ص: 2

امام علی بن موسی الرضا علیه السلام: منادی توحید و امامت

پژوهش گروه تاریخ اسلام [بنیاد پژوهشهای اسلامی]

تدوین محمدجواد معینی، احمد ترابی.

ص: 3

ص: 4

دشواری های حکومت / 48 آیا مأمون براستی دوستدار اهل بیت بود؟ / 49

اعتراف مأمون به ارزش های والای امام علی علیه السلام / 51

ردّ فَدَک / 52

نقدی بر افسانه تشیّع مأمون / 53 مأمون و مذهب اعتزال / 55 اندیشه خلق قرآن / 56 مأمون و دیانت سیاسی / 58

خط مشی امام رضا علیه السلام در برابر حکومت ها

( 59 )

امام، در عصر هارون / 59

سفر تاریخی امام رضا علیه السلام از مدینه به مرو

( 63 )

وداع با مرقد پیامبر صلی الله علیه و آله / 64

خط سیر هجرت امام / 65 ورود امام به بصره / 66 ورود امام به قُم / 67 ورود امام به نیشابور / 68 عزیمت امام از نیشابور / 70 حدیث سلسلة الذهب / 70 با امام در ادامه سفر / 74

ورود امام به توس / 75 ورود امام به سرخس / 76 ورود به مرو / 77

نخستین گام و اوّلین پیشنهاد / 78 بزرگ ترین تزویر سیاسی / 79 چند پرسش / 81 شخصیّت اخلاقی و دینی مأمون!/ 82 تناقض در رفتار و گفتار / 83 در جست وجوی گذرگاه / 85 پیشنهاد حکومت، شمشیری دولبه / 86 امام کدام لبه شمشیر را می پذیرد؟ / 87 پافشاری مأمون و انکار

امام / 90 طرح ولایت عهدی، زاییده کدام اندیشه؟ / 92 طرح ولایت عهدی، دومین گام / 94 هدف های مأمون از تحمیل ولایت عهدی / 96 امام، ناگزیر از انتخاب! / 103 مبانی و خط مشی سیاسی امام / 106 امام ، در برابر سخت ترین انتخاب / 113 فلسفه پذیرش ولایت عهدی،از دیدگاه های مختلف / 113 نشست ولایت عهدی! / 116 سخنان امام در نشست ولایت عهدی / 118

عهدنامه ولایت عهدی

( 119 )

نوشته منسوب به امام / 124 تحلیلی بر عهدنامه ولایت عهدی / 126

حاشیه نویسی امام بر عهدنامه / 128 تدبیر امام در برابر با دسیسه ها / 130

برگزاری نماز عید، به شیوه پیامبر صلی الله علیه و آله / 134 مأمون، در گرداب دسیسه های خویش / 135 مأمون و تغییر خط مشی سیاسی / 137

ص: 6

شهادت امام رضا علیه السلام

( 140 )

شهادت علی بن موسی علیه السلام / 141 مأمون، عامل اصلی / 143 شهادت امام از دیدگاه روایات / 145 زمان شهادت امام / 147 مکان شهادت و مرقد امام

رضا علیه السلام / 149

گذری بر ساحل معارف رضوی

( 150 )

عصر امام، عصر مناظره و بحث آزاد / 152 دانش و بینش، قبل از هر تلاش / 152 برتری اندیشمندان بر عابدان / 153 تشویق به ژرفکاوی و پرسش علمی / 154 نظام هستی و نظام دین ، دارای فلسفه و حکمت / 155 فلسفه گوناگون پدیده های هستی / 156 فلسفه ضرورت ایمان به خدا / 157 فلسفه لزوم شناخت انبیا / 159 فلسفه نیاز به امام و رهبری دینی / 159 دلیل نیاز

جامعه اسلامی به حکومت دینی / 160 احکام دین دارای دلیل و مصلحت / 161 دلیل وجوب نماز / 162 فلسفه حرمت نوشیدنی های سکرآور / 163 دلیل تفاوت میراث زن و مرد / 164 جایگاه قرآن در نظام معارف دین / 165 قرآن، عالی ترین پیام و کامل ترین کلام / 167 کمال قرآن، در پرتو امامت صالحان / 167 امامت به انتخاب خداوند یا اختیار مردم؟ / 168 امامت، شایسته پاکان و نه ظالمان / 170 امامت امامان، دارای ملاک ارزشی / 170 ممنوعیّت غلوّ در حق امامان / 171 خیانت به امامان، به نام حمایت از ایشان! / 172 شیوه صحیح دفاع از امامان / 173 خود محوری در مسائل دین، مایه گمراهی / 174 دینداری در پرتو عمل، و نه آرمان پردازی / 176 نمادهای دینی، استوار بر بنیادهای عملی / 177 دین و اخلاق، دو عنصر تفکیک ناپذیر / 178 مؤمن، دور از مکر و خیانت / 179

صداقت و امانتداری / 179 برخورد برابر با توانمند و تهیدست / 180

اهتمام به امور مسلمانان / 180 یاری و امداد ضعیفان / 180 محبّت به مردم / 181 اندوه زدایی از دل ها / 181 ارتباط باخویشاوندان / 181

مهربانی با خانواده / 182 ایجاد رفاه در خانواده / 183 اقتصاد و برنامه ریزی

در زندگی / 183 آراستگی در زندگی اجتماعی / 183 روشن ترین بامداد زندگی آینده بشر / 184

کتابنامه

( 187 )

ص: 7

فرصتی به دست آورد و بذر تشیّع را در نسل سلمان پارسی به ودیعت نهد و به آنان افتخار دهد تا قرآن و عترت را با هم پذیرا شوند، چونان که پیامبر صلی الله علیه و آله آن دو را قرین

ساخته بود.

امام علی بن موسی علیه السلام یگانه عصر خویش در علم و فضیلت و تقوا بود، امّا چونان دیگر امامان علیهم السلام در تنگنای حکومت حاکمان ناشایست و قدرناشناسیِ مردم، طلوعی در پشت ابرها و غروبی زودهنگام و غمگنانه داشت!

با این همه، هرگاه سینه سخت ابرها می شکافت، آفتاب جمال و فروغ کمال و معنویّت آن حضرت بر دل ها می تابید، ایمان ها جوانه می زد و اندیشه ها جان می گرفت، دفتر سینه ها می شکفت و قلم ها زنجیر می گسست و حدیث سلسله الذهب می نوشت.

امّا دریغ که این مجال ها کوتاه بود و امام اجازت نداشت تا بی پرده و به دور از مراقبان حکومت عباسی، با مردم آن گونه که می خواهد، سخن بگوید و بشنود. بلی! حکومت عباسی، به جای این ارتباط مردمی، خود نشست های بزرگ علمی تدارک می دید و از عالمان ادیان و متکلّمان می خواست تا با علی بن موسی علیه السلام به مناظره برخیزند.

برگزاری این نشست ها می توانست آثار مطلوبی برای مأمون - خلیفه عباسی - داشته باشد؛ چه این که اگر امام پیروز می شد، مأمون این پیروزی را به شکلی از آنِ سیاست خود می ساخت و اگر امام در پاسخ عالمان فرومی ماند، شکست شخصیّت بزرگترین چهره علوی، می توانست شیرین ترین دستاورد برای عباسیان باشد!

به هر حال، امام ناگزیر بود تا در این نشست ها شرکت کند و نور دانش و فضیلت خود را به آنان بنمایاند؛ هر چند سرانجام این درخشش ها، بر چشمان تنگ مأمون گران آمد و برای پایان دادن به زندگی امام، عزم از میان بردن آن حضرت کرد.

مأمون، مصمّم بود تا از محبوبیّت معنوی و اقتدار علمی امام به نفع حکومت خویش بهره جوید، غافل از این که دریای وجود آن حضرت در سبوی کوچک و آلوده پادشاهی عباسیان نمی گنجد.

ص: 10

مأمون، می خواست تا برای تطهیر حکومت غاصبانه خویش، امام را به پذیرش ولایت عهدی ناگزیر کند، و این برای امام از پذیرش هر دشنه و دشنامی ناگوارتر بود.

امام، خون شرافت و حریّت علوی در رگ هایش جریان داشت و اگر در کوره آزمون روزگار، چون حسن بن علی علیه السلام، شکیبایی می ورزید، سینه اش از امواج غیرت و حمیّت حسینی خروشان بود و دشت خاطره اش از قامت صدها نخل ایستاده که امویان و عباسیان به ستم شاخه هاشان را بریده بودند، موج می زد!

کسی چون او نمی توانست به هیچ دلیلی - جز تکلیف الهی - تن به ولایت عهدی دهد!

او هدف های مأمون را می شناخت و غروب زودهنگام عمرش را در افق خونین خراسان و سرزمین توس می دانست و پیش از شهادت در سوگ خود سروده بود: «و قبرٌ بطوس یا لها من مصیبةٍ» یعنی: و قبری است در سرزمین توس که سوگ آن بسی

سنگین است.

چنان که آن حضرت بارها و بارها یاد کرده بود، سرزمین خراسان، مشهدِ آن گرامی شد و این شهادت هر چند بر مردمان این سامان گران آمد، می توان اذعان داشت که شعاع ولایت و محبّت و رأفت آن عبد صالح الهی و آن حجّت بالغه خداوندی آن چنان مبارک و ارجمند بود که گستره این سرزمین پهناور را به نور تشیّع روشن ساخت و مصداق کامل آن نوید الهی شد که فرمود: «یریدون لیطفؤوا نور اللّه بافواههم واللّه متمّ نوره و لو کره الکافرون» یعنی: [کافران] در تلاشند تا نور الهی را با دهان [و ابزارهای مادّی و ناکارآمد ]خویش خاموش کنند، ولی خداوند نورش را به تمامت فروزندگی می بخشد، هر چند کافران، خوش نداشته باشند.

امید است این نوشته بتواند تصویری هر چند کم رنگ از وجود همواره فروزنده آن امام ترسیم کند و این تلاش مورد رضای آن پیشوای رئوف قرار گیرد.

احمد ترابی

ص: 11

ص: 12

علاوه بر این دو نظر، سخنان مختلف دیگری نیز درباره تاریخ ولادت حضرت رضا علیه السلامنقل شده که ضعیف اند و از ذکر آن ها چشم می پوشیم.

داد و او را، الرَّضی مِنْ آلِ محمّد صلی الله علیه و آله نامید.(1)

نظیر این عبارت، از ابن کثیر(2) و ابن اثیر(3) وارد شده است. ابن خلدون به همین مطلب اشاره کرده، ولی به جای «الرَّضی مِن آلِ محمّد صلی الله علیه و آله»، «الرِّضا من آل محمّد صلی الله علیه و آله» آورده است.(4)

این نام گذاری و سفارش امام کاظم علیه السلام به زمانی مربوط می شود که موضوع خلافت مأمون و تحمیل ولایت عهدی از سوی او نسبت به حضرت رضا علیه السلام هنوز مطرح نبوده است.

در روایت دیگری از بزنطی آمده است:

به ابی جعفر، محمّدبن علی بن موسی - امام جواد علیه السلام - گفتم: گروهی از مخالفان می پندارند که مأمون، لقب «رضا» را برای پدرتان قرارداده است، زیرا او ولایت عهدی خلیفه را پذیرفته و بدان خشنود شده است. حضرت فرمود: به خدا سوگند، دروغ می گویند و نسبت ناروا

می دهند، بلکه خداوند پدرم را رضا نامید، زیرا خدایش در آسمان از او راضی، و پیامبر و ائمه در زمین از او خشنود هستند. روایتگر حدیث، از امام می پرسد: مگر این ویژگی در پدرانتان نبوده است؟ امام فرمود: چرا، ولی پدرم را یک مشخصه، از اجدادمان ممتاز ساخته بود، زیرا مخالفان

نیز همچون موافقان از او راضی بودند. از این رو تنها او «رضا» نامیده شده است.»(1)

علاوه بر این، روایت های دیگری نیز در این مورد نقل شده است.(2)

بسیاری همچون ابن شهرآشوب(1) محمّدبن جریر طبری شیعی،(2) شیخ مفید(3) و طبرسی(4) معتقدند که حضرت غیر از امام جواد علیه السلام، فرزندی نداشته است. در همین حال، گروهی نیز بیش از یک فرزند را برای امام علیه السلام نام برده اند.(5) اما مشهور در میان علمای امامیه، این است که حضرت جواد علیه السلام تنها فرزند امام رضا علیه السلام بوده است. روایت هایی نیز نظر مشهور را تأیید می کند. حَنان بن سُدَیر می گوید: به حضرت رضا علیه السلام عرض کردم: آیا ممکن است امامی بدون فرزند و جانشین باشد؟ امام فرمود: خیر و بدان که برای من جز یک فرزند نخواهد بود، لکنخداوند از او ذریّه فراوانی به وجود خواهد آورد.(6)

ابن قیام واسطی در نامه ای به امام رضا علیه السلام نوشت: چگونه امام هستی در حالی که فرزندی برای جانشینی تو نیست؟ امام در پاسخ نوشت: از کجا می دانی که مرا فرزندی نخواهد

بود؟ سوگند به خدا زندگانی من پایان نخواهد یافت، مگر آن که خداوند فرزندی عطایم کند که جدا کننده حق و باطل باشد.(7)

در قوچان آرامگاهی است که به مزار سلطان ابراهیم معروف است.(1) در مَرو نیزدر دهستان مَروانه، مزاری وجود دارد که به عنوان فرزندی از فرزندان امام شهرت دارد.(2) آرامگاهی نیز در قزوین وجود دارد که به شاهزاده حسین معروف است.

هیچ کدام از این موارد، دارای سندهای قطعی و اطمینان آور نیست و بیشتر به شهرت میان مردم تکیه دارد. تنها نشانه ای که از این مزارها در منابع متقدم به چشم می خورد، سخن کوتاهی است که در کتاب مناقب(3) نسبت به مزار موجود در مرو ابراز داشته است، بی آن که ویژگی های آرامگاه و فرد مدفون در آن را یاد کرده باشد. و دیگر سخن مربوط به مزار موجود در «قزوین» است که عبدالکریم رافعی قزوینی در کتاب التدوین فی اخبار قزوین(4) به آن اشاره داشته است. در حالی که برخی منابع دیگر، آرامگاه موجود در قزوین را مربوط به حسین الثائر بن علی بن داود بن محمد ابویونس بن علی بن عبداللّه بن جعفر الطیّار(5) دانسته اند.

به هرحال، انتساب این آرامگاه ها به فرزندان بدون واسطه حضرت رضا علیه السلام از دلایل و نشانه های تاریخی بهره لازم ندارد و احتمال می رود این مزارها به نوادگان آن حضرت و یا شخصیت های معنوی و دینی دیگری تعلق داشته است که نام های میانی حذف شده و یا در طول زمان مورد غفلت قرار گرفته است.

ص: 19

دارد، ولی از آن جا که امامت و ولایت اهل بیت علیهم السلام، مشخّص ترین ویژگی آنان نزد امامیه به شمار می آید، محقّقان تاریخ و سیره، فصل جداگانه ای را به این امر اختصاص داده اند و به نقل نصوص و روایت های معتبر و مستند پرداخته اند. نقل این نصوص، درباره برخی امامان شیعه از اهمیّت بیشتری برخوردار بوده و امام علی بن موسی علیه السلام از آن جمله است، زیرا پس از موسی بن جعفر علیه السلاممیان شیعیان آن حضرت پراکندگی و اختلاف نظر پدید آمد و در قبال معتقدان به امامت علی بن موسی علیه السلام، جریان دیگری تحت عنوان واقفیّه شکل گرفت که خط امامت را به امام موسی بن جعفر علیه السلامپایان یافته می دانست و بدین سان اثبات امامت علی بن موسی علیه السلامو تداوم خط ولایت، از اهمیّت خاصّی برخوردار گشت.

نگریستم، نام تمام امامان را با ذکر ویژگی های اسمی هر یک در آن دیدم.(1)

آن گاه جابر جزئیات آنچه را که در آن لوح یا صحیفه دیده بود، برای امام باقر علیه السلام به تفصیل بیان داشت.(2)

از این گونه احادیث که در زمره امامان معصوم، به نام علی بن موسی علیه السلام و امامت آن حضرت تصریح شده باشد، در منابع حدیثی و متون روایی بسیار است.(3)

از احادیث دسته دوم می توان به حدیث ذیل توجه کرد:

در کتاب الغیبة، تألیف شیخ طوسی روایت شده است: جابر جُعفی از امام باقر علیه السلام درباره تأویل آیه شریفه «اِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَاللّه ِ اِثْناعَشَرَ شَهْراً...»(4) پرسید، امام نفس عمیقی کشیده و آن گاه فرمود: ... دوازده ماه، امامان هستند.(5)

در این حدیث نیز از امام علی بن موسی علیه السلام با لقب «رضا» یاد شده است.

مهم ترین بخش در باب نص بر امامتِ امام علیه السلام دسته سوّم از روایت هاست که در آن امام پیشین، با ذکر مشخصات، جانشین پس از خود را معرفی کرده است.

امام موسی بن جعفر علیه السلام در موارد بسیار و به مناسبت های گوناگون به شناساندن امام بعد از خود، پرداخته است.

داوودبن کثیر رقّی(6) می گوید: به موسی بن جعفر علیه السلام گفتم:

من اکنون پیر شده ام و آن نیروی گذشته را ندارم، چه بسا نتوانم مثل گذشته به دیدار شما نایل آیم، از امام پس از خود، مرا آگاه کنید. امام در پاسخ فرمود: امام پس از من، فرزندم علی است.(7)

ص: 22

علامه مجلسی رحمه الله در فصل دلایل امامت امام رضا علیه السلام، چهل و هشت روایت را نقل کرده است که امام کاظم علیه السلام فرزند خویش علی بن موسی الرضا علیه السلام را به عنوانوصیّ و جانشین بعد از خود، معرفی کرده است.(1)

موسی الرضا علیه السلام تفویض کرده بود، ولی خزانه داران چاره ای اندیشیدند، تا از واگذاری اموال بر جا مانده، به ولیّ امر، یعنی امام رضا علیه السلام خودداری کنند. از این رو، چنین وانمود کردند که موسی بن جعفر علیه السلام قائم آل محمّد است و همچنان زنده می باشد و آنان همچنان نمایندگان اویند.

احمدبن حمّاد گوید: عثمان بن عیسی رواسی، از جمله کارگزاران موسی بن جعفر علیه السلام بود که در مصر انجام وظیفه می کرد. اموال فراوان و کنیزانی چند، نزد او وجود داشت. حضرت رضا علیه السلام پس از رحلت پدرشان، به عثمان بن عیسی نوشتند

که آن اموال را بازگرداند. او در پاسخ امام علیه السلام نوشت: «اِنَّ اَباکَ لَمْ یَمُتْ» پدرت از دنیا نرفته است.

امام علیه السلام دیگر بار به او نامه نوشت و رحلت پدر بزرگوارشان را یاد آور شدند و بر رحلت ایشان دلیل آوردند. ولی او همچنان بر نظر خود پا فشاری کرده، از بازگرداندن اموال، سرپیچی کرد.(1)

نکته جالب توجه، این است که ارتحال هفتمین امام علیه السلام، در شمار روشن ترین

رخدادهای تاریخ امامان علیهم السلام است، به ویژه آن که دستگاه خلافت، چند روز، جسد امام علیه السلامرا کنار پُل بغداد، نگاه داشت تا از بزرگان قوم گواه گیرد که آن حضرت علیه السلام به مرگ طبیعی از دنیا رفته است!

به هرحال، چنین جریانی پیش آمد و کسانی به نام واقفیّه رخ نمودند. چه این که موسی بن جعفر علیه السلام، پیدایش چنین حرکتی را پیش بینی کرده و در سخنانی به محمّدبن سنان فرموده بود: در این سال حرکتی پدید خواهد آمد، از آن اندوهگین مباش که جای نگرانی نیست... (آن گاه حضرت فرمود:) هرکس در حق فرزندم ستم روا دارد و پس از من

امامت او را انکار کند، مانند کسی است که در حق علی بن ابی طالب ستم روا داشته و جانشینی و امامت او پس از پیامبر را انکار کرده است.(2)

ص: 24

گیرد، به شخصی مانَد که تمام عمر، روزه بوده است.(1)

3 - سجده هایش بسیار طولانی بود، به گونه ای که پس از نماز صبح در سجّاده به عبادت ادامه می داد تا دمیدن آفتاب صبحگاهی تسبیح و حمد خدا می گفت و بر پیامبر صلوات می فرستاد و به سجده شکر ادامه می داد تا روز بالا بیاید.(2)

4 - قرآن بسیار تلاوت می کرد و اُنس امام با قرآن چنان بود که پاسخ او به هر پرسشی، و همچنین تمثیل های او از قرآن برمی خاست.(3)

5 - هنگامی که در بستر خواب قرار می گرفت، بسیار قرآن تلاوت می کرد.(4)

6 - در تلاوت قرآن، اگر به آیه ای می رسید که در آن سخن از دوزخ و کیفر الهی بود،

سخت می گریست و از آن به خدا پناهنده می شد.(5)

7 - به نماز در اول وقت اهتمام داشت، و در روزهایی که روزه داشت، نخست نماز می خواند و سپس افطار می کرد.(6)

8 - چون ثُلث آخر شب فرا می رسید، از بستر بر می خاست، در حالی که ذکر بر لب داشت. به محل وضو می رفت و مسواک می کرد و وضو می گرفت و به نماز می ایستاد و هر شب، علاوه بر نافله شب، نماز جعفر طیّار را نیز می خواند.(7)

9 - بیش از هرکس ذکر خدا را بر زبان داشت و اهل تقوا بود و از نافرمانی خدا

ص: 26

بیمناک.(1)

10 - در هر سه روز یک مرتبه قرآن را ختم می کرد و می فرمود، اگر بخواهم در کمتر از سه روز می توانم ختم قرآن کنم، اما هنگام قرائت در آیات تفکر می کنم و همین امر باعث می شود تا دوره ختم قرآن قدری به طول انجامد.(2)

رجاءبن ابی ضحّاک، مأمور شد تا حضرت را از مدینه به مَرو، همراهی کند، خلیفه به وی دستور داد، در تمام شبانه روز و در طول سفر، ملازم و همراه امام باشد. او در پایان سفر چنین گفت: به خدا سوگند، کسی را نیافتم که از او پرهیزکارتر باشد و بیش از آن گرامی به یاد خدا و در خوف از خدا به سر برد.(3)

با این همه باید توجه داشت که حضور امام رضا علیه السلام در میدان عبادت، حضوری

انزوا طلبانه نبود و عبادت و بندگی به درگاه خدا را وسیله رها کردن مسؤلیت های اجتماعی و نپرداختن به واقعیت های زندگی قرار نداده بود، بلکه آن گرامی در اوج زهد و تقوا، شخصیّتی سازنده و حاضر در میدان های علمی و اجتماعی بود؛ چنان که اشاره خواهیم داشت.

ص: 27

الهی، بهره ها برده بود، درباره روش اخلاقی امام می گوید: هیچ گاه ندیدم آن حضرت، با سخن خود، کسی را مورد اهانت و آزار قرار دهد و یا آن که کلام کسی را قبل از آن که سخن او پایان یابد، قطع کند. نیاز نیازمندان را بر آورده می ساخت، هرگز در حضور دیگران به چیزی تکیه نمی داد، پای خود را نزد کسی دراز نمی کرد، با خدمتکاران به نرمی سخن می گفت، در جمع، با صدای بلند نمی خندید و در حضور دیگران آب دهان را بیرون نمی انداخت.(1)

ابن ابی عبّاد، وزیر مأمون، شیوه زندگی امام را چنین یادآور شده است: حضرت علی بن موسی علیه السلام در تابستان روی حصیر می نشست و فرش او در زمستان نوعی پلاس بود، دور از چشم مردم جامه خشن می پوشید و هنگام رویارویی با مردم، لباس معمولی به تن می کرد

تا خودنمایی به زهد، تلقی نشود.(2)

تاکنون چیزی نگفته و شعری، نسروده ای؟ با آن که معاصر امام نیز هستی و او را بخوبی می شناسی.

ابونواس در پاسخ چنین گفت:

واللّه ِ ماتَرَکْتُ ذلِکَ اِلاّ اِعْظامًا لَهُ وَ لَیْسَ یَقْدِرُ مِثْلیِ اَنْ یَقُولَ مِثْلَهُ.

سوگند به خدا که بزرگی او مانع این کار شده است. چگونه کسی چون من، درباره شخصیتی چون او مدح تواند کرد؟

آن گاه ابیات زیر را سرود:

قیلَ لی اَنْتَ اَوْحَدُ النّاس طُرّاً

فی فُنُونٍ مِنَ الْکَلامِ النَّبیه

لَکَ فی جَوْهَر الْکَلامِ بَدیعٌ

یُثْمِرُ الدُّرَّ فی یَدَیْ مُجْتَبیِه

فَعَلامَ تَرَکْتَ مَدْحَ ابْنِ مُوسی

وَ الْخِصالَ الَّتی تَجَمَّعْنَ فیهِ

قُلْتُ لا اَهْتَدی لِمَدْحِ اِمامٍ

کان جبریل خادِ ماً لاَِبیهِ

چکیده سخن او چنین است: از من نخواهید او را بستایم، مرا توان آن نیست تا از کسی که جبرئیل خدمتگزار آستان پدر اوست، مدح گویم.(1)

قصیده ای به او منسوب است که در مرو چون چشمش، به حضرت رضا علیه السلام

افتاد، آن را سرود و گفت:

مُطَهَّروُنَ نَقِیّاتٌ ثِیابُهُمْ

تَجْرِی الصَّلاةُ عَلَیْهِمْ اَیْنَما ذُکِروُا

مَنْ لَمْ یَکُنْ عَلَوِیًّاحین تَنْسِبُهُ

فَمالَهْ فی قَدیم الدَّهرِ مُفْتَخَرُ

فَاَنْتُمُ الْمَلَأُ الاَْعْلی و عِنْدَکُمُ

عِلْمُ الْکِتابِ وَ ما جاءَتْ بِهِ السُّوَرُ

امامان معصوم، پاکیزگان و پاکدامنان هستند که هرگاه نامی از ایشان به میان آید، بر آنان درود و تحیّت فرستاده خواهد شد.

کسی که انتسابش به سلاله پاک علی علیه السلام نرسد، در روزگاران دارای مجد و افتخار نیست.

به راستی که شما در جایگاه بلندی قرار دارید و علم کتاب و محتوای سوره های قرآن نزد شماست.(2)

ص: 30

ابن صبّاع مالکی درباره حضرتش می نویسد:

حضرت از مناقبی والا و صفاتی پسندیده برخوردار است. نفس شریفش پاکیزه، هاشمی نسب و از نژاد پاک نبوی است.(1)

بعداز جریان ولایت عهدی، روزی عبداللّه بن مطرف بن هامان بر مأمون وارد شد. حضرت رضا علیه السلام نیز در مجلس حضور داشت. خلیفه رو به عبداللّه کرد و گفت: در باره ابوالحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام چه می گویی؟ عبداللّه گفت: چه بگویم در باره کسی که طینت او با آب رسالت سرشته شده و ریشه در گوارای وحی دوانیده است. آیا از چنین

ذاتی جز مشک هدایت و عنبر تقوا می تواند ظاهر شود؟(2)

4 - رفع نیاز مؤمنان و گره گشایی از کار آنان روش نیک نیاکان خود می دانست. عن الرضا علیه السلام عن ابیه ان جعفربن محمد علیه السلام کان یقول: إنَّ الرّجل لیسألنی الحاجة فابادر بقضائها مخافة أن یستغنی عنها، فلایجد لها موقعاً اذا جاءته.(1) یعنی: امام رضا علیه السلام از پدر بزرگوارش نقل کرد که جدش امام جعفر صادق علیه السلام می فرمود: وقتی کسی از من درخواستی دارد و به من ابراز نیاز می کند، تلاش می کنم تا در اولین فرصت نیاز او بر طرف شود و من فرصت کمک به او را از دست بدهم.

5 - با این که می توانست بر فرش های نفیس بنشیند، از روی تواضع بر حصیر می نشست. کان جلوس الرضا علیه السلام فی الصیف علی حصیر.(2) یعنی: در فصل تابستان معمولاً روی حصیر می نشست.

6 - با گفتارش دل کسی را هرگز نمی رنجاند و سخن کسی را قطع نمی کرد. ما رأیت اباالحسن الرضا علیه السلام جفا احداً بکلمة قط ولا رأیته قطع علی أحد کلامه حتی یفرغ منه.(3)

یعنی: هرگز ندیدم که علی بن موسی علیه السلام با سخن خود در حق کسی جفا کند و نیز مشاهده نکردم سخن کسی تمام نشده، حرفش را قطع کند و ناتمام بگذارد.

7 - هیچ نیازمندی را تا حّد امکان رد نمی کرد. و ما ردّ أحداً عن حاجة یقدر علیها(4).

یعنی: هرگاه می توانست نیازی را برآورده سازد، نیازمند را بی پاسخ نمی گذاشت.

8 - پای خود را هنگام نشستن در حضور دیگران دراز نمی کرد. ولا مد رجله بین یدی جلیس له قط.(5) یعنی: در برابر دیگران که مقابلش نشسته بودند، هرگز پایش را دراز نمی کرد.

9 - در حضور دیگران به دیوار تکیه نمی زد. ولا أتکی بین یدی جلیس له قط.(6) یعنی: وقتی در برابرش کسی نشسته بود - به احترام او - به دیوار یا متکا تکیه نمی داد.

10 - هرگز دیده نشد که آب دهان بیرون اندازد. ولا رأیته قفل قط.(7) یعنی: و ندیدم آن حضرت را که آب دهان در منظر دیگران فرو افکند.

ص: 32

11 - میهمان را گرامی داشته و او را به کار وانمی داشت. نزل بابی الحسن الرضا علیه السلام ضیف و کان جالساً عنده یحدثه فی بعض اللیل فتغیر السراج فمدّ الرجل یده لیصلحه فزبره ابوالحسن ثم بادره بنفسه فاصلحه ثم قال له انا قوم لا نستخدم اضیافنا.(1) یعنی: میهمانی بر علی بن موسی علیه السلام وارد شد و تا شب هنگام نزد آن حضرت نشسته و سخن می گفت، ناگهان چراغ دچار مشکل شد و شعله اش فرو افتاد. مهمان خواست تا چراغ را درست کند، اما امام مانع شد و خود به اصلاح چراغ پرداخت و فرمود ما قومی هستیم که میهمان را به کار وانمی داریم.

12 - از خدمتکاران و میهمانان می خواست تا وقتی مشغول غذا خوردن هستند، به احترام ورود وی از جا برنخیزند. قال لنا ابوالحسن علیه السلام ان قمت علی رؤوسکم و انتم تأکلون فلا تقوموا حتی تفرغوا و لربما دعا بعضنا فیقال له: هم یأکلون، فیقول: دعهم حتی فرغوا(2) یعنی: حضرت رضا علیه السلام به ما فرمود: هرگاه در جمع شما حاضر شدم و شما مشغول خوردن غذا بودید، از جای برنخیزید. چه بسا آن حضرت به یکی از ما کاری داشت و ما را فرا می خواند، به ایشان گفته می شد که فرد مورد نظر شما مشغول غذا خوردن است.

امام می فرمود: پس به او کاری نداشته باشید تا از خوردن غذا فارغ شود.

13 - پیش از غذا دست ها را می شست و خشک نمی کرد؛ ولی پس از غذا که دست ها را می شست با پارچه ای خشک می کرد. رأیت اباالحسن علیه السلام اذا تعرضاً قبل الطعام لم یمس المندیل و اذا توضّأ بعد الطعام مسّ المندیل.(3) یعنی: مشاهده می کردم که امام علی بن موسی علیه السلام هنگامی که قبل از غذا دست می شست رطوبت دست را خشک نمی کرد، ولی هرگاه پس از غذا دست می شست آن را خشک می کرد.

14 - آبرو و حیثیت مؤمنان و دوستانش برای او بسیار محترم بود. ان رجلاً قال له: السلام علیک یابن رسول اللّه انا رجل من محبیک و محبی ابائک مصدری من الحج و قد فقدت نفقتی... فقام علیه السلام فدخل الحجرة و بقی ساعة، ثم اخرج یده من اعلی الباب فقال: خذهذه المائتی دینار فاستعن بها فی امورک و نفقتک و تبرک بها... فلمّا خرج سئل عن ذلک

ص: 33

فقال: مخافة ان اری ذلّ السؤال فی وجهه لقضاء حاجتة.(1) یعنی: مردی به امام رضا علیه السلام وارد شد و گفت: من از دوستان شما و پدرانتان هستم که از سفر حج بازمی گردم و دارایی خود راگم کرده ام و نمی توانم به شهر و دیارم بازگردم، اگر مبلغی را در اختیارم بگذارید تا بتوانم به شهرم بازگردم، در آن جا این مبلغ را از جانب شما صدقه خواهم داد، زیرا خود من مستحقصدقه نیستم. امام از جای برخاست به اتاق دیگر وارد شد و پس از لختی بی آن که خود رانشان دهد، دست خود را از بالای در به سمت آن مرد بیرون آورد و فرمود: این دویست دیناراست و می توانی با این مبلغ به شهرت بازگردی و در آن جا که رسیدی، لازم نیست صدقه بدهی. اکنون بگیر و رهسپار شو! مرد پول را گرفت و تشکر کرد و رفت. از امام پرسیدیم چراخودتان را به او نشان ندادید؟ فرمود: بیم آن داشتم که ذلّت سؤال را در چهره او ببینم.

15 - هنگام خندیدن، تبسم می کرد و قهقهه نمی زد. ولا رأیته یقهقه فی ضحکه قط بل کان ضحکه التبسّم.(2) یعنی: ندیدم که آن حضرت هرگز قهقهه بزند، بلکه خنده آن گرامی تبسم بود.

16 - حتی به جنازه اهل ایمان احترام می گذاشت. کنت مع الرضا علیه السلام فاذا نحن بجنازة... ثم اقبل نحو الجنازة فرفعها ثم اقبل یلوذ بها کما تلوذ السخلة بامّها....(3) یعنی: همراهحضرت رضا علیه السلام بودم که ناگاه با جنازه ای رو به رو شدیم... امام به سمت آن جنازه رفتند، آن را تشییع کردند و مورد لطف و احترام قرار دادند.

17 - هنگامی که سفره را می گستردند و غذا را می چیدند، از بهترین غذاها برای نیازمندان جدا می کرد و برای آن ها می فرستاد. کان ابوالحسن علیه السلام اذا أکل اتی بصحفة فتوضع بقرب مائدته فیعمد الی أطیب الطعام ممّا یؤتی به فیأخذ من کل شی ء شیئاً فیضع فی تلک الصحفة یأمر بها للمساکین.(4)

18 - از اسراف به شدت پرهیز داشت. عن یاسر الخادم قال: أکل الغلمان یوماً فاکهة فلم یستقصوا اکلها ورموا بها فقال لهم ابوالحسن علیه السلام سبحان اللّه ان کنتم استغنیتم فإنَّ اناساً لم

ص: 34

یستغنوا اطعموه من یحتاج الیه.(1) یعنی: یاسر خادم می گوید: یکی از خدمتکاران میوه ای را نیم خور کرد و به سویی افکند، امام رضا علیه السلام فرمود: سبحان اللّه اگر شما بی نیاز و سیر شده اید، هستند کسانی که نیازمندند و باید میوه را به آن ها رساند.

19 - بوی خوش از آن حضرت استشمام می شد. خرج الیّ ابوالحسن علیه السلام فوجدت منه رائحة التجمیر.(2) یعنی: روزی امام نزد من آمد، من بوی خوش بخور و عطر از آن حضرت استشمام کردم.

20 - از تظاهر به زهد پرهیز داشت، در نهان برخود سخت می گرفت ولی در برابر مردم ظاهر و لباسی خوش داشت. و لبسه الغلیظ من الثیاب، حتی اذا برز للنّاس تزیّن لهم.(3) یعنی: لباس او در خلوت، بافتی درشت و جنس نالطیف داشت، ولی آن گاه که در منظر مردم ظاهر می شد، خود را می آراست و نیک می پوشید.

ص: 35

عالم خاندان رسالت شناخته شود.

می کرد و آنچه حضرت می فرمود، مستند به قرآن بود.(1)

خود آن گرامی در این زمینه می فرمود:

در حرم پیامبر، می نشستم و عالمان مدینه هرگاه در مسئله ای با مشکل روبه رو بودند و از حلّ آن ناتوان می ماندند، به من رو می آوردند و پاسخ می گرفتند.(2)

زمان هستید. هدف از این اجلاس، آن است که با این میهمان حجازی (امام رضا علیه السلام) وارد بحث و گفت وگو شده، هر کدام به ارائه منطق و برهان خود پردازید.

حاضران در جلسه، آمادگی خود را برای تأمین خواسته های خلیفه اعلام داشتند و عهد کردند تا تمام توان علمی خود را به نمایش گذارند.

محمد بن حسن نوفلی، روایت کننده حدیث می گوید:

من در کنار امام بودم که «یاسر خادم» وارد شد و برای شرکت در جلسه ای که برای روز بعد مقرّر شده بود، دعوت مأمون را به امام ابلاغ کرد. امام در پاسخ فرمود: سلام

مرا به او - مأمون - برسان و بگو می دانم مراد تو چیست؟ به خواست خداوند، فردا صبح نزد تو خواهم آمد.(1) بعداز آن که فرستاده مأمون، بیرون رفت، امام فرمود: نظر تو درباره این نشستِ اهل شرک و صاحبان اندیشه های گوناگون چیست؟ عرض کردم: هدف خلیفه، آزمودن شماست، و این طرح مزوّرانه، بنایی سست و بی اساس است. حضرت فرمود : جلسه را چگونه پیش بینی می کنی؟ گفتم: این افراد که برای مباحثه و مناظره دعوت شده اند، با دانشمندان متفاوت اند، زیرا عالمان واقعی در برابردلیل و برهان، خاضعند، ولی اینان به اصحاب انکار شهرت دارند و کارشان مغالطه است و زیر بار سخن حق نخواهند رفت؛ بهتر آن است که از مواجهه با ایشان امتناع ورزید! حضرت، ضمن تبسّمی فرمود: آیا نگران هستی، مبادا دلایل من کافی نباشد؟ عرض کردم: امیدوارم خداوند، تو را بر آن ها پیروز گرداند. امام فرمود: دوست داری بدانی که چه موقع مأمون، از کار خود پشیمان خواهد شد؟ گفتم: آری. فرمود: آن گاه که بشنود با اهل تورات، به توراتشان، با طرفداران انجیل، به انجیل آنان، با زبوریان، به زبورشان، با صابئان به زبان عبری آن ها، با هرابذه و موبدان زرتشتی به پارسی، با رومیان به زبان رومی و با هر یک از صاحبان اندیشه ها و مکاتب با زبان خودشان، استدلال کرده، به بحث و گفت وگو نشینم. آن زمان که هر گروه به بُن بست رسد و دلایل خود را باطل بیند و لب فرو بسته، تسلیم سخن من شود، مأمون خواهد فهمید که به آنچه پنداشته و در اندیشه داشته است، دست نخواهد یافت.(2)

ص: 39

و همین گونه نیز شد که آن اجلاس به سرافکندگی دانشمندان شرکت کننده و پشیمانی خلیفه انجامید.

در نقل دیگری آمده است که مأمون مسائلی چند از امام رضا علیه السلام پرسید و آن گاه که پاسخ همه آن ها را به درستی یافت، چنین گفت:

خدا مرا بعد از تو زنده ندارد. به خدا سوگند، دانش صحیح، جز نزد خاندان پیامبر یافت نمی شود و به راستی دانش پدرانت را به ارث برده ای و همه علوم نیاکانت در تو گرد آمده است.(1)

آری، صرف نظر از اهداف مأمون، باید گفت: دانش گسترده امام رضا علیه السلام، سبب شد تا موافق و مخالف به آن اعتراف کنند و نیز باعث گردید تا چهره علمی امام برای همگان بهتر آشکار گردد.

و مأمون رساند و نسخه ای از آن را در خانه کعبه به دیوار آویخت.(1) در این قرارداد، ضمن معرّفی فرزندانش برای اداره دستگاه خلافت، یکی پس از دیگری، از آنان پیمان گرفت که نقض عهد نکنند. آن گاه هارون دستور داد تا متن آن را برای حاضران در موسم حج بخوانند تا پس از بازگشت حاجیان، موضوع جانشینی امین و مأمون میان همه مردم منتشر شود.(2)

در پی این اقدام، هارون ضمن تقسیم هدایا وعطایای فراوان میان مردم مدینه، دستور داد به موجب سندی، کشور پهناور اسلامی آن روز را میان امین، مأمون و مؤمن قسمت کنند. ولی از آن جا که هرگاه حکومت با قدرت طلبی و حرص و آز و بی تقوایی همراه گردد، همه عهدها و ارزش ها نادیده گرفته می شود، تدبیرهای هارون در راستای هماهنگی امین و مأمون در سیطره بر سرزمین های اسلامی چندان دوام نیافت و برادری آنان به دشمنی کشیده شد.(3)

حکومت را به راحتی از دست بدهد. از این رو، درصدد رویارویی بر آمد و نتیجه آن چیزی جز لشکرکشی نبود. سپاهی از خراسان و لشکری از بغداد راهی «ری» شدند، که در این نبرد، لشکر امین ناباورانه شکست را پذیرا شد.(1)

در هجوم دیگری، طرفداران مأمون راهی بغداد شده، صحنه دشواری را برای امین و دستگاه حکومت او فراهم ساختند که برای آنان هیچ گونه راه گریزی نبود. امین از طاهر، فرمانده سپاه مأمون خواست تا با فرستادن نامه ای از مأمون برای او امان بخواهد. امین گفت:

اگر برادرم مرا مورد عنایت و بخشش قرارداد، شایسته است، زیرا او اهل تفضّل است و اگر مرا کشت، ننگ نخواهد بود، زیرا جوانمردی، جوانمردی را شکسته و شمشیری، شمشیری را بریده است. البته چنانچه درندگان مرا پاره پاره کنند، نزد من گواراتر است از آن که سگی مرا نجات دهد.(2)

نظامی مأمون نمی توانست پشتوانه لازم را دارا باشد. از این رو، هنگامی که سر بریده امین را نزد مأمون آوردند، فضل بن سهل که نقشی اساسی در زمینه سازی و هدایت نبرد خونین بغداد داشت، گفت:

شمشیرها و زبان های مردم بر ضّد ما به کار افتاد.(1)

مأمون چون این سخن را شنید، گفت:

دیگر کار از کار، گذشته است ، برای نجات از این باتلاق و پوزش از آن، چاره ای بیندیش.(2)

از این رو، هنگامی که نامه زبیده(3)، به دست مأمون رسید، وی گفت:

من همان سخن را می گویم که علی بن ابی طالب در مورد قتل عثمان گفت که: سوگند به خدا من او را نکشتم. من نیز سوگند می خورم که کشنده امین نیستم؛ نه گفته ام، نه به

این قتل راضی بوده و نه به انجام آن فرمان داده ام.(4)

در این باره معطوف داریم.

اما این کاربسنده نبود و مأمون پس از مشاوره با کسانی چون فضل بن سهل، به این نتیجه رسید که طرحی نو در فضای سیاسی جامعه در افکند و از احساسات مذهبی و علایق دینی مردم، بر ضّد مذهب و مردم استفاده کند. طرح جدید مأمون، اظهار ارادت به خاندان نبوت بود، در حالی که هرگز بدانان علاقه نداشت و معتقد بود خطّ مشی صحیح همان است که معاویه، آن را دنبال می کرد، آنچه خود می خواست انجام می داد، چه مردم بخواهند یا نخواهند.(1)

برخوردهای دوگانه وی، که در اسناد تاریخی به چشم می خورد، بر همین اساس استوار بوده است. همه خلفای اموی و عبّاسی و به ویژه مأمون، مدّعی رهبری جامعه اسلامی بوده، سیاست خود را گرفته شده از دیانت می نمایاندند،(2) و اطاعت بی چون و چرای مردم را از خود و حکومتشان خواستار بودند، زیرا خودشان را مصداق «اولوالامر» می دانستند که قرآن به اطاعت از آنان فرمان داده است.(3)

مسعودی می نویسد: مأمون همواره اظهار تشیّع می کرد و خود را شیعه می نمود.(1)

* ابن جوزی قصیده ای از مأمون آورده است که در آن می گوید:

اُلامُ عَلی حُبِّ الْوَصِیِّ اَبِی الْحَسَنِ

وَ ذلِکَ عِنْدی مِنْ عَجائبِ ذِی الزَّمَنِ

خَلیفَةُ خَیْرِ النّاسِ وَ الاَْوَّلُ الَّذی

اَعانَ رَسُولَ اللّه ِ فِی السِّرِّوَالْعَلَنِ(2)

من به خاطر دوستی جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام سرزنش می شوم، در حالی که سرزنش از شگفتی های روزگار است.

او جانشین بهترین مردم است و او نخستین شخصی است که پیامبر صلی الله علیه و آله را در نهان و آشکار، یاری کرده است.

در قصیده دیگری از مأمون آمده است:

لا تُقْبَلُ التَّوْبَةُ مِنْ تائبٍ

اِلاّ بِحُبِّ بنِ اَبی طالِبٍ

اَخُو رَسُولِ اللّه ِ حِلْفُ الْهُدی

وَ الاَْخُ فَوْقَ الْخُلِّ وَ الصّاحِبِ

اِنْ جُمِعا فیِ الْفَضْلِ یَوْمًا فَقَدْ

فاق اَخوُهُ رَغْبَةَ الرّاغِبِ

فَقَدِّمِ الهادِیَ فی فَضْلِهِ

تَسْلَمْ مِنَ اللاّئِم وَ الْعائِبِ

اِنْ مالَ ذوُ النّصْبِ اِلی جانبٍ

مِلْتُ مَعَ الشّیعیِّ فی جانِبٍ

اَکُونُ فی آلِ نَبِیِّ الْهُدی

خَیْرِ نَبِیٍ مِنْ بَنی غالِبٍ

حُبُّهُم فَرْضٌ نُؤدّی بِهِ

کَمِثْلِ حَجٍّ لازِمٍ واجِبٍ(3)

توبه هیچ تائبی پذیرفته نیست، مگر به خاطر محبت فرزند ابی طالب (علی علیه السلام) برادر رسول خدا و هم پیمان او در هدایتگری، و این در حالی است که برادر، برتر از دوست و همراه است.

اگر روزی هم برادر و دوست، در فضیلت مقایسه شوند، برادر تفوق یابد.

پس آن شخصیّت هدایتگر را در فضیلت مقدّم دار، تا از ملامتگران و عیبجویان در امان مانی.

اگر ناصبیان و دشنام دهندگان به علی علیه السلام به جانبی تمایل یابند، من همراه با شیعیان

ص: 50

به جانب دیگر متمایل خواهم بود.

در زمره آلِ پیامبر خواهم بود، او که بهترین پیامبر از فرزندان «غالب» است.

محبّت آنان واجب است، به آن وفادار خواهیم بود، چونان حج که لازم و واجب می باشد.

در تاریخ، قصیده های بسیاری از این دست، به نام او ثبت است. وی ضمن قصیده ای، درباره متصدّیان خلافت، پس از پیامبر گفته است:

بِاَیَّةِ خُطَّةٍ وَ بِاَیِّ مَعْنی

تُفَضِّلُ مُلْحِدَیْنَ عَلی عَلِیٍّ

عَلِیٌّ اَعْظَمُ الثَّقَلَیْنِ حَقّاً

وَ اَفْضَلُهُمْ سِوی حَقِّ النَّبِیِّ(1)

بر چه مبنا و منطقی باید آن دو مُلحد برتر از علی علیه السلام به شمار آیند.

علی علیه السلام به راستی که از میان دویادگار گران بهای پیامبر صلی الله علیه و آله بزرگ ترین است و جز بر پیامبر صلی الله علیه و آله بر همه ایشان برتری دارد.

مأمون به دلیل سخنانی چند، از این قبیل، مورد طعن بعضی مورّخان و عالمان اهل سنّت، قرار گرفته است و از این گونه اظهارات او به عنوان گناه بزرگ و نابخشودنی، یاد کرده اند.(2)

* برتری او در میدان جهاد با مشرکان.

*

برتری او در شناخت قرآن و احکام الهی.

*

دارا بودن ولایت مطلقه الهیّه که در غدیر به او اعطا گردید.

*

باز بودن درِ خانه علی علیه السلام به مسجد پیامبر، در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمان بستن

همه درها را داده بود.

*

فتح خیبر.

*

یکّه تاز بودن در جنگ احزاب، و نیز قتل عمروبن عبدود.

*

بستن عقد اخوّت و برادری پیامبر صلی الله علیه و آله با وی.

*

ازدواج با فاطمه علیهاالسلام دخت گرامی پیامبر صلی الله علیه و آله

*

نزول آیاتی از قرآن(1)، در شأن او و خانواده اش.

*

حضور او همراه پیامبر صلی الله علیه و آله در رخدادهایی چون مباهله و ... .

علاوه بر آنچه گذشت، نوع برخورد مأمون با علویان و بازگرداندن فدک به فرزندان فاطمه علیهاالسلام و تفویض ولایت عهدی به امام رضا علیه السلام، و حمایت ظاهری وی از اهل بیت به طوری که در عصر دیگر زمامداران اموی و عباّسی، سابقه نداشت، داستان تشیّع مأمون را در ذهن برخی مطرح کرده است.

گواه قرارداد. ابوبکر نپذیرفت و بدین صورت، فرزندان زهرا علیهاالسلام از حق مسلّم خود محروم شدند و دیگران از منافع آن بهره بردند. اکنون ما برای مطالبه حق خود، نزد تو آمده ایم.

مأمون دستور داد تا نشستی با حضور فقیهان تشکیل شود. وی پس از اثبات حقّانیت فرزندان فاطمه، سندی نوشت و فدک را به این خاندان بازگرداند. مأمون سند را به «محمّدبن یحیی بن حسین بن زیدبن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب» و «محمّدبن عبداللّه بن حسن بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب» تسلیم کرد.(1)

ابن ابی الحدید معتزلی، شارح نهج البلاغه نیز داستان بازگرداندن فدک را با نقل دیگری بیان می کند، و بازگشت آن را به خاندان رسالت از ابتکارهای مأمون می داند. او می افزاید: وقتی مأمون دستور داد تا سند آن را برای اولاد فاطمه علیهاالسلام بنویسند، دعبل خزاعی برخاست و قصیده معروف خود را خواند که با بیت زیر آغاز می شود:

اَصْبَحَ وَجْهُ الزَّمانِ قَدْ ضَحِکا

بِرَدِّ مأمون هاشِمٍ فَدَکا(2)

چهره زمان خندان شد، آن گاه که مأمون فدک را به بنی هاشم باز گرداند.

غلبه به حکومت رسیده ام و موسی بن جعفر علیه السلام به راستی امام و پیشوای مردم است. سوگند به خدا، ای فرزندم که او از من و از همه مردم و خلق خدا سزاوارتر است که جانشین پیامبر باشد.(1)

پس این تنها مأمون نیست که در مدح علی علیه السلام و خاندانش شعر سروده است،

بلکه افرادی چون امام شافعی و دیگران نیز ستایشگر علی علیه السلام بوده اند، در حالی که هیچ یک از آنان شیعه، شناخته نشده اند.

برخی تاریخ نگاران، هرگاه دیده اند که مأمون، فردی از علویان را مورد عفو قرارداده است، این اقدام مأمون را نشان شیعه بودن وی دانسته اند. ولی این که تعدادی از علویان به دستور مأمون به قتل رسیده اند(2) را نادیده انگاشته اند.

عبداللّه بن موسی که یکی از علویان مشهور عصر مأمون است و همواره با وی در حال مبارزه بوده است، از مکان مخفی خود، نامه تندی به مأمون دارد و در قسمتی از آن می نویسد: در این اندیشه بودم که کدام یک از دشمنان زیانش برای اسلام زیادتر است تا به جنگ او بروم. چون دقیق نگریستم، تو را چنین یافتم، زیرا کفار دشمنان شناخته شده اسلام بوده، مسلمانان با آنان می جنگند، ولی تو به اسلام تظاهر می نمایی و همین سبب شده است تا مردم از جنگ با تو منصرف گردند، در حالی که تو در باطن تیشه به دست گرفته ای و ریشه های اسلام را یک یک قطع می کنی... و بدین ترتیب، زیان تو برای اسلام از هر دشمن خطرناکی، سخت تر و مؤرتر است.(3)

در مورد بازگرداندن فدک نیز باید گفت که این اقدام اختصاص به مأمون نداشته است، بلکه قبل از او، دیگرانی نیز فدک را به آل علی علیه السلام و فرزندان فاطمه علیهاالسلام

بازگردانده اند که قطعاً شیعه به شمار نمی آمده اند. پس از آن که فدک از فاطمه علیهاالسلام گرفته شد، در ردیف اموال عمومی قرار گرفت و مصرف عواید آن تا زمان معاویه تقریباً یکنواخت بود. معاویه تصمیم جدیدی گرفت بدین صورت که یک سوم

ص: 54

منافع آن را به «مروان بن حکم» و دو قسمت دیگر را به عمروبن عثمان می داد، تا آن که پس از شهادت امام مجتبی علیه السلام تمام آن را در اختیار مروان گذاشت.

مروان آن را به فرزندش عبدالعزیز و او به فرزند خود، عمربن عبدالعزیز بخشید. عمر بن عبدالعزیز چون به خلافت رسید برای نخستین بار آن را به فرزندان فاطمه علیهاالسلام باز پس داد. بعد از مدتی با روی کار آمدن یزیدبن عاتکه (م 105 ه .ق.) بار دیگر فدک از تصرف فرزندان فاطمه علیهاالسلام خارج شد و در طول دوران حکومت امویان در اختیار آنان قرار داشت.

با انقراض دولت امویان و روی کار آمدن عباسیان در سال 132 ه .ق. اولین خلیفه عباسی (ابوالعباس سفاح) بار دیگر فدک به فرزندان فاطمه علیهاالسلام بازگشت، ولی منصور (م 158 ه .ق.) آن را باز پس گرفت.

مهدی عباسی (م 169 ه .ق.) بار دیگر آن را به فرزندان فاطمه علیهاالسلام برگردانید. سال بعد، آن را موسی بن مهدی (م 170 ه .ق.) گرفت و تاعصر مأمون این گونه ماند.(1)

دکتر رفاعی می نویسد: چه بسا رجال سیاسی، برای جلب توجه عامّه و پیشبرد هدف های سیاسی و حکومتی خود، به دینی گرایش پیدا می کنند، ولی بعد از رسیدن به مقاصد خود، دین را به دینداران وا می گذارند.(2)

وی آن گاه می نویسد: ممکن است مأمون از همین روش استفاده کرده باشد و این نظریه در مذهب مأمون قابل تأیید است.(3)

از پیروان مذهب معتزله بودند، پیوسته است و آنان وی را اغفال نمودند. از افرادی که در این جریان تأثیر مهمّی داشته است، بشربن غیاث مریسی است.(1)

البته ابن کثیر، چنان که گذشت از یک سو به مأمون نسبت تشیّع داده و از سوی دیگر، او را معتزلی معرّفی کرده است! او می گوید: مأمون هم مذهب تشیّع و هم روش اعتزال داشته است و اما از مذهب صحیح سنّت بهره ای نداشته است.(2)

پذیرفتن چنین امری دشوار است که شخصی هم شیعه باشد و هم به مسلک اعتزال، گرایش داشته باشد، زیرا میان مکتب شیعی و مسلک معتزلی، تفاوتهای اصولی وجود دارد.

تأیید می کند.

همانا ابوالحسن علی علیه السلام، پس از پیامبر که هادی مردم است، برتر از همه است. و به درستی که اعمال ما برای خود ماست و قرآن، حادث و آفریده است.

در برابر این قصیده، یکی از شاعران اهل سنّت چنین سروده است:

یا اَیُّهَا النّاس لا قَوْلٌ وَ لا عَمَلٌ

لِمَنْ یَقُولُ کَلامُ اللّه ِ مَخْلُوقٌ

ما قالَ ذاکَ اَبُوبَکر وَ لا عُمَرٌ

وَ لاَ النَّبِیُّ وَ لَمْ یَذْکُرْهُ صِدِّیقٌ

وَلَمْ یَقُلْ ذاکَ اِلاّ کُلُّ مُبْتَدِعٍ

عَلَی الرَّسُولِ وَ عِنْدَاللّه ِ زِنْدیقٌ

بِشْرُ اَرادَ بِهِ اِمْحاقَ دینِهِمْ

لاَِنَّ دینَهُمْ وَاللّه ِ مَمْحوقٌ

یاقَوْمِ اَصْبَحَ عَقْلٌ مِنْ خَلیفَتِکُم

مُقَیَّدا وَ هُوَ فیِ الاَْغْلالِ مَوْثوقٌ(1)

ای مردم، آن کس که کلام خدا را مخلوق داند، نامه عملش از گفتار و کردار تهی است و هیچ ندارد. این سخن (مخلوق بودن قرآن) را نه ابوبکر، نه عمر، نه پیامبر صلی الله علیه و آله و نه هیچ راستگویی نگفته است. این رأی، سخن بدعتگذاران بر خدا و پیامبر است که اینان نزد خدا زندیق اند. بِشر خواسته است، با گفتارش دین آنان را از میان ببرد، زیرا

دین آنان به خدا سوگند، از بین رفتنی است. ای مردم، اندیشه خلیفه با زنجیرهای محکمی بسته شده و در بند است.

اگر چه مهم ترین گواه معتزلی بودن مأمون، همان نظریه خلق قرآن است که در عهد مأمون گسترش یافت، ولی نکته دیگری نیز در تأیید معتزلی بودن او قابل توجّه است، و آن این که معتزلیان، علی علیه السلام را سزاوارتر از دیگران به حکومت می دانستند و مأمون نیز از آن جهت که به اعتزال گرایش داشت، در اشعارش از حضرت علی علیه السلام ستایش می کرد و نه از آن جهت که شیعه بود! مأمون در یکی از سخنانش می گوید:

بسیاری مردم از آن جهت که ما برتری علی علیه السلام را بر سایر صحابه، عنوان نموده ایم، بر ما خرده می گیرند و چنین پنداشته اند که برتر دانستن علی علیه السلام بر دیگر خلفا به معنای کوچک شمردن دیگران است؛ در حالی که هرگز چنین نیست. سوگند به خدا، اجازه نخواهم داد، کسی حتّی از حجّاج بن یوسف عیب جویی کند و او را مورد لعن و طعن قرار دهد، تا چه رسد به سلف طیّب.(2)

ص: 57

دستگاه خلافت هارونی، مصلحت را در این دید که شیوه گذشته خود را تغییر دهد، چه این که سیاست گذشته و روش سختی که نسبت به هفتمین امام علیه السلام، اتخاذ کرده بود، دیگر به صلاح حکومت نبود و بیش از گذشته، موجودیّت عباسیان را با خطر رو به رو می کرد. قیام ها رو به فزونی گذاشته و توجّه مردم در سرزمین های مختلف به خاندان پیامبر بیشتر شده بود و شرایط عمومی به زیان نظام حاکم رقم می خورد.

صفوان بن یحیی بن خالد، که از عناصر دارای نفوذِ دربارِ هارونی به شمار می رفت و مشاور سیاسی او بود، روزی به هارون گفت: این علی بن موسی که بر جای پدر تکیه زده است، امامت را از آنِ خود می داند. هارون گفت: آنچه درباره پدرش موسی مرتکب شدیم، ما را کفایت است. آیا می خواهی تمام آنان را بکُشم؟(1)

گروهی از واقفی مذهبان(2)،

نزد امام رضا علیه السلام آمدند. از آن میان، علی بن حمزه گفت: ما را از حال پدرت آگاه ساز. حضرت فرمود: پدرم از دنیا رحلت کرده است. علی بن حمزه گفت: پس امامت رابه چه شخصی سپرد؟ امام پاسخ داد: به من. علی بن حمزه گفت: آیا از جانب هارون و طرفدارانش احساس خطر نمی کنی! امام فرمود: هرگز، و برای آن که اطمینان پیدا کنی که از ناحیه هارون نگرانی ندارم، من همان سخنی را می گویم که رسول خدا با شنیدن تهدید ابوجهل فرمود: وی هرگز موفق نخواهد شد گزندی به من برساند.(3)

مسعودی نقل می کند: ابوجهل نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمده و گفت: آیا تو از سوی خدا فرستاده شده ای؟ حضرت فرمود: آری. ابوجهل گفت: آیا از من نمی ترسی؟

حضرت فرمود: اگر از سوی تو آسیبی به من برسد، من پیامبر نخواهم بود.

امام رضا علیه السلام نیز در پاسخ علی بن حمزه فرمود: من نیز می گویم اگر از سوی

ص: 60

هارون به من گزندی برسد، من امام نخواهم بود.(1)

دوران خلافت هارون در سال 193 ه .ق. پایان یافت. زمامداری به «امین» واگذار شد و چهار سال و اندی بیش نگذشت که آن هم به کشمکش دو برادر، یعنی امین و مأمون انجامید. در این مدت، اوضاع به حدّ کافی آشفته بود. در نتیجه، فرصتی پدید نیامد، تا دستگاه خلافت خود را با امام و آل علی علیه السلام درگیر کند. امین در جنگ با سپاه مأمون کشته شد. عهد مأمون، فرا رسید. مأمون بیش از همه به خلافت می اندیشید. او اولین مانع را که وجود برادرش بود، از میان برداشت و اکنون باید با تمام توان، موانع و مشکلات حکومت خود و حاکمیت عباسیان را یکی پس از دیگری برطرف سازد.

مأمون برای این منظور مانند دیگر زمامداران عباسی عمل نکرد و با مخالفانش به رویارویی آشکار نپرداخت.

اگر منصور، دست به کشتار فرزندان فاطمه علیهاالسلام زد و از سرهای قربانیان علوی موزه ای فراهم آورد.(2) معتقد بود که: ما در میان مردمی به سر می بریم که دیروزِ ما را به یاد دارند و می دانند ما در گذشته رعیّتی بیش نبوده ایم و اکنون زمامداری را به دست آورده ایم. اینک جز با به کار گرفتن مجازات ها نخواهیم توانست هیبت خود را برای ایشان به نمایش گذاریم.(3)

و هم او (منصور) بود که ویران کردن مرقد امام حسین علیه السلام را بدعت نهاد(4) و علویان را در سینه دیوار به میخ می کشید(5)....

و اگر مهدی، هادی و رشید نیز یکی پس از دیگری همان سیاست را با ابزار مختلف تداوم بخشیدند، چنان که به گفته خوارزمی، رشید درخت نبوّت را از شاخ و برگ برهنه کرد و نهالِ امامت را از بُن برآورد(6) و سوگند یاد کرده بود که: فرزندان

ص: 61

ابوطالب را تحمّل نخواهم کرد. آن ها و پیروانشان را خواهم کشت.(1)

اما، مأمون روشی جز دیگر خلفای عبّاسی را برگزید. او حلّ همه مشکلات و رفع موانع موجود را در اقدامی دیگر می دانست که برای انجام این مهم، لازم بود امام رضا علیه السلام را از مدینه به مرو فرا خواند و آن گاه تصمیم های از پیش تعیین شده را به مرحله اجرا گذارد.

بنابراین، سفر امام علیه السلام که بخش مهمی از زندگانی امام رضا علیه السلام را تشکیل می دهد، سفری به میل امام نبود، چه این که پس از انجام این هجرت و با گذشت زمان، پرده از روی بسیاری حقایق برداشته شد و هدف های مأمون از این فراخوانی روشن گردید.

ص: 62

مدینه، بر امام علیه السلام وارد شدند و هدف مأموریت خود را که عبارت بود از اعزام امام به خراسان، اعلام داشتند(1) و گفتند: مأمون، ما را فرمان داده و مأمور ساخته است، تا تو را به خراسان ببریم.

امام علی بن موسی علیه السلام ، شیوه خلفا را می شناخت و زندان های طولانی پدر را با همه تلخی ها و رنج هایش به خاطر داشت و می دانست که به هر حال، مأمون که برادر می کشد، از این احضار، هدف مبارکی را دنبال نمی کند. به این دلیل، شیوه آماده شدن امام برای سفر به گونه ای بود که ناخشنودی امام را می رساند؛ چنان که در برخی روایت ها آمده است که امام به بعضی از نزدیکان خود، از مرگ خود در این سفر خبر داد. و در وداع با مرقد رسول خدا صلی الله علیه و آله با صدای بلند گریست و نشان داد که از این سفر شادمان نیست.(2)

گشت.(1)

گواه دیگر بر کراهت و ناخرسندی امام از این سفر، مسیر تعیین شده از سوی دستگاه خلافت است، به گونه ای که از برخی مناطق مخفیانه عبور داده می شد(2) و نیز از ورود و عبور حضرت به کوفه و قم، جلوگیری به عمل آمد،(3) در صورتی که اگر امام خود به این سفر راغب بود و مسیر را با امید و اشتیاق می پیمود، دلیلی نداشت که مأمون نگران باشد و مسیر آن حضرت را از این شهرها دور بدارد!

از برخی نقل ها و منابع تاریخی استفاده می شود که در این سفر، امام تنها نبوده است و گروهی از علویان نیز از مدینه به خراسان احضار شده بودند. «وَ کانَ الْمأمون

اَنْفَذَ الِی جَماعَةٍ مِنْ آلِ ابی طالِبٍ فَحَمَلَهُمْ الیْهِ من الْمَدینةِ وَ فیهم الرِّضا عَلِیُّ بنُ مُوسی علیهماالسلام.»(4) یعنی: مأمون گروهی از علویان را - توسط مأموران خود - از مدینه احضار کرد که آن ها را نزد مأمون بردند و علی بن موسی الرضا علیه السلام نیز در میان آنان بود.

در اعلام الوری نیز همین مضمون آمده است: «وَ کانَ الْمأمون قَدْ اَنْفَذَ الِی جَماعَةٍ مِنْ الطالِبِیَّة فَحَمَلَهُمْ مِنَ الْمَدینَةِ وَ فیهِم الرِّضا.»(5) یعنی: مأمون مأموران خود را فرستاد تا گروهی از علویان را از مدینه بسوی او بردند و در میان ایشان رضا علیه السلام بود.

ابتدا به مکه رفته باشد و از آن جا به طرف بصره عزیمت کرده باشد.(1)

خط سیر امام از مدینه به خراسان، به گونه ای از پیش طراحی شده بود که از هرگونه واکنش احتمالی شیعیان و علویان به دور باشد. بر این اساس، کاروان امام به دستور مأمون، بدون این که وارد کوفه شود، با فاصله از کنار آن عبور کرد.(2)

نقل های دیگری نیز وجود دارد و به طور طبیعی حضرت در میان راه با منازل و شهرهای کوچک تری نیز برخورد داشته و از آن ها عبور کرده است که در گمانه زنی های یاد شده شهرهای مهم نام برده شده است و کمتر نامی از قُری و محله های کوچک است.

این نقل را از راهنما و ساربان کاروان امام، یاد کرده اند: هنگامی که در همراهی امام به قریه خود (کَرَند یا کرمند اصفهان) رسیدیم، از حضرت خواستم تا حدیثی به خط خویش (به عنوان یادبود) به من مرحمت کند. امام این حدیث را به ارمغان داد: «کُنْ مُحِبًّا لاِلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ انْ کُنْتَ فاسِقاً و مُحِبّاً لِمُحِبّیهِمْ وَ انْ کانُوا فاسقینَ.»(1) یعنی: دوستدارآل محمّد و خاندان پیامبر باش، اگر چه فاسق باشی و دوست بدار دوستداران آنان را هر چند فاسق باشند.

آری، حضرت در گذر از شهرها و یا روستاها گاه آثاری نیز از خود بر جای گذارده اند؛ چه آثار گفتاری مثل حدیث بالا و چه آثاری از بناهایی که کلنگ آن به وسیله امام زده می شده است.

را - که خودش نیز از همان مسیر سفر کرده است - ضمن نقشه ای که ضمیمه سفرنامه اوست، چنین می نویسد: این مسیر از بصره آغاز و بعد از گذر از «شاطی عمّان»، «اُبُلَّه»، «عبادان»، «مهروبان»، «ارّجان»، «اصفهان»، «کوه مسکیان»، «نایین»، «ده گرمه»، «رباط زبیده»، «چهارده طبس» به نیشابور منتهی می شود.(1)

مهبط اسرار ربّ العالمین ولی اللّه، صفیّ اللّه، فِلذة کبد رسول اللّه، غوث الامّة و کشف الغمة ... سلطان المقرّبین یوم الحشر و الجزاء الامام ابوالحسن علی بن موسی الرضا صلوات اللّه و سلامه علی رسول اللّه وعلی الائمة المعصومین و اَتباعهم اجمعین الی یوم الدین، به مقتضای قضای ازل و حکم مبرم قدیم لم یزل به صوب خراسان عزیمت نمودند و آن به سال دویست از هجرت بود که شهر نیشابور به مقدم حضرت ایشان، روضات جنان شد و چون سطوات شعشعه اشعه آن نور، بر قطر نیشابور میان سکّان شهر مشهور شد، قطب الانام، کهف العلماء، برهان المجتهدین، این محب محبوب حقیقی نه مجازی، شیخ ابویعقوب راهویه مروزی(1)، شیخ شهر و مقدّم ارباب کشف و ولایت بود، به تأیید توفیق غیبیه، تا قریه مؤدیه با چند هزار رفیق صدیق در پی پیشواز رفتند. نقل است که: حضرت سلطان صلوات اللّه علیه در محفّه ای(2) بر ناقه غضباء خود سوار بودند.»(3)

امام رضا علیه السلام در میان استقبال با شکوه و بی نظیر مردم وارد نیشابور شدند و در ناحیه ای به نام بلاش آباد(4) یا پلاس آباد(5) منزل گزیدند.(6) حضرت چند روزی در نیشابور ماندند و در یکی از روزها به زیارت آرامگاه امامزاده محمّد محروق که از نوادگان امام سجاد علیه السلام(7) است، رفته اند.

حاکم نیشابوری می نویسد: حضرت رضا علیه السلام فرمودند: یکی از خاندان ما این جا مدفون است، به زیارت ایشان می رویم و آن گاه حضرت به روضه سلطان محمّد محروق در «تلاجرد» تشریف بردند و آن روضه مقدّسه را زیارت کردند.(8)

ص: 69

از تواتر آن نمی کاهد.

شیخ صدوق رحمه الله در کتاب عیون اخبار الرضا بابی را به این حدیث اختصاص داده است(1) آن گاه چهار حدیث را که از نظر مضمون یکی هستند و تنها طریق سندی آن ها مختلف است و تفاوت های اندکی در متنشان دیده می شود، نقل کرده است:

محمّدبن جعفر اسدی، محمّدبن حسین صوفی (صومی)، یوسف بن عقیل، اسحق بن راهویه، عن الرضا علیه السلام عن آبائه عن رسول اللّه صلی الله علیه و آلهقال: سمعت اللّه عزّوجلّ یقول: «لا اِلهَ اِلاّ اللّه حِصْنی، فَمَنْ دَخَلَ حِصْنی اَمِنَ من عَذابی.

قالَ فَلَمّا مَرَّتِ الرّاحِلة نادانا بِشُرُوطِها وَ اَنَامِنْ شُرُوطِها.»(1) یعنی: کلمه توحید «لا اله الاّ اللّه» دژ من است. هر کس در آن داخل شود، از عذاب من ایمن خواهد بود. پس آن گاه که مرکب حرکت کرد، حضرت ندا در دادند و به ما فرمودند: با شرایط آن و من از شرط های آن هستم.

امام در میان مردمی سخن می گوید که یاد اهل بیت علیهم السلام را دورا دور شنیده اند و چه بسا در لابه لای آنچه شنیده اند، گاه نشانه ای از غلوّ و افراط و زمانی آثاری از

کوتاهی و تفریط در حق اهل بیت علیهم السلام وجود داشته است.

اکنون در این فرصت استثنایی، امام می بایست در کوتاه ترین عبارت، بزرگ ترین رسالت را ایفا کند و چهره مکتب اهل بیت علیهم السلام را از هرگونه افراط و تفریط بزداید. از این رو نخست به توحید و اهمیّت و اصالت آن می پردازد تا اندیشه غالیان را در هم ریزد و سپس به رهبری حق و مسئله ولایت اهل بیت علیهم السلام اشاره می کند تا سست اندیشان و برگشتگان از ولایت را هشدار دهد.

سرانجام، امام طی برنامه ای از قبل طرّاحی شده، به سوی مأمون جلب شده است و این امام است که به ظاهر با تجلیل سفر می کند و این مردم هستند که ممکن است گمان کنند امام به دیدار خلیفه می رود و منزلتی را نزد خلیفه می جوید، و امام می داند که این پندار مردم با برنامه های آینده مأمون و پیشنهاد و تحمیل ولایت عهدی تقویت خواهد شد! پس باید کاری کند که اساس این پندار فرو ریزد، این است که ضمن تذکّر به توحید، جایگاه خود را به عنوان امام حق، شرط توحید می شمارد، تا مردم بدانند علی بن موسی، حقّ رهبری و امامت را از آنِ خود می داند و مأمون را غاصب خلافت می شناسد و کسی چون او، مأمون را کسی نمی داند که به سویش برود و به ولایت عهدی او دل خوش دارد!

چگونه به این مکان انتقال یافته است. بعضی بر این باورند که اثر قدم مبارک امام است، ولی احتمال می رود که به عنوان یادواره سفر امام؛ آن سنگ را تراشیده باشند.(1)

ملاقات امام و رفت و آمد مردم رخ داده باشد، امّا نه به صورت زندانی شدن، بلکه باکنترل ملاقات ها و جلوگیری از ارتباط مردم با امام، زیرا دستگاه بدین وسیله خواسته است تا آنچه در نیشابور رخ داد و علاقه مردم به امام و شکوه اهل بیت علیهم السلام را به نمایش گذاشت، در سرخس تکرار نشود. این محدودیت به اندازه ای بوده که راوی آن را با عنوان «حبس شدن» یاد کرده است.

برخوردار شد تا آن جا که ابن حوقل می نویسد: مرو در آن زمان، مرکز خلافت و خراسان، دار الاماره و پادگان نظامی و مرکز قشون اسلام بوده است... و دولت بنی عباس نیز از این منطقه ظهور یافته بود.(1)

از جمله رخدادهای مهم این شهر، ورود امام علی بن موسی علیه السلام در نیمه اول سال 201 ه . ق. بوده است.(2)

هنگام ورود امام به مرو، شیفتگان پیامبر و خاندان پاک او با شور و احساساتی وصف ناپذیر مقدم وی را که دارای نشان و یادی از پیامبر بود، گرامی داشتند. مرو تا آن روز چنان شادی و هیجانی را به خود ندیده بود. عبور مرکب حضرت رضا علیه السلام از میان انبوه جمعیت که تا خارج شهر به استقبال آمده بودند، شکوهی فراوان و منظره ای شگفت پدید آورده بود. امام پس از طی مسیر و عبور از میان صفوف درهم فشرده مردم در منزلی که نزدیک قصر حکومتی، از پیش آماده شده بود، استقرار یافت.(3)

چند روزی گذشت. عبداللّه مأمون، خود را میزبانی مخلص نشان می داد و همواره نزد امام می آمد و با احترامی خاص از آن حضرت تجلیل می کرد. مردم نیز گروه گروه خدمت امام می آمدند و با آن گرامی دیدار داشتند و به تدریج می رفت تا مأمون از شرایط طراحی شده خود، نتیجه ای را که می خواست، به دست آورد.

نگران برخورد مأمون با علی بن موسی علیه السلام بودند. امّا حضور امام در مرو و پذیرایی مأمون از امام و اجازه یافتن مردم برای ملاقات آن حضرت، غیرمنتظره می نمود و ذهن های حسّاس را به کنجکاوی بیشتر وامی داشت!

سرانجام مأمون در یکی از ملاقات هایش با امام، نخستین گام خود را به سوی هدف برداشت و سخنی گفت که برای بسیاری از آنان که شنیدند، حیرت انگیز بود. او گفت: ای فرزند رسول خدا! نزد شما آمده ام تا از شما بخواهم حکومت و خلافت را پذیرا شوید و زمامداری امّت اسلامی را بر عهده گیرید.(1)

امام از پذیرفتن آن خودداری کرد. این درخواست خلیفه، چند نوبت دیگر نیز انجام شد، ولی نتیجه ای در بر نداشت. مأمون برای آن که اقدامی سنجیده صورت دهد، از دو شخصیّت برجسته سیاسی، یعنی «فضل» و «حسن» فرزندان سهل دعوت کرد و موضوع را با آنان در میان گذاشت. آنان ابتدا پیامدهای چنین اقدامی را ناخوشایند دانستند و خلیفه را از انجام آن برحذر داشتند، ولی مأمون با جدیّت و قاطعیت بسیار گفت: من با خدا عهد کرده ام این مقام را به بهترین فرد از خاندان ابی طالب بدهم و چون در بین مسلمانان کسی را برتر از علی بن موسی نیافتم، تصمیم گرفتم رهبری مسلمانان را به او واگذارم.(2)

تاریخ جهان، «نرون» الگوی چنین حاکمیتی شناخته شده است و در تاریخ اسلام، کسانی چون یزید، حجاج بن یوسف ثقفی، منصور دوانیقی و... نمونه بارز حاکمیّتی خونریز و بی رحم به شمار آمده اند.

ب - فرمانروایانی که با داشتن هدف های قدرت طلبانه و جاه طلبی های فرعونی، برای دست یابی به آن ها، تزویر را به جای زور به کار گرفته و دسیسه و دام را بر کشتار و شکنجه ترجیح می داده اند! البته نه بدان سبب که از نظر انسانی، کشتار و استبداد را عملی نادرست می دانسته اند، بلکه بدان جهت که معتقد بوده اند راه های پنهانی و دسیسه های سیاسی معمولاً کارسازتر و دارای دستاوردهای بیشتر و پایدارتر است؛ هر چند دیرتر به نتیجه برسد و امکانات بیشتری بطلبد. به همین جهت، هرگاه راه تزویر و سیاست بازی را ناهموار ببینند، از هر اقدامی فرو گذار نخواهند کرد و هیچ اصلی از اصول اخلاقی و انسانی را محترم نخواهند شمرد.

تاریخ جهان و تاریخ اسلام، هر دو نوع حاکمیّت و حکومت را تجربه کرده است و اگر تنها تاریخ جوامع اسلامی را در نظر بگیریم، اقرار خواهیم کرد که فرمانروایان و

سیاستگران گروه دوم، در دست یابی به هدف های خود، کامرواتر بوده اند و توانسته اند روزگار بیشتری را بر اریکه قدرت تکیه زنند و قرن ها چهره خویش را از مردم پنهان دارند و یا برای همیشه هوادارانی در میان ملّت ها به دست آورند! در میان خلفای بنی امیّه، برنامه ها و سیاست های معاویه را از این دست باید شمرد، چرا این که او بیش از هر چیز دیگر به تطمیع نیروهای مخالف می اندیشید و استمرار حکومت خود را وامدار تزویرهای سیاسی عناصری چون عمرو عاص بود؛ چنان که با بر نیزه کردن قرآن ها، توانست جلوِ شکست قطعی سپاه او را سدّ کند و علاوه بر این، میان سپاهیان حضرت علی علیه السلام دودستگی به وجود آورد و بخشی از آنان را در مقابل آن حضرت قرار دهد.

این در حالی است که یزید - فرزند معاویه - با عدم برخورداری از تزویرهای سیاسی پدر و با به کارگیری سیاست قتل و غارت، چنان رسوایی و ننگی به بار آورد

ص: 80

که متعصّب ترین تاریخ نگاران نتوانستند لکه های رسوایی حکومت او را کم رنگ کنند.

در میان خلفای عبّاسی نیز، هر دو نوع حکومت به چشم می خورد. برخی بیشتر نقش جلاّدان را ایفا کرده و بعضی با چهره ای گشاده و طرح هایی دوراندیشانه به اهداف خود نزدیک شده اند.

نمونه برای هر یک از این روش های حکومتی، بسیار است، امّا موضوع طرح واگذاری حکومت یا ولایت عهدی را باید در رأس همه آن ها دانست. اگر کسی ادّعا کند که طرح واگذاری حکومت و یا ولایت عهدی از سوی مأمون، تزویرگرانه ترین اقدام سیاسی و حسابگرانه ترین حرکت حیله گرانه در تاریخ خلفای اموی و عباسی بوده است، شایان تأمّل می باشد و مجال پذیرش دارد! چرا که می توان با دلایل فراوان اثبات کرد که مأمون هرگز در نظر نداشت دست از حکومت بردارد و قدرت و ریاست را ترک کند. بنابراین، پیشنهاد واگذاری حکومت، حکایت از برنامه ای کاملاً حساب شده دارد؛ برنامه ای که هیچ کس پیش از مأمون، آن را به کار نبسته بود.

برادرش را زنده دستگیر کنند.

اگر مأمون، حکومت خود را الهی نمی دانست - چنان که نمی دانست و به همین دلیل می گفت: حکومت را باید به بهترین فرد از خاندان علی بسپارم! - پس چه انگیزه ای جز قدرت طلبی او را به کشتن برادر واداشت؟

آیا اسلام به او اجازه داده بود که برای حفظ آنچه حقّ او و مال او نیست، حتّی به برادرش رحم نکند؟

این نکته به تنهایی می تواند سرّ نهفته مأمون را برملا کند و شخصیّت منفی اخلاقی و دینی او را بنمایاند.

مأمون، تاریخ را می دانست و خود شاهد بود که چگونه پدرش هارون، از حضور امام موسی بن جعفر علیه السلام در میان مسلمانان بیمناک بود و سال های پیاپی، آن پیشوای اهل دیانت را در زندان های نمور و بی نور، آزار و شکنجه کرده و در پایان، به شهادت رسانده بود. اکنون نوبت خود او بود که مشکلش را با علی بن موسی علیه السلام حل کند، امّا این را شنیده و دیده بود که شیوه های یزیدی و هارونی چندان هم بی تنش برای حکومت ها نبوده و زندانی کردن امام یا به شهادت رساندن وی، همواره نهضت های پنهان یا پیدایی را به دنبال داشته است.

این همه سبب شد تا مأمون شگفت ترین شگرد سیاسی را به کار بندد و امام علی بن موسی علیه السلام را به مرکز حکومت فرا خواند و از او بخواهد تا حکومت را بر عهده گیرد!

آری ! این متن سخن مأمون به علی بن موسی علیه السلام است: ای فرزند پیامبر! من به فضل، زهد، پارسایی و عبادت تو آگاهم. از این رو، تو را به خلافت، سزاوارتر از خویش می بینم.(1)

مأمون در گفت وگویی دیگر، با کسانی که چه بسا راز کار او را نمی دانستند و می کوشیدند مأمون را به اصطلاح از واگذاری حکومت منع کنند، می گوید: من با خدا عهد کرده ام، این مقام را به بهترین فرد از خاندان ابی طالب واگذار کنم و چون در بین مسلمانان، کسی را برتر از علی بن موسی نیافتم، تصمیم گرفتم رهبری را به او واگذارم!(2)

این اظهارات مأمون، ممکن است برای برخی جدّی بنماید، ولی برای آنان که همه جوانب شخصیّتی مأمون و مواضع فکری و سیاسی و عملی او را بدانند، آمیخته با تعارض ها و تناقض هاست، زیرا مأمون، کسی نبود که رقیب حکومتش - برادرش - را بکشد تا حکومت را به آل علی واگذار کند!

علاوه بر این، اگر مأمون به راستی امام را برترین و شایسته ترین فرد می دانست،

ص: 84

چگونه به خود، اجازه داده بود تا با فرمان حکومتی و برخلاف خواست و نظر امام، آن حضرت را از مدینه تا مرو بکشاند؟ آیا معقول تر آن نبود که اگر بنای واگذاری حکومت دارد، خود به محضر امام شرفیاب می شود و در مدینه، حکومت را پیش کش کند؟

شیعه به خود، اجازه نمی دهد که به امام فرمان دهد و او را از مدینه به مرو جلب کند.

شیعه به خود، اجازه نمی دهد که با وجود امام معصوم، یک لحظه جایگاه آنان را غصب کند و خود را حاکم و صاحب ولایت و امیرالمؤمنین بخواند!

شیعه راستین، امام را به پذیرش امری مجبور نمی کند؛ هر چند حقّ امام باشد.

شیعه واقعی، برادر نمی کشد که خود حکومت کند و ... .

بنابر این، مأمون با همراه نداشتن بنی عباس، نمی توانست با عترت پیامبر صلی الله علیه و آله درگیر شود، زیرا در آن صورت می بایست خود را در دو جبهه، با نهضت ها و شمشیرها درگیر کند.

طرح واگذاری حکومت به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و یا ولایت عهدی علی بن

موسی علیه السلام آن چنان بی سابقه و شگفت آور بود که توانست برای مدّتی چند، بر ذهن هواداران اهل بیت علیهم السلام و همچنین بنی عباس، شوک وارد آورد و افکار را درگیر تجزیه و تحلیل این پدیده کند و از برنامه ریزی برای مقابله با مأمون باز دارد.

گویاترین تعبیر همین است که طرح واگذاری حکومت و ولایت عهدی، چونان گذرگاهی بود که مأمون می توانست با عبور از آن، خود را از دو جبهه که هم زمان او را

تهدید می کردند، ایمن دارد.

او با این طرح، نهضت های علویان را متوقّف می ساخت، زیرا با این پیشنهاد آنان را به ظاهر پذیرفته بود. در همین حال، ناراضیانِ بنی عباس را هم در حالت سرگردانی قرار می داد. توقّف نهضت های علوی در حکومت مأمون، حکایت از اقتداری داشت که سرخوردگان بنی عباس به خود جرأت نمی دادند به مقابله مسلّحانه با آن برخیزند، زیرا سکوت علویان، یعنی ثبات سیاسی؛ ثباتی که هیچ یک از خلفای اموی و عباسی تا آن زمان به آن دست نیافته بودند.

محاسبه همه جوانب، طرحی را دنبال نمی کرد.

اگر همه ویژگیها و شرایط سیاسی و اجتماعی عصر مأمون را مورد مطالعه قرار دهیم، بر ما آشکار می شود که مأمون از طرح پیشنهاد واگذاری حکومت به امام، شمشیر دولبه ای ساخته بود که امام هر طرف آن را برمی گزید، مأمون در میدان سیاست، برگ برنده ای به دست می آورد.

امام یا حکومت را می پذیرفت و یا رد می کرد. اگر امام حکومت را می پذیرفت و از طرح واگذاری استقبال می کرد، برگ برنده ای که مأمون به دست می آورد، ازاین قرار بود:

1 - مأمون و هواداران و نمایندگان سیاسی و مبلّغانش در همه شهرها و محافل دینی و علمی و سیاسی روی این نکته تبلیغ می کردند که معلوم می شود، هدف اصلی نهضت های علوی و تلاش های پیدا و پنهان فرزندان فاطمه علیهاالسلام، دستیابی بهحکومت است و نه فقط استقرار عدالت و اجرای احکام شریعت. بنابراین، زهد و پارسایی این خاندان، نه از سر انتخاب، بلکه به دلیل نداشتن راهی به سوی دنیا و دنیاداری است. این است که هرگاه روزنه ای به سوی دنیا باز بینند، از آن نمی گذرند و اگر خلیفه ای چون مأمون، از سر سیاست و آزمون، به ایشان پیشنهاد پذیرش خلافت کند، آنان بی تأمّل آن را جدّی می گیرند و آماده پوشیدن لباس خلافت می شوند!

این نکته از متن گفت وگوی امام و مأمون به روشنی استفاده می شود و امام پرده از این گونه هدف های مأمون برداشته است(1) و ما در صفحه های آینده به آن اشاره خواهیم داشت.

2 - پذیرش حکومت از سوی امام و گرفتن آن از دست مأمون، به منزله پذیرش حقانیّت خلافت او بود.

در منطق امامیّه و شیعه اثنی عشری، امام، صاحب ولایت و خلافت است و هر

ص: 87

کس جز آنان در زمان حضور ایشان، بر کرسی خلافت تکیه زده، در حقیقت آن جایگاه را غصب کرده است.

آری، خلافت از آنِ امام بود، ولی نه آن خلافتی که از دست مأمون دریافت شود. مأمون، وارث پادشاهی موروثی بود، نه خلافت الهی و ریاست معنوی و دینی. مأمون به عنوان یک غاصب، هرگز شایستگی نداشت که خلافت را به امام هدیه دهد.(1)

دریافت حکومت از دست فردی چون مأمون، به جای این که عزّت و عظمتی برای امام به همراه داشته باشد، مایه شکستن مقام معنوی و عزّت اجتماعی ایشان به شمار می آمد.

3 - اگر امام حکومت را می پذیرفت، مأمون می توانست در میان مردم این باور را پدید آورد که او چشم به حکومت داشته و به همین دلیل حرکت های علویان را پنهانی رهبری می کرده است. پس او مسئول اغتشاش ها و بحران هایی است که علویان در سراسر سرزمین های اسلامی به راه انداخته اند و در پی این شایعه ها، زمینه برای محاکمه علنی امام فراهم می آمد و تضمینی وجود نداشت که پس از قبول لفظی امام، در عمل هم حکومت به آن حضرت واگذار شود، بلکه می توانست این آزمون،(2) برای مأمون در نیمه راه به نتیجه برسد و نیازی به ادامه برنامه نبیند.

4 - ممکن است کوته بینانی نا آشنا به مسائل سیاسی و اجتماعی و یا متعصبانی از سر بی دقتی در باورهای شیعی(3)، بخواهند ادّعای مأمون را در واگذاری حکومت به علی بن موسی علیه السلام، صادقانه نشان دهند، ولی امام، خود، می دانست و آگاهان به مسائل سیاسی و مدیریت اجتماعی نیز می دانند که انتقال حکومت از یک فرد به فرد دیگر و در حقیقت از یک طایفه، با اندیشه و باور مذهبی به یک طایفه و اندیشه و باور دیگر، چیزی نیست که با یک گفت وگوی ساده، عملی شود.

امام می داند که عباسیان در طول ده ها سال حکومت، در همه شهرها و مناطق

ص: 88

کوچک و بزرگ، در سراسر سرزمین های اسلامی صدها، حاکم و والی و قاضی و نماینده از وابستگان و خویشان و هواداران خود را نصب کرده اند و آنان هستند که در حقیقت، اقتدار حکومت مرکزی را تأمین می کنند، مالیات ها را به سوی خلیفه می فرستند و هنگام نیاز، سپاه تدارک می بینند.

خلیفه هرگز نمی توانست، با همه آنان یکسره رودررو شود.

آنان هر کدام برای خود، قدرتی دارند و انتظاری و چشم داشتی، و هرگز به حکومت مرکزی اجازه نمی دهند که با یک نذر یا تصمیم گیری ناگهانی، موقعیّت همه آنان را به خطر اندازد، آنان هرگز این حق را به مأمون نمی دادند که با واگذاری حکومت به علی بن موسی علیه السلام، به سلطه عباسیان در همه سرزمین ها پایان دهد و علویان مراکز قدرت را در اختیار گیرند.

بنابراین، امام می دانست که پیشنهاد مأمون بیش از یک تعارف مصلحتی و لفظی و یا بیش از یک آزمون و یک دام، چیزی نیست و هرگز به خود اجازه نمی داد، اصل حکومت را پذیرا شود.

با این حساب، امام هر طرف را که برمی گزید، مأمون می توانست از آن سوء استفاده کند، ولی به هر حال، امام می بایست آن جانب را برگزیند که منافعش برای مأمون کمتر و زیانش برای شیعه و باورها و اعتقادات توده مسلمان، کمتر باشد.

امام پیشنهاد پذیرش حکومت را به شدّت رد می کند و این برای مأمون مغتنم است و او برای بازتاب دادنِ پافشاری های خود و انکار امام، پای رجال سیاسی و عناصر بسیاری را به این میدان باز می کند و آنان را واسطه قرار می دهد تا از امام بخواهند حکومت را بپذیرد.(1) چه بسا برخی از آنان که از حقیقت هدف های مأمون بی خبرند ، او را نصیحت می کنند که حکومت را برای خود نگاه دارد و به امام وانگذارد، امّا مأمون در چهره فردی مصمّم با طرح مطالبی مانند این که: عهد کرده ام، نذر کرده ام و باید به عهد و نذرم وفا کنم، ایشان را قانع می کند که میان او و امام میانجی گری کنند!(2)

نزد خداوند برسم.

گفت وگوی میان امام و مأمون دراین زمینه بسیار به طول انجامید، ولی به هر حال فایده ای نبخشید و امام، با قاطعیت، صریح ترین پاسخ را به مأمون داد؛ پاسخی که در نوع خود، کم نظیر است و در آن، نکته ها نهفته است.

امام فرمود: «اِنْ کانَتْ هذِهِ الْخِلافةُ لَکَ وَاللّه ُ جَعَلَها لَکَ فَلاتَجُوزُ اَنْ تَخْلَعَ لِباساً اَلْبَسَکَ اللّه ُ وَ تَجْعَلَهُ لِغَیْرِکَ وَاِنْ کانَتِ الْخِلافَةُ لَیْسَتْ لَکَ فَلا یَجُوزُ لَکَ اَنْ تَجْعَلَ لی ما لَیْسَ لَکَ.»(1)

یعنی: اگر به راستی خلافت از آنِ توست و خدا آن را برای تو قرارداده است، پس روا نیست آن را از خویش دورسازی و لباسی را که خدا بر تو پوشانده است، از تن بیرون آوری و به تن دیگری بپوشانی و اگر زمامداری، حقّ تو و سزاوار تو نیست، روا نیست آنچه را که به تو تعلّق ندارد به من ببخشایی. مأمون گفت: چاره ای جز پذیرفتن این امر نیست. امام فرمود: من از روی میل هیچ گاه نخواهم پذیرفت. خلیفه گفت: اگر خلافت را نمی پذیرید، پس ولایت عهدی بعد از مرا قبول کنید. امام فرمود: پدرانم از پیامبر اکرم نقل کرده اند که من قبل از تو وفات خواهم کرد و از رویستم، با سم کشته خواهم شد، فرشتگان آسمان و زمین بر من خواهند گریست و دور از وطن، کنار هارون الرشید به خاک سپرده خواهم شد.(2) مأمون گریست و گفت: تا من زنده ام، چه کسی می تواند چنین آسیبی به شما برساند! امام فرمود: اگر بخواهم، می توانم او را معرفی کنم و نام ببرم. مأمون گفت: این بهانه ای است تا خود را از مسئله دور سازید و پیشنهاد مرا نپذیرید، و هدف شما از نپذیرفتن، این است که مردم شما را زاهد و بیزار از دنیا بشناسند! امام فرمود: چه بسا مقصود شما این باشد که با تحمیل ولایت عهدی بر من، مرا دنیا طلب معرفی کنید. مأمون سخت برآشفت و گفت: به خدا سوگند! یا ولایت عهدی را می پذیری و یا ناگزیر خواهم شد که تو را

ص: 91

به پذیرش آن مجبور کنم!(1)

صدوق رحمه الله ضمن بیان نقلی از عبیداللّه بن عبداللّه بن طاهر آورده است: فضل از مأمون خواست تا برای رسیدن به قرب الهی و رسول گرامی اش، به وسیله ولایت عهدی حضرت رضا علیه السلام صله رحم کند و آثار ستم هارونی را از این خاندانبزداید. مأمون چون نمی توانست پیشنهاد او را نادیده گیرد، با آن موافقت کرد. آن گاه«رَجاءبن ابی ضحاک» و «یاسر خادم» را برای احضار حضرت از مرو به مدینه فرستاد و بالاخره خواسته او را عملی ساخت، هر چند بعدها پشیمان شد.(1)

به هر حال، برخی از مورّخان، طرفدار این نظریه اند و فضل بن سهل را طرّاح مسئله می دانند؛ از جمله آنان می توان ابن اثیر(2) را نام برد.

بعضی بر این عقیده اند که مأمون از سوی فرماندهان بلندپایه نظامی تحت فشار قرار گرفت و آنان بودند که از خلیفه خواستند، علی بن موسی علیه السلام را به عنوان ولیعهد معرفی کند.

در برابر این دو نظر، بسیاری برآنند که طرح ولایت عهدی، تراوش ذهن سیّاس شخص مأمون بوده است و نقل های تاریخی بر این حقیقت گواهی می دهند.

ریّان بن صلت می گوید: بعد از بیعت مردم با حضرت رضا علیه السلام، میان مردم و نیروهای نظامی چنین شایع شد که نقشه ولایت عهدی از سوی فضل طراحی گردیده است. این خبر به مأمون رسید و او بسیار خشمگین شد. شبانگاه مرا به حضور خواست و چون نزد او رفتم، گفت: ای ریّان به من خبر رسیده که مردم پنداشته اند بیعت با علی بن موسی الرضاعلیه السلام از تدبیرهای فضل است! گفتم: آری، مردم چنین گمان می برند. مأمون گفت: وای بر تو ای ریّان! آیا چه کسی چنین جسارتی می تواند به من داشته باشد و مرا وادار سازد تا از حکومت دست کشیده، آن را به دیگری واگذار کنم. آیا عقل و خرد باور می کند؟ گفتم : هرگز، سوگند به خداکه هیچ کس جرأت چنین جسارتی را ندارد. مأمون گفت: به خدا سوگند، چنان نیست که مردم گمان برده اند.(3)

ص: 93

از سوی دیگر، کسانی که طرح ولایت عهدی را پیشنهاد فضل بن سهل یا فرماندهان ارشد نظامی دانسته اند، بیشتر بر این باورند که آنان در باطن، تمایلات شیعی داشته و خواستار پایان دادن به حکومت عباسیان بوده اند، و بهتر این دیدند تا چنین اقدامی را زمینه سازی کنند.(1) ولی با نگرشی تحقیقی در اسناد تاریخی به دست می آید که آنان گرایش شیعی نداشته اند، بلکه اگر پیشنهاد از سوی آنان شده باشد، با انگیزه هایی دیگر صورت پذیرفته است.

روزی فضل و هشام بن عمرو، نزد امام رضا علیه السلام آمدند و چنین وانمود کردند که خواهان خلع مأمون و حتّی قتل او و به خلافت رسیدن امام هستند. امام علیه السلام آنان را از خود راند. آن دو نزد مأمون رفتند و اظهار داشتند، ما خواستیم علی بن موسی الرضا علیه السلام را بیازماییم که آیا به حکومت تو طمع دارد یاخیر؟(2)

اگر امام ولایت عهدی را می پذیرفت، علاوه بر همه نتایجی که مأمون از پیشنهاد واگذاری حکومت انتظار داشت، منفعت فزون تری به دست می آورد، و آن ابقای مأمون بر سریر قدرت و فرمانروایی بود؛ یعنی هم چون گذشته حاکم مطلق بود و هم با وعده ای، بزرگ ترین مانع سیاسی - دینی - علمی را از سر راه خود، به نرمی کنار زده بود.

پاسخ امام به پیشنهاد ولایت عهدی نیز روشن بود، زیرا کسی که حاضر نشده است اصل حکومت را از دست مأمون بپذیرد، چگونه ممکن است آلایش ولایت عهدی او را بر جانش هموار سازد! امام که اصل حاکمیّت مأمون را ناروا و ستم کارانه می داند، چگونه می تواند با پذیرش ولایت عهدی او، حکومت وی را تأیید کند!

امام باز هم انکار می ورزد و از زیر این بار شوم، شانه خالی می کند، ولی این انکار چندان خوشایند خلیفه نیست.

خلیفه باید به مردم اثبات کند که علی بن موسی علیه السلام مثل هر انسان دیگری می تواند دل بسته قدرت و حکومت باشد و حتّی با نوید ولایت عهدی دل خوش کند و به امید رسیدن به قدرت، سایه سنگین حکومت عباسیان را بر روحش هموار سازد!

مأمون در فرهنگ سیاسی خود، بر این اعتقاد بود که باید به همه علویان و فاطمیان و شیعیان اثبات کند که بر خلاف پندار ایشان، علی بن موسی علیه السلام به عنوان ممتازترین چهره علوی و علمی و عملی، نه تنها به ستیز با او بر نمی خیزد، بلکه حاضر است تا مرز پذیرش ولایت عهدی، او را یاری دهد!

لحن صدای مأمون و آهنگ گفتار او این بار به گونه دیگری است و امام، این را به خوبی می فهمد.

مأمون مصمّم است تا امام، ولایت عهدی را بپذیرد، ولی طبیعی است که کسی چون امام، با آن جایگاه اجتماعی برتر و پیشوایی بر شیعه و مقام علمی، پذیرش ولایت عهدی را برای خود، شایسته نداند و میلی بدان نداشته باشد، اما مأمون با

ص: 95

تحمیل ولایت عهدی، هدف ها و آرزوهای بسیاری دارد که هرگز از آن ها نخواهد گذشت.

حدودی نسبت به علویان نرمش رفتاری داشت و حتّی با کسانی که رهبری شورش های ضدّ دولتی را بر عهده داشتند (مانند محمّدبن جعفر و زیدبن موسی) سخت نگرفت، بلکه پس از دست یافتن بر ایشان، آنان را مورد عفو قرار داد.

به هرحال، پذیرش این نکته که مأمون در اندیشه ائتلاف علویان و عباسیان بوده است، چندان دشوار نیست، ولی قرائن بسیاری گواهی می دهد، که اندیشه ایجاد صلح میان دو تیره یک طرح عاطفی و یا اخلاقی نبود، بلکه طرحی سیاسی در جهت هدف های حکومتی به شمار می رفت و گرنه مأمون ایمانی به اندیشه علویان و اعتقادی به خویشاوندی با ایشان نداشت و هرگاه آنان را خطر می پنداشت، از میان می برد؛ چنان که ابوالفرج اصفهانی ده تن از نیکان علوی را نام می برد که در عصر مأمون و به دستور وی به قتل رسیده اند.(1)

مأمون در رساله ای که برای عباسیان به بغداد می فرستد، به آنان اطمینان خاطر می دهد که هدف، واگذاری حکومت به علویان نیست و می نویسد: من این کار (بیعت با علی بن موسی) را به خاطر حفظ خون شما و دفاع از شما انجام داده ام و اکرام به آل علی علیه السلام را وسیله ای بیش نمی دانم. اگر شما گمان می کنید خلافت به آنان خواهد رسید، چنین نیست. من در اندیشه کار شما و اعقاب و فرزندان شما هستم.(2)

رقیب خود را از پای در آورد، ولی بسیاری از هوادارانش را که بیشتر از عباسیان بودند، از دست داد و این نابسامانی اوضاع، زمینه را برای تحرک دیگر مخالفان فراهم ساخته بود، به طوری که در نقاط مختلف قلمرو حکومت اسلامی سخن از برچیده شدن نظام مأمونی در میان بود. در کوفه «ابوالسرایا» با قیام خود، ضربه های سختی بر لشکریان مأمون وارد آورد و بنابر گزارشی تاریخی، در طول کمتر از ده ماه، دویست هزار نفر از هواداران خلیفه کشته شدند.(1)

از سوی دیگر، قیام علویان در بصره نیز مشکل دیگری بود که همه روزه اخبار نگران کننده ای را برای مأمون به همراه داشت، تا جایی که اجازه هر نوع تصمیم گیری را از وی سلب کرده بود.(2)

در نواحی مکه و حجاز، قیام «محمّدبن جعفر» معروف به «دیباج» که حمایت بسیاری از آل ابی طالب را همراه داشت به بیعت مردم با وی انجامید و در نتیجه، نواحی حجاز به اختیار او در آمد.(3)

ناحیه یمن به دست «ابراهیم بن موسی بن جعفر» سقوط کرد و با فرار عاملان و کارگزاران حکومت مأمونی، این منطقه گسترده تا حدودی از اختیار خلیفه خارج شد.(4)

در مدینه نیز هم زمان با قیام ابراهیم، محمّدبن سلیمان بن داوود بن حسن بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام خروج کرد و مورد حمایت اهل حجاز ویثربیان قرار

گرفت و پیروزی چشم گیری نصیب او شد.(5)

در واسط با آن که بسیاری از مردم گرایش عثمانی داشتند، دو تن از علویان به نام های جعفربن محمّد و حسین بن ابراهیم قیام کردند و شهر را به تصرف خود در

ص: 98

آوردند.(1)

در شهرهایی چون شام، هر چند بیشتر مردم از امویان و مروانیان و حامیان آنان بودند و با اولاد علی علیه السلام سازش چندانی نداشتند، برای براندازی حکومت عباسیان

حاضر شدند با علویان کنار آیند و در یک جبهه بر ضد مأمون بجنگند.(2)

در چنان شرایطی ادامه زمامداری آسان نبود و مأمون چنین اندیشید که با طرح ولایت عهدی امام می تواند از این قیام ها بکاهد و شرایط را به نفع خویش متحول سازد، زیرا سرکوبی نهضت ها و آرام ساختن قیام ها از طریق رویارویی و جنگ چندان امکان نداشت و یا دست کم مطلوب نبود؛ چه، این که در درازمدّت، نتیجه عکس می داد.

کوفه و قم عبور ندهند! در مدّت اقامت آن حضرت در مرو علاوه بر کنترل شدید ترددها و دیدارها در طول راه و مسیر حرکت، در عمل، هرگونه فعالیت از حضرت سلب شد و هر آنچه در اقامتگاه آن گرامی اتّفاق می افتاد، به وسیله افرادی چون «هشام بن ابراهیم» و دیگران زیر نظر بود و هدایت و کنترل می شد. هدف مأمون از تزویج دخترش به امام یا اصرارش بر فرستادن کنیزان به صورت هدیه برای آن حضرت که البته با مخالفت امام روبه رو می شد، تحت نظر قراردادن وی بوده است. مأمون در بیانی به این حقیقت اعتراف کرده و گفته است: اگر علی بن موسی علیه السلام را به حال خود، رها سازم، خوف آن می رود که اموری نگران کننده پدید آید و دیگر جبران پذیر نباشد.(1)

دنیا نداری.

امام در پاسخ فرمود: هرگز چنین نیست که تو می اندیشی. من زهد در دنیا را برای کسب محبوبیّت و رسیدن به منافع دنیا انتخاب نکرده ام، ولی می دانم منظور تو از طرح مسئله چیست؟ مأمون گفت: چه هدفی می توانم داشته باشم؟ حضرت فرمود: «تُریدُ بِذلِکَ اَنْ یَقُولَ النّاسُ اِنّ عَلِیَّ بْنَ موُسیَ الرِّضا لَمْ یَزْهَدْ فِی الدُّنْیا بَلْ زَهَدَتِ الدُّنْیا فیه، اَلا تَرَوْنَ کَیْفَ قَبِلَ ولایَةَ الْعَهْدِ طَمَعًا فِی الْخِلافَةِ.» یعنی: تو می خواهی با این اقدام، چنان نمایی که مردم گویند: این علی بن موسی نبود که به دنیا رو نیاورده بود، بلکه دنیا از او روگردان بود. آیا نمی بینید که اکنون چگونه به

طمع خلافت، ولایت عهدی را پذیرفته است.(1)

تلاش مأمون برای شکستن شکوه و عظمت امام، به این راه ها محدود نمی شد، بلکه هر راهی را به این منظور می پیمود. موضوع مناظره ها نیز هر چند به ظاهر کاری علمی بود، ولی در نهایت، به آن امید صورت می گرفت که شاید امام در یکی از مباحثه ها فرو ماند.

مأمون به سلیمان مروزی می گوید: من تو را خوب می شناسم و تسلّط تو را در امر جَدَل و مناظره می دانم. از این رو تو را دعوت نمودم تا برای یک بار هم که شده، برهان علی بن موسی علیه السلام را در هم بشکنی و او را مُجاب کنی.(2)

این است که شیخ صدوق رحمه الله می نویسد: جَلَبَ عَلَیه الْمُتکَلّمینَ مِنَ الْبُلْدانِ طَمَعًا فی اَنْ یَقْطَعَهُ واحِدٌ مِنْهُمْ فَیُسْقِطَ مَحَلَّهُ عِنْدَ الْعُلَماءِ وَ یَشْتَهِرَ نَقْصَهُ عِنْدَ الْعامَّةِ.(3) یعنی: مأمون متکلّمان را از شهرهای مختلف فراخواند، تا شاید یکی از آنان در برابر حضرت غالب آید و در نتیجه، جایگاه علمی امام نزد دانشمندان کاهش یابد و کاستی او در نظر مردم بر مَلا شود.

ص: 101

که حتّی عباسیان یکپارچه حامی و طرفدارش نبودند. او جایگاه خود را در میان اعراب نیز از دست داده بود و سرانجام با درنگی هر چند اندک در تاریخ چنین می یابیم که او در شرایطی بحرانی حکم می راند و در چنین موقعیّتی برای یافتن پشتوانه و پایگاه مردمی، راهی بهتر از وانمود کردن جلب نظر امام علیه السلام و پیوند زدن

حکومت خود به حکومت آل علی علیه السلام نداشت.

علی بن موسی علیه السلام چون امامان دیگر، عالمی فرهیخته، عارفی زاهد و متّقی بوده است و در شناخت مسائل دین و انتخاب خط مشی سیاسی و اجتماعی خویش، به اندوخته های علمی و تجربی و آگاهی های شخصی خود، متّکی بوده و بر این اساس، در برآورد شرایط و ضرورت ها، مصون از کاستی نبوده و عصمت نداشته است.

اگر با این باور به موضوع بنگریم، داوری ما در باره تعیین بهترین انتخاب و این که امام شایسته بود ولایت عهدی را بپذیرد یا خیر، به میزان شناخت ما از شرایط و دست یابی ما به منابع صحیح و اطلاعات بایسته، بستگی دارد. نخستین دشواری که در این راه رخ می نماید، این است که فراتر از حدّ گمان نمی توان به شرایط عینی، از طریق گزارش های تاریخی و ملاک های جامعه شناسی دست یافت؛ چرا که نه تاریخ نویسان معمولاً به ضبط و ثبت همه عوامل و زمینه ها اهتمام داشته اند و نه همه گزارش های آنان اطمینان آور است!

در این میان، در کنار کمبود منابع و یقینی نبودن آن ها، داوری انسان درباره مسائل تاریخی و اجتماعی، معمولاً نمی تواند به دور از پیش داوری ها، علاقه ها، انگیزه ها و باورهای سیاسی و اجتماعی و دینی او باشد؛ یعنی کسی که می خواهد اظهار نظر کند و بگوید علی بن موسی علیه السلام در آن شرایط تاریخی، وظیفه داشت تا ولایت عهدی را بپذیرد یا نپذیرد، در این اظهار نظر - خواسته یا ناخواسته - تحت تأثیر باورهای مذهبی و علاقه های سیاسی و اجتماعی خود، قرار خواهد داشت.

به عنوان مثال، اگر داور، فردی انقلاب جو باشد و همه مسائل را از دیدگاه سیاسی و استکبار ستیزی بنگرد و در هر شرایط، فریاد و مرگ و شهادت را مقدّم بر سکوت و مماشات بداند، طبیعی است که بر پایه این باور، پذیرش ولایت عهدی را نادرست بداند و ردّ آن را بر امام واجب بشمارد؛ هر چند نتایج ناگواری بر آن مترتّب گردد! زیرا در منطق چنین فردی اصولاً واژه مصلحت، تقیّه و مماشات معنا ندارد! و اگر داور، مصلحی واقعگرا باشد که در کمال اعتقاد به ایثار و شهادت و مقاومت و تحمّل شکنجه و زندان در راه ایمان و عدالت، مصلحت شناسی و واقع نگری را نیز

ص: 104

ارج نهد، در نگاه وی صلح و شهادت، و سکوت و قیام، نه به طور مطلق نکوهیده است و نه به طور مطلق بایسته و ارجمند، بلکه باید هر یک را بر ملاک ضرورت ها و شرایط زمان و نتایجی که از آن حاصل می آید، ارزش گذاری کرد. در این باور، درستی پذیرش ولایت عهدی و یا ردّ آن، به شناخت مصلحت ها و اولویت ها بستگی دارد.

اهل بیت علیهم السلام از یک سو خود را آگاه ترین مردم به معارف دین معرّفی کرده اند و برای اثبات این واقعیّت، همواره مردم را به پرسش فرا می خوانده اند. این سخن علی بن ابی طالب علیه السلام که می فرمود: «سلونی قبل ان تفقدونی»؛ (از من بپرسید، قبل از این که مرا نیابید)، هرچند تنها از آن حضرت شنیده شد، ولی در عمل، همه امامان توان پاسخگویی به هر پرسشی را داشتند و در تاریخ ثبت نشده است که از امامان، سؤل بشود و آنان در پاسخ درمانده یا اظهار عجز کرده باشند.

از سوی دیگر، اهل بیت علیهم السلام معتقد بوده اند که رهبری سیاسی و اجتماعی

جامعه اسلامی، حقّ آنان است که در علم و دین برتر از همگان هستند.

این بینش و اعتقاد را در نوشته ای از امام علی بن موسی علیه السلام که به «جوامع

الشریعه» شهرت یافته است، چنین می یابیم: عترة الرسول، اعلمهم بالکتاب و السنّة و اعدلهم بالقضیّة و اولاهم بالامامة فی کل عصر و زمان و انّهم العروة الوثقی و ائمّة

الهدی... .(1) یعنی: عترت پیامبر، آگاه ترین مردم به قرآن و سنّت و در قضاوت و داوری، عادل ترین و در هر زمان و عصر، برای امامت شایسته ترین مردم هستند. آنان ریسمان محکم و مطمئن و پیشوای هدایت اند.

در بینش امام رضا علیه السلام امام شایسته و توانمند، تنها عهده دار بیان احکام و تبیین حلال و حرام مردم نیست، بلکه امامت دینی، هرگاه به حق باشد، بر جریان سیاسی و اجتماعی جامعه اسلامی نیز نظارت و رهبری دارد: اِنَّ الامامَ زمام الدّین و نظام المسلمین و صلاح الدنیا و عزّالمؤمنین، الامام اُسّ الاسلام النامی و فرعه السامی. بالامام تمام الصلاة و الزکاة و الصیام و الحجّ و الجهاد و توفیر الفی ء و الصدقات وامضاء الحدود و الاحکام و منع الثغور و الاطراف.(2) یعنی: امام، زمان دین و مایه نظام مسلمانان، صلاح دنیا و عزّت مؤمنان است. امام، ریشه بالنده اسلام و شاخه سربلند آن است. امام، کامل کننده نماز، زکات، روزه، حج و جهاد است؛ همچنین مایه فراوانی غنیمت و صدقات و اجرای حدود و احکام و استحکام مرزها و

ص: 107

سرحدات است.

در ادامه همین روایت، امام رضا علیه السلام با صراحت بیشتر فرموده است: ... أَیظنّونَ انّه یوجَد ذلک فی غیر آل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و علیهم ... نامی العلم، کامل

الحلم، مضطلع بالامر، عالم بالسیاسة، مستحقّ للرئاسة، مفترض الطاعة، قائم بامراللّه، ناصح لعباداللّه.(1) یعنی: آیا مردم گمان کرده اند که این ویژگی ها در غیر خاندان رسول خدا یافت می شود! خاندانی که علم شان شکوفنده و حلم شان کامل است و احاطه و سلطه علمی و عملی بر امور دارند، آگاه به سیاست و شایسته ریاست و رهبری هستند و اطاعت آنان واجب است، امر الهی را بر پا می دارند و نسبت به بندگان خدا خیرخواهند.

نیستند، ولی معنای آن، این نیست که اگر حق را برنگزیدند، گناهی بر آنان نیست، بلکه در بیان دیگری آشکارا می فرماید: اِنّ کلَّ مَنْ خالَفَهم ضالٌّ مُضِلٌّ، تارکٌ لِلْحَقِّ وَ الهُدی.(1) یعنی: هرکس با عترت پیامبر به مخالفت برخیزد، گمراه و گمراه کننده می باشد و حقّ و هدایت را فروهشته است.

الف - مبارزه فرهنگی، عقیدتی؛

ب - مبارزه رویارو و مسلّحانه.

مبارزه فرهنگی، حرکت عام و گسترده امامان بوده است؛ یعنی همه آنان در گفتار و عمل برای پیروان خود، روشن می ساخته اند که نباید با حاکمان نالایق و ناشایست همکاری داشته باشند و نباید به حکومت ظالمانه رضایت دهند.

مبارزه مسلحانه و رویارو نیز تنها برای امام علی علیه السلام و امام حسن علیه السلامو امام حسین علیه السلامرخ داد که در این میان، قیام حسن بن علی علیه السلام به دلیل خیانت فرماندهان

سپاه، عقیم ماند و جنگ های امام علی علیه السلام به دلیل سستی و نافرمانی بسیاری از مردم به هدف های بایسته منتهی نگردید و برخلاف همه تلاش های آن حضرت، معاویه همچنان بر سریر حکومت باقی ماند و قیام حسین بن علی علیه السلام به شهادت آن

حضرت و یاران گران قدرش انجامید.

فرجام تلخ این مبارزات مسلّحانه به معنای بایسته نبودن آن قیام ها نبود، بلکه در بینش امامیه، این باور قطعی است که اگر این قیام ها رخ نمی داد، اصولاً در جهان اسلام، هیچ مصلح دردمندی برای اصلاح جامعه اسلامی و سوزاندن ریشه بی عدالتی قیام نمی کرد و خود را به خطر نمی انداخت.

سوگمندانه، افراط و تفریط در شناخت خط مشی ائمه علیهم السلام کم نبوده است، چه این که برخی امر به معروف و نهی از منکر را تنها در قلمرو گفتار و تعالیم دیده اند و

گروهی آن را فقط در قیام مسلحانه و نهضت علنی جست وجو کرده اند، در حالی که این هر دو در مکتب و مرام اهل بیت علیهم السلام بوده است و هر جا لازم می دیده اند، به مقتضای نیاز و امکانات و تأثیری که می بایست بیافرینند، اقدام می کرده اند.

امام علی بن موسی علیه السلام در کار فرهنگی بر ضدّ حاکمیّت ناصالح عباسیان تا آن جا پیش می رود که یکی از راویان حدیث به نام حسن انباری می نویسد: مدّت چهارده سال، پیوسته به امام نامه می نوشتم و برای عهده دار شدن بعضی از مشاغل دولتی اجازه می خواستم، ولی آن گرامی، همواره مرا از همکاری با حکومت غاصب

ص: 110

عباسیان نهی می کرد.(1)

ابوسعید خراسانی، یکی دیگر از راویان حدیث می گوید: دَخَلَ رجُلانِ عَلی ابی الحسن الرّضا بخراسان فَسَألاهُ عَنِ التّقصیر، فقالَ لاَِحَدِهما: وَجَبَ علیک التّقصیرُ،

لانّک قَصَدْتَنی و قالَ لِلاْخَر وَجَبَ علیک التّمامُ، لانّک قَصَدْتَ السّلطانَ...(2) یعنی: دو نفر در خراسان نزد امام رضا علیه السلام آمدند و پرسیدند: با توجّه به این که ما مسافر هستیم، حکم نماز ما از نظر شکسته و یا تمام خواندن چیست؟ امام به یکی از آن دو فرمود: تو باید نمازت را شکسته بخوانی (نمازهای چهار رکعتی را به دو رکعت به جا آوری)، زیرا از آغاز سفر، قصدت ملاقات من بود. اما به شخص دیگر فرمود: تو باید نمازت را تمام بخوانی، زیرا به نیّت ملاقات سلطان، عازم سفر شده ای (چون سفرت، سفر حرام و گناه بوده است، نمازت، شکسته نمی شود).

از این حدیث استفاده می شود که امام علیه السلام حتّی در زمانی که تحت نظر مأمون در خراسان حضور داشته است، هر جا که زمینه ای مناسب می یافته و لازم می دیده، از افشاگری بر ضدّ مأمون دریغ نمی کرده است. این گونه سخنان را نمی توان تنها کاری فرهنگی دانست، بلکه خود، اقدامی عملی است که جریان های پنهان ضدّ عباسی را مورد تأیید و حمایت قرار می داده و برای آن ها کادرسازی می کرده است، زیرا آن شیعه مورد اعتمادی که امام وی را از ماهیّت نظام مأمون ی آگاه می ساخته و به او می فهمانده است که سکوتش از روی ناگزیری و حضورش در خراسان از روی جبر است، وقتی به محیط زندگی خود باز می گشته، بر غربت و محصور بودن امام خویش اندوهناک بوده و جریان های علوی را مورد حمایت مالی و امکانات تبلیغاتی قرار می داده است.

الهی بوده و بدیهی است که هدایت اندیشه ها و تصحیح افکار و باورها را مقدّم بر هر نهضت و قیام علنی و غیر علنی می دانسته اند.

در منطق اهل بیت، هر جهادی مقدس نبوده است، بلکه ارزش جهاد به آن بوده که تحت لوای رهبری حق و عدل صورت پذیرد، چنان که علی بن موسی علیه السلام در بیان جامع احکام شریعت، وقتی به شرح جهاد می پردازد، تأکید می کند: والجهاد مع امام عادل.(1) یعنی: جهاد باید تحت لوای امام عادل صورت گیرد.

این است که یک مسلمان حق جوی مبارز، قبل از این که برای مبارزه با ظلم و فساد سلاح به دست گیرد، باید عدل را بفهمد و امام عادل را بشناسد؛ یعنی باید قبل از عمل، از فهم و اندیشه و باور صحیح برخوردار باشد.

اگر در زندگی امامان علیهم السلام، کار فرهنگی و علمی و تدریس و تربیت شاگردان و تشکیل محافل علمی برای خواص، بیش از اقدام های پر سروصدای سیاسی به چشم می خورد، به خاطر این است که آنان می دانند هر حرکت مثبت یا منفی، ریشه در باور و اعتقاد و نوع نگرش انسانی دارد و برای اصلاح عمل می بایست به اصلاح اندیشه مردم همّت گماشت.

بدین سان حرکت علی بن موسی علیه السلام در واپسین لحظات حضور در جمع مردم نیشابور، اقدامی ساده نبود.

وقتی امام می فرماید: کلمه «لا اله الاّ اللّه» حصن الهی است، به شرط این که پای بندی به لوازم آن نیز باشد و «من» از لوازم و شروط کلمه توحید هستم. این بیان آن چنان فشرده و ژرف و تفسیرپذیر است که اهل درایت را ماه ها و سال ها به تفکّر و تأمّل و بحث وامی دارد و جایگاه ولایت را در عالی ترین شأن ممکن و متصوّر آن به ترسیم می کشد؛ چیزی که تحمّل آن برای مأمون ناممکن است.

امام از یک فرصت کوتاه، بهترین بهره را می گیرد و با جمله ای بس فشرده، تا اعماق اندیشه و باور مردمی که عطشناک شنیدن یک روایت از فرزند رسول

ص: 112

خدایند، تأثیر می گذارد و بذر وجود میلیون ها شیعه را در جغرافیای کوچک آن روز نیشابور می پاشد.

آنان که دارای درایت و درک روایت بودند، دریافتند که امام برای مأمون، نه تنها جایگاهی قایل نیست که او را غاصب و مفسد می داند، زیرا شرط توحید را رعایت نکرده و با احضار وی به خراسان، به او ستم کرده است.

رغبت نبود و فقط برای حفظ مصالح مسلمانان و شیعیان و علویان صورت گرفت و امام علیه السلام از هر فرصتی برای بیان این حقیقت و نمایاندن نارضایتی خویش، بهره می جست و حتّی از فرصت مناجات های خود، در جهت افشای واقعیّت استفاده می کرد و می فرمود: «اللّهم انّکَ تَعْلَمُ انّی مکرهٌ مضطَرٌ فلا تؤخذنی کَما لم تُؤخِذْ

عبدک و نبیّک یوسف حین وقع الی ولایة مصر.(1) یعنی: خداوندا! تو می دانی که من (در پذیرش ولایت عهدی) به اکراه و از روی ناچاری وارد شدم؛ پس مرا مورد مؤخذه قرار مده، چنان که پیامبرت یوسف را به خاطر پذیرش سرپرستی مصر مورد مؤخذه قرار ندادی.

افشاگری امام علیه السلام به دعاها و مناجات ها محدود نبود، بلکه با بیان های مختلف و در فرصت های گوناگون به روشنگری می پرداخت.

مردی از شیعیان که موضوع ولایت عهدی را مناسب مقام عالی امام نمی دید، از امام پرسید: چه چیز باعث شد ولایت عهدی را بپذیرید؟ امام فرمود: به نظر تو مقام پیامبری برتر است یا مقام امامت؟ مرد گفت: مقام پیامبری برتر است. امام پرسید: آیا کسی که آشکارا اظهار کفر و شرک می کند، بدتر است یا کسی که اظهار اسلام و دیانت دارد؟ مرد گفت: کسی که اظهار کفر می کند بدتر است. امام فرمود: یوسف، پیامبر خدا بود و از طرف عزیز مصر که به روشنی شرک می ورزید، قبول حکومت کرد. پس اگر من ولایت عهدی فردی چون مأمون را بپذیرم، غیر قابل توجیه نخواهد بود. ولی بدان با این همه، من از روی ناگزیری ولایت عهدی را پذیرفته ام.(2)

فردی به نام محمّدبن عرفه می گوید: از امام پرسیدم چرا ولایت عهدی را پذیرا شدید! امام فرمود: همان علّتی که سبب شد جدّم امیرمؤمنان در شورای خلیفه دوم وارد شود، باعث شد من ولایت عهدی را بپذیرم.(3) یعنی چنان که علی علیه السلام از روی ناگزیری وارد شورا شد، من نیز ناگزیر بودم.

ص: 114

علامه مجلسی رحمه الله ضمن نقل این حدیث، در بیان مقصود حضرت رضا علیه السلام می نویسد: ... اَیْ لِئَلاّ یَیْأَسَ النّاسُ مِنْ خِلافَتِنا وَ یَعْلَمُوا بِاِقْرارِ الْمُخالِفِ اَنَّ لَنا فی هذَا الاَْمْرِ نَصیباً. یعنی: برای آن که مردم از خلافت ما مأیوس نشوند و مخالفان ما نیز

اقرار کند که برای ما نیز در زمامداری بهره ای است.

علاّمه مجلسی رحمه الله می افزاید: یَحْتَمِلُ اَنْ یَکُونَ التَّشبیهُ فی اَصْلِ الاشْتِمالِ عَلَی الْمَصالِحِ الْخَفِیَّةِ.(1) یعنی: احتمال می رود که این تشبیه مشتمل بر مصالح پنهانی باشد که ما از آن بی خبریم.

سید مرتضی رحمه الله در بیان فلسفه پذیرش ولایت عهدی می نویسد: اگر به من گفته شود، چرا امام رضا علیه السلام پیشنهاد مأمون را پذیرفت، در حالی که این مربوط به شؤون امامت نبود و مسئولیت دینی به شمار نمی آمد، خواهم گفت: همان گونه که در مورد انگیزه حضور امیرمؤمنان در شورا به تفصیل سخن گفته ایم و متذکر شدیم که این حقّ حضرت بوده است و برای احقاق حقّ خود، لازم بود در شورا شرکت جوید. اکنون در مورد امام رضا علیه السلام نیز همین را می گویم که چون حقّ او در آستانه تضییع و نابودی قرار گرفته است، پذیرفتن ولایت عهدی برای رسیدن به حق مسلّم و مشروع آن حضرت بر ایشان لازم و ضروری بود.

آن گاه سید مرتضی رحمه الله می افزاید: با پذیرش این نکته که امام رضا علیه السلام حجت خداست، هرگونه تصور نابه جا نسبت به ساحت قدس او نارواست.(2)

برخی دیگر در این زمینه گفته اند: آنچه حضرت رضا علیه السلام را واداشت تا جانشینی مأمون را بپذیرد، همان روشی بود که پیغمبران در برابر برخی از شاهان و سلاطین عصر خویش برگزیدند و همان چیزی بود که امام حسن علیه السلام را واداشت تا با معاویه صلح کند، چه این که ائمه دین در برخی موارد با زمامداران اموی و عباسی، بنا بر ضرورتی خاص و از روی مصلحت و یا به ناچار نرمش نشان می دادند. علاوه بر این که اگر حکومت از آن کسی باشد و عده ای سلطه گر از او بگیرند، حال اگر قسمتی را

ص: 115

به صاحب آن برگردانند، پذیرفتن آن قسمت برای صاحب حق، جایز است.

هر چند سخن سید مرتضی و عبارت یاد شده از برخی دیگر در جای خود، درست است، ولی استناد عمل امام به ناگزیری و اضطرار آن حضرت، اثبات پذیرتر است.

هفته ای دیگر موکول ساخت.(1)

روز موعود فرا رسید. مجلسی باشکوه ترتیب یافت که در آن، جایگاه ویژه ای برای مأمون و حضرت رضا علیه السلام تعیین شده بود. دعوت شدگان با لباس های سبز رنگ و پرچم های در دست با نظم و ترتیبی خاص به تالار تشریفات وارد شدند.(2)

ریاست این اجلاس برعهده یکی از وزیران مأمون به نام «ثابت بن یحیی بن یسار رازی» معروف به «ابوعبّاد» بود. او که مردی خشن و جسور بود، پس از ادای احترام به خلیفه و بیان اوصافی چند از امام انگیزه همایش را تشریح کرد و از مردم خواست تا با رعایت مراتب با امام به عنوان ولایت عهدی بیعت کنند.(3)

در مراسم بیعت، ترتیبی داده شده بود تا حاضران علاوه بر بیعت با مقام ولایت عهدی، با شخص خلیفه، به عنوان خلافت و با وزیر به عنوان وزارت نیز بیعت کنند!

ریّان بن شبیب نقل کرده است: در اجتماع آن روز، قصد خلیفه آن بود تا مردم با شخص وی به عنوان امیرالمؤمنین و با حضرت رضا علیه السلام به عنوان جانشین پس از او و با فضل بن سهل به عنوان وزیر بیعت کنند... برای این منظور سه کرسی ترتیب داده بودند. مردم نیز موظّف بودند تا ضمن بیعت با هر یک، مسئولیت هر یک را مورد تأیید قرار دهند.(4)

به هر حال، بیعت براساس سنت پیامبر صلی الله علیه و آله صورت گرفت و همگان با حضرتش بیعت کردند. آن گاه خطبا و شعرا در وصف خلیفه و در تجلیل از امام علیه السلام و به شکرانه

پذیرش ولایت عهدی، سخنان و اشعار خود را ایراد کردند و بدین ترتیب می رفت تا مجلس بیعت پایان یابد. ناگاه امام اشارتی فرمود که توجّه همه را به سوی خود جلب کرد. امام عزم سخن داشت.

ص: 117

موسی - ولی عهدش - به رشته تحریر در آمده است.

خداوند اسلام را به عنوان دین برگزید و برای تبلیغ آن، پیامبرانی را مبعوث کرد تا خلق را به سوی وی راهنمایی و هدایت کنند. نخستین رسولان به آمدن پیامبران دیگر بشارت داده اند و پیامبرانی که در اعصار بعد مبعوث شدند، رسولان قبل از خود را مورد تأیید قرار دادند. تا این که پیامبر خاتم، محمّد مصطفی صلی الله علیه و آله مبعوث گشت، در شرایطی که از دیرباز پیامبری برای مردم نیامده بود و دانش رو به تباهی داشت... خداوند با بعثت پیامبر اکرم، خط رسالت را پایان بخشید و او را گواه بر انبیای پیشین قرار داد.

قرآن را که از هیچ سو باطل بدان راه ندارد، بر پیامبر فرو فرستاد؛ کتابی که در آن حلال و حرام، وعده و وعید و امر و نهی وجود دارد تا حجّت کامل الهی بر خلق باشد. و در پرتو آن، مردمان با آگاهی راه هلاک یا حیات راستین در پیش گیرند.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله ، رسالت الهی خویش را ایفا کرد و مردم را به راه خداوند فرا خواند تا این که به جانب پروردگار فرا خوانده شد و به جایگاه ارزشمندی که خداوند برایش تدارک دیده بود، منتقل گردید.

هنگامی که نبوّت پایان یافت و وحی و رسالت به محمّد صلی الله علیه و آله ختم گردید، خداوند پایداری دین و سامان امر مسلمانان را به خلافت وانهاد و پیروی از خلفا را لازم ساخت تا در پرتو آن، جامعه اسلامی عزّت یابد و به حقوق الهی قیام کند و واجبات و حدود شریعت و سنّت ها به اجرا درآید و دشمنان دین و امّت با جهاد، عقب رانده شوند.

اکنون بر خلفا و جانشینان رسول است که در ایفای مسئولیت و نگاهبانی از دین الهی و بندگان خدا، مطیع فرامین الهی باشند.

از سوی دیگر، بر مسلمانان است که از خلفا اطاعت کنند و آنان را در به پاداشتن حقّ الهی و عدل و امنیّت راه ها و جان ها و ایجاد الفت میان

ص: 120

مردم، یاری دهند؛ چه این که اگر از فرمانروایان اطاعت نکنند، رشته وحدت مسلمانان درهم ریزد و به اختلاف گرایند و دین مغلوب گردد و دشمنان غالب آیند! و این مایه زیان دنیوی و اخروی آنان است.

پس حق این است که حاکمان که امانتداران خدا بر خلق هستند، در جهت رضای الهی وطاعت او تلاش و ایثار کرده، به عدالت حکم کنند، زیرا خداوند به داوود فرموده است: «ای داوود! ما تو را در زمین، خلیفه قرار دادیم، پس میان مردمان به حق حکم کن و از هوی خویش پیروی مکن، زیرا پیروی از هوا باعث انحراف از مسیر خداست. آنان که از راه خدا گمراه شوند، کیفری دردناک و سخت خواهند داشت؛ چه این که روز حساب را از یاد برده اند.»(1)

خداوند در آیه ای دیگر نیز فرموده است: «سوگند به پروردگارت! همه انسان ها از آنچه انجام داده اند، مورد بازخواست و پرسش قرار خواهند گرفت.»(2)

از عمربن خطاب برای ما چنین نقل شده است که وی می گفت: اگر گوساله ای در کنار فرات بمیرد و ضایع شود، مورد بازخواست الهی خواهم بود.

به خدا سوگند! اگر آدمی در مسائل شخصی خود و در آنچه تنها به او و خداوند باز می گردد، بازخواست می شود و در برابرِ پاداش یا جزای عظیم قرار می گیرد! پس چگونه خواهد بود وضع کسی که مسئولیت امّت را بر عهده دارد و باید حقوق یک جامعه را رعایت کند؟

هان! تنها به خدا باید تکیه داشت و پناه از او خواست...

بیناترین مردم در باره خویش و خیرخواه ترین مردم در امر دین و بندگان خدا، کسی است که به کتاب الهی و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله همواره عمل

ص: 121

کند و در باره خدایی که خلافت را به او وانهاده و امامت مسلمانان را به او تفویض کرده است، بیندیشد، الفت مردم را فراهم آورد و حافظ خون و امنیّت آنان باشد...

خداوند، باقی ماندن بر پیمان و بیعت با خلیفه را از تمامیّت امر اسلام قرارداده و مایه کمال و عزّت دین و صلاح مسلمانان شمرده است.

خداوندبه خلفای خویش الهام کرده است که برای بعد از خود، افرادی را برگزینند که نعمتها گرامی داشته شود و سلامت جامعه تضمین گردد.

در پرتو این گزینش صحیح، مکر و حیله تفرقه افکنان و دشمنان، نافرجام می ماند.

آری! امیرالمؤمنین - مأمون - از آن زمان که بار خلافت بر دوش او نهاده شده، همواره تلخی و سنگینی آن را آزموده و خدا را در نظر گرفته است و زحمت ها را بر خود هموار کرده، بی خوابی ها کشیده و همیشه به عزّت دین و نابودی مشرکان و صلاح مردم و گسترش عدل و بر پاداشتن قرآن و سنّت اندیشیده است.

این مسئولیّت پذیری سبب شد تا شانه از زیر بار مسئولیّت ها خالی نکند، چه این که می داند باید در برابرخدا پاسخگو باشد و دوست دارد به هنگام ملاقات پروردگار، خیرخواه دین و بندگان خدا شناخته شود و ولیعهدی برگزیده باشد که شایسته ترین مردم در تقواودین و علم و سرآمد مردم در اجرای احکام الهی باشد.

آری - مأمون - در این مسئله مهم با خدا مناجات ها داشته و از او طلب خیر کرده و شب و روز از پروردگار خواسته است تا آنچه مورد رضای اوست، به وی الهام شود.

خلیفه در پی این راز و نیازها به تحقیقش در میان عباسیان و علویان پرداخت و به این جست وجو ادامه داد تا همگان را شناخت و تمامی

ص: 122

دودمان را آزمود و از آن میان تنها «علی بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب» را شایسته ترین یافت و او را برای تصدّی این مسئولیت برگزید؛ چه این که فضل و شرافت، علم، ورع، زهد، دوری از دنیا و مردم داری او را دید و همگان را بر عظمت و بزرگی او متّفق یافت. این جا بود که پیمان ولایت عهدی و خلافت بعد از خود را برای او منعقد ساخت، در حالی که به خیرخواهی خداوند تکیه داشت، زیرا خدا می داند که خلیفه از روی ایثار و خدمت به دین و ملاحظه اسلام و مسلمانان و به آرزوی سلامت و پایداری حق و نجات در قیامت، این گام را برداشته است.

این گونه بود که امیرالمؤمنین - یعنی من که مأمون هستم - فرزندان، خاندان، نزدیکان، سرداران لشکروکارگزارانش را فراخواند و آنان شتابان و خرسند بیعت کردند و می دانستند که این اقدام امیرالمؤمنین - مأمون - اقدامی است ایثارگرانه، چه این که طاعت خدا را بر علاقه خود به فرزندان، نزدیکان و خویشانش ترجیح داده است و او را رضا نامید، چه این که مورد پسند امیرمؤنان بود.

هان! ای خاندان امیر المؤمنین - مأمون - و ای همه فرماندهان، سپاهیان و مسلمانان که در مدینه هستید، با امیرالمؤمنین - مأمون - و با علی بن موسی بیعت کنید. دست هاتان را برای این بیعت پیش دارید و با آغوش گشاده از آن استقبال کنید و بدانید که امیرالمؤمنین در این امر، طاعت خدا را برگزیده و به مصلحت شما گام برداشته است.

خدا را شاکر باشید که این اندیشه و فکر را به امیرالمؤمنین الهام کرده است... به سوی فرمانبری از خدا و امیرالمؤمنین شتاب کنید، که اگر چنین کنید، امنیّت خواهید یافت و از برکات آن بهره مند خواهید شد.

این عهدنامه را - مأمون - به دست خود در تاریخ دوشنبه هفتم ماه رمضان سال 201 ه .ق. به رشته تحریر درآورد.

ص: 123

و بر اسرار نهفته سینه ها آگاه است.

درود بر پیامبر خدا - محمّد صلی الله علیه و آله - خاتم انبیا و بر خاندان پاکش باد.

آنچه در ذیل می آید، سخنان من - علی بن موسی - است.

فرمانروای مؤنان - که خداوند به صداقت و پایداری بر حق یاری اش دهد و برای حرکت در راه رشد ورستگاری موفّقش بدارد - حقّ ما را که دیگران نشناختند، به رسمیّت شناخت، رشته های خویشاوندی را (که میان علویان و عباسیان ) گسسته شده بود، به هم پیوست و جان های بیمناک (از ستم خلفای پیشین) را آسودگی بخشید، بلکه به آن ها حیات بخشید و نیازمندان را بی نیاز ساخت. و در این کارها جوینده رضای پروردگار جهانیان بود و جز از او پاداش نمی خواست. به زودی خداوند جزای شاکران را خواهد داد و اجر نیکوکاران را ضایع نخواهد کرد.

فرمانروای مؤنان - مأمون - ولایت عهدی خویش و فرمانروایی بزرگ را برای من قرارداده است - البته اگر پس از او زنده باشم.

از این پس، هر کس گره ای را که خداوند به محکم بستن آن فرمان داده، بگشاید و رشته ای را که خداوند استحکام آن را می پسندد، بگسلد، حریم الهی را حرمت ننهاده و حرام خدا را حلال شمرده است؛ اگر با این کار بخواهد بر امام عیب گیرد و حریم اسلام پاره کند.

پیشینیان نیز همین شیوه را پیشه ساخته، بر لغزش ها صبر کردند و بر ناگواری ها خرده نگرفتند تا دین به پراکندگی نینجامد و رشته وحدت مسلمانان، گسسته نشود، چه این که دوران جاهلیّت نزدیک بود و فرصت طلبان در صدد یافتن فرصت برای آشوبگری بودند.

من، خدا را بر خویش گواه گرفته ام که اگر زمامداری مسلمانان و خلافت را بر عهده من نهاد، با همه مردم به طور کلّی و با بنی عباس به ویژه، براساس فرمان خدا و رسول رفتار کنم. خونی بی گناه نریزم، ناموس و مال کسی را مباح نشمارم، جز به اجازت قانون الهی.

ص: 125

خدا را گواه گرفته ام که نهایت توانم را در انتخاب افرادلایق به کار گیرم.

این، پیمانی است که با خدا بسته ام؛ پیمانی مؤّد که مورد سؤل الهی خواهد بود، چنان که خدا فرموده است: «به عهد وفا کنید، زیرا عهد مورد سؤل واقع می شود».

اگر روش دیگری در پیش گیرم یا - بر خلاف عهد خویش - تغییری پدید آورم، سزاوار سرزنش و کیفر خواهم بود.

به خدا پناه می برم از خشم الهی، و مشتاقانه به سوی او نظر دارم تا در مسیر اطاعت خود، یاری ام دهد و راه معصیت بر من ببندد و عافیت را به من و همه مسلمانان ارزانی دارد.

امّا «جامعه» و «جفر» بر خلاف این دلالت دارند و نمی دانم که سرانجام من و شما چیست!

«حکم تنها از آنِ خداست، حق را داستان می کند و حق و باطل را به بهترین گونه متمایز می سازد». با این وصف - که می دانم فرصت زمامداری و خلافت نخواهم یافت - دستور فرمانروای مؤمنان - مأمون - را امتثال کرده و خشنودی او را برگزیدم، خداوند من و او را نگه دارد.

خدای را بر این مطلب گواه می گیرم، چه این که گواهی او کافی است.

2 - دریافت بیعت از مردم برای فرمانروایی خویش، به بهانه دریافت بیعت برای ولایت عهدی علی بن موسی علیه السلام، زیرا می نویسد، مردم باید نخست با امیرالمؤمنین - مأمون - بیعت کنند و سپس با امام رضا علیه السلام! این امر هر چند طبیعی می نماید، زیرا تا خلافتی نباشد، ولایت عهدی معنا ندارد، ولی مأمون اگر می خواست از توده مردم فقط برای خود بیعت بگیرد، ممکن بود حتّی با اعمال زور، باز هم موفقیّت کامل به دست نیاورد، ولی با مطرح ساختن ولایت عهدی حضرت رضا علیه السلام و موضوع بیعت، به این مهم دست یافت.

3 - او خلافت را در ادامه رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله مایه کمال دین معرّفی می کند و به خلافت خویش، درنگ الهی و معنوی می بخشد و این سخن او به طور دقیق نقطه مقابل نظر اهل بیت علیهم السلام است که آنان امامت را مایه کمال دین و استمرار رسالت می دانسته اند و نه خلافت هر انسان قدرت طلب و فاسدی را که به عنوان خلیفه بر مسلمانان سلطه یابد. مأمون در این بیان هم تحریفی را صورت داده و خلافت و سلطنت را جایگزین امامت و رهبری الهی قرار داده و هم به فرمانروایی خود، تقدّس بخشیده است!

4 - در عهدنامه، خلیفه، انسانی مؤن و مطیع پروردگار و دلسوزتر از همگان برای اسلام و مسلمانان معرّفی شده است که خلافت به عنوان موهبتی الهی بر عهده اوست.

5 - طرح اطاعت خلیفه از خدا مقدمه ای است، برای اطاعت مردم از خلیفه و گردن نهادن به فرمان های او.

6 - مأمون سعی دارد تا تمام حرکات و تصمیم گیری های خود را مبتنی بر شریعت و مصالح مسلمانان و مسئولیت دینی و الهی بشناساند و از این رو به آیات قرآن استناد می کند.

7 - استناد مأمون به سخن خلیفه دوم و سعی وی در کاستن تعارض های مذهبی و همراه ساختن مجموعه اهل سنّت، با حکومت خویش را می نمایاند.

8 - مأمون حتّی ولایت عهدی و انتخاب ولیعهد را کاری الهی و مایه کمال و عزّت

ص: 127

دین می شمارد، با این که خلفای صدر اسلام - به جز علی بن ابی طالب علیه السلام - حقّانیّت خلافتشان را از این ناحیه می دانستند که پیامبر برای پس از خود، فرد خاصی را برنگزیده و فکری برای آینده خلافت نکرده است ! و بدین گونه، راه خلافت برای ایشان هموار شده بود!

9 - مأمون، بر دوش کشیدن بار خلافت را مایه رنج و محنت خود می داند و چنین می نمایاند که اگر نبود مسئولیت در برابر خدا، این بار را بر دوش نمی کشید!

10 - او امام رضا علیه السلام را به عنوان شایسته ترین، عالم ترین، زاهدترین، باتقواترین و ... شخص برای ولایت عهدی بر می گزیند و به این صفات تصریح دارد تا غیر مستقیم خود را نیز دارای این صفات معرّفی کند.

11 - مأمون در تفویض ولایت عهدی به امام واژه «ایثار» را به کاربرده و آن را تکرار نیز کرده است. در کاربرد این واژه، نوعی امتنان و منّت گذاری بر امام و علویان مشهود است و چنان که بعداً در تحلیل نوشته امام شاهد خواهیم بود، این حرکت مأمون، انحراف عمیق عقیدتی و متضاد با بینش امامیّه است که حکومت را در اساس، حقّ امام می داند و دیگران را غاصب می شناسد.

علاوه بر این ها، نکته های دیگری نیز در عهدنامه مأمون قابل تأمّل و دارای پیام منفی است که نیاز به دقّت فزون تر دارد، از جمله تکیه وی بر الهام و تکرار آن در موارد مختلف نامه، که خود، می تواند واژه ای وهم آلود باشد؛ از جهتی بشری و عادی تلقی شود و از جهتی فوق بشری و دریافتی خاص تفسیر گردد!

متقاعد سازد، ولی اهل دقّت و درایت با تأمّل در تعابیر و حتّی دعاها و توصیف های امام، نظرگاه های واقعی امام و منظور و هدف وی را به روشنی در می یابند.

برخی از آن نکته ها عبارت اند از:

1 - خطبه آغازین نوشته امام و تعبیرهای به کار رفته در آن، حکایت از نوعی تهدید و نگرانی و بی اعتمادی دارد. در این خطبه کوتاه سه تعبیر به هم گره خورده یک پیام را تشکیل داده است:

الف - خداوند هر چه را بخواهد، انجام می دهد.

ب - کسی نمی تواند قضا و حکم الهی را با چون و چرا و دسیسه و تزویر و ... تغییر دهد.

ج - خداوند نگاه ها و نظرهای خائنانه را هر چند سریع و گذرا و پنهان از چشم و درک آدمیان باشد، می داند، چنان که اسرار نهفته [مأمون] را می شناسد.

2 - امام پس از درود بر رسول اکرم صلی الله علیه و آله - برخلاف مأمون - یادی از خلفا نمی کند و به جای آن نام اهل بیت را با وصف «طیّبین» و «طاهرین» می آورد.

3 - امام هر چند تعبیر «امیرالمؤمنین» را درباره مأمون به کار برده است، ولی باید توجّه کرد که این تعبیر، در آن عصر، تعبیری رایج بوده است و اگر معنای لغوی آن درنظر گرفته شود، بیان یک واقعیّت است و نه بیان یک ارزش، زیرا مأمون به هر حال، چه به حق و چه به ناحق، بر جامعه اسلامی فرمان می راند.

عنوان «امیرالمؤمنین» هرگاه نظر به جنبه ارزشی داشته باشد، در نگاه شیعه، تنها زیبنده علی بن ابی طالب علیه السلام است که امامت و حکومتی به حق و الهی را بر عهده

داشت، امّا امام در این نوشته، آن را فقط به این دلیل به کار برده که در فرهنگ عمومی آن عصر به کار می رفته است؛ چنان که امروز در فرهنگ جهانی، به ریاست جمهوری یک کشور، رئیس جمهور می گویند، هر چند با کودتای نظامی و با دیکتاتوری و به رغم مخالفت با مردم روی کار آمده باشد.

4 - امام دو جمله درباره مأمون دارد که در ظاهر دعاست، ولی از بی اعتمادی امام به

ص: 129

صداقت و ارزش خواهی مأمون حکایت دارد.

در تعبیر «عَضَدَه اللّه بالسّداد» واژه «سداد» یا به معنای صداقت و درستی است و یا به معنای پایداری و پای بندی. به هر یک از این دو معنا که باشد، تعریضی به مأمون دارد؛ چنان که تعبیر «وفّقه للرشاد» نگرانی امام را از صلاح جویی مأمون می فهماند.

بلی، ممکن است این تعابیر به گونه دیگری هم تفسیر شود، ولی وقتی سراسر نوشته امام و مجموعه زندگی سیاسی آن حضرت و بینش ائمه در باره خلافت خلفا و رفتار عباسیان و به ویژه هارون با موسی بن جعفر علیه السلام مورد توجّه قرار گیرد، به طور یقین می توان نتیجه گرفت که نه تنها علی بن موسی علیه السلام بلکه یک فرد

عادی نمی توانست به حکومت مأمون امیدوار باشد و برای او دعای خالصانه کند.

5 - امام در جمله کوتاه «عَرَف من حَقِّنا ما جَهِلَه غیره» سخن از حقّ اهل بیت دارد؛

حقّی که هیچ یک از خلفا آن را به جا نیاورده است، حقّی که مأمون در سراسر نوشته طولانی اش یادی از آن نکرده است و با طرح خلافت، سعی در پوشاندن آن دارد. حقّی که اگر اثبات شود، خلافت مأمون و همه عبّاسیان و علویان، غاصبانه و ستم کارانه خواهد بود.

مأمون سعی دارد واگذاری ولایت عهدی را ایثاری از جانب خود بنمایاند و امام با این بیان، اعلام می دارد که حکومت، حقّ دیرینه ما بوده است که تو اکنون می خواهی آن را - ظاهراً - به رسمیت بشناسی!

6 - شِکوه و دادخواهی امام از ستمی که به اهل بیت پیامبر در دوره خلافت خلفا شده است؛ خلفایی که به نام رسول اللّه بر کرسی فرمانروایی تکیه زدند و به فرزندان رسول خدا، سخت ترین شرایط زندگی را تحمیل کردند.

7 - امام پیمان شکنان ولایت عهدی را حرمت شکنان حریم الهی معرّفی می کند، در حالی که می داند نخستین کسی که این عهد را بشکند، شخص مأمون است.

8 - تصریح امام به عمر کوتاه خود و یقین به فرصت نیافتن برای استفاده از

ص: 130

ولایت عهدی، می فهماند که آن حضرت با انگیزه شخصی، ولایت عهدی را نپذیرفته و تنها عامل پذیرش، اصرار مأمون بوده است.

در این پیشگویی، جلوه هایی از علم برتر امام نیز پیداست و با این حال، حکایت از رخدادی دارد که در آن، مورد ستم واقع می شود و خداوند باید در آن واقعه، داوری کند و حق و باطل را جدا سازد.

9 - امام می داند که پذیرش ولایت عهدی و تسلیم در برابر پافشاری مأمون، برای برخی از شیعیان و آشنایان با مکتب اهل بیت سؤل انگیز خواهد بود؛ از این رو با جمله «بذلک جری السّالف» به ایشان یادآوری کرده است که پذیرش ولایت عهدی، بازگشت از اصول اعتقادی مکتب امامان نیست، بلکه مسالمت با خلفا در حدّ امکان، شیوه امامان پیشین نیز بوده است، چه این که این مسالمت از سر ناگزیری و به منظور حفظ مصالح برتر اسلام و مسلمانان، در دوره امامت علی بن ابی طالب و حسن بن علی و حسین بن علی علیهم السلام - در مدت حکومت

معاویه - و ... همواره بوده است.

10 - نفی تلویحی ولایت مأمون و ردّ منت گذاری او، از جمله پیام های نهفته در نوشته امام است، زیرا مأمون تفویض ولایت عهدی را ایثار خود می داند، ولی امام می فرماید: «اگر خداوند اداره امور مسلمانان را به من وانهاد...» و یا در جای دیگر می فرماید: «من در برابر خداوند مسؤول خواهم بود». این گونه اشارات امام و انتساب موضوع به خداوند، در جهت بی رنگ ساختن نقش مأمون و به هیچ گرفتن ادعاهای اوست.

11 - در نوشته کوتاه امام، به برخی اصول ارزشی حکومت نیز نگاهی کوتاه شده است که آن ها نیز فاقد تعریضی به مأمون و سایر خلفا نیست. امام می فرماید:

الف - اگر روزی حکومت را در اختیار گیرم، حق و عدل را نسبت به همگان و عباسیان - علی رغم همه بدرفتاری ها که با آل علی داشته اند - اجرا خواهم کرد - هر چند خلفای اموی و عباسی به هنگام حکومت و اقتدار فقط به خویشان خود رسیدند و اهل بیت را آزار و شکنجه دادند.

ص: 131

ب - بیرون از قوانین الهی، هیچ خونی را نخواهم ریخت و جلوی هتک نوامیس و تجاوز به اموال دیگران را خواهم گرفت - در حالی که در بسیاری از خلافت ها جان ومال و ناموس مسلمانان حفظ نشده و همه چیز قربانی اقتدار و دنیاداری آنان شده است.

ج - از نیروهای کارآمد و توانمند و لایق، در اداره امور بهره خواهم گرفت - چه علوی باشند و چه غیر علوی، در حالی که هر کدام از خلفای اموی و عباسی، در به کارگیری والیان و کارگزاران، تنها به وابستگی و خویشاوندی نظر داشتند و ملاکشان لیاقت و کاردانی نبود.

زمینه مسائل اعتقادی و سیاسی.

2 - تأیید شیوه زندگی سیاسی و دینی امامان پیشین و استمرار آن.

3 - خروج از مدینه، همراه با اکراه و اظهار نگرانی، به همراه نداشتن خانواده، ترغیب خانواده به مرثیه سرایی هنگام حرکت امام از مدینه به سوی مرو، خداحافظی با مرقد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با شیوه ای خاص که نارضایتی و ناگزیری امام را از پذیرش فرمان مأمون می رساند.

4 - روایت تاریخی امام در نیشابور که مسئله امامت و رهبری اهل بیت را شرط کلمه توحید دانسته و در آشکارترین شکل مطرح کرده است.

5 - ردّ پیشنهادهای مأمون و انکار امام از پذیرش خلافت و ولایت عهدی در طول دو ماه مذاکره و پافشاری مأمون.(1)

6 - خبردادن از عمر کوتاه خود و اطمینان به بهره نگرفتن از ولایت عهدی.

7 - مشاهد نشدن آثار خشنودی در سیمای امام، پس از تحمیل ولایت عهدی بر آن حضرت و اظهار غم و اندوه در موقعیت های مناسب.(2)

8 - پیش شرط های امام برای پذیرش ولایت عهدی، مبنی بر این که آن حضرت در هیچ امر حکومتی نظر ندهد و در هیچ عزل و نصبی دخالت نکند.(3)

9 - نوع زندگی و مشی اجتماعی و ارتباطات مردمی امام در طول مسیر مدینه تا مرو و پس از مسئله ولایت عهدی، و جلب نظر مردمان نسبت به مراتب علم و عمل و زهد و معنویت و اخلاق آن حضرت.

10 - جلوه علمی امام در مناظره ها و مباحثه های بزرگ بین ادیان.

11 - برگزاری نماز عید، با شیوه و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله و تأثیر عمیق آن بر مردم و کارگزاران حکومت مأمون.

ص: 133

12 - ارتباط با شیعیان و ارائه رهنمودهای لازم به ایشان و افشای چهره مأمون برای آنان.

مجموعه این تدابیر و عوامل سبب گردید تا امام بر خلاف پندار مأمون، بیش از پیش در میان مردم شناخته شود و محبوب قلب ها واقع گردد و در فاصله ای نه چندان طولانی، مأمون از ترفند سیاسی خود، احساس نارضایتی کند و در اندیشه محدود کردن امام و حتّی از میان بردن آن حضرت فرو رود.

و هنگام خروج امام از منزل، حضرت را به سوی مصلّی همراهی کنند.

مردم اطراف خانه امام و در مسیر اجتماع کردند؛ عده ای نیز در پشت بام منازل خود منتظر دیدن حضرت با آن سیره نبوی و هیبت علوی بودند.

امام از منزل بیرون آمد، در حالی که خود را خوش بو ساخته، ردایی بردوش انداخته، عمامه ای از کتان بر سر، عصایی به دست و با پای برهنه، با گام هایی استوار، با طمأنینه و وقار راهی مصلّی شد. با تکبیر امام، فریاد تکبیر مردم در کوچه

و خیابان طنین انداخت. سواره نظام ها به احترام امام پیاده شدند و همگان کفش های خود را از پای بیرون آوردند. فریاد تکبیر از یک سو و گریه شوق مردم از سوی دیگر، فضایی بی نظیر بر شهر مرو حاکم ساخت که تا آن روز سابقه نداشت.

فضل بن سهل با دیدن آشفتگی اوضاع، خود را به خلیفه رساند و مأمون را از شرایط موجود و نتایج احتمالی آن آگاه کرد و یادآور شد که اگر امام با همین وضع به اقامه نماز بپردازد، چنان تأثیری بر مردم خواهد گذاشت که جایگاه خلیفه در نظر مردم بی ارج شده، همه دل ها به علی بن موسی متوجّه می شود.

مأمون بدون درنگ دستور داد تا حضرت را از نیمه راه باز گردانند، و چنین کردند.(1)

در بازگشت به منزل، امام علیه السلام با اندوه بسیار می فرمود: «اللّهُمّ اِنْ کانَ فَرَجی بِالْمَوْت فَعَجِّلْ لی السّاعَةَ».(2) یعنی: بار خدایا، اگر گشایش من از وضعیت کنونی ام به مرگ من است، هم اینک در آن شتاب فرما.

موسی علیه السلام گسترده بود، گرفتار دید.

امام در همه محفل های علمی، حرف نهایی و سخن قاطع را می زد و عالمان به دانش ژرف و شگفت او پی برده بودند. مردم با مشاهده مراتب معنوی و اخلاقی آن حضرت، هر روز گرایش بیشتری به وی پیدا می کردند.

مقایسه علم ، معنویت، اخلاق و فضایل امام، با شخصیّت مأمون و ویژگی های زندگی اشرافی و سلطنتی او، در ذهن دانشمندان و گروهی از کارگزاران و توده مردم این باور را شکل می داد که امام از هر جهت برای خلافت برتر و شایسته تر است.

از سوی دیگر، یکی از هدف های مهمّ مأمون، به رکود نشاندن نهضت های علوی و ایجاد هم سازی میان علویان و عباسیان و پایان دادن به بحران همیشگی در جوّ سیاسی و فرهنگی بود که می توانست این هم سازی و آرامش، ثبات سیاسی و اقتدار حکومتی را برای مأمون به ارمغان آورد، در حالی که علویان هرگز کارهای او را جدّی تلقّی نکردند و با بدبینی به آن نگریستند. علاوه براین، عباسیان که در نتیجه جنگ مأمون و امین دو گروه شده بودند و با کشته شدن امین، بخشی از آنان دشمن مأمون به شمار می آمدند، واگذاری ولایت عهدی به امام، مجموعه عباسیان را لرزان ساخت و حتّی هواداران مأمون را در حمایت از سیاست های وی به تردید واداشت.

در بغداد، مردم به انگیزش عباسیان ناخشنود، شورش کردند، مأمون را از خلافت به دور شمردند و با «ابراهیم بن مهدی معروف به ابن شکله» بیعت کردند.(1) در بصره، گروهی به رهبری «اسماعیل بن جعفر» از اطاعت دستگاه سرباز زدند و بیعت نکردند.(2)

شورش ها و نارضایتی ها به جمع علویان و عباسیان محدود نشد و گروه ها و قبایل دیگری نیز ناآرامی را آغاز کردند.

ابن خلدون در مقدمه تاریخ خود نوشته است: «چون مأمون، علی بن موسی

ص: 136

الرضا علیه السلام را به ولایت عهدی برگزید و او را «رضا» موسوم کرد، عباسیان عمل او را انکار کردند و به نقض بیعت او پرداختند و با عموی مأمون «ابراهیم بن مهدی» بیعت کردند و متعاقب آن بود که هرج و مرج و شورش ها پدید آمد و چیزی نمانده بود که حکومت او واژگون شود»(1).

به هر حال، مأمون به آن هم بستگی و یک پارچگی و آرامش اجتماعی و ثبات سیاسی و اقتداری که می اندیشید، هرگز دست نیافت و خود را مغبون می دید و می باید تدبیری دیگر بیندیشد!

خود که مایه ثروت و قدرت آنان است، مطمئن نشوند، آرام نخواهند گرفت و حتّی از درون خانه اش او را تهدید خواهند کرد. پس باید به موضوع ولایت عهدی امام برای همیشه خاتمه بدهد، ولی چگونه و با چه توجیهی!

آیا می شود امام را از ولایت عهدی خلع کرد و بیعت گسترده ای که از مردم گرفته شده، نادیده گرفت! در آن صورت، واکنش مردم و داوری آنان چه خواهد بود! عباسیان راضی می شوند، ولی علویان و شیعیان و هواداران و دیگر ناراضیان چه؟

فضل بن سهل کشتند تا به هر حال، پاسخی برای خون خواهان او تدارک بینند و دامان مأمون را از اتّهام قتل وزیر پاک کنند.

فضل بن سهل در میان عباسیان، یکی از متّهمان اصلی انتقال خلافت به علویان شناخته می شد و کشته شدن او، نخستین شعله امیدی بود که مأمون در قلب خویشاوندان خود، روشن می ساخت.

اهمیّت بیشتری از بیان واقعیّت داشته است! و البته می تواند هر دو باشد.

طبری در ادامه این نقل می نویسد: مأمون پس از رحلت علی بن موسی علیه السلام در نامه ای به حسن بن سهل به شدّت از رحلت امام اظهار غم و اندوه کرد و به عباسیان و موالی و اهل بغداد نامه نوشت و آنان را از وفات آن حضرت مطّلع ساخت!(1)

در این جمله های به ظاهر نامربوط و گسسته، ارتباطی وثیق با هدف های مأمون دیده می شود، زیرا او قبل از عزیمت به بغداد، می کوشد شورشیان عباسی و آشوبگران بغدادی را تسکین خاطر دهد و جالب تر این که از بخت خوش خلیفه! حسن بن سهل - این عنصر بانفوذ که شاید قتل برادرش را هنوز کار مأمون بداند و درصدد انتقام باشد - در همین سال به بیماری جنون مبتلا می شود و او را به زنجیر می کشند.(2) بدین سان زمینه از هر نظر برای عزیمت مأمون به بغداد و خواباندن آشوب ها هموار می شود.

بهداشتی می دهد، جز از سر عداوت و غرض ورزی و یا ناآگاهی نمی تواند باشد.

مگر این امام نیست که در «رساله ذهبیه» به مأمون می نویسد: ای مأمون! جسد به منزله زمینی است که آبادانی آن به مراقبت بسیار نیازمند است. اگر بیش از اندازه به آن آب برسد، محصولش فاسد خواهد شد و اگر آب به آن نرسد، از تشنگی خواهد مرد... باید نیک بیندیشی و بنگری که چه چیزی با طبیعت تو سازگار است و آن را نیرومند می سازد و چه چیزی زیان آور است و سلامت تو را به خطر خواهد انداخت. پس اندازه گیری در خوراک را همواره در نظر داشته باش ... پیش از آن که کاملاً سیر شوی از خوردن دست بردار که به صلاح جسم و سلامتی توست و سبب رشد عقلانی تو خواهد بود.(1)

آیا ممکن است امام با این دانسته ها و معارف و با آن شخصیّت معنوی و الهی، در نتیجه بی مبالاتی در خوردن، زمینه مرگ خویش را فراهم کند!؟

در میان نویسندگان و تاریخ نگاران برخی مانند ابن جوزی، احمد امین، یعقوبی و ... بر این عقیده اند که امام به کسالتی مبتلا شد و به مرگ طبیعی، در توس درگذشت و مسمومیّتی در کار نبوده است.

ابن جوزی می نویسد: بعضی بر این باورند که مأمون، علی بن موسی الرضا علیه السلام را مسموم کرده است، ولی این دیدگاه پذیرفته نیست، زیرا خلیفه از درگذشت امام به شدّت نگران شد و چندین روز گِرد خوردنی ها و نوشیدنی ها و لذت های گوناگون نرفت، حتّی هنگام ورود به بغداد با لباس سبز وارد شد، در حالی که حدود یک سال از ماجرای رحلت حضرت می گذشت. وفات امام در اثر کسالتی بود که در توس بر آن جناب عارض شد.(2)

یعقوبی نیز ضمن شمارش و بررسی حوادث سال 203 ه .ق. می نویسد: علی بن موسی بن جعفر علیه السلام در قریه ای که به آن نوقان می گفتند، درگذشت و بیماری وی بیش از سه روز به طول نینجامید.(3)

ص: 142

به هرحال، با درنگ در آثار عالمانی که به عصر ائمه علیهم السلام نزدیک بوده اند(1) و نیز با توجه به روایت های گوناگونی که به بعضی از آن ها اشاره خواهیم داشت، این نظریه نمی تواند مستند و قابل قبول باشد. بنابراین، آنچه میان حدیث شناسان و تاریخ نگاران از اتقان و استحکام برخوردار است و روایت ها نیز بر آن گواهی می دهد، این است که شهادت حضرت رضا علیه السلام به وسیله انگور یا انار مسموم بوده است. برخی از مورخان که مسموم شدن حضرت را ترجیح داده اند، عبارت انداز: ابن حجر در الصواعق المحرقه 204؛ ابن صباغ مالکی در الفصول المهمه 262؛ مسعودی در اثبات الوصیه 228 و نیز در مروج الذهب 3/417؛ قندوزی حنفی در ینابیع الموده 363؛ ابن طباطبا در الفخری 218 و...

تصریح کرده، او را عامل قتل معرفی می کند.(1)

از ابوالصلت هروی نیز سؤل شد: چگونه مأمون به قتل امام رضا علیه السلام تن داد، با

این که وی را احترام می کرد و او را به عنوان ولیعهد پس از خود برگزید؟!

ابوالصلت ضمن تأیید قتل امام رضا علیه السلام به دست شخص خلیفه اظهار داشت: اگر خلیفه، امام را احترام و اکرام می کرد، از آن جهت بود که به برتری امام آگاه و معترف بود و اگر ولایت عهدی را به او تفویض کرد، برای آن بود تا با این عمل وانمود سازد که حضرت، دنیاطلب است، در نتیجه، از توجه مردم به حضرت کاسته شود؛ هر چند چنین نشد، بلکه با تشکیل محافل علمی، چهره امام و شخصیت علمی او بر همگان روشن گردید و روز به روز از موقعیت خلیفه کاسته شد تا جایی که دوست و دشمن، امام را شایسته خلافت می دانستند. این امر بر خلیفه گران آمد و بر کینه و حسادت او نسبت به حضرت افزود. به ناچار حیله ای اندیشید و امام را مسموم کرد و به شهادت رساند.(2)

شهادت امام به وسیله مأمون، مظلومیّتی بود که به تاریخ شیعه و اهل بیت افزوده شد و بیت دیگری بود که بر قصیده شاعران آزاده و حقیقت طلب افزوده گردید و در ادبیات حماسی بازتاب یافت.(3)

علاوه براین، در مصادر تاریخی، سخن از قیام هایی به میان آمده که در پی شهادت حضرت و به عنوان خون خواهی او برپا شده است.

احمدبن موسی، برادر امام علیه السلام با همراهی حدود سه هزار تن، و به نقل دیگر، دوازده هزار تن، برای خون خواهی حضرت، بغداد را ترک گفت و در شیراز با فرماندار منتخب حکومت عباسی درگیر شد(4) و به همراه برادرش محمّد عابد در آن دیار شهادت رسید.(5)

ص: 144

می رسد.(1)

در روایتی از امام رضا علیه السلام چنین آمده است: به خدا سوگند، هیچ یک از ما نیست، جز این که به شهادت رسیده است. به ایشان گفته شد: شما را چه کسی خواهد کشت؟ امام فرمود: بدترین مردم زمانم، مرا با سمّ می کشد.(2)

در سخنانی که میان امام و مأمون پیش از ولایت عهدی گذشت، از جمله دلایل امام برای نپذیرفتن ولایت عهدی این بود که: پدرم از پدر و اجداد گرامی اش نقل کرده است که جدّم رسول خدا در باره من فرمود: من قبل از تو (ای مأمون) به وسیله سم و مظلومانه به شهادت خواهم رسید، و اگر اجازه داشتم، می گفتم که کشنده من کیست.(3)

آخرین موردی که امام از ویژگی های شهادت خود سخن گفته، اندک زمانی پیش از وفات بوده است که حقایقی را به دو تن از محرمان راز: «اباصلت هروی» و «هرثمه بن اعین» بیان داشته و از جمله فرموده است: اینک هنگام بازگشت من به سوی خدا فرا رسیده و زمان آن است که به جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و پدرانم بپیوندم.

طومار زندگی ام به انجام رسیده است. این طاغی (مأمون) تصمیم گرفته است تا با انگور و انارِ مسموم مرا به قتل رساند.(4)

ابونواس ضمن قصیده ای سروده است:

باؤ بِقَتْلِ الرِّضا مِنْ بَعْدِ بَیْعَتِهِ

وَ اَبْصَرُوا بَعْضُهُم مِنْ رُشْدِهِم و عَمُوا

عِصابَة شَقیت مِنْ بَعْدِ ماسَعِدوا

وَ مَعْشَرٌ هَلَکوُا مِنْ بَعْدِ ماسَلمُوا(5)

یعنی: برخی از آن ها پس از بیعت با حضرت رضا به کشتن وی شتاب کردند و بعد از

ص: 146

بصیرت و آگاهی، کوردل شدند. آن گروهی که پس از خوشبختی به تیره بختی گرایید! آن جماعتی که پس از سلامتی و نجات، نابود گردید!

دعبل نیز این مرثیه گران را در اشعار خویش چنین بازتاب داده است:

اَلا مالِعَیْنٍ بِالدُّمُوعِ اسْتَهَلَّتْ

وَ لَوْ نُقِّرَتْ ماءَ الشَّؤونِ لَقَلَّتْ

عَلی مَنْ بَکَتْهُ الاَْرضُ وَاسْتَرْجَعَتْ لَهُ

رؤوس الْجِبالِ الشّامِخاتِ وَ ذَلَّتْ

وَ قَدْ اَعوَلَتْ تَبکی السَّماءُ لِفَقدِهِ

وَ اَنْجُمُها ناحَتْ عَلَیْهِ وَ کَلَّتْ

فَنَحْنُ عَلَیْهِ الْیَوْمَ اَجْدَرُ بِاْلبُکاءِ

لِمَرْزِئةٍ عَزَّتْ عَلَیْنا وَ جَلَّتْ

رُزِئنا رَضِیَّ اللّه سِبْطَ نَبِیّنا

فَاَخْلَفَتِ الدُّنْیا لَهُ وَ تَوَلَّتْ

وَ ما خَیْرُ دُنْیا بَعْدَ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله

اَلا لا تُبالیها اِذا ما اضْمَحَلّتْ(1)

یعنی: چه شده است که دیدگان، نرم نرم می بارند و می گریند، در حالی که اگر آب دیده تمام شود و چشمان بخشکند، باز هم کم است.

در مصیبت کسی که زمین بر او گریست و کوه های بلند و سر به فلک کشیده، در سوگ او به ناله و افغان آمده و عزادار شدند. آسمان از فقدان او فریاد بر آورده و ستارگان بر او نوحه کرده اند.

اکنون سزاوارتر است که ما بر او اشک ریزیم، که مصیبتی بس گران و بزرگ بر ما وارد شده است.

ما به از دست دادن سبط پیامبر صلی الله علیه و آله مصیبت دیده ایم، مصیبتی که بر اهل دنیا گران و سنگین بود.

و دیگر پس از فقدان خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله در دنیا و زندگی آن خیری نیست و دیگر خوشی جایگاهی ندارد و آرزوی ماندن در ما نیست.

202 ه .ق.(1) و سال 203 ه .ق.(2)

نظریه دوم نزد صاحب نظران مشهورتر می باشد و شیخ کلینی آن را برگزیده و مسعودی نیز آن را نقل کرده است.

برخی از نویسندگان معاصر به استناد این که تاریخ ضرب سکه هایی که نام امام بر آن ها نقش بسته، به سال 204 ه .ق. نیز دیده شده است، اظهار کرده اند که پس باید سال شهادت را 204 ه .ق. بدانیم.

ولی چنان که برخی یادآور شده اند، تاریخ ضرب سکّه ها دلیل آن نمی شود که سکّه ها در زمان حیات امام ضرب شده باشد، بلکه ممکن است مردم برای تبرّک، پس از شهادت امام، آن ها را تهیه کرده باشند.(3)

در تعیین روز شهادت آن حضرت نیز اتفاق نظر نیست و نظرهای گوناگونی ابراز شده است:

هفت روز مانده به پایان ماه رمضان(4)؛ آخرین روز ذی الحجة(5)؛ اوّل ماه صفر(6)؛ 17 ماه صفر(7)؛ آخر ماه صفر(8)؛ در میان این نقل ها، نظر آخر، یعنی آخرین روز از ماه صفر، مشهورترین و قابل اعتمادترین نقل است.

در بیشتر نقل ها، روز جمعه، روز شهادت آن حضرت دانسته شده است.(9)

بنابراین، مشهورترین و قوی ترین نظر در تاریخ شهادت آن حضرت، روز جمعه، آخرین روز ماه صفر سال 203 ه .ق. می باشد و آن گرامی در هنگام شهادت

ص: 148

، پنجاه وپنج سال از عمر پربرکتش می گذشته است.(1)

همانند آن ناتوان بودند و این چنین حجّت خداوند بر آنان تمام گشت.

پیامبر اسلام - حضرت محمّد صلی الله علیه و آله - زمانی مبعوث شد که مردم زمانش اهل سخنوری و شو و ادب بودند. از این رو، خداوند بر پیامبر قرآنی نازل کرد که مواعظ واحکامش برترین بود و مردم از آوردن همانندش ناتوان بودند.

شایان توجه است که در ادامه این حدیث، ابن سکیّت که روایتگر سخن امام است، از آن حضرت می پرسد: «فَمَا الحجّةُ علی الخَلْقِ الیوم؟» یعنی: در عصر حاضر، حجّت خداوند بر خلق چیست؟ امام در پاسخ می فرماید: «العقل یعرف به الصّادق علی اللّه فیصدّقه والکاذب علی اللّه فیکذّبه.»(1) یعنی: در عصر حاضر، عقل و اندیشه حجّت خداوند بر خلق است، زیرا با عقل می توانند راستان را از دروغگویان تشخیص دهند و آنان را تصدیق و اینان را تکذیب کنند.

از این روایت چند نکته را می توان نتیجه گرفت:

1 - ابزار و نوع بیان پیشوایان الهی، متناسب با شرایط و مقتضیات زمان آن ها متفاوت بوده است.

2 - ادیان آسمانی قبل از اسلام، پس از گذشت چند قرن، به تجدید و بازسازی اساسی نیاز داشته اند، ولی دین پیامبر خاتم، هرگز به چنان بازسازی بنیادی نیاز پیدا نخواهد کرد.

3 - سه تفاوت عصر پیامبر اکرم را با عصر سایر انبیا باید در این نکته جُست که عصر دین اسلام، عصر تفکّر وعقل و اندیشه است.

4 - رشد عقل و اندشه در عصر رسالت اسلام، به معنای بی نیازی اند از مکتب ولی و رهنمود انبیا نیست، بلکه مردمان در پرتو این پیشرفت و تکامل قادر نخواهند بود که پیام دین را دریابند و از آن پاسداری کنند و تفسیر درست را از تحریف باز شناسند.

اکنون می توانیم راز تفاوت شیوه های بیانی امامان را با همین ملاک که علی بن

ص: 151

موسی علیه السلام بیان فرموده است، به دست آوریم.

سُرْعةُ السّیر الاّ بعداً عَنِ الطَّریقِ.»(1) یعنی: آن کس که بدون بینش و آگاهی به انجام کاری اقدام نماید، هماند کسی است که بیراهه راه پیماید. چنین فردی هر چه سریع تر حرکت کند، بیشتر از راه صحیح دور می شود.

این سخن امام هشتم هشداری است به آنان که همواره به کمیّت و مقدار عمل می اندیشند و از کیفیّت و حقیقت آن غافل هستند؛ چه این که اینان در هر دسته گروهی که قرار گیرند. بی آن که به دستی راه بیندیشند، سعی دارند با افراط و تندروی در همان مسیر، خویش را پیشتاز و جلودار معرّفی کنند! ولی امام می فرماید، قبل از آغاز هر کار و گام نهادن در هر مسیر، نخست در اندیشه کسب بصیرت و دانش باش تا از درستی راه مطمئن شوی.

اگر عزم جهاد داری، نخست چشمانت را بگشا و ببین در کدام راه به جهاد پرداخته ای، زیرا هر گونه اقدام متهورّانه و هر جان فشانی و شکنجه پذیری، جهاد در راه خدا به حساب نمی آید و ارزش نیست.

اگر درصدد تزکیه نفس و رهیابی به مقام باتقوایان و زاهدان هستی، بدان که هرگونه ریاضت و پرهیز از نعمت های دینوی و روی آوری به هر مشی و مراسم ساختگی و گوشه گیری و عزلت جویی و ترک وظایف اجتماعی، تزکیه نفس و مایه کمال معنوی و تقرّب به خداوند نیست، بلکه باید تزکیه نفس را از مردم انبیا و ائمه معصومین علیهم السلام دریافت کنی تا اصل راه را از دست ندهی. افزون بر این ها، به این که اصولاً رشد واقعی و کمال نمایی انسان در این است که از دانش وبینش برخوردار باشد، درست بشناسد و درست بشناساند.

تعالی و یقال للفقیه: یا ایّها الکافل لایتام آل محمّد الهادی لضعفاء محبّیهم وموالیهم.

قف حتی تشفعَ لکلِّ مَنْ اخذ عَنْکَ او تعلّم منک ... فانظروا کم صرف ما بین المنزلتین»(1).

یعنی: در روز قیامت به انسان عابد گفته می شود: تو خوب انسانی بودی، تمام همّت تو آن بود که خودت را نجات دهی. پس اکنون وارد بهشت شو. [و امّا در سوی

دیگر، انسان فقیه و دین شناسی وجود دارد که در روشنگری مردم کوشیده است.]

فقیه، انسان آگاه و ژرف اندیشی است که پرتو معرفت خود را بر زندگی دیگران نیز افشانده و در نتیجه این معرفت بخشی، ایشان را از دام های انحراف و دسیسه های دشمنانشان پرهیز داده و نعمت های الهی را بر آنان فزونی بخشیده و رضایت خداوند را نصیبشان ساخته است.

در روز قیامت به چنین انسان ژرف اندیشی و هدایتگری گفته می شود: ای حامی یتیمان خاندان پیامبر (شیعیانی که در زمان غیبت امام زمان علیه السلام به سر می برند و از نور حضور امامشان محروم اند) وای کسی که اندیشه های ضعیف را با هدایت ها و روشنگری های خود، یاری داده ای، بایست و برای همه آنان که از خرمن دانش و بینش تو بهره جسته اند، شفاعت کن. پس از این فرمان، او به شفاعت می پردازد و خود به همراه گروه گروه از هدایت یافته گانش وارد بهشت می شود... اکنون ببین که چه فاصله زیادی است میان جایگاه یک عالم ژرف اندیش و هدایتگر با عابدی خودنگر.

والمعلّم والمستمع والمجیبُ له»(1). یعنی: دانش، گنجینه هایی است که پرسش، کلید آن است. خدایتان مورد لطف و رحمت قرار دهد، بپرسید! زیرا در کار پرسش وجستار علمی چهار نفر پاداش معنوی دریافت می کنند: 1 - سؤال کننده 2 - معلم 3- شنونده 4- پاسخ دهنده.

همچنین آن حضرت در روایتی دیگر از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: «کونوا دراة ولاتکونوا رواة، حدیث تعرفونَ فقهه خیرٌ من الف تروونه»(2). یعنی: اهل درایت و درک باشید، نه اهل حکایت و نقل! هرگاه عمق و ژرفای یک حدیث را بشناسید، از هزار حدیث که فقط روایتگر آن باشید، برتر است.

(برنامه های دین) را قانونمند، عالمانه و دارای فلسفه و دلیل بدانند.

این فهم دینی تنها از یک ملازمه عقلی استفاده نمی شود، بلکه خوشبختانه در روایت ها امام علی بن موسی علیه السلام به فلسفه و حکمت بخشی از پدیده های هستی و باورهای دینی تصریح شده است.

البّته قبل از ارائه نمونه ای از این روایت ها، یادآوری این نکته ضرورت است که فلسفه داشتن هستی و دین، به آن معنا نیست که همه آن ها برای همه انسان ها در همه مقاطع تاریخ بشر آشکار باشد، بلکه بسیاری از آن ها در پرتو رشد دانش و پیشرفت امکانات علمی روشن می شود و بخشی از آن ها چه بسا فراتر از احساس و ابزار علمی انسان باشد.

علاوه بر این، آن مقدار از فلسفه احکام یا فلسفه هستی که در روایت های امامان یاد شده است، همه سخن نیست؛ چه این که امامان در پاسخ به پرسش ها، فهم پرسشگر، نیاز مخاطب، امکانات اثباتی و ابزار علمی زمان را در نظر داشته اند و در محدوده درک و توان مخاطب به بیان حکمت ها پرداخته اند، زیرا اگر فراتر از درک پرسشگر و بیرون از امکانات علمی زمان، پاسخی می داده اند، نه تنها برای مخاطب، مایه هدایت و رشد نبوده، بلکه موجب تردید و انکار او می شده است.

بلی ! آنچه از مجموع این گونه روایت ها به یقین می توان نتیجه گرفت، این است که فلسفه داشتن و حکیمانه بودن نظام هستی و نظام تفکّر و برنامه های دین، قابل فهم بودن بخش زیادی از آن برای بشر، ممنوع نبودن تفکّر درباره فلسفه هستی و دین، اصولی پذیرفته شده در مکتب اهل بیت عصمت و طهارت بوده است.

این که خداوند، موجودی همانند آن را خلق کرده است.

با وجود این گوناگون در آفرینش خداوند، دیگر جای این سؤل باقی نمانده است که کسی بپرسد: آیا خداوند می تواند چنین یا چنان موجودی را بیافریند؟

اکنون با نظاره بر پهنه هستی و موجودات متنوّع آن می توان شاهد قدرت الهی بود و دانست که خداوند بر همه چیز تواناست و محدودیّتی در قدرت و آفرینش ندارد.(1)

چنان که گفته شد، این فرمایش امام به معنای آن نیست که تنوّع آفریده های خداوند فقط برای اثبات قدرت اوست، بلکه امام به دلیل موضع و رسالت دینی خود، تنها به جنبه توحیدی و معرفت دینی آن اشاره کرده است. امروزه در پرتو آگاهی های تجربی، انسان به ابعاد جدیدی نیز پی برده و دانسته است که جریان صحیح چرخه حیات در کره زمین، هماهنگی با محیط زیست، قدرت دفاع، امکان تغذیه و ... جنبه های دیگری است که گوناگون آفریده های خداوند را می طلبیده است.

آن جمله این که، اگر مردم به خداوند متعال ایمان نیاورند و به وجود او اقرار نکنند، از کارهای خلاف و ارتکاب ظلم و جنایت دوری نخواهند جست، به هر چه تمایل پیدا کنند و آن را مایه لذّت خود بیابند، رو می آورند، بدان این که کسی را مراقب و ناظر بدانند! اگر به راستی مردمان چنین بیندیشند و چنین رفتار کنند، جامعه بشری سراسر تباه می شود و همه انسان ها نسبت به یکدیگر براساس ظلم و زور سیطره خواهند جست.

... ایمان به خداوند، علاوه بر جلوگیری از گسترش فساد اجتماعی - که ممکن است کسانی گمان کنند از طریق حاکمیّت قوانین مدنی می توان جلو آن را گرفت - جلو فسادهای درونی را می گیرد؛ چرا این که ما می دانیم آدمی در تنهایی وخلوت و دور از چشم ناظران بشری، گاه به فساد و گناه رو می آورد - در این گونه موارد هیچ قانون بشری نمی تواند جلوگیر انسان باشد، بلکه تنها ایمان به خداوند است که در نهان و عیان، قدرت اصلاح فرد و جامعه را داراست - و اگر ایمان و اقرار به خداوند و بیم از او نباشد، هیچ انسانی دربان، دست از خطا نخواهد شست... .

بنابر این، پایداری و تداوم جامعه شرافتمند بشری مرهون ایمان انسان ها به خداوند علیم و خبیر و آگاهی است که آشکار و نهان را می داند، به صلاح و درستی فرمان داده و از فساد و تباهی نهی کرده است و هیچ چیز نهفته ای از او پنهان نمی ماند(1).

ص: 158

قانون الهی آثار ناپسندی را بر ایشان به دنبال دارد، درخواهند یافت که اجرای قوانین وحی و حفظ حدود الهی بدون مدیریت اجتماعی امامی امین تحقّق پذیر نیست، زیرا بدون نظارت و حاکمیّت قانون چه بسا افراد حاضر نباشند از لذّت و منفعت خویش به خاطر دیگران بگذرند!

این است که خداوند در نظام تشریع، سرپرستان و مدیران شایسته و امینی را قرار داده است تا مفاسد اجتماعی را از جامعه دور سازند و حدود احکام الهی را برپا دارند.(1)

براین اساس، در نظام حکیمانه خداوند احتمال نمی رود که این ضرورت را نادیده گرفته و بندگان را بدون رهبری مشخّص و شایسته رها کرده باشد؛ رهبری که مایه پایداری جامعه است و در پرتو او می توانند با دشمن بستیزند و اموال و دارایی های عمومی را به مصرف صحیح رسانند. آن رهبر که جمعه وجماعت ایشان را بر پا دارد و سایه سنگین ظالمان را از سر مظلومان کوتاه گرداند.(1)

امام به دنبال بیان این فلسفه عام سیاسی به ویژگی های رهبری در جامعه اسلامی اشاره دارد و یادآوری می شود که مدیریت سیاسی و دینی در جامعه اسلامی باید «امین» و «پاسدار ارزش های معنوی و دینی» و «سرپرستی امانتدار و مورد اطمینان» باشد، زیرا اگر فرمانروای امّت اسلامی دارای این خصلت ها نباشد، دین از میان می رود، سنّت های شرعی و احکام الهی تغییر می یابد، بدعتگران فزونی می یابند، بی دینان بر دین یورش می برند و امر دین را بر مسلمانان مشتبه می کنند.(2)

نوشته است: اگر پرسش شود: آیا ممکن است خداوند حکیم، بنده اش را بی دلیل به کاری فرمان دهد و از او چیزی را بخواهد که فاقد اثر و سازندگی است؟

به او گفته می شود: خیر! خدای حکیم نه کار بیهوده می کند و نه جهل به امور دارد تا از سرِ ندانستن، فرمانی بیهوده دهد... .

سؤال : این دلیل ها، علّت ها و فلسفه ها به راستی وجود دارد و قابل شناسایی است؟ پاسخ : آری قابل شناسایی است و هم اکنون برای اهلش روشن است.

سؤال: آیا شما این فلسفه ها و دلیل ها را می دانید؟

پاسخ : بلی بخشی از آن ها برای ما شناخته شده است و بخشی هم از دسترس دانش بشر دور می باشد.(1)

بیزاری جویند.

این حضور دایمی و مستمر در پیشگاه الهی موجب می شود که انسان از تدبیرگر هستی و آفریننده خود، غفلت نورزد و گرفتار سرمستی وطغیان نشود.(1)

به زن اجازه داده است که هنگام پذیرش همسری، درخواست مهریه کند و به مرد تکلیف کرده است که پس از انتخاب همسر، باید نیازهای مادّی و مخارج زندگی او را شخصاً بر عهده گیرد.

سپس اسلام براساس این وظایف و موقّعیت که برای هر یک از زن و مرد در نظر گرفته، به سهمیه بندی میراث و سهم ارث زن و مرد نظر افکنده است. بنابراین، تفاوت یاد شده، بر مبنای وظایف اجتماعی زن و مرد است، نه بر اساس تفاوت ارزشی و انسانی آن دو. چنین داوری، نه تنها دور از انصاف نیست، که در نگاه جامع نگران، عدالت و انصاف است.

مطالب انجیل(1) و در مباحثه، رأس الجالوت یهودی(2)، به حقایق تورات و در بحث آزاد با بزرگ زرتشتیان(3) و همچنین در مناظره با متکلّم توانمندی چون عمران صابی،(4) که اصولاً معتقد به پروردگار هستی نبود، به دلایل عقلی تکیه کرده است و حال آن که وقتی در مناظره با مدعّیان مسلمان به اثبات عصمت انبیا می پردازد(5)، در گفت وگو با سلیمان مروزی(6)، به توضیح برخی صفات و افعال الهی همّت می گمارد، سراسر سخنان خود را به آیات قرآن مستند می سازد.

علاوه بر این شیوه، امام علی بن موسی علیه السلام با اهتمام به قرائت قرآن و تأملّ و تدبّر در آن، جایگاه و اهمیّت آن را به شیعیان خود متذکّر می شد.

ابراهیم بن عباس، یکی از راویان احادیث امام و شاهدان مجالس علمی آن حضرت می گوید: هرگز ندیدم که از علی بن موسی علیه السلام سؤالی شود و آن گرامی پاسخ ندهد، وکسی را آگاه تر از او به تاریخ نیافتم. مأمون همواره تلاش داشت که با سؤال های مختلف و در زمینه های گوناگون، آن حضرت را مغلوب و درمانده کند، ولی هرگز بی پاسخ نماند.

امام تمام مطالب خود را به آیات قرآن مستند می ساخت و از قرآن استفاده می کرد.

آن بزرگوار در هر سه شبانه روز، یک مرتبه قرآن را ختم می کرد و می فرمود: اگر بخواهم سریع تر از این نیز می توانم قرآن را ختم کنم، ولی هر آیه ای که مرور می کنم،

ص: 166

در آن لختی تأمّل می نمایم.(1)

سپس به آیه تبلیغ استناد جسته است که در ماه های آخر عمر پیامبر پس از «حجّه الوداع» - آخرین حج آن حضرت - نازل شده است:

«اَلیَومَ اَکْمَلْتُ لَکُم دینَکُم وَاَتْمَمْتُ عَلَیکُم نِعمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الاِسْلامَ

دیناً».(1) یعنی: امروز دینتان را برایتان کامل ساختم و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را به عنوان دین، برایتان پسندیدم.

آن حضرت پس از بیان این دو آیه از قرآن برای شرح دادن این حقیقت که دین اسلام و کتاب آسمانی آن - قرآن - دین و کتابی کامل هستند و همه جنبه های ضروری معنوی و مادّی زندگی انسان را در نظر گرفته اند، فرموده است: مسئله امامت - رهبری امامان معصوم علیهم السلام - از تمامّیت دین است. رسول خدا صلی الله علیه و آله چشم ازاین جان نبست، مگر این که پایه ها و معیارهای مهمّ دین را برای مردم بیان فرمود، راه ها را برایشان روشن ساخت، آنان را در مسیر حق قرارداد و علی علیه السلام را به عنوان

امام و راهنما برایشان تعیین کرد و تمامی مسائلی را که مردم به آن نیاز دارند، برای

آنان بیان نمود. اگر کسی گمان کند که خداوند، دینش را کامل نساخته است، در حقیقت، کتاب خدا را ردّ کرده و کافر شده است.(2)

و مدیریت هستند وهیچ جامعه ای بدون مدیر و رهبر سامان نمی یابد. به این دلیل، جوامع اسلامی هم نیازمند پیشوایان و رهبران سیاسی - دینی هستند؛ رهبرانی که از تعهّد و شایستگی و شرایط لازم برخوردار باشند و دین را به پا دارند و قوانین الهی را

جاری کنند.

در بحث امامت عامّه، سخن از شرایط عمومی رهبری این دینی و اجتماعی است، ولی در مسئله امامت خاصّه، این حقیقت مطرح می شود که چه کسانی به خصوص از سوی خداوند به وسیله پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله واجد شرایط امامت شناخته شده و برای امامت تعیین گشته اند؟

حضرت رضا علیه السلام به دنبال بیان این موضوع که یکی از ابعاد تمامّیت دین به مسئله امامت و رهبری دینی و اجتماعی امّت اسلامی باز می گردد و پیامبر در ماه های آخر عمر مبارکش، این وظیفه مهم را به انجام رسانیده و علی بن ابی طالب را به عنوان امام و ولیّ به مردم معرّفی کرده است، می فرماید: این امامت که مایه کمال دین و تمامیّت نعمت الهی بر مردم است، آیا جایگاه واهمیّت آن برای مردم روشن است؟ آیا می دانند نقش امام در میان امّت چیست؟ تا این که با رأی و نظر خود به انتخاب امام معصوم بپردازند! امام معصوم، جایگاهش برتر و موقعیتش بزرگ تر از آن است که مردم با اندیشه و معیارهای خود، بخواهند او را انتخاب کنند. امامت الهی، مقامی است که خداوند ابراهیم خلیل علیه السلام را به آن مفتخر ساخته و پس از عنوان نبوت به او نشان امامت بخشیده و در مرتبه سوم، زینتِ دوستی - الخلیل - را به او عطا فرموده است.(1)

ص: 169

مطیع به شمار می آید، انسانی که ظالمی را یاری رساند، خود، ظالم است و فردی که عدالت پیشه ای را خوار کند، نیز ظالم است. میان خداوند با هیچ کس خویشاوندی نیست و هیچ فردی به ولایت خداوند و دوستی او راه نمی یابد، مگر در پرتو طاعت و بندگی. رسول خدا به فرزندان عبدالمطلب فرمود: با اعمال نیک خود نزد من آیید و افتخار ورزید، نه با نسب ها و ارتباط خویشاوندی.(1)

و نجات یافتند.(1)

معنای این روایت، زمانی بهتر فهمیده می شود که به قرآن مراجعه کنیم و از قرآن بشنویم که چگونه برخی از مسیحیان بعد منظور تجلیل از مقام عیسی گفتند: «عیسی فرزند خداست»(2).

متأسفانه، در میان جوامع دینی، گاه دیده می شود که برخی ناآگاهان و کم مایگان به گمان بزرگ داشت ائمه علیهم السلام، به آن بزرگواران نسبت هایی می دهند که خودِ آنان، نه تنها ادّعایش را نداشته اند، بلکه همواره آن نسبت ها را از خود، دور می ساخته اند.

بت هایی که مورد پرستش مشرکان اند، دشنام ندهید، زیرا اگر به مقدسّات آنان دشنام دهید، آنان نیز از روی ناآگاهی و جهل، به خداوند دشنام می دهند.(1)

کسانی که تقوا را به معنای انزوا از جامعه، حضور نیافتن در کارهای جدّی اجتماعی، توجّه نکردن به مسائل حیات و زندگی گرفته اند! و به خیال خود، برای رسیدن به مقامات معنوی و دست یافتن به کارهای خارق العاده و کرامات، به چلّه نشینی و اذکار ساختگی و آزار تن همّت گمارده اند!

در حالی که هیچ یک از این ها مورد رضایت شارع مقدّس نبوده و مایه تقرّب به خداوند نیست، چه این که راه نزدیک شدن به خداوند، پیروی از راه وحی و الگو قراردادن پیامبر و امامان معصوم است و در راه عبادت، نباید به ابداع دست زد.

حضرت رضا علیه السلام در این باره می فرماید: این سخن رسول خدا است: «هر کس به دین و مسلکی گردن نهد که آن را از منبع صحیح و معتبر دینی - وحی و پیامبر - دریافت نکرده است، از سوی خداوند، محکوم به پوچی و گمراهی است؛ هر کس تلاش کند مسائل و روش های دینی و عبادی خود را از راه های غیر معتبر و از مسیری که خداوند آن ها را تأیید نکرده است، دریافت کند، مشرک به شمار می آید! تنها راه ایمن و معتبر برای شناخت وحی و پیام و خواست خداوند، راه محمد صلی الله علیه و آله می باشد.(1)

اهمیّت این روایت تا آن جاست که اگر علل انحطاط مسلمانان و عقب ماندگی فرهنگی و علمی و عملی آنان را مورد مطالعه قرار دهیم، خواهیم یافت که یکی از مهم ترین آن ها، بدعت های نادرستی است که در قلمرو برنامه ها و مفاهیم دینی صورت داده اند. به جای تقرّب به خدا و محبّت به اهل بیت علیهم السلام، و جست وجو در کسب اخلاق الهی و ارزشهای والای معنوی و فضایل انسانی، دل به برخی باورها و مسائل صوری و ظاهری خوش کرده اند.

ص: 175

الهی راه یابد و تو بی زحمت و بدون هیچ عمل!»(1)

پیام این روایت، به موضوع آن محدود نمی شود، بلکه نوع بیان و استدلال امام علیه السلام این امکان را می دهد که بگوییم پس از ایمان به اصول دین، هیچ چیزی جای عمل صالح و تلاش را نمی گیرد؛ نه نسب و فرزند پیامبر بودن و نه گریه بر مصایب خاندان پیامبر و نه محبّت بر نیکان و صالحان. بلی، می توان گفت که محبّت به نیکان و بندگان صالح الهی، خود، راهی برای بازگشت به سوی خدا و حرکت در مسیر تکلیف و پای بندی به احکام الهی است و اگر در روایت ها، نسبت به محبّت اهل بیت علیهم السلام و یا گریه بر مصایب آنان و یا تکیه بر رحمت الهی تأکید شده، برای آن بوده است که این امور، خود، راهی است برای روآوری به عمل صالح، نه این که مایه غرور و ترک عمل شود.

امام رضا علیه السلام می فرماید: چند چیز است، اگر همراه با چند حقیقت نباشد، مسخره می نماید:

1 - کسی که زبانش استغفار کند، ولی قلبش از گناه پشیمان نباشد.

2 - فردی که توفیق طلب کند، ولی نکوشد.

3 - انسانی که احتیاط جو باشد، ولی دقت و پرهیز نداشته باشد.

4 - آن که آرزوی بهشت کند، ولی بر دشواری ها شکیبا نباشد.

5 - شخصی که از آتش دوزخ به خدا پناه برد، ولی هوس های دنیا را ترک نگوید.

6 - کسی که ذکر خدا بر لب براند، ولی شوق دیدار رحمت الهی را نداشته باشد.

اینان در حقیقت خود را به استهزا گرفته اند.(1)

و بندگی به درگاه خدا از فضیلت و اخلاق در میان بندگان خدا جدایی نمی پذیرد.

علی بن موسی علیه السلام می فرماید: خداوند متعال سه وظیفه دینی را با سه موضوع - اجتماعی - همراه ساخته است.

1- نماز - که موضوعی عبادی است - به همراه زکات - که خدمتی اجتماعی است - فرمان داده است. پس کسی که نماز به جای آورد، ولی زکات ندهد، نمازش پذیرفته نیست.

2 - شُکرگزاری در برابر خالق با شکرگزاری برای پدر و مادر همراه ساخته است. پس کسی که سپاسگزار پدر و مادر نباشد، شکر خدا به جا نیاورده است.

3 - تقوای الهی را همراه با صله رحم فرمان داده است. کسی که ارتباط با خویشاوندان را بگسلد، تقوای الهی را رعایت نکرده است.(1)

حقیقت ایمان افراد را بشناسید، به زیادی نماز و روزه و حج و کارها و خدمات اجتماعی و مناجات شبانه آن ها ننگرید، بلکه به صداقت و راستگویی و امانتداری آنان نگاه کنید.(1)

حرکت انسانی والهی، در محدوده کمک های مالی و اقتصادی خلاصه نمی شود، بلکه هر نوع امداد و یاری رساندن اجتماعی می تواند برای خدا باشد و عنوان صدقه را پیدا کند.

فردی در جامعه اسلامی از نگاه محبّت و رسیدگی اجتماعی، محروم نخواهد ماند.

موضوع «صله رحم» و تأکید بر آن در نظام اخلاقی دین، در حقیقت یک ابتکار شگرف اجتماعی - روانی است که هیچ برنامه و تدبیر دیگری نمی تواند جایگزین آن باشد.

امام رضا علیه السلام می فرماید: کسی که دوست دارد روزگار درازتری در دنیا زندگی کند و روزی اش فراوان تر شود، صله رحم کند و به خویشاوندان رسیدگی نماید.(1)

یعنی، صله رحم به عنوان یک حرکت انسانی - دینی نه تنها از ثواب معنوی برخوردار است که دارای آثار مادّی و دنیوی نیز هست.

امام علی بن موسی علیه السلام فرمود: ای دعبل! پس از من، فرزندم محمّد - جواد الائمّه - و پس از او فرزندش علی - امام هادی - و بعد از او فرزندش حسن - امام عسکری - به امامت خواهد رسید و پس از او فرزندش «حجّت قائم» امام خواهد بود که در دوران غیبتش مردمان به قیام و قدومش چشم خواهند دوخت. زمانی که بر مردمان ظاهر شود، همگان به اطاعت او گردن نهند. هان! ظهور او قطعی است، آن گونه که اگر حتی یک روز از عمر جهان باقی مانده باشد، خداوند آن روز را چنان طولانی گرداند تا آن گرامی قیام کند و زمین را بدان سان لبریز از ستم، مالامال از عدل سازد.(1)

بدان امید که آفتاب رحمت آن وجود گرامی، در روزگار زندگی ما بتابد و افتخار خدمت در حکومت الهی و عدل گسترش، نصیب امّتی شود که برای احیای دین در سرزمین خویش، به وظیفه خود قیام کردند و با تقدیم شهیدانی پاک باخته، کوشیدند فضای جامعه خود را به عطر دین خواهی و دین مداری و پیروی از مکتب خاندان وحی بیامیزند و وفاداری خویش را به مکتب عدل و حماسه و ایثار، به اثبات رسانند.

اللّهم انّا نرغب الیک فی دولة کریمة تعزّ بها الاسلام و اهله. بارالها! ما در آرزوی حکومت ارجمندی به سر می بریم که در پرتو آن اسلام و اسلامیان عزّت و اقتدار یابند.

ص: 185

ص: 186

9) ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، انتشارات علامه، قم، بی تا، (متوفی 588 ه .ق.).

10) ابن صباغ، علی، الفصول المهمة فی معرفة احوال الائمة، مطبعة العدل، نجف، بی تا، (پشت جلد مؤسسة الأعلمی طهران) (متوفی 1104 ه .ق.).

11)ابن طاووس، علی بن موسی، طرائف المقال، مطبعة خیام، قم، 1399 ه .ق.، چاپ اول. (متوفی 664 ه .ق.).

12) ابن طقطقا، محمد، الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الإسلامیة، دار الصادر،

بیروت، بی تا، (متوفی 709 ه .ق.).

13) ابن طولون، محمد، الائمة الاثناعشر، منشورات الرضی، قم، بی تا، (متوفی 953 ه .ق.).

14) ابن العبری، غریغوریوس، مختصر الدول، بی تا، بی جا، (متوفی 685 ه .ق.).

15) ابن عساکر، علی بن الحسین بن هبه اللّه بن عبداللّه، تاریخ مدینة دمشق، دارالفکر، بیروت، لبنان، (متوفی 570 ه .ق.).

16) ابن کثیر ، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، مکتبة المعارف، بیروت، مکتبة النصر، ریاض، چاپ اول، 1966م، (متوفی 774 ه .ق.).

17) ابن الندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، دار المعرفة، بیروت، لبنان، 1398م، (متوفی 437 ه .ق.).

18) ابوالفداء، عمادالدین، المختصر فی اخبار البشر، المطبعة الحسینه، مصر، الطبعة الاولی، بی تا، (متوفی 732 ه .ق.).

19) الاتابکی، یوسف بن تعزی، النجوم الزاهرة، المصریة العامة، بی تا،(متوفی 879 ه .ق.).

20) الاربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، نشر ادب الحوزه، بی تا، (متوفی 687 ه .ق.).

21) الاصفهانی، ابوالفرج علی بن الحسین، مقاتل الطالبیّین، دار المعرفة، بیروت، لبنان، بی تا، (متوفی 356 ه .ق.).

ص: 188

22) الاصفهانی، ابوالفرج علی بن الحسین، الأغانی، مؤسسة جمال للطباعة و النشر، بیروت، لبنان، (دار احیاء التراث العربی)، بی تا، (متوفی 356 ه .ق.).

23) الاصفهانی، ابونعیم احمد بن محمد، ذکر اخبار اصبهان، مؤسسة النصر، تهران، بی تا، (متوفی 430 ه .ق.).

24) امیر، علی، مختصر تاریخ العرب، مترجم: عفیف البعلبکی، دار العلم الملایین، بیروت، چاپ اول، حزیران 1961م، (متوفی 1928م).

25) الأمینی، عبدالحسین، الغدیر، دار الکتب العربیة، بیروت، لبنان، الطبعة الثالثة، 1387ه .ق. (معاصر).

26) امین، احمد، ضحی الاسلام، مکتبة النهضة، المصریة، قاهرة، الطبعة السابعة، بی تا، (معاصر).

27) الأمین، محسن، اعیان الشیعة، دار التعارف للمطبوعات، بیروت، 1403ه .ق.، (معاصر).

28) البرقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، دار الکتب الإسلامیة، تحقیق السید جلال الدین الحسینی، بی تا، (متوفی 274 ه .ق.).

29) البغدادی، احمد بن علی بن ثابت، نصیحة أهل الحدیث، مکتبة المنار - الزرقاء، 1408ه .ق. (متوفی 463 ه .ق.).

30) البیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین، تاریخ بیهقی، انتشارات دانشگاه

فردوسی، چاپ دوم، 1356ش. (متوفی 470 ه .ق.).

31) البیهقی، ابراهیم، المحاسن و المساوی، دار بیروت، 1404 ه .ق.، (متوفی قرن چهارم ه .ق.).

32) حاکم نیشابوری، محمد، تاریخ نیشابور، تصحیح شفیعی کدکنی، چاپ اول 1375ش.، بی جا، (متوفی 405 ه .ق.).

33) الحرانی، حسن بن علی بن الحسین، تحف العقول، انتشارات اسلامیه، شیراز، 1363ش. (متوفی قرن چهارم ه .ق.).

34) الحرّالعاملی، محمد بن الحسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، ترجمه جنتی، دار الکتب الإسلامیة طهران، 1357ش. (متوفی 1104 ه .ق.).

ص: 189

35) الحسکانی، عبیداللّه بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، مجمع احیاء الثقافة الإسلامیة، التابعة لوزارة الثقافة و الارشاد الاسلامی، 1411ه .ق. (متوفی قرن پنجم ه .ق.).

36) الحسنی، عبدالکریم، ابن طاووس، فرحة الغری، مرکز الغدیر للدراسات

الإسلامیه، الطبعة الاولی، 1419ه .ق. (متوفی 693 ه .ق.).

37) حلّی، علی بن یوسف، العدد القویة، مکتبة آیه اللّه المرعشی العامة، الطبعة الاولی، 1408ه .ق. (متوفی 703 ه .ق.).

38) الحلّی، حسن بن یوسف، خلاصه الأقوال فی معرفة علم الرجال، مجمع البحوث

الإسلامیة، چاپ اول، 1381ش. (متوفی 726 ه .ق.).

39) الحموی، یاقوت بن عبداللّه، معجم البلدان، دار بیروت، 1376 ه .ق. (متوفی 626 ه .ق.).

40) الخضری، محمد، محاضرات تاریخ الأمم الاسلإمیة الدولة العبّاسیة، دار المعرفة، بیروت، 1426 ه .ق. (متوفی 1927م).

41) الخطیب البغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، دار السعادة، مصر،

1349 ه .ق. (متوفی 463 ه .ق.).

42) الخوارزمی، محمد، رسائل الخوارزمی، تصحیح دکتر پورگل، انجمن آثار فرهنگی و مفاخر فرهنگی، تهران، 1384 ه .ق. (متوفی 383 ه .ق.).

43) الخوارزمی، موفق بن احمد بن محمد، المناقب، مؤسسة نشر الإسلامیة لجامعة المدرّسین، 1411 ه .ق. (متوفی 568 ه .ق.).

44) جرجی، زیدان، تاریخ التمدن الإسلامی، مکتبة الحیاة، بیروت، بی تا، (متوفی 1914م).

45) الرافعی، القزوینی، عبدالکریم، التدوین فی أخبار قزوین، دار الکتب العلمیة، بیروت 1408 ه .ق. (متوفی 623 ه .ق.).

46) راوندی، قطب الدین، الخرائج و الحرائح، مکتبة مصطفوی، قم، بی تا، (متوفی 573 ه .ق.).

ص: 190

47) ---------------، الدعوات، منشورات مدرسة الامام المهدی، قم، 1407 ه .ق. (متوفی 573 ه .ق.).

48) رفاعی، احمد فرید، عصر المأمون، دار الکتب المصریة، قاهرة، 1346 ه .ق. الطبعة الرابع، (معاصر).

49) الزرکلی، خیرالدین، الأعلام، بی تا، بی جا، الطبعة الثالثة، (معاصر).

50) سبط بن الجوزی، ابوالمظفر یوسف بن فرغلی، تذکرة الخواص، مؤسسة أهل

البیت، بیروت، 1401 ه .ق. (متوفی 654 ه .ق.).

51) سراج، قاضی منهاج، طبقات ناصری، دنیای کتاب، چاپ اول 1363ش. (متوفی 698 ه .ق.).

52) سیدمرتضی، علی بن الحسین، تنزیه الأنبیاء، نشر الشریف الرضی، قم، ایران، بی تا، (متوفی 436 ه .ق.).

53) السیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، تاریخ الخلفاء، مطبعة السعادة، مصر، الطبعة الاولی، 1371 ه .ق. (متوفی 911 ه .ق.).

54) الشبراوی، عبداللّه بن محمد، الاتحاف بحبّ الاشراف، منشورات الرضی، قم، چاپ دوم، 1363ش. (متوفی 1172 ه .ق.).

55) صدوق، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه القمی، کمال الدین و تمام النعمة، مؤسسة النشر الإسلامی لجماعة المدرسین، قم، ایران، 1405 ه .ق. (متوفی 381 ه .ق.).

56) ---------------، الفقه المنسوب لامام الرضا علیه السلام، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، قم، الطبعة الاولی، 1406 ه .ق.

57) ------------------، من لایحضره الفقیه، نشر جماعة المدرسین فی الحوزه العلمیة، 1404 ه .ق. (متوفی 381 ه .ق.).

58) ------------------، التوحید، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، بی تا، (متوفی 381 ه .ق.).

59) ------------------، معانی الأخبار، دار العلم، قم، 1379 ه .ق. (متوفی 381 ه .ق.).

ص: 191

60) ------------------، عیون أخبار الرضا، نشر رضا، مشهد، 1363ش. (متوفی 381 ه .ق.).

61) ------------------، علل الشرائع، مکتبة الحیدریه، نجف، 1385ش. (متوفی 381 ه .ق.).

62) ------------------، الخصال، انتشارات علمیه إسلامیة، بی تا، شیراز، (متوفی 381 ه .ق.).

63) صنیع الدوله، محمد حسنخان، مطلع الشمس، انتشارات فرهنگسرا، 1362ش. (متوفی 1313 ه .ق.).

64) طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج، نشر المرتضی، مشهد، 1403 ه .ق. (متوفی قرن ششم ه .ق.).

65) طبرسی، حسن بن الفضل، مکارم الاخلاق، نشر الشریف، الرضی، 1392 ه .ق. (متوفی قرن ششم ه .ق.).

66) ------------------، اعلام الوری بأعلام الهدی، مکتبة العلمیة الإسلامیة، تهران، 1338ش. (متوفی 548 ه .ق.).

67) طبرسی، احمد بن علی بن ابی طالب، تاج الموالید، موالید الائمة و وفیاتهم، مجموعه نفیسه، مکتبة بصیرتی، قم، 1396 ه .ق. (متوفی قرن ششم ه .ق.).

68) الطبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، منشورات مکتبة أرومیة، ایران، (متوفی 3 ه .ق.).

69) الطبری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الإمامة، مکتبة الحیدریه، نجف،

1383 ه .ق. (متوفی قرن چهارم ه .ق.).

70) طوسی، ابوجعفر محمد بن الحسن، رجال طوسی، منشورات مکتبة الحیدریه،

نجف، 1380ش. (متوفی 460 ه .ق.).

71) ------------------، الغیبة، مؤسسة المعارف الإسلامیة، قم، 1411 ه .ق. (متوفی 460 ه .ق.).

72) ------------------، الاستبصار، دار الکتب الإسلامیة، الطبعة الرابع، 1363ش. (متوفی 460 ه .ق.).

ص: 192

73) ------------------، تهذیب الأحکام، دار الکتب الإسلامیة، الطبعة الثالثة، تهران، 1364ش. (متوفی 460 ه .ق.).

74) ------------------، امالی، المکتبة الأهلیه، بغداد، 1384 ه .ق. (متوفی 460 ه .ق.).

75) العاملی، جعفر مرتضی، الحیاة السیاسة للإمام الرضا علیه السلام، جامعة المدرسین، قم، الطبعة الثانیة، 1403 ه .ق. (معاصر).

76) العبیدلی، محمد بن ابی جعفر شیخ الشرف النسابه، تهذیب الأنساب و نهایة

الأعقاب، مکتبة المرعشی النجفی، 1413 ه .ق. (متوفی 435 ه .ق.).

77) العسکری، الامام حسن بن علی علیه السلام، التفسیر المنسوب إلی الامام العسکری، قم، الطبعة الاولی، 1409 ه .ق. (متوفی 260 ه .ق.).

78) الغازی، داود بن سلیمان بن یوسف، مسند الرضا علیه السلام، مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الإسلامی، 1418 ه .ق. (متوفی 203 ه .ق.).

79) قبادیانی مروزی، ناصر خسرو، سفرنامه ناصر خسرو، به کوشش نادر وزین پور، تهران، چاپ پنجم، 1362ش. (متوفی 481 ه .ق.).

80) قمی، شیخ عباس، الانوار البهیة فی تواریخ الحجج الإلهیّة، منشورات الرضی،

قم، 1364ش. (معاصر).

81) القندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة، دار الکتب العراقیة، افست، قم، ایران، مکتبة المحمدی، 1385 ه .ق. (متوفی 1294 ه .ق.).

82) الکراجکی، ابوالفتح محمد بن علی، کنز الفوائد، مکتبة المصطفوی، قم، 1410 ه .ق. (متوفی 449 ه .ق.).

83) الکفعمی، ابراهیم بن علی بن الحسن بن محمد، مصباح الکفعمی، منشورات الرضی و زاهدی، بی تا، (متوفی 905 ه .ق.).

84) الکلیدار، عبدالجواد، تاریخ کربلا و حائر الحسینی، مکتبة الحیدریة، نجف، بی تا، (معاصر).

85) کیاء گیلانی، سیداحمد، سراج الانساب، کتابخانه عمومی آیت اللّه مرعشی نجفی، 1409 ه .ق. چاپ اول، (متوفی قرن دهم ه .ق.).

ص: 193

86) الکلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، دار الکتب الاسلامیة، تهران، چاپ سوم، 1388 ه .ق. (متوفی 329 ه .ق.).

87) ------------------، فروع کافی، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1350ش. چاپ دوم، (متوفی 329 ه .ق.).

88) المجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، دار احیاء التراث العربی، بیروت، الطبعة الثالثة، 1403 ه .ق. (متوفی 1111 ه .ق.).

89) مستوفی، حمداللّه، تاریخ گزیده، دنیای کتاب، چاپ دوم، تهران، 1361ش. (متوفی 750 ه .ق.).

90) مستوفی، حمداللّه، نزهة القلوب، دنیای کتاب، چاپ یکم، تهران، 1362ش. (متوفی 750 ه .ق.).

91) المسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، دار الهجرة، قم، ایران،

1404 ه .ق. (متوفی 346 ه .ق.).

92) ---------------، التنبیه و الاشراف، دار الصعب، بیروت، بی تا، (متوفی 346 ه .ق.).

93) ---------------، اثبات الوصیة، منشورات الرضی، قم، بی تا، (متوفی 346 ه .ق.).

94) المفید، محمدبن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، ترجمه رسولی

محلاتی، انتشارات علمیه اسلامیة، تهران، بی تا، (متوفی 413 ه .ق.).

95) مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، ترجمه علی نقی

منزوی، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1361ش. (متوفی قرن چهارم ه .ق.).

96) المقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، افست، مکتبة المثنی بغداد، بی تا، (متوفی 355 ه .ق.).

97) المغربی، نعمان بن محمد التمیمی، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار، مؤسسة الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین، قم، بی تا، (متوفی 363 ه .ق.).

98) میرخواند، میرمحمد، تاریخ روضة الصفا، از انتشارات کتاب فروشیهای مرکزی خیام، پیروز، تهران، 1339ش. (متوفی 903 ه .ق.).

ص: 194

99) النوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، مکتبة المرتضویة، الحیدریة، نجف، 1355 ه .ق.

100) الهیثمی المکی، احمد بن حجر، صواعق المحرقة، شرکة الطباعة الفنیة

المتحدة، قاهرة، 1385 ه .ق. (متوفی1019 ه .ق.).

101) الیافعی، عبداللّه بن اسعد، مرآة الجنان، مؤسسة الأعلمی، بیروت، الطبعة الثانیة، 13920 ه .ق. (متوفی 768 ه .ق.).

102) الیعقوبی، احمد بن ابی یعقوب بن جعفر، تاریخ الیعقوبی، مؤسسه نشر

فرهنگ اهل بیت، قم، بی تا، (متوفی 292 ه .ق.).

ص: 195