ص: 2

ص: 3

ص: 4

الجمان و تألیفات دیگر درباره تشبیهات 41- 44 نسخه خطّی (الجمان) 44- 45 مقدّمه مؤلّف 47- 48 تشبیه در سوره بقره 49- 62 تشبیه در سوره ال عمران 63- 66 تشبیه در سوره انعام 67- 83 تشبیه در سوره اعراف 84- 96 تشبیه در سوره یونس 97- 119 تشبیه در سوره هود 120- 122 تشبیه در سوره رعد 123- 125 تشبیه در سوره ابراهیم 126- 134 تشبیه در سوره نحل 135- 139 تشبیه در سوره کهف 140- 151 تشبیه در سوره انبیاء 152- 154 تشبیه در سوره حج 155- 159 تشبیه در سوره نور 160- 171 تشبیه در سوره نمل 172- 177 تشبیه در سوره عنکبوت 178- 180 تشبیه در سوره احزاب 181- 182 تشبیه در سوره سبأ 183- 191 تشبیه در سوره یس 192- 235 تشبیه در سوره صافات 236- 241 تشبیه در سوره فصّلت 242- 247 تشبیه در سوره محمّد (ص) 248- 260

ص: 5

تشبیه در سوره فتح 261- 281 تشبیه در سوره الذاریات 282- 285 تشبیه در سوره اقتربت 286- 297 تشبیه در سوره الرحمن 298- 306 تشبیه در سوره واقعه 307- 316 تشبیه در سوره حشر 317- 319 تشبیه در سوره صفّ 320- 327 تشبیه در سوره جمعه 328- 329 تشبیه در سوره منافقین 330- 331 تشبیه در سوره (ن) 332- 335 تشبیه در سوره (سأل سائل) 336- 339 تشبیه در سوره مدثّر 340- 346 تشبیه در سوره انسان 347- 354 تشبیه در سوره مرسلات 355- 362 تشبیه در سوره فیل 363- 367 ملحقات: 369 ترجمه آیاتی از قرآن کریم که در متن (الجمان) نقل شده است 370- 390 ترجمه احادیث، و روایات، و امثال، و عبارتهای عربی منقول در مقدّمه مصحّحان و متن (الجمان) 391- 406 ترجمه اشعار عربی مقدّمه مصحّحان 407- 413 ترجمه اشعار متن 414- 513 ترجمه اشعار و عبارتهای عربی در پاورقیها 514- 517 منابع و مآخذ تصحیح (الجمان) 519- 527 منابع و مآخذ ترجمه (الجمان) 529- 532

ص: 6

فهرست قافیه های اشعار 533- 557 فهرست نامهای اشخاص و فرقه ها و قبیله ها 558- 575 فهرست مکانها و بناهای تاریخی 576- 578 فهرست نامهای ستارگان و اصطلاحات نجومی 579- 581

ص: 7

ص: 8

که راهی به مقایسه آن دو کلام نیست و بی اختیار به عجز خود از آوردن مثل کلام خدا قرآن کریم اعتراف کند. علاوه بر آن، مؤلّف گاهی بمقتضای بحث از یک آیه، از بی وفایی و ناپایداری و فنای دنیا سخن به میان می آورد، و آن را با بیتهای شعری در زهد و بی اعتباری دنیا مؤکّد می گرداند (1)، و احیانا گاهی بمناسبت موضوعی که در بحث از تشبیه در یک آیه مندرج است، سخن را از بحث اصلی به آن موضوع منتقل می کند، و به شرح و بسط آن می پردازد؛ مانند بحث درباره تشبیه آیه وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتَّی عادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ (2) که در این باب سخن را به بحث درباره منازل قمر وارد ساخته، و سیر ماه را در برجهای دوازده گانه مطابق عقیده پیشینیان و تا حدودی مفصّل بیان داشته است (3).

روش و اسلوب مؤلّف در بیان تشبیه یک آیه چنین است که نخست آیه ای را مطرح می کند، و بر حسب مورد به شرح و توضیح برخی کلمات و لغات آن از نظر معنی و اعراب، و احیانا اشتقاق و قراءت می پردازد، و سپس اشاره ای اجمالی به معنای آن می کند، آنگاه تشبیهات شاعران نامی و مشهور عرب را در موضوع تشبیه آن آیه نقل می کند، و بدون این که غالبا خود در این باب نظری اظهار دارد، خواننده را به قضاوت می طلبد که: هو المسک ما ذیّعته یتضوّع.

در میان شاعران قدیم و محدث و مولّد، وی بیش از همه از (ذو الرّمّه، اعشی، امرؤ القیس، ابن المعتزّ، نابغه ذبیانی) در موضوع تشبیه آیات قرآن کریم سخن به میان آورده و شعر ایشان را بعنوان بهترین شاهد آن تشبیهات نقل کرده، و شأن تشبیه آیات قرآن را از مقایسه با آنها منزّه و مبرّا دانسته است.

اشعاری که (ابن ناقیا) در موضوعات مختلف تشبیه آورده بالغ بر هزار و صد بیت از شاعران مختلف است که مصحّحان محترم (الجمان) وجوه اختلاف2.

ص: 9

آنها را در ذیل از منابع مختلف نقل کرده اند.

در خاتمه توجّه محقّقان و دانشمندان و خوانندگان محترم را به نکاتی که در ترجمه مدّ نظر داشته، معطوف می دارم:

1- تا آن جا که ممکن بوده پای بندی به متن را رعایت کرده، و همواره کوشش خود را مبذول داشته تا ترجمه مفهوم باشد، و از حدود عبارت متن تجاوز نکند.

2- چنانچه توضیحاتی برای روشن شدن ترجمه لازم بوده در میان دو کمان ( ()) افزوده شده است.

3- همه اشعار و جمله هایی که نصّ آنها مورد استشهاد بوده چنان که در متن بوده، بدون کم و زیاد، در ترجمه آمده است.

4- برای این که با افزودن ترجمه نصوص عربی و اشعار در متن، اختلال و تشویش در نظم مطالب پیش نیاید، مترجم بخشی را به نام (ملحقات) به ترجمه آنها اختصاص داد.

5- حواشی و توضیحات مصحّحان محترم و شماره آیات و سوره های قرآن کریم و شرح حال برخی شاعران مذکور در متن، و نیز اختلاف نسخه ها در ضبط شعرها در مراجع گوناگون بدون کم و زیاد ترجمه گردیده و صحّت و سقم آنها بر عهده مصحّحان است. ناگفته نماند که آن دسته از پاورقیهای مصحّحان که مربوط به توضیح پاره ای لغات بود، چون نقل آنها با توجّه به ترجمه متن زائد به نظر می رسید، حذف گردید.

6- توضیحاتی که مترجم در موارد لازم افزوده، با گذاشتن علامت (- م) مشخّص شده است.

7- مطابق تعبیر مؤلّف (ص) نشان اختصاری (صلّی اللّه علیه) و (ع) نشان اختصاری (علیه السلام) و (رض) نشان (رضی اللّه عنه) است.

8- تعبیرهای مؤلّف در مقام ستایش ذات حقّ و جمله های دعائی و نظیر آنها عینا نقل شده است.

9- با وجودی که در ترجمه متن و اشعار و نصوص آن کوشش فراوان به

ص: 10

عمل آمده، لیکن با توجّه به تحریفها و اشتباهاتی که در طول تاریخ احیانا در این گونه متون رخ داده، تضمین صحّت کامل ترجمه ممکن نیست، و امید است محقّقان محترم موارد اشتباه و اشکال را گوشزد مترجم کنند و پیشاپیش قدردانی و تشکّر او را بپذیرند.

دکتر سیّد علی میرلوحی فلاورجانی دانشیار گروه زبان و ادبیّات عرب دانشگاه اصفهان بیست و هفتم رجب المرجّب 1411 ه. ق مطابق بیست و چهارم بهمن ماه 1369 ه. ش

ص: 11

ص: 12

و تشبیهات و مجازهای مخصوص خود را دارد؛ تا جایی که می توانیم بگوییم: آن صورتها، صورتهای نفس او، و صورتهایی از جان هستی است که بر نفس وی منعکس شده است.

و بررسی ایشان (ادیبان عرب) درباره این موضوعات تقریبا از یک یا دو جمله بیرون نیست، و ای کاش ایشان به یک قطعه ادبی و یا یک کار فنّی کامل اهتمام ورزیده بودند.

(ادیبان) پیشین به این فنون اشتغال ورزیدند، و روشهای آن فنون را شناختند، و در آغاز کار اهتمامشان مصروف به تشبیه بود؛ زیرا تشبیه به واقع ملموس، و به طبیعت شعر در دوران جاهلی و صدر اسلام نزدیکتر بود، تا جایی که دکتر عبد العزیز الاهوانی، تشبیه را در بسیاری حالتها، مظهری از مظاهر تفکّر ابتدایی و سادگی اوّلی شمرده است. (1)

ایشان به شکوه و زیبایی تشبیه پی بردند، و شاید آنچه مبرّد درباره تشبیه نوشته بهترین دلیل بر توجّهشان به این شکل از شکلهای بیان باشد؛ وی تشبیه را به سه قسم تقسیم کرده است: تشبیه مفرط، و تشبیه مصیب، و تشبیه بعید (2). وی متوجّه تشبیه صورت به صورت در (این) شعر مجنون شده است:

1 کانّ القلب لیلة قیل یغدی بلیلی العامریّة او یراح

2 قطاة عزّها شرک فباتت تعالجه و قد علق الجناح

3 لها فرخان قد غلقا بوکر فعشّهما تصفّقه الرّیاح

4 فلا باللّیل نالت ما ترجّی و لا بالصّبح کان لها براح

و بتحقیق مبرّد، آن شکوه و زیبایی که در این تشبیه وجود دارد، احساس کردهم.

ص: 13

جایی که گفته است: (و بتحقیق شاعران پیش از وی (مجنون بنی عامر) و شاعران پس از او، شعر سروده اند؛ ولی به این درجه از دقّت در درستی و بجا بودن تشبیه نرسیده اند). (1)

ص: 14

می گوید: (تشبیه میان دو چیزی تحقّق می یابد که در معناهایی که هر دو را فرا می گیرد، و به آن موصوف می شوند، شرکت دارند، و در اموری که اتّصاف به آنها مخصوص یکی از آن دو می باشد، متمایزند.) (1)

رمّانی درباره تشبیه می گوید: (تشبیه اعتقاد به این معنی است که یکی از دو چیز از دیدگاه حسّ یا عقل جانشین دیگری می شود) (2)، و باقلانی همین تعریف را از وی نقل کرده است (3).

دانشمندان علم بلاغت در تعیین معنای بلاغت به همین شکل، ادامه دادند؛ تا هنگامی که سکّاکی (626 ه.) ظهور یافت؛ پس نزد وی اصطلاح تشبیه بر مشارکت چیزی با چیز دیگری، در امری از امور، دلالت می کرد. و بتحقیق خطیب قزوینی (متوفّای 739 ه.) مؤلّف خلاصه قسم سوم مفتاح العلوم سکّاکی، توانست تشبیه را به گونه ای دقیقتر از دیگران تعریف کند. وی گوید: (تشبیه عبارت از دلالت بر مشارکت امری با امری دیگر در معنایی از معانی است.) (4)

ص: 15

اهل الاندلس (1) تألیف (شیخ ابی عبد اللّه محمّد بن الکتانی الطبیب) و کتاب (التشبیهات من اشعار اهل الاندلس (2) تألیف ابی الحسن علی بن محمّد بن ابی الحسین الکاتب، و کتاب حلیة اللّسان و بغیة الانسان فی الاوصاف و التشبیهات و الاشعار السّائرات (3) تألیف ابی عامر السالمی محمّد بن احمد بن عامر، و کتاب الجمان فی تشبیهات القرآن تألیف ابن ناقیا البغدادی، و آن کتابی است که امروز به ظهورش می رسانیم.

2

ص: 16

است، و آن همان نامی است که می بینیم در نخستین صفحه کتابش الجمان و در مقدّمه آن، جایی که می گوید: (قال عبد اللّه بن محمّد بن ناقیا ...) و جایی که می گوید: (قال الاستاذ الفاضل ابو القاسم عبد اللّه بن ناقیا ابن داود ...) مرقوم شده است.

و (صحّت) آن نام (عبد اللّه) را آنچه برخی از مورّخان بیان داشته اند تأیید می کند؛ مانند ابن النّجار که می گوید: (الحنفیّ المعروف بالبندار الشّاعر هکذا رأیت اسمه بخطّ یده و رأیت بخطّ عبد الوهّاب الانماطی اسمه عبد الباقی (: او حنفی و معروف به البندار شاعر است. و نام او را با خط خودش چنین دیدم، و به خطّ عبد الوهّاب الانماطی دیدم نام او عبد الباقی است)) وی (ابن النجّار) گفته است: (وجه صحیح در نام او همان است که با دست خودش نوشته است) (1).

و بتحقیق این اختلاف در نام وی، موجب شده برخی مورّخان دوبار از وی نام برند؛ یک بار در میان کسانی که نامشان (عبد اللّه) است، و یک بار در میان کسانی که نامشان (عبد الباقی) است.

ص: 17

ابن ناقیا اهل محلّه (الحریم الطّاهری) است، و آن محلّه ای در بغداد و منسوب به طاهر بن الحسین است، وی ساکن خیابان دار الرّقیق از سوی (درب العوج) (1) بوده است، و در الجواهر المضیّه آمده است : وی اهل خیابان (دار الرّقیق) بوده، و آن در محلّه (الحریم الطّاهری) واقع است. (2)

ابن ناقیا ادیب شاعر و لغوی است. وی مردی فاضل، و صاحب فنّ بیان در نظم و نثر و ادب، و نگارش مقامات، و دارای تألیفاتی در ادب (3) بوده است. او چنان که عماد اصفهانی می گوید: (از شاعران حکومت قائمیه و حکومت مقتدریّه (4)، و از اهل محلّه (الحریم الطّاهری) در بغداد است، وی شاعری نغزآفرین و فاضلی سودمند است، و افزون بر نظم جالب و نثر عالی وی موجود نیست، و او را مقامات ادبی معروفی میان اهل ادب است، و شعرش لطیف و اسلوبش سالم است (5).

مقام دانش وی از آثارش، مانند کتاب مقامات او، و کتاب الجمان فی تشبیهات القرآن آشکار می شود. و هر کس در این دو کتاب و بویژه کتاب اخیر نظر کند، بخوبی متوجّه می شود که وی اطّلاعات گسترده ای داشته، و دارای معلوماتی با گرایشهای متنوع و شکلهای متعدّد بوده است، و از روایتهایی که در کتاب الجمان بیان داشته، روشن می شود که وی نخست نزد پدرش که راوی شعر و ناقل اخبار بوده به تحصیل پرداخت. وی در موارد بسیاری می گوید: (حدّثنی ابی (: پدرم برایم حدیث کرد)) یا (انشدنی ابی (: پدرم برایم قراءت کرد))، و تعبیرهای دیگری که آشکارا دلالت دارد بر این که پدرش را بهره ای در دانش و ادب بوده است.).

ص: 18

ابن ناقیا (ادب و علم را) از (ابو القاسم علی بن محمّد التّنوخی) (1) و (ابو الحسین بن احمد بن النقور) و (العشاری) و (ابن المقتدر) و (عبد الرّحمن بن عبد اللّه المخرّمی) شنید، و از گروهی از شاعران مانند (ابو الخطّاب محمّد بن علی الجبلی) و (ابو القاسم عبد الواحد بن محمّد المطرّز) و (ابو الحسن محمّد بن محمّد البصری) روایت کرده، و تصنیفات او، و نثر و نظم و بخشی از حدیث او را نقل نموده است (2).

عبد الوهّاب الانماطی، و محمّد بن ناصر، و شجاع بن فارس الذهلی و ابو غالب الدّیلمی، و ابو علی بن المهتدی، و ابن السّمرقندی (3)، از او روایت کرده اند.

ص: 19

آنچه گذشتگان در این خصوص، درباره او نقل کرده اند امری شگفت است، چگونه چنین شیوه ای در پیش داشته کسی که مردی دانشمند و فاضل بوده، و در مطالعه قرآن مراحلی پیموده، و در تفسیر قرآن دستی داشته است، و ممکن نیست کتاب الجمان را جز مردی آراسته به کمال اخلاق، و متّصف به پاکدامنی، و مشهور به شایستگی و تقوا تألیف کند. و شاید ابن ناقیا، پیش از آن که پا به سنّ بگذارد- آن روز که وی شاعری جوان بوده و شعر لطیف می سروده و عشق سوزان دلش را فاش می ساخته، و در مجالس سخن از عشقهای خود را میان دوستانش باز می گفته- چنان بوده که مورّخان وصفش را گفته اند. پس بتحقیق وی شاعری نیکوسرا و نغز گفتار، نمکین معانی و دارای شناختی نیک از ادب و زیرک و آراسته و سر آمد خوبیها در میان مردم بوده است (1)، و شاید این صفات و خصلتهای لطیف، و شوخ طبعی عجیب، موجب شد مورد اتّهام و انتقاد قرار گیرد؛ چه کسی می داند؟

شاید روزگار بسیاری از ویژگیهای زندگی خاصّ او را آشکار سازد، و پرتوی بر موارد مبهم آن بیفکند، تا آن مرد سهم خویش را از خامه های پژوهشگران و محقّقان بگیرد.

ص: 20

که خدای آدم را از بهشت بیرون نراند مگر به آن سبب که ابن الشّبل در پشت او بوده است) آنگاه گفت: نزد او برو، و برای او بخوان:

9 فکونک فی الظّهر من آدم بشؤمک أهبطه اذ عصی

10 و لو کان آدم ذا خبرة بانّک من نسله لاختصی

و به او گفته شد: (مگر تو نزد شیخ ابن الشّبل درس نخوانده ای؟) گفت: (بلی، و گرنه این کودنی را از کجا به دست می آورم!) آن سخن به گوش ابن الشبل رسید، پس گفت:

11 ما شئت إنّ الحلم رأیی و شأنی الخیر إن حاولت شرّا

12 فانت اقلّ ان تلقی بذمّ مجاهرة و أن تغتاب سرا

(1) و شاید این گونه رفتارش با آموزگاران و استادانش، خشم را ضدّ او بر انگیخت، و به آن خصلتهایی که پیشینیان یاد کردند موصوف شد.

ص: 21

و ابن ناقیا- رحمه اللّه- زیرک و زبردست، و نمکین کلام، و نیکو سراینده بود، و در شرح حال ابو علی بن سلیمان ادیب بغدادی آمده است: (او از نمکین سخنانی که مرا شنوانید این بود که گفت: از ابو القاسم بن ناقیا البغدادی درباره متنبّی، و ابن نباته، و سیّد رضی پرسیدم، گفت: داستان ایشان داستان مردی است که ساختمانهای برافراشته و کاخهای بلندی ساخت، و او متنبّی است، دیگری آمد، و اطراف آن، چادرها و خیمه هایی برافراشت و او، ابن نباته بود، سپس رضیّ آمد، و گاهی بر این و گاهی بر آن وارد می شد). (1)

ص: 22

نیکوآورنده و شعرش لطیف می باشد.

حقیقت هر چه باشد، ما اکنون این جا آنچه به آن دست یافته ایم بیان می داریم، شاید روزگار پرده از دیوان بزرگ او بردارد، تا محقّقان از آن بهره مند شوند.

ص: 23

ه 27 و آکله بغیر فم و جوف لها الحیوان قوت و النّبات

28 تصرّف السنا من غیر نطق سوی لغة تخالفها لغات

29 فما أکلت به تحیی و تطغی فان تشرب یعاجلها الممات

... و این اشعار را- در تعبیر از شب و روز با عبارت معمّا-:

و 30 ما أسود فی حضنه أبیض و أبیض فی حضنه أسود؟

31 ما افترقاقطّ و لا استجمعا کلاهما من ضدّه یولد

32 عمّره بالعدل میزانه رجحان ذامن نقص ذا یوجد

و این اشعار را- در تعبیر از سنگ و آهن و چخماق با عبارت معمّا-:

ز 33 و ما ذکر أنثاه من غیر جنسه و جنسا سوی جنسیهما یلد الذکر

34 ولیدهما بالقمط یحیی و عمره إذا لم یقمّط خطفة اللّمح بالبصر

و این اشعار را- درباره شمع-:

ح 35 و هیف بالوصائف مخطفات یلاحظها الدجی من خلف ستر

36 یصوغ لها التبسّم من دموع علی ذهب النّحور عقود درّ

37 یریک خوافق العذرات منها عقیقا أثمرته غصون تبر

38 طوین ذوائبا للّیل سودا بنشر ذوائب للّیل حمر

و این اشعار را- درباره ماهی-:

ط 39 و مخصورة الجسم فی جوشن أهلّته سندس أخضر

40 طویلة عمر اذا خدّرت و إن ابرزت عمرها أقصر

41 بقدّ و لمّا تقم قامة و سعی بلا قدم تخطر

42 إذا جلیت بین خطّابها و أبصر عذرتها المبصر

43 و أغلت ملاحتها مهرها و مثل الملیحة قد یمهر

44 تقمّط کالطّفل منکوسة الی جاحم قعره (سعّر)

(1)

45 فامّا تضمّخ کافورة أو المسک عن جنبها یقطم.

ص: 24

46 و إمّا تفضّض منها الإها ... ب و من فوقه ذهب اصفر

47 و إمّا صفائح مثل اللّجین عقیق علی جسمها احمر

48 فتلک من اللّه للشاکرین رزق یدوم لمن یشکر

(1) و از اشعار اوست:

49 أخلّای ما صاحبت فی العیش لذة و لا زال من قلبی حنین التّذکّر

50 و لا طاب لی طعم الرّقاد و لا اجتلت لحاظی مذفارقتم حسن منظر

51 و لا عبثت کفّی بکأس مدامة یطوف بها ساق و لا جسّ مزهر

(2) ابن ناقیا، ابو اسحاق ابراهیم بن علی بن یوسف شیرازی فیروزآبادی را (با این اشعار) مرثیه سرود:

52 أجری المدامع بالدم المهراق خطب أقام قیامة الآماق

53 ماللّیالی لا تؤلّف شملها بعد ابن بجدتها أبی اسحاق

54 إن قیل مات فلم یمت من ذکره حیّ علی مرّ اللیالی باق

(3) و از اشعار نیکوی اوست درباره شمع:

55 مساعدة لی ما تملّ و قد حلت باحوالها فی اللیل حالی اجمعا

56 سهادا و وجدا و اصطبارا و حرقة و لونا و سقما و انتصابا و أدمعا

(4) و درباره یکی از رئیسان که رگ زده بود، (این دو بیت را) سرود و برای او فرستاد:

57 جعل اللّه ذو المواهب عقبا ... ک من الفصد صحّة و سلامه

58 قل لیمناک کیف شئت استهلّی لا عدمت النّدی فأنت غمامه

(5)4.

ص: 25

و از جمله اشعار اوست:

59 خلعت التّصابی و استراح عذولی و صار سبیل السّالکین سبیلی

60 فیا ربّ لهو قد شهدت و فتیة صحبتهم صرفا بکأس شمول

61 و قد یرد الحانات زقیّ مقدّما و یکرم دون الطّارقین رسولی

62 و خمّارة لاذت برحلی تکرّما فکان مبیتی عندها و مقیلی

63 أظلّ إذا فار الهجیر ببیتها و صحبی فی ظلّ هناک ظلیل

64 تدیر أباریق الشّمول و للدجی نجوم علی الآفاق غیر أفول

65 فیغنین عن ضوء المصابیح أکؤسا قنادیلها تذکی بغیر فتیل

66 و محسنة إمّا إذا شئت غرّدت فبین خفیف تارة و ثقیل

67 أری الذکر بعد المال یخلد باقیا و لم أر ذکرا صالحا لبخیل

(1) و در شرح حال علی بن فضال بن علی بن غالب بن جابر بن عبد الرّحمان آمده است که سلفی گفت: رئیس ابوالمظفّر ابیوردی گفت: ابو القاسم بن ناقیا درباره ابن فضّال المجاشعی المغربی برای من شعری خواند؛ و درباره مناسبت سرودن آن گفت: در بغداد به دار العلم وارد شدم، او ابن فضّال در روزی سرد علم نحو تدریس می کرد، من گفتم:

68 الیوم یوم قارس بارد کانّه نحو ابن فضّال

69 لا تقرأ النّحو و لا شعره فیعتری الفالج فی الحال

(2) و از اشعار اوست در حال بیماری:

70 نمضی کما مضت القبائل قبلنا لسنا باوّل من دعاه الداعی

71 تبقی النجوم دوائرا أفلاکها و الارض فیها کلّ یوم ناع

72 و زخارف الدنیا یجوز خداعها أبدا علی الابصار و الاسماع

(3)4.

ص: 26

ابن الفوطی در شرح حال امیر ابو الحارث مهارش بن علی بن المجلّی العقیلی گفته است: وی را ابو القاسم بن ناقیا با قصیده درخشانی مدح گفت، و از جمله ابیات آن است:

73 أسفر الحقّ عن ضلال بهیم و قضی السّیف دین کلّ غریم

و از جمله آن اشعار است:

74 أصبح الدهر منک فی حلل السّع د، و عهد الایّام غیر ذمیم

75 فخر الملک بالأمیر فما یع رب الّا عن رأیه المستقیم

76 و أنارت برأیه دولة القا ثم بعد الظنون و التّرجیم

77 أنت جلّیتهنّ یابن المجلّی کربا آذنت بأمر جسیم

(1) و آخرین شعری که ابن ناقیا سروده است:

78 نزلت بجار لا یخیّب ضیفه ارجّی نجاتی من عذاب جهنّم

(2)

79 و انّی علی خوف من اللّه واثق بإنعامه و اللّه أکرم منعم

(3)

3

ص: 27

پیش گذشت، گرد آوریم، وی کتابهای بسیاری در ادب به خطّ خویش نگاشته است (1)، امّا کتابهای وی؛ کتابهایی که منابع تحقیق از آن یاد کرده اند عبارت است از:

1- (کتاب ملح الممالحة) نمونه ای از آن کتاب را یاقوت (حمویّ) در شرح حال احمد بن یوسف بن صبیح (متوفّای 213- ه. یا 214 ه.) یاد کرده؛ می گوید:

(ابو القاسم عبد اللّه بن محمّد بن ناقیای کاتب در کتاب ملح الممالحة آورده و گفته است:

چون عبد اللّه بن طاهر از بغداد بسوی خراسان بیرون شد، به پسرش محمّد گفت: اگر در مدینة السّلام خواستی با کسی معاشرت کنی پس بر تو باد به احمد بن یوسف کاتب؛ که وی را صفت مردانگی است، پس محمّد هنگامی که از تودیع پدرش برگشت، به چیزی جز شتاب بسوی خانه احمد بن یوسف توجّهی نداشت. (پس از ورود) احمد بن یوسف موضوع را دریافت، پس گفت: ای کنیز برای ما ناهار بیاور، کنیز غذایی، و چند گرده نان مرغوب حاضر ساخت، و انواع ساده ای از غذا و مقداری شیرینی پیش آورد، و در پی آن، انواعی نوشیدنی در شیشه زیبا و ظرفهایی نیکو آورد و گفت: (امیر از هر کدام می خواهد تناول کند) سپس به او گفت: (چه خوب است اگر رأی امیر بر آن قرار گیرد که بنده اش را عزّت نهد، و فردا نزد او آید.)،

محمّد برخاست و از وصف پدرش درباره احمد بن یوسف در شگفت شد، و خواست (وضع) او را بر ملا سازد، پس هیچ سردار بزرگ و شخص مشهوری را از نظر دور نداشت مگر آن که ایشان را آگاه ساخت که وی از سوی احمد بن یوسف دعوت شده، و از ایشان خواست با او بیایند؛ چون فردا شد، آهنگ خانه احمد بن یوسف کردند، در حالی که وی خویشتن را آماده و مردانگیش را آشکار ساخته بود، پس به اندازه ای فرشها و پرده ها، و غلامان و کنیزان، مشاهده کرد که وی را متحیّر ساخت؛ وی سیصد سفره غذا گسترده، و سیصد کنیز دور تا دور آن سفره ها را گرفته6.

ص: 28

بودند و بر هر سفره سیصد نوع از انواع کاسه های طلا و نقره، و آبگوشت خوریهای چینی، چیده شده بود. وقتی سفره ها بر چیده شد، ابن طاهر گفت: (آیا آنها که بر در خانه اند غذا خوردند؟) پس نگاه کردند و دریافتند که همه آنها که بر در خانه بوده اند، برایشان سفره ها گسترده شده بوده، و همه غذا خورده اند. محمد بن عبد الله گفت: (ای ابو الحسن، میان دو روز تو، فرق بسیار است!) گفت: (ای امیر، آن روزی خودم بود، و این مردانگی من است). (1)

2- (شرح کتاب الفصیح ثعلب) ابن ناقیا در آغاز آن گفته است: (این کتابی است که در شرح کتاب الفصیح و توضیح آن املا (2) نمودم، و بتحقیق مردم درباره آن کتاب سخن بسیار گفته اند، برخی آن را به (ابن الاعرابی) نسبت داده اند، و برخی آن را به خطّ خرّاز دیده اند که آن را از وی روایت می کند. (ابن ناقیا) در ادامه سخن گفته است: (چون یعقوب بن السّکّیت، کتاب الاصلاح (3) را نگاشت، ابو العبّاس ثعلب آن را بعاریت گرفت، و در آن دقّت کرد) و چون کتاب الفصیح را منتشر ساخت یعقوب ابن السّکیت گفت: (کتاب مرا برید، خدای بینی او را ببرد.) (4)

3- مختصر الاغانی: وی کتاب الاغانی تألیف ابو الفرج اصفهانی را در یک جلد خلاصه کرده است. (5)

4- دیوان رسائل (6) (مجموعه نامه ها).7.

ص: 29

5- اغانی المحدثین (1): عمری آن را المحدث فی الاغانی نام برده است، و می گوید: و از ایشان است اسرائیل العوّاد که ابن ناقیا در بیش از یک مورد از کتابش موسوم به المحدث فی الاغانی، از وی یاد کرده است (2).

6- ملح الکتّاب (3): قرشی آن را ملح الکتابة فی الرّسائل (4) نام برده، و شاید آن کتاب همان دیوان رسائل او باشد.

7- مقامات ادبیّة: ابن ناقیا را کتاب مقامات هشتگانه ای است که آن را- بنا بر عادت شاعران در سرودن شعر و بنا بر شیوه حکیمان در نگارش حکمت بر زبان حیوانات- با نام مستعار مشخّص نموده است. آن کتاب ضمن مجموعه ای در چاپخانه (احمد کامل سلطان با یزید) سال 1331 ه در استانبول چاپ شده است (5)، و در آن مجموعه (علاوه بر مقامات ابن ناقیا، مقامات دیگر و کتاب دیگری به این شرح) است:

الف: مقامات الحنفیّ، تألیفات ابی العلاء احمد بن ابی بکر بن احمد بن احمد الرازی که از زبان ابو عمرو التنوخی و الفارس بن بسام المصری بیان شده است.

آن کتاب به (شخصی به نام) ابو حامد محمّد بن محمّد ابن القاسم الشهرزوری (با القاب) الاجلّ الاوحد الاکمل الافضل الامجد محیی الدین عزّ الاسلام اقضی القضاة رئیس الحکام تقدیم شده است، آن مقامات از صفحه آغاز مجموعه تا صفحه 115د.

ص: 30

آن را دربردارد.

ب: مقامة شرف الدین ابی الثناء محمود بن عمر الانطاکی از صفحه 116 تا صفحه 122.

ج: المقامة المولویّة الصاحبیّة الصفویّة از صفحه 153 تا صفحه 198.

د: المقامة الدجیلیّة تألیف عثمان افندی العمری الموصلی از صفحه 199 تا صفحه 285.

ه: مقامة شهاب الدین احمد بن ابی البرکات السویدی، از ص 286 تا صفحه 310.

و: المقامة الزرعیة تألیف سید نصر اللّه الحسینی از ص 311 تا صفحه 327.

ز: مقامة السیّد حسن بن السید محمّد امین الحسینی الحائری از صفحه 327 تا صفحه 334.

ح: کتابی در بیان نامهای گرگ تألیف علامه الحسن بن محمّد الصغانی از صفحه 335 تا صفحه 338.

ط: المقامة الدرّیّة تألیف السیّد عمر بن ابراهیم بن الحسین الرّسعنی (1) از صفحه 339 تا صفحه 347.

امّا مقامات ابن ناقیا: مقامات وی از صفحه 123 شروع می شود و تا صفحه 152 ادامه می یابد. آغاز آن چنین است: (قال الاستاذ الفاضل ابو القاسم عبد الله بن محمّد بن ناقیا بن داود: هذه حکایات أحسنّا العبارة فیها، و هذّبنا ألفاظها و معانیها، و جلوناها فی حلیّ البلاغة علی سامعها و راویها، و قد سلک بعض المتقدّمین هذا المذهب فی مثلها، ریاضة للخاطر، و تحدّیا للقریحة، غیر ناثل جفیرها للمرمی، و لا رائدا لسوامها عند أحد مرعی؛ و إنّما و سمتها باسم مستعار علی عادة الشّعراءم.

ص: 31

فی تشبیب القاصد، و الحکماء فی وضع الحکمة علی ألسنة البهائم و لیس ذلک بمحظور، و إنّما هو تصرّف فی العبارة، و راحة من تعب الجدّ الی ملح البلاغة؛ و قد قال بعضهم: جدّ الادب و هزله معا جدّ. و کان ابن عبّاس- رحمه اللّه- اذا أکثر من الجدّ قال: (حمّضوا) یرید الاخذ فی طرف الأحادیث کما تتمرّأ الإبل بالحمض إذا بشمت الکلأ. و قد ورد من امثال العرب ما یستحیل فی الحقیقة علی ما استعمل له، و لا یسمّی ذلک کذبا، و قالوا علی لسان (ولد العتب یخاطب اباه): (1) ...

80 قد هدموا بیتک لا أبالکا و زعموا أنّک لا اخالکا

(2) و أنا أمشی الدأ لاحوالکا انشد ذلک محمّد بن یزید فی کتاب الکامل و هو من نفیس الکتب یرویه اصحاب الحدیث.

و نحن فلم نبلغ فیما أوردناه فی هذه المقامات الی هذا الحدّ، و ان کنّا قد مزجنا فیه اللّعب بالجدّ، و نعوذ باللّه ممّا أسخطه من خطل القول، و نرغب الیه فی تغمّدنا بالتّجاوز و العفو، انّه ولیّ الرّغبة الیه، إن شاء اللّه) (3).

و پس از این مقدّمه، المقامة النّاشئة می آید، و آن:4.

ص: 32

(مقامه دوم از صفحه 124 تا صفحه 128 است و مقامه سوم از صفحه 128 تا صفحه 132 و مقامه چهارم از صفحه 132 تا صفحه 136 و مقامه پنجم از صفحه 136 تا صفحه 138 و مقامه ششم از صفحه 139 تا صفحه 143 و مقامه هشتم از صفحه 144 تا صفحه 147 و مقامه نهم از صفحه 148 تا صفحه 153) و مشاهده می شود، مقامه اول و مقامه هفتم از نسخه چاپی افتاده است.

و هر یک از (مقامه) های ابن ناقیا، با تفسیر برخی از کلمه های غریبی که در آن وارد شده پایان می پذیرد؛ به اضافه شرح برخی از کلمه های (غریب) (1) که ناشر در پاورقی افزوده است. و مثل چنین تفسیری را در آخر هر مقامه، در سایر (مقامات) که با (مقامات) ابن ناقیا چاپ شده نمی بینیم. و چنین بر می آید که او خود- همانند روشی که در کتاب الجمان فی تشبیهات القرآن دارد- تفسیر کلمه های غریب را در آخر هر مقامه افزوده است.

و برای این که تصویری واضح از اسلوب ابن ناقیا در نگارش (مقامات) به دست دهیم، المقامة الناشئة را نقل می کنیم، و آن مقامه چنین است: (2) (حدّثنی بعض الفتّاک، قال: (خرجت فی السّلاح الشاک؛ و قد نشر الظّلام سربه، و قضی النّهار نحبه، و الخلّة داعیة الی السّلّة، و اندمقت فی بعض الطرق متعرّضا ابناء اللّمق، حتّی اذا حدی الدجی قلاصه، و استلم الجوّ دلاصه، توجّست یمینا، فتواریت منه کمینا، و اذا شخص قد ظهر لم ینتظم مثله سلک النّظر و لا وقع لیم.

ص: 33

أنّه من البشر مشتملا ضافی الوبر، یتطایر من فمه شواظ الشرر؛ تارة یثب باجمعه کالشّیطان، و تارة یعسل بأربعه کالسّرحان متطرّفا کفّین من الحدید، وقعهما تحلّة القسم علی الصعید، فخنست له حتّی اصحر، و تتبّعته علی الاثر و إذا به قد اقتحم منازل أهل البلی، و سکّان أهل الثّری، و لا یرقب فیه ذمّة و لا یرحم لهم رمّة، فجعل یطأ الأجداث، و یخترقها و یستافها و (ینتشفها) (1) حتّی وقع علی ضالّته، و ادرک دفین لیلته، فرأیت منه العجب العجاب فی سفی تلک الاحجار و التّراب، حتی وصل الی البائس فی ذلک القعر الدامس، فجبذه من ضریحه، و نبذه علی صفیحه فسلب أکفانه، و حطم إرانه، ثمّ عاد ... و تناول حجرا ... و هال علیه ذلک التّراب و الأحجار، و ولّی حتّی دخل الجدار فاذا بحرکة العسس و الطّوّاف، فعدل الی مئذنة فأناف، ثمّ رفع عقیرته، فذکّر و خوّف، و وعظ و استعطف، و وصف الدنیا و زوالها، و القیامة و أهوالها، و النّار و عذابها و الجنّة و أکوابها، فسمعت بکاء القوم، و کأنّی أری ذلک فی النّوم، و قد هزّنی فعاله، و هالنی احتماله. کان ذلک و أنا معه لاعلم مستقرّه و مستودعه؛ فلمّا انحدر من قلّة المسجد فصحت (2) الیه، و هو ینشد:

81 ما ینقص الکامل من کماله ما جرّ من نفع الی عیاله

ثمّ اتبعه متمثّلا بقول الاول:

82 ذلک خیر من التأبّط فی شقّ الشّمال الحقین و القمعا

فانخرطت معه فی سلک الطّریق، و قارنته کالرّفیق، و قلت: (یا عبد اللّه، لقد رأیت منک العجب العجاب، و انت بهذا الادب)، فقال: (لم یخف علیّ فضولکم.

ص: 34

منذ اللّیلة، فما علیک من ذی العیلة کلّ امری فی شأنه ساع، فاستر یستر اللّه علیک، و لا تنکرنّ ما رأیت، فإنّها الغنیمة الباردة، و سیّان من عرض مستقفیا، او خرج مختفیا، و قد قال صاحب الشّریعة: (أطلبوا الرّزق فی خبایا الأرض) فقلت: (ویحک! یعنی فی استخراج النّبات لا فی نبش الاموال.)، فقال:

(لست بالتأویل أولی منّی أنا الیشکریّ ذو سمعت به.) ثمّ انفصل، و هو یقول:

83 أنا ابن عمّ اللّیل و ابن خاله إذا دجا دخلت فی سرباله

84 ماذا یرینی اللّیل من اهواله لست کمن یجزع من خیاله

تفسیر الالفاظ من هذه المقامة:

(اللمق) محاجّ الطّریق، و هو من المقلوب، یقال: (لمقه) و (لقمه).

(تحلّة القسم): من کلامهم الجاری مجری المثل، اذا أرادوا سرعة الشّی ء، و خفّة لبثه، شبّهوه بتحلیل القسم. و قال الشاعر: و هو عبدة بن الطبیب- و ذکر ثورا:

85 یخفی (1)

التّراب بأظلاف ثمانیة کانّما وقعها بالأرض تحلیل

یقول: (هو سریع خفیف بقوائمه لا یثبت علی الأرض الّا کتحلیل القسم. و قال ابن أحمر، و ذکر الرّیح:

86 إذا عصبت رسما فلیس بدائم به وتد الّا تحلّة مقسم

و قال ذو الرّمّة:

87 طوی طیّة فوق الکری جفن عینه علی رهبات من جنان المحاذر

88 قلیلا کتحلیل الألی ثمّ قلّصت به شیمة روعاء تقلیص طائم.

ص: 35

الألی جمع ألوة، و هی الیمین.

ألاران: التّابوت ألمختفی: النبّاش، من قولهم، خفی بمعنی أظهر، و قرأ بعضهم: (إنّ السّاعة اتیة أکاد أخفیها)- بفتح الهمزة- ای أظهرها، فسمّی بذلک لانّه یخرج الاکفان من القبر و یظهرها، قال امرؤ القیس، یذکر الفرس:

89 خفا هنّ من أنفاقهنّ کانّما خفا هنّ ودق من سحاب مرکّب

(1) ای اظهرهنّ.

ذو: بمعنی الذی فی قوله: (ذو سمعت) قال الشاعر:

90 فإنّ الماء ماء أبی و جدّی و بئری ذو حفرت و ذو طویت

این است نمونه ای از مقامات (ابن ناقیا)، و شرح کلمه های غریب آن، و آن نمونه، تصوّری روشن از روش ادبی و توانایی لغوی او به ما می دهد؛ روش ادبی و توانایی لغویی که به آن مشهور بوده، و در نتیجه درباره اش گفته شده: (وی ادیب شاعر و لغوی کاتب است. (2))

8- الجمان فی تشبیهات القرآن: و بزودی درباره آن بتفصیل سخن خواهیم گفت.

اینهاست کتابهایی (از تألیفات ابن ناقیا) که در میان کتابهای ادب و تاریخ، بر آن آگاه شدیم، و ظاهرا آنها برخی از تألیفات ابن ناقیاست؛ زیرا وی چنان که گفته اند: (در هر فنّی تصنیفاتی دارد، و او را کتاب (مقامات ادبیی) است، و درباره ادب شناختی نیک داشت، و شخصی آراسته و زیرک، و از مردان نیک بود) (3).

و معقول نیست آنچه ما یاد کردیم، همه کتابهایی باشد که ابن ناقیا در سراسر3.

ص: 36

زندگیش نگاشته است، در حالی که وی را کوشش بسیار و علم فراوان بوده است.

4

ص: 37

با وجود آن، در کتاب ابو عبیده، بسیاری از مسائل بلاغت مانند تشبیه و استعاره، و کنایه، و تقدیم و تأخیر، و ایجاز، و التفات، و معنای استفهام، و نقل آن به معنای تقریر و تثبیت، و ظهور خبر در مظهر استفهام وجود دارد.

روش مؤلف (ابن ناقیا) در بررسی این مسائل، روش لغویانی (دانشمندان علم لغت) است که تحت تأثیر دانشمندان علم کلام، و استعمال بسیار قیاسهای عقلی ایشان قرار نگرفته اند، پس وی از آیه، سخن به میان می آورد، و آن را تفسیر می کند، و برای تفسیر آن از لغات غریبی که به یاد دارد کمک می جوید، و از آنها برای درستی فهم و بینش خود درباره سبکهای بلیغان عرب، شاهدها برمی گزیند.

ابو عبیده کتابش مجاز القرآن را طبق ترتیب سوره ها و آیات قرآن مرتّب ساخته است، وی در آن روش همانند مفسّرانی است که در تفسیر خود همین شیوه را پیش گرفته اند.

در (بخش) سوره بقره می گوید: (الم) الف، و لام، و میم ساکن است، چون از (حروف هجا) است، و بر حروف هجا إعراب وارد نمی شود، ابو النجم العجلی گفته است:

92 أقبلت من عند زیاد کالخرف اجرّ رجلیّ بخطّ مختلف

کانّما تکتّبان لام الف (1) شاعر کلمه (لام) و (الف) را ساکن آورده، زیرا از حروف الفباست، و معنای (الم) افتتاح آغاز سخن و علامت آن سوره است، و معنای (ذلک الکتاب (: آن کتاب)) هذا القرآن (: این قرآن) است؛ و عرب گاهی حاضر را مخاطب قرار می دهد، و آن را به اسلوب خطاب به غائب ظاهر می سازد. (2))8.

ص: 38

ابو عبیده در کتاب خود، بر این روش پیش می رود، و در تفسیری که از آیات قرآن دارد، عبارتهایی مانند: (مجازه کذا (: مجاز آن چنین است)) و (تفسیره کذا) و (معناه کذا) و (غریبه) و (تقدیره) و (تأویله)، به کار می برد.

شاعر عصر عبّاسی، ابو الحسن محمّد بن ابی الحسین، معروف به (الشریف الرّضی) (406 ه) دو کتاب نگاشته، و در آنها مجازهایی که در قرآن و احادیث پیامبر محمّد (ص) وجود دارد، بیان داشته است. آن دو کتاب المجازات النبویّه و تلخیص البیان فی مجازات القرآن است.

شریف رضی در کتاب اخیرش، همان روشی را که از ابو عبیده دیدیم، پیش می گیرد؛ پس وی قرآن را سوره سوره، می گیرد، آنگاه از معانی مجازی و نکته های بلاغی جالبی که در آیات وجود دارد، سخن به میان می آورد.

می گوید: (از آیات سوره ای که در آن سخن از بقره به میان آمده (سورة البقرة) قول خدای- سبحانه- است: خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ (1)، این تعبیر (ختم) استعاره است، زیرا مهر نهادن بر دلها به معنای حقیقی ممکن نیست، و همانا معنی این است که خدای- تعالی- بر دلهایشان نشانی می نهد که فرشتگان به سبب آن، کافر و مؤمن، و مصرّ بر گناه و تارک گناه را از یکدیگر باز می شناسند؛ پس گناهکار را به سبب گناهش نکوهش، و فرمانبردار را به سبب فرمانبرداری ستایش می کنند، و از این رو خدای- تعالی- در وصف مؤمنان گفت: أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ (2).

و از آن قبیل (نوع استعاره) است در این سوره، گفتار خدای- تعالی-: صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ (3) و بوضوح دانسته ایم که در حقیقت، کری و لالی و کوریی8.

ص: 39

وجود ندارد، چون ایشان (کافران) این ابزار (حسّ) را در راهنمایی و راهیابی به کار نگرفته اند، همانند کسانی اند که فاقد آن حواسّند، و آن حسّهایشان آفت زده شده است، و چنان است، قول خدای- تعالی- وَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ (1) زیرا طبع از طابع، و ختم از خاتم است؛ و هر دو به یک معنی است، و همانا خدای آن کار روا داشت تا کیفری بر کفرشان باشد (2).

ص: 40

با احسان و کرم و مهربانی و رأفتش، امیدواری بسوی ذاتش را دوستدار است، و خدای ما را کافی است، و نیکو صاحب اختیاری است.

ابن ناقیا در این کتاب همان روشی را که از ابو عبیده، و شریف رضی یافتیم، پیش گرفته است، پس وی تشبیه را (در قرآن) بر حسب ترتیب سوره ها، و آیه ها مورد بررسی قرار می دهد، و نزد هر آیه ای که در آن این فنّ بلاغی وجود دارد، تأمّل می کند، و به شرح و توضیح تشبیه آیه، و مقایسه آن با تشبیهات دیگر می پردازد، و برای آن از اشعار عرب شاهد می آورد.

در آغاز کتابش می گوید: (سپاس مر خدای را که بر بنده اش کتاب (قرآن) را فرو فرستاد، و آن را هیچ کجی ننهاد، و آن کتابی مستقیم است. و درود خدا بر سرور ما محمّد و ال او باد و سلامش باد سلامی. تشبیهات نوعی مستحسن از انواع بلاغت است، و بتحقیق در کتاب خدای- تعالی- تشبیه هایی وارد شده که ما آنها را در این کتاب بیان می داریم، و معانی آنها را روشن می گردانیم، و به مقام رفعت آن توجّه می دهیم).

وی در این مقدّمه از چگونگی تشبیه سخن به میان آورده، و بیان داشته که تشبیه چیزی به چیزی، گاهی در صورت و شکل، و گاهی در حرکت و کار، و زمانی در رنگ و فام، و وقتی در اصل و ذات است. وی بیان داشته که تشبیه را ابزارهایی (ادواتی) است و از جمله آنها است: کاف، و کأنّ، و مثل، و شبیه و مانند آن. (و بیان داشته) چه بسا با به کار بردن مصدر، از این ادوات بی نیازی حاصل می شود؛ مانند: خرج خروج القدح (: همانند تیر بیرون شد) و (طلع طلوع الفجر (: همانند خورشید برآمد))، و (مرق مروق السّهم (: همانند پیکان بشکافت))، وی بیان داشته که مانند این تشبیه در تنزیل (قرآن) بسیار نیست، و همانا عموم تشبیهات قرآن همراه با ادوات است.

و پس از آن که از این مقدّمه کوتاه فراغت یافته، به سخن از تشبیهات قرآن

ص: 41

پرداخته، و نخستین سوره ای که از آن سخن گفته، سورة البقره است، درباره گفتار خدای- تعالی-: ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَهِیَ کَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً (1) می گوید:

( (قست) به معنای غلظت و یبست و عبست (: خشک شد، خشن و عبوس شد) است پس گویی قساوت دلها تهی شدن از نرمش و مهربانی و ترس و رقّت است، و مقصود خدا از (بعد ذلک) پس از زنده ساختن مرده برای شما بنی اسرائیل با عضوی از اعضای آن گاو است؛ یعنی این معجزه، معجزه بزرگی است که هر کس آن را مشاهده کرد، و در نتیجه با مشاهده آن، چنان نمونه ای از قدرت خدا را دید که هر شکّی را می زداید، (- بر آن کس) واجب می آمد که دلش نرم شود، و به خضوع افتد.)

وی در سخن از تشبیهات قرآن کریم به همین شیوه پیش می رود، و از شعر و نثر کلام عرب، و مخصوصا از اشعار شاعران جاهلی شواهدی بیان می دارد، ولی به شعر آنها بسنده نمی کند، بلکه به اشعار شاعران عصر اسلامی، و عصر عبّاسی مانند ابو نواس، و ابن المعتزّ، و جز آنها، از کسانی که پرچم نوآوری را در دوره عبّاسی برافراشتند، استشهاد می کند.

و از مثالها و شاهدهای فراوان و معلومات بسیاری که ابن ناقیا در این کتاب افشانده، بر می آید که وی بهره فراوانی از تحصیلات داشته، و در تحقیق و نگارش ورزیده، و در علم لغت متبحّر بوده است، و از اشعاری که برگزیده تا شاهد و دلیل مطالب مورد بحث باشد، صفای طبع، و ظرافت شاعریّت، و عاطفه عمیق و ذوق سرشار وی آشکار می گردد. و جای شگفتی نیست؛ که او سراینده ای لطیف سخن و نویسنده ای خوش قلم است که در موضوعات گوناگون نگاشته، و در اهداف مختلف شعری، سروده است.

و اگر کتاب ابن ناقیا را با کتابهایی که در تشبیهات نگاشته اند مقایسه کنیم کفّه برتری از آن وی می شود، و در بالاترین درجه ای که نگارندگان آن زمان نائل4.

ص: 42

شده اند، قرار می گیرد.

هر آینه ابن ابی عون (1) (متوفّای 322 ه.) کتاب التشبیهات را نگاشت، و شیخ ابو عبد اللّه محمّد بن الکتانی الطبیب (2) کتاب التشبیهات من اشعار اهل الاندلس را تألیف نمود، و لیکن این دو نگارنده نتوانستند چنان که ابن ناقیا اوج گرفته، اوج گیرند، و نتوانستند چنان که ابن ناقیا توانست، بر تشبیهاتی که برگزیده اند، روح تازه ای بیفزایند که خواننده را بسوی خود فرا خواند، و معلومات تازه ای به وی تقدیم نماید.

ابن ابی عون در مقدّمه کتابش می گوید: (خدای تمایلت را به ادب، و دوستیت را نسبت به علوم بیفزاید، و توفیق دست یابی به برهانت عنایت کند، و به راه مستقیم راهنمائیت نماید. و در رسیدن به مطلوبیت از راه درست، تو را یاری کند، و در مقام پژوهش به مقصودت رساند. از من خواستی- خدای عزّتت دهاد- از تشبیهات دلنشین شاعران و از نوآوریهای ظریفشان در صنعت تشبیه، ابیاتی برایت به رشته تحریر آورم، و بتحقیق- خدای عزّتت دهاد- مردم در برگزیدن شعر، و تمییز آن به پیش رفتند؛ جز این که شعر را به بابهایی تقسیم نکردند؛ در صورتی که به سه قسم تقسیم می شود: یک قسم (مثل سائر)، و قسمی استعاره غریب و قسمی دیگر تشبیه نادر است. و هر شعری که از این بخشهای سه گانه بیرون باشد، کلام میانه، و یا نازل است که بهره و فایده ای در آن نیست ...)

و مهمترین و سخت ترین این انواع را برای سازنده آن، تشبیه یافتم؛ زیرا تشبیه جز برای کسی که تأمّلش دیر پاید، و احساسش لطیف باشد، و با تفکّر دقیق میان چیزها فرق نهد، دست ندهد، و من در این کتاب ابیاتی برگزیده در تشبیه، ثبتد.

ص: 43

می کنم، و معانی گوناگون و تشبیهات متداول را همراه با بیتهای بدیع و نادر تحلیل می نمایم، و بر اجمالی از سخن که تو را در آن بهره و لذت و تربیت و ادب باشد، بسنده می کنم، و از اطاله کلام که خستگی آفرین است خودداری می ورزم، و آن کتاب را کتابی در (مثلها) و کتابی درباره (استعاره) به دنبال می آورم، و کتاب التشبیهات را با نام خدا با تشبیهات خالق اشیا- جلّ و عزّ- در کتابش، آغاز می نماییم، که آن کتاب کاملترین شاهد، و روشن ترین دلیل است.) (1)

آنگاه مثالهای اندکی از آیات قرآن کریم- بدون این که شرح یا توضیحی بر آنها بنگارد- یاد می کند، و از آن پس خاطرنشان می سازد که عرب بوسیله (کأنّ)، و (کمن) و (کاف) و (مثل) و (کما) و (کمثل) و (کامثال) و (تخال (: می پنداری)) و (تظنّ (: گمان می کنی)) و (تکاد (: نزدیک است)) و به وسیله ادواتی نظیر آنها، تشبیه را بیان می کند. و هرگاه شاعر نتواند با اظهار یکی از این ادوات وزن شعر را استوار سازد، آن را در تقدیر می گیرد.)

وی بیان بابهای تشبیه را بدون مقایسه و تحلیل آغاز می کند، و از جمله بابهایی که بیان نموده عبارت است از: (باب فی الثریّا (: بابی درباره ستاره ثریا)) (باب فی وضوح الصبح (: بابی در روشنی صبح))، (باب فی الحرباء (: بابی درباره کرباسو : مارمولک ))، باب فی المصلوب (: بابی درباره شخص به دار آویخته شده))، (باب فی الفرس (: بابی درباره اسب))، (باب فی الطّرد و الظّفر (2)) و بابهای بسیار دیگر.

امّا ابن الکتّانی الطّبیب، وی مثل چنین مقدّمه ای در کتابش بیان نکرده، و تنها با بیان تشبیهات اهل اندلس آغاز کرده، و نخستین باب آن تشبیهات عبارت است از:

(باب من التشبیهات فی السّماء و النجوم و القمرین (: بابی از تشبیهات درباره آسمان وم.

ص: 44

ستارگان و ماه و خورشید)) و (باب فی انبلاج الصبح (: بابی در دمیدن صبح)) و (باب فی الریح (: بابی درباره باد)) و (باب فی الرّعد و البرق (: بابی درباره رعد و برق)) و بابهای دیگر.

ابن الطبیب در این روش با ابن ابی عون اتّفاق دارد، و شاید گام جای گام او نهاده است.

و اگر در این دو کتاب نظر کنیم، میان ابن ناقیا (از یک سو) و ابن ابی عون و ابن الطبیب (از سویی دیگر) تفاوتی بسزا می بینیم؛ که اوّلی از تشبیهات قرآن طبق ترتیب سوره ها و آیات سخن به میان آورده، و به بررسی و شرح و مقایسه آنها پرداخته، و نظر خود را در بسیاری از مسائل اظهار نموده است؛ در صورتی که آن دو نفر دیگر تشبیهات کلام عرب را بدون تحلیل یا شرح یا مقایسه ای یاد کرده اند، و از این جا بروشنی ارزش کتاب الجمان فی تشبیهات القرآن در مقام بحثهای قرآنی و بلاغی آشکار می گردد، و اهمیّت کار ابن ناقیا در این بحثهای تازه ای که در مورد آنها، بر او پیشی گرفته نشده ظاهر می شود؛ هر چند دیگران مانند ابو عبیده و سیّد رضی بصورت کلّی سخن از مجازات قرآن به میان آورده اند.

پس از این همه، کتاب الجمان مرجع مهمّی در بررسی تفسیر قرآن و بلاغت عربی، و ادب بلند پایه، می باشد، و منبع جالبی است که آدمی می خواند و یک جوّ معنویی را احساس می کند که آیات کتاب حکیم، آن را منعکس می نماید، و در می یابد که در آستانه ادبی جاوید قرار گرفته که با تمام سربلندی و عزّت در طول روزگار مبارز می طلبد. و شاید این کتاب نقطه عطف تازه ای برای بررسیهای قرآنی جدید، و بحثهای بلاغی بدیع باشد، و شاید روزی از روزها بسوی آن روی آوریم.

امّا در مورد نسخه خطّی کتاب الجمان: از این کتاب یک نسخه منحصر بفرد در کتابخانه اسکوریال (1) موجود است که با خطّ نسخ زیبا و با حرکت گذاری نوشتهم.

ص: 45

شده و به سال 625 ه در شهر (حصن زیاد) بر محمّد بن ابی الوفا بن احمد الموصلی معروف به (ابن القبیصی) قرائت گردیده است، و این نسخه خطّی برای کتابخانه (الملک العادل ابی الفتح ملکشاه بن سلجوق بن محمود بن ملکشاه نوشته شده، و در کتابخانه (السّلطان عبد اللّه بن زیدان السعدی) در بلاد مغرب موجود بوده است.

و در (معهد المخطوطات (: مرکز نگهداری نسخه های خطّی)) جامعة الدول العربیه (1)، یک نسخه عکسی از آن موجود است. و معهد المخطوطات که سپاسش بجا آورده می شود در حقّ ما لطف فرمود، و عکسی از آن نسخه را در اختیار ما نهاد، و استاد محقّق محمّد رشاد عبد المطلّب را در این کار دستی نورانی (کرامتی شایسته) است؛ پس خدای پاداش خیرش دهاد.

این نظری گذرا بود که بر ابن ناقیای بغدادی و کتابش الجمان فی تشبیهات القرآن افکندیم، و شاید آن نظر، متضمّن مطالبی باشد که زندگی این مردی را که متّهم به بی پروایی بود روشن سازد، و اندیشه ای درباره کتابهای او و بویژه کتاب الجمان وی به دست دهد. و از خدای می خواهم که ما را به کاری که متضمّن خدمت به میراث عرب و مسلمانان است موفق کناد.

دکتر احمد مطلوب استادیار و مدیر گروه روزنامه نگاری دانشکده ادبیّات بغداد، 24 تموز 1967 مم.

ص: 46

ص: 47

ص: 48

(شبیه) و مانند آن. و گاهی از آوردن این ادوات بی نیازی حاصل می شود؛ مانند:

(خرج خروج القدح) و طلع طلوع الفجر و مرق مروق السّهم (: همانند سپیده بر آمد و بمانند تیر شکافت)) و مثل چنین تشبیه، در تنزیل (قرآن) فراوان نیست، و همانا عموم تشبیهات در آن کتاب مقرون به ادوات است. و از خدای، نگهداری از لغزش و سلامت در گفتار و کردار را خواستاریم.

ص: 49

ص: 50

لفظ مفرد و در معنای جمع است.

در قول خدا (فهی کالحجارة) جایز است (ها) در (فهی) ساکن شود (فهی)؛ زیرا اتّصال (فا) به آن، صورتش را صورت کلمه (فخذ) قرار داده و از این رو کسره (ها) برای رفع ثقالت حذف شده است.

و برخی جواز سکون (ها) و (یا) را با هم روایت و برخی آن روایت را ردّ کرده اند (1)؛ چنان که سکون واو (هو) را در جمله (هو ربّکم) رد کرده (و در ردّ آن) گفته اند: (زیرا هر ضمیری وقتی مفرد باشد، حرکتش فتحه است، مانند انا ربّکم) پس همان گونه که نون انا ساکن نمی شود، این واو (واو هو) نیز ساکن نمی گردد.

کسی که اشدّ قسوة (با رفع اشدّ) قراءت نموده، با تقدیر (هی) (مبتدای محذوف) رفع داده است. پس گویی گفته است: (أو هی اشدّ قسوة)، و هر کس (اشدّ) قراءت نموده، پس آن فتحه، در اصل علامت جرّ، و (به سبب عطف) متضمّن معنای کاف تشبیه است، ولی چون (اشدّ) بر وزن افعل می باشد به سبب وصفیّت و داشتن وزن الفعل غیر منصرف، و در موضع جرّ مفتوح شده است.

و همانا خدای- عزّ و جلّ- از آن جهت دلهایشان را در سختی به سنگ تشبیه نمود که سنگ در مقام (مثل) نهایت سختی را دارد، و به آن سبب فرزدق (2) گفته است: (از بحر بسیط)

1 امّا العدوّ فانّا لا نلین له حتّی یلین لضرس الماضع الحجر

(3)د.

ص: 51

و دیگری گفته است: (از بحر بسیط)

2 ما اطیب العیش لو انّ الفتی حجر تنبو الحوادث عنه غیر مکلوم

و عمرو بن ملقط الطّائی گفته است (1): (از بحر مجزوء کامل)

3 من مبلغ عمرا بانّ الم رء لم یخلق صباره

4 و حوادث الایّام لات بقی لها الا الحجاره

(2) و خدای- تعالی- در وصف دوزخ گفت: (وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ (3))، و مردم را از دوزخ با این وصف که خوراک آن، انسان و سنگ است، برحذر داشت.

و ابو ذؤیب الهذلی (4) در وصف سختی مصیبتی که بر وی نازل شده با آوردن تمثیلی گفته است: (از بحر کامل)

5 حتّی کانّی للحوادث مروة بصفا المشرق کلّ یوم تقرع

(5) و از این باب است شعر عقبة الاسدی: (از بحر وافر)

6 معاوی إنّنا بشر فاسجح فلسنا بالجبال و لا الحدید

7 أکلتم ارضنا فحررتموها فهل من قائم او من حصید

و ذو الرّمه (6) در غزلسرایی خود گفته است: (از بحر بسیط)ال

ص: 52

8 یقول بالزّرق صحبی إذ وقفت بهم فی دارمیّة أستسقی لها المطرا

9 لو کان قلبک من صخر لصدّعه هیج الدیار لک الاحزان و الذکرا

(1) و اعشی (2) گفته است: (از بحر طویل)

10 فان یمس عندی الشیب و السقم و العشی فقد بنّ منّی و السّلام تفلّق

11 بأشجع أخّاذ علی الدهر حکمه فمن ایّ ما تجنی الحوادث أفرق

(3) و عذری (4) (مجنون لیلی)- در حال اشاره به عظمت عشق و رنجی که از دلبستگی و دلباختگی خود می کشد- گفته است: (از بحر طویل)

12 و لو انّ ما بی بالحصا فلق الحصا و بالریح لم یسمع لهنّ هبوب

(5) و شاعران (محدث (6)) در غزلسرایی خود، دل محبوب را بسیار به سنگ تشبیه کرده اند؛ مانند شعر سلم بن عمرو بن عطاء (7): (از بحر منسرح)

13 یلین من لا ارید رقّته و قلب من أشتهیه کالحجر

و ابن ابی امیّه نیز- در حالی که محبوبی را وصف می کند- گفته است: (از9.

ص: 53

بحر سریع)

14 أطرافه تعقد من لینه و قلبه کالحجر القاسی

و حکمی (1) (ابو نواس) گفته است: (از بحر متقارب)

15 فیالیت شعری أمن صخرة فؤادک هذا الذی لا یلین

(2) و این معنی در شعر (کثیر (3)) مورد ملاحظه قرار گرفته است: (از بحر طویل)

16 کانّی انادی صخرة حین اعرضت من الصمّ لو تمشی بها العصم زلّت

(4) و شاعر دیگری گفته است: از بحر طویل

17 و لو انّ ما أشکو إلیکم شکوته الی جبل لارفضّ أو لتصدّعا

و شاعر دیگری در مقام مبالغه در وصف خشونت، و نفی عطوفت با نفی عضوی که قرین مهر است، بر آمده، و علّت آن (خشونت) را با این تعبیر نیکو بیان نموده است: از بحر کامل 18 ما إن لها (لبد (5)

) ترقّ له شهدت بذاک لطافة الکشح

امّا آن کسی که منظورش در این باب (تشبیه دل به سنگ) تنها تشبیه باشد، و در اقتباس آن به عبارت قرآن اعتماد کند، چنان کسی- بدون این که معنی را با مثلم.

ص: 54

قول خدای- تعالی-: (او اشدّ قسوة) و دلیلی که دنبال آن آمده و برهانی که بر آن اقامه شده به کمال رساند- به همان محض تشبیه بسنده می کند. و چنان است حال هر آنچه شاعران و دیگر صاحبان بلاغت از معانی قرآن به کلام خود افزوده اند ایشان در نقل آن معانی از نظر اعجاز و بی همتایی، و عزّت و رفعت به منزلت قرآن نمی رسند، و به مرتبت آن دست نمی یابند.

و خدای- جلّ اسمه- بیان نمود که چگونه دلهایشان از سنگ سخت تر است، پس گفت: وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما یَتَفَجَّرُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ (1) و مقصود حقّ از کلام اخیر (و إنّ منها لما یشّقّق) چشمه هایی است که در حدّ جویبار نیست، یکی از شاعران مولّد (2) از آن معنی پیروی کرده، و در یاد جوانی و گریستن بر آن گفته است:

از بحر طویل

19 فلا تلحیا ان فاض دمع لفقده فقلّ له بحر من الدمع یثمد

20 و لا تعجبا للجلد یبکی فربّما تقطّر عن عین من الماء جلمد

و نیز در غزلسرایی گفته است: از بحر مجزوء کامل

21 یا شبیه البدر فی الحس ن و فی بعد المنال

22 جد فقد تنفجر الصخ رة بالماء الزّلال

(3) و پس از آن همه، معنای کلام خدا (فهی کالحجارة) با همراه داشتن وَ إِنَّ مِنْهاا)

ص: 55

لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ (1) تمامتر و شاملتر و کاملتر و برتر است، و مثال آن، کوهی است که وقتی خدا با موسی (ع) سخن گفت، برای آن کوه متجلّی شد. و گروهی گفته اند: آن (فرو ریختن سنگ) اثر صنعی است که دلالت دارد بر این که آن سنگها مخلوق است، و تأویل برگزیده، جز این است؛ زیرا اثر صنع در همه سنگها آشکار است، و همانا تنها سنگهای فرو ریخته است که در آن قدرت تشخیص قرار داده شده چنان که خدای- سبحانه- گفت: لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ (2). و دخول او در این جا (او اشدّ قسوة) مفید معنای شک نیست؛ بلکه (او) نوعی است که مبیّن معنای (اباحه) می باشد؛ (از باب مثال) می گویی:

(جالس الحسن أو ابن سیرین) (: با حسن مجالست کن یا با ابن سیرین) و معنی این است که آن دو نفر شایسته مجالستند؛ اگر با یکی از آن دو نشست و برخاست داشته باشی، کاری صحیح انجام می دهی، و اگر با هر دو هم مجالست نمایی، کاری صحیح به انجام می رسانی (3).

پس تأویل آیه این است که: بدانید اگر سختی دلهای ایشان را به سنگ تشبیه کنید، تشبیه شما درست است، و یا اگر به سخت تر از سنگ هم تشبیه کنید،م.

ص: 56

تشبیهات صحیح است، بنا بر این، کلمه (أو) در این مقام، شایسته معنای (واو) نمی باشد، و مانند (أو) در آن آیه، (أو) در قول خدای- تعالی-: مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ ناراً فَلَمَّا أَضاءَتْ ما حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ أَوْ کَصَیِّبٍ (1) است.

مقصود (از مثل ایشان) مثل منافقان است: یعنی: اگر حال ایشان را به حال برافروزنده آتش مانند کنی، مثل ایشان همان است، و اگر حالشان را به حال باران زدگان تشبیه کنی، مثل ایشان همان است، و اگر ایشان را به هر دو تشبیه کنی، پس حال هر دوی آنها مثل ایشان است، پس آوردن تشبیه برای حال ایشان، شما را رواست، و این تشبیه برای منافقان از جهت آراستن خود به ظاهر اسلام و حفظ خونهایشان با تظاهر به اسلام است؛ پس مثل آنچه از اسلام خود را به آن آراسته اند همانند آتشی است که آتش افروز از آن روشنی می جوید.

و مقصود کلام خدای- تعالی- ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ (31) آگاه ساختن مؤمنان از وضع منافقان است، پس بتحقیق نور اسلام از ایشان- به سبب آنچه خدا از کفرشان آشکار ساخته- رخت بربسته است، و ممکن است (مقصود از نور در) ذهب اللّه بنورهم، نور منافقان در آخرت باشد یعنی ایشان را (در آخرت) معذّب می گرداند، پس در حقیقت ایشان را نوری نباشد؛ زیرا خداوند برای مؤمنان در سرای آخرت نوری قرار داده، و آن نور از کافران گرفته شده است؛ دلیل آن گفتار خداست: انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ قِیلَ ارْجِعُوا وَراءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً (2).ُ.

ص: 57

معنای قول خدا: (أو کصیّب):

صیّب به معنای باران است؛ شاعر گفته است: از بحر طویل 23 کانّهم صابت علیهم سحابة* صواعقها لطیرهنّ دبیب (1) و معنای آیه آن است که و یا (مثل ایشان) مثل مبتلایان به بارانی است؛ پس خدا دین اسلام را- در مورد سختیها و ترسی که به ایشان می رسد- مثل آنها قرار داده، و برقی را که از پرتو آن روشنی می جویند، مثل اسلامی قرار داده که از پرتو آن نور می جویند، و ترسی را که در هنگام جهش برق بر آنها عارض می شود، همانند ترسی قرار داد که از کشته شدن، به ایشان دست می دهد؛ (2) و دلیل آن گفتار خدای- تعالی-: یَحْسَبُونَ کُلَّ صَیْحَةٍ عَلَیْهِمْ (3) است.

(بیان لغت و معنای) گفتار خدا: یَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ (4):

گفته می شود: (خطف یخطف). و قاریان در قراءت آن فعل وجوهی قائلند:

از اخفش با کسره (خاء) و (طاء) روایت می شود، و از غیر او با فتحه (یاء) و (خاء) و کسره (طاء) روایت می شود، و به وجه دیگری نیز روایت می شود، و آن سکون (خاء) و (طاء) است؛ و این وجه به سبب ناممکن بودن برخورد دو ساکن، جایز0.

ص: 58

نیست (1)، امّا بعد از قراءت (یخطف) قراءت نیکو (یخطّف) و (یخطّف) است، و اصل آن (یختطف) می باشد، پس (تا) در (طاء) ادغام گردید، و فتحه (تاء) بر (خاء) افکنده شد (2). و کسی که (یخطّف) به کسره (خاء) قراءت می کند، پس سبب آن سکون خاء و سکون طاء اوّل (التقاء ساکنین) است. و برخی گمان کرده اند اعطای کسره به ساکن اوّل، به سبب التقاء ساکنین، اشتباه است، (و گفته اند) کسی را که در (یخطّف) چنین عقیده ای دارد، لازم می آید که (یعضّ) را (یعضّ) و (یمدّ) را (یمدّ) بخواند (3). جواب وی این است که قائل به آن قراءت را چنین ملازمه اید.

ص: 59

پیش نیاید؛ زیرا اگر در این جا (در یعضّ و یمدّ) کسره دهد، به فعل مضاعفی که اصلش (یفعل) بوده اشتباه می شود، و فعل (یخطّف) را جز وجه (یختطف) وجه دیگری نیست، پس گاهی بر وزن (یفتعل) و گاهی بر وزن (یفتعل) نمی باشد؛ حرف ساکن در جایی کسره داده شده که جای اشتباه نیست، بنابراین کسره دادن (به یکی از دو ساکن) به سبب برخورد آنها، در موضع اشتباه، ممتنع شده و آن حرف ساکن را حرکت حرف ادغام شده، واجب آمده تا دلیل بر حرکت آن حرف (پس از ادغام) باشد.

و معنای (خطف) و (اختطف) گرفتن چیزی بسرعت (ربودن) است (1).

(بیان) قول خدای- تعالی-: کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قامُوا (2):

گفته می شود: (أضاء یضی ء و ضاء یضوء (: درخشید می درخشد)) و گفته می شود: (اظلم و ظلم (: تاریک شد)) ولی وجه برگزیده (أظلم) است.

و شاعر اعرابی به همین معنی از گفتار خدای- تعالی- (کلّما اضاء ...

قاموا) نظر داشته و گفته است: از بحر طویل

24 و لیل بهیم کلّما قلت غوّرت کواکبه عادت فما تنزیّل

(3)

25 به الرّکب إمّا اومض البرق یمّموا و إن لم یلح فالقوم بالسّیر جهّل

و میان این تعبیر و بیان تنزیل (قرآن) تفاوتی بس آشکار است؛ که هرگاه خردمند به آن دو کلام بدقّت بنگرد، و در جزء جزء آن دو کلام تأمّل نماید، آن تفاوت بر وی پوشیده نمی ماند.

و ابو نواس این معنی را اقتباس نموده و به خود نسبت داده و به وصف بادهت.

ص: 60

پرداخته و سخن به درازا کشانده، هر چند نیکو سروده و گفته است: از بحر طویل

26 و سیّارة ضلّت عن القصد بعد ما تراد فهم جنح من اللّیل مظلم

(1)

27 فلاحت لهم منّا علی البعد قهوة کانّ سناها ضوء نار تضرّم

28 اذا ما حسوناها أقاموا مکانهم و إن مزجت حثّوا الرّکاب و یمّموا

(2) ابو نواس همان معنی را تکرار نموده و گفته است: از بحر منسرح

29 فعلت فی البیت إذ مزجت مثل فعل الصبح فی الظلم

(3)

30 فاهتدی ساری الظّلام بها کاهتداء السّفر بالعلم

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ (4):

خدا از (سمعهم) معنای (اسماعهم) را اراده کرده است؛ زیرا سمع در معنای مصدر است، و لذا مفرد آورده شد، و ممکن است چون (سمع) به ضمیر (هم) اضافه شده به معنای (اسماعهم) آمده است شاعر گفته است: از بحر طویل0.

ص: 61

31 بها جیف القتلی فأمّا عظامها فبیض و أمّا جلدها فصلیب

فرّاء (1) (درباره کلام خدا: کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ ناراً) گفته است: (خدا برای کار آن قوم (منافقان) و نه برای شخص آنها مثل زد، و همانا آن مثل برای بیان حالت نفاق است؛ پس گفت: (مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ ناراً) و آن مثل مانند گفتار خدای- تعالی-: تَدُورُ أَعْیُنُهُمْ کَالَّذِی یُغْشی عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ (2)، و مانند قول او: ما خَلْقُکُمْ وَ لا بَعْثُکُمْ إِلَّا کَنَفْسٍ واحِدَةٍ (3) است و معنای آن (آیه اخیر) کبعث نفس واحدة (: مانند برانگیخته شدن یک جان) می باشد) (4).

و همانا از آن جهت خدا (بنورهم) را بصیغه جمع بیان کرد که روی سخن متوجّه منافقان گردید و از این رو ضمیر بصیغه جمع آورده شد. و گفته شده: (معنای (الّذی) جمع است) و نخست باعتبار لفظ الّذی (استوقد) مفرد آمد، و پس از آن باعتبار معنای آن ضمیر (بنورهم) جمع آورده شد (چنان که) خدای- تعالی- گفت: و الّذی جاء بالصّدق و صدّق به (5) آنگاه گفت: اولئک هم المتّقون درباره گفتار شاعر: از بحر طویل

32 فانّ الّذی حانت بفلج دمائهم هم القوم کلّ القوم یا امّ خالد

(6)شه

ص: 62

(- درباره گفتار آن شاعر) گفته شده است: شاعر موصول را مفرد آورده و مرادش جمع است، امّا نه بدان سبب که (الّذی در اصل الّذین بوده و) نون آن حذف شده؛ چنان که نون (الّذین) حذف شده است از گفتار شاعر: از بحر کامل

33 أبنی کلیب إنّ عمّیّ اللّذا قتلا الملوک و فکّکا الأغلالا

(1) و بتحقیق لفظ تشبیه (اداة تشبیه) در قرآن برای غیر معنای تشبیه آمده است؛ مانند گفتار خدای- تعالی- در همین سوره: أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَرْیَةٍ (2). که همانا آن جمله بر معنای جمله اول در گفتار خدای- تعالی-: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ فِی رَبِّهِ (3) معطوف است، و معنای آن چنین است: أرأیت کالّذی حاجّ ابراهیم فی ربّه ...... او کالّذی (: آیا دیدی همانند آن که با ابراهیم درباره پروردگارش به ستیز پرداخت ... یا همانند آن که ...) و محلّ کاف (کالّذی) نصب است بنابراین که معطوف بر (مفعول) تری باشد. و در این کتاب بیان این (نوع) و مانند آن مقصود نیست (4).).

ص: 63

ص: 64

(کاف) در (کدأب) رفع است؛ زیرا خبر مبتداست؛ چنان که محلّ (خلفک) در (زید خلفک) رفع به سبب خبریّت برای مبتداست. و نصب (لفظ خلفک) بنابر ظرفیّت برای استقرار (مستقّر یا إستقّر) است، و شایسته نیست کاف در (کدأب) در محلّ نصب به فعل (کفروا) باشد؛ زیرا کفروا (با تعلّق (کدأب) به آن از نظر معنی) شایسته نیست در تأویل (إنّ الّذین کفروا ککفر آل فرعون (: بدرستی که آنها که همانند ال فرعون کفر ورزیدند ......)) باشد؛ زیرا کاف خارج از معنای صله است؛ پس عامل در صله، در آن عمل نمی کند.

و معنای (ال فرعون) پیروان او در اجابت دعوت به ابوبیّت خود است، پس ایشان ال اویند؛ زیرا به سبب پیوند نسب، مرجع کار ایشان است؛ و هر که کار قومی، در حق یا باطلی به سبب نسب به وی بازگردد، آن قوم ال اویند. و فرق میان آل و اصحاب این است که ارتباط ال (یا منسوب الیه) بوسیله پیوند نسبی مؤکّدتر و نزدیکتر است، و امّا (اصحاب) از ریشه (صحبة (: همراهی)) است؛ مانند: اصحاب سفر (: یاران مسافرت) و اصحاب طلب علم (: همراهان در تحصیل دانش) و جز آن. و بتحقیق کلمه اصحاب، در مقام وحدت در مسلک، بسیار به کار رفته است؛ مانند: اصحاب مالک، و جز او، و لیکن به موافقان آن مذهب، (آل مالک) گفته نمی شود، و همانا از آن جهت به پیروان فرعون، ال فرعون گفته شد، که در پیروی از عادات، به او باز می گردند.

و آیه متضمّن تشبیه حال مشرکان است به حال آل فرعون؛ تشبیه حال مشرکان- در کوشش آنها بر کفر خود و همیاری ضدّ پیامبر (ص) و تکذیب آیات خدای- عزّ و جلّ- به حال آل فرعون در همیاری ضدّ موسی (ع) و تکذیب آیاتی که وی آورد.

و نظیر عبارت این تشبیه، شعر امرؤ القیس (1) است و وصف دیارش و شرحد)

ص: 65

رنجی که از تأمّل در آثار آن دیار و یادآوری آن کشیده است- در حالی که گفتار خدای (جلّ اسمه) در این تشبیه ارجمندتر، و بزرگتر، و فصیحتر، و روشنتر و نیکوتر است-: از بحر طویل

35 وقوفا بها صحبی علیّ مطیّهم یقولون لا تهلک أسی و تجمّل

36 و إنّ شفائی عبرة لو سفحتها فهل عند رسم دارس من معوّل

(1)

37 کدأبک من أمّ الحویرث قبلها و جارتها امّ الرّباب بمأسل

(2) شاعر می گوید: از آن دیار آن دیدم که از اهل آن؛ یعنی عادت تو در رنج کشیدن و گریستن در آن دیار، مانند رنج کشیدنت از اهل آن دیار پیش از رنج کشیدن از آن دیار است (3).

و گفته می شود: (ما زال ذلک دأبه و دینه و دیدنه و شأنه و عادته (: پیوسته آن کار دأب و دین و دیدن و شأن و عادت او بود)).

و خدای- تعالی- در سوره دیگر گفت: کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقابِ ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلی قَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَکْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ وَ کُلٌّ کانُوا ظالِمِینَ (4).

و تکرار قول خدای- تعالی- در این جا (کدأب ال فرعون) همانا تغییر اسلوب سخن در نکوهش ایشان (ال فرعون) به سبب کار زشتی است که پیشه خود4.

ص: 66

ساختند (و نیز تکرار آن کلام) برای آن است که ایشان را دو نوع مختلف عذاب است، و همانا از آن روی تکذیب آیات خدا از بزرگترین گناهان شد، که آن از دورترین گناهان از جاده درست است؛ که لازمه اش تضییع حقوق خدای- تعالی- در وجوب طاعت اوست؛ طاعتی که جز با تصدیق آیاتی که پیامبرانش آورده اند صحیح نیست.

و تکذیب عبارت از نسبت دادن خبر به دروغ است؛ پس تکذیب کننده حق نکوهیده، و تکذیب کننده باطل- از نظر این که باطل است، و وصفش معلوم شده- ستوده است، اگر گفته شود: (برای چه از تکذیبشان آیات خدای- عزّ و جلّ- را، تعجیل در عذابشان واجب شد؟) گفته می شود: (برای این که چون در میان ایشان کسی که رستگار شود وجود نداشت، تعجیل در عذابشان موجب بازداری دیگران از گناه می شد؛ بازداری به وجهی که به صلاح باز آیند، از این رو تعجیل در کیفرشان واجب شد.)

ص: 67

ص: 68

به برهانی دست نیافتیم بنابراین وضع ما وضع کسی است که شیطانها به هوس (یا به فرو افتادنش) فرا خوانند. (استهواء) به معنای به هوس (یا به سقوط) فرا خواندن است (1)، و درباره گمراه گفته می شود: یهوی (: فرو می افتد) زیرا شخص گمراه بمنزله کسی است که رو به پستی می رود، چنان که گفته می شود: (امره فی سفال (: کار او در سراشیبی است)) (بیان) گفتار خدا: ( کَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیاطِینُ فِی الْأَرْضِ حیران- (حیران) منصوب بنابر حالیّت است- یعنی مانند کسی که شیطان وی را به سقوط کشانده (یا به هوس فرا خوانده) است، و این مثلی است که خدای- تعالی- برای کسی زده که پس از ایمانش کفر ورزیده و شیاطین را که از زمره مشرکانند، پیروی کرده است؛ در حالی که یارانش- یارانی که در راه حق پایدارند و در وقت مسلمانیش وی را به هدایت خود فرا می خواندند- به وی می گویند: (نزد ما بیا). وی سرباز می زند و ندای شیطان را پیروی می کند، و بتان و خدایان را می پرستد.

پس وجه تشبیه در آن مثل، این است که حال بازگردنده به گمراهی- پس از آن که به سبب ایمان به هدایت دعوت شده- همانند حال کسی است که با پیمودن راهی جز راه راست- پس از دعوت شدن به هدایت با ملازمت راهی که موجب رستگاری اوست- به گمراهی بازگردنده است.

ابن عباس (2)- رحمه اللّه- گفته است: (این مثلی است که خدای- تعالی-).

ص: 69

برای خدایان و کسی که دعوت به پرستش آنها می کند زده است.)

و دعوت کنندگانی که (به پرستش) خدا دعوت می کنند (مثل ایشان) مثل مردی است که راه را گم کرده و سرگردان است، و در آن هنگام ندادهنده ای ندا در می دهد:

(ای فلان پسر فلان، بسوی راه بیا) و او را یارانی است که به پیروی از خودشان فرا می خوانندش، پس اگر دعوت کننده اول را پیروی کرد، وی را می برد تا به مهلکه اش در می افکند، و اگر دعوت یارانش را پذیرفت، راه را می یابد. و همانا شیطان از آن جهت وی را به اسم خود و اسم پدرش فرا می خواند که وی را بفریبد، و در نتیجه گمراهش سازد.

و شیاطین، غولهایی از طایفه جنّ هستند، و کلمه غول (1) نام برای جنس نر و ماده آن است. عنبری (2) گفته است: از بحر وافر

38 و غولا قفرة ذکر و أنثی کانّ علیهما قطع البجاد

(3) و غول در کلام عرب به معنای (داهیه (: امر ناپسند یا مصیبت)) نیز می آید، چنان که به علاقه تشبیه به معنای جنگ نیز می آید؛ شاعر گفته است: از بحر رجز

39 الحرب غول او کشبه الغول تقلب للأوتار و الذحول

حملاق عین لیس بالمکحول (4)ت:

ص: 70

و کلمه شیطان نیز به علاقه تشبیه از نامهای مار است؛ شاعر در حالی که سخن از ناقه به میان آورده، گفته است: از بحر طویل

40 تلاعب مثنی حضر میّ کانّه تعمّج شیطان بذی خروع قفر

(1) و بتحقیق عرب رنجی را که در بیابانهای بی نشان گسترده، می کشد- رنج حاصل از تخیّل رنگ برنگی غولها و به گوش شنیدن نغمه های جنیان هنگامی که سر راه آن بیابانها را می گیرند (- عرب آن رنج را) در اشعار خود یاد کرده است:

ذو الرّمّه در وصف مسافتی که در نوردیده گفته است: از بحر بسیط

41 للجنّ باللّیل فی حافاتها زجل کما تجاوب یوم الرّیح عیشوم

42 هنّا و هنّا و من هنّا لهنّ بها ذات الشّمائل و الأیمان هینوم

(2) و نیز در حالی که سخن از شترش به میان آورده گفته است: از بحر طویل

43 و کم عرّست بعد السّری من معرّس به من کلام الجنّ اصوات سامر

(3) و عبید بن ایّوب العنبری گفته است: از بحر طویل

44 فللّه درّ الغول ایّ رفیقة لصاحب قفر خائف یتقتّر

45 أرنّت بلحن بعد لحن و او قدت حوالیّ نیرانا تبوخ و تزهر

(4)ت.

ص: 71

و عبّاس بن مرادس (1) در رنگ برنگی غول (در خیال) می گوید: از بحر بسیط

46 أصابت العام رعلا غول قومهم وسط البیوت و لون الغول ألوان

(2) و کعب (3) بن زهیر در سخن از زنی گفته است: از بحر بسیط

47 فما تدوم علی حال تکون بها کما تلوّن فی اثوابها الغول

(4) و ابن الاعرابی (5) نقل کرده و گفته است: (یک بار به منزل اعرابیی از طایفه غنیّ وارد شدم و گفتم: (چه پاکیزه آبی دارید و چه پرغذا منزلی؟) گفت: (بلی، علاوه بر این که از هر چیزی دور است: از عراق دور است و از یمامه و حجاز، پریانش بسیار، و مارهایش فراوان است. گفتم: (آیا پریان را می بینید؟) گفت: (بلی، جای آنها فلان کوه است که به آن (سواج (6)) گفته می شود) گفت: (آنگاه وی چیزهایی برایم تعریف کرد.)م.

ص: 72

و اصمعی (1) گفته است: ( (السّیوف المأثورة) : شمشیرهای نشان دار آن شمشیرهایی است که گفته می شود که شیاطین برای سلیمان بن داود ساخته اند. (2))

و بتحقیق عرب در این باب سخن بسیار گفته، از آن گونه که گروهی از منحرفان از دین، در ردّ آنچه قرآن (در باب جنّ و شیاطین) آورده- بمنظور تحریف حقایق با زبانهایشان، و برای عیب جویی از (3) دین- به آن تمسّک جسته اند، و وجود این نوع از آفریدگان را در این جهان انکار کرده اند (4)، و این سخن چه سخن شگفتی است؛ با وجود اعتراف به این که شمارش انواع حیوانهایی که جزئی از این مخلوقاتند، تحقّق نمی یابد، و در آگاهی در نمی آید، پس چگونه عجز از شناخت چیزی دلیل بر نفی آن می شود! با وجودی که اظهارات همگان در این باب بسیار، و دروغپردازیهای عرب فراوان است، و از آن دروغهاست این که می گویند: (ابو لیلی طهوی (5) غولی را به قتل رسانید.) چنان که درباره (تأبّط).

ص: 73

شرّا (1)) می گویند، و در آن باره اشعار دروغ نقل می کنند، و می گویند، عمرو بن یربوع (2) با غولی ازدواج کرد، و فرزندی برایش آورد، و سخنان دیگری که در این مسیر (کذب) جریان یافته است.

و بتحقیق برخی از دانشمندان، امکان کشته شدن این صنف از موجودات را جز به سبب داشتن حرفه جادوگری و تردستی، انکار نمی کنند. و برخی از متکلّمان (دانشمندان علم کلام) بذله گو برای مشارکت آنها (غولان) در امر تناسل به خران اخدری (3)، استدلال کرده اند؛ زیرا (اخدر) اسبی متعلّق به اردشیر (4) بود. آن اسب،ت.

ص: 74

وحشی شد، و دسته هایی از خران وحشی را تحت حمایت خود قرار داد، و در میان آنها جفت گیری کرد، و نیز برای آمیزش غولان (در امر تناسل با حیوانات) به زرّافه، استدلال می کنند، و زرّافه حیوانی بینابین شتر ماده و کفتار و گاو وحشی است، و اسم آن (اشتر گاو پلنگ (1)) است؛ زیرا کفتار در سرزمین حبشه بر شتر ماده بر می جهد (2)، پس فرزندی می آورد که آفرینش آن میان شتر و کفتار است. پس اگر نر باشد با گاو در می آمیزد، و آن را به (زرّافه) باردار می سازد، و از آن روی زرّافه نامیده شد که آن حیوان مجموعه ای (از چند حیوان) است، هر چند یک حیوان بیش نیست.

شاعر گفته است: از بحر بسیط

48 قوم إذا الشّرّ أبدی ناجذیه لهم طاروا الیه زرافات و وحدانا

(3) و سگها در سرزمین سلوق (4) بر گرگها برمی جهند، و سگهای معروف به سگهای سلوقی را به بار می آورند؛ و این گونه آمیزش از این نوع (غولها) امری محال است، زیرا جنس آن مباین (جنس حیوانات اهلی) است، و حیوان وحشی از حیوان اهلی گریزان است (5).د.

ص: 75

و امّا گفتار قعقاع بن محمّد بن زراره (1) درباره پسرش عوف (2): (به خدا سوگند آنچه از صفات جنّ در وی می بینم، بیشتر از صفات انسان است) (- آن گفتار) بر سبیل تمثیل، و تشبیه و مبالغه در وصف است؛ همانند آنچه در اشعار عرب از آن قبیل وارد شده است؛ ابو الجویریّة العبدی (3)، در حالی که قومی را وصف کرده، گفته است: از بحر بسیط

49 إنس إذا أمنوا، جنّ إذا فزعوا مرزّؤون بها لیل إذا حشدوا

(4) و لبید بن ربیعه (5) گفته است: از بحر کامل 50 غلب (6)

تشذّر فی الذّحول علیهم جنّ البدیّ رواسیا أقدامها

(7) و نابغه ذبیانی (8) گفته است: از بحر کامل).

ص: 76

51 سهکین من صدأ الحدید کانّهم تحت السّنوّر جنّة البقّار

(1) و حاتم (2) در حالی که سخن از اسب به میان آورده گفته است: از بحر طویل

52 علیهنّ فتیان کجنّة عبقر یهزّون بالأیدی الوشیج المقوّما

(3) و زهیر گفته است:

53 علیهنّ فتیان کجنّة عبقر جدیرون یوما ان یفیئوا و یستعلوا

(4) شرح کلمه (عبقر):

گفته شده عبقر سرزمینی است که جنّ در آن سکونت دارد، پس منسوب آن (عبقری)، مثل وصف چیزی است که به آن منسوب شده است، و از آن جهت، به هر چیز عالی (عبقری) اطلاق شده است. و در حدیث در وصف عمر است که: (فلم ار عبقریّا یفری فریّه (5)). یفری فریّه به معنای (یفعل فعله (: بجای آورد کاری را که او بجا می آورد)) است. و (عبقریّ القوم) یعنی بزرگ و سرور آنها.

و اعرابیی در حالی که سخن از مردی به میان آورده گفته است: (ظلمنی و اللّهد.

ص: 77

ظلما عبقریّا) مقصود وی از (ظلما عبقریّا) این است که کار ستم را در حقّ من به شگفتی کشانید. و گفته می شود: عبقر سرزمینی است که در آن جامه های برد (جامه های راهراه) درست می شود، و از آن رو، کار تزیین لباس به آن سرزمین منسوب شده است. شاعر گفته است: از بحر بسیط

54 حتّی کانّ ریاض القفّ ألبسها من وشی عبقر تجلیل و تنجید

(1)، و از این جهت است که به فرشها وصف عبقری اطلاق شده و به آن دیار منسوب می شود. (2) و چنان که هر امر شگفتی را به این نوع موجود (جنّ) نسبت داده اند، و به آن در هر امر عجیبی مثل زده اند، همچنان شاعران سترک در اشعارشان اظهار کرده اند که ایشان را شیاطینی است که از زبان آنها سخن می گویند، و به آن معنی، به نغزگویی اشارت نموده اند. و به وصف شعر توجّه کرده اند؛ مانند گفتار فرزدق که قصیده ای را وصف نموده است: از بحر بسیط

55 کانّها الذهب العقیان حبّرها لسان أشعر خلق اللّه شیطانا

(3) و ابو النّجم (4) گفته است: از بحر رجز

56 إنّی و کلّ شاعر من البشر شیطانه أنثی و شیطانی ذکر

(5) و ابن میّاده (6) گفته است: از بحر طویلعر

ص: 78

57 و لمّا أتانی ما تقول محارب بعثت شیاطینی و جنّ جنونها

58 و حکت لهم ممّا أقول قصائدا تعالی بها صهب المهاری و جونها

(1) و آنگاه که وصف زنان را در حسن به شگفتی رسانند، ایشان را در زیبایی به جنّ تشبیه می کنند، و در دلربایی و دلفریبی به مطربان چنان که اخطل (2) گفته است: از بحر کامل

59 و تغوّلت لتروعنا جنّیّة و الغانیات یرینک الاهوالا

(3) و المقنّع کندی (4) گفته است: از بحر بسیط

60 و فی الظّعائن و الاهداج أحسن من حلّ العراق و حلّ الشّام و الیمنا

61 جنّیّة من نساء الإنس احسن من شمس النّهار و بدر اللیل لو قرنا

(5) و شاعر دیگری گفته است: از بحر کامل

62 جنّیّة برزت لتقتلنی مطلیّة الأقراب بالمسک

(6)ای

ص: 79

و شاعر دیگری در مقام وصفی جز این وصف نیکو گفته است: از بحر طویل

63 فدقّت و جلّت و اسبکرّت و أکملت فلوجنّ إنسان من الحسن جنّت

(1) و نزدیک به آن معنی است، گفتار شاعر دیگر: از بحر خفیف

64 إنّ شرخ الشّباب و الشّعر الأس ود ما لم یعاص کان جنونا

- و نیز گفتار شاعر دیگر: از بحر بسیط

65 قالت عهدتک مجنونا فقلت لها: إنّ الشّباب جنون برؤه الکبر

(2) و گفته اند: (جنّ الشّباب) چنان که گفته اند: (شرخ الشّباب) (: عنفوان جوانی).

محمّد بن علی بن المهتدی از قول محمّد بن المأمون، از قول محمد بن القاسم بن احمد بن یحیی، از قول سلمه، از قول فرّاء، برای ما نقل کرد؛ که گفت:

(گفته می شود: کان هذا فی عهباء (3) شبابه : این امر در عنفوان جوانیش بود )- و جز فرّاء، (عهباء) را با الف مقصوره (عهبا) می خواند، و (عهباء شبابه) به معنای (عنفوان شبابه) و (شرخ شبابه) و (ریّق شبابه) و (جنّ شبابه) و (غلواء شبابه) و (ریّ شبابه) (: آغاز جوانی او)) است- وی (فرّاء) این شعر را قرائت کرد: از بحر طویل).

ص: 80

66 أجنّ الصبا ام طائر البین شفّنی بذات الصفا تنعابه و محاجله

و نیز از تشبیهات ایشان (عرب) در این باب است گفتار شاعر رجزسرا: از بحر رجز

الف : فقلت و اللّه لترحلنّا قلائصا تحسبهنّ جنّا

(1) ب: و گفتار قطامی (2): از بحر بسیط

68 یتبعن سامیة العینین تحسبها مجنونة او تری ما لا تری الإبل

(3) ج: و گفتار خطفی (4): از بحر رجز

69 یرفعن باللّیل إذا ما أسدفا أعناق جنّان و هاما رجّفا

و عنقا بعد الکلال خیطفا (5) وی با سرودن آن شعر (خطفی) نامیده شد.

و عمر بن عبد العزیز (6) مردم را از سوار کردن کودکان بر پشت اسبان در روز مسابقه اسب دوانی منع کرد و گفت: (کودکان خود را بر پشت آن جنّان (7) سوار مکنید (8)). همه آن تعبیرات در کلام عرب بر سبیل مبالغه در وصف و نادره گویی).

ص: 81

وارد شده است. و همگان می پندارند که شیطانها آفرینش خویش را دگرگون می سازند، و شکلهایشان را تغییر می دهند، و آن سخنی بیهوده و عاری از حقیقت است، و همانا آنها با جادویی و تردستی شان چنان به نظرها می آورند. و در ایشان حالات خشونت، و بازیگری، و سرخوشی، و وقت گذرانی وجود دارد، و لطافتشان بیشتر و آسیبشان کمتر و بدنهایشان سبکتر و ذهنهایشان تیزتر و شناختشان فزونتر و موشکافترند، و ایشان- چنانکه قرآن بیان داشته- می توانند در هوا حرکت کنند، و بر آسمان بالا روند. و گروهی از قوم عرب، هرگاه در بیابانی می افتادند، و به دره های وحشتناک فرود می آمدند، و از این که مارهای (جانّ) ایشان را به بازی بگیرند، می ترسیدند، یکی از ایشان بر می خاست و می گفت: (ما به رئیس این دره پناهنده ایم) و در نتیجه تا زمانی که در آن مکان اقامت می کردند، کسی آزارشان نمی رساند.

و از عمیر بن ضبیعه حکایت شده که گفت: (در هنگامی که با ابن ظبیان در بیابانی حرکت می کردم؛ پیره زنی با کودکی که می گریست بر ما آشکار شد، کودک گفت: (من به راه مانده ام، کاشکی مرا با خود می بردید) عمیر گفت: (ای کاش او را بر پشت سر خود سوار می کردی) پس او را پشت سر خود سوار کرد، ساعتی درنگ کرد، و در روی عمیر نگریست، و دمی برآورد، پس از دهانش آتشی بیرون شد، عمیر تازیانه را برای او به دست گرفت، پس گریه کرد، و عمیر از او دست برداشت، سپس آن کار را چندین بار تکرار کرد، تا این که با شمشیر بر وی هجوم آورد، چون او را جدّی دید، پرید و گفت: (قاتلک اللّه) (: خدایت بکشد) چه سختدلی!).

اصمعی گفت: (کارگزار عمان به عمر بن عبد العزیز نوشت: (ما زنی جادوگر را آوردیم و در آبش افکندیم، پس بر روی آب شناور شد) عمر بن عبد العزیز جواب فرستاد: (شناور بودنش ما را کفایت نمی کند اگر دلیلی اقامه شد، که خوب، و اگر نه

ص: 82

رهایش کن).

و ابوزید (1) از برخی اعراب روایت کرده که گفت: (چه بسا گاهی بر جمعی بسیار وارد شدیم، و خیمه ها و قبه ها و جمعیّتی را دیدیم، آنگاه در همان لحظه آنها را دیگر نیافتیم).

و سمیر بن (2) الحارث (3) گفته است: از بحر وافر

70 و نار قد حضأت بعید وهن بدار لا ارید بها مقاما

71 سوی تحلیل راحلة و عین أکالیها مخافة ان یناما

72 أتوا ناری فقلت منون انتم فقالوا الجنّ، قلت: عموا ظلاما

73 فقمت إلی الطّعام فقال منهم زعیم: نحسد الإنس الطّعاما

(4) و روایت شده که عرب، در روزگار جاهلیّت از درون بتها همهمه ای می شنیدند، و چون خالد بت عزّی را ویران ساخت، آن بت شراره ای بسوی او رها ساخت، و برخی آن کار را از تردستیهای خدمتگزاران بت، بمنظور حفظ منافع خود، دانسته اند، و ممکن است آن کار از بازیگریهای پریان باشد.

(بیان) گفتار خدای- تعالی-: وَ أُمِرْنا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِینَ (5) یعنی یارانش (یاران آن کسی که شیاطینش به سقوط کشانیده و یا هوای نفس را نزد او جلوه داده اند) او را فرا می خوانند، و به او می گویند: (ما به سر فرود آوردن در مقابل پروردگار جهانیان مأمور شدیم) و عرب می گوید: (أمرتک ان تفعل (: تو را به انجام1.

ص: 83

کار فرمان دادم)) باء (در آن مثال) برای معنای الصاق (1) است، و معنی چنین است (وقع (2) الأمر بهذا الفعل (: به این کار امر تعلّق گرفت)) و کسی که می گوید (امرتک ان تفعل) بنابراین است که (باء) حذف شده باشد، و کسی که می گوید: (أمرتک لتفعل)، با آوردن لام، خبر از علتی داده که به سبب آن، امر واقع شده است (بنابراین) معنای آیه چنین است: ما برای اسلام و بر پاداشتن نماز مأمور شده ایم.م.

ص: 84

ص: 85

و انشر اللّه الموتی فنشروا یعنی خدا مردگان را زنده کرد، پس زنده شدند (1). اعشی در حالی که از زنی سخن به میان آورده، گفته است: از بحر سریع

74 لو اسندت میتا الی نحرها عاش و لم یحمل إلی قابر

75 حتّی یقول النّاس ممّا رأوا یا عجبا للمیّت النّاشر

(2) و گفتار خدای- تعالی- فَانْظُرْ إِلی آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ کَیْفَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ ذلِکَ لَمُحْیِ الْمَوْتی وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ (3) در این جا (در این آیه) رحمت به معنای باران است، و به همان معنی است در گفتار خدای- تعالی-: إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ (4).

و محمّد بن القاسم الانباری (5) از قول احمد بن یحیی (6) از اشعار جمیل بن معمر (7) (این دو بیت را) قراءت کرد: از بحر طویل

76 هواک لقلبی یا بثینة کالّذی أقام فأحیا المیت و هود فین

77 و لیس بذی فقر الی ذا و إنّ ذا لصبّ بهذا فی الحیاة ضنین

(8)م.

ص: 86

عشاری از قول عمر بن شاهین، و او از قول احمد بن عیسی، و او از قول هاشم، و او از قول یعلی، و او از قول ابن جراد نقل کرده که گفت: (پیامبر وقتی دعای باران می خواند می گفت: (اللّهم اسقنا غیثا مغیثا هنیّا مریّا توسّع به لعبادک تغزر به الضّرع و تحیی به الزّرع (1)) و از جمله شعرهایی که شاعران به آن، برکت آثار باران را در زمین وصف کرده اند، گفتار یکی از بنی سعد است: از بحر طویل

78 و خیفاء ألقی اللّیث فیها ذراعه فسرّت و ساءت کلّ ماش و مصرم

79 تمشّی بها الدرماء تسحب قصبها کأن بطن حبلی ذات أونین متئم

(2) مقصود شاعر از (ماشی)، دامدار است، و مقصود وی از (مصرم) فاقد دام است. و (الدرماء)، خرگوش، و اونان دو لنگه بار است.

و شاعر دیگری در وصف چوپانی گفته است: از بحر بسیط

80 رعی ترائک فی أکناف ذی أمر زهر الحواشی فلاماء و لا حطب

81 إذا استثار کنوفا خلت ما برکت علیه یندف فی حافاته العطبا

(3) (ترائک) جمع (تریکه) است، و مقصود از آن، چیزی است که باران بجای گذاشته است (4). و مقصود شاعر از (زهر الحواشی) شکوفه هاست و گفتار او (لا ماء و لا حطب) به این معنی است که آن زمین سرسبز و با رطوبت است، و در آنم.

ص: 87

چوب و هیزم خشکیده نیست، و آن مانند گفتار شاعر دیگر است: از بحر رجز 82 یأتیک قابس اهلها لم یقبس و (کنوف) شتر ماده ای است که در کنار شتران می خوابد، آن شاعر می گوید:

(آن شتر، شیر فراوان دارد به گونه ای که در آن هنگام که در خوابگاه است، شیر از سر پستانهایش سرازیر می شود، و آن خبر را دلیل بر خوبی چراگاهش گرفته است، و اهل فنّ بدیع آن صنعت را (تتبیع (1)) نامند، و آن، عبارت از این است که شاعر در مقام بیان معنایی باشد، و لفظ خود آن معنی را نمی آورد، بلکه لفظ تابع آن را می آورد، و تابع وقتی بر معنای خود دلالت کرد، پرده از معنای متبوع بر می دارد. و از آن قبیل است گفتار امرؤ القیس: از بحر طویل

83 و تضحی فتیت المسک فوق فراشها نؤوم الضّحی لم تنتطق عن تفضّل

(2) شاعر خواسته است بیان کند که آن زن در ناز و نعمت است و او را کسی هست که عهده دار کارهایش باشد؛ وی در مقام بیان آن معنی، لفظ تابع آن را آورده، و لفظ ویژه اش را نیاورده است، چنان که این شاعر (در این مقام) ناقه را به پر شیری وصف کرده، و با آن وصف، سرسبزی و خیر و برکت و مرغوبیّت چراگاه را وصف کرده است، طائی (3)، در حالی که از ابر و اثر ستوده آن در زمین یاد کرده، گفته است: از بحر طویل).

ص: 88

84 إذا ما ارتدی بالبرق لم یزل الثّری له تبعا او یرتدی الرّوض بالبقل

85 سحابا إذا ألقت علی خلفه الصبا یدا قالت الدنیا: أتی قاتل المحل

86 تری الأرض تهتزّ ارتیاحا لوقعه کما ارتاحت البکر الهدی الی البعل

87 إذا انتشرت أعلامه حوله انطوت بطون الثّری منه وشیکا علی حمل

و از نظائر آن آیه است، گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ الَّذِی نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَنْشَرْنا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً کَذلِکَ تُخْرَجُونَ (1).

پس وجه تشبیه میان بیرون آوردن مردگان (زنده شدن آنها) و رویانیدن گیاه آن است که، مرتبت آن دو کار یکسان است، پس آن که بر یکی از آن دو کار توانا باشد، به حکم عقل بر آن دیگر تواناست. و خدای- تعالی- با آن تشبیه بر منکران موضوع برانگیختن مردگان، دلیل برپا داشته؛ چنان که با تشبیه به آفرینش نخستین، دلیل آورده است: کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ (2).

و بتحقیق خبر انکار ایشان حشر را همراه با دلیل بر ردّشان در گفتار خدای- تعالی-: فَسَیَقُولُونَ مَنْ یُعِیدُنا قُلِ الَّذِی فَطَرَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ (3)، وارد شده است.

تشبیه دیگری در این سوره گفتار خدای- عزّ و جلّ- است: وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِی آتَیْناهُ آیاتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها، فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطانُ فَکانَ مِنَ الْغاوِینَ* وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ ذلِکَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ (4).

(نبأ) به معنای خبر از امری عظیم است، و به این گونه خبر، (نبأ) گفته می شود، و از آن وجه است وصف پیامبر (ص) به نبوّت و نبّأه اللّه، یعنی او را پیامبر قرار داد.6.

ص: 89

و معنای کلام خدا: (فَانْسَلَخَ مِنْها)، خرج و انفصل (: خارج شد و جدا گشت) است، و از آن معنی است گفتار خدای- تعالی-: وَ آیَةٌ لَهُمُ اللَّیْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ (1).

و معنای گفتار خدا: (فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطانُ) این است که شیطان با جلوه دادن آن گمراهی، در پی او افتاد، تا به آن متمایل گشت، و به آن چنگ زد، و گفته شده:

(اتبعه الشیطان) به این معنی است که شیطان کافرانی از جنس انس را بدنبالش انداخت، و ایشان وی را بر کفر همراهی کردند. و این آیه دالّ بر تحریم پیروی کسی است که از ارتداد وی ایمنی نیست.

و (غاوی) یعنی نومید از رحمت خدا، و مصدر (غیّ) به معنای جهل و گمراهی است، خدای- تعالی- گفته است: وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی (2). آنگاه درباره کسی که از دست یافتن به چیزی نومید شده (قد غوی) (: بتحقیق ناامید شده است)) اطلاق شده است. و بر این معنی است، گفتار مرقّش (3): از بحر طویل

88 فمن یلق خیرا یحمد النّاس امره و من یغو لا یعدم علی الغیّ لائما

(4) و آن کس که نشانه ها به او داده شده، و از آنها جدا گردید، بلعم بن باعوراء (5) است که از قوم بنی اسرائیل بود و امیّة بن ابی الصلت ثقفی (6) گفتهاو

ص: 90

است: (خدا آیاتش را با عنایتی که در حقّ وی داشت به او داد تا آنها را یاد گرفت، و عالم شد، و خدا داستانش را بیان کرد، تا مردم را از مثل حال وی بیم دهد.) و حسن بصری (1) گفته است: (مقصود از آیات خدا، دین خداست).

(بیان) گفتار خدا: (وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها) یعنی (اگر می خواستیم) میان او و کفر مانع می شدیم، تا در نتیجه با آن آیات سزاوار رفعت شود و لیکن وی به دنیا دل خوش داشت، و هوسش را پیروی نمود، و اصل معنای (اخلاد) پیوستگی و دوام است؛ زهیر بن ابی سلمی گفته است: از بحر کامل

89 لمن الدیار غشیتها بالفدفد کالوحی فی حجر المسیل المخلد

(2) و (لهث) تنفّس تندی است که از شدّت خستگی بر انسان عارض می شود، و آن حالت در سگها امری طبیعی است، و آن معنی برای کسی که کاری بر او گران آمده، یا اندوهی بر او هجوم آورده، یا ناملایمی به او رسیده استعارت آورده می شود، چنان که أزدی در حالی که مردی را مدح می کند گفته است: از بحر طویل

90 لنعم فتی الجلّی و مستنبط النّدی و ملجأ محروب و منزع لاهث

91 عیاذ بن عمرو بن الحلیس بن جابر ب ن زید بن منظور بن زید بن وارث

و معنای تشبیه در آن آیه، این است که شخص کافر تارک آیات خدا و رویگردان از آنها که هیچ چیز اصلاحش نمی کند، همانند سگ است در نفس نفس زدنش؛ که اگر به هر وسیله ای چاره جویی کنی، آن کار را رها نمی کند، و از آن دست8.

ص: 91

بر نمی دارد، و به آن سبب است که (در مداومت سگ بر آن عمل) دو کار متضادّ را (بعنوان شرط) یاد کرده است، و تقدیر آیه چنین است: (کمثل الکلب لاهثا (: داستان وی مانند داستان سگ است که نفس نفس می زند)).

و گفته می شود: (لهث یلهث) (: زبان از دهان بیرون آورد و زبان از دهان بیرون می آورد) لاهث، لهثان، و لهاث (: زبان از دهان بیرون آورنده).

یکی از شاعران، سگ جنگجو را وصف کرده و حالت (لهث) آن را با تشبیهی که در آن نو پردازی کرده، بیان داشته است، آن شاعر- که شعر وی را یکی از بزرگان برای من قراءت کرد- گفته است: از بحر متقارب

92 جری ء علی النّاس مستأسد مدلّ علی کلّ قرن بطل

93 و یرفع فی سطوات المصا ل له ذنبا مثل قرن الوعل

94 ذلوق اللّسان کما زال عن ذباب من السّیف عافی الحلل

و امیر ابو محمّد الحسن بن عیسی بن المقتدر- رضوان اللّه علیه- از قول ابو الفرج اصفهانی (1)، از قول جحظه (2) نقل کرد که گفت: عبید اللّه بن عبد اللّه بن طاهر (3) نقل کرد و گفت: چون برادرم طاهر، علیّ بن الجهم (4) را از زندان آزاد کرد، مدّتی با وی در شادیاخ (5) اقامت گزید، و روزی آهنگ شکار کردند، و با مرغزاری پر از پرنده و حیوانات وحشی مصادف شدند، و فصل ظهور زعفران بود، پس علی بنن)

ص: 92

الجهم (1) سرود: از بحر طویل

95 و طئنا ریاض الزّعفران و أمسکت علینا البزاة البیض حمر التّدارج

96 و لم تحمها الادغال منّا و إنّما أبحنا حماها بالکلاب النّوابح

97 و من دالعات ألسنا فکانّها لحیّ شیوخ خاضبین کواسج

(2) و اصل در این وصف (یا تشبیهی) که میان این دو شاعر دست بدست شده، آن معنایی است که عبدة بن الطبیب (3) در وصف گاو نر با این گفتار بیان کرده است: از بحر بسیط 98 لسانه عن یسار الشّدق معدول (4) تشبیه دیگری در این سوره گفتار خدای- عزّ و جلّ- است: أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ (5).

خدا ایشان (آن بسیاری از جنّ و انس) را به این معنی وصف نموده که با چشمهایشان نمی بینند، و با دلهایشان تعقّل نمی کنند، پس ایشان را در فرو گذاشتن حقّ، و روگردانیدن از آن بمنزله کسی که نمی شنود و تعقّل نمی کند قرار داده است.

شاعر گفته است:

99 اصمّ عمّا ساءه سمیع و شاعر دیگری گفته است: از بحر رمل9.

ص: 93

100 و کلام سیّ ء قد وقرت أذنی منه و ما بی من صمم

(1) آنگاه خدا گفت: (بل هم اضلّ)، و سبب گمراه تر بودن، آن است که چارپایان مواضع سود و زیان خود را می بینند، و برخی از آنچه را می بینند ملازمت می کنند، و اینان (وصف شدگان در آن آیه) می دانند که عناد می ورزند، پس به آتش روی می آورند، و نظیر این آیه است گفتار خدا در سوره دیگر: أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا (2). و معنی این است که ای محمّد، ایشان آنچه را تو می گویی همچون کسی که خواستار فهم است، نمی شنوند؛ بلکه چون چارپایان می شنوند.

و از نظائر آن آیه است، گفتار خدای- تعالی-: مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِما لا یَسْمَعُ إِلَّا دُعاءً وَ نِداءً، صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ (3).

و همانا از آن جهت به شخص بینایی که بیناییش را به کار نمی اندازد کور اطلاق می شود که وی بمنزله کسی است که نمی بیند، و چنان که به شخص شنوایی که توجّه نمی کند، کر گفته می شود. و از آن قبیل است گفتار خدای- تعالی-: إِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ (4)، و چنان که خدای- عزّ اسمه- گفته است: أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها (5). خدا کلمه (مثل) را به (الّذین کفروا) اضافه نمود، و آنگاه آن مثل را به بانگ زننده (بر گوسفند) تشبیه کرد و نه بر گوسفند؛ زیرا معنی چنین است که داستان کافران در مورد پندی که به ایشان داده می شود مانند داستان چارپایی است که از کلمات آن کسی که بر آن بانگ می زند جز صدا چیزی نمی فهمد، پس تقدیر4.

ص: 94

آیه چنین است: (مثل واعظ الّذین کفروا کمثل الّذی ینعق بما لا یسمع ... (: داستان پند دهنده کافران مانند بانگ زننده بر حیوانی است که نمی شنود)) و عرب هرگاه معنای کلام، مقصودشان را برساند (برخی از اجزای معلوم کلام را) حذف می کنند چنان که خدای- تعالی- گفته است: وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ (1). یعنی: (سقوا حبّ العجل (: از دوستی گوساله سیراب شده اند))، پس چون معنای کلام معلوم است، کلمه حبّ مقدّر شده است، و چنان است گفتار خدای- تعالی-: مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ (2)، مثل در آن آیه متعلّق به (نفقه) است. یعنی مثل آنچه انفاق کنندگان در راه خدا، انفاق می کنند، مثل دانه ای است که هفت خوشه می رویاند، و گفته شده معنی چنین است: (و مثل الذین کفروا فی دعائهم آلهتهم و أوثانهم و هی لا تفقه کمثل الناعق ... (: و مثل کافران در این که خدایان و بتهایشان را می خوانند و آنها نمی فهمند، مانند بانگ زننده بر حیوانی است که جز صدا را و ندا را نمی شنود)).

و تأویل کلام خدا: (ینعق) یصوّت بالغنم (: بر گوسفند بانگ می زند) است. و (مصدر) آن، نعیق و نعاق می باشد، و از آن معنی است گفتار اخطل: از بحر کامل

101 فانعق بضأنک یا جریر فانّما منّتک نفسک فی الخلاء ضلالا

(3) و عرب می گوید: (ابلد من راعی الضّأن (: کودنتر از چراننده گوسفند)) و از باب مثل گفته می شود: (احمق من راعی ضأن ثمانین (4) (: (5) نادانتر از چراننده گلهم.

ص: 95

گوسفند هشتاد رأسی)).

و اصمعی گفته است: (ذو الاصبع العدوانی (1) را چهار دختر بود، و ایشان را شوهر داد و به دیدن بزرگترین دختر رفت، پس به او گفت: (شوهرت را چگونه دیدی؟) گفت: (بهترین شوهر، خانواده اش را بزرگ می دارد و احسانش را فراموش می کند.) گفت: (دارایی شما چیست؟) گفت: (شتر، از گوشت آن می خوریم، و شیر آن را می آشامیم، و خودمان و بارهایمان را حمل و نقل می کند) گفت: (شوهری بزرگوار و ثروتی با برکت است) آنگاه به دیدن دختر دوم رفت و گفت: (شوهرت را چگونه دیدی؟) گفت: (زنش را بزرگ می دارد و موجبات محبّت و الفت را فراهم می آورد) گفت: (دارایی شما چیست؟) گفت: (گاو است، و قرین و مونس فضای خانه است، ظرفها را پر می کند، و در خانه زنانی با زنانی مأنوسند) گفت: (خوشنود گشتی و بهره مند شدی) آنگاه به دیدن دختر سومی رفت، و گفت: (شوهرت را چگونه دیدی؟) گفت: (نه بخشنده مسرف است و نه بخیل مستبدّ برأی) گفت:

(دارایی شما چیست؟) گفت: (بز) گفت: (سودمند و بی نیاز کننده است) سپس به دیدن چهارمین دختر رفت، و گفت: (شوهرت را چگونه دیدی؟) گفت: (بدترین شوهر، کسان خود (2) را احترام می کند و همسرش را خوار می دارد) گفت: (دارایی شما چیست؟) گفت: (بدترین دارایی؛ گوسفند؛ شکم گنده اند و سیر نمی شوند، و تشنه اند و سیراب نمی گردند، و کرند و نمی شنوند، و فرمان فریب دهنده خود را پیروی می کنند) پس گفت: (مردی به پاره ای از متاعش شباهتم.

ص: 96

یافت (1) (: قالت: شرّ مال؛ الضأن جوف لا یشبعن و هیم لا ینقعن و صمّ لا یسمعن و امر مغویتهنّ یتبعن فقال: (اشبه امرؤ بعض بزّه (2)).

و مقصود آن دختر از گفتارش (و امر مغویتهنّ) آن است که یکی از آن گوسفندان در آبی یا گلی یا چیزی شبیه به آن، فرو می افتد، و گوسفندان دیگر آن گوسفند را پیروی می کنند.

و هیم به معنای عطاش (: تشنگان) است. و برخی از مفسّران در تفسیر گفتار خدا: فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهِیمِ (3)- در نسخه اصل و در الکامل، ج 2، ص 499 چنین است، لیکن در دیوان ذی الرّمّة، ص 588 (فانصاعت الحقب) وارد شده است.(4) گفته اند: (مقصود از (هیم) شتران تشنه می باشد)، ذو الرّمه گفته است: از بحر بسیط

102 فراحت الحقب لم تقصع صرائرها و قد نشحن فلا ریّ و لا هیم

(56)ت.

ص: 97

ص: 98

ذو الرّمّه شعری سروده، و از اقامتگاه و بهره مند شدن از همسایگی (میّه) در آن تا هنگامی که گیاه آن اقامتگاه و قطره های آب صافش خشکید، یاد کرده است: از بحر طویل

104 أقامت بها حتّی ذوی العود فی الثّری و ساق الثّریّا فی ملاءته الفجر

(1)

105 و حتّی اعتری البهمی من الصیف نافض کما نفضت خیل نواصیها شقر

106 و خاض القطافی مکرع الحیّ باللّوی نطافا بقایاهنّ مطروقة صفر

107 فلمّا مضی نوء الزّبانی و أخلفت هواد من الجوزاء و انغمس الغفر

(2)

108 رمی امّهات القرد لذع من السّفی و احصد من قریانه الزّهر النّضر

109 و اجلی نعام البین و انقلبت بنا (3)* نویّ عن نوی میّ و جاراتها شزر (4) و نیز با تأسّف بر رهنوردان و چشم دوختن بر حرکت شتران سواری از خانه، گفته است: از بحر بسیط

110 یا صاحبیّ انظرا آواکما درج عال و ظلّ من الفردوس ممدود

111 هل تبصران حمولا بعد ما اشتملت من دونهنّ حبال الأشیم القود

(5)

112 عواسف الرّمل یستقفی توالیها مستبشر بفراق الحیّ غرّید

113 ألقی عصیّ النّوی عنهنّ ذو زهر وحف علی السن الرّوّاد محمود

114 حتّی إذا وجفت بهمی لوی لبن و ابیضّ بعد سواد الخضرة العود

115 ظلّت تخفّق أحشائی علی کبدی کانّنی من حذار البین موروت.

ص: 99

وی گردش حیوان وحشی را در طلب آبشخوار و جست و جوی گیاه چنان وصف کرده و گفته است: از بحر بسیط

116 حتّی إذا معمعان الصیف هبّ له بأجّة نشّ عنها الماء و الرّطب

(1)

117 و صوّح البقل نأّاج تجی ء به هیف یمانیّة فی مرّها نکب

118 و أدرک المتبقّی من ثمیلته و من ثمائلها و استنشئ الغرب

119 تنصّبت حوله یوما تراقبه صحر سماحیج فی أحشائها قبب

120 فراح منصلتا یحدو حلائله أدنی تقاذفه التّقریب و الخبب

(2) و به زنی اعرابی گفته شد: (منزل شما کجاست؟) گفت: (جایی که باران فرود آمد)؛ چنان که به یکی از اعراب گفته شد: (کجا فرود می آیی؟) گفت: (جایی که گیاه باشد.)

و بتحقیق شاعران در حق خانه ها- در ارتباط با حالات گوناگون آنها چون اقامت در آن، و انتقال از آن، و مشخص بودن آثار و مخفی بودن آن- به سیرابی دعا بسیار کرده اند، و همه آن سخن سراییشان به سبب حرص بر آن سرزمینها و تنفّر از مفارقت اماکن مألوف و مواضع اقامت است؛ زیرا باران و گیاه و سبزه ای که از آن پدید می آید، موجب جمع شدن جمع و رفع تشتّت است؛ شاعر اولی گفته است:

از بحر طویل

121 سقی طلل الدار التی أنتم بها سحائب وبل صیّف و ربیع

و شاعر دیگری گفته است: از بحر بسیط

122 لا عهد لی بعد أیّام الحمی بهم و علّ ذاک سقی اللّه الحمی مطرا

و ابن مجالد الفزاری گفته است: از بحر طویلد.

ص: 100

123 أیادمنتی وهد سقی خضل النّدی مسیل الرّباحیث انتهی بکما الوهد

124 و یا ربوة الرّبعین حییّت ربوة علی النّأی منّا و استقلّ بک الرّعد

125 فانت التی یشفی فوادی قربها لإلفی لها قدما و یشعفه البعد

و شاعر دیگری گفته است: از بحر طویل

126 أحبّ بلاد اللّه ما بین منعج إلیّ و فلج ان یصوب سحابها

(1)

127 بلاد بها نیطت علیّ تمائمی و أوّل أرض مسّ جلدی ترابها

(2) و ذو الرّمّه گفته است: از بحر طویل

128 ألا فاسلمی یا دارمیّ علی البلی و لا زال منهلّا بجرعائک القطر

(3) و طرفه در حالی که (از شمول دعای نزول باران تا حدّ) محو آثار خانه با قطره های باران احتراز کرده گفته است: از بحر کامل

129 فسقی دیارک- غیر مفسدها صوب الرّبیع و دیمة تهمی

(4) و شاعر دیگری- در حالی که برای کوچ کنندگان درخواست نزول باران کرده به این امید که منزلگاهشان نزدیک شود- گفته است: از بحر طویل

130 سقی الجیرة الغادین و سمیّ عارض هزیم الحیا، سبط الرّواقین ممرع

131 بسحب کأجفانی و برق کحرقتی و رعد کإعوالی و غیث کأدمعی

و لبید بن ربیعه در حالی که برای دیار، روزی بارانهای موسم بهار را خواستار).

ص: 101

شده- یا از آن خبر می دهد- گفته است: از بحر کامل

132 رزقت مرابیع النّجوم و صابها ودق الرّواعد جودها و رهامها

(1)

133 فعلا فروع الأبهقان و أطفلت بالجلهتین ظباؤها و نعامها

(2) و نیز ذو الرّمه- در حالی که برای منزلها سرسبزی بوستانهایش را با ریزش ابرها خواستار است- گفته است: از بحر طویل 134 تردّیت من أفواف نور کأنّها (3)* زرابیّ و انهلّت علیک الرّواعد (4) و روش شاعران محدث- هنگام درخواست سیرابی برای سرزمینها- در سخن از پوشش آن دیار با گیاهان رنگارنگ و بوستانهای قشنگ، از روش پیشینیان مشهورتر و هنرنماییشان بیشتر است، مانند گفتار طائی (ابو تمام): از بحر کامل

135 یا دار دار علیک أرهام النّدی و اهتزّ روضک فی الثّری فترأّدا

136 و کسیت من خلع الحیا مستأسدا انفا یغادر وحشه مستأسدا

(5) و نیز سخن از گلها به میان آورده و گفته است: از بحر طویل

137 کساک من الأنوار أصفر فاقع و أحمر نصّاع و أبیض ساطع

و نیز گفته است: از بحر طویل

138 و ألبسه وشی الرّبیع و عصبه و یمنته نبت الثّری المتلاحک

139 سقی ربعهم لا، بل سقی منتواهم من الأرض أخلاف السّحاب الحواشک

(6)قل

ص: 102

و بحتری (1) گفته است: از بحر طویل

140 سقی الغیث أکناف الحمی من محلّة إلی الحقف من رمل اللّوی المتقاود

141 و لا زال مخضرّ من الأرض یانعا علیه بمحمرّ من النّور جاسد

(2) و معنای این تشبیه از گفتار ابو تمّام است: از بحر طویل

142 من کلّ زاهرة ترقرق بالنّدی فکأنّها عین المحبّ تحدّر

(3) و ابن الرّومی (4) گفته است: از بحر رجز

143 لا یحرم اللّه الطّلول الدرّسا سقیا یحلّیهنّ نورا ملبسا

144 أقاحیا و حنوة و نرجسا یکاد ریّاه إذا تنفّسا

ینشئ فی تلک الموات أنفسا و ادیبان عرب در بیان حالاتی از بوستانها و گیاهان که زمام سخن را به سوی آن بازگردانیده اند- بنابر عادتشان در گستردن راه بیان معانی و تفنّن در اغراض کلام- در بیان آن حالات راه نوآوری را پیموده اند، و در بیان آنها به قدری تشبیه و استعاره، و ضرب المثل از بوستانها و گیاهان آورده اند که نام بردن آنها ما را از راه اعتدال (در مقال) خارج می سازد؛ همانند راهی که در وصف جوانی و شادابی آن و زیبایی دوران کودکی و طراوت آن رفته اند.

و از آن باب است، آنچه در تشبیه زنان در مورد زیبایی و شادابیشان آمده است مانند قول شاعر اول در حالی که زنی را یاد کرده است: از بحر متقارب).

ص: 103

145 فما روضة من ریاض القطا کانّ المصابیح حوذانها

146 بأحسن منها و لا مزنة سفوح تکشّف أدجانها

و اعشی در مثل چنان تشبیهی گفته است: از بحر بسیط

147 ما روضة من ریاض الحزن معشبة خضراء جاد علیها وابل هطل

(1)

148 یضاحک الشّمس منها کوکب شرق مؤزّر بعمیم النّبت مکتهل

149 یوما بأطیب منها نشر رائحة و لا بأحسن منها إذ دنا الاصل

و شاعر دیگری گفته است: از بحر منسرح

150 کأنّها روضة منوّرة تجمع طیبا و منظرا حسنا

و طائی گفته است: از بحر بسیط

151 غیداء جاد ولیّ الحسن سنّتها فصاغها بیدیه روضة أنفا

(2) و نهدی گفته است: از بحر طویل

152 جدیدة سربال الشّباب کانّها سقیةّ بردیّ نمتها غیولها

(3) و هذلی با آوردن فنّ تتبیع آهنگ مبالغه در آن معنی را نموده و به مقام نغزسرایی رسیده است با این گفتارش: از بحر طویل

153 تکاد یدی تندی إذا ما لمستها و ینبت فی أعطافها الورق الخضر

(4) و عبّاس بن الاحنف (5) گفته است: از بحر طویلت.

ص: 104

154 و قد ملئت ماء الشّباب کانّها قضیب من الرّیحان ریّان اخضر

(1) و شاعر دیگری در اشاره به وصف ایشان در شیرین ترین تعبیر و نغزترین استعاره، گفته است: از بحر طویل

155 احبّ اللّواتی هنّ من ورق الصبا و فیهنّ عن ازواجهنّ طماح

و شاعر دیگری در تأسّف بر گذشت روزگار جوانی و سرگرمی به دعا در حق جوانی و وصف طراوت روزگار آن گفته است: از بحر متقارب

156 فلا یبعد اللّه عصر الشّبا ب فایّامه کالرّیاض الأنف

و محمود بن الحسن الورّاق (2) این تشبیه را گرفته و در پی آن زمام استعاره را رها ساخته، و گفته است: از بحر مجزوء کامل

157 سقیا لایّام مضت و کانّ أو جهها الرّیاض

158 ایّام یجنبنا الهوی و تقودنا الحدق المراض

159 جاد السّواد بنفسه و نشا بعارضک البیاض

160 فمتی أطفت بلذة فلعارضی فیها اعتراض

و ابو العتاهیّه (3) در حالی که از جامه های جوانیش یاد می کند، شعری سروده و در تشبیه دو حالت؛ جوانی و زوال آن نیکو سروده است: از بحر وافر

161 عریت من الشّباب و کنت غضّا کما یعری من الورق القضیب

(4) و گویی وی میوه این بیت را از گفتار النّابغة الجعدی (5) چیده است: از بحر).

ص: 105

متقارب

162 و ما البغی الّا علی اهله و ما النّاس الّا کهذی الشّجر

163 تری الغصن فی عنفوان الشّبا ب یهتزّ ذابهجات خضر

164 زمانا من الدهر ثمّ التوی فعاد إلی صفرة فانکسر

(1) و ابو تمّام گفته است: از بحر خفیف

165 اصبحت روضة الشّباب هشیما و اغتدت ریحه البلیل عقیما

(2)

166 شعلة فی المفارق استودعتنی فی صمیم الفؤاد ثکلا صمیما

و همانا از باب مورد اشاره (تشبیه به بوستان) از آن جهت این فصل (صفت جوانی و تشبیه آن به گلستان و گیاهان) و نه جز آن را آوردیم که در حقیقت به همان اصل مذکور در تأویل آیه باز می گردد؛ زیرا جوانی به پیری و سلامتی آن به بیماری، و وجودش به عدم می انجامد، چنان که شاعر اولی گفته است: از بحر کامل

167 کانت قناتی لا تلین لغامز فألانها الإصباح و الإمساء

168 و دعوت ربّی بالسّلامة جاهدا لیصحّنی فإذا السّلامة داء

(3) و آن معنی مأخوذ از گفتار حمید بن ثور (4) یا گفتار حمید مأخوذ از اوست:

از بحر طویل).

ص: 106

169 أری بصری قد رابنی بعد صحّة و حسبک داء ان تصحّ و تسلما

(1) و نمر بن تولب (2) گفته است: از بحر طویل

170 یودّ الفتی طول السّلامة جاهدا فکیف یری طول السّلامة یفعل

(3) و به یکی از اعزاب گفته شد: (فلانی بر سالمترین حالت مرد)، گفت: (آیا کسی که مرگ بر گردنش می باشد تندرست است؟)، و چه خوب است گفتار پیامبر (ص): (کفی بالسّلامة داء (4) (: سلامتی کافی است که درد باشد)) و در برخی پندهای عرب است: (من أقام شخص و من زاد نقص (: هر که اقامت گزیند کوچ می کند و هر که بیفزاید می کاهد) و لو کان یمیت النّاس داء لا عاشهم الدواء (: و اگر درد موجب مرگ کسی می شد، درمان زنده اش می ساخت))، و به موبد (5) گفته شد: (کی خبر مرگ فرزندت به تو رسید؟) گفت: (روزی که زاده شد؟).

و پدرم از پدرش قراءت کرد: از بحر کامل

171 تصرّفت أطوارا لدی کلّ عبرة و کان الصبا منّی جدیدا فأخلقا

172 و ما ازداد شی ء قطّ الّا لنقصه و ما اجتمع الإلفان الّا لتفرقا

و حسن بسیاری اوقات به این بیت تمثّل می جست: از بحر طویل

173 یسرّ الفتی ما کان قدّم من تقی إذا عرف الداء الّذی هو قاتله

و ابو النّجم (6) گفته است: از بحر رمل2،

ص: 107

174 کلّنا یأمل مدّا فی الأجل و المنایا هی آفات الأمل

و شاعر دیگری گفته است: از بحر رجز

175 إنّ الفتی یصبح للأسقام کالغرض المنصوب للسّهام

أخطأرام او أصاب رام (بیان) گفتار خدای- تعالی-: وَ ظَنَّ أَهْلُها أَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَیْها یعنی (گمان بردند اهل آن سرزمین سبز) که بر همراه داشتن آن حالت زمین توانایند، امّا پس از نابود شدن زیور زمین، و خشک شدن گیاهانش در حالتی جز آن حالت واقع شدند.

و از نظایر این آیه است، قول خدای- جلّ اسمه- در سوره ای دیگر:

وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِیماً تَذْرُوهُ الرِّیاحُ وَ کانَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ مُقْتَدِراً (1).

(هشیم) گیاه خشکی است که بادها آن را پراکنده می سازد، پس خدای- تعالی- آگاه ساخت که زندگی نیست شونده است، و دلیل آن این است، که آنچه از دنیا گذشته بمنزله چیزی است که وجود نداشته است، پیامبر (ص) گفت: (الدّنیا حلوة خضرة، فمن أخذها بحقّها بورک له فیها) (2) و مقصود وی از (حلوة خضرة) غضّة حسنة (: با طراوت و نیکو) است، و اصل (خضرة) از (خضرة النّبات (: سرسبزی گیاه)) است، و به آن سبب (خضر) به آن لقب، نامیده شد که وقتی می نشست اطرافش سبز می شد. و از آن جهت به مردی که جوان می میرد گفته می شود: (قد اختضر (3) (: در حال طراوت جوانی روحش گرفته شد)).

و حکایت شده: جوانی شیفته پیری از عرب شد؛ و هرگاه او را می دید، می گفت: (أجززت یا أبا فلان (: وقت آن شده که برکنده شوی و بمیری.)) و آن پیر).

ص: 108

عرب می گفت: (و تختضرون (: و شما در طراوت جوانی جانتان گرفته می شود)).

و همانند این حکایت است، این حکایت که: پیری را در حالی که بکندی راه می رفت جوانی گفت: (ای عمو! کی این پابند را بر تو زده است؟) گفت: (روزگار، و آن، در کار تهیّه پابند برای تو است، اگر مهلتت دهد.)

و یاران ما از شعر ابو الطّمحان (1) برایم قراءت کرده اند: از بحر وافر

176 حنتنی حانیات الدهر حتّی کانّی حابل أدنو لصید

177 قریب الخطو یحسب من رآنی و لست مقیّدا أنّی بقید

(2) و لبید بن ربیعه گفته است: از بحر طویل

178 ألیس و رائی إن تراخت منیّتی لزوم العصا تحنی علیه الأصابع

179 أخبّر أخبار القرون التی خلت أدبّ کأنّی کلّما قمت راکع

(3) و جریر گفته است: از بحر وافر

180 أری مرّ السّنین أخذن منّی کما أخذ السّرار من الهلال

(4) و یکی از اعراب گفته است: از بحر کامل

181 قصر الحوادث خطوه فتدانی و حنین صدر قناته فتحانی

182 صحب الزّمان علی اختلاف فنونه فأراه منه شدّة و لیانا

183 ما بال شیخ قد تخدّد لحمه أنضی ثلاث عمائم ألوانا

184 سوداء داجیة و سحق مفوّف و أجدّ أخری بعد ذاک مجانت.

ص: 109

185 ثمّ الممات وراء ذلک کلّه و کانّما یعنی بذاک سوانا

و ابو عبیده گفته است: (أیاس بن قتاده در ریش خود یک موی سپید دید، پس گفت: ای بنی سعد، مرگ را می بینم، من جوانی خود را به شما بخشیدم، و شما پیریم را به من ببخشید، و از آن پس خانه نشین شد.)

و قیس بن عاصم گفته است: (پیری افسار مرگ است).

و از برخی شاعران عرب است: از بحر کامل

186 ذهب الشّباب و میعة کانت له إلّا بقایا لبسة المتجمّل

187 و بقیت أرتقب الحمام کراکب عرف المحلّ فبات دون المنزل

و از ابیات معانی (1) است گفتار مردی از طایفه طیّ: از بحر طویل

188 سرینا و أدلجنا فکانت رکابنا یسرن بنا فی غیر برّ و لا بحر

189 و ما هی الّا لیلة ثمّ یومها و حول إلی حول و شهر إلی شهر

190 مطایا تقرّبن البعید و إن نأی و تنقلن أشلاء الکریم إلی القبر

191 و تنکحن أزواج الغیور عدوّه و تقسمن ما یحوی البخیل من الوفر

و یکی از بزرگان- و نیز محمّد بن علی العشاری- از شعر عبد اللّه بن المعتزّ (2) برایم قراءت کرد: از بحر طویل

192 نسیر إلی الآجال فی کلّ ساعة و أیّامنا تطوی و هنّ رواحل

193 و لم أر مثل الموت حقّا کانّه إذا ما تخطّته الأمانیّ باطل

و از جمله سخنانی که عشاری از کلام عبد اللّه بن المعتزّ برای ما نقل کرد، این گفتار اوست: (اهل الدنیا کصور فی صحیفة کلّما نشر بعضها طوی بعضها).

و نیز از گفتار عبد اللّه بن المعتزّ برایم قراءت کرد: از بحر طویلت.

ص: 110

194 سکنتک یا دنیا برغمی مکرها و ما کان لی فی ذاک صنع و لا أمر

195 فإن أرتحل یوما أدعک ذمیمة و ما فیک من عودی غراس و لا بذر

و پدرم برایم از شعر برخی گذشتگان قراءت کرد: از بحر طویل

196 إذا أبقت الدنیا علی المرء دینه فما فاته منها فلیس بضائر

197 و إنّ امرءا لم یرتحل بتجارة إلی داره الأخری فلیس بتاجر

198 فإن تک بالدّنیا ضنینا فانّما بلاغک منها مثل زاد المسافر

و اصمعی گفته است: (نخستین شعری که در نکوهش دنیا گفته شده گفتار ابن حذّاق است: از بحر بسیط

199 هل للفتی من بنات الدهر من واق ام هل له من حمام الموت من راق؟

200 قدر جّلونی و ما رجّلت من شعث و أدرجونی کأنّی طیّ مخراق

201 هوّن علیک و لا تولع بإشفاق فانّما ما لنا للوارث الباقی

و عمر بن عبد العزیز را عادتی جز خواندن این دو بیت نبود: از بحر طویل

202 تسرّ بما یبلی و تفرح بالمنی کما اغترّ باللّذّات فی النّوم حالم

203 نهارک یا مغرور سهو و غفلة کذلک فی الدنیا تعیش البهائم

وی می گفت: (کم من مستقبل یوما لیس بمستکمله و منتظر غدا لیس من أجله).

و شعبی گفته است: (برای ما (در رابطه با) دنیا مثلی جز شعر کثیّر نیست:

از بحر طویل

204 أسیئی بنا او أحسنی لا ملومة لدنیا و لا مقلیّة إن تولّت

(1) و ابن همّام السّلولی (2) گفته است: از بحر طویل.)

ص: 111

205 و ذمّوا لنا الدنیا و هم یرضعونها أفاویق حتّی ما یدرّ لها ثمل

(1) و یکی از ایشان (اعراب) می گفت: (آن که درخواست بی نیازی از دنیا دارد همانند خاموش کننده آتش با کاه است.) و ابن مسعود (2) می گفت: (دنیا خانه کسی است که خانه ندارد) و مسیح (ع) گفت: (منم آن که دنیا را بر روی خودش واژگون ساختم، پس نه همسری دارم که بمیرد، و نه خانه ای دارم که خراب شود) و محمّد بن الحنفیّه (3) گفته است: (کسی که نفس خود را بزرگ می شمارد، دنیایش را خوار می دارد) و وهیب بن الورد گفته است: (هر که به دنیا توجه نماید، باید آماده خواری شود) و به محمّد بن واسع گفته شد: (بدرستی که تو به چیز پست و اندک تن در می دهی) گفت: (همانا کسی به چیز حقیر و پست تن در می دهد که به دنیا تن در دهد.) و ابو حازم المدنی گفته است: (آنچه از دنیا گذشته، رؤیاست، و آنچه نیامده آرزوهاست).

و حسن بصری دنیا را یاد کرد و خواند: از بحر کامل

206 أحلام نوم أو کظلّ زائل إنّ اللّبیب بمثلها لا یخدع

و سمیدع ربعیّ گفته است: (در دل شب پیری کهن سال را شنیدم که می گفت: (ای آفریننده مخلوقات، و ای دانای نهانها! شب را برای بزرگی تو، و ترس از عذابت، و خوف از آتشت بیدار ماندم، من نیرومند چیره نیستم تا پیروز شوم، و نه بی خبرم تا آگاه شوم ...) سپس بانگ بر آورد: (ای اهل حق! بسترهای فردای خود و همسایگی با بیگانگانتان را یاد کنید).

و علی (ع) گفته است: (اهل الدنیا کرکب یساربهم و هم ینام (4)) و از سخناند.

ص: 112

اوست: (الدّنیا دار صدق لمن صدّقها و دار نجاة (1) لمن فهم عنها، و دار غنی لمن تزوّد منها، مهبط وحی اللّه، و مصلّی ملائکته و مسجد انبیآئه و متجر اولیائه، ربحوا فیها الرّحمة، و اکتسبوا فیها الجنّة، فمن ذا یذمّها و قد آذنت ببینها و نادت بفراقها، فیا أیّها الذامّ للدّنیا متی استذمّت الیک الدنیا؟ متی خدعتک؟ أبمصارع آبائک من البلی ام بمضاجع أمّهاتک من الثّری؟ کم مریض علّلت بیدیک تطلب له الشّفاء و تستوضح الاطبّاء غذاءه، لا یغنی عنک دواؤک، و لا ینفعه یکاؤک) (2).

و برخی از راویان یاد کرده اند که بر گوری در شام خوانده شد: (3) از بحر بسیط

207 باتوا علی قلل الأجبال تحرسهم غلب الرّجال فلم تنفعهم القلل

(4)

208 و استنزلوا بعد عزّ من معاقلهم و أسکنوا حفرا یا بئسما نزلوا

(5)

209 ناداهم صارخ من بعد ما دفنوا أین لأسرّة و الّتیجان و الحلل

(6)

210 أین الوجوه التی کانت محجّبة من دونها تضرب الأستار و الکلل

(7)

211 فأفصح القبر عنهم حین ساء لهم تلک الوجوه علیها الدود یقتتل

(8)

212 قد طال ما أکلوا دهرا و ما نعموا فأصبحوا بعد طول الأکل قد أکلوا

(9)ت.

ص: 113

و از جمله آنچه مرزبانی (1) روایت کرده- و عده ای از یاران او از قول او، از قول ازدی به ما خبر دادند- این است که ازدی گفت: ( (امرؤ القیس الثانی) (2) که همان محرّق اوّل (المحرّق الاوّل) است، مردی خوشگذران و حریص بر بیهوده در آیی بوده است، وی روزی بقصد شکار یا رفتن به صحرا، سوار و از یارانش جدا شد، پس ناگاه با مردی مثل سیخ مواجه شد که استخوانهایی از استخوانهای مردگان را جمع کرده و در پیش روی قرار داده بود، و آنها را زیر و رو می کرد. پس گفت: (ای مرد! داستان تو چیست؟ و آنچه از بدحالی و لاغر اندامی و رنگ پریدگی و تک افتادنت در این بیابان می بینم چه موجب دارد؟) مرد گفت: (امّا آن بدحالی و ضعف جسم و رنگ پریدگی که در من می بینی به سبب آن است که من در گیر و دار سفر دوری هستم، و مرا دو مراقب است، که مرا به منزلی تنگ و سیه چال، و ناخوش جای می رانند، سپس مرا به مصاحبت با دیار پوسیدگی و همسایگی با افراد از بین رفته، زیر لایه های خاک می سپارند، پس اگر در آن جایگاه با وجود خشونت و تنگی و وحشتناک بودنش و با وجود چریدن مارها در لابلای گوشت و پیم تا سر حدّ تبدیل شدنم به استخوان خورد شده و پوسیده (- با وجود همه این حالات اگر در آن جایگاه) رها می شدم گرفتاری را پایانی و بدبختی را نهایتی بود، و لیکن پس از آن به غوغای محشر رانده می شوم، و به جایگاههای وحشتناک رسیدگی به پاداش وارد می شوم، آنگاه نمی دانم درباره ام به کدام یک از دو سرای امرم.

ص: 114

می شود؟ پس در کدام حالت لذت می برد آن که سرانجام کارش بر چنین وضع است؟) پس چون پادشاه سخن او را شنید از اسبش پیاده شد، و برابرش ایستاد، و گفت: (ای مرد! گفتار تو صافی زندگیم را بر من تیره ساخت و ترس بر دلم مستولی شد، برخی از سخنت را بر من تکرار کن، و دینت را برای من مقرّر کن)، پس به او گفت: (آیا این استخوانهایی که مقابل من است نمی بینی؟) گفت: (آری) گفت:

(این استخوانهای پادشاهانی است که دنیا با زیورهایش فریبشان داد، و با فریبش، بر دلهایشان چیره شد، و از آمادگی برای این مهلکه ها بازشان داشت، تا این که ناگهان مرگشان رسید، و آرزوها فرویشان گذاشت، و قدرت سلطنت را بزور از ایشان باز ستاند، و رونق نعمتشان را گرفت، و بزودی این استخوانها باز می شود و به جسم تبدیل می گردد، و در برابر کارهایی که انجام داده پاداش داده می شود، یا به خانه آرامش و یا به جایگاه هلاکت.)

آنگاه آن مرد ربوده شد، و از وی اثری مشاهده نگردید، یاران پادشاه به وی پیوستند، در حالی که رنگش پریده و اشگهایش پیوسته جاری بود، و سوار شد. و گفته شده است: (چون شب فرا رسید از کاخش بیرون شد، و آن آخرین خبر درباره وی بود.

عبید اللّه بن بکر از شعر اسماعیل بن القاسم (1) برایم خواند: از بحر متقارب

213 أنلهو و ایّامنا تذهب و نلعب و الدهر لا یلعب

(2)

214 أیلهو و یلعب من نفسه تموت و من بیته یخرب

(3)ت.

ص: 115

215 تری صور اللّهو مسمومة و لکن لها رونق مذهب

(1)

216 سیصدق من مات فی هجره و قد کان فی وصله یکذب

(2) و نیز از شعر وی برایم قراءت کرد: از بحر رمل

217 إنّما الدنیا متاع زائل فاقتصد منه و خذ منه ودع

218 عجب للدّهرکم من امم قد أباد الدهر و الدهر جذع

(3)

219 یا أخا المیت الّذی شیّعه فحثا التّرب علیه و رجع

220 لیت شعری ما تزوّدت من الز زاد یا هذا لیوم المطّلع

(4) و از جمله اشعاری که از وی نقل کرده ام این اشعار اوست: از بحر متقارب

221 نفی عنک ظلّ الشّباب المشیب و نادتک باسم سواک الخطوب

(5)

222 فکن مستعدّا لداعی المنو ن فکلّ الّذی هوآت قریب

(6) و نیز از میان ابیاتی از اوست: از بحر بسیط

223 هی المنایا و إن أصبحت فی لعب یحمن حولک حوما ایّما حوم

224 لا تعجلنّ رویدا إنّها دول دنیا تنقّل من قوم إلی قوم

(7)ت:

ص: 116

و نیز مر او راست: از بحر کامل

225 ما زخرف الدنیا و زبرج أهلها إلّا غرور کلّها و حطام

226 و لربّ أقوام مضوا لسبیلهم و لنمضینّ کما مضی الأقوام

(1) (بیان) گفتار خدای- تعالی-: وَ کانَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ مُقْتَدِراً (2).

تأویل (کان اللّه) این است که آنچه شما مشاهده کردید، نزد خدا چیز تازه ای نیست، و پیوسته چنان بوده است. این تأویل بنابر روش سیبویه (3) و خلیل (4) است، و حسن گفته است: (معنای آن جمله این است که خدای پیش از هستی چیزها مقتدر بوده است، و این معنی بنابر رأی کسی است که می گوید: (هرگاه انتساب (کان) به خدا باشد، به معنای (کائن) است)، و گفتار سیبویه بهتر است: زیرا عرب (کان) را در معنای (یکون) نمی شناسد، مگر به این صورت که بر فعل کان (ماضی) اداتی داخل شود که آن را به معنای زمان آینده منتقل گرداند (5): چنان که عرب استعمال ماضی را در معنای زمان حال نمی شناسد، و آنچه از این باب (کان و اسم و خبر آن) آمده، بر این وجه است؛ مانند قول خدا:

وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً (6) وَ کانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً (7).6.

ص: 117

و نظیر آن دو آیه در تشبیه حال دنیا، گفتار خدای- تعالی- در سوره دیگری است: اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَباتُهُ (1).

(بیان) گفتار خدای- تعالی-: وَ الَّذِینَ کَسَبُوا السَّیِّئاتِ جَزاءُ سَیِّئَةٍ بِمِثْلِها وَ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ کَأَنَّما أُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّیْلِ مُظْلِماً أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ (2) (3).

شادی مؤمنان از بهشت است، و سیاهی چهره های سیاه به سبب عذابی است که به آن باز می گردند و به سبب نومیدی از رحمت است. خدای- تعالی- گفته است: وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْها غَبَرَةٌ (4).

و بتحقیق شاعران، مبتلایان به نومیدی و اندوه رای به مثل چنین حالتی (سیاهی) تشبیه کرده اند؛ چنان که شاعر اوّلی گفته است: از بحر طویل 227 و جاءت بنو ذهل کانّ وجوههم* إذا حسروا عنها ظلال صخور (معنای این که چهره هایشان همچون سایه های سنگهای ستبر است) این است که چهره هایشان سیاه است، زیرا سایه صخره غلیظ است.

و شاعر دیگری گفته است: از بحر طویل 228 و أنتم صغار الهام صعل کانّما* وجوهکم مطلیّة بمداد و علی بن جریج الرّومی گفته است: از بحر سریع 229 وجهک یا جعفر فی قبحه* أولی من العورة بالسّتر 230 کانّما یأوی الیه الدجی* إذا هی انفضّت عن الفجر0.

ص: 118

و پدرم از قول آن که برایش گفته بود نقل کرد؛ گفت: (دو مرد: یکی مسلمان و دیگری نصرانی نزد شریح آمدند؛ مرد مسلمان برهان دعوای خود رای با خشونت بیان کرد، و نصرانی دعوای خویش رای روشن گردانید، و شریح پیوسته شخص مسلمان را متوجّه منطق و دلائل خود کرد، در حالی که او به خشونت متوسّل می شد، و نصرانی دلیل خود رای چون روشنی روز، روشن می ساخت، آن روز روزی در نهایت گرمی بود، شریح به ستوه آمد، و به شخص مسلمان گفت: از نزد من برخیز که من تاریکی کفر را در صورت این کافر روشنتر از نور اسلام در صورت تو می بینم.)

و بتحقیق چیزهایی رای به تاریکی شب تشبیه کرده اند که این جا، جای بیانش نیست؛ مانند گفتار شاعر: از بحر بسیط 231 تقنّعت بظلام اللّیل و ائتزرت* بالرّمل و انتقبت بالشّمس و القمر و آن تشبیه (تشبیه در آن شعر) از باب یاد شده (تشبیه زشتی صورت به شب) نیست، زیرا آن باب بر مذمّت بنا نهاده شده، و تشبیه در این شعر مبنیّ بر مدح است.

و در تشبیه آیه تأویل دیگری هست؛ و آن این که مقصود خدا از گفتارش (کَأَنَّما أُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّیْلِ) این است که چون وحشت و ترس ایشان را فرا گرفت، چشمهایشان مبهوت و متحیّر شد، و در نتیجه چیزی جز تاریکی نمی بینند؛ چنان که شاعر گفته است: از بحر وافر

232 ظللنا نخبط الظّلماء ظهرا لدیه و المطیّ لها أوار

و از آن معنی است گفتار طائی: از بحر کامل

233 عادت له أیّامه مسودّة حتّی توهّم أنّهنّ لیالی

(1) و نیز داخل در این باب است گفتار او: از بحر کامل

234 ما إن تری الأحساب بیضا وضّحا إلّا بحیث تری المنایا سودا

(2)ت.

ص: 119

و بحتری در معذرت خواهی نزد فتح (فتح بن خاقان) گفته است: از بحر طویل

235 عذیری من الایّام رنّقن مشربی و لقّیننی نحسا من الطّیر أشأما

236 و أکسبننی سخط امرئ بت موهنا أری سخطه لیلا مع اللّیل مظلما

(1) وی در این بیت نگرشی مخفی بر گفتار نابغه (الذبیانی)، در جلب عطوفت نعمان (ابن منذر) داشته است: از بحر طویل

237 کانّک کاللّیل الّذی هو مدرکی و إن خلت أنّ المنتأی عنک واسع

(2) پس وی را به سبب خشم و غضبش به شب تشبیه کرده. و بحتری تشبیه نابغه را به وصف خشم منتقل نموده، و آن را بحقیقت نزد خود موجود قرار داده است، و برخی از (اصحاب معانی) (3) شعر بحتری را ناظر بر شعر محمّد بن ابی عیینه دانسته اند: از بحر خفیف

238 طال من ذکره بجرجان لیلی و نهاری علیّ کاللّیل داجی

و چنان که گفتیم تصور نمی کنم بحتری از توجّه به بیت نابغه عدول کرده باشد. وصولی از گفتار محمّد بن احمد علوی اصفهانی (4) قراءت کرد: از بحر خفیف

239 أتری النّجم حار فی الأفق أم أسبل لیلی علی نهاری لیلا

240 ام کما عاد وصله لی هجرا عاد أیضا به نهاری لیلا

و آن وجه نخستین (5) در تأویل آیه، وجه برگزیده است.م.

ص: 120

تشبیه در سوره هود (بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ هِیَ تَجْرِی بِهِمْ فِی مَوْجٍ کَالْجِبالِ (1).

(ألجری) به معنای عبور سریع است؛ مانند عبور آب بر روی زمین.

و السفینة تجری بالماء (: کشتی آب را به جریان می آورد)، و الفرس یجری فی عدوه (: اسب در حالت دویدنش جریان می یابد)، و گفته می شود: (هذه العلّة تجری فی احکامها) (: این علّت در احکام خود جاری است)) یعنی بدون داشتن مانع در آن احکام جریان دارد.

(الموج): و آن جمع (الموجة) است، و (موجة) قطعه بزرگ برخیزنده از مجموع آب بسیار است، و عظیمترین موج هنگامی پدید می آید که باد بتندی وزد.

پس آن تشبیه بر عظمت شأن آن قصّه که عبارت است از: بالا آمدن آب و گسترش یافتنش بر همه جای زمین، و آمیختن بادها با آن، و عبرت گرفتن از حرکت کشتی در آن امواج عظیم، دلالت دارد، و عبارت آن با وجود اختصارش جانشین توضیحی مفصّل شده است.

و مانند این تشبیه است در سوره دیگر گفتار خدای- تعالی-: فَأَوْحَیْنا إِلی مُوسی أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ فَکانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ (2).

و بتحقیق شاعران، با تشبیهی همانند آنچه در قرآن کریم وارد شده به وصف3.

ص: 121

موج دریا پرداخته اند؛ اعشی در سخن از ممدوح خود (این اشعار) را سروده در حالی که وصف موج دریا در آن، با غیر لفظ موج آمده است:

از بحر بسیط

241 و ما مجاور هیت إذ طمی فطغی یدقّ آذیّه البوصیّ و الشرعا

(1)

242 یجیش طوفانه إذ عبّ محتفلا یکاد یعلو ربی الجرفین مطّلعا

243 (هبّت له الرّیح فامتدّت غواربه تری حوالیه من تیّاره ترعا

(2)) (3) و شاعران محدث نیز آن معنی را (تشبیه موج دریا به کوه را) گرفته و به کار برده اند. بحتری گفته است: از بحر طویل

244 ألست تری مدّ الفرات کانّه جبال شروری جئن فی البحر عوّما

(4) و در عکس آن تشبیه است، گفتار ذو الرّمّة: از بحر بسیط

245 کانّنا و القنان القود تحملنا موج الفرات إذا التجّ الدیامیم

(5) و نیز گفته است: از بحر طویل 246 تطیل (6)

الوحاف الصدأ فیها کانّها قراقیر موج غصّ بالسّاج قیرها

(7)د.

ص: 122

و در مورد تشبیه شتران سواری گفته است: از بحر بسیط

247 بأینق کقداح النّبع قد ذبلت منها الشّمائل امثال القراقیر

(1) وی در حالی که حرکت شتری را وصف می کند و دو پهلویش را هنگام گام برداشتن به موج تشبیه می کند، گفته است: از بحر رجز

248 کانّ دفّیه إذا تزیّدا موجان ظلّا للجنوب مطردا

و درباره وصف عظمت و ارتفاع موج دریا، در تنزیل عزیز (قرآن) تشبیهی دیگر آمده، و آن گفتار خدای- تعالی- در سوره لقمان است: وَ إِذا غَشِیَهُمْ مَوْجٌ کَالظُّلَلِ (2).

(و آن تشبیه) به این سبب است که موج دریا عظمت می یابد، و در ارتفاع و فراپوشاندن آنچه زیر آن قرار گرفته، همانند سایبانها می شود، نابغه جعدی، در حالی که سخن از اسب به میان می آورد گفته است: از بحر وافر

249 یما شیهنّ أخضر ذو ظلال علی حافاته فلق الدنان

(3)ت.

ص: 123

ص: 124

(بلغ بلوغا فهو بالغ، و الشئ مبلوغ) (1) (: رسید رسیدنی، پس او به ... رسنده است، و آن چیز رسیده شده به آن است)) و از آن معنی است (البلاغة (بلاغت)) زیرا بلاغت معنی را به منتهی مرتبه بیان می رساند.

مجاهد گفته است: (گفتار خدای- تعالی-: (کَباسِطِ کَفَّیْهِ) به این معنی است که نیست مثل خواننده جز خدا مگر چون شخصی که بدون گرفتن ظرف دو کف دست را بسوی آب گشاینده است، تا آب با گشودن کف دست و فرا خواندن آن، به دهانش برسد.

حسن گفته است: (... چون گشاینده دو کف دست بسوی آب است که پیش از رسیدن به آب بمیرد).

و عرب در مورد کسی که در کاری می کوشد که به آن نمی رسد این مثل را می آورد (کالقابض علی الماء (2) (: مانند کسی که به کف گیرنده آب است)).

و شاعر گفته است: از بحر طویل

251 و إنّی و ایّاکم و شوقا إلیکم کقابض مآء لم تحزه أنامله

(3) و احوص (4) گفته است: از بحر طویل).

ص: 125

252 و اصبحت ممّا کان بینی و بینها سوی ذکرها کالقابض المآء بالید

و شاعر دیگری گفته است: از بحر طویل

253 و من یصحب الدنیا یکن مثل قابض علی المآء خانته فروج الأصابع

(1) و از معانیی که نزدیک به آن معنی و داخل در تأویل آن است قول شاعر دیگری در غزل است: از بحر بسیط

254 إنّی و ایّاک کالصّادی رأی نهلا و دونه هوّة یخشی بها التّلفا

255 رأی بعینیه ماء عزّ مورده و لیس یملک نحو الماء منصرفا

و گفتار شاعر دیگر: از بحر طویل

256 و إنّی علی هجران بیتک کالّذی رأی نهلا ریّا و لیس بناهل

257 رأی برد مآء ذید عنه و روضة برود الضّحی فینانة بالأصائل

و بتحقیق آن آیه بیان این معنی را دربرگرفته است که خواندن آفریدگار- تعالی- بر وجه حقّ (از روی اخلاص) مقتضی اجابت بر وفق شروط مصلحت و به اندازه ای افزون از حدّ آرزوست (چنان که آیه متضمّن بیان) نومیدی خواننده غیر خداست همانند نومیدی کسی که آب را از قعر چاه فرا می خواند.).

ص: 126

ص: 127

- پس از آن که اعرابی وی را مدح گفت و او پاداشش نداد- قرائت کرد: از بحر طویل

258 لکلّ أخی مدح ثواب یعدّه و لیس لمدح الباهلیّ ثواب

259 مدحت ابن سلم و المدیح مهزّة فکان کصفوان علیه تراب

(1) (صفوان و صفا) به یک معنی است، و مثنّای (صفا) صفوان، و جمع آن صفی است، و کسی که (صفوان) گفته، جمع آن (صفوان) است.

شاعر گفته است: از بحر طویل

260 و لست بجلب جلب غیم و قرّة و لا بصفا صلد عن الخیر معزل

(صلد) به معنای سنگ صاف و سخت است. رؤبه (2) گفته است از بحر رجز

261 لمّا رأتنی خلق المموّة برّاقّ أصلاد الجبین الأجله

(3) تشبیه دیگری در این سوره:

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِم.

ص: 128

لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ (1).

ابن جریج (2) گفته است: (کلمه طیّبه دارای ریشه ای در دل است، و میوه اش را در هر زمان می دهد، و هرگاه آن را به زبان می آورد، به آسمان عروج می کند، آنگاه خیر و منفعت آن می رسد.) و بتحقیق شاعران این تشبیه را به کار برده اند؛ اسدی ضمن ابیاتی که سراینده اش را نام نبرد، برایم خواند: از بحر طویل

262 أ أمّ أبان قلت امس کلیمة خلاسا کنبت البان فی الشبهان

و گفته شده: خدای- تعالی- از شجره طیّبه درخت نخل را اراده نموده، و شاهد صحّت این تأویل، فضیلتی است که در حدیث برای درخت خرما آمده و این که پیامبر (ص) گفته است: (خیر المال سکّة مأبورة او مهرة مأمورة (3)).

و مقصود او از (سکّه مأبوره) درخت خرمایی است که گردافشانی شده است، و (مهره مأموره) آن مادیانی است که بسیار بچه آورد، و هرگاه جمعیّت قومی بسیار گردد، گفته می شود: (امر القوم (: زاد و ولد آن قوم بسیار شد)) یکی از اعراب گفته است: (نعم المال باسقات النّخل الرّاسخات فی الوحل، المطعمات فی المحل)، و مقصود از آن نخل، نخلی است که با ریشه های خود از زمین آب می نوشد، پیامبر (ص) گفت: (ما سقی منها بعلا ففیه العشر (4)) و مقصود از (بعل) آن نخلی است که با ریشه های خود سیراب شده است؛ نابغه گفته است: از بحر طویل

263 من الواردات الماء بالقاع تستقی بأذنها قبل استقاء الحناجر

(5)ت.

ص: 129

ابو حاتم گفته است: (یکی از امتیازات نخل آن است که خدای- تعالی- آن را در سرزمینهای کفر قرار نداده، و چیزی از آن جز در سرزمین اسلام یا آن جایی که اسلام به آن رسیده، وجود ندارد).

و از جمله مطالبی که از دستخط مرزبانی نقل کرده ام این است که قیصر به عمر بن الخطّاب نامه نوشت به این شرح که: (فرستادگانم به من خبر داده اند که در سمت شما (سرزمین شما (1)) درختی است که همانند گوشهای الاغ (2) می روید، و آنگاه از (شکوفه ای) همانند مروارید به رشته در آمده، در میان شاخه هایی همانند نقره شکفته می شود، و ایشان (مردم) با داشتن بوی و مزه خوش از آن بهره می گیرند، و آنگاه همانند زمرد سبز، در میان شاخه های طلایی می گردد، در آن حالت (نیز) از آن بهره مند می شوند، آنگاه مانند یاقوت، سرخ و زرد می شود، آنگاه رسیده، همچون پالوده می گردد، پس آن میوه نگهدارنده مقیم و توشه مسافر است، و اگر فرستادگانم راست گویند، آن درخت، درختی از بهشت است).

عمر او را جواب داد: (آن درخت، درخت خرماست که خدا برای مریم رویانید آن هنگام که عیسی از او متولّد شد، پس از خدای بترس، و جز خدا را خدا قرار مده (إنّ مثل عیسی عند اللّه کمثل آدم خلقه من تراب). (3))

ذکوان العجلی در حالی که نخل را وصف می کند گفته است: از بحر طویل

264 تری الباسقات العمّ منها کانّها ظعائن مضروب علیها قبابها

265 تدرّ اذا ما الشول لم یرج درّها و امست من الألبان صفرا وطابهد.

ص: 130

و سالم بن عبد اللّه الوالبی گفته است: از بحر وافر

266 تخرّمها العطاء فکلّ یوم یجاذب راکب منها قرینا

267 کأنّ فروعها فی کلّ ریح عذاری بالذوائب ینتصینا

(1) و از تشبیهات نیکو شمرده شده گفتار کعب بن الاشرف (2) است: از بحر رمل

268 و نخیل فی تلاع جمّة تخرج الطّلع کامثال الأکفّ

(3) (و نیز) گفتار ثعلبة بن عمیر الحنفی: از بحر طویل

269 نمت مثل أغماد السیوف و برّزت عن اللّیف بالاعناق قبل مدی الرفض

هنگامی که خوشه خرما گسترش یابد و پوسته بیندازد، گفته می شود: (رفض النّخل) (: خوشه های نخل بزرگ شد و پوسته انداخت).

و شاعر دیگری در زیبایی ترکیب، و تشبیه پوست خرما گفته است: از بحر رجز

270 جاءت علی غرس طبیب ماهر عشرین عشرین بذرع وافر

271 تری لها بعد إبار الآبر مآزرا تطوی علی مآزر

و گفته می شود: (کسی که طالب نخلستان و زمین آن است، باید با).

ص: 131

فاصله های بیست زرع بکارد، و در مثلی از فارسیان است که: درخت خرمایی به خواهرش می گوید: (از من دور شو که من بار تو و بار خود را می کشم).

و عبد الصمد بن المعذّل (1) راست در وصف بار نخل: از بحر رجز

272 کانّه فی ناضر الأغصان زمّرد لاح علی تیجان

273 حتّی إذا تمّت له شهران و انسدلت عثا کل القنوان

274 رأیته مختلف الألوان مثل الأکالیل علی الغوانی

(2) و ابن المعتزّ در حالی که نخل را وصف می کند، گفته است: از بحر رجز

275 اعددت للجار و للعفاة روازقا فی المحل مطعمات

276 یظلّ فیها الطّیر ناعمات بألسن کثیرة اللّغات

277 کواذب القول و صادقات ذوات أطواق مرصّعات

278 یصفقن فیها متنقّلات تصفیق نشوان علی الأصوات

279 بین حمام متهدّلات أبدت من الکافور ضاحکات

280 حتّی إذا صرن إلی میقات رحن من الجوهر موقرات

281 بالذهب الرّطب مکلّلات ثمّ تبدّلن باوعیات

282 للعسل المازیّ ضامنات بخالص التّبر مقمّعات

(3) و پیامبر (ص) می گفت: (هرگاه رطب (: خرمای تازه) آید، مرا تهنیت گویید، و هرگاه برود، مرا تسلیت گویید ...)، و پیامبر (ع) گفت: (زائوهای خود را رطب خورانید، که اگر خدا چیزی را بهتر از آن می دانست، روزی مریم می ساخت، آند.

ص: 132

هنگام که عیسی را تازه زاییده بود.) به پیامبر گفته شد: (ای پیامبر خدا، رطب در هر وقت موجود نیست) پیامبر گفت: (خرما) و بهترین خرمای شما برنیّ (1) است، و خوشمزه ترین و گرمترین (حرارت زاترین) آن، سرد آن (یا به سرما رسیده آن) است.)

و انس بن مالک (2) گفت: (پیامبر (ص) صفیّه را با خرما و سویق (3) ولیمه (4) داد.

و از تشبیهات نمکین گفتار برخی اعراب است: از بحر طویل

283 و تمر کأطفال الزّنوج أتوابها و قد عمّموا بالزّبد منها رؤوسها

284 فما زالت الأنیاب تفری بطونها کما فرت الآساد منها فریسها

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ (5).

گفته شد: شجره خبیثه، درخت حنظل است، بنابراین تأویل وضع تشبیه روشن است، و عرب به تلخی حنظل و بدمزگی آن مثل می زند، و می گوید: (هو امرّ من الشری (: او از حنظل تلختر است)) و شری، حنظل است، چنان که می گوید:

(أحلی من الأری (: او شیرینتر از عسل است)) و اری، عسل است؛ شاعر در وصف مردی گفته است: از بحر رمل

285 و له طعمان اری و شری و کلا الطّعمین قد ذاق کل

و می گویند: (کانّه صرایة (: گویی صرایه است)) و صراء (6) نیز به معنایم.

ص: 133

حنظل است (1)، چنان که بنا بر نقل از ابو عبیده (هبید) نیز به معنای حنظل است، و گفته شده: هبید دانه حنظل است؛ وقتی شتر مرغ دانه حنظل را بیرون می آورد تا بخورد گفته می شود: (تهبّد الظلیم) (: شترمرغ نر دانه حنظل را بیرون آورد).

و شاعر گفته است: از بحر متقارب

286 و ضرب الجماجم ضرب الأصم حنظل رامة یجنی هبیدا

(2) و ذو الرّمه گفته است: از بحر طویل

287 و کائن تخطّت ناقتی من مفازة إلیک و من أحواض ماء مسدّم

288 بأعقاره القردان هزلی کانّها نوادر صیصاء الهبید المحطّم

(3) (صیصاء) پوست دانه حنظل است.

و ذو الرّمه در حالی که درخت حنظل را وصف می کند گفته است: از بحر طویل

289 و فاشیة فی الأرض تلفی بناتها عواری لا تکسی دروعا و لا خمرا

290 إذا ما المطایا سفنها لم یذقنها و إن کان أعلی ثبتها ناعما نضرا

(4)

291 محملجة الأمراس ملسا متونها سقتها عصارات الثّری فبدت عجرا

و پیامبر (ص) گفت: (مثل المؤمن یقرأ القرآن مثل الأترجّة0.

ص: 134

طیّب طعمها ذکیّ ریحها، و مثل المنافق الّذی لا یقرأ القرآن مثل الحنظلة مرّ طعمها کریه ریحها) (1).ت.

ص: 135

ص: 136

درخشید و ظاهر شد)، و زمانی آن جمله رای گویند که برق آشکار شود. (و گفته اند) أومض الرّجل (: آن مرد با چشم اشاره کرد) و آن وقتی است که با چشمش اشاره کند، پس این وصف (ایماض) را مشترک میان آن دو حالت قرار داده اند؛ به سبب تناسبی که در سرعت، و سبکی و چالاکی در حرکت، میان آنها برقرار است.

و یکی از بزرگان از اشعار دعبل بن علی (1) برایم قراءت کرد: از بحر بسیط 292

کیف السّلوّ لمن أعضاؤه فرق جسم بطوس و قلب دونه النّجف 293 ما زلت أکلأ برقا فی جوانبه

کطرفة العین یخبو ثمّ یختطف (2) و امیر ابو محمّد الحسن بن عیسی ابن المقتدر، از اشعار عبد اللّه بن المعتزّ در وصف باز، و سرعت حرکت آن، برایم خواند: از بحر رجز 294

یسبق طرفی فی السّماء رکضا کما رأیت الکوکب المنقضّا

(3) و از آن جهت تحقّق قیامت نزدیک است که آن بمنزله (کن فیکون (وجود یاب پس وجود می یابد)) است، و از این جاست که معنای (... مانند چشم برهم زدن و نزدیکتر) صحّت دارد، و همان معنی نیز معنای گفتار خدا در جای دیگر است: وَ ما أَمْرُنا إِلَّا واحِدَةٌ کَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ (4)؛ زیرا خدای- عزّ اسمه- می گوید: إِنَّما قَوْلُنا لِشَیْ ءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ (5).

و ذو الرّمّه از این کیفیّت امر خدای- عزّ و جلّ- خبر داده و گفته است: از بحر طویل 295 و عینان قال اللّه کونا فکانتا* فعولان بالألباب ما تفعل الخمر (6)د.

ص: 137

روایت شعر جز به رفع (فعولان) نیست، و ذو الرمه در خبری که از وی نقل شده (1) قول کسی رای که با قراءت رفع مخالفت ورزیده ردّ کرده است.

و شاعر دیگری که در جست و جوی روزی، به امیدواری به خدای- تعالی- بسنده کرده، و از سرعت فرمان و حسن تقدیر خدا خبر داده، گفته است: از بحر بسیط 296

لا تضرعنّ لمخلوق علی طمع فانّ ذاک مضرّ منک بالدین 297 و استرزق اللّه ممّا فی خزائنه

فانّ ذلک بین الکاف و النّون تشبیه دیگری در این سوره:

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّةٍ إِنَّما یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ وَ لَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ ما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ (2).

(الانکاث): و آن به معنای (انقاض (: رسنهای تاب باز شده)) و مفرد آن نکث است؛ و هر چیزی که تابیده شده، و تاب آن باز شده چه طناب باشد و چه نخ، آن چیز، انکاث است، گفته می شود: (نکث فلان الحبل (: فلانی تاب طناب را باز کرد)، ینکثه نکثا (: باز می کند آن را باز کردنی)) و هرگاه رشته های طناب باز شود،2.

ص: 138

گفته می شود: (الحبل منتکث) و آن (از هم باز کردن طناب) برای شکستن پیمان و جز آن استعاره آورده می شود. محمّد بن علی العشاری، از قول احمد بن دوست، از قول اسماعیل الصفّار، از قول احمد بن سعید الدمشقی برای ما بیان کرد که او (احمد بن سعید) گفت: (امیر ابو العباس عبد اللّه بن المعتزّ، از شعر خودش برای ما خواند: از بحر طویل

298 و إنّ الجدیدین الّذین تضمّنا فنائی بأحداث علیّ سراع

(1)

299 هما أنهضانی قبل إذ أنا ناشئ و قد سارعانی بعد أیّ سراع

(2)

300 کناقضة أمرارها حین أحکمت قوی الحبل خرقاء الیدین صناع

301 و تصدقک الأنباء إن کنت سائلا و حسبک ممّا لا تری بسماع

(بیان) گفتار خدای- تعالی-: (تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّةٍ).

(دخل): چیزی است که بر وجه نادرستی در چیزی داخل شود، و گفته شده:

( (دخل) غشّ و مکر است).

بیان گفتار خدا: (هی أربی) یعنی آن امّت عددشان بیشتر است: (پس به سبب این که امّتی عددشان بیشتر است) برای جست و جوی عزّت به وجود ایشان (همانند آن زنی نباشید که ...) و أربی وزن افعل التفضیل از (الرّبا) (فزونی) است.

شاعر گفته است: از بحر طویل

302 و أسمر خطّی کانّ کعوبه نوی القسب قد أربی ذراعا علی عشر

(3) (بیان) گفتار خدای- تعالی-: (إِنَّما یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ):ت.

ص: 139

یعنی خدا شما را با فرمان وفای به عهد می آزماید، و ضمیر (به) به (امر) بر می گردد و معنای دقیق آن این است که خدا با شما همانند آزمایش کننده رفتار می کند، تا پاداش در برابر عمل قرار گیرد. و آن آیه دلیل بر نهی کسانی است که با پیامبر خدا بیعت کرده اند، از این که بیعت خود را بشکنند؛ و دلیل آن، گفتار خدای- تعالی- است: فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها (1).4.

ص: 140

ص: 141

305 لقد خاب من أولاد آدم من مشی* الی النّار مغلول القلادة أزرقا (1) 306 إذا شربوا فیها الحمیم رأیتهم* یذوبون من حرّ الحمیم تمزّقا (2) (بیان) گفتار خدای- تعالی-: (یَشْوِی الْوُجُوهَ)؛ یعنی: هرگاه بیاید تا بنوشد، چهره از گرمای آن بریان می شود. و در وجه نامگذاری آن مایع به (آب) دو تأویل است: نخست این که از آن آب، آب مطلق اراده شده، جز این که دارای این وصف (حرارت) است که عذاب نوشنده اش را می افزاید. دوم این که ممکن است، نامگذاری آن مایع به آب، بر وجه استعاره باشد، و حقیقة آب نباشد؛ مانند گفتار خدای- تعالی-: وَ یُسْقی مِنْ ماءٍ صَدِیدٍ (3). پس خدا، صدید (خونابه) را بر وجه استعاره ماء (آب) نامید؛ و حال آن که آب نیست. و آب بر سه قسم است: آب مطلق، آب مضاف، و آب مستعار. آب مطلق آبی است که از آسمان سرازیر می شود، و از چشمه های زمین می جوشد؛ مانند آب دریا که پیامبر (ص) از آن یاد کرد و گفت:

(هو الطّهور ماءه، الحلّ میتته) (4).

و این آب، همان آبی است که شاعران از آن یاد کرده اند که بر آن وارد شده، و از آن پی جویی نموده و نوشیده اند؛ و هرگاه خبر دهنده ای خبر دهد که آن آب را نوشیده، یا از آن عبور کرده، یا خویشتن را با آن پاکیزه ساخته، آن آب، به آب دیگری اشتباه نمی شود، و آن همان آبی است که بستایش و نکوهش، دست بدست می گردانند؛ پس گفته می شود: (عذب (: گوارا)، ملح (: شور)، أجاج (: تلخ)، نقاح (: سرد)، صاف (: زلال)، طام (: فراوان)، أزرق (آسمانی)، أسمر (: گندمگون)،د.

ص: 142

اخضر (: سبز)، أطحل (: خاکستری)).

و بتحقیق عرب در اشعار خود، همه آن حالات را وصف کرده، و از آبی که در پیمودن بیابانهای ترس آور و سرزمینهای دور، وارد آن شده، سخن بسیار گفته، و آن را به دگرگونی رنگ، و گندیدگی، و بدی و لجن آلودگی وصف کرده، و در نکوهش و تشبیه آن به هر چیزی که دلالت بر ماندگی و بدمزگی و بدشکلی دارد، مبالغه نموده، تا آن (اوصاف نامطلوب) اشاره ای باشد به آنچه عرب، از انداختن خویش در ورطه کاری سخت و وحشتناک می بیند، و آنچه در پیمودن بیابانهای گسترده بی نام و نشان با آن مواجه می شود؛ مانند گفتار شاعر هذلی: از بحر کامل

307 و لقد وردت الماء فوق جمامه مثل الفریقة صفّیت للمدنف

308 فصدرت عنه ظامئا و ترکته یهتزّ غلفقه کان لم یکشف

(1) (الفریقة) شیری است که با حبوبات برای زائو پخته می شود، شاعر آب فریقه را به آب آن مکان تشبیه کرده است (2).

و مانند گفتار ذو الرّمه: از بحر طویل

309 و ماء کلون الغسل أحوی فبعضه أواجن اسدام و بعض مغوّر

310 وردت و ارداف النّجوم کانّها قنادیل فیهنّ المصابیح تزهر

(3) و نیز گفته است: از بحر طویل

311 و ماء صریّ عافی الثّنایا کانّه من الأجن ابوال المخاض الضّوارب

(4) و اعشی گفته است: از بحر خفیف7.

ص: 143

312 و قلیب أجن کانّ من الزر ق بأرجائه سقوط نصال

(1) و نیز گفته است: از بحر طویل

313 و أصفر کالحنّآء داو جمامه متی ما یذقه فارطو القوم یبصقوا

(2) و ذو الرّمه به پیروی از اعشی گفته است: از بحر طویل

314 و کائن تخطّت ناقتی من مفازة و من نائم عن لیلها متزمل

315 و من جون ماء عرمض الحول فوقه متی ما یذقه مائح القوم یتفل

(3) و نیز ذو الرّمّه گفته است: از بحر طویل

316 و ماء کلون السّخد لیس لجمّه سواء الحمام الورق عهد بحاضر

(4)

317 صری آسن یزوی له المرء وجهه و لو ذاقه ظمان فی شهر ناجر

(5) و نیز در وصف سرزمینی که او و یارانش در آن به سر برده اند گفته است: از بحر طویل

318 و لمّا امتطینا صعبها و ذلولها الی أن حجبنا الشّمس دون السّرادق

319 تقتنا بفلذ من سرارة قلبها فحمنا علیه بین حاس وذائق

شاعر می گوید: در بخش گود این زمین مقدار کمی آب، به دست آوردیم، و آن را به سبب ماندگی و تغییر رنگ، به قطعه ای از گوشت یا کبد (جگر) تشبیهت.

ص: 144

نموده است.

و شاعر دیگری گفته است:

320 مستعجلین الی رکیّ آجن هیهات عهد الماء بالأمس

و علقمة بن عبده (1) گفته است: از بحر طویل

321 اذا وردت ماء کانّ جمامه من الأجن حناء معا وصبیب

(2) پس چون عرب به وارد شدن به این گونه آبها ناگزیر می شد، و در نوشیدن آنها رنج و مشقّت می دید؛ و چون قرآن بر زبان ایشان و بر شأن و حالی که از ایشان می شناخت نازل شد، لذا خدای- تعالی- از عذابی که برای ستمکاران مهیّا ساخته، آن را یاد کرد که نمونه برخی از حالات ایشان باشد، و در نتیجه، با مثال اندک، مقدار بسیار، و با نمونه حاضر، نوع غایب را یاد کنند؛ پس خدای- تعالی- گفت: إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمِینَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها وَ إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ (3)، و مهل را تفسیر کردیم، و (سرادق) جامه ای است که اطراف خیمه کشیده می شود؛ رؤبه گفته است: از بحر رجز

322 یا حکم بن المنذر بن الجارود سرادق العزّ علیک ممدود

(4) و چنان که از نوشیدن این آب بیم داده شده اند، همچنان به جویهای بهشت و آب آن و چشمه سلسبیل و تسنیم، تشویق شده اند تا ببینند که نعمتهایود

ص: 145

بهشت، نسبت به آنچه عرب در اشعار خود به پاکی و لطافت و خنکی، و لذت وصف کرده، ارزشمندتر است؛ زیرا وصف شاعران عرب، بیرون از وصف چشمه ها و ابرها نیست؛ چنان که جابر بن رألان گفته است: از بحر طویل

323 أیا لهف نفسی کلّما التحت لوحة إلی شربة من ماء احواض مادب

324 بقایا نطاف أودع الغیث صفوها مصقّلة الأرجاء زرق المشارب

325 ترقرق دمع المزن فیهنّ و التقت علیهنّ أنفاس الرّیاح الغرائب

و أوس بن حجر (1) گفته است: از بحر طویل

326 فلمّا استطابوا صبّ فی الصحن نصفه و جاؤوا بماء غیر طرق و لا کدر

327 بماء سحاب زلّ عن بطن صخرة الی متن اخری طیّب ماؤها خصر

(استطابوا): شربوا ماء عذبا (: آبی گوارا نوشیدند) و گفته شده: (إستطابوا به معنای: شربوا الطّابة (: طابه نوشیدند)) و طابه عبارت از باده گواراست. و گفته می شود: (شی ء طاب (: چیز پاکیزه)) و طاب به معنای طیّب است. و قراءت شده است: از بحر رجز

328 مبارک الأعراق فی الطّاب الطّاب إبن ابی العاص و آل الخطاب

و دلیل این قول، گفتار شاعر: (صبّ فی الصحن نصفه و جاؤوا بماء) است؛ و همانا آن، می بوده و سپس بر آن آب افزوده اند. و ابو عبیده گفته است: از بسیاری از مردم پرسیدم: (نیکوترین شعری که عرب سروده چیست؟) گفتند: (شعر زهیر):

از بحر طویل

329 و لمّا وردن الماء زرقا جمامه و ضعن عصیّ الحاضر المتخیّم

(2) و گفتار طرمّاح (3) نیکو شمرده شده است: از بحر طویل9)

ص: 146

330 و ما جلس أبکار أطاع لسرحها جنی ثمر بالوادیین و شوع

331 بماء سحاب غادرته سحابة کمتن الیمانی سلّ و هو نصیع

(1)

332 بأطیب من فیها إذا ما تقلّبت من الأرض و سنی و العیون هجوع

و آن شاعر تشبیه آبگیر را به شمشیر از شعر ذو الرّمه گرفته است: از بحر طویل

333 فما انشقّ ضوء الفجر حتّی تبیّنت جداول امثال السّیوف القواطع

(2) و شاعر عباسی (3)، معنای همان تشبیه را نه در لفظ آن به کار برده و گفته است: از بحر طویل

334 علی جدول ریّان لا یکتم القذی کأنّ سواقیه متون المبارد

(4) و نیز مر او راست: از بحر کامل

335 و تری الریاح إذا مسحن غدیره صقّلنه و نفین کلّ قذاة

336 ما إن یزال علیه ظبی کارع کتطلّع العذرآء فی المرآة

(5) و این تشبیه متضمن تناسبی با گفتار شاعر دیگر است: از بحر طویل

337 لنا برک مثل المرایا تریک ما تأخّر فی حافاتها و تقدّما

338 إذا عبّ فیها شارب الطّیر خلته یمدّ إلیه الفرخ جیدا لیطعمد.

ص: 147

یکی از آل طالب بدون این که از سراینده ای نام ببرد، برایم خواند: از بحر کامل

339 أحسن بها لججا إذا التبس الدجی کانت نجوم اللیل من حصبائها

340 فإذا تنفست الصبا فی متنها حکت الدروع بحسن وشی ردائها

341 و إذا استمرّ بها الهبوب تطایرت زهر الکواکب فی بسیط هوائها

342 و ترجّحت فیها السّماء و لم تزل خضرآؤها ترتجّ فی خضرآئها

امّا آب مضاف؛ پس مثال آن؛ آب انگور، و آب انار، و آب گل و آب گوشت است.

ابو ذؤیب هذلی (1) سروده و باده ای را وصف کرده است: از بحر طویل

343 عقار کماء النّیّ لیست بخمطة و لا خلّة یکوی الشّروب شهابها

(2) و نیز در سخن از آهو گفته است: از بحر طویل

344 فسوّد ماء المرد فاها فلونه کلون النّوور و هی أدماء سارها

(3) و یکی از شاعران محدث، در خطاب به خانه ای گفته است: از بحر کامل

345 و کانّما حصباء أرضک جوهر و کانّ ماء الورد قطر نداک

پس بر این معنی و نظیر آن، لفظ ماء (آب) اطلاق نمی شود.

و امّا اطلاق ماء (آب) بر وجه استعاره:

از مثالهای آن، قول عرب: (ماء الشبیبة، و ماء الدر، و ماء الصبابة (: آب جوانی، آب مروارید، آب عشق، و آب هوس)) است؛ مانند گفتار ذو الرّمّه: از بحر طویل4.

ص: 148

346 أدارا بحزوی هجت للعین عبرة فماء الهوی یرفضّ او یترقرق

(1) و (هوی) (عشق) را آبی نیست؛ و همانا وی استعاره را در نظر گرفته و مقصودش از (ماء الهوی) دموع (: اشکها) است؛ زیرا اشکها برخاسته از محبّت است، و اعرابیی گفته است: از بحر طویل

347 یهیج علیّ الشّوق نوح حمامة دعت شجوها فی إثر إلف تشوّقا

348 دعت فبکت عینا محبّ لصوتها و فاض لها ماء الهوی فترقرقا

و نیز ذو الرّمّه گفته است: از بحر بسیط

349 أ إن ترسّمت من خرقاء منزلة ماء الصبابة من عینیک مسجوم

(2) و عشق را آبی نیست، و شاعر اشکها را اراده کرده؛ زیرا اشکها از شوق برخاسته است.

مخزومی (3) گفته است: از بحر خفیف

350 و هی مکنونة تحیّر منها فی أدیم الخدین ماء الشّباب

(4) و همانا مقصود شاعر شادابی و لطافت جوانی است؛ و چون جوانی از جهت رقّت و لطافت با آب مناسبت داشت، آن را آب قرار داد. و گفته می شود: (سیف له ماء (: شمشیر آبدار)) و مقصود تموّج و درخشندگی آن است. و می گویند: (هذا سیف من ماء الحدید (: این شمشیری است از آب آهن)) و مقصودشان جلا و آبداری آن است.

شاعر گفته است: از بحر طویل

351 و أبیض من ماء الحدید کانّه شهاب بکفی قابس یتلهّد.

ص: 149

و یکی از اعراب گفته است: از بحر طویل

352 و ما وجد مغلول بصنعاء موثق بساقیه من ماء الحدید کبول

353 یقول له الحدّاد: انت معذّب غداة غد او مسلم فقتیل

354 بأکبر منّی روعة یوم راعنی فراق حبیب ما إلیه سبیل

و همانا خدا نطفه را بر سبیل استعاره ماء (آب) قرار داد، پس خدای- عزّ و جلّ- گفت: مِنْ ماءٍ دافِقٍ (1).

و شاعر گفته است: از بحر بسیط

355 و ذات ماءین قد غیّضت جمّهما بحیث تستمسک الأرماق بالحجر

مقصود از (الماء ان) دو آب: آب بدن آن حیوان ماده و آب نر در زهدان آن است.

(غیّضت جمّهما (: کاهش دادی (یا کاهش دادم) بسیار آن دو آب را)):

مقصود این است که با به زحمت انداختن آن حیوان، دو آب را کم کردی تا لاغر شد.

و عرق (آب بدن) بر وجه استعاره ماء (آب) نامیده شده؛ ذو الرّمّه گفته است:

از بحر طویل

356 إذا القوم راحوا راح فیها تقاذف إذا عصرت ماء المطیّ الهواجر

(2) و از ابیات معانی (3) است: از بحر طویل

357 و أقری کفسطاط العزیز جعلته نجیّ همومی و هو لا یتکلّم

358 و ضاح کظلّ النّسر ملّکت شلتی جوانبه و العیش بالماء تهجم

(اقری): شتر دراز پشت، و شتر ماده دراز پشت (قرواء) است.م.

ص: 150

گفتار شاعر: (وضاح): وی از (ضاح) لباسی را اراده کرده که در برابر خورشید واقع شده، و از آن لباس سایه گرفته، و سلاح خود را طناب آن سایبان قرار داده است.

(و العیس بالماء تهجم): مقصود وی از (الماء) عرق است، و (هاجرة هجوم):

نیمروز گرمی است که عرق را از بدن خارج می سازد.

شاعر دیگری- در حالی که سخن از اسبی می راند که سوار آن به پیکار رفته- گفته است: از بحر طویل

359 توقّف من ماء النّفوس و مائه شریجین مبیضّا و آخر أحمرا

360 تحدّر من أقطاره و هو ناصع فلمّا علا أرساغه عاد أغبرا

(توقّف) یعنی: وقف پوشید. و آن عبارت از سوار (: یاره) است.

(ماء النفوس): آب جانها، مقصود وی خون است.

(شریجین): دو چیز بهم آمیخته.

و اعشی در حالی که مدح می گوید، از ناقه ای سخن رانده، و گفته است:

از بحر طویل

361 ألمّت بأقوام فعافت حیاضهم قلوصی و کان الشّرب منها بمائکا

(1) بر سر سخن از تفسیر کلام خدای- تعالی-: (بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً) باز می گردیم: مقصود از نکوهش آن نوشیدنی، تأکید در تخویف و منع ایشان، و مبالغه در بازداری و جلوگیری ایشان است.

و معنای گفتار خدا: (و مرتفقا) منزل است، چنان که گفته است: و أَعْتَدْنا جَهَنَّمَ لِلْکافِرِینَ نُزُلًا (2)، و مرتفقا منصوب است بنابراین که تمیز باشد. و گفته شده:

(المرتفق) به معنای (المتّکأ (: تکیه گاه)) و مشتقّ از مرفق (آرنج) است؛ ذؤیب (3)ت.

ص: 151

گفته است: از بحر بسیط 362 نام الخلیّ و بتّ اللّیل مرتفقا* کأنّ عینیّ فیها الصاب مذبوح (1)ت.

ص: 152

ص: 153

363 طواه اضطمار الشّدّ فالبطن شازب معالیّ علی المتنین فهو خمیص

(1) و گفتار ذو الرّمّه: از بحر طویل

364 طوی طیّة طیّ الکری جفن عینه علی رهبات من جنان المحاذر

(2) و از تیراندازی سخن به میان آورده، و گفته است: از بحر طویل

365 طوی شخصه حتّی اذا ماتو دفّت علی هیلة من کلّ أوب تهالها

(3) و جریر (4) از اسبان سخن به میان آورده، و گفته است: از بحر کامل

366 و طوی الوجیف مع الطّراد متونها طیّ التّجار بحضر موت برودا

(5) و از آن است گفتار ذو الرّمّه: از بحر طویل

367 و قلص مقورّة الجلود عوج طواها طیّة البرود

تنحی بألحیها رؤوس البید (6) و نیز گفته است: از بحر طویل

368 طوی بطنه التّوجاف حتّی کانّه هلال جلت عنه ظلاما سحائبه

(7) و ابو نواس نیز از ایشان پیروی نموده با (این) گفتارش:ت.

ص: 154

369 طیّ القراری الحبر و در معنای دیگری گفته است: از بحر طویل

370 طوی الموت ما بینی و بین محمّد و لیس لما تطوی المنیّة ناشر

(1) و شاعر دیگری در معنای غزل گفته است: از بحر طویل

371 إن کان هذا منک حقّا فانّنی مداوی الّذی بینی و بینک بالهجر

372 و منصرف منک انصراف ابن حرّة طوی ودّه و الطّیّ أبقی من النّشر

و عباس بن الاحنف در وصف زنی گفته است: از بحر بسیط

373 شمس مقدّرة فی خلق جاریة کانّما کشحها طیّ الطّوامیر

(2) این شاعر کوشیده است، تشبیه آن آیه را در مقصودش منتقل کند، پس تکلّف وی آشکار شده، و زشتی بیانش ظاهر گردیده؛ با وجودی که وی از زبردستان شاعران محدث، و زبان آور ایشان است؛ وی در تشبیه مفرد بمفرد، لفظ جمع آورده، و طومار را (با لفظ جمع) به ضخامت یاد کرده؛ در حالی که وی در مقام وصف لطافت و نازکی است؛ و انحراف وی را از گفتار صحیح سببی جز دست زدن به آیات کتاب (قرآن) نیست (3).ت.

ص: 155

ص: 156

377 و یوم شدید الحرّ قصّر طوله* دم الزّقّ عنّا و اصطفاق المزاهر (1) و (یوم کظلّ الرّمح) نیز روایت می شود. شاعران (از آن تشبیه) طول تنها رای در نظر نگرفته؛ بلکه در نظر می گیرند که آن (مشبّه) علاوه بر طولانی بودن تنگ است، و وسعت ندارد.

و جریر در تشبیه کوتاهی روز نیکو گفته است با گفتارش: از بحر طویل 378 و یوم کإبهام القطاة محبب* إلی صباه غالب لی باطله (2) و درباره شعر جریر آنچه اصمعی روایت کرده معروض می افتد؛ گفت: (بر خلف الاحمر (3)، شعر جریر رای خواندم، چون رسیدم به گفتار او:

379 و یوم کإبهام القطاة محبّب* إلی صباه غالب لی باطله 380 رزقنا به الصید الغزیر و لم نکن* کمن نبله محرومة و حبائله (4) 381 فیالک یوم خیره قبل شرّه* تغیّب واشیه و اقصر عاذله (5) پس گفت: (وای بر او! چه سودی است در خیری که به شرّ باز می گردد!) گفتم: (بر ابو عمرو این چنین قراءت کردم، او به من گفت: (راست گفتی، و جریر نیز چنین سروده است، و ابو عمرو تو رای بر قراءت وجهی جز آن وجهی که شنیده وادار نساخته است) گفتم: (بر چه وجهی واجب بود شعرش رای بسراید؟) گفت: (بهتر این).

ص: 157

بود که بگوید: (فیالک یوما خیره دون شرّه (: وه تو چه روزی هستی! که خیر آن مانع از شر آن است))، پس این طور روایت کنید؛ که راویان قدیم برخی از شعرهای شاعران قدیم رای اصلاح می کردند) گفتم: (از این پس آن بیت رای جز بر این وجه نمی خوانم) گفت: (چنین کن (1) که ابن مقبل می گفت: (ما قافیه ها رای نامتناسب رها می سازیم، و راویان آنها رای پابرجا برای ما می آورند) اصمعی گفت: (به خلف الاحمر گفتم: (به عقیده تو، کدام یک از آن دو مرد جریر یا أخطل شاعرتر است) به من گفت: اخطل سروده است: از بحر طویل 382 و کم قتلت أروی بلا ترة لها* و أروی لفرّاغ الرّجال قتول (2) وی می گوید: کشتن ایشان ما را، نه خونبهایی دارد و نه دیه ای) و جریر در مثل این معنی گفته است: از بحر بسیط 383 إنّ العیون التی فی طرفها مرض* قتلننا ثمّ لم یحیین قتلانا (3) (- خلف الاحمر گفت) پس ببین میان آن دو کلام از نظر رسایی، و میان آن دو تعبیر از نظر زیبایی چه تفاوتی است!، و همانا وی (جریر) آهنگ این معنی کرده که آن چشمهایی که وی رای کشته اند، قصاص نشده اند، و اگر قصاص می شدند، قصاص، همانند زندگی برای کشته شدگان آن چشمها بود، وی در بیان این معنی، گفتار خدای- تعالی-: وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ (4) را در نظر گرفته است) اصمعی گفت: (گفتم: (بیت اخطل را با عبارت (و أروی لفرّاغ الرّجال) فزونیی هست) گفت:

(بلی، آن یک فزونی است، ولی با وجود آن، گفتار جریر شیرینتر، و برای گوشها لذتبخش تر است، و همانا اخطل این معنی (زیادتی) را از گفتار ارسطو: (العشق شغل قلب فارغ) به معنای خود انتقال داده است).9.

ص: 158

و بتحقیق شاعران در غزلسرایی خود، با نزدیکی و دوری از محبوب روز را به کوتاهی و درازی وصف کرده اند، چنان که خزاعی (1) گفته است: از بحر وافر

384 یطول الیوم لا ألقاک فیه و عام نلتقی فیه قصیر

385 و قالوا لا یضیرک نأی شهر فقلت لصاحبیّ فمن یضیر

(2) و برخی از بادیه نشینان از شعر جمیل شاعر بنی عذره برایم خواند:

386 إنّی لاحفظ سرّکم و یسرّنی لو تعلمین بصالح ان تذکری

387 و یکون یوم لا اری لک مرسلا او نلتقی فیه علیّ کاشهر

388 یا لیتنی ألقی المنیّة بغتة إن کان یوم لقائکم لم یقدر

389 تقضی الدیون و لیس ینجز عاجلا هذا الغریم لنا و لیس بمعسر

(3) و طائی گفته است: از بحر کامل

390 اعوام وصل کان ینسی طولها ذکر النّوی فکانّها أیّام

(4)

391 ثمّ انبرت أیّام هجر أردفت بجوی أسی فکانّها أعوام

392 ثمّ انقضت تلک السّنون و أهلها فکانّها و کانّهم أحلام

(5) و تعداد کمی از مثالهای این جنس تشبیه، جانشین بسیار آن است، و بسط کلام در غیر آن جنس تشبیه به این کتاب شایسته تر است.

و نیز درباره گفتار خدای- تعالی-: (وَ إِنَّ یَوْماً عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَةٍ) گفته شده: (یعنی (یک روز) در طول مهلتی که به بندگان اعطا می شود، تا این که هر کس از ایشان شایسته صلاح است، صلاح یابد، برابر هزار سال در طول مدتت.

ص: 159

مهلت و حلم است.

و نیز گفته شده: (مقدار عذاب در آن روز، به سبب سختی و انبوهی آن حقیقة برابر مقدار عذاب هزار سال از روزهای دنیاست. و نعمتهای بهشت هم نسبت به خودش چنان است. و آیه متضمن این معنی است که عجله نادان در فرارسیدن عذاب مستلزم جلب بلا بسوی خود، و مهلتی که خدای- تعالی- برای روبراه شدن بندگان عطا کرده، موجب فریفته شدن نادانان است.

ص: 160

ص: 161

است: إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ (1) در حالی که از ضمیر (انزلناه) سخنی به میان نیامده است، و چنان که گفته است: حَتَّی تَوارَتْ بِالْحِجابِ (2) و (3).

أوس بن حجر گفته است: از بحر طویل 393 و غیّرها عن وصلنا الشّیب انّه* شفیع الی البیض الحسان مجرّب (4) و شاعر از ضمیر (انّه) جوانی رای اراده کرده است.

و ممکن است خدا از (نور) خود قرآن رای اراده کرده باشد: چنان که خدای- تعالی- گفته است: قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ (5).

و (مشکاة) در کلام عرب عبارت از شکافی است که روزن ندارد. و قراءت شده است: از بحر رجز

394 تدیر عینین لها نجلاوین کمثل مشکاتین مصباحین

و گفته شده: (مشکاة در زبان حبشیان به معنای (کوّة): روزنه، است.)

اگر گفته شود: (با وجود گفتار خدای- تعالی-: ... بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ (6) چگونه جایز شد در سخن گفتن با عرب، لغت (مشکاة) به کار رود؟) جواب این است که ممکن است یک اسم در دو زبان متّحد شود. و مثل چنان اتّحادی در برخی موارد توافق (در الفاظ و معانی) قابل انکار نیست؛ پس گاهی در بیتهایی از شعر، میان دو شاعر توارد روی می دهد، و مثل چنان تواردی قابل انکار نیست، و مانند تواردی که (در الفاظ و معانی) میان اهل دو زبان واقع می شود و ممکن است (مشکاة) از5.

ص: 162

جمله کلماتی باشد که عرب آن را معرّب ساخته، و آن را تغییر داده، و به آن سخن گفته، و همانند لغت خودش گردیده است. و از آن است گفتار حارث بن حلّزه (1):

از بحر سریع

395 لمن الدیار عفت بذی الحبس آیاتها کمهارق الفرس

(2) و (مهارق (3)) فارسی معرّب است.

و اوس بن حجر گفته است: از بحر کامل

396 نبّئت أنّ بنی سحیم أدخلوا أبیاتهم تامور نفس المنذر

(4) و (تامور) کلمه ای سریانی (5) است.

و درباره (مشکاة) گفته شده: مشکاة: عمود چراغدان (: قندیل) است که در آن فتیله قرار دارد).

(بیان) گفتار خدا: (یَکادُ زَیْتُها یُضِی ءُ)؛ یعنی: از شدّت شفّافی نزدیک است بدرخشد؛ وصف پاکی به درخشندگی از رساترین وصفهاست، و فعل (کاد) برای بیان معنای مقاربه (: نزدیکی حصول خبر) می آید. چنان که خدای- عزّ اسمه- گفته است: یَکادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ (6).0.

ص: 163

و امّا گفتار خدا: إِذا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَراها (1)، بنابر تقدیم و تأخیر است؛ مانند گفتار ذو الرّمه: از بحر طویل

397 إذا غیّر النّأی المحبّین لم یکد رسیس الهوی من حبّ میّة یبرح

(2) مقصود شاعر (از لم یکد ... یبرح)، لم یبرح و لم یکد ... (: محو نشد و نزدیک نبود محو شود) است.

(الدّرّیّ)، نزد عرب، هر چیز بسیار تابنده و درخشنده است، و آن منسوب به (درّ) است، پس شفّافی آن به درخشندگی درّ تشبیه شده است. و گفته شده: (درّی یکی از ستارگان پنجگانه (3) است.) و فرّاء گفته است: (عرب ستارگان بزرگی که نامهایشان را نمی داند، (دراری) می نامد) درّیّ، بدون همزه است، و ابو عمرو و کسائی (درّی ء) به کسر دال و با همزه در آخر قراءت کرده اند. ابو عبیده گفته است:

( (درّی ء) از قول عرب: (درأ الکوکب) (4) است، و هنگامی آن جمله گفته می شود که ستاره در کرانه آسمان از جایی به جای دیگر منتقل شود) و حمزه (درّئ) به ضمه اول و همزه در آخر خوانده است.

فرّاء قراءت او را مورد انتقاد قرار داده و گفته است: (در کلام عرب وزن فعّیل وجود ندارد، مگر این که آن وزن، عجمی باشد (5).

ابو عبیده گفته است: (حمزه در این قراءت اشتباه کرده، و دلیلش این است که وزن (درّوء) بر وزن (سبّوح و قدّوس) را در نظر داشته، و همراهی واو را با ضمّه ثقیل).

ص: 164

شمرده، و آن را به (یاء) و ضمّه را به کسره تغییر داده است، و برخی از قاریان درّی خوانده اند، و در این قراءت وجهی جز اتّصال یاء نسبت به آخر کلمه جایز نیست، پیامبر (ص) در وصف دجّال گفته است: (إحدی عینیه عورآء لا حدقة لها و الأخری کانّها کوکب درّیّ). (1)

و امّا تشبیه شیشه چراغ به ستاره، آن تشبیه برای افزایش صفت روشنی و تابش چراغ و مبالغه در وصف درخشندگی و نورافکنی آن است. و بتحقیق شاعران ستاره ها را به چراغها، و چراغها و همچنین آتش را از فاصله دور به ستاره ها تشبیه کرده اند، و درّ را نیز به ستارگان تشبیه کرده اند.

امّا تشبیه ستارگان به چراغها: مانند گفتار امرؤ القیس: از بحر طویل

398 نظرت إلیها و النّجوم کانّها مصابیح رهبان تشبّ لقفّال

(2) و مانند گفتار أرطاة بن سهیّه: از بحر طویل

399 إذا کانت الشّعری العبور کانّها معلّق قندیل علیه الکنائس

400 و لاح سهیل من بعید کأنّه شهاب ینحیّه من الرّیح قابس

(3) و شاعران محدث این تشبیه را به کار برده اند؛ ابن المعتزّ شعری سروده و آن تشبیه را به تشبیه دیگر نزدیک ساخته است: از بحر کامل

401 و الصبح یتلو المشتری فکانّه عریان یمشی فی الدجی بسراج

(4) و در تشبیه ستارگان به درّ (5) نیز گفته است: از بحر طویلم.

ص: 165

402 کانّ النّجوم فی فحمة الدجی رؤوس مداری رکّبت فی معاجر

(1) و ابن المعتزّ را در این معنی و پاره ای از عبارتش، عبد العزیز بن عبد اللّه بن طاهر شرکت جسته، و تشبیهش را منحصر به تشبیه ستاره (الشّعری) نموده و گفته است: از بحر رجز

403 و اعترضت وسط السّماء الشّعری کانّها یاقوتة فی مدری

(2) و بتحقیق یکی از شاعران مولّد برای ستارگان با ستاره ثریّا تشبیهی بدیع آورده و گفته است: از بحر کامل مجزوء

404 و تری النّجوم المشرقا ت کانّها درّ العصابه

405 و تری الثّریّا وسطها و کانّها زرد الذؤابه

(3) و بتحقیق یزید بن الطّثریّه (4) در تشبیه ستارگان ثریّا گفته است: از بحر طویل

406 اذا ما الثّریّا فی السّماء کانّها جمان و هی من عقده فتبدّدا

(5) و شاعر دیگری در حالی که سخن از زنی به میان آورده گفته است: از بحر طویل

407 أتینا بلیل و النّجوم کانّها قلائد درّ حلّ عنها نظامها

(6) و شاعر دیگری گفته است: از بحر خفیفها

ص: 166

408 و رأیت السّماء کالبحر الّا إنّ مرسوبه من الدرّ طاف

(1) و ابو العتاهیّه گفته است: از بحر مجتثّ

409 أما ترون الثّریّا کانّه عقد ریّا

(2) و شاعر دیگری گفته است: از بحر طویل

410 و لیل رقیق الطّرّتین کانّما ترودبه الأنفاس مسکا مضوّعا

411 کانّ الثّریّا فیه درّ تقاربت مساقطه من سلکه فتجمّعا

و عبد بنی الحسحاس (3) را شعری است که در آن سخن از زنی به میان آورده و گردنبندهای زیر گلویش را به ستارگان ثریّا تشبیه کرده، و آن را مقرون به تشبیه دیگری ساخته و گفته است: از بحر طویل

412 کانّ الثّریا علّقت فوق نحرها و جمر غضی هبّت له الرّیح ذاکیا

(4) و نیز احتمال دارد آن بیت، گردنش را هر چند خالی از زیور بوده، به درخشندگی وصف کرده باشد،- چنان که فزاری در حالی که مردی را می ستاید گفته است: از بحر طویل

413 کانّ الثّریّا علّقت فوق نحره و فی أنفه الشّعری و فی خدّه القمر-

(و آن وصف درخشندگی را) با ذکر شعله آتش درخت غضی (5) مؤکّد ساخته باشد، و عرب زن جوان را وصف و به آتش تشبیهش می کنند، و می گویند: (کانّها شعلةم.

ص: 167

نار (: گویا او یک گندله آتش است)، و نقل شده از ابیات معانی: از بحر طویل

414 و شعثاء غبراء الفروع ضعیفة بها توصف الحسناء اوهی أجمل

415 دعوت بها أبناء لیل کانّهم و قد أبصروها معطشون قد أنهلوا

و جمیل در تشبیه آتش به ستاره از فاصله دور گفته است؛ و برای کثیّر نیز روایت شده است: از بحر طویل

416 رأیت و أصحابی بأیلة موهنا و قد غاب نجم الفرقد المتصوّب

417 لعزّة نارا ما تبوح کانّها إذا ما رمقناها علی الأفق کوکب

(1) (بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: (یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَکَةٍ): توقد نیز قراءت می شود، کسی که به صیغه مذکّر خوانده (برای مرجع ضمیر) مصباح را در نظر گرفته، و آن که به صیغه مؤنّث خوانده (زجاجه) را قصد کرده است، و درباره گفتار خدا: (مبارکة) گفته شده: (در میان جنس درخت، درختی نیست مانند درخت زیتون و خرما که شاخه اش از ابتدا تا انتها برگ دهد.) شاعر گفته است: از بحر خفیف

418 بورک المیّت الغریب کما بورک نضح الرّمان و الزّیتون

(2) (بیان) گفتار خدای- تعالی: لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ: یعنی: در هیچ ساعتی از روز، چیزی آن را از نور خورشید نمی پوشاند، پس آن درخت شرقی- غربی است، و خورشید هنگام صبح و عصر به آن می رسد، و در نتیجه آن درخت سرسبزتر و روغنش مرغوبتر است، و حسن گفته است: (لا شرقیّة و لا غربیّة) یعنی: آن درخت از جنس درخت دنیا نیست بلکه از جنس درخت بهشت است.)د.

ص: 168

تشبیه دیگری در این سوره:

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمالُهُمْ کَسَرابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً حَتَّی إِذا جاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئاً وَ وَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسابَهُ وَ اللَّهُ سَرِیعُ الْحِسابِ (1).

(القیعة): جمع قاع؛ مانند جار (: همسایه) و جیرة، و (القیعة و القاع) بخش گسترده ای از زمین است که در آن گیاه نیست، و کسی که در آن حرکت می کند به نظرش می رسد که آبی روان است؛ جز این که سراب هنگام چاشت بالا می گیرد، و گویی آبی است میان آسمان و زمین.

(بیان) گفتار خدا: (یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً): جایز است (یحسبه) به کسره سین و (یحسبه) به فتحه سین قراءت شود. جایز است ظمان (با همزه) و ظمان (با حذف همزه) خوانده شود.

(بیان) گفتار خدا: (حَتَّی إِذا جاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئاً)؛ یعنی: هرگاه به جای دیگری آید، آن را چیزی نیابد؛ یعنی: وقتی به محلّ آب نما بیاید، زمینی را می بیند که در آن آبی نیست؛ پس خدای- سبحانه- آگاه ساخت که شخص کافری که گمان می برد عملش او را نزد خدا سود رسانده، گمانش مانند گمان کسی است که سراب را آب می پندارد؛ پس عمل کافر باطل شده و از بین رفته است، پس خدا این مثل را برای کافر زد، و گفت: (بدرستی که اعمال کافران مانند این سرابی است که آب پنداشته می شود؛ و حال آن که آب نیست.)

و ذو الرّمّه در تشبیه سراب به آب گفته است: از بحر طویل

419 کانّ مطایانا بکلّ مفازة قراقیر فی موج من الآل تسبح

(2) و (اعشی) سراب را به وصف آب متّصف ساخته است: از بحر طویل).

ص: 169

420 و خرق مخوف قد قطعت بجسرة إذا خبّ آل وسطه یترقرق

(1) و شبیب بن البرصاء (2) گفته است: از بحر طویل

421 و مغبرة الآفاق یجری سرابها علی أکمها وسط الضّحی یتموّج

و شاعر رجزسرا گفته است: از بحر رجز

422 و بلدة یسیر جاری آلها یری بها العوهق فی و آلها

(3)

423 کالنّار جرّت طرفی حبالها لولا حدیث النّفس لم أبالها

العوهق: شترمرغ یعنی: تنه آن شترمرغ در سراب، درشت شد، پس (در درشتی) همانند ناقه است، شاعر می گوید: اگر نه این بود که گفته می شد که من ترسویم، به این سرزمین پا نمی نهادم.

و ذو الرّمّه نیز گفته است: از بحر وافر

424 و ساحرة السّراب من الموامی ترقّص فی عساقلها الأروم

(4)

425 یموت قطا الفلاة بها أواما و یهلک فی جوانبها النّسیم

426 بها غدر و لیس لها بلال و أشباح تجول و لا تریم

(5) و شاعر دیگری گفته است: از بحر طویل

427 و قلتم لنا کفّوا الحروب لعلّنا نکفّ و ثّقتم لنا کلّ موثق

428 فلمّا کففنا الحرب کانت عهودکم کلمع سراب بالملا متألّق

لعلّ در این جا برای معنایی جز شکّ آمده است، و از آن معنی است گفتار2.

ص: 170

خدای- تعالی-: یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ (1)، لعلّکم تتّقون به معنای (لتتّقوا (: برای این که پرهیزگاری پیشه کنید)) است، و لعلّ به معنای (لام کی) (2) آمده است.

و بشر بن المعتمر (3) نیز در حالی که سخن از فریفته شدن به سراب به میان می آورد در شعری بمضمون هجو گفته است: کامل

429 غلطا لمن حسب السّراب بقفرة ماء ترقرق وسط قاع قرقر

430 فأراق نطفته و أمعن نحوه و الآل لمّا یدن بعد او یتأخّر

و شاعر دیگری گفته است: از بحر خفیف (کالّذی غرّه السّراب بما خیّل حتّی هراق ما فی السّقآء) (بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: (أَوْ کَظُلُماتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ) (4):

مقصود این است که اعمال کافران اگر مثلی برایش آورده شود، مثل آن مانند سرابی است که (در حقیقت) چیزی نیست، یا مانند این تاریکیی است که خدا وصف کرده است؛ زیرا چون خدای- تبارک و تعالی- نور خودش را که برای مؤمنان است، وصف کرد، او- تعالی- آگاه ساخت که دلهای کافران و اعمالشان همانند تاریکی است. طائی گفته است: از بحر کامل

431 فی لیلة فیها السّماء مضرّة سوداء مظلمة کقلب الکاف0.

ص: 171

و چنان که خدای- جلّ اسمه- نور را با بلیغترین وصف ممکن، وصف کرده، همچنان وصف ظلمت را بیان داشته، و در آن وصف، میان شب و ابر، و موجهای متراکم دریا را گرد آورده. و آن شدیدترین حالت تاریکی است، و به همان گونه امرؤ القیس تاریکی شب را به موج دریا تشبیه کرده در گفتارش: از بحر طویل 432 و لیل کموج البحر مرخ (1)

سدوله علیّ بانواع الهموم لیبتلی

(2) و خدای- تعالی- در وصف تاریکی گفت: ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ (3) چنان که در وصف نور گفت: نُورٌ عَلی نُورٍ (4).5.

ص: 172

ص: 173

ساختم، روان می سازم روان ساختنی)) است و زمانی آن جمله گفته می شود که راهی برای آن بگشایی، و از آن جهت مار بزرگ ثعبان نامیده می شود که همانند آب، هنگام جوشیدنش (از زمین) روان می شود. و معنای (مبین) این است که مار بودنش آشکار است، و امّا وجه تشبیه آن به (جانّ) (1): مقصود این است که آن عصا در جنبیدن و سبکی و سرعت حرکتش همانند جانّ است، در حالی که در شکل ثعبان می باشد. و (الإفک) به معنای کذب (: دروغ) باشد و بیان این که نسبت دروغ به کار ایشان (جادوگران) داده شده این است که ایشان ادّعا کردند که طنابها و عصاهایشان مار است، و گفته شده که بر آنها جیوه قرار داده بودند، و شکل آنها شکل مار بود، پس جیوه ها به جنبش در آمد؛ زیرا جیوه عنصاری پایدار نیست، پس چون موسی عصایش رای انداخت، عصاها و طنابهایشان رای بلعید، شاعر گفته است؛ و آن رای ابو عبیده روایت کرده است: از بحر سریع

434 أنت عصا موسی التی لم تزل تلقف ما یأفکه السّاحر

(تلقف) به تخفیف (تلقف) و به تشدید (تلقّف) خوانده شده است. و در تشبیه عصا به (جانّ) معنای دیگری نیز گفته شده، و آن این که مار هرگاه پیر شود، بدنش کوچک و حرکتش سبک می گردد، و مقصود این است که آن مار در شکل مار عظیم سالداری است که بدنش کوچک و اجزای آن نازک شده، و آن شکل و ترکیب آیتی عظیمتر، و معجزه ای شگفت تر است. شاعر در حالی که مار رای وصف می کند گفته است: از بحر رجز

435 داهیة قد صغرت من الکبر طویلة الاطراف من غیر خفر

436 کانّها قد ذهبت بها الفکر شقّت لها العینان طولا فی شتر

437 مهروتة الشّدقین حولاء النّظر جاء بها الطّوفان ایّام زخر

(2)ظه

ص: 174

و در مثل چنین صفتی است گفتار اعرابیی از روزگار قدیم: از بحر رجز

438 لا همّ إن کان ابو عمرو ظلم فابعث له فی بعض أعراض اللّمم

(1)

439 لمیمة من حنش أعمی أصمّ قد عاش حتّی هولا یمشی بدم

440 فکلّما أفضل فیه الجوع شمّ کانّ صوت نابه إذا انتظم

و خزة أشفی فی عطوف من أدم (2) و عرب هرگاه بخواهد در وصف مارها مبالغه کند، آنها رای عموما به لاغری و کوچکی متّصف می گرداند؛ چنان که نابغه گفته است: از بحر طویل

441 فبتّ کانّی ساورتنی ضئیلة من الرّقش فی أنیابها السّمّ ناقع

(3) (- در تشبیه عصا به جان معنای اخیر گفته شده) جز این که وجه تفسیری رسیده همان است که گذشت، و بتحقیق شاعران مارها و آثار آنها رای به طنابها و عصاها تشبیه کرده اند، و شاهد آن، گفتار شاعر است: از بحر متقارب

442 و من حنش لا یجیب الرّقا ة أرقش ذی حمّة کالرّشا

(4)

443 اصمّ سمیع طویل السّبا ت منهرت الشّدق عاری القرا

(5) و شاعر دیگری گفته است: از بحر وافرت.

ص: 175

444 کانّ مزاحف الحیّات فیها قبیل الصبح آثار السّیاط

(1) و ذو الرّمّه گفته است: از بحر طویل

445 و من حنش ذعف اللّعاب کانّه علی الشّرک العادیّ نضو عصام

(2) وی از ناقه ای یاد کرده و گفته است: از بحر طویل

446 رجیعة أسفار کأنّ زمامها شجاع علی یسری الذراعین مطرق

(3) و مانند آن بیت است گفتار حمید بن ثور (4) از بحر طویل

447 فلمّا أتته انشبت فی خشاشه زماما کشیطان الحماطة محکما

(5)

448 شدیدا توقّیه الزّمام کانّما تراها اعضّت بالخشاشة أرقما

(6) تشبیه دیگری در این سوره:

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ تَرَی الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ (7): خدا به آن سخن این معنی را اراده کرده که کوهها از وحشت آن روز، و آنچه از حکم خدا پدیدار می گردد، از جای خود جدا می شود، و در نتیجه برای آنها استقرار و ثباتی نیست، و خدا با آن بیان از سختی وضع در هنگام نفخ صور و برانگیختن مردگان از قبرها خبر می دهد. (و صور) نزد اهل لغت جمع (صورة) است، پس در آن صورتها (قالبها) ارواحشان دمیده می شود، و در نتیجه زنده8.

ص: 176

می گردند و در تفسیر آمده است که (صور) شاخی است که اسرافیل در آن می دمد- و اللّه اعلم- و بنابراین تأویل، با آن دمیدن کوهها از جای خود کنده می شود، تا آن جا که همانند ابرها حرکت می کند، و به سبب این حالت، در سبکی همانند پشم رنگ شده می گردد؛ خدای- تعالی- گفته است: وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ (1) و معنای گفتار خدای- جلّ اسمه-: تَحْسَبُها جامِدَةً این است که آن کوهها به سبب موزونی حرکت، و همواری سیرشان، گویی از جای خود برکنده نشده است.

اعشی در حالی که زنی را به متانت در حرکت، و راه رفتن وصف می کند گفته است: از بحر بسیط

449 کانّ مشیتها من بیت جارتها مرّ السّحابة لا ریث و لا عجل

(2) و شاعر دیگری وصف چنین حالتی را در نظر گرفته، و تشبیه را تغییر داده و گفته است: از بحر رجز

450 مالک لا تذکر او تزور حوراء بین حاجبیها نور

تمشی کما یطّرد الغدیر و آن معنی از گفتار امرؤ القیس است: از بحر طویل 451 سموّ حباب الماء حالا علی حال (3) و از شعر برخی شاعران محدث، در وصف پای کوبنده ای برایم خوانده شد:

از بحر وافر

452 إذا اختلس الخطّی و اهتزّ لینا رأیت لرقصه سحرا مبینا

453 تری الحرکات منه بلا سکون فتحسبها لخفّتها سکونا

و ابن مقبل گفته است: از بحر بسیطد.

ص: 177

454 یهززن للمشی اوصالا منعّمة هزّ الجنوب ضحی عیدان یبرینا

(1)

455 یمشین هیل النّقا مالت جوانبه ینهال حینا و ینهاه النّدی حینا

(2) گفته می شود: (هلت الشی ء فانهال (: چیزی را سرازیر کردم، پس سرازیر شد))، و مصدر آن (الهیل) است، و در حدیث است: (کیلوا و لا تهیلوا) (3)، و هر چیزی را از جنس شن یا خاک یا غذا رها کنی (درباره ات گفته می شود) قد هلته، خدای- تعالی- گفته است: یَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ وَ کانَتِ الْجِبالُ کَثِیباً مَهِیلًا (4).

و بتحقیق ناقه و مانند آن در سرعت حرکت، به قطعه ابر تشبیه شده است:

لبید در حالی که سخن از ناقه اش به میان آورده گفته است: از بحر کامل

456 فلها هباب فی الزّمام کانّها صهباء راح مع العشیّ جهامها

(5) (الصّهباء): قطعه ابر کم آب است که در نتیجه سبکی سریع السّیر می باشد.ت.

ص: 178

ص: 179

458 إنّ الّذی سمک السّماء بنی لنا بیتا دعآئمه أعز و أطول

(1)

459 بیتا زرارة محتب بفنائه و مجاشع و ابو الفوارس نهشل

460 لا یحتبی بفناء بیتک مثلهم ابدا اذا عدّ الفعال الافضل

461 ضربت علیک العنکبوت بنسجها و قضی علیک به الکتاب المنزل

شاعر می گوید: خانه شما در سستی و ضعف مثل خانه عنکبوت است که خدای- تعالی- وصف نموده است.

و ذو الرّمّه در سخن از دلوی که آن را در چاهی رها ساخته گفته است از بحر طویل

462 فجاءت بنسج من صناع ضعیفة ینوس کأخلاق الشفوف ذعالبه

(2)

463 هی انتسجته وحدها او تعاونت علی تسجه بین الثّیاب عناکبه

(3) و از تشبیهات نیکو شمرده شده وی، که داخل در این باب می باشد، گفتارش درباره شترمرغ نر است: از بحر طویل

464 و بیض رفعنا بالضّحی عن متونها سماوة جون کالخبآء المقوّض

(4)

465 هجوم علیها نفسه غیر أنّه متی یرم فی عینیه بالشّخص ینهض

(5)

466 یصرّف للأصوات من کلّ جانب سماخا کبیت العنکبوت المغمّص

و حکمی (6) باده را یاد کرده و گفته است: از بحر منسرح

467 هتکت عنها و الّلیل منسدل مهلهل النّسج ما له هدب

(7)ت.

ص: 180

468 من نسج خرقاء لا تشدّلها آخیة فی الثّری و لا طنب

و بحتری سروده، و میان بافته عنکبوت و مقصودی که در تشبیه نوعی از انواع جامه داشته، مناسبت برقرار ساخته و گفته است: از بحر کامل

469 أین الدبیقیّ الّذی سمدت له أیدی النّساء فجاء طوع المغزل

470 و الشّرب اذ یحکی برقّة نسجه نسج العناکب فی المکان المهمل

471 عدل الهواء إذا صفت أقطاره و أرقّه نسم الخریف المقبل

472 فکانّه عرض یقوم بنفسه فی غیر ما جسم له متقبّل

گفتار خدای- تعالی-: (لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ) متعلّق به (إتّخذوا) می باشد، یعنی:

لو علموا انّ اتّخاذ الاولیاء کاتّخاذ العنکبوت بیتا ضعیفا لم یتّخذوهم اولیاء (: اگر می دانستند که گزیدن دوستانی جز خدا همانند خانه سست بر گزیدن عنکبوت است ایشان را دوستان خود نمی گرفتند (1))) و معنای آن کلام این نیست که آنها نمی دانند خانه عنکبوت سست است؛ زیرا خانه عنکبوت سست ترین و کم دفاع ترین خانه هایی است که گزندگان بر می گزینند، پس دوستان کافران در ضعف و عدم توانایی بر سود رساندن به ایشان و دفع ضرر از ایشان چنانند.م.

ص: 181

ص: 182

عقیلی گفته است: از بحر طویل

474 أردن الکلام فاتّقت من رقیبها فما کان الّا و أمها بالحواجب

و ابن الرّومی عبارت (تشبیه به نگاه مریض) نابغه را گرفته، و در مورد تشبیه خورشید شعری سروده و وصف جالبی آورده است: از بحر طویل

475 إذا رنّقت شمس الأصیل و نفّضت علی الأفق الغربیّ ورسا مزعزعا

(1)

476 و ودّعت الدنیا لتقضی نحبها و شوّل باقی عمرها فتشعشعا

(2)

477 و لا حظت النّوار و هی مریضة و قد وضعت خدّا الی الارض أضرعا

(3)

478 کمالا حظت عوّاده عین مدنف توجّع من اوصابه ما توجّعا

و درباره گفتار خدای- تعالی-: قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنْکُمْ (4) گفته شده: (ایشان (باز دارندگان از جنگ) عبد اللّه بن ابی سلول، و یارانش بودند، و در روز جنگ خندق مؤمنان را از اقامت با پیامبر خدا (ص) باز می داشتند- و اللّه أعلم-.8.

ص: 183

ص: 184

481 و یکلّلون إذا الرّیاح تناوحت شرعا تمدّ شوارعا ایتامها

(1) و سوید بن ابی کاهل (2) گفته است: از بحر رمل

482 و إذا هاجت شمالا أطعموا فی قدور مشبعات لم تجع

483 و جفان کالجوابی ملئت من سمینات الذری فیها ترع

(3) و ابو خراش الهذلی (4) گفته است: از بحر بسیط

484 کابی الرّماد عظیم القدر جفنته حین الشّتاء کحوض المنهل اللّقف

(5) و ذو الرّمّه گفته است: از بحر طویل

485 فما مربع الجیران الّا جفانکم تبرون انتم و الرّیاح تباریا

486 لهنّ إذا أصبحن منهم أحفّة و حین ترون اللّیل أقبل جائیا

487 رجال تری ابناءهم یخبطونها بایدیهم خبط الرّباع الجوابیا

(6) و راعی (7) در حالی که از زنی سخن به میان آورده که از او پذیرایی نموده گفته است: از بحر طویله)

ص: 185

488

فیاتت تعدّ النّجم فی مستحیرة سریع بأیدی الآکلین جمودها

(1) (مستحیرة) دیگ چربی بر روی آن ایستاده؛ پس وی ستارگان را (از فرط زلالی) در آن می بیند.

و حسّان بن ثابت (2) گفته است: از بحر طویل

489 لنا الجفنات الغرّ یلمعن فی الضّحی و اسیافنا یقطرن من نجدة دما

(3) و شاعر دیگری گفته؛ و از گروهی سخن رانده است: از بحر طویل

490 ثقال الجفان و الحلوم رحاهم رحی الماء یکتالون کیلا غذمذما

(4) ابو عبیده گفته است: (عبد اللّه بن جدعان را کاسه بزرگی بود که شخص ایستاده، و سواره از آن غذا می خورد، آن مطلب را مدائنی روایت کرده و بیان نموده که طفلی در آن افتاد و غرق شد)، و کلبی و جز او، آورده اند که: (قریش را خشکسالیی رسید، هاشم با جوالهایی (5) بسوی شام بیرون شد و نان بسیاری برای او پختند؛ وی نانها را در جوالهایی ریخت و بر شتران نهاد تا به مکّه رسید (6) و گوشتهای شتران را پخت و بر آن نانها ریخت، و آن آغاز وفور نعمتشان بود، امیّة بن عبد شمس بیرون شد، و برای به دست آوردن پاره ای از آن غذا کوشید، و نتوانست به دست آورد، بزرگان قریش بر او خندیدند، و آن موجب شد تا با هاشم به منافرت (مسابقه در اثبات برتری در حسب و نسب) برخیزد، وی از منافرت با امیه به سببم.

ص: 186

برتری و فزونی سنّ وی امتناع ورزید، قریش بر آن کارش تحریض کردند، وی همچنان بر امتناع خود باقی ماند جز به این شرط که طرف مغلوب در منافرت، بیست سال از حرم (مکّه) تبعید شود. و بر این شرط با امیّه بن عبد شمس به منافرت پرداخت، و برتری از آن هاشم شد، و به این مناسبت یکی از شاعران قریش گفت:

از بحر وافر

491 تکلّف هاشم ماضاق عنه و اعیی ان یقوم به ابن بیض

492 أتاهم بالغرائر متأقات من ارض الشّام بالبرّ النفیض

493 فاوسع اهل مکّة من ثرید و شاب الخبز باللّحم الغریض

494 و ظلّ القوم بین مکلّلات من الشّیزی جوانبها تفیض

(1) و ابن الزّبعری (2) درباره هاشم می گوید: از بحر طویل

495 له بفناء البیت دهماء جونة تلقّم اوصال الجزور العرائر

(3)

496 بقیّة قدر من قدور توورثت لآل الجلاح کابرا بعد کابر

497 تظلّ الإماء یبتدرن قدیحها کما ابتدرت سعد میاه قراقر

و فرزدق در حالی که از طارق یاد کرده گفته است: از بحر طویل

498 بعثت له دهماء لیست بلقحة تدرّ إذا ما هبّ نحس عقیمها

(4)ت.

ص: 187

499 کانّ المحال الغرّ فی حجراتها عذاری بدت لمّا اصیب حمیمها

(1)

500 غضوبا لحیزوم النّعامة أحمشت بأجواز خشب زال عنها هشیمها

(2)

501 محضّرة لا یجعل السّتر دونها إذا المرضع العوجاء حال بریمها

(3) و یکی از شاعران اسدی گفته است: از بحر طویل

502 و سودآء لا تکسی الرّقاع نبیلة لها عند قرّات العشیّات أزمل

503 إذا ما قریناها قراها تضمّنت قری من عراها او تزید فتفضل

(4) و شاعر دیگری گفته است: از بحر طویل

504 و راکدة عندی طویل صیامها قسمت علی ضوء من النّار مبصر

(5)

505 طروقا فلم أفحش و قسّمت لحمها إذا اجتنب العافون لحم العذوّر

(6) و شاعری سروده، و از میهمانی که شباهنگام بر او وارد شده یاد کرده است:

از بحر طویل

506 نصبنا له جوفاء ذات صبابة من الدهم مبطانا طویلا رکودها

507 فإن شئت أثویناک فی الحیّ مکرما و إن شئت بلّغناک أرضا تریدها

(7) و شاعر دیگری سروده، و سخن از میهمانی رانده که شبانه بر او وارد شدهد.

ص: 188

است: از بحر طویل

508 و قمت بنصل السّیف و البرک هاجد بهازره و الموت فی السّیف ینظر

509 فاغصصته الطّولی سناما و خیرها بلاء و خیر الخیر ما یتخیّر

510 فباتت رحاب جونه من لحامها و فوها بما فی جوفها یتغرغر

(1) و مسکین الدارمی (2) گفته است: از بحر وافر

511 کانّ قدور قومی کلّ یوم قباب الترک ملبسة الجلال

512 کانّ الموقدین بها جمال طلاها الزّفت و القطران طالی

(3)

513 بایدیهم مغارف من حدید اشبّهها مقیّرة الدوالی

(4) و شاعر دیگری گفته است: از بحر طویل

514 و قدر کجوف اللّیل أجمشت غلیها تری الفیل فیها طافیا لم یفصّل

(5) و مانند آن بیت از نظر افراط در وصف، گفتار شاعر دیگری است: از بحر طویل

515 تری البازل البختیّ فوق خوانه مقطّعة اعضاؤه و مفاصله

و عمرو بن احمر (6) گفته است: از بحر طویل8)

ص: 189

516 و دهم تصادیها الولائد جلّة إذا جهلت أجوافها لم تحلم

517 تری کلّ هرجاب لجوج لهمّة زفوف بشلو النّاب هو جاء عیلم

518 لها لغط جنح الظّلام کأنّه عجارف غیث رائح متهزّم

519 إذا رکدت حول البیوت کانّما تری الال یجری عن قنابل صیّم

(1) شاعر می گوید: آیا چربی را نمی بینی که از این دیگ جریان دارد چنان که سراب از پشت اسبها جاری است.

و ابو ذؤیب گفته است: از بحر طویل

520 لنا صرم بنجران فی کلّ شتوة إذا ما سماء النّاس قلّ قطارها

521 و سود من الصیدان فیها مذانب نضار إذا لم نستفدها نعارها

(2) و شاعر دیگری گفته است: از بحر طویل

522 تجیش باوصال الجزور قدورنا إذا المحل لم یرجع بعودین حاطبه

و جبلی از شعر رقّاشی برایم سرود: از بحر طویل

523 لنا من عطاء اللّه دهماء جونة تناول بعد الأقربین الأقاصیا

524 جعلنا إلالا و الرّجام و طخفة لها فاستقلّت فوقهنّ أثافیا

و از شعر فرزدق که با آن عقبة بن جیّار المنقری (3) را هجو می کند، برایم خواند: از بحر بسیط

525 لو أنّ قدرا بکت من طول محبسها علی الحفوف بکت قدر ابن جیّار

(4)

526 ما مسّها دسم مذفضّ معدنها و لا رأت بعد نار الکیر من نار

(5)ت.

ص: 190

و از شعر ابو نواس، در وصف دیگ رقّاشی برایم خواند: از بحر طویل

527 یغص بحیزوم البعوضة صدرها و ینضج ما فیها اتّقاد ذبال

(1)

528 و تغلی بذکر النّار من غیر حرّها و ینزلها الطّاهی بغیر جعال

(2)

529 و لو جئتها ملأی عبیطا مجزّلا لا خرجت ما فیها بغیر خلال

و نیز جبلی برایم آورد؛ گفت: یحیی بن خالد از (ابا الحارث حمیر) وضع غذای مردی را جویا شد، پس گفت: (امّا سفره وی همچون چوگان است و کاسه هایش از دانه خشخاش برکنده شده و فاصله میان گرده نانی تا رسیدن گرده نانی دیگر به اندازه زمان سوراخ کردن گردو با انگشتان است، و میان یک نوع غذا با نوع دیگر به اندازه روزگار تهی از پیامبر است) گفت: (چه کسی بر سر آن سفره حاضر می شود؟) گفت: (کرام الکاتبین) (3).

و نقیض این حکایت، حکایتی است که سالم بن المحسّن از ابن خلّاد برایم نقل کرد؛ گفت: از رقبة بن مصقلة درباره سفره ای که بر سر آن حاضر شده بود سؤال شد، گفت: برای ما سفره ای آورده شد که گویی زمینی خشک و برهوت بود، و نانهای نازکی که همانند گوشهای فیل، و تره تیزکهایی (شاهیهایی) که مانند گوشهای بزان بود، سپس برای ما ابریقی آورده شد که گویی پشت آن پرنده کاغذی بود، و فالوده ای لرزان که گویی جیوه و زعفران از لابلایش تراوش داشت، و صورت از پشت آن نمودار بود.م.

ص: 191

و برایم گفتار شاعر را درباره ابن جدعان قراءت کرد: از بحر وافر

530 له بفناء مکّة مشمعلّ و آخر فوق کعبته ینادی

(1)

531 إلی ردح من الشّیزی علیها لباب البرّ یلبک بالشّهاد

(2) عرب هر خانه ای را که چارگوش باشد، کعبه می نامد؛ از آن معنی است (کعبه نجران) (3) و نخستین کسی که خانه چارگوش برگزید حمید بن زهیر یکی از افراد بنی اسد بن عبد العزّی است، و در عصر جاهلیّت برای رعایت و تعظیم خانه کعبه، خانه چارگوش نمی ساختند.م.

ص: 192

ص: 193

گفته است: وَ لَقَدْ جَعَلْنا فِی السَّماءِ بُرُوجاً وَ زَیَّنَّاها لِلنَّاظِرِینَ (1).

و اصل معنای بروج (2) (حصون و قصور (: دژها و کاخها)) است، و از آن معنی است، گفتار خدای- تبارک و تعالی-: وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ (3).

و در هر برجی از برجهای دوازده گانه دو منزل و یک سوّم منزل از منزلهای ماه است، و آن کمربند فلک (4)، و فلک محور آنهاست، و همانا از آن جهت فلک نامیده شده که مدوّر است، و از آن جهت، به چرخ ریسندگی (فلکه) گفته شده است، و درباره پستان زن گفته شده: (فلک ثدی المرأة (5): (پستان زن دایره انداخت)). شاعرت.

ص: 194

گفته است: از بحر طویل

532 بعیدات مهوی کلّ قرط عقدنه لطاف الحشا تحت الثدیّ الفوالک

و خدای- عزّ و جلّ- گفته است: کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ (1).

و بزودی چگونگی منزلهای ماه را بنابر عقیده عرب بیان می کنیم؛ که بیان عقیده ایشان در این کتاب سزاوارتر از بیان نظر دانشمندان علم حساب است.

و نخستین منزلی که از منازل ماه بر می شمرند، منزل (الشرطان) (2) است، و آن دو ستاره ای است که به آنها قرنا الحمل (: دو شاخ برج حمل) گفته می شود. و نطح و ناطح نیز نامیده می شود، و فاصله آن دو در دید چشم به اندازه یک کمان است، و یکی در سمت شمال و دیگری در سمت جنوب قرار دارد، و پهلوی ستاره شمالی ستاره کوچکی است که احیانا با آن دو ستاره شمرده می شود و به آنها (الاشراط) گفته می شود، فرزدق گفته است: از بحر طویل

533 تحدّر قبل النّجم ممّا أمامه من الدلو و الاشراط یجری غدیرها

(3) و هرگاه خورشید به این منزل فرود آید، به (رأس الحمل) وارد می شود و آن نخستین ستارگان فصل بهار است، و در آن هنگام است که زمین اعتدال می یابد، و ساعات شب و روز برابر می گردد؛ ابو نواس گفته است: از بحر منسرح

534 اما تری الشّمس حلّت الحملا و قام وزن النّهار و اعتدلا

(4) و سجع پرداز عرب گفته است: (إذا طلع الشرطان استوی الزّمان و حضرتت.

ص: 195

الاوطان و تهادت الجیران) (و معنای دو جمله اخیر این است که) مردم از بیابانها به وطنهایشان باز می گردند، پس از آن که در جست وجوی آب و گیاه متفرّق بودند، و زمان طلوع شرطان شانزده شب گذشته از ماه نیسان (1) است.

دیگر (از منزلهای ماه) منزل (بطین) (2) است، و آن از سه ستاره مخفی تشکیل شده، و همانند سه پایه اجاق است، و گفته می شود آن منزل (بطن الحمل) است، شاعر در حالی که گیاهی را وصف می کند گفته است: از بحر طویل

535 وقاء علیه اللّیث أفلاذ کبده و کهّله فلذ من البطن مردم

الأفلذاذ: تکه ها، و گفته می شود: (فلذ له) یعنی به او بخشید و سجع پرداز عرب می گوید: (إذا طلع البطین أقتضی الدّین، و ظهر الزّین و اقتفی العطّار و القین) یعنی: عرب در خانه هایشان جایگزین می شوند و برخی برخی دیگر را می طلبند، و هنگام دیدار، خویشتن می آرایند، و از آن جهت به دنبال عطّار و آهنگر می روند که به خرید عطر و تعمیر ابزار فرسوده اشان توسّط آهنگر نیاز دارند. و طلوع آن یک شب باقی مانده به ماه نیسان است.

دیگر (از منازل ماه) ثریّاست. و آن از مشهورترین منزلهای ماه است، و از آن جهت به صیغه مصغّر آمده که ستاره های آن گرد یکدیگر است، و اصل ثریّا از (ثروة) و آن به معنای کثرت است، و آن ستاره را (نجم) می نامند، و شاعران برای آن تشبیهات فراوان آورده اند. و از آن جمله گفتار امرؤ القیس است: از بحر طویل

536 اذا ما الثریّا فی السّماء تعرّضت تعرّض اثناء الوشاح المفصّل

(3)4.

ص: 196

و گفتار ذو الرّمّه: از بحر طویل

537 وردت اعتسافا و الثریّا کانّها علی قمّة الرّأس ابن ماء محلّق

(1) و گفتار ابن الأسلت (2): از بحر طویل

538 و قد لاح للسّاری الثریّا عشیّة کعنقود ملّاحیّة حین نوّرا

(3) و ابن المعتزّ این تشبیه را گرفته، و قرین تشبیه دیگری ساخته و گفته است.

از بحر طویل

539 کأنّ الثریّا فی اواخر لیلها تفتّح نور أولجام مفضّض

(4) و همان تشبیه را در موارد دیگری با عبارت دیگر تکرار کرده و گفته است:

540 و ناولینها و الثّریّا کانّها جنی نرجس حیّا النّدامی به السّاقی

(5) و نیز تشبیه ثریّا به لگام را در جای دیگر تکرار کرده و گفته است:د.

ص: 197

از بحر مجتثّ

541 و قد تروم الثریّا الی الغروب مراما

542 مثل انکباب طمرّ یکاد یلقی اللّجاما

(1) و نیز در تشبیهی جز این گفته است: از بحر کامل

543 و تری الثریّا فی السّماء کانّها قدم تبدّت من ثیاب حداد

(2) و نیز گفته است: از بحر وافر

544 و قد أصغت إلی الغرب الثّریّا کما أصغی إلی الحسّ الفروق

545 کانّ نجومها و الفجر باد لاعیننا سقیمات تفوق

(3) و شاعر دیگری گفته است: از بحر طویل

546 و لاحت لساریها الثّریّا کانّها لدی الجانب الغربیّ قرط مسلسل

(4) و ابن الرّومی گفته است: از بحر خفیف

547 طیّب ثغرها إن ذقت فاها و الثّریّا بجانب الغرب قرط

(5) و عرب را درباره آن ستاره عبارتهای مسجّعی است، و از جمله آنهاست گفتار5:

ص: 198

ایشان: (إذا طلع النّجم فالحرّ فی حدم و العشب فی حطم و العانة فی کدم).

الحدم: تابیدن گرما و آتش است.

و هنگام ظهور آن در آغاز شب می گویند: (إذا طلع النّجم عشاءا ابتغی الرّاعی کساءا).

و هرگاه نجم (ستاره ثریّا) در شدّت سرما با غروب آفتاب در وسط آسمان قرار گیرد می گویند: (إذا أمست الثریّا قمّ الرّأس ففی الدثار الإخناس و للسّؤال الاعباس)، و عند ذلک تقول الماعزة: (الإست جهوی و الذنب ألوی و الشّعر دقاق و الجلد رقاق) (1) و کمیت (2) در حالی که سال خشکسالیی را وصف می کند گفته است: از بحر طویل

548 کانّ الثّریّا اطلعت فی عشائها بوجه فتاة الحیّ ذات المجاسد

یعنی ستاره ثریّا در حالی که در سرخی پوشیده شده طلوع کرد، و آن از نشانه های خشکسالی است.

و در مقارنه ماه نو با آن در شب طلوع ماه نو؛ چند شب قبل از ناپدید شدن ثریّا، کثیّر گفته است: از بحر طویلد.

ص: 199

549 فدع عنک سعدی إنّما تسعف النّوی قران الثریّا مرّة ثمّ تأفل

(1) شاعر می گوید: (تو در سال، یک بار وی را زیارت می کنی؛ چنان که ثریّا سالی یک بار به ماه نو در شب اول، نزدیک می شود، و آنگاه ناپدید می گردد، و درباره طلوع آن در بامدادان- پس از پنهان شدنش- که در شدّت گرماست)، سجع پرداز عرب می گوید: (اذا طلع النّجم غدیّة ابتغی الرّاعی شکیّة) مقصود وی این است که وقتی شبان برای چرا بیرون می شود آب همراه خود می برد، وباخیزترین اوقات سال نزد عرب، میان پنهان شدن و طلوع کردن ستاره ثریّاست، و طبیب عرب گفته است: (إضمنوا لی ما بین مغیب الثریّا الی طلوعها و أضمن لکم سائر السّنة) و گفته می شود: (ثریّا جز با آفتی در میان مردم و شتران طلوع نکرده است و غروب آن از طلوعش بلاخیزتر است).

و امّا گفتار پیامبر (ص): (إذا طلع النّجم لم یبق فی الارض من العاهة شی ء الّا رفع) (2) پس بدرستی که پیامبر از آن کلام، آفت میوه ها را اراده کرده است؛ زیرا ثریّا در حالی در حجاز طلوع می کند که رنگ خرما تغییر یافته، و از سلامت آن از آفت، اطمینان حاصل شده و فروش خرما حلال شده است.

و از جمله ستارگانی که به ثریّا منسوب می شود (الکفّان) است، و به یکی از آن دو (الجذماء) گفته می شود، و آن پایین تر از (الشّرطان) است، و در طرف راست آن، ستاره (البقر) است، و آن عبارت از ستارگان پراکنده ای است که متّصل به ثریّاست، و ستاره (عناق الارض) پایین تر از (بطین) است، و آن ستاره ای درخشان است در بخشی از آسمان که در آن جز دو ستاره نیست، که هرگاه عناق الارض را به آن دو متّصل کنی. به ستاره (النّسر الواقع) شبیه می شود، و ستاره دیگر موسوم به (الکفّ) همان ستاره (الخضیب) است، و آن پنج ستاره نورانی در کهکشان و).

ص: 200

روبروی برج (حوت) قرار دارد، و ذو الرّمّه گفته است: از بحر طویل

550 ألا طرقت میّ هیوما بذکرها و أیدی الثّریّا جنّح فی المغارب

(1) شاعر از (ایدی الثّریّا (: دستهای ثریّا)) همین دو کفّ (الکفّان) را اراده کرده است؛ و چه بسا ستاره عیّوق (2) را به ثریّا نسبت داده اند زیرا طلوع آن همزمان با طلوع ثریّا است حاتم الطّائی گفته است: از بحر طویل

551 و عاذلة هبّت بلیل تلومنی و قد غاب عیّوق الثّریّا فعرّدا

(3) و آن (عیوق) ستاره ای است درخشان و نورانی پشت ستاره ثریّا، و آن ستاره به قطب نزدیکتر از ثریّاست، و دنبال آن سه ستاره است که به آنها (الاعلام) گفته می شود، و پایین تر از عیّوق ستاره ای است که به آن (رجل العیّوق) گفته می شود، و باران ستاره ثریّا پسندیده و فراوان و آن بهترین ستارگان باران بهاری است، و طلوع آن سیزده شب رفته از ماه ایار است.

دیگر (از منزلهای ماه) (الدّبران) است و آن ستاره ای سرخ و نورانی و دنبال ثریّاست، و تابع الثّریّا نامیده می شود، و چون پشت سر ثریّا می آید، الدّبران، و نیز مجدح و مجدح نامیده می شود، و آن ستاره همان است که در این حدیث یاد شده است: (لو انّ اللّه حبس القطر عن النّاس سبع سنین ثمّ ارسله اصبحت طائفة به کافرین یقولون مطرنا نوء المجدح (4).یة

ص: 201

و در پیش روی دبران ستارگان بسیاری گرداگرد هم قرار دارد؛ از جمله آنها دو ستاره کوچکی است که تقریبا با یکدیگر مماس است، و عرب آن را (کلبی الدبران (: دو سگ دبران)) و بقیّه آنها را (قلاص) (1) می نامند، و سجع پرداز عرب گفته است:

(اذا طلع الدبران توقّدت الحزّان، و کرهت النّیران، و یبست الغدران، و رمت بانفسها حیث شاءت الصبیان) (2) و طلوع آن بیست و شش شب گذشته از ماه أیار (3) است.

دیگر (از منزلهای ماه) الهقعة می باشد، و آن سه ستاره کوچک مانند سه پایه اجاق است، و گفته می شود آن رأس الجوزآء است، و ابن عبّاس به مردی که ستارگان آسمان را کابین زنش قرار داد گفت: تو را از آن ستارگان، ستاره هقعه کافی است، و از آن جهت هقعه نامیده شده که شبیه به دایره ای از دایره های سینه اسب است که به آن (هقعه) گفته می شود. و با طلوع آن مردم به آبهای خود باز می گردند، و سجع پرداز عرب می گوید: (اذا طلعت الهقعة تقوّض النّاس للقلعة و رجعوا الی النّجعة) (4) و طلوع آن نه شب گذشته از ماه حزیران (5) است.

دیگر (از منزلهای ماه) الهنعة است، و آن منزل عبارت از دو ستاره ای درخشنده است، و فاصله میان آن دو به اندازه یک تازیانه، و در کهکشان دنبال منزلم.

ص: 202

هقعه است، و آن در میان ستارگان جوزاء است، و جدا نیست و سجع پرداز عرب درباره ستاره جوزاء می گوید: (اذا طلعت الجوزاء توقّدت المعزآء و کنست الظّباء و عرقت العلباء).

و کعب الغنوی (1) در تشبیه آن گفته است: از بحر طویل

552 و قد مالت الجوزاء حتّی کانّها فساطیط رکب فی الفلاة نزول

(2) و ابن هرمه (3) گفته است: از بحر کامل

553 و کواکب الجوزاء مثل عوائد تمبری لهنّ قوادم و اواخر

554 و کانّ مرزمها علی آثارها فحل علی آثار شول هادر

و بحتری در وصف پیکان تراشی گفته است: از بحر کامل

555 فتراه مطّردا علی اعواده مثل اطّراد کواکب الجوزاء

(4) و دیگر (از منزلهای ماه) الشّعری العبور (5) است، و آن ستاره ای است که چون قومی روزگار جاهلیّت آن را می پرستیدند، خدای- تعالی- از آن یاد کرده، پس او- جلّ اسمه- گفته است: وَ أَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشِّعْری (6)، و ابو کبشه که مشرکان پیامبر خدا9.

ص: 203

(ص) را به وی نسبت می دادند، نخستین کسی بود که آن رای پرستید، و با قریش مخالفت ورزید، و چون پیامبر خدا (ص) مبعوث شد، و ایشان رای به پرستش خدا و ترک دینهای خود فرا خواند، گفتند: (این پسر ابو کبشه است) یعنی در مخالفت (با دین ما) مانند ابو کبشه است، چنان که بنی اسرائیل به مریم گفتند: یا أُخْتَ هارُونَ ما کانَ أَبُوکِ امْرَأَ سَوْءٍ (1) یعنی ای که در درستکاری همانند هارونی. و ستاره (الشّعری) دو ستاره (الشّعری) است، و یکی از آن دو، ستاره (العبور) می باشد، ابو نواس (درهم) را وصف می کند، و در معمّایی آن رای به ستاره (العبور) تشبیه می کند:

556 أنعت صقرا یغلب الصّقورا مظفّرا أبیض مستدیرا

تخاله فی قدّه العبورا و ستاره دیگر (الغمیصاء) است، و کهکشان ما مقابل آن دو و میان آنها واقع است. و الغمیصاء در طرف ستاره (آرنج گشاده (: الذراع المبسوطه)) که از ستارگان برج اسد است، قرار دارد، و اعراب در سخنان خود می گویند: (ستاره (سهیل) و دو ستاره (الشّعری) دور هم بودند، پس ستاره سهیل سرازیر شد و ستاره یمانی گردید، و ستاره (عبور) همراهیش نموده، و از کهکشان گذشت، و ستاره (غمیصاء) اقامت گزید، و گریست تا این که چشمش فرو رفت) (2) و ستاره عبور (کلب الجبّار) نامیده می شود، و پایین تر از آن، هفت ستاره سفید است در کهکشان که پهلوی (هنعه) واقع است و به آنها (العذاری) گفته می شود، و طلوع هنعه بیست و دو شب گذشته از ماه حزیران است.

دیگر (از منازل قمر) الذراع است، و آن ذراع مقبوض (: آرش بسته) برج الاسد است، و برج الاسد رای دو ذراع است ذراع مقبوض، و ذراع مبسوط. ذراع مقبوض متّصل به شام است، و آن عبارت از دو ستاره ای می باشد که فاصله میان آن دو به اندازه یک تازیانه است، و ذراع مبسوط چنان است، و صورتش مانند صورت ذراع مقبوض است. جزد.

ص: 204

این که (جایگاهش) در آسمان بالاتر است، و از آن رو مبسوط نامیده شده که از ذراع مقبوض کشیده تر است، و آن متّصل به یمن است و میان دو ستاره ذراع، ستاره هایی است که به آنها (الاظفار) گفته می شود، و نزدیک ذراع مقبوضه است، و یکی از دو ستاره ذراع مبسوطه نورانی است که آن (الشّعری الغمیصاء) می باشد، و دیگری سرخ و کوچک است، و مرزم (1) نامیده می شود. سجع پرداز عرب می گوید: (إذا طلعت الذراع حسرات الشّمس القناع، و أشعلت فی الارض (2) الشّعاع، و ترقرق السّراب بکلّ قاع) و آن نخستین ستاره باران زای برج الأسد می باشد. و چه بسا باران رای به ستاره الشّعری نسبت داده اند، و مقصود آنها ستاره غمیصاء است؛ زیرا ماه چه بسا از ذراع مقبوضه منحرف می شود، و در ذراع مبسوطه جای می گیرد. بشر بن ابی حازم (3) گفته است:

557 جادت له الدلو و الشّعری و نوءهما بکلّ أسحم دانی الودق مرتجف

(4) شاعر از ستاره (الشّعری)، الشّعری العبور رای اراده نکرده، زیرا آن از منزلهای ماه و از ستارگان باران دار است، لیکن چه بسا عرب آن دو ستاره رای با هم آورده، و باران و منزل ماه رای به آن نسبت داده اند پس می گویند: (مطرنا بالشّعریین (: با دو ستاره الشعری بر ما باران بارید))؛ چنان که خدای- تعالی- گفته است، مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ (5) سپس گفته: یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ (6) در حالی که لؤلؤ و مرجان از یکی2.

ص: 205

از آن دو دریا که شور است بیرون می آید و چنان است گفتار خدای- تعالی- یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَ لَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ (1)، در حالی که پیامبران از جنس انس می باشند؛ و از جمله شاعرانی که باران رای به دو ستاره (الشّعری) نسبت داده اند ابو وجرة السّعدی است، وی گفته است: از بحر طویل

558 زئیر ابی الشّبلین فی الغیل أثجمت علیه نجاء الشّعریین و أثجما

و امّا گفتار عرب: (إذا طلعت الشّعری نشف الثّری، و أجن الصاری (2) و جعل صاحب النّخل یری)- و معنای (جعل ... یری) این است که میوه صاحب نخل آشکار می شود- پس آن گفتار، ممکن است درباره دو ستاره عبور و غمیصاء باشد، و چنان است، گفتار ایشان: (إذا طلعت الشّعری (3) سفرا و لم تر مطرا فلا تعقرنّ إمّرا و أرسل العراضات أثرا (4)) سفرا یعنی صبحا (: بامداد) و إمّرا به معنای خروف (: بره نر) و عراضات به معنای إبل (: شتر) است، و منزل ذراع چهار روز گذشته از تمّوز (5) طلوع می کند.

دیگر (از منازل قمر) النثرة است، و آن عبارت از سه ستاره نزدیک بهم می باشد، و یکی از آنها گویی لکه مهمی است، و آن بعد از منزل ذراع است. و بارانهای برج اسد فراوان و پسندیده است، شاعر در حالی که سال خشکسالیی را وصف می کند گفته است: از بحر متقاربم.

ص: 206

559 تواضع ما قد بنته الیدا ن و الأنف حولین و الکاهل

مقصود از (الیدان) ستاره ذراعا الأسد (دو بازوی شیر)، و مقصود از (الانف) ستاره (النّثر) و مقصود از (الکاهل) ستاره (زبرة الأسد) است، و سجع پرداز عرب گفته است: (إذا طلعت النّثرة قنأت البسرة، و جنی النّخل بکرة و لم تنزل فی ذات درّ قطرة) (1) و طلوع آن هفده شب گذشته از ماه تمّوز است.

دیگر (از منزلهای ماه) منزل (الطرف) (2) طرف الاسد است، و آن دو ستاره ای می باشد که جلوی (جبهة الأسد) قرار دارد و جلوی (الطّرف)، ستاره های کوچکی است که به آنها (الاشفار) گفته می شود و سجع پرداز عرب گفته است: (إذا طلعت الطّرفة بکرت الخرفة و کثرت الطّرفة و هانت للصّیف الکلفة) (3) مقصود ایشان (از بکرت الخرفة) این است که میوه های پاییزی زودرس، ظاهر می شود و از آن جهت (الطّرفة) به صیغه مؤنّث آورده شد که عین (چشم) مؤنّث است، و طلوع آن یک شب گذشته از ماه (آب) (4) است.

دیگر (از منزلهای ماه) جبهه؛ جبهة الاسد می باشد، و آن چهار ستاره ای است که پشت (الطّرف) قرار دارد، و در آن منزل فاصله میان هر دو ستاره در دید چشم به اندازه یک تازیانه است، و آن ستاره میان افق شمال و جنوب آشکار می شود، و بخش جنوبی آن (قلب الأسد) است، و مقابل جبهة الأسد، ستاره کوچکی است که (الفرد) نامیده می شود، و سجع پرداز عرب گفته است: (إذا طلعت الجبهة تحانّت الولهة و تنازت السّفهة، و قلّت فی الأرضم.

ص: 207

الرّفهة) (1) و همانا از آن جهت حیوان دور از بچه به ناله در می آید (تحانّت الولهة) که فرزندانش از او جدا شده اند، و بی خردان از آن جهت بر یکدیگر می جهند که در وفور نعمت شیر و خرما قرار گرفته و در نتیجه سرخوش گردیده اند. شاعر گفته است: از بحر رجز

560 یا ابن هشام أهلک النّاس اللّبن فکلّهم یبدو بقوس و قرن

و آنگاه که سبکسران از جای می جهند، فراخی زندگی و نعمت کم می شود، و ایشان (عرب) به سبب ترس از شبیخون، به حفظ اموال و جمع آوری چارپایانشان نیازمند می شوند، و طلوع ستاره جبهة الاسد چهار شب گذشته از ماه آب، و همراه با ستاره سهیل است.

دیگر (از منزلهای ماه) (الزّبرة) (2) و آن کاهل الاسد (3) می باشد و آن عبارت از دو ستاره نورانی دنبال جبهة الأسد است، و میان آن دو به اندازه یک تازیانه فاصله است، و به مویی که پشت سر شیر هنگام خشم بلند می شود (زبرة الأسد) اطلاق می گردد، و پایین آن دو ستاره، ستاره های کوچکی می باشد که گفته می شود آنها (شعر الأسد) است، و به سبب وجود آن ستاره هاست که (الزّبرة) نامیده شده است، و طلوع آن چهار شب مانده از ماه آب است، و هنگام طلوع آن، ستاره سهیل در عراق دیده می شود.

دیگر (از منزلهای ماه) الصرفه است، و آن یک ستاره نورانی دنبال زبرة الأسد است، و نزد آن ستاره کوچک کوری است که می گویند (قنب الأسد)، یعنی غلاف نری شیر، و به آن سبب (الصرفة) نامیده شده که هنگام طلوع آن، گرما بر می گردد.م.

ص: 208

سجع پرداز عرب گفته است: (إذا طلعت الصرفة إحتال کلّ ذی حرفة، و جفر کلّ ذی نطفة و امتیز عن المیاه زلفة) (1) مقصود آن است که ایشان (عرب) بیرون می شوند، و به بیابان اقامت می گزینند، و معنای (جفر الفحل) این است که حیوان نر از مقاربت منصرف شد، و مقصود سجع پرداز (از جمله و جفر کلّ ذی نطفة) این است که شتران مخاض یعنی شتران ماده آبستن، بارشان آشکار شده است، و هنگام طلوع آن، آب رود نیل فزونی می یابد، و ایّام العجوز مصادف با بارانهای آن ستاره می باشد، و هنگام طلوع آن نه روز گذشته از (ایلول) (2) است.

دیگر (از منزلهای ماه) عوّاء است، و آن چهار ستاره ای است که دنبال صرفه قرار دارد و شکل آن به کتابت کاف بدون شکاف و الفی که پایین آن برگشته شباهت دارد، و عرب ستارگان عوّاء رای سگانی فرض می کند که به دنبال برج الاسد است و گفته شده که آن ستارگان و رکا الاسد (دو سرین (دو کفل) شیر) می باشد، و یکی از شاعران از آن یاد کرده و گفته است: از بحر طویل

561 و قد برد اللّیل التّمام علیهم و أصبحت العوّاء للشّمس منزلا

و سجع پرداز عرب گفته است: (إذا طلعت العوّاء ضرب الخباء و طاب الهواء و تشنّن السّقاء) (3)، و (تشنّن) به معنای یبس (: خشکید) است؛ و از آن جهت مشکها می خشکد که ایشان (عرب) نیاز به آب رای کم می یابند و طلوع آن بیست و دو شب گذشته از ماه ایلول است.

دیگر (از منزلهای ماه) السّماک الاعزل (4) است، و آن سماک اعزل است، و همان است که ماه در آن فرود می آید، و آن ستاره ای نورانی است و سماک رامح از آند.

ص: 209

جهت رامح نامیده شد که در برابر آن ستاره کوچکی است که به آن (رآیة السّماک (: بیرق سماک)) گفته می شود. پس سماک رامح به سبب وجود رآیة السماک به (رامح) و دیگری به (اعزل) موسوم شد (1). و عرب آن دو سماک رای ساقی الأسد (: دو ساق برج اسد) قرار می دهد، و منجمان سماک اعزل رای سنبله می نامند، و چه بسا ماه به عجز الأسد (: دنباله برج اسد) نازل می شود، و آن عبارت از چهار ستاره ای است که در برابر سماک اعزل و پایین آن در طرف مغرب قرار دارد، و چهار گوشه است و به آن عرش السّماک گفته می شود و (الخباء) (: خیمه) نیز نامیده می شود، و ابن احمر در حالی که سخن از گاو به میان می آورد باران رای به آن نسبت داده و گفته است از بحر کامل

562 با تت علیه لیلة عرشیّة شریت و بات الی نقا متهدّد

(شریت) یعنی (لجّت بالمطر) (: از باران موج می زد).

و سماک اعزل فاصله میان ستارگان یمنی و شامی است، پس آن ستارگان که پایین تر از محلّ طلوع سماک اعزل قرار گرفته یمنی است، زیرا آن نصف از فلک، در بخش جنوب و بخش یمن است، و آن تعداد از ستارگانی که محلّ طلوعش بالای سماک است، از ستارگان شامی محسوب می شود؛ زیرا این نصف فلک در بخش شمال است که آن بخش شام می باشد، و سجع پرداز عرب گفته است: (إذا طلع السّماک ذهب العکاک، و قلّ).

ص: 210

علی الماء اللّکاک) (1)).

مقصود او (از اللّکاک) ازدحام بر آب است، و باران سماک فراوان است، و به (خطائط) می رسد، و خطیطه (مفرد خطائط) سرزمین بدون بارانی است که میان دو سرزمین باران دار قرار دارد؛ جز این که باران سماک نکوهیده است؛ زیرا گیاه نشر با ریزش آن باران، می روید و نشر گیاهی است که با باران سماک از ریشه های گیاهانی که زرد و خشکیده شده می روید، و وقتی شتر آن گیاه رای بخورد، مریض می شود، و لاغر می گردد.

شاعر درباره شتری که گیاه نشر رای چریده و رنجور گردیده و مرده، گفته است: از بحر کامل

563 لیت السّماک و نوءه لم یخلقا و مشی الأویرق فی البلاد سلیما

و طلوع ستاره سماک پنج شب گذشته از ماه (تشرین الاوّل) (2) است.

دیگر (از منزلهای ماه) الغفر است، و آن سه ستاره پنهان میان سماک اعزل و زبانی العقرب (: شاخ برج عقرب) است، و هیأت آن مانند هفت ستاره (عوّاء) می باشد. سجع پرداز عرب گفته است: (اذا طلع الغفر إقشعرّ السّفر، و تزیّل النّضر، و حسن فی العین الجمر) (3) مقصود (از تزیّل النّضر) این است که شادابی و سرسبزی از زمین و درخت زایل می شود. و آن شبی که ماه در منزل (غفر) فرود آید، آن شب از شبهای سعود (4) است، و طلوع آن هیجده شب گذشته از ماه تشرین الاول است.م.

ص: 211

دیگر (از منزلهای ماه) زبانی العقرب است، و آن دو شاخ برج عقرب می باشد، و آن عبارت از دو ستاره ای است که فاصله میان آن دو به اندازه یک کمان است، و باران آن رای با وزش بادهای تند شمالی وصف می کنند، و آن بادی است که در تابستان گرم است، سجع پرداز عرب گفته است: (إذا طلعت الزّبانی أحدثت لکلّ ذی عیال شانا و لکلّ ذی ماشیة هوانا، و قالوا: کان و کانا فاجمع لأهلک و لا توانی) (1) و (لکلّ ذی ماشیة هوانا) یعنی دامدار در جست و جوی صلاح، دام خویشتن رای به کار گرفت، و سخن و کلام بسیار شد، و طلوع زبانی آخرین شب ماه تشرین الاول است.

دیگر (از منزلهای ماه) إکلیل است، و آن رأس العقرب و عبارت از سه ستاره نورانی صف بسته ای است که به صورت افقی ظاهر می شود، سجع پرداز عرب گفته است: (اذا طلع الإکلیل هاجت الفحول و شمرّت الذیول و تخوّفت السّیول) (2) و طلوع آن سیزده شب گذشته از تشرین الآخر است.

دیگر (از منزلهای ماه) قلب است، و آن ستاره سرخ واقع در پشت ستاره (إکلیل) است، و میان دو ستاره ای قرار دارد که به آنها (نیاط) (3) گفته می شود، سجع پرداز عرب گفته است: (اذا طلع القلب جاء الشّتاء کالکلب و صار أهل البوادی فی کرب و لم یمکن الفحل إلّا ذات ترب) (4) ذات ترب یعنی: چربی دار و چاق، زیرا حیوان فربه از حیوان لاغر در برابر سرما مقاومتر است. بنابر این بر حیوان لاغر در میان حیوانات، شبق یافته، پیشی می جوید. و باران آن ستاره پسندیده نیست، و مسافرت رای هنگام نزول ماه در آن منزل، ناپسند می شمارند، و طلوع آن بیست و6.

ص: 212

شش شب گذشته از ماه تشرین الآخر است، و همراه با طلوع ستاره نسر واقع می باشد، و آن دو (قلب العقرب و النّسر الواقع) هرّارین (1) نامیده می شود.

دیگر (از منزلهای ماه) شوله است، و آن عبارت از دو ستاره نزدیک بهم می باشد که گویی در محلّ وقوع ذنب العقرب با یکدیگر مماس است، و هنگامی که عقرب دمش رای بالا برد گفته می شود: (شال بذنبه (: دمش رای بالا برد))، و پس از آن (إبرة العقرب) است و گویی لکه سیاهی است، سجع پرداز عرب گفته است: (اذا طلعت الشولة اعجلت الشّیخ البولة و اشتدّت علی العیال العولة و قیل شتوة زولة (2)) و کلمه (العولة) به معنای احتیاج، و عائل فقیر و محتاج و زوله به معنای امر شگفت و ناپسند است (و وصف آن زمستان به سختی) به سبب سختی سرما در آن زمان (زمان طلوع ستاره شوله) است، و طلوع آن نه روز گذشته از ماه کانون الاوّل است.

دیگر (از منزلهای ماه) النّعائم (3) است، و آن هشت ستاره دنباله شوله است.

چهار عدد آن در کهکشان است، و آن چهار تا (نعائم وارد) می باشد، و گویی در کهکشان وارد می شود و چهار تای آن (نعائم صادر) است، و گویی آب نوشیده و بازگشته اند، و هر چهار عدد از آن هشت عدد ستاره به حالت (تربیع) (4) قرار دارد، و بالای آن هشت ستاره، ستاره ای است که هرگاه با آن ستارگان مقایسه کنی، آن رای بهم.

ص: 213

ساختمان گنبدی مانند می کنی، و سجع پرداز عرب گفته است: (اذا طلعت النّعائم توسّقت البهائم و خلص البرد الی کلّ نائم و تلاقت الرّعاء بالنمائم) (1)، مقصود (از جمله اخیر) این است که ساربانها بیکارند و کار چرا ایشانرا به خود مشغول نمی سازد، و از این رو یکدیگر رای ملاقات می کنند و سخن مردم رای برای یکدیگر بازگو می کنند، و طلوع آن بیست و دو شب گذشته از کانون الاول (2) است.

دیگر (از منزلهای ماه) البلدة (3) است، و آن بخشی است در آسمان، میان ستاره (نعائم) و (سعد الذابح) که ستاره ای در آن نیست و ماه در آن فرود می آید، و چه بسا از آن عدول می کند، و در (قلاده) فرود می آید، و آن شش ستاره دایره ای شکل و ناپیدا و شبیه کمان است، و مقابل آنها ستاره ای است که به آن (سهم الرّامی) گفته می شود، و آن مقابل سعد الذابح است؛ سجع پرداز عرب گفته است: (اذا طلعت البلدة حمّمت الجعدة و أکلت القشدة و قیل للبرد اهدء) (4) جعد: نام گیاهی است و (قشدة) روغن خالص ته دیگ است، وی از آن تعبیر، فراوانی کره را در نظر گرفته است، (و هنگام طلوع آن ستاره) به سبب رنجی که از سرما می کشند به سرما گفته می شود: (آرام بگیر) و طلوع آن چهار شب گذشته از ماه کانون الآخر است.

دیگر (از منزلهای ماه) سعد الذابح است، و آن منزل عبارت از دو ستاره بدون نور است، که فاصله میان آن دو به اندازه یک ذراع (5) است، یکی از آن دو به سمت شمال بالا رفته، و دیگری به سمت جنوب پایین آمده، و نزدیک ستاره بالایی، ستارهم.

ص: 214

کوچکی است که به آن چسبیده است، و عرب می گوید: (آن ستاره بمنزله گوسفندی است برای سعد الذابح که آن رای ذبح می کند، و سجع پرداز عرب گفته است: (إذا طلع سعد الذابح حمی اهله النّابح و نفع أهله الرّائح و تصبح السّارح و ظهر فی الحیّ الأنافح) (1) مقصود ایشان (از جمله حمی ... النابح) این است که سگ به سبب شدّت سرما ملازمت صاحبان خویش می گیرد، و هنگامی که بامدادان سعد الذابح طلوع کند، ستاره سهیل در سمت مغرب بر آید، و شاعر رجز سرا گفته است:

از بحر رجز

564 إذا سهیل مغرب الشّمس طلع فابن اللّبون الحقّ و الحقّ جذع

(2) و هنگام طلوع آن، وقت معتدل زاییدن شتران است، و طلوع آن هفده شب گذشته از ماه کانون الآخر است.

دیگر (از منزلهای ماه) سعدبلع (3) است، و آن دو ستاره ای است که مدار حرکت آنها برابر است، و یکی از آنها پنهان است که (بلع) نامیده شده، و گویی ستاره آشکار ستاره مخفی رای بلعیده و نورش رای گرفته است، سجع پرداز عرب گفته است: (اذا طلع سعد بلع اقتحم الرّبع و لحق الهبع و صید المرع و صار فی الارض لمع) (4).

المرع: نام پرنده ای است (5)، و مفرد آن (مرعة) می باشد، و گویی آن مرغ در این وقت مهاجرت می کند، و طلوع آن یک شب مانده از کانون الآخر است.م.

ص: 215

دیگر (از منزلهای ماه) سعد السّعود (1) است، و آن عبارت از سه ستاره ای می باشد که یکی از آنها نورانی و دوتای دیگر بالای آن قرار دارد، و عرب آن رای به فال نیک می گیرد، و سجع پرداز عرب گفته است: (اذا طلع سعد السّعود نضر العود و لانت الجلود. و کره النّاس فی الشّمس القعود) (2) و طلوع آن دوازده شب گذشته از ماه شباط (3) است.

دیگر (از منزلهای ماه) سعد الاخبیه است، و آن چهار ستاره نزدیک بهم می باشد، یکی از آنها در وسط قرار دارد، و به شکل پای مرغابی تشبیه شده است، گفته می شود: (از میان آن چهار، یکی سعد میمون می باشد، و آن نورانی ترین آنهاست. و سه تای دیگر خیمه های آن می باشد، سجع پرداز عرب گفته است: (اذا طلع سعد الاخبیة ذهبت الاسقیة و ترکت الاحویة و تجاورت الابنیة) (4).

الحوآء: مجتمع خانه هاست، (از آن جهت مجتمع خانه ها رها می شود) که از قشلاق کوچ می کنند، و مجاور یکدیگر می شوند، و طلوع آن بیست و پنج شب گذشته از ماه شباط است.

دیگر (از منزلهای ماه) الفرغ المقدّم (5) است، (فرغ الدلو) محلّ جریان آب از میان دو چوب دلو است، و برج (دلو) عبارت از چهار ستاره به شکل مربّع می باشد، دوتای آنها (الفرغ المقدّم) و دوتای آنها (الفرغ المؤخّر) می باشد، و سجع پرداز عرب).

ص: 216

گفته است: (اذا طلع الدلو هیب الجرو و انسل العفو) (1) وی (سجع پرداز) با آوردن نام دلو هر دو فرغ رای با هم آورده است. و مقصود وی (از هیب الجرو) این است که درباره شتران این نگرانی پیش می آید که مبادا شتر به خوردن گیاه تر از نوشیدن آب اکتفا نکند. و (العفو) کره الاغ می باشد، و أنسل یعنی فرزندش رای انداخت. و طلوع آن ستاره نه شب گذشته از ماه آذار (2) است.

دیگر (از منزلهای ماه) الفرغ المؤخّر است، و آن پهاوی فرغ مقدّم قرار دارد، و باران آن پسندیده است، امیّة بن ابی عائد در حالی که سخن از خری به میان آورده گفته است: از بحر متقارب

565 و أوردها فیح نجم الفرو غ من صیهد الحرّ برد السّمال

(الصّیهد): سختی گرما، (السّملة): باقی مانده.

و طلوع آن بیست و دو شب گذشته از ماه (ایّار) (3) است.

دیگر (از منزلهای ماه) بطن الحوت (4) است، و حوت ستارگان بسیاری است که همانند هیأت آفرینش ماهی می باشد، و در محلّ شکم یکی از دو نیمه ستاره های آن، ستاره درخشانی است که بطن الحوت و قلب الحوت نامیده می شود، و سجع پرداز عرب گفته است: (اذا طلعت السّمکة امکنت الحرکة و تعلّقت الحسکة و نصبت الشّبکة و طاب الزّمان للنّسکة) (5).

(الحسکة): خار گیاه (سعدان) (6) است، و مقصود (از جمله: تعلّقتم.

ص: 217

الحسکة) این است که روییدنها قوّت می یابد، و در نتیجه خار گیاه به جامه می چسبد، و دام برای پرندگان نصب می شود؛ زیرا در آن وقت است که پرندگان در بوستانها فرو می افتند، و چه بسا ماه انحراف می یابد، و در (سمکه صغری) فرود می آید، و آن برتر است، و در سمت شمال قرار دارد، و صورت آن صورت ماهی است، جز این که پهن تر و کوتاهتر می باشد، و زیر ستاره (نحر النّاقة) (1) واقع است، و بطن الحوت گاهی بطن الرّشاء و گاهی حوت الرّشاء نامیده می شود، و طلوع آن چهار شب گذشته از (نیسان) (2) است، و آنگاه پس از طلوع حوت (سرطان) (3) طالع می شود، و وضع (گردش ماه) بر وضعی که سال اوّل بر آن بود بر می گردد، و ماه در نزدیکی این منزلها فرود می آید، و چه بسا نزدیک منزلی فرود آمده است. و چه بسا در فاصله میان دو منزل؛ و عرب نزول آن رای در فواصل منزلها محبوب می شمارد، و نزول آن رای به حالت مکالحه ناپسند می داند، و هرگاه ماه از منزل خود منحرف نگردد گفته می شود: (کالح القمر)، و برخی از برجهای دوازده گانه برجهایی است که نام آن با صورتش مطابقت دارد، مانند برج عقرب، و حوت، و برخی از آنها برجهایی است که نامشان با صورتشان مطابقت ندارد، و برخی از برجهایی است که اسم و صورتشان با هم مطابق است، برخی از اجزای صورتشان متعلّق به خود، و برخی از اجزای آن متعلّق به غیر خود است، و از این رو برخی از برجها از تعداد منزلهای ماه زیادتر و برخی از تعداد منزلهای آن کمتر است.م.

ص: 218

پس وقتی ماه دایره فلک رای با گردش در این منزلها در نوردید، چنان که خدای- تعالی- گفته: کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ (1) (: همانند بن خوشه خرما) باز می گردد، و (عرجون) چوب خوشه خرماست، و وقتی باریک و کوچک و خمیده شود، در این هنگام همانند هلال می گردد، و عرجون بر وزن فعلون از إنعراج (: پیچ و خم داشتن) است. و یکی از اعراب در حالی که راه را در بیابانی که می رفته گم کرده بوده در حالی که ماه تمام بوده و رو به نقصان گذاشته، شترش را مخاطب قرار داده و گفته است:

566 إسق ما الشّاربه الّا کما إنّ عیشا ان تری علما

567 کیف لا تغویک سیرة من عاد طفلا بعد ماهر ما

و بتحقیق شاعران برای ماه در آغاز طلوعش تشبیهات فراوانی آورده اند، و با وجود تتبّع و جست وجوی ایشان در آن زمینه، تشبیهی همانند تشبیه قرآن نیاورده اند، و آخرین ایشان برتری بر اوّلین نفرشان را طلبیده، و هر یک از ایشان بر آوردن تشبیه بدیع و افزودن نکته ای بر تشبیه دیگران، تکیه کرده تا جایی که یکی از عرب آن را به ناخن چیده شده تشبیه نموده و گفته است: از بحر متقارب

568 کانّ ابن مزنتها جانحا قسیط لدی الأفق من خنصر

(2) و شاعر دیگری در معنای همان تشبیه افزوده و گفته است: از بحر طویل

569 و لا قمر الّا صغیر کانّه قلامة أظفور الفتاة المخضّب

و شاعر عباسیان (بنی عباس) ابن المعتزّ، در مضمون این تشبیه شعری گفته، و نکته اضافیی را خاطرنشان کرده است: از بحر بسیطد)

ص: 219

570 و لاح ضوء هلال کاد یفضحه مثل القلامة قد قدّت من الظّفر

(1) و یکی از اعراب در معنای تشبیهی جز این تشبیه سروده و نیکو سروده است:

از بحر طویل

571 لقد سرّنی أنّ الهلال غدیّة بدا و هو مخفور الخیال دقیق

572 طواه مرور الدهر حتّی کانّه عنان طواه بالیدین رفیق

و شاعران محدث را در وصف ماه تشبیهات نوی است که از جمله آنها گفتار ابن المعتزّ است: از بحر کامل

573 أنظر الیه کزورق من فضّة قد أثقلته حمولة من عنبر

(2) و نیز گفتار هم او: از بحر رجز

574 و قد بدت فوق الهلال کرته کهامة الأسود شابت لحیته

(3) و نیز گفتار او: از بحر کامل

575 فی لیلة أکل المحاق هلالها حتّی تبدّی مثل وقف العاج

(4) و شاعر دیگری گفته است: از بحر رجز

576 ما للهلال ناحلا فی مغرب کالنّون إذ خطّ بماء الذهب

و بتحقیق عرب، شتران سواری را به هلالها تشبیه کرده اند، و یکی از ایشان شعری گفته که از ابیات معانی است: از بحر کامل2.

ص: 220

577 ضمنت لهم أرماقهم أسارها و جرومها کاهلّة المحل

(1) شاعر قومی را وصف می کند که شکنبه شتر فشردند، و آنچه در آن بود نوشیدند، پس از آن که ره نوردیدن آنها را لاغر ساخته بوده است.

و ذو الرّمّه گفته است: از بحر طویل

578 ألمّت بنا و العیس حسری کانّها أهلّة محل زال عنها قتامها

(2) و نیز در تشبیه زههای اطراف خانه به هلالها گفته است: از بحر طویل

579 فلم یدر الّا اللّه ما هیّجت لنا أهلّة أناء الدیار و شامها

(3) و جریر در حالی که از تازه عمر خویش که گذشت روزگار کهنه اش ساخته، و از آن چوب قامت وی که مرور سالها خمیده اش کرده و مانند هلال شده، سخن به میان می آورد، سروده و نیکو گفته است: از بحر وافر

580 أری مرّ السّنین أخذن منّی کما أخذ السّرار من الهلال

(4) و امّا تشبیه عرب چهره ها را به هلالها و ماه و خورشید، آن موضوعی بوده مشهور و در اشعارشان فراوان است، و از آن معنی است گفتار ذو الرّمّه: از بحر وافر

581 کانّ النّاس حین تمرّ حتّی عواتق لم تکن تدع الحجالا

582 قیاما ینظرون الی بلال رفاق الحجّ أبصرت الهلالا

(5) و گفتار شاعر اول نیکو شمرده می شود: از بحر کامل

583 بیضاء آنسة الحدیث کانّها قمر توسّط جنح لیل مظلد.

ص: 221

و از سخنان بلیغ و از کوتاهترین آنها گفتار یکی از اعراب است، در آن هنگام که با یکی از کسانی که دوستش می داشته خلوت کرده است: (ما زال القمر یرینیها حتّی اذا غاب أرتنیه). بحتری آن معنی را اقتباس کرده و گفته است: از بحر طویل

584 أضرّت بضوء البدر و البدر طالع و قامت مقام البدر لمّا تغیّبا

(1) جز این که شعر آن اعرابی که احمد بن یحیی قراءت کرد، جلوتر و استادانه تر است. (آن شعر چنین است):

585 إذا احتجبت لم یکفک البدر دونها و تکفیک منها البدر إن فقد البدر

(2) و امیر ابو محمّد حسن بن عیسی- رحمه اللّه- برایم نقل کرد؛ گفت: علیّ بن الجهم (3) گفته است: به کنیزی که داشتم گفتم: (امشب محفل خود را در نور ماه قرار می دهیم)، گفت: (چقدر به گرد آوردن میان هووها حریصی؟) وی (امیر ابو محمّد حسن بن عیسی) از اشعار ابی بدیل الوضّاح بن محمّد التمیمی که با آن مستعین (4) را مدح کرده، برایم خواند:

از بحر طویل :

586 و قائلة و الّلیل قد نشر الدجی فمشّی به ما بین سهل و قردد

587 أری بارقا یبدوا من الجوسق الّذی به حلّ میراث النّبیّ محمّد

588 فظلّ عذاری الجزع ینظمن حوله ظفار به الجزع الّذی لم یسرّد

589 فقلت هو البدر الّذی تعرفینه و الّا یکن فالنّور من وجه أحم.)

ص: 222

و جبلی نیز از شعر شاعران محدث (1) برایم خواند: از بحر طویل

590 و مأخوذة بالطّرف من کلّ جانب مقسّمة بین الظّنون الکواذب

591 لها منظر لو کان للبدر مثله تأخّر کبرا عن جوار الکواکب

و در این باب، آن تشبیه را بعکس نیز آورده اند، پس شاعر دیگری گفته است:

از بحر کامل

592 و البدر فی أفق السّماء کانّه وجه أحاط به قناع أزرق

و ابن المعتزّ در همان معنی سروده و میان دو تشبیه را گرد آورده، جز این که آن دو تشبیه را در دو بیت وارد ساخته است: از بحر رمل مجزوء

593 و کانّ البدر لمّا لاح من تحت الثریّا

594 ملک أقبل فی تا ... ج یفدّی و یحیّی

(2) وی میان تشبیه هلال و تشبیه ستاره ثریّا را در غیر این معنی نیز با هم آورده، و دو تشبیه را در یک بیت جمع کرده و گفته است: از بحر منسرح

595 یتلو الثّریّا کفاغر شره یفتح فاه لأکل عنقود

(3) و دانایان به شعر اتّفاق نظر دارند که زیباترین تشبیه آن است که دو تشبیه در برابر دو تشبیه آورده شود، و هیچ کس (در این معنی) بهتر از شعر امرؤ القیس نسروده است: از بحر طویل

596 کأنّ قلوب الطّیر رطبا و یابسا لدی وکرها العنّاب و الحشف البالی

(4) و حکایت شده که بشّار گفته است: (از زمانی که شعر امرؤ القیس را شنیدم، پیوسته کوشیدم دو تشبیه را مقابل دو تشبیه بیاورم؛ تا سرانجام این شعر را سرودم:د.

ص: 223

از بحر طویل

597 کانّ مثار النّقع فوق رؤوسنا و أسیافنا لیل تهاوی کواکبه

(1) و داستانی که سالم بن الحسن کاتب از حفظ برایم نقل کرد، بیت شعر امرو القیس را به یاد می آورد؛ وی گفت: اصمعی گفته است: هارون الرّشید در یکی از شبها مرا فرا خواند، و فرستادگانش مرا به وحشت انداختند؛ چون در برابر در ایستادم، یحیی بن خالد و جعفر و فضل را در مجلس وی یافتم، چون هارون الرشید مرا دید، مرا به نزدیک خود فرا خواند، نزدیک او شدم، و آن وحشتی که بر من عارض شده بود، آشکار شد، پس گفت: باید ترست بر طرف شود، ما از تو نخواسته ایم جز آنچه از افرادی همانند تو خواسته می شود،) اندکی تأمّل کردم؛ و در نتیجه جانم آرام گرفت، پس گفت: (من با اینان درباره نیکوترین شعری که عرب در تشبیه گفته، مباحثه کردم، و درباره شعری که بتوان آن را نه جز آن را، به عنوان بهترین شعر مورد اشاره قرار داد، اتّفاق نظر نیافتیم؛ پس ما تو را برای پایان بخشیدن به این بحث، و به دست آوردن نتیجه این شرطبندی خواستیم) پس گفتم: (ای امیر مؤمنان! انتخاب بهترین بیت در یک فنّ از فنون بیانیی که شاعران دامنه اش را گسترش داده اند، و آن را نشانه بیان افکار خویش و جولانگاه تخیّلات خود قرار داده اند، (- گفتم انتخاب چنان بیتی) دور است که قابل تصریح باشد؛ و لیکن بهترین تشبیه آورنده از میان مردم امرؤ القیس است) گفت: (در چه شعری؟) گفتم: در این شعر: از بحر طویل

598 کانّ عیون الوحش حول خبائنا و أرحلنا الجزع الّذی لم یثقّب

(2) و نیز گفتار او: از بحر طویلد.

ص: 224

599 کانّ قلوب الطّیر رطبا و یابسا لدی و کرها العنّاب و الحشف البالی

(1) و نیز گفتار او: از بحر طویل

600 سموت الیها بعد ما نام أهلها سموّ حباب الماء حالا علی حال

(2) (اصمعی) گفت: هارون رو به یحیی کرد و گفت: (این یکی قصیده است که بر برتری امرؤ القیس در ایراد تشبیه دلالت صریح دارد) یحیی گفت: (ای امیر مؤمنان! آن قصیده گواه تو باشد) آنگاه هارون الرشید به من گفت: (از میان تشبیهات او کدام یک سر آمد همه است؟) گفتم: گفتار او در وصف اسب: از بحر متقارب

601 کأنّ تشوّفه بالضّحی تشوّف أزرق ذی مخلب

602 إذا بزّعنه جلال له تقول سلیب و لم یسلب

(3) رشید (هارون) گفت: این بیت نیکوست؛ و نیکوتر از آن بیت این گفتار اوست: از بحر طویل

603 فرحنا بکابن الماء یجنب وسطنا تصعّد فیه العین طورا و ترتقی

(4) جعفر گفت: (ای امیر مؤمنان! این آن داوری نیست) رشید گفت:

(چگونه؟)، گفت: (امیر المؤمنین آن شعری که رأیش بر گزینش آن قرار گرفته یاد می کند، و ما هم آنچه را برگزیده ایم یاد می کنیم، و از آن پس، داوری تحقّق خواهد یافت) رشید گفت: (أمرضت (: به رأی صحیح نزدیک شدی))، اصمعی گفت: آن تعبیر را از وی نیکو شمردم؛ و هرگاه آدمی به رأی صحیح نزدیک شود، گفته می شود:

(أمرض الرّجل).ت.

ص: 225

سپس رشید گفت: (ای یحیی تو آغاز می کنی؟) یحیی گفت: (شاعرترین مردم از نظر فنّ تشبیه نابغه است؛ در این شعر: از بحر کامل

604 نظرت إلیک بحاجة لم تقضها نظر المریض الی وجوه العوّد

(1) و نیز در این گفتارش: از بحر طویل

605 فانّک کاللّیل الّذی هو مدرکی و إن خلت أنّ المنتأی عنک واسع

(2) و نیز در این گفتارش: از بحر بسیط

606 من وحش وجرة موشیّ أکارعه طاوی المصیر کسیف الصیقل الفرد

(3) اصمعی گفت: (گفتم: (امّا تشبیه او در مورد خماری چشمها، تشبیهی نیکوست، جز این که آن را با اشاره به مرض و تشبیه به مریض، ناهنجار ساخته است، و بهتر از آن شعر، شعر عدیّ بن الرّقاع (4) است: از بحر کامل

607 و کانّها بین النّساء اعارها عینیه احور من جآذر جاسم

(5)

608 و سنان اقصده النّعاس فرنّقت فی عینه سنة و لیس بنائم

(6)د.

ص: 226

امّا تشبیه شمول و فراگیری به شب، همانا شب و روز در فراگیری آنچه فرا می پوشاند مساوی است، و راهش آن بود که معنای تشبیهی بیاورد که آن را همتایی نباشد؛ تا در نتیجه معنایی آورده باشد که به وی اختصاص داشته باشد. و اگر گوینده ای بخواهد بگوید گفتار نمری (1) بهتر است، وجه جوازی می یابد؛ و آن گفتار این شعر است: از بحر کامل 609 لو کنت بالعنقاء او باسومها (2)* لخلتک الّا ان تصدّ ترانی و امّا این که گفته است: (کسیف الصیقل الفرد). پس طرمّاح به این معنی (تشبیه) سزاوارتر است هر چند نابغه آن را آغاز کرده- زیرا طرمّاح آن تشبیه را گرفته و پرداخت نموده و بر آن افزوده است، و شعر طرمّاح این است: از بحر کامل

610 یبدو و تضمره البلاد کانّه سیف علی شرف یسلّ و یغمد

(3) پس وی در آن بیت با گفتارش (و تضمره البلاد) استعاره ظریفی، و با گفتارش (یبدو و یختفی) (4) و (یسل و یغمد) تشبیه دو چیز را به دو چیز دیگر گرد آورده و حسن تقسیم و صحّت مقابله (5) را با هم آورده است) گفت: (هارون الرشید مژده یافت، و خطوط چهره اش درخشید، تا جایی که گمان بردم برقی از آن می جهد، و به یحیی گفت: (به خدای کعبه سوگند بر تو چیره شدم) پس رنگ چهره یحیی دگرگون شد به گونه ای که گویی خاکستر گرم بر چهره اش پاشیده شد، آنگاه فضل بن یحیی گفت: (ای امیر مؤمنان! شتاب مکن؛ تا آنچه من گفته ام نیز به گوشش برسد) گفت:2.

ص: 227

(بگو) گفت: (گفتار طرفه: از بحر طویل

611 یشقّ حباب الماء حیزومها بها کما قسم التّرب المفایل بالید

(1) و نیز گفتار او: از بحر طویل

612 لعمرک إنّ الموت ما اخطأ الفتی لکالطّول المرخی و ثنیاه بالید

(2) و نیز گفتار او: از بحر طویل

613 و وجه کانّ الشّمس حلّت قناعها علیه نقیّ اللّون لم یتخدّد

(3) اصمعی گفت: گفتم: (این همه نیکوست، و اشعار دیگری هست که از آنها نیکوترست، وی را در این معنی گروهی از شاعران شرکت جسته اند وانگهی وی (طرفه) صاحب یک قصیده است و با یک گفتار بر همه بحور شعر فزونی نمی یابد، و همانا در زمره صاحبان تک قصیده شمرده می شود)؛ گفت: (ایشان چه کسانی اند؟) گفتم: (حارث بن حلّزه، در این شعر: از بحر خفیف

614 اذنتنا ببینها أسماء ربّ ثاو یملّ منه الثّواء

(4) و (الأشعر جعدی جعفیّ) در قصیده ای که آغازش چنین است: از بحر کامل

615 هل تاب قلبک من سلیمی فاشتفی و لقد عنیت بحبّها فیما مضی

(و الأفوه اودیّ) (5) در این شعر: از بحر رمل

616 إن تری رأسی فیها قزع و شواتی خلّة فیها دوا9)

ص: 228

و (علقمة بن عبدة الفحل) (1) در این شعر: از بحر طویل

617 طحابک قلب فی الحسان طروب بعید الشّباب عصر حان مشیب

(2) و سوید بن ابی کاهل در این شعر: از بحر رمل

618 بسطت رابعة الحبل لنا فمددنا الحبل منها ما اتّسع

(3) و عمرو بن کلثوم (4) در این شعر: از بحر وافر

619 الاهبّی بصحنک فاصبحینا و لا تبقی خمور الأندرینا

(5) و عمرو بن معدی کرب (6): از بحر وافر

620 امن ریحانة الداعی السّمیع یؤرّقنی و اصحابی هجوع

(7) (اصمعی) گفت: رشید به وجد آمد، پس گفت: (نزدیک شو که تو آدمی مستبد برأی هستی!) گفت: (عظمت او در چشمم فزونی یافت، پس جعفر به این مصراع تمثّل جست:

621 إلبث قلیلا یلحق الهیجا حمل (8) وی با آن مثل کنایه می زند که ممکن است به آنچه در پی آن است دست یابد، پس رشید گفت: از بحر کاملم.

ص: 229

622 فاتتک و اللّه السّوابق بعدها و جئت سکیتا ذا زوائد اربع

و آثار خشم را در چهره اش دیدم، پس جعفر گفت: (به شرط بردباریت ای امیر مؤمنان؟) رشید گفت: (آیا تصور می کنی به غیر تو مجال دهد، و از تو دلتنگ باشد؟) جعفر گفت: (من بر یک شاعر- به عنوان این که در فن تشبیه بهترین تک بیتی را سروده- تصریح نمی کنم؛ و لیکن (از تک بیتی های فنّ تشبیه است) گفتار امرؤ القیس: از بحر طویل

623 کأنّ غلامی إذ علا حال متنه علی ظهر باز فی السّماء محلّق

(1) و گفتار عدیّ بن الرّقاع: از بحر کامل

624 یتعاوران من الغبار ملاءة غبرآء محکمة هما نسجاها

625 تطوی اذا وردا مکانا جاسیا و اذا السّنابک أسهلت نشراها

(2) و گفتار نابغه ذبیانی: از بحر طویل

626 فانّک شمس و الملوک کواکب إذا طلعت لم یبد منهنّ کوکب

(3) اصمعی گفت: گفتم: (همه اینها نیکو و سرآمد است و جز اینها بهتر و برتر است (و برای تعیین بهترین تشبیه در تک بیتی) نیاز است که سخن از شعری به میان آید که سراینده اش آن را اختراع کرده باشد، و دیگری در مقام آوردن مثل آن برنیامده، یا در مقام بر آمده، امّا مانند آن شعر اختراع شده را نیاورده باشد)؛ امّا گفتار امرؤ القیس:

627 علی ظهر باز فی السّماء محلّقد.

ص: 230

تشبیه در آن گفتار از شعر ابی دؤاد (1) است:

628 اذا شاء راکبه ضمّه کما ضمّ باز الیه الجناحا

(2) و امّا گفتار عدیّ بن الرّقاع (یتعاوران من الغبار ملاءة) تشبیه در آن سخن، از گفتار خنساء است که می گوید: ( از بحر کامل

629 جاری أباه فأقبلا و هما یتعاوران ملاءة الفخر

(3) و نخستین کسی که به این معنی لب گشود، شاعری قدیم از طایفه عقیل بود که گفت: از بحر طویل

630 ألا یا دیار الحیّ بالبردان عفت حجج بعدی لهنّ ثمان

(4)

631 فلم یبق منها غیر نؤی مهدّم و غیر أثاف کالرّکیّ دفان

632 و آثار هاب أورق اللّون سافرت به الرّیح و الأمطار کلّ مکان

633 قفار مرورات یحاربها القطا و یضحی بها الجأبان یعترکان

634 یثیران من نسج العجاج علیهما قمیصین أسمالا و یرتدیان

و امّا شعر نابغه؛ که می گوید: (کانّک شمس و الملوک کواکب)، در آن معنی شاعری از شاعران (کنده) که عمرو بن هند را می ستاید، بر وی پیشی جسته، و به انتساب آن معنی به وی، از نابغه شایسته تر است، زیرا وی مبتکر آن می باشد؛ وی در آن معنی گفته است: از بحر طویلد.

ص: 231

635 تکاد تمید الأرض بالنّاس إن رأوا لعمرو بن هند غضبة و هو عاتب

636 هو الشّمس راقت یوم سعد فافضلت علی کلّ ضوء و الملوک کواکب

گفت: (گویی لقمه ای از سنگ به کام جعفر وارد ساختم، و هارون الرشید از فرط خوشحالی از بالای تختش به جنب و جوش آمد، و از شدّت تعجّب و خوشحالی نزدیک بود به پرواز در آید، و گفت: (ای اصمعی، اکنون آنچه گزینش من بر آن قرار گرفته بشنو) گفتم: (امیر المؤمنین باید بگوید، خدای توفیقش را نیکو گرداند) رشید گفت: (سه بیت شعر بر من مشخّص شده که به خدای سوگند یاد می کنم، که با یکی از آنها گوی سبقت را می ربایم)، یحیی گفت: (ای امیر مؤمنان! بر همّت خود خوار بشمار که خدای از چیزی جز برتری تو امتناع دارد) سپس هارون الرشید گفت: (آیا تشبیهی با پست ترین و کوچکترین و ناچیزترین مشبّه، در بهترین جلوگاه، بزرگتر و عظیمتر از تشبیه عنتره سراغ داری؟؛ تشبیهی که هیچ پیشی جوینده ای، در آن تشبیه بر وی پیشی نجسته، و نه هیچ طمع ورزنده ای در برابری با آن طمع ورزیده است، و آن، هنگامی است که برای مگس بوستان دلباز تشبیه آورده در این شعر: از بحر کامل

637 و خلا الذباب بها فلیس ببارح غردا کفعل الشّارب المترنّم

638 هزجا یحکّ ذراعه بذراعه قدح المکبّ علی الزّناد الأجذم

(1) سپس گفت: (این تشبیه از تشبیهات عقیم است) گفتم: (چنان است آری امیر مؤمنان! و به بزرگواریت سوگند یاد می کنم که نشنیدم کسی شعری را به نیکوتر مناسبتر از این صفت وصف نماید) گفت: (درنگ نما و شتاب مکن، آیا بهتر از گفتار حطیئه (2) می شناسی؟ گفتاری که در آن کف دهان ناقه اش را وصف8)

ص: 232

می کند، و آیا کسی از شاعران پیش از او و بعد از او را می دانی که تشبیهی مانند تشبیه وی آورده باشد جایی که می گوید: از بحر طویل

639 تری بین لحییها إذا ما ترغّمت لغاما کبیت العنکبوت الممدّد

(1) پس گفتم: (به خدا سوگند کسی را سراغ ندارم که بر او پیشی گرفته، و یا قبل از او به آن تشبیه اشاره کرده باشد) پس گفت: (آیا تازه تر و دلنشین تر از تشبیه شمّاخ (2) در مورد شترمرغی که پرش ریخته و اثر آن باقی مانده می شناسی؟ جایی که می گوید: از بحر بسیط

640 کانّما منثنی أقماع ما مرطت من العفاء بلیتیها الثآلیل

(3) پس گفتم: (نه، به خدای سوگند) پس متوجّه یحیی بن خالد شد، و گفت:

(آیا ثابت شد؟) گفت: (ثابت شد) گفت: (برایت بیفزایم) گفت: (و کدام خیری است که امیر مؤمنان مرا نیفزوده است؟) گفت: (گفتار نابغه جغدی: از بحر طویل

641 رمی ضرع ناب فاستقلّ بطعنة کحاشیة البرد الیمانی المسهّم

(4) سپس متوجّه فضل شد، و گفت: (ثابت شد؟) گفت: (ثابت شد) گفت:

(برایت بیفزایم؟) گفت: (بسته به نظر امیر مؤمنان است) گفت: (گفتار اعرابی: از بحر طویل

642 بها ضرب اذناب العظاء کانّه ملاعب ولدان تخطّ و تمصت.

ص: 233

سپس رو به جعفر کرد و گفت: (ثابت شد؟) گفت: (ثابت شد) گفت: (آیا برایت بیفزایم؟) گفت: (نظر امیر مؤمنان عالی است) گفت: (گفتار عدی بن الرّقاع:

از بحر کامل

643 تزجی اغنّ کانّ إبرة روقه قلم أصاب من الدواة مدادها

(1) (اصمعی) گفت: (پس گفتم (ای امیر مؤمنان! این بیت شعری است که جریر بر سر آن بر عدیّ رشک برد) گفت: (چگونه؟) گفتم: (ابو عمرو ادّعا کرده که جریر گفته است: (چون عدیّ به سرودن این اشعار آغاز کرد: از بحر کامل

644 عرف الدیار توهّما فاعتادها من بعد ما شمل البلی أبلادها

(2) (- چون به سرودن این شعر آغاز کرد) پیش خود گفتم: (به مرکب سرکشی سوار شده، و بزودی از پای در می آید)، پس پیوسته از بیت شعر نیکویی به بیتی نیکو راه یافت تا این که گفت: (تزجی اغنّ کانّ إبرة روقه)، گفت: پس بر حال وی ترحّم کردم، و گمان بردم مایه شعری او برای اتمام آن شعرش کفایت نمی کند، پس چون گفت: (قلم أصاب من الدواة مدادها) شفقت من به حسد تبدیل شد.

(رشید) گفت: (خیر تو از آن خداست (آفرین بر تو) ای اصمعی!) سپس سر را به زیر افکند، و به سوی من برنگریست، و گفت: (آیا معتقدی با درافتادنت در مقتضای میل و اراده ام، عقل مرا می فریبی؟) گفتم: (هرگز؟ به خدای سوگند ای امیر مؤمنان تو از فریفته شدن برتری (3)) گفت: (نیکو بنگر) گفتم: (نگریستم) گفت:

(سبقت از آن کیست؟) گفتم: (از آن امیر المؤمنین است) گفت: (تو هم شریکی، تو را یکدهم آن سبقت است، و یکدهم بسیار است) سپس نگاهش را به یحییم.

ص: 234

انداخت، و با تهدید و وعید گفت: (هم اکنون پول را فراهم کن، وای بر تو) (اصمعی) گفت: چیزی نگذشت، مگر این که کیسه های پول پیش روی او چیده شد، تا جایی که نزدیک بود میان من و او حایل شود، و روشنی صبح را دیدم که بر روشنی شمع چیره شد، پس به خادمی که بالای سرش بود اشاره کرد که پولها را در اختیار او قرار ده، و گفت: (آن مبلغ سه هزار هزار درهم است، آن سه کیسه پول را بگیر و به منزلت بازگرد)، وی از مجلس خود برخاست، و خدمتگزاران را دستور داد که در تسریع حمل آن پولها مرا کمک کنند، پس هر خادمی کیسه درهمی را برداشت در حالی که حمل آن بر وی آسان نبود. پس آن شب مبارکترین شبی بود که بامداد آن از دندانهای بی نیازی و ثروت لبخند زد.

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: (لَا الشَّمْسُ یَنْبَغِی لَها أَنْ تُدْرِکَ): این آیه مربوط به تشبیه پیش از آن است؛ پس سخن درباره آن تشبیه لازم است به این بیان که: بازگشت ماه به هیأت هلال به سبب انحراف تابش نور در آن به سبب نزدیک شدنش به خورشید است، پس خدای- عزّ اسمه- از نزدیکی (ماه به خورشید) با بیان حالت (ادراک) خبر داده، و بیان داشته که آن نزدیکی از طرف خورشید نیست؛ بلکه از طرف ماه، و به سبب سرعت حرکت آن می باشد، پس خدای- تعالی- گفت: (و لا اللّیل سابق النّهار) یعنی شب و روز بر نظمی استوار است که تناسب آن از بین نمی رود، و کیفیّت آن تغییر نمی یابد؛ و ممکن است از آن جهت سبقت را به روز اختصاص داده باشد که وجود آن منوط به وجود خورشید است، بدون این که نام لیل و نهار بر زمان اطلاق شده باشد، و سبقت نهار از آن جهت لازم شد که شب از آن پدید می آید، و خدای- تعالی- سخنی گفته که اگر در آن تأمّل کنی میان آن دو سخن (سخن خدا و سخن بشر) تفاوت بسیار بینی که حاکی از اعجاز قرآن و ناتوانی بشر از آوردن مثل آن است. و حال عرب در روزگار پیامبر خدا (ص) چنین است؛ در حالی که ایشان خدایان فصاحت، و امیران بلاغتند، و

ص: 235

گویندگان و سرایندگان و کسانی که هیچ اندیشه و بیانی ایشان را شکست نمی دهد، و هیچ بیانی از پایشان در نمی آورد، از ایشان (قوم عرب) اند، با این وجود، عمق معانی قرآن را از نظر مهارت بیان و اقامه دلیل و برهان و جامعیّت معانی در نمی یابند، با وجودی که دعوت عرب به آوردن مانند قرآن دعوت به امری بود که از شأن ایشان بیرون نبود، و با روش فطرتشان منافات نداشت، پس طبایع از مقابله با قرآن باز داشته و اندیشه ها از تقلید آن درمانده، و زبانها از تکلّم به مانند آن بازگردانیده شد، و آن است معنای گفتار خدای- تعالی-: قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً (1).8.

ص: 236

ص: 237

645 کدمی العاج فی المحارب او کال ... ... بیض فی الرّوض زهره مستنیر

(1) و بتحقیق گروهی از اصحاب معانی (2) این بیت را نیکو شمرده، و درباره آن گفته اند که وی (شاعر) رنگهای جامه هایی که در تن آن زنان (موصوف در شعر) است، به رنگهای شکوفه های بوستان و درخشندگی رنگهای سرخ و زرد آن تشبیه کرده است. و جای تخم مرغ را در بوستان قرار داده تا برای وصف پاکیزگی آن نیکوتر باشد؛ چنان که آن زن اوسی گفته است: (بهترین چیزها کاخهای سفید در بوستانهای سبز است)، جز این که تخم مرغ در این باب (وصف آن به پاکیزگی) به وصفی نیکوتر و جامعتر از وصفی که قرآن به آن لب گشوده، وصف نشده است. پس بدرستی که لفظ (مکنون) متضمّن معنای سلامت و پاکی از جمیع عوارضی است که از آب و تابش می کاهد، و روشناییش را مکدّر می سازد؛ علاوه بر آن نکته ای که سخن درباره آن، در نخستین تأویل آن آیه گذشت، و عبارت (مکنون) افزون بر تشبیهی است که شاعر ایراد کرده است؛ زیرا زنان بهشت بی نیاز از وصفی اند که شاعر با تشبیه، به آن اشاره کرده است؛ زیرا جمال بهشت از بوستان با طراوت تر، و منظره اش درخشنده تر است؛ با وجودی که شاعران، تشبیه زنان را به تخم مرغ در شکلهای گوناگون بسیاری آورده، و مشبه به را به وصفهایی که دالّ بر کیفیّت (حسن) آن دارد، متّصف نموده اند (- با وجود آن) تشبیهی به بلاغت تشبیه قرآن نیاورده اند، و نتوانسته اند لفظ مکنون را از این جا تغییر دهند؛ در حالی که آن تشبیه را به وجوه مختلف کوتاه و طولانی آورده اند، و آن تشبیه را به آبشخوار سخن آورده، و از آن خارجش ساخته اند؛ زهیر گفته است: از بحر کامل

646 أو بیضة الأدحیّ بات شعارها کنفا النّعامة جؤجؤ و عفاء

(3) و شاعر دیگر گفته است: از بحر طویل0.

ص: 238

647 و لا بیضة بالوعس من فوق مطرق یجلّلها رقّ الجناح ظلیم

648 بأحسن منها یوم قالت بدلّها کانّک مذ خفت العراق سقیم

و مخبّل (1) نیز از زنی یاد کرده و گفته است: از بحر کامل

649 و تریک وجها کالوذیلة لا ظمآن مختلج و لا جهم

650 او بیضة الدعص التی وضعت بالارض لیس لمسّها حجم

651 نسقت قرائنها و ادفاها هیق کانّ جناحه هدم

و ابن میّاده (2) در تشبیهی همانند آن گفته است: از بحر سریع

652 کانّها وهی علی طیبها یفوح منها المسک و العنبر

653 بیضة ادحیّ لها حاضن هجنّع ذو هدب ازعر

654 فی روضة خضراء موسومة بات یدنیّها اذا تمطر

655 حتّی اذا الصبح بدا ضوؤه لاح و منها واضح ازهر

656 اقلع عنها و هی فی رأدها لها شعاع و لها منظر

و عبد بنی الحسحاس (3) گفته است: از بحر طویل

657 فما بیضة بات الظّلیم یحفّها و یرفع عنها جؤجؤا متجافیا

(4)

658 و یجعلها بین الجناح و دفه و یفرشها وحفا من الزّفّ وافید.

ص: 239

659 و یرفع عنها و هی بیضاء طلّة و قد صادفت قرنا من الشّمس ضاحیا

(1)

660 باحسن منها یوم قالت ارائح مع الرکب او ثاو لدینا لیالیا

و نخستین کسی از شاعران که به آن تشبیه لب گشود امرؤ القیس است، در این شعر: از بحر طویل

661 کبکر المقاناة البیاض بصفرة غذاها نمیر الماء غیر محلّل

(2) و آن تشبیه بر وجهی از زشتی و تکلّف و تصنّع است که ملاحظه می کنی! و امّا شعر وی که می گوید: از بحر طویل 662 و بیضة خدر لا یرام خباؤها (3) آن شعر از باب استعاره است، و بتحقیق ذو الرّمّه وصف زنان را به سفیدی، کنایه از تخم شترمرغ آورده و گفته است: از بحر طویل

663 و بیض رفعنا بالضّحی عن متونها سماوة جون کالخباء المقوّض

(4) و نیز ذو الرّمه شعری سروده، و تخم شترمرغ را به ستارگان تشبیه کرده، و از شترمرغ نیز سخن به میان آورده و گفته است: از بحر طویل

664 یغادر فی الادحیّ بیضا کانّه نجوم الثّریّا لاح بین السّحائب

(5) ابن المعتزّ این تشبیه را معکوس آورده و گفته است: از بحر کاملم.

ص: 240

665 و تری الثّریّا فی السمآء کانّها بیضات أدحی یلحن بفدفد

(1) و شعر در این باب بسیار است، و تو را کافی است آن قدر که به سر منزل مقصودت برساند.

تشبیه دیگری در این سوره:

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: إِنَّها شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الْجَحِیمِ. طَلْعُها کَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّیاطِینِ (2):

ابن عبّاس گفته است: (اهل مکّه را کوههایی بود بدمنظره و چون وقتی به آنها می نگریستند چشم اندازی زشت داشت آنها را رؤوس الشیاطین (: سرهای شیطانها) می نامیدند، پس خدا میوه درخت زقّوم را به سبب زشتی منظره به آن کوهها تشبیه نمود، و ممکن است آن تشبیه، بر این معنی حمل شود که: اعراب هر چه را بزرگ می شمردند، شیطان می نامیدند، و به شیطان تشبیه کردن آنها بر سبیل تخویف است و آن وجه نیکویی است. شاعر گفته است: از بحر رجز 666 ما لیلة الفقیر الّا شیطان (3) (فقیر) نام چاهی معروف است.

امرؤ القیس شعری سروده، و از مردی یاد کرده: از بحر طویل

667 أیقتلنی و المشر فیّ مضاجعی و مسنونة زرق کانیاب اغوال

(4) غول به معنای شیطان است، و مقصودش این است که آن نیزه ها از جهت ترس آفرینی همچون شیطانهاست.

و چون خدای- تعالی- از درخت زقّوم یاد کرد، مشرکان درباره آن سخنهای3.

ص: 241

گوناگونی گفتند: برخی گفتند: (آتش درخت را می خورد، چگونه درخت در آن می روید؟) و از آن رو خدای- سبحانه- گفت: وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ (1) و مقصود از (الشجرة الملعونة) درختی است که خورنده آن ملعون است، و خدای- عزّ و جلّ- در سوره ای دیگر گفته است: إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ طَعامُ الْأَثِیمِ. کَالْمُهْلِ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ. کَغَلْیِ الْحَمِیمِ (2). و خدای- تعالی- گفته است: فَإِنَّهُمْ لَآکِلُونَ مِنْها فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ (3).

و (زقّوم) عبارت از هر چیزی است که با تنفّر شدید خورده شود، و از این رو گفته می شود: (قد تزقّم هذا الطّعام تزقّما) و معنای آن جمله این است که آن غذا در حکم غذایی است که با بی میلی شدید خورد، شده است: زیرا دهانش را با آن پر می کند، و با آز و حرصی که دارد آن را می خورد، و از این جاست که یکی از مشرکان اشتباه کرد، و خرما و کره ای آورد و گفت: (و ما نعرف الزقّوم الّا هذا تزقّموا) (: زقّوم را جز این نمی دانیم، پس دهانهایتان را از آن پر کنید).

و (مهل) چیزی است که آب می شود، تا جایی که به حرارت آتش روان می گردد، و آن را مهل می گویند، از آن رو که در آتش می ماند تا آب می شود، و عرب هر خوراک نکوهیده ای مانند ربا و غصب و مانند آن را چنین وصف می کند که در شکمها جوش می آید، همچنان که عرب بر وجه استعاره می گوید: (کینه در دلش می جوشد، دشمنی در دلش می جوشد؛ شاعر گفته است: از بحر کامل

668 و ألدّ ذی حنق علیّ کانّما تغلی عداوة صدره فی مرجل

و ابن کثیر، و عبد الله بن عامر از عاصم (یغلی) به یاء و دیگر قاریان به تاء (تغلی) قراءت کرده اند، وجه اوّل بنابر مذکّر بودن لفظ (مهل) و وجه دوم به اعتبار مؤنث بودن لفظ (شجرة) است.6.

ص: 242

ص: 243

السّهلة) (1)، و مردی به او گفت: (ای پیامبر خدا مرا موعظه کن)، گفت: (خشم مگیر) گفت: (بیفزا) گفت: (افزون بر آن وجود ندارد) و از سخنان اکثم بن صیفی (2) به فرزندش این است که: (ای پسرک من دشمنت را با گشاده رویی ملاقات کن، و آنچه در سینه است از او پوشیده دار). سالم بن وابصه درباره پسر عمویی که داشت و با سالم دشمنی می ورزید، و بر او ستم روا می داشت، و سالم با او مدارا می کرد، و دشمنی را از دلش جدا می ساخت تا سرانجام بر سر دوستی بازگشت (- درباره آن پسر عمو) گفت: از بحر بسیط

670 داویت صدرا مبینا غلّه حقدا منه و قلّمت أظفارا بلا قلم

671 فأصبحت قوسه دونی مقوّسة ترمی عدوّی جهلا غیر مکتتم

(3) و عمر بن ذرّ گفته است: (بدرستی که من کسی را که خدا را درباره ام نافرمانی کرد به بیش از این کیفر نمی دهم که خدا را درباره او فرمان برداری کنم.

و شعبی به گروهی که از او عیب جویی می کردند گذر کرد. پس وی شعر کثیّر را خواند: از بحر طویل

672 هنیئا مریئا غیر داء مخامر لعزّة من اعراضنا ما استحلّت

(4) و روزی مردی سخنی را به گوش او رساند، شعبی به او گفت: (اگر راست می گویی خدایم بیامرزد، و اگر دروغ می گویی خدایت بیامرزاد).

و حکایت شده که مردی حسن بصری (5)- رحمه اللّه- را دشنام داد، و بر ناسزا بیفزود، حسن به او گفت: (تو که چیزی فرو نگذاشتی، امّا آنچه خدای (درباره1)

ص: 244

من) می داند بیشتر است).

و احنف بن قیس (1) گفته است: (چه بسا بردباریی که از ترس بردباریی سخت تر بر خود هموار ساختم) وی می گفت: (بردباری را برای خود یاری کننده تر از مردان یافتم) وی روزی گفت: (بردباری را از قیس بن عاصم المنقری (2) آموختم، هنگامی که وی در حیاط خانه اش نشسته و جامه به تن گرفته بود، گروهی نزد او آمدند که در میان ایشان کشته ای و مرد دست بسته ای بود، به او گفته شد: (این پسر توست که پسر عمویش او را کشته است) پس به خدا سوگند عاصم جامه اش را نگشود تا گوینده از سخنش فراغت یافت، آنگاه به پسرش که در مجلس حاضر بود روی آورد و گفت: (برخیز و بند از پسر عمویت بردار و برادرت را به خاک بسپار و صد شتر برای مادرش ببر که وی زنی بیگانه است)، سپس این شعر را خواند: از بحر سریع

673 انّی امرو لا یطّبی حسبی دنس یغیّره و لا افن

(3)

674 من منقر فی بیت مکرمة و الغصن ینبت حوله الغصن

675 خطباء حین یقول قائلهم بیض الوجوه اعفّة لسن

(4)

676 لا یفطنون لعیب جارهم و هم لحفظ جواره فطن

(5)ت.

ص: 245

آنگاه روی به قاتل آورد و گفت: (خویشاوندی خود را کشتی و پیوند خویشاوندی را بریدی و از افراد خود کاستی، خدای جز تو را دور نگرداند.) (1)

و درباره قیس بن عاصم، شاعر می گوید: از بحر طویل

677 علیک سلام اللّه قیس بن عاصم و رحمته ما شاء ان یترحّما

(2)

678 تحیّة من ألبسته ثوب نعمة اذا زارعن شحط بلادک سلّما

(3)

679 فلم یک قیس هلکه هلک واحد و لکنّه بنیان قوم تهدّما

(4) و احنف می گفت: (برای کسب بردباری و حلم به نزد قیس بن عاصم رفت و آمد کردیم چنان که فقیهان بسوی فقه رفت و آمد می کنند).

و عبد اللّه بن بکر برایم نقل کرد؛ گفت: (متشمّس بن معاویه عموی احنف برت.

ص: 246

وی برتری داشت، و ابو موسی به او دستور داد اسبهایی را میان بنی تمیم تقسیم کند، مردی از بنی سعد گفت: (چه چیز تو را از اعطای اسبی به من باز داشت)؛ پس بسوی او خیز گرفت و صورتش را خراشید، بنی تمیم بسوی او برخاستند تا دستگیرش کنند، احنف گفت: (من بر ضدّ یک نفر نباید یاری شوم) سپس وی را نزد ابو موسی برد، ابو موسی از او پرسید: (این چیست بر چهره ات؟) گفت: (سخن از این موضوع را رها کن، پسر عمویم بر من خشم گرفته است، او را بر اسبی سوار کن) و ابو موسی چنان کرد.

و عشاری به نقل از ابو هریره برایم نقل کرد؛ گفت: (مردی نزد پیامبر خدا (ص) آمد، و از او درباره خونی (قتلی) کمک خواست، پیامبر چیزی به او بخشید، و گفت: (آیا به تو نیکی کردم؟) گفت: (نه؛ نه نیکی کردی و نه نیکویم بخشیدی) برخی از مسلمانان خشم گرفتند، و قصد او کردند، پیامبر (ص) به ایشان دستور داد از او دست بردارند و رهسپار خانه خود شد، و اعرابی را فرا خواند، و بر عطایش افزود، سپس گفت: (آیا به تو نیکی کردم؟) گفت: (بلی، خدا تو را از خانواده و تباری پاداش خیر دهاد) پس پیامبر (ص) گفت: (ما به تو بخشش کردیم، و تو گفتی آنچه گفتی، و از آنچه گفتی در دل اصحاب من چیزی نشسته است، پس در پیش آنها بگو آنچه نزد من گفتی، تا آنچه از تو در سینه گرفته اند، بیرون رود)، پس چون مرد اعرابی آمد، پیامبر خدا (ص) گفت: (رفیق شما از ما چیزی خواست، و ما به او بخشیدیم، او گفت آنچه گفت، و ما او را فرا خواندیم، و به او بخشیدیم و او خوشنود شد، آیا چنان است؟) اعرابی گفت: (بلی، خدای تو را از سوی خانواده و تباری پاداش خیر دهاد) پس پیامبر (ص) گفت: (داستان من و این اعرابی داستان مردی است که ناقه اش رمید، و مردم ناقه را دنبال کردند، و آن کار جز بالا گرفتن رمش و گریز ناقه اثری نداشت، پس صاحب ناقه گفت:

(مرا با ناقه ام واگذارید که من نسبت به آن مهربانترم) پس دسته ای علف

ص: 247

(ثمام) (1) از زمین گرفت، و شتر را با صدای مخصوص (هوبی هوبی) بسوی خود فرا خواند، و شتر آمد، و ندای صاحبش را اجابت کرد، وی پالانش را بست، و بر آن سوار شد. و اگر من از شما اطاعت می کردم، و او را می کشتم، داخل آتش می شد.)

و این کار پیامبر (ص) و نظائر آن سرمشق برای همه در به کار بردن مدارا و مقابله با نیکویی است. و خشونت بر طبیعت عرب چیره، و بردباری در سران و خواصّ ایشان وجود داشت؛ نه در میان توده و عامیان ایشان.

و تشبیه در آیه برای بیان مشابهت (دو حالت) است، و از آن رو صفت (دوستی) را با دو لفظ تأکید نمود؛ تا دلالت بر قوّت سبب تحقّق تشبیه (مقابله به وجه احسن) کند، و ترغیب در تمسّک به آن دستور العمل باشد.م.

ص: 248

ص: 249

683 فنحن ملوک الناس خصبا و نعمة و نحن رجال الحرب عند الهزاهز

(1) و از جمله سخنانی که همانند مثل در میان عرب جریان دارد گفتار آنهاست:

(البطنة تذهب الفطنة)، و یکی از ایشان (حکمای عرب) گفته است: (الشّبع داعیة البشم و البشم داعیة السّقم)، و حارث بن کلده (2) گفته است: (خیر الدواء الأزم و شرّ الدواء ادخال الطّعام علی الطّعام).

و یکی از ایشان (عرب) به فرزندش وصیّت کرده و گفته است: (یا بنیّ عوّد نفسک الأثرة و مجاهدة الشّهوة و لا تنهش نهش السّباع، و لا تخضم خضم البراذین و لا تدمن الأکل ادمان النّعاج و لا تخضم خضم الجمال، إنّ اللّه جعلک إنسانا فلا تجعل نفسک بهیمة، و احذر سرعة الکظّة و سرف البطنة فقد قال بعض الحکماء إذا کنت بطینا فعدّ نفسک مع الزّمنی).

و اصمعی گفته است: (به من خبر رسیده که حسن گفته است: (إنّ قوما لبسوا هذه المطارف العتاق و العمائم الرقاق، و أوسعوا دورهم، و ضیّقوا قبورهم، و أسمنوا دوابّهم، و اهزلوا دینهم، طعام احدهم غصب و خادمه سخرة یتّکئ علی شماله و یأکل من غیر ماله حتّی إذا أدرکته الکظّة قال: (یا جاریة هاتی حالوما، ویلک! و هل تحطم الّا دینک؟ أین مساکینک أین یتاماک؟ أین ما امرک اللّه به؟ أین، این؟).

و عروة بن الورد (3) در خطاب به مردی از قومش گفته است: از بحر طویل

684 إنّی امرؤ عافی إنائی شرکة و انت امرؤ عافی إناءک واحد

685 أتهزأ منّی أن سمنت و أن تری بوجهی شحوب الحقّ و الحقّ جاهد

686 أقسّم جسمی فی جسوم کثیرة و أحسو قراح الماء و الماء بارد

(4)د.

ص: 250

و شاعر دیگری گفته است: از بحر طویل

687 أبیت هضیم الکشح مضطمر الحشا من الجوع أخشی الذمّ ان أتضلّعا

(1) و مانند آن است گفتار شاعر دیگر: از بحر طویل

688 لقد کنت أختار القری طاوی الحشا محافظة من أن یقال لئیم

(2) و شاعر دیگری در حالی که همسرش را مخاطب قرار می دهد، گفته است:

از بحر طویل

689 إذا ما صنعت الزّاد فالتمسی له أکیلا فإنّی لست آکله وحدی

690 أخا طارقا او جار بیت فانّنی أخاف مذمّات الآحادیث من بعدی

(3) و گفتار عرب در این باب بسیار است و معروف، و سبب این که در این مقام، عرب خوش دارد با زهد در تناول غذا، و صرفه جویی در آن مورد ستایش قرار گیرد این است که ایشان مشتاق انفاق توشه خویشند، و از اختصاص دادن (غذا و توشه) به خود و منع آن از افراد شب سررسنده، و همسایگان امتناع می ورزند، و مایلند با تحمّل گرسنگی آن حالتی را از گرسنگی نیازمندان به یاد آورند که شکمخوارگی و پرخوری را از یادشان ببرد. و چنان است آن داستان که درباره غنیّه دختر عفیف (4) مادر حاتم طائی نقل شده که از نشانه های جود و بخشش وی این بود که چیزی (ازت.

ص: 251

مال) برای خود نگاه نمی داشت؛ برادرانش وی را باز داشتند، و به زندانش در افکندند، و از خوردن غذا مانعش شدند، سپس وی را آزاد ساختند، و دسته ای شتر به وی دادند، زنی از طایفه هوازن نزدش آمد، آن دسته شتر را به او بخشید و گفت: از بحر طویل

691 لعمری لقدما عضّنی الجوع عضّة فآلیت أن لا أمنع الدهر جائعا

692 فهل ما یرون الیوم الّا طبیعة و کیف بترکی یا ابن أمّ الطبائعا

(1) و چون این حالت (بذل و ایثار و تحمّل گرسنگی) از شریفترین ستایشهای بیانی و ارزنده ترین وصفی است که به زبان شعر می آید (- از این رو) نفی آن از کسی که درباره اش سخن گفته می شود، از رساترین صفات نکوهش و عمیقترین درجات هجو و دشنام است؛ همانند شعر اعشی درباره علقمة بن علاثه (2): از بحر طویل

693 تبیتون فی المشتی ملاء بطونکم و جاراتکم غرثی یبتن خمائصا

(3) و مانند آن است گفتار شاعر دیگر: از بحر بسیط

694 و ضیف عمرو و عمرو ساهران معا فذاک من کظّة و الضّیف من جوع

(4) و اخطل با توجّه به زیاده روی او در هجو و ذمّ گفته است: از بحر بسیطوع

ص: 252

695 قوم إذا استنبح الاضیاف کلبهم قالوا لامّهم بولی علی النّار

(1) و به جریر گفته شد: (کدام یک از شما دو تن شاعرتر هستید؛ تو که می گویی 696 حیّ الغداة برامة الاطلالا (2) یا اخطل) در جواب آن (3)، وی گفت: (اخطل شاعرتر از من است، جز این که من در آن قصیده بیتی سروده ام که پس از آن اگر افعیها، نشیمنگاههای ایشان (طایفه اخطل) را بگزند، آن را نمی خارند (آن بیت این است): از بحر کامل

697 و التّغلبیّ إذا تنحنح للقری حکّ استه و تمثّل الأمثالا

(4) و گویا جریر معنای آن بیت را از قول حطیئه گرفته که می گوید: از بحر طویل

698 کددت بأظفاری و أعملت معولی فصادفت جلمودا من الصخر أملسا

(5)

699 تشاغل لمّا جئت فی وجه حاجتی و أطرق حتّی قلت: قدمات او عسی

700 فأجمعت أن أنعاه حتّی رأیته یفوق فواق الموت حتّی تنفّسا

(6)

701 فقلت له لا بأس لست بعائد فأفرخ تعلوه السّمادیر مبلسا

و چنان که در میان قوم عرب کسانی هستند که ستایش به مهمان نوازی و تحمّل گرسنگی و سختی و همدردی با دوستان را دوست دارند، هستند کسانی که بخیل و گردآورنده مال و لئیم و پستند؛ و کسانی که ترجیح می دهند، با آتش خودت.

ص: 253

تنها باشند، و زاد و توشه را برای خودشان تنها می خواهند؛ نه برای میهمان و همسایه.

و از شعر برخی از شاعران عرب قراءت شده است: از بحر کامل

702 أعددت للأضیاف کلبا ضاریا عندی و فضل هراوة من أرزن

(1) و شاعر دیگر گفته است: از بحر طویل

703 و إنّی لا جفو الضّیف من غیر بغضة مخافة ان یغری بنا فیعود

(2) و اصمعی گفته است: (ابن الحمامه عبورش بر حطیئه افتاد، گفت: (السّلام علیک) گفت: (چیزی گفتی که انکار نمی شود) گفت: (من سایه ای می خواستم) گفت: (کوه نزد توست، بر تو سایه افکند) گفت: (من از نزد خانواده ام بدون توشه بیرون شدم) گفت: (من برای خانواده ات پذیرایی از تو را تضمین نکرده ام) گفت:

(من ابن حمامه ام) گفت: (ابن النعامه باش) ابن حمامه مأیوس از نزد وی برفت.)

(اصمعی) گفت: (روزی حطیئه در حالی که عصایی در دست داشت از خیمه اش خارج شد، مردی به او گفت: (این چیست؟) گفت: (عصایی گره دار از درخت سلم (3)) گفت: (من میهمانم) گفت: (برای میهمان آماده ساختم).

و ابو الاسود می گفت: (اگر در مورد مالهایمان از بینوایان فرمانبرداری می کردیم، وضع ما از ایشان بدتر بود.

مدائنی گفته است: (مردی از طایفه کلب، میهمان ابو الرمکاء کلبی شد، و همراه آن مرد، مقداری گندم اضافی بود، بزهای ابو الرمکاء به آغل بازگشتند، وی دوشید و نوشید، و سپس دوشید و همسرش را نوشانید، آن مرد گفت: (آیا میهمانتانم.

ص: 254