسلمانى كه بعد از پوشيدن جامه احرام و گفتن لبّيك اللهم لبّيك، بار دگر از جامه عفّت بيرون آمده و با كمال وقاحت در برابر مردان و جوانان، حجاب خود را حفظ نكرده و در عين حال خود را خانمِ مكّه رفته و حج بجاآورده بداند!

و چه ناآگاه است آن مرد مسلمانى كه در منى، گوسفند هواى نفس را كشته و با چيدن مو و ناخن، چنگال، از مال و جان و عرض و آبروى مردم كشيده و با استلام حجرالاسود، پيمان صلح و آشتى با خدا بسته است، اما همين كه به وطن برگشته، بار دگر راه و رسم خونخوارى و بى بندوبارى را از سر گرفته و همچون حيوان درنده اى، به جان مردم افتاده و از طريق رباخوارى و فروش اجناس تقلّبى و ارتكاب انواع جنايات، با

ص: 230

بى شرمى اعلان جنگ با خدا داده است! فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ (1) 1.

سعدى مى گويد:

سالى، نزاع در ميان پيادگان حاجّ افتاد و داعى هم در آن سفر پياده بود. انصاف، در سر و روى يكديگر افتاديم و داد فسق و جدال بداديم. كجاوه نشينى را شنيدم كه با عديل خود همى گفت: ياللعجب، پياده عاج چون عرصه شطرنج به سر مى برد، فرزين مى شود.

يعنى به از آن مى شود كه بود. و پيادگان حاجّ عرصه باديه به سر بردند و بَتَر شدند!

از من بگوى حاجى مردم گزاى را كو پوستين خلق به آزار مى درد

حاجى تو نيستى! شتر است از براى آنك بيچاره، خار مى خورد و بار مى برد (2) 2

ص: 231

التَّقَلُّبِ فِي ظُلْمِ الْخَلْقِ وَلا يَرْحَضُ التَّنَسُّكُ بِالتَّقْصِيرِ دونَ التَّمَسُّكِ بِالتَّقْصِيرِ وَلا يَسْعَدُ بِعَرَفَةَ غَيْرُ اهْلِ الْمَعْرِفَةِ وَلا يَزْكُوا بِالْخَيْفِ مَنْ يَرْغَبُ فى الْحَيْفِ وَلا يَشْهَدُ الْمَقامَ الّا لَمَنِ اسْتَقامَ وَلا يُحْظِي بِقَبُولِ الْحِجَّةِ مَنْ زاغَ مِنَ الْمَحَجَّةِ فَرَحِمَ اللَّهُ امْرَءً صَفا قَبْلَ مَسْعاهُ الَى الصَّفا وَوَرَدَ شَرِيعَةَ الرِّضا قَبْلَ شَرُوعِهِ الَى الاضاء وَنَزَعَ عَنْ تَلْبِيسِهِ قَبْلَ نَزْعٍ مَلْبُوسِهِ وَفاضَ بِمَعْرُوفِهِ قَبْلَ الافاضَةِ مِنْ تَعْرِيفِهِ. (1) 1

اى گروه حاجيان كه درّه ها و راه هاى پهناور بيابان را به سرعت مى پيماييد! آيا هيچ مى انديشيد كه با چه مواجه مى شويد و رو به كه مى آوريد؟ يا مى دانيد بر چه كسى وارد مى شويد و به چه كارى اقدام مى كنيد؟

آيا چنين مى پنداريد كه حجّ، همانا برگزيدن مركب ها و نشستن در محمل ها و پيمودن راه ها و طىّ منزل هاست؟! يا گمان مى كنيد عبادت، تنها كندن جامه از تن و لاغر كردن بدن و جدا شدن از فرزند و زن و دور افتادن از وطن است؟! نه هرگز به خدا قسم.

بلكه حجّ، پياده گشتن از مركب گناه است پيش از سوار شدن بر مركب راه. خالص كردن نيّت است در قصد زيارت. محض امتثال امر و اطاعت است به هنگام توانايى و استطاعت. اصلاح كار خود با مردم است و ابراء ذمّه از حقوق النّاس، پيش از به راه انداختن مركب هاى ورزيده و خوش رفتار.

قسم به تنظيم كننده برنامه بندگى براى بندگان سالك راه، و ره نماينده رهروان در دل شب هاى سياه، كه شست وشو دادن تن با چند دلو آب بيرون كشيده از ته چاه، بى نياز نمى كند از تطهير جان فرورفته در چاه گناه.

عريان كردن جسم از قبا و كفش و كلاه، برابرى نمى كند با مجهّز ساختن روح از براى احرام ورود به درگاه اله.

چه فايده از پوشيدن جامه احرام، براى فرد پيچيده در انواع كسب و كار حرام؟ چه بهره مى برد از طواف به صورت در حال انكسار، آدمى كه به جان، حمّال فراوان وزر است و وبال؟

نفعى ندهد تراشيدن سر در منى با آلودگى به مظالم و غلتيدن در لجنزار تعدّى به حقوق بندگان خدا. كوتاه كردن موى شارب و چيدن ناخن، چگونه بشويد قذارت مال مردم خوردن و خون

ص: 232

مردم مكيدن را؟ در عرفات، آن كس به سعادت رسد كه صاحب عرفان و بصيرت باشد. چه تناسب با مسجد خيف دارد، آن كس كه پليدى ظلم و حيف از دست و زبانش بارد؟

حضور در مقام ابراهيم نيابد، مگر كسى كه در مقام طاعت و بندگى ثابت قدم بماند. بهره اى از حج نبرد، كسى كه از طريق مستقيم حق، به انحراف گرايد.

پس رحمت خدا بر مردى كه پيش از سعى در كوه صفا به صفاى قلب خود فزايد و قبل از سرازيرى در مسعى، به آبشخور رضا درآيد.

پيش از آن كه لباس از تن و كفش و كلاه از پا و سر بردارد، حجاب غِشّ و تلبيس و دغل، از چهره جان بزدايد.

قبل از شروع به افاضه از عرفات، به افاضه خير و نيكى و احسان بپردازد.

ص: 233

عَلَيْهِ السَّلام لَهُ حَجَجْتَ يَا شَبْلِيُّ قَالَ نَعَمْ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ.

عالم جليل كثيرالتضرّع به درگاه خدا، سيّد عبداللَّه سبط محدّث جزائرى در كتاب شرح النّخبه مى گويد: در مواضع عديده اى يافته ام اين روايت را كه موثّق ترين آن، به خطّ بعض بزرگان از معاصران است كه به طورمُرسل نقل شده است: وقتى مولاى ما، امام زين العابدين عليه السلام، از سفر حجّ مراجعت فرمودند،شبلى (1) 1 به استقبال حضرت رفت و امام عليه السلام (ضمن صحبت) فرمود:حج بجاآورده اى اى شبلى؟ عرض كرد:بله يا ابن رسول اللَّه!

فَقَالَ عليه السلام: أَ نَزَلْتَ الْمِيقَاتَ وَ تَجَرَّدْتَ عَنْ مَخِيطِ الثِّيَابِ وَ اغْتَسَلْتَ؟ قَالَ: نَعَمْ، قَالَ عليه السلام: فَحِينَ نَزَلْتَ الْمِيقَاتَ نَوَيْتَ أَنَّكَ خَلَعْتَ ثَوْبَ الْمَعْصِيَةِ وَ لَبِسْتَ ثَوْبَ الطَّاعَةِ قَالَ لَاقَالَ فَحِينَ تَجَرَّدْتَ عَنْ مَخِيطِ ثِيَابِكَ نَوَيْتَ أَنَّكَ تَجَرَّدْتَ مِنَ الرِّيَاءِ وَ النِّفَاقِ وَ الدُّخُولِ فِي الشُّبُهَاتِ؟ قَالَ: لَا. قَالَ عليه السلام: فَحِينَ اغْتَسَلْتَ نَوَيْتَ أَنَّكَ اغْتَسَلْتَ مِنَ الْخَطَايَا وَ الذُّنُوبِ؟ قَالَ: لَا. قَالَ عليه السلام: فَمَا نَزَلْتَ الْمِيقَاتَ وَ لَاتَجَرَّدْتَ عَنْ مَخِيطِ الثِّيَابِ وَ لَااغْتَسَلْتَ.

فرمود:آيا در ميقات فرود آمدى، جامه هاى دوخته، از تن كندى و غسل كردى؟ گفت:بله.

فرمود:آيا در آن موقع، نيّت اين داشتى كه لباس گناه از خود خلع مى كنى و جامه طاعت مى پوشى؟ گفت:خير.

فرمود:آيا به هنگام برهنه گشتن از پوشاك دوخته ات، توجه به اين معنى داشتى كه از ريا و نفاق و ورود در كارهاى شبهه ناك، مجرّد و بركنار مى گردى؟ گفت:خير.

فرمود:آيا موقع غسل و شست وشو دادن تن، قاصد اين بودى كه خود را از خطيئات و گناهان، شست وشو مى دهى؟ گفت:نه.

فرمود:بنابراين، نه در ميقات فرود آمده اى و نه از لباس دوخته، مجرّد گشته اى و نه غسلى كرده اى.

ثُمَّ قَالَ عليه السلام: تَنَظَّفْتَ وَ أَحْرَمْتَ وَ عَقَدْتَ بِالْحَجِّ؟ قَالَ نَعَمْ. قَالَ عليه السلام: فَحِينَ تَنَظَّفْتَ وَ أَحْرَمْتَ وَ عَقَدْتَ الْحَجَّ نَوَيْتَ أَنَّكَ تَنَظَّفْتَ بِنُورَةِ التَّوْبَةِ الْخَالِصَةِ للَّهِ تَعَالَى؟ قَالَ لَا.

ص: 234

قَالَ عليه السلام: فَحِينَ أَحْرَمْتَ نَوَيْتَ أَنَّكَ حَرَّمْتَ عَلَى نَفْسِكَ كُلَّ مُحَرَّمٍ حَرَّمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ؟ قَالَ لَا. قَالَ عليه السلام: فَحِينَ عَقَدْتَ الْحَجَّ نَوَيْتَ أَنَّكَ قَدْ حَلَلْتَ كُلَّ عَقْدٍ لِغَيْرِ اللَّهِ؟ قَالَ: لَا. قَالَ لَهُ عليه السلام: مَا تَنَظَّفْتَ وَ لَاأَحْرَمْتَ وَ لَاعَقَدْتَ الْحَجَّ.

سپس فرمود:آيا خود را تنظيف كردى (كثافات و موهاى زايد را از بدن زدودى) و لباس احرام پوشيدى و پيمان حج بستى؟

عرض كرد:آرى.

فرمود:آيا همزمان با تنظيف بدن، نيّت اين كردى كه با داروى توبه خالص قذارت و كثافت گناه از قلب و جان، بزدايى؟

گفت:خير.

فرمود:آيا موقع مُحرم شدن، متوجه اين معنى بودى كه تمام آنچه را كه خدا حرام كرده، بر خود تحريم كنى و هرگز پيرامون آن نگردى؟

گفت:نه.

فرمود:آيا به هنگام عقد الحج و بستن پيمان حج، به اين نيّت بودى كه هرگونه عهد و قرارداد با غير خدا را (كه بر خلاف رضاى خدا است) مُنحلّ كنى (و زير پا بگذارى و تنها با خدا عقد عبوديّت و بندگى ببندى)؟ گفت:نه.

فرمود:پس با نداشتن چنين قصدى، در حقيقت نه تنظيف كرده اى و نه محرم شده اى و نه پيمان حج بسته اى.

قَالَ عليه السلام لَهُ: أَ دَخَلْتَ الْمِيقَاتَ وَ صَلَّيْتَ رَكْعَتَيِ الْإِحْرَامِ وَ لَبَّيْتَ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ عليه السلام: فَحِينَ دَخَلْتَ الْمِيقَاتَ نَوَيْتَ أَنَّكَ بِنِيَّةِ الزِّيَارَةِ؟ قَالَ: لَا. قَالَ عليه السلام: فَحِينَ صَلَّيْتَ الرَّكْعَتَيْنِ نَوَيْتَ أَنَّكَ تَقَرَّبْتَ إِلَى اللَّهِ بِخَيْرِ الْأَعْمَالِ مِنَ الصَّلَاةِ وَ أَكْبَرِ حَسَنَاتِ الْعِبَادِ؟ قَالَ: لَا. قَالَ عليه السلام: فَحِينَ لَبَّيْتَ نَوَيْتَ أَنَّكَ نَطَقْتَ للَّهِ سُبْحَانَهُ بِكُلِّ طَاعَةٍ وَ صُمْتَ عَنْ كُلِّ مَعْصِيَةٍ؟ قَالَ لَا. قَالَ لَهُ عليه السلام: مَا دَخَلْتَ الْمِيقَاتَ وَ لَاصَلَّيْتَ وَ لَالَبَّيْتَ.

ص: 235

فرمود:آيا وارد ميقات شدى و دو ركعت نماز (براى احرام) خواندى و لبّيك گفتى؟ عرض كرد:آرى.

امام فرمود:موقع ورود به ميقات، آيا نيّتت اين بود كه به قصد زيارت، داخل ميقات مى شوى؟

(يعنى براى تحصيل شرايط زيارت بيت محرّم).

گفت:خير. فرمود:آيا دو ركعت نماز كه مى خواندى، در نيّت داشتى كه به سبب بهترين اعمال و بزرگترين حسنات بندگان كه نماز است، به خدا نزديك مى شوى؟

گفت:خير.

فرمود:آيا به هنگام گفتن لبّيك، اين نيّت در تو بود كه بر اساس تعهّد به طاعت در تمام موارد اطاعت و سكوت و خوددارى از همه گونه معصيت، با خدا سخن مى گويى و پيمان عبوديت همه جانبه با خدا مى بندى؟

گفت:نه.

فرمود:پس در اين صورت، نه داخل ميقات شده اى و نه در حقيقت، نماز خوانده اى و نه لبّيك واقعى گفته اى.

ثُمَّ قَالَ عليه السلام لَهُ: أَ دَخَلْتَ الْحَرَمَ وَ رَأَيْتَ الْكَعْبَةَ وَ صَلَّيْتَ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ عليه السلام: فَحِينَ دَخَلْتَ الْحَرَمَ نَوَيْتَ أَنَّكَ حَرَّمْتَ عَلَى نَفْسِكَ كُلَّ غِيبَةٍ تَسْتَغِيبُهَا الْمُسْلِمِينَ مِنْ أَهْلِ مِلَّةِ الْإِسْلَامِ؟ قَالَ: لَا. قَالَ عليه السلام: فَمَا دَخَلْتَ الْحَرَمَ وَ لَارَأَيْتَ الْكَعْبَةَ وَ لَاصَلَّيْتَ.

سپس امام عليه السلام فرمود:آيا به حرم داخل شدى و كعبه را ديدى و نماز خواندى؟

عرض كرد:آرى.

فرمود:آيا داخل شدنت به حرم، به اين نيّت بود كه هر گونه غيبت و نسبت ناروا كه در غياب مسلمانان درباره آنان روا مى داشتى، بعد از اين بر خود حرام كنى و با ورودت به حرم امن خدا، تمام اهل ملّت اسلام را مأمون از شرّ فكر و زبانت گردانيدى؟

گفت:نه.

فرمود:آيا وقتى به مكّه رسيدى، در دل گذراندى كه از اين سفر، جز خدا، مقصد و مطلوبى ندارم و چيزى نمى خواهم؟

ص: 236

فَانْتَ لا غَيْرُكَ مُرادِي وَلَكَ لا لِسِواكَ سَهَرِي وَسُهادِي. (1) 1

گفت:خير.

فرمود:پس در واقع، نه داخل حرم خدا شده اى و نه كعبه را ديده اى و نه نماز خوانده اى.

ثُمَّ قَالَ طُفْتَ بِالْبَيْتِ وَ مَسِسْتَ الْأَرْكَانَ وَ سَعَيْتَ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ عليه السلام: فَحِينَ سَعَيْتَ نَوَيْتَ أَنَّكَ هَرَبْتَ إِلَى اللَّهِ وَ عَرَفَ مِنْكَ ذَلِكَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ؟ قَالَ: لَا. قَالَ عليه السلام: فَمَا طُفْتَ بِالْبَيْتِ وَ لَامَسِسْتَ الْأَرْكَانَ وَ لَاسَعَيْتَ.

بعد فرمود:آيا طواف بيت كردى و مسّ اركان نمودى و در انجام اين اعمال، از خود سعى وافى نشان دادى؟

گفت:آرى.

فرمود:آيا هنگام سعى و كوشش در انجام اين اعمال، از صميم جان، نشان دهنده اين حقيقت بودى كه (از شرّ مكايد شيطان و وساوس نفس امّاره بالسوء) گريخته و خود را به پناه خدا افكنده اى و به راستى اين فرار از ماسوا و پناهندگى به خدا را حضرت علّام الغيوب از تو شناخته و باور كرده بودى، يعنى صورت تنها نبود و واقعيت داشت يا نه؟

گفت:نه.

فرمود:پس طواف بيت نكرده اى و مسّ اركان ننموده اى و سعى وافى، از خود نشان نداده اى.

ثُمَّ قَالَ عليه السلام لَهُ: صَافَحْتَ الْحَجَرَ وَ وَقَفْتَ بِمَقَامِ إِبْرَاهِيمَ عليه السلام وَ صَلَّيْتَ بِهِ رَكْعَتَيْنِ؟ قَالَ: نَعَمْ. فَصَاحَ عليه السلام صَيْحَةً كَادَ يُفَارِقُ الدُّنْيَا ثُمَّ قَالَ آهِ آهِ. ثُمَّ قَالَ عليه السلام: مَنْ صَافَحَ الْحَجَرَ الْأَسْوَدَ فَقَدْ صَافَحَ اللَّهَ تَعَالَى فَانْظُرْ يَا مِسْكِينُ لَا تُضَيِّعْ أَجْرَ مَا عَظُمَ حُرْمَتُهُ وَ تَنْقُضِ الْمُصَافَحَةَ بِالْمُخَالَفَةِ وَ قَبْضِ الْحَرَامِ نَظِيرَ

ص: 237

أَهْلِ الْآثَامِ.

پس به او فرمود:آيا با حجرالاسود مصافحه كردى و در مقام ابراهيم عليه السلام ايستادى و دو ركعت نماز بجاآوردى؟

عرض كرد:آرى.

در اين موقع، امام عليه السلام، ناله اى كرد و فريادى كشيد، آن چنان كه نزديك بود از دنيا مفارقت كند، آن گاه فرمود:آه آه، كسى كه با حجرالاسود مصافحه كند، در حقيقت، با خداى تعالى مصافحه كرده است. پس بنگر اى بيچاره و نيكو توجه كن تا اجر كارى را كه حرمت آن در پيشگاه خدا بس عظيم است، ضايع نسازى و همچون مجرمان تبهكار از در طغيان و عصيان در نيايى و با مخالفت فرمان خدا و ناپرهيزى از حرام، ارزش مصافحه با خدا را از دست ندهى و پيمان عبوديت او را در هم نشكنى.

ثُمَّ قَالَ عليه السلام: نَوَيْتَ حِينَ وَقَفْتَ عِنْدَ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ عليه السلام أَنَّكَ وَقَفْتَ عَلَى كُلِّ طَاعَةٍ وَ تَخَلَّفْتَ عَنْ كُلِّ مَعْصِيَةٍ؟ قَالَ: لَا. قَالَ عليه السلام: فَحِينَ صَلَّيْتَ فِيهِ رَكْعَتَيْنِ نَوَيْتَ أَنَّكَ صَلَّيْتَ بِصَلَاةِ إِبْرَاهِيمَ عليه السلام وَ أَرْغَمْتَ بِصَلَاتِكَ أَنْفَ الشَّيْطَانِ؟ قَالَ: لَا. قَالَ عليه السلام لَهُ: فَمَا صَافَحْتَ الْحَجَرَ الْأَسْوَدَ وَ لَاوَقَفْتَ عِنْدَ الْمَقَامِ وَ لَاصَلَّيْتَ فِيهِ رَكْعَتَيْنِ.

سپس فرمود:آيا موقع وقوف در مقام ابراهيم عليه السلام اين نيّت در تو بود كه اين توقّف در مقام (محلّ ايستادن ابراهيم خليل عليه السلام) نشان دهنده تصميم قاطع، بر قيام به طاعت و فرمانبردارى در پيشگاه اقدس حقّ و پرهيز از تمام صحنه هاى عصيان و گناه است؟

گفت:خير.

فرمود:آيا هنگام اداى نماز در مقام، اين نيّت را داشتى كه با همين نمازت، نماز حضرت ابراهيم عليه السلام بجاآورده و بينى شيطان را به خاك مى مالى. گفت:نه.

فرمود:پس در واقع، نه با حجرالاسود مصافحه كرده اى و نه در مقام ابراهيم ايستاده اى و نه نماز در مقام بجاآورده اى.

ثُمَّ قَالَ عليه السلام لَهُ: أَشْرَفْتَ عَلَى بِئْرِ زَمْزَمَ وَ شَرِبْتَ مِنْ مَائِهَا؟ قَالَ: نَعَمْ.

ص: 238

قَالَ عليه السلام: انَوَيْتَ أَنَّكَ أَشْرَفْتَ عَلَى الطَّاعَةِ وَ غَضَضْتَ طَرْفَكَ عَنِ الْمَعْصِيَةِ؟ قَالَ لَا. قَالَ عليه السلام: فَمَا أَشْرَفْتَ عَلَيْهَا وَ لَاشَرِبْتَ مِنْ مَائِهَا.

فرمود:آيا بر سر چاه زمزم رفتى و از آب آن نوشيدى؟ گفت:آرى. فرمود:از اشراف بر آن چاه و آشاميدن از آن آب (كه بر اثر اخلاص و توكّل يك زن باايمان در هزاران سال قبل، از زمين جوشيده و تاكنون جارى است) اين نيّت و تصميم در تو پيدا شد كه بايد اشراف بر طاعت حق و بندگى با اخلاص در صفحه قلبت تحقّق يابد و از صحنه هاى گناه و معصيت چشم بپوشى و اعراض كنى؟ (تا چشمه آب حيات از عمق وجودت بجوشد و شادابى همه جانبه ات ببخشد).

گفت:خير.

فرمود:پس در عالم معنى و حقيقت، مُشرف بر چاه زمزم نشدى و از آب آن ننوشيده اى (يعنى آن آثار روحى و طهارت قلبى و تشفّى از امراض باطنى كه بايد از نوشيدن آن آب عايدت شود، نمى شود).

ثُمَّ قَالَ لَهُ عليه السلام أَسَعَيْتَ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ وَ مَشَيْتَ وَ تَرَدَّدْتَ بَيْنَهُمَا؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ عليه السلام لَهُ: نَوَيْتَ أَنَّكَ بَيْنَ الرَّجَاءِ وَ الْخَوْفِ؟ قَالَ: لَا. قَالَ عليه السلام: فَمَا سَعَيْتَ وَ لَامَشَيْتَ وَ لَاتَرَدَّدْتَ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ.

پس از آن فرمود:آيا سعى بين صفا و مروه را انجام دادى. بين آن دو كوه، راه رفتى و رفت وآمد كردى؟

گفت:آرى. فرمود:آيا نيّتت اين بود كه بين خوف و رجا و بيم و اميد (نسبت به قبولى اعمال خود در پيشگاه خدا) قرار گرفته اى (و نمى دانى كه مقبول يا مردود درگاه خواهى شد)؟

گفت:خير.

فرمود:پس سعى و راه رفتن و رفت وآمد كردن تو بين صفا و مروه، خالى از معنى و عارى از حقيقت بوده و گويى كه انجام نداده اى.

ثُمَّ قَالَ عليه السلام: أَ خَرَجْتَ إِلَى مِنى قَالَ: نَعَمْ. قَالَ عليه السلام: نَوَيْتَ أَنَّكَ آمَنْتَ النَّاسَ مِنْ لِسَانِكَ وَ قَلْبِكَ وَ يَدِكَ.

ص: 239

قَالَ: لَا. قَالَ عليه السلام: فَمَا خَرَجْتَ إِلَى مِنى

فرمود:آيا از مكّه به قصد منى بيرون رفتى. (1) 1

گفت:آرى.

فرمود:آيا از رفتنت به منى در اين نيّت بودى كه مردم را از شرّ دست و فكر و زبانت در امان قرار دهى و احدى را بعد از اين، با دست و زبانت نيازارى و قلباً بدخواه كسى نباشى.

گفت:خير.

فرمود:پس در واقع به منى نرفته اى و كار مؤثّرى انجام نداده اى.

ثُمَّ قَالَ لَهُ: أَ وَقَفْتَ الْوَقْفَةَ بِعَرَفَةَ وَ طَلَعْتَ جَبَلَ الرَّحْمَةِ وَ عَرَفْتَ وَادِيَ نَمِرَةَ وَ دَعَوْتَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ عِنْدَ الْمِيلِ وَ الْجَمَرَاتِ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ عليه السلام: هَلْ عَرَفْتَ بِمَوْقِفِكَ بِعَرَفَةَ مَعْرِفَةَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ أَمْرَ الْمَعَارِف وَ الْعُلُومِ وَ عَرَفْتَ قَبْضَ اللَّهِ عَلَى صَحِيفَتِكَ وَ اطِّلَاعَهُ عَلَى سَرِيرَتِكَ وَ قَلْبِكَ؟ قَالَ: لَا. قَالَ عليه السلام: نَوَيْتَ بِطُلُوعِكَ جَبَلَ الرَّحْمَةِ أَنَّ اللَّهَ يَرْحَمُ كُلَّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ وَ يَتَوَلَّى كُلَّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَةٍ؟ قَالَ: لَا. قَالَ عليه السلام: فَنَوَيْتَ عِنْدَ نَمِرَةَ أَنَّكَ لَاتَأْمُرُ حَتَّى تَأْتَمِرَ وَ لَاتَزْجُرُ حَتَّى تَنْزَجِرَ؟ قَالَ: لَا. قَالَ عليه السلام: فَعِنْدَ مَا وَقَفْتَ عِنْدَ الْعَلَمِ وَ النَّمِرَاتِ نَوَيْتَ أَنَّهَا شَاهِدَةٌ لَكَ عَلَى الطَّاعَاتِ حَافِظَةٌ لَكَ مَعَ الْحَفَظَةِ بِأَمْرِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ قَالَ لَاقَالَ فَمَا وَقَفْتَ بِعَرَفَةَ وَ لَاطَلَعْتَ جَبَلَ الرَّحْمَةِ وَ لَاعَرَفْتَ نَمِرَةَ وَ لَادَعَوْتَ وَ لَاوَقَفْتَ عِنْدَ النَّمِرَاتِ.

پس امام عليه السلام به او فرمود:آيا وقوف در عرفات انجام دادى؟ بالاى جبل الرّحمة رفتى؟ وادى

ص: 240

نَمِرَه (1) 1 را شناختى و خدا را خواندى؟

گفت:آرى.

فرمود:آيا با وقوفت در موقف عرفه، حقّ معرفت و شناسايى خدا را به دست آوردى و پى به معارف و علوم الهى (به قدر ظرفيت و استعداد خود) بردى. دانستى كه به تمام وجودت در قبضه قدرت خدا هستى و او، از نهان كار و خفاياى قلب تو مطّلع است؟

عرضه داشت:خير.

فرمود:آيا بالاى كوه رحمت كه درآمدى، به خاطرت گذراندى كه خدا بر هر مرد و زن باايمانى رحمت مى آورد و هر مرد و زن مسلمانى را يارى مى كند؟

گفت:خير.

فرمود:نزدنَمِرَة كه ايستادى انتقال به اين معنى پيدا كردى كه تا خود، تن به اوامر و نواهى خدا ندهى و فرمانبردار نباشى، امر و نهى تو نسبت به ديگران داراى اثر و ثمرى نخواهد بود؟

گفت:نه.

فرمود:در آن موقع كه نزدعَلَم و نَمِرات (2) 2 ايستادى، متذكّر اين شدى كه همين ها شاهد طاعات و عبادات تو هستند و همراه فرشتگان نگهبان، به امر پروردگار آسمان، حافظ و نگهدار تو؟

گفت:خير.

فرمود:پس با اين توصيف، تو واقف در عرفات نبوده اى و بالاى كوه رحمت نرفته اى. نه كوه نَمرِه را شناخته اى و نه نزد نَمرات ايستاده و نه خدا را آن چنان كه بايد، خوانده اى.

ثُمَّ قَالَ عليه السلام: مَرَرْتَ بَيْنَ الْعَلَمَيْنِ وَ صَلَّيْتَ قَبْلَ مُرُورِكَ رَكْعَتَيْنِ وَ مَشَيْتَ بِمُزْدَلِفَةَ وَ لَقَطْتَ فِيهَا الْحَصَى وَ مَرَرْتَ بِالْمَشْعَرِ الْحَرَامِ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ عليه السلام: فَحِينَ صَلَّيْتَ رَكْعَتَيْنِ نَوَيْتَ أَنَّهَا صَلَاةُ شُكْرٍ فِي لَيْلَةِ عَشْرٍ (كذا) تَنْفِي كُلَّ عُسْرٍ وَ تُيَسِّرُ كُلَّ يُسْرٍ؟ قَالَ: لَا. قَالَ عليه السلام: فَعِنْدَ مَا مَشَيْتَ بَيْنَ الْعَلَمَيْنِ وَ لَمْ تَعْدِلْ عَنْهُمَا يَمِيناً وَ شِمَالًا نَوَيْتَ أَنْ

ص: 241

لَا تَعْدِلَ عَنْ دِينِ الْحَقِّ يَمِيناً وَ شِمَالًا لَابِقَلْبِكَ وَ لَابِلِسَانِكَ وَ لَا بِجَوَارِحِكَ؟ قَالَ: لا. قَالَ عليه السلام: فَعِنْدَ مَا مَشَيْتَ بِمُزْدَلِفَةَ وَ لَقَطْتَ مِنْهَا الْحَصَى نَوَيْتَ أَنَّكَ رَفَعْتَ عَنْكَ كُلَّ مَعْصِيَةٍ وَ جَهْلٍ وَ ثَبَّتَّ كُلَّ عِلْمٍ وَ عَمَلٍ؟ قَالَ: لَا. قَالَ عليه السلام: فَعِنْدَ مَا مَرَرْتَ بِالْمَشْعَرِ الْحَرَامِ نَوَيْتَ أَنَّكَ أَشْعَرْتَ قَلْبَكَ إِشْعَارَ أَهْلِ التَّقْوَى وَ الْخَوْفَ للَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؟ قَالَ: لَا. قَالَ عليه السلام: فَمَا مَرَرْتَ بِالْعَلَمَيْنِ وَ لَاصَلَّيْتَ رَكْعَتَيْنِ وَ لَامَشَيْتَ بِالْمُزْدَلِفَةِ وَ لَا رَفَعْتَ مِنْهَا الْحَصَى وَ لَامَرَرْتَ بِالْمَشْعَرِ الْحَرَامِ.

سپس فرمود: آيا از بين العلمين (1) 1 عبور كردى و دو ركعت نماز پيش از مرور از آن، خواندى و بر زمين مزدلفه، راه رفتى و در آن جا سنگريزه ها را برچيدى و بر مشعرالحرام گذر كردى؟ (2) 2

عرضه داشت:آرى.

فرمود:در آن دو ركعت نمازى كه پيش از مرور از بين العلمين خواندى، متذكّر شدى كه آن نماز، نمازى است كه در شب دهم، براى شكر و سپاس به درگاه خدا خوانده مى شود و موجب حلّ مشكلات و آسانى كارها مى گردد؟

گفت:خير.

فرمود:آن موقعى كه بين العلمين راه مى رفتى و خوب مراقب بودى كه به سمت يمين و يسار، انحراف پيدا نكنى، نيّت كردى و تصميم گرفتى كه براى هميشه در مسير دين حق، ثابت و مستقيم بمانى و قلب و زبان و اعضاى تنت را از انحراف به يمين و شمال و افراط و تفريط

ص: 242

نگهدارى و مضبوط و منظّم سازى؟

گفت:نه.

فرمود:هنگام راه رفتن بر زمين مزدلفه و برچيدن سنگريزه ها، به اين نيّت بودى كه هر گونه موجب جهل و گناه را از زمين قلبت بر مى چينى و در زمينه علم و عمل، ثابت مى مانى؟

گفت:نه.

فرمود:آن دم كه عبورت به مشعرالحرام افتاد (كوه قزَح كه در مزدلفه است) آيا حالت ترس از خدا را كه شعار اهل تقواست، در دل نشاندى و همچون جامه زيرين، بر قامت جان خود پوشاندى؟

گفت:خير.

فرمود:پس در اين صورت، نه از علمين عبور كرده اى و نه دو ركعت نماز شكر بجاآورده اى.

نه بر زمين مزدلفه راه رفته اى و نه سنگريزه ها را برچيده اى و نه از مشعرالحرام گذشته اى.

ثُمَّ قَالَ عليه السلام لَهُ: وَصَلْتَ مِنى وَ رَمَيْتَ الْجَمْرَةَ وَ حَلَقْتَ رَأْسَكَ وَ ذَبَحْتَ هَدْيَكَ وَ صَلَّيْتَ فِي مَسْجِدِ الْخَيْفِ وَ رَجَعْتَ إِلَى مَكَّةَ وَ طُفْتَ طَوَافَ الْإِفَاضَةِ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ عليه السلام: فَنَوَيْتَ عِنْدَ مَا وَصَلْتَ مِنى وَ رَمَيْتَ الْجِمَارَ أَنَّكَ بَلَغْتَ إِلَى مَطْلَبِك وَ قَدْ قَضَى رَبُّكَ لَكَ كُلَّ حَاجَتِكَ؟ قَالَ: لَا. قَالَ عليه السلام: فَعِنْدَ مَا رَمَيْتَ الْجِمَارَ نَوَيْتَ أَنَّكَ رَمَيْتَ عَدُوَّكَ إِبْلِيسَ وَ غَضِبْتَهُ بِتَمَامِ حَجِّكَ النَّفِيسِ؟ قَالَ: لَا. قَالَ عليه السلام: فَعِنْدَ مَا حَلَقْتَ رَأْسَكَ نَوَيْتَ أَنَّكَ تَطَهَّرْتَ مِنَ الْأَدْنَاسِ وَ مِنْ تَبِعَةِ بَنِي آدَمَ وَ خَرَجْتَ مِنَ الذُّنُوبِ كَمَا وَلَدَتْكَ أُمُّكَ؟ قَالَ: لَا. قَالَ عليه السلام: فَعِنْدَ مَا صَلَّيْتَ فِي مَسْجِدِ الْخَيْفِ نَوَيْتَ أَنَّكَ لَاتَخَافُ إِلَّا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ذَنْبَكَ وَ لَاتَرْجُو إِلَّا رَحْمَةَ اللَّهِ تَعَالَى؟

ص: 243

قَالَ: لَا. قَالَ عليه السلام: فَعِنْدَ مَا ذَبَحْتَ هَدْيَكَ نَوَيْتَ أَنَّكَ ذَبَحْتَ حَنْجَرَةَ الطَّمَعِ بِمَا تَمَسَّكْتَ بِهِ مِنْ حَقِيقَةِ الْوَرَعِ وَ أَنَّكَ اتَّبَعْتَ سُنَّةَ إِبْرَاهِيمَ عليه السلام بِذَبْحِ وَلَدِهِ وَ ثَمَرَةِ فُؤَادِهِ وَ رَيْحَانِ قَلْبِهِ وَ حَاجَّهُ سُنَّتُهُ لِمَنْ بَعْدَهُ وَ قَرَّبَهُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى لِمَنْ خَلْفَهُ؟ قَالَ: لَا. قَالَ عليه السلام: فَعِنْدَ مَا رَجَعْتَ إِلَى مَكَّةَ وَ طُفْتَ طَوَافَ الْإِفَاضَةِ نَوَيْتَ أَنَّكَ أَفَضْتَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ تَعَالَى وَ رَجَعْتَ إِلَى طَاعَتِهِ وَ تَمَسَّكْتَ بِوُدِّهِ وَ أَدَّيْتَ فَرَائِضَهُ وَ تَقَرَّبْتَ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى؟ قَالَ: لَا. قَالَ لَهُ زَيْنُ الْعَابِدِينَ عليه السلام: فَمَا وَصَلْتَ مِنى وَ لَارَمَيْتَ الْجِمَارَ وَ لَاحَلَقْتَ رَأْسَكَ وَ لَاأَدَّيْتَ نُسُكَكَ وَ لَاصَلَّيْتَ فِي مَسْجِدِ الْخَيْفِ وَ لَاطُفْتَ طَوَافَ الْإِفَاضَةِ وَ لَاتَقَرَّبْتَ إِرْجِعْ فَإِنَّكَ لَمْ تَحُجَّ. فَطَفِقَ الشِّبْلِيُّ يَبْكِي عَلَى مَا فَرَّطَهُ فِي حَجِّهِ وَ مَا زَالَ يَتَعَلَّمُ حَتَّى حَجَّ مِنْ قَابِلٍ بِمَعْرِفَةٍ وَ يَقِينٍ انْتَهَى. (1) 1

سپس فرمود:آيا به منى رسيدى و آن جا رَمى جمرات كردى و سرتراشيدى و قربانى كردى و در مسجد خيف نماز خواندى و بعد از آن به مكّه برگشتى و طواف افاضه بجاآوردى؟ (2) 2

گفت:آرى.

فرمود:هنگام رسيدن به منى و رمى جمرات، اين توجه را داشتى كه بايد به نتيجه كار و غايت اعمال، رسيده باشى و خدا تمام حوايجت را برآورده و خواسته هايت را اعطا فرموده باشد؟

گفت:خير.

فرمود:آيا موقع رمى جمار، اين نيّت در تو بود كه با اين عمل، دشمن خود، ابليس را كوبيده و با پايان دادن به حجّ گران قدر و نفيست، تخلّف فرمان شيطان كرده اى؟

گفت:خير.

فرمود:موقعى كه سر مى تراشيدى، به اين نيّت بودى كه از تمام پليدى ها و كثافات روحى، پاك

ص: 244

گشته و از تَبِعات سوء (ظلم و تعدّى به) آدميان (با تصفيه حقوق آنان) تطهير شده و همچون روز ولادت از مادر، عارى از گناهان گرديده اى؟

گفت:نه.

فرمود:از نمازى كه در مسجد خيف خواندى، به درك اين حقيقت رسيدى كه جز خدا و گناهت از كسى نترسى و جز رحمت خدا به چيزى اميدوار نباشى؟

گفت:نه.

فرمود:آيا موقع ذبح قربانى، نيّتت اين بود كه با تمسّك به حقيقت پرهيز و ورع، حنجره طمع را بريده اى و از سنّت ابراهيم عليه السلام پيروى كرده اى كه با ذبح فرزند و ميوه قلب و آرام بخش دلش، سنّت بندگىِ بااخلاص و تقرّب به درگاه خدا را براى آيندگان بعد از خودش پايه گذارى كرد (معناى واقعى توحيد و رضا و تسليم را به دنيا نشان داد)؟

گفت:خير.

فرمود:آيا بعد از اين كه از منى به مكّه مراجعت كردى و به طواف بيت پرداختى، متذكّر اين معنى بودى كه اكنون با بهره كافى از رحمت خدا به محيط اطاعت و بندگى وارد شده و دست بر دامن حبّ خدا زده اى؟ وظايف واجب بندگى را به پايان رسانيده اى و در مقام قرب خدا منزل گرفته اى؟

گفت:خير.

در اين موقع، امام زين العابدين عليه السلام فرمود:بنابراين، تو، نه به منى رفته و نه رمى جمرات نموده اى؛ نه سر تراشيده و نه قربانى كرده اى، نه نماز در مسجد خيف خوانده و نه طواف بيت، انجام داده اى و بالاخره به مقام قرب خدا نرسيده اى. برگرد، چه آن كه تو حج بجا نياورده اى!

شِبْلى كه اين اسرار و دقايق مربوط به اعمال حج را از امام عليه السلام شنيد و سپس با حجّ خودش كه فاقد روح و عارى از توجه به آن اسرار و دقايق بود، سنجيد، از قصور و تفريط خود در عمل، به خود پيچيد و سخت گريست و از آن پس، دائماً به تعلّم و آموختن اسرار مناسك پرداخت تا آن كه مجدّداً سال دگر، عازم حج شد و با معرفت و يقين كامل، حجّ ديگرى بجاآورد.

حاجيان آمدند با تعظيم شاكر از رحمت خداى رحيم

آمده سوى مكّه از عرفات زده لبّيك عمره از تنعيم

يافته حج و عمره كرده تمام بازگشته به سوى خانه، سليم

من شدم ساعتى به استقبال پاى كردم برون ز حد گليم

ص: 245

مر مرا در ميان قافله بود دوستى مخلص و عزيز و كريم

گفتم او را بگوى چون رستى زين سفر كردن به رنج و به بيم

تا ز تو بازمانده ام جاويد فكرتم را ندامت است نديم

شاد گشتم بدانچه كردى حج چون تو كس نيست اندرين اقليم

بازگو تا چگونه داشته اى حرمت آن بزرگوار حريم

چون همى خواستى گرفت احرام چه نيت كردى اندر آن تحريم؟

جمله بر خود حرام كرده بدى هر چه مادون كردگار كريم؟

گفت: نى. گفتمش زدى لبّيك از سر علم و از سر تعظيم؟

مى شنيدى نداى حق و جواب باز دادى چنان كه داد كليم؟

گفت: نى. گفتمش چو در عرفات ايستادى و يافتى تقديم

عارف حق شدى و منكر خويش به تو از معرفت رسيد نسيم؟

گفت نى. گفتمش چو مى رفتى در حرم همچو اهل كهف و رقيم

ايمن از شر نفس خود بودى وز غم و حرقت عذاب جحيم؟

گفت نى. گفتمش چو سنگ جمار همى انداختى به ديو رجيم

از خود انداختى برون يك سوى همه عادات و فعل هاى ذميم؟

گفت نى. گفتمش چو مى كشتى گوسفند از پى اسير و يتيم

قرب خود ديدى اول و كردى قتل و قربان نفس دون لئيم؟

گفت نى. گفتمش چو گشتى تو مطّلع بر مقام ابراهيم

كردى از صدق و اعتقاد و يقين خويشى خويش را به حق تسليم؟

گفت نى. گفتمش چو كردى سعى از صفا سوى مروه بر تقسيم

ديدى اندر صفاى تو، كونين شد دلت فارغ از جحيم و نعيم؟

گفت: نى. گفتمش چو گشتى باز مانده از هجر كعبه دل به دونيم

كردى آن جا به گور، مر خود را همچنانى كنون كه گشته رميم؟

گفت: از اين باب هر چه گفتى تو من ندانسته ام صحيح و سقيم

گفتم: اى دوست پس نكردى حج نشدى در مقام محو مقيم

ص: 246

رفته و مكّه ديده آمده باز محنت باديه خريده به سيم

گر تو خواهى كه حج كنى پس از اين همچنين كن كه كردمت تعليم (1) 1

ص:247

ص: 248

اذْبَحْ حَنْجَرَةَ الْهَوَى وَ الطَّمَعِ عَنْكَ عِنْدَ الذَّبِيحَةِ. وَ ارْمِ الشَّهَوَاتِ وَ الخَسَاسَةَ وَ الدَّنَاءَةَ وَ الذَّمِيمَةَ عِنْدَ رَمْيِ الْجِمَارِ. وَ احْلِقِ الْعُيُوبَ الظَّاهِرَةَ وَ الْبَاطِنَةَ بِحَلْقِ شَعْرِكَ. وَ ادْخُلْ فِي أَمَانِ اللَّهِ وَ كَنَفِهِ وَ سَتْرِهِ وَ كِلَاءَتِهِ مِنْ مُتَابَعَةِ مُرَادِكَ بِدُخُولِ الْحَرَمِ. وَ دُخُولِ الْبَيْتِ مُتَحَقِّقاً لِتَعْظِيمِ صَاحِبِهِ وَ مَعْرِفَةِ جَلَالِهِ وَ سُلْطَانِهِ. وَ اسْتَلِمِ الْحَجَرَ رِضىً بِقِسْمَتِهِ وَ خُضُوعاً لِعِزَّتِهِ. وَ دَعْ مَا سِوَاهُ بِطَوَافِ الْوَدَاعِ. وَ أَصْفِ رُوحَكَ وَ سِرَّكَ لِلِقَائِهِ يَوْمَ تَلْقَاهُ بِوُقُوفِكَ عَلَى الصَّفَا. وَ كُنْ بِمَرْأًى مِنَ اللَّهِ نَقِيّاً عِنْدَ الْمَرْوَةِ. وَ اسْتَقِمْ عَلَى شَرْطِ حَجَّتِكَ هَذِهِ وَ وَفَاءِ عَهْدِكَ الَّذِي عُوهِدْتَ بِهِ مَعَ رَبِّكَ وَ أُوجِبْتَ لَهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ. وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَمْ يَفْرِضِ الْحَجَّ وَ لَمْ يَخُصَّهُ مِنْ جَمِيعِ الطَّاعَاتِ بِالْإِضَافَةِ إِلَى نَفْسِهِ بِقَوْلِهِ تَعَالَى وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَ لَا شَرَعَ نَبِيُّهُ صلى الله عليه و آله سُنَّةً فِي خِلَالِ الْمَنَاسِكِ عَلَى تَرْتِيبِ مَا شَرَعَهُ إِلَّا لِلِاسْتِعْدَادِ وَ الْإِشَارَةِ إِلَى الْمَوْتِ وَ الْقَبْرِ وَ الْبَعْثِ وَ الْقِيَامَةِ وَ فَضْلِ بَيَانِ السَّبْقِ مِنْ دُخُولِ الْجَنَّةِ أَهْلُهَا وَ دُخُولِ النَّارِ أَهْلُهَا بِمُشَاهَدَةِ مَنَاسِكِ الْحَجِّ مِنْ أَوَّلِهَا إِلَى آخِرِهَا لِأُولِي الْأَلْبَابِ وَ أُولِي النُّهَى. (1) 1

امام صادق عليه السلام فرموده اند:وقتى كه اراده حج كردى، قبلًا خانه دل را از هر شاغل و حاجبى كه تو را از خدا غافل كرده و مشغول به خود گردانده، فارغ ساز.

كارها و تمام شؤون زندگى ات را به خدا واگذار و در جميع حركات و سكنات خود، بر او توكّل كن و تسليم قضا و تقدير الهى باش. از دنيا و آسايش دنيا و مردم، منقطع شو. حقوقى را كه از ديگران به ذمّه دارى، اداكن. متّكى بر توشه و مركب و ياران راه و قوّت بدنى و نيروى جوانى و

ص: 249

مال و دارايى خود، مباش. چه آن كه ترس آن مى رود كه خدا همين ها را دشمن انسان و مايه وزر و وبال آدم خودخواه كند، تا دانسته شود كه تمام حول و قوّه و تدبير و چاره، به دست خالق يكتاست؛ و بى توفيق و تسديد او، احدى قادر به چاره و تدبيرى نخواهد بود.

پس مهيّا و آماده رفتن شو، مانند كسى كه اميد بازگشت مجدّد، به خانه و اهل و عيال خود را ندارد.

با همسران، نيك رفتار و خوش سفر باش. اوقات نماز را رعايت كن. سنن و دستورات رسول مكرّم صلى الله عليه و آله را به كار بند. آنچه را وظيفه است از آداب و رسوم و صبر و تحمّل و شكر و مهربانى و بخشش و ترجيح ديگران بر خود، در همه جا و در همه وقت انجام ده.

سپس با آب توبه خالص، خود را از گناهان شست وشو بده و جامه صدق و صفا و افتادگى و خشوع، در بر كن و از هر چه كه تو را از ياد خدا باز مى دارد و از اطاعت او منصرف مى سازد، مُحْرم شو و لبّيك بگو. يعنى: از قلبى صادق و با خلوص، بى غِشّ و دَغَل، عرض اجابت، به دعوت خالق سبحان و ايزد منّان بنما، در حالتى كه به دستاويز محكم و ناگسستنى، تمسّك جسته اى.

و همچنان كه با بدنت در ميان انبوه مسلمانان، طواف مى كنى و گرد بيت خدا مى چرخى، همچنين با قلبت در ميان فرشتگان، طواف انجام بده و گرد عرش خدا گردش كن.

هَروَله كن، اما هروله اى كه در معنى، ريختن از هواى نفس و بيزارى جستن از تمام حول و قوّه ات باشد.

با بيرون رفتنت از مكّه به منى از غفلت و لغزش هاى خود، بيرون آى و هرگز آرزوى آنچه را كه بر تو حلال يا شايستگى آن را ندارى، منما.

در عرفات، اعتراف به خطيئات و گناهان نموده و تجديدعهد عبوديّت و اقرار به وحدانيّت حضرت حق كن و خود را به مقام قرب خدا برسان.

در مزدلفه، شعار تقواى خدا در دل بگير و با صعود به كوه مشعر، روى خود را به سوى عالم بالا حركت ده.

با كشتن قربانى، حنجره هوا را ببر و رگ هاى طمع را قطع كن.

هنگام رمى و سنگ انداختن بر جمرات، افعال زشت و اخلاق ناپسند و دنائت و پستى و شهوت پرستى ها را از خود دور انداز.

با تراشيدن سر، عيب هاى ظاهر و باطن خود را بتراش.

و با دخول به حرم، خود را از شرّ متابعت هواى نفس و خواهش دل، برهان و در حفظ و امان خدا، داخل ساز.

ص: 250

بيت را با توجه به عظمت و جلالت ربّ البيت و آشنايى با سطوت سلطان او زيارت كن.

استلام حجر كن، در حالتى كه رضا به قسمت او داده و خاضع در برابر عظمتش گشته اى.

طواف وداع را حاكى از وداع ماسوى اللَّه قرار بده و با هر چه كه جز خداست، وداع كن.

با وقوف در كوه صفا، در تصفيه روح و تهذيب سرّ خود، بكوش و خود را براى لقاى خدا در روز لقا، آماده گردان.

به مروه كه رسيدى، مروّت كن و اوصاف خود را در جنب اراده حق، فانى ساز و به عهدى كه با خدا بسته و حجّ خود را مشروط به آن بجاآورده اى، تا روز قيامت، مستقيم و وفادار بمان.

و بدان، سرّ اين كه خدا، حج را واجب كرده و آن را در ميان تمام طاعات، به خودش نسبت داده و فرموده است:

وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا. (1) 1

حقّ خداست بر مردم مستطيع كه به حجّ بيت آيند.

و نبىّ اكرم صلى الله عليه و آله ترتيب مناسك را به اين صورت كه هست، تنظيم كرده است، آن است كه اشاره اى به مرگ و قبر و بعثت و قيامت باشد و صاحبدلان و خردمندان، از مشاهده اين مناسك از اول تا به آخر، متذكّر عوالم بعد از مرگ، از بهشت و جهنّم، بشوند و آمادگى براى ارتحال به آن عالم را به دست آورند.

ص: 251

تكاملى انسان، اين است و هر برنامه اى غير برنامه حجّ اسلام پيش پاى بشر نهاده شود، موجب انحراف او از صراط مستقيم سعادت مى شود و در دركات جحيم و بدبختى دائم، سرنگونش مى كند.

اسلام مى گويد: اى بشر، تو در حقيقت مسافرى هستى كه براى انجاممناسك حج بهمكّه دنيا آمده اى.

اين دنيا،مكّه توست. مطاف 70 ساله و 80 ساله توست. اينجاامُّ القرى است.

توليدكننده غرفه هاى بهشت و جنّت المأوى است. آنچه سعادت آن جهان است، از دل اين جهان بايد بيرون آيد و آدمى را به حيات جاودان برساند كه اميرالمؤمنين عليه السلام در توصيف دنيا مى فرمايد:

مَتْجَرُ اوْلِياءِ اللَّهِ اكْتَسَبُوا فِيهَا الرَّحْمَةَ وَرَبِحُوا فِيهَا الْجَنَّةَ. (1) 1

تجارتخانه دوستان خداست كه در آن، كسب رحمت مى كنند و سود جنّت به دست مى آورند.

همچنان كه مكّه نيز از اين جهت، امّ القرى است. (2) 2 مادر تمام شهرها و تمدّن ها و آبادى هاست. قرآن كه بنيانگذار تمدّن انسانى و پى ريزنده مدائن فاضله و سازنده فرهنگ به معناى واقعى در جهان بشرى است، در مكّه نازل شده و از آن جا، به ساير بلاد و نقاط عالم پرتو افكنده است.

عائله انسان، الهام سعادت گرفته، و از دامن كعبه كه مهبط وحى است رو به رشد و نموّ مخصوص به خود مى گذارد، و بعد از نيل به مرتبه بالاى معرفت، و شناسايى معبودِ بحق، بار دگر لبّيك گويان و شتابان به سوى مكّه بر مى گردد و خود را به دامن كعبه مى افكند و از آن همه نعمات فراوان كه از بركات آن مادر مهربان نصيبش شده است، قدردانى و تشكر مى كند.

نه تنها انسان از مكّه شروع به سير فكرى و حركت ارتقايى روحى كرد و رو به كمال خود رفت، بلكهكره زمين نيز از مكّه و نقطه كعبه، حركت خود را آغاز كرد و در مسير

ص: 252

كمال افتاد. اين روايت از امام صادق عليه السلام منقول است:

إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ دَحَا الْأَرْضَ مِنْ تَحْتِ الْكَعْبَةِ إِلَى مِنى ثُمَّ دَحَاهَا مِنْ مِنى إِلَى عَرَفَاتٍ ثُمَّ دَحَاهَا مِنْ عَرَفَاتٍ إِلَى مِنى . (1) 1

حقيقت آن كه خداوند عزّ وجل،دَحْو كرده است زمين را از زير كعبه، به سوى منى و سپس آن را دَحْو كرده از منى به سوى عرفات و از عرفات، به سوى منى

ص: 253

سپس از عرفات، به منى برگردانيده است.

آقاى شهرستانى، صاحب كتابالهيئة والاسلام مى نويسد:اين حركت، همان حركت دورانى و حركت وضعى كره زمين است كه در شبانه روز انجام مى هد. از نقطه محلّ كعبه شروع به حركت نموده و رو، به نقاط شرقى مى رود (چون منى در جهت شرقى كعبه و عرفات هم درسمت شرقى منى واقع است) و همچنان چرخيده و تا بار دگر، به محلّ كعبه و منى برگشته و حركت دوريّه اش را در آن نقطه به پايان مى رساند. (1) 1

به اين نكته هم بايد توجه داشت كه دانشمندان هيئت نيز، حركت زمين و ساير سيّارات را از مغرب به مشرق مى دانند. (2) 2

بارى، اين كره خاكى نيز از زير كعبه و سايه بيت الحرام آغاز حركت كرده و در عالم خود از كعبهمُحرم شده و لبّيك اجابت به نداى خالق خود گفته است، چنان كه مى فرمايد:

فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قالَتا أَتَيْنا طائِعِينَ. (3) 3

خداوند متعال به آسمان و زمين دستور داد، به وجود آييد و شكل گيريد، خواه از روى اطاعت و خواه از روى اكراه آنها گفتند، ما از روى اطاعت مى آييم و شكل مى گيريم.

آرى،كره زمين با طوع و رغبت از نقطه محلّ كعبه شروع به گردش كرده و به سمتمنى و عرفات رفته و بار ديگر به سمت كعبه برگشته است و دائم در حالطواف است و مطيع فرمان خدا، در نتيجه اين طاعت و فرمانبردارى، غرق در نعمت و تازگى و سرسبزى است.

وَ اْلأَرْضَ بَعْدَ ذلِكَ دَحاها، أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها، وَ الْجِبالَ أَرْساها، مَتاعاً لَكُمْ وَ لِأَنْعامِكُمْ. (4) 4

ص: 254

آب ها از آن، مى جوشد و گل ها و ميوه ها برمى دهد و بهره به حيوان و انسان مى رساند.

يعنى اى انسان، بيدار باش و عبرت بگير! همچنان كه اينكره خاكى از كعبه،دَحْو شده و در همه جا، رو به مشرق رفته و در مسير كمال افتاده است، تو هم بايد از كعبه، شروع به تحرّك فكرى و سير عقلى كنى. از مهبط وحى خدا الهام بگيرى و در مسير كمال و سعادت مخصوص به خود، رو به مشرق عرفان و شناسايى حضرت حق، پيش بروى.

تمام هدف، از آمدنت به عالم هستى، اين است كه در طول اين سفر و اين حجّ بزرگت، سعى كنى تا به دامن كوهعرفات و معرفت اللَّه برسى. يعنى خالق خود و خالق آسمان و زمين و جهانيان را بشناسى و پى به صفات جلال و جمالش ببرى. محبّت آن كلّ الجمال و عين الكمال را در دل بنشانى و از اين راه،مس قلب و وجودت را كه از مرتبه خاك و عالم جماد، حركت كرده و به اين حد رسيده است، باكيمياى معرفت و محبت خالق سبحان، تبديل به طلا و برليان و جوهرى بس عظيم و درخشان بسازى.

و به حدّى ازمشعر و عقل و درايت برسى كه در حريم دلت جز حضرت معبود، كسى را و چيزى را جان ندهى، و چنان ذات اقدس او را در جمال و كمال و هستى،توحيد كنى كه هر چه ماسواى اوست در نظرت مانند سنگريزه هاى بيابان، بى ارج و غير قابل اعتنا بيايد و در همه حال از عمق وجودت اين ندا برخيزد:

لبّيك اللهم لبّيك لبّيك لا شريك لك لبّيك ان الحمد والنعمة لك والملك لا شريك لك لبّيك

آرى، حجّ اسلام، سالى يك بار از روز نهم ذيحجّه، شروع مى شود و روز دوازدهم يا سيزدهم خاتمه پيدا مى كند. اين برنامه حجّ اسلامى، نمونه جامع و مختصرى است از برنامه وسيع حجّ انسانى كه سراسر عمر بشر را فرا گرفته است؛ حجّى كه از روز ولادت شروع مى شود و هنگام سكرات مرگ به پايان مى رسد.

آدمى، روزى كه از مادر متولّد مى شود، مسافرى است كه به قصدحجّ ازبلد و

ص: 255

موطن خود حركت مى كند وبيابان هاى عالم اصلاب پدران و ارحام مادران را منزل به منزل، طى مى نمايد و باخارهاى مغيلان حوادث و سوانح فراوان مبارزه ها مى كند، تا روز ولادت، قدم به حريممكّه دنيا مى نهد. ولى هنوز بهميقات و احرامگاه نرسيده است.

روزى كه به حدّ بلوغ و تكليف مى رسد، روزى است كه بهميقات رسيده و بايدمُحرم شود. جامه احرامتكليف بپوشد و به نداى حضرت خالق يكتا جوابلبّيك بگويد و ملتزم به محرّمات و محلّلات حالاحرام شود. يعنى بسيارى از كارها را بر خود حرام بداند و بسيارى از سخنان را بر زبان جارى نسازد و قسمتى از خوردنى ها را ترك كند و با همين حالاحرام، ساير اعمال ومناسك حج و مراحل عمر خود را به آخر برساند.

بنابراين، هركدام از ما، در هر مرحله اى از مراحل عمر خود كه هستيم، در واقع در يكى از مواقف حج بزرگ خود، به يكى از اعمال و مناسك حج، مشغوليم.

اين كاروان عظيم بشر، كاروان وسيع و دامنه دارى است كه از روز خلقت آدم عليه السلام، شروع به حركت كرده است و متوالياً در هر عصر و زمان، گروه هاى مختلف و افواج گوناگون مى آيند و در اين مكّه بزرگ دنيا، اعمال و مناسك حجّ خود را انجام مى دهند و مى روند.

اميرالحاجّ و قافله سالار حجّ، در هر زمان، يكى از انبيا و اوصيا عليهم السلام بوده اند. امروز هم، كاروان حج را، ما، جامعه بشر موجود در روى زمين، تشكيل داده ايم و اميرالحاجّ ما نيز حضرت صاحب العصر، ولىّ زمان، امام حجّة بن الحسن المهدى، عجل اللَّه تعالى فرجه الشّريف است.

و هركدام از ما، در يكى از مراحل يا مواقف حج، به منسكى از مناسك، مشغوليم.

بعضى، تازه از بيابان رحم مادر، قدم به حريم مكّه دنيا نهاده ايم و هنوز بهميقات بلوغ نرسيده ايم و دوران كودكى را مى گذرانيم.

بعض دگر، به ميقات رسيده ايم و تكليفاحرام متوجه ما شده و بالغ شده ايم و مُحرم به احرام تكاليف شرعى گشته و در حال گفتن لبّيكيم.

ص: 256

برخى، از اين مراحل، گذشته و در دامن كوهعرفات و معرفت اللَّه، خيمه و خرگاه زده ايم و زبان از لبّيك بسته و عَمِيَتْ عَيْنٌ لا تَراكَ مى گوييم.

جمعى، از وادى عرفات هم، افاضه (كوچ) بهمشعر كرده ايم و به اعلى درجات عقل و درايت و مشعر انسانى رسيده ايم و ما سوى اللَّه را از دنيا و مافيها، مشتى خاك و سنگ، ببينيم و به تبعيّت از مولاى خود مى گوييم:

يا دُنْيا يا دُنْيا الَيْكِ عَنِّي ... هَيْهاتَ غُرّي غَيْرِي لا حاجَةَ لِي فِيكِ قَدْ طَلَّقْتُكِ ثَلاثاً لا رَجْعَةَ فِيها. (1) 1

اى دنيا اى دنيا! از من بگذر ... چه دور است آرزوى تو (كه قصد فريب مرا دارى). ديگرى را بفريب كه مرا به تو نيازى نيست. من، تو را سه بار طلاق گفته ام كه در آن، بازگشتى نخواهد بود.

ولى باز، اندك توجّهى به سنگريزه هاى مال دنيا داريم و طبق دستور خدا، در جمع كردن آن مى كوشيم.

اما جمع ديگرى هستند كه از اين موقف نيز گذشته و بهقربانگاه شتافته اند و آن جا هر چه هم از خاك ها و سنگريزه هاى دنيا در دست داشته اند، امتثالًا لامر اللَّه، بر سر دنياپرستانِ تخته سنگ منِش مرده بى جان، كوبيده اند و با كمال مردانگى، دامن همّت، به كمر زده و آستين عبوديّت بالا كشيده و ابراهيم وار، اسماعيل دنيا را در آستان حضرت معبود عزّ شأنه، روى خاك خوابانيده و كارد بر گلويش كشيده اند كه:

بِسْمِ اللَّهِ وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضَ حَنِيفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ. (2) 2

هرگونه افكار و انديشه هاى دنيايى كه در سر داشته اند، همه راتراشيده و يك جا، تفويض امر به خالق سبحان كرده و كبرونخوت و منيّت را از خود ريخته اند وهَروَله كنان

ص: 257

از شدّت شور و اشتياق فراوان، به سمتخانه معبود مهربان دويده و پروانه وار، بر گرد بيت محرّم اوجلّ جلاله، به گردش درآمده اند و سرانجام، با استلام حجرالاسودمحبّت او، دست به دست خدا داده و به عالى ترين لذّات عالم هستى، نايل شده اند.

طُوبى لَهُمْ ثُمَّ طُوبى لَهُمْ. هَنِيئاً لِارْبابِ النَّعِيمِ نَعيمُهُمْ. لِمِثْلِ هذا فَلْيَعْمَلِ الْعامِلُونَ. (1) 1

وَفى ذلِكَ فَلْيَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ. (2) 2

عدّه اى هم،مناسك حجّ خود را به آخر رسانيده و مراحل عمر را پايان داده اند و به حال سكرات مرگ افتاده اند. مانند كسانى كه در حال سعى بين صفا و مروه اند و نفسشان به شماره افتاده و با حال تحيّر و سرگردانى در رفت وآمدند تا ببينند نامه مقبوليّتحج به دستشان مى دهند يا اخطار مردوديّت درباره شان صادر مى كنند.

دسته اى هم، از تمام مراحل، گذشته اند و بهمَبيت در منى و خوابگاه برزخى رسيده و زير خروارها خاك و سنگ آرميده اند و كاروان ديگرى در خيمه و خرگاه آنان، مسكن گزيده و به اعمال حجّ خود پرداخته اند.

ص: 258

سوم، بعد از رسيدن به حرم، مشغول مناسك و اعمال حج شود و آنها را يكى بعد از ديگرى به انجام رساند كه در اين صورت، كار او تمام است و مقصود از سفرش حاصل است.

حال، ما هم كه خود را شناخته و فهميده ايم خدايى داريم كه ما را براى رساندن به قرب جوار خود- كه جنّت المأوى و فردوس اعلى است- حركت مى دهد و منزل به منزل، جلو مى برد، همين سه كار مهمّ و اساسى را بايد انجام بدهيم تا به بهشت برين و لقاى حضرت ربّ العالمين كهكعبه مقصود است؛ نايل بشويم.

اوّل، بهمركب خود برسيم. مركب ما، در اين سفر بزرگ آخرت كه پيش گرفته ايم همينبدن است كه بايد وسايل حيات و بقايش از خوراك و پوشاك و مسكن و ديگر نيازمندى ها فراهم و منظّم باشد، تا به مقصد نرسيده، از كار نماند.

دوم، بعد از تأمين حوايج مركب، بايد از زايد بر مايحتاج بدن از انواع تمتّعات و تلذّذات دل بركنيم و علايق دنيايى خود را كمتر كنيم. صفات رذيله و اخلاق ناپسند را از خود دور سازيم و اينعقبات و گردنه هاى پر پيچ و خم و صعب العبور را به هر نحوى، طى كنيم. گرچه پشت پا به هوس دل زدن بسيار مشكل است و آنچه كه دل مى خواهد از تمتّعات زندگى، فراهم نكردن يا فراهم كرده ها را- كه جزء فضول و تجمّلات زايد زندگى است- از خود دور ساختن، بسيار دردناك است و جگرسوز، ولى:

چه خوش گفت آن مرد داروفروش شفا بايدت، داروى تلخ نوش

جز اين، چاره اى نيست. آدمى كه قصد حجّ و زيارت بيت اللَّه دارد، بايد دل از وطن و اهل و عيال محبوب بردارد و احياناً خانه و باغ و بوستان و اثاث تجمّل را كه زايد بر لوازم ضرورى زندگى است، بفروشد و قدم در راه كعبه بگذارد. وگرنه، با دلبستگى محكم به خانه و فرش و اتومبيل و جدا نشدن از اولاد و عيال و زمين و باغ و مستقلّات، به كعبه رسيدن وحاجى شدن محال است.

سوم، بعد از آن كه اين توفيق بزرگ الهى نصيب شد و علايق افراطى دنيايى از دل بيرون رفت و صفحه قلب از تيرگى هاى رذايل اخلاق از ريا و نفاق و كبر و بخل و حسد، پاك و مطهّر گرديد و آماده پذيرش و انعكاس انوار معرفت و محبّت خدا شد، مانند آن

ص: 259

حاجى شده ايم كه سوار بر مركب رهوارى شده و دل، از خانه و زندگى كنده و صحراهاى پرمحنت و گردنه هاى صعب العبور حجاز را پيموده و وارد حرم گشته است و حال، بايد شروع به اعمال كند.

بعد از تصفيه آيينه دل، بايد شروع به تحصيل علم و معرفت اللَّه كنيم و بكوشيم از طريق تعلّم و آموختن احكام دين و معارف الهى و انجام وظايف و اعمال عبادى- كه قوى ترين عامل ازدياد نور بصيرت و بينايى قلب است (1) 1- روز به روز و ساعت به ساعت، بر شدّت نور معرفت خود نسبت به خدا و معاد بيفزاييم و لحظه اى ازطواف بر گردكعبه مقصود كه خداست، غافل نگرديم و آنى ازسعى در اين وادىصفا غفلت نكنيم و هميشه در حالوقوف در عرفات باشيم و دم به دم از ديدن آثار حكمت و قدرت حق،عَمِيَتْ عَيْنٌ لا تَراكَ، كور است چشمى كه تو را نبيند، بگوييم.

در همه حال، مشغول مبارزه با شيطان ورمى جمرات باشيم، كه شيطان هميشه در كمين ماست و به انواع حيله ها و تزويرها مى كوشد تا هوس هاى نفسانى را در نظر ما، زيبا و دلربا جلوه دهد و ما را بفريبد.

ولذا شديداً بايد مراقب خود باشيم كه هرگز دست ما، خالى ازسنگريزه هاى يقين و ايمان نباشد تا اين كه هر دم، شيطان پليد خواست از اينبيابان مناى جان ما، سر برآورد و وسوسه اى برانگيزد، فوراً سنگ بر مغزش بكوبيم و على رغم اوگوسفند هواى نفس را بر زمين بخوابانيم و كارد به حلقومش بگذاريم و ذبحش كنيم كه:

وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضَ حَنِيفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ. (2) 2

دائماً در حالحلق و سرتراشى باشيم و نگذاريم انبوه رذايل اخلاقى بار دگر در مغز و قلب ما متراكم شود. تا خواستمويى از كبر و حرص و بخل و حسد، ريا و نفاق و خودخواهى، در مغز و جان ما برويد، فوراً باتيغ ايمان و معرفت، محو و نابودش كنيم.

ص: 260

آرى، اين است وظيفه انسانى ما مسلمان هايى كه خدا و فردوس اعلى را هدف و مقصد سير خود قرار داده ايم و به قول خود، زُوّار خدا و مسافر الى اللّهيم!

ولى ما، آن چنان ترك وظيفه كرده ايم كه گويى اصلًا موضوع مسافر بودن و سير و سلوك و مسير و مقصد خود را از ياد برده و بى خبر از اين شده ايم كه ما، زُوّار خدا و بار سفر بستگان به سوى حضرت پروردگاريم!

خير، ما، بزّاز و بقّال و عطّاريم. عالم و صنعتگر و ناطق و سخنرانيم. ما، كارمان اين است كه صبح كه از خواب بيدار شديم، با عجله و شتاب به اين سو و آن سو بتازيم.

غذايى تهيّه كنيم و گرد هم بنشينيم و بخوريم و بخوابيم و فردا، دوباره همين كار را از سر بگيريم.

عمر شصت هفتاد ساله خود را اين چنين بگذرانيم تا اين بدن از نشاط و فربهى نيفتد. خيلى كه چاق شد رژيم بگيريم و لاغرش كنيم. زياد كه لاغر شد تقويتش كنيم و چاقش بسازيم.

خواجه را بين كه از سحر تا شام دارد انديشه شراب و طعام

شكم از خوشدلى و خوشحالى گاه پر مى كند، گهى خالى

فارغ از خلد و ايمن از دوزخ جاى او مزبله است، يا مطبخ

حال، ما مردم، يك عمر اينبدن را كه به عنوانمركبِ راه به ما داده اند، چاق و فربه مى كنيم وپالان و افسارش را تازه مى سازيم، آن چنان كه به كلّى ازراه وامانده و ازمقصد بى خبر افتاده ايم.

لباس هاى فاخر و غذاهاى مطبوع و تجمّلات روزافزون زندگى و بالاخره جلوه هاى فريبنده مظاهر حيات مادّى، چنان ما را سرگرم به خود ساخته است كه اصلًا فراموش كرده ايم كه هدف و مقصود از حركت از صلب پدر و رحم مادر و آمدن به دنيا و اين همه سعى و تلاش در دنيا، رسيدن به لقاى خدا و استقرار در عرفات جنّت المأوى است و تنها راه آن، پرهيز از غرق شدن در شهوات حيوانى و اعراض از غوطه ور شدن در لذايذ مادّى و حركت با قافله انبيا و اوليا در مسير عبوديّت و بندگى خالق بى همتاست.

ص: 261

وااسفاه كه صاحبنظران روشندل، با هدايت پيغمبران و امامان عليهم السلام، راه را تشخيص داده و پيش گرفته و رفتند و به مقصد رسيدند، ولى ما، همچنان سرگرم چاق و لاغر ساختن اين مركب هستيم و از قافله عقب مانده ايم.

آرى، بيشتر علوم و دانش هاى دنياى روز، از طبّ و فيزيك و شيمى و كارخانه ها و آزمايشگاه ها و دانشگاه ها، عموماً درس چاق كردن اين مركب را مى دهند و روز و شب، تجمّلات و عوامل تزيين و تقويت اين مركب را به صورتمد هاى تازه، به بازار مى آورند و مردم را سرگرم مى سازند. مجالى به بينوايان نمى دهند كه اندكى به خود بيايند و تكانى بخورند و خويشتن را از ميان اينتجمّلات بيرون بكشند و با قافله شكوهمند انبيا و اولياى خدا، به راه انسانيّت و آدميّت بيندازند و رو به كعبه مقصود و نيل به قرب كمال مطلق، به حركت درآيند. (1) 1

البتّه، جمع اندكى از ما به هوش آمده اند و به فكر شناختن راه و جزئيّات منازل بين راه افتاده اند و به كتابخانه رفته و عالم و دانشمند شده اند.

اينان، خيلى به مركب نمى پردازند و بيش از مقدار ضرورت، تر و خشكش نمى كنند. همين قدر كه آب و خوراكش فراهم باشد و از راه نماند، به همان، اكتفا مى نمايند، اما همينان نيز بيمارى ديگرى دارند كه نتيجتاً با دسته اوّل، يكسان و برابر شده و از نيل به هدف، محروم گشته اند و آن بيمارى اين است كه اين بزرگان، تنها به راه شناسى و راه دانى قناعت فرموده اند.

آنان، بى شك، عالم و دانشمند و صاحبان فضل و كمالند. امراض روحى و بيمارى هاى عقلى را كه مانع رسيدن انسان به كعبه مقصود است و عقبات صعب العبور اين راه محسوب مى شود، همه را خوب مى شناسند و دارو و درمان آنها را هم كاملًا مى دانند.

اما چه فايده كه فقط راه دانند و راه شناس، نه راهبر و پيشوا.

هرگز قدمى در راه نگذاشته اند و گردنه اى از گردنه هاى پرخطر اين راه را

ص: 262

نپيموده اند روشن است كه صِرف راه دانى و راه شناسى، آدمى به كعبه نمى رسد.

قدم در راه نهادن و راه پيمودن و بار سنگين سختى ها را به دوش كشيدن لازم است؛ وگرنه مانند همان كسى مى شود كه كتابراهنماى حجّ و كتابمناسك حجّ را گرفته و در ميان خانه و روى مسند نرم نشسته و بر بالش، تكيه داده و محتويات آن دو كتاب را با آرامش تمام مى خواند و حفظ مى كند و تحويل ديگران مى دهد تا حاجى شود و به سعادت هر دو جهان نايل گردد!

حاجى شدن، ترك وطن مى خواهد و از مسند نرم گذشتن و از آب هاى گرم و نامطبوع بيابان خوردن و آفتاب داغ صحراى منى و عرفات را تحمّل كردن لازم دارد.

تو نازنين جهانى، كجا توانى رفت؟

ص: 263

روحانيّت، نصيبش شده است.

فجزاهم اللَّه عن الاسلام والمسلمين خير الجزاء وكثّر اللَّه امثالهم وانار اللَّه برهانهم.

در اين جا، با عرض تشكّر و سپاس به درگاه خدا، بحث مربوط به حج را پايان مى دهيم و به عون اللَّه تعالى، به بحث كوتاهى در باب زيارت مرقد مطهر پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و مشاهد اهل بيت رسالت عليهم السلام مى پردازيم.

ص:264

ص: 265

ص:266

ص:267

ص: 268

در نزد خدا به شفاعت پردازيد و مرا از عواقب سوء گناهانم برهانيد.

چه آن كه حقّاً شما، وسيله من به سوى خداييد و به دوستى شما و نزديك گشتن به شما، از خدا اميد نجات و سعادت دارم. پس مايه اميد من در نزد خدا باشيد اى سروران من! اى دوستان خدا!

ص: 269

يعنى اجر من، هماناراه يابى شما به سوى خدا ست كه آن هم طبق روايات ارجاع به اهل البيت، در پناهعترت تحقّق پذير است.

بنابراين، مودّت و عرض ارادت امّت اسلامى به آستان قدس خاندان عصمت عليهم السلام مطلقاً به نفع امّت است، نه به نفع مقام منيع رسالت و اهل بيت كرام آن حضرت، چنان كه خدا مى فرمايد:

قُلْ ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ. (1) 1

بگو (اى پيغمبر) آنچه به عنوان اجر، از شما خواسته ام، به نفع خود شماست.

ص: 270

سليمان اعمش از امام صادق عليه السلام و آن حضرت از آباى كرامش نقل فرموده اند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:يا على! تويى اميرالمؤمنين و امام متقين. يا على! تويى سيّد اوصيا و وارث علم انبيا و بهترين صدّيقان و افضل سبقت گيرندگان در ايمان. تويى همسر سرور بانوان جهان و تويى جانشين پيغمبران.

يا على! تويى مولا و آقاى اهل ايمان و تويى حجّت بعد از من بر عموم آدميان. سزاوار بهشت، آن كسى است كه تو را دوست بدارد و مستحقّ دخول آتش، آن كسى است كه با تو دشمنى ورزد.

ياعلى! قسم به كسى كه مرا به نبوّت برانگيخته و از جميع خلايق برگزيده است، اگر بنده اى خدا را هزار سال عبادت كند، اين عبادت او مقبول درگاه خدا نمى شود، مگر به ولايت تو و ولايت امامان از فرزندان تو. و حقيقت آن كه ولايت تو مقبول نمى شود مگر به برائت و بيزارى از دشمنان تو و دشمنان امامان از فرزندان تو. اين، مطلبى است كه جبرئيل (پيك وحى خدا) به من خبر داده است. پس هر كه مى خواهد، (بپذيرد) و مؤمن شود و هر كه مى خواهد، (انكار كند) و كافر گردد.

عَنْ ابِي حَمْزَةَ قالَ: قالَ لَنا عَلىُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليهما السلام: اىُّ الْبِقاعِ افْضَلُ؟ فَقُلْتُ: اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَابْنُ رَسُولِهِ اعْلَمُ. قالَ: انَّ افْضَلَ الْبِقاعِ ما بَيْنَ الرُّكْنِ وَالْمُقامِ. وَلَوْ انَّ رَجُلًا عُمِّرَما عُمِّرَ نُوحٌ عليه السلام فِي قَوْمِهِ- الْفَ سَنَةٍ الّا خَمْسِينَ عاماً- يَصُومُ النَّهارَ وَيَقُومُ اللَّيْلَ فِي ذلِكَ الْمَقامِ ثُمَّ لَقِىَ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ بِغَيْرِ وِلايَتِنا لَمْ يَنْتَفِعْ بِذلِكَ شَيْئاً. (1) 1

ابوحمزه نقل كرده از امام سجاد عليه السلام كه فرمود:كدام نقطه از نقاط زمين افضل است؟ گفتم:

خدا و رسولش و فرزند رسولش داناترند. فرمود:افضل نقاط زمين، مابين ركن و مقام است (مقصود از ركن، آن زاويه از كعبه است كه حجرالاسود در آن منصوب است و مقصود از مقام، مقام ابراهيم عليه السلام است) و اگر مردى به اندازه عمر نوح عليه السلام كه در ميان قومش به سر بُرد (950 سال) عمر داده شود و در تمام اين مدّت، در اين مكان (مابين ركن و مقام) به عبادت خدا بپردازد، روزها، روزه دار و شب ها، شب زنده دار باشد، اما خدا را (به هنگام مرگ) به غير ولايت ما، ملاقات كند، هيچ بهره اى از آن همه عبادت خود، نخواهد داشت.

ص:271

ص: 272

چه بسيارند حجّاج! فرمود:چه كم هستند حجّاج! مغفرت خدا شامل نمى شود مگر درباره تو و يارانت و پذيرفته نخواهد شد مگر از تو و از يارانت.

عَنْ زُرَيْقٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ أَيُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ قَالَ مَا مِنْ شَيْ ءٍ بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ يَعْدِلُ هَذِهِ الصَّلَاةَ وَ لَابَعْدَ الْمَعْرِفَةِ وَ الصَّلَاةِ شَيْ ءٌ يَعْدِلُ الزَّكَاةَ وَ لَابَعْدَ ذَلِكَ شَيْ ءٌ يَعْدِلُ الصَّوْمَ وَ لَابَعْدَ ذَلِكَ شَيْ ءٌ يَعْدِلُ الْحَجَّ وَ فَاتِحَةُ ذَلِكَ كُلِّهِ مَعْرِفَتُنَا وَ خَاتِمَتُهُ مَعْرِفَتُنَا. (1) 1

زريق مى گويد: خدمت امام صادق عليه السلام عرض كردم:بعد از معرفت (شناسايى خدا و رسول) كدام عمل، افضل اعمال است؟ فرمود:هيچ چيز بعد از معرفت، برابرى با اين نماز نمى كند و بعد از معرفت و نماز، چيزى برابر با زكات نيست. و بعد از اين، چيزى عديل روزه، محسوب نمى شود و چيزى بعد از آن، عِدل حج نيست و تمام اينها با معرفت و شناسايى ما (امامان و حجج الهى) افتتاح مى يابد و هم با معرفت ما، اختتام مى پذيرد.

قالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله: مَنْ احَبَّ ان يَتَمَسَّكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى فَلْيَتَمَسَّك بِحُبِّ عَلِىٍّ وَاهْلِ بَيْتِي. (2) 2

هر كه دوست دارد كه چنگ، به دستاويز محكمى بزند، پس به حبّ على و اهل بيت من متمسّك شود.

حال، اين مودّت و محبّت به عترت عليهم السلام كه حسب الامر خدا و رسول خدا صلى الله عليه و آله، وظيفه ماست، مظاهر گوناگون دارد. از جمله مظاهر بارزش، زيارت مشاهد مشرّفه و بار سفر بستن و رفتن به سوى مراقد مُنَوَّره آن بزرگواران عليهم السلام است كه علاوه بر تصديق عقل عارى از غرض كه علاقه مندى به هر چه را كه انتساب به محبوب دارد، شايسته و ممدوح مى داند، در لسان روايات ائمّه اطهار عليهم السلام نيز، ترغيب و تأكيد فراوان در باب زيارت اولياى دين رسيده و تارك آن، مذمّت شده است.

فِقْهُ الرِّضَا عليه السلام ثُمَّ تَزُورُ قَبْرَ مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفَى صلى الله عليه و آله فَإِنَّهُ قَالَ وَ مَنْ حَجَّ وَ لَمْ

ص: 273

يَزُرْنِي فَقَدْ جَفَانِي وَ تَزُورُ قَبْرَ السَّادَةِ عليهم السلام بِالْمَدِينَةِ. (1) 1

از فقه الرضا عليه السلام نقل است: سپس زيارت مى كنى قبر محمد مصطفى صلى الله عليه و آله را، چه آن كه آن حضرت فرموده است:هر كس حج بجاآورد و مرا زيارت نكند، درباره من جفا كرده است. و زيارت مى كنى بزرگان (ائمّه هدى عليهم السلام) را در مدينه.

قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام وَ نَظَرَ النَّاسَ فِي الطَّوَافِ قَالَ أُمِرُوا أَنْ يَطُوفُوا بِهَذَا ثُمَّ يَأْتُونَا فَيُعَرِّفُونَا مَوَدَّتَهُمْ ثُمَّ يَعْرِضُوا عَلَيْنَا نَصْرَهُمْ. (2) 2

امام باقر عليه السلام مردم را در حال طواف ديد، فرمود:مأمور شده اند طواف اين (بيت كنند) و سپس سوى ما آمده و مودّت خود را به ما بشناسانند و نصرت و يارى خود را نسبت به ما عرضه بدارند.

عنِ الصّادِقِ عليه السلام انَّهُ قالَ: ابْدَئُوا بِمَكَّةَ وَاخْتِمُوا بِنا. (3) 3

از امام صادق عليه السلام است كه فرمود:از مكّه آغاز كنيد و به ما ختم نمائيد.

از اين حديث استفاده مى شود كه تأخير زيارت از حجّ، فضيلت بيشترى دارد.

عَنْ يَحْيَى بْنِ يَسَارٍ قَالَ حَجَجْنَا فَمَرَرْنَا بِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام فَقَالَ حَاجُّ بَيْتِ اللَّهِ وَ زُوَّارُ قَبْرِ نَبِيِّهِ صلى الله عليه و آله وَ شِيعَةُ آلِ مُحَمَّدٍ هَنِيئاً لَكُمْ. (4) 4

يحيى بن يسار گويد: ما، حجّ بجا آورديم و بر امام صادق عليه السلام گذشتيم. (از طريق ترحيب و تحسين) فرمود: حجّاج بيت خدا و زُوّار قبر پيغمبر خدا و شيعه آل محمد! گوارا باد بر شما.

عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ قَالَ قُلْتُ لِلرِّضَا عليه السلام مَا لِمَنْ زَارَ قَبْرَ أَحَدٍ مِنَ الْأَئِمَّةِ عليهم السلام؟ قَالَ لَهُ مِثْلُ مَنْ أَتَى قَبْرَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ قُلْتُ وَ مَا لِمَنْ زَارَ قَبْرَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ الْجَنَّةُ وَ اللَّهِ. (5) 5

حسن بن على الوشّاء مى گويد: به امام رضا عليه السلام عرض كردم:چه ثوابى هست براى كسى كه

ص: 274

قبر يكى از امامان عليهم السلام را زيارت كند؟ فرمود:ثواب كسى كه قبر ابى عبداللَّه (الحسين) عليه السلام را زيارت كند، به او داده مى شود. راوى مى گويد: گفتم:براى زائر قبر ابى عبداللَّه عليه السلام چه ثوابى است؟

فرمود:به خدا قسم بهشت.

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام أَنَّهُ قَالَ مَنْ زَارَنَا فِي مَمَاتِنَا فَكَأَنَّمَا زَارَنَا فِي حَيَاتِنَا وَ مَنْ جَاهَدَ عَدُوَّنَا فَكَأَنَّمَا جَاهَدَ مَعَنَا وَ مَنْ تَوَلَّى لِمُحِبِّنَا فَقَدْ أَحَبَّنَا وَ مَنْ سَرَّ مُؤْمِناً فَقَدْ سَرَّنَا وَ مَنْ أَعَانَ فَقِيرَنَا كَانَ مُكَافَأَتُهُ عَلَى جَدِّنَا مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله. (1) 1

امام صادق عليه السلام فرموده اند: هر كس بعد از مرگ ما، به زيارت ما آيد، مثل اين است كه در زمان حيات، ما را زيارت كرده است، و هر كه با دشمن ما جهاد كند، چنان است كه همراه ما، قيام به جهاد كرده باشد، و كسى كه دوستدار ما را دوست بدارد، به حقيقت، ما را دوست داشته است.

و كسى كه مؤمنى را مسرور كند، در واقع، ما را مسرور ساخته است، و كسى كه فقير ما را دستگيرى و اعانت كند، به عهده جدّ ما محمّد صلى الله عليه و آله است كه خدمت او را جبران كند.

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِيِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله فِي حَدِيثٍ طَوِيلٍ إِنَّ اللَّهَ قَدْ وَكَّلَ بِفَاطِمَةَ عليها السلام رَعِيلًا مِنَ الْمَلَائِكَةِ يَحْفَظُونَهَا مِنْ بَيْنِ يَدَيْهَا وَ مِنْ خَلْفِهَا وَ عَنْ يَمِينِهَا وَ عَنْ يَسَارِهَا وَ هُمْ مَعَهَا فِي حَيَاتِهَا وَ عِنْدَ قَبْرِهَا بَعْدَ مَوْتِهَا يُكْثِرُونَ الصَّلَاةَ عَلَى أَبِيهَا وَ بَعْلِهَا وَ بَنِيهَا فَمَنْ زَارَنِي بَعْدَ وَفَاتِي فَكَأَنَّمَا زَارَنِي فِي حَيَاتِي وَ مَنْ زَارَ فَاطِمَةَ عليها السلام فَكَأَنَّمَا زَارَنِي وَ مَنْ زَارَ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ عليه السلام فَكَأَنَّمَا زَارَ فَاطِمَةَ عليها السلام وَ مَنْ زَارَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ عليهما السلام فَكَأَنَّمَا زَارَ عَلِيّاً عليه السلام وَ مَنْ زَارَ ذُرِّيَّتَهُمَا فَكَأَنَّمَا زَارَهُمَا. (2) 2

به نقل از امام صادق عليه السلام، پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله، ضمن يك حديث طولانى فرمود: خدا، فوجى از ملائكه را موكّل بر حفظ فاطمه عليها السلام كرده است كه از پيش رو و از پشت سر و از جانب راست و چپ، به نگهبانى و محافظت آن حضرت مأمورند. آن فرشتگان، پيوسته در حيات او همراهند و

ص: 275

بعد از مرگ او نيز، مجاور قبرش هستند و بر پدر و شوهر و فرزندان او درود فراوان مى فرستند. پس هر كه مرا بعد از وفات، زيارت كند، مانند اين است كه در حال حيات، زيارت كرده و هر كس فاطمه عليها السلام را زيارت كند، مثل اين است كه مرا زيارت كرده و هر كس علىّ بن ابى طالب عليه السلام را زيارت كند، مانند اين است كه فاطمه عليها السلام را زيارت كرده و هركس حسين عليه السلام را زيارت كند، مثل اين است كه على عليه السلام را زيارت كرده و هر كس فرزندان آن دو معصوم را زيارت كند، گويى كه خود آن دو بزرگوار را زيارت كرده است.

ص: 276

عرصه هايى از عرصات جنّت قرار داده است و دل هاى نجبا از خلق و پاك سرشتان از بندگان خود را، چنان كرده كه گرايش به سوى شما دارند و در راه شما و تعمير قبور شما ناملايمات را تحمّل مى كنند و رنج ها مى برند و با اشتياق فراوان، به زيارت قبرهاى شما مى آيند و بدين وسيله، تقرّب به خدا جسته و به رسول اللَّه عرض مودّت مى كنند.

يا على! اينانند كه مخصوص به شفاعت من هستند و وارد حوض من مى شوند. همينانند كه فردا زائران و همسايگان من، در بهشت خواهند بود.

يا على! هر كس قبرهاى آنان (امامان عليهم السلام) را تعمير كند و در محافظتش بكوشد، مثل آن است كه در ساختن بيت المقدس، به سليمان بن داوود عليهما السلام، اعانت و يارى كرده باشد.

ثواب زيارت قبرشان، با ثواب هفتاد حج بعد از حجّة الاسلام (حجّ واجب) برابرى مى كند و (زائر قبر شما) به هنگام بازگشت از زيارت شما، چنان از (آلودگى) گناهان بيرون مى رود كه مانند روز ولادت از مادر، از لوث معاصى طاهر مى گردد.

پس دلشاد باش اى على و هم، دوستداران خود را، به نعيمى بشارت ده كه نه چشمى ديده و نه گوشى شنيده و نه بر قلب انسانى خطور كرده است.

ولكن (با اين همه از شرف و فضيلت كه بيان شد) فرومايگانى از مردم هستند كه به زُوّار قبر شما، چنان با ديده تحقير و توهين مى نگرند كه نسبت به يك زن زانيه، با آن نظر مى نگرند و او را به سبب كار زشت شرم آورش توبيخ كرده و سرزنشش مى كنند!

اين نابخردان، اشرار امّت من هستند كه شفاعت من، به آنان نمى رسد و وارد حوض من نمى شوند.

اين، اندكى بود از بسيارى از بيانات مُرَغَّبه معصومين عليهم السلام در باب زيارت. و اكنون، وارد شهريثرب يامدينةالرّسول صلى الله عليه و آله مى شويم.

السَّلامُ عَلَيْكَ يا رَسُولَ اللَّهِ وَعَلى اهْلِ بَيْتِكَ الطَّاهِرِينَ

سَلامٌ مِنَ الرَّحْمانِ نَحْوَ جَنابِكُمْ فَانَّ سَلامِي لا يَلِيقُ بِبابِكُمْ

اى ديده و دل هر دو به ديدار تو شايق آزاد گرفتار تو از بند علايق

روى تو چو خورشيد هويداست وليكن هر ديده نباشد به تماشاى تو لايق

ص: 277

اى خاك مدينه! بر تو گوارا باد اين شرف كه پيكر پاك اشرف كائنات، مفخر موجودات و احبّ الخلق الى اللَّه را در آغوش گرفته اى و دل ها را به سوى خود كشيده اى! نه تنها زمينيان، آسمانيان را هم، مات و مبهوت عِزّ و جلال خود ساخته اى و مهبط الطاف خاصّ حضرت مبدأ اعلا گرديده اى كه:

إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً. (1) 1

خدا و فرشتگانش بر پيامبر درود مى فرستند. اى كسانى كه ايمان آورده ايد، بر او (پيامبر) درود فرستيد و كاملًا تسليم فرمانش شويد.

اين روضه پرنور و درخشانى كه همچون بهشت برين در برابر چشم هاى پراشتياق زائران جلوه گر است، مرقد پاك و منوّر پيغمبر اكرم، رسول اللَّه اعظم، حضرت محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله است كه متجاوز از يك ميليارد مسلمان جهان به افتخار اتّباع و پيروى از حضرتش در روى كره زمين زندگى مى كنند و با شنيدن نام مقدّسش با دلى موّاج از محبت و ارادت، زبان به درود بر روان پاك و مطهّرش مى گشايند.

و هر مسلمانى آرزومند است كه در خلال مدّت عمرش، يك بار هم كه شده، توفيق زيارت آن حضرت نصيبش شود.

وللَّه الحمد اكنون كه اين موفقيّت نصيب ما شده است و خود را در مدينه و در كنار قبر مقدّسش مى بينيم، بسيار مقتضى است كه قدر فرصت را بدانيم و از موقعيّت كاملًا حسّاس خود، بهره هاى فراوان برداريم و استفاده هاى شايان ببريم.

ص: 278

و نيز، مسلّم شده كه ارواح كامل و نفوس مقدّس انبيا و اولياى خدا عليهم السلام بعد از خلاصى از قيد بدن و پيوستگى تامّ به عالم قدس ربوبى، نورانيّتشان كامل تر و احاطه و اطّلاعشان نسبت به اين عالم، وسيع تر و تصرّفاتشان در اين نشئه و اين جهان، نافذتر مى شود. (1) 1

قرآن حكيم، درباره شهيدان راه خدا مى فرمايد:

وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ، فَرِحِينَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ. (2) 2

گمان مكن كسانى كه در راه خدا كشته شده اند، مردگانند. بلكه آنان نزد خدا زنده اند و روزى داده مى شوند و به آنچه از فضل خدا به آنها اعطا مى شود، دلشادند.

قرآن كريم، مأيوس بودن از اصحاب قبور را از خواصّ كفّار شمرده است، آن جا كه مى فرمايد:

قَدْ يَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ كَما يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ. (3) 3

آن ها از آخرت مأيوسند، همان گونه كه كفّار مدفون در قبرها مأيوسند.

شيخ مفيد، رضوان اللَّه عليه، در كتاب مقالات مى فرمايد:

وَانَّ رَسُولَ اللَّه صلى الله عليه و آله وَالائِمَّةَ مِنْ عِتْرَتِهِ عليهم السلام خاصَّةً لا تَخْفى عَلَيْهِمْ بَعْدَ الْوَفاةِ احْوالُ شِيعَتِهِمْ فِي دارِ الدُّنْيا بِاعْلامِ اللَّه تَعالى لَهُمْ ذلِكَ حالًا بَعْدَ حالٍ وَيَسْمَعُونَ كَلامَ الْمُناجِي لَهُمْ فِي مَشاهِدِهِمْ الْمُكَرَّمَةِ الْعِظامِ بِلَطيفَةٍ مِنْ لَطائِفِ اللَّهِ تَعالى بَيَّنَهُمْ بِها مِنْ جُمْهُورِ الْعِبادِ وَتَبْلُغُهُمُ الْمُناجاةُ مِنْ بُعْدٍ كَما جائَتْ بِهِ الرّوايَةَ. (4) 4

ص: 279

حقيقت آن كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و امامان از عترت او عليهم السلام بعد از وفاتشان محيط بر احوال شيعه خود در دنيا هستند و حالات شيعه، بر آن بزرگواران مخفى نمى ماند. سخنان كسى را كه در مشاهد مشرّفه با ايشان به راز و نياز و مناجات آمده است، مى شنوند و از گفته هاى دوردستان نيز باخبرند، چنان كه روايت در اين باب آمده است.

عبداللَّه بن بُكَير از امام صادق عليه السلام حديثى نقل كرده است كه امام عليه السلام در ضمن آن حديث، درباره امام حسين عليه السلام مى فرمايد:

وَ إِنَّهُ لَيَنْظُرُ إِلَى زُوَّارِهِ فَهُوَ أَعْرَفُ بِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ وَ مَا فِي رِحَالِهِمْ مِنْ أَحَدِهِمْ بِوُلْدِهِ، وَانَّهُ لَيَنْظُرُ الى مَنْ يَبْكِيهِ فَيَسْتَغْفِرُ لَهُ وَيَسْئَلُ اباهُ الاسْتِغْفارَ لَهُ وَيَقُولُ: ايُّهَا الْباكِي لَوْ عَلِمْتَ ما اعَدَّ اللَّهُ لَكَ لَقَرَحْتَ اكْثَرَ مِمَّا حَزَنْتَ وَانَّهُ لَيَسْتَغْفِرُ لَهُ مِنْ كُلِّ ذَنْبٍ وَخَطِيئَةٍ. (1) 1

به حقيقت، او (امام حسين عليه السلام)، به زوّار خود مى نگرد و آنان را به اسامى خودشان و اسامى پدرانشان و به اشيايى كه بار مركب هاى خود دارند، مى شناسد، بهتر از پدرى كه فرزندان خود را بشناسد و به گريه كنندگان خود، با نظر عنايت مى نگرد و درباره آنان استغفار مى كند و از پدرش (امام على عليه السلام) هم مى خواهد تا براى آن زائر استغفار كند و مى گويد:اى گريه كننده، اگر بدانى خدا چه چيزى براى تو آماده كرده است، هر آينه خوشحالى و سرورت بيش از غصّه و اندوهت مى گردد. و درباره او نسبت به هر خطا و لغزشى استغفار مى كند.

پس نسيم الطاف و عنايات خاص اوليا و مقرّبان درگاه خدا در اطراف مراقد منوّر و مشاهد مكرّمشان بيش از ساير امكنه در جريان است. و لذا بايد بار سفر بست و خود را به آن مساكن بركت خدا و محل هاى نزول رحمت پروردگار افكند و در معرض نسيم مغفرت قرار داد.

سالك راه حق بيا، نور هُدى ز ما طلب نور بصيرت از در عترت مصطفى طلب

ص: 280

هست سفينه نجات، عترت و ناخدا خدا دست در اين سفينه زن، دامن ناخدا طلب

دم به دمم به گوش هُش، مى فكنند اين سُرُش معرفت ار طلب كنى، از بركات ما طلب

خسته درد را بگو، هرزه مگرد كو به كو از در ما شفا بجو، وز دم ما دوا طلب

بِأَبِي أَنْتُمْ وَأُمِي وَأَهْلِي وَمالِي وَاسْرَتِي، اشْهِدُ اللَّهَ وَاشْهِدُكُمْ أَنِي مُؤْمِنٌ بِكُمْ وَبِما آمَنْتُمْ بِهِ، كافِرٌ بِعَدُوِّكُمْ وَبِما كَفَرْتُمْ بِهِ، مُسْتَبْصِرٌ بِشَأْنِكُمْ وَبِضَلالَةِ مَنْ خالَفَكُمْ، مُوالٍ لَكُمْ وَلِأَوْلِيائِكُمْ، مُبْغِضٌ لِأَعْدائِكُمْ وَمُعادٍ لَهُمْ، سِلْمٌ لِمَنْ سالَمَكُمْ، وَحَرْبٌ لِمَنْ حارَبَكُمْ، مُحَقِقٌ لِما حَقَّقْتُمْ، مُبْطِلٌ لِما أَبْطَلْتُمْ، مُطِيعٌ لَكُمْ، عارِفٌ بِحَقِكُمْ، مُقِرٌّ بِفَضْلِكُمْ، مُحْتَمِلٌ لِعِلْمِكُمْ، مُحْتَجِبٌ بِذِمَّتِكُمْ، مُعْتَرِفٌ بِكُمْ، مُؤْمِنٌ بِايابِكُمْ، مُصَدِّقٌ بِرَجْعَتِكُمْ، مُنْتَظِرٌ لِأَمْرِكُمْ، مُرْتَقِبٌ لِدَوْلَتِكُمْ، آخِذٌ بِقَوْلِكُمْ، عامِلٌ بِأَمْرِكُمْ، مُسْتَجِيرٌ بِكُمْ، زائِرٌ لَكُمْ، لائِذٌ عائِذٌ بِقُبُورِكُمْ، مُسْتَشْفِعٌ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ بِكُمْ، وَمُتَقَرِّبٌ بِكُمْ إِلَيْهِ، وَمُقَدِّمُكُمْ أَمامَ طَلِبَتِي وَحَوائِجِي وَإِرادَتِي فِي كُلِ أَحْوالِي وَأُمُورِي. (1) 1

ص: 281

موسى گفت:چگونه است كار بزرگ تو اى سامرى (چه كردى كه اين گوساله مرده زنده شد و به صدا درآمد؟) گفت:من چيزى ديدم كه آنها آن را نديدند. من، مشتى خاك از جاى پاى رسول (جبرئيل عليه السلام) برداشتم و آن را (به گوساله) پاشيدم (و زنده شد).

حال، اندكى در اين حقيقت قرآنى بينديشيد كه حيات يك فرشته آسمانى، آن چنان اثربخش و فعّال است كه وقتى به صورت انسانى متمثّل مى شود و روى زمين راه مى رود، خاك مرده اى كه زير پاى او يا زير پاى اسبش (بر حسب اختلاف روايات) قرار مى گيرد، از پرتو نور حيات او، روشن مى شود و منشأ حيات در موجود مرده ديگر مى گردد.

بنابراين، چه استبعادى دارد كه خاك قبر آسمانيان (گذشته از ارواح قوى آنان) و بالاخصّ تربت پاك سالار شهيدان، روحى و ارواح العالمين فداه، بر اثر تماس و تقارب با ابدان طيّب و طاهر آن زنده هاى حقيقى- كه به فرموده قرآن بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ هستند- داراى خاصيّتاحيا و شفا و رفع بلا باشد و دل هاى مرده را زنده كند و نغمه توحيد و خداجويى را از اعماق وجود انسان هاى خاموش برانگيزد. آرى، خدايى كه آن اثر را به خاك پاى اسب جبرئيل عنايت فرموده است، مسلّماً مى تواند همان اثر را به خاك قبر رسول صلى الله عليه و آله و اهل بيت رسولش عليهم السلام كه بالتّحقيق افضل و اكرم از فرشتگان مقرّب درگاه خدا هستند، عنايت بفرمايد:

يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ. (1) 1

پس آنچه از طريق برهان عقلى، ثابت است و از نظر قرآن كريم، مسلّم، اين حقيقت است كه ارواح منقطع و جدا شده از ابدان جسمانى، در عالم بعد از مرگزنده اند و هر يك در حدّ سعه وجودى و قدرت روحى خود، داراىآثار حياتى- كه انحاى تصرّفات گوناگون در محيط هستى هر موجود زنده است- هستند و در عالم پايين تر از عالم خود اثر مى گذارند.

منتها، روشن است كه يك روح ضعيف ناقص، فعّاليّت بسيار محدود و ناقصى نيز دارد، اما يك روح قوىّ كامل، مانند ارواح عالى انبيا و امامان عليهم السلام ميدان فعّاليّت

ص: 282

فوق العاده وسيع و عميقى خواهد داشت، تا آن جا كه شفابخشى بيماران، رفع نيازمندى هاى محتاجان، هدايت گمراهان، گشودن عقده هاى لاينحلّ گرفتاران، از امور بسيار ساده و آسان، در جنب اراده و خواست او خواهد بود.

حال، اين ما و اين هم روضه مطهّر رسول اللَّه صلى الله عليه و آله كه فرصتى بسيار مغتنم براى عرض مودّت و اظهار حاجت است؛ عرض مودّت به اميد رسيدن به مقامات شامخ روحى و نيل به كمالات معنوى انسانى، با توجه به اين كه حضرتش رَحْمَةٌ لِلْعالَمين (1) 1 است و مخاطب به خطاب وَ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ (2) 2

و متخلّق به خلق رأفت و رحمت درباره مؤمنين:

بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ (3) 3

كه خدايش فرموده:

وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ (4) 4

اى پيامبر، بانگ بر سائل مزن و بينوا را از در خانه ات به خشونت مران.

وَ إِذا جاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآياتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَإِنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ (5) 5.

هرگاه كسانى كه به آيات ما ايمان دارند نزد تو آيند، به آنها بگو: سلام بر شما، پروردگارتان رحمت را بر خود فرض كرده، هر كس از شما كار بدى از روى نادانى كند، سپس توبه و اصلاح و جبران كند، مشمول رحمت خدا مى شود؛ چون او آمرزنده و مهربان است.

آرى، چه فرصت عزيز و چه موقعيّت ممتازى به دست آمده است. اكنون، خود را در روضه خاتم الانبيا صلى الله عليه و آله مى بينيم. سر، به ديوار خانه زهرا عليها السلام، نهاده و دست حاجت، به سوى آستان مقدّسى دراز كرده ايم كه: هيچ خواهنده از اين در نرود بى مقصود! درى كه صاحبخانه غذاى منحصر خود را بهمسكين و يتيم و اسير انفاق نموده و خود، سه

ص: 283

شبانه روز به آب خالى اكتفا كرده و آسايش ديگران را بر آسايش خود ترجيح داده اند و متقابلًا خداى منّان نيز با فرستادنانسان از مقام شامخ آن خاندان، تجليل نموده و كار فوق العاده بزرگشان را كه منبعث از كمال اخلاص و بر اساس جلب رضاى خدا بوده است، مورد تقدير و تشكر قرار داده و مى فرمايد:

وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ أَسِيراً. إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُوراً. (1) 1

و بعد از ذكر نعمت هاى بهشتى مى فرمايد:

إِنَّ هذا كانَ لَكُمْ جَزاءً وَ كانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُوراً. (2) 2

اين پاداش شماست، و سعى و تلاش شما مورد قدر دانى است.

پس سزاوار است كه ما هم بر در اين خانه بايستيم كه باب اللَّه است و ناله استغاثه و استمداد از صميم جان برآوريم كه:

بِكُمْ أَخْرَجَنَا اللَّهُ مِنَ الذُّلِ وَفَرَّجَ عَنَّا غَمَراتِ الْكُرُوبِ، وَأَنْقَذَنا مِنْ شَفا جُرُفِ الْهَلَكاتِ وَمِنَ النَّارِ. (3) 3

به سبب شماست كه خدا، ما را از ذلّت و خوارى بيرون كشيده و شدايد اندوهبار زندگى را از ما برطرف ساخته و ما را از پرتگاه هاى نابودى و آتش نجات بخشيده است.

من ارچه هيچ نيم، هر چه هستم آن توام مرا مران كه سگى سر بر آستان توام

ص: 284

بانويى با آن عزّ و جلال كه رسول اعظم خدا صلى الله عليه و آله، به احترام ورود او، از جا برمى خاست، به قدومش خوشامد مى گفت و بوسه بر دست مباركش مى زد و در جاى خودش مى نشاند:

وَكانَتْ اشْبَه النَّاسِ كَلاماً وَحَديثاً بِرَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله تَحْكِي شِيمَتُها شيِمَتَهُ وَما تَخْرِمُ مِشْيَتُها مِشْيَتَهُ وَكانَت اذا دَخَلَتْ عَلَيْهِ رَحَّبَ بِها وَقَبَّلَ يَدَيْها وَاجْلَسَها فِي مَجْلِسِهِ. (1) 1

رسول اكرم صلى الله عليه و آله مى خواست با اين رفتار عجيب و حيرت انگيزش، گوشه اى از عظمت و جلالت آسمانى آن يكتا گوهر زينت بخش عرش خدا را نشان دهد، تا امّت اسلامى، پى به حرمت فوق تصوّر آن وديعه الهى، ببرند و در حفظ حريم عزّت و شوكت ملكوتى اش بكوشند و از بركات بى پايان وجود اقدسش به سعادت ابدى نايل شوند.

ولى بعد از وفات رسول خدا صلى الله عليه و آله با وجود تمام توصيه هاى قولى و عملى حضرت مصطفى صلى الله عليه و آله آن يگانه يادگار رسول اللَّه صلى الله عليه و آله آن چنان از دست امّت، در فشار افتاد كه تمام مدّت كوتاه زندگانى پرمحنتش بعد از پدر، با غصّه و اندوه و مصيبت سپرى شد و از ستمگرى هاى حكومت وقت و سكوت ذلّت بار مردم مسلمان، به ستوه آمد و عاقبت، بعد از تحمّل بار سنگين مصائب و شدائد بسيار غم انگيز و روح گداز، با جسمى رنجور و قلبى محزون، ديده از اين دنياى دون فروبست و ضمن وصيّتى جانسوز، از همسر بزرگوارش عليه السلام خواست كه شبانه تجهيزش كند و به خاك بسپارد و مردم حق نشناس را از محلّ قبرش باخبر نگرداند.

و اين وصيّت بهاخفاى قبر از ناحيه صدّيقه كبرى عليها السلام يك ضربت بسيار مؤثّر و قاطع بود كه به دست آن آيت كبراى الهى، بر پيكر سياست ظالمانه و مزوّرانه وقت فرود آمد و پرده تزوير و تدليس آنها را بالا زد.

چه آن كه حديث از رسول خدا صلى الله عليه و آله به نقل هر دو فرقه شيعه و سنّى به عبارات گوناگون رسيده است به اين مضمون:

ص: 285

فاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنّى وَانَا مِنْها مَنْ آذاها فَقَدْ آذانِي وَمَنْ آذانِي فَقَدْ آذَى اللَّهَ. (1) 1

فاطمه، پاره تن من است و من، از اويم. هركس او را بيازارد، به حقيقت، مرا آزرده است، و هر كه مرا بيازارد، در حقيقت، خدا را آزرده است.

و هم مى فرمود:

يا فاطِمَةُ انَّ اللَّهَ لَيَغْضَبُ لِغَضَبِكَ وَيَرْضى لِرِضاكِ. (2) 2

اى فاطمه، حقيقت آن كه خدا به خشم تو، خشمگين مى شود و به خشنودى تو، خشنود مى گردد.

بنابراين، ايذاى فاطمه عليها السلام، ايذاى رسول صلى الله عليه و آله است و ايذاى رسول، ايذاى خداست و ايذاى خدا و رسول نيز به حكم صريح قرآن، مستوجب لعنت پروردگار در دنيا و آخرت و مايه عذاب مُهين است كه مى فرمايد:

إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِيناً. (3) 3

آنها كه خدا و پيامبرش را آزار مى دهند، خداوند آنها را از رحمت خود در دنيا و آخرت دور ساخته، و براى آنها عذاب خواركننده اى آماده كرده است.

پس، فاطمه عليها السلام، آن پاره تن پيغمبر، با وصيّت بر اخفاى قبر مقدّسش نشان داد كه از دست حكّام زمان، ستم هاى فراوان كشيده و آخرالامر، با قلبى آزرده و روحى خشمگين بر ستمگران، از دنيا رفته و راضى به شركت آنان در تجهيز و نماز بر جنازه و دفنش نبوده است.

حال كه چنين است، ما در مدينه به دنبال گمشده خود مى گرديم و در هر جا كه احتمال مزار آن شفيعه روز جزا داده شده است، به زيارت مى پردازيم.

گاهى اشك گرم حاكى از مودّت و سوز درونى خود را، به روى خاك هاى زمين

ص: 286

بقيع مى ريزيم و به احتمال اين كه قبر شريفش آنجاست، السَّلامُ عَلَيْكِ يا بِنْتَ رَسولِ اللَّه مى گوييم.

گاهى نيز در حرم مطهّر پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله، بين قبر و منبر آن حضرت، به زيارت آن آيت مخزون حق، مى ايستيم كه محتملًا رسول خدا صلى الله عليه و آله، براى هدايت مردم به درك اين فيض عظيم فرموده است:

ما بَيْنَ قَبْرى وَمِنْبَرى رَوْضَةٌ مِنْ رِياضِ الْجَنَّةِ. (1) 1

بين قبر و منبر من، باغى از باغ هاى بهشت است.

گاهى هم به سمت قسمت شمالى حجره مطهّر، يعنى پشت سرِ مرقد منوّر رسول اللَّه صلى الله عليه و آله كه خانه فاطمه عليها السلام بوده است، مى رويم و آن جا، در داخل ضريح مطهّر، قبر و صندوق جداگانه اى مى بينيم كه به گفته مرحوم شيخ صدوق، عليه الرّحمة والرّضوان، احتمال بودن قبر حضرت صدّيقه عليها السلام در آن جا كه خانه خود حضرت بوده است، از دو احتمال پيشين قوى تر است. (2) 2 آن جا نيز به عرض تحيّت و سلام و مودّت مى پردازيم.

مخصوصاً به ياد مصائب جانسوزى كه در آن خانه، به تنها يادگار رسول خدا صلى الله عليه و آله رو آورده است مى افتيم و از شدّت تأثّر و سوز دل، روى زمين مى نشينيم و با حالى طوفانى و منقلب، سر به ديوار خانه اش مى گذاريم و زار زار مى ناليم كه:

السَّلامُ عَلَيْكِ ايَّتُهَا الصِّدِيقَةُ الشَّهِيدَةُ، السَّلامُ عَلَيْكِ ايَّتُهَا الْمَظْلومَةُ الْمَغْصوبَةُ.

آرى، اين اشك و آه و ناله هاى جگرخراش شيعه، در طول قرون متمادى، در كنار قبور آل على عليهم السلام، براى اين است كه ذكر مبارك آنان را در دل ها زنده نگه دارد و روشندلان با هدف را به تفكّر و تحرّك وادارد تا براى پى بردن به راز دل و سوز درونىشيعه قدم در وادى تحقيق بگذارند تا سرانجام،راهنمايان ناصح ازراهزنان خائن

ص: 287

تميز داده شوند و بشر گم كرده راه، از لب پرتگاه نابودى و هلاك دائم، به كنارى كشيده شود و در مسير سعادت جاودان، به حركت درآيد.

ص: 288

چهار امام معصوم كه شرف به خاك بقيع بخشيده اند:

1- امام حسن مجتبى عليه السلام.

2- امام زين العابدين عليه السلام.

3- امام محمد باقر عليه السلام.

4- امام جعفر صادق عليه السلام.

اللَّهُمَّ ارْزُقْنا زِيارَتَهُم فِي الدُّنْيا وَشَفاعَتَهُمْ فِي الآخِرَةِ.

ص: 289

و خلاصه، انواع و اقسام مصائب و دربدرى ها به وجود آمده است، تا اين دين و اين قرآن، به دست ما مسلمانان كنونى رسيده است و الآن ما، چشم باز كرده و خود را در ميان يك خانواده اسلامى و در آغوش پدر و مادرى مسلمان مى بينيم كه براىقرآن احترام قائلند و به آستان مقدّس امام اميرالمؤمنين و اهل بيت عصمت عليهم السلام عرض مودّت مى كنند و به نام مبارك امام حسين عليه السلام مجلس عزا تشكيل مى دهند و بانگ فرح بخش اذان و كلمات نورانىاشْهَدُ انْ لاالهَ الَّا اللَّه واشْهَدُ انَّ مُحَمَّداً رَسوُلُ اللَّه، از مأذنه ها، با آهنگ رسا، در فضاى زندگى ما پخش مى شود و صفوف جماعات باشكوه نماز، در مساجد مُعْظم، بسته مى شود و منبرهاى وعظ و تبليغ و ارشاد و هدايت مردم به سوى خدا، نهاده مى شود.

ما، اينها را مى بينيم و پيش خود فكر مى كنيم، لابد هميشه چنين بوده است و مطلب، خيلى عادى و معمولى تلقّى مى شود و اصلًا ماجراهاى خونين و غم انگيزى كه بر اسلام و مسلمين گذشته است، در دل ها خطور نمى كند.

در نتيجه، طورى شده است كه عظمت نعمت اسلام و قرآن و مخصوصاً نعمت عُظماىتشيّع و ولايت، در نظر نسل فعلى ما، واضح و روشن نيست و قهراً چنان كه بايد، در حفظ و حراست آن نمى كوشند و احياناً در مقابل متاع بسيار پست و ناچيزى، نفيس ترين سرمايه هاى انسانى، بلكه تنها عامل تأمين حيات جاودانى خود، يعنىدين را از دست مى دهند.

و لذا لازم است، نسل جوان ما، به مطالعه تاريخ صدر اسلام، اهميّت بدهد و در حالات مردان و جوانان قوىّ الاراده و باايمان، با دقّت بينديشد كه با چه فداكارى اعجاب انگيزى در راه دفاع از حريم اسلام و قرآن كوشيدند و تمام عُلقه هاى مادّى را كه طبعاً به سان زنجيرهاى محكم به دست و پاى اكثر انسان ها بسته است و انسان را به عقب نشينى از صحنه هاى هولناك جهاد در راه حق، وا مى دارد، آن بزرگوارانِ عالى همّتِ باايمان، از دست و پاى خود گشودند و به تمام معناى كلمهگذشتن، از همه چيز، گذشتند و كلمه طيّبهلا اله الّا اللَّه را، نه تنها به زبان، بلكه به شراشر وجود و جميع ذرّات جسم و حقيقت جان، گفتند و بى هرگونه ترديد و نَوَسان، قدم به ميدان جهاد نهادند و سر

ص: 290

و دست و پيكر خود را هدف تير و نيزه و شمشير قرار دادند.

خون بسيار ارزنده و ذى قيمت خود را، به پاى درخت دين ريختند و اين شجره طيّبه را با خون خود، آبيارى كرده و شادابى و طراوت به آن بخشيدند تا امروز كه مى بينيم با ميوه و محصول فراوان و سرسبز و خرّم، تحويل ما داده اند.

فَجَزاهُمُ اللَّهُ عَنِ الاسْلامِ وَعَنْ جَمِيعِ الْمُسْلِمِينَ خَيْرَ الْجَزاءِ.

اينك، ما كه در تشرّف به اسلام و تشيّع، مديون زحمات فوق العاده گران قدر آن بزرگان هستيم، خود را موظّف به عرض سپاس و تشكر مى دانيم.

علاوه بر اين كه بايد به همان راهى كه آنها رفته اند، ما هم برويم و همان طور كه آنان، دين حنيف اسلام را، سالماً تحويل ما داده اند، سالماً تحويل آيندگان بدهيم، لازم است به منظوراحياى ذكر آن رادمردان عالم اسلام، در مجالس و محافل عمومى خود، شمّه اى از فضايل روحى و قدرت ايمانى و مراتب فداكارى آنها را مورد بحث و گفت وگو قرار دهيم.

و هم گه گاه، بار سفر بسته و از اوطان خود، به عزم زيارت قبرهاى مقدّسشان برويم و تعظيم مزارشان را كه مصداقتعظيم شعائر اللَّه است، از افضلقُرُبات بدانيم.

حال، از جمله آن پيشتازان ميدان فداكارى و جانبازى در راه خدا،شهداى احُد رضي الله عنهم هستند كه در روزگار غربت اسلام و بى كسى پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله قدّ مردانگى برافراشتند و به يارى دين خدا برخاستند و در برابر طوفان مصائب و مِحَن كه به آنها رو آورد، ايستادگى كردند و از پاى ننشستند، تا بالاخره، جان خود را در اين راه از دست دادند و با پيكر آغشته به خون، به لقاى خدا مشرّف شدند و به حيات ابدى نايل آمدند و امّت اسلامى را الى الابد، رهين منّت خود قرار دادند. و امروز ما در برابر تربت پاكشان مى ايستيم و مى گوييم:

السَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَنْصارَ دِينِ اللَّهِ وَأَنْصارَ رَسُولِهِ، عَلَيْهِ وَآلِهِ السَّلامُ، سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ، أَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ اخْتارَكُمْ لِدِينِهِ، وَاصْطَفاكُمْ

ص: 291

لِرَسُولِهِ، وَأَشْهَدُ أَنَّكُمْ قَدْ جاهَدْتُمْ فِي اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ، وَذَبَبْتُمْ عَنْ دِينِ اللَّهِ وَعَنْ نَبِيِهِ. (1) 1

و بالاخصّ، حضرت حمزه سيّدالشهدا عليه السلام، عموى بزرگوار رسول خدا صلى الله عليه و آله سهم بيشترى در نصرت و يارى دين خدا و رسول خدا دارد. و لذا در ميان شهداى احُد، داراى فضيلت ممتازى است كه مقام اقدس نبوى صلى الله عليه و آله درباره آن حضرت فرموده اند:

مَنْ زارَنِي وَلَمْ يَزُرْ قَبْرَ عَمِّي حَمْزَة فَقَدْ جَفانِي. (2) 2

هركس به زيارت من آيد و قبر عمويم حمزه را زيارت نكند، حقّاً درباره من جفا كرده است.

السَّلامُ عَلَيْكَ يا عَمَّ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله، السَّلامُ عَلَيْكَ يا خَيْرَ الشُّهَداءِ، السَّلامُ عَلَيْكَ يا أَسَدَاللَّهِ وَأَسَدَ رَسُولِهِ، وَأَنْتَ مِمَّنْ أَمَرَنِيَ اللَّهُ بِصِلَتِهِ، وَحَثَّنِي عَلى بِرِّهِ، وَدَلَّنِي عَلى فَضْلِهِ، وَهَدانِي لِحُبِهِ، وَرَغَّبَنِي فِي الْوِفادَةِ إِلَيْهِ، وَالْهَمَنِي طَلَبَ الْحَوائِجِ عِنْدَهُ (3) 3

ص: 292

شيطان و اتباع شيطان، در امان نگه دارد و فرزندان ما را از انحرافات اعتقادى و اخلاقى و عملى، مصون و محفوظ بفرمايد. انَّهُ وَلِىٌّ قَدِيرٌ.اللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمّدٍ وارْزُقْنا حَجَّ بَيْتِكَ الْحَرامِ وَزِيارَةَ قَبْرِ نَبِيِّكَ وَالائِمَّةِ عَلَيْهِمُ السَّلام فِي كُلِّ عامٍ وَلا تُخْلِنا يا رَبَّنا مِنْ تِلْكَ الْمَشاهِدِ الشَّريفَةِ وَالْمَواقِفِ الْكَرِيمَةِ ما ابْقَيْتَنا. وَالْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ وَصَلَّى اللَّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ الطّاهِرِين