ص :2

ص :3

ص :4

ص :5

ص :6

نیازهای دینی جامعه،پیام های راهبردی قرآن را برای نسل امروز که تشنه ی دریافت مفاهیم قرآنی هستند،در قالب نکات و پیام های آیه،با نثری ساده و روان ارائه می دهند.

البتّه در برخی موارد نیز برداشت های خود را مورد بحث و تبادل نظر با برخی بزرگان حوزه قرار می دهند.

نوشته های ایشان پس از ارائه در برنامه آینه وحی رادیو،ویراستاری شده و قبل از چاپ یکبار دیگر توسط خودشان مورد بازبینی نهایی قرار می گیرد.

الف:مفردات کلمات هر آیه.

ب:عبارتی مرکّب از چند کلمه.

ج:رابطه ی صدر و ذیل آیه.

د:رابطه ی هر آیه با آیات قبل.

5.پاورقی،که نشانی آیات و روایات و کتب تفسیری را باختصار آورده است.همچنین مطالبی مربوط به آیه که در قالب نکته ها و پیام ها نمی گنجد،در پاورقی ذکر شده است.

در مورد کتب تفسیری،هرجا که مراد،مطالب آن تفسیر در ذیل آیه بوده است،نشانی جلد و صفحه ذکر نشده است.

علاقمندان می توانند برای دسترسی به متن مجلّدات تفسیر نور و دیگر کتب حجّت الاسلام و المسلمین قرائتی با امکان بهره گیری از جستجوی لفظی به پایگاه اینترنتی www.Qaraati.net مراجعه نمایند.

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ

مکلّف به تدبّر در قرآن شریف هستند و این تکلیف اختصاص به طائفه مخصوصی که اهل درک و فهم بالائی باشند ندارد.البته روشن است هرقدر فهم و فضل و درک شخص بیشتر باشد از تدبّر در کلمات الهی بهره فراوانتری خواهد برد.

و نیز قرآن مجید در آیه دیگری فرموده است: «أَ فَلاٰ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کٰانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللّٰهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلاٰفاً کَثِیراً» (1)آیا مردم تدبّر در قرآن -و دقّت در معنای هماهنگ و همسان آیات مختلف آن -نمی کنند که اگر این قرآن از نزد غیر خدا آمده بود،با تدبّر در آیات آن به اختلاف و ناهمخوانی آنها می رسیدند.

این آیه شریفه نیز مردم را بر ترک تدبّر و دقّت در معنای آیات سرزنش و توبیخ نموده، می فرماید:انسان با تدبّر و دقّت در معنای آیات به هماهنگی و همسو بودن آیات آن واقف می شود و می بایست در آنها دقت کند تا مورد سرزنش الهی قرار نگیرد.در این آیه نیز روشن است که مخاطب آن همه مردم هستند تا با تأمل در هماهنگ بودن آیات قرآن،به معجزه بودن آن واقف شوند و به پیامبری پیامبر عظیم الشأن اسلام ایمان آورند و روشن است که همانگونه که همه طبقات مردم موظفند به اسلام ایمان آورند،همچنین موظفند راه تدبّر را طی کنند تا به این اعجاز دائمی پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله پی برده،مسلمان شوند.

هدف از ذکر این آیه و آن آیه شریفه و آوردن چند جمله در ذیل آنها این است که همه اقشار مردم مکلّف به تدبّر در قرآن کریمند تا به معجزه بودن آن واقف شوند و به دین اسلام درآیند و با تدبّر در آیات آن هدایت شده،به راه های سلامت برسند و از همه راههای تاریک نجات یافته در صراط مستقیم الهی قرار گیرند.

بنابراین،تدبّری را که قرآن امر به انجام آن فرموده است به طائفه خاصی از مردم و بخصوص دانشمندان اختصاص ندارد،بلکه همه اقشار مکلّفند در این آیات تدبّر کنند تا به معارف الهی موجود در قرآن برسند و از همه تاریکی های گوناگون نجات یابند و به رضوان خدا نائل شده،از هر جهت در سلامت معنوی بلکه مادّی قرار گیرند.

با این مقدّمه باید گفت که مؤلف محترم تفسیر نور،قدم در راه عمل به این وظیفه الهی نهاده و انصافاً با دقّت در آیات مبارکه به نکات بسیار ارزنده ای دست یافته است.البته

ص :11

همان گونه که در مقدمه تفسیر نگاشته است،از کلمات علما دیگر مفسر قرآن کریم استفاده برده،اما در عین حال،رسیدن به نکات زیادی که در این تفسیر مختصر آمده است،احتیاج به صرف دقت و همّت لازم دارد که جز با لطف خداوند بزرگ و امدادهای او امکان پذیر نیست.

خداوند متعال مؤلف ارجمند را هم به نکات مختلف موجود در آیات راهنمائی و کمک کرده و هم در التفات به پیامهای آن هدایت فرموده است و صد البته که باز هم امکان راهیابی به رموز دیگر کلمات ایزد متعال محقّق است و فضل او نیز غیرمتناهی است و چه بسیار نکات دیگری نیز باشد که عنایت او می تواند در رسیدن به آنها کمک کند و مخصوصاً انضمام دسته ای از آیات به دسته ای دیگر و نیز قواعد و کلیّات قرآنی اگر کنار هم قرار گیرد،چه بسا قیاسهای قطعی مختلفی پدید می آید و به نتایج ارزنده ای منتهی می گردد.ولی البته این تفسیر مختصر با ویژگی اختصارش نمی تواند حاوی این فوائد نیز باشد،بلکه این کار نیاز به تفسیری طولانی و وقتی بیشتر و احیاناً مقدماتی دیگر دارد که در تفسیرهای ارزشمند دیگر همچون تفسیر شریف المیزان به بخشی از آنها پرداخته شده است.کما اینکه اگر روایاتی که از معصومین علیهما السلام در ذیل آیه شریفه و یا در رابطه با معارف اسلامی -که قرآن شریف نیز تعرّضی نسبت به آنها دارد -مورد توجه قرار داده شود،مطالب ارزنده دیگری بدست می آید که صرف دقت و تحقیق در آن نیز بسیار ارزشمند است.

و اگر کلمات علما دین و مفسّران بزرگ و سایر دانشمندان مورد توجه قرار گیرد و گفته های آنان و شبهات مختلفی که در سخن آنان ذکر شده و سایر شبهات و امور دیگر مرتبط با آن اگر مورد توجه واقع شود،قطعاً به امور ارزشمندی خواهیم رسید که بسیار خوب و با ارزش خواهد بود.

امّا همه این مطالب و مطالب زیاد دیگر،اگرچه صحیح و بجاست،اما در تفسیری که بنایش بر اختصار است و هدفش بهره بردن طوائف مختلف مردم و همچنین دستمایه ارزشمندی برای طلّاب و فضلاء است،پرداختن به آن مطالب جا ندارد و انجام آن به عهده فرصتی دیگر و کتابی مفصّل با صرف دقت بیشتر است که امید است مؤلف محترممان در آینده به چنین کارهایی نیز موفق آیند.

ص :12

آنچه در این تفسیر خوب است در آینده مورد توجه واقع شود،این است که چه بسا فهم بعضی نکات مذکور در تفسیر از آیات شریفه نیاز به مختصر بیانی دارد تا خواننده به منشأ پی بردن به آن نکته واقف شود و خوبتر،آن نکته در ذهنش جا بیفتد که امید است در بازبینی مجدد این معنی نیز در حدّی که به اختصار مطلوب تفسیر زیان نرساند،مورد توجه قرار گیرد.

به هر حال کاری که مؤلّف محترم در عرضه این تفسیر به آن موفق شده کاریست بسیار ارزنده که لاز است دیگر فضلاء محترم و علماء دینی نیز به امثال این خدمات همت نمایند که خداوند متعال کسانی را که در راه او کوشش کنند حتماً کمک و هدایت خواهد فرمود.

خداوند می فرماید: «وَ الَّذِینَ جٰاهَدُوا فِینٰا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنٰا وَ إِنَّ اللّٰهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ» (1)؛کسانی که در راه ما کوشش کنند ما صد البتّه آنانرا راهنمایی خواهیم کرد و همانا خداوند با نیکوکاران است.و در این صورت است که معارف گوناگون اسلامی در جهات مختلف به طبقات مختلف مردم در حدّ مطلوب و متناسب عرضه خواهد شد و مسلمانان خصوصاً و عموم ابناء بشر به علوم دینی در حدّ میسور پی خواهند برد و انسان از جهل خارج شده به عالم علم وارد می گردد.به امید آن روز.

در هر حال این خدمت ارزشمند مؤلف محترم و با اخلاص،قابل تقدیر فراوان است و امید است خداوند سبحان و اولیای اسلام ایشان را بیشتر مشمول عنایات ویژه خود قرار دهند و عمری سراسر نور و پرتوافشان نسبت به معارف گوناگون اسلامی بیش از حد تصور به وی مرحمت گردد.قال اللّه تعالی: «لَهُمْ مٰا یَشٰاؤُنَ فِیهٰا وَ لَدَیْنٰا مَزِیدٌ» (2)

در پایان دست دعا به سوی خداوند رحمان برداشته عرض می کنیم:«اللهم کن لولیک الحجة بن الحسن صلواتاک علیه و علی آبائه فی هذه الساعة و فی کل ساعة ولیا و حافظا و قاعدا و ناصرا و دلیلا و عینا حتی تسکنه ارضک طوعا و تمتعه فیها طویلا»

قم:محمّد مؤمن

جمعه:/27جمادی الاول 1425.ه.ق

/26تیر1383/.ه.ش

ص :13

عرضه و به عنوان منبع مسابقات تفسیری برای عموم مردم و فرهنگیان اعلام شد که با استقبال گسترده اقشار جامعه مواجه گردید.در این بین،دو سوره لقمان و حجرات جزء کتب درسی دانشگاه آزاد و کتاب تفسیر آیات برگزیده،جزء کتب درسی عموم دانشگاه ها قرار گرفت.

پس از آنکه در سال 1376 این تفسیر،که تا آن زمان چهار جلد آن چاپ شده بود،به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران اعلام شد،بار دیگر مورد بازنگری دقیق و تزریق نکات جدید از تفسیر راهنمای حجةالاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی قرار گرفت و با لطف الهی کار به صورت بهتری عرضه شد.

هدف ما در این تفسیر فرو رفتن در نکات ادبی،حدیثی،تاریخی،طبیعی،اجتماعی، سیاسی،فقهی و فلسفی نبوده،بلکه هدف،آشنایی با محتوای قرآن به صورت پیام های الهی بوده است زیرا:

ما مخلوق خدا هستیم و باید نامه خالق را بخوانیم و عمل کنیم.کدام فرزند وصیت پدرش را ناخوانده می گذارد و بی تفاوت می گذرد؟

ما به تدبّر در آیات مأموریم و خداوند از کسانی که در آیات قرآن تدبر نمی کنند به شدت انتقاد کرده است. «أَ فَلاٰ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلیٰ قُلُوبٍ أَقْفٰالُهٰا» (1)

قرآن نور است و کسی که هدفش بیرون بردن خود و جامعه از ظلمات به نور باشد، نمی تواند با نور قرآن مأنوس نباشد.

قرآن محکم ترین سند دینی ماست که مورد اتّفاق تمام فرقه ها می باشد و تمسک به آن تنها راه نجات است.

در میان تمام کتاب ها و نوشته ها،تنها مکتوبی که صحّت آن از طرف خداوند تضمین شده، قرآن است. «نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّٰا لَهُ لَحٰافِظُونَ» (2)ما قرآن را نازل کردیم و ما خود،آن را محافظت می کنیم.

به هر حال،خداوند دو توفیق بزرگ نصیبم فرمود که توان شکر آن را ندارم:

ص :15

الف:حدود هفده سال زیر نظر حضرت آیة اللّه مکارم شیرازی که از مراجع تقلید هستند، با دوستان دیگر،تفسیر نمونه را به اتمام رساندیم.

ب:در طول سیزده سال با همکاری روحانیون فاضل،آقایان بهشتی و متوسل(در نیمی از تفسیر)و آقایان دهشیری و جعفری(در نیم دیگر)آقای اکبر دهقان در این جلد وآقای علی محمّد متوسلی در امر مقابله و تصحیح تمام مجلدات،تفسیر نور را به پایان رساندم.

البتّه در این نوشتار ضعف ها و قوت هائی است که به آن اشاره می کنم.

اصطلاحات پیچیده باشد.

4- ده جزء این تفسیر را نزد علمای بزرگوار قم حضرت آیت الله سید مهدی روحانی رحمت اللّه علیه و آیت اللّه مصباح یزدی و آیت اللّه استادی خوانده ام و آنان پسندیده اند و تقریط آیت اللّه روحانی در مقدمه جلد اول و تقریظ آیت اللّه مؤمن در مقدمه این جلد آمده است.

با این حال،آنچه مهم است قبول الهی است.حضرت ابراهیم،وقتی کعبه را ساخت دعا کرد و گفت: «رَبَّنٰا تَقَبَّلْ مِنّٰا» (1)آری،اگر پیامبری همچون حضرت ابراهیم،کاری همچون ساختن کعبه انجام دهد،به شرطی ارزش دارد که مورد قبول خداوند قرار گیرد.

خداوند! تو را به حق قرآن و پیامبری که آن را بر قلبش نازل کردی،این تفسیر را قبول فرما و آن را و مبارک و ذخیره قبر و قیامت ما و همکاران قرار بده.

در پایان،چند توصیه به طلاّب جوان دارم:

1- از آغاز تحصیل،درس تفسیر را همراه با سایر دروس داشته باشید،که خداوند فرموده است: «خُذِ الْکِتٰابَ بِقُوَّةٍ» (2)قرآن را جدی بگیرید.از اشتباهات آن است که به ما تلقین کرده اند:اول دروس دیگر را بخوانید،بعد که دانشمند شدید به سراغ قرآن بروید.این حرف نظیر آن است که کسی بگوید:اول غوّاص شوید بعد به دریا بروید.در حالی که استفاده از دریا ابعادی دارد:نگاه به دریا لذت دارد،شنای در دریا ارزش دارد،ماهی گیری مایه درآمد و کشتیرانی عامل رشد اقتصادی است.غوّاصان نیز درّ و گوهر استخراج می کنند.

قرآن،دریایی است که هر کس در هر شرایطی به سراغ آن برود،از آن بهره می گیرد.

ثمره این حرف که اول دانشمند شویم،بعد به سراغ قرآن برویم،آن است که در حوزه های علمیه همه درسها رونق دارد ولی تفسیر قرآن مهجور است و تدبّری که مورد سفارش خداوند است،متروک مانده است.

2- سعی کنید محور منبرها و سخنرانی های شما قرآن باشد و به جای نقل تاریخ و

ص :17

رؤیاهای مشکوک و مطالب پیچیده و مبهم،از متن قرآن همراه با تفسیری روان،مردم را آگاه کنید.

3- در استفاده از عمر خود صرفه جویی کنید و از ایام تعطیلات و مسافرت ها بیشترین بهره را بگیرید.

4- بدانید که می توان کارهای علمی را با گرفتن همکار حتی از راه دور و با استفاده از پاره وقت ها به انجام رساند.

5-خود را باور کنیم و تصور نکنیم تمام نکات قرآنی را پیشینیان دریافته اند و چیزی برای متأخران باقی نگذاشته اند.بنده به عنوان یک طلبه عادی با لطف خدا به صدها نکته رسیده ام که در تفاسیر بزرگان یافت نمی شود.

بگذریم که حتی اگر به نکته جدیدی نرسیم باید در قرآن تدبّر کنیم و علوم مفسران پیشین را با زبان امروز به نسل نو ارائه دهیم و نظیر فرزندی که از پدر پول می گیرد و خانه ای بهتر از خانه پدر می سازد،ما نیز از مطالب علماء و مفسران پیشین بهره گیریم و با سبک جدید «بِلِسٰانِ قَوْمِهِ» (1)آن را ارائه دهیم.

نکته ای که باید در پایان یادآور شوم تفاوت تدبّر در قرآن با تفسیر به رأی است،تدبّر، آن است که از الفاظ قرآن و ظواهر آن استنباط می شود،نظیر آبی که از چاه استخراج می شود،ولی تفسیر به رأی آن است که سلیقه شخصی خودمان را به قرآن تحمیل کنیم، مثل آنکه آبی از بالا به درون چاه ریخته شود.استنباط از ظاهر آیات مورد سفارش است ولی اعمال نظر و تحمیل عقیده خود به قرآن ممنوع می باشد.

محسن قرائتی

ص :18

ص :19

که شصت مرتبه ذکر«سبحان الله»را تکرار فرمود یا می خوانیم:امام صادق علیه السلام در حال سجده پانصد مرتبه ذکر«سبحان الله»را تکرار فرمودند. (1)

حافظ شیرازی نیز می فرماید:

روشن از پرتو رویت،نظری نیست که نیست

منّت خاک درت،بر بشری نیست که نیست

ناظر روی تو صاحب نظرانند آری

سرّ گیسوی تو در هیچ سری نیست که نیست

حاجی سبزواری صاحب کتاب منظومه،نیز می گوید:

موسیی نیست که دعوی«انا الحق»شنود

ور نه این زمزمه اندر شجری نیست که نیست

مولوی نیز می گوید:

جمله ذرّات عالم در نهان

با تو می گویند روزان و شبان

ما سمیعیم و بصیر و باهشیم

با شما نامحرمان ما خامشیم

لِلْمُؤْمِنِینَ»

(1)

، «وَ إِنَّهُ لَکِتٰابٌ عَزِیزٌ» (2))

7- قدرتی ارزش دارد که همراه با حکمت باشد، «الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ» خداوند هم قدرتمند است و هم حکیم،امّا قدرتمندی دیگران معمولاً با روحیه استکبار و استعمار همراه است.

هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیٰاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتٰابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کٰانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلاٰلٍ مُبِینٍ«2»

اوست که در میان مردم درس ناخوانده،پیامبری از خودشان مبعوث کرد تا آیات الهی را بر آنان بخواند و آنها را رشد و پرورش داده(از آلودگی شرک و تفرقه پاک سازد)و کتاب آسمانی و حکمت به آنان بیاموزد و همانا پیش از این در انحراف و گمراهی آشکار بودند.

نگرش انسان به جهان و دادن بینش صحیح به او،زمینه های سعادت او را فراهم می سازد.

چنانکه منکران خدا می گفتند: «مٰا هِیَ إِلاّٰ حَیٰاتُنَا الدُّنْیٰا» (1)زندگانی ما محدود به همین دنیاست.اما خداوند،حقیقت را چیز دیگری معرفی می کند و می فرماید: «مٰا هٰذِهِ الْحَیٰاةُ الدُّنْیٰا إِلاّٰ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدّٰارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوٰانُ» (2)،این دنیا،جز بازی و سرگرمی نیست و زندگانی واقعی در آخرت است. (3)

«حکمت»،جدای از«کتاب»نیست،بلکه یکی از اوصافِ آن است،چنانکه در جای دیگر می فرماید: «وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ» (4)و خداوند نیز،کتاب و حکمت را در کنار هم،بر پیامبر نازل کرده است: «وَ أَنْزَلَ اللّٰهُ عَلَیْکَ الْکِتٰابَ وَ الْحِکْمَةَ» (5).بنابراین مراد از تعلیم کتاب و حکمت که وظیفه پیامبر است، «یُعَلِّمُهُمُ الْکِتٰابَ وَ الْحِکْمَةَ» تعلیم قرآن سراسر حکمت است که به مردم بینشِ درست زندگی کردن را می آموزد. (6)

در آیه 129 سوره بقره،حضرت ابراهیم علیه السلام از خداوند درخواست کرد که پیامبری با چنین ویژگی هایی که در این آیه مطرح شده را در میان مردم مبعوث کند؛در این آیه استجابت آن دعا را می بینیم.در حدیث می خوانیم که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:«أنا دعوة أبی ابراهیم»یعنی من دعای مستجاب شده پدرم ابراهیم هستم.

در آیه قبل،سخن از خداوندِ حکیم بود،در این آیه،یکی از نشانه های حکمت خدا،بعثت پیامبر و یکی از دلایل بعثت انبیا تعلیم حکمت به مردم معرفی شده است.

در قرآن،چهل و شش مرتبه از ضلالت و گمراهی و انحراف سخن به میان آمده و در بیشتر موارد کلمه ی «ضَلاٰلٍ» همراه با «مُبِینٍ» آمده و گاهی نیز تعبیر به «ضَلاٰلٍ کَبِیرٍ» (7)و «ضَلاٰلٍ بَعِیدٍ» (8)شده است؛با یک نگاه کوتاه در می یابیم که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مردم را:

از فرزند کشی به فرزند دوستی،

از جهل به علم،

ص :26

از غارت اموال دیگران به ایثار و گذشت از اموال خود،

از رباخواری به کسب و کار حلال،

از شرک به توحید،

از تفرقه به وحدت،

از خرافات به حقیقت،

از ذلّت به عزّت،

و در یک کلام،از ضلالت به هدایت رهنمون ساخت.

چنانکه جعفر بن ابیطالب،در نزد نجاشی پادشاه حبشه،در وصف پیامبر اسلام گفت:ما مردمی بودیم که بت می پرستیدیم،مردار می خوریم،کارهای زشت انجام می دادیم،رشته خویشاوندی را بریده بودیم،حق همسایگان را رعایت نمی کردیم،افراد قوی به افراد ضعیف رحم نمی کردند و...تا این که خداوند پیامبری از میان ما برانگیخت و او ما را به ارزش های انسانی فرمان داد. «وَ إِنْ کٰانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلاٰلٍ مُبِینٍ»

سؤال:آیا پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله تنها بر امّیین و مردم حجاز و عربها مبعوث شده است؟

پاسخ: حضرت محمّد صلی الله علیه و آله در میان مردم مکّه ظهور کرد و دعوت خود را از آنجا آغاز نمود،ولی نامه هایی که آن حضرت به پادشاهان ایران و روم و رؤسای قبایل مختلف فرستاد،بیانگر این حقیقت است که دعوت آن حضرت،محدود به جزیرةالعرب و یا قوم عرب نبوده است.

یَتْلُوا ... یُزَکِّیهِمْ ... یُعَلِّمُهُمُ .(چنانکه در جای دیگر می خوانیم: «اتَّقُوا اللّٰهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اللّٰهُ» (1)از خداوند پروا کنید تا خداوند،حقایقی را به شما بیاموزد).

6- تزکیه و خودسازی باید در سایه مکتب انبیا و آیات الهی باشد.(ریاضت ها و رهبانیت هایی که در سایه تعلیم پیامبران نباشد،خود نوعی انحراف است.) «یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیٰاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ»

7- تزکیه و تعلیم در رأس برنامه های انبیاست. «یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ»

8-در مکتب انبیا،پرورش روحی و آموزش فکری،در کنار بینش و بصیرت مطرح است. «یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتٰابَ وَ الْحِکْمَةَ»

9- در محیط فاسد نیز می توان کار تربیتی کرد. «وَ إِنْ کٰانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلاٰلٍ مُبِینٍ»

10- برای درک زحمت های پیامبران الهی،باید به وضعیّت فرهنگی و اخلاقی مردم زمان آن ها توجه کرد. «وَ إِنْ کٰانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلاٰلٍ مُبِینٍ»

وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ لَمّٰا یَلْحَقُوا بِهِمْ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ«3»

و(این بعثت،مخصوص زمان پیامبر نیست،بلکه برای)دیگرانی از مردم که هنوز به آنان ملحق نشده اند(و در آینده متولّد می شوند،خواهد بود)و اوست خدای مقتدر حکیم.

ذٰلِکَ فَضْلُ اللّٰهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشٰاءُ وَ اللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ«4»

این بعثت،(در اختیار مردم نیست بلکه)لطف و تفضّل الهی است که به هر کس که بخواهد،(و لیاقت داشته باشد)می دهد و خداوند صاحب فضل بزرگ است.

شانه سلمان گذاشته و فرمودند:اگر ایمان در ستاره ثریّا باشد،مردانی از نسل و تبار این مرد به سراغ آن خواهند رفت.

آسمانی خود،تورات،پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را می شناختند ولی لجاجت کرده و حاضر به پذیرش رسالت او نشدند.

«أسفار»جمع«سفر»به معنای کتابی است که از حقایق پرده برداری می کند. (1)تورات،از بخش های مختلفی تشکیل یافته که به هر بخش که همانند یک سوره از قرآن می باشد، یک«سِفر»می گویند.مانند سِفر پیدایش.

گرچه قرآن در این آیه،از یهودیان انتقاد می کند،اما در واقع کنایه ای است به مسلمانان که مبادا شما نیز قرآن را بشنوید،ولی به آن عمل نکنید.

قرآن در چند مورد،انسان های نااهل را به چارپایان تشبیه کرده که یکی از آنها عالمان بی عمل هستند که در این آیه به آنها اشاره شده است. «أُولٰئِکَ کَالْأَنْعٰامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ» (2)

سعدی می گوید:

علم چندان که بیشتر خوانی

چون عمل در تو نیست نادانی

نه محقق بود نه دانشمند

چارپایی بر او کتابی چند

آن تهی مغز را چه علم و خبر

که بر او هیزم است یا دفتر

حضرت علی علیه السلام فرمود:عالمی که به علمش عمل کند اهل نجات است و کسی که به علمش عمل نکند،اهل هلاکت و حسرت خواهد بود و دوزخیان از بوی بد او اذیّت می شوند و بیشترین حسرت و ندامت در دوزخ از آنِ کسی خواهد بود که مردم را به سوی خدا دعوت کرده و آنان سخن او را پذیرفته و به بهشت وارد شده اند،ولی دعوت کننده خود به دوزخ می رود؛زیرا گرفتار هوای نفس و آرزوهای طولانی شده است.

«ان اشد اهل النار ندامة و حسرة رجل دعا عبدا الی الله فاستجاب و قبل منه و اطاع الله فادخله الله الجنة و ادخل الداعی النار بترکه علمه و اتباعه الهوی و طول الأمل» (3)

امام صادق علیه السلام فرمود:«ان العالم اذا لم یعمل بعلمه زلت موعظته عن القلوب کما یزل المطر عن الصفا» (4)موعظه عالمی که به علمش عمل نکند از دل ها منحرف می شود،همان گونه

ص :30

که باران از روی سنگ منحرف می شود.

امام سجاد علیه السلام فرمودند:در انجیل آمده است:«ان العلم اذا لم یعمل به لم یزدد صاحبه الا کفرا و لم یزدد من الله الا بعدا» (1)به دانشمندی که به علمش عمل نکند،جز کفر و دوری از خدا چیزی افزوده نمی شود.

در این آیه تمثیلی تند و هشداردهنده در مورد عالمانِ بی عمل دینی مطرح شده است.

پیشوایان دینی نیز در این باره تمثیلات و تشبیهات بسیاری را بیان کرده اند که به گوشه ای از آنها اشاره می کنیم:

*عالم بی عمل،همچون شمعی است که دیگران از نورش بهره مند می شوند،ولی خود هلاک می گردد. (2)

*عالم بی عمل،مانند گنجی است که انفاق نشود. (3)

*عالم بد،مثل سنگی است که در مسیر آب قرار گرفته است؛نه خود از آن می نوشد و نه می گذارد آب به دیگران برسد. (4)

*عالم بی عمل،مانند چاه فاضلابی است که درون آن متعفّن است. (5)

*عالم بی عمل،مانند قبری است که ظاهرش سالم است ولی درون آن استخوان های پوسیده است. (6)

گوشه ای از سیمای زشت یهود در قرآن

سنگدل هستند: مِنَ الَّذِینَ هٰادُوا ... أُولٰئِکَ الَّذِینَ لَمْ یُرِدِ اللّٰهُ أَنْ یُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ (7)

رفاه طلب هستند: «لَنْ نَصْبِرَ عَلیٰ طَعٰامٍ وٰاحِدٍ» (8)در روی زمین فساد می کنند: «یَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَسٰاداً» (9)

ص :31

حتی به خداوند تهمت می زنند: «یَدُ اللّٰهِ مَغْلُولَةٌ» (1)

کتاب الهی را تحریف می کنند: «یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَوٰاضِعِهِ» (2)

هر کجا وحی طبق میل آن ها نباشد،تکبّر می ورزند: «أَ فَکُلَّمٰا جٰاءَکُمْ رَسُولٌ بِمٰا لاٰ تَهْویٰ أَنْفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ» (3)

نسبت به اهل ایمان،بیشترین کینه را دارند: «أَشَدَّ النّٰاسِ عَدٰاوَةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الْیَهُودَ» (4)

انبیا را به قتل می رساندند: لَقَدْ أَخَذْنٰا مِیثٰاقَ بَنِی إِسْرٰائِیلَ وَ أَرْسَلْنٰا إِلَیْهِمْ رُسُلاً ... فَرِیقاً کَذَّبُوا وَ فَرِیقاً یَقْتُلُونَ (5)

غضب شده خداوند هستند: «وَ بٰاؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ» (6)

گروهی از آنان مورد لعنت حضرت عیسی و حضرت داود بوده اند: «لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرٰائِیلَ عَلیٰ لِسٰانِ دٰاوُدَ وَ عِیسَی» (7)

یَحْمِلُوهٰا ... یَحْمِلُ أَسْفٰاراً

5-عمل نکردن به علم و دانش خود،نوعی تکذیب عملی آن است. «بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا»

6- عمل نکردن به علم،نوعی ظلم است. «وَ اللّٰهُ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الظّٰالِمِینَ»

7- دلیل محرومیّت ها،عملکرد خود ماست. «وَ اللّٰهُ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الظّٰالِمِینَ»

قُلْ یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ هٰادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیٰاءُ لِلّٰهِ مِنْ دُونِ النّٰاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ«6»

بگو:ای یهودیان! اگر گمان می کنید که تنها شما اولیای خدا هستید نه سایر مردم،اگر(در این پندار)راست می گویید،آرزوی مرگ کنید(تا به پاداشهایی که خداوند برای اولیای خود مقرّر کرده،برسید!).

وَ لاٰ یَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِمٰا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ بِالظّٰالِمِینَ«7»

ولی آنان به خاطر آنچه پیش از این انجام داده اند،(تحریف کتاب و کتمان صفات پیامبر و...)هرگز آرزوی مرگ نخواهند کرد و خداوند به ستمگران به خوبی آگاه است.

نَصٰاریٰ»

(1)

،پس چرا حاضر نیستید آرزوی مرگ کنید. «قُلْ إِنْ کٰانَتْ لَکُمُ الدّٰارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللّٰهِ خٰالِصَةً مِنْ دُونِ النّٰاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ» (2)

چرا از مرگ می ترسیم؟

اگر سفر به سوی آخرت را به سفرهای دنیوی تشبیه کنیم،می بینیم که نگرانی های یک راننده در مسافرت،می تواند دلایل مختلفی داشته باشد:

الف)گاهی نگرانی به خاطر کمبود بنزین است،امّا کسی که برای آخرت خود توشه برداشته است،نگران نیست. «تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزّٰادِ التَّقْویٰ» (3)

ب)گاهی نگرانی به خاطر وسیله نقلیه می باشد که سرقتی است،امّا کسی که درآمدش حلال است،نگران نیست.

ج)گاهی نگرانی برای جنس قاچاقی است که به همراه دارد،اما کسی که بار گناه به دوش ندارد،نگران نیست.

د)گاهی نگرانی برای سرعت غیر مجاز است،امّا کسی که اهل افراط و تفریط نیست، «کٰانَ أَمْرُهُ فُرُطاً» (4)و زندگی اش بر اساس اعتدال و میانه روی بوده است، «لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کٰانَ بَیْنَ ذٰلِکَ قَوٰاماً» (5)،ترسی ندارد.

ه)گاهی نگرانی به خاطر همسفران ناشناس و نادرست است،ولی کسی که در دنیا همراه و همنشین ابرار بوده است،نگران نیست.

و)گاهی از تنها بودن در جاده می ترسد،ولی کسی که در کاروان ابرار قرار دارد و ارتباط او با مؤمنان است تنها نیست.

ز)گاهی از نرسیدن به مقصد ترس و دغدغه دارد،ولی کسی که معتقد است ذرّه ای از عمل او هدر نمی رود،نگران نیست. فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقٰالَ ذَرَّةٍ ... (6)

از ابوذر پرسیدند:چرا از مرگ می ترسیم؟ فرمود:«انکم عمرتم الدنیا و خربتم الآخرة

ص :34

فتکرهون ان تنتقلوا من عمران الی خراب» (1)شما دنیا را آباد و آخرت را خراب کرده اید،پس کراهت دارید که از آبادی به سوی خرابی بروید.

حضرت علی علیه السلام می فرمود:«و الله ابن ابیطالب آنس بالموت من الطفل بثدی امه» (2)به خدا سوگند انس من(علی)به مرگ از انس طفل به سینه مادرش بیشتر است.و هنگام ضربت خوردن در محراب مسجد کوفه فرمود:«فزت و رب الکعبة»به پروردگار کعبه سوگند که رستگار شدم.

امام حسین علیه السلام ضمن خطبه مفصّلی می فرمایند:«خط الموت علی ولد آدم مخط القلادة علی جید الفتاة» (3)مرگ برای فرزندان آدم،مثل گردنبند بر گردن عروسان،زیباست.

گرچه خطاب این آیه به یهودیان است،ولی آمادگی برای مرگ،وسیله ای برای سنجش همه مدّعیان ایمان و ولایت الهی است. «فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ»

اَلْمَوْتَ»

5-معیار صداقت در ادّعای ایمان،آمادگی برای مرگ است. «فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ» هر دوستی،به ملاقات دوست خود علاقمند است،اگر شما دوست خدا هستید،چرا به ملاقات خداوند علاقمند نیستند؟ إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیٰاءُ لِلّٰهِ ... فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ

6- آن گونه استدلال کنید که دشمن حرفی برای زدن نداشته باشد. فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ ...

وَ لاٰ یَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً

7- ریشه فرار از مرگ،اعمال خود انسان هاست. «وَ لاٰ یَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِمٰا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ»

8-چه بسا کسانی به دروغ ادّعایِ اولیاء اللّه بودن دارند،اما خداوند به باطن ناپاک آنان آگاه است. «وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ بِالظّٰالِمِینَ»

قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاٰقِیکُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلیٰ عٰالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهٰادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ«8»

(ای پیامبر!)بگو:همانا مرگی را که از آن فرار می کنید قطعاً ملاقات کننده شما است،سرانجام به نزد آن که به غیب و شهود آگاه است،برگردانده می شوید،پس او شما را به آنچه انجام داده اید خبر خواهد داد.

خداوند متعال است. (1)

*جمعه،روز کمک به محرومان و فقراست.در حدیث می خوانیم که پرداخت صدقه و انفاق خود را در روز جمعه پرداخت کنید. (2)

*جمعه،عید مسلمانان است. (3)

*جمعه روز ظهور امام زمان علیه السلام و پایان غیبت آن حضرت است:«یخرج قائمنا یوم الجمعة» (4)

*در روز جمعه درهای آسمان برای بالا رفتن اعمال بندگان باز می شود. (5)

*پیامبر می فرماید:در روز جمعه خداوند کارهای نیک را چند برابر و کارهای زشت را محو می کند،به درجات مؤمنان می افزاید،دعاها را اجابت می کند،بلاها را دور و حاجات مؤمنان را برآورده می سازد. (6)

هرکس روز جمعه به زیارت قبر پدر و مادر یا یکی از آنها برود،گناهانش بخشیده و نام او در زمره نیکان نوشته می شود. (7)

در روز جمعه،غسل جمعه را ترک نکنید که سنّت پیامبر اسلام است و از بوی خوش بهره گیرید و لباس نیکو در بر کنید. (8)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:آیا به شما خبر دهم چه کسی اهل بهشت است؟ کسی که گرما و سرمای شدید او را از اعمال روز جمعه باز ندارد. (9)

در روز جمعه تا آنجا که توان دارید،کارهای خیر انجام دهید.«و لیفعل الخیر ما استطاع» (10)

برای کسی که در روز جمعه به نظافت پردازد و ناخن و موی سر و صورت خود را کوتاه کند و مسواک زند...و به سوی نماز جمعه برود،هفتاد هزار فرشته او را بدرقه کنند و برای او استغفار و شفاعت نمایند. (11)

ص :38

جایگاه نماز جمعه

اولین اقدام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پس از هجرت به مدینه،اقامه نماز جمعه بود.

نمازی که دعوت به آن با جمله «یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» شروع شده است.

نمازی که با جمله «فَاسْعَوْا إِلیٰ ذِکْرِ اللّٰهِ» مردم به اقامه آن ترغیب شده اند.

نمازی که فرمان ترک داد و ستد را به همراه دارد.

نمازی که در روایات،هم وزن حج شمرده شده است.«علیک بالجمعة فانها حج المساکین» (1)

نمازی که بعد از خطبه اش دعا مستجاب می شود. (2)

نمازی که با تکیه امام جمعه به اسلحه اقامه می شود.

نمازی که سبک شمردن و استخفاف آن،نشانه ی نفاق شمرده شده است.

نمازی که در آن امام جمعه باید مردم را به تقوا سفارش کند.

نمازی که در آن مردم از مسایل جهان آگاه می شوند.

نمازی که باید به جماعت برگزار شود ونمی توان آن را فردی خواند.

نمازی که سفارش شده تسهیلات لازم برای حضور زندانیان مالی در آن فراهم شود. (3)

نمازی که سزاوار است سفر به خاطر حضور در آن به تأخیر افتد.حضرت علی علیه السلام در نامه ای به حارث همدانی می فرماید:روز جمعه مسافرت مکن تا در نماز حاضر شوی مگر سفری که در راه خدا باشد و یا کاری که به انجام آن معذوری. (4)

نمازی که سفارش شده از روز قبل،خود را برای حضور در آن آماده کنید.حضرت علی علیه السلام از اینکه روز پنج شنبه دارویی مصرف کنند که سبب ضعف(و عدم شرکت در نماز)در روز جمعه شود،مردم را نهی می فرمودند (5)و امام باقر علیه السلام در وصف یاران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

ص :39

فرمودند:آنان از روز پنج شنبه خود را برای نماز جمعه آماده می کردند. (1)

نمازی که ثواب شرکت در آن برای مسافر،بیش از ثواب افرادی است که مقیم همان شهرند. (2)

نمازی که یک شب مانده به انجام آن،به تلاوت آیات آن سفارش شده است.در روایات سفارش شده که در نماز مغرب شب جمعه،سوره جمعه تلاوت شود که به نوعی تذکر و یادآوری و آماده شدن برای نماز جمعه است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:هر قدمی که مؤمن به سوی نماز جمعه بر می دارد،خداوند هول و هراس روز قیامت را از او کم می کند. (3)

نماز جمعه کفّاره گناهانی است که انسان در طول هفته انجام می دهد،البته مادامی که گناهان کبیره را رها کند. (4)

کسی که کارگری را اجیر کرده او را از رفتن به نماز جمعه باز ندارد که گناه می کند. (5)

هرکس سه جمعه پی در پی بدون عذر موجّه نماز جمعه را ترک نماید،نام او به عنوان منافق ثبت می شود.«من ترک الجمعة ثلاثة متتابعة لغیر علة کتب منافقا» (6)

و در روایت دیگری می خوانیم هر کس به غیر از بیماری و عذر موجه دیگری سه جمعه در نماز جمعه حضور نیابد،خداوند بر قلب او مُهر می زند. (7)

هر کس نتوانست در نماز جمعه شرکت کند،پس مبلغی را صدقه دهد(تا کفّاره ی عدم حضور او در نماز جمعه باشد). (8)

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:هر کس در زمان حیات و یا پس از مرگ من،نماز جمعه را از روی انکار یا استخفاف و سبک شمردن ترک کند،خداوند کارش را جمع نمی کند،در امورش برکت قرار نمی دهد و حج و صدقه او قبول نیست،مگر آن که توبه کند. (9)

ص :40

هنگامی که امام جمعه برای خواندن خطبه می ایستد،بر مردم لازم است که سکوت کنند (1)و نماز نخوانند (2)و با ادب بنشینند. (3)

وظیفه امام جمعه

1.خطبه های نماز،طولانی نباشد.پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:بعد از شما اقوامی می آیند که خطبه ها را طولانی و نماز را کوتاه می خوانند:«سیأتی بعدکم اقوام یطیلون الخطب و یقصرون الصلاة»اما شما نماز را طولانی بخوانید و خطبه ها را کوتاه کنید:«اطیلوا الصلاة و اقصروا الخطبة» (4)

2.خداوند،در نماز جمعه دو خطبه را قرار داد تا یکی از آن ها به حمد و ثنای الهی و تقدیس خداوند،و دیگری به حوائج مردم و هشدار و آموزش آنان و نیایش اختصاص یابد. (5)

3.در حال قیام،به ایراد خطبه بپردازد.«ما رأیت رسول الله خطب الا و هو قائم» (6)

4.خطیب،اسلحه دست گیرد ولی آن را به کار نبرد بلکه به موعظه و ارشاد بپردازد.(یعنی قدرت داریم ولی در عین حال،دلسوز و مهربانیم)چنانکه پیامبر به کمان یا عصا تکیه می دادند و خطبه می خواندند.«یتوکأ علی قوس او عصا» (7)

5.هنگامی که امام جمعه از منبر بالا می رود و رو به مردم می ایستد به مردم سلام کند.«من السنة اذا صعد الامام المنبر ان یسلم اذا استقبل الناس» (8)

6.خواندن سوره جمعه و منافقون در نماز جمعه.پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در نماز جمعه سوره جمعه و سوره منافقون را قرائت می فرمودند؛سوره جمعه را برای بشارت دادن به مؤمنان و برحذر داشتن آنان از دنیا و سوره منافقون را برای مأیوس کردن و توبیخ منافقان. (9)

7.آگاه نمودن مردم را به مسائل روز.امام رضا علیه السلام فرمود:نماز جمعه یک گردهمایی عمومی

ص :41

است تا امام جمعه مردم را به عبادت و اطاعت ترغیب کند و از گناه و معصیت پرهیز دهد و آنان را از آنچه در اطراف آنها روی می دهد و از آنچه برایشان مفید و یا مضّر است،آگاه کند.

«و یخبرهم بما ورد علیهم من الآفاق و من الاهوال التی لهم فیها المضرة و المنفعة» (1)

8.امام جمعه،مردم را از آنچه خداوند به آن امر کرده و آنچه از آن نهی فرموده و آنچه مایه ی صلاح و فساد آنان است،آگاه سازد و آنان را تعلیم دهد.«ان یعلمهم من امره و نهیه ما فیه الصلاح و الفساد» (2)

9- در تربیت دینی،هم تشویق لازم است، «یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا»

هم فرمان لازم است، «فَاسْعَوْا إِلیٰ ذِکْرِ اللّٰهِ»

هم نهی لازم است، «ذَرُوا الْبَیْعَ»

هم استدلال لازم است. «ذٰلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ»

فَإِذٰا قُضِیَتِ الصَّلاٰةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ وَ اذْکُرُوا اللّٰهَ کَثِیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ«10»

پس هنگامی که نماز پایان یافت،در زمین پراکنده شوید و از فضل الهی طلب کنید و خدا را بسیار یاد کنید،باشد که رستگار شوید.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ذٰلِکَ فَضْلُ اللّٰهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشٰاءُ» و در این آیه درباره کسب و کار و تجارت می فرماید: «وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ».

وَ اذْکُرُوا اللّٰهَ کَثِیراً»

12- اسلام هم خواهان کیفیّت در عبادت است، «فِی صَلاٰتِهِمْ خٰاشِعُونَ» (1)و هم به دنبال کمّیّت. «وَ اذْکُرُوا اللّٰهَ کَثِیراً»

13- آنجا که زمینه غفلت و لغزش بیشتر است مثل بازار،یاد خدا ضروری تر است. «وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ وَ اذْکُرُوا اللّٰهَ کَثِیراً»

14- یاد خدا در همه حال لازم است،چه در حال عبادت، «فَاسْعَوْا إِلیٰ ذِکْرِ اللّٰهِ» و چه در حال تجارت. «وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ وَ اذْکُرُوا اللّٰهَ»

15- انسان با عملکرد و انتخاب خوب خود می تواند زمینه رستگاری را فراهم آورد. فَاسْعَوْا ... وَ ابْتَغُوا ... وَ اذْکُرُوا ... لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ

16- یاد خدا،زمانی عامل رستگاری می شود که مداوم و مستمر باشد. «وَ اذْکُرُوا اللّٰهَ کَثِیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»

وَ إِذٰا رَأَوْا تِجٰارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْهٰا وَ تَرَکُوکَ قٰائِماً قُلْ مٰا عِنْدَ اللّٰهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجٰارَةِ وَ اللّٰهُ خَیْرُ الرّٰازِقِینَ«11»

و چون داد و ستد یا سرگرمی ببینند،(از دور تو)پراکنده و به سوی آن روانه شوند و تو را ایستاده(در حال خواندن خطبه)رها کنند.(به آنان) بگو:آنچه(از فضل و برکت)نزد خداست،از سرگرمی و داد و ستد بهتر است و خداوند بهترین روزی دهندگان است.

این آیه نازل شد و آنان را توبیخ کرد.

آیه به جای انتقاد از ترک خطبه و نماز،از تنها گذاردن پیامبر،انتقاد می کند.آری،شکستن حرمت رهبر آسمانی از شکستن خطبه و نماز مهم تر است.

آغاز این سوره با بعثت پیامبر اسلام بود و پایان آن،با انتقاد از تنها گذاشتن آن حضرت و این خود هشدار به مؤمنان است.

ص :47

تقسیم آن عادل نمی دانند.

9.تضعیف رزمندگان: «لاٰ تَنْفِرُوا فِی الْحَرِّ» (1)می گویند:هوا گرم است،به جبهه نروید.

10.ایجاد مرکز توطئه به نام مسجد: «وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِرٰاراً» (2)(در برابر مسجد پیامبر)مسجدی می سازند تا(با توطئه های شوم خود)به مسلمانان ضرر بزنند.

11.پیمان شکنی: «وَ مِنْهُمْ مَنْ عٰاهَدَ اللّٰهَ لَئِنْ آتٰانٰا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَکُونَنَّ مِنَ الصّٰالِحِینَ فَلَمّٰا آتٰاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا» (3)بعضی از آنان با خداوند پیمان بستند که اگر از فضلش به ما داد حتماً صدقه می دهیم و از افراد صالح خواهیم بود،پس چون خداوند از فضلش به آنان عطا کرد،بخل ورزیدند و زکات مال خود را ندادند.

12.تحقیر مسلمانان: «أَ نُؤْمِنُ کَمٰا آمَنَ السُّفَهٰاءُ» آیا همچون سفیهان ایمان بیاوریم؟

13.محاصره اقتصادی مسلمانان: «لاٰ تُنْفِقُوا عَلیٰ مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللّٰهِ حَتّٰی یَنْفَضُّوا» به اطرافیان پیامبر چیزی ندهید تا از دور او پراکنده شوند.

14.فریب کاری و نیرنگ بازی: «یُخٰادِعُونَ اللّٰهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ مٰا یَخْدَعُونَ إِلاّٰ أَنْفُسَهُمْ» (4)می خواهند خدا و مؤمنان را فریب دهند،در حالی که جز خودشان را فریب نمی دهند.

15.بخل در انفاق: «لاٰ یُنْفِقُونَ إِلاّٰ وَ هُمْ کٰارِهُونَ» (5)جز با کراهت انفاق نمی کنند.

16.امر به زشتی ها و نهی از خوبی ها: «یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ» (6)

17.فراراز جهاد: «فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلاٰفَ رَسُولِ اللّٰهِ وَ کَرِهُوا أَنْ یُجٰاهِدُوا» (7)بازماندگان

ص :50

(از جنگ تبوک)از مخالفت با رسول خدا خوشحالند و از اینکه به جهاد بروند،ناراحت.

18.شایعه پراکنی: «وَ إِذٰا جٰاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذٰاعُوا بِهِ» (1)هرگاه خبری از آرامش یا ترس را دریافت کنند،(قبل از تحقیق یا مصلحت سنجی)آن را پخش می کنند.

چون خطر منافقان زیاد است،ویژگی های آنان در سوره های متعدّد قرآن مطرح شده است و کمتر سوره ای در مدینه نازل شده که با صراحت یا کنایه به منافقان اشاره نشده باشد. (2)

نفاق یک دروغ عملی است،کتمان کفر و اظهار ایمان است؛البتّه هر کتمانی بد نیست، مانند کتمان فقر یا کتمان عبادت.

منافقان دو گروه بودند:گروهی که پس از به قدرت رسیدن اسلام،اظهار ایمان کردند ولی در درون ایمان نداشتند و گروه دیگر کسانی که از ابتدا ایمان آوردند ولی کم کم گرفتار دنیا شدند و ایمان خود را از دست دادند،ولی تظاهر به ایمان می کردند.امّت اسلامی همواره از هر دو گروه ضربه های جبران ناپذیری خورده است.

در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله،سخن از منافقان زیاد بود،ولی بعد از رحلت آن حضرت،مسئله مسکوت ماند.در اینجا چند سؤال است:

1.آیا زنده بودن حضرت سبب نفاق گروهی بود و بعد از رحلت،همه مؤمن واقعی شدند؟!

2.آیا منافقان در همان اقلیتی بودند که دور حضرت علی جمع شده بودند؟!! نظیر سلمان، ابوذر،مقداد و...،در حالی که هیچ کس این افراد را منافق ندانسته است،یا منافقان،اهداف خود را در نظر اکثریت یافته و ساکت شدند؟

منافقان،هم در دنیا دروغگویند: «إِنَّ الْمُنٰافِقِینَ لَکٰاذِبُونَ» ،هم در آخرت سوگندهایی می خورند که خداوند آنان را دروغگو می نامد: «یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللّٰهُ جَمِیعاً فَیَحْلِفُونَ لَهُ کَمٰا یَحْلِفُونَ لَکُمْ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلیٰ شَیْءٍ أَلاٰ إِنَّهُمْ هُمُ الْکٰاذِبُونَ» (3)

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:من از مؤمن و کافر نمی ترسم،ولی از منافق می ترسم. (4)از سوی دیگر فرمود:من از فقر امت نمی ترسم از بی تدبیری آنان می ترسم. (5)آری اگر منافقانِ رِند با جاهلان بی تدبیر گره بخورند،جنگ صفین و واقعه کربلا پیش می آید.

1- در صدر اسلام،عناصر منافقی بودند که تا مرکز تصمیم گیری جامعه نفوذ کرده حتی پیامبر در معرض توطئه های آنان بود. «إِذٰا جٰاءَکَ الْمُنٰافِقُونَ»

2- منافق،از کلمه حق،استفاده باطل می کند. «قٰالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللّٰهِ»

3- شعارها و کلمات حق را از دست نااهلان بگیرید و خود بکار برید. «قٰالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللّٰهِ وَ اللّٰهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ»

4- چرب زبانی و چاپلوسی،شیوه منافقان است. «نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللّٰهِ»

5-منافقان با تأکید و سوگند حرف می زنند تا شنونده،سخن آنها را باور کند.

«نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللّٰهِ»

6- تأکید را با تأکید پاسخ دهید. نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ ... وَ اللّٰهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنٰافِقِینَ لَکٰاذِبُونَ

7- به هر اظهار ارادت وادّعای حمایت دل خوش نکنید. نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ ... لَکٰاذِبُونَ

8-منافقان را رسوا کنید. «وَ اللّٰهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنٰافِقِینَ لَکٰاذِبُونَ»

9- بر خلاف اعتقاد،سخن گفتن دروغ است،گرچه آن سخن راست باشد.

(خداوند،سخن منافقان را که به پیامبر اسلام می گفتند:تو پیامبر خدا هستی، دروغ می داند،چون آنان بر خلاف اعتقاد خود می گفتند،گرچه در واقع پیامبر رسول خدا بود). قٰالُوا نَشْهَدُ ... وَ اللّٰهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنٰافِقِینَ لَکٰاذِبُونَ

10- ایمان واقعی،اعتقاد قلبی است نه اقرار زبانی. قٰالُوا ... إِنَّ الْمُنٰافِقِینَ لَکٰاذِبُونَ

«3-2»

سوگندهای خود را سپر ساخته و(مردم را)از راه خدا باز داشتند،به راستی آنچه انجام می دهند ناپسند است.آن(نفاق)برای آن است که آنان ایمان آورده سپس کفر ورزیدند،پس بر دل هایشان مهر(شقاوت)زده شد و از این رو نمی فهمند.

قرآن،بارها از سوگندهای دروغ منافقان سخن به میان آورده است:آنان سوگند یاد می کنند تا شما را راضی کنند. «یَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ لَکُمْ لِیُرْضُوکُمْ» (1)؛سوگند یاد می کنند که ما جز خیرخواهی هدفی دیگر برای ساختن مسجد ضرار نداشتیم. «لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنٰا إِلاَّ الْحُسْنیٰ» (2)؛آنان برای شما سوگند می خورند که ما توان شرکت در جنگ(تبوک)را نداشتیم وگرنه شرکت می کردیم. «وَ سَیَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ لَوِ اسْتَطَعْنٰا لَخَرَجْنٰا مَعَکُمْ» (3)

در سراسر قرآن،هر کجا نام منافقان مطرح شده،تعابیر تندی وارد شده است از جمله:

«طَبَعَ اللّٰهُ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ» خداوند بر دل های آنان مهر زده است؛ (4)«لاٰ یَفْقَهُونَ» آنان شناخت ندارند: (5)«لاٰ یَعْلَمُونَ» آنان نمی دانند؛ (6)«لَکٰاذِبُونَ» آنان دروغ می گویند؛ (7)«مٰا یَشْعُرُونَ» آنان درک ندارند؛ (8)«الْمُفْسِدُونَ» فسادگرند؛ (9)«فِی طُغْیٰانِهِمْ یَعْمَهُونَ» (10)در سرکشی خود سر درگمند؛ «مٰا کٰانُوا مُهْتَدِینَ» (11)آنان هدایت یافته نیستند؛ «لَنْ یَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُمْ» (12)خداوند هرگز آنان را نمی بخشد.

بستن راه خدا گاهی به دست منافقان است که از طریق سوگند انجام می گیرد. أَیْمٰانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا ...و گاهی به دست کفار است که از طریق بودجه ها انجام می شود. «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنْفِقُونَ أَمْوٰالَهُمْ لِیَصُدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ» (13)همانا کسانی که کفر ورزیدند اموال خود را برای باز داشتن مردم از راه خدا هزینه می کنند.

منافقان،از هر طریقی که بتوانند راه خدا را می بندند،نظیر:شکستن وحدت مسلمانان با ساختن مسجد ضرار،ضربه نظامی به بهانه هوای گرم،ضربه اقتصادی با نهی از کمک به اطرافیان پیامبر،ضربه جانی با توطئه شهادت امام حسن و امام جواد علیهما السلام از طریق همسر.

رهبر جامعه اسلامی،بیش از همه باید مراقب توطئه های منافقان باشد.در این سوره

ص :53

شخص پیامبر مخاطب قرار گرفته است،گرچه همه مسلمانان مسئولند: «إِذٰا جٰاءَکَ ، نَشْهَدُ إِنَّکَ ، رَأَیْتَهُمْ ، تُعْجِبُکَ أَجْسٰامُهُمْ ، تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ ، فَاحْذَرْهُمْ ، أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ»

برای آنان تفاوتی ندارد که برایشان استغفار کنی یا استغفار نکنی،هرگز خداوند آنان را نمی بخشد،زیرا که خداوند گروه فاسق را هدایت نمی کند.

هُمُ الَّذِینَ یَقُولُونَ لاٰ تُنْفِقُوا عَلیٰ مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللّٰهِ حَتّٰی یَنْفَضُّوا وَ لِلّٰهِ خَزٰائِنُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ لٰکِنَّ الْمُنٰافِقِینَ لاٰ یَفْقَهُونَ«7»

آنان همان کسانی هستند که می گویند:بر کسانی که نزد رسول خدا هستند،انفاق نکنید تا پراکنده شوند؛در حالی که خزانه های آسمان ها و زمین برای خداوند است ولی منافقان نمی فهمند.

4- به خودی ها امید دهید و سخنان یاوه دشمن را پاسخ دهید. لاٰ تُنْفِقُوا ... وَ لِلّٰهِ خَزٰائِنُ ...

5-فهم منافقان،بر اساس محاسبات ظاهری است و عمق ندارد. «لٰکِنَّ الْمُنٰافِقِینَ لاٰ یَفْقَهُونَ»

یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنٰا إِلَی الْمَدِینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَ لِلّٰهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لٰکِنَّ الْمُنٰافِقِینَ لاٰ یَعْلَمُونَ«8»

می گویند:«اگر(از این سفر جنگی)به مدینه بازگردیم،عزیزترین افراد، ذلیل ترین مردم را بیرون خواهد کرد»،در حالی که عزّت و اقتدار مخصوص خدا و پیامبرش و مؤمنان است،ولی منافقان نمی دانند.

کنی؟ هرگز نمی گذارم وارد شوی،مگر آنکه پیامبر اکرم اجازه دهد.

مسئله را به پیامبر گزارش دادند و حضرت اجازه ورود او را به مدینه داد،عبداللّه که خود را عزیز می پنداشت،ذلیل شد و از شدت خجالت در خانه ماند تا آنکه مرد و هرگاه به او گفته می شد بیا نزد پیامبر برویم و عذرخواهی کن،او سرپیچی می کرد.

امام صادق علیه السلام فرمود:خداوند امور مسلمانان را به خودشان واگذارده ولی اجازه ذلیل کردن خود را به آنان نداده است:«و لم یفوض الیه ان یکون ذلیلا» (1)،سپس آیه «وَ لِلّٰهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ» را تلاوت فرمود.

در حدیث می خوانیم که پرسیدند:چگونه مؤمن خود را ذلیل می کند؟ امام صادق علیه السلام فرمود:«یتعرض لما لا یطیق»و«یدخل فیما یعتذر منه» (2)در کاری که توان انجامش را ندارد و از انجامش معذور است وارد می شود.

در عبارت «وَ لِلّٰهِ الْعِزَّةُ» ،چون «لِلّٰهِ» مقدم بر «الْعِزَّةُ» شده است،انحصار استفاده می شود،یعنی عزّت واقعی مخصوص خداست.

عزّت خداوند،ذاتی اوست و عزّت پیامبر،به دلیل عنایات ویژه خداوند به او و عزّت مؤمنان،به خاطر وعده الهی بر نصرت و پیروزی نهایی آنان است. (3)

5-به یاوه سرایی دشمن پاسخ دهید و به کسانی که خود را عزیزترین مردم و پیامبر را ذلیل ترین می پندارند بگویید: «وَ لِلّٰهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ»

6- منافقان از شناخت حقایق عاجزند.نه قدرت درک این مطلب را دارند که خداوند در برابر تحریم اقتصادی،مؤمنان را روزی می دهد: «لاٰ یَفْقَهُونَ» و نه اینکه عزّت حقیقی از آنِ اهل ایمان است. «لاٰ یَعْلَمُونَ»

یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاٰ تُلْهِکُمْ أَمْوٰالُکُمْ وَ لاٰ أَوْلاٰدُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللّٰهِ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذٰلِکَ فَأُولٰئِکَ هُمُ الْخٰاسِرُونَ«9»

ای کسانی که ایمان آورده اید! اموال و اولادتان شما را از یاد خدا غافل نسازد و کسانی که چنین کنند،آنان همان زیانکارانند.

رفاه زدگی از عوامل دیگر غفلت است. «مَتَّعْتَهُمْ وَ آبٰاءَهُمْ حَتّٰی نَسُوا الذِّکْرَ» (1)

البتّه علاقه به دنیا آنگاه خطرناک است که انسان،دنیا را مقدمه آخرت نبینید و هدفش در تمام کارها،دنیا باشد. «فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلّٰی عَنْ ذِکْرِنٰا وَ لَمْ یُرِدْ إِلاَّ الْحَیٰاةَ الدُّنْیٰا» (2)از کسی که از یاد ما اعراض کرده و جز زندگی دنیا اراده ای ندارد،دوری کن.

روشن است که غفلت از یاد خدا،سبب هم نشینی با شیطان شده: «وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمٰنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطٰاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ» (3)و انسان را به عذاب شدید و فزاینده ای گرفتار می سازد. «وَ مَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذٰاباً صَعَداً» (4)

آنچه خطرناک است غفلت از یاد خداست،نام بردن از اموال و اولاد،به خاطر آن است که این دو قوی ترین عامل غفلت هستند.

«ذِکْرِ اللّٰهِ» شامل همه گونه ذکر و یاد خدا می شود،امّا بارزترین ذکر خدا،نماز است که باید مراقب بود رسیدگی به اموال و اولاد انسان را از نماز بازندارد.

شاید دلیل مانع بودن مال و فرزند،جلوه های ظاهری آنهاست که انسان را از خدا غافل می سازد. «الْمٰالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا» (5)

قرآن،مال و فرزند را مایه فتنه و آزمایش دانسته: «وَ اعْلَمُوا أَنَّمٰا أَمْوٰالُکُمْ وَ أَوْلاٰدُکُمْ فِتْنَةٌ» (6)و می فرماید: «وَ مٰا أَمْوٰالُکُمْ وَ لاٰ أَوْلاٰدُکُمْ بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِنْدَنٰا زُلْفیٰ» (7)مال و فرزند،عامل قرب شما به خداوند نیستند.

1- برای آن که مؤمنان را موعظه کنید و آنان بپذیرند،به آنان شخصیت دهید. یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ...

2- لازمه ایمان،برتری دادن یاد خدا بر مال و فرزند است. یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاٰ تُلْهِکُمْ أَمْوٰالُکُمْ ...

3- مال و فرزند،کم یا زیادش،می تواند مانع یاد خدا باشد. أَمْوٰالُکُمْ ... أَوْلاٰدُکُمْ

4- خسارت واقعی،غفلت از یاد خدا است. «فَأُولٰئِکَ هُمُ الْخٰاسِرُونَ» (از دست دادن مال و فرزند،خسارت جزئی است،ولی غفلت از خالق خسارت کلی است.)

وَ أَنْفِقُوا مِنْ مٰا رَزَقْنٰاکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْ لاٰ أَخَّرْتَنِی إِلیٰ أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَ أَکُنْ مِنَ الصّٰالِحِینَ«10»

و از آنچه روزی شما کرده ایم انفاق کنید پیش از آنکه مرگ به سراغ هر یک از شما آید،پس(در آستانه رفتن)گوید:پروردگارا چرا(مرگ)مرا تا مدتی اندک به تأخیر نیانداختی تا صدقه(و زکات)دهم و از صالحان گردم.

وَ لَنْ یُؤَخِّرَ اللّٰهُ نَفْساً إِذٰا جٰاءَ أَجَلُهٰا وَ اللّٰهُ خَبِیرٌ بِمٰا تَعْمَلُونَ«11»

و هرگز خداوند مرگ کسی را که اجلش فرارسیده،به تأخیر نمی اندازد و خداوند به آنچه عمل می کنید آگاه است.

خود را نداده اند یا مستطیع بوده،ولی حج انجام نداده اند. (1)

تقاضای مهلت و بازگشت به دنیا پذیرفته نیست،نه در آستانه مرگ،که آیه 100 سوره مؤمنون و این آیه می فرماید و نه در قیامت که دوزخیان می گوید: «رَبَّنٰا أَخْرِجْنٰا مِنْهٰا فَإِنْ عُدْنٰا فَإِنّٰا ظٰالِمُونَ» (2)

امام باقر علیه السلام با استناد به آیه «وَ لَنْ یُؤَخِّرَ اللّٰهُ نَفْساً» ،فرمود:هر سال در شب قدر تمام امور تا شب قدر بعدی،ثبت و حتمی شده و نازل می شود و تغییر و تأخیری در آن صورت نمی دهد. (3)

ص :65

هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ فَمِنْکُمْ کٰافِرٌ وَ مِنْکُمْ مُؤْمِنٌ وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ«2»

اوست آن که شما را آفرید،پس بعضی از شما(به اختیار خود)کافر و بعضی مؤمن شدند و خداوند به آنچه انجام می دهید بیناست.

شنا کرده و به کفران نعمت ها و ناسپاسی خداوند روی می آوری.

خداوند،برترین آفریده خود یعنی انسان را از آبی ناچیز آفریده، «مٰاءٍ مَهِینٍ» (1)و در کارگاهی تاریک و ظلمانی، «فِی الْأَرْحٰامِ» (2)و بر روی آن بهترین و زیباترین صورت گری را قرار دارد. «فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ»

تفاوت آفریده های خداوند با تولیدات انسان:

1.تولیدات انسان محدود و در بعضی زمینه ها تولید دارد،امّا خداوند همه چیز را می آفریند.

«خَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ» (3)

2.تولیدات انسان گاهی لغو است،امّا خداوند همه چیز را هدفمند آفریده است. «خَلَقَ اللّٰهُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ» (4)

3.در تولیدات انسان افراط و تفریط است،امّا آفرینش خداوند به اندازه است. «إِنّٰا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْنٰاهُ بِقَدَرٍ» (5)

4.تولیدگر معمولاً پس از تولید نظارتی از تولید ندارد،امّا خداوند هرگز از مخلوقاتش غافل نمی شود. «وَ مٰا کُنّٰا عَنِ الْخَلْقِ غٰافِلِینَ» (6)

5.انسان گاهی از تولید خسته و کسل می شود،امّا خداوند هرگز از آفرینش خسته نمی شود.

«مٰا مَسَّنٰا مِنْ لُغُوبٍ» (7)

6.خداوند از طریق زوجیت،بقای موجودات را تضمین نموده است. «وَ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ خَلَقْنٰا زَوْجَیْنِ» (8)

7.خدا،همه آفریده های خود را هدایت تکوینی می کند. «أَعْطیٰ کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدیٰ» (9)

ص :70

8.همه آفریده ها،در نهایت به سوی او بازمی گردند. خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ ... إِلَیْهِ الْمَصِیرُ (1)

تمام کارهای خداوند بهترین است:

آفرینش او بهترین است: «فَتَبٰارَکَ اللّٰهُ أَحْسَنُ الْخٰالِقِینَ» (2)

کتاب قرآن او بهترین است: «نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ» (3)

قصه های او بهترین است: «أَحْسَنَ الْقَصَصِ» (4)

نام های او بهترین است: «وَ لِلّٰهِ الْأَسْمٰاءُ الْحُسْنیٰ» (5)

پاداش های او بهترین است: «فَلَهُ جَزٰاءً الْحُسْنیٰ» (6)

وعده های او بهترین وعده هاست: «وَعَدَ اللّٰهُ الْحُسْنیٰ» (7)

حکم او بهترین حکم ها است: «وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّٰهِ حُکْماً» (8)

خداوند از ما نیز خواسته است که در تمام کارها،بهترین ها را انتخاب کنیم.مثلاً:

در گفتار،بهترین سخن را بگوئیم: «یَقُولُوا الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» (9)

در عمل،بهترین را انجام دهیم: «أَحْسَنُ عَمَلاً» (10)

در برخورد،بهترین رفتار را داشته باشیم: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» (11)

در مجادله و گفتگو،بهترین شیوه را انتخاب کنیم: «جٰادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» (12)

در سپاسگزاری و تشکر،بهترین روش را داشته باشیم: «فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ» (13)

در میان شنیده ها بهترین را انتخاب و عمل کنیم: «یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ» (14)

در تصرّف در مال یتیم،با بهترین شیوه عمل کنیم: «لاٰ تَقْرَبُوا مٰالَ الْیَتِیمِ إِلاّٰ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» (15)

در انگیزه،با بهترین نیت که اخلاص و قصد قربت است،عمل خود را رنگی الهی دهیم: «وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّٰهِ صِبْغَةً» (16)

ص :71

به منزله پاسخ از یک سؤال مقدّر است و آن اینکه:انسان هایی که بعد از مردن،پوسیده و متلاشی و پراکنده می شوند چگونه به سوی خدا بازمی گردند؟! آیه پاسخ می دهد:خداوند به تمام ذرّات متلاشی و پراکنده شده آگاه است و مخلوط شدن اجزای مردگان،سبب گم شدن و از بین رفتن آنها نمی شود.

قوم صالح که با صیحه و صدای وحشتناک و قوم لوط که با سنگباران و اصحاب فیل که با سجّیل و سنگ های آتشین،کیفر کارشان را در دنیا چشیدند.

قرار داد تا تمام تلخ و شیرینی های زندگی را همانند مردم بچشند و در عمل راهنمای آنان باشند،ولی برخی کوته فکران بشر بودن را نقص می پنداشتند و می گفتند: «أَ بَشَرٌ یَهْدُونَنٰا» آیا بشری مثل خود ما راهنمای ما باشد؟!

«اسْتَغْنَی» از ریشه«غنی»به معنای بی نیازی است.این امر برای خداوند به جا و به حق است. «وَ اسْتَغْنَی اللّٰهُ وَ اللّٰهُ غَنِیٌّ» امّا برای انسانی که سر تا پا نیاز است،بدترین صفت بی نیاز پنداشتن خود است،چنانکه قرآن در سه مورد به آن اشاره کرده است:

«أَمّٰا مَنِ اسْتَغْنیٰ فَأَنْتَ لَهُ تَصَدّٰی» (1)آیا کسی که خود را مستغنی می پندارد،تو متصدّی او می شوی؟

«أَمّٰا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنیٰ وَ کَذَّبَ بِالْحُسْنیٰ فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْریٰ» (2)،امّا کسی که بخل ورزد و بی نیازی جوید و پاداش برتر الهی را تکذیب کند،بزودی او را در دشواری قرار می دهیم.

«إِنَّ الْإِنْسٰانَ لَیَطْغیٰ أَنْ رَآهُ اسْتَغْنیٰ» (3)،انسانی که خود را بی نیاز پندارد،دست به طغیان خواهد زد.

شبهه افکنی و ایجاد شک و تردید میان مؤمنان،شیوه کافران متکبّر است.در این آیه می گویند:آیا بشری مثل ما هدایت گر ما باشد؟ «أَ بَشَرٌ یَهْدُونَنٰا» ؛در جای دیگر می گفتند:از کجا می دانید که صالح فرستاده خداست؟! «أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ صٰالِحاً مُرْسَلٌ مِنْ رَبِّهِ» (4)؛و در مورد دیگر گفتند:چگونه یک فقیر،فرمانده و حاکم شود؟! «أَنّٰی یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ» (5)

کفّار دلیل ندارند فقط استبعاد می کنند.درباره نبوّت می گویند:چگونه یک بشر می تواند راهنمای جامعه بشری شود؟ «أَ بَشَرٌ یَهْدُونَنٰا» در مورد معاد نیز می گویند:چگونه بعد از آن که جسم ما پوسید و در زمین محو شد،دوباره زنده می شویم؟ «أَ إِذٰا ضَلَلْنٰا فِی الْأَرْضِ أَ إِنّٰا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ» (6)

خداوند به ایمان و توجه مردم نیازی ندارد. «فَکَفَرُوا وَ تَوَلَّوْا وَ اسْتَغْنَی اللّٰهُ» چنانکه در

ص :75

جای دیگر می فرماید: «إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَإِنَّ اللّٰهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ» (1)اگر شما و تمام مردم زمین کافر شوید،همانا خداوند بی نیاز و ستوده است.آری،اگر همه مردم رو به خورشید یا پشت به خورشید خانه بسازند در خورشید اثری ندارد.

و در آیه ای دیگر می خوانیم: «وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللّٰهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعٰالَمِینَ» (2)هرکس کافر شود، بداند که خداوند از تمام هستی بی نیاز است.

ینوّرون قلوب المؤمنین» (1)

الغبن و الاسف علی فواتها حیث کان متمکّناً من ان یملأها حسنات ما لا یوصف» (1)

- کسی که جهاد در راه خدا را ترک کند،مغبون است.«من ترک الجهاد فی الله کان کالمغبون» (2)

در قیامت،دو گروه در برابر یکدیگرند:گروه مغبون، «یَوْمُ التَّغٰابُنِ» و گروه رستگار. «ذٰلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»

در تربیت،بشارت و هشدار در کنار هم لازم است،آیه9 بشارت به بهشت جاودان است و آیه 10،خطر دوزخ جاودان برای کافران.

هیچ مصیبتی،جز با اذن خداوند به کسی نرسد و هر کس به خداوند ایمان آورد، خداوند قلب او را(به صبر و شکیبایی)هدایت کند و خداوند به همه چیز آگاه است.

اَللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ وَ عَلَی اللّٰهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ«13»

خداوند،معبودی است که جز او معبود دیگری نیست؛و مؤمنان تنها بر او توکّل کنند.

نگرانی او شود. «فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَإِنَّمٰا عَلیٰ رَسُولِنَا الْبَلاٰغُ الْمُبِینُ»

7- تبلیغ دین باید آشکار و شفاف باشد. «الْبَلاٰغُ الْمُبِینُ»

8-اطاعت،تنها شایسته معبود حقیقی است. أَطِیعُوا اللّٰهَ ... اَللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ

9- لازمه ی یکتاپرستی،توکّل به خداوند یکتاست. اَللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ وَ عَلَی اللّٰهِ فَلْیَتَوَکَّلِ ...

10- نشانه ایمان واقعی،توکّل بر خداست. «وَ عَلَی اللّٰهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ»

11- در همه امور باید به خداوند توکّل نمود. «فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ» به صورت مطلق آمده است.

یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْوٰاجِکُمْ وَ أَوْلاٰدِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ«14»

ای کسانی که ایمان آورده اید! برخی از همسران و فرزندانتان برای شما دشمنند(که شما را از راه خدا بازمی دارند)،پس از آنان بر حذر باشید و اگر(آزار و خطایشان را)عفو کنید و چشم بپوشید و درگذرید،پس(بدانید که)خداوند آمرزنده مهربان است.

که مخالف فرمان رسول خدا بوده برحذر داشت.

همسر و فرزندی که مانع انجام وظیفه شوند،آخرت و بهشت انسان را می گیرند و لذا این گونه همسران و فرزندان دشمن شمرده شده اند.

در تمام قرآن،هیچ کجا کلمات عفو و صفح و مغفرت،پشت سر هم نیامده است،جز در مورد زندگی خانوادگی با همسر و فرزند.یعنی حتی در موردی که هم فکری نیست و باید از آنان بر حذر بود،باز هم عفو و صفح و مغفرت را باید مراعات کرد.

با توجه به شأن نزول،معیار شناخت دوست از دشمن،تشویق به کارهای خیر یا مانع تراشی در برابر انجام عمل خیر است.کسی که به خاطر منافع خود،دیگری را از انجام وظیفه اش باز می دارد،دشمن اوست.

بعضی از مهاجران،به همسر و فرزند خود می گفتند:ما هجرت می کنیم و اگر شما پشیمان شدید و هجرت کردید،ما در مدینه شما را تحویل نخواهیم گرفت.لذا ادامه آیه می فرماید:

گرچه آنان در مکه مانع هجرت شما بودند،ولی اکنون که به شما ملحق شده اند،گذشته آنان را ببخشید و سرزنش نکنید. (1)

مشابه این آیه را در سوره نور آیه 22 نیز می خوانیم: «وَ لْیَعْفُوا وَ لْیَصْفَحُوا أَ لاٰ تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللّٰهُ لَکُمْ وَ اللّٰهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ» مردم باید عفو و گذشت کنند،آیا دوست ندارید که خدا شما را ببخشد و خداوند بخشنده و مهربان است.(آری اگر ما دیگران را بخشیدیم،خداوند نیز ما را می بخشد)

گرچه عفو کردن «تَعْفُوا» و سرزنش نکردن «تَصْفَحُوا» مهم است،ولی به کلی نادیده گرفتن خطا «تَغْفِرُوا» مهم تر است؛لذا اولاً کلمه «تَغْفِرُوا» بعد از آن دو آمده است که نشان دهنده مرحله بالاتری از عفو و صفح است.ثانیاً در پایان آیه خداوند به «غَفُورٌ» توصیف شده است،با این که خداوند به دو صفت دیگر نیز متّصف شده است: «کٰانَ اللّٰهُ عَفُوًّا غَفُوراً» (2)و یا در دعا می خوانیم:«یا کریم الصفح».

ص :86

در رهبری امت نیز قرآن به پیامبرش سه دستور می دهد: «فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شٰاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ» (1)یعنی علاوه بر گذشت و به کلی صرف نظر کردن لغزشها و بالاتر از همه مشورت کردن و شخصیت دادن به مردم لازم است.

از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است:زمانی خواهد آمد که هلاک مرد به دست همسر و فرزندش خواهد بود.زیرا آنان مرد را به خاطر فقرش سرزنش می کنند و او برای تأمین خواسته های آنان،به هر کاری دست می زند و هلاک می شود.«یسخرانه بالفقر فیرکب مراکب السوء فیهلک» (2)

وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»

8-مغفرت الهی،همراه با رحمت و الطاف ویژه است.اگر شما دیگران را ببخشید،خداوند هم شما را می بخشد و هم مورد لطف ویژه قرار می دهد.

«فَإِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»

إِنَّمٰا أَمْوٰالُکُمْ وَ أَوْلاٰدُکُمْ فِتْنَةٌ وَ اللّٰهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ«15»

همانا اموال و اولاد شما وسیله آزمایشند و خداوند است که پاداش بزرگ نزد او است(و به کسانی پاداش می دهد که در این امتحان پیروز شوند).

مال،سبب آزمایش است،زیرا باید از راه حلال بدست آید،باید به مصرف حلال برسد، باید حقوق واجب آن پرداخت شود،باید شکر آن ادا شود.

فرزند،سبب آزمایش است،زیرا والدین باید در انتخاب همسر،در پرداخت مهریه حلال به همسر،در تغذیه سالم فرزند،در محبت و نظارت بر تعلیم و تربیت،در ازدواج،در اشتغال،در گرایش های گوناگون او کمال دقت را داشته باشند که عبور از تمام این مراحل امتحانی سخت است،البته اگر والدین وظیفه خود را به خوبی انجام دهند و از عهده آزمایش برآیند، در تمام کارهای خوب فرزند شریک خواهند بود.

اگر دشمنی همسر و فرزند در آیه قبل،مربوط به بعضی از آنهاست،اما وسیله فتنه و آزمایش شدن مربوط به همه آنهاست.

3- تقوای الهی،یعنی شنیدن سخن حق،عمل کردن به آن و رسیدگی به فقراست.

«فَاتَّقُوا ، اِسْمَعُوا ، أَطِیعُوا ، أَنْفِقُوا»

4- اگر طالب خیر هستید،موانع را کنار بزنید و به فرمان خداوند گوش کنید و از مال خود به فقرا بدهید. «أَنْفِقُوا خَیْراً لِأَنْفُسِکُمْ»

5-تنها حفظ جسم از خطرات کافی نیست،حفاظت روح از اعمال و صفات بد نیز لازم است. «یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ»

6- راه رستگاری،انفاق در راه خداست. «وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»

7- مال دوستی و بخل،با نفس انسان عجین شده است. «شُحَّ نَفْسِهِ»

إِنْ تُقْرِضُوا اللّٰهَ قَرْضاً حَسَناً یُضٰاعِفْهُ لَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللّٰهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ«17» عٰالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهٰادَةِ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ«18»

اگر به خداوند وام دهید وامی نیکو،آن را برای شما زیاد می کند و شما را می آمرزد و خداوند سپاسگزار بردبار است.او به پنهان و آشکار آگاه است،نفوذ ناپذیر و حکیم است.

البته وام دادن،زمانی ارزش دارد که نیکو باشد،فوری باشد،بی منّت باشد،با احترام باشد، برای مصرف حقّی باشد،مبلغ و مقدار آن مشکل گشا باشد،برای خدا و بدون چشم داشت از مردم باشد و موجب غرور قرض دهنده نشود.

در قرآن کفّاره گناهان چند چیز بیان شده است؛از جمله:توبه،نماز،جهاد و قرض الحسنه.

ص :93

نگاهی به مسئله طلاق

در اسلام،مبغوض ترین حلال ها،طلاق است. (1)پیامبر گرامی اسلام می فرماید:ازدواج کنید و طلاق ندهید که با طلاق،عرش خدا به لرزه در می آید:«تزوّجوا و لا تطلّقوا فانّ الطلاق یهتزّ منه العرش» (2)البته طلاق یک راه حلّ و گاهی ضرورت است.

در مورد چگونگی طلاق چند نظریه وجود دارد:

الف)طلاق،باید به راحتی قابل انجام و بدون هیچ قیدی باشد که این امر مورد سوء استفاده افراد هوسباز و عیّاش قرار می گیرد،و زن را فقط برای هوس های زود گذر خود می خواهند.

ب)طلاق باید به کلّی ممنوع باشد که کلیسا طرفدار این نظریه است.در حالی که ممنوعیّت طلاق سبب می شود تا مردان و زنانی که با هم توافق ندارند،تا پایان عمر بسوزند و بسازند و یا مخفیانه همسر دیگری اختیار کنند.

ج)طلاق باید به دست زن باشد.در این فرض آمار طلاق بالا می رود،زیرا زنان عاطفی تر و زود رنج ترند و در برخورد با مشکلات زندگی،اقدام به طلاق می کنند و زندگی های بسیاری به اندک رنجی از هم متلاشی می گردد.

د)طلاق باید به دست مرد باشد،امّا در چارچوب قانون و با نظارت کامل حاکم اسلامی که مسئول جلوگیری از ظلم وبرقراری عدالت است.البتّه در مواردی که زن متقاضی طلاق است، حاکم اسلامی به تقاضای او رسیدگی کرده و در صورت لزوم،حکم به طلاق و جدایی می دهد.

در اسلام،طلاق باید تابع شرایط و قوانین خاص باشد و به مسائل اخلاقی پای بند باشد.همان گونه که جنگ با دشمن نیز شرایط دارد و حق ندارید آب آشامیدنی را مسموم و درختان را نابود سازید و یا به کودکان و زنان و سالمندان و اسرا ظلم نمایید.

ص :96

عوامل و زمینه های اختلاف و جدایی

1.بداخلاقی

از مهم ترین عوامل طلاق،بد اخلاقی زن و شوهر نسبت به یکدیگر است.در روایت می خوانیم که حضرت علی علیه السلام فرمود:هر کس بد اخلاق باشد،خانواده اش آزرده خواهند شد.

«من ساء خلقه ملّهُ اهله» (1)

2.هوس رانی

اسلام،به زنان و مردان سفارش می کند که از چشم چرانی و نگاه به نامحرم به قصد لذت خودداری کنند و علاوه بر آن به زنان توصیه می کند که خود را از نامحرمان بپوشانند و در اجتماع به جلوه گری و دلربایی نپردازند.

امام صادق علیه السلام فرمود:چه بسا نگاهی کوتاه که حسرت و پشیمانی طولانی را به دنبال دارد.«کم من نظرةٍ اورثت حسرةً طویلة» (2)

و در حدیث دیگری فرمودند:نسبت به زنان مردم عفاف داشته باشید تا عفت زنان شما حفظ شود.«عفّوا عن نساء الناس یعفّ عن نساءکم» (3)

در روایات آمده است که در زمان حضرت داود علیه السلام،مردی با زنی رابطه نامشروع داشت.

خداوند به آن زن الهام کرد که به مرد بگوید:هر وقت متعرّض زنی شوی،مردی هم متعرّض زن تو خواهد شد.هنگامی که آن مرد به خانه بازگشت،غریبه ای را نزد همسر خود یافت.او را دستگیر و نزد حضرت داود آورد و شکایت کرد.خداوند به حضرت داود وحی کرد که به او بگو:

از هر دست بدهی،از همان دست می گیری. (4)

3.بی توجّهی زن و مرد به نیازهای یکدیگر

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند:در پیشگاه خداوند متعال نشستن مرد نزد همسرش،از اعتکاف در مسجد من محبوب تر است.«جلوس المرء عند عیاله احبُّ الی اللّه تعالی من

ص :97

الاعتکاف فی مسجدی هذا» (1)

امام صادق علیه السلام فرمود:سزاوار نیست که زن رسیدگی به خود نکند و از آراستگی و زیبائی که سبب شیرین شدن زندگی خانوادگی است دست بردارد.«لاینبغی للمرئة ان تعطّل نفسها» (2)

حسن بن جهم می گوید:امام کاظم علیه السلام را در حالی که موهای خود را رنگ کرده بود مشاهده کردم.امام علیه السلام که تعجّب مرا دیدند فرمودند:آراستگی شوهر بر عفّت زنان می افزاید و زنانی عفت را کنار می گذارند که شوهرانشان آراستگی ظاهر را ترک می کنند.«ان التهیئة ممّا یزید فی عفّة النّساء و لقد ترک النّساء العفة لترک ازواجهن التهیئة»،سپس فرمودند:همان گونه که شما نمی پسندید همسرانتان را بدون آراستگی ببینید،آنان نیز همین گونه اند. (3)

راه های حلّ اختلاف پیش از طلاق

1.دادگاه خانوادگی

اسلام سفارش نموده است که در موارد اختلاف بین زن و شوهر،افراد دلسوزی از هر دو طرف به عنوان حَکَم انتخاب شوند و مورد اختلاف را بررسی و آن را رفع نمایند.

در این شیوه،اختلافات پیش آمده در همان مراحل اوّلیه حل می شوند و کار زوجین به طلاق و دادگاه کشیده نخواهد شد. «وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقٰاقَ بَیْنِهِمٰا فَابْعَثُوا حَکَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَکَماً مِنْ أَهْلِهٰا...» (4)

2.حضور دو شاهد عادل

بر اساس احکام اسلام،برای انجام طلاق بایستی دو شاهد عادل حضور یابند و طلاق را گواهی نمایند که این امر،مانعی بر سر راه طلاق خواهد بود زیرا:

اوّلاً:کراهت و قبح طلاق در جامعه سبب می شود که افراد معمولاً از این که شاهد و گواه بر طلاق و از هم پاشیدن خانواده ای باشند،خودداری کنند.

ص :98

ثانیاً:افرادی که به عنوان شاهد و گواه دعوت می شوند،سعی در برقراری آشتی و صلح بین زوجین دارند.

3.قرار دادن عدّه

عدّه در واقع تأخیر از زمان تصمیم تا اقدام است.اسلام به مردان دستور می دهد که همسران مطلّقه خود را تا پایان زمان عدّه در خانه نگاهداری کنند و هزینه های آنان،اعم از خوراک و پوشاک را بر عهده گیرند.طبیعی است که معاشرت و مصاحبت مرد با همسر مطلّقه در طیّ این مدّت سبب می گردد که هیجان آنها فروکش نموده و با فرصت و دقّت بیشتری به پیامدهای طلاق بیندیشند و چه بسا در این مدّت زوجین زندگی مشترک را دوباره از سر گیرند.

امام باقر علیه السلام می فرماید:زن طلاق داده شده که در خانه شوهر است،خود را آرایش کند و عطر بزند و لباس هایی که مرد دوست دارد بپوشد،تا با عقل و درایت بیشتری تصمیم بگیرند و دوباره به همسرش رجوع کند و زندگی را از سر بگیرند.«المطلقة تکتحل و تختضب و تطیب و تلبس ما شانت من الثیاب،لان اللّه عزّ و جلّ یقول لعلّ اللّه یحدث بعد ذلک امراً لعلّها ان تقع فی نفسه فیراجعها» (1)

فلسفه عدّه طلاق

شکی نیست که تمام احکام الهی دارای حکمت و مصلحتی است که با انجام و ترک آن عمل می توان به آن رسید یا از مفاسدی جلوگیری کرد،گرچه همه آن را ندانیم.از جمله دستور به عدّه نگه داشتن زن به هنگام طلاق است که با کمی تفکّر می توان حکمت هایی برای آن بیان کرد:

1.حفظ حریم زوجیّت.اسلام ازدواج را امری مقدس می داند و برای آن حریم و شعاعی قائل است و نگاهداشتن عدّه سبب حفظ این حریم خواهد بود.

2.نَسب فرزندان.عدّه نگاهداشتن سبب می شود تا از اختلاط نطفه شوهران مختلف جلوگیری شود و نسبت فرزند به پدر خود که سرچشمه حقوق فراوانی است،حفظ گردد.

ص :99

3.مهلتی برای بازگشت دوباره به زندگی.

علاوه بر آنکه رجوع مرد به همسری که طلاق داده،مزایایی بر ازدواج مجدّد دارد از جمله:

الف)زندگی با همسر جدید نیاز به تجربه جدید دارد،ولی زندگی با همسر سابقش،زندگی همراه با تجربه است.

ب)رفتن به سراغ همسر جدید،هزینه های جدیدی را بر عهده مرد قرار می دهد.

ج)گاهی بازگشت به زندگی قبلی،موقعیّت اجتماعی زن و مرد را در جامعه حفظ می کند و کدورت هایی را که در اثر طلاق بوجود می آید،برطرف می کند.

د)فرزندانی که کانون گرم خانوادگی آن ها در اثر طلاق متلاشی شده بود،دوباره به آغوش خانواده باز می گردند و لطمه ی روحی که در اثر طلاق خورده اند،جبران می شود.

ه)گاهی بازگشت به زندگی،روحیه گذشت و صبر و ایثار را در زندگی شکوفا می کند.

8-رعایت تقوا در امر طلاق و خصوصاً عدّه آن،از سوی مرد و زن لازم است.

«أَحْصُوا الْعِدَّةَ وَ اتَّقُوا اللّٰهَ»

9- ربوبیّت الهی،مقتضای پروا و تقواست. «اتَّقُوا اللّٰهَ رَبَّکُمْ»

10- زن طلاق داده شده تا زمانی که در حال عدّه است،گویا در منزل خودش ساکن است و حق سکونت از او سلب نمی شود. «لاٰ تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ»

11- طلاق نباید همراه با اهانت و تحقیر زن باشد. «لاٰ تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ»

12- راه های منّت گذاردن و منّت کشیدن را مسدود کنید.برای این که شوهر منّت نگذارد و زن منّت نکشد،خدا می فرماید:خانه خودش است. «مِنْ بُیُوتِهِنَّ»

13- زنان،طلاق را پایان کار نبینند و در خانه بمانند،شاید که مرد منصرف شود و دوباره به آنان رجوع کند. «لاٰ یَخْرُجْنَ»

14- خراب کردن پل های پشت سر و بستن راه های آشتی ظلم به خود است.

«لاٰ تُخْرِجُوهُنَّ ... لاٰ یَخْرُجْنَ ... فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ»

15- گنهکار بی حیا که حریم ها را شکسته،حرمت ندارد و مستحق تحقیر است.

«لاٰ تُخْرِجُوهُنَّ ... إِلاّٰ أَنْ یَأْتِینَ بِفٰاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ»

16- سوء استفاده از قانون ممنوع.(زن نمی تواند از حق مسکن خود سوء استفاده کند و برای انتقام گرفتن از شوهر،خانه را تبدیل به محیطی برای فحشا و منکر نماید). «إِلاّٰ أَنْ یَأْتِینَ بِفٰاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ»

17- اخراج زن از منزل،به شرطی است که فحشای او روشن و ثابت شده باشد و سوء ظن کافی نیست. «إِلاّٰ أَنْ یَأْتِینَ بِفٰاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ»

18- مردان نباید به خاطر تأمین نفقه و مسکن،منّتی بر همسران مطلقه خود داشته باشند،زیرا این حکم خداست. «تِلْکَ حُدُودُ اللّٰهِ»

19- زنان نباید به خاطر محدود شدن در خانه نگران شوند،زیرا این محدودیّت را خداوند حکیم مقرر فرموده است. «تِلْکَ حُدُودُ اللّٰهِ»

20- نادیده گرفتن دستورات خداوند و شکستن حدود الهی،ظلم به خویش

ص :101

است،نه خداوند. «وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللّٰهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ»

21- ما بر اساس اطلاعات و شناخت خود،تصمیم می گیریم و از آینده بی خبریم، با توکل بر خداوند،به آینده امیدوار باشیم. لاٰ تَدْرِی لَعَلَّ اللّٰهَ ...

22- در اسلام یأس ممنوع است و انسان مسلمان باید به آینده خوش بین باشد.

«لَعَلَّ اللّٰهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذٰلِکَ أَمْراً» (هنگام طلاق که طرفین نگرانند،نیاز به دلداری و تسلّی دارند)

23- حوادث تلخ را به فال نیک بگیریم. طَلَّقْتُمُ النِّسٰاءَ ... لَعَلَّ اللّٰهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذٰلِکَ أَمْراً

24- تقوا و حدود الهی را مراعات کنید،آینده را هم به خدا بسپارید. اِتَّقُوا اللّٰهَ ...

تِلْکَ حُدُودُ اللّٰهِ ... لَعَلَّ اللّٰهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذٰلِکَ أَمْراً

25- همواره لطف الهی را منحصر در وضع موجود نبینید،چه بسا جدایی ها که عامل رسیدن به وضع مطلوب تر می شود. «لَعَلَّ اللّٰهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذٰلِکَ أَمْراً»

فَإِذٰا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فٰارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَ أَشْهِدُوا ذَوَیْ عَدْلٍ مِنْکُمْ وَ أَقِیمُوا الشَّهٰادَةَ لِلّٰهِ ذٰلِکُمْ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کٰانَ یُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ مَنْ یَتَّقِ اللّٰهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً«2»

پس چون به پایان مدّت عدّه نزدیک شدند،یا(با رجوع به آنان)به طرز شایسته و پسندیده ای نگاهشان دارید و یا(با پرداخت مهریه و سایر حقوق)به طرز شایسته ای از آنان جدا شوید و(هنگام طلاق)دو شاهد عادل از میان خود به گواه گیرید و گواهی را برای خدا به پا دارید.هرکس که به خدا و روز قیامت ایمان دارد، این گونه پند داده می شود و هرکس که از خدا پروا کند،خداوند برای او راه بیرون شدن و رهایی(از هر گونه مشکل)را قرار می دهد.

وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاٰ یَحْتَسِبُ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللّٰهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللّٰهَ بٰالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللّٰهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْراً«3»

ص :102

و او را از جایی که گمان ندارد روزی می دهد و هر کس بر خدا توکل کند،او برایش کافی است.همانا خداوند کار خود را محقق می سازد.همانا خداوند برای هر چیز اندازه ای قرار داده است.

أثر تقوا فقط در آخرت نیست.امام صادق علیه السلام در مورد جمله، «مِنْ حَیْثُ لاٰ یَحْتَسِبُ» فرمود:این گشایش روزی،برای تقوا پیشه گان در دنیاست. (1)

11- کسانی که در محضر آنان طلاق جاری می شود،باید عادل باشند. «ذَوَیْ عَدْلٍ مِنْکُمْ» یعنی عدالت سرمایه آنان باشد.

12- افراد عادل نیز به تذکّر نیازمندند. «أَشْهِدُوا ذَوَیْ عَدْلٍ مِنْکُمْ وَ أَقِیمُوا الشَّهٰادَةَ لِلّٰهِ»

13- حبّ و بغض ها نباید در قضاوت ما تأثیرگذار باشد. «أَقِیمُوا الشَّهٰادَةَ لِلّٰهِ» (مشابه این جمله،در آیه 135 نساء آمده است که می فرماید: «کُونُوا قَوّٰامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدٰاءَ لِلّٰهِ وَ لَوْ عَلیٰ أَنْفُسِکُمْ أَوِ الْوٰالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ»)

14- گواهی دو شاهد عادل باید همراه با حفظ حقوق مردم و اخلاص باشد.

«أَقِیمُوا الشَّهٰادَةَ لِلّٰهِ» (در کلمه «أَقِیمُوا» برپاداشتن حقوق مردم و در کلمه «لِلّٰهِ» اخلاص در عمل نهفته است).

15- اقامه حقوق مردم،ارزشی هم وزن اقامه نماز و دین دارد.(در قرآن کلمه «أَقِیمُوا» درباره نماز،دین،شهادت و وزن مطرح شده است. «أَقِیمُوا الدِّینَ» (1)، «أَقِیمُوا الصَّلاٰةَ» (2)، «أَقِیمُوا الْوَزْنَ» (3)و «أَقِیمُوا الشَّهٰادَةَ» (4)

16- موعظه تنها تذکرات اخلاقی نیست،بلکه دستورات فقهی نیز نوعی موعظه است. فَأَمْسِکُوهُنَّ ... فٰارِقُوهُنَّ ... أَشْهِدُوا ... ذٰلِکُمْ یُوعَظُ بِهِ

17- پند پذیری،نشانه ایمان واقعی است. «یُوعَظُ بِهِ مَنْ کٰانَ یُؤْمِنُ»

18- به جای پیمودن راه های ناشناخته سیر و سلوک،عمل به احکام الهی بهترین موعظه و راه سازندگی انسان است. «یُوعَظُ بِهِ مَنْ کٰانَ یُؤْمِنُ»

19- حل مشکلات از طریق گناه،رفتن به بیراهه است.تقوا و خدا ترسی موجب خروج انسان از مشکلات و تنگناهای زندگی است. «وَ مَنْ یَتَّقِ اللّٰهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً»

20- راه رهایی از تمام بن بست ها،(که از جمله آن اختلافات زن و شوهر است، تقواست. «وَ مَنْ یَتَّقِ اللّٰهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً»

ص :105

21- در مدیریّت بحران ها و فتنه ها،دو چیز راه نجات است:

الف)تقوا. «وَ مَنْ یَتَّقِ اللّٰهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً»

ب)تمسک به قرآن.«اذا التبست علیکم الفتن کقطع اللیل المظلم فعلیکم بالقرآن» (1)

22- زن و شوهری که به ناچار با طلاق از هم جدا می شوند،اگر تقوا را مراعات کنند،مشمول لطف ویژه خداوند می شوند. «یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاٰ یَحْتَسِبُ»

23- کسانی که با گناه زندگی خود را تأمین می کنند،راه دریافت روزی های پیش بینی نشده را به روی خود می بندند. وَ مَنْ یَتَّقِ اللّٰهَ ... یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاٰ یَحْتَسِبُ

24- اراده خدا در چارچوب محاسبات انسان نیست. «یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاٰ یَحْتَسِبُ»

25- رعایت امور معنوی،در زندگی مادّی اثر گذار است.(امدادهای غیبی،در زندگی انسان نقش مؤثری دارند.) «مِنْ حَیْثُ لاٰ یَحْتَسِبُ»

26- انسان متقی،خواست خود را در مسیر خواست و اراده خدا قرار می دهد و چون اراده الهی بن بست ندارد،انسان متقی نیز به بن بست نخواهد رسید. «وَ مَنْ یَتَّقِ اللّٰهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً»

27- همیشه رزق زیاد وابسته به کار زیاد نیست. وَ مَنْ یَتَّقِ اللّٰهَ ... یَرْزُقْهُ (همان گونه که همیشه مقدار و کمّیت آن مهم نیست.امام صادق علیه السلام در تفسیر «یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاٰ یَحْتَسِبُ» فرمود:خداوند در آنچه به او داده برکت می دهد. (2))

28- تقوا و توکل دو اهرم برای خروج از بن بست است. وَ مَنْ یَتَّقِ اللّٰهَ ... وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللّٰهِ ...

29- برای تأمین زندگی امروز،تقوا وَ مَنْ یَتَّقِ اللّٰهَ ... یَرْزُقْهُ و برای آینده،توکل لازم است. «وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللّٰهِ فَهُوَ حَسْبُهُ»

30- تقوا،مقدّم بر توکل است. وَ مَنْ یَتَّقِ اللّٰهَ ... وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللّٰهِ

31- بدون لطف خداوند،هیچ عامل دیگری کارآمد و کافی نیست. «فَهُوَ حَسْبُهُ»

ص :106

32- در اراده و خواست تمام افراد و حکومت ها،احتمال شکست و ناکارآمدی و بن بست وجود دارد.تنها امری که شکست در آن راه ندارد،خواست و اراده خداوند است. «إِنَّ اللّٰهَ بٰالِغُ أَمْرِهِ»

33- دلیل توکل ما،قدرت بی نهایت الهی است. وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ ... إِنَّ اللّٰهَ بٰالِغُ أَمْرِهِ

34- معنای توکل ما و قدرت خداوند آن نیست که انسان به همه خواسته های خود می رسد،زیرا تمام امور هستی قانونمند است و حساب و کتاب دارد. «وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللّٰهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللّٰهَ بٰالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللّٰهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْراً»

وَ اللاّٰئِی یَئِسْنَ مِنَ الْمَحِیضِ مِنْ نِسٰائِکُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلاٰثَةُ أَشْهُرٍ وَ اللاّٰئِی لَمْ یَحِضْنَ وَ أُولاٰتُ الْأَحْمٰالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ وَ مَنْ یَتَّقِ اللّٰهَ یَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ یُسْراً«4»

و زنانی که از عادت ماهانه مأیوسند،(و قصد دارید آنان را طلاق دهید،)اگر در وضع آنان شک کنید(که این عدم عادت به خاطر سنّ است یا بیماری و یا بارداری)،پس عدّه آنان سه ماه است و هم چنین است حکم زنانی که حیض ندیده اند(با آن که در سنّ حیض هستند)و پایان عدّه زنان باردار،وضع حمل آنان است و هرکس از خدا پروا کند،خداوند برای او در کارش آسانی پدید می آورد.

طبیعی دارد،زیرا برای انسان با تقوا اوّل نور پیدا می شود و در سایه نور،شناخت حق از باطل و فرقان پیدا می کند و وقتی که حق و باطل را شناخت،راه خروج از مشکلات را پیدا می کند و در سایه همان نور،از بسیاری از گرفتاری ها به آسانی خارج می شود.

ذٰلِکَ أَمْرُ اللّٰهِ أَنْزَلَهُ إِلَیْکُمْ وَ مَنْ یَتَّقِ اللّٰهَ یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئٰاتِهِ وَ یُعْظِمْ لَهُ أَجْراً«5»

این فرمان خداوند است که آن را به سوی شما نازل کرده است و هرکس از خدا پروا کند خداوند بدی هایش را می زداید و اجرش را بزرگ می گرداند.

6- مرد حق ندارد به همسری که طلاق داده هیچ ضرری برساند. «لاٰ تُضٰارُّوهُنَّ»

7- مرد حق ندارد برای همسری که طلاق داده هیچ گونه تنگنایی قرار دهد.

«لِتُضَیِّقُوا عَلَیْهِنَّ»

8-تأمین هزینه زنان باردار حتّی بعد از طلاق،واجب است. «فَأَنْفِقُوا عَلَیْهِنَّ حَتّٰی یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ»

9- زن مطلّقه می تواند در برابر شیر دادن به طفل خود،از شوهر درخواست مزد نماید. «فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ»

10- شیر مادر حتّی در صورتی که از شوهر مزد دریافت کند،بهتر از شیر دایه است. «فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَکُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ» ضمناً زنان مطلقه در شیر دادن مختارند. «فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَکُمْ»

11- مشورت زن و مرد به قدری ارزش دارد که حتّی در شرایط جدایی،اسلام به آن سفارش کرده است. «وَ أْتَمِرُوا بَیْنَکُمْ»

12- در همه مسایل خانوادگی،ملاک پذیرش عرف و عقل است. فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ ، فٰارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ ...، وَ أْتَمِرُوا بَیْنَکُمْ بِمَعْرُوفٍ

13- مشورت لازم است،گرچه همیشه و همه جا نتیجه نمی دهد. «وَ إِنْ تَعٰاسَرْتُمْ»

14- اگر زن و مرد به توافق نرسیدند،نباید حقوق طفل معطل بماند. «فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْریٰ»

15- شیر مادر برای طفل اولویّت دارد و انصراف از آن در صورتی است که انسان در تنگنا قرار گیرد. «وَ إِنْ تَعٰاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْریٰ»

16- زن حق ندارد اجرت شیر دادن را به قدری بالا ببرد که مرد در تنگنا قرار گیرد و اگر چنین کند،مرد آزاد است که دایه بگیرد. «وَ إِنْ تَعٰاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْریٰ»

17- در تصمیم گیری های خانوادگی باید حقوق نوزاد و کودک حفظ شود:

الف)تا مادامی که کودک در شکم است،پدر هزینه او را بدهد.

ب)بعد از تولد مادر به او شیر بدهد.

ص :111

ج)پدر هزینه شیربها را به مادر بپردازد.

لِیُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمّٰا آتٰاهُ اللّٰهُ لاٰ یُکَلِّفُ اللّٰهُ نَفْساً إِلاّٰ مٰا آتٰاهٰا سَیَجْعَلُ اللّٰهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْراً«7»

هر کس که دارای وسعت(مالی)است،باید طبق وسعت خود نفقه دهد و کسی که روزی بر او تنگ شده،باید از آنچه خداوند به او داده(به اندازه توان خود)انفاق کند.زیرا خداوند هیچ کس را مگر به اندازه آنچه به او داده است،تکلیف نمی کند.به زودی خداوند پس از سختی،آسانی و فراخی پدید می آورد.

7- فقرا در مقایسه وضع خود با اغنیا،نعمت هایی را که خداوند به آنها داده است از یاد نبرند. قُدِرَ عَلَیْهِ ... آتٰاهُ اللّٰهُ

8-تکلیف،به مقدار توان است. «لاٰ یُکَلِّفُ اللّٰهُ نَفْساً إِلاّٰ مٰا آتٰاهٰا» اسلام،دینی واقع گراست و تکلیف فوق طاقت ندارد.

9- در دست یابی به گشایش،عجله نکنید. «سَیَجْعَلُ اللّٰهُ»

10- در شرایط تلخ طلاق و جدایی یا فقر و تنگدستی،امید به آینده را از دست ندهید. «سَیَجْعَلُ اللّٰهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْراً»

وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّهٰا وَ رُسُلِهِ فَحٰاسَبْنٰاهٰا حِسٰاباً شَدِیداً وَ عَذَّبْنٰاهٰا عَذٰاباً نُکْراً«8»

و چه بسیار مناطق مسکونی که از فرمان پروردگار خود و فرستادگانش سر باز زدند،پس ما سخت به حساب آنان رسیدیم و به عذابی ناشناخته عذابشان کردیم.

فَذٰاقَتْ وَبٰالَ أَمْرِهٰا وَ کٰانَ عٰاقِبَةُ أَمْرِهٰا خُسْراً«9»

پس آنان ثمره تلخ کار خود را چشیدند و سرانجام کارشان خسارت بود.

6- تنها خردمندان مؤمن از فرستاده خداوند استقبال کرده و از تذکرات او بهره مند می شوند. «یٰا أُولِی الْأَلْبٰابِ الَّذِینَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللّٰهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً»

7- هدف از بعثت انبیا و کتاب های آسمانی،تذکّر و بیداری مردم است. «قَدْ أَنْزَلَ اللّٰهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً»

8-عقل از درون و وحی از بیرون،وسیله های نجات بشرند. أُولِی الْأَلْبٰابِ ... أَنْزَلَ اللّٰهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً

رَسُولاً یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیٰاتِ اللّٰهِ مُبَیِّنٰاتٍ لِیُخْرِجَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ مِنَ الظُّلُمٰاتِ إِلَی النُّورِ وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللّٰهِ وَ یَعْمَلْ صٰالِحاً یُدْخِلْهُ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ خٰالِدِینَ فِیهٰا أَبَداً قَدْ أَحْسَنَ اللّٰهُ لَهُ رِزْقاً«11»

(آن وسیله تذکر،)پیامبری است که آیات روشنگر الهی را بر شما تلاوت می کند تا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند،از تاریکی ها به سوی نور بیرون آورد و کسانی که به خدا ایمان آورده و عمل شایسته انجام دهند، خداوند آنان را به باغ هایی که نهرها از زیر آن ها جاری است وارد می کند و برای همیشه در آنجا جاودانه هستند.حقّا که خداوند روزی آنان را نیکو ساخته است.

کلمه«ذکر»هم برای قرآن به کار رفته است، «نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ» (1)و هم برای پیامبر.

ذِکْراً رَسُولاً یَتْلُوا ...

عایشه همسر پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در بیان اوصاف پیامبر می گوید:«کان خلقه قرآن» (2)یعنی خلق و خوی پیامبر یک پارچه قرآن بود.

می شود. لِیُخْرِجَ الَّذِینَ آمَنُوا ... مِنَ الظُّلُمٰاتِ إِلَی النُّورِ

9- انسان حتّی بعد از ایمان و عمل صالح در ظلماتی به سر می برد که باید از آن خارج شود. لِیُخْرِجَ الَّذِینَ آمَنُوا ... مِنَ الظُّلُمٰاتِ إِلَی النُّورِ

10- ایمان و عمل،پیوسته قرین یکدیگرند. «یُؤْمِنْ بِاللّٰهِ وَ یَعْمَلْ صٰالِحاً»

11- تشویق و تهدید باید متعادل باشد. عَذٰاباً نُکْراً ... أَحْسَنَ اللّٰهُ لَهُ رِزْقاً

اَللّٰهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ وَ أَنَّ اللّٰهَ قَدْ أَحٰاطَ بِکُلِّ شَیْءٍ عِلْماً«12»

خداست آن که هفت آسمان را آفرید و از زمین نیز همانند آن ها(بیافرید).

فرمان الهی میان آن ها نازل می شود تا بدانید که خداوند بر هر چیزی تواناست و علم او بر همه چیز احاطه دارد.

و در آیه 119 همان سوره نیز رحمت الهی مبنای آفرینش انسان ذکر شده است. «إِلاّٰ مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَ لِذٰلِکَ خَلَقَهُمْ»

و آیه 56 سوره ذاریات،هدف از خلقت انسان را عبادت خدا می داند. «وَ مٰا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّٰ لِیَعْبُدُونِ»

از مجموع این آیات می توان چنین نتیجه گرفت که هدف از خلقت هستی و انسان،علم و عمل و عبادت و دریافت رحمت الهی است.

ص :119

4- خواسته زن اگر فراتر از احکام الهی وحقوق همسری باشد،نباید عملی شود.

لِمَ تُحَرِّمُ ... تَبْتَغِی مَرْضٰاتَ أَزْوٰاجِکَ (راضی کردن همسر به هر قیمت،لازم نیست.)

5-یکی از اموری که انسان را گرفتار می کند،علاقه به کسب رضایت دیگران به هر قیمتی است. «تَبْتَغِی مَرْضٰاتَ أَزْوٰاجِکَ»

6- توبیخ افراد بزرگوار باید همراه مغفرت و رحمت باشد. یٰا أَیُّهَا النَّبِیُّ لِمَ تُحَرِّمُ ... وَ اللّٰهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ

7- خداوند،هم گذشته را جبران می کند، «غَفُورٌ رَحِیمٌ» و هم راه را برای آینده باز می کند. «فَرَضَ اللّٰهُ لَکُمْ تَحِلَّةَ أَیْمٰانِکُمْ»

8-توبیخ وانتقاد باید همراه با بیان راه حلّ و راه گشایی باشد. لِمَ تُحَرِّمُ ... تَحِلَّةَ أَیْمٰانِکُمْ

9- در اسلام بن بست وجود ندارد.(هیچ حکمی حتّی سوگند نمی تواند تمام راهها را بر انسان ببندد.) «قَدْ فَرَضَ اللّٰهُ لَکُمْ تَحِلَّةَ أَیْمٰانِکُمْ»

10- ما عبدیم و باید مطیع مولی باشیم،حلال را حلال شمریم،گرچه به قیمت شکستن سوگند باشد. «هُوَ مَوْلاٰکُمْ»

11- دستورات خداوند عالمانه و حکیمانه است،او مشکلات را حلّ و گره ها را باز می کند. فَرَضَ اللّٰهُ ... وَ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ

وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلیٰ بَعْضِ أَزْوٰاجِهِ حَدِیثاً فَلَمّٰا نَبَّأَتْ بِهِ وَ أَظْهَرَهُ اللّٰهُ عَلَیْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ فَلَمّٰا نَبَّأَهٰا بِهِ قٰالَتْ مَنْ أَنْبَأَکَ هٰذٰا قٰالَ نَبَّأَنِیَ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ«3»

و آن گاه که پیامبر به بعضی از همسرانش سخنی را به راز گفت،پس چون آن زن،راز را(به دیگری)خبر داد و خداوند،(افشای)آن را بر پیامبر ظاهر ساخت،و پیامبر بعضی(از افشاگری های آن زن را به او)اعلام و از بیانِ برخی اعراض نمود.پس چون به آن زن خبر داد،(زن)گفت:چه کسی تو را از این خبردار کرد؟ پیامبر فرمود:خداوند دانای خبیر به من خبر داد.

ص :122

اگر شما دو نفر،(افشاگر راز و شنونده آن)به سوی خدا توبه کنید،(به نفع شماست.)زیرا دل های شما منحرف گشته است.و اگر در مقابل پیامبر یاور هم باشید،(کاری از پیش نخواهید برد.)زیرا خداوند،اوست یاور او و هم چنین جبرئیل و مؤمنان صالح و علاوه بر آنان،همه فرشتگان حامی او هستند.

5-نام برجستگان را برجسته کنید.با این که جبرئیل از فرشتگان است،امّا نامش جداگانه برده شده است. جِبْرِیلُ ... وَ الْمَلاٰئِکَةُ

6- گاهی یک حادثه و جرقّه،بیانگر یک جریان است.فاش کردن یک راز،جزئی بود،ولی خداوند آن را یک توطئه قلمداد کرد. «تَظٰاهَرٰا عَلَیْهِ»

7- همسری و هم نشینی،نشانه هم فکری و همدلی نیست. أَزْوٰاجِهِ ... تَظٰاهَرٰا عَلَیْهِ

8-توبه تنها اظهار پشیمانی با زبان نیست،توبه واقعی بازگشت دل گنهکار است.

تَتُوبٰا ... صَغَتْ قُلُوبُکُمٰا

9- مهم تر از انحراف در عمل،انحراف روح و دل است.ابتدا فکر و دل انسان منحرف می شود،سپس مرتکب خلاف می شود. «صَغَتْ قُلُوبُکُمٰا»

10- کسانی که رازی را بی دلیل افشا می کنند،اگر توبه نکنند،توطئه گرند. إِنْ تَتُوبٰا ... تَظٰاهَرٰا عَلَیْهِ

11- در برابر توطئه علیه پیامبر و مکتب،تمام نیروها باید بسیج شوند. تَظٰاهَرٰا عَلَیْهِ ... هُوَ مَوْلاٰهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صٰالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَلاٰئِکَةُ ... ظَهِیرٌ

12- حق،هیچ گاه تنها نمی ماند. هُوَ مَوْلاٰهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صٰالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ ...

13- صالح بودن،انسان را در کنار فرشتگان مقرّب الهی قرار می دهد. «جِبْرِیلُ وَ صٰالِحُ الْمُؤْمِنِینَ»

14- فرشتگان،یاور پیامبر در برابر توطئه ها هستند. «وَ الْمَلاٰئِکَةُ بَعْدَ ذٰلِکَ ظَهِیرٌ»

15- امدادهای الهی،همه جانبه،ظاهری و غیبی است. «صٰالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَلاٰئِکَةُ»

عَسیٰ رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَکُنَّ أَنْ یُبْدِلَهُ أَزْوٰاجاً خَیْراً مِنْکُنَّ مُسْلِمٰاتٍ مُؤْمِنٰاتٍ قٰانِتٰاتٍ تٰائِبٰاتٍ عٰابِدٰاتٍ سٰائِحٰاتٍ ثَیِّبٰاتٍ وَ أَبْکٰاراً«5»

اگر پیامبر شما را طلاق دهد،امید است که پروردگارش همسرانی بهتر از شما را جانشین سازد.زنانی تسلیم،مؤمن،فرمان بر،اهل توبه،عبادت پیشه،روزه گیر، شوهر کرده یا دوشیزه.

ص :125

4- تمام زنان پیامبر،بهترین زنان عصر خود نبودند. «خَیْراً مِنْکُنَّ»

5-غرور کاذب افراد را بشکنید و در برابر پندارهای باطل بایستید. «خَیْراً مِنْکُنَّ»

6- ارزش واقعی زن،به کمالات اوست. خَیْراً مِنْکُنَّ مُسْلِمٰاتٍ ، مُؤْمِنٰاتٍ ...

7- عقیده بر عمل مقدم است.اول اسلام و ایمان،سپس عبادت و روزه. مُسْلِمٰاتٍ مُؤْمِنٰاتٍ ... عٰابِدٰاتٍ سٰائِحٰاتٍ

8-ایمان و عبادت زن،مهم تر از باکره یا بیوه بودن اوست. مُؤْمِنٰاتٍ ... ثَیِّبٰاتٍ وَ أَبْکٰاراً

یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ نٰاراً وَقُودُهَا النّٰاسُ وَ الْحِجٰارَةُ عَلَیْهٰا مَلاٰئِکَةٌ غِلاٰظٌ شِدٰادٌ لاٰ یَعْصُونَ اللّٰهَ مٰا أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ مٰا یُؤْمَرُونَ«6»

ای کسانی که ایمان آورده اید! خود و خانواده خود را از آتشی که هیزم آن مردمان(گنهکار)و سنگ ها هستند،حفظ کنید.آتشی که بر آن فرشتگانی درشت خو و سخت گیر نگهبانند و خدا را در آنچه فرمانشان دهد، نافرمانی نکنند و آنچه را فرمان یابند انجام دهند.

آنان است که اگر قبول کردند،آنان را از آتش حفظ کرده ای و اگر نپذیرفتند،تو به وظیفه ات عمل کرده ای.«ان اطاعوک کنت قد وقیتهم و ان عصوک قد قضیت ما علیک» (1)

در روایتی می خوانیم:«رحم الله رجلا قال یا اهلاه ! صلاتکم صیامکم زکاتکم مسکینکم یتیمکم جیرانکم» (2)رحمت خدا بر کسی که به خانواده اش هشدار دهد که مراقب نماز و روزه و زکات و فقرا و ایتام و همسایگانتان باشید.

شاید «وَقُودُهَا النّٰاسُ» ،اشاره به تجسّم عمل انسان در قیامت باشد که خصلت ها و اعمال زشت او در دنیا،در آن روز آتش گیره می شود.

مسئولیّت انسان در برابر خانواده

در آیات متعدّدی از قرآن به رسالت انسان در برابر خانواده اش اشاره شده است،از جمله:

«قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ نٰاراً» (3)

«وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاٰةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْهٰا» (4)اهل خود را به نماز فرمان ده و بر آن پایداری کن.

«وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ» (5)نزدیک ترین بستگانت را هشدار ده.

«یٰا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاٰةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ» (6)فرزندم! نماز به پا دار و امر به معروف کن.

«قُلْ لِأَزْوٰاجِکَ وَ بَنٰاتِکَ وَ نِسٰاءِ الْمُؤْمِنِینَ» (7)ای پیامبر! به زنان و دختران خود و سپس زنان مؤمنان بگو...

«إِنَّ الْخٰاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ» (8)زیانکاران واقعی کسانی هستند که خود و خانواده شان در قیامت باخته اند.

«إِنّٰا کُنّٰا قَبْلُ فِی أَهْلِنٰا مُشْفِقِینَ» (9)مردان خدا در مورد خانواده دغدغه دارند و بی تفاوت نیستند.

«وَ کٰانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاٰةِ» (10)پیامبر،همواره خانواده اش را به نماز سفارش می کرد.

در روایات نیز توجّه بسیاری به این موضوع شده که چند نمونه ای ذکر می شود:

ص :128

امام علی علیه السلام می فرماید:«علموا انفسکم و اهلیکم الخیر و ادبوهم» (1)به خود و خانواده تان خیر بیاموزید و آنان را ادب کنید.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:کلکم راع و کلکم مسؤل عن رعیته...الرجل راع علی اهل بیته...فالمرئة راعیة علی اهل بیت بعلها و ولده (2)همه شما نسبت به زیر دست خود مسئول هستید.مرد،مسئول خانواده اش،زن مسئول شوهر و فرزندش است.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:«مروا صبیانکم بالصلاة اذا بلغوا سبع سنین و اضربوهم علی ترکها اذا بلغوا تسعا و فرقوا بینهم فی المضاجع اذا بلغوا عشرا» (3)همین که فرزندتان به هفت سالگی رسید،آنان را به نماز فرمان دهید و همین که نه ساله شدند،سخت گیری تا مرز تنبیه بدنی مانعی ندارد و بستر و رختخواب آنان را در ده سالگی جدا کنید.

قرآن در سوره مدّثر،تعداد فرشتگان دوزخ را نوزده نفر می داند: «عَلَیْهٰا تِسْعَةَ عَشَرَ» (4)و شاید وصف «غِلاٰظٌ شِدٰادٌ» در این آیه(6 تحریم)،حالات همان نوزده فرشته باشد.

شاید مراد از «لاٰ یَعْصُونَ اللّٰهَ مٰا أَمَرَهُمْ» ،همان فرمان خداوند نسبت به گرفتن و بستن و در آتش انداختن دوزخیان باشد که در جای دیگر می خوانیم. «خُذُوهُ فَغُلُّوهُ ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ» (5)و یا «خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلیٰ سَوٰاءِ الْجَحِیمِ ثُمَّ صُبُّوا فَوْقَ رَأْسِهِ مِنْ عَذٰابِ الْحَمِیمِ» (6)

چون در میان فرشتگان نیز سلسله مراتب وجود دارد، «وَ مٰا مِنّٰا إِلاّٰ لَهُ مَقٰامٌ مَعْلُومٌ» (7)شاید مراد از «یَفْعَلُونَ مٰا یُؤْمَرُونَ» همان فرمان هایی باشد که فرشتگان برتر به فرشتگان تحت امر خود می دهند،آنان نیز بدون چون و چرا اطاعت می کنند.

هم خودتان را حفظ کنید، «قُوا أَنْفُسَکُمْ» و هم از خداوند بخواهید شما را حفظ کند.

رَبَّنٰا ... قِنٰا عَذٰابَ النّٰارِ (8)

ص :129

12- فرشتگان،نه دستورات گذشته را تمرّد کرده و می کنند، «مٰا أَمَرَهُمْ» نه دستوراتی که بعداً به آنان داده می شود. «مٰا یُؤْمَرُونَ»

یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ کَفَرُوا لاٰ تَعْتَذِرُوا الْیَوْمَ إِنَّمٰا تُجْزَوْنَ مٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ«7»

(در قیامت به کافران خطاب می شود:)ای کسانی که کافر شدید! امروز عذرخواهی نکنید،زیرا جز این نیست که جزا و کیفر شما همان عملکرد خودتان است.

گاهی به بی توجّهی و کم فکری خود عذر می آورند: لَوْ کُنّٰا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ... (1)اگر به ندای انبیا گوش می دادیم یا تعقل می کردیم بدبخت نمی شدیم.

گاهی به پشیمانی وجبران گذشته وعده می دهند: «رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صٰالِحاً فِیمٰا تَرَکْتُ» (2)پروردگارا! مرا به دنیا بازگردان،شاید در آنچه به جا گذاشته ام،عمل صالحی انجام دهم.

دعا و درخواست از خداوند،همیشه نقش دارد:چه در دنیا: «اهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِیمَ» و چه در قیامت: «أَتْمِمْ لَنٰا نُورَنٰا»

طلب مغفرت،هم در دنیاست: «رَبَّنٰا فَاغْفِرْ لَنٰا ذُنُوبَنٰا» (1)هم در آخرت: رَبَّنٰا ... وَ اغْفِرْ لَنٰا

نورند. «نُورُهُمْ یَسْعیٰ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمٰانِهِمْ»

14- در قیامت نیز تکامل هست.مؤمنان در آن روز به فکر تکمیل نور خود هستند. «رَبَّنٰا أَتْمِمْ لَنٰا نُورَنٰا»

15- مؤمنان واقعی در فکر ریزش و کاهش بدی ها، «وَ اغْفِرْ لَنٰا» و رویش و جهش خوبی ها هستند. «أَتْمِمْ لَنٰا نُورَنٰا»

16- امید به استجابت دعا، «أَتْمِمْ لَنٰا نُورَنٰا وَ اغْفِرْ لَنٰا» برخاسته از قدرت مطلقه اوست. «إِنَّکَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ»

یٰا أَیُّهَا النَّبِیُّ جٰاهِدِ الْکُفّٰارَ وَ الْمُنٰافِقِینَ وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ وَ مَأْوٰاهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ«9»

ای پیامبر! با کفّار و منافقان جهاد کن و بر آنان سخت گیر و جایگاه آنان دوزخ است و بد جای بازگشتی است.

4- انسان در اثر کفر و نفاق به جایی می رسد که پیامبر رحمت باید بر او بخروشد و با او برخورد شدید کند. «وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ»

5-کشته شدن کفّار و منافقان به دست مؤمنان،چیزی از عذاب آنان در قیامت نمی کاهد. جٰاهِدِ ... وَ مَأْوٰاهُمْ جَهَنَّمُ

ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلاً لِلَّذِینَ کَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ کٰانَتٰا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبٰادِنٰا صٰالِحَیْنِ فَخٰانَتٰاهُمٰا فَلَمْ یُغْنِیٰا عَنْهُمٰا مِنَ اللّٰهِ شَیْئاً وَ قِیلَ ادْخُلاَ النّٰارَ مَعَ الدّٰاخِلِینَ«10»

خداوند برای کسانی که کفر ورزیدند،همسر نوح و همسر لوط را مثال زده است که این دو زن،همسر(و از خانواده)دو بنده صالح از بندگان ما بودند،ولی به آن دو خیانت کردند.پس در برابر(کیفر)خداوند،برای آن دو زن هیچ کاری از آن دو پیامبر ساخته نبود و به آنان گفته شد:به آتش وارد شوید با وارد شوندگان.

چندین بار از هلاکت زن لوط سخن به میان آمده است. «کٰانَتْ مِنَ الْغٰابِرِینَ» (1)

بهترین روش در تربیت،تذکر غیر مستقیم است.با این که ابولهب و پسر نوح نیز نمونه کفر بودند،امّا خداوند به همسران دو پیامبر مثال زد و کلمه خیانت را مطرح کرد تا با فاش کردن راز پیامبر صلی الله علیه و آله توسط همسرش که نوعی خیانت است،تناسب داشته باشد و هشدار و اخطاری به زنان پیامبر باشد که گمان نکنند وابستگی به پیامبر کلید نجات است.

حفظ خانواده از آتش دوزخ که در آیه ششم خواندیم، «قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ» به معنای موفقیّت صد در صد انسان نیست.زیرا گاهی خانوداه او زیر بار نمی روند. «فَخٰانَتٰاهُمٰا»

در احادیث می خوانیم که زن نوح و لوط خیانتی به معنای انحراف جنسی نداشتند، (2)بلکه مراد از خیانت،مخالفت با برنامه ها و اهداف پیامبر و همکاری با مخالفان آنان است.

صالحین»

7- در نظام خانوادگی دینی،سرپرستی و مدیریّت با مرد است. «کٰانَتٰا تَحْتَ عَبْدَیْنِ»

8-وابستگان فاسد،ضربه ای به عصمت و عدالت رهبران آسمانی نمی زنند.

عَبْدَیْنِ مِنْ عِبٰادِنٰا ... فَخٰانَتٰاهُمٰا

9- خیانت به مکتب،انسان را به جایی می رساند که حتی شفاعت انبیا سودی ندارد. «فَلَمْ یُغْنِیٰا عَنْهُمٰا مِنَ اللّٰهِ شَیْئاً»

10- هیچ عاملی مانع قهر الهی نیست. فَلَمْ یُغْنِیٰا ...

11- خیانت،راه دوزخ است. فَخٰانَتٰاهُمٰا ... اُدْخُلاَ النّٰارَ

وَ ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلاً لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قٰالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظّٰالِمِینَ«11»

و خداوند برای کسانی که ایمان آورده اند،به همسر فرعون مثل زده است.

آن گاه که گفت:پروردگارا! برای من نزد خویش در بهشت خانه ای بساز و مرا از فرعون و کردار او نجات بده و مرا از گروه ستمگر رهایی بخش.

دستور می دهد که یاد ابراهیم را زنده نگه دار: «وَ اذْکُرْ فِی الْکِتٰابِ إِبْرٰاهِیمَ» (1)و یادآور مریم باش: «وَ اذْکُرْ فِی الْکِتٰابِ مَرْیَمَ» (2)چنانکه در این آیه،همسر فرعون را معرّفی می کند.

«ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلاً لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ»

سیمای همسر فرعون

1.محیطزده نبود و جامعه شخصیّت او را نساخته بود.او با منطق در برابر رژیمی فاسد ایستاد.

2.زرق و برق زده نبود و به تمام مظاهر دنیوی پشت کرد و از کاخ و رفاه و مادیات گذشت.

3.فضای سکوت و خفقان را شکست.

4.صبور بود و زیر شکنجه جان داد و به شهادت رسید،ولی از راه و مکتبش دست بر نداشت.

5.حامی رهبر معصوم زمان خود،حضرت موسیٰ بود.

6.بلند همّت بود.او به کمتر از بهشت و قرب خدا قانع نبود.

7.شهامت داشت و تهدیدات فرعون در او أثر نگذاشت.

8.رضای خالق را بر رضای خلق مقدم داشت.

9.منطق و عقل و وحی را بر مسایل خانوادگی ترجیح می داد.

10.با نهی از منکر خود که گفت: «لاٰ تَقْتُلُوهُ» (3)موسی را در کودکی از مرگ نجات داد.

همسر فرعون ثابت کرد بسیاری از شعارهایی که در طول زمان،جزو فرهنگ مردم شده، غلط است و باید آن را عوض کرد.

می گویند:خواهی نشوی رسوا،هم رنگ جماعت شو،امّا او گفت:من هم رنگ جماعت نمی شوم و رسوا هم نمی شوم.

می گویند:یک دست صدا ندارد،امّا او ثابت کرد که یک نفر نیز می تواند موج ایجاد کند.

می گویند:زن شخصیّت مستقل ندارد،امّا او ثابت کرد زن در انتخاب راه مستقل است.

می گویند:با مشت نمی شود به جنگ درفش رفت،امّا او ثابت کرد حق ماندنی است و اگر مشت روی آهن اثر ندارد،روی افکار عمومی در تاریخ اثر دارد.

ص :139

می گویند:با یک گل بهار نمی شود،امّا او ثابت کرد اگر خدا بخواهد با یک گل بهار می شود.

می گویند:فلانی نمک خورد و نمک گیر شد،همسر فرعون نان و نمک فرعون را خورد،ولی از عقیده او متنفّر بود و می گفت: «نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ» خدایا! مرا از فرعون نجات بده.

انواع خانواده ها در قرآن

1.زن و شوهری که هم فکر و همگام در کار خیر هستند.(همچون حضرت علی و حضرت زهرا علیهما السلام) «یُطْعِمُونَ الطَّعٰامَ» (1)

2.زن و شوهری که در خباثت هم فکر و همگام هستند.(ابولهب و همسرش) تَبَّتْ یَدٰا أَبِی لَهَبٍ ... وَ امْرَأَتُهُ حَمّٰالَةَ الْحَطَبِ

3.خانواده ای که مرد خوب،امّا زن بد است.(زن لوط و نوح) کٰانَتٰا تَحْتَ عَبْدَیْنِ ...

فَخٰانَتٰاهُمٰا (2)

4.خانواده ای که مرد بد،امّا همسر خوب است.(زن فرعون) «مَثَلاً لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ»

9- ایمان سبب تنفّر از ستمگران است.زن فرعون به خاطر ایمانی که داشت از تمام رفتارهای فرعونی متنفر بود. «نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ»

10- اطاعت زن از مردم در عقیده لازم نیست،بلکه گاهی باید موضع بگیرد.

«نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ»

11- روابط خانوادگی مرز دارد و همین که به انحراف و کفر رسید باید تغییر کند.

«نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ»

12- تبرّی از کفر،شرط ایمان است. «نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ»

13- ابراز تنفّر و انزجار از دیگران،باید ملاک و معیار عقلی و شرعی داشته باشد.

مِنْ فِرْعَوْنَ ... مِنَ الْقَوْمِ الظّٰالِمِینَ

وَ مَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرٰانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَهٰا فَنَفَخْنٰا فِیهِ مِنْ رُوحِنٰا وَ صَدَّقَتْ بِکَلِمٰاتِ رَبِّهٰا وَ کُتُبِهِ وَ کٰانَتْ مِنَ الْقٰانِتِینَ«12»

و(خداوند به)مریم دختر عمران(نیز مثل زده است.)زنی که دامن خویش را(از گناه)حفظ کرد،پس ما از روح خود در او دمیدیم(تا عیسی در دامان او متولد شد)و کلمات پروردگارش و کتب آسمانی را تصدیق کرد و از اطاعت پیشه گان بود.

تنها زنی که نامش در قرآن آمده،حضرت مریم است که 31 مرتبه در دوازده سوره از او نام برده شده که 12 بار آن به صورت عیسی بن مریم است و یک سوره قرآن،به نام اوست.

الگو باید مختلف با شرایط ومحیطهای گوناگون باشد تا قابل تطبیق با هرکس و هر زمان و شرایط مختلف باشند:زن فرعون،حضرت مریم،حضرت ابراهیم و حضرت محمّد علیهم السلام.

خداوند از پاکان دفاع می کند.چون به حضرت مریم تهمت ناپاکی زدند، «وَ قَوْلِهِمْ عَلیٰ مَرْیَمَ بُهْتٰاناً عَظِیماً» (1)،خداوند در قرآن دو بار فرمود:او پاکدامن است. «أَحْصَنَتْ فَرْجَهٰا» (2)

ص :143

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ

به نام خداوند بخشنده مهربان

تَبٰارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَ هُوَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ«1» اَلَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیٰاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ«2»

مایه خیر و برکت و بلند مرتبه است آن(خدایی)که فرمانروایی به دست اوست و او بر هر چیزی تواناست.او که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدامیک از شما کار بهتری انجام می دهید و اوست عزّتمند و آمرزنده.

می فرماید:(انسان ها)برای آن آفریده شدند که به رحمت خاص خداوند هدایت شوند: «إِلاّٰ مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَ لِذٰلِکَ خَلَقَهُمْ» (1)

کار«حسن»و نیک چه شرایطی دارد؟

کار نیک،کاری است که از نظر هدف،زمان،مکان،ضرورت،تداوم،ابزار مورد استفاده، همکاران،بهره گیران،استقامت در کار،استحکام،نظم،آینده نگری در عمل،اولویت های مورد نیاز،نشاط،اعتدال،دقّت،سرعت و سلامت کار،مورد سنجش و برنامه ریزی قرار گرفته باشد و به دور از آفت های عجب،حبط،ریا و سمعه انجام پذیرد.

خداوند متعال هم در دنیا حکومت دارد: «بِیَدِهِ الْمُلْکُ» و هم در آخرت حاکم است. «الْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ لِلّٰهِ» (2)

خداوند،حاکم یگانه است: «لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ» (3)، «بِیَدِهِ الْمُلْکُ» و حکومت او همراه با قداست است. «الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ» (4)

جلوه های برکت خداوند هم در تکوین و آفرینش وجود دارد: تَبٰارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ ...

خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیٰاةَ و هم در تشریع و قانون گذاری. «تَبٰارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقٰانَ» (5)

امام صادق علیه السلام ذیل آیه فرمود:مراد عمل بیشتر نیست،بلکه مراد بهترین عمل است و آن انجام عمل است همراه با خشیت الهی و نیّت صادق و نیکوکاری. (6)

3- حکومت های دنیا،جزیی،موقّت و محدود است و لذا برکت گسترده ای ندارد. «تَبٰارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ»

4- تقدیر مرگ و حیات،جلوه ای از حاکمیّت مطلق خداوند است. بِیَدِهِ الْمُلْکُ ...

خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیٰاةَ

5-حاکمان دنیایی،در همه امور قدرت ندارند،ولی خداوند حاکم و بر همه چیز قادر است. «بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَ هُوَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ»

6- مرگ به معنای فنا و نابودی نیست،بلکه امری وجودی است که آفریده شده و آن انتقال از این دنیا به دنیای دیگر است. «خَلَقَ الْمَوْتَ»

7- آفرینش مرگ،آزمایشی برای ظهور صبر،و آفرینش حیات،آزمایشی برای ظهور شکر است. «خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیٰاةَ لِیَبْلُوَکُمْ»

8-آفریده ها همه هدفمندند و هیچ چیز،عبث آفریده نشده است و خداوند انسان را برای تکامل انتخابی آفریده است. «لِیَبْلُوَکُمْ»

9- جوهره انسان در لابلای گرفتاری ها و تلخ و شیرینی ها روشن می شود. «خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیٰاةَ لِیَبْلُوَکُمْ»

10- آزمایش الهی برای مشخص شدن علم خداوند نیست،زیرا او همه چیز را از قبل می داند؛بلکه برای آن است که عملی از ما صادر شود. «لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» (مثل استادی که معلومات شاگردش را می داند،ولی او را امتحان می کند تا استحقاق نمره شاگرد جلوه کند.)

11- ملاک عمل،کیفیّت است نه کمیّت. «أَحْسَنُ عَمَلاً» (نه«اکثر عملا»)

12- آزمایش الهی همیشگی وبرای همه است. «لِیَبْلُوَکُمْ» (نشان استمرار است)

13- به خوب بودن کار،قانع نباشیم،باید بهترین کار انجام شود. «أَحْسَنُ عَمَلاً»

14- تنها حکومت و قدرت خدا شکست ناپذیر است. بِیَدِهِ الْمُلْکُ ... قَدِیرٌ ... هُوَ الْعَزِیزُ

15- عزّت و قدرت خداوند همراه با رأفت و رحمت است. «الْعَزِیزُ الْغَفُورُ»

16- از شکست در آزمایش های الهی مأیوس نشوید،که او بخشنده است. «الْغَفُورُ»

ص :147

اَلَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ طِبٰاقاً مٰا تَریٰ فِی خَلْقِ الرَّحْمٰنِ مِنْ تَفٰاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَریٰ مِنْ فُطُورٍ«3» ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ یَنْقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خٰاسِئاً وَ هُوَ حَسِیرٌ«4»

همان کسی که هفت آسمان را طبقه طبقه آفرید.در آفرینش خداوند رحمان هیچ خللی نمی بینی.بار دیگر دیده باز کن،آیا هیچ شکافی می بینی؟ باز،پی در پی چشم خود را برگردان(و تماشا کن،خواهی دید که)چشم در حالی که خسته و ناتوان است به سوی تو بازمی گردد(بدون آن که نقص وخللی مشاهده کند).

وَ لَقَدْ زَیَّنَّا السَّمٰاءَ الدُّنْیٰا بِمَصٰابِیحَ وَ جَعَلْنٰاهٰا رُجُوماً لِلشَّیٰاطِینِ وَ أَعْتَدْنٰا لَهُمْ عَذٰابَ السَّعِیرِ«5»

و همانا ما آسمان دنیا را با چراغ هایی زینت دادیم و آن را وسیله راندن شیاطین قرار دادیم و برای آنها عذاب فروزان آماده کردیم.

جلوه؛3.رجم شیاطین.

در آیات هفتم و هشتم سوره صافّات خواندیم که شیطان ها برای استراق سمع و شنود اخبار آسمان،قصد نفوذ به آن جا را دارند ولی هر بار مورد هدف قرار می گیرند و رانده می شوند و این گونه ستارگان وسیله حفظ آسمان هستند.

بنا نیز باید مورد توجّه باشد.) «زَیَّنَّا السَّمٰاءَ الدُّنْیٰا»

9- آفریده های الهی دارای کاربردهای گوناگونی هستند.« بِمَصٰابِیحَ - رُجُوماً»

10- در برابر دشمن نباید انفعالی برخورد کرد؛برخورد ما با دشمن باید تهاجمی باشد. «رُجُوماً لِلشَّیٰاطِینِ»

11- شیاطین به آسمان ها نیز طمع دارند. «رُجُوماً لِلشَّیٰاطِینِ»

12- شیاطین،ضربه پذیرند. «رُجُوماً لِلشَّیٰاطِینِ»

وَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذٰابُ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ«6» إِذٰا أُلْقُوا فِیهٰا سَمِعُوا لَهٰا شَهِیقاً وَ هِیَ تَفُورُ«7» تَکٰادُ تَمَیَّزُ مِنَ الْغَیْظِ کُلَّمٰا أُلْقِیَ فِیهٰا فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُهٰا أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَذِیرٌ«8»

و برای کسانی که به پروردگارشان کفر ورزند عذاب جهنّم است که بد بازگشتگاهی است.هنگامی که به دوزخ پرتاب شوند،خروش نابهنجار آن را می شنوند در حالی که جوشش و فوران دارد.نزدیک است از شدت خشم،پاره پاره شود،هرگاه گروهی در آن افکنده شوند،نگهبانان دوزخ از آنان پرسند:آیا هشدار دهنده ای به سراغ شما نیامد؟

2- دوزخیان،به درون آتش پرتاب می شوند. «أُلْقُوا فِیهٰا»

3- عذاب جهنم،همراه با تحقیر است: «أُلْقُوا فِیهٰا» ،گوش خراش است: «سَمِعُوا لَهٰا شَهِیقاً» و همراه با سؤال توبیخ است. «سَأَلَهُمْ خَزَنَتُهٰا»

4- عذاب الهی بعد از اتمام حجت است. «أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَذِیرٌ»

قٰالُوا بَلیٰ قَدْ جٰاءَنٰا نَذِیرٌ فَکَذَّبْنٰا وَ قُلْنٰا مٰا نَزَّلَ اللّٰهُ مِنْ شَیْءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلاّٰ فِی ضَلاٰلٍ کَبِیرٍ«9» وَ قٰالُوا لَوْ کُنّٰا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مٰا کُنّٰا فِی أَصْحٰابِ السَّعِیرِ«10» فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ فَسُحْقاً لِأَصْحٰابِ السَّعِیرِ«11»

گویند:چرا،همانا هشداردهنده به سراغ ما آمد،ولی ما تکذیب کردیم و گفتیم:

خداوند چیزی نازل نکرده است و شما جز در گمراهی بزرگی نیستید.و گویند:

اگر ما(حق را)می شنیدیم یا تعقل می کردیم،در زمره اهل آتش نبودیم.پس به گناه خود اعتراف نمایند،پس لعنت بر اهل آتش باد.

2- نتیجه انکار عمدی و آگاهانه دین دوزخ است. أُلْقُوا فِیهٰا ... جٰاءَنٰا نَذِیرٌ فَکَذَّبْنٰا

3- خلافکار کار خود را توجیه می کند.(کافران برای توجیه تکذیب خود می گفتند:اصلاً خدا چیزی نازل نکرده است.) «فَکَذَّبْنٰا وَ قُلْنٰا مٰا نَزَّلَ اللّٰهُ مِنْ شَیْءٍ»

4- ریشه تکذیب،عدم تعقّل است. فَکَذَّبْنٰا ... لَوْ کُنّٰا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ (تعالیم اسلام مطابق با عقل است،اگر تعقل می کردیم مؤمن می شدیم.)

5-عقل واقعی آن است که انسان حق را بشنود،بپذیرد و پیروی کند تا از قهر الهی خود را نجات دهد. «لَوْ کُنّٰا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مٰا کُنّٰا فِی أَصْحٰابِ السَّعِیرِ»

6- روحیه لجاجت به جایی می رسد که گمراهان،به پیامبران الهی نسبت گمراهی می دهند،آنهم گمراهی بزرگ! «إِنْ أَنْتُمْ إِلاّٰ فِی ضَلاٰلٍ کَبِیرٍ»

7- اعتراف به گناه در دنیا ممکن است سبب عفو شود،ولی در آخرت هرگز.

فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ ... لِأَصْحٰابِ السَّعِیرِ

8-کفّار در قیامت هم شکنجه جسمی می شوند:«اصحاب السعیر»،هم شکنجه روحی.«سحقا»(دور بودن از رحمت الهی)

إِنَّ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ«12» وَ أَسِرُّوا قَوْلَکُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذٰاتِ الصُّدُورِ«13» أَ لاٰ یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ«14»

همانا کسانی که از پروردگارشان در نهان می ترسند،برایشان آمرزش و پاداشی بزرگ است.گفتارتان را پنهان کنید یا آشکار سازید،(تفاوتی ندارد)همانا او به آنچه در سینه هاست آگاه است.آیا کسی که آفرید،(از حالات آفریده خود)آگاه نیست؟ در حالی که او باریک بین و آگاه است.

زمین رام انسان است و با وجود چند نوع حرکت مختلف،آرام است.اگر به طور دائم زمین گرفتار زلزله یا آتشفشان بود،یا فاصله زمین با خورشید دورتر و یا نزدیکتر بود و یا هریک از محاسبات موجود برزمین حاکم نبود،زمین برای انسان رام نبود. «جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً»

هست. «أَ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّمٰاءِ»

3- آسمان،مرکز فرماندهی و تدبیر الهی است. «مَنْ فِی السَّمٰاءِ»

4- آسمان،مرکز مأموران مطیع و تحت امر خداوند است. «مَنْ فِی السَّمٰاءِ»

5-نظام حاکم بر طبیعت با اراده او است و هر لحظه می تواند آن را تغییر دهد.

«یَخْسِفَ بِکُمُ الْأَرْضَ»

6- قهر الهی ممکن است از زیر پای انسان باشد و او را در زمین فرو برد. «یَخْسِفَ بِکُمُ الْأَرْضَ» یا از بالای سر او،از آسمان نازل شود. «یُرْسِلَ عَلَیْکُمْ حٰاصِباً»

7- دست خداوند،باز است.هم می تواند از آسمان باران فرستد: «یُرْسِلِ السَّمٰاءَ عَلَیْکُمْ مِدْرٰاراً» (1)و هم می تواند از آسمان سنگ ببارد. «یُرْسِلَ عَلَیْکُمْ حٰاصِباً»

8-تهدیدات الهی را جدی بگیریم. «فَسَتَعْلَمُونَ کَیْفَ نَذِیرِ»

وَ لَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَکَیْفَ کٰانَ نَکِیرِ«18» أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صٰافّٰاتٍ وَ یَقْبِضْنَ مٰا یُمْسِکُهُنَّ إِلاَّ الرَّحْمٰنُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ بَصِیرٌ«19»

همانا کسانی که قبل از آنان بودند،انبیا را تکذیب کردند،پس(بنگر که)کیفر من چگونه بود.آیا پرندگانی را که بر فراز آنان،در حالی که بال های خود را گسترده و جمع می کنند(و در پروازند)نمی بینند؟ هیچ کس جز خداوند رحمن آنها را(در آسمان)نگاه نمی دارد.همانا او به هر چیز بینا است.

«صافات»به صورت اسم فاعل آمده است،یعنی پرنده با بال های باز پرواز می کند،ولی کلمه «یَقْبِضْنَ» به صورت فعل آمده،زیرا پرنده گاهی بال های خود را جمع می کند.

أَمْسَکَ رِزْقَهُ»

5-یکی از راههای توجّه به نعمت های خداوند،احتمالِ گرفته شدن نعمت ها است. «إِنْ أَمْسَکَ رِزْقَهُ» (در آیه دیگر از همین سوره می فرماید: «إِنْ أَصْبَحَ مٰاؤُکُمْ غَوْراً» (1)اگر آبها به عمق زمین فرو رفته بود و شما به آن دسترسی نداشتید.)

أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلیٰ وَجْهِهِ أَهْدیٰ أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ«22» قُلْ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصٰارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلِیلاً مٰا تَشْکُرُونَ«23» قُلْ هُوَ الَّذِی ذَرَأَکُمْ فِی الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ«24»

پس آیا کسی که به رو افتاده راه می رود هدایت یافته تر است یا کسی که ایستاده بر راه راست می رود؟ بگو:اوست کسی که شما را پدید آورد و برای شما گوش و چشم ها و دل ها قرار داد امّا شما اندکی سپاس می گذارید.بگو:اوست کسی که شما را در زمین بیافرید و به سوی او محشور می شوید.

می ماند،ولی کسی که ایستاده حرکت می کند،عزیز است،تند و سریع می رود،موانع راه را از دور شناسایی و بررسی می کند،لذا سالم می ماند و دیگران نیز با او همراهند.

امام باقر علیه السلام فرمود:قلب چهار گونه است،یکی از آنها قلب وارونه است که آن قلب مشرک است.سپس این آیه را تلاوت فرمود: «أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلیٰ وَجْهِهِ» (1)

خودشناسی راهی برای خداشناسی است.حضرت علی علیه السلام می فرماید:گوش با استخوان می شنود و چشم با پیه می بیند. «جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصٰارَ»

با این که شکر ما در برابر نعمت های خداوند بسیار کم است،ولی خداوند نعمت هایش را از ما نمی گیرد.در دعای ماه رجب می خوانیم:«یا من یعطی الکثیر بالقلیل»ای خدائی که در برابر عمل و شکر کم،عطای بسیار می کنی.

صحیح نعمت ها است،لازم است. «قَلِیلاً مٰا تَشْکُرُونَ»

7- کسی که در آغاز خلقت شما را در زمین و از زمین آفرید،قدرت زنده کردن دوباره شما را نیز دارد. أَنْشَأَکُمْ ، ذَرَأَکُمْ ... إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ

8-خداوند در دنیا انسان ها را در زمین پخش می کند و در قیامت آنها را جمع می کند. «ذَرَأَکُمْ ، تُحْشَرُونَ»

وَ یَقُولُونَ مَتیٰ هٰذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ«25» قُلْ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللّٰهِ وَ إِنَّمٰا أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ«26»

و(کفار،پیوسته از روی استهزاء)می گویند:اگر راست می گویید این وعده قیامت چه زمانی است؟(به آنان)بگو:علم(به زمان قیامت)تنها نزد خداوند است و من تنها بیم دهنده آشکارم.

«یَوْمَ هُمْ عَلَی النّٰارِ یُفْتَنُونَ ذُوقُوا فِتْنَتَکُمْ هٰذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ» (1)یاد کن روزی را که آنان با آتش شکنجه و عذاب شوند،شکنجه تان را بچشید،این همان است که با شتاب خواهان آن بودید و می گفتید: «أَیّٰانَ یَوْمُ الدِّینِ» (2)

قرآن کریم در آیات متعدّدی به توصیف سیمای نیکوکاران و مجرمان در قیامت پرداخته است.درباره نیکوکاران می فرماید:

«وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ ضٰاحِکَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ» (3)در آن روز صورت هایی درخشان و خندان و شادمانند.

«وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نٰاعِمَةٌ» (4)صورت هایی در آن روز،شاداب و باطراوتند.

«تَعْرِفُ فِی وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِیمِ» (5)در چهره های آنان خرّمی و طراوت را درک می کنی.

اما در باره منحرفان و مجرمان می فرماید:

«وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْهٰا غَبَرَةٌ تَرْهَقُهٰا قَتَرَةٌ» (6)بر صورت هایی در آن روز غبار و کدورت است، و سیاهی و تاریکی آن را فرا گرفته است.

«وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خٰاشِعَةٌ» (7)چهره هایی در آن روز ذلیل و فرو افتاده اند.

«تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النّٰارُ وَ هُمْ فِیهٰا کٰالِحُونَ» (8)شعله های آتش سخت به صورتهایشان می وزد و چهره آنان عبوس و شکسته و دندان هایشان به واسطه سوختن لب ها نمایان است.

«وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ عَلیٰ وُجُوهِهِمْ عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا» (9)آنان را در قیامت کور و کر و لال و بر صورتهایشان محشور می کنیم.

«وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ بٰاسِرَةٌ» (10)صورتهایی در آن روز به شدت عبوس و درهم کشیده اند.

«یَوْمَ یُسْحَبُونَ فِی النّٰارِ عَلیٰ وُجُوهِهِمْ» (11)روزی که در میان آتش به رو کشیده شوند.

ص :163

3- در شیوه تبلیغ،گاهی حقایق را باید در قالب فرض مطرح کرد. «إِنْ أَهْلَکَنِیَ اللّٰهُ»

4- کفار،همان گونه که نسبت به شخص پیامبر بغض و کینه دارند،نسبت به پیروان او هم کینه دارند. «أَهْلَکَنِیَ اللّٰهُ وَ مَنْ مَعِیَ»

5-مؤمن باید بین بیم و امید زندگی کند. أَهْلَکَنِیَ اللّٰهُ ... أَوْ رَحِمَنٰا

6- هیچ چیز و هیچ کس نمی تواند مانع نزول قهر الهی بر کفّار شود. «فَمَنْ یُجِیرُ الْکٰافِرِینَ مِنْ عَذٰابٍ أَلِیمٍ» (شعار بعضی از کافران، «وَ مٰا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ» (1)بود، یعنی ما گرفتار عذاب نمی شویم ولی قرآن می فرماید آنان به عذاب دچار می شوند.)

7- کسی که برای اولیای خداوند آرزوی درد و هلاکت کند،به عذاب دردناک گرفتار خواهد شد. «عَذٰابٍ أَلِیمٍ»

قُلْ هُوَ الرَّحْمٰنُ آمَنّٰا بِهِ وَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْنٰا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِی ضَلاٰلٍ مُبِینٍ«29» قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مٰاؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِمٰاءٍ مَعِینٍ«30»

بگو:او خدای رحمان است،ما به او ایمان آورده ایم و بر او توکل نموده ایم، پس خواهید دانست،کیست آن که در گمراهی آشکار است.بگو:به من خبر دهید اگر آب(چشمه ها و چاههای)شما در زمین فرو رود،کیست آن که آب روان و گوارا برای شما بیاورد.

30،نمونه رحمت را آب روان،ذکر می کند.در آیه اول می فرماید:بر او توکل کردیم و در آیه بعد می فرماید:دلیل توکل بر او این است که اگر آب مورد نیاز به زمین فرو رود،هیچ کس نمی تواند آن را بیاورد.

امام باقر علیه السلام(در تأویل آیه)فرمود:اگر امام شما غایب باشد چه کسی برای شما امام ظاهر می فرستد که اخبار آسمان ها و زمین و حلال و حرام را برای شما بگوید؟ إِنْ أَصْبَحَ مٰاؤُکُمْ غَوْراً ... (1)

ص :167

رابطه با قلم رابطه با علم است.در میان تمام صداها،سه صدا امتیاز دارد:صدای قلم دانشمندان،صدای پای مجاهدان و صدای چرخ ریسندگان.آری،امّتی عزیز است که علم و قدرت و اقتصادش پویا باشد و اگر امروز بخواهیم این سه صدا را نقل کنیم،باید بگوییم:

صدای چاپخانه،توپخانه و کارخانه،یعنی قدرت فرهنگی،نظامی و اقتصادی.

قلم ها و نوشته ها،حافظ علومند.در حدیث می خوانیم:«قیدوا العلم بالکتابة» (1)

کسی به قلم و نوشته سوگند یاد می کند که در تمام عمرش یک سطر ننوشت: «لاٰ تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ» (2).به قول حافظ:

نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت

به غمزه مسئله آموز صد مدرّس شد

در نسبت جنون به افراد برجسته تعجب نکنید،قرآن می فرماید: «کَذٰلِکَ مٰا أَتَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلاّٰ قٰالُوا سٰاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ» (3)هیچ پیامبری به سراغ مردم نیامده،مگر آنکه به او گفتند:ساحر یا دیوانه است.

پاداشهای الهی را ساده ننگرید. «أَجْرٌ کَبِیرٌ» (4)، «أَجْرٌ عَظِیمٌ» (5)، «أَجْرٍ کَرِیمٍ» (6)، «أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ» (7)، «أَجْراً حَسَناً» (8)، «أَجْرُهُ عَلَی اللّٰهِ» (9).

حسن خلق به این است که اگر کامیاب شدی راضی باشی و اگر نشدی عصبانی نشوی.

حضرت علی علیه السلام فرمود:«ان العبد المسلم یبلغ بحسن خلقه درجة الصائم القائم»انسان در اثر حسن خلق به درجه نمازگزاران روزه دار می رسد.

امام صادق علیه السلام فرمود:مکارم اخلاق ده چیز است:یقین،قناعت،صبر،شکر،حلم،حسن خلق،سخاوت،غیرت،شجاعت،جوانمردی.

حضرت علی علیه السلام فرمود:«من مکارم الاخلاق،ان تصل من قطعک و تعطی من حرمک و تعفوا من ظلمک»از مکارم اخلاق آن است که هر کس با تو قطع رابطه کرد،تو با او رابطه برقرار کنی و اگر تو را محروم کرد،تو به او عطا کنی و اگر به تو ظلم نمود،او را عفو نمایی.

امام صادق علیه السلام فرمود:«الخلق الحسن یمیت الخطیئة کما تمیت الشمس الخبیث»اخلاق نیکو سبب نابودی گناهان است همانگونه که خورشید خباثت ها را می میراند.

همچنین فرمود:«حسن الخلق یثبت المودة»اخلاق نیکو علاقه ها را محکم و استوار می کند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:«خصلتان لا یجتمعان فی المؤمن،البخل و سوء الخلق»در افراد باایمان بخل و بداخلاقی جمع نمی شود.

به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفته شد:فلان زن،اهل عبادت ولی بداخلاق است و همسایه اش را با زبان می رنجاند.حضرت فرمود:«لا خیر فیها هی من اهل النار»او اهل دوزخ است.

در روایات آمده است،هنگامی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سعدبن معاذ را دفن کرد.فرمود:به خاطر بداخلاقی او در منزل،فشار قبری بر او وارد شد.

خُلق عظیم

کلمه خُلق به صفاتی گفته می شود که با سرشت و خوی انسان عجین شده باشد و به رفتارهای موسمی و موقّت گفته نمی شود.تفسیرهای مختلفی درباره «خُلُقٍ عَظِیمٍ» شده است،از جمله:

الف)عایشه گوید:اخلاق پیامبر،متضمّن 10 آیه اول سوره مؤمنون است و بالاتر از این مدح، مدحی نیست.

ب)مراد،تخلّق به اخلاق اسلام و طبع بزرگ است.

ص :170

ج)مراد،صبر بر حق و تدبیر امور بر اقتضای عقل است.

د)برخی از کتب لغت،خلق را به معنای دین و آئین گرفته اند،چنان که در حدیثی از امام باقر علیه السلام می خوانیم که آن حضرت فرمود:مراد از خلق عظیم آئین اسلام است. (1)

ه)مراد،برخورد بزرگوارانه با مخالفان است.چنان که خداوند او را به این شیوه،مامور ساخته بود: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجٰاهِلِینَ» (2)

و)مراد،مکارم اخلاق است.چنانکه از آن حضرت روایت شده که فرمود:«انما بعثت لا تمم مکارم الاخلاق»و فرمود:«ادبنی ربی فاحسن تادیبی» (3)پروردگارم مرا تربیت نمود و چه خوب تربیت نمود.

ز)عایشه درباره اخلاق پیامبر گفت:«کان خلقه القرآن» (4)اخلاق پیامبر،تجسم قرآن بود.

مرحوم علامه طباطبایی در تفسیرالمیزان(ج6،ص 183)،حدود 27 صفحه در زمینه اخلاق و سنن و آداب زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله روایاتی را نقل کرده است،که به برخی از آنها فهرست وار اشاره می کنیم:

1.پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خود کفش خود را می دوخت.

2.لباس خود را وصله می زد.

3.گوسفند را خودش می دوشید.

4.با بردگان،هم غذا می شد.

5.بر زمین می نشست.

6.بر الاغ سوار می شد.

7.حیا مانعش نمی شد که نیازهای خود را از بازار تهیه کند.

8.به توانگران و فقرا دست می داد و دست خود را نمی کشید تا طرف دست خود را بکشد.

9.به هرکس می رسید،چه بزرگ و چه کوچک،سلام می کرد.

10.اگر چیزی تعارفش می کردند،آنرا تحقیر نمی کرد،اگرچه یک خرمای پوسیده بود.

ص :171

11.کم خرج،کریم الطبع و خوش معاشرت بود.

12.بدون اینکه قهقهه کند،همیشه تبسّمی بر لب داشت.

13.بدون اینکه چهره درهم کشیده باشد،همیشه اندوهگین به نظر می رسید.

14.بدون اینکه از خود ذلتی نشان دهد،همواره متواضع بود.

15.بدون اینکه اسراف ورزد،سَخیّ بود.

16.بسیار دل نازک و مهربان بود.

17.هرگز دست طمع بسوی چیزی دراز نکرد.

18.هنگام بیرون رفتن از خانه،خود را در آینه می دید،موی خود را شانه می زد و چه بسا این کار را در برابر آب انجام می داد.

19.هیچ گاه در مقابل دیگران پای خود را دراز نمی کرد.

20.همواره بین دو کار،دشوارتر آن را انتخاب می کرد.

21.هیچ وقت به خاطر ظلمی که به او می شد در صدد انتقام بر نمی آمد مگر آنکه محارم خدا هتک شود که به خاطر هتک حرمت خشم می کرد.

22.هیچ وقت در حال تکیه کردن غذا میل نکرد.

23.هیچ وقت شخصی از او چیزی درخواست نکرد که جواب(نه)بشنود و حاجت حاجتمندان را رد نکرد.

24.نمازش در عین تمامیّت،سبک و خطبه اش کوتاه بود.

25.مردم،آن حضرت را به بوی خوشی که از او به مشام می رسید،می شناختند.

26.وقتی در خانه مهمان داشت،اول کسی بود که شروع به غذا می کرد و آخرین کسی بود که از غذا دست می کشید تا مهمانان راحت غذا بخورند.

27.بر سر سفره،همیشه از غذای جلوی خود میل می کرد.

28.آب را با سه نفس می آشامید.

29.جز با دست راست چیزی نمی داد و نمی گرفت و غذا نمی خورد.

30.وقتی دعا می کرد،سه بار دعا می کرد و وقتی سخن می گفت در کلام خود تکرار نداشت.

ص :172

31.اگر اذن دخول به خانه مردم می گرفت،سه بار تکرار می کرد.

32.کلامش روشن بود به طوری که هر شنونده ای آنرا می فهمید.

33.نگاه خود را بین افرادی که در محضرش بودند تقسیم می کرد.

34.هر گاه با مردم سخن می گفت،در حرف زدن تبسم می کرد.

فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ«5» بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ«6» إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ«7»

پس به زودی می بینی و آنها نیز می بینند که کدامیک از شما(تو یا دشمنانت)گرفتار جنونید.همانا پروردگارت،خود به آنکه از راهش منحرف شده،آگاه تر است،و همو به هدایت یافتگان داناتر است.

فَلاٰ تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ«8» وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ«9» وَ لاٰ تُطِعْ کُلَّ حَلاّٰفٍ مَهِینٍ«10» هَمّٰازٍ مَشّٰاءٍ بِنَمِیمٍ«11» مَنّٰاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ«12» عُتُلٍّ بَعْدَ ذٰلِکَ زَنِیمٍ«13» أَنْ کٰانَ ذٰا مٰالٍ وَ بَنِینَ«14» إِذٰا تُتْلیٰ عَلَیْهِ آیٰاتُنٰا قٰالَ أَسٰاطِیرُ الْأَوَّلِینَ«15» سَنَسِمُهُ عَلَی الْخُرْطُومِ«16»

پس،از تکذیب کنندگان اطاعت نکن.آنان دوست دارند که تو سازش کنی و آنان نیز با تو سازش کنند.و از هر فرومایه که بسیار سوگند یاد می کند،پیروی نکن.

(آن که)عیب جوست و برای سخن چینی در جنب و جوش است.برای جلوگیری از کارهای خیر اصرار می ورزد،متجاوز و گنه پیشه است.خشن و بی اساس و تبار است.(تمام این زشتی هابه خاطر آن است که او دارای مال فراوان و فرزندان نیرومند است.هرگاه آیات ما بر آنان تلاوت شود،گویند:افسانه های پیشینیان است.به زودی بر بینی اش مهر ذلت می نهیم.

قرآن،بارها رسول خدا را از پیروی منحرفان با جمله «لاٰ تُطِعْ» (1)و «لاٰ تَتَّبِعْ» (2)نهی فرموده است.

برای نجات مردم،دشمن را با تمام ابعادش معرفی کنید.در این آیات حدود ده خصلت نقل می کند که به خاطر یکی از آنها پرهیز از آنان لازم است،تا چه رسد به اینکه تمام این خصلت ها در گروه یا فردی باشد.

رهبر جامعه که مورد اطاعت و پذیرش مردم است باید سرچشمه نشاط و امید و وحدت و تقوا باشد و صفاتی همچون عیب جویی،سخن چینی،بخل،تجاوز،خشونت که هریک عامل دلسردی و تفرقه است در رهبر ممنوع است و در این آیات،فرمان بری از صاحبان این خصلت ها نهی شده است.

آیات قران،بارها مورد انواع تهمت ها قرار گرفته است؛با تعبیراتی از قبیل «أَسٰاطِیرُ الْأَوَّلِینَ» افسانه های پیشینیان، «أَضْغٰاثُ أَحْلاٰمٍ» (3)خواب های پریشان، «أَمْ یَقُولُونَ افْتَرٰاهُ» (4)دروغ هایی که به خدا نسبت داده شده، «لَقُلْنٰا مِثْلَ هٰذٰا» (5)سخنانی که ما نیز مثل آن را می توانیم بگوئیم، «یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ» (6)انسانی این حرف ها را به او یاد داده، «أَعٰانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ» (7)گروهی پشت پرده به او کمک می کنند.

در روایات می خوانیم:خداوند به حضرت شعیب فرمود:من جمعیّت صد هزار نفری را گرفتار قهر خود می کنم با اینکه چهل هزار نفرشان بد و شصت هزار نفرشان خوبند و این به خاطر آن است که خوبان غیرت دینی ندارند و با گناهکاران مداهنه می کنند. (8)

مخفی نماند آنچه مورد انتقاد است سازش از موضع ضعف است که نامش مداهنه است ولی کوتاه آمدن از موضع قدرت که نامش مداراست مانعی ندارد،نظیر پدری که به خاطر رعایت حال کودکش آهسته راه می رود.

ص :176

«هَمّٰازٍ ، مَنّٰاعٍ ، مُعْتَدٍ أَثِیمٍ» از صفات کفّار است و هرگاه مسلمانی دارای این صفات شد به کفّار نزدیک شده است.

مٰالٍ وَ بَنِینَ»

12- خط اول مخالفان انبیا،سرمایه داران بی درد هستند. ذٰا مٰالٍ وَ بَنِینَ ... قٰالَ أَسٰاطِیرُ الْأَوَّلِینَ

13- خداوند کیفر متکبران را به گونه ای می دهد که آثارش در بدنشان باقی می ماند. «سَنَسِمُهُ»

14- کیفر تحقیر کننده،تحقیر شدن است. «سَنَسِمُهُ عَلَی الْخُرْطُومِ»

إِنّٰا بَلَوْنٰاهُمْ کَمٰا بَلَوْنٰا أَصْحٰابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّهٰا مُصْبِحِینَ«17» وَ لاٰ یَسْتَثْنُونَ«18» فَطٰافَ عَلَیْهٰا طٰائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَ هُمْ نٰائِمُونَ«19» فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ«20» فَتَنٰادَوْا مُصْبِحِینَ«21» أَنِ اغْدُوا عَلیٰ حَرْثِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صٰارِمِینَ«22»

همانا،ما مردم(مکّه را)آزمودیم،همان گونه که صاحبان آن باغ(در یمن) آزمودیم،آنگاه که سوگند یاد کردند صبحگاهان میوه های باغ را بچینند.و چیزی را(برای فقرا)استثناء نکردند.پس هنگامی که در خواب بودند،از طرف پروردگارت آفتی بر گرد باغ چرخید(و باغ را سوزاند).پس صبح شد در حالی که (اصل باغ به کلی)برچیده شده بود.(آنان بی خبر از ماجرا)بامدادان یکدیگر را ندا دادند.که اگر قصد چیدن میوه دارید به سوی کشتزار حرکت کنید.

جنوده» (1)،گاهی به مال می رسد مثل این آیات که باغش سوخت ولی خودشان سالم بودند و گاهی به افراد و مال،هر دو می رسد،نظیر قارون که خودش و خانه اش و سرمایه اش به خاک فرو رفت. «فَخَسَفْنٰا بِهِ وَ بِدٰارِهِ» (2)

در این سوره دو بار از بخل انتقاد شده است.یک بار در آیه «مَنّٰاعٍ لِلْخَیْرِ» و یک بار داستان این آیات.

سنّت های خوب نیاکان را باید ادامه داد امّا در این داستان وارثان تصمیم گرفتند راه پدر را کنار و فقرا را محروم کنند.

گناه،سبب محرومیّت است.امام باقر علیه السلام فرمود:«ان الرجل لیذنب الذنب فیدرء عنه الرزق» (3)مردی که گناه می کند،به همان میزان از رزق الهی محروم می شود.چنانکه در روایت آمده است:گاهی انسان به خاطر گناه از نماز شب محروم می گردد. (4)

ارزش مال تا جایی است که فکر را منحرف نکند وگرنه به حکم خداوند مسجد ضرار خراب می شود و گوساله طلایی سامری را می سوزاند. «لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِی الْیَمِّ نَسْفاً» (5)

داستان باغ سوخته

مرد باغداری که هر سال از میوه های باغش به فقرا انفاق می کرد از دنیا رفت.وارثان تصمیم گرفتند فقرا را محروم نمایند،تنها یکی از وارثان مخالف بود ولی اکثر آنان بخل ورزیدند و برای محروم کردن فقرا تصمیم گرفتند که سحرگاهان به باغ روند و میوه ها را بچینند تا فقرا آگاه نشوند.به باغ رفتند،آن را یک تخته خاکستر دیدند.گفتند:ما راه را گم کرده ایم،این باغ ما نیست.امّا دیگری گفت:ما از راه درست پدر منحرف شدیم،و تصمیم گرفتیم فقرا را محروم کنیم،لذا خودمان محروم شدیم.آن فرزندی که از روز اول با بخل مخالف بود،گفت:آیا به شما نگفتم این فکر غلط است؟ به هر حال آنان قهر الهی را دیدند و متنبّه شدند و یکدیگر را ملامت کردند.

ص :179

وَ لاٰ یَسْتَثْنُونَ ... فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ

13- ثروتی که محرومان از آن بهره مند نشوند،نبودنش بهتر است. «فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ»

14- حرص و بخل،سبب زیادت سرمایه و کامیابی نمی شود. لاٰ یَسْتَثْنُونَ ...

فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ

فَانْطَلَقُوا وَ هُمْ یَتَخٰافَتُونَ«23» أَنْ لاٰ یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُمْ مِسْکِینٌ«24» وَ غَدَوْا عَلیٰ حَرْدٍ قٰادِرِینَ«25» فَلَمّٰا رَأَوْهٰا قٰالُوا إِنّٰا لَضَالُّونَ«26» بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ«27» قٰالَ أَوْسَطُهُمْ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ لَوْ لاٰ تُسَبِّحُونَ«28» قٰالُوا سُبْحٰانَ رَبِّنٰا إِنّٰا کُنّٰا ظٰالِمِینَ«29» فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلیٰ بَعْضٍ یَتَلاٰوَمُونَ«30» قٰالُوا یٰا وَیْلَنٰا إِنّٰا کُنّٰا طٰاغِینَ«31» عَسیٰ رَبُّنٰا أَنْ یُبْدِلَنٰا خَیْراً مِنْهٰا إِنّٰا إِلیٰ رَبِّنٰا رٰاغِبُونَ«32» کَذٰلِکَ الْعَذٰابُ وَ لَعَذٰابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کٰانُوا یَعْلَمُونَ«33»

پس به راه افتادند،در حالی که آهسته با یکدیگر می گفتند.که مبادا امروز مسکینی بر شما وارد شود.در آن صبحگاهان قصد باغ کردند در حالی که خود را قادر(بر جمع محصول)می پنداشتند.پس چون آن را(سوخته) دیدند،گفتند:ما راه را گم کرده ایم،(این باغ ما نیست).عاقل ترین آنها گفت:

آیابه شما نگفتم چرا خدا را منزّه نمی دانید(و با تصمیم بر بخل خیال کردید خدا عاجز و شما همه کاره اید).گفتند:پروردگار ما منزّه است،قطعاً ما ستمکاریم.پس به یکدیگر روی آورده در حالی که به ملامت هم می پرداختند.گفتند وای بر ماکه سرکش بودیم.امید است پروردگار ما بهتر از آن رابرای ما جایگزین کند،همانا ما به پروردگارمان رغبت و امید داریم.اینگونه است عذاب و اگر بدانند عذاب آخرت بزرگتر است.

ص :181

کرده وگناه را به گردن یکدیگر می اندازند.) «فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلیٰ بَعْضٍ یَتَلاٰوَمُونَ»

13- ندادن حق دیگران،ظلم به خویش و طغیان به دیگران است. «إِنّٰا کُنّٰا ظٰالِمِینَ - إِنّٰا کُنّٰا طٰاغِینَ»

14- در برابر خداوند،به ضعف و زشتی عمل خود اعتراف بیشتری کنیم. «إِنّٰا کُنّٰا ظٰالِمِینَ - إِنّٰا کُنّٰا طٰاغِینَ» (چنانکه علی علیه السلام در دعای کمیل می گوید:«معتذرا نادما، منکسرا مستقیلا،مستغفرا منیبا مقرا مذعنا معترفا»)

15- به هنگام از دست دادن اموال دنیوی،به لطف و رحمت الهی امیدوار باشید که بهتر از آن را به شما بدهد. «عَسیٰ رَبُّنٰا أَنْ یُبْدِلَنٰا خَیْراً مِنْهٰا»

16- دست خداوند برای تأمین و جبران باز است.گناهکاران مایوس نباشند و خود را برای همیشه شکست خورده نپندارند. «یُبْدِلَنٰا خَیْراً مِنْهٰا»

17- هیچ وقت برای بازگشت به خدا دیر نیست. «إِنّٰا إِلیٰ رَبِّنٰا رٰاغِبُونَ» (صاحبان باغ با مشاهده باغ سوخته،از خواب غفلت بیدار شدند و توبه کردند و به سوی خدا روی آوردند.)

18- شکستن دل فقیر،کیفر دنیوی و اخروی دارد. «کَذٰلِکَ الْعَذٰابُ وَ لَعَذٰابُ الْآخِرَةِ»

19- ایمان به کیفر و عذاب قیامت،مانع بخل و طغیان و ظلم است. «وَ لَعَذٰابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کٰانُوا یَعْلَمُونَ»

إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنّٰاتِ النَّعِیمِ«34» أَ فَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِینَ کَالْمُجْرِمِینَ«35» مٰا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ«36» أَمْ لَکُمْ کِتٰابٌ فِیهِ تَدْرُسُونَ«37» إِنَّ لَکُمْ فِیهِ لَمٰا تَخَیَّرُونَ«38» أَمْ لَکُمْ أَیْمٰانٌ عَلَیْنٰا بٰالِغَةٌ إِلیٰ یَوْمِ الْقِیٰامَةِ إِنَّ لَکُمْ لَمٰا تَحْکُمُونَ«39» سَلْهُمْ أَیُّهُمْ بِذٰلِکَ زَعِیمٌ«40» أَمْ لَهُمْ شُرَکٰاءُ فَلْیَأْتُوا بِشُرَکٰائِهِمْ إِنْ کٰانُوا صٰادِقِینَ«41»

ص :184

همانا برای پروا پیشه گان نزد پروردگارشان باغ های پر نعمت است.آیا ما مسلمانان را همچون مجرمان قرار می دهیم؟ شما را چه شده،چگونه داوری می کنید؟ آیا برای شما مکتوبی است که در آن می خوانید،هر چه را اختیار کنید برای شما خواهد بود؟ یا مگر برای شما بر گردن ما پیمان هائی است که تا روز قیامت،هرچه را حکم کنید برای شما باشد؟ از آنان سؤال کن که کدام یک از آنان ضامن این ادعا است؟ یا برای آنان شریکانی است(که در قیامت به دادشان رسد) پس اگر راست گو هستند،شریکانشان را بیاورند.

7- خداوند،هیچ تعهّدی نداده که حقیقت همان چیزی است که شما حکم می کنید. أَمْ لَکُمْ أَیْمٰانٌ ... إِنَّ لَکُمْ لَمٰا تَحْکُمُونَ

یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ سٰاقٍ وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلاٰ یَسْتَطِیعُونَ«42» خٰاشِعَةً أَبْصٰارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ وَ قَدْ کٰانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سٰالِمُونَ«43»

روزی که کار بر آنان دشوار شود و به سجده کردن دعوت شوند ولی نتوانند.دیدگانشان(از ترس)فرو افتاده و ذلّت و خواری وجودشان را فرا گرفته است.آنان(در دنیا)به سجده دعوت می شدند در حالی که سالم بودند(ولی سجده نکردند و امروز دیگر عاجزند.)

اوج عبادت است.

نشانه استدراج الهی در کیفر است. (1)

آیا(در برابر انجام رسالت)مزدی درخواست می کنی که آنان از پرداخت آن سنگین بارند؟ یا اسرار غیب نزد آنهاست و آن ها می نویسند.پس برای(تحقّق)فرمان پروردگارت صبر کن و همانند(یونس)صاحب ماهی مباش آن گاه که با دلی پر اندوه ندا در داد.اگر رحمت پروردگارش او را در نیافته بود،قطعاً به صحرائی بی گیاه افکنده می شد،در حالی که مستحقّ مذمّت بود.پس خداوند او را برگزید و از شایستگان قرارش داد.

انسان سر نمی زند مگر با توفیق الهی.

سؤال: با اینکه حضرت یونس مورد لطف قرار گرفت،پس چرا باز هم به بیابان خشک پرتاب شد؟ چنانکه در سوره صافات می فرماید: «فَنَبَذْنٰاهُ بِالْعَرٰاءِ وَ هُوَ سَقِیمٌ وَ أَنْبَتْنٰا عَلَیْهِ شَجَرَةً مِنْ یَقْطِینٍ» (1)ما او را در بیابان خشک فرو نهادیم در حالی که او بیمار بود و بوته ای از کدو بر بدن او رویاندیم(تا شفا یافت).

پاسخ: پرتاب به بیابان همراه با درمان بیماری،لطف است،ولی پرتاب با توبیخ مذمّت ابدی قهر است.

10- به جای آنکه افراد را به خاطر یک لغزش طرد کنیم،آنها را تدارک کنیم، ضعف ها را برطرف و آنگاه به آنان مسئولیّت دهیم. تَدٰارَکَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ ...

فَاجْتَبٰاهُ رَبُّهُ

11- انتخاب پیامبران تنها بدست خداست. «فَاجْتَبٰاهُ رَبُّهُ»

وَ إِنْ یَکٰادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصٰارِهِمْ لَمّٰا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ«51» وَ مٰا هُوَ إِلاّٰ ذِکْرٌ لِلْعٰالَمِینَ«52»

و نزدیک بود کسانی که کفر ورزیدند،چون قرآن را شنیدند،تو را چشم بزنند و می گویند:او دیوانه است.در حالی که آن قرآن جز مایه بیداری برای جهانیان نیست.

ص :193

«القارعة»از«قرع»به معنای کوبیدن است.یعنی جهان در آستانه برپائی قیامت با حادثه ای کوبنده روبرو است.

برای هلاکت قوم ثمود سه وسیله در قرآن آمده است:

الف)زلزله. «فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ» (1)

ب)صیحة. «إِنّٰا أَرْسَلْنٰا عَلَیْهِمْ صَیْحَةً» (2)

ج)صاعقة. «مِثْلَ صٰاعِقَةِ عٰادٍ وَ ثَمُودَ» (3)

شاید هر سه عذاب همراه یکدیگر و ملازم یکدیگر بوده اند،یعنی رعد و برق و زلزله و شاید هر عذابی عدّه ای را از پا درآورده است.

ایجاد حسّاسیّت و انگیزه و عطش برای شنیدن مسائل مهم لازم است.تکرار کلمه «الْحَاقَّةُ» مخاطب قرار گرفتن شخص پیامبر که اشرف مخلوقات است،همه و همه،برای ایجاد حساسیّت است.

وَ أَمّٰا عٰادٌ فَأُهْلِکُوا بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عٰاتِیَةٍ«6» سَخَّرَهٰا عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیٰالٍ وَ ثَمٰانِیَةَ أَیّٰامٍ حُسُوماً فَتَرَی الْقَوْمَ فِیهٰا صَرْعیٰ کَأَنَّهُمْ أَعْجٰازُ نَخْلٍ خٰاوِیَةٍ«7» فَهَلْ تَریٰ لَهُمْ مِنْ بٰاقِیَةٍ«8»

و امّا قوم عاد به وسیله بادی سرد و سوزنده و بنیان کن نابود شدند،که خداوند هفت شب و هشت روز پی در پی،آن را بر آنان مسلط کرد.پس (اگر آنجا بودی)می دیدی که در آن ایام،آن قوم از پا افتاده،گویا تنه های نخل تو خالی هستند.پس آیا هیچ بازمانده ای برای آنان می بینی؟

5-کیفرها یکسان نیستند،گاهی به کلی محو کننده اند: «فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ» ولی گاهی جسم می ماند. «أَعْجٰازُ نَخْلٍ خٰاوِیَةٍ»

وَ جٰاءَ فِرْعَوْنُ وَ مَنْ قَبْلَهُ وَ الْمُؤْتَفِکٰاتُ بِالْخٰاطِئَةِ«9» فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ فَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رٰابِیَةً«10» إِنّٰا لَمّٰا طَغَی الْمٰاءُ حَمَلْنٰاکُمْ فِی الْجٰارِیَةِ«11» لِنَجْعَلَهٰا لَکُمْ تَذْکِرَةً وَ تَعِیَهٰا أُذُنٌ وٰاعِیَةٌ«12»

و فرعون و کسانی که پیش از او بودند و(مردم)مناطق زیر و رو شده(قوم لوط) مرتکب خطا شدند.پس فرستاده پروردگارشان را سرپیچی کردند و خداوند آنان را به قهری فزاینده و سخت بگرفت.همانا(در زمان نوح)چون(با اراده و قهر ما) آب طغیان کرد شما را در آن کشتی روان سوار کردیم.تا آن را وسیله تذکّری برای شما قرار دهیم و گوشی که شنواست آن را ضبط کند.

رَبِّهِمْ فَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رٰابِیَةً»

3- نافرمانی انبیا،کیفر دنیوی نیز دارد. فَعَصَوْا ... فَأَخَذَهُمْ

4- خداوند اتمام حجّت می کند،اول پیامبر می فرستد،اگرد مردم نافرمانی کنند،با قهر خود آنان را می گیرد. فَعَصَوْا رَسُولَ ... فَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رٰابِیَةً

5-قهر الهی شدید است. «أَخْذَةً رٰابِیَةً»

6- خداوند در لابلای قهر و عذاب،به گروهی لطف می کند. «لَمّٰا طَغَی الْمٰاءُ حَمَلْنٰاکُمْ فِی الْجٰارِیَةِ»

7- مردم جزیرة العرب از باقیمانده نسل نوحند. «حَمَلْنٰاکُمْ»

8-از حوادث تلخ باید عبرت گرفت. «لِنَجْعَلَهٰا لَکُمْ تَذْکِرَةً»

9- حفظ آثار و تاریخ و کلمات یک ارزش است. «تَعِیَهٰا أُذُنٌ وٰاعِیَةٌ»

10- شنیدنی ارزش دارد که همراه با فهم و حفظ باشد. «تَعِیَهٰا أُذُنٌ وٰاعِیَةٌ»

فَإِذٰا نُفِخَ فِی الصُّورِ نَفْخَةٌ وٰاحِدَةٌ«13» وَ حُمِلَتِ الْأَرْضُ وَ الْجِبٰالُ فَدُکَّتٰا دَکَّةً وٰاحِدَةً«14» فَیَوْمَئِذٍ وَقَعَتِ الْوٰاقِعَةُ«15» وَ انْشَقَّتِ السَّمٰاءُ فَهِیَ یَوْمَئِذٍ وٰاهِیَةٌ«16» وَ الْمَلَکُ عَلیٰ أَرْجٰائِهٰا وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمٰانِیَةٌ«17» یَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لاٰ تَخْفیٰ مِنْکُمْ خٰافِیَةٌ«18»

پس آنگاه که در صور دمیده شود یک دمیدنی.و زمین و کوهها برگرفته و در هم کوبیده شوند،یک در هم کوبیدنی.پس در آن روز،واقعه(قیامت)به وقوع پیوندد.

و آسمان بشکافد و در آن روز سست گردد.و فرشتگان در اطراف آن هستند(و منتظر فرمانند)و عرش پروردگارت را در آن روز هشت نفر(از فرشتگان یا اولیای خدا)بالای سر خود حمل می کنند.در آن روز شما(برای حساب)عرضه می شوید(در حالی که)هیچ چیز پنهانی از شما مخفی نماند.

ص :198

رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمٰانِیَةٌ»

8-تمام ابعاد پنهان شخصیّت انسان در قیامت به نمایش گذاشته می شود و شخصیّت واقعی انسان،خوبی ها و بدی ها،افکار و انگیزه ها،نقص ها و کمالات،کشف و عرضه می شود. «لاٰ تَخْفیٰ مِنْکُمْ خٰافِیَةٌ»

فَأَمّٰا مَنْ أُوتِیَ کِتٰابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هٰاؤُمُ اقْرَؤُا کِتٰابِیَهْ«19» إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاٰقٍ حِسٰابِیَهْ«20» فَهُوَ فِی عِیشَةٍ رٰاضِیَةٍ«21» فِی جَنَّةٍ عٰالِیَةٍ«22» قُطُوفُهٰا دٰانِیَةٌ«23» کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً بِمٰا أَسْلَفْتُمْ فِی الْأَیّٰامِ الْخٰالِیَةِ«24»

پس هر کس که نامه عملش به دست راستش داده شود،(شادی کنان) می گوید:بیائید کتاب مرا بخوانید.من می دانستم که با حساب خودم رو به رو خواهم شد.پس او در زندگی رضایت بخشی است.در بهشتی برین.که میوه هایش در دسترس است.به خاطر اعمالی که در دوران گذشته انجام داده اید،بخورید و بیاشامید و گوارایتان باد.

برین نعمت مادی است.

«هَنِیئاً» از سوی خداوند،کامیابی را افزون تر و گواراتر می کند.در قرآن چهار مرتبه کلمه «هَنِیئاً» بکار رفته که سه بار آن برای نعمت های بهشتی است.

و امّا کسی که نامه عملش به دست چپش داده شود،می گوید:ای کاش نامه ام به من داده نشده بود.و نمی دانستم حسابم چیست؟ ای کاش مرگ پایان کارم بود(و دیگر زنده نمی شدم).دارائی من رفع نیازی از من نکرد.قدرتم از دستم برفت.

(گفته می شود:)او را بگیرید و در غل بکشید.سپس او را در آتش شعله ور وارد بیندازید.سپس در زنجیری که هفتاد ذراع باشد درآورید.همانا او به خدای بزرگ ایمان نمی آورد و بر طعام دادن به نیازمندان ترغیب نمی کرد.

4- روزنه امید برای خلافکاران در آخرت بسته می شود.تا قبل از دیدن نامه عمل امیدی داشت ولی بعد از آن فقط حسرت می خورد. یٰا لَیْتَنِی ... یٰا لَیْتَهٰا

5-ثروت و قدرت،در قیامت کارآیی ندارد. «مٰا أَغْنیٰ عَنِّی مٰالِیَهْ هَلَکَ عَنِّی سُلْطٰانِیَهْ»

6- ثروت اندوزی در دنیا،سبب حسرت در قیامت است. «مٰا أَغْنیٰ عَنِّی مٰالِیَهْ»

7- کیفر دستهایی که در دنیا برای هرگونه فساد و ستم باز بود،غل و زنجیر قیامت است. «فَغُلُّوهُ»

8-انسانی که در قلبش نور معرفت خدا و در عملش،خدمت به مردم نباشد،بهتر که بسوزد. لاٰ یُؤْمِنُ ... وَ لاٰ یَحُضُّ

9- توجه به گرسنگان،در کنار ایمان به خدا مطرح است. لاٰ یُؤْمِنُ ... وَ لاٰ یَحُضُّ

10- بر فرض که خود،توان کمک نداشته باشیم،باید دیگران را برای کمک به گرسنگان تشویق کنیم. «وَ لاٰ یَحُضُّ عَلیٰ طَعٰامِ الْمِسْکِینِ»

11- رسیدگی به فقرا شرط ندارد که فقیر،مؤمن باشد. «وَ لاٰ یَحُضُّ عَلیٰ طَعٰامِ الْمِسْکِینِ»

فَلَیْسَ لَهُ الْیَوْمَ هٰاهُنٰا حَمِیمٌ«35» وَ لاٰ طَعٰامٌ إِلاّٰ مِنْ غِسْلِینٍ«36» لاٰ یَأْکُلُهُ إِلاَّ الْخٰاطِؤُنَ«37» فَلاٰ أُقْسِمُ بِمٰا تُبْصِرُونَ«38» وَ مٰا لاٰ تُبْصِرُونَ«39» إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ«40» وَ مٰا هُوَ بِقَوْلِ شٰاعِرٍ قَلِیلاً مٰا تُؤْمِنُونَ«41» وَ لاٰ بِقَوْلِ کٰاهِنٍ قَلِیلاً مٰا تَذَکَّرُونَ«42» تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعٰالَمِینَ«43»

پس امروز در این جا دوستی صمیمی ندارد.و نه غذایی جز خونابه.که جز خطاکاران آن را نخورند.پس سوگند به آنچه می بینید.و آنچه نمی بینید.همانا آن (قرآن)کلام رسول گرامی است.و سخن یک شاعر نیست چه کم ایمان می آورید.

و(همچنین)سخن کاهن و پیشگو نیست،چه کم متذکّر می شوید.(همانا قرآن) فرستاده ای از جانب پروردگار جهانیان است.

ص :203

یک نوع نوشابه.

و ممکن است هر دسته از دوزخیان یک نوع طعام داشته باشند،گروهی ضریع،گروهی زقّوم و گروهی غسلین.

وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنٰا بَعْضَ الْأَقٰاوِیلِ«44» لَأَخَذْنٰا مِنْهُ بِالْیَمِینِ«45» ثُمَّ لَقَطَعْنٰا مِنْهُ الْوَتِینَ«46» فَمٰا مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حٰاجِزِینَ«47» وَ إِنَّهُ لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقِینَ«48» وَ إِنّٰا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ«49» وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَی الْکٰافِرِینَ«50» وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ«51» فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ«52»

و اگر پیامبر بعضی گفتارهای ساختگی را به ما نسبت دهد،قطعاً او را با قدرت(و به قهر)می گرفتیم.سپس رگ قلبش را قطع می کردیم.و هیچ یک از شما نمی توانست سپر او شود.همانا این قرآن برای اهل تقوا وسیله تذکّر است.و ما می دانیم که بعضی از شما تکذیب کننده قرآنید.و بی شک (این تکذیب در قیامت)بر کافران حسرتی خواهد بود.و همانا آن،حق و یقینی است.پس با نام پروردگار بزرگت به تسبیح پرداز.

در آیات قبل خداوند از پیامبرش بهترین دفاع را کرد ولی در عین حال در این آیه تهدید هم می کند که اگر سخنی به ناحق به خدا نسبت دهد،شاه رگ او با قدرت قطع شود.

14- تأثیر قرآن روی متقین جدی و قطعی است. «وَ إِنَّهُ لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقِینَ»

15- شرط پند پذیری،روحیه تقواست. «لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقِینَ»

16- در برابر متّقین،مکذّبین هستند. لِلْمُتَّقِینَ ... مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ

17- مبلّغ نباید توقّع داشته باشد که همه مردم تسلیم او باشند. «مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ»

18- مکذّبین بدانند که زیر نظر خدا هستند. «لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ»

19- در برابر موضع گیری های مکذّبین،در پناه یاد خدا به راه خود ادامه بده.

«فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ»

20- تسبیح خداوند در راستای تربیت انسان است. «فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ»

«والحمدللّه ربّ العالمین»

ص :208

ص :209

فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلاً«5» إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً«6» وَ نَرٰاهُ قَرِیباً«7» یَوْمَ تَکُونُ السَّمٰاءُ کَالْمُهْلِ«8» وَ تَکُونُ الْجِبٰالُ کَالْعِهْنِ«9»

پس صبر کن صبری نیکو.همانا آنان آن روز را دور می بینند.و ما آن را نزدیک می بینیم.روزی که آسمان همانند فلزّ گداخته شود.و کوه ها مانند پشمِ حلاّجی شده گردد.

2- کسی که قیامت را نزدیک ببیند،در برابر مشکلات صبر و پایداری می کند.

فَاصْبِرْ ... نَرٰاهُ قَرِیباً

3- نظام موجود در آسمان،پایانی دارد و روزی نابود می شود. «یَوْمَ تَکُونُ السَّمٰاءُ کَالْمُهْلِ»

وَ لاٰ یَسْئَلُ حَمِیمٌ حَمِیماً«10» یُبَصَّرُونَهُمْ یَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ یَفْتَدِی مِنْ عَذٰابِ یَوْمِئِذٍ بِبَنِیهِ«11» وَ صٰاحِبَتِهِ وَ أَخِیهِ«12» وَ فَصِیلَتِهِ الَّتِی تُؤْوِیهِ«13» وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ثُمَّ یُنْجِیهِ«14» کَلاّٰ إِنَّهٰا لَظیٰ«15» نَزّٰاعَةً لِلشَّویٰ«16» تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلّٰی«17» وَ جَمَعَ فَأَوْعیٰ«18»

و هیچ دوستی از دوستش احوالی نپرسد.به یکدیگر نمایانده می شوند.در آن روز مجرم دوست دارد فرزندان خود را برای دفع عذاب فدیه دهد و فدای خود کند.و همچنین همسر و برادرش را.و بستگان و قبیله اش را که همیشه به او پناه دادند.(بلکه آرزو دارد)تمام مردم روی زمین را فدا کند تا او را نجات دهند.چنین نیست،همانا آن آتش شعله ور است.که پوست بدن را به شدّت جدا می کند.(این آتش)هر کس را که(به حق)پشت کرده و روی برتافته،فرامی خواند.و(نیز کسی که مال)جمع کرده و ذخیره ساخته است.

مجرم در قیامت سه آرزو می کند:

الف)با خاک یکسان شود. «لَوْ تُسَوّٰی بِهِمُ الْأَرْضُ» (1)

ب)از اعمالش دور شود. «أَمَداً بَعِیداً» (2)

ج)با فدیه دادن رها شود.یوم یَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ یَفْتَدِی ...

مجرم برای فدیه دادن و نجات یافتن،فرد یا گروهی را انتخاب نمی کند،بلکه می گوید:

همه را بگیرید و مرا آزاد کنید؛فرزند،همسر،برادر،فامیل و همه مردم زمین.(کلمات با حرف واو عطف شده نه با حرف«اوْ»)

در آن روز،عاطفه فرزندی،غیرت همسری،محبّت برادری و حمایت فامیلی و آشنایی مردمی همه فدا می شود،ولی چه سود؟!

بر اساس این آیات،عوامل دوزخی شدن چهار چیز است:فرد در ظاهر به حق پشت می کند: «أَدْبَرَ» در قلب تنفّر دارد و روی بر می تابد: «تَوَلّٰی» ثروت اندوزی می کند:«جمع» و به دیگران نمی دهد. «فَأَوْعیٰ»

5-غریزه حبّ ذات،بالاترین غرایز است. لَوْ یَفْتَدِی ... مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ثُمَّ یُنْجِیهِ

6- آتش دوزخ شعور دارد و مجرم شناس است. «تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلّٰی»

إِنَّ الْإِنْسٰانَ خُلِقَ هَلُوعاً«19» إِذٰا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً«20» وَ إِذٰا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً«21» إِلاَّ الْمُصَلِّینَ«22» اَلَّذِینَ هُمْ عَلیٰ صَلاٰتِهِمْ دٰائِمُونَ«23»

همانا انسان،بی تاب و حریص آفریده شده است.هرگاه بدی به او رسد، نالان است.و هرگاه خیری به او رسد،بخیل است.مگر نمازگزاران.آنان که بر نمازشان مداومت دارند.

روایات زیادی در مورد حرص وارد شده (1)که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

«الحرص لا یزید فی الرزق»حرص،رزق را زیاد نمی کند.

من کثر حرصه...ذل قدره کسی که حرصش بیشتر باشد،خوار و ذلیل می شود.

«رب حریص قتله حرصه»چه بسا انسان حریص که حرصش او را بکشد.

«لیس لحریص غناء»حریص،هرگز بی نیاز نمی شود.

«الحرص یرزی بالمروة»حریص،مروّت و جوانمردی خود را از دست می دهد.

«الحرص مطیة التعب»حرص،بستر رنج هاست.

«لا حیاء لحریص»حریص،به خاطر رسیدن به مال،عفّت و حیا را کنار بگذارد.

«الحریص الاسیر»حریص،اسیر است.

«الحرص علامة الفقر»حرص،نشانه فقر است.

«الحرص یفسد الایقان»حرص،یقین به مقدّرات الهی را فاسد می کند.

«الحرص موقع فی کثیر العیوب»حرص،انسان را در عیوب بسیاری قرار می دهد.

«لا یلقی الحریص مستریحا»انسان حریص،آسایش و راحتی ندارد.

6- انسان بدون نماز مضطرب است. جَزُوعاً ... مَنُوعاً ... إِلاَّ الْمُصَلِّینَ

7- آثار نماز در گرو مداومت بر آن است. «الَّذِینَ هُمْ عَلیٰ صَلاٰتِهِمْ دٰائِمُونَ»

وَ الَّذِینَ فِی أَمْوٰالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ«24» لِلسّٰائِلِ وَ الْمَحْرُومِ«25» وَ الَّذِینَ یُصَدِّقُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ«26» وَ الَّذِینَ هُمْ مِنْ عَذٰابِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ«27» إِنَّ عَذٰابَ رَبِّهِمْ غَیْرُ مَأْمُونٍ«28» وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حٰافِظُونَ«29» إِلاّٰ عَلیٰ أَزْوٰاجِهِمْ أَوْ مٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ«30» فَمَنِ ابْتَغیٰ وَرٰاءَ ذٰلِکَ فَأُولٰئِکَ هُمُ العٰادُونَ«31»

و آنان که در اموالشان حقّی است معلوم.برای افراد سائل و محروم.و آنان که روز جزا را باور دارند.و آنان که از عذاب پروردگارشان بیمناکند.زیرا از عذاب پروردگارشان ایمنی نیست.و آنان که دامن های خود را(از گناه)حفظ می کنند.

مگر بر همسران یا کنیزانشان که در این صورت،در خور ملامت نیستند.پس کسانی که جز این را طلب کنند،اینان همان تجاوزگرانند.

فقیر الاّ بما متّع به غنیّ و اللّه تعالی سائلهم عن ذلک» (1)همانا خداوند قوت فقرا را در اموال اغنیا قرار داده است و هیچ گرسنه ای نیست مگر آن که ثروتمندی از حقّ او بهره برداری می کند و خداوند از آنان بازخواست خواهد کرد.

عبارتِ «لِلسّٰائِلِ وَ الْمَحْرُومِ» نشان می دهد که برخی از نیازمندان جامعه،سؤال نمی کنند و محروم بودن خود را نشان نمی دهند،لذا بر اغنیاست که به سراغ کشف و شناسایی آنان بروند و حقوق آنان را ادا کنند.

در برابر آداب و رسوم و حسّاسیّت های نابجا،باید مقاومت کرد و حلال الهی را حرام جلوه نداد.در جامعه،برخی آداب و رسوم است که مانع ازدواجِ به هنگام دختر و پسر و یا در کنار هم بودن عروس و داماد می شود و اگر ازدواج در آغاز جوانی انجام گیرد،مردم ملامت و سرزنش می کنند.در حالی که از نظر قرآن،نباید این افراد مورد ملامت قرار گیرند و کسانی که از راهی غیر ازدواج اقدام می کنند باید مورد سرزنش قرار گیرند.

استمناء گناه بزرگی است.از امام صادق علیه السلام در مورد استمناء پرسیدند،حضرت فرمود:«اثم عظیم نهی الله عنه فی کتابه»گناه بزرگی است که خداوند از آن نهی فرموده است.پرسیدند:

در کدام آیه؟ حضرت آیه «فَمَنِ ابْتَغیٰ وَرٰاءَ ذٰلِکَ فَأُولٰئِکَ هُمُ العٰادُونَ» را تلاوت فرمودند. (2)

حضرت علی علیه السلام به فرزندش می فرماید:آن گونه از خدا خوف داشته باش که اگر تمام خوبی ها را داشته باشی،احتمال بده از تو نپذیرند و آن گونه امید داشته باش که اگر تمام بدی های مردم زمین را داشته باشی،احتمال بده تو را ببخشند. (3)

ایمان به قیامت و بیم از عذاب،زمینه توجّه به نماز و انفاق است.

2- نماز و رسیدگی به محرومان،پیوند ناگسستنی دارند. إِلاَّ الْمُصَلِّینَ ... حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسّٰائِلِ وَ الْمَحْرُومِ

3- انفاق،تعدیل کننده روحیه حرص و بخل است. خُلِقَ هَلُوعاً ... جَمَعَ فَأَوْعیٰ ... فِی أَمْوٰالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ

4- مؤمن و نمازگزار واقعی،خود را مالک همه دارایی های خود نمی داند و سهمی از آن را حق دیگران می داند. «فِی أَمْوٰالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ»

5-نیازمندان،در اموال توانگران حق دارند و شریکند. «حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسّٰائِلِ وَ الْمَحْرُومِ»

6- در فقرزدایی تنها به ظاهر افراد ننگرید،گروهی از محرومان صورت خود را با سیلی سرخ نگه می دارند و سؤال نمی کنند. «وَ الْمَحْرُومِ»

7- سعادت فرد،از سعادت جامعه جدا نیست. اَلْمُصَلِّینَ ... لِلسّٰائِلِ وَ الْمَحْرُومِ

8-نیازمندی،شرط دریافت است،مؤمن باشد یا نباشد. «لِلسّٰائِلِ وَ الْمَحْرُومِ»

9- دینِ جامع آن است که هم به مسائل اجتماعی توجّه کند، «حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسّٰائِلِ وَ الْمَحْرُومِ» و هم به مسائل اعتقادی. «الَّذِینَ یُصَدِّقُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ»

10- اسلام،دینی فطری است.هم باید غرائز از راه درست ارضا شود و هم جلوی فحشا و منکر گرفته شود. اَلَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حٰافِظُونَ ... إِلاّٰ عَلیٰ أَزْوٰاجِهِمْ

11- اسلام با طرد غریزه جنسی،مخالف است. «إِلاّٰ عَلیٰ أَزْوٰاجِهِمْ»

12- خطر،همیشه در کمین است:خطر انحراف و سوء عاقبت و بدون توبه مردن،خطر پذیرفته نشدن اعمال،خطر حبط اعمال،و... «وَ الَّذِینَ هُمْ مِنْ عَذٰابِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ»

13- در ازدواج مشروع،از هر کس،در هر زمان و مکان،از هر سن و سال،نباید ملامتی باشد. «فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ»

14- ارضای غریزه جنسی از راههای حرام،نوعی تجاوزگری است. «فَمَنِ ابْتَغیٰ وَرٰاءَ ذٰلِکَ فَأُولٰئِکَ هُمُ العٰادُونَ»

ص :219

وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَمٰانٰاتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ رٰاعُونَ«32» وَ الَّذِینَ هُمْ بِشَهٰادٰاتِهِمْ قٰائِمُونَ«33» وَ الَّذِینَ هُمْ عَلیٰ صَلاٰتِهِمْ یُحٰافِظُونَ«34» أُولٰئِکَ فِی جَنّٰاتٍ مُکْرَمُونَ«35»

و آنان که رعایت کننده امانت ها و قراردادهای خویشند.و آنان که به (ادای)شهادت های خود قیام می کنند.و آنان که بر نمازشان مراقبت دارند.اینان در بهشت ها گرامی داشته می شوند.

به هر حال،علم غیر از ایمان است،منافقان نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله شناخت داشتند ولی تسلیم او نبودند و لذا لقب کافر در مورد آنان به کار رفته است.

«قبل»به معنای روبرو و «عِزِینَ» جمع«عزة»به معنای گروه های پراکنده است.

عُمر سعد در صبح عاشورا برای کشتن امام حسین علیه السلام به لشکرش گفت:«یا خیل الله ارکبی و أبشری بالجنة» (1)ای لشکر خدا بر اسبان سوار شوید و شما را به بهشت بشارت باد.

کفّار به تمسخر می گفتند:اگر سخنان پیامبر درباره بهشت درست باشد ما هم بهشتی هستیم و حتّی زودتر به آنجا خواهیم رفت. «أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ»

7- منافقان توقّع دارند بدون ایمان و عمل وارد بهشت شوند. «یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ»

8-به دشمنان و آرزوهای نابجای آنان،قاطعانه پاسخ دهید. یَطْمَعُ ... کَلاّٰ

9- کسانی که می دانند ما آنها را از آبی پست آفریده ایم،چرا این همه غرور دارند که با وجود کفر و نفاق،توقّع بهشت دارند. «کَلاّٰ إِنّٰا خَلَقْنٰاهُمْ مِمّٰا یَعْلَمُونَ»

10- کسانی که می دانند ما آنان را از چه چیز آفریده ایم،باید بدانند قدرت دوباره آفریدن را داریم. «إِنّٰا خَلَقْنٰاهُمْ مِمّٰا یَعْلَمُونَ»

فَلاٰ أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشٰارِقِ وَ الْمَغٰارِبِ إِنّٰا لَقٰادِرُونَ«40» عَلیٰ أَنْ نُبَدِّلَ خَیْراً مِنْهُمْ وَ مٰا نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ«41» فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا حَتّٰی یُلاٰقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ«42» یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدٰاثِ سِرٰاعاً کَأَنَّهُمْ إِلیٰ نُصُبٍ یُوفِضُونَ«43» خٰاشِعَةً أَبْصٰارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذٰلِکَ الْیَوْمُ الَّذِی کٰانُوا یُوعَدُونَ«44»

به پروردگار مشرق ها و مغرب ها سوگند می خورم که ما تواناییم.بر این که بهتر از آنان را به جای ایشان بیاوریم و ما قطعاً مغلوب و ناتوان نیستیم.پس آنان را به حال خود واگذار،یاوه بگویند و بازی کنند تا روزی را که وعده داده شده اند،ملاقات کنند.روزی که شتابان از قبرها بیرون آیند،چنان که گویی به سوی نشان هایی نصب شده می دوند.چشمانشان فرو افتاده و ذلّتی(وصف ناپذیر)آنان را فرا گرفته است.این است آن روزی که به ایشان وعده داده می شد.

می کند و هیچ گاه از مشرق دیروزش طلوع و در مغرب دیروزش غروب نمی کند. (1)

مراد از «خَیْراً مِنْهُمْ» بهتر بودن در ایمان است.یعنی ما قادریم منافقان را از میان برداریم و به جای آنان مردمانی با ایمان بیاوریم که پیرو حق باشند و آن را انکار نکنند.

در باره ی مشرق و مغرب،در قرآن سه گونه تعبیر آمده است:

به صورت مفرد: «الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ» (2)،به صورت تثنیه: «الْمَشْرِقَیْنِ و اَلْمَغْرِبَیْنِ» (3)و به صورت جمع. «الْمَشٰارِقِ وَ الْمَغٰارِبِ»

در نگاه کلّی یک سمت مشرق و یک سمت مغرب است.

در نگاه دیگر،تغییر مدار در تابستان و زمستان است که مدار تابستان در شمال و مدار زمستان در جنوب است پس خورشید،دو مشرق و دو مغرب دارد.

و در نگاه دقیق تر،هر روز یک نقطه طلوع و غروب دارد که در واقع 365 مشرق و 365 مغرب می شود.حدیثی از حضرت علی علیه السلام نیز مؤیّد این معناست. (4)

همانند آیه 41،خداوند در آیات دیگر نیز کافران و مشرکان و منافقان را تهدید کرده که قادر است آنان را از میان بردارد و بهتر از آنان را بیاورد: «إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ» (5)، «إِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ ثُمَّ لاٰ یَکُونُوا أَمْثٰالَکُمْ» (6)

آیه 42 این سوره،همانند آیه 83 سوره زخرف است. فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا ...

خروج از قبرها همراه با سراسیمگی است. «یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدٰاثِ سِرٰاعاً» چنانکه در جای دیگر می فرماید: «یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدٰاثِ کَأَنَّهُمْ جَرٰادٌ مُنْتَشِرٌ» (7)و یا «مِنَ الْأَجْدٰاثِ إِلیٰ رَبِّهِمْ

ص :224

یَنْسِلُونَ»

(1)

«نُصُبٍ» به علامتی گویند که در راهها نصب می شود تا راه گم نشود.البتّه برخی مفسّران با توجّه به آیه «وَ مٰا ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ» (2)که در مورد قربانی کردن در پای بت هاست،مراد از «نُصُبٍ» در این آیه را نیز بت ها دانسته اند که این معنا از کلام خدا به دور است. (3)

در سوره قلم آیه 44 می خوانیم: «فَذَرْنِی وَ مَنْ یُکَذِّبُ بِهٰذَا الْحَدِیثِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لاٰ یَعْلَمُونَ وَ أُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ» مرا با تکذیب کنندگان این قرآن واگذار تا از جایی که فکرش را هم نمی کنند آنها را با قهر خود می گیریم و البتّه به آنان مهلت می دهم و تدبیر من قوی است.

جبهه گیری در برابر پیامبر سبب ذلّت در دنیا: «یُحَادُّونَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ أُولٰئِکَ فِی الْأَذَلِّینَ» (4)و آخرت است. «تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ»

آنان که در دنیا قصد دارند با چشمان خود به پیامبر آسیبی بزنند، «لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصٰارِهِمْ» (5)در آخرت چشم های فرو افتاده و شرمنده دارند. «خٰاشِعَةً أَبْصٰارُهُمْ»

آنان یاوه گویی می کنند و همه چیز را به بازی گرفته اند،باید به حال خود رها شوند. «فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا»

9- رها کردن مردم لجوج،همان مهلت دادن به آنهاست. «فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا»

10- معاد،جسمانی است. «یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدٰاثِ»

11- سرعت در جمعیّت انبوه،نشانه وحشت و اضطراب کافران در قیامت است.

«سِرٰاعاً»

12- رسوایی و ذلّت در قیامت،سراسر وجود کافران را فرامی گیرد. «تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ»

13- انبیا،همواره مردم را نسبت به قیامت هشدار می دادند. یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ ...

اَلْیَوْمُ الَّذِی کٰانُوا یُوعَدُونَ

«والحمدللّه ربّ العالمین»

ص :226

ص :227

تبلیغ باید گام به گام باشد.حضرت نوح ابتدا به قوم خود هشدار داد «إِلیٰ قَوْمِهِ» ولی کم کم رسالت خود را به تمام مردم ابلاغ کرد و بعد از سرسختی به آنان نفرین کرد. «لاٰ تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکٰافِرِینَ دَیّٰاراً» (1)

یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُؤَخِّرْکُمْ إِلیٰ أَجَلٍ مُسَمًّی إِنَّ أَجَلَ اللّٰهِ إِذٰا جٰاءَ لاٰ یُؤَخَّرُ لَوْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ«4»

(اگر چنین کنید)خداوند بخشی از گناهانتان را می بخشد و عمر شما را تا زمان تعیین شده به عقب می اندازد(و از مرگهای قهرآمیز شما را دور می دارد)امّا اجل معیّن شده(از سوی)خدا،هنگامی که فرارسد تأخیر بردار نیست.اگر می دانستید.

6- از آمدن مرگ بترسید و ایمان آورید. أَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ ... إِنَّ أَجَلَ اللّٰهِ إِذٰا جٰاءَ لاٰ یُؤَخَّرُ

7- انسان رابطه میان ایمان وعمل صالح با طول عمر را نمی داند. «لَوْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ»

قٰالَ رَبِّ إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلاً وَ نَهٰاراً«5» فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعٰائِی إِلاّٰ فِرٰاراً«6» وَ إِنِّی کُلَّمٰا دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصٰابِعَهُمْ فِی آذٰانِهِمْ وَ اسْتَغْشَوْا ثِیٰابَهُمْ وَ أَصَرُّوا وَ اسْتَکْبَرُوا اسْتِکْبٰاراً«7» ثُمَّ إِنِّی دَعَوْتُهُمْ جِهٰاراً«8» ثُمَّ إِنِّی أَعْلَنْتُ لَهُمْ وَ أَسْرَرْتُ لَهُمْ إِسْرٰاراً«9»

(نوح)گفت:پروردگارا همانا من قوم خود را شب و روز دعوت کردم.ولی دعوت من جز بر فرار آنان نیفزود.و البتّه هرگاه که آنان را دعوت کردم تا(ایمان آورند و)تو آنان را بیامرزی،انگشتانشان را در گوشهایشان نهادند و لباسهایشان را بر سر کشیدند و(بر طغیان خود)اصرار کردند و سخت تکبر ورزیدند.آنگاه من آنان را با صدای بلند دعوت کردم.سپس گاهی به طور آشکار و گاهی در نهان(با آنان سخن)گفتم.

2.دعوت برای مغفرت

حضرت نوح: «دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ»

پیامبر اسلام: «تَعٰالَوْا یَسْتَغْفِرْ لَکُمْ رَسُولُ اللّٰهِ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ» (1)

3.تکبر و استکبار

کفّار زمان نوح: «وَ اسْتَکْبَرُوا اسْتِکْبٰاراً»

کفّار زمان پیامبر: «ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَکْبَرَ» (2)

4.گوش ندادن به وحی

کفّار زمان نوح انگشت در گوش می نهادند تا نشنوند. «جَعَلُوا أَصٰابِعَهُمْ فِی آذٰانِهِمْ»

کفّار زمان پیامبر نیز می گفتند به قرآن گوش ندهید و هنگام تلاوت پیامبر جنجال کنید تا شاید پیروز شوید. «لاٰ تَسْمَعُوا لِهٰذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ» (3)

8-در تبلیغ باید شرایط زمان و مکان و حالات افراد را در نظر گرفت.گاهی باید سرّی باشد و خصوصی،گاهی علنی و عمومی. لَیْلاً وَ نَهٰاراً ... دَعَوْتُهُمْ جِهٰاراً ...

أَعْلَنْتُ لَهُمْ ... أَسْرَرْتُ لَهُمْ

9- انبیا در رسالت خود کوتاهی نکردند. دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلاً وَ نَهٰاراً ... دَعَوْتُهُمْ جِهٰاراً ...

أَسْرَرْتُ لَهُمْ إِسْرٰاراً

فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کٰانَ غَفّٰاراً«10» یُرْسِلِ السَّمٰاءَ عَلَیْکُمْ مِدْرٰاراً«11» وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوٰالٍ وَ بَنِینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنّٰاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهٰاراً«12»

پس گفتم از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او بسیار آمرزنده است.

آسمان را بر شما ریزش کنان می فرستد.و شما را با اموال و فرزندان یاری می کند و برای شما(از همان آب باران)باغ ها قرار می دهد و برای شما نهرها جاری می سازد.

شد.آیه سوم: «یَغْفِرْ لَکُمْ» ،آیه هفتم: «دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ» و این آیه: «اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ»

6- کارهای الهی،هدفمند است. «جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ بِسٰاطاً لِتَسْلُکُوا»

7- توجه به نقش خورشید و ماه در زندگی بشر،راهی برای خداشناسی است.

جَعَلَ الْقَمَرَ ... نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِرٰاجاً

8-بشر به سیر و سفر و راه های وسیع نیاز دارد. «لِتَسْلُکُوا مِنْهٰا سُبُلاً فِجٰاجاً»

قٰالَ نُوحٌ رَبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْنِی وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَمْ یَزِدْهُ مٰالُهُ وَ وَلَدُهُ إِلاّٰ خَسٰاراً«21» وَ مَکَرُوا مَکْراً کُبّٰاراً«22» وَ قٰالُوا لاٰ تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَ لاٰ تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لاٰ سُوٰاعاً وَ لاٰ یَغُوثَ وَ یَعُوقَ وَ نَسْراً«23»

نوح گفت:پروردگارا همانا مردم مرا نافرمانی کردند و از کسی پیروی کردند که مال و فرزندش جز بر خسارتش نیفزود.و نیرنگی بس بزرگ به کار بستند.و گفتند:معبودهای خودتان را رها نکنید و دست از(بت های) وَدّ و سُواع و یَعوق و نَسر بر ندارید.

5-هر مال و فرزندی نعمت نیست. «لَمْ یَزِدْهُ مٰالُهُ وَ وَلَدُهُ إِلاّٰ خَسٰاراً»

6- قدرت اقتصادی و اجتماعی سبب جذب مردم و پیروی و تاثیرپذیری آنان می شود. وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَمْ یَزِدْهُ مٰالُهُ وَ وَلَدُهُ ...

7- پیامبران در قطب مخالف صاحبان زر و زور و تزویرند. عَصَوْنِی وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَمْ یَزِدْهُ مٰالُهُ وَ وَلَدُهُ ... وَ مَکَرُوا مَکْراً کُبّٰاراً

8-قوم نوح از هیچ عملی فروگذار نکردند:نافرمانی نوح،پیروی نااهلان،مکر و توطئه،و اصرار بر حفظ بت ها. عَصَوْنِی ... اِتَّبَعُوا ... مَکَرُوا ... قٰالُوا ...

9- آیین شرک حافظ منافع صاحبان زر و زور است. «لاٰ تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ»

10- برای عبرت دیگران،گاهی باید نام سران محو شده را ببریم. وَدًّا ... سُوٰاعاً ...

یَغُوثَ وَ یَعُوقَ وَ نَسْراً

11- رهبر الهی باید قله های فساد را بشناسد. «یَغُوثَ وَ یَعُوقَ وَ نَسْراً»

12- برای کسی که از راه مستقیم خارج شود،راههای انحرافی متعدّدی باز می شود. «یَغُوثَ وَ یَعُوقَ وَ نَسْراً»

وَ قَدْ أَضَلُّوا کَثِیراً وَ لاٰ تَزِدِ الظّٰالِمِینَ إِلاّٰ ضَلاٰلاً«24» مِمّٰا خَطِیئٰاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نٰاراً فَلَمْ یَجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ أَنْصٰاراً«25»

و بی گمان بسیاری را گمراه کردند،پس(پروردگارا)ظالمین را جز گمراهی نیفزا.آنان به خاطر خطاهایشان غرق شدند و در آتشی وصف ناپذیر داخل شدند،و برای خود،غیر از خدا یاوری نیافتند.

بی تعهّد و دین فروش که حقیقت را کتمان می کنند،کسانی که دنیا را بر آخرت ترجیح می دهند و منافقان. (1)

رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِوٰالِدَیَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنٰاتِ وَ لاٰ تَزِدِ الظّٰالِمِینَ إِلاّٰ تَبٰاراً«28»

پروردگارا،مرا و پدر و مادرم را و هرکس که با ایمان به خانه ام وارد شود و همه مردان و زنان با ایمان را بیامرز و ظالمان را جز هلاکت نیفزا.

ص :241

جنّ،جایگاهی همچون جایگاه انسان دارد،زیرا هدف از آفرینش او،نظیر هدف از آفرینش انسان است. «وَ مٰا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّٰ لِیَعْبُدُونِ» (1)من جنّ و انس را نیافریدم مگر برای آنکه عبادت کنند.

مورد امر و نهی و خطاب و عتاب است. «یٰا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ» (2)

قدرت انتخاب دارد و لذا گروهی از آنان مؤمن و گروهی کافرند.

از آتش آفریده شده و شیطان از آن جنس است. «کٰانَ مِنَ الْجِنِّ» (3)

گرچه ما او را نمی بینیم ولی او ما را می بیند. «إِنَّهُ یَرٰاکُمْ هُوَ وَ قَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لاٰ تَرَوْنَهُمْ» (4)

می تواند برای اولیای خدا خادم باشد.قرآن می فرماید:آنان برای حضرت سلیمان کار می کردند. «یَعْمَلُونَ لَهُ» (5)

تمام امور تعجب آور و ابتکاری،پس از چند روز عادی می شود ولی قرآن کتاب عجیبی است که ابدی است و هرگز عادی نمی شود.حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه می فرماید:

«لا تفنی عجائبه» (6)

تمام امور تعجب آور از یک زاویه تعجب آور است،ولی قرآن از جهات بی شماری این گونه است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:«لا تحصی عجائبه» (7)قرآن از زاویه لفظ،محتوی،جامعیّت و هماهنگی با فطرت و نیاز بی نظیر است.

در حدیث می خوانیم:هر کس با قرآن همنشین شود از جهتی هدایت و کمال رشد می کند و از جهتی جهالت و ضلالت او برطرف می شود.«ما جالس احد هذا القرآن الا قام عنه بزیادة او نقصان؛زیادة فی هدی او نقصان من عمی» (8)در برابر قرآن چند نوع برخورد داریم:

شنیدن و ایمان آوردن: سَمِعْنٰا قُرْآناً عَجَباً ... فَآمَنّٰا

شنیدن و زیاد شدن ایمان: «إِذٰا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیٰاتُهُ زٰادَتْهُمْ إِیمٰاناً» (9)

ص :243

شنیدن و طفره رفتن: إِذٰا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ ... اِسْتَأْذَنَکَ أُولُوا الطَّوْلِ مِنْهُمْ (1)، «فَإِذٰا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ وَ ذُکِرَ فِیهَا الْقِتٰالُ رَأَیْتَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ» (2)

پذیرش گزینشی: «أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتٰابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ» (3)

شنیدن و تهمت زدن: «إِنْ هٰذٰا إِلاّٰ أَسٰاطِیرُ الْأَوَّلِینَ» (4)، «بَلْ قٰالُوا أَضْغٰاثُ أَحْلاٰمٍ» (5)

شنیدن و تحقیر کردن: «لَوْ نَشٰاءُ لَقُلْنٰا مِثْلَ هٰذٰا» (6)

تبلیغات علیه شنیدن آن: «لاٰ تَسْمَعُوا لِهٰذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِیهِ» (7)

جنّ امتیازات قرآن را فهمید وگفت: «قُرْآناً عَجَباً» ولی عربهای لجوج گفتند:قرآن عجیب نیست و ما هم اگر بخواهیم،می توانیم مثل آن را بیاوریم. «لَوْ نَشٰاءُ لَقُلْنٰا مِثْلَ هٰذٰا» (8)

راه رشد همان راه حق است. «یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ» ، «یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ» (9)و جالب آنکه این دو تعبیر از جنّ است.

7- هدایت قرآن دائمی است. «یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ»

8-رشد واقعی انسان،رشد معنوی است. «یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ»

9- وسیله رشد داشتن کافی نیست،رشد کردن مهم است. «قُرْآناً عَجَباً یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ فَآمَنّٰا بِهِ»

10- نشانه رشد،ایمان و اخلاص است. «یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ فَآمَنّٰا بِهِ وَ لَنْ نُشْرِکَ»

11- اگر آمادگی باشد،با شنیدن چند آیه قرآن،انسان هم حقیقت را می فهمد،هم دیگران رادعوت می کند و هم موضع گیری قاطع دربرابر انحرافات می کند.

سَمِعْنٰا ... یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ فَآمَنّٰا بِهِ وَ لَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنٰا أَحَداً

12- ایمانی کامل است که هرگز با شرک همراه نشود. «فَآمَنّٰا بِهِ وَ لَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنٰا أَحَداً»

وَ أَنَّهُ تَعٰالیٰ جَدُّ رَبِّنٰا مَا اتَّخَذَ صٰاحِبَةً وَ لاٰ وَلَداً«3» وَ أَنَّهُ کٰانَ یَقُولُ سَفِیهُنٰا عَلَی اللّٰهِ شَطَطاً«4» وَ أَنّٰا ظَنَنّٰا أَنْ لَنْ تَقُولَ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلَی اللّٰهِ کَذِباً«5»

واینکه او،پروردگار عظیم متعالی ما،نه همسری گرفته و نه فرزندی و اینکه سفیهان ما درباره خداوند سخنی ناحق می گفتند.و ما گمان می کردیم که هرگز جن و انس بر خداوند دروغ نمی بندند.

2- جن نیز می داند که خداوند همسر و فرزند ندارد. «مَا اتَّخَذَ صٰاحِبَةً وَ لاٰ وَلَداً»

3- همسر و فرزند داشتن دور از شأن یکتایی و بی نیازی خداست. «تَعٰالیٰ جَدُّ رَبِّنٰا مَا اتَّخَذَ صٰاحِبَةً وَ لاٰ وَلَداً»

4- سخن ناحق گفتن نشانه سفاهت است. «یَقُولُ سَفِیهُنٰا عَلَی اللّٰهِ شَطَطاً»

5-جنّ از افکار و عقاید انسان ها آگاه است. «وَ أَنّٰا ظَنَنّٰا أَنْ لَنْ تَقُولَ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلَی اللّٰهِ کَذِباً»