امام صادق (ع) الگوی زندگی

نویسنده حبیب الله احمدی، 1336.

ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

بلکه اظهار نظر در مورد اندیشه ها و موضع گیری های امامان پژوهش ژرف و وسیعی را می طلبد که با بررسی شامل و کامل از منابع و دیدگاه های متفاوت با معیارهای منطقی و معقول، بتوان موضع امامان را دست رسی نموده و تحلیل نمود.

اگر سیره نگاری بر اساس این فرایند باشد، موضع گیری ها منطقی و در عین حال شفاف خواهد شد. افزون بر این که انبوه پیرایه ها از رفتار معصومان زدوده شده و اندیشه های الگویی و رفتار بی پیرایه و زلال مطرح خواهد شد.

این گونه پژوهش افزون بر شفاف ساختن موضع گیری ها، چون منطبق با حقایق می باشد، از تعصب های مذهبی نیز به دور بوده و در میان مذاهب دینی در عین تبیین و مستند سازی باورهای حق تشیع، از ایجاد تنش در میان فرق گوناگون اسلامی دوری می جوید.

این گونه تحقیق، اندیشه و رفتار امامان را قابل الگوگیری برای هر زمان می نماید که آنان در هیچ زمانی متوقف نمی شوند؛ همانند قرآن که چون تابش خورشید هر روز نور و پیام نو دارد، برای هر زمان اسوه و امام خواهند بود.

امام هم در برابر امویان موضع گرفته است، و هم در برابر عباسیان به چالش برخاسته است. بررسی و تحلیل اندیشه و سیره امام صادق علیه السلام باید با اشراف بر این دو جریان مهم باشد، تاتوان تحلیل موضع گیری های اجتماعی امام صادق علیه السلام را فراهم آورد. در غیر این صورت تحلیل صحیح و واقعی امکان شکل گیری ندارد.

افزون بر این افول و ظهور این دو جریان فرصتی را سبب شده است که امام صادق علیه السلام از آن فرصت در جهت استقرار فرهنگ و فقه تشیع و عترت بهره کافی گرفته است.

امام صادق علیه السلام با تشکیل دانشگاه بزرگ و وسیع از جهت کمیت و کیفیت توانست فقه و فرهنگ و باورهای زلال دینی را شفاف سازد. امام صادق علیه السلام در برابر کج راهگی های اعتقادی، استوار ایستاد و باورهای خرافی و گروهک های منحرف را رسوا ساخت.

و نیز در برابر مکتب های فقهی چالش گر عترت، قامتی استوار بر افراشت. همان گونه که عباسیان تلاش در ترویج مکتب های فقهی مخالف عترت داشتند، صادق آل محمد علیه السلام از فرصت پیش آمده در جهت حراست تشکل همسوی اهل بیت و عبور آن از بحران ها و استقرار فقه و فرهنگ عترت بهره کافی برد. حضرت به گونه ای نقش ایفا نمود که مرام عترت، «مذهب جعفری» عنوان گرفت.

در تحلیل سیره امام صادق علیه السلام افزون بر محورهای اجتماعی تلاش های فقهی و فرهنگی حضرت نیز باید مورد تحقیق و تحلیل قرار گیرد تا بهتر شفاف شود که امام صادق علیه السلام چگونه فرهنگ و تمدن استواری را پایه نهاده است.

ص: 7

که ولادت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم را نیز در هفدهم ربیع الاول سال عام الفیل می نگارند. ولادت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم نوید آغاز بعثت جهانی را بشارت است. و ولادت امام صادق علیه السلام مژده تداوم و شکوفایی فقه و فرهنگ مرام رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم را امید می دهد.

گونه روایت شده است که رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند، اذا ولد جعفر بن محمد بن علی بن الحسین ابنی فسموه بالصادق. (1) از این جهت نام «جعفر» (2) از سوی خداوند سبحان در اختیار ام الائمه، فاطمه (سلام الله علیها) قرار می گیرد. نام گذاری حضرت توسط جدش زین العابدین علیه السلام صورت می گیرد. (3).

کنیه معروف امام صادق علیه السلام «ابوعبدالله» است که کنیه امام حسین علیه السلام نیز می باشد. لیکن کنیه های دیگری مانند ابواسماعیل و ابوموسی در مورد حضرت گفته شده است. (4).

معروف ترین لقب آن حضرت «صادق» می باشد؛ اما عنوان های زیبای دیگری نیز مانند: صابر، فاضل، قاهر، کامل، منجی، فاطر، قائم، کافل، طاهر، عاطر و... از القاب حضرت می باشند. (5).

دیگری به نام جعفر بن علی که از فرزندان امام هادی علیه السلام می باشد و به دروغ ادعای امامت می نماید، سمّی الصادق صادقا لیتمیز من المدعی الامامة بغیر حقها و هو جعفر بن علی امام الفطحیه الثانیة. از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم روایت این گونه است که جعفر بن محمد را صادق بنامید تا از مدعی دروغین مشخص باشد. فسموه الصادق. (1).

منظور ایشان فرزند امام هادی علیه السلام است که به دروغ ادعای امامت نمود. وی بعد از شهادت برادرش امام عسکری علیه السلام، خود را جانشین امام حسن عسکری علیه السلام مطرح ساخت و عده ای فریب خورده نیز دور وی جمع شدند. این گروه «فطحیه دوم» نام دارند. با گروه معروف به «فطحیه» که به امامت عبدالله بن جعفر افطح، فرزند امام صادق علیه السلام معتقد شده، آنگاه به امامت موسی کاظم علیه السلام برگشتند نباید اشتباه شود. در واقع این گروه سیزده امامی شدند. امام صادق علیه السلام در ادعای امامت صادق و در گفتار خویش نیز صادق بودند که به این لقب مبارک عنوان گرفتند، لصدقه فی مقالته. (2).

ب: نکته مهمتر از این، در راستای لقب صادق آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم عنوان شده است و آن نکته ژرفای دانش حضرت را شفاف می سازد، که امام صادق علیه السلام متصل به وحی و علم و دانش لدنی است. اما صادق مستقیم از خدا سخن می گوید. در سخن گفتن از خدای سبحان نیازی به واسطه مانند فرشته نیز ندارد. بلکه حضرت بدون واسطه از خدا سخن می گوید. در زیارت نامه حضرت به ایشان این گونه خطاب می کنیم: صل علی الصادق عن الله. (3).

ص: 12

«درود خدا بر کسی که راستگو و سخن راست از جانب خدا می گوید.» حضرت به این صفت معروف بوده است. (1).

سالم بن ابی حفصه می گوید: پس از شهادت باقر العلوم علیه السلام با جمعی از یاران برای عرض تسلیت به حضور جعفر بن محمد علیه السلام رسیدیم. هنگامی که در منزل حضرت آمدیم، من به همراهان گفتم منتظر باشید تا من ابتدا وارد شده عرض تسلیت کنم. وارد بر حضرت شدم در مورد شهادت پدرش این گونه اظهار داشتم: انا لله و انا الیه راجعون، کسی از دنیا رفته است، هنگامی که مستقیم سخن از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم می گفت؛ کسی از وی نمی پرسید که واسطه نقل سخن شما با رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم کیست؛ دیگر همانند وی یافت نخواهد شد. والله لا یری مثله ابدا. بعد از سخنان من ابوعبدالله لحظاتی سکوت نمود. آنگاه روی کرد به اصحاب خویش و فرمود: قال الله تعالی ان من عبادی من یتصدق بشق تمرة فاربیها له کما یربی احدکم فلوه حتی اجعلها له مثل احد. «خدای سبحان می فرماید، از بندگان من کسانی هستند که به نصف خرما صدقه می دهند؛ من آن را پرورش می دهم، همان گونه که شما بچه اسب خود را پرورش می دهید، تا مانند کوه احد شود».

آنگاه سالم بن ابی حفصه از نزد امام با شگفتی تمام بیرون شد. به یاران خویش خطاب کرد: ما در شگفتی بودیم که چگونه باقر العلوم بدون واسطه از رسول خدا سخن می گوید. اینک کسی را یافتیم که بدون واسطه از خدا سخن می گوید: فقال لی ابو عبدالله و قال الله بلا واسطة. (2).

ص: 13

ام فروه از فرزندان اسماء بنت عمیس و ابوبکر می باشد. شخص وی فردی است وارسته با اندیشه شفاف و زلال. وی فردی شیعی است و بر این باور حق است که بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم امیر المؤمنین علی علیه السلام و فرزندانش جانشینان به حق حضرت می باشند. وی در عقیده خویش آن گونه استوار است که طوفان حوادث و فتنه های فرهنگی نتوانسته است وی را از باور حق خویش، جدا کند.

در رفتار نیز، فردی استوار و مقاوم و شایسته است. فردی پاک دامن که در دامن پاکش فرزندی همانند امام صادق علیه السلام که افتخار جهان اسلام است، پرورش می یابد. دامن پر برکتی که فرزند برومندش صادق آل محمد علیه السلام به آن مادر افتخار می کند، و ایمان و شایستگی و پاکی های مادرش را می ستاید. امام صادق علیه السلام می فرماید: کانت امی ممن آمنت و اتقت و احسنت و الله یحب المحسنین (1) «مادرم از زمره افرادی است که ایمان آورده و تقوا پیشه ساخته و فردی نیکوکار که محبوب خدای سبحان است، می باشد.» امام صادق علیه السلام مادرش را از افرادی می شمارد که آیه مبارکه آنان را می ستاید، یعنی نیکوکاران. افتخار بزرگ دیگر این خانم این است که مادر هفت امام دیگر بعد از امام صادق علیه السلام می باشد.

علی بن الحسین علیه السلام (1) به فرموده امام صادق علیه السلام این سه نفر یعنی قاسم بن محمد و سعید بن مسیب و ابو خالد، مورد اعتماد حضرت بوده اند. وی فردی فقیه و پارسا و مورد اعتماد و جلیل القدر و مورد ستایش می باشد. در سن 77 سالگی در سال 108 رحلت نموده است. (2).

روایت دیگر از امام رضا علیه السلام گواهی می دهد که وی امامی و شیعه بوده است. ذکر عند الرضا علیه السلام القاسم ابن محمد خال ابیه و سعید بن المسیب فقال علیه السلام کانا علی هذا الامر.» (3) در نزد امام رضا علیه السلام سخن از قاسم بن محمد پیش آمد، حضرت فرمودند وی شیعه بوده است.» این روایت گرچه به لحاظ سند به عنوان مدرک فقهی تأیید نمی شود؛ لیکن در موضوعات غیر فقهی با شواهد دیگر مضمون آن که قاسم بن محمد شیعه بوده است، تأیید می گردد. در هر صورت وی یکی از افراد با فضیلت و برترین های شهر مدینه به شمار می آمده است. (4).

نمی شناختند. این گونه سخن از امیرالمؤمنین در این رابطه رسیده است: محمد فرزند من از صلب ابوبکر است، محمد ابنی من صلب ابی بکر. (1) هنگامی که خبر شهادت محمد به علی علیه السلام رسید سخت اندوهگین شد؛ هنگامی که سبب اندوه را جویا شدند فرمود: وی دست پرورده ی من و برادری برای رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بود، من خویش را پدر وی می دانم، کان لی ربیبا و کان لنبی اخا و کنت له والدا. (2).

محمد که از یاران زیرک و سترگ علی علیه السلام بود، هنگامی که امیر المؤمنین وی را به استانداری مصر منصوب نمود، عهدنامه ای را برای وی نوشت. در این عهد نامه نگاشت حتی لحظه ها و نگاه های چشمت را در میان مردم مساوی تقسیم کن، تا اشراف و بزرگان در مورد تو طمع نکنند، و آس بینهم فی اللحظة و النظرة. (3) این نامه بعد از شهادت محمد، به دست معاویه افتاد. (4).

هنگامی که نیروهای معاویه به فرماندهی «معاویه بن حدیج» به محمد دسترسی پیدا کردند، وی را تشنه کام و دست بسته در داخل شکم الاغ مرده قرار داده و آتش زدند. (5) محمد را افتخار همین بس که امیر مؤمنان از وی به عنوان «شهید» یاد می کند، محمد بن ابی بکر رحمه الله قد استشهد فعند الله نحسبه ولدا ناصحا و عاملا کادحا و سیفا قاطعا و رکنا دافعا، (6) «محمد که

ص: 17

خدایش رحمت کند شهید شد. وی فرزندی خیر خواه و کارگزاری پر تلاش و تیغی برنده و رکنی استوار بود».

از امام باقر علیه السلام در مورد «محمد» این گونه وارد شده است، محمد ابن ابی بکر بایع علیا علی البرائة من ابیه، (1) «محمد بر اساس بی زاری از پدرش ابوبکر، با علی علیه السلام بیعت کرد».

امام صادق علیه السلام در مورد جدش محمد بن ابی بکر می فرماید: خدا او را رحمت کند، نجابت و اصالت وی از جانب مادرش می باشد، کان إنجابه من قبل امه اسماء بنت عمیس رحمة الله علیها لا من قبل ابیه. (2).

بنابراین مادر امام صادق علیه السلام از جانب پدر به محمد بن ابی بکر، و از جانب مادر به فرزند دیگر ابوبکر یعنی عبدالرحمن بن ابی بکر متصل می گردد. (3).

موته، به عقد ابوبکر درآمد که محمد بن ابی بکر را به دامن آورد. آنگاه بعد از رحلت ابوبکر با علی بن ابی طالب علیه السلام ازدواج می کند که از علی دو پسر به نام های یحیی و عون به دنیا می آورد. (1).

این خانم آن مقدار در نزد اهل بیت جلالت داشت که محرم اسرار خانه آنان بود. در شب زفاف فاطمه زهرا (سلام الله علیها) این خانم همراه فاطمه (سلام الله علیها) بود. در هنگام غسل دادن فاطمه (سلام الله علیها) نیز همین خانم حضور داشت و علی علیه السلام را در تجهیز فاطمه (سلام الله علیها) همراهی می نمود. (2) این تبار پاک و شفاف امام صادق علیه السلام از جانب پدر و مادر می باشد.

نقش و اهمیت تربیت همین مقدار که خدای سبحان بر چند ویژگی و چند صفت از صفات حسنای خویش، بر خود احسن و بارک الله می گوید. همانند آفرینش انسان؛ فتبارک الله احسن الخالقین (1)، و نیز همانند تربیت انسان، ذلکم الله ربکم فتبارک الله رب العالمین. (2).

این از یک سو که خدای سبحان مربی هر تربیت یافته و مزکی هر پاکی است. این تجلی رحمت عام الهی در تمام نظام هستی است؛ شامل هر انسان بلکه هر موجودی می باشد.

از سوی دیگر همین تجلی به گونه ویژه نیز جلوه گر است که برخی انسان های برتر را به صورت ویژه مورد عنایت قرار می دهد. به همین خاطر تأدیب و تربیت پیامبران به ویژه رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم را به خویش نسبت می دهد. ان الله عزوجل ادّب نبیه فاحسن أدبه. (3) «خدای سبحان عزوجل پیامبر نیکو ادب نمود». رسول الله به عنایت الهی از خاندان پاک و در دامن افرادی پاک دامن و موحد تربیت یافت. وی هماره از فیوضات ویژه خداوند سبحان بهره برد، تا به مقام والا و اوج کمال انسانی رسید.

اینک فرزانگانی از همین تبار مربی امام صادق علیه السلام می باشند. از سال 83 تا 114 به مدت 34 سال در دامن پر مهر باقر العلوم علیه السلام پدرش می باشد. مقدار زیادی از این مدت را (یازده سال) در کنار سید الساجدین علیه السلام نیز قرار دارد، که دو امام همام نقش مهم و طولانی در تربیت فرزند برومند خویش ایفا می نمایند. (4) در این مدت جعفر بن محمد (علیهما السلام) هماره ملازم و همراه این

ص: 20

دو معصوم می باشد. هر صبح و شام وی را از معارف و اندیشه های ملکوتی بهره مند می سازند.

امام صادق علیه السلام نقش پدر را این گونه بازگو می نماید: پدرم باقر العلوم هماره نام و ذکر خدا بر لبش بود؛ حتی معاشرت های وی با مردم مانع یاد خدا نمی شد. زبان در کامش به گفتن لا اله الا الله مشغول بود. وی ما را گرد می آورد (صبح گاه) و وادار به یاد و ذکر خدا می نمود. و هر کس از اعضای خانواده آشنا به قرائت قرآن بود، به قرائت قرآن، و آنان که آشنا نبودند، به ذکر خدا مشغول می شدند تا آفتاب طلوع می نمود، کان یجمعنا فیأمرنا بالذکر حتی تطلع الشمس و یأمر بالقراءة من کان یقرء منا و من کان لا یقرأ منا أمره بالذکر. (1).

جعفر بن محمد (علیهما السلام) در سفرهای حج نیز همراه پدر بود. که برخی سؤال هایی که از باقر العلوم علیه السلام می شد، حضرت پاسخ آنها را به جعفر بن محمد واگذار می نمود. ان اباجعفر علیه السلام کان فی الحج و معه ابنه جعفر علیه السلام فاتاه رجل، قال انی ارید ان أسألک قال سل ابنی جعفر... (2) در سفر به شام نیز همراه حضرت بود و برای وی بستر آماده می ساخت. در طول سفر پر مشقت همراه پدرش بود. (3) در سفر حج هنگام نوجوانی آن گونه در تلاش برای عبادت است که امام باقر علیه السلام وی را دلداری می دهد. (4).

ص: 21

عهده دار شدند. بزرگ ترین چالش و رویارویی خویش را وجود تشکل همسوی اهل بیت (علیهم السلام) به رهبری امامان معصوم می دیدند. زیرا تشکل همسوی اهل بیت به رهبری اهل بیت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم تنها به رغم بنی امیه به چالش بر نخواست، بلکه عترت بر اساس تعهد الهی با هر گونه ستم و تباهی با هر نام و نشانی در ستیز بود.

شکل گیری این جریان بزرگ اجتماعی (تشکل همسو) به زمان امیرالمؤمنین علیه السلام و بلکه همزمان با زندگی خود رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بازگشت دارد. این تشکل هماره نقش مهم و محوری را در راستای هنجار بخشیدن به ناهنجاری ها و مبارزه با ستم و ستمگران طاغی ایفا می نمود. و بزرگترین چالش اجتماعی به رغم امویان و عباسیان به شمار می رفت. به همین سبب نه حاکمان تباهگر بنی امیه عترت آل رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم را بر می تابیدند و نه حاکمان نفاق پیشه بنی عباس.

عباسیان با نام و موقعیت اهل بیت و با منسوب نمودن خویش به رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت، برای خویش موقعیت اجتماعی فراهم ساختند. آنان زمامداری امت اسلامی را بیش از پنج قرن با همین عناوین عهده دار شدند و بزرگ ترین خیانت را بر آرمان های رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و عترت روا داشتند که شرح آن در بخش چهارم این نوشتار تحقیق و تحلیل شده است.

حاکمان این دو جریان که هر دو، دستان خونین و چهره سیاه خویش را زیر پرده نفاق پنهان ساخته بودند، بزرگ ترین گناه را در این راستا مرتکب شدند و بیشترین آسیب را به امت اسلامی از این سمت و سو وارد ساختند؛ زیرا آنان شاخص های فضیلت را از امت اسلام گرفتند. تا باقر العلوم علیه السلام دست پلید بنی امیه آغشته به خون عترت است. از امام صادق علیه السلام تا امام عسگری علیه السلام دست ناپاک عباسیان.

ص: 23

بخشی از زمان امامت امام صادق علیه السلام در دوران رو به افول بنی امیه بوده است. آنگاه که ستم، ستون های حکومت امویان را سست نموده در حال فرو ریختن بود. در این مدت، تعرض به رغم عترت نیز سامان یافته، لیکن در پایان دوران فروکش، نموده بود.

اما بخش دوم دوران امامت همزمان با آغاز حکومت ننگین ستم پیشه عباسیان می باشد. که هماره به سوی توسعه و توان مندی خویش پیش می رفت. دوران منصور دوانیقی آغاز شکوه این دوران پانصد ساله سیاه می باشد.

منصور بزرگ ترین مانع دیکتاتوری و جولان ستمگری خویش را امام صادق علیه السلام و تشکل همسوی ایشان می بیند. و به همین خاطر با تزویر هماره در صدد مخالفت با آرمان های حضرت بر می آید و بارها حتی تصمیم بر قتل حضرت می گیرد که دست توانمند خدای سبحان، امام همام را از توطئه ها نجات داد. (1).

اقدام های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی آنان رو در روی اقدام های عترت بود. در این میدان از جنایاتی حتی در حد قتل اهل بیت نیز دریغ نکردند. و به صورت پنهانی دست خویش را به خون عترت آغشته ساختند.

رویه این پنهان کاری و نفاق عباسیان در مورد سران و رهبران تشکل همسو عترت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم یعنی ائمه اطهار علیه السلام بود؛ لیکن در مورد همراهان اهل بیت و نسل و تبار آنان مخالفت بنی عباس نیز همانند بنی امیه ستیز در میدان جنگ بود که نمونه های آن از برخوردهای آنان در مورد سادات حسنی و نیز حسینی مانند شهدای فخ و... به چشم می خورد که در بخش چهارم این نوشتار تحقیق شده است.

امام صادق علیه السلام که شخصیت بارز اهل بیت به شمار می رفت، از توطئه بنی عباس در امان نماند. و منصور بارها تصمیم به قتل حضرت می گرفت که در اثر برخی حوادث از تصمیم خود بر می گشت. (1) لیکن در نهایت نتوانست موقعیت والای اجتماعی حضرت را تحمل کند. یادگار رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم که سرچشمه دانش و فضیلت بود را مسموم نمود و از پای درآورد.

این حقیقت را بسیاری از سیره و تاریخ نگاران مانند ابوالفرج اصفهانی، سبط ابن جوزی، ابن شهر آشوب، ابن صباغ، محمد بن جریر طبری، سویدی، علامه محمد باقر مجلسی و... نگاشته اند. (2).

در مورد سال شهادت حضرت، اتفاق دیدگاه بین نویسندگان است که در سال 148 هجری بوده است. لیکن در مورد روز شهادت این اتفاق فراهم نیست. زیرا بسیاری شهادت حضرت را در ماه شوال می نگارند؛ مانند کلینی،

ص: 25

فتال نیشابوری، ابن صباغ، ابن خلکان، (تاج الموالید طبرسی) شیخ مفید، تاریخ الائمه. (1) و برخی شهادت حضرت را ماه رجب می نویسند، مانند کفعمی و طبرسی. (2) از میان این دو دیدگاه، دیدگاه اول یعنی 25 شوال در میان شیعیان معروف می باشد.

دست آورد که در این گونه پارچه ها یعنی پارچه برد یمانی، پارچه ای که در آن میت محرم شده است و پارچه ای که با آن نماز جمعه می خوانده است، مطلوب است میت را کفن کنند.

در هر صورت رعایت آداب تجهیز میت را می توان در سیره عترت مشاهده نمود و از رفتار آنان الگو گرفت. امام موسی کاظم علیه السلام بعد از تجهیز بدن پدرش وی را در کنار قبر پدرش باقر العلوم علیه السلام در «بقیع غرقد» به خاک سپرد. (1) جایگاه قبر حضرت به همراه قبر سه امام دیگر در بقیع از سمت قبله به ترتیب عبارتند از: امام مجتبی علیه السلام، امام زین العابدین علیه السلام، امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام.

از امامان از جمله امام صادق علیه السلام پاداش زیارت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم می باشد».

افزون بر پاداش اخروی در مورد برکات زیارت امام صادق علیه السلام هر کس امام صادق علیه السلام را زیارت کند، گناهان وی بخشیده می شود، من زارنی غفرت له ذنوبه، چنین کسی از زندگی با برکتی بهره مند می شود که هیچ گاه فقیر و نیازمند دیگران نشود، و لم یمت فقیرا. و نیز از برکات زیارت امام صادق علیه السلام و پدرش باقر العلوم علیه السلام این است که چشم زائر آنان آسیب نمی بیند. َ مَنْ زَارَ جَعْفَراً وَ أَبَاهُ لَمْ يَشْتَكِ عَيْنَيْهِ وَ لَمْ يُصِبْهُ سُقْمٌ وَ لَمْ يَمُتْ مُبْتَلًى. (1).

4- لباس های نو و تمیز بپوشد.

5- در هنگام ورود در کنار در ورودی بایستد و دعای اذن دخول را قرائت کند.

6- در هنگامی که روحیه وی آماده و خاشع است وارد شود، اگر از این حالت برخوردار نیست، صبر کند تا چنین حالتی برای وی فراهم شود.

7- هنگام ورود با پای راست وارد شود.

8- هنگام بیرون آمدن با پای چپ بیرون بیاید.

9- در صورت امکان هر چه نزدیک ضریح شود، بهتر است.

10- در صورت امکان ضریح را ببوسد.

11- از جهت روبروی مزار وارد شود، در حالی که زائر پشت به قبله قرار دارد.

12- بعد از فراغ از زیارت طرف راست آنگاه طرف چپ صورت را بر ضریح نهاده و خدای سبحان را به صاحب قبر سوگند دهد تا شفاعت وی را نصیب زائر گرداند؛ بر دعا اصرار بورزد، آنگاه در کنار سر مزور رو به قبله ایستاده و دعا بخواند.

13- در زیارت حضور زائر کنار مزار کافی است؛ لکین مستحب است زیارت نامه های رسیده را قرائت نماید.

14- بعد از تلاوت زیارت نامه دو رکعت نماز زیارت (اگر زیارت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم در روضه نبوی و اگر سایر امامان است) در کنار سر مزور انجام دهد. و اگر این نماز را در مسجدها نیز بخواند، صحیح است.

15- بعد از خواندن نماز زیارت، دعاهایی که رسیده در مورد هر کدام بخواند و یا هر دعایی که خودش می خواهد و خیر و سعادت دنیا و آخرت در آن است بخواند، که در این موقعیت دعا سریع مستجاب می شود.

ص: 30

16- مقداری قرآن قرائت نموده و به صاحب مزار هدیه نماید که این اقدام تعظیم مزور به حساب می آید.

17- در تمام حالات با حضور قلب باشد، گناهان خویش به خاطر آورده و استغفار و توبه نماید.

18- احترام و تکریم خادمان و متصدیان حرم و مساعدت در رفع نیازهای آنان نماید.

19- مراجعه مکرر به زیارت مزور تا هنگامی که در آن مکان ماندگار است، نماید.

20- در نوبت آخر تشرف به حرم با مزور وداع نماید و امید بازگشت مجدد داشته باشد.

21- حالت زائر بعد از زیارت باید با پیش از آن تفاوت کند؛ زیرا زیارت اولیا در صورت قبول شدن باعث ریزش گناهان است.

22- بعد از انجام زیارت سریع از حرم بیرون برود که باعث تعظیم و نیز علاقه بیشتر برای بازگشت می باشد.

23- به نیازمندانی که در آن مکان اظهار نیاز می کنند، صدقه پرداخت نماید؛ که این رفتار در آنجا پاداش دو چندان خواهد داشت.

24- بوسیدن ضریح در نزد شیعه سنت است، لیکن در صورت تقیه انجام ندادن آن بهتر است.

25- انجام سجده ی شکر به درگاه خدای سبحان به خاطر این که زیارت مزور نصیب زائر نموده، مطلوب و صحیح است.

26- اگر هنگامی که نماز جماعت برپاست وارد حرم شد، ابتدا نماز را همراه جماعت برگزار نماید، آنگاه به زیارت مشغول شود. و نیز اگر اول وقت نماز وارد حرم می شود اول نماز جماعت را به جای آورده، آنگاه

ص: 31

زیارت انجام دهد. و اگر در غیر این اوقات است ابتدا زیارت، آنگاه نماز را انجام دهد. اگر در هنگام زیارت نماز جماعت برپا شد، سریع خود را همراه نماز جماعت کند. (بر این اساس صحیح نیست در هنگام نمازهای واجب که در مشاهد برپا می شوند، کسی مشغول زیارت یا کار دیگر باشد).

27- در صورت ازدحام حرم، بهتر است آنان که به زیارت موفق شده اند جای خود را به تازه واردها واگذار کنند. (1).

از میان فرزندان امام تنها موسی علیه السلام منصب امامت نصیبش می شود. و اسماعیل و نیز عبدالله امام نیستند، که برخی فرقه ها مانند «اسماعیلیه» و «فطحیه» بر این پندار غلط می باشند.

ص: 33

جعفر بن محمد. (1) ابوحنیفه: لولا سنتان لهلک نعمان (2)، «اگر دو سال شاگردی امام صادق علیه السلام نبود، نعمان (اسم ابو حنیفه) نابود شده بود».

ابو هریره (الآبار شاعر اهل بیت) هنگام تشییع جنازه امام صادق علیه السلام: أتدرون ماذا تحملون الی الثری (3)، آیا می دانید چه چیزی زیر خاک پنهان می سازید!

جاحظ: دانش فقه و فرهنگ وی (جعفر بن محمد) فراگیر دنیا شده است. در فضیلت همین بس که ابو حنیفه و سفیان ثوری از شاگردان وی هستند! (4).

مالک بن انس: فما کنت اراه الا علی احدی ثلاث خصال، اما مصل، اما صائم و اما یقرأ القرآن. «وی را در سه حالت مشاهده کردم: در حال نماز، روزه و قرائت قرآن». (5).

و ما رأیت عین و لا سمعت اذن و لا خطر علی قلب بشر افضل من جعفر بن محمد. «هیچ چشمی مانند وی ندیده و هیچ گوشی مانند وی نشنیده است». (6).

عبد الرحمن سلمی: فاق جمیع اقرانه من اهل البیت، «وی برترین اهل بیت است». (7).

ابن تیمیه: وی بر یکی از سه حالت بوده است؛ یا نماز می خوانده، یا قرآن می خوانده و یا روزه دار بوده است. (8).

ص: 35

ذهبی: مناقب جعفر کثیرة و کان یصلح للخلافة لسؤدته و فضله و علمه و... (1) «وی صلاحیت خلافت را دارد، به خاطر بزرگواری، دانش و فضلش».

ابن ابی العوجاء: ما هذا بشر و ان کان فی الدنیا روحانی یتجسد اذا شاء یتروح فهو هذا (و اشار الی الصادق علیه السلام). (2) «چگونه بشری است! اگر در دنیا تمثل روحی که بر جسدی تعلق گرفته باشد وجود داشته باشد، ایشان است».

شهرستانی: جعفر بن محمد الصادق علیه السلام هو ذو علم عزیز و ادب کامل فی الحکمة و زاهد فی الدنیا... و من تلا فی ذروة الحقیقة لم یخف من حط. (3) «وی از دانش بی بدیل و ادب و حکمت کامل بهره مند است، از دنیا زاهد و دارای همتی بلند است».

قرمانی: کان رأسا فی الحدیث، «وی برترین همه در علم حدیث می باشد». (4).

ابو نعیم: جعفر بن محمد الامام الناطق ذو الزمام السابق. (5) «جعفر بن محمد پیشوایی گویا و سابقه ای درخشان دارد».

ابن حجر عسقلانی: جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن ابی طالب فقیه صادق. (6) «جعفر بن محمد فقیهی راستگو است».

ابن جوزی: جعفر بن محمد کان مشغولا بالعبادة عن حب الریاسة. (7) «جعفر بن محمد ریاست طلب نبود، هماره به عبادت خدا مشغول بود».

ص: 36

عمرو بن ابی المقدام: اذا نظرت الی جعفر بن محمد علمت انه من سلاله النبیین. (1) «هنگامی که به جعفر بن محمد نگاه نمودم یقین کردم که از نسل پیامبران است».

جاحظ: جعفر بن محمد الذی ملا الدنیا علمه و فقهه. (2) «دانش جعفر بن محمد دنیا را فرا گرفته است».

میثمی (احمد بن حجر): جعفر بن الصادق نقل الناس عنه من العلوم ما سارت به الرکبان و انتشر صیته جمیع البلدان. (3) «وی از دانشی بهره مند است که باید برای بهره گیری از آن بار سفر بست، آوازه وی همه جا را فرا گرفته است».

هیجاح بن بسطام: جعفر بن محمد آن مقدار اطعام می کرد که برای خانواده خودش چیزی باقی نمی ماند، لا یبقی لعیاله شیء. (4).

سویدی: نقل عنه من العلوم ما لم ینقل عن غیره و کان اماما فی الحدیث. (5) «از وی آن مقدار علوم نقل شده است که از دیگران نقل نشده است. وی در حدیث امام می باشد».

ابوحاتم: ثقة لا یسأل عن مثله، «مانند ندارد». (6).

محمد بن عبید الله اسکندری: عنده من الاسماء و سائر الدعوات التی لو قرأها علی اللیل لانار، «در نزد وی اسماء و حقایقی است که اگر بر شب خوانده

ص: 37

شوند، روز می شود». (1).

محمد بن طلحه شافعی: هو من عظماء اهل البیت و ساداتهم (علیهم السلام) ذو علوم جمة و عبادة موفرة و اوراد متواصلة و زهادة بینه و تلاوة کثیرة... انه من سلالة النبوة و طهارة افعاله تضرع انه من ذریة الرساله. (2) «از بزرگان اهل بیت (علیهم السلام) است، دارای دانش فراوان، همواره مشغول عبادت، همواره به یاد خداست، زهدی آشکار دارد، بسیار قرآن می خواند، از نسل پاک پیامبر است، رفتار وی بر این امر گواهی می دهد».

ابن خلکان: جعفر الصادق بن محمد الباقر علیه السلام احد الائمة الاثنی عشر علی مذهب الامامة و کان من سادات اهل البیت و لقب بالصادق لصدقه فی مقالته و فضله اشهر من أن یذکر. (3) «یکی از امامان دوازده امامی هاست. از بزرگان اهل بیت (علیهم السلام) است. چون در گفتار راستگوست، لقب «صادق» دارد. فضایل وی به شمارش نمی آید».

ابن صباغ: نقل الناس عنه من العلوم ما سارت به الرکبان و انتشر صیته و ذکره فی سایر البلدان. (4) «آوازه اش همه جا منتشر است. کسی است که به خاطر فضلش باید به سوی وی بار سفر بست».

سید امیر علی: وی نخستین کسی بود که مدارس فلسفی را بنیان نهاد. (5).

قندوزی: و اتفقوا علی جلالته و سیادته و کان من سادات اهل البیت. (6) «بر

ص: 38

بزرگی و بزرگواری وی اتفاق است. از بزرگان اهل بیت (علیهم السلام) است».

زر کلی: جعفر الصادق سادس الائمة الاثنی عشر عند الامامیة له منزلة رفیعة فی العلم. (1) «جعفر صادق ششمین امام دوازده امامی هاست، جایگاهی بس بلند در دانش دارد».

فرید وجدی: هو احد الائمة الاثنی عشر علی مذهب الامامیة کان من سادات اهل البیت النبوی. (2) «وی یکی از امامان دوازده امامی هاست. از بزرگان اهل بیت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم است».

مفید: و کان أنبأهم ذکرا و اعظمهم قدرا و أجلهم فی العامة و الخاصة. (3) «وی آگاه ترین و برترین اهل بیت (علیهم السلام) است و برترین انسان بین شیعه و سنی است».

طبرسی: و کان اعلم اولاد رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فی زمانه بالاتفاق. (4) «به اتفاق همگان در زمان خودش داناترین فرزند رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم می باشد».

این سخنان شرح جمله کوتاه امام باقر علیه السلام است که در حق فرزندش صادق آل محمد فرمود: هذا خیر البریة، (5) «وی برترین انسان ها است».

نگون بخت، آن انسانی است که در برابر خدای خویش تمرد و گردن فرازی نماید. همانند سر سلسله گمراهان و خود کامگان شیطان، أبی و استکبر. (1) «شیطان در برابر دستور خدا تمرد و خود بزرگ بینی نمود».

عبودیت و بندگی زیربنای هر فضیلت و بالندگی است. هنگامی که سخن از ارزانی شدن آموزه های وحی است، پایه آن عبودیت عنوان می شود، الحمد لله الذی أنزل علی عبده الکتاب. (2) «سپاس خدایی را که بر «بنده» خود کتاب نازل نمود».

هنگامی که سخن از عروج و صعود انسان به معراج است، سخن از عبودیت است، سبحان الذی أسری بعبده لیلا من المسجد الحرام الی المسجد الاقصی. (3).

هنگامی که سخن از انگیزه پیامبران الهی است، سخن از عبودیت و بندگی است، و لقد بعثنا فی کل امة رسولا ان اعبدوا الله، (4) «از میان هر ملتی پیامبری برگزیدیم که همگان خداوند را پرستش نمایند». هنگامی که سخن از هدف آفرینش انسان است عبودیت و بندگی خدا مطرح است، ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون. (5) همان هدفی که نظام هستی با آن هماهنگ است، ان کل من فی السموات و الارض الا آتی الرحمن عبدا. (6) این نقش عبادت در بالندگی انسان از دیدگاه قرآن است.

ص: 40

اینک به نقش عبادت از دیدگاه شاخص عترت امام صادق علیه السلام می پردازیم، که حضرت نسبت به عبادت در اندیشه و رفتار چه نگرشی دارد، تا از زلال کوثر وی جرعه ای به کام تشنه کامان نصیب شود و شبنمی از شمیم طراوتش سبب شادابی روحمان گردد.

است، پاک خواهند شد».

امام صادق علیه السلام فرمود هنگام وضو این گونه دعا کن: اللهم اجعلنی من المطهرین، (1) «خدایا مرا از پاکان قرار ده.» در هنگام شستن صورت بگو: اللهم بیض وجهی یوم تسود فیه الوجوه، (2) «خدایا صورت مرا در روزی که صورت ها سیاه می شوند سفید و نورانی گردان.» امام صادق علیه السلام وضو را نور معرفی می کند و وضو بعد از وضو را نور بر نور معرفی می نماید، الوضو علی الوضو نور علی نور. (3).

امام صادق علیه السلام در مورد غسل می فرماید: هنگام غسل بگویید اللهم طهر قلبی... و اجعلنی من المتطهرین. (4) «خدا قلب مرا پاک گردان، مرا از پاکان قرار ده».

امام صادق علیه السلام در مورد تیمم می فرماید: خدای آب، خدای خاک نیز می باشد، ان رب الماء هو رب الارض. (5) خدای سبحان آب و زمین را برای تطهیر قرار داده است، ان الله عزوجل جعلهما طهورا. (6) خدای سبحان زمین را مسجد و طهور (سبب پاکی) قرار داده است، جعل الله الارض مسجدا طهورا. (7).

در همه این عبارت ها سخن از پاکی است. همه یک هدف را پی

ص: 42

می گیرند و آن هدف انگیزه اصلی از زندگی انسان است که تلاش کند خویش را از همه آلایندگی ها پاک گرداند. انسان از این مسؤولیت هیچگاه نباید غافل شود. امام صادق علیه السلام می فرماید: هر کس با وضو در بستر بیآرمد، بستر او مسجد او خواهد بود، من تطهر ثم آوی الی فراشه بات و فراشه کمسجده. (1) حتی اگر در بستر استراحت بدون طهارت و وضو قرار گرفته است، امام صادق علیه السلام فرمود بر همان لباس و رختخواب خویش تیمم کند و با طهارت و پاکی بخوابد تا یاد خدا باشد، که روح در هنگام خواب پیش خداست، الله یتوفی الا نفس حین موتها و التی لم تمت فی منامها. (2) «خدا جان ها را در هنگام مرگ می گیرد، و آنان که نمرده اند در هنگام خواب».

صادق علیه السلام: اقرب ما یکون العبد الی الله عزوجل و هو ساجد (1)، «نزدیکترین حالت انسان در قرب الهی سجده است».

نماز آخرین وصیت پیامبران است، و هی أخر الوصایا انبیاء. (2) و همچنین آخرین وصیت امام صادق علیه السلام است. ابو بصیر از زبان حمیده همسر امام صادق علیه السلام می گوید: هنگام رحلت فرمود تمام خویشان مرا خبر کنید و آنگاه که همه آمدند خطاب به آنان فرمود: ان شفاعتنا لا تنال مستخفا بالصلوة. (3).

«شفاعت ما (اهل بیت) نصیب آنان که نماز را سبک شمارند نمی شود».

علی صلاتک، (1) «هنگامی که به نماز می ایستی با حضور قلب باشد. با تمام توجه نماز بگذار».

نماز حضور در محضر کمال بی پایان است. نماز گزار هنگام نماز تمام وجودش متوجه قدرت، عظمت و جلالت خدای خویش است. نماز گزار هنگام نماز از تمام غیر خدا بریده و به سرچشمه فیض بی کران پیوند خورده است و خویش را در محضر خدا می بیند که نماز حضور در محضر خداست.

فی صلوتهم خاشعون. (1).

و نیز در روایت از زبان امام سجاد علیه السلام می فرماید: از نماز آن مقداری که با حضور قلب باشد مقبول و پذیرفته است، ان العبد لا تقبل منه صلوة الا ما أقبل فیها. (2) و امام صادق علیه السلام در مورد نقش نماز مقبول در درگاه خدا فرمود: اگر خدا یک نماز از کسی قبول کند آن شخص را عذاب نخواهد کرد، من قبل الله منه صلوة واحدة لم یعذبه. (3).

بر این اساس هنگامی که به اهمیت خشوع و حضور قلب آگاه شدیم باید تلاش کنیم در هنگام نماز از زندگی دنیا و کار و کسب و درس و مطالعه و تمام چیزهایی که انسان را از یاد خدا باز می دارند، دوری کنیم. همه را به فراموشی سپرده و تنها توجه نمازگزار به خدای سبحان باشد؛ تا نمازگزار از این فضیلت بزرگ (حضور قلب) بهره ور شود. برای توفیق به این فضیلت بزرگ، تمرین و تلقین لازم است. در این صورت است که بر وسوسه های شیطان که تلاش دارد هنگام نماز توجه نماز گزار را از خدا سلب کند، چیره می شود. اینک عواملی که در حضور قلب انسان را یاری می رسانند یادآوری می نماییم. و الله هو خیر معین.

اطراف پرهیز نماید، از نگاه کردن به نوشته ها، عکس ها و پوسترها و صحنه های رنگارنگ پرهیز نماید. از گوش دادن به صداهایی که در اطراف شنیده می شود، دوری نماید. و از هر چیزی که حواس ظاهری انسان را از یاد خدا غافل می نماید، پرهیز نماید.

2- در هنگام نماز به یاد این مهم باشد که وی بنده ای ناتوان است، که یک لحظه از مرگ و زندگی خویش را اختیار و توان ندارد.

3- چنین بنده ی ذلیل در پیشگاه با عظمت قدرت بی پایان خدای سبحان و عظمت خدا و معبودی که بزرگی و عظمت آن در هیچ اندیشه و خیالی گنجایش ندارد، قرار دارد.

4- به مفاهیم و ذکرهای نماز مانند حمد و سوره و نیز ذکر رکوع و سجده و هنگامی که می گوید الله اکبر توجه داشته باشد. خدایی معبود وی می باشد که برتر از هر موجود است و خدا برتر از آن است که بتوان آن را وصف و ستایش نمود. نمازگزار در نماز با خدای سبحان این گونه سخن می گوید: ایاک نعبد و ایاک نستعین، «تنها معبود من تویی و تنها یاور من تویی.» باید توجه کند که با چه مفاهیمی با خدا سخن می گوید.

5- توجه به عالم آخرت که نماز یاد خداست. با بریدن از دنیا و پیوند به جهان دیگر که جهان بی پایان و بی نهایت است.

6- توجه به ثواب جزیل و بهشتی که خدای سبحان برای نمازگزار فراهم ساخته است و امیدوار بودن به وعده های الهی.

7- خلاصه فراموش نمودن کار و تلاش های روزمره و تمام ذهنیت های که به طور مداوم درگیر آنها می باشد. تنها به یاد خدای مهربان بودن که انگیزه اصلی نماز، یاد خداست و یاد خدا یعنی حضور قلب، اقم الصلوة لذکری. (1).

ص: 47

حتی امام صادق علیه السلام در مورد شرکت در نماز جماعت اهل سنت فرمود: کسی که با آنان نماز بخواند، همانند این است که در صف اول نماز جماعت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم شرکت نموده باشد، کان کمن صلی خلف رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فی الصف الاول. (1) اینک بر پیروان امام صادق علیه السلام است که رهنمودهای حضرت را در برپایی نماز جماعت آویزه گوش خویش قرار دهند.

می رود). اگر مشغول نماز واجب است و نماز جماعت برپا شد، به نماز مستحبی عدول نماید، آنگاه تمام نموده و با جماعت همراه شود (اگر محل عدول نگذشته باشد). (1).

3- اگر نماز گزار نمازش را فرادا انجام داده باشد و جماعت برپا شود، مستحب است نمازش را دوباره با جماعت بخواند. (2).

4- در هنگام گفتن اذان گوش فرا دهد و سکوت را رعایت نماید، ذکرهای اذان را تکرار کند. (3).

5- هنگام اقامه به کاری مشغول نشود، دعا نخواند، حتی نماز مستحبی نخواند! امام صادق علیه السلام: لا ینبغی ان یتطوع فی وقت فریضة اذا اخذ المقیم فی الاقامة. (4).

6- در هنگامی که مؤذن اقامه می گوید، آنگاه که به «قد قامت الصلوة» رسید، همگی باید از جای خویش بلند شده و آماده جماعت شوند. امام صادق علیه السلام می فرماید: هنگامی که مؤذن گفت «قد قامت الصلوة» نماز گزاران برای نماز بپا می خیزند، یقومون علی أرجلهم. (5).

این نکته از آن جهت حایز اهمیت است، که مشاهده می شود بسیاری به آن توجه نمی کنند. به قرائت قرآن یا دعا و یا زیارت نامه و یا گفتگو با یکدیگر مشغول می شوند. این رفتار بر خلاف آداب جماعت است.

7- اگر نماز گزار برای خود مکانی منظور نموده تا هنگام برپایی نماز جماعت در آنجا مستقر شود، حق وی محفوظ است.

ص: 50

8- در صف اول نماز افراد اهل فضل مانند اهل علم و افراد مسن که قرائت آنان کامل است قرار گیرند تا در صورت نیاز جایگزین امام جماعت شوند. (1).

9- نخست صف اول، آنگاه صف های بعدی را مرتب نمایند. امام صادق علیه السلام از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: کسی که در صف اول برای نماز بایستد... پاداشی همانند پاداش اذان گو دارد. (2).

10- اگر مأموم یک نفر و مرد است در سمت راست امام جماعت بایستد واگر خانم است پشت سر امام بایستد. (3).

11- صف های جماعت را ردیف نمایند. نمازگزاران موازی و مساوی یکدیگر بایستند و جاهای خالی را پر کنند. از ایستادن تک تک و جداگانه پرهیز نمایند، از هر رفتاری که نظم صف ها را به هم می زند مانند رفت و آمد از میان صف های جماعت پرهیز نمایند. امام صادق علیه السلام: اقیموا صفوفکم، (4) «صف های نماز جماعت را بر پا دارید و ردیف نمایید.» امام صادق علیه السلام از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم نقل می کند: سووا بین صفوفکم و حاذوا بین مناکبکم، (5) «صف ها را مرتب کرده و شانه های خود را در ردیف یکدیگر نمایید.» و نیز امام صادق علیه السلام از زبان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: سووا صفوفکم فان تسویة الصف تمام الصلوة. (6).

12- بعد از تکبیرة الاحرام امام جماعت، نماز گزاران بدون درنگ همگی

ص: 51

تکبیرة الاحرام بگویند. این اقدام افزون بر رعایت آداب جماعت سبب می شود ثواب بیشتری نصیب نمازگزاران شود. از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم این گونه روایت است که: اذا قال امامکم الله اکبر فقولوا الله اکبر. (1).

13- نماز گزاران در انجام رکوع و سجده و قیام و قعود و نیز ذکر رکوع و سجده و تشهد، از امام پیشی نگیرند.

14- کراهت دارد صدای ذکرهای رکوع، سجده و تسبیحات اربعه و هر ذکری حتی تکبیرة الاحرام را نمازگزاران دیگر بشنوند؛ ذکرها را آهسته بخوانند. امام صادق علیه السلام: و لا ینبغی من خلفه ان یسموا شیئا مما یقول. (2).

15- در نمازهای ظهر و عصر هنگام قرائت حمد و سوره توسط امام، نمازگزار مستحب است ذکر خدا گفته و یا صلوات بر محمد و آل محمد بفرستد. امام صادق علیه السلام: و من خلفه یسبح. (3).

16- اگر کسی بعد از پایان نماز جماعت برسد در حالی که هنوز صف های نماز جماعت برقرار می باشند، اذان و اقامه ساقط است و می تواند بدون اذان و اقامه نماز فرادای خود را انجام دهد؛ ثواب اذان و اقامه را می برد. امام صادق علیه السلام: اذا دخل و لم یتفرق الصفوف صلی باذانهم و اقامتهم. (4).

دو نکته نیز به عنوان آدابی که امام جماعت می بایست رعایت نماید یادآوری می شود.

17- امام جماعت نماز را کوتاه برگزار نماید. امام صادق علیه السلام: سزاوار است امام جماعت رعایت حال ضعیف ترین نماز گزاران را بنماید، ینبغی للامام ان

ص: 52

یکون صلوته علی صلوة اضعف من خلفه. (1) حضرت از زبان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم این گونه روایت می کند که نماز رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم کوتاه ترین نماز بوده است، کانت صلوة رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم اخف صلوة فی تمام. (2).

18- امام جماعت ذکر رکوع و سجده و تشهد و قرائت را در نمازهای «جهریه» بلند بخواند، به طوری که صدای وی را نمازگزاران بشنوند. (3).

که آن کسی که همواره به یاد خداست همواره در نماز است. خوشا آنان که دائم در نمازند.

هنگامی که روزه دار موفق به انجام چنین وظیفه ای شد، روزه نقش مهم خود را در زندگی روزه دار ایفا می نماید. روزه، سپری حائل بین روزه دار و عذاب الهی می گردد، ان الصوم جنة من النار. (1).

روزه از آن گونه فضیلت بهره مند است که تنها خدای سبحان توان مند است که پاداش روزه دار را پرداخت نماید، الصوم لی و أنا اجزی به. (2) چنین روزه با این فضیلت برتر، بیشترین تأثیر را در تکامل معنوی انسان خواهد داشت.

همگان است.

امام صادق علیه السلام که خود بارها موفق به انجام این مناسک باشکوه می شود، در مورد عظمت حج می فرماید: حج جایگزین ندارد؛ ما یعدله شیء. (1) «هیچ عبادتی جایگزین حج نمی شود».

شروع مناسک حج از بیرون آوردن لباس های معمولی و پوشیدن لباس احرام (محرم شدن) که همانند لباس آخرت است، می باشد. انجام مناسک حج تنها به ظاهر مناسک نیست و حج گزار نباید به انجام ظاهری آنها بسنده نماید. بلکه باید از آثار عمیق آنها بهره وری نماید، که خویشتن را از زنگارها پاک سازد.

امام صادق علیه السلام حج را این گونه آغاز می نماید؛ آن گونه شیفته ملکوت شده است که توان گفتن لبیک را ندارد و بارها از خود بی هوش می شود تا بتواند لبیک ها را به زبان آورد - همان ذکرهایی که برخی به راحتی به زبان جاری می سازند، کلما هم بالتلبیة انقطع الصوت فی حلقه و کاد یخر من راحلته، «هر گاه می خواست لبیک بگوید صدایش در گلو قطع می شد و نزدیک بود که از مرکب خود بیافتد.» امام صادق علیه السلام نگران این است که هنگامی که لبیک می گوید از جانب خدا ندا آید که لا لبیک! (2) خدای سبحان به لبیک وی پاسخ «نه» بگوید.

غرق در اشک و آه است. در هنگام خواندن نماز در حجر اسماعیل بعد از اینکه صورت خویش را از سجده بر می دارد، صورت غرق در اشک است، ثم رفع رأسه الشریف و وجهه کانها غمس فی الماء من کثرة البکاء. (1).

امام حتی در سن نوجوانی که همراه پدرش باقر العلوم علیه السلام به حج مشرف می شود، به قدری در عبادت خدا تلاش می کند که پدرش هنگامی که وی را غرق در عرق می بیند به وی می فرماید: یا بنی ان الله اذا احب عبدا أدخله الجنة و رضی منه بالیسیر. (2) «فرزندم خدا هنگامی که بنده ای را دوست بدارد از وی به عبادت اندک راضی می شود و وی را وارد بهشت می نماید».

امام صادق علیه السلام انجام مناسک حج را سبب بخشش گناهان و پاکی انسان می داند. چرا که انسانی که مناسک را انجام دهد و بر این پندار باشد که گناهان وی بخشیده نشده اند، بسیار پست بوده و بیشترین وزر را به دوش دارد، من یقف بهذین الموقفین عرفة و المزد لفة و سعی بین هذین الجبلین ثم طاف بهذا البیت. و صلی خلف مقام ابراهیم علیه السلام ثم قال فی نفسه او ظن ان الله لم یغفر له فهو من اعظم الناس وزرا. (3).

امام صادق علیه السلام در دعای طواف، خدا را این گونه ستایش می کند: اللهم انی اسئلک باسمک الذی یمشی به علی طلل الماء کما یمشی به علی جدد الارض. (4).

«خدایا من تو را به آن اسمی که به واسطه آن بر روی آب (و یا امواج آب) می توان راه رفت، همان گونه که بر روی زمین هموار می توان راه رفت

ص: 57

می خوانم.» امام صادق علیه السلام با انجام حج این مقام و منزلت را از خدای سبحان درخواست می کند که بتواند بر روی امواج آب همانند زمین همواره راه برود.

امام صادق علیه السلام نورانیت حج را آنگونه پایدار می داند که انسان حج گزار هماره این نورانیت را تا مرتکب گناه نشده است، همراه دارد؛ الحاج لا یزال علیه نور الحج مالم یلم بذنب. (1) حج آنگونه ارزش دارد که به گفته امام صادق علیه السلام انسان ها در عالم برزخ آرزو می کنند در برابر آنچه در دنیا وجود دارد، خدا یک نوبت حج نصیب آنان می نمود، ود من فی القبور لوان له حجة بالدنیا ما فیها. (2).

منزلت های خاص بهره مند نمی شود. زیرا دعا و درخواست زمینه ساز بوده و بستر شایستگی را فراهم می سازد.

در بردارد و حقیقت دعا را شفاف می سازد. البته دعا آدابی نیز دارد که باید مراعات شوند، تا در استجابت آن تأثیر گذار باشند. برخی آداب دعا را از رهنمودهای امام صادق علیه السلام بهره می گیریم.

خود را به زبان آور».

5- دعای دسته جمعی؛ امام صادق علیه السلام: کان ابی اذا حزنه أمر جمع النساء و الصبیان ثم دعا و أمنوا. (1) «پدرم هر گاه اتفاقی وی را اندوهناک می ساخت زنان و بچه ها را گرد می آورد. آنگاه دعا می کرد، آنان آمین می گفتند».

6- گریه و تضرع هنگام دعا؛ امام صادق علیه السلام: اذا رققت فابک و ادع ربک تبارک و تعالی. (2) «هنگامی که قلب تو نرم می شود گریه کن و آنگاه خدای سبحان را بخوان».

7- اقرار به گناهان؛ امام صادق علیه السلام: انما هی المدحه، ثم الثناء، ثم الاقرار بالذنب ثم المسألة. (3) «دعا این است که مدح خدا را آنگاه ثنای خدا آنگاه اقرار به گناه نموده، آنگاه حاجات خود را مطرح سازی».

8- دعا برای دیگران آنگاه خویش؛ امام صادق علیه السلام: من قدم اربعین من المؤمنین ثم دعا استجیب له. (4) «هر کسی چهل نفر را پیش از درخواست خودش مطرح سازد دعایش مستجاب می گردد».

9- اصرار در دعا؛ امام صادق علیه السلام: ان الله عز و جل کره الحاح الناس بعضهم علی بعض فی المسألة و احب ذلک لنفسه. (5) «خدای سبحان اصرار حاجت مردم نسبت به یکدیگر دوست ندارد، لیکن اصرار عبد در درگاه خدا را دوست دارد».

10- حضور قلب و اخلاص؛ امام صادق علیه السلام: ان الله عز و جل لا یستجب

ص: 61

دعاء بظهر قلب ساه فاذا دعوت فاقبل بقلبک. (1) «خدای سبحان دعای انسان غافل را نمی پذیرد در هنگام دعا حضور قلب داشته باش.» با توجه، خدا را بخوان و تنها خدا را بخوان که خدای سبحان فرمود من دعای کسی را که با اخلاص باشد می پذیرم، اجیب دعوة الداع اذا دعان. (2).

می سازم. آنگاه در آن می دمم آنگاه باذن الله پرنده می شود. من بیمار کور مادرزاد و مبتلا به برص (نوعی بیماری پوستی) را شفا می دهم. من باذن الله مرده ها را زنده می کنم و از آنچه در خانه های خویش ذخیره نموده اید و یا استفاده می کنید خبر می دهم».

ایفای نقش در نظام هستی باذن الله و اراده ی الله باوری است حق که همخوانی با توحید دارد و هماهنگ با قرآن کریم می باشد، کسی توان انکار آن را ندارد. عیسی بن مریم چون مظهر اراده الهی است این گونه نقش ایفا می نماید. این فضیلت اختصاصی فرزند مریم نیست. این فضیلت از آن بنده مخلص خداست.

امام صادق علیه السلام که الگوی برتر از عیسی بن مریم است، این نقش آسانترین برای وی می باشد. زیرا عترت اساس فضیلت و برتری هاست. فضیلت دیگران حتی انبیاء اولی العزم از پرتوی فضیلت عترت است، و ما کلم موسی تکلیما الا بولایة علی علیه السلام و لا أقام الله عیسی ابن مریم آیة للعالمین الا بالخضوع لعلی علیه السلام. (1) «اگر موسی با خدا سخن می گوید، اگر عیسی اعجازی پدیدار می سازد، در پرتویی از فضیلت عترت و علی علیه السلام می باشد».

بعد از شفاف شدن این نکته مهم، پذیرش این نکته که عترت آل رسول صلی الله علیه و آله و سلم چگونه در نظام هستی نقش ایفا می کند و چگونه بر مسند ولایت تکوینی می باشد، بسیار آسان خواهد بود. برخی از شواهد را در این باره به تماشا می نشینیم.

منصور که بغض اهل بیت علیه السلام در سینه وی موج می زد، بر والی مدینه «حسن بن زید» نگاشت منزل امام صادق علیه السلام را بسوزان. غلام حلقه بگوش نیز این چنین کرد. آنگاه که شعله های مهیب آتش خانه را فرا گرفت. امام

ص: 63

ملک و ملکوت هنگامی که در میان آتش قدم می زد و راه می رفت این گونه می فرمود که: من فرزند ابراهیم خلیل هستم مرا از آتش هراسی نیست، فخرج ابوعبدالله علیه السلام یتخطی النار و یمشی فیها و یقول أنا ابن أعراق الثری أنا ابن ابراهیم خلیل الله! «امام هنگامی که بر آتش راه می رفت می فرمود من فرزند اعراق الثری (ریشه های زمین، لقب اسماعیل علیه السلام می باشد) هستم من فرزند ابراهیم، خلیل الله می باشم».

عبدالله بن سنان می گوید از امام صادق علیه السلام در مورد «حوض» سؤال نمودم؛ به من فرمود می خواهی آن را مشاهده کنی. گفتم آری. دست مرا گرفت به بیرون شهر مدینه رفتیم. آنگاه پای خود را بر زمین زد، من دیدم نهر آب سفیدی خنک، از جانب دیگر نهر شیر سفیدی خنک، در میان آن شرابی رنگین تر از یاقوت!! از حضرت پرسیدم این نهرها از کجا سرچشمه می گیرند. فرمودند این ها همان چشمه هایی هستند که خدای سبحان در قرآن از آنها یاد نموده است؛ هذه العیون التی ذکرها الله فی کتابه. (1).

معلی بن خنیس که از کوفه به مدینه آمده بود به محضر امام صادق علیه السلام رسید. این در حالی بود که بیماری «وبا» کوفه را فرا گرفته بود. معلی محزون و نگران نشسته بود. حضرت از وی پرسید چرا محزون هستی، نگران خانواده خویش می باشی؛ معلی گفت آری. حضرت فرمود اگر آنها را ببینی و از حال آنها با خبر شوی خوشحال می شوی، گفت آری. حضرت به وی فرمود روی خویش را بر گردان، هنگامی که برگشتم خانه خویش را در مقابل چشمانم مشاهده نمودم. وارد خانه شدم و تمام افراد خانواده ام را ملاقات کردم. آنگاه از خانه بیرون آمدم حضرت فرمود روی خود را برگردان وقتی برگشتم چیزی ندیدم، فصرفته فلم أر شیئا. (2).

ص: 64

سنجش انسان با دیگران همانند فرشتگان، نیز معیار برتری دانش است. بدین خاطر است که هنگامی که فرشتگان از آفرینش انسان آگاهی یافتند از درگاه الهی پرسیدند چرا موجودی سفاک و تباه گر می آفرینی! أتجعل فیها من یفسد فیها و یسفک الدماء. (1).

فرشتگان خوی و گرایش های انسان را می دیدند که این گونه سؤال نمودند. از ظرفیت دانش وی بی خبر بودند. زیرا هنگامی که خدای سبحان از این فضیلت آنان را آگاه ساخت که ظرفیت دانش این موجود، برتر حتی از شما فرشتگان است، فرشتگان پاسخ خویش را دریافتند، فلما أنبأهم باسمائهم قال ألم أقل لکم انی اعلم غیب السموات و الارض. (2).

همین فضیلت محوری یعنی آگاهی از حقایق هستی معیار برتری انسان بر فرشتگان قرار می گیرد که فرشتگان به خاطر این فضیلت در برابر انسان سجده می نمایند، و اذ قلنا للملائکة اسجدوا لادم فسجدوا. (3) انسان به خاطر دانش و آگاهی مسجود فرشتگان است. در حقیقت فرشتگان در برابر دانش خضوع و سجده نموده اند. سجده فرشتگان بر علم و عالم می باشد.

بر این اساس که دانش و آگاهی محور بنیادین برتری ها می باشد، هر کس که در این فضیلت بهره ای بیشتر داشته باشد، به همان تناسب از دیگران برتر است. عترت که در آگاهی برترین است، از همگان مهتر و برتر است.

عترت یعنی انسان هایی که مظهر دانش الهی می باشند. باذن الله از همه چیز و از همه جا باخبر می شوند. خدای سبحان آنان را از گذشته و آینده باخبر می سازد. به همین جهت عترت برترین انسان ها می باشند. و صادق آل

ص: 66

محمد صلی الله علیه و آله و سلم بر همین اساس می فرماید: انی لأعلم کتاب الله و خبر ما هو کائن. (1) «من از کتاب خدا و آنچه اتفاق می افتد با خبرم».

امام صادق علیه السلام ان عندنا سرا من سر الله و علما من علم الله لا یحتمله ملک مقرب و لا نبی مرسل و لا مؤمن امتحن الله قلبه للایمان. (2) «در نزد ما آگاهی هایی است که هیچ فرشته ی مقرب و پیامبر مرسل و حتی مؤمنی که قلب او را خدا امتحان نموده بر نمی تابد.» امام صادق علیه السلام انی لاعلم ما فی اصلاب الرجال و ارحام النساء. (3) «من به آنچه که در صلب مردان و رحم زنان است آگاهم».

بکیر بن اعین قال قبض ابوعبدالله علی ذراع نفسه و قال یا بکیر هذا جلد رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و هذه و الله عروق رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و هذا و الله عظمه و هذا والله لحمه و الله انی لا علم ما فی السموات و أعلم ما فی الارض و أعلم ما فی الدنیا و اعلم ما فی الاخرة. (4).

«امام صادق علیه السلام قسمتی از دست خویش را گرفت و فرمود این پوست و رگهای رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم است، سوگند به خدا این گوشت و استخوان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم است، سوگند به خدا، من به آنچه در آسمان و زمین وجود دارد آگاهم! من به آنچه در دنیا و آخرت وجود دارد آگاهم!»

امام صادق علیه السلام با بهره وری از علم لدنی مستقیم از خدای سبحان سخن می گوید. ابوحفصه می گوید هنگامی که باقر العلوم علیه السلام رحلت نمود به خدمت جعفر بن محمد علیه السلام رسیدم تا رحلت پدرش را تعزیت بگویم. به وی عرض کردم کسی از میان ما رفت که مستقیم از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم سخن

ص: 67

می گفت. ذهب و الله من کان یقول قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و لا یسئل عمن بینه و بین رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و الله لا یری مثله ابدا. (1) قال سکت ابو عبدالله ساعة ثم قال قال الله عز و جل ان من عبادی من یتصدق بشق تمرة فاربیها له کما یربی احد کم فلوه... حتی اجعلها له مثل احد. (2).

«کسی از میان ما رخت بر بسته که اگر مستقیم از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم سخن می گفت، کسی از وی سؤال نمی کرد، چگونه. سوگند به خدا همانند وی نخواهد آمد. امام صادق علیه السلام لحظه ای ساکت شد. آنگاه فرمود خدای عز و جل می گوید هر کدام از بندگان من که به نصف خرما صدقه بدهد، من آن را می پرورانم همان گونه که شما بچه اسب را می پرورانید، تا همانند کوه احد رشد کند.» آنگاه ابوحفصه گفت اینک کسی را زیارت کردیم که مستقیم از خدا سخن می گوید!

به همین خاطر است که در زیارت حضرت به حضرت خطاب می کنیم صل علی الصادق عن الله، (3) «درود بر کسی که از خدای سبحان به راستی سخن می گوید.» به همین خاطر صادق آل محمد همانند امیرالمؤمنین (علیهم السلام) ادعا می کند که سلونی قبل ان تفقدنی فانه لا یحدثکم احد بعدی بمثل حدیثی. (4) «پیش از آنکه مرا از کف نهید از من سوال کنید. زیرا کسی همانند من نخواهد بود که به سؤال های شما پاسخ دهد».

این است دانش برتر امام صادق علیه السلام. حضرت از این مقدار ظرفیت علم و دانش بهره ور است که وارث همه انبیا و وارث خاتم الانبیا قرار می گیرد

ص: 68

امام صادق علیه السلام چنین از علم و آگاهی بهره ور است که الگوی زندگی همگان قرار می گیرد.

نمای ارزش های انسانی می باشند. عترت در رفتار خویش این ارزش را آنگونه پایدار ساخته است که بر همگان الگو می باشد. عترت به لحاظ نقش محوری در رهبری جامعه هماره مورد تعرض چالشگران بوده است و حقوق آنان بیش از دیگران در خطر تجاوز بوده است.

لیکن آنچه در این راستا به عنوان یک ارزش اجتماعی و الهی از عترت پدیدار است، گذشت و عفو از حقوق مسلم خویش است. این حقیقت نه به عنوان یک رخداد موردی، بلکه رفتار مستمری است که در سیره عترت شفاف می درخشد.

صادق آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم از معرفی عترت و خویشتن در این راستا این گونه سخن می گوید: مروت و جوان مردی ما (عترت) گذشت و عفو از کسانی است که بر حقوق ما، ستم روا می دارند، انا اهل البیت مروتنا العفو عمن ظلمنا. (1) این نوع عفو و گذشت سیره و الگو بر همگان است.

این تجلی و تبلور صفات عترت و استقرار ارزش های انسانی در سیره عترت است. این سخن امام صادق علیه السلام در مورد کسی است که در سفر حج همیانش که هزار دینار در آن بوده گم می شود. وی که امام همام را نمی شناخته، به حضرت گمانه زنی نموده در هنگامی که امام در مسجد نبوی صلی الله علیه و آله و سلم در حال نماز بود، به وی مراجعه نمود و از حضرت دینارهای خود را مطالبه می نماید. حضرت از وی می پرسد چند دینار در همیان بوده است. می گوید هزار دینار؛ حضرت هزار دینار را به وی می پردازد. وی هنگامی که بر می گردد دینارهای خود را پیدا می کند. سپس مجددا به مسجد باز می گردد، تا هزار دینار امام را به وی بر گرداند. امام به وی می گوید ما چیزی را که دادیم، پس نمی گیریم، شیء خرج من یدی فلا یعود الیّ. (2) وی می پرسد

ص: 70

این شخص کیست. می گویند جعفر الصادق علیه السلام. آنگاه می گوید از همانند این شخص، جز این انتظار نیست.

پذیرایی نمود، فما لبث ان جاء بعجل حنیذ، (1) «بی درنگ گوساله ی بریان شده برای آنان آورد».

در سیره انسان های والا نیز این مهمان نوازی به عنوان یک ارزش الهی و انسانی جلوه گر است. در مورد امام مجتبی علیه السلام مهمان نوازی و سفره حضرت زبان زد همگان است. در مورد امام سجاد علیه السلام آمده است که دیگ غذا را که آماده ساخت، از همه مهمانان و دیگران پذیرایی نمود، حتی برای شخص حضرت یک پرس غذا هم باقی نماند.

اینک این صفت پسندیده در مورد امام صادق علیه السلام این گونه از رفتار وی متجلی است که حضرت با رویی گشاده و روحی سخی مهمان را می پذیرد و از آنان نیکو پذیرایی می نماید و به آنان اصرار می ورزد تا بدون هیچ گونه شرم و حیا به مقدار کافی از سفره حضرت بهره مند شوند. و حتی به مهمانان اظهار می دارد کسی ما را بیشتر دوست دارد که از این سفره بیشتر تناول کند و بیشتر بهره مند شود، اشد کم حبا لنا اشدکم اکلا. (2).

و کان یأمر فی کل یوم بوضع عشر ثبنات من الطعام، یتغدی علی کل ثبنة عشرة. (3) «حضرت هر روز دستور می داد ده ظرف غذا که در هر کدام ده نفر صبحانه می خورند برای دیگران صبحانه فراهم کنند.» روح مهمان نوازی و سخی حضرت این گونه الگوی علاقه مندان می باشد.

ص: 72

است، فما من اعطی و اتقی. (1) از وی به عنوان با تقواترین یاد می کند، و سیجنبها الاتقی. (2).

این بخل و شح نفس است که روا نمی دارد از میوه درخت که نعمت الهی است فرزندان فقیر همسایه بهره ببینند. سرشت طبیعی تا این مقدار انسان را سقوط می دهد. اینک به تماشای صفت کرم و سخاوت صادق آل محمد علیه السلام می نشینیم تا بر ما آشکار گردد که عترت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم که قرآن عینیت یافته در جامعه می باشند، چگونه خویشتن را تزکیه نموده اند؛ تا چه درجه ای در پاکی و بلند مرتبه ای بار یافته اند. مشاهده کنیم عترت آل رسول چگونه بخل را مهار نموده اند و چگونه مظهر صفت حسنای الهی، کرم و بخشش قرار دارند.

امام صادق علیه السلام در مدینه باغ خرمایی احداث کرده بودند که خود با یاران به آن رسیدگی می نمودند تا به ثمر برسد. این روش عترت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بود که همواره به تولید و عمران و آبادگری توجه شایانی داشتند. هنگامی که باغ به ثمر می نشست و وقت بهره برداری فرا می رسید، حضرت دستور می دادند از آخر باغ قسمتی از دیوار باغ را سوراخ کنند تا دیگران و رهگذران بتوانند از میوه باغ بهره ببرند، فاذا نضج الثمر امر الوکلاء أن یثلموا فی حیطانها الثلم لیدخل الناس و یأکلوا من الثمر. (3).

این رفتار امام صادق علیه السلام کمال پاکی و دوری از بخل و اوج شکوفایی صفت سخاوت است. نه تنها بهره وری دیگران را مانع نمی شود، بلکه راه را برای استفاده دیگران هموار می سازد. چند نکته مهم و آموزنده از این رفتار می توان بهره وری نمود:

ص: 74

1- امام بخل و گرایش طبیعی نفس خویش را آنگونه به زنجیر کشیده است که هیچ گونه چالشگری از این خواهش نفسانی و هیچ گونه خطری متوجه تقوا و پاکی حضرت نمی شود. بلکه به راحتی از اموال حلال خویش انفاق می نماید.

2- در بهره وری دیگران هیچ گونه محدودیتی به وجود نمی آورد که فرد نیازمند یا رهگذر چه مقدار از این باغ استفاده کند، بلکه شرایط بهره وری را برای همگان فراهم می سازد.

3- در بهره وری نیازمندان آنان را وادار به سؤال نمی کند تا عرق شرمندگی سؤال در چهره آنان ننشیند. بلکه دری فرعی که محل رفت و آمد صاحب باغ نیست و دور از چشم صاحب باغ است را فراهم می آورد تا نیازمند برای سیر کردن شکمش کرامتش آسیب نبیند و شرمنده صاحب نعمت نشود.

4- مقدار بهره وری را تعیین نمی کند؛ بلکه در اختیار انصاف نیازمند می گذارد که خودش به مقدار نیازش بهره مند شود.

5- افراد خاص را مورد عنایت قرار نمی دهد، بلکه با ایجاد راه فرعی راه را برای همگان هموار می سازد. نه تنها فقرا بلکه دیگران نیز در صورت علاقه مندی می توانند از میوه های باغ حضرت بهره ببرند. این است الگوی کرم و سخاوت و این است الگوی رفتار زندگی انسانی. کجا و در کدامین مکتب این گونه ارزش را می توان سراغ گرفت؟!

ص: 75

مرجع کتاب می باشند.» (1) در این بخش نیز برخی محورها که زمینه برداشت های گوناگون را دارند، مورد نگر قرار می دهیم تا کج راهگی برخی برداشت ها شفاف شود.

این که زاهدترین نسبت به دنیا می باشند، از نعمت های الهی در دنیا بهره ورند.

فاذا اتسع الزمان فابرار الزمان اولی به. (1).

نیز سفیان هنگامی که وارد بر حضرت می شود و حضرت را با لباس فاخر می بیند، از وی می پرسد مردان شما این گونه لباس فاخر نمی پوشیدند. حضرت در پاسخ می گوید، آنان در شرایط تنگ دستی بودند. اکنون نعمت های الهی فراوان شده است. افراد نیک در بهره وری از نعمت های خدا سزاوارترند، هذا الزمان قد أرخت الدنیا عز الیها فاحق اهلها بها ابرارهم. (2).

امام زندگی یکسان با مردم دارد. اگر مردم در تنگنا قرار دارند، وی نیز هم سطح مردم خواهد بود. اگر اوضاع دیگری بود که مردم از وسعت و گشاده دستی بهره مند بودند، امام نیز از نعمت های دنیایی بیشتر متنعم می شود.

آنگاه امام برای این که درون سفیان ثوری را آشکار سازد، لباس های رویی سفیان را که لباس های خشن و زبر بودند، کنار زد، زیر آنها لباس های نرم و نازنین را نمایان ساخت. به وی فرمود تو لباس زهد را برای مردم پوشیده ای و لباس نرم را برای خویش، لبست هذا الاعلی للناس و لبست هذا لنفسک تسرها. (1).

امام همام با این رفتار پرده از نفاق وی برمی دارد؛ تو که در مورد لباس امام این گونه سؤال مطرح می کنی، خودت دچار چنین نفاقی هستی. خودت داری زهد فروشی می کنی. این رفتار امام به خوبی شفاف می سازد که چه کسی زاهد است، آیا سفیان که برای فریب مردم لباس خشن روی لباس های نرم و نازنین می پوشد، زاهد است! یا امام همام که لباس های پشمی خشن را زیر لباس های خود پوشیده است؟!

در مورد دیگر فرمودند اگر علی علیه السلام زمان خودش این گونه لباس می پوشید، انگشت نما می شد. بهترین لباس، لباس زندگی زمان هر فرد است، و لو لبس مثل ذلک الیوم لشهر به فخیر لباس کل زمان لباس أهله. (2) بر خلاف رفتار زهد فروشان که در عین سخت ترین وابستگی ها به خواهش های نفسانی، لباس زهد می پوشند و رفتاری زاهدانه دارند.

اینک به خوبی شفاف است که کدام رفتار خدا پسندانه است؟ کدام رفتار اصلاح کج راهگی هاست؟ در این تحلیل، شفاف امام همام دو نوع زهد را نکوهش نموده است؛ نخست زهد ریاکاری و نفاق، یعنی همان زهد فروشی مانند سفیان ثوری که زهد دروغین خود را به رخ مردم می کشید. دیگر زهد دروغین افراد نادان که دوری از نعمت های الهی را زهد

ص: 80

می پندارند. امام همام زهد واقعی را بر همگان تبیین و شفاف ساخت. و این دو نگرش غلط و کج راهه را نیز اصلاح نمود.

نوعی همدلی و هم خوانی با اهداف و ارزش ها به حساب می آید. این نوع حزن و گریه فریادی است به رغم ستم و ستمگر.

افزون بر این که حزن و اندوه خاستگاه عاطفی و فطری نیز دارد. رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم در مرگ فرزندش ابراهیم، گریه نمود. (1) رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم هنگام عزیمت به حج در سال حجة الوداع در «ابواء» بر سر مزار مادرش «آمنه» حاضر شد و گریه نمود. (2) رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم در رحلت فاطمه بنت اسد گریه کرد، فنظر الیها و بکی. (3) رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بعد از شهادت حمزه سید الشهدا در نماز وی هفتاد تکبیر گفت؛ آنگاه زنان مدینه را فرمود برای حمزه عزاداری و گریه کنند. (4).

امیرالمؤمنین علیه السلام در مرگ مادرش فاطمه گریست. (5) امیر المؤمنین علیه السلام در شهادت زهرا (سلام الله علیها) فرمود اندوه من همیشگی شد و شب های من به بیداری تبدیل شد، اما حزنی فسرمد و اما لیلی فمسهد. (6) فاطمه زهرا (سلام الله علیها) در رحلت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم آن مقدار گریه کرد که به وی پیشنهاد نمودند یا روز گریه کند و یا شب را برای گریه بر سوگ پدر انتخاب نماید. (7) امام سجاد علیه السلام بر شهادت و مظلومیت حسین علیه السلام چهل سال گریه کرد. (8).

ص: 82

در حدیث صحیح از امام صادق علیه السلام می فرماید: هر گریه کراهت دارد، به جز گریه بر شهادت حسین علیه السلام، سوی الجزع و البکاء لقتل الحسین علیه السلام. (1) امام صادق علیه السلام در مورد گریه بر حسین علیه السلام فرمود هر کس در مورد حسین علیه السلام شعری بسراید و یک نفر را بگریاند، برای وی بهشت است. (2) امام صادق علیه السلام می فرماید: نفس المهموم لنا المغتم لظلمنا تسبیح. (3) «نفس انسانی که به خاطر ما اندوهناک و به خاطر ستم های بر ما محزون است، تسبیح خداست.» بدین مضمون دهها روایت وجود دارد. (4).

مجلس عزا برای حسین علیه السلام و گریه بر مظلومیت وی تداوم راه حسین علیه السلام و برگزیدن آرمان حسین علیه السلام است. این نوع گریه فریاد بر ضد ستم و ستمگران است که بدترین آسیب را بر آنان متوجه می سازد. توضیح بیشتر این موضوع را در نوشتار «امام حسین علیه السلام الگوی زندگی» می توان جستجو نمود. (5).

بر این اساس حزن و اندوه و گریه بر مظلومیت ها با نشاط و شادابی جامعه دینی در چالش نمی باشد. شادابی در فرصت های مناسب خویش، حزن و اندوه نیز در جای خویش.

فردی ملحد است به یکی از یاران امام صادق علیه السلام (مؤمن الطاق (1)) گفت هر کسی چیزی را پدید آورد، خالق آن خواهد بود. وی گفت: به من یکی دو ماه مهلت دهید، آنگاه نزد من بیایید.

مؤمن الطاق می گوید من آن سال به حج رفتم؛ به خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم. امام در مورد توطئه ابی العوجاء فرمود: وی ظرفی را آماده می کند که در درون آن تعدادی کرم تولید نموده است و در حضور دیگران به شما خواهد گفت که من خالق این ها هستم. وقتی چنین چیزی گفت از وی بپرس اگر تو خالق اینها هستی کدام یک از این ها نر و کدام یک ماده می باشد. زیرا خدا و خالق از تمام ویژگی های مخلوق خویش آگاه است. هنگامی که این سؤال را مطرح ساختم، ابی العوجاء که رسوا شده بود، گفت این سخن از تو نیست، این سخن را از حجاز آورده ای، هذه التی حملته الابل من الحجاز. (2).

مقدار در راه خدا انفاق می نماید که برای مصرف خویش چیزی باقی نمی ماند، و کان یطعم حتی لا یبقی لعیاله شیء. (1).

این فضیلت نصیب هر کسی نمی شود که در صرف مال ایثار نماید. بسیاری از انسان ها در اثر وابستگی به دنیا از مال حرام نیز پرهیز ندارند و بسیاری از پرداخت انفاق های واجب نیز محروم هستند. آن کسی وارسته و رسته از وابستگی هاست، که در این راستا خود را از زنجیرها رهانیده باشد و راحت بتواند از امکانات خویش در راه خیر بهره ببرد. انفاق مال در راه خدا یکی از این فضیلت ها می باشد که در رفتار امام صادق علیه السلام متجلی است.

رویکرد دیگر این سخن آن است که در شرایطی که مردم از وفور نعمت بهره مند هستند و سطح زندگی آنان از تنگناها عبور کرده است و از زندگی با گشایش و نعمت بهره ورند، همگام با مردم بودن عترت، هیچ گونه چالشی با شؤون عترت که میزان زهد و تقوا می باشد، ندارد. این پیام امام صادق علیه السلام نیز در چنین فضایی از امام صادر شده است. هنگامی که لباس نو بر تن امام مشاهده می کنند بر آنان انگیزه سؤال است که امیرالمؤمنین علیه السلام از این لباس ها بهره نمی گرفت شما چگونه بهره ورید! امام در پاسخ این شبهه، تفاوت زمان ها را گوشزد نموده آنگاه می فرماید: بهترین لباس، لباس همگون با مردم است، فخیر لباس کل زمان لباس أهله. (1) بر این اساس روی کرد صحیح از این گفتار و رفتار امام که هر دو صحیح و میزان الگوی رفتار برای همگان در شرایط متفاوت می باشند، بدست می آید.

استوار می نهد. انسان جسور است که کارهای بزرگ را کوچک می شمارد و سختی ها را آسان می بیند. زیرا که روح بلند چنین انسانی از فراز و بزرگی سختی ها بلند تر و فراتر است؛ دشواری ها را هموار و آسان می نگرد.

به خاطر همین همت بلند است که آنان در زندگی پربار خویش در عرصه های گوناگون اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و سیاسی کارهای بزرگی از خویش به یادگار نهادند. آنان در تحولات اجتماعی و ایجاد جریان های اجتماعی هماره پرچم دار عرصه ها بودند. در ایجاد جریان های فکری و فرهنگی محور بودند. در ستیز با ستمگران طاغی و زورمداران پرچم دار بودند. هیچگاه از خشم و تهدید آنان نهراسیدند. این اندیشه بالنده و این روش استوار بر همگان اسوه است.

این رهنمود صادق آل محمد علیه السلام است که انسان سترگ که به اوج قله کمال صعود می نماید از سقوط در هراس نیست، من ترقی الی ذروة الحقیقة لم یخف من حط. (1) «کسی که به قله پیروزی صعود نموده است از سقوط نمی هراسد.» بسیاری از وحشت سقوط صعود نمی کنند. از این نگران هستند که اگر به فراز بلندی قرار گرفتند، سقوط خواهند کرد. لیکن انسان مصمم که عزمی راسخ دارد، از این روش فاصله دارد. هیچ گاه از خطر سقوط از صعود باز نمی ماند. این سیره بر همگان می آموزد که هیبت و بزرگی کار، نباید سترگی و استواری را در هم بپیچد، بلکه بلندی همت و خطر پذیر بودن، باید با هیبت تمام پیچ و خم ها و دشواری ها را در هم نوردد.

ص: 87

ب: در محور دوم از اهانت به ارزش های مورد احترام طرف مقابل باید پرهیز شود. حتی اگر آن ارزش ها در واقع بی ارزشی و یا ضد ارزش باشند، نباید در مورد آنان به دیگران توهین روا داشت.

ضد ارزشی ترین پندارها در حوزه اعتقادی، رویکرد به بت پرستی و شرک به خدای سبحان است. اما قرآن در برخورد با مشرکان و بت پرستان می فرماید نباید به بت های آنان توهین شود. این رفتار موجب تحریک احساسات آنان شده و آنان را به گفتار ناپسند به مقدسات شما حتی به خدای سبحان وادار می کند، فلا تسبوا الذین یدعون من دون الله فیسبوا الله عدوا بغیر علم. (1).

شاخص بارز عترت، صادق آل محمد علیه السلام، این دو اصل را در یک جمله کوتاه و زیبا این گونه توضیح می دهد: پیراوان ما در رفتارهای خویش نباید دیگران را بر علیه ما بشورانند. رفتار پیروان صادق آل محمد علیه السلام با دیگران چه آنان که بی دین هستند و چه آنان که در دایره دین الهی و اسلام می باشند، لیکن در باورهای اعتقادی دچار کج راهگی می باشند، نباید باعث تحریک احساسات آنان شود. نباید به آنان و باورهای آنان توهین شود که این رفتار موجب آسیب به پیروان و آرمان های عترت می باشد، خالفوا الناس باخلاقهم و خالفوهم باعمالکم... و لا تحملوا الناس علیکم و علینا. (2) «با دیگران رفتاری پسندیده داشته باشید. از تحریک آنان که باورهای شما را نمی پسندند بپرهیزید. آنان را بر علیه خود و ما نشورانید.».

این سخن را امام صادق علیه السلام خطاب به حبیب بن نزار فرمودند که وی در گفتگو به خصوص در مورد ولایت و رهبری امیر المؤمنین علی علیه السلام با

ص: 89

دیگران به مجادله می پرداخت. حضرت وی را به رفتاری خردپسند فرا می خواند. وی را از برخوردهای ناهنجار ولو برای احقاق باور حق، پرهیز می دهد.

این رهنمود امام صادق علیه السلام از آموزه های عرشی است که پیروان آن حضرت هماره باید در رفتار خویش از آنان الهام گیرند. کسانی که به پیام رهنمود امام صادق علیه السلام توجه نکنند، نمی توانند خود را پیروان حضرتش بخوانند.

می سازد. این رفتار ناپسند، تعامل با دیگران را برای تکامل تباه می سازد. به همین خاطر امام صادق علیه السلام در مورد این کمین گاه خطر که ارزش های اخلاقی را مورد هدف قرار داده، هشدار می دهد. امام صادق علیه السلام رفتار عیب جویی یک مؤمن نسبت به مؤمن دیگر را نوعی نفاق دانسته و خطر بزرگی برای ایمان شخص معرفی می کند. نزدیک ترین محور ایمان به کفر این است که کسی با دیگری برخورد برادرانه داشته باشد، آنگاه عیوب وی را بر شمارد تا روزی به رخ وی بکشاند، اقرب ما یکون العبد الی الکفر ان یؤاخی الرجل علی الدین فیحصی علیه عثراته و زلاته لیعبیه بها یوما ما (1) این رفتار کفر آمیز خطری است که ایمان انسان مؤمن را کمین نموده است. انسان مؤمن باید مراقب کمین گاه باشد که ایمانش از این مواضع مورد هدف تیرهای زهر آلود شیطان قرار نگیرد.

می سازند.

هنگامی که در جامعه کمبود احساس می شود، برخی در اندیشه انبوه کردن مواد و امکانات دنیایی برای خویش هستند تا در فرصت مناسب از انباشته های خویش بهره وری نمایند! حال بر دیگران چه می گذرد، غفلت دارند! امام صادق علیه السلام در لحظه های بحران در اندیشه مردم است. توجه کنید:

در مدینه احساس کمبود مواد غذایی شد و قیمت کالاها بالا رفت. امام از خدمتگزار خود پرسید قیمت ها بالا رفته است، چه مقدار طعام (گندم) ذخیره داریم. خدمتگزار عرض کرد ما برای ماه های زیاد ذخیره داریم. امام فرمود گندم ها را ببر در بازار بفروش؛ خدمتگزار گفت در مدینه چیزی یافت نمی شود. امام فرمود ببر و بفروش و نیاز هر روز را روزانه تهیه کن. از امروز نصف نان خانه را از گندم و نصف دیگر را از آرد جو تهیه نمایید. من توان آن را دارم که مصرف نان خانه ام را از گندم تهیه کنم. لیکن من دوست دارم خدای سبحان مرا ببیند که چه نیکو سطح زندگی ام را تدبیر و تقدیر نموده ام، و لکنی احب ان یرانی الله قد احسنت تقدیر المعیشة. (1).

این رفتار پیام شفاف و الگو و اسوه برای همگان است، به ویژه رهبران و نیز افراد متمول جامعه که چگونه امام خویش را هم سطح مردم قرار می دهد. چگونه از نعمت های الهی بهره وری می کند. امام همام چگونه در اندیشه مردم است که زندگی مردم در تنگنا قرار گرفته برای آنان چاره جویی کند، تا در اندیشه اندوختن نباشد. بلکه اندوخته ها را در تنگناها در بازار نمایان سازد.

ص: 93

رئیس بودی، خود را مطرح نمی ساختی، لو کنت سیدهم ما قلت انا. (1) کن ذنبا و لا لکن رأسا. (2) «تلاش کن ریاست طلب نباشی.» و می فرماید، من طلب الریاسة هلک. (3) «کسی که ریاست طلبی کند، نابود می شود».

می نمایی؛ هنگامی که خواستی به محل کار خود بروی، دو یا چهار رکعت نماز بجای می آوری. آنگاه بعد از نماز این دعا را نیز می خوانی: توجهت بلا حول منی و لا قوة و لکن بحولک و قوتک و ابرء الیک من الحول و القوة الا بک فانت حولی و منک قوتی اللهم فارزقنی من فضلت الواسع... (1).

وی می گوید سفارش امام را انجام دادم. فردی مراجعه نمود و گفت نصف مغازه خویش را به من کرایه بده. من نصف مغازه را به وی واگذار نمودم و مقداری جنس نیز از وی درخواست نمودم و در بخش دیگر مغازه مشغول کار شدم. طولی نکشید که خدای سبحان سرمایه ای از این راه نصیب من نمود.

عبدالرحمن بن حجاج می گوید فردی از شیعیان مدینه، زندگی بر وی بسیار سخت شد. امام صادق علیه السلام به او فرمود در مغازه را باز کن و ظرف آبی را در کنار بگذار و بساط خویش را بگستران. وی سفارش امام را انجام داد و در مغازه خالی خود را گشود. گروه بازرگانان از مصر وارد بازار شدند هر کدام جای مناسبی را برای فروش کالاهای خود فراهم نمودند. تا یکی از آنها جا گیرش نیامد. به مغازه خالی ایشان مراجعه و آن را اجاره نمود. هنگام بازگشت کاروان مقداری از متاع وی باقی مانده بود. باقیمانده را به وی سپرده تا بفروشد و در آمد آن را به وی ارسال کن. وی نیز امانت داری نمود واین کار را انجام داد. آنگاه آن شخص بازرگان هماره از مصر برای وی جنس می فرستاد. وی می فروخت و پولش را به مصر می فرستاد. تا سرمایه ای از این راه نصیب وی شد. (2).

این رهنمون همان امید به زندگی است که در برابر مشکلات نباید امید را

ص: 96

از کف بنهد. بلکه با توکل بر خدای لایزال، باید تلاش نمود تا بر مشکلات فایق آمد. این یعنی از تو حرکت از خدا برکت.

امام صادق علیه السلام در گفتاری دیگر این حقیقت را بیشتر شفاف می سازد، من سل سیف البغی قتل به. (1) «هر آنکه شمشیر ستم آهیخت، به همان شمشیر کشته خواهد شد (البته شمشیر دوم ممکن است شمشیر ستم نباشد).» در واقع چنین شخصی به دست خویش قبر خویش را حفر می نماید.

و نیز فرمود: من حفر بئرا لاخیه سقطا فیها (2) «هر کس برای دیگری چاه حفر کند، اول خود در درون آن خواهد افتاد.» چاه مکن بهر کسی اول خودت دوم کسی.

این سنت تغییرناپذیر الهی است. این حقیقت را جعفر بن محمد (علیهما السلام) این گونه آشکار می سازد تا هشداری باشد بر همگان که از ناهنجاری و ستم بپرهیزند. که خداوند سبحان در کمین ستمگران است و در فرصت مناسب آنان را به کیفر رفتارشان مؤاخذه خواهد نمود، ان ربک لبالمرصاد. (3).

است؛ لیکن هرگز به وی اجازه ذلت نفس را نمی دهد، ان الله تبارک و تعالی فوّض الی المؤمن کل شیء الا اذلال نفسه. (1).

و نیز فرمود مؤمن، سخت تر و محکم تر از کوه است؛ زیرا از کوه هماره کاسته می شود ولی از ایمان و افتخار مؤمن هیچ گاه کاسته نمی شود، ان المؤمن اعز من الجبل یستقل منه بالمعاول و المؤمن لا یستقل من دینه شیء. (2).

امام صادق علیه السلام می فرماید: آزمندی باعث ذلت انسان است، ما اقبح بالمؤمن ان تکون له رغبة تذله. (3) همچنین تن پروری موجب ذلت انسان است. صادق آل محمد علیه السلام به این موارد هشدار می دهد. انسان پر تلاش هیچ گاه نیازمند دیگران نمی شود. فردی عاجز به خدمت امام صادق علیه السلام رسید و عرض کرد توان کار با دستان خویش را ندارم و تجارت نیز به خوبی فرا نگرفته ام، نیازمند هستم. امام در پاسخ وی فرمود با سرت بار حمل کن زندگی خویش را تأمین نما و خود را از مردم بی نیاز ساز، اعمل فاحمل علی رأسک و استغن عن الناس. (4).

امام صادق علیه السلام در هیچ شرایطی به طرف اجازه نمی دهد که خود را ذلیل کند و تکدی نماید. بلکه وی را به کار و تلاش ترغیب می نماید.

همچنین خواهش های نفسانی انسان را به گناه فرا می خواند و گرد ذلت را بر دامن انسان گنهکار می نشاند. انسان وارسته هیچ گاه خویشتن را به ذلت گناه آلوده نمی کند.

ص: 99

می کند، بابی و امی من لا یلهو و لا یلعب. (1) از این گفتار امام نکاتی بس مهم در مورد منصب امامت استفاده می شود.

الف: میان فرزندان امامان، تفاوت های فراوان وجود دارد؛ در عین حال که از یک پدر و مادر می باشند. آنان همگی شایستگی منصب امامت را نداشته اند.

ب: فردی شایستگی منصب امامت را دارد که نه تنها گناه انجام ندهد و از دوران کودکی معصوم باشد، بلکه از کار لهو و بیهوده و بازی و سرگرمی نیز حتی در هنگام کودکی دوری کند.

ج: امام از شایستگی برتری برخوردار است؛ زبان حیوانات را متوجه می شود و آنان نیز سخن امام را می فهمند. اگر امام در خردسالی همراه با بره است، این گونه نیست که همانند سایر کودکان، خویش را با بره سرگرم کرده باشد، بلکه با آن حیوان در مورد خداشناسی و عبادت و سجده بر خدای سبحان سخن می گوید. این حقایق یعنی باور زلال شیعه در مورد منصب امامت؛ یعنی منصب جانشینی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم از این گونه اهتمام برخوردار است که شایسته ی هر کسی نخواهد بود.

می نمایند و بی تفاوتی در این ساحت را روا نمی دانند. چرا که تلاش و سازندگی عزت و افتخار هر فرد است. معلی بن خنیس می گوید من روزی دیر هنگام به در بازار کارم حاضر شدم، امام صادق علیه السلام فرمود: اغدوا الی عزک (1) «صبح هنگام به محل افتخار خود حاضر شو...» و نیز به فرد دیگری که دیر هنگام بر سر کارش آمده بود، فرمود چرا صبح هنگام از حاضر شدن در محل کارت خودداری نموده ای! (2).

هنگامی که فردی محل کار و کسب خویش را ترک کرده بود، به وی فرمود چرا محل کار خویش را رها ساخته ای. این کار باعث خمودی اندیشه و سقوط شما می شود. تلاش کن زندگی با عزت داشته و زندگی خویش را با گشاده دستی تأمین کنی. بر حذر باش از این که دیگران زندگی تو را تأمین نمایند. و نیز خطاب به همیشان فرمود رها ساختن کار و تلاش باعث خمودی اندیشه و سقوط تو می شود. (3).

عبدالاعلی از یاران امام صادق علیه السلام است؛ می گوید در هوای گرم تابستان در مسیر مدینه امام صادق علیه السلام را در حال تلاش مشاهده کردم. به وی عرض کردم با مقامی که در نزد خدا و خویشاوندی که با رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم دارید، این گونه خود را به زحمت افکنده ای! حضرت در پاسخ فرمودند: من در تلاش برای روزی خویش هستم تا از امثال تو بی نیاز باشم، لاستغنی عن مثلک. (4).

ابوعمرو شیبانی می گوید امام صادق علیه السلام را در حالی که بیل در دست داشت در باغ دیدم که کار می کرد و عرق از بدنش سرازیر بود. به وی عرض کردم اجازه بدهید من کار شما را انجام دهم، حضرت فرمودند: من

ص: 102

دوست دارم انسان در تلاش برای روزی مورد تابش نور خورشید قرار گیرد، انی احب ان یتأذی الرجل بحر الشمس فی طلب المعیشة. (1) بدین مفهوم روایات فراوان است.

کار و تلاش و سازندگی سیره و روش همه امامان می باشد. آنان که الگوی زندگی پیروان خویش می باشند بر همگان آموختند که برای به کف آوردن روزی حلال باید تلاش و سازندگی داشته باشند. آنان بر همگان آموختند که سر افرازی فردی و اجتماعی جامعه دینی در تلاش و کوشش مستمر وی در تمام زمینه های زندگی می باشد. ملت پر کار و پر تلاش ملتی سرافراز خواهد بود.

این نکته بر برخی پوشیده می شود که می پندارند تلاش و سازندگی دنیا طلبی مذموم است. در صورتی که هرگز چنین نیست. دنیا طلبی محبت به دنیایی است که آزمندی را به دنبال دارد و انسان را از یاد و راه خدا باز می دارد. اما تلاش و سازندگی بدون وابستگی در واقع تلاش برای آخرت است. توجه کنید:

ابن ابی یعفور می گوید فردی از امام صادق علیه السلام پرسید ما دنیا را دوست داریم و دوست داریم مال دنیا داشته باشیم. امام پرسید انگیزه شما از داشتن دنیا چیست؛ وی گفت می خواهیم زندگی خویش را ساماندهی کنیم و حج و عمره انجام دهیم و در راه خدا انفاق کنیم، امام فرمود این تلاش برای آخرت است نه برای دنیا، لیس هذا طلب الدنیا هذا طلب الاخرة. (2).

دنیا طلبی نباید با کار و تلاش و سازندگی برای خدا آمیخته شود. دنیا بهترین کمک کار برای رسیدن به آخرت است، نعم العون علی الاخرة الدنیا. (3).

ص: 103

5- از جمله حقوق کارگر بیمه می باشد. صاحب کار حق ندارد بدون بیمه کار از کارگر بهره کشی نماید. زیرا بر خلاف تأمین حقوق کارگر است.

6- صاحب کار بیش از ساعات کار توافقی، حق بهره کشی اضافه ندارد. در صورت اضافه کار به صورت توافقی باید حقوق آن تأمین گردد.

7- البته تعهدات قرارداد متقابل است. کارگر نیز نباید از وقت کار کم بگذارد و یا از کیفیت کار کاهش دهد؛ بلکه باید مقدار ساعت کار را طبق توافق تا پایان کار کامل و صحیح انجام وظیفه کند. باید کاملا وقت و کیفیت کارش را مراقب باشد. در غیر این صورت مشروعیت گرفتن حقوق برای وی اشکال خواهد داشت.

ارزش کار و تلاش کارگر به این است که با تعهد و با کیفیت کار خویش را انجام دهد. آن ارزش والایی که رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم در مورد کارگر بیان نموده، دست کارگر (سعد انصاری) را بوسه زد و فرمود، بر این دست آتش جهنم روا نیست، فقبل یده رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و قال هذه ید لا تمسها النار. (1) این موارد محورهای اصلی حقوق و نظام کار و کارگر و صاحب کار است که از گفتار نورانی و عرشی امام صادق علیه السلام می توان به دست آورد.

در رسیدن به این هدف از هیچ تلاشی فرو گزار نمی نمایند!

این روش نکوهیده و ناهنجاری است که بسیاری از ناهنجاری ها را نیز در پی دارد. به گونه ای که فرد در دائره مسؤولیتی که به دست آورده باعث آسیب های فرهنگی، اجتماعی و... می شود.

این رفتار چون رشد کاذب و بالا رفتن پوچ می باشد، از درون تهی است و در فرصت مناسب این موقعیت ساختگی فرو می ریزد و فرد مبتلا به آن را رسوا می سازد. در این صورت هر مقدار که بال رفتن بی پایه، آسان و شیرین بوده است، پایین آمدن و سقوط آن سخت و تلخ خواهد بود.

افراد این گونه آنگاه ممکن است متوجه این مشکل شوند که فرصتی در این بالا رفتن دروغین صرف نموده و آنگاه چون قابل جبران هم نیست فرو ریخته و موجب سرافکندگی و رسوایی می شود.

از این رو اندیشه شفاف و پاک عترت هماره از این خطرها هشدار داده اند و افراد را بر این موضوع آگاه ساخته و از این خطر پرهیز داده اند. افراد بدون داشتن شرایط مسؤولیتی هیچگاه آن مسؤولیت را به عهده نگیرند. این حقیقت در گفتار بسیاری از امامان به چشم می خورد که از احراز پست ها و مسؤولیت هایی که شایستگی آن را ندارید، دوری نمایید که این روش بسیار بد عاقبت بوده و فرجام تلخی در پی دارد.

امام صادق علیه السلام در این راستا خطاب به مفضل می فرماید: ایاک و مرتقی السهل اذا کان المنحدر و عرا. (1) «از بالا رفتن هایی که پایین آمدنش سخت است، بپرهیز.» این سخن هشداری به تمام افرادی است که با رشد دروغین و بی هویت، بدون داشتن شایستگی مسؤولیت ها را به عهده می گیرند. اینان باید بدانند گرچه این بالا رفتن سهل و آسان و شیرین و دل پسند است، لیکن

ص: 106

پایین آمدن آن بسیار تلخ و ناگوار بوده و آن گونه کام طرف را تلخ می کند که تا ابد تلخی آن باقی خواهد ماند.

آگاه باشند. امام صادق علیه السلام خود از همه آگاهتر به زمان خویش است و به همین خاطر هیچگاه جریان ها نتوانست حضرت را تحت تأثیر قرار دهند. هنگامی که به وی پیشنهاد قیام به رغم عباسیان می شد، فرمود: نحن اعلم بالوقت. (1) «ما به اوضاع زمان آگاه تریم».

امام صادق علیه السلام هیچگاه فریب نامه و درخواست های حیله گرانه مانند ابومسلم خراسانی و ابو سلمه خلال را نخورد. چون انگیزه های آنان را خوب می شناخت آنان را از خویش دور ساخت و به آنان فرمود نه شما از یاران من هستید و نه زمان، زمان من است.

امام صادق علیه السلام که آگاه تر از همه بر زمان خویش است فریب شعارها و تظاهر به دینداری حاکمان عباسیان نشد و به پیروان خویش نیز هشدار داد که: العالم بزمانه لا تهجم علیه اللوابس. (2) «آگاه به زمانه هیچگاه جریان ها بر وی مشتبه نمی شوند و جریان ها بر وی حمله ور نمی شوند.» و نیز فرمود ستون و پایه هستی انسان اندیشه و زیرکی وی است. انسان آگاه، به جریان ها اشراف خواهد داشت تحت تأثیر آنها قرار نخواهد گرفت، و واردا لما هو آت. (3) انسان فطن و زیرک بر اوضاع و جریان ها مسلط می شود. انسان خمود جریان ها بر وی مسلط خواهند شد.

این رهنمودها به خوبی شفاف می سازد که پیرو امام صادق علیه السلام در واقع همان تشکل همسوی اهل بیت (علیهم السلام) با هوشمندی کامل باید بر جریان های اجتماعی هر زمان مسلط باشد. باید خود موج آفرین باشد تا بتواند در برابر حرکت ها مقاوم و استوار و توفنده حرکت کند. در غیر این

ص: 108

صورت همانند خسی گرفتار امواج توفنده جریانها شده و در دریای بی کران و متلاطم سرگردان خواهد شد.

الناس من الظلمات الی النور. (1) «کتابی به سوی تو فرود فرستادیم، تا مردم را از کدورت ها و ظلمت ها، به روشنایی رهنمون نمایی».

عبادت ها و دستورهای دینی برای تأمین این هدف مهم مقرر شده اند. انسان با وضو، تیمم نماز خود، روح را پاک می کند. انسان با تلاوت قرآن، روزه داری و انجام مناسک حج و عمره، خود را نورانی می سازد. انسان با پرداخت واجبات مالی مانند خمس و زکات، خویش را از وابستگی ها نجات می دهد.

به همین خاطر دستور می دهد با وضو گرفتن، خود را نورانی کنید. وضوی بعد از وضو، نور بر نور است، الوضو علی الوضو نور علی نور. (2) انسان مؤمن همواره با وضو است، عن رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم ان استطعت ان تکون باللیل و النهار علی طهارة فافعل. (3) امام صادق علیه السلام: اگر با وضو بر بستر استراحت قرار گرفتی، بستر تو مسجد توست، فراشه کمسجده. (4).

اهتمام به پاکی تا همین مقدار بس که امام صادق علیه السلام می فرماید: اگر در بستر استراحت قرار گرفته ای، دوست داری با طهارت به خواب روی، بر همان رختخواب یا لباس های خویشتن تیمم می زنی. چنین شخصی همواره در نماز است، من آوی الی فراشه ثم ذکر انه علی غیر طهر تیمم من دثاره و ثیابه کان فی صلوة ما ذکر الله. (5).

دین این گونه به طهارت اهتمام می ورزد. دین این گونه آسان و سهل

ص: 110

است. امام صادق علیه السلام این گونه معارف عرشی را می آموزد. آیا آسان تر از این نیز ممکن است؟ آیا راهی هموارتر از این برای نورانیت و پاکی وجود دارد؟!

صادق آل محمد علیه السلام می فرماید: الصلوة میزان فمن و فی استوفی، و نیز می فرماید: و نضع الموازین القسط... (1) موازین القسط الانبیاء و الائمة، من آل بیت محمد. (2).

آنگاه افراد حق محور نیز که اندیشه و رفتار آنان حق است، میزان قرار می گیرند، السلام علی میزان الاعمال. (3) زیرا که علی مع الحق و الحق مع علی. (4).

اینک ارزش نوشتن و نویسندگان را با چه چیزی می توان ارزیابی نمود. آنکه با قلم خویش فرهنگ ها را با یکدیگر پیوند می دهد و تمدن ها را می آفریند و پایه های اعتقادی و اخلاقی را استوار بنیان می نهد، با چه چیزی می توان محک نمود؟ از فردی چون نگارنده که چنین چیزی ساخته نیست! انسان های آن سویی و توان مند چون رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم می تواند این حقیقت را شفاف سازند.

رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: من مات و میراثه الدفاتر و المحابر وجبت له الجنة. «کسی که از دنیا می رود و نوشتار وی میراث اوست بهشت بر او واجب است.» میراثی گران بها تر از آثار مکتوب چه می تواند باشد؟ این گونه است که قلم نویسنده از شهادت که برترین فضیلت است، فراتر است، فتوزن دماء الشهداء مع مداد العلماء فیرجح مداد العلماء علی دماء الشهداء. (5) به همین خاطر میراث جاوید رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم به عظمت و شرافت قلم و نوشتار سوگند یاد می کند، ن و القلم و ما یسطرون. (6) آثار مکتوب یعنی سطرهای نوشته شده، آن گونه شرافت دارند،

ص: 112

که خدای سبحان به آن سوگند یاد می کند.

اینک صادق آل محمد علیه السلام بر این فضیلت تشویق می کند که دانش خویش را با نوشتن در میان جامعه گسترش داده و منتشر سازید. زیرا که برترین میراث جاویدان نوشتارها است که بعد از تو می ماند، اکتب و بث علمک فی اخوانک فان مت فاورث کتبک بنیک فانه یأتی علی الناس زمان هرج لا یأنسون فیه الا بکتبهم. (1) «بنویس و دانش خویش را در میان برادرانت منتشر ساز. هنگام مرگ میراث تو برای بازماندگانت کتاب های تو باشد، که روزی خواهد آمد که آشفتگی فکری فراگیر خواهد شد، آن روز هم مردم با آثار و اندیشه های پیشینیان خویش مأنوس خواهند شد».

ارزش نویسندگان و نوشتار آنان راه گشای گره های کور و هموار ساز چالش های پیش رو می باشد. در سخن امام صادق علیه السلام آشکار است که آثار فرهنگی استوار و ماندگار است. این آثار در بحران فکری و فرهنگی که امام از آن به زمان «هرج» یاد می کند به فریاد مردم می رسد. مردم را از خطرها ایمن می بخشد. ارزش نوشتارها و آثار جاویدان، ارزش رهنمون و هدایت جامعه است.

دستور سجده و خضوع نمودن صادر کرد، و اذ قلنا للملائکة اسجدوا لادم. (1).

خدای سبحان از برترین صفات خویش «معلم» بودن را مطرح می سازد. الرحمن علم القرآن (2) «خدای بخشنده که قرآن را بر انسان آموخت».

«معلم» از اسمای حسنای خدای سبحان است. انسان معلم مظهر این صفت زیبای خداست. خداوند سبحان کتاب جاوید و زیبا و شیرینش را با علم و تعلیم و آموزش آغازید، اقرء باسم ربک الذی خلق. (3) «بخوان به نام پروردگارت که آفرید.» خداوند سبحان بزرگترین مسؤولیت پیامبران را تعلیم و تزکیه یعنی «معلم» بودن آنان معرفی می نماید، و یعلمهم الکتاب و الحکمة. (4).

از دیدگاه دین انسان معلم برتر از انسان مجاهد است، امیرالمؤمنین علیه السلام: و العالم اعظم اجرا من الصائم القائم الغازی فی سبیل الله. (5) «پاداش عالم (معلم) بیشتر از انسان روزه دار، شب زنده دار و انسان ستیز گر در راه خداست».

امام صادق علیه السلام می فرماید: عالم ینتفع بعلمه افضل من عبادة سبعین الف عابد. (6) من علم باب الهدی فله اجر من عمل به. (7) «و عالم و دانشمندی که از دانش وی بهره برده می شود (معلم) برتر است از عبادت هفتاد هزار عابد». «هر کس راه رهنمون را باز گشاید پاداش آنان که به آن رهنمون رفتار می کنند از آن وی است».

ص: 114

صادق آل محمد علیه السلام مرکب و مداد عالم را برتر از خون شهید معرفی می کند. در قیامت در حضور همگان خون شهید با مرکب و مداد عالم سنجیده خواهد شد! برتری مداد عالم بر همگان آشکار خواهد شد، فیرجح مداد العلماء علی دماء الشهداء. (1) عالم قلم بدست یعنی معلم. من علم خیرا فله مثل اجر من عمل به. (2) «کسی که راه خیر را به دیگری آموزد همانند آن که به آن عمل کند پاداش دارد».

معلم نمازش برترین است. رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: رکعتان یصلیهما العالم افضل من سبعین رکعة یصلیها العابد. (3) معلم حتی خوابش عبادت است. رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: نوم العالم افضل من عبادة العابد. (4) در همه این موارد از عالم، «معلم» منظور است نه عالمی که برای جامعه نفعی ندارد. خلاصه معلم وارث همه انبیاء است، یعنی وارث همه ارزشهاست، رحم الله خلفایی الذین یحیون سنتی و یعلمونها عبادالله. (5) «خدایا جانشینان مرا که راه و روش مرا زنده می کنند و سنت مرا بر بندگان خدا می آموزند مورد لطف قرار ده». این ستایش، ستایش از عالم یعنی معلم جامعه است. این ستایش ها از انسان برتر یعنی معلم انسان ها است.

معلم بر اساس نقش برجسته ای که ایفا می کند حق بزرگی را به عهده جامعه پدید می آورد. جامعه و دانش آموختگان رهین منت معلمان هستند. همین نقش بزرگ معلم است که بر معلم عمر جاودانگی می بخشد. این حقیقت را معلم برترین ها، علی علیه السلام این گونه بیان نمود: العلماء باقون ما بقی

ص: 115

الدهر. (1) «دانشمندان هماره جاویدند.» البته این مقام برتر همراه با شایستگی های معلم باید باشد. اینک برخی شایستگی های محوری معلم را مرور می کنیم.

تنها عالم خشیت و تعهد دارد. الخشیة میراث العلم. (1) علمی که خشیت و تعهد آور نباشد نه تنها فضیلت نیست، بلکه رذیلت است. علمی که عالم متعهد نپروراند نه تنها بال نیست، بلکه وبال است. زیرا عالم و دانشمند بی تعهد به بدترین عذاب گرفتار است. امام صادق علیه السلام: اشد الناس عذابا عالما لا ینتفع من علمه بشیء... (2) «بدترین عذاب از آن عالمی است که از علمش بهره نمی برد.» کل علم وبال علی صاحبه الا من عمل به. (3) «هر علمی وبال عالم است مگر علمی که بدان عمل شود.» امام صادق علیه السلام و رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم هم فرمودند: ان العلم یهتف بالعمل. (4) «علم، عالم را به عمل فرا می خواند».

معلم باید آگاه باشد که مسؤولیتی همانند مسؤولیت انبیا را به دوش گرفته است. هر کس که به نحوی در تعلیم و تزکیه و تربیت جامعه نفش ایفا می نماید، به ویژه اساتید دانشگاه ها و حوزه ها، معلمان کلاس های درس در هر زمینه، باید به این ارزش والای خویش واقف باشند. به ویژه معلمان دینی، آنان که دین به مردم می آموزند. به طور یقین منظور از خطاب ها و صدور نصوص، آنان می باشند، اگر اختصاص به آنان نداشته باشند.

امام صادق علیه السلام یاد دادن را یک تعهد الهی معرفی می نماید که خدای سبحان از دانشمندان تعهد گرفته است تا دیگران را بیاموزند، حتی اخذ علی العلماء عهدا ببذل العلم للجهال. (1).

باشد و نسبت به پاسخ تمام شبهات احتمالی توان مند باشد. در غیر این صورت تباهی جبران ناپذیر به دنبال خواهد داشت که خیانت بزرگ بر مخاطبان خویش خواهد بود.

امام صادق علیه السلام در این راستا این گونه هشدار می دهد: و أنهاک عن خصلتین فیها هلاک الرجال، انهاک ان تدین الله بالباطل و تفتی الناس بما لا تعلم. (1) «تو را از دو چیز که تباهی انسان ها در آن دو است هشدار می دهم. نخست بر گزیدن دینی به جز دین خدا، دیگر این که در موضوعی که آگاهی نداری اظهار نظر نمایی».

نیز امام صادق علیه السلام از زبان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم این گونه سخن می گوید: من عمل علی غیر علم کان ما یفسد اکثر مما یصلح. (2) «کسی که بدون آگاهی کاری انجام دهد تباهی اش بیشتر از اصلاح گری اش خواهد بود.» این نکته در مورد معلم که عهده دار آموزش به دیگران است بیش از همگان اهتمام خواهد داشت. این محور هشداری است به تمام افرادی که بدون احراز شایستگی در علم و دانش به کرسی های تدریس و تعلیم تکیه می زنند!

است تا در انجام آن توفیق حاصل نماید.

فردی این مهم را به انجام می رساند که در انجام این مسؤولیت نیتی پاک داشته و برای رضای خداوند سبحان این مسؤولیت را انجام دهد. زیرا هیچ پاداشی جبران زحمت طاقت فرسای معلم را نخواهد نمود. ارزش کار وی را پاداش های اقتصادی هیچگاه جبران نخواهد بود. تنها خوشنودی خدا و پاداش اخروی است که جبران تلاش معلم را خواهد نمود. به همین خاطر معلم اگر در انجام مسؤولیت خویش اخلاص داشته باشد، هم آرامش روحی خواهد داشت و هم نسبت به انجام مسؤولیت علاقه مند بوده به آن اهتمام خواهد ورزید.

چنین فردی تدریس و آموزش کار آمدی را به انجام خواهد رساند. اگر برای رضای خدا و آخرت خویش باشد برکت و رضوان را در پی خواهد داشت، من کان یرید حرث الاخرة نزدله فی حرثه. (1) امام صادق علیه السلام: من تعلم العلم و عمل و علم لله دعی فی ملکوت السموات عظیما. (2) «کسی که برای خدا بیاموزد و عمل کند و آموزش دهد در ملکوت آسمان ها، بزرگ خوانده خواهد شد.» این مقام برتر معلم در پیشگاه خداست.

این رهنمود در مورد معلم تنها نیست؛ بلکه در مورد دانش آموز نیز همین گونه است که آموختن نیز باید برای خوشنودی خداوند سبحان باشد. زیرا آموختن با ارزش های دنیایی ارزیابی نمی شود. بلکه پاداش اخروی جبران آن است که برای دنیا آموختن، تهی دستی در آخرت را در پی دارد و اگر برای خوشنودی خدا باشد هم تأمین دنیا و هم پاداش آخرت به دنبال خواهد داشت.

امام صادق علیه السلام: من اراد الحدیث لمنفعة الدنیا لم یکن له نصیب فی

ص: 120

الاخرة و من اراد به خیر الاخرة اعطاه الله خیر الدنیا و الاخرة. (1) «کسی که دانش آموزد برای دنیا از بهره آخرت بی نصیب می شود، کسی که برای خدا آموزد خیر دنیا و آخرت را بهره می برد».

این محورها یعنی تعهد، آگاهی و اخلاص سه محور مهم شایستگی معلم است که سایر شرایط و نیز آدابی که در حوزه آموزش باید رعایت شود بازگشت به همین محورها دارند.

اخروی است تعلیم دهد. معلم خیر و سعادت باشد. امام صادق علیه السلام: من علم خیر فله مثل اجر من عمل به (1)، معلم نسبت به دانش آموز باید فروتن و متواضع باشد. امام صادق علیه السلام: تواضعوا لمن تعلمونه العلم. (2) معلم باید با آرامش و سکوت و وقار باشد، من علامات الفقه الحلم و الصمت. (3) معلم باید خویش را آراسته به اخلاق پسندیده نماید و اخلاق ناپسند را از خویش دور سازد. امام صادق علیه السلام: آفة العلماء (معلم ها) الطمع و البخل و الریاء و العصبیة و حب المدح و الخوض فیما لم یصلوا الی حقیقته، و التکلف فی تزیین الکلام بزواید الالفاظ، و قلة الحیاء من الله و الافتخار و ترک العمل بما علموا. (4) «آفت علم آزمندی، بخل، ریاکاری، قوم گرایی، تمایل به ستایش، وارد شدن به حوزه ای که اشراف ندارد، تلاش بیهوده برای زیباسازی گفتار با الفاظ زاید، کم حیا بودن نسبت به خدا و فخرگرایی، و عمل نکردن به علم خویش است».

بعد از احراز زمینه های یاد شده و فراهم نمودن شرایط محوری تعهد، آگاهی، اخلاص و آراستگی در تمام زمینه ها نکاتی نیز به عنوان آداب آموزش مطرح است که معلم باید برای تأثیرگذاری بیشتر در دیگران آداب یاد دادن را فراهم سازد تا در آموزش دیگران روان تر این مسؤولیت را انجام رساند.

ص: 122

که رفتارش هماهنگ گفتارش نباشد عالم نیست».

3- خوش برخورد با مخاطب و دانش آموز بوده و نسبت به آنان فروتن باشد. امام صادق علیه السلام: و تواضع لمن تعلمونه العلم. (1) «نسبت به آنان که علم می آموزی فروتن باش».

4- معلم نباید پاداش دنیایی را در برابر دانش خویش قرار دهد که بذل علم با هیچ چیزی ارزیابی نمی شود تا رسد به متاع دنیا.

5- بر آموزش افراد ناشایست اهتمام ورزد. از تعلیم و تربیت آنان دوری نکند، تا شاید آنان نیز متأثر شوند.

6- ظرفیت مخاطب را در نظر بگیرد. در حد ظرفیت آنان مطلب طرح کند. از طرح مطالب عمیق که مخاطب ظرفیت آن را ندارد پرهیز کند. در این صورت به علم و حکمت ستم نموده است. الامام الصادق علیه السلام: لا تحدثوا الجهال بالحکمة فتظلموها. (2) «معارف را در اختیار افراد نادان و کم ظرفیت قرار ندهید که به معارف ستم نموده اید».

7- معارف را از اهلش دریغ ننماید. کسانی که ظرفیت گرفتن معارف بالا را دارند به آنان بیاموزد که اگر ممانعت کند بر آنان ستم روا داشته است، فلا تمنعوها اهلها فتظلموهم. (3).

رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم من کتم علما الجمه الله بلجام من نار. (4) «کسانی که فضیلت و دانش را از دیگران پنهان دارند (دهان خویش را ببندند) خدای سبحان لجامی از آتش بر وی قرار می دهد».

ص: 124

8- در بیان فضایل محافظه کاری نکند، مجمل گویی نکند، حقایق را در فرصت مناسب شفاف در اختیار مخاطبان قرار دهد. در اصلاح کژراهگی های اعتقادی و اجتماعی مسؤولیت ایفا نماید که این تعهد هر معلم است، و اذا خذالله میثاق الذین اوتوا الکتاب لتبیننه للناس. (1) «خدا بر صاحبان کتاب پیمان گرفته است که حقایق را برای مردم بیان کنند.» رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم اذا ظهرت البدع فی امتی فلیظهر العالم علمه. (2) «هر گاه بدعت ها در میان امت من آشکار شد دانشمند باید علم خود را آشکار سازد».

9- دانش آموخته های خویش را به تهذیب و پاکی فرا خواند. با آرامش و صبر آنان را به انجام نیکی ها فرا خواند. آنان را به تباهی و انجام کارهای ناپسند هشدار دهد. البته این فراخوانی تنها نباید به گفتار باشد، بلکه در رفتار باید فراخوانی به خوبی ها نماید که امام صادق علیه السلام فرمود: کونوا دعاة الناس بغیر السنتکم. (3) «با رفتار خویش دیگران را به فضایل فرا خوانید».

10- دانش آموختگان را به فراگیری دانش ترغیب نماید. به آنان گوشزد کند که عالم متعهد، وارث پیامبران است، العلماء ورثة الانبیاء. (4).

11- آنچه بر خود روا می دارد بر آنان نیز بپسندد و آنچه بر خود پسند نمی کند بر آنان نیز روا ندارد، لا یومن احدکم الا ان یحب لاخیه ما یحب لنفسه. (5) «ایمان هیچ کدام از شما کامل نیست مگر این که آنچه برای خویش دوست می دارید برای دیگران نیز روا دارید».

ص: 125

12- درس را آسان و روان مطرح نماید. بر مخاطبان خود فرصت سؤال و نقد بدهد و سؤالات آنان را پاسخ دهد. از تحقیر نمودن افرادی که سؤال می کنند و یا انتقاد می نمایند بپرهیزد.

13- بر آموزش اهتمام ورزد. سهل انگاری در تعلیم روا ندارد. یکی از بزرگترین سهل انگاری ها در آموزش این است که معلم بدون آمادگی و بدون مطالعه کافی در کلاس درس حاضر شود. این رفتار خیانت بزرگی در حق دانش آموزان خواهد بود.

14- معلم شایسته دانش آموز را با قواعد کلی و محورهای اصلی موضوع درس آشنا نموده و بر محورهای اصلی تأکید نماید. معلم اصول و قواعد و فرمول ها را تبیین می نماید، تطبیق و تحقیق را به عهده دانش آموز نهاده و به وی میدان دهد تا دانش آموز محقق و بالنده بارور شود.

15- دانش آموزان را به بهره وری از اوقات خویش تشویق نماید.

16- معلم شایسته نباید بین دانش آموزان تفاوت ایجاد کند، بلکه هماره به همگان نگاه مساوی داشته باشد. کسی را بی جهت بر دیگری ترجیح ندهد که این سبب برانگیخته شدن احساسات دانش آموزان و نیز باعث سرکوبی استعدادهای دانش آموز مستعد خواهد شد. در نهایت دانش آموزان نسبت به معیارهای ارزشی و عدالت ناهنجار خواهد شد. معلم شایسته نسبت به همگان با یک دید نگاه می کند. البته امتیاز دیدن برای افراد ممتاز که از شایستگی های برتر بهره ور هستند امر دیگری است که با اعتدال و عدالت، هیچ گونه چالش ندارد.

17- در طرح پرسش از آموخته های پیشین باید رعایت نوبت را نموده و همگان را مورد توجه قرار دهد که این یکسان نگری باعث تشویق آنان به علم و دانش می گردد. رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم معلم همه انسانها و فرشتگان است، در

ص: 126

نگاه کردن نیز به همگان یکسان نگاه می نمود، لحظه ها را تقسیم می نمود. امام صادق علیه السلام می فرماید: کان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم یقسم لحظاته بین اصحابه و ینظر الی ذا و ینظر الی ذا بالسویة. (1).

18- از افراط و تفریط دانش آموزان جلوگیری کند. اگر می بیند برخی از دانش آموزان در فراگیری دانش راه افراط را پیش گرفته و بر روح و جسم خویش بیش از حد توان تلاش روا می دارد، وی را از این کار بد عاقبت باز دارد. امام صادق علیه السلام از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم نقل می کند: ان المنبت و لا ظهرا ابقی و لا ارضا قطع. (2) «انسان شتابان نه راهی طی می کند و نه قوت ماندن دارد.» زیرا نیروی خویش در اثر عجله از کف نهاده است.

رهرو آن نیست که گهی تند و گهی خسته رود

رهرو آن است که آهسته و پیوسته رود

19- دانش آموز مستعد هنگامی که به مرحله ای از شایستگی رسید از وی تجلیل نماید. وی را تشویق کند تا زمینه را برای بهره وری از وی و تدریس برای دیگران آماده سازد.

20- معلم شایسته برای جذب دانش آموزان نکاتی را نیز باید در رفتارهای شخصی رعایت نمایند تا در تأثیر گذاری توفیق بیشتر فراهم نماید. معلم باید قبل از ورود به کلاس درس ظاهر خود را آراسته نماید. لباس مناسب به تن کند و سر و وضع خود را مرتب نماید. با وقار و آرامش باشد. بدن و لباس تمیز و مرتب باشد. با وضو و طهارت بدن و لباس وارد کلاس تدریس شود. (3).

21- پیش از شروع درس دعا بخواند و از خدای سبحان بخواهد که وی

ص: 127

را برای مخاطبان مفید قرار دهد و حق را بر زبان وی جاری سازد.

22- هنگام ورود بر مخاطبان بر آنان سلام کند و در صورت امکان دو رکعت نماز تحیت مسجد (اگر کلاس در داخل مسجد باشد) یا نماز شکر و یا نماز حاجت بخواند.

23- معلم باید با وقار و آرامش و تواضع و در جای خودش قرار گیرد. با کمال ادب بنشیند.

24- معلم رو بر قبله بنشیند که از حضرت این گونه روایت است، خیر المجالس ما استقبل بها. (1).

25- در هنگام خروج و عزیمت به کلاس درس نیت خود را پاک گرداند و برای خوشنودی خدای سبحان و آموختن دین و خیر و سعادت و فضیلت بر دیگران نیت کند و نفس و روح خویش را از وسوسه های شیطانی دور کند.

26- معلم از حرکات و برخوردهای جلف و دور از شأن پرهیز کند و در عین با نشاط بودن از شوخی های زیاد پرهیز کند که باعث سقوط وی خواهد شد.

27- معلم هنگام تدریس در جایی قرار گیرد که بر تمام دانش آموزان اشراف داشته و همگان بتوانند معلم را ببینند و بر همگان بهره رساند.

28- از طولانی نمودن جلسه درس که موجب خستگی مخاطبان شود پرهیز نماید؛ چرا که از بازدهی تدریس می کاهد. امروزه بسیاری از مراکز آموزشی عالی به این موضوع مبتلا شده اند. همچنین موضوع را به حد کافی توضیح دهد و فرصت کافی برای تحلیل مطالب صرف کند. از عجله نمودن بپرهیزد که این نیز باعث کاهش بازدهی آموزش خواهد شد.

ص: 128

29- محل تعلیم و دانش (کلاس) را مکانی که منتسب به متعلم و دانش آموز است انتخاب نکند، زیرا این نوعی ذلت برای معلم و علم به حساب خواهد آمد.

30- کلاس درس از فضای مناسب و آرامش و نور مناسب برخوردار باشد. از محل های تاریک یا با سرما و گرما و گرد و غبار و آلودگی صوتی و هر چیز دیگری که مانع تمرکز ذهن مخاطبان است، پرهیز نماید.

31- معلم در هنگام تدریس باید با صدای ملایم و آرامش کامل سخن بگوید. از صدای بلند بیش از حد و یا نیز صدای ضعیف کوتاه که در رساندن پیام کاستی ایجاد کند بپرهیزد، عن النبی ان الله یحب الصوت الحضیض و یبغض الصوت الرفیع. (1).

32- فضای کلاس را آرامش ببخشد. از همهمه و بی ادبی ها ممانعت کند. تا موضوعی را به قدر کافی بحث نکرد به موضوع دیگر وارد نشود. و از آمیخته نمودن موضوعات به یکدیگر بپرهیزد. از محور مورد تدریس بیرون نرود.

33- معلم باید از تنبیه دانش آموز بپرهیزد. تنبیه بر دو نوع است؛ نکوهش که باعث سقوط شخصیت دانش آموز شده وی را به گونه ای می رنجاند و جان وی را به گونه ای زخمدار می کند که التیام پذیر نخواهد بود. دیگر تنبیه بدنی و فیزیکی که آن نیز از سوی آموزه های دینی ممنوع می باشد و انجام آن گناه و پی آمد قصاص را نیز به دنبال دارد.

34- معلم باید از اظهار نظر در مورد موضوعاتی که اشراف ندارد پرهیز کند و در مواردی که پاسخ سؤالی را نمی داند شهامت گفتن «نمی دانم» را

ص: 129

داشته باشد. امام صادق علیه السلام: ان الله خص عباده بآیتین من کتابه ان لا یقولوا حتی یعلموا و لا یردوا ما لا یعلمون. (1) امام صادق علیه السلام: اذا سئل الرجل منکم عما لا یعلم فلیقل لا ادری. (2).

35- نام و القاب دانش آموزان را جویا شود.

36- اگر فردی از شاگردان مدتی غایب شد از حال وی جستجو نماید.

37- اگر مطلب را به اشتباه طرح نموده در اولین فرصت آن را اصلاح نماید.

38- پایان درس را اعلان و با ذکر خیر و دعای خیر به اتمام رساند (که یکی از بهترین ذکرهای آن صلوات بر محمد و آل محمد است).

39- در پایان درس زود جلسه را ترک نکند، اندکی فرصت دهد تا اگر کسی سؤالی و یا مطلبی دارد بتواند با وی در میان بگذارد.

40- فردی زیرک و مطمئن را به عنوان ناظم کلاس برگزیند که در حضور و غیاب و نیز سایر امور کلاس همیار معلم باشد.

رعایت نکات یاد شده و نیز برخی مواردی که در کتاب های دیگر مفصل به آن ها اشاره شده موجب بهره وری بهینه از فرصت و باروری تدریس و پر ثمر شدن آن می گردد. همان گونه که کاستی در این ها سبب بی رونق شدن کلاس درس می گردد.

آموختن را رعایت کند. به همین خاطر اینک به برخی آداب آموختن نیز می پردازیم و از آثار دینی به ویژه از گفتار و سیره امام صادق علیه السلام در این محورها بهره می بریم.

1- دانش آموز نیز همانند معلم باید آموختن دانش را برای خوشنودی خدای سبحان انجام دهد. دانش آموز باید در آموختن دانش نیت خود را پاک گرداند. هیچ گاه ارزش های دنیایی انگیزه تلاش برای آموختن نباشد. در این صورت رنج و سختی های آموختن برای وی بسیار سخت خواهد بود، من تعلم العلم و عمل... لله دعی فی ملکوت السموات عظیما. (1) من اراد الحدیث لمنفعة الدنیا لم یکن له نصیب فی الاخرة. (2) (ترجمه این دو روایت گذشت).

2- دانش آموز باید از فرصت جوانی خویش برای آموختن بهره گیرد. چون این فرصت بهترین فرصت برای آموختن است. زیرا از یک جانب نشاط و نیروی جوانی را همراه دارد. از جانب دیگر از گرفتاری های روزمره زندگی آزاد است و وقت کافی می تواند برای آموختن منظور نماید. از جانب سوم دوران جوانی دوران شکوفایی استعدادهاست و از سلامتی جان و بدن برخوردار، که بعد از سپری شدن این دوران همیشه و برای هر کسی این شرایط فراهم نیست. از جانب چهارم آموخته های دوران نوجوانی و جوانی پایدار خواهند بود، العلم فی الصغر کالنقش علی الحجر. (3).

3- دانش آموز موفق آن کسی است که در دوران تحصیل آزمندی های خویش را کوتاه نموده فردی قانع به امکانات اندک باشد. تمایل به تشریفات

ص: 131

و آرزوهای بیهوده که از تمرکز فکری وی می کاهد، نداشته باشد..

دانش آموز باید به حداقل امکانات زندگی در دوران تحصیل قانع باشد. خویش را به کارهای جنبی مشغول نسازد که یکی از نقاط آسیب زا برای تحصیل می باشد. تا همه چیز را فدا نکنی، بخشی از دانش نمی آموزی.

4- دانش آموز باید از دوستی با افرادی که عمر خویش را به تباهی و بیهوده می گذرانند، پرهیز کند. باید طرح دوستی و رفاقت با افرادی داشته باشد که برخورد با آن ها مفید و سازنده باشد. از معاشرت با افراد باطل و بیهوده گرا جدا پرهیز کند که نفس انسان از هم نشین خو می پذیرد. نشاط و شادابی دانش آموز را در تداوم پیمودن راه پر مشقت دانش، باز می دارد.

5- دانش آموز باید نسبت به فراگیری دانش حریص باشد. و هیچ فرصتی را در فراگیری از دست ندهد. از مسافرت های بی جا و مهمانی ها مکرر و از معاشرت های وقت گیر و بیهوده و نیز از اشتغال به کارهای متفرقه به طور جدی پرهیز نماید؛ فرصت ها را با ارزش شمارد، بادر الفرصة قبل ان تکون غصة. (1).

6- دانش آموز باید همت بلند داشته باشد. راه دانش بسیار پر پیچ و خم و دشوار است. هر کس را توان صعود به قله بی پایان دانش نیست. بسی همت بلند می طلبد تا از آسایش و رفاه صرف نظر کند تا به همتی بلند و رنج و تعب فراوان این راه سخت، و این گردنه كَؤُود را بالا رود.

7- دانش آموز در انتخاب رشته موضوع نیز باید اندیشه کند. موضوع مناسب که به آن علاقه مند است انتخاب کند. همواره رشته و موضوعات مهم را همت گمارد، هیچ گاه اهم را فدای مهم نکند. و هیچ گاه مشغول به موضوعات پوچ و بی فایده و یا کم فایده نباشد که از مسؤولیت های مهم و

ص: 132

مهم تر باز ماند. دانش آموز در کلاس درس و نیز همراه با استاد و معلم آدابی را نیز سزاوار است رعایت کند.

8- پگاه و صبحگاهان در کلاس حاضر شود که بهترین فرصت برای آموختن است، رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم اغدوا فی طلب العلم فانی سألت ربی ان یبارک لامتی فی بکورها بین الطلوعین، «پگاه در جستجوی دانش باشید، من از خدای خویش درخواست نموده ام که بین الطلوعین را (طلوع فجر و طلوع آفتاب) برای امت من مبارک قرار دهد.» این هنگام تقسیم ارزاق است بیدارها و هوشیارها را بهره بیشتر نصیب می شود. مشمول دعای رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم شود که اللهم بارک لامتی فی بکورها. (1) «خدا صبح گاهان را برای امت من مبارک قرار داده است».

9- دانش آموز در یادگیری، مجد و پر تلاش باشد. نشاط و شادابی خود را حفظ کند و فرصت ها را غنیمت شمارد به خصوص دوران جوانی را بسیار مغتنم شمارد.

10- به طور مرتب و بدون غیبت از ابتدای درس تا انتهای آن حضور یابد.

11- دانش آموز خود را مطیع استاد بداند. در برابر استاد خویش فروتن باشد.

12- بزرگی و عظمت استاد را پاس نهاده و خود را نیازمند دانش وی بداند.

13- در برابر احسان استاد که مهمترین نعمت الهی یعنی دانش را به وی ارزانی می کند قدر دان بوده و خود را هماره بدهکار استاد بداند.

14- معلم را مربی خویش ببیند. زیرا معلم واسطه بزرگترین فیض الهی یعنی علم و دانش می باشد.

ص: 133

15- خود را همانند بیمار نیازمند به طبیب، نیازمند معلم ببیند تا آموزه های معلم را اهتمام ورزد.

16- همراه با دیده احترام و بزرگی معلم را ببیند و عیوب معلم را پنهان دارد. از عیوب وی جستجو ننماید. فضایل و نیکی های معلم را بازگو نماید.

17- در برابر معلم متواضع و فروتن باشد که این کوچکی همراه با بزرگی است و رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: تواضعوا لمن تعلمون منه. (1).

18- دیدگاه های معلم را بی دلیل مردود نداند. وی را داناتر به حقایق بداند.

19- اگر سخن استاد را خطا می داند، با کمال ادب سخن وی را نقد کند.

20- در سخن گفتن با معلم کمال ادب را رعایت کند. بلند صحبت نکند و از دور وی را صدا نزند. با القاب زیبا مانند «استاد» مورد خطاب قرار دهد و همواره با القاب مناسب استاد را یاد کند.

21- اگر استاد بر وی آشفته و عصبانی شده باشد برای وی استغفار کند و در برابر معلم جبهه گیری ننماید و بر تحمل رنج و تعب ثابت قدم و پایداری پیشه نماید.

22- پیش از استاد در کلاس درس حاضر شود و منتظر استاد بماند.

23- با نشاط و شادابی وارد کلاس شود؛ با کسالت و تنبلی و یا هنگام گرسنگی و یا تشنگی و بیماری وارد نشود.

24- مرتب در کلاس شرکت کند. غفلت و غیبت در کلاس نداشته باشد.

25- در هنگام خستگی معلم انتظار پاسخ گویی نداشته باشد.

26- در برابر معلم مؤدب و متواضع بنشیند.

27- در حضور معلم بر دیوار و یا پشتی تکیه نکند.

28- هنگام تدریس تمام حواس خویش را متوجه درس و سخن معلم

ص: 134

کند و از اضطراب و تشویش خاطر بپرهیزد تا استاد نیاز به تکرار درس نداشته باشد.

29- با لباس ها و اعضای بدن خویش هنگام درس بازی نکند؛ خمیازه نکشد و «باد گلو» (آرغ) نزند و از هر حرکتی که بی ادبی به حساب می آید، پرهیز نماید.

30- در حضور استاد بلند نخندد و صدای خویش را بلند نکند. با همراهان و هم نشینان شوخی نکند. سخن استاد را نشکند.

31- هنگام تدریس معلم، با کسی سخن نگوید.

32- هنگام سؤال از استاد با ادب و الفاظ مناسب سخن گوید.

33- سؤال بی مورد مطرح نسازد.

34- اگر معلم درس را اشتباه مطرح می کند، با ادب و به نحو کنایه اگر ممکن است وی را متوجه سازد و بر اشتباه وی اصرار نکند. اگر معلم سخن وی را نمی پذیرد به فرصت دیگر موکول نماید.

35- هنگامی که از معلم سؤال می شود مبادرت به جواب سؤال در حضور معلم نکند.

36- مطلبی را که نمی داند با خوشرویی و ادب با معلم در میان گذارد.

37- اگر چیزی از دست استاد و معلم می گیرد، با دست راست بگیرد و نیز اگر چیزی به دست معلم می دهد با دست راست به وی بدهد.

38- به احترام استاد از جا بلند شود و تا استاد ننشسته، ننشیند.

39- اگر شب هنگام با استاد راه می رود پیش پای وی حرکت کند. اگر روز است پشت سر وی برود.

40- با طهارت و پاکی به آموختن بپردازد که علم و دانش نور است و با نورانیت و پاکی سازگار است.

ص: 135

این نکته مهم نیز همواره باید در نظر باشد که تعلیم و تعلم و تلاش برای یادگیری زمینه فراهم نمودن برای یادگیری است. حقیقت دانش و علم نورانیت الهی است که باید از منبع نور یعنی خدای سبحان بر کسی ارزانی شود. از زبان صادق آل محمد علیه السلام این گونه رسیده: لیس العلم بالتعلم انما هو نور یقع فی قلب من یرید الله تبارک و تعالی ان یهدیه. (1).

اگر نیت پاک شد، اگر رفتار همگون با علم شد، اگر انسان با نیت پاک برای خدای سبحان دانش آموخت؛ آنگاه این نورانیت نصیب وی می شود.

موارد یاد شده برخی از محورهای مهم و نیز آداب آموزش و آموختن است که از آموزه های عرشی عترت و امام صادق علیه السلام می توان دسترسی حاصل نمود. البته معیارها تنها به این مقدار نمی باشند، گرچه رعایت همین مقدار از محورها در آداب نقش مهمی در حوزه آموزش و آموختن و باروری تعلیم و تعلم به عهده دارد.

ص: 136

یزید، یزید بن ولید، ابراهیم بن ولید، مروان بن محمد معروف به مروان حمار، آخرین خلیفه بنی امیه می باشد. برهه دوم هم زمان با دو تن از خلفای بنی عباس یعنی عبدالله بن محمد، معروف به سفاح اولین خلیفه عباسی و برادرش منصور دوانیقی می باشد.

در این فضا اولین نکته ای که به طور جدی سؤال برانگیز است، این که چرا حزب عثمانیه بعد از حدود یک قرن حاکمیت سقوط می کند؟ دیگر این که چه عوامل و زمینه هایی باعث روی کار آمدن عباسیان می گردد؟ در واقع این دو سؤال بررسی افول و ظهور دو جریان اجتماعی است که در زمان امام صادق علیه السلام پدیدار شده اند، دو جریانی که موضع گیری های امام صادق علیه السلام را به دنبال دارند. به همین خاطر در بررسی این جریان ها، موضع گیری های امام همام از اهتمام ویژه برخوردار می باشد. در بخش چهارم عوامل سقوط امویان، عوامل اقتدار عباسیان، و موضع گیری های امام همام را بررسی خواهیم نمود.

اسلامی حاکم ساخت. در زمان عثمان مهره های اصلی حکومت داران از بنی امیه برگزیده شدند. در خلافت سیزده ساله عثمان، استانداری معاویه به پادشاهی وی در شامات تبدیل شد و تشکیل حکومت مستقل را موجب گشت.

در این فرصت، گزینش مسئولین اجرایی و قضایی بر اساس قومیت شکل گرفت. حدود احکام الهی تعطیل شد. بنی امیه چنگال خویش را تا اعماق خزانه های بیت المال فرو بردند. به تعبیر امیر المؤمنین علیه السلام همانند شتر گرسنه که به علف بهاری هجوم آورد، بر بیت المال مسلمانان تهاجم نمودند. (1) در این فرصت عدل و مساوات الهی که تنها امتیاز را به تقوا و طهارت بنیان نهاده است - ان اکرمکم عند الله اتقیکم (2) - جای خود را به خویشاوندی سپرد که ان اکرمکم عندهم اقربهم الیهم شد.

در دوران حکومت هشتاد و چند ساله بنی امیه هجمه بر اهل بیت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم به بی نهایت رسید و از هر سو تهاجم بر علیه ارزش های اهل بیت (علیهم السلام) شکل می گرفت! در این فرصت یاران و صحابه رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم مورد هتک حرمت و تبعید قرار گرفتند. افراد فرزانه مورد ضرب و شتم قرار گرفته و از مزایای اجتماعی خود محروم گشتند.

در این زمان تنها قومیت بنی امیه بر امواج امتیاز سوار نشد، بلکه به گونه ای گسترده قومیت عرب بر عجم ترجیح داده شد. به گونه ای که موالیان و غیر عرب ها همانند برده برای عرب به شمار آمدند! حقوق اجتماعی آنان پایمال شد و حتی ازدواج غیر عرب با عرب ممنوع گشت.

این تبعیض در گرفتن مالیات و تأمین بودجه حکومت بنی امیه نیز پدیدار

ص: 139

شد. بر غیر عرب مالیات های سنگین نهاده شد. حتی مثل عبدالملک دستور می دهد از جماجم مالیات سنگین دریافت کنید و سلیمان بن عبدالملک می گوید آن مقدار شیر بدوشید، هنگامی که شیر تمام شد خون بدوشید، احلب الدر فاذا انقطع فاحلب الدم. (1).

می شدند! یزید بن ولید به مدت کمتر از یک سال و حتی ابراهیم بن ولید هفتاد روز حکومت داری می نماید. این حقیقت نشان آشفتگی شدید سیاسی حاکمان بنی امیه است که به طور کامل انسجام خود را از دست دادند.

این عوامل که عمده ترین آنان جوشش خون سالار شهیدان حسین علیه السلام و یارانش و نیز فراخوانی بنی عباس که آن را به بهانه اهل بیت و خون خواهی حسین علیه السلام شکل دادند، مهم ترین عوامل سقوط حزب عثمانیه می باشند که در خلال دوران حکومت داری آنان پدید آمدند و در نهایت باعث فروپاشی حکومت ستم پیشه آنان شدند.

پنج قرن بر سرنوشت امت اسلامی حاکم شد.

دوران امامان معصوم (علیهم السلام) هم زمان با این دو جریان اجتماعی است. برای آشنایی با سیره و موضع گیری های اجتماعی امامان، آگاهی از زمان آنان و جریان های اجتماعی همراه آنان بایسته می باشد. بدون شناخت صحیح از اوضاع زمان ائمه (علیهم السلام) تحلیل زندگی و موضع گیری های آنان امری است به دور از توان.

به همین خاطر لازم است برای دست یابی به موضع گیری های امامان و تحلیل سیره آنان در مرحله نخست اوضاع و جریان های آن زمان مورد نگر قرار گیرد. در نوشتارهای پیشین در مورد امامان معصوم جریان های اجتماعی زمان آنان به مقدار توان تحقیق و تحلیل صورت گرفت.. در این فرصت تحلیل جریان های زمان امام صادق علیه السلام فرا رسیده است تا با بررسی آنها زمینه برای تحلیل موضع گیری ها و سیره حضرت هموار گردد.

بر این اساس بعد از بررسی جریان حزب عثمانیه امویان، بایسته است که به بخش دیگر جریان های اجتماعی یعنی شکل گرفتن اقتدار عباسیان پرداخته شود. زیرا بعد از رحلت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم این دو جریان با تکیه بر اریکه قدرت سیاسی و جانشینی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم نقش خود را ایفا نمودند. آنان جانشینی رسول الله را بهانه اقتدار سیاسی خود قرار دادند، از این اهرم بیشترین بهره را بردند. در این فرصت به بررسی همین محور در مورد عباسیان می پردازیم.

این باور غلط را ترویج می نمودند که حکومت، میراث رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم می باشد. این میراث باید بر اساس اولویت ها منتقل شود و تا فردی مانند عباس عموی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم زنده باشد، میراث رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم به پسر عمو و دامادی مانند علی علیه السلام نمی رسد.

به همین خاطر بنی عباس خلفای پیش از خود را نابحق می پنداشتند و برای موجه نمودن خواسته های خویش در میان عموم مردم خود را خویشاوند و وارث میراث رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم عنوان می نمودند! این نکته می توانست برد وسیعی در پیش برد اهداف سیاسی آنان ایفا نماید.

مروان بن ابی الجنوب شاعر معاصر متوکل خلیفه مقتدر عباسی این گونه شعر می سراید و این گونه از خلیفه صله دریافت می کند:

ملک الخلیفة جعفر

للدین و الدنیا سلامة

لکم تراث محمد

و بعد لکم تنفی الضلامة

یرجوا التراث بنو البنا

ت و ما لهم فیها قلامة

والصهر لیس بوارث

و البنت لا ترث الامامة

و...

«حکومت خلیفه جعفر (اسم متوکل) برای دین و دنیا سلامت و پایدار باشد. آنگاه میراث رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم از آن شماست، عدالت شما باعث زدودن هر ستم است! فرزندان دختری رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم (عترت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم) امید به خلافت دارند، لیکن آنان هیچ بهره ای از این میراث نخواهند داشت؛ زیرا که داماد وارث نمی باشد؛ و دختر نیز امامت و رهبری را به ارث نمی برد...».

آنگاه حکومت بحرین و یمامه و سه هزار دینار و خلعت های فراوان و.. به خاطر این شعر، نصیب مروان این شاعر چاپلوس می شود. (1) طرح این سوژه

ص: 147

تأثیر فراوان در فریب افکار عمومی ایفا می کند.

از سوی دیگر طرح این ایده بسیاری از مسائل را شفاف می سازد و اهداف بنی عباس را در بهره وری از اهرم های قدرت برای رسیدن به اقتدار سیاسی مانند مطرح ساختن اهل بیت (علیهم السلام) و فراخوانی برای اهل بیت (علیهم السلام) و... به خوبی روشن می سازد که تمام اینها ترفندی بیش نیستند.

بنی عباس با آگاهی از اوضاع اجتماعی و اندیشه های جامعه و با آگاهی از موقعیت ممتاز اهل بیت (علیهم السلام) و با آگاهی از رنجش مردم از ستم طولانی و پرحجم بنی امیه، با چه نوع ترفندهایی به این آرمان های بزرگ دست یازی نمودند؟ در این فرصت سوژه های آنان را تا رسیدن به اقتدار سیاسی بررسی می نماییم.

اجتماعی و دینی و بیشترین امید و پشتیبانی را به دنبال داشت.

به همین خاطر است که مشاهده می شود قیام توابین بعد از حادثه کربلا با عنوان خون خواهی حسین بن علی علیه السلام تحقق یافته، هزاران فدایی در راه آرمان آن می گیرد. نیز به همین خاطر است که قیام مختار از دو سوژه با نفوذ بهره می گیرد. مختار با این که هدف اصلی اش رسیدن به حکومت است، این انگیزه را پشت عناوینی مانند خون خواهی سالار شهیدان حسین علیه السلام و نیز فراخوانی برای محمد حنفیه پنهان ساخته بود.

بعد از شهادت فرزند فاطمه علیه السلام خون حسین علیه السلام آنگونه جوشش داشت که بهترین سوژه برای چالش گران به حساب می آمد که مختار نیز با شعار «یا لثارات الحسین علیه السلام» قیام می کند.

از جانب دیگر، مختار که امام سجاد علیه السلام را به خوبی می شناخت و می دانست که نمی تواند از عنوان و نام امام سجاد علیه السلام در جهت اهداف خویش بهره ببرد، بهترین فرد را در این زمینه محمد بن حنفیه می یابد. وی از موقعیت خوبی بر خوردار است و فرزند بزرگ بازمانده امیرالمؤمنین علیه السلام نیز به حساب می آمد. مختار برای رسیدن به اهداف خویش محمد حنفیه را عنوان می کند و مردم را با این عنوان دور پرچم گرد می آورد.

اینک عباسیان نیز همین سوژه را مناسب ترین می بینند. آنان می دانند با وجود عترت مانند سید الساجدین علیه السلام و امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام بهره وری از نام و نشان آنان در جهت اهداف خویش ممکن نخواهد بود. بدین خاطر بنی عباس نیز فراخوانی خود را به نام منسوبین اهل بیت یعنی محمد حنفیه عنوان و آغاز می نمایند. آنان دعوت خویش را در ظاهر به نام و عنوان اهل بیت علیه السلام مطرح می سازند که از این دو سوژه بهترین بهره را در جهت اهداف خویش می برند.

ص: 149

نیز برای وی باری نداشت و سلیمان بن عبد الملک بعد از اطلاع یافتن از تلاش های وی، ابوهاشم را احضار و بازجویی نمود. ابوهاشم تلاش های سیاسی و پیروی شیعیان از وی را انکار نمود. لیکن سلیمان وی را در «حمیمه» شام، حبس نمود. آنگاه در سال 98 در زمان سلیمان بن عبد الملک در همان زندان حمیمه در اثر مسمومیت در گذشت. (1) ابوهاشم هنگامی که آثار مرگ را مشاهده کرد، به محمد بن علی بن عبدالله بن عباس، عموزاده خود و نیز عبدالله بن حرث پیام فرستاد. این دو در حضور وی حاضر شدند. وی محمدبن علی را جانشین خود قرار داد. (2).

محمد بن علی بن عبدالله بن عباس، اولین فرد از بنی عباس است که مقام جانشینی از فردی مانند ابوهاشم (غیر از بنی عباس) نصیب وی می شود. این شخص 24 فرزند داشت که عبدالله اصغر معروف به سفاح اولین خلیفه رسمی بنی عباس و منصور برادر سفاح دومین خلیفه عباسیان از فرزندان وی می باشند. (3) از این رو می توان گفت زمینه ساز فراخوانی عباسیان از زمان محمد حنفیه در نیمه دوم قرن اول آغاز شده است. سالیان متمادی ادامه داشته است تا در سال 132 اولین خلیفه عباسی رسما به اقتدار سیاسی می رسد.

محمد بن علی نیز گرچه خلافت نصیبش نشد، هنگام رحلت خود به فرزندش ابراهیم که معروف به «ابراهیم امام» است وصیت نمود. ابراهیم را مروان حمار دستگیر و زندانی کرد. ابراهیم هنگامی که متوجه شد کشته

ص: 151

خواهد شد، برادرش سفاح را به جانشینی خودش وصیت نمود. این گونه اولین خلیفه عباسی یعنی «سفاح» بعد از کشته شدن برادرش ابراهیم (امام) به مسند خلافت تکیه می زند. (1).

ابراهیم را مروان حمار دستگیر نموده، زندانی می کند. آنگاه در سال 131، سر وی را در داخل کیسه ای از مخمل که پر از نوره (آهک) بوده است، قرار داده وی را به قتل می رساند. (2).

بر این اساس مناطقی که حضور شیعیان چشم گیر بود، در زمان محمد حنفیه زمینه سازی برای عباسیان شده است. بعد از وی در زمان ابوهاشم نیز تداوم یافته بود تا زمینه حمایت از محمد بن علی و سایر عباسیان فراهم می شود.

مراکز و پایگاه افراد و تشکل سازی تبلیغ به سوی عباسیان در کوفه شکل گرفته بود؛ در عین حال که فرماندهی اصلی یعنی سران بنی عباس در نزدیکی شام قرار داشت. (3) افرادی که به صورت پر تلاش و پنهانی در این فراخوانی شرکت داشتند، بیشتر همان افرادی بودند که ابوهاشم آنان را سازماندهی نموده بود و در اختیار محمد بن علی بن عبدالله بن عباس نهاده بود.

در مرکز این سازماندهی کوفه قریب سی نفر از افراد برجسته عضو آن بودند. ریاست این گروه را سلمة بن بجیر از قبیله بنی سلمه که در زمان محمد بن علی نیز به این سمت ابقا شده بود، عهده دار بود... بعد از درگذشت وی در سال 100 هجری بکیر بن ماهان از طایفه بنی سلمه این مسئولیت را به عهده گرفت. وی در شام با محمد بن علی ملاقات نمود. بکیر بن ماهان بعد از مذاکرات طولانی با محمد بن علی در مورد اوضاع جهان اسلام، مأمور

ص: 152

شد فراخوانی را در خراسان متمرکز کند. وی آنگاه به کوفه بازگشت و بعد از ساماندهی امور فراخوانی به سوی بنی عباس، راهی خراسان شد. ابن ماهان نخست به گرگان آمده بعد از مدتی اقامت در گرگان به همراه چند تن از شیعیان به مرو خراسان می رود. بکیر دستور اکید داشت که دعوت خویش را پنهان دارد تا دستور از سوی محمد بن علی نسبت به آشکار نمودن دعوت به وی برسد. نیز دستور داشت ستم های بنی امیه را در فراخوانی به مردم گوشزد نماید و مردم را به «الرضا من آل محمد» فراخواند و گوشزد کند که آل محمد سزاوار حکومت هستند. همچنین دستور اکید داشت که نام محمد بن علی را به عنوان امام عباسیان پنهان دارد و برای هیچ کس نام وی را فاش نسازد، مگر افراد بسیار مطمئن و هواداران خویش. وی همچنین مأمور است در حد ضرورت با وی مکاتبه و در تماس بوده و جان و مال آنان را از خطر بنی امیه حراست نماید. (1).

بکیر بن ماهان، ابو عکرمه و چند تن دیگر از یاران ابوهاشم را مسئول این دعوت در خراسان نمود. آنان نیز به طور فراگیر تمام بلاد خراسان را تحت پوشش این دعوت قرار دادند و مردم را به سوی عباسیان در پوشش آل محمد و عترت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فرا می خواندند. (2).

این سازمان دهی حتی بعد از مرگ محمد بن علی ادامه داشت. فرزندش ابراهیم جانشین وی شد و همین بکیر از جانب ابراهیم نیز در سال 126 مأموریت را ادامه داد. بعد از اعزام به خراسان مردم را به سوی ابراهیم فرا می خواند و هدایا و اموال از جمله «خمس» فراوان از جانب مردم آن سامان برای ابراهیم می فرستاد. (3).

این ساماندهی دعوت و فراخوانی در عین گسترده بودن، پنهانی بود و

ص: 153

نقش مؤثری در اقتدار سیاسی عباسیان ایفا نمود.

پنهانی بود و بر پنهان نگه داشتن نام رهبران اصرار فراوان داشتند. این نه تنها به خاطر حفظ و حراست از جان آنان بود، بلکه عمده دلیل آن این بود که آنان موقعیت ممتاز برای خویش نمی دیدند. در کنار موقعیت اهل بیت موقعیت آنان تحت الشعاع بود. بدین خاطر برای دست یابی به اهداف خویش با عنوان کلی اهل بیت مانند (الرضا من آل محمد) نه با عنوان امام باقر یا امام صادق علیه السلام بهره می جستند و بر مردم این گونه وانمود می نمودند که ما هواداران اهل بیت (علیهم السلام) هستیم و مردم را به سمت و سوی اهل بیت فرا می خوانیم. این شگرد بدین خاطر بود که مردم علاقه شدید به اهل بیت (علیهم السلام) داشتند.

از سویی خون شهیدان اهل بیت (علیهم السلام) به ویژه سالار شهیدان در جوشش و خروش بود و از جانب دیگر فضایل شاخص های فرزانگان عترت چون امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) می درخشید و بیشترین و بهترین موقعیت اجتماعی را به سمت عترت فراهم ساخته بود. مردم سزاوارترین فرد برای جانشینی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و رهبری را، عترت آل رسول به شمار می آوردند.

از این روست که افراد هوشمند بنی عباس از این موقعیت به سود خویش بهره می جویند و مردم را به سمت و سوی خویش، لیکن به عنوان اهل بیت علیه السلام و الرضا من آل محمد فرا می خوانند.

در اولین گردهمآیی بنی عباس با آل علی علیه السلام در ابواء که با شرکت ابراهیم بن محمد و علی بن عبدالله بن عباس و سفاح و منصور و عبدالله بن حسن (عبدالله محض) و دو فرزندش محمد و ابراهیم و محمد بن عبدالله بن عمرو بن عثمان همراه بود، صالح بن علی رو به فرزندان حسن بن علی (علیهما السلام) کرد و گفت شما کسانی هستید که چشم ها و نگرهای مردم به سمت و

ص: 155

سوی شماست، انکم القوم الذین تمتد اعین الناس الیهم.

در این جلسه مشاوره و تصمیم بر این می شود که با فرزند عبدالله بن الحسن یعنی محمد بیعت نمایند و از وی حمایت کنند تا با مبارزه با بنی امیه، زمام امور را به دست آل علی گردش دهد. عبدالله بن حسن که فردی ساده لوح به نظر می رسد، از این که با فرزندش بیعت شده، خرسند شد و فریب بنی عباس را خورد و از پیشنهاد آنان استقبال نمود. برخی پیشنهاد نمودند که با امام صادق علیه السلام در این باره مشاوره شود که عبدالله بن حسن امتناع می ورزد و می گوید ممکن است جعفر بن محمد موافقت ننماید. هنگامی که خبر به امام صادق علیه السلام می رسد، حضرت که از نیرنگ بنی عباس خبر داشت، به عبدالله بن حسن می فرماید زعامت امت به دست فرزندان تو نخواهد رسید و محمد تو مهدی موعودی که قلمداد می کنید، نیست. عبدالله بن حسن از اظهار نظر امام می رنجد و حتی امام را متهم به حسادت می نماید! (1).

در هر صورت این موضوع چند نکته مهم را شفاف می سازد؛ یکی موقعیت والای آل علی علیه السلام در میان مردم، دوم زیرکی سران بنی عباس که با بیعت به ظاهر با آل علی علیه السلام بر روی اهداف خویش پوشش می نهند. از نام و نشان و موقعیت آل علی و آل محمد به سود خویش بهره می جویند. دعوت خویش را به نام آنان مطرح می سازند؛ حتی در صورت لزوم با آنان پیمان بسته و بیعت می کنند. سوم ساده لوحی برخی از علویان که از اهداف اصلی بنی عباس بی خبرند و فریب نیرنگ های آنان را می خورند. و نیز فرزانگی جعفر بن محمد (علیهما السلام) شفاف می شود که چگونه نظر مصاب می دهد و علویان را از توطئه ها هشدار می دهد، گرچه گوش شنوایی هشدار امام را توجه نمی نماید.

ص: 156

و نیز هنگامی که سلیمان بن کثیر در مرو خطبه ایراد می کند و می خواهد ابومسلم و اهداف وی را بر مردم معرفی نماید، بعد از اقرار گرفتن مردم بر توحید و نبوت از مردم می پرسد آیا شما بر این گمان هستید که رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم غیر از عترت و اهل بیت (علیهم السلام) خویش را جانشین برگزیده است. آنگاه می گوید این شخص (ابو مسلم) همان فردی است که حق را به اهل بیت (علیهم السلام) برمی گرداند، ان هذا الرجل هو الذی ینبغی له ان یقوم بامرهم. (1).

محمد بن علی توصیه های مهم به بکیر بن ماهان دارد، از جمله این که مردم را به الرضا من آل محمد فراخواند. این شعار کاربرد وسیعی ایفا نمود. آنان در بلاد مختلف به ویژه در منطقه خراسان بر این شعار اصرار داشتند؛ زیرا گرچه کوفه پایگاه آنان بود، لیکن عراق به ویژه کوفه به سادگی فریب شعارها و عنوان های بنی عباس را نمی خورد. به همین خاطر آنان این عنوان ها را در بلادی مثل خراسان که از مرکز اسلامی دور بود و دسته بندی های سیاسی هنوز در آنجا نفوذ نکرده بود و مردم آن سامان در تشخیص «الرضا من آل محمد» که منظور چه گروهی می باشد، به اشتباه می رفتند، اصرار داشتند. مبلغان در فراخوانی، فضایل آل ابی طالب را مطرح می ساختند. ستم هایی که بر آنان روا داشته شد، مطرح می ساختند. (2) حتی ابومسلم نیز فراخوانی اش با عنوان «بنی هاشم» انجام می گرفت. از بنی عباس که هدف اصلی این دعوت بود، نام و نشانی نبود. به همین خاطر محمد بن علی هنگام اعزام زیاد بن ابو محمد - اولین فردی که اعزام می کند - به وی می گوید: ادع الناس الینا (3)، مردم را به سوی ما (هدف اصلی) فراخوان و زیاد بن ابومحمد با

ص: 157

غالب در مورد همین موضوع در نیشابور درگیر می شود. هنگامی که زیاد، بنی عباس را به آل ابی طالب برتری می دهد، غالب که مردم را به سوی بنی فاطمه (سلام الله علیها) و امام باقر علیه السلام فرا می خواند، با وی درگیر می شود. (1) البته محمد بن علی این هشدار را به یاران خود داده بود که با افرادی چون غالب که به طور آشکار مردم را به سوی فرزندان فاطمه (سلام الله علیها) فرا می خوانند، بر حذر باشند. با آنان درگیر نشوند. (2).

بر این اساس عنوان آل علی یا الرضا من آل محمد، یا آل محمد و... تماما عنوان های پوششی هستند که فراخوانی به سوی بنی عباس شکل گیرد و سامان دهی شود. این شعار و عنوان، آن گونه تأثیر گذاری داشت که نه تنها شعار عباسیان بود، بلکه علویان نیز که به رغم عباسیان قیام می نمودند، از این شعار بیشترین بهره را می بردند. مانند قیام حسین بن علی (شهید فخ)، عبدالله بن معاویه، ابوالسرایا (سری بن منصور - غیر علوی - فراخوانی برای ابن طباطبا) محمد بن ابراهیم، یحیی بن عمر. (3).

توانمندی های بسیار بهره وری بهینه نموده و سازمان دعوت را ساماندهی می نماید. وی مرکز فرماندهی و رهبری این سازمان را در جایی بسیار حساس و در عین حال به ظاهر دور افتاده انتخاب می کند. پایگاه فرماندهی این حرکت بزرگ شهر یا روستای دورافتاده ای به نام «حمیمه» در اطراف شام است. حمیمه از چند جهت برای اهداف بنی عباس مناسب ترین مکان است.

الف: این محل در اطراف شام، پایتخت بنی امیه قرار دارد. و به ظاهر گروه و احزاب چالشگر آنان، چنین منطقه ای را برای تلاش های سیاسی انتخاب نمی کنند. لیکن سران بنی عباس این منطقه را که بتواند تلاش خود را در آن پنهان سازی کنند به طوری که مراقبان حکومت را به تردید نیفکنند، انتخاب می کنند.

ب: از جانب دیگر این منطقه محل تلافی کاروان های زیارتی حج و عمره و نیز بازرگانان مصر، فلسطین، شام، حجاز، عراق و خراسان می باشد. کاروان های زیارتی و تجارتی در این محل با هم برخورد می کنند و چون بنی عباس اطلاع رسانی و تلاش های سیاسی را با پوشش تجارت ساماندهی می کردند، در این منطقه بهترین جا برای تلاقی کاروان ها و پیک ها جهت اطلاع رسانی به شمار می رفت که بتوانند با نمایندگان خویش در کوفه و خراسان و مناطق دیگر ارتباط برقرار نمایند؛ در عین حال که حساسیت دستگاه اموی را برانگیخته ننمایند.

از این جهت سران بنی عباس این محل را برای زندگی و تلاش های سیاسی خویش برگزیده اند. به قول یاقوت حموی، حمیمه، محل زندگی بنی عباس نام گرفته است. (1) این تلاش ها تحت پوشش تجارت که دستگاه

ص: 159

امویان را حساس نسازد، انجام می گرفت.

سران بنی عباس این مقر به ظاهر دور افتاده را برای رهبران خویش برگزیده بودند، آنگاه دو پایگاه مهم دیگر نیز تشکیل داده بودند که تلاش های سیاسی را در آن دو پایگاه متمرکز ساخته بودند. یکی کوفه در منطقه حساس عراق که پایگاه تشیع بوده، و سرچشمه نا آرامی ها و چالشگری ها و مبارزات سیاسی علیه بنی امیه بود. کوفه برای بنی عباس مغتنم و حساس به شمار می رفت. دیگری مرو در خراسان که برای بنی عباس اهمیتش کمتر از کوفه نبود.

سران بنی عباس برای گردش نگرشهای عمومی مردم در این سه پایگاه مستقر بودند. البته شیوه و عملکرد آنان در عراق با خراسان تفاوت هایی داشت که فرصت طرح آنها نیست. لیکن بعد از حمیمه، دو پایگاه مهم آنان را کوفه و مرو تشکیل می داد. انتخاب این سه پایگاه بسیار زیرکانه و با دقت سیاسی و نظامی و استراتژیک انجام گرفته بود که نشان از موقعیت شناسی سران بنی عباس دارد.

از جانب دیگر سران بنی عباس از هر نیروی انسانی و حزب و گروه با نفوذ، به سود خود بهره می جستند. آنان افراد زیرک و هوشمندی را برای همکاری بر می گزیدند. از افراد با موقعیت های اجتماعی و شجاع و زیرک و مجرب بهره وری می نمودند.

در کوفه افرادی مانند ابوریاح و بکیر بن ماهان و ابوسلمه خلال در حدود 30 سال با آنان همدستی می نمودند (از سال 100 تا 132). در مرو که پایگاه سوم آنان به شمار می رفت افرادی چون ابوعکرمه، سلیمان بن کثیر و ابومسلم خراسانی نقش مهم ایفا می نمودند. (1) این افراد نقش اساسی در

ص: 160

ساماندهی دعوت به سوی عباسیان را عهده دار بودند و از میان آنان بهترین نقش را می توان نقش ابومسلم خراسانی مشاهده نمود که در منطقه خراسان نقش اصلی ایفا نمود و باعث گردش اجتماعی و سیاسی بلاد شرق به سمت و سوی بنی عباس و در نهایت اقتدار سیاسی عباسیان شد. بر این اساس یکی از محورهای پیروزی بنی عباس را می توان موقعیت شناسی آنان از اوضاع اجتماعی و سیاسی و نیز تدبیر و سیاست مداری آنان عنوان نمود.

ابومسلم که فرد ماجراجویی است، با دستور العمل ابراهیم به بلاد شرق برای فراخوانی مردم به سوی بنی عباس اعزام می شود. ابراهیم دستور می دهد یمنی ها و قبیله ربیعه را که با آنان هستند، گرامی دار و قبیله مضر را دشمن؛ و به احدی مهلت نده و دشمنان را از دم شمشیر بگذران و اگر توانستی خراسان را از اعراب پاک کنی، این کار را انجام ده. هر پسر بچه ای که پنج وجب قد دارد و بر او مشکوک هستی به قتل برسان؛ البته با سلیمان بن کثیر هیچ گاه مخالفت مکن. (1).

وی مأمور بود هنگامی که به خراسان برگشت، نمایندگان خویش را در بلاد مختلف مستقر سازد و مردم را نخست به صورت پنهانی به سوی عباسیان و در ظاهر به آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم فراخواند. ابومسلم دستور دارد در فرصت مناسب دعوت خود را آشکار سازد. این فرصت را ماه رمضان سال 129 تشخیص می دهند که دعوت را به طور فراگیر در سرتاسر بلاد خراسان همزمان به سوی عباسیان آشکار کنند. (2).

ابومسلم دستور ابراهیم را به طور دقیق اجرا می کند و در رمضان سال 129 بعد از آشکار نمودن فراخوانی، نماز عید را به امامت سلیمان بن کثیر در مرو برپا می کنند و به وی دستور می دهد که برای اولین بار بدون اذان و اقامه و بر خلاف سنت های بنی امیه مراسم نماز عید برپا نمایند. (3) در سال 130 وارد دارالاماره (استانداری) مرو می شود.

ابومسلم که تلاش خود را در سال 130 آشکار می سازد، در مدت دو سال موفق می شود بلاد خراسان، آنگاه اصفهان، قم و کاشان و نهاوند و در نهایت عراق و کوفه را فتح کند و بسیاری از سران بنی امیه را به قتل رساند.

ص: 162

در نهایت سرنوشت امت اسلامی را به دست اولین خلیفه عباسی یعنی سفاح برادر ابراهیم امام تقدیم نماید.

در فاصله این دو سال ابومسلم که از مرو شروع می کند، قتل و غارت فراوان توسط سپاه انبوه خویش که پرچم سیاه برافراشته بودند - به همین خاطر «مسوده» نامیده می شوند - انجام می گیرد.

وی قحطبة بن شبیب را وزیر تام الاختیار خویش منصب می دهد. به وی دستور می دهد هنگامی که بر دشمن چیره شدی، زمین را از خون آنان سیراب کن، فاذا ظهرت علیهم فاسخن فی القتل. (1) در هنگام فتح گرگان ده هزار نفر را به قتل می رساند. و نباته عامل بنی امیه را نیز کشته سرش را برای ابومسلم می فرستد. (2) وی در سال بعد که باخبر می شود مردم گرگان شورش نموده اند دوباره با سپاه انبوهی به آنجا بر می گردد. سی هزار نفر را به قتل می رساند! (3).

ابومسلم بعد از پیروزی بر نهاوند که سران بنی امیه از بلاد گوناگون فرار و در آنجا گرد آمده بودند، تمام اسیران را که از بنی امیه بودند، گردن می زند. در مدت دو سال فتح و پیروزی که بیشتر بلاد شرق و ایران و عراق به دست ابومسلم فتح شد، کشتار بزرگی رخ می دهد. تعداد کشته شدگان را بیش از ششصد هزار نفر می نویسند! (4) هنگامی که از عبدالله بن مبارک می پرسند ابومسلم بهتر است یا حجاج، می گوید: نمی توان گفت ابومسلم از کسی بهتر است؛ لیکن حجاج از او بدتر است. (5).

ص: 163

در مدت زمانی که ابومسلم مشغول قتل و غارت بلاد شرق بود، مروان حمار از تلاش های ابراهیم امام باخبر می شود. وی به نماینده ی خود در شام «ولید بن معاویه» دستور می دهد ابراهیم را دستگیر کرده و به نزد وی بفرستد. والی اموی نیز این کار انجام داده ابراهیم توسط مروان زندانی در نهایت سرش داخل کیسه ای از نوره نموده وی را در زندان به قتل می رسانند. (1).

هنگامی که خبر قتل ابراهیم به ابومسلم می رسد، وی وحشت زده شده موضع خویش را به ظاهر تغییر می دهد. نامه ای به امام صادق علیه السلام می نگارد، در این نامه اظهار وفاداری به حضرت نموده و می نویسد من مردم را به سمت و سوی شما فرا می خوانم. امام نامه وی را نمی پذیرد و به او جواب می دهد نه اینک زمان من است و نه تو هوادار من می باشی، ما انت من رجالی و لا الزمان زمانی. (2).

جنایت های بی شماری توسط عباسیان، حتی کشتن یاران خودشان به دست ابومسلم انجام می گیرد. سفاح خلیفه عباسی هنگامی که از ابوسلمه خلال احساس خطر می کند، قصد قتل وی را می نماید. ابوسلمه نماینده بنی عباس در کوفه بود و بیشترین فراخوانی را در جهت دعوت مردم به سوی بنی عباس انجام داد. کوفه بعد از حمیمه دومین پایگاه مهم بنی عباس بود. لیکن سفاح با ابومسلم مشاوره نموده ابومسلم شخصی به نام «مرار» را اعزام می کند. ابوسلمه خلال را متهم نموده بودند که مردم را به سمت و سوی آل علی فرا می خواند، با این بهانه وی را به قتل می رساند. (3).

ص: 164

در پایان کار، ابومسلم بعد از این همه خوش خدمتی به بنی عباس و بعد از کشتن بیش از ششصد هزار نفر بی گناه و با گناه و رساندن بنی عباس به اقتدار سیاسی، هنگامی که منصور برادر سفاح به خلافت می رسد، ابومسلم را به ضیافت دربار فرا خوانده، و جلادهای مسلح را آماده می سازد تا با اشاره منصور سر ابومسلم را از فراز قامتش بردارند.

هنگامی که منصور به او می گوید این همه قتل برای چه انجام دادی وی می گوید، به دستور برادر تو بوده است. وقتی ابومسلم احساس خطر می کند، به وی می گوید، مرا برای دشمن خویش زنده نگه دار. منصور می گوید دشمن تر از تو کیست!! با اشاره منصور در سال 137 در مداین عراق سر ابومسلم با همان شمشیری که خود آهیخته بود، برداشته می شود. (1) امام صادق علیه السلام فرمود: من سل سیف البغی قتل به. (2) «هر کس شمشیر ستم آهیخت، به همان شمشیر کشته خواهد شد»، که شمشیر دوم دو گونه است؛ یا آن نیز شمشیر ستم است و یا عدل.

این گونه ابومسلم نقش محوری در گردش معادلات سیاسی انجام می دهد و انحرافی بزرگ در حرکت عمومی خیزش جامعه اسلامی پدیدار می سازد و سرنوشت امت اسلامی را برای بیش از پنج قرن رقم می زند. اگر ابومسلم این نقش را ایفا نمی کرد و این جریان بزرگ اجتماعی به سمت و سوی عباسیان سوق داده نمی شد، می توان گفت اوضاع به گونه ای دیگر رقم می خورد و شاید اقتدار سیاسی امت اسلامی به سمت و سوی اهل بیت (علیهم السلام) و امام صادق علیه السلام چرخش می نمود که شرح آن در عنوان «تشکل همسوی اهل بیت (علیهم السلام)» آمده است.

ص: 165

این عوامل یعنی فراخوانی گسترده بنی عباس و مطرح کردن اهل بیت (علیهم السلام) در فراخوانی و موقعیت شناسی و زیرکی سران عباسیان و نقش مهم ابومسلم از یک سو و نیز ستم پیشگی عمال بنی امیه و تبعیض و نابرابری ها و نیز فساد و تباهی که سراسر بلاد را فرا گرفته بود و آشفتگی سیاسی سران بنی امیه از جانب دیگر، دست به دست هم داده و باعث کامیاب شدن عباسیان در عرصه سیاست می گردد. این گونه یک جریان بزرگ اجتماعی به اقتدار سیاسی دستیازی می نماید. در فرصت های بعدی این نکته باید مورد بررسی قرار گیرد که موضع گیری عباسیان که با نام اهل بیت (علیهم السلام) به اقتدار سیاسی رسیدند در برابر موضع گیری امام صادق علیه السلام به عنوان اولین شاخص اهل بیت (علیهم السلام) در زمان حکومت عباسیان چگونه خواهد بود. در این فرصت به بخشی از رفتار حاکمان بنی امیه و بنی عباس به خصوص رفتار آنان با امام صادق علیه السلام می پردازیم. آنگاه موضع گیری های اجتماعی امام را مورد نگر قرار خواهیم داد.

گرچه دورنمای این جریان اجتماعی آشکار است که سرنشینان این کشتی بر روی امواج خون ها حرکت کرده و در لنگر گاه سیاست پهلو گرفته اند، از پیش مشخص است که سرنشینان این کشتی در اندیشه و رفتار، توان هم خوانی با حق و پیروان آن را نخواهند داشت. این بررسی بسیار فشرده، علل سقوط حزب عثمانیه و نیز چگونگی اقتدار سیاسی عباسیان را بیان می کند. با آشنایی اجمالی از این محورها اینک فرصت آن فراهم است که برخی رفتارها و روش های حاکمان اموی و عباسی را مورد نگر قرار دهیم. آنگاه موضع گیری های امام صادق علیه السلام را در برابر حاکمان این دو جریان تحلیل بنماییم.

ص: 166

فرهنگی و اجتماعی روی آورده اند. البته این سخن بدین معنا نیست که زمینه قیام و چالشگری برای دیگران و نیز یاران امامان وجود ندارد. بلکه چه بسا پدیدار ساختن جریان های اجتماعی مخالف حتی حرکت های سیاسی و نظامی ممکن است برای برخی دیگر فراهم باشد. چه بسا این حرکت ها در گردش معادلات سیاسی و افول و بروز حکومت ها نقش مؤثر ایفا نمایند.

از این جهت مشاهده می شود که امامان معصوم که شاخص های عترت و جانشینان به حق رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بودند، در برخی فرصت ها خود اقدام سیاسی و نظامی به رغم حکومت ستم انجام نمی دادند. لیکن از اقدام های دیگران در صورتی که منطبق با دین و احکام الهی بوده و برای احقاق حق و ستیز با ستمگران شکل می گرفته حمایت می نمودند. خود عترت نیز در این عرصه مشوق بودند.

البته این سخن به این معنا هم نیست که ائمه (علیهم السلام) از هر اقدام و شورش نسنجیده و کور و یا با هر اقدام سیاسی که بر اساس خواهش های نفسانی سران آنها شکل می گرفت، حمایت نموده و ابزار قدرت آنان قرار گیرند! و یا سران احزاب سیاسی خود را بر امواج و اعتبار موقعیت امامان به ساحل نجات برسانند. هرگز! امامان هوشمندانه با دیدگاه صحیح این جریان ها را می نگریستند. به همین خاطر هیچ گروه سیاسی نمی توانست از نام و تأیید و تکذیب امامان سوء استفاده کند.

اما قیام های به حق بسترساز استقرار حق، هماره مورد عنایت و تأیید امامان بودند. نمونه هایی از این قیام ها را در زمان امام صادق علیه السلام مانند قیام زید بن علی بن الحسین و یحیی بن زید و مانند قیام های سادات حسنی علیه السلام و نیز قیام شهید فخ در زمان امام موسی علیه السلام می توان مشاهده کرد. در نوشتار امام صادق علیه السلام موضع امام صادق علیه السلام را در مورد جریان های اجتماعی چالشگر حق و نیز قیام هایی که به رغم آنها شکل می گرفته است، مورد بررسی قرار

ص: 168

می دهیم. نخست موضع امام علیه السلام در مورد حزب عثمانیه یعنی بنی امیه را بررسی می کنیم. آنگاه به بررسی نهضت ها خواهیم پرداخت.

قلم و دوات برای آنان فراهم نمودند، همگان را در تابوتی نهاده به جهنم می افکنند، ثم یرمی بهم فی جهنم. (1) در برخی موارد حتی حاکمان اموی را با عنوان «بنی امیه» این گونه محکوم می نماید:

علی بن حمزه می گوید، دوستی از من که از کارکنان حکومت بنی امیه بود به محضر امام صادق علیه السلام رسید و در مورد کارش از حضرت سؤال کرد. حضرت فرمود اگر امثال شماها با آنان همکاری نمی نمودید، بنی امیه توان نمی یافتند که حق ما را سلب کنند، لو لا بنی امیه وجدوا لهم من یکتب... لما سلبوا حقنا. (2).

حضرت مردم را به طور صریح و شدید از همیاری با مدیریت حاکمان ستم، هشدار می دهد. با این اندیشه و رفتار خویش به رغم بنی امیه می ستیزد. همانند این گونه آثار از حضرت فراوان است.

نشیب هایی نیز در حرکت های اجتماعی تشکل همسوی اهل بیت مشاهده می شود. لیکن این تشکل هیچ گاه از حرکت خویش باز نایستاد.

منزل امام صادق علیه السلام در مدینه همواره محل رفت و آمد افراد و گروه ها بود. مردم افزون بر تجمع در محل تدریس، در مجامع عمومی مانند مسجد النبی صلی الله علیه و آله و سلم هماره گرد امام حلقه زده و از دانش بی پایان وی بهره ور می شدند.

منزل امام هماره به ویژه در موسم حج مملو از جمعیت حج گزار بود که مسائل شرعی خود را می پرسیدند و می آموختند. اسماعیل بن مهران می گوید وقتی مراجعه کردم تا از امام پیرامون مناسک حج سؤال نمایم، جمعیت در منزل امام مملو و موج می زد، و منزله غاص بالناس. (1).

عمرو بن عبید معتزلی هنگامی که با حضرت به مناظره نشسته است، در مورد موقعیت اجتماعی حضرت می گوید، فضل فراوان و پیروان فراوان تو ما را وادار ساخته است که در مورد مسائل مهم اجتماعی از جمله مسئله رهبری با تو مشاوره نمائیم، فانه لا غنی بنا عن مثلک لفضلک و کثرة شیعتک. (2).

و اینک این تشکل از زمان امام صادق علیه السلام شکوفاتر نیز شده است و می توان گفت بیش از هر زمان دیگر توسعه یافته است. این تشکل در زمان امام باقر و صادق (علیهما السلام) در ابعاد سیاسی و اجتماعی و فرهنگی آشکار شده است که توضیح بخش های فقه و فرهنگ آن در بخش های بعدی نوشتار به خواست خدا خواهد آمد. اینک به بررسی بعد اجتماعی آن که در نهضت زید بن علی بن الحسین، شهید والا مقام شکوفا شده است، می پردازیم.

ص: 171

اصلی زید از این حرکت گردش حرکت سیاسی به سوی عترت است. نهضتی که زید زمینه ساز آن می باشد، مشابه قیام مختار و یا شورش عبدالله بن زبیر نیست. زیرا آنان گرچه با اقدام خویش تحول بزرگ پدیدار ساختند و مختار مدتی در کوفه و عراق حکومت داری نمود (قریب دو سال)، و عبدالله بن زبیر نیز قریب یک دهه حاکمیت خویش را به مرکزیت مکه بر حجاز و برخی دیگر از بلاد اسلامی توسعه داد و در اوج خفقان حکومت حزب عثمانیه به رغم آنان قد برافراشتند، لیکن نهضت زید تفاوت عمده ای که با آنان داشت، این بود که زید در صدد گردش سیاست به سوی اهل بیت (علیهم السلام) بود؛ لیکن آنان برای خود پرچم افراشته بودند. به همین خاطر بعد از کامیابی نسبی توجهی به اهل بیت (علیهم السلام) و رهبری آنان نداشتند. نه مختار زمام امور را به دست امام سجاد علیه السلام سپرد و نه راه عبدالله بن زبیر راه عترت بود. به همین خاطر مورد تأیید عترت نیز نبودند. لیکن قیام زید بن علی علیه السلام زمینه ساز برای اهداف عترت (علیهم السلام) و با مشاوره و تأیید عترت بود.

درخشان وی می دهند. رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم به امام حسین علیه السلام فرمود از نسل تو فردی به دنیا می آید که «زید» نام دارد. وی و یارانش درحالی که صورت های سفیدی دارند، بدون حساب وارد بهشت می شوند، یدخلون الجنة بغیر حساب. (1).

و نیز از زبان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم آمده که: یقتل رجل من اهل بیتی فیصلب لا تری الجنة عین رأت عورته. (2) «از اهل بیت من فردی به دار آویخته خواهد شد، که چشمی که به عورت وی نگاه کند، بهشت را نخواهد دید.»

عبد الله بن جریر می گوید جعفر بن محمد (امام صادق علیه السلام) را دیدم که رکاب زید را گرفته و لباس های وی را مرتب می کند. (3).

ابی الجارود هم درباره وی می گوید از هر کس درباره زید در مدینه پرسیدم گفتند وی همراه قرآن است، ذاک حلیف القرآن. (4).

امام سجاد علیه السلام هنگامی که خون ها را از صورت زخم شده زید پاک می نمود (در دوران کودکی زید) به او گفت، تو را به خدا می سپارم. تو همان زیدی هستی که در کناسه کوفه به دار آویخته می شوی. هر کس عمدا به عورت او نگاه کند دچار آتش جهنم می گردد. (5).

زید آن گونه علاقه مند به عترت بود که هنگامی که فرد ناپاکی از شامیان در میدان نبرد به فاطمه زهرا (سلام الله علیها) اهانت کرد، اشک از چشمانش جاری شد؛ در سپاه خویش فریاد زد آیا کسی به خاطر حرمت و غضب فاطمه

ص: 174

آشفته نمی شود، اما احد یغضب لفاطمه بنت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم. (1).

امام باقر علیه السلام: زید سروری از اهل بیت است. به خون خواهی اهل بیت به پا می خیزد، هذا سید اهل بیتی و الطالب باوطارهم. (2) امام صادق علیه السلام: انه کان نعم العم ان عمی کان رجلا لدنیانا و آخرتنا. (3) «عمویم (زید) فرد خوبی برای دنیا و آخرت ما بود».

زید بر باور حق شیعه بود و معتقد به امامت امامان بود؛ درباره امامت جعفر بن محمد علیه السلام می گوید، جعفر امامنا فی الحلال و الحرام. (4) «در حرام و حلال الهی پیشوای ما جعفر (امام صادق علیه السلام) می باشد».

گر چه فضایل وی بی شمار است و فردی پارسا و عابد و مجاهدی نستوه است، و همین اوصاف و رفتار وی باعث شد که برخی به اشتباه وی را بعد از امام سجاد علیه السلام امام بدانند و به آنها «زیدیه» گفته می شود، لیکن اعتقاد حق خود زید این گونه است که خود او اظهار می دارد که هیچ گونه ادعایی به رهبری و امامت ندارد.

مرحله نخست با امام صادق علیه السلام مشاوره نمود و نظر موافق امام را جلب کرد. امام موسی علیه السلام از امام صادق علیه السلام می گوید: لقد استشارنی فی خروجه فقلت له یا عم ان رضیت ان تکون المقتول و المصلوب بالکناسة فشأنک. (1) «با من در مورد قیامش مشورت نمود؛ من به وی گفتم اگر حاضر هستی کشته شوی و در کناسه کوفه به دار آویخته شوی قیام کن.» زید آن گونه مقاوم و مصمم بود که گفت اگر من و فرزندم (یحیی) تنها هم باشیم علیه بنی امیه قیام خواهیم نمود. (2).

قیام زید که یک حرکت اجتماعی پدیدار ساخت، با مشاوره صادق آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم شکل گرفت و امام آن را تأیید نمود. زید که در مدینه زندگی می کرد، برای پدیدار ساختن حرکت اجتماعی بزرگ، مناسب ترین نقطه را برای حرکت خویش کوفه تشخیص داد. زیرا کوفه پایگاه تشیع و مرکز نیروی انسانی فداکار در راه آرمان های اهل بیت (علیهم السلام) بود. با این که سخنان بی پایه ای درباره کوفه گفته می شد که: کوفیان بر اجداد تو مانند امام حسین علیه السلام و امام علی بن ابی طالب علیه السلام وفاداری نکردند؛ لیکن وی که شناخت صحیحی داشت به این گونه سخنان بی پایه وقعی ننهاد. مدتی حدود ده ماه به بهانه های اختلاف ملکی با برخی در کوفه رفت و آمد و اقامت نمود. در این مدت افراد و قبیله هایی که تا پای جان حاضر بودند همراه وی باشند، شناسایی نمود. سران کوفه مانند سلمة بن کهیل، نصر بن خزیمه، معاویة بن اسحاق، حجبة بن الاجلج و... با وی پیمان بستند. (3) با زمینه سازی های زید چهل هزار نفر با وی هم پیمان شده و بیعت نمودند که

ص: 176

پانزده هزار نفر آنان از کوفه بودند. (1).

زمینه سازی زید تنها به کوفه بسنده نبود، بلکه بلاد دیگری چون، بصره، مداین، خراسان، ری، گرگان، واسط، موصل نیز با وی همراهی نمودند. بقیه بیعت کنندگان از این بلاد بودند. (2) بر این اساس هم از نظر تعداد و هم از لحاظ توسعه نهضت زید با اهمیت بود.

در آن زمان حاکم بنی امیه هشام بن عبدالملک و والی عراق نیز یوسف بن عمر اموی بود. بنی امیه بعد از اطلاع از حرکت زید آماده مقابله با وی شدند و در نهایت با حیله و تزویر و ایجاد اختلاف، سپاه زید را از هم پاشیدند. (3) زید در اثر اصابت تیر به سرش در سال 121 (4) به شهادت رسید. یاران زید از جمله فرزند مجاهدش یحیی تصمیم گرفتند جنازه وی را در داخل نهر آبی به خاک بسپارند. آنگاه آب بر آن جاری سازند که از دسترس بنی امیه در امان بماند.

این کار انجام گرفت؛ لیکن مزدوری که آنان را تعقیب می نمود، محل دفن را به یوسف بن عمر خبر داد، وی دستور داد جنازه را بیرون آورند. سرش را از بدن جدا برای هشام فرستادند و بدنش را عریان به همراه چند تن از یارانش مانند معاویة بن اسحاق، نصر بن خزیمه و زیاد بن نهدی در کناسه کوفه به دار آویختند!

بر اساس برخی از نقل ها پوستی از جلو و پشت سر زید آویخته شده و عورت وی را پوشاند. (5) برخی هم می نگارند عنکبوت ها بر عورت وی تار

ص: 177

تنیدند. (1) در هر صورت بر اثر کینه توزی حزب عثمانیه با اهل بیت (علیهم السلام) تا پایان حکومت هشام جنازه زید به مدت چهار سال بر بالای دار بود و هشام چهارصد نفر را مأمور ساخته بود که به نوبت هر شب صد نفر آنان نگهبانی می دادند و مراقب جنازه زید بودند. (2) آنگاه که حکومت به ولید بن یزید رسید دستور داد جنازه را پایین آورده، سوزاندند و خاکستر آن را به فرات و بیابان پراکندند. (3).

کینه توزی بنی امیه تا آنجا بود که کشتن زید را مقابل کشته شدگان خود در جنگ بدر قرار دادند. سر زید را به مدینه آوردند؛ در کنار قبر رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم نهادند و گفتند فرزندت را در برابر کشته شدگان بدر کشتیم، هذا رأس ولدک الذی قتلناه بمن قتل منا بیوم بدر. (4) این سخن یعنی ستیز با اسلام و رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم! اسلام بنی امیه این گونه است!

گونه تبیین می کند: انا ندعوکم الی کتاب الله و سنة نبیه و جهاد الظالمین... (1).

امام صادق علیه السلام فرمود، زید با مشاوره من اقدام به این کار نمود و بر وی هماره رحمت می فرستاد و بر مظلومیت وی اشک می ریخت. ایشان می فرمود اگر زید پیروز می شد، به وعده خویش وفا می نمود، رحم الله عمی زیدا انه دعا الی الرضا من آل محمد و لو ظفر لو فی بما دعا الیه. (2).

بسیاری در شورش و فراخوانی خود این عناوین را (الرضا من آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم) شعار قرار می دادند، مانند مختار و عباسیان؛ زیرا این شعار کاربرد مؤثری داشت. لیکن تفاوت زید با آنان این است که زید به وعده خویش وفادار بود و اختیار امر را به دست امام صادق علیه السلام می سپرد و یا زیر نظر حضرت مدیریت سیاسی مستقر می ساخت.

افرادی هم که با زید بیعت نمودند، از دو جهت تعداد و توسعه با اهمیت بودند. جمعیت آنها انبوه و بی شمار و از نقاط مختلف از کوفه تا خراسان با وی بیعت نمودند. زید حرکت بزرگی پدیدار ساخت که بلاد خراسان به حرکت آمده بود، تحرکت الشیعة بخراسان. (3) معلوم می شود از نظر اجتماعی هم زمینه کامیابی برای وی فراهم بوده است و نیز امام صادق علیه السلام فرمود: ما مضی زید عمی و اصحابه الا شهداء مثل ما مضی علی بن ابی طالب و اصحابه. (4).

هنگامی که خبر شهادت زید به امام صادق علیه السلام رسید، فبکی ثم قال انا لله و انا الیه راجعون عند الله احتسب عمی... مضی عمی شهیدا کشهداء استشهدوا مع

ص: 179

رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و علی و الحسن و الحسین علیهما السلام (1) «امام با شنیدن خبر شهادت زید گریه کردند و استرجاع نمودند و فرمودند عمویم همانند شهیدانی که همراه رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و علی و حسن و حسین به شهادت رسیدند، شهید شد.» امام صادق علیه السلام از بازماندگان شهیدان همراه زید، دلجویی نمود و اموالی را بین آنان تقسیم نمود. (2).

بر این اساس قیام زید یک حرکت بزرگ اجتماعی را پدیدار ساخت و آسیب سختی بر حکومت امویان متوجه ساخت و مورد تأیید امام صادق علیه السلام بود. امام صادق علیه السلام از اقدام اجتماعی و نظامی زید علیه حاکمان اموی حمایت آشکار نمود.

وی در سال 126 در روستای جوزجان با سپاه دشمن به فرماندهی مسلم بن احوز درگیر می شود. در این درگیری یحیی و یارانش شهید می شوند. سر یحیی را برای ولید بن یزید می فرستند و جنازه وی را همان جا به دار می آویزند. جنازه تا زمان خروج ابو مسلم بر بالای دار بوده که ابومسلم بعد از پیروزی بر خراسان جنازه را پایین آورده بر وی نماز می گزارد و به خاک می سپارد. (1).

امام صادق علیه السلام در مورد یحیی فرمودند: خدا از وی خشنود شود همانند پدرش کشته می شود و همانند پدرش به دار آویخته می گردد، رضی الله عنه انه یقتل کما یقتل ابوه و یصلب کما ابوه. (2).

تأیید نهضت زید بن علی و نیز نهضت یحیی از بزرگ ترین چالشگری های امام صادق علیه السلام علیه حزب عثمانیه یعنی بنی امیه می باشد. همراهی امام صادق علیه السلام با نهضت زید و یحیی و تجلیل از عظمت وی و یارانش گواه بر این نکته است که جامعه اسلامی در زمان امام صادق علیه السلام آمادگی لازم را در جهت گردش نظام سیاسی از بنی امیه به سمت و سوی اهل بیت را داشته است؛ به همین خاطر امام صادق علیه السلام از حرکت های سیاسی و نظامی مانند حرکت زید حمایت می کند و امیدوار به ثمر رسیدن آن است.

ص: 181

در هاله ای از ابهام فرو رفته است، سران این حرکت اجتماعی در ظاهر به طرف امام صادق علیه السلام متمایل می شوند.

دو تن از سران که نقش اصلی در زمینه سازی استقرار حکومت عباسیان داشتند، یکی در پایگاه مهم آنان در عراق و کوفه یعنی ابوسلمه خلال، دیگری که از همه نقش مهم ایفا نمود و پس از فراخوانی حرکت نظامی را از خراسان آغاز و در عراق و شام به بساط بنی امیه پایان داد، ابو مسلم خراسانی بود. هر دو در این موقعیت حساس به امام صادق علیه السلام نامه می نگارند و از حضرت می خواهند که رهبری این نهضت فراگیر را به عهده گیرد و به امام این گونه وانمود می نمایند که برای استقرار رهبری و امامت عترت تلاش می کردند!

ابوسلمه خلال که حیران مانده بود، به امام نوشت در کوفه 70 هزار جنگجو همراه توست، ما منتظر دستور خواهیم ماند. امام که از توطئه آنان با خبر بود و می دانست آنان در این اظهار خویش صادق نیستند، به درخواست آنان توجه نکرد و حتی نامه ابوسلمه را سوزاند. (1).

همچنین هنگامی که ابو مسلم به امام نوشت که من مردم را به سوی تو فرا می خوانم، امام که از نیرنگ وی با خبر بود و می دانست که می خواهد نام و عنوان و موقعیت امام را علم نموده و به سود اهداف خویش بهره وری نماید، در جواب وی گفت نه اکنون زمان، زمان من است و نه تو از یاران من می باشی، لست انت برجالی و لا الزمان زمانی. (2).

این سخن بدین معنا نیست که مردم به سمت و سوی امام صادق علیه السلام نیستند! اگر چنین بود چرا ابو سلمه و ابو مسلم هر دو نامه می نگارند و از امام

ص: 183

می خواهند رهبری را بر عهده گیرد و اقدام آنان را تأیید کند؟ این اقدام آنان گواه بر این است که موقعیت برای امام بسیار مناسب است؛ موقعیت امام صادق علیه السلام برترین موقعیت اجتماعی است. لیکن این افراد یاران امام نیستند؛ اینان نمی خواهند امام صادق علیه السلام به رهبری برسد. اینان وفادار نخواهند بود. اینان از این فرصت می خواهند با نام امام صادق علیه السلام از این بحران که بعد از مرگ ابراهیم پدید آمده عبور کنند. البته امام صادق علیه السلام پل عبور آنان قرار نخواهد گرفت و آنان نخواهند توانست کشتی خود را با امواج موقعیت امام صادق علیه السلام به ساحل برسانند.

است. اگر افرادی مانند ابوسلمه و بکیر بن ماهان این مقدار برای علم کردن بنی عباس تلاش نمی کردند و اگر ابومسلم آن تلاش وسیع را در جهت مطرح ساختن بنی عباس انجام نمی داد، و ابومسلم همان گونه که در شعارش مطرح بود که به سوی الرضا آل محمد فرا می خواند، عمل می کرد، کدام شخص سزاوارتر از امام صادق علیه السلام به رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم می باشد. اگر صادقانه امام صادق علیه السلام مطرح می شد به طور قطع رهبری به سمت امام صادق علیه السلام گردش می کرد.

بدین خاطر می توان گفت اگر خیانت ابو مسلم نبود، زمینه رهبری امام صادق علیه السلام از میان نمی رفت. این گونه است که می توان گفت اقدام ابومسلم که آن کشتار وحشتناک را به راه انداخت و بیش از شش صد هزار نفر بی گناه و گناهکار را به قتل رساند تا عباسیان را به اقتدار سیاسی رساند، زمینه رهبری و حکومت داری امام صادق علیه السلام را از میان برد. این یک خیانت بزرگ از جانب ابومسلم و هم دستان وی به شمار می رود. اگر این خیانت از سوی اینان انجام نمی گرفت، اوضاع سیاسی به گونه ای دیگر گردش می نمود.

در هر صورت تأیید قیام زید بن علی، بزرگ ترین چالشگری سیاسی امام صادق علیه السلام در برابر حزب عثمانیه می باشد. امام همام در عین حال که فعالیت های دیگر اجتماعی و نیز فرهنگی را ساماندهی نموده بودند، از این حرکت بزرگ اجتماعی به حق حمایت نمودند و این موضع شفاف امام صادق علیه السلام در برابر حاکمیت بنی امیه می باشد.

ص: 185

البته پیش گویی حکومت داری بنی عباس به نوعی دیگر نیز در آثار دینی مطرح است. رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم به عمویش عباس فرمود هنگامی که فرزندان تو سیاه پوشیدند و پیروان آنان اهل خراسان بودند، به حکومت می رسند، و کان شیعتهم اهل خراسان لم یزل الامر فیهم. (1) این نکته در فرزندان عباس توقع ایجاد نموده و هماره در آرزوی تحقق آن بودند و به قول طبری در میان فرزندان عباس هماره مورد گفتگو بود، (2) و به همین خاطر آنها لباس سیاه پوشیدند.

امام صادق علیه السلام در جلسه مشاوره به عبدالله بن حسن - که علوی بود - فرمود: حکومت نه به دست تو نه به دست فرزندان تو (محمد و ابراهیم) می رسد. حکومت به سفاح و برادرش منصور، آنگاه در میان فرزندان وی تداوم می یابد، ان هذا لهذا (سفاح) ثم لهذا (منصور) ثم لولده من بعده. (3) امام صادق علیه السلام به عبدالله بن حسن که به وعده هایی مثل ابوسلمه خلال دل خوش نموده بودند که اینان ما را به رهبری برگزیده اند، می فرماید: آیا ابومسلم را تو به خراسان گسیل نموده ای، آیا تو دستور دادی که لباس سیاه به تن کنند؛ آیا اینان که در عراق به سود عباسیان تلاش می کنند، تو آنان را سازمان دهی نموده ای و آیا کسی از آنان را می شناسی، و هل تعرف منهم احدا. (4) تعداد این گونه روایات بیش از این مقدار است. البته این پیش گویی ها از یک واقعیت و پدیده حتمی در آینده خبر می دهند؛ تأیید و یا تکذیب بنی عباس به شمار نمی آیند.

حکومت بنی عباس با حکومت ابوالعباس (سفاح) در سال 132 آغاز و تا

ص: 187

سال 656 (نیمه قرن هفتم) تداوم یافته است. در این سال بغداد به دست هلاکوخان نوه چنگیز خان مغول فتح شد. و آخرین خلیفه عباسی معروف به «السمتعصم بالله (1) «به دست مغول ها کشته شد و حکومت عباسیان بعد از 524 سال سقوط کرد.

آنچه از اهداف این نوشتار است، بررسی موضع گیری امام صادق علیه السلام در این راستا می باشد که امام صادق علیه السلام در برابر این جریان اجتماعی و حاکمیت بنی عباس چه موضعی داشت. برای رسیدن به این مهم نخست باید رفتار حاکمان بنی عباس در حکومت داری مورد بررسی قرار گیرد. باید این نکته بررسی شود که آنان در مورد عترت چگونه رفتاری داشتند. آنگاه موضع گیری امام صادق علیه السلام مورد توجه قرار گیرد. زیرا موضع گیری حضرت با توجه به رفتار آنان می باشد. بدون آگاهی از رفتار حاکمان بنی عباس نمی توان موضع گیری های امام صادق علیه السلام را تحلیل نمود.

به مدت یک قرن. حاکمان این دوره عبارتند از سفاح، منصور، مهدی، هادی، هارون، امین، مأمون، معتصم و واثق. این دوران دو ویژگی دارد؛ یکی معاصر با حضور ائمه اطهار علیه السلام می باشد. دوم این که این دوران، دوران اقتدار سیاسی عباسیان است که از لحاظ مدت یک قرن تداوم یافته و از نظر وسعت هم حکومت آنان در تمام بلاد اسلامی از شرق و غرب و جنوب و شمال گستره یافت. در این دوران حاکمان عباسی کاملا به اوضاع مسلط بودند؛ گرچه در چالش های فراوان درونی نیز گرفتار شده بودند.

2- مرحله دوم دوران عباسیان با نفوذ دیگران مانند ترکان همراه بود. از سال 232 تا 334 به مدت یک قرن ادامه داشت. حاکمان این دوره عبارتند از: متوکل، منتصر، مستعین، معتز، مهتدی، معتمد، معتضد، مکتفی، مقتدر، قاهر، راضی، متقی و مستکفی.

در این دوران ترکان در دربار عباسیان نفوذ کامل نمودند؛ به گونه ای که خلیفه را تبدیل به یک مقام تشریفاتی نموده و در مدیریت اوضاع چنگ اندازی کردند. حتی متوکل عباسی به دست درباریان ترک خود به هلاکت رسید. بیست سال این دوران نیز معاصر با حضور امامان معصوم (علیهم السلام) می باشد.

3- دوران سوم عباسیان از سال 334 تا سال 447 نیز به مدت حدود یک قرن به طول انجامید. این دوران را می توان دوران نفوذ و اقتدار آل بویه نامید. چرا که در بسیاری مناطق مانند: فارس، اهواز، کرمان، اصفهان و همدان آل بویه سلطه یافتند و این مناطق از حکومت مرکزی عباسیان جدا شد. حاکمان این دوران عبارتند از: مستکفی، مطیع، طائع، قادر و قائم.

4- دوران چهارم عباسیان که بیش از دوره های دیگر تداوم یافت، از سال 447 تا سال 665 به مدت بیش از دو قرن تا سال سقوط عباسیان ادامه داشت.

ص: 189

حاکمان این دوره عبارتند از: مقتدی، مستظهر، مسترشد، راشد، مکتفی، مستنجد، مستضی، ناصر، طاهر، مستنصر، مستعصم.

این دوران هم زمان است با استقرار سلجوقیان که در بلادی مانند خراسان، ماوراء النهر (بین دو رود جیحون و سیحون)، کرمان، اصفهان، آذربایجان و... سلطه یافتند. با این دیدگاه بسیاری از مناطق از زیر سلطه عباسیان طی دوران سوم و چهارم بیرون رفته است.

عباسیان به دنبال داشت. در این دوران وزارت خانه ها ساختار جدیدی به خود گرفتند و از وزارت خانه های تنفیذی (زیر دید و اشراف خلیفه بودن) به وزارت خانه تفویضی (واگذاری اختیارات به وزیر) تبدیل شد.

مراکز قدرت و پایتخت ها نیز از شام در مرحله نخست به کوفه منتقل شد. سفاح اولین خلیفه عباسی در کوفه مستقر شد. لیکن چون مردم کوفه شیعه علوی بودند، عباسیان را بر نتابیدند، سفاح مجبور شد در کنار کوفه شهری به نام «هاشمیه» بنا نماید و مرکز حکومت قرار دهد. آنگاه منصور مجبور شد فاصله پایتخت را از کوفه بیشتر نموده و بغداد را بسازد. عباسیان آن گونه از فرهنگ آداب ایرانیان متأثر شدند که مرکز حکومت را به طوس و مرو خراسان منتقل نمودند. گرچه معتصم دوباره مرکز خلافت را با ساختن شهر «سامرا» به عراق منتقل ساخت.

شکل حکومت عباسیان در ظاهر با امویان متفاوت بود. آنان خود را وارث پیامبر اسلام می پنداشتند و این گمان را در ذهن ها پدیدار می ساختند که پیامبر اسلام از حکومت آنان پیشاپیش سخن گفته است. حکومت خود را در سخن و گفتار عدالت جو و مبارزه با ستمگران و استقرار ارزش های دینی قلمداد می نمودند. این ویژگی ها از خطبه های نخستین خلفای عباسی مانند سفاح و منصور به خوبی آشکار است. (1).

لیکن از نظر برخورد با چالشگران و مخالفین خود و برخورد با اهل بیت (علیهم السلام) از هیچ ستمی فرو گذار ننمودند. همان گونه که در پیدایش حکومت با امواج خون بر مرکب مراد خویش سوار شدند، در ادامه پانصد سال حکومت خویش نیز کشتی خود را در امواج خون شناور ساختند. به قول عبدالرحمن بن زیاد افریقی که هم کلاس منصور بوده در زمان اقتدار

ص: 191

منصور از وی می پرسد حکومت ما با امویان را چگونه مقایسه می کنی. وی می گوید: هر ظلم و ستمی که در دوران بنی امیه دیدم در زمان شما نیز مشاهده کردم. (1) عباسیان مانند امویان با خشونت تمام با چالشگران برخورد نمودند و خیانت بزرگی را مرتکب شدند که با هیچ آبی دامن آنان را نمی توان تطهیر نمود.

در دوران عباسیان شش امام معصوم یعنی از امام صادق علیه السلام تا امام عسگری علیه السلام به دست تبهکاران عباسی به شهادت رسیدند. در همین دوران بدترین رفتار را با علویان در پیش گرفتند. بسیاری از علویان را در زندان ها محبوس ساختند و زیر شکنجه به شهادت رساندند. در زمان عباسیان حسین شهید فخ با بیش از صد نفر از یارانش در منطقه فخ مکه به شهادت رسید.

عباسیان حتی مزار سید و سالار شهیدان حسین بن علی علیه السلام را بر نتابیدند. مزار حسین علیه السلام که هماره پایگاه خیزش ایثارگران و ستم ستیزان می باشد، خطر جدی برای حاکمان ستم بود. متوکل عباسی بارگاه شهید کربلا را تخریب نمود و به دستور وی حرم سرا را ویران ساخته و کشت و کار نمودند. (2).

با این نیم نگاهی کلی به ساختار حکومت عباسیان اینک به شرح رفتار دو خلیفه عباسی یعنی سفاح و منصور می پردازیم تا به دنبال آن موضع گیری های صادق آل محمد علیه السلام را بتوان توضیح داده و شفاف سازیم.

ص: 192

اهل بیت (علیهم السلام) آمده است، در مورد عباسیان تطبیق می دهد. مانند آیه تطهیر، آیه ذوالقربی، آیه عشیرة رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و آیه خمس. (1) سفاح بعد از بیان مطالبی در مورد فضایل عباسیان خطبه خود را پایان می برد.

آنگاه عمویش نیز خطبه ای درباره عباسیان ایراد می کند. وی می گوید خلافت میراث رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم است که به آنان رسیده است. (2) در سخنان این دو نفر نکاتی مهم به چشم می خورد که مجال طرح آنها نیست.

سفاح بعد از آشکار ساختن اهداف و نیز رفتار خویش در سال 137 بعد از چهار سال حکومت داری در حالی که خلافت را به برادرش منصور واگذار نمود، درگذشت!

منصور نیز از سال 137 تا سال 158 به مدت بیست و یک سال در مسند خلافت بود. چون زمان این دو خلیفه معاصر با دوران امامت امام صادق علیه السلام می باشد، به بررسی برخی از رفتار و عملکرد آنان می پردازیم.

غرب بلاد اسلامی بودند، و کان السفاح سریعا فی سفک الدماء فأتبعه فی ذلک عماله فی المشرق و المغرب. (1) (لقب سفاح ممکن است به همین خاطر به وی ارزانی شده باشد)!

سفاح و منصور در برخورد با افراد خطر آفرین، رفتاری خشن و جسورانه پیش می گیرند. آنان دو تن از یاران خود را که نقش محوری در به حکومت رسیدن عباسیان داشتند، به قتل رساندند. یعنی ابوسلمه خلال که لقب «وزیر آل محمد» به خود گرفته بود. وی در کوفه و اطراف آن نقش اول را به نفع عباسیان ایفا نمود. چون فردی سیاسی و قدرت مند بود، سفاح از موقعیت وی در هراس بود. به همین خاطر تصمیم به قتل وی گرفت. داود عمویش نیرنگی طرح نموده و به سفاح پیشنهاد نمود، ابومسلم را وادار بر کشتن وی نماید تا ابومسلم به سفاح بدبین نشود. ابومسلم هم مرار بن انس را مأمور ساخت شبانه وارد بر خانه ابوسلمه خلال شدند و وی را به قتل رساندند. (2).

همچنین به دستور سفاح سلیمان بن کثیر که از فرا خوانان عباسیان در بلاد شرق و خراسان بود، به وسیله ابو مسلم و عمال ابو سلمه خلال در بلاد فارس به قتل می رسد. (3).

سفاح یحیی بن محمد را والی موصل نمود. وی با سپاه دوازده هزار نفری به موصل حمله می کند، هزاران نفر از مردان و زنان و کودکان را به قتل می رساند. (4).

ص: 195

سفاح بعد از سلطه بر امویان، بی گناه و گناهکار آنان را از دم تیغ می گذراند. هنگامی که با انتقاد امام صادق علیه السلام روبرو شد، از موضع امام تعجب کرد که نسبت به دشمنان خویش نیز این گونه تخاصم و بی عدالتی روا نمی دارد. (1).

شریک بن شیخ در بخارا هنگام خروج علیه حکومت عباسیان گفت: ما آل محمد را پیروی نکردیم که بی عدالتی نمایند و خون ریزی به پا کنند. سی هزار نفر از موضع وی پشتیبانی نمودند. (2) این سخن افزون بر آشکار نمودن ستم عباسیان، این نکته را نیز روشن می سازد که بنی عباس به نام عترت آل محمد به حکومت دست یازی نمودند.

خازم بن خزیمه هنگامی که بسام بن ابراهیم و یارانش را به دستور سفاح سرکوب کرد، عبورش بر خویشان سفاح افتاد. بعد از گفتگوی تندی که بین وی و حدود پنجاه نفر از آنان روی داد، به بهانه این که یکی از یاران بسام را پناه داده اند، دستور داد همه آنان را قتل عام نمایند و خانه ها را ویران بسازند و اموال آنان را به غارت برند. (3).

چون مردم کوفه سفاح را بر نمی تابیدند، نتوانست در کوفه مستقر شود. مجبور شد در کنار کوفه شهر «هاشمیه» (4) را بنا نماید. در آنجا زندانی بنا کند که شب و روز از هم مشخص نبود. وی مخالفان به ویژه علویان را در آن زندانی می نمود. سفاح صادق آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم را در حیره نزدیکی کوفه در حصر قرار می دهد! به گونه ای حضرت را محدود می سازد که هیچ کس دسترسی به حضرت ندارد. حتی فردی از اصحاب امام هنگامی که

ص: 196

می خواهد مسئله از امام بپرسد دسترسی به امام ندارد؛ این شخص به بهانه خیار فروشی در کنار اقامتگاه امام قرار می گیرد. امام علیه السلام نیز به بهانه خریدن خیار با وی ملاقات می کند و مسئله شرعی به وی می آموزد. (1) و ده ها مورد ستم و جنایات سفاح که در مدت چهار سال حکومت وی رخ داد.

دستور فرمانده سپاه منصور (حازم بن خزیمه) گردن زده می شوند. (1) این ها نمونه هایی از رفتار منصور با همراهان و مخالفین خویش است. اما رفتار وی با علویان داستانش مفصل است که در این بخش به خلاصه ای از آن اشاره می کنیم.

است. اگر برخی آنان در تاکتیک، اشتباهاتی هم داشته باشند، بسیاری دیگر با اقدام خویش تأثیر گذاری فراوان داشتند و مورد حمایت اهل بیت، مانند امام صادق علیه السلام و امام کاظم علیه السلام نیز قرار گرفتند.

به همین خاطر می توان یکی از خیانت های حاکمان عباسی را بر خورد آنان با علویان دانست که بسیاری از علویان به دست حاکمان عباسی به ویژه منصور کشته شدند. زندان های هاشمیه و بغداد هماره مملو از علویان بود که یا به دستور منصور کشته شدند و یا تا پایان عمر منصور، در زندان ماندند. چند نمونه را یادآوری می نماییم.

طالب در سن 46 سالگی در سال 145 در زندان هاشمیه در گذشت. (1) عباس بن الحسن بن الحسن بن علی بن ابی طالب در سن 53 سالگی در سال 145 در زندان هاشمیه در گذشت. (2).

منصور هنگامی که به محمد بن ابراهیم بن الحسن بن الحسن بن علی بن ابی طالب معروف به «دیباج» دسترسی پیدا کرد، از وی پرسید تو دیباج هستی، گفت آری؛ آنگاه گفت طوری تو را خواهم کشت که تا کنون کسی از خاندان تو را آن گونه نکشته ام. در آن زمان که در حال احداث شهر بغداد بود، دستور داد یکی از ستون های شهر را بشکافند، محمد بن ابراهیم را زنده زنده داخل ستون نهاده ستون را بازسازی کردند! وی در یک شب شصت تن از علویان را در داخل دیوار نهاد. (3).

منصور اسماعیل بن ابراهیم بن الحسن بن الحسن علی بن ابی طالب علیه السلام معروف به «طبا طبا» را نیز کشت. (4) منصور علی بن محمد بن عبدالله بن الحسن بن الحسن بن علی بن ابی طالب را با خانواده اش زندانی نمود که آنان در زندان در گذشتند. (5) منصور دست ابن عجلان (فقیه مدینه) را به خاطر همراهی و تأیید قیام محمد بن عبدالله قطع کرد. منصور جنازه عبدالله بن عطار را به دار آویخت. (6).

وقتی عبدالله بن اشتر بن محمد بن عبدالله بن الحسن بن الحسن بن علی بن ابی طالب را کشتند، سرش را برای منصور فرستادند. (7).

ص: 200

زکیه قیامش بعد از آشکار شدنش دو ماه و هفده روز طول می کشد.

منصور برای مقابله با وی عیسی بن موسی برادر زاده اش را با چهار هزار نیرو به مدینه اعزام می کند. بعد از درگیری با سپاه محمد، محمد در 14 رمضان سال 145 در منطقه «احجار الزیت» مدینه در کنار کوه سلع کشته می شود. سر محمد را برای منصور می فرستند. منصور هم سر محمد را برای پدرش عبدالله در زندان می فرستد. (1).

این حادثه از آن مقدار اهتمام دارد که رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم پیشاپیش از شهادت محمد نفس زکیه به عنوان حادثه خون بار خبر داده بود، یا اباذر کیف انت اذ رأیت احجار الزیت قد غرقت بالدم. (2) «اباذر چگونه خواهی بود اگر روزی سنگ های احجاز الزیت را غرق در خون ببینی.» این سخن بدین معنا نیست که ابوذر تا آن زمان زنده خواهد ماند، بلکه گفتگویی است که حضرت با وی می کند. چه اگر زنده بودی و اگر این گونه می دیدی چه حالی داشتی!

ابراهیم بعد از کسب حمایت این مناطق از بصره به سوی کوفه (هاشمیه) مرکز خلافت عباسیان حرکت می کند که منصور سخت در هراس افتاده و حتی تصمیم به فرار نزد فرزندش مهدی در «ری» را می گیرد.

منصور، حازم بن خزیمه را با 12000 نیرو برای نبرد با ابراهیم اعزام می کند. آنگاه عیسی بن موسی برادرزاده اش با 4000 نیروی دیگر اعزام می دارد. فرماندهی سپاه منصور به عهده عیسی بن موسی است که در مرحله اول از سپاه ابراهیم شکست می خورد. خبر شکست به کوفه و به منصور می رسد. منصور درصدد فرار به ری نزد فرزندش مهدی بر می آید. لیکن در نهایت سپاه عیسی بن موسی در شانزده فرسخی کوفه در منطقه «با خمری» با ابراهیم درگیر می شود و ابراهیم کشته می شود. سرش را برای منصور می فرستند و منصور سر وی را در دروازه کوفه نصب می کند. آنگاه برای پدرش در زندان هاشمیه می فرستد. (1).

در قیام این دو برادر تنها این دو کشته نشدند، بلکه تعداد زیادی از علویان به همراه آنان کشته شدند. (2) کشتن شاخص هایی این گونه (محمد و ابراهیم) از جنایات ماندگار منصور می باشد.

منصور موسی بن عبدالله بن الحسن بن الحسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام که جوانی بیش نبود، دست گیر کرده و بعد از زدن پانصد تازیانه، وی را زندانی نمود. وی نیز تا مرگ منصور در زندان بود! علی بن الحسن بن زید بن علی همراه پدرش و نیز حمزه بن اسحاق بن علی بن عبدالله بن جعفر در زندان منصور در گذشتند. (3).

ص: 203

داود بن علی عموی منصور والی مدینه می باشد. هنگامی که معلی بن خنیس را که از یاران خاص امام صادق علیه السلام بود، در مدینه دستگیر نمود، از وی خواست که یاران امام صادق علیه السلام را معرفی کند؛ او را تهدید به قتل نمود. معلی گفت اگر یاران امام صادق علیه السلام زیر پای من هم باشند، من معرفی نخواهم نمود. معلی بن خنیس (1) کسی بود که امام صادق علیه السلام در حق وی فرمود: به مقام درجات ما می رسد، ینال درجاتنا. (2) وی را شهید نموده و به دار آویختند. امام به داود فرمود من تو را نفرین خواهم کرد. داود که به قدرت خویش مغرور بود، امام را تحقیر کرد که من از نفرین تو بیم ندارم! امام همان شب در حق وی نفرین نمود و وی به هلاکت رسید. هنگامی که خبر قتل وی به امام صادق علیه السلام رسید، حضرت به سجده افتاد، فخر الامام ساجدا. (3).

منصور آن گونه بر امام صادق علیه السلام حساس بود که بعد از شهادت حضرت، جاسوس های خویش را در مدینه گماشته بود تا جانشین امام را شناسایی و به خیال خود به قتل رسانند.

امام به گونه ای وصیت نموده بود که در وصیت نامه اش در ظاهر، یکی از افرادی که وصی خود قرار داده بود منصور بود! در نتیجه منصور به این اقدام موفق نشد. (4).

این موارد برخی از دهها نمونه قتل و ستم های منصور است که بر یاران خود و عموم مردم به ویژه یاران اهل بیت (علیهم السلام) و علویان و نیز عترت آل رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم روا می دارد تا بر مسند حکومت برقرار باشد.

ص: 204

با این روش چگونه برخی نویسندگان به قلم خویش اجازه می دهند که بنگارد خون ریزی نا به حق بر منصور ناپسند بود؟! (1).

آری حاکم عباسی همانند اموی علی را شایسته حکومت داری نمی داند! علی را تفرقه افکن و مخالف وحدت جامعه معرفی می کند! همان علی که جانشین به حق رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم از جانب خدا بود و بیشترین تلاش را در حفظ وحدت امت اسلامی نمود و بی مروتی ها را تحمل و تلخ ترین زهرها را بر جان خویش خریدار شد.

یکسان بودن سیره عباسیان با امویان یادآور آیه قرآن است که در مورد بنی اسرائیل که پسینیان آنان به روش پیشینیان هستند فرمود: تشابهت قلوبهم. (1) موضع آنان، در واقع اندیشه آنان که در رفتارشان متجلی است، یکسان می باشد.

امام صادق علیه السلام تبار عباسیان را همسان ابولهب معرفی می کند. در خطبه ای در مدینه خطاب به عباسیان می فرماید: هنگامی که جد ما «ابو طالب» ایمان آورده بود و رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم را یاری می نمود، جد شما «عباس» همانند ابولهب وی را تکذیب می نمود. آنگاه در ادامه این گونه می فرماید: جد شما در راه اسلام مهاجرت نکرد. در جنگ اسیر شد و آزاد شده ما می باشد و با رضایت خاطر، مسلمان نشد، فکان ابوکم طلیقنا و عتیقنا و اسلم کارها تحت سیوفنا. (2).

منظور از این سخن ممکن است این باشد که عباس بن عبدالمطلب تا جنگ بدر در صف مشرکان قریش بود و در جنگ بدر نیز در جبهه کفر به سر می برد. گر چه بسیاری می نویسند با رضایت خویش در جنگ علیه رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم شرکت نکرده بود.

در هر صورت عباس در جنگ بدر بعد از اسارت اظهار اسلام نمود و

ص: 206

رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم هم به وی متعرض نشد. حتی برخی می نگارند حضرت به سپاه اسلام در بدر سفارش نموده بود که هر کس با عباس برخورد نمود وی را به قتل نرساند. (1).

در هر صورت این تعبیر «طلقاء» در مورد اسیران فتح مکه مانند ابوسفیان است که رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بر آنان منت نهاد و آزادشان نمود. همین اصطلاح را امام صادق علیه السلام در مورد عباس که در جنگ بدر اسیر و آزاد شده بکار می برد.

بسیاری از فقهای اهل سنت بر این باورند که فرد مسلمان حتی اگر با زور و بدون رضایت مردم بر آنان مسلط شد، به عنوان «اولی الامر» باید از آن پیروی شود و خروج بر آن و چالشگری علیه آن مشروع نیست. هر کسی با ولی امر به چالش خیزد طاغی شمرده می شود. این موضوع از دیدگاه عترت مردود می باشد.

دیدگاه عترت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم در مورد حکومت داری این است، تنها کسانی که مانند پیامبران و امامان معصوم که جانشینان پیامبران می باشند، حق حکومت داری دارند. در زمانی مانند زمان ما که امام معصوم علیه السلام حضور ندارد، حاکمیت از آن فردی است که شرایط ویژه را که در واقع همگون و همانند معصوم است، فراهم کند.

بر این اساس در زمان حضور عترت مشروعیت حاکمیت از آن عترت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم است و هر گروه یا فردی عهده دار این مسؤولیت شود، مشروعیت نخواهد داشت. از این رو امام صادق علیه السلام هیچگاه حکومتی مانند عباسیان را که بر پایه های ستم بنیان نهاده شده است، تأیید نخواهد کرد. این

ص: 207

نوع حکومت ها در هیچ زمانی از دیدگاه عترت و امام صادق علیه السلام مشروعیت ندارند. لیکن نپذیرفتن حکومت عباسیان بدین معنا نیست که امام صادق علیه السلام حتما باید شمشیر آهیخته و به رغم آنان بشورد. زیرا قیام علیه یک سلطه ستم زمینه هایی را می طلبد که در هر زمان فراهم نیستند.

در هر صورت امام صادق علیه السلام در برابر عباسیان کدام گزینه را انتخاب می کند؟ آیا شرایط برای یک قیام و اقدام همه جانبه فراهم است؟ و آیا اگر شرایط این گونه فراهم نیست امام صادق علیه السلام باید با حاکمان عباسی سازش کند و یا آنان را تأیید نماید؟ و یا گزینه سومی نیز فرا روی امام صادق علیه السلام وجود دارد؛ آن این که امام در عین حال که حکومت ستم را نمی پذیرد و محکوم و مردود می داند؛ در عین حال که شرایط برای اقدام گسترده به رغم آنان فراهم نیست، امام از نظر اندیشه و فرهنگ، عباسیان را محکوم و رسوا نموده، در رفتار هم از آنان گریزان باشد. رفتار آنان را مردود بداند، در عین این که تلاش های اجتماعی و نیز فرهنگی خویش را به ثمر می رساند. به نظر می رسد از این سه گزینه، گزینه سوم معقول و مؤثر می تواند باشد. اینک هر سه گزینه را مورد بررسی قرار می دهیم.

عباسیان از این فرصت به خوبی بهره برده و حکومت خویش را در کمترین فرصت در تمام کشور اسلامی مستقر ساخته اند و یک حکومت خشن و به ظاهر هوادار عدالت به نفع خویش دست و پا نمودند. در واقع حرکت بزرگ اجتماعی که به نام اهل بیت (علیهم السلام) و به رغم بنی امیه خیزش نموده بود، در اهداف خویش در هاله ای از ابهام رفته که منظور از آل رسول کدام جریان اجتماعی است؛ آیا منظور امام صادق علیه السلام است، یا منظور همین عباسیان هستند که در گفتار رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم حکومت داری آنان پیش بینی شده بود!

با این شرایط عباسیان با تبلیغات وسیع این موضوع را مستقر نمودند که منظور از «الرضا من آل محمد» آنان می باشند و عباسیان شایستگی جانشینی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم را دارند. اکنون موعد آن یوم الموعود عباسیان فرا رسیده است. بدین منوال بر بسیاری از افراد جامعه امر مشتبه شده، به گونه ای که جریان اجتماعی همراه با عترت و تشکل همسوی عترت نیز سخت آسیب دید. امام صادق علیه السلام که از هر کس آگاه تر به زمان خویش است، این گونه نیست که اگر حکومت ستم را تأیید نمی کند، بدون زمینه به رغم آنان بشورد و قیام بی ثمری را آغاز نماید.

در واقع امام مشاهده می کند زمینه یک حرکت عمومی به صورت نهضت و قیام اکنون وجود ندارد. امام صادق علیه السلام و یا هر فرد هوشمندی نباید به چنین اقدامی راضی شود. بلکه باید در چالش با ستمگران چون عباسیان گزینه ای دیگر را انتخاب نماید.

ص: 209

منظور امام از این پاسخ ها چیست؟ آیا جز این است که شرایط در این فرصت فراهم نیست. اکنون در اثر تبلیغات وسیع عباسیان امر بر مردم مشتبه است و مردم به سمت و سوی دیگری می نگرند. امید و آرزوهای خویش را در عباسیان برآورده می یابند.

این روایات در زمان بنی امیه هنگام قیام زید صادر نشده است؛ زیرا در آن زمان اوضاع اجتماعی به سود اهل بیت (علیهم السلام) بود و اگر نهضت زید کنترل و مهار نمی شد و تشکل همسوی عترت از آرمان زید شهید حمایت می کرد به طور قطع شرایط به سوی اهل بیت گردش داشت. این احادیث مربوط به زمان بحران که عباسیان می خواهند با نیرنگ بر مرکب مراد استقرار یافته و زور و تزویر را حاکم سازند، می باشد.

و نیز این گونه روایات گواه این نیست که جریان اجتماعی به سمت اهل بیت و تشکل همسوی اهل بیت (علیهم السلام) متوقف شده است؛ بلکه گواه بر آسیب دیدن این تشکل است که در اثر تبلیغات وسیع عباسیان این گونه شرایط فراهم آمده است.

این گونه پیشنهادها از جانب یاران امام صادق علیه السلام در فاصله بین سقوط بنی امیه و فراخوانی و زمینه سازی عباسیان می باشد. چنان که در روایت دیگر آمده است: هنگامی که پرچم های سیاه (مسوده) برافراشته شد (پیش از روی کار آمدن عباسیان). معلی بن خنیس می گوید من نامه عبدالسلام بن نعیم و سدیر و تعدادی دیگر را به خدمت امام صادق علیه السلام رساندم. به حضرت عرض کردم ما تلاش می کنیم رهبری به سمت شما بازگشت کند، نظر شما چیست. امام که بسیار ناراحت شد، فرمود وای بر شما اینان مرا رهبر خویش بر نمی گزینند، اف اف ما انا بهولاء بامام. (1).

ونیز امام صادق علیه السلام به یاران خود که اصرار به حرکت اجتماعی و قیام به

ص: 211

رغم ستمگران را داشتند، این گونه رهنمود می دهد: بر هر ندایی که به جانب ما فرا می خواند، پاسخ ندهید. تحقیق کنید چگونه و چه کسی به نام ما شما را فرا می خواند. شما دو عمر ندارید که با یکی تجربه فراهم کنید و در دیگری به کار بندید؛ مراقب باشید به همراه چه کسی می خواهید قیام کنید. شرایط فعلی را به زمان زید (زید بن علی بن الحسین علیه السلام) نسنجید. زید فردی آگاه و وفادار بود و مردم را به سوی خود فرا نمی خواند، وی مردم را به سوی رضا من آل محمد (عترت) فرا می خواند و اگر موفق می شد به پیمان خود وفادار بود، لو ظهر لوفی بما دعاکم. اینان که شما را با نام ما فرا می خوانند، از ما نیستند و نباید به دور هر پرچمی که به نام ما برافراشته می شود، اجتماع نمایید... (1).

این سخنان امام علیه السلام تحلیل شفاف از اوضاع اجتماعی و سیاسی زمان خویش است. این رهنمود هشدار شفاف به شیعیان امام صادق علیه السلام است که نباید نیرنگ عباسیان، آنان را بفریبد. باید هوشیار باشند تا به نام اهل بیت (علیهم السلام) عباسیان نتوانند به اهداف خویش نزدیک شوند.

این رهنمود به این معناست که اوضاع اجتماعی با نیرنگ های زیرکانه عباسیان به گونه ای به سود آنان چرخش نموده است که اقدام اجتماعی فردی مانند امام صادق علیه السلام در به دست گیری رهبری اجتماعی و سیاسی جامعه بی ثمر است و امام چون زمان شناس است نباید به اقدامی بی ثمر دست یازد. امام فرزانگان نباید وارد یک اقدام بزرگ اجتماعی نسنجیده و مطالعه نکرده شود.

ص: 212

و فراهم ساختن فرصت برای ترویج و شکوفایی فقه و فرهنگ دین می باشد.

که زمان شناس نبودند و به امام صادق علیه السلام پیشنهاد قیام مسلحانه به رغم اوضاع حاکم می دادند. سدیر اظهار می کرد دویست هزار یا نصف جمعیت دنیا هوادار امام صادق علیه السلام است! امام در برابر این گونه اظهارات بی مطالعه، می گوید: الزم بیتک و کن حلسا من احلاسه.

امام صادق علیه السلام زمان شناس است. فتنه ها نمی توانند امام صادق علیه السلام را فریب دهند. خود فرمود: العالم بزمانه لا تهجم علیه اللوابس. (1) «آگاه به زمان خویش امور پیچیده و مشتبه بر وی تهاجم نخواهند نمود.» و خود فرمود: نحن اعلم بالوقت. (2) «ما زمان و موقعیت ها را از هر کسی بهتر می شناسیم.» امام صادق علیه السلام دیدگاه خود را در مورد حاکمیت عباسیان در فرصت های مناسب ابراز نموده است که نمونه هایی از آنها را مورد بررسی قرار می دهیم.

عباسیان از دیدگاه امام صادق علیه السلام بی اشکال است. این طرز فکر این شخص تنها نیست؛ عده زیادی از شیعیان موضوع بر آنان مشتبه شده و این گونه گمانه زنی داشتند!

این شخص با مراجعه مجدد در حضور امام سوگند یاد نمود که تمام زنان من مطلقه و تمام کنیزان من آزاد اگر به کسی ستم روا دارم. حضرت در پاسخ وی فرمود، دسترسی به آسمان در رسیدن به این آرزو بر تو آسان تر است، تناول السماء أیسر علیک من ذلک. (1) یعنی دستگاه مدیریت عباسیان بر پایه ستم است. امکان ندارد کسی وارد شود و بر کسی ستم نکند. این موضع گیری یعنی عباسیان از دیدگاه امام صادق علیه السلام هیچگونه مشروعیت ندارند. این موضع گیری یعنی عباسیان با امویان تفاوتی ندارند؛ آنان شایسته حکومت داری نیستند؛ آنان حق دیگری را غصب نموده اند و پایه های حکومت آنان ستم است. آنگاه هنگامی که حاکمان عباسی ستم پیشگان باشند نگر امام علیه السلام در مورد همراه شدن با ستم پیشگان این گونه است.

عن الصادق علیه السلام العامل بالظلم و المعین له و الراضی به شرکاء ثلاثهم. (2) «کارگزار ستمگر، یاور وی و آنان که به رفتار وی راضی هستند، هر سه در جرم شریکند.» و قال علیه السلام: ان اعوان الظلمة یوم القیمة فی سرادق من النار (3)، «یاوران ستمگران در قیامت در خیمه ای از آتش خواهند بود».

امام به محمد بن عذافر فرمود: با خبر شدم که از کارگزاران عمال عباسیان (ابو ایوب و ربیع) شده ای. چه حالی خواهی داشت آنگاه که در قیامت ندا داده شود که یاران ستمگران کجا هستند. (4) و نیز فرمود: هر کسی

ص: 216

به سوی ستمگری برای یاری وی رود، از اسلام خارج شده است، فقد خرج من الاسلام. (1).

و می فرماید: در روز قیامت منادی یاوران ستمگران را ندا خواهد داد حتی کسی که قلم و دوات برای آنان فراهم نموده است، حتی آنان که خود را همانند ستمگران قرار داده اند (اشباه الظلمه)، همگان را جمع نموده در تابوتی از آتش نهاده به جهنم پرتاب می نمایند. (2) در مورد قاضی حاکم جائر می فرماید: مراجعه به آنان مراجعه به طاغوت است، من تحاکم الیهم فی حق او باطل فانما تحاکم الی الطاغوت. (3) و کارمزد قاضی آنان نیز روا و حلال نمی باشد، یأخذ من السلطان علی القضاء الرزق فقال ذلک سحت. (4).

حتی امام صادق علیه السلام به طور شفاف عاقبت وارد شدن در مدیریت عباسیان را بیان می کند که چنین شخصی در قیامت به صورت «خوک» محشور خواهد شد، عن ابی عبدالله علیه السلام من سود اسمه فی دیوان ولد سابع (مقلوب عباس) حشره الله یوم القیمة خنزیرا. (5).

همچنین هنگامی که «شیبة بن غفال» استاندار منصور در مدینه در خطبه نماز جمعه در حضور امام صادق علیه السلام به امیر مؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام جسارت نمود، امام برخاست و بر وی فریاد کشید آنچه از نیکی گفتی ما مصداق و شایسته آن هستیم، و آنچه از بدی سخن به زبان آوردی تو و رئیس تو (منصور) شایسته آن هستید، ای کسی که بر مرکب دیگری سوار شده ای از رزق دیگری تناول می نمایی...

ص: 217

آنگاه رو کرد به مردم و فرمود بدترین فرد در قیامت کسی مانند این فاسق است که آخرت خویش را به دنیای دیگری بفروشد. والی هنگامی که برخورد امام صادق علیه السلام را مشاهده کرد سرافکنده شده و از مسجد خارج شد، و خرج الوالی من المسجد و لم ینطق. (1).

مگر غیر از این است که امام صادق علیه السلام به استاندار منصور می گوید تو و مسؤول تو شایسته این منصب نیستید؛ مگر غیر از این است که امام صادق علیه السلام در برابر حاکم عباسی این گونه وی را رسوا می سازد. این موضع گیری در شرایطی بود که منصور بارها امام صادق علیه السلام را به کوفه و مدینه احضار می نمود و بارها امام صادق علیه السلام را تهدید به قتل می نمود. (2) امام صادق علیه السلام همیشه تحت مراقبت حکومت بود، للسلطان علینا عیون. (3) امام صادق علیه السلام بی اعتنا به تهدیدهای وی هماره رفتاری پرخاشگر و جسورانه به رغم ستمگر عباسی داشت.

این رفتار امام باعث شد که منصور به حضرت نامه نگارد و از حضرت سؤال کند چرا تو به نزد ما نمی آیی و همانند سایرین از ما خوف و وحشت نداری و از ما نمی ترسی! امام در پاسخ وی فرمود، دلیلی بر ترس مشاهده نمی کنم، نه چیزی از آخرت در پیش توست که به آن امیدوار شوم، و نه تو از نعمتی بهره مند هستی که به تو تبریک بگویم. گرفتار مصیبت هم نشده ای که به تو تسلیت بگویم؛ برای چه به تو مراجعه کنم! منصور گفت بیا نزد ما و ما را نصیحت کن. امام فرمود کسی که دنیا طلب است، نصیحت بر وی بی ثمر است. و کسی که آخرت نگر است با تو هم نشین نمی شود، من اراد الدنیا لا ینصحک و من اراد الاخرة لا یصبحک. (4).

ص: 218

آیا بیان دیدگاه از این شفاف تر می شود؟ از این قبیل موضع گیری ها در گفتار و رفتار امام صادق علیه السلام فراوان وجود دارد که امام صادق علیه السلام فریادی است رسا علیه ستمگران عباسی و هر ستمگر دیگر.

امام حتی اجازه نمی دهد در امور به ظاهر دینی با آنان همراه شوند، حتی اجازه نمی دهد در ساختن مسجد با آنان همراهی نمایند. مسجدی که منصور بسازد پایگاه دینی نیست، پوشش است برای ستم و ستمگران. یونس بن یعقوب می گوید امام صادق علیه السلام به من فرمود در ساختن مسجد نیز اینان را یاری ننما، لا تعنهم علی بناء مسجد. (1).

هشدار و هوشیاری آن گونه عمیق است که یاران و پیروان را از همراه شدن با آنان حتی در اجتماعات دینی و بناء مسجد بر حذر می دارد. این فریاد همیشه رسای صادق آل محمد علیه السلام به رغم ستم پیشگان عباسی است؛ کدام سکوت؟ کدام بی تفاوتی؟ چگونه کسی به خود اجازه می دهد که بگوید امام صادق علیه السلام در برابر عباسیان بی تفاوت بود. امام صادق علیه السلام در برابر آنان سکوت کرده بود. فریادی از این رساتر کجا و چگونه می یابید؟!

موضع گیری امام صادق علیه السلام در برابر عباسیان این گونه است. از این موضع گیری به خوبی آشکار است که موضع امام همان موضع برابر امویان است. عباسیان با همه ترفندهایشان نتوانستند از موقعیت امام صادق علیه السلام به سود خویش بهره ببرند. امام توطئه های آنان را در مورد خود و پیروانش مهار نمود. امام با تدبیر توانست فتنه هایی که بر ضد علویان و تشکل همسوی اهل بیت (علیهم السلام) پدیدار می شد، مهار کند و تشکل همسوی اهل بیت را از خطرها حفظ نماید.

از جانب دیگر امام از فرصت پدید آمده در دوران پایانی امویان و اوایل

ص: 219

دوران عباسیان بهره برده به یک اقدام شایسته و مهم دیگر اهتمام نموده است. آن شکوفایی فرهنگ و اندیشه دینی و توسعه و توان مند نمودن فقه و فرهنگ و حقوق می باشد. امام صادق علیه السلام از این فرصت در جهت استقرار اندیشه های صحیح دینی و تشیع و بارور ساختن فرهنگ و فقه و زدودن انبوه شبهات و هاله های ابهام و رسوا ساختن بسیاری از کج راهگی های اعتقادی و فقهی، بس گامی بلند برداشته اند. در بخش پایانی فصل چهارم به محورهایی از این مهم می پردازیم.

امام صادق علیه السلام به سمت و سوی اهل بیت گواهی می دهد، مرور می کنیم. امام صادق علیه السلام تلاش نمود این تشکل را حراست نموده و از بحران ها عبور دهد.

سپاه منصور کشته شدند امام صمیمانه مصایب را به وی تعزیت می گوید و خود را در غم و مصیبت وی شریک می داند. از وی به عنوان ذریه پاک یاد می کند. امام علیه السلام در این نامه مفصل موارد زیادی از آیات قرآن را استشهاد می کند و عبدالله بن حسن را به صبر و پایداری فرا می خواند. (1).

در هر صورت قیام علویان و هواداری انبوه جمعیت از آنان، گواه صادق بر این است که هنگامی که نقاب از چهره عباسیان کنار رفت و رفتار آنان بر همگان آشکار شد، علویان به رغم آنان شوریدند. حتی به گونه ای تشیع از عباسیان بیزار شدند که عباسیان نتوانستند مرکز حکومت خود را در کوفه مستقر سازند. بلکه در زمان سفاح «هاشمیه» را کنار کوفه بنا کردند، آنگاه در زمان منصور «بغداد» را ساختند و پایتخت قرار دادند. این بدان خاطر است که تشیع و تشکل همسوی اهل بیت در زمان عباسیان نیز به سمت و سوی امام صادق علیه السلام بود. امام همام تلاش بر انسجام و حراست این تشکل می نمود.

السلام) بودند، نه به عباسیان! مردم به هواخواهی اهل بیت دور پرچم ها گرد می آمدند، و حتی حاضر می شدند ایثار مال و جان کنند اما نه به نام عباسیان!

بدین خاطر آنچه موقعیت ممتاز مشاهده می شود موقعیت اهل بیت (علیهم السلام) و فرد شاخصی چون امام صادق علیه السلام می باشد. البته آنان در فراخوانی نام امام صادق علیه السلام را مطرح نمی ساختند؛ زیرا بر خلاف انگیزه های آنان بود؛ عنوان کلی «اهل بیت (علیهم السلام)» یا عنوان «الرضا من آل محمد» را مطرح می ساختند.

گواه بر موقعیت ممتاز امام صادق علیه السلام به خصوص در عراق می باشد.

این موارد و ده ها مورد مشابه آن به خوبی این نکته را شفاف می سازند که در زمان امام صادق علیه السلام نیز همانند زمان امامان پیشین تشکل همسوی اهل بیت ساماندهی داشت و با توان مندی به حرکت خویش ادامه می داد. امام صادق علیه السلام نیز تلاش نمودند این تشکل را حراست نمایند، از لحاظ فرهنگ بارور سازند، از لحاظ سیاسی و اجتماعی فتنه ها را مهار سازند تا این تشکل از آسیب ها در امان بماند.

تا کنون موضع گیری های امام صادق علیه السلام در مورد برخی جریان های اجتماعی و سیاسی از زمان امویان و نیز شکل گیری دولت عباسیان مورد بررسی قرار گرفت. در این محورها به خوبی آشکار شد که امام با هوشمندی توانست فتنه ها را مهار کند. امام از حرکت و پرچمی که برخی با طرفند و توطئه به نام اهل بیت (علیهم السلام) می افراشتند، حمایت نمی کرد. امام علیه السلام از قیام ها و نهضت های علویان به رغم امویان و عباسیان حمایت می نمود. امام علیه السلام از فرصت پیش آمده برای بارور کردن فقه عترت و شکوفا ساختن فرهنگ دین که همان فرهنگ تشیع است اهتمام ورزید.

امام فقه و فرهنگ تشیع را توسعه داده و شکوفا ساخت. امام بزرگترین مرکز علمی و دانشگاه را در رشته های گوناگون ساماندهی نمود. امام فقه و فرهنگ و ناگفته هایی که امامان پیشین و حتی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم آنها را بازگو ننموده بودند، به زبان آورد. بسیاری از این امور، مورد تحلیل قرار گرفته و توضیح داده شد. و اینک در قسمت پایانی این نوشتار تلاش های فقهی و فرهنگی امام صادق علیه السلام و نقش آن حضرت را در استقرار و پایدار نمودن دین مورد نگر قرار می دهیم.

ص: 226

بودند.این گونه مذاهب که برخی با اساس توحید در تضاد بودند، رواج می یافتند.

امام صادق علیه السلام در عین حال که مرام های انحرافی اعتقادی را ساماندهی می کند، در فروع و فقه نیز مذاهب معروف اهل سنت را نقد می نماید. این در حالی بود که شعار عباسیان «الرضا من آل محمد» بود، آنان با نام اهل بیت (علیهم السلام) به اهداف خویش دست یازیدند. بعد از حاکمیت نیز چون فرد شاخص اهل بیت امام صادق علیه السلام است، باید فقه وی رسمی می شد. اگر عباسیان در ادعای خویش صادق بودند، اگر نهاد سیاسی را به امام صادق علیه السلام واگذار نمی کردند، حداقل نهاد قضایی را به فقه امام صادق علیه السلام می سپردند. لیکن آنان به رغم فقه امام صادق علیه السلام به مذاهب دیگر روی می آورند. با ترویج این مذاهب مانند مذهب شعبی، اوزاعی، سفیان ثوری، داود ظاهری، حسن بصری، سفیان بن عیینه، اعمش، ربیعة الرأی و... با مذهب عترت به چالش می خیزند. لیکن از بین همه اینها هم چهار مذهب حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی را بیش از دیگر مذاهب ترویج و مستقر می سازند که به بررسی اجمالی آن ها می پردازیم.

استدلال نقلی و حدیث، به استدلال عقلی، قیاس و استحسان گردش داد. وی فهم خویش را در فقه ملاک قرار داد.

ابوحنیفه از چالشگران سخت امام صادق علیه السلام بود، در مخالفت با دیدگاه های امام صادق علیه السلام زبان زد است. ابوحنیفه وقتی متوجه شد عصای رسول الله علیه السلام در دست امام صادق علیه السلام است، از حضرت اجازه خواست آن را ببوسد. امام به وی فرمود: این بدن (بدن امام صادق علیه السلام) پوست و گوشت و مویش از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم می باشد. چگونه است که این بدن را نمی بوسی اما عصا را می خواهی ببوسی! (1).

لیکن آنچه حایز اهمیت است، توجه حاکمان عباسی مانند منصور به وی است. منصور وی را از کوفه به بغداد فرا می خواند. با اصرار تمام از وی می خواهد سمت مهم «قاضی القضاة» را از جانب حاکم عباسی بپذیرد که وی شخصا از این کار طفره می رود. علت طفره رفتن وی از این سمت روشن نیست. شاید به منصور نمی توانست اعتماد کند! لیکن آنچه آشکار است رواج فقه وی در زمان منصور و بعد از وی در زمان حاکمان دیگر عباسی است.

دو تن از شاگردان بنام ابو حنیفه ابو یوسف و محمد بن الحسن الشیبانی سمت قاضی القضاة را در دوران منصور پذیرفتند و فقه حنفی را در بلاد اسلامی رواج دادند.

همچنین زفر بن هذیل و حسن بن زیاد دو تن دیگر از شاگردان ابوحنیفه هستند که در ترویج مذهب حنفی نقش اصلی ایفا می کنند. (2) عامل اصلی توسعه فقه حنفی دولت عباسیان می باشد که به خاطر چالشگری علیه اهل بیت (علیهم السلام) این گونه رفتار را در پیش می گیرند.

ص: 229

وی در سال 241 در بغداد در گذشت و در قبرستان «باب حرب» به خاک سپرده شد. احمد از آنگونه موقعیت بهره مند شده بود که می نویسند در تشییع جنازه وی هشتصد هزار مرد و شصت هزار زن شرکت نموده بود. (1).

این گونه است که می توان گفت تنها دلیل مهم رواج و رسمی شدن این چهار مذهب اهل سنت، حمایت حکومت از آنان می باشد؛ نه ویژگی های دیگر مانند مستند و مبرهن بودن پایگاه فقهی آنان! این مذاهب نسبت به مذاهب دیگر اهل سنت هیچ گونه امتیاز علمی ندارند تا کسی بگوید به خاطر ویژگی علمی و یا اتصال آنان به زمان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم جمعیت انبوهی را به دنبال خود دارند. بلکه به لحاظ الناس علی دین ملوکهم - «مردم به مرام حکومت خویش همراهند»- رواج یافته اند.

این مذاهب بدین جهت که حاکمان عباسی از آنان حمایت نمودند و دستگاه قضایی را به آنان سپردند و قضات دادگستری بر طبق فقه آنان داوری نمودند، این گونه رواج یافتند. حاکمان عباسی برای چالش با فقه جعفری، باید به یک فرهنگ و فقه روی می آوردند؛ باید در جامعه اسلامی برای آموزش مردم مکتبی را مطرح می ساختند؛ آنان برای رسیدن به این هدف این مذاهب را بر گزیده اند.

با توجه به روش سیاست مداری منصور آن مقدار بر ابو حنیفه اصرار می کند که منصب قاضی القضاة را بپذیرد که حتی وی را تهدید به زندان می کند. برای منصور آنچه مورد اهتمام است این که به رغم فقه جعفری و فقه و فرهنگ اهل بیت بپا خیزد.

از این رو اهمیت تلاش های فقهی و فرهنگی و دایر نمودن دانشگاه جعفری علیه السلام شفاف می گردد که امام صادق علیه السلام چه تحول عمیقی در راستای

ص: 232

فقه و فرهنگ پدیدار ساخته است. چگونه توانسته است با همه محدودیت ها و با همه هجمه های فرهنگی به رغم فرهنگ عترت و هجمه های سیاسی و اجتماعی علیه تشکل همسوی اهل بیت (علیهم السلام)، فرهنگ عترت را بارور ساخته و تشکل همسوی اهل بیت (علیهم السلام) را از این تنگناها و بحران ها حراست نماید و عبور دهد.

بدین خاطر است که مشاهده می شود امام صادق علیه السلام تلاش وافر به دایر نمودن مراکز علمی و حوزوی دارد. بر این امر پافشاری می کند تا حوزه فقه و فرهنگ هر چه بیشتر توسعه یافته و شکوفا شود.

این تلاش ها از دو بعد توسعه می یابد، هم از لحاظ کمی و هم از لحاظ کیفی؛ از لحاظ کمی بیش از چهار هزار نفر در حوزه فقه و فرهنگ امام صادق علیه السلام گرد هم می آیند؛ (1) از محضر امام بهره می برند. این افراد گروه گروه در موضوعات گوناگون مانند اعتقادی، فقهی، حقوق، طب، نجوم، ستاره شناسی و حتی فیزیک و شیمی بهره مند می شوند.

کیفیت فقه و فرهنگ در حوزه امام صادق علیه السلام آن گونه بارور و شکوفا می گردد که بیشترین نگاه فقهی و فرهنگی معارف را سخنان امام صادق علیه السلام شکل می دهند و این امر تا آنجا پیش می رود که مذهب تشیع و پیروان امام صادق علیه السلام را «مذهب جعفری» عنوان می دهند.

اکنون که قریب چهارده قرن از زمان امام صادق علیه السلام سپری شده است تمام حوزه های فقهی شیعه به پشتوانه احادیث امام صادق علیه السلام دایر می باشند. بسیاری از مدارک و احکام فقهی از سخنان امام باقر علیه السلام به ویژه فرزند برومندش صادق آل محمد تامین می شوند. از هیچ امامی به مقدار امام صادق علیه السلام سخن و سند در حوزه فقه و فرهنگ صادر نشده است.

امام صادق علیه السلام با دایر نمودن حوزه بزرگ و با پرورش شاگردان فراوان متخصص در رشته های گوناگون به ویژه فقه و حقوق توانست افزون بر شکوفا سازی فقه و فرهنگ تشیع، در برابر هجمه حاکمان بنی عباسی مقابله نماید. امام صادق علیه السلام از این فرصت بهره وری می نماید و دانشگاهی را بنیان می نهد که بازدهی آن تا ابد پایدار می ماند. این دانشگاه همواره تشنه کامان را از سرچشمه کوثر صادق آل محمد علیه السلام سیراب می سازد.

ص: 234

دیگر ویژگی دانشگاه صادق آل محمد علیه السلام می باشد. امام صادق علیه السلام در طول دایر نمودن حوزه بزرگ فقهی و فرهنگی که بیش از چهار هزار نفر (به صورت تدریجی) از خرمن با برکت حضرت بهره می بردند، گر چه عمومی و فراگیر است، لیکن به افراد شایسته که از استعداد و ظرفیتی ویژه بهره مند بودند، توجه خاص می نمود. آنان را به تناسب استعداد و علاقه ای که به رشته های گوناگون داشتند، در آن رشته عالم و متخصص پرورش می داد. چنانچه مشاهده می شود هشام بن حکم و مفضل بن عمر را در رشته اعتقادات، جابر بن حیان را در رشته شیمی، و امثال زراره و محمد بن مسلم و أبان بن تغلب را در رشته فقه و حقوق پرورش می دهد.

اینان از افراد مذهب تراش و دگر اندیش امام صادق علیه السلام می باشند؛ لیکن امام صادق علیه السلام اجازه می دهد در حوزه وی شرکت کنند. امام حتی با افرادی مانند ابی العوجاء، ابوحنیفه، و ابوشاکر دیصانی مناظره و گفتگو می کند.

این روش از این جهت اهتمام دارد که مراکز حوزوی و دانشگاهی باید مرکز تبادل و تعامل و طرح دیدگاه ها باشند و دیدگاه های متفاوت و اندیشه های متقابل در این مراکز مورد نقد و بررسی قرار گیرند تا باورهای حق از پندارها و خرافه ها متمایز و شفاف گردند. این ویژگی سبب بالندگی و رشد فرهنگی و بارور شدن اندیشه ها در عرصه های گوناگون می شود. این ویژگی باعث پویایی و جهش های علمی شده و از ایستایی و در جا زدن مراکز تحقیقی جلوگیری می کند. این روش برترین روش است که در یک مرکز علمی مستقر می گردد. زیرا اندیشه های مبرهن و حق محور هیچ گاه از طرح اندیشه های متضاد در هراس نمی باشند، بلکه با طرح اندیشه های گوناگون و متضاد زمینه رشد و بالندگی باورهای حق آشکار می گردد.

مفضل بن عمر نه جلد کتاب در موضوعات گوناگون می نگارد. (1) محمد بن مسلم سی هزار حدیث از امام باقر علیه السلام و شانزده هزار حدیث از امام صادق علیه السلام ضبط و نقل می کند. (2) امام به تعمیق افکار و تحقیق موضوعات اهتمام ویژه داشته است که این گونه افرادی در دانشگاه حضرت تربیت و رشد می یابند.

وحی الهی هستیم، ما خزینه های دانش خدا می باشیم».

الناس ثلاثة عالم و متعلم و غثاء نحن العلماء و شیعتنا المتعلمون و سائر الناس غثاء (1) «مردم سه گروه اند، دانشمند، دانش پژوه، و گروه سر گردان؛ دانشمندان ما، دانش پژوهان پیروان ما، و گروه سوم دیگرانند».

الواح موسی علیه السلام عندنا و عصا موسی عندنا و نحن ورثة النبیین. (2) «الواح وحی موسی و عصای موسی نزد ماست، ما وارثان پیامبرانیم».

ان الصراط الینا، و ان المیزان الینا. (3) «صراط (که مردم باید از آن عبور کنند) ما هستیم، میزان حق و باطل ما هستیم.» و می فرماید: قولوا فینا ما شئتم و اجعلونا مخلوقین. (4) «ما را مخلوق قرار دهید (غلو نکنید) هر فضیلتی درباره ما بگوید صحیح است».

امام صادق علیه السلام خطاب به منصور: انا فرع من فروع الزیتونیة... و مصباح من مصابیح المشکوة... (5) «شاخه ای از زیتونیه (شاید منظور شجره طوبی باشد) و مشعلی از مشعل های رهنمون، ما هستیم.» و انا اعلم کتاب الله و فیه... ما کان و ما هو کائن. (6) «ما به کتاب خدا آگاه تر از هر کس دیگر هستیم و ما بر آنچه گذشت و در آینده پدیدار می شود، آگاهیم».

علم رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم علیا علیه السلام الف باب، یفتح منها الف باب عندنا الجامعة، عندی مصحف فاطمة. (7) «خدای سبحان به علی هزار در و راه دانش گشود که از هر

ص: 240

کدام هزار در دیگر گشوده می شود (منظور کثرت است). جامعی که همه چیز در آن نهاده شده و مصحف فاطمه (سلام الله علیها) در نزد ماست».

شیعتنا منا، بنا یعبد الله و بنا عصی الله، نحن باب الله و امناءه علی خلقه. (1) «شیعیان ما از ما هستند ما ملاک و معیار اطاعت و عصیان خدا هستیم، ما راه و درهای به سوی خدا هستیم و ما امین خدا بر خلق هستیم».

این اساس «شیعه» که به پیروان دوازده امام کاربرد دارد باید این دو ویژگی را در خود فراهم نماید و تنها به عنوان شیعه خوشنود نباشد. امام صادق علیه السلام خود در این راستا برخی رهنمون های عرشی دارد که در این فرصت برخی دیدگاه های امام صادق علیه السلام را در مورد ویژگی های شیعه بررسی می نماییم.

اسرار ما را فاش می کند از دشمنان ما کمتر نیست. (1).

همچنین می فرماید: شما شیعیان، ما را با تقوا پیشه نمودن کمک کنید، نمازهای خویش را در مساجد به جای آورید. بیماران یکدیگر را عیادت نمایید. روش ما را زنده کنید. فضایل ما را بازگو نمایید. آن کسی که زبان خود را حفظ نکند، خواهش های نفسانی خویش را کنترل نکند، از مال حرام خویشتن داری نکند، این چنین فردی در میان انسان های مؤمن خود را رسوا ساخته است. (2).

در سخن دیگر نسبت به رفتار با دیگران می فرماید: با آنان به اخلاق نیک برخورد نمایید. در مساجد آنان نماز بخوانید. بیماران آنان را عیادت کنید و در تشییع جنازه های آنان شرکت کنید. (3).

شیعیان آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم، بدانید کسی که نتواند غضب خود را کنترل کند، کسی که رفتار پسندیده با همراهان خویش ندارد، کسی که با همسایگان خویش خوش رفتار نباشد؛ از ما نیست. (4) و می فرماید: آنچه بر خود روا می دارید بر دیگران روا دارید. (5).

کونوا لنا زینا و لا تکونوا علینا شینا (6)، «زینت ما باشید، ننگ ما نباشید.» کونوا دعاة الناس بغیر السنتکم. (7) «مردم را با رفتار خویش، به سوی خدا و فضایل فرا خوانید».

ص: 243

خلف العرش لو قسم نور واحد منهم علی اهل الارض لکفاهم. (1).

آنگاه شیعه به مرحله ای می رسد که امام صادق علیه السلام هنگامی که بر جمع شیعیان در روضه نبوی صلی الله علیه و آله و سلم وارد می شود، بر آنان ابلاغ سلام می کند و می فرماید من روح شما و بوی شما را دوست دارم، انی والله احب ریحکم و ارواحکم فاعیونی بورع و اجتهاد. (2).

شیعه همان است که امام صادق علیه السلام فرمود شما یاران خدا هستید. شما در برترین درجات بهشت قرار دارید. مردان و زنان شما از پاکان هستند و ما (اهل بیت (علیهم السلام)) بر اساس ضمانت خدا و رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بهشت را برای شما ضمانت نموده ایم، قد ضمنا لکم الجنة بضمان الله و ضمان رسول الله. (3).

آنگاه امام صادق علیه السلام سخن خویش را در مورد ویژگی های شیعه این گونه ادامه می دهد: شیعه عزت اسلام است. شیعه ستون اسلام است. شیعه قله های بلند اسلام است و شرف و عظمت اسلام شیعه است. حجاج و عمره گزاران شیعه از بندگان خاص خداوند هستند. (4) شیعه نزدیکترین افراد به عرش الهی می باشد، حبذا شیعتنا ما أقربهم من عرش الله عزوجل. (5).

می نمودند. به همین خاطر حوزه فقهی و فرهنگی امام صادق علیه السلام به صورت یک مجموعه دانشگاهی پدیدار شده بود. افراد متفاوت در موضوعات گوناگون از دانش حضرت بهره می گرفتند. هزاران نفر در حوزه امام صادق علیه السلام رفت و آمد می نمودند.

این هزاران نفر با اندیشه های گوناگون و تفاوت هایی که داشتند، هر کدام نقش به سزایی در نشر اندیشه های امام صادق علیه السلام ایفا می نمودند. در میان اینان فرهیختگانی بودند که امام صادق علیه السلام از آنان ستایش ویژه می نمود و تلاش های آنان را موجب اعتلای فرهنگ دینی و بقای دین رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم قلم داد می نماید، لولا هولاء انقطعت آثار النبوة و اندرست. (1) «اگر آنان نبودند (محمد بن مسلم، زراره، ابوبصیر و...) آثار نبوت از بین رفته و فراموش می شد.» امام صادق علیه السلام از فرهیختگان همواره تجلیل نمود و از تلاش های آنان ستایش کرد تا آنان توانستند فرهنگ و اندیشه عترت را در جامعه شکوفا سازند.

این تشویق ها باعث شد که همانند محمد بن مسلم موفق شود ده ها هزار حدیث از امامان ضبط و منتشر سازند. محمد بن مسلم می گوید من سی هزار حدیث از امام باقر علیه السلام و شانزده هزار حدیث از امام صادق علیه السلام ضبط و نقل نمودم. (2).

امام صادق علیه السلام فرهنگ آفرینان را محبوب ترین انسان ها در نزد خویش معرفی می نماید، هم احب الناس الی أحیاء و أمواتا. (3) «آنان (برید، زراره، محمد بن مسلم، احول) محبوب ترین در نزد من هستند چه در دوران زندگی شان و چه بعد از ارتحالشان».

ص: 246

امام صادق علیه السلام فرهنگ آفرینان را از اهل بهشت معرفی می نماید، انه رجل من اهل الجنة. (1) آنان را مصداق آیاتی مانند قوامون بالقسط، بشر المخبتین بالجنة می داند. (2).

در مورد فضیل بن یسار می فرماید: فضیل از اهل بیت است، رحم الله الفضیل بن یسار و هو منا اهل البیت. (3) هنگامی که ابان بن تغلب بر امام صادق علیه السلام وارد شد حضرت جلو پای وی بلند شد به وی خوش آمد گفت. با وی دست داد و مصافحه و معانقه نمود. آنگاه در جایگاه ویژه وی را نشاند. لما بصر به امر بوسادة فالقیت له و صافحه و عانقه و سائله و رحب به. (4) امام صادق علیه السلام از سید حمیری شاعر اهل بیت (علیهم السلام) به عنوان سید الشعرا نام برد. (5).

این ها نمونه هایی از ستایش های امام صادق علیه السلام از فرهنگ آفرینان می باشد.

در پایان درود می فرستیم به روان پاک امام صادق علیه السلام که این گونه در باروری فقه و فرهنگ نقش ایفا نمود. امید است با الهام گرفتن از اندیشه و رفتار حضرتش پیروان نیکی برای وی باشیم و همان گونه که خود فرمود سبب افتخار حضرت باشیم. با رفتار خویش باعث آسیب به شأن و منزلت فرزند فاطمه (سلام الله علیها) و مذهب جعفری و تشیع نباشیم.

با مرور به فرازی از زیارت نامه امام صادق علیه السلام سخن خویش را پایان می بریم.

از شما بر همه لازم است. سخنان شما راست و استوار است. شما پاکان هستید؛ جایگاه رشد از شما و تبار شما از پاکان می باشد. شما آنان هستید که پاداش دهنده روز پاداش، بر ما منت نهاده و شما را در خانه های بلند آوازه قرار داده است که نام خدا همواره یاد می شود. خدای سبحان سلام های ما بر شما را سبب رحمت و بخشش گناهان ما قرار داده است».

ص: 249